- Aleksis de Tokvil kao preteča politikologije religije -

Miroljub Jevtić 2012. godine

Ključno pitanje je na koji je način Aleksis de Tokvil doprineo rađanju politikologije religije
kao naučne discipline.
Pitanje koje se može postaviti jeste da li se sve to moglo predvideti, tj. da religije
neće umreti, već da će nastaviti da i dalje igraju veliku političku i društvenu ulogu. Odgovor
je jednostavan. Ne samo da je moglo, nego je to sasvim jasno opisano. Opisao je to pomenuti
Alekis de Tokvil, ali ne samo on, nego i mnogi drugi mislioci, koji su videli da religija nije
posledica nerazvijenosti i siromaštva, već da naprotiv može da ide rame uz rame sa
razvojem nauke, tehnike i političkih i društvenih sloboda uopšte. SAD su bile poseban primer
za to. Pomenuti Aleksis de Tokvil je to video i na to upozorio francusku i intelektualnu javnost
zapadno-evropskog sveta. Za vreme svoga boravaka u SAD on je najpre video da je veza
između religije i razvoja toga društva direktna. Tačnije, da je čitava država nastala, između
ostalog, i kao potreba ostvarivanja hrišćanskih ideala.
Postoje dve vrste sekularizma. U Evropi i u SAD. U Evropi se sekularizam pretvorio u oruđe
za borbu protiv religije. Tu se religija odvaja ne samo do države, nego i od politike. I
stalno se forsira ta ideja da se religija i politika moraju odvojiti i da se nikako ne sme
dozvoliti uticaj verskih zajednica na politički život. Za razliku od toga u SAD je stvoren
specifičan sekularizam. Sekularizam koji je formalno odvojio veru od države, ali je nije
odvojio od politike. Religijska sloboda je osnovni razlog uspeha američke republike. To
je prva sloboda u Povelji o pravima. Osnivači nisu videli religiju kao privatnu stvar,
koja nema odnose sa javnom politikom. Sasvim drukčije oni su videli religiju i religiozan
narod, kao kamen temeljac naše demokratije i simbol naše vitalnosti kao nacije. Nema, dakle,
direktnog delovanja verskih zajednica na kreiranje zakona i pravnog poretka na kome
se zasniva politika. Ali se preko hrišćanskih vrednosti neguje ideja koja se transformiše u
političku akciju i rađa određen politički poredak.
Zašto je sekularizam rođen u Evropi, odnosno kod hrišćana? Pa, zato što je priroda
hrišćanstva takva da dozvoljava sekularizam. Isus je živeo u najorganizovanijoj
državi onog vremena – rimskom carstvu, i pokazao indiferentnost prema njoj, pozivajući
svoje sledbenike da ga slede i postupaju isto. Zato hrišćani mogu da pokažu
indiferentnost prema političkom uređenju i da prihvate svaki oblik političkog sistema.
Za razliku od toga, Muhamed je delovao u plemenskoj zajednici. On je delovao kao
verovesnik, prvosveštenik, svoju zajednicu je uredio kao državu i bio njen šef.
Istovremeno, bio je vrhovni sudija i vrhovni komandant vojske. I to je primer kako
mora biti uređena islamska zajednica.
Zato su SAD postigle da budu najrazvijenija zemlja na svetu. Konkretno govoreći,
moral zasnovan na religiji i verskoj zajednici terao je preduzetnike da striktno
poštuju dogovoreno.
Tokvil je na primeru SAD pokazao da rezultat može biti sasvim suprotan od očekivanja
prosvetitelja. Naime, Amerika je dostigla najviši stepen političkih sloboda i izgradila
najliberalniji sistem vrednosti uz potpunu simbiozu, kooperaciju, pa čak i uz ideološku
podlogu, koju je religija davala. Samim time, njegovo delo je značajno za politikologiju
religije. I to višestruko. Prvo, jasno je istakao da svaka religija ima i svoje političko učenje.
Stoga, ako društvo hoće da poštuje slobodu ispovedanja vere, mora da toleriše i onaj deo
religije koji se bavi politikom. Samim tim postaje jasno da religija mora da utiče na
politiku na ovaj ili onaj način.

- Desekularizacija sveta: Oživljavanje religije i svetska politika -

Piter Berger 2008. godine

Osnovna teze Pitera Bergera u ovom delu je da je pretpostavka da živimo u sekularizovanom

svetu pogrešna. Današnji svet je itekako religijzan.Sama „sekularizovana teorija“ koja kaže da
modernizacija vodi opadanju religijoznosti je pogrešna.
Sve verske zajednice koje prolaze kroz proces sekularizacije mogu primeniti dve strategije:
odbacivanje i prilagođavanje.
Teorijski je, naravno, moguće odbaciti bilo koju od modernih ideja i vrednosti, ali usaditi ovo
odbijanje u život ljudi je mnogo teže. Da bi se to sprovelo, mora se primeniti jedna od ove dve
strategije. Prava je verska revolucija - Pokušaj da se društvo preuzme kao celina i prenese
protivmoderno verovanje na sve. To je pokušap Francisko Franko u Španiji i nije uspeo, i to
sada pokušavaju mule u Iranu. Druga strategija je da se ljudi privole da ne prihvataju moderne
ideje i da se stvore verske supkulture osmišljene tako da ne trpe uticaj spoljašnjeg sveta. Primer
ovome mogu biti Amiši.
Ono što dodatno poništava sekularizacionu teorije jeste i činjenica da su religijske zajednice ne
samo opstale, već je došlo i do njihovog procvata upravo u onoj meri u kojoj nisu pokušale da
se prilagode zahtevima sekularizovanog sveta. Najbolji primer za to je činjenica da je nakon
propasti SSSR u Rusiji došlo do vrtoglavog oživljavanja ortodoksnog hrišćanstva.
Razlog za ovo je taj što modernost potkopava sva stara uverenja, a neizvesnost je stanje koje
ljudi teško podnose, pa onda svaki pokret koji nudi izvesnost već ima spremno tržište.
Dva najdinamičnija pokreta u usponu danas su islamski i evangelistički. Sam islamski preporod
nije ograničen na „zaostala“ društva. Naprotiv, veoma je jak u gradovima sa visokim stepenom
modernizacije. Takođe, i evangelistički pokret koji se baštini na biblijskoj ortodoksnosti je u
rapidnom porastu. S tim što se ova dva pokreta razlikuju po tome što se islamski poret javlja
prvenstveno u zemljama koje su muslimanske, dok se evangelistički pokret širi širom sveta čak
i u onim zemljama gde je do juče bio potpuna nepoznanica.
Postoje dva primera koja opravdavaju teoriju da je svet sekularan:
 Evropa zapadno od nekadašnje gvozdene zavese.
 Međunarodna supkultura koju čine visoko obrazovani ljudi koji su istinski sekularizovani.
Razlog široko rasprostranjenog preporoda religije:
1. Modernost potkopava izvesnost, dok verski pokreti nude izvesnost.
2. Sekularni pogled na stvarnost se bazira isključivo na elitnom sloju društva, čime se
isključuje značajan broj svetske populacije.

- Sukob civilizacija -
Semjuel Hantington 1993. godine
(objavljeno prvo kao članak u Forein Afersu 1993. a onda i kao knjiga 1997. godine)

Moja postavka je da temeljni uzrok sukoba u ovom novom svetu neće biti ni dominantno
ideološki niti ekonomski. Velike podele među ljudskom vrstom i prevladavajući izvor sukoba
biće kulturni. Države-nacije ostaće najmoćniji igrači u svetskim zbivanjima, ali glavni sukobi
globalne politike pojaviće se između nacija i grupa koje dolaze iz različitih civilizacija. Sukob
civilizacija će dominirati globalnom politikom. Granične linije između civilizacija postaće
borbene linije budućnosti. Sukob između civilizacija će biti poslednja faza evolucije sukoba u
modernom svetu. Kroz vek i po nakon pojave modernog međunarodnog sistema
uspostavljenog Vestfalskim mirom, sukobi zapadnog sveta vodili su se uglavnom između
careva. Počevši sa Francuskom revolucijom, ratovi se vode između nacija, a ne između careva.
Ovo stanje je trajalo do Prvog svetskog rata. Tada je sukob nacija zamenjen sukobom idelogija,
da bi s krajem Hladnog rata, sukob idelogija ustupio mesto sukobu civilizacija.
Tokom Hladnog rata svet je bio podeljen na Prvi, Drugi i Treći svet. Te podele više nisu
relevantne. Sada je mnogo smislenije zemlje razvrstati ne prema njihovim političkim i
ekonomskim sistemima, ili stupnju ekonomskog razvoja, već radije u pojmovima njihove
kulture i civilizacije. Na šta mislimo kada kažemo civilizacija? Civilizacija je kulturni entitet.
Kultura sela u južnoj Italiji je možda drugačija od sela u severnoj Italiji, ali oba sela će deliti
istu zajedničku italijansku kulturu, koja ih razlikuje od nemačkih sela. Isto tako, evropske
zajednice deliće zajedničke kulturne karakteristike koje ih razlikuju od arapskih ili kineskih
zajednica. Međutim, Arapi, Kinezi i Zapadnjaci nisu deo ni jednog šireg kulturnog entiteta.
Oni predstavljaju civilizacije. Civilizacija je dakle najviše kulturno grupisanje ljudi i najširi
kulturni identitet koji ljudi imaju i što ih razlikuje od drugih živih vrsta. Ljudi imaju nivoe
identiteta: stanovnik Rima može sam sebe definisati, u različitim stupnjevima intenziteta, kao
Rimljanina, Italijana,katolika, hrišćanina, evropljanina, zapadnjaka. Civilizacija kojoj pripada
je najšira razmera sa kojom se on intenzivno identifikuje.
Civilizacija može uključivati veliki broj ljudi, kao što je to slučaj sa Kinom (“civilizacija koja
se pretvara da je država”), ili vrlo mali broj ljudi, kao anglofoni Karibi. Civilizacija može
uključivati nekoliko nacija-država, kao što je slučaj sa zapadnom,latinoameričkom i arapskom
civilizacijom, ili samo jedan, što je slučaj sa japanskom civilizacijom. Civilizacije se očito
mešaju i preklapaju, te mogu uključivati i podcivilizacije. Zapadna civilizacija ima dve glavne
varijante, evropsku i severnoameričku, a islam ima svoje arapske, turske i malajske poddelove.
Zašto će se civilizacije sukobiti

Civilizacijska pripadnost će u budućnosti postati sve važnija, a svet će u velikoj meri biti
oblikovan međudelovanjem sedam ili osam velikih civilizacija.
Te civilizacije uključuju:
 Zapadnu
 Konfucijansku
 Japansku
 Islamsku
 Hinduističku
 Slovensko-Pravoslavnu
 Latinoameričku
 Afričku civilizaciju (verovatno)
Najvažniji sukobi budućnosti pojaviće se duž nestabilnih granica koje ove civilizacije
razdvajaju jednu od druge.

Zašto će se ovo dogoditi?

Prvo, razlike među civilizacijama nisu samo stvarne; one su osnovne. Civilizacije se jedna od
druge razlikuju istorijom, jezikom, kulturom, tradicijom i najvažnije, religijom.
Drugo, svet postaje sve manje mesto. Interakcije između ljudi različitih civilizacija su u
porastu; ove interakcije u porastu jačaju civilizacijsku svest i svesnost o razlikama između
različitih civilizacija kao i o sličnostima unutar jedne civilizacije. Severnoafričko doseljavanje
u Francusku stvara otpor među Francuzima i, istovremeno, prihvatljivost doseljavanja “dobrih”
evropskih katoličkih Poljaka.
Treće, u čitavom svetu procesi ekonomskih modernizacija i socijalnih promena odvajaju ljude
od starih lokalnih identiteta. U većini sveta religija je krenula da popuni ovu prazninu, često u
obliku pokreta koji su označeni kao “fundamentalistički”.
Četvrto, rast civilizacijske svesti pojačan je dvostrukom ulogom Zapada. Na jednoj strani,
Zapad je na vrhuncu moći. Međutim istovremeno, a možda i kao posledica toga, među ne-
zapadnim civilizacijama pojavljuje se fenomen povratka korenima.
Peto, kulturne osobine i različitosti su manje promenljive i dakle manje podložne
kompromitovanju i odlučnosti od onih političkih i ekonomskih.
Kako će vlade i grupe sve manje biti u stanju da dobiju potporu za osnivanje koalicija na bazi
ideologije,tako će sve više pokušavati da dobiju potporu pozivanjem na zajednički religijski i
civilizacijski identitet. Sukob civilizacija se tako pojavljuje na dva nivoa. Na mikro-nivou, duž
nestabilnih granica između civilizacija susedne grupe se muče, često nasilno, za kontrolu
teritorije i jedni drugih. Na makro-nivou, države iz različitih civilizacija takmiče se za relativnu
vojnu i ekonomsku moć, bore se za kontrolu međunarodnih institucija i trećih strana te se
nadmeću u isticanju svojih posebnih političkih i religijskih vrednosti.
Linije podele među civilizacijama

Najznačajnija podela u Evropi bi mogla biti istočna granica zapadnog hrišćanstva u 1500.
godini. Ova crta ide uz sadašnju granicu Finske i Rusije te baltičkih država i Rusije, preseca
Belorusiju i Ukrajinu odvajajući većinski katoličku zapadnu Ukrajinu od pravoslavne istočne
Ukrajine, skreće zapadno da bi odvojila Transilvaniju od ostatka Rumunije i konačno prolazi
kroz Jugoslaviju,gotovo tačno granicama koje sada odvajaju Hrvatsku i Sloveniju od ostatka
Jugoslavije. Naravno, na Balkanu se ova crta podudara sa istorijskom granicom Habsburškog
i Otomanskog carstva. Narodi severno i zapadno od ove crte su protestantski ili katolički; oni
su delili zajednička iskustva evropske istorije – feudalizam, renesansu, reformaciju,
prosvetiteljstvo... Narodi istočno i južno od ove crte su pravoslavni ili muslimanski; oni su
istorijski pripadali Otomanskom ili Carističkom carstvu te su bili samo neznatno dodirnuti
oblikujućim događajima u ostatku Evrope; oni su uopšte ekonomski manje razvijeni; mnogo je
manje verovatno da će razviti stabilne demokratske sisteme. Kao najznačajnija crta podele u
Evropi, baršunasta zavesa kulture zamenila je Gvozdenu zavesu ideologije. A kako su
događanja u Jugoslaviji pokazala, to nije samo crta razlika; povremeno, to je i crta krvavog
sukoba. Sukob duž nestabilnih granica između zapadne i islamske civilizacije traje vec 1300
godina. Istorijski, drugo veliko neprijateljsko međudelovanje arapske islamske civilizacije bilo
je sa paganskim, animističkim, a sada sve više i hrišćanskim crnim narodima juga. Ono se
ogleda u tekućem ratu između Arapa i crnaca u Sudanu, u borbama između pobunjenika
podržanih od strane Libije i vlade u Čadu, napetostima između pravoslavnih hrišćana i
muslimana na Rogu Afrike te političkim sukobima, ponovljenim pobunama i nasiljem između
muslimanskih i hrišćanskih zajednica u Nigeriji. Na severnoj granici islama, eruptirao je sukob
između pravoslavnih i hrišćanskih naroda, što uključuje pokolj u Bosni i Sarajevu i provrelo
nasilje između Srba i Albanaca.

Okupljanje civilizacija: sindrom bratske zemlje

Grupe ili države koje pripadaju jednoj civilizaciji, a koje su se uplele u rat sa ljudima iz neke
druge civilizacije, prirodno pokušavaju dobiti podršku drugih članova svoje civilizacije. Kako
svet nakon Hladnog rata evoluira, civilizacijsko zajedništvo, kako je Greenway nazvao sindrom
“bratske zemlje”, zamenjuje promišljanja političke ideologije i tradicionalne ravnoteže snaga
kao osnova saradnje i udruživanja. Ovo je, u postupnoj pojavi, moguće opaziti u
posthladnoratovskim sukobima u Persijskom zalivu, na Kavkazu i u Bosni.
Prvo, u Zalivskom ratu jedna arapska država napala je drugu, a zatim je ratovala protiv saveza
arapskih, zapadnih i drugih država. Iako je samo nekoliko muslimanskih vlada otvoreno
podržavalo Sadama Huseina, mnoge arapske elite privatno su navijale za njega, a osim toga
bio je jako omiljen među velikim delovima arapske javnosti. Drugo, sindrom bratske zemlje
pojavio se i u sukobima na području bivšeg Sovjetskog Saveza. Jermenski vojni uspesi 1992. i
1993. podstakli su Tursku na veću podršku svojoj religijskoj, etničkoj i verskoj braći u
Azerbejdžanu. Treće, imajući na umu sukobe u bivšoj Jugoslaviji, zapadna javnost osećala je
prema bosanskim muslimanima saosećanje i podršku, zbog užasa koje su pretrpeli od strane
bosanskih Srba. Međutim, srazmerno malo zabrinutosti je izraženo prema hrvatskim napadima
na muslimane i učestvovanju u cepanju Bosne i Hercegovine. U ranom stadijumu
jugoslovenskog raspada, Nemačka je, u neobičnoj demonstraciji diplomatske inicijative i
snage, podstakla drugih 11 članova Evropske zajednice na nastavljanje primera u priznanju
Hrvatske i Slovenije. Kao posledicu odlučnosti pape u pružanju snažne podrške dvema
katoličkim zemljama, Vatikan ih je priznao čak i pre Zajednice. U 1930-ima španski građanski
rat izazvao je intervenciju zemalja koje su politički bile fašističke, komunističke i demokratske.
U 1990. jugoslovenski sukob izazvao je intervenciju zemalja koje su muslimanske,
pravoslavne i zapadno-hrišćanske.
Konflikti i nasilje će se isto tako pojaviti između država i grupa unutar iste civilizacije.
Međutim, verovatno je da će takvi sukobi biti manjeg intenziteta i manje verovatnosti širenja
nego sukobi između civilizacija. Zajedničko članstvo u civilizaciji smanjuje verovatnost nasilja
u situacijama u kojima bi se ono inače pojavilo. 1991. i 1992. mnogi su bili zbunjeni
mogućnošću nasilnog sukoba oko teritorija između Rusije i Ukrajine, posebno oko Krima,
crnomorske flote, nuklearnog oružja i raznih ekonomskih pitanja. Međutim, ako je civilizacija
ono što je bitno, verovatnost sukoba između Ukrajinaca i Rusa trebala bi biti niska. Radi se o
dva slovenska, ponajpre pravoslavna naroda, koji su vekovima održavali bliske odnose. Uprkos
svim razlozima za sukob, već su 1993. vođe ovih dveju zemalja uspešno pregovarale i
deaktivirale probleme između dve zemlje. Dok je drugde u bivšem Sovjetskom Savezu bilo
ozbiljnih borbi između muslimana i hrišćana, a i mnogo napetosti i nešto sukoba između
zapadnih i pravoslavnih hrišćana u baltičkim državama, između Rusa i Ukrajinaca nasilja
uopšte nije bilo. U nadolazećim godinama, lokalni sukobi sa najvećom verovatnošću
prerastanja u velike ratove biće oni u Bosni i na Kavkazu, duž rasednih granica između
civilizacija. Sledeći svetski rat, ako će ga biti, biće rat između civilizacija.

Zapad protiv svih

Zapad se sada u odnosu na druge civilizacije nalazi na neobičnom vrhuncu moći. Njegov
supersilni protivnik nestao je sa karte sveta. Vojni sukobi izmedu zapadnih država su
nezamislivi, a zapadna vojna moć nema ozbiljnog protivnika. Uz izuzetak Japana, Zapad nema
ni ekonomskog izazivača. U najmanju ruku, tako ne-zapadnjaci vide novi svet, a njihovo
gledište deluje ispravno. Dakle, razlike u moći i nastojanja na vojnoj, ekonomskoj i
institucionalnoj moći su jedan izvor sukoba između Zapada i drugih civilizacija. Razlike u
kulturi, a to znači razlike u osnovnim vrednostima i verovanjima, drugi su izvor sukoba.
Središnja osa svetske politike u budućnosti će verovatno biti sukob “zapada i ostalih” i u
odgovoru ne-zapadnih civilizacija na zapadnu moć i zapadne vrednosti.6 Verovatno je kako će
ti odgovori biti kombinacija tri oblika. Na jednoj krajnosti, ne-zapadne države, poput Burme i
Severne Koreje, pokušaće da vode politiku izolacije, kako bi svoja društva izolovali od
zapadnog proboja ili “korupcije” te će se, u stvari, isključiti iz sudelovanja u globalnoj zajednici
pod zapadnom dominacijom. Međutim, cena ovoga je visoka i malo je država koje su se
odlučile isključivo na tu opciju. Druga alternativa, ekvivalent “hvatanja priključka na
železničku kompoziciju” u teoriji međunarodnih odnosa, pokušaj je priključenja Zapadu i
prihvatanja njegovih vrednosti i institucija. Treća je alternativa pokušaj “uravnoteživanja”
Zapada razvijanjem vlastite ekonomske i vojne snage te protivzapadnom saradnjom sa drugim
ne-zapadnim društvima, uz istovremeno čuvanje urođeničkih vrednosti i institucija; ukratko,
modernizacija, ali bez pozapadnađivanja.

Rastrgnute zemlje

Kako se u budućnosti ljudi međusobno budu razlikovali po civilizacijama, zemlje sa velikim

brojem ljudi iz različitih civilizacija, poput Sovjetskog Saveza i Jugoslavije, kandidati su za
raspad. Neke druge zemlje imaju visok stupanj kulturne homogenosti, ali su podeljene oko
pripadnosti jednoj ili drugoj civilizaciji. To su rastrgnute zemlje. Za njih su svojstvena vođstva
koja svoje zemlje žele da učine članicama Zapada, ali su istorija, kultura i tradicija njihovih
zemalja ne-zapadni. Najočitija, izvorno rastrgana zemlja, je Turska. Dok su turske elite
definisale Tursku kao zapadno društvo, elite Zapada su Tursku odbijale da prihvate kao takvu.
Odbacivši Meku, a zatim odbačena od strane Brisela, kome se okreće Turska sada? Taškent bi
mogao biti odgovor. Kraj Sovjetskog Saveza daje Turskoj priliku da postane vođa oživele
turske civilizacije koja uključuje sedam zemalja, od granica Grčke do granica Kine. Ohrabrena
od strane Zapada, Turska ulaže napore da sama oblikuje svoj vlastiti identitet.
Tokom protekle decenije Meksiko je zauzeo položaj donekle sličan položaju Turske i pokušao
da se preobrazi iz latinoameričke u severnoameričku zemlju.
Istorijski, Turska je bila najdublje rastrgnuta zemlja. Za Sjedinjene Države, Meksiko je najbliža
rastrgnuta zemlja. Globalno, najznačajnija rastrgnuta zemlja je Rusija. Pitanje da li je Rusija
deo Zapada ili vođa zasebne slovensko-pravoslavne civilizacije, uvek se ponovo pojavljuje u
ruskoj istoriji.
Kako bi redefinisala svoj civilizacijski identitet, rastrgnuta zemlja treba ispuniti tri uslova.
Prvo, njena politička i ekonomska elita generalno treba da daje podršku i bude puna
entuzijazma prema ovom kretanju. Drugo, njena javnost mora pristati na redefiniciju. Treće,
dominantne skupine u civilizaciji primaocu trebaju biti voljne prihvatiti preobraženu zemlju.
Kod Meksika su ova tri uslova u velikoj meri ispunjena. Kod Turske, u velikoj meri su prisutna
prva dva uslova. Kod ruskog pridruživanja Zapadu, nijedan od uslova nije jasno prisutan.

Konfučijansko - islamska veza

Prepreke ne-zapadnih zemalja u pridruživanju Zapadu značajno se razlikuju. One su najmanje

za latinoameričke i istočnoevropske zemlje. One su veće za pravoslavne zemlje bivšeg
Sovjetskog Saveza. One su još veće za muslimanska, konfucijanska, hinduistička i budistička
društva. Japan je za sebe uspostavio jedinstven položaj pridruženog člana Zapada: prema nekim
gledištima jeste na Zapadu, ali očito nije u značajnim razmerama od Zapada. One zemlje, koje
se iz razloga kulture i moći ne žele ili ne mogu pridružiti Zapadu, takmiče se sa Zapadom
razvijajući vlastitu ekonomsku,vojnu i političku moć. One ovo čine unapređujući svoj
unutrašnji razvoj i sarađujući sa drugim ne-zapadnim zemljama. Najistaknutiji oblik ovakve
saradnje je konfučijansko-islamska veza, koja se pojavila zbog suprostavljanja interesima,
vrednostima i moći Zapada. Gotovo bez izuzetka, zemlje Zapada smanjuju svoju vojnu moć;
pod Jeljcinovim vođstvom isto je i u Rusiji. Međutim, Kina, Severna Koreja i nekoliko zemalja
Srednjeg istoka značajno proširuju svoje vojne sposobnosti.
 - Treći talas: Demokratizacija na kraju dvadesetog veka -
Semjuel Hantington 1991. godine

Predmet ove knjige su tranzicije ka demokratiji između 1974. i 1990 godine.

Treći talas demokratizacije u modernom svetu počeo je 1974. godine u Portugalu kada je na
jednoj radio stanici počela pesma „Grandola Vila Morana“ koja je predstavljala signal vojnim
snagama da otpočnu državni udar čime je smenjena Salazarova diktatura.
Druga zemlja u kojoj se manifestovao treći talas demokratizacije bila je Grčka, u kojoj je 1974.
pao pukovnički režim. Sve ukupno, za vreme trećeg talasa, u demokratski režim je prešlo oko
30 režima.
Hantignton se u svom delu koristi Šumpeterovom definicijom demokratije, gde je demokratija
sistem u kome su oni koji donose odluke izabrani na fer, poštenim i periodično održavanim
izborima na kojima se kandidati slobodno takmiče, a pravo glasa imaju skoro svi odrasli
građani. Slično tome, sistem je nedemokratski ako opoziciji nije dozvoljeno učešće na
izborima, ili ako se njeno delovanje ograničava ili se glasovima manipuliše.
Proces demokratizacije se sastoji od okončavanja nedemokratskog režima, inauguracije
demokratskog režima, te učvršćivanja demokratskog sistema. U ovom postupku veoma je bitna
i liberalizacija autoritarnog režima, s tim da liberalizacija može, ali ne mora da dovede do pune
demokratizacije.
Prvi pisani ustav moderne demokratije bio dokument pod nazivom Osnovno uređenje
Konektikata iz 1638. godine.

Talasi demokratizacije

Talas demokratizacije jeste grupa tranzicija iz nedemokratskih u demokratske režime koja

nastupa u određenom vremenskom periodu, a brojnošću znatno prevazilazi istovremene
tranzicije u suprotnom smeru. U modernom svetu su postojala tri talasa demokratizacije koja
su bila praćena sa dva povratna talasa.
Talasi demokratizacije:
 Prvi dugačak talas demokratizacije 1828 - 1926
 Prvi povratni talas 1922 - 1942
 Drugi kratak talas demokratizacije 1943 - 1962
 Drugi povratni talas 1958 - 1975
 Treći talas demokratizacije 1974 -
Prvi dugačak talas demokratizacije - Njegovi koreni su u Američkoj i Francuskoj revoluciji,
Ali je SAD postala prva demokratija tek 1828. godine. U ovom talasu su demokratije postale i
Engleska, Francuska, Švajcarska..
Prvi povratni talas - Karakterističan za zemlje koje su demokratiju prihvatile neposredno pred
Prvi svetski rat. Povratni talas počeo je Musolinijevim Maršem na Rim 192. godine. U ovom
periodu su Italija, Nemačka, Japan i druge države postale nedemokratske.
Drugi kratki talas demokratizacije - Označava uspostavljanje demokratija nakon Drugog
svetskog rata. Nemačka, Austrija, Japan, Italija i druge zemlje su ponovo postale demokratije.
Drugi povratni talas - Brazil, Argentina, Čile i Urugvaj (tzv. sistemi birokratskog
autoritarizma) se vraćaju u sistem diktature. Jedina afrička zemlja u kojoj se demokratija
konsolidovala u periodu nakon Drugog svetskog rata bila je Bocvana. Dekolonizacija Afrike
izazvaala je najveći porast autoritarinih režima u istoriji.
Treći talas demokratizacije - Počeo u Portugalu, Grčkoj i Španiji. Takođe, na demokratski
sistem su u ovom periodu prešli i Indija, Brazil, Mađarska i Poljska (u Mađarskoj i Poljskoj
ovo je povezano sa slomom socijalizma.)
Demokratski sistemi su otporniji od autoritarnih na revolucionarne pokrete. Kako je jednom
rekao Če Gevara:“Revolucija ne može imati uspeha protiv vlade koja je na vlast došla nekim
oblikom narodnog izglasavanja“.

Religijske promene

Dva događaja iz oblasti religije su pozitivno uticala na demokratizaciju:

1. Postoji jaka korelacija između zapadnog hrišćanstva i demokratije. Moderna demokratija se
prvo razvila u hrišćanskim zemljama. Hrišćanstvo je nudilo sigurniju dokrtinarnu i
institucijalnu osnovu otpor političkoj represiji.
Postoji jedan primer koji okreće Veberovu tezu da je hrišćanstvo pomoglo ekonomskom
napretku društva. Južna Koreja je dokaz da je ekonomski razvoj pomogao razvoju hrišćanstva,
budući da je Koreja ekonomski procvetala za vreme budizma, pa su njeni stanovnici tek tada
počeli masovno da prelaze na hrišćanstvo.
2. Drugi dogašaj koji je podstakao demokratizaciju bio je promena u doktrini i političkoj liniji
katoličke crkve na globalnom nivou. Treći talas demokratizacije bio je katolički talas. Tokom
istorije, katolička crkva je uglavnom bila u prisnim odnosima sa vlastima. Međutim, ova
situacija se menja nakon Drugog vatikanskog sabora 1962 - 1965, i crkva postaje otvoreni
protivnik autoritarnih režima i glavni zagovornik demokratije.
Ove promene su se odvile na dva nivou. Na globalnom je ove promene označio papa Jovan
XXIII koji je sazvao Drugi vatikanski koncil. Na lokalu se ova promena manifestovala u
masovnom uključivanju i masovnim svešteničkim aktivnostima.
U nekomunističkin zemljama odnos crkva - država je obično prolazio kroz tri faze: prihvatanje,
ambivalentnost i opozicija. U početku je katolička crkva bila u prisnim odnosima sa političkim
elitama, zatim je sledio ambivalentan stav, da bi na kraju crkva postala otvorena opozicija
vlasti.
Dolaskom pape Jovana Pavla II na čelo katoličke crkve, ona je postala predvodnik u borbi
protiv autoritarizma.
Samo se ekonomski razvoj nalazi ispred katoličanstvca na spisku sveobuhvatnih
prodemokratskih sila 1970ih i 1980ih. Logotip trećeg talas mogao bi da bude raspeće nacrtano
preko dolarskog znaka.

- Religija, demokratija i „uzajamna tolerancija“ -

Alfred Stepan 2000. godine.

Da li su sve ili samo neke svetske religije politički kompatibilne sa demokratijom? Ovo je
naravno jedno od najvažnijih i najžustrije raspravljanih pitanja našeg vremena. Moj cilj jeste
da doprinesem ovoj raspravi iz ugla komparativne politike. Štaviše, kao specijalista u oblasti
političkih institucija i demokratizacije nameravam da raspravim tri pitanja:
Prvo, koji su minimalni institucionalni i politički zahtevi koje određeno društveno uređenje
mora da zadovolji da bi se moglo zvati demokratijom? Na osnovu ove analize, šta onda
možemo zaključiti o potrebi za „uzajamnom tolerancijom“, tj. o minimalnim granicama
slobode delovanja koja mora biti skrojena za političke institucije u odnosu na verske
organizacije, ali i za vernike i verske grupe u odnosu na političke institucije?
Drugo, kako su se stare demokratije – 15 zemalja EU – u stvarnosti suočile sa ovim izazovima
i koje značajne zablude o iskustvu zapadnoevropskih država sa religijom i demokratijom
moraju biti izbegnute?
Treće, koje implikacije imaju odgovori na prva dva pitanja na ona društva koja su pod
značajnim uticajem takvih religijskih i kulturnih tradicija kao što su konfučijanizam, islam i
pravoslavlje, tj. tradicija koje neki analitičari, zbog njihove civilizacijske suprotstavljenosti
institucionalnoj perspektivi, vide kao trenutno najznačajniju prepreku razvoju demokratije?
Ako kombinujemo ove kriterijume, jasno je da se demokratija ne može smatrati stabilnom u
zemlji osim u slučaju da postoji mogućnost za razvoj robustnog i kritičkog civilnog društva
koje doprinosi kontroli države i konstantno stvara nove alternative. Da bi takve alternative u
vidu civilnog društva mogle nastati i biti uključene, političkim društvima, a pre svega
političkim strankama bi trebalo dozvoliti neometane odnose sa civilnim društvom. Demokratija
je sistem pravila koja dozvoljavaju otvoreno takmičenje o vrednostima i ciljevima koje građani
žele da postignu. U čisto demokratskom smislu, to znači da dok god grupe ne koriste nasilje,
ne povređuju prava drugih građana i drže se pravila demokratske igre, svim grupama je dato
pravo da unapređuju svoje interese, kako u civilnom društvu tako i u političkom društvu. Ovo
je osnovna institucionalna maksima o tome šta demokratska politika dozvoljava, a šta ne.
Verske institucije ne bi smele imati ustavom predviđena prava koja bi im omogućavala da
nameću javnu politiku demokratski izabranim vladama. U isto vreme, vernici i verske
zajednice, koje su konzistentne sa našom institucionalnom definicijom demokratije, moraju
imati punu slobodu da privatno obavljaju svoje aktivnosti.
Kako bi trebalo čitati/učiti iz „lekcija“ o istorijskom odnosu zapadnog hrišćanstva i
demokratije? Ovde bih posebno istakao četiri moguća pogrešna tumačenja. Empirijski, trebalo
bi da se čuvamo pojednostavljivanja stvarne „odvojenosti crkve od države“ ili neophodnosti
„sekularizma“. Doktrinirano, treba se čuvati pretpostavki da je bilo koja religija sama po sebi
demokratska ili nedemokratska. Metodološki, treba se čuvati onoga što ću ja zvati „zabluda o
jedinstvenim uslovima nastanka“. I normativno, treba se čuvati liberalnih zabrana, koje je
najpoznatije isticao Džon Rols, politički filozof sa engleskog govornog područja, da „verske
istine treba ukloniti sa političke agende“.
Treba primetiti da su od 1990. 5 od 15 članica EU imale zvanične crkve i to: Danska, Finska,
Grčka, Švedska i Ujedinjeno kraljevstvo.
U dvadesetom veku, dva verovatno „najneprijateljskija“ odvajanja crkve i države u Zapadnoj
Evropi su se desila 1931. godine u Španiji i 1905. u Francuskoj. Obe ove države, međutim,
sada imaju „prijateljsko“ odvajanje crkve i države. U stvari, od 1958., Francuska vlada je
finansirala značajan deo troškova osnovnoškolskog sistema Katoličke crkve. U suštini, danas
ni jedna Zapadnoevropska demokratija nema rigidnu ili neprijateljsku odvojenost crkve i
države. Mnoge su pregovorima postigle takve demokratske slobode religije od državnog
uplitanja, i skoro sve dozvoljavaju verskim grupama slobodu ne samo da privatno ispovedaju
svoju veru, već i da se organizuju u grupe u civilnom i političkom društvu. Stoga suština lekcije
iz zapadne Evrope ne leži u potrebi za „zidom odvojenosti“ između crkve i države, već u
konstatnoj političkoj izgradnji i razgradnji uzajamne tolerancije. Upravo, to je jedini kontekst
uzajamne tolerancije u kojem koncept „odvajanja crkve i države“ ima mesta u savremenom
rečniku zapadnoevropskih demokratija.
Sve ovo pokazuje da može postojati demokratski i nedemokratski sekularizam, demokratije sa
zvaničnom crkvom i čak demokratije sa veoma neprijateljskom odvojenošću crkve i države.
Razvijajući dalje istraživanje empijiskog konteksta takvih izraza kao što su „odvojenost crkve
i države“ i „sekularizam“, u poziciji smo da vidimo zašto bi trebalo da se čuvamo preostale tri
velike zablude:
 Pretpostavka jednostranosti - Trebalo bi da se čuvamo pretpostavljanja da je bilo koja
religija doktrinarno ili prodemokratska ili antidemokratska. Zapadno hrišćanstvo je
nesumnjivo bilo višestrano u pogledu demokratije i uzajamne tolerancije. U određenim
vremenima u istoriji, katolička doktrina je bila tako organizovana da se suprotstavljala
liberalizmu, nacionalnoj državi, toleranciju i demokratiji. U ime katolicizma, Inkvizicija je
masivno kršila ljudska prava.
 Zabluda o „jedinstvenim uslovima nastanka“ - Ova zabluda uključuje pretpostavku da
jedinstveni poredak specifičnih uslova koji su bili prisutni prilikom nastanka fenomena kao
što je izborna demokratija, recimo relativno nezavisno civilno društvo ili duh kapitalizma,
mora biti prisutan u svim slučajevima da bi isti mogli dalje da se razvijaju. Šta god mi
mislili o Maks Veberovoj tezi u Protestantskoj Etici i duhu kapitalizma, niko ko je pažljivo
 osmotrio Koreju, Tajvan ili Hong Kong ne bi mogao da porekne da su ova drušva stvorila
njihovu dinamičku formu kapitalizma.

Konfučijanizam: Cezar je Bog?

Većina strušnjaka koji se bave konfučijanizmom priznaje da postoje značajne komponente

konfučijanske kulutre u Tajvanu, Južnoj Koreji i Singapuru. Takođe bi rekli da je
konfučijansko nasleđe istorijski jače u Tajvanu i Koreji nego u Singapuru. Stoga možemo reći
da su Južna Koreja i Tajvan iznad praga identifikacije zemlje kao demokratske, dok je Singapur
ispod.

Islam i „zamka slobodnih izbora“

Postoji obimna literatura koja ukazuje na to da mnogi ključni aspekti demokratije nedostaju u
islamskoj tradiciji. Nedostatak odvojenosti religije i države je viđen još otkako je prorok
Muhamed objedinio vojnu i duhovnu vlast. Nedostatak prostora za javno demokratsko
mišljenje prilikom donošenja zakona smatra se da je nastao iz Kurana, po kom je Bog diktirao
proroku Muhamedu sadržaj strogih zakona koje dobri muslimani moraju da poštuju.
Nedostatak inkluzivnog građanstva smatra se da je nastalo tumačenjem Kurana u kojem stoji
da je pravo društvo u Islamu povezano religijsko-političkom zajednicom umma u kojoj nema
mesta za druge religije. U islamu, prema nekim autorima postoji opasnost od “islamske zamke
slobodnih izbora”. Prema ovom stanovištu, dozvoljavanje slobodnih izbora u Islamskim
državama bi dovelo na vlast vlade koje bi koristile demokratske slobode da unište samu
demokratiju.
Međutim, može se istaći da oko polovina muslimanske populacije u svetu, 435 miliona ljudi
(ili preko 600 miliona, ako uključimo Indoneziju), žive u demokratijama ili polu-
demokratijama. Demokratija u Indoneziji sigurno još nije postala „jedina igra u gradu“. Ispadi
verskog nasilja u nekoliko od 2000 naseljenih ostrva u zemlji, nastavlja da izaziva opasne
tenzije i krah pravnog poretka. Ipak, uprkos svim početnim izgledima, demokratija je još uvek
na dnevnom redu u Indoneziji, dve godine nakon pada Suharta.
Okrenimo se sada Bangladešu, Pakistanu i Turskoj. Sve ove zemlje imaju ili su imale vojne
uprave, ali u nedavno one su sve u nekom periodu bile demokratije ili su bile na pragu da to i
postanu. Stoga Hantingotovi navodi da će izbori u dominantno islamskim zemljama voditi ka
fundamentalnim većinama koje će koristiti njihove izborne pobede da okončaju demokratiju
nemaju podršku u našoj analizi izbornog i političnog ponašanja u tri najveće svetske islamske
države. Verujem da u Tuskoj (kao i u Pakistanu i verovatno Indoneziji) najveću prepreku ka
demokratiji ne predstavlja islam već vojska i obaveštajne agencije koje nisu odgovorne
demokratskim autoritetima.
Pravoslavlje: snažna prepreka?

Kao transnacionalna, hijerarhijska organizacija, rimokatolicizam može da pruži materijalnu i

doktrinarnu podršku lokalnoj katoličkoj crkvi da se odupre državnoj represiji. Katolička crkva
u toj meri može da se odrupre državi, i može da podrži robustno i autonomno civilno društvo.
Ne zanemarujući otpor prema državi, pravoslavlje je često organizaciono i ideološki u relativno
slaboj poziciji zato što je crkva nacionalna (kao pandan transnacionalnoj) organizacija. U
takvom cezaropapističkom sistemu, država često igra glavnu ulogu u finansijama i
postavljenjima u nacionalnoj crkvi. Uprkos svemu navedenom, ne verujem da je pravoslavlje
samo po sebi antidemokratska snaga. Ako su vođe država i političkih društava posvećeni
demokratiji i prate demokratsku praksu, cezaropapističke strukture pravoslavlja i kultura
ćutanja trebalo bi da vode odanoj podršci pravoslavne crvke demokratiji, kao što je bio slučaju
u Grčkoj od 1975. godine. Međutim ako su lideri države i političkog društva antidemokratski,
demokratska opozicija u okviru civilnog društva naravno neće dobiti značajnu niti efektivnu
podršku od nacionalne pravnoslavne crkve. Ove navode ću vam pojasniti na primeru Grčke.
Grčka i grčki deo podeljenog Kipra su jedine pravoslavno većinske države koje su, poslednjih
5 godina, ispunile sve kriterijume demokratije koji su istaknuti ranije u ovom radu.

Nedovršen posao

Sve svetske velike religije danas su uključene u borbu oko uzajamne tolerancije. Za hinduizam
u Indiji i judaizam u Izraelu konflikti na relaciji religija – država su sada posebno politički
istaknuti. Još jedno važno polje daljeg istraživanja je uloga države u stvaranju religijske
tolerancije. Naučnici, naročito sociolozi religije, koncentrisali su svoju pažnju na društveno
vođene pokrete ka toleranciji, ali i na neke kritične momente politike koju je vodila država,
kakve je formulisao car Ferdinand I u miru iz Augsburga iz 1555., a koje su bile ključne za
okončanje verskih konflikata koji su vođeni u društvu. Isto tako, Otomanska država je stvorila
milete sa njihovom izvanrednom tolerancijom prema verskoj samoupravi manjinskih
nacionalnih verskih zajednica. Postoji još mnogo primera tolerancije koju je nametnula država,
kao i netolerancije koju je izazvala država, i koje bi trebalo da istražimo.
 - Objašnjavanje političke ambivalentnosti religije -
Danijel Filpot 2007. godine

Ovaj esej se odnosi na široko pitanje – šta objašnjava političke težnje vjerskih aktera?-
istražujući dva moćna uticaja na ove težnje. Prvi je diferencijacija, odnosno stepen autonomije
između vjerskih aktera i države u njihovim osnovnim pravima. Drugi je politička teologija,
skup ideja koje vjerski akteri imaju o političkoj vlasti i pravdi. Preko globalnih poređenja
između religija, regiona i država, pokušaćemo da utvrdimo efekat oba uticaja na ova dva
politička cilja u kojima se o ulozi religija danas žestoko raspravlja: Podrška demokratizaciji i
političkom nasilju, uključujući i nasilje u zajednicama i terorizam.
Prkoseći sekularizacionoj tezi koja je ranije dominirala među zapadnim intelektualcima,
religija je ispolirala svoj politički uticaj u protekloj generaciji u svakom regionu svijeta, osim,
možda u Zapadnoj Evropi. Analize sa više mjerenja, zajedno sa prethodnim primjerima vjerske
politike ukazuju umjesto toga na Eplbijevu frazu o „ambivalentnosti svetog“. Religija je
uništila ne samo nebodere u Njujorku već i autoritarne režime; ona gradi ne samo nasilne i
ratoborne entitete, već i demokratsko građansko društvo.
Ova dva koncepta su predložena kao posebno obećavajuća. Prvi dolazi iz moderne sociologije,
ali ima korijene u prošlosti. Poznat je kao „Diferencijacija“ i opisuje u kakvoj su vezi vjerski i
politički autoritet. Da li jedno dominira u odnosu na drugo? Da li sarađuju? Da li su
institucuinalno odvojeni? Druga je politička teologija. Kao i političke partije i klase, vjerski
organi imaju neke zajedničke ideje o legitimnom političkom autoritetu. Smještene u centru
doktrinarnih učenja, a ipak prilagođene okolnostima, ove ideje propisuju ponašanje prema
državi. Diferencijacija i politička teologija, institucije i ideje – ovi osnovni koncepti daju
uzročno-posledične veze: određena vrsta diferencijacije i političke teologije vodi vjerske
organe u određenu vrstu političkog angažmana. Ovaj esej istražuje kako diferencijacija i
politička teologija oblikuju težnje vjerskih aktera i to naročito na dva polja: demokratizaciji i
političkom nasilju.

Diferencijacija

Ambicija i razlike u stanovištima religije i države se prepliću i stvaraju potencijal za sukob.

Religija propovijeda moralne istine, dok država tvrdi suverenitet, ima vrhovnu vlast unutar
teritorije. Princip koji ovdje najbolje opisuje te balanse, pozajmljen od sociologa, je
diferencijacija. Po definiciji, diferencijacija je stepen međusobne autonomije između vjerskih
organa i državnih institucija u njihovom temeljnom pravnom autoritetu, to jest obim ovlašćenja
oba entiteta jedan nad drugim u pravima da imaju svoje organe, biraju svoje funkcionere,
sprovode svoju politiku, izvršavaju svoje aktivnosti, ukratko, da sami sobom upravljaju. Odnos
države i religije sa visokim stepenom diferencijacije se može jednostavno nazvati
„diferenciran“, a sa niskim stepenom „integracionistički“. Postoje četiri dimenzije u kojima se
diferencijacija ostvaruje u većoj ili manjoj mjeri. Prvo, da li država daje jednoj religiji ustavni
status zvanične? Pakistanski ustav iz 1956, na primjer, proglašava je Islamskom Republikom,
Engleska i Danska imaju državne crkve. Drugo, da li država ima pravo da kroz zakonodavne i
sudske vlasti promoviše neke vjerske oblasti? [Odnosno, da ih koristi u vjerske svrhe, prim.
prevodioca] To može da uključuje obezbjeđivanje vjerskog obrazovanja, sakupljanje poreza za
vjerske organe, sponzorisanje vjerskih sudova sa nadležnošću nad porodicom ili vjerskom
praksom; donošenje zakona o braku, sahrani, odjeći, govoru i drugim pitanjima. Treće, da li
država ograničava slobodu vjeroispovijesti – bilo manjinskim religijama ili svim religijama?
Tipična ograničenja uključuju ograničavanje vjerskih organa da imenuju funkcionere. Četvrto,
da li bilo koji vjerski organ ima ustavom zagarantovana prava ili pravne privilegije u
imenovanju državnih funkcionera ili ima pravo veta na vladine odluke? Takva prava su danas
rijetka, ali ipak postoje: u Iranu, Verski savjet branioca može uložiti veto na donošenje zakona
i uložiti veto na određene kandidate za parlament, dok Verski savjet stručnjaka bira Vrhovnog
Vođu, koji je najveći autoritet u zemlji. Tako se duž ove četiri dimenzije može izmjeriti stepen
diferencijacije između države i bilo kojeg vjerskog aktera.
Diferencijacija varira ne samo u stepenu, već i u samoj prirodi, jer ona može biti postignuta ili
sporazumno ili usled otpora, a može biti i odsutna ili usled konsenzusa zbog međusobnog
prijatnog odnosa ili usled surove dominacije. Tako da, i visoki i niski stepeni diferencijacije
mogu uzeti ili konsenzualnu ili konfliktnu formu. Konsenzusni poredak je stabilni poredak gdje
su obije strane zadovoljne sa statusom kvo. Konfliktualni poredak je onaj gdje barem jedna
strana želi promjenu; svaka izjava jedne strane nailazi na neodobravanje druge. U ustavnoj
demokratiji,
gdje su religija i država autonomne, diferencijacija je visoka i konsenzualna. SAD je jasan
primjer toga. Konsenzusna diferencijacija je takođe moguća, mada ređe pod autoritatizmom –
mnoge latinoameričke države sredinom XX vijeka na primjer. U drugim državama kao što su
komunistička Poljska ili Čile pod režimom generala Augusta Pinočea, vjerske zajednice su
postigle autonomiju, ali kroz otpor. Diferencijacija je u ovim slučajevima visoka, ali konfliktna.
Zemlje u kojima su vlast religije i države međusobno prepletene – savremeni Iran, Saudijska
Arabija, Šri Lanka, sada već iščezlo katoličko uređenje u Španiji i Portugalu i kolonijlnoj
Latinskoj Americi, na primjer – su one gdje je diferencijacija niska, ali konsenzualna. Sama
matrica institucija čini ovo uređenje integracionističkim. U konačnoj varijanti, gdje je
diferencijacija niska i konfliktna, vjerska tijela su pod dominacijom ili su potisnuta protiv
njihove volje, ponekad i uprkos otporu. Ovaj odnos je takođe integracionistički tako što je
država „integrisala“ religiju pod svoj autoritet, kao što je komunistička Bugarska ili Rumunija
uradila Pravoslavnoj Crkvi, čiji izbor je bio da pristane na ovaj aranžman ili da nestane.
Politička teologija je skup ideja koje vjersko tijelo ima o legitimnoj političkoj vlasti.

Obrasci do današnjeg dana

Generalizacija je više moguća ako se fokusiramo na redosled kojim se ideje i institucije

pojavljuju i utiču jedna na drugu. Najmanje četiri obrasca su moguća. U prvom, institucije – to
jest nivo i vrsta diferencijacije vjerskih aktera – preuzimaju njihov oblik i prije nego što se
pojavi nova politička teologija. Nova razmišljanja onda služe kao približan uzrok promjene u
političkim djelovanjima vjerskih aktera, iako ova djelovanja ostaju bez podrške ili teško
ostvarljiva zbog prethodnog stanja diferencijacije. Rimokatolička crkva u Latinskoj Americi je
postigla diferencijaciju decenijama ranije, a u Poljskoj čak dva vijeka ranije, pre nego je Crkva
prihvatila liberalno - demokratske ideje koje su dovele do toga da Crkva podrži
demokratizaciju.
U drugom modelu, vjerski akteri su preuzeli političku teologiju čija sama logika vodi u
preoblikovanje odnosa sa državom. Ovdje, ne samo da su ideje nezavisne od institucija, već ih
i oblikuju. Kada su vodeći sveštenici Katoličke crkve u Španiji prihvatili učenja II Vatikanskog
savjeta o vjerskim slobodama, oni su poništili višedecenijske jake veze sa španskom
autoritarnom državom i omogućili Crkvi da vrši pritisak ka demokratizaciji.
U trećem obrascu, promjene u institucijama prednjače, izazivajući prilično brz porast i jačanje
političke teologije u vjerskim grupama. Preuzimanje vlasti od strane komunističkog
integracionističkog režima u Avganistanu 1978, izazvao je i privukao brojne džihadske pokrete
koji su na toj teritoriji vodili građanski rat čitavih deset godina. I konačno, četvrti obrazac je
onaj u kome su politička teologija i diferencijacija ukorijenjene decenijama ili vjekovima
unazad i ostaju takve u sadašnjosti. Pravoslavna crkva u godinama Hladnog rata se zalagala i
praktikovala integracionizam koji datira još od „cezaropapizma“ Vizantijskog carstva.
Diferencijacija je institucionalna veza koja personifikuje legitimnu vlast. Promocija
demokratizacije i vršenje političkog nasilja su akcije u okviru kojih vjerski akteri utiču na
politički ishod. U slučaju demokratizacije, taj ishod je liberalno – demokratski ustav koji prava,
a posebno prava vjerskih sloboda, ugrađuje u zakon. U slučaju političkog nasilja, ishodi mogu
biti razni –stvaranje novog režima, kraj ere imperijalizma, ili osveta.

Treći talas

U pozadini trećeg talasa je ogromna promjena u političkoj teologiji katoličke crkve: Drugi
vatikanski savet (1962 – 1965), gdje je crkva usvojila ljudska prava, vjerske slobode,
demokratiju i ekonomski razvoj u svoja učenja, progasila je povlačenje svojih zemaljskih
prerogativa – definitivno i doktrinarno prihvatanje diferencijacije.
Ipak, ovo posijano sjeme palo je na tla različite plodnosti. Čak i u ovom
najcentralizovanijem vjerskom tijelu, nacionalne crkve su prihvatile promovisanje demokratije
sa različitim žarom. Te razlike odgovaraju većem ili manjem stepenu po kojem je crkva
odvojila sebe od države i prihvatila novu političku teologiju.
Kroz četiri široka uzročna obrasca, liberalno – demokratske ideje i diferencijacija su uticali (ili
nisu uticali) na katoličku crkvu u promociji demokratije.
(1) Prvi obrazac se dogodio u zemljama u kojima je crkva bila institucionalno odvojena od
države nekoliko decenija ili više zbog uspona liberalno – demokratske političke teologije
tokom godina Drugog vatikanskog saveta. U ovim državama, oni koji su se suprostavili
autoritarnom režimu su bili oni u kojima je novo liberalno – demokratsko razmišljanje postalo
najdublje usađeno – među katoličkim studentskim pokretima, radničkim pokretima, seoskim
zadrugama, hrišćanskim demokratskim strankama, laičkim organizacijama i unutar crkvenih
zajednica. Ali ni u jednoj crkvi liberalno - demokratske ideje nisu uspjele da zahvate „centar
gravitacije“ osim ako nisu stekle barem podršku grupe biskupa. Ovaj obrazac najbolje ilustruje
Poljska katolička crkva čija vitalna uloga u svrgavanju komunističkog režima 1989. godine je
počela sa mobilizacijom opozicije od strane kardinala Stefana Vizinskog tokom pedesetih i
šezdesetih godina prošlog vijeka i nastavila se kroz bogosluženja pape Jovana Pavla II, kojima
su prisustvovale stotine hiljada ljudi kasnih sedamdesetih i ranih osamdesetih. Ovo je bila crkva
koja se vijek i po branila od osvajača iz Pruske, Rusije i Austrougarske, i uspostavila je snažnu
autonomiju od države, ojačana sa dubokom identifikacijom sa nacijom. Pod komunizmom, ona
brani svoju diferencijaciju održavanjem kontrole nad sopstvenom upravom, obrazovanjem i
službom. Kada su stigla učenje Vatikana II ova crkva nije postala samo branitelj sopstvene
slobode, već i zagovornik ljudskih prava i demokratije, a to su teme koje je papa Jovan Pavle
II ojačao i usadio u društvena učenja.Ukrajinska i Litvanska katolička crkva su bile poput
Poljske katoličke crkve, takođe su sačuvale njihovu istorijsku autonomiju pod komunizmom.
Obrazac je takođe široko promjenjivan u Latinskoj Americi gdje katoličke crkve imaju veliku
većinu i dijele međusobno zajedničku istoriju. Varijacije u idejama objašnjavaju varijacije u
politici. One katoličke crkve gdje je nova politička teologija usađena najdublje, najšire i
najranije, one su podržale demokratatiju najenergičnije. Najjača u tome je bila Brazilska crkva.
(2) Drugi model je onaj u kojem su nacionalne crkve sporazumnno integrisane sa svojim
držvama tokom šezdesetih godina prošlog vijeka, kada su učenja II Vatikanskog sabora
promijenila njihova mišljenja i navela ih da se politički diferenciraju. Španska crkva je prva
prihvatila učenja Vatikana II, a zatim se naglo distancirala od svojih dugogodišnjih
intergacionističkih veza sa generalom Franciskom Frankom i postala je podsticaj za
demokratizaciju Španije nakon njegove smrti 1975. godine.
(3) U trećem modelu, diferencijacija i nove ideje se razvijaju skoro istovremeno, ali ne
prouzrokuju jasno jedna drugu. U svakom slučaju, rast diferencijacije i novih ideja prethodi
demokratskom djelovanju crkve. Svaka crkva je prihvatila učenja II vatikanskog sabora o
ljudskim pravima i demokratiji, ponekad sa jakim miješanjem liberalne teologije, kao u
Malaviju.
(4) Četvrti obrazac se sastoji od onih nacionalnih crkava koje se nisu nikada, ili akojesu onda
slabo, suprostavljale autoritarnim režimima. One su ostvarile daleko manju autonomiju od
države nego one koje su postale opozicione i prihvatile liberalnu demokratiju sa manje
entuzijazma, ako su je i prihvatile uopšte. Čehoslovačka i mađarska katolička crkva se protivila
ne toliko energično kao Poljska i Litvanska katolička crkva, a i znatno kasnije. Te crkve su
uglavnom bile neutralne u svojoj političkoj teologiji i bile su spremne da podrže bilo kakvu
vrstu režima.

Ostale hrišćanske crkve

Pravoslavne i protestantske crkve doprinijele su trećem talasu daleko manje nego Katolička
crkva. Grčka tranzicija ka demokratiji 1974. je dobila malu podršku Grčke pravoslavne crkve,
koja je ostala bliska sa smijenjenom vojnom huntom, a zatim je brzo postala lojalna
pobjedničkom režimu. Ni Bugarska ni Rumunska pravoslavna crkva nisu igrale veliku ulogu u
revolucijama 1989. Ruska pravoslavna crkva takođe nije puno učinila u promociji demokratije.
Integracionizam je prodro dublje u pravoslavnoj tradiciji nego što je to slučaj na zapadu, kako
u svojoj političkoj teologiji, tako i njenim odnosima sa državnim vlastima. Dok je zapadno
hrišćanstvo formiralo svoju gelazijansku doktrinu, Vizantijska pravoslavna crkva razvila je
„cezaropapizam“, koji je spajao duhovni i zemaljski autoritet. Bliski integracionizam preživio
je pod Osmanskim carstvom nakon pada Carigrada 1453., a održao se u eri moderne nacionalne
države, gdje je ojačan crkvenom autokefalnošću koja formira hijerarhiju crkve kroz
nacionalnosti, što je opet u suprotnosti sa transnacionalnom centralizacijom Katoličke crkve
koja jača diferencijaciju
Svi ovi faktori su karakterisali Pravoslavne crkve Bugarske i Rumunije, koje su 1870tih
postigle nacionalne autonomije i potpale pod uticaj vladara što se tiče njihovog upravaljanja
finansijama, uloge u civilnom društvu, pripremajući ih za mnogo dublji i konfliktniji
integracionistički sistem u komunizmu od 1940. koji je ubijao neposlušne sveštenike, i prisilio
crkvu na podređenu ulogu i zalaganje za propagandu režima.

Islam i demokratizacija

U islamskom svijetu, demokratizacija je rijetkost. Danas, od 47 muslimansko – većinskih

zemalja, samo tri – Mali, Senegal i Indonezija – imaju režime koje Freedom House karakteriše
kao slobodne.
Politička teologija i diferencijacija objašnjava mnogo o ovoj malobrojnosti demokratskih
režima i demokratskih pokreta i islama. Rasprostranjenost integracionističke političke teologije
i institucija poklapa se sa rijetkošću demokratije u Islamu. Foks (2006, 554) je potvrdio da je
stopa „učešća vlasti u religiji“ u islamu dva puta veća od svih ostalih religija u svijetu. Spoj
duhovne i zemaljske vlasti postojao je u prvom muslimanskom gradu – državi, Medini, u
drugoj polovini života proroka Muhameda.
Od XIX vijeka, pitanje razdvajanja unutar islamske političke misli vrti se uglavnom oko ideje
vestfalske države, čiji status, po mišljenju Hašmija (1998), su muslimani posmatrali na tri
načina. Prvi od njih je „etatizam“, uglavnom sekularni pogled koji obuhvata teritorijalnu
državu. Drugi, još šire rasprostranjen pogled je „islamski internacionalizam“, koji u principu
prihvata muslimansku državu, ali naglašava svoj islamski temelj i svoje panislamske obaveze.
Konačno, „islamski kosmopolitizam“ vidi državu i državni sistem kao nametanje od strane
Evrope i u skladu sa tim kao nelegitiman. Ajatolah Homeini iz Irana i Abu al Ala Maududi iz
Pakistana, na primjer, podržavaju svoje države samo kao instrummente za stvaranje globalnog
islamskog poretka.
Blizak kosmopolitizmu je „radikalni islamski preporod“, tradicija koja okuplja današnje
najmilitantnije islamske frakcije, uključujući i Al – Kaidu. Najpoznatiji zagovornici preporoda
su početka i sredine XX vijeka bili aktivisti i teoretičari poput Maududija (Maududi), osnivača
Jamaat-i-Islami, Hasan al – Bane iz Egipta, osnivača Muslimanskog bratstva i Sejid Kutba,
takođe iz Egipta – svi oni navode učenja i pokrete arapskih muslimana iz XIX vijeka kao što
su salafizam i vehabizam, i ideju da je Islam pretrpio vjekovni i globalni pad u džahiliju, stanje
slično varvarstvu. Oni su mišljenja da ovaj pad nije samo moralni i duhovni, već i društveno-
politički i da uključuje dominaciju nad Islamom od strane zapadnih kolonijalnih država i
pozivaju na moralnu i duhovnu obnovu i reafirmaciju islamske vladavine. To je bila druga
generacija revivalista koji su stavili nasilje kao centralnu tačku njihovog programa 1950ih i
1960 ih godina, inspirišući rast terorističkih grupa. Mnoge od tih grupa se na kraju stapaju u
ratu protiv SSSR – a u Avganistanu. Iako se revivalisti nisu slagali, i još uvijek se ne slažu, oko
pitanja koji je najbolji način upravljanja državom – da li to treba da bude kalifat, na primjer –
uglavnom zse slažu oko jake primjene šerijatskog zakona kojeg sprovodi država
Kako ovi pristupi i njihove institucionalne manifestacije pomažu da se objasni ne samo
nedostatak demokratizacije, već takođe i sporadične slučajeve demokratizacije u okviru
islama? Ironično, politička teologija u pozadini većine autoritarnih režima XX vijeka u
islamskim državama nije uopšte bila religiozna, već strogo sekularna, uokvirena
nacionalizmom, ekonomskim razvojem i ponekad socijalizmom. Ovo su, po Hašmiju,
etatistički režimi. Iako su njihovi lideri islamski – ponekad čak i pobožni, kao što je bio
egipatski vladar Naser – oni su oštro odvojili islam od politike i često favorizovali širenje
zapadnih institucija, pa čak i kulture, u njihovim zemljama. Ponašajući se po ovoj političkoj
teologiji, oni su stvorili integracionističke, često veoma supresivne institucije. U mnogim
slučajevima, oni su priglili umjereni Islam, uveli ga kao zvanični i pružili mu ekonomsku i
pravnu podršku, a za to vrijeme su pratili upravljanje nad njim i sprečavali njegovo političko
djelovanje kroz konsenzualni integacionizam. Marginalizovali su konzervativne i radikalne
islamske pokrete proglasivši ih za otpadnike ili zabranjujući njihovu političku akciju –
konfliktni integracionizam. Barjaktar ovih režima je bio Kemal Ataturk koji je uspostavio
Tursku Republiku 1923 na osnovu nacionalizma, jednakosti i sekularizma, ukinuo je poslednji
kalifat i jako ograničio uticaj islama u politici, obrazovanju i kulturi. Posle Drugog svjetskog
rata, sekularni model prevagnuo je u postkolonijalnim muslimanskim državama kao što su
Egipat, Sirija, Maroko, Libija, Iran pod šahom, Irak pod Sadamom, Indonezija pod Suhartom,
Tunis, Alžir, Maroko, Turska , Jordan, Kuvajt, Jemen, i većina post – sovjetskih
centralnoazijskih republika.
Druga vrsta islamskih integracionističkih režima je ona gdje su integracionistički pokreti
trijumfovali u odnosu na etatističke vlade. U poslednjih četvrt vijeka, nekoliko pokreta sa
usvojenom političkom teologijom radikalnih islamskih revitalista su je uspjelo ili u svrgavanju
i uspostavljanju sopostvenih integracionističkih režima, ili u prisiljavanju vladajućih režima da
promovišu njihovu političku teologiju kroz integracionističke institucije. Ovdje, ideje jasno
oblikuju institucije. Predvodnik je revolucionarni Iran, gdje je šiitski pokret zbacio režim šaha
1979. i uspostavio integracionistički režim i pozvao na slične revolucije širom ume. Ovakvi
režimi su se pojavili u Sudanu, Avganistanu pod talibanima, u 12 od 36 saveznih država u
Nigeriji i u Saudijskoj Arabiji, gdje su islamisti izvršili snažan uticaj na kraljevsku porodicu.
Ali islam nije svugdje autoritativan. Postoje muslimanski demokratski pokreti; a pošto oni
postoje, onda oni svjedoče o važnosti ideja i institucija. U Maliju, jednoj od tri „slobodne“
države sa većinskim muslimanskim stanovništvom na svijetu, sinkretička islamska zajednica
sa petovjekovnom tradicijom diferencijacije od države podržala je višestranačke izbore 1992.
Konačno, izvori demokratije u islamu se mogu posmatrati i u okviru politike tri pokreta –
Jamaat-e-Islami u Pakistanu, Islamska partija u Maleziji, i Hamas u Palestini – koji favorizuju
složenu državnu kombinaciju diferencijacije u izbornoj politici i integracije ustavnih odredbi
koje snažno promovišu mesto islama u društvu i dozvoljavaju malo verskih sloboda.

Demokratizacija u hinduizmu i budizmu

Hinduizam i budizam nude daleko manju podršku za objašnjavanje politike verskih aktera.
Moderni hinduizam Mahatme Gandija i Kongresne partije takođe je podržavao diferencijaciju.
Hindu nacionalizam je '60tih godina postao politički pokret predvođen od strane Bharatiya
Janata Party (BJP) osnovane 1980. Iako oni ne osporavaju osnovne sekularne odredbe
propisane ustavom, hindu nacionalisti promovišu hinduizam kao nacionalnu religiju i pozivaju
na simboličke aktivnosti.

Političko nasilje

Vjerske zajednice su sklone nasilju kada zastupaju političku teologiju koja tumači njihova
dokumenta, tradiciju i božansku promisao u cilju integracionizma, i to onom koji favorizuje
jednu vjeru, a potiskuje ostale. One takođe imaju tendenciju ka ratobornosti kada su suočene
sa zakonima i institucijama – bilo sekularnim ili pod pokroviteljstvom druge vjere – koje
potiskuju njihovo praktikovanje vjere.
Ponekad, religijsko nasilje se dešava u velikom obimu, uključujući narodne pobune, ofanzive
pobunjeničkih milicija, nihovu supresiju od strane oružanih državnih snaga, a sve opravdano
na osnovu časti, ideala i stavova vjerskih zajednica. Svaka religija na planeti je izvršavala takvo
nasilje. Toft naziva ovu vrstu sukoba kao „verski građanski rat“, koji uključuje barem dvije
grupe od kojih jedna predstavlja državu, borbe se oko vlasti i ima barem 1000 smrtnih slučajeva
godišnje.
Ustvari, religija potpaljuje konflikt na dva široka načina. Prvo, ona oblikuje identitet ratujuće
zajednice – Srbi u Bosni npr. Sa druge strane, religija podržava konflikt na jedan direktniji
način i tako što, ne samo da definiše identitet zajednice i lojalnost prema njoj, već i same
političke ciljeve koji onda postaju casus belli.