2010 - საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები

ISBN 978-9941-0-2725-3
9 789 941 02725 3

UDC (უაკ) 7.078+719] (479.22)
თ - 842
© teqstis avtori: დიმიტრი თუმანიშვილი

Tanaavtorebi: ნიკოლოზ ვაჩეიშვილი, მაკა შავიშვილი, მამუკა ჩხაიძე
TEXT BY: Dimitri Tumanisvili in cooperation with Nikoloz Vacheishvili,
Maka Shavishvili, Mamuka Chkhaidze
Targmani: პეტრე დგებუაძე

TRANSLATED FROM GEORGIAN BY: Peter Dgebuadze
© fotoebi: შალვა ლეჟავა, ქუცნა ამირეჯიბი, მირიან კილაძე, ნიკოლოზ ვაჩეიშვილი,

დიანა ბოლოთაშვილი, გიორგი გაგოშიძე, დავით ტყეშელაშვილი
PHOTOS: Shalva Lejava, Kutsna Amirejibi, Mirian Kiladze, Nikoloz Vacheishvili,
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის Diana Bolotashvili, Giorgi Gagoshidze, David Tkeshelashvili
დაცვის 2010 წლის პროგრამა
Programme for Georgia’s Cultural Heritage © საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის ეროვნული სააგენტო
Preservation for the Year 2010 National Agency for Cultural Heritage Preservation of Georgia
სარჩევი/CONTENTS
4/7 შესავალი/INTRODUCTION 147 კახეთი/KAKHETI

149/153 დავით-გარეჯი/David Gareji
9 თბილისი/TBILISI 157/159 გრემი/Gremi
11/13 ანჩისხატი/Anchiskhati 161/163 კაწარეთის სამება/Katsareti Holly Trinity Church
15/17 სიონი/Sioni 165/169 ნინოწმინდა/Ninotsminda
19/20 მეტეხის ტაძარი/Metekhi Temple 171/172 გურჯაანის ყველაწმინდა/Gurjaani Kvelatsminda
23/25 ლურჯი მონასტერი/Blue Monastery 175/177 სანაგირის ეკლესია/Sanagiri Church
27/29 ქაშუეთის წმ. გიორგის ეკლესია/ 179/181 ვაჩნაძიანის ყველაწმინდა/Vachnadziani Kvelatsminda
Kashueti St. George Church 183/184 აკურას „მამა-დავითი”/Akura “Mamadaviti”
187/189 ძველი შუამთა/The OLd Shuamta
31 შიდა ქართლი/SHIDA KARTLI 191/193 ახალი შუამთა/The New Shuamta
33/38 სვეტიცხოველი/SvetiTskhoveli 195/197 იყალთოს მონასტერი/Ikalto Monastery
43/47 სამთავროს ტაძარი/Samtavro Temple 199/201 კვეტერას ციხე/Kvetera Castle
49/51 მცხეთის წმ. ჯვარი/Holly Cross Monastery 203/206 ალავერდის ტაძარი/Alaverdi Cathedral
53/55 კალოუბნის წმ. გიორგის პატარა ეკლესია 209/213 ნეკრესი/Nekresi
/Kaloubani St. George Church
57/61 შიომღვიმის მონასტერი/Shiomgvime Monastery 215 სამცხე-ჯავახეთი
63/65 ზედაზნის მონასტერი/Zedazeni Monastery SAMTSKHE-JAVAKHETI
67/71 სამთავისის ტაძარი/Samtavisi Tample 217/219 ქვაბისხევი/Kvabiskhevi
73/76 მაღალაანთ ეკლესიის კომპლექსი 221/222 ხვილიშას ეკლესია/Khvilisha Church
/The Magalaanti Church 225/227 წუნდის ტაძარი/Tsunda Temple
79/81 ქვათახევის მონასტერი/Kvatakhevi Monastery 229/231 ვარძიის კლდეში ნაკვეთი მონასტერი
83/84 სოფ. მეტეხის ეკლესია/Metekhi Church /Vardzia Monastery
87/89 სოფ. ერთაწმინდის წმ. ესტატეს ეკლესია 233/234 ზედა ვარძია/Zeda (Upper) Vardzia Monastery
/St. Eustathius Church 237/240 კუმურდოს საეპისკოპოსო ტაძარი/Kumurdo Kathedral
91/92 იკვის წმ. გიორგის ეკლესია 243/245 სოფ. ვალე/Vale Mother of God Church
/Ikvi St. George Church 247/251 საფარის მონასტერი/Sapara Monastery
95/97 რკონის მონასტერი/Rkoni Monastery 253/254 ზარზმის მონასტერი/Zarzma Monastery
99/101 ატენის სიონი/Ateni Sioni Church
105/107 ურბნისის წმ. სტეფანეს საკათედრო ტაძარი 257 იმერეთი/IMERETI
/Urbnisi St. Stephaney Cathedral 259/261 უბისის წმ. გიორგის მონასტერი
109/112 ყინცვისის მონასტერი/Kintsvisi Monastery /Ubisa St. George Monastery
115/117 სამწევრისის ეკლესია/Samtsevrisi Church 263/265 ბაგრატის ტაძარი/Bagrati Cathedral
119/121 წრომის ტაძარი/Tsromi Cathedral 267/269 გელათის მონასტერი/Gelati Monastery
273/275 წმ. გიორგისა და წმ. ნიკოლოზის
123 ქვემო ქართლი/QVEMO KARTLI ეკლესიები/St. George and St. Nicolas Churches
123/129 ბოლნისის სიონი/Bolnisi Sioni 277/279 სავანის წმ. გიორგის ეკლესია
133/135 ქვემო ბოლნისის ეკლესია/Lower Bolmisi Church /Savane St. George Church
137/139 სამშვილდე/Samshvilde 281/263 კაცხის გუმბათიანი ტაძარი/Katskhi Church
141/145 დმანისი/Dmanisi 285/287 მღვიმევის დედათა მონასტერი/Mgvimevi Nunnery
289 რაჭა/RACHA
291/295 ნიკორწმინდა/Nikortsminda
297/298 ზემო კრიხი/Zemo Krikhi
301/303 ბარაკონი/Barakoni
305 სამეგრელო/SAMEGRELO
307/309 მარტვილი/Martvili
311/314 ხობი/Khobi
317/319 წალენჯიხა/Tsalenjikha
ც ოტა რამ თუ წარმოაჩენს ქვეყნისა
და ერის რაობას ისე თვალნათლივ,
როგორც მისი ხელოვნება. ქართველი
ხალხის საუკეთესო თვისებებიც ყველაზე
სამეგრელო (დასავლეთით), გურია-
აჭარა (სამხრეთ-დასავლეთით), აფხაზეთი
(ჩრდილო-დასავლეთით), სვანეთი
(ჩრდილოეთით). ისტორიული საქართველოს
მკაფიოდ მის მხატვრულ შემოქმედებაში ზოგიერთი ნაწილი ჟამთა მსვლელობაში სხვა
თვალსაჩინოვდება, რომელშიც პოეზიასა და სახელმწიფოთა საზღვრებში მოექცა – მაგ;
მუსიკასთან ერთად ერთი უმთავრესი ადგილი კახეთის უკიდურესი აღმოსავლეთი ნაწილი
შუა საუკუნეების საეკლესიო აღმშენებლობას ახლანდელ აზერბაიჯანში, ისტორიული
უჭირავს. სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო კი
თურქეთის ფარგლებში.
16 საუკუნის განმავლობაში საქართველოში
ათასობით ეკლესია აშენდა. წინამდებარე საქართველოში ადამიანი უძველესი
წიგნში, რასაკვირველია, მხოლოდ მათი დროიდან სახლობს. ქვის ხანაში თუ არა,
მცირე ნაწილია წარმოდგენილი, მასში ძვ., წ. VI ათასწლეულში მაინც შეიძლება
მრავალი მხატვრულად ღირებული დავინახოთ იმ კულტურულ ტრადიციათა
ნაგებობაც კი არაა შესული. მაგრამ, მისი ჩანასახი, რომელნიც შემდგომ ქართული
ამოცანა სისრულე კი არ არის, არამედ ისეთი კულტურის სახედ ჩამოინაკვთა. ძვ. წ. II
ამონაკრების შემოთავაზება, რომელიც სხვა ათასწლეულის ბოლოს იწყება ქართული
ქვეყნის შვილთ ზოგადად მაინც გააცნობს სახელმწიფოებრიობის ჩამოყალიბების
ქართველების მხატვრულ მემკვიდრეობას, პროცესი, რომელიც I ათასწლეულის
წარმოადგენინებს მის მოცულობასა და შუა ხანაში, დასავლეთ საქართველოში
ძირითად თვისებებს. კოლხეთის (ძველქართულად –
ეგრისი), აღმოსავლეთში კი იბერიის
საქართველო – ერთ-ერთი უძველესი (ძველქართულად – ქართლი) სამეფოთა
ქრისტიანული ქვეყანა – განლაგებულია შექმნით სრულდება. უძველეს ქართულ
სამხრეთ კავკასიაში, აღმოსავლეთ სახელმწიფოებს, მუდამ უხდებოდათ
შავიზღვისპირეთში, პოლიტიკურ- ძლიერი მეზობლების – ასურეთის,
გეოგრაფიულად კი რუსეთს, სომხეთს, ურარტუს, აქემენიდური სპარსეთის,
აზერბაიჯანსა და თურქეთს შორის. შემდგომ ელინისტური სახელმწიფოების,
ეს ფართობით არცთუ დიდი რომისა თუ მისი მემკვიდრე ბიზანტიის,
ქვეყანა, შინაურსა და გარეშეს შიდა სასანური ირანის, არაბების მოგერიება,
მრავალფეროვნებით აკვირვებს. მათი ურთიერთჭიდილის ვითარებაში
არაერთგვაროვანია მისი ბუნება, თავის გატანა. ეგრისისა და ქართლის
მრავალგვარია მისი ეთნოგრაფიული სამეფოები ხან ძლიერდებოდა, ხანაც
ყოფაც – დღევანდელი დარაიონების გარდა თითქოსდა ითქვიფებოდა რომელიმე
დღესაც და კულტურულ-ისტორიულადაც იმპერიის ფარგლებში... VII საუკუნეში
ძალზე არსებითია მისი დაყოფა ჯერ დასავლეთ საქართველოში ბიზანტიელები,
დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოდ აღმოსავლეთ საქართველოში კი
– მათ ლიხის ანუ სურამის ქედი ჰყოფს – არაბები დამკვიდრდნენ... მაგრამ უკვე
შემდგომ კი უფრო წვრილ ერთეულებად. VIII საუკუნის ბოლოსთვის, მიუხედავად
აღმოსავლეთ საქართველოში გამოიყოფა რამდენიმე გამანადგურებელი ლაშქრობისა
კახეთი (აღმოსავლეთით), შიდა ქართლი (განსაკუთრებით მწარედ დაამახსოვრდათ
(დასავლეთით), ქვემო ქართლი (სამხრეთ- ქართველებს მურვან იბნ მოჰამედის,
აღმოსავლეთით), ხევი, ფშავ-ხევსურეთი მურვან ყრუდ წოდებულის 735-736 წლების
და თუშეთი (ჩრდილოეთით), დასავლეთ შემოსევა). არაბებს საქართველოში
საქართველოში იმერეთი (აღმოსავლეთით), მომცრო თბილისის საამიროღა შერჩათ.
4 Sesavali ‫ ׀‬FOREWORD
სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში თემურლენგის რვაგზის შემოსევამ,
დაარსდა ქართული სამეფო ბაგრატიონთა რომელმაც დიდად შეამცირა საქართველოს
დინასტიის მოთავეობით, უკიდურესი მოსახლეობა და მრავალი სამოსახლოც
აღმოსავლეთით – კახეთის სამთავრო და სამუდამოდ დააცარიელა. XV საუკუნის
ჰერეთის სამეფო, დასავლეთით – „აფხაზთა მიწურულში დაიშალა ერთიანი სახელმწიფოც
სამეფო” (იყო უფრო წვრილი ერთეულებიც). და გაჩნდა ქართლის, კახეთის, იმერეთის
IX-X საუკუნეების განმავლობაში ყველა ეს სამეფოები, სამცხე-საათაბაგოს, სამეგრელოს
სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნი ებრძვის (ოდიშის), გურიის, მოგვიანებით კი –
არაბებს და ერთმანეთს პირველობისთვის, აფხაზეთისა და სვანეთის სამთავროები.
მაგრამ, საბოლოოდ ცხადი ხდება საერთო მათ მუდმივ უტევდნენ ძლიერი მაჰმადიანი
გეზი – შეიქმნას ერთიანი ეროვნული სახელმწიფოები – ოსმალეთი და სეფიანთა
სახელმწიფო. ირანი, XV საუკუნის მიწურულიდან კი
კავკასიით და სახელდობრ, საქართველოთი,
საამისო პირველი აშკარა ნაბიჯი 978 დაინტერესდა რუსეთის დიდი სახელმწიფოც.
წელს მამით ბაგრატიონის, დედით კი ქართველ ხელისუფალთ იგი, ვითარცა
„აფხაზთა” მეფის თვისტომის, ბაგრატ III-ის ერთმორწმუნე, საიმედო მოკავშირედ
დასავლეთ საქართველოს დაცარიელებულ მიაჩნდათ და ამიტომაც, XVIII საუკუნის
ტახტზე აღსაყდრება იყო, რომლის ბოლოს საიმდროოდ გაერთიანებული
ხელში მოგვიანებით თითქმის მთელი ქართლ-კახეთის მეფემ, სახელგანთქმულმა
ქართული მიწები გაერთიანდა. საბოლოო მხედართმთავარმა ერეკლე II-მ და იმერეთის
პოლიტიკური გაერთიანება უეცრად არ მეფემ სოლომონ I-მა ითხოვეს რუსეთის
მომხდარა – ამას შიდა დაპირისპირებანიც მფარველობა. რუსეთის იმპერიის მესვეურთ
უშლიდა ხელს, თბილისისა და ზოგიერთი ამის მომიზეზებით XIX საუკუნის დამდეგს
სხვა ქალაქის მაჰმადიან მმართველთა გააუქმეს ქართული სახელმწიფოები და
წინააღმდეგობა, ბიზანტიელთა, ხოლო თავის ქვეყანას გუბერნიებად მიუერთეს
1064 წლიდან მოკიდებული მოძლიერებულ ისინი...
თურქ-სელჯუკთა მოწოლაც... მაგრამ
ეროვნული თვითშეგნება, საერთო – მთელი XIX საუკუნის განმავლობაში
ქართული ცნობიერება უკვე X საუკუნის ქართული საზოგადოება, ერთი მხრივ,
მეორე ნახევარში უდაო ფაქტია. ძლიერი ცდილობდა თავის შენარჩუნებასა და
ფეოდალური სახელმწიფოს შექმნა XII გაუთავებელი ომიანობით გამოწვეული
საუკუნის დასაწყისში დააგვირგვინა მეფე აშლილობისა თუ ჩამორჩენის მოსპობას,
დავით IV აღმაშენებელმა (1089-1125 წწ.), მეორე მხრივ კი ნიადაგს ამზადებდა ერთიანი
რომლის ზეობაში ჩაეყარა საფუძველი ქართული სახელმწიფოს აღსადგენად.
საქართველოს ასწლიან სიძლიერეს, საამისოდ ხელსაყრელი ვითარება შექმნა
რომელსაც ჩვეულებრივ მისი და მისი რუსეთის 1917 რევოლუციამ და 1918 წლის
შვილთაშვილის, თამარ მეფის (1184-1207 26 მაისს საქართველო დამოუკიდებელი
თუ 1213 წ.) სახელებს უკავშირებენ. რესპუბლიკა გახდა. მაგრამ თავისუფლება
მას დიდხანს არ შერჩენია – 1921 წლის
საქართველოს ძლიერებასა და კეთილ თებერვალში რუსეთის წითელი არმიის
დღეობას ლახვარი ჯერ ხვარაზმელთა ნაწილებმა კვლავ დაიკავეს საქართველო
შემოსევამ ჩასცა (1225-1230 წწ.), შემდ და მხოლოდ 70 წლის შემდეგ, ისევ და ისევ
გომ – მონღოლთა თითქმის ასწლოვანმა დიდი ისტორიული ძვრების გამოისობით,
ბატონობამ (1235-1330-იანი წწ.), 1991 წლის 9 აპრილს გამოცხადდა
განსაკუთრებით კი 1386-1403 წლებში საქართველოს დამოუკიდებლობა...
მრისხანე სამარყანდელი ხელმწიფის,
SEesavaliKAKHE ‫ ׀‬FOREWORD 5
R
ather few of things can represent the belong to Azerbaijan, while the south-western
country and the nation as eloquently and territories of historical Georgia are within the
explicitly as its art. The best characters of Turkish boundaries.
Georgian people are the most distinctly revealed
through its artistic works, where, together with The human being has inhabited the territory of
poetry and music, the medieval church architec- Georgia since the prehistory. The initial stages of
ture holds one of the most prominent places. cultural traditions that gradually have become the
essentials of Georgian culture can be seen as
Thousands of churches have been constructed early as in the mid-Sixth Millennium BC, which,
during the 16-century-long period in Georgia. to some extent of relativity can mostly be attrib-
Certainly, only a small part of them is represent- uted to the activities of Kartvelian tribes. Closing
ed in this particular publication, and even not all quarter of the II Millennium BC is the dawn of for-
of artistically valuable constructions are entered mation of Georgian statehood. This process was
in here. However, with no aim of comprehensive- completed in the mid-I-st Millennium BC when
ness and full coverage, this selection has the the kingdoms of Kolkheti (called Egrisi in ancient
only primary goal of providing the representatives Georgian) in the West Georgia and that of Iberia
of other nations with general review of artistic (called Kartli in ancient Georgian) in the East
heritage of Georgians, enabling imagination and emerged. At all times they had to defend them-
understanding of its splendor and basic features. selves against the powerful neighboring states
of Assyria, Achaemenid and consequently the
Georgia- one of the oldest Christian countries Parthian and Sasaniyan Iran, Hellenistic States,
– is located between the southern slopes of the Pontus Kingdome and Rome or its successor-
Great Caucasus Range and Black See, while po- Byzantium, they had to learn to stay alive in the
litically and geographically it borders with Russia, company of those giants permanently struggling
Armenia, Azerbaijan and Turkey. for the dominance and superiority. Certainly,
those Georgian states had their ups and downs,
This country, with relatively modest territory sometimes being the considerable force, some-
surprises both the local and the visitor with highly times just the opposite- being diminished to the
versatile landscape and diverse ethnography. statute of a province of some almighty empire.
Considering the present administrative arrange- For instance – in the beginning of VI c AD the
ment of the country on the Western and East- Kingdome of Kartli was engulfed by the Sasani-
ern parts with Likhi (Surami) dividing range in yan Iran. A senutry later the same fate came to
between and on the consecutive, smaller regions the West-Georgian Kingdome of Egrisi (called
of each of them it’s clear that not only the basic Lasika by those times), that became a province
but the regional division as well is broadly based of the Byzantine Empire. For the mid VII c. AD
upon the cultural and historical traditions and although with still abolished monarchy, but with
experience. Several major regions can be distin- its own local governance restored in the II-nd half
guished in Eastern Georgia, that are as follows: of the VI c AD the West Georgian territories fall
Kakheti (the easternmost part), Inner Kartli (on to Arabs. But, despite several of their devastat-
the West), Lower Kartli (Southeastwards), Khevi, ing raids (the most severe of which took place
Pshav-Khevsureti and Tusheti (on the North). in 735-736, under the command of Murvan ibn
As for Western Georgia it contains the major Muhammad, called by the locals Murvan the
regions of Imereti (on the East), Samegrelo (on Deaf for his astonishing cruelty) at the closing de-
the West), Guria-Achara (on the Southwest), cades of VIII c Arabs were holding only the shred
Abkhazeti (on the Northwest) and Svaneti (on the of once huge state – the rather shrank Tbilisi
North). Several regions of the historical Georgia Emirate. In parallel to those processes several
have become parts of other states. For instance important events took please - a new Georgian
the extreme eastern lands of Kakheti currently Kingdome under the ruling dynasty of the Bagra-
6 Sesavali ‫ ׀‬FOREWORD
tionis was founded in south-western Georgia, the almost a century-long rule of the Mongols
bordering with another Georgian Kingdome of (1235-1330-ies). The conditions had particularly
“Abkhazia” located in Western Georgia. The worsened through the period of 1386 – 1403,
Principality of Kakheti was established as well, when the wrathful monarch from Samarkand,
having incorporated the easternmost of Georgian Tamerlane invaded the country nothing more
territories (There were several others, although then eight times, considerably shrinking the
less important political entities as well). During population of the country and leading to final
the following IX and X centuries all these states abandonment of many settlements. The united
had severe and merciless struggle between each Georgian feudal monarchy fall apart in the last
other and against the Arabs for undisputable su- days of XV c and independent kingdoms of Kartli,
periority in the region and every step in this flow Kakheti, Imereti and principalities of Samtskhe-
of events was aimed at the only one absolute Saatabago, Samegrelo (Odishi), Guria and
goal- foundation of the United Georgian National Abkhazia emerged on its ruins. Being under
State. the constant pressure of powerful neighboring
Muslim countries – Ottomans and Sefavid Iran
The very first and clear step towards this grand since then, these political entities had gradually
objective was taken in 978 when King Bagrat, fallen in the sphere of interests of the third and
the hair of the dynasty of Bagrationis was the youngest of the empires -Russia. From early
enthroned on the empty throne of the west XVII c Georgian states were considering Russia
Georgian Kingdome of Abkhazia, the relm of his as the reliable ally first of all due to the com-
mother. King Bagrat was the suzerain who for the mon confession. That was the decisive reason
end of his successful reign had managed to unite why the suzerain of than united Kartli –Kakhe-
almost all Georgian lands under his crown. tian kingdom, famous commander, King Erekle
The final political unification of the country did II and King of Imereti, Solomon I appealed to
not happen all of a sadden. Lots of obstacles Russia for protectorate in the end of the XVIII c.
were still to be overcome, including internal Russian leaders took an opportunity and used
confrontations, opposition of Muslim rulers of the this appeal as good excuse for the abolition of
city of Tbilisi and of other large Georgian towns Georgian states in the beginning of the XIX c
coupled with the great danger and press from and their consecutive attachment to the empire
Turk-Seljuks who had been the dominating force as ordinary provinces.
since 1065 ...However, existence of national
consciousness and self-identity has been an During the whole of XIX c Georgian society had
undeniable fact from the II half of the X c. Cre- been trying to survive and to fulfill the extraor-
ation of strong feudal state was finally completed dinarily complicated tasks- to overcome the
in the early XII century, during the rule of King backwardness caused by countless wars and
David IV the Builder (1089-1125). From that their inevitable result- internal instability on one
period onwards Georgia had been remaining the hand and to restore the united Georgian state on
leading state of the whole of Middle East Region the other. The Great Russian Revolution of 1917
for more then one century, with its summit and made it possible and on May 26, 1918 Georgia
highest prosperity achieved during the reign of became an independent Republic. Unfortunately,
Queen Tamar (1184-1207)- King David’s grand- its free state did not last for long and in 1921 the
daughter. formations of the Red Army of the Soviet Rus-
sia occupied Georgia. Only after 70 years, and
The first deadly blow to prosperity and welfare again, thanks to great historical events and shifts
of Georgia was the invasion of the Khorezmi- the independence of Georgia was restored and
ans that took place in 1225, shortly followed by officially declared on April, 9-th, 1991…
SEesavaliKAKHE ‫ ׀‬FOREWORD 7
თბილისი
TBILISI
საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები
MONUMENTS OF GEORGIA’S CULTURAL HERITAGE
თბილისი – საქართველოს ძველ ქალაქთაგანია. აქ, V საუკუნის

ბოლოს მეფე ვახტანგ გორგასალმა აღმოსავლეთ ქართული
სახელმწიფოს დედაქალაქი გადმოიტანა. მიუხედავად რთული
ისტორიისა (VIII საუკუნიდან 1122 წლამდე იგი მაჰმადიანთა
ხელშია) თბილისი აღმოსავლეთ საქართველოს, XII საუკუნიდან
კი სრულიად საქართველოს და კავკასიის ცენტრად რჩებოდა.
თბილისის დღევანდელი განაშენიანება უპირატესად XIX
საუკუნისაა – უფრო ძველი სახლები თუ სასახლეები უმრავლესად
გაუთავებელმა ომებმა იმსხვერპლა. უკანასკნელად ისტორიული
თბილისი (დღევანდელი „ძველი ქალაქი”) 1795 წელს სპარსელთა
ლაშქარმა გადაწვა. შუა საუკუნეებიდან დღევანდლამდე
ძირითადად რამდენიმე ეკლესიაღა შემორჩა.
თბილისში, როგორც საზოგადოდ ხდებოდა ძველ ქალაქებში,
მეტადრე აღმოსავლეთში, გვერდიგვერდ არსებობს სხვადასხვა
აღმსარებლობისა და ეროვნების ადამიანთა სალოცავები.
მაგრამ მართლმადიდებელი ქვეყნის სატახტოში უმთავრესი
მართლმადიდებელთა ტაძრებია.
Tbilisi is one of the ancient Georgian cities, where by the end of

V c. AD King Vakhtang Gorgasali removed the capital of the East
Georgian Kingdom. Despite lots of ordeals during its long history
(Arabs and then other Muslims had been holding the city from VIII c.
till 1122), Tbilisi has always been the centre of East Georgia, from XII
c extending its leading position both in the country and the whole of
the Caucasus.
Current historical part of the city basically was peveloped in XIX c.
whilst the earlier buildings and palaces were destroyed during count-
less raids and invasions of conquerors. The latest of those rides took
place in 1795, when Persian army brutally devastated so called “Old
City”. Only few medieval churches have luckily survived up to now.
Like many other ancient cities, especially in the Orient, Tbilisi is the
place where prayer houses of many different people and confes-
sions do exist almost next to each other. The fact of dominance of
that Orthodox churches here seems quite natural for the capital of
the state where the Orthodoxy has been leading confession for more
then fifteen centuries.
10
anCisxati
თ
ბილისის უძველესი ტაძარია ე.წ. საუკუნეში ეკლესიას ზემოდან შეუფერებელი
„ანჩისხატი”. მდებარეობს თბილისის გუმბათი დაადგეს, დასავლეთიდან მიადგეს
ძველ უბანში – კალაში, მტკვრის უშნო და ტლანქი სამრეკლო, კედლებში
მარჯვენა ნაპირზე. თლილი ქვით ნაგები ახალი სარკმლები გაჭრეს. დღეს არსებული
ეკლესია, ღმრთისმშობლის სახელობისა, VI აგურის სამრეკლო 1675 წ. კათალიკოს
საუკუნის დასაწყისში, ვახტანგ გორგასლის დომენტის მიერაა აშენებული და გვიანი შუა
ძისა და მისი მემკვიდრის დაჩი უჯარმელის საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების
დროსაა აშენებული. ანჩისხატი ეკლესიას ერთ-ერთ საინტერესო ნიმუშს წარმოადგენს.
XVII საუკუნეში ეწოდა, როცა აქ დაასვენეს 1958 წლიდან დაიწყო ძეგლის რესტავრაცია
სამხრეთ საქართველოში თურქების (ხელმძღვანელი არქ. რ. გვერდწითელი). მას
დამკვიდრების დროს ანჩის მონასტრიდან ჩამოაშორეს XIX საუკუნის დანამატები და
წამოღებული ძველი „ხელთუქმნელი ხატი”, შეძლებისდაგვარად დაუბრუნეს ძველებური
XII საუკუნის ბოლოს ცნობილი ოსტატის, სახე. (მაგ., აღდგა კარები, სამხრეთი ნავის
ბექა ოპიზარის მიერ მოჭედილი. გვიან სარკმლები და ა.შ.). არქიტექტურული ტიპის
ფეოდალურ ხანაში ანჩისხატის ეკლესია მიხედვით ეს არის სამნავიანი ბაზილიკა.
მნიშვნელოვანი კულტურული კერა იყო – აქვს სამი შესასვლელი, თითო-თითო
XVIII საუკუნეში აქ არსებულა სასწავლებელი- გვერდის კედლებში და დასავლეთში.
სემინარია. საუკუნეთა მანძილზე ეკლესია თავდაპირველი სახით შემონახული
ბევრჯერ შეაკეთეს. XVII საუკუნეში აგურით საკურთხევლის აფსიდი ჩამალულია
აღადგინეს მთელი ზემოთა ნაწილი, XIX ეკლესიის სწორკუთხა აბრისში. მის
TbilisiKAKHE ‫ ׀‬TBILISI 11
აქეთ-იქით ცალკე გამოყოფილი ოთახები აჩვენებს, რომ ამ ადრეულ ხანაში საკურთხევლის განვითარებული
სამნაწილედი სახე საქართველოში უკვე ცნობილია. ძირითად სივრცეს თავდაპირველად სამი წყვილი ჯვრული
ბურჯი ანაწევრებდა, XVII საუკუნეში კი მრგვალი ბურჯების ორი წყვილი აიგო, რამაც საგრძნობლად შეცვალა
ინტერიერის პირვანდელი სახე. ტაძრის საკურთხეველში და აფსიდის შუბლზე შემორჩენილია 1683 წლის
კათალიკოს ნიკოლოზის დაკვეთით შესრულებული მხატვრობის ფრაგმენტები, შუა ნავის კამარაზე და კედლებზე კი
– XIX საუკუნის პირველი ნახევრის ფერებით შესრულებული მოხატულობის ნაწილები.
12 Tbilisi ‫ ׀‬TBILISI
ANCHISKHATI
A
nchiskhati is the earliest of Tbilisi churches. It is located on the right
bank of the Kura River in Kala, one of the neighborhoods of the old
city.The original building built of neatly hewn stones is dated back
by the early VI c. AD. Mother of God church of Anchiskhati was built by the
heir and successor of King Vakhtang Gorgasali – Rati, also known as Rati
Ujarmeli. Current name of the church –“Anchiskhati” – was given to it in XVII
c. after the increate icon of the Virgin adorned with the preciouse metal coat-
ing coined by the brilliant XII c goldsmith Beka Opizari was rested there be-
ing transferred from Anchi Monastery located in southern Georgia, occupied
by Turks by those times and consequently incorporated into the Ottoman
Empire. In XVIII c. the church was one of the leading centers of education
and culture – a theological seminary was functioning in there. The original
building has suffered many reconstructions during its long lifespan. Entire
upper sections of the construction were restored in XVII c, when bricks were
used instead of initial stones. Totally incompatible and ill-fitted dome was
constructed in XIX c. coupled with rather ugly and rough bell-tower attached
to the building from the west. Several new windows cut through the walls at
the same time, even more worsened the entire condition of the construction.
Current brickwork bell-tower, one of the most interesting monuments of late
medieval Georgian architecture was constructed in 1675, under the patron-
age of Patriarch Domentios. The most resent restoration of the monument
started in 1958, when under the leadership of architect Mr. R. Gverdtsiteli all
XIX c. additions and superstructures were removed and the monument has
been restored at the possible closest to its original features (for instance the
entrance and southern nave windows were restored). The church is typical
three nave basilica with three entrance openings thorough the lateral and
western walls. The original apse of the altar is hidden by the rectangular
outline of the church. A pair of separate rooms, one at each side of the apse
clearly indicates that tri-sectional developed type of the sanctuary was well
known in Early Christian Georgian architecture. Initially the whole of internal
space had been split by three pairs of cross-shaped columns. Two new pairs
of round in shape columns were added to them in XVII c. that significantly
changed original features of the interior. Fragments of wall painting per-
formed in 1683, in times of Patriarch Nickolas are preserved in the sanctuary
and front of the apse. Some other fragments of wall painting conducted in the
first half of XIX c. are preserved on the middle nave arch and walls.
14
sioni
ს
იონი – თბილისის საკათედრო იყოს, ვინაიდან 1710 წელს თლილი
ტაძარია. იგი ღმრთისმშობლის ქვით (ყვითელი ტუფით) და ჩუქურთმა-
მიძინების სახელობისაა და ძველ რელიეფებით შეამკობინა მეფე ვახტანგ
უბანში, მტკვრის პირას დგას. ტაძარი VI-მ. მაშინდელია გუმბათის ყელისა და
მრავალჯერაა დაზიანებული, მაგ., 1225 შენობის ზედა ნაწილების პერანგი; კედლების
წელს ხვარაზმელთა შემოსევის დროს. მისი ქვედა მონაკვეთები იმავე მასალით, მაგრამ
თავდაპირველი ნაგებობა VI-VII საუკუნეთა სულ სხვა ხასიათის საპირეებით, უკვე XIX
მიჯნისა უნდა ყოფილიყო. (იმდროინდელი – საუკუნეში შემოსეს. XIX საუკუნის დამდეგს,
ან იქნებ, XII საუკუნისა – ჩანს სამ აფსიდად სიონის ისტორიაში მნიშვნელოვანი მოვლენა
შვერილი საკურთხევლის ძირში აღმოჩენილი მოხდა – აქ დაასვენეს ერთხანს რუსეთში
თლილი ქვის წყობა). დღევანდელი შენობა გახიზნული და საქართველოში დაბრუნებული
„ჩაწერილი ჯვრის” ტიპისაა – გარედან იგი უდიდესი საეკლესიო სიწმინდე – ვაზის
სწორკუთხაა, ხოლო გუმბათიდან ჯვრულად ყლორტებისა და საკუთარი თმისაგან წმ.
გამოდის გარეთ ორკალთა სახურავიანი ნინოს მიერ შეკრული ჯვარი. დღეს ტაძრის
მკლავები, მათ შორის კი უფრო დაბალი, საკურთხეველში, მკლავებსა და გუმბათში
ცალქანობა მონაკვეთებია. გუმბათი ორ XIX საუკუნის ცნობილი რუსი მხატვრისა და
გუმბათქვეშა ბურჯს და აფსიდის კიდეებს სამხედრო მოღვაწის გრიგოლ გაგარინის
ემყარება. ტაძარი შიგნით აგურისაა, მისი 1850-იან წლებში შესრულებული მხატვრობაა.
ისლამური ყაიდის თაღები მოგვიანო გრიგოლ გაგარინის ესკიზით იყო აგებული
ხანისაა და XVI-XVII საუკუნეებისა უნდა ტაძრის კანკელიც – ე.წ. „ბიზანტიურ
სტილში”. 1980-იან წლებში იგი ძველი ქართული კანკელის ნიმუშით გაკეთებული ქვის თაღედიანმა ზღუდემ
შეცვალა. მაშინვე მკლავებშორისი მონაკვეთები მოხატა ცნობილმა ფერმწერმა და გრაფიკოსმა ლევან ცუცქირიძემ.
ცოტათი ადრე, რესტავრაციის მსვლელობაში ქვით შემოსეს ტაძრის სამხრეთის ეგვტერი, რომელიც ადრე აგურის
იყო – იგი XVII საუკუნეში თბილელი მთავარეპისკოპოსის ელისეს (გვარად საგინაშვილის) მიერ XIII საუკუნის
მიწურულის ფრაგმენტების გამოყენებითაა აგებული. ტაძარში მთელი რიგი ისტორიულად მნიშვნელოვანი
საფლავია – მათ შორის XVIII საუკუნის მოღვაწის, წმ. იოანე მანგლელისა და 1917 წლის აქეთ აღსრულებულ
საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქებისა.
SIONI
S
ioni is Tbilisi Cathedral Temple. Built in the mane of Dormition of The
Mother of God in the Old City, on the river bank, it has been destroyed
several times, the most devastating of which took place in 1225, dur-
ing the invasion of the Khorezmians. Apparently the original building was built
sometime in the turn of VI-VII cc.(supposedly, the neatly hewn stonework
revealed on the very bottom of the tri-apse sanctuary could be the remaining
part of that original building or perhaps those remains are of later times, pur-
portedly – of XII c.). Current building has got the „recorded cross” configura-
tion. From the outside it is a rectangular construction with arms extending from
the dome, thus making the shape of cross. Arms are covered by two-pitched
roofs, while the lower sections between them have got single pitched covers.
The dome is rested on one pair of columns and apse edges. Internal layers of
the temple are built of brick. Arches, typical for Islamic architecture are of later
times, possibly of XVI-XVII cc., apparently contemporaneous of restoration
activities, launched by King Vakhtang VI in 1710 when the dome and upper
sections of the building were faced with neatly hewn yellow tuff adorned with
fretwork and risings. As for the lower sections- they were faced in XIX c with
the same rocks but of totally different character. The early XIX c. is one of
the milestones in the history of Sioni Cathedral – one of the greatest sacred
objects of Georgian Orthodox Church – the cross of St. Nino – the convertor of
Georgians - made of vine rods tied with her own braid – for some time kept in
Russia – was returned back to Georgia and rested with honors in the Cathe-
dral. The sanctuary, arms and dome of the Cathedral are covered with paint-
ings performed in 1850-ies by a famous Russian military and artist Gregory
Gagarin, who also was the author of the sketch for the Iconostases, designed
in the Byzantine stile. It had stood in the temple until 1980-ies consequently be-
ing replaced by a stone arcaded one, traditional for Georgian art. In the same
times well-known Georgian artist Levan Tsutskiridze painted the inter-arm
spaces of the cathedral interior. Slightly earlier, during the restoration activities
the southern brickwork chapel was faced with stone slabs. This chapel rebuilt
in XVII c. by Archbishop of Tbilisi Elyse (Saginashvili), was restored according
to the remains of the earlier, XIII-century chapel.Several graves of outstanding
persaons are arranged within the Cathedral – for instance of XVIII c. famous
churchman St. John of Manglisi. All patriarchs of Georgian Orthodox Church
late after 1917 are buried here as well.
18
metexis
taZari
თ
ბილისის მეტეხის ტაძარი - 1289 წლებს შორის. ამრიგად, ახლანდელი
მდებარეობს თბილისის ერთ- ჯვარგუმბათიანი ნაგებობა XIII საუკუნისაა.
ერთ ძველ უბანში – ავლაბარში. მისი გეგმა ადრინდელი ეკლესიის გავლენას
გადმოცემის თანახმად იგი ვახტანგ ამჟღავნებს – სამი შვერილი აფსიდი და
გორგასლის მიერ არის აგებული V ოთხი თავისუფლად მდგომი გუმბათქვეშა
საუკუნეში და შიგ დაკრძალულია ქართლის ბოძი ამ დროისათვის სრულიად უცხოა.
პიტიახშის ვარსქენის წამებული მეუღლე ტაძრის თლილი ქვით შემოსილი ფასადები
წმ. შუშანიკი, რომლის ცხოვრებასაც ახლებური დეკორატიული სისტემის
მოგვითხრობს ქართული მწერლობის ჩამოყალიბებას გვიჩვენებს: კედლები
უძველესი ნაწარმოები, იაკობ ხუცესის დანაწევრებულია ჰორიზონტალური
„წამება წმ. შუშანიკისა”. წერილობით სარტყლებით ანდა მომცრო ნიშებით
წყაროებში ეკლესიის აგება და შუშანიკის ჩრდილოეთსა და დასავლეთ ფასადებზე.
დაკრძალვა არ იხსენიება. თუმცა ის, რომ ამავე დროს, საკურთხევლის შვერილ
ამ ადგილას ძველი ეკლესია იყო ეჭვს არ აფსიდზე განმეორებულია ძველი, XI საუკუნის
იწვევს. XII საუკუნის ბოლოს თამარ მეფის სამთავისის დროიდან ცნობილი სისტემა
დროს, აქ ნამდვილად ტაძარი მდგარა, დიდი ჯვრით და ორი მოჩუქურთმებული
იქვე კი ციხე და მეფეთა სასახლე იყო. კვადრატით. მეტეხის ტაძარს საკმაოდ უხვი
1235 წელს მონღოლთა შემოსევის დროს და პროფესიულად გამართული ჩუქურთმა
თბილისის ციხისთავმა გადაწვა სასახლე რთავს, თუმცა, მას აკლია წინარე საუკუნეების
და ეკლესია, რომელიც აღდგენილ იქნა პლასტიკური გამომსახველობა.
მეფე დემეტრე თავდადებულის მიერ 1278- საუკუნეთა განმავლობაში ეკლესიამ ბევრი
ცვლილება განიცადა. არის აგურით
შესრულებული XVI-XVII, XVIII, XIX
საუკუნეების რემონტის ფენები.
რუსული მმართველობის დამყარების
შემდეგ დაანგრიეს ტაძრის ადრე
მომფარგვლელი ციხის გალავანი
და აქ სატუსაღო აშენდა. საბჭოთა
პერიოდში, 1934 წლის სატუსაღოს
შენობებს და მათ შორის, გაუქმებულ
ეკლესიაში ხელოვნების მუზეუმი
გამართეს, მერე კი, მისი აქედან
გადატანის შემდეგ, ტაძარი ხან
ცარიელი იყო, ხან მხატვრის
სახელოსნოდ გამოიყენებოდა,
ბოლოს კი – სათეატრო დარბაზად.
დღეს იგი კვლავ მოქმედია.
METEKHI TEMPLE
T
bilisi Metekhi Temple is located in one of stones indicate formation of the new decorative
the old neighborhoods of the city – Avla- system: walls are parted by horizontal strips/
bari. According to the legend the temple belts or small niches arranged on northern and
was built in the reign of King Vakhtang Gorgas- western facades. At the same time the system
ali in the end of V c.AD. The legend claims as with a huge cross and a couple of fretwork
well St. Martyr Shushanik, spouse of Varsken squares already used in earlier times- for in-
- Pitiakhshi of Kartli to be buried in here. Her life stance in case of Samtavisi temple of XI c, has
is narrated by Monk Jacob in his “Martyrdom of been repeated on the exterior of the extended
St. Shushanik” the earliest of Georgian original apse of the sanctuary. Metekhi temple is richly
compositions dated back by Vc., but neither adorned with fretwork performed by good
the fact of construction of the church nor of the professionals, although this decoration lacks
interment of St. Shuranik is confirmed by any expressive plasticity so common for previous
other more or less reliable sources. However, centuries.
it is doubtless that current church is not the During its long lifespan the temple has been re-
initial. For instance, in times of Queen Tamar, in constructed for many times. There are several
the end of XII c. a church stood there together layers of brickwork refurbishment conducted in
with the fortress and the royal palace located XVI, XVII, XVIII and XIX cc. traces of which are
nearby. The Head of Tbilisi garrison ordered to easily noticeable on the construction body.
burn the palace and the church in 1235, during Following the establishment of Russian rule in
the invasion of Mongols. Current building was Georgia remains of the stone wall surrounding
erected in 1278-1289, in times of King Demetre the temple had been destroyed and a prison
Tavdadebuli (Dmitry the Sacrificed). As a result, was built instead. After the Soviets took over,
the current domed construction is of XIII c. with the prison was abolished in 1934 and the whole
the layout strongly influenced by that of the of the space together with the church was re-
previous church as far as the design with three arranged as the art museum. Afterwards, when
extended apses and four independently erected the museum has been relocated, the church
dome suporting columns is absolutely unknown was emptied. In different times it was used as
for the referred above period of construction of an artistic workshop, and finally -as a theater.
the temple. Facades faced with neatly hewn Currently the temple is active again.
21
22
lurji
monasteri
წ
მ. ანდრია პირველწოდებულის ქვის წყობის მონაკვეთები დასავლეთ და
ეკლესია, ე.წ. „ლურჯი მონასტერი” (მას ჩრდილოეთ ფასადებზე.
ოდესღაც ლურჯად მოჭიქული კრამიტის
სახურავი ჰქონია) შუაგულ თბილისში, ლეო XVII საუკუნეში ძალზე დაზიანებული ეკლესია
ქიაჩელის ქუჩის ბოლოსა და ვერეს პარკს აგურით სამნავიან ბაზილიკად აღუდგენიათ.
შორის დგას. ეს მრავალგზის გადაკეთებული, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში მას კვლავ
რამდენიმე სამშენებლო ფენის შემცველი გუმბათი დაადგეს, ოღონდ ისე, რომ შიდა
ნაგებობაა. თავიდან, XII საუკუნის ბოლოს იგი აგებულება არ შეცვალეს – შუა ნავის
წარმოადგენდა გუმბათოვან ნაგებობას ორი კამარაში უბრალოდ ჩაიკვეთა გუმბათის
გუმბათქვეშა ბურჯითა და შვერილი აფსიდით. ძირი. საბჭოთა დროს ტაძარი გაუქმებული
(ტიმპანის არეზე, ვრცელი ჩუქურთმით იყო – აქ ქარხანაც ყოფილა, საწყობიც,
მოცული წარწერის თანახმად ტაძარი ბოლოს – ქართული მედიცინის ისტორიის
ბასილ მთავარეპისკოპოსს, დიდმოხელის მუზეუმი. 1990-იანი წლების დამდეგს
აბულასანის ძმას აუგია). თავდაპირველი „ლურჯ მონასტერში” აღდგა წირვა-ლოცვა,
ნაგებობიდან გადარჩენილია აფსიდი 1995 წელს კი ქართული ტაძრისთვის
მოზრდილ, ჩუქურთმიან საპირეებში ჩასმული შეუფერებელი მრგვალი გუმბათის მაგივრად
სარკმლებით, სამხ. კედლის ქვედა ნახევარი, მას კონუსისებრი დაადგეს.
BLUE MONASTERY
L
urji Monastery (Blue Monastery) is a small church built in the name of
Andrew the First Called. Most likely, the name is of folk origin, directly
linked to its roof, finished with tile glazed blue. It is located in the central
part of Tbilisi, between the end part of Kiacheli Street and Vere Square. The
current building has undergone repeated reconstructions and contains several
construction layers. Built in the end of XII c. the original church was crowned by
a dome, had a pair of dome-bearing columns and an extended apse. According
to the rather informative inscription on the tympanum the church was built by
Archbishop Basily, brother of Abulasan – one of the grandees of those times.
Only an apse with large windows adorned with fretwork faming, lower half of
southern wall and couple of stone rows of western and northern facades of the
original structure are preserved up to now.
Heavily damaged building was restored in XVII c. as a tree-nave brickwork ba-

silica. In the second half of XIX c. a dome was re-constructed without changing
the interior – simply the central nave arch was cut and the bottom of the dome
barrel was arranged there. In soviet times the church was used for different pur-
poses – once even a factory was arranged here, then a warehouse and finally
the Museum of Georgian Medicine. In early nineties of XX c. public services
were restored in Lurji Monastery. In 1995 the earlier round dome, rather un-
natural for Georgian churches was removed and new, conical one was erected
instead.
26
qaSueTis
wm. giorgis
eklesia
ქ
აშუეთის წმ. გიორგის ეკლესია თბილისის თბილისში მცხოვრებ გერმანელ არქიტექტორ
„მთავარი ქუჩის”, რუსთაველის გამზირის ლეოპოლდ ბილფელდს ეკუთვნის
პირზე დგას. გადმოცემით, პირველი (ჩუქურთმები შეასრულეს მაშინდელმა
ეკლესია აქ VI საუკუნეში ააგეს, ერთი ცნობილმა ოსტატებმა – აგლაძეებმა).
სახელგანთქმული ქართველი წმინდანის, ქართველი თავად-აზნაურობისა და
განდეგილი ბერის, წმ. დავით გარეჯელის სამღვდელოების სურვილის თანახმად,
თბილისში ყოფნისას. ვარაუდობენ, რომ ნიმუშად მშენებლებმა XI საუკუნის სამთავისის
მაშინდელი ეკლესია ოთხაფსიდიანი უნდა ტაძარი აიღეს. ძირითადი განსხვავება ისაა,
ყოფილიყო, მარტივი ტეტრაქონქი შუაში რომ ძველი საფლავების შესანარჩუნებლად,
აღმართული გუმბათით. სწორედ ასეთი ტაძრის მთავარი სივრცის ქვეშ თავისებური
იყო ამ ადგილას 1753 წელს XVIII საუკუნის „სარდაფის სართული” გაჩნდა, მასში
ცნობილი პოლიტიკური და სამხედრო დამოუკიდებელი სამლოცველოთი.
მოღვაწის, გივი ამილახორის მოწადინებით ზოგიერთი სხვა ცვლილებაც მომხდარა
აგებული ტაძარი, მეტად უჩვეულო ამ (მაგ., სარკმლები უფრო დიდია და ქვემოთაა
დროისათვის და ამიტომაც, საფიქრებელია ჩამოტანილი), რაც რამდენადმე არღვევს
ძველის გამეორება. ნიმუშის მხატვრულ ლოგიკას. 1910
წელს დამთავრებული ტაძრის მოხატვას
XX საუკუნის დამდეგისთვის ამ ტაძარს II მსოფლიო ომის შემდეგ, კათალიკოს
ბზარები გასჩენია და იგი დღევანდელი კალისტრატე II-ის დაკვეთით შეუდგა XX
ნაგებობით შეიცვალა. მისი პროექტი საუკუნის ერთი ყველაზე ცნობილი ქართველი
მხატვარი ლადო გუდიაშვილი. მან დაასრულა კიდეც საკურთხევლის მოხატულობა, მაგრამ საბჭოურ ვითარებაში ამ
სამუშაოს დამთავრება არ ეწერა.
ბოლო წლებში ტაძარს დასავლეთიდან მოაშენეს ლ. ბილფელდის პროექტითვე გათვალისწინებული, მაგრამ
განუხორციელებელი, კარიბჭეც. ტაძარში რამდენიმე ისტორიულად მნიშვნელოვანი საფლავია – აქ დაკრძალულია
XIX საუკუნის ერთ-ერთი შესანიშნავი ქართველი პოეტი გრიგოლ ორბელიანი.
KASHUETI
ST. GEORGE
CHURCH
K
ashueti St. George Church is located on the edge of the main street of
Tbilisi – Rustaveli Avenue. According to a legend the first church was
erected here as early as in VI c. in the times when famous Georgian
hermit– St. David Garejeli still was a monk in Tbilisi. It is supposed that the
original building had four apses, a plain tetra-conch design with the dome
erected in the middle. A temple built here in 1735 by famous political and mili-
tary figure of XVIII Prince Givi Amilakhvari had exactly the same shape- quite
unique and strange for those times, so that it is a broadly accepted idea, that
this church simply was a duplicafion of the original one. By the early XX c.
the XVIIIc.-church had turned in a bed repair – it was totally cracked and
the current building was built instead. The new church design was prepared
by a German architect – citizen of Tbilisi – Leopold Bilfelder. Fretworks were
conducted by brothers Agladze, famous craftsmen of those times. According
to the will of Georgian nobility and clergy the XI-century Samtavisi Temple
served as a model for the new church. A crypt-like independent prayer space
arranged on the basement floor of Kashueti church for the purposes of
rescuing of old graves makes the main difference between the original and
duplication. There are several minor changes as well – Kashueti windows are
larger and cut slightly lower compared to the original, thus interrupting artistic
logic of the building to some extent. Construction activities were completed
in 1910. Shortly after the end of World War II then patriarch of Georgia
Kalistrate II have commissioned one of the most celebrated Georgian artists
Lado Gudiashvili to adorn the church interior with wall painting. This task was
fulfilled only partially, the artist was able to adorn only the sanctuary. After
the interruption of Communist regime any further advance towards that aim
became impossible. The porch envisaged by Leopold Bilfelder’s initial design
has been annexed to the main building from the west in recent years. Several
historically important tombs are there in the church. For instance Grigol Orbe-
liani – on of the most famous XIX c. Georgian poet and public personality is
buried here.
შიდა ქართლი
SHIDA QARTLI
32
qarTli ‫ ׀‬KARTLI
mcxeTa
sveti
cxoveli
მ
ცხეთა – ძვ. წ. II საუკუნიდან ჩვ. წ. V საუკუნის მეორე ნახევარში აქ ვახტანგ
აღრიცხვით V საუკუნის ბოლომდე გორგასალის მეფობისას აიგო დიდრონი
აღმოსავლეთ-ქართული სახელმწიფოს, სამნავიანი ბაზილიკა – ჯვრულ ბურჯებზე
ქართლის სამეფოს დედაქალაქი იყო. მას გადაყვანილი თაღებით. შვერილი, გარედან
შემდეგაც, რაც დედაქალაქი მეფე ვახტანგ წახნაგოვანი აფსიდით და გვერდითი
გორგასალმა თბილისში გადმოიტანა, აქ ეგვტერებით (მისი ნაშთები და გეგმარება
დარჩა ქართული ეკლესიის მწყემსმთავრის, გამოვლინდა 1960-70-იან და 2006 წელს აქ
კათალიკოსის კათედრა. მცხეთასთანაა მიმდინარე არქეოლოგიური სამუშაოებისას)
დაკავშირებული ქართული ქრისტიანული ეს ბაზილიკა დროთა განმავლობაში, ჩანს,
ხუროთმოძღვრების დასაწყისი. სწორედ ძლიერ დაზიანდა და XI საუკუნის დასაწყისში
აქ ააგო საქართველოს განმანათლებელმა მის ადგილას აღიმართა გუმბათიანი
წმ. ნინომ, ქართლის მეფის მირიანის ტაძარი, რომელიც თუმც გადაკეთებული,
თანადგომით პირველი ეკლესია. გადმოცემის დღესაც დგას. ახლად აღშენების თაოსანი
თანახმად, იგი იმ ადგილას აშენდა, საქართველოს კათალიკოს-პატრიარქი
სადაც დაფლულია მცხეთელი ებრაელის მელქისედეკი იყო; ვიცით ტაძრის ამგები
(ებრაელობა აქ ჯერ კიდევ ქრისტეს ხუროთმოძღვრის სახელიც – არსუკისძე.
შობამდე დამკვიდრდა) ელიოზის მიერ არქიტექტორმა თავის ნაგებობაში ჩართო
იერუსალიმიდან ქართლში ჩამოტანილი გორგასლისეული ბაზილიკის გრძივი
ქრისტეს კვართი და სადაც გაიხარა კურნების კედლების მოზრდილი ნაწილები (პირველ
მომტანმა მირონის გამომღებმა ხემ, ყოვლისა, დასავლეთ მონაკვეთში), ბურჯების
რომელსაც „სვეტი ცხოველი” ეწოდა. ჩუქურთმიანი ძირები, საკურთხევლის
Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 33

გარე კედელზე ხარის ქანდაკოვანი თავები საკურთხეველი გვიქმნის – შიგნითაც და
მოათავსა. ახალი ტაძარი ძირითადად გარედანაც, სწორედ მისკენ ცქერისას
ძველის ფართობს ფარავს – დამატებულია იგრძნობა XI საუკუნის კათედრალის
მხოლოდ საკურთხეველი. არსუკიძისეული მონუმენტურობა, მასშტაბი, ზეიმურობა.
ეკლესია დიდრონი „ჩაწერილი ჯვრის” იმ ხანაშივე, სვეტიცხოველი (იგი 12
ტიპის ნაგებობაა გრძელი „სამნავიანი” მოციქულის სახელზეა ნაკურთხი) მოიხატა
დასავლეთი მკლავით. დასავლეთი კიდეც. მაშინდელი მოხატულობისაგან
მკლავის გვერდით მონაკვეთებსა და შემორჩენილია მცირედი ფრაგმენტები
შიდა ნართექსის (დღეს იგი დასავლეთი და საკურთხევლის მხატვრობა, რომლის
მკლავის კიდურა მონაკვეთს შეადგენს) ძირითადი ნაწილია გრანდიოზული „ქრისტე
თავზე პატრონიკე იყო გამართული. დიდებითა” (მთლიანად გადაწერილია XIX
როგორც ჩანს, გუმბათისა და საკურთხევლის საუკუნის ბოლოს).
ოპტიკურად „დასაახლოვებლად” დასავლეთი
მკლავი განივრდება აღმოსავლეთისაკენ. XIV-XV საუკუნეების მიჯნაზე, თემურლენგის
თლილი ქვით შემოსილი ზეაწვდილი, შემოსევის დროს, ტაძარი დაზიანდა –
წინ – და ზესწრაფი სივრცე გარედანაც ჩამოექცა გუმბათი, დასავლეთი გუმბათქვეშა
შესაბამისად იყო გადაწყვეტილი, ფასადები ბურჯები, კამარები. საქართველოში
დანაწევრებულია ლილვოვანი თაღნარებით მშვიდობიანობის აღდგენისთანავე, მეფე
(დასავლეთი მკლავის ზედა ნაწილში – ალექსანდრე I დიდის და მისი დიდედის,
ღრმა უბეებით), სარკმელთა საპირეებით, რუსა ამირეჯიბის მოთავეობით ეკლესია
აღმოსავლეთ მხარეს – სამკუთხა ნიშებით და აღადგინეს. განახლებისას გარკვეული
ა.შ. ფრონტონების (სულ ცოტა, დასავლეთი ცვლილებები მოხდა: აღარ გაიმეორეს
და აღმოსავლეთი) კეხში რელიეფები იყო პატრონიკენი, აღარც დას. მკლავის ბოლო
ჩასმული (აღმოსავლეთისა დაღუპულია მალი – მის ადგილას ორჯერ განიერი
დასავლეთისაში კი საყდარზე დაბრძანებული თაღი გაჩნდა, ბევრი რამ გადაადგილ-
მაცხოვრის გამოსახულებაა თანმხლები გადმოადგილდა ფასადებზე, გადაიმოსა დას.
ანგელოზებით). დღეს ტაძრის კედლებზე კარიბჭე და ა.შ. მოგვიანებით, XVII საუკუნეში
მიმობნეული სხვადასხვა ზომის რელიეფები ტაძრის გუმბათი განაახლეს ქართლის მეფის
მოწმობს, რომ ქანდაკოვანი სამკაული როსტომისა და დედოფალ მარიამის ნებით.
საერთოდაც მრავლად ყოფილა. ბოლოს, XIX საუკუნეში მოანგრიეს ტაძრის
არსუკიძისეული ტაძრის თავდაპირველ გრძივი კედლების გაყოლებით არსებული
სახეზე შთაბეჭდილებას საუკეთესოდ ეგვტერები.
34 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

35
qarTliKAKHE ‫ ׀‬KARTLI
ტაძრის შიგნით შემორჩენილია
XVI-XVII საუკუნეების
მხატვრობა (მათ შორის
მარიამ დედოფლისა და მისი
ძის, ოტიას პორტრეტები).
XVII საუკუნისაა თვით
„ცხოველი სვეტის” ფანჩატურის
მხატვრობა, რომელშიც
სახარების სიუჟეტებთან ერთად
ქართლის გაქრისტიანების
ამბებიც არის დახატული. იგი
გრიგოლ გულჯავარასშვილის
შესრულებულია კათალიკოს
ნიკოლოზის (გვარად
ამილახვრის) დაკვეთით.
ტაძარში მრავალი საფლავია

– მათ შორის ყურადსაღებია
მეფეთა ვახტანგ გორგასლის,
ერეკლე II-ისა და გიორგი XII-
ის საფლავები (მათი ძეგლები
1960-იანი წლებისაა). აქვე
განისვენებენ VI საუკუნის
მოწამე წმ. ევსტათი, მეფე
დემეტრე II და ა.შ.
სვეტიცხოვლის ახლანდელი
გალავანი XVIII საუკუნისაა,
მაგრამ მასში ჩართულია
მელქისედეკისეული (ე.ი. XI
საუკუნის პირველი მესამედის)
სასახლის ნაშთი და რაც
მთავარია, მისივე აგებული (ან
– მოპირკეთებული) საზეიმო
ორსართულიანი ბჭე „საზეიმო
თაღით” პირველ სართულზე
და სამთაღედით – მეორე
სართულზე.

MTSKHETA. SVETI TSKHOVELI
M
tskheta had been the capital of the with column foots adorned with fretwork and
East Georgian Kingdom of Kartli from sculptures of bull heads fixed on the external
II c. BC till the end of V c. AD. Follow- facing of the Sanctuary. The new temple basi-
ing the removal of the capital to Tbilisi that took cally collides with the layout of the previous
place in the reign of King Vakhtang Gorgasali, basilica, only the sanctuary is added. In fact
Mtskheta have remained the spiritual centre Arsukisdze’s temple is recorded cross-type
of the country with the residence-cathedral of building with long, three-nave western arm. A
the head of Georgian Orthodox Church – Cato- gallery was arranged above the lateral sec-
liocos-Patriarch of Georgia located there. The tions of western arm and internal narthex (that
very beginning of Georgian Christian architec- currently constitutes the extreme section of this
ture is related to this city. The first church built arm). It seems that for the purposes of optical
by the convertor of Georgians- St Nino, strongly convergence of the dome and the sanctuary
supported by the ruler of Kartli – King Mirian the western arm is widened eastwards. The
was erected in Mtskheta. The legend claims whole of the space, enveloped by the structure
that this first church was built on the plot where built of neatly hewn stones is directed forward
the part of the Holly Tunic of Chris was buried, and tends to heavens. It has the respective
brought there by Elioz – Mksketa Jew (first Jew- and compatible external settings – facades are
ish settlement in Kartli was founded long before split by rod arcades (with deep depressions in
the birth of Christ). Just on this place a miracle upper sections of western arm), window frames
– working, myrrh issuing and healing holly tree and triangular niches in eastern wall, etc. At
had bloomed, later named as “Sveti Tskhoveli” list western and eastern fronton edges were
– “Alive Column”. adorned with risings. The same type of decora-
tion is missing on eastern fronton – seemingly it
A large three-nave basilica with arches in the is lost forever, while the western one is deco-
interior rested on cross-shaped columns was rated with the image of Christ on the Throne
constructed here in the reign of King Vakhtang surrounded by the host of Angels. Current
Gorgasali. The construction had an extended reliefs of different sizes scattered on almost
apse with faceted exterior and lateral chapels every section of the temple walls indicate that
(remains of the basilica together with its layout initially its exterior was sumptuously adorned
were revealed during archaeological excava- with sculptured decoration.
tions of the area conducted in 1960-70-ies and
in 2006). Apparently, in the course of time this Both interior and exterior of the temple sanctu-
earlier building suffered heavy damages and ary best reveal initial features of Arsukisdze’s
in the beginning of XI c. a domed temple was creation – the whole solemnity, scale and
erected instead that till stands there, although monumentality of XI-century cathedral can fully
considerably reconstructed. Catolicos-Patriarch and comprehensively be experienced while
of Georgia Melkisedek initiated the construc- looking at that particular part of the gorgeous
tion. History has saved the name of an architect construction. Svetitskhoveli cathedral of The
of the temple – Arsukisdze. According to the Twelve Disciples was adorned with wall paint-
architects’ decision rather large sections of lon- ing shortly after completion of its construction.
gitudinal walls of the initial basilica of Gorgasali Only tiny fragments of the original wall painting
times were incorporated in the new structure have survived till now. Even the sanctuary wall
(first of all within the western section), coupled painting, with its most part devoted to the fresco

39
qarTliKAKHE ‫ ׀‬KARTLI
40
of “Christ in Full Glory” with enormous figure of (including the fresco of Queen Mariam and his
Christ, was re-painted in the end of XIX c. son Prince Otia). Painting of small arch of the
“Alive Column” erected inside the building is of
The temple suffered significant damages in the XVII c, with scenes narrated in Gospels and
turn of XIV-XV cc, when during the invasion of several basic moments related to the enlighten-
Tamerlan – the dome with barrel, western sup- ment of Kartli. Paintings were performed by an
porting columns and arches were destroyed. artist Grigol (Gregory) Gularjishvili, commis-
Following the restoration of peace and order in sioned by Patriarch Nicolas (Amilakhvari).
the country, during the reign of King Alexander
the Great Svetitskhoveli Temple was restored Floor of the temple is covered with many
thanks to the devotion of the King himself and tombs, majority of which have historical signifi-
his grandmother Rusa Amirejibi. The restored cance - Kings Vakhtang Gorgasali, Erekle II,
temple differed from the original to some extent. and Giorgi XIII, are buried here with the grave
For instance: the galleries were never rebuilt, stones renewed in 1960-ies. Martyr of VI c. St.
neither was the closing rib of western arm – Evstati, King of Georgia Demerte II and many
twice as wide new arch has been constructed other statesmen were honored to find here the
instead. Many other innovations occurred on last refuge.
facades, western entrance was totally newly
faced, etc. In later times, following the order Current defensive wall around Svatitskhoveli
and will of King Rostom of Kartli and Queen was constructed in XVIII c., with remains of the
Mariam- the dome of the temple was renewed. residence of Patriarch Melkisedek of the first
Finally, all chapels arranged along the longitudi- halt of XI c incorporated into it. The two-storied
nal walls of the temple were demolished. main entrance built (or faced) by this highest
clerical, with so called “Solemn Arch” on the
Some fragments of XVI-XVII cc wall paint- ground floor and triple arcade on the first has
ing are preserved in the interior of the temple also been incorporated into the fortification.

42
samTavros
taZari
ს
ამთავროს ტაძარი მცხეთაში ძალზე ჭირს – თავდაპირველი შრეები
მდებარეობს და წმ. ნინოს ადრეული ხანის, შეიძლება IV საუკუნისაც კი
მოღვაწეობასთანაა დაკავშირებული. იყოს.
სამთავრო XIX საუკუნიდან უკვე დედათა
მონასტრის მთავარი ეკლესიაა, ადრე კი „სამთავროს” მთავარი, მაცხოვრის ტაძარი
ქართლის მთავარეპისკოპოსის სამყოფელი აწინდელი სახით ძირითადად XI საუკუნის
იყო. გადმოცემით, სწორედ ამ მიდამოში პირველი ნახევრის ნაგებობაა, თუმც
მდგარა ის მაყვლოვანი, სადაც უცხოვრია მის კედლებში ბევრად ძველი წყობის
მცხეთაში კაპადოკიიდან მოსულ წმ. ნინოს. დიდი მონაკვეთებია დაცული, მის ქვეშ კი
უშუალოდ ბუჩქის ნაალაგევზე პაწაწინა ადრექრისტიანული ბაზილიკის ნანგრევებსაც
გუმბათიანი ეკლესიაა აშენებული. ეს მიაკვლიეს. გადმოცემის თანახმად აქ
არის მარტივი, სწორკუთხა, გუმბათით განისვენებენ წმ. მეფე – დედოფალი
დასრულებული სადგომი აფსიდით მირიანი და ნანა. ტაძარი „ჩაწერილი ჯვრის”
აღმოსავლეთის მხარეს. ნატეხი ქვით ტიპისაა, ორი თავისუფლად მდგომი ბურჯით.
ნაგები ტაძარი მრავალგზის შეუკეთებიათ სწორედ აქ შეიქმნა გეგმის ამ ნაირსახეობის
(ინტერიერში XIX საუკუნის მხატვრობაა „კანონიკური” სახე, რომელიც თითქმის
წმ. ნინოს ცხოვრების სიუჟეტებით). მისი არ შეცვლილა ქართული საეკლესიო
არქიტექტურის ისტორიის დადგენა დღეს ხუროთმოძღვრების მთელი მომდევნო

44
ისტორიის მანძილზე. მთავარ სივრცეს
ჩრდილოეთიდან და სამხრეთიდან
ეგვტერები ახლავს – პირველი XI
საუკუნეზე ძველია, მეორე – მისი
თანადროულია; აქვს მას მომცრო
კარიბჭე დასავლეთიდანაც. ტაძრის
აღმოსავლეთი ფასადი სამკუთხა
ნიშებითა და ხუთმალიანი თაღნარით
თავისი დროისათვის ტიპურია,
სამაგიეროდ სავსებით გამორჩეულია
სამხრეთი და ჩრდილოეთი მკლავების
ფასადების მორთულობა. ორივეგან
სამთაღედის მოტივია აღებული,
რომელიც ერთგან, სამხრეთით –
პლასტიკურად მომცრო ნიშების,
„მრუდკვეთიანი საპირეების
გათამაშებით” ამეტყველებულა, რაც
შუქ-ჩრდილის მრავალფეროვან
თამაშს იწვევს, მეორეგან კი მსხვილი
ორნამენტულ-მცენარეული ხაზებისა
და ხვიების დაძაბული ნახატით.
ეს სრულებით ორიგინალური
კომპოზიციები, რომელთაც არც
პირდაპირი წინამორბედნი მოეძებნება
და არც განმგრძობი, ავლენენ
ხუროთმოძღვარ-დეკორატორის
(მეტიც, ხუროთმოძღვარ-სკულპტორის)
იშვიათ ნიჭიერებას. მორთვის
მიდრეკილება სხვაგანაც ჩანს – მაგ.,
სამხ. კარიბჭის კამარების სამკაულში
და თვით მთავარ ინტერიერშიც,
თუნდაც სარკმელთა შიგნიდან
პროფილირებაში. ტაძარში დღესაც
დგას XV საუკუნის ქვის ჩუქურთმიანი
კანკელი და შემორჩენილია XVII
საუკუნის მხატვრობის ფრაგმენტებიც
(გარე პერანგის მოზრდილი მოედნები
XIX საუკუნეშია გადამოსილი, გუმბათის
ყელი კი XIII-XIV საუკუნეების აღდგენის
ნაყოფია). მოგვიანოა ტაძრის
ჩრდილო-დასავლეთით მდგომი
თლილი ქვის კარიბჭე-სამრეკლოცა
(XV-XVI საუკუნეები) და იქვე მდგარი
წრიული კოშკიც (XVIIIს).

46
SAMTAVRO TEMPLE
S
amtavro Temple located in Mtskheta is of Georgian church architecture.
directly linked with deeds of St. Nino, Two chapels are attached to the building from
converter of Georgians. Samtavro north and south first of which is earlier and an-
temple is the central structure of the Nunnery other is contemporaneous to the main building.
established here in XIX-th c while in earlier There is a minor porch attached to the church
times is had been the residence of the Arch- from the west. Although eastern façade of the
bishop of Kartli. According to the legend the building adorned with several triangular niches
huge blackberry shrub stood theire – the refuge and fife-ribbed arcade is common for the first
and dwelling place of St. Nino upon her arrival third of XI c, the southern and northern arm fa-
to the capital of the Kingdom of Kartli from Cap- cades have got absolutely unique decoration. In
padocia. A small domed chapel was erected both cases tri-arcade motive is essential for the
on the place where the bush had bloomed. It embellishment. The southern arm is “animated”
is rather simple construction with rectangular through the plasticity of small niches, formed by
dome and apse attached from the west. The the range of facing stones with slanting cut, cre-
rubble stone temple had suffered numerous ating multicolor flesh of light and shadow. As for
reconstructions (interior is adorned with XIX c the northern arm its expressiveness is achieved
wall paining, reflecting all significant aspects of through the tense mixture of floristic-ornamental
St. Nino’s earthly life). lines and coils and spools.
Tracing the history of the monastery develop- These absolutely original compositions with
ment is rather complicated a task for today. neither direct predecessor nor subsequent
Quite possibly the earliest layers of the temple samples clearly reveal peculiar gifts of the ar-
could be dated back even by IV c. chitect – sculptor. Several other sections of the
building also reveal the same trends towards
Christ the Savior temple built in the first half adornment, for instance: in decoration of arches
of XI c is the main construction of Samtavro of southern porch and even in the interior of
Monastery although doubtless it had incor- the building, as well as in shaping of windows
porated many sections of the earlier building. from the internal side. A stone iconostasis of
Even the ruins of early Christian basilica were XV c. adorned with fretwork is still safe. Several
found beneath its foundation. According to the fragments of XVII c. wall painting are preserved
legend the first Christian ruling couple of the as well. Some large portions of facing were
Kingdom of Kartli, – canonized King Mirian and renewed in XIX c, whilst the dome and its barrel
his spouse Queen Nana are buried here. This had been restored in XIII-XIV cc. A porch-bell
recorded cross-shaped structure with a pair of tower of the turn of XV-XVI cc built of neatly
free standing dome bearing columns can be hewn stone slabs stands north-westward of the
regarded as the very first sample of the referred temple. Another construction-a round in shape
above “canonical“ architectural type that had tower erected next to it was apparently built in
remained constant throughout the whole history XVIII c.

48
mcxeTis
wm. jvari
მ
ცხეთის წმ. ჯვრის გუმბათოვანი ტაძარი ცოტა ხნის შემდეგ, გუარამის ძემ სტეფანოზ
მცხეთის თავზე, მდ. არაგვის გაღმა I-მა წამოიწყო უშუალოდ ჯვრის თავზე
მთაზეა აღმართული. ეს ტაძარი (ტაძარში ახლაც დგას მისი რვაწახნაგა
ქართლის გაქრისტიანების მოვლენებს კვარცხლბეკი) გუმბათიანი ტაძრის,
უკვდავყოფს. ქართული მატიანეების ცნობით, თავისებური მონუმენტური რელიქვარიუმის
ამ ადგილას წმ. ნინომ აღმართა დიდი ხის მშენებლობა, რომელიც დაახლოებით 586-
ჯვარი, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში 604 წლებში წარმოებდა. ამ საქმისთვის
ღია ცის ქვეშ მდგარა, მაგრამ VI საუკუნის მოწვეულმა დიდებულმა ხუროთმოძღვარმა
მეორე ნახევარში ქართლის მმართველმა ამოსავალად მაშინდელ საქართველოში
(ამ დროს მეფობა აქ სპარსთა მიერ იყო კარგად ცნობილი ტეტრაკონქის თემა აიღო.
გაუქმებული) ერისმთავარმა გუარამმა მეტი სივრცის მოსაპოვებლად მან აფსიდებს
„წმ. ჯვრის მცირე ეკლესიად” წოდებული შორის ჯვრისებრი ოთახები მოაქცია,
ტაძარი ააგო. ეს მშვენივრად თლილი ნაწილები ერთმანეთთან კი გუმბათქვეშა
ქვის სამნაწილიანი ნაგებობაა ჯვრული კვადრატის დიაგონალებზე მოქცეული წრის
კამარით დასრულებული ცენტრალური, 3/4-ის მოყვანილობის ნიშებით დააკავშირა
აფსიდიანი სივრცით, სამხრეთი სადგომითა – ასე შეიქმნა ტიპი, რომელიც არქიტექტურის
და ჩრდილოეთი კარიბჭით (შემდგომაა ისტორიაში „მცხეთის ჯვრის ტიპის”
გადაკეთებული). მის მთავარ სივრცეში სახელწოდებით იხსენიება. ამ სრულად
აღსანიშნავია საპატივსაცემო პირის გაწონასწორებულ სივრცეს, რომელშიც
დასადგომი ნიშა შიგ განედლებული ჯვრის ხაზგასმულია მთავარი, საკურთხევლისწინა
გამოსახულებით. ღერძი, ოსტატმა შესაბამისი გარე სახეც

შეუფარდა. მცხეთის ჯვარი წახნაგოვანი, ურთიერთშემსჭვალული ელემენტების მწყობრ ერთობად წარმოგვიდგება.
გუმბათით „გასრულებული” ეს ნაგებობა არც მიწას წყდება და არც აწვება მას, იგი მშვიდად აღიმართება ცისა და
ქვეყნის საზღვარზე. მოცულობათა შეფარდების გამომსახველობას ამძაფრებს ქანდაკოვანი სამკაული – მცენარეული
ხვიებით მორთული სარკმელთა თავსართები, ტაძრის მშენებელთა რელიეფური გამოსახულებანი საკურთხევლისა
და სამხრეთის ფასადებზე, სამხრეთი კარის თავზე „ჯვრის ამაღლებისა” და „მაცხოვრის ამაღლების” რელიეფებით.
გამოკვეთილად თავისთავადნი, საკუთარი კომპოზიციური და ხაზოვანი რიტმიკის მქონე რელიეფები ხაზს უსვამს
ძირითად ღერძებსა და ტექტონიკურ ელემენტებს, შენობის ხუროთმოძღვრულ აღნაგობას.
ხუროთმოძღვრის იშვიათ ალღოზე მეტყველებს ტაძრის გარემოსთან შეფარდება – ადამიანი ვერც კი იფიქრებს,
რომ შეიძლებოდა ოდესმე ამ მთას უტაძროდ ეარსება. იმასაც კი ვერ იტყვი – რა რას განაპირობებს, ნაგებობა
ლანდშაფტს, თუ პირიქით, მათ შორის სრულყოფილი თანახმიერებაა. ტაძრის ზღუდის ნაწილები და მის სამხრეთ-
დასავლეთით მდგომი სენაკი ბევრად გვიანია (მოგვიანო იყო ახლა დანგრეული სამხრეთის კარიბჭეც).

MTSKHETA HOLLY
CROSS TEMPLE
T
he domed temple of Mtskheta Holly history of architecture- a new Mtskheta Jvari
Cross Monastery stands above Mtskhe- type of architecture has been created. Thanks
ta, on top of the mount just across Aragvi to genius of the designer, external shape of the
River. This temple immortalizes several con- construction perfectly correlates with and cor-
sequential facts related to the enlightenment responds to its totally balanced internal space
of the Kingdome of Kartli. According to Geor- where main pre- sanctuary axes is being high-
gian manuscripts this is the very place where lighted. The whole construction is presented as
St. Nino had erected a big wooden cross that the unified and solid system of faceted interre-
stood there for rather a long time, until the high lated elements. The construction, crowned with
governor of Kartli - Erismtavari Guaram built the dome neither presses the earth nor seems
“The Holly Cross Minor Church” in the second to have lost contact with it – full of grace and
half of VI c. (In those times the monarchy in tranquility it stands on the edge of the Earth
western Georgia was annulled by Persians). and Heavens. Perfection of ratio between the
The three-particle structure, built of neatly volumes are even more highlighted by means
hewn stone is finished with cross-shaped arch of sculptural ornamentation of the exterior –
contains a central apse and contains the room upper sections of window frames adorned with
for standing audience from south and a porch floristic foils, rising images of church builders
from north (that later has been reconstructed). on the sanctuary and southern facades and
The special niche with the image of blossomed risings with the scenes of “Elevation of the Holly
live cross, apparently designed as the place for Cross” and “Ascension of Jesus Christ ” above
privileged and honorable persons is arranged in the southern entrance. Highly specific risings
the interior of the building. Soon after those un- with their own compositional and linear rhythm
dertakings of Guaram, his son and heir Stepha- outline basic axes and tectonic elements of the
noz I launched construction of a monumental building, its architectural structure.
domed temple that would serve as a kind of
repository of Holly relics- of the Holly Cross in Full compatibility and incorporation of the tem-
this particular case. Construction activities were ple with the surrounding landscape clearly dem-
in progress through 586-604 AD. Octagonal onstrates the sophisticated intuition and tast of
pedestal of the Holly Cross still stands in the the architect – one hardly can imagine that the
centre of the temple interior. The architect hired mount had ever existed without the temple on
for those purposes have chosen the tetraconch its summit. The concordance between them is
as the basic configuration of the construction – that strong that it’s even hard to claim for sure
the pattern that had already been well-known which of the origins is determiner –the man-
in Georgia. For the purposes of gaining more made structure or the natural rising.
space cross-shaped rooms were arranged
in between the apses, while the separated Partially survived defensive wall is much young-
sections were connected by means of niches er as well as the hermit sell located south-
with configuration of ¾ of the circle that were westwards of the temple (currently destroyed
arranged along the diagonal of the sub-dome southern entrance was also a structure of later
square. This combination is a new word in the times with negligible significance).

52
kaloubnis
wm. giorgis
patara
eklesia
კ ალოუბნის წმ. გიორგის პატარა
ეკლესია მცხეთიდან ჩრდილოეთით
5 კილომეტრის მანძილზე დგას,
მტკვრისპირა მაღალ ბორცვზე. ეს მარტივი,
ზღუდისა, ტრაპეზად გამოყენებული ძველი
სტელის ფრაგმენტი იქცევს ყურადღებას.
განსაკუთრებით ღირსშესანიშნავი კი XII

ნატეხი ქვით ნაგები ცალნავიანი შენობაა. საუკუნის მხატვრობაა, რომელიც მთლიანად
დასავლეთიდან მას ორსართულიანი, კი ფარავს ტაძრის ძირითად სადგომს,
კოშკისებრი მინაშენი აქვს, რომელიც მაგრამ საკმარისად დაზიანებულია.
თავისებურ იერს და გამომსახველობას
ანიჭებს ამ მოკრძალებულ, პროპორციების კალოუბნისკენ გადასახვევი მცხეთიდან
მოხდენილობით მიმზიდველ ნაგებობას. შიო-მღვიმის მონასტრისკენ მიმავალ გზას
ეკლესიის შიგნით, გარდა დაბალი აგურის გამოეყოფა...

54
KALOUBANI
ST. GEORGE
CHURCH
K
aloubani St. George Church is located on top of
a high hill at the edge of the Kura river-bed, 5
km north of Mtskheta. It is a small rubble stone-
work building with rather simple, single-nave configura-
tion and a two-storied tower-like annex from the west
that gains some kind of peculiarity and specific expres-
sion to this modest building, attractive for its perfect
proportions. Interior of the church evokes the interest
due to its low brickwork barrier and fragments of an old
stele once used as an alter.
The most significant part of the church interior is XII-

century wall painting that entirely covers the surface.
Paintings are considerably damaged.
The access road to Kaloubani church starts from the

point where roads do separate and the main one leads
to Shiomgvime Monastery.

56
SiomRvimis
monasteri
შ
იომღვიმის სახელგანთქმული კამარა”) არის ნატეხი ქვით ნაგები. ეკლესია
მონასტერი მცხეთის ჩრდილო- თითქმის არ შეცვლილა საუკუნეების
დასავლეთით, თორმეტიოდე მანძილზე (ინტერიერში XIX საუკუნის
კილომეტრში მტკვრის ხეობაში მდებარეობს. მიწურულის უხარისხო მხატვრობაა, ხოლო
ამფითეატრივით აღმართული ფხვიერი XI საუკუნის შესანიშნავი, რელიეფებიანი
კლდეების ძირში, რომელთა ფერდობებზე კანკელის ფილები თბილისში, საქართველოს
მუქ ხვრელებად მოჩანს ნასენაკარები სავანის ეროვნული მუზეუმის შ. ამირანაშვილის
ძირითადი ნაგებობანია შეჯგუფებული. სახ. ხელოვნების მუზეუმშია გადატანილი).
მათ შუაგულში წმ. იოანე ნათლისმცემლის მომდევნო საუკუნებში (XVIII საუკუნის
ეკლესია მოჩანს. იგი სავანის დამაარსებლის, ჩათვლით) დასავლეთიდან ეკლესიას
13 ასურელ მამათაგან ერთის, მკაცრი სხვადასხვა სადგომები მიაშენეს.
ასკეტის და განდეგილის, წმ. შიო მღვიმელის შიომღვიმის ეს პირველი ტაძარი სიმკაცრის,
მიერ VI საუკუნის 50-60-იან წლებშია არქაულობის შთაბეჭდილებას იძლევა.
აშენებული. „თავისუფალი ჯვრის” (ძალზე
ღრმა აფსიდით, დასავლეთი მკლავით მონასტრის მეორე დიდი ეკლესია წმ. იოანე
და მოკლე გვერდითი მკლავებით) გეგმის ნათლისმცემლის ტაძრის ზემოთ დგას.
ამ ტაძრის თავისებურება ისაა, რომ იგი იგი ღმრთისმშობლის მიძინების სახელზე
ნახევრამდე მიწაშია ამოთხრილი და XII საუკუნის დასაწყისში მეფე დავით IV
მხოლოდ კედლების ზედა ნაწილები და აღმაშენებელმა ააგო. აღმაშენებლის
გუმბათი (უფრო სწორად, ე.წ. „შეკრული დროინდელი აგურის გუმბათიანი შენობიდან

58
ცოტა რამაა გადარჩენილი – საკურთხეველი
და კედლების ნაწილები. ახლანდელი
ნაგებობა 1678 წლისაა და ხალვათ სამნავიან
ბაზილიკას წარმოადგენს ბურჯების ერთი
წყვილით. ასე აღადგინეს ეკლესია გივი
ამილახვარმა და მისმა მეუღლემ, მეფე
ვახტანგ V-ის (შაჰნავაზად ცნობილის)
ასულმა თამარმა. ამ დროისვეა ეკლესიის
დასავლეთიდან მომიჯნავე კოშკიც. ეკლესიის
მხატვრობა XIX-XX საუკუნეთა მიჯნისაა. XVII
საუკუნისაა დიდი კამაროვანი დარბაზის
სახის მქონე აგურის სატრაპეზო, რომელიც
ფერდობზე ცოტათი ქვემოთაა აშენებული.
მასში აქა-იქ მოხატულობის ნაფლეთებიც
ჩანს და უფრო ძველი, XII საუკუნის თლილი
ქვის ნაგებობის ნაშთებიცაა ჩაყოლებული.
მის დასავლეთ კედელში გაჭრილია კარი,
საიდანაც გრძელი დერეფნის გავლით,
ვხვდებით იმ ორმოში, სადაც გაატარა
ცხოვრების ბოლო წელი წმ. შიომ.
მონასტრის ზღუდის გარეთ მოიპოვება

ჭა, რომელსაც ბოლო დრომდე ავსებდა
XII საუკუნიდან ქედის გადაღმა სოფ.
სხალტბიდან გამოყვანილი წყალსადენი.
მთაზე, მაღლა პატარა დარბაზული ეკლესია,
ჯვრის ამაღლების სახელობისაა, მასში XIII
საუკუნის მხატვრობის ნაშთებია.
არის კიდევ ერთი პატარა, გვიანი ეკლესია

მონასტერში შემომავალი გზის თავზე – იგი
ადგას იმ პატარა მღვიმეს, სადაც პირველად
ცხოვრობდა წმ. შიო; მანამ, ვიდრე მას
სახელი გაუვარდებოდა და ბერების
მოზრდილი საძმო გაჩნდებოდა.
შიომღვიმემ XIX საუკუნემდე იარსება, ხოლო
მერე ლეკთაგან რამდენიმეგზის აკლებული
იგი გააუქმეს. XIX საუკუნის ბოლოს იგი
ააღორძინა ცნობილმა საეკლესიო მოღვაწემ,
ალექსანდრე ეპისკოპოსმა (გვარად
ოქროპირიძემ). მის დროსაა შესრულებული
მიძინების ეკლესიის მხატვრობა (თვით
იგიცაა დახატული, მხატვარ გიგო
ზაზიაშვილის ხელით) და ახლანდელი
სენაკები. თითო-ოროლა ბერი აქ 1960-იან
წლებამდე ცხოვრობდა, შემდეგ სავანე კვლავ
გაუკაცრიელდა და მისი განახლება 1990-იანი
წლებიდან დაიწყო.

60
SHIOMGVIME MONASTERY
T
he famous Shiomgvime Monastery is church from the west is of the same times. Wall
located in the Kura river gorge, in a dis- painting was performed in the turn of XIX –XX
tance of 12 km. north-west of Mtskheta, cc. Large arched brickwork refectory built on the
on the very foot of crumbly rocks with the edges slope, slightly lower of the main church gradient
resembling an ancient amphitheatre spotted with still has got some fragments of wall painting,
lots of once used hermit sells. All essential build- scattered here and thee. This building incorpo-
ings of the monastery are grouped around John rates shreds of earlier, XII-century construction
the Baptist church built in 50-60-ies of VI c by that had been built of neatly hewn stones. Refec-
one of the13 Assyrian Fathers, stringent hermit tory has the entrance cut through the western
St. Shio Mgvimeli (Shio of the Cave). Heaving wall. From this point forward, if go through a long
the configuration of “free cross” (with very deep corridor, one will get upon the pit where St. Shio
apse, long western arm and short lateral arms), spent the last year of his earthly life. A will is
particularity of this temple is determined by its arranged outside the monastery, that since XII c
specific location- half of it is beneath the lend until recently had been serving as the gathering
surface and only upper sections of walls and the vessel for spring water supplied by means of a
dome, that is in fact a bunch of arches, are the water pipe system from the village of Skhaltba
above-ground sections of the construction built located over the range. A small, single-nave
of rubble stone. The building has not changed church of Elevation of the Holly Cross stands on
for senturies thus its original features are pre- top of a hill with some fragments of XIII c. wall
served allmost untouched (interior is covered painting in the interior. Another small church of
with XIX c wall painting of low artistic and histori- relatively later times is located above the road
cal significance, although the beautiful and per- that leads to the monastery. It is built just over
fectly safe stone iconostasis of XI c with rising that small cave where St. Shio lived in the early
ornamentation is exhibited in Sh. Amiranashvili period of his hermitage until his fame spreaded
State Museum of Art of Georgian National Muse- all over the country leading to the formation of a
um in Tbilisi). Several constructions and rooms large congregation at Shiomgvime. Religious life
were attached to the main church from the West of the monastery had not been interrupted until
in course of time, so that almost every century, XIX c. when this save heaven was annulled due
inclusive XVIII-th, has left its footprint on the to repeated devastating rides of Dagestan tribes.
monastery. This very first temple of the complex The period of termination of montic arctivities
creates the impression of harshness and archa- were ended at the very fell of XIX c., when the
ism. Another large church of the Assumption famous clergyman of that times Bishop Alexan-
of Virgin of the beginning of XII c. built by King der (Okropiridze) restored the Monastery. Wall
David IV The Builder stands slightly upwards of painting of the Virgin Assumption church and
the main temple of John the Baptist. Only some several of new hermit cells are contemporane-
sections of this domed brickwork church – par- ous to the Bishop’s deeds (the Bishop himself is
ticulary the sanctuary and small parts of the painted on one of the frescoes performed by the
load bearing walls have survived up to now from artist Gigo Zazashvili). Very few monks lived in
times of David the Builder. Current lengthy build- the monastery until the 60-ies of the last century,
ing of three-nave basilica configuration with one when, after their death the place was repeat-
pair of columns was built in 1678. The initiators edly abandoned. Roughly three decades later, in
and donnors of restoration of the old building 1990-ies the hermits gradually began to appear
were Prince Givi Amilakhvari and his spouse here and there. Since than the monastery has
Tamar- daughter of King of Kartli Vakhtang V been developing more or less sustainably with
(called Shah-Navaz). The tower that adjoins the permanently growing number of monks.

62
zedaznis
monasteri
z
ედაზნის მონასტერი მცხეთის ბაზილიკას ბურჯების ორი წყვილით. მისი
ჩრდილო-აღმოსავლეთით, მაღალი ჩრდილოეთი ნავის აღმოსავლეთი ნაწილი
ტყით დაბურული მთის ფერდობზე თავდაპირველი ეკლესიის ნაშთია, თლილი
დგას. დასაბამი მას VI საუკუნეში 13 ასურელ ქვით ნაგები, ნალისებრი თაღებით. აქვე,
მამათა თავკაცის წმ. იოანე ზედაზნელის ჩრდილოეთ კედელთან მდებარეობს წმ.
მოღვაწეობამ დაუდო. გადმოცემით, მან იოანე ზედაზნელის საფლავიც (მასზე
ეს ნაკერპავი ადგილი განდეგილობისთვის ადრე იდგა რელიეფებით შემკული ფილა,
აირჩია და არც მაშინ ისურვა თავისი სადგომი რომლის გადარჩენილი ნაწილი თბილისშია
მცირე ქვაბის დატოვება, როდესაც მისმა გადატანილი, ადგილზე კი ახალია
მოწაფემ თათემ ცოტათი ქვემოთ „ნამდვილი” დადგმული). ეკლესიის თავისებურება ისაა,
მონასტერი აღაშენა. წმინდანის „ცხორება”-ში რომ საკურთხეველი სწორკუთხაა, კონქი
მოთხრობილია, რომ წმ. იოანემ თავისსავე კი კუთხეებში გადაყვანილ ტრომპებზეა
ღვაწლის ადგილას ისურვა განსვენება და ამოყვანილი. თავდაპირველად ნაგებობა,
იგი აქ დაკრძალეს კიდეც. რამდენიმე ხნის შესაძლოა, იერუსალიმში წმ. საფლავის
შემდეგ, მისი საფლავის თავზე აშენდა მცირე ეკლესიის მსგავსად დასავლეთის მხრიდან
ეკლესია (ეს VI-VII საუკუნეთა მიჯნაზე უნდა თაღით ყოფილიყო გახსნილი. მთავარი
მომხდარიყო), რომელიც VIII საუკუნის ტაძრის ჩრდილოეთ ნავის დასავლეთ
ბოლოს კათალიკოს კლემენტოსის აგებულ მონაკვეთში ჭაა გამართული – წმ. იოანე
წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიაში ზედაზნელის ლოცვით ამოსული წყაროთი.
ჩართეს. დღესაც მონასტერში სწორედ ეს მთავარი შუა ნავი სიმაღლით, განათების
ეკლესია დგას. იგი წარმოადგენს ნატეხი ძალით და დამუშავებით (ნავგამყოფ თაღებს
ქვით, შირიმითა და აგურით ნაგებ სამნავიან ზევით კიდევ დეკორატიული თაღნარია

გამოყვანილი) იმდენად გამოირჩევა სხვა ორისაგან, რომ თითქმის დამოუკიდებელ დარბაზად გამოიყურება,
ჩაბინდული სამხრეთი ნავი კი (მის აღმოსავლეთ ბოლოში კვადრატული ოთახია გამოყოფილი) ერთგვარ „შიდა
კარიბჭედ” აღიქმება. მხატვრობის ფრაგმენტები ზედაზენში გვიანი – ალბათ XVII საუკუნისაა. აქ ყოფილა XI საუკუნის
დამდეგს კახეთის მთავართაგან შეწირული რელიეფებიანი კანკელიც, რომლის ფილები თბილისში, საქართველოს
ეროვნული მუზეუმის, შ. ამირანაშვილის სახ. ხელოვნების მუზეუმშია გამოფენილი.
გარედან ბაზილიკა ძალიან სადაა, თითქმის შეუხედავი, მხოლოდ აღმ. ფასადზე ვხედავთ ორ ჯვრიან ფილას
(საკურთხევლის სარკმლის თავსა და ფრონტონის კეხში). ადრე ბაზილიკას შესასვლელი მხოლოდ სამხრეთიდან
ჰქონდა – (დას. კარი XIX საუკუნეში ჩანს გაჭრილი ალექსანდრე ეპისკოპოსის (ოქროპირიძის) მიერ ტაძრის
შეკეთებისას) რომელსაც IX-X საუკუნეების თაღოვანი თლილი ქვის კარიბჭე ფარავს. მასზე XVIII საუკუნის სამრეკლოა
დაშენებული ეტყობა, დომენტი კათალიკოსის თაოსნობით. ამავ ეპოქისაა სენაკი და გალავნის ნაშთებიც. 1990-იან
წლებში ამ დიდი ხნის მიტოვებულ სავანეშიც აღდგა სამონასტრო ცხოვრება.

ZEDAZENI MONASTERY
F
ounded in VI c. AD by the head of th e13 Assyrian Fathers - St. Ioane Zedazneli, (John of
Zedazeni), Zedazeni Monastery is located north-east of Mtskheta, on the slope of a hill
covered with dense virgin forest. The tradition clames that , St. John deliberately choose
this place, where the heathen idol had ones stood and did not abandon a small cave - modest
place of his hermitry even after his disciple Tateh built a “real” monastery in close proximity of the
cave. According to the original manuscript narrating the life and deeds of the saint father, after
his death he was buried in the cave, as was his last will. Shortly afterwards a small church was
built over St. John’s grave (apparently sometime in the turn of VI-VII cc), later incorporated into
a larger church of St. John the Baptist, constructed in the end of VIII c. under the patronage of
Patriarch Clementios.
Up to now the church is the central building of the monastery. This three nave basilica with two
pairs of roof-bearing columns is built of mixed material – rubble stone, gallstone and brick. East-
ern section of the northern nave incorporates the remains of the earlier, neatly hewn stonework
structure with horseshoe-shape arches. Here, next to the northern wall, St. John Zedazneli’s
grave is arranged ( a gravestone embossed with beautiful risings had been erected there, the sur-
vived original parts of which are currently exhibited in the museum, while its duplicate has been
returned to the initial place). The church has got a rather peculiar rectangular sanctuary, while the
conchs are arranged over the tromps constructed in the corners. Quite possibly the building ini-
tially had an opening from the west, most probably – an arch, imitating the church of Saint Grave
in Jerusalem. A well is arranged in the main temple, in western section of its northern nave, where
the spring, created by the force of St. John’s blessing and prayer is still pouring through. Central
nave of the church strongly differs from the other two. It is higher, better illuminated and treated
(a decorative arcade is arranged above the arches that split tree naves) as if it were a separate
hall, while the darkened southern nave with a square room in its eastern end gives the impression
of some kind of internal porch. The survived fragments of Zedazeni wall painting seemingly are of
later times – most likely of XVII c. A stone iconostasis adorned with rising ornamentation donated
to the monastery by the Princes of Kakheti in XI c. had once been standing here. Its survived
slabs were taken to Sh. Amiranashvili Georgian State Museum of Art of Georgian National Mu-
seum and are exhibited in the permanent exposition.
Exterior of the basilica is rather plain and simple, almost ill-featured with only two slabs ornament-
ed with crosses (one arranged on the top section of the sanctuary window frame and another
-over the frontal section of an attic). Originally the basilica had only one – southern entrance that
is overlapped by the neatly hewn stonework arched porch of IX-X cc (western door was cut within
the scope of refurbishment activities undertaken by Bishop Alexander (Okropiridze) in XIX c.)
with XVIII c bell-tower arranged on its top apparently added in times of Patriarch Domenti.The
defensive wall and hermit sell remains are of the same period. Western door was arranged in XIX
c. In 90-ies of the last century the monastery, abandoned for long time was brought back to life.

66
samTavisis
taZari
თ
ბილისიდან დასავლეთით მიმავალი წარწერიდან ჩანს, იგი ილარიონ ეპისკოპოსს
გზის სიახლოვეს დგას, სოფლის აუგია, ადგილობრივი წარჩინებულის ვაჩე
შუა ადგილას, მოზღუდული ეზოს ყანჩაელის ძეს. შესაძლოა, ილარიონ
შუაგულში. შორიდან აუცილებლად მოჰკრავთ სამთავნელი არა მხოლოდ ქტიტორი
თვალს მის ცადაწვდილ გუმბათს, მაგრამ იყოს, არამედ ხუროთმოძღვარიც; ყოველ
ტაძრის ნამდვილი ღირსება მხოლოდ შემთხვევაში მას თვითონვე უნდა აეგო
ახლოდან დათვალიერებისას აღიქმება. ეკლესია ახლომდებარე სოფ. აშურიანში,
სამწუხაროდ, მთლიანად სახეშეცვლილი.
სამთავისი ძველთაგანვე უნდა გამხდარიყო
საეპისკოპოსო კათედრა – ჯერ კიდევ VI თუ ეს ასეა, მაშინ ჩვენ გვცოდნია ძველი
საუკუნეში აქ იღვწოდა ერთ-ერთი 13 ასურელ საქართველოს ერთი გამორჩეული
მამათაგანი, წმ. ილარიონი. უთუოდ იმ ხელოვანის ვინაობა. მართალია, სამთავისის
დროსაც აქ ეკლესია იდგებოდა, ალბათ, კათედრალს თავდაპირველი სახით არ
ის მოზრდილი ბაზილიკა, ბოლო დროს მოუღწევია ჩვენამდე (იგი XV საუკუნეში
კათედრალის სამხრეთით რომ გაითხარა. დაზიანდა და მალევე იქნა აღდგენილი
ახლანდელი ნაგებობა უკვე XI საუკუნის, გუმბათი, დასავლეთი ფასადი, ჩრდილო-
უფრო ზუსტად 1030 წლისაა და თლილი დასავლეთი ბურჯი ტაძრის შიგნით),
ქვით ნაგებ, „ჩაწერილი ჯვრის” ტიპის სამხრეთი კარიბჭის გამოკლებით. მაგრამ,
გუმბათიან ტაძარს წარმოადგენს, ოთხი ვერაფერმა შელახა მისი ძირითადი
გუმბათქვეშა ბურჯით. როგორც სამშენებლო მხატვრული სახე. იგი ახლაც ტანაწყობილი,

მსუბუქი და შემართულია. ისტორიული შეიძლება ვნახოთ. ტაძრისგან მიღებული
თვალსაზრისით იგი სათავეში უდგას შთაბეჭდილება დიდადაა განსაზღვრული
„ჩახაზული ჯვრის” ტიპის გუმბათოვანი მისი ქვაზე კვეთილობითაც, რომელიც
ქართული ეკლესიების მთელ წყებას. სარკმელთა საპირეებს, ჯვრებსა თუ
მისი გარე მოხაზულობა კვადრატთანაა ფასადების ზედა არეში მოქცეულ ვარდულებს
მიახლოებული, შიდა სივრცე ლაკონიურია, ამკობს. თვით X-XII საუკუნეებშიც კი,
ამასთან, თაღ-საბჯენების ოპტიკური როდესაც საქართველოში მრავალი
გადაკვეთით მიღებულ ხედთა სიმრავლით შესანიშნავი ჩუქურთმაა შესრულებული,
გამორჩეულიც. იშვიათია ასეთი ნაოსტატარი, მცენარეული
ორნამენტები, ნახატის ასეთი მოხდენილობა
საგანგებო მნიშვნელობისაა სამთავნელი და კვეთის ძარღვიანობა. მეტად
ხუროთმოძღვრის მიერ შექმნილი გამომსახველია აღმოსავლეთი ფასადის
აღმოსავლეთი ფასადის მორთულობაც. კუთხეზე გამოქანდაკებული გრიფონიც,
ეს არის საქართველოში ძველთაგანვე ალბათ, ჯვრის - „ცხორების ხის” და ე.ი.
ცნობილი, VIII საუკუნის აქეთ საკურთხევლის სამოთხის მცველი.
კედლის მამკობად ცნობილი სამი
ჯვრის – გოლგოთის სიმბოლური ხატის ტაძრის შიგნით, საკურთხეველში XVII
გამოსახულება, რომელიც სამთავისში საუკუნის მხატვრობაა – სამთავნელი
სრულიად ერთიან, ურთიერთშემსჭვალული ეპისკოპოსისვე, მელიტონის ნახელავი. ამავე
ელემენტებით აგებულ კომპოზიციად იქცა. ეს საუკუნეშია აგებული გალავანში დატანებული
უკანასკნელი, პირდაპირ გამეორებული თუ ბჭე, მასზე აღმართული სამრეკლოთი და
ვარირებული მრავალ ქართულ ეკლესიაზე ალბათ, საცხოვრებელი – ეპისკოპოსის
სასახლე (ახლა – ნანგრევი).

69
70
36 qarTli ‫ ׀‬QARTLI
SAMTAVISI TAMPLE
S
amtavisi temple of Christ the Savior – it is the very fist of so called “inscribed cross”
stands close to the main highway – type domed churches, which have become
towards west Georgia, in the middle of common for Georgian art from that point
a fenced yard that dominates the centre of the onward. External outline of the temple is close
village. The barrel of its dome erected to the to square-shape, interior is rather simple and
heavens is noticeable even from a long dis- laconic, distinguished for multitude of panorama
tance, but real merits and beauty of the temple achieved through an optical intersection of
can only be perceived at its close look. arches and supporting columns.
Apparently Samtavisi have become the center
of eparchyin earlier times - one of the13 As- Decoration of the eastern façade created by the
syrian Fathers, St Illarion settled here in VI c architect of Samtavisi is of the particular impor-
AD. So, by all means the church should have tance. This is the depiction of three crosses
been built there in those times. The remains – a symbolic repetition of the scene of Mount
of a large basilica excavated on the territory Calvary Crucifixion actively used in Georgian
adjacent to the current church from the south church architecture since VIII c as the essential
perhaps belong to that initial church. The pres- element for the decoration of the sanctuary
ent construction built in 1030 is made of neatly exterior. In this particular case the tri-cross
hewn stone. It is a domed building with so decoration of Samtavisi is represented as ab-
called “incorporated cross” configuration heaw- solutely unified composition created by means
ing four columns supporting the dome. The of thoroughly interdependent elements. Repeti-
construction inscription curved on the stone tions or variations of such kind of decoration
slab narrates a history of the church founda- can be seen on number of Georgian churches.
tion – Bishop Illarion – son of the local noble- Fretwork used for decoration of Samtavisi
man Vache Kanchaeli was the church building window framings, crosses or upper sections of
donor. Quite possible that the referred above the facades considerably determine the impres-
Bishop Illarion was not only the donor, but also sion created by the entire construction. Highly
the church designer. Anyway this clerical could expressive floristic ornamentation coupled with
have built the church in a nearby village of matchless craftsmanship of its performance,
Ashuriani, current configuration of which has plasticity, and beauty and at the same time
unfortunately been almost totally altered. tangibility and strength of the ornament is quite
rare even for X-XII cc – the period that abounds
Provided the aforementioned assumptions with samples of perfect fretwork. Very expres-
are true we do know the name of one of the sive small sculpture of a griffon apparently the
outstanding medieval architects of Georgia. defender and guard of the Paradise, cut in the
Despite the fact that the Cathedral has not corner of eastern façade gains eloquence to the
been survived in its original state – it suffered construction.
considerable damages in XV c. (the dome,
western façade and north-western column in The sanctuary of the temple interior is adorned
the interior were restored or rebuilt shortly after with XVII c. wall painting performed by the
the destruction took place) and even though Bishop of Samtavisi Meliton. The porch with the
only southern porch had avoided affects of ball-tower on top incorporated into the defen-
those hard times, general artistic features of the sive stone wall should be of the same period
temple are unchanged – the entire construction The same should be stated regarding the
is admirably light, proportionate and rised. This Bishop’s residence – now in ruins.
temple has got particular historical significance

72
maRalaanT
eklesiis
kompleqsi
მ
აღალაანთ საყდარი მდებარეობს საუკუნეთა მიჯნაზე აგებული. გეგმით ის
ქართლში, კასპის რაიონში, სოფ. დარბაზულ ტიპს მიეკუთვნება. სამხრეთ
წინარეხიდან სამხრეთით 2,5 კმ-ის ფასადს მთელ სიგრძეზე ეგვტერი გასდევს.
მანძილზე, მდ. კავთურის მარცხენა ნაპირზე. ეკლესია ნაგებია მოყვითალო ქვიშა-ქვის
ფეოდალური ხანის ხუროთმოძღვრული კარგად გათლილი კვადრებით; შესასვლელი
ანსამბლი მთის კალთაზეა შეფენილი. სამხრეთიდანაა.
ეკლესიის გარდა კომპლექსში შედის
სამრეკლოები, კოშკი, ე.წ. აფთიაქი, ფასადები მდიდრულადაა მორთული.
გალავანი, კოშკი და გალავნის გარეთ სხვა სარკმლები ფართო ჩუქურთმიანი
ნაგებობათა ნანგრევებიც. ამ ადგილის საპირეებითაა შემკული. აღმოსავლეთ და
სახელწოდება დაკავშირებულია XV დასავლეთ ფასადებზე შუა არეში თავისებური
საუკუნიდან დაწინაურებული ფეოდალების – სამკაული – დეკორატიული სამთაღედებია,
მაღალაძეების (მაღალაშვილების) გვართან, მოჩუქურთმებულია კარნიზებიცა და განივი
რომელნიც ქართლის კათალიკოსის კართან კედლების თაღნარსზედა კოზმიდებიც.
იყვნენ დაახლოებულები.
მაღალაანთ ეკლესია დარბაზულ
„მაღალაანთ ეკლესია” ბეთლემის ნაგებობათა ერთ-ერთი საუკეთესო
ღმრთისმშობლის სახელზეა XII-XIII ნიმუშია საქართველოში. პროპორციები

74
მსუბუქი და ჰარმონიულია.
ავტორის შემოქმედებით
დამოუკიდებლობას მოწმობს
ფასადთა დამუშავება,
ჩუქურთმები და საერთო
დეკორატიული ეფექტისათვის
ორი ფერის ქვის შეხამება.
ეკლესიაში შემორჩენილი
მოხატულობა ორ ფენას
შეიცავს. პირველი,
ფრაგმენტული, ეკლესიის
აგების თანადროულია.
მეორე ფენა კი მიეკუთვნება
იმ დროს, როდესაც 1677
წელს ნიკოლოზ მაღალაძემ,
რომელიც ცნობილი იყო
როგორც სვეტიცხოვლის
ქადაგი, შეაკეთებინა ეკლესია,
მოახატვინა იგი და შიგ კანკელი
დაადგმევინა.
ეკლესიის გარშემო
განლაგებული სამრეკლო
(მასშიც XVII საუკუნის
მხატვრობაა დაცული) და კოშკი
XVII-XVIII საუკუნეებისაა.

THE MAGALAANTI CHURCH
T
he Magalaant Church is located on the eastern and western facades are ornamented
left bank of the Kavtura River, in a dis- with tri-arcades. The cornice of the construction
tance of 2,5 km southwards of Tsinarekhi coupled with friezes over the arcades of lateral
village, Kaspi Municipality, in the historical walls are decorated as well.
province of Kartli. The architectural complex
of feudal times stands on the slope of a hill. Magalaant church is one of the best samples
Besides the church itself the complex contains of the single-nave constructions in Georgia.
bell towers, defensive towers, so called “phar- The structure with perfect proportions creates
macy”, stone fence and ruins of several other impassion of harmony and lightness. Develop-
constructions outside the fence. The mane of ment of facade decoration, fine fretwork and
this place is related to the family name of the perfect compatibility of two types of rocks used
local nobles– the Maghaladzes (Magalashvilis for better reflection of the adornment eloquently
in later version) that reached their climax in XV highlights independence and creativity of an
c when became retinue of the Patriarch of the architect.
Kingdome of Kartli.
Wall painting preserved in the interior contains
The church devoted to The Mather of God from two layers. The earlier one preserved only in
the Bethlehem was built in turn of the XII-XIII small fragments is contemporaneous to the
cc and has got a single – nave configuration church, whereas the other layer was performed
with the chapel attached all along the south- in 1677, when one of the Magaladze – Nicolas,
ern façade. The church is built of neatly hewn then the herald and famous preacher at Sve-
yellowish sandstone cubes. The entrance is cut titskhoveli Cathedral had restored his ancestral
through the southern load bearing wall. church, adorned its interior with wall painting
and erected the iconostasis in there. A bell-
All facades of the church are richly adorned tower with XVII c. wall painting and a defensive
with fretwork. Windows are framed with wide tower located close to the church were built
decorated stone slabs. Central sections of through XVII-XVIII cc.

77
78
qvaTaxevis
monasteri
ქ ვათახევის მონასტერი მდ. კავთურას
ხეობის სიღრმეში მდებარეობს,
სოფ. წინარეხიდან 7 კილომეტრის
მანძილზე. აქ რამდენიმე ნაგებობაა
დეკორატიულ მოტივად ნახმარი თაღები,
ჩუქურთმიანი კარნიზები. ნაგებობას
პროფილირებული და ორნამენტირებული
თაღ-საპირეებით ერთიანად მორთული
შემორჩენილი – XVII-XVIII საუკუნეების გუმბათის ყელი ასრულებს.
კოშკი, სატრაპეზო, საცხოვრებლები (უფრო
- XIX საუკუნისა), 1872 წლის სამრეკლო, ამ მშვენიერ ტაძარს საკმაოდ დრამატული
მაგრამ უმთავრესი ღმრთისმშობლის ამბავი უკავშირდება – XIV საუკუნის ბოლოს
სახელობის მთავარი, გუმბათიანი ეკლესიაა. თემურლენგის მოლაშქრეებმა აქ მონაზონი
იგი „თამარის ხანის”, XII-XIII საუკუნეების ქალები ამოწყვიტეს.
მიჯნის ხუროთმოძღვრების მთელი
ჯგუფის სახასიათო ნიმუშია – „ჩაწერილი საკმაოდ საგულისხმოა აქ 1854 წელს
ჯვრის” ტიპისა, ორი ბურჯით, კვადრატს ჩატარებული რესტავრაცია, თუმცა გუმბათს
მიახლოებული გეგმით და ზესწრაფი სავსებით შეუფერებელი სფერული გადა-
პროპორციებით. შიდა სივრცეში დაბალი ხურვა გაუკეთეს (ეს ხარვეზი 1970-იანი
და მაღალი მონაკვეთების, კაშკაშა და წლების რესტავრაციამ გამოასწორა),
ბინდბუნდამდე მიმცხრალი შუქის მუდმივი დაზიანებული პერანგი და პროფილები
დაპირისპირებაა, გარედან კი კედლის სადა ფაქიზად შეავსეს ისე, რომ ჩუქურთმა ახალ
მონაკვეთების ფონზე გამოიყოფა საპირეების ნაწილებზე აღარ გაუმეორებიათ – ე.ი. ისევე
მრუდხაზოვან ზედაპირებზე პლასტიკურად მოიქცნენ, როგორც საუკეთესო თანამედროვე
ნაკვეთი ჩუქურთმა (უმეტესწილად – რესტავრატორები.
მცენარეული). ასევე დიდრონი ჯვრები,

80
KVATAKHEVI
MONASTERY
K
vatakhevi monastery is located deep in Kavtura Gorge, upstream of the river, in a
proximity of Tsinarekhi Village. Several constructions have been erected here, all
of different times. For instance, the tower should be of – XVII-XVIII cc., refectory
and dwelling constructions obviously are of XIX c, a bell-tower was built in 1872 and the
central construction of the complex – Mother of God domed church was built in XII-XIII cc
- the golden era in Georgia’s history, so called Queen Tamar’s Epoch. It is the representa-
tive sample of the whole group of the churches with so called “recorded cross” configura-
tion. This particular one with elevated proportions and two supporting columns has got the
layout that is close to square. The interior is characterized with permanent confrontation of
lower and higher sections and constant row of bright illumination with the condition where
light is faded almost to twilight. General simplicity of the exterior is disturbed with the range
of floristic fretwork cut on the curved surfaces of coating, coupled with large crosses,
arcades used as the decorative elements and, cornice also ambossed with fretwork. The
construction is crowed with a dome that rests on the barrel faced with profiled slabs and
frames adorned with fretwork. The end of XIV c. is the most dramatic period in the history
of the Monastery, when soldiers of Tamerlane have massacred the whole community of
nuns.
Significance of the restoration of the monument carried out in 1854 is worth of mentioning.
Although the sphere-shaped dome was arranged upon the barrel it turned to be absolutely
incompatible to the church (the defect corrected during the second major round of restora-
tion conducted in 1970-ies),still, all damaged sections of the coating and profiles where
carefully made up with new slabs were free of fretwork – so XIX c. restorers had applied
the methodology recommended by current best practices of restoration.

82
sofel
metexis
eklesia
კ ასპიდან რკონის მონასტრისკენ
გზას რომ დაადგებით, მალევე
მტკვარს გაღმა ზევითკენ უცნაურად
დავიწროებულ გუმბათს დაინახავთ – ეს
აღმოსავლეთ ფასადზე). ჩვეულებრივია
მამკობი ელემენტებიც – დიდრონი ჯვრები,
საპირეებიან სარკმლებს შორის გირჩები
და ა.შ. მაგრამ პერანგი ისეა არეული, რომ
სოფ. მეტეხის ღმრთისმშობლის ეკლესიაა. მორთულობის მთლიანი სისტემა არ ჩანს
ტაძარს XVII-XVIII საუკუნეების ნატეხი ქვით (მაგ., თაღნარის ნახატი). გაურკვეველია,
ნაგები გალავანი არტყია, რომლის ერთ- სხვადასხვა დროის ნახელავია ისინი,
ერთ კოშკზე XIX საუკუნეში სამრეკლოს თუ განსხვავებული დონის ოსტატებისა.
აგურის ფანჩატური დაუშენებიათ. ეკლესია განსაკუთრებით შესამჩნევია გუმბათის
ძირითადად XIII საუკუნის შუა ხანის ფორმის ცვლილება – იგი უთუოდ
ნაწარმოებია, მაგრამ საგრძნობლადაა გამოცვლილია (ალბათ XV საუკუნეში) და
სახეცვლილი და დამახინჯებულიც მოგვიანო ტაძრის ტანს შეუთანხმებელი. საგულისხმოა,
გადაკეთებებით. მისი გეგმარება იმ ახლა დასავლეთ კარის ტიმპანში
დროისთვის ჩვეულებრივია – „ჩაწერილი ჩატანებული რელიეფი „ღმრთისმშობლის
ჯვრის” გეგმა ორი ბურჯით; სამნაწილიანი მიძინების” გამოსახულებით.
საკურთხეველი (შესაბამისად – ნიშები

METEKHI
CHURCH
I
f set off towards the Rkoni Monastery from the city of
Kaspi, shortly after the beginning of the journy a narrow
dome will become noticeable all of a sudden at higher
altitudes, across the Kura River. This is the dome of Metekhi
Mother of God church. A stone wall of XVII-XVIII cc with built-
in towers encircles the monument. An arched bell-power was
arranged on top of one of the towers in late XIX c. The church
constructed in XIII c. have gone through many ordeals that
put their footprints on its almost totally altered configuration,
deteriorated because of several late-time reconstructions.
The church has got “recorded cross” configuration with the
standard set of elements - a pair of columns, tri-partial sanctu-
ary and the respective niches on the western façade - the lay-
out typical for the period, when the church was constructed.
All elements of external decoration are typical as well – large crosses between the framed windows, fretwork cones
etc., but the facing is so disturbed that reconstruction of the entire unified picture of external decoration is currently
impossible (for instance an arcade can’t be seen ant more). It’s even hard to say whether or not those elements are of
one and the same period, or they are simply performed by masters with different levels of craftsmanship. Alteration of
the dome barrel that is the most noticeable of all changes supposedly took place in XV c. It is absolutely incongruous
to the rest of the construction. There is one noteworthy rising, currently fixed on the western door tympanum, with the
scene of Dormition of the Virgin.
84
85
86
sofel
erTawmindis
wm. estates
eklesia
ბ
ევრად უკეთ შემოინახა თავდაპირველი კედლებზე, ბევრი ჩუქურთმა (კარ-სარკმელთა
სახე (თუმცა აქაც ბევრი რამაა საპირეების და აღმოსავლეთი ფასადის
დაკარგულ-გამოცვლილი, პირველ ნიშების ფესტონებისა), პატარა რელიეფური
ყოვლისა, ისევ და ისევ გუმბათი), მეორე გამოსახულებანი საკურთხევლის
გუმბათიანმა ტაძარმა, რომელიც რკონისკენ გარე კედელზე და სხვ. ტაძრის შიგნით
გზაზე გვხვდება – სოფ. ერთაწმინდის შემორჩენილია XVII საუკუნის მხატვრობის
წმ. ესტატეს ეკლესიამ. იგი მეტეხის ფრაგმენტები. ისტორიული თვალსაზრისით
ღმრთისმშობლის თანადროულია და იმავე ღირსშესანიშნავია, რომ აქ განისვენებს
ტიპისაც არის – მხოლოდ ოდნავ მეტადაა სპარსეთის შაჰის აბას I-ის მიერ სიკვდილით
დაგრძელებული. ტაძრის მორთულობა დასჯილი პაატა სააკაძე – იგი მძევლად
ალბათ, თავიდანაც მეტეხისაზე უხვი და ჰყავდა დატოვებული მამამისს, იმხანად
უკეთ შესრულებული იქნებოდა. დეკორის სპარსეთის სამსახურში მყოფ ქართველ
სისტემის საფუძველი კუთხეების ლილვები მხედართმთავარს, გიორგი სააკაძეს და
და მათ შორის გაჭიმული ჰორიზონტალური როდესაც გიორგი ქართველთა მხარეს
სარტყლებია. გამოყენებულია პატარა გადმოვიდა, მას შაჰმა ვაჟის თავი
თაღების მწკრივები მკლავების გვერდით გამოუგზავნა...

ST. EUSTATHIUS
CHURCH
A
nother historical building that stands along the road to Rkoni is St. Eustathius
church in the village of Ertatsminda. This construction with better preserved
original features compared to the referred above Metekhi church has also suffered
many changes, that are most noticeable in case of its dome. These two churches are
synchronic and both have got the “recorded cross” configuration. The only difference is
that St. Eustathius church has got slightly elongated layout. Most likely, adornment of the
church in Ertatsminda was both quantitatively and qualitatively richer than that of Me-
tekhi church. The whole system of decoration is based on the curves arranged along the
corners of the construction and on horizontal belts arranged between them. Lateral walls
of the church arms are decorated with the suit of small arches. Other elements of decora-
tion system are grouped around the window and door framings. Festoons of eastern wall
niches are adorned with fretwork as well. Small risings on the sanctuary section of external
facing are integral parts of the decoration system and should also be mentioned in this
context. Some fragments of XVII c wall painting are preserved in the interior. The church
deposits one relic of historical significance – head of Paata Saakadzede is buried there.
History narrates that Paata’s father, Giorgi Saakadze – by than the commander in chief of
Parisian Army was forced to live his son at the court of Persian Shah Abbas I as a hos-
tage during the ride to Georgia ordered by the Shah. Goirgi Saakandze, Georgian himself
joined his compatriots and Persians were defeated. The Shah revenged him by beheading
his son and sending him this “valuable present”.

90
ikvis
wm. giorgis
eklesia
გ ზას თუ გააგრძელებთ, თეძმის
ხეობის სიღრმეში, მდ. შაბწყალას
პატარა ხეობაში – მარჯვენა ნაპირის
შემაღლებაზე იკვის წმ. გიორგის პატარა
ქვით შემოსილი ეკლესია ჩინებულადაც არის
მორთული – გამოყენებულია თაღნარის
მოტივი, გუმბათის ყელზე თაღებში
ორნამენტული საპირეებია ჩაწერილი,
ეკლესია დაგხვდებათ. ეს კოხტა, ტანწერწეტა მოჩუქურთმებულია კარ-სარკმლების
ნაგებობა ე.წ. „ნახევრადთავისუფალი ჯვრის” საპირეები და ტიმპანები და ა.შ.
ტიპს ეკუთვნის – დასავლეთი მკლავი ცალკეა
შვერილი, სამი დანარჩენი კი, საკურთხევლის იკვში იშვიათი ნიჭიერებისა და
სამნაწილიანობის გამო ერთიან დახელოვნების ოსტატი მუშაობდა –
მოცულობად არის შეკრული. იკვის ეკლესიის საკმარისია ნახოთ ტიმპანების რელიეფები,
თავისებურებათაგან აღსანიშნავია მისი სადაც მქანდაკებელი ხელდახელ კი ცვლის
ძალზე მაღალი გუმბათის ყელი, რომელიც ნახატს, ხოლო მთელი კომპოზიცია მაინც
შიგნიდან ზედმეტად აწოწილიც ჩანს. სწორედ გაწონასწორებულად, მეტიც, სიმეტრიულად
ის სძენს ეკლესიის გარე მოხაზულობას გამოიყურება. ეკლესიაში დაცულია XII
გამორჩეულ მოხდენილობას. დასავლეთ საუკუნის მშვენიერი მხატვრობაც. გარდა
კუთხეებზე გადაყვანილია ტრომპისებრი საუფლო სცენებისა, საყურადღებოა
მოცულობანი, რომელთა ქვეშ პატარა ჩრდილოეთ მკლავში მოთავსებული წმ.
ნიშებია მოწყობილი, აქ აშკარად გარეთ გიორგის ცხოვრების ამბები
მდგომნი ლოცულობდნენ. გარედან თლილი

IKVI ST. GEORGE CHURCH
I
f follow th epass thet runs in depth of Tedza- the prayers standing outside. Church facades en-
mi river gorge Ikvi St. George church will be tirely faced with hewn slabs are richly decorated.
encountered standing on higher grounds, The whole system of adornment contains arcade
on the right bank of Shabistskali river, tributary pattern, coupled with fretwork slabs fixed on the
of Tedzami. This small, beautiful and highly dome barrel vaults, windows and door framings
sophisticated construction has got so called and tympanums.
semi-free cross configuration where the west-
ern arm is stretched and the rest of three arms If take a look at tympanum risings it’ll become
are unified in one space due to tri-partiality of doubtless, that craftsman at Ikvi was highly
the sanctuary. The construction attracts one’s skilled professional who despite the improvised
attention because of unnaturally tall dome bar- changes and alterations of the décor keeps the
rel with its loftiness even more increased when unity and cohesion of the whole composition
looking at its arch from the interior. Just this tall- of well tempered, highly symmetrical decora-
ness makes the church bautiful and attractive. tion. Perfect wall paining of XII c is preserved
in the church interior, which, besides the ca-
Trumpet vault-like spaces are arranged on nonic scenes comprises several episodes of
western corners of the construction with small St. George’s life, grouped in Northern arm, thus
niches beneath them, most likely designated for making them particularly interesting for scholars.

93
94
rkonis
monasteri
თ ეძმის ხეობაში უკან დაბრუნებულნი
მდინარეზე უნდა გადავიდნენ და
გაუყვნენ ნაპირ-ნაპირ გაკვალულ
გზას. იგი ჩაუვლის ნაშთს „სალოცავი
სადგომისაგან შედგება, გარეთკენ კი
განიერი თაღითაა გახსნილი. იმავ დროისაა
ბაზილიკაზე სამხრეთიდან მიშენებული
ეგვტერი (ცალნავიანი ეკლესიის სახისა)
ცაცხვისას” და მიადგება საქართველოს და სამხრეთითვე მდგომი ცალნავიანი
ისტორიაში ცნობილ რკონის (ანუ კრკონის) ტაძარი დასავლეთი კარიბჭით – წმ. იოანე
მონასტერს. სავანის მთავარი ნაგებობა ნათლისმცემლის სახელობისა. ყველა ესენი
ღმრთისმშობლის სახელობის შედარებით თლილი ქვითაა შემოსილი და დეკორატიული
მოკლე სამნავიანი ბაზილიკაა – ბურჯების თაღნარით, მოჩუქურთმებული საპირეებით
ორი წყვილით. იგი მრავალგზის ჩანს და ჯვრებით შემკული. მთავარ ტაძარში
აღდგენილ-გადაკეთებული. მაგალითად და მის სამხრეთ მინაშენში შემორჩენილია
სხვადასხვაა ბურჯთა მოყვანილობა, წყობის XII საუკუნის (ბაზილიკის მთავარი სივრცე
ნახატი, შემთხვევით ადგილებში ჩნდება და სადიაკვნე), XIII-XIV საუკუნეების და
რელიეფებიანი ქვები და ა.შ. მხატვრული XVII საუკუნის (ბაზილიკის სამკვეთლო)
თვალსაზრისით ყველაზე დასრულებულ მოხატულობის ფრაგმენტები. მონასტერში
შთაბეჭდილებას თავდაპირველი ნაგებობის დგას ასევე XIII-XIV საუკუნეების მიჯნის
(VII-VIII საუკუნეები) კარგად გადარჩენილი სატრაპეზო (მოგრძო კამაროვანი შენობა),
ნაწილი ტოვებს – აღმოსავლეთი ფასადი სამსართულიანი საცხოვრებელი კოშკი,
საფასადო ნიშებით და მათ შორის XVII-XVIII საუკუნეების სამრეკლო მონასტრის
თავსართიანი სარკმლით (ნიშების ნიჟარებში შესასვლელში (სამივე ნატეხი ქვითაა ნაგები,
მუქი წითელი დაფერვაც შემორჩა). საკმაოდ სამრეკლოს ფანჩატური – აგურისაა) და სხვა
კარგადაა დაცული XIII საუკუნის მეორე ნაგებობათა ნანგრევები.
ნახევრის დასავლეთი კარიბჭეც; იგი ორი
ბაზილიკის არეულ-დაკერებული წყობა თუ სხვა ეკლესიების შელახული მორთულობა მოწმობს, რომ რკონის
სავანეს თავს მრავალი უბედურება დასტყდომია. ერთ-ერთის, ალბათ, უსაშინელესის შესახებ მის კედლებზე
დატანილი მინაწერები პირდაპირ გვაუწყებს – 1400 წელს ამოწყდაო რკონი – ეს საქართველოში თემურლენგის
ერთ-ერთი ლაშქრობის დროს მომხდარა...
მონასტრის სიახლოვეს შემორჩენილია XII-XIII საუკუნეების ერთმალიანი ხიდი, ბერთა კოშკისებრი საცხოვრებელი
წმ. სვიმონ მესვეტის სამლოცველოთი მესამე სართულზე (აქ მოხატულობის ნაშთებიცაა) – XVII საუკუნისა და XIII-XIV
საუკუნეების რკონის ციხე, რომელშიც სხვა ნაგებობებთან ერთად XIII საუკუნის ნატეხი ქვით ნაგები ცალნავიანი,
მოხატული ეკლესიაც დგას.

RKONI
MONASTERY
I
f go back to Tedzami gorge and cross the river, one will see the
path that runs along its bank. Passing a point with the remains of
ancient Prayer Lime-tree the path leads to Rkoni Monastery- well-
known from the history of Georgia. A slightly shortened three-nave
basilica of Mother of God with two pairs of columns is the central
construction of the save heaven. It seems that this building has been
repeatedly reconstructed – columns have different shape and lay-
ing, stones with risings are scattered at random, etc. Remains of
VII-VIII c. initial building adorned with niches and picked windows
cut between them (with traces of once reddish paint in niche shells)
currently constitute western façade of the construction - artistically the
most sophisticated and completed part of the church. Western porch
of XIII c with two rooms and large external opening supported by
wide arch is rather well-preserved. A chapel attached to the basilica
from the south is contemporaneous to the porch.The former has got
the layout common for the single-nave churches.
A single nave St. John the Baptist church stands southward of the
main construction. All these constructions are faced with hewn stone
slabs adorned with decorative arcades, crosses and fretwork.. Frag-
ments of wall painting of different periods are preserved in the interior
of the main church and its southern attachment. Almost the whole of
the basilica interior and the diaconicon are adorned with XII c. wall
painting whereas the protheses wall painting is of XIII-XIV with some
sections performed at the fell of XVII c.
Three other stonework buildings – an elongated and arched refectory

of the turn of XIII-XIV c., a three-storied residential tower and XVII-
XVIII cc bell tower crowned with the brickwork structure located close
to the entrance coupled with the ruins of several other buildings are
situated on the territory of the monastery.
Rather mixed features of the basilica and disturbed and frequently interrupted adornment of other churches are the best
proofs of hard times occurring every now and then in the long lifespan of Rkoni Monastery. The most devastating of all
previous and following ordeals was the invasion of Tamerlan in 1400 when the whole community of Rkoni clericals where
massacred and the Monastery itself was destroyed to ashes...
A single – arch bridge of XII-XIII cc is preserved in the monastery outskirts, coupled with XVII century residential tower
for monks with Simon the Stylite chapel arranged on its top floor with tiny traces of once perfect wall paining in the
interior. Rkoni castle of XIII-XIV cc dominates the surroundings. There are several buildings inside the defence wall of the
fortress including one single-nave stonework church built in XIII c with preserved wall painting.

98
atenis sioni
ა ტენის სიონი ქ. გორიდან 12 კმ-ზე სოფ.
ატენის მოშორებით მდებარეობს, მდ.
ტანას მარცხენა ნაპირას, საგანგებო
სუბსტრუქციით გამაგრებულ კლდეზე. VII
როგორც ჩანს, ატენის მშენებელი მეტისმეტად
დაემორჩილა სახელგანთქმულ ნიმუშს – ასე
მცხეთის წმ. ჯვრის მსგავსად არ დაანაწევრა
დასავლეთი ფასადი (იქ ამ მხარეს ფრიალო
საუკუნის პირველ ნახევარში აგებული ტაძარი კლდეა) და აქ არც კარი გაჭრა, თუმცა ატენში
მცხეთის წმ. ჯვრის არქიტექტურას იმეორებს. აქ – საუკეთესო მისასვლელია. ამასთან, მან
ე.ი. გეგმით ატენის სიონი ტეტრაკონქს სცადა პროპორციები შეეცვალა და ნაკლებად
წარმოადგენს, რომლის შიდა სივრცე დიფერენცირებული მთელი გამოუვიდა,
გვერდითი ნიშებით და კუთხის ოთახებით მაგრამ ატენის სიონი მაინც ტოვებს
არის გაფართოებული, ხოლო გეგმის მკაცრი მხატვრულად დასრულებულ შთაბეჭდილებას,
სიმეტრიულობა გრძივი ღერძის რამდენადმე რაც თვით ტიპის ჩამოქნილობითა და
დაგრძელებითაა შემსუბუქებული. ჰარმონიულობით აიხსნება.
აფსიდების შვერილებზე დამყარებული
და ცენტრალურ კვადრატთან ტრომპების ტაძარი რამდენიმე გზის შეკეთების კვალს
სისტემით დაკავშირებული გუმბათის კამარა ატარებს, მათგან ყველაზე საფუძვლიანი X
რელიეფური ჯვრითაა დამშვენებული. საუკუნის მეორე ნახევარში ჩაუტარებიათ
ტაძრის ქვიშაქვის თლილი კვადრებით სომეხი ოსტატის, ვინმე თოდოსაკის
მოპირკეთებული ფასადები წმინდანთა, ხელმძღვანელობით. სწორედ ამ დროისაა
ეკლესიის მაშენებელთა და ცხოველთა რელიეფების უმეტესობა (ძველია „ცხორების
რელიეფური გამოსახულებებითაა შემკული.

წყაროს” დაწაფებული ირმების გამოსახულება ჩრდილოეთი კარის თავზე და ზოგიერთი სხვა). განსაკუთრებით
ძლიერ შთაბეჭდილებას ახდენს ატენის სიონის ინტერიერი, რასაც დიდად განაპირობებს XI საუკუნის მშვენიერი
ფრესკები – შუა საუკუნეთა ქართული მონუმენტური მხატვრობის ერთი საუკეთესო ძეგლთაგანი. ამ მოხატულობის
პროგრამა, რომელიც მთლიანად საქართველოსათვის ტრადიციულ იკონოგრაფიას მისდევს, ნაწილობრივ იმანაც
განსაზღვრა, რომ ტაძარი ღმრთისმშობლის მიძინების დღესასწაულისადმი იყო მიძღვნილი. ღმრთისმშობლის
სახეს აქ მთავარი ადგილი უჭირავს, მისი ცხოვრება კი სცენების ვრცელი ციკლითაა წარმოდგენილი.
ბოლოს, დიდად საინტერესოა ატენის სიონის მრავალრიცხოვანი წარწერები – ქვაზე ნაკვეთი და საღებავებით
შესრულებული. ბევრი მათგანი მნიშვნელოვან ისტორიულ ცნობას შეიცავს (მაგ., ბუღა თურქის შემოსევის შესახებ
IX საუკუნის მეორე ნახევარში, ბაგრატ IV-ის დროს ატენში ქალაქისა და ქულბაქთა აშენების შესახებ და სხვ.)
მრავალი წლის განმავლობაში მლოცველთათვის დაკეტილი ატენის სიონი დღეს მოქმედია.

ATENI SIONI CHURCH
A
teni Sioni church is located some 12 km ity of that type of construction. The church
from the city of Gori and stands in the bears footprints of several reconstructions
outskirts of Ateni village, on the left bank and refurbishments, the most fundamental of
of Tana River, upon the rock deliberately rein- which was conducted in the II-nd half of X c,
forced by special underground structures. This when the activities were headed by Armenian
church of the first half of VII century replicates craftsman, somebody Todosak. Majority of the
Mtskheta Holly Cross Monastery architecture, church risings were made at those times except
hence, its layout is tetra-conch with the internal one image of the herd of thirsty dears drinking
space enlarged by means of lateral niches and from the spring of the life, arranged above the
corner rooms, where the strict equilibrium of northern entrance. This particular decoration
design and symmetrical configuration of the is much earlier then others. Interior of Ateni
building are mitigated to some extent by slight Sioni is the most impressive because of the
extension of longitudinal axes. The dome vault perfect frescoes performed in XI c. They are
adorned with rising cross rests on the apse cor- one of the best samples of Georgian medieval
bels and is connected with the central square monumental painting. Although the structure of
through the system of trumpet arches. Facades wall painting follows traditional path of Georgian
of the church, faced with neatly hewn sand- iconography, in this particular case it has been
stone slabs are adorned with rising images of guided and at least to some extent determined
the saints, church building donors and animals. by the dedication of this church to one of the
It seems that an architect of this church was greatest Orthodox holidays – Dormition of the
very much influenced by the fame of Mtskheta Virgin. St Marry is the central figure here and
Holly Cross Monatery. Following the sample, the great number of frescos narrate the his-
Ateni western façade has not been split-up tory of her earthly life. In conclusion, numerous
as well. This is absolutely logical in case of inscriptions – both stone curved epigraphs
Mtskheta, where a steep rock adjoins to it from and performed in paint should be mentioned.
that side. Neither a door has been cut thorough They contain many interesting historical notes
western wall, although the access road in case and messages (for instance: about the inva-
of Sioni is perfect from this side. However the sion of Bugha the Turk in the II-nd half of IX c,
artist tried to alter some other proportions that, or the information concerning the development
as an outcome of the experiments have led to of the city in Ateni and construction of hospitals
the less differentiated integrity of the building. and hotels there in the reign of Bagrat IV, etc.).
But its doubtless that Ateni Sioni church still Being closed for the prayers and believers for
has got artistically completed features, basically many years Ateni Sioni is now active again.
determined by natural harmony and flexibil-
101
102
103
104
urbnisis
wm. stefanes
sakaTedro
taZari
უ რბნისის წმ. სტეფანეს საკათედრო
ტაძარი მტკვრის მაღალ ნაპირზე
გაშლილი სოფლის შუა ადგილას
დგას. VI საუკუნის დამდეგს, ეკლესიის
IX-X საუკუნეებში) ყველაზე თვალსაჩინოა
მარიამ ქართლის დედოფლის მიერ 1668
წელს ჩატარებული საკმაოდ მაღალი
დონის (მეტადრე შიგნით) სამუშაოები.
მშენებლობის ჟამს, ეს ძველი და დიდი მაშინდელია აგურით ამოყვანილი ნაგებობის
ქალაქი იყო, რომელიც VIII საუკუნეში მურვან ზედა ნაწილები – მაგ., კამარები და სხვა
ყრუს შემოსევის დროს მოიშალა. მასზე ზოგი ელემენტები ინტერიერში, შუა ნავის კედლები
რამ არქეოლოგიური გათხრების წყალობით დიდრონი აგურით გამოყვანილი ჯვრებით.
ვიცით. ტაძარი მოზრდილი სამნავიანი ტაძარს არც სამმხრივ შემოყოლებული
ბაზილიკაა, ჯვრული ბურჯების ოთხი თავდაპირველი მინაშენები შერჩენია,
წყვილით და სამნაწილიანი საკურთხევლით მაგრამ პირვანდელ დიდებულებას, შიდა
(ე.ი. აფსიდს გვერდითი ოთახები ახლავს), თაღედის მონუმენტურობა და თავშეკავებული
რაც აღსანიშნავია, რადგან V საუკუნის ზეიმურობა ახლაც შეგვაგრძნობინებს.
ბოლომდე ეკლესიებს ასეთი სადგომები არ
გააჩნია ხოლმე. თავდაპირველი ნაწილები ტაძრის დასავლეთით დგას კარიბჭე,
(ისინი შიგნით უკეთ ჩანს, ვიდრე არეულსა საცხოვრებლით მეორე და სამრეკლოს
და მრავალგზის გადაკერებულ ფასადთა ფანჩატურით მესამე სართულზე. ეს კარგი
სიბრტყეებზე) თლილი ქვითაა ნაგები, პროპორციის შენობა ქართლის მეფე ვახტანგ
თაღები ნალისებრია. აღდგენათა შორის VI-მ, სჯულმდებელმა და პოეტმა 1706 წელს
(ტაძარი კი არაერთხელ განუახლებიათ. ააშენებინა.
ერთ-ერთი წარწერის თანახმად, მაგ.,

106
URBNISI ST.
STEPHANEY
CATHEDRAL
T
he cathedral stands in the centre of a village
spread on the high grounds of the Kura River
bank. In early VI c AD, during the construction
of the cathedral a large developed ancient city had
existed here, finally devastated and perished in VIII
c. after the invasion of the Arabs headed by Mervan
the Deaf – a strict commander and brutal conqueror.
Some good proofs of the existence or that city were
found during the archaeological excavations. The
cathedral has got the three-nave basilica configuration
with four pairs of cross-shaped columns and tri-partial
sanctuary, so the apse has got lateral rooms. This
type of layout is worth to be mentioned as far as until
the very fell of V c. AD no churches have got such
kind of rooms. The original sections with horseshoe-
shaped vaults, better preserved in the interior than
on rather mixed and reconstructed façades, are built
of neatly hewn stones. Among numerous reconstruc-
tions, (for instance, according to an inscription curved
on a stone slab one of them was conducted in the turn
of IX-X cc), the refurbishment carried out by Marry,
Queen of Kartli, in 1668 was the most important.
Upper sections of the building – vaults of the interior
coupled with several other elements, and the central
nave walls with huge crosses outlined by means of
brick laying tecnique were made at those times. Not
even a single part of the original ambulatory encircl-
ing the building from three sides have survived, but
the initial majesty of the construction can unmistak-
ably be defined through monumentality and distant
solemnity of internal vaults. A well – tempered three-
storied porch with residential rooms and a ball-tower
on the first and top floors respectivelly, constructed
in 1706 by King of Kartli Vakhtang VI, the poet and the
legislator, stands westward of the church.

108
yincvisis
monasteri
ყ ინცვისის მონასტერი ქარელის
რაიონის სოფ. ყინცვისიდან 10 კმ-ის
დაშორებით ვიწრო, მყუდრო ტყიან
ხეობაშია გაშენებული. მისი ყველაზე ძველი
ყინცვისის მონასტრის სახელგანთქმული
ნაგებობა (არის კიდევ სანახევროდ
შერჩენილი ორსართულიანი კარიბჭე და
XIV-XV საუკუნეების პატარა ცალნავიანი
ნაგებობაა ეზოს ჩრდილო-დასავლეთ კაპელა) წმ. ნიკოლოზის სახელობის
ბოლოში მდგომი, ნახევრადდანგრეული მთავარი გუმბათიანი ტაძარია. მის შიგნით,
ცალნავიანი ეკლესია – ღმრთისმშობლის ჩრდილოეთ კედელზე გამოსახული
სახელობისა. ნატეხი ქვით ნაგები ეს თამარ მეფისა და მისი ძის, მომავალი
შემაღლებული პროპორციების შენობა მეფე გიორგი IV ლაშას „პორტრეტები”
(ალბათ X საუკუნისა) თითქმის მთლიანად მოწმობს, რომ ტაძარი XII-XIII საუკუნეთა
მეწყერმა ჩაიტანა. გადარჩენილია მხოლოდ გასაყარზეა აგებული. მაგრამ, თუ ამ
მაღალი საკურთხეველი XIII საუკუნის მეორე დროს ხუროთმოძღვარნი, როგორც წესი,
ნახევარის მოხატულობით. აქ უჩვეულოა „ჩაწერილი ჯვრის” ტიპის ორბურჯიან
საკურთხეველში მაცხოვრის სასწაულთა თლილი ქვით შემოსილ ეკლესიებს
გამოხატვა, რაც ხსნისა და ცხოვნების ეტანებოდნენ, ყინცვისელმა ოსტატმა
მომასწავებელი უნდა იყოს. მიუხედავად მასალად აგური აირჩია და შიდა სივრცეც
ფერადოვანი ფენის ჩამოცვენისა, მნახველზე გარდასახა. სახელდობრ, „ჩაწერილი
ახლაც დიდ შთაბეჭდილებას ახდენს კონქში ჯვრის” სახის ინტერიერის კუთხის
დახატული ჩვილედი ღმრთისმშობლის დასავლეთი მონაკვეთების კამარები
ძალზე დრამატული გამოსახულება. მკლავის პარალელური კი არ არის,

პერპენდიკულარულია. ამიტომ, ტაძრის დასავლეთი ნაწილის
აღმოსავლეთი, ზეაწვდილი, უხვად განათებული მონაკვეთის
მიმართ კონტრასტულ, განივად გაშლილ ვრცელ დარბაზად
წარმოგვიდგება. თავისებურია ტაძარს მიდგმული თაღებით გახსნილი
ნართექსიც, რომლის თავზეც მოზრდილი კამაროვანი სადგომია
(ჩანს, საცხოვრებელი). აქედან კარის მეშვეობით შეიძლებოდა
ეკლესიაში მიმდინარე წირვისათვის თვალყურის მიდევნება.
ხუროთმოძღვარმა აგურის წყობის ამეტყველებაც შეძლო. კერძოდ,
ღიობების დაგრძელება-გადიდებითა და გუმბათის ყელის ზემოთკენ
დავიწროებით ოსტატმა იმგვარივე დინამიკურობას მიაღწია, რასაც
ესწრაფოდნენ მისი თანამედროვენი.
როდესაც ყინცვისზე ლაპარაკობენ, უპირველესად მაინც მისი

მხატვრობა იგულისხმება ხოლმე. იგი მართლაც ძველი ქართული
კედლის მხატვრობის ერთი შედევრია – მონუმენტურიცაა და
დინამიკურიც. ის ხაზთა დენადობასა და ფერთა ჟღერადობაში
(წამყვანი აქ უთუოდ ლაჟვარდია, რომელშიც ინთება სინგურისფერი,
მოოქროსფრო-ყვითელი, ღია მწვანე...) გაცხადებული ამაღლებული
ლირიზმით გამოირჩევა. ჩრდილოეთ კედელზე გამოსახული უფლის
საფლავის ლოდზე მჯდომარე ანგელოზი „აღდგომის” კომპოზიციიდან,
დიდი ხანია უკვე საქრესტომატიოდაც იქცა და ქართველ მწერალთა
შთაგონების წყაროდაც... არის ყინცვისში მოგვიანო მხატვრობაც
– ნართექსში XV და XVI -საუკუნის ფერწერაა, რომლის დამკვეთნი
ადგილობრივი ფეოდალები – ფანასკერტელ-ციციშვილები იყვნენ.

KINTSVISI MONASTERY
K
intsvisi monastery is located in the interior are situated perpendicular, but not
narrow and calm wooded gorge, in a parallel to the arms. That is why, eastern part of
distance of 10 km from the namesake western section of the church with the shape
village, Kareli Municipality. The earliest building of laterally extended large hall contrasts to the
of the complex, a semi-destroyed single-nave rest of the internal space - loafty, well illuminat-
church of Mother of God stands in the north- ed and rather tall. A narthex opened by means
easternmost corner of the yard. This construc- of large vaults, attached to the main body of
tion with tall proportions most likely built in X c, the church with a spacious arched room on its
has been affected by a landslide – tall sanctu- top, apparently used as a dwelling premise is
ary with wall paining of the second half of XIII c. quite distinctive as well. From this point it was
is the only survived part, while the rest of it is possible to observe the public service inside
beneath the current land surface – in a depres- the church through the open door. The architect
sion that have appeared after the landslide. has settled the problem of “articulation” of the
Wall painting, with the scenes of some miracles brickwork building as well. This effect has been
of Christ is quite unnatural for the sanctuary. achieved through enlargement and elongation
Apparently it is the indication to salvation and of the openings and narrowing of the barrel
eternal life. No matter the colors are almost towards the dome, thus gaining the dynamics
gone the remains of fresco of the Virgin with so much desirable for any other craftsman of
child depicted in the conch still impresses the his times striving for fame and glory.
viewer due to its dramatic expression.
When speaking about Kintsvisi its wall paint-
Two other minor constructions on the territory of ing is being considered almost every time, as
Khintsvisi Monastery – the semi-destroyed two- far as it is really one of the masterpieces of
storied porch and a small single-nave chapel ancient Georgian wall painting being simultane-
of the turn of XIV-XV cc are less significant in ously monumental and dynamic. Paintings are
comparison to the main building – the famous distinguished for their harmony, flexibility and
domed temple devoted to St. Nicolas. Fres- plasticity of lines and expressiveness, accord
coes of the Queen of Georgia Tamar and her and compatibility of colors, stressing high level
son and heir Crowon-Prince Giorgi IV Lasha of their lyricism. Sky-blue color is dominant
performed on the northern wall of the interior here with flashes of cinnabar, golden-yellowish,
clearly indicate the time of the church construc- light green flashes on its background.
tion – turn of XII-XIII cc. Kintsvisi church desian
differs from the common trends dominating in The fresco of Resurrection with an Angel sitting
the architecture of those times, when almost on Christ’s tombstone painted on the northern
all designers were tended towards building the wall has long ago become the classic sample
stone churches dressed with neatly hewn slabs. for students and perfect source of excitement,
Usually they had so called “recorded cross” imagination and creativity for Georgian poets,
configuration with a pair of dome supporting novelists and artists. There are some wall
columns. In case of Kintsvisi brick is used as paintings in the narthex of Kintsvisi that were
the main construction material and the way of performed in later times – in XV and XVI c.
the arrangement of the church internal space Those paintings were ordered by the house of
is modified. In particular, the corner vaults of Panaskerteli-Tsitsishvili – local noblemen and
western sections of the”inscribed cross” – type landlords of the surrounding areas.

113
114
samwevrisis
eklesia
ქ არელის მახლობლად (დასავლეთისკენ
4 კმ-ში), სერზე შემომდგარა
სამწევრისის წმ. ჯვრის (მოგვიანებით
წმ. გიორგის სახელზე „გადანათლული”)
განცდას; ტექტონიკური ნაწილებისა და
სამკაულების (სარკმელთა თაღოვანი
თავსართების) ისეთ შეფარდებას, სადაც
არც არქიტექტონიკა იჩქმალება და არც
მომცრო ეკლესია. იგი VII საუკუნის ქართული მასზე დასმული დეკორატიული მახვილები,
არქიტექტურის ერთი უმშვენიერესი ყველა ნაწილის სრულ მკაფიობას და აქედან
ნაწარმოებია (1940 წელს მიწისძვრისგან გამომდინარე, მიუხედავად სიმცირისა,
დაზიანებული, ის ანასტილოზის მეთოდით სერიოზულობისა და თვით მონუმენტურობის
აღადგინეს). თლილი ქვით ნაშენი შთაბეჭდილებისთვისაც კი.
„თავისუფალი ჯვრის” გეგმის ეს ტაძარი
თავისი დროისთვის სახასიათო ტრომპებიანი ტაძრის სიახლოვეს აგურის პატარა
გუმბათითაა დასრულებული. სამწევრისელმა ცალნავიანი ეკლესია დგას. იგი XV
ოსტატმა შეძლო ძალზე მარტივ საუკუნისაა და მასში საყურადღებოა
კომპოზიციაში მიეღწია წონასწორობისათვის, შორენკეცები ზედ ფიგურული
რომელიც არ ბადებს გაშეშებულობის კომპოზიციებით.

SAMTSEVRISI
CHURCH
S
amtsevrisi small church initially built in the
name of the Holly Cross but later re-consecrat-
ed in the name of St. George stands on top of
a hillock 4 km westwards from Kareli. The church that
is one of the most beautiful samples of VII c. Georgian
architecture had been destroyed by strong earth-
quake of 1940 and was restored applying anastylosis
methodology. The stonework construction of so called
“free cross” configuration is crowned with the tromped
dome, quite typical for times of its construction. It
should be mentioned that despite the relative simplic-
ity of the construction, the designer had achieved
equilibrium that does not awoke feeling of stringency
and rigidity of the building, where neither the tectonic
sections nor the elements of decoration,
basically represented by arched and peaked top

sections of window framings – are depressed and
shaded. All elements here are distinct that gains to
the construction solidity and monumentality despite its
small sizes.
A small single-nave brickwork church of XV c stands

near Samtsevrisi church attracting attention due to
its roofing covered with the enameled decorative tile
adorned with figure compositions.

118
wromis
taZA a ri
წ
რომის ტაძარი შუაგულ ქართლში დამახასიათებელი ნიშები აღმოსავლეთ
ხაშურის რაიონში, რკინიგზის სადგურ ფასადზე, რომელიც კონსტრუქციულად
გომიდან 3 კმ-ზე, მდ. მტკვრის მარჯვენა ამსუბუქებს კედელს და ამასთანავე
ნაპირზე სოფელში მდებარეობს. წრომის საკურთხევლის აგებულებასაც აჩენს;
მაცხოვრის ტაძარი VII საუკუნის პირველ X-XIII საუკუნეების შუალედში ისინი თითქმის
ნახევარშია აგებული იმ ადგილას, სადაც V სავალდებულოა ქართული გუმბათიანი
საუკუნის მეორე ნახევარში აწამეს ვახტანგ (და არა მარტო გუმბათიანი) ტაძრებისთვის
გორგასლის ახლობელი წმ. რაჟდენი. და გვხვდება მცხეთის სვეტიცხოვლის,
იგი „ჩაწერილი ჯვრის” ტიპისაა – სამთავროს თუ სამთავისის კათედრალებში.
საქართველოში ამგვარად დაგეგმარებული წრომის ტაძარი უპირატესად „წმინდა”
ტაძრის უძველესი ნიმუში და ერთ-ერთი არქიტექტურაა – მისი შესანიშნავი
უძველესი მთელს საქრისტიანოში. ხუროთმოძღვარი ტექტონიკური
გუმბათი აქ ოთხ თავისუფლად მდგომ ელემენტების მოხაზულობის სისუფთავით
ბურჯს ეყრდნობა, აფსიდს დასავლეთით და შეფარდებებით, ჩინებულად თლილი
პასუხობს ნართექსი ზემოთ პატრონიკეთი, ქვის წყობისა და ცალკეულ დეტალთა
რომელიც დასავლეთ მკლავთაშორის მოყვანილობის სილამაზით აღწევს საწადელ
მონაკვეთებზედაც გადმოდის, ხოლო შენობის შთაბეჭდილებას. იგი მოსართავებსაც
კუთხეებზე კიდევ დამატებითი მოცულობებია, იყენებს – მოჩუქურთმებულ თავსართებს
ძველად სტოებით (ისინი დიდი ხნის კარ-სარკმელთა თავზე, ჩუქურთმების ვიწრო
დანგრეულია) შეერთებული. წრომში ჩნდება ზოლებს კარებსა თუ ნიშებში, თითქოს
პირველად მრავალი ქართული ტაძრისთვის ყალმით გამოწერილ ჯვრებს შესასვლელთა

ტიმპანებსა და ფრონტონების წვერებში. ისინი ძალზე გამომსახველია და კიდევ უფრო მეტყველს ხდის კედლის
დიდრონ ზედაპირებსა თუ მოზრდილ ღიობებს. შიგნითაც, ასევე თლილი ქვით შემოსილ კედლებში უაღრესად
შთამბეჭდავი იქნებოდა აფსიდის კონქში ოქროთი აელვარებული მოზაიკა (ახლა მისი მცირედი ნაშთები თბილისში,
საქართველოს ეროვნული მუზეუმის შ. ამირანაშვილის სახ. ხელოვნების მუზეუმშია გადმოტანილი). ტაძარი
მრავალგზის დანგრეულა – უკანასკნელად 1940 წლის მიწისძვრის დროს. 1960-1990-იან წლებში აქ მიმდინარეობდა
აღდგენითი სამუშაოები, რომელთა დროსაც, სხვათა შორის გუმბათის რეკონსტრუქციაც განხორციელდა.

TSROMI
CATHEDRAL
T
sromi Cathedral is located on the left bank of Kura River, some 3
km. away from Gomi railway station, in the village that adminis-
trativelly belongs to Kashuri Municipality. Tsromi Christ the Savior
cathedral was built in the first half of VII c, on the spot where close rela-
tive of King Vakhtang Gorgasali, St. Razhden had been martyred in the
II-nd half of V c AD
The church has got the “recorded cross” configuration thus making it the
earliest sample with that kind of design in Georgia and one of the earli-
est in the whole Christian world. Four free- standing columns support
the dome. The western narthex with the gallery that partially occupies
western inter-arm spaces responds the apse. There are some additional
spaces once connected with stoas, destroyed long time ago. Many es-
sential elements of eastern façade that make the wall lighter and at the
same time reveal the structure of the sanctuary, that would be so notable
for many Georgian churches of the folowing times were first applied at
Tsromi cathedral. During the whole following period of the development
of Georgian architecture that covers vast period of time from X to XIII cc
all these elements are almost necessary for all domed, and not only for
domed temples. They can be encountered in Svetitskhoveli, Samtavro,
Samtavisi and many other cathedrals. First of all Tsromi cathedral is
“purely” an architectural monument, where the designer achieves the
desired impression through clear lines of the monument’s tectonic ele-
ments and their perfect correlation coupled with the compatibility of neatly
hewn stone laying with beautiful forms of particular details. The architect
uses elements of adornment as well – fretwork slabs at upper sections
of the window and door frames, several narrow fretwork strips in doors
or niches, images of crosses as if depicted by paint brash on entrance
tympanum and fronton picks. All of them are highly impressive and gain
eloquence to huge wall surfaces and large openings. Interior is also faced
with neatly hewn stone slabs that would have been very impressive due
to flashes of gilded mosaic in the apse conch, only small parts of which
have survived till nowadays currently exhibited at Sh. Amiranashvili
State Museum of Art of Georgian National Museum in Tbilisi. The ca-
thedral has suffered several destructions, the latest of which was caused
by strong earthquake of 1940. Reconstruction of this monument carried
out through 60-90-ies of the last century were implemented with variable
intensity. As a result, the dome and several other sections of the construc-
tion were reconstructed.

ქვემო ქართლი
QVEMO QARTLI
124
bolnisis
sioni
ბ
ოლნისის სიონი მდებარეობს თბილისის კედლები. მთელი ბაზილიკა – მასიური,
სამხრეთით, 70-კმ-ზე ისტორიულ ქვემო ფართოდ გართხმული, თითქოს მიწაში
ქართლში, ახლანდელ სოფელ ბოლნის- ფესვგამდგარი, სახურავის დამრეცი
ხაჩინში, მდ. ფოლადაურის მარცხენა კალთებით, მტკიცე კედლებით – ძალისა
ნაპირზე. და ურყეობის შთაბეჭდილებას ქმნის. ამავე
დროს, აქ არ არის რაიმე დამთრგუნველი
სიონის სახელობის ყველა ქართული სიმძიმე. პირიქით, მიუხედავად მასიურობისა
ტაძარივით, იგიც ღმრთისმშობლის ეს თვალისმომჭრელი კედლები თითქოს
სახელზეა აგებული. ბოლნისის ტაძარი ერთი სიხალისეს აფრქვევს.
უდიდესი ბაზილიკათაგანია საქართველოში.
იგი მრავალმხრივ საყურადღებო და ბოლნისის სიონი სამნავიანი ბაზილიკაა
სახელგანთქმული ძეგლია, როგორც თავისი საკურთხევლის შვერილი ნახევარწრიული
ისტორიული მნიშვნელობით, ისე მხატვრული აფსიდით, ღია თაღოვანი გალერიით
ზემოქმედების ძალითაც. მისი პირველი ჩრდილოეთი ფასადის მთელ სიგრძეზე და
ნახვისთანავე თვალს იტაცებს ფერი – მცირე თაღოვანი გალერიით და სანათლავით
ინტენსიური ჟღერადობის და საკვირველი სამხრეთ მხარეს. ნავები ჯვრისებრი გეგმის
სილამაზის ფირუზისფერ-მომწვანო ტუფის მქონე ბოძების ხუთი წყვილითაა გაყოფილი.
სუფთად თლილი ფილებისა, რომლებითაც მცირე სამლოცველო, რომელიც ტაძარზე
მოპირკეთებულია ნაგებობის ფართო აღმოსავლეთიდან არის მიშენებული VIII
qvemo qarTliKAKHE ‫ ׀‬QVEMO KARTLI 125

საუკუნისაა. ცნობილია, რომ 1634 წელს სამკვეთლო, ეკლესიის შემადგენლობაში
სპარსელების შემოსევის დროს ძლიერ ცალკეა გამოყოფილი სანათლავი; 3.
დაზიანდა კამარები და ნაწილობრივ შესასვლელების თავზე ღია ლიუნეტებია,
დასავლეთი კედელი. მთელი ზემო ნაწილი 4. თაღებსა და კამარებს ნალისებრი
კამარებითურთ და სხვა შელახული მოხაზულობა აქვს. ბოლნისის სიონი
ადგილები, უმეტესად აგურით, XVII საუკუნის ხუროთმოძღვრების გარდა საინტერესოა
პირველ ნახევარშივე მარიამ დედოფლისა იმითაც, რომ აქ პირველად ვხვდებით
და როსტომ მეფის ბრძანებით აღადგინეს. სკულპტურული და ორნამენტული სამკაულის
მაშინ გაჭრეს დასავლეთი კარიც, რომელიც გამოყენებას. მათი განაწილება გარკვეულ
თავისი აგურის მოჩარჩოებითა და ისრული აზრს ემორჩილება. მაგ., შუა ნავში შემკულია
თაღით მკვეთრად გამოიყოფა კედლის მხოლოდ საკურთხეველის მიმდებარე
ვრცელ ზედაპირზე. XVII საუკუნის ბოლო სვეტისთავები, ე.ი. ოსტატი შეგნებულად სვამს
ათეულ წლებში ბოლნელმა ეპისკოპოსმა ცალკეულ მახვილებს. რელიეფები – რა თქმა
ნიკოლოზმა ეკლესია კვლავ შეაკეთა, უნდა, პირობითად გამოხატავს სხვადასხვა
მოახატვინა და ამის გარდა, გვერდით ცხოველებს და მთელ სცენებსაც ცხოველთა
სამრეკლოც ააშენა. XVIII საუკუნის მონაწილეობით. ამავე დროს, დიდი ადგილი
დასაწყისში ბოლნისის საეპისკოპოსო უჭირავს ჯვარს – ახალი სარწმუნოების
ფაქტიურად გაუქმდა, რადგანაც იმ კუთხის სიმბოლოს. რელიეფები და ჩუქურთმები,
მძიმე ისტორიული ვითარების გამო რომელთა შორის გვხვდება გეომეტრიული
მოსახლეობა შეიცვალა და ქართული სახეებიც და მცენარეული მოტივებიც,
ელემენტი შემცირდა. მხატვრულად უკვე სავსებით შემუშავებულია
და ოსტატთა ნატიფ გემოვნებას მოწმობს.
ბოლნისის სიონის არქიტექტურა რიგი
დამახასიათებელი ნიშნებით გამოირჩევა: ბოლნისი სახელმოხვეჭილი იმიტომაც
1. სამივე ნავი გადახურულია საერთო არის, რომ მისმა კედლებმა შემოგვინახა
ორკალთიანი სახურავით და ბაზილიკური საქართველოში გადარჩენილი უძველესი
პროფილი გალერეათა ცალფერდა ქართული წარწერები. ერთში მოხსენიებულია
გადახურვების დამატებით მიიღება. მშენებლობის მოთავე – დავით ეპისკოპოსი
2. შესასვლელები მოწყობილია არა (საკურთხევლის სარკმლის ზემოთ, აღმ.
დასავლეთით (დასავლეთით არსებული ფასადზე), მეორეში (ჩრდილო-აღმოსავლეთ
კარი, როგორც აღვნიშნეთ, XVII საუკუნისაა), შესასვლელის თავზე) მოხსენებული არიან
არამედ გრძივ კედლებში – ერთი სამხრეთით, სხვა ისტორიული პირები და მშენებლობის
ორი ჩრდილოეთით. ამის გამო სივრცე ხანგრძლივობა ამის მიხედვით ირკვევა,
შემსვლელის ორსავ მხარეს თითქოს რომ ბოლნისის სიონი 478-493 წლებში
თანაბარზომიერად ნაწილდება ისე, როგორც აუშენებიათ. ორას წელზე მეტი ხნის
ცენტრულ შენობებში. თვალსაჩინოა სხვა განმავლობაში გაუკაცრიელებული ბოლნისის
ნიშნებიც, რომლებიც არამარტო ბაზილიკებს საყდარი 1980-იანი წლების ბოლოდან
ახასიათებს, არამედ იმ ადრეული მოქმედია და საეპისკოპოსოცაა.
ხანის შენობებს: არ არის სადიაკვნე და
126 qvemo qarTli ‫ ׀‬QVEMO KARTLI

127
BOLNISI
SIONI
B
olnisi Sioni church is located some
70 km south of Tbilisi, in the historical
province of Kvemo (Lower) Kartli, on
the left bank of Poladauri river, in the village
of Bolnis-Khachini.
As all other churches and cathedrals in

Georgia known under the mane of Sioni,
this one is also dedicated to the Virgin.
Bolnisi temple is one of the largest basilicas
in Georgia. It is the important and famous
monument for many aspects with enormous
historic significance and artistic influence that
lasted for centuries. At the very first glance
the sight is captured by the astonishing color
of its large walls, faced with neatly hewn
turquoise – greenish tuff slabs. The whole
construction is massive, lengthy, deeply
rooted in the earth. Pitched roof and solid
walls create impression of strength and sta-
bility. At the same time there is no feeling of
pressing weight – just the opposite, despite
their solidity these dazzling walls radiating
joy and buoyancy.
Bolnisi Sioni is a three-nave basilica with the

extended semi-circle apse of the sanctuary,
with open arched gallery on the whole length
of northern façade, coupled with minor
arched gallery and baptizing room on the
south. Naves are split by five pairs of cross-
shape columns. A small chapel attached to
the church from the east is dated back to VIII
c. It is well known, that the church was heav-
ily damaged in 1643, during the invasion of
Persians, when all vaults and partially the
western wall were destroyed. Entire upper

130
sections of the church together with vaults and times: neither protheses nor diaconicon exist,
other decayed sections were restored in the the baptizing room is separated from the rest of
first half of XVII c., shortly after the invasion the internal space of the church; 3. There are
when basically brick was used as the construc- open lunettes over the entrances; 4. arches and
tion material. Reconstruction was initiated by vaults are horseshoe – shape.
King of Kartli Rostom and his spouse – Queen
Mariam. Western door has been cut through Besides purely architectural characteristics,
in those times, notable on the background of Bolnisi Sioni is rather interesting monument due
a huge wall due to its brickwork framing and to its ornamentation. It is the first time when
sagittal arch. both sculptural and fretwork elements are used
simultaneously in the construction decoration
In the closing decades of XVII c, Bishop of system. Their distribution is preplanned and
Bolnisi Nickolas once again refurbished the follows the exact pattern – in the middle nave
temple, when its interior was adorned with only columns adjacent to the sanctuary have
wall painting and a bell-tower was constructed got adorned caps. This definitely indicates the
next to it. In early XVIII c Bolnisi Eparchy was desire of an architect to make and spread sev-
annulled due to almost total alteration of the eral separate stresses. Risings reflect animal
population in this region, caused by harsh images – of course rather relatively, even the
history and consequential massacre and/or full scenes with animals. At the same time at-
resettlement of local Georgians. tention is focused around the cross – a symbol
of the new faith. Both risings and fretwork have
Bolnisi Sioni has got several architecturally got geometric and floristic patterns that are ab-
specific features, first of which is revealed in solutely mature artistically, indicating to sophis-
roofing system, where all three naves share a ticated taste of the craftsmen. Another reason
common two-pitched roof and the basilica-like of Bolnisi Sioni fame is the earliest survived
profile is achieved by means of additional one Georgian inscriptions, preserved on the walls of
pitched roofs covering the attached galleries. the temple. One of the inscriptions fixed on the
Second peculiarity is location of entrances, eastern façade, just over the sanctuary window
when the openings are cut through the longi- mentions Bishop David, initiator and organizer
tudinal walls- one southwards and the other of the construction, while another one, adjusted
two – northwards instead of their traditional above the northern-eastern entrance, mentions
arrangement on western side (as it has been other historical persons and indicates dura-
mentioned above, the western door was cut tion of construction works. According to that
as late as in XVIIc.) Due to such positioning message the church was built in between 478
of the entrances internal space seems to be - 493 AD After more then two hundred years of
equally divided and both sides look congruent, absolute abandonment the church has become
as in the centric buildings. There are couple active. In the late 80-ies of the last century
of other signs, common not only for basilicas Bolnisi Eparchy was re-established.
but also for other constructions of those early

132
qvemo
bolnisis
eklesia
ქ ვემო ბოლნისის ეკლესია ახლანდელი
დაბა ბოლნისიდან, ბოლნისის
სიონისკენ მიმავალი გზის პირას დგას.
თლილი ტუფის ქვებით მოპირკეთებული
უმარტივესი ნაგებობაა. აქ ერთმანეთზე
მიჯრილია სამი მოგრძო კამაროვანი
სადგომი, რომელთაგან შუა უფრო განიერია
და შვერილი აფსიდი აქვს, სამხრეთისა კი
ეს ეკლესია ერთ-ერთი ადრეულია ე.წ. გარეთკენ ორთაღედით იყო გახსნილი.
„სამეკლესიიანი ბაზილიკის” ტიპის ტაძრებს ტაძარი თავისი რელიეფური
შორის. ეს ტიპი მხოლოდ საქართველოში მორთულობითაცაა ღირსშესანიშნავი.
გავრცელდა, მხოლოდ აქ გახდა გარკვეული მთავარი ეკლესიის ორსავ კარის თავზე
მხატვრულ-კომპოზიციური (იქნებ ფუნქციურ- (ორივე სამხრეთ კედელშია მოწყობილი)
ლიტურგიკულიც) ძიებების საგანი, მხოლოდ უფლისა და ღმრთისმშობლის ამაღლებაა
ჩვენში ჩამოყალიბდა დამოუკიდებელ გამოსახული, თავისი დროისათვის
ხუროთმოძღვრულ თემად, თუმცა მსგავსი დამახასიათებელი, გრაფიკულობისადმი
ნაგებობანი კანტიკუნტად შეიძლება სხვა მიდრეკილი მანერით. საუბედუროდ,
ქვეყნებშიც ვნახოთ. იგი იმით გამოირჩევა, ისედაც დაზიანებული ტაძრის (ჩანგრეულია
რომ გარე ბაზილიკურ კონტურში საბჯენთა კამარები, მორღვეულია სამხრეთი ფრთა)
მწკრივებით გამიჯნული სივრცე კი არაა ეს სამკაული არ დაინდეს. 1920-იან წლებში
მოქცეული, არამედ კედლებით გატიხრული ისინი განზრახ დააზიანეს და ახლა ადგილზე
სადგომები. ქვემო ბოლნისი ამ სახის მათი კვალიღაა დარჩენილი.

134
LOWER
BOLNISI
CHURCH
T
he church is located at a foot of a hill next to
the road heading from Bolnisi towards Bolnisi
Sioni temple. The construction faced with neatly
hewn tuff slabs is one of the earliest samples of so
called “tree-church basilicas”. This type of configura-
tion has been spread only in Georgia, the sole country
where this design has become the object of artistic
and compositional (and perhaps functional- liturgi-
cal) researches. Only here it has been developed into
an independent architectural form, although several
alike constructions can be met at random in other
countries as well. The basic peculiarity of this kind of
configuration is the external outline of the basilica that
envelopes rooms split by the partition walls instead of
containing the space divided by the rows of support-
ing columns. This particular construction is the most
simple of its kind. Three elongated arched rooms are
attached to each other, where the middle one is wider
and has got an extended apse. External side of south-
ern nave was opened by means of the double-arched
construction.
Rised decoration of the church deserves particular

attention. Both doors of the central nave, cut through
southern wall once were adorned with rising decora-
tions affixed just above them – one with the scene
of Ascension of Christ and another with the scene
of Ascension of the Virgin. These two risings were
preformed in a way inclined to graphics, the style
traditional for the times when the church was built. Un-
fortunately these risings were on purpose destroyed in
early 20-ies of the last century and currently only their
outlines are preserved there.

136
samSvilde
ს
ამშვილდის ვრცელი ნაქალაქარი ზეობაა მითითებული. ეს, რა თქმა უნდა,
თბილისიდან სამხრეთ-დასავლეთით, შემთხვევითი არ არის, აქ გარკვეული
70 კმ-ის დაცილებით მდებარეობს. პოლიტიკური ტენდენცია ჩანს, იქნებ
მდინარე ჭივჭავასა და ქციის ხევების გარკვეული პროტესტიც. გარკვეულწილად
შესართავთან აღმართულ კონცხზე. აქ ეს ხუროთმოძღვრებაშიც იჩენს თავს –
ძვ. წ. ა.-დან ვიდრე XVIII საუკუნემდე ტაძარი დაუფარავად მისდევს წრომის VII
ძლიერი, გამაგრებული ქალაქი ყოფილა, საუკუნის ტაძარს, რაც მიზნად ეროვნულ-
რომელსაც არცთუ მცირე ადგილი ეკუთვნის ქრისტიანული ტრადიციის ერთგულების
ქართლის პოლიტიკურსა თუ ეკონომიკურ წარმოჩენას უნდა ისახავდეს. მაგრამ
ისტორიაში. სამშვილდეში მთელი რიგი სამშვილდელი ხუროთმოძღვარი ბრმად
ეკლესიები დგას (IX-X საუკუნეების ბაზილიკა, როდი მისდევს ნიმუშს. შეცვლილია გუმბათის
XII საუკუნის დიდრონი დარბაზული და მთლიანი ფართობის შეფარდება, აღარ
ეკლესია მოხატულობის ფრაგმენტებით არის ნართექსი, სამაგიეროდ დაგრძელდა
და ა.შ.). მაგრამ, მათ შორის უმთავრესი და სამად, ასე ვთქვათ, „ნავებად” იყოფა
სამშვილდის სიონია, რომელიც 759-777 დასავლეთი მკლავი. საკურთხევლის
წლებში ააგეს ქართლის დიდებულთა, აფსიდის აქეთ-იქით ორ-ორი სადგომია
პიტიახშთა ჩამომავლებმა ვარაზ-ბაკურმა, და შესაბამისად, აღმოსავლეთით ორი კი
იოვანემ და „სამშვილდის დედოფლად” არა, ოთხი სამკუთხა ნიშაა. ყველაფერი ეს
წოდებულმა დებორამ. ნიშანდობლივია, უფრო მოძრავ, დინამიკურ სივრცით სურათს
რომ აქ, არაბთაგან დაპყრობილ ქართლში, ქმნის. მთავარი მაინც ისაა, რომ სამშვილდის
ბიზანტიის იმპერატორთა, კონსტანტინე სიონი უაღრესად მაღალი მხატვრული
V კოპრონიმესი და ლეონ IV ხაზარის ღირსებისაა დღესაც, როდესაც მისგან

მხოლოდ საკურთხეველიღაა დარჩენილი, ისიც ნაწილობრივ, მისი კედლების თუ გვერდითი ოთახების ჩამოქნილი
არქიტექტურული ფორმები, თუნდაც თლილი ქვით საუცხოოდ გამოყვანილი კამარების წყობა უძლიერეს
შთაბეჭდილებას ახდენს.

SAMSHVILDE
S
amshvilde settlement is located some 70 km
southwestwards from Tbilisi and covers the
cape raised at the point of confluence of R.R.
Ktsia and Chivchavi. History of this well developed and
fortified settlement begins as early as in Pre-Christian
Era and lasts till the beginning of XVIII c AD. During its
long lifespan the city had always played its important
role in political and economic history of Kartli. Numer-
ous churches are located on the territory of Samshvilde
– a basilica of IX-X cc, a large single-nave church of
IX-X cc with some fragments of wall painting, etc. But
Samshvilde Sioni church, built in 759-777 by the local
grandees, Varaz-Bakuri, his brother Johan and sister
Deborah, called “the Queen of Samshvilde”, direct
descendents of Pitikhshi of Kartli is the most significant
of all other cult building remains. It’s worth of mention-
ing that the reign of the Byzatine Emperors Konstantin
V Koprinimus and Leon IV the Khazar is indicated in the
church built in the country where the Arabs had been
rulling. This fact hardly can be regarded as accidental
– it rather reveals political tendency, perhaps a protest
against the Arabs. The architecture of the church strictly
and openly follows VII century Tsromi Cathedral in all of
its basic details, thus highlighting loyalty to national and
Christian traditions. Although the architect of Samsh-
vulde does not simply duplicates the original – the ratio
between the dome and the entire space of the church
has been changed, narthex is rejected, whereas the
western shoulder is slightly elongated and divided into
three “naves”. A pair of rooms are arranged at each side
of the sanctuary apse, and respectively the number of
niches is increased up to four instead of two. This gains
dynamics to the internal space of the church. But the
most important feature of Samshvilde Sioni is its highest
artistic value – even today when only sanctuary has par-
tially survived, the sophisticated forms of its walls and
rooms, coupled with the perfect laying of neatly hewn
stonework vaults strongly impresses the viewer.

140
dmanisi
თ
ბილისიდან სამხრეთ-დასავლეთით, კუშტი მონუმენტურობის შთაბეჭდილებას
100 კმ-ის დაშორებით, მდ. ქმნის. დმანისის სიონი IX - X საუკუნეების
მაშავერასა და ფინეზაურის ნაგებობა უნდა იყოს (ჩანს მოგვიანო
ხევების შერთვისას წარმოქმნილ შეკეთებებიც). მოგვიანებით მას მიაშენეს
კონცხზე მდებარეობს ნაქალაქარი სამხრეთი და ჩრდილოეთი ეგვტერები,
დმანისი. დმანისის ქალაქობის ხანა რამაც ტაძარი „სამეკლესიიან ბაზილიკას”
დაახლოებით IX-XVII საუკუნეთა მიამსგავსა. მოგვიანო დანამატთაგან
შუალედია, როდესაც აქ ძლიერი სავაჭრო ყველაზე შთამბეჭდავია მეფე გიორგი-ლაშა
ცენტრი იყო, სხვადასხვა ეროვნებისა და IV-ის (1213-1222 წლები) დროს აგებული,
აღმსარებლობის მოსახლეობით. მაგრამ ჩუქურთმიან-რელიეფებიანი საპირეებითა და
ზედა ციხეში, მის შუა ადგილას სიონის ჯვრებით მორთული თლილი ქვის კარიბჭე.
მართლმადიდებელთა ეკლესია აღიმართება. მისი ფასადები ყოველ კედელზე ორ-ორი
ეს დიდრონი ცალნავიანი ეკლესიაა პატარა ნიშითაა გაწყობილი, შიგნით კი
შვერილი ნახევარწრიული აფსიდით. გუმბათითაა გადახურული. აღმოსავლეთით
მისი შიდა სივრცე, ღონიერი სწორკუთხა მას საბჯენებად წვრილი სვეტები აქვს,
შვერილებითა და მათზე გადაყვანილი დასავლეთით კი კედლის გამონაშვერები,
ღრმა კედლის თაღებითაა დანაწევრებული. რაც გარედან კარიბჭეს ჯვრისებრად აგებული
ნატეხი მუქი ქვის წყობა, ფასადებზე მოცულობის სახეს აძლევს.
წითელი ქვის მახვილები თავისებური,

142
საფიქრებელია, XIII
საუკუნის ქართველმა
ოსტატმა ასე გადაიაზრა
და გაითავისა
სომხური „გავითების”
ხუროთმოძღვრების
მოტივები.
კარიბჭის აგებისას უნდა

შეესრულებინათ ტაძრის
მოხატულობა, რომლის
ნაშთები საკურთხეველსა
და ჩრდილოეთ კედელზეა
შემორჩენილი. გადასულ-
გახუნებული, ის დღესაც
მაღალ მხატვრულ
ღირსებას გვიჩვენებს.
ტაძრის დასავლეთით
მოზრდილი კოშკია,
რომელიც სამრეკლოდაც
გამოიყენებოდა, მის
ჩრდილო-დასავლეთით
კი XVIII საუკუნის პაწია,
ნაირფერი ქვებით
აგებული ცალნავიანი
ეკლესიაა.

144
DMANISI
D
manisi settlement is located some 100 images curved on neatly hewn stone slab
km south-westward of Tbilisi, on the background is the most impressive of the later
high cape created at the confluence attachments to the church. Each of its facades
of R.R. Mashvera and Pinezauri. For almost has got two pairs of small niches and the whole
one mycelium - from IX -th till XVII century AD structure is crowned with a dome supported
Dmanisi had been a developed city and the by slim columns from the east. Wall projections
centre of trade with the dense mixed population hold the dome from the west. Both elements
of many nationalities and confessions. give the porch a cross-like shape.
In the centre of the internal fortress a rather Apparently XIII c Georgian craftsmen have
large single nave Sioni church with the extend- found the original way for reconsideration of
ed semi-circle apse was constructed for the or- architectural motifs of Armenian “Gavits”. Small
thodox part of the locals. Internal space, divided fragments of wall painting currently preserved
by massive rectangular projections and deep only on the sanctuary and northern wall
vaults in the walls, dark rubble stone masonry surfaces should be contemporaneous of the
with reddish sections incerted on the facades porch. Despite they are perished to the level
create peculiar impression of austere monu- of discolored remains, those fragments still
mentality. The construction seems to be built preserve high artistic value.
in IX-X cc with some traces of refurbishments
carried out in later times. Due to southern and A rather huge structure used as a bell-tower
northern younger chapels attached to the main is located westwards of the church, coupled
body the church has got some resemblance of with XVIII c. small, single-nave chapel situated
three-church basilica. The porch built during the north-westwards of it. Different rocks used for
reign of Giorgi IV Lasha (1213-1222) adorned its construction make this tiny building multi-
with fretwork and raised decoration and cross color.
კახეთი
KAKHETI
148
daviT-
gareji
დ ავით-გარეჯის უდაბნო თბილისიდან
სამხრეთ-აღმოსავლეთის
მიმართულებით სამოციოდე
კილომეტრითაა დაშორებული. ეს მეტად
გამოკაფული ე.წ. დოდორქის მონასტერი,
ღმრთისმშობლის სახელობისა და წმ.
იოანე ნათლისმცემლის მონასტერი. ჯერ
კიდევ წმ. დავითის დროსვე შეიქმნა აქ
თავისებური მიდამოა – ნაირფერი პირველი ეკლესიაც – მისგან მონათლულმა
გორაკები, მშრალი ხევები, ხეებისა და წარჩინებულმა ერისკაცმა, ვინმე ბუბაქარმა
ბუჩქების მიმოფანტული მომცრო ჯგუფები.. დღევანდელ ლავრაში მის ქვედა ტერასაზე,
ადამიანებს აქ ჩვენს წელთაღრიცხვამდე ფერისცვალების სახელობის პატარა
უცხოვრიათ, მაგრამ შემდეგ ეს კუთხე ეკლესია ააშენებინა, რომელშიც შემდგომ
გაუკაცრიელდა. VI საუკუნის შუა ხანაში, დაასაფლავეს წმ. დავითი და ლუკიანე.
როდესაც იგი აირჩია განდეგილობის
ასპარეზად 13 ასურელ მამათაგან ერთ- ამ დროისა და მომდევნო ხანის
ერთმა წმ. დავითმა, გარეჯელად წოდებულმა, „გამოქვაბული” სადგომები ძალზე
იგი უშენი და მიტოვებული იყო. წმ. დავითი მოკრძალებული იყო – ზომითაც და
აქ ერთ მოწაფესთან, ლუკიანესთან ერთად დამუშავებითაც, ისინი ნაკლებად
მოვიდა და პატარა ბუნებრივ გამოქვაბულში განსხვავდებოდა ბუნებრივი მღვიმეებისგან.
დასახლდა. მაგრამ, ცოტა ხნის შემდეგ მათ ვითარება შეიცვალა IX საუკუნის შუა
მრავალი ბერი შემოემატა და წმ. დავითის ხანაში, როდესაც აქ იღვწოდა ჩვენშიც და
სიცოცხლეშივე გაჩნდა სამი კლდეში ბიზანტიაშიც დიდად სახელმოხვეჭილი
ნაკვეთი სავანე – თვით წმ. დავითის ლავრა, ბერი (იგი თესალონიკში აღესრულა) წმ.
მისი კიდევ ერთი მოწაფის, წმ. დოდოს ილარიონ ქართველი. მან, უპირველეს
მიერ, კლდის გამონაშვერზე, „რქაზე”, ყოვლისა, განავრცო ფერისცვალების
kaxeTiKAKHE ‫ ׀‬KAKHETI 149

ძველი ეკლესია, მისცა მას დღევანდელი ტერასის წმ. იოანე ღმრთისმეტყველის
გეგმარება (ცალნავიანი სივრცე ჩრდილოეთ მოზრდილი ცალნავიანი ეკლესია – XII-XIII
დამატებითი სადგომით; ეს ეკლესია საუკუნეები).
რამდენჯერმე უნდა განახლებულიყო როგორც ეტყობა, უმთავრესი რელიგიურ-
შემდგომაც – ბოლოჯერ XIX საუკუნის გამომსახველობითი - მხატვრული
დასაწყისში – მოგვიანოა სამკვეთლო, დატვირთვა ახლა მხატვრობაზეა
მთლიანად სამხრეთი კედელი და ზოგი გადატანილი. გარეჯული მხატვრობის
რამ სხვაც), რითაც ნიმუში შეუქმნა ყველა საუკეთესო ნაწარმოებებია სავანეების
მომავალ გარეჯელ მშენებელს – სხვა ზემოჩამოთვლილი მთავარი ეკლესიების
სავანეებშიც მთავარი ეკლესია ასე მოხატულობები, ასევე „უდაბნოსა” და
გამოიყურება, თუმცა კონკრეტული სახე „ბერთუბნის” სატრაპეზოთა ფერწერა. იხატება
მთავარი სივრცისა და ჩრდილოეთი ოთახისა მომცრო ეკლესიებიც (მაგ., XIII საუკუნის
შეიძლება განსხვავდებოდეს კიდეც (მაგ., მეორე ნახევრის ე.წ. ამაღლების და ხარების
დოდორქის X საუკუნის ეკლესია ორნავიანი ეკლესიები „უდაბნოში”), სენაკები და პატარა
ნაგებობის მსგავსადაა გამოკაფული). წმ. სამლოცველოები („უდაბნოში” თუ წმ. იოანე
ილარიონის მეცადინეობით გამოიკაფა ნათლისმცემლის სავანეში მრავალი ამის
ძალზე ფაქიზად ნამუშევარი მცირე მაგალითი XI-XIII საუკუნეებისაა). გარეჯელი
კომპლექსიც ლავრაში – ქანში გამოყვანილი ფერმწერები არა მხოლოდ თავისებურად
პილასტრებით, კაპიტელებით და ა.შ. (მაგ., ისინი ადგილობრივი თიხისგან
ამან სათავე მისცა IX საუკუნის მეორე მოზელილ საღებავებს ხმარობდნენ,
ნახევარსა და X საუკუნის დასაწყისში რაც გარკვეულწილად განსაზღვრავს
ზედმიწევნით „არქიტექტურული”, აქაურ მოხატულობათა ფერადოვნებას),
„ნაშენის” მსგავს ეკლესიათა გამოკაფვას. ამეტყველებდნენ ქრისტიანულ სიუჟეტებს,
მათ შორის გამოირჩევა „გუმბათიანი” არამედ ახალ იკონოგრაფიასაც ქმნიდნენ.
ტაძრების ჯგუფი – მაგ., დოდორქაში, ე.წ. კერძოდ, აქ შემუშავდა წმ. დავით
„საბერეების” კომპლექსში და სხვაგანაც. ამ გარეჯელისა და მისი ცხოვრების ციკლის
დროსვე უნდა იწყებოდეს სატრაპეზოების, გამოსახვის წესი (იხ. განსაკუთრებით
სამეურნეო ნაგებობათა და ა.შ. გამოკაფვაც. „უდაბნოს” მთავარი ტაძარი და „ბერთუბნის”
განსაკუთრებით საყურადღებოა, რომ IX სატრაპეზო). გარეჯულ ეკლესიებში ძალიან
საუკუნეში ეყრება საფუძველი გარეჯის მნიშვნელოვანი საქტიტორო პორტრეტებიც
ფერწერულ სკოლასაც, რომელმაც აქედან გვხვდება: კახეთის მმართველთა –
მოკიდებული XIII საუკუნის მიწურულამდე „უდაბნოს” მთავარ ტაძარში, XII საუკუნის
არაერთი შესანიშნავი მოხატულობა შექმნა. ქართველი მეფეების (ბაგრატ III-ის, დავით
მისი არსებობის პირველი ხანების, IX-X IV აღმაშენებლის, დემეტრე I-ის, გიორგი
საუკუნეთა მიჯნის ფერწერა შემონახულია III-ის, თამარ მეფისა ქმარ-შვილით),
დოდორქის გუმბათიან ეკლესიაში, თამარ მეფისა და გიორგი ლაშასი –
„საბერეების” ტაძრებსა და ა.შ. „ბერთუბნის” მთავარ ტაძრებში, დემეტრე
X საუკუნის ბოლოდან სამონასტრო II თავდადებულის – „უდაბნოს” ხარების
მშენებლობა კიდევ ერთხელ იცვლის ეკლესიაში (XIII საუკუნის მიწურული). X-
ფერს. კომპლექსები კიდევ უფრო რთული XIII საუკუნეები გარეჯის მრავალმთის
და მრავალფეროვანი ხდება. ამასთან, გაფურჩქვნის ხანაა. ამ დროს აქ მართლაც,
ყურადღებას აღარ აქცევენ კვეთის სულ ცოტა, 12 მონასტერი იქნებოდა. XIII-
სიწმინდესა და სიფაქიზეს. ამ დროის XIV საუკუნეების მიჯნიდან გარეჯს გასაჭირის
ხაზგასმულად ხალვათი ეკლესიები (ე.წ. ჟამი დაუდგა – იწყება მონასტერთა
„უდაბნოს” მონასტრის (XI საუკუნის პირველი ნაწილობრივი დაცარიელება. ამ დროს
ნახევარი), წმ. იოანე ნათლისმცემლის უნდა გაუქმებულიყო „უდაბნოს” მონასტერი,
სავანის (ალბათ XI საუკუნე), ე.წ. „ბერთუბნის” ალბათ, „ბერთუბანიც”. გამანადგურებელი
(XIII საუკუნის დასაწყისი) – მთავარი ტაძრები იყო გარეჯისთვის კახეთში 1616 წელს ირანის
ხუროთმოძღვრულად მოუგვარებელია. შაჰის, აბას I-ის შემოსევა. მთელი XVII
(გამონაკლისია ლავრის მონასტრის ზედა საუკუნის განმავლობაში ქართველი მეფენი
150 kaxeTi ‫ ׀‬KAKHETI

ცდილობდნენ გარეჯის აღორძინებას და
ეს მცდელობა სასიკეთოდ XVII საუკუნის
ბოლოს დაგვირგვინდა, როდესაც
(1690 წ.) წინამძღვრად დაადგინეს
ონოფრე (გვარად მაჭუტაძე). მის დროს
აღდგა წმ. დავითის ლავრაც, წმ. იოანე
ნათლისმცემლისა და დოდორქის
მონასტრებიც. იწყება სამშენებლო
მოღვაწეობა, რომელიც XIX საუკუნის
დასაწყისამდე გაგრძელდა. ამ დროს
შენდებოდა გალავნები (მაგ., ლავრასი,
1695 წელი, ნათლისმცემლის სავანისა),
სამრეკლოები (ნათლისმცემლის, XIX
საუკუნის დამდეგის) და განსაკუთრებით
მრავლად – სენაკები სამივე დასახლებულ
მონასტერში. მრავალი მათგანი გაჯზე
კვეთილი ჩუქურთმით, დაფერვითა და
მოსარკვითაა მორთული (სამწუხაროდ,
ისინი XX საუკუნეში დაზიანდა ან
განადგურდა. მაგ, XVIII საუკუნის მეორე
ნახევრის მეფე გიორგი XII-ის სადგომის
სამკაული წმ. დავითის ლავრაში). იქმნება
დაბალი იკონოსტასების შესრულების
გარეჯული წესიც – ისინიც გაჯზე
კვეთილი და მოხატულია (საუბედუროდ,
ისინიც მხოლოდ ფრაგმენტებადღა
შემოგვრჩა). ამ რიგზევეა მორთული
ლავრის ზედა ტერასის ე.წ. ალექსანდრე
მეფის კოშკიც. აღსანიშნავია, რომ
XVII საუკუნის ბოლოდან და მთელი
XVIII საუკუნის განმავლობაში გარეჯი
ქართული მწიგნობრობისა და საეკლესიო
მწერლობის უდიდესი კერა იყო – აქედან
გამოვიდა ქართლის თითქმის ყველა
კათალიკოსი, მრავალი მღვდელმთავარი,
ღმრთისმეტყველი, ჰიმნოგრაფი და
სხვ. მაგრამ გარეჯის წინანდებურად
აღორძინება მაინც ვერ მოხერხდა. ჯერ
კიდევ XVIII საუკუნის შუა ხანაში გაუქმდა
დოდორქის მონასტერი. სხვა ორი, მთელი
XIX საუკუნის მანძილზეც აგრძელებდა
არსებობას, თუმცა წინანდელი
მნიშვნელოვნება ეკლესიისა თუ ქვეყნის
ცხოვრებაში მათ აღარ დაბრუნებიათ.
1919 წელს, იმ არეულობის ჟამს, რაც
რევოლუციებს მოჰყვა, მონასტრები
სრულად იქნა მიტოვებული. და ახლაღა,
1990-იან წლებში ლავრაში კვლავ გაჩნდა
ბერების საძმო...

152
DAVID
GAREDJI
D
avid-Gareji desert occupies south-eastern part of East Georgia,
with its closest edge in a distance of some 60 km soth-east from
Tbilisi. This is a very specific area with multicolor hillocks, dry gorg-
es and gullies, small areas of green land with trees and shrubs. This place
had been inhabited since the Pre-Christian era, but afterwards humans
abandoned it, until the VI c. AD, when one of the 13 Assyrian fathers, St
David, called “Garejeli” choose that area as a place of his hermitry. St David
came together with his disciple – Lukian and they settled in a small natural
cave. Shortly after this many other hermits joined them so by the times
when St. David was still alive three new cut in the rock save heavens were
established – St, David’s Laura, so called Dodorka Monastery of the Virgin,
founded by one of St. David’s disciple St. Dodo on the horn-shape rock
extension and John the Baptist Monastery. The very first church was also
constructed here in times when St. David was sill alive. One local noble lay-
man, certain Bubakar, converted into orthodoxy and baptized by St. David
built a small church on the lower terrace of the nowadays Laura, dedicated
to one of the greatest Christian miracles – Saint Metamorphoses. After
their death David and Lukian were burrier in this church.
Both the initial and the very first of subsequent hermit sells were simple in
shape and small in size, almost undistinguishable from natural caves. The
situation changed in mid-IX century when the monk very famed both in
Georgia and Byzantium, St. Illarion the Georgian (who continued his hermi-
try in Thessaloniki where he passed away) was elected the head of David
– Gareji brotherhood. The most importantly, he has extended the initial
small church of St. Metamorphoses to its current configuration - a single-
nave structure with the room attached from the north. Following this initial
modification this church should have been reconstructed for several times,
the latest of which took place in early XIX c. The protheses, entire south-
ern wall and some other less significant elements are as well of the later
times. All consequent builders of the monastery considered this design as a
sample to be followed. And truly, all main churches of other save havens of
David-Gareji are almost identical to or alikeof this first sample. However,
in each particular case features of the main space and northern room may
differ to some extent from the original (as in case of Didorka X c. church
with configuration resembling two-nave construction). Thanks to Illarion the
Georgian’s efforts, a new, cut in the rock small complex was constructed on
Laura territory with pilasters, capitals, etc. This was the outset of tradition of
establishing of that kind of churches with strong architectural features as if
they were built, not cut in the rock spaces. They were typical in the second

half of IX – beginning of X c. A group of so in Udano and John the Baptist Monasteries).
called „domed” churches is the most interest- Apart of eleboration of highly original way of
ing among those cut in rock structures. There delivery of canonic religious scenes and use
are perfect samples of that kind of “domed” of paints obtained from local clay layers- the
churches in Dodorka and Sabereebi complexes main culprits in achieving absolute exclusivity
and in several other places. Cutting of refecto- of colors, artists of Gareji have invented a new
ries, several auxiliary rooms and other spaces style of iconography as well. In particular, the
in rock could have been started in the same rule of expressing of almost all important mo-
period. Famous Gareji wall painting school ments of St. David Garejeli’s life was invented
was founded in those times, with numerous first and followed here that is the most noticeable
class samples performed during its lifespan, at Udabno main church and Bertubani refec-
interrupted in the fell of XIII c. Paintings of the tory. The solid tradition of painting of all church
early period of this school that fells on turn building donors has been established in Gareji
of IX-X cc are preserved in Dodorka domed as well – frescoes of the suzerains of Kakheti
church, several temples of Sabereebi complex and Kings of Georgia that ruled the country in
and other places. XII c, namely of David IV the Builder, Demerte
I, George III and perhaps of Queen Tamar with
From the late X-th century the nature of con- the Prince -Consort and the Crown-Prince can
struction in the monastery alters once again, be seen in the main temple of Udabno monas-
when the ensembles gain complexity and their tery, coupled with the portraits of Queen Tamar
diversity increases. In parallel to this process and her son- King Giorgi IV Lasha in the main
less attention is paid to tidiness and clarity temples of St John the Baptist and Bertubani
of cut. Main temples of “Udabno Monastery” monasteries. Portrait of Demetre II the Devot-
of the first half of XI c, or of John the Baptist ed, performed in the end of XIII c can be seen
shelter of XI c and of so called “Bertubani” in Annunciation church of Udabno monastery.
ensemble of XIII c are all unsettled and inaccu-
rate from architectural point. The only exclusion The period from X to XIII century is the peak of
from this “flow” is a relatively large single-nave the monastic activities at Gareji, with at least
church of John the Evangelist of the turn of 12 active monasteries within the area. Turn
XII-XIII cc, located on the upper terrace of the of XIII-XIV cc is the beginning of sufferings
Laura monastery. descended upon this safe heaven. From that
period onwards gradual abandonment of the
It seems that in this period main religious, monasteries had been taking place. Udabmo
expressive and artistic stress is focused on and Bertubani complexes vere closed as a
wall painting. The best of its samples are repre- result. Final devastation of Gareji took place
sented in the above mentioned main churches in 1616, after the invasion of Persians led
of the monastery complexes coupled with wall by Shah Abbas I. Several attempts of Geor-
paintings of “Udabno” and “Bertubani” monas- gian kings towards possible restoration of the
tery refectories. monastery all vent in vane, until the very end of
XVII century, when in 1690 the monk Onopre
Several other minor constructions have been Machutadze was granted the position of the
adorned with wall paintings as well, for instance head of the monastery. St David’s Laura, St.
– minor churches (Ascension and Annunciation John the Baptist and Dodorka monasteries were
XIII-century churches of the of Udabno mon- restored at that time. Development and restora-
astery), hermit sells and small chapels (lots of tion activities, certainly with various intensity had
samples of XI-XII cc wall painting can be found been in progress till the very beginning of XIX c.

For instance defective walls of the Laura and of It should be mentioned that since the very mo-
John the Baptist monasteries were refurbished ment of its restoration in the final decade of XVII
in1695, a bell-tower of John the Baptist church century, Gareji Monastery had become and till
was erected in the beginning of the XIX c etc. the last days of independent Georgian Kingdom
Particularly many hermit sells in all of the three remained the most influential centre of Georgian
above mentioned monasteries were either built spiritual literature and education. All of the patri-
or restored in this period. Many of them were archs of Kartli, many high rank clericals, theolo-
adorned with fretwork performed on the calcium gians and canonists previously were members
gypsum surface; in some cases the ornamenta- of Gareji community. Despite uninterrupted
tion was performed by paint or by means of mir- attempts of Georgian Kings towards reanimation
ror incrustation. Many of them were damaged of David-Gareji, its full scale restoration has
or perished in XX century as was the decoration never been achieved. Moreover, the Dodorka
of King David XII’s (II-nd half of the XVIII c) monastery was repeatedly annulled in the II-nd
room in the Laura. The special Gareji-type low half of XVIII century
iconostases were invented here as well, made
of calcium gypsum and adorned with frescoes The rest of two monasteries kept their activities
(unfortunately all of them are in bad repair, with through XIX century however with gradually
only small sections preserved till now). Partially decaying significance both for the country and
survived adoration of the same type can be the church. In 1919, in the chaos followed after
seen in King Alexander’s tower located on the the revolution David-Gareji has been absolutely
upper terrace of the Laura. abandoned until the early 1990-ies, when the
new community of hermits re-appeared in the
monastery.

156
gremi
გ რემის ნაქალაქარი სოფელ ყვარლიდან
16 კმ-ის მოშორებითაა გაშლილი.
XVI საუკუნეში კახეთის სამეფოს
დედაქალაქი, მდიდარი, ხალხმრავალი
ძალზე წაგრძელებული პროპორციები,
ისლამური იერის შეისრული თაღები,
მასალად აგურის გამოყენება და კახეთის
აგურით ნაგები ტაძრებისთვის ჩვეული
დასახლება იყო. 1616 წელს იგი გაანადგურა გარე მორთულობაც – ბრტყელი მამკობი
სპარსეთის შაჰის, აბას I-ის ლაშქარმა თაღები და განსაკუთრებით, წყობაში აგურის
და ახლა მისგან მხოლოდ ზოგიერთი გამოტოვებით მიღებული ვეებერთელა
ნაგებობის ნანგრევებია დარჩენილი და ჯვრები. გრემელი ხუროთმოძღვრის
კიდევ რამდენიმე ეკლესია. მათ შორის საუკეთესო მიღწევა მაინც ლანდშაფტთან
ყველაზე თვალსაჩინოა ქალაქის მთავარი მოძებნილი ზუსტი შეფარდებაა,
მართლმადიდებლური ტაძარი – წმ. რომელიც ტაძარს მიდამოს აუცილებელ,
მთავარანგელოზთა ეკლესია. იგი სერზეა წარმმართველ ელემენტად აქცევს.
აღმართული და მისი მახვილი სილუეტი
შორი მანძილიდან იპყრობს გზად მიმავალის ეკლესია თანადროული მხატვრობითაა
ყურადღებას. ტაძარი 1565 წელსაა შემკული. მის გვერდით არანაკლებ
აგებული ლეონ კახთა მეფის ბრძანებით. შთამბეჭდავად აღიმართება სამსართულიანი
ეს, იმდროინდელი ტრადიციით, „ჩაწერილი კოშკი, რომლის ქვედა სართულში დიდრონი
ჯვრის” ტიპის შენობაა ორი მრგვალი კამაროვანი ოთახია – შესაძლოა, სამეფო
გუმბათქვეშა ბურჯით. თავისი დროისათვის მისაღები დარბაზი. სულ გვიანი დროისაა
დამახასიათებელია მისი ზევითკენ მასზე შედგმული პაწია სამრეკლო.

158
GREMI
G
remi settlement is located close to
the city of Kvareli. The capital city of
Kakhetian Kingdom throughout XVI
century it was rather rich, well developed town
for that times. The city was devastate and
turned into aches in 1616, during the invasion
of Persian Shah Abbas I. Currently only several
ruins of the old city are preserved, coupled with
some survived churches the central of which
is the orthodox church of the Archangels. This
church stands on top of the high hillock and
with acute outline attracts attention of any
of the passer-by. It was built in 1565 in the
reign of King Levan of Kakheti. This building
has “Recorded cross” configuration with two
round-in shape columns supporting the dome.
With oblonged upwards proportions, ogives of
Islamic type, use of brick as construction mate-
rial, adornment of the exterior with flat decora-
tive vaults and the outlines of huge crosses
obtained by omission of brick in laying - the
church is the representative sample of Kakhe-
tian brickwork churches of the mid-XVI century.
Absolute compatibility and incorporation of this
manmade monument in the surrounding land-
scape is the greatest achievement of Gremi ar-
chitect, when the church has become absolutely
necessary and leading element of the area.
The church is adorned with contemporane-

ous wall painting. An impressive monumental
three-storied tower stands next to it, with a large
arched room on the ground floor – quite pos-
sibly – the royal reception hall. Small bell-tower
that completes the tower is the lealest of all con-
structions of the ensemble.

160
kawareTis
sameba
კ აწარეთის სამება საქართველოს
ერთ-ერთი უძველესი საეპისკოპოსოს
კათედრალია – აქაური ეპისკოპოსი
უკვე VI საუკუნის პირველ წლებში იხსენიება.
გადაკეთებანი კი შედარებით უმნიშვნელოა
(VIII-IX საუკუნეებში ჩრდილოეთი ნავის შუა
მონაკვეთი მომცრო გუმბათიან კაპელად
გადააკეთეს, შემდეგ კი ამ სამლოცველოს
მაშინდელივე, V-VI საუკუნეების მიჯნის კედლები კვლავ მოარღვიეს; გვერდითი
უნდა იყოს თვით ტაძარიც. ეს მოზრდილი ნავების აღმოსავლეთ ბოლოებში ტიხრების
სამნავიანი ბაზილიკაა, ზომით შერჩეული, ჩაშენებით გამოყვეს აფსიდის თანმხლები
ნატეხი ქვითა და რიყის ქვით ნაგები; სადგომები; გვიან XVI-XVIII საუკუნეებში
გამოყენებულია თლილი ქვაც (თაღები, ნავგამყოფ თაღებში ჩააშენეს კედლები,
იმპოსტები – სატრიუმფო თაღების მოწყობილია სახატეები და ა.შ.).
კაპიტელებზე რელიეფური გამოსახულებანი გარედან ტაძარს დღეს მოგვიანო, XV-XVI
და ორნამენტაციაც არის, რაც კახეთში საუკუნეების თლილი ქვის პერანგი აქვს,
ძალზე იშვიათია). სივრცე ბურჯების ოთხი დიდრონი ჯვრით აღმოსავლეთ ფასადზე.
წყვილითა და ნალისებრი თაღებით სამად მაშინდელივეა სამხრეთი კარიბჭეც,
იყოფა; ნალისებურია გეგმაში აფსიდიცა რომელიც გამოჰყოფს სამხრეთ კარს. მაგრამ
და სარკმელთა დაგვირგვინებაც. ტაძარი იგი ადრევე მთავარი უნდა ყოფილიყო
შიგნით კამარათა დონემდე თავდაპირველია, (არის დასავლეთი კარიც!). განსაკუთრებით
მხოლოდ გადახურვებია შეცვლილი, სხვა მნიშვნელოვანია საკურთხევლის სარკმლის

სხვა ღიობებზე ბევრად დიდი ზომა – იგი მაშინვე იპყრობს ყურადღებას და ოპტიკურად „კუმშავს” სივრცეს. ტაძარში
შემორჩენილია 1518 წლით დათარიღებული კედლის მხატვრობაც.
სამების ტაძრის სამხრეთ-აღმოსავლეთით მოზრდილი საცხოვრებელი შენობების ნანგრევებია, მათ შორის

ორსართულიანი სასახლისა დიდრონი ბუხრით, დასავლეთით კი მოგვიანო საუკუნეების ორსართულიანი კარიბჭე დგას.

KATSARETI HOLLY
TRINITY CHURCH
K
atsareti Holly Treinity Church is one of the oldest cathedrals of Geor-
gian Orthodox Church. Bishop of this area is first mentioned as early
as in the early years of VI c AD The temple itself is almost contem-
poraneous to the mentioned period – the turn of V-VI cc. The construction
represents quite large three-nave basilica built of the mix of selected rubble
stone and cobblestone. Neatly hewn slabs are also used for construction of
some of its parts – vaults, imposts, rising ornamentation on capitals of the
triumphal arches, very rare for Kakheti. The entire internal space is divided
into three by four pairs of columns and horseshoe – shaped arches. The apse
layout and top curves of the windows are horseshoe – shaped as well. To the
height of vaults the church interior is definitely original; only roofing structures
have been restored coupled with some other elements with negligible effects
on the entire building.
(In VIII-IX cc middle of the northern nave wasreshaped as a small domed

chapel, but after some time walls separating this section of the church from
the rest of its space were removed and original state was restored; partitions
were constructed in eastern endings of lateral naves thus separating rooms adja-
cent to the apse; in XVI-XVIII cc walls were built in between the nave separating
arches, several niches for the icons were arranged as well, etc).
Exterior of the church faced in XV-XVI cc with neatly hewn stone slabs is
decorated with a huge image of the cross on eastern façade. Western porch
that outlines western door of the church was constructed in the same period.
Apparently from the very beginning this has been the main point of access
into the church, however there is another door as well, the western one. The
sanctuary windows immediately attract attention due to their rather large
sizes in comparison to other openings of the building, creating impression of
“compressed” internal space of the church. Wall painting dated back to 1518
is preserved in the interior. Remains of several large residential buildings can
be seen south-eastwards of the temple, one of which belongs to once a two-
storied palace with a huge fireplace. A two – storied porch of later times is
located west of the temple.

164
ninowminda
ს
ოფელი ნინოწმინდა გარე კახეთში, შენობის დიაგონალურ ღერძებზე ჩასვა
საგარეჯოდან 2-3 კმ-ის დაშორებით კიდევ ოთხი მცირე სადგომი, რის შედეგად
მდებარეობს, აქ გალავნით გაიზარდა გუმბათის დიამეტრი და ე.ი. მთელი
გარშემორტყმულ ტერიტორიაზე რამდენიმე გუმბათქვეშა სივრცეც. ამჟამად დანგრეულია
საინტერესო ნაგებობაა დარჩენილი – ტაძრის მთელი დასავლეთი ნაწილი,
საეპისკოპოსო ტაძარი, XVI საუკუნის ჩამოქცეულია გუმბათი, მაგრამ თავის დროზე
სამრეკლო, მიტროპოლიტ საბა ტუსისშვილის ფოროვანი ქვით შემოსილი (ასევეა ნაგები
სახლი და სხვა დანიშნულების შენობათა ფასადებიც), ინტერიერი ფრიად იმპოზანტური
ნანგრევებიც. იქნებოდა. უნდა წარმოვიდგინოთ, რომ
მხატვრული ეფექტი ნაწილთა მკაფიო
ნინოწმინდის წმ. ნინოს სახელობის დიფერენციაციას, მათი მნიშვნელობის
ეკლესია VI საუკუნეშია აგებული. მისი გეგმა მიხედვით თანადაქვემდებარებას
ტეტრაკონქის ტიპის გართულებულ სახეს ემყარებოდა.
წარმოადგენს. ხუროთმოძღვარს სოფლის
უბრალო სამლოცველო კი არ უნდა შეექმნა, ტაძარს სამხრეთიდან 1671 წელს, ეპისკოპოს
არამედ დიდი საეპისკოპოსო ტაძარი. მან ნიკოლოზის (ანდრონიკაშვილის) აგებული
გუმბათქვეშა სივრცის გაფართოების მიზნით კარიბჭე აქვს მიდგმული. ეკლესიის
ტეტრაკონქის ცენტრალურ კვადრატს საკურთხეველში შემორჩენილია XVI საუკუნის
კუთხეები ჩამოჭრა და ოთხ აფსიდს შორის, შუა წლების მხატვრობა.

ნინოწმინდის საეპისკოპოსო ხელს ამჟღავნებს. ფასადთა კომპოზიცია
ტაძარს დიდი მნიშვნელობა ენიჭება – ისრული თაღები, რომბები, აგურის
არქიტექტურის ისტორიის თვალსაზრისით წყობით გამოყვანილი ჯვრები, კარგადაა
– იგი საინტერესოა როგორც უბრალო გააზრებული. ეს ოთხსართულიანი სამრეკლო
ტეტრაკონქის ტიპის განვითარებული სიდიდითაც ერთი პირველთაგანია
სახე და ამავე დროს, იმ ძეგლთა უშუალო საქართველოში.
წინამორბედია, რომელთაც სათავეში
მცხეთის წმ. ჯვრის სახელგანთქმული ტაძარი მიტროპოლიტის სახლი აშენებულია 1774-
უდგას. 1777 წლებს შუა საბა ტუსისშვილის მიერ,
რომელიც იქაურ კათედრას 1743-1745
ნინოწმინდის სამრეკლო XVI-XVII საუკუნეთა წლებიდან 1780-იანი წლების დასაწყისამდე
ეპოქის აგურის არქიტექტურის ერთი განაგებდა. ეს სახლი თავისი გეგმით ძველი
საუკეთესო ნიმუშთაგანია. მისი პროპორციები ქართული ანფილადური სასახლეების რიგში
და ხუროთმოძღვრულ-დეკორატიული დგას; მისი მორთულობა კი უფრო მოგვიანო,
დამუშავება მომწიფებული ოსტატის XIX საუკუნის სახლებისას მოგვაგონებს.

167
168
NINOTSMINDA
N
inotsminda village located some 2-3 km from Sagarejo, is one of
the most beautiful places in Gare (Outer) Kakheti. There is a plot in
the village encircled with a stone wall that envelopes several con-
structions – a Cathedral minster – centre of an Eparchy, a bell-tower of XVI
century, a residential house of Bishop Sabah Tusisshvili and several other
buildings that are currently in ruins.
St. Nino church built in VI c AD has got tetraconch configuration that is

slightly complicated compared to the traditional type of that kind of design.
The architect has been given a task to built a large minster – not a small
church for only the locals. For the purposes of enlargement of the sub-dome
space builder has cut-off corners of the central square of the tetra-conch
and placed four additional small rooms just between four apses, along the
diagonal axes of the building, thus increasing the dome diameter and conse-
quently - the entire sub-dome space.
The whole western section of the minster as well as its dome is currently de-
stroyed, but in times when its integrity was not disturbed and both the interior
and facades were faced with the porous stone slabs the temple should have
been rather impressive. Apparently, the artistic effect was totally based on
a principle of distinct differentiation of its parts and their strict subordination
according to their significance.In 1671 a porch was attached to the temple
from south, built by Bishop Nikolas (Andronikashvili). Wall painting of mid XVI
century is partially preserved in the sanctuary.
Ninotsminda temple is the significant monument from the point of the his-
tory of architecture – it is an important sample of promoted and complicated
version of traditional simple tetraconch and is the direct predecessor of the
whole range of monuments with so called Mtskheta Holly Cross Monastery
configuration.
Ninotsmonda bell tower is one of the best samples of XVI-XVII cc brickwork

architecture. Its well tempered shape and sizes, coupled with architectural-
decorative development reveal the maturity of an architect. Façade compo-
sitions – ogives, rhombs, crosses outlined by means of brick lying are well
arranged and conceptualized. This four-storied bell-tower is one of the largest
of its kind in Georgia.
Bishop’s residence was built by Mithropolit Sabah Tusisshvili in1774-1777.

This clerical was the head of the eparchy from 1743 since the mid-eighties
of XVIII c. Design of the house is similar to that of the enfilade-type palaces,
traditional in Georgia, whereas its decoration is more close to adornment
common for XIX c residential houses.

170
gurjaanis
yvelawminda
გ ურჯაანის ყველაწმინდა მდებარეობს
კახეთში, სოფელ გურჯაანიდან 2 კმ-ის
მანძილზე, სრულიად განმარტოებით,
ტყეში ვიწრო, მყუდრო ხეობის მარცხენა
გარედან ეკლესიის მასები ბაზილიკურ
ფორმას ქმნის, მაღალი შუა ნავით,
რომელსაც თავზე ორი თითქმის ერთნაირი
გუმბათი ადგას. ამასთან, თითოეული ფასადი
ფერდობზე. VIII საუკუნეში აშენებული სხვადასხვაგვარად არის ორგანიზებული,
ღმრთისმშობლის მიძინების სახელობის რაც ოსტატის დიდ დამოუკიდებლობასა და
ეს ეკლესია ერთადერთი ორგუმბათიანი შთაგონებას ამჟღავნებს. ყველაზე მეტადაა
ნაგებობაა საქართველოში. მისი შემკული დეკორით აღმოსავლეთი ფასადი,
გეგმა რთულია, ძირითადი ორგანიზმი სწორედ ამ მხრიდან წარმოგვიდგება იგი
წარმოადგენს სამნავიან ბაზილიკას, ეკლესიისკენ მიმავალთ. ბაზილიკური
რომელიც დაგვირგვინებულია ორი პროფილის შესაბამისად, არქიტექტორი
გუმბათით. შუა ნავს კი გვერდითებისა და ასევე სამ არეს გამოჰყოფს, რომელთაგან
შიდა ნართექსის თავზე გადაყვანილი მეორე ცენტრალური თავისი სიმაღლითა და
სართული აკრავს. ინტერიერის აღქმისას სიგანით სჭარბობს გვერდითებს, შუაში
დაბალყელიანი გუმბათები იმგვარად არ კი ოდესღაც უზარმაზარი ჯვარი იყო
მოქმედებს, როგორც ჩვეულებრივ – აქ გამოყვანილი (ახლა დაკარგულია მისი ზედა
თითქოს გაიბუშტაო ზესწრაფი ნავის კამარა. მკლავი).
კიდევ უფრო მეტყველია დასავლეთი,
ღია თაღოვანი მალებით ერთიანად თავისებურია ტაძრის სამხრეთი ფასადიც,
დაცხრილული კედელი. დიდი თაღებით მეორე სართულზე. აქ, ჯვრით

მორთული კარის თავზე,
რაღაც ბრტყელსახურავიანი
ნაგებობა იდგა, რომლის
დანიშნულება ისევე უცნობია,
როგორც ბევრი სხვა რამ
საქართველოს წარსულში და
ახლანდელი ადამიანისათვის
უცნაურად ეხმიანება
იდუმალების იმ განცდას,
რაც მრავალთ გურჯაანის
ტაძრის ნახვისას იპყრობს.
ამჟამად ყველაწმინდა
ახლადაღორძინებული
მონასტრის მთავარი ეკლესიაა.
GURJAANI
KVELATSMINDA
K
velatsminda church stands absolutely façade – the very first that can be seen while
lonely on the left slope of a narrow, approaching the church, is more decorated
calm and quiet gorge covered with thick then others. Following the tradition established
woods, in a distance of 2 km from the village of for basilica profile the architect highlights three
Gurjaani. This church of Dormition of the Virgin, basic spaces, the central of which is higher and
built in VIII c is the only two-domed construction wider compared to the lateral ones. A huge
in Georgia. Its design is complex – the body is cross has once been depicted in the middle,
three-nave basilica crowned with two domes. with currently missing upper arm.
The middle nave is two storied. This second
floor is constructed over the lateral naves and Sothern façade of the church is also quite spe-
internal narthex. The low-barrel domes are cific with large vaults on the second floor. Just
differently perceived than traditional domes of here, above the door adorned with the cross
single-domed churches – in this particular case image, some kind of flat-roofed construction
there is an impression as if the up-directed had been erected, with still unidentified destina-
nave vault has got two bubbles. Western wall tion, gaining secrecy to this particular monu-
open with arched spans is even more expres- ment and evoking the sense of mystery so
sive. common for the modern man who looks at this
church or encounters any feature of Georgia’s
External outlines of the church create the ancient past with many aspects that are yet to
shape of the basilica with rather tall central be revealed.
nave crowned by two almost identical domes.
Each of the church facades is organized in Nowadays Gurjaani Kvelatsminda is the main
different way that indicates independence and church of the monastery that has been restored
unrestricted creativity of an architect. Eastern recently.

173
174
sanagiris
eklesia
ს
ანაგირის ღმრთისმშობლის ეკლესია დეტალს გვთავაზობს – თუნდაც რთული
სოფელ ვაზისუბანს 2-3 კილომეტრით აგებულების კარნიზებს. განსაკუთრებით კი
დაშორებული, უღრან ტყეში აღმოსავლეთი ფასადი გამოირჩევა – აქ
მდებარეობს და დიდი ხნის გაუქმებული სამი შვერილი აფსიდია, რომელთა წყობა,
მონასტრის მთავარი ეკლესია უნდა იყოს. აგურისა და ქვის რიგების მონაცვლეობა,
ეს მეტად თავისებური ბაზილიკაა – მის შორეულად ბიზანტიური ეკლესიების
გეგმას რომ დახედავთ, იგი გუმბათიანი წყობას მოგვაგონებს. მაგრამ სანაგირის
ტაძარი გეგონებათ, ხოლო თვით ტაძრის მშენებელნი არა მხოლოდ არ მისდევენ
სივრცეში შესულს სრულებით უჩვეულო ბიზანტიური ხელოვნებისთვის ჩვეულ
სურათი გვხვდება: მოკლე და განიერი რეგულარულობას, არამედ სარკმლებს
თაღების თანმიმდევრობა, ინტერიერის შირიმის განიერ საპირეებშიც სვამენ, რაც
საკურთხევლის წინ კი უეცარი განვრცობა, სავსებით განსხვავებულ გადაწყვეტას ქმნის.
რაც არაა დამახასიათებელი ქართული სწორედ საპირეთა პროფილები გვიზუსტებენ
ბაზილიკებისთვის. ნართექსიც, რომლის ნაგებობის თარიღსაც. ეს XI საუკუნის
თავზე მეორე სართულის კამაროვანი დამდეგი უნდა იყოს. მოგვიანებით (არა
(ჩანს, საცხოვრებელი) ოთახია, ესეც უგვიანეს XIII საუკუნისა) ეკლესიას მიაშენეს
უფრო გუმბათოვანი ხუროთმოძღვრების სამხრეთი და ჩრდილოეთი ეგვტერებიც.
კუთვნილებაა. სანაგირის ეკლესია ტაძარი მოხატულიც ყოფილა, თუმცა დღეს
გარედანაც თავისებურია. რიყის ქვით, მხატვრობის უმნიშვნელო ნაშთებიღა
აგურით და შირიმით ნაგები, იგი ბევრ იშვიათ შემოგვრჩა.

176
SANAGIRI
CHURCH
S
anagiri Mother of God Church, currently hidden
in thick woods and apparently once being the
main temple of the monastery abandoned long
time ago is located in a distance of 2-3km from the
village of Vazisubani. This construction is a very spe-
cific type of basilica – externally its design resembles
that of the domed church whilst from the interior one
can see the sequence of short and wide vaults with
unexpected extension of the interior just in front of
the sanctuary. A narthex, in general rather unusual for
Georgian basilicas looks even more surprising due to
the faceted room arranged on its first floor, supposedly
used for dwelling purposes. Evidently this detail is bor-
rowed from the arsenal of domed architecture.
Exterior of Sanagiri church also has several pecu-

liarities – being a mixture of cobble stone, gallstone
and brick, it offers lots of rare details – complicated
cornices for instance. Eastern Facade is the most
interesting in this regard. Three extended apses built
of consequential row of brick and stone reveal some
resemblance to the laying technique common for
the distant Byzantium. At the same time builders of
Sanagiri church do not follow the regularity, so char-
acteristic for the Byzantine art, just the opposite, they
offer totally different solution by framing the windows
with wide gallstone slabs. Just the profiles of those
facing slabs indicate the exact time of the church con-
struction that should have taken place sometime in the
very beginning of XI-th century. In later times, particu-
larly in XIII c. the latest southern and northern chapels
were attached to the church. Originally the interior was
adorned with wall painting, currently represented only
by couple of sections with the negligible artistic value.

178
56 kaxeTi‫ ׀‬KAKHETI
vaCnaZianis
yvelawminda
ს
ოფელ კალაურიდან 7-8 კმ-ის მანძილზე, წაგრძელებული ნავია, რომლის ცენტრშიაც
ტყიან ფერდობზე, განლაგებულია აღმართულია გრძივი კედლების შვერილებზე
ძველი მონასტერი, რომელზედაც დაყრდნობილი გუმბათი. ამ ძირითადი
ისტორიიდან არაფერი ვიცით, მაგრამ თავად ნაწილის გარშემო მოთავსებულია
ნაგებობანი მის მნიშვნელობაზე მეტყველებს. გარშემოსასვლელი, (მეორე სართულზე
აქ მთელი რიგი შენობების ნანგრევებია პატრონიკეა), აღმოსავლეთ ბოლოებში
(სატრაპეზო, დიდი „სამეკლესიიანი ტრიკონქის სახის პასტოფორიუმები და
ბაზილიკის” ტიპის ტაძრის აღმოსავლეთი ამრიგად, მიიღება კომპოზიცია, რომელიც
ნაწილი და ა.შ.), მათ შორის კი გამოირჩევა ნებას გვაძლევს, ტაძარი საქართველოში
გუმბათიანი ტაძარი, რომელსაც „ვაჩნაძიანის ცნობილი ტიპის – „სამეკლესიიანი
ყველაწმინდის” სახელით ვიცნობთ. ბაზილიკის” – თავისებურ გადამუშავებად
მივიჩნიოთ.
ეს ეკლესია IX საუკუნისაა და შუა
საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრების ძალზე შთამბეჭდავია ტაძრის ინტერიერი
ე.წ. „გარდამავალი ხანის” შესანიშნავი – მისი პროპორციები თუ განათების
ნაწარმოებია. მისი კომპოზიცია განაწილება თან სიგრძივობას უსვამს
იმდენად თავისებურია, რომ მას არც ხაზს, თან ზესწრაფვას, რაც იშვიათი
უშუალო წინამორბედი ეძებნება და არც დამუხტულობის შთაბეჭდილებას ჰქმნის.
გამგრძელებელი. ტაძრის ძირითადი სულ უბრალო მასალებით – ნატეხი ქვით,
ნაწილი გეგმით კუპელჰალეს ტიპს ფოროვანი ტრავერტინით (ქართულად
მიეკუთვნება, ე.ი. მისი ძირითადი მოცულობა - „შირიმი”) და აგურით, ოსტატი ძერწავს

მასებს და ისეთი მკაფიობითა და სიზუსტით გამოჰყოფს ყველა ფორმას (კუთხეები, თაღები, კამარები და ა.შ.), რომ
ტექნიკური ელემენტებიც კი ესთეტიკურ ღირებულებას იძენს.
ტაძარი შედარებით სრულადაა მოღწეული – ზოგიერთი ჩაქცეული გადახურვის გარდა, დაკარგულია მხოლოდ
გარშემოსავლელის დასავლეთი მონაკვეთი, რომელიც XV საუკუნეში მთლიანადაა გადაკეთებული. მაშინდელივეა
გუმბათის კედლის გარე მოპირკეთებაც და ახლა უკვე თითქმის მთლიანად გამქრალი მხატვრობაც.

VACHNADZIANI
KVELATSMINDA
A
n ancient monastery located some 7-8 km away from the village of
Kalauri on the woody slopes, should once have been an important
centre of spiritual life. This conclusion is supported by a large number
of buildings, currently in ruins (a refectory, eastern part of a large tree-nave
basilica, etc), however, all known sources and manuscripts say nothing in
their regard. A domed church known as “Vachnadziani Kvelatsminda (All
Saints)” is the most outstanding construction of the monastery complex.
This church dated back to IX c is one of the most brilliant representatives of

so called “Transitional Period” in the history of Georgian architecture, with
compositional elements as distinct and singular, that neither direct predeces-
sors nor descendants of the church can be found throughout the country. The
construction has got thc cuppel-halle layout, with most of its space enveloped
by an elongated nave with a dome in its centre rested upon the protuber-
ances of longitudinal walls. This main part of the construction is encircled with
the ambulatory that has got a gallery. Tri-conch type pastophoriums are ar-
ranged at eastern endings of the gallery, so that this building can be consid-
ered as a transformed and revised type of three-nave basilica.
The church has got very impressive interior where proportions and distribu-
tion of light emphasizing both its oblong shape and sublimity, creating the
impression of the utmost charge and energy. Due to creative use of the mix of
simplest construction material – rubble stone, porous gallstone and brick the
architect builds the body of the structure and sharply and exactly highlights
all of the forms (corners, vaults, arches etc.), so that even its purely technical
elements have gained esthetic value.
The church is relatively well preserved – only some sections of roofing con-
struction are missing coupled with western section of the ambulatory, almost
totally reconstructed in XV c. Facing of the dome barrel is of the same period
as well as the wall painting in the interior, that is currently diminished to the
negligible state.

182
akuras
`mama-daviTi~
ა კურას „მამა-დავითი” – წმ. დავით
გარეჯელის სახელობის მონასტერი,
ამავე სახელწოდების სოფლიდან 1,5
კილომეტრითაა დაცილებული. ეს ქვით
შესამკობად მხატვრობაც არის გამოყენებული
– საკურთხეველისავე კედელზე შერჩენილია
მეტად უჩვეულო მხატვრობის ნაწილი –
მედალიონები ადამიანების თავებით. მათ
და აგურით ნაგები მეტად თავისებური შუაში ქრისტე-ჭეშმარიტი მზე უნდა იყოს
ბაზილიკაა. აქ მხოლოდ ერთი წყვილი წარმოდგენილი.
ბურჯია (ე.ი. ნავებს შორის აქეთ-იქით ორ-
ორი თაღი) და რაც მთავარია, ჩრდილოეთი მოხატულობის ნაშთი ეკლესიის შიგნითაც
ნავი ორ კედლით გატიხრულ კამაროვან ჩანს – დასავლეთ კედელზე XIV-XV საუკუნეთა
უბედაა დაყოფილი. ამგვარი გეგმარების, მხატვრობის მოზრდილი ფრაგმენტები
განათების განაწილებისა და შუა ნავის განირჩევა. ხუროთმოძღვრების თვისებებით
სიმაღლის გამო ეკლესიის სივრცე ერთიან აკურის ეკლესია IX საუკუნისა უნდა იყოს.
დარბაზად გამოიყურება, რომელსაც ორსავ შესაძლებელია, ეს იყოს წმ. ილარიონ
მხარეს თაღ-კამაროვანი შეღრმავებანი ქართველის მიერ აშენებული მონასტერი,
ახლავს. მეტად თავისებური ხერხებისთვის სადაც მისი დედა და და დასახლდნენ.
მიუმართავს აკურელ ხუროთმოძღვარს ძველი საბუთები მონასტრის შესახებ არ
ფასადთა შესამკობადაც – განივ ფასადებზე გვაქვს, მაგრამ ვიცით, რომ XVI საუკუნეში
მაღალი შეღრმავებანია მოწყობილი, აქ დედათა მონასტერი ყოფილა, რომელიც
აღმოსავლეთს კი, წვრილი ლილვებით გარეჯის მრავალმთას ეკუთვნოდა და
გამოყვანილი თაღებიც ამკობს – ეს წინა რომელსაც კახეთის მეფე-დიდებულები
სახეა მომდევნო საუკუნეებში გავრცელებული მფარველობდნენ.
საფასადო თაღნარებისა. ფასადების
AKURA “MAMADAVITI”
“M amadaviti” church built in the name
of St. David, the founder of Gareji
Monastery is located some 1.5 km
from the village of Akura. This structure built
pattern in the centuries to come. Even painting
is incorporated in the façade adornment – very
unusual images are partially preserved on the
sanctuary wall – medallions with heads of some
of brickwork and stonework mixture is highly men and the imige of Christ the True Sun and
specific type of basilica. Only one pair of col- Illuminator of the Universe between them.
umns is erected there (hence the structure has
got two arches between the naves at each side) Couple of rather large remains of XIV-XV cc
and what is the most important, a partition is wall painting are noticeable on the western wall
arranged in the northern nave that splits it into of the church interior.
two arched bays. Due to that kind of design,
distribution of light and height of the central Several architectural peculiarities indicate that
nave, the whole of the interior looks as if it were Akura church was built in IX c. Quite possible
one grand hall with vaulted and arched deepen- the church has even been built by St. Illarion
ing on both sides. The architect of Akura church the Georgian, where his mother and sister
shows high level of creativity when adorning the found safe shelter. No ancient document has
exterior of the construction – rather high cavi- been preserved regarding the church, but being
ties are arranged within the longitudinal walls under the patronage of Kakhetian Kings and
whilst the eastern façade is decorated with nobility it is absolutely positive that a nunnery
arches outlined by some narrow rods – consti- had been functioning there throughout the XVI
tuting the earliest type of the façade arcades, c. as a section and subsidiary of Gareji Mra-
that would become so popular decoration valmta Momastery.

185
186
Zveli
SuamTa
ძ
ველი შუამთა კახეთში მდებარეობს, მცხეთის წმ. ჯვართან შედარებით აფსიდებისა
თელავიდან შვიდიოდე კილომეტრის და ბემების სიღრმე შემცირებულია, რის
მოშორებით. ხუროთმოძღვრული გამოც მთელი შენობის ფართობისა
ანსამბლი ტყეშია განლაგებული, და მასების მიმართ გუმბათის ყელის
განმარტოებულ ადგილას. იგი სამ ეკლესიას მნიშვნელობა გაზრდილია. კუთხის ოთახებს
შეიცავს: უძველესი მათ შორის არის V მარტივი ოთხკუთხა მოხაზულობა აქვს და
საუკუნის პატარა ეკლესია, რომელიც არა ჯვრისებრი, როგორც მცხეთაში. აგრეთვე
საქართველოში ბაზილიკური თემის VII საუკუნეს მიეკუთვნება მცირე გუმბათოვანი
დამუშავების ერთ-ერთ პირვეულ საფეხურს ეკლესიაც, რომელიც შუამთის სამონასტრო
გვიჩვენებს. სივრცე არქიტექტურული ტიპის კომპლექსის მესამე ნაგებობაა. ამ
შესაბამისად არ არის დაგრძელებული მინიატურული ეკლესიის გეგმის საფუძველი
აღმოსავლეთ-დასავლეთ ღერძის ისეთივეა, როგორიც ჯვარისა და მისი ტიპის
გასწვრივ. ნავები ერთმანეთისაგან ბოძებზე ძეგლებისა, ე.ი. შუა კვადრატს ოთხივე
დაყრდნობილი თაღებითაა გაყოფილი, მხრიდან აფსიდები აკრავს, არის კუთხის
მაგრამ თაღი ორიოდეა, ხოლო მათი ნიშებიც, მაგრამ აღარ არის კუთხის ოთახები,
მალების სიგანე უბრალო კარის სიგანეს რომელთა არსებობითაც იყო გამოწვეული
არ აღემატება, რის გამოც შუა ნავი მაღალ ამ ნიშების მოწყობა, ისინი სივრცის
დარბაზად ჩანს, გვერდითი ნავები კი, დანაწევრებასღა ემსახურება. სამივე ეკლესია
დასავლეთით დერეფნით შეერთებულნი, რიყის ქვითაა ნაშენი და სარკმელთა მარტივი
ვიწრო გარშემოსავლელად. სამონასტრო წარბების გამოკლებით შეუმკობელი.
ანსამბლის მეორე ეკლესია მცხეთის ჯვრის ისინი მხოლოდ პროპორციებითა და
ტიპს მიეკუთვნება და VII საუკუნეშია აგებული. მოცულობებით ახდენს შთაბეჭდილებას.

188
OLD SHUAMTA
O
ld Shuamta Monastery is located in tire space of the building and its basic construc-
Kakheti, some 7 km from the town of tional segments. The corner rooms here have
Telavi. The architectural ensemble of simple quadrangular configuration in contrast to
three churches stands in a lonely woody area. that of Mtskheta monument, with cross-shaped
A small church dated back to V c AD - earli- outlines.
est of those three, is the prefect sample of the
very first attempts of construction of basilicas in The third church of the Old Shuamta Monastery
Georgia. Its space is not elongated towards the was also built in VII c. It is a small construction
east-west axes that would have been natural crowned with the dome. Its design basically
for that type of architecture, naves are divided duplicates essential segments of Mtskheta Holly
by a pair of arches rested on columns, with the Cross Monastery architecture and of other alike
width of the arch spans colliding with that of monuments – apses are arranged at all four
the entrance doors. Due to this the middle nave sides of the central square, corner niches are
is perceived as a high hall, while the lateral arranged as well, but corner rooms are missing
ones, connected by a doorway arranaed on the here, that in other similar monuments are re-
west are sooner the narrow ambulatories then garded to be the root cause for the arrangement
naves. of those niches. In this particular case they have
only one aim - division of the space. All three
Another church of the ensemble built in VII c is churches are built of cobble stone and are free
Mtskheta Holly Cross Monastery-type building, of any decoration but very simple „eyebrows”
but compared to the latter, depths of apses and above the windows. Well-tempered sizes and
bems are decreased here, thus emphasizing perfect proportions are the only merits of all
the importance of dome barrel against the en- three monuments of the Monastery.

190
axali
SuamTa
ა
ხალი შუამთა მდებარეობს თელავთან, პროპორციულად ძალზე აზიდული გუმბათით
ძველი შუამთიდან 2-3 კმ-ის მანძილზე. დასრულებული. ამის შედეგად, ეკლესია
მონასტრის ეკლესია აგებულია განსაკუთრებით დამახასიათებელ, ლამისაა
ღმრთისმშობლის შობის სახელზე. იგი „გოთურ” იერს იძენს.
განთავსებულია გაშლილ მოედანზე,
რომელსაც გარს ქვის გალავანი უვლის. ძირითადი სივრცის გარდა ეკლესიას ჰქონდა
იქვე მონასტრის სამრეკლო და რამდენიმე სამმხრივი გარშემოსავლელი, რომელიც
დამხმარე სათავსია შემორჩენილი. ახლა აღარ არსებობს.
ეკლესია XVI საუკუნის 40-იან წლებში
კახთა მეფის ლევანისა და მისი მეუღლის აგურით ნაგები ეკლესია გარედან
– დედოფალ თინათინის თაოსნობითაა წყობაში გამოყვანილი თაღებით და
აგებული. ამ უკანასკნელს, მემატიანეს დიდრონი ჯვრებით არის მორთული.
ცნობით, ყმაწვილქალობაში ნანახი შიგნით შემორჩენილია თანადროული
სიზმრის თანახმად აურჩევია მონასტრის მხატვრობის დიდი ნაწილი. სამრეკლოც
აგების ადგილი და შემდგომ, თავადაც იქ ტაძრის თანადროულია, მის მეორე
ყოფილა დაკრძალული. ახალი შუამთის სართულზე საცხოვრებელი სადგომია,
ეკლესია „ჩაწერილი ჯვრის” სახის ნაგებობას სადაც შემონაზვნებულ თინათინ დედოფალს
წარმოადგენს, გუმბათქვეშა ბურჯების ერთი, უცხოვრია. საბჭოთა ხანაში გაუქმებული ეს
დასავლეთი წყვილით. ძირითადი სივრცის მონასტერი ახლა კვლავ დედათა სავანე
ჯვრული ნაწილი ზომაზე მეტად მაღალია და გახდა.

192
NEW
SHUAMTA
N
ew Shuamta church of the Birth of Mother of
God is located close to Telavi, in a distance of
some 2-3 k from Old Shuamta Monastery. The
building is erected on the open plane surrounded by
the defensive wall. There are a bell tower and some
other auxiliary constructions beyond the wall... The
church was built in XVI c in times of the reign of King
of Kakheti Levan and his spouse – Queen Tinatin.
According to chronicles the Queen herself chose the
place for the future church that she had seen in a
dream as a child. Here she found her last shelter as
well.
New Shuamta church has the “recorded Cross”

configuration with one pair of columns arranged in
the western section of the interior. The cross-shaped
construction is crowned with a dome that has got
a deliberately high barrel gaining peculiarity to the
church and giving to it almost the Gothic appearance.
Initial building was provided with the ambulatory that

enveloped the main body from three sides Unfortu-
nately it is totally missing nowadays.
Exterior of the brickwork church is adorned with large

arches, and outlines of the cross and other decorative
elements all arranged by means of brick laying tech-
nique. The interior is adorned with contemporaneous
wall painting most of which is well preserved.
The bell-tower is contemporaneous to the church. Its

second floor had been used as the residential area
where Queen Tinatin spent her days after the admis-
sion to monastic vows. The monastery closed in So-
viet Times now hosts the nunnery reestablished here
after the fall of communism.

194
iyalTos
monasteri
ი
ყალთოს მონასტერი მდინარე ეკლესიას გარედან გამოყოფილი ოთხ
თურდოს ხევის, ალაზნის ველისგან ფრონტონიანი მკლავიც უნდა ჰქონოდა და
გამომყოფი სერის შემაღლებულ ყელზე ამოყვანილი გუმბათიც. ამდენად, ეს
ადგილასაა გაშენებული. მისი დაარსებაც, VI-VII საუკუნეთა გასაყარის გუმბათოვანი
ალავერდის ან არტოზანის (იგივე ხუროთმოძღვრების ნიმუშია. აღსანიშნავია
რუისპირის) წმ. შიოს მონასტერთა მსგავსად, წყობაში გვიან ჩატანებული რელიეფი
ერთ-ერთ 13 ასურელ მამათაგანს, წმ. – ალბათ VIII-IX საუკუნეებისა.შემდგომ
ზენონს უკავშირდება – ეს VI საუკუნის ხანას, უფრო IX საუკუნეს მიეკუთვნება
მეორე ნახევარში უნდა მომხდარიყო. მონასტრის მთავარი, „ღვთაებად” წოდებული
იმდროინდელი დღეს იყალთოს სავანეში ტაძარი. ეს „ჩაწერილი ჯვრის” ტიპის
წმ. სამების მომცრო ეკლესია თუა – ისიც ოთხბურჯიანი ნაგებობაა. რიყის ქვით
ძლიერ გადაკეთებული. რიყის ქვით ნაგები ნაგებს, მას გარდა მთავარი სადგომისა,
ეს ტაძარი დღეს ორქანობად გადახურული კიდევ სამად დაყოფილი ნართექსი აქვს,
შენობაა, დასავლეთიდან ორსართულიანი წინამძღვრის სადგომით ნართექსის თავზე
მინაშენით. შიგნით კი ჩანს მცხეთის წმ. და სამი დიდრონი კარიბჭე დასავლეთით,
ჯვრის მცირე ეკლესიის მსგავსი გეგმა, სამხრეთითა და ჩრდილოეთით
კედლების სისქეში ამოღებული მოკლე (სამხრეთსა და დასავლეთს ტრომპებზე
სამი მკლავითა და ძალზე ღრმა აფსიდით, გადაყვანილი პატარა გუმბათები ხურავს).
რომელშიც ორი დიდრონი, წრის 3/4 წმ. ზენონის საფლავზე აგებულმა ეკლესიამ
მოხაზულობის ნიშაა მოწყობილი. თავიდან ძირითადად შეინარჩუნა პირვანდელი

სახე (დამახასიათებელია თაღების უმრავლესობისა და აფსიდის გეგმის ნალისებურობა). მხოლოდ გუმბათი და
გუმბათქვეშა კონსტრუქციაა XIX საუკუნეში აგურით აღდგენილი, რამაც საკმაოდ შეცვალა ტაძრის იერი – თავიდან
გუმბათი ბევრად დაბალი უნდა ყოფილიყო და სავარაუდოა, ტრომპებზე დაბჯენილი. მონასტრის სამხრეთ ნაწილში
რიყის ქვით ნაგები, რამდენიმე დარბაზისაგან შემდგარი დანგრეული შენობა დგას, დიდრონი სარკმლებით,
ბუხრებით და ა.შ. ეს X-XII საუკუნეების (შესაძლოა რამდენიმე ფენის შემცველი) ნაგებობა სატრაპეზოა და მასთან
მიდგმული სასწავლებელი (აღმოსავლეთით დიდი დარბაზი) – აკადემია, სადაც, თქმულების თანახმად შოთა
რუსთაველს უსწავლია.

IKALTO
MONASTERY
I
kalto Monastery is constructed on the elevation of a small range that
divides Turdo river gorge and Alazani Velly. Like Alaverdi and Artozani
(Ruispiri) St. Shio monasteries, its foundation is also linked to the activi-
ties of one of the 13 Assyrian Fathers – St. Zenon; hence the monastery was
built in the second half of VI c. Only a small Holly Trinity church can, with the
considerable degree of relativity, be regarded as a construction survived from
the initial times, however it has got strong footprints of several rounds of later
reconstruction. This cobble-stone construction with a two storied attachment
from the west is covered with two-pitched roof. With three short shoulders
arranged almost in the thickness of walls, very deep apse with a pair of large
niches with the configuration of ¾ of circle the internal space of thr church
has got some resembles with Mtskheta Holly Cross Monastery minor temple.
Initially the church should have had a shoulder with four pediments, as well
as a dome rested on a barrel. Hence, the building in question is a sample of
architecture common for the turn of VI-VII cc but risings included in the facing
are of later times, apparently of VIII-IX cc.
The church known under the name of “Ghvtaeba” (Deity) is the main building
of the Monastery. Supposedly it was constructed in IX c. This cobblestone
building with typical “recorded cross” configuration has got four columns.
Besides the main hall it has got a narthex divided into three parts, a standing
platform for the abbot arranged above the narthex and three large porches
from the west, south and north (southern and western ones are crowned with
domes rested on tromps). The church built just over the tomb of St. Zeno has
basically survived without any considerable alterations (horse-shoe shape of
almost all of the arches and of the apse is characteristic). Only the dome and
sub-dome constructions were restored in XIX c, when brick was used as the
main construction material. This has changed the appearance of the church
to some extent - almost certainly the initial dome was much lower and appar-
ently it was rested on the tromps.
A large cobblestone building with several huge halls, fireplaces and windows
stands in ruins in the southern section of the monastery. This are the refec-
tory remains built in X-XII cc, that apparently has got several construction lay-
ers. A massive hall is attached to it from the west – a classroom of an ancient
Academy, according to a legend graduated by the greatest of Georgian poets
Shota Rustaveli.

198
kveteras
cixe
კ ვეტერას ციხე, ილტოს ხეობაში
მდებარეობს, ქედის თხემზე (თელავიდან
ციხის ასასვლელამდე 36 კმ-ია).
იგი ძველად ცნობილი, ძლიერი ციხე-
შექმნა. გაზარდა რა კუთხის ნიშების ზომები,
მან ტაძარი ტეტრაკონქიდან არსებითად
ვარსკვლავისებურად აქცია, ხოლო გარედან
და შიგნითაც ყველა კუთხეზე ლილვებისა
ქალაქი ყოფილა, მაგრამ საეკლესიო და იმპოსტების მოთავსებამ, მათმა
ხუროთმოძღვრების თვალსაზრისით აქ ერთმანეთზე და ერთმანეთში გადაწვნა-
ციხის ციტადელის შირიმით ნაგები, პატარა ჩაწვნამ თუ „გაყრამ”, კუთხეებში მომცრო
გუმბათიანი ეკლესიაა საყურადღებო. ეს ტრომპების კუთხეთა გადმოკიდებამ, იმგვარი
უთუოდ შიდა-ციხის ანდა კარის ეკლესიაა. მის დინამიკურობა მოგვცა, რომელმაც ადრეული
დასავლეთით ორსართულიანი, ალბათ მისი არქიტექტურის სიმეტრიულობა და სიმშვიდის
თანადროული სასახლეც დგას. ეკლესიის ნიშანწყალიც გააქრო. იშვიათად მოხდენილი,
მშენებელს ნიმუშად ძველი შუამთის ამ სიტყვის თითქმის პირდაპირი აზრით
მონასტრის მცირე ეკლესია უნდა ჰქონოდა „მოდელირებული,” „ნაძერწი”, ფერითაც
– ტეტრაკონქი კუთხეებში ჩადგმული ვიწრო გაცოცხლებული – მოყვითალო შირიმს აქ
ნიშებით. მაგრამ X საუკუნის ხელოვანმა ლურჯად მოჭიქული კრამიტია შეხამებული.
გეგმის ოდნავი ცვლილებითა და სხვაგვარი ეს ეკლესია უდაოდ ქართული არქიტექტურის
დამუშავებით სრულებით თავისებური რამ ერთ-ერთი ყველაზე წარმტაცი ქმნილებაა.

200
KVETERA
FORTRESS
K
vetera Fortrerss is located in Ilto gorge, on top
of the range, in a distance of some 36 km from
the sity of Telavi. Heaving been a central point
of once large and well-fortified settlement, it is a rather
interesting monument, but from the point of the church
architecture a small domed gallstone church erected
within its citadel is the most noteworthy construction
of the area. By all means it is aither a citadel or a
family church. Two-storied palace, apparently con-
temporaneous to the church stands westward of it.
During the construction of this particular monument
a designer apparantly have followed a sample – the
small church of Old Shuamta Monastery – a building
with the tetraconch configuration and narrow niches at
the corners. But a skillful master of X century slightly
changed the layout and by means of its moderate
alteration has created a very distinguished monument.
Through enlargement of corner niches tertaconch
configuration of the church has been substituted to a
star-shaped layout. Strong impression of motion and
dynamics is created by the arrangement of shafts and
imposts in every internal and external corner, their in-
terweave coupled with the arrargement of tromps with
hanging out corners. All thies elements have totally
diminised any trace of tranquility and proportionality
so common for the monuments built at early stages
of architectural development. With almost no another
equally beautiful monument alike, this almost literally
“modeled” construction gives an impression of being
alive due to perfectly selected colors – yellowish of
gallstone is combined with the navy-blue glaze of the
tile – undoubtedly making this church one of the most
attractive monuments of Georgian architecture.

202
alaverdis
taZari
ა ლავერდის საკათედრო ტაძარი
კახეთში, თელავიდან 18 კმ-ის
დაშორებით მდინარე ალაზნის
მარცხენა ნაპირზე მდებარეობს. მისი
შეჩვეულ ადგილზე განემტკიცებინა ახალი
სარწმუნოება.
ალავერდის ხუროთმოძღვრულ ანსამბლში

ატყორცნილი სილუეტი მახვილად აიზიდება სხვადასხვა დროის და დანიშნულების
თუშეთის მთებით მორკალულ ალაზნის ნაგებობებია: პალატი, ფეიქარ-ხანის
გრანდიოზულ ველზე. ტაძარი წმ. გიორგის სასახლე, სატრაპეზო, ჯარისკაცთა სადგომი,
სახელობისაა, XI საუკუნის I მეოთხედში მარანი, გალავნის გარეთ არის აბანო და სხვ.
ქვეყნის დიდი აღმავლობის, ასე ვთქვათ, ტაძრის გეგმის საფუძველი ტრიკონქია,
„დიდი კათედრალების” ხანაშია აგებული, ე.ი. ჯვრის სამი მკლავი, ნახევარწრიული
მანამდე არსებული ეკლესიის ადგილზე, აფსიდებით მთავრდება, მეოთხე
რომელიც VI საუკუნეში ყოფილა აგებული დასავლეთისა წაგრძელებული
წმ. იოსებ ალავერდელის მიერ. იოსები 13 სწორკუთხედის ფორმისაა. ამ მხარეს
ასურელი მისიონერის ჯგუფს ეკუთვნოდა. მეორე იარუსის დონეზე პატრონიკეა
მაშინ ეს ადგილი უდაბური ტყეებით იყო მოწყობილი. სამივე აფსიდა გარე
დაფარული. ფიქრობენ, რომ აქ ძველთაგანვე კედლების სწორკუთხედის ფარგლებშია
იყო წარმართული სამლოცველო და მოქცეული. ფართო კარ-სარკმლებიდან
ქრისტიანულმა ეკლესიამ საგანგებოდ აირჩია უხვად განათებული, ღონივრად აზიდული
ეს ადგილი, რათა მლოცველთათვის უკვე ინტერიერი, მართლაც რომ „ცად

204
ატყორცნილი”, ერთ-ერთი ყველაზე გრანდიოზულია
საქართველოში. დასავლეთიდან, სამხრეთიდან
და ჩრდილოეთიდან ტაძარს გალერეა-
კარიბჭეები ჰქონდა. XIX საუკუნეში ჩრდილოეთი
და სამხრეთი გალერეები დაანგრიეს. ამავე
დროს, საქართველოს რუსეთთან შეერთების
შემდეგ ტაძარი შიგნითაც და გარეთაც შელესეს
და შეათეთრეს, საკურთხეველში უზარმაზარი
იკონოსტასი აღმართეს, რომელიც საკურთხეველს
ძირითადი სივრცისაგან თიშავდა (ახლა
იკონოსტასი მოხსნილია).
ტაძრის ფასადების მორთულობა შედარებით

ძუნწია, რაც კახეთის არქიტექტურის თავისებურებაა.
უზარმაზარი კედლების ფართო ზედაპირები,
ძირითადად თაღებით და აღმოსავლეთი
ფასადის ნიშებით დანაწევრებული სიბრტყეები,
სადაც ჩუქურთმა აქა-იქ თუ ჩანს, ხელს უწყობს
დიდებულების შთაბეჭდილებას.
შენობა არაერთხელ შეუკეთებიათ. გუმბათქვეშა

თაღები და გუმბათის ყელი აგურისაა და
XV საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში კახთა
მეფის ალექსანდრესა და ანა დედოფლის
მიერ ხელმეორედაა აშენებული. უდაოა, რომ
ახლანდელი გუმბათის ყელი თავისი სიდიდითა
და პროპორციებით, მიახლოებით შეესატყვისება
თავდაპირველს. მეორე დიდი შეკეთება XVIII
საუკუნეში მოხდა, მიწისძვრის შემდეგ, ერეკლე II-ის
დედის, თამარ დედოფლის თაოსნობით.
1966 წელს ტაძრის კედლების გაწმენდის შედეგად

ინტერიერში მხატვრობის რამდენიმე ფენა
გამოვლინდა: XI და XV-XVII საუკუნეებისა; 1980-იან
წლებში მოიხსნა ფასადების შელესილობა. ტაძრის
თანმხლებ ნაგებობათაგან ყველაზე საყურადღებო
ეპისკოპოსის სასახლეა, მის სამხრეთით
მდებარე გალავანში ჩართული. ის ბევრჯერ
გადაუკეთებიათ, მაგრამ პირველ სართულზე
შიგნით ხელუხლებლადაა დარჩენილი XVI საუკუნის
სატრაპეზო, ისლამური ხუროთმოძღვრებიდან
ნასესხები მოტივებით დამუშავებული კამარებით.

ALAVERDI CATHEDRAL
A
laverdi Cathedral is located in Kakheti, annexation of Georgia by Russia both interior
on the left bank of Alazani River, in a and exterior of the church were plastered and
distance of 18 km from the city of Telavi. whitewashed, a huge iconostases was erected
With its upright outlines it is easily noticeable in the sanctuary dividing it from the rest of the
on the marvelous background of Alazani valley, internal space (currently the iconostases is
encircled by gorgeous mountains of Tusheti. removed).
The monument was built in the first quarter of
XI c, in times of so called Great Cathedrals, Decoration of facades is relatively restrained
during the rapid risie and development of the that is common for Kakhetian region. Wide
country. This temple has been erected instead surfaces of huge walls are basically adorned
of the earlier one, built in VI century by St. with arches and niches within the eastern wall.
Joseph Alaverdeli, one of the thirteen Assyrian Some rare fretwork only underline splendor of
Fathers. According to some assumptions this the construction.
place, then covered with virgin forests, ap-
perently had been the point of worship of the The temple has been restored for several
pagans and the Church deliberately choose it times. All sub-dome vaults and the dome barrel
for the purposes of facilitation of conversion of made of brick were re-built in the last quarter of
the locals already used to worshipping here, XV c during the reign of King Alexander and
into the new faith. Queen Ann. No doubt the reconstructed dome
has most closely replicated the shape of the
Constructions that make the entire Alaverdi original one. Another grand reconstruction initi-
ensemble are of various periods and destina- ated by Queen Tamar, mother of King Erekle II,
tion. They are as follows: a chamber, palace carried out in XVIII c was aimed at remediation
of Peikhar-Khan, refectory, military barracks, of affects of strong earthquake.
a vine caller, a bathhouse outside the defen-
sive wall and others. The chathedral has got While cleaning the interior walls in 1966, sev-
tri-conch configuration, what means that it is eral layers of wall painting were revealed. The
a cross-shaped structure. Three arms of the earliest is contemporaneous of the temple itself
cross are ended by semi-circular apces and the and is dated back to XI c. Later samples were
forth one is slightly alongated and rectangular apparently performed in XV-XVII cc. Plaster
in shape with a gallery arranged therein. All and whitewash were removed from the exterior
three apses do not exceed the area of rect- in 80-ies of the last century.
angle of the external walls. Well illuminated
through wide doors and windows, with strongly The bishop’s residence-palace is the most sig-
elevated interior the church is almost literally nificant of all other constructions of the ensem-
reaches the heavens and is one of the most ble. From south it is attached to the defense
majestic temples in Georgia. Three gallery-like wall. Its ground floor is the most interesting part
porches were attached to the main body of the of this repeatedly reconstructed building, be-
construction from the west, south and north. cause of XVI c refectory preserved almost un-
Two of them – northern and southern ones touched, with the arches adorned by decorative
were destroyed in XIX c. At the same time, after patterns borrowed from Islamic architecture.

207
208
nekresi
ნ
ეკრესის მონასტერი სოფელ საქართველოში გაბატონებულ მაზდეან
ყვარლიდან 8 კმ-ის მოშორებითაა სპარსთა პირისპირ ცეცხლის თაყვანისცემის
განლაგებული. იგი მაღალი მთის წინააღმდეგ გამოდიოდა. XVIII საუკუნეში
კონცხიდან გადაჰყურებს ალაზნის ველს აქ მოღვაწეობდა ცნობილი მწიგნობარი,
და მისი ნაგებობები თვალს შორიდანვე ჩინებული მქადაგებელი ამბროსი
ხვდება. მთის ძირში ჩვენი წელთაღრიცხვის ნეკრესელი, რომლის ქადაგებანი ქართული
საწყის საუკუნეებში დიდი ქალაქი ყოფილა, ჰომილეტიკის საუკეთესო ნიმუშთაგანია.
რომლის შესახებაც ჯერჯერობით ძალზე
ცოტა რამ ვიცით – მისი გათხრები ჯერ ნეკრესის მონასტერში მთელი რიგი
არ დასრულებულა და მიკვლეული – საყურადღებო, სხვადასხვა დროს
ძალზე საყურადღებო შენობათა ნაშთები, აშენებული ნაგებობებია შემონახული.
(ქრისტიანული ბაზილიკა, წარმართული მათგან უძველესი – IV საუკუნის, სულ
ხანის ტაძარი თუ სასახლე) ჯერაც არაა გვიანი V საუკუნის დამდეგის უნდა იყოს;
საბოლოოდ დათარიღებული. ნეკრესში მომცრო, უთლელი ქვით ამოყვანილი
საეპისკოპოსო კათედრაც ადრიდანვე ნაგებობა, რომელიც კომპლექსის ზედა
არსებობდა ვიდრე XVIII საუკუნის ნაწილში დგას. თავდაპირველად იგი სამი
ბოლომდე. აქაურ მღვდელმთავრებს ნაწილისაგან შედგებოდა – შუა არე მაღალი
შორის გამოირჩევა VI საუკუნის მოღვაწე, და ვიწროა, ვიწრო და მაღალი აფსიდით,
წმინდანად შერაცხული აბიბოსი – 13 ასურელ კიდურები კი უფრო ფართო და დაბალია,
მამათაგან ერთ-ერთი. იგი მოწამებრივად გარეთკენ სამმხრივ ნალისებრ თაღებით
აღესრულა, რადგან იმჟამად აღმოსავლეთ გახსნილი. გარედან ეს უჩვეულო ნაგებობა

(მის ქვემოთ კიდევ კრიპტაა მოქცეული) ქვემოთ დგას, ფერდობის გავაკებაზე.
ბაზილიკურ სილუეტს იძლევა, თუმცა მისი ეს გუმბათიანი ეკლესიაა, რომელიც
სტრუქტურა სრულებით სხვაა. ასეთი რამ კვადრატულ, გუმბათით დასრულებულ
მხოლოდ ქრისტიანობის პირველ ხანებშია შვერილაფსიდიან სივრცეს წარმოადგენს,
წარმოსადგენი, როდესაც მუშავდებოდა მასზე სამმხრივ შემოყოლებული, თაღებით
მღვდელმსახურების და სატაძრო გახსნილი გარშემოსავლელით. გუმბათი
არქიტექტურის ნორმები. დასავლეთით ტრომპებს, აღმოსავლეთით
კი ჰორიზონტალურად გადებულ ქვებს
ამ მცირე ეკლესიის აღმოსავლეთით VI- ეფუძნება. ვერტიკალური პროპორციებითა
VII საუკუნეთა მიჯნის ღმრთისმშობლის და გუმბათის მამკობი ვიწრო ბრტყელი
სახელობის ტაძარი დგას. ნატეხი და რიყის ნიშებით ხაზგასმული მთავარი მოცულობა
ქვით ნაგები, იგი ე.წ. „სამეკლესიიანი აქ თამამადაა შეპირისპირებული
ბაზილიკის” ტიპისაა. ნეკრესის მთავარი ჰორიზონტალურად გაშლილ გალერეას.
ეკლესია მთავარი დარბაზის, მისი აფსიდის ეს ეკლესია IX საუკუნისა
მიმდებარე აღმოსავლეთი ოთახებისა და უნდა იყოს.
დასავლეთით დერეფნით შეერთებული
სამხრეთი და ჩრდილოეთი მოგრძო ამავ ეპოქისა ჩანს სხვა სამონასტრო
სადგომებისგან შედგება. სხვათაგან შუა ნაგებობანი (მაგ., გუმბათიანი ეკლესიის
დარბაზი მკვეთრად გამოიყოფა – იგი სიახლოვეს მდგომი სატრაპეზო),
მაღალია, ვრცელი, უკეთ განათებულიც. მისი რომელთა შორის გამოირჩევა მთავარი
დასავლეთი კედელი გარედანაც მორთულია, ტაძრის გვერდით, ფერდობის პირზე
აქ ბრტყელ ნიშაში წყობით დიდი ჯვარია დაყენებული ორსართულიანი სასახლე.
გამოსახული. XVI საუკუნეში ტაძარი მოხატეს განსაკუთრებით შთამბეჭდავია მისი ზედა
კიდეც კახეთის მეფის ლეონის დაკვეთით, სართულის უშველებელი, ნალისებრი
რომელიც თავისი მეუღლითურთ ეკლესიის თაღებით თითქმის მთლიანად გახსნილი
სამხრეთ კედელზეა გამოსახული; დღეს დარბაზი, რომელიც შორეულად
მხატვრობა ძალზე შელახულია. შუასაუკუნოვანი გერმანიის სასახლეებს
მოაგონებს კაცს. ეს ნაგებობა IX-X
მონასტრის მესამე საყურადღებო ეკლესია საუკუნეებით თარიღდება, მოგვიანებით
(არის კიდევ პაწია, ხუროთმოძღვრულად კი (ალბათ, XVII საუკუნეში) მასში მაღალი
უმნიშვნელო სამლოცველოებიც) ცოტათი სათვალთვალო კოშკი ჩადგეს.
210
211
212
NEKRESI MONASTERY
N
ekresi Monastery is located close to the VI-VII cc. stands westward of this small church.
sity of Kvareli. Standing on top of a high It is a three-church basilica – type construction
hill, it dominates Alazani Valley and the is built of cobblestone and rubble stone mixture.
whole complex is easily noticeable from a dis- This main church of the monastery has got a
tance. A rather large city had existed at the foot central hall, an apse, eastern rooms deteched
of a hill at the outset of the new age. Not much to the apse and elongated rooms grouped on
is known in its regard yet. Excavations are still south and north of the central hall and con-
in progress, and remains of several important nected by western doorway. Central hall is the
ancient buildings – of an early Christian basilica most distinguished of all other rooms because
and pagan temple or palace were revealed, but of its height, width and much better illumina-
they have not yet been dated finally. From the tion. Exterior of its western wall is adorned – a
very date of its foundation till the end of XVIII huge cross is outlined within a flat niche by
c Nekresi Monastery had been the the centre means of laying technique. In XVI c, during the
of the episcopate. The most outstanding figure reign of King Leon and according to his orders
of local clergy was father Abybos of VI c AD, the temple was adorned with wall painting. The
one of the 13 Assyrian Fathers, canonized for sovereign and his spouse are depicted on the
his martyrdom for Christianity. He propoagated southern wall of the interior. Currently the wall
against the official confession of the Sas- painting is in rather bad repair.
sanid Persia – Worship of Fire, cultivated by The third significant church of the monastery,
Persians, who dominated western Georgia by besides several small chapels with negligible
those times. Another well known spiritual leader architectural value, is erected slightly lower, on
was Father Ambrosi Nekreseli, highly educated the place where the slope turns into a plain.
man of XVIII c and skillful orator, whose preach- This is a domed construction with square con-
ers are outspending samples of Georgian figuration and extended apse. The ambulatory
homiletics. opened by means of arches encircles the build-
Several buildings of different epochs are ing from three sides. Western part of the dome
preserved in Nekresi Monastery, each heaving rests upon tromps, while its eastern section is
particular significance. The earliest of them, ap- supported by horizontally arranged stones. The
parently constructed in IV c AD or at the begin- church with highly proportionate vertical main
ning of V c the latest- is a small, rough stone- space and narrow and shallow niches used as
work church that stands on the upper section decoration pattern of the dome, boldly contrasts
of the complex. Originally the church consisted horizontally stretched gallery. Supposedly this
of three parts – high and narrow middle section church should be of IX c. as are several other
with the apse of the same configuration and structures of the monastery (a refectory for in-
wider and lower extreme sections externally stance, that stands close to the domed church)
opened through three-sided horseshoe-shaped the most outstanding of which is a two-storied
vaults. External outline of this uncommon con- palace built next to the main church at the very
struction (with an undercroft arranged beneath) edge of the slope. A grand hall on the first floor
resembles a basilica, although its structure is almost totally open by the huge horseshoe–
totally different. That kind of situation could only shaped arches is the most impressive part of
have existed on the earliest stages of spread this building, heaving some resemblance with
of Christianity, when the basics of liturgy and German medieval palaces. This building is
church architecture were at their initial stage of dated back to IX-X cc. In later times, most likely
development. in XVII c a tall observation tower was erected in
Mother of God temple constructed at the turn of its middle.

სამცხე-ჯავახეთი
SAMTSKHE-JAVAKHETI
216
qvabisxevi
ქ ვაბისხევის პატარა ნამონასტრალი
მტკვრის ხეობაში მარცხნიდან
შემავალ პატარა ხევის სიღრმეში
ამოშვერილ კლდოვან შემაღლებაზე
სამკაული – სამი ჯვარი მედალიონებში –
არის თეთრი თლილი ქვისგან შესრულებული.
აღმოსავლეთი სარკმელი მოურთველია,
რადგან ფერდობს ადგება. სამხრეთი
დგას (აქედან ქ. ბორჯომამდე ოციოდე ნავის აღმოსავლეთ ბოლოში გამოყოფილ
კილომეტრია). სამონასტრო ეკლესია, სამლოცველოში მხატვრობის ნაშთებია (XIII
დღეს „მარიამწმინდად” წოდებული (ე.ი. საუკუნისაა, მასში შეყვანილია საერო პირთა
ღმრთისმშობლის სახელობისა) პატარა – ვინმე შოთასა და იას პორტრეტები). ტყის
ბაზილიკაა, ნავების გამყოფი ერთი წყვილი გულში მდგომი ეს სადა ნაგებობა კარგად
სვეტით. ეკლესია ნატეხი ქვითაა ნაშენი, გვაგრძნობინებს IX საუკუნის ასკეტურ
მხოლოდ სვეტები, მათზე გადაყვანილი სავანეთა სულისკვეთება-განწყობილებას.
თაღები და დასავლეთი სარკმლის სადა
samcxe-javaxeTi ‫ ׀‬SAMTSKHE-JAVAKHETI 217

218
KVABISKHEVI
T
he remains of Kvabiskhevi monastery
stand on top of the rocky elevation in a
depth of a small gorge that joins the Kura
Gorge from the left. The monument is located
in a distance of some 20 km from to the city of
Borjomi. This church currently called “Mariamts-
minda” (St. Marry) is a small basilica with one
pair of columns dividing the naves. The con-
struction is mostly build of rubble stone. Only
columns, arches rested on them and simple
decoration of western window – three crosses
within the medallions are made of white hewn
stone. Eastern window is free of decoration be-
cause it faces the slope. Several traces of XIII
c wall painting (with portraits of laymen – some-
one Shota and Ia) are still noticeable in the cha-
pel arranged within the eastern end of southern
nave. This simple construction that stands in the
middle of the forest eloquently reveals the spirit
and mood of IX c ascetic monasteries.

220
xviliSas
eklesia
ს
ოფელ ასპინძის ბოლოში, შარაგზის პროპორციები, შვერილი პილასტრების
პირზე დგას მომცრო ტაძარი, რომელიც პლასტიკა, მთლიანი სიმკაცრის და
ხვილიშას ეკლესიის სახელითაა მორთვის სურვილის თავისებური შეხამება
ცნობილი. ესაა ცალნავიანი ეკლესია მცირე ჩინებულად წარმოგვიჩენს VIII-IX საუკუნეების
ჩრდილო-აღმოსავლეთი მინაშენით. იგი (უფრო IX საუკუნის) სამხრეთ-ქართული
ბაზალტის უთლელი ბლოკებითაა ნაგები. ხუროთმოძღვრების ჯავახური სკოლის
მხოლოდ სარკმელთა თავსართები, თავისებურებას. ეკლესიამ ჩვენამდე კამარის
კუთხეები, შიგნით კონსტრუქციული გარეშე მოაღწია. კედლების მორღვეული
ნაწილები, პილასტრები და ა.შ. არის ზედა ნაწილებითურთ იგი 1970-იან წლებში
გამოყვანილი თლილი ფილებით. მარტივი იქნა აღდგენილი.
სახეებით მორთული წარბები, შემაღლებული

KHVILISHA CHURCH
A
small temple known as Kvilishi church stands at the edge of the road, on the outskirts of Aspindza village.
It is a single nave construction with a small north-eastern attachment. The building is made of rough
basalt blocks, however upper sections of window frame, corners, several constructional elements in the
interior, pilasters and other parts are made of hewn slabs. Simply decorated window eyebrows, raised propor-
tions, plasticity of the extended pilasters, peculiar blend of overall austerity of the construction with the desire
of its decoration makes the monument the perfect sample of VIII-IX cc (more likely of IX c) Javakheti school of
south Georgian architecture. The church had survived with missing vault and wall upper sections, rebuilt in 70-
ies of XX century.
222 samcxe-javaxeTi ‫ ׀‬SAMTSKHE-JAVAKHETI

223
224
wundis
taZari
ვ არძიის მისადგომებთან, მტკვრის
ახლოს ამოშვერილ კლდოვან ბორცვზე
მოზრდილი ცალნავიანი ეკლესიაა
აღმართული – ეს წუნდის ტაძარია. ქართული
აყოლებულ ლილვებზე ამოზრდილი მტევნები
და სხვ., შესაძლოა უფრო მოგვიანოც იყოს,
მაგრამ ისევ და ისევ XIII საუკუნისა.
მატიანეების მიხედვით წუნდა ძველად, ჩვენი წუნდის ტაძარი ქართული

წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეებში დიდი ხუროთმოძღვრების შედევრი არ არის,
ქალაქი ყოფილა, მაგრამ მასზე ჩვენ დღეს მაგრამ მისი ამგებნი დახელოვნებული
არაფერი ვიცით. თვით ეკლესია ასე ძველი ოსტატები ჩანან. ეს ემჩნევა მარტივი,
არ არის. მის წარწერაში მოხსენიებული კამაროვანი სივრცის პროპორციებს,
აღმშენებელი, იჩქით გურგენის ძე, შესაძლოა პერანგისა და ჩუქურთმების თლის
თამარ მეფის თანამედროვე იყოს (ე.ი. XII-XIII სისუფთავეს და რაც მთავარია, გარემოსთან
საუკუნეთა მიჯნის). მეორე მხრივ, თლილი მის შეთანხმებას, მტკვრისპირა ქარაფებსა და
ქვით შემოსილი ამ ეკლესიის მორთულობა ჭალებს შორის მის დაყენებას.
– საპირეთა ჩუქურთმები, კუთხეებზე

TSUNDA TEMPLE
T
sunda Temple, is a relatively large, single-nave construction erected on top of the
rocky elevation close to the Kura River, in the outskirts of Vardzia. According to
Georgian annals, in the first centuries of the New Age Tsunda was the large city, but
currently nothing is known about that. Certainly the church itself is not that old. Its builder,
someone Ichkit Gurgenisdze, mentioned in the construction inscription should be con-
temporaneous of Queen Tamar (turn of XII-XIII cc). On the other hand decoration of this
church - fretwork, bunches of grapes along the corner rods and other motives arranged
on the background of the hewn stone facing, may indicate the later date of its build-
ing, however in any case is should not go beyond XIII c. Although Tsunda monastery is
definitely not a masterpiece of Georgian architecture, its builders seem to be highly skillful
masrers. This assumption is backed by the proportions of the simple arched space, clarity
and lightness of neatly hewn facing and fretwork decoration. Perfect selection of the place
for the church that stands between the edge of the Kura River bank cliffs and its floodplain
best reveal their maturity, providing perfect incorporation of the church into the surrounding
landscape.

228
samcxe-javaxeTi ‫ ׀‬SAMTSKHE-JAVAKHETI
varZiis
kldeSi
nakveTi
monasteri
ვ არძიის კლდეში ნაკვეთი მონასტერი
ქართული ხუროთმოძღვრების
ერთი ყველაზე ცნობილი ნიმუშია.
სოფელ ასპინძიდან 30 კილომეტრის
ის თაღებიანი კედელი, რომელიც ახლა
ეკლესიას ფასადად აქვს (მაშინვე უნდა
დანგრეულიყო ბევრი სხვა გამოქვაბული
სადგომის წინა პირიც). განსაკუთრებით
დაშორებით, მტკვრის მარცხენა ნაპირზე ფასეულია მთავარი, ღმრთისმშობლის
აღმართულ ფრიალო კლდეში გამოკაფული მიძინების სახელობის ეკლესიის მხატვრობა,
ასობით სადგომი – სენაკები, დარბაზები, რომელიც 1184-1186 წლებშია შესრულებული
სამეურნეო სათავსები (მაგ., საჯინიბო), და იმ ხანის მონუმენტური ფერწერის
ფერდობზე გამოყვანილი წყალსადენი ერთ-ერთი საუკეთესო ნაწარმოებია. იგი
ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, რომ მოიცავს რელიგიურ გამოსახულებებსაც
მრავალთა თვალში ვარძია ქალაქიც კი და ისტორიულ პორტრეტებსაც – გიორგი
არის. ვარძია XII საუკუნის მეორე ნახევარში III-ის, თამარისა და დიდმოხელის რატი
შეიქმნა. მისი შენება მეფე გიორგი III-მ სურამელისას; არის მხატვრობა ეგვტერშიც.
დაიწყო, დაასრულა კი მისმა ასულმა –
სახელგანთქმულმა, ლამისაა ცხოვრებაშივე ვარძიაში მეორე მოხატული ეკლესიაც არის,
ლეგენდად ქცეულმა თამარ-მეფემ. სავანის ე.წ. „ანანაური”. ეს პაწაწინა სამლოცველოა,
ნაგებობათაგან გამოირჩევა მთავარი ვრცელი წინა სივრცით (უკანასკნელი
ტაძარი – მოზრდილი ცალნავიანი სადგომი. მოგვიანებით ჩანს გადიდებული). „ანანაურის”
სამხრეთით მას ეგვტერი ჰქონია, რომელიც მხატვრობა ორფენოვანია – გარეთ XIII
მიწისძვრამ ნაწილობრივ ჯერ კიდევ XIII საუკუნის დამდეგის, თამარის ძის ლაშა-
საუკუნეში დააქცია და ამის შემდეგ აშენდა გიორგის პორტრეტის შემცველი, შიგნით კი

– XV საუკუნის ბოლოსი, უკვე „პოსტბიზანტიური” ნიშნების მატარებელი. დამთვალიერებლის ყურადღებას იპყრობს
„ნაშენი”, არქიტექტურული კომპლექსის შუაგულში აგებული სამრეკლო (შემორჩენილია მისი ქვედა სართული); იგი
XIII საუკუნის მეორე ნახევრისაა.
ვარძიის მონასტერი, რამდენიმე საუკუნის განმავლობაში სიმდიდრითა და სახელოვნებით გამორჩეული, 1552

წელს აიკლო და გაძარცვა ირანის შაჰმა თამაზმა. ამის შემდეგ იგი ვეღარ გამობრუნდა, თუმცა XIX საუკუნის მეორე
ნახევარში აქ ბერები ხანგამოშვებით ცხოვრობდნენ ხოლმე. ახლა სამონასტრო ცხოვრების გამოცოცხლების ნიშნები
აქაც ჩანს.

VARDZIA
MONASTERY
V
ardria rock-cut monastery is one of the well-known monuments
of Georgian architecture. The site is located some 30 km
away from the regional centre of Aspindza, on the left bank of
the Kura River. Hundreds of rooms cut in almost vertical rock – sells,
halls, auxiliary spaces (for instance a stable), aqueduct arranged on
the slope, create the impression as if Vardzia were even a city. The
complex was created in the second half of XII c. Commenced by
King George III it was completed by his daughter and hair – Queen
Tamar – the most famous of all Georgian sovereigns who has almost
became the legend during her life. The large single-nave temple
dedicated to the Assuimption of the Virgin easily distinguishable from
all other buildings is the main construction and the main temple of the
monastery. Initially it had a chapel attached from the west that was
partially destructed by strong earthquake in XIII c (frontal sections of
many caves and sells should have been destroyed then as well). An
arched wall was built instead, that became its façade. Wall paint-
ing of this church performed in 1184-86 is one of the best samples
of monumental painting of those times. Along with religious scenes
some portraits of historical persons – King George III, Queen Tamar
and a nobleman Rati Surameli are performed there. The chapel is
also adorned with wall painting. There is another church in Vardzia
adorned with wall painting – so called “Ananuri”. It is a tinny chapel
with rather large frontal space (apparently enlarged in later times).
Wall painting here can be divided into two segments: – the external
and internal. The former is of early XIII c, with the portrait of King
Lasha- Giorgi, Queen Tamar’s hair, while the latter is of the end of
XVc , already with Post-Byzantine features. A ball-tower erected in the
centre of the “built” architecture of the monastery is another outstand-
ing monument of the second half of XIII century (only the ground floor
has survived). Vardzia monastery, famous for its prosperity and riches
being accumulated during several
centuries was devastated in 1552, when Persian Shah Tahmaz I invaded Georgia. The monastery has never been restored
since then, but in the second half of XIX c every now and then several monks lived there. Some traces of revival of the
monastery life are noticeable even nowadays.

232
zeda
varZia
ვ არძიის მონასტრის ჩრდილო-
დასავლეთით, მტკვრის აყოლებით 4კმ-
ის მანძილზე, პატარა ხეობის შუა წელზე
კიდევ ერთი, უფრო ძველი სავანე ყოფილა –
და მის მოჩუქურთმებულ კაპიტელებს.
მორთულია ფასადებიც – ჩუქურთმოვანია
კარ-სარკმელთა საპირეები, კარიბჭის სვეტთა
კაპიტელები. განსაკუთრებით გამომსახველია
მას დღეს ზედა ვარძიას უწოდებენ. დღემდეა სამხრეთი კარის მოჩარჩოება, მის თავზე
გადარჩენილი მისი ღმრთისმშობლის თითქოს დაწნული ჯვრით. წარწერის
სახელობის ეკლესია. ეს თლილი ქვით ნაგები თანახმად მშენებლობის თაოსანი, XI
ორნავიანი შენობაა, სამხრეთი თაღებით საუკუნის ძლიერი ფეოდალი, ლიპარიტ
გახსნილი კარიბჭით, რაც მას სამნავიან ერისთავთ-ერისთავი ყოფილა.
ტაძარს ამსგავსებს. ამასთან იგი გარედან
ორკალთიანი სახურავითაა დასრულებული. ტაძარი იმავ XI საუკუნეში უნდა მოეხატათ –
ეს იმით არის გამოწვეული, რომ გვერდითი სამწუხაროდ, დღემდე მხატვრობის მხოლოდ
ფრთების კამარათა თავზე სამალავებია მცირედი, ისიც დაზიანებული ფრაგმენტებია
გამართული. მთავარი ნავი სამხრეთისაა; მოღწეული. შელახული იყო თვით შენობაც –
მაღალი და ტანაწყობილი, იგი ორი ბურჯით დროთა განმავლობაში მოირღვა სამხრეთი
გამოეყოფა ძალზე ვიწრო, გაუნათებელ კარიბჭე. ძველი ქვების გამოყენებით, ტაძარი
ჩრდილოეთ ნავს. უკანასკნელი თითქოს სრული სახით 1970-იან წლებში აღადგინეს.
ფონს უქმნის კოხტად ამართულ თაღედსა

ZEDA (UPPER) VARDZIA
MONASTERY
A
nother spiritual centre currently known arcade with decorated capitels erected in the
as Zeda (Upper) Vardzia that is earlier main nave. Church facades are also decorated
compared to Vardzia Monastery is lo- with fretwork – window and door frames, porch
cated north-westward of the latter, in the middle column capitals etc. The frame of the south-
of a small gorge, upstream the Kura River. Its ern entrance, with unbelievebly clean and fine
main construction-Mother of God church has fratwork image of cross set on its top is the
survived till nowadays. This monument made most impressive of all other details of decora-
of hewn stone blocks has got two naves and tion. According to the construction inscription
a porch with arched openings attached from curved on the stone slab XI c almighty feudal
the south that gives to the whole of the con- Liparit Eristavt-Eristavi was the church build-
struction some resemblance of a three-nave ing donor. Wall painting of the church might be
temple. Besides, the structure is covered with of the same period, although due to the very
a safe double-pitched roof. This type of roof- small portion of the survived frescoes that are
ing is determined by hiding shelters arranged in a poor condition, their more accurate dat-
over the arches of lateral wings. Two columns ing seems difficult. In the course of time the
separate high and proportionate southern building itself suffered some damages-southern
nave- the main one from the secondary, very porch had turned in ruins, but in 70-ies of the
narrow and dark northern nave, that almost last century the church was reconstructed to its
literally serves as a beckground for a lovely original condition.
234
235
236
kumurdos
saepiskoposo
taZari
ჯ ავახეთის ზეგანზე, ქალაქ
ახალქალაქიდან 12 კმ-ის
დაშორებით, უღიმღამო, ხრიოკ
სოფელში დგას კუმურდოს საეპისკოპოსო
ფასადზე, სამნაწილიანი საკურთხევლის
პასუხად ორი სამკუთხა ნიშაა, გვერდითებზე
კი თითო-თითო. სამხრეთით, მთავარი კარის
წინ კიდევ კარიბჭე-ეგვტერია, საიდანაც
ტაძრის ნანგრევები. ტაძრის ვრცელი სულ პაწაწინა, კედლის სისქეში მოწყობილ
წარწერის წყალობით ჩვენ ვიცით, სამლოცველოშიც შეიძლება მოვხვდეთ.
რომ მისი ბალავარი 964 წლის მაისში მიუხედავად ერთგვარი გამარტივებისა,
„დაიდვა”, რომ მშენებლობის თაოსანი საკოცარმა შეინარჩუნა ექვსაფსიდიანი
კუმურდოს ეპისკოპოსი იოვანე ყოფილა, ნაგებობისთვის ჩვეული დინამიკურობა
ხუროთმოძღვარს კი საკოცარი რქმევია. – გვერდითი აფსიდების თანმხლები
ეკლესიის ხუთაფსიდიანი კომპოზიცია ტრაპეციული ბემები, მათ გადაკვეთაზე
ექვსაფსიდიანი გეგმის გადამუშავების ამართული ბურჯისებრი შვერილები,
შედეგია – გვერდითი აფსიდები რომლებზედაც გუმბათქვეშა წაისრული
რადიალურად კი არა, პარალელურადაა თაღები გადადის, სივრცის საზოგადო
მოთავსებული, დასავლეთი სწორკუთხა ზესწრაფვა, ყოველივე მოძრაობის,
მკლავი სამნავიანია, შიდა ნართექსით დამუხტულობის შთაბეჭდილებას ჰქმნის.
დასავლეთ ბოლოში და მეორე სართულად
სამმხრივი პატრონიკენით. გარედან ტაძარს გარე კედელზე საუცხოოდ თლილი ქვის დიდ
ჯვრისებრი მოყვანილობა აქვს; აღმოსავლეთ ზედაპირებზე ძვირფასი სამკაულებივითაა

238
დაბნეული თითქოს ლითონზე
ამოტვიფრული, მაქმანისებრი, მსუბუქი
ნახატით შემკული სარკმლის თავსართები
და საპირეები, საკურთხევლის სარკმლის
რთული, დიდრონი ჩარჩო, ნაირგვარი
სახეებით მორთული კარნიზები.
ზოგან რელიეფებიცაა ჩართული –
ქტიტორთა – გურანდუხტ დედოფლის
და მისი ძმის, ლეონ აფხაზთა მეფისა,
ანდა მეუღლის, გურგენ ქართველთა
მეფის გამოსახულებანი აღმოსავლეთ,
გუმბათქვეშა დეკორატიულ ტრომპებზე.
ისინი სიბრტყოვანია, ისევე როგორც
გამოსახულებანი საკურთხევლის
სარკმლის მოჩარჩოებაში. ნიშებსა და
სამხრეთ კარიბჭეში მოქცეული თავები
თუ მთავარანგელოზები კი, პირიქით,
მომრგვალებულ-მოცულობითია.
სიმეტრიულ მასებშიც კი მოძრაობაა
შეტანილი – აღმოსავლეთი ფასადის
წარწერა ჩრდილოეთითაა დაცურებული,
მკლავების გარე მოცულობების კუთხეებზე
ტრომპისებრი ფორმებია გადაჭდობილი.
დღესაც, მორღვეული გუმბათითა და

დასავლეთი მკლავით, კუმურდოს
ეკლესია თავდაპირველზე, იქნებ,
არანაკლებად შთამბეჭდავია. მას
მოგვიანო დანამატებიც აქვს – მათ შორის
მნიშვნელოვანი სამხრეთი კარიბჭე –
დასავლეთი მკლავის გაყოლებაზეა,
რომელიც XI საუკუნის პირველ მესამედში
საქართველოს დედოფალმა მარიამმა
ააშენა.
მოგვიანოა მხატვრობის ფრაგმენტებიც

– ტაძარზე ცოტა გვიანი საკურთხეველის
მხატვრობა და როგორც ჩანს,
XIII საუკუნისაა ჩრდილო-აღმოსავლეთი
აფსიდის ფრესკები.
დასავლეთ მხარეს, კარიბჭის XVI

საუკუნეში შეკეთების კვალიც ჩანს.
ტაძართან X საუკუნის ორი სტელაა
აღმართული.

KUMURDO KATHEDRAL
R
uins of Kumurdo cathedral stand on the images are scattered over the vast surfaces of
background of an ill-favored and barren the building exterior, faced with most accurately
landscape of Javakheti plateau, in a hewn stones. Adornment is so perfect, clear
distance of 12 km from Akhalkalaki. The exten- and clean that they may be perceived as the
sive inscription curved on the stone slab that embroidery incrusted on the metal surfaces.
fortunately preserved up to now tells that the Several risings still well noticeable on eastern
threshold of the cathedral was placed in May, sub-dome tromps include images of the church
964 AD. According to that inscription the Bishop construction donors – Queen Gurandukht, her
of Kumurdo John has initiated church construc- brother King Leon of Abkhazs and her spouse
tion. Name of an architect was Sakotsari. After – King Gurgen of Georgians. All of those im-
reconsideration of the six-apse design five-apse ages coupled with those incorporated in the
configuration of the church was obtained, with sanctuary window decoration are plain and
lateral apses placed parallel, instead of being tabular, while the heads or possibly the faces
situated radial. Western rectangular arm of of archangels placed in the niches and over the
the church is three-nave, with internal narthex southern porch, on the contrary, are rounded
and three-sided gallery arranged in its western and volumetric. Motion is sensible even in sym-
end. External layout of the church is cross- metrical elements – inscription over the west-
shaped; in response to tree-partite sanctuary ern façade is slanted northwards, interlocked
two triangular niches are arranged on western tromp-like spaces are arranged on the corners
façade, coupled with two others, one at each of the church arm exteriors. Even today, with
lateral facade. A porch-chapel is erected in missing dome and western arm the monu-
front of the main entrance - the eastern one, ment is perhaps as gorgeous and splendid as
with a tiny shrine arranged in the thickness it was upon the completion of its construction.
of the load-bearing wall. Despite of the rela- The temple has got several sections that were
tive simplification of the design Sakotsari has added to its body at later times the most im-
managed to preserve all integral elements of portant of which is southern porch constructed
the six-apse construction and provide sufficient along the western arm. This attachment of
dynamics through trapezoidal bemas running the first third of XI c was initiated by Queen
along the lateral apses and column-like protru- Marry of Georgia. All preserved fragments of
sions that support sub-dome sagittal arches. All wall painting, for instance within the sanctuary
the aforementioned provides general eleva- are relatively younger then the building itself.
tion of the internal space and creates strong It seems, frescoes of the north-western apse
impression of motion and charge of life. All were performed sometime in XIII c. Western
elements of decoration – window headers and porch of the cathedral bears footprints of XVI c
framings adorned with light, open-work-type refurbishment. Two X c steles are erected close
fretwork, a complex, large frame of the sanctu- to the temple.
ary window, cornices decorated with different

241
242
sofeli
vale
ა ხალციხის ახლოს განლაგებულ დიდ
სოფელ ვალეში ღმრთისმშობლის
სახელობის მოზრდილი ეკლესიაა
შემორჩენილი. დღეს იგი მოკლე სამნავიან
აღდგენისას მეორედ გამოყენებული
რელიეფები იძლევა. ეს უკანასკნელნი ძალზე
მრავალფეროვანია – ზოგი უფრო ხაზოვან-
ექსპრესიული (მაგ., „ხარება”, მასში ჩართული
ბაზილიკას წარმოადგენს, ბურჯების ერთი დამკვეთი ქალის, კრავაის „პორტრეტითურთ”
წყვილით. მაგრამ, ადრე ეს ყოფილა – საკურთხევლის სარკმლის თავზე,
„ჩაწერილი ჯვრის” ტიპის ორბურჯიანი ჭედურ ხატებს მოგვაგონებს), ზოგი ძლიერ
გუმბათიანი ეკლესია. დღევანდელი სახე სკულპტურული (ასეთია წმ. მხედრების
მან XVI საუკუნეში მიიღო, როდესაც, 1560- წყვილები დასავლეთ და სამხრეთ კართა
იან წლებში იგი ჩანს, ძალზე დაზიანებული, ტიმპანებში), ზოგიც – მაგ., კარნიზებზე
სამცხის (ე.ი. სამხრეთ საქართველოს) გამოკვეთილი ცხოველები თუ უცნაური
მმართველის, ათაბაგ ქაიხოსროს მეუღლემ, ნიღბები, რომანული ტაძრების კაპიტელებსაც
დედისიმედმა განაახლა. თავდაპირველი მოაგონებს კაცს. ასეთი არაერთგვაროვნება,
ტაძრის სახისა და თარიღის გარკვევის რელიეფთა და ორნამენტიკის შესრულების
საშუალებას დღემდე შემონახული ხასიათი X საუკუნის მეორე ნახევარს
აღმოსავლეთი ნაწილი, კედლების ქვედა მიგვითითებს.
მონაკვეთები და მრავალრიცხოვანი

244
VALE
MOTHER
OF GOD
CHURCH
A
relatively large church of Mother of God
stands in the village of Vale located
in proximity of the city of Akhaltsikhe.
Today this construction is comparatively short
three-nave basilica with one pair of columns,
but originally it had been a “recorded cross”-
type domed church with two columns. After
the reconstruction of considerably damaged
original church carried out in 1560-ies under the
patronage of Lady Dedisimedi- spouse of the
ruler of Samtskhe (Southern Georgia) – Ata-
bek Kaikhosro, the construction got its current
shape. Eastern section of the initial church has
been preserved up to now coupled with some
other of its parts, such as lower sections of
walls and several stones with risings. Thanks to
their secondary use during the reconstruction
we now can learn about its original shape and
are able to define time of its construction. Some
of the risings are more linear and expressive
(for instance – the scene of “Annunciation” fixed
over the sanctuary window with the image of the
“donor” – Lady Kravai, is so clear, that remainds
the metalwork icons), others are definitely tend
to sculptural shapes (pairs of saint raiders on
western and southern door tympanums), while
the images of wildlife and/ or strange masks cut
on the cornices remind of Roman capitals. Such
highly versatile decoration, its nature and style
of performance clearly indicate time of their
performance, that is the second half of X c.

246
safaris
monasteri
ს
აფარის მონასტერი სამხრეთ საკურთხევლის სარკმლის ჩინებული
საქართველოში, ახალციხიდან 10- ნახელავი, თავსართითა და პირვანდელი
12 კმ-ის მანძილზე, საცხოვრებელი კარნიზით, სადა და პროპორციული,
ადგილებისაგან მოშორებით, ხეობის გამომსახველი ინტერიერით, რომელიც
სიღრმეში, მთებით გარშემორტყმულ პილასტრებითაა დანაწევრებული და
ადგილას მდებარეობს. მონასტერი დასავლეთით პატრონიკე აქვს მიდგმული.
დაარსებულია არა უგვიანეს X საუკუნისა;
XIII საუკუნეში იგი ეკუთვნოდა სამცხის XIII საუკუნის მიწურულშია აგებული
მფლობელთ – ჯაყელებს. აქ იყო მათი ერთ- მონასტრის მთავარი, წმ. საბას სახელობის
ერთი რეზიდენცია და საძვალე. კომპლექსის ეკლესია, XIII-XIV საუკუნეთა მიჯნაზეა
ყველაზე ადრინდელი ნაგებობა X საუკუნის აშენებული სამრეკლო და სასახლე. ამ დროს
მიძინების ერთნავიანი ეკლესიაა, თავისი სამცხეს ბექა სარგისის ძე მანდატურთუხუცესი
უმშვენიერესი რელიეფური ქანდაკებებით განაგებდა. (სარგისი, ბექა და მისი ვაჟები –
შემკული კანკელით ცნობილი (ამჟამად მისი სარგის II და ყვარყვარე წმ. საბას ეკლესიის
ფრაგმენტები საქართველოს ეროვნული კედელზე არიან გამოსახულნი). ცნობილია
მუზეუმის, შ. ამირანაშვილის სახელობის წმ. საბას ტაძრის ხუროთმოძღვრის
ხელოვნების მუზეუმშია დაცული). სახელი – ფარეზასძე, რომელიც ტაძრის
თავისთავად ეს ეკლესიაც საყურადღებოა დასავლეთი კარიბჭის სარკმლის წარწერაშია
– მშვენივრად თლილი ქვით ნაგები მოხსენიებული. წმ. საბას ეკლესია „ჩაწერილი

ჯვრის” ტიპისაა, თლილი ქვით შემოსილი.
XII საუკუნის დასასრულისა და XIII
საუკუნის I ნახევრის ხუროთმოძღვრების
უკიდურესი რაფინირების და
დეკორატიულობის საპირისპიროდ
აქ გლუვი ზედაპირების სიმრავლეა,
დადაბლებულია პროპორციები. გაქრა
აღმოსავლეთ ფასადის ნიშები, ე.ი.
მოტივი, რომელიც შვიდი საუკუნის
მანძილზე იყო ფესვგამდგარი.
წინანდებური შემოქმედებითი მიდგომა
არც კარგ ნახელავ, მრავალრიცხოვან
ჩუქურთმას ეტყობა. ტაძარს მიახლოებით
თანადროული, თუმც არაერთგვაროვანი
მხატვრობა ამკობს. საფარის მონასტრის
სამრეკლო ადრინდელი ქართული
სამრეკლოების მსგავსია: ქვემო კუბურ
ნაწილს თაღებით ახდილი ფანჩატური
ადგას. ქვედა სართულში სამარხი იყო,
ზემოთ საკუთრივ სამრეკლო. ეს სამარხი,
შიგნით მხატვრობით მორთული, ჯაყელთა
მსახურთუხუცესის ლასურისძის გვარს
ეკუთვნოდა.
კომპლექსის ტერიტორიაზე
გაფანტული სხვა, თლილი ქვით ნაგები
სამლოცველოები XIV-XVI საუკუნეებშია
აგებული. (ერთ-ერთ მათგანში
ჩაყოლებულია ძალზე ძველი, იქნებ
სულაც VII საუკუნის რელიეფი „ჯვრის
ამაღლების” გამოსახულებით). მონასტერს
თავს დაჰყურებდა ციხე, გარშემო კი
მას გალავანი ერტყა. XVI საუკუნის
მიწურულში მიტოვებული მონასტერი XIX
საუკუნეში რუსმა ბერებმა განაახლეს.
ზოგი რამ ახლად აშენდა, ზოგი ძველი
ნაგებობა კი შეაკეთეს და სამწუხაროდ,
კიდეც გადააკეთეს და დაამახინჯეს.
საბჭოთა ხანაში მონასტერი კვლავ
გაუქმდა და 1980-იანი წლების გასულსღა
ამოქმედდა.

249
250
SAPARA MONASTERY
S
apara Monastery is located in Southern cross configuration. It is faced with neatly hewn
Georgia, in a distance of some 10-12 km stone slabs. Just in contrast to highly sophisti-
from the town of Akhaltsikhe, deep in the cated and richly decorated architectural monu-
gorge, away from any residential arrears, on ments of the end of XII-first half of the XIII cen-
the plot hidden by surrounding mountains. The turies there are lots of empty,smooth areas on
monastery was founded in X century the latest. the exterior of this particular church. All propor-
By XIII c the monastery is the possession and tions of the construction are relatively lowered.
one of the residences of the noble house of The seven century-long tradition of decoration
Jakeli-owners and rulers of Samtskhe, with their of eastern facades with niches has dissapeared
ossuary arranged therein. A single-nave church here at once. Neither fretwork of rather good
of Dormition of Mother of God constructed in quality bears the sign of creativity and real
X-th century is the earliest monument of the craftsmanship of previous times. Interior of the
complex that is country- famous for its iconosta- church is adorned with almost contemporane-
ses richly adorned with the most sophisticated ous although eclectic wall painting.
rising sculptures, several fragments of which
are exhibited in Sh. Amiranashvili State Mu- Sapara Monastery ball tower is very close to
seum of Art of the National Museum of Georgia. the early Georgian bell towers. Its lower section
The church itself is one of the most interesting with cube-like configuration is crowned with
monuments of its epoch with the sanctuary built light construction opened with vaults. An os-
of precisely hewn stones. Sanctuary window suary was arranged on the ground floor, whilst
is framed with the perfect sample of fretwork the bell tower itself was set above the first
craftsmanship. The construction with an original level. The ossuary decorated with wall painting
cornice has got a simple, proportional and very belonged to the noble family of Lasurisdze-
expressive interior divided by pilasters. There is Chamberlains of the House of Jakeli. All other
a gallery arranged in the western section of the chapels and prayer houses scattered on the
interior. territory of the monastery are also built of neatly
hewn rocks. All of them were biult in between
St. Sabah’s church of the end of XIII c. is the XIV-XVI cc. (One of the constructions has got a
main temple of the monastery. As for the bell rising decoration with the image of Holly Cross
tower and the palace, they were constructed Elevation, that is apparently of VII c)
at the turn of XIII-XIV cc. At those times Beka
Mandaturtukhutsesi (Chief of Police in medi- The fortress with massive stone wall had once
eval Georgia, something similar to the modern dominated the surrounding landscape. The
Minister of Interior) son of Sargis was the real monastery abandoned by the end of XVI c was
ruler of the historical region of Samtskhe. The re-occupied in XIX c, when Russian monks
members of this noble family, Sargis, Beka and came here and re-established recluse life. Sev-
his two sons Sargis II and Kvarkvare are paint- eral new buildings were erected and some of
ed on the walls of St. Sabah church. Fortunate- the old ones were repaired and refurbished at
ly the name of the architect of this church has those times in some cases making their shape
survived till nowadays. His name – Parezasdze and features ugly. The monastery repeatedly
is mentioned in the inscription curved on one of abolished by the Soviets regained its old func-
the windoframing slabs fixed over the western tion only by the end of the 80-ies of the last
porch. St Sabah church has got the recorded century

252
zarzmis
monasteri
z
არზმის მონასტერი – სამხრეთ სამცხის მთავრის ბექა მანდატურთუხუცესის
საქართველოში, ძველ მესხეთში, დროს. ზარზმის ფერისცვალების ტაძარი
რაიონული ცენტრიდან – ადიგენიდან „ჩაწერილი ჯვრის” ტიპისაა. იგი ეპოქის ერთი
6-7 კმ-ის მანძილზე, სოფელ ზარზმაში უმნიშვნელოვანესი ძეგლია, რომელშიც
მდებარეობს. მონასტერი, ჩანს, VIII საუკუნეში მკაფიოდ ჩანს მაშინდელი ქართული
წმ. სერაპიონ ზარზმელმა დააარსა. ზარზმის ხუროთმოძღვრებისათვის დამახასიათებელი
უძველეს შენობებს ჩვენამდე არ მოუღწევია. ის ნიშნები, რაზედაც საფარის წმ. საბას
ყველაზე ძველი ისტორიული ძეგლი, ამჟამად ეკლესიის მსჯელობისას იყო საუბარი.
არის წარწერა სამრეკლოს გვერდით შემორჩენილია მოხატულობა, სადაც
მდებარე სამლოცველოს შესასვლელის ტრადიციული სიუჟეტების გვერდით
თავზე. ის X საუკუნის დასასრულისაა გამოსახულია სამცხის მფლობელ ჯაყელთა
და ისტორიულ ამბავს მოგვითხრობს და აგრეთვე XVI საუკუნის ისტორიულ
– ქართველთა ლაშქრობას ბიზანტიის პირთა – იმერეთის მეფე ბაგრატ II-ის
იმპერატორის დასახმარებლად, აჯანყებული და სხვათა პორტრეტები.ყურადღებას
ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ. ეს წარწერა იპყრობს ლამაზი სტოა-კარიბჭე სამხრეთ
სხვა უფრო ადრინდელი შენობიდან არის ფასადის გაყოლებით, წინ სამთაღედით
გადმოტანილი. კომპლექსი გუმბათიან ახდილი. შესაძლებელია, ეს კარიბჭე
ეკლესიას, სამრეკლოს და რამდენიმე ადრე არსებული ეკლესიის გადარჩენილი
ერთნავიან სამლოცველოს შეიცავს – ყველა ნაწილი იყოს. XX საუკუნის დასაწყისში,
თლილი ქვითაა ნაგები. პირველი ორი რუსეთის იმპერატორის ძმის გიორგისა და
XIII-XIV საუკუნეების მიჯნაზეა აგებული დედამისის მარიამის თაოსნობით ჩატარდა

ზარზმის არქიტექტურისა და მხატვრობის
რესტავრაცია, რის შედეგადაც ნაწილობრივ
შეილახა მხატვრობის კოლორიტი და
სტილისტური თავისებურებაც. ზარზმის
სამრეკლო ერთი უდიდესთაგანია
საქართველოში – ორიარუსიანი ნაგებობის
ქვემო კუბი გალავანში შესასვლელს
წარმოადგენდა, ზემოთ კი საკუთრივ
სამრეკლოა. 1577 წელს ზარზმის
ახალმა მფლობელებმა, ხურციძეებმა I
სართულს თაღები ამოუშენეს და იგი წმ.
იოანე მახარებლის ეკლესიად აქციეს.
საქართველოს მრავალ სხვა სალოცავთა
მსგავსად, დიდი ხნის გაუქმებული ზარზმის
სავანეც 1980-იან წლების ბოლოდან კვლავ
მოქმედია.
ZARZMA MONASTERY
Z
arzma monastery founded in VIII c by astery. Wall painting of the church has survived
St. Serapion of Zarzma is located in till nowadays with the mix of traditional religious
the historical province of Meskheti, in motifs and portraits of the members of the
the namesake village, that is in a distance of noble house of Jakeli – owners and rulers of
some 6-7 km from Adigeni, one of the regional Samtskhe, coupled with the portraits of several
centers of southern Georgia. The initial con- historical persons, – King Bagrat II of Imereti for
struction of Zarzma has not survived. The stone instance and of several others. A beautiful stoa-
slab set just above the entrance of the small porch open from the front with three-fold arcade
prayer house next to the bell-tower is the earli- runs along the southern façade of the build-
est of all historical monuments of the monas- ing. This part of the church can be a survived
tery. An inscription of the end of X c is curved piece of an earlier temple. In early XX c Grand
on that slab that narrates the real historical Duke George, younger brother of the Russian
fact – the ride of Georgian forces supporting Emperor and his mother launched the refur-
the Byzantine Emperor against the rebelled bishment – reconstruction of Zarzma monastery
Barda Skliyaroses – commander of one of and of its wall painting. As a result of those
the Byzantine armies. This inscription, earlier activities the wall painting flavor and stylistic
then the construction itself was brought there peculiarities were damaged to some extent. As
from another, currently destroyed building. The for the bell-tower of Zarzma Monastery, it is one
monastery complex contains a domed church, of the largest constructions of its kind through-
a bell tower and several single-nave churches, out the country. Actually its lower section had
all built of neatly hewn stones. The first two of been a porch with the entrance opening cut
the mentioned constructions were built in XIV through the defensive stone wall. The bell tower
c in times of Beka Mandaturtukhutsesi – the was arranged just above that lower section. In
Prince of Samtskhe. The temple of the Holly later times new owners of Zarma monastery,
Metamorphoses of Zarzma monastery has got the family of Khurtsidze decided to build-up all
the “recorded cross” configuration. The church open arches of the bell-tower ground floor and
is one of the most important monuments of the transform it into the church of John the Evange-
epoch with all characteristic features com- list. This took place in 1577. Zarzma Monastery
mon for Georgian architecture of those times was re-activated in late 80- ies of the last cen-
that where partially considered previously, in tury, as were many other previously abandoned
concern of St. Sabah church of Sapara mon- monasteries and churches in Georgia.

255
იმერეთი
IMERETI
258
ubisis
wm. giorgis
monasteri
უ ბისის წმ. გიორგის მონასტერი
თბილისიდან შავი ზღვისკენ მიმავალი
გზის სიახლოვეს მდებარეობს, მდ.
ძირულასკენ ჩამავალ ფერდობზე. იგი IX
სავანის არსებობის საწყისი ხანის უნდა იყოს
სვეტებიანი კანკელიც – საქართველოში
არქიტრავული კანკელის ერთ-ერთი
მაგალითი.
საუკუნის 20-იან წლებშია დაარსებული.
სამონასტროდ ეს ადგილი დემეტრე აფხაზთა ტაძრის მაღალსა და ვრცელ „დარბაზს”
მეფის თხოვნით ამოირჩია დიდმა საეკლესიო მოგვიანებით სამმხრივ ეგვტერები
მოღვაწემ, სამხრეთ საქართველოში შემოაშენეს. მათ შორის საგულისხმოა
მრავალი სავანის დამფუძნებელმა დასავლეთ მხარეს ჩაშენებული, გუმბათიანი
წმ. გრიგოლ ხანძთელმა. მისი დროის ჩანს ეკლესიის ფორმის საძვალე – ამ ეკლესიის
მონასტრის ტაძრის ძირითადი ნაწილი – მოგვიანო მფლობელთა, თავად აბაშიძეთა
ცალნავიანი, ფოროვანი ქვით შემოსილი ერთ-ერთი სახლიკაცის, დემეტრესი (XVI
მოზრდილი ნაგებობა. იგი ძალზე სადაა, საუკუნე). იმავ, XVI საუკუნეში აბაშიძეებისვე
შიგნით საკმაოდ ბრტყელი კედლის აშენებულია ტაძრის დასავლეთი მინაშენი,
თაღები უვლის, გარედან კი ყველაზე რომელიც მოჩუქურთმებული საპირეებითაა
თვალსაჩინო სამკაულია საკურთხევლის შემკული. უბისის მშვენებაა XIV საუკუნის
სარკმლის თავზე სამკუთხა მოსართავი მხატვრობა, რომელიც როგორც ჩანს, აქვე
(არის კიდევ პატარ-პატარა წარწერებიანი აღზრდილის, ვინმე გერასიმეს ნახელავია
ფილები – ზოგი ჩუქურთმოვან ჩარჩოში, და საქართველოში „პალეოლოგოსური”
ზოგიც გამოსახულებით – მაგ., ლომისა). სტილის ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი
imereTi ‫ ׀‬IMERETI 259

ნიმუშია. მოხატულობის თანადროულად, ბაბლაკ ლაკლაკიძის დაკვეთით შესრულდა ფერწერული ხატებიც (ორი
კარედი და კანკელზე დასადგმელი „ვედრების” რიგი), მასთან შინაარსობრივადაც დაკავშირებული და მხატვრული
თვალსაზრისითაც (ხატები ამჟამად თბილისშია, საქართველოს ეროვნული მუზეუმის შ. ამირანაშვილის სახელობის
ხელოვნების მუზეუმში).
უბისში სხვა, მეტ-ნაკლებად დაზიანებული ნაგებობანიც შემოგვრჩა. ამათგან ღირსშესანიშნავია საცხოვრებელი

კოშკი, რომელიც წარწერის თანახმად, 1141 წელს ჭყონდიდის ეპისკოპოსს, სვიმონს აუგია. ეს არის
ოთხსართულიანი კოშკი, სადაც საკუჭნაოც არის, საცხოვრებელიც (ბუხრითა და საპირფარეშოთი), სამლოცველო
კაპელაც და საბრძოლო მოედანიც. შირიმით შემოსილი, გარედან თაღნარებითა თუ აგურის სალტეებით
მორთული ეს ნაგებობა ქართული შუასაუკუნოვანი საცხოვრებელი არქიტექტურის ერთი საუკეთესო და
საუკეთესოდვე დაცული ნაწარმოებია.
260 imereTi ‫ ׀‬IMERETI

UBISA ST. GEORGE
MONASTERY
U
bisa St. George monastery is located All painted icons, two of which are with doors,
close to the main highway that runes coupled with a range of plea icons - integral
all across the country till the Black parts of the iconostas, ordered by someone
Sea shore. It stands on the slope descanting Bablak Laklakisdze should be contemporane-
towards Dzirula riverbed. The monastery was ous to wall painting as far as they reveal strong
founded in 20-ies of IX c. At the insistence of closeness to it both artistically and principally
the King of Abkhazs Demetre II this place has (the icons are currently exposed in Sh. Ami-
been selected by St. Grigol (Gregory) of Khan- ranashvili State Museum of Art of the National
dzta, famous clerical and founder of many mon- Museum of Georgia). There are several other
asteries and save heavens in southern Geor- buildings on the territory of Ubisa monastery
gia. A rather lengthy single-nave temple faced with different degrees of damages. The residen-
with gallstone slabs is the main construction tial tower is the most important of them. Accord-
of Ubisa monastery. It is contemporaneous of ing to the construction inscription curved on
St Grigol Khandztel. The construction is rather one of the stone slabs Svimeon the archbishop
simple with shallow wall arches in the interior of Chkhondidi built the tower in 1141. This fore-
and triangular decoration arranged just over the storied building contains the residental area
sanctuary window from the outside - the only (with a large fireplace and a dressing/rest room)
adornment of the monastery exterior (besides a shrine and a square for training and contests.
the mentioned decoration patterns , there are This construction faced with gallstone slabs
several slabs with inscriptions, performed within and with the exterior adorned with brickwork
the fretwork frame, or on slabs with images, for arcades or hoops is one of the best and per-
example of a lion). Columned iconostases in fectly preserved samples of Georgian medieval
the church interior – on of the best samples of secular architecture.
architrave iconostases in Georgia, also seems
to be of the initial times. Later on chapels were
attached to the large main hall of the church
from three sides. The western one with the
configuration of domed church in the most note-
worthy of all three annexes, where the ossuary
of the late-time owners of Ubisa – the noble
house of the Prince Abashidzes was arranged.
In XVI c one of the representatives of the
same House, someone Demetre built another
attachment from the west, richly adorned with
fretwork. Wall painting preserved in the inte-
rior of the church is one of the most precious
adornments of Ubisa monastery. These XIV
c paintings performed by the artist Gerasim,
apparently representative of the local artistic
school is one of the best samples of so called
Palaeologus style church painting.
261
262
quTaisi
bagratis
taZari
ქ უთაისი საქართველოს ერთი
უმნიშვნელოვანესი და უძველესი
ქალაქია – იგი, შესაძლოა კოლხთა
სამეფოს ხანაშიც არსებულიყო და
რიონის მარცხენა ნაპირზე, მთის თავზე
ღმრთისმშობლის მიძინების სახელობის
კათედრალი, რომელსაც დღესაც „ბაგრატის
ტაძარს” ეძახიან. ერთ-ერთი წარწერა
უეჭველად არსებობდა ადრექრისტიანულ გვამცნობს – იატაკი 1003 წელს დაიგოო,
ხანაში. IX საუკუნიდან იგი დასავლეთ- და ამდენად, მშენებლობაც ამ დროს უნდა
ქართული სახელმწიფოს ე.წ. „აფხაზეთის დამთავრებულიყო.
სამეფოს” დედაქალაქია, ხოლო X საუკუნის
ბოლოდან ვიდრე 1122 წელს დავით IV XVII-XVIII საუკუნეებში ჭურვებით
აღმაშენებელი თბილისს აიღებდა, – დაზიანებული და დღემდე ნანგრევებად
გაერთიანების გზით მავალი ქართული შემორჩენილი „ბაგრატის ტაძარი”
სახელმწიფოს სატახტო, ამდენად კი, არა მხოლოდ შთამბეჭდავია, არამედ
ქვეყნის პოლიტიკური გამთლიანების მისი პირვანდელი სახის წარმოდგენის
ერთ-ერთი დასაყრდენიც. X-XI საუკუნეთა საშუალებასაც იძლევა. იგი ტრიკონქად
მიჯნაზე სწორედ ერთიანობის – პირველ ააგეს, რომლის შუაგულში ოთხ თავისუფლად
ყოვლისა, სარწმუნოებრივ – სულიერ- მდგომ ბურჯზე აღიმართებოდა გუმბათი;
კულტურულის ერთგვარ განსხეულებად დასავლეთი მკლავი „სამნავიანი” იყო, მის
ააშენა მეფე ბაგრატ III-მ, რომლის კიდეებსა და შიდა ნართექსის თავზე კი
ხელქვეშ დასავლეთი საქართველოც იყო, პატრონიკე იყო ამოყვანილი; დასავლეთ
სამხრეთიცა და ქართლის დიდი ნაწილიც, მკლავს სამმხრივ სტოები ევლებოდა

(ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში კოშკისებრი საცხოვრებელიც იყო ჩართული), ხოლო ცოტა მოგვიანებით კი
სამხრეთ და დასავლეთ მხრიდან მას კარიბჭეები მიედგა. გარედან ტაძარი ჯვრისებრი მოხაზულობისაა;
აღმოსავლეთი ფასადი, სამნაწილიანი საკურთხევლის შესატყვისად სამკუთხა ნიშებითაა დანაწევრებული, ხოლო
ყველა ფასადზე ვხედავთ დეკორაციულ თაღნარს, რომელიც დასავლეთი მკლავის კედლებზე თითქოს სიბრტყეშია
ჩაკვეთილები, ტაძრის დანარჩენ მოცულობებზე კი – ლილვების კონებით მოვლებული – ეს მშენებლობის
მსვლელობაში მომხდარი რაღაც ცვლილების მანიშნებელია, თუმცა მხატვრული სახის მთლიანობა ამით არ
დარღვეულა.
ჩვენ დღესაც შეგვიძლია წარმოვისახოთ და დავაფასოთ ქუთაისის კათედრალში შექმნილი გრანდიოზული,

თან მსუბუქად გადაშლილი სივრცე თუ მასათა სიმწყობრე. მით უმეტეს ადვილად მისახვედრია, რარიგი ქვის
მქანდაკებლები მუშაობდნენ ბაგრატ III-ისა და მის მემკვიდრეთათვის – იქნება ეს თვით ტაძრის თითქოს ყალმით
ნახატი, გამჭვირვალე საპირეთა ჩუქურთმები, სტოების რელიეფები და ორი თავი სამხრეთ ფასადზე, რომელმაც
შეიძლება შარტრის ქანდაკებანი მოგვაგონოს, თუ XI საუკუნის 10-20-იანი წლების კარიბჭეთა უფრო პლასტიკურ-
სკულპტურული ჩუქურთმები და ცხოველთა გამოსახულებანი. „ბაგრატის ტაძარში” მოზაიკური მხატვრობაც ყოფილა
– სამწუხაროდ, მისგან არაფერია დარჩენილი.

KUTAISI
BAGRATI CATHEDRAL
K
utaisi is the second important and the narthex. Stoas were attached to western arm
most ancient cities in Georgia. Quite from tree sides (with built-in tower-like resi-
possible the city was founded even dential construction in north-western section).
in times of the Kingdome of Ancient Colchis. Some time later two porches were attached to
Whatever the truth is the city has definitely the arm from south and west. External shape
been existing from the pre-Christian times. of the cathedral is cross-like. In response to
From IX c AD it is the capital of west Georgian the tri-partial sanctuary linearity of the west-
Kingdome- so called “Kingdom of Abkhazs”. ern fasade is interrupted by triangular niches,
From the end of the X century till the year of while the decorative arcades are arranged on
1122, when after the defeat of the coalition of each façade. Those arcades are not similar
Muslim countries King David the Builder fought everywhere and have some differences. For
back the city of Tbilisi, Kutaisi had been the instance, the western arm arcades are as if
capital of Georgian Kingdome and thus one cut-in or curved upon the wall surface, while
of the most important centers of political re- the rest of them arranged on other facades are
union of the country that was gradually mov- outlilned by means of rod bunches attached
ing towards unification. King Bagrat III who by upon the surfaces. This difference reveals
then had already unified western and eastern some kind of shift in the construction process,
Georgia and was holding the most part of the however this diversity does not cause any
historical province of Kartli ordered to built a disorder in the artistic unity of the monument.
cathedral on the left bank of Rioni River as tan- Even today it is easy to imagine and price all
gible and visible monument of spiritual and cul- the grandeur of Bagrati cathedral that at the
tural unity of the whole of Georgia. This temple same time gives the feeling of astonishing
of Dormition of Mother of God still bears its folk lightness and splendid harmony of its massive
name in gratitude to the King - the donor and elements. Allowing on the aforementioned and
initiator of its construction. Every Georgian ref- coupled with the most sophisticated and fine
fers to it as to the Bagrati Cathedral. According fretwork of the exterior, risings on stoas and two
to one of its inscriptions curved on ther stone sculptural heads on southern façade so much
slab the floor was laid in 1003, so the whole of resembling the Sharttre sculptures, together
the construction process was completed by that with slightly younger fretwork and animal im-
year. ages arranged on two porches attached to the
temple in early XI century with their underlined
Repeatedly shelled during XVII-XVIII cc the inclination towards plasticity and sculpture it is
semi-destroyed Bagrati Temple has not only easier to imagine all the skillfulness and highest
preserved its majesty and impassiveness degree of craftsmanship of masons – members
but gives the perfect possibility to imagine its of the team of cathedral builders working for
entire original splendor. The temple has got King Bagrat III and his descendants. According
tri-conch configuration with four free columns to annals the cathedral was also adorned with
in the centre supporting the dome. The west- mosaic painting, although unfortunately nothing
ern arm of the cathedral was tree-nave with of it has survived till our times.
the gallery arranged at its edges and over the

266
gelaTis
monasteri
თ უ „ბაგრატის ტაძრიდან”
ჩრდილოეთით გაიხედავთ, მთის
გავაკებაზე, ქუთაისს თორმეტიოდე
კილომეტრით დაშორებულ, მწვანეში
„ჩაწერილი ჯვრის” ტიპისა, ორი ბურჯით,
– ანუ იმ სახის, რაც მაშინ საყოველთაოდ
იყო მიღებული (მხოლოდ დასავლეთიდან
ნართექსია დამატებული). მაგრამ გუმბათის
თეთრად ანთებულ გელათის მონასტრის უჩვეულო სიგანემ, ბურჯების სისქემ, შუქის
ნაგებობებს დაინახავთ. გელათის მონასტერი სიუხვემ სხვათაგან განსხვავებული სივრცე
1106 წელს დავით IV აღმაშენებელმა წარმოშვა – ძალზე გაშლილი და ხალვათი,
ვითარცა სამეფო (ე.ი. ეპისკოპოსს კი თითქოს ვეება სიბრტყეებით შემოკეცილი.
არა, არამედ უშუალოდ ხელმწიფეს გარედან უცნაური ისაა, რომ წინააღმდეგ
დაქვემდებარებული) სავანე დააფუძნა მაშინდელი ჩვეულებისა, აქ თითქმის არაა
და მაშინვე შექმნა აქ იმჟამინდელი ტიპის კვეთილი ჩუქურთმა – მაგრამ მკლავებზე
უმაღლესი სასწავლებელიც – გელათის შემოვლებული ძალზე მოცულობითი
აკადემია. მაშინვე დაიწყო მონასტრის თაღნარები, სარკმელთა რთულპროფილიანი
მთავარი, ღმრთისმშობლის შობის ტაძრის საპირეები მას თითქმის რომ
მშენებლობა, რომელშიც სიწმინდედ სკულპტურულობას ანიჭებს. ტაძარი დავით
ხახულის ღმრთისმშობლის მინანქროვანი IV აღმაშენებლის სიცოცხლეში დამთავრდა
ხატი დაასვენეს. (თვით ხატი X საუკუნისაა, – ე.ი. 1125 წლამდე, ხოლო მოიხატა უკვე
მისი შთასასვენებელი კარედის შიდა პირი მისი ძის, დემეტრე I-ის ზეობაში. ამ დროიდან
კი სწორედ გელათს გადმოტანის შემდეგ შემოგვრჩა მხოლოდ საკურთხევლის კონქის
ხელახლა მოიჭედა და უამრავი თვლითა და მოზაიკა (ჩვილედი ღმრთისმშობელი
მინანქრით შეიმკო). ტაძარი გუმბათოვანია, წინაშემდგომელი მთავარანგელოზებითურთ)

და „საეკლესიო კრებათა” გამოსახულებანი ნართექსში. XII-XIII საუკუნეთა მანძილზე ტაძარს რამდენიმე ეგვტერი
მიუშენეს. ერთ-ერთში მეფე დავით ნარინისად წოდებულში, მისი დროის, ე.ი. XIII საუკუნის მიწურულის მხატვრობაა
(თვით ამ მეფის პორტრეტების მომცველი); მთავარი სივრცისა და სხვა ეგვტერების მოხატულობანი (ასევე ისტორიული
პირების, თვით დავით აღმაშენებლის გამოსახულებების შემცველი) კიდევ უფრო გვიანია XVI-XVII საუკუნეების.
გელათის ტაძარს უმდიდრესი სალარო ჰქონდა – ხატ-ჯვრები, ხელნაწერები, სხვადასხვა სამღვდელთმსახურო თუ
მემორიალური ნივთები. მათი ნაწილი ადრევე დაიკარგა, ზოგი XIX საუკუნეში, რაც შემორჩა ახლა ქუთაისისა და
თბილისის მუზეუმებში ინახება.

GELATI
MONAS-
TERY
I
f take a look northward of Bagrati Cathe-
dral the sight will be captured by white
outlines of sunk in green structures of
Gelati Monastery, located in a distance of
some 12 km from Kutaisi, on a flattened
area of a high hill. Gelati monastery, found
in 1106 by King David IV the Builder initially
was thought to be under the direct sub-
ordination of the King himself, not of the
Bishop. At the same time a higher educa-
tion institution - the Gelati Academy was
founded there. In parallel to this, construc-
tion of the main church of the monastery
in honor of the Birth of Mother of God was
commenced, where the miracle-working
Khakhuli plique-a-jour icon of the Virgin
was rested as the main sacred object (the
icon itself was written in X c but after its
solemn arrival to Gelati the internal surface
of its doors were newly embossed and
adorned with lots of precious stones and
plique-a-jour). The temple crowned with a
dome has got the “recorded cross’’ configu-
ration with two columns, the design quite
common for the temples of those times.
The narthex attached from the west is the
only deviation from that wide spread layout.
But on the other hand unnatural width of

the dome barrel, thickness of columns and even of later times. Most of them were per-
highest level of illumination has created abso- formed in XVI-XVII cc. Gelati monastery was
lutely unique space, that differs from all other one of the richest establishments of its kind with
internal spaces – very extended and lengthy, lots of icons and crosses, manuscripts, different
free and unburdened, with its huge surfaces as things useable in liturgy and other services and
if enveloping a huge cosmic space. Quite in- numerous memorabilia. Part of this collection
terestingly the exterior surfaces also differ from has been lost at earlier times, while its con-
the common tradition – they are almost free of siderable portion was gone during the XIX c
fretwork decoration, although the impressive so that currently only the remains of this once
and voluminous arcades on the arms, coupled huge monastic deposits are exhibited in Kutaisi
with window frames with rather complex profiles and Tbilisi museums.
gain considerable degree of sculptural features
to those fretwork. The temple was completed in There are several other interesting and impor-
the life of King David, hence before 1125 - the tant monuments in the surroundings of Gelati
year of his death. Wall painting was performed monastery that are worth to be mentioned.
in the reign of his son and hair Demetre I. Only Some of them are contemporaneous to it (for
the mosaic of the sanctuary conch (The Virgin instance, so called Sokhasteri, now turned in
with child and archangels in front of them) and ruins), while some are of later times (St. Sabah
frescoes in the narthex reflecting the Ecumeni- single-nave church now in very bad repair, or
cal Councils are of the original times. Several St. Elijah the Prophet church with XVI c wall
chapels were attached to the temple through painting performed in typical “folk” stile).
XII-XIII centuries. One of these chapels built in
the closure of XIII century, in the reign of King Gelati monastery closed after the establish-
David Narini is adorned with contemporaneous ment of the Soviet regime was restored in early
wall painting that contains the king’s portrait. 1990-ies and since then services are being
Wall painting of the main church with portraits provided uninterruptedly. Several monks have
of King David the Builder and of other historical appeared here as well.
persons as well as frescoes of other chapels is
270
271
272
wm. giorgisa da
wm. nikolozis
eklesiebi
გ ელათის ანსამბლის სხვა ეკლესიები XIII
საუკუნისაა – წმ. გიორგის სახელობის
მომცრო, „ჩაწერილი ჯვრის” სახის,
ორბურჯიანი ტაძარი (მის კარიბჭეში
საუკუნიდან – იმერეთის მეფეები, რომელთა
მეცადინეობით XVI საუკუნეში დაარსდა
გელათის საეპისკოპოსო კათედრა, ამავე
საუკუნის მეორე ნახევარში კი აქ დასავლეთ
თანადროული მხატვრობის ფრაგმენტებია, საქართველოს მწყემსმთავარი-კათალიკოსიც
მთავარ სივრცეში კი – XVI საუკუნისა); წმ. დამკვიდრდა.
ნიკოლოზის ორსართულიანი ეკლესია,
სამრეკლო, მის ქვეშ აღმომჩქეფარე გელათის ირგვლივ კიდევ რამდენიმე
წყაროთი – ხუროთმოძღვრული ყურადსაღები ნაგებობაა – მისი
დამუშავებით, თვით მასალითაც (თლილი თანამედროვეც (მაგ., ნანგრევებად ქცეული
თეთრი ქვა), ყველა ისინი მთავარი ტაძრის სადაყუდებული, ე.წ. სოხასტერი, ზოგიც სხვა
ტრადიციის გამგრძელებელია. შემოინახა დროისა (მაგ., ნანგრევებადვე შემორჩენილი
აკადემიის ნაგებობაც (მას მხოლოდ წმ. საბას დარბაზული ეკლესია ანდა წმ.
გადახურვა აქვს ბოლო დროს აღდგენილი) ელიას ეკლესია XVI საუკუნის ე.წ. „ხალხური
– ნატეხი ქვით ნაგები, თუმც მისი კარიბჭე რიგის” მხატვრობით).
– ასევე XIII საუკუნისაა – თლილი ქვისა,
ჩუქურთმიან-რელიეფებიანი. დღემდე დგას გასაბჭოების შემდეგ გაუქმებულ, გელათის
მონასტრის ძველი ბჭეც, სადაც ემარხა დავით მონასტერი 1990-იან წლებში კვლავ
აღმაშენებელი. მისი მემკვიდრენიც სწორედ ამოქმედდა, აქ ბერებიც გაჩნდნენ და წირვა-
გელათს განისვენებენ, ისევე როგორც XVI ლოცვაც აღევლინება.

ST. GEORGE
AND
ST. NICOLAS
CHURCHES
O
ther churches of Gelati monastery where built
in XIIIc. A small St. George church with the
recorded cross configuration and one pair of
columns is one of them. Some fragments of contem-
poraneous frescoes are preserved in the porch, while
most of its space is adorned with XVI c wall painting.
Another minor church devoted to St Nicolas is a two-
storied building; one more structure of the monastery
is a bell-tower with a spring pouring from its basement.
Architectural patterns and even the construction mate-
rial (hewn white stone) of all of the aforementioned
constructions just duplicate the tradition of the main
church. The building of the Academy is preserved as
well. Only its roof had been missing until its recent
successful reconstruction. This building is basically
made of rubble stone, only its XIII c porch adorned
with fretwork and risings is built of neatly hewn stone.
The old gate of the monastery where King David the
Builder was buried according to his will is still pre-
served. All descendents of King David had found their
last shelter in Gelati monastery as had the Kings of
Imeretian Kingdome since the beginning of XVI c. They
did all their best Gelati episcopate to be founded and
as a result, in the second half of XVI c Gelati became
the permanent residence of the Patriarch - head of the
West Georgian church.

276
savanis
wm. giorgis
eklesia
ს
ავანის წმ. გიორგის ეკლესია დეკორატიული თაღებით გაწყობილი
შუაგულ სოფელში დგას. იგი ინტერიერის სიხალვათეს, თაღნარით,
ცალნავიანი ნაგებობაა, მასზე ოდნავ ჩუქურთმოვანი საპირეებითა (განსაკუთრებით
გვიან მიდგმული სამხრეთი კარიბჭით. მდიდრულია სამხრეთი კარის მოჩარჩოება)
სააღმშენებლო წარწერების თანახმად და კარნიზით, ლომის რელიეფით მორთული
იგი ვინმე გიორგი ერისთავთ ერისთავს ფასადების სისავსისა და დახვეწილობის
სოფ. სავანის მცხოვრებთა თანადგომით შთაბეჭდილებას.
აუგია; მშენებლობა 1046 წელს მომხდარა,
ხოლო ხუროთმოძღვარს ჰარაბა რქმევია. გარეთა სამკაულს ოსტატობით არ
სავანის აღმშენებელი ოსტატი თითქოსდა ჩამოუვარდება ტაძრის შიგნით დაცული
მარტივი ხერხებით ახდენს მისთვის (სამწუხაროდ, XIX საუკუნეში დამახინჯებული)
სასურველ ზემოქმედებას – ბრტყელი XI საუკუნისვე თაბაშირზე კვეთილი კანკელიც.

SAVANE
ST. GEORGE
CHURCH
S
avane St. George church stands in the middle
of the village. This is a single-nave construction
with the porch of relatively later times attached
to the building from south. The construction inscrip-
tion curved on the stone slab narrates that the church
was built in 1046 by Eristavt-Eristavi Giorgi with the
help and support of the residents of Savane village.
According to the same inscription the architect’s name
was Harabah. The builder of Savane church achieves
the desirable impression through measures that are
relatively simple at the first glance. For instance the
impression of extensiveness of the interior adorned
with flat arches is gained by the set of vaults, while the
feeling of completeness and sophistication of façades
is achieved thanhs to rising images of lions, decora-
tive arcades, fretwork facing (with the richest fretwork
decoration of southern entrance framing) and the
cornice.
Despite the damages of cut on gypsum iconostases

that is contemporaneous to the church (IX c) its crafts-
manship is equal to that of the external adornment.
Most of those damages took place in XIX c.

280
kacxis
gumbaTiani
taZari
კ აცხის გუმბათიანი ტაძარი ამავე
სახელწოდების სოფელში
მდებარეობს. დღეს მის გარშემო
გალავანშემოვლებული სასაფლაოა, სადაც
ყოფილიყო შემკული, მაგრამ ტაძრის ზედა
ნაწილი მთლიანად გადამოსეს XIX საუკუნეში
და მხოლოდ წინანდელი მორთულობის სქემა
გაიმეორეს (თაღნარი, დიდი ჯვრები).
გვიან საუკუნეებში აგებული კარიბჭით
შევდივართ. ტაძარი ექვსაფსიდიანია და პირვანდელ მშვენიერებაზე წარმოდგენას
რამდენადმე გვიანი გარშემოსავლელითაა გვიქმნის შესასვლელთა მორთულობა,
გარემოცული. ექვსაფსიდიანი ეკლესიები „ჯვრის ამაღლების” გამოსახულება
საქართველოში მხოლოდ X საუკუნეში გარშემოსავლელის შიგნით, ქანდაკებები
იგებოდა და კაცხის ტაძარი მათ შორის და თვით გარშემოსავლელის ჩუქურთმები.
ერთი უგვიანესია – სამშენებლო წარწერით ვერაფერი დააკლო გადაკეთებამ ტაძრის
იგი უნდა აეგოთ არა უგვიანეს 1010- სივრცესაც – შუქიანს, თითქოს ზეაზიდული
1014 წლებისა. მშენებლობის თაოსანი გუმბათიანი ბირთვის ირგვლივ მბრუნავს.
ბაღუაშთა უძლიერესი ფეოდალური გვარის გარშემოსავლელის სამხრეთ-აღმოსავლეთ
წარმომადგენელი, რატი ერისთავთ- ბოლოში XIV-XV საუკუნეების მხატვრობის
ერისთავი ყოფილა. ტაძარი უხვად უნდა ნაშთიცაა შემორჩენილი.

282
KATSKHI CHURCH
K
atski domed church is located in the namesake village. Currently the church stands in the
middle of the cemetery encircled with the stone wall. The late medieval porch incorporated
into the wall is the only access point to the mon ument. . The church has got six apses and
several ambulatories of relatively later times arranged around its perimeter. The practice of building
of the temples with six apses was common only in X century and this particular construction is one of
the latest of the suite. According to the construction inscription the church was build between 1010-
1014 the latest. The same inscription curved on the stone slab states that the representative of the
ancient noble house of Bagvashi, the almighty feudal Rati Eristavt-Eristavi funded construction activi-
ties. Apparently, the original exterior of the church was richly adorned, but in XIX c its upper sections
were substituted and only outlines of the initial ornamentation were replicated (arcade and huge
crosses). Perfect adornment of entrances, image of “The Holly Cross Elevation” on the internal side
of the ambulatory, several sculptures and fretwork decoration of the referred ambulatory are clear
indicators of original beauty of the church. Despite reconstruction carried out in later times internal
space of the building has been mostly spared – it is still perfectly illuminated and as if whirls around
the centre of the elevated dome. Some remains of XIV-XV cc wall painting are still noticeable in the
extreme southwestern part of the building.

284
mRvimevis
dedaTAa
monasteri
ქ ალაქ ჭიათურის აღმოსავლეთ
ბოლოსკენ, მდ. ყვირილას მარჯვენა
ნაპირზე ზეაწვდენილი კირქვოვანი
კლდის შუა წელზე ქვემოდანვე თვალს
და სანახევროდ ბუნებრივ გამოქვაბულში
შეფარებული ტაძრების ჩრდილოეთი
კედლები მთლიანად მთის გულშია
მოქცეული. ეკლესიები თანადროულია –
იტაცებს თეთრი გადმოკიდებული შენობები მთავარი, ღმრთისმშობლის სახელობისა
– ეს XIII საუკუნის მეორე ნახევარში ორნავიანია (მთავარი, განიერი ნავი
აგებული მღვიმევის დედათა მონასტერია. სამხრეთით და ვიწრო – ჩრდილოეთით
მონასტრისკენ ბილიკს ავყავართ, ჯერ ერთმანეთისაგან ერთი ბურჯით
კარიბჭეს ვადგებით, საიდანაც ეზოში გამოყოფილი; ორივე შვერილი, გარეთკენ
ვხვდებით (აქ XIX საუკუნის საცხოვრებელი წახნაგოვანი აფსიდით მთავრდება.
და ძველი, თლილი ქვის სამრეკლოს ორნავიანი ეკლესიები ჩვენში VI საუკუნიდან
ნაშთი – ორი სართული დგას), შემდეგ შენდებოდა და მღვიმევის ტაძარი ამ ტიპის
XIX საუკუნისავე თეთრი ქვის სამრეკლოს ერთ-ერთი უკანასკნელი მაგალითთაგანია)
პირველი სართულის თაღში გავივლით და პატარა, ცალნავიანი უაფსიდო წმ.
და კვლავ ბილიკ-ბილიკ მივემართებით ეკატერინეს სამლოცველო მის დასავლეთით.
სავანის ბირთვის – მისი ორი ეკლესიისკენ. ორივე ეკლესია თლილი ქვისაა და ორივე
ადამიანს თავიდანვე აკვირვებს ის, რომ უხვად შემკული – დეკორატიული თაღებით,
ისინი სუბსტრუქციაზეა აშენებული (მასში კარ-სარკმელთა სხვადასხვა მოყვანილობის
კამაროვანი დარბაზიცაა მოწყობილი) საპირეებით, ჯვრებით, ჩუქურთმიანი

კარნიზებით. მთავარი ეკლესიის ამშენებელს მუზეუმში). მართალია, XI საუკუნის
უთუოდ XI საუკუნის გუმბათოვანი ტაძრები ხუროთმოძღვრების მთლიანობა აქ ვერაა
ჰქონდა სახელმძღვანელოდ – ბაგრატის მიღწეული – არ ჩანს ელემენტთა რაიმე
ტაძარი, განსაკუთრებით კი ნიკორწმინდა (იხ. ნათელი რიტმი, სამკაულთა ერთი ნაწილიც
ქვემოთ) შესაძლოა ისიც კი ვიფიქროთ, რომ ვერაა სრულყოფილად შესრულებული,
თავიდან იგიც გუმბათიანი უნდა ყოფილიყო. მაგრამ კბოდის პირსა თუ გამოქვაბულში
მიმავალი, ნაგებობებს მთლიანობაში ვერც
ამის მიზეზი იქნებ დამკვეთის მითითებაც ხედავს და მთავარი ეკლესიის ხილვისას
ყოფილიყო – ეს რაჭის ერისთავი რატი უფრო ელემენტთა ნაირფეროვნებას,
კახაბერიძე იყო, რომლის გამოსახულებას ჩუქურთმათა უმრავლესობისა თუ შიგნით
ოჯახითურთ (თუმცა XVI საუკუნეში თაღ-კამარა კრონშტეინებისა და ა.შ.
გადაწერილს) ეკლესიის ჩრდილოეთ ნავში კვეთის გულმოდგინებასა და სისუფთავეს
ვხედავთ. არც ისაა ალბათ შემთხვევითი, ამჩნევს. მცირე სამლოცველო ასე რიგიანად
რომ ტაძარში დიდხანს ესვენა რაჭიდან შესრულებული ვერ არის – აქ უფრო სუსტ
ჩამოტანილი XI საუკუნის ჭედური ხელოსნებს უმუშავიათ.
„ვედრების” ხატები და შებმული იყო XI
საუკუნისვე ხის მოჩუქურთმებული კარი ღმრთისმშობლის ტაძარში შემორჩენილია
(ხატები ახლა თბილისში, საქართველოს XIII საუკუნისა და XVI საუკუნის (ე.წ. „ხალხური
ეროვნული მუზეუმის, შ. ამირანაშვილის ყაიდის”) მოხატულობათა ფრაგმენტები.
სახელობის ხელოვნების მუზეუმშია, კარი დგას XVIII საუკუნის ხის მოხარატებული
კი საქართველოს ეროვნული მუზეუმის იკონოსტასიც, რომლის ხატებს ახალი
ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს დროის ევროპულ-რუსული ხელოვნების
გავლენა ატყვია.
286
MGVIMEVI NUNNERY
S
omewhere on the halfeay to the sum- common for the domed churches, most likely –
mit of the limestone high rock that is of Bagrati cathedral and even of Nicortsmionda
erected on the right bank of Kvirila temple (see beneath). It is even possible that
River, in Western outskirts of the city of Chia- originally the church was crowned with dome.
tura several white buildings hang over the cliff. Some resemblance to domed churches could
These are parts of XIII c Gvimevi Monastery have been stipulated or even conditioned by
where the nunnery has been arranged recently. the construction donor – the Eristavi of Racha
A pathway leads to the monastery. The porch Rati Kakhaberiszde, painted together with
is the first manmade construction that will be his family on the wall of northern nave of the
encountered on the way to the core buildings of church (frescoes were re-painted in XVI c). The
this save heaven. The dwelling quarters built fact that for quite a long time the XI c metalwork
in XIX c coupled with the remains of the first icons of Supplication brought from the histori-
two stories of an old bell tower made of neatly cal province of Racha had been resting in this
hewn stones are located in the yard. Another church definitely can not be regarded as a mere
XIX c building – a bell-lower built of white accident. The same can be said in respect of
stone cubs is also located there. There is an the wooden incrusted door (the icons are now
arched opening through the ground floor of exhibited in Georgian State Art Museum of the
the latter leading to a narrow pathway towards National Museum of Georgia, while the door
two churches – the main constructions of the is deposited in S. Janashia Georgian State
monastery. Perfect compatibility of the buildings Museum of the National Museum of Georgia).
with local landscape surprises the visitor. Both Unfortunately the integrity so common for all
churches have got arched main halls with half monuments of XI c. has not been achieved
of their spaces running in natural caves, so that here – no clear rhythm of separate elements of
northern walls are completely arranged within the church can be seen, not even a single part
those cavities. Churches are of XIII c. The main of adornment is performed with enough crafts-
church dedicated to the Virgin is a two-nave manship, and neither constructions lined along
construction (a single column divides the main, the edge of the cliff nor buildings running into
southern nave from the northern, secondary, the caves can be perceived as a single whole.
narrower one. Both naves are completed by Only the diversity of separate elements of the
the extended apses with faceted exteriors. main church, lightness and cleanness of its fret-
Churches with two – nave configuration have work decoration coupled with the same features
been common in Georgia since VI c AD. Mgvi- of the church interior vaults can be noticed.
mevi church is one of the latest samples of that The small shrine is not as good as of the main
type of architecture. Another smaller chapel church – definitely the craftsmen here were less
of St Katherine stands westwards of the main skillful. Fragments of XIII and XVI c wall paint-
church. It is a single-nave construction with no ing are preserved in the Mother of God church.
apse. Both churches are built of neatly hewn The painting is the representative sample of so
stones. They are richly adorned with decorated called “folk stile” of painting. Turned wooden
arches, multi-shape facing stones around doors iconostases of XVIII c stands in the interior of
and windows, crosses, fretwork cornices. Most the church with the icons performed under the
likely the architect had some kind of manual or influence of Russian- European new style of
guidance – at list he was following the layout icon-painting.

რაჭა
RACHA
290
nikorwminda
1
010-1014 წლების ნიკორწმინდის ხუროთმოძღვარს გაეჯიბრება. იგი ჰქმნის
წმ. ნიკოლოზის საკათედრო ახალ ელემენტებს – მაგ., საფასადო თაღებს
ტაძარი დღეს XIX საუკუნის კოხტა შიგნიდან გაყოლებულ ჩუქურთმოვან
სამრეკლოს ანაბარად დგას მოზრდილ არშიებს და რაც მთავარია, გუმბათის
ეზოში. ადრე აქ სხვა ნაგებობანიც ყელის ჩუქურთმოვანი საპირეებითა და
იქნებოდა, მაგრამ მათგან აღარაფერია სარტყლებით სრულად მორთვის სისტემას,
გადარჩენილი. ნიკორწმინდის ეკლესია რომელიც ქართულ ხუროთმოძღვრებას XIII
შიგნით ხუთი რადიალურად გაშლილი საუკუნის ბოლომდე შერჩა. ნიკორწმინდაში
აფსიდისა და სწორკუთხა დასავლეთი შესანიშნავ ქვის მქანდაკებლებსაც
მკლავითაა შედგენილი. უკანასკნელსა და უმუშავიათ – ყოველ ორნამენტს, მის ყოველ
საკურთხეველს გვერდითი ოთახები ახლავს, ფოთოლსა და ხვეულს ისინი მართლაც
გარედან კი ტაძრის ტანს ჯვრისებური ქანდაკებასავით ასრულებენ და ჩუქურთმებს
მოხაზულობა აქვს. ამან ერთგვარი ბუნებრივად ექსოვება ფიგურული
უხერხულობა გამოიწვია – ირიბია ზოგიერთი რელიეფები – ფრონტონებში მოთავსებული
სარკმლის მოხაზულობა, ასიმეტრიული კომპოზიციები, (მათ „უფლის დიდების” თემა
გამოვიდა საფასადო თაღნარები და ა.შ. აერთიანებთ), შესასვლელთა ტიმპანების
ჩანს, ნიკორწმინდელი ოსტატი, პირველ გამოსახულებანი, გუმბათის ყელის ძირსა
ყოვლისა, მორთვა-მოჩუქურთმების თუ ტაძრის თანადროული, ასევე უხვად
დიდოსტატია და ამ მხრივ ნებისმიერ სხვა დაჩუქურთმებული კარიბჭეში გამოკვეთილი
raWa ‫ ׀‬RACHA 291

ცხოველები. ნიკორწმინდა არა მხოლოდ რელიეფების რაოდენობით გამოირჩევა – ამ მხრივ მას თითქმის
ვერც ერთი ქართული ტაძარი გაუტოლდება – არამედ მათი მხატვრული ღირსებითაც, ხუროთმოძღვრებასთან
შეთანხმება იქნება, პლასტიკური დამუშავება თუ ხაზობრივი რიტმი, ისინი ქართული მქანდაკებლობის
საუკეთესო ქმნილებათაგანია.
ნიკორწმინდის ტაძარმა ძირითადად შეინარჩუნა პირვანდელი სახე, მაგრამ დრო-ჟამმა კვალი მასაც დაატყო –
განსაკუთრებით ჩრდილოეთ ფასადს, სადაც ბევრი რამაა აღრეული. ტაძარი, XVI საუკუნეშიცაა აღდგენილი და
1991 წლის მიწისძვრის შემდეგ 1990-იან წლებშიც. შიგნით ის მთლიანადაა მოხატული, მაღალი კანკელიც აქვს
და მოხატულივე ჩარდახი ტრაპეზის თავზე – ყველაფერი გვიანი შუა საუკუნეებისაა.
292 raWa ‫ ׀‬RACHA

293
294
NIKORTSMINDA
N
ikortsminda St Nickolas cathedral built arranged within the pediments all dedicated to
between 1010-1014 stands in the the Glory of God, coupled with the images on
middle of a large yard coupled with a the entrance tympanums, and figures of wildlife
beautiful and neat bell-tower constructed in cut at the bottom of the dome barrel. The porch,
XIX c. Other buildings should also have been contemporaneous to the temple, is also richly
constructed there, but nothing of them has sur- adorned with fretwork. Nikortsminda is an
vived till now. Internal space of Nikortsiminda outstanding monument of Georgian architecture
temple is composed of five radial apses and not only for its adornment with numerous ris-
rectangular western arm. Several lateral rooms ing- perhaps no other Georgian monument can
are arranged within the arm and the sanctuary. compete with it in this regard – but also for the
External configuration of the temple is cross- highest artistic level of those risings, from the
shaped. This has created some kind of embar- point of their compatibility with the architecture,
rassment – several windows have got slanted their plasticity and linear rhythm – they are the
outlines, façade arcades are asymmetrical etc. very best samples of Georgian sculpture art.
It seems that decoration is the strongest point Nikortsminda temple has basically preserved
of Nikortsminda architect and truly he can eas- its initial features but merciless passage of time
ily compete with any other artist in Georgia in still has laid its footprint on the monument –
this regard. He creates several new elements especially on it’s northern façade where many
of decoration – for instance internal parts of elements have been mixed. The monument has
façade arches are adorned with decorated undergone two main rounds of reconstruction
strips and what is the most important – a new one of which took place in XVI c while another
system of comprehensive adornment of the was carried out in 90-ies of the last century –
dome barrel with fretwork and decorative belts as a mitigation measure against the damages
are first invented here that had remained tradi- caused by 1991 earthquake. Interior of the
tional decoration pattern till the very end of the church is fully adorned with the late-medieval
XIII century. Perfect sculptors had been working wall painting. Rather high iconostasis stands in
during the construction of the temple- each the interior. The roofed gallery arranged on top
detail of the ornamentation, each of its leaf and of the holly table is adorned with wall painting
bend is performed as if it were real sculpture as well. Both the gallery and the painting are of
and this ”knitted” decoration is naturally inter- the late Middle Ages.
woven with figured risings – the compositions
295
296
zemo krixi
რ
აჭის მთიან სოფელ ზემო კრიხში რაჭული სკოლის არსებობასაც. აქაური
მდებარეობს თუმც ზომით პატარა, ჩუქურთმები აშკარად განსხვავდება იმისგან,
მაგრამ ყოველმხრივ საყურადღებო რაც თანადროულად ქართლსა თუ იმერეთში
ნაგებობა – წმ. მთავარანგელოზთა ეკლესია. იქმნება. კარიბჭეების აშენებისთანავე
იგი X საუკუნის მეორე ნახევარში ააგეს – ეკლესია მოიხატა კიდეც. ზემო კრიხის
მაშინდელია მისი ასვეტილი, თითქმის მოხატულობა, რომელიც საუფლო
კოშკისებრი, ინტერიერში კედლის თაღებითა დღესასწაულთა კომპოზიციებსაც შეიცავდა,
და აფსიდის აქეთ-იქით ნიშებით გაწყობილი ცალკეულ წმინდანთა გამოსახულებებსაც
დარბაზი მასზე მიდგმული შვერილი და დამკვეთთა პორტრეტების მწკრივსაც,
აფსიდით. ეს თავისებური, კოხტა შენობა შუა საუკუნეების ქართული ფერწერის ერთი
ჩინებული ჩუქურთმითა და ნაქანდაკევითაც ყველაზე ცნობილი და უკეთესი ქმნილება
მორთეს გარედანაც (მაგ., სამხრეთიდან იყო. სამწუხაროდ, იგი XX საუკუნის შუა
კარის ტიმპანი) და შიგნიდანაც (თაღების წლებში ჯერ წვიმამ დააზიანა, ხოლო 1991
კაპიტელები, აფსიდის ძირში გამოკვეთილი წლის გაზაფხულზე მიწისძვრამ სანახევროდ
ლომები და სხვ.). რამდენიმე ათწლეულის დაანგია ეკლესია (1960-70-იან წლებში მას
შემდეგ, უკვე XI საუკუნის პირველ მესამედში, მოაშორეს XIX საუკუნის მინაშენი დასავლეთ
რაჭის ერისთავთა თაოსნობით, ტაძარს მონაკვეთი) და მოხატულობის შემორჩენილი
სამხრეთიდან (იგი ახლაც დგას) და ნაწილის დიდი წილიც იმსხვერპლა. ამჟამად
დასავლეთიდან (ამჟამად დანგრეული) არსებობს ხუროთმოძღვრების სრული
კარიბჭეები მიაშენეს. ეს კარიბჭეებიც აღდგენის თეორიული შესაძლებლობა,
უმდიდრესი ქვაზეკვეთილი, ძირითადად მაგრამ ჯერაც გაურკვეველია, თუ რა
მცენარეული ორნამენტითაა შემკული, ოდენობით შერჩება კედლებს ძველი
რომელიც მის შემქმნელთა ნიჭიერებასა და მხატვრობის ფრაგმენტები.
ოსტატობასაც მოწმობს და ადგილობრივი,
raWAa ‫ ׀‬RACHA 297
ZEMO KRIKHI
T
his small in size but still very important in that part of Georgia positively differ from the
monument is located in the highland respective contemporaneous samples whether
village of Zemo (Upper) Krikhi in the in Kartli or Imereti.
historical province of Racha. Dedicated to the
Archangels, the church was built in X-th cen- Following the construction of the aforemen-
tury. The construction with an extended apce tioned two porches, the church interior was
that is provided with two niches - one at each adorned with wall paining. Containing the
side, has got very tall, almost tower-like main scenes of all great religious holidays, and sev-
hall where the walls are decorated with vaults. eral separate frescoes of the saints, it also had
Both the exterior (tympanum of the southern a row with the images of the church building
entrance) and interior (column capitals, lion im- donors, thus making this particular wall paint-
ages cut at the bottom of the apce ,etc.) of this ing one of the best samples of the medieval
specific and lovely building are richly adorned Georgian monumental painting. Unfortunately
with perfect fretwork and stone-cut images. in mid-XXc heavy rainfalls seriously damaged
Several decades after its completion, sometime the wall painting. Alas, the worth had yet to
in the first third of XI c. the Eristavs of Racha come and the church was half-destructed by
attached two porches to the church from south the earthquake of 1991, when almost all fres-
and west. This latter is currently in ruins while coes spared by rain were perished (during the
the former is still in good repair. Both porches restoration activities carried out through 60-70-
were adorned with the richest fretwork, basi- ies of XX c the mid-XIX c western attachment
cally of floral motifs. Those decorations are to the main body of the church was removed).
eloquent proves of the highest level of crafts- Currently there is a theoretical possibility of full
manship of masons who had worked on that scale reconstruction of the building but the ratio
monument. The existence of local, Racha between the original paintings survived and the
school of fretwork is almost doubtless, as far as internal space of the restored building is yet to
the adornment and decoration of monuments be specified.
298 raWa ‫ ׀‬RACHA

299
300
barakoni
რ
აჭის მნიშვნელოვან საპირეები, ჯვრები და სხვ. მაგრამ
ნაგებობათაგანია სოფელ წესის წინანდებურ ნიმუშების გადმოღებით
ბარაკონის ღმრთისმშობლის ვერაა მიღწეული ძველებური მხატვრული
გუმბათიანი ტაძარიც. იგი 1753 წელს ზემოქმედება. დამახასიათებელია, რომ
როსტომ რაჭის ერისთავის, თავის დროზე აღმოსავლეთი ფასადის ნიშები აქ იმდენად
მეტად თვალსაჩინო პოლიტიკური და ვიწროა, რომ მათ აღარც კონსტრუქციული
სამხედრო მოღვაწის, დაკვეთით ვინმე აზრი აქვს და აღარც მხატვრულ-
ავთანდილ შულავრელს აუგია – სახელის კომპოზიციური. ამისდა მიუხედავად,
მიხედვით აღმოსავლეთ საქართველოდან აღსანიშნავია ხელობის საკმაოდ მაღალი
(შულავერი ქვემო ქართლის სოფელია) დონე, ქვისმთლელთა თუ ჩუქურთმის
მოწვეულ ოსტატს. ხუროთმოძღვარს გამომკვეთთა პროფესიული დახელოვნება,
(იქნებ დამკვეთსაც) თვალი უთუოდ ძველი მით უფრო საყურადღებო იმ უმძიმეს,
ქართული ხუროთმოძღვრებისკენ ეჭირა – ტრაგიკული მოვლენებით აღსავსე დუხჭირ
ტრადიციულია გეგმა („ჩაწერილი ჯვრისა” ხანაში. ტაძარში თანადროული, მაღალი
ორი თავისუფლად მდგომი ბურჯით), მოხატული კანკელი დგას.
ძველებური იერის მოჩუქურთმებული

302
BARAKONI
B
arakoni Mother of God domed church located in the village of Tsesi is one of the
most significant monuments in Racha. The church construction initiated and sup-
ported by Rostom Eristavi of Racha, one of the most famous military and political
figure of his time, was carried out in 1753 by the architect apparently invited from east
Georgia – someone David Shulavreli. According to his name he should have come from
Shulaveri – the still existing village in Kvemo (Lower) Kartli. It is doubtless that either the
architect himself or quite possibly the initiator and donor of the construction were definitely
guided by the samples of ancient Georgian architecture – traditional design (so called
“recorded cross” with two separately erected columns) of the church together with its fret-
work decoration performed in old stile, crosses etc. clearly indicate the disposition towards
the imitation of classic monuments. However, despite all efforts and diligence applied, no
artistic influence common for old originals has been achieved in this particular case – the
niches arranged within the eastern façade are so narrow that they are deprived of any
constructional or artistic-compositional sense. Despite the aforementioned, high level of
craftsmanship of all masons and fretwork specialists is more then surprising allowing on
all tragic events that were common in that terrible period of Georgian history. The feeling
of surprise becomes even stronger when looking at high, painted iconostasis contempora-
neous to the church.

სამეგრელო
SAMEGRELO
306
martvili
მ
არტვილის (იგივე ჭყონდიდის) მეტად გამომსახველი რელიეფით
საკათედრო ტაძარი სოფლის თავზე, ფრონტონის კეხში). მიუხედავად ამისა
მთის გავაკებულ წვერზეა აგებული, ჩანს, რომ მარტვილელი ხუროთმოძღვარი
საიდანაც კოლხეთის დაბლობის დიდი სათაყვანო ნიმუშს შემოქმედებითად
სივრცეები იშლება. ახლა ამ მონასტრის მოეკიდა – შეამცირა გუმბათისა და გაზარდა
ორი ეკლესია და საცხოვრებელი კუთხის შიდა ნიშების ზომები, ტრომპები
კოშკია გადარჩენილი. მთავარი ტაძარი, გადმოკიდებული თაღების წყებით შეცვალა.
ღმრთისმშობლის სახელობისა, „მცხეთის სიახლეა გარედან აფსიდების სამი კი არა,
ჯვრის ტიპის” კიდევ ერთი მაგალითია. ხუთი წახნაგით მოზღუდვა და რელიეფების
მისი აშენების დროს სხვადასხვანაირად აფსიდთა ზედა ნაწილში ერთ სარტყლად
განსაზღვრავენ, მაგრამ ჯერჯერობით მოთავსება. ეს ყოველივე ტაძარს სხვაგვარ
მიღებულია მისი VII საუკუნის პირველი სიმსუბუქეს ანიჭებს, განსხვავებულს ამ სახის
ნახევრით დათარიღება. იგი ძლიერაა აღმოსავლეთ-ქართული ეკლესიების ასე
გადაკეთებული – მოგვიანოა გუმბათი, ვთქვათ „სიდინჯისაგან”. საყურადღებოა
სწორი კედლებითაა „გასწორებული” გრძივი თვით რელიეფებიც (ისინი აფსიდების
ფასადები (შესაძლოა X საუკუნეში, მაგრამ კარნიზების კონსოლებზეცაა ამოკვეთილი),
ახლანდელი პერანგი გაცილებით გვიანია), რომელნიც ძველი და ახალი აღთქმის
მიშენებული დასავლეთი კარიბჭე (ესეც X სიუჟეტებს გადმოგვცემს და ზოგი რამ
საუკუნისაა, მაკურთხეველი მაცხოვრის ხმელთაშუაზღვისპირეთის ადრექრისტიანულ
samegrelo ‫ ׀‬SAMEGRELO 307

პლასტიკასთანაც აქვს
საერთო. ტაძარში სხვადასხვა
დროის მხატვრობაა (XIV
საუკუნისა – საკურთხეველში,
XVI-XVIII საუკუნეთა –
აფსიდებში, არის XIII
საუკუნის ფრაგმენტებიც
და მოზაიკის ნაშთიც);
ისტორიული (და მხატვრული!)
თვალსაზრისით მეტად
საგულისხმოა სამეგრელოს
მთავართა, დადიანების
გამოსახულებათა მთელი
გალერეა – ზოგი მათგანი უკვე
„პორტრეტიც” კია სიტყვის
პოსტრენესანსული გაგებით.
ტაძრის ჩრდილოეთით
მომცრო ორსართულიანი
გუმბათიანი ეკლესია
დგას (საკუთრივ ტაძარი
– „თავისუფალი ჯვრის”
ტიპისაა), რომლის გუმბათის
მორთულობა თუ ფასადთა
თაღნარების დამუშავება
მას XI საუკუნის დასაწყისის
ნაგებობად ავარაუდებინებს
ადამიანს.
ამავე დროისაა მთავარი

ტაძრის დასავლეთით
მდგომი „სვეტიც” პატარა,
ჩუქურთმით მორთული
დარბაზული ეკლესიით
დაგვირგვინებული კოშკი –
აქ ძველად განმარტოებული
ბერები ცხოვრობდნენ ხოლმე.
XIX საუკუნეში სანახევროდ
გადმოქცეული, კოშკი 1970-
იან წლებშია აღდგენილი.
308 samegrelo ‫ ׀‬SAMEGRELO

MARTVILI
M
artvili (Chkondidi) cathedral stands next to each other in one consecutive row on
just above the village, on the flatten the upper section of apses, thus making a kind
top of a hill that dominates the area of decorative strip or belt. These elements do
and offers perfect background wives of vast gain the church new type of lightness mak-
spaces of Kolkhida plain. Only two churches ing it different from more “solid” and “calm”
and a dwelling tower of once vast monastery contemporaneous churches of East Georgia.
complex have survived till nowadays. Mother The risings reflecting events narrated bothin the
of God church with the “free cross” configura- Old and the New Testaments are of particular
tion is the main building of the ensemble. It significance. Some of them are cut on the apse
replicates the shape of Mtskheta Holly Cross cornice corbels, however all reveal clear com-
Monastery. There are different opinions regard- monalities with early Christian plastics of Medi-
ing the period of its building, but the first half of terranean region. Wall painting preserved in the
VII century is widely accepted to be the most church interior is of different periods. Paint-
probable date of its construction. The church ings in the sanctuary were performed in XIV
suffered several rounds of reconstruction so its c., while the apse was adorned in XVI- XVIII
original configuration has considerably been cc. There are few fragments of XIII c frescoes
changed – the dome is of later times, longitu- coupled with some small sections of preserved
dinal facades are “rectified” by flat walls (all this mosaic. The whole range of frescoes of the
changes were apparently made in X century), Grand Princes of Mengrelia- representatives of
and the western porch with very impressive ris- the house of Dadiani is noteworthy from both
ing image of Blessing Christ in the front section historical and artistic points – some of them are
of the pediment was attached to the church in already the portraits in the post-renaissance
X-th century. Current facing of the construction understanding of this word. A smaller, two
is even of later times. Despite the aforemen- storied domed church is located north of the
tioned it is obvious that an architect of Martvili main temple. The stile of dome adornment and
has employed creative attitude in regard of treatment of the apse arcades clearly indicate
to his adorable sample-Mtskheta Holly Cross that the construction most probably was built in
Monastery. In this particular case the dome is early XI c. So called „Pillar” located westwards
reduced in size and internal niches arranged in of the main temple is of the same period. Actu-
the corners are enlarged. The whole range of ally it is a tower, crowned with a small single-
overhanging arches were introduced instead nave church adorned with fretwork, where
of traditional tromps. Arrangement of externally hermits of the monastery led their ascetic lives.
fife-faceted apse instead of the traditional three- Half-destroyed in XIX c the tower was resorted
faceted one is a noteworthy innovation coupled in 1970-ies.
with the placement of all rising decorations
309
310
xobi
ხ
ობის ღმრთისმშობლის მონასტერი ჩუქურთმიანი საპირეებით, „მკლავების”
სოფლიდან ცოტა დაშორებით, პირზე კი ლილვოვან-კიბისებრი ჩარჩოებით
ბორცვზეა გაშენებული, გვიანი არის მორთული. ეს პირველი სამშენებლო
კარიბჭე-სამრეკლოთი. ვრცელ ეზოში შესული ფენა, როგორც ადასტურებს ქტიტორული
დამთვალიერებელი მაშინვე ეკლესიას პორტრეტები (ერთი მათგანი ამჟამად
ხედავს – საქართველოს პირობაზე საკმაოდ თბილისში, საქართველოს ეროვნულ
უჩვეულოს. ესაა ჯვრისებრი მოცულობა, მუზეუმში, შ. ამირანაშვილის სახელობის
„მკლავებს” შორის მოდაბლო მოცულობებით, ხელოვნების მუზეუმშია გადატანილი)
სამხრეთიდან და დასავლეთიდან კი სამეგრელოს მმართველი ოჯახის წევრების,
მოშენებული ეგვტერებით. უცნაური ისაა, შერგილ და გიორგი დადიანების თაოსნობით
რომ სივრცითი ჯვრის შუაში არ არის აიგო. XIV საუკუნის მეორე ნახევარში
გუმბათი, რაც ქართულ სინამდვილეში იმ დროს თვალსაჩინო მოღვაწემ, ვამეყ
უფრო მოსალოდნელი იქნებოდა. ხობის დადიანმა უკვე არსებული თაღოვანი
ტაძარი ამდენად, ცალნავიანი ეკლესიაა კარიბჭის აღმოსავლეთ მონაკვეთში თავისი
ძირითად, აღმოსავლეთ-დასავლეთ ღერძზე სამარხი გამართა, რისთვისაც, სხვათა შორის
გაშლილ მოცულობასთან შედარებით ჩრდილოეთ კავკასიაში ლაშქრობიდან
ოდნავ დაბალი ტრანსეპტით და კუთხის ჩამოტანილი ადრებიზანტიური მარმარილოს
სივრცეებით. გარედან ეს, XIII საუკუნის ფილები გამოიყენა. ამ ეგვტერში
მეორე ნახევრის ნაგებობა პროფილირებულ- შემონახულია მაშინდელი მხატვრობაც,

ვამეყისა და მისი მეუღლის მარეხის პორტრეტებიც. დროთა განმავლობაში რამდენადმე შეიცვალა შიდა სივრცეც
– ადრე დასავლეთ კუთხის სადგომები დამოუკიდებელი იყო, ახლა კი ისინი ჩართეს ძირითად სივრცეში (მათ
თავზე კიდევ პატრონიკეცაა). დღეს ტაძრის მთავარი სათავსი მოგვიანო, ძირითადად XVII საუკუნის მხატვრობითაა
დაფარული (მოიპოვება აქ ოდნავ ადრეული ნაწილებიცა და XVIII საუკუნის გადანაწერიც), სადაც ვხედავთ ლევან
დადიანისა და ნიკიფორე ჩოლოყაშვილის (სხვადასხვა დროს იერუსალიმის წმ. ჯვრის მონასტრის წინამძღვრის
და ხობის ეპისკოპოსის, დიპლომატისა და მწიგნობრის) პორტრეტებსაც. კიდევ უფრო გვიანია ტაძრის ახლანდელი
კანკელი. ხობის მონასტერში მრავალი ძვირფასი ჯვარ-ხატი და სიწმინდე ინახებოდა, მათ შორის აწინდელ ტაძარზე
ძველიც. დღეს ამ ნივთების უმრავლესობა თბილისში, საქართველოს ეროვნული მუზეუმის შ. ამირანაშვილის
სახელობის ხელოვნების მუზეუმის საგანძურში ან ზუგდიდის მუზეუმშია.
312 samegrelo ‫ ׀‬SAMEGRELO

313
KHOBI
K
hobi Mother of God Monastery stands on grave in eastern section of the arched porch
the top of a hillock close to the village. that had already existed at those times. Marble
A late-time porch with the bell-tower slabs of the early Byzantine period obtained by
arranged on its top is the access point to the this mighty feudal as the spoils of war after his
large yard where the church stands – a rather successful expedition to the North Caucasus
unique construction for Georgian architecture. were used for the adornment of this grave. Wall
It is a cross-shaped building with lower rooms paintings of the same period are still preserved
arranged between the arms and with chapels in this small chapel, with the portraits of Vamikh
attached from south and west. Absence of the Dadiani and his spouse Marekhi. In the course
dome in the middle of the cross-shaped church of time internal space of the church has been
is strange enough as far as its presence would changed – for instance, initially rooms in the
have been more natural for Georgian traditional western corner were independent, but later
architecture. So much, Khobi church is a single- on all of them were incorporated into the main
nave construction with the essential elements space. A gallery was arranged above those
as follows: major spaces arranged along the rooms afterwards. Wall painting preserved in
main east-west axes coupled with slightly the church interior is mostly rather new-it was
lower transept and rooms at the corners. The performed in XVII c, however there are some
church built in the second half of XIII c. has got sections with relatively early paintings coupled
the exterior adorned with profiled and fretwork with some other parts re-painted in XVIII c.
facing slabs coupled with rod-like and stair- Frescoes of Levan Dadiani and Nikiphore
like frames along the arm edges. According Cholokhashvili (at various times being an abbot
to the church building donor “portraits“, cut on of the Holly Cross Monastery in Jerusalem and
the facing stone slabs, one of wich is currently Bishop of Khobi Episcopate, famous diplomat
deposited at Sh. Amiranashvili State Art Mu- and scholar) are preserved there. Current
seum of the National Museum of Georgia, the iconostasis of the church is even of the later
very first construction “layer” of the monastery times. Many icons, crosses, sacred objects
has been built under the patronage of Shergil and other church goods had been preserved
and Giorgi Dadiani - the members of the ruling in Khobi Monastery- some of them being even
hose of the historical province of Samegrelo. earlier than the church itself. Currently majority
Another representative of the same House, of its collection is exhibited either in Tbilisi State
Vamikh – the outstanding political-military Museum of Art of Georgian National Museum or
figure of the second half of XIV c arranged his in Zugdidi Museum.
314
315
316
walenjixa
წ
ალენჯიხის მაცხოვრის ტაძარი მიერ XIV საუკუნეში კონსტანტინოპოლიდან
სოფლის თავზე, გორაკზე დგას. საგანგებოდ მოწვეული ფერმწერი – კირ
მას სხვა ნაგებობანიც ახლდა (მაგ., მანუელ ევგენიკოსი ყოფილა. ამდენად,
სამეგრელოს მთავართა, დადიანების წალენჯიხის მხატვრობა, პირველ
სასახლე, ახლა ნანგრევებად ქცეული), ყოვლისა, ბიზანტიური ხელოვნების, ე.წ.
აქვეა გვიანდელი სამრეკლოც. ტაძარი „პალეოლოგოსთა სტილის” ნაწარმოებია,
გუმბათიანია „ჩაწერილი ჯვრის” ტიპისა, თუმც მომხატველთა შორის ერთი იქნებ
შვერილი აფსიდებით აღმოსავლეთ მხარეს ქართველიც იყოს. ტაძარზე მოგვიანოა
(საკურთხევლისა, გარედან წახნაგოვანია, მას შემოვლებული სამმხრივი თაღოვანი
პასტოფორიუმებისა – ნახევარწრიული). გარშემოსავლელი. XVI-XVII საუკუნეების
ტაძარს ორი გუმბათქვეშა ბურჯი აქვს. განმავლობაში იგი თანდათან გაიტიხრა და
სამხრეთისაზე, აღმოსავლეთი მხრიდან სამარხებად გადაკეთდა. ისინი მოხატულია
სამღვდელმთავრო დასაჯდომია მიდგმული. და აქ დაკრძალულ პირთა მრავალ
სადა, ფოროვანი ქვით შემოსილი ნაგებობა გამოსახულებას შეიცავს. არის საქტიტორო
ყველა ნიშნით XIII-XIV საუკუნეებისაა. გამოსახულება მთავარ სივრცეშიც – ვამეყისა
ძალზე ცნობილია მისი მოხატულობა – მის და მისი ცოლ-შვილისაც და მხატვრობის
შექმნაში რამდენიმე ოსტატი მონაწილეობდა, XVII საუკუნის განმაახლებელ-შემავსებლის,
სამუშაოს ხელმძღვანელი კი ვამეყ დადიანის წალენჯიხელი ეპისკოპოსის ევდემონისაც
(გვარად ჯაიანის).

318
TSALENJIKHA
T
salenjikha Temple of Christ the Savior stands on
top of a hillock that dominates the village.
Initially the church was surrounded by other
constructions, one of which – the palace of the rul-
ers of Samegrelo- Grand Princes Daniani- is now
in ruins, whilst another building- a bell-tower of later
times is in good repair. The church itself is crowned
with the dome and has got so called “recorded cross”
configuration and extended apses attached from the
west. The sanctuary apse is faceted externally while
the pastophorium apses are semicircular. The dome
is supported by a pair of columns with bishop’s throne
attached to the southern one from the east. All features
of the church plain gallstone facing indicate that the
building was constructed in XIII-XIV c. The church is
famous for its wall painting, performed in XIV c. by the
group of artists headed by someone Kir Manuil Eug-
enykos – an artist, on purpose invited from Byzantium
by Vamikh Dadiani. Hence, the frescos of Tsalenjikha
Temple of Christ the Savior first of all are the samples
of Greek-Byzantium art of so called “Palaeologus
Epoch”, although, quite possible, at list one of the art-
ists represented the local school of wall painting. The
arched ambulatory that envelops the church from three
sides has been built in relatively later times. During
XVI-XVII cc this roofed space was consecutively split
by stonework partitions transforming those separat-
edspaces into burials. In the course of time these
partitions were covered with portraits of persons buried
there. In the central part there are portraits of church
building donors – Vamikh Dadiani and his family cou-
pled with the fresco of Bishop of Tsalejikha – Eudemon
(Jaiani), the historical person of XVII c, who renewed
and completed wall paintings.

გარეკანზე: გურჯაანის ყველაწმინდა, VIII ს. სამხრეთის დერეფანი
On the cover: Gurjaani Kvelatsminda. VIII c. Southern doorway
ISBN 978-9941-0-2725-3
რედაქტორი: ეკა თაბუკაშვილი

Editor: Eka Tabukashvili
dizaini / DESIGN: SYNTHESIS ad

2010 - საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

2010 - საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ISBN 978-9941-0-2725-3

9 789 941 02725 3

© teqstis avtori: დიმიტრი თუმანიშვილი

Targmani: პეტრე დგებუაძე

© fotoebi: შალვა ლეჟავა, ქუცნა ამირეჯიბი, მირიან კილაძე, ნიკოლოზ ვაჩეიშვილი,

4/7 შესავალი/INTRODUCTION 147 კახეთი/KAKHETI

თბილისი – საქართველოს ძველ ქალაქთაგანია. აქ, V საუკუნის

Tbilisi is one of the ancient Georgian cities, where by the end of

Heavily damaged building was restored in XVII c. as a tree-nave brickwork ba-

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 33

34 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

ტაძარში მრავალი საფლავია

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 37

38 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 41

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 43

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 45

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 47

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 49

50 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 51

განსაკუთრებით ღირსშესანიშნავი კი XII

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 53

The most significant part of the church interior is XII-

The access road to Kaloubani church starts from the

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 55

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 57

მონასტრის ზღუდის გარეთ მოიპოვება

არის კიდევ ერთი პატარა, გვიანი ეკლესია

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 59

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 61

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 63

64 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 65

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 67

68 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 71

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 73

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 75

76 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 79

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 81

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 83

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 87

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 89

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 91

92 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

96 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Three other stonework buildings – an elongated and arched refectory

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 97

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 99

100 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 105

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 107

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 109

როდესაც ყინცვისზე ლაპარაკობენ, უპირველესად მაინც მისი

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 111

112 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 115

basically represented by arched and peaked top

A small single-nave brickwork church of XV c stands

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 117

Sida qarTliKAKHE ‫ ׀‬SHIDA KARTLI 119

120 Sida qarTli ‫ ׀‬SHIDA KARTLI