Professional Documents
Culture Documents
Sách Giáo Khoa Vật Lí Lớp 10 Nâng Cao
Sách Giáo Khoa Vật Lí Lớp 10 Nâng Cao
VAT U 10
Ndng cao
(Tdi hdn ldn thd tu)
Chiu trach nhiem xuat ban : Chu tich HOQT kiem Tong Giam doc NGO IRAN Al
Pho Tdng Giam doc kiem Tong bien tap N G U Y I N QUY THAO
Bien tap ngi dung : PHAM THj NGOC THANG - N G U Y I N TIEN BINH
Bien tap tai ban : VU THj THANH MAI
Bien tap mi thuat: TA THANH TUNG
Thiet kesach : TRAN THU HLfONG
Trinh bay bia : TA THANH TUNG
Sda ban in : VU THj THANH MAI
Che ban : CONG TY CO PHAN Ml THUAT VA TRUYEN THONG
Ban quyen tiiuoc Niia xua't ban Giao diic Viet Nann - Bd Giao due va Dao tao.
Trong sach c6 sCf dung mot so tu" lieu anh cua Thong tan xa Viet Nam va cac tac gia khac.
V A T Ll 10 - NANG CAO
M a ' s o : NH005TG
In 15.000 cuon, (QO12GK/KH10) kho 17 x 24cm.
tai Cong ty co phan in - vat tU Ba Dinh Thanh Hoa.
So' in: 71. So xuat ban: 0 1 - 2010/CXB/734-1485/GD CXB/555-1571/GD.
In xong va nop luu chieu thang 7 nam 2008.
y^
PHAN MOT
•w
CO HOC
. ,<Wfej««.) ^.as^^^l^^^^^^is^^
if'^"**,.
"Sin-ap
The gicri vat chat xung quanh ta va trong vu tru rat da dang, phong phu va luon luon bien ddi. Vat
ii hoc nghien ctru nhung tfnh chat don gian va khai quat nhat cua the gidi vat chat, nhOng quy luat xac
dinh ca'u true cua vat chat va cOa vu tru di/a vao vat chat va nang lugng chira trong vu tru. Cac quy
luat ay khong lien quan den nhung bie'n ddi hoa hoc, ma lien quan de'n cac luc ton tai giua cac vat va
mdi quan he tuong ho giua vat chat va nang lugng. NhUng kie'n thtrc vat li la co so cho cac khoa hoc
khac ve tu nhien va cho cac nganh cong nghe hoc.
Ci trinh do ban dau, co the phan chia vat li hoc thanh mot sd ITnh vuc : co hgc, nhiet hgc, dien tCr
hgc, quang hgc, vat li hgc nguyen tir. Hgc kl hon thi eg the gap nhung phan cua vat li hgc nghien ciru
ddng thai nhung hien tugng thugc nhieu ITnh vuc noi tren, vi du nhu phan dao dgng va song nghien
ciru ca dao dgng ca va dao dgng dien.
Ca hgc, phan dau ciia vat li hgc, khao sat nhung qua trinh don gian nhat ciia vat li hgc, do la su
ddi chd ciia cac vat the vat chat trong khong gian, su doi chd do ggi la chuyen dgng co. Muc tieu ciia
co hgc la xac dinh vi tri cua mgt vat vao mgt thai diem bat ki, dua vao tuong tac ciia cac vat khac vdi
vat ay. Phan ciia ca hgc khao sat chuyen dgng ciia mgt vat ma chua xet tdi tac dung ciia nhung vat
khac lam bien ddi chuyen dgng ay ggi la dgng hgc. Phan cua co hgc co xet de'n tac dung ciia nhung
vat khac len chuyen dgng ciia mgt vat ggi la dgng lire hgc. Phan ciia cd hgc khao sat trang thai can
bang ciia vat dudi tac dung ciia cac vat khac ggi la tinh hgc.
CO HOC
DONG HOC CHAT DI^M
D O N G m c HOC C H A T O I ^ M
Dong hoc
chat diem
Cac van dong vien xe dap dang tranh tai. Ho edging het
sdc de ve tdi dich nhanh nha't. i-io dang thac hien nhdng
chuyen dong ca.
Chuyen dong cua cac vat xay ra hang ngay xung quanh ta : 6 to, xe may, ngudi di lai tren
1. Chuyen dong co la gi ?
Chuyen dgng ca Id si( ddi did ciia vdt tlieo tlidi g
Khi vat ddi ch5 thi co sir thay doi khoang each giua
vat va nhimg vat khac dugc coi nhu dung yen. Vat
diing yen goi la vdt mdc.
Hinh 1.1 6 to chuyen dong so vdi
cay coi ben dudng Doi vdi ngudi dting ben ducmg thi cay la dting
yen, 6 to la chuyen dong (Hinh 1.1), nhung doi vdi
ngudi ngdi tren d td thi cay va ngudi ben dudng
chuyen ddng cdn ngudi ngdi ben canh la diing yen
(Hinh 1.2). Vay chuyen dgng ca co tinh tuang ddi.
a) b)
Hinh 1.3 Nhdng vet mita roi cho ta hinh anh quy dao cua giot nudc
a) Doi vdi ngudi difng tren le dUdng. b) Do! vdi ngudi ngoi tren 6 to dang chay.
5. He quy chieu
Theo tren, mudn nghien ciiu chuyen ddng cua
mdt chat diem, trudc het ta can chgn mdt vat mdc,
gan vao dd mdt he toa do de xac dinh vi trf cua
nd va chgn mdt gdc thdi gian gdn vdi mdt ddng hd
de xac dinh thdi gian.
8
Mdt vdt mdc gdn vdi mdt he tog do vd mdt gdc Vai ki luc the gidi
thdi gian cung vdi mgt ddng hd hgp thdnh mot he j j Thdi gian
quy chiiu.
i- . ••'•• i ; - , • , , - : . ',•;•; ;K
lodm I Nam 9,78 8
400 m iNam 43,18 s
He quy chieu = He toa dd gan vdi vat mdc ,.
!NCr 47,65 s
+ ddng hd va gdc thdi gian 1 500 m j Nam j 3 min 32,07 s
NO' 13 min 50,48 s
Dibo
20 km Nam J 1 h 1 7 m i n 2 2 s 2001
6. Chuyen dong tmh tien NO' 11 h 23 min 50 s 20011
BAI TAP
Dua vao Bang gid tau Thong Nhat Bac Nam S1 trong bai, hay xae djnh khoang thdi gian tau chay
tir ga Ha Ngi den ga Sal Gdn.
Dua vao Bang gid tau Thong Nhat Bic Nam S1, hay xae djnh khoang thdi gian tau chay ttr ga
Ha Ngi de'n timg ga tren dudng di. Bieu didn tren true thdi gian eac ket qua tim dude, ke ea thdj
gian tau do 6 eae ga. Lay gdc 0 la lue tau xua't phat tir ga Ha Ngi va cho ti le 1 em tUdng irng vdi
2 gid.
Chuyen bay ciia hang Hang khong Viet Nam tir Ha Ngi di Pa-ri (Cong hoa Phap) khdi hanh vao
luc 19 h 30 min gid Ha Ngi ngay hom trude, den Pa-ri lue 6 h 30 min sang hdm sau theo gid Pa-ri.
Biet gid Pa-ri cham hon gid Ha Ngi 6 gid, hoi liic may bay de'n Pa-ri la may gid theo gid Ha Ngi ?
Thdi gian bay la bao nhieu ?
10
VAN TOC TRONG CHUYEN D O N G THANG
CHUYEN DQNG THANG DEU
Chuyen dong cua mot chat diem tren mot quy dao thang gpi la chuydn dong thSng.
1. Do doi
a) Dp doi
Xet mdt chat diem chuyen ddng theo mdt quy
dao bat ki. Tai thdi diem ^i, chat diem d vi trf Mj.
Tai thdi diem t2, chat diem d vi trf M2. Trong
khoang thdi gian /S.t = t2 - t^, cha't diem da ddi a) Vecto dp ddi trong chuyen ddng cong
vi trf tir diem Mj den diem Mj. Vecto MjM2 ggi la
vecta do ddi cua cha't diem trong khoang thdi gian
ndi tren.
/W1/W2
b) Dp ddi trong chuyen dong thang b) Vecto do ddi trong chuyen ddng thang
Trong chuyen ddng thang, vecta do ddi nam tren
Hinh 2.1 Do dai JJp2
dudng thang quy dao. Neu chgn true toa do Ox trimg
vdi dudng thang quy dao thi vecto dg ddi cd phuong H I Mot dai lugng vecta dugc
trimg vdi true ay. Gia tri dai sd ciia vecto do ddi xac dinh bdi cac ye'u to nao ?
M^Mo bang :
^ 3 Gia trj dai so Ax ciia vectd
AJC = ^2 - X| (2.1) do ddi cd ndi len day dCi cac ye'u
to cua vecto do ddi khdng ?
trong dd X|, ^2 lan lugt la toa do ciia cac didm Mj va
M2 tren true Ox.
Trong chuyen dgng thing cita mdt chat diem,
thay cho xet vecto do ddi M^Mj, ta xet gia tri dai
sd AA' ciia vecto do ddi va ggi tat la do ddi.
o„ 0,
,ill|illl|JI,ilW?ffaffW^fWWW^f^'WffW
10 12
O
/Wi Mo
11
[ S Do Idn cua do ddi cd bang Do ddi = Do bien thien toa dd
quang dudng di dugc cua chat
= Toa dd liic cudi - Toa dd Iiic dSu
diem khong ?
M^Mj
^tb (2.2)
Af
AJC
ffilGia sir chi Do Thj Bdng chay ^tb (2.3)
tren mot dudng t h i n g thi van tdc
trung binh ciia chj bang 6,5 m/s.
trong dd A,, X2 la toa dg ciia chat diem tai cac
Van tdc nay cd dac trung chinh
xac cho ti'nh chat nhanh cham
thdi die'm fj va ^2- Vi da bie't phuong cita vecto van
cua chuyen dgng ciia chj tai mgi tdc trung binh v^-^^, ta chi can xet gia tri dai sd cua
thdi diem khdng ? nd va ggi tat la van tdc trung binh.
12
Van tdc trung binh cua chat
v a n tdc Ddddi diem trong khoang thdi gian tir t^
trung binh Thdi gian thuc hien do ddi den f2 cho biet, neu chat diem giii
nguyen van tdc bang van tdc trung
Don vi cua van tdc trung binh la m/s hay km/h. binh thi trong khoang thdi gian do
O ldp 8, ta da biet tdc do trung binh ciia chuyen no se di dugc quang dudng M^M2
ddng dugc tfnh nhu sau : ttr Mj den Af2-
t t + At
Ax
O l\A M'
Hinh 2.4 Toe ke tren xe may
Hinh 2.5 Tren xe may cd gin ddng ho chi tdc
Vao thdi diem t, chat diem d vi tri M c6 toa dp x, vao thdi diem do (cdn gpi la tdc ke). Cac phuong
tien giao thdng khac nhU d td, tau
t + At chat diem d vi tri M' c6 toa do x + Ax.
hoa, may bay... deu cd gan td'e ke.
Chgn At rat nhd, nhd den miic gan bang 0. Trong
khoang thdi gian rat nhd nay, cha't diem chi chuyen
ddng theo mdt chieu va van tdc trung binh i^tb cd do
ldn triing vdi tdc do trung binh
\Ax\ As_
^b =
At At
13
CHi DAN
20B ,^ Je-T
^ ^ Duong i\ c j s oao nhiet 33; At rat nhd de dac trung cho phuong, chieu, do nhanh
Cac c h j so chi ngay QIO. VI 'JU :
26 6 20 la ngay 26 8 h 20 mn cham cua chuyen ddng va ggi dd la vecto van tdc
tiic thdi tai thdi die'm t. Vay :
Vecto van tdc ttic thdi tai thdi diem r, kf hieu
la tJ, la thuong sd cua vecto do ddi MM' va khoang
'\
thdi gian Ar rat nhd (ttr t de'n t + At) thuc hien do
^
ddi dd
/'••i
_:]
MM'
H;nA7 2.6 Suhinh thanh va duang di (khi Af rat nhd) (2.4)
At
cua mot can bao a Bien Dong
Vecto van tdc tire thdi trong chuyen ddng thang
Ap tha'p nhiet ddi trd thanh bao d vi
tri 115 kinh dp Ddng, 12,5 vTdd Bac
nam tren dudng thang quy dao. Gia tri dai sd ciia
va di chuyen theo hudng Tay Bac vecto van tdc ttic thdi tren true Ox ggi la van tdc tiic
vao bd bien mien Trung nudc ta. thdi, kf hieu la v :
Nhd bie't dupc tdc dp va hudng di
cua con bao ma chung ta da phdng
chd'ng td't, giam thieu thiet hai ve V = (khi Af rat nhd) (2.5)
ngudi va cua.
Van tdc tiic thdi v tai thdi diem t dac trirng
cho chieu va dp nhanh cham cua chuyen dong
tai thdi diem dd.
Mat khac, khi Af rat nhd thi do ldn ciia do ddi
bang quang dudng di dugc, ta cd
|AX| AS
— =— (khi Af rat nhd) (2.6)
tiic la dp ldn cua van tdc tdc thdi ludn ludn bdng
tdc dp tdc thdi.
Sau nay, neu khdng cd gi lam iSn thi ngudi ta ggi
van tdc tire thdi la van tdc. Khi chi ndi de'n do ldn, ta
cd the dting tir tdc do de chi do ldn ciia vecto van tdc.
Ghi chu : Theo dinh nghia chung thi van tdc la thuang sd
ciia vecto dp ddi MM' chia cho thdi gian Ar thuc hien do
ddi dd. Khi chpn true toa dp triing vdi phuang ciia van tdc thi
gia tri dai sd cua van tdc. ne'u khong nham lin, cung gpi tat la
van tdc.
Trong chuang hay. de' luon luon nhdc nhd su khac nhau
giiJa hai khai niem dupc gpi cung mot ten. di3 phan biet
vecta do ddi
vecto van toe =
thdi gian thuc hien
van toe : gia tri dai sd ciia vecto van tdc
14
5. Chuyen dong thang deu Chuyen dong ciia bot khong khi
Chuyen dong cua bot khong khi
a) Dinh nghTa : Chuyen ddng thang deu la trong mot dng dai (Hinh 2.7) la mot
chuyen ddng thang, trong do chat diem cd van VI du v6 chuyen dong thang dSu.
tdc tuc thdi khdng ddi. Ngudi ta dd nudc gin day dng, de
chira mot doan nhd cd 0,5 cm. Bit
b) Phuang trinh chuyen ddng thang deu kin dng rdi dat nguoc dng tren mot
mat nghieng. Bpt khong khi tir tii
Ggi XQ la toa do ciia chat diem tai thdi diem ban chuyen dong len phfa tren.
dau tQ = 0,x la toa dg tai thdi diem f sau dd. Van tdc
ctia cha't diem bang :
x-x, 0 _
= hang sd (2.7)
f
Tirdd: X- XQ = vt
Hinh 2.7 Thi nghiem ve chuyen dong
x = XQ + ut (2.8)
cda bot nudc
toa dg X la mdt ham bac nha't ctia thdi gian t.
Dudi day la cac sd lieu cua mot
Cdng thiic (2.8) ggi \a phuang trinh chuyen dong lan thi nghiem.
cua clidt diem chuyen ddng thdng deu.
Bang so lieu dc
X - X,0 _ (2.9) Xo
tana
15
b) Do thi van tdc
Trong chuyen ddng thang deu, van tdc khdng
doi. Dd thi bieu didn van tdc theo thdi gian la mdt
dudng thang song song vdi true thdi gian.
Do ddi (x - XQ) dugc tfnh bang dien tfch hinh chii
nhat (Hinh 2.9) cd mdt canh bang VQ va mdt canh
bang f. d day van tdc tiic thdi khdng doi, bang van
Hmh 2.9 Do thi van tocAheo thpi tdc dau VQ :
gian cda chuyen dong thing deu
V^VQ (2.10)
H 3 0 6 the suy ra quang dudng
di dugc nhd do thi van tdc theo
thdi gian dugc khong ?
? CAU HOI
1. Hay neu cac yeu to cua vecta do ddi. Neu chon true Ox trung vdi quy dao thing cua chat diem thi
gia trj dai sd cua vectd do ddi duac xac djnh nhu the nao ?
2. Trong chuyen ddng thang, vecto van tdc tiic thdi cd phuong va chieu nhu the nao ?
3. The nao la chuyen dong thing deu ? Van tdc trung binh va van tdc tiic thdi trong chuyen dong
thing deu cd dac diem gi ?
4. Viet phuong trinh chuyen ddng thing deu cua mot chat diem, ndi rd cac dai ludng ghi trong
phuong trinh.
J BAI TAP
Chon cau sai.
A. Vecto dp ddi la mot vectd ndi vj tri dau va vj trf cudi cua chat diem chuyen dong.
B. Vectd dp ddi cd dp Idn ludn ludn bang quang dudng di dupc cua chat diem.
C. Chat diem di tren mdt dudng thing roi quay vg vj tri ban dau thi cd dp ddi bang 0.
D. Dp ddi cd the la dUdng hoac la am.
Cau nao sau day la diing ? -
A. Dp Idn cua van tdc trung binh bang td'e dp trung binh.
B. Dp Idn cua van tdc tiic thdi bang tdc dp tiic thdi.
C. Khi chat diem chuyen ddng thing chi theo mdt chieu thi bao gid van tdc trung binh cung bang
tdc dp trung binh.
D. Van tdc tiic thdi cho ta biet chieu chuyen ddng, do do bao gid cung cd gia trj duong.
Chpn cau sai.
A. Do thj van tdc theo thdi gian cua chuyen ddng thing deu la mot dudng song song vdi true
hoanh Ot.
16
B. Trong chuyen ddng thing deu, dd thj theo thdi gian cua toa dp va cua van tdc deu la nhung
dudng thing.
C. 06 thi toa dp theo thdi gian cua chuyen ddng thing bao gid cung la mdt dudng thing.
D. Dd thj toa dp theo thdi gian cua chuyen ddng thing deu la mot dudng thing xien gdc.
Mot ngudi di bd tren dudng thing. Cii di dupc 10 m thi ngudi dd lai nhin ddng hd do khoang thdi
gian da di. Ket qua do dp ddi va thdi gian thuc hien dupc ghi trong bang dudi day :
To~
2.VATLi 10.NC-A 17
KHAO SAT THITC NGHIEM
CHUYDN D O N G THANG
Oe biet dac diem ve chuyen dong thang ciia mot vat, ta tien hanh cac phep do xac dinh toa dp
ciia vM tai cac thdi di^m khac nhau. Cac tinh chat cUa chuyen dong co the suy ra bang do thi tea
do theo thd! gian hoSc bang each tinh van toe ciia vat. Chung ta hay khao sat thuc nghiem chuygn
dong thang ciia mot xe nho chay tren mang nghieng.
18 2.VAT Li 10.NC-B
3. Ket qua do Bdn^M
Trong mgt lan thf nghiem, ta ed ket qua do t{s) 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 ;
dugc ghi d Bang 1. 6 day, ta ghi thdi didm va X
0 0,16 0,65 1,42 2,58 4,0 5,71 7,78
toa dg ctia xe sau nhiing khoang thdi gian deu (dm)
dan 0,1 s nhd vi trf cua eac cham nam fach B \ cjo \ E \ H
Vjtri A\ G]
^ i
nhau 5 khoang lien tiep.
Bdng 2
0,7 f(s)
Ta nhan tha'y van tdc trung binh ciia xe Hinh 3.2 Do thi toa do theo thdi gian
tang ddn, chuyen ddng ciia xe la nhanh dan.
c) Tinh van tdc tiic thdi
Trong thuc nghiem, van tdc ttic thdi dugc
tfnh theo phucmg phap tfnh sd : Khi f2 - fj
dti nhd thi van tdc ttic thdi tai thdi didm
f. + f )
f = cd gia trj bang van tdc trung binh
trong khoang thdi gian do.
]<f
(dm/s)
Nhu vay, tir cac ke't qua da tinh d tren, ta cd
cac gia tri gan diing cua van tdc tire thdi d
Bang 3 ting vdi cac thdi die'm khac la :
Bdng 3
A B C D H
Hinh 3.4
BAI TAP
IVIdt d td chay tren dudng thang, lan luot di qua bd'n diem iien tie'p A, B, C, D each deu nhau mdt
khoang 12 km. Xe di doan AB he't 20 min, doan SC he't 30 min, doan CD he't 20 min. Tinh van tdc
trung binh tren mdi doan dudng AB, BC, CD va tren ca quang dudng AD. Cd the bie't chac chan
sau 40 min ke tii khi d /A, xe d vj trf nao khdng ?
Tdc ke ciia mdt d td dang chay chi 90 km/h tai thdi diem t. De kiem tra xem dong hd dd chay ed
chfnh xae khdng, ngudi lai xe giu nguyen van td'e, mot hanh khach tren xe nhin ddng hd va thay xe
di qua hai cot sd ben dudng each nhau 3 km trong khoang thdi gian 2 min 10 s. Hoi sd chi cua td'e
ke cd chfnh xae khdng ?
zu
// CHUYEN DONG THANG BIEN DOI DEU
mf
1. Gia toe trong chuyen dong thang
Thudng thi khi mdt vat chuyen ddng, van tdc ciia
nd thay ddi theo thdi gian.
Dai lugng vat li dac trirng cho dp bien doi
nhanh cham cua van tdc gpi la gia tdc.
Hmh 4.1 Mot 6 to chuyen dong tren
dudng thing
a) Gia tdc trung binh
Khi xuat phat, van to'c cua no tang
dan tCr 0 de'n mot gia trj nao day. Khi
Ggi ij\ va ?2 la cac vecto van tdc cua mdt chat chuyen dong, van tdc cua n6 c6 the
diem chuyen ddng tren dudng thang tai cac thdi thay doi. SU bie'n ddi nhanh cham
cua van to'c dUOc dac trung bang dai
diem fi va f2 (Hinh 4.2). Trong khoang thdi gian
luong nao ?
Af = f2 - f 1, vecto van tdc ctia cha't diem da bid'n ddi
Thuong sd
Av Av -Vi
V2 -- ^ 1
(4.1) Hmh 4.2
At fl-
-f\
dugc ggi la vecta gia tdc trung binh cua chat diem Dp bie'n thien van tdc Av = V2 - v^ ja
mot vectd co phUOng tnJng vdi quy dao.
trong khoang thdi gian tit f, den f2, va ki hieu la o,,,.
Vecto gia tdc trung binh cd cung phucmg vdi quy
dao, gia tri dai sd ctia nd la :
Ai;
«tb = (4.2)
fl Af
21
Vai sd lieu ve gia tdc trung binh b) t i i a tdc tufc thdi
1. O to dat van tdc 60 km/h sau
5 s til luc xuat ptiat. Gia tdc trung
N^'U tWhg Cdng thd-c (4.1) ta lay Af rat nhd thi
binti klii khdi hanh la 3,33 m/s^.thitoilfe sd — cho ta mdt vecto ggi la vecta gia tdc
2. O td dua CO the dat van tdc ^ At
360 km/h trong 2 s. Gia tdc trung ticc thdi.
binh la 50 m/s^. Au
H = i^^ZA "TT (khi Af riX nhd) (4.3)
3. Van tdc cua xe truot tren bang
tuyet dung dong co phan luc dat den
1011 km/h. Kl luc ve thdi gian ham
Nhu vay, vecto gia tdc tiic thdi tai mdt thdi diem
xe tiJt van tdc dd la 1,4 s. Gia tdc ham
khi dd khoang 200 m/s^. Gia tdc nay f trong khoang tii f j de'n f2 bang vecto gia tdc trung
la rai ldn, con ngudi chi cd the chiu binh trong khoang thdi gian rat nhd ay. Vecto gia
dung gia tdc nay trong thdi gian rai tdc tire thdi dac trung cho do nhanh cham cua su
ngdn nhu tr6n.
bien ddi vecto van tdc cua cha't diem.
Au
(Af ra't nhd) (4.4)
Af
Thf nghiem xe nhd lan tren 2. Chuyen dong thang bien doi deu
mang nghieng xem Hinh 3.1.
a) Vl du ve chuyen dong th^ng bien ddi deu
D6 thi van tdc theo thdi gian xem
ffinh 3.3. Trong thi nghiem xe nhd chay tren mang
Lay nhiing khoang thdi gian Ar rlghieng cua bai trudc, ta da tha'y rang dd thi van tdc
rat nhd, gia tdc trung binh trd thanh tiic thdi ciia xe theo thdi gian la mdt dudng thang
gia tdc tiic thdi, ta tha'y rang gia tdc xi6n gdc. Neu tfnh gia tdc trung binh trong bat ki
tiic thdi tai moi thdi diem cd cung
gia tri. khodng thdi gian nao, thi cQng nhan dugc gSn diing
ciing mdt gia tri, tire la gia tdc tiic thdi khdng ddi.
Ta ndi rang chuydn ddng ciia xe la chuyen ddng
thdng bien doi diu.
b) Dinh nghia
Chuyen ddng thdng bien ddi deu la chuyen
ddng thang trong dd gia tdc tiic thdi khdng ddi.
22
c) Su bien ddi cua van tdc theo thdi gian
V = VQ + at (4.5)
tuyet dd'i ciia van tdc v giam theo thdi gian, chuydn
V k
ddng la cham dSn ddu (Hinh 4.4).
d) Dd thj van tdc theo thdi gian
Theo cdng thiic (4.5), dd thi ciia van tdc theo thdi
gian la mdt dudng thing xien gdc, cat true tung tai
diem v = VQ.
Vo
He sd gdc eiia dudng thang dd bang :
a) b)
v -V,'0 _
tana Hinh 4.4
Do thi van tdc theo thdi gian trong
So sanh vdi cdng thiic (4.5), ta co chuyen dong cham dan deu : v.a < 0
a) V > 0 vS a < 0
V -Vn b) V < 0 vS a > 0.
a = tana = (4.6)
23
gJ CAU HOI
Gia td'e trong chuyen ddng thing bie'n dd'i deu cd dae v(m/s)
diem gi ?
Viet cdng thiic lien he giQa van td'e va gia td'e trong
chuyen dqng thang bie'n dd1 deu.
Giai thfch tai sao khi van td'e va gia td'e ciing dau thi chat
diem chuyen ddng nhanh dan len, khi chiing ngupc dau
nhau thi chat diem chuyen ddng cham dan di.
Hay md ta chuyen ddng cua mot ngudi di xe may di/a
• vao do thj van td'e theo thdi gian tren Hinh 4.5.
S BAI TAP
Nhan xet nao sau day khong diing vdi mdt ehat diem chuyen ddng thang theo mdt chieu vdi
gia td'e a = 4 m/s^:
A. Lue dau van td'e bang 0 thi 1 s sau van tdc cua nd bang 4 m/s.
B. Luc van tdc bang 2 m/s thi 1 s sau van tdc cua nd bang 6 m/s.
C. Liic van tdc bang 2 m/s thi 2 s sau van td'e eiia nd bang 8 m/s.
D. Lue van tdc bang 4 m/s thi 2 s sau van td'e cua nd bang 12 m/s.
Chpn cau sai.
Khi mot chat diem chuyen ddng thing bie'n dd'i deu thi nd
A. cd gia tdc khdng dd'i.
B. cd gia tdc trung binh khdng dd'i.
C. chi ed the chuyen ddng nhanh dan deu hoac cham dan deu.
D. ed the lue dau chuyen ddng cham dan deu, sau dd chuyen ddng nhanh dan deu.
Tdc dp vu tru cap I (7,9 km/s) la td'e dp nho nhat de e^c eon tau vu tru cd t h i bay quanh Tr^i Dat.
Hay tfnh xem ten ICra phdng tau vu tru phai cd gia toe bang bao nhieu de sau khi phdng 160 s eon
tau dat dupc tdc do tren ? Coi gia tdc cua ten ICra la khdng dd'i.
Mot chat die'm chuye'n ddng tren true Ox vdi gia tdc khdng ddi a = 4 m/s^ va van tdc ban dau
Vo = - 1 0 m/s.
a) Sau bao lau thi chat die'm diing lai ?
b) T\6p sau do chat diem chuye'n ddng nhu the nao ?
e) Van td'e ciia nd lue f = 5 s la bao nhidu ?
Mot ngudi di xe dap tren mot dudng thang. Sau khi khdi hanh 5 s, van tdc eua ngudi do la 2 m/s,
sau 5 s tie'p theo van td'e la 4 m/s, sau 5 s tie'p theo van td'e la 6 m/s.
a) Cd the ke't luan chuye'n dong eua ngudi dd la nhanh dan deu dupe khdng ? Tai sao ?
b) Tfnh gia td'e trung binh trong mdi khoang thdi gian 5 s v^ gia tdc trung binh trong ca khoang thdi
gian ttr luc khdi hanh.
24
H PHUONG TRINH
CHUYEN DONG THANG BIEN D 6 | DEU
Trong CO hpc, ta can xac dinh vi tri cua chst di6m tai mot thdi di^m bat ki. Pliuong trinh chuydn
dong ciia chat diem cho biet su phu thudc cu? toa do cua ciiat diem vko thoi gian. Tir phuong trinh
chuyen dong ta cd the biet duoc moi dtac trung cira chuyen dong ciia chait diem.
25
b) Do thj tea dp cua chuyen ddng thang bien
doi deu
Dudng bieu didn su phu thudc toa do theo thdi
gian la mdt phan ciia dudng parabol. Dang cu the
ciia nd tuy thudc cac gia tri ciia VQ va a.
Trong trudng hgp chat diem chuyen ddng khdng
cd van tdc ddu (VQ = 0), phuong trinh cd dang sau :
1
X = Xr, + —at vdi f > 0
Vr + v.
Do ddi Ax trong khoang thdi gian dd la Ax -At.
bing dien tich hinh thang nhd gach cheo tren Hinh 5.3. Do ddi
trong khoang thM gian tCr fg defn t bing tdng ciia tit ca cac d6
ddi Ax trong cdc khoang thdi gian Ar. Dd ddi nay diing bing
dien tich hinh thang vuong cd cac canh day v va VQ, dudng
cao la t - IQ. Dl dang tinh dugc dien tich nay :
26
Ta lai cd kei qua nhu trong muc a. Thay v bang cong thiic (5.1), ta thu
dugc phuong trinh chuyen dgng thing bien ddi deu :
VQ + at + Vf
X = XQ+VQI + -at
Tir cdng thiic (5.1) nit ra f = V -Vn , thay vao cdng thiic (5.3),
a
ta cd :
v^ - VQ = 2aAx (5.4)
vay
b) Trudng hgp chuyen ddng tir trang thai nghi (van tdc ddu
Van tdc v = at khdng ddi ddu. Chuydn ddng chi theo mdt
chieu va la nhanh ddn deu. t h g n chidu duong la chidu chuyen
ddng, khi dd do ddi Ax triing vdi quSng dudng di dugc s.
s = 1^at 2 (5.5)
27
'!^ CAU HOI
• • •
Hmh 5.4
d BAI TAP
1. Chpn cau sai.
Chat die'm se chuyen ddng thing nhanh dan deu ne'u :
A. a > 0 va VQ > 0.
B. a > 0 va VQ = 0.
C. a < 0 va VQ > 0.
D. a < 0 va VQ = 0.
2. Mot chat die'm chuyen ddng dpc theo true Ox, theo phuang trinh x = 2t + 2f, trong dd x tfnh bang
met, nfnh bang giay.
a) Hay xac djnh gia tdc cua chat die'm.
b) Tim toa dp va van tdc tiic thdi eua chat diem lue f = 3 s.
3. Van td'e eua mdt ehat diem chuye'n ddng dpc theo true Ox eho bdi he thiie v={^5-8t) m/s. Hay
xac dinh gia tdc, van tdc ciia chat die'm liic f = 2 s va van td'e trung binh eua chat diem trong khoang
thdi gian tii f = 0 s de'n f = 2 s.
4. M(5t d td dang chuyen ddng vdi van td'e khdng dd'i 30 m/s. Den chan mdt eon ddc, dot nhien may
ngiing hoat ddng va d td theo da di len dd'c. Nd ludn ludn chiu mot gia tdc ngupc chieu van td'e dau
bang 2 m/s2 trong sud't qua trinh Idn ddc va xud'ng dd'c.
a) Viet phudng trinh chuyen ddng eua d td, lay gd'c toa dp x = 0 va gd'c thdi gian f = 0 luc xe d vi
trf chan doe.
b) Tfnh quang dudng xa nhat theo sudn dd'c ma d td cd the len dupe.
c) Tfnh thdi gian di he't quang dudng do.
d) Tfnh van td'e ciia d td sau 20 s. Liic dd d td chuyen ddng theo chieu nao ?
28
Si; ROI TU DO
Mci vat tha ra d6u rot xudng dat. Tha mot hon da va mot Idng chim dong th&n i
oi nilgai' non. cham dat trong khi long chim con bay luon tren khong. Co phai vi hcs ;: n? i;_ ;i
nen no -ol nhanh hon cai long chim ? Neu dupc dua len Bac Cue, hon da ay cd roi nhanh hon khi
^6 roi 6 Viet Nam khdng ? Nhung cau hoi nhu vay ddi hoi chung ta phai tim each tra idi.
Dd ingt qua cdu sdt sat canh mdt ddy dgi rdi tha
Hinh 6.3
nd ra. Qua cdu roi xud'ng dd't ma khdng cham vao Qua cau
ddy dgi. Didu dd chirng td chuyen ddng roi tu do rai theo
phuang
dugc thuc hien theo phuong thdng dting va cd chieu
thing
tir tren xudnu dudi. dUng
29
B B Rdi tu do la chuyen dgng deu 3. Roi tir do la mot chuyen dong nhanh
hay la nhanh dan ? Lam the nao dan deu
biet duoc dieu dd ?
Thi nghiem 1
• De tim hieu dac tinh cua chuyen ddng roi tu do,
s,I 0;
• I 0,1s
s. 10^ ta lam thf nghiem sau :
0,1 8
20 h • Gdn vao vat nang mdt bang giay va ludn bdng
S3 30^ giay qua khe mdt bd rung ddt cd dinh d mdt do cao
0,1s
40 f (dung cu vd phep do da ndi d bdi 3). Tha vdt nang cho
•
50 ;^
roi tu do, ddng thdi cho bd rung hoat ddng. Khi vat
roi, biit d ddu cdn rung ghi tren bang gidy nhirng vet
60:-
S4 0,1s
nhd tai cac thdi diem lien tiep each nhau 0,02 s. Cac
70'-
khoang each lien tiep cua cac vd't dd ngay cang ldn.
80 r •
Dieu dd chiing td chuyin ddng roi la nhanh ddn.
90^
Neu do khoang each giiia cac vet tai cac thdi
100:7
S5 0,1 s diem lien tiep each deu nhau thi thdy rdng cac
nol-
khoang each tang ddn trong nhiing khoang thdi gian
120^
123: • bang nhau, phit hgp vdi dac diem ciia chuye'n ddng
nhanh ddn deu.
Hmh 6.4
Vi tri cua va t rdi sau nl lufng khoang 4. Gia toe roi tir do
thdi gian bar g O , i s dueic ghi lai tren
bang giay.
Thi nghiem 2 : Do gia tdc roi tir do
Hinh 6.5 md ta dung cu thf nghidm do gia tdc roi
tu do. Vdt V bang sdt dugc nam chdm dien A^ giii a
mdt dg cao nhdt dinh. Ngay khi md ngdt dien, vat
roi va ddng hd do hoat ddng. Khi vat di qua cdng
quang dien Q d dudi thi ddng hd ngdt dien va chi
thdi gian vat roi. Do khoang each s tut vi tri ban ddu
den vi tri sau, coi chuyen ddng roi la nhanh ddn ddu
vdi van tdc ban ddu bdng 0, ta tinh dugc gia tdc roi
tu do cua hdn bi theo cdng thtic
2s_
(6.1)
M J.
Bang 1 dudi day ghi lai ket qua cua mdt vai ldn do.
9ESHS9 0
•* Bdng 1
"-^
0,40 0,80 0,90
Hinh 6.5 Thi nghiem do gia toe rai L f^(s) 0,286
tudo x~ "0405" 17430"
I g~(m/s'2) "97F 9,75 9,73
30
Ke't qua d tren cho thay trong pham vi sai sd S 3 Hay xac dinh cac ye'u to cua
cho phep, gia tdc ciia chuyen dgng roi tu do la vecto gia too roi tu do.
khdng ddi.
Thi nghiem 2 chi la mdt trong cac phep do gia Bdng 2
tdc roi tu do.
Gia toe g d ngang mat bien tai cac
vT do khac nhau
5. Gia tri cua gia toe roi tir do
Ngudi ta cdn lam thi nghiem ve mdt vdt dugc Dia dilm Vidp g (m/s2)
nem len theo phuong thdng diing va nhan thdy rdng Bac Cue 90° B 9,8320 ,
khi chuyen ddng di len, vat chiu ciing mdt gia tdc g Dao Grin-len 9,8276 1
740 B
nhu khi roi xudng. Nhu the, mdt vat chi chiu tac
Bodc-dd (Phap) 440 B 9,8050
dung eua trgng luc thi ludn ludn cd mgt gia tdc
bang gia tdc roi tu do. Ha Ndi 21° B 9,7872
O cung mdt nai tren Trdi Ddt vd a gdn mat ddi, Xao T6-me 0° 9,7819 ;
i
cdc vdt roi tu do deu cd cung mot gia tdc g. Ri-6 de Gia-ne-rd 22° N 9,7877
(Bra-xin)
Gia tri cua g thudng dugc lay la 9,8 m/s^. i
Cac phep do chfnh xac cho thay g phu thudc vi Gia tdc roi tu do con phu thuoc
do cao.
dd dia If, dd cao va cau true dia chd't noi do.
j g j CAU HOI
31
m. BAI TAP
1. Chpn cau sai.
A. Khi roi tu do mpi vat chuye'n ddng hoan toan nhu nhau.
B. Vat rdi tu do khi khdng chju siic can cua khdng khi.
C. Ngudi nhay du tren Hinh 6.2 dang roi ttr do.
D. Mpi vat chuyen ddng gan mat dat deu chju gia tdc roi tu do.
2. Mot vat roi tu do khdng van tdc dau tCr dp cao 5 m. Tim van tdc ciia nd khi cham dat.
3. Mot vatjJupc tha td tren may bay d dp cao 80 m. Cho rang vat roi tu do. Tinh thdi gian roi.
4. Hai vien bi sat dupc tha roi tCr cung mot dp cao each nhau mot khoang thdi gian 0,5 s. Tinh khoang
each giOa hai vien bi sau khi vien bi thii nhat roi dupc 1 s ; 1,5 s.
Em CO biet ?
32
BAI TAP VE
CHUYEN DONG THANG BIEN DOI DEU
Bai 1
Ttr do cao 5 m, mdt vat nang dugc nem theo phuong thdng
diing len phia tren vdi van tdc ban dau 4 m/s. Chgn true toa do
Oy thdng diing hudng len tren.
a) Viet phuong trinh chuyen ddng ctia vat.
b) Ve dd thi toa do, dd thi van tdc ciia vat.
c) Md ta chuydn ddng, ndi rd chuyen ddng la nhanh dan deu
hay chdm ddn deu.
d) Tinh van tdc ciia vat khi cham dat.
Bai giai
Chgn gd'c toa do d mat ddt, gd'c thdi gian la luc nem vat. Ta
cd : yo = 5 m ; UQ = 4 m/s ; g = -9,8 m/s^.
a) Phuong trinh chuyen ddng
y = -4,9f^ + 4/ + 5
b) Mudn ve dugc dd thi toa do, ta phai bieu didn hdm bac
hai y = -4,9t^ + 4r + 5, ham nay cd dang y = at -\- bt -\-c
vdi a - -4,9, b = A,c-5. Dudng bidu didn hdm y theo t la mdt
dudng parabol cd be ldm hudng xud'ng (vi a < 0), cat true
tung tai diem A (r = 0, y = 5) ung vdi liic nem vat vd cdt
true hoanh tai diem C (t = t2, y = 0) ting vdi liic vat cham dat
(Hinh 7.1). t2 la nghiem duong cua phuong tiinh
a.VATLl 10,NC-A 33
y(m) Dinh B ciia. parabol iing vdi ciic dai ciia tam thiic
at'^-\- bt + c. Cue dai dat duoc khi
_b_ 4
t = t^ = — = 0,41s
2a 9,8
Gid tri ctia cue dai la :
-r+4ac -4^-4.4,9.5
3^1, ^>'i 5,82 m.
4a -4.4,9
Bieu thilc eiia van tdc la :
v = VQ-^ gt = 4- 9,8?
Dd thi van tdc la dudng thang ve d Hinh 7.1b.
c) Chuyen ddng nem len cd hai giai doan :
- Vdt di len tit do cao 5 m den do cao 5,82 m.
Trong giai doan nay van tdc hudng len va cd do ldn
giam tii 4 m/s den 0 m/s, chuyen ddng la chdm
ddn ddu.
Giai doan nay keo dai ttt /Q = 0 den t^ - 0,41 s.
- Vat di xudng tii do cao 5,82 m. Trong giai doan
ndy van tdc hudng xud'ng vd ed do ldn tdng tii 0 den
| 4 - 9 , 8 . 1 , 5 1 = 10,7 m/s.
Giai doan nay keo dai tii /j = 0,41 s den ^2 = 1.5 s.
Trong ca hai giai doan gia tdc ciia vdt vdn la
-9,8 m/s2 (Hinh 7.1a)
d) Vdn tdc cua vdt khi cham dat la
t;2 = 4 - 9 , 8 . 1 , 5 = -10,7 m/s
Hmh 7.1 Do thi toa do va do thi dd'u trii cd nghia la vdn tdc hudng xudng.
van toe
Bai 2
Quy ludt ve cdc do ddi thtfc Men trong nhiing Ichoang thdi
gian bdng nhau ciia chuyen dgng nhanh ddn deu.
Mot vat chuyen dong thing bien doi diu vdi gia tdc bang
a va van tdc dau bang khong, VQ = 0. Goi /j la do ddi cua vat
sau khoang thdi gian r dSu den.
a) Hay tfnh theo /, do ddi ctia vat trong nhiing khoang thdi
gian bang nhau lien tiep va bang r.
b) Hay tinh hieu ciia cac do ddi thuc hien trong nhiing
khoang thdi gian bang nhau lien tiep r va nghiem lai rang hieu
do bang 2/,, tu'c la bang mot sd khong ddi.
34 3.VAT Li 10.NC-B
Bai giai
a) Lay gdc toa do la luc vat bat dau chuyen dong. Phuang trinh chuySn
dong ciia vat \h x = —at^.
2
- Toa do cua vat sau khoang thdi gian r dau tien la :
1 2
x,=-ar
Do ddi ciia vat trong khoang thdi gian r dau tien la :
1 2
1^ = x^ -XQ = X, -0 = -ar
-^2 = y « ( 2 r ) -
X3 =^a{3Tf
X4 = ^ « ( 4 r ) -
Tiep tuc ti'nh do ddi trong nhung khoang thdi gian r tie'p theo, ta di den
cong thiic tdng quat cho dp ddi trong khoang thdi gian r thu' n la :
1
L =-^n --^n-i =^"0n)- --al(n - l)r]
2'
/„ = ( 2 / / - I ) - f l r - = ( 2 / ! - l ) / , .
A/ = 2/| = a r -
Ghi chii : Ngudi ta chiing minh dupc rang neu mot chuyen dong thing
CO cac do ddi thoa man quy luat ndi tren thi chuy6n dong do la thang nhanh
diin deu.
35
J BAI TAP
1. Mdt d td dang chuye'n ddng thing vdi van tdc 72 km/h thi giam deu tdc dp cho den khi ddng lai.
Bie't rang sau quang dudng 50 m, van tdc giam di cdn mot nCra.
a) Tfnh gia tdc ciia xe.
b) Quang dudng di dupc ttr luc van tdc cdn mot nCra cho de'n luc xe dCrng han ia bao nhieu ?
2. Mot ngudi thp xay nem mdt vien gach theo phuong thang dting cho mot ngudi khac 6 tren tang
cao 4 m. Ngudi nay chi viec gio tay ngang ra la bat dupc vien gach. Hoi van tdc khi nem la bao
nhieu de cho van tdc vien gach liic ngudi kia bat dupc ia bang 0 ?
3. Ngudi ta nem mdt vat tii mat da't len tren cao theo phuong thang diing vdi van tdc 4,0 m/s. Hdi sau
bao lau thi vat do roi cham da't ? Do cao cue dai vat dat dupc la bao nhieu ? Van tdc khi cham da't
la bao nhieu ?
4. Mot may bay chd khach mudn cat canh dupc phai chay tren dudng bang dai 1,8 km de dat van too
300 km/h. Hdi may bay phai cd gia tdc khdng dd'i td'i thie'u bang bao nhieu ?
5. Mdt doan tau rdi ga chuye'n dong nhanh dan deu vdi gia tdc 0,1 m/s^ tren doan dudng 500 m, sau
dd thi chuye'n ddng deu. Hoi sau 1 h tau di dupc quang dudng bang bao nhieu ?
36
f^J CHUYEN DONG TRON DEU
T
O Tdc DO DAI VA TOC DO GOC
Chuyen dong tren mot quy dao trdn cua mdt chat didm goi la chuyen dong tron. Co rat nhi6u
vat chuySn dong tron nhu dau miii kim ddng ho, mot diem tren vanh dia may mai hay tren canh
ciia quat dien... Trai Dat quay quanh MM Trdi, Mat Trang quay quanh Trai Dat cung co the coi ia
nhiing vi du ve chuydn dong tron.
Ne'u ldy Ar rd't nhd thi M' rd't gdn M. Phuong cita
MM' rdt gdn vdi tie'p tuye'n tai M, do ldn cua MM'
rdt gdn vdi dg dai cung dudng di dugc A^. Bdng
nhirng lap luan chat che, ngUdi ta di tdi ke't luan t + At
rang, khi Ar ddn tdi 0 thi vecto van tdc trung binh
trd thanh vecto van tdc tiic thdi v tai thdi diem t.
Vecto van tdc tire thdi cd phuong trung vdi tie'p
tuye'n etia quy dao tai M, ciing chieu vdi chuyen
ddng va cd do ldn la Hinh 8.2
Vectd van tdc v tai diem M tiep
As tuyen vdi quy dao va hudng theo
i; = —- (khi Ar rat nhd) (8.1) chieu chuyen dong.
37
2. Vecto van toe trong chuyen dong tron
deu. Toe do dai
Chuyen ddng cong ed quy dao trdn la chuyen
ddng trdn.
Chuyen ddng trdn Id diu khi chat diem dl
dirge nhirng cung tron co do dai bang nhau trong
nhumg khoang thdi^an bling nhau tuy y.
Ggi As la do dai cung trdn ma chat diem di duge
Hinh 8.3 trong khoang thdi gian Ar.
May mai dang quay deu. Mdi diem
tren da mai thUc hien mot chuyen Tai mdt diem tren dudng trdn, vecto van tdc v cua
ddng trdn deu. Cac tia lufa ban ra chdt diem cd phuong triing vdd tiep tuye'n va cd chidu
theo phuang tie'p tuye'n vdi mep cua
da mai cho ta hinh dung phUdng cua cua chuyen ddng. Do ldn cua vecto van tdc v bdng :
vectd van tdc ciia mot diem tren
mep da mai.
V = -— - hang so (8.2)
Ar ^
Q D Khi chuyen dgng tron deu,
chat diem cd thay ddi van tdc Nhu vay, vecto van td'e cua chat die'm trong
khdng ? chuyen ddng trdn deu ed do ldn khdng ddi nhung cd
hudng ludn thay ddi. Ta se ggi do ldn ctia vecto vdn
tdc trong chuyen ddng trdn deu la td'e do ddi de
phdn biet vdi tdc do gdc se ndi d dudi ddy.
38
Thay cho chu ki T cd the dung tdn sdf dd dac
trung cho chuyen dgng trdn ddu. Tan sd / cua
chuye'n ddng trdn deu la sd vdng chd't diem di dugc
trong mgt giay, nen
r 1
f =-f (8.4)
Don vi cua tdn sd la hec, ki hieu la Hz : Hinh 8.4
1 Hz = 1 vdng/s = 1 s~'. Chai diem di td MQ den M, vectd tia
OMQ quay quanh O mot gdc Aip de'n
OM.
4. Toe dp goc. Lien he giua toe dp goc voi 1 radian la goc d tam chan cung
toe dp dai cd dp dai bang ban kfnh. Giiia don
vi radian va don vi dp cd cong thuc
lien he sau :
Khi chat diem di dugc mdt cung trdn MQM = As
360°
thi ban kinh OMQ ciia. nd quet dugc mdt gdc A(p rad 57°18'
In
As = vAcp (8.5) Giua do dai cung Ai va gdc A<p d
tam bi chan cd cong thirc :
trong dd r la ban kinh dudng trdn. Gdc Acp dugc tinh
^s = r^q)
bang radian (viet tdt la rad). Thuong sd eiia gdc quet
Acp va thdi gian Ar ggi la tdc do gdc Chu ki quay quanh true ciia
cac hanh tinh trong he Mat Trdi
1 ngay (d) = 24 h.
39
5. Lien he giua toe dp goc voi chu ki T hay voi tan so f
Thay cdng thiic (8.7) vao cdng thiic (8.3), ta cd :
2nr
V = reo = T
Tirdd
ft) - ^ (8.8)
va
CO = 2nf (8.9)
Cac cdng thirc (8.8) va (8.9) eho ta md'i lidn he giiia tdc do
gdcft)vdi chu ki T hay vdi tan sd/.
Tii (8.9),ft)cdn dugc ggi la tdn sd goc.
0 CAU HOI
1. Hay cho biet phuong va chieu cua vecto van tdc trong chuyen ddng trdn.
2. Viet cac cdng thiic tfnh tdc do dai va tdc do gdc, tii dd suy ra cdng thiic lien he giUa chiing.
3. The nao la chuye'n ddng tuan hoan vdi chu ki 7"?
4. Viet cac cdng thiic lien he giUa tdc dp dai, tdc do gdc vdi chu ki 7" va vdi tan sd f.
| g BAI TAP
3. Ve tinh nhan tao cua Trai Da't d dp cao 300 km bay vdi van tdc 7,9 km/s. Tinh tdc dp gdc, chu ki,
tan sd cua nd. Coi chuye'n ddng la trdn deu. Ban kfnh Trai Da't bang 6400 km.
40
GIA T6C TRONG
^'
CHUYEN DONG TRON DEU
Khi noi den chuyen dong trdn d6u, ta thudng nghi la do toe do dai cua chat 6\im khong doi
nen gia toe cua no bang khong. Thtfc ra khdng phai nhu the. Van tdc cua chat diem chi khong ddi
ve do ion nhimg no luon thay ddi ve phuong. Do do chat diem c6 mot gia tdc. Ta hay xem xet gia
tdc nay.
41
Vl du: Gia tdc iiudng tam 2. Do lon CUB vecto gia toc hu0ng tam
cua mdt chai diem cd tdc do ,
dai khong ddi 6 m/s chuyfin T^ ' _ |^ I — ^ ^^
dong tren mdt dudng trdn la CO ht ~ | ht | ^ ^^
ban kinh 3 m bang :
v^
2
V _ 6
6'-
^2 ,, ,. hay \Av\ = a^^At (9.2)
flh, = — = - 7 - = 12 m / s ' ^ "^
V "3
Tam giac M'AB ddng dang vdi tam giac cdn 0M^M2
(vdi OM^ = OM2 - r) vi cd gdc d dinh bdng nhau.
Theo tinh chat ciia cac tam giac ddng dang, ta cd :
M =M (9.3)
r V y—-X
Khi Ar rat nhd thi do dai 5 cua cung MjM2 bdng do dai
ddy cung IAFI, tiic la
IAFI ^s = vAt (9.4)
Thay (9.2) va (9.4) vao (9.3), ta dugc :
i;Ar _ a^^At
r V
Tii dd ta dugc gia tri cua gia tdc a^^^:
- v'
«ht = — (9.5)
Vi t; = cor, ta cdn vie't duge
_ 2
^ CAU HOI
1. Ndi trong chuyen ddng trdn, gia tdc cua chat diem la gia tdc hudng tam la diing hay sai ? Giai thfch.
2. Viet cdng thiic gia tdc hudng tam va ndi rd cac dac trung cua vecto gia tdc hudng tam.
42
C. chuyen ddng nao cd tan sd Idn hdn thi cd chu ki nhd hon.
D. cd Cling chu ki thi chuyen ddng nao cd ban kfnh nho hon se cd tdc dp gdc nho hon.
2. Tfnh gia tdc cua dau rnijt kim giay cua mot ddng hd. Chieu dai cua kim la 2,5 cm.
3. Tinh gia tdc cua Mat Trang trong chuyen ddng quay quanh Trai Da't. Bie't khoang each giUa
Trai Oat va Mat Trang la 3,84.10^ m, chu ki quay la 27,32 ngay.
Em CO biet ?
43
TINH TUONG D6I CUA CHUYEN DONG
CONG THUC CONG VAN T6C
V-") ('•V
Hinh 10.1
Ddi vdi ngudi ddng tren xe chuyen ddng thing od'i vdi ngudi ddng tren dudng, xe chuyen ddng
deu, qua bdng rai theo phuong thing ddng. thing deu, quy dao cua qua bdng la mot dudng
parabol.
Dd'i vdi hai ngudi d trong hai he quy chieu khac nhau
(Hinh 10.1) thi chuyen ddng ciia qua bdng khdng gid'ng nhau.
Trong he quy chie'u gdn vdi xe, qua bdng di len rdi di xud'ng tren
mdt dudng thang dting ; cdn trong he quy chie'u gdn vdi mat
dudng, qua bdng bay theo quy dao parabol. Nhu vdy, quy dao
vd vdn tdc cua qua bdng ddi vdi hai he quy chieu la khac nhau.
Ta nit ra ket ludn chung : Ke't qua xdc dinh vi tri va van tdc
cua ciing mgt vat tuy thudc he quy chie'u. Vi tri (do do quy dqo)
vd van tdc ctia mot vat co tinh tuang ddi.
44
vdi he quy chie'u ditng yen ggi la van tdc Iceo theo. Ta hay tim
cdng thiic lien he giira cdc van tdc nay.
Dd'i vdi bd sdng, liic ddu vi tri A cua cud'i be va vi tri B ciia
ngudi triing nhau (Hinh 10.2). Sau khoang thdi gian Ar, diem
cud'i be dich chuyen de'n vi tri A'. Khi dd ngudi da di dugc mdt
doan tren be nen cd vi tri B'.
-^:::::::::::::::::::::::::} • .. ' , \
Ta cd :
AB' Id do ddi ciia ngudi dd'i vdi bd, la do ddi tuyet ddi.
A'B' la do ddi cua ngudi ddi vdi be, la do ddi tuong dd'i,
trong dd t;, 3 Id van tdc ciia ngudi (1) dd'i vdi bd (3), la van tdc
tuyet dd'i
V\2 la van tdc ciia ngudi (1) dd'i vdi be (2), la van td'e
tuong ddi
45
b) Trudng hop ngudi di ngang tren be tuf man
nay sang man kia
Hinh 10.4 Quy tie cong van toe ^1,3 \2 + ^2,3 I (10.3)
46
4. Bai tap van dung
Mdt chiec pha ludn ludn hudng mui theo phuong
-^ :!'•". y^.3/]
vudng gdc vdi bd sdng chay sang bd ben kia vdi vdn
tdc 10 km/h dd'i vdi nudc sdng. Cho bie't nudc sdng yu - / - -L
chay vdi van tdc 5 km/h. Xdc dinh van tdc ciia pha - Z. "-"
ddi vdi mgt ngudi dimg tren bd.
Bdi gidi / \ " « -" ;,J
Ggi : r 0 * VZ3
t^i 3 la van tdc ciia phd dd'i vdi bd, Hinh 10.5
Cac van tdc tuang ddi, keo theo
^1.2 la van tdc ciia pha ddi vdi nudc sdng,
vudng gdc vdi nhau.
^2,3 la van tdc cua nudc sdng dd'i vdi bd.
Cac vecto dugc bieu didn d Hinh 10.5. Do phd
hudng vudng gdc vdi bd sdng nen vecto V]2 vudng
gdc vdi vecto f;2,3- Vecto t;, 3 cd do ldn bdng :
2 2 2
^1,3 = ^1,2 + t^2,3
47
> CAU HOI
M BAI TAP
1. Hay tim phat bieu sai.
A. Quy dao cua mot vat la tuong dd'i, dd'i vdi cac he quy chie'u khac nhau thi quy dao cua vat la
khac nhau.
B. Van tdc cua vat la tuong ddi. Trong cac he quy chieu khac nhau thi van tdc cua ciing mot vat la
khac nhau.
C. Khoang each giira hai die'm trong khdng gian la tudng ddi.
D. Toa dp cua mot chat die'm phu thudc he quy chie'u.
2. Mot chie'e thuyen chuyen ddng ngupc ddng vdi van tdc 14 km/h so vdi mat nudc. Nudc chay vdi
tdc dp 9 km/h so vdi bd. Hdi van tdc cua thuyen so vdi bd ? Mot em be di tU dau thuyen de'n cud'i
thuyen vdi van tdc 6 km/h so vdi thuyen. Hoi van tdc cua em be so vdi bd ?
3. Hai ben sdng A^aB each nhau 18 km theo dudng thang. Mdt chie'e ca nd phai mat bao nhieu thdi
gian de di tii A de'n 6 roi trd lai ngay tU 6 ve /4 ? Bie't rang van tdc ciia cand khi nudc khdng chay
la 16,2 km/h va van tdc ciia ddng nudc so vdi bd sdng la 1,5 m/s.
4. Mot ngudi lai xudng may du dinh md may cho xuong chay ngang con sdng rdng 240 m, mui xudng
ludn ludn vudng gdc vdi bd sdng. Nhung do nudc chay nen xuong sang de'n bd ben kia tai mdt dja
diem each ben du djnh 180 m ve phfa ha luu va xuong di het 1 min. Xac djnh van tdc cua xudng
so vdi bd sdng.
48
SAI S6TRONG
THI NGHIEM THUC HANH
Vi du : Khi do chidu ddi / nam lan dugc cac gia tri /j, I2, Ij,,
14, /j, ngudi ta coi gia tri gdn diing cua do dai la trung binh cdng
cua nam ldn do
A/
• Sai sd tl ddi : y (%)
4.VATLi IO.NC-A 49
Vi dii : Ngudi bam ddng hd do thdi gian sdm hay mudn se
gdy sai sd.
Sai sd A/ d muc a) bao gdm ca sai sd he thdng va sai sd
ngdu nhien.
d) Sd chu sd cd nghia (CSCN)
Sd CSCN ciia mdt sd la td't ca cac chii sd tinh ttr trdi sang phai
ke tii chii sd khdc 0 dau tien.
Sd 13,1 cd 3 CSCN.
Sd 13,10 cd 4 CSCN.
Sd 1,30.103 cd 3 CSCN.
Sd chii sd cd nghia cdng nhieu cho bie't ket qua cd sai sd
cdng nho (dp chinh xdc cdng cao).
d) Tinh sai sd va ghi ket qua do ludng
- Sai sd cua mdt tdng : A(a ±b) = Aa + Ab
- Sai sd ti dd'i:
, ^, , A(ab) Aa Ab
• cua mot tich : —^—- = — + ——
ab a b
. u \'b] Aa Ab
* cua mgt thuong : —^^^^
a = a h b
~b
' mot
cua ".,luy-.1,^
thua : A(a") = n Aa
—
a" «
A(^) 1 Aa
cha mdt cdn thiic :
^a n a
- Ghi ke't qua : Sd CSCN ciia ke't qua khong dugc nhieu hon
sd CSCN cua dir kien kem chinh xae nhdt.
e) Han che sai sd
- Trong thuc nghiem vat li bao gid ciing cd sai sd, cdn cd
gdng han che sai so ngdu nhien trong thao tac.
- Cdn chgn thiet bi, phuong an thuc nghiem de cd sai sd he
thdng phu hgp vdi cdp hgc.
2. Bieu di§n sai so trong do thi
Dd thi da dugc sir dung rat nhidu trong Toan, Vdt li va nhidu
bd mdn d chuong trinh THCS. Khi sir dung dd thi trong cac bai
'4.VATLi 10.NC-B
50
thi nghiem Vat li cdn chii y each bieu didn cdc gia y
tri cd sai sd nhu sau :
2Ay,
- Mdi gid tri cd dugc ttr thuc nghiem (ggi la gia y-,
tri thuc nghiem) deu cd sai sd, vi du x , ± A x , ,
Iffl
2A>c-i
y ± Ay....
- Tren dd thi mdi gia tri se dugc bidu didn bdng
mgt diem ndm giira mdt d chii nhdt cd canh la 2Ax,
va 2Ay, (Hinh 11.1).
- Thdng thudng, khdng cdn phai ve cdc d sai sd Q-
ma chi ve khi cdn bieu didn sai sd.
^ . ,..',.;; ,- , , •- . * • Hinh 11.1 Cae diem thuc nghiem va
- Duong bieu dien moi quan he giua cac dai 5 59/ so
lugng la mdt dudng cong tron di qua gdn nhdt cac
diem thuc nghiem (Hinh 11.2).
/
O X
a) b)
Hinh 11.2
Dudng cong tran di gan cac diem thuc nghiem nhat bieu d i i n mdi quan he ham sd giua x va y.
3. He don vi. He SI
- He don vi la tap hgp cdc don vi cd lien quan
dting trong do ludng.
- He don vi do ludng hgp phap ctia nudc
Viet Nam la He don vi qud'c te SI (Systeme
International).
- He Sl cd 7 don vi co bdn va nhieu don vi ddn
xud't. 7 don vi co ban la :
• dd dai : met (m).
51
• cudng do ddng dien : ampe (A),
• thdi gian : gidy (s),
• cudng do sang : candela (cd),
• khd'i lugng : kildgam (kg),
• lugng chd't : mol (mol),
• nhiet do : kenvin (K).
Chu y : Dieu kien cdn (nhung chua dii) dd mdt
cdng thirc dting la hai ve ciia cdng thiic cd cung don
vi (trong dd phdi ke cd don vi ciia he sd hoac hdng
sd, ne'u cd).
^ BAI TAP
Chpn sd lieu kem chinh xac nhat trong cac sd lieu dudi day.
Sd gia cam cua trang trai A cd khoang.
A. 1,2.103 con. C. 1,23.103 con.
B.I 230 con. D. 1,103con.
Dung thudc thang cd GHD 20 cm va DCNN 0,5 cm de do chieu dai chiec but may. Ne'u chie'e but
cd dp dai cd 15 cm thi phep do nay cd sai sd tuyet ddi va sai sd ti dd'i la bao nhieu ?
Tren do thj d Hinh 11.2b, ne'u keo dai dudng bidu didn ta se cd gdc a. Ne'u true y bieu diin van
tdc, true hoanh x bieu didn thdi gian, thi gdc a va diem A cho bie't gia trj cua cac dai lupng nao ?
52
Thuc hanh:
77 ^ X A C DINH GiA TOC ROI TU DO
1. Muc dich
- Xac dinh gia tri cua gia tdc roi tu do bdng
thuc nghiem.
- Bie't each diing bd rung va ddng hd do thdi gian
hien sd de do khoang thdi gian nhd, qua dd cung cd
cac thao tdc co ban vd thi nghiem va xir li ke't qua
bdng tinh todn vd dd thi.
- Cung cd kie'n thtic ve su roi tu do.
2. Co SO li thuyet
- Quy ludt roi tu do khdng cd van tdc ban ddu
gt^ 2s
vdi cac cdng thirc : s = -—-; v = — .
- Ddng dien xoay chieu ddn dung cd tdn sd
khdng ddi 50 Hz.
- Hien tugng quang dien (se hgc d ldp 12).
53
» i !M M 11. H/ m m lilOiii iii •.!,ni!« ns ik m IK i
Hinh 12.2 Hinh anh ghi ducic tren hai bang giay
54
• Dge ke't qua thdi gian roi tren ddng hd.
• Lap lai thao tac vdi cac khoang each s la 0,200 ; 0,300 ;
0,400 ; 0,500 ; 0,600 m.
Ghi sd lieu
• Do thdi gian roi ting vdi cac khoang cdch s khac nhau vd
lap bang sd lieu thfch hgp.
• Cd the tham khao bang dudi ddy :
•0,200
\r-
...
0,600
1 !
Xic If sd lieu
• Tfnh cac gia tri cho bang sd lieu.
• Ve dd thi cua v theo t vd s theo t'^.
Sim)
^mmm' ^-r|
-"^i ^ ^n\W ^^ =t?
r"Tr
^
-
il' ' i—-- -:-'-U' ' -''- ^ ^ -'
rr
Tr-"±" 4,-
.1
55
4. Bao cao thi nghiem
Viet theo cac ndi dung sau :
a) Muc dich ciia thf nghiem.
b) Co sd If thuye't ciia hai phuong an.
c) Thuc hien mgt phuong an da chgn. If do chgn phuong an,
neu cac thao tac chfnh da ldm.
Bang sd lieu cua cac ldn thf nghiem.
d) Ke't qua : Tim gia tri gdn dting vd sai sd, nhdn xet ve cac
gia tri thu dugc, nhdn xet ve cac dd thi thu dugc.
e) Nhdn xet ve phep do.
a CAU HOI
1. Theo em hai day cha'm den tren bang giay a Hinh 12.2 khac nhau nhu the nao ? Nguyen nhan nao
trong thi nghiem cd the gay ra su sai khae ay ?
2. Hay du doan trong hai phuong an neu trong bai thi phuong an nao cho ket qua cd sai sd nho hon,
vi sao ?
56
^r OM TAT CHUONG I
Chu de Y chinh
57
Chuyen dong thing bie'n ddi deu
Gia toe tdc thdi khong doi (a = hang sd)
1 2
a) Phu'dng trinh chuyen dgng : x = XQ + VQt-\--at
b) Cdng thiic van tdc : v= VQ + at
Dudng bieu didn van tdc theo thdi gian la ntra dUdng t h i n g xien gdc xua't phat td
diem (VQ, 0), cd he sd gdc bang gia trj gia tdc a.
• Khi v.a > 0 chuyen dgng nhanh dan.
• Khi v.a < 0 chuyen dgng cham dan.
c) Mgt cdng thtfc can nhd : v^ -VQ= 2aAx,
Ax la do ddi khi chat diem bien doi van tdc tCf VQ den v.
Rdi tu do. Gia tdc rdi tir do g
Rai tu do la chuyen dgng theo dudng t h i n g dCfng td tren xudng chi du'di tac dung
cua trgng life, dd la chuyen dgng nhanh dan deu.
O cung mgt noi tren Trai Dat va 6 gan mat dat, cac vat rdi tu do deu cd cung gia tdc g.
Chuyen dong trdn deu
a) Vecto van tdc cd phuong trung vdi tiep tuyen cua dudng trdn tai diem dang xet,
hudng theo chieu chuyen dgng va cd do Idn khdng ddi. Do Idn ay goi la tdc do dai,
va bang : _ As
b) Toc do goc : co = —^
T = -- = — ; 0) = 2nf
f CO
d) Gia toc hi/dng tam cua chuyen dgng trdn deu :
• Phuong dgc theo vectd tia cua diem dang xet.
• Chieu hudng vao tam.
• Od Idn 1/2
^ht = — = reo
58
CHUONG II
NIU-TON
(Isaac Newton 1642 - 1727)
59
"J Luc
) TONG HOP VA PHAN TICH LIJC
M
1. Nhac lai ve luc
C) cac ldp dudi, ta da dung khdi niem luc de dac
trung cho tac dung ciia vdt nay len vdt khac. Khi vdt
N A tac dung len vdt B mdt luc, nd se lam cho van tdc
ciia B thay doi hodc lam B bien dang.
Luc dugc bieu didn bdng mdt vecto :
t F - Gd'c cua vecto Id diem dat ciia luc.
- Phuong va chieu cua vecto la phuong vd chidu
Hinh 13.1 Vi du ve vectd lite
cua luc.
- Do ddi cua vecto bieu thi dg ldn ciia luc (theo
Luc F do qua doi tac dung len day
treo MN cd :
mdt ti xich nhd't dinh).
- Diem dat la diem N cua day.
- Phuong la phuang thing dting. 2. Tong hpp lire
- Chieu hudng til tren xudng dudi.
Hinh 13.2 cho ta vi du ve mdt vdt (chiec sd lan)
chiu tdc dung ddng thdi ciia nhieu luc. Dudi ddy ta
xet hieu qua tdc dung ddng thdi ciia hai hay nhidu
/wf*''SS!Bl''' " " " ^ ^
luc len mgt vat.
Tdng hgp lire !a thay the nhieu lire tac dung
Hinh 13.2 Vi du ve vat chiu tac diing ddng thdi vao mgt vat bang mgt lire cd tac dung
cua nhieu lue gidng het nhir tac dung cua toan bd nhirng lire ay.
Luc thay the nay ggi la hgp luc. Cdc luc dugc
thay the' ggi la cac luc thdnh phdn.
a) Thi nghiem
Bd tri thi nghiem nhu d Hinh 13.3 tren mdt td'm
bang thdng diing. Dudi tac dung cua hai luc F, va
^2, sgi ddy cao su bi cang ra vd cd mdt vi tri AO xac
dinh. Hai luc Fj va F2 cd gia cdt nhau tai diem 0.
Ta ggi chiing la hai luc dong quy. Ghi lai vi tri AO
Hinh 13.3 Thi nghiem ve tong hop li/c
60
ciia day cao su vd cdc vecto F, vd F2 (theo mdt
ti xich thich hgp). Sau dd thay F, va F2 bdng mdt
lire duy nhdt F (Hinh 13.4). Dieu chinh F sao cho
ddy cao su trd lai diing vi tri AO. Ghi lai vecto F
Luc F gay ra tac dung ddi vdi sgi ddy cao su gid'ng Hinh 13.4 Thi nghiem ve tong hap lu
het F| va F2. Vdy F la hgp luc ciia Fj va F2. (Cac lUc ke d hai hinh tren dUdc gid
tren tam bang sat nhd cac nam
cham).
Ndi nggn cua F vdi nggn cua Fj vd F2, ta nhdn
S l TU thi nghiem tren, ta rut ra
thd'y 0F,FF2 la mgt hinh binh hdnh (Hinh 13.4).
ke't luan gi ?
61
Khi cdn tdng hgp nhidu luc ddng quy, ta cung
lam tuong tu (Hinh 13.7).
Hinh 13.7 Tong hdp nhieu lUc bang 3. Phan tich luc
quy tac da giac
Phan tich luc la thay the mgt luc bang hai hay
nhieu lute tac dung dong thdi va gay hieu qua
gidng het nhu lire ay.
Phdn tich luc la viec lam ngugc lai vdi tdng
hgp luc, do dd nd ciing tudn theo quy tdc hinh
Hinh 13.8 Vat tren mat phang nghieng binh hdnh.
Trong lire P ciia vat dat tren mat Tuy nhien, mdi luc cd the dugc phdn tich thanh
phang nghieng co tlie duac phan
tich thanh P^ va Pj. P, cd tac dijng hai luc thanh phdn theo nhieu each khdc nhau. Ta
nen vat xudng theo phuang vuong thudng dua vao didu kien cu the trong mdi bai toan
gdc vdi mat phang nghieng, P2 cd de chgn trudc phuong cua luc thanh phdn (xem vi
xu hudng keo vat trugt theo mat
phang nghieng xudng phia dudi. dud Hinh 13.8).
CAU HOI
mm
Chie'e sa lan d Hinh 13.2 chju tac dung eua nh^ng luc nao ?
Trong dan gian trudc day thudng diing eau "vung che khoe nem" de ndi
ve tae dung eua cai nem trong viec che cui. Nem la mot vat ciing cd tiet
dien hinh tam giac nhpn, dupe cam vao khuc cui nhu tren Hinh 13,9. Tai
sao gd manh biia vao nem thi cui bi bira ra ?
Hinh 13.9
BAI TAP
1. Gpi F^, F2 la dp Idn cua hai luc thanh phan, F la dp Idn hpp luc cua ehung. Cau nao sau day la dung ?
A. Trong mpi trudng hpp F ludn ludn Idn hon ea F^ va F2.
B. F khdng bao gid nho hon ca F^ va F2.
C. Trong mpi trudng hpp, Fthoa man F2I < F < Fl +F2.
D. F khdng bao gid bang F, hoac F2.
62
2. Cho hai luc ddng quy cd dp Idn F^ = F2 = 20 N.
Hay tim dp Idn hpp luc ciia hai luc khi chung hpp vdi nhau mdt gdc a = 0°, 60°, 90°, 120°, 180°
Ve hinh bieu dien cho moi trudng hpp.
Nhan xet ve anh hudng eua gdc a ddi vdi dp Idn eua hop luc.
eua day thep AB. Khd'i lupng td'ng cdng eua Hinh 13.12
mac va ao la 3 kg (Hinh 13.13).
Hinh 13.13
63
14 DINH LUAT I NIU-TON
Dong iuc hpc ia ba dinh luat cua Niu-ton. Trong bai nay va hai bai tiep theo,
, ">'. I na dinh iuat do.
64
3. Dinh luat I Niu-ton
R
•1
Thi nghiem minh hoa
Hinh 14.2 Thi nghiem tren dem Ichdng Ichi
De tao ra vat gan nhu cd lap, ta sir
dung thiet bi dem Idiong Ichi nliu
Niu-ton da khai quat cac ke't qua quan sat vd thi tren Hinti 14.2 (chi tiet hon \i thiei
nghiem dd'i vdi trang thai diing yen va chuyen ddng bi nay, xem ¥\m liic 3).
v a t C, phfa tren cd gan tam chan
ciia cac vdt, va phdt bieu thanh dinh ludt. Ta ggi dd sang AS duac dat tren dem khong
la dinh ludt I Niu-tan. Dinh ludt nay cd the phdt khf nam ngang MN. Phfa tren MN ta
bieu nhu sau : dat hai cong QvaR (thirc chai la hai
ba "cam bien quang hoc"). Mdi khi
Niu mot vdt khong chiu tdc dung ciia luc ndo AB chui qua mot cdng, nd chan
chCim sang d cong dd, va mot dong
hodc chiu tdc dung cua cdc luc co hpp luc bdng 0, hd dien tir se tu dong ghi lai cac
thi nd gid nguyen trqng thdi dung yen hodc khoang thdi gian Afj, At2 ma tam
chuyen ddng thdng diu. chan AB di qua mdi cong.
Liic dau, AB diing yen, neu
Ta ggi vat khdng chiu tac dung ciia vat nao khdc khong c6 gi tac dong len nd se diing
yen mai. Neu ta hfch vao nd, nd se
la vdt CO lap. Tren thuc te khdng cd vat nao hoan chuyen dong qua cac cdng Q, R.
todn cd lap. Viec de cap tdi vat cd lap trong dinh Nhin cac sd chi tren dong hd dien tii,
ludt nay la mdt su khdi qudt hod vd triru tugng ta nhan thay Ar, = Ar2.
Lam thi nghiem tren vdi nhung
hoj ciia Niu-tcm. Tinh diing ddn ciia dinh luat ndy lan hich manh nhe khac nhau va vdi
the hien d chd, cdc he qua ciia nd ddu phii hgp vdi nhirng vi trf khac nhau ciia hai cam
thuc te. bien Q va /?, ta luon luon thay Ar, =
Ar2. Nhu vay, vat chuyen dong duac
nhiing quang dudng bang nhau
trong nhung khoang thdi gian bang
4. Y nghTa cua dinh luat I Niu-ton nhau (chuyen dong thing d6u).
Thf nghiem tren cho thay, neu
Dinh ludt nay neu len mdt tinh chdt quan trgng cac tac dung co hoc len vat duac bii
eiia mgi vdt. Mdi vat deu cd xu hudng bao toan van trii nhau thi vat se dung yen hoac
chuyen dong thang dSu.
tdc ciia minh. Tinh chat dd ggi la qudn tinh. Quan
tinh cd hai bieu hien : iS Hay tim vi du ve nhdng bleu
- Xu hudng giii nguydn trang thdi diing yen. Ta hien cua quan tinh.
Vai dinh luat I Niu-ton, ta thira
ndi cac vat cd "tinh i". nhan rang trong tu nhien c6 ton tai
- Xu hudng giir nguyen trang thai chuyen ddng nhiing he quy chieu ma trong do vat
CO lap CO gia tdc bang 0. Mot he quy
thdng deu. Ta ndi cac vat chuyen ddng cd "da". chieu nhu vay goi la he quy chie'u
qudn tinh.
Vdi y nghTa nay, dinh ludt I Niu-ton cdn dugc ggi
Trong nhiSu bai toan, ta cd the coi
la dinh ludt qudn tinh. Chuyen ddng thang ddu dugc mot each gSn dung he quy chie'u gan
ggi la chuyen dong theo qudn tinh. vdi mat dai la he quy chie'u quan tfnh.
5.VAT Li 10,NC-A 65
CAU HOI
1. Tai sao d nhieu nudc lai bat budc ngudi lai xe va nhiing ngudi ngoi trong xe d td khoac mdt dai
bao hiem vdng qua nguc, hai dau mdc vao ghe ngoi ?
2. Xe d td re quat sang phai, ngudi ngoi trong xe bj xd ve phfa nao ? Tai sao ?
3. Mud'n ru bui d quan ao, tra biia vao can, ta lam dong tac nhu the nao ? Tai sao lai lam nhu vay ?
4. But may bj tac muc, ta cd the lam the nao cho muc ra dupc ma khdng phai thao than but ?
5. Tai sao mot van ddng vien mudn dat thanh tfch cao ve mdn nhay xa thi lai phai luyen tap
chay nhanh ?
6. Rat nhieu tai nan giao thdng ed nguyen nhan vat If la quan tfnh. Em hay tim mot sd vf du ve dieu
dd va neu each phdng tranh tai nan trong nhiing trudng hpp nhu the.
7. Hay tim them vf du trong thuc te ve "tinh i" va "da" cua cac vat.
S BAI TAP
1. Hay chpn cau diing.
Neu mot vat dang chuye'n ddng ma tat ca cac luc tac dung vao nd bdng nhien ngCmg tac dung thi
A. vat lap tlie dirng lai.
B. vat chuyen ddng cham dan roi dCrng lai.
C. vat chuyen ddng cham dan trong mot thdi gian, sau dd se chuyen ddng thing deu.
D. vat chuye'n dong thing deu.
66 S.VATLi lO.NC-B
DINH LUAT I I NIU-TON
Mot trong nhung tac dung cua iuc la gay ra sy bien ddi van toc (tur; la gay ra gia tdc cho vat)
Trong bai nay, ta xet mdi quan he dinh luong giua gia tdc cda mot vat va lut g§v ra gia toc do.
Vdy, gia tdc cua vdt khdng chi phu thudc vdo luc
tac dung len vdt ma cdn phu thudc vao khdi lugng
cua chinh vat dd.
b) Dinh luat
c)
Khai quat hod ttr rdt nhieu quan sat vd thi Hinh 15.1 Luc tac dung va gia to'c
nghiem, Niu-ton da xac dinh dugc mdi lien he giiia cua xe
luc, khdi lugng vd gia tdc, neu len thdnh dinh ludt II
Niu-tan : H I Dua vao hinh 15.1, hay nhan
xet xem gia tdc cua mot vat phu
Gia tdc eiia mot vdt ludn cung hudng vdi luc thugc vao nhufng ye'u td gi.
tdc dung len vdt. Dp ldn ciia vecta gia tdc ti le
thudn vdi dp ldn ciia vecta luc tdc dung len vdt vd Cach phat bieu va viei he thiic ciia
ti le nghich vdi khdi lupng cua vdt. dinh luat II Niu-ton trong bai nay ap
dung duoc trong cac truang hap :
^ F - Vat cd the coi la chai die'm.
a =— (15.1)
m - Vat chuyen dong tinh tie'n.
Sau nay ta se con xet mot sd
trudng hop khac.
hoac la F = ma
67
Nguyen h doc lap cua tac dung 2 . CaC y e U tO CUa VeCtO lUC
Xet trudng hap vat (coi nhu chat Den ddy ta cd dugc nhirng hieu bidt rd rang hon
diem) chiu tac dung dong thdi ciia vd vecto luc :
nhilu luc F,, Fj,..., F^.
- Diem dat la vi trf ma luc dat len vdt.
Neu chi rieng timg luc tac dung,
thi chiing gay nen gia tdc tuong iing
- Phuong va chidu la phucmg va chidu ciia gia
cua vat nhu sau : tdc ma luc gdy ra cho vdt.
- Do ldn : Luc tac dung len vdt khdi lugng m gay
-I m m ra cho nd gia tdc a thi cd do ldn bdng tfch ma.
Tit thuc te khao sat nhieu hien Trong he SI, neu m = I kg, a-l m/s^ thi
tugng, ngudi ta thira nhan rang gia F = 1 kg.m/s2
toc md mdi luc gdy cho vdt Icttdng
phu thuoc vdo viec co hay Ichdng
Ikg.m/s^ ggi la 1 niutan, kf hieu la N.
CO tdc dung cua cdc luc khdc.
Vecta gia tdc a cua vat bang tdng
CLia cac vecto gia tdc :
1 N la lite truyen cho vat cd khdi lugng 1 kg
mdt gia tdc 1 m/s^.
a = a, + OT + ... + d„ =
mm m
F,+F2+ - + F„ (15.2)
m
Ne'u goi F la hap lire cua Fj, 3. Khoi luipng va quan tinh
FJ,..., FJ, , ta cd : Theo dinh ludt II Niu-ton, neu cd nhieu vdt khac
nhau ldn lugt chiu tac dung ciia ciing mdt luc
-. F khdng ddi, thi vdt nao cd khdi lugng ldn hon se
a = —
m cd gia tdc nhd hon. Vdy, vdt nao cd khdi lugng
Khi xet cac vat chuyen dong cang ldn thi cang khd thay ddi van tdc, ttic la cang
trong mot mat phang, ta cd the chieu cd miic quan tfnh ldn hon. Tir dd ta cd the ndi :
(15.2) xudng cac tnic toa do x va y cua Khdi lugng cua vat Id dqi lugng ddc trung cho
mat phang ay va viet dudi dang dai so. mdc qudn tinh cua vdt.
[ma, =F,,,+F2„
l.x ' ' 2x +F,,
3x Didu dd cho phep ta so sdnh dugc khdi lugng cua
|Wa„
(15.3) nhimg vdt lam bdng cac chd't khac nhau. Mdt xe chd
-y = FM
, yy +F2y
+ ^ 2 y -HFjy + . . .
cat va mdt xe chd gao dugc coi Id cd khd'i lugng
bdng nhau ne'u dudi tac dung ciia hgp luc nhu nhau,
chiing cd gia tdc nhu nhau.
68
4. Dieu kien can bang cua mot chat diem
Khi hgp luc cua cdc luc tac dung len vat bdng 0 :
F = F, + F2 + ... + Fn = 0
a =— =0
m
Khi dd, vdt diing yen hodc chuyen ddng thang
deu. Trang thai dd ciia vat ggi la trqng thdi cdn bang.
Vay, dieu kien cdn bdng ciia mdt chat diem la :
hgp luc ciia td't ca cdc luc tac dung len nd bdng 0
(he cdc luc nhu vdy ggi la he luc cdn bdng). Nhieu lire tac dung len qua bdng bay
nhung nd van ddng yen.
5. Moi quan he giua trpng luong va khoi
lupng cua mot vat Mot vat chju tac dung ciia he lire
can bang se d trong trang thai gidng
Xet mdt vat cd khdi lugng m roi tu do. Vdt chiu nhu vat co lap. Chinh vi vay, ma khi
tac dung ciia trgng luc P thdng diing, hudng xud'ng lam nhirng thi nghiem minh hoa cho
dinh luat I Niu-tan, do khong the tao
dudi va cd gia tdc roi tu do g cung thdng diing, ra duac vat hoan toan co lap, ngudi
hudng xudng dudi. Ap dung dinh ludt II Niu-ton, ta phai diing nhung thiei bi lam cho
vat chiu tac dung ciia nhiing luc can
ta cd _ ^
bang nhau. Qiang han, khi diing thiei
P = mg bi "dem khong khi", trong lire tac
Ggi dd ldn P ciia trgng luc Id trgng lugng cua vat, dung vao vat dugc can bang bdi luc
cd the vie't P = mg. nang cua nhirng luong khong khf
thdi tir phia dudi len vat (xem bai 14).
Nhu vay, tai mdi diem tren mat ddt, trgng lugng
(do Idn ctia trgng luc) cua vdt ti le thuan vdi khdi Khdi luang m ciia mot vat khong
phu thuoc vao vi tri cua nd, nhimg
lugng ctia nd.
gia tdc roi tu do ^ thi phu thuoc
Vdi gia tri gan diing g ^ 9,8 m/s2, ta thdy rdng, vao vT dp va dp cao (xem chuang I).
mdt vat cd khd'i lugng m = \ kg thi cd trgng lugng Nhu vay, he thiic P = mg cho ta
F a 9,8 N (d cdc ldp dudi, ta thudng lay gdn diing la thay trpng luang ciia mot vat cung
thay ddi theo vT dp va dp cao (d
ION). nhirng bai sau, ta se giai thich hien
tuang dd).
69
3. Quan sat biic anh chup qua bdng bay trong bai, hay ke ra cac luc tac dung len qua bdng.
4. Hay tim eae vf du thuc te cho thay vat nao cd khd'i lupng cang Idn thi cd quan tinh cang ldn.
5. Tai sao may bay cang nang thi dudng bang phai cang dai ?
^ BAI TAP
1. Cau nao sau day la diing ?
A. Khdng ed lue tac dung thi eae vat khdng the chuye'n ddng dupc.
B. Mot vat bat ki chju tac dung eua mdt lue ed dp Idn tang dan thi chuye'n ddng nhanh dan.
C. Mot vat cd the chiu tac dung ddng thdi cua nhieu luc ma van chuye'n ddng thing deu.
D. Khdng vat nao cd the chuye'n ddng ngupc chieu vdi luc tae dung len nd
2. Mot vat cd khoi lupng 2,5 kg, chuyen ddng vdi gia tdc 0,05 m/s2. Tinh luc tac dung vao vat.
3. Mot vat cd khd'i lupng 50 kg, bat dau chuyen ddng nhanh dan deu va sau khi di dupc 50 cm thi co
van tdc 0,7 m/s. Tinh luc tac dung vao vat.
4. Mot may bay phan lire cd khd'i lupng 50 tan, khi ha canh chuyen dong cham dan deu vdi gia tdc
0,5 m/s2. Hay tinh luc ham. Bieu didn tren cung mot hinh cac vecto van tdc, gia toe va luc.
5. Cd hai vat, moi vat bat dau chuye'n ddng dudi tac dung cua mot luc. Hay chirng minh rang nhQng
quang dudng ma hai vat di dupe trong cung mot thdi gian se ;
- Tl le thuan vdi cac lue tac dung ne'u khd'i lupng eua hai vat bang nhau.
• - Ti le nghjch vdi cac khd'i lupng neu hai luc cd dp Idn bang nhau.
6. Mot d td khdng chd hang ed khd'i lupng 2 tan, khdi hanh vdi gia td'e 0,3 m/s^. 0 td dd khi chd hang
khdi hanh vdi gia tdc 0,2 m/s2. Biet ring hpp li/c tac dung vao d td trong hai trudng hpp deu bang
nhau. Tinh khdi lupng cua hang hoa tren xe.
Em CO biet ?
TrUdc day, viec sir dung don vj cua cac dai lugng vat If rat phiic tap. Tren the gidi cd nhieu
he thdng don vj do ludng, do dd moi dai lugng vat li cd nhieu don vj khac nhau. Tinh trang
do gay rat nhieu khd khan phdc tap trong khoa hgc, kTthuat, thuong mai... Hgc sinh pho thdng
lai cang kho nhd va khd sd dung cac don vj dd. Cac nha khoa hgc tren the gidi da phai nhieu
lan hpp ban va de'n giua the ki XX dan dan di tdi thd'ng nha't chgn mgt he thdng qudc te cac
don vj do ludng (vie't tat theo tie'ng Phap la SI). Trong ITnh vUc co hgc, he nay chgn ba ddn
vj dau tien (gpi la don vj co ban) la met, giay, kildgam. Cac don vj cO hgc khac dugc xay dung
dua tren ba don vj cO ban do (xem vf du ve ddn vi niuton 6 trong bai). Nhung ten ggi bgi va
udc thap phan cua cac don vj cung dugc quy djnh thdng nha't (xem Phu luc 2 d cud'i sach).
Cling vdi cac nudc tren the gidi, nudc ta cdng nhan va lay SI lam he ddn vj do ludng hpp
phap cua minh. Tuy nhien, vi nhieu If do, d mgi nUdc ludn ludn tdn tai trong thuc te nhumg
don vj do ludng khdng thuoc SI. Moi nUdc (trong dd cd nudc ta) deu can cU vao nhdng dieu
kien cu the ma cho phep sd dung (lau dai hoac cd thdi han) mdt sd don vj nhu vay cung vdi
cac ddn vi thuoc SI.
70
Wj^ DINH LUAT H I NIU-TON
1. Nhan xet
Vi du 1
^r.i»ni w^»»MpwfjM«Mi>Wipf,^agjigjg||gMi,y.ifWliiit!i
WTi^ H=S
b)
Hinh 16.1
Vi du 2
71
2. Djnh luat I I I Niu-ton
a) Thi nghiem
Quan sat cdc thf nghiem tren Hinh 16.3.
^ , **
' 4 ~i;i
FAB
i
i y A 1
H
If H
i
FBA
. I'- •X
FAB FBA
a) Tuong tac gida hai Id xo diing yen b) Tuong tac giufa hai Id xo chuyen ddng
Hinh 16.3
Cach xac djnh khdi luong dura
vao tuong tac
Ki hieu : F^g • 1^^ do vdt A tac dung len vdt B.
Su tuong tac giiia cac vat cho ta Fg^: luc do vdt B tac dung len vat A.
mot each xac dinh khdi luong (ngoai
phep do khdi luang bang can). Nhiin xet : F^g vd Fg^ ludn ndm tren ciing
Mud'n do khdi lugng m ciia mot vat, mdt dudng thdng (ciing gia), ngugc chidu nhau,
ta chpn mot vat khac cd khdi luang
/??Q da biei de so sanh. Cho hai vat dd
vd cd cung do ldn. Ta ggi hai luc nhu the la hai luc
tuong tac vdi nhau. Vat cd khdi true dd'i.
luang m thu dupe gia tdc a, vat cd
b) Dinh luat
khdi luongOTQthu dupc gia tdc aQ.
Theo djnh luat III Niu-tan, luc tuang Khai qudt hod cac ket qua quan sat va thuc
tac giiia chiing cd dp ldn bang nhau: nghiem, ta ed dinh ludt III Niu-tan (dinh ludt vd
ma = WQAO
tuong tdc).
Tii dd ta xac dinh dupc :
mnaa
^'o"o
Khi vdt A tdc dung len vdt B mot luc, thi vdt B
m cung tdc dung trd lgi vdt A mot luc. Hai luc ndy Id
Day la mdt trong nhiitig ca sd de hai luc true ddi.
do khdi lupng cua cac hat vi mo
(electron, proton...) hoac cua cac
^AB - -^BA
thien the trong vii tru.
72
3. Luc va phan luc
Trong hai luc F^g va Fg^, ta ggi mdt luc la luc tdc dung, luc
kia la phdn luc.
Can chii y rdng hai luc nay la hai luc true dd'i, nhimg khdng
cdn bdng nhau, vi chting tac dung len hai vat khdc nhau.
Luc tdc dung thudc loai gi (hdp ddn, dan hdi, ma sdt...), thi
phan luc ciing thudc loai dd.
4. Bai tap van dung
1. Mgt qua bdng bay de'n dap vdo biic tudng. Bdng bi bat trd
lai, cdn tudng thi vdn dung yen. Nhu vay cd trai vdi dinh ludt III
Niu-ton khdng ? Giai thfch.
Bdi gidi
Khi bdng ddp vdo tudng, bdng tac dung vao tudng mdt luc F,
tudng tac dung trd lai bdng phan luc F" (cdng dd ldn vdi luc F).
VI khdi lugng ciia bdng khd nhd nen phan luc F ' gay cho nd
gia tdc ldn, lam bdng bat ngugc trd lai. Cdn khd'i lugng tudng
rd't ldn nen gia tdc cua tudng nhd de'n miic ma ta khdng the' quan
sat dugc chuyen ddng eiia tudng. Nhu vdy hien tugng nay phii
hgp vdi cdc dinh ludt II vd III Niu-ton.
2. Hay quan sat Hinh 16.4.
a) b)
Hinh 16.4
Khi Duong vd Thdnh keo hai ddu day nhu d Hinh 16.4a
thi day khdng dut, nhung khi ciing keo mdt ddu ddy dd nhu d
Hinh 16.4b thi ddy lai diit. Tai sao ?
Bdi gidi
Khi hai ngudi cdm hai ddu ddy ma keo thi hai ddu day chiu
tac dung ciia hai luc cdn bdng nhau F vd - F , vd luc cang ciia
day bdng F. Khi hai ngudi cdm chung mdt ddu day ma keo,
ddu kia budc vao than cdy, thi hai ngudi da tdc dung vdo ddu ddy
73
mdt luc gap ddi, la 2F. Ddy se truydn luc 2F dd
tdi cdy.
Theo dinh ludt III Niu-ton, cdy ciing tac dung trd
lai ddy mdt phan luc cd do ldn bdng 2F. Vdy hai
ddti ddy bi keo vd hai phfa vdi luc ldn gap ddi trudng
hgp trudc. Vi the ma ddy bi dut.
3. Mdt vdt A dat tren mat ban ndm ngang. Cd
nhiing luc nao tac dung vao vdt, vao ban ? Cd nhiing
cap luc true dd'i ndo cdn bdng nhau ? Cd nhimg cap
luc true ddi nao khdng cdn bdng nhau ?
i N
Bdi gidi
Trdi Ddt tac dung len vdt trgng luc P. Vdt ep len
A ban dp luc P'. Do dd ban tac dung len vdt mdt phan
luc N vudng gdc vdi mat ban (ggi la phdn luc phdp
•P' tuyin) (Hinh 16.5).
P'
Theo dinh ludt III Niu-ton : N = -P'.
Hinh 16.5
Vdt diing yen la do iV va F cdn bdng nhau :
A^ = -P.
Tii dd suy ra F' = F. O trang thai cdn bdng, vat
ep len mat dd't mdt luc cd do ldn bdng trgng lugng
ciia vat.
F vd A^ la hai luc true dd'i cdn bdng (tdc dung
len ciing mdt vdt A).
P' va N la hai luc true dd'i khdng cdn bdng (tac
dung len hai vdt khac nhau : F' tac dung len ban,
N tdc dung len vdt A).
^ffg),'-;;^
CAU HOI
1. Khi di bd xa hoac leo nui, ta chd'ng gay thi dd moi chan. Tai sao ?
2. Tim hieu tac dung cua cai ban dap ma cac van ddng vien chay cu li ngan thudng diing khi
xua't phat.
3. Khi cheo thuyen, mud'n cho thuyen tie'n hoac lui, phai lam the nao ?
4. An va Binh di giay patanh, moi ngudi cam mot dau spi day Hoi hai ban se chuyen ddng nhu the
nao ne'u :
- Hai ngudi ciing keo day ve phia minh ?
- An giu nguyen mot dau day, ehi cd Binh keo ?
5. Tim them vi du thuc te ve su tuong tac giua cac vat.
74
^ BAITAP
1. (Bai toan xac dinh khdi lupng dua vao tUdng tac)
Xe lan 1 cd khdi lupng m^ = 400 g, cd gan mdt Id xo.
Xe lan 2 cd khdi lupng m2. Ta cho hai xe ap gan nhau wm
bang each budc day de nen Id xo (Hinh 16.6). Khi ta ddt 4^>-<y ^^>—<^
day budc. Id xo dan ra, va sau mot thdi gian Af rat ngan,
hai xe di ve hai phia ngupc nhau vdi tdc dp v^ = 1,5 m/s ; Hinh 16.6
V2 = 1 m/s. Tinh m2 (bd qua anh hudng eua ma sat trong
thdi gian Af).
Em CO biet ?
Niu-ton sinh nSm 1642. Ong la giao sUTrudng Dai hgc Cam-brit-gio (nudc Anh) tUnam 1669.
Nam 1687, Niu-ton cho ra ddi tac pham "Nhiing nguyen litoan hgc ciia trie't hpc tU nhien",
trong dd co hpc dUOc trinh bay mot each tron ven, hoan chinh. Vdi tac pham nay, dng dugc
coi nhu ngudi dat nen mdng cho cd hpc ndi rieng va vat li ndi chung. Ong cung cdn cd nhieu
phat kie'n quan trgng trong ITnh vUc quang hgc. Khdng nhiing la nha vat If vTdai, dng cdn la
mgt nha toan hgc kiet xua't vdi viec phat minh ra phep tinh vi phan va tfch phan, nen tang
cua giai tfch toan hgc. Chi'nh dng la ngudi dau tien van dung cac phep tfnh dd de giai cac bai
toan CO hgc.
Ndi ve nhiing phat minh khoa hgc cua minh, dng khiem ton vf minh nhu mgt dda tre dao
ehdi tren bd bien, may man nhat dugc vai con dc dep, cdn trudc mat la bie'n ca khoa hpc
menh mdng...
75
Luc HAP DAN
Trong bai nav va vai bai c-' nghien cuu ve dac diem ciia cac !uc thuong gap trong
CO hoc, do !a Itrc Mp din, !trc • : ma sat.
Tao mng, nhung Mat Trang khdng rai! 1. Dinh luat van vat hap d i n
Cudi the ki XVII, tren eo sd nghien cuti su roi ciia
cdc vdt ciing nhu chuyen ddng ciia Mat Trang quanh
Trdi Dd't va ciia cac hanh tinh quanh Mat Trdi,
Niu-ton di tdi nhdn dinh : Mgi vat trong tu nhien
deu hiit nhau vdi mdt luc ggi la luc hap ddn. Vdi
nhiing vat cd the coi Id chd't diem, luc nay tudn theo
dinh ludt sau ddy, ggi la dinh ludt vgn vdt hdp ddn :
Luc hdp ddn gida hai vdt (coi nhu chdt diem)
cd dp ldn ti le thudn vdi tich cua hai khdi lugng
Cong thiic (17.1) ciing cd the ap
dung cho hai qua cau dong tinh, khi cua chung vd ti le nghich vdi binh phuang
dd /• la khoang each giiia tam cua hai Ichoang cdch giua chung.
qua cau.
FM=G m,m
l'"2
(17.1)
r ,''-^
trong dd mj, ^2 la khd'i lugng cua hai vdt, r la khoang
each giiia chting.
He sd tl le G Id mdt hdng sd chung cho mgi vdt,
ggi la hdng sdhdp ddn. Vao ndm 1798, nha bdc hgc
ngudi Anh Ca-ven-di-so da dung mdt cdn xodn rd't
Ff,(j la lire do vat 2 hiit vat 1 ; F^^^ la lUc
do vat 1 hut vat 2. Hai lUc nay la hai
nhay (Hinh 17.2) de do luc hap ddn giira hai qua
lire true dd'i, cd gia la dudng thang cdu, tii dd xac dinh dugc G. Gia tri ciia G ta thudng
nd'i hai chai diem. dung la :
76
G = 6,67.10""N.m2/kg2
mM
hd (17.2)
(R + hy
trong dd M, R Id khdi lugng va bdn kinh ciia Trai Dd't.
Vi luc nay cung Id trgng luc ciia vat, nen ne'u dd'i
chie'u (17.2) vdi cdng thirc F = mg, ta tinh dugc gia
tdc g cua su roi tu do d do cao h :
Hinh 17.3 Luc hap din cua Trai Dat
GM
Nlidn xet : Cang len cao (/; cang
ldn), thi g cang nhd. O gdn mat dai
{h <C R), ta bd qua /? va co :
GM
(17.4)
3. Trudng hap dSn, truung trong luc R'
H 3 Hay giai thfch ke't luan 6 bai
Mdi vdt ludn tdc dung luc hd'p ddn len cdc vat
6 ve gia tri cua gia to'c roi tU do.
xung quanh. Ta ndi xung quanh mdi vat ddu cd mdt
trudng hd'p ddn. S 3 Vi sao ta thudng chi chu y
de'n trudng hap d i n xung quanh
nhUng vat the cd khoi lupng rat
Idn (Mat Trdi, Trai Oat...) ?
(*) That ra, ngoai luc hap dSn ciia Trai Dat, cdn co luc thanh phan khac tao thanh trong luc ciia vat.
Trong bai nay ta tam bd qua thanh phan dd. C) cudi chuang se xet day du han.
77
Trudng hd'p ddn do Trdi Dd't gdy ra xung quanh
nd ggi la trudng trpng luc (hay trpng trudng).
Tit (17.3) cd the thd'y mdt dac diem cua trgng
trudng : Neu nhidu vdt khac nhau ldn lugt ddt tai
ciing mdt diem thi trgng trudng gdy cho chiing ciing
mdt gia tdc roi tu do g nhu nhau.
Vdy g la mdt dai lugng dac tnmg cho trgng
Hinh 17.4 trudng tai mdi diem. Nd cdn dugc ggi la gia tdc
Vectd g tai moi diem deu hudng ve trpng trudng.
tam Trai Dai. Vdi hai diem tren mat
dai each nhau 2 km, gdc gida eae
vectd g ehi vao khoang 1'. Mat
khae, tir (17.3) cd the tinh dUde, ed
len cao hdn 30 km thi g mdi giam di
1 % gia tn eua nd. Vi vay, trong mot
vung khdng gian hep (eae dilm
trong vung each nhau khdng qua
mot vai kildmet) ed the coi nhu g tai
moi diem cd eCing hudng va do Idn
nhu nhau. Trong trudng nhu vay gpi
la trpng trudng deu.
m CAU HOI
1. Tai sao hang ngay ta khdng cam nhan dupe lue hap dan gii/a ta vdi eac vat xung quanh nhu
ban, ghe, tu... ?
2. Lue hap dan giOra eae vat cd phu thudc vao ban chat cua mdi trudng xung quanh cac vat khdng ?
3. Phuong, chieu cua trpng lire la phuong, chieu nao ?
4. Trpng trudng ton tai d dau ? Trpng trudng cd dac diem gi ?
M BAI TAP
78
2. Hay chpn cau diing.
Luc hap din do mot hdn da d tren mat da't tae dung vao Trai Da't thi cd dp Idn
A. ldn hon trpng lupng cua hon da.
B. nhd hon trpng lupng cua hdn da.
C. bang trpng lupng cua hdn da.
D. bang 0.
3. Cau nao sau day la diing khi ndi ve luc hap d i n do Trai Dat tae dung len Mat Trang va do
Mat Trang tae dung len Trai Dat ?
A. Hai lue nay ciing phuong, eiing chieu.
B. Hai luc nay ciing phuong, ngupc chieu nhau.
C. Hai luc nay cung chieu, cung dp Idn.
D. Phuong cua hai luc nay ludn thay dd'i va khdng triing nhau.
4. Hay tra ciru Bang NhCtng so lieu chinh ve 8 hanh tinh cQa he Mat Trdi (bai 40) de tinh gia tdc roi
tu do tren be mat cua Hoa tinh, Kim tinh va Mpc tinh. Biet gia tdc roi tu do d be mat Trai Oat la
9,81 m/s2.
5. Bie't khd'i lupng cua mot hdn da la m = 2,3 kg ; gia tdc rdi tu do la g = 9,81 m/s^.
Hdi hdn da hut Trai Da't vdi mot luc bang bao nhieu ?
6. Tinh lue hap dan giiia hai tau thuy ; moi tau cd khd'i lupng 100000 tan khi chung d each nhau
0,5 km. Luc dd cd lam cho chiing tien lai gan nhau khdng ?
7. 6 dp cao ndo so vdi mat da't thi gia tdc roi tu do bang mdt niia gia tdc roi tu do d mat da't ? Cho
ban kinh Trai Da't la R = 6400 km.
Em CO biet ?
Luc hap d i n chi'nh la loai lUc chi phdi chuye'n ddng cua cac thien the' trong he Mat Trdi
cung nhu trong toan vu tru.
Tren Trai Da't, lUc hap d i n tao ra mgt hien tupng thien nhien hung vT, dd la thuy trieu.
Nguyen nhan chfnh gay ra hien tupng nay la : LUc hap d i n do Mat Trang tac dung len phan
nudc cua cac dai dUdng va phan da't cua cac luc dja da tao ra mgt su dich chuye'n tuong dd'i
cua phan nUdc so vdi phan da't.
Trong Ijch sCr, nhd nam vdng va van dung quy luat cua thuy trieu, cha dng ta da cd nhUng
tran t h i n g ngoai xam oanh liet tren sdng Bach Dang vao the kl X va the ki XIII, gdp phan giii
gin da't nudc de'n ngay nay.
79
CHUYEN DONG COA VAT BI NEM
Trong bai nay, ta khao sat chuydn ddng cua mot vat duoc nem Sen t u mat dat vdi van toc ban
dau Vo hop vdi phuong nam ngang mot goc a (go! ia goc nem). Trpng triJdng d gan mat da't duoc
coi la trpng trudng deu.
Cac vet phao hoa tren bau trdi eho ta hinh Hinh anh cac vj tri lien tie'p eua mdt qua bong
anh quy dao eiia vat bi nem len. tennit bj nem len. Quy dao ciia qua bdng co
dang gi ? Nhdng ye'u td nao quyet dinh tam
bay xa va tam bay cao ciia qua bdng ?
.VQ
Chgn mat phang toa do xOy la mat phang thang
ditng chiia VQ. Gdc O trung vdi diem xud't phat
O cita vdt. True Oy hudng len tren (Hinh 18.1). Gd'c
Vox thdi gian Id thdi diem nem vat. Ta cd :
Xo = 0 ; yo = 0 (18.1)
Hinh 18.1 He toa do cho vat bi
nem xien
VQ^ = VQCo^a ; Upy = Ugsina (18.2
Trong khi chuyen ddng, vat ludn chiu tac dung
H I TU (18.2) va (18.3) hay cho cua trgng luc P = mg (bd qua luc can ciia khdng khiO.
bie't hinh chie'u cua vat tren cac true Van dung cdng thtic (15.3), ta tim dugc hinh
Ox, Oy chuyen ddng nhuthe nao. chie'u ciia vecto gia tdc tren hai true :
80
fl =0; ay = -g (18.3) [ S Cho bie't y nghTa ciia da'u
Vdn dung (4.5), ta cd : trU trong bieu thdc cua Sy. Phai
V^-VQCO^U (18.4) chang nd diin ta chuyen dgng
cham dan ?
Vy = VQ^\na- gt (18.5)
Van dung (5.3) ta cd su phu thudc cua x va y vdo
thdi gian.
Cac pli uong trinh (18.6) va
X = (vQCosa)t (18.6) (18.7) cho thay : Hinh chie'u ciia vat
tren Ox chuyen dong deu, con hinh
gf chieu cua vat tren Oy chuyen dong
y = (vQsma)t (18.7)
bien doi dfiu.
(18.6), (18.7) laphuang trinh chuyen ddng cua vdt. S ] Lam the nao de cd he thdc
gida y va X ?
Riit t id (18.6) thay vao (18.7), ta dugc :
y .
, 2 ' • • ' • ;,".•..'•, • ' . • • • • ' . '
'gx + (tana)x
y= 9 9 (18.8) % J
2i;ocos a
(18.8) Id phuang trinh cua quy dqo cua vdt. Quy
O K NX
dao nay Id mdt parabol (Hinh 18.2). ^x
Hinh 18.2H= Kl la tam bay cao
L=0N=2.0Kla tam bay xa
Khi vat len tdi dinh / ciia quy dao, v hudng theo
phuong ndm ngang, Vy = 0.
VQ sin a
(18.9)
g
Thay (18.9) vdo (18.7) ta cd tdm bay cao :
Vdi phun cd the thay ddi gdc nghieng
^ ^ v^sin-a a so vdi phUdng nam ngang. Van tdc
(18.10) VQ CLia nudc 6aac dieu chinh bang
2g each thay ddi dp cao ciia binh chda.
6.VATLI lO.NC-A 81
Hay diing thiei bi tren de Idem 3. Tam bay xa
nghiem trong cac trudng hop sau :
Ta ggi ichoang cdch giica diem nem vd diem rai
a) Giii a a mdt gia tri nhat dinh,
thay ddi VQ. Nhan xet xem H vk L
(ciing tren mat ddt) Id tdm bay xa.
thay doi nhu the nao, cd phii hop vdi Khi vat trd vd mat dd't, y = 0. Thay gia tri dd vao
(18.10), (18.12) khong? (18.7) ta tim dugc thdi diem vdt trd vd mat dd't (chi
b) Giir VQ a mot gia tri ntiai dinh, ld'y nghiem khac 0).
tang dan a tit 0° den 90°. Hay nhSn
xet xem : 2L'Qsina
h = (18.11)
- H, L thay ddi the nao, cd phii g
hgp vdi (18.10), (18.12) khong ?
Thay (18.11) vdo (18.6) ta cd tdm bay xa :
- Vdi gia tri nao ciia a thi L ldn
nhai ? _ VQ sin 2 a
L (18.12)
- Cd the cd hai gia tri khac nhau g
ciia a ma cho cdng mot gia tri cua L
khong ? Vl sao ? 4. Vdt nem ngang tir dd cao h
Bdi todn
Mdt vdt dugc nem tii diem M b do cao h = 45 m
vdi vdn tdc ban ddu VQ = 20 m/s theo phuong ndm
ngang. Hay xac dinh :
a) Dang quy dao cita vdt.
b) Thdi gian vat bay trong khdng khf.
c) Tdm bay xa cua vdt (khoang each tii hinh
chie'u ciia diem nem tren mat dat den diem rcri).
d) Van tdc ciia vat khi cham ddt.
Ldy g = 10 m/s2, bd qua luc can cua khdng khi.
Bdi gidi
Diing he toa do nhu d Hinh 18.3 (Ox ndm tren
mat dat). Van dung (18.4) va (18.5) vdd a = 0, ta cd :
y =i;o = 20 (18.13)
J.
y = h - gt 45 - 5t' (18.16)
Hinh 18.3
82 '6.VATLI lO.NC-B
a) Riit r tir (18.15) thay vao (18.16), ta cd dang Thi nghiem kiem chirng
.2
.V
Theo kei qua cau b ciia bai toan
quy dao : y = 45 ben, thdi gian chuySn dong cua mot
80- vat bi nem ngang bang thdi gian
Quy dao cd dang parabol, dinh la M. chuyen dong ciia mot vat roi tir do
(tir cimg mot do cao). Thi nghiem d
b) Khi tdi dd't, y = 0. Ttr (18.16) : Hinh 18.4 xac nhan di6u dd. Hai vat
cham dai cimg mot liic.
t = - 3s
Hinh 18.4
i i CAU HOI
1. Khi luyen tap cac mdn nhu : day ta, nhay xa..., em cd the' van dung nhdng kie'n thiic gi trong bai
nay de nang cao thanh tfch cua minh ?
2. TU mot may bay chuydn ddng deu theo phuong nam ngang, ngudi ta tha mot vat xud'ng da't.
- Ngudi diing d mat da't nhin tha'y vat cd quy dao nhu the nao ?
- Ngudi d tren may bay nhin tha'y vat cd quy dao nhu the nao ?
- Khi vat rdi tdi dat thi may bay d dau ?
Bo qua luc can cua khdng khf.
83
S BAI TAP
1. Mdt vat khdi lugng m, dugc nem ngang tii dp cao h vdi van tdc ban dau VQ. Tam bay xa cua no
phu thuoc vao nhiing yeu td nao ?
A. m va i/g B. m va h.
C. VQ va h. D. m, VQ va tl.
I a I 30O T ~ 450
iTam bay xa L (m)
Tam bay caoH(m)
4. Ve quy dao cua vat trong bai tap tren cho trudng hgp a = 45°.
5. TCr do cao 15 m so vdi mat da't, mdt vat dugc nem chech len vdi vecto van tdc dau 20 m/s hgp vdi
phuong nam ngang mdt gdc 30°. Hay tinh :
a) Thdi gian tir luc nem de'n liic vat cham dat.
b) Do cao Idn nhat (so vdi mat da't) ma vat dat tdi.
c) Tam bay xa cua vat (khoang each td hinh chie'u ciia diem nem tren mat dat den die'm roi).
Layg=10m/s2.
6. Mot vat dugc nem ngang vdi van tdc VQ = 30 m/s, d dp cao /? = 80 m.
a) Ve quy dao chuyen dong.
b) Xac dinh tam bay xa cua vat.
c) Xac dinh van tdc cua vat liic cham dat.
7. Mot may bay bay theo phuong ngang d dp cao 5 km vdi van tdc khdng dd'i 720 km/h. Ngudi tren
may bay mud'n tha mot vat roi triing mot dich nao dd tren mat dat thi phai tha tCr each dich bao xa
theo phuong nam ngang ? Bo qua luc can cua khdng khi.
8. Mot vat dugc nem ngang d dp cao 20 m phai cd van tdc dau la bao nhieu d^ trudc liic cham dat,
van tdc cua no la 25 m/s ?
84
Luc DAN Hdi
85
• Dip ldn ti le thudn vdi do bien dang ciia Id
xo. Ta thudng xet trudng hgp Id xo cd mdt dau
cd dinh vd mdt ddu di ddng. Neu chgn chieu
duong ciia true toa do hudng tir ddu cd dinh de'n
ddu di ddng thi gia tri dai sd eiia luc dan hdi d
ddu di ddng dugc didn ta bdng cdng thiic :
Fdh = -kM (19.1)
Hinh 19.4 Lo xo chiu tac dijng eua eac Trong cdng thiJc tren. A/ = / - /^ la do bien dang
luc khae nhau
ciia Id xo, (l() Id chieu dai tu nhien, / la chieu dai
H I Hay neu y nghTa cua dai lugng /( cua Id xo bi bien dang), k la he sd ddn hoi (hoac
trong cdng thdc (19.1). dp cdng) cua Id xo. Don vi ciia he sd dan hdi la
N/m, gia tri cfia nd phu thudc vdo kfch thudc Id
De hieu y nghia cua dai lugng k
trong (19.1), ta quan sat thf nghiem d
xo va vdt lieu dung lam Id xo.
Hinh 19.5. Dd'u trir trong cdng thiic (19.1) chi rang, luc
1 2 3 dan hdi ludn ngugc vdi chieu bien dang.
o X Cdng thiic 19.1 la ndi dung ciia dinh ludt Hue
a ddi vdi Id xo :
o
o
o
o
Trong gidi hqn ddn hdi, luc ddn hdi ciia Id
Lr_-.!r xo ti le thudn vdi dp Men dgng ciia Id xo.
AA
Ne'u khd'i lugng cua day, cua rdng rgc, vd ma sdt
d true quay khdng dang ke thi luc cang tren hai \
nhanh ddy ddu cd do Idn bdng nhau (Hinh 19.7).
To - ' T\
z
2
3
4
Mf5
o
Hinh 19.8 Mot so loai lue ke
CAU HOI
fm.
1. Luc dan hdi xua't hien trong trudng hgp nao ? Neu rd phuong, chieu ciia luc dan hdi d Id xo,
day cang.
2. Giai thfch y nghTa cua dai lugng /(trong cdng thiic (19.1).
3. Neu rd vai trd cua luc dan hdi trong cac vf du sau :
- Nut bam d but bi.
- He thd'ng cung - ten.
- Cau bat cua van ddng vien nhay cau (tren be bdi).
- Bp phan giam xdc o d td, xe may
4. Vi sao mdi luc ke deu cd mdt GHD nha't dinh ? Hay cho bie't GHD cua mdi luc ketren Hinh 19,8.
87
^ BA! TAf
1. Trong thi nghiem d Hinh 19.4, gpi dp ciimg cua Id xo la k, khdi lugng vat nang la m, gia tdc roi ttr
do la g. Op dan cua Id xo phu thudc vao nhiing dai lugng nao ?
A. m, k.
B. K g.
C. m, k, g.
D. m, g.
2. Phai treo mot vat cd khd'i lugng bang bao nhieu vao Id xo co dp ciing /(= 100 N/m de Id xo dan ra
dugc 10 cm?
3. Mot d td tai keo mot d td con cd khd'i lugng 2 tan va chay nhanh dan deu vdi van tdc ban dau
VQ - 0. Sau 50 s di dugc 400 m. Khi do day cap ndi hai d td dan ra bao nhieu ne'u dp ciing cua no
la /(= 2,0.106 [\j/ui 7 Bd qua cac luc can tac dung len d td con.
4. Khi ngudi ta treo qua can cd khd'i lugng 300 g vao dau dudi cua mot Id xo (dau tren cd djnh), thi Id
xo dai 31 cm. Khi treo them qua can 200 g niia thi Id xo dai 33 cm. Tinh chieu dai tu nhien va dp
Cling cua Id xo. Lay g = 10 m/s^.
88
Luc MA SAT
89
Nhdn xet: Phuong, chiju va do Nhung khi F tang ddn, F^^^ tang theo den mdt
ldn cua luc ma sat nghj^ F^,„ phu gi^ tri F ^ nhd't dinh thi vdt A bdt ddu trugt tren vdt B.
thudc vao lite tac dung F. p^y^ gj^ ^^ ^^ ^^^^ ^^^ j ^ ^ , ^^ S^t ^Ighi :
' msn — '^ M
Thi nghiem cho thdy F;^ ti le thudn vdi N (N la
do ldn cua dp lUc do A nen len B hodc phdn life
phdp tuyen do B tdc dung len A).
PM = 1 ^ I
He sd tl le j ^ ggi la he soma sdt nghi (khdng cd
don vi). Tri sd ciia nd phu thudc vdo tiing cap vat
lieu tiep xiic.
Tii nhirng cdng thiic tren, ta cd the viet :
90
Chit y : Bdng 1
- Trong nhidu trudng hgp, he sd ma sdt nghi ldn He sd ma sat cua mot so vat lieu
(gia trj gan dung)
hon he sd ma sat trugt. Ciing ed trudng hgp chiing
xd'p xi bdng nhau . Head Head
ma ma !
- /x, hdu nhu khdng phu thudc vdo dien tich mat Vat lieu
sat sat 1
tie'p xdc ma phu thudc vao tinh chdt cua cac mat nghl truot 1
tie'p xiic (cd nhdn hay khdng, ldm bdng vdt lieu gi). Thep tren thep j 0,74 0,57
Gd tren gd 0,4 0,2
3. Luc ma sat lan
Nhdm tren thep 0,61 0,47
Khi mdt vat lan tren mat mdt vdt khac, luc ma sat Cao su tren be tong khd 0,9 0,7
lan (Fmsl) ^^^^ hien d chd tiep xiic giOa hai vat vd Thuy tinh tren thuy tinh 0,9 0,4
cd tdc dung can trd su lan dd. Nirdc da tren nudc da 0,1 0,03
Luc ma sat lan cung ti le vdi dp luc A^ gidng nhu Teflon tren teflonO 0,04 0,04
ma sdt trugt, nhung he sd ma sdt lan nhd hon he sd
(*) Loai polime chju nhiet de phu
ma sat trugt hang chuc ldn.
chao chdng dfnh.
4. Vai tro cua ma sat trong doi song
a) Ma sat trugt
Khi ta ham phanh (xe dap, xe may, d td...), luc
ma sat trugt giita md phanh vdi banh xe da lam cho
banh xe quay cham lai vd xud't hien su trugt ciia
bdnh xe tren mat dudng. Khi dd luc ma sat trugt do
mat dudng tac dung se ham xe di chdm lai.
Ma sat trugt cdn cd ich trong viec mai nhdn
cac bd mat kim loai hoac gd.
Trong nhidu trudng hgp, ma sat trugt cd hai.
Chdng han khi pit-tdng chuydn ddng trong xilanh,
ma sat trugt da can trd chuyen ddng va lam mdn ca
pit-tdng ldn xilanh, De giam ma sat trugt, ngudi ta
bdi tron cdc chi tie't bdng ddu md cdng nghiep.
b) Ma sat lan
Luc ma sat lan nhd hem luc ma sat trugt nhieu
ldn, nen ngudi ta thudng tim cdch thay the phdn ldn
ma sat trugt bdng ma sat lan (nhd cdc d bi, con
lan...) de giam tdn hai vi ma sat.
Hinh 20.3 Mdt vai loai 6 bl
91
c) Ma sat nghi
Ma sat nghi ddng vai trd rd't quan trgng trong ddi
sd'ng. Nhd cd ma sat nghi, tay ta mdi cam ndm dugc
cac vdt, ddy cuaroa truyen dugc chuyen ddng giira
cac banh xe, bdng chuyen vdn chuyen dugc ngudi
hoac vdt ttr noi nay ddn noi khac...
Trong nhieu trudng hgp, luc ma sat nghi ddng
Hinh 20.4 vai trd luc phat ddng lam cho cac vdt chuyen ddng.
Khi ta budc di, mdt chdn ciia ta dap vao mat dd't vd
F^3n: lue ma sat nghi do mat da't tae phia sau. Neu dap phai chd thie'u ma sdt (reu tron,
dung len ban chan. F^g^ : luc ma sat biin udt...), ban chdn ta dd bi trugt vd phia sau va
do ban chan tae dung len mat dat. khdng budc di dugc. 6 chd dudng tdt, mat dudng
tac dung vao chdn ta mdt luc ma sat hudng vd phia
trudc, giii cho ban chdn ta khdi bi trugt tren mat dd't,
khien cho phdn tren cua ngudi chuyen ddng dugc ve
phia trudc (Hinh 20.4).
Khi xe dap, xe mdy chay, luc keo cua xich lam
cho bdnh sau cua xe quay. Luc ma sat nghi do mat
dudng tdc dung vdo chd bdnh sau tiep xiic vdi mat
dudng da giir cho chd dd ciia banh xe khdng bi trugt
ve phfa sau ma tam thdi ditng yen so vdi dudng.
Nhd dd banh xe mdi ldn dugc tren dudng. O ddy luc
ma sdt nghi ciia mat dudng giii vai trd quan trgng
lam cho xe di ve phia trudc (Hinh 20.5).
Hinh 20.5
F|^ ; luc keo cua xfeh, F^^n • 'dc nia Hien tugng ciing xay ra tuong tu nhu vdy d cac
sat nghl do mat dudng tac dung vao banh xe phdt ddng cua d td, tau hoa...
ldp xe.
Trong nhiing trudng hgp ma sat pd lgi, ngudi ta
thudng tim each lam tang tinh nham cua cac mat
tiep xiic va tdng dp luc len mat tiep xiic.
? CAU HOI
1. Luc ma sat nghi xuat hien trong dieu kien nao va cd nhOng dac die'm gi ? Viet cdng thiic tinh luc
ma sat nghi cue dai.
2. Hay tim them vi du ve ma sat cd fch, ma sat cd hai.
3. Vi sao bdi dau md lai giam dugc ma sat ?
92
4. Trudng hgp nao trong hai trudng hgp sau day cd luc ma sat nghi ?
- Quyen sach nam yen tren mat ban nam ngang.
- Quyen sach nam yen tren mat ban nghieng.
5. Tai sao mudn xach mdt qua mft nang phai nam chat tay vao cudng cua qua mft ?
6. Nhieu khi d td bj sa lay, banh xe quay tft ma xe khdng nhfch len dugc. Giai thich hien tugng.
7. Vi sao mud'n cho dau tau hoa keo dugc nhieu toa thi dau tau phai cd khd'i lupng Idn ?
8. Tim hieu ve iing dung cua luc ma sat trong cac loai bang chuyen (vi du bang chuyen than trong
biic anh ddau bai).
^ BAI TAP
3. Mdt d td khd'i lupng 1,5 tan chuye'n ddng thang deu tren dudng. He sd ma sat lan giua banh xe va
mat dudng la 0,08. Tinh luc phat ddng dat vao xe.
4. Mdt xe d td dang chay tren dudng lat be tdng vdi van tdc i/g = 100 km/h thi ham lai. Hay tinh quang
dudng ngan nha't ma d td cd the di cho tdi luc ddng lai trong hai trudng hpp :
a) Dudng khd, he sd ma sat truot giua Id'p xe vdi mat dudng la |J^ - 0,7.
b) Dudng udt, ^ = 0,5.
5. Mpt vat khd'i lupng m = 400 g dat tren mat ban nam
ngang (Hinh 20.6). He sd ma sat trugt gida vat va
mat ban la ^ = 0,3. Vat bat dau dupc keo di bang
mdt luc F = 2 N cd phudng nam ngang. '
a) Tfnh quang dudng vat di dugc sau 1 s. Hinh 20.6
b) Sau dd, luc F ngUng tac dung. Tfnh quang dudng vat di tie'p cho tdi Itic dUng lai.
93
HE QUY CHI^U GO GIA T6C
Luc QUAN TiNH
94
chiu tliem tdc dung eua mot lue bdng -ma. Luc nay
ggi la lUc qudn tinh :
Fqt = -md (21.1)
Vdi quan niem dd, ta dd ddng If gidi dugc hien [ S Luc quan tfnh cd gi gidng va
tugng neu d phan tren. Khi xe lan chuyen ddng vdi khac cac luc thong thudng ?
gia tdc a so vdi bdn, thi trong he quy chie'u gdn vdi
xe, hdn bi coi nhu chiu tac dung cua luc qudn tfnh
F^t = -md. Luc nay da truyen cho hdn bi mdt
gia tdc
a = m = -a
va hdn bi chuyen ddng vd phfa B.
Luc qudn tfnh gidng cae luc thdng thudng d chd,
nd ciing gay ra bien dang hoac gdy ra gia tdc cho
vdt. Nhung nd khac cdc luc thdng thudng d chd, nd
xud't hien do tfnh chat phi quan tfnh ciia he quy
chie'u chii khdng do tdc dung ciia vat nay len vat
khac. Do dd luc qudn tinh khdng cd phdn luc.
mdt cai cgc dat tren xe lan (Hinh 21.3). Xe chuyen Hinh 21.3
ddng vdi gia tdc a khdng ddi. Hay tfnh gdc lech a
cua ddy so vdi phuong thdng diing va luc cang
ciia day.
Bdi gidi
Trong he quy chie'u gdn vdi xe, qua cdu chiu tdc
dung cua luc hut ciia Trai Dd't P ^ mg , luc cang T Hinh 21.4
Quan sat tif mat dat (he quy chie'u
cua day treo va luc qudn tinh Fqt = -ma (chfnh F^^
quan tfnh) : cd hai lUc tac dung len
keo day lech khdi phuong thdng dimg). Khi day treo qua cau la P va f . Hop luc cua
da cd mdt vi trf dn dinh so vdi xe, ba luc ndi tren chung la ma (theo dung djnh luat I I
Niu-tdn).
can bdng nhau. Theo Hinh 21.4 ta cd :
Quan sat tU tren xe (he quy chieu
q' a^ phi quan tfnh) : ngoai hai lUc P va
tana = T cdn cd luc quan tinh Fqj = ~ma
g
tac dung len qua cau. Ba lUc nay
T = mg
can bang vdi nhau.
cosa
95
Bai 2
Mdt vdt cd khd'i lugng m = 2 kg mdc vao mdt luc
ke treo trong budng thang may. Hay tim sd chi ciia
luc ke trong cdc trudng hgp :
a) Thang may chuyen ddng ddu.
b) Thang may chuyen ddng vdi gia tdc
a - 2,2 m/s2 hudng len tren.
c) Thang may chuye'n ddng vdi gia tdc
a = 2,2 m/s2 hudng xud'ng dudi.
d) Thang may rod tu do vdi gia tdc a = g.
Bdi gidi
a) Trong thang may chuyen ddng deu (hd quy
;JF chieu quan tfnh), khi vdt cdn bdng, luc dan hdi F
II cua Id xo luc ke cdn bang vdi luc hd'p ddn P
(Hinh 21.5). Vay so chi luc ke la F = mg.
Hinh 21.6
Ta ciing cd the giai trong he quy chieu qudn tinh
gdn vdi mat ddt. Trong he nay, vdt chi chiu tdc dung
cua F va P. Hgp luc cua hai luc nay da tao cho vat
cd ciing gia tdc nhu gia tdc a cxia budng thang may.
Theo dinh ludt II Niu-ton : F - P = ma. Tix dd, ta
1
ciing CO F = m(g -h a).
c) Khi a hudng xudng dudi thi Fqt hudng ldn
Hinh 21.7
tren (Hinh 21.7). Ta cd the giai theo mdt trong hai
each nhu d cdu b) va di tdi ket qua :
SB! Trong moi trUdng hgp cue F^P-F^, = m(g-a)=l5,2N
bai toan nay, hay so sanh sd chi d) Theo ke't qua cdu c) ne'u a = g thi F = 0 (vdt
cua luc ke vdi do Idn ciia lUc hap ndng hoan todn khdng cdn tac dung keo dan Id xo
din do Trai Da't dat len vat. ciia luc ke niia).
96
^ CAU HOI
1. Hay li giai hien tugng xay ra trong Hinh 21.1. Vi sao lai cd cudc dd'i thoai nhu trong hinh ?
2. Theo ke't qua bai tap van dung 2, hay du doan xem khi di thang may ta cd the cd cam giac gi khac
' thudng. Ne'u cd djp di thang may em hay thCr de y xem cd cam tha'y dugc dieu dd khdng. Hay giai
thich vi sao.
BAI TAP
Hay chpn cau dung.
Bang each so sanh sd chf cua luc ke trong thang may vdi trpng lugng P-mg ciia vat treo vao luc
ke, ta cd the
A. bie't dupc thang may dang di len hay xud'ng.
B. bie't chieu cua gia tdc thang may
C. bie't dupc thang may dang chuye'n ddng nhanh dan hay cham dan.
D. biet dupc ca ba dieu ndi tren.
Mdt vat cd khd'i lupng 0,5 kg mdc vao luc ke treo trong budng thang may Thang may dang di xudng
va dugc ham vdi gia tdc 1 m/s^. So cfii cua lire ke la bao nhieu ?
A. 0,5N. B. 5,4N. C. 4,9 N. D. 4,4 N.
Mdt ngudi cd khdi lupng m = 60 kg diing trong buong thang may tren mot ban can Id xo. Neu can
chi trpng lugng cua ngudi la : a) 588 N ; b) 606 N ; c) 564 N
thi gia tdc cua thang may nhu the nao ?
Mdt qua cau nhd, khd'i lugng m - 300 g, budc vao mot dau day treo vao tran cua toa tau dang
chuye'n ddng.
Hinh 21.8 ghi lai nhOng vj trl dn dinh cua qua cau trong mdt sd trudng hdp.
8° d ^ = 4°
bOz =Q^ bC^ ii£ ^£h rCH
Hinh 21.8
a) Hay nhan xet ve tinh chat cua chuyen ddng cua toa tau trong mdi trudng hgp.
b) Tinh gia tdc cua toa tau va luc cang cua day treo
trong mdi trudng hgp.
5. Khd'i nem hinh tam giac vudng ABC cd gdc nghieng
a - 30° dat tren mat ban nam ngang (Hinh 21.9).
Can phai lam cho khd'i nem chuyen ddng tren mat
ban vdi gia tdc nhu the nao de mdt vat nho dat tai A
cd the leo len mat phang nghieng ? Bo qua ma sat.
= 28N.
6. Mpt qua cau khd'i lugng m = 2 kg treo vao dau mot spi day chi chju dupc luc cang td'i da T^^
Hdi cd the keo day di len phia tren vdi gia tdc Idn nha't la bao nhieu ma day chua diit ?
y.VATLl IO.NC-A 97
} i-M^ HUONG TAM VA HIC QUAN TJNH Ll TAM
/ / /y HIEN TUONG TANG, GIAM, MAT TRQNG LUONG
98 7.VATLi lO.NC-B
Vi du ve luc hudng tdm
Vi du I. O Hinh 22.1, ne'u ta quay kha nhanh,
sgi ddy gdn nhu quay trong mat phdng ndm ngang.
Khi dd cd the coi luc cang Q cua ddy Id luc hudng
tdm. Ne'u quay cham, ddy quet thdnh mdt mat ndn.
Khi dd hgp luc eua luc cang Q va trgng luc P la luc
hudng tdm (Hinh 22.3).
Vi du 2. Mdt vat dat tren mdt cai ban quay. Ne'u Hinh 22.3
ban quay khdng qua nhanh, vdt se cung quay vdi
H i Trong thf nghiem d Hinh 22.3,
ban. Khi dd, luc ma sat nghi do ban tdc dung len vdt
la luc hudng tdm (Hinh 22.4). /lit CO do mgt vat cu the nao tac
Vi du 3. Mat Trang hoac cac ve tinh nhan tao dung vao A theo chieu AO khdng ?
quay quanh Trdi Dd't. Trong trudng hgp dd, luc hdp
ddn ciia Trdi Dd't la luc hudng tdm.
Nhdn xet: Khi mdt vat chuyen ddng trdn deu, hgp
luc ciia cdc luc tac dung len vdt la luc hudng tam.
b) Luc quan tinh li tam
Trong vf du 2 d muc tren, neu ta xet trong he quy
chie'u gdn vdi mat dd't thi vat ed gia tdc hudng tdm
fljjj do luc ma sat gdy ra. Cdn ne'u xet trong he Oxyz Hinh 22.4
gdn vdi bdn nhu tren Hinh 22.5 (Oz la true quay),
thi vat dang d trang thdi can bdng. ^
Van dung cdng thiie (21.1), ta coi rdng vat chiu
tac dung ciia luc qudn tfnh. Luc ndy cd chidu hudng
ra xa tam O nen goi Id luc qudn tinh li tdm (ki hieu
laFq)
Fq = -matt
(22.3)
Luc qudn tfnh li tdm cd ciing do ldn vdi luc
Hinh 22.5
hudng tam :
^ = mv = meo r (22.4)
99
2, Hien tupng tang, giam va mat
trpng lupng
a) Khai niem ve trgng luc, trgng lugng
Mdi vdt tren mat ddt ddu chiu tdc dung cita lire
hd'p ddn cua Trdi Dd't. O cac ldp dudi, ta da ggi lire
hd'p ddn dy la trgng luc cua vat.
Ne'u xet de'n su quay cua Trai Dd't quanh true cita
Hinh 22.6 nd, thi he gdn vdi mat dd't la he phi quan tinh. Dd'i
vdi he dd, mdi vat ngoai luc hd'p ddn cdn chiu tac
dung cua luc qudn tfnh li tdm. Ta dinh nghia :
Trai Dai quay quanh true BSc - Trgng lire cua mgt vat la hgp luc ciia lire hap
1','am cua no, trong mot ngay dem
dan ma Trai Dat tac dung len vat va luc quan
(24 h) duoc mot vdng (tdc dp goc tinh li tam xuat hien do sir quay cua Trai Dat
2K ' , ' _
24.3600 -rad/s). Diem A cd vi quanh true ciia nd.
dp (p chuyen dong tren quy dao tron
ban kfnh r = Rcosq) vdi cung tdc dp ^ = ^hd + ^q (22.5)
goc (0 {R la ban kfnh Trai Dai). Luc
quan ti'nh li tam F^ tac dung len Trgng lugng cua mdt vat la do ldn ciia trgng lire
mpt vat dat d A. co hudng nhu 6 ciia vat ay.
hinh ve va cd dp ldn F = nuo-r -
Luc F nay rat nhd so vdi luc hap ddn cua Trai
= mo}-Rco'i(p.
Dat, nen ne'u khdng yeu cdu do chfnh xdc cao, ta cd
B B Trgng lUc P c6 hUdng ve the bd qua F (tdc la coi Trdi Dat nhu mdt he quy
tam Trai Da't khdng ? chieu quan tfnh). Trong trudng hgp dd, trgng luc la
luc hap ddn md Trai Dat tac dung len vdt.
Ta thd'y Fq thay ddi theo vT do cp, do dd P ciing
thay ddi theo vT do. Dd la mdt nguyen nhdn ddn de'n
su giam ddn ctia gia tdc roi tu do tii dia cue den xfeh
dao (xem Bang 2 d bdi 6).
b) Sir tang, giam va mat trgng lugng
Tren thuc te, cd nhieu trudng hgp mdt vdt dUdc
ddt trong mdt he chuyen ddng cd gia tdc a so vdi
Trdi Ddt. Khi dd vat cdn chiu them tac dung cua liic
quan tfnh Fqt =-md do chuyen ddng ciia he gdy ra.
100
Vat se chiu tac dung cua mdt hgp luc P' -.
P' = P + F^,
O trong he dd ne'u vat dugc treo vdo mdt luc ke,
luc ke se ehi gia tri P'. P' ggi la trpng luc bieu kien,
do ldn P' ggi la trpng lugng bieu kien ciia vat.
Khi mdt ngudi d trong budng thang may chuydn
ddng vdi gia tdc a hudng len tren (Hinh 22.7),
thi Fni
qi
hudng xud'ng dudi vd hgp luc P' cd gia tri
P' = P + F^,
qt - m(g + a) Hinh 22.7 SU tang trong lUdng trong
Khi dd, ngudi se de len sdn thang mdy mdt luc thang may
ldn hon mg. Khi con tau vii tru duoc phong
Ne'u thang may cd gia tdc a hudng xud'ng dudi, len thang diing vdi gia tdc a. nha du
thi Fqt hudng len tren, vd hanh trong tau se cam tha'y minh de
len san tau mpt luc bang m(g + a).
P' = P-F^,=m(g-a) (22.6)
Chang han vdi a = 3g thi P = 4mg.
Ngudi se de len san mdt luc nhd hon mg. Do dd, cac nha du hanh dupc
Ne'u ngudi d trong mdt he cd gia tdc a =g thi phdng len trong tu the nam ngang,
theo (22.6) ta cd P' = 0. Ngudi se khdng de len sdn vuong goc vdi phuang chuyen dong
thang may nira. cua con tau, de tranh nhiJng anh
hudng nguy hieim cho co the do hien
Nhirng hien tugng dd Id su tang, giam hoac mdt
tupng tang trpng lupng gay nen
trgng lugng bieu kie'n (thudng ggi tdt la tang, giam
(mau khd chay len nao, cac noi tang
hoac mat trgng lugng).
bi keo xudng phfa dudi).
Vi du : Mdt con tau vii tru chuyen ddng trdn
ddu quanh Trai Dat (ddng co ciia con tdu khdng
hoat ddng, khdng cd ma sat cua khi quyen). Nhd luc
hd'p ddn ciia Trdi Ddt ma con tau cd gia tdc hudng
tdm la g. Trong con tdu, cac nha du hanh vii tru
cung nhu mgi vat cdn chiu tdc dung cita luc quan
tinh :
Dodd F - FLH 0
hd +' 'F„
qt
Cdc nhd du hanh vii tru se khdng cdn cam thdy
minh de len san tdu mdt luc ndo niia. cd the dd dang
"bay lugn" trong khoang tdu. Dd la trang thai mat
trgng lugng bieu kie'n tren tdu vu tru (thudng ggi tdt Hinh 22.8 Hien tUdng mat trong
la mat trgng lugng). lUdng trong eon tau vu tru
101
m CAU HQI
1. Trpng luc, trpng lugng la gi ? Khi nao xay ra hien tuong tang, giam, mat trpng lupng ?
2. Budc day vao quai mpt cai xd nho dung nirdc roi cam mpt dau day quay xd trong mat phang thang
diing. Vi sao khi quay du nhanh thi d vj trf xd Ion ngugc, nudc vin khdng rdt khoi xd ?
3. Trong thi nghiem bd tri nhu d Hinh 22.9, khi binh hinh tru
dupc quay nhanh, ta cd the dat mpt bao diem ap vao mat
trong cua binh.
- Luc nao la luc hudng tam dat vao bao diem ?
- Vi sao bao diem khdng rdi ?
Hinh 22.9
4. Trong thie't bi nhu o Hinh 22.9, ne'u hinh tru la mdt cai idng cd mat day va ta cho vao Idng mot
mie'ng vai udt, thi khi long quay nhanh, nudc se vang ra. Giai thfch hien tugng dd. Tim nhiing vidu
thuc te ling dung loai hien tugng dd.
5. Chiing minh rang trong nhCing con tau vu tru chi chiu tac dung cua luc hap din cua cac thien the,
ma khdng chju luc nao khac tac dung thi xay ra hien tugng mat trpng lupng .
BAI TAP
2. Trong thi nghiem d Hinh 22.3, day dai 0,5 m. Hay tinh sd vdng quay trong 1 s de day lech di gdc
a = 60° so vdi phuong thang diing.
102
3. Mdt d td khdi lupng m = 1 200 kg (coi la chat die'm), chuyen
ddng vdi van tdc 36 km/h tren chie'e cau vdng len coi nhu
cung trdn cd ban kfnh R = 50 m (Hinh 22.10). Tinh ap luc
cua d td vao mat cau tai die'm cao nha't.
Ne'u cau vdng xudng (cac sd lieu vin giii nhu tren) thi ap
luc cua d td vao mat cau tai die'm tha'p nhat la bao nhieu ?
O-
So sanh hai dap sd va nhan xet.
Hinn 22.10
4. Trong thi nghiem 6 Hinh 22.4, neu he sd ma sat nghi giUa vat va mat ban la 0,25 va tdc dp gdc
cua ban la 3 rad/s thi cd the dat vat d viing nao tren mat ban de nd khdng bi trugt di ?
Em CO biet ?
Khi nhin tha'y hinh anh cac nha du hanh vu tru "bay lugn" trong khoang tau, chac cac em
nghT rang d trong trang thai do han la thii vi lam. That ra, trang thai tang hoac mat trgng lugng
deu rat khac la so vdi trang thai binh thudng ma ta da quen trong cudc song tren mat da't.
Cac nha du hanh da phai trai qua qua trinh kho luyen mdi thfch nghi dugc.
NgUdi dau tien tren the gidi sd'ng trong trang thai tang va mat trong lugng la nha du
hanh vu tru l-u-ri Ga-ga-rin ngUdi Nga. Ong da thUc hien thanh cdng chuye'n bay dau tien
cua con ngUdi vao vu tru tren con tau PhUOng Ddng do Lien Xd (trudc day) phdng ngay
12-4-1961.
103
y >'^ BAI TAP ve OONG LUC HOC
104
- Thdnh phdn P^ cd do ldn mgs,m.a, song song vdi mat phdng
nghieng, hudng xud'ng phfa dudi. Thdnh phdn nay cd xu hudng
keo vat trugt xud'ng. Vdt cdn chiu tdc dung cua luc ma sat. Vat
trugt xud'ng dugc ne'u F^ thdng dugc luc ma sat nghi cue dai :
mgsina > fi^mg cos a
tana > p.^
Thay sd : tana > 0,4 ; hay a > 21,8°
b) Gdc a = 30° thoa man didu kien cho vat trugt xudng. Khi
dd, luc ma sat giiia vat va mat phang nghieng la ma sat trugt.
Gia tdc cua vdt la :
ms _mgsma - ju^mg cos a
m m
a = g(sino; - p.fosa)
Thay sd, ta dugc a = 3,2 m/s^.
Van tdc cua vat d cudi mat phdng nghieng la :
V = y/2as ~ 2,23 m/s
Ket qua cdu a) ciia bdi toan nay la co sd ctia mdt each do he
so ma sat nghi. Em hay tu suy nghT cdch lam !
Bai 2
Qua cau khd'i lugng m = 250 g budc vdo ddu sgi ddy dai
/ = 0,5 m dugc lam quay nhu tren Hinh 22.3. Day hgp vdi
phuong thdng dimg gdc a = 45". Tfnh luc cang ciia day va chu
ki quay cua qua cdu.
Bdi gidi
(Sir dung Hinh 22.3)
mg 0,25.9,8
Luc cang : Q = = 3,46 N.
cosa cos 45°
De tfnh chu ki quay, ta nhdn xet :
FJ,, = F t a n a
trong dd F = mg
2n_
Fhi meo r - m I sina
271
Vdy m I sin a = mg tan a
I cos a = 1,2 s.
Tirdd T ^2n
g
105
m BAI
1. Vat khd'i lugng m dat tren mat phang nghieng hpp
vdi phuong nam ngang mpt gdc a (Hinh 23.2). He sd
ma sat trugt giiia vat va mat phang nghieng la fi^.
Khi dupc tha ra, vat trupt xud'ng. Gia tdc cua vat
phu thudc vao nhurng dai lugng nao ?
A. /if. '"^ a. B. 1^, g, a.
Hinh 23.2 C. m, g, p^. D. ^t. m, g, a.
2. Mdt cai hdm khd'i lugng rr? = 40 kg dat tren san nha.
He sd ma sat trugt giiia hdm va san nha la ^ = 0,2.
Ngudi ta day hdm bang mpt luc F = 200 N theo
phuong hpp vdi phuong nam ngang mpt goc
////,///}^f/>}///);^f^^^^)>////
a = 30°, Chech xud'ng phia dudi (Hinh 23.3).
Hinh 23.3 Tinh gia tdc ciia hdm.
3. Mpt vat dat tren mat phang nghieng (gdc nghieng
a = 30°), dupc truyen mpt van tdc ban dau
VQ =2 m/s (Hinh 23.4). He sd ma sat giQa vat va
mat phang nghieng la 0,3.
a) Tfnh gia tdc cua vat.
b) Tfnh dp cao Idn nha't (H) ma vat dat tdi.
c) Sau khi dat tdi dp cao /-/, vat se chuyen ddng nhif
Hinh 23.4 the nao ?
4. Mpt con lac gom mpt qua cau nho khdi lupng
m = 200 g treo vao spi day chieu dai / = 15 cm,
budc vao dau mpt cai cpc gan d mep mpt cai ban
quay (Hinh 23.5). Ban cd ban kinh r = 20 cm va
quay vdi van tdc gdc khdng ddi.
a) Tinh sd vdng quay cua ban trong 1 min de day
nghieng so vdi phuong thing diing mdt goc
Hinh 23.5 a = 60°.
b) Tinh luc cang cua day trong trudng hgp ciJa
cau a).
106
m CHUYDN DONG cCiA Hi VAT
Dau tau hoa keo cac toa tau, hai dpi keo co dang thi daiu..., do la hinh anh ciia cac he vat trong
thuc te. Trong bai nay, ta xet truong hop he gom hai vat noi vdi nhau bang mot sol day co chieu
dai khong doi va co khoi lupng khong dang ke.
' msl
F ddt vao vdt mj theo phuong song song vdi mat X' X
ban, ddy ndi cang, hai vdt chuyen ddng vdi ciing Hinh 24.1 Cae life tac diing trong
mot he vat
van tdc theo chidu cua luc F . Tfnh gia tdc ehung
Tren hinh nay, ta chi ve cac lUc tac
ciia hai vdt vd luc edng ciia ddy ndi. Bd qua khd'i dung len mdi vat theo phuong nam
lugng va do bid'n dang ciia ddy. ngang. Trpng lUc tac dung len moi
vat duac can bang bdi phan luc phap
Bdi gidi tuyen ciia m§t ban, nen ta khdng ve
vao hinh.
Dudi tac dung ciia luc F , vdt wij cd gia tdc vd bdt
ddu chuyen ddng, ddy bi keo cang va xud't hien cap H I Hay vie't cdng thii'c cua djnh
luc cdng f va f' tac dung len mdi vdt nhu tren luat I I Niu-ton cho mdi vat.
Hinh 24.1 (xem muc 2b cua bai 19).
Ta chgn true toa do x'x hudng theo luc F va dp
dung dinh ludt II Niu-ton cho mdi vdt.
F T - /^msi = m^a
107
Trong bai toan nay, neu xet he vd luc cang cita day :
gdm hai vat z;?,. nh va day ndi. thi T /TIjF
T =-
va T' la noi luc, cdn lire keo F, cac m. nu
luc ma sat, trpng luc, phan lire phap Bai todn nay cho ta mdt vf du vd he vat. He vat
tuyen cua mat ban d6u la ngoai lire. Id mdt tdp hgp hai hay nhieu vat ma giiia chiing cd
Trong bieu thiic gia tdc chung ciia tuong tac.
hai vat, chi cd mat cac ngoai luc ma
khong cd mat noi luc. Cac noi lire
Luc tuong tac giiia cac vat trong he ggi la ngi
khong gay ra gia tdc cho he vi chiing luc. Luc do vdt 0 ngoai he tdc dung len vdt trong he
xuai hien tirng cap true ddi nhau. ggi la ngoai luc.
2. Mot vi du khac ve he vat
He vdt gdm hai vat nd'i vdi nhau bdng mdt sgi
ddy dugc bd trf nhu Hinh 24.2. Cho m, = 300 g ;
W72 = 200 g ; a = 30° ; he sd ma sat trugt giira vat
m2 vd mat phdng nghieng la p^ = 0,3.
a) Tfnh gia tdc cua mdi vdt mj, m2 khi ta tha cho
chiing chuyen ddng.
b) Tinh luc cang cua ddy.
Bdi gidi
Hinh 24.2 Trudc he't cdn nhdn xet rdng, ddy nd'i bi keo ve
hai phia ludn ludn cang. Mat khdc, chieu ddi ddy
khdng ddi, nen hai vdt ludn ludn cd cting tdc do va
[ S Cac vat trong he d Hinh 24.3
cung do ldn gia tdc.
cd the ddng yen hoac chuyen
dgng theo nhung kha nang nao ? Xet he gdm vdt 1, vat 2 vd sgi ddy, ta ed
Lam the nao de bie't dugc kha Fl = wig = 0,3.9,8 = 2,94 N
nang nao xay ra ?
Trgng luc F2 cd the phdn tfch thanh hai thanh
N phdn :
C::^^ * Pjx = m2gsma = 0,2.9,8.sin30° = 0,98 N
P2y, CO XU hudng lam cho vat 2 trugt xud'ng.
ta\ [] * F2y = m2gcosa
^^a \ 1 JP" ^ Fjy nen vdt vudng gdc vdi mat phdng nghieng.
P-i Ne'u vdt 2 trugt tren mat phdng nghieng thi luc ma
Hinh 24.3 sat cd do ldn :
F^j = p^P2y = p^m2gcosa = 0,3.0,2.9,8. cos 30°
a 0,51 N
Ta thdy Fj > F2^ + F^,, vdy vat 1 se di xud'ng.
keo vat 2 trugt len. Do dd, F^^ cd chieu hudng
xud'ng phia dudi (Hinh 24.3).
108
Ngoai ra, tac dung len mdi vat cdn cd luc cang Con mpt each khac de tinh gia
cua day. Cac luc cang nay cd cung do ldn, ggi chung tdc, dua tren nhan xet trirc quan :
Id T. Ap dung dinh luat II Niu-ton cho ttmg vat. Ddi vdi he dang xet, coi P, la luc
Vdi vat 1 : P^ -T = m^a phat dong, Pj,, va F^^ la luc can. T
va T' la nhung noi luc. Rdng rpc
Vdi vat 2 : T- F2, - F^^ = ^ 2 ^
chi CO tac dung ddi phuong truyfin
Giai he phuong trinh ndy ta duge : ciia luc.
P^-PiK-^m, 2,94-0,98-0,51 .„ .2
a=— — ^ = „^ „^ = 2,9 m/s Nhu vay
m| + OT2 0,3 + 0,2
P, - K
T = F] - wifl = 2,94 - 0,3.2,9 = 2,07 N
BAI TAP
Cho he vat nhu d Hinh 24.4. Bie't m/^ > m^. Gia tdc cua hai vat la a. Luc cang cQa day bang
bao nhieu ?
Mdt dau tau cd khd'i lupng 50 tan dupc nd'i vdi hai toa, mdi toa cd khd'i lupng 20 tan. Ooan tau bat
dau chuye'n ddng vdi gia tdc a = 0,2 m/s^. He sd ma sat lan giifa banh
xe vdi dudng ray la 0,05. Hay tinh :
a) Luc phat ddng tac dung len doan tau.
b) Luc cang d nhifng chd nd'i toa.
Ngudi ta vat qua mpt chie'e rdng rpc nhe mpt doan day d hai dau
cd treo hai vat /A va 6 cd khd'i lugng la m^ = 260 g va mg = 240 g
m^d
(Hinh 24.4). Tha cho he bat dau chuyen ddng.
• mc
a) Tinh van tdc ciia tiing vat 6 cud'i giay thii nha't.
Hinh 24.4
b) Tinh quang dudng ma tirng vat di dupc trong giay thii nha't.
Bd qua ma sat 6 rdng rpc, coi day la khdng dan.
4. Trong vi du 6 muc 2 cua bai, neu cho m^ nhifng gia trj khac nhau (cac dOr kien khac gitf nguyen)
thi hien tupng cd the didn ra theo nhiing kha nang nao ? Tim pham vi gia tri cua m^ de xay ra mdi
kha nang ay
109
Thirc hanh:
r DINH HE SO MA SAT
1. Muc dich
• Xdc dinh bdng thuc nghiem he sd ma sat trugt va
he sd ma sdt nghi giira hai vat.
• Bie't each diing luc ke, mat phdng nghieng, thudc
do gdc, may do thdi gian hien so... qua dd ciing cd cac
thao tdc CO ban ve thi nghiem va xir If ket qua.
• Cimg cd kie'n thitc vd luc ma sdt, cdn bang luc,
ddng hgc, ddng luc hgc va tinh hgc.
2. Co SO Ii thuyet
F^
• He sd ma sat p
110
3. Phuong an thi nghiem
a) Phirong an 1
- Dung cu thi nghiem (Hinh 25.2)
Hinh 25.2 Mat phang nghieng vdi may do thdi gian hien so
Ill
• Tinh gia tri trung binh eua he sd ma sdt trugt p^ cung vdi'
sai sd irng vdi a^ vd a2 •
b) Phirong an 2
- Dung cu thi nghiem
• Td'm van phdng.
• Khd'i gd ehii nhdt.
• Thudc do cd DCNN 1 mm.
•LuckecdGHD ION.
- Tien trinh thf nghiem
Do he sd ma sdt nghi
Hinh 25.4
112
• Mdc luc ke ndm ngang, mdt ddu vao khiic gd, mdt ddu vdo
mdt die'm cd dinh.
• Keo td'm van chdm theo phuong ngang vd phfa di ra xa luc
ke (chii y keo deu).
• Dgc sd do luc ke trong khi td'm van ddi chd.
• Do trgng lugng cua khiic gd.
• Lap lai ba ldn cac thao tac tren.
• Lap bang ghi sd lieu, cd ba ddng tuong ung vdi cdc dai
lugng : luc keo (N), trgng lugng khdi gd (N), he sd ma sat trugt
^ tfnh dugc. Mdi ddng cd ft nhd't ba sd lieu.
- Xlt If sd lieu
• Tfnh he sd ma sat nghi /!„ vd he sd ma sat trugt Pi theo eac
sd lieu tren.
• Tfnh eac gid tri trung binh eiia p^ va ^ ciing vdi sai sd.
4. Bao cao thi nghiem
Viet theo cac ndi dung sau :
a) Muc dfeh ciia thf nghiem.
b) Co sd If thuye't ciia hai phuong dn.
e) Thuc hien mdt phuong an da chgn, neu If do chgn phuong
an, neu cac thao tac chfnh da ldm.
Bang sd lieu cua cac ldn thf nghidm.
d) Ke't qua : Tfnh gia tri gdn dung vd sai sd.
e) Nhdn xet ve phep do da thuc hien.
[ g CAU HOI
1. Phdn biet cac khai niem : luc ma sat nghi, luc ma sat nghi cue dai, luc ma sat trugt. Hay dung cac
dung cu thf nghiem tren de minh hoa ve luc ma sat nghi cue dai.
2. Cd thd dung thiet bj ciia phudng an xac dinh he sd ma sat nghi de do he sd ma sat trupt dugc
khdng ? Giai thfch.
3. So sanh ket qua iing vdi gdc a-i va a2 d phudng an 1 va giai thich.
114 8.VATLhO,NC-Bi
OM TAT CHLTONG I I
Chude Y chinh
AB BA
Nhdng he quy chieu trong do cac djnh luat Niu-tdn dugc nghiem diing ggi la he quy
chieu quan tfnh.
He quy chie'u phi quan tinh (chuye'n ddng vdi gia tdc a so vdi mdt he quy chie'u
quan tinh).
Oe' van dung dugc cac dinh luat Niu-ton, trong mdt he quy chie'u phi quan tinh ta
coi nhu mdi vat chiu them tac dung cua lgc quan tfnh ;
Fq, = -ma
Djnh luat van vat hap dan
LUc hap dan gitia hai vat (coi nhu chat diem) cd do ldn ti le thuan vdi tfch ciia hai
khdi lugng ciia chiing va ti le nghich vdi binh phuong khoang each gii/a chiing.
115
_ m^m2
r
Trgng lUc cua mot vat la hgp Idc ctia Idc hap din ma Trai Dat tac dung len vat va
Idc quan tinh li tam xuat hien do sd tg quay cua Trai Dat quanh true ciia nd.
Ma sat nghl
Lgc ma sat nghi F^g^ chi xua't hien khi cd thanh phan cua ngoai lgc F song song
vdi mat tie'p xiic tac dung len vat. F^g^ can bang vdi thanh phan do cua F.
Lgc ma sat nghi cue dai ti le thuan vdi ap lgc cua vat len mat tie'p xiic :
Ma sat trirot
Lgc ma sat trtrgt luon cung phuong ngUdc chieu vdi van tdc cue vat, va c6 do Idn
tl le thuan vdi ap lgc cua vat len mat tiep xuc :
F^st = dtN
Lire hirdng tam
Khi mgt vat chuyen dong trdn deu, hdp lgc cua cac lgc tac dung len n6 gpi la lgc
hudng tam „ -
c ^^ 2
116
CHUONG III
^SA^
Cau My Thuan tren song Tien Giang.
Cay cau day vang dai nhai nudc ta duoc hoan thanh vao nam dau cua thien nien ki
mdi. Cau duuc giCrcan bang nhd he thdng cap va cac tru cau.
Chuong nay tnnh bay dieu kien can bang cua vat rdn trong mdt sd trudng hpp khac
nhau : vat chiu tac dung cua hai luc, cua ba luc, vat cd gia dd, vat cd true quay cd
dinh. Ngoai ra, ta se khao sat trong tam, quy tic hop luc va quy t§c momen.
117
r CAN BANG CUA VAT RAN
DUO! TAC DUNG CIJA HAI LUC
TRONG TAM
Trong bai nay, chung ta se bat dau nghien cuu vat ran o trang thai can bang tinh, la trang
thai dtmg yen aia vat.
Ydt rdn la vat ma khoang each 1. Khao sat thirc nghiem can bang
giira hai diem ba't ki ciia vat khong
ddi (vat khdng ttiay ddi hinh dang). a) Bd tri thi nghiem
Gid ctia luc : Dudng thing mang Vat rdn la mieng bia cimg nhe cd ba Id nhd thang
vecto lire goi la gia cua lire hay
dudng tae dung cua luc.
hang A, B, C. Mdc vao A va C hai dau cua hai sgi
day nSm ngang nd'i vdi hai luc ke. So chi cua cac luc
ke cho bie't do ldn ciia luc Fj va F2.
Hinh 26.2
Hinh 26.1 Can bang eua vat rSn
Dudng thang AB gpi la gia cua lUc F
118
Ghi chu
Ndu lam lai thf nghiem d Hinh 26.1, giu nguyen
do ldn va gia cia luc Fj nhung dau day phia phai
mdc vao vat ran d Id 5 (thay cho C) thi vat ran vSn
can bang (Hinh 26.3).
Hai luc true ddi ciing dat len mpt
vat ran la hai luc cdn hdng.
Dieu dd chimg td rang : Tdc dung cua mpt luc Do tfnh chat neu trong ghi chii d
len mpt vdt ran khdng thay ddi khi diem dqt cua luc cot ben, ngudi ta ndi rang vecta bieu
do ddi chd tren gid cua no. diln luc tac dung len mpt vat ran la
mot vecta truot.
119
Duong thing diirtg di qua mdt 5. Xac djnh trpng tam cua vat ran
diem la gia ciia trpng lire ciia mpt
phang mong
chat diem dat d diem dd.
Treo vat d dau mdt sgi day mem ndi vdi diem A
M cua vat. Dua mdt day dgi tdi sat day treo, diing day
dgi de lam chuan, danh dau dudng thang diing AA'
keo dai cua day treo tren vat (Hinh 26.6a).
Treo vat d diem B va lai dting day dgi. lam
chuan, danh dau dudng thdng diing BB' tren vait
N (Hinh 26.6b).
Trgng tam G ciia vat vira ndm tren A4', vita
Hinh 26.5
ndm trdn BB'. Vay G la giao diem cua hai dudng
Day dpi MN cho ta hinh anh cua thing nay.
dudng thing ddng di qua diem Diing phuong phap nay cd the xac dinh dugc
treo M.
trgng tam G cua mdt sd vat phang mdng. Hinh 26.7
cho ta vi tri trgng tam ciia mdt sd tdm phang
ddng tinh.
'G
Tam Jam
hinh tron hinh chi> nhat
a) b)
Hinh 26.6 Xac dinh trong tam
Giao cua Jam cua
cac trung tuyen hinh vanh khan
Hinh 26.7 Trong tam cOa mot so vat rSn phang dong tinh
120
Chii y rdng phan luc iV ciia gia dd ndm ngang
bao gid cQng dat len vat rdn d dien tich tie'p xiic
(hoac d mat chan de). Neu dudng thdng diing ve
ttr trgng tam G ciia vat khdng di qua dien tich
tie'p xiic (Hinh 26.9) thi trgng luc P va phan luc
N cd gia khac nhau, khdng the true ddi dugc. Do
dd vat rdn khdng the can bdng.
Hinh 26.9 Dudng thing dUng ve tU G
Neu vat rdn tiep xiic vdi gia dd d nhidu dien khong dl qua dien tieh tiep xiic
tich tach rdi nhau nhu : bdn chan ban, ba chan
kidng, hai chan ngudi... thi phan luc tdng hgp coi
nhu mdt luc cd gia di qua mat chan de. Mat chan
de la hinh da giac ldi nhd nhat chiia tat ca cac
dien tich tiep xiic (Hinh 26.10).
121
CAU HOI
3. Cd the thay the luc F tac dung len mot vat ran bang luc F' song song cung chieu cung dp Idn vdi
F dugc khdng ? Neu mpt vi du cu the.
4. Trpng tam cua mpt vat la gi ? Hay neu mpt each xac djnh trpng tam cua vat ran phang, mong.
5. Neu dieu kien can bang cua mpt vat ran cd mat chan de.
BAI TAP
122
CAN BANG CUA VAT RAN DUOI TAC DUNG
CUA BA LUC KHONG SONG SONG
a) He hai lUc
- Trugt hai luc tren gia ctia chiing cho tdi khi
diem dat cua hai luc la / (Hinh 27.1b).
123
Ghi chu
- Neu ve vecto luc F,' song song cung chidu va cd
F' do ldn bdng Fj tii diem gd'c B ciia luc Fj (Hinh 27.2)
va ve F ' = FJ + FJ thi F" khdng phai la hgp luc ciia
FJ va FJ.
Hinh 27.2
F' khong phai la hdp liJc cua F, va Fj. - Chi cd the tdng hgp hai luc khdng song song
thanh mdt luc duy nhat khi hai luc dd ddng quy. Hai
luc ddng quy thi ciing ndm tren mdt mat phdng nen
cdn ggi la hai luc dong phdng.
2. Can bang cua mot vat ran diroi tac dung
cua ba luc khong song song
a) Dieu kien can b^ng
Gia thiet vat rdn can bdng dudi tac dung ciia ba
luc FJ , FJ , F3. Neu thay the hai luc F, va Fj bdng
mdt luc true ddi vdi F3, tiic la -F3 (Hinh 27.3), thi
vat rdn chiu tac dung ciia hai luc true ddi F3, -F3
va vdn can bdng. Luc -F3 cd tac dung gidng nhu
hai luc F], Fj tac dung ddng thdi. Vay -F3 la hgp
Hinh 27.3 luc ciia F, va F,
Li/c -F3 la hdp lue cua F, va F2
-F3 = Fl + FJ
124
d
F, + F, + F, = 0 (27.1)
3. Vi du
Xet mdt vat hinh hop can bdng tren mdt mat
phdng nghieng cd ma sat (Hinh 27.6). Cd ba luc tac
dung len vat : trgng luc P dat tai trgng tam G, luc
ma sat F^^ cd gia ndm tren mat phdng nghieng,
phan luc A^ cua mat phdng nghieng. Ba luc nay
ddng phdng va ddng quy. Tii dd suy ra phan luc A^
dat tai diem A, khdng phai la tam cua dien tich tie'p Hinh 27.6 Hinh hop can birng tren
xiic, A lech vd phia dudi cua mat phdng nghieng. "'^^ P^^'3 nghieng
125
0 CAU HOI
_•
1. Dieu kien can bang cua mpt vat ran dudi tac dung ciia ba luc khdng song song la gi ?
2. Cd gi khac nhau giUa dieu kien can bang ciia chat diem va cua vat ran dudi tac dung cua ba li/c
khdng song song ?
3. Djnh nghia hgp luc cua hai luc tac dung len mpt vat ran. Hai luc tac dung len mpt vat ran nhu the
nao thi cd hgp luc ?
M BAI TAP
1. Dieu kien nao sau day la du de he ba luc tac dung len cung
mdt vat ran la can bang ?
A. Ba luc dong quy
B. Ba luc dong phang.
C. Ba luc dong phang va dong quy
D. Hgp luc cua hai trong ba luc can bang vdi luc thii ba.
3. Mdt ngpn den cd khd'i lugng m = 1 kg dugc treo dudi tran nha
/////y////.(/////////////.
bang mpt sgi day Day chi chju dugc luc cang Idn nha't la 8 N.
a) Chiing minh rang khdng the treo ngpn den nay vao mpt
dau day
b) Ngudi ta da treo den nay bang each ludn sgi day qua mpt
cai mdc cua den va hai dau day duoc gan chat tren tran nha
(Hinh 27.8). Hai nCra sgi day cd chieu dai bang nhau va hgp vdi
nhau mpt gdc bang 60°. Hoi luc cang cua moi ntra sgi day la Hinh 27.8
bao nhieu ?
126
Q U Y TAC HOP LIJC SONG SONG
DIEU KIEN CAN BANG CUA MOT VAT RAN
DUOI TAC DUNG CUA BA LUC SONG SONG
B
A
C
*P=P,-P2
a) b)
Hinh 28.1 Thi nghiem tim hdp luc
Du lieu trong thf nghiem d
Thudc AB treo vao hai sgi day cao su dan hdi.
Hinh 28. la v a b :
Hai chiim qua can cd trgng lugng lan lugt la Fj va Fj
/'i : 3 qua can 200 g
dugc treo d diem 0 | va (9j ciia thudc. Nhu vay la co
' A : 2 qua can 200 g
hai luc song .song cimg chieu F, vd F, tdc dung vdo
thudc (Hinh 28.1a). NhiJng luc nay lam cho hai day P : 3 qua can 200 g
cao su treo thudc dan ra. Ta diing mdt day CD danh 0 0 | = /,| = 10 cm
da'u vi tri ciia thudc. 00, = Ih = 15 cm
Bd hai chum qua can F, va Fj ra, lay mdt chiim He thiic thu duac :
qua can F, vdi F = F| + Fj. Chiim nay dugc treo P^P.+P,
tai mgt didm O (cdn phai dd tim diem O) sao cho
P\'h = P-Jh
thudc AB lqi d vj tri dimg nhU trudc (da dugc danh
da'u bdi day CD) (Hinh 28.1b). Neu gpi f/| va d~, la Ichoang each
Nhu the luc P dat tai O cd tac diing gid'ng het giCra gia cua P va gia ciia P,. ciia
nhu tac dung ddng thdi cua luc Fj dat tai 0 | va luc A thi
F, dat tai Oi- Viiy luc F diing la hgp luc ciia hai Ih d.
127
2. Quy tac hop hai lire song song
ciing chieu
dl Tir ket qua thi nghidm, ta suy ra :
a) Quy tac
Hgp luc cua hai luc Fj va Fj song song, ciing
Fi
chieu, tdc dung vdo mpt vdt rdn, la mdt luc F song
song, cung chieu vdi hai luc vd cd dp ldn bdng
tdng dp ldn cua hai luc do
- iF
F = F'+F, (28.1)
Hinh 28.2 Hdp hai luc song song
cung chieu
Gid cua hgp luc F ndm trong mat phdng cm
Neu F la hpp lue eua Fj va Fj thi
. F = F, + F2 FJ , FJ vd chia khodng each gida hai luc ndy thdnh
• Gia eiia F nam trong mat nhifng dogn ti le nghich vdi dp ldn cua hai luc do
phang eua F, va F2 (Hinh 28.2).
• FA = F^d^
F\_^d2^ (28.2)
(chia trong)
*F,
b) Hgp nhieu lire
Neu mud'n tim hgp luc cua nhieu luc song song
FA cung chieu F^, Fj,..., F^ thi ta hgp hai luc Fj, F^
dugc ^^ = FJ + FJ ; rdi lai hgp hai luc /?j va ^3
dugc ^2 = .^1 + F3 (Hinh 28.3) va cii tiep tuc nhu
flt the cho den luc cudi ciing F„. Hgp luc F tim dupc
se la mdt luc song sorjg ciing chi^u vdi cac lite
H;n/7 28.3 Hap nhieu lUc song song thanh phdn va cd dd ldn bdng tdng cdng dd ldn cac
cung chieu luc thanh phdn.
c) LI giai ve trongfc^mcua vat ran
ilr3-'"il'''tl-''tt-, FtV'tl-' ti-' t
Quy tdc hgp luc song song ciing chieu giiip ta
hi^u rd thdm ve trgng tam cua mdt vat. That vay, bSit
ki mdt vat nao cung cd th^ chia thanh nhidu phdn tii
nhd, mdi phan tit cd mdt trgng luc nhd hudng theo
chieu thang diing xudng dudi, cac trgng luc nho tao
thanh mdt he luc song song ciing chieu dat len vSt.
Hinh 28.4
Hgp luc cua chiing la trgng luc dat len vat. Diem dat
Trpng lUc dat len thanh la hop luc
cua cac trong lUc dat len cac phan tii ciia trgng luc (trgng tam ciia vat) chinh la diem dat
cua thanh. ciia hgp luc nay (Hinh 28.4).
128
d) Phan tich mdt lire thanh hai luc song song
Phan tich mdt luc F thanh hai luc Fj va Fj song
song vdi F tdc la tim hai luc F^ va Fj song song
va cd hgp luc la F . Cd vd sd each phan tich mdt luc
da cho.
Trong timg bai toan, khi cd nhiing ye'u td da dugc Hinh 28.5 Phan tieh mot luc thanh
hai life song song
xac dinh, vi du didm dat cita hai luc F va R da
cho, thi phai dua vao dd de chgn each phan tich Bdi gidi
thich hgp. Theo quy tac hop liic
e) Bai tap van dung F = F,+F,
Mdt thanh sdt cd khdi lugng 50 kg dugc ke bdi F, 00,
2
hai gia dd Oj va Oj d hai dau (Hinh 28.5). Dudng Fl 00^
thdng diing qua trgng tam G chia doan thdng OjOj
Tir dd suy ra
u tl' le
theo ,- OO2
2. Tinh luc ciia thanh sdt de len
00, F^ -- .50.9,81 N
3 3
timg gia dd.
= 327 N
3. Oieu kien can bang cua vat ran dirdi tac
dung cua ba luc song song F, 163 N
Jj Fl
(chia trong)
Vl du : Thanh sdt trong bai toan d muc 2e d trang
H I Ve so 66 lUc tac dung len thai can bdng dudi tac dung ciia ba luc la trgng luc
thanh sat nam can bang tren gia F cua thanh va hai phan luc A'^i va ^^2 ciia gia dd.
dd Hinh 28.5.
IF, 4. Quy tac hop hai luc song song trai chieu
Dua vao didu kien can bdng cua vat rdn dudi tac
dung ciia ba luc song song, ta cd the suy ra rdng hgp
luc F cua hai luc F3 va Fj thi can bdng vdi luc Fi
d'r.
(Hinh 28.7).
Tir day, cd the thay hgp luc F ciia hai luc song
'TF, song trai chieu F3 va Fj cd cac dac diem sau :
- Song song vd cung chieu vdi lUc thdnh phdn co
dp ldn ldn han luc thdnh phdn kia (F3)
Hinh 28.7 Hdp life trai chieu - Cd tip ldn bdng hieu do ldn cua hai luc thanh phd
F = F3-Fj
- Gid cua hgp luc ndm trong mat phdng ciia hai
luc thdnh phdn, khodng cdch gida gid cda hgp life
vdi gid cua hai luc thdnh phdn tudn theo cdng thitc
CAU HOI
1. Phat bieu quy tac tdng hgp hai luc song song ciing chieu.
2. Dieu kien can bang cue mdt vat chju tac dung cua ba luc song song la gi ?
3. Tim hgp luc ciia mot he luc song song, trong dd ba luc cung chieu va hai luc hudng theo chieu
ngugc lai.
BAI TAP
3. Mdt ngudi ganh hai thiing, mdt thung gao nang 300 N, mdt thung ngd nang 200 N. Ddn ganh dai
1,5 m. Hoi vai ngudi ay phai dat d diem nao de ddn ganh can bang va vai chju mpt lire bang bao
nhieu ? Bd qua trpng lugng cua ddn ganh.
131
MOMEN CUA LUC
DIEU KIEN CAN BANG CUA MOT VAT RAN
cb TRUC QUAY C6 DINH
"Hay eho tdi mdt diem ti/a, toi se nang ca Trai Dat len"
Ac-sl-met (Archimedes,
ngudi Hi Lap, 287 - 216 trudc Cdng nguyen)
Hinh 29.1 Tac dung hhiJmg luc khae nhau ed cung do Idn len cinh cCfa. Chi rieng d trudng hdp d, lif
lam quay canh cifa.
132
• Cac luc cd phuong vudng gdc vdi cira va cd gia
cang xa true quay thi tdc dung lam quay cira cang
manh (Hinh 29.2).
Nhu vay, tac dung lam quay cua mdt luc len vat
rdn cd true quay cd dinh tir trang thai dung yen khdng
nhirng phu thudc do ldn ciia luc ma cdn phu thudc
khoang each tft true quay tdi gia (ggi la cdnh tay ddn)
cua luc.
F , ^ , = Fd
Neu chi rieng luc F tac dung len dia A thi dia Luc F ed dp ldn F = 300 N, tay
don d =2 em.
quay theo chidu kim ddng hd. Ne'u chi rieng luc F,
tac dung, thi dia quay theo chieu ngugc lai. Ca hai Fd = 300.0,02 = 6 N.m.
luc F va F, tdc dung ddng thdi thi dia can bdng. Lire F, c6 do ldn F] = 100 N, tay
ddnfif]= 6 cm.
Khi a'y tdc dung ldm quay dia cua hai luc bdng
FA= 100.0,06 = 6 N.m.
nhau va ngugc nhau.
133
Momen ciia luc cdn dugc goi tat
la momen life. Thay luc Fj bdng mdt luc ^2 khdc cd khuynh
Lite khdng nam trong mot mat hudng lam cho dia A quay ngugc chieu kim ddng ho
phing vudng gdc vdi true quay cung va cd tay ddn Jj, ta cung thdy rdng khi dia can bdng
cd momen ddi vdi true quay, nhung
dinh nghia phiic tap, vugt ra ngoai
thi Fjrfj = Fd.
chuong trinh ldp 10.
b) Momen cua lure
Qua nhieu lan thuc hien thi nghidm tren, co
the ket luan rdng dai lugng Fd dac trung cho
tac dung lam quay dia A ciia luc F va ggi la momen
ciia luc.
134
Ndu ta quy udc momen luc lam vat quay ngugc
chieu kim ddng hd cd gid tri duong, cftng chieu kim
ddng hd cd gia tri am, thi ta cd the viet dieu kien
tren dudi dang dai sd sau day :
Ml + Mj + ... = 0
4. ling dung
a) Cdn dia gdm ddn can, d chinh gifta ddn gdn
vdi mdt diem tua ggi la dao can, dao ti len mdt de
ldm nhd va la true quay, hai dia can treo d hai dau
ciia ddn can. Khi can thang bdng, trgng lugng cua
vat (dat trong mdt dia can) bdng trgng lugng cua
qua can (dat trong dia kia) (Hinh 29.5).
FA Fj^j
CAU HOI
1. Khi nao mdt luc tac dung vao mdt vat cd true quay cd djnh ma khdng lam cho vat quay ?
2. Neu dinh nghia momen cua mpt luc nam trong mat phang vudng gdc vdi true quay
3. DiSu kien c^n bang cua mdt vat cd true quay cd djnh la gi ?
4. Chiing to rang momen cua mdt ngau luc thi bang tdng dai sd momen cija tirng luc hgp thanh ngau
luc ddi vdi mpt true bat ki vudng gdc vdi mat phang cua ngau luc.
135
P BAi TAP •
1. 6 trudng hgp nao sau day luc cd tac dung lam cho vat ran quay quanh true ?
A. Luc cd gia nam trong mat phang vudng gdc,vdi true quay va cat true quay
B. Luc cd gia song song vdi true quay
C. Luc cd gia cat true quay
D. Luc cd gia nam trong mat phang vudng gdc vdi true quay va khdng cat true quay
2. Mpt thanh chan dudng dai 7,8 m, cd trpng lugng 210 N va co trpng tam each dau ben trai 1,2 m
(Hinh 29.7). Thanh cd the quay quanh mpt true nam ngang d each dau ben trai 1,5 m. Hoi phai tac
dung vao dau ben phai mpt luc bang bao nhieu de giii thanh ay nam ngang ?
B GO
>.;r-y^^^;^^^.<^-^^^^.;^^^^^^^^^^^^^ F
1 P
Hinh 29.7
3. Mpt chiec biia dinh dting de nhd' mdt chie'e dinh (Hinh 29.8). Hay ve true quay cua biia, cac luc ciia
tay va cua dinh tac dung vao biia va cac tay ddn cua hai luc dd
Thanh OA cd khdi lugng khdng dang ke, cd chieu dai 20 cm, quay d§ dang quanh toic nam ngang 0.
Mpt Id xo gan vao diem gifta C. Ngudi ta tac dung vao dau A cua thanh mpt luc F = 20 N hudng
thing dftng xudng dudi (Hinh 29.9). Khi thanh 6 trang thai can bang. Id xo cd phuong vudng goc
vdi OA, va OA lam thanh mpt gdc a = 30° so vdi dudng nam ngang.
a) Tinh phan luc N ciia Id xo vao thanh.
b) Tinh dp cftng k ciia Id xo, biet Id xo ngan di 8 cm so vdi luc khdng bj nen.
136
Em CO biet ?
VOM CONG
cdng lang, cdng dinh chua thudng dugc xay dUng theo ca'u true vdm bang gach xep lai
hinh vdng cung ggi la xay cud'n. Vdm cdng cd dang dep lai chac chan ma khdng can cd
thanh dam dd d dudi.
Kieu xay cud'n don gian nha't nhud Hinh 29.10. Cac vien da dugc deo got vudng vftc xe'p
thanh hinh vdm. Cdng Cfta Bac Thanh cd Ha Ngi dugc xay kilu cud'n (Hinh 29.11). Hay thft
phan tich cac lUc tac dung len vien da nam chi'nh gifta vdm cdng khi chua trat vfta.
137
)r\ Thuc hanh:
t)(y TONG HOP HAI Lijc
1. Muc dich
- Kiem nghiem lai quy tdc tong hgp hai luc ddng quy va quy
tdc tong hgp hai lue song song cung chi^u.
- Ren luyen ki nang su dung luc ke.
2. Co SO Ii thuyet
- Tdng hgp hai luc ddng quy
Viec tong hgp hai luc ddng quy dugc thuc hien theo quy tdc
hinh binh hanh. Trong thf nghiem nay, ta eho hai lue Fy va Fj ciing
tdc dung vdo mdt diem eua vat va dp dung quy tdc hinh binh hanh
de xae dinh hgp luc. Sau dd, tie'n hanh thf nghiem de kiem tra lai
ket qua.
- Tdng hgp hai luc song song cung chieu
Hgp luc ciia hai luc Fi vd Fj song song cung chidu tac dung
vao mdt vat la mdt luc song song cung chidu vdi hai lue, cd dd ldn
F, ' /.
/? = F] + FJ va diem dat duoc xdc dinh theo cdng thftc T ^ = 7~-
Trong thf nghiem nay, ta cho hai lue ^i va Fj cung tdc dung vao
mdt vat, dp dung eac cdng thftc tren de xdc dinh do ldn va diem dat
ciia hgp luc. Sau dd, tien hdnh thf nghidm de kiem tra lai ke't qua.
138
- Tie'n trinh thf nghidm
• Bude ddu O cua day cao su vao de nam cham duge dat gdn
diem giua eanh dudi eua bang sdt, cdn ddu kia eua day cao su
dugc thdt vao giua mdt day chi bin. Hai ddu day ehi nay duge
huge vdo mdc eua hai luc ke dng da duge long vao vdng kim loai
ed de nam cham.
• Dat hai lue ke theo hai phuong tao vdi nhau mdt gdc nao dd
sao eho day cao su ndm song song vdi mat bang va dan ra den vi
tri A (Hinh 30.1).
• Danh ddu tren bang sdt hinh chieu A' cua A vd phuong cua hai
lue F|, FJ do hai luc ke tae dung vao day cao su. Dge va ghi vao
bang sd lieu so ehi eua eae luc kd.
• Bieu diln cdc vecto Fi va ^2 1^" bang sdt theo cung mdt ti le
xich chgn trude.
• Ve len bang sdt hinh binh hanh ed hai canh la hai vecto luc Fj,
FJ va dudng cheo hinh binh hanh bieu didn hgp lue R. Dung thudc
do chieu dai / cua dudng cheo bieu diin R de tft dd, tfnh gia tri R
theo ti le xfeh da chgn. Ghi vao bang sd lieu cdc gid tri / va R.
• Dung mdt lue ke keo day cao su sao cho day cao su
ndm song song vdi mat bang vd cung dan den vi tri A. Dge tren lue
ke va ghi vao bang sd lieu gia tri cua hgp lue Ry.
139
Lap lai bude thf nghiem nay them hai ldn dd tim vd ghi vao bang
sd lieu cac gia tri ^ j , R^ tuong ftng.
Tfnh va ghi vao bang so lieu R, AR.
• So sanh ket qua do R vfta tien hanh vdi ke't qua xac dinh R theo
quy tdc hinh binh hanh va nit ra ke't luan.
• Lap lai tien trinh thf nghiem vdi cap lue Fi va Fj ed do ldn
va phuong khae.
b) Tong hgp hai lire song song cung chieu
- Dung eu thf nghiem
• Mdt bang sdt cd chan de.
• Ba day cao su hoac hai Id xo, mdt day cao su.
• Hai de nam cham de budc day cao su.
• Mdt thanh thep nhd, dai 35 cm.
• Mdt thudc do cd DCNN 1 mm.
• Mdt hop cac qua can cd khdi lugng bdng nhau.
• Mdt vien phan.
- Tien trinh thf nghiem
• Treo thanh thep len hai de nam cham dat tren bang sdt nhd hai
day cao su (hoac Id xo).
• Mdc len thanh d hai diem AvaB each nhau 20 cm ldn lugt ba qua
can vd hai qua can (Hinh 30.2). Cang mdt day cao su tren bang sat
de ddnh ddu vi tri nay cua thanh.
' i
I
Hinh 30.2 Tong hdp hai luc song song cung chieu
140
• Ve thanh va hai luc Fj , Fj do cae qua can tae dung len thanh d hai diem A, B
len bang sdt. Ap dung cac cdng thftc eua quy tdc hgp luc song song cung chieu de
xae dinh do Idn vd diem dat O (do dai a eua doan OA) eua hgp luc F . Ghi cac gia tri
P vaa vao bang sd lieu.
• Mdc nam qua can vao mdt diem nao dd trong khoang AB sao cho thanh cd vi tri
triing vdi vi trf da dugc ddnh ddu bdng day cao su. Do va ghi vao bang so lieu do dai
a, tft diem dd tdi A.
Lap lai bude thf nghiem nay them hai ldn de tim va ghi vao bang sd lieu cac do
dai Oj, a^ tuong ftng.
Tinh a va Aa.
• So sanh vi tri eua diem dat hgp luc tim dugc d budc thi nghiem nay vdi vi tri cua
diem dat hgp luc dugc xac dinh bdng tfnh toan d tren.
• Lap lai tie'n trinh thf nghiem eho trudng hgp mdc len thanh d A mdt qua can, d
B ba qua can va AB = 16 cm.
1 .. ._ 1 1 mm ling vdi... N j
_ L _J
2
„, ,„
^ ._ T 1 mm ling vdi... N
: J._^:J_..„
So sanh eac gid tri cua R dugc xac dinh bdng each dp dung quy tdc hinh binh hanh
J j1 I1
vdi cdc gid tri cua R do duge bdng lue ke trong hai thi nghiem va rut ra ke't luan.
- Tdng hgp hai luc song song cimg chieu
P(tiithinghi§m)
™ Pi (N) P2 (N) Dd dai a cOa Do dai a cua doan OA (mm)
nghiem, P(N) P(N)
doan OA (mm) 32 83 a Aa j a = a ± Aa
ai
So sdnh eac kei qua hgp luc F thu dugc bdng tinh toan va bdng thi nghidm trong
hai thf nghiem, rut ra kei luan.
141
T frr
OM TAT CHUONG I I I
Chu de Y chinh
I
Fi + F2 + F3 = 6
• Neu ba Iftc khdng song song, chiing phai dong
phang va dong quy.
• Neu ba idc song song thi phai dong phang
DKCBCVR dudi tac dung cua trong lire va co gia dd nam ngang : Dftdng thang
dufng di qua trgng tam gap mat chan de.
DKCBCVR c6 true quay co dmh : long dai sd momen cac Iftc ddi vdi true quay
bang 0
Mi + M2 + ... = 0
QTHHL dong quy (quy tac hinh binh hanh): Hdp iftc la dftdng cheo hinh binh hanh
ma hai canh la F, va Fj
QTHHL song song cung chieu : Hgp Iftc song song cung chieu, do Idn bang tong
F-i + F2, gia hop Iftc chia trong khoang each theo ti le nghjch F-|d-| = F2d2.
QTHHL song song ngirdc chieu : Hgp Iftc song song cung chieu vdi Iftc ldn, do Idn
bang hieu \F^ - F2I, gia hgp Iftc chia ngoai khoang each theo ti le nghjch F-idi = F2d2-
Trong tam cua vat ran la diem dat ciia trgng Iftc tac dung len vat.
Momen cua lire F ddi vdi mgt true quay vudng gdc vdi mat phang chfta Iftc la dai
Iftgng dac trftng cho tac dung lam quay cua Iftc va cd gia trj bang tfch do Idn cua
Iftc va khoang each d gifta true quay va gia cua Iftc M = Fd.
Ngau lire la he hai Iftc song song trai chieu cd do ldn bang nhau. Nglu Iftc cd tac
dung lam quay vat, tac dung nay dac trung bang momen IVI = Fd ; trong dd F la dp
I6n cua moi Iftc, d la khoang each gifta hai gia cua Iftc.
142
CHUONG IV
S^^mSi^i^m&l^^^^^^^
Dap thu^ dien Hoa Binh
Ho chiia nudc Hoa Binh cd chieu dai 230 km, rdng binh quan 1 km,
sau 50 m, dung tich 9,5 ti met khd'i nUdc. Dap chinh cua hd cao
128 m, rdng 20 m, dinh dap dai 640 m. Dap tran dai 500 m, rdng
106 m, cd 12 ciia xa day, 6 cfta xa mat, cd the xa tdi da 35 400 m^/s.
Ho chiia nudc cung cap nUdc cho nha may thuy dien, trong mot
nam cac tuabin da chuyen the nang cua nudc thanh 8,16 ti kW.h
dien nSng.
Chuong nay trinh bay ve nhiing dai lugng co hoc : ddng lugng, cdng -
cdng suat, ddng nang, the nang, co nang, ddng thdi thie't lap dinh
luat bao toan ddng lupng, dinh luat bao toan co nang va van dung
hai djnh luat nay vao viec khao sat mdt sd chuyen ddng co.
143
DINH LUAT BAG TOAN DONG LUONG
1. He km
Trongjhuc te, tren Trai Dat Khi nghien ciiu chuyen ddng eiia cdc vat dudi tdc dung
kild cd the thuc hien dirge cua lue, cd the xet timg vat rieng re, nhimg cung cd the'
mot he tuyet ddi kin vi khdng xet nhidu vat hgp thanh he. Mdi vat trong he ed the chiu
the nao triet tieu hoan toan
lite ma sat va cac luc can
tac dung cua nhieu lue, tft cdc vat ben trong he va ca tir
khac. He gdm vat va Trai Dat cdc vat ben ngodi he. Bai todn se don gian hon, ne'u he
Cling chi gan diing la he kfn ma ta khao sat la he kin hay he co lap.
vi vin luon tdn tai cac lire
hap dan tir cac thien the trong Mdt he vat ggi la he kin neu chi cd nhftng luc cita cac
vu tru tac dung len he. Trong vat trong he tae dung ldn nhau (ggi la ndi lue) ma khdng
cac hien tuong nhu no, va ed tae dung eua nhiing luc tft ben ngoai he (ggi la ngoai
cham, cac ndi lite xuat hien
lue), hoac neu ed thi nhiing lue nay phai triet tieu ldn
thudng rat ldn so vdi ngoai
lire thdng thudng, nen he vat nhau. Ta nhd lai, eae ndi luc timg ddi true ddi nhau theo
cd the coi gdn dung la kin dinh luat III Niu-tOn.
trong thdi gian ngdn xay ra
hien tugng. 2. Cac djnh luat bao toan
Trong CO hoc cd dien,
Khi giai eae bai toan eo hge, ta da quen vdi phuong
mot sd dinh luat bao toan phap ddng lue hge, tfte la van dung eac dinh luat Niu-ton.
CO the suy ra tit cac dinh luat Ngoai ra, cdn ed mdt phuong phdp khdc, dd la dung cac
Niu-ton. Tuy nhien, vat If dinh ludt bdo todn.
hoc hien dai c6 nhirng ITnh
vuc ma d dd cac dinh luat Khao sat eae he kfn, ngudi ta thdy ed mdt sd dai lugng
Niu-tcm khong ap dting duoc, vat If dae tnmg eho trang thdi eua he dugc bdo todn, nghia
nhung vin ton tai cac dinh la ehung cd gid tri khong ddi theo thdi gian. Cu the la, mdt
luat bao toan. Dieu nay ndi
ISn tfnh phd bien va tong quat
dai lugng vat If ndo dd thudc mdi phdn cua he kfn ed the
cua cac dinh luat bao toan. bien ddi do tuong tae vdi cdc phdn khdc trong ndi bg he,
nhung tdng eiia eae dai lugng nay dd'i vdi todn he thi ludn
dugc bao toan.
Ngudi ta da thiet lap duge mdt sd dinh luat bdo toan
ddi vdi he kfn, trong dd ed the ke nhung dinh luat co ban
nhdt nhu dinh luat bdo toan khd'i lugng, bao todn ddng
lugng, bao toan nang lugng...
Cdc dinh luat bdo todn ed vai trd rat quan trgng trong
nghien cftu vat li vi chung cd ITnh vuc dp dung rat rdng rai.
144
Cac dinh luat bdo toan cho ta mdt phuong phap nghien
Cliu mdi ma khdng can su dung cae dinh luat co ban quen
thudc cua ddng luc hgc.
Trong bai ndy ta nghien ciiu dinh luat bao toan dau
tien, dd la dinh luat bao todn ddng lugng.
3. Dinh luat bao toan dong iuung
a) Tuong tac ciia hai vat trong mdt he kin
Xet mdt he kfn gdm hai vat ed khdi lugng m^ va ^2
tuong tae vdi nhau. Ban ddu chung ed vecto van tdc ldn
lugt la Vy va tJj. Sau thdi gian tuong tac At, cae vecto van
tdc bie'n ddi thanh vl va yj •
Ggi FJ la lue do vat 2 tae dung len vat 1. Theo dinh
luat II Niu-ton, ta cd :
F1 = m,a, = m, —^ = m, —
- "M"] - "'1 ~rr - '"1
At ' At
Tuong tu, ggi Fj la luc do vat 1 tac dung len vat 2, ta
cQng cd :
p. ^ Ai;2 tJ, ~ ^2
K = m-yO-y = nin — - ^ = niy -^
I I I I ^f ^ At
Nhung theo dinh luat III Niu-ton :
^1 = -Fl
Vay : ^, ^ ^, ^
m^(V\ -Vy) = -m2(v2 -V2)
P = P' (31.4)
Ta hay tfnh ddng lucmg mv cho ttoig xe va ca he, sau dd so sanh cac gia
trj trudc va sau va cham. Thf nghiem dupc tien hanh trong ba trudng hpp
khac nhau vdi sai sd trung binh ciia van tdc la 0,02 m/s (van tdc trung binh
duoc tfnh sau mdt sd khoang thdi gian Af bdng nhau).
Bang 1 thd'ng k6 cac kei qua ciia mdt thf nghiem da thuc hien.
Bdng 1
Lan1
0,90 0,16.0,90 0 0 0,45 j 0,16.0,45 0,45 j 0,16.0,45 j
mi = m2 = 0,16 kg
Lan 2
m, = 0,32 kg 0,80 0,32.0,80 0 0 0,52 0,32.0,52 0,52 0,16.0,52
m2 = 0,16kg
! i
Lan 3
m, = 0,16 kg 0,98 0,16.0,98 0 0 0,32 0,16.0,32 0,32 0,32.0,32
m2 = 0,32 kg
Trong pham vi sai sd, ta nhan tha'y trong tai ca cac ldn thf nghiem, kSi
qua sau day dupc nghiSm dting :
K6i qua nay cho ta nghiSm lai dinh luat bao loan dOng lupng ap dung cho
trudng hpp don gian : h6 kfn gom hai vat tuong tac, trong do cd mdt vat ban
ddu dting yen.
147
1. The nao la he kin ? Cho vi du.
2. Djnh nghia dong lugng cua mot vat, cua mpt he vat. Chftng to cac he thftc F = ma va F = —
la tuong duong. Cho bie't y nghTa cua khai niem xung lugng cua luc.
3. Phat bieu djnh luat bao toan dgng lugng va vie't phuong trinh cho trudng hgp he hai vat.
4. Tft phuong trinh (31.5') suy ra rang don vj dong lugng trong he SI cdn cd the do bang N.s. Bang
each thay don vj niutan bang bieu thftc cua ng hay chftng to rang hai don vj khac nhau cua ddng
lugng la kg.m/s va N.s, thuc chat chi la mot.
5. Trong bdng da, khi ngudi thu mdn bat mpt qua bdng sijt rat cang, ngudi dd phai lam ddng tac keo
dai thdi gian bdng cham tay minh (thu bdng vao bung). Hay giai thich tai sao.
i BAI TAP
2. Mpt qua bdng khdi lugng m dang bay ngang vdi van tdc v thi dap vao mpt bftc tudng va bat trd lai
vdi cung van tdc. Dp bie'n thien ddng lugng ctia qua bdng la bao nhieu ?
A. mv. B. - mv. C. 2mv. D. -2mv.
3. Hai vat cd khd'i lugng m-| = 1 kg va m2 = 3 kg chuyen ddng vdi cac van tdc Vi = 3 m/s va 1/2 = 1 m/s.
Tim tdng ddng lugng (phudng, chieu, dp Idn) cua he trong cac trudng hgp :
a) Vy va V2 cung hudng. b) Vy va V2 cung phuong, ngugc chieu.
c) Vy vudng gdc vdi Vj. d) Vy hgp vdi V2 gdc 120°.
4. Giai lai bai tap 1 d bai 16 bang each ap dung djnh luat bao toan ddng lugng.
5. Mdt qua cau ran cd khd'i lugng m = 0,1 kg chuyen ddng vdi van tdc v = 4mls tren mat phang nam
ngang. Sau khi va vao mdt vach cftng, nd bj bat trd lai vdi cung van tdc 4 m/s. Hoi dp bien thien
ddng lugng cua qua cau sau va cham bang bao nhieu ? Tinh xung luc (hudng va dp Idn) cua vach
tac dung len qua cau ne'u thdi gian va cham la 0,05 s.
6. Ban mpt hdn bi thep vdi van tdc v vao mpt hdn bi thuiy- tinh dang nam yen. Sau khi va cham, hai
hdn bi cung chuyen ddng ve phia trudc, nhung bi thuy tinh cd van tdc gap 3 lan van tdc cua bi thep.
Tim van tdc cua mdi hdn bi sau va cham. Bie't khdi lugng bi thep bang 3 lan khdi lugng bi thuy tinh.
7. Mpt ngudi cd khdi lugng 60 kg tha minh roi tu do tft mpt cau nhay d dp cao 3 m xudng nudc va sau
khi cham mat rrudc dugc 0,55 s thi dftng chuyen ddng. Tim luc can ma nudc tac dung len ngudi.
148
m BAI TAP i^'- >fthw^f. :-''^ii
Khi hpc ve luc ma sat {chuong II) ta da thay mpi chuyen dong ciia ngudi, vat tren mat dait hoac
tau, thuyen tren nudc deu thuc hien dupc nho co phan luc cua mat dat hoac nudc (tuan theo dinh
luat III Niu-ton). Trong muc nay, ta se tim hifeu khai niem chuyen dong bang phan luc theo mot y
nghia khac.
Hien tupng siing giat dupc Ipi diing de khdi ddng bp phan
ddy vo dan (da bdn) ra ngoai va dua vien dan mdi vao nong
(siing ban litn thanh). Tuy nhien, cd loai siing khi ban ma sting
vdn khong bi giat liii. M6t siing thudc loai dd la sting SKZ
(siing khdng giat) do kl su Anh hung Lao dong Trdn Dai NghTa
sang ch6' trong thdi ki khang chien chdng Phap. SKZ cd nong
dt hd phfa sau, dupc ngudi chid'n sT dat len vai, nhdm ban miic
tidu qua thudc ngdm. Khi thudc siing chay no, ddy ddu dan
bay v^ phfa trudc thi ludng khf phtit ve phfa sau va thoat ra
ngoai khid'n cho siing khdng bi gidt lui.
149
2. Dong CO phan lire. Ten lira
a) Dgng co phan liic
P H Tai sao may bay canh quat Tru6c Chie'n tranh the gidi Mn thft hai, cac may
lai khong the coi la may bay bay deu thugc loai su dung dgng co canh quat. Chi
phan lgc ?
tft nua sau cua the ki XX may bay phan luc md'i ra
dd'i. Nhung may bay phan luc hien dai thudng
sft dung dgng co co tuabin nen. Phdn dau cua dgng
CO CO may nen de hut va nen khong khf. Khi nhien
lieu chay, hOn hgp khi sinh ra phut ve phia sau
vfta tao ra phan luc ddy may bay, vfta lam quay
tuabin cua may nen. Van toc cua may bay phan luc
dan dung hien dai thudng dat tft 900 - 1000 km^,
cdn cua may bay phan luc chien ddu cd the tdi tren
1300 km/h (van tdc sieu thanh).
b) Ten lira
Tft thdi nha Tdng each day tren mdt nghin nam,
ngudi Trung Hoa da biet each lam phao thang thien,
chfnh la da ap dung nguyen tdc chuyen ddng bdng
phan luc. Tdn lua hien dai cung hoat ddng theo ciing
nguyen tdc. Dieu khac biet vdi ddng co phan luc ndi
d tren la ten lua vu tru khdng cdn de'n mdi trudng
khf quyen ben ngoai. Nd cd the chuyen dgng trong
khdng gian vu tru (chan khdng) giua cac thien thi
vi cd mang theo chat dxi hoa de ddt chay nhien lieu.
De ten lua cd the dat duoc van tdc rd't ldn, cdn cd hai didu
kien. Mot la khdi lupng va van tdc ciia khf phiit ra can phai
ldn. Hai la, cdn chpn ti le thfch hpp giiia khdi lucmg ctia vd ten
lira va khdi lupng nhien lieu chiia trong nd. Tir dd ngudi ta da
tim ra giai phap che tao ten lira nhiSu tdng. Khi nhidn lieu ciia
tang mpt da chay hei thi tang mpt tir tach ra va bdc chay trong
khf quyen. Tang hai bdt ddu hoat dong va ten lira tid'p tuc tang
t*
tdc tir van tdc da dat duoc trudc dd. Do khdi lupng toan bp tdn
lira da giam dang ke, nen van tdc se tang nhanh. Qua trinh lap
lai: khi nhien lieu tang hai chay hd't, tang nay lai tu ddng tach
ra va tdng ba bdt ddu hoat dong,... Tuy nhien, theo tfnh loan,
ngudi ta thay ket ca'u ten lira ba tdng la hpp if hpn ca va hidu
Ten lifa vu tru dang rdi be phdng suat dat cao nhat.
150
Ngay nay, ten lira co van tdc ldn hon may bay phan lire rdt nhidu ldn. Nd
CO thd dat de'n cac tdc dp vu tru (xem bai 40) va do dd dam nhiem dupc vai
tro van chuyen cac phuong tidn khac nhau vao vu tru nhu phdng vd tinh nhan
tao, phdng cac tram tham dd len cac hanh tinh khac trong he Mat Trdi va dua
con ngudi vupt khdi siic hut ciia Trai Ddt di bay vao vu tru.
Bdi gidi
Ggi khd'i lugng cua ngudi la M, cua binh khi la m. He ngudi -
binh khf dugc coi la mdt he kfn. Xet trong hd quy chie'u gdn vdi
tau, tdng ddng lugng ban ddu cua he bdng 0. Theo dinh luat bao
toan ddng lugng, sau khi ngudi nem binh khf, tdng ddng lugng
ciia he cung phai bdng 0 :
MV + mv =0
Cac van tdc cua ngudi va binh khf cd cung phuong nen ddng
thftc tren cd dang dai so :
mv
MV + mv = 0 ^ V = -—r
M
Thay so, ta dugc :
V ^ ^ = -1,6 m/s
Bai 2
Hai vat cd khdi lugng my va m2 chuyen ddng ngugc chidu
nhau vdi van tdc f i = 6 m/s va f 2 = 2 m/s tdi va cham vao nhau.
Sau va cham, ca hai ddu bi bat ngugc trd lai vdi van tdc cd gia
tri bdng nhau fj = fT = 4 m/s. Tim ti sd khdi lugng cita hai vat.
151
Bdi gidi
Gia su chgn chieu cua v y la chieu duong. Ap dung dinh
luat bao toan ddng lugng cho he hai vat (he kfn) ta cd :
niyVy - m2V2 = -myVy + m2V2
m. ^ . 6 - 2
Thay sd va chia ca hai ve choOT2• — -m. .4 + 4
mn mn
m.
Chuyen ve ta dugc : 1 0 . — = 6, suy ra —m. = 0,6
mn
12 mn
ffi2
Bai 3
Mdt vien dan cd khdi lugng m = 3 kg dang bay thdng
dung len cao vdi van tdc v = All m/s thi no thdnh hai manh.
Manh ldn cd khdi lugng Wj = 2 kg bay theo hudng chech
Pi
len cao hgp vdi dudng thang dftng gdc 45° vdi van tdc
P2 45° I'I = 500 m/s. Hdi manh kia bay theo hudng nao vd vdi van
tdc V2 bdng bao nhieu ?
Bdi gidi
Cd the coi dan trong qua trinh nd (rat ngdn) la mdt he kin
vi cac ndi luc xuat hien khi nd rat ldn so vdi trgng luc. Trong
trudng hgp ndy, vecto van tdc cua cac manh dan cd phuong
khac nhau nen ta phai dp dung dinh luat bao toan ddng lugng
dang vecto :
mv = myVy + ^2^2 hay P = Pi + P2
Tam giac hpp bdi hai
vecto /7| va p cd mpt gdc Ta cd the bieu didn dang thftc vecto tren bdng Hinh 32.2.
bang 45° va hai canh cd Vi Py hgp vdi p gdc45°vaddldncua/7 = 3.471 = 1 413kg.m/s,
dp ldn lan lupt la p va
do ldn cua P I = 2.500 - 1 000 kg.m/s, nen ta nhan thay md'i
Pi=:^ = PCOs45°. lien he :
P = Pl^/2
Vay p*! la hinh chid'u
vuong gdc ciia /7.
Nhu vay p^ chfnh la hinh chieu vudng gdc cua p vdi goc
Tam giac ma ta xet la chieu 45° va nd hgp vdi P2 thanh hai canh hinh vudng cd
vuong va can. Canh thii: ba dudng cheo la P.
cd dp ldn bang py. Mat
khac, canh nay song song 1000
Vay :p2-py = l 000kg.m/s ; suy ra V2 = = 1000 m/s.
vdi /?) va cd dp ldn bdng 1
P2.y&yp2=P\.
Manh thft hai bay theo phuong chech len cao, hgp vdi
dudng thang dftng gdc 45°, nhung ve phfa dd'i dien vdi manh
thft nhat, vdi van tdc 1 000 m/s.
152
| j CAt: HOi
1. Trinh bay nguyen tac cija chuyen ddng bang phan iuc. Cho vi du.
2. Md ta va giai thich chuyen ddng cua loai sfta va loai muc trong nudc.
3. Neu dac diem hoat ddng khac nhau git/a ddng co phan luc ciia may bay va ten ICra. Vai trd cua ten
lira vu tru quan trpng nhu the nao ?
1. Hai xe lan nho cd khdi lugng my = 300 g va m2 = 2 kg chuyen ddng tren mat phang ngang ngugc
chieu nhau vdi cac van tdc tuong ftng v^ = 2 m/s va V2 - 0,8 m/s. Sau khi va cham, hai xe dinh vao
nhau va chuyen ddng vdi cung van tdc. Tim dp Idn va chieu cua van tdc nay. Bo qua mpi luc can.
2. Mpt ten Ifta cd khd'i lugng tdng cdng W = 10 t dang bay vdi van tdc V = 200 m/s ddi vdi Trai Dat
thi phut ra phia sau (tfte thdi) khd'i lugng khi m = 2 t vdi van tdc v - 500 m/s dd'i vdi ten Ifta. Tim
van tdc tfte thdi cua ten Ifta sau khi phitt khi vdi gia thiet toan bp khd'i lugng khi dupc phut ra cung
mdt luc.
3. Mdt vien dan cd khdi lugng m = 2 kg khi bay de'n diem cao nhat cua quy dao parabol vdi van tdc
V - 200 m/s theo phuong nam ngang thi nd' thanh hai manh. Mpt manh cd khd'i lupng my = 1,5 kg
vang thang dftng xud'ng dudi vdi van tdc vy cung bang 200 m/s. Hdi manh kia bay theo hudng nao
va vdi van tdc bang bao nhieu ?
153
C6NG VA CONG SUAT
Xet tac dung cua mdt luc len mot vat, tac diing nay co th§ gay nen hoac can trd su ddi chd ciia
vat. Ta tim mot dai lupng dac trung cho tac dung nay.
^-—Ji;^^sa^:>;^Slc-r,.. ^^
154
tu.
Fy cung phuong vdi do ddi va F2 vudng gdc vdi do Fl
1
^^f^ . ; -
hien cdng Fys, cdn thanh phan F2 khdng thuc hien
t J 1=1
Fy S-
cdng vi theo phuong cua F2 khdng cd do ddi cua
Hinh 33.2
diem dat cua luc.
Toa godng chuyen ddng tren dudng
Nhu vay, cdng cua luc F bdng FyS. Nhtmg vi ray chiu tac dung cija luc keo F hop
Fl = Fcosa nen cdng A bay gid bdng : vdi hudng cua dp ddi mpt gdc a.
Cdng A theo (33.2) cdn cd the
A = Fscosa (33.2)
bieu didn dudi dang tfch vo hudng
Ta thdy 5cosa la hinh chieu cua dd ddi tren ciia hai vecto F va ? :
phuong cua luc. Tft dd, dinh nghia tdng qudt ciia A=Fs (33.2')
cong nhu sau : H I Tuc ngftcd cau :
Cong thuc hien bdi mgt luc khong doi la dai Cita mot dong, cong mgt nen
lugng do bang tich do Idn ctia luc va hinh chieu Khai niem cdng nay cd phai la
cua do ddi diem dat tren phuong ciia luc. cdng CO hgc khdng ? Tai sao ?
155
Cong cua luc bien doi
'/
6 tren, ta chi tfnh cong ciia mpt luc khong doi (ca vd
AS^ phuong, chieu va dO ldn) va dp ddi la mpt doan thang. Con
trong trudng hpp luc bien ddi va quy dao khdng thang thi cong
dupc tfnh nhu thd' nao ?
A
Giii sir vat chuyen ddng trdn mpt dudng cong bdt ki til A
din B. Ta cd the tudng tupng chia dudng cong thanh nhiing
doan dii nhd A.y sao cho mdi doan dd cd thi xem nhu mdt doan
thang (Hinh 33.3). Ddng thdi vi doan thing da coi la dii nho
ndn cd the' coi luc tac dung trong khoang thdi gian nay la
khdng doi. Cdng thuc hien trdn quang dudng vd cung nhd nhu
thd' gpi la cdng nguydn td AA = FAs.
Vdi ldp ludn nhu vay, vi nguydn tdc, cdng toan phdn ma
luc thuc hidn trdn ca quang dudng se bdng tdng cdc cong
nguydn td (dupc tfnh bang phep tfnh tich phan).
2-. Copgsi^a:
a) Dinh nghTa
Hai vat khdc nhau thuc hien cung mdt cdng nhu
Cdng sudt dac trung cho kha nhau nhung thdi gian de thuc hien cdng co the
nang thuc hidn cdng nhanh hay khac nhau, dieu dd cd nghia tdc dp thuc hien cdng
cham. Mpt may cd cong sudt cang cua chung la nhanh cham khac nhau. Chang han
ldn nd'u thdi gian de thuc hien mdt
cdng cho trudc cang ngdn.
mdt cdn cau nang mdt vat nang len cao nhanh hon
mdt ngudi dung rdng rgc keo vat nang dd len ciing
do cao.
Ngudi ta dung khai niem cdng sudt de bieu thi
tdc do thuc hien cdng cua mdt vat (ngudi, may...) va
Bang 1
dinh nghia :
Mot so gia trj cong suat
..^ jiLg .•ii.-h Ik 'S.m Suffrag co gia tri bang thuo
so gM'a corfig A va thM gian t can de thirc hien
Trai tim dap 60 nhip/phut 30 W
cong av.
Vandpng vien nang ta 150 kg 3,3 kW
Md td 500 cm3 70 kW Kf hieu cdng sua't la £F:
May bay t h i tiiao 74 kW
0 td tai hang nang 300 kW £P=- (33.3)
t
Tau hoa cao tdc (TGV) 8,8 MW
Moi td may phat dien nha b) Don vi
may thuy dien Hoa Binh 240 MW Trong he SI, cdng sudt dugc do bdng odt, ki hieu
la W. '
!56
1 oat ia cong suat cua jriay sinh cocg 1 jun
trong 1 giay
,w=ii
1 S
• Co mgt don vi cdng dd gay nhdm ldn vdi don - Can cau 1 nang vat 900 kg len
cao 10 m trong 1 min.
vi cong sua't, do la kildoat gid, kf hieu la kW.h, bang
cdng cua mgt luc (mdt may) cd cdng sudt 1 kildoat - Can cau 2 nang vat 2 CyOO kg
(kW) thuc hien trong 1 gid (h). len cao 6 m trong 2 min.
Fv (33.4)
t t
157
3. Hieu suat
Trong chuong trinh THCS, ta da hgc dinh luat bao toan cdng.
Cdn ndi rd cdng chi dugc bao toan trong trudng hgp If tudng
khdng cd ma sdt. Trong thuc te, khi van hdnh, mdt mdy ludn
ludn chiu tac dung cua luc ma sdt cdn trd chuydn ddng cua nd.
Luc nay thuc hien cdng am lam hao phf nang lugng, vi the cdng
Hieu sudt cho bid't cd ich A' cua mdy bao gid cung nhd hon cdng A do luc phat
ti Id (cd the tfnh theo ddng thuc hien.
phan tram) giifa cong
cd fch va cong toan Ti sd: ^ ' = 4" (33.5)
phdn do may sinh ra
khi hoat ddng. ggi la hieu sudt cua may, cd gia tri ludn nhd hon 1.
158
iSI CAU HOI
1. Djnh nghTa cdng co hoc va don vi cdng. Vi^'t bieu thftc tfnh cdng trong trudng hgp td'ng quat.
3. Djnh nghia cdng suat va don vj cdng suat. Neu y nghia cua cdng suat.
^ ; BAI TAP
2. Mgt tau thu9 chay tr6n song theo dudng thang keo m6t sa lan chd hang vdi luc khdng
ddi F = 5.103 N H^J |^hi luc thuc hien dugc mdt cdng bang 15.10^ J thi sa lan da ddi cho theo
phuong cOa luc dugc quang dudng bang bao nhieu ?
3. Mot vat khdi lugng r?? = 3 kg dugc keo len tren mat phang nghieng mdt gdc 30° so vdi phuong
ngang bdi mot luc khdng ddi F = 50 N doc theo dudng ddc chinh. Hay xac djnh cac luc tac dung
I6n vat va cdng do tftng luc thuc hien vdi do ddi s = 1,5 m. Bo qua ma sat ciia chuydn ddng.
4. Mpt vat cd khdi lugng m = 2 kg roi tu do tft do cao /? = 10 m so vdi mat da't. Bd qua sftc can ciia
khdng khi. Hoi sau thdi gian 1,2 s trpng luc da thuc hien dugc mdt cdng bang bao nhieu ? Cdng
sua't trung binh cua trpng luc trong thdi gian 1,2 s va cdng suat tfte thdi tai thdi diem f = 1,2 s khac
nhau ra sao ?
5. Mdt may bom nudc mdi giay cd the bdm dugc 15 / nudc len be nudc d dp cao 10 m. Neu coi mpi
tdn hao la khdng dang ke, hay tfnh cdng suat cua may bdm. Trong thuc te hieu suat cua may bom
chi la 0,7. Hoi sau nCra gid, may bom da thuc hi6n mdt cdng bang bao nhieu ? Lay g = 10 m/s2.
159
r
r,Ait^
^^mu riAr^u
Trong chuong trinh THCS, ta da co nhQng khai niem so bp ve nang lupng. Ta biet rSng mot vat
CO nang tetig ne'u vat do c6 kha nang sinh cong. Hay xem neu do chuyen dong ma vat co kha nang
sinh cong thi nang luong cda vat thuoc dang nao.
1. Dong nang
Ta hay quan sat mdt qua nang treo d ddu mgt can
cau. Nd dang dugc dung de pha mdt bftc tudng
(Hinh 34.1). Qua nang cd khd'i lugng cang ldn va
dugc vang cang nhanh thi hieu qua do cdng sinh ra
cung cdng ldn.
Vay qua nang khi chuyen ddng cd the sinh cdng
tfte la nd da cd mdt nang lugng. Nang lugng nay,
Hinh 34.1 Can cau vang qua nang
de pha bUe tudng nhu da tha'y, phu thugc cd van tdc va khdi lugng ciia
vat chuyen ddng va dugc ggi la dong ndng.
Tai sao trong mgt tai nan
giao thong, 6 to c6 tai trgng cang a) Dinh nghia
I6n va chay cang nhanh thi hau
qua tai nan do n6 gay ra cang Doug nang ctia mgt vat la nang htgng do vat
nghiem trgng ? chuyen dgng ma cd. Dgng nang cd gia tri bdng
3-ngt nua tich cua khdi luoTig va binh phiroTig van
G B Mgt ngudi ngoi trong toa xe
dang chuyen dgng cd dgng nang
idc ciiZ vat.
bang 0 hay khac 0 ? Kf hieu ddng nang la W^ thi :
W,, mv (34.1)
160
• Cdng thftc (34.1) xac dinh ddng nang cua chat
didm chuyen dgng va cung dung cho vat chuyen Mot sd gia trj dong nang
dong tinh tien, vi khi dd mgi diem cua vat cd cung
mgt van tdc. H'cl(J)
F r- F
, ^ F
dan deu theo phuong cua luc voi gia tdc a = —. 1 '
m 1 9
mv.
A,2 - mVn (34.2)
2. Phat bieu djnh li ve ddng nang. Tft dd ndi rd mdi quan he gifta cdng va nang lugng.
3. Hai vat cung khdi lugng, chuyen ddng vdi ciJng van tdc, nhung mpt theo phuong ngang va mdt theo
phudng thang dftng. Hai vat cd cung ddng nang hay khdng, cung ddng lugng hay khdng ?
4. Luc tac dung len mdt vat chuyen ddng cd lam thay ddi ddng nang cua vat hay khdng, neu :
a) Luc vudng gdc vdi van tdc cua vat ?
b) Luc cijng phuong vdi van tdc cua vat ?
c) Luc hgp vdi phuong cOa van tdc mpt gdc a ?
^ BAI TAP
1. Mdt d td tai khdi lugng 5 tan va mpt d td con khdi lugng 1 300 kg chuyen ddng cung chieu tren
dudng, chiec trudc chiec sau vdi cung van tdc khdng ddi 54 km/h. Tinh :
a) Ddng nang ciia mdi d td.
b) Ddng nang cua d td con trong he quy chie'u gan vdi d td tai.
2. Mdt d td tang tdc trong hai trudng hgp : tft 10 km/h len 20 km/h va td 50 km/h len 60 km/h trong
cung mdt khoang thdi gian nhu nhau. Ne'u bo qua ma sat, hay so sanh xem luc tac dung va cdng
do luc thuc hien trong hai trudng hgp cd bang nhau khdng. Tai sao ?
3. Mpt vien dan khdi lugng m = 10 g bay ngang vdi van tdc Vy = 300 m/s xuyen
qua tam gd day 5 cm. Sau khi xuyen qua go, dan cd van tdc 1/2 = 100 m/s.
Tinh luc can trung binh cua tam go tac dung len vien dan.
4. Tren mat phang nhin nam ngang, vat chiu tac dijng cija hai luc F, va F2
trong mat phang va cd phuong vudng gdc vdi nhau (Hinh 34.3).
Khi vat djch chuyen dugc 2 m td trang thai nghi, ddng nang cua vat bang
bao nhieu ? Xet cac trudng hgp :
a)Fi = 10N, F2 = 0. b)Fi =0, F2 = 5N. c) F^ = Fj = 5 N. Hinh 34.3
5. Mdt chie'e xe dugc keo tft trang thai nghi tren mdt doan dudng nam ngang dai 20 m vdi mdt luc cd
dp Idn khdng ddi bang 300 N va cd phuong hgp vdi dp ddi gdc 30°. Luc can do ma sat cung duoc
coi la khdng ddi va bang 200 H. Tinh cdng cua moi luc. Ddng nang cua xe d cud'i doan dudng bang
bao nhieu ?
6. Mdt d td cd khdi lugng 1 600 kg dang chay vdi van tdc 50 km/fi thi rigudi lai nhin tha'y mpt vat can
trudc mat each khoang 15 m. Ngudi dd tat may va ham phanh khan cap. Gia su luc ham d td la
khdng ddi va bang 1,2.104 N. Hoi xe cd kip dung tranh khdi dam vao vat can hay khdng ?
163
^ THE NANG
) THE NANG TRONG TRUONG
164
doan thdng (Hinh 35.3). Cdng nguyen td AA do
trgng luc P thuc hien khi vat cd do ddi As la :
AA = f X hinh chieu As trdn phuong cua P, hay
AA = -PAz
Cdng toan phdn thuc hien tren cd quang dudng tft
B de'n C la :
ABC = S ^ =Y,i-P^^) = - ^ S ^ ^ = F^^
B - Zc)
Ket qua : Age = mg(z^ - z^) (35.1)
Nhdn xet:
Cdng cita trgng luc khdng phu thudc hinh dang
dudng di cua vat md chi phu thudc cac vi tri ddu va
cudi. Luc cd tfnh chdt nhu the dugc ggi la luc the
hay luc bdo todn. Hinh 35.3 Trong lue thue hien edng
Ki hieu ZA/A de cii? viec lay tdng cac
3. The nang trpng truong
cdng nguyen td AyA.
Phuong trinh (35.1) cd the viet lai thanh :
Age = wgzg - mgzc m Hay cho bie't nang lugng ma
vat cd khi dugc dat tai mpt vj tri
Ne'u kf hieu W^ = mgz (35.2) trong trgng trudng cua Trai Da't la
va ggi VK, la the ndng ciia vdt trong trpng trudng nang lugng gi ?
(ggi tdt la the nang trgng trudng) thi khi vat dich
chuyen tft vi trf 1 de'n vi trf 2 bat ki (Hinh 35.3), ta
ludn ludn cd :
A.n = W. -W. ,^^^^
'2 'i '2 (35.3)
Cdng eua trpng luc bdng hieu the ndng ciia vdt
tqi vi tri ddu vd tqi vi tri eudi, tdc Id bdng dp gidm
the ndng cua vdt.
Gid'ng nhu trudng hgp ddng nang, ke't qua nay
the hien md'i quan he : Cdng la sd do su bien ddi
nang lugng.
Z i Z i.
1,2
Zv^z
Zi > Z 2 Zi=Z2
^1
O O O
165
Neu ta chon gdc O' Idiac {OC = a) • Tft bieu thftc cua the nang trgng trudng
thi z' = z + a va
trong (35.2), ta thay gia tri the nang cua vat phu
W^ = mgz' = mgz + mga ='W^ +C thudc viec chgn gdc toa do O tai dd the nang coi
vdi C = mga (vi a tuy y nen C la mdt hang bdng 0 vd vi tri nay dugc ggi la mdc khdng ctia
sd tuy y). the nang. Mftc khdng dugc chgn khac nhau tuy
Hang sd C khdng lam thay ddi dp giam trudng hgp cu the, sao cho viec giai bai toan
the nang. Cd the' cliiing td nhu sau : dugc don gian nhdt.
• Vat d trong trgng trudng, tfte la chiu tac
= (mgZ\ + mga) —{mgZ2 +mga) dung luc hap ddn cua Trdi Dat, cd the nang
= mgz^- mgZ2 W^ - mgz nhu da ndi d tren. Trai Dat cung chiu
= W,^ - W't, = ^ 2 luc hdp ddn cua vat (cd do ldn bdng mg), nhtmg
khd'i lugng cua Trdi Ddt rdt ldn so vdi m nen
Nhu vay do giam the nang van bang
A,2 va phuong trinh (35.3) luon dung. khi vat bi hut lai gdn Trai Dat thi Trai Dat coi
Ta ndi : Tiie nang trong trudng duac nhu vdn dirng yen. The nang cua Trdi Dat khong
xac dinh sai item mot lilng sd cong. ddi, coi nhu bdng 0. Do dd, the nang cua he vat -
Trdi Dat cung bdng the nang Wy - mgz cua vat.
• Ngoai Trai Ddt, mgi thidn the trong vu tru
deu hut ldn nhau vdi luc van vat hap ddn (bai 17),
do dd cung tdn tai nang lugng dudi dang th6'
nang vd ggi chung la the ndng hdp ddn. The nang
trgng trudng chi la trudng hgp rieng cua the nang
hdp ddn.
• Don vi the nang trong he SI cung la jun (J),
gidng nhu cdng.
Hinh 35.5 NgUdI cCfta O tren da ndi trgng luc la luc the. Ngoai ra
Qua ta la mot vat ran. Ne'u m la khdi cdn luc van vat hap ddn, luc dan hdi, luc tinh
lUdng cua ta va ZQ la do cao cua {rong dien... cung ddu la luc the. Luc ma sat khdng
tam cua nd ddi vdi mat da't thi the nang phdi la luc the vi cdng cua nd phu thudc hinh
cua ta trong trong trUdng la mgiQ.
dang dudng di.
^ 3 Tim sU khac nhau gifta dgng Khdi niem the nang ludn gdn vdi luc the, vi
nang va the nang. chi cd luc the tac dung len mdt vat mdi tao cho
vat cd the nang. The nang la nang lugng ciia mpt
he CO dugc do tuong tac giua cac phan ciia he (vi
du Trai Dat va vat) thdng qua luc the. The nang
phu thudc vi trf tuong dd'i cua cac phdn dy.
166
&
CAU HOI
1. Hay neu cac dac diem cua the nang. Gifta ddng nang va the nang cd gi khac nhau ?
2. Djnh nghTa luc the. The nang lien quan den luc the nhu the nao ?
3. Viet bieu thftc cua the nang trpng trudng. Neu the nang dugc xac djnh sai kem mpt hang sd cdng
tuy y thi dp giam the nang cd bang cdng cua trpng luc khdng ?
4. Giai thich y nghTa he thftc :
^2 = Wu-Wu
m BAI TAP
1. Chpn causal.
A. The nang cua mdt vat tai mdt vi tri trong trpng trudng phu thudc ca vao van tdc cua nd tai
vj tri dd
B. Cdng duong do trpng luc thuc hien bang dp giam the nang cua vat trong trpng trudng.
C. The nang dugc xac dinh sai kem mdt hang sd cdng, nhung hang sd nay khdng lam thay ddi
dp giam the nang khi trpng luc thuc hien cdng.
D. The nang cua mpt vat trong trpng trudng thuc chat cung la the nang cua he kin gdm vat va
Trai Dat.
2. Dudi tac dung cua trpng luc, mdt vat cd khdi lugng m trugt khdng ma sat tft trang thai nghi tren mpt
mat phang nghieng cd chieu dai 6C = / va dp cao BD = h (Hinh 35.6). Hay tinh cdng do trpng luc
thuc hien khi vat di chuyen tft 6 de'n C va chftng to cdng nay chi phu thudc su chenh lech dp cao
gifta hai diem 6 va C.
3. Trong cdng vien giai tri, mdt xe cd khdi lupng m = 80 kg chay tren dudng ray cd mat cat nhu tren
Hinh 35.7. Op cao cDa cac diem A, B, C, D, E dugc tinh dd'i vdi mat da't va cd cac gia tri;
ZA = 20 m, ZQ = 10 m, ZQ = 15 m, ZQ = 5 m, z^ = 18 m.
167
Tinh dp bie'n thien the nang cua xe trong trpng trudng khi nd di chuyen :
a) Tft A den B. b) Tft B den C.
c) Tft A den D. d) Tft A den E.
Hay cho biet cdng ma trpng luc thuc hien trong mdi qua trinh dd la duong hay am.
4. Mpt can cau nang mdt conteno cd khdi lugng 3 000 kg tft
mat dat len dp cao 2 m (tinh theo di chuyen cua trpng
tam cua conteno), sau dd ddi hudng va ha nd xud'ng san
mpt d td tai d dp cao each mat da't 1,2 m (Hinh 35.8).
a) Tim the nang cua conteno trong trpng trudng khi nd o
dp cao 2 m. Tinh cdng cua luc phat ddng (luc cang cua
day cap) de nang nd len dp cao nay.
b) Tim dp bie'n thien the nang khi contend ha tft dp cao
2 m xud'ng san d td. Cdng cua trpng luc cd phu thudc
each di chuyen conteno giua hai vj tri dd hay khdng ? Hinh 35.8
Tai sao ?
5. Mpt budng cap treo chd ngudi vdi khdi lugng tdng cdng 800 kg di tft vj tri xua't phat each
mat da't 10 m tdi mdt tram dftng tren niji d dp cao 550 m, sau do lai di tie'p tdi mpt tram khac d
dp cao 1 300 m.
a) Tim the nang trpng trudng cua vat tai vj tri xua't phat va tai cac tram dftng.
- Lay mat dat lam mftc khdng.
- Lay tram dftng thft nha't lam mftc khdng.
b) Tinh cdng do trpng luc thuc hien khi budng cap treo di chuyen ;
- Tft vi tri xua't phat tdi tram dftng thft nhat.
- Tft tram dftng thft nha't tdi tram dftng tie'p theo.
Cdng nay cd phu thudc viec chpn mftc khdng nhu 6 cau a) khdng ?
168
TH£ NANG DAN H6I
Ta da bieit canh cung khi bi udn cong se d u t r u mpt nang
luong duoi dang the nang. Co the ke them nhi€u vi dy tuong
tu nhu Id xo bi nen, cau nhay tren be boi khi bi nhun cong,
cay sao mem dupc udn cua van dong vien nhav sao,...
169
Cdng nguyen td do luc dan hdi thuc hien trdn
mdt doan bien dang Ax cd gia tri :
AA - FAx = -kxAx
Cdng toan phdn bang tong cua tdt ca cdc cdng
nguydn to. Ta cd the dung phuong phap dd thi de
tinh cdng toan phdn nay. Tren Hinh 36.2, cdng
nguydn td dugc bieu diSn bdng di6n tich dai chii
Ax X2 nhat mau xanh cd hai canh la kx va Ax. Cdng tat ca
cdc dien tich nguyen td trong pham vi gidi han tren
Hinh 36.2 Do thi di tinh cong cCia true X tft gia tri Xy den gia tri X2, ta dugc cdng toan
lUc dan hoi
phdn Ay2, cdng nay cd gia tri bdng dien tfch hinh
thang BCDE, cung bdng hieu didn tich hai tam giac
OCD vd OBE :
I S Dua vac cdng thftc (36.2), ^2-^2 KJC] JC]
(36.3)
N6'u cdng them mot hang sd C Cdng cua luc ddn hdi bdng dp gidm the ndng
tjai Id vao ve phai ciia (36.3), tiic la ddn hoi.
Wih +C Don vi ciia the nang dan hdi cung la jun (J).
2
thi cOng Aj2 ciia luc dan hoi da tinh
Ghi chu : Neu tfnh the nang cua qua cdu dudi tac
duoc theo (36.2) van thoa man dung cua luc dan hdi thi cung dugc bieu thftc (36.3).
phuong tnnh (36.4). The nang cua qua cdu dudi tac dung cua luc dan hdi
cung la the nang dan hdi.
Tuy nhien, can luu y rang toa do
X cung la gia tri dai sd ciia do bien
dang. VI vay, phai chpn gdc toa do
tai vi tri ma Id xo Ichong bien dang.
170
fg] CAU HOI
1. Neu dac diem cua luc dan hdi va cdng thftc xac djnh no
2. Tinh cdng ma luc dan hdi thuc hien trong bien dang cua Id xo. Cdng nay lien he vdi dp bien thien
the nang dan hdi nhu the nao ?
3. Viet bieu thftc cija the nang dan hdi. Neu cac tinh chat cua the nang nay.
B BAI TAP
1. Cho mpt Id xo nam ngang d trang thai ban dau khdng bj bien dang. Khi tac dung mdt luc F = 3 N
keo Id xo cung theo phuong ngang, ta tha'y nd dan dugc 2 cm.
a) Tim dp cftng cua Id xo.
b) Xac djnh gia trj the nang dan hdi cua Id xo khi nd dan dugc 2 cm.
c) Tinh cdng do luc dan hdi thuc hien khi Id xo dugc keo dan them td 2 cm den 3,5 cm. Cdng nay
dudng hay am ? Giai thich y nghTa. Bo qua mpi luc can.
2. GiO mdt vat khdi lugng 0,25 kg d dau mdt Id xo dat thing dftng vdi trang thai ban dau chua bj
bien dang. An cho vat di xudng lam Id xo bj nen mdt doan 10 cm. Tim the nang tdng cdng cua he
vat - Id xo tai vj tri nay. Ld xo cd dp cftng 500 N/m va bo qua khdi lugng cua nd Cho g = 10 m/s^
va chpn mftc khdng cua the nang tai vj tri Id xo khdng bie'n dang.
171
}^l DINH LUAT BAO TOAN CO NANG
Ta hay quan sdt chuyen ddng cua con lde don
gdm mdt vat nhd cd khdi lugng m treo d ddu mdt sgi
day khdng dan chieu ddi /, ddu kia cua day dugc gift
cd dinh (Hinh 37.1). Dua vat len mdt do cao xac
dinh rdi tha cho vat chuyen ddng tu do. Ta thdy vat
di qua vi trf can bdng (ung vdi phuong thang dftng
cua day), tie'p tuc di len cham ddn vd dimg lai d mgt
dd cao bdng do cao ban ddu. Sau dd, vat lai di xudng
Hinh 37.1 Con lac don qua vi tri can bdng, tiep tuc di len,...
Chuyen dong ciia con lac don
dupc gpi la dao dong. Trong qua trinh chuydn ddng, ddng nang va the
nang cua vat trong trgng trudng lien tie'p thay ddi.
Trong bai nay ta se xet xem cd md'i quan he gi giua
A do bien thien cua hai dang nang lugng ndy.
172
Cac gia tri ciia van tdc v va do cao z tai cac vi tri H I Mdt vat dugc tha roi tU do tft
dau va cud'i trong chuyen ddng la bat ki, do dd tdng do cao h xudng da't. Hay ap dung
dgng nang va the nang trong trgng trudng ciia vat la dinh luat bao toan co nang de
khdng ddi (Hinh 37.3). Dinh nghia tong ddng nang chftng to rang van tdc cua vat khi
cham da't la :
va the nang la ca ndng cua vat, ta cd dinh luat bao
toan CO nang phat bieu nhu sau : v = ^2gh
The nang cua vat trong trpng
Trong qua trinh chuyen ddng, neu vat ehi chiu trudng cung la the ndng aia he vdt -
tdc dung cua trpng luc, ddng ndng co the chuyen Trdi Ddt. Trong tuong tac voi vat,
thdnh the ndng vd ngugc lqi, vd tdng cua chung, Trai Dat cd Ididi iupng rat ldn nen coi
tuc Id ca ndng cua vdt, dugc bdo todn (khdng ddi nhu dung yen (cd dong nang bang 0).
VI le dd CO nang ciia he vat - Trai
theo th&i gian). Dai cQng la co nang ctia vat trong
trpng trudng. Co the phat bieu : "Cff
b) Trudng hgp luc dan hoi ndng cUa lie vat - Trdi Bdt (he kiu,
tuong tdc bdng lite tlie) duqc bdo todn".
Ta trd lai vf du con Idc Id xo trong bai trudc. Dudi
tac dijng cua luc dan hdi, vat gdn d ddu Id xo thuc
hien dao ddng quanh vi trf can bdng (Hinh 37.4a).
Luc dan hdi la luc the, do dd ta co the ap dting each
lap luan tuong tu vdi trudng hgp trgng luc dd suy ra
dinh luiit bao toan co nang.
Trong qua trinh chuyen ddng, khi dgng nang ciia
vat tang thi the nang dan hdi giam va ngugc lai,
nhung tdng ddng nang va the nang, tuc la co nang
ciia vat, thi ludn bao toan (Hinh 37.4b).
Ta cd :
W = W. M/^h
•'dh = ^ - + — = hang so (37.4)
173
2. Bien thien co nang. Cong cua luc khong phai
luc the
Khi ngoai luc the, vat cdn chiu tac dung cua luc khdng phai
luc the, vf du luc ma sat (hay luc can ndi chung), co nang cua
vat se khdng bao toan. Ta hay tim do bien thien co nang cua vat
trong trudng hgp nay.
Theo dinh If ddng nang, ta cd tdng cdng cua cac luc tac dung
bdng do bie'n thien ddng nang cua vat khi vat di chuydn tft vi tri
1 den vi trf 2 :
Mat khac, ta cdn cd the tfnh cdng cua luc the theo do bie'n
thien the nang :
Khi ndi co nang
khong bao toan, ta can Ay2 (luc the) ^ W^ - W^ (=-AWi) (37.6)
hieu la mpt phan co
nang da chuyen hoa
Phdi hgp (37.5) vd (37.6) :
thanh dang nang lupng
khac nhung gia tri
Ay2 (Itrc khdng the) = W^^ - W^ (Wy-W,)
nang lupng chung thi
van khong thay ddi.
= (Wa,+W,^)- (W^^+Wy^)
Dd la nOi dung
dinh luat quan trpng hay :
nhai ciia tii nhien,
dinh luat bao toan Aj2 (Ittc khdng the') = W2-Wy = AW (37.7)
nang lupng.
Ke't qua tren dugc phdt bilu tong quat nhu sau :
Khi ngodi luc the vat cdn chiu tac dung cua luc khdng phai
luc the, CO nang cua vat khdng bao todn va cdng cua luc nay
bdng do bie'n thien co nang cua vat.
174
Bdi gidi
Ta thdy khd giai bdi todn bdng dinh luat II
Niu-ton vi hgp luc cua trgng luc P va luc cang
day T tdc dung len vat ludn bie'n doi trong qua
trinh vat chuyen ddng. Nhung cd the dp dung
dinh luat bdo todn co nang vi trong trudng hgp
nay, chi cd trgng luc P sinh cdng, cdn luc cang
T ciia day khdng thuc hien cdng do cd phuong
vudng gdc vdi do ddi tai mgi vi trf.
Chgn C lam mdc de tfnh do cao cua vat. Ban ddu,
vat A cd do cao so vdi C Id HC -h = 1(1 - cosa),
tai dd vat cd the nang W^ = mgl(l - cosa), cdn
dgng nang thi bdng 0. Khi tdi C, the nang triet
V = ^2gl(\ - cosa)
Bai 2
Mdt xe lan nhd chay tren dudng ray tft trang
^
thai nghi, thoat ddu tren mdt doan ndm ngang B C
BC = 1 m, sau dd theo mdt dudng cong len phfa
Hinh 37.5
tren cao (Hinh 37.5). Tren quang dirdng BC,
175
xe chiu tdc dung cua luc khdng ddi F = 120 N cung chidu vdi
chuyen ddng. Bie't khd'i lugng cua xe \a m = 5 kg.
a) Tfnh ddng nang cua xe tai diem C.
b) Tim do cao cue dai h so vdi mat ndm ngang ma xe dat tdi
ne'u bd qua ma sat.
c) Vi cd ma sat nen xe chi len tdi do cao h' = 1,8 m. Hay tim
cdng cua luc ma sat.
Bdi gidi
a) Tren do ddi BC, chi cd luc F thuc hien cdng (trgng luc
CO phuong vudng gdc vdi do ddi vd bd qua ma sat). Ap dung
dinh If ddng nang, ta cd :
ABC = Fi^C = W,^ - W,^ = W,^ (v^ = 0
Tftdd :
W^^ = 120.1 - 120 J
W'd, + ^ t , = W^d, + ^ t ,
Chgn mftc khdng cua the nang trgng trudng tai mat phdng
ngang, ddng thftc tren trd thanh :
^ d , = ^ t , == f^^Sh
^d 120
Do dd : /j ^ ^ L = i±^ = 2,4 m
mg 50
A^^=AW = W,-Wa
176
f> CAU HOI
E BAI TAP
1. Mdt qua bdng dupc nem vdi mdt van tdc dau xac dinh. Oai lugng nao khdng ddi trong khi qua bdng
chuyen ddng ?
A. The nang. B. Ddng lupng.
C. Ddng nang. D. Gia tdc.
2. Mdt hdn bi cd khdi lupng 20 g dugc nem thing ddng len cao vdi van tdc 4 m/s tir dp cao 1,6 m so
vdi mat da't.
a) Tinh trong he quy chie'u mat da't cac gia trj ddng nang, the nang va co nang cua hdn bi tai luc
nem vat.
b) Tim dp cao cue dai ma bi dat duoc.
3. Mpt con lac don cd chieu dai / = 1 m. Keo cho day lam vdi dudng thang dung goc a = 45° rdi tha
tu do. Tim van tdc cua con lac khi nd di qua :
a) vj tri dng vdi gdc 30° ;
b) vj tri can bang.
4. Mdt vat dugc nem tft mat da't vdi van tdc 10 m/s hudng chech len phia tren, vdi cac gdc nem hgp
vdi phUdng nam ngang lan luot la 30° va 60°. Bd qua sdc can cua khdng khi.
a) Van tdc cham dat cua vat trong mdi lan nem thay ddi ra sao ?
b) Do cao cue dai ma vat dat duoc trong mdi trudng hpp bang bao nhieu ?
Hi/dng dan : Dung djnh luat bao toan co nang de giai, cd ket hgp vdi phudng phap ddng luc hpc.
12.VAT Li lO.NC-A
177
V A CHAM DAN H 6 I VA
KH6NG DAN HOI
¥a charn co hpc la mpt hien tupng, trong do hai vat gap nhau trong chuygn dong tirong ddi va
tuong tac qua tiep xuc trirc tiep. Theo nghia thong thuong, va cham cd nhieu dang : hai hdn bi-a
ban vao nhau, bsia dong dinh, vcft dap vao bong,... Trong bai nay, ta chi xet bai toan va cham giua
hai vat ma sau dd van tdc mdi vat bi thay ddi (Hinh 38.1). Coi hai vat va cham !a mot he, ta se van
dung nhung dinh luat bao toan doi vdi he kin 6& khao sat sir va cham.
Gia sft my va m2 Id khd'i lugng ciia cac qua cdu, Sau va cham
Vyvavj la van tdc cua chung trudc va cham. Ta cdn
Hinh 38.2
tim cac van tdc yj va V2 sau va cham. Luu y rdng
U|, ^2' Vy, V2 la gia tri dai sd cua cac van tdc, ta't ca
cac van tdc ddu cd cung phuong tren true Ox.
Na cham la dan hdi nen cd the dp dung ca su bao
toan dgng lugng va ddng nang.
Theo dinh luat bdo toan ddng lugng :
myVy + m2V2 = niyv'y + m2v'2 (38.1)
Do ddng nang dugc bao toan nen ta cd
myVy «72f2 m,v ninVn
n (38.2)
2 2 2
Co the bie'n ddi (38.1) thanh :
my (Vy - i;,') = m2 (f2 - ^2) (38.3)
va (38.2) thdnh :
my(v^ -v'^) = n?2(^2 vl) (38.4)
Gia thie't rdng Vy * v\, khi dd cd the' chia (38.4)
cho (38.3) va thu dugc :
V\ + v'y = ^2 + f^2 (38.5)
Rut v'-, = Vy + v\ -Vn va thay vao (38.3), ta tinh
dugc van tdc ciia timg qua cdu sau va cham : Bien ddi (38.5) tlianti
V\-V2 =-(v\-v\)
(niy - m2)Vi + 2m2V2
V, = ta dirac mot Icei qua : Trong va cham
niy + ^ 2
(38.6) diin hoi. \gn toc tuang doi ciia hai vat
( ^ 2 - my)V2 + 2myVy giii nguyen gia tri tuyet ddi, nhung
V2 =
my + »72 doi chieu.
179
Ta hay xet mdt sd trudng hgp rieng.
• Hai qud cdu co khdi lucmg bdng nhau
Neu my - /772 thi (38.6) trd thdnh uj = i;2 vd 1^2 = ^ i • Ta thay cd
su trao doi van tdc, sau va cham qua cau 1 nhan van tdc trudc va
cham cua qua cdu 2, cdn qua cdu 2 nhan van tdc trudc va cham
cua qua cdu 1.
• Hai qud cdu co khdi lugng rdt chenh lech
Gia sft W] ^ m2 vd ^1 = 0 ta cd the bien doi gdn dung cdng
mn
thftc (38.6) vdi ^ =; 0 va dugc Vy = 0, 1^2 = -^2-
m.
Dd la trudng hgp bdn mdt hdn bi nhd vao mdt qua ta sdt cd
^ 3 Tim hai vi du khdi lugng ldn hon rat nhidu, dang nam ydn. Hdn bi nho se bi
khac ve va cham bat lui trd lai vdi tdc dd trudc va cham, cdn qua ta vdn khdng
mem, ngoai cac vi chuye'n ddng.
du da neu 0 phan
dau bai 3. Va Cham mem
Mgt vien dan cd khdi lugng m dugc bdn theo phuong ngang
vao con lde la mdt thung cat cd khd'i lugng M treo d ddu mgt sgi
day. Sau khi vien dan xuyen vao thung cat, nd mdc lai d trong
dd va chuyen dgng cung thung cat vdi van tdc V. Ta hay tinh dp
bie'n thien ddng nang cua he dan - thung cat trudc va ngay sau
va cham.
trong dd v la van tdc cua dan trudc va cham, V la van tdc ciia
thung cat (cd vien dan ndm trong) ngay sau va cham. Tft do tim
dugc do bien thien ddng nang cua he :
M+m ( mv 1 mv
AW.=W. -WA = ^
m ^mv^ ( m V M „
M +m J 2 ~[l^ + m J ^^ ~~ M + m ^^^
180
4. Bai tap van dung
Bdn mdt hdn bi thuy tinh cd khd'i lugng m vdi van tdc v y vao
mgt hdn bi thep dirng yen cd khd'i lugng 3w. Tinh cdc van tdc
ciia hai hon bi sau va cham, bie't va cham la true dien va dan hdi.
Bdi gidi
Lay chidu duong la chidu cua i;,, ap dung cdng thftc (38.6),
ta duoc :
(m - 3m)v) _ 2mv,
V, =
m + 3m 2 ' m + 3m 2
Ke't qua : Sau va cham, hdn bi thuy tinh bat ngugc trd lai, hdn
bi thep bi day di, ca hai van tdc ddu cd gid tri tuyet dd'i bdng ^ .
1 ^ CAU HOI
BAI TAP
1. Dao nguoc bai tap van dung tren bang each ban true dien hdn bi thep vao hdn bi thuy tinh dang
dftng yen. Khdi lupng hdn bi thep van bang 3 lan khdi lupng hdn bi thuy tinh. Tim van tdc cua hai
hdn bi sau va cham.
2. Tren mat phang ngang, mdt hdn bi khdi lupng 15 g chuyen ddng sang phai vdi van tdc 22,5 cm/s
va cham true dien dan hdi vdi mpt hdn bi khdi lugng 30 g dang chuyen ddng sang trai vdi van tdc
18 cm/s. Sau va cham, hdn bi nhe hdn chuyen ddng sang trai (ddi chieu) vdi van tdc 31,5 cm/s.
Tim van tdc cua hdn bi nang sau va cham. Bd qua ma sat. Kiem tra lai va xac nhan tdng ddng nang
dupc bao toan.
3. Ban mdt vien dan khd'i lugng m = 10 g vdi van tdc v vao mpt ^y^//^.'^^/^/^.'/
tui cat dugc treo nam yen cd khdi lupng M= 1 kg. Va cham
la mem, dan mac lai trong tiii cat va chuyen ddng ciing vdi
till cat.
a) Sau va cham, tui cat dugc nang len dp cao /? = 0,8 m so
vdi vj tri can bang ban dau (Hinh 38.3). Hay tim van tdc cua
dan (tui cat dugc gpi la con lac thur dan vi nd cho phep xac
djnh van tdc cua dan). Dan
b) Bao nhieu phan tram ddng nang ban dau da chuyen
thanh nhiet lugng va cac dang nang lupng khac ?
Hinh 38.3
181
BAI TAP yi CAC DINH LUAT BAO TOAN
2. Dinh luat bao toan co nang (cho vat chiu tdc dung cua
luc the): Co nang cd gid tri khdng ddi. Do tang (hoac giam) cua
ddng nang bdng do giam (hoac tang) cua the nang.
Neu ngoai luc the, cdn cd luc khac (khdng phai luc the) tac
dung len vat, thi co nang cua vat khdng bao todn vd cdng cua
luc dd bdng do bie'n thien co nang cua vat.
Bail
Mdt thuyen cd chieu dai L =; 5,6 m, khd'i lugng M = 80 kg
chd mdt ngudi cd khd'i lugng m - 52 kg, cd hai ban ddu diing
yen tren mat hd phdng lang. Ne'u ngudi budc tft mui thuydn
den dudi thuyen thi thuyen dich chuyen so vdi nudc dugc do ddi
bdng bao nhieu va theo chieu ndo ? Bd qua sftc can cua nudc.
Bdi gidi
He ngudi - thuydn dugc coi la he kin vi trgng luc va luc ddy
Ac-si-met can bdng vdi nhau. Ggi v la van tdc cua ngudi ddi vdi
182
thuyen, V la van tdc cua thuyen dd'i vdi nudc, tft do van tdc cua
ngudi ddi vdi nudc \a v + V, cac van tdc ddu cd cung phuong
ndm ngang. Ap dung dinh luat bao todn ddng lugng cho he kfn,
ta cd :
m(v + V) + MV = 0
Suy ra
V _ m
v M +m
Dau - chiing td van tdc cua ngudi dd'i vdi thuyen va van tdc
ciia thuyen dd'i vdi nudc cd chidu ngugc nhau.
Thdi gian de ngudi di tft ddu de'n cud'i thuydn cung la thdi
gian de thuydn dich chuyen dugc do ddi i :
^ ~ V ~V
Thay sd : 52
s= -.5,6 = -2,2 m
80 + 52
Ddu - chftng td thuyen chuyen ddng ngugc chieu vdi ngudi.
Bai 2
Mdt qua cdu cd khdi lugng M = 300 g ndm d mep ban. Mdt
vien dan cd khdi lugng m = 10 g bdn theo phuong ngang dung
vao tam qua cdu, xuyen qua nd va roi each mep ban d khoang
each ndm ngang Sj = 15 m, cdn qua cdu thi roi each mep ban d
khodng each Sy = 6 m. Bie't chidu cao eua ban so vdi mat dat la
/; = 1 m. Tim : „
a) Van tdc ban dau cua dan.
b) Bie'n thien ddng nang cua he trong va cham. ^^,
Bdi gidi
a) Ap dung cdng thftc chuyen ddng cua vat dugc
Hinh 39.1
nem ngang tft indt do cao h so vdi mat da't, ta cd :
l2h . IJ_
Vt
g ' V 2/7
183
Thay sd, ta tim dugc van tdc cua qua cdu sau va cham
"•=W^="vlf='" "'^
va van tdc cua dan sau va cham :
Ggi u la van tdc ban ddu cua dan, dp dung dinh luat bao toan
ddng lugng theo phuong ngang cho he dan va qua cdu, ta co :
mu = Mvy + mv2
suy ra :
M 0,3
u = —u, + Vn
Ul + V2 == 7r7TT-13,3 -I- 33,2 = 432,2 m/s
m ' 2 Qoi
Do giam ddng nang nay chuyen thdnh nhiet lugng tod ra sau
va cham.
Bai 3
Mdt ngudi nang 650 N thd minh roi tu do tft cdu nhdy d dp
cao 10 m xud'ng nudc.
a) Tim van tdc cua ngudi d do cao 5 m va khi cham nudc.
Lay g = 10 m/s2.
b) Neu ngudi dd nhdy khdi cdu vdi van tdc ban ddu t^o = 2 m/s
thi khi cham nudc, van tdc se la bao nhieu ?
c) Vdi dieu kien d cau b), sau khi cham nudc, ngudi chuydn
ddng them dugc mdt do ddi 5 = 3 m trong nudc theo phuong
thdng dftng thi dtmg. Tfnh do bie'n thien co nang cua ngudi.
184
Bdi gidi
a) Van td'e roi tu do cua ngudi d do cao 5 m :
b) Chgn mftc khdng cua the nang trgng trudng tai mat nudc,
ap dung dinh luat bao todn co nang cho ngudi, ta cd :
AW^ = -AW^
2 ....,2
mv2 mv,
^ = rngh2-0
V2 = vl+ 2gh2
Ke't qua :
^ A^^^ = - 8 580 J
Bie'n thien co nang cd gia tri am, chftng td co nang ciia
ngudi giam.
Bai 4
Mdt van ddng vien nhay cao trong mdt ldn thi dau da vugt
qua xa d do cao 1,95 m. Ngudi nay cd khd'i lugng m = 72 kg vdi
vi trf trgng tam cua minh d each mat ddt 1 m.
a) Khi ngudi nhay qua xa, trgng tam cua ngudi cao hon xa
10 cm. Hdi do bien thien the' nang cua ngudi trong qua trinh
nhay bdng bao nhieu ?
185
b) Trong khi chay lay da, van ddng vien dat van tdc Vy = 5,5 m/s
d chan xd. Theo li thuye't thi ngudi dd cd the dat tdi do cao nao
neu coi rdng toan bd ddng nang ban ddu chuyen thanh the nang ?
c) Thuc te 0 diem cao nhat ma ngudi da vugt qua xa, van tdc
theo phuong ngang khdng hodn todn triet tieu. Hay tim gia tri
van tdc ^2 do.
Bdi gidi
a) Ggi hy la do cao cua trgng tam cua ngudi so vdi mat dat
trudc khi nhay, h2 la do cao cua trgng tam khi ngudi vugt qua
xa d tu the ndm ngang
/2j = 1 m,/?2 = 1,95 + 0,1 = 2,05 m
Do tang the nang bdng :
W^^_ - Wy^ = mg(h2 -/?,)= 72.9,8.1,05 = 740,9
b) Ddng nang ban ddu bdng :
Ne'u ddng nang chuyen hodn toan thanh the nang thi trgng
tam cua ngudi cd the tang do cao den gid tri cue dai h^^^ vdi:
Ngudi se vugt qua xd vdi do cao cua trgng tam d each mat dat
^ = ^max + /?! = 1,54 + 1 = 2,54 m
c) Thuc te, trgng tam cua ngudi chi dat dugc do cao 2,05 m
so vdi mat dat. Dinh luat bao todn co nang cho ta :
^ d , - W^d, = ^ t , - \
2^d,_ /2.348,1
186
CAC DjNH LUAT KE-PLE
CHUYIN DONG CUA VE TINH
Ke-ple
(Johannes Kepler 1571 - 1630,
nha thien van hoc ngudi DUc)
1. Md dau
Tu xa xua, con ngudi da chu y tim hieu nhung
hien tugng thien nhien hdng ngay xdy ra tren bdu
trdi, nhu Mat Trdi mgc va lan, trang trdn trang
khuyet, thdi tiet thay ddi bd'n mua... Vi the mdn
Thien van hge da ra ddi rat sdm, tft thdi Cd Hi Lap.
Tft nam 140 sau Cdng nguyen, quan diem cua
Ptd-le-me coi Trai Da't la trung tam cua vu tru da Hinh 40.1
thd'ng tri trong nhidu the ki, mai cho tdi khi thuye't
nhat tam eiia Cd-pee-nic ra ddi (nam 1543). Theo
Cd-pec-nic, ngudi dat ndn mdng cho Thien van hgc Mdi elip cd hai true vuong gdc,
tren dd ngirdi ta xac dinh cac ban
ngay nay, thi Trai Ddt chi la mdt trong nhieu hdnh true ldn ki hieu la a va eae ban true
tinh quay quanh Mat Trdi. nhd ki hieu la h (Hinh 40.1). F, va F,
duac goi la cac tieu diem ciia elip.
Dua tren nhung sd lieu quan sdt ve vi trf cua cac nam ddi xung tren hai ban true ldn
hanh tinh trong nhieu nam, nha thien van hge va ta cd ding thiJe sau day dien ta
Ke-ple da tim ra ba djnh luat md td chfnh xac quy dinh nghTa cua elip noi d tren :
luat chuyen ddng cita cac hanh tinh (nam 1619). MF, + MF-, = 2a
187
2. Cac djnh luat Ke-ple
Dinh ludt I. Mgi hanh tinh deu chuyen ddng
theo cac quy dao elip md Mat Trdi la mdt tieu
diem (Hinh 40.2).
Dinh ludt II. Doan thang ndi Mat Trdi va mdt
hanh tinh bat ki quet nhiJng dien tfch bdng nhau
Hinh 40.2 "Tdc do" dien tich cCia hanh
tinh bang hang so'
trong nhiing khoang thdi gian nhu nhau.
Dinh ludt HI. Ti sd gifta lap phuong ban tnic
ldn va binh phuong chu ki quay la gidng nhau
BDI Tft djnh luat II Ke-ple, hay suy cho mgi hdnh tinh quay quanh Mat Trdi.
ra he qua : Khi di gan Mat Trdi, hanh
tinh CO tdc do Idn ; khi di xa Mat Trdi,
hanh tinh c6 tdc do nho. (40.1)
-'I -'2 -'i
an (40.1')
) V 2y
Quy dao ctia cac hanh tinh trong he Lire hap din tac diing len hanh tinh gay ra gia tdc nay.
Mat Trdi deu la nhiJng elip rdt gdn vdi Theo dinh luat II Niu-ton, ap diing ddi vdi hanh tinh 1,
dudng trdn, chi trir Thuy tinh (xem Bang 1). ta cd :
Do dd, ban tnae ldn a ciia quy dao elip
^i = 'Wiflht,
dirge coi la gan triing vdi ban kfnh r ciia
quy dao trdn. hay ^AV^V ATl^r,
M,
suy ra ; (40.2)
188
Kei qua nay khong phu thuoc khoi lugng cua hanh tinh, do
do CO the' ap dung eho hanh tinh 2 :
r/ GM-y
— - (40.3)
Ti An'
So sanh (40.2) va (40.3), ta tim duge cong thilc eho
dinh luat III Ke-ple gan dung la :
^^±
T^ T^
Ty = ^T2= 1,87^2
Bai 2
Tim khdi lugng M j cita Mat Trdi tft cac dft kien
eua Trai Ddt: khoang each tdi Mat Trdi r = 1,5.10 ^ ^ m,
chu ki quay T = 365.24.3 600 = 3,15.10^ s. Suy rong, ta eo the xac dinh
r-,1 1 i --1 »- jy ^ V ^-, i^A-ll XT 9/1 9 duac khoi luang ciia mot thien the
Cho hang SO hap dan G = 6,67.10 Nm-^/kg^. - u - . iu ' - v, ^' u r^ -
i=> r 1 0 f|g^ 5jg( khoang cach va chu ki cua
Bdi sidi "^^^ ^^ '^"^^ ^^^ '^' '-'^^ thien the do.
Tft (40.2) ta rut ra : M j = ^U_
GT ^ 3 Mat Trang la mpt ve tinh ciia
2 ,, T Trai Da't. Hay thie't lap cong thftc
Thay sd My = 4(3,14) (1,5.10 ) tinh khdi lugng cua Trai Oat tft
6 67 10~"(3 15 10^)~ '^^'^ ^^^^ '^^^ ^^'^ ^'"°' '^ *'^°")
cua Mat Trang va chu ki quay
Kei qud : Mj = 2A 0^0 kg cua Mat Trang quanh Trai Da't.
189
4. Ve tinh nhan tao. Toc dp vu try
Trong chuong II ta da bie't, neu nem xien mdt vat
thi do luc hdp ddn cua Trdi Dat (trgng luc), khi len
de'n mdt do cao nhdt dinh, vat se roi trd lai mat dat.
Van tdc nem cdng ldn thi tdm bay cang ldn va vat
se roi tdi mat ddt cdch chd nem cdng xa.
Neu tie'p tuc tang van tdc nem tdi mdt gia tri dii
ldn, vat se khdng roi trd lai mat da't ma se quay
quanh Trai Ddt (Hinh 40.3). Khi dd, luc hap ddn ciia
Trai Ddt hut vat chinh la luc hudng tam cdn thie't de'
Hinh 40.3 gift vat quay quanh Trai Dat. Ta ndi vat trd thanh
mdt ve tinh nhdn tqo cua Trai Dat. Sau day ta tfnh
gid tri van tdc cdn thie't de dua mdt ve tinh len quy
dao quanh Trai Ddt md khdng roi trd v6 Trdi Ddt -
dugc ggi la tdc dp vii tru cdp L
Gid sft ve tinh chuyen ddng tren quy dao tron
rat gdn Trai Ddt. Khd'i lugng cua ve tinh la m, eiia
Trai Ddt la M. Luc hdp ddn ddng vai trd luc hudng
tam va theo dinh luat II Niu-ton, ta cd :
Mm mv RjQ la ban kfnh Trdi Ddt.
R.TD RTD
GM
RTD
Ve tinh nhan tao dau tien cua
loai ngudi do Lien Xo phong Thay cdc gid tri bdng sd M = 5,89.10^"^ kg,
ngay 4-10-1957, goi la Sput-nhich. R TD 6 370 km ta tim duoc
190
Em cb biet ?
Viec phat hien Hal Vuong tinh - mot hanh tinh cua he Mat Trdi - la mot minh chftng rgc
id cua viec ftng dung cac dinh luat Van vat hap dSn va dinh luat Ke-ple trong nghien cftu
chuyen dong cua cac hanh tinh.
Cho t6i the ki XVIII, con ngUdi da bie't he Mat Trdi gom 7 hanh tinh, trong do hanh tinh
thft bay dat ten la Thien Vuong tinh dugc tim tha'y nam 1781. Tuy nhien, sau do cac nha thien
van da phat hien nhftng sai lech khi tinh toan ve quy dao cua hanh tinh nay so v6i nhftng sd
lieu do dupc trong quan sat. Nha toan hpc ngUdi Phap LP Ve-ri-e da thuc hien cac phep tinh
chinh xac dUa tren dinh luat van vat hap d i n de dU doan phai co mpt hanh tinh khac d rat
gan Thien Vuong tinh la nguyen nhan gay ra sU sai lech nay. Sau do, ong da bao cho nha
thien van ngudi Oftc Ga-lo vi tri chinh xac ctia hanh tinh mdi nay. Dem 23-9-1846, Ga-lo da
hu6ng ong kinh thien van ve vi tri do de tim va qua nhien phat hien dupc hanh tinh mdi la
Hai Vuong tinh.
Cung tUPng tU nhU the, nam 1930, bang tinh toan ngudi ta da dU doan trudc va sau do
tim dupc hanh tinh thft chin ciia he Mat Troi va dat ten la Diem VUdng tinh. Tuy nhien, trong
mot hoi nghj quoc te ve Thien van hpc hpp vao thang 8-2006, ngUOi ta da thong nha't va
quyet djnh rut Diem Vuong tinh khoi danh sach cac hanh tinh trong he Mat Trdi va xe'p no
vao loai tieu hanh tinh v6i hai li do chinh :
1. Khdi lupng cua Diem Vuong tinh qua nho de co the tao ra mot lgc hap d i n dang ke.
2. Quy dao cua Diem Vuong tinh rat khac so v6i quy dao cua cac hanh tinh khac trong he Mat Trdi.
No CO dang mpt elip rat det va c6 goc nghieng kha ldn so vdi mat phang quy dao cua Trai Oat va cua
cac hanh tinh khac (nhCing quy dao nay gan nhu nam trong cung mgt mat phang).
Bdng 1
Nhiimg so lieu chinh ve 8 hanh tinh ctia he Mat Trcfi
Hanh tinh ' Thu^ tinh JKim tinh Tr^ Dat" ^ ^ f " Moc ^ h " Thd tinh " ^ ^ ^ ^ s " H^i^tfang"
' tmh : tmh tmh
Khoang each
trung binh tdi ' ti; 46 '
108,21 i 149,6 227,94 778,34 1427 2869,6 4496
Mat Trdi den 69,8 ,
.10" km)
Chu ki j
4- i
_ .
.
.
224,7 ^^^'^^ i 1,88 ,,,^ _ 29,46 „, . ... o -
quay quanh 87,9 ngay ngay ' . 11,86 nam J 84 nam 164,8 nam '
ngay ,, . , nam nam
Mat Trdi ^ ' 1 nam
Khoi lugng
0,06 • 0,82 0,11 318 94 15 17
Khoi Itrgng
Trai Oat
Dirang
4880 : 12100 12750 6790 142 980 120 540 51 120 50 .540
kinh (km)
Khoi ll/ong rieng ; ^4 -H
5,3 5,5 3,9 i 1,3 0,7 1,2 1,7
.lO^kg/m^) I '
191
1 Mat Trdi
Moc tinh
Kich thudc tUdng dol cua 8 hanh tinh so vdl Mat Trdi
? CAU HOI
1. Phat bieu ba dinh luat Ke-ple.
2. Tft dinh luat I I I Ke-ple, co the suy ra each tinh khdi lugng cua Mat Trdi hoac khdi lugng cua mpt
hanh tinh co ve tinh nhu the nao ?
3. The nao la tdc do vu tru cap I, I I , I I I ?
S BAI TAP
1. Trong he quy chie'u nhat tam, tam cua Trai Da't khi quay quanh Mat Trdi ve mpt quy dao gan tron
CO ban kinh trung binh bang 150 trieu km.
a) Tim chu ki cua chuyen dong cua Trai Da't.
b) Trong mot chu ki, tam Trai Dat di duoc quang duong bang bao nhieu ?
c) Tim van toc trung binh cua tam Trai Da't.
2. Tft dinh luat I I I Ke-ple, hay suy ra he qua : Binh phuong cija van to'c ciia mpt hanh tinh tai moi vj
tri tren quy dao thi ti le nghjch vdi khoang each tft hanh tinh do den Mat Trdi.
Ke't qua nay phu hgp vdi noi dung djnh luat I I Ke-ple. No co mau thuan vdi cong thftc v= cor cus
chuyen dong tron hay khong ?
3. Tim khoi Iftgng cua Trai Oat, bie't khoang each Trai Oat - Mat Trang r = 384 000 km va chu ki quay
cua Mat Trang quanh Trai Dat 7 = 27,5 ngay.
192
% BAI OOC THEM
mHG LUONG VA NHU CAU VE NANG LUONG CHO SUPHAT TRIEN CUA VIET NAM
Nang luang duac bao toan, nhitng co the chuyen doi tU dang nay sang dang khac. Trong
thitc tiin ddi song va khoa hgc kT thuat, nang luang duac khai thac tCf nhieu nguon thuoc
dang khac nhau nhuca nang, nhiet nang, hoa nang... va duac chuyen hoa, thudng dudi dang
dien nang, de dua vao sir dung sao cho co hieu qua nhat. Nang luang tra thanh van de song
con dd'i vdi mgi quoc gia.
Cac bang phu luc sau day lay td cud'n sach Bao dam nang lugng cho su phat trien cda
Viet Nam, cung cap nhOng so lieu thong ke giup ta thay rd vai trd quan trgng cua van de
nang luang dd'i vdi nen kinh te qud'c dan.
Bdng 1
Tieu thu nang lugng tren dau ngUdi cr chau A va MT, 1996
Nudc Nang luong dien (kW.h) Nang lugng khac (tuong duong kg dau)
Nguon : UNDP, Bao cao phat triSn nhan luc 1997. Udc tinh cda chuyen gia Ngan hang
The gidi.
Vung va loai nha may T6n nha may Cdng suat lap dat C6ng su^t huy dfing
Mien Bdc 2732 2653
Thuy di6n Thac B^ 108 108
Hoa Binh 1920 1920
Thu9 di6n nho 17 17
Nhiftdien Ninh Binh 100 100
U6ng Bi 105 100
Pha Lai 440 400
Tuabin khi Th^i Binh 34 0
Diezen 8
-JI «, ,_
Vung va loai nha may T§n nha may Cong suat lap dat Cfing suat huy dfing
Mien Trung 285 276
Thuy dien Vinh Son 66 66
Thu9 dien nho 29 20
Diezen 190 190
j
Mien Nam 1873 1658
Thuy dien Da Nhim 160 160
Tri An 400 400
Thac Mo 150 150
Thu;^ dien nho 4 4
Nhiet dien Thu DUc 165 156
Can Tho 33 32
Tuabin khi Thu DUc 128 101
Ba Rja (cu) 46 30
Ba Rja (mdi) 225 204
Can Tho 75 68
PhuMT2 288 288
Diezen 199 65
Tong cong 4890 4586
. _.,
Nguon : Theo Udc tinh cda chuyen gia Ngan hang The gidi.
Bdng 3
Nhu cau ve nang lugng d Viet Nam, 1995 - 2010
I long cong (nghin tan quy dau) 10663 16975 24267 36973
Nguon : Theo udc tinh cda chuyen gia Ngan hang The gidi.
il OM TAT CHUONG IV
Chude Y chinh
Dong Iftdng Dong liTdng la dai Iftdng vecta bang tfch ctja khoi
Iftdng va van to'c cua v a t :
Djnh luat bao toan
p = mv
dong li/dng
Chuyen dong bang Dgng Iftgng ciia mgt he kin dftdc bao toan.
phan lire Chuyen dong bang phan Iftc la chuyen dgng cua
Cong mgt vat ma mgt phan cCia no bi phong di theo mgt
hftdng khie'n cho phan con lai chuyen dgng theo
Cong suat
hftdng ngftgc lai.
Dong nang
Cong A cua mot lire F khong ddi thftc hien tren do
Djnh ll dong nang
ddi s CLia vat la dai Iftgng vo hftdng
Luc the
A = Fscosa = Fs
The nang trong tri/dng
The nang dan hoi a la goc gifta cac vecto F va s.
Cd nang Cong suat dac trftng cho tdc do thftc hien cong :
Djnh luat bao toan cd nang A -=-
cp
fJ — = Fv
t
Va cham
Dong nang W^ CLia mgt vat chuyen dgng c6 khdi
Ba djnh luat Ke-ple
Iftgng m va van tdc v :
1
W,, -mv 2
Cong A cua ngoai Iftc tac dijng len vat bang do bien thien dong nang ctja vat do :
1 2
A 2 = ^^6 = 2'"^2
Luc the la Iftc ma cong thftc hien khi vat ddi cho chi phu thugc vi tri dau va cudi
CLia vat ma khong phu thugc hinh dang cua quy dao.
195
The nang la n3ng Iftgng cua vat chiu tac dung cija Iftc the c6 gia trj phu thuoc vi
tri hoac hinh dang cua vat.
The nang cua mgt vat trong trgng trftdng, ggi tat la the nang trong tri/dng, d dp cao
z bang :
Wy = mgz
The' nang dan hoi cua mgt vat gan d dau 16 xo co dp bien dang x bang :
Cd nang cija mgt vSt la tong dong nang va the nang cua vat do. Khi vat chi chju
tac dung cija Iftc the, cd nang dftdc bao toan. Khi c6 them tac dung cue Iftc khong
phai la Iftc the, cd nSng cua vat bien thien va cong cua Iftc nay bang do bien thien
cd nang.
Va cham cua hai vat: tdng dgng Iftdng cija he luon bao toan. Neu la va cham dan
hoi thi tdng dgng nang cung dftdc bao toan.
Phat bieu ba dinh luat Ke-ple :
Djnh. luat I. Mgi hanh tinh deu chuyen dgng theo cac quy dao elip ma Mat Trdi la
mgt tieu diem.
Djnh iuat II. Doan thing ndi Mat Trdi va mpt hanh tinh bat ki quet nhftng dien tfch
bang nhau trong nhftng khoang thdi gian nhft nhau.
Djnh luat III. Ti sd gifta lap phftdng ban true Idn va binh phftdng chu kl quay la
gidng nhau cho mpi hanh tinh quay quanh Mat Trdi.
196
CHT rONG V
Trong phdng nghien cifu. ngudi ta tao ra nhifng ludng khi quanh 6 td.
Hinh dang eua cac luong khi eho ta hinh anh dudng ddng cua chat
khi chuyen dong ma ta se ndi den trong chuong nay.
Trong chuong nay ta se van dung mot so dinh iuat tdng quat
cua CO hoc cho chat long 6 trang thai dftng yen, sau do cho
chat long chuye'n dong. Cac ket qua co the' ap dung dupc cho
ca chuy§n dong cua chat khi trong nhung dieu kien ttrong tu.
Chat long va chat khi dupc goi chung la chat luu.
197
AP SUAT THUY TINH
• " • • - * — ^
NGUYEN LI PA-XCAN
198
tren ciing mpt mat ndm ngang trong long chdt long, r
dp sudt Id nhu nhau tqi tdt cd cdc diem. That vay,
-
ne'u khong thi cac phan tft cua chat long khong nam
ft trang thai can bang tinh dugc ma se chuyen dgng. y^ .F2
V2
Hay tudng tugng mgt phan cua chat long do la
hinh tru, tie't dien 5. Chgn true toa do Oy co gdc tai ty hi
mat thoang va hudng xudng dudi. Toa do ciia day -- : - • ^ ' \
p.
tren la V], cua day dudi \ay2. Chieu cao cua hinh tru
la>'2-}'i =/!.
Hinh tru nay nam can bang, do dd ta co : Hinh 41.3
Fy-F2 + P=PyS-p2S + P^0 Chat long nam d trang thai tTnh. Cac
luc dat len hinh tru
trong dd p\S la-luc nen tft tren xudng, -p^S la luc
Pa
day tft dudi len, P la trgng lugng hinh tru.
P = pgS(y2 - Jl), vdi y2 - y\ ia chi6u cao hinh tru,
p (dgc la ro) la khdi lugng rieng cua chat long.
Cong thftc tren vie't dugc la :
P\-P2 + Psiy2-y\) = ^
Lay Jl = 0 tai mat thoang cua chat long, khi dd
Pi = Pa la ap sua't khf quyen d mat thoang cua chat
long, J2 = h. Tft cong thftc tren ta cd : P2
3. Nguyen 11 Pa-xcan
Tft ke't luan ap suat tai mdt di6m trong long chat
long phii thugc do sau ciia diim dd. ta cd nguyen If
Pa-xcan phat bieu nhu sau :
IL Png
199
Nguyen If nay duoc nha bac hpc Ne'u tang p^g mdt lugng Ap thi vi chat long
Pa-xcan (Blaise Pascal, 1623 - 1662. khdng chiu nen nen p khdng ddi va pgh khdng ddi,
nha bac hoc nguoi Phap) phat bi6u
ap suat p tang cung gia tri Ap. Vay d mgi diem ciia
lan dau, do do duoc mang ten la
nguyen if Pa-xcan, hay dinh luat
chat ldng va cua thanh binh ap suat cung tang mot
Pa-xcan. lugng bang Ap, dd la ndi dung cga dinh luat vua
phat bieu.
Co the dung mpt lgc nho de
nang mot 6 to len dugc khong ? 4. May nen thuy lire
Nguyen If Pa-xcan dugc ap dung nhidu trong ki
thuat va ddi sdng, nhu may nen thuy luc. may nang
vat cd trgng lugng ldn, phanh thuy luc trong cac xe
may, d td... Nguyen tac chung cua cac loai may nay
md ta d Hinh 41.6.
Gia sft tac dung mgt luc F, len pit-tdng nhanh
trai cd tie't dien Sy, luc nay lam tang ap suat len chai
long mot lugng Ap bang :
Ap
5,
Hinh 41.6 Sd do may nen thuy luc Theo nguyen If Pa-xcan, ap suai tac diing len tiet
V6i may nen theo kieu nay, ta c6 the dien 52 d nhanh phai cung tang len mgt lugng Ap va
de dang dung tay nang mot chiec 6
tao nen mdt luc F~, bang :
to len.
f j = SnAp ^F
200
j g CAU HOI
2. Ap sua't khi quyen la 10^ N/m^. Dien tich nguc cua ngudi trung binh la 1 300 cm^. Nhu vay luc nen
cua khong khi len nguc cd 13 000 N, mot luc khdng 16 ! Tai sao co the ngudi lai chju duoc luc ep
Idn de'n nhu the ?
BAI TAP
2. Hay tinh ap suat tuyet ddi p 6 dp sau 1 000 m dudi muc nudc bien. Cho khdi lugng rieng cua nudc
bienla1,0.103kg/m3vapa= 1,01.10^ N/m^.
3. Mpt may nang thuy luc cue tram sua chua 6 to dung khong khi nen len mot pit-tong co ban kinh
5 cm. Ap suat dugc truyen sang mpt pit-tong khac co ban kinh 15 cm. Hoi khi nen phai tao ra mpt
luc it nha't bang bao nhieu de nang mot 6 to co trong luang 13 000 N ? Ap suat khi nen khi do bang
bao nhieu ?
4. Cira ngoai mot nha rong 3,4 m ; cao 2,1 m. IVIot tran bao di qua, ap sua't ben ngoai giam di con
0,96 atm. Trong nha ap sua't vin gift d 1,0 atm.
201
Sir CHAY THANH DONG
CIIA CHAT LONG VA CHAT KHI
DINH LUAT BEC-NU-LI
202
Thf nghiem Hinh 42.2 cho thay hinh anh cita ddng Thi nghiem minh hoa dudng dong
chay dn dinh quanh mdt hinh tru trdn. Anh chup
6 to trong phdng thf nghiem d dau bai hgc cung cho Ngan 1
Ngan 2
ta hinh anh cua dudng ddng. Van tdc cua phan tft
chat long (ggi tat la van tdc cua chat long) tai mdt
difim cd phuang tie'p tuye'n vdi dudng ddng tai diem
do va hudng theo ddng chay. Tai cac diem khac
nhau tren dudng ddng, van tdc cua chat ldng cd the
khac nhau nhung tai mdt diem nhat dinh tren dudng
dong thi van tdc cua chat long khdng ddi.
Ong dong la mot phan ciia chat long chuyen dong
CO mat bien tao boi cac duong dong. Mgt dng nhu
the cd tac dung nhu mdt d'ng that vi mgt phan tft chat
long chuyen ddng ben trong dng ddng khdng the chay
ra ngoai dng dugc. Trong nhirng didu kien nhat dinh,
Hinh 42.2
cac dng din nudc, dSn dau... cd the coi la dng ddng.
Thi nghiem dong chay o'n dinh
0 nhirng doan dng ddng thang, cac dudng ddng quanh mpt hinh tru tron, det nam
dugc bieu didn bang cac dudng song song. Trong giua hai tam kinh ep sat nhau. Ngan
dong chay cua chat long, d noi cd van tdc cang ldn 1 chUa nudc, ngan 2 chfta nUdc
mau. Nho cac 16 nho phia du6i cac
thi cac dudng ddng cang xft nhau.
hgan, nudc cung vdi cac dong nudc
mau chay vao khe giUa hai tam kinh
3. He thuc giua toc dp va tiet dien trong cho ta hinh anh cua cac dUdng
mpt ong dong. Luu lupng chat long dong. Khoa K dung de dieu chinh
toc dp dong chay thoat ra ngoai.
Xet mdt phan dng ddng giua hai mat Sy va S-j.
Mgt phan tft chat ldng khi di qua 5| cd tdc do i'i.
Sau khoang thdi gian Ar, phan tft dd dich chuyen
dugc mdt doan VyAt. Nhu vay, sau khoang thdi gian
At cd mdt the tich chat ldng bang SyVyAr di Vao
trong phan dng ddng dd. Ciing trong thdi gian Ar
do, mdt the tfch chat ldng tft trong di ra khdi phan
dng ddng nay. Ggi WT '^ tdc do cua cac phan tft chat
long khi di qua mat ^2. The tfch chat ldng di qua
mat ^2 la S2V2At. Do chat ldng khdng nen dugc, the'
tfch chat ldng di vao phai bang the tfch chat long di
ra khdi phan d'ng ddng. Ta cd :
SyVyAt = SnV2At (42.1)
hay : Vy S2
(42.2)
5,
Vay trong mpt dng dong, toe dp ciia chdt long
ti le nghich vdi dien tich tiei dien cua dng.
203
$2/ V2 Tft (42.2), ta cd
V,S,
jycy = VnSn
2^2 = A (42.3)
Dai lugng A cd gia tri nhu nhau d mgi diem trong
mdt d'ng ddng va dugc ggi la luu lugng chd't long.
Hinh 42.3 Ong ddng
Trong he don vi SI, luu lugng dugc tinh bang mVs.
Ndi ong hep, van toc chat long Idn Khi chdy on dinh, luu lugng chdt long trong
hdn van toc ndi 6'ng rong. O ndi ong mpt dng ddng Id khdng ddi.
hep, cac dudng dong xit nhau. 6 ndi
ong rong, cac dudng dong each xa 4. Dinh luat Bec-nu-li cho ong dong
nhau hon.
nam ngang
Tft bai 41 ta da biet rang, trong chat ldng dftng
yen, thi d nhiJng diem tren cung mdt mat phang
nam ngang, ap suat p la nhu nhau
p - hang sd
Bec-nu-li (Daniel Bernoulli, 1700 - 1782, nha
S i Khi mgt chat long chuyen bac hgc ngudi Thuy Si) da thiet lap phuong trinh
dgng trong mgt ong dong nam
lien he giua ap suat/? va van tdc v tai cac diem khac
ngang (Hinh 42.4) thi ap sua't p d
cac diem khac nhau c6 con bang nhau tren mdt d'ng ddng nhu sau :
nhau nfta hay khong ? .2
P+2P^ hang sd (42.4)
204
j ^ CAU HOI
P BAI TAP
4. Mot dng nudc nam ngang cd doan bj that lai. Biet rang ap sua't bang 8,0.10'* Pa tai mpt diem cd
van tdc 2 m/s va tiet dien dng la S. Hoi tdc dp va ap suat tai noi co tiet dien r. bang bao nhi6u ?
4
205
// 7 U^NG DUNG CUA DINH LUAT BEC-NU-LI
6rJ '. .
H ] Do ap suat tTnh, ap suat ddng 1. Do ap suat tmh va ap suat toan phan
cua mgt ddng chay nhU the nao ? De do ap suat tinh va ap sua't toan phan ciia
a) b) mgt ddng chay, ngudi ta dung cac dung cu nhu tren
Hinh 43.1.
h,
a) Do ap suat tTnh : Dat mdt dng hinh tru hd hai
dau, sao cho mieng dng song song vdi ddng chdy
(Hinh 43.1a). Ap suat tinh ti le vdi do cao cua cgt
chat long trong dng (bang pghy).
Hinh 43.1 b) Do ap suat toan phan : Dung mdt d'ng hinh
Ong a do ap sua't tTnh. Ong b do ap tru hd hai dSu, mdt dau dugc udn vudng gdc. Dat
suat toan phan. dng sao cho mieng dng vudng goc vdfi ddng chdy
Chimg minh cong thicc (43.1) (Hinh 43. lb). Ap suat toan phan ti le vdi dd cao cita
cdt chat long trong dng (bang pgh2).
KI hieu p, t; la ap suSt va van tdc
tai tifit dito S ; p, v' la ap suat va van
2. Do van toc chat long. Ong Ven-tu-ri
tdc tai tiet difin s.
Phuang trinh Bec-nu-li : Dua tren nguyen tac do ap suat tinh ndi d tren,
ngudi ta tao ra dng Ven-tu-ri dung de do van tdc chat
P + ^pv^ =p'+\pv'^ (43.2) long trong dng din (PTinh 43.2). Ong Ven-tu-ri dugc
He thiic giiia van tdc va tiei dien : dat nam ngang, gdm mdt phan cd tiet dien S va mot
phan cd tiet dien 5 nhd hon. Mdt ap ke hinh chu U,
(43.3) cd hai dau ndi vdi hai phan dng dd, cho biet hieu
V s
ap suat tinh Ap giua hai tiet dien. Biet hieu ap sua't
Tii (43.2) nit ra
Ap va cac dien tich tie't dien S, s, ta cd the tinh dugc
Ap = p- p' ip(t;'2-i;2)(43.4)
van tdc V tai tiet dien S theo cdng thftc sau :
Tii (43.3) nit ra v' = —v va thay 2s^Ap
vao (43.4) V = (43.1)
P(S' s')
1 2
^P = :^pv
s'
Suy ra bieu thiic ciia van tdc trong dd p la khd'i
lugng rieng cua Ong Ong dan
2s'Ap dan
V = chat long. Ah
'p(5- s')
206
3. Oo van toc cua may bay nho ong Pi-to Ap dung phuang trinh Bec-nu-li
ta tim duoc cdng thtic tinh van toc sau :
May bay bay trong khdng khi vdi van tdc v
tuong duong vdi may bay dftng yen trong khdng khi IpgAh
(43.5)
cd van tdc v.
Dung cu do van tdc cua may bay ggi la dng Pi-td trong dd p la khdi luang rieng cua
chat long trong dng chii U. Ah la do
(Hinh 43.3), dugc gan vao canh may bay. Ddng chenh muc chat long cua hai nhanh,
khdng khi bao quanh d'ng nhu hinh ve. Van tdc chay Pj^ la khdi luong rieng cua khdng
vudng gdc vdi tiet dien S cua mgt nhanh d'ng chu U. khi ben ngoai, g la gia tdc trong trucmg.
l^anh kia thdng ra mdt budng cd cac Id nhd d
thanh ben de cho ap suat cua budng bang ap sua't
tinh cua ddng khdng khi ben ngoai. Do chenh cua
hai mftc chat long trong dng chft U cho phep ta tinh /-^ " "
/ ^ *
-»—-jr * \
dugc van tdc cua ddng khdng khi tfte la van tdc cua ^
^ -xV
i
may bay. ^ ^ »
Thuy
ngan
207
b) Bg che hoa khi (cacbuarata) la mdt bd phan
trong cac ddng co dd't trong dung de cung ca'p hdn
hgp nhien lieu - khdng khf cho ddng ca. Trong
\> budng phao A, xang dugc gift d mftc ngang vdi
mieng vdi phun G (giclo) nhd boat ddng cua phao
P. Ong hut khdng khf cd mdt doan that lai tai B. 6
B dd ap sua't giam xudng, xang bi hut len va phan tan
thanh nhiing hat nhd trdn lan vdi khdng khi tao
thanh hdn hgp di vao xilanh.
-dh ^ ^ 122: T
:s:
V.' n ; [ ^
AXy AX2
Hinh 43.6
Xet mot phan chat long nam giiia hai tifi't dien Sy va 52 ciia
dng ddng. Ta da biei a bai 34 dinh If ddng nang phat bi^u nhu
sau : dd bi6n thifin dong nang ciia mdt vit bang cdng cua cac
ngoai luc tac dung ten vit dd.
AE^ = A (43.7)
Ta ap dting dinh If nay cho phdn cha't long ndi tren. Tnrde
het ta tfnh A£j. Sau thdi gian Ar, h6 chie'm phdn d'ng ddng nam
giiia hai mat Sj va Sj • Su bien d6i ddng nang chi liSn quan
den phdn ddu SiS\ va phdn cudi S2S2, con phdn giiia 5^5, thi
khdng thay d6i gi. Ta c6 :
AEa^^pAVvj-^pAVv^ (43.8)
206
trong dd AV = 5|!; | Ar = SjViAt do chai long khdng chiu nen. Sd hang thu hai
0 ve phai cd dau - vi day la phan dong nang bi mat di.
Cdng A do cac ngoai luc thuc hien tren he dugc tfnh nhu sau :
• O dau Sy. ap suai py hudng theo chi6u ddng chay gay nen ap luc
Fy = PySy. Cdng do Fy thuc hien la
• O dau ^2, ap suat P2 hudng ngugc chi6u ddng chay gay nen ap lire
f 2 = -P2^2- Cdng do FJ thuc hien la
Thay cac cdng thUc (43.8) va (43.9) vao cdng thuc (43.7), ta dugc :
1 T 1 9
Day la cdng thuc can tim cua dinh luat Bec-nu-li, phat bieu nhu sau :
Trong mol dng dong ndm ngang, long dp sudt tinh vd dp sudt dong tqi
mol diem bdi Ici Id mpt hdng so.
Chii V ,•
Trudng hgp dng ddng khdng nam ngang, ta cd cdng thUc long quat cua
dinh luat Bec-nu-li nhu sau :
1 0
p + — pv^ + pgy = hang sd (43.11)
trong dd v la tung do ciia diem dang xet. Sd hang thu ba la do tinh de'n
the' nang. Ta khdng chiing minh cdng thiic nay ma chi ap diing trong cac
bill loan.
1. Dat hai td gia'y cho hai mat song song gan nhau va thdi cho ludng khi qua khe gifta hai td giay.
Hien tugng gi xay ra ? Giai thich.
2*. Hay ap dung phuong trinh Bec-nu-li de tim ra cdng thftc (43.5).
3*. Tai sao noi djnh luat Bec-nu-li la mpt ftng dung cua djnh luat bao toan nang lugng ?
m BAI TAP
Wk :
1. Mdi canh may bay cd dien tich la 25 m2. Biet van tdc ddng khdng khi d phia dudi canh la 50 m/s
cdn d phia tren canh la 65 m/s, hay xac djnh trpng lugng cOa may bay. Gia sft may bay bay theo
dudng nam ngang vdi van tdc khdng ddi va luc nang may bay chi do canh gay nen. Cho biet khoi
lugng rieng cua khdng khf la 1,21 kg/m^.
2. Mpt ngudi thdi khdng khi vdi tdc dp 15 m/s ngang qua mieng mdt nhanh dng chft \J chfta nudc.
Hdi dp chenh muc nudc gifta hai nhanh la bao nhieu ?
211
OM TAT CHirONG V
Chu de Y chinh
1 2 - .
p + -pv = hang so
Trong mgt dng dong nam ngang, tdng ap suat tmh va ap suat dgng tai mgt diem
bat ki la mgt hang sd.
Dan vj ap suat
1 paxcan (Pa) = 1 N/m^
1 atm = 1,013.105 Pa = 760 mmHg
1 Ton- = 133,3 Pa = 1 mmHg.
212
PHAN HAI
NHIET HOC
Khi mot vat nong len hay lanh di thi tinh chat cua vat thay doi. Trong mdt he gom
nhieu vat co nhiet dp thay ddi (nhu nhau hoac khac nhau) thi xay ra nhung hien
tuong dang chu y gpi la hien tuong nhiet. Nhiet hpc la phan cua vat li hpc nghien
cuu ve cac hien tupng nhiet.
Nhung hien tugng nhiet co the giai thich duac dua vao cau true phan tu cua vat
chat, phan vat li hpc nghien ciru ca'u true nay gpi la vat li hpc phan tft Ngoai ra
nhiet hoc con dung phuang phap vT mo, tim ra quy luat cho cac qua trinh bie'n ddi
CO trao ddi nhiet va cdng, dd la nhiet ddng luc hpc.
213
NHIET HOC
CHAT KHi
214
CHUDNG VI
Chat khi
215
THUYET DONG HOC PHAN TIT CHAT KHI
-f^r CAU TAP CHAT
1. Tmh chat cua chat khi
Cha't khi cd nhung tfnh chat dac biet sau day :
- Bdnh trudng : Chie'm toan bg the tfch cua binh
chfta (Hinh 44.1).
Hinh dang va the tich cua mot
luong khf la hinh dang va the tfch
ciia binh chiia nd.
Phan tft gdm mdt Phan tft gdm hai Phan tft gdm ba
nguyen tft: He, Ar, Ne, nguyen tft iHj.Og, N2, nguyen tft: HgO, N02,CaF2,
216
3. Lupng chat, mol Ngudi ta quy udc lay 0,012 kg
cacbon 12 lam don vi lirmg chd't cua
Lugng chat chfta trong mdt vat dugc xac dinh cacbon 12, goi la 1 mol cacbon 12. Cac
theo sd phan tft hay nguyen tft chfta trong vat ay. phep do cho bie't rang 0,012 kg cacbon
12 chiia 6,02.10-^ nguyen tu cacbon 12.
Ngirdi ta dinh nghia mol, dan vi lugng chat
Cacbon 12 la ddng vi cacbon pho bien
ctia mdt chat bat ki nhu sau : trong tu nhien. Ngoai cacbon 12 cdn cd
cacbon 13 (chiem ti le rat nhd) la mot
1 mol la lugng chat trong dd co chua mgt ddng vi cd tfnh chat hoa hoc gid'ng het
sd phan tu hay nguyen tu bang sd nguyen tu cacbon 12 nhung nang hon mot chiit.
chua trong 12 g cacbon 12. Ghi chu :
Nhu vay so phan tft hay nguyen tft chfta trong Mgt lugng gom 6.02.10-^ hgt nhu
ion liodc electron... cimg ggi Id mgt mol
1 mol cua mgi chat ddu cd cung mdt gia tri, ggi
ion hodc mgt mol electron...
la sd A-vd-ga-drd A^^
Gia tri chfnh xac hon cua so
A-vd-ga-drd la 6,0221367.1023 mol-'.
N^ = 6,02.10^^ mor^
Bdng I
Khdi lugng mol cua mpt chd't dugc do bdng
Khoi lifdng mol cua mpt so chat
khdi lugng ciia mpt mol chdt dy, thudng dugc kf
hieu bang chft Hi Lap p (dgc la muy). Vf du, Chat 1j M (g/mol)
khd'i lugng mol cua hidrd la 2 g/mol hoac Cacbon 12^"^' 12,000 ;
0,002 kg/mol. Hidrd (H2) 2,01594 i
The tich mol cua mpt chdt dugc do bdng the Heli (He) 4,0026
tich cua 1 mol chdt dy. () dieu kien chuain (()"C, Oxi (O2) 31,9988
I atm) the tich mol ciia mgi chat khi deu bang Nitd (N2) 28,0134
22,4 lit/mol hay 0,0224 m-Vmoi. Natri (Na) , 22,9898
217
4. Mpt vai lap luan de hieu cau true phan
ttr cua chat khi
Chat khf cd khd'i lugng rieng nhd, tfte la cd mat
do phan tft (sd phan tft trong don vi the tfch) nhd. Cd
the hieu rang trong chat khf cd nhidu khoang trd'ng
Ngudi ta do va tfnh dugc kfch thudc gifta cac phan tft. Khi ta nen khf, thi khoang trd'ng
phan tir hidrd vao khoang 2.10"'° m.
dd giam bdt. Trong cac phep tfnh gan dung, ngudi
ta coi nhu kich thudc cda phdn tu la nho vd bo qua
dugc so vdi kfch thudc khoang trd'ng.
Khf cd khuynh hudng lan ra, chie'm toan bd the
tfch danh cho nd. Nhu vay, cac phan tft khf chuyen
ddng ve mgi phfa, va chi bi ngan lai khi gap thanh
binh ; cd the cho rang phdn td khi chuyen dong gdn
nhu tu do giiia hai va cham.
Quan sat qua kfnh hien vi nhiJng hat nhd lo limg
trong khdng khf (vf du khdi thud'c la) ngudi ta thay
chung chuyen ddng hdn loan, dd la chuyen ddng
Brao-no trong khf. Chuyen dgng nay dugc tao nen
do va cham cua cac phan tft khf len hat. Hat chuyen
ddng hdn loan nen cd the cho rang phdn tit khi cdng
chuyen ddng hdn loqn.
Nhieu thf nghiem va phep do dSn de'n nhiing ke't
luan rd hon nfta. Cac nha khoa hgc da tdm tat va
Tii the tich mol, ta suy ra the tfch phat bieu thanh thuye't dgng hgc phan tu.
chia d6u cho mdi phan tii khf trong
dieu kien chuain lii
1^, Thuyet dong hoc phan tir chat khi
0.0224 a) Chat khf bao gdm cac phan tft. Kfch thudc ctia
37.10"-^ m-'
6,02.10^- phan tft la nhd. Trong phan ldn cac trudng hgp cd
= (3,3.10"" m)-"* the bd qua kfch thudc ay va coi mdi phan tft nhu mdt
chat diem.
Dd la the tfch mdt hinh lap
phuong cd canh la 3,3.10"'^ m, tiic la b) Cac phan tft chuyen ddng hdn loan khdng
xap xi 16 lan kfch thudc phan tu.
ngftng. Nhiet do cang cao thi van tdc chuydn ddng
hdn loan cang ldn. Chuyen ddng hdn loan cua phan
m Tinh tl sd the tich rieng cua tft ggi la chuyen dong nhiet.
phan tft hidrd va the tich khong
gian chia deu cho mdi phan tft Do phan tft chuyen ddng hdn loan, tai mdi
trong dieu kien chuan. thdi diem, hudng cua van tdc phan tft phan bd deu
218
(theo mgi phuong nhu nhau) trong khdng gian
(Hinh 44.2).
c) Khi chuyen ddng, mdi phan tft va cham vdi
cac phan tft khac va vdi thanh binh (ITinh 44.3b).
Gifta hai va cham, phan tft gan nhu tu do va
chuyen dgng thang deu.
Khi phan tft nay va cham vdi phan tft khac, thi ca
hai phan tft tuong tac, lam thay ddi phuong chuyen
Hinh 44.2 Chuyen ddng hon loan
ddng va van tdc cua tiing phan tft. cua cac phan tit khi
Khi va cham vdi thanh binh, phan tft bi phan xa Do chuye'n ddng hdn loan ma tdc
do cd nhiing gia tri rat khac nhau. tir
va truydn ddng lugng cho thanh binh. Rat nhieu nhd den ldn. Song cd the dua ra mdt
phan tft va cham vdi thanh binh tao nen mdt luc day gia tri trung binh cua tdc dp phan tu'
vao thanh binh. Luc nay tao ra ap suat ctia chat khf _ Tdna tdc dd cua cac phan tii
V = ^ : r^
len thanh binh. Sd phan tu
/ r
« ^
C^C /
~0 if C-^^'D /
c - - -. -
V ^ i
Q ^
a) Chuyen ddng cua tUng phan tU rieng biet b) Chuyen dong cua tap hop phan tU trong mpt
(chi ve rieng hai phan \.\SA va 6) trong mpt khoang khoang thdi gian ngan (C va D la hai diem tai dd
thdi gian. xay ra va cham giua hai phan tft).
Hinh 44.3
Tdm lai, cd the' coi gan dung phan tft ciia chat khf
la nhftng chat didm, chuyen ddng hdn loan khdng
ngftng, chi tuong tac vdi nhau khi va cham. Chat khf
nhu vay ggi la khi li tUihig (theo quan diem cau true
vi md).
219
6. Cau tao phan tir cua chat
Thuyet ddng hpc phan tu chat Van dung cho cac the khac nhau cfta chat, thuye't
khf md ta gdn diing ca'u tnic vi md ^^^^ j ^ ^ ^ pj^^^^ ^^ ^-^^ ^j^^^^ ^^^^^ ^^^^^ ^^^^ ^^'^^ ^^^
cua khf a ap suat khdng qua ldn va ' , ' , ,
cho ket qua phu hgp vdi thuc nghiem. ^^ ''^^Ung phdn tu (hodc nguyen tu) chuyen ddng
„,.
Phan noi, . ve
, - cau
. - .tao phan
u- tu
.' cua
' rt///e/'MdttP
. o «?«•«?,
o a' va cdn khao sat them tac ddng
. o
chat chi cho ta khai niem so lupc va Cua lUC tUOng tac phan tft.
dinh tinh. Thuc ra thi chat ran va ^ ,
chat long cd cau true da dang va O the khf, trong phan ldn thoi gian cac phan tU o
phuc tap hon, khdng dcfn giiin chi la xa nhau, khi dd luc tucfng tac gifta cac phan tft rat
cau true phan tu. ^^^^ phan tft chuyen ddng hdn loan ve mgi phfa, do
dd chat khf chie'm toan bd the tfch binh chfta, khdng
cd hinh dang va the tfch xac dinh.
O the ran va the long, mdi phan tft ludn ludn cd
nhiing phan tu khac d gan (trong pham vi khoang
each mdt vai Mn kfch thudc phan tft) ; ngoai ra cac
phan tft dugc sap xe'p vdi mdt trat tu nhat dinh, cd
them lien ket gifta nhiing phan tft lan can. Vi phan
tft d gan nhau va cd them lien ke't, nen luc tuong tac
giua mpt phdn tu va cac phan tft lan can ludn ludn
la manh, gift cho phan tft ay khdng di ra xa ma chi
dao dong quanh mpt vi tri cdn bang. Ke't qua la chdt
rdn vd chdt long co the tich xdc dinh.
220
pg CAU HOI
1. So sanh khd'i lugng phan tir cua cac khi H2, He, O2 va N2 dua vao bang ghi khd'i lugng mol trong
bai hpc.
2. Trong dieu kien chuan ve nhiet dp va ap suat, sd phan tft trong don vi the tich cua cac chat khi
khac nhau co chenh lech nhau khdng ?
3. Co the bo qua kich thudc phan tft cua chat long va chat ran so vdi khoang each giUa cac
phan tir khong ? Tai sao ?
4. So A-v6-ga-drd la gi ? Mol la gi ?
5. Co moi quan he nhu the nao gifta nhiet dp va chuyen dong hon loan cua phan tft ?
6. Tinh chat h6n loan cua chuyen dong nhiet cua phan tft dupc the hien 6 tdc dp phan tft nhu
the nao ?
B BAI TAP
221
Em CO biet ?
AP SUAT CIJA CHAT KHI LEN T H A N H BINH DUOC TAO NEN NHU THE N A O ?
Hinh 44.4
Giai thich bang thgc nghiem : Cho mpt ddng hat cat chuyen dgng theo mdt hudng va va
cham vao mgt mat phang thing dftng. Thi nghiem chftng td rang mat phiing bi day ve phia
sau bang mdt lgc. Lgc cang Idn ne'u sd va cham trong don vi thdi gian cang nhieu va ne'u
van tdc cua hat cat de'n va cham cang Idn (ta't nhien la gdc ma ddng hat cat tdi va cham vao
mat phang khdng thay ddi).
Giai thich bang li thuye't: Gia sft cd mdt ddng phan tft khi tdi va cham vudng gdc vdi thanh
binh. Moi phan tft cd van tdc v tdi va cham dan hdi trgc dien vao thanh binh bi bat trd lai vdi
van tdc doi chieu va cung do Idn. Mdi va cham truyen cho mat thanh binh mgt ddng lupng
bang 2mv, m la khd'i lugng phan tft. Gia thie't trong mgt don vi thdi gian cd z phan tft tdi va
cham vao mdt don vj dien tich thanh binh. Lgc tac dung len don vj dien tich (ap sua't) thanh
binh bang ddng lUdng nhan dugc trong don vj thdi gian, tfte la bang z.2mv.
Trong thgc te cac phan tft cd tdc do khac nhau : Vy, Vj, v^... Ngudi ta tinh dugc ap suat
tac dung len thanh binh cd gia trj :
trong dd n la so phan tft trong don vj the tich, E^ mv: la ddng nang chuyen ddng nhiet
,2
tinh tie'n cua phan tft thft nha't. En mv^ la ddng nang chuyen ddng nhiet tjnh tien cua
phan tft thft hai,... £ la dgng nang chuyen ddng nhiet tinh tie'n trung binh cua phan tft.
222
iu DINH LUAT BOI-LO - MA-RI-6T
Chat khi co tinh chat d l nen. Bai nay khao sat dinh luong tinh d i nen : Neu gift nguyen
nhiet dd ma thay ddi ap suat tac dung len mpt Suong kh(, thi the tich cua iuong khi ay bien
doi the nao ?
1. Thi nghiem
a) Bd tri thi nghiem
Lugng khf ma ta khao sat dugc chfta trong binh
A, dudi khf la nudc. Nudc trong hai binh A va 6
thdng nhau (Hinh 45.1).
M
May bom
B •A
BdHo (Robert Boyle, 1627 1691,
nha vat li ngudi Anh)
223
H I Hay so sanh cac tich pyVy, - Nd'i B vdi vdi hut cua bom P, hut nhe de giam
P2V2 va P2,V2, nhan dugc tft ap sua't trong B va do dd giam ap suat trong A. Ghi
thi nghiem. dugc p2 = 0,6 atm, V2 = 30.5 cm^.
ffl Ne'u coi cac tich py Vy, P2V2 - Nd'i B vdi vdi day cua bom P, bom nhe de tang
va P2V2 bang nhau thi sai sd la ap sua't trong B va trong A. Ghi dugc p^ - 1,9 atm,
bao nhieu? V^ = lO.Scm\
Ghi chu : Qua trinh bie'n doi , _,.-, , .
Cl IVei liifiri
trong dd nhiet do cua nhung vat ma '
'ta xet kiidng doi goi Ik.qud trinh Q^ the coi gan dung (vdi sai sd ti ddi la 5%) '.
ddng nhiet. Dinh luat Bdi-lo - Ma-
ri-d't cdn cd the phat hiiu : Trong pyVy = ^2^2 ~ ft^3 (45.1)
qua tnnh ding nhiet, tfch cua ap sua't
p va the tfch V cim mot luong khf Q^^ thi nghiem tinh vi khing dinh ke't qua nhu
xac dinh la mdt hang so. . ., .<,• j - u' u ' r ^
^ tren voi dg chinh xac cao hon.
Cac phep do chinh xac cho biet:
khi tang ap sua't tu 100 Pa tdi io5 Pa 3 . Dinh luat B6i-lo - Ma-ri-ot
thi tfch pV cd thay doi chiit ft :
tang 0,1% ddi vdi H2, O nhiet dp khdng ddi, tich cua dp sudt p vd the
tang 0,1 % ddi vdi N2, tich V cua mpt lugng khi xdc dinh Id mpt hdng so.
giam 0,6% dd'i vdi CO2.
O nhiing ap sua't thap thi su sai
• p y = hangsd • (45.2)
lech la rat nho cd the bo qua.
Thuc ra thi cd nhung sai lech nhd so vdi (45.2),
Wcj Hang so trong cdng thftc
nhu d cdt ben.
(45.2) cd phu thudc nhiet do
khdng ?
3. Bai tap van dung
Xet 0,1 mol khf trong dieu kien chuan : ap sua't
PQ = 1 atm = 1,013.105 Pa, nhiet do tQ = 0°C.
a) Tfnh the tfch VQ cua khf. Ve tren dd thi p - V
diem A bieu didn trang thai ndi tren.
b) Nen khf va gift nhiet do khdng ddi (nen dSng
nhiet). Khi the tfch cua khf la Vy = 0,5^0 thi ap sua't
Py cua khf bang bao nhieu ? Ve tren cung dd thi
diem B bieu didn trang thai nay.
c) Viet bieu thftc cua ap suat p theo the tfch V
trong qua trinh nen dang nhiet d cau b). Ve dudng
bieu didn. Dudng bieu didn cd dang gi ?
224
Bdi gidi
a) VQ = 0,1 the tfch mol = 2,24 /.
Die'm A cd toa do : Vg = 2,24 I; pg- I atm.
b) Theo dinh luat Bdi-lo - Ma-ri-d't
Vyy
p^Vy = PQVQ ; tu dd suy ra p, = PQ-^ = 2 atm.
t BAI TAP
1. Hay chpn cau dung.
Khi nen khi dang nhiet thi sd phan tft trong don vi the tich
A. tang, ti le thuan vdi ap suat. B. khdng ddi.
C. giam, ti le nghich vdi ap suat. D. tang, ti le vdi binh phuong ap suat.
2. Mpt binh co dung tich 5 / chfta 0,5 mol khi d nhiet dp 0°C. Tinh ap sua't trong binh.
3. Nen khi ding nhiet tft the tich 10 / den the tich 4 / thi ap suat cua khi tang len bao nhieu lan ?
4. Mfit bpt khi 6 day hd sau 5 m ndi len de'n mat nudc. Hoi the tich cua bpt tang len bao nhieu lan ?
5. Nen khi dang nhiet tft the tich 9 / de'n the tich 6 / thi tha'y ap sua't khi tang len mpt lugng Ap = 50 kPa.
Hoi ap suat ban dau cua khila bao nhieu ?
o°c-- 273 K
-273°C OK
227
- He sd tang ap dang tfch y cua Cac phat hien tren (cdng thftc (46.1) va (46.2))
cac chat khf co sai lech chut ft va cd the phat bieu gdp lai thanh dinh ludt Sdc-la :
sai lech khac nhau so vdi gia tri Vdi mpt lugng khi cd the tich khdng ddi thi dp
i dd-i. sudt p phu thudc vdo nhiet dp t eiia khi nhu sau :
273 •
- O ap suS^t rat thap thi nhiing P = Po(l + 70 (46.3)
su sai lech ndi tren la rat nhd, cd th6
bd qua.
ycd gid tri nhu nhau ddi vdi mpi chdt khi, mpi
nhiet dd vd bdng —-— dd^.
• • 273 •
y dugc ggi la he sd tdng dp ddng tich.
Ddi vdi cac khf thuc thi dinh luat Sac-lo chi la
gan dung.
5. Khi li tuung
De md ta tfnh chat chung cua ta't ca cac cha't khf
ngudi ta dua ra md hinh khf If tudng.
Mud'n tfnh ap sua't, the tfch, nhiet Khi li tuong (theo quan diem vT md) la khi
do cua mot khf thuc trong mot trang
thai nao dd, thi ta se tinh cac dai
tuan theo diing hai dinh luat Bdi-lo - Ma-ri-6t
lugng ay ddi vdi khf If tudng, ke't va Sac-lo.
quii nhan duoc la gan diing dd'i vdi Cac khf thuc cd tfnh chat gan dung nhu khf If
khf thuc.
tudng. O ap suat thap thi cd the coi mgi khf thuc nhu
la khf ll tudng.
r = - - = -273°C
7
thi ap sua't cha't khf bang 0 :
-1
P = Po l + y =0
Lap luan dta de'n khai niem
khdng do tuyet dd'i ghi d cot ben chi
Dieu dd khdng the dat dugc.
cd tfnh chat ggi md. Nhiing If giai Ngudi ta coi nhiet do -273°C la nhiet do thap nha't
chat che nam ngoai chuong trinh
ciia sach nay. khdng the dat dugc va ggi la khdng dp tuyet ddi.
228
Ken-vin dd xuat mdt nhiet giai mang ten dng. Bdng 2
Trong nhiet giai nay thi khodng cdch nhiet dp Mot vai so do nhiet dd
I ken-vin (ki hieu 1 K) bdng khodng cdch 1°C.
Nudc sdi 100°C (373 K) j
Khong dp tuyet ddi (0 K) Ung vdi nhiet dp -2 73°C Nudc da dang tan chay 0°C (273 K) '
(chfnh xac hon la -273,15°C). Thuy ngan dong dac -39°C (234 K) :
Oxi hoa long -183°C (90 K)
Neu ggi T la sd do nhiet do trong nhiet giai
(dudi ap sua't
Ken-vin, cdn / la sd do cung nhiet do dd trong 1
1,013.105 Pa) i
nhiet giai Xen-xi-ut thi :
Djnh nghia nhiet do
T = t + 213 (46.4) Dua vao he thiic (46.5), ngay nay
ngudi ta dinh nghia nhiet do T trong
Nhiet do do trong nhiet giai Ken-vin cdn dugc nhiet giai Ken-vin nhu sau : Nhiet dp T
ggi la nhiet dp tuyet ddi. la dai luong ti le thuan vdi ap sua't p cua
mot luong khf cd the tfch khdng ddi d
Trong nhiet giai Ken-vin, cdng thftc cua dinh ap sua't tha'p.
luat Sac-lo trd nen don gian hon. Thay / trong Nhd cd dinh luat Sac-lo mdi cd the
(46.3) bang bieu thftc rut tft (46.4) •.t = T- 273, dua ra dinh nghia nay. Mat khac dinh
tase cd nghTa nay bao ham ca dinh luat Sac-lo.
r _ - 2 7 3 ^ = _P(LT Trong nhiet giai Ken-vin, ngudi ta
^0 1 + lay nhiet do diem ha cua nudc lam nhiet
273 J 273 do 273,16 K. Tir chuta dd cd the chia
Po . - , , do nhi6t k6 khi
YP^ la mdt hang sd ddi vdi mdt lugng khf xac T = -^.273,16 K
Po
dinh, tfte la :
PQ la ap suai d nhigt dd diem ba,
P - hang sd' p la ap suai d nhiet do T.
(46.5)
i i <^AU HOI
1. Mot lugng khi cd the tich khdng ddi dugc lam ndng len, ap suat cua khi tang gap doi. Hoi nhiet dp
tuyet ddi 7" va nhiet dp Xen-xi-iit I cija khi bie'n ddi nhu the nao ?
2. Bong dien day toc chfta khi tra. Khi ta bat sang bdng dien, ap suat khi tro trong bdng dien thay ddi
the nao ?
3. Bie't rang khi nhiet dp tang thi van tdc chuyen ddng nhiet cua phan tft noi chung cung tang, hay thir
giai thich dinh luat Sac-la bang thuye't ddng hpc phan tft.
229
M BAI TAP
Em CO b i e t ?
• Nguyen li I I I Nhiet ddng lUc hgc thfta nhan rang khdng the dat dugc khdng
dp tuyet dd'i (0 K). ThUc hien nhiet do cang tha'p, tfte la cang gan khdng do tuyet ddi, thi
cang khd khan. Ngay nay, nhiet dd tha'p nha't thUc hien dugc trong phdng thi nghiem vao cd
10-9 K.
• Diem ba cua nudc la trang thai duy nha't (ftng vdi nhiet do 0,01°C va ap sua't 609 Pa)
d dd cd the tdn tai ca ba the ran, Idng, hoi cua nftdc. Dung diem ba lam mdc nhiet do
(273,16 K) thi thuan tien, vi trang thai nay chi cd mdt nhiet do xac dinh. Nhiet do ndng chay
cua nudc da phu thudc vao ap suat; nhiet do nay chi bang,0°C (hoac 273,15 K) khi ap suat
bang 1 atm.
230
fHI^/ PHUONG TRINH TRANG THAI CUA KHI LI TUONG
kf/ DINH LUAT GAY LUY-XAC
231
Ghi chu Ap dung dinh luat Sac-lo cho qua tnnh dang tfch (2')
O trang thai can tacd ,
bang mdi dai lucmg p, f, - rp hay la Pi - Pi^ (47.2)
V, T ciia lugng khf chi Pi -'2 h
cd mot gia tri xac T
dinh. Vi vay khi Thay vao (47.1), ta cd pyVy = P2 ~ ^ 2 ^ay la
chuyen tir trang thai ^2
(1) sang trang thai (2) Pi^i ^ Pi^i
bang bai ki qua trinh Ty T2 (47.3)
bien doi nao, ta ciing
duoc ciing mdt he Viec chgn trang thai 1, 2 la bat ki, vi vay cd the viet
thftc (47.3).
P^ = hang
fj- u- -'
so (47.4)
ta suy ra :
1 5 + 273
V2 = V i .P\
^ . - f = 200- «309/
Pi Ty 0,6 27 + 273
232
fgj CAU HOI
1. Thie't lap phuang trinh trang thai bang each thuc hien hai giai doan bien ddi
Pi Pi Pi
(1) V- ->(2') V- -^(2) Vn
2. TCr phuang trinh trang thai (47.4), hay tim lai djnh luat Bdi-la - Ma-ri-d't va djnh luat Sac-la.
3. Hai phuang trinh trang thai cua hai lugng khi khac nhau thi cd khac nhau khdng ? Ne'u cd thi khac
nhau d chd nao ?
4. Viet phuong trinh bieu didn djnh luat Bdi-la - Ma-ri-dt dd'i vdi cung mdt lugng khi nhung d hai
nhiet dp tuyet ddi khac nhau. Hai phuang trinh ay cd khac nhau khong ? Ne'u cd thi khac nhau d
cho nao ?
5. TCr phuang trinh (47.5) suy ra phuang trinh (47.6) (trong trang 234) va nguac lai.
6. TCr djnh luat Bdi-la - Ma-ri-d't va djnh luat Gay Luy-xac (47.5) suy ra phuang trinh trang thai cua
chat khi.
P BAI TAP
1. Ddi vdi mdt lugng khi xac djnh, qua trinh nao sau day la dang ap ?
A. Nhiet dp khdng ddi, the tich tang.
B. Nhiet dp khdng ddi, the tich giam.
C. Nhiet dp tang, the tich tang ti le thuan vdi nhiet dp.
D. Nhiet dp giam, the tich tang ti le nghjch vdi nhiet dg
2. Nen 10 / khi d nhiet dp 27°C de cho the tich cua nd chi con la 4 /, vi nen nhanh khi bj ndng len
den 60°C. Hdi ap suat cua khi tang len bao nhieu lan ? (Cd the dd'i chie'u vdi bai tap 3 d bai Dinh
luat Bdi-la - Ma-ri-6t).
3. Mot binh bang thep dung tich 50 / chfta khi hidrd d ap suat 5 MPa va nhiet dp 37°C. Dung binh
nay bam dugc bao nhieu qua bdng bay dung tich mdi qua 10 /, ap sua't moi qua 1,05.10^ Pa ?
Nhiet dd khi trong bdng bay la 12°C.
4. Mpt mol khi d ap suat 2 atm va nhiet dp 30°C thi chie'm mdt thd tich la bao nhieu ?
233
Em CO b i e t ?
Gay Luy-xac (Louis Joseph Gay - Luss^c, 1778 - 1850, nha vSt li va hoa hgc ngftdi Phap)
da tim ra dinh luat mang ten dng bang thgc nghiem tft nam 1802 vdi each phat bieu nhu
sau : The tich V cua mgt lugng khi cd ap sua't khdng doi bie'n ddi tuyen tinh theo nhiet dp
Xen-xi-ut t cua khi
V=VQ{^+jif) (47.6)
V va VQ lan lUdt la the tich cua khi d nhiet do t va 0°C. He sd p (dgc la beta) cd gia tri
1
khdng ddi va bang ^ y ^ do"'' dd'i vdi mgi khoang nhiet do va mgi chat khi khac nhau. He sd
P ggi la he so' nd dang ap cua chat khi.
Hai cdng thftc (47.5) va (47.6) tftOng duong vdi nhau, tft cdng thftc ng cd the suy ra cdng
thftc kia. Dd la hai each diin dat khac nhau cija dinh luat Gay Luy-xac. Hgc sinh chi can nhd
va bie't van dung cdng thftc (47.5).
Ba dinh luat ve ch^'t khi deu dugc phat hien bang thUc nghiem : djnh luat Bdi-lo - Ma-ri-d't
vao n§m 1662, djnh luat Sac-lo vao nam 1787, dinh luat Gay Luy-xac vao nam 1802. Sau nay
Cla-pe-rdn gdp ke't qua cua ba dinh luat vao mdt phuong trinh (1834), dd la phuong trinh
trang thai. Phuong trinh nay cho tha'y rang ba djnh luat ve chat khi khdng ddc lap ddi vdi nhau,
moi dinh luat cd the coi la he qua cua hai dinh luat kia.
Tft thuye't ddng hgc phan tft cua chat khi va thfta nhan nhiet do ti le vdi ddng nang chuyen
ddng nhiet cua phan tft, ngudi ta cd the chftng minh dugc phuong trinh trang thai.
234
PHUONG TRINH
CLA-PE-RON - MEN-DE-LE-EP
2 N 1
Chu y rang Pa.m = —r-m = Nm = J
m
Vay R = 8,31 J/mol.K (48.1)
R la mdt hang so. Gia tri cua R la nhu nhau dd'i vdi mgi chat
khf, vi vay R ggi la hdng sd cua cdc khi. Thay gia tri cua hang
sd C = vR vao ve' phai cua phuong trinh trang thai (47.4), ta cd
pV = VRT =m
—RT (48.2)
Bai 2
Tim su phu thugc cua ap sua't p cua chat khi vao sd phan tft
khf n cd trong don vi the tfch (cdn ggi la mat do phan tu khQ
Bdi gidi
Xet V mol khf, lugng khf nay chfta sd phan tft N :
N = vA^A (^A la so A-vd-ga-drd = 6,02.10^3 mol"')
236
Ap suat p cd the tfnh tft (48.2) :
""-v^-^r-w^-^-v^/
-— chfnh la sd phan tu n trong don vi the tfch (mat do phan tft).
Ngudi ta dat
8,31
k- ^ = 1,38.10"-13 J/K (48.3)
A^A 6,02.10^^
k ggi la hang sd Bdn-xa-man.
Ta cd :
P = nkT (48.4)
i ^ CAU HOI
1. So sanh phuang trinh trang thai va phuang trinh Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep, phuang trinh sau cd them
noi dung gi so vdi phuang trinh trudc ?
2. TCr phuong trinh Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep suy ra rang ap sua't cua mdt lupng khi ti' le vdi khdi lugng
rieng cua khi va ti le vdi nhiet dp.
I BAI TAP
237
/IO BAI TAP VE CHAT KHI
r.
238
2. Bai tap van dung
Mdt binh chfta dxi (O2) nen d ap suatpj = 15 MPa va nhiet do
ty - 37°C cd khd'i lugng (binh va khf) M, - 50 kg. Dung khf mdt
thdi gian, ap sua't khf la /?2 = 5 MPa d nhiet do ?2 - 7°C, khd'i
lugng cua binh va khf la M2 = 49 kg.
a) Hdi khd'i lugng khf cdn lai trong binh la bao nhieu ?
b) Tfnh dung tfch V cua binh. Bie't khdi lugng mol cua dxi
la 32 g/mol.
Bdi gidi
a) Ggi my va ^2 la khd'i lugng dxi trong binh trudc va sau
khi dung, V la dung tfch cua binh. Ap dung phuong trinh
Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep cho lugng dxi cd khd'i lugng my va
m2, ta cd hai phuong trinh
pV = ^RTy va P2V = ^RT2
p ' ^ p ^
chia tCmg ve cua phuong trinh trudc cho phuong trinh sau,
ta dugc :
7^1 ^ fny Ty
Pi ^2 T2
suy ra
my__py_ 72___1^ 273 + 7
= 2,71 (49.1)
m2 P2 Ty 5 273 -1- 37
Mat khac :
my - «72 = M | - M2 = 1 kg (49.2)
Tft (49. l ) v a (49.2) s u y r a
K = ^ ! ! l ^ = ^ i l M : ^ ! : ^ . 0,0084 m-^
liPi 0,032.5.10^
V^ 8.4/
Ghi chii : Khi giai bai nay, ta da coi khf dxi d ap suat 150 atm
nhu la khf If tudng, vi the ke't qua chi la gan dung (sai lech cd
the' de'n co 5%).
239
3. Ve do thj
Bai tap 1
p Ve dudng bieu didn qua trinh lam ndng dang ap
lO^Pa B 10 g khf heli cd ap suat PQ- 10^ Pa va nhiet do ban
dau TQ = 300 K trdn cac d.6t\i\p-V ,p-T ,V - T.
Bdi gidi
O 25/ 62,4/ V The tfch V ciia khf phu thudc vao nhiet do T
nhu sau :
Hinh 49.1
V = -—T = — - ^ T 2,08.10~^r
P Po 4 IO-'
vdi TQ = 300 K thi
P VQ = 0,0624 m3 = 62,4 /
10^Pa Tren do thi p - F va p - T, dudng bieu diln la nua
B dudng thang song song vdi true hoanh, keo dai cat
true tung (ap suat) a diim cd tung do PQ - 10^ Pa
(Hinh 49.1 va 49.2).
O 300 K T Tren dd thi V - T dudng bieu didn la nfta dudng
thang keo dai qua gdc toa do O, do dd'c 2,08.10"^
Hinh 49.2
(dudng AZ tren Hinh 49.3).
Bai tap 2
Gid'ng nhu bai tap 1 vdi 4 g heli.
V, , z Bdi gidi
62,4 Z A Chi khac bai tap 1 d chd
4
--J V = ^ T = S,3l.lO~^T Vn = 25l
25/ 10^
/ .---'' "e
Dudng bieu didn tren dd thi p - T gid'ng nhu d
O 30 OK 7" bai tap 1 (Hinh 49.2), tren dd thi p - F van la nua
dudng thang song song vdi true hoanh nhung bat dSu
Hinh 49.3
tft diem B (Hinh 49.1), tren dd thi V - T la nfta dudng
thang BJ keo dai qua gdc toa do O nhung cd do dd'c
bang 8,31.10"^, nhd hon do dd'c cua AZ 2,5 lan.
Bai tap 3
Ve dudng bieu didn qua trinh lam ndng dang tfch
10 g heli tft trang thai ban dau nhu d bai tap 1 tren
do thip -T.
240
Bdi gidi
Ap sua't p phu thudc vao nhiet do theo cdng thftc
1000,
—' = T^ hay la p = ^-^T = T =
3 •
PQ TQ ^ ^ TQ 300
Dudng bieu didn la nua dudng thang keo dai qua
gd'c toa do, dd ddc la (Hinh 49.4). 300 K T
C.^. D. nT.
(n la sd phan tft trong don vi the tfch).
2. Hai binh chfta khf If tudng d cung nhiet do.
Binh B cd dung tfch gap ddi binh A, cd sd phan tft
bang nfta so phan tft trong binh A. Mdi phan tft khf
trong binh B cd khd'i lugng gap ddi khd'i lugng mdi
phan tft trong binh A. Ap suat khf trong binh B so
vdi ap suat khf trong binh A thi
A. bang nhau. B. bang mdt nfta.
C. bang - . D. gap ddi.
m
phuong trinh Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep pV = 77^^ (48.2) thi
P-
A. (47.4) va (48.2) hoan toan khac nhau.
B. (47.4) va (48.2) hoan toan tugng duong.
C. (47.4) chfta nhidu thdng tin hon (48.2).
D. (48.2) chfta nhieu thdng tin hon (47.4).
Hay chgn cau dung.
Trong muc "Em cd bie't" cua bai 44, ta da din ra cdng thUc cho ap suat p cua chat khi,
tinh dUdc theo thuye't ddng hoc phan tCr
p = -nE (1)
3
trong dd n la so phan tU trong ddn vi the tich, E la ddng nang trung binh chuyen ddng nhiet
tinh tie'n cua phan td. .
Mat khac, tU phuong trinh Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep, tUc la tU cac dinh luat ve chat khi,
suy ra cdng thUc (48.4) cho ap suat
p = nkT (2)
Ddi chieu hai phuang trinh tren, ta tim dUdc gia trj trung binh cua ddng nang chuyen ddng
nhiet tinh tien cua phan tit
E = -kT (3)
2
k la hang sd Bdn-xa-man cho bdi (48.3), cdn T la nhiet do tuyet doi.
Cdng thUc nay cho bie't rang ddng nang trung binh cua chuyen ddng nhiet tinh tien cua
mot phan td, hay mot hat nhd tham gia chuyen ddng nhiet, khdng phu thudc khoi lUdng cua
phan td (hay ciia hat) ma chi phu thudc nhiet dd. Dong nang trung binh cua chuyen ddng
nhiet tl le thuan vdi nhiet do tuyet doi T.
Cd the cho rang nhiet do tuyet dd'i T la thudc do chuyen ddng nhiet. Nguai ta cd the dinh
2—
nghTa, theo cdng thUc (3), nhiet do T la dai lUdng bang — E . Vdi dinh nghTa nhiet do nhU
vay thi tu phuang trinh (1) suy ra duqc phuang tnnh (2), nghTa la cd the dung li thuye't chitng
minh dudc phuang trinh Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep, tUc la chUng minh duac ba dinh luat ve
chat khi.
Thuyet dong hoc phan tur Thuyet dong hoc phan tur chat khi
chat khi ' ' j
Chat khi gom cac phan tft coi nhft chat diem,
Cau tao chat I chuyen dgng hon loan, khdng tftOng tac ngoai lijc
Khi li tudng ! va cham, va cham la dan hoi.
i Djnh luat B6i-l0 - Ma-ri-ot (1)
Cau tao chat
i Dinh luat Sac-Id (2)
i • • Cac chat dftgc ca'u tao tft phan tft, phan tft
I Djnh luat Gay Luy-xac (3) chuyen dgng nhiet khdng ngftng va tftOng tac vdi
> Nhiet dp tuyet doi j nhau.
Phuong trinh trang thai (5) Tuy theo Iftc tftOng tac phan tft ye'u hay manh
Phuong trinh Cla-pe-ron - ma chat ton tai 6 the khi hay the Idng va ran (xem
j Men-de-le-ep (6) , bai 44).
243
Ba thong so xac djnh trang thai cua mgt Iftgng khi la ap suat p, the tich U va nhiet
do T. Trong qua trinh bien ddi trang thai, ba thong s6 phij thugc lan nhau theo cac
djnh lu$t (1), (2), (3) va theo cac phftong trinh (5), (6).
T khdng ddi
(1)
pV= hing sd
V khdng doi
(2) P hang sd
T
p khdng doi
(6)
(3) -— = hang so
pV = ^ P 7
ti
6 nhiet dp 0 0 va ap sua't 1 atm
(4) The tich mol = 22,4 lft fl = 8,31 J/mol.K
244
CHLTONG VII
Hoa tuyet
245
50 CHAT RAN
Tuy theo dieu kien ngoai, cac chat cd thd tdn tai
d mdt trong ba trang thai : ran, long hay khf. Ta da
khao sat trang thai khf d chuang tren, sau day ta lan
lugt khao sat trang thai ran va long. Khac vdi khf,
vat ran hay khdi long cd the tfch xac dinh khi nhiet
do va ap suat khdng doi. Rieng vat ran cdn gift
nguyen hinh dang.
246
Mdt sd chat (nhu luu huynh, dudng,...) cd the la H I Hay quan sat cac anh chup
chat ran ke't tinh hay chat ran vd dinh hinh tuy thudc cua bd'n vat ran d Hinh 50.1 va
vao viec ngudi ta lam chung ran lai nhu the nao. nhan xet ve hinh dang ben ngoai
cua chung.
Vf du ne'u ta dun liru huynh ke't tinh cho ndng chay
ra (d 350°C), rdi lam ngudi dot ngdt bang each dd Neu dap vd vun hat mudi va nhin
vun mudi qua kfnh iiip, ta thay cac
luu huynh ndng chay nay vao nudc lanh, thi ta cd
vun mudi vin cd dang hinh hoc.
liru huynh ran vd dinh hinh. Cdn ne'u ta de luu
Neu dap vo vun cue nhua thdng,
huynh ngudi dan dan cho den khi ddng dac thi ta lai ta tha'y vun nhua thdng cd hinh dang
cd luu huynh ke't tinh. bat kl.
Nhu vay xet \i hinh dang ben
ngoai thi vat ran kei tinh dCi bi vd
nhd ra van cd dang hinh hoc.
247
trang thai ran cd the la kim cuang, ma cau true tinh
the dugc ve d Hinh 50.3, hay la than chi, ma cau
true tinh thd dugc ve d Hinh 50.4.
Hinh 50.3 Ca'u true tinh the 3. Vat ran don tinh the va vat ran da
kim cuang tinh the
Mgt vat ran dugc cau tao chi tft mdt tinh the dugc
ggi la vdt ran dan tinh the, vf du nhu hat mudi an
(Hinh 50.1a), da thach anh (fTinh 50.1b). Mdt vat
ran dugc cau tao tft nhidu tinh the' con gan ke't hdn
ddn vdi nhau duge ggi la vdt rdn da tinh the, vf du
nhu mdt ta'm kim loai, mdt thdi kim loai.
Cac dao ddng ndi tren phu thudc nhiet do. Khi
nhiet dp tdng thi dao dong mqnh len.
248
5. Ti'nh di hirong [ E Hay li giai cau ndi : "Tinh
. , , , , , , , n di hudng cua tinh the bat
Mdt tinh chat dac trung cua tinh the la tinh di ^guon tft sU dj hudng cua ca'u
/!(/r7?!g. Tinh dj hudng o mpt vat the hien d chd tinh chat true mang tinh the" qua viec
vat ii theo cac phuong khac nhau d vat do la khong nhu ^^* ,'^^"9 ^''^'^ ^^^ '^P Phi^ong
r^ . . , , , , . , , ,. ,\^ , ved Hinh 50.2.
nhau. Irai voi tinh di huong la tinh ddng huang.
Tfnh di hudng cua tinh the bat ngudn td su di hudng cua
ca'u tnic mang tinh the. Vf du nhu d tinh the than chi,
cac nguyen tft cacbon dugc sdp xe'p thanh cac mang
phang song song (Hinh 50.4). Lien kd't giua cac
nguyen tft cacbon d cung mang phdng vung chdc hon
lien ke't giua eac nguyen tft ndm d hai mang phdng
khac nhau, do dd tach than chi theo cac ldp phang thi
dt dang hon nhidu so vdi tach than chi theo eac
phuong khac. Dd la su di hudng cua tinh cha't co cua
than chi.
Vat rdn don tinh th^ cd tfnh di hudng vi chfnh nd
la mdt tinh the, ma tinh the thi cd tfnh di hudng. Song
vat rdn da tinh the lai khdng ed tfnh di hudng. Dd la
vi cac tinh the con tao thanh vat dugc gdn ke't vdi nhau
mpt each hdn ddn, nen tfnh di hudng cua mdi tinh the
con se bu trft ldn nhau, lam cho toan vat trd nen cd
ti'nh ddng hudng.
Vat rdn vd dinh hinh khdng cd tfnh di hudng vi nd
khdng cd ca'u true tinh the.
1. Neu dac trung cua ca'u true vat ran ket tinh.
3. So sanh cau true ciia vat ran vd dinh hinh vdi cau true ciia vat ran ke't tinh.
5. Tinh dj hudng la gi ? Hay cho biet nguyen nhan ciia tinh di hudng a vat r^n ke't tinh.
6. Tai sao tinh di hudng lai khdng the hien d vat ran da tinh the ?
249
E m CO biet ?
FULOREN VA ONG NANO CACBON
Tft lau ngudi ta da bie't cacbon (C) cd hai dang cau
true tinh the la kim cUOng va graphit (than chi). Song tft
nam 1970 da cd nhftng nha khoa hgc neu ra kha nang
tdn tai cua cacbon 6 dang ca'u true tinh the cd hinh
mgt mat cau kin.
Gan day, ngudi ta cdn phat hien mdt dang tinh the
thft tu cua cacbon, dd la dng nand cacbon. Cd the
hinh dung d'ng nano cacbon nhu la mpt la graphit
cudn tron lai, dudng kinh dng chi vao cd vai nanomet
(1 nm = 1.10^^ m), chieu dai cd the de'n mircdmet (pm),
b) Ong nand cacbon hai dau dng cd ca'u tao nhu hai nfta qua bdng fuloren
Hinh 50.6Minh hoa cau true ong up lai.
nand cacbon
Fuloren va dng nand cacbon trd thanh vat lieu
nand cd nhieu tinh chat hoa li la. c6 nhieu hfta hen
trong khoa hoc va cong nghe hien dai.
250
B | £ N D A N G CO CUA VAT RAN
Khi CO luc tac dung len vat rarl thi vat r^n bien dang, ngtiia ia hinh clang v i kich ti'SLsoc cua no
bi thay ddi.
Vat rdn cd bie'n dang dan hdi ggi la vat dan hdi. LSL
Nhiing vat dan hdi bi bie'n dang qua mftc, vugt qua SL
mdt gidi han nao dd, thi bie'n dang khdng cdn la dan Luc tac dung
hdi ma trd thanh bid'n dang deo. Vf du khi ta keo c) Chot noi
dan qua nhidu mdt Id xo, thi sau khi ta tha tay ra, do
ddi ciia Id xo khdng trd lai nhu cu.
Dudi day se ehi khao sat bie'n dang dan hdi.
GiCf
c6
dinh m m
9s
2. Bien dang l<eo va bien dang nen d) Doan day dong bi xoan
Djnh luat Hue Hinh 51.1 Bon trudng hdp vat ran
Thi nghiem : La'y mgt thanh rdn tiet dien ddu va bie'n dang
treo thdng dting. Gift cd dinh ddu tren va tac dung
vao dau dudi cua thanh mdt luc keo F bdng each
treo vao nd mdt vat nang. Thanh se dai them ra : dd
la bie'n dqng keo (Hinh 51.2).
Neu ta diing mdt thanh rdn tiei dien deu lam cdt
chd'ng mai nha chdng han (Hinh 51.3), thi thanh rdn
H I Hay md ta sU bie'n dang ciia
chiu mdt luc nen F thdng dftng xud'ng dudi. Chieu bdn vat r i n dudi tac dung cua
dai ctia thanh bi ngdn lai mdt ft, dd la bie'n dqng nen. cac luc ngoai ve d Hinh 51.1.
251
Vdi cung mdt luc keo hay nen F thi dd dai them
1^' hay do ngdn lai eua thanh rdn cdn phu thugc vao ti^t
dien eua thanh. Vi vay, de dac trung cho tac dung
keo hay nen ngudi ta dung ung sud't keo hay nen.
Ggi 5 la tiet dien ngang cua thanh rdn, dng sudt
keo (hay nen) phdp tuye'n a dugc dinh nghia Id luc
keo (hay nen) iing vdi mdt don vi dien tfch vudng
gdc vdi luc f
A/
Don vi cua a la paxcan (Pa).
Ggi IQ la do dai cua thanh khi khdng cd luc keo
Hinh 51.2 Bien dang keo (hay nen), / la do dai khi cd luc keo (hay nen) va
lA/l = 1/ - /gl la do bien dang cua thanh, thi dp biin dgng
ti ddi (kf hieu la e) duoc dinh nghia la ti so —.
IQ
Nhd vat If hgc ngudi Anh Hue (Robert Hooke,
1635 - 1703) da thie't lap bdng thuc nghiem dinh luat
sau day ve bie'n dang dan hdi, ggi la dinh ludt Hiic :
Trong gidi hgn ddn hdi, dp bien dqng ti ddi keo
Hinh 51.3 Bien dang nen hay nen cua thanh rdn tiei dien deu ti le thudn vdi
ung sudi gdy ra nd I A/I F^
Ta ed the vie't
252
Hd sd dan hdi phu thudc vao kfch thudc hinh
dang cua vat va suat dan hdi cua chat lam vat.
Tft (51.1) cd the thay rdng suat dan hdi E do
bdng don vi gid'ng nhu irng suat — , tfte la gid'ng
cua cac ldp dudi va bie'n dang nen cua cac ldp tren. b) Bien dang xoan
Bie'n dang xodn (Hinh 51.5b) cd the quy ve bie'n Hinh 51.5 Bie'n dang ud'n va bien
dang xoan
dang lech cua cac tie't dien cua vat bi xodn.
253
ran Hay neu them vi du ve bie'n dan hdi rdi deo, ma cdn cd thd lam vat hu hdng (gay,
dang cija vat ran vUgt qua gidi dirt,...). Vf du nhu khi ta treo mdt vat qua n ^ g vao
han dan hdi. sgi day thep manh thi day dftt.
Nhu vay, cae vat lieu ddu cd mdt gidi hqn ben,
ne'u vugt qua gidi han dd thi vat bi hu hdng. Do dd
khi che' tao eac dung cu va khi sft dung, chung ta
phai chu y de'n gidi ban bdn cua vat lidu.
Ngoai gidi ban ben, cac vat rdn dan hoi cdn cd
giiyi hqn ddn hdi, nghia la vugt qua gidi han nay thi
tfnh dan hdi cua vat bi anh hudng, vat khdng cdn
bie'n dang dan hdi ma trd thdnh bie'n dang deo.
Gidi ban dan hdi hay gidi han bdn duge bieu thi
bdng ling suat cua luc ngoai va tfnh theo don vi Pa.
§y CAU HOI
1. Hay neu mpt sd vi du ve cac bie'n dang : keo, nen, lech, ud'n, xoan.
2. Cd mdt Id xo bang thep, keo dan Id xo do va quan sat xem cac doan nhd ciia Id xo chju bien
dang gi ?
3. Xem Hinh 51.1a. Hay cho bie't bien dang cua doan day phoi d ngay cho cai mac ao mdc vao la
bie'n dang gi ?
| g BAI TAP
1. Sgi day thep nao dudi day chiu bien dang deo khi ta treo vao nd mpt vat nang cd khdi lugng 5 kg
(Ia'yg=10m/s2)?
A. Sgi day thep cd tie't dien 0,05 mm2. 8. Sgi day thep cd tie't dien 0,10 mm^.
C. Sgi day thep cd tie't dien 0,20 mm2. D. Sgi day thep cd tie't dien 0,25 mm^.
Cho bie't gidi han dan hdi va gidi han ben cua thep la 344.10^ Pa va 600.106 pa.
2. Mpt sgi day kim loai dai 1,8 m co dudng kinh 0,8 mm. Ngudi ta dung nd de treo mpt vat nang. Vat
nay tao nen mdt luc keo day bang 25 N va lam day dai them mpt doan bang 1 mm. Xac dinh modun
Y-ang cua kim loai do ?
3. Mpt thanh tru dudng kinh 5 cm lam bang nhdm co modun Y-ang la £ = 7.10^° Pa. Thanh nay
dat thang diJng tren mdt de rat chac de chdng dd mpt mai hien. Mai hien tao mdt luc nen thanh la
riA/h
3 450 N. Hoi dp bien dang ti doi cua thanh 7~ Ma bao nhieu ?
254
Six NO vl NHIET CUA VAT RAN
Khi nhiet do cua vat ran tang len thi noi chung kich thutfc ciia vat tang len. 06 la sir no vi nhiet
Doi voi Vcit ran, nguoi ta phan biet suno da/va sand the tich (con gpi !a sund khoi).
1. Sir no dai
Su no dai la su tang kich thudc cua vat rdn theo mot phuong
da chon, chdng han sU tang chidu dai cua mdt thanh ray dudng
sdt khi trdi ndng.
Ta hay lam thf nghiem ve su nd ddi eua mdt thanh kim loai
(Hinh 52.1). Thanh kim loai nay la mdt d'ng tru rdng, hai dau hd
de ddn nude vao va cho nude chay ra. Thay ddi nhiet do cua
nudc ldm cho nhiet do cua t^anh kim loai thay ddi. Mdt ddu
thanh dugc gift chat cdn dau kia duge nd'i vdi mdt thie't bi do do
biS'n thien chidu ddi eua thanh kim loai.
OtgC^ Al
6t°c
I
255
Bdng 1 Ggi IQ la do ddi cua thanh d nhiet do IQ. Khi thanh
He so nd dai ciia mot so chat rdn C) dugc lam ndng de'n nhiet do t thi do dai cua thanh
a
tang them mdt doan Al, lue dd thanh cd do dai la :
Chat
(.10"^ K"^) 1 = IQ + AI (52.1)
Nhom """"""'24,5^'"~"'"j
Ke't qua thf nghiem cho bie't rdng A/ ti le vdi do
Sat 11,4 I
tang nhiet do t - IQ va ti le vdi do dai IQ, nghia la :
Dong 17,2 1
Thiec 23,0 j A/ = alQ(t - IQ) (52.2)
Chi 30,3 !
trong dd a la he sd ti le. Ne'u dua (52.2) vdo (52.1)
Thuy tinh thudng 9,5
Thuy tinh thach anh 0,6 ta duoc :
Dong thau 18,0 (52.3)
/ = /o[l + a(t - IQ)]
Thep 11,0
He sd ti le a d eae cdng thftc (52.2) vd (52.3)
dugc ggi la he sd na ddi. He sd a ed don vi la K~'
Co the tha'y tfnh di huong cua vat (hoac do " ' ) .
ran kei tinh a su no dai. Chang han, He sd nd ddi a phu thudc vdo ban chat eua chai
ta ichao sat su no dai ciia tinh the
thach anh thi thay. doc theo true ciia
lam thanh.
tinh the: thach anh (do la true ciia
hinh lang tru a Hinh 50.1 b) thi he so 2. Sir no the tich (hay sir no khoi)
no dai la 7,5.10"^ K^', con theo
Khi nhiet do tang, thi kfch thudc cfta vat rdn theo
phucmg vuong goc v6i true noi tren
thi he so no dai la 13,7.10-6 K"'. cac phuong deu tang len theo dinh luat cua su nd dai
vfta khao sat, nen the tfch eua vat tang len. Dd la su
HI] Tai sao cac thudc do chieu na the tich hay su na khdi.
dai can lam bang vat lieu cd he
sd nd dai that nhd ? Cdng thftc cua su nd khd'i cung tuong tu nhu
cdng thftc cua su nd ddi, nd dugc vie't nhu sau :
(1) Nhimg so lieu trong cac bang 6 chuang nay co the khac nhau chiit it so voi cac tai lieu khac. vi
m6i chai (vf du : thuy tinh, thep,...) co the co nhifiu loai khac nhau.
256
3. Hien tirong no vi nhiet trong kT thuat I 1 I I
Vat rdn khi nd ra hay co lai deu tao nen mdt luc
a) Bang kep d nhiet dp phong
kha ldn tac dung len cac vat khac tie'p xuc vdi nd.
Vi vay ngudi ta phai chii y de'n su nd vi nhiet trong
ki thuat.
^ J.*^.
Ngudi ta vfta ftng dung lai vfta phdi dd phdng tac b) Bang kep khi bi dot nong
hai cua su no vi nhiet. Chdng han, ngudi ta ftng
Hinh 52.2 Van hanh eua bang kep
dung su nd vi nhiet khac nhau gifta cac chat de tao
ra bihig kep ditng lam role didu nhiet trong ban la, Cho ho ci giua 2 cJau thanh ray
bep dien,... Bang kep lam bdng hai bang kim loai
cd he so nd khac nhau dugc ghep chat vao nhau
(Hinh 52.2). Khi bi ndng len, thi do hai bang kim mmnmm
7777777777777777777777777777^ 7777777777777777777777777777
loai nd dai khdng gidng nhau, ma bang kep bi ud'n Hinh 52.3 Hsi thanh ray dUdng sSt
cong lam hd mach dien di qua bang kep.
Mat khac, ngudi ta phai dd phdng tac hai cua su
nd vi nhiet. Sau day la mdt vai vf du. Ta phai chgn
cac vat lieu cd he so nd dai nhu nhau khi han ghep
cac vat lieu khac nhau, chang han nhu khi che tao
Hinh 52.4 Ong din khi (hay ehat
dudi bdng den dien. Ta phai de khoang hd d chd hai long)
vat nd'i dau nhau nhu' chd nd'i hai dau thanh ray
dudng sdt (Hinh 52.3), chd dau chan cau,... Ta phai
tao cac vdng ud'n tren cac dng ddn dai nhu d dudng l0rA Neu them nhftng vi du ve
ftng dung hay de phong tac hai
dng dan khf hay chat long (Hinh 52.4).
cua su nd vi nhiet ciia vat ran.
^ CAU HOI
1. Tai sao ngudi ta lai ddt ndng vanh sat trudc khi lap no vao banh xe bang g5 (vi du nhu banh xe bd
ngay trudc) ?
2. Cho mpt tam kim loai hinh chft nhat, d giua bi due thung mpt 16 tron. Khi ta nung nong tam kim loai
nay thi 16 tron cd be di khdng ?
^ BAI T A P
1. M6i thanh ray dudng sat (lam bang thep) dai 10 m d nhiet dp 20°C. Phai de mpt khe hd la bao
nhieu giua hai dau thanh ray ddi dien, de neu nhiet dp ngoai trdi tang len de'n 50°C thi van du ch6
cho thanh dan ra ?
Em CO biet ?
SIJ NO THL/C VA SL/ NO BIEU KIEN CUA CHAT LONG
Viec khao sat sg nd vi nhiet cua chat Idng phftc tap hon so vdi trudng hgp chat ran la vi
chat Idng bao gid cung dugc dgng trong mdt binh nao dd. Khi ta dun ndng chat Idng thi ta
cOng ddng thdi dun ndng binh dUng va binh dUng cung nd vi nhiet. Vi du, ta dun nUdc trong
binh thuy tinh va theo ddi mUc nUdc trong binh, ta tha'y liic dau mUc nUdc trong binh hoi tut
xud'ng rdi sau mdi dang cao len. Sd di nhu vay la vi liic dau binh dugc dun ndng trudc nen
nd ra, sau dd nUdc mdi dugc dun ndng. Do chat Idng nd vi nhiet nhieu hon vat ran nen ve
sau mUc nudc trong binh dang cao len.
Vi li do tren, ta can phan biet sgnd thgc (hay cdn ggi la sUnd tuyet doi) cua chat Idng va
suna bieu kien ciia nd. SU nd thgc la sg nd cua ban than chat Idng, cdn sU nd bieu kie'n la
sU nd cua chat Idng dugc do theo cac vach chia ban dau d binh dUng, trong dd sU nd cua
cac vach chia nay chua dugc tinh den. Bay gid ta tim mdi lien he gifta sU nd thUc va sU nd
bieu kie'n.
Bang tinh toan, ngUdi ta da thanh lap dugc he thftc gifta cac he so nd thUc (ki hieu la p),
he sd nd bieu kie'n (ki hieu la /?') va he sd nd cua chat ran lam binh dftng (ki hieu la p^)
nhusau :
p = P' + p, hay p'-p-p,.
(© ^ ©
nhu cau true eua chat rdn vd dinh hinh. Nhung khae Tfnh trung binh thi mdi phan tir
vdi chat rdn vd dinh hinh, vi trf cae hat trong chat ling voi mpt the tfch la :
long khdng cd dinh, ehung thudng xuyen ddi chd. cm' = 2,98.10"-'cm'
6,023.10
2. Chuyen dong nhiet 6 chat long
Ne'u coi the tfch nay la hinh lap
Trong cha't long, mdi phan tft tuong tac vdi phuang thi mdi canh ciia no la
nhung phan tft khdc d gan. Nd dao ddng quanh mdt 3,1.10^'" m. Do la khoang each
vi trf can bdng tam thdi va timg lue, do tuong tac, nd trung binh giiJa hai phan tir trong
chat long. Nguai ta bie't kfch thudc
nhay sang mdt vi trf mdi, rdi lai dao ddng quanh vi
cuaphan tiicdbac ldn 10~'"m.Nhu
tri can bdng mdi nay, va eft the tie'p tuc. Dd la hinh vay, khoang each giua hai phan ttr
thftc chuyen ddng nhiet d chat long. trong chat long cung chi gap vai lan
kfch thudc phan tii, nghia la cac
phan tu giin k6 nhau.
259
Thai gian mot phan tii dao dong khd'i long, chdng han nhu : mdt cai kim dfnh md cd
quanh mot vi trf can bang tam thdi the noi tren mat nudc (Hinh 53.1), gigt nude ed
duoc goi la thui gian cutru. Khoang
thdi gian nay cd do ldn trung binh
dang gan hinh cau, bong bdng xa phdng cd dang
vao bac 10~'' s. Nhiet do cang cao hinh cau,... Tat ea cdc hien tugng tren deu lien quan
thi thdi gian cu tni cang ngdn. O nhiet de'n hien tugng cdng be mat cua chat long. Bay gid
do khdng cao, chai long cd ca'u triic chung ta khao sat hien tugng ndy.
giin vdi chai ran vd dinh hinh. Tuy
nhien thdi gian cu tru d chat riln vd a) Thi nghiem vdi mang xa phong
dinh hinh ldn han rai nhieu so vdi d
chat long. Dung cu thf nghiem vd each tao mang xd phdng
dugc the hien d Hinh 53.2.
Mang xa phdng la mdt Ityp mdng dung dich xd
phdng. Ne'u bay gid ta dd mdng xd phdng ndm
ngang thi ta se quan sat thay thanh CD bi keo vd
phfa canh AB do mang xa phdng thu be dien tfch lai
(Hinh 53.2b).
D
Luc cang be mat dat len dudng gidi han cua
D C C
H^ B
be mat va vuong goc vdi no, co phuong tiep tuyen
vdi be mat ciia khdi long va cd chieu hudng ve
phia mang be mat khdi long gay ra Iuc cang do.
a) b)
Ngudi ta cd the do dugc luc nay bdng thuc
nghiem va thay rdng :
Mat Dp ION cua luc cdng be mat F tdc dung len mpt
doqn thdng cd dp ddi I cua dudng gidi hqn be mat
ti le vdi dp ddi I :
T = ^l (53.1)
(7 la he so ti le ed do ldn phu thugc vdo ban chat va
nhiet do eua cha't long vd dugc ggi la he so cdng be
mat (hay sud't cdng be mat) cua chat long.
Don vi do a la niuton tren met (N/m).
Hinh 53.2 Thi nghiem vdl mang
xa phdng
Dudng gidi han ndi d tren cd thd la dudng bien,
dudng phan chia ndo dd tren bd mat khd'i long.
260
Tfnh cha't thu nhd dien tfch be mat cua Mdt khung hinh chii nhat lam bang day
thep manh cd canh CD di chuySn dt dang doc
khdi long nay sinh tft luc tuong tac gifta
theo hai canh BC va AD (Hinh 53.2). Nhiing
cac phan tft d ldp be mat vdi cac phan tu thang diing khung nay vao nudc xa phong rdi
khac d trong long cha't long. Hinh 53.3 cho lay ra nhe nhang thi ta dupc mdt mang xa
phdng hinh chu nhat (Hinh 53.2a).
ta tha'y rdng mdt phan tft d ldp bd mat
Vf du, mud'n do luc cang be mat ciia mang
chiu cac luc hut hudng vd mdt nfta khdng xa phdng ta cd th6 lap dat dung cu nhu d PTinh
gian phfa dudi mat chat long. Nhu vay 53.2c. Thanh CD phai dii manh d^ trpng lupng
phan tft nay chiu mdt hgp luc hudng vao cua nd nhd hon lire cang hi mat ciia mang xa
phdng tac dung len thanh. Ta mdc them cac gia
trong ldng khd'i long. Do vay dien tfch be trpng de can bang vdi luc cang be mat.
mat cua khd'i long cd xu hudng giam de'n Trong thf nghiem d Hinh 53.2c thi / la dp
nhd nha't cd the duge va gay ra nhung hien dai cua thanh CD, do dd dp ldn cua lue cang la :
tugng nhu da thay d tren. F = 2GI (53.2)
0 ve phai xua't hien he so 2 la vi mang xa
Bdng 1
He so cang be mat cila mot so chat long
Hinh 53.3 l\Ainh hoa cac lue tae dung len mot phan
tCr d be mat
j Cac chat ; a(. 10-3 N/m)
261
'> CAU HOI
_•
1. Hay neu len hai dac trung cua cau tnic chat Idng.
2. Md ta chuyen ddng nhiet d chat Idng.
3. Hay cho biet hudng va dp Idn cua luc cang be mat.
Mdt cong rom dai 8,0 cm ndi tren mat nudc. Ngudi ta nhd dung djch xa phdng xud'ng mdt ben mat
nudc cua cong ram va gia sft nudc xa phdng chi lan ra d mpt ben ma thdi. Hdi cong rom chuyen
ddng ve phia nao ? Tai sao ?
Luc tac dung vao cong rom la bao nhieu ?
o i xac dinh he sd cang be mat ciia nudc, ngudi ta dung mdt d'ng nhd giot ma dau dudi cua dng
cd dudng kinh trong 2 mm. Khdi lugng cua 40 giot nudc nhd xud'ng la 1,9 g. Hay tfnh he sd cang
be mat cua nudc ne'u coi trpng luang cua mdi giot nudc roi xudng vfta diing bang luc cang be mat
dat len vdng trdn trong d dau dudi cua d'ng nho giot.
262
T^F HIEN TUONG DINH m vA KHONG DINH iroT
J-f HIEN TUONG MAO DAN
Khi luc hut gifta cac phan tft chat rdn vdi cae
phan tu cha't long manh ban lue hut /gifta cac phan
tu cha't long vdi nhau thi cd hien tugng dfnh udt.
Ngugc lai, neu luc hut giua cae phan tft chat rdn vdi
cac phan tft chat long ye'u hon thi xdy ra hien tugng
khdng dfnh udt.
c) iTng dung ciia hien tugng dinh udt
Hien tugng dfnh udt ed nhieu ftng dung, sau day
la mdt irng dung vao viec tuyen quang.
Mud'n loai bd ban quang ngudd ta nghidn quang
thanh hat nhd rdi dd vdo nudc ed pha ddu ehi dfnh
M^ng dau
udt quang vd qua'y len. Hdn hgp hai chat long dd ed
chfta nhimg bgt khdng khf bge trong nhirng mdng
dau. Vi ddu ehi dfnh udt quang nen quang bam vdo Hat quSng
cac mdng ddu bao quanh bgt khf va cdc hat quang
Ban quani
ndi len cung vdi bgt khf, cdn bdn quang thi chim
xud'ng day (Hinh 54.1). Hinh 54.1 Tuyen quang
263
d) Dang mat chat long o ch6 tiep giap vdi
thanh bmh
Khi chat long dfnh udt thanh binh thi luc hut
giua cae phan tft chat rdn va chat long keo mep chat
long len, ldm cho mat chat long d chd sat thdnh binh
la mdt mat 16m (Hinh 54.2a). Vf du mat nudc dtmg
trong binh thuy tinh la mat ldm.
a) TrUdng hdp dinh Udt.
Khi chat long khdng dfnh udt thanh binh thi luc
hut giua cac phan tft chat long keo mep cha't long ha
xud'ng lam cho mat chat long d chd sat thdnh binh
Id mdt mat Idi (Hinh 54.2b). Vf du mat thuy ngan
dimg trong binh thuy tinh la mat l6i.
264
xd'p,... Hinh 54.4 cho ta thay nudc dang len trong
khe hep giua hai tdm thuy tinh dat song song hay
gifta hai tam thuy tinh dat toe ra tao thdnh mdt gdc
nhi dien rat nhd.
Hien tugng mao ddn la hien tugng dang len hay
ha xudng ciia muc chat Idng d ben trong cac dng
CO ban kinh trong nhd, trong cac vach hep, khe
hep, cac vat xdp,... so vdi muc chait idng d ngoai. a) Hai tam thuy tinh dat song song.
265
S ] Hay neu them nhftng vi du c) Y nghia cua hien tugng mao din
ve hien tugng mao d i n thudng Hien tugng mao ddn cd y nghia ldn trong thuc te'.
g§p trong ddi sd'ng va ki thuat.
Sau day la mdt sd bieu hien cua hien tugng mao
ddn : giay tham hut muc, muc ngam theo ranh ngdi
but, ba'c den hut ddu, khi ndng ban nudc d dudi sau
trong ddt ngdm qua ke dat len cao de rd cay hut
dugc nudc, nudc dudi dat ngdm len theo ke ddt ldm
dm chan tudng nhd.
CAU HOI
1. Khi nao thi chat long dfnh udt chat ran va khi nao thi khdng dinh udt chat ran ?
2. The nao la hien tugng mao dan va khi nao xay ra hien tugng mao dan rd ret ?
3. Ne'u chi cd luc cang be mat thdi thi cd xay ra hien tugng mao dan khdng ?
M BAI TAP
266
Sif CHUYEN THE
S i ; NONG CHAY VA D O N G DAC
267
S J Tai sao ta cd the tao ra cdc mang tinh the ed cdu trftc trat tu xa vd chuydn sang
nudc mat bang each tha vai mau the long cd cdu trftc trat tu gdn. Trong trudng hgp
nudc da vao cdc nudc thudng ? ngugc lai, khi khd'i chat long ddng dac thdnh vat rdn
ke't tinh, thi nd lai tod nhiet ra mdi trudng.
Neu su chuyen the khdng keo theo su thay ddi
cau tnic dot bie'n thi viec thu hay tod nhiet cung
khdng cd gi dac biet. Vf du, khi ta dun ndng vat rdn
Hinh 55.2 Cue nude da noi tren vd dinh hinh thi nd eft mdm ddn ra cho de'n khi hod
nudc trong coc long he't. Viec thu nhiet khdng cd gi dot bie'n vi ca'u
true cfta cha't rdn vd dinh hinh rat gdn vdi cdu tnic
cua cha't long.
2. Sir bien doi the tich rieng khi chuyen the
Ta da biet rdng, khi chuyen the cd the xdy ra su
thay ddi cdu true cua chat, keo theo su bien ddi the
tich rieng. The tfch rieng Id the tfch ting vdi mdt don
vi khd'i lugng cua cha't.
Khi ta tha mdt cue nudc da vao cdc nudc (Hinh
55.2) thi cue nudc da ndi tren nudc, vi the tfch rieng
cua nudc da ldn hon cua nudc. Nudc Id mdt trong sd
ft trudng hgp dac biet, the tfch rieng cua nd d the rdn
ldn han a thi long. Ndi chung ddi vdi cdc chat thi
the tich rieng a the rdn nho han.
3. Sir nong chay va dong d^c
a) Nhiet do nong chay
Su ndng chay Id qua trinh cac cha't bie'n doi tft the
rdn sang the long. Ne'u ta nung ndng chat rdn ke't
tinh, ta nhan thdy rdng nhiet do cua vat rdn se tang
°c dan cho den khi vat rdn bdt ddu ndng chay. Sau dd
nhiet do cua vat khdng ddi trong sud't thdi gian
'c
Nhiet tip
nong chay
1
\ ..V ndng chay.
Khi todn bd vat rdn da chuyen sang the long
- " ^ thi nhiet do cua khd'i long nay lai tie'p tuc tang.
Qua trinh tren dugc md ta d Hinh 55.3 (dudng bidu
C' ThcJi gian
didn 1).
Hmh 55.3 Qua trinh ndng chay eua
chat ran ke't tinh (dudng 1) va cua Nhiet do d dd chat rdn ke't tinh ndng chay dugc
cha't ran vd dinh hinh (dUdng 2) ggi Id nhiet do ndng chay (hay didm ndng chdy).
268
Nhiet do ndng chdy phu thudc vao chat va dp Bdng 1
suat ngoai. Nhiet do nong chay (hay dong dac)
cua mot so chat rdn ket tinh d 1 atm
b) Nhiet nong chay rieng
Nhu tren da ndi, khi vat rdn ket tinh ndng chay Chat ran t°C
thi khd'i chat cdn thu nhiet lugng tft ngodi dd phd vd Vonfam 3387
lien kei giua cdc nguyen tft, phan tft tao nen cdu tnic Platin 1772
rdn ket tinh d nhiet do ndng chay ggi la nhiet Nhom 660,4
Q = Xm
Sau khi todn bd khd'i ldng da chuyen sang rdn thi Chai ran A(. 103 J/kg)
nhiet do cua khd'i chat rdn lai tie'p tuc gidm ne'u ta Nhom 400
vdn lay nhiet tft khdi chat. Sat 277
Vang 62,8
Khi ddng dac, khdi long lai tod ra nhiet ndng chay.
Nirdc da 334
d) Su nong chay va dong dac ciia chat ran vo Thiec 60,7
djnh hinh Chi 25
Chat rdn vd dinh hinh bi nung ndng thi mdm Bac 105
Thep 83,7
dan cho de'n khi nd trd thanh ldng va trong qua trinh
269
nay nhiet do cua he tang lien tuc (xem dudng bieu didn 2 d
Hinh 55.3). '
Nhu vay chat rdn vd dinh hinh khdng cd nhiet do ndng chay
xdc dinh va khdng cd nhiet ndng chdy (xem gidi thfch d cud'i
muc 1 cua bdi hgc ndy).
Nhiet lugng cung cap cho he trong qua trinh ndng chdy lam
tang lien tuc nhiet do cua khd'i chat.
d) iTng dung
Su ndng chay va ddng dac, md chu ye'u la cua kim loai, dugc
ftng dung trong cdng nghiep due. Nguyen tdc cua due kim loai
la ndu chdy kim loai rdi dd vdo khudn, sau dd dd cho ddng dac
lai. Nhidu bd phan may mdc cung nhu cac vat kim loai nhu
tugng, chudng,... deu dugc che tao theo phuong phap due. Cd
the lam ndng chdy mgt hdn hgp kim loai rdn, de sau khi ddng
dac, chung trd thanh hgp kim. Ngudi ta da che' tao ra mdt sd hgp
kim cd nhung tfnh cha't mong mud'n.
O CAU HOI
BAI TAP
1. Tha mpt cue nudc da co l<hdi lugng 30 g d 0°C vao cdc nudc chfta 0,2 / nudc d 20°C. Bo qua nhiet
dung cua cdc. Hoi nhiet dp cudi cOa cdc nudc ?
A. 0°C. B. 5°C. C. 7°C D. 10°C.
Cho biet: 0^^^,^ = 4,2 J/g.K ; Pn^^^c = 1 g/cm3; X^^^^,^ jg = 334 J/g.
2. Cd mpt tang bang dang trdi tren bien. Phan nho len ciia tang bang udc tinh la 250.10^ m^, vay the
tich phan chim dudi nudc bien la bao nhieu ? Cho bie't the tich rieng cua bang la 1,11 //kg va khoi
lugng rieng cua nudc bien la 1,05 kg//.
3. Oe xac dinh gan diing nhiet lugng can phai cung cap cho 1 kg nudc hoa thanh hai khi sdi (d 100°C),
mdt em hpc sinh da lam thi nghiem sau. Cho 1 / nudc (coi la 1 kg nudc) d 10°C vao am roi dat len
bep dien de dun. Theo ddi thdi gian dun, em hpc sinh dd ghi chep dugc cac sd lieu sau day :
- De dun ndng nudc tft 10°C de'n 100°C can 18 min.
- Oe cho 200 g nudc trong am hoa thanh hai khi sdi can 23 min.
Tft thi nghiem nay hay tinh nhiet lugng can phai cung cap cho 1 kg nudc hoa thanh hoi d nhiet dp
sdi 100°C. Bo qua nhiet dung cua am, bie't nhiet dung rieng cua nudc la 4,18.10^ J/kg.K.
270
su HOA HOI VA SU NGUNG TU
271
lugng m chdt long nhan dugc tft ngodi trong qua
trinh hod hoi d mdt nhiet do xdc dinh Id :
Q^Lm (56.1)
Nhiet hoa hoi rieng phu thudc vdo bdn chat cua
cha't long va vao nhiet do ma d dd khd'i long bay
hoi. Nhiet hod hoi mdt phdn ldn dugc dung vdo viec
pha vd su lien ket cdc phan tft trong cdu true chat
long de chuyen thdnh hoi vd phdn cdn lai chuyen
sang cdng thdng dp suat ngodi do tang the tfch (cua
khd'i cha't) khi chuyen the.
2. Sir ngimg tu
Ta khdo sat su ngung tu thdng qua thf nghiem
sau day.
a) Thi nghiem ve su ngung tu
Tie'n trinh thf nghiem dugc ve d Hinh 56.2. Ban
B
ddu trong xilanh chfta day hoi CO2 khdi lugng m.
•'}::•'.: Hai COz- Ta day tft tft pit-tdng sang trdi de' nen cham hoi
CO2 va gift nd d nhiet do khdng ddi ^'C. Ta thdy
rdng khi the' tfch hoi CO2 gidm thi dp sudt cua nd
Hoi COp bao hoa tang theo gdn dung dinh luat Bdi-lo - Ma-ri-d't
;Ph^; (Hinh 56.2b). Khi the tfch hoi CO2 gidm de'n gid tri
b) V^ thi dp sudt la py^ cdn nhiet do vdn la t. Ne'u bay
e gid ta tiep tuc nen thi the tfch hoi tie'p tuc giam song
- Hoi CO2 bao hoa
dp sudt khdng tdng va trong xilanh luc dd hoi bdt
ddu hod long (Hinh 56.2c).
-CO2 long Nhu vay khi nen hoi d mdt nhiet do xdc dinh
CO2 long thi dp sudt hoi se tang de'n mdt gid tri cue dai nao
dd rdi hoi bdt dau hod long. Khi ay hoi dugc
d)
ggi la hai bdo hod vd dp suat cua nd ggi la dp sudt
hai bdo hod, kf hieu bdng pj^j, (dd chfnh Id dp sudt
Hinh 56.2 Thi nghiem ve sungung tu
Pj, ndi tren).
Mot xilanh chila khi cacbonic
Neu tie'p tuc nen thi hoi CO2 tie'p tuc ngung
(CO2) duoc dong kin bang mot
pit-tong P di dong. Xilanh dat nam tu cho de'n khi todn bd hai CO-) ngung tu het
ngang, day kin 6 ben trai va thong (Hinh 56.2d). Qua trinh ngung tu ndy vfta la ddng
voi mot ap ke B de do ap suai ciia nhiet vfta Id ddng dp. Trong sudt qud trinh ngung tu,
khi CO2 trong xilanh (Hinh 56.2a). hoi tod ra nhiet hod hai.
272
Tft dd trd di, neu ta tie'p tuc nen, tfte la ta nen
COT long. Vi chdt long khd nen nen dp suai cua
COT long trong xilanh tang nhanh, cdn nhiet do
vdn la t.
Bay gid ta trd lai vdi qua trinh ngung tu (Hinh
56.2c). Luc a'y trong xilanh, lugng CO2 tdn tai d cd
the ldng va thd hoi, chung ndm can bdng canh nhau.
Hoi CO2 liic dd la hai bdo hod nen ngudi ta ndi hai Hinh 56.3 Hdi bao hoa nhm can
bkng ddng vdi khoi long
bdo hod la hai a trqng thdi cdn bdng dong vdi chd't
long cita no (Hinh 56.3).
Sau day chung ta se giai thich vd trqng thdi cdn
bdng dong.
Khi bay hoi, cd nhftng phan tft thoat ra khdi khdi
long tao thanh hoi cfta chai dy ndm kd ben tren mat
thoang khd'i long. Nhii'ng phan tft hoi nay ciing
chuydn ddng hdn loan va cd mdt so phan tft cd the
bay trd vao khd'i long. Vay qua mat thoang khd'i
long, ludn ludn cd hai qua trinh ngugc nhau : qua
trinh phan tft bay ra (su hoa hoi) va qua trinh phan
tu bay vao (su ngung tu). Khi so phan tft bay ra bdng
sd phan tft bay vao thi ta cd su cdn hdng dong.
b) Ap suat hui bao hoa. Hoi khd Bdng 1
Di6u kien de cd hoi bao hoa la hoi nam can bdng Ap suai va khoi lUtJng rieng
ddng ben tren khdi long va hoi bi giam trong khdng ctia hdi nUdc bao hoa cf nhiet do
gian kin. khac nhau
Thf nghiem d phdn tren cho biei rdng d mdt nhiet Pbh^
dp da cho thi ap sudt hoi bao hoa ctia mdt chai la ap t°c (mmHg) (.10-3kg/m3) '
suai ctia hoi chat ay khi nd nam can bang ddng ben 5 "" 3,0 3,2
tren khd'i long. 0 4,6 4,8
Hoi 0 ap suai thdp hon dp sudt hoi bao hoa cd 5 6,5 6,8
CLing nhiet do dugc ggi la hai kho. 10 9,2 9,4
0 mdt nhiet do khdng ddi, neu ta tang (hay gidm) 1 15 12,8 12,8
j
th^ tfch cua hoi bao hoa ndm can bdng ddng tren 1 20 17,5 17,3
mat khd'i long, thi se xdy ra su hoa hoi (hay ngung 25 23,8 23,0
tu) gifta hoi va khdi long, lam cho ap suai cua hoi 30 31,8 30,3
ludn ludn bdng ap sudt ctia hoi bao hoa. 50 92,5 83,0
• 80 355,1 293,0
Vi the ngudi ta ndi rdng : Ap sudt hai bdo hod
\ 100 760,0 598,0
khong phu thudc the tich hai.
4. Dp am khong khi
a) Do am tuyet ddi
Trong khdng khi ludn cd hoi nudc, vi nudc tren Ap suat ciia khong khf diroc tao
mat Trai Dai hod hoi. Lugng hoi nudc trong khdng nen tit ap suat ciia cac khf khac nhau
CO trong khong khi. Ap sua! cua
khi thay ddi theo vi trf, theo thdi gian. rieng moi chat khf co trong khong
Ngudi ta ggi dg am tuyet ddi (a) ciia khdng khf duoc goi la ap suei't rieng phiin
ciia khf do.
khi la dai lugng cd gia trj bdng khdi lugng hoi
nudc tinh ra gam chua trong 1 m-^ khong khi. Hoi nuac trong khong khi cung
duoc coi la mpt khf ihiinh phan ciia
b) Do am cue dai khong khf. Vi vay do aim tuyet doi
Ap suat hoi nudc d nhiet do da cho khdng thd ldn hay do km cue dai con duoc bifeu thi
bang ap suai rieng phan cua hoi
hon ap suai hoi bao hoa cua nd d nhiet do a'y. nuoc trong khong khf.
Do am cue dai {A) ciia khdng khi d mgt nhiet
dp nao dd la dai lugng cd gia trj bdng khdi lugng
tinh ra gam ciia hoi nudc bao hoa chua trong
1 m-^ khong khi 6 nhiet do ay.
c) Do am ti ddi (hay do am tuong ddi)
Khdng khf cang cdm ne'u hoi nudc chfta trong
dd cdng gdn trang thai bao hod. De dac trung cho
275
Vi du : 6 25°C thi ap suai hcfi dieu dd ngudi ta dung dep dm ti ddi (f), do bang
nuoc biio hoa la 23,8 mmHg. khi do ti so :
1 m-"* hoi nuoc co khoi lugng 23.0 g
(xem cot 3 ciia Bang 1 j. Vay a 25°C / = -
do Eim cue dai ciia khong khf la A (56.2)
23 g/m-l '
Dd am ti ddi tfnh bdng phdn tram, trong dd a va
Bang 5 A lay d cung mgt nhiet do.
06 am tl doi cua mot so dja phUdng d) Diem suong
d nudc ta
Ne'u khdng khf am bi lanh di, thi de'n mdt nhiet
1 {%) tinh trung binh i
I ca thang '
do nao dd hoi nudc trong khdng khf trd thdnh bao
Oia phuong hoa. Neu lanh xud'ng dudi nhiet do ay thi hoi nudc
Thang Thang
, nong nhai lanh nhai dgng lai thanh suang. Nhiet do md tai dd hoi nudc
trong khdng khf trd thdnh bao hod ggi la cliem
.Sa Pa 89 86 suang.
Oien Bien 82 82
Ha Noi 83 80 , d) Vai tro ciia do am
Vinh 80 89 i Do dm cua khdng khf anh hudng de'n rat nhidu
Hue 73 90 qua trinh tren Trai Ddt. Do dm ti dd'i la mdt thdng
Da Nang 75 86 sd quan trgng trong du bao thdi tiei. Do dm anh
Nha Trang 79 78 hudng den do bdn cua vat lieu, do dm cao tao dieu
TP. Ho Chi Minh 74 74 kien lam han ri vat lieu kim loai, lam muc gd....
Oa Lat 76 74
Do dm vd nhiet do Id nhftng didu kien can thiet
Nguoi ta con tfnh do am ti doi cho nhftng qua trinh sinh hgc (su sinh sdi ciia vi
bang ti so'-cila ap suai rieng phan ciia khudn, viec len men mdc,...).
hoi nudc trong khong khi va ap suai
cua ho'i nuoc bao hoa a nhiet dp ay. Trong nhidu ngdnh san xudt (nhu ngdnh vai,
Vf du, a nudc ta vao nhu'ng ngay bdnh keo,...) cdn duy tri mdt do dm can thie't.
kho, dp am ti doi co the dudi 70%,
vao nhiiTig ngay am co the tren 90%. Trong viec bao qudn cdc tdc pham nghe thuat
cung vay, thie'u mdt do dm cdn thiet cd the gay nirt
S ] Giai thich tai sao ta thudng ne cdc tdc phdm dieu khdc ; nhung do am cao qud
tha'y sUdng.dgng tren nggn cd, la
lai giup cho na'm mdc dd phat tridn.
cay vao buoi sang sdm trdi lanh.
Do am ti dd'i anh hudng nhieu den su bay hoi ctia
nudc trong khdng khf. Do dm ti dd'i ma ldn thi nudc
bay hoi rat cham, qudn ao udt ra't lau khd, md hdi
toat ra tft co the cung lau khd lam ta cam thdy oi
bftc. Ne'u do dm ti dd'i ma .thdp qua thi nudc bay hoi
nhanh, qudn do phoi trong phdng cung chdng khd,
da cua co the chung ta cd the bi khd ne.
276
Trong cac con tdu vu tru cd ngudi ldm viec,
khdng nhung phai dam bdo nhiet do va ap suat cua
khdng khf trong con tau, md cdn phai duy tri mdt
dp am ti dd'i thfch hgp dd'i vdi co the con ngudi
(40 - 60%).
5. Am ke
Dung cu de do do am cua khdng khf ggi la am ke.
Sau day Id mdt vdi loai am kedon gidn, thdng dung.
a) Am ke toc
Day la mdt dung cu do dp dm ti ddi kha don gian
(Hinh 56.4).
Bd phan chfnh cua am ke nay la mdt sgi tdc
ngudi da dugc tay sach md. Sgi tdc nay dugc qudn
qua mdt d'ng quay quanh mdt true nhd rdi bi keo
cang bdi mdt trgng vat nhd. Mdt kim ehi dugc gdn
vao d'ng quay. Khi do am ti dd'i tang len, sgi tdc ddi
them ra, trgng vat keo sgi tdc xudng dudi va
lam quay kim chi. Mat sd dugc ghi do am ti dd'i theo
mpt dm ke chuan.
Hinh 56.4 Am ke tdc
b) Am ke kho - udt
1. Soi toc quan vong qua ong quay.
Loai am ke ndy cho phep ta biet dugc do dm 2. Ong quay gan chat v6i kim chi.
ti ddi cua khdng khf. 3. Trpng vat.
277
Bdng 6
CAU HOI
2. Trang thai can bang ddng gifta hoi bao hoa va khdi Idng la trang thai nhu the nao ?
3. Tai sao ap suat hoi bao hoa khdng phu thudc the tich ? Nd phu thudc vao nhiet dp nhu the nao ?
BAI TAP
1. Diing am ke kho - udt de do dp am ti ddi ciia khdng khi. Nhiet ke khd chi 24°C, hieu nhiet dp giOra
hai nhiet ke la 4°C. Dp am ti ddi ciia khdng khi la bao nhieu ?
A. 77%. B. 70%.
C. 67%. 0.61%.
2. Khdng gian trong xilanh d ben dudi pit-tdng cd the tfch la VQ = 5,0 / chfta hoi nudc bao hoa d nhiet
dp t = 100°C. Nen hoi dang nhiet den the tich V=^fil. Tim khdi lugng nudc ngung tu. (Cd the ap
dung phuong trinh Cla-pe-rdn - Men-de-le-ep cho hoi bao hoa).
278
3. Oe xac dinh nhiet hoa hoi cua nudc, ngudi ta lam thi nghiem sau. Dua 10 g hoi nudc d nhiet dp
100°C vao mdt nhiet lugng ke chfta 290 g nudc 6 20°C. Nhiet dp cudi ciia he la 40°C. Hay tinh
nhiet hoa hoi cua nudc, cho bie't nhiet dung cua nhiet luong ke la 46 J/dp, nhiet dung rieng cua
nudc la 4,18 J/g.dp.
4. Nhiet dp cua khdng khi la 30°C. Dp am ti ddi la 64%. Hay xac djnh dp am tuyet ddi va diem suong.
Ghi chii: Tinh cac dp am theo ap suat rieng phan.
Em CO biet ?
Neu ta dun nUdc trong ndi day vung that chat va kin mit thi nUdc trong ndi khdng the sdi
dupc vi ap sua't ngoai (6 day la ap sua't hoi nudc bao hoa cdng vdi ap sua't khi quyen cd trong
noi luc ban dau) ludn Idn hon ap suai hoi bao hoa cua nudc d nhiet do ma nUdc dat tdi.
Ne'u d nap noi cd lap mdt cai van va nd chi md ra khi ap suai cua hoi d ben trong nap noi
vugt qua mdt ap suai da dinh trudc nao dd, vi du la 1,4 atm, thi nudc trong ndi se sdi d nhiet
6g 108°C, vi d nhiet do nay ap suai hoi bao hoa cija nUdc bang 1,4 atm.
6 nhiet dp cao hon 100°C, thftc an se chdng nhft hon so vdi nau binh thudng d 100°C.
Dd la cdng dung cua noi ap suai.
6 benh vien, de diet cac vi trung khdng chei d 100°C, ngUdi ta phai dung noi hap (cung
la mdt loai ndi ap sua't) de tay trung quan ao va thiet bi can thiei khii md'.
279
Thut hanh:
XAC DINH HE S6 CANG BE MAT CUA CHAT LONG
1. Muc dich
- Xdc dinh he so cang be mat cua nudc xa phdng
vd he sd cang bd mat cua nudc cat.
- Ren luyen kT nang su dung cdc dung cu do :
can ddn, luc ke' vd thudc kep.
^^-al^'"'''^
2. Co SO li thuyet
a) Phuong an 1 : Xdc dinh he so cang be mat
cua nudc xd phdng
Khi cd mdng xd phdng ndm gifta thanh AB
cd chidu ddi / vd mat thodng khd'i nudc xa phdng,
do tdc dung cua luc cang be mat len thanh, ddn
can dang ndm thang bdng se bi lech vd phfa khung
Hinh 57.1 Xae dinh luc cang be mat
day thep.
bang each mdc cac gia trong len Bdng each mdc cdc gia trgng cd khd'i lugng m
quang treo
len quang treo, ta dua ddn can trd vd ndm thang
bdng (Hinh 57.1). He so cang be mat cua nudc xd
mg
phdng dugc xdc dinh theo cdng thuc cr = -—r.
280
3. Phuong an thi nghiem
a) Phuong an 1
- Dung cu thf nghiem
• Mdt can ddn va cac gia trgng (cac mdc nhd) cd khd'i lugng
0,1 gva 0,01 g.
• Kep nhd de treo gia trgng.
• Hai khung day thep inox dugc ud'n thanh dang nhu d
Hinh 57.1, cd chidu ddi canh AB ldn lugt la /j = 5 cm va I2 = 10 cm.
• Khung day thep ldm quang treo.
• Cdc dtmg nudc xa phdng.
• Khuc gd de dat cdc nudc xa phdng.
- Tie'n trinh thf nghiem
• Dat cdc dimg nudc xa phdng len tren khuc gd.
• Treo khung cd chidu dai canh AB /, = 5 cm vao dau ben trai
ddn can sao cho mdt phan cac canh ben ctia khung ngap trong
nudc va thanh AB each mat thoang khd'i nudc tft 1 de'n 2 cm.
• Mdc cac gia trgng len quang treo d ddu ben phdi ddn can
vd van cac dc vi chinh thang bdng d hai ddu ddn can de ddn can
ndm thang bdng.
• Nang cdc len sao cho thanh AB ngiip trong nudc xa phdng,
rdi ha cdc ve vi trf ban ddu de tao mdt mang xa phdng nam gifta
thanh AB va mat thoang khd'i nudc.
• Mdc them cdc gia trgng len quang treo de dua ddn can trd
vd ndm thang bdng. Ghi gia tri khd'i lugng m] cua cac gia trgng
da mdc them vao bang so lieu.
• Lap lai them cac budc thf nghiem tren hai ldn.
• La'y g = 9,8 m/s^, tfnh a trong mdi lan thf nghiem, a va ACT.
• Lap lai cac budc thf nghiem vdi khung cd chidu dai thanh
AB\al2= 10 cm.
b) Phuong an 2
- Dung cu thf nghiem
• Luc ke cd GHD 0,1 N va DCNN 0,001 N.
• Vdng nhdm cd day treo.
• Hai cdc dung nudc cai dugc nd'i thdng vdi nhau d thanh cac
cdc nhd mdt d'ng cao su.
281
• Thudc kep do dugc chidu ddi tft 0 den 150 mm, cd
DCNN 0,05 mm.
• Gid thf nghiem.
- Tie'n trinh thf nghiem
• Dung thudc kep do ba ldn dudng kfnh ngoai, dudng kfnh
trong ; rdi tfnh chu vi ngodi Iy, chu vi trong I2 ciia ddy vdng va
ghi vdo bang sd lieu cdc gia tri tfnh dugc. Tfnh Iy , Aly vd
^,A/2.
• Treo luc ke vdo thanh ngang cua gia dd vd mdc nd vdo ddu
day treo vdng de xdc dinh trgng lugng P ciia vdng.
• Ha luc ke' xud'ng thap ddn sao cho day vdng ndm tren mat
thodng khdi nudc d cdc A.
• Ha tft tft cdc nudc B xudng phfa dudi, cho tdi khi vdng bi
biit ra khdi mat thoang khdi nudc d cdc A. Dgc tren luc ke vd
ghi vdo bang so lieu gia tri luc Fy.
• Nang cdc nudc B sao cho ddy vdng lai ndm tren mat thodng
khd'i nudc d cdc A.
Lap lai them budc thf nghidm tren hai lan.
• Tfnh vd ghi vdo bang sd lieu cdc gia tri luc cang be mat
F;,F;,F;,F' vaAF'.
• Tfnh CT vd ACT.
a =a ± AG =
• Lap bang sd lieu va tfnh todn tucng tu cho trudng hgp canh
cd chidu ddi /2 = 10 cm.
- Phuang dn 2 : Xdc dinh he sd cang be mat cua nudc cat
A; _ I max Imin
'i" 3 1 2
P = N
vong ••• "
1. 6 phuong an 1, cd the dung luc ke d phuong an 2 thay cho can ddn va cac gia trpng dugc khdng ?
Vi sao ?
2. 6 phuang an 2, cd the khdng dung luc ke ma xac dinh cac luc bang can ddn va cac gia trpng dugc
khdng ? Vi sao ?
284
I
OM TAT CHUONG VII
fA
Chu de Y chinh
Su nd vi nhiet
Khi tang nhiet do thi kich thftdc cua vat tang len. Vat ran cd sft nd dai va sft nd khoi
(sftnd the tich).
Cdng thftc ciia sft nd dai : A/ = OIQAI hay / = /o(1 + aAt) ; trong dd a la he so nd dai.
Cdng thftc ciia sft nd khoi AV - /^VgAf hay V = \/o(1 + pAt) ; trong dd p la he sd nd
the tich, p = 3a.
Chat long ; Khoi long cd the tich xac dinh.
Chat long cd ca'u tnic trat tft gan.
Cac phan tft ctia khdi long dao dgng xung quanh vi tri can bang va vi tri can bang
nay thftdng xuyen dich chuyen.
Luc cang be mat dat len dftdng gidi han cua be mat va vudng gdc vdi nd, cd phftdng
tie'p tuyen v6i be mat ciia khdi long va cd chieu hftdng ve phia mat chat long gay ra
Iftc cang dd.
285
Do Idn F cija Iftc cang be mat dat tren doan dftdng gidi han thang co do dai /
F =CT/;CTla he so cang be mat.
Khi chat ran tiep xiic v6i chat long thi n6 c6 the bj dinh Udt hay khong dinh Udt. Mat
tiep xiic giu'a chat long v6i thanh binh se la mat lom neu chat ran bi dfnh ftdt va se la
mat loi neu chat ran khong bj dfnh ftdt.
Hien tUdng mao dan : Mftc chat long trong ong se dang cao han khi thanh dng bi
dinh udt va se ha thap han khi thanh ong khong bi dinh Udt. Do dang len hay tut
xudng ciia mftc chat long trong ong mao din tfnh theo cong thftc :
pgd
trong ddCTla he sd cang be mat, p la khoi Iftgng rieng cua chat long, d la dftdng kfnh
trong cua ong mao din, g la gia toc trgng trftdng.
Sir nong chay va dong dac
Dftdi ap suat ngoai xac dinh, vat ran ket tinh nong chay (hay dong dac) d nhiet do
xac djnh, ggi la nhiet do nong chay (hay nhiet do dong dac).
Khi ndng chay (hay dong dac), moi ddn vi khoi Iftdng chat ran ket tinh nhan (hay nha)
mgt nhiet Iftdng ggi la nhiet nong chay rieng (A). Mgt vat ran ket tinh khoi Iftdng m khi
nong chay se thu mgt nhiet Iftdng : Q = mX.
Su hoa hdi va sungurig tu
Sft hoa hdi gom c6 sft bay hdi va sft soi. Sft bay hdi xay ra d mgi nhiet do va tft mat
thoang khoi long. Sft soi xay ra d nhiet do soi tft mat thoang va ca tft trong long khdi long.
Khi hoa hdi, moi ddn vj khdi Iftdng chat long nhan mgt nhiet Iftdng L ggi la nhiet hoa hdi rieng.
Mgt Iftdng chat long co khoi Iftdng m khi hda hdi se thu mgt nhiet Iftdng : Q = mL.
Tai mgt nhiet do xac dinh, ap suat hdi I6n nhat cua mgt chat la ap suat hdi bao hoa
ctia chat do nam can bang dgng ben tren khoi long.
Ap sua't hdi bao hoa CLia mgt chat chi phu thugc nhiet do.
Hdi cua mgt chat 6 ap sua't tha'p hdn ap suat hdi bao hoa cua chat dd d ciing nhiet
do dftdc ggi la hai kho.
Nhiet do tdi han ciia mot chat la nhiet de ma 6 tren nhiet do d6 chat chi ton tai d
the khi.
Do am cua khong khi
- Do am tuyet do'i a la khdi Iftdng tinh ra gam ciia Iftdng hdi nftdc chfta trong 1 m^
khong khi.
- Do am cftc dai A la khdi Iftdng tfnh ra gam cua Iftdng hdi nftdc bao hoa chfta trong
1 m3 khong khf.
- Do am tl ddi f, 6o bang ti so' f = —.
* Do do am cua khong khf bang am ke. C6 hai loai am ke thong dung : am ke toc
va am ke kho - uat.
286
CHUONG VIII
Co so cua
nhiet dong lire hoc
Ten Ida (trung bay trong bao tang Phdng khdng khdng quan)
287
NGUYEN LI I NHIET DONG LUC HOC
288
c) Ngi nang phu thudc vao nhiet do va the tich
Khi nhiet do thay ddi thi ddng nang cua cac phan
tft ca'u tao nen vat thay ddi, ma ddng nang cua phan
tft la thdnh phdn cua ndi nang, do dd ndi nang phu
thudc vao nhiet do ctia vat.
Khi the tfch thay ddi thi khoang each gifta cac
phan tft cdu tao nen vat thay ddi, lam cho the nang
tuong tac giua chung thay ddi. Vi the nang tuong
tac gifta cac phan tft la thanh phdn cua ndi nang, nen
ndi nang cdn phu thudc vao the tfch cua vat.
Ta cd the viet :
U = f(T,V)
CAU HOE
1. Noi nang la gi ? No phu thuoc nhung thong sd nao cua he ? Neu hai each lam bie'n ddi noi nang ?
3. Tai sao co the ndi rang nguyen li I nhiet dong luc hpc la su van dung djnh luat bao toan va chuyen
hoa nang lugng vao cac hien tugng nhiet ?
BAI
1. IVIpt ngudi cd khd'i lugng 60 kg nhay tft cau nhay d dp cao 5 m xudng mpt be boi. Tinh dp bie'n thien
noi nang cua nudc trong be boi. Bo qua cac hao phf nang lupng thoat ra ngoai khdi nudc trong be
boi. Lay g = 10 m/s^.
2. Mpt cdc nhom khdi luong 100 g chiia 300 g nudc d nhiet dp 20°C. Nguoi ta tha vao cdc nudc mpt
chie'e thia dong khdi lugng 75 g vfta rut ra khdi noi nudc soi d 100°C. Xac dinh nhiet dp ciia nudc
trong cdc khi cd su can bang nhiet. Bo qua cac hao phi nhiet ra ngoai. Nhiet dung rieng ciia nhom
la 880 J/kg.dp, cua ddng la 380 J/kg.dd va cua nudc la 4,19.103 j/kg.dp.
3. Ngudi ta cp xat mpt mie'ng sat det khdi luong 100 g tren mpt tam g6. Sau mpt lat thi thay mie'ng sat
nong len them 12°C. Hoi ngudi ta da tdn mpt cong la bao nhieu de thang ma sat, gia sir rang 40%
cong do dugc diing de lam nong mieng sat ? Cho bie't nhiet dung rieng ciia sat la 460 J/kg.dp.
291
Em CO biet ?
THi NGHIEM CLJA JUN VE SU TUONG OLTONG G I O A CONG VA NHIET LUONG
Theo lich sft vat li thi con ngudi da phai mat kha nhieu thdi gian mdi phat hien ra sU tuong
dUOng gifta cdng va nhiet lugng. Vao nfta dau the ki XIX nhieu nha bac hgc vat li, trong dd
cd nha bac hgc ngudi Anh Jun da tie'n hanh nhieu thi nghiem de chftng minh sg tuong duong
ndi tren va de tim ra mdt he thftc dinh lugng gifta chiing. TrUdc dd, cdng va nhiet lugng dugc
do bang nhftng don vi khac nhau. Nhiet lugng dugc do bang don vj calo. Calo la nhiet lugng
phai cung cap cho 1 gam nudc de tang nhiet do ciia no len 1°C.
Trong khoang thdi gian tft 1840 - 1849, Jun da lam nhieu thi nghiem va nam 1849 dng
da lam thi nghiem ndi tie'ng dugc md ta d Hinh 58.4.
rl J K
1 II 1
c C
•
Hinh 58.4 Thi nghiem eiia Jun
Nhiet lugng ke N dUng chat Idng. Mdt true Ted gan cac canh C dugc nhiing thang dftng
vao chai Idng trong nhiet lugng ke. Cac vat /W khi rOi thuc hien cdng lam quay true r va cac
canh C. Ma sat gifta cac canh C vdi chat Idng lam cho chat Idng ndng len. Nhiet ke K cho
phep theo ddi nhiet do cua nhiet lugng ke.
Do nhieu lan, Jun tha'y rang mdt cdng A xac dinh bao gid cung tuong duong vdi mdt nhiet
lugng Q xac dinh.
Sau dd dng da rut ra mgt he thftc tUdng duong gifta cdng va nhiet, nhd do ngudi ta cd the
chuyen ddi qua lai cac ke't qua do theo don vi calo hay don vi cdng.
Ngay nay trong he SI ngUdi ta diing ddn vi jun de do cdng va nhiet lugng. Duong lugng
cdng cua nhiet la :
1 calo = 4,1868 jun
292
ft\() A P DUNG NGUYiN LIT
NHIET OONG LUC HOC CHO KHi Li TUONG
293
c) Bieu thj cong tren he toa do p-V
Trong chuong VI, chung ta da quen bieu didn
cdc qua trinh cua khf If tudng tren he toa do p-V,
bay gid ta xet xem cdng dugc bieu thi tren he toa do
nay nhu the nao ? Gia sft ta khao sat mdt qua trinh
dan cua mdt lugng khf trong xilanh (Hinh 59.2). •
Trong qua trinh dan ndy, the tfch cua khf tang tft Vy
de'n V2, cdn ap sua't thi giam tft py de'n /?2 va qud
trinh dugc bieu didn bdng doan dudng cong ]\4N.
Bay gid ta xet mdt qua trinh rat nhd trung gian,
d dd the' tfch khf tang mdt lugng rat nhd AV = V" - V,
cdn dp sudt thi bien thien tis p' den p". Theo cdng
thftc (59.1) d tren, ta cd the viet cdng trong qud trinh
rdt nhd ndy Id:
AA; =P'(V"-V')=P'AV
neu coi dp suat cua khf trong qua trinh rdt nhd nay
la khdng ddi, vdi gid tri luc ddup', hoac Id :
AA2 =p"(V"-V')=p"AV
neu coi dp suat cua khf la khdng ddi, vdi gia tri luc
sau p".
Bay gid ta tfnh trung binh cdng cua hai cdng ndi
Hinh 59.2 Bleu thi edng tren he
toa do p-V tren, ta duoc:
294
dien tfch ctia hai hinh thang ndi tren cang gdn bdng
nhau hon.
Tft cac lap luan nhu tren, ta cd the suy ra rdng :
Dien tich hinh thang cong MNV2VjM bieu thi cdng
ma lugng khi sinh ra trong todn hp qud trinh MN, vi
dien tfch nay la tdng cac dien tfch hinh thang rat
nhd ma chung ta vfta khao sat d tren.
Suy luan tren dugc chiing minh chfnh xdc bdng
toan hgc, song phai dung de'n mdt so kie'n thftc
thudc chuong trinh ldp 12.
Trong qud trinh nay AV = 0 nen A = 0, do dd bieu Hinh 59.3 Qua trinh dang tich
thftc cua nguyen If I cd dang
Q = AU (59.2)
H I Tim mdi lien he gifta da'u
cua cong A' vdi chieu dien bie'n
Vay trong qud trinh ddng tich, nhiet lugng
cua qua trinh dang ap.
md khi nhdn dugc cln dung de ldm tdng ndi ndng
cda khi.
Vf du vd qua trinh ddng tfch : nung ndng mdt
lugng khf dung trong mdt the tfch khdng ddi.
b) Qua trinh ddng ap
Trong he toa do p -V, qua trinh nay dugc bieu
didn bdng mdt doan thdng song song vdi true OV
(Hinh 59.4).
6 day AV ?t 0 nen A ^-^ 0 va g = A ^ - A, trong dd
A = -A' = -pi(V2 - Vx) ; vdi V, > V,
Hinh 59.4 Cdng trong qua trinh
A' Id cdng md khf sinh ra, do dd : 2 = ^U + A' dang ap
295
Vay trong qud trinh ddng dp, nipt phdn nhiet
lugng md khi nhdn vdo duge dung de ldm tdng ndi
ndng cua khi, phdn cdn lgi Men thdnh cdng md
khi sinh ra.
Vf du vd qud trinh ddng dp : Nung ndng mdt
lugng khf chfta trong xilanh cd pit-tdng ddng kfn.
Pit-tdng ndy cd the dich chuyen khdng ma sat trong
xilanh (Hinh 59.5).
Hinh 59.5 Vi du thue te cua qua trinh
dang ap
c) Qua trinh dang nhiet
Trong he toa do p - V, qua trinh ddng nhiet dugc
bieu didn bdng mdt cung dudng cong hypebol
p (Hinh 59.6). Ta cd the hinh dung qua trinh nay xdy
ra khi mgt lugng khf chfta trong xilanh dugc ddng
1 kfn bdng mdt pit-tdng di ddng. Ngudi ta cung cap
Pi
nhiet cho khf, ldm khf dan ra sinh cdng nhung nhiet
A t (khong ddi) do vdn khdng doi.
}y/Z>i;^2 Vi ndi nang cua khf If tudng chi phu thudc
P2 nhiet do, md nhiet do trong qua trinh dang nhiet lai
khdng doi nen AU = 0. Do dd phuong trinh cua
o Vi Vo V nguyen If thft nha't Q - AU - A dd'i vdi qua trinh
Hinh 59.6 Cdng trong qua trinh ddng nhiet trd thanh ;
dang nhiet G = -A ^ (59.3)
trong dd A ?t 0 ; vi dien tfch bieu thi cdng cua qud
trinh la khdc 0.
vay khf sinh cdng ne'u Vj > ^i- Thay -A = A', ta
cdQ = A'.
Vay trong qud trinh ddng nhiet, todn bp nhiet
lugng md khi nhdn dugc chuyen hei sang cdng
md khi sinh ra.
^ 3 Tim mdi lien he gifta da'u Vf du ve qud trinh dang nhiet : Mdt lugng khf
cua cdng A' vdi chieu dien bie'n trong xilanh nhan nhiet vd dan tft dp sudt cao de'n dp
cua qua trinh dang nhiet. sudt tha'p hon trong khi nhiet do cua khf khdng ddi.
d) Chu tnnh
Chu trinh la mgt qua trinh ma trang thai cudi
cua nd trung vdi trang thai dau (Hinh 59.7). Xet
mdt lugng khf thuc hien mdt chu trinh gdm mdt
qua trinh dan khf alb va tie'p theo Id mdt qua trinh
nen khf b2a. Cdng Ay ma khf nhan dugc trong qud
trinh dan khf bieu thi bdi dien tfch 5, cua hinh thang
cong albV^V^a. Cdng nay am vi trong qud trinh
alb khf dan sinh cdng, nen Ay - -Sy.
296
Cdng A2 md khf nhan dugc trong qud trinh nen
khf dugc bidu thi bdng dien tfch ^2 cua hinh thang
cong b2aV.yy^b. Cdng nay duong vi khf nhan cdng
khi bi nen, nen A2 - S2.
Cdng A ma khf nhan dugc trong toan bd chu
trinh Id tdng dai so cua hai cdng tren, ta viet :
A = AJ -H A2 = -Sy + 5*2 < 0 vi Sy > S2
Kf hieu 5 la dien tfch gidi han bdi dudng cong
khep kfn bieu didn chu trinh, ta cd : 5 = 5^ - 52 .
Nhu vay A = -Sy + S2--S <0 , nghia la khf sinh
cdng 5.
Sau khi thuc hien chu trinh, khf trd vd trang thai
ban ddu a. Bie'n thien ndi nang AL'^ = 0 nen phuong
'a ''b
trinh cua nguyen If 1 dd'i vdi chu trinh la : g -(- A = 0 Hinh 59.7 Cdng thuc hien trong
tfte Id 2 = -A = 5, trong dd Q Id tong dai sd cua chu trinh
nhiet lugng ma he nhan dugc trong chu trinh
Vay : Tong dqi sd nhiet lugng md he nhdn duge
trong cd chu trinh chuyen hei sang edng md he
sinh ra trong chu trinh do.
Q la tdng dai so nhiet lugng ma he nhan trong chu tiinh. S 3 Tim mdi lien he gifta dau
Ne'u ggi Qy la nhiet lugng ma he nhan dugc trong CLia cdng A' do khi sinh ra vdi
qua trinh alb va -Q2 Id nhiet lugng ma he nha ra chieu dien bie'n cua chu trinh.
trong qua trinh b2a thi Q ^ Qy + (- Q2) = Qy - 62-
3. Bai tap van dung
Cd 1,4 mol chdt khf If tudng d nhiet do 300 K.
Dun ndng khf ddng dp den nhiet do 350 K, nhiet lugng
cung ca'p cho khf trong qua trinh nay la 1 000 J. Sau
dd khf dugc lam lanh ddng tfch de'n nhiet do bdng
nhiet do ban ddu va cudi cung khf dugc dua trd ve
trang thai ddu bdng qua trinh nen ddng nhiet.
a) Ve dd thi cua chu trinh da cho trong he
toa do p -V.
b) Tfnh cdng A' md khf thuc hien trong qud trinh
ddng ap.
c) Tfnh do bie'n thien ndi nang cua khf d mdi
qua trinh ctia chu trinh.
d) Tfnh nhiet lugng ma khf nhan dugc trong qud
trinh ddng tfch.
297
Bdi gidi
a) Xem Hinh 59.8 :
a b ab la qud trinh ddng dp,
300 K \ 350 K bc Id qua trinh dang tfch,
1 \
ca la qud tnnh dang nhiet.
300 K c b) Tfnh cdng ma khf thuc hien trong qua tnnh
dang dp :
Ap dung cdng thftc tfnh cdng ta duoc
V, V^ V A'=p,AV
Hinh 59.8 Chu trinh ma khi thuc hien
De tim AV = V^b ~ ^a ^^ ^i^^ phuong trinh trang
thdi cho a vab :
p^V^ = vKT^
Pyy^^vKT^
Trft ve' vdi ve' cua hai phuong trinh tren (chu y la
Pa. - Pb)^ ^^ ^^^^ •
'p,(V^-V,)=vR(Ty,-T,)
Vay A' = vR(Ty, - T,)
Thay cac tri so vdo ta dugc
A' = 1,4.8,31.(350 - 300) = 581,7 J
c) Bay gid ta tfnh bie'n thien ndi nang cua mdi
qua trinh. Ap dung nguyen If I cho qud trinh ddng
dp ab :
At/ = 2 + A = Q - A' = 1 000 - 581,7 = 418,3.J
Ddi vdi qua trinh dang tfch bc thi ndi nang d
trang thai c bdng ndi nang d trang thai a, do nhiet
dd cfta chung bdng nhau vd do ndi nang cua khf If
tudng chi phu thudc nhiet do. Vi khf lanh di nen ndi
nang giam, mat khdc A = 0 (do qud trinh Id dang
tfch). vay do bien thien ndi nang trong qud trinh
ddng tfch bc la AU = -418,3 J.
Trong qua trinh dang nhiet ca thi AU = 0.
d) Ap dung nguyen If I cho qua trinh ddng tfch
bc, ta vie't:
Af/ = (2+A ;ddayA = Ocdn A[/ = -418,3J
Nhiet lugng nhan dugc trong qua trinh ddng
tfch la :
2 = -418,3 J.
Nhu vay khf nha ra nhiet lugng 418,3 J.
298
^ CAU HOI
t^
1. Noi nang cua khi li tuong la gi ? Nd phu thudc vao nhftng dai lugng nao ?
2. Viet cdng thftc tinh cdng ciia khi li tudng. Cac dai lugng thain gia vao cong thftc la cua khi hay la
cua cac vat ngoai ?
3. Viet phuong trinh cua nguyen If thiJ nha't cho cac qua trinh dang tich, dang ap, dang nhiet va
chu trinh.
^ BAI TAP .
1. Mpt lugng khi dugc dan tft the tich Vy den the tich V2 {V2 > Vy). Trong qua trinh nao lugng khi thuc
hien cdng it nhat ?
A. Trong qua trinh dan dang ap.
B. Trong qua trinh dan dang nhiet.
C. Trong qua trinh dan dang ap rdi dang nhiet.
D. Trong qua trinh dan dang nhiet roi dang ap.
2. Mdt luang khi khdng ddi d trang thai 1 cd the tich Vy, ap suat py, dan dang nhiet de'n trang thai 2
' ,' ' , Pi , ' ' ,
CO the tich V2 = 2^1 va ap suat P2 = y - Sau do dan dang ap sang trang thai 3 co the tich
V^ = 3Vy.
Ve dd thj bieu dien cac qua trinh tren. Dung do thi de so sanh cong ciia khi trong cac qua trinh tren.
3. Mot lugng khi li tudng co the tich Vy = 1 lit va ap suat py= 1 atm dupc dan dang nhiet tdi khi the
tich dat gia tri \/2 = 2 lit. Sau dd ngudi ta lam lanh khi, ap sua't ciia khi giam di mpt nira, con the
tich thi khong ddi. Cudi cung khi dan dang ap tdi khi the tich dat gia tri 1/3 = 4 lit.
Ve do thj bieu di§n su phu thuoc cua p vao V va dung do thi de so sanh cong trong cac qua
trinh tren.
4. Lay 2,5 mol khi li tuong d nhiet dp 300 K. Nung ndng dang ap lugng khi nay cho de'n khi the tich
cua no bang 1,5 lan the tich luc dau. Nhiet lugng cung cap cho khi trong qua trinh nay la 11,04 kJ.
Tinh cdng ma khi thuc hien va dp tang ndi nang.
299
^ /^f\ N G U Y E N TAG HOAT D O N G
{J^J CUA D O N G CO NHIET VA MAY LANH
NGUYEN U I I NHIET DQNG LUC HOC
Hgay nay trong cupc song cua chung ta ktiong the thieu cac dong co nhiet va may ianh. ChiJng
duoc dimg trong san xuat, trong doi song hang ngay. Vay dong co nhiet Sa gi ? May lanh la gi ?
Nguyen tac iioat dong cua chung ra sao ?
1. Dong CO nhiet
Dong ca nhiet Id thiet hi bien ddi nhiet lugng
sang edng.
a) Nguyen tac hoat dgng cua dgng ca nhiet
Ta cd the hinh dung nguyen tdc boat ddng cua
ddng CO nhiet qua mdt vf du don gian sau day.
De nang mdt vat nang M tft vi trf 1 len vi trf 2, ta
Cac-nd dftng mgt ddng co nhiet dugc thie't ke' va van hdnh
(Sadi Carnot, 1796 - 1832, kT su va nhu sau.
nha vat li ngudi Phap)
Ddng CO gdm cd mdt xilanh chfta mdt lugng khf
coi Id khf If tudng, ddng kfn bdng mdt pit-tdng cd
trgng lugng khdng dang ke, dich chuyen khdng cd
ma sat ben trong xilanh (Hinh 60.1a).
2 \^.J ''1 ^ ^
1 k^}//y^^^d r ir r ^zmh -•
w
a) b) c)
Hinh 60.1
300
Thdnh cua xilanh each nhiet, ddy thi ddn nhiet. Mat trong
thdnh xilanh cd nhftng ma'u tren vd dudi de gidi han su dich
chuyen cua pit-tdng. Mdt vat nang dat trdn gia gdn vdo pit-tdng.
Ta phdi dot ndng khf de tang dp luc cua khf dft de day pit-tdng
nang vat nang (Hinh 60.1b). Den day, viec nang vat nang da
dugc thuc hien, song chdng le ddng co chi dugc dung mdt ldn
rdi thdi ? De ddng co tiep tuc ldm viec thi phai dua khf trd ve
trang thdi ddu. Song, nen khf d dp sudt cao thi phai tdn mdt cdng
ft nhdt la bdng cdng md khf sinh ra. Nhu vay ta chdng cd lgi gi
ve cdng ca. De gidm cdng nen thi phdi giam dp suai cua khf
bdng cdch giam nhiet do, chang han phun nudc lanh vao ddy
xilanh (Hinh 60.1c).
Den day khf da thuc hien dugc mdt chu trinh. Bay gid ta se
khdo sat cdng thuc hidn vd nhiet lugng trao ddi trong chu trinh
nay. De tien cho viec trinh bay cac phan sau, bay gid ta dua
thdm kf hieu Q' de chi nhiet lugng ma he toa ra.
- Mdt vat trung gian ddng vai trd nhan nhiet, sinh cdng va
toa nhiet duge ggi la tdc nhdn, cung vdi cac thiet bi phat ddng.
Trong vf du tren thi dd la khf cung vdi xilanh va pit-tdng.
301
Nguyen tdc hoat ddng cua ddng co nhiet nhu sau :
Ngudn ndng Tj
K A 1
Tdc nhdn nhdn nhiet lugng Qj tu nguon nong bieti
Tac nhan
mpt phdn thdnh cong A' vd tod phdn nhiet lugng cdn
va CO cau Ot lqi Q 2 cho nguon lanh.
cua dong ,
CO nhiet / 4' Nguyen tdc boat ddng ndy dugc bieu thi bdng so
> dd ve d Hinh 60.2.
( ^
b) Hieu suat ciia dgng co nhiet
•
PQ2 Muc dfeh cua ddng co nhiet la bie'n doi nhiet
Ngudn lanh T2 lugng thdnh cdng, vay mdt dgng co nhiet cdng td't
ne'u nd cdng bie'n ddi dugc mgt ti le cdng ldn cua
Hinh 60.2 Nguyen tac hoat ddng nhiet lugng Qy nhan tft ngudn ndng sang cdng A'
ciia ddng ed nhiet
sinh ra cho vat ngoai.
Do do hieu suat H cua ddng co nhiet dugc xac
H I Hieu sua't ciia ddng co nhiet
cd the Idn hon 1 hay khdng ? dinh bdng ti sd gifta cdng A' sinh ra vdi nhiet lugng
Qy nhan tft ngudn ndng, nghia la :
H^— (60.1)
302
So dd nguyen tdc boat ddng cua may lanh dugc
Ngudn ndng fj
ve 0 Hinh 60.3, trong dd vat cung nhiet Id ngudn
lanh, vat nhan nhiet la ngudn ndng va vat trung gian Tac nhan t
dugc ggi Id tdc nhan, nd hhan cdng tft ngoai. va CO cau Oi
cua
may lanh '^~
Hinh 60.4 cho ta biet so dd ca'u tao cua mdt loai
tu lanh gia dinh, dd la mdt loai mdy lanh thdng 1^ \
\ f- <A
dung. Tdc nhan la mdt mdi chat long dd hod hoi. \
Mdi cha't bay hoi trong budng bay hoi 2, nd nhan 1 Q2
nhiet hod hoi tft cac vat tiep xuc vdi nd va lam lanh
chung. Budng bay hoi chfnh la ngudn lanh. 1/ \l
Ngudn lanh T2
Ddng CO dien 1 ldm chay may bom 4. Bom ndy
Hinh 60.3 Nguyen tae hoat ddng
hut hoi cua mdi chdt vfta bay hOi d budng bay hoi 2 cua may lanh
va nen hoi nay. Hoi bi nen cd dp Sudt cao va nhiet do
cao, dugc day de'n mdt ddn d'ng ggi la ddn ngung 3.
0 day hoi dugc lam mat nhd cac ddng khdng khf
ddi luu di qua ddn, ddng khdng khf dd'i luu nay
chfnh la ngudn ndng nhan nhiet lugng toa ra tft hoi
ciia mdi chat. Hoi nen sau khi dugc giam nhiet do
se ngung tu (hod long) vd d"gc day vao budng bay
hoi qua mdt bd phan dugc ggi la van dan 5, nd cd
tac dung gidm nhiet do mdi chdt ldng. O budng bay
hoi, mdi chai ldng lai bay hoi va chu trinh dugc lap
lai nhu trudc.
b) Hieu nang ciia may lanh
Can eft vao muc dfeh sft dung may lanh thi mdt X;^E^
may lanh cang tdt neu vdi cung mdt cdng tieu thu A
nd lay dugc cdng nhieu nhiet lugng Qi ^^ ngudn
lanh. Vi vay ngudi ta xac dinh hieu ndng cua mdy
Ignh e (dgc Id epxilon) bdng ti sd giu'a 02 ^^ '^'
nghia la :
(60.4)
Hinh 60.4 So do cau tao cua tu lanh
303
Ta hay lam cac phep tinh sau Luu y rdng hieu nang cua mdy lanh thudng cd
day. Nhiet lugng c6 the dugc Ichai gid tri ldn ban 1, vi vay ta trdnh dung thuat ngft hieu
thcic tis ngi nang ciia moi vat ke ca sudt md dung thuat ngu hieu ndng.
dai duong va vo Trai Dai. Gia su ta
khai thac nhiet lugng tit noi nang
ciia nir6c o Thai Binh Duong. Thai 3. Nguyen li I I nhiet dong lire hpc
Binh Durong co khoang 10? I kg Trong qua trinh nghien cftu ddng co nhiet, ngudi
nuoc, neu ta lam nhiet do ciia khoi
ta ludn ludn dat ra cau hdi : Tai sao trong ddng co
nuoc nay giam di 1 K thi ta thu dugc
nhiet eft phai cd nguon lanh va tac nhan khdng the
mgt nhiet Ilrgng bang :
bie'n doi toan bd nhiet lugng nhan dugc tft ngudn
Q = mcAt= 1021.4 200.1 = 4,2.1024 J ndng sang cdng ? Ne'u bie'n ddi dugc todn bd nhiet
Hien nay mure do tieu thu nang lugng nhan dugc tft ngudn ndng sang cdng, thi ta cd
lugng ciia toiin the gidi hang nam the che tao dugc mdt loai "dgng co vinh cuu" (!) vi
khoang 3.10 J. Vay neu ta c6 ngudn nhiet trong thien nhien thi vd cung nhidu (vd
mgt dgng co nhiet bien doi dugc
toiin bg nhiet lugng tren thanh Trdi Ddt, nudc bien,...). Loai ddng co vinh cim nay
cong cho toan the gioi sii dung thi dugc ggi la dong ca vinh cifu loqi hai.
dgng CO nay hoat dgng dugc trong Su khdng thuc hien dugc "ddng co vinh ciiu loai
-^24
4,2.10' hai" dugc khdng dinh bdng mdt nguyen If ggi la
s: 14 000 nam, do that la
3.10^°
nguyen li II nhiet ddng luc hpc, nd dugc due kei tft
"mgt dgng co vinh cuu" ma ngudi ta
ggi la "dgng co vinh cim loai hai" de nhftng thuc nghiem cd lien quan de'n nhung qud
phan biet vfti "dgng co vTnh cftu loai trinh khdng thudn nghich trong tu nhien, dd la qud
mgt", loai dgng co sinh cong ma trinh md theo dd he chuyen td trqng thdi A sang
khong tieu thu nang lugng nao ca.
Viec neu ra dgng co vinh cuu loai trqng thdi B roi quay tra ve trqng thdi A thi cdc vdt
hai khong mau thuSn gi voi Dinh ngodi chiu nhiing bie'n doi nhdt dinh.
ludt hdo todn vd chuyen hod ndng
luang song khong thuc hifin dugc. Cd mdt so qud trinh dugc xe'p vdo cdc qua trinh
khdng thuan nghich, dd la nhdng qud trinh co mpt
chieu tu dien bien, vf du nhu cdc qua trinh dudd day :
- Qud trinh truyen nhiet : Nhiet tu ddng truydn
tft vat ndng sang vat lanh hon, cdn chidu ngugc lai
thi khdng tu ddng xdy ra.
Chdng ban nhu mdt cdc nude ndng de trong
phdng thi cdc nudc se ngudi ddn do nhiet lugng
tu dqng truyen tft cdc nudc ndng sang khdng khf
trong phdng (cd nhiet do thdp hon) cho de'n khi
nhiet do cua cdc nudc can bdng vdi nhiet do khdng
khf trong phdng.
304
Trudng hgp ngugc lai, nghia la nhiet lugng tu dong truyen
tu khdng khf trong phdng sang cdc nudc ndng de lam cho
cdc nudc ndng hon len, thi chua bao gid thdy (!), mac ddu
dieu ndy khdng vi pham dinh luat bao todn va chuydn hod
nang lugng.
-Candng CO the tu ddng chuyen hod todn bp sang noi ndng.
Chang han, ta tha roi mdt vat rdn vdo chau nudc thi co nang tu
dong chuyen hoa todn bd sang ndi nang cua nudc va vat rdn, cdn
chieu chuyen hod ngugc lai thi khdng tudpng xay ra vi ta khdng
bao gid thdy mdt vat dang d trong nudc lai tu ddng vgt ra khdi
nudc nhd nhan nhiet lugng tft nudc.
Hai qud trinh tren mdi qua trinh cd mdt chi^u tu didn bie'n
va su didn bien theo chidu ngugc lai khdng tu nd xay ra. Tuy
vay, vdn cd the thuc hien dugc su didn bien theo chieu ngugc
ne'u cac vat ngoai chiu nhftng bie'n doi nhdt dinh.
Chang han, ta vdn cd the truydn nhiet lugng tft mdt vat sang
vat ndng hon nhd mdy lanh, luc dd cdc vat ngodi chiu nhiing
bie'n ddi nhdt dinh do may lanh cdn tieu thu cdng tft cdc vat
ngoai (cdng ndy do ddng co dien cung cdp de chay may bom
ciia mdy lanh).
Dd'i vdi qua trinh chuyen hod ndi nang sang co nang cung
vay. Ddng co nhiet cd the bie'n doi nhiet lugng thanh cdng.
Nhung mud'n vay, cac vat ngodi phai chiu nhiing bie'n ddi nhai
djnh do ddng co nhiet cdn cd vat ngoai lam ngudn lanh de thu
nhiet lugng Q2 (dd la mdt phan cua Qy ldy tft ngudn ndng).
Nguyen If II nhiet ddng luc hgc dugc phdt bieu bdng nhieu
each tuong duong nhau. Sau day la hai each phdt bieu thudng
duoc nhdc de'n :
Cdng thftc nay didn ta dinh li Cac-nd. Nd cho bie't gidi han
cua hieu sudt ddng co nhiet lam viec giua ngudn ndng Ty
va ngudn lanh T2 da cho. Ddng thdi cdng thftc nay cung chi cho
ta each nang cao hieu sudt cua dgng co nhiet, dd Id nang cao
nhiet do ngudn ndng Ty hay ha thdp nhiet do nguon lanh T2,
hoac cd hai.
Hieu ndng cue dqi e^^^ cua may lanh boat ddng giua ngudn
lanh T2 va ngudn ndng Ty cho bdi cdng thftc :
T2
^max T —T (60.7)
^1 ^2
1. Opng CO nhiet la gi ? Ve va giai thich so do nguyen tac hoat ddng cua dong co nhiet. Hay cho bie't
cac bp phan chinh cua dong co nhiet.
3. Neu djnh nghia hieu sua't ciia dong ca nhiet va giai thich.
4. Neu djnh nghia hieu nang cua may lanh va giai thich.
6. Nguyen li I I nhiet ddng luc hpc lien quan de'n hien tugng gi trong tu nhien ? Mdi quan he giOa no
vdi nguyen li I nhiet ddng luc hpc nhu the nao ?
B BAI TAP
1. Chuyen ddng nao dudi day khong can de'n su bie'n ddi nhiet lugng sang cong ? -
A. Chuyen ddng quay cua den keo quan.
B. Su bat len cua nap am nudc khi nudc trong am dang soi.
C. Be troi theo ddng sdng.
D. Su bay len cua khi cau hd nhd ddt ndng khi ben trong khi cau.
2. Mpt dong co nhiet lam viec sau mpt thdi gian thi tac nhan da nhan tU nguon nong nhiet lupng
Qy = 1,5.106 J, truyen cho nguon ignh nhiet lugng Q'2 = 1,2.10^ J.
Hay tinh hieu sua't thuc cua ddng co nhiet nay va so sanh no vdi hieu sua't cue dai ne'u nhiet do
cija ngudn nong va ngudn lanh lan lugt la 250°C va 30°C.
3. 6 mpt ddng ca nhiet, nhiet do cua nguon ndng la 520°C, cua nguon lanh la 20°C. Hoi cong cue
dai ma ddng ca thuc hien dugc ne'u nd nhan tft nguon nong nhiet lupng 10'' J ? Cong cue dai la
cong ma dong co nhiet sinh ra ne'u hieu sua't cua nd la cue dai.
4. Oe gift nhiet dp trong phdng d 20°C, ngudi ta dung mpt may lanh (trong trudng hap nay ngudi ta
gpi la may dieu hoa khong khi) mdi gid tieu thu cong bang 5.10^ J.
Tinh nhiet lugng lay di tft khdng khi trong phong trong moi gid, bie't rang hieu nang cua may lanh
la e = 4.
5. Hieu sua't thuc cua mdt may hai nudc bang ntra hieu sua't cue dai. Nhiet dp cua hai khi ra khoi 16
hoi (ngudn ndng) la 227°C va nhiet dp ciia buong ngung (nguon lanh) la 77°C. Tinh cong suat ciia
may hai nudc nay ne'u m6i gia no tieu thu 700 kg than co nang sua't toa nhiet la 31.10^ J/kg.
NH3 fs = -34°C
F12 -30°C
F22 -40°C
Amoniac thudng dugc sft dung trong cac may lanh cdng nghiep (de san xuat nUdc da,
lam ddng lanh...). Vi nhiet hoa hoi cua NH3 Idn, nen nd thich hgp vdi cac may lanh cdng
sua't Idn.
Cac loai fredn thudng dugc sft dung trong tu lanh, tu da,... vi nd khdng mui, khdng ddc.
Vao nam 1974 ngudi ta phat hien ra rang fredn pha huy tang dzdn va gay hieu ftng nha
kinh, nen hien nay khdng dung nfta, ma thay vao dd la cac mdi chat lanh it hai hon nhU
R134a (CH2F - CF3) va R152a (CH3 - CHF3). Ngudi ta dudoan, vao khoang nam 2020 cac
chat tren cung se dugc thay the bang cac mdi chat khdng cd hai cho mdi trudng.
1. S u d n h i e m m d i t r u d n g do hoat d g n g c i i a cac m a y n h i e t
Hang ngay cac may nhiet (ddng cd nhiet, may lanh,...) thai ra bau khi quyen nhieu loai
khi ddc hai. Bang sau day cho biet lUdng cac tac nhan gay d nhidm khdng khi tren pham vi
toan the gidi trong nam 1992.
Bdng 1
309
Trai Da't da^ tang chdng 1°C trong khoang thdi gian tU 1860 den 1992. Theo dg bao neu
khdng cd bien phap khSc phuc hieu img nha kinh thi nhiet do trung binh be mat Trai Dat
se tang them 1,5- 4,5°C vao nam 2050. Sggia tang nhiet do be mat Trai Dat cd tac dong
manh me de'n nhieu mat ciia mdi trudng Trai Da't nhu:
- Lam tan bang d cac cue Trai Da't (nhieu hay it tuy theo mUc do ndng them len ciia be
mat Trai Da't) va lam dang cao mUc nudc bien.
- Lam thay doi dieu kien sd'ng binh thudng ciia cac sinh vat tren Trai Dat, keca con ngudi.
- Khi hau Trai Da't se bi bien doi sau sac.
- Nhieu loai benh tat mdi xuat hien.
310
If OM TAT CHUONG VIM
Noi nang ! No! nang cua mgt he (U) la dang nang Iftgng bao
Nguyen li I I gom dgng nang cua chuyen dgng hon loan cua
! cac phan tft ca'u tao nen he va the nSng tftong tac
Dong cd nhiet
i gifta chung. Ngi nang phu thugc vao nhiet do va
May lanh
; the tich cua he :
I Nguyen lill _J ' U = f(TV)
Ngi nSng cua khi li tftdng chi phu thugc nhiet do.
U = f(T,
Cd the bie'n doi ngi nang theo hai each : thftc hien cong va truyen nhiet.
Nguyen li I cua nhiet dgng Iftc hgc phat bieu nhft sau :
Do bien thien noi nang AU cua he bang tong dai so nhiet lugng Q va cong A ma
he nhan dugc.
AU=Q + A
- Ap dung cho qua trinh ding tich cija khi li tftdng :
A\/ = 0 ^ /A = 0, do dd Q = AL/
- Ap dung cho qua trinh dang ap cua khf li tftdng :
Q = AU- A, trong 66 A = -pAV
- Ap dung cho qua trinh dang nhiet cua khi li tftdng
AU = O^Q = -A
- Ap dung cho chu trinh cua khf If tftdng
AU = 0-^Q = -A
311
Dong Cd nhiet la thie't bi bien ddi nhiet Iftgng thanh cong, gom :
- Nguon nong cung cap nhiet Iftgng cho tac nhan.
- Tac nhan bien doi mgt phan nhiet Iftdng nhan dftgc thanh cong va nhd thiet bj
phat dgng ma tac dgng len cac vat ngoai.
- Nguon lanh nhan nhiet Iftgng con lai tft tac nhan.
- Hieu suat cua dgng cO nhiet:
/ \ ' _ Qi - Q 2
H =
Qy Qy
May lanh la mgt thiet bj dung de lay nhiet Iftgng tft vat nay truyen sang vat khac
ndng hdn nhd nhan cdng tft cac vat ngoai.
Hieu nang cua may lanh
Q2 _ Q2
e - A Qy - Q2
Nguyen li I I chi ra chieu diin bien cua qua trinh, dftdc phat bieu theo hai each
tftdng dftong :
- Nhiet khong tft n6 truyen tft mgt vat sang vat ndng hdn.
- Khong the che tao dftgc dgng co vTnh cftu loai hai.
Hieu suat cftc dai cua may nhiet
Ddi vdi dgng co nhiet:
7-1-7-2
H„
'max T
'1
Mudn nang cao hieu suat cua dgng cd nhiet thi nang cao T-y hay ha thap T2.
Ddi vdi may lanh :
72
£ =
''max -r -r
'1 - ' 2
312
hu luc 1
VECTO TRONG V A T LI HOC
1. Djnh nghTa
Vecto la mdt doan thang cd dinh hudng. Vecto
AB cd A la gd'c, B la nggn (Hinh P l . l ) .
Dp ddi (hay dip ldn) ciia vecto AB bang do dai
cua doan thang AB.
Phuang cua vecto AB la phuong cua dudng Hinh PI.i
thang AB, dudng thang AB cdn ggi la gia cua
vecto AB.
Chieu cua vecto AB la chidu tft gd'c A de'n
ngpn B.
Trong vat li hge, ed nhftng dai lupng chi do bang
mdt so, VI du : khd'i lugng, nhiet do..., ngudi ta ggi
dd la nhftng dqi lugng vd hudng. Viec tinh toan vdi
cac dai lugng ay dugc thuc hien theo cac quy tac
cua dai so thdng thudng.
Ngoai ra cdn cd nhung dai lupng vat li can dugc
md ta bang vecto. Vf du, khi xet chuyen ddng cua
mdt chat diem : vao thdi diem ty chat diem d vi Ui My,
vao thdi diem ^2 chat diem d vi trf M2 (Hinh PI.2).
Do ddi cua chat diem trong khoang thdi gian tft ty
(fl)
de'n ^2 la doan thang nd'i tft diem My de'n M2, dd
Hinh P1.2
chfnh la vecto MyM2. (Chu y rang do ddi cd the
khac vdi quang dudng di dugc trong cung thdi
gian). Ngudi ta ndi rang MyM2 la vecto do ddd cua
chat diem trong khoang thdi gian tft ty de'n f2-
313
2. Vecto bang nhau
Hai vecto bang nhau la hai vecto song song,
cung chidu (cung hudng) va cung dd dai.
AB = CD
neu •
(AB//CD
•I chieu nhu d Hinh PI .3
[AB = CD
Hinh P1.3
Tren day la dinh nghia toan hgc.
Dd'i vdi dai lugng vecto trong vat If hgc, khdng
phai bao gid ciing cd the thay mgt vecto bang mdt
vecta khac bang nd. Vi du : Hai luc Fy va F2 song
song cung chidu va cftng do ldn (cudng do) dat len
hai diem khac nhau cua mgt vat rdn thi cd the cd tac
dung khac nhau. Luc Fy khdng lam quay canh cua,
luc F2 lam quay canh cua (Hinh PI.4).
Hinh P1.4
Vl le tren ngudi ta chia ra ba loai vecto :
Vecta tu do : Cd the thay ddi gd'c tuy y.
Vecta trum : Cd thd ddi gd'c tren gia.
Vecta buoc : Khdng the ddi gd'c.
Vi du : Luc tac dung len mdt chat die'm la vecto
budc, luc tac dung len vat ran la mdt vecto trugt,
vecto do ddi cua mdt diem thudc vat chuyen ddng
tinh tien (vi du d td di tren dudng thang) la mdt
vecto tu do.
3. Cong vecto
Cho hai vecto d = OA
b =0B
Vecto tdng 's = a -\- b dugc xac dinh theo quy
tac sau :
Tft diem nggn A ciia vecto a ve mdt vecto
AB' = 0B = b.
314
Ta se cd
0A + AB' = 0B'
hay la a -\- b = I
Vecta tdng cua a vd b la dudng cheo OB' cua
hinh binh hdnh co hai cqnh Id a vd h (Hinh PI.5).
Cd the thft lai rang, ne'u ve tft nggn B cua vecto
b, vecto BB" = OA = a thi ta se cd
OB-\-~BB" = b +a.
Diem B" la dinh cua hinh binh hanh ma hai canh
\a a vd b . Nhu vay B" trung vdi B'.
Ta se cd : a +b =b +a
Nhu vay thft tu cdng vecto la khdng quan trgng.
315
Tft Hinh P1.9 ta cd the thay rang ne'u a = a'
li «x =-K
a'w
a dy --
-d;
a= K + 3y (1)
Dang thftc nay bieu thi viec phan tfch vecto a
O
thanh cac thanh phan theo phuong Ox va Oy.
a'y
a = Jal + Oy
tanO = -^
7. Vecto don vj
Vecto don vi la mdt vecto cd do ldn dftng bang 1
va hudng theo mdt hudng cu the nao dd.
Neu / la vecto don vi tren true x thi :
«x = «x^
316
He thftc (2) bie'u thi viec phan tfch vecto a theo
cac vecto don vi /, J. Cac he sd a^ va ay cdn ggi la
• f --"?;^
toa do cua vecto a trong he xOy.
vay toa do cua vecto a cung la sd do cac thanh
phan (hinh chieu) tren cac true tuong ftng.
Is,,',
8. Cong vecto bang cac thanh phan ' ' ^ »i
(hinh chieu) ax b.
Hinh PI.10
Ta hay xet dang thftc
s =a +b
Chgn he true toa do vudng gdc xOy.
Tft Hinh PI. 10 ta thay ngay rang :
Hinh chieu eua tdng - Tdng cac hinh chie'u
?x = ^x + K
Sy =ay + by
s^i = aJ + b^i
hay la a„ + b.,
5y = fly + by
2 2 . V A T L I 10 NC-A 317
PJ hu luc 2
M O T &5 BANG TRA ClTU
1. Don vi trong he SI
Do dai met m
Thdi gian giay s
Khd'i lugng kildgam kg
Van tdc m/s
Gia tdc m/s2
T^n sd hec (Hz) 1/s
Tdc do gdc rad/s
Khdi lugng rieng kg/m3
Luc niuton (N) kg.m/s2
Ap suat, ung sua't paxcan (Pa) N/m2
Ddng lugng kg.m/s
Cdng, nang lugng jun (J) N.m
Cdng suat oat (W) J/s
Nhiet do kenvin K
Lugng chat mol
Nhiet dung J/K
2,998.10^ m/s
van tdc anh sang trong chan khdng c = •
2,998.10^° cm/s
319
7. Khoi lupng rieng cua mpt so chat
320
9. Hang so dan hoi. Gioi han dut
321
hu luc 3
MOT S 6 DUNG CU DUNG TRONG CAC
BAI THI NGHlfiM THLfC HANH
1. Bp rung do thoi gian
• Nguyen If boat dgng : Dung dong dien xoay chieu cd tan
sd khdng ddi 50 Hz lam rung mdt ngdi but danh da'u ldn bang
giay chuyen dgng.
• Ca'u tao gdm cac bg phan chfnh : cudn day ndi vdi ddng
dien 50 Hz, can rung dat trong dng day dau cd gdn but ghi, nam
cham, muc, bang gia'y. Khoang thdi gian giua hai cha'm lien tie'p
la 0,02 s.
Nam cham
Can rung
BSng giay
Giay than
a) Hinh dang ben ngoai ciia bq rung b) Cau tao ben trong ciia bo rung
Hinh P3.1
322
• E : Ddng hd do thai gian hien sd.
Cac may thudng cd nhieu kieu chi
thi thdi gian d^ ngudi su dung tuy
chgn. Vf du, cd the do khoang thdi
gian ma mdt vat chan ldn ludt qua
mdt cam bie'n hoac do khoang thdi
gian mdt vat chan nhd ludt qua ca
hai cam bie'n...
Chu y : Trude khi lam thf nghiem,
phai chinh thang bang cho mang va
S><Sm
Hinh P3.2 Bo mang truot tren dem khong khi
C "»•'''
• Cae bd phan chfnh :
A : ddn can ;
B, B : cac dia can ;
C : kim ehi can bang ;
D : ddn can ;
E : gia trgng trugt;
G : vit vi chinh va hop qua can. Hinh P3.5 Can R6-bec-van
323
6, Luc ke : loai dng, loai bang, diu cd Id xo xoan.
• GHD : 10 N, 50 N...
• DCNN la 0,1 N.
7. ThuDc do goc
• GHD 180° hoac 360°.
. DCNN la 1°.
8. Ap ke
• GHD 2.10^ Pa.
• DCNN 0,05.10^ Pa.
9. Nhiet lupng ke
. GHD 100°C.
. DCNN la 1°C. Tren Hinh P3.9, nhiet ke dang
dat trong nhiet lugng ke. (Nhiet lugng ke'la dung cu
de tao ra mdt khdng gian each nhiet vdi mdi trudng
ngoai, tranh hao phf nhiet trong cac thf nghiem).
A : Nhiet ke.
B : Binh each nhiet.
C : Que khua'y.
Hinh P3.9 Nhiet luqng ke
10. Dong ho do thoi gian hien so
Ddng hd do thdi gian hien sd cd do chfnh xac
cao (DCNN 0,001 s ; 0,01 s). Nd cd the boat ddng T-
nhu mdt ddng hd bam giay theo tin hieu dieu khien V
cua role dien tft hoac cdng quang dien.
- Cac bd phan chfnh :
• A^ : Nam cham dien de gift va tha vat roi hinh
tmV.
• Q : cdng quang dien gdm mdt didt phat tia
hdng ngoai va mdt didt nhan tia hdng ngoai. Khi vat •Wf"
roi chan giua hai didt, thi se cd mdt tfn hieu dien
didu khien ddng hd do thdi gian.
• AI : Ddng hd do thdi gian nhd tfn hieu dieu
khien tft role R va edng quang dien Q.
Tren mat ddng hd cd hai d cam 5 chan AvaB, 6 Hinh P3.10 Dung cu do gia too rai
A nd'i vdi R, 6 B nd'i vdi Q. tudo
• D : Day dgi de ehinh cho vat roi thing dftng.
Tru kim loai
'•irs"'!?^- •
•
-••-
:fl] - QJ: H ' ^ r ^ BtSET ^f • * .
'^HliBMfPKSpHI
5
3»ae-:;iSr"5>,*», _ . « « i — - '
a) Cong quang dien khi vat rai qua b) l^at may do thdi gian hien so
Hinh P3.11
325
- Luu y :
• Nut nhan RESET de dua sd chi cua ddng hd ve gia tri 0000.
• Cai chuydn mach MODE (kidu lam vide) dung d^ chgn
kieu lam viec cho ddng hd do thod gian.
• Khi dugc dat d MODE A <-> B ddng hd boat ddng nhu sau :
Khi vat bat dau rod thi ddng hd cQng bat dau dem thod gian. Khi
vat red qua Q, se cd tin hieu tft Q chuyen sang B thi ddng hd ngftng.
BQioang thod gian do dugc se hidn tren mat hidn sd cua ddng hd.
11. Thupc kep
Thudc kep la dung cu do do dai cd do chinh xac cao. Chiec
thudc d Hinh P3.12 cd DCNN la 0,1 mm.
O
Thi;6c phiJ
Hinh P3.13 Cach dgc gia tri
- Ph& nguyen : 33 dge tren thudc chinh, ung vdd vi trf eua
sd 0 cua du xfeh chieu len thudc chfnh.
- Ph&i le : 0,8 dgc tren thudc phu, ung vdd vi tri mui ten chi, d
dd vach d thudc phu trung (hoac gan nhSit) vdd vach cua thudc chinh.
- Ke't qua cd sd do la : 33,8 mm.
Thudc kep cd the dung de do dudng kfnh trong, dudng kfnh
ngoai, do sau cua Id.
hu luc 4
Chuong I
1. 1. 33 h ; 2. Ha Ndi - Vinh 5 h 34 min ; Ha Ndi - Hue 12 h 50 min ;
Ha Ndi - Da Nang 15 h 32 min ; Ha Ndi - Nha Trang 24 h 55 min ; Ha Ndi -
Sai Gdn 33 h ; 3. 12 h 30 min ngay hdm sau ; 17 h.
2. 1. B ; 2. B ; 3. C ; 4. a) 1,25 m/s ; 1,25 m/s ; 1 m/s ; 1 m/s ; 0,83 m/s ; 0,83 m/s ;
0,83 m/s ; 0,71 m/s ; 0,71 m/s ; 0,71 m/s ; b) 0,88 m/s ; trung binh cua cac
van tdc trung binh la 0,91 m/s ; 5. a) 6 min 50 s ; b) 564,3 m ; 6. 54,54 km/h ;
7. a) 2500 m, 4,16 m/s ; b) 2000 m, 1,66 m/s ; c) 4 500 m, 2,5 m/s ; 8. a) 2 h ;
Cach A 80 km.
11. 1. D ; 2. Sai sd tuyet ddi la 0,25 cm, sai sd ti dd'i la 1,6% ; 3. a cho bie't gia tdc,
diem A cho bie't gia tri van tdc tfte thdi.
12. L Khac nhau ve khoang each giua hai cham lien tie'p tuong ftng. Nguyen nhan
chfnh la do ma sat gifta giay va bd rung trong hai trudng hgp khac nhau.
2. Phuong an 2.
327
Chuong II
23. 1. B ; 2. 1,87 m/s2 ; 3. a) -7,45 m/s2 ; b) 13,4 cm ; c) Vat trugt nhanh dan
deu xudng ; 4, a) 68,4 vdng/phut; b) 3,92 N.
328
Chuong III
26. I.e.
27. 1. D ; 2. 46 N ; 3. b) 5,7 N.
28. 1. Chia ban mdng thanh mdt hinh chu nhat va mdt hinh vudng cd canh la 3 cm.
Kf hieu Oy la tam cua hinh chft nhat, O2 Ta tam cua hinh vudng. Trgng tam O
nam tren doan thang OjOj ^di 0 , 0 = 0,88 em ; 2. F ^ = 80 N, F^ = 160 N ;
3. Vai dat d diem each dSu cd thung gao 60 cm va chiu mdt luc bang 500 N.
29. 1. D ; 2. 10 N ; 4. a) 34,6 N ; b) 433 N/m.
Chuong IV
32. 1. -0,43 m/s, theo chidu chuyen ddng ban dau cua xe thft hai. 2. 325 m/s ;
3. Manh dan thft hai bay theo hudng chech len tren, hgp vdi phuong ngang gdc
a = 37", van tdc la 1 000 m/s.
33. 1. C ; 2. 3 km ; 3. Cdng cua luc keo : 75 J. Cdng ciia trgng luc : -22,5 J ;
4. 138,3 J ; 230,5 W ; 115,25 W ; 5. 1 500 W ; 3 857kJ.
34. 1. a) 562 500 J va 146 250 J ; b) bang 0 ; 2. Khdng bang nhau ; 3. - 8 000 N ;
4. a) 20 J ; b) 10 J ; c) 14,1 J ; 5. 5 196 J ; - 4 000 J ; 1 196 J ; 6. 5 = 12,9 m.
Xe kip dung, khdng dam vao vat can.
35. L A ; 2 . / l = P / ? ; 3 . a ) 7 8 4 0 J , b ) - 3 9 2 0 J , c ) 11 7 6 0 J ; d ) 1 568 J ; 4. a) 58800 J,
b) 23 520 J, khdng phu thudc ; 5. a) Lay mat da't lam mftc khdng : 8.10^ J ;
44.105 J ; 104.105 J ; lay tram dftng thft nha't lam mftc khdng : -432.10^ J ; 0 ;
60.105 J ; b) -432.104 J ; -60.105 J, khdng phu thudc mftc khdng.
36. 1. a) 150 N/m, b) 0,03 J, c)-0,062 J ; 2. 2,25 L
37. L D ; 2. a) 0,16 J ; 0,31 J ; 0,47 J ; b) 2,42 m ; 3. a) 1,76 m/s ; b) 2,4 m/s ;
4. a) deu la 10 m/s ; b) 1,27 m ; 3,83 m.
38. ^- Uy = '::^'•>V2 = -7^ ; 2. 9 cm/s, chuyen ddng sang phai ; 8,7.10"^ J ;
3. a) 400 m/s, b) 0,99.
40. L a) 3.15.10^ s ; b) 942.10^ km ; c) 30 km/s ; 3. 5,98.102^ kg.
329
Chupng V
Chupng VI
V, Vo V
Hinh P4.1
47. 1. C ; 2. 2,78 Mn ; 3. 214 qua bdng ; 4. 12,4 lft;
48. 1. C.; 2. 32,1 g ; 3. 44 g/mol (COj); 4. 1,1 atm.
Chupng VII
330
Chuong VIM
58. 1. 3 000 J ; 2. 22°C ; 3. 1 380 J.
59. 1. B.
2. Cdng trong qua trinh ding nhiet ldn hon (Hinh P4.2).
P*
(atm)
Pi 1 A
Pi 8
P2 = - 0,5 '^---.^
C D
0,25 1 ' —
1
'••m^^ 1 1
^
0 Vy V2=2V^ ^3=3l/i V O 1 4 l^(lit)
Hinh P4.2 Hinh P4.3
3. Cdng trong qua trinh dang nhiet ldn hen (Hinh P4.3).
4. A' = 3,12 kJ va AU = 7,92 kJ.
331
UCLUC
Trang Trang
Phdn I CO HOC 21. He quy chie'u cd gia tdc. Luc quan tinh 94
6. Su roi tu do 29
TTnh hpc vat ran
7. Bai tap ve chuyen dong thing bie'n ddi deu 33 26. Can bang cua vat ran dudi tac dung cua hai luc.
Trpng tam 118
8. Chuyen dong tron deu. Tdc do dai va tdc do gdc 37
27. Can bang cua vat ran dudi tac dung cua
9. Gia tdc trong chuyen dong trdn deu 41
„^ ba luc khdng song song 123
10. Tinh tuong ddi cua chuyen ddng.
28. Quy tac hgp iuc song song.
Cong thirc cdng van tdc - 44
Oieu kien can bang cua mdt vat ran dudi
11. Sai sd trong thi nghiem thuc hanh 49 tac dung cua ba luc song song 127
12. Thuc hanh ; Xac dinh gia tdc roi tu do 53 29. Momen cua luc. Oieu kien can bang cua mdt
Tom tat ctiwang I 57 vat ran cd true quay cd djnh 132
CHUONG n 30. Thuc hanh : Tdng hgp hai luc 138
Dong lire hoc chat diem Tdm tat chwang III 142
13. Luc. Tdng hgp va phan tich luc 60
CHUONG I V
14. Dinh luat I Niu-ton 64
Cac djnh luat bao toan
15. Dinh iuat I I Niu-ton 67
31. Djnh luat bao toan ddng lugng 144
16. Djnh iuat I I I Niu-ton 71
32. Chuyen ddng bang phan luc.
17. Luc hap din 76
Bai tap ve dinh luat bao toan ddng lugng 149
18. Chuyen ddng cua vat bj nem 80
33. Cdng va cong sua't 154
19. Luc dan hoi 85
34. Dgng nang. Dinh ii ddng nang IQQ
20. Luc ma sat 89
35. The nang. The nang trgng truang 154
332
ang Trang
36. The nang dan hdi 169 CHUONG v n
37. Oinh luat bao toan co nang 172 Chat ran va chat long.
38. Va cham dan hdi va khdng dan hdi 178 Sir chuyen the
50. Chat ran 246
39. Bai tap ve cac dinh iuat bao toan 182
5 1 . Bien dang cocua vat ran 251
40. Cac dinh iuat Ke-pie. Chuye'n dgng cua ve tinh 187
52. Su no VI nhiet cua vat r§n 255
Tom tat chwang IV 195
53. Chat long. Hien tugng cang be mat cCia chat long 259
QHUONG v m
P/jfl«// NHIET HOC Co so cua nhiet dong lire hpc
58. Nguyen li I nhiet dong luc hpc 288
CHUONG V I
59. Ap dung nguyen li I nhiet dong luc hgc
Chat khi cho khi li tudng 293
44. Thuyet dgng hpc phan tir chat khi. 60. Nguyen t^c hoat dpng cua dong ca nhiet va
Cau tao chat 216 may lanh. Nguyen li 11 nhiet dpng luc hoc. 300
Tom tat chwang VI 243 Phu luc 4. Oap an va dap so bai tap 327
mim
Ban Khoa hoc TLT nhien .TOAN HOC (DAI SO 10, HiNH HOC 10)
• V A l L i l O . H O A H O C I O . S I N H HOC 10
Ban Khoa hoc Xa hoi va Nhan van . NGO" VAN 10 (tap mpt, tap iiai)
.UCHSCriO . D j A L i l O
. NGOAI NGU (TIENG ANH 10, TIENG PHAP 10,
TIENG NGA 10, TIENG TRUNG QUOC 10)