Ο Ελληνισμός και το Ισλάμ

Κείμενο: Βασίλης Ραφαηλίδης

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Έθνος (28.4.87)

Τόσο ο ευρωπαϊκός όσο και ο ισλαμικός, είναι και οι δύο μεσογειακοί πολιτισμοί. Ο πρώτος
είναι ο κληρονόμος της φιλοσοφίας και του ανθρωπιστικού πνεύματος του αρχαίου
ελληνικού πολιτισμού και ο δεύτερος είναι ο κληρονόμος του πρακτικού και επιστημονικού
πνεύματος του ασσυριακού, του βαβυλωνιακού και του αιγυπτιακού πολιτισμού, στους
οποίους, ωστόσο, πάρα πολλά οφείλει και η αρχαία Ελλάδα. Ό,που ο πολιτισμός, ως
γνωστόν, πρωτοεμφανίστηκε επί ασιατικού εδάφους, στην Ιωνία. Συνεπώς, ως εκ της
γεωγραφικής θέσεως της Ιωνίας, ο ελληνικός πολιτισμός ήταν άμεσα συνδεμένος με τους
προγονικούς, πολιτισμού των Ασσυρίων, των Βαβυλωνίων και των Αιγυπτίων που προη-
γήθηκαν χρονικά. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, άλλωστε πως κάποιες ελληνικές λέξεις, πως
ως τώρα θεωρούνταν άγνωστης ετυμολογίας και που δεν έχουν σανσκριτική ρίζα,
αποδεικνύεται ολοένα και περισσότερο πως είναι αιγυπτιακής προέλευσης. Πράγμα που ση-
μαίνει πως οι ‘Ελληνες πήραν από τους Αιγυπτίους όχι μόνο τα πρώτα σπέρματα του
πολιτισμού αλλά και ένα μεγάλο μέρος του λεξιλογίου τους. Σήμερα, η επιστήμη της
Γλωσσολογίας δεν αμφισβητεί πως τα θεωρούμενα ως ακατάληπτες κραυγές λόγια των
ιερέων στη διάρκεια των τελετών των Ελευσίνιων Μυστηρίων δεν ήταν παρά αιγυπτιακές
λέξεις.

Κατά πάσα πιθανότητα, μάλιστα, τα Ελευσίνια μυστήρια ήταν πανάρχαια κατάλοιπα

αιγυπτιακών θρησκευτικών τελετών.

Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ακόμα πως το ελληνικό αλφάβητο είναι φοινικικής
καταγωγής και πως πάρα πολλοί Έλληνες σοφοί συνήθιζαν να ταξιδεύουν στην Αίγυπτο, για
να αντλήσουν απ’ τις πανάρχαιες πηγές της σοφίας της. Μ’ άλλα λόγια, ο ελληνικός
πολιτισμός δεν είναι αυτοφυής. Άλλωστε, κανείς πολιτισμός δεν είναι αυτοφυής κι αυτό το
γνώριζαν καλά οι αρχαίοι ‘Ελληνες, που δεν παρέλειπαν να αναγνωρίζουν τα χρέη τους
στους ανατολικούς λαούς.

Κάποτε, ωστόσο, η επικοινωνία ανάμεσα στις δύο πλευρές της Μεσογείου διακόπηκε, παρά
την ανάπτυξη των συγκοινωνιών. Δύο θρησκείες, το Ισλάμ και ο Χριστιανισμός, έφεραν
αντιμέτωπους δυο πολιτισμούς με κοινές ρίζες και δεν τους επέτρεψαν, στη συνέχεια του
ιστορικού χρόνου, να αναπτυχθούν παράλληλα και να επηρεαστούν αμοιβαία, όπως συνεχώς
γινόταν μέχρι τότε στη Μεσόγειο, την κοιτίδα πολλών πολιτισμών και όχι μόνο του
ελληνικού. Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, που είναι η συνέχεια του ελληνικού, αντιμετώπισε τον
ισλαμικό αλαζονικά παντού, εκτός από την Ισπανία. Που χρωστάει την ιδιαιτερότητα και τη
ζωντάνια της στη μακραίωνη αραβική κατάκτηση. Που δεν ήταν ακριβώς κατάκτηση αλλά
ένα σμίξιμο κι ένα μπόλιασμα δυο πολιτισμών, οι οποίοι συνεχίζουν να συνυπάρχουν σ’ ένα
γοητευτικό κράμα. (Οι Ισπανοί είναι σχεδόν κατά το μισό Άραβες και από φυλετική και από
πολιτιστική άποψη). Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός δεν ομολόγησε ποτέ ευθαρσώς τα χρέη του
στον ισλαμισμό. Κι αυτό θα του στοιχίσει ακριβά στο μέλλον, όπως λέει ο Ζαν-Ζακ Σερβάν
Σρεμπέρ στο βιβλίο του «Η παγκόσμια πρόκληση» (έκδοση Ν. Ράπτης, μετάφραση Μάριος
Βερέττας).

Ήδη η σωρευμένη ισλαμική πικρία αρχίζει να παίρνει τη μορφή μιας βάναυσης δυσπιστίας
απέναντι σε καθετί το δυτικό, είτε αυτό προέρχεται από τη Δυτική Ευρώπη, είτε από την
Ανατολική. Οι περιπτώσεις του Καντάφι και του Χομεϊνί είναι απολύτως ενδεικτικές και τα
δεινά που αναμένουν τη Δύση από τούτη την παρά φύση αποκοπή της από την Ανατολή
μόλις τώρα αρχίζουν. Αν λοιπόν δεν αποκαταστήσουμε το συντομότερο τις πολιτιστικές
επαφές με το παραγκωνισμένο Ισλάμ, η εκδίκησή του «θα πάρει τη μορφή ιερού πολέμου,
που, ωστόσο, δε 0α είναι καθόλου θρησκευτικός, ή μάλλον, θα είναι θρησκευτικός μόνο
προσχηματικά και ίσα ίσα για να ξεσηκωθούν οι μάζες. Και θα έχουν δίκιο τούτες οι μάζες.

Δεν μπορεί να περιφρονεί κανείς και να εκμεταλλεύεται αιωνίως τους ανθρώπους που
δημιούργησαν την κολοσσιαίων διαστάσεων αρχιτεκτονική και που πρόσφεραν στη δυτική
επιστήμη, μεταξύ άλλων, τη χημεία και την άλγεβρα. Οι Άραβες έχουν ένα εκπληκτικό τα-
λέντο στην τέχνη της δόμησης, την ποίηση και την επιστήμη. Κι ωστόσο, ο πολιτισμός τους
ανακόπηκε, γιατί έτυχε να έχουν μια διαφορετική θρησκεία. Που δεν είναι περισσότερο
παλαβή από οποιαδήποτε άλλη θρησκεία.

‘Αλλωστε, η αλαζονεία για τη δική μας «τελειότερη θρησκεία», δεν είναι παρά ο δούρειος
ίππος μέσα στον οποίο κρυβόταν πάντα ο ιμπεριαλισμός, από την εποχή των σταυροφόρων
μέχρι την εποχή των ιεραποστόλων και των ιεροκηρύκων. Κατά το Γεράσιμο Κακλαμάνη
(βλέπε και πάλι το έργο του «Επί της δομής του Νεοελληνικού Κράτους», καθώς και το «Η
Ανατολική Μεσόγειος ως ευρωπαϊκή Ιστορία»), η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπήρξε ο ιστο-
ρικός μηχανισμός που αποτελούσε τη φυσική σύνδεση του Ισλάμ με τον ευρωπαϊκό χώρο και
του οποίου η διάλυση θα συνεπαγόταν τη συνείδηση μιας ιστορικής αυτοτέλειας του Ισλάμ,
που παρατηρούμε στις μέρες μας. Αν καταλαβαίνουμε καλά τον Κακλαμάνη, θέλει να πει
πως το Ισλάμ είχε συνείδηση πως ανήκε κι αυτό στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Η Δύση όμως
δεν είχε συνείδηση πως το Ισλάμ ανήκε στο δυτικό πολιτισμό, τον οποίο άλλωστε, στη
σημερινή του μορφή, επηρέασε ποικιλοτρόπως και, φυσικά, όχι μόνο διά της Ισπανίας. Το
Ισλάμ είναι η αντίπερα ακτή της Μεσογείου. Και είναι τραγικό λάθος να στριμώχνουμε τον
ευρωπαϊκό πολιτισμό στη μία πλευρά της Μεσογείου. Άλλωστε το σωστό όνομα του
ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι μεσογειακός πολιτισμός.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, λοιπόν, όπως συνάγουμε από το διάβασμα του Κακλαμάνη,

που επιτέλους οι ιστορικοί μας πρέπει να τον πάρουν πολύ σοβαρά υπόψη προκειμένου να
καταλάβουν πως η επιστήμη της Ιστορίας χωρίς την επικουρία της φιλοσοφικής σκέψης χάνει
μέγα μέρος της ανθρωπιστικής της σημασίας, δεν ήταν μόνο το πρακτικό αποτέλεσμα του
τουρκικού υπερπληθυσμού, αλλά και η αιχμή του δόρατος του ισλαμικού πολιτισμού που
επιζητούσε να έρθει βίαια σε επαφή με μια Ευρώπη που τον περιφρονούσε και που ήξερε πως
αν συνεχίσει να τον περιφρονεί θα κατέρρεε. Πράγμα που, όντως έγινε, εξαιτίας της επιμονής
των Ευρωπαίων να αναγνωρίζουν ως σημαντικό μόνο ό,τι έχει σχέση με το χριστιανισμό. Με
άλλα λόγια, αυτό που στην Ελλάδα εμφανίστηκε ως «ελληνο-χριστιανισμός», στην Ευρώπη
πήρε τη μορφή του «ευρωπαιο-χριστιανισμού».

Η παροιμιώδης ανεξιθρησκεία του ισλαμισμού, η εντελώς μοναδική μέσα σ’ όλες τις άλλες
θρησκείες, στην οποία, άλλωστε, χρωστάει και η Ελληνική Ορθοδοξία την επιβίωσή της στη
διάρκεια της τουρκοκρατίας, δεν είναι τίποτα περισσότερο από την απεγνωσμένη προσπάθεια
του Ισλάμ να έρθει σε επαφή με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, απ’ τον οποίο ωστόσο το
κρατούσαν επίμονα μακριά. Και, βέβαια, είναι ένα τερατώδες ψέμα πως οι Τούρκοι και οι
άλλοι οπαδοί του Ισλάμ είναι βάρβαροι απ’ τη φύση τους. Δεν υπάρχει λαός βάρβαρος απ’ τη
φύση του. Άλλωστε οι ομόφυλοι των Τούρκων, οι Ούγγροι και οι Φιλανδοί, δεν είναι καθό-
λου βάρβαροι. Πώς συμβαίνει λοιπόν τρεις κλάδοι της ίδιας μογγολικής φυλής να έχουν μια
τόσο διαφορετική ιστορική μοίρα; Συμβαίνει, διότι οι Ούγγροι και οι Φιλανδοί
εκχριστιανίστηκαν.

Δεν είναι, βέβαια, η θρησκεία καθαυτή που τους χάρισε τον πολιτισμό. Τους τον χάρισε η
χρησιμοποίηση του χριστιανισμού απ’ τον ευρωπαϊκό πολιτισμό σαν όχημα για να μπορέσει
να περάσει στις μάζες. Οι θρησκείες πριν απ’ το καθετί, είναι ένα κοινωνικό γεγονός
κολοσσιαίας σημασίας. Και αν τις μελετάμε εμείς οι μάλλον αδιάφοροι στα περί τη
μεταφυσική, το κάνουμε μόνο γι αυτή τη σημασία τους.
Το Ισλάμ λοιπόν περίμενε πως οι κατακτημένοι λαοί θα εξισλαμιστούν από μόνοι τους και
χωρίς την επικουρία ισλαμιστών ιεραποστόλων. Και ως ένα βαθμό το πέτυχε. Είναι τέτοια η
υλοζωική απλότητα του Ισλαμισμού και τόσο στοιχειώδης και «λογική» η μεταφυσική του,
που αν δεν του αντιστεκόταν οργανωμένα ο Χριστιανισμός, με την επικουρία και της
κοσμικής εξουσίας που τον είχε ανάγκη για να κάνει τη δουλειά της, θα είχε σαρώσει και την
Ευρώπη, όπως σάρωσε και τη μισή Ασία και σχεδόν ολόκληρη την Αφρική. Δεν πρέπει να
μας διαφεύγει άλλωστε πως οι υποδειγματικά ανεξίθρησκες ΗΠΑ αντιμετωπίζουν σήμερα
πρόβλημα… εξισλαμισμού. Είναι τέτοιος ο ρυθμός εξάπλωσης του μωαμεθανισμού στην
Αμερική, που αν δεν ανακοπεί η τάση για εξισλαμισμό, οι ειδικοί υπολογίζουν πως σε εκατό
χρόνια οι ΗΠΑ θα είναι μια ισλαμική χώρα – εννοείται αν δεν προλάβουν οι Εβραίοι και την
εξιουδαΐσουν περισσότερο από όσο το έχουν κάνει μέχρι τώρα. (Η Νέα Υόρκη είναι σχεδόν
εξ ολοκλήρου πόλη εβραϊκή και θεωρείται η παγκόσμια πρωτεύουσα του Ιουδαϊσμού).

Σημειώνουμε, τέλος, για το αξιοπερίεργο του πράγματος, τη θεαματική στροφή στον

ισλαμισμό ενός διάσημου πρώην μαρξιστή, του Ροζέ Γκαροντί, που πιθανώς είναι ο πιο
εντυπωσιακός προσηλυτισμός στην Ιστορία του Ισλάμ και που δείχνει το μέγεθος της ελ-
κτικής του δύναμης. ‘Ισως αυτή η ελκτική δύναμή του και μόνο είναι η αιτία που δεν
καταφεύγει ο ισλαμισμός ούτε στους ιεραποστόλους ούτε στη βία προκειμένου να κάνει τη
δουλειά του. (Όποιος έχει διαβάσει το Κοράνι, και δηλώνω πως το έχω διαβάσει, ασφαλώς
καταλαβαίνει τι θέλω να πω).

Για να ξανάρθουμε στα καθ’ ημάς, απ’ τα οποία απομακρυνθήκαμε μόνο φαινομενικά όπως
θα δούμε, παραθέτουμε μια εντελώς πρωτότυπη (δεν είναι η μόνη, άλλωστε) άποψη του
Κακλαμάνη για την ολοφάνερη διαφοροποίηση της εθνικής συνειδήσεως στον ηπειρωτικό
και το νησιώτικο ελληνικό χώρο. Για να γίνει εναργέστερη η άκρως ριζοσπαστική άποψη του
Κακλαμάνη, που θα παραθέσω ευθύς αμέσως και που θα σκανδαλίσει ενδεχομένως πολλούς,
πρέπει να θυμίσω πως Ελλάδα είναι κυρίως τα νησιά της. Η Ελλάδα χωρίς τα νησιά και τα
παράλια της εξαφανίζεται ως πολιτιστική έννοια. Γιατί ο ελληνικός πολιτισμός είναι πολιτι-
σμός νησιώτικος και παραθαλάσσιος, ενώ ο ηπειρωτικός ελληνικός πολιτισμός δεν είναι
παρά η προέκταση προς τα μέσα των πολιτιστικών οσμώσεων, που αρχίζουν πάντα στα
παράλια. Δε νοείται Ελλάδα χωρίς τα νησιά της.

Λέει, λοιπόν, ο Κακλαμάνης: «Ο νεοελληνικός εθνισμός είναι μια διάσταση του ηπειρωτικού
και του νησιώτικου χώρου της Ελλάδος που υπήρχε ανέκαθεν, αιώνες πριν αρχίσει ή
διαδικασία της «εθνικής ολοκλήρωσης» και που δεν πρόκειται να παρέλθει.

Διότι είναι μια κατάσταση ιστορικά προσδιοριζόμενη από τη μεσογειακή φύση της Ελλάδος
και δεν είναι αποκλειστικό χαρακτηριστικό της Ελλάδος μόνο, αλλά και άλλων μεσογειακών
χωρών – σε όσες θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς μια διάσταση Κοινωνίας και
Κράτους».

Πρόκειται για μια παρατήρηση εντελώς εκπληκτική, που θέλει να πει πως, ανάμεσα στα
νησιά και την ηπειρωτική Ελλάδα, υπήρχε πάντα και συνεχίζει να υπάρχει ένα είδος
λανθάνουσας και συχνά δηλωμένης εχθρότητας που οφείλεται στο γεγονός πως οι νησιώτες
έχουν σαφέστερη συνείδηση του ρόλου τους στην ανάπτυξη του μεσογειακού πολιτισμού,
που δεν είναι περιοριστικά ελληνικός, αλλά μεσογειακός απλά και καθαρά. Οι νησιώτες δεν
είναι ακριβώς ‘Ελληνες. Είναι Μεσόγειοι. Είναι οι κατ’ εξοχήν Μεσόγειοι. Και έχουν βαθιά
συνείδηση τούτης της ιδιαιτερότητάς τους.

Η ένωση των νησιών με τη «μητέρα πατρίδα» δεν τα ωφέλησε ιδιαίτερα. Και τα περισσότερα
θα προτιμούσαν να είναι ανεξάρτητες και κυρίαρχες επικράτειες, διαφυλάγοντας έτσι ως ένα
βαθμό τον αρχαιοελληνικό θεσμό της πόλης-κράτους ή του νησιού-κράτους.
Οι Επτανήσιοι ακόμα και σήμερα, δε νιώθουν ευτυχείς· που λίγο ως πολύ έχασαν τον
εκπληκτικό πολιτισμό τους, εξαιτίας των εξ ηπειρωτικής Ελλάδος «κακών συναναστροφών».

Το ίδιο και οι Κρητικοί, που συνηθίζουν νά προτάσσουν την κρητική τους ιδιαιτερότητα στην
ελληνική τους υπηκοότητα. (Κάτι ήξερε ο Καζαντζάκης που έλεγε πως δεν είναι ‘Ελληνας
αλλά Κρητικός.)

Ομοίως και οι Δωδεκανήσιοι, στους οποίους μάλιστα η «μητέρα πατρίδα» επιφύλαξε

ξεχωριστή μεταχείριση μετά την ένωση: Τους έκανε δώρο ένα προνομιακό τελωνειακό
καθεστώς, που κάνει εμάς τους μη Δωδεκανήσιους να αισθανόμαστε πως ταξιδεύουμε σε
άλλο κράτος κάθε φορά που περνάμε από τελωνείο στη Ρόδο, την Κω ή την Πάτμο. (Αυτό το
τελευταίο νησί θα το διάλεγα οπωσδήποτε, προκειμένου να ζήσω εκεί για πάντα, αν είχα
αυτή τη δυνατότητα, γιατί μου δίνει την εντύπωση κάθε καλοκαίρι που πάω εκεί, εδώ και
δέκα χρόνια, πως βρίσκομαι σ’ έναν τόπο που απέχει έτη φωτός από το νεοελληνικό
βαρβαρισμό).

Λοιπόν, τα νησιά του Αιγαίου είναι η γέφυρα που συνδέει δύο πολιτισμούς: τον ευρωπαϊκό
και τον ισλαμικό. Από την ίδια γέφυρα, άλλωστε, πέρασε στην αρχαιότητα ο πολιτισμός στην
Ελλάδα. Από την άλλη μεριά, τα νησιά του Ιονίου είναι η δεύτερη γέφυρα που έπαιξε τον
κύριο και αποφασιστικό ρόλο στο να μη μοιάζει η σημερινή Ελλάδα εντελώς αφρικανική
χώρα. Η Ευρώπη και το πνεύμα της από εκεί πέρασαν σε μας. Το χρέος μας στα Επτάνησα δε
θα το ξεπληρώσουμε ποτέ.

Αυτό, λοιπόν, που δεν πέτυχε μια αυτοκρατορία, η οθωμανική, καλείται να το πετύχει η
γεωγραφία της Ελλάδας: Να γίνει η γέφυρα, που άλλωστε ήταν πάντα, ανάμεσα στον
πολιτισμό της Δύσης και τον πολιτισμό της Ανατολής. Κι ας πάψουμε επιτέλους να
διακηρύσσουμε ηλιθίως πως ανήκουμε στη Δύση. Διότι εκ φύσεως ανήκουμε και στη Δύση
και στην Ανατολή. Αυτό είναι και το προνόμιό μας και η κατάρα μας. Προνόμιο γιατί
συνεχίζουμε να επικοινωνούμε με τη Δύση και κατάρα γιατί δεν επικοινωνούμε πια με τη
μάνα μας την Ανατολή. Καιρός να ξαναδέσουμε τον πανάρχαιο αλλά βάναυσα κομμένο
ομφάλιο λώρο.