lliKIIJlElilll iZiil!m: t:EI\IIUl 6iiRSUl1r'A A~l\I!

AiiAI\I
t[J]it©l': 1Jo~. fG!'. l-Ull1ya t8lav~·alrto:Nr

©Copyright 2016, Bu baskmm biitiin ha!dan AI<TiF DO§ ONCE YAYINCIUI< Ltd. §ti.'e aittir.
'AKTiF D0§0NCE YAYINCILJI<' Bir Nobel Akademik Yaymcrhk Markasrdrr. Sertifil{a No.: 20779

BOii.imlerin yasal sorumlulu§u yazarlanna aittir.

Aktif Di.i§Once Yaymlan : 24

ISBN : 978-605-83278-3-Z
© 1. Bask1, Arallk 2016

Genel Yaym Y5netmeni: Hila I Argun

EditOr: Dog. Or. Fulya Bayraktar
Sayfa Tasanm: Tarkan Kara
l<apak Tasanm: Mehtap YOrUmez
Bask1 ve Gilt: 6Z-GEM Matbaacrhk Ltd. Sti. Sertifika ~Jo.: 19478
Tel: 0 312 341 62 36 ANJ<ft.RA

!\Ol~PHANE Birr.Gj iCARJ~

Bayraktar, Fulya.
l~ikmetira ~2imle [(e:Jan 'Giirsoy'a Arma!Jaru/ Fulya Bayraktar
7. Bas1m, X + 1054 s., 165x240 mm
Kaynakfa var, dizin yak.
ISBN 978-605-83278-3-2
1. {(enan Gilrsov 2. Felsefe 3. Hikmet 4. fa¢da§ Fefsefe 5. Tilrkiye'de Felsefe

Get'lei liJa@1tnm: ATl.B.S MA.[Ji1Efll1~i{ i3Jfl..S~fu'l VAV1N fl2A•9l1mVJ T~C. l7D. ~TL
Sipari~: -siparis@nobelyayin.com-
Telefon: +90 312 278 50 77- Faks: 0 312 278 21 65
e-sat1~: www.nobelkitap.com - esatis@nobelldtap.com
Bilgi: www.atlasldtap.com - info@atlaskitap.com
 ~ "' ~

AHUL\K~ADAB
AYIRiMI VE
AHLAK FElSEFESiN!N ~MKANi 0ZERiNE

Pro£ Dr. Alparslan Ac;:1kgen<;:*

Felsefe tarihinin hen1en her dOnen""linde insanlan me§gul eden konulann ba-
~mda §iiphesiz ki insan davram§lan gelir. insanlar aras1 ill§ldlerde de ashnda deger-
Iendirilen ve insarllar haldunda karar vern1e.mize yol as:,an· bu deger1endirrne1erdir.
Denebilir ki insan davram§lanm ve dolayJsiyl2. insanlan degerlendirme nelicesinde
ul.a~llan sonw; mutlak ve herkesin kabul edecegi bir lastas arayipchr. !Vlihenk ta$1
gibi elimizde bir lastas olabilseycli hangi davram~m dogru hangi davranl§m yanll§
veya claha degerli vs. oldugLmu rahathlda mtaya koyabilirdik I§te insan davram§bn
iyin bu rflihenk ta§l aray1~lan ahlak felsefesinin dog:n.1as1na yol ac;~m1~tlr. Fakat ahl8.k
felsefesini bir ara~trrma dah olarak bir bilim kabul edebilir miyiz?Diger bir deyi§le
bir ahlakfelsefesi m.i.irnkiin :miidVx? Bu sm:u.yu sorrnam1z1n nedeni ahlalzfelsefesinde
bugiine kadar filozoflann hepsinln hem fildr oldugn bir lustasm ortaya ~IkmcmoaSl­
dJr. Bir baluma Gazali'nin metafizige, yani teolojiye yonelttigi ele$tiride oldugc1 g.ihi
filozoflar hala herkesin kabullanabilecegi bir ahlak felsefesi pe§inde ko~mal.andn·. 1
Bu hususta umumiyetle di.1~iincilen alda daya.h bir ahlak felsefesi. geli§tiril.irse her-
kesin kabullenecegi bir ahlak sistemi ortaya konabilecegidir. I-H\lbuld Kant'm ahlak
felsefesinin belld de en alulc1 ahlakfelsefesi olclug1mu soyleyebilmemize ragmenhal8.
tek ge~erli ahlak sistemi olaral< biiiiin insanJ!lz tasafmdan kabnl edilmemi§tk Deger,·li
&oshm~ Ke;mam GiiFsoy'um almlak t!l!ii§iimcesi lle e>la;m yal{]Jllll ilgisilllli ve Inn Jlmmn
iize~ine 'l'"h~mal;mnm Ml& &,warn eHigilllli lb>iR!l!igim it;;illll 1\>~1 m;ableyJi kellllt!l!ile-
I'i;me ellll i~tellll t!l!Jileldle<·imle 0li'mag;a;m "t!l!iy<u.,m. 2

Medeniyetler ittifalu Enstitilsii, Fatih Sultan Mehmet ValafUniversitesi1 istanbul

Ebu Hamid el-Gazali. Tehajut el-Feltisife, tahkik ve yayma hazn'iayan Maurice Bouyges (Beyrut: el-Matba'at
al-Katulildye1 1927), 39-40.
2 Kenan Giirsoy'un makaleleri dt~mda ahlak konusundaki eserleri h;in bk. Etik ve Tasav111if- Felsifi DiyalogiM
(Ankara: AktifDii~iince Y.1.ymlan1 2015)i aynca Bir Felseje Gelenegimiz Var nu? (istanbul: Etkile~im Yaym-
lan, 2006).

519
 Onun i~in farkh balu;; a~1larmdan balulchgmda ahlak, her balu;; a~Jsmda degi-
;;ik degerlenclirilebilir. Bunu ;;oyle ifade etmelc mii.mkiindiir. insanm biitiin fiilleri
son tahlilde ins an davram§lannm temel zemini dedigimiz temel bir zihni birlige da-
yandmlabilir. Bizim balu§ a~Jffi!Zl belirleyen bu temel zemin zihinde dogdugundan
onu "diinyagorii§ii" kavram1 ile ifade etmek miirnkiincliir. Her insamn ve clenebilir
!d her topluma haldm olan bir cliinyagorii§ii olduguna gore bu onlarm balu;; a~Jla­
nm belirleyecektir. Her balu§ a~JSmclan ise diinya farld1 alg,Janrnaktad!r; elbette bu
farkh alg1ya ahlak da dahilclir. Buna gore biitiin insan fiillerinin, §U ya cla bu ;;ekilcle
bir cliinyagorii;;iine dayancl!gl sonucunu 9karabiliriz. Al1lakta aida clayah lustasm
miirnkiin olmacligmi ve bu yiizclen bir ahlak felsefesinin imkanmm rahath!da sorgu-
lanabilecegini a9ldamaya s:ah§arak i§e ba;;layahm. Ancak ;;unu belirtelim ld, alGI da
olmadan ahlald davram§m rniirnkiin olmacligmi da kabul etmemiz gerekmektedir.
Bu dururnda alul ve ah!aki davram;; arasmda dengeli bir yap1 olu§turmamiz nas1l
rniirnkiin olacagm1 sorrnam1z yerinde olacakt!r.
insan zihni daha dogdug;t1 andan itibaren bilgi edinmeye ba;;lar ve boylelilde
zihin kendisi i~in bir s:ers:eve olu;;turur. i;;te "diinyagorii;;ii" dedigirniz §ey bu qerl'e-
vedir. Daha ilk bilgi par~aogm1 ald1gmda zihin bu s:ers:eve is=inde faaliyet gosterme-
ye ba§lar. Boylelilde diinya gorii;;ii zihnin i<;inde i;;ledigi bir 'revre' haline gelir ve bu
s:evre olmadan zihnin faaliyet gostermesi imkansJZdn·. insan zihni boyle bir zilmi
~ers:eve olmaksrzm i;;lerneyecegine gore,. diinyagorii§ii olmadan iradi fiillerin vulm
bulamayacag1 ve onsuz ahlaki degerlendirrnelerin de imkansdrg1 ortadadxr. Bunu
ortaya koyabilmek is:in islam diinyagorii;;ilnii ornek bir dururn incelernesi olarak
e§le ahp konuyn Aristoteles ve Kant ahlak felsefeleri as:1smdan da kar;;Jla§tnmah ola-
rak ele almaya s:ah;;acagrz.
islam diinyagorii§i\ndeld deger an!ayr;;1, clini, ahlald ve hukuld uygulamalarda
bi1tiinliik i~ermektedir. Yani bunlar biri birinden kopanhp aynlamaz bir btitiiniin
par<;alandrr. 0 biitiin de bizim "din" olarak bildigirniz ger~eldiktir. Bn yiizden islam
diinyagorii;;iinde hukuk anlayi§I, islam a!em tasavvurunun da bir par<;as1drr; tabU
olarak ah!aki bir i<;erige sahip olan hnknk ahlalu da bn bi\tiiniin aynlmaz bir parya·
s1 olarak telakki edecektir. Bu itibarla, hukuk, din ve ah!ak bir yapmm asH i:iyderi,
miitemmim ciizleridir. Hukuk, Alllak ve dinin bu §eldldeld kavramsalla~tmlmasr bu
il<;ii arasmda kesin bir aymma hi<;bir surette neden olmamJ§llr. Omm i<;indir ki, is-
lam mecleniyetinde bir din olarak islam'dan bagJmsJz bir ahlak felsefesi geli§l:iren
hi<;bir dii;;iiniir ohnallli§lir. Haldkati hal de ahlak, dinin miitemmim bi.r unsuru oldu-
520
gundan islam diinyagorii;;iinde ahlak felsefesi olamaz. ~ayet Mi\sliiman bir fi!ozof
tarafmdan ahlak felsefesi iizerine yazrlrni§ bir ldtap bulunursa biz rahathkla onun
yabancr kokenli oldugunu soyleyebiliriz; aynen Miskeveyh'in Tehzlb'iil-Ahlalc veya
Farabi'nin Tahsllu's-Sa'ade adh eserinde ve bunun gibi diger Me;;;;ai Okuluna men-
sup filozoflarm ahlak felsefelerinde oldngu gibi. Aym §ey hukuk ve hukuk felsefe-
si is:in de ge<;erlidir. Bnnun zaruri bir sonucu olarak frluh kelirnesi dini, hukuku ve
ahlala oyle bir tarzda is:erir ld bunlardan birini digerinden ayn dii§iinmek miirnkiin
degildir. DolaylS!yla islam diinyagorii;;ii a~ISmdan bu ii~ felsefenin de yerini flluh
ahnaktad1r.
0 halde ah!ak anlayr;;mm nq'et ettigi temel cliinyagorii;;ii oldug;tma gore islam
diinyagori\;;iine bagh olan ahlakm dine dayand1gmr rahathkla soyleyebiliriz. Bunu
apldayan ilim de f1luh olduguna gore, diyebiliriz ld, islam ahlak anlayr;;1 ii~ boyutta
insana sorumlnluk yiiklemektedir:
1. Ferdi boyutta, insanm ken dine kar;;r gorevleri;
2. Toplnm boyutunda (ictimai), insanm, ~evreye, aile ve toplumuna kar;;1 so-
rumlululdan ve gorevleri;
3. Ferdi ve ictimai boyuta anlam bah;;eden yaratrC!ya kar;;1 gorev ve sorumlu-
lnklan.
Bu iis: boyut bir birini tamarnlayan ahlaki unsurlard1r. Yani bir Miisliiman
bunlardan birini ihmal ederse ahlak kurallan tamamen ihial edilmi;; olur. Bunlar-
dan ilk ildsine bilindigi gibi f!luhta "hukulc-u ibadillah'; iis:iinciisiine de "hulcukul-
lah" clenmektedir. ifadelerde kullamlan "hulculc" kavram1 bir hakki dile getirrnekte
olup yerine getirilmemelerinin bir hakihla.li oldugunu ifade etmektedir. Bngiin biz
bunlan toplum ahlab ve kozmik ahlak diye adlandrrabiliriz. Zira ferdi ve ictimai
ahlak i~in kurallar din olarak ortaya konmu;;tur ve s:ok a~rkt!r; yalan soylememe,
haram olan ;;eyleri yemerne, zina, katil, iftira, s:evreyi tahrip etmek, hayvanlara
zarar vermek vs. gibi giinahlardan kas=mmakt!r. Ancak maalesef hulculcullah ola-
rak ifade ettigimiz ferdi ve ictimai boynta anlam bah;;eden yaratJCJya kar§I gorev
ve sorumlnlnklanm!ZJ tam olarak iclrak ederniyoruz. Mesela Kur'an'da deniyor ld:
"andolsun ld; Ademoglunu saygm yaptrk (lcerremna). Onlan karada ve denizde
la§!dilc Ve onlan helal ;;eylerden nzrklandrrdrk. Ve onlan yaratt!ldanm1zm ~ogun­
dan iistiin luld!k." ( 17 /isra, 70) Bu ayette insanm diger birs=ok mah!Cdcata iistiin
yaratlid1gr soyleniyorsa bunu ilahi irade gerektiriyor demektir. Bu dururnda huku-
kullah insana saygryr gerektirir: dikkat edelim "insana" diyoruz; Kur'an "Miislii-
mana" demiyor. Yani her insana saygr duymahyrz, sadece insan oldugu i<;in ~iinkii
bu; hukukullahtlr.
521
 Yine ~u Ornegi verebiliriz: Kur'an yiizlerce ayette inananlann 'Ailah'n1 ayetlerini
inkar etn1emelerini ve kormnalanDJ. e_mretrr1ektedir. I-iaHa Allah':m ayetlerini koru-
mayanlar i~in ac1 bir cezamn gelecegi bi1dirih11ektedir: "i§te brt (Kur'an) bir hida-
yettir. Rablerinin ayetlerini inkar eden!ere ise elem dolu <;ok kohi bir azap vard!l':'
(45/Casiye, 11) Ancak bu ayetler nelerdir? Acaba dogru anhyor muyuz? Elbette lei
sadece Kur'an ayetleri degildir:
Ey insanlar! ~iiphe yok ld, biz sizi bir erkek ve bir di~iden yaratt!lz ve birbirinizi
tammamz i<;in sizi boylara ve kabilelere ayrrdrk. Allah katmda en degerli olarn-
mz, O'na kar§l gelmekten en 1=ok sakmammzdrr. ~iiphesiz Allah haldayla bilen-
dir; hakkryla haberdar olandrr. (49 /Hucurat, 13)
GOlclerin ve yerin yarahlmasr, dillerinizin ve renklerinizin farkh olmas1 da
Allah'm i\yetlerindendir. :;iiiphesiz bunda bilenler is:in elbette ibretler vardrr.
(30/Rum, 22)
islam dii§iince geleneginde tekvini ayetler olarak bilinen "kozmik" alem,
yani kainat Allanm ayetidir. Miisltiman hukukullaha riayet etmek iqin ahlaken bn
alemdeld yaratrh§ gayesine uymak zomndadJr. Aksi halde islam' m ahla!G gorevleri
tamamlanmamr§ olacaktu·. Biz qogn zaman haramlan i§lememekle ve ibadetlerimizi
yapmakla zannediyoruz ld dini vecibelerimizi yerine getirdik ve bitti. Halbuki lm-
kukullah gorevlerimizi de aym titizlikle yerine getirip Allah'm kevni ayetlerini ve
O'nun yarabh§ gayesini korumak i<;in yeryiiztinii "1slah edici" olrnahyrz. Yani kevni
di.izeni korumahyrz; aksi hal de ahla!an <;ok i:inemli bir boyutunu ihmal etmi§ o!uruz.
Diger bir deyi§le dini vecibemizin onemli bir ktsm1 yerine getirilmemi§tir. 0 halde
hukukullah namaz, oruq, zekat vs. gibi sadece ibadetlerden ibaret degildir. Hulm-
kullahm en onemli yoni.\ Allanm yarallh§ gayesine gore ya§amaktrr. Bunlann sadece
bir lasmma Kur'an'dan ahntrlar yaparak i§aret etmeye <;ah§tllz. Bu anlayl§tan hare-
ket eclilirse ahli\k islam balu§ aqrsmdan §6yle tammlanabilir: vahiyle tafsilatr veri! en
ilahi nizamm zihni melekeler vasrtas1yla vicdanda tezahtir ederek insanda olu§tm··
dugu sorumluluk haline ahlak denir.
~imdi bu anlayr§ dildcat edilirse tamamen vahiyle gonderilen bir ahlak niza-
rnlm, yani dini var saymaktadrr. Bu ii~ boyutlu ahlak anlay1~1 alal ile <;rkanlamaz.
Kurallan ala! i!e olu§turulamaz. <;:i.lnkii bu durumda ala] izafi olmayr gerektirecektir;
bir Aristoteles ahlala, Kant ahlala, ibn Sina ahlala, Hume, Spinoza vs. ahli\.ldanmn
farld!hldan ortadan kallanayacaktrr. Omm i~in felsefi ahlak anlay'§' tarnamen alui-
CJhga dayanmaktadrr. c;:unkti ahlak felsefesi, biitiin ahlald degerleri miinhasH:an in-
san aldmda mevcut kaynaldardan <;rkarmaya ~ah§rnl~llr. Bu anlamda islam ah!illa
aida dayah degildir. Vahyi kaynaldardan dogdugu i'in vahye dayahchr. Ancak burada
522
islam ahlak anlayi§mm makul olmad!gmJ. ve baZ! ilkelerinin alul ile <;Jkanlamaya-
cagm1 ifade etmiyoruz. Bu sebeple Islam ahliHa aldi olmalda birlikte sadece a!alda
rnevcut kaynaldardan <;1kanlamaz. l§te islam miitefelddrlerinin alal temel!i bir ahlak
felsefesi geli§tirm~ye <;ah§mamalannm nedeni budur.
Umumiyet!e felsefi ahlak anlayr§l degerleri olu§tnrmaya, insan hayatmm aman
sorusuyla ba§lar. Bu soru islam diinyagorii§iini.\n alem tasavvuru iizerine kurulm.u§-
tur, bu itibarla o ahla!d bir sorun sayrlmaz. Bu soruya !slam diinyagorii§iindeld ce-
vap ise §Udur:
Gen;ek ~u ld, biz insam kah§lk bir nutfeden (sperm ve yumurta) yarattrk; onu
imtihan edelim diye, kendisini i§itir ve goriir laldrk. ~i\phesiz biz ona (dogru)
yolu g6sterdik, ister §ilkredici olsun ister nankOr. D.ogrusu biz, kllrrler iyin zi~­
cirler, demir halkalar ve alevli bir ate§ haZirladrk. Iyiler ise, kafur katrlmr~ brr
kadehten (cennet §arabr) is:erler. (Bu) Allah'm has kullarmm is:tikleri ve alat-
hk<;a alattrldan bir pmardrr. 0 kullar, §iddeti her yere yayrlmr§ olan bir gilnden
korkarak verdikleri sOzii yerine getirirler. Onlar kendi canlan s:ekmesine ragmen
yemegi yoksula, yetime ve esire yedirirler. (Ayetin "ala hubbihi" krsmma, "kendi
canlan ~ekmesine ragmen" yerine '~lah sevgisiyle" manas1 da verilebilir.) Biz
sizi Allah nzasr is:in doyuruyoruz; sizden ne bir karjrhk ne de bir le§ekkiir beldi-
yoruz. (76/insan,2,9)
0 ki, hanginizin daha giizel davranacagm1 smamak is:in 61-iimU ve hayah yarat-
mr~trr. 0 mutlak galiptir, s:ok bagr§layrcrdrr. ( 67 /Miilk, 2)
Hayatm gayesi islam degerler sisteminde ameli salih olarak ortaya konursa, ha-
yatm gayesinin Allah nzasma eri§mek olarak tezahiir edecegi apktrr. Bu nedenle,
mntlnluk (saadet) islam ahlalunda bir sorun olarak ortaya <;rlunaz, <;iinh\ mutluluk
(saadet) bir ama' degil, aksiue belli bir ahla!G amacr ger,ekle§tirmenin sonucunda
ortaya <;rkar. i§te bu nedenledir ld Kur'an'da mutluluk kavramr bulunmaz. Aksine
biz Kur'an'da insan hayatmm gayesine ula§maktan dogan itminan, mutmain ve nza
gibi si\klmet kavramlanm buluruz. Bu durumda eger hayatm gayesi mutluluk de-
iii! de aksine miikemmel insan olabilmek i<;in ameli salih i§lemeye <;ah§mak ise biz
0
bunun nasrl yaprlabilecegini sorabiliriz. Benzer §eldlde, Aristoteles de bir bilim ola-
rak ahlalan konusunun insanm iyiligini ke§fetmek oldugunu sayler, <;iinkii ona gore
insam mutluluga gotiiren bu iyidir. Ancak o bu 'iyi'yi alalla ke§fetmeye <;ah§rnl§trr.
Muhakkak ld alai AUah tarafmdan ahla!u faziletleri ke§fedecek §eldlde yaratrlmr§hr,
bu Kur'an'da §iiyle ifade edilmi§tir: "Biz ona iyi yolu da gosterdik" (bu nedenle iyi
olup olmamakta hiirdiir) (76/insan, 2-9). Bu neclenle islam diinyagori\~i.\ne gore
ins an tabiatr dogru ve yanh§l dogasr itibari ile algrlayacak bir §eldlde te~hiz edilmi§-
tir. Bumm yanmda insana dogru ve yanh§ vahiy araCihgryla gosterilmi§tir. "Muhak-
523
 kak ld Kur'an kalp sahibi olan i~iten ve ~ahit olanlara bir rehberdir:' (50/Kaf 37) Bu
durumda '~iikredip etmemek ona kalmi§tJr: (76/i:nsan 9); bu ifade ahlald fillercle
tercih hiirriyeti oldugunu gosterir ki, ahlak felsefesinin en temel sorunu da budur.
It ARiSTOTElES liE KANT FElSEFESiNDE AHlAK
Oncelikle Aristoteles ahlalu bir bilim olarak degerlendirmektedir. Aslmda,
insanm iyiligini ke~fetmek ahlakm konusudur. Ancak Aristoteles'e gore bu bilimin
sorunlan matematik problemlerdeki kesinlilde cevaplanamaz. 3 Bu, ahlak ilkelerinin
izafi (goreceli) oldugu anlamma gelmemelidir. c;:unkii bu durum incelemeye konu
olan §eyin, yani insan fiillerinin mahiyetinden kaynaklamr. insan fiilleri matema-
tik kesinlikle belirlenemez. Bu nedenle ornegin hayatm amac1 nedir diye bir soru
sordugumuzda insanlar mutluluk oldugunu soyleyecekler; ama mutlulugun ne ol-
duguna ili§kin farld1 tammlar yapacaldard1r. Hal boyleyken insanm gerqek mutlulu-
gunun ne olcluguna ili~kin karar vermemize yardimci olacak olqiitti bulmanuz icap
etmektedir.
Aristoteles'in ahlald gorecelige inanmad1g1 a~ikard1r. Ara~hrmalanm!Zm gos-
terdigi iizere Aristoteles'e gore mutlak anlamda dogru olan ahlak degerlerini akh-
m!Zla ke§fedebiliriz. islam ahlah da goreceli degilclir; ancak islam miitefekldrlerinin
ekserisine gore her ne kadar mutlak ahlald deger mantiki yani makul ( akla uygun)
olsalar da alalia ke§fedilemezler. Bu itibarla bu degerlerin mutlakligi onlarm man tiki
olduklanndan otiirii degil; aksine mutlak Vacibiil Viicud birvarhgm vahyine dayan-
digmdandrr.
Aristoteles'e gore ahl:\lun amac1 mutluluktur. Mutluluk evvel emirde insamn
bir fiili yani insan davram§l olarak anla§!lmahdu·. Bu fiil (faaliyet) a§agl diizeydeld
ruhlarm i§i olamaz; yani bitkisel ve hayvansal nefse ail bir davram§ degildir. Sadece
alalh olan bir varhk mutlulugu arar ve talep eder. Bn da insand1r. Bu nedenle iireme,
biiyiime ve duyum gibi faaliyetleri clii§iik diizeyde olan bitki ve hayvan ruhlan da
yapabilirler. Demek ld mutluluk aklm bir faaliyetidir. Aldm faaliyeti ise, ya fikrldir;
ya da ahlakldir. Bu faaliyetlerin her ikisi de ahlakl anlamda fazilettir. Bu itibarla mut-
luluk, alai ve fazilet arasmda hayati bir bag mevcuttur. Sonuq itibanyla Aristoteles,
mutlulugu, "fazilette uygun bir §ekilde hareket etmek" diye tammlamaktad!r.' Eger
mutluh!lc buysa, mutlulugun bu §ekilde, sadece belli zamanlarda degil hayatJm bo-
3 Nicomachean Ethics (a§agtdaki dipnotlarda NE olarak lasalttlmt~hr), 1094 b 11-27 ve Eudemian Ethics (a§a-
gtdaki dipnotlarda BE olarak ktsalttlacakhr) 1 11 6.
4 NE 1096 o I 1-!097 o 14; BE 12!7b 1-1218 b 24.
524
yunca kendini gostermesi gereldr. 5 Buradan hareketle Aristoteles, boyle. bir hayat1
ba§anh bir hayat ola.rak degerlendirir. Bu nedenledir ld insanlara faziletlermden otu-
rii §iikranlanmlZI arz ederken ba§anlan iqin onlan tebrik ederiz, bu ba§annm en ilki
iyilik oldugu anlamma gelir!
Aristoteles devamla ba§anh bir ya§amm bir dereceye kadar mutlulugu gerek-
tircligini belirtmektedir; aksi hal de bir ldmse eger qirldnse, a§ag1 bir mertebede dog-
mu§sa, faldr bir aileye mensupsa ve bunun gibi durumlarda mutlu olamaz. Fakat
eger bir kimse mutlu olmazsa ne olur? Aristoteles'e gore insan, dii§iinen bir h~yvan
oldugundan iqimizde miimkiin olan en yiiksek ya§ama biqimini hedefler; yuksek
ya§ama biqimi ise bizdeki en yiiksek unsurdur. Mezkur yiiksek unsur mukaddestlr
ve bunu Aristoteles psikolojisinde "alai" olarak tarumlamaktad1r. Bu nedenle haya-
tm en yiiksek gayesi aldm i§levi olan fikrl hayata adanmi§ oland1r. insan, bu yoniinii
oylesine i§lemelidir ld haldki kuvve-i natJka onun benliginde beslensin. Bu §eldlde
insan, Tanny1 bilecek ve nefsin alai di§l diirtiilerinin en az etkisinde kalacaktlr.'
insan bunu nasi! ba§arabilir? Aristoteles'e gore; insan erdemli fiilleri i§leyerek
bunu ba§arabilir. Ancak bu filler iyi miza~ doguran fillerdir. Fakat ild qe§it miza~ var-
d1r: Aida ait olanlar; bunlara "filzrl faziletler" denir; bu faziletler insana haldkatin ne
oldugunu bildirir. Diger mizaq ise duygulara aittir. Aristoteles'in "ahlald faziletler"
olarak adlandirdlgJ bu mizaqlar bizim dogru §ekilde davranmanuZI saglar.' Filzrl fazi-
letler bilgi, iz'an (comprehension) ve hilanettir. Her bir fihi faziletin tabii bir faaliyeti
varchr. Bilginin faaliyeti tabiatm temel ilkelerinden q1kanmda bulunmay1 i~erir. Bu
anlamda bilgi herhangi bir qe§it bilgi degildir. Alcsine o bilimsel bilgidir. Anlama faa-
liyeti ise tabiatm temel ilkelerini tammaktu. Bu haldkatin alg!lanmasmda son derece
onemlidir. Aldm faaliyeti ise bilimsel bilgi ve anlamaya ait olan faaliyetlerin birlikte-
ligi olan tefeklciirdiir. Bu nedenle hilanet birlqik bir fikri fazilettir, yani her iiq fikrl
fazileti iqinde bulundurur. Bu ii~ fazilet teorik aida aittir ve bu yamyla onlar, degi§-
mesi miimkiin olmayan kainatla ilgili gerqelderle alakahd1r. Ancak bizim aldinuzm
bir §ey iiretmeye yonelik olan pratik yonii de vard1r. Pratik alai bizim bir §eye vii-
cut vermemize imldn verir; mesela bir hastay1 tedavi, bir sanat eseri ortaya koyma,
ayaldcab1 vs. §eyler yapma gibi. 9 Pratik aklm bilgisine sanat denir ve "am ell hilunet''
(practical wisdom) diye acllandmlabilir. Amell hilanet, dogru pratik dii§iinmedir. 10
S EN l!OO a 4-l!Olo 20.
6 D. S. Hutchinson, Tlte Cambridge Companion to Aristotle (Cambridge: 1he University Press} 199S)J 202-3.
7 A.e. 203.
8 A.e. 206.
9 A.e. 206.
10 NE l!40 a 24- ll43 a 24.
525
 Bir insamn hem akli, hem de ala! di~I yoniiniin oldugunu soyleyebiliriz. Mutlu
hayata aldi yoniiniin, ala! dJ~! yoniinii kontrol altma almadik~a ula~Ilmasl zorduri in-
sanm ala! di§I yonii duyguland!r. Yani lazgmhk, korku, a~k, a~hk, dii§manhk, nefret,
kin ve benzeri hasletlerdir. Ahh\ki faziletler duygularm dogru yonde kullamlmala-
nndan ibarettir. Aristoteles bunun belli durumlarda dogru duygusal tepldyi gaster-
me oldugunu belirtmektedir. Bu dogru duygusal tepld yine ala! tarafmdan belirle-
nir.u Ancak hislerle ala! tamamen farkl1 alanlara ait olduklanndan ~ogu durumda
al:lm ,lt,ygnlan denetimi altma almas1 miimkiin olmaz. Bu yiizden, duygular arzu ve
istekb; nzun siire terbiye edilerek denetim altma ahnmah ve zaman i<;inde ahlakl
faziletler bizim ah§kanhgimiza donmelidir. Bu durumda ahlak egitiminde aldm i§-
levi nedir? Aristoteles'e gore bizim aklimiz faziletlerle reziletleri tamamlayarak iki
u<; arasmda orta hali belirler. Bu nedenle, ahlald fazilet her iki a~m ucun vasat1, yani
uyun bir ~eldlde belirlenebilen bir orta noktas1 olmahdir. Meselai cesaret, korkunun
iki a§m ucu olan tehevviir ve korkald1gm ortasmda bir fazilettir." A~ag1daki tablo
bl!.nu gOstermektedir.
Korkakhk <~-~~ CESARET - - 9 > ITehevvlir (hi9 bir ~eyden korkmama)
_J ~
Vasat t
Aristoteles ahlald iki u~ arasmda olan orta noktamn ahlald faziletten aym de-
recede uzak oldugunu kast etmedigini soyler. <;:iinl<ii duruma gore bir u<; fazilete
daha yalan olabilir. Bu itibarla saglam pratik alai her bir durumda dogrn vasatm ne
oldugunu muhalteme edebilir. Sonu<; olarak alilald a<;Idan yanh~ olmak i10in birqok
yo! varken dogru olabilmek i<;in yalmz bir yo! bulunmalttadtr. Birs:ok fazilet ( erdem)
bulunmakla birlikte bunlar arasmda ozellikle dordii <;ok onemlidir: Aristoteles on-
Ian "temel ahlakl faziletler" diye adlandmr ve bunlar ise dort tanedir: 1- Cesaret,
2- Adalet, 3-itidal4-Hikmet. Bun dan ba~ka Aristoteles'e gore filed faziletler pratik ve
ahlakl olanlara nazaran daha iistiindiir. Bu nedenle, daha once de ifade ettigimiz gibi
teorik tefekhir insan mutlulugunun il'inde bulundugu en yiiksek fazilettir. <;:iinkii
alai en yiiksek melekedir.
i'u:istoteles'e gore, bir fiil altm vas at ilkesine gore i§lense de o iradi bir terci!IIe ya-
pilinam!§Sa ahlakl bir fazilet degildir. Bu nedenle, ahlald bir eylemin on ~art! ozgiirliilc-
tiir. Ancak Aristoteles ozgtirliilderi bir fiili i§leyen bir ki~inin iizerinde korku, cehalet,
11 NE 1102 a26-1103 a 10; BE 1219 b 26·1220 b 20.
12 NE 1106 a 26-b 7.
526
sarho~luk ve delilik gibi di~sal miicbir gii<;lerin ohnamas11ll ~eldinde anlar. Boylelilde o
bu faraziyeyi taldp eden metafizik sorulan sormal<sizm insamn tabiat! itibari ile hiir ol-
dugunu ileri siirer. Buradan anla~1hyor ld Aristoteles'in ahlak anlayi§I tamarnen a!nlci-
hga dayanmal<tadir. <;:iinldi belirli bir hareketi yapmarmza neden olan §ey rasyonellige
dayamr. Bu itibarla, iyi ~eyler mahiyetleri geregi iyidir. Onlar alalci bir me§rnla§tlrma
nedeniyle iyi hale gehnezlefj aksine onlann bizatihi kendileri iyi oldugundan bizim
fillerirnizi alalci bir ~ekilde me~rula~tJrabiliyoruz. Alai iizerine kurulu bir ahlak felse-
fesi rasyonel diye adlandmhrsa, bu durumda Aristoteles ahlala rasyoneldir. <;:iinl<ii o
ahlald ilkeleri miinhas1ran insan aldmda mevcut kaynaldardan <;Ikarmaya <;ah~rm~tJr.
Bu anlamda islam ahlala akla dayah degildir. Vahyi kaynaldardan dogdugu i<;in vahye
dayahdir. Tabii ld akhn kullan1rm araciitgiyla. Bu sebeple islam alili\la akli olmalda bir-
likte o sadece alalda mevcut kaynaldardan <;tkanlamaz. i§te islam miitefelddrlerinin
ala! temelli bir alili\k felsefesi geli~tirmeye <;ah~mamalarmm nedeni budur.
Kant'a gelince ahlak ona gore "olmast gerekenin bilgisidir". Diger bilimlerdekl
bilgi, "olanm" bilgisidir. "Oian" zaten mevcut durumdur, "olmast gerek" ise mevcut
degildir, bizim yerine getirmemiz gereken bir gorevdir. Buna gore ahlak felsefesinin
ana gayesi, ahlakl bir hiikiim verdigirnizde bu hiilauiin dayandtgt temel ilkenin kay-
nagmi pratik alalda bulmaya <;ah§makttr. Ancak burada nazad ala! ile gitmedigimiz
i~in aksine ameli (pratik) akl1 kullandtgtmtz i<;in hedef nokta bilgi degil ahlak ku-
ralma dayanan se<;enektir, yani ciiz'i ihtiyaddir (choice). Buna gore, sentetik a priori
ahlald bir hiikmii miimkiin !alan ahlakl bir hiiklimdeld once! unsurun (a priori ele-
ment) kaynagmi bulmaya <;ah§mahyiZ. Boyle bir ahlak <;abas1 disiplin olarak "ahlak
metafizigi"dir. Boyle bir ~aha i<;inde olmayan mesela Spinoza ve Aristoteles ahlaldan
Kant'a gore ahlakfelsefesi degil uygulamah ah!aktir. Kant'm ahlak metafizigi ise a~m
soyut ve tamamen alalc!dtr, yani oldugn gibi saf pratik akla dayamr. Onun i~in Kant,
Aristoteles'te oldugu gibi mutlulugui yani hayatm gayesi olabilecek ameli bir hedefi,
ahlalan amaCI olarak tannnlamaz. Buna gore ahlalan amaCI mutluluk degildir ancak
ahlald davram§m sonucn olarak mutluluk gelebilir. 13
0 halde Kant'a gore biz davram§larda mutlak hayn yani iyiyi hedeflemeliyiz
<;iinki\ ahlald davram~lar her zaman iyi olarak tavsif edilirler. Bnna ek olarak iyiyi
hedeflerken onu her hangi bir ~ekilde tavsif etmemeliyiz. Bunu iyi davram§lan go rev
anlayi~I ile yapi!anlar ve go rev ugruna yapi!anlar olarak aytrt edebiliriz. Ornek: bir
baklzal, sadece ilke olarak mii~terilerine abartth fiyatlar soylemiyor olabiliri ancak
diger bir baldzal bunu ahlald diiriistliige sigdirmadtgt i<;in yapm1yor olabilir. Bu ikin-
13 Bknz. Immanuel Kant, Pratik Aklm Elqtirisi, t;evirenler lonna Km;:uradi 1 Dlker GOkberk ve Fiisun Al{ath
(Ankara: Hacettepe Oniversitesi Yaymlan1 1980). Bundan sonraki notlarda PratikAktl olaraklasalttlacaktir.
527

ci davram§ tavsif edilmemi§ alan iyilige ornektir ve asrl ahlaki alan da bndur. Kant"a
gore davram§lar gorev ugruna yaprhrsa ahh\ki hir degere sahip o!ur. 0 halde gorevin
ne oldugunu tammlamamJZ gereldr ki meyil, arzu ve istek gibi duygularla kan§tr-
nlmasm: "gorev, kanuna saygrdan dolayr yaprlan zorunlu davram§trr:"' 4 Tammdan
anla§rlacagr iizere bu, mutlak anlamda kanundur. Kanun ise burada kesin anlamda
kiillidir. Ancak tabiat kanunlanm bunlardan ayrrt etmeliyiz. c;:unkii tabiat kanun-
lanna uyma ah§kanhk sailuyla §Uursuzca olabilir. Ancak insan kanunlara saygrdan
dolayr uymahdrr. Burada acaba kanuna uymada irade var mr ve nasrl olabilir sorusu
giindeme gelmektedir. c;:iinkii dikkat edilirse Kant gorevin tammmda "zorunlu dav-
ram( ifadesini kullandr. Buradaki zorunlu ifadesi sanld bir irade yolann§ gibi veya
insana se~enek brralanryormn§ gibi ciiz'i ihtiyarisinin elinden almdrgr §eldinde anla-
§Ilabilir. Kant bunu kast etmemektedir. c;:unlcii buradald zorunluluk dr§tan gelen bir
baslu degildir. Niteldm Kant'a gore ild tiirlii ira de vardrr:
l. Kutsal ira de; bu Allah'm iradesidir ve kendi zatmda iyidir. Zira bir gorev ifa
edilirken kar§rsma engeller ~rkabilecegi i~in Allah'm iradesi gorev saikiyle
tecelli etmez ~iinlcl\ Allah'a kar§I bir engel soz konusu degildir;
2. Ciiz'i irade; bu da diger biitiin alul sahibi varhklann iradesidir. Zira bunun
iyi irade olabilmesi i~in go rev duygusu ile yani go rev ugruna hareket etmesi
gerekir.
Yine belirtmemiz gereldr ld, kanun, umumi manada ilke oldugu i~in tabiat ka-
nunlanndan farklr oldugu gibi aynca diisturlardan (maxims) da farkhd1r. Birincisi,
yani ilke, temel ve umum i~in ge~erli alan (oznel) ahlak kanunudur; ildncisi yani
diistur ise, ld§iye ait (6znel) alan ihtiyari bir ilkedir. Build tiir ilke de davram§lann
iyi iradeye yonlendirilmesi i~in kullamlabilir. 0 halde bir davram§m ahlaki deger
kazanabilmesi i~in oznel ilkenin, yani diisturun, oznel ilke ile ortii§mesi gereldr.
i§te mutlak manada ahlak kanunu alan bu oznel ilkedir. Burada islam ahh\k anlayi$1
a~1smdan sorgulanmasr gereken ise, oznel ilkeye mutlaluyet veren nedir sorusudur.
Alai dersek bu mutlaluyeti kabul etmeyen alullar da vard1r. Ancak Kant clevam ede-
rek der ld, oznel ilkeler her zaman kendilerini "emirler" zinciri olarak takdim ederler
ld buna "miibrem (ka~mdmaz)" (imperative), yani mutlaka itaat edilmesi gereken
(emir) denir." 0 hal de ahlak kanunu zorunlu olarak bizim i~in miibremclir. Hatlr-
lanacagr iizere yukanda islam ahlalum "vahiyle tafsilatl verilen ilahi nizamm zihni
melekeler vasrtas1yla vicdanda tezahiir ederek insanda oln§turdugu sorumluluk
14 Immanuel Kant. Grou11dwork for the lvietaphysics oJMorals1 ingilizceye s:eviren Allen W VVood (New Haven
and London: Yale University Press1 2002) 1 16. Bundan sonraki notlarda Groundworkolarak lusalttlaca.kttr.
lS Groundwork1 16.
528
...... ·- ..... -.. ' ~·~~·~~"'"' "'"'""" "-'-"'"""'
hali'' olarak tammlami§tlk. ~iiphesiz ki boyle bir nizam ic;erisinde emirler olacaktv:
ld buna Islam dii§iincesinde "evamir-i ilahiye" yani Allah'm emirleri denmektedir.
Ancak Kant emir ile miibrem arasmda bir fade oldugunu soylemektedir: "Nesnel
bir ilkenin zihinde kavranmas1 bir iradeyi harekete ge~mek i~in zorunlu yap1yor ise
buna emir denir. Bu emrin ifadesine de miibrem denir:' 16 Buna gore miibrem zor-
la!'~' birilke alar~~ ahlaki bir ilkenin formiile edilmi§ dilsel §eklidir. Kant'a gore
butun ~.~bremler -meli, -mah" (ought) ile ifade edilirler. Mesela "yalan si:iyleme-
mehyrm 1fadesmde oldugu gibi.
Bu kadar alai y1iriitmeden sonra Kant daha da derinle§erek iic; tiirlii miibremin
oldugunu ileri siirmektedir.
1. Bizi arzu edilen amaca gotiiren miibremler. Bunlara "§arth miibremler"
(hypothetical imperatives) clenir. Mesela bir dili ogrenmek istiyorsan bunu
ba§armak i~in gereldi alan gayreti gostermelisin.
2. Egilimler, arzular ve fltri ama~lann dogurdugu miibremler. Mesela f1tra-
tlmrz geregi mutlu olmayr arztdanz ve bunun i~in gerekeni yapanz. Buna
"olumlu miibremler" ( assertoric imperatives) denir.
3. Belli bir amaca yonelik olmayan, aksine kendi zatmda iyi oldugu i~in
davram§lan emreden miibremler "mutlak miibremlerdir" (categorical
imprerative ). 17 Diger bir deyi§le bunlar §artsrz miibremlerdir.
Bunlardan sadece mutlak miibremler ahlakidir. Diger ildsi ise ahlak a~rsmdan
ilgisizdir. Bu dudumda mutlak miibremin ahl:l.k kanunu olarak ifade edilmesi gere-
lm. Kant bunun i~in §U ahli\k kanununu onermektedir:
Oyle davran ld davram§mm diisturu iraden vasitaSiy!a kulli bir tabiat kanunu
olsun.
(So act as if the maxim of your action were to become through your will a uni-
versallaw of nature.) 18
Diisturun kiilli bir tabiat kanunu olmas1 davram§m zorunlu olarak kanuna uy-
rnasmr saglayacaktlr; ~iinkii hi~bir davram§ tabiat kanununu ~igneyemez. Ancakld§i
bunu kencli iradesi ile ger~ekle§tirecegi i~in iradeye ahl:l.k kanunu zorlay!Cl bir un-
sur olarak goriilmez; Islam dii§iincesinden bir kavramla ifade edecek olursak ahlak
kanununun irade iizerinde icbar edici etldsi yoktur. Zorunluluk sadece ahl:l.k kanu-
nunun ld§inin iradesi iizerinde kanun olarak etldsi yapmasr ile olu§nr. Onun i~in
16 A.e.1 30.
17 A.e./31-33.
18 A.e.1 38.
529
irade bu durumda muhtard1r; yani se~me hiirriyetine sahiptir. Bu durumda mutlak
miibrem saclece hiir irade ya da islami ifadesiyle cuz'i ihtiyari varsa miimkundur.
Ancak cuz'i ihtiyarinin nazari ispat1 olamaz. Sadece varsaym1 olarak onu mlimkun
lulmaktadir. 0 halde mutlak miibremin imlcamm ispat edemeyiz fakat burada yap-
maya .;ah§tlgJmiz gibi onu miimkiln !ulan §art! ortaya koyabiliriz.
Kant ahlalunda erdem ve mutluluk mutlak miibremin sonucu olarak algllan-
maktadJr. Buna gore bu kavramlann incelenmesi uygulamah ahlalun konusudur,
ahhl k felsefesinin de gil. Zira ahlak kanunu bize iyiyi te§vik etmeyi ve boylece er-
derrJerin elde edilmesini emreder. Bu da islam ahh\kmda emr-i bi'l-ma'ruf olarak bi-
linmektedir. Buna gore nazari ahlaki ahlak felsefesi veya Kant a<;lsmdan ahlil.k meta-
fizig;i plarak gorlirsek uygulamah ahlala da "edeb" olarak tammlayabiliriz. Bu husus
Islam di.i§iincesinde daha as:Iktlr. Kant'm sonucunu gordi.ik: mutlak miibrem sadece
ci.iz' i ihtiyari varsa mi.imki.indiir. Ancak ciiz'i ihtiyarinin nazari ispat1 olamaz. Sadece
varsaym1 olarak onu mi.imkiin kilmaktadir. 0 hal de mutlak miibremin imkamm is-
pat edemeyiz fakat burada yapmaya qah§l!gimiz gibi onu miimkiin kilan §art! ortaya
koyabiliriz. Bu zaten islam ahlak anlayi§ll11 bir derece gostermektedir. Fakat Kant'm
mutlak miibrem dedigi ahlak kanununu Islam'da dogrudan dinden almmaktad1r.
Kant gibi binbir gii<;liikle ispata kalla§Ilsa dahi mi.imkiin olmayan bir projeye giri§im
yoktur. Fakat vahiyden gelen ahlak kanunu dogrudan uygulamaya konunca edeb
(<;ogulu adab) eserleri ortaya <;Ikinaktadir. Bu yiizden islam medeniyetinde ahlak
felsefesine clair eserleryaz!lmam!§llr ancak adabu'l-fukaha, adabu'l-etibba, adabu'l-
'ilm ve siyasetname gibi ahlakin llpi hukuk, ogretim ve yonetim gibi alanlardald
uygulamasma yonelik eserler verilmi§lir. Bunu biraz as:abilmek i<;in tekrar islam'm
ahlalu din a<;Ismdan ortaya koydugunu gostermeye s:ah§acag1z.
m. FELSIEFT AHlAK VIE ADAB (EDEB) ANlAYi~i
Felsefi ahlak anlayi§lannda gori.ildiigi.1 gibi bir §eldlde mutluluk sorunu gi.in-
deme gelmektedir. Bu kavram1 kendi hareket nokta-i nazarmdan ayrmt!h olarak
tahlil eden al-Attas "mutluluk" kavramm1 derinlemesine tahlil etmi§tir. Al-Attas,
konuyu sunarken "islam'm 'mutluluk' anlap§I dememi§, "islam'da mutlulugun an-
lamt ve ya§antls( ifadesini kullanmi§tlr. 19 Bunun nedeni Kur'an'm asia "mutluluk"
(sa'aclah) kavramm1 kullanmaml§ olmastdJr. 20 Bunun aksine mutlulugu ifade eden
19 Syed Muhammad Naquib Al-Attas1 Prolegomena to Metaphysics of Islam (Kuala Lumpur: ISTAC1 1998) 1 91.
20 Kur'an'da mutluluk kOktinden gelen "s.'a.d." kelimesinin kullamldtgl sadece iki ayet vardtq bu her iki ayet
de Hud suresinde gel}:mektedir: "(K1yamet giinii) geldiginde Allah'm izni olmadan kimse konupmaz. On-
brdan kimi bedbahthr1 kimi de mutlu (sa'fd)." ( 105. ayet); "Mutlu edilenler (su'id11) ise ti.ikenrnez bir liituf
dan cennettedirler. Rabbinin ba§ka bir §CY dilemesi haris:, gOkler ve yer durdub;a onlar da orada ebedl
kalacaklardrr." (108. ayet)
530
Kur'an kavramlan, itmi'nan (3/Al 'Imran, 126; 13/Ra'd, 28; 16/Nahl, I06; 89/
Fecr, 27), yalcin (2/Bakara, 4; 15/Hicr, 99; 74/Muddessir, 4-7; 6/En'am, 75; 51/
Zariyat,20),fe1ah (2/Bakara, S; 3/Al 'Imrfm, 130; 7/A:raf, 8; 23/Mu'minun, 1;
76/lila, 1; vs.) ve nza (3/Al 'Imran, 15; 5/Maicle; 119; 48/Fetih, 18; 60/Mum-
tehine, l; 98/Beyyine, 8; vs.) gibi kavramlardn. Bu mutluluk yo!una insan, ciiz'i
ihtiyarisi ile seqerek girmektedir. Burada a!-Attas, "ihtiyar"m "hapr'' kokiinden
geldigine i§aret ederek, as!l insan hi.irriyetinin "iyiligi ses:mek" oldugunu vurgu-
!amaktadir. Iyiyi ses:meyen bir insamn ise hi.ir olmay1p nefsinin esiri oldugtmu
savunmaktadu·. Bi.ihin bu tahliller bizi, Kur'ani a<;Idan ahlalun amacmm mutlu-
luk olmad1g1 sonucuna gotiirmektedir. 0 halde ilgili ayetlerin s:ok dikkatli tahlili,
bize gers:ekten Kur'ani ahlalan amacm1 verecektir. Zikredilen ayetler .;ers:evesinde
denebilir ki, Kur'ani ahlalun amaci, tahldki iman ile yaldne ula§mak ve itmi'na 111
elde etmektir. <;:unki.i Kur'an'm belirttigine gore "kalpler sadece Allah'1 anmak!a
mutmain olurlar" (13/Ra'd, 28). Bunlan elde etmeyi ba§aran bir ldmse rtza ma-
kamma ula§Ir ve felaha erer. Diger bir deyi§le nzay1 netice veren itmi'nan seki.iler
ahlaks:llann "mutluluk" diye ifade ettilderi durumun <;ok iistiinde olan bir ya§antJ
ha!idir. Build yalda§Jm arasmdald fark olea dar ~oktur ld, burada bunlardan sadece
birka<; tanesine i§aret etmemiz yeterli olacakt1r.
- Yakln elde edildigi is:in itmi'nanda §ek ve §iiphe yoktur;
- ~iiphe aslmda bir karras1zhk Mli olarak her tlirlii huzursuzlugun ba§Idn·.
Yalcinde ise huzur vardu; tereddiit yoktur;
- Tereddiitlin olmad1g1 bilgi marifet olarak ifade edilmi§tir. Umumi manada
buna iljan denmektedir. Allah'a ula§mamn bilgisi olarak ifade edilen "ma-
rifetullah" her ti.irlli irfamn ba§Id!r. Bu imani bilgi ahlak1 ya§an!J ile yap1lan
tefekki.ir neticesinde has1l olur;
- itmi'nanm insana verdigi bir huzur vard~r. <;:i.inkii bu haldeld bir ldmsenin
§tmrunda Allah' m nzas1 belirmi§tir. Bun dan dolay1 ruh ve vicdamnda his-
settigi bir rahat ve huzur mevcuttur;
Bu ya§antJ hal!eri neticesincle insauda sab~r, tevekkiil, ihl2.s ve §iikur gibi bir-
talam faziletler tezahiir eder. Bunlar topluma o insan i1zerinden takva olarak
yansu·.
Bu halet-i ruhiyeyi elde eden bir insan arllk mutluluk arayJ§ma girmez. Ancak
burada as:IklanmasJ gereken bir soru i!e kaqJia§maktayiz: Diinyevi ihtiya~lanm 1 z 1
elcle ederken is:imizde hissettigimiz mutluluk degil midir? Elbetl:e ld, Mi1sliimamn
da bu dtinyada mutln olma hakla varc1Jr. Ancak bu ger~ek mutluluk degil sadece
ge~ici "seviny" hallericlir. Bu diinyada be§er olarak biz de sevinmeye ihtiyas: cluya-
531
 nz. Ancak bunlar gelip ge~ici durumlard1r; hakiki mutluluk ise daimi alan sevin~ ve
bahtiyarhkt!r. Bunu biraz daha ayrmtJh olarak ay!klayabilmek i~in islam'm ahlaka
balu§ a~JSJm ortaya koymamJZ gerekmektedir. Boylece ahla!d Jst1lahm dayand1g1
kavramsal temel daha belirginlqecektir ve alulcJ tern elden hareket eden felsefi ahlak
ile aralanndaki fark daha a~1k bir §ekilde goriilecektir.
Diger taraftanhemAristoteles, hem Kant, hem de islam ahlalu ahlaki degerlerin
mutlak olduguna hiilaneder; yani, ahlak kurallan zaman ve mekana gore degi§mez-
ler. Ancak bu normlara mutlald1k ozelligi kazanduan §ey nedir? Kant ve Aristoteles'e
gore alald1r. <;:iinkii aklm ilkesi de mutlaktJr. Fakat Miishiman miitefelddrlere gore,
aldm ilkeleri degi§memekle birlikte insanlar olarak bizim onlan kullanma bi~imimiz
onlara degi§en bir ozellik kazandu·maktadJr. Boylelilde biz, farkl1 toplumlarda baz1
ahlak ilkelerinin farkl1 §eldllerde ortaya kondugunu gormekteyiz; ~iinkii onlar insan
aldt tarafmdan ortaya konmu§tur. Ancak eger bu ahlak ilkeleri vahiy temelinde or-
taya pkm!§larsa, vahiy ins an dan bagJmSJZ oldugundan o tek referans noktas1 olarak
kalacak ve sonuyta boyle bir kaynaktan ~J!<anlan ahlak diisturlan ve kurallan mutlak
olacak!Jr. Farld1 kiiltiirel arka plana sahip olmakla birlikte her Miisliiman iilkesinde
temel ahlald kural ve ahlak yasalannm aym olmasmm nedeni budur. Bu, islam' m
dogu§undan beri ge~en siirede islam diinyagorii§ii i~inde hep boyle olmu§tur. Once
manl!ken bunun temelini gosterip soma islam diinyagorii§iine uygulamas1m yap-
maya 10ah§ahm.
Bir10ok davram§Jmlz gibi ahlald davram§lanm1z da tamamen zihni bir temele
dayamr. Ancak bu zihni dii§iinme de aida dayanan metafizik bir temel iizerine lm-
ruludur. i§te bu metafizik temel bizim, diinyagorii§lerindeld yap!lardan biri olarak
tannnladJgJmJz a! em, bilgi, ins an ve deger yaplSI dedigimiz zihinsel ve kavramsal bil-
gi biitiinhilderidir. Bu nedenle ahlilld bir fiil, zihinde §eldllenen temel bir zeminden
dogrudan ya da dolayh olarak ~1kar. Bu durumu §U ornekle a~1ldayabiliriz; s!lunt•da
olan birine yard1m etmeye 10ah§an bir ins am dii§iinelim. Bu yard1m etme fiili yardnn
etmeye 10ah§an ld§iden ya belli bir aldi planlamanm sonucu basil olur ya da kendili-
! gin den def'i olarak ortaya ~1kar; yani hi I' bir akli plana dayanmadan, dii§iiniilmeden
aniden ger,elde§ir. ilk durumda zihinsel bir dii§iinme vard!f; ancak bu dii§iinceler
de aslmda ld§inin zihninde onceden olu§an bir fikri birikimin iiriiniidiir Ki§inin
zihninde diinyagiirii§iiniin deger yap1smda, "ba§kalanna yard1m etmek iyidir, bir
insan iyi arne! i§lerse faziletli olur" gibi anlay!§lar varsa bunlar adeta otomatik olarak
devreye girer. Aynca ld1inin ge~mi1ine bagh olarak bu ahlald ilkeleri peki§tiren dinl
di.i$iinceler de bulunabilir. Meselil, "Allah herkesin ahlaken faziletli olmasnu ister"
anlayJ§l Miisliimanlann zihninde deger olarak yer almaktadn·. <;:iinkii Kur'an: "sizin
532
en §erefliniz en faziletli olammzd1r" ( 49 IHncurat, 13) demektedir. Tabilld, boyle
bir durumda ahlald bir davram§ ld1iden mutlaka 101kar, demek istemiyoruz. Ki§i ken-
di nefis arzu!anna da maglup o!up yardnn etmeyebilir. Zira bizde aynca bencillik
ve tembellik gibi arzu ve egilimler de vardn·. Bunlar yarclnn etmemize engel olabilir.
Demek ld, ahlald davram§ def'i olarak ~1karsa ~ok yiiksek bir fazi!et iirnegi olur. Dii-
§tinerek 101karsa nefisle yapllan bir miicadelenin neticesi olabilir. Tam tersi clurum-
larda ise arhk ortama gore tiirlii tiirlii gayri ahla!d davra111§lar ortaya yil<ahilir. <;:i.inkii
insan davram§larmm hepsi neticede davram§larm temel zemini dedigimiz temel bir
zihni birlige dayanmaktacln. Metafizik bir iizellige sah:ip olarak bu teme! zem:in, zi-
hinde dogdugundan onu 'diinyagiirii§ii' tabiri :ile kavramsalla§tlrml§ bulunuyoruz.
Bn uedenle tiim insan fiillerinin, $ll ya da bu §ek:ilde bir diinyagiirii1iine dayandrg1
sonucunu pkarabiliriz.
Bnna gore §ayet islam diinyagiirii§ii i~indeld alem tasavvurundan da Islam
ahla!< anlayJ§l 1'1luyorsa, denebilir ld, islam ahlalu ;\!em tasavvurnndan kaynaldanan
fi!drler ve anlayJ§lar iizerine kurulmu§tur. islam diinyagiirii§iiniin a! em tasavvurun-
daki temel fikirler, uygulamay1 haril' tutarsak ii~e indirilebilir; Tevhid, Niibiivvet,
Ha§ir. Bu §eldlde ahlald bilin~lenme kendini Allah'a kar§l sorumlu tutar. Eger Allah
fihi bir Miisliimanm zihninde tam manas1yla yerle§mezse islam! ahlak mefhumlan
bu kimsenin hayatmda yeterince belirleyici olmayacaktu·. 21 Onun i~in Kur'an'da vah-
yedildigi gibi Allah fihi islam! ahlak hayat1 i10in yeterince vuzuha kavu§turulmahd!r.
Bu nedenle, biitiin temel ahlillc kurallan, her §eyi yaratan ve koruyan bir Allah' tan
geyerlili!derini ahrlar (21Bakara 29; 61En'am, 101; 7 I Arafat, 185; 161Nahl, 48; 251
Furkan, 2).
0 his;biqeyi bo§una yaratmadr. (3/Ali imram, 191; 67/Miilk, 3-4)
insan ba§rbo§ brraluldrgmJmr zanneder (amas;sJZ). 0 bir damla su degil miydi?
Daha sonra o bir kan prht1sma dondii derkenAllah onu yarattr ve ana §ekil verdi.
Allah onlan erkek ve di§i olmak iizere iki cinse aprd1. Onlan bu §eldlde yaratan
Allah oliileri diriltmeye kadir degilmidir? ( 7 5/lZlyamet, 31-40)
Aynca, 0 rahimdir (61En'am 12; 7 I Araf, 156), §ayet biz bir hatadan nedamet
edersek 0 bagJ§!ayJcJdJr. (21Bakara, 173) Allah'm bagr§layJcJhgl Kur'an'da yiiz kez
telu-ar!anmaktadn· ve biiylelilde onun bagJ§layrCJhgma vurgu yaprlmaktadu. <;:iinkii
bir ldmsenin ahlald hayatmda Allah'm bu sJfatJ o!duk10a iinemlidir. Biz hayatnmzda
siirekli hata yapabiliriz. Bir ahlak felsefesi nasd bir mekanizmaya sahip olmah ki bizi
faziletlere geri gotiirebilsin? Hal!rlanacagr iizere Aristoteles'de ah§kanhk kavrarm
21 Eknz. 6/En'i'tmJ 91; 22/ Hac, 74; 39/ZumetJ 67.
533

geli§tirilmi§ ve insanlarm faziletli davram§lan ah§kanhk ha!ine gelmeye zorlanarak
ld§inin otomatik olaralc dogrn ahlald tavn-lar sergileyecegi dii.§i:iniilmii§ti.i.r. Ancak
kendimize sorahm; bu ti:ir bir gii~te dogru ahlald tavn· i~in ne ~e§it bir rnii§evvik
vard1r? Aristoteles herkesin istedigi 'mutluluktur' der. Diger taraftan, eger biz dogru
ahlaki tav1r i:izerine dii§iinecelc olmsak bir~ok durumda ahlald tavnn bizi mutsuz
edecegini gorebilidz. Ciimert olmak, yarchm sever o!mak, feragat giistermek, ozel-
lilde de ~ok ihtiyaCJmz oldugu bir durumda i:izveride bulunmak gibi ahlaki davra-
m§lar kolay degildir. Peygamberimiz buyurdu !d, "bir ins an ihlash olmad!lc~a ger~ek
n1i.i'1nin olan1az"j ya.ni insan kendisi h;in istedigini ba~kas1 i~in isternedJk<;:e gen;ek
mii'min olamaz.1sh\m'da i:izellikle i:inerule vurgulanan ahli\ld faziletin rahathlda uy-
gulamp uygulanmad1gm! deneyip gorelim.
Bu nedenle, lshlm ahlalu din filui ile yaldnen baglantJh oldugundan Kur'an'da
belirtildigi iizere ahlak sahip!eri Allah fikri (marifetullah) i!e baghd1r. ~u ayetlerden
bu sonu~ ~!lcanlabilir:
Rabbinin ad1 ile oku, 0 insam bir lean plhtJsmdan yaratt1. Oku! Rabbin en fazla
ikram sahibidir. 0 kalemle ogretti, insanlara bihnediklerini 0 ogretti ne yazlk
ki insanlar isyanCidn·. <;iinkii onlar bencikHr. Mnhakkak ld dOni.i§ onacl!r. (96/
Alak, 1-8)
Gen;ek §U lei, kafir olanlan (azap ile) korkutsan da korkutmasan da onlar io;in
birdirj iman etmezler. AJ.lah onlann kalplerini ve kulaklanm mi.ihiirlemi~tir. On-_
lann gOzlerine de bir c;e§it perde getiriln1i§tir ve onlar is:in (diinya ve ahirette)
biiyiik bir azap vard1r. insanlardan baz1lan cla vard1r ki, inanmadildan halde,
J\llah'a ve ahiret giiniine inand1k' derler. Onlar (kendi alollannca) giiya Allah'!
ve mliminlerl aldatirlar. HB.lbuld onlar ancak kendilerini aldat!rlar ve bunun far-
lunda degillerdir. Onlann kalplerinde bir hastahk vardir. Allah'ta onlann hasta-
hguu o;ogaltm!§tlr. Soylemekte olduklan yalanlar sebebiyle de orJar i<;in elim bir
azap vardu·. Onlara: Yeryiizi.lnde fesat c;Ilcarmaym, denildigi zaman, 'Biz ancak
1slah edicileriz' derler. $unu bilin ld, onlar bozguncularm ta kendileridir, lakin
anlamazlar. Onlara: insanlann iman ettigi gibi siz de iman edin, denildigi va-
ldt, 'Biz hi!_; sefihlerin (alulsiZ ve ahmak ki§ilerin) iman ettikleri gibi iman eder
miyiz!' derler. Biliniz ki, sefihler ancalc kendileridir. Fakat bunu bilmezler (veya
bilmezlikten gelirler ). (Bu miinaf1klar) miiminlerle kar§lla§tlldan vakit '(Biz de)
iman ettik' derler. (Kendilerini saptlran) §eytanlan ile ba§ baja kald!ldannda ise:
Biz sizinle beraberiz, biz on1arla (miiminJerle) saclece alay ediyoruz, derler. Ger-
'rekte, Allah onlarla istihza ( a1ay) eder de azgmhklannda onlara fn·sat verir, bu
yi1zden onlar bir miiddet ba§tbo§ dolajlrlar. I§te onlat; hidayete karphk dalaleli
satm alanlard1r. Ancak onlann bu ticareti kazanc;h olmami§ ve kendileri de dog-
ru yola girememi§lerdir. Onlann (mi.inaf1klann) durumuJ (karanhk gecede) bir
ate! yakan kimse misalidir. 0 ate§ yamp da etrafm1 aydmlatt1gl anda Allah, he-
534
• "''""' '·~~-' '.!""'" •~• """"''' ~"-'"'"""'"' "111\I.<IJJ V<.VIJJI"'
men onlann aydmhgm1 giderir ve onlan karanhklar i~inde bn·alur; ( arl!k his:bir
§eyi) gOrmezler. Onlar sagu·larJ di1sizler ve kOderclir. Bu sebeple onlar geri dOne-
mezler. Yahut (onlarm durumu)J gOl<ten saganak halinde bo§an<m, i<_;:inde yo gun
karanhldar, giiriiltii ve yilduimlar bulunan yagmur( a tutulmu§ kimselerin duru-
mu) gibidir. 0 miinaflklar y!ldmmlardan gelecek oliim korkusuyla parmaklanm
kulaklanna tikarlar. Halbuki Allah, kafirleri <;epeo;evre kt1§atm!§l!r. ( 0 esnada)
§iffi§ek sanki gOzlerini <_;:Ikaracalani§ gibi ~akar, onlar iyin etrafi aydwJahnca ora-
da birazc1k yiiriirler, karanhk iizerlerine o;okiince de olduklan yercle kahrlar. Al-
lah dileseycli elbette oulann kulaklanm sagn; gozlerini kor ederdi. Allah §i1phesiz
heqeye kadirclir. (2/Bakara 6-20)
'(Sana kar§l ~1kanlar) hi~ yeryiiziinde dola§mad1lar 1m? Zira dola§salardJ elbet-
te di1§iinecelc kalpleri ve i§itecek kulaklan olurdu. Arna gen;ek §U ld, gozler ki:iJ ol.-
maz; la!dn gogi.isler i~indeld kalpler kor olur. (22/Hac, 46)
Boylece, Allah bagl§laylCI oldugu gibi o aym zamanda yanh§ yapanlan da ce-
zalandmndn·. Yoksa bi.itiin insanhg1 rend de eclici ve mahlukatl tahkir edici diizeyde
onemli su~lar i§leyip te olen ve boylece hi~ bir ceza gi:irmeclen ortadan kaybolan
ldmselerin cezas1z lcalmas1 nas1l miimkiin olur? Boylelilde Kur'an ha§ri (hesap gi:i-
niinii) hat1rlat1r ve onu ahlaki alan i~ine so lear.
Onlardan oncekiler (peygamberleri) yalanlad!lar da farluna varmadtklan bir
yerden onlara azap o;att1. ( 39 /Ziime1; 25)
Bunlar gi1nahlan yiiziinclen suda boguldular, ardmdan da ate§e sokuldular ve o
zaman Allah'a lear§! yard!mcJ!ar cia bulamad!lar. Nuh: Rabbim! Dedi, yeryiiziin-
de ki\firlerden hi<; ldmseyi bualana!" (71/Nuh, 25-26; vs.)
De ld: Bizim i§ledigimiz suytan siz sorumlu degilsinizj biz de sizin istediginizden
sorulacak degiliz. De ld: Rabbimiz hepimizi bir araya toplayacak1 sonra aramiz-
da hale ile hi.Hanedecektir. 0, en adil hiikiim veren, (her §eyi) halduyla bilendir.
(34/Sebe, 25-26)
Biz, luyamet gllnii io;in adalet terazileri kuranz. ArtJkkimseye, hio;bir §ekilde hak-
s!Zlllc edilmez. (Yap!lan i§) bir hardal tanesi dahi olsa, onu (adalet terazisine)
getiririz. Hesap goren olarak biz (herkese) yeteriz. (21/Enbiya, 47)
Bu nedenle Islam ahlak sistemi Kur'an'm Allah anlayl§l ve oliimden sonraki
hesap giinii fikrine dayah bir ahlaki hayat geli§tiren din ilzerine milessistir. Muhak-
kak ld islami manadaki boyle bir ahlak sistem a§ag1dald ayetin belirttigi lizere aym
zamanda mutlulugu netice verir.
Allah'a inananlar ve Allah'm zilu-inde kalbi mutmain olanla!; §iiphesiz ]d kalpler
ancak onun zikri ile tatmin olurlar. ( 13/Ra'd, 28)
535
 • • . . ... ~ ' ""'"" '"' ' fiiiiiU/11 V4 VIIt i iJ

Fakat burada vurgulanan mutluluk diinyevi m utluluk degildir - Aristoteles'de- mi§tir. Nefis tam anlamtyla ruh (soul) degildir. Aksine bedeni insiyaldarla (i<; diir-
ldnin aksine- Islami manada mutluluk ancak ebedi hayatta miimkiindiir. Ve sabula tii) kontrol edilebilen insanm bir yoniidiir ve o b oylelikle insam desiselere iteri
alakahdu. Kur'an'da bu §oyle ifade edilmi§tir: "insan nefsi gi.i nahlara a<;tkttr, Allah onu rah-
m etiyle korumadrk<;a." ( 12/ Yusuf, 53 ) .
Ey h uzura kaVU§IDU§ insan! Sen O'ndan ho§nut. O da senden ho§nut olarak Rab-
bine don. (Ses;kin) kullanm arasma katJI ve cennete gir! (89/FecrJ 27-30) Bu nedenle1 <;ogu filozof ahlak m uhakemelerini boyle bir tecriibi kaynaktan
uialbuki on.lara ancak dini yalruz O'na has lularak ve Hanifler olarak Allah'a kul- almakta ve ahlaki kanunu teorik olarak saf pratik aldm <;tkardrgt ger<;egiyle kan§-
~ etmeleri namaz lulmalan
luk I
ve zekat vermeleri emrolunmu§tu.22 Sag~~am d'm tmnaktadular. Oysald valua bu degildir. Sonus: olarak, islam ahH\kt, pratlk aklm
de budur. Ehl-i Kitap ve mii§riklerden olan inkarctlar, is;inde eb~di olar~c kal~­ varhgma li.izum gormezj bu itlbarla aklm teorik ve pratik yonii arasmda bir aynm
caklan cehen nem ate§indedirler. i~te halkm en §erlileri onlardu·. Iman edtp sahh
yapma geregi yoktur. Fizik alamnda d uyu mii§ahedeleri ile elde edilen ham mad-
am eller i§leyenlere gelince, halkm en haytrhst da onlardtr. 23 O nlarm Rableri ka-
delere ahlak alarunda ise Kur'an'da fttrat denen vicdanm sagladtgi tecri.'tbi venlere
tmdaki miikafatlan , zemininden trmaldar akan1 is;inde devamh olarak kalacaldan
Adn cennetleridir. Allah kendilerinden ho§nut olmu§, onlarda Allah' tan ho§nut dayanmak zor unlulugu olmalda bidikte fizik ve ahlak alanlardan istinbat (<;Ikanm)
olmu§lardn·. Bu soylenenler hep Rabbinden korkan ( O'na saygt gosterenler) yapan ayru alu ldu·. Bu a<;Idan islam'da edeb1 (Tiirk<;e'de edep olarak telaffuzu daha
is;indir. (98/Beyyine, S-8) kolay oldugu i<;in boyle yazabiliriz) denilen ahlalc egitirni vardJrj aslm da gers:ek an-
lamda egitim budur. Egitim edep olarak ogretimden farkhdrr. Kant'm olarun b ilgisi
Muhakkak ld islam bu man ada m iintesiplerinden miskin bir diinyevi hayat
dedigi husus ogretim i<;in ge<;erlidirj yaptlmast gereken olarak ah.lak alaruna ayn·digi
siirdiirmelerini istemem ektedir. Onun kast ettigi mana her n e k adar gen;:ek saadet husns da edeptir.
ilerild hayatta -eb edi hayat- olmalda birlikte bu kavramm genel.kapsammda he~
Aristoteles ve islam ahlalu arasmdald ilgin<; bir benzerlik en iyi fillerin Ural ve
ahiret h ayat1 hem de di.inya hayat1 bulunmaktadu·.24 Bu itibarla, Isla~ ahlalunda:u
tefritin ortasmdalci vasata ili§lcin gori.i§leridir. Biz Aristoteles'in vasata ili~ktn soy-
en onemli nokta onun vahyi b oyutudur. Bu anlam da aldm kendt b a§m a ahlak
lediklerine deginmi§tik. Kur'an da der ld: "Biz sizi boylece vasat bir i.immPt lulddc
kanununu ortaya koym as1 i<;in yeterli olamayacagmt ileri si.irebiliriz. Kant'm ter-
(ahla1ci1 din i ve davraru§sal) . Ta ld insanlar i.izerine §ahr~ olasmJZ ve Resul de sizlcrin
minolojisini kullan acak olursak ahlak kurallan run muhakem esini iizerine t~mel­
lendirecegi tecr i.'tbi bir zeminin olmas1 gereldr denilebilir. Bu tecriibi temelmsan i.izerine §ahit olsun" ( 2/Bakara1 143). Dlger taraftan Pcygamberlmiz, "her §eyin en
haytrltst vasat olarudtr" buyurmaktadu·. Arrcak belirttigimiz gibi bu vasat aktl tara-
vicdam tarafmdan temin edilmektedir. Bu temel insanm yaplSlna konmu§tur. Ve
fmdan belirlenmez sadece alai ile tarurur. O nlann belidenmesi ise, Allah'm vahyi
insan gayri ahlaki bir fiil i§lediginde kendini su<;lu hissetm.~ktedir. i~t.e bu tecr~b~
araCihgiyla olur ve bu yoni.iyle o Kur'an'da dogru yol "srrat-1 m ustakim" diye tamm-
ahlak hissiyat n ed eniyledir ki, al(ll bir fiilin yanh§hgma hukmedebllu. .Bu ahla~
lanmt§tlr.25Dah a sonra insan aldt onu kendi hayatmda nastl tatbik edecegi konusun-
tecriib e insan tabiatma zaten konmu§tur. Kur'an'da o 'fttrat' kavramtyla tfade edtl-
da serbest bmlulrru§hr.
mektedir. Kur'an 1 insamn bir fiilin ahlalci a<;tdan yanh§hgmi anlayabileceg~ ger~
<;egine her ne zaman i§aret etmi§Se n efis kelimesini kullanmt§tirj nefi~ kehm~st Sonu<; olarak herhangi bir ah lak mutlalc surette bir zemine mi.iessestir. Gordiik
Aristoteles felsefesinde metafizik bir terim olan 'ruh' (soul) kavramqla 1fade edt!- ld Aristoteles ahlalumn tern eli onun psikolojisi, yani ruh doktrinidir. Kan t ahlalunda
ise temel pratik aluldrr. Fakat islam ahlalu tevhid di't§iincesine ve ha§irdelci hesap
giini.i dii§i.incesine dayanmaktadtr. Aristoteles ise ahhUci faziletleri insan aldmdan <;I-
22 Burada dikk~t eclilmesi gereken bir nokta vardu·; her ne kadar da muht~<;: olanlara yardrm e~~ uzat~t~k
insan olarak bize dii§en bir go revise de bu ~yetlerdc bu ins ani go rev clini bu· '.'ectbe olarak ~~z~ Yl1 e~mf~r: karmaya <;:ab alamaktadn·. Buna kar§m islam ahlalo faziletleri aklm yardmuyla vahiy-
Zaten islam ahlakmm en onemli iizelligi de buclur, yani ~hlaki bir go rev aym z~ma n d a dim btr soru u t den <;tkarmaktadrr. Bunun sonucu olarak1 filozoflann ahlalu alulct islam ahlalumn
tur.
23 Kur'an'da stk<;: a tekrar edilen "salih ameller" dey~mi, l.le.m a~ Iaki• h ~~ d e d.tm
' • gorev
.. 1er~llZ
· · e i§aret
'a etmektedir.
kar t ahtaki ise vahye dayandrgm1 ve boylelild e din ile ahlalun ortii§ti.iguni.i soyli.iyoruz. Bu an-
Namaz ktlm~k, oru<;: tutmak ve zekat vermek gtbt dnu vectbelen mtz daht. aslmda btztm Alla~ . bir§kavram lamda ahlalcilikle dinin e§ anlamh kavramlar oldugunu bile soyleyebiliriz. Arrcak uy-
gulamada elbette lei islam ahlalu da akla ba~vurmaktadtr.
iirevlerimizdir. Bu yuzden Kur'a n'm "salihat" kavramnu sadece d m1 degtl aym za.manda a.hlalume elmek-
~larakda algtlamahytz. Bu yiizden stk stk i§aret etme~e c;ab§ttgum z husus bmada btr daha gunde g
tedir yani ish\ml anlamda ahhik ve din iirtii§mektedtr. . .
24 isHi~'da mutluluk kavrammm etraflt tahlili i<;:in bkt1z ai-Attas'm zikredilen esen Prolegomena, 91 · 110 · 2S Bknz. 1/Fatiha, 6; 6/Ali '1m ran, 126; 15/Hicr, 4 1; 19/ Meryem, 3643/Zulduuf; 43, 61.

536 537
 Aynca, Aristoteles ahlalu, insan hayatmm gayesini insanm mutlulugu ola-
rak giirdiigiinden iyi ahlald hayat i~in mutlulugu bir saik olarak tammlamaktadrr.
isl:l.mi ahlak ise, hayatm amacmr, insamn ahlald miicadele yoluyla insan tabiatmm
miikemmellik istikametinde gitmesi olarak giiriir. Boyle bir miicadelede en degerli
saik Allah.' m nzasuu tahsil etmektir ld bu ebedi hayatta ebedi bir saadeti netice ve-
recektir. Bir mii'minin teslim ohnak hissiyatmdan ald1gr ruhani lezzet ve bu hayatr
da adeta cennete ~evirmektedir. Boylece, ahlald! m[i'min hem bu diinyada hem de
ahirette mutmain (mutlu) olmaktadrr. Ger~ek mutluluk da budur.
Bu ii~ ah!ak arasmdaki tek benzerlik ise sadece her ii~ ahl:l.lun da ahlald deger-
leri mutlak olarak gormeleridir. Aynca Aristoteles a9smdan ild zrt arasmdaki vasat
mefhumunun ahl:\ld davram~ i~in bir iil~iit olarak ahnmasrdrr. Kant a~1smdan ise
mutlak miibremdeld zorunlulugu farz-1 kifaye olarak yorumlamak miimki.indiir. Arl-
cak bu benzedilderde dahi onemli farldthklar mevcuttur; iim.egin islam'da mutlaldrk
ahlak ilkelerinin vahyi temele dayanmasmdan kaynaklamrken, Aristoteles ve Kant
ahla!cmda bu, alulcr illderden kaynaldanmaktachr. Bundan ba§ka, erdemler islam
ahlalunda vahiy tarafmdan belir!enirken filozoflarda ise yine aldi kaynaldara dayamr.
Bu, felsefi ahlakm temel iizelligidir.

538