ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

ΜΕΡΟΣ Α: Μεσαίωνας και Αναγέννηση

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη:
Μεσαίωνας (6ος - 14ος) 500 μ.Χ. – 1300 μ.Χ.

Σκοπός κεφαλαίου: η φυσιογνωμία των εικαστικών τεχνών στη Δύση κατά τον
Μεσαίωνα (6ος – 14ος αι.), δηλαδή τις συνθήκες υπό τις οποίες αναπτύχθηκαν οι
εικαστικές τέχνες στη δυτική Ευρώπη, ο γεωγραφικός χώρος, τα κύρια
χαρακτηριστικά, οι επιδράσεις από άλλους πολιτισμούς.

Στόχοι:

 αναλύστε την επίδραση των μεταναστεύσεων των βαρβαρικών φύλων στις

ευρωπαϊκές εικαστικές τέχνες

 πότε και υπό ποιες συνθήκες αναπτύχθηκε η ρομανική τέχνη

 βασικά δομικά στοιχεία ενός γοτθικού ναού – περιγράψτε το ρόλο τους μέσα
στο οικοδόμημα

 με ποιο τρόπο ο Φλωρεντινός ζωγράφος Giotto άνοιξε νέους δρόμους στην

τέχνη της εποχής του

Ενότητα 1.1 - Οι εικαστικές τέχνες στη Δύση από τον 6ο (500) έως και τον 11ο
(1200) αιώνα
Σκοπός:

 η σκιαγράφηση του ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο

αναπτύχθηκαν οι εικαστικές τέχνες στη Δυτική Ευρώπη από τον 6 ο έως τον
11ο αιώνα

 τα κύρια χαρακτηριστικά τους

Στόχοι:

 να αναφέρετε τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης των βαρβαρικών

φύλων

 ποιος ήταν ο στόχος του μεσαιωνικού καλλιτέχνη κατά την εκτέλεση ενός
έργου

 αναφέρετε ένα σημαντικό χειρόγραφο της Ιρλανδίας, Αγγλίας,

 περιγράψτε τις τεχνοτροπικές του ιδιαιτερότητες

 ποιες συνέπειες είχε για τις εικαστικές τέχνες η άνοδος του Καρλομάγνου


 ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

1.1.1. Το ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο σ.25

 475 μ.Χ.: η διάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

 Δυτική Ευρώπη: περίοδος μεταναστεύσεων και επιδρομών βαρβαρικών
φύλων:
o Αγγλία: Άγγλοι, Σάξονες
o Γαλλία: Φράγκοι, Βουργουνδοί
o Ιταλία: Οστρογότθοι, Λογγοβάρδοι
o Ισπανία: Βησιγότθοι
 Οικονομικός μαρασμός, πολιτική και κοινωνική αστάθεια, πολιτιστική
παρακμή
 500 μ.Χ. - 1000 μ.Χ.: Σκοτεινοί Αιώνες στην Ευρώπη
 Οι άνθρωποι που έζησαν στην εποχή των μετακινήσεων:
o ήταν βυθισμένοι σε πνευματικό σκοτάδι
o δεν είχαν ανεπτυγμένη τεχνογνωσία
o διαθέτουμε ελάχιστες πηγές πληροφόρησης γι’ αυτή την εποχή

1.1.2 Τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης των βαρβαρικών λαών σ.26

Οι βαρβαρικοί ειδωλολατρικοί λαοί είχαν χαμηλό μορφωτικό επίπεδο

Λόγω της νομαδικής και αγροτικής ζωής τους:

1. δεν είχαν αναπτύξει την μνημειακή αρχιτεκτονική

2. η καλλιτεχνική δραστηριότητα αφορούσε φορητά αντικείμενα (όπλα, κοσμήματα,

σκεύη)

Η τέχνη τους χαρακτηρίζεται από:

 έντονη φαντασία
 κυριαρχούν πολύπλοκα σχέδια (με ιδιαίτερη επιδεξιότητα στον χειρισμό τους)
o συμπλεκόμενα γεωμετρικά και φυτικά θέματα
o μορφές ζώων
 εμφανή όμως αδυναμία στην απόδοση της ανθρώπινης μορφής
 εκτός της διακοσμητικής της λειτουργίας, η τέχνης τους στόχευε
o στον εξορκισμό των κακών πνευμάτων
o ή στην άσκηση μαγείας (πιθανόν όπως οι πρωτόγονες φυλές)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ:
Η Δυτικοευρωπαϊκή τέχνη αναπτύχθηκε
μέσα από τη συνένωση δύο διαφορετικών καλλιτεχνικών παραδόσεων:
1. της ανθρωποκεντρικής* ελληνορωμαϊκής παράδοσης των μεσογειακών λαών
2. και της αφηρημένης διακοσμητικής τάσης* βαρβαρικών φύλων
ανθρωποκεντρισμός: η αντίληψη σύμφωνα με την οποία τα πάντα ερμηνεύονται με όρους της ανθρώπινης εμπειρίας
ή των ανθρώπινων αξιών – ανθρωποκεντρικός
αφηρημένη διακοσμητικά τάση: η καλλιτεχνική τάση που δίνει έμφαση στο χρώμα ή στις γραμμές και όχι στην
αναπαράσταση της πραγματικότητας

(Gombrich,σ.157)
 Σκοτεινοί αιώνες: η περίοδος που ακολούθησε την πρωτοχριστιανική εποχή,
μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 475 μ.Χ.
 ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

 σε όλα αυτά τα χρόνια δεν δημιουργήθηκε ένα ξεκάθαρο και ομοιόμορφο

ύφος – διαπιστώνουμε μάλλον μια σύγκρουση ανάμεσα σε διάφορα ύφη
 είναι μια εποχή ανομοιογενής, όπου οι διαφορές ανάμεσα σε λαούς και
κοινωνικές τάξεις ήταν τεράστιες

1.1.3 Η συμβολή της Εκκλησίας στην ανάπτυξη της τέχνης σ.26

 ο ρόλος της Εκκλησίας: ανασχετικός στην πολιτιστική και κοινωνική

κατάπτωση της αποβαρβαρωμένης Ευρώπης
 διατήρηση της εκκλησιαστικής οργάνωσης της Εκκλησίας του 4 ου-5ου αιώνα
(επισκοπές στις μικρές πόλεις, μοναστήρια στην ύπαιθρο)
 λόγιοι μοναχοί ή κληρικοί προσπαθούσαν να ξαναζωντανέψουν τις τέχνες
 Ρώμη: παραμένει το πνευματικό κέντρο της χριστιανοσύνης
 ο χριστιανισμός επιβλήθηκε στην Ευρώπη ως το 900 μ.Χ. χάρη στη Καθολική
Εκκλησία
 430 μ.Χ.: ο εκχριστιανισμός της Ιρλανδίας (κατοικούνταν από Κέλτες, δεν
είχε κατακτηθεί από Ρωμαίους)
 Ιρλανδικά μοναστήρια: ασκητήρια και κέντρα ιεραποστολικού έργου
o τα γράμματα και οι τέχνες χρησιμοποιήθηκαν από τους Ιρλανδούς
μοναχούς για τη διάδοση του χριστιανισμού στη δυτική Ευρώπη
o οι Ιρλανδοί μοναχοί επιδόθηκαν στην αντιγραφή των ιερών κειμένων,
του Ευαγγελίου
 τα χειρόγραφα διακοσμούνται με περίτεχνα και πολύπλοκα
θέματα σχέδια
 με ιδιαίτερα σχηματοποιημένο τρόπο αποδίδονται οι
ανθρώπινες μορφές

Παράδειγμα 1: το Ευαγγέλιο του Lindisfarne (Λίντισφαρν) της Νορθουμβρίας

 χρονολογείται πριν το 698 μ.Χ. (7οςαι.)
 φιλοτεχνήθηκε στο Lindisfarne της Νορθουμβρίας
 απεικονίζει σταυρούς, οι οποίοι κοσμούνται με συμπλεκόμενα ζωόμορφα
μοτίβα εξαιρετικής σχεδιαστικής ποιότητας
 περιλαμβάνει πορτρέτα ευαγγελιστών, σε πρότυπα μικρογραφιών ενός
αρχαιότερου μεσογειακού χειρογράφου
 τα ονόματα των ευαγγελιστών συνοδεύονται από την ελληνική λέξη «ο άγιος»
 οι αδιαμφισβήτητες ιταλο-βυζαντινές επιδράσεις στο χειρόγραφο
ερμηνεύονται από το γεγονός ότι η Εκκλησία της Αγγλίας αναδιοργανώθηκε
από τον Θεόδωρο της Ταρσού, έναν έλληνα απεσταλμένο του πάπα στην
Αγγλία γύρω στο 668 μ.Χ. – χάρη σε αυτόν η βυζαντική τέχνη έγινε γνωστή
στο αγγλικό έδαφος.

- το Ευαγγέλιο του Lindisfarne (Λίντισφαρν) της Νορθουμβρίας

(Gombrich,σ.160)
 ο σταυρός αποτελείται από μια απίστευτα πλούσια «δαντέλα» με
συμπλέγματα δρακόντων ή ερπετών, πάνω σ’ ένα φόντο με ακόμη πιο
περίτεχνα σχέδια
 ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

 είναι συναρπαστικό να προσπαθήσει κανείς να βρει που αρχίζει και που

τελειώνει αυτός ο λαβύρινθος με τα συστρεφόμενα μοτίβα και να
παρακολουθήσει τις σπείρες των περιπλεγμένων σωμάτων
 το εκπληκτικότερο τελικά είναι πως όλα αυτά δεν καταλήγουν σε κανενός
είδους σύγχυση, αλλά ότι τα διάφορα μοτίβα βρίσκονται σε απόλυτη
αντιστοιχία και δημιουργούν μια πολύπλοκη αρμονία σχεδίου και χρώματος.

1.1.4 Το Βυζαντινό εξαρχάτο της Ραβέννας

 Ραβέννα: 5ος αι., έδρα των αυτοκρατόρων του δυτικού ρωμαϊκού κράτους και
στη συνέχεια των Οστρογότθων βάρβαρων ηγεμόνων.
 540 μ.Χ: ανακατάληψη της Ραβέννας από τον Ιουστινιανό.
 751 μ.Χ. κατάληψη της Ραβέννας από τους Λογγοβάρδους
 5ος-6ος αιώνας: έντονη οικοδομική και καλλιτεχνική δραστηριότητα
 Ναός αγίου Βιταλίου(6ος αιώνας): οκταγωνικός, διακοσμημένος με
ψηφιδωτά
 Διακόσμηση με ψηφιδωτά και της αψίδας της βασιλικής του Αγίου
Απολλιναρίου in Classe

1.1.5 Η Καρολίγγεια αναγέννηση

 768-814: Καρλομάγνος στον φραγκικό θρόνο

 Ένωση κάτω από το σκήπτρο του μεγάλου μέρους της πρώην Δυτικής
Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
 800: στέψη Καρλομάγνου στη Ρώμη
 Καρολίγγεια αναγέννηση: πρόοδος στα γράμματα και στις τέχνες την εποχή
του Καρλομάγνου (κυρίως εικονογραφημένα χειρόγραφα και πολυτελή έργα
μικροτεχνίας)
 Στενοί (ανταγωνιστικοί) δεσμοί με το Βυζάντιο = ανιχνεύεται η παρουσία της
βυζαντινής τέχνης ή των επιδράσεών της
 Τάσεις επιστροφής στην παλαιοχριστιανική παράδοση της Ρώμης, ώστε ο
Καρλομάγνος να φαίνεται διάδοχος των Ρωμαίων αυτοκρατόρων.
 Σημαντικό κτίσμα: ανακτορικό παρεκκλήσιο στο Aachen Γερμανίας (8ος αι.):
κτίριο οκταγωνικό, περίκεντρο με τρούλο. Πρότυπο του: ο ναός Αγίου
Βιταλίου.
 Ψαλτήριο της Ουτρέχτης: εικονογραφημένο χειρόγραφο με πρότυπο
χειρόγραφο της ύστερης Αρχαιότητας.

1.1.6 Οι στόχοι του καλλιτέχνη και η θέση του στη μεσαιωνική κοινωνία

 Στόχος: ο καλλιτέχνης να μεταφέρει στον θεατή με λιτό, ζωντανό και

κατανοητό τρόπο το μήνυμα του Ευαγγελίου
 Θέση: παραμένει ανώνυμος, σπάνια υπογράφει τα έργα του, απλός τεχνίτης
και όχι ιδιαίτερα προικισμένο άτομο

1.1.7 Οθωνική Τέχνη

 ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

 Όθωνας Α (936-973): στέφθηκε αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

 972 μ.Χ: γάμος Όθωνα με Βυζαντινή πριγκίπισσα Θεοφανούς = βυζαντινές
επιδράσεις στην Οθωνική Τέχνη
 Οθωνική τέχνη = αναβίωση της καρολλίγγειας τέχνης
 Χειρόγραφο Ευαγγέλιο Όθωνα Γ΄ (ευαγγελικές σκηνές, π.χ. Χριστός πλένει τα
πόδια των μαθητών του)
 Ορειχάλκινη θύρα του Αγίου Μιχαήλ στο Hildersheim (έκτυπο ανάγλυφο,
οκτώ διάχωρα με σκηνές από την Παλαιά και Καινή Διαθήκη)

Οι Ρομανικές Εικαστικές Τέχνες (11-12ος αιώνας)

Ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο

 1000 μ.Χ.: Η Ευρώπη πέρασε σε φάση σταθερότητας και ανάπτυξης

 Η μεσαιωνική κοινωνία διαιρεμένη σύμφωνα με το φεουδαρχικό σύστημα σε
τέσσερις τάξεις: αριστοκρατία, κλήρο, αστούς, αγρότες
 Αύξηση αγροτικής παραγωγής με αποτέλεσμα τη βελτίωση της οικονομικής
κατάστασης του πληθυσμού
 Ανάπτυξη εμπορίου και βιοτεχνίας ευνοεί τη δημιουργία αστικών κέντρων.
 Ο εκχριστιανισμός βαρβαρικών φύλων έχει ολοκληρωθεί
 Τα μοναστήρια εξελίσσονται σε αυτάρκεις μονάδες, κέντρα βιοτεχνίας και
παραγωγής
 Η ανέγερση της εκκλησίας ενός χωριού ή πόλης αποτελούσε σπουδαίο
γεγονός της κοινοτικής ζωής.
 Τα προσκυνήματα σημαντική θέση στη ζωή των ανθρώπων μετά το 1000 μ.Χ.
 Η λατρεία των ιερών λειψάνων μεγάλη σημασία για την ιστορία και την τέχνη

Ο ρομανικός ναός

 1066 μ.Χ: οι Νορμανδοί κατακτούν την Αγγλία

 Οι Νορμανδοί φέρνουν έναν νέο οικοδομικό ρυθμό, γνωστός ως :
νορμανδικός στην Αγγλία και ρομανικός στην ηπειρωτική Ευρώπη
 Αφετηρία του ρομανικού λαού είναι η τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική
με ή χωρίς εγκάρσιο κλίτος.
 Γύρω από το ιερό ένας περιμετρικός ημικυκλικός διάδρομος, διαμέσου του
οποίου οι προσκυνητές είχαν πρόσβαση στα ιερά λείψανα που φυλάσσονταν
στο ναό.
 Γύρω από τον περιμετρικό διάδρομο χτίζονται πολλά παρεκκλήσια, όπου
μπορούσε να τελείται μία ιεροτελεστία ανεξάρτητη από τη λειτουργία του
ναού.
 Κτίρια μεγάλων διαστάσεων από πελεκητό λίθο
 Κατά μήκος της εκκλησίας ογκώδεις και ισχυροί πεσσοί που συνδέθηκαν
μεταξύ τους με εγκάρσια ενισχυτικά τόξα, τις λεγόμενες νευρώσεις.
 Οι πεσσοί συνδέθηκαν και με νευρώσεις που διασταυρώνονταν διαγώνια: τα
τριγωνικά τμήματα ανάμεσα στις νευρώσεις γεμίζονταν με ελαφρύτερο υλικό.
 Ο θόλος που προέκυπτε ονομάστηκε σταυροθόλιο με νευρώσεις
 Οι ρομανικοί ναοί επιβάλλονται με το όγκο
 ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

 Μοναστήρι του Cluny: σπουδαιότερο ρομανικό μνημείο

 Κέντρο ισχυρού μοναστικού τάγματος του Cluny
 H σπουδαιότερη οικοδομική φάση η Τρίτη(1088-1121)
 Αρχιτέκτονας ο αβάς Ούγος
 Πεντάκλιτος ναός, με νάρθηκα, περιφερειακό διάδρομο στο ιερό και 5
παρεκκλήσια σε ακτινωτή διάταξη
 Μεσαίο κλίτος καλύπτεται από καμάρα, τα πλάγια κλίτη με
σταυροθόλια

Διάκοσμος ρομανικών ναών

 Τοιχογραφικός διάκοσμος: θέματα Παλαιάς- Καινής Διαθήκης, Αποκάλυψης

 Ο καλλιτέχνης αποφεύγει τις λεπτομέρειες
 Γλυπτός χρωματιστός διάκοσμος στους πυλώνες και στα κιονόκρανα
 Πυλώνες: μεγαλοπρεπείς θύρες της πρόσοψης. Ζεύγη κιόνων πλαισίωναν την
είσοδο. Τόξα διακοσμημένα με γεωμετρικά και φυτικά κοσμήματα
γεφυρώνουν τα ζεύγη των κιόνων.
 Κιονόκρανα: μορφές ζώων, φανταστικών τεράτων ή μυθολογικών όντων,
θέματα από Αγία Γραφή, από σύγχρονη ζωή.
 Ανάπτυξη της μικροτεχνίας: λειτουργικά σκεύη και λειψανοθήκες με
εικονογραφημένες σκηνές από Π. και Κ. Διαθήκη και τους βίους αγίων
 Εικονογράφηση χειρογράφων με θρησκευτικό περιεχόμενο

Η ρομανική αρχιτεκτονική Ιταλίας

 10ος αι. μ.Χ: ανάπτυξη ιταλικών εμπορικών πόλεων
 Οι ναοί διατηρούν τον τύπο της παλαιοχριστιανικής βασιλικής.
 Τα ιταλικά αρχιτεκτονήματα χαρακτηρίζονται από χάρη και ευχάριστη
πολυχρωμία των προσόψεων
 Στοιχεία λομβαρδικά, βυζαντινά, ρομανικά, αραβικά και μιμήσεις
παλαιοχριστιανικών ρωμαϊκών κτιρίων διαμορφώνουν το τοπικό ύφος.
 Μνημειακό σύνολο Πίζας: καθεδρικός ναός, βαπτιστήριο, κωδωνοστάσιο,
νεκροταφείο
 Καθεδρικός ναός: 11ος αιώνας, Αρχιτέκτονας Buschetous, πεντάκλιτη
βασιλική με τριπλό εγκάρσιο, στην πρόσοψη πέντε σειρές τόξων,
επένδυση τοίχων με λευκό και κόκκινο μάρμαρο.
 Βαπτισήριο: 12ος αιώνας, αρχιτέκτονας Diotislavi, κυκλικό με
εσωτερική κιονοστοιχία, εξωτερική επιφάνεια με τοξοστοιχίες,
επένδυση τοίχων με μάρμαρο. Αρχικά ψηλός κωνικός θόλος που
αντικαταστάθηκε με ημισφαίριο από τον Nicola Pisano.
 Κωδωνοστάσιο: 12ος αιώνας, κυκλικός πύργος, αποκλίνει κατά 4
μέτρα από την κατακόρυφο, λόγω της κακής θεμελίωσης του.

Βυζαντινή επίδραση στην ρομανική τέχνη της Ιταλίας

 Ο καθεδρικός ναός Αγίου Μάρκου Βενετίας έχει ως πρότυπο τον ιουστινιάνειο

ναό των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης, στον τύπο της
σταυροειδούς βασιλικής με τέσσερις τρούλους.
ΕΠΟ20: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

 Εκκλησίες της Σικελίας και της Βενετίας διακοσμήθηκαν με ψηφιδωτά από

Βυζαντινά εργαστήρια