You are on page 1of 107

LÃ THAÌNH BÀÕC

GIAÏO TRÇNH

THIÃÚT BË ÂIÃÛN
(Taïi baín coï sæía chæîa vaì bäø xung)

NHAÌ XUÁÚT BAÍN KHOA HOÜC VAÌ KYÎ THUÁÛT


HAÌ NÄÜI - 2003
MUÛC LUÛC

Muûc luûc Trang

Pháön thæï nháút CÅ SÅÍ LÊ THUYÃÚT THIÃÚT BË ÂIÃÛN

Khaïi niãûm chung vãö thiãút bë âiãûn


5
Chæång 1 Häö quang âiãûn
1.1. Âaûi cæång vãö häö quang âiãûn
7
1.2. Häö quang âiãûn mäüt chiãöu
9
1. 3. Häö quang âiãûn xoay chiãöu
11
1. 4. Quïa trçnh phuûc häöi âiãûn aïp cuía häö quang âiãûn
12
1. 5. Caïc biãûn phaïp vaì trang bë dáûp häö quang trong thiãút bë âiãûn
14
Chæång 2 Tiãúp xuïc âiãûn
2. 1. Âaûi cæång vãö tiãúp xuïc âiãûn 17
2. 2. Tiãúp âiãøm cuía thiãút bë âiãûn 20
Chæång 3 Phaït noïng
3. 1. Âaûi cæång 25
3. 2. Chãú âäü laìm viãûc daìi haûn cuía váût thãø âäöng nháút 26
3. 3. Chãú âäü laìm viãûc ngàõn haûn cuía váût thãø âäöng nháút 27
3. 4. Chãú âäü laìm viãûc ngàõn haûn làûp laûi cuía váût thãø âäöng nháút 28
3. 5. Sæû phaït noïng khi ngàõn maûch 30
Chæång 4 Læûc âiãûn âäüng
4. 1. Khaïi niãûm chung 31
4. 2. Caïc phæång phaïp tênh læûc âiãûn âäüng 31
4. 3. Tênh læûc âiãûn âäüng cuía váût dáùn 32
4. 4. Læûc âiãûn âäüng trong maûch âiãûn xoay chiãöu 36
4. 5. Cäüng hæåíng cå khê vaì äøn âënh læûc âiãûn âäüng 38
Chæång 5 Cå cáúu âiãûn tæì vaì nam chám âiãûn
5. 1 Khaïi niãûm chung vãö maûch tæì 40
5. 2 Tênh tæì dáùn khe håí khäng khê cuía maûch tæì 41
5. 3 Tênh toaïn maûch tæì 44
5. 4 Âaûi cæång vãö nam chám âiãûn 48
5. 5. Tênh læûc huït âiãûn tæì nam chám âiãûn mäüt chiãöu 49
5. 6. Nam chám âiãûn xoay chiãöu vaì voìng chäúng rung 52
5. 7 Nam chám âiãûn 3 pha 54
5. 8. Cå cáúu âiãûn tæì cháúp haình 54

Pháön thæï hai THIÃÚT BË ÂIÃÛN HAÛ AÏP


Chæång 6 Råle
6. 1. Khaïi niãûm chung vãö råle
58
6. 2. Råle âiãûn tæì
60
6. 3. Råle âiãûn âäüng
62
6.4. Råle tæì âiãûn 63
6. 5. Råle caím æïng 64
6. 6. Råle thåìi gian - Råle nhiãût -Råle täúc âäü-- Råle âiãöu khiãøn 66
6.7 Rå le ténh
Chæång 7 Caím biãún
7. 1. Khaïi niãûm chung 78
7. 2. Caím biãún âiãûn tråí 81
7. 3. Caím biãún âiãûn caím 86
7. 4. Caím biãún caím æïng - Caím biãún âiãûn dung - Caím biãún âiãøm 87
7.5. Caím biãún quang 88
Chæång 8 Cäng tàõc tå-khåíi âäüng tæì-cáöu chç-aïptämaït
8.1. Cäng tàõc tå 91
8.2. Khåíi âäüng tæì 95
8.3. Cáöu chaíy(cáöu chç) 98
8.4. AÏptomat 101

Chæång 9 Caïc bäü äøn âënh âiãûn


105
9. 1. Khaïi niãûm chung vãö caïc bäü äøn âënh âiãûn
105
9. 2. ÄØn aïp sàõt tæì khäng tuû
106
9. 3. ÄØn aïp sàõt tæì coï tuû
108
9. 4. ÄØn aïp khuãúch âaûi tæì
109
9. 5. ÄØn aïp biãún tråí than
110
9.6. ÄØn aïp Servomotor
111
9.7. ÄØn aïp kiãøu buì
112
9.8. ÄØn aïp âiãûn tæí

Pháön thæï ba THIÃÚT BË ÂIÃÛN TRUNG VAÌ CAO AÏP


Chæång 10 Dao ngàõt
10. 1. Caïc âënh nghéa vaì âàûc tênh cuía thiãút bë âoïng càõt 113
10. 2. Dao caïch li 115
10. 3. Cáöu dao näúi âáút mäüt truû 119
10. 4. Cå cáúu thao taïc taïc cuía dao caïch li vaì cáöu dao näúi âáút 119
10.5. Cáöu dao cao aïp 120
10. 6. Dao caïch li vaì cáöu dao phuû taíi læåïi trung aïp 121
Chæång 11 Maïy ngàõt âiãûn
11.1. Chæïc nàng-phán loaûi-caïch læûa choün vaì cáúu truïc 123
11. 2. Nguyãn lê càõt vaì caïc âiãöu kiãûn âoïng càõt khàõc nghiãût 137
11. 3. Mäi træåìng dáûp häö quang vaì nguyãn lê taïc âäüng 140
11.4. Cå cáúu taïc âäüng vaì âiãöu khiãøn 152
11.5. Mäüt säú loaûi maïy ngàõt cao vaì siãu cao aïp 155
Chæång 12 Thiãút bë chäúng seït
12. 1. Khaïi niãûm chung 171
12. 2. Thiãút bë chäúng seït äúng 172
12. 3. Chäúng seït van 173
12. 4. Chäúng seït van tæì 176
12. 5. Chäúng seõt äxit kim loaûi 177
12. 6. Chäúng seït VariSTAR UitraSIL 181
Chæång 13 Khaïng âiãûn
13.1. Khaïi niãûm chung 186
13.2. Læûa choün vaì kiãøm tra khaïng âiãûn 186
Chæång 14 Biãún aïp âo læåìng
14.1. Biãún âiãûn aïp âo læåìng 189
14.2. Biãún doìng âiãûn 192

Chæång 15 Hãû thiãút bë SCADA


196
15.1. Cäng duûng vaì chæïc nàng cuía hãû SCADA
199
15.2 Täø chæïc SCADA trong hãû thäúng âiãûn læûc
204
15.3. Pháön mãöm RUNTIME thæåìng lãû cuía SCADA
204
15.4. Hãû pháön mãöm thæång pháøm cuía SCADA cäng nghiãûp
205
15.5. Caïc maûng truyãön tin cuía hãû SCADA
207
15.6 Truyãön tin trong hãû SCADA

Phuû luûc
Taìi liãûu tham khaío
Låìi noïi âáöu

"Giaïo trçnh Thiãút bë âiãûn “ âæåüc biãn soaûn trãn cå såí âãö cæång chi tiãút män hoüc "Thiãút
bë âiãûn" cho caïc ngaình Kyî thuáût Âiãûn, Tæû âäüng hoïa, Kyî thuáût Nhiãût-Âiãûn laûnh. Trong quaï trçnh
biãn soaûn, taïc giaí coï tham khaío caïc giaïo trçnh "Cå såí lêï thuyãút khê cuû âiãûn", "Pháön tæí tæû âäüng",
"Khê cuû âiãûn haû aïp ", "Khê cuû âiãûn cao aïp",...âaî âæåüc træåìng Âaûi hoüc Baïch khoa Haì Näüi xuáút baín.
Giaïo trçnh naìy duìng laìm taìi liãûu giaíng daûy vaì hoüc táûp cho sinh viãn ngaình Âiãûn, Âiãûn tæí, Cäng
nghãû Nhiãût -Âiãûn laûnh cuîng nhæ laìm taìi liãûu tham khaío cho kiî sæ vaì caïn bäü kiî thuáût ngaình âiãûn
cuîng nhæ caïc chuyãn ngaình liãn quan.
Näüi dung cuía giaïo trçnh âãö cáûp âãún caïc váún âãö lêï thuyãút cå baín cuía thiãút bë âiãûn vaì
giåïi thiãûu mäüt säú thiãút bë âiãûn thäng duûng hiãûn nay.
Giaïo trçnh naìy âæåüc chia laìm ba pháön:
+ Pháön thæï nháút: Lê thuyãút cå såí.
+ Pháön thæï hai: Thiãút bë âiãûn haû aïp.
+ Pháön thæï ba: Thiãút bë âiãûn trung - cao aïp.
Trong quaï trçnh biãn soaûn, Taïc giaí âaî nháûn âæåüc sæû giuïp âåî vaì cung cáúp taìi liãûu cuía:
- Caïc Tháöy, Cä giaïo trong bäü män Thiãút bë âiãûn -âiãûn tæí, træåìng Âaûi hoüc Baïch khoa Haì
Näüi.
- Caïc âäöng nghiãûp trong nhoïm Thiãút bë âiãûn træåìng Âaûi hoüc Kyî thuáût Âaì Nàông nhæ
GVC. Lã Vàn Quyãûn, ThS.Voî Nhæ Tiãún.
- Caïc Kiî sæ cäng taïc taûi cå quan âaûi diãûn caïc haîng thiãút bë nhæ ABB, SIEMENS,
COOPER,... vaì caïc Kiî sæ cuía trung tám Âiãöu âäü âiãûn Quäúc gia.
Âàûc biãût laì sæû giuïp âåî táûn tçnh cuía TS.Tráön Vàn Chênh trong viãûc hiãûu âênh vaì âoïng
goïp thãm nhiãöu yï kiãún cho näüi dung Giaïo trçnh.
Màûc duì, taïc giaí âaî coï nhiãöu cäú gàõng trong viãûc biãn soaûn giaïo trçnh nháút laì âãö cáûp âãún
nhæîng thiãút bë âiãûn hiãûn âaûi nhàòm âaïp æïng yãu cáöu náng cao cháút læåüng âaìo taûo, phuûc vuû nhu cáöu
cäng nghiãûp hoïa - hiãûn âaûi hoïa hiãûn nay nhæng våïi khaí nàng vaì kinh nghiãûm coï haûn, chàõc chàõn
khäng traïnh khoíi thiãúu soït. Saïch sau khi âæåüc nhaì xuáút baín Khoa Hoüc vaì Kyî Thuáût phaït haình,
taïc giaí cuîng âaî nháûn âæåüc nhiãöu yï kiãún âoïng goïp vaì khêch lãû âäüng viãn cuía caïc Tháöy Cä giaïo vaì
nhiãöu kyî sæ, caïn bäü kyî thuáût âang cäng taïc taûi caïc træåìng âaûi hoüc cuîng nhæ caïc cäng ty, xê nghiãûp
cuía ngaình âiãûn. Taïc giaí xin chán thaình caím ån vaì ráút mong tiãúp tuûc nháûn âæåüc sæû âoïng goïp yï
kiãún cuía âäng âaío baûn âoüc âãø giaïo trçnh âæåüc hoaìn thiãûn hån næîa trong caïc láön taïi baín sau.
Moüi thæ tæ,ì goïp yï xin gæíi vãö ban biãn táûp nhaì xuáút baín Khoa Hoüc vaì Kyî Thuáût - Haì Näüi
vaì bäü män Thiãút bë Âiãûn - træåìng Âaûi hoüc Kyî thuáût Âaì Nàông. Taïc giaí xin chán thaình caím ån.
Taïc giaí
TAÌI LIÃÛU THAM KHAÍO

1. Teopия ЭΛectpичekиx AΠΠapatob -Γ. H. AΛekcaHЪpoba-MOCKBA Bыcшaя ШkoΛa-1985.


2. Cå såí lê thuyãút khê cuû âiãûn - Bäü män Maïy âiãûn- Khê cuû âiãûn - Âaûi hoüc Baïch khoa Haì Näüi - 1978.
3. Khê cuû âiãûn, kãút cáúu sæí duûng vaì sæía chæîa - Nguyãùn Xuán Phuï, Tä Âàòng -Nhaì xuáút baín Khoa hoüc vaì
kyî thuáût - 1997.
4. Cáøm nang thiãút bë âoïng càõt - Nhaì xuáút baín Khoa hoüc vaì Kyî thuáût -Haì Näüi - 1998.
5. Giaïo trçnh Kéî thuáût âiãûn cao aïp - Voî Viãút Âaûn - Âaûi hoüc Baïch khoa Haì Näüi - 1972.
6. Pháön tæí tæû âäüng - Nguyãùn Tiãún Tän, Phaûm Vàn Chåïi - Bäü män Maïy âiãûn - Khê cuû âiãûn - Âaûi hoüc
Baïch khoa Haì Näüi - 1980.
7. Giaïo trçnh Khê cuû âiãûn, duìng cho ngaình Âiãûn khê hoïa- Âaûi hoüc Baïch khoa Haì Näüi - 1979.
7. Giaïo trçnh Khê cuû âiãûn- Âaûi hoüc Baïch khoa Haì Näüi - 1985.
8. Static Relays - ABB.
9. Low Oil Content Circuit - Breakers for Outdoor Stations 10...72.5 kV. E.I.B.
10. SF6 Circuit - Breakers with Spring Operating Mechanism 72.5... 170 kV. AEG.
11. Gas - Insulated Switchgear 72.5... 525 kV. AEG.
12. Metal - Enclosed, SF6 - Gas Insulated High Voltage Switchgear (V.I.S.). series B3 up to 420kV.
AEG.
13. Giaïo trçnh Caím biãún- Phan Quäúc Phä, Nguyãùn Âæïc Chiãún-Nhaì xuáút baín Khoa hoüc vaì Kyî thuáût - Haì
Näüi -2000.
14. Quy trçnh váûn haình vaì baío dæåîng caïc loaûi maïy càõt dáöu- Nhaì xuáút baín Khoa hoüc vaì Kyî thuáût-Haì Näüi
-1996.
15. Quy trçnh váûn haình vaì baío dæåîng maïy ngàõt SF6-Täøng cäng ti Âiãûn læûc Viãût Nam- Haì Näüi -1998.
16. Nhaì maïy âiãûn vaì traûm biãún aïp - Trënh Huìng Thaïm, Nguyãùn Hæîu Khai, Âaìo Quang Thaûch, Laî Vàn
UÏt, Phaûm Vàn Hoìa, Âaìo Kim Hoa -Nhaì xuáút baín Khoa hoüc vaì Kyî thuáût -Haì Näüi -1996.
PHÁÖN THÆÏ NHÁÚT
LÊ THUYÃÚT CÅ SÅÍ

KHAÏI NIÃÛM CHUNG VÃÖ THIÃÚT BË ÂIÃÛN

Thiãút bëû âiãûn âæåüc âãö cáûp åí âáy laì caïc loaûi thiãút bë laìm caïc nhiãûm vuû: âoïng càõt, âiãöu khiãøn, âiãöu
chènh, baío vãû, chuyãøn âäøi, khäúng chãú vaì kiãøm tra moüi sæû hoaût âäüng cuía hãû thäúng læåïi âiãûn vaì caïc loaûi
maïy âiãûn. Ngoaìi ra thiãút bëû âiãûn coìn âæåüc sæí duûng âãø kiãøm tra, âiãöu chènh vaì biãún âäøi âo læåìng nhiãöu quaï
trçnh khäng âiãûn khaïc.
Thiãút bëû âiãûn laì mäüt loaûi thiãút bë âang âæåüc sæí duûng ráút phäø biãún coï màût trong háöu hãút caïc laînh
væûc saín xuáút cuía nãön kinh tãú, tæì caïc nhaì maïy âiãûn, traûm biãún aïp, hãû thäúng truyãön taíi âiãûn, âãún caïc maïy
phaït vaì âäüng cå âiãûn trong caïc xê nghiãûp cäng nghiãûp, näng nghiãûp, giao thäng,... vaì trong caí laînh væûc an
ninh quäúc phoìng.
Thiãút bëû âiãûn sæí duûng åí næåïc ta hiãûn nay âæåüc nháûp tæì ráút nhiãöu næåïc, ráút nhiãöu haîng saín xuáút
khaïc nhau vaì âuí caïc thãú hãû. Coï caí caïc thiãút bë âaî coï thåìi gian sæí duûng 40 âãún 50 nàm, ráút laûc háûu vaì caïc
thiãút bë ráút hiãûn âaûi måïi nháûp. Chênh vç váûy caïc quy caïch khäng thäúng nháút, gáy khoï khàn cho váûn haình,
baío dæåîng vaì sæía chæîa. Do quïa nhiãöu chuíng loaûi thiãút bëû âiãûn våïi caïc tiãu chuáøn kiî thuáût ráút khaïc nhau,
nãn trong sæí duûng hiãûn nay nhiãöu khi khäng sæí duûng hãút tênh nàng vaì cäng suáút cuía thiãút bë hoàûc sæí duûng
khäng âuïng gáy hæ hoíng nhiãöu, laìm thiãût haûi khäng nhoí cho nãön kinh tãú. Chênh vç váûy viãûc âaìo taûo vaì
cáûp nháûp náng cao kiãún thæïc vãö thiãút bë âiãûn âàûc biãût laì caïc thiãút bë måïi cho caïc caïn bäü kiî thuáût quaín lê vaì
váûn haình thiãút bë âiãûn laì mäüt âoìi hoíi ráút cáúp thiãút. Giaïo trçnh naìy nhàòm trang bë nhæîng lê luáûn cå baín, âãø
hiãøu nguyãn lê laìm viãûc, âàûc âiãøm cáúu taûo caïc loaûi thiãút bëû âiãûn thæåìng duìng trong tæû âäüng truyãön âäüng,
trong hãû thäúng âiãûn vaì trong caïc liînh væûc âiãöu khiãøn maïy âiãûn,...nhàòm giuïp sinh viãn caïc ngaình nàng
læåüng khi ra træåìng coï thãø læûa choün, váûn haình, sæía chæîa, caíi tiãún thiãút bëû âiãûn hoàûc mäüt säú bäü pháûn cuía
thiãút bëû âiãûn, âàûc biãût cung cáúp nhæîng kiãún thæïc laìm cå såí âãí tiãúp cáûn caïc thiãút bë hiãûn âaûi.

1. Phán loaûi thiãút bë âiãûn


Âãø thuáûn låüi cho viãûc nghiãn cæïu, váûn haình sæí duûng vaì sæía chæîa thiãút bëû âiãûn ngæåìi ta thæåìng
phán loaûi nhæ sau:
a) Phán theo cäng duûng
+ Thiãút bëû âiãûn khäúng chãú: duìng âãø âoïng càõt, âiãöu chènh täúc âäü chiãöu quay cuía caïc maïy phaït
âiãûn, âäüng cå âiãûn (nhæ cáöu dao, aïp tä maït, cäng tàõc tå,...).
+ Thiãút bëû âiãûn baío vãû: laìm nhiãûm vuû baío vãû caïc âäüng cå, maïy phaït âiãûn, læåïi âiãûn khi coï quaï
taíi, ngàõn maûch, suût aïp,...( nhæ råle, cáöu chç, maïy càõt,...).
+ Thiãút bëû âiãûn tæû âäüng âiãöu khiãøn tæì xa: laìm nhiãûm vuû thu nháûn phán têch vaì khäúng chãú sæû hoaût
âäüng cuía caïc maûch âiãûn nhæ khåíi âäüng tæì,...
+ Thiãút bëû âiãûn haûn chãú doìng ngàõn maûch (nhæ âiãûn tråí phuû, cuäün khaïng,...).
+ Thiãút bëû âiãûn laìm nhiãûm vuû duy trç äøn âënh caïc tham säú âiãûn (nhæ äøn aïp, bäü tæû âäüng âiãöu chènh
âiãûn aïp maïy phaït,...)
+ Thiãút bëû âiãûn laìm nhiãûm vuû âo læåìng (nhæ maïy biãún doìng âiãûn, biãún aïp âo læåìng,...).
b) Phán theo tênh cháút doììng âiãûn
+ Thiãút bëû âiãûn duìng trong maûch mäüt chiãöu.
+ Thiãút bëû âiãûn duìng trong maûch xoay chiãöu.
c) Phán theo nguyãn lê laìm viãûc
Thiãút bëû âiãûn loaûi âiãûn tæì, âiãûn âäüng, caím æïng, coï tiãúp âiãøm, khäng coï tiãúp âiãøm,...

5
d) Phán theo âiãöu kiãûn laìm viãûc
+ Loaûi laìm viãûc vuìng nhiãût âåïi khê háûu noïng áøm, loaûi åí vuìng än âåïi, coï loaûi chäúng âæåüc khê
chaïy näø, loaûi chëu rung âäüng,...
e) Phán theo cáúp âiãûn aïp coï
+ Thiãút bëû âiãûn haû aïp coï âiãûn aïp dæåïi 3kV.
+ Thiãút bëû âiãûn trung aïp coï âiãûn aïp tæì 3kV âãún 36 kV.
+ Thiãút bëû âiãûn cao aïp coï âiãûn aïp tæì 36kV âãún nhoí hån 400 kV.
+ Thiãút bëû âiãûn siãu cao aïp coï âiãûn aïp tæì 400 kV tråí lãn.

2. Caïc yãu cáöu cå baín cuía thiãút bë âiãûn


- Phaíi âaím baío sæí duûng âæåüc láu daìi âuïng tuäøi thoü thiãút kãú khi laìm viãûc våïi caïc thäng säú kyî
thuáût åí âënh mæïc.
- Thiãút bëû âiãûn phaíi âaím baío äøn âënh læûc âiãûn âäüng vaì äøn âënh nhiãût âäü khi laìm viãûc bçnh
thæåìng, âàûc biãût khi sæû cäú trong giåïi haûn cho pheïp cuía doìng âiãûn vaì âiãûn aïp.
- Váût liãûu caïch âiãûn chëu âæåüc quaï aïp cho pheïp.
- Thiãút bëû âiãûn phaíi âaím baío laìm viãûc tin cáûy, chênh xaïc an toaìn, goün nheû, dãù làõp raïp, dãù kiãøm
tra, sæía chæîa.
- Ngoaìi ra coìn yãu cáöu phaíi laìm viãûc äøn âënh åí âiãöu kiãûn khê háûu mäi træåìng maì khi thiãút kãú âaî
cho pheïp.

6
Chæång 1. HÄÖ QUANG ÂIÃÛN

1.1. ÂAÛI CÆÅNG VÃÖ HÄÖ QUANG ÂIÃÛN

1. Khaïi niãûm chung


Häö quang âiãûn thæûc sæû coï êch khi âæåüc sæí duûng trong caïc lénh væûc nhæ haìn âiãûn, luyãûn
theïp,...nhæîng luïc naìy häö quang cáön âæåüc duy trç chaïy äøn âënh.
Nhæng trong caïc thiãút bëû âiãûn nhæ cáöu chç, cáöu dao, maïy càõt,...häö quang laûi coï haûi cáön phaíi nhanh
choïng âæåüc loaûi træì. Khi thiãút bëû âiãûn âoïng, càõt (âàûc biãût laì khi càõt) häö quang phaït sinh giæîa caïc càûp tiãúp
âiãøm cuía thiãút bëû âiãûn khiãún maûch âiãûn khäng âæåüc ngàõt dæït khoaït. Häö quang chaïy láu sau khi thiãút bëû
âiãûn âaî âoïng càõt seî laìm hæ haûi caïc tiãúp âiãøm vaì baín thán thiãút bëû âiãûn. Trong træåìng håüp naìy âãø âaím baío
âäü laìm viãûc tin cáûy cuía thiãút bëû âiãûn yãu cáöu phaíi tiãún haình dáûp tàõt häö quang caìng nhanh caìng täút.
Baín cháút cuía häö quang âiãûn laì Vuìng K Vuìng thán Vuìng A
hiãûn tæåüng phoïng âiãûn våïi máût âäü doìng
âiãûn ráút låïn (tåïi khoaíng 104 âãún 105
A/cm2), coï nhiãût âäü ráút cao (tåïi khoaíng K A
5000 ÷ 60000C) vaì âiãûn aïp råi trãn cæûc
ám beï (chè khoaíng 10 ÷ 20V) vaì thæåìng E[V]
keìm theo hiãûn tæåüng phaït saïng. Sæû phán EK
UA
bäú cuía âiãûn aïp vaì cæåìng âäü âiãûn træåìng a)
doüc theo chiãöu daìi häö quang âæåüc biãøu
UTh
diãùn trãn hçnh 1-1a.
Doüc theo chiãöu daìi häö quang Eth
EA UK
âæåüc chia laìm ba vuìng laì: vuìng xung
-4
quanh cæûc ám (caïch cæûc ám khoaíng 10
âãún 10-5cm) vuìng naìy tuy âiãûn aïp nhoí chè lhq[m]
Uhq
8 âãún 10V nhæng khoaíng caïch cuîng ráút beï
nãn cæåìng âäü âiãûn træåìng ráút låïn cåî 105 b) l
200
âãún 106 V/cm. Coìn vuìng coï chiãöu daìi gáön
hãút häö quang laì vuìng thán, vuìng naìy coï 150
cæåìng âäü âiãûn træåìng chè khoaíng 10 âãún
100 50mm
50 V/cm. Vuìng coìn laûi coìn âæåüc goüi laì
50 20
vuìng cæûc dæång coï cæåìng âäü âiãûn træåìng
0 I
låïn hån vuìng thán nhæng caïc yãúu täú xaíy ra
åí âáy theo caïc lê thuyãút hiãûn âaûi thç êt aính 0 2 4 6 8 10 12
Hçnh 1-1: a) Häö quang mäüt chiãöu; b)ì Âàûc tênh
hæåíng âãún quaï trçnh phaït sinh vaì dáûp häö
quang nãn khäng âæåüc âãö cáûp.
Âàûc tênh u(i) cuía häö quang mäüt chiãöu coï thãø biãøu âiãùn theo cäng thæïc Kapzow coï daûng:
c + dl
uhq = a+ bl +
in
Våïi: a, b, c, d laì caïc hàòng säú phuû thuäüc váût liãûu laìm tiãúp âiãøm vaì caïc yãúu täú bãn ngoaìi (vê duû tiãúp
âiãøm âäöng coï a= 30; b=17; c=41; d=33). Coï n laì säú muî, phuû thuäüc vaìo nhiãût âäü váût liãûu dæång cæûc, theo
thæûc nghiãûm thæåìng láúy n = 2,62.T.10-4, trong âoï T laì nhiãût âäü cuía váût liãûu dæång cæûc.
Âàûc tênh u(i) våïi l laì chiãöu daìi häö quang coï daûng hypeïcbän nhæ hçnh 1-1b.

7
2. Quïa trçnh phaït sinh vaì dáûp tàõt häö quang
a) Quaï trçnh phaït sinh
Häö quang âiãûn phaït sinh laì do mäi træåìng giæîa caïc âiãûn cæûc (hoàûc giæîa caïc càûp tiãúp âiãøm) bë ion
hoïa (xuáút hiãûn caïc haût dáùn âiãûn). Ion hoïa coï thãø xaíy ra bàòng caïc con âæåìng khaïc nhau dæåïi taïc duûng cuía
aïnh saïng, nhiãût âäü, âiãûn træåìng maûnh,.... Trong thæûc tãú quaï trçnh phaït sinh häö quang âiãûn coï nhæîng daûng
ion hoïa sau:
- Quaï trçnh phaït xaû âiãûn tæ í nhiãût; Quaï trçnh tæû phaït xaû âiãûn tæ.í
- Quaï trçnh ion hoïa do va chaûm.
- Quaï trçnh ion hoïa do nhiãût .
a.1) Sæû phaït xaû âiãûn tæí nhiãût
Âiãûn cæûc vaì tiãúp âiãøm chãú taûo tæì kim loaûi, maì trong cáúu truïc kim loaûi luän täön taûi caïc âiãûn tæí tæû do
chuyãøn âäüng vãö moüi hæåïng trong quyî âaûo cuía cáúu truïc haût nhán nguyãn tæí. Khi tiãúp âiãøm bàõt âáöu måí ra
læûc neïn vaìo tiãúp âiãøm giaím dáön khiãún âiãûn tråí tiãúp xuïc tàng lãn chäù tiãúp xuïc doìng âiãûn bë thàõt laûi máût âäü
doìng tàng ráút låïn laìm noïng caïc âiãûn cæûc (nháút laì åí cæûc ám nhiãöu e). Bë âäút noïng, âäüng nàng cuía caïc âiãûn
tæí tàng nhanh âãún khi cäng nháûn âæåüc låïn hån cäng thoaït liãn kãút haût nhán thç âiãûn tæí seî thoaït ra khoíi bãö
màût cæûc ám tråí thaình âiãûn tæí tæû do. Quaï trçnh naìy âæåüc goüi laì phaït xaû âiãûn tæí nhiãût.
a.2) Sæû tæû phaït xaû âiãûn tæí
Khi tiãúp âiãøm hay âiãûn cæûc væìa måí ra luïc âáöu khoaíng caïch coìn ráút beï dæåïi taïc duûng cuía âiãûn aïp
nguäön ngoaìi thç cæåìng âäü âiãûn træåìng ráút låïn, nháút laì vuìng cæûc ám coï khoaíng caïch nhoí coï thãø tåïi haìng
triãûu V/ cm. Våïi cæåìng âäü âiãûn træåìng låïn åí cæûc ám mäüt säú âiãûn tæí coï liãn kãút yãúu våïi haût nhán trong cáúu
truïc seî bë keïo báût ra khoíi bãö màût ca täút tråí thaình caïc âiãûn tæí tæû do, hiãûn tæåüng naìy goüi laì tæû phaït xaû âiãûn
tæí. Khi coï âiãûn tæí tæû phaït xaû vaì phaït xaû âiãûn tæí nhiãût nàng læåüng âæåüc giaíi phoïng ráút låïn laìm nhiãût âäü khu
væûc häö quang tàng cao vaì phaït saïng, âàûc biãût khi càõt maûch åí âiãûn aïp cao vaì coï doìng taíi låïn thç häö quang
chaïy vaì phaït saïng ráút maînh liãût.
a.3) Ion hoïa do va chaûm
Sau khi tiãúp âiãøm måí ra, dæåïi taïc duûng cuía nhiãût âäü cao hoàûc cuía âiãûn træåìng låïn (maì thäng
thæåìng laì caí hai) thç caïc âiãûn tæí tæû do seî phaït sinh chuyãøn âäüng tæì cæûc dæång sang cæûc ám. Do âiãûn
træåìng ráút låïn nãn caïc âiãûn tæí chuyãøn âäüng våïi täúc âäü ráút cao. Trãn âæåìng âi caïc âiãûn tæí naìy bàõn phaï caïc
nguyãn tæí vaì phán tæí khê seî laìm báût ra caïc âiãûn tæí vaì caïc ion dæång. Caïc pháön tæí mang âiãûn naìy laûi tiãúp
tuûc tham gia chuyãøn âäüng vaì bàõn phaï tiãúp laìm xuáút hiãûn caïc pháön tæí mang âiãûn khaïc. Do váûy maì säú læåüng
caïc pháön tæí mang âiãûn tàng lãn khäng ngæìng, laìm máût âäü âiãûn têch trong khoaíng khäng gian giæîa caïc tiãúp
âiãøm ráút låïn, âoï laì quaï trçnh ion hoïa do va chaûm.
a.4) Ion hoïa do nhiãût
Do coï caïc quaï trçnh phaït xaû âiãûn tæí vaì ion hoïa do va chaûm, mäüt læåüng låïn nàng læåüng âæåüc giaíi
phoïng laìm nhiãût âäü vuìng häö quang tàng cao vaì thæåìng keìm theo hiãûn tæåüng phaït saïng. Nhiãût âäü khê caìng
tàng thç täúc âäü chuyãøn âäüng cuía caïc pháön tæí khê caìng tàng vaì säú láön va chaûm do âoï cuîng caìng tàng lãn.
Khi tham gia chuyãøn âäüng cuîng coï mäüt säú pháön tæí gàûp nhau seî kãút håüp laûi phán li thaình caïc nguyãn tæí.
Caïc nguyãn tæí khuãúch taïn vaìo mäi træåìng xung quanh, gàûp nhiãût âäü tháúp seî kãút håüp laûi thaình phán tæí,
hiãûn tæåüng naìy goüi laì hiãûn tæåüng phán li (phaín æïng phán li thu nhiãût laìm giaím nhiãût âäü cuía häö quang, taûo
âiãöu kiãûn cho khæí ion). Coìn læåüng caïc ion hoïa tàng lãn do va chaûm khi nhiãût âäü tàng thç goüi âoï laì læåüng
ion hoïa do nhiãût. Nhiãût âäü âãø coï hiãûn tæåüng ion hoïa do nhiãût cao hån nhiãöu so våïi nhiãût âäü coï hiãûn tæåüng
phán li. Vê duû khäng khê coï nhiãût âäü phán li khoaøng 40000K coìn nhiãût âäü ion hoïa khoaíng 80000K.
Toïm laûi, häö quang âiãûn phaït sinh laì do taïc duûng cuía nhiãût âäü cao vaì cæåìng âäü âiãûn træåìng låïn
sinh ra hiãûn tæåüng phaït xaû âiãûn tæí nhiãût vaì tæû phaït xaû âiãûn tæí vaì tiãúp theo laì quaï trçnh ion hoïa do va chaûm
vaì ion hoïa do nhiãût. Khi cæåìng âäü âiãûn træåìng caìng tàng (khi tàng âiãûn aïp nguäön), nhiãût âäü caìng cao vaì
máût âäü doìng caìng låïn thç häö quang chaïy caìng maînh liãût. Quaï trçnh coï thoaït nàng læåüng haût nhán nãn

8
thæåìng keìm theo hiãûn tæåüng phaït saïng choïi loìa. Nãúu tàng aïp læûc lãn mäi træåìng häö quang thç seî giaím
âæåüc täúc âäü chuyãøn âäüng cuía caïc pháön tæí vaì do váûy hiãûn tæåüng ion hoïa seî giaím.
b) Quaï trçnh häö quang tàõt
Häö quang âiãûn seî bë dáûp tàõt khi mäi træåìng giæîa caïc âiãûn cæûc khäng coìn dáùn âiãûn hay noïi caïch
khaïc häö quang âiãûn seî tàõt khi coï quaï trçnh phaín ion hoïa xaíy ra maûnh hån quaï trçnh ion hoïa. Ngoaìi quaï
trçnh phán li âaî noïi trãn, song song våïi quaï trçnh ion hoïa coìn coï caïc quaï trçnh phaín ion gäöm hai hiãûn
tæåüng sau:
b.1) Hiãûn tæåüng taïi håüp
Trong quaï trçnh chuyãøn âäüng caïc haût mang âiãûn laì ion dæång vaì âiãûn tæí gàûp âæåüc caïc haût têch
âiãûn khaïc dáúu laì âiãûn tæí hoàûc ion dæång âãø tråí thaình caïc haût trung hoìa (hoàûc êt dæång hån). Trong lê
thuyãút âaî chæïng minh täúc âäü taïi håüp tè lãû nghëch våïi bçnh phæång âæåìng kênh häö quang, vaì nãúu cho häö
quang tiãúp xuïc våïi âiãûn mäi hiãûn tæåüng taïi håüp seî tàng lãn. Nhiãût âäü häö quang caìng tháúp täúc âäü taïi håüp
caìng tàng.
b.2) Hiãûn tæåüng khuãúch taïn
Hiãûn tæåüng caïc haût têch âiãûn di chuyãøn tæì vuìng coï máût âäü âiãûn têch cao(vuìng häö quang) ra vuìng
xung quanh coï máût âäü âiãûn têch tháúp laì hiãûn tæåüng khuãúch taïn. Caïc âiãûn tæí vaì ion dæång khuãúch taïn doüc
theo thán häö quang, âiãûn tæí khuãúch taïn nhanh hån ion dæång. Quaï trçnh khuãúch taïn âàûc træng bàòng täúc âäü
khuãúch taïn. Sæû khuãúch taïn caìng nhanh häö quang caìng nhanh bë tàõt. Âãø tàng quaï trçnh khuãúch taïn ngæåìi ta
thæåìng tçm caïch keïo daìi ngoün læía häö quang.

1.2. HÄÖ QUANG ÂIÃÛN MÄÜT CHIÃÖU

1. Khaïi niãûm chung


Chuïng ta khaío saït åí âáy mäüt quaï trçnh xuáút hiãûn häö quang giæîa hai âiãûn cæûc trong mäüt maûch
âiãûn mäüt chiãöu nhæ hçnh 1-2.
Goüi âiãûn aïp nguäön laì U0 ,âiãûn tråí maûch laì R, âiãûn caím maûch laì L vaì rhq âàûc træng cho âiãûn tråí häö
quang våïi âiãûn aïp trãn häö quang laì uhq. Theo âënh luáût Kiãúc khäúp II, ta coï phæång trçnh cán bàòng âiãûn aïp
trong maûch khi måí tiãúp âiãøm vaì häö quang bàõt âáöu chaïy nhæ sau:
di
U0 = i.R + uhq + L (1.1)
dt
di
Khi häö quang chaïy äøn âënh thç doìng âiãûn khäng âäøi i=I vaì coï = 0 phæång trçnh cán bàòng aïp seî laì :
dt
U0 = uR+ uhq = I.R+ I.rhq (1.2)
Caïc thaình pháön âiãûn aïp trong phæång trçnh (1.1) âæåüc thãø hiãûn trãn hçnh 1-2. Våïi: âæåìng 1-laì
âiãûn aïp nguäön; âæåìng 2- laì âiãûn aïp råi trãn âiãûn tråí R vaì âæåìng 3- laì âàûc tênh u(i) cuía häö quang.
Theo âäö thë caïc âæåìng âàûc tênh 2 vaì 3 giao nhau åí hai âiãøm A vaì B. Taûi A vaì B phæång trçnh
(1.2) âæåüc thoía maîn, caïc âiãøm A, B âæåüc goüi laì hai âiãøm chaïy cuía häö quang .
-Xeït taûi B: Häö quang âang chaïy nãúu vç mäüt lê do naìo âoï laìm doìng âiãûn i tàng låïn hån IB thç theo âäö thë ta
di
nháûn tháúy sæïc âiãûn âäüng tæû caím trãn L laì L < 0 (ngæåüc chiãöu doìng tàng) seî laìm doìng âiãûn i giaím
dt
di
xuäúng laûi IB. Coìn ngæåüc laûi nãúu i giaím nhoí hån IB thç L > 0 seî laìm i tàng tråí laûi giaï trë IB, do váûy âiãøm
dt
B âæåüc goüi laì âiãøm häö quang chaïy äøn âënh.
-Nãúu cuîng tæång tæû ta xeït taûi âiãøm A, khi häö quang âang chaïy äøn âënh våïi i= IA nãúu vç mäüt lê do naìo âoï i
di
giaím nhoí hån IA thç L < 0 nãn doìng tiãúp tuûc giaím âãún 0 vaì häö quang tàõt. Coìn nãúu i tàng låïn hån IA thç
dt

9
di
trãn âàûc tênh ta tháúy L > 0 nãn doìng tiãúp tuûc tàng âãún IB vaì häö quang chaïy äøn âënh taûi âiãøm B, váûy
dt
âiãøm A goüi laì âiãøm häö quang chaïy khäng äøn âënh.

2. Âiãöu kiãûn âãø dáûp tàõt häö quang âiãûn mäüt chiãöu
Âãø coï thãø dáûp tàõt âæåüc häö quang âiãûn mäüt
chiãöu cáön loaûi boí âæåüc âiãøm häö quang chaïy äøn âënh
(âiãøm B). Trãn âàûc tênh ta nháûn tháúy seî khäng coï Uo
- +
âiãøm chaïy äøn âënh khi âæåìng âàûc tênh 3(âiãûn aïp
trãn häö quang) cao hån âæåìng âàûc tênh 2 (laì âàûc
R
tênh âiãûn aïp råi trãn âiãûn tråí R) nhæ hçnh 1-2b (tæïc
a) I
laì häö quang seî tàõt khi Uhq> U0- UR). Âãø náng cao
L
âæåìng âàûc tênh 3 thæåìng thæûc hiãûn hai biãûn phaïp laì rhq
tàng âäü daìi häö quang(tàng l) vaì giaím nhiãût âäü vuìng
häö quang xuäúng, âàûc tênh nhæ hçnh 1-3. U[V]

Ldi/dt< 0
U [V] 1
U0
UR
L2>L1
b) Ldi/dt>0
L1 3 2
Ldi/dt< 0
Uhq
a) I[A]
I[A]
U [V] U [V]
T2<T1
T1 3
b)

2
I[A] c)
Hçnh 1-3: Âàûc tênh khi keïo daìi vaì giaím I[A]
Hçnh 1-2: Âàûc tênh häö quang mäüt chiãöu vaì âiãöu kiãûn
nhiãût âäüü häö quang
tàõt

3. Quaï âiãûn aïp trong maûch âiãûn mäüt chiãöu


Khi càõt maûch âiãûn mäüt chiãöu thæåìng xaíy ra quaï âiãûn aïp, khi åí maûch coï âiãûn caím låïn nãúu täúc âäü
càõt caìng nhanh thç quaï âiãûn aïp caìng låïn.
di
Nãúu taûi thåìi âiãøm càõt coï I= 0 thç : U0 = L + uhq , hay ta coï:
dt
di
uhq - U0 = - L = ∆U (1.3)
dt
∆U laì trë säú quaï âiãûn aïp xoay chiãöu. Trong maûch mäüt chiãöu laìm viãûc våïi cäng suáút låïn laûi coï nhiãöu
voìng dáy khi dáûp häö quang âiãûn quaï âiãûn aïp seî xaíy ra ráút låïn coï thãø gáy âaïnh thuíng caïch âiãûn vaì hæ hoíng
thiãút bë. Âãø haûn chãú hiãûn tæåüng quaï âiãûn aïp ngæåìi ta thæåìng duìng thãm mäüt maûch âiãûn phuû màõc song
song våïi phuû taíi. Maûch naìy coï thãø laì âiãûn tråí, âiãûn tråí vaì tuû näúi tiãúp hoàûc mäüt chènh læu màõc ngæåüc.

10
1.2. HÄÖ QUANG ÂIÃÛN XOAY CHIÃÖU

U[V]
1. Khaïi niãûm chung
Âàûc âiãøm cuía maûch xoay chiãöu laì trong Uch
mäüt chu kç biãún thiãn doìng âiãûn coï hai láön qua trë säú Ut
i= 0. Khi coï häö quang thç taûi thåìi âiãøm khi i= 0 quaï i(t )
trçnh phaín ion hoïa xaíy ra maûnh hån quaï trçnh ion
hoïa. Khi i= 0 häö quang khäng dáùn âiãûn vaì âáy laì ωt
thåìi âiãøm täút âãø dáûp tàõt häö quang âiãûn xoay chiãöu.
Khi häö quang âiãûn xoay chiãöu âang chaïy ta 1
âæa doìng âiãûn vaì âiãûn aïp cuía häö quang vaìo dao a) 2
âäüng kê ta seî âæåüc daûng soïng cuía doìng âiãûn vaì âiãûn
aïp häö quang nhæ hçnh 1-4. U
Doìng âiãûn coï daûng soïng gáön giäúng soïng
hçnh sin coìn âiãûn aïp thç trong mäüt næía chu kç coï hai Uch
âènh nhoün tæång æïng våïi hai giaï trë âiãûn aïp chaïy ( Ut
Uch) vaì âiãûn aïp tàõt (Ut) cuía häö quang âiãûn. Tæì daûng
soïng thu âæåüc trãn maìn hçnh dao âäüng kê ta xáy I
dæûng âæåüc âàûc tênh Vän -Am pe (V-A) cuía häö
quang âiãûn xoay chiãöu nhæ hçnh 1-4.
Ta nháûn tháúy åí thåìi âiãøm doìng âiãûn qua trë
säú 0 nãúu âiãûn aïp nguäön nhoí hån trë säú âiãûn aïp chaïy
(Uch) thç häö quang seî tàõt. Do váûy quaï trçnh dáûp häö b)
quang âiãûn xoay chiãöu phuû thuäüc ráút nhiãöu vaìo tênh
cháút cuía phuû taíi.
Hçnh 1-4: Âàûc tênh cuía häö quang xoay chiãöu
Ta nháûn tháúy trong maûch coï phuû taíi âiãûn
tråí thuáön dãù dáûp häö quang hån trong maûch coï taíi
âiãûn caím, båíi åí maûch thuáön tråí khi doìng âiãûn qua trë säú khäng (thåìi gian i=0 thæûc tãú keïo daìi khoaíng
0,1 µs ) thç âiãûn aïp nguäön cuîng bàòng khäng (truìng pha), coìn åí maûch thuáön caím khi doìng bàòng khäng thç
âiãûn aïp nguäön âang coï giaï trë cæûc âaûi (âiãûn aïp væåüt træåïc doìng âiãûn mäüt goïc 900).

2. Dáûp tàõt häö quang âiãûn xoay chiãöu


Häö quang âiãûn xoay chiãöu khi doìng âiãûn qua trë säú 0 thç khäng âæåüc cung cáúp nàng læåüng. Mäi
træåìng häö quang máút dáön tênh dáùn âiãûn vaì tråí thaình caïch âiãûn. Nãúu âäü caïch âiãûn naìy âuí låïn vaì âiãûn aïp
nguäön khäng âuí duy trç phoïng âiãûn laûi thç häö quang seî tàõt hàón. Âãø âaïnh giaï mæïc âäü caïch âiãûn cuía âiãûn
mäi vuìng häö quang laì låïn hay beï ngæåìi ta duìng khaïi niãûm âiãûn aïp choüc thuíng. Âiãûn aïp choüc thuíng ( Uch.t )
caìng låïn thç mæïc âäü caïch âiãûn cuía âiãûn mäi caìng cao.
Quaï trçnh dáûp tàõt häö quang âiãûn xoay chiãöu khäng nhæîng tuìy thuäüc vaìo tæång quan giæîa âäü låïn
cuía âiãûn aïp choüc thuíng våïi âäü låïn cuía âiãûn aïp häö quang maì coìn phuû thuäüc tæång quan giæîa täúc âäü tàng
cuía chuïng. Nãúu täúc âäü tàng âiãûn aïp choüc thuíng låïn hån täúc âäü phuûc häöi âiãûn aïp nguäön (hçnh 1-5: âæåìng 1
vaì âæåìng 2 khäng giao nhau åí âiãøm naìo) thç häö quang seî tàõt hoaìn toaìn. Trong caïc thiãút bë âiãûn khi tiãúp
âiãøm måí ra khoaíng caïch tàng dáön laìm caïch âiãûn âiãûn mäi tàng dáön (âæåìng 1), næía chu kç sau caìng däúc
hån næía chu kç træåïc.

11
Ngæåüc laûi, täúc âäü phuûc häöi âiãûn aïp maì nhanh hån täúc
âäü tàng cuía âiãûn aïp choüc thuíng ( laìm âæåìng 1 vaì âæåìng 2 giao U[V]
nhau) thç häö quang seî chaïy laûi.
Toïm laûi : âãø dáûp tàõt häö quang âiãûn xoay chiãöu hoaìn 1
toaìn thç ta phaíi laìm sao âãø âäü tàng âiãûn aïp choüc thuíng (âæåìng 1)
væåüt cao hån âènh cuía âæåìng biãøu diãùn âiãûn aïp phuûc häöi häö 2
quang (âæåìng 2). Khi âiãûn aïp nguäön laì1000V thç trong luïc doìng
150÷250V
âiãûn qua trë säú 0 sau khoaíng 0,1 µs mæïc âäü caïch âiãûn khu væûc I[A]
naìy âaût âãún giaï trë xuyãn thuíng tæïc thåìi khoaíng 150 âãún 250V.

Hçnh 1-5: Âiãöu kiãûn tàõt häö quang


xoay chiãöu
1.4. QUAÏ TRÇNH PHUÛC HÄÖI ÂIÃÛN AÏP CUÍA HÄÖ
QUANG ÂIÃÛN

1. Khaïi niãûm
Giaï trë tæïc thåìi cuía âiãûn aïp nguäön xuáút hiãûn giæîa caïc tiãúp âiãøm sau khi âaî ngàõt maûch trong quaï
trçnh quaï âäü âæåüc goüi laì âiãûn aïp phuûc häöi.
a) Trong maûch âiãûn mäüt chiãöu
Tuìy thuäüc tênh cháút cuía taíi laì âiãûn tråí, âiãûn caím hay âiãûn dung maì âiãûn aïp phuûc häöi cuîng khaïc
nhau. Thæûc tãú täön taûi âiãûn dung giæîa caïc dáy dáùn khaïc nhau, dáy dáùn våïi âáút hay giæîa caïc bäúi dáy våïi
nhau. Trong maûch khi coï caí R, L, C thç âiãûn aïp phuûc häöi tuìy theo giaï trë âiãûn tråí R maì coï thãø dao âäüng
tuáön hoaìn hay khäng. Khi maûch R, L, C maì coï màõc thãm tuû âiãûn song song våïi häö quang thç træåïc khi
doìng âiãûn triãût tiãu tuû âaî âæåüc naûp vaì phoïng âiãûn tråí laûi, âiãûn aïp phuûc häöi seî dao âäüng tuáön hoaìn khi R
nhoí.
Nhæng nãúu trë säú âiãûn tråí R låïn seî khäng thãø coï dao âäüng tuáön hoaìn âæåüc.
b) Trong maûch âiãûn xoay chiãöu
Nãúu häö quang âæåüc dáûp tàõt vénh viãùn thç quaï trçnh phuûc häöi âiãûn aïp coï daûng biãún thiãn våïi táön säú
nhoí dáön vãö bàòng 0. Nãúu häö quang xuáút hiãûn laûi thç quaï trçnh phuûc häöi bë ngàõt vaì âiãûn aïp giaím nhanh tæì giaï
trë Uch âãún giaï trë beï nháút æïng våïi âiãûn aïp råi trãn häö quang.
Nãúu maûch âiãûn coï âiãûn tråí âuí låïn thç âiãûn aïp phuûc häöi trãn tiãúp âiãøm khi coï häö quang seî khäng
coìn xuáút hiãûn laûi (coï daûng khäng tuáön hoaìn). ÅÍ maûch âiãûn xoay chiãöu thç táön säú âiãûn aïp nguäön fnguäön thäng
thæåìng ráút tháúp so våïi táön säú dao âäüng riãng cuía maûch coï L vaì C.
1
fnguäön << = (100 ÷ 10.000) [ Hz ] (1.4)
2 ∏. L .C

Giaï trë beï nháút phuì håüp våïi læåïi coï âiãûn aïp cao. Quaï trçnh phuûc häöi âiãûn aïp xaíy ra åí hai træåìng
håüp giåïi haûn sau :
+ Ngàõt maûch caím æïng låïn ( ϕ ≈ 90 0 ) thæåìng xaíy ra khi ngàõn maûch.
+ Ngàõt maûch thuáön âiãûn tråí ( ϕ ≈ 0 0 ).
Trãn hçnh 1-6a biãøu diãùn træåìng håüp phuû taíi thuáön âiãûn caím ( ϕ ≈ 90 0 ) âiãûn aïp phuûc häöi khäng tuáön
hoaìn, kãút quaí laì : U ph max ≤ E max . Hçnh 1-6b âiãûn aïp phuûc häöi dao âäüng (tuáön hoaìn) vaì trãn thæûc tãú
U ph max ≤ 2.E max . Trãn hçnh 1-6c laì træåìng håüp phuû taíi âiãûn tråí ( ϕ ≈ 0 0 ), khi âoï doìng âiãûn vaì sæïc âiãûn
âäüng nguäön e(t) truìng pha nhau, chuïng âäöng thåìi qua giaï trë 0, âiãûn aïp phuûc häöi seî bàòng 0.
Kãút quaí laì maûch thuáön âiãûn tråí, häö quang dãù bë dáûp tàõt vénh viãùn hån laì maûch âiãûn caím. Tæì âoï
giaíi thêch khi thæí nghiãûm thiãút bë âiãûn âoïng måí maûch doìng xoay chiãöu cáön phaíi thæûc hiãûn trong maûch coï
hãû säú cäng suáút cosϕ tháúp (cosϕ ≤ 0.2) .

12
L L

e(t) e(t)
i(t) i(t)
ut ut
ωt ωt

Uphm Em
ϕ=90° Em ϕ=90°
b) Um=2Em
a)
C
R
e(t)
e(t) i(t) ut
ut
i(t) i=0 ωt
ωt

ϕ=90°
ϕ=0° Uphm

c) d)

Hçnh 1-6: Caïc âæåìng âàûc tênh âiãûn aïp phuûc häöi sau khi càõt maûch trong caïc
træåìng håüp: a,b) phuû taíi âiãûn caím, c)phuû taíi âiãûn tråí , d)phuû taíi dung

Trãn hçnh 1-6d biãøu diãùn âiãûn aïp phuûc häöi khi ngàõt maûch âæåìng dáy khäng taíi.

2. Nàng læåüng häö quang


a) Doìng mäüt chiãöu
Âàûc tênh dáûp tàõt häö quang phuû thuäüc vaìo nàng læåüng häö quang. Nàng læåüng häö quang doìng mäüt
chiãöu tênh theo :
I2 t
Whq = L + ∫ ( U − R .i ).i.dt (1.5)
2 0
L.I 2
Tæì phæång trçnh tháúy ràòng toaìn bäü nàng læåüng âaî têch luîy trong maûch træåïc luïc ngàõt cäüng
2
våïi nàng læåüng nguäön sau khi âaî båït pháön nàng læåüng täøn hao trãn âiãûn tråí R nàòm trong maûch chênh laì
nàng læåüng häö quang (Whq).
Do váûy åí maûch mäüt chiãöu, âiãûn caím cuía maûch caìng låïn thç nàng læåüng häö quang seî caìng låïn, khi
âoï häö quang seî khoï dáûp tàõt.
b) Doìng âiãûn xoay chiãöu
Häö quang xoay chiãöu dáûp tàõt luïc i = 0, do âoï nàng læåüng âiãûn tæì xem nhæ bàòng 0 vaì ta coï :
n. π
t=
ω
Whq = ∫ (u - R.i)i.dt. (1.6)
0

Våïi n laì säú læåüng baïn chu kç trong khoaíng thåìi gian chaïy cuía häö quang. Kãút quaí laì åí doìng xoay
chiãöu thç nàng læåüng häö quang laì nàng læåüng nguäön træì båït âi pháön täøn hao taïc duûng. Khaïc våïi doìng mäüt
chiãöu toaìn bäü nàng læåüng âæåüc âæa tråí vãö nguäön. Nãúu doìng âiãûn âæåüc ngàõt træåïc luïc âi qua trë säú 0 thç
mäüt pháön cuía nàng læåüng tæì seî khäng âæa vãö nguäön maì cung cáúp cho häö quang. Do âoï âæïng trãn quan

13
âiãøm nàng læåüng maì xeït thç ngàõt maûch doìng xoay chiãöu dãù daìng hån ngàõt maûch doìng mäüt chiãöu cuìng mäüt
cäng suáút.
Âäöng thåìi ta coìn tháúy muäún giaím nàng læåüng häö quang (mäüt chiãöu vaì xoay chiãöu) thç phaíi cáön
giaím thåìi gian âäút chaïy cuía häö quang.

3. Cäng thæïc qui æåïc vãö cäng suáút ngàõt


Âãø âàûc træng cho khaí nàng ngàõt låïn nháút cuía thiãút bë âoïng måí maûch, ngæåìi ta âæa vaìo khaïi niãûm
cäng suáút ngàõt (Sngàõt) âæåüc xaïc âënh theo qui æåïc theo cäng thæïc sau :
S ngàõt = C.I ngàõt âm ( MVA ) (1.7)

Trongâoï: C=m.Uâm=3.Uâmfa= 3.U âmdáy : âàûc træng cho ba pha .


U âmfa laì âiãûn aïp âënh mæïc pha (giaï trë hiãûu duûng).
U âmdáy laì âiãûn aïp âënh mæïc dáy (giaï trë hiãûu duûng).

I ngàõt âm laì giaï trë hiãûu duûng doìng âiãûn ngàõt âënh mæïc cuía thiãút bë âoïng måí maûch, [kA].

Ingàõtâm laì doìng âiãûn låïn nháút æïng våïi luïc âáöu tiãn caïc tiãúp âiãøm råìi xa nhau åí âiãûn aïp âënh mæïc cuía thiãút bë
âoïng måí maûch.
Trong caïc cäng thæïc trãn xeït trë säú cuía caïc thäng säú cå baín âãø khi ngàõt åí giaï trë âoï thiãút bë âiãûn
khäng bë xaíy ra hæ hoíng.

1.5. BIÃÛN PHAÏP VAÌ TRANG BË DÁÛP HÄÖ QUANG TRONG THIÃÚT BË ÂIÃÛN

1. Caïc biãûn phaïp vaì trang bë âãø dáûp häö quang trong thiãút bë âiãûn cáön phaíi âaím baío yãu cáöu
-Trong thåìi gian ngàõn phaíi dáûp tàõt âæåüc häö quang, haûn chãú phaûm vi chaïy häö quang laì nhoí nháút.
-Täúc âäü âoïng måí tiãúp âiãøm phaíi låïn.
-Nàng læåüng häö quang sinh ra phaíi beï, âiãûn tråí häö quang phaíi tàng nhanh.
-Traïnh hiãûn tæåüng quaï âiãûn aïp khi dáûp häö quang.

2. Caïc nguyãn tàõc cå baín âãø dáûp häö quang âiãûn


-Keïo daìi ngoün læía häö quang.
-Duìng nàng læåüng häö quang sinh ra âãø tæû dáûp.
-Duìng nàng læåüng nguäön ngoaìi âãø dáûp.
-Chia häö quang thaình nhiãöu pháön ngàõn âãø dáûp.
-Màõc thãm âiãûn tråí song song âãø dáûp.

3. Trong thiãút bë âiãûn haû aïp thæåìng duìng caïc biãûn phaïp vaì trang bë sau
a) Keïo daìi häö quang âiãûn bàòng cå khê
Âáy laì biãûn phaïp âån giaín thæåìng duìng åí cáöu dao cäng suáút nhoí hoàûc åí råle. Keïo daìi häö quang laìm
cho âæåìng kênh häö quang giaím, âiãûn tråí häö quang seî tàng dáùn âãún tàng quaï trçnh phaín ion âãø dáûp häö
quang. Tuy nhiãn biãûn phaïp naìy chè thæåìng âæåüc duìng åí maûng haû aïp coï âiãûn aïp nhoí hån hoàûc bàòng 220V
vaì doìng âiãûn tåïi 150 A.
b) Duìng cuäün dáy thäøi tæì kãút håüp buäöng dáûp häö quang
Ngæåìi ta duìng mäüt cuäün dáy màõc näúi tiãúp våïi tiãúp âiãøm chênh taûo ra mäüt tæì træåìng taïc duûng lãn
häö quang âãø sinh ra mäüt læûc âiãûn tæì keïo daìi häö quang. Thäng thæåìng biãûn phaïp naìy kãút håüp våïi trang bë
thãm buäöng dáûp bàòng amiàng. Læûc âiãûn tæì cuía cuäün thäøi tæì seî thäøi häö quang vaìo tiãúp giaïp amiàng laìm
tàng quaï trçnh phaín ion.

14
c) Duìng buäöng dáûp häö quang coï khe håí quanh co
Buäöng âæåüc duìng bàòng amiàng coï hai næía läöi loîm vaì gheïp laûi håüp thaình nhæîng khe håí quanh co
(khi âæåìng kênh häö quang låïn hån bãö räüng khe thç goüi laì khe heûp).
Khi càõt tiãúp âiãøm læûc âiãûn âäüng sinh ra seî âáøy häö quang vaìo khe quanh co seî laìm keïo daìi vaì
giaím nhiãût âäü häö quang.
d) Phán chia häö quang ra laìm nhiãöu âoaûn ngàõn
Trong buäöng häö quang åí phêa trãn ngæåìi ta ngæåìi ta âàût thãm nhiãöu táúm theïp non. Khi häö quang
xuáút hiãûn, do læûc âiãûn âäüng häö quang bë âáøy vaìo giæîa caïc táúm theïp vaì bë chia ra laìm nhiãöu âoaûn ngàõn.
Loaûi naìy thæåìng âæåüc duìng åí læåïi mäüt chiãöu dæåïi 220 V vaì xoay chiãöu dæåïi 500 V.
e) Tàng täúc âäü chuyãøn âäüng cuía tiãúp âiãøm âäüng
Ngæåìi ta bäú trê caïc laï dao âäüng, coï mäüt laï chênh vaì mäüt laï phuû (thæåìng laì åí cáöu dao) hai laï naìy
näúi våïi nhau bàòng mäüt loì xo, laï dao phuû càõt nhanh do loì xo âaìn häöi(loì xo seî laìm tàng täúc âäü càõt dao phuû)
khi keïo dao chênh ra træåïc .
f) Kãút cáúu tiãúp âiãøm kiãøu bàõc cáöu
Mäüt âiãøm càõt âæåüc chia ra laìm hai tiãúp âiãøm song song nhau, khi càõt maûch häö quang âæåüc phán
chia laìm hai âoaûn vaì âäöng thåìi do læûc âiãûn âäüng ngoün læía häö quang seî bë keïo daìi ra laìm tàng hiãûu quaí
dáûp.

4. Caïc biãûn phaïp vaì trang bë dáûp häö quang åí thiãút bë âiãûn trung vaì cao aïp
a) Dáûp häö quang trong dáöu biãún aïp kãút håüp phán chia häö quang
ÅÍ caïc maïy càõt trung aïp caïc tiãúp âiãøm càõt âæåüc ngám trong dáöu biãún aïp, khi càõt häö quang xuáút
hiãûn seî âäút chaïy dáöu sinh ra häùn håüp khê (chuí yãúu laì H) laìm tàng aïp suáút vuìng häö quang, âäöng thåìi giaím
nhiãût âäü häö quang. Caïc maïy càõt âiãûn aïp cao mäùi pha thæåìng âæåüc phán ra laìm nhiãöu chäù ngàõt.
b) Dáûp häö quang bàòng khê neïn
Duìng khê neïn trong bçnh coï sàôn hoàûc hãû thäúng äúng dáùn khê neïn âãø khi häö quang xuáút hiãûn (tiãúp
âiãøm khi måí) seî laìm måí van cuía bçnh khê neïn, khê neïn seî thäøi doüc hoàûc ngang thán häö quang laìm giaím
nhiãût âäü vaì keïo daìi häö quang.
c) Dáûp häö quang bàòng caïch duìng váût liãûu tæû sinh khê
Thæåìng duìng trong cáöu chç trung aïp, khi häö quang xuáút hiãûn seî âäút chaïy mäüt pháön váût liãûu sinh
khê(nhæ thuíy tinh hæîu cå,...) sinh ra häùn håüp khê laìm tàng aïp suáút vuìng häö quang.
d) Dáûp häö quang trong chán khäng
Ngæåìi ta âàût tiãúp âiãøm càõt trong mäi træåìng aïp suáút chè khoaíng 10-6 âãún 10-8 N/ cm2.
ÅÍ mäi træåìng naìy thç âäü bãön âiãûn cao hån ráút nhiãöu âäü bãön âiãûn cuía khäng khê nãn häö quang nhanh
choïng bë dáûp tàõt.
e) Dáûp häö quang trong khê aïp suáút cao
Khê âæåüc neïn åí aïp suáút tåïi khoaíng 200 N/cm2 hoàûc cao hån seî tàng âäü bãön âiãûn gáúp nhiãöu láön
khäng khê. Trong caïc maïy càõt âiãûn aïp cao vaì siãu cao aïp hiãûn nay thæåìng sæí duûng khê SF6 âæåüc neïn trong
caïc bçnh khê neïn âãø dáûp häö quang. Häö quang dáûp trong mäi træåìng SF6 ráút âaím baío(båíi vç ngay caí åí âiãöu
kiãûn aïp suáút thæåìng häö quang cuîng âaî tàõt nhanh trong mäi træåìng khê SF6).

15
Hçnh 1-7: Caïc biãûn phaïp nhán taûo dáûp tàõt häö quang thæåìng duìng
a) chia häö quang thaình nhiãöu âoaûn; b) dáûp häö quang trong khe heûp buäöng dáûp;
c,d) di chuyãøn häö quang trong tæì træåìng; e) dáûp häö quang trong dáöu

16
Chæång 2. TIÃÚP XUÏC ÂIÃÛN

2.1. ÂAÛI CÆÅNG VÃÖ TIÃÚP XUÏC ÂIÃÛN

1. Khaïi niãûm
Chäù tiãúp giaïp giæîa hai váût dáùn âiãûn âãø cho doìng âiãûn chaûy tæì váût dáùn naìy sang váût dáùn kia goüi laì
tiãúp xuïc âiãûn. Bãö màût chäù tiãúp giaïp cuía caïc váût dáùn âiãûn goüi laì bãö màût tiãúp xuïc âiãûn.
Tiãúp xuïc âiãûn chia ra laìm ba daûng chênh:
-Tiãúp xuïc cäú âënh: laì hai váût dáùn tiãúp xuïc liãn kãút chàût cæïng bàòng buläng, âinh viút, âinh rivã,...
-Tiãúp xuïc âoïng måí: laì tiãúp xuïc maì coï thãø laìm cho doìng âiãûn chaûy hoàûc ngæìng chaûy tæì váût naìy sang váût
khaïc (nhæ caïc tiãúp âiãøm trong thiãút bë âoïng càõt).
-Tiãúp xuïc træåüt: laì váût dáùn âiãûn naìy coï thãø træåüt trãn bãö màût cuía váût dáùn âiãûn kia (vê duû nhæ chäøi than træåüt
trãn vaình goïp maïy âiãûn).
Tiãúp xuïc âoïng måí vaì tiãúp xuïc træåüt âãöu coï hai pháön, pháön âäüng (goüi laì tiãúp âiãøm âäüng) vaì pháön
ténh (goüi laì tiãúp âiãøm ténh).
Ba daûng tiãúp xuïc trãn âãöu coï thãø tiãún haình tiãúp xuïc dæåïi ba hçnh thæïc:
-Tiãúp xuïc âiãøm: laì hai váût tiãúp xuïc våïi nhau chè åí mäüt âiãøm hoàûc trãn bãö màût diãûn têch våïi âæåìng kênh ráút
nhoí (nhæ tiãúp xuïc hai hçnh cáöu våïi nhau, hçnh cáöu våïi màût phàóng, hçnh noïn våïi màût phàóng,...)
-Tiãúp xuïc âæåìng: laì hai váût dáùn tiãúp xuïc våïi nhau theo mäüt âæåìng thàóng hoàûc trãn bãö màût ráút heûp (nhæ tiãúp
xuïc hçnh truû våïi màût phàóng, hçnh truû våïi truû,...)
-Tiãúp xuïc màût: laì hai váût dáùn âiãûn tiãúp xuïc våïi nhau trãn bãö màût räüng(vê duû tiãúp xuïc màût phàóng våïi màût
phàóng,...).
Caïc yãu cáöu âäúi våïi tiãúp xuïc âiãûn tuìy thuäüc åí cäng duûng, âiãöu kiãûn laìm viãûc, tuäøi thoü yãu cáöu
cuía thiãút bë vaì caïc yãúu täú khaïc. Mäüt yãúu täú chuí yãúu aính hæåíng tåïi âäü tin cáûy laìm viãûc vaì nhiãût âäü phaït
noïng cuía tiãúp xuïc âiãûn laì âiãûn tråí tiãúp xuïc Rtx.

2. Âiãûn tråí tiãúp xuïc


Xeït khi âàût hai váût dáùn tiãúp xuïc nhau(hçnh 2-1) , ta seî coï diãûn têch bãö màût tiãúp xuïc :
Sbk= a . l.
Nhæng trãn thæûc tãú diãûn têch bãö màût tiãúp xuïc thæûc nhoí hån nhiãöu a.l vç giæîa hai bãö màût tiãúp xuïc
duì gia cäng thãú naìo thç váùn coï âäü nháúp nhä, khi cho tiãúp xuïc hai váût våïi nhau thç chè coï mäüt säú âiãøm trãn
tiãúp giaïp tiãúp xuïc. Do âoï diãûn têch tiãúp xuïc thæûc nhoí hån nhiãöu diãûn têch tiãúp xuïc biãøu kiãún Sbk= a.l.
Diãûn têch tiãúp xuïc coìn phuû thuäüc vaìo læûc eïp lãn trãn tiãúp âiãøm vaì váût liãûu laìm tiãúp âiãøm, læûc eïp
caìng låïn thç diãûn têch tiãúp xuïc
caìng låïn.
Diãûn têch tiãúp xuïc thæûc 2
åí mäüt âiãøm(nhæ màût cáöu tiãúp
xuïc våïi màût phàóng) xaïc âënh 1 a
2
båíi:
F
S = (2.1)
δd l 1
Trong âoï: a
F laì læûc eïp vaìo tiãúp
âiãøm [kg]. Hçnh 2-1: Tiãúp xuïc cuía hai váût dáùn
δd laì æïng suáút chäúng

17
dáûp naït cuía váût liãûu laìm tiãúp âiãøm [kg/cm2].

Baíng 2.1: ÆÏng suáút chäúng dáûp naït cuía mäüt säú kim loaûi thäng duûng

Kim loaûi ÆÏng suáút δ d Kim loaûi ÆÏng suáút δ d


[N/cm2] [N/cm2]
baûc 30.400 âäöng cæïng 51.000
(håüp kim)
âäöng mãöm 38.200 nhäm 88.300
Nãúu tiãúp xuïc åí n âiãøm thç diãûn têch seî låïn lãn n láön so våïi biãøu thæïc (2.1).
Doìng âiãûn chaûy tæì váût naìy sang váût khaïc chè qua nhæîng âiãøm tiãúp xuïc, nhæ váûy doìng âiãûn åí caïc
chäù tiãúp xuïc âoï seî bë thàõt heûp laûi, dáùn tåïi âiãûn tråí åí nhæîng chäù naìy tàng lãn.
Âiãûn tråí tiãúp xuïc cuía tiãúp âiãøm kiãøu báút kç tênh theo cäng thæïc:
K
Rtx = [Ω ] ( 2.2)
Fm
K: hãû säú phuû thuäüc váût liãûu vaì tçnh traûng bãö màût tiãúp âiãøm ( theo baíng tra).
m: hãû säú phuû thuäüc säú âiãøm tiãúp xuïc vaì kiãøu tiãúp xuïc våïi:
+Tiãúp xuïc màût m = 1
+Tiãúp xuïc âæåìng m = 0,7
+Tiãúp xuïc âiãøm m = 0,5

Baíng 2.2: Tra trë säú K trong cäng thæïc (2.2)


Kim loaûi tiãúp xuïc Trë säú K [ Ω .N] Kim loaûi tiãúp xuïc Trë säú K [ Ω .N]
-2
âäöng - âäöng ( 0,08 âãún 0,14).10 sàõt - âäöìng ( 3,1).10-2
baûc - baûc ( 0,06)10-2 nhäm - âäöng ( 0,38).10-2
nhäm - nhäm ( 0,127).10-2

Ngoaìi cäng thæïc (2.2) laì cäng thæïc kinh nghiãûm, ngæåìi ta coìn duìng phæång phaïp giaíi têch âãø dáùn
giaíi ruït ra cäng thæïc tênh âiãûn tråí tiãúp xuïc âiãøm:
ρ
Rtx = (2.3)
F .n
2
δ d .π
ρ : âiãûn tråí suáút cuía váût dáùn [ Ω .cm].
n: säú âiãøm tiãúp xuïc.
F: læûc neïn [kg].
Do váûy roî raìng âiãûn tråí tiãúp xuïc cuía tiãúp âiãøm aính hæåíng âãún cháút læåüng cuía thiãút bë âiãûn, âiãûn
tråí tiãúp xuïc låïn laìm cho tiãúp âiãøm phaït noïng. Nãúu phaït noïng quaï mæïc cho pheïp thç tiãúp âiãøm seî bë noïng
chaíy, tháûm chê bë haìn dênh. Trong caïc tiãúp âiãøm thiãút bë âiãûn mong muäún âiãûn tråí tiãúp xuïc coï giaï trë caìng
nhoí caìng täút, nhæng do thæûc tãú coï nhiãöu yãúu täú aính hæåíng âãún Rtx nãn khäng thãø giaím Rtx cæûc nhoí âæåüc
nhæ mong muäún.

3.Caïc yãúu täú aính hæåíng âãún âiãûn tråí tiãúp xuïc (Rtx)
Âiãûn tråí tiãúp xuïc bë aính hæåíng cuía nhiãöu yãúu täú våïi mæïc âäü khaïc nhau, ta xeït åí âáy mäüt säú yãúu
täú chuí yãúu sau:

18
a) Váût liãûu laìm tiãúp âiãøm
Tæì (2.3) ta tháúy hãû säú chäúng dáûp naït δ d beï thç Rtx beï. Vç váûy âæïng vãö màût yãu cáöu coï âiãûn tråí
tiãúp xuïc beï nãn duìng caïc váût liãûu mãöm âãø laìm tiãúp âiãøm. Nhæng thæûc tãú cáön phaíi kãút håüp caïc yãúu täú
khaïc(nhæ âäü bãön cå) nãn váût liãûu thæåìng duìng laì âäöng, âäöng thau maû thiãúc, theïp maû thiãúc,...
b) Læûc eïp lãn tiãúp âiãøm
Rtx[106Ω]
Cuîng tæì cäng thæïc (2.2) vaì (2.3) læûc F
caìng låïn thç Rtx caìng nhoí (hçnh 2-2) 400
Âæåìng 1 biãøu diãùn âiãûn tråí tiãúp xuïc giaím theo
300 1
chiãöu læûc tàng, nãúu giaím læûc neïn lãn tiãúp âiãøm
2
âiãûn tråí tiãúp xuïc Rtx thay âäøi theo âæåìng 2. 200
Ta coï thãø giaíi thêch laì vç khi tàng læûc neïn bãö lãn
màût tiãúp xuïc thç khäng nhæîng bãö màût tiãúp xuïc bë 100
biãún daûng âaìn häöi maì coìn bë phaï huíy cuûc bäü. Khi 0 5 10 15 20 25 F[kg]
ta giaím læûc eïp thç mäüt säú âiãøm tiãúp xuïc váùn coìn
giæî nguyãn nhæ khi læûc eïp låïn taïc duûng. Tàng læûc Hçnh 2-2: Âiãûn tråí tiãúp xuïc khi læûc neïn tàng
eïp chè coï taïc duûng giaím Rtx åí giai âoaûn âáöu âiãûn
tråí låïn vaì trung bçnh. Khi læûc eïp âuí låïn thç duì coï tàng læûc eïp lãn næîa thç âiãûn tråí tiãúp xuïc váùn khäng thay
âäøi.
c) Hçnh daûng cuía tiãúp âiãøm
Hçnh daûng cuía tiãúp âiãøm cuîng aính hæåíng âãún Rtx. Cuìng mäüt læûc nhæng kiãøu tiãúp xuïc khaïc nhau
thç Rtx cuîng khaïc nhau. Tæì caïc cäng thæïc trãn ta tháúy Rtx cuía tiãúp xuïc màût nhoí nháút vç coï hãû säú m låïn nháút
(tra tæì cäng thæïc 2.2).
d) Nhiãût âäü cuía tiãúp âiãøm
Nhiãût âäü cuía tiãúp âiãøm thay âäøi seî laìm Rtx thay âäíi theo kãút quaí thê nghiãûm våïi nhiãût âäü nhoí hån
0
200 C coï thãø tênh Rtx qua cäng thæïc:
2
R tx(θ ) = Rtx (0)(1+ α θ ) [Ω ] (2.4)
3
Trong âoï: Rtx(0): âiãûn tråí tiãúp xuïc åí 00C, α : hãû säú nhiãût âiãûn tråí [1/0C].
θ : Nhiãût âäü cuía tiãúp âiãøm [0C].
e) Tçnh traûng bãö màût tiãúp xuïc
Bãö màût tiãúp xuïc khi bë báøn hoàûc khi bë oxit hoïa coï Rtx låïn hån nhiãöu Rtx cuía tiãúp âiãøm saûch (do
coï nhiãöu âiãøm khäng âæåüc tiãúp xuïc træûc tiãúp bàòng váût liãûu laìm tiãúp âiãøm). Khi bë oxy hoïa caìng nhiãöu thç
nhiãût âäü phaït noïng trãn bãö màût tiãúp xuïc caìng cao. Tiãúp âiãøm bë oxy hoïa coï âiãûn tråí tiãúp xuïc tàng haìng
chuûc láön(vç oxit cuía pháön låïn kim loaûi dáùn âiãûn keïm hån nhiãöu kim loaûi nguyãn cháút).
f) Máût âäü doìng âiãûn
Diãûn têch tiãúp xuïc âæåüc xaïc âënh tuìy theo máût âäü doìng âiãûn cho pheïp. Theo kinh nghiãûm
âäúi våïi thanh dáùn bàòng âäöng cho tiãúp xuïc nhau khi nguäön åí táön säú 50 Hz thç máût âäü doìng âiãûn cho pheïp
laì:
I
Jcp = ≈ [( 0,31 - 1,05 .10-4 (I-200)] [A/mm2] ( 2.5)
S
Trong âoï : I laì giaï trë doìng hiãûu duûng ; S=Sbk diãûn têch tiãúp xuïc biãøu kiãún.
Biãøu thæïc (2.5) trãn chè âuïng khi doìng âiãûn biãún thiãn trong khoaíng tæì 200 âãún 2000A. Nãúu ngoaìi trë säú
âoï thç coï thãø láúy:
I < 200 A láúy Jcp = 0,31 [A/ mm2]

19
I > 2000 A láúy Jcp = 0.12 [A/ mm2].
Khi váût dáùn tiãúp xuïc khäng phaíi laì âäöng thç máût âäü doìng cho pheúp âäúi våïi váût liãûu áúy coï thãø
láúy theo cäng thæïc sau:
R tx (ρ )âäöng
Jcp váût liãux = Jcp.âäöng (2.6)
R (ρ )váût liãûu x

2.2. TIÃÚP ÂIÃØM THIÃÚT BË ÂIÃÛN

1. Váût liãûu laìm tiãúp âiãøm


Âãø thoía maîn täút caïc âiãöu kiãûn laìm viãûc khaïc nhau cuía tiãúp âiãøm thiãút bë âiãûn thç váût liãûu laìm tiãúp
âiãøm phaíi coï âæåüc nhæîng yãu cáöu cå baín sau:
-Coï âäü dáùn âiãûn cao(giaím Rtx vaì chênh âiãûn tråí cuía tiãúp âiãøm).
-Dáùn nhiãût täút (giaím phaït noïng cuûc bäü cuía nhæîng âiãøm tiãúp xuïc).
-Khäng bë oxy hoïa (giaím Rtx âãø tàng âäü äøn âënh cuía tiãúp âiãøm).
-Coï âäü kãút tinh vaì noïng chaíy cao (giaím âäü maìi moìn vãö âiãûn vaì giaím sæû noïng chaíy haìn dênh
tiãúp âiãøm âäöng thåìi tàng tuäøi thoü tiãúp âiãøm).
-Coï âäü bãön cå cao (giaím âäü maìi moìn cå khê giæî nguyãn daûng bãö màût tiãúp xuïc vaì tàng tuäøi thoü
cuía tiãúp âiãøm).
-Coï âuí âäü deío (âãí giaím âiãûn tråí tiãúp xuïc).
-Dãù gia cäng khi chãú taûo vaì giaï thaình reí.
Thæûc tãú êt váût liãûu naìo âaïp æïng âæåüc âáöy âuí caïc yãu cáöu trãn. Trong thiãút kãú sæí duûng tuìy tæìng
âiãöu kiãûn cuû thãø maì troüng nhiãöu âãún yãu cáöu naìy hay yãu cáöu khaïc. Nhæîng váût liãûu thæåìng duìng gäöm:
a) Âäöng kiî thuáût âiãûn: âäöng nguyãn cháút thu âæåüc bàòng âiãûn phán. Noï âaïp æïng háöu hãút caïc yãu cáöu trãn.
Nhæåüc âiãøm chênh cuía âäöng kiî thuáût âiãûn laì ráút dãù bë oxit hoïa.
b) Âäöng caâimi: âäöng kiî thuáût âiãûn pha thãm caâimi coï tênh cháút cå cao chäúng maìi moìn täút, khaí nàng
chëu âæåüc häö quang täút hån âäöng kiî thuáût âiãûn thäng thæåìng.
c) Baûc: laì váût liãûu laìm tiãúp âiãøm ráút täút do coï âäü dáùn âiãûn cao vaì coï âiãûn tråí tiãúp xuïc äøn âënh. Nhæåüc
âiãøm chuí yãúu laì chëu häö quang keïm nãn sæí duûng bë haûn chãú.
d) Âäöng thau: håüp kim âäöng våïi keîm âæåüc sæí duûng laìm tiãúp âiãøm dáûp häö quang.
e) Caïc håüp kim âäöng khaïc: håüp kim âäöng våïi nhäm, âäöng våïi mangan, âäöng våïi niken, âäöng våïi silic
vaì caïc håüp kim âäöng khaïc âæåüc sæí duûng laìm tiãúp âiãøm, âäöng thåìi laìm loì xo eïp (vê duû tiãúp âiãøm ténh cuía
cáöu chç). Nhæîng tiãúp âiãøm nhæ váûy khi bë âäút noïng dãù bë máút tênh âaìn häöi.
f) Theïp coï âiãûn tråí suáút låïn: theïp thæåìng bë oxy hoïa cao nhæng laì váût liãûu reí nãn váùn âæåüc sæí duûng laìm
tiãúp xuïc cäú âënh âãø dáùn doìng âiãûn låïn, trong caïc thiãút bë theïp thæåìng âæåüc maû.
g) Nhäm: coï âäü dáùn âiãûn cao, reí nhæng ráút dãù bë oxy hoïa laìm tàng âiãûn tråí suáút. Nhæåüc âiãøm næîa laì haìn
nhäm ráút phæïc taûp, âäü bãön cå laûi keïm.
h) Vonfram vaì håüp kim vonfram: coï âäü maìi moìn vãö âiãûn täút vaì chëu âæåüc häö quang täút nhæng coï âiãûn
tråí tiãúp xuïc ráút låïn. Håüp kim vonfram våïi vaìng sæí duûng cho tiãúp âiãøm coï doìng nhoí. Håüp kim våïi
molipâen duìng laìm tiãúp âiãøm cho nhæîng thiãút bë âiãûn thæåìng xuyãn âoïng måí, khi doìng âiãûn låïn thç
vonfram vaì håüp kim vonfram sæí duûng âãø laìm tiãúp âiãøm dáûp häö quang.
i) Vaìng vaì platin: khäng bë oxy hoïa do âoï coï âiãûn tråí tiãúp xuïc nhoí vaì äøn âënh, âæåüc sæí duûng laìm tiãúp
âiãøm trong thiãút bëû âiãûn haû aïp coï doìng âiãûn beï vaì quan troüng. Vaìng nguyãn cháút vaì platin nguyãn cháút coï
âäü bãön cå tháúp nãn thæåìng âæåüc sæí duûng daûng håüp kim våïi mälipâen hoàûc våïi iriâi âãø tàng âäü bãön cå.
j) Than vaì graphit: coï âiãûn tråí tiãúp xuïc vaì âiãûn tråí suáút låïn nhæng chëu âæåüc häö quang ráút täút.

20
Thæåìng duìng laìm caïc tiãúp âiãøm maì khi laìm viãûc phaíi chëu tia læía âiãûn, âäi khi laìm tiãúp âiãøm dáûp häö
quamg.
k) Håüp kim gäúm: häùn håüp vãö màût cå hoüc cuía hai váût liãûu khäng náúu chaíy maì thu âæåüc bàòng phæång
phaïp thiãu kãút häùn håüp bäüt hoàûc bàòng caïch táøm váût liãûu naìy lãn váût liãûu kia. Thæåìng váût liãûu thæï nháúït coï
tênh cháút kyî thuáût âiãûn täút, âiãûn tråí suáút vaì âiãûn tråí tiãúp xuïc nhoí, êt bë oxy hoïa.Váût liãûu thæï hai coï tênh cháút
cå cao vaì chëu âæåüc häö quang. Nhæ váûy, cháút læåüng kim loaûi gäúm laì do tênh cháút cuía häùn håüp quyãút âënh.
Kim loaûi gäúm sæí duûng räüng raîi nháút thæåìng coï gäúc baûc nhæ : baûc-niken, baûc- oxit caâimi, baûc- vonfram,
baûc-mälipâen. Ngoaìi ra âäi khi ngæåìi ta sæí duûng kim loaûi gäúm coï gäúc âäöng nhæ: âäöng -vonfram, âäöng -
mälipâen, âäöng caâimi laìm tiãúp âiãøm chênh vaì tiãúp âiãøm dáûp häö quang.
Chuï yï
+Våïi tiãúp xuïc cäú âënh thæåìng duìng váût liãûu laì âäöng, nhäm, theïp.
+Våïi tiãúp xuïc âoïng/måí tuìy theo doìng dáùn, nãúu :
-Doìng âiãûn beï duìng baûc, âäöng, platin, vonfram, âäi khi vaìng, mälipâen, niken.
-Doìng væìa âãún låïn duìng âäöng thau, kim loaûi hoàûc håüp kim êt noïng chaíy nhæ vonfram, molipâen,...
-Doìng âiãûn låïn thç thæåìng duìng håüp kim gäúm (saín pháøm hai kim loaûi åí daûng bäüt eïp laûi å íaïp læûc låïn,
nhiãût âäü cao. Håüp kim gäúm ráút cæïng chëu âæåüc doìng låïn, khuyãút âiãøm laì âäü dáùn âiãûn keïm, nãn thæåìng
âæåüc chãú taûo daûng táúm moíng haìn trãn bãö màût tiãúp âiãøm cuía thiãút bë).

2. Mäüt säú kãút cáúu tiãúp âiãøm


a) Phán ra laìm caïc loaûi theo cáúu taûo
Tiãúp xuïc cäú âënh coï caïc daûng
-Näúi hai thanh tiãút diãûn chæî nháût.
-Näúi hai thanh tiãút diãûn troìn (thanh troìn näúi våïi nhau thæåìng trong caïc thiãút bëû âiãûn nhæ maïy ngàõt âiãûn,
maïy biãún doìng,...).
Loaûi tiãúp xuïc âoïng måí vaì tiãúp xuïc træåüt phán theo doìng âiãûn
-Doìng beï : I ≤ 10 [mA].
-Doìng væìa: I ≤ 100 [A].
-Doìng låïn: I > 100 [A].
b) Tiãúp âiãøm råle
Thæåìng duìng baûc, platin taïn haìn gaï vaìo tiãúp âiãøm, kêch thæåïc tiãúp âiãøm do doìng âiãûn cho pheïp
quyãút âënh (theo baíng coï trong caïc säø tay thiãút kãú).
c) Tiãúp âiãøm thiãút bë âiãûn khäúng chãú
Caïc thiãút bë nhæ cäng tàõïc tå, aïptämaït vaì thiãút bë cao aïp thæåìng coï doìng âiãûn låïn. Thç nhæîng tiãúp
âiãøm chênh màõc song song våïi tiãúp âiãøm häö quang khi tiãúp âiãøm åí vë trê âoïng doìng âiãûn seî qua tiãúp âiãøm
chênh (tiãúp âiãøm) laìm viãûc, khi måí hoàûc bàõt âáöu âoïng tiãúp âiãøm häö quang seî chëu häö quang. Do âoï baío vãû
âæåüc tiãúp âiãøm laìm viãûc.
Ta thæåìng tháúy tiãúp âiãøm coï caïc daûng nhæ hçnh 2-3.
+Hçnh ngoïn: duìng trong cäng tàõc tå, tiãúp âiãøm âäüng væìa træåüt væìa làn trãn tiãúp âiãøm ténh do váûy coï thãø
tæû laìm boïc låïp oxit trãn bãö màût tiãúp xuïc.
+Tiãúp âiãøm bàõc cáöu: duìng trong råle vaì cäng tàõc tå.
+Tiãúp âiãøm âäúi diãûn: duìng åí maïy ngàõt âiãûn aïp cao.
+Tiãúp âiãøm hoa huãû: gäöm mäüt caïnh hçnh thang giäúng caïnh hoa huãû hay chæî z, tiãúp âiãøm âäüng laì mäüt
thanh dáùn troìn.
+Tiãúp âiãøm vuäút maï: tiãúp âiãøm âäüng kiãøu säúng dao coï thãø træåüt giæîa hai vuäút troìn (laìm tiãúp âiãøm ténh) loì
xo vaì dáy âæåüc näúi chàût våïi vuäút.

21
+Tiãúp âiãøm chäøi: tiãúp âiãøm âäüng hçnh chäøi gäöm nhæîng laï âäöng moíng 0,1 ÷ 0,2 mm xãúp laûi træåüt lãn
säúng dao tiãúp âiãøm ténh. Âãø tàng læûc eïp trãn tiãúp âiãøm hçnh chäøi thç thæåìng coï thãm baín âaìn häöi. Loaûi naìy
khi chäøi bë chaïy seî laìm âiãûn tråí tàng nhanh do âoï êt duìng laìm tiãúp âiãøm häö quang.

Hçnh 2-3:Daûng mäüt säú tiãúp xuïc âoïng måí: a) Tiãúp âiãøm ngoïn, b) Tiãúp âiãøm bàõc cáöu, c)Tiãúp âiãøm
kiãøu càõm, d) Tiãúp âiãøm kiãøu âäúi diãûn, e) Tiãúp âiãøm kiãøu læåîi, h) Tiãúp âiãøm kiãøu thuíy ngán, g) Tiãúp âiãøm
kiãøu vuäút maï
+Tiãúp âiãøm càõm: thæåìng âæåüc duìng åí cáöu dao, cáöu chç, dao caïch li,...aïp læûc lãn tiãúp âiãøm âäüng khoaíng P
= (0,3 ÷ 0.6) kg/cm2.

3. Nguyãn nhán hæ hoíng tiãúp xuïc vaì biãûn phaïp khàõc phuûc
a) Nguyãn nhán hæ hoíng
Nguyãn nhán hæ hoíng tiãúp xuïc coï ráút nhiãöu, ta xeït mäüt säú nguyãn nhán chênh sau:
a.1) Àn moìn kim loaûi
Trong thæûc tãú chãú taûo duì gia cäng thãú naìo thç bãö màût tiãúp xuïc tiãúp âiãøm váùn coìn nhæîng läù nhoí li
ti. Trong váûn haình håi næåïc vaì caïc cháút coï hoaût tênh hoïa hoüc cao tháúm vaìo vaì âoüng laûi trong nhæîng läù
nhoí âoï seî gáy ra caïc phaín æïng hoïa hoüc taûo ra mäüt låïp maìng moíng ráút gioìn. Khi va chaûm trong quaï trçnh
âoïng låïp maìng naìy dãù bë bong ra. Do âoï bãö màût tiãúp xuïc seî bë moìn dáön, hiãûn tæåüng naìy goüi laì hiãûn tæåüng
àn moìn kim loaûi.
a.2) Oxy hoïa
Mäi træåìng xung quanh laìm bãö màût tiãúp xuïc bë oxy hoïa taûo thaình låïp oxit moíng trãn bãö màût tiãúp
xuïc, âiãûn tråí suáút cuía låïp oxit ráút låïn nãn laìm tàng Rtx dáùn âãún gáy phaït noïng tiãúp âiãøm. Mæïc âäü gia tàng
Rtx do bãö màût tiãúp xuïc bë oxy hoïa coìn tuìy nhiãût âäü. ÅÍ 20-30oC coï låïp oxêt daìy khoaíng 25.10-6mm. Theo
thê nghiãûm tiãúp âiãøm âäöng âãø ngoaìi tråìi sau mäüt thaïng Rtx tàng lãn khoaíng 10%. ÅÍ nhiãût âäü låïn hån 700C
sæû oxit hoïa ráút nhanh. Theo thê nghiãûm åí 1000C sau chè mäüt giåì Rtx cuía tiãúp âiãøm âäöng tàng khoaíng 50
láön. Ngoaìi ra viãûc luán phiãn bë âäút noïng vaì laìm nguäüi cuîng tàng quaï trçnh äxit hoïa.
a.3) Âiãûn thãú hoïa hoüc cuía váût liãûu tiãúp âiãøm
Mäùi cháút coï mäüt âiãûn thãú hoïa hoüc nháút âënh. Láúy H laìm gäúc coï âiãûn thãú ám (-) thç ta coï baíng mäüt
säú kim loaûi coï âiãûn thãú hoïa hoüc nhæ baíng sau:

22
Baíng 2.3: Âiãûn thãú hoïa hoüc cuía mäüt säú kim loaûi
Kim loaûi Ag Cu H Sn Ni Co Fe Al
Âiãûn thãú hoïa +0.8 +0.345 0 -0.14 - 0.2 -0.255 -0.44 - 1.34
hoüc [ V].

Hai kim loaûi coï âiãûn thãú hoïa hoüc khaïc nhau khi tiãúp xuïc seî taûo nãn mäüt càûp hiãûu âiãûn thãú hoïa
hoüc, giæîa chuïng coï mäüt hiãûu âiãûn thãú. Nãúu bãö màût tiãúp xuïc coï næåïc xám nháûp seî coï doìng âiãûn chaûy qua,
vaì kim loaûi coï âiãûn thãú hoüc ám hån seî bë àn moìn træåïc laìm nhanh hoíng tiãúp âiãøm.
a.4) Hæ hoíng do âiãûn
Thiãút bëû âiãûn váûn haình láu ngaìy hoàûc khäng âæåüc baío quaín täút loì xo tiãúp âiãøm bë hoen rè yãúu âi
seî khäng âuí læûc eïp vaìo tiãúp âiãøm. Khi coï doìng âiãûn chaûy qua, tiãúp âiãøm dãù bë phaït noïng gáy noïng chaíy,
tháûm chê haìn dênh vaìo nhau. Nãúu læûc eïp tiãúp âiãøm quaï yãúu coï thãø phaït sinh tia læía laìm chaïy tiãúp âiãøm.
Ngoaìi ra, tiãúp âiãøm bë báøn, rè seî tàng âiãûn tråí tiãúp xuïc, gáy phaït noïng dáùn âãún hao moìn nhanh tiãúp âiãøm.
b) Caïc biãûn phaïp khàõc phuûc
Âãø baío vãû tiãúp âiãøm khoíi bë rè vaì âãø laìm giaím nhoí âiãûn tråí tiãúp xuïc coï thãø thæûc hiãûn caïc biãûn
phaïp sau:
b.1) Âäúi våïi nhæîng tiãúp xuïc cäú âënh nãn bäi mäüt låïp måî chäúng rè hoàûc queït sån chäúng áøm.
b.2) Khi thiãút kãú ta nãn choün nhæîng váût liãûu coï âiãûn thãú hoïa hoüc giäúng nhau hoàûc gáön bàòng nhau cho tæìng
càûp.
b.3) Nãn sæí duûng caïc váût liãûu khäng bë oxy hoïa laìm tiãúp âiãøm.
b.4) Maû âiãûn caïc tiãúp âiãøm: våïi tiãúp âiãøm âäöng, âäöng thau thæåìng âæåüc maû thiãúc, maû baûc, maû keîm coìn
tiãúp âiãøm theïp thæåìng âæåüc maû caâini, niken, keîm,...
b.5) Thay loì xo tiãúp âiãøm: nhæîng loì xo âaî rè, âaî yãúu laìm giaím læûc eïp seî laìm tàng âiãûn tråí tiãúp xuïc, cáön lau
saûch tiãúp âiãøm bàòng vaíi mãöm vaì thay thãú loì xo neïn khi læûc neïn coìn quaï yãúu.
b.6) Kiãøm tra sæía chæîa caíi tiãún: caíi tiãún thiãút bë dáûp häö quang âãø ruït ngàõn thåìi gian dáûp häö quang nãúu
âiãöu kiãûn cho pheïp.

4. Tçnh traûng laìm viãûc cuía tiãúp âiãøm khi ngàõn maûch
Khi coï ngàõn maûch, nhiãût âäü chäù tiãúp xuïc tàng cao laìm giaím tênh âaìn häöi vaì cæåìng âäü cå khê cuía
tiãúp âiãøm. Nhiãût âäü cho pheïp khi ngàõn maûch quy âënh:
-Våïi âäöng, âäöng thau: [ θ ] = (200 ÷ 300)0C
-Nhäm: [ θ ] = (150 ÷ 200)0C
Tuìy thåìi gian ngàõn maûch coï máût âäü doìng âiãûn cho pheïp khaïc nhau nhæ baíng 2-4.

Baíng 2.4: Máût âäü doìng âiãûn cho pheïp


Váût liãûu tiãúp xuïc Máût âäü doìng âiãûn cho pheïp jcp [A/mm2 ]
Thåìi gian ngàõn maûch [s] 1s 5s 10s
Âäöng 152 67 48
Âäöng thau 75 38 27
Nhäm 89 40 28

Ngoaìi ra coìn tuìy tçnh traûng laìm viãûc cuía tiãúp âiãøm khi ngàõn maûch xaíy ra nhæ:
-Tiãúp âiãøm åí vë trê âoïng khi ngàõn maûch
Theo cäng thæïc kinh nghiãûm Butkãvich: Im = K. F (2.7)
Våïi: Im: doìng âiãûn biãn âäü laìm tiãúp âiãøm noïng chaíy haìn dênh.

23
K: hãû säú tuìy váût liãûu laìm tiãúp âiãøm vaì säú âiãøm tiãúp xuïc.
F: læûc neïn lãn tiãúp âiãøm, F = (20 ÷ 50) kg.
Hãû säú K trong mäüt säú træåìng håüp cuû thãø sau:
+ Tiãúp âiãøm chäøi âäöng, âäöng thau: K= 3000 âãún 4000
+ Tiãúp âiãøm hçnh ngoïn bàòng âäöng: K= 4100.
+ Tiãúp âiãøm kiãøu càõm âäöng, âäöng thau: K= 6000.
-Tiãúp âiãøm trong quaï trçnh âoïng bë ngàõn maûch
Luïc naìy sinh læûc âiãûn âäüng keïo dåìi tiãúp âiãøm, tiãúp âiãøm âäüng coï täúc âäü låïn dãù sinh hiãûn tæåüng
haìn dênh vç coï cháún âäüng.
Khi doìng chaûy trong váût dáùn tæì tiãút diãûn låïn sang tiãút diãûn nhoí thæåìng bë uäún cong sinh læûc âiãûn
âäüng theo cäng thæïc:
D
F = 1,02.10-8.i2ln (2.8)
d
D,d: âæåìng kênh tiãút diãûn låïn vaì nhoí [cm].
-Tiãúp âiãøm trong quaï trçnh ngàõt bë ngàõn maûch
Phaït sinh häö quang coï thãø laìm chaïy tiãúp âiãøm. Tuìy kim loaûi coï trë cæûc tiãøu aïp vaì cæûc tiãøu doìng
coï thãø phaït sinh häö quang.
Baíng 2.5: Trë säú doìng, aïp cæûc tiãøu
Kim loaûi tiãúp âiãøm W Ag Cu Al Fe
Imin [A] 0,8 0,75 0,42 0,5 0,55
Umin [V] 11,5 12 14 12,5 12,5

+Khi càõt doìng beï


Nãúu I 〈 Imin , U 〉 Umin : Giæîa hai tiãúp âiãøm hçnh thaình mäüt cáöu kim loaûi noïng chaíy, cáöu bë âæït
kim loaûi seî chaíy tæì anät sang catät. Vç váûy tiãúp âiãøm laì anät bë moìn.
Nãúu I ≥ Imin , U 〉 Umin : Hçnh thaình caïc ion âãún bàõn phaï phêa catät, kim loaûi seî chuyãøn tæì catät
sang anät.
+Træåìng håüp càõt doìng trung bçnh vaì doìng âiãûn låïn
Häö quang låïn caí catät vaì anät âãöu bë moìn. Cáön chuï yï tiãúp âiãøm âäüng khi âoïng coï khi bë hao
moìn nhiãöu hån khi måí.
Sæû hao moìn tè lãû våïi doìng âiãûn, säú láön âoïng måí vaì læåüng âiãûn têch qua tiãúp âiãøm vaì thåìi gian
chaïy cuía häö quang, âoï laì caïc hao moìn vãö âiãûn (do doìng âiãûn gáy ra). Ngoaìi ra coìn hao moìn vãö cå, thäng
thæåìng hao moìn vãö cå bàòng (1 ÷ 3)% hao moìn âiãûn.

24
Chæång 3. PHAÏT NOÏNG

3.1. ÂAÛI CÆÅNG

1. Khaïi niãûm chung


Nhiãût læåüng sinh ra do doìng âiãûn chaûy qua trong cuäün dáy hay váût dáùn âiãûn khi thiãút bëû âiãûn laìm viãûc
seî gáy phaït noïng. Ngoaìi ra trong thiãút bëû âiãûn xoay chiãöu coìn do täøn hao doìng xoaïy vaì tæì trãù trong loîi sàõt
tæì cuîng sinh ra nhiãût. Nãúu nhiãût âäü phaït noïng cuía thiãút bëû âiãûn væåüt quaï trë säú cho pheïp thç thiãút bëû âiãûn seî
nhanh bë hæ hoíng, váût liãûu caïch âiãûn nhanh bë giaì hoïa, âäü bãön cå khê cuía kim loaûi bë giaím suït. Nhiãût âäü
cho pheïp cuía caïc bäü pháûn cuía thiãút bëû âiãûn tham khaío theo baíng cho sàôn.
Trong tênh toaïn phaït noïng thiãút bëû âiãûn thæåìng duìng khaïi niãûm âäü chãnh nhiãût τ laì hiãûu säú giæîa nhiãût
âäü phaït noïng θ vaì nhiãût âäü mäi træåìng xung quanh thiãút bëû âiãûn θ 0. ÅÍ vuìng än âåïi cho pheïp τ =350C,
vuìng nhiãût âåïi τ =500C. Sæû phaït noïng thiãút bëû âiãûn coìn tuìy thuäüc vaìo chãú âäü laìm viãûc. Thiãút bëû âiãûn coï
ba chãú âäü laìm viãûc: daìi haûn, ngàõn haûn vaì ngàõn haûn làûp laûi.

2. Caïc nguäön nhiãût trong thiãút bë âiãûn-Caïc phæång phaïp truyãön nhiãût
Trong thiãút bëû âiãûn mäüt chiãöu sæû phaït noïng chuí yãúu laì do täøn hao âäöng. Âäúi våïi thiãút bëû âiãûn xoay
chiãöu, sæû phaït noïng sinh ra chuí yãúu laì do täøn hao âäöng trong dáy quáún vaì täøn hao sàõt tæì trong loîi theïp,
ngoaìi ra coìn täøn hao do hiãûu æïng bãö màût.
Song song våïi quaï trçnh phaït noïng coï quaï trçnh toía nhiãût gäöm: dáùn nhiãût, bæïc xaû nhiãût vaì âäúi læu
nhiãût.
Quaï trçnh dáùn nhiãût, nhiãût læåüng dáùn tênh theo cäng thæïc

dQ = - λ . ∂ Q .dS.dt

∂X
Trong âoï: dQ: nhiãût læåüng âæåüc dáùn theo phæång x.

∂ Q graâien nhiãût læu theo phæång x; dS: diãûn têch nhiãût læu âi qua, dt: thåìi gian; λ: hãû
:

∂X
säú dáùn nhiãût [W/0C.cm].
Bæïc xaû nhiãût: phuû thuäüc bãö màût toía nhiãût
Âäúi læu nhiãût: phán laìm âäúi læu tæû nhiãn vaì âäúi læu cæåîng bæïc, âäúi læu phuû thuäüc vaìo vë trê phán bäú cuía
váût thãø, kêch thæåïc bãöì màût, tênh cháút mäi træåìng xung quanh váût vaì nhiãût âäü mäi træåìng.
Nãúu xeït caí âäöng thåìi ba hçnh thæïc trãn thç coï cäng thæïc Niutån sau:
P
P = α .S.τ hay τ =

Trong âoï: P: nhiãût læåüng toía ra; S: diãûn têch toía nhiãût.
τ: âäü chãnh nhiãût cuía váût dáùn våïi mäi træåìng.
α : hãû säú toía nhiãût [N/0C.cm2].
Duìng cäng thæïc trãn ráút tiãûn nhæng sai säú cåî (15 ÷ 25)%
Hãû säú α tra trong taìi liãûu thiãút kãú:
+Våïi cuäün dáy truyãön nhiãût täút trong phaûm vi nhiãût âäü 750C ÷ 1200C hãû säú α laì:
α = 11.10-4 âãún 12,98.10-4 [W/0C cm2]
+Våïi cuäün dáy truyãön nhiãût keïm: α = 9,84.10-4 âãún 11,52.10-4 [W/0C. cm2].
3. Nhiãût âäü phaït noïng vaì cáúp caïch âiãûn

25
Nhiãût âäü mäi træåìng xung quanh quy âënh cho caïc næåïc åí vuìng än âåïi θ 0 = 350C, næåïc åí vuìng nhiãût
âåïi θ 0 = 400C. Nhiãût âäü phaït noïng chãnh lãûch τ = θ - θ 0 quy âënh vuìng än âåïi thç: τ =350C, vuìng nhiãût
âåïi τ =500C.
Cáúp caïch âiãûn: càn cæï vaìo khaí nàng chëu nhiãût âäü phaït noïng låïn nháút cuía váût liãûu caïch âiãûn maì khäng
laìm phaï huíy tênh cháút cå cuía noï, ngæåìi ta chia váût liãûu caïch âiãûn ra caïc cáúp caïch âiãûn gäöm cáúp:
A : [T0] = (90 ÷ 105)0C
E : [T0] = (105 ÷ 120)0C
B : [T0] = (120 ÷ 140)0C
Caïc bäü pháûn thiãút bëû âiãûn quy âënh
+ Váût liãûu khäng boüc caïch âiãûn âãø xa váût caïch âiãûn [T0] =110.
+ Dáy näúi tiãúp xuïc cäú âënh [T0] = 750C
+ Tiãúp xuïc maû baûc [T0] =1200C
+ Váût liãûu dáùn âiãûn coï boüc caïch âiãûn thç:
-Cáúp O: [T0] ≤ 800C
-Cáúp A : [T0] ≤ 950C
-Cáúp B: [T0] ≤ 1100C
+ Váût liãûu khäng dáùn âiãûn khäng boüc caïch âiãûn [T] ≤ 1100C
Ngoaìi ra chãú âäü laìm viãûc khaïc nhau coï nhiãût âäü låïn nháút cho pheïp khaïc nhau.

3.2. CHÃÚ ÂÄÜ LAÌM VIÃÛC DAÌI HAÛN CUÍA VÁÛT THÃØ ÂÄÖNG NHÁÚT

Thiãút bë âiãûn laìm viãûc daìi haûn tæïc laì thiãút bëû âiãûn coï thãø laìm viãûc liãn tuûc láu daìi nhæng thåìi gian
laìm viãûc phaíi khäng nhoí hån thåìi gian cáön thiãút âãø thiãút bë phaït noïng âãún nhiãût âäü äøn âënh.
Khi coï doìng âiãûn I chaûy trong váût dáùn seî gáy ra täøn hao mäüt cäng suáút P vaì trong thåìi gian dt seî gáy
ra mäüt nhiãût læåüng:
P.dt = RI2dt (3.1)
Nhiãût læåüng hao täøn naìy bao gäöm hai pháön:
-Âäút noïng váût dáùn G.C.dτ
-Toía ra mäi træåìng xung quanh S α .τ.dt.
Ta coï phæång trçnh cán bàòng nhiãût cuía quaï trçnh phaït noïng:
P.dt = G.C.dτ + S α .τ.dt (3.2)
Trong âoï: G laì khäúi læåüng váût dáùn [g]
C laì tè nhiãût váût dáùn toía nhiãût [J/g].
τ laì âäü chãnh nhiãût [00C].
α laì hãû säú toía nhiãût [W/cm2].
Tæì (3.2) ta coï phæång trçnh :
P dτ S.α
= + .τ (3.3)
G.C dt G.C
Giaíi phæång trçnh vi phán (3.3) våïi âiãöu kiãûn taûi t = 0 thç âäü chãnh nhiãût ban âáöu laì τ0, ta âæåüc:
αS αS
P t t
τ= (1 - e GC ) + τ0 e GC (3.4)
S.α

26
G.C
Âàût T =
S.α
laì hàòng säú thåìi gian phaït noïng. τ
P T
= τäâ : âäü chãnh nhiãût äøn âënh. Ta coï:
S.α B
τäâ A
t t
− − 1
2 3
τ = τäâ ( 1- e T ) + τ0 e T (3.5)

Khi t = 0 maì τ0 = 0 thç: τ0 0.632τäâ


t[s]
t 0

τ = τäâ .(1- e T ) (3.6) Hçnh 3-1: Phaït noïng daìi haûn
Khi ngàõt doìng âiãûn (I = 0), quaï trçnh phaït noïng cháúm
dæït vaì quaï trçnh nguäüi laûnh bàõt âáöu xaíy ra, nghéa laì P.dt
= 0, ta coï phæång trçnh nguäüi laûnh:
I2R.dt = 0 (3.7)
Vaì: G.C.dτ + S α +τdt = 0 nãn coï:
dτ G.C
+ τ =0 (3.8)
dt S.α
Våïi âiãöu kiãûn khi ngàõt doìng âiãûn âäü chãnh lãûch nhiãût bàòng âäü chãnh lãûch nhiãût äøn âënh. Giaíi phæång
trçnh vi phán (3.8) ta âæåüc biãøu thæïc thãø hiãûn quaï trçnh nguäüi laûnh:
−t

τ = τäâ .e T
Hàòng säú thåìi gian phaït noïng T laì khoaíng thåìi gian cáön thiãút âãø âäút noïng váût lãn tåïi âäü chãnh nhiãût äøn
âënh nãúu khäng coï sæû toía nhiãût ra mäi træåìng xung quanh .
Xaïc âënh hàòng säú T bàòng giaíi têch, ta coï: P dt = G.C.dτ
dτ P P
= thç τ = .t + τ0
dt G.C G.C
P
Nãúu τ0 = 0 thç: τ = .t
G.C
P P
Khi τ0 = τäâ thç t = T. Tæì τäâ = .T vaì theo cäng thæïc Niutån τäâ =.
G.C α.S
G.C
Ta coï: T= (3.9)
S.α
Duìng phæång phaïp veî cuîng coï thãø xaïc âënh âæåüc giaï trë T. Tæì gäúc toüa âäü gäúc ta veî âæåìng tiãúp tuyãún
våïi âæåìng cong 1 vaì âæåìng cong 2. Ta nháûn âæåüc AB = T.
dτ τäâ BC
t =0 = = tg α =
dt T AB
Trong âoï BC = τäâ váûy AB = T. Quaï trçnh phaït noïng coï toía nhiãût ra mäi træåìng xung quanh thç sau
thåìi gian T âäü chãnh lãûch nhiãût chè âaût tåïi giaï trë 0,632 τäâ .

3.4. CHÃÚ ÂÄÜ LAÌM VIÃÛC NGÀÕN HAÛN CUÍA VÁÛT THÃØ ÂÄÖNG NHÁÚT

ÅÍ chãú âäü laìm viãûc ngàõn haûn âäü chãnh lãûch nhiãût cuía thiãút bëû âiãûn sau thåìi gian laìm viãûc chæa âaût tåïi
trë säú äøn âënh thç thiãút bëû âiãûn âaî ngæìng laìm viãûc. Nhiãût âäü phaït noïng åí chãú âäü naìy laì nhoí nháút. Khi ngæìng
laìm viãûc (I= 0) thç quaï trçnh nguäüi laûnh laûi bàõt âáöu.

27
Giaí sæí laìm viãûc daìi haûn âæåìng cong phaït noïng laì âæåìng 1 trong hçnh 3-2.
Phuû taíi luïc naìy laì Pf :
τ
Pf = α S.τf (3.10)
Sau thåìi gian tlv (thåìi gian laìm viãûc ngàõn haûn) τmax
âäü chãnh nhiãût måïi âaût tåïi trë τ1 < τf, nãn thiãút bëû τf M
âiãûn laìm viãûc non taíi vaì chæa låüi duûng hãút khaí nàng τ1 2
3
chëu nhiãût. Tæì âoï ta tháúy ràòng coï thãø náng phuû taíi
lãn âãø sau thåìi gian laìm viãûc ngàõn haûn tlv âäü chãnh 1
nhiãût væìa âaût tåïi trë säú cho pheïp τf, phuû taíi luïc naìy t[s]
0
laì Pn: tlv
Pn = α S. τmax (3.11)
Âæåìng cong phaït noïng træåìng håüp naìy laì âæåìng Hçnh 3-2: Phaït noïng khi ngàõn haûn
2. Âiãøm M trãn âæåìng 2 thoía maîn phæång trçnh âäü
chãnh nhiãût cuía quaï trçnh phaït noïng.
t lv
τf = τmax (1- e T ) (3.12)
Sau thåìi gian laìm viãûc tlv doìng âiãûn ngæìng chaûy vaìo váût dáùn do âoï váût dáùn nguäüi laûnh theo quy
luáût nhæ khi laìm viãûc daìi haûn (âæåìng 3).
P
Tæì caïc biãøu thæïc (3.10), (3.11), (3.12) vaì goüi Kp = n laì hãû säú quaï taíi cäng suáút ta ruït ra:
Pf
Pn τ max 1
Kp = = = >1 (3.13)
Pf τf −
t lv
1− e T
Vç cäng suáút tè lãû våïi bçnh phæång doìng âiãûn nãn:
I 1
KI = n = K P = (3.14)
If t
− lv
1− e T
KI : hãû säú quaï taíi vãö doìng âiãûn.
Vê duû: Mäüt thiãút bëû âiãûn coï T = 180s nãúu laìm viãûc daìi haûn thç doìng âiãûn cho pheïp If = 100 A nhæng nãúu
laìm viãûc ngàõn haûn trong thåìi gian tlv = 5 s thç coï thãø tàng doìng diãûn lãn bao nhiãu ?.
Giaíiï:
1 1
KI = t lv = 5 =6
− −
1− e T
1− e 180

Váûy doìng cho pheïp låïn nháút laì: In = KI. If = 6.100 = 600 [A].

3.4. CHÃÚ ÂÄÜ LAÌM VIÃÛC NGÀÕN HAÛN LÀÛP LAÛI CUÍA
VÁÛT THÃØ ÂÄÖNG NHÁÚT

Âáy laì chãú âäü maì thiãút bëû âiãûn laìm viãûc trong mäüt thåìi gian tlv maì nhiãût âäü phaït noïng chæa âaût tåïi
baîo hoìa vaì sau âoï nghè mäüt thåìi gian tng maì nhiãût âäü chæa giaím vãö nhiãût âäü ban âáöu räöi laûi tiãúp tuûc laìm
viãûc vaì nghè xen keî. Quaï trçnh laìm viãûc vaì nghè cæï làûp laûi tuáön hoaìn nhæ váûy. Âãø thãø hiãûn mæïc âäü laìm
viãûc làûp, ngæåìi ta duìng khaïi niãûm hãû säú laìm viãûc (coìn goüi hãû säú âoïng âiãûn):

28
t lv
ÂL% = .100% (3.15)
t lv + t ng
Trong thæûc tãú ÂL% thæåìng bàòng 25%, 40%, 60%. Trong chãú âäü laìm viãûc ngàõn haûn làûp laûi, nhiãût
âäü phaït noïng nhoí hån chãú âäü laìm viãûc daìi haûn nhæng låïn hån åí chãú âäü ngàõn haûn. Täøng thåìi gian laìm viãûc
tlv vaì thåìi gian nghè tng ì goüi laì thåìi gian chu kç tck.
tck = tlv + tng
Ta giaí thiãút taûi thåìi âiãøm ban âáöu âäü chãnh nhiãût âäü cuía váût dáùn laì τ 0 sau thåìi gian laìm viãûc tlv
váût dáùn âæåüc âäút noïng âãún âäü chãnh nhiãût laì:
− t lv − t lv
τ 1= τ äâ(1-e
T ) +τ
0 e T (3.16) τ
Sau thåìi gian nghè tng váût dáùn nguäüi xuäúng nhiãût τmax 2
âäü: τf
τ’max
− t ng τmin 1
τ 2 =τ 1 e
T (3.17) 4
Chu kç tiãúp theo váût dáùn laûi bë âäút noïng tåïi âäü chãnh 3
nhiãût âäü:
− t lv − t lv t[s]
τ 3= τ äâ(1- e
T )+τ2 e T (3.18) tlv tng
Sau mäüt säú chu kç nhiãût âäü chãnh lãûch nhiãût âäü tcK
âaût âãún âäü chãnh nhiãût cæûc âaûi τ max vaì âäü chãnh lãûch Hçnh 3-3: Phaït noïng khi ngàõn haûn làûp laûi
nhiãût âäü cæûc tiãøu τ min khäng thay âäøi, ta goüi laì thåìi kç äøn
âënh. Tæång tæû nhæ trãn, ta viãút:
− t lv − t lv
Quaï trçnh phaït noïng τ max = τ äâ (1- e
T )+ τ min e T (3.19)
− t ng
Quaï trçnh nguäüi laûnh: τ min = τ max . e T (3.20)
Giaíi hai phæång trçnh naìy ta âæåüc:
⎛ − t lv ⎞
⎜ ⎟
τ äâ ⎜1 − e T ⎟
⎜ ⎟
τ max = ⎝ ⎠ (3.21)
t lv + t ng

1− e T

Våïi: τ äâ :âäü chãnh nhiãût âäü äøn âënh bàòng âäü chãnh nhiãût cho pheïp τ f [0C].
τ max: âäü chãnh nhiãût âäü låïn nháút khi laìm viãûc ngàõn haûn làûp laûi [0C].
Coï: τmax< τf = τ äâ nãn coï thãø cho tàng taíi thãm lãn âãø laìm viãûc nhæ åí âæåìng cong phaït noïng 2(æïng våïi
τ nl> τ f) hçnh 3-3, âãø sau thåìi gian laìm viãûc τ = τf.
Ta coï:
− t lv
1− e T
τf = τnl (3.22)
t lv + t ng

1− e T

29
− t CK
τ 1− e T
Hãû säú quaï taíi cäng suáút: Kp = nl = (3.23)
τ cf t
− lv
1− e T
Hãû säú quaï taíi doìng âiãûn:
t CK

I 1− e T
KI = nl = KP = (3.24)
If t
− lv
1− e T
Hçnh 3-3 so saïnh âàûc tênh phaït noïng khi laìm viãûc trong chãú âäü ngàõn haûn làûp laûi (âæåìng 3) våïi
âàûc tênh phaït noïng khi laìm viãûc daìi haûn (âæåìng 1) ta tháúy khi laìm viãûc ngàõn haûn làûp laûi laûi coï thãø tàng
thãm phuû taíi (âæåìng 4).

3.5. SÆÛ PHAÏT NOÏNG KHI NGÀÕN MAÛCH

Thåìi gian xaíy ra ngàõn maûch ráút ngàõn nãn nhiãût âäü cung cáúp cho váût thãø hoaìn toaìn duìng âãø âäút
noïng váût dáùn vaì gáön âuïng ta coi khäng coï nhiãût læåüng toía ra mäi træåìng xung quanh. Trong thåìi gian dt
doìng âiãûn ngàõn maûch sinh ra nhiãût læåüng laì:
l
dQ = K2m. I2 .R.dt = K2m .I2 . ρ .dt (3.25)
s
I nm
Trong âoï: Km = , våïi Inm laì trë säú doìng ngàõn maûch qua váût dáùn; I laì doìng âiãûn âënh mæïc qua
I
váût dáùn; S laì tiãút diãûn váût thãø.
Toaìn bäü nhiãût læåüng do doìng âiãûn ngàõn maûch sinh ra duìng âãø âäút noïng váût dáùn lãn âäü chãnh nhiãût âäü
laì dτnm . Ta coï phæång trçnh:
dQ = C.G.dτmn = C.S.l. γ .dτmn (3.26)
Våïi γlaì khäúi læåüng riãng cuía váût dáùn. C laì nhiãût dung riãng cuía váût dáùn.
2
ρ 2 ⎛I⎞
So saïnh biãøu thæïc (3.25) vaì (3.26) ta coï: dτmn = K m ⎜ ⎟ .dt.
γ.c ⎝F⎠
Láúy têch phán ta âæåüc:
2
ρ .K t ⎛ I ⎞2
m
τnm = . ∫ ⎜ ⎟ .dt (3.27)
γ .c 0⎝ S ⎠
2
t ⎛ I ⎞2 2 ρ .K
⎛I⎞ m 2
-Khi I = const thç: ∫ ⎜ ⎟ dt = ⎜ ⎟ t = J t. Coï: τnm=
2
Jt (3.28)
0 ⎝S⎠ ⎝S⎠ γ .c
Nãúu âäü chãnh nhiãût luïc bàõt âáöu ngàõn maûch laì τäâ thç khi kãút thuïc ngàõn maûch âäü chãnh nhiãût seî laì: τ,nm
= τäâ + τnm. Trong thæûc tãú ρ , C thay âäøi theo nhiãût âäü : C = C0 [ 1+ b0 ( τäâ + τnm )],
ρ = ρ 0 [ 1+ α 0 ( τäâ + τnm )]. Trong âoï: C0: nhiãût dung riãng khi τ = 0; b0: hãû säú nhiãût âäü tè nhiãût.
ρ 0: âiãûn tråí suáút khi τ = 0; α 0: hãû säú nhiãût âiãûn tråí. Thay vaìo (3.28) ta âæåüc:
2
K 2
m ρ 0 [1 + α 0 ( τ äâ + τ nm )] ⎛ I ⎞
τnm = .⎜ ⎟ .dt (3.29)
γ c 0 [1 + b 0 ( τ äâ + τ nm )] ⎝ S ⎠

30
Chæång 4. LÆÛC ÂIÃÛN ÂÄÜNG

4.1. KHAÏI NIÃÛM CHUNG

Mäüt váût dáùn âàût trong tæì træåìng, coï doìng âiãûn I chaûy qua seî chëu taïc âäüng cuía mäüt læûc. Læûc cå hoüc
naìy coï xu hæåïng laìm biãún daûng hoàûc chuyãøn dåìi váût dáùn âãø tæì thäng xuyãn qua noï laì låïn nháút. Læûc
chuyãøn dåìi âoï goüi laì læûc âiãûn âäüng. Chiãöu cuía læûc âiãûn âäüng âæåüc xaïc âënh theo quy tàõc baìn tay traïi.
ÅÍ traûng thaïi laìm viãûc bçnh thæåìng, thiãút bë âiãûn âæåüc chãú taûo âãø læûc âiãûn âäüng khäng laìm aính
hæåíng gç âãún âäü bãön væîng kãút cáúu. Khi ngàõn maûch doìng tàng lãn ráút låïn (coï luïc tåïi haìng chuûc láön Iâm) do
âoï læûc âiãûn âäüng seî ráút låïn. Trong mäüt säú træåìng håüp doìng låïn, læûc coï thãø tåïi haìng chuûc táún. Læûc laìm biãún
daûng âäi khi coï thãø laìm phaï våî kãút cáúu thiãút bë. Do âoï cáön phaíi nghiãn cæïu læûc âiãûn âäüng âãø ngàn ngæìa
taïc haûi cuía noï khi læûa choün, tênh toaïn vaì thiãút kãú thiãút bë âiãûn.
Ngoaìi ra ngæåìi ta coìn nghiãn cæïu æïng duûng læûc âiãûn âäüng âãø chãú taûo caïc thiãút bë âiãûn nhæ råle âiãûn
âäüng, cå cáúu âo âiãûn âäüng,...

4.2. CAÏC PHÆÅNG PHAÏP TÊNH TOAÏN LÆÛC ÂIÃÛN ÂÄÜNG

1. Phæång phaïp sæí duûng âënh luáût Bio-Xavar-Laplax


Theo quan âiãøm cuía phæång phaïp naìy læûc âiãûn âäüng laì kãút quaí tæång taïc láùn nhau cuía dáy dáùn l
mang doìng âiãûn I vaì tæì træåìng do dáy dáùn khaïc taûo nãn.
- Læûc âiãûn âäüng taïc duûng lãn chiãöu daìi ∆l khi coï doìng âiãûn I âàût trong tæì træåìng coï tæì caím B laì:
∆F = I.∆l x ∆B hay ∆F = I.B.∆l. sin α M

Våïi goïc α laì goïc håüp båíi ∆l vaì B ( ∆l cuìng chiãöu I ). B


α laì goïc xaïc âënh theo chiãöu quay nhoí nháút. β
I
- Daûng vi phán laì d F = I .d l x B
d F = I.B.dl. sin α (4-1) dl

l
Coï : dl truìng chiãöu doìng âiãûn i.
Hçnh 4-1: Læûc âiãûn âäüng
Tæì âoï ta coï læûc âiãûn âäüng :
l l
F = ∫ ∫
d F = I.Bdl sin α = I.B. l. sin α (4-2)
0 0
l
- Nãúu hai dáy dáùn cuìng trong mäüt màût phàóng α = 90 thç F = 0
∫ IBdl =I.B.l.
0
Muäún xaïc âënh âæåüc F ta phaíi tçm âæåüc quan hãû B = B(l), caím æïng tæì phuû thuäüc kêch thæåïc dáy
dáùn.
- Theo Bio-Xavar-Laplax thç cæåìng âäü tæì caím taûi mäüt âiãøm M∈ B coï trë säú laì :
µ d l x r0 µ dl. sin β
B= 0 I
4π r2
∫ , hay B = 0 I
4π r2
∫ (4-3)

Trong âoï:

31
⎧r0 laì veïctå âån vë choün tæì dl âãún M coï r0 = 1
⎪ x A dx A’
⎪r : laì khoaíng caïch tæì dl âãún M.
⎪⎪
⎨β : goïc håüp båíi d l vaì r0
⎪ F
⎪B : veïc tå caím æïng tæì thàóng goïc våïi màût phàóng l
⎪do d l vaì r taûo lãn.
⎪⎩ 0

2. Phæång phaïp cán bàòng nàng læåüng B B’


Xeït mäüt dáy dáùn coï doìng âiãûn chaûy qua nhæ hçnh 4-2.
Khi dáy dáùn dëch chuyãøn theo hæåïng x mäüt âoaûn dx thç læûc âiãûn Hçnh 4-2: Læûc taïc duûng vaìo thanh dáùn.
âäüng âæåüc xaïc âënh båíi :
dw
dw = F.dx ⇒ F = (4-4)
dx I1
Trong âoï:
+ dw : âäü biãún thiãn nàng læåüng tæì træåìng cuía váût dáùn
I2
mang doìng âiãûn khi di chuyãøn mäüt âoaûn dx. dx
+ x : phæång chuyãøn dåìi coï thãø coï cuía dáy dáùn dæåïi taïc x
duûng cuía læûc F.
+ Chiãöu F truìng våïi chiãöu dx. Hçnh 4-3: Læûc giæîa hai voìng dáy
Vê duû: xeït hãû hai váût dáùn mang hai doìng âiãûn i1 ; i2 nhæ hçnh 4-3 âàût song song caïch nhau mäüt khoaíng x.
Nàng læåüng tæì træåìng cuía hãû laì:

1 1
WM = L 1 i 12 + L 2 i 22 + Mi 1 i 2 vaì læûc taïc duûng laì :
2 2
⎛1 1 ⎞
d ⎜ L 1 i 12 + L 2 i 22 + Mi 1 i 2 ⎟
dw M ⎝ 2 2 ⎠
F= =
dx dx
Ta coï læûc taïc duûng riãng reî seî laì :
⎧ 1 2 dL 1
⎪⎪ F1 = 2 i 1 . dx [ J / cm ]

⎪ F = 1 i 2 . dL 2 [ J / cm ]
⎪⎩ 2 2 2 dx
Khi váût thãø biãún daûng hoàûc chuyãøn dåìi ta giaí thiãút caïc doìng âiãûn bàòng hàòng säú. Theo phæång phaïp naìy
muäún tênh læûc ta phaíi biãút âæåüc biãøu thæïc toaïn hoüc cuía hãû säú tæû caím L vaì häù caím M theo x. Caïc phæång
phaïp tênh L vaì M nãu trong giaïo trçnh lê thuyãút træåìng âiãûn tæì.

4.3. TÊNH LÆÛC ÂIÃÛN ÂÄÜNG TAÏC DUÛNG LÃN VÁÛT DÁÙN

1. ÆÏïng duûng phæång phaïp cán bàòng nàng læåüng


Ta xeït læûc âiãûn âäüng trong mäüt säú træåìng håüp váût dáùn âäöng nháút nàòm trong tæì træåìng âãöu. Caïc
træåìng håüp khaïc coï thãø tham khaío taìi liãûu chuyãn ngaình chãú taûo thiãút bë.
a) Læûc âiãûn âäüng taïc duûng lãn mäüt voìng dáy coï doìng i nàòm trong mäüt tæì træåìng

32
Giaí thiãút baïn kênh voìng dáy R, baïn kênh dáy dáùn r (hçnh 4-4). Læûc âiãûn âäüng coï xu hæåïng keïo càng
voìng dáy dáùn bung ra. Giaí thiãút læûc phán bäú âãöu trãn chu vi voìng dáy. Goüi fR laì læûc taïc duûng lãn mäüt
1 2 dL
âån vë daìi chu vi theo hæåïng kênh, læûc taïc duûng täøng: F = 2π.R .f R = I . (4-6)
2 dR
⎛ 8R ⎞
Theo Kiãúc khäúp coï: L = µ 0 R ⎜ ln − 1,75⎟ .
⎝ r ⎠

2r
Vaì ta giaí thiãút << 1 thay vaìo biãøu thæïc (4-6) ta coï: I
R ϕ FT
⎛ 8R ⎞ ⎡H⎤
− 0,75 ⎟ biãút µ 0 = 0,4. ∏ .10 − 8 ⎢ ⎥
1
F= µ 0 .I 2 ⎜ ln
2 ⎝ r ⎠ ⎣m ⎦
⎛ 8R ⎞ 2r
Váûy F = 2,04.π.10 − 8.I 2 ⎜ ln − 0,75 ⎟ [kg ] (4-7)
⎝ r ⎠
Âãø tênh âäü bãön cå khê voìng dáy, ta phaíi xaïc âënh læûc coï xu Hçnh 4-4: Læûc càng voìng dáy
hæåïng keïo âæït voìng dáy theo hæåïng kênh (laì têch phán hçnh chiãúu caïc læûc
hæåïng kênh taïc duûng lãn 1/4voìng dáy) laì :
π
2
−7 2 ⎛ ⎞
∫ f R .R. cos ϕ.dϕ = f R .R = 10
8R
FR = .I ⎜ ln − 0,75 ⎟ N
⎝ r ⎠
0
* Trong træåìng håüp cuäün dáy coï W voìng, thay IW cho I, ta coï :
⎛ 8R ⎞ ⎛ 8R ⎞
FR = 10 − 7.(WI) 2 ⎜ ln − 0,75 ⎟[ N] = 1,02.10 − 8.(WI) 2 ⎜ ln − 0,75 ⎟[kg ]. (4.9)
⎝ r ⎠ ⎝ r ⎠
Chuï yï: 1[N]=0,102 [kg] vaì 1[J/cm]=10,2[kg].

b) Tênh læûc âiãûn âäüng giæîa hai dáy dáùn tiãút diãûn troìn âàût song song mang doìng i
Ta sæí duûng phæång phaïp cán bàòng nàng læåüng våïi giaí thiãút hai dáy dáùn coï baïn kênh r âàût song song
caïch nhau khoaíng a.
Ta biãút theo lê thuyãút træåìng âäúi våïi dáy dáùn nhæ trãn thç hãû säú tæû caím laì :
µ l⎛1 a−r⎞
L = 0. ⎜ + 2. ln ⎟
2π ⎝ 2 r ⎠
Våïi: l laì chiãöu daìi cuía dáy dáùn.
Læûc taïc duûng vaìo tæìng thanh dáùn âæåüc tênh:
I
dWM I 2 .dl
= 0,2.10 − 8.I 2 .
l a
F= = [J/cm]. (4.10)
da 2da a−r
Nãúu coï a>>r thç: l
2r
F = 2,04.10 − 8.I 2 . [kg]
l dF
(4.11)
a l B
Nãúu doìng trong hai dáy cuìng chiãöu thç hai dáy dáùn seî huït Hçnh 4-5: Hai thanh âàût song song
nhau vaì ngæåüc chiãöu thç âáøy nhau.

2. ÆÏng duûng âënh luáût Bio-Xavar-Laplax


a) Læûc âiãûn âäüng taïc duûng lãn hai dáy dáùn âàût trong cuìng mäüt màût phàóng
Trãn hçnh 4-6 laì hai dáy dáùn l1 vaì l2 cuìng âàût trong mäüt màût phàóng. Dáy dáùn l1 mang doìng I1 dáy
dáùn l2 mang doìng I2.

33
Ta tçm sæû phán bäú læûc lãn dáy dáùn l2.
Ta choün truûc tung oy truìng våïi dáy l1 (choün hãû xoy hçnh 4-6). Doìng I1 åí âån vë dy trong dáy l1 taûo
ra åí âoaûn dl coï cæåìng âäü tæì caím laì :

r µ r r
dy x r0
dB = 0 I1 hay:
4π r2
µ sin( π − α )
dB = 0 I1dy
4π r2
α2
Vç coï: sin( π − α )= sin α nãn: dy I2
µ sin α y α x
dB = 0 I1dy
4π r2 l1 dl2
I1 l2
Læûc taïc duûng lãn âoaûn dl2 do I1dy gáy ra laì:
r r r l α1
dF = I 2 .d l2 x dB
Hay:
µ sin α
dB = 0 I1I 2 dy.dl 2 . sin 90 0 Hçnh 4-6: Hai thanh trong cuìng màût phàóng
4π r 2

Tæì hçnh 4-6 ta coï :


−x x
y=cotg α; dy = dα; r =
sin 2 α sin α
Váûy:
µ .I I
dF = 0 1 2 .dl 2 . sin α.dα (4.12)
4π.x
Læûc taïc duûng lãn âoaûn dl2 åí vë trê x trãn do doìng I1 chaûy trong l1 gáy ra laì :
α2
µ 0 .I1 .I 2
dFx = −
4π.x
∫ sin α.dα (4-13)
α1

Læûc taïc duûng lãn mäüt âån vë daìi cuía dáy l2 taûi vë trê xi do I1 trong l 1 gáy lãn laì :
dFx i µ 0 .I1 .I 2 cos α 2i − cos α1i
Fx i = = . (4-14)
dl 2 4π xi
Chuï yï : khi choün caïc âiãøm tênh x doüc chiãöu daìi l2 goïc α vaì âäü daìi x biãún thiãn dáùn âãún caïc læûc Fx biãún
thiãn khäng âãöu doüc chiãöu daìi l2 cuía dáy 2.
Âiãøm taïc duûng cuía læûc täøng F seî qua troüng tám dáy l2.
Bàòng phæång phaïp veî ta coï thãø biãút sæû phán bäú cuía læûc doüc chiãöu daìi dáy l2.
b) Læûc âiãûn âäüng giæîa hai dáy dáùn âàût song song trong âoï mäüt dáy daìi vä táûn
Hçnh 4-7, xeït khi dáy l1 = ∞; dáy l2 = l khoaíng caïch giæîa hai dáy x = a. AÏp duûng biãøu thæïc (4.14)
2µ .I .I
ta thay α1 = π; α2 = 0; x = a vaìo ta coï : Fxi = 0 1 2 = const
4π.a
Læûc âiãûn âäüng taïc duûng lãn dáy dáùn l2 laì :
2µ 0 .I1 .I 2 l
F2 = . (4-14)
4π a
l −8 l −8
vaì coï F2 = 0, 2.I1 .I 2 . .10 [J/cm] hay F2 = 2,04.I1 .I 2 . .10 [ kg ] .
a a
c) Læûc âiãûn âäüng giæîa hai dáy dáùn song song coï chiãöu daìi bàòng nhau

34
AÏp duûng cäng thæïc (4.12) åí pháön træåïc vaì thay x = a; dl2 = dy ta coï :
µ .I .I
dF = 0 1 2 .dy (cos α 2 − cos α1 ) (4-15)
4 π.a
l−y y
Trãn hçnh 4-7 coï : cos α 2 = , coìn cosα1 = − cos(π − α1 ) =
(l − y ) 2 + a 2 y + a2
2

⎡l ⎤
µ .I .I ⎢ (l − y )dy l ydy ⎥
Váûy : F = 0 1 2 ∫ +∫ (4-16)
4π.a ⎢ 2 2 ⎥
0 y +a2
2
⎣⎢ (l − y ) + a
0
⎦⎥
Tênh tæìng têch phán riãng reî coï :
l ydy
A= ∫
0 y2 + a 2
Nãúu âàût z2= y2+a2 ⇒ 2zdz = 2ydy vaì:
+ khi y= 0 thç z= a
+khi y=1 thç z= l + a
2 2

âäøi cáûn ta coï :


I1
α2 I2 l-y
l ydy l 2 +a 2
2 2
l
a
A= ∫ = ∫ dz =
a + l − a. dy
2
0 y +a 2 a
l α1 y
(l − y )dy
B= ∫ tæång tæû âàût u = l - y;
0 (l − y ) 2 + a 2
⎧khi y = 0 → u = l Hçnh 4-7: Hai thanh song song
du = - dy ⇒ ⎨
⎩khi y = l → u = 0
Âäøøi cáûn ta coï:

l (l − y )dy 0 udu
∫ = -∫ = l2 + a2 − a
2
0 (l − y ) + a 2 2
l u +a 2

⎡ ⎤
µ .I .I ⎛ ⎞ µ .I .I l ⎢ a2 a⎥
Tæì âoï thay vaìo (4.16) ta coï : F = 0 1 2 .2⎜ a 2 + l 2 − a ⎟ = 0 1 2 . 1+ −
4π.a ⎝ ⎠ 2π a 2 ⎢⎣ l2 l⎥

2
a a a a
âàût ϕ( ) = 1 + − hay coìn goüi haìm hiãûu chènh khi l >> a thç ϕ( ) ≈ 1 coï :
l 2 l l
l
la −8 l a −8
F = 0, 2 I 1 . I 2 ..ϕ ( ).10 [ J / cm] hay : F = 2,04.I 1 .I 2 . .ϕ ( ).10 [ kg ]
a l a l
Khi hai thanh dáùn coï tiãút diãûn chæî nháût våïi kêch thæåïc räüng b, cao h vaì daìi l
+ Nãúu coï b ≤ h, b ≤ a thç :
1 ⎡ 2h h ⎛ h 2 ⎞⎤ −8
arctg − ln ⎜ l + ⎟
2 ⎢ ⎜ a 2 ⎟⎥.10 [ J / cm ] . Coï thãø viãút dæåïi daûng :
F = 0, 2 I1I 2 l.
h ⎣⎢ a a ⎝ ⎠⎦⎥

35
l −8 l −8
F = 0, 2.I1I 2 .10 ϕ( f ) [ J / cm ] hay F = 2,04.I1I 2 .10 ϕ( f ) [ kg ]
a a
h a−b
coï ϕ (f) goüi laì haìm Dwight phuû thuäüc theo ;
a h+b
+ Nãúu h<<a ; h/b<1 thç:
l −8
F = 2,04.I1I 2 .10 ϕ( f ) [ kg ]
a
2
a a b b
Trong âoï : ϕ(f ) = [(1 + ) + (1 − ). ln(1 − )] .
2 b a a
b

4.4. LÆÛC ÂIÃÛN ÂÄÜNG TRONG MAÛCH ÂIÃÛN XOAY CHIÃÖU

1. Maûch xoay chiãöu mäüt pha


Xeït hai dáy dáùn song song coï hai doìng âiãûn i1, i2 cuìng pha (hoàûc lãûch mäüt goïc π) giaí thiãút i1 = i2
= Imsinωt = I 2 sinωt = i
Læûc âiãûn âäüng F = C.i2 , våïi C laì hàòng säú :
2 2
2 2 2 1 − cos 2ω.t C.I m C.I m . cos 2ω.t
F = C.I m . sin ω.t = C.I m . = − = F1 + F2
2 2 2
Trong âoï :
2
CI
F1 = m laì thaình pháön khäng âäøi.
2
2
CI . cos 2ωt
F2 = − m = − F1 cos 2ωt laì
2
thaình pháön læûc thay âäøi.
Ta biãøu diãùn nhæ hçnh 4-8 : Hçnh 4-8: Læûc âiãûn âäüng trong maûch mäüt pha
2
Læûc F biãún thiãn khoaíng tæì 0 âãún CIm .
2
C.I m 2
- Læûc trung bçnh Ftb = = CI
2
⎛ −t ⎞

Khi xaíy ra ngàõn maûch læûc F ráút låïn, doìng âiãûn i = 2 .I e T − cos ωt

⎜ ⎟
⎝ ⎠
1
Âàût λ = laì hãû säú caín cuía doìng
T
khäng tuáön hoaìn, phuû thuäüc vaìo maïy phaït
âiãûn vaì caïc thäng säú cuía maûch âiãûn. Theo
thê nghiãûm coï λ = 22 , ta coï læûc âiãûn âäüng
laì:
2 2 − λt 2
F = Ci = 2CI (e − cos ωt )
Tæïc laì trong maûch gäöm hai thaình
pháön laì thaình pháön biãún âäøi tuáön hoaìn vaì Hçnh 4-9: Læûc âiãûn âäüng khi ngàõn maûch
thaình pháön khäng tuáön hoaìn. Sau mäüt säú

36
chu kç (nT) thaình pháön khäng tuáön hoaìn suy giaím vãö 0, do âoï læûc äøn âënh (mäüt säú næía chu kç âènh nhoün
tháúp dáön, mäüt säú næía cao dáön âãún bàòng nhau vaì äøn âënh nhæ hçnh 4-9).
Theo thê nghiãûm sau ωt = π thç coï i âaût cæûc âaûi imax = 1,8 2 I vaì læûc:
FMax = CI2 = C.6,48I2.

2. Læûc âiãûn âäüng trong maûch xoay chiãöu ba pha


Giaí sæí doìng âiãûn trong caïc pha A, B, C láön læåüt laì :
Fâ1 Fk1 Fâ2 Fk2

⎪i1 = I 2 . sin ω.t
⎪ A a) B C
⎪ 2π
⎨i 2 = I 2 . sin( ω.t − )
⎪ 3 Y
B
⎪ 2π
⎪⎩i 2 = I 2 . sin( ω.t + 3 ) FAB
π
a) Khi bäú trê ba dáy trãn mäüt màût phàóng (hçnh 4-10a) A 6
Goüi C1 hàòng säú læûc giæîa dáy A vaì B, C2 dáy B vaì C, C3 X
FAC
dáy A vaì C . Ta coï: C
+ Læûc taïc duûng lãn dáy pha A laì: b)
F = C1i1i 2 + C 3i1i 3
Hçnh 4-10: Læûc âiãûn âäüng trong maûch xoay
2⎡ 2π 2π ⎤
= 2I
⎢C1 sin ωt . sin(ωt −
⎣ 3
) + C 3 sin ωt . sin( ωt +
3 ⎥⎦
) chiãöu ba pha

Choün chiãöu tàng theo thåìi gian t: dáúu (+) våïi læûc keïo vãö hai dáy kia vaì (-) våïi læûc âáøy ra. Tiãún haình
thay säú ta tênh toaïn vaì tçm âæåüc caïc trë säú læûc âáøy vaì læûc keïo cæûc âaûi cuía pha A
2
I ⎡
2 C1 + C 3 − C1C 3 − (C1 + C 3 )⎤ .
2 2
laì: Fk =
1 2 ⎢
⎣ ⎥⎦
Choün sin2ωt vaì cos2ωt dáúu (-) læûc ngæåüc laûi laì læûc âáøy nhau:
2
I ⎡
2 C1 + C 3 − C1C 3 + (C1 + C 3 )⎤ .
2 2
Fâ = −
1 2 ⎢
⎣ ⎥⎦
+ Våïi dáy pha C giäúng dáy A.
+ Dáy pha B : tæång tæû ta coï Fk2 vaì Fâ2 laì :
2
I ⎡
2 C1 + C 2 + C1C 2 − (C1 − C 2 )⎤ .
2 2
Fk =
2 2 ⎣ ⎢ ⎥⎦
2
I ⎡
2 C1 + C 2 + C1C 2 − (C1 − C 2 )⎤ .
2 2
Fâ = −
2 2 ⎢⎣ ⎥⎦
⎧Fk = 0,115.C1I 2
⎪ 1
Nãúu choün C1 = C2, C3 = 0,5C1 thç ta coï pha A: ⎨ 2
⎪Fâ = −1,615.C1I
⎩ 1
Coï nghéa laì åí pha A læûc âáøy gáúp khoaíng 14 láön læûc keïo. Coìn åí pha B thç:
⎧Fk = 1,73C1I 2
⎪ 2
⎨ 2
⎪Fâ = −1,73C1I
⎩ 2
b) Træåìng håüp ba dáy dáùn bäú trê trãn ba âènh tam giaïc âãöu

37
Ta giaí thiãút láön læåüt ba doìng âiãûn i1, i2, i3 cho åí trãn âi vaìo dáy dáùn caïc pha A, B, C âæåüc bäú trê
trãn ba âènh tam giaïc âãöu nhæ hçnh 4-10b.
Ta coï hãû säú C1=C2=C3=C
+ Læûc taïc duûng lãn dáy pha A sau khi thay säú vaì tênh toaïn ta âæåüc:
3 2 2
F= CI 2 − 2. cos 2ωt = 3I C. sin ωt
2
+ Læûc taïc duûng lãn dáy B vaì dáy C tæång tæû nhæ dáy A chè coï goïc pha thay âäøi.

3. Læûc âiãûn âäüng trong ba pha khi ngàõn maûch


Doìng trong caïc pha khi ngàõn maûch laì :

[
⎪i = 2I e −λt cos ϕ − cos(ωt + ϕ )
⎪1
]
⎪ ⎡ −λ t 2π 2π ⎤
⎨i 2 = 2I ⎢e cos(ϕ − ) − cos(ωt + ϕ −
3 ⎥⎦
)
⎪ ⎣ 3
⎪ ⎡ −λ t 2π 2π ⎤
⎪i 3 = 2I ⎢e cos(ϕ + ) − cos(ωt + ϕ +
3 ⎥⎦
)
⎩ ⎣ 3
Trong âoï :
ϕ :goïc pha cuía doìng âiãûn trong pha thæï nháút khi bàõt âáöu xaíy ra sæû cäú; λ : hãû säú caín. Nãúu giaí thiãút
khäng xeït âãún thaình pháön khäng tuáön hoaìn våïi e-λt = 1 ta coï :
+ Læûc taïc âäüng dáy A laì : F = C1i1i2 + C3i1i3
+ Læûc taïc duûng lãn dáy B laì : F = C1i1i2 + C2i2i3
Khi xeït ba dáy cuìng nàòm trong mäüt màût phàóng, læûc âiãûn âäüng khäng chè phuû thuäüc thåìi gian t maì
phuû thuäüc caí thåìi âiãøm xaíy ra ngàõn maûch ϕ.
2 2 ωt ⎡ 3 ⎤
Xeït : +) Khi ϕ = - 150 maì xaíy ra ngàõn maûch thç Fâ = − 3C1 2 I sin ⎢ − cos ωt ⎥
1 2 ⎣ 2 ⎦
⎧Fâ 2
⎪ 1max = −6,46C1I
Nãúu ωt = π thç ⎨
⎪⎩Fk1 = 0

2 2 ωt ⎡ 3 ⎤
+) Khi ϕ = 750 maì ngàõn maûch thç Fk = − 3C1 2I sin ⎢ + cos ωt ⎥
1 2 ⎣ 2 ⎦
ωt = π thç Fk1max = 0,16C1I2, Fâ1max = -1,5C1I2.

4.5. CÄÜNG HÆÅÍNG CÅ KHÊ VAÌ ÄØN ÂËNH LÆÛC ÂIÃÛN ÂÄÜNG
THIÃÚT BË ÂIÃÛN

1. Cäüng hæåíng cå khê


Khi doìng âiãûn xoay chiãöu âi qua thanh dáùn (thanh caïi) læûc âiãûn âäüng seî gáy cháún âäüng vaì coï thãø
phaït sinh hiãûn tæåüng cäüng hæåíng cå khê.
Âiãöu kiãûn traïnh cäüng hæåíng cå khê

38
Muäún khäng xaíy ra cäüng hæåíng thç táön säú dao âäüng riãng cuía thanh caïi phaíi beï hån táön säú soïng cå
baín cuía læûc. Trong thæûc tãú ngæåìi ta thæåìng thay âäøi khoaíng caïch giaï âåî thanh caïi âãø âiãöu chènh trë säú táön
säú dao âäüng riãng cuía thanh caïi.
Táön säú dao âäüng riãng thanh caïi tênh theo biãøu thæïc :
112 E.J
Z=
2 g1
l
Trong âoï :
l : khoaíng caïch giaï âåî caïch âiãûn; E : mä âun âaìn häöi [kg/cm2].
J : mä men quaïn tênh (láúy truûc thàóng goïc våïi hæåïng uäún laìm chuáøn)
g1 : troüng læåüng âån vë daìi thanh caïi [kg].
Nãúu khäng thæûc hiãûn âæåüc âiãöu kiãûn trãn thç coï thãø phaíi giaíi quyãút bàòng âiãöu chènh táön säú riãng
cuía thanh caïi z âãø låïn hån táön säú soïng cå baín. Chuï yï táön säú læûc âiãûn âäüng gáúp hai láön táön säú doìng âiãûn f1
= 2fI’ > z.

2. ÄØn âënh læûc âiãûn âäüng


Trong thiãút bë âiãûn phaíi tênh læûc âiãûn âäüng âãø kiãøm tra xem thiãút bë âiãûn coï âaût âäü bãön cå hay
khäng. Äøn âënh læûc âiãûn âäüng laì khaí nàng chëu âæûng taïc âäüng cå khê do læûc âiãûn âäüng sinh ra khi ngàõn
maûch.
Âãø âaím baío cáön âiãöu kiãûn cáön thç: Im > Ixk våïi :
+Im : doìng cho pheïp låïn nháút cuía thiãút bë âiãûn, ixk : doìng xung kêch tênh toaïn khi ngàõn maûch ba
pha. Coï thãø duìng bäüi säú cho pheïp (Km) låïn nháút âãø kiãøm tra læûc âiãûn âäüng.
2I âm K m ≥ i xk , trong âoï : Km laì bäüi säú doìng cho pheïp låïn nháút.
Chuï yï : theo tênh toaïn ngàõn maûch trong maûng ba pha, læûc âiãûn âäüng khi ngàõn maûch mäüt pha (Fmax
= CI12 = C.6,48Iâm2) låïn hån læûc âiãûn âäüng khi ngàõn maûch ba pha (Fâ1max = C1.6,46Iâm2), nhæng do khi
ngàõn maûch ba pha chiãöu læûc thay âäøi trong khäng gian nãn phaíi duìng âãø kiãøm tra khaí nàng chëu læûc åí caïc
âiãøm.
- Nãúu thiãút bë âiãûn khäng ghi giaï trë Im thç coï thãø xaïc âënh theo cäng thæïc :

S ng
I m = i xk ≈ 2,55 [ kA ]
3U âm

Våïi : Sng : cäng suáút ngàõt maûch [MVA]; Uâm : âiãûn aïp âënh mæïc hiãûu duûng [kV].

39
PHÁÖN THÆÏ HAI
THIÃÚT BË ÂIÃÛN HAÛ AÏP

Chæång 6. RÅLE

6.1. KHAÏI NIÃÛM CHUNG VÃÖ RÅLE

Råle laì mäüt loaûi thiãút bë âiãûn tæû âäüng maì tên hiãûu âáöu ra thay âäøi nhaíy cáúp khi tên hiãûu âáöu vaìo
âaût nhæîng giaï trë xaïc âënh. Råle laì thiãút bë âiãûn duìng âãø âoïng càõt maûch âiãûn âiãöu khiãøn, baío vãû vaì âiãöu
khiãøn sæû laìm viãûc cuía maûch âiãûn âäüng læûc.

1. Caïc bäü pháûn (caïc khäúi) chênh cuía råle


+ Cå cáúu tiãúp thu( khäúi tiãúp thu)
Coï nhiãûm vuû tiãúp nháûn nhæîng tên hiãûu âáöu vaìo vaì biãún âäøi noï thaình âaûi læåüng cáön thiãút cung cáúp
tên hiãûu phuì håüp cho khäúi trung gian.
+ Cå cáúu trung gian( khäúi trung gian)
Laìm nhiãûm vuû tiãúp nháûn nhæîng tên hiãûu âæa âãún tæì khäúi tiãúp thu vaì biãún âäøi noï thaình âaûi læåüng
cáön thiãút cho råle taïc âäüng.
+ Cå cáúu cháúp haình (khäúi cháúp haình)
Laìm nhiãûm vuû phaït tên hiãûu cho maûch âiãöu khiãøn.
Vê duû caïc khäúi trong cå cáúu råle âiãûn tæì hçnh 6-1.
-Cå cáúu tiãúp thu åí âáy laì cuäün dáy.
-Cå cáúu trung gian laì maûch tæì nam chám âiãûn.
-Cå cáúu cháúp haình laì hãû thäúng tiãúp âiãøm.

X Y

Hçnh 6-1: Så âäö khäúi cuía råle âiãûn tæì

2. Phán loaûi råle


Coï nhiãöu loaûi råle våïi nguyãn lê vaì chæïc nàng laìm viãûc ráút khaïc nhau. Do váûy coï nhiãöu caïch âãø
phán loaûi råle:
a) Phán loaûi theo nguyãn lê laìm viãûc gäöm caïc nhoïm
+ Råle âiãûn cå (råle âiãûn tæì, råle tæì âiãûn, råle âiãûn tæì phán cæûc, råle caím æïng,...).
+ Råle nhiãût.
+ Råle tæì.
+ Råle âiãûn tæí -baïn dáùn, vi maûch.
+ Råle säú.
b) Phán theo nguyãn lê taïc âäüng cuía cå cáúu cháúp haình
+ Råle coï tiãúp âiãøm: loaûi naìy taïc âäüng lãn maûch bàòng caïch âoïng måí caïc tiãúp âiãøm.
+ Råle khäng tiãúp âiãøm (råle ténh): loaûi naìy taïc âäüng bàòng caïch thay âäøi âäüt ngäüt caïc tham säú cuía
cå cáúu cháúp haình màõc trong maûch âiãöu khiãøn nhæ: âiãûn caím, âiãûn dung, âiãûn tråí,...

58
c) Phán loaûi theo âàûc tênh tham säú vaìo
+ Råle doìng âiãûn.
+ Råle âiãûn aïp.
+ Råle cäng suáút.
+ Råle täøng tråí,...
d) Phán loaûi theo caïch màõc cå cáúu
+ Råle så cáúp: loaûi naìy âæåüc màõc træûc tiãúp vaìo maûch âiãûn cáön baío vãû.
+ Råle thæï cáúp: loaûi naìy màõc vaìo maûch thäng qua biãún aïp âo læåìng hay biãún doìng âiãûn.
e) Phán theo giaï trë vaì chiãöu caïc âaûi læåüng âi vaìo råle
+Råle cæûc âaûi.
+Råle cæûc tiãøu.
+Råle cæûc âaûi-cæûc tiãøu.
+Råle so lãûch.
+Råle âënh hæåïng.
...

3. Âàûc tênh vaìo -ra cuía råle


Quan hãû giæîa âaûi læåüng vaìo vaì ra cuía råle nhæ hçnh 6-2. Y
Khi x biãún thiãn tæì 0 âãún x2 thç y = y1 âãún khi x= x2 thç
y tàng tæì y = y1 âãún y = y2 (nhaíy báûc). Nãúu x tàng tiãúp thç
y khäng âäøi y = y2 . Khi x giaím tæì x2 vãö laûi x1 thç y = y2 Y2
âãún x = x1 thç y giaím tæì y2 vãö y = y1.
Nãúu goüi:
Y1
+ X = X2= Xtâ laì giaï trë taïc âäüng råle.
X
+ X = X1 = Xnh laì giaï trë nhaí cuía råle.
X1 X2
Thç hãû säú nhaí:
X 1 X nh Hçnh 6-2: Âàûc tênh vaìo-ra cuía råle
K nh = =
X 2 X tâ
4. Caïc thäng säú cuía råle
a) Hãû säú âiãöu khiãøn råle
Pâk
K âk = , våïi:
Ptâ
+Pâk laì cäng suáút âiãöu khiãøn âënh mæïc cuía råle, chênh laì cäng suáút âënh mæïc cuía cå cáúu cháúp
haình.
+Ptâ laì cäng suáút taïc âäüng, chênh laì cäng suáút cáön thiãút cung cáúp cho âáöu vaìo âãø råle taïc âäüng.
Våïi råle âiãûn tæì Pâk laì cäng suáút tiãúp âiãøm (nghéa laì cäng suáút tiãúp âiãøm cho pheïp truyãön qua). Ptâ
laì cäng suáút cuäün dáy nam chám huït.
Caïc loaûi råle khaïc nhau thç Knh vaì Kâk cuîng khaïc nhau.
b) Thåìi gian taïc âäüng
Laì thåìi gian kãø tæì thåìi âiãøm cung cáúp tên hiãûu cho âáöu vaìo, âãún luïc cå cáúu cháúp haình laìm viãûc.
Våïi råle âiãûn tæì laì quaîng thåìi gian cuäün dáy âæåüc cung cáúp doìng (hay aïp) cho âãún luïc hãû thäúng tiãúp âiãøm
âoïng hoaìn toaìn (våïi tiãúp âiãøm thæåìng måí) vaì måí hoaìn toaìn (våïi tiãúp âiãøm thæåìng âoïng).
Caïc loaûi råle khaïc nhau ttâ cuîng khaïc nhau.
+ttâ < 1.10-3[s] : råle khäng quaïn tênh.
+ttâ = (1 ÷ 50).10-3 [s]: råle taïc âäüng nhanh.

59
+ttâ > 150.10-3[s]: råle thåìi gian.
Mäüt säú vê duû vãö råle âiãûn cå

Baíng 6-1: Rå le âiãûn cå


Loaûi råle. Ptâ[W] Pâk[W] Kâk ttâ[10-3s]
Råle âiãûn tæì : 10 ÷10-3
-1
10÷10 4
5÷5000 1÷2000

Råle tæì âiãûn : 10-9÷10-4 0,1÷2 104÷108 10÷500

Råle caím æïng : 10-2÷102 10-1÷103 102÷104 1÷100

6.2. RÅLE ÂIÃÛN TÆÌ

1. Nguyãn lê laìm viãûc


Sæû laìm viãûc cuía loaûi råle naìy dæûa trãn nguyãn lê âiãûn tæì. Xeït mäüt råle nhæ hçnh 6-3. Khi cho
doìng âiãûn i âi vaìo cuäün dáy cuía nam chám âiãûn thç nàõp seî chëu mäüt læûc huït F. Læûc huït âiãûn tæì âàût vaìo nàõp
:
⎧δ : khe håí
K.i 2 ⎪
F= , våïi : ⎨i : doìng âiãûn
δ 2 ⎪K : laì hãû säú (xem chæång 5)

Khi doìng âiãûn vaìo cuäün dáy i > Itâ (doìng âiãûn taïc âäüng) thç læûc F huït nàõp vaì khi læûc F tàng thç
khe håí giaím (δ giaím) laìm âoïng tiãúp âiãøm (do tiãúp âiãøm âæåüc gàõn våïi nàõp).
Khi doìng âiãûn i ≤ Itv (doìng tråí vãö) thç læûc loì xo
Floì xo > F (læûc âiãûn tæì) vaì rå le nhaí.
I
Tè säú: K tv = tv âæåüc goüi laì hãû säú tråí vãö .
I tâ
+ Råle doìng cæûc âaûi Ktv < 1. 4
+ Råle doìng cæûc tiãøu Ktv > 1. 3 5
Råle caìng chênh xaïc thç Ktv caìng gáön 1.
P iâk
K âk = âk hãû säú âiãöu khiãøn cuía råle.
Ptâ 2
⎧⎪P : cäng suáút âiãöu khiãøn. 1
âk
Våïi ⎨
⎪⎩Ptâ : cäng suáút taïc âäüng cuía råle.
Hçnh 6-3: Cáúu truïc chung
Råle caìng nhaûy Kâk caìng låïn.
cuía råle âiãûn tæì
Khoaíng thåìi gian tæì luïc doìng âiãûn i bàõt âáöu låïn
hån Itâ âãún luïc cháúm dæït sæû hoaût âäüng cuía råle goüi laì thåìi gian taïc âäüng ttâ.
Säú láön taïc âäüng trong mäüt âån vë thåìi gian (giåì) goüi laì táön säú taïc âäüng.
Råle âiãûn tæì phán ra hai loaûi:
U U2
+ Råle mäüt chiãöu thç I = nãn ta tênh F = K '. coï U laì âiãûn aïp âàût vaìo cuäün dáy.
R' δ2
+ Råle xoay chiãöu : læûc F = 0 (táön säú 2f) khi I = 0. Giaï trë trung bçnh cuía læûc huït seî
I2 U2
laì: Ftb = k" , nãú u cuäü n dáy âàû t song song våï i nguäö n âiãû n aï p U thç Ftb = k " .
δ2 δ2

60
Nam chám xoay chiãöu khi læûc F = 0 loì xo keïo nàõp ra, do váûy råle loaûi naìy khi laìm viãûc coï rung
âäüng gáy tiãúng kãu, âãø haûn chãú ngæåìi ta sæí duûng duìng voìng ngàõn maûch.
Råle âiãûn tæì coï caïc âàûc âiãøm:
- Cäng suáút âiãöu khiãøn Pâk tæì vaìi W âãún haìng nghçn W.
- Cäng suáút taïc âäüng Ptâ tæì vaìi pháön W âãún haìng tràm W.

Hçnh 6-4 :Mäüt säú loaûi råle âiãûn tæì


a)råle doìng diãûn vaì âiãûn aïp; b)råle trung gian; c)råle thåìi gian

- Hãû säú âiãöu khiãøn Kâk = (5 ÷ 20).


- Thåìi gian taïc âäüng ttâ = (2 ÷ 20)ms.

2. Nhæåüc âiãøm cuía råle âiãûn tæì


Cäng suáút taïc âäüng Ptâ tæång âäúi låïn, âäü nhaûy tháúp, Kâk nhoí. Hiãûn nay coï xu hæåïng caíi tiãún æïng
duûng váût liãûu sàõt tæì måïi saín xuáút caïc loaûi råle âãø tàng Kâk.

3. Mäüt säú loaûi råle âiãûn tæì


a) Råle doìng âiãûn vaì âiãûn aïp loaûi ∋T (hçnh 6-4a).
b) Råle trung gian (hçnh 6-4b). Nhiãûm vuû chênh cuía råle trung gian laì khuãúch âaûi tên hiãûu âiãöu khiãøn, noï
thæåìng nàòm åí vë trê trung gian giæîa caïc råle khaïc. Âàûc âiãøm råle trung gian coï cå cáúu âiãöu chènh âiãûn aïp
taïc âäüng âãø coï thãø taïc âäüng khi âiãûn aïp tàng giaím trong khoaíng ± 15% Uâm.
c) Råle thåìi gian âiãûn tæì (hçnh 6-4c) khi tæì thäng φ0 giaím thç sæïc âiãûn âäüng e chäúng sæû giaím âãø duy trç
thåìi gian khoaíng t = (0,5 ÷ 5)s.

4. Råle phán cæûc


Råle phán cæûc laì mäüt daûng cuía råle âiãûn tæì coï thãm tæì thäng phán cæûc do nam chám vénh cæíu taûo
nãn. Chuyãøn âäüng cuía nàõp phuû thuäüc vaìo chiãöu doìng trong cuäün dáy. Khi chæa coï doìng âiãûn thç pháön
âäüng råle âaî åí mäüt trong hai vë trê do læûc huït tæì træåìng nam chám vénh cæíu.

61
Maûch tæì nam chám vénh cæíu
coï cáúu truïc sao cho mäüt phêa khe håí
khäng khê låïn coìn mäüt phêa nhoí âãø khi
cho doìng vaìo cuäün dáy nam chám thç
täøng læûc huït âiãûn tæì cuía cuäün dáy vaì
nam chám vénh cæíu phán cæûc hai bãn
khäng bàòng nhau, nàõp bë huït vãö mäüt
bãn, læûc huït nam chám vénh cæíu laìm
nhiãûm vuû giæî nàõp khi càõt âiãûn cuäün
dáy. Muäún nàõp chuyãøn âäüng ngæåüc laûi
thç phaíi âäøi chiãöu doìng âiãûn âãø âäøi Hçnh 6-5: Råle phán cæûc
chiãöu læûc huït âiãûn tæì. Hai kiãøu råle
phán cæûc nhæ hçnh 6-5.
Loaûi naìy coï æu âiãøm chênh laì âäü nhaûy cao kêch thæåïc goün thåìi gian taïc âäüng nhanh cåî (2 ÷ 3).10-
3
s , cho pheïp thao taïc våïi táön säú låïn.

6.3. RÅLE ÂIÃÛN ÂÄÜNG

1. Nguyãn lê
Theo nguyãn tàõc, råle âiãûn âäüng coï hai cuäün dáy nhæ hçnh 6-6.
Khi coï doìng qua cuäün dáy 1 laì i1 vaì cuäün dáy 2 coï doìng âiãûn i2. Taûi vë trê nhæ hçnh 6.6 ta coï caím
æïng tæì B12 = K’.i1 vaì coï læûc âiãûn tæì F = K”.B12.i2 hay læûc F = K1”.i1.i2 seî sinh ra mä men M = Ki1i2 âàût lãn
cuäün dáy 2, laìm cuäün dáy 2 quay vaì âoïng tiãúp âiãøm.
Nãúu hai cuäün âæåüc màõc näúi tiãúp thç i1 = i2 = i coï M =
1
Ki2 luïc naìy mä men âäüc láûp våïi chiãöu doìng âiãûn. Khi
maûch âiãûn xoay chiãöu våïi táön säú f thç thç F thay âäøi,
råle seî laìm viãûc våïi giaï trë trung bçnh cuía læûc âiãûn tæì vaì
mä men. I2
1T 2
M tb = ∫ Mdt = kI 1 I 2 cosϕ .
T0 I1
Trong âoï : 1
+ I1, I2 :trë hiãûu duûng.
+ ϕ :goïc lãûch pha giæîa hai doìng âiãûn i1, i2. Hçnh 6-6: Råle âiãûn âäüng
Nãúu i1 = i2 thç cosϕ = 1 vaì Mtb = Ki2.
Khi mäüt trong hai cuäün dáy âæåüc âäøi chiãöu doìng âiãûn thç chiãöu mä men trung bçnh Mtb cuîng thay âäøi.

2. ÆÏng duûng
Råle âiãûn âäüng âæåüc sæí duûng laìm råle cäng suáút taïc duûng, phaín khaïng. Coï thãø chãú taûo råle sàõt
âiãûn âäüng âãø tàng trë säú mä men Mtb vaì seî tàng âäü nhaûy cuía råle. Loaûi råle âiãûn âäüng xoay chiãöu khäng
coï maûch sàõt tæì tuy Mtb nhoí nhæng duìng nhiãöu trong tæû âäüng âiãöu khiãøn.

6.4. RÅLE KIÃØU TÆÌ ÂIÃÛN

1. Nguyãn lê

62
Sæû laìm viãûc cuía rå le loaûi naìy dæûa trãn cå såí læûc âiãûn tæì do tæì træåìng cuía nam chám vénh cæíu taïc
duûng lãn mäüt cuäün dáy khi coï doìng âiãûn chaûy qua. Nguyãn lê chung biãøu diãùn nhæ hçnh 6-7.
Tæì træåìng nam chám vénh cæíu våïi caím æïng tæì B taïc duûng lãn khung coï doìng I taûo ra mämen quay.
Læûc âiãûn tæì laì F = K’B12I.
Mä men quay M = KI (tè lãû våïi doìng âiãûn I).

2. Âàûc âiãøm
Råle tæì âiãûn coï âäü nhaûy låïn, cäng suáút taïc âäüng nhoí
-10
(cåî 10 w) sæí duûng nhiãöu trong tæû âäüng hoïa, cäng suáút âiãöu S
N
khiãøn cåî 1 âãún 2 W.
Khäng laìm viãûc åí maûch xoay chiãöu vç åí maûch xoay
chiãöu mä men trung bçnh Mtb = 0. I

Hçnh 6-7: Råle tæì âiãûn


6.5. RÅLE CAÍM ÆÏNG

1. Nguyãn lê
Dæûa trãn taïc âäüng tæång häù giæîa tæì træåìng xoay chiãöu våïi doìng âiãûn caím æïng trong bäü pháûn quay
(âéa, cäúi) âãø taûo mämen quay. Hçnh 6-8a laì så læåüc kãút cáúu mäüt rå le caím æïng.
Hai tæì thäng φ1, φ2 biãún thiãn xuyãn qua âéa nhäm tæång æïng caím æïng caïc sæïc âiãûn âäüng e1, e2
sinh ra caïc doìng i1, i2 . Caïc læûc âiãûn tæì laì F12 = B2i1l vaì F21 = B1i2l, læûc âiãûn tæì täøng:
r r r
F = F12 + F21 , thæåìng thç :

F = F12 − F21 =
1
[φ 2 i 1 − φ1i 2 ]
S
Vç doìng âiãûn vaì tæì thäng laì nhæîng âaûi læåüng thay âäøi theo thåìi gian nãn táúm kim loaûi seî chëu læûc
trung bçnh:
Ft b = ∫ [φ 2 i 1 − φ1 i 2 ].dt = k.φ m1φ m2 sinα
1T1
T0S
våïi α laì goïc lãûch pha giæîa φ1 vaì φ2.
Mä men quay trung bçnh taïc duûng vaìo pháön âäüng seî laì: Mtb= km. φm1. φm2.sinα.
Trong thæûc tãú sæû lãûch pha tæì thäng coï thãø thæûc hiãûn bàòng nhiãöu caïch nhæng thæåìng duìng voìng ngàõn maûch.
Nháûn xeït
+ α = 0 thç F = 0 nghéa hai tæì thäng truìng pha nhau âéa khäng quay.
+ α = 900 thç F = Fmax.
Váûy muäún âéa quay thç tæì thäng cuía hai nam chám phaíi coï vë trê khaïc nhau trong khäng gian vaì
lãûch pha vãö thåìi gian.

2. ÆÏng duûng råle caím æïng chãú taûo


+ Råle doìng µT-80 (hçnh 6-8b), PT-80.
+ Råle cäng suáút loaûi cäúc 4 cæûc tæì ( 2 cæûc quáún cuäün doìng, 2 cæûc quáún cuäün aïp).
+ Råle kiãøm tra täúc âäü kiãøu caím æïng kê hiãûu PKC.

63
Hçnh 6-8: a)Så læåüc kãút cáúu råle caím æïng ; b)ì Råle caím æïng kiãøu µT-80

6.6. RÅLE NHIÃÛT - RÅLE THÅÌI GIAN - RÅLE TÄÚC ÂÄü


RÅLE ÂIÃÖU KHIÃØN

1. Råle nhiãût
a) Khaïi niãûm - cäng duûng
Råle nhiãût laì mäüt loaûi thiãút bë âiãûn duìng âãø baío vãû
âäüng cå vaì maûch âiãûn khoíi bë quaï taíi, thæåìng duìng keìm
våïi khåíi âäüng tæì, cäng tàõc tå. Duìng åí âiãûn aïp xoay chiãöu
âãún 500 V, táön säú 50Hz, loaûi måïi Iâm âãún 150A âiãûn aïp mäüt a)
chiãöu tåïi 440V. Råle nhiãût khäng taïc âäüng tæïc thåìi theo trë
doìng âiãûn vç coï quaïn tênh nhiãût låïn phaíi cáön thåìi gian âãø
phaït noïng. Thåìi gian laìm viãûc tæì khoaíng vaìi giáy [s] âãún t[s]
vaìi phuït, nãn khäng duìng âãø baío vãû ngàõn maûch âæåüc. 10.000
Muäún baío vãû ngàõn maûch thæåìng duìng keìm cáöu chaíy.
b) Nguyãn lê ( hçnh 6-9a) 1
1000
Dæûa trãn taïc duûng nhiãût cuía doìng âiãûn, ngaìy nay sæí 2
3
duûng phäø biãún råle nhiãût coï phiãún kim loaûi keïp, nguyãn lê 100
laìm viãûc dæûa trãn sæû khaïc nhau vãö giaîn nåí daìi cuía hai kim
10
loaûi khi bë âäút noïng. Pháön tæí cå baín råle nhiãût laì phiãún kim
loaûi keïp (bimetal) cáúu taûo tæì hai táúm kim loaûi, mäüt táúm hãû b) 1 1,2 2 3 4 5 6 I/Iâm
säú giaîn nåí beï (thæåìng duìng invar coï 36% Ni, 64% Fe) mäüt Hçnh 6-9
táúm hãû säú giaîn nåí låïn (thæåìng laì âäöng thau hay theïp cräm - a)Nguyãn lê; b) Âàûc tênh:1.âàûc tênh thiãút
niken, nhæ âäöng thau giaîn nåí gáúp 20 láön invar). Hai phiãún bë,2.âàûc tênh råle,3.âàûc tênh mong muäún.
gheïp laûi våïi nhau thaình mäüt táúm bàòng phæång phaïp caïn noïng hoàûc haìn.
Khi âäút noïng do doìng I phiãún kim loaûi keïp uäún vãö phêa kim loaûi coï hãû säú giaîn nåí nhoí hån, coï thãø
duìng træûc tiãúp cho doìng âiãûn qua hoàûc dáy âiãûn tråí bao quanh. Âãø âäü uäún cong låïn yãu cáöu phiãún kim
loaûi phaíi coï chiãöu daìi låïn vaì moíng. Nãúu cáön læûc âáøy maûnh thç chãú taûo táúm phiãún räüng, daìy vaì ngàõn.

64
2. Råle täúc âäü (hçnh 6-10)
Âaûi læåüng âáöu vaìo laì täúc âäü quay cuía thiãút bë, âaûi læåüng ra laì traûng thaïi âoïng hoàûc måí tiãúp âiãøm.
Nguyãn lê loaûi li tám nhæ sau: khi truûc âæïng yãn hoàûc quay våïi täúc âäü nhoí hån trë säú täúc âäü taïc âäüng, loì
xo 3 keïo quaí vàng 2 tyì lãn âéa 4, måí hãû thäúng tiãúp âiãøm 5 âoïng hãû thäúng 6, khi täúc âäü låïn hån vtâ læûc li
tám cuía quaí vàng 2 thàõng læûc loì xo 3 laìm hai quaí 2 khäng tyì vaìo âéa 4, loì xo âáøy âéa 4 ra, tiãúp âiãøm âäüng
gàõn trãn âéa seî âoïng tiãúp âiãøm thæåìng måí 6 vaì càõt tiãúp âiãøm thæåìng âoïng 5. Âiãöu chènh âäü vàng cuía hai
quaí vàng bàòng loì xo 3 thç coï thãø thay âäøi âæåüc trë säú váûn täúc taïc âäüng vtâ.

3. Råle thåìi gian


a) Khaïi niãûm
Duìng âãø duy trç thåìi gian âoïng cháûm hoàûc måí cháûm
cuía hãû thäúng tiãúp âiãøm so
våïi thåìi âiãøm âæa tên hiãûu taïc âäüng vaìo råle.
Thåìi gian cháûm naìy coï thãø vaìi pháön giáy cho
âãún haìng giåì.
b) Yãu cáöu
Thåìi gian cháûm thæûc hiãûn båíi råle phaíi äøn âënh
êt phuû thuäüc vaìo caïc yãúu täú khaïc nhæ âiãûn aïp nguäön,
Hçnh 6-10: Råle täúc âäüü loaûi li tám
doìng âiãûn, nhiãût âäü mäi træåìng,...
c) Phán loaûi
Coï ráút nhiãöu loaûi råle thåìi gian våïi nguyãn lê, cáúu
taûo ráút khaïc khaïc nhau nhæ:
+ Råle thåìi gian kiãøu âiãûn tæì (hçnh 6-4c).
+ Råle thåìi gian kiãøu thuíy læûc.
+ Råle thåìi gian kiãøu âäöng häö.
+ Råle thåìi gian kiãøu âiãûn tæí - baïn dáùn.
Ta chè xeït âaûi diãûn mäüt loaûi:
Råle thåìi gian kiãøu âiãûn tæì cáúu taûo nhæ hçnh 6-4c loaûi naìy duy trç thåìi gian nhaí cháûm vaì chè duìng
cho âiãûn mäüt chiãöu.
d) Nguyãn lê
Trong quaï trçnh âoïng hay ngàõt cuäün dáy råle thç åí trong voìng ngàõn maûch (chênh laì äúng loït bàòng
âäöng 1) seî sinh ra sæïc âiãûn âäüng caím æïng, doìng âiãûn do noï sinh ra seî taûo ra mäüt tæì thäng chäúng laûi sæû
biãún thiãn tæì thäng do cuäün 7 dáy sinh ra. Do âoï noï laìm cho täúc âäü thay âäøi cuía tæì thäng cháûm laûi laìm
thåìi gian taïc âäüng cuía råle cháûm laûi.
Thay âäøi thåìi gian taïc âäüng bàòng caïch thay âäøi âäü càng loì xo 3, âiãöu chènh vêt 4 âãø âiãöu chènh
chiãöu räüng khe håí coï miãúng âãûm 6 hoàûc trë säú doìng âiãûn.
Loaûi naìy thåìi gian cháûm âãún 3 giáy.

4. Råle âiãöu khiãøn


Coï chæïc nàng nhæ mäüt råle trung gian, nhæng coï kêch thæåïc nhoí, táön säú thao taïc låïn, khaí nàng
ngàõt låïn, hãû säú nhaí cao. Cáúu taûo cuía råle âæåüc mä taí nhæ hçnh 6-11a.
Trong äúng thuíy tinh kên 1 âàût thanh dáùn 2 bàòng theïp loì xo dáùn tæì. ÅÍ hai âáöu mäùi thanh dáùn coï
gàõn tiãúp âiãøm bàòng flatin. ÄÚng 1 âæåüc ruït hãút khäng khê hoàûc cho vaìo âoï mäüt cháút khê thêch håüp, muûc
âêch âãø häö quang dáûp tàõt dãù daìng. Ngoaìi äúng âàût cuäün dáy 3, khi âæa âiãûn vaìo cuäün dáy 3, læûc âiãûn tæì seî
laìm hai thanh huït nhau, hãû tiãúp âiãøm âæåüc âoïng laûi. Nãúu ngàõt âiãûn cuía cuäün dáy, læûc âaìn häöi cuía hai
thanh dáùn laìm tiãúp âiãøm måí ra.

65
Loaûi råle naìy coï æu âiãøm laì mäi træåìng laìm viãûc cuía tiãúp âiãøm gáön nhæ lê tæåíng, do âoï khäng bë
oxy hoïa. Khi âoïng/ngàõt khäng coï häö quang, vç váûy tuäøi thoü cuía noï âaût tåïi khoaíng 10 triãûu láön âoïng/ngàõt.
Khe håí giæîa hai tiãúp âiãøm beï nãn cho pheïp thåìi gian taïc âäüng beï, cåî (0,2 ÷ 0,4).10-3s. Coï thãø laìm viãûc
våïi táön säú thao taïc tæì 400 âãún 2000 láön âoïng ngàõt trong mäüt giáy. Khaí nàng ngàõt cuía råle våïi âæåìng kênh
äúng thuíy tinh d= (2,5 ÷ 6,5) mm chiãöu daìi l = (10 ÷ 55) mm âaût tåïi 1A, âäi khi tåïi 5A. Tæì træåìng cáön
thiãút cho âiãöu khiãøn beï, sæïc tæì âäüng cuía cuäün dáy beï khoaíng (20 ÷ 200) A.voìng.
Hçnh 6-11b trçnh baìy cáúu taûo cuía mäüt råle doìng
âiãûn, trong äúng thuíy tinh 1 gaï hai âiãûn cæûc bàòng vonfram 2
iâk
vaì trong coï mäüt læåüng thuíy ngán. Phao sàõt tæì 3 hçnh truû räùng,
2
näøi trãn thuíy ngán (vç tè troüng cuía sàõt beï hån tè troüng cuía
thuíy ngán). Cuäün dáy âiãöu khiãøn 4 âæåüc âàût lãûch vãö phêa i
dæåïi cuía äúng (vãö phêa chæïa thuíy ngán). Khi khäng coï âiãûn
vaìo cuäün dáy, phao 3 näøi, cæûc 2 khäng tiãúp xuïc våïi thuíy 1
ngán, maûch âiãûn håí. Khi coï âiãûn vaìo cuäün dáy, læûc âiãûn tæì seî a) 3
huït phao 3 vãö phêa cuäün dáy laìm thuíy ngán dáng lãn, cæûc 2
ngáûp trong thuíy ngán, maûch âiãûn âæåüc näúi kên. Vç ngàõt bàòng 1
2
thuíy ngán nãn täúc âäü ngàõt ráút låïn, sinh ra quaï aïp cao.
3
4
6.7. ÂAÛI CÆÅNG VÃÖ RÅLE TÉNH
iâk

1. Sæû âäøi måïi cuía ké thuáût råle


a) Nhæîng haûn chãú cuía råle âiãûn- cå
Cho âãún khoaíng nhæîng nàm 70 caïc thiãút bë baío vãû råle b)
chuí yãúu cuîng chè thæûc hiãûn våïi cå cáúu so saïnh laì âiãûn tæì vaì
cå khê, cå cáúu thæìa haình laì tiãúp âiãøm håüp kim. Hçnh 6-11: Råle âiãöu khiãøn
Cå cáúu âo vaì so saïnh cå - âiãûn tæì coï nhæîng âàûc âiãøm :
- Cháûm: maûch âiãûn tæì âo máút khoaíng 20 ms, cå cáúu so saïnh âoìn báøy, loì xo, cuäün dáy nhanh cuîng cåî
10ms.
- Keïm chênh xaïc: viãûc âo âiãûn tæì træåïc kia thæåìng âo qua biãún doìng (BI) 5A ÷ 100A, âo aïp cuía BU
cåî 100V. Thæåìng khäng qua loüc, khi âo láùn caí thaình pháön táön säú cäng nghiãûp våïi caïc thaình pháön tæû do vaì
haìi. Nhæîng thaình pháön naìy thæåìng khaï låïn coï thãø laìm sai kãút quaí âo ráút nhiãöu.
- Cå cáúu âo vaì so saïnh laûi thæåìng chè laì loaûi âo âån biãún, mäüt doìng hoàûc mäüt aïp. Thæåìng khoï thæûc
hiãûn âæåüc nhæîng pheïp xæí lê phæïc taûp cáön coï nhæ caïc pheïp säú hoüc, giaíi têch, pheïp trãù, pheïp âãúm ,...
Do âoï muäún baío vãû cho mäüt âäúi tæåüng âån giaín laì mäüt âæåìng dáy phán phäúi, cuîng phaíi cáön duìng
tåïi mæåìi pháön tæí råle, keìm theo mäüt så âäö näúi dáy phæïc taûp chiãúm mäüt tuí thiãút bë. Chi phê cao maì âäü tin
cáûy, chênh xaïc, täúc âäü vaì caïc chæïc nàng baío vãû thç khiãm täún.
b) Råle âiãûn tæí hoïa(råle ténh)
Tæì khoaíng nhæîng nàm 70 âãún 90 caïc råle cå- âiãûn âæåüc caíi tiãún theo hæåïng âiãûn tæí hoïa. Chuí
yãúu ngæåìi ta tçm caïch thay caïc cå cáúu âo, cå cáúu so ngæåîng bàòng caïc maûch âiãûn tæí vaì vi maûch baïn dáùn.
Mäüt säú pheïp xæí lê âån giaín nhæ cäüng, âaûo haìm, têch phán, âãúm, trãù,... cuîng thæûc hiãûn bàòng maûch
âiãûn tæí.
Vi maûch âiãûn tæí âaî khiãún thiãút bë baío vãû tiãún mäüt bæåïc khaï daìi, tiãøu hoïa thiãút bë, náng cao thãm
âäü chênh xaïc vaì cháút læåüng caïc chæïc nàng råle.

66
Råle ténh âaî âæåüc duìng âãø phäúi håüp baío vãû trong hãû thäúng âiãûn tæì khoaíng nhæîng nàm 1970, âáöu
tiãn laì sæí duûng caïc âeìn âiãûn tæí sau âoï âãún caïc Tranzitor silic våïi täúc âäü tin cáûy cao âãø taûo nãn caïc cäøng
tên hiãûu.
Råle ké thuáût analog (tên hiãûu vaìo/ra laì tên hiãûu liãn tuûc): Caïc loaûi råle naìy sæí duûng âäüc láûp riãng
leí caïc bäü pháûn coï mäüt säú chæïc nàng riãng tæång tæû råle âiãûn cå våïi caïc chæïc nàng thäng thæåìng, coï thãø sæí
duûng khäúi thay thãú træûc tiãúp. Trong hçnh 6-17 laì råle quaï doìng chaûm âáút âæåüc thiãút kãú âãø caíi thiãûn tênh
nàng cuía råle âiãûn cå bàòng sæû phán chia phäúi håüp baío vãû.
c) Råle säú hoïa
Phaíi âãún khoaíng nhæîng nàm 90 khi âæa ké thuáût vi xæí lê, vi âiãöu khiãøn vaìo thç thiãút bë råle âaî
thæûc hiãûn mäüt sæû thay âäøi tiãún hoïa toaìn diãûn.
Vi xæí lê, vi âiãöu khiãøn laì cäng cuû thæûc hiãûn âæåüc ráút täút caïc cäng viãûc nhæ loüc caïc tên hiãûu vaìo,
viãûc âo nhanh nhiãöu biãún (3 doìng, 3 aïp, thåìi gian,...), viãûc tênh toaïn nhanh nhæîng xæí lê phæïc taûp nháút (säú
hoüc, giaíi têch, âãúm, phán têch phäø,...), so nhiãöu ngæåîng ,...Vç váûy caïc råle säú hoïa coï nhæîng æu viãût låïn :
c.1) Täúc âäü âo, tênh nhanh caïc veïc tå biãún vaìo, våïi âäü chênh xaïc cao âäü tin cáûy cao.
c.2) Do nhæîng âiãöu trãn khiãún mäüt råle coï thãø thæûc hiãûn âæåüc cuìng mäüt luïc táút caí nhæîng chæïc nàng baío vãû
phæïc taûp khaïc nhau cho mäüt âäúi tæåüng, tháûm chê gäöm caí nhæîng chæïc nàng baío vãû dæû bë cuîng nhæ caïc
chæïc nàng baío vãû phuû thãm næîa. Tæì âoï sinh ra mäüt säú âàûc âiãøm måïi khaïc våïi hai thãú hãû råle truyãön thäúng
cuî laì :
+Råle säú âæåüc chãú taûo theo hæåïng mäüt råle thæûc hiãûn táút caí nhæîng pheïp âo læåìng, phán têch tênh
toaïn táút caí nhæîng pheïp so saïnh, táút caí caïc chæïc nàng baío vãû cáön cho mäüt thiãút bë âiãûn læûc. Âoï laì nhæîng
råle âa chæïc nàng täøng håüp thaình bäü.
+Ngæåìi ta phán loaûi caïc råle thaình bäü theo nhoïm caïc âäúi tæåüng baío vãû, säú kiãøu råle âæåüc thu
goün laûi trong mäüt säú nhoïm sau :
* Caïc kiãøu råle baío vãû maïy phaït âiãûn.
* Caïc kiãøu råle baío vãû âæåìng dáy siãu cao vaì cao aïp.
* Caïc kiãøu råle baío vãû âæåìng dáy phán phäúi trung aïp.
* Caïc kiãøu råle baío vãû biãún aïp.
* Caïc kiãøu råle baío vãû thanh caïi.
* Caïc kiãøu råle baío vãû mä tå âiãûn âäöng bäü, khäng âäöng bäü.
* Råle sa thaíi theo táön säú,...
+Mäùi råle säú laûi coï khaí nàng ghi laûi säú liãûu váûn haình, säú liãûu caïc sæû cäú caí nhæîng säú liãûu vãö taïc
âäüng baío vãû "CÀÕT", "ÂOÏNG LAÛI",... giuïp sæí duûng vaìo nhiãöu viãûc phán têch, thäúng kã liãn quan.
Mäùi råle säú laûi biãút tæû âäüng baïo caïc sæû kiãûn, sæû cäú cho ngæåìi træûc vaì cho mäüt maïy täøng håüp ghi
nháûn, maïy naìy laûi tæû âäüng baïo caïo våïi hãû SCADA cuía traûm.
c.3) Vãö kãút cáúu thç råle säú coï thãø têch thu goün ráút nhiãöu; mäüt tuí råle cuî âæåüc thay bàòng mäüt råle säú hoïa.
Mäüt tuí råle säú hoïa cuía traûm âiãûn thæåìng chæïa xãúp chäöng hai råle cao aïp låïn, hoàûc taïm råle baío vãû trung
aïp.
Kãút quaí laì phoìng âiãöu khiãøn trung tám thu goün laûi táút caí chè coìn 1 ÷ 2 tuí råle, 1 ÷ 2 tuí thu tháûp
thäng tin cho SCADA vaì 1 ÷ 2 maìn hçnh SCADA.
c.4) Viãûc âáúu näúi dáy cho mäüt råle säú chè coìn laûi saïu dáy doìng, saïu dáy aïp, hai dáy nguäön vaì vaìi càûp dáy
âi "ÂOÏNG", "CÀÕT". Táút caí âáúu vaìo caïc coüc åí phêa sau cuía råle, so våïi caïc tuí cuî thi âån giaín hån nhiãöu.
c.5) Viãûc chènh âàût, kiãøm tra, thæí nghiãûm âãöu thæûc hiãûn bàòng truyãön tin giæîa råle vaì maïy tênh, ráút laì giaín
tiãûn, âàûc biãût nhanh choïng vaì chênh xaïc.
c.6) Giaï thaình cuía råle säú hoïa reí hån råle truyãön thäúng, noïi chung chè bàòng næía.
Vê du:û mäüt tuí råle truyãön thäúng baío vãû mäüt âæåìng dáy phán phäúi thç khoaíng giaï 3000 ÷ 4000 USD.
Trong khi âoï mäüt råle säú baío vãû âæåìng dáy phán phäúi giaï chè khoaíng 1500 ÷ 2000 USD. Råle ké thuáût säú

67
(digital): âàûc âiãøm cuía loaûi naìy laì trong mäüt mä âun coï thãø coï thãø phäúi håüp nhiãöu chæïc nàng phæïc taûp maì
caïc yãúu täú âo læåìng liãn quan bàòng caïc mæïc logic phäúi håüp âæåüc xæí lê båíi caïc maûch säú trong bäü vi xæí lê,
âáöu ra laì chung cho tên hiãûu âoïng càõt vaì tên hiãûu baïo nhæ hçnh 6-20.
c.7) Thåìi gian taïc âäüng: thåìi gian taïc âäüng aính hæåíng nhiãöu âãún sæû äøn âënh cuía hãû thäúng. Nãúu sæû cäú âæåüc
giaíi quyãút caìng nhanh thç khaí nàng duy trç sæû äøn âënh cuía hãû thäúng caìng cao. Trong råle ténh khäng coï
caïc pháön tæí quaïn tênh cå trong chuyãøn âäüng nãn thåìi gian taïc âäüng ráút nhanh, thæåìng Ttâ = 0,6ms. Giåïi
haûn täúi âa cuía täúc âäü âaïp æïng trong thæûc tãú tuìy thuäüc chãú âäü quaï âäü cuía maïy biãún doìng hay caïc pháön tæí
khaïc.
c.8) Tênh choün loüc: viãûc xæí lê täút nháút âäúi våïi caïc tçnh traûng sæû cäú coï nghéa laì chè ngæìng cung cáúp âiãûn cho
mäüt säú læåüng täúi thiãøu caïc phuû taíi tiãu thuû âæåüc baío vãû, phaíi âaím baío saìng loüc chè ngàõt ra khoíi maûch
nhæîng thiãút bë bë sæû cäú, coìn caïc thiãút bë khaïc phaíi váùn tiãúp tuûc laìm viãûc. Trong træåìng håüp baío vãû phæïc taûp
nhæ baío vãû khoaíng caïch viãûc choün laì do khäúi xæí lê trung tám xaïc âënh. Træåìng håüp baío vãû âån giaín, viãûc
taûo tênh læûa choün qua caïc pháön tæí cå baín (nhæ âæa thãm vaìo mäüt maûch trç hoaîn thåìi gian..) âãø coï âàûc tênh
taïc âäüng phuì håüp trong træåìng håüp baío vãû phæïc taûp. Nãúu khi thåìi gian taïc âäüng khäng âæåüc æu tiãn haìng
âáöu thç coï thãø cháúp nháûn mäüt thåìi gian trç hoaîn naìo âoï âãø giaíi quyãút sæû cäú theo âiãöu kiãûn choün loüc.
c.9) Tênh tin cáûy: âaím baío chè taïc âäüng vaì luän taïc âäüng khi cáön thiãút vaì chè khi cáön thiãút maì thäi(tæïc laì
âaím baío khäng taïc âäüng sai hay taïc âäüng khäng âuïng luïc våïi thiãút bë âæåüc baío vãû). Âãø âaût âæåüc tênh âaím
baío laìm viãûc cuía baío vãû cáön phaíi coï hai âiãöu kiãûn laì:
+Baío vãû phaíi âæåüc thiãút kãú âuïng (theo quan âiãøm så âäö tênh toaïn caïc giaï trë âiãöu chènh).
+Trang thiãút bë phaíi coï giaï trë tin cáûy cao.
Caïc âiãöu kiãûn naìy råle ténh hån hàón råle âiãûn cå vç khäng coï caïc chuyãøn âäüng cå hoüc, khäng taûo
ra taïc âäüng sai nhæ råle tiãúp âiãøm. Táön säú taïc âäüng vaì tuäøi thoü cuía råle ténh cuîng hån hàón råle âiãûn cå vaì
thåìi gian tråí vãö cuîng nhanh hån.
c.10) Âäü nhaûy: cäng suáút tiãu thuû cuía råle ténh (caïc maûch baïn dáùn) vä cuìng nhoí so våïi caïc råle âiãûn cå.
Âäü nhaûy cuîng ráút cao hãû säú tråí vãö gáön bàòng 1( Ktv=Itv/Ikâbv ≈ 1). Âiãöu âoï laìm giaím doìng vaì tàng âäü nhaûy
cuía råle, ngoaìi ra kêch thæåïc bao bç cuía caïc loaûi råle ténh chè bàòng khoaíng 1/3 âãún 1/5 råle âiãûn cå dáùn
âãún giaím kêch thæåïc baíng gàõn vaì khäng gian âiãöu khiãøn.
c.11) Tinh âäüc láûp våïi caïc âiãöu kiãûn váûn haình : råle cáön phaíi taïc âäüng âuïng khi xuáút hiãûn sæû cäú åí thiãút bë
baío vãû. Caïc giaï trë khåíi âäüng cáön phaíi âæåüc tênh toaïn åí caïc chãú âäü laìm viãûc cæûc âaûi vaì cæûc tiãøu cuía trang
thiãút bë âæåüc baío vãû. Trong råle säú hoàûc baïn dáùn tên hiãûu âiãöu khiãøn âæåüc láúy caïch li våïi tên hiãûu maûch
âäüng læûc qua âiäút phaït quang (hay phtotranzitor), nhiãùu loüc qua bäü loüc táön säú cao nãn khäng chëu aính
hæåíng cuía nhiãùu cå hoüc vaì nhiãùu táön säú cao.
c.12) Æu âiãøm trong phäúi håüp baío vãû hãû thäúng: Trong råle ténh nháút laì råle ké thuáût säú, viãûc sæí duûng caïp
quang qua mäâun giao diãûn dæî liãûu dáùn âãún täúc âäü truyãön tên hiãûu ráút nhanh vaì âäü tin cáûy täút khäng bë
aính hæåíng cuía doìng âiãûn tæì ké thuáût truyãön säú. Do thåìi gian taïc âäüng ráút chênh xaïc cho nãn coï thãø phäúi
håüp nhiãöu baío vãû âãø âaût âäü chênh xaïc cao nháút cho toaìn hãû thäúng. Råle ké thuáût säú våïi hiãøn thë säú ráút tiãûn
låüi cho ngæåìi váûn haình.
Trong baío vãû læåïi âiãûn hoàûc mäüt hãû thäúng thiãút bë luän âoìi hoíi phaíi tiãún haình âiãöu khiãøn tæû âäüng
taïch thiãút bë sæû cäú ra khoíi phaûm vi cuía læåïi hay hãû thäúng khi xuáút hiãûn sæû cäú hay mäüt chãú âäü laìm viãûc
khäng bçnh thæåìng coï nguy cå gáy hoíng thiãút bë. Sæû ngàn caïch thiãút bë bë sæû cäú våïi hãû thäúng cáön phaíi thæûc
hiãûn sao cho coï thãø ngàn ngæìa âæåüc sæû phaït triãøn cuía sæû cäú hay nguy cå huíy diãût thiãút bë vaì thiãút láûp tråí
laûi chãú âäü laìm viãûc bçnh thæåìng våïi pháön hãû thäúng coìn laûi. Âaím baío liãn tuûc sæû laìm viãûc cuía hãû thäúng
trong âiãöu kiãûn täúi âa coï thãø âæåüc. Âãø giaíi quyãút sæû cäú trong nhæîng âiãöu kiãûn täút nháút thç sæû baío vãû bàòng
råle ténh noïi chung vaì råle säú noïi riãng thoía maîn âæåüc haìng loaût caïc chè tiãu ké thuáût maì råle âiãûn cå âaî
khäng âaût âæåüc.

68
Hiãûu quaí noïi chung cuía råle ténh hån hàón råle âiãûn cå, tuy nhiãn trong tênh toaïn kinh tãú khi thiãút
kãú baío vãû cáön choün caïc giaíi phaïp täút nháút âãø giaím nhoí giaï âáöu tæ thiãút bë baío vãû. Cáön quan tám caïc váún âãö
nhæ tiãu täún cho baío quaín, baío dæåîng vaì kiãøm tra xem xeït âënh kç, våïi råle ténh cäng taïc baío dæåîng kiãøm
tra thäng qua viãûc thaïo làõp caïc mäâun khäng cáön laìm saûch tiãúp âiãøm nhæ råle âiãûn cå. Thay thãú råle ténh
cuîng âæåüc thæûc hiãûn âån giaín khi sæû cäú, loaûi âæåüc caïc sai soït nhæ näúi caïp åí råle âiãûn cå. Tuy nhiãn viãûc
thay thãú sæía chæîa råle ténh cuîng cáön caïn bäü ké thuáût coï chuyãn män cao hån. Hiãûn nay trçnh âäü caïn bäü ké
thuáût ngaìy caìng âæåüc náng cao vaì giaï baïn råle ténh khäng ngæìng giaím, trong hãû thäúng âiãûn vaì caïc maûng
âiãûn âiãöu khiãøn råle ténh âang thay chäù dáön cho råle âiãûn cå.

2. Råle tæång tæû


Råle loaûi naìy coï âàûc træng laì caïc thäng säú vaìo/ra råle nhæ doìng, aïp, goïc lãûch pha, cäng suáút,... laì
caïc âaûi læåüng liãn tuûc (analog). Tên hiãûu naìy âæåüc so saïnh våïi mäüt hay nhiãöu âaûi læåüng âáöu vaìo coï giaï trë
chuáøn âãø cho tên hiãûu âáöu ra (råle loaûi naìy gäöm caïc loaûi råle baïn dáùn, råle âiãûn tæí). Cáúu truïc råle loaûi naìy
gäöm caïc khäúi sau:
a) Khäúi tiãúp thu
Khäúi naìy gäöm hai pháön chênh laì bäü âo læåìng vaì bäü so saïnh, âaûi læåüng âáöu ra cuía bäü pháûn naìy
gäöm mäüt trong hai giaï trë chuáøn.

IA ia IA ia

IB ib IB ib
Ur Ur

Ic Ic
ic ic

a) b)
Hçnh 6-12: Thæûc hiãûn láúy tên hiãûu vaì chènh læu trong khäúi tiãúp thu

+ Bäü pháûn âo læåìng láúy tên hiãûu tæì caïc maïy biãún doìng âãø biãún âäøi thaình âaûi læåüng mäüt chiãöu nhåì
cáöu chènh læu. Coï hai caïch thæûc hiãûn chènh læu nhæ hçnh 6-12a,b.
+ Bäü so saïnh coï thãø laìm viãûc theo hai nguyãn tàõc chênh laì:
-So saïnh hai âaûi læåüng âiãûn theo giaï trë tuyãût âäúi (duìng cho caïc råle baío vãû khoaíng caïch,
baío vãû so lãûch, baío vãû quaï aïp, baío vãû keïm aïp,...)
-So saïnh hai âaûi læåüng âiãûn theo giaï trë goïc pha (duìng cho råle baío vãû khoaíng caïch, råle
âënh hæåïng cäng suáút,...).

69
Uvaìo U
(+) Ura
R
U0 Uvaìo

Ura
U0
C t

0
a) b)
Hçnh 6-13: Thæûc hiãûn so saïnh theo giaï trë tuyãût âäúi

Bäü pháûn so saïnh hai âaûi læåüng âiãûn theo giaï trë tuyãût âäúi thæåìng sæí duûng maûch têch håüp
(integrated circuit), åí âáy ta chè xeït mäüt så âäö so saïnh tiãu biãøu duìng khuãúch âaûi thuáût toaïn nhæ hçnh 6-
13. Cäøng khäng âaío cuía khuãúch âaûi thuáût toaïn âæåüc näúi vaìo âiãûn aïp chuáøn Uo laì âiãûn aïp cáön so saïnh våïi
cäøng âaío. Nãúu âiãûn aïp vaìo tháúp hån Uo chuáøn thç seî cho ra tên hiãûu åí âáöu ra (åí mæïc cao). Viãûc sæí duûng
kháu R-C åí âáöu vaìo laì âãø thay âäøi thåìi gian hoaût âäüng bàòng caïch thay âäøi trë säú cuía R vaì C. ÅÍ âáy bäü
pháûn naìy seî cho ra tên hiãûu nãúu biãn âäü tên hiãûu âiãûn aïp âáöu vaìo væåüt quaï biãn âäü âiãûn aïp âàût træåïc Uo
(Uo cuîng coï thãø âiãöu chènh âæåüc).
Bäü pháûn so saïnh hai âaûi læåüng âiãûn theo giaï trë goïc pha thæåìng sæí duûng bäü taïch soïng phán cæûc
(polanity detector) nhæ hçnh 6-14.
Âáöu âaío cuía
khuãúch âaûi thuáût toaïn IC1
âæåüc näúi maït, tên hiãûu
soïng vaìo laì tên hiãûu hçnh IC3
sin tên hiãûu ra âæåüc
IC2
chuyãøn sang daûng xung
vuäng nhåì viãûc duìng
khuãúch âaûi thuáût toaïn Hçnh 6-14: Thæûc hiãûn so saïnh theo trë pha
(KÂTT).
Tên hiãûu ra chè coï hai mæïc tæång æïng våïi tên hiãûu vaìo (hiãøn nhiãn laì âäüc láûp våïi biãn âäü tên hiãûu
vaìo). Viãûc so saïnh goïc pha coï thãø thæûc hiãûn bàòng hai bäü taïch soïng phán cæûc vaì so saïnh pha âãø cho ra tên
hiãûu xung vuäng.
b) Khäúi thæûc hiãûn
Muûc âêch cuía khäúi naìy thæûc hiãûn nhæîng biãún âäøi âäüt ngäüt cuía maûch âiãûn ngoaìi nhæ khuãúch âaûi
tên hiãûu âãø âæa âãún cuäün càõt maïy càõt. Ta xeït så nguyãn lê khäúi thæûc nhæ hçnh 6-15.
Maûch thyristor thæûc hiãûn caïc yãu cáöu vaì cung cáúp cho caïc maûch âáöu ra tên hiãûu âäüc láûp. Tên hiãûu
kêch thêch âæåüc cho tranzitor nhåì âiäút phaït quang, sæû trç hoaîn tên hiãûu âæåüc cung cáúp båíi thyristor TH1,
âiäút zerne Uz vaì âiãûn tråí R1. Âiäút Uz khäng thãø âiãöu khiãøn kêch thêch cho thyristor TH2 âæåüc cho âãún
khi âiãûn aïp trãn R1 væåüt quaï âiãûn aïp trãn Rz luïc naìy måúi coï tên hiãûu âãún kêch thêch thyristor TH2 laìm
thyristor naìy dáùn vaì cho tên hiãûu âãún cuäün taïc âäüng càõt maïy càõt ra.
c) Khäúi trç hoaîn
Mäüt maûch khaïc âæåüc sæí duûng trong trong råle ténh laì maûch tich phán, sæí duûng kháu chênh laì mäüt
kháu khuãúch âaûi thuáût toaïn (KÂTT) nhæ hçnh 6-16.

70
Trãn så âäö hçnh 6-
16 doìng vaìo coï giaï trë i
= E 1 naûp cho tuû C thäng
R1
qua maûch phaín häöi. Cäøng
khäng âaío cuía KÂTT naìy
näúi maït, âiãûn aïp trãn tuû laì:
1 1 E
U c = ∫ i c dt = ∫ 1 dt
C C R1
ta coï âiãûn aïp trãn tuû laì:
1
Uc = ∫ E 1dt
R 1C
Âiãûn aïp âáöu ra
−1
E 0 = −U c = ∫ E 1dt .
R 1C
Ta tháúy âiãûn aïp ra E0 tè lãû
våïi têch phán âiãûn aïp vaìo
E1.
Hçnh 6-15: Cáúu truïc mäüt khäúi thæûc hiãûn
Maûch naìy âæåüc sæí
duûng liãn tuûc nhæ maûch trç
hoaîn thåìi gian. Täúc âäü thay âäøi cuía âiãûn aïp âáöu ra tè lãû våïi biãn âäü cuía âiãûn aïp vaìo.
d) Khäúi chènh âënh
Våïi råle ténh cho
pheïp viãûc chènh âënh caïc C
bäü pháûn trong råle âãø phäúi Ic
håüp baío vãû, thäng thæåìng
coï hai caïch: R
+ Chènh âënh caïc - E0
E1 +
thäng säú âáöu vaìo âãø phuì
håüp våúi råle.
+Chènh âënh caïc
thäng säú chuáøn trong
khäúi so saïnh âãø xaïc âënh
ngæåîng taïc âäüng cuía Hçnh 6-16: Maûch têch phán duìng âãø trç hoaîn
råle. Âiãûn aïp ngæåîng cuía
khäúi so saïnh cuîng coï thãø chènh âënh bàòng hai caïch laì:
- Chènh âënh U0 bàòng biãún tråí træåïc khi âæa vaìo bäü pháûn so saïnh âãø coï giaï trë phuì håüp.
- Chènh âënh ngay åí phêa âáöu vaìo bàòng viãûc thay âäøi trë säú cuía biãún tråí hay âiãûn dung cuía kháu
R-C. Quïa trçnh naûp cho tuû C khi âiãûn aïp âáöu vaìo thay âäøi coï daûng nhæ hçnh 6-13b. Nhæ váûy bäü so saïnh
thæûc hiãûn cho tên hiãûu ra khi âiãûn aïp trãn cäøng khäng âaío (âáöu vaìo) væåüt quaï âiãûn aïp U0. Tuìy trë säú R vaì
C âäü däúc cuía âàûc tênh âoï seî nhiãöu hay êt, ta coï ngæåîng taïc âäüng khaïc nhau, âäöng thåìi maûch R-C cuîng coï
ngæåîng taïc âäüng khaïc nhau. Så âäö nguyãn lê cuía mäüt råle doìng cæûc âaûi bàòng ké thuáût tæång tæû nhæ hçnh
6-17.
Chuï yï: ngaìy nay råle ké thuáût tæång tæû háöu nhæ khäng coìn sæí duûng linh kiãûn âeìn âiãûn tæí maì háöu
hãút thay bàòng linh kiãûn baïn dáùn nãn åí âáy khäng âãö cáûp linh kiãûn âiãûn tæí.

Seting Timer
IA
Regulator Filtrer +
71
i Filter Curve Shaper
Maximum
IB Current
Gate and Lever
i Lever
Recchfier Detector 2
Detector 1
IC
RL2
Hçnh 6-17: Så âäö khäúi mäüt loaûi råle tæång tæû cuía haîng ABB

3. Råle ké thuáût säú


Âàûc âiãøm: caïc tên hiãûu xæí lê bãn trong cuía råle ké thuáût säú åí daûng säú (daûng nhë phán 0,1) maì noï
coï thãø thæûc hiãûn nhiãöu chæïc nàng tuáön tæû. Tên hiãûu âáöu vaìo âæåüc chuyãøn sang tên hiãûu säú âãø âiãöu khiãøn
tên hiãûu ra.
a) Chæïc nàng vaì cáúu truïc täøng quan råle säú
Mäüt råle säú coï nhæîng loaûi nhiãûm vuû chæïc nàng sau :
a.1) Chæïc nàng âo læåìng : laì chæïc nàng âáöu tiãn vaì quan troüng nháút, nhàòm âo, loüc, tênh ra nhæîng thäng
säú maûch âiãûn maì råle phaíi canh. Caïc læåüng vaìo âáöu tiãn noïi chung laì :
- Doìng ba pha, doìng trung tênh.
- AÏp ba pha, aïp thæï tæû zãrä.
Säú læåüng vaìo cuû thãø laûi tuìy yãu cáöu cuía råle. Nhæîng læåüng naìy khi khäng coï sæû cäú thæåìng laì
hçnh sin vaì cán bàòng, doìng trung tênh, aïp thæï tæû zãrä bàòng khäng. Nhæng khi sæû cäú seî coï mäüt biãún âäüng
maûnh cuía thaình pháön táön säú cäng nghiãûp, thæåìng keìm theo máút âäúi xæïng khiãún sinh ra caïc thaình pháön thæï
tæû nghëch vaì zãrä. Mäüt neït âàûc biãût quan troüng khaïc næîa laì keìm theo âoï thæåìng sinh ra nhæîng thaình pháön
quaï âäü tæû do låïn, khäng chu kç, khiãún doìng aïp quaï âäü cäú máút daûng hçnh sin.
Do âoï nhæîng doìng aïp âo vaìo cáön âæåüc :
- Biãún nhoí laûi bàòng nhæîng BU vaì BI âàûc biãût (BI khäng baîo hoìa, daíi âo räüng).
- Loüc thäng tháúp ra thaình pháön táön säú cäng nghiãûp gäöm loüc cæïng, khi cáön kãút håüp loüc bàòng pháön
mãöm.
- Chuáøn hoïa âãún mæïc âiãûn aïp thêch håüp, qui âënh cåî 2V æïng våïi Uâënh mæïc vaì æïng våïi 10.Iâënh mæïc.
Nhæîng viãûc trãn thæûc hiãûn chuí yãúu bàòng pháön cæïng.
a.2) Chæïc nàng láúp máùu, tênh toaïn canh sæû cäú, khåíi âäüng caïc råle chuí yãúu gäöm caïc viãûc sau :
* Láúp máùu doìng, aïp, táön säú, âãúm pha âæa vaìo bäü âãûm máùu.
* loüc säú tiãúp nãúu cáön.
* Tênh toaïn phán têch ra caïc säú liãûu cáön nhæ :
- Doìng, aïp hiãûu duûng (hoàûc säú gia ∆i, ∆u).
- Caïc thaình pháön thæï tæû pha doìng aïp.

72
- Goïc lãûch pha.
* Tênh caïc biãøu thæïc âàûc træng sæû cäú, so ngæåîng âãø phaït hiãûn sæû cäú.
a.3) Caïc thaình pháön baío vãû råle vaì ghi cheïp sæû cäú :
Khi xaíy ra sæû cäú thç modul canh seî khåíi âäüng chaûy chæïc nàng baío vãû råle âãø xæí lê æïng våïi sæû cäú
áúy. Mäüt råle säú coï nhiãöu chæïc nàng råle khaïc nhau do caïc CPU thæûc hiãûn. Mäüt modul chæång trçnh baío
vãû råle tæång æïng seî bàõt âáöu tiãúp nháûn láúy nhæîng säú liãûu âang tiãúp tuûc diãùn biãún, âãø tênh âënh læåüng cuû thãø
caïc thäng säú cuía sæû cäú áúy vaì tênh ra thåìi gian trãù cáön cho viãûc "CÀÕT" sæû cäú. Âäöng thåìi mäüt modul cuîng
ghi cheïp laûi diãùn biãún cuía sæû cäú âãø coï thãø láúy ra duìng sau naìy.
a.4) Chæïc nàng "CÀÕT" sæû cäú.
a.5) Chæïc nàng "ÂOÏNG LAÛI" (nãúu coï).

Sample interrupt

Sampling

N
Faul detector starts

Y Normal
operation
Line energizd
program

Undervoltage Y Phase distatace


distance relay relay picks up
pickc up
N
earth distance N
Y relay picks up

Y
Power swing
blocking

Tripping logic

Closing logic

Return to main program

Hçnh 6-18
Biãøu âäö chæïc nàng baío vãû cuía CPU1 trong LFP 931 cuía haîng NARI
a.6) Chæïc nàng tæû kiãøm tra thiãút bë, nhæ kiãøm tra BU, BI âæït, cháûp, kiãøm tra âiãûn aïp âãø "ÂOÏNG", "CÀÕT"
(Trung Quäúc).
âuí khäng vaì nháút laì kiãøm tra caïc vi xæí lê coï chaûy täút khäng. Âãø coï nhæîng xæí lê baïo tên hiãûu hay baïo âäüng

73
cáön thiãút. Hçnh 6-18 veî mäüt pháön læu âäö xæí lê cuía råle baío vãû nhanh âæåìng dáy cao aïp LFP.931 cuía haîng
NARI Trung Quäúc.
b) Pháön mãöm cuía råle säú
Kãút cáúu pháön cæïng vaì pháön mãöm cuía caïc kiãøu råle säú cuía caïc haîng khaïc nhau thæåìng coï nhæîng neït
âàût biãût riãng, khäng giäúng nhau. Caïc haîng âoï âãöu khäng cho thäng baïo gç roî vãö pháön cæïng, pháön mãöm
cuía hoü. ÅÍ âáy seî chè nãu trãn nhæîng neït chung vãö pháön mãöm cuía råle säú.
b.1) Pháön mãöm cuía råle säú åí Runtime sau khi KHÅÍI ÂÁÖU thæåìng gäöm mäüt säú bäü pháûn

Âäöng häö láúy Do modul


máùu goüi CANH sæû cäú
khåíi âäüng

Modul láúy
Modul caïc baío vãû råle
máùu 12,16,24
-Kiãøm tra cåì tênh sæû cäú
láön chu kç tråí
cuía baío vãû.
vãö cuía RTI
-Dæûng /xoïa caïc cåì sæû cäú
-Ghi caïc thåìi gian CÀÕT
Modul
Âäöng häö
CANH
20ms goüi
sæû cäú

Modul CÀÕT
-Kiãøm tra caïc cåì CÀÕT.
N -Âãúm ngæåüc caïc thåìi
Coï sæû cäú ?
Tråí vãö RTI gian CÀÕT.
-Ra lãûnh CÀÕT
Y
Khåíi âäüng
Âäöng häö
caïc råle
20ms goüi
baío vãû

Modul ÂOÏNG LAÛI


Tênh vaì læu -Kiãøm tra settings.
säú liãûu -Âãúm ngæåüc caïc thåìi
sæû cäú gian Reclose.
-Ra lãûnh ÂOÏNG

Hçnh 6-19
Læu âäö khaïi quaït "RUNTIME" cuía råle säÚ
a) Bäü pháûn thæåìng kç chaûy liãn tuûc theo nhæîng chu kç

74
* Modul "LÁÚY MÁÙU" caïc doìng, aïp, traûng thaïi cáút vaìo byffer caïc máùu. Táön säú láúy máùu 12, 16
hoàûc 24 láön/chu kç âiãûn.
*Modul "CANH" sæû cäú, noï tênh liãn tuûc nhæîng thäng säú âàûc træng sæû cäú hay duìng caïc biãn âäü
doìng vaì canh, khi chuïng væåüt nhæîng ngæåîng thç phaït hiãûn ra sæû cäú vaì khåíi âäüng nhæîng modul baío vãû laìm
viãûc. Khåíi âäüng modul "LÆU GIÆÎ" caïc säú liãûu cuía sæû cäú (doìng, aïp, caïc lãûnh âoïng/càõt,...). Chu kç canh
giæî thæåìng 10ms hay 20ms.
b) Caïc modul "BAÍO VÃÛ RÅLE" do modul "CANH" khåíi âäüng
Gäöm mäüt säú modul baío vãû chênh vaì mäüt säú modul baío vãû háûu bë. Vê duû baío vãû quaï doìng càõt nhanh,
baío vãû quaï doìng âënh thåìi gian, baío vãû quaï doìng thåìi gian, baío vãû phæång hæåïng goïc pha, baío vãû khoaíng
caïch, baío vãû tháúp táön,... Tháût ra chè khåíi âäüng nhæîng baío vãû âaî âæåüc ngæåìi duìng choün. Caïc modul naìy coï
thãø âæåüc thiãút kãú theo kiãøu chaûy láön læåüt, theo mäüt thæï tæû âaî âënh. Chuïng láön læåüt tênh chi tiãút nhæîng thäng
säú liãn quan âãún nhiãûm vuû baío vãû cuía mçnh. Vê duû modul baío vãû quaï doìng thåìi gian seî tênh xem :
- Quaï doìng caïc pha naìo, giaï trë bao nhiãu.
- Thåìi gian càõt theo tiãu chuáøn thåìi gian ngæåüc naìo, tênh ra laì bao nhiãu ms bao nhiãu chu kç
20ms.
Sau âoï tæìng modul dæûng cåì sæû cäú cuía mçnh vaì ghi vaìo ä nhåï thåìi gian cuía mçnh âãø modul "TRIP"
thæûc hiãûn.
c) Modul "TRIP" cuîng âæåüc modul "CANH" khåíi âäüng bàõt âáöu chaûy
Noï kiãøm tra caïc cåì sæû cäú vaì caïc ä ghi thåìi gian càõt âãø âãúm ngæåüc cho âãún hãút thåìi gian càõt naìo træåïc
thç ra lãûnh "CÀÕT". Sau âoï noï xem coï âàût chãú âäü "ÂOÏNG LAÛI" RECLOSE (sau càõt quaï doìng) thç khåíi
âäüng cho modul "RECLOSE" hoaût âäüng.
d) Modul âoïng laûi "RECLOSE" âæåüc khåíi âäüng
Noï seî kiãøm tra chãú âäü Reclose (máúy láön, thåìi gian giaîn caïch bao nhiãu) vaì âãúm luìi càn thåìi gian ra
lãûnh caïc láön "ÂOÏNG LAÛI".
Viãûc "ÂOÏNG LAÛI" cuîng nhæ lãûnh "ÂOÏNG CÀÕT" coìn thãm option âënh ràòng phaíi kiãøm tra âäöng bäü
hay khäng. Læu âäö thay thãú nhæ hçnh 6-19.
c) Pháön mãöm khaïc
Bãn caûnh Runtime coìn coï bäü pháûn giao tiãúp sau :
c.1) Modul "BAÏO CAÏO"
Noï baïo caïo caïc thäng tin vãö sæû cäú xaíy ra (nhæ thåìi gian, kiãøu sæû cäú, cæåìng âäü sæû cäú, thåìi âiãøm ra lãûnh
càõt, thåìi âiãøúm càõt xong) gåíi lãn maïy "QUAÍN LÊ RÅLE" (nãúu trong hãû coï âàût maïy naìy) âãø "QUAÍN LÊ
RÅLE" baïo caïo sang cho hãû SCADA.
c.2) Modul naìy cuîng baïo caïo vãö lëch sæí caïc sæû cäú cho mäüt maïy tênh näúi thäng tin våïi noï qua mäüt cäøng
PORT RS - 232.
c.3) Mäüt modul "LÁÛP TRÇNH CHÃÚ ÂÄÜ"
Cuîng giao tiãúp våïi maïy maïy tênh qua "PORT" âoï âãø âäúi thoaûi giuïp ngæåìi thiãút kãú khai baïo cáúu
hçnh baío vãû cho råle, nhæ duìng chæïc nàng baío vãû naìo, caïc säú âàût settings bao nhiãu. Modul naìy seî ghi giæî
laûi caïc säú âàût áúy trong bäü nhåï, âãø caïc modul Runtime seî tra âoüc maì laìm viãûc.
d) Cáúu truïc chung cuía råle säú
Tæì caïc chæïc nàng trãn tháúy råle säú coï mäüt säú chæïc nàng thæûc hiãûn bàòng nhæîng pháön cæïng gáön
tæång tæû nhau :
- Maûch BI, BU âo vaìo chuáøn hoïa (nhæîng læåüng doìng, aïp vaìo).
- Maûch loüc cæïng; Maûch láúy máùu (láúy máùu nhæîng læåüng gç, táön säú láúy máùu).
- Maûch vi xæí lê (máúy CPU, kiãøu gç); Maûch "CÀÕT".
- Maûch giao tiãúp våïi ngæåìi, maûch thäng tin; Caïc âeìn baïo.

75
Tên hiãûu sau khê láúy qua biãún doìng coï trë säú thêch håüp âæåüc âæa vaìo chènh læu taûo ra doìng âiãûn
mäüt chiãöu. Tuy nhiãn caïc maûch âiãûn tæí chè laìm viãûc våïi mäüt doìng âiãûn âënh mæïc giåïi haûn nhoí nháút âënh
naìo âoï. Âãø âæa doìng âiãûn thêch håüp vaìo CPU, ta phaíi læûa choün doìng âiãûn âáöu vaìo nhåì cäng tàõc læûa choün

H.S output relay


Output Drivers Time current
H.S Time output relay
0.4/0
0.2/0 TMS
Micro 0.1/0 Switch
computer 0.05/0 setting
Interposing
0.05/0.025
Input Current setting switch
0/0
A to D 16/0 High
5/0 Switch
2/0 setting
0.2/0.1 0.4/0 0.5/0 1/0
0.2/0 0.4/0
Current select swiches
Hçnh 6-20: Så âäö khäúi mäüt råle säú cuía haîng ABB

âãø coï tên hiãûu vaìo trong daíi cho pheïp. Cáúu truïc chung cuía mäüt råle säú gäöm caïc khäúi sau:
d.1) Bäü biãún âäøi A/D: trong CPU coï khäúi A/D laìm nhiãûm vuû chuyãøn tên hiãûu tæì tæång tæû(liãn tuûc) sang tên
hiãûu säú. Bäü pháûn naìy coï hai chæïc nàng laì læåüng tæí hoïa tên hiãûu liãn tuûc cho ra tên hiãûu råìi raûc sau âoï maî
hoïa tên hiãûu råìi raûc naìy. Viãûc maî hoïa laì gaïn nhæîng maî nhë phán cho tæìng tên hiãûu råìi raûc trong quaï trçnh
læåüng tæí hoïa.
d.2) Sau khi láúy tên hiãûu tæì bäü chuyãøn âäøi âáöu vaìo A/D: åí daûng säú bäü vi xæí lê (CPU) seî phán têch âaïnh giaï
vaì cho tên hiãûu âáöu ra. Bäü CPU coï nhiãöu khäúi nhoí håüp thaình viãûc chènh âënh caïc thäng säú taïc âäüng nhåì
caïc cäng tàõc láûp trçnh cho caïc giaï trë âàût. Caïc cäng tàõc laì mäüt trong säú chuäùi nhë phán cuía cuía giaï trë láûp
trçnh âoï, noï coï thãø åí mæïc 0 hay mæïc 1. Khi chènh âënh caïc thäng säú caïc giaï trë naìy coï thãø hiãøn thë trãn
maìn hçnh tæång æïng caïc giaï trë cuía caïc cäng tàõc láûp trçnh âoï.
Ngoaìi ra, thåìi gian taïc âäüng cuîng âæåüc âæa vaìo caïc cäng tàõc láûp trçnh, tuìy theo nhu cáöu phäúi håüp baío vãû
maì ta choün säú naìo trong chuäùi cäng tàõc láûp trçnh âoï.
d.3) Khäúi âiãöu khiãøn âáöu ra: thæûc hiãûn viãûc chuyãøn maûch âæa tên hiãûu vaìo caïc råle âáöu ra, mäùi råle âáöu ra
coï thãø cho tên hiãûu âãún maïy càõt hay âeìn tên hiãûu khi coï sæû cäú xaíy ra trong vuìng baío vãû.
d.4) Råle âáöu ra (khäúi thæûc hiãûn): cuîng tæång tæû åí råle tæång tæû tên hiãûu càõt nhåì táöng khuãúch âaûi cäng
suáút âæa âãún cuäün càõt maïy càõt. Trong råle so lãûch trë säú caïc voìng dáy cuía biãún doìng vaì giaï trë âiãûn tråí
thæåìng âæåüc choün âãø hàòng säú thåìi gian cuía maûch thæï cáúp kãø caí maûch tæì hoïa ráút beï (khoaíng 0,06 chu kç
táön säú trong cäng nghiãûp). Giaï trë täúi æu naìy âæåüc hiãûu chènh sao cho khi âoïng khäng taíi thaình pháön ngàõn
maûch trong vuìng baío vãû âæåüc háúp thuû hoaìn toaìn båíi maûch tæì hoïa cuía maïy biãún aïp trong khoaíng 0,18 chu
kç táön säú cäng nghiãûp. Do váûy råle khäng bë cháûm pha khi coï doìng ngàõn maûch hçnh sin våïi thaình pháön
khäng chu kç. Hçnh 6-20 vaì 6-21 veî så âäö så læåüc cuía råle säú cuía haîng ABB vaì haîng NARI: Chæïc nàng
tæìng bäü pháûn maûch cuía råle âæåüc caïc så âäö thãø hiãûn mäüt caïch så læåüc.
e) Bäü pháûn chæïc nàng giao tiãúp våïi ngæåìi
e.1) Caïc råle säú coï nhæîng bäü pháûn âãø giao tiãúp våïi ngæåìi thuáûn tiãûn (thæåìng coï täø chæïc):

76
* Mäüt PORT truyãön tin RS - 232 hoàûc RS - 485 âãø truyãön tin âäúi thoaûi våïi ngæåìi láûp trçnh hoàûc
træûc ban qua maìn hçnh hay baìn phêm maïy tênh.
* Mäüt panel baíng chæî LCD vaì bäü phêm sæí duûng âãø âäúi thoaûi våïi ngæåìi láûp trçnh hoàûc træûc ban.
e.2) Muûc âêch caïc viãûc truyãön tin chuí yãúu
e.2.1) Chènh âàût cho caïc chæïc nàng baío vãû råle :Duìng/ khäng duìng chæïc nàng baío vãû naìo; Âàût caïc giaï trë
mæïc ngæåîng, thåìi gian trãù, säú láön bao nhiãu ,...
e.2.2) Khai baïo cáúu hçnh maûch vaìo gäöm: hãû säú BI, BU; khai baïo caïch âáúu dáy cuía chuïng.
e.2.3) Khai baïo vãö cáúu hçnh caïc maûch âoïng, càõt.
e.2.4) Âoüc ra vaì sæía caïc thäng säú âaî âæåüc chènh âàût, âaî khai baïo.
tester
I0 Serial port
Management
i0 ALF CPU1 Printer
General
sartter
IA
iA

Serial port
QJ
IB
iB

IC
protection Output
iC
CPU2 relay
VFC

UA

UB

UC
Banary input
Optocoupler

UN

Hçnh 6-21: Kãút cáúu råle säú LFP-902 (baío vãû âæåìng dáy siãu cao).

Chæång 7. CAÍM BIÃÚN

77
7.1. KHAÏI NIÃÛM CHUNG

1. Khaïi niãûm
Caím biãún laì caïc pháön tæí nhaûy caím duìng âãø biãún âäøi caïc âaûi læåüng âo læåìng, kiãøm tra hay âiãöu
khiãøn tæì daûng naìy sang daûng khaïc thuáûn tiãûn hån cho viãûc taïc âäüng cuía caïc pháön tæí khaïc. Caím biãún laì
mäüt thiãút bë chëu taïc âäüng cuía âaûi læåüng cáön âo m khäng coï tênh cháút âiãûn vaì cho mäüt âàûc træng mang baín
cháút âiãûn (nhæ âiãûn têch, âiãûn aïp, doìng âiãûn, tråí khaïng) kê hiãûu laì s coï s = F(m). Caím biãún thæåìng duìng åí
kháu âo læåìng vaì kiãøm tra.
Caïc loaûi caím biãún âæåüc sæí duûng räüng raîi trong tæû âäüng hoïa caïc quaï trçnh saín xuáút vaì âiãöu khiãøn
tæû âäüng caïc hãû thäúng khaïc nhau. Chuïng coï chæïc nàng biãún âäøi sæû thay âäøi liãn tuûc caïc âaûi læåüng âáöu vaìo
(âaûi læåüng âo læåìng - kiãøm tra, laì caïc âaûi læåüng khäng âiãûn naìo âoï thaình sæû thay âäøi cuía caïc âaûi læåüng
âáöu ra laì âaûi læåüng âiãûn, vê duû: âiãûn tråí, âiãûn dung, âiãûn khaïng, doìng âiãûn, táön säú, âiãûn aïp råi, goïc pha,...
Càn cæï theo daûng âaûi læåüng âáöu vaìo ngæåìi ta phán ra caïc loaûi caím biãún nhæ: caím biãún chuyãøn
dëch thàóng, chuyãøn dëch goïc quay, täúc âäü, gia täúc, mä men quay, nhiãût âäü, aïp suáút, quang, bæïc xaû,...

2. Caïc thäng säú cå baín cuía caím biãún


∆Y
a) Âäü nhaûy S =
∆X
Våïi: +∆X: gia säú âaûi læåüng âáöu vaìo.
+∆Y: gia säú âaûi læåüng âáöu ra.
∆Y
Trong thæûc tãú coìn sæí duûng âäü nhaûy tæång âäúi: S 0 = Y
∆X
X
Våïi: Y laì âaûi læåüng ra.
X laì âaûi læåüng vaìo.
Caím biãún coï thãø laì tuyãún tênh nãúu S0=const hoàûc laì phi tuyãún nãúu S0= var. Caím biãún phi tuyãún coï
âäü nhaûy phuû thuäüc vaìo giaï trë âaûi læåüng vaìo (X).
b) Sai säú
Sæû phuû thuäüc cuía âaûi læåüng ra Y vaìo âaûi læåüng âáöu vaìo X goüi laì âàûc tênh vaìo ra cuía caím biãún. Sæû
sai khaïc giæîa âàûc tênh vaìo ra thæûc våïi âàûc tênh chuáøn (âàûc tênh tênh toaïn hay âàûc tênh cho trong lê lëch)
âæåüc âaïnh giaï bàòng sai säú.
Phán laìm hai loaûi sai säú
+ Sai säú tuyãût âäúi ∆X = X '− X
X': giaï trë âo âæåüc; X: giaï trë thæûc.
∆X
+ Sai säú tæång âäúi a =
X
Caïc nguyãn nhán aính hæåíng tåïi sai säú
Coï nhiãöu nguyãn nhán khaïch quan vaì chuí quan aính hæåíng tåïi sai säú, trong thæûc tãú ngæåìi ta âæa
ra caïc tiãu chuáøn vaì caïc âiãöu kiãûn ké thuáût âãø haûn chãú mæïc âäü aính hæåíng naìy trong phaûm vi cho pheïp.
Sai säú åí giaï trë âënh mæïc do yãúu täú cuía bãn ngoaìi goüi laì sai säú cå baín. Nãúu yãúu täú cuía bãn ngoaìi
væåüt ra khoíi giåïi haûn âënh mæïc thç xuáút hiãûn sai säú phuû. Âãø giaím sai säú phuû phaíi giaím âäü nhaûy cuía caím
biãún våïi yãúu täú ngoaìi hoàûc haûn chãú aính hæåíng cuía chuïng bàòng maìn chàõn hay mäi træåìng khaïc.
c) Caïc yãu cáöu cuía caím biãún
Muäún coï âäü nhaûy cao, sai säú nhoí, caím biãún cáön coï caïc tênh cháút sau:
+ Coï daíi thay âäøi âaûi læåüng vaìo cáön thiãút.

78
+ Thêch æïng vaì thuáûn tiãûn våïi så âäö âo læåìng, kiãøm tra.
+ AÍnh hæåíng êt nháút âãún âaûi læåüng âáöu vaìo.
+ Coï quaïn tênh nhoí.
Hiãûn nay coï ráút nhiãöu loaûi caím biãún, chuïng laìm viãûc theo nhiãöu nguyãn lê khaïc nhau, do váûy kãút
cáúu cuía caím biãún ráút âa daûng vaì phong phuï. Baíng 7-1 laì nguyãn lê laìm viãûc vaì laînh væûc cuía caím biãún
caím æïng, laì loaûi phäø biãún trong tæû âäüng hoïa vaì âiãöu khiãøn tæû âäüng.
d) Phán loaûi caím biãún
Coï thãø phán caïc caím biãún laìm hai nhoïm chênh: laì caím biãún tham säú (thuû âäüng) vaì caím biãún phaït (chuí
âäüng hay têch cæûc).
* Nhoïm phaït (laìm viãûc nhæ mäüt maïy phaït hçnh 7-1) bao gäöm caïc loaûi caím biãún sæí duûng hiãûu æïng caím
æïng âiãûn tæì, hiãûu æïng âiãûn aïp, hiãûu æïng Holl vaì sæû xuáút hiãûn sæïc âiãûn âäüng cuía càûp nhiãût ngáùu, tãú baìo
quang âiãûn.
+Hiãûu æïng caím æïng âiãûn tæì: trong mäüt dáy dáùn chuyãøn âäüng trong mäüt tæì træåìng khäng âäøi seî
xuáút hiãûn mäüt sæïc âiãûn âäüng tè lãû våïi tæì thäng càõt ngang dáy trong mäüt âån vë thåìi gian, nghéa laì tií lãû våïi
täúc âäü dëch chuyãøn cuía dáy dáùn.
Hiãûu æïng caím æïng âiãûn tæì âæåüc æïng duûng âãø xaïc âënh täúc âäü dëch chuyãøn cuía váût thäng qua viãûc
âo sæïc âiãûn âäüng caím æïng.
+Hiãûu æïng quang phaït xaû âiãûn tæí: laì hiãûn tæåüng caïc âiãûn tæí âæåüc giaíi phoïng thoaït ra khoíi váût liãûu
taûo thaình doìng âæåüc thu laûi dæåïi taïc duûng cuía âiãûn træåìng.
+Hiãûu æïng quang âiãûn trong cháút baïn dáùn: laì hiãûn tæåüng khi mäüt chuyãøn tiãúp P-N âæåüc chiãúu
saïng seî phaït sinh ra caïc càûp âiãûn tæí-läù träúng, chuïng chuyãøn âäüng dæåïi taïc duûng cuía âiãûn træåìng chuyãøn
tiãúp laìm thay âäøi hiãûu âiãûn thãú giæîa hai âáöu chuyãøn tiãúp.
+Hiãûu æïng Holl: trong váût liãûu (thæåìng laì baïn dáùn) daûng táúm moíng coï doìng âiãûn chaûy qua âàût
trong tæì træåìng B coï phæång taûo thaình mäüt goïc våïi doìng âiãûn I seî xuáút hiãûn mäüt hiãûu âiãûn thãú U theo
hæåïng vuäng goïc våïi B vaì I. Hiãûu æïng Holl âæåüc æïng duûng âãø xaïc âënh vë trê cuía mäüt váût chuyãøn âäüng.
Váût seî âæåüc gheïp näúi cå hoüc våïi mäüt thanh nam chám, åí moüi thåìi âiãøm vë trê cuía thanh nam chám xaïc
âënh giaï trë cuía tæì træåìng vaì goïc lãûch tæång æïng våïi táúm baïn dáùn moíng laìm trung gian. Hiãûu âiãûn thãú âo
âæåüc giæîa hai caûnh táúm baïn dáùn trong træåìng håüp naìy (giaïn tiãúp) laì haìm phuû thuäüc vë trê cuía váût trong
khäng gian.

u F u φ
a) b)

Hçnh 7-1: Caím biãún phaït


a) Hiãûu æïng âiãûn aïp; b) Hiãûu æïng hoïa âiãûn
Caím biãún loaûi naìy laì caím biãún têch cæûc vç trong træåìng håüp naìy nguäön cuía doìng âiãûn I (chæï
khäng phaíi âaûi læåüng cáön âo) cung cáúp nàng læåüng liãn quan âãún tên hiãûu âo.
+Hiãûu æïng âiãûn aïp: khi taïc duûng læûc cå hoüc lãn mäüt váût laìm bàòng váût liãûu aïp âiãûn (nhæ thaûch anh)
seî gáy nãn biãún daûng cuía váût âoï vaì laìm xuáút hiãûn læåüng âiãûn têch bàòng nhau nhæng traïi dáúu nhau trãn caïc
màût âäúi diãûn cuía váût (laì hiãûu æïng âiãûn aïp). Hiãûu æïng naìy âæåüc æïng duûng âãø xaïc âënh læûc hoàûc caïc âaûi
læåüng gáy nãn læûc taïc duûng vaìo váût liãûu aïp âiãûn (nhæ aïp suáút, gia täúc,...) thäng qua viãûc âo âiãûn aïp trãn
hai baín cæûc tuû âiãûn.

79
Ngoaìi ra coìn caím biãún nhiãût âiãûn, caím biãún hoïa âiãûn,...
*Caím biãún tham säú (thuû âäüng): thæåìng âæåüc chãú taûo tæì nhæîng tråí khaïng coï mäüt trong caïc thäng säú chuí
yãúu nhaûy våïi âaûi læåüng cáön âo. Mäüt màût giaï trë cuía tråí khaïng phuû thuäüc vaìo kêch thæåïc hçnh hoüc cuía máùu,
nhæng màût khaïc noï coìn phuû thuäüc vaìo tênh cháút âiãûn cuía váût liãûu nhæ: âiãûn tråí suáút, tæì tháøm, hàòng säú âiãûn
mäi. Vç váûy giaï trë cuía tråí khaïng thay âäøi dæåïi taïc duûng cuía âaûi læåüng âo aính hæåíng riãng biãût âãún tênh
cháút hçnh hoüc, tênh cháút âiãûn hoàûc âäöng thåìi aính hæåíng caí hai. Thäng säú hçnh hoüc hoàûc kêch thæåïc cuía tråí
khaïng coï thãø thay âäøi nãúu caím biãún coï pháön tæí chuyãøn âäüng hoàûc pháön tæí biãún daûng.
+Træåìng håüp khi coï pháön tæí âäüng thç mäùi vë trê cuía pháön tæí seî tæång æïng våïi mäüt giaï trë tråí
khaïng, âo tråí khaïng seî xaïc âënh âæåüc vë trê âäúi tæåüng. Âáy laì nguyãn lê nhiãöu caím biãún nhæ caím biãún vë
trê, caím biãún dëch chuyãøn.
+Træåìng håüp caím biãún coï pháön tæí biãún daûng, thç sæû biãún daûng gáy nãn båíi læûc hoàûc caïc âaûi læåüng
dáùn âãún læûc (aïp suáút, gia täúc) taïc duûng træûc tiãúp hoàûc giaïn tiãúp lãn caím biãún laìm thay âäøi tråí khaïng. Sæû
thay âäøi tråí khaïng liãn quan âãún læûc taïc âäüng lãn cáúu truïc, nghéa laì taïc âäüng cuía âaûi læåüng cáön âo âæåüc
biãún âäøi thaình tên hiãûu âiãûn (hiãûu æïng aïp tråí).
Tråí khaïng cuía caím biãún thuû âäüng vaì sæû thay âäøi cuía tråí khaïng dæåïi taïc duûng cuía âaûi læåüng cáön
âo chè coï thãø xaïc âënh âæåüc khi caím biãún laì mäüt thaình pháön cuía maûch âiãûn. Trong thæûc tãú tuìy tæìng træåìng
håüp cuû thãø maì ngæåìi ta choün maûch âo thêch håüp våïi caím biãún. Hçnh 7-2 biãøu diãùn mäüt maûch âiãûn âo âiãûn
thãú trãn bãö màût maìng nhaûy quang âæåüc làõp raïp tæì nhiãöu pháön tæí.

FC
1 MAÏY IN

D PC ADC CPU
2 4 5 6
7

MAÌN HÇNH
PA
3

Hçnh 7-2: Maûch âo âiãûn thãú bãö màût


1.Maïy phaït chæïc nàng; 2. Caím biãún âiãûn têch
3.Tiãön khuãúch âaûi; 4. So pha loüc nhiãùu
5.Khuãúch âaûi; 6. Chuyãøn âäøi tæång tæû säú
7. Maïy tênh

Baíng 7-1: Mäüt säú loaûi caím biãún thäng duûng

Âaûi læåüng âáöu vaìo Phæång phaïp thay âäøi tæì dáùn

80
-Caím biãún chuyãøn dëch cå hoüc -Thay âäøi khe håí khäng khê
- Læûc , hoàûc aïp suáút. -Duìng mäüt trong hai phæång phaïp sau:
+ Hiãûu æïng âaìn häöi tæì (tæì dáùn thay âäøi dæåïi taïc duûng cuía læûc
hoàûc aïp læûc).
+ Âäü voîng cuía maìng deío vaì chuyãøn dëch cuía pháön æïng liãn
kãút våïi chuïng thay âäøi khe håí khäng khê.

- Nhiãût âäü. -Thay âäøi âäü tæì tháøm µ .


- Cæåìng âäü tæì træåìng. -Thay âäøi âäü tæì tháøm µ (cuäün khaïng baîo hoìa).

Baíng 7-2: Âàûc âiãøm mäüt säú loaûi caím biãún


Âaûi læåüng cáön âo Âàûc træng nhaûy caím Loaûi váût liãûu sæí duûng
Nhiãût âäü ρ(âiãûn tråí suáút) Kim loaûi:Pt,Ni,Cu
Baïn dáùn
Bæïc xaû aïnh saïng ρ Baïn dáùn
Biãún daûng ρ Håüp kim Ni,Si pha taûp
Tæì tháøm (µ) Håüp kim sàõt tæì
Vë trê (nam chám) ρ Váût liãûu tæì tråí Bi,InSb
Âäü áøm ρ LiCl
ε (hàòng säú âiãûn mäi) Al2O3,Polime
Mæïc ε Cháút læu caïch âiãûn
Ta chè khaío saït åí âáy mäüt säú loaûi coï nguyãn lê laìm viãûc gáön våïi laînh væûc thiãút bë âiãûn, caïc caím
biãún coìn laûi tham khaío caïc taìi liãûu khaïc.

7.2. CAÍM BIÃÚN ÂIÃÛN TRÅÍ

1. Khaïi niãûm
Caím biãún âiãûn tråí coï âaûi læåüng âáöu vaìo laì caïc âaûi læåüng cå: chuyãøn dëch cå hoüc thàóng hoàûc
chuyãøn dëch goïc quay (hçnh 7-3), aïp læûc, âäü biãún daûng,...
Coìn âaûi læåüng âáöu ra laì âiãûn tråí hoàûc sæû thay âäøi âiãûn tråí cuía caím biãún. Theo kãút cáúu caím biãún
âiãûn tråí coï caïc loaûi:
- Caím biãún âiãûn tråí dáy quáún.
- Caím biãún âiãûn tråí tiãúp xuïc.

U0

Ur Ur
Uv
a) b)
Hçnh 7-3: Caím biãún âiãûn tråí
- Caím biãún âiãûn tråí biãún daûng (tenzä).

81
2. Caím biãún âiãûn tråí dáy quáún
Nguyãn lê loaûi naìy hoaìn toaìn giäúng mäüt biãún tråí trong phoìng thê nghiãûm. Nãúu cå cáúu âo (pháön tæí
chuyãøn dëch) âæåüc liãn hãû vãö cå våïi tiãúp âiãøm âäüng (con træåüt biãún tråí), thç sæû chuyãøn dëch cuía tiãúp âiãøm
âäüng seî phuû thuäüc chuyãøn dëch cuía cå cáúu âo (læåüng vaìo) dáùn âãún âiãûn tråí âáöu ra cuía caím biãún (læåüng ra)
thay âäøi tæång æïng. Tiãúp âiãøm âäüng coï thãø chuyãøn âäüng thàóng hoàûc quay (hçnh 7-3).
Cáúu taûo: Caïc bäü pháûn chênh cuía caím biãún gäöm:
+ Khung cuía caím biãún thæåìng bàòng váût liãûu caïch âiãûn, chëu nhiãût nhæ ghetinàõc, teïcxtälêt, sæï hoàûc kim loaûi
coï phuí låïp caïch âiãûn, caïch nhiãût bãn ngoaìi. Tiãút diãûn ngang cuía khung coï thãø khäng âäøi (caím biãún tuyãún
tênh) hoàûc thay âäøi (caím biãún phi tuyãún).
+ Dáy âiãûn tråí : laìm bàòng kim loaûi êt bë äxy hoïa coï âiãûn tråí êt thay âäøi theo thåìi gian vaì theo nhiãût âäü nhæ
cängstàngtan, vonfram, maganin,... Bãn ngoaìi dáy âæåüc phuí mäüt låïp sån caïch âiãûn hoàûc låïp oxit vaì mäüt
låïp sån âãø gàõn chàût dáy quáún våïi khung. Âäü låïn cuía dáy quáún phuû thuäüc vaìo âäü chênh xaïc yãu cáöu cuía
caím biãún. Âäúi våïi caím biãún coï âäü chênh xaïc cao, dáy coï âæåìng kênh tæì 0,03mm âãún 0,1 mm, loaûi coï âäü
chênh xaïc tháúp thç âæåìng kênh dáy tæì 0,1mm âãún 0,4 mm.
+ Tiãúp âiãøm: âæåüc laìm bàòng kim loaûi coï tênh dáùn âiãûn täút, chëu maìi moìn vaì coï âiãûn tråí tiãúp xuïc nhoí, bãö
räüng tiãúp xuïc trãn cuäün dáy bàòng 2 âãún 3 láön âæåìng kênh dáy. Daíi naìy âæåüc taûo ra bàòng caïch duìng giáúy
nhaïm moíng âaïnh boïng trãn cuäün dáy. Læûc eïp lãn tiãúp âiãøm bàòng 0,5g âãún 15 g.

3. Caím biãún tuyãún tênh


Thæåìng âæåüc näúi mäüt caïch âån giaín bàòng ba caïch nhæ hçnh 7-4.

R0 U0 U0
Rx
l
x Ur

a) b) c)
Ur
Hçnh 7-4 Caím biãún âiãûn tråí tuyãún tênh

ÅÍ chãú âäü khäng taíi hoàûc khi âiãûn tråí vaìo cuía maûch låïn hån nhiãöu so våïi âiãûn tråí cuía caím biãún R0
thç âiãûn aïp ra UR0 phuû thuäüc vaìo chuyãøn dëch x hoàûc goïc ϕ theo phæång trçnh sau maì khäng phuû thuäüc
vaìo trë säú âiãûn tråí R0:
U0 U
- Caím biãún thàóng: UR0 = .r = 0 .x = s.x
R0 l
U0
- Caím biãún quay : UR0 = .r = s.ϕ
R0
U0 U0
Trong âoï: s = goüi laì âäü nhaûy cuía caím biãún, trãn âàûc tênh goïc hçnh 7-5, goïc α coï : tg α = s = .
l l

82
Chuï yï: nãúu näúi caím biãún theo så âäö a) vaì b) hçnh 7-
U0
4 thç cæûc tênh âiãûn aïp ra cuía caím biãún khäng thay
âäøi, nãúu näúi theo så âäö c) coï thãø thay âäøi âæåüc âiãûn
aïp ra låïn nháút giaím coìn U0/2 nhæng åí cæûc tênh âiãûn
aïp ra váùn bàòng U0, coï nghéa laì âäü nhaûy caím biãún
tàng lãn hai láön. Tuy nhiãn cáúu taûo caím biãún theo
så âäö naìy seî phæïc taûp hån. Ngoaìi caïc loaûi nhæ hçnh
7-4 a,b,c coìn duìng så âäö kiãøu caím biãún keïp goïc α
quay. I,X
Thäng thæåìng âãø tàng âäü nhaûy cuía caím biãún
ngæåìi ta náng cao âiãûn aïp laìm viãûc U0. Hçnh 7-5: Âàûc tênh caím biãún tuyãún tênh
Viãûc naìy dáùn âãún tàng cäng suáút tiãu taïn cuía
caím biãún. Âäü nhaûy cæûc âaûi phuû thuäüc vaìo cäng suáút cho pheïp låïn nháút Pmax cuía âiãûn tråí caím biãún R0 âæåüc
xaïc âënh theo cäng thæïc sau:
Pmax .R 0
S max =
x max
Trong âoï: xmax laì âäü dëch chuyãøn låïn nháút cuía tiãúp âiãøm âäüng.
Âäü nhaûy cuía caím biãún âiãûn tråí âaût tæì 3 âãún 5 [V/mm].
Mäüt säú nguyãn nhán sai säú cuía caím biãún khi laìm viãûc
+ Vuìng khäng nhaûy : do caím biãún gäöm nhiãöu voìng dáy quáún liãn tiãúp trãn khung nãn trong quaï trçnh laìm
viãûc tiãúp âiãøm âäüng dëch chuyãøn tæì vuìng naìy
sang vuìng khaïc âiãûn aïp seî thay âäøi nhaíy cáúp Ur
våïi giaï trë ∆ U ( laì âiãûn aïp råi trãn mäüt voìng
dáy).
U
∆U= 0 ∆U
W
Våïi W laì säú voìng dáy cuía caím biãún.
Khi tiãúp âiãøm chæa chuyãøn dëch âãún vuìng
∆X
khaïc thç âiãûn aïp ra khäng âäøi do âoï âàûc tênh
UR0 thæûc cháút laì âæåìng báûc thang nhæ hçnh 7-
6. X
+ Sai säú do taíi: khi âàût taíi Rt vaì âiãûn aïp vaìo
Hçnh 7-6:Vuìng khäng nhaûy cuía caím biãún
Ro laì U0 thç âàûc tênh UR = f (x) seî thay âäøi hçnh
daûng khäng coìn laì âæåìng thàóng næîa. Xeït caím
biãún âån taíi nhæ hçnh 7-7.
Sau khi biãún âäøi ta coï:
r.R t
Ur = I U0 R0
r + Rt
U0 . r Ur
I= RT
r.R t
(R 0 + r ) +
r + Rt
Tæì âoï ta coï : Hçnh 7-7:Caím biãún âån taíi
U 0 .r
Ur = I.r =
r.R 0 r 2
R0 + −
Rt Rt

83
( 7.1)
R r2
-Nãúu Rt >> R0 thç 0 ≈ 0 vaì ≈ 0 ta coï:
Rt Rt
r
Ur = U 0 . = U0 .
R0
Rt háöu nhæ khäng aính hæåíng âãún âiãûn aïp ra vaì âàûc tênh gáön daûng khäng taíi.
-Nãúu Rt ≈ R0 thç sai säú gáy ra seî laì:
U 0 .r 2 (R 0 − r )
∆U = .
R 0 R t + R 02 .r − R 0 .r 2
2

Vaì ta coï sai säú tæång âäúi låïn nháút:


∆U 2 2
amax = taûi r = R 0 æïng våïi x = l
U0 3 3
4 R
vaì amax = våïi η = t laì hãû säú taíi. Ta tháúy hãû säú taíi caìng låïn η caìng låïn thç sai säú a caìng nhoí.
27η R0
Ngoaìi ra sai säú cuía caím biãún coìn do sæû thay âäøi cuía nhiãût âäü, ma saït do âiãûn aïp råi trãn tiãúp xuïc
gáy ra.

4. Caím biãún phi tuyãún


Trong ké thuáût ngoaìi caím biãún âiãûn tråí tuyãún tênh coìn cáön caí nhæîng caím biãún âiãûn tråí phi tuyãún
laì loaûi coï âàûc tênh quan hãû Ur = f(x) daûng phi tuyãún. Âãø taûo ra loaûi caím biãún coï quan hãû Ur = f(x) theo
yãu cáöu cho træåïc coï thãø thæûc hiãûn theo caïc phæång phaïp sau:
a) Thay âäøi âæåìng kênh dáy quáún.
b) Thay âäøi bæåïc dáy quáún.
c) Thay âäøi tiãút diãûn ngang cuía khung dáy.
d) Màõc âiãûn tråí sun vaìo tæìng phán âoaûn cuía caím biãún tuyãún tênh coï trë säú khaïc nhau.
Thæûc tãú phæång phaïp a vaì b ráút khoï thæûc hiãûn do cäng nghãû chãú taûo, chè coï hai phæång phaïp sau
thæåìng âæåüc sæí duûng. Phæång phaïp thay âäøi tiãút diãûn ngang cuía khung dáy thæåìng âãø âån giaín cho chãú
taûo. Ngæåìi ta sæí duûng dáy quáún tiãút diãûn khäng âäøi vaì bãö màût khung nhæ nhau suäút chiãöu daìi khung (nhæ
hçnh 7-8).
Trong âoï coï:
hx laì chiãöu cao khung taûi vë trê x.
l:chiãöu daìi laìm viãûc cuía caím biãún .
W: säú voìng dáy.
R0 laì âiãûn tråí toaìn bäü cuía caím biãún.
S laì tiãút diãûn dáy quáún.
rx laì âiãûn tråí æïng våïi vë trê x. hx
Nãúu tiãúp âiãøm âäüng dëch chuyãøn tæì vë
trê x âi mäüt âoaûn dx thç âiãûn tråí æïng våïi âäü dx x
dëch chuyãøn âoï laì: l
W
ρ..2( b + h x ). .dx
drx = l
s Hçnh 7-8: Caím biãún âiãûn tråí phi tuyãún

84
Vç b<< hx vaì coi nhæ b+hx ≈ hx nãn coï:
ρ..2.h x .W
drx ≈ .
l.s
ÆÏng duûng caím biãún âiãûn tråí trong bãø
âo mæïc cháút loíng hçnh 7-9.
Trong âoï:
1- Bãø cháút loíng.
2- Phao näúi våïi bäü pháûn cå khê.
3- Tiãúp âiãøm âäüng.
4- Caím biãún. 5- Lä gä meït.

5. Caím biãún âiãûn tråí tiãúp xuïc (biãún


tråí than)
Dæûa trãn nguyãn lê sæû thay
âäøi âiãûn tråí tiãúp xuïc giæîa caïc haût than Hçnh 7-9: Maûch âo mæïc cháút loíng duìng caím biãún
khi læûc eïp lãn (aïp læûc) trãn chuïng thay
âäøi.
Cáúu taûo: gäöm caïc haût than âæåüc kãút dênh theo mäüt phæång phaïp nháút âënh thaình caïc âéa âæåìng kênh tæì 5
âãún 30 mm daìy 1mm âãún 2mm. Mäùi caím biãún gäöm 10 âãún 15 âéa than xãúp chäöng nãn nhau vaì coï âiãûn tråí
khoaíng vaìi chuûc Äm. Âãø tàng âäü äøn âënh khi laìm viãûc caím biãún âæåüc âàût dæåïi aïp suáút ban âáöu (khi khäng
taíi) khoaíng 20kg/cm2, aïp suáút låïn nháút khi laìm viãûc (coï taíi) âãún (50 ÷ 60) kg/cm2 thç âiãûn tråí caím biãún
giaím (20 ÷ 30)%. Âaûi læåüng vaìo laì læûc F ra laì Rk âàûc tênh vaìo ra nhæ hçnh 7-10.
K
quan hãû Rk = f(F) mä taí theo cäng thæïc : R k = m + R k 0 , våïi:
F
⎧K : hãû säú phuû thuäüc váût liãûu âéa than
⎪⎪ R
⎨m : hãû säú phuû thuäüc daûng tiãúp xuïc
⎪R : âiãûn tråí tåïi haûn våïi aïp læûc eïp tåïi haûn.
⎪⎩ k0
Nãúu caím biãún gäöm n âéa thç: F
⎛ K ⎞ 1
R k = ( n − 1)⎜ m + R k 0 ⎟ I 2
⎝F ⎠
Quan hãû Rk = f(F) laì phi tuyãún khi F tàng
âãún mäüt giaï trë naìo âoï thç Rk khäng giaím
næîa vaì coï tênh cháút trãù nhæ âàûc tênh hçnh 7- F[kg]
10 laì do tênh cháút khäng âaìn häöi cuía váût
liãûu taûo nãn. Âáy laì mäüt nguyãn nhán gáy a) b)
ra sai säú, ngoaìi ra khi nhiãût âäü θ tàng thç
âiãûn tråí caím biãún giaím (θ tàng do mäi
træåìng hoàûc do täøn hao trong caím biãún). Hçnh 7-10: Caím biãún âiãûn tråí tiãúp xuïc vaì âàûc tênh
Æu âiãøm : âån giaín, cháút taûo tæì váût liãûu reí tiãön, cäng suáút tæång âäúi låïn tåïi haìng tràm W vaì doìng qua âãún
vaìi A, khäng cáön cå cáúu khuãúch âaûi. Thæåìng duìng âo aïp læûc vaì trong caïc bäü pháûn tæû âäüng âiãöu chènh
âiãûn aïp maïy phaït mäüt chiãöu vaì xoay chiãöu.
Vê duû: caím biãún trong tæû âäüng âiãöu chènh âiãûn aïp maïy phaït mäüt chiãöu hçnh 7-11 gäöm:

85
1-nam chám âiãûn mäüt chiãöu coï cuäün dáy
näúi song song våïi âiãûn aïp maïy phaït, læûc
huït nam chám seî thay âäøi tuìy âiãûn aïp ra.
2- loì xo cán bàòng våïi læûc nam chám 1,
taûo ra læûc eïp lãn âéa than nhåì tay âoìn 3,
bäü pháûn thæìa haình laì caím biãún 4 näúi våïi
maûch kêch tæì maïy phaït.

6. Caím biãún kiãøu biãún daûng (tenzä)


Ta biãút ràòng khi coï læûc taïc duûng
vaìo váût dáùn thç kêch thæåïc vaì cáúu truïc Hçnh 7-11: Tæû âäüng âiãöu chènh âiãûn aïp maïy âiãûn mäüt chiãöu
cuía chuïng seî thay âäøi laìm âiãûn tråí thay
âäøi. Låüi duûng tênh cháút naìy ngæåìi ta chãú taûo caím biãún biãún daûng duìng âãø âo vaì kiãøm tra caïc læûc biãún daûng
cå cuía caïc chi tiãút maïy, coï loaûi kiãøu dáy quáún, kiãøu baïn dáùn.

7.3. CAÍM BIÃÚN ÂIÃÛN CAÍM

1. Caím biãún coï âiãûn caím thay âäøi


Hçnh 7-12 laì loaûi caím biãún âiãûn caím âån giaín nãúu boí
qua tæì tråí loîi theïp, tæì thäng roì vaì tæì thäng taín khe håí khäng δ
khê laìm viãûc thç ta coï âiãûn caím.
S
L = W 2 G δ = W 2 µ 0 [H]
δ u
Våïi : W laì säú voìng dáy cuäün dáy
R L
µ : = 1,25.10 -6 [H/m ] laì âäü tæì tháøm cuía khäng khê. a)
0
S : tiãút diãûn ngang maûch tæì [m 2 ].
x
δ : chiãöu daìi khe håí laìm viãûc [m ].
I, L
Ta coï :
U U
I= =
( R + R ) 2 + ( ωL ) 2 R
2
+ (2πfW 2 G ) 2 I
T 0 δ
RT: âiãûn tråí taíi, R: âiãûn tråí cuäün dáy. Âiãûn caím L seî thay
âäøi nãúu ta laìm thay âäøi khe håí δ, diãûn têch S hoàûc âäü tæì tháøm
µ, dáùn âãún doìng âiãûn i biãún thiãn tæång æïng. ÆÏïng duûng hiãûn L
tæåüng naìy ngæåìi ta chãú taûo caïc loaûi caím biãún âiãûn caím khaïc δ
nhau. b)
Caím biãún coï pháön æïng chuyãøn dëch ngang nhæ hçnh 7-13. Âäü Hçnh 7-12: a) Så âäö; b)Âàûc tênh caím
nhaûy cuía caím biãún khi khe håí thay âäøi : biãún coï khe håí laìm viãûc thay âäøi
∆L L0
Kδ = − =
∆δ ∆δ 2
δ 0 (1 + )
δ0

86
Diãûn têch khe håí thay âäøi laì: ∆L L 0
Kδ = − =
∆S S 0
L0 : giaï trë âiãûn caím ban âáöu cuía caím biãún åí δ = δ0; S = S0.
∆δ vaì ∆S : âäü thay âäøi khe håí vaì diãûn têch.
Âäü nhaûy Kδ laì haìm phi tuyãún våïi ∆δ trong âoï caïc træåìng håüp laìm viãûc coï âäü phi tuyãún nhoí coï thãø choün
∆δ
= 0,2 .
δ0

2. Sai säú cuía caím biãún


Sai säú cuía caím biãún chëu aính hæåíng cuía nhiãöu yãúu täú nhæ :
+ Âäü äøn âënh cuía biãn âäü vaì táön säú nguäön cung cáúp
+ Aính hæåíng cuía nhiãût âäü âãún âiãûn tråí dáy quáún vaì kêch thæåïc khe håí laìm viãûc.

3. Nhæåüc âiãøm
x
Caím biãún âiãûn caím coï caïc nhæåüc âiãøm sau:
u
a) Xuáút hiãûn læûc huït âiãûn tæì taïc duûng lãn
pháön æïng, taûo ra phuû taíi cå trãn pháön tæí cáön âo læåìng,
kiãøm tra nãn dáùn âãún giaím âäü chênh xaïc khi caím biãún a) d
laìm viãûc.
b) Doìng trong maûch luän khaïc khäng, giaï trë L δ
nhoí nháút cuía noï æïng våïi vë trê khe håí δ beï nháút (diãûn
têch S låïn nháút) vaì bàòng doìng tæì hoïa i0. Âiãöu naìy
khäng thuáûn tiãûn trong quaï trçnh âo læåìng vaì laìm
viãûc.
c) Vç caím biãún coï khe håí δ låïn, âãø giaím kêch
thæåïc vaì giaï thaình thç duìng nguäön cung cáúu coï táön säú d, δ
cao (100 ÷ 3000) Hz vaì låïn hån. b)
ÆÏng duûng caím biãún âiãûn caím nhæ trong thiãút Hçnh 7-13: a) Caím biãún pháön æïng chuyãøn
bë tæû âäüng âo aïp suáút bçnh håi tæì xa,... dëch ngang; b) âàûc tênh
Ngoaìi ra coìn caím biãún kiãøu biãún âiãûn aïp,
biãún aïp vi sai vaì caím biãún âaìn häöi tæì.

7.4. CAÍM BIÃÚN CAÍM ÆÏNG - CAÍM BIÃÚN ÂIÃÛN DUNG - CAÍM BIÃÚN ÂIÃØM

1. Nguyãn lê caím biãún caím æïng


Laìm viãûc dæûa trãn hiãûn tæåüng caím æïng âiãûn tæì. Nãúu tæì thäng moïc voìng qua cuäün dáy thay âäøi thç
seî xuáút hiãûn mäüt sæïc âiãûn âäüng caím æïng trãn cuäün dáy. Loaûi naìy âæåüc chãú taûo laìm hai loaûi, cuäün dáy
chuyãøn âäüng trong tæì træåìng vaì cuäün dáy âæïng yãn trong tæì træåìng biãún thiãn.
ÆÏng duûng : laìm caím biãún âo täúc âäü.

2. Caím biãún âiãûn dung


Nguyãn lê : sæû thay âäøi thäng säú cáön âo dáùn âãún thay âäøi thäng säú cuía âiãûn dung tuû âiãûn (khoaíng caïch hay
bãö màût diãûn têch âàût læûc thay âäøi).

87
3. Caím biãún âiãøm
Laì loaûi âån giaín nháút, âaûi læåüng vaìo laì âäü chuyãøn dåìi, coìn âaûi læåüng ra laì traûng thaïi âoïng hay måí
(âäü dáùn âiãûn cuía hãû thäúng tiãúp âiãøm).
Våïi mäüt khoaíng chuyãøn dåìi quy âënh naìo âoï tiãúp âiãøm cuía noï seî âoïng hay måí laìm xuáút hiãûn tên
hiãûu ra cho ta biãút âäü dëch chuyãøn (âäü dåìi låïn hay nhoí so våïi quy âënh).
Duìng trong kiãøm tra kêch thæåïc vaì phán loaûi chi tiãút theo kêch thæåïc.

7.5. CAÍM BIÃÚN QUANG

1. Tãú baìo quang dáùn


Caïc tãú baìo quang dáùn laì mäüt trong nhæîng caím biãún quang coï âäü nhaûy cao. Cå såí váût lê cuía tãú baìo
quang dáùn laì hiãûn tæåüng quang dáùn do kãút quaí cuía hiãûu æïng quang âiãûn näüi (hiãûn tæåüng giaíi phoïng haût taíi
âiãûn trong váût liãûu dæåïi taïc duûng cuía aïnh saïng laìm tàng âäü dáùn âiãûn cuía váût liãûu).
a) Váût liãûu âãø chãú taûo caím biãún
Caím biãún quang thæåìng âæåüc chãú taûo bàòng caïc cháút baïn dáùn âa tinh thãø âäöng nháút hoàûc âån tinh
thãø, baïn dáùn riãng hoàûc baïn dáùn pha taûp, vê duû nhæ:
+Âa tinh thãø :CdS, CdSe, CdTe, PbS, PbSe, PbTe.
+Âån tinh thãø:Ge, Si tinh khiãút hoàûc pha taûp Au, Cu, Sb, In, SbIn, AsIn, PIn, CdHgTe.
Vuìng phäø laìm viãûc cuía caïc váût liãûu naìy khaïc nhau.
b) Caïc âàûc træng
+ Âiãûn tråí: giaï trë âiãûn tråí täúi Rc0 phuû thuäüc vaìo daûng hçnh hoüc, kêch thæåïc, nhiãût âäü vaì baín cháút
lê hoïa cuía váût liãûu quang dáùn. Âiãûn tråí Rc cuía caím biãún khi bë chiãúu saïng giaím ráút nhanh khi âäü roüi tàng
lãn. Sæû phuû thuäüc cuía âiãûn tråí vaìo thäng læåüng aïnh saïng khäng tuyãún tênh, tuy nhiãn coï thãø tuyãún tênh
hoïa bàòng caïch sæí duûng mäüt âiãûn tråí màõc song song våïi tãú baìo quang dáùn.
+Âäü nhaûy: âäü dáùn cuía tãú baìo quang dáùn laì täøng cuía âäü dáùn trong täúi vaì âäü dáùn khi chiãúu saïng.
Âäü nhaûy phäø laì haìm cuía nhiãût âäü nguäön saïng: khi nhiãût âäü tàng thç âäü nhaûy phäø tàng lãn.
e) ÆÏng duûng cuía tãú baìo quang dáùn
Tãú baìo quang dáùn âæåüc æïng duûng nhiãöu båíi chuïng coï tè lãû chuyãøn âäøi ténh vaì âäü nhaûy cao cho pheïp
âån giaín hoïa trong viãûc æïng duûng (vê duû âiãöu khiãøn caïc råle hçnh 7-14). Nhæåüc âiãøm chênh cuía tãú baìo
quang dáùn laì:
+Häöi âaïp phuû thuäüc mäüt caïch khäng tuyãún tênh vaìo thäng læåüng.
+Thåìi gian häöi âaïp låïn.
+Caïc âàûc træng khäng äøn âënh (giaì hoïa).
+Âäü nhaûy phuû thuäüc vaìo nhiãût âäü.
+Mäüt säú loaûi âoìi hoíi phaíi laìm nguäüi.
Ngæåìi ta khäng duìng tãú baìo quang dáùn âãø xaïc âënh chênh xaïc thäng læåüng. Thäng thæåìng chuïng
âæåüc sæí duûng âãø phán biãût mæïc saïng khaïc nhau (traûng thaïi täúi- saïng hoàûc xung aïnh saïng). Thæûc tãú thç tãú
baìo quang dáùn thæåìng æïng duûng trong hai træåìng håüp:
+Âãø âiãöu khiãøn råle thç khi coï thäng læåüng aïnh saïng chiãúu lãn tãú baìo quang dáùn, âiãûn tråí cuía noï
giaím âaïng kãø âuí âãø cho doìng âiãûn I chaûy qua tãú baìo. Doìng âiãûn naìy âæåüc sæí duûng træûc tiãúp hoàûc thäng
qua khuãúch âaûi âãø âoïng måí råle.
+Thu tên hiãûu quang duìng âãø biãún âäøi xung quang thaình xung âiãûn. Sæû ngàõt quaîng cuía xung aïnh
saïng chiãúu lãn tãú baìo quang dáùn seî âæåüc phaín aïnh trung thæûc qua xung âiãûn cuía maûch âo, æïng dáùn âãø
âo täúc âäü quay cuía âéa hoàûc âãúm váût.

88
a) b)

Hçnh 7-14: Duìng tãú baìo quang âiãûn âiãöu khiãøn råle
a) Âiãöu khiãøn træûc tiãúp; b) Âiãöu khiãøn qua tranzito khuãúch âaûi

2. Caïp quang
a) Cáúu taûo vaì caïc tênh cháút chung
Hçnh 7-15 biãøu diãùn daûng âån giaín cuía caïp quang. Noï gäöm mäüt loîi våïi chiãút suáút n1 baïn kênh a (10
âãún 100µm) vaì mäüt voí coï chiãút suáút n2 < n1 daìy khoaíng 50µm. Váût liãûu âãø chãú taûo caïp quang bao gäöm:
+SiO2 tinh khiãút hoàûc pha taûp nheû.
+Thuíy tinh, thaình pháön cuía SiO2 vaì phuû gia Na2O3, B2O3, PbO,..
+Polime(trong mäüt säú træåìng håüp).

n2
a n1

Hçnh 7-15: Mäi træåìng coï chiãút suáút khaïc nhau

ÅÍ màût phán caïch giæîa hai mäi træåìng coï chiãút suáút tæång æïng bàòng n1 vaì n2 caïc goïc θ1 vaì θ2 do tia
saïng taûo thaình våïi âæåìng træûc giaïc cuía màût phàóng (hçnh 7-16) liãn hãû våïi nhau båíi biãøu thæïc Descates
n1sinθ1= n2 sinθ2.
Khi n1> n2 seî xaíy ra phaín xaû toaìn pháön nãúu:
θ1> Arcsin(n2/n1) = θ0
Våïi âiãöu kiãûn nhæ váûy, trong caïp quang tia saïng seî bë giam giæî trong loîi vaì âæåüc truyãön âi bàòng phaín
xaû liãn tuûc näúi tiãúp nhau (hçnh 7-16b). Vê duû nãúu n1=1,15 vaì n2= 1,50 seî coï goïc giåïi haûn θ0=83030’.

θ2
n1
θ1 θ2
n1>n2
n2
θ0 θ0
θ1

a) b)

b)ÆÏng duûng cuía caïp quangHçnh 7-16: a) khuïc xaû trãn màût phán caïch giæîa hai mäi
træåìng; b) phaín xaû toaìn pháön trong caïp quang

89
+Trong truyãön tin: âáy laì æïng duûng quan troüng nháút, truyãön thäng tin dæåïi daûng tên hiãûu aïnh saïng
lan truyãön trong caïp quang laì âãø traïnh caïc tên hiãûu âiãûn tæì kê sinh hoàûc âãø âaím baío caïch âiãûn giæîa maûch
âiãûn nguäön vaì maïy thu. Trong æïng duûng naìy thäng tin âæåüc truyãön âi chuí yãúu bàòng caïch maî hoïa caïc
xung aïnh saïng. Âäi khi ngæåìi ta coï thãø truyãön thäng tin âi bàòng caïch biãún âiãûu biãn âäü hoàûc táön säú cuía
aïnh saïng. Khi thiãút láûp mäüt âæåìng dáy truyãön tin bàòng caïp quang, phaíi âaïnh giaï cäng suáút cuía tên hiãûu
thu âæåüc cuîng nhæ sæû tiãu hao nàng læåüng do caïp quang vaì caïc mäúi näúi gáy ra.
+Quan saït vaì âo bàòng phæång tiãûn quang hoüc: caïp quang cho pheïp quan saït hoàûc âo âaûc bàòng
caïc phæång phaïp quang åí nhæîng chäù khoï tiãúp cáûn hoàûc trong caïc mäi træåìng âäüc haûi. Sæí duûng caïp quang
coï thãø dáùn aïnh saïng tåïi âæåüc nhæîng vë trê maì trong âiãöu kiãûn bçnh thæåìng aïnh saïng khäng thãø chiãúu tåïi
âæåüc.

Chæång 8. CÄNG TÀÕC TÅ- KHÅÍI ÂÄÜNG TÆÌì- CÁÖU CHAÍY

90
AÏPTÄMAÏT

8.1. CÄNG TÀÕC TÅ

1. Khaïi quaït vaì cäng duûng


Cäng tàõc tå laì mäüt loaûi thiãút bë âiãûn duìng âãø âoïng càõt tæì xa, tæû âäüng hoàûc bàòng nuït áún caïc maûch
âiãûn læûc coï phuû taíi âiãûn aïp âãún 500V, doìng âiãûn âãún 600A.
Cäng tàõc tå coï hai vë trê laì âoïng vaì càõt. Táön säú âoïng coï thãø tåïi 1500 láön mäüt giåì.

2. Phán loaûi
Cäng tàõc tå haû aïp thæåìng laì kiãøu khäng khê âæåüc phán ra caïc loaûi sau:
a) Phán theo nguyãn lê truyãön âäüng
+ Cäng tàõc tå âiãûn tæì (truyãön âäüng bàòng læûc huït âiãûn tæì, loaûi naìy thæåìng gàûp).
+ Cäng tàõc tå kiãøu håi eïp.
+ Cäng tàõc tå kiãøu thuíy læüc.
b) Phán theo daûng doìng âiãûn
+ Cäng tàõc tå mäüt chiãöu
+ Cäng tàõc tå xoay chiãöu
c) Phán theo kiãøu kãút cáúu
+ Cäng tàõc tå haûn chãú chiãöu cao (duìng åí gáöm xe,...)
+ Cäng tàõc tå haûn chãú chiãöu räüng (nhæ làõp åí buäöng taìu âiãûn,...)

3. Caïc bäü pháûn chênh cuía cäng tàõc tå


Cäng tàõc tå âiãûn tæì coï caïc bäü pháûn chênh nhæ sau:
+ Hãû thäúng tiãúp âiãøm chênh.
+ Hãû thäúng dáûp häö quang.
+ Cå cáúu âiãûn tæì.
+ Hãû thäúng tiãúp âiãøm phuû.

4. Caïc yãu cáöu cå baín cuía tàõc cäng tå


a) Âiãûn aïp âënh mæïc Uâm
Laì âiãûn aïp cuía maûch âiãûn tæång æïng maì tiãúp âiãøm chênh phaíi âoïng/càõt, coï caïc cáúp: + 110V, 220V,
440V mäüt chiãöu vaì 127V, 220V, 380V, 500V xoay chiãöu.
Cuäün huït coï thãø laìm viãûc bçnh thæåìng åí âiãûn aïp trong giåïi haûn tæì 85% âãún 105%Uâm.
b) Doìng âiãûn âënh mæïc Iâm
Laì doìng âiãûn âi qua tiãúp âiãøm chênh trong chãú âäü laìm viãûc giaïn âoaûn - láu daìi, nghéa laì åí chãú âäü
naìy thåìi gian cäng tàõc tå åí traûng thaïi âoïng khäng láu quaï 8 giåì.
Cäng tàõc tå haû aïp coï caïc cáúp doìng thäng duûng: 10, 20, 25, 40, 60, 75, 100, 150, 250, 300, 600A).
Nãúu âàût cäng tàõc tå trong tuí âiãûn thç doìng âiãûn âënh mæïc phaíi láúy tháúp hån 10% vç laìm maït keïm, khi laìm
viãûc daìi haûn thç choün doìng âiãûn âënh mæïc nhoí hån næîa.
b) Khaí nàng càõt vaì khaí nàng âoïng
Laì doìng âiãûn cho pheïp âi qua tiãúp âiãøm chênh khi càõt vaì khi âoïng maûch.
Vê du:û cäng tàõc tå xoay chiãöu duìng âãø âiãöu khiãøn âäüng cå khäng âäöng bäü ba pha läöng soïc cáön coï khaí
nàng âoïng yãu cáöu doìng âiãûn bàòng ( 3 ÷ 7)Iâm . Khaí nàng càõt våïi cäng tàõc tå xoay chiãöu phaíi âaût bäüi säú
khoaíng 10 láön doìng âiãûn âënh mæïc khi taíi caím.
c) Tuäøi thoü cäng tàõc tå

91
Tênh bàòng säú láön âoïng måí (sau säú láön âoïng måí áúy cäng tàõc tå seî khäng duìng âæåüc tiãúp tuûc næîa, hæ
hoíng coï thãø do máút âäü bãön cå khê hoàûc bãön âiãûn).
+ Âäü bãön cå khê: xaïc âënh båíi säú láön âoïng càõt khäng taíi, tuäøi thoü cå khê tæì 10 âãún 20 triãûu láön.
+ Âäü bãön âiãûn: xaïc âënh båíi säú láön âoïng càõt coï taíi âënh mæïc, cäng tàõc tå hiãûn nay âaût khoaíng 3 triãûu
láön.
d) Táön säú thao taïc
Säú láön âoïng càõt trong thåìi gian mäüt giåì bë haûn chãú båíi sæû phaït noïng cuía tiãúp âiãøm chênh do häö quang.
Coï caïc cáúp: 30, 100, 120, 150, 300, 600, 1.200 âãún 1.500 láön trãn mäüt giåì, tuìy chãú âäü cäng taïc cuía maïy
saín xuáút maì choün cäng tàõc tå coï táön säú thao taïc khaïc nhau.
h) Tênh äøn âënh læûc âiãûn âäüng
Cho pheïp doìng låïn nháút qua tiãúp âiãøm chênh maì læûc âiãûn âäüng gáy ra khäng laìm taïch råìi tiãúp
âiãøm. Quy âënh doìng thæí læûc âiãûn âäüng gáúp 10 láön doìng âënh mæïc.
g) Tênh äøn âënh nhiãût
Cäng tàõc tå coï tênh äøn âënh nhiãût tæïc laì khi coï doìng ngàõn maûch chaûy qua trong khoaíng thåìi gian
cho pheïp thç caïc tiãúp âiãøm khäng bë noïng chaíy hoàûc bë haìn dênh.

5. Hãû thäúng tiãúp âiãøm


Yãu cáöu cuía hãû thäúng tiãúp âiãøm laì phaíi chëu âæåüc âäü maìi moìn vãö âiãûn vaì cå trong caïc chãú âäü laìm
viãûc nàûng nãö, coï táön säú thao taïc âoïng càõt låïn, do váûy âiãûn tråí tiãúp xuïc cuía tiãúp âiãøm cäng tàõc tå Rtx
thæåìng laì tiãúp xuïc âæåìng (tiãúp âiãøm hçnh ngoïn hoàûc kiãøu bàõc cáöu).

6. Nguyãn lê laìm viãûc cuía hãû thäúng dáûp häö quang


Theo lê thuyãút coï caïc nguyãn tàõc cå baín âaî âæåüc nãu trong chæång 1.
Ta xeït åí âáy mäüt vaìi kãút cáúu dáûp häö quang âang phäø biãún:
a) Thiãút bë dáûp häö quang trong cäng tàõc tå mäüt chiãöu
Trong cäng tàõc tå mäüt chiãöu thæåìng duìng phæång phaïp dáûp häö quang bàòng tæì træåìng ngoaìi. Hãû
thäúng naìy âæåüc chia ra laìm ba loaûi :
+Hãû thäúng coï cuäün dáy dáûp häö quang näúi näúi tiãúp (thæåìng âæåüc sæí duûng do coï nhiãöu æu âiãøm
nhæ: chiãöu thäøi tæì khäng âäøi vç khi doìng âiãûn thay âäøi chiãöu thç chiãöu tæì træåìng cuîng thay âäøi theo. Ngoaìi
ra coï suût aïp trãn cuäün dáy dáûp häö quang nhoí).
+Hãû thäúng coï cuäün dáy dáûp häö quang näúi song song (loaûi naìy êt âæåüc duìng do nhiãöu nhæåüc âiãøm
nhæ: chiãöu læûc taïc duûng vaìo häö quang phuû thuäüc chiãöu doìng taíi, caïch âiãûn cuäün dáûp låïn do âáúu song song
våïi nguäön, khi sæû cäú ngàõn maûch gáy suût aïp thç hiãûu quaí dáûp giaím nhiãöu).
+Hãû thäúng duìng nam chám âiãûn vénh cæíu (vãö baín cháút gáön giäúng cuäün dáy màõc song song nhæng
coï nhæîng æu âiãøm sau: khäng tiãu hao nàng læåüng âãø taûo tæì træåìng, giaím âæåüc täøn hao cho cäng tàõc tå,
khäng gáy phaït noïng cho cäng tàõc tå, vç váûy khi doìng âiãûn beï loaûi naìy âæåüc sæí duûng räüng raîi).
Hçnh 8-1 laì kãút cáúu thiãút bë dáûp häö quang âiãûn mäüt chiãöu trong cäng tàõc tå.
b) Thiãút bë dáûp häö quang trong cäng tàõc tå xoay chiãöu
Caïc cäng tàõc tå xoay chiãöu thäng duûng duìng trong cäng nghiãûp thæåìng bäú trê chãú taûo coï hai âiãøm
ngàõt trãn mäüt pha (duìng tiãúp âiãøm kiãøu bàõc cáöu).
Âãø náng cao âäü tin cáûy laìm viãûc cuía bäü pháûn dáûp häö quang vaì âãø baío vãû tiãúp âiãøm thæåìng bäú trê
bäø xung caïc caïc biãûn phaïp nhæ:

92
Hçnh 8-1: Kãút cáúu thiãút bë dáûp häö quang mäüt chiãöu:1.Caïc tiãúp âiãøm;2.Sæìng dáûp häö quang;3.cuäün
dáy dáûp häö quang;4.Maûch tæì dáûp;5.Maï häüp;6.Khe håí häüp;7.Phiãún cuía læåïi dáûp.

+Dáûp häö quang bàòng cuäün dáy thäøi tæì näúi tiãúp keìm häüp dáûp häö quang coï khe heûp.
+ Chia häö quang ra laìm nhiãöu häö quang ngàõn, häö quang bë thäøi vaìo häüp cáúu truïc bàòng nhiãöu táúm
theïp gheïp song song.

7. Nguyãn lê laìm viãûc cuía cäng tàõc tå kiãøu âiãûn tæì


Hçnh 8-2 laì kiãøu nguyãn lê chung cuía cäng tàõc tå kiãøu âiãûn tæì.

Hçnh 8-2: Caïc så âäö truyãön âäüng cuía cäng tàõc tå âiãûn xoay chiãöu

Trãn hçnh 8-2 ta tháúy cå cáúu âiãûn tæì cuía cäng tàõc tå gäöm caïc bäü pháûn cå baín:
+ Maûch tæì: laì caïc loîi theïp coï daûng chæî E hoàûc chæî U âæåüc gheïp bàòng caïc laï tän silêc coï chiãöu
daìy 0,35mm hoàûc 0,5mm âãø giaím täøn hao sàõt tæì do doìng âiãûn xoaïy. Maûch tæì thæåìng chia laìm hai pháön,
mäüt pháön âæåüc keûp chàût cäú âënh (pháön ténh), pháön coìn laûi laì nàõp (goüi laì pháön æïng hay pháön âäüng) âæåüc
näúi våïi hãû thäúng tiãúp âiãøm qua hãû thäúng tay âoìn.
+ Cuäün dáy huït : cuäün dáy coï âiãûn tråí ráút beï so våïi âiãûn khaïng. Doìng âiãûn trong cuäün dáy phuû
thuäüc vaìo khe håí khäng khê giæîa nàõp vaì loîi theïp cäú âënh. Kãút quaí laì khäng âæåüc pheïp cho âiãûn aïp vaìo
cuäün dáy khi nãúu vç lê do naìo âáúy maì nàõp bë giæî åí vë trê måí (doìng luïc âoï seî ráút låïn do täøng tråí vaìo cäng
tàõc tå nhoí).
+ Caïc cuäün dáy cuía pháön låïn caïc cäng tàõc tå âæåüc tênh toaïn sao cho pheïp âoïng ngàõt våïi táön säú
600 láön trong mäüt giåì, æïng våïi hãû säú thäng âiãûn ÂL = 40%.

93
+ Cuäün dáy cuía cäng tàõc tå xoay chiãöu cuîng coï thãø âæåüc cung cáúp tæì læåïi âiãûn mäüt chiãöu. Cuäün
dáy coï thãø laìm viãûc tin cáûy (huït pháön æïng), khi âiãûn aïp cung cáúp cho noï nàòm trong phaûm vi (85 ÷ 110)%
Uâm. Nãúu ta goüi tè säú giæîa trë säú âiãûn aïp nhaí vaì âiãûn aïp huït cuía cuäün dáy laì hãû säú tråí vãö, thç hãû säú naìy coï
thãø âaût tåïi (0,6 ÷ 0,7). Âiãöu âoï coï nghéa laì khi âiãûn aïp cuäün dáy suût xuäúng coìn (0,6 ÷ 0,7) trë säú âiãûn aïp
huït thç nàõp seî bë nhaí vaì ngàõt maûch âiãûn.
+ Cå cáúu truyãön âäüng: phaíi coï kãút cáúu sao cho giaím âæåüc thåìi gian thao taïc âoïng ngàõt tiãúp âiãøm,
náng cao læûc eïp caïc tiãúp âiãøm vaì giaím âæåüc tiãúng kãu va âáûp.
+ Nàõp chuyãøn âäüng xoay chiãöu baín lãö: tiãúp âiãøm chuyãøn âäüng thàóng coï tay âoìn truyãön chuyãøn
âäüng (hçnh 8-2a).
+ Nàõp vaì tiãúp âiãøm: chuyãøn âäüng thàóng theo hai phæång vuäng goïc våïi nhau (hçnh 8-2b).
+ Nàõp chuyãøn âäüng thàóng, tiãúp âiãøm
chuyãøn âäüng xoay quanh baín lãö (hçnh 8-2c).
+ Nàõp vaì tiãúp âiãøm âãöu chuyãøn âäüng
xoay quanh mäüt baín lãö coï mäüt hãû thäúng tay
âoìn chung (hçnh 8-2d), træåìng håüp naìy læûc eïp
trãn tiãúp âiãøm låïn.
Nguyãn lê laìm viãûc cuía cäng tàõc tå âiãûn mäüt
chiãöu kiãøu âiãûn tæì cuîng tæång tæû nhæ trãn,
thæåìng chè khaïc åí hçnh daïng kãút cáúu truyãön
âäüng cuía maûch tæì tåïi tiãúp âiãøm. Cuû thãø laì cäng
tàõc tå âiãûn mäüt chiãöu háöu hãút sæí duûng maûch tæì
kiãøu supaïp coï tiãúp âiãøm âäüng bàõt chàût ngay
vaìo nàõp. Ngoaìi ra, vç laì âiãûn mäüt chiãöu nãn
maûch tæì thæåìng laìm bàòng sàõt tæì mãöm, cuäün
dáy thæåìng coï hçnh truû troìn, coï thãø quáún saït
vaìo loîi vç loîi theïp êt noïng hån træåìng håüp âiãûn
xoay chiãöu. Hçnh daûng chung cuía cäng tàõc tå
mäüt chiãöu nhæ hçnh 8-4.
Trong âoï: 1. laì tiãúp âiãøm ténh âæåüc bàõt chàût
Hçnh 8-3: Cäng tàõc tå mäüt chiãöu
vaìo quai 2; 3 cuäün dáûp häö quang; 4. dáy dáùn;
5. âãú caïch âiãûn; 6. moïc theïp;
7. tiãúp âiãøm âäüng; 8. giaï âåî;9.
coüc dáùn dáy ra; 10. dáy mãöm;
11. sæìng baío vãû tiãúp âiãøm
âäüng ; 12. loì xo.

8. Cäng tàõc tå chán khäng


Cäng tàõc tå chán
khäng âàûc biãût thêch håüp våïi
cäng viãûc âoïng måí caïc âäüng
cå cáön âoïng/måí thæåìng Hçnh 8-4:Cäng tàõc tå chán khäng kiãøu VRC
xuyãn. a)Màû t càõt,b)Màût træåïc;1.âáöu näúi;2.buäöng âoïng càõt chán khäng
Vê duû: âäüng cå trung 3.cuäün dáy cäng tàõc tå;4.tiãúp âiãøm phuû
aïp cuía caïc maïy båm, cuía bäü tuû buì âiãûn hoàûc quaût.

94
Cäng tàõc tå chán khäng coï tuäøi thoü 1 x 106 chu kç âoïng/càõt vaì coï thãø laìm viãûc våïi táön säú âoïng càõt
1200 âoïng/càõt mäüt giåì. Caïc tênh nàng cuía cäng tàõc tå chán khäng kiãøu VRC( hçnh 8- 4) biãøu diãùn nhæ
sau:

Baíng 8.1: Mäüt säú loaûi cäng tàõc tå chán khäng


Âiãûn aïp âënh mæïc [ kV] 3,6 7,2 12
Doìng âiãûn âënh mæïc [A] 450 450 250
+ Duìng cho âäüng cå âãún [kW] 1500 2000 4000
+Duìng cho tuû âiãûn âãún [kVAr] 2000 4000 4000

8.2. KHÅÍI ÂÄÜNG TÆÌ

1. Khaïi quaït vaì cäng duûng


Khåíi âäüng tæì laì mäüt loaûi thiãút bë âiãûn duìng âãø âiãöu khiãøn tæì xa viãûc âoïng/càõt, âaío chiãöu vaì baío
vãû quaï taíi (nãúu coï màõc thãm råle nhiãût) cho caïc âäüng cå ba pha rätor läöng soïc. Khåíi âäüng tæì khi coï mäüt
cäng tàõc tå goüi laì khåíi âäüng tæì âån, thæåìng duìng âãø âiãöu khiãøn âoïng càõt âäüng cå âiãûn. Khåíi âäüng tæì coï
hai cäng tàõc tå goüi laì khåíi âäüng tæì keïp, duìng âãø khåíi âäüng vaì âiãöu khiãøn âaío chiãöu âäüng cå âiãûn. Muäún
khåíi âäüng tæì baío vãû âæåüc ngàõn maûch phaíi màõc thãm cáöu chaíy.

2. Caïc yãu cáöu ké thuáût chuí yãúu


Âäüng cå khäng âäöng bäü ba pha laìm viãûc liãn tuûc hay khäng nhåì chuí yãúu vaìo âäü laìm viãûc tin cáûy
cuía khåíi âäüng tæì. Khåíi âäüng tæì muäún laìm viãûc tin cáûy cáön thoía maîn caïc yãu cáöu ké thuáût sau:
+Tiãúp âiãøm phaíi coï âäü bãön chëu âæåüc âäü maìi moìn cao.
+Khaí nàng âoïng càõt cuía khåíi âäüng tæì phaíi cao.
+Thao taïc âoïng càõt phaíi dæït khoaït.
+Tiãu thuû cäng suáút êt nháút.
+Baío vãû tin cáûy âäüng cå âiãûn khoíi quaï taíi láu daìi.
+Thoía maîn caïc âiãöu kiãûn khåíi âäüng âäüng cå khäng âäöng bäü rotor läöng soïc coï hãû säú doìng khåíi
âäüng tæì bàòng tæì 5 âãún 7 láön doìng âiãûn âënh mæïc.
Âãø thoía maîn caïc yãu cáöu trãn âáy, trong saín xuáút ngæåìi ta chãú taûo tiãúp âiãøm âäüng ngaìy mäüt nheû,
âäöng thåìi tàng cæåìng loì xo neõn tiãúp âiãøm. Laìm nhæ váûy seî giaím âæåüc thåìi gian cháún âäüng tiãúp âiãøm trong
quaï trçnh måí maïy âäüng cå, do âoï giaím âæåüc âäü maìi moìn tiãúp âiãøm.
Thåìi gian cháún âäüng laì mäüt chè tiãu quan troüng noïi lãn âäü bãön chëu moìn cuía tiãúp âiãøm. Caïc kãút
quaí nghiãn cæïu thê nghiãûm cho tháúy ràòng nãúu ruït ngàõn âæåüc 0,5ms thåìi gian cháún âäüng luïc âoïng khåíi
âäüng tæì âãø måí maïy âäüng cå âiãûn thç seî giaím âæåüc âäü maìi moìn tiãúp âiãøm âi khoaíng 50 láön. Caïc khåíi âäüng
tæì cuía Liãn Xä (cuî) coï loaûi ∏ nhæ kiãøu ∏ 422, thåìi gian cháún âäüng chè 3ms, kiãøu ∏ 222 - 1,5ms, âäöng
thåìi khaí nàng âoïng ngàõt vãö âiãûn âaî âaût tåïi 1.106 láön thao taïc. Haîng Siemens (Âæïc) saín xuáút khåíi âäüng tæì
âaût âæåüc tuäøi thoü vãö âiãûn tåïi 2.106 láön thao taïc (vê duû kiãøu K -915).
Khi ngàõt khåíi âäüng tæì, âiãûn aïp phuûc häöi trãn tiãúp âiãøm bàòng hiãûu säú âiãûn aïp læåïi vaì sæïc âiãûn
âäüng cuía âäüng cå âiãûn. Kãút quaí trãn caïc tiãúp âiãøm chè coìn xuáút hiãûn mäüt âiãûn aïp bàòng khoaíng (15 ÷
20)% Uâm tæïc laì thuáûn låüi cho quaï trçnh ngàõt. Caïc kãút quaí nghiãn cæïu thê nghiãûm vãö khåíi âäüng tæì cho tháúy
âäü moìn tiãúp âiãøm khi âoïng âäüng cå låïn gáúp 3 âãún 4 láön âäü moìn tiãúp âiãøm khi ngàõt khåíi âäüng tæì trong
âiãöu kiãûn âang laìm viãûc bçnh thæåìng.

3. Âäü bãön chëu maìi moìn vãö âiãûn vaì cå cuía caïc tiãúp âiãøm khåíi âäüng tæì
Tuäøi thoü cuía caïc tiãúp âiãøm vãö âiãûn vaì vãö cå thæåìng do ba yãúu täú sau âáy quyãút âënh:

95
+ Kãút cáúu.
+ Cäng nghãû saín xuáút.
+ Sæí duûng váûn haình vaì sæía chæîa.
a) Âäü bãön chëu moìn vãö âiãûn
Âäü moìn tiãúp âiãøm vãö âiãûn låïn nháút khi khåíi âäüng tæì måí maïy âäüng cå âiãûn khäng âäöng bäü rotor
läöng soïc, häö quang âiãûn sinh ra khi caïc tiãúp âiãøm âäüng dáûp vaìo tiãúp âiãøm ténh bë cháún âäüng báût tråí laûi.
Luïc naìy doìng âiãûn âi qua khåíi âäüng tæì bàòng 6 - 7 láön doìng âiãûn âënh mæïc, do âoï häö quang âiãûn cuîng
tæång æïng våïi doìng âiãûn âoï.
Kãút quaí nghiãn cæïu, thê nghiãûm våïi nhiãöu kiãøu khåíi âäüng tæì khaïc nhau cho tháúy ràòng khi giaím
thåìi gian cháún âäüng caïc tiãúp âiãøm, âäü bãön chëuü moìn cuía chuïng tàng lãn roî rãût. Trong chãú taûo khåíi âäüng tæì
ngaìy nay ngæåìi ta thæåìng duìng kãút cáúu tiãúp âiãøm bàõc cáöu âãø giaím beï thåìi gian cháún âäüng thæï nháút, âäöng
thåìi laìm tiãúp âiãøm âäüng coï troüng læåüng beï vaì tàng cæåìng loì xo neïn ban âáöu lãn tiãúp âiãøm. Giaím thåìi gian
cháún âäüng thæï hai bàòng caïch âàût nãûm loì xo vaìo loîi theïp ténh âäöng thåìi våïi viãûc náng cao âäü bãön chëu maìi
moìn vãö cå cuía nam chám âiãûn.
Tçnh traûng bãö màût laìm viãûc cuía caïc tiãúp âiãøm cuîng aính hæåíng roî rãût âãún mæïc âäü maìi moìn. Âiãöu
naìy thæåìng xaíy ra trong quïa trçnh sæí duûng vaì nháút laì do cháút læåüng sæía chæîa baío dæåîng tiãúp âiãøm. Hiãûn
tæåüng cong vãnh, nghiãng caïc bãö màût tiãúp âiãøm laìm tiãúp xuïc xáúu dáùn tåïi giaím nhanh choïng âäü bãön chëu
moìn cuía tiãúp âiãøm. Âãø giaím aính hæåíng cuía hiãûn tæåüng naìy, ngæåìi ta thæåìng chãú taûo tiãúp âiãøm âäüng coï
âæåìng kênh beï hån tiãúp âiãøm ténh mäüt chuït vaì coï daûng màût cáöu.
Váût liãûu laìm tiãúp âiãøm khi doìng âiãûn beï (nhoí hån 100A) åí caïc khåíi âäüng tæì cåî nhoí thæåìng laì laìm
bàòng bäüt baûc nguyãn cháút. Coìn åí caïc khåíi âäüng tæì cåî låïn (doìng âiãûn låïn hån 100A) thæåìng laìm bàòng bäüt
gäúm kim loaûi nhæ häùn håüp baûc - caâimi äxêt (maî hiãûu COK - 15) hoàûc baûc - niken.
b) Âäü bãön chëu moìn vãö cå
Cuîng nhæ háöu hãút caïc thiãút bë âiãûn haû aïp, caïc chi tiãút âäüng cuía khåíi âäüng tæì laìm viãûc khäng coï
dáöu måî bäi trån, tæïc laì laìm viãûc khä. Do âoï phaíi choün váût liãûu êt bë moìn do ma saït vaì khäng bë gè. Ngaìy
nay ngæåìi ta thæåìng duìng kim loaûi - nhæûa coï âäü bãön chëu moìn cao, coï thãø bãön gáúp 200 láön âäü moìn giæîa
kim loaûi - kim loaûi.
Caïc yãúu täú aính hæåíng âãún âäü bãön chëu maìi moìn vãö cå cuía khåíi âäüng tæì thæåìng laì:
+ Kiãøu kãút cáúu (caïch bäú trê caïc bäü pháûn cå baín).
+ Phuû taíi riãng (tè taíi) åí chäù coï ma saït vaì va âáûp.
+ Hãû thäúng giaím cháún âäüng cuía nam chám.
Choün âuïng khåíi âäüng tæì, sæí duûng vaì váûn haình âuïng chãú âäü, cuîng laìm tàng tuäøi thoü vãö cå. Âäúi
våïi caïc khåíi âäüng tæì kiãøu thäng duûng, cáön phaíi âaím baío:
+ Laìm saûch buûi vaì áøm næåïc.
+ Læûa choün phuì håüp våïi cäng suáút vaì chãú âäü laìm viãûc cuía âäüng cå.
+ Làõp âàût âuïng, ngay ngàõn, khäng âãø khåíi âäüng tæì bë rung, kãu âaïng kãø.
Âäü bãön chëu maìi moìn vãö cå khê cuía khåíi âäüng tæì coï thãø âaût tåïi 10.106 láön thao taïc âoïng/càõt.

4. Kãút cáúu vaì nguyãn lê laìm viãûc


Khåíi âäüng tæì thæåìng âæåüc phán chia:
+ Theo âiãûn aïp âënh mæïc cuía cuäün dáy huït : 36V, 127V, 220V, 380V, vaì 500V.
+ Theo kãút cáúu baío vãû chäúng taïc âäüng båíi mäi træåìng xung quanh coï caïc loaûi: håí, baío vãû, chäúng
buûi, chäúng näø,...
+ Theo khaí nàng laìm biãún âäøi chiãöu quay âäüng cå âiãûn: coï loaûi khäng âaío chiãöu vaì âaío chiãöu.
+ Theo säú læåüng vaì loaûi tiãúp âiãøm : coï loaûi thæåìng måí vaì thæåìng âoïng.

96
Càn cæï vaìo âiãöu kiãûn laìm viãûc cuía khåíi âäüng tæì nhæ âaî nãu åí trãn, trong chãú taûo khåíi âäüng tæì,
ngæåìi ta thæåìng duìng kãút cáúu tiãúp âiãøm bàõc cáöu (coï hai chäù ngàõt maûch åí mäùi pha) do âoï âäúi våïi cåî nhoí
dæåïê 25A khäng cáön duìng thiãút bë dáûp häö quang cäöng kãönh dæåïi daûng læåïi hoàûc häüp thäøi tæì.
Kãút cáúu khåíi âäüng tæì noïi chung âãöu bao gäöm caïc bäü pháûn coï hçnh daïng tæång tæû nhæ hçnh 8-5.
Tiãúp âiãøm âäüng 1 âæåüc chãú taûo kiãøu bàõc cáöu coï loì xo neïn tiãúp âiãøm âãø tàng læûc tiãúp xuïc vaì tæû
phuûc häöi traûng thaïi ban âáöu.
Giaï âåî tiãúp âiãøm 3 laìm bàòng âäöng thanh maû kãön hoàûc keîm trãn âoï coï haìn viãn tiãúp âiãøm ténh 4
thæåìng laìm bàòng bäüt gäúm kim loaûi.
Nam chám âiãûn chuyãøn âäüng coï hãû thäúng maûch tæì hçnh E gäöm loîi theïp ténh 5 vaì loîi theïp pháön
âäüng 6 nhåì loì xo 7, khåíi âäüng tæì tæû tråí vãö vë trê ban âáöu. Voìng cháûp maûch 8 âæåüc âàût åí âáöu muït hai maûch
reî cuía loîi theïp âäüng.

Hçnh 8-5: Khåíi âäüng tæì âån

Loîi theïp pháön æïng 6 cuía nam chám âiãûn âæåüc làõp gheïp liãön våïi hai giaï âåî caïch âiãûn 9, trãn âoï coï
mang caïc tiãúp âiãøm âäüng1 vaì caïc loì xo tiãúp âiãøm 2. Giaï âåî caïch âiãûn 9 (thæåìng laìm bàòng bakãlit) chuyãøn
âäüng trong caïc raînh dáùn hæåïng 10 åí trãn thanh nhæûa âuïc cuía khåíi âäüng tæì. Caïc tiãúp âiãøm chênh coï nàõp
âáûy kên laìm nhiãûm vuû häüp dáûp häö quang vaì bçnh thæåìng laìm bàòng váût liãûu chëu häö quang.

N
T D KT
RN
N
T

T
RN
KN
T
N

Hçnh 8-6: Så âäö duìng khåíi âäüng tæì måí maïy vaì âaío chiãöu âäüng cå khäng âäöng bäü läöng soïc.

97
Khåíi âäüng tæì cuîng coìn coï caïc cuûm tiãúp âiãøm phuû kiãøu bàõc cáöu (12), säú læåüng tuìy thuäüc tæìng kiãøu
cuû thãø.
Âãø baío vãû âäüng cå âiãûn khoíi bë quïa taíi, khåíi âäüng tæì thæåìng coï làõp keìm theo råle nhiãût åí hai pha
vaì làõp cuìng mäüt giaï våïi khåíi âäüng tæì.
Khåíi âäüng tæì âaío chiãöu (goüi laì khåíi âäüng tæì keïp) gäöm hai khåíi âäüng tæì âån coï cáúu taûo nhæ trãn,
làõp trãn cuìng mäüt giaï, coï thãm khoïa liãn âäüng vãö cå khê kiãøu âoìn báøy( 2) âãø âãö phoìng caí hai khåíi âäüng tæì
cuìng âoïng âäöng thåìi. Cå cáúu naìy âæåüc bäú trê åí dæåïi chán âãú. Khåíi âäüng tæì keïp cuîng coï kiãøu làõp keìm theo
caí råle nhiãût trãn cuìng mäüt giaï.
Hçnh 8-6 laì så âäö màõc khåíi âäüng tæì keïp âiãöu khiãøn âaío chiãöu âäüng cå khäng âäöng bäü ba pha läöng soïc.

8.3. CÁÖU CHAÍY(Cáöu chç)

1. Khaïi quaït vaì cäng duûng


Cáöu chaíy laì loaûi thiãút bëû âiãûn duìng âãø baío vãû thiãút
bë âiãûn vaì læåïi âiãûn traïnh quaï (doìng chuí yãúu laì doìng ngàõn
maûch) thæåìng duìng baío vãû cho âæåìng dáy, maïy biãún aïp, t[s]
âäüng cå,...
2
2. Âàûc âiãøm 3
1
Cáöu chaíy cáúu taûo âån giaín, kêch thæåïc beï khaí nàng
càõt låïn, giaï thaình haû nãn æïng duûng räüng raîi.

A B
3.Caïc pháön tæì cå baín cuía cáöu chaíy
1 1,2 2 3 4 5 6 I/Iâm
+Dáy chaíy : laì pháön tæí cå baín cuía cáöu chaíy,
âãø càõt mäüt caïch tin cáûy cho maûch âiãûn cáön baío Hçnh 8-7: Âàûc tênh dáy chaíy
vãû yãu cáöu dáy chaíy thoía maîn:
- Khäng bë ä xy hoïa.
- Dáùn âiãûn täút.
- Âiãûn tråí khäng thay âäøi theo nhiãût âäü.
- Nhiãût âäü noïng chaíy tæång âäúi tháúp.
+Thiãút bë dáûp häö quang: häö quang phaït sinh sau khi dáy chaíy bë âæït cáöu chaíy càõt maûch
(khäng coï åí maûch haû aïp maì chè coï åí cáöu chaíy cao aïp).

4. Caïc tênh cháút yãu cáöu cuía cáöu chaíy


Âàûc tênh A -s cuía cáöu chaíy (âæåìng 1 trong hçnh 8-7) phaíi tháúp hån âæåìng âàûc tênh âäúi tæåüng
cáön baío vãû (âæåìng 2 trong hçnh 8-7).
-Cáöu chaíy cáön coï âàûc tênh laìm viãûc äøn âënh.
-Cäng suáút thiãút bë caìng tàng cáöu chaíy caìng phaíi coï khaí nàng càõt cao hån.
-Khi coï ngàõn maûch cáöu chaíy phaíi laìm viãûc coï læûa choün theo thæï tæû.
-Viãûc thay thãú dáy chaíy phaíi dãù daìng êt täún thåìi gian.

5. Nguyãn lê laìm viãûc


Âàûc tênh Am pe- giáy ( A-s) hçnh 8-6 laì sæû phuû thuäüc cuía thåìi gian chaíy vaìo doìng âiãûn qua cáöu
chaíy.

98
Âãø coï taïc duûng baío vãû âàûc tênh cáöu chaíy 1 luän tháúp hån âàûc tênh thiãút bë (âæåìng 2) nhæng âàûc
tênh thæûc tãú laì âæåìng 3 trong vuìng coï quaï taíi låïn (vuìng B) baío vãû âæåüc coìn vuìng (A) quaï taíi nhoí khäng
baío vãû âæåüc. Thæûc tãú doìng khi quaï taíi khäng låïn hån (1,5÷2)Iâm thç sæû phaït noïng diãùn ra cháûm, pháön låïn
nhiãût toía ra mäi træåìng xung quanh nãn cáöu chaíy khäng baío vãû âæåüc quaï taíi nhoí.
Âãø âaím baío khi laìm viãûc våïi doìng âënh mæïc dáy chaíy khäng âæït thç doìng giåïi haûn cuía dáy chaíy
Igh>Iâm.
Âãø cáöu chaíy baío vãû täút vaì nhaûy caí khi Igh>Iâm khäng nhiãöu thç theo kinh nghiãûm choün Igh/Iâm=
(1,6÷2) våïi âäöng, Igh/Iâm=(1,25÷1,45) våïi chç, Igh/Iâm =1,15 våïi thiãúc vaì nhäm.
Doìng âënh mæïc cuía cáöu chaíy choün sao cho khi doìng naìy chaûy liãn tuûc qua dáy chaíy chäù phaït noïng
låïn nháút cuía dáy chaíy khäng laìm kim loaûi bë ä xy hoïa quaï mæïc vaì biãún âäøi âàûc tênh baío vãû,û âäöng thåìi
nhiãût phaït ra bãn ngoaìi khäng quaï giaï trë äøn âënh.
ÅÍ giaï trë gáön doìng âiãûn giåïi haûn ( Igh ) yãu cáöu dáy chaíy cuîng phaíi gáön âãún nhiãût âäü noïng chaíy âãø
khäng laìm aính hæåíng âãún caïc chi tiãút khaïc tæïc laì phaíi choün dáy chaíy laì kim loaûi coï nhiãût âäü noïng chaíy
tháúp.
Khi quaï taíi låïn I= (3÷4)Iâm thç quaï trçnh phaït noïng laì quaï trçnh âoaûn nhiãût (noïng cuûc bäü dáy
chaíy, doìng chaíy chuyãøn sang daûng loíng khi quaï trçnh Ion hoïa dæåïi nhiãût âäü cao laìm khoï dáûp tàõt häö quang
häö quang hån, do váûy mong muäún caìng êt kim loaûi loíng caìng täút. Ngæåìi ta chãú taûo dáy chaíy cáúu taûo coï
nhiãöu âoaûn heûp khi âoï máût âäü doìng cao åí nåi thàõt heûp, læûc âiãûn âäüng sinh ra seî càõt nhanh dáy chaíy. Dáy
chaíy coï âoaûn heûp laìm giaím thåìi gian càõt, nãúu coï phäúi håüp våïi thiãút bë dáûp häö quang thç thåìi gian taïc âäüng
ttâ chè coìn vaìi pháön nghçn giáy.

6. Kãút cáúu cáöu chaíy haû aïp


a) Loaûi håí
ÅÍ loaûi håí khäng coï voí boüc thæåìng chè gäöm dáy chaíy dáûp daûng phiãún bàòng kim loaûi (Cu, Al, Pb,
Zn, Sn). Vêt 2 cæûc nguäön âàût trãn baíng caïch âiãûn (sæï, gäúm,...) coï caïc loaûi dáy chaíy 5, 10, 15, 30A.
b) Loaûi vàûn
ÅÍ loaûi naìy dáy chaíy åí phêa trong nàõp, nàõp coï daûng vàûn vêt vaìo âãú loaûi naìy dáy chaíy coï caïc loaûi 6,
10, 15, 20, 25, 30, 60, 100A åí âiãûn aïp 500V hçnh 8-7b.
c) Loaûi häüp
Thæåìng häüp vaì nàõp âãöu laìm bàòng sæï coï bàõt chàût caïc tiãúp xuïc âiãûn bàòng âäöng, coï keûp âån hoàûc
keïp âãø khoíi råi nàõp, dáy chaíy trãn nàõp coï caïc cåî 5, 10, 15, 20, 30, 60, 80, 100A åí 500V hçnh 8-7c,d.
d) Loaûi kên khäng coï caït thaûch anh
Loaûi naìy dáy chaíy âàût trong äúng khäng coï caït thaûch anh: voí laìm bàòng cháút hæîu cå (mäüt loaûi
xenlulä) coï daûng äúng dáy chaíy âàût trong äúng hai âáöu coï vêt, näúi våïi caïc cæûc âiãûn qua voìng âãûm. Dáy
chaíy thæåìng bàòng keîm (nhiãût âäü noïng chaíy bàòng 4200C) nhiãût âäü noïng chaíy tháúp vaì coï khaí nàng chäúng
gè täút.
Quaï trçnh dáûp häö quang: khi dáy chaíy âæït laìm phaït sinh häö quang nhiãût âäü tàng cao laìm voí äúng bë
âäút chaïy sinh ra khê håi trong äúng heûp (coï 40%H2, 50%CO2, 10% håi næåïc) laìm aïp suáút äúng tàng cao (40
÷ 80at) nhanh choïng dáûp tàõt häö quang coï äúng coï hai cåî:
+Loaûi ngàõn laìm viãûc våïi âiãûn aïp U=380V
+Loaûi daìi laìm viãûc våïi U=500V
Tuìy cåî âæåìng kênh äúng maì doìng laìm viãûc khaïc nhau 6, 10 hay 15A.
e) Loaûi kên trong äúng coï caït thaûch anh
Âàûc tênh baío vãû cuía loaûi naìy täút coìn goüi laì cáöu chaíy äúng sæï.Thæåìng voí cáöu chaíy laìm bàòng sæï
(hoàûc steatit) coï daûng häüp chæî nháût trong voí coï truû troìn räùng âàût dáy chaíy, sau âoï âäø âáöy caït thaûch anh,
dáy chaíy âæåüc vêt vaìo âéa gàõn trãn 2 âáöu häüp. Dáy chaíy thæåìng bàòng laì âäöng laï daìy (0,1 ÷ 0,2)mm dáûp läù

99
daìi âãø taûo tiãút diãûn heûp. Nhàòm âãø giaím nhiãût âäü tæû chaíy cuía âäöng (10800C) ngæåìi ta haìn thãm caïc vaíy
thiãúc vaìo nhæîng chäù tiãút diãûn heûp.
Chuï yï
+Icc: Doìng âënh mæïc cuía cáöu chaíy.
+Idc: Doìng âënh mæïc cuía dáy chaíy. Thæåìng Icc ≥
Idc (vç mäüt cáöu chaíy coï thãø màõc nhiãöu cåî dáy).

7. Dáy chaíy vaì caïch tênh gáön âuïng doìng âiãûn igh
Khi choün kim loaûi laìm dáy chaíy cáön âaím
baío caïc yãu cáöu:
-Âiãøm noïng chaíy tháúp.
-Kim loaûi váût liãûu phaíi êt.
-Quaïn tênh nhiãût phaíi nhoí.
Âãø giaím nhiãût âäü taïc âäüng
ngæåìi ta thæåìng duìng hai biãûn a)
phaïp laì:
+ Duìng dáy deût coï
chäù thàõt laûi âãø giaím tiãút diãûn.
+ Duìng dáy troìn trãn
mäüt säú âoaûn haìn thãm mäüt säú
vaíy kim loaûi coï nhiãût âäü noïng
chaíy tháúp (æïng duûng hiãûu æïng
luyãûn kim).
Ngoaìi ra nhiãût âäü ion hoïa håi kim loaûi
phaíi cao, vaì thãm mäüt säú âiãöu kiãûn phuû næîa. Theo b) c)
thæï tæû giaím nhiãût hoïa håi ion cuía mäüt säú kim loaûi
laì:

Zn>Ag>Cu>Pb>Mg>Ni>Sn>Al.
Thæûc tãú khäng coï kim loaûi naìo thoía maîn
hãút caïc yãu cáöu trãn âæåüc nãn âãø khàõc phuûc ngæåìi
ta thæåìng chãú taûo bàòng håüp kim. Thäng thæåìng dáy
chaíy duìng caïc kim loaûi sau:
+ Chç (Pb): duìng nhiãöu do mãöm, nhiãût
noïng chaíy tháúp nhæng khäúi læåüng låïn vaì dãù bë ä xy
hoïa trong khäng khê nãn chè duìng khi doìng âiãûn beï,
kêch thæåïc nhoí dãù làõp raïp. Âãø khàõc phuûc nhæåüc
âiãøm trãn ngæåìi ta duìng håüp kim âãø giaím nhiãût âäü
noïng chaíy.
+ Keîm (Zn): nhiãût noïng chaíy tháúp, giaï reí,
duìng cho doìng tæì (20 ÷ 500)A .
Ngoaìi ra coìn duìng Ag, Cu vaì coìn âäi khi duìng Al.
d)
9. Cáöu chaíy cao aïp (H. R. C) Hçnh 8-8: Mäüt säú loaûi cáöu chaíy thäng duûng.
Duìng baío vãû tuû âiãûn, maïy biãún aïp vaì cáön a)Cáöu chaíy kiãøu bàõn b) kiãøu vàûn;c) kiãøu äúng phêp;d)
tênh âãún doìng âiãûn quïa âäü. Trong thiãút bë tuû âiãûn, kiãøu äúng sæï

100
doìng âënh mæïc cuía dáy chaíy täúi thiãøu bàòng 1,6 láön doìng âënh mæïc cuía tuû âiãûn, âãø tênh âãún caïc âiãöu hoìa
cuía læåïi vaì sæû tàng âiãûn aïp. Kiãøu suïng nhæ hçnh 8-8a.
Khi choün cáöu chaíy baío vãû âäüng cå cao aïp, cáön chuï yï âãún doìng khåíi âäüng cuía âäüng cå vaì thåìi
gian khåíi âäüng. Cuîng cáön chuï yï âãún táön säú khåíi âäüng, nãúu táön säú quïa cao, caïc cáöu chaíy seî khäng thãø âuí
nguäüi giæîa caïc láön âoïng måí. Khi choün cáöu chaíy cuîng cáön nhåï ràòng chuïng coï âiãûn aïp âënh mæïc vaì trë säú
doìng âiãûn khaïc nhau khi âãú cáöu chaíy coï kêch thæåïc khaïc nhau.
Khaí nàng haûn chãú doìng âiãûn
Doìng âiãûn täúi âa cáöu chaíy cho pheïp chaûy qua phuû thuäüc vaìo doìng âënh mæïc cuía noï vaì vaìo diãùn
biãún doìng ngàõn maûch. Âàûc tênh chaíy cuía cáöu chaíy do nhaì saín xuáút cho pheïp daíi doìng âiãûn càõt theo caïc

Hçnh 8-8: Cáöu chaíy cao aïp (loaûi cáöu chç tæû råi)

tiãu chuáøn ké thuáût (vê duû theo tiãu chuáøn DIN VDE 0670).
Âäúi våïi mäùi doìng âiãûn âënh mæïc, ta coï thãø âoüc giaï trë âènh cuía doìng âiãûn qua, våïi giaï trë âoï cáöu
chaíy haûn chãú doìng ngàõn maûch âäúi xæïng.
Sæû haûn chãú doìng âiãûn naìy baío vãû thiãút bë coï hiãûu quaí, chäúng âæåüc hæ hoíng do æïng suáút cå vaì
nhiãût.

8.4. AÏPTÄMAÏT

1. Khaïi quaït vaì yãu cáöu


AÏp tä maït laì thiãút bë âiãûn duìng âãø tæû âäüng càõt maûch âiãûn baío vãû quaï taíi, ngàõn maûch, suût aïp,... häö
quang âæåüc dáûp trong khäng khê.
Yãu cáöu cuía aïp tä maït

101
+ Chãú âäü laìm viãûc âënh mæïc cuía aïp tä maït phaíi laì chãú âäü laìm viãûc daìi haûn (tæïc laì cho doìng
I=Iâm qua daìi haûn). Màût khaïc maûch doìng âiãûn phaíi chëu âæåüc doìng âiãûn låïn (khi ngàõn maûch) luïc caïc tiãúp
âiãøm âaî hay âang âoïng.
+Phaíi càõt âæåüc doìng ngàõn maûch låïn vaìi chuûc kA vaì sau khi ngàõt phaíi âaím baío laìm viãûc täút khi
I=Iâm.
+Yãu cáöu thåìi gian càõt aïptämaït nhoí âãø baío vãû caïc thiãút bë khaïc. Muäún váûy phaíi kãút håüp læûc thao
taïc cå hoüc våïi thiãút bë dáûp häö quang trong aïptämaït. Âãø thæûc hiãûn yãu cáöu thao taïc choün loüc baío vãû,û aïp tä
maït phaíi coï khaí nàng hiãûu chènh doìng taïc âäüng vaì thåìi gian taïc âäüng .
Thåìi gian taïc âäüng cuía aïp tä maït : t = to + t1+ t2 . Trong âoï:
di
+t0 laì thåìi gian tênh tæì luïc sæûû cäú xaíy ra âãún khi i tàng âãún i=Ikâ phuû thuäüc .
dt
+t1 laì thåìi gian tæì khi i=Ikâ âãún khi tiãúp âiãøm aïptämaït bàõt âáöu chuyãøn âäüng, thåìi gian naìy phuû
thuäüc vaìo cå cáúu ngàõt.
+t2 laì thåìi gian chaïy cuía häö quang (phuû thuäüc bäü pháûn dáûp häö quang vaì trë doìng âiãûn ngàõt).

2. Phán loaûi- cáúu taûo vaì nguyãn lê laìm viãûc


a) Phán loaûi
Phán theo kãút cáúu
+Loaûi mäüt cæûc.
+Loaûi hai cæûc.
+Loaûi ba cæûc.
Phán theo thåìi gian taïc âäüng
+ Taïc âäüng khäng tæïc thåìi.
+ Taïc âäüng tæïc thåìi.
Phán loaûi theo cäng duûng baío vãû
+ Doìng cæûc âaûi.
+ Doìng cæûc tiãøu.
+ AÏp cæûc tiãøu.
+ AÏptämaït baío vãû cäng suáút âiãûn ngæåüc.
+ AÏptämaït vaûn nàng (chãú taûo cho maûch coï doìng âiãûn låïn caïc thäng säú baío vãû coï thãø chènh âënh
âæåüc) loaûi naìy khäng coï voí vaì làõp âàût trong caïc traûm biãún aïp låïn.
+ AÏptämaït âënh hçnh: baío vãû quaï taíi bàòng råle nhiãût, baío vãû quaï âiãûn aïp bàòng råle âiãûn tæì, âàût
trong voí nhæûa.
b) Nguyãn lê laìm viãûc cuía aïptämaït
Så âäö nguyãn lê baío vãû chæïc nàng cuía aïptämaït nhæ hçnh 8-9a, b, c, d:tæång æïng våïi caïc cå cáúu
baío vãû doìng cæûc âaûi, âiãûn aïp tháúp, doìng cæûc tiãøu vaì baío vãû cäng suáút ngæåüc.
c) Cáúu taûo aïptämaït
+Tiãúp âiãøm: coï hai cáúp tiãúp âiãøm (tiãúp âiãøm chênh vaì tiãúp âiãøm häö quang) hoàûc ba cáúp tiãúp âiãøm (chênh,
phuû, häö quang). Âoïng maûch aïptämaït thç thæï tæû âoïng tiãúp âiãøm laì: häö quang, phuû, chênh, khi càõt thç
ngæåüc laûi (nhàòm baío vãû tiãúp âiãøm chênh). Tiãúp âiãøm häö quang thæåìng cáúu taûo bàòng kim loaûi gäúm chëu
âæåüc häö quang nhæ Ag-W, Cu-W, Ni ,...).
Hçnh 8-10 trçnh baìy mäüt hãû thäúng tiãúp âiãøm trong aïptämaït: 2, 3 laì tiãúp âiãøm chênh; 4 laì caïc tiãúp
âiãøm phuû; 5 laì caïc tiãúp âiãøm häö quang.

102
Hçnh 8-9: Caïc cå cáúu baío vãû chæïc nàng trong Aïptämaït
a)Cå cáúu baío vãû doìng cæûc âaûi; b)Cå cáúu baío vãû âiãûn aïp tháúp; c) Cå cáúu baío vãû doìng cæûc tiãøu
d) Cå cáúu baío vãû cäng suáút ngæåüc

+ Häüp dáûp häö quang: âãø aïptämaït dáûp âæåüc häö quang trong táút caí caïc chãú âäü laìm viãûc cuía læåïi âiãûn thç
ngæåìi ta thæåìng duìng hai kiãøu thiãút bë dáûp häö quang laì: kiãøu næía kên vaì kiãøu håí. Thiãút bë dáûp kiãøu næía
kên âæåüc âàût trong voí kên cuía aïptämaït vaì coï läù thoaït khê. Kiãøu naìy coï doìng âiãûn giåïi haûn càõt khäng quaï
50kA. Thiãút bë dáûp kiãøu håí âæåüc duìng khi giåïi haûn doìng âiãûn càõt låïn hån 50kA hoàûc âiãûn aïp låïn hån
1000V. Trong buäöng dáûp häö quang thäng duûng
ngæåìi ta thæåìng duìng nhæîng táúm theïp xãúp thaình
læåïi ngàn. Âãø phán chia häö quang thaình nhiãöu
âoaûn ngàõn thuáûn låüi cho viãûc dáûp tàõt häö quang.
Hçnh daûng kãút cáúu häüp dáûp häö quang âæåüc trçnh
baìy trãn (hçnh 8-10), 6 laì häüp dáûp häö quang.
Cuìng mäüt thiãút bë dáûp tàõt häö quang, khi laìm viãûc
åí maûch âiãûn xoay chiãöu âiãûn aïp âãún 500V thç coï
thãø dáûp tàõt âæåüc häö quang cuía doìng âiãûn âãún
40kA, nhæng khi laìm viãûc åí maûch âiãûn mäüt chiãöu
âiãûn aïp âãún 440V thç chè coï thãø càõt âæåüc doìng
âiãûn âãún 20kA.
+ Cå cáúu truyãön âäüng càõt aïptämaït: truyãön âäüng càõt
aïptämaït thæåìng coï hai caïch: bàòng tay vaì bàòng cå
âiãûn (âiãûn tæì, âäüng cå âiãûn). Âiãöu khiãøn bàòng tay
âæåüc thæûc hiãûn våïi caïc aïptämaït coï doìng âiãûn âënh
mæïc khäng låïn hån 600A. Âiãöu khiãøn bàòng âiãûn
tæì (nam chám âiãûn) âæåüc æïng duûng åí caïc aïptämaït
coï doìng âiãûn låïn hån âãún 1000A. Âãø tàng læûc
âiãöu khiãøn bàòng tay ngæåìi ta coìn duìng mäüt tay daìi
phuû theo nguyãn lê âoìn báøy. Ngoaìi ra coìn coï caïch Hçnh 8-10: Cáúu truïc chung cuía aïptämaït
âiãöu khiãøn bàòng âäüng cå âiãûn hoàûc khê neïn. Hçnh
8-11 trçnh baìy cå cáúu âiãöu khiãøn caïc aïptämaït bàòng nam chám âiãûn coï nhaí khåïp tæû do. Khi âoïng bçnh

103
thæåìng (khäng coï sæû cäú), caïc tay âoìn 2 vaì 3 âæåüc näúi cæïng (vç tám xoay o nàòm tháúp dæåïi âæåìng näúi hai
âiãøm o1 vaì o2.). Giaï âåî 5 laìm cho hai âoìn naìy khäng tæû gáûp laûi âæåüc. Ta noïi âiãøm o laì vë trê chãút. Khi coï
sæû cäú, pháön æïng 6 cuía nam chám âiãûn 7 bë huït âáûp vaìo hãû thäúng tay âoìn 2, 3 laìm cho âiãøm o thoaït khoíi
vë trê chãút . Âiãøm o seî cao hån âæåìng näúi o1o2, luïc naìy tay âoìn 2, 3 khäng âæåüc näúi cæïng næîa. Caïc tiãúp
âiãøm seî nhanh choïng måí ra dæåïi taïc duûng cuía loì xo keïo tiãúp âiãøm (hçnh 8-11b). Muäún âoïng laûi
aïptämaït, ta phaíi keïo tay cáöm 4 xuäúng phêa dæåïi nhæ hçnh 8-11c, sau âoï måïi âoïng vaìo âæåüc.
Moïc baío vãû: Aïptämaït tæû âäüng càõt nhåì caïc pháön tæí baío vãû goüi laì moïc baío vãû.
+Moïc baío vãû quaï taíi (coìn goüi laì quaï doìng âiãûn): âãø baío vãû thiãút bë âiãûn khoíi bë quaï taíi, âæåìng thåìi gian
- doìng âiãûn cuía moïc baío vãû phaíi nàòm dæåïi âæåìng âàûc tênh cuía âäúi tæåüng cáön baío vãû. Ngæåìi ta thæåìng
duìng hãû thäúng âiãûn tæì vaì råle nhiãût laìm moïc baío vãû âàût bãn trong aïptämaït. Moïc kiãøu âiãûn tæì coï cuäün
dáy màõc näúi tiãúp våïi maûch âiãûn chênh. Khi doìng âiãûn væåüt quaï trë säú cho pheïp thç pháön æïng bë huït vaì
moïc seî bë âáûp vaìo khåïp råi tæû do, laìm tiãúp âiãøm cuía aïptämaït måí ra nhæ hçnh 8-11. Âiãöu chènh vêt âãø
thay âäøi læûc khaïng cuía loì xo, ta coï thãø âiãöu chènh âæåüc trë säú doìng âiãûn taïc âäüng. Âãø giæî thåìi gian trong
baío vãû quïa taíi kiãøu âiãûn tæì, ngæåìi ta thãm mäüt cå cáúu giæî thåìi gian (vê duû baïnh xe ràng nhæ trong cå cáúu
âäöng häö). Moïc kiãøu råle nhiãût âån giaín hån caí, loaûi naìy coï kãút cáúu tæång tæû råle nhiãût coï pháön tæí phaït
noïng näúi näúi tiãúp våïi maûch âiãûn chênh, táúm kim loaûi keïp daîn nåí laìm nhaí khåïp råi tæû do âãø måí tiãúp âiãøm
cuía aïptämaït khi coï quaï taíi. Kiãøu naìy coï nhæåüc âiãøm laì quaïn tênh nhiãût låïn nãn khäng ngàõt nhanh âæåüc
doìng âiãûn tàng voüt nhæ khi coï ngàõn maûch, do âoï chè baío vãû âæåüc doìng âiãûn quaï taíi. Vç váûy ngæåìi ta
thæåìng sæí duûng täøng håüp caí moïc kiãøu âiãûn tæì vaì moïc kiãøu råle nhiãût trong mäüt aïptämaït. Loaûi naìy
thæåìng âæåüc duìng åí aïptämaït coï doìng âiãûn âënh mæïc âãún 600A.
+ Moïc baío vãû suût aïp: (coìn goüi laì baío vãû âiãûn aïp tháúp) cuîng thæåìng duìng kiãøu âiãûn tæì. Cuäün dáy màõc
song song våïi maûch âiãûn chênh. Nguyãn lê laìm viãûc xem hçnh 8-9.

3. Caïch læûa choün aïptämaït


Viãûc læûa choün aïptämaït, chuí yãúu dæûa vaìo :Doìng âiãûn tênh toaïn âi trong maûch; Doìng âiãûn quaï taíi; Tênh
thao taïc coï choün loüc.

Hçnh 8-13: Cå cáúu nhaí khåïp tæû do:a) vë trê âäúng; b)vë trê måí; c)vë trê chuáøn bë âoïng laûi
Ngoaìi ra læûa choün aïptämaït coìn phaíi càn cæï vaìo âàûc tênh laìm viãûc cuía phuû taíi vaì aïptämaït khäng
âæåüc pheïp càõt khi coï quaï taíi ngàõn haûn (thæåìng xaíy ra trong âiãöu kiãûn laìm viãûc bçnh thæåìng nhæ doìng
âiãûn khåíi âäüng, doìng âiãûn âènh trong phuû taíi cäng nghãû). Yãu cáöu chung laì doìng âiãûn âënh mæïc cuía
moïc baío vãû Iaptä khäng âæåüc beï hån doìng âiãûn tênh toaïn (Itt) cuía maûch :
Iaptä ≥ Itt
Tuìy theo âàûc tênh vaì âiãöu kiãûn laìm viãûc cuû thãø cuía phuû taíi, ngæåìi ta hæåïng dáùn læûa choün doìng âiãûn
âënh mæïc cuía moïc baío vãû bàòng 125%, 150% hay låïn hån næîa so våïi doìng âiãûn tênh toaïn cuía maûch. Sau
cuìng ta choün aïptämaït theo caïc säú liãûu ké thuáût âaî cho cuía nhaì chãú taûo.

104
Chæång 9. CAÏC BÄü ÄØN ÂËNH ÂIÃÛN

9.1. KHAÏI NIÃÛM CHUNG

Caïc bäü äøn âënh âiãûn laì caïc thiãút bë âiãûn tæû âäüng duy trç âaûi læåüng âáöu ra åí mæïc khäng âäøi khi âaûi
læåüng âáöu vaìo biãún âäøi trong mäüt phaûm vi nháút âënh. ÆÏng våïi caïc âaûi læåüng doìng âiãûn, âiãûn aïp, cäng suáút
coï caïc bäü äøn âënh doìng âiãûn, âiãûn aïp vaì cäng suáút, nhæîng bäü äøn âënh âiãûn aïp hiãûn nay âang âæåüc duìng
phäø biãún hån caí.
Cháút læåüng cuía bäü äøn âënh âiãûn âæåüc âaïnh giaï bàòng hãû säú äøn âënh Käâ .
∆Υ ∆Χ Χ.∆Υ
Käâ= : = .
Υ Χ Υ .∆Χ
Trong âoï :
+ Υ vaì ∆Υ laì âaûi læåüng âáöu ra vaì gia säú cuía noï .
+ Χ vaì ∆Χ laì âaûi læåüng âáöu vaìo vaì gia säú cuía noï.
Nãúu Käâ caìng nhoí thç cháút læåüng cuía bäü äøn âënh âiãûn caìng täút. Âäúi våïi bäü äøn âënh âiãûn aïp (äøn aïp
) thç hãû säú äøn âënh âæåüc biãøu diãùn bàòng :
∆Υ ∆Χ ∆U R ∆U V
Käâ= : = :
Υ Χ UR UV
Trong âoï :
- UR laì âiãûn aïp ra.
- UV laì âiãûn aïp âáöu vaìo.
- ∆ UR vaì ∆ UV laì âäü biãún thiãn âiãûn aïp âáöu ra vaì âäü biãún thiãn âiãûn aïp âáöu vaìo. Hiãûn nay coï ráút
nhiãöu loaûi äøn aïp våïi nhæîng nguyãn lê laìm viãûc ráút khaïc nhau. Trong phaûm vi giaïo trçnh naìy chè âãö cáûp
mäüt säú loaûi phäø biãún.

9.2. ÄØN AÏP SÀÕT TÆÌ KHÄNG TUÛ

Kiãøu âån giaín nháút cuía loaûi naìy laì hai cuäün khaïng näúi tiãúp nhau, mäüt cuäün tuyãún tênh L1 ( coï khe
håí khäng khê trong maûch tæì ) vaì mäüt cuäün baîo hoìa L2 nhæ hçnh 9-1.
Âiãûn aïp vaìo UV âàût trãn caí hai cuäün coìn âiãûn aïp ra
Ur láúy trãn cuäün baîo hoìa:
UV = U1 + U2 = U1 + Ur.
Nãúu boí qua täøn hao trong hai cuäün khaïng thç
phæång trçnh trãn coï thãø viãút dæåïi daûng säú hoüc laì:
UV = U1 + Ur .
Âàûc tênh V- A cuía bäü äøn aïp naìy âæåüc
trçnh baìy nhæ hçnh 9-2.
Ta nháûn tháúy khi âiãûn aïp âáöu vaìo thay âäøi
nhiãöu thç âiãûn aïp âáöu ra thay âäøi êt ( ∆ UV >>
∆ UR). Tuy váûy sæû dao âäüng cuía âiãûn aïp âáöu
ra ∆ UR váùn coìn tæång âäúi låïn vç âàûc tênh V-A cuía
cuäün khaïng baîo hoìa khäng thãø nàòm song song våïi Hçnh 9-1: ÄØn aïp sàõt tæì khäng tuû
truûc hoaình âæåüc. Coï thãø giaím båït ∆ UR bàòng caïch màõc thãm trãn cuäün tuyãún tênh mäüt cuäün buì Wb
ngæåüc cæûc tênh våïi cuäün baîo hoìa.

105
Âiãûn aïp ra trong træåìng håüp naìy âæåüc tênh
bàòng :
W
UR = (U2 - U1). b .
W1
Wb
Trong âoï tè säú phaíi choün sao cho UR beï
W1
nháút.
Âãø coï mäüt âiãûn aïp ra tuìy yï thç cuäün
dáy W2 cuía cuäün khaïng baîo hoìa phaíi laì cuäün
så cáúp cuía biãún aïp, coìn âiãûn aïp láúy ra trãn
cuäün thæï cáúp laì åí trãn cuäün khaïng baîo hoìa.
Hçnh 9-3 trçnh baìy mäüt säú kiãøu så âäö
näúi.
Nhæåüc âiãøm chênh cuía äøn aïp sàõt tæì
khäng tuû laì täún nhiãöu nguyãn váût liãûu, hiãûu
suáút beï, âiãûn aïp ra bë meïo daûng nhiãöu.
Hçnh 9-2: Âàûc tênh cuía äøn aïp sàõt tæì khäng tuû
9.3. ÄØN AÏP SÀÕT TÆÌ COÏ TUÛ

Nhæåüc âiãøm låïn nháút cuía äøn aïp


sàõt tæì khäng tuû laì doìng âiãûn låïn do khi
maûch tæì baîo hoìa gáy ra. Âiãöu naìy coï thãø
khàõc phuûc âæåüc bàòng caïch màõc thãm
mäüt tuû âiãûn coï trë säú thêch håüp song song
våïi cuäün khaïng baîo hoìa. Do doìng âiãûn
trãn tuû ngæåüc pha våïi doìng âiãûn trãn
cuäün khaïng baîo hoìa nãn chuïng tæû triãût
tiãu nhau.
Màõc thãm tuû âiãûn taûo ra trong
maûch hiãûn tæåüng cäüng hæåíng, vç váûy äøn
aïp sàõt tæì coìn âæåüc goüi laì bäü äøn aïp cäüng
hæåíng.
Hçnh 9-3: Mäüt säú så âäö äøn aïp sàõt tæì khäng tuû
1. Bäü äøn aïp kiãøu hai cuäün khaïng
Så âäö âån giaín nháút cuía loaûi naìy âæåüc mä taí nhæ hçnh 9-4.
ÄØn aïp gäöm hai cuäün khaïng, mäüt cuäün tuyãún tênh vaì mäüt
cuäün baîo hoìa màõc näúi tiãúp nhau, tuû âiãûn C màõc song
våïi cuäün baîo hoìa. Âiãûn aïp ra láúy trãn cuäün khaïng baîo
hoìa . Âiãûn aïp âáöu ra coï quan hãû khaï phæïc taûp våïi âiãûn
aïp vaìo vaì doìng âiãûn I. Khi: U2 < Uch ( âiãûn aïp cäüng
hæåíng) thç maûch voìng L2C coï tênh cháút âiãûn dung. Khi
U2 = Uch trong maûch xaíy ra hiãûn tæåüng cäüng hæåíng
doìng âiãûn. Khi U2 > Uch thç maûch voìng L2C coï tênh
cháút âiãûn caím (hçnh 9-5). Hçnh 9-4: ÄØn aïp sàõt tæì coï tuû

106
Âàûc tênh
V-A cuía bäü äøn aïp
naìy hçnh 9-6. Ta
nháûn tháúy åí âáy
khi ∆ UV tæång
âäúi låïn thç ∆ UR
thay âäøi khäng
âaïng kãø vaì UR chè
äøn âënh khi U2 >
Uch . Vç váûy phaíi
choün miãön laìm viãûc
cuía äøn aïp sau âiãøm
cäüng hæåíng .
Âãø giaím
båït âãún mæïc täúi âa
sæû thay âäøi cuía
âiãûn aïp âáöu ra UR
ngæåìi ta duìng thãm Hçnh 9-5: Âàûc tênh cuía äøn aïp(maûch L) Hçnh 9-6: Daûng âàûc tênh V-A.
cuäün buì våïi säú voìng thêch håüp quáún trãn maûch tæì cuía cuäün dáy tuyãún tênh L1 vaì ngæåüc cæûc tênh våïi cuäün
W2. Så âäö maûch biãøu diãùn trãn hçnh 9-7.
Tuû âiãûn C coï thãø màõc vaìo âiãûn aïp cao hån UR nhåì cuäün tàng aïp kiãøu biãún aïp tæû ngáùu, muûc âêch
I
laìm giaím trë säú cuía tuû ( biãút UC = , nãúu UC caìng cao thç trë säú cuía tuû caìng beï khi doìng âiãûn I vaì táön
ωC
säú khäng âäøi).
Nhæåüc âiãøm chênh cuía loaûi äøn aïp cäüng hæåíng laì âiãûn aïp ra bë meïo båíi pháön tæí phi tuyãún L2 . âiãöu
naìy coï thãø khàõc phuûc bàòng caïch duìng bäü loüc thêch håüp.

Hçnh 9-7: ÄØn aïp coï cuäün dáy buì Hçnh 9-8: ÄØn aïp cäüng hæåíng
Trãn hçnh 9-8 trçnh baìy nguyãn lê cuía bäü äøn aïp sàõt tæì cäüng hæåíng. Bäü äøn aïp naìy âaî duìng nhiãöu
biãûn phaïp têch cæûc nhàòm caíi tiãún täúi âa caïc thäng säú cuía noï . ÅÍ âáy nhåì coï cuäün buì Wb âiãûn aïp cuía tuû
âæåüc tàng cao. Ngoaìi ra coìn coï cuäün khaïng tuyãún tênh L3 màõc näúi tiãúp våïi tuû C. Trë säú L3 choün sao cho L3
vaì C taûo thaình maûch cäüng hæåíng âäúi våïi caïc soïng báûc cao (chuí yãúu laì soïng haìi báûc 3), do váûy âiãûn aïp ra
seî gáön hçnh sin hån.

2. Bäü äøn aïp kiãøu biãún aïp coï sun tæì


Biãún aïp coï sun tæì âoïng vai troì cuía cuäün khaïng baîo hoìa vaì cuäün khaïng tuyãún tênh. Så âäö nguyãn
lê cuía loaûi naìy nhæ hçnh 9-9. Tuû C màõc song song våïi U2 hoàûc våïi âiãûn aïp cao hån U2.

107
9.4. ÄØN AÏP KHUÃÚCH ÂAÛI TÆÌ

Âiãûn aïp hay doìng âiãûn cuía


taíi màõc åí âáöu ra cuía khuãúch âaûi
tæì coï thãø âiãöu khiãøn âæåüc nhåì
doìng âiãûn âiãöu khiãøn vaìo cuäün
dáy âiãöìu khiãøn. Muäún duy trç
âiãûn aïp hay doìng âiãûn âáöu ra
khäng âäøi thç chè viãûc thay âäøi trë
säú doìng âiãöu khiãøn Iâk , âoï laì
nguyãn lê laìm viãûc cuía bäü äøn aïp
khuãúch âaûi tæì nhæ hçnh 9-10.
Noï gäöm mäüt KÂT âån
vaì mäüt biãún aïp tæû ngáùu AT, âiãûn Hçnh 9-9: ÄØn aïp kiãøu shun tæì
aïp âáöu vaìo âàût trãn hai cuäün laìm
viãûc cuía khuãúch âaûi tæì vaì cuäün dáy så cáúp cuía AT.
Coï UV = UKÂT + U1AT. Âiãûn aïp âáöu ra
láúy åí cuäün thæï cáúp cuía maïy biãún aïp tæû
ngáùu AT. Vai troì cuía AT duìng âãø náng
cao âiãûn aïp ra :
Ur= K.UAT = K( UV+ UKÂT).
Trong âoï : K laì hãû säú biãún aïp cuía AT.
Muäún cho Ur khäng âäøi thç Iâk phaíi âæåüc
âiãöu chènh sao cho :
+ Khi Ur = Uâm thç Iâk = Iâkâm vaì coï UKÂTâm.
+ Khi Ur > Uâm thç Iâk < Iâkâm vaì coï UKÂT
laìm giaím Ur vãö laûi Uâm. Hçnh 9-10: Daûng âån giaín cuía äøn aïp khuãúch âaûi tæì
+ Khi Ur < Uâm thç Iâk> Iâkâm vaì coï UKÂT
laìm tàng Ur lãn laûi Uâm.
Váún âãö máúu chäút laì phaíi taûo ra âæåüc
quaï trçnh tæû âäüng thay âäøi Iâk theo quy luûáût trãn
khi Ur thay âäøi. Âiãöu naìy âæåüc giaíi quyãút nhåì hãû
thäúng âiãöu khiãøn gäöm caïc cå cáúu phaït, cå cáúu âo
vaì cå cáúu so saïnh. Khi UV thay âäøi ( vç âiãûn aïp
dæåïi taíi thay âäøi hoàûc taíi cuía äøn aïp thay âäøi) caïc
cå cáúu trãn coï nhiãûm vuû taûo ra Iâk phuì håüp våïi
âàûc tênh âiãöu chènh cuía äøn aïp do âoï âiãûn aïp ra seî
âæåüc duy trç äøn âënh. Ur dao âäüng êt nháút nãúu
caïc cå cáúu phaït, âo vaì so saïnh âæåüc laìm bàòng
caïc linh kiãûn âiãûn tæí vaì baïn dáùn. Tuy váûy chuïng
cuîng coìn âæåüc laìm tæì caïc pháön tæí âiãûn tæì. Hçnh 9-11: Âàûc tênh äøn aïp
Hçnh 9 -12 trçnh baìy nguyãn lê cuía mäüt
äøn aïp KÂT maì cå cáúu cuía hãû âiãöu khiãøn laìm bàòng caïc cuäün khaïng. KÂT coï ba cuäün dáy âiãöu khiãøn
Wâk1, Wâk2 vaì Wâk3. Trong âoï: Wâk1:laì cå cáúu phaíi chènh âënh bàòng doìng âiãûn Iâk1 sao cho khi : UV = Uvâm
, It = Itâm thç âiãûn aïp ra bàòng âiãûn aïp âënh mæïc. Iâk1 âæåüc chènh âënh bàòng âiãûn tråí R1.

108
Cuäün Wâk2 vaì Wâk3 màõc näúi tiãúp våïi cuäün khaïng baîo hoìa L2 vaì tuyãún tênh L3
qua bäü chènh læu, vç hai cuäün naìy trãn hçnh âæåüc näúi ngæåüc cæûc tênh våïi nhau do âoï sæïc tæì âäüng chung
bàòng hiãûu hai sæïc tæì âäüng: (IW) = ( Iâk2.Wâk2) - ( Iâk3 .Wâk3)
Trong âoï: Iâk2 vaì Iâk3 phaíi âæåüc chènh âënh qua biãún tråí R2 vaì R3 sao cho khi Ur = URâm thç sæïc tæì
âäüng täøng bàòng khäng(IW= 0). Khi Ur thay âäøi thç Iâk2Wâk2 vaì Iâk3Wâk3 thay âäøi theo hçnh 9-11.
Quaï trçnh tæû âäüng thay âäøi âiãûn aïp coï thãø biãøu diãùn nhæ sau:
+ khi UR < Urâm thç sæïc tæì âäüng IW >0 dáùn âãún LKÂT giaím vaì UKÂT giaím vaì âiãûn aïp ra laûi tàng laûi.
+ khi UR > Urâm thç IW < 0 dáùn âãún LKÂT tàng laìm UKÂT tàng vaì âiãûn aïp ra giaím laûi.
ÄØn aïp khuãúch âaûi tæì coï thãø chãú taûo våïi cäng suáút tæång âäúi låïn, hiãûu suáút cao hån so våïi äøn aïp sàõt tæì.

Hçnh 9-12: Så âäö nguyãn lê äøn aïp khuãúch âaûi tæì

9.5. ÄØN AÏP BIÃÚN TRÅÍ THAN

Loaûi äøn aïp naìy coï cáúu taûo khaï âån giaín nhæ hçnh 9-13. Noï gäöm mäüt chäöng âéa than xäúp, mäüt loì
xo keïo vaì mäüt nam chám âiãûn. Âiãûn aïp âáöu ra âæåüc tênh bàòng hiãûu cuía âiãûn aïp âáöu vaìo vaì âiãûn aïp råi trãn
chäöng âéa than:
U = UV - IT. R
Nãúu âiãûn aïp ra thay âäøi ( khi âiãûn aïp vaìo vaì taíi thay âäøi) thç læûc âiãûn tæì cuía nam chám âiãûn thay
âäøi theo cho nãn læûc eïp lãn chäöng âéa than cuîng thay âäøi laìm âiãûn tråí cuía noï thay âäøi.
Khi âiãûn tråí cuía âéa than thay âäøi thç âiãûn aïp råi trãn noï cuîng thay âäøi, kãút quaí laìm cho âiãûn aïp
âáöu ra UR âæåüc duy trç khäng âäøi.

109
Hçnh 9-13: ÄØn aïp âiãûn tråí tiãúp xuïc
9.6. ÄØN AÏP KIÃØU SERVOMOTOR

ÄØn aïp kiãøu servomotor coìn âæåüc goüi laì äøn aïp duìng servomotor keïo chäøi than theo nguyãn lê âiãûn
cå. Nguyãn lê laìm viãûc cuía noï laì duìng mäüt maûch âiãöu khiãøn bàòng linh kiãûn baïn dáùn âiãûn tæí âãø âiãöu khiãøn
âäüng cå thæìa haình laìm nhiãûm vuû äøn âënh âiãûn aïp.

S
Uv
Ur

M
Âiãûn aïp láúy
máùu
Maûch âiãöu So saïnh vaì
khiãøn âäüng cå khuãúch âaûi Âiãûn aïp
chuáøn

Hçnh 9-14: Så âäö khäúi äøn aïp kiãøu servomotor


Så âäö nguyãn lê laìm viãûc nhæ hçnh 9-14.
Pháön chênh laì mäüt biãún aïp tæû ngáùu BA coï loîi hçnh xuyãún, âáöu vaìo láúy âiãûn qua con chaûy S. Âãø
giæî âiãûn aïp ra Ur khäng âäøi ta phaíi thay âäøi âiãûn aïp vaìo Uv cho phuì håüp bàòng caïch âiãöu khiãøn tæû âäüng
con chaûy S. Viãûc âiãöu chènh S âæåüc thæûc hiãûn nhåì âäüng cå M. Âäüng cå naìy âæåüc âiãöu khiãøn bàòng bäü so
saïnh mæïc âäü sai lãûch giæîa âiãûn aïp máùu Ur’ (Ur’ laì âaûi diãûn cho Ur) vaì âiãûn aïp chuáøn. Så âäö khäúi maûch âiãöu
khiãøn âæåüc trçnh baìy nhæ hçnh 9-15.

Ur
Uv

TH ÂL U’r CL
M

Hçnh 9-15 : Så âäö khäúi maûch âiãöu khiãøn äøn aïp

Âiãûn aïp Ur sau khi qua bäü chènh læu (CL) coï âiãûn aïp Ur’. Bäü âo læåìng laì mäüt maûch cáöu gäöm ba
nhaïnh âiãûn tråí R1, R2, R3 vaì mäüt nhaïnh âiät zener Dz âæåüc veî trãn hçnh 9-16.
Âiãûn aïp giæîa hai nhaïnh cuía cáöu laì Ur’ (âiãûn aïp chènh læu cuía Ur ), ∆ U laì âiãûn aïp giæîa hai âènh
cheïo AB cuía cáöu. Caïc trë säú âiãûn tråí R1, R2, R3 âæåüc tênh toaïn nhæ thãú naìo âãø khi Ur= Urâm thç coï ∆ U= 0.
Giaï trë ∆ U sai lãûch âæåüc khuãúch âaûi lãn thaình giaï trë ∆ U1 låïn hån nhiãöu láön. ∆ U1 naìy âæåüc âæa âãún
khäúi thæûc hiãûn TH âãø khäúi naìy nháûn biãút âiãöu khiãøn chiãöu quay cuía âäüng cå M, keïo theo con træåüt S
chaûy. Ta coï cuû thãø nhæ sau:

110
R1 R3
Uv
A Ur
B
R2 Dz

Hçnh 9-16: Cáöu so saïnh

+Khi âiãûn aïp ra Ur tàng xuáút hiãûn sæû sai lãûch âiãûn aïp laì ∆ U, sæû sai lãûch naìy âæåüc khuãúch âaûi
thaình ∆ U1 låïn gáúp nhiãöu láön âãø cung cáúp cho âäüng cå M quay theo chiãöu giaím(chiãöu ngæåüc), keïo theo
con træåüt S chaûy âãún khi Ur äøn âënh (Ur=Urâm).
+Khi âiãûn aïp ra Ur giaím xuáút hiãûn sæû sai lãûch âiãûn aïp laì ∆ U, sæû sai lãûch naìy âæåüc khuãúch âaûi
thaình ∆ U1 låïn gáúp nhiãöu láön âãø cung cáúp cho âäüng cå M quay theo chiãöu tàng (chiãöu thuáûn), keïo theo
con træåüt S chaûy âãún khi Ur äøn âënh (Ur=Urâm).
ÄØn aïp loaûi naìy coï caïc æu âiãøm: âiãûn aïp ra äøn âënh, laìm viãûc tin cáûy, daûng âiãûn aïp ra êt bë meïo
daûng, phaûm vi thay âäøi âiãûn aïp räüng, hiãûu suáút cao vaì ráút tiãûn låüi khi chãú taûo åí cäng suáút nhoí. Tuy nhiãn
noï coï mäüt säú nhæåüc âiãøm laì: cáúu taûo khaï phæïc taûp, do coï hãû thäúng chäøi than nãn gáy äön khi laìm viãûc vaì
dãù sinh chaïy näø, do váûy loaûi naìy khoï thæûc hiãûn åí cäng suáút låïn vaì giaï thaình cao.

9.7. ÄØN AÏP KIÃØU BUÌ

Nguyãn lê laìm viãûc cuía äøn aïp kiãøu buì tæång tæû nhæ äøn aïp kiãøu servomotor. Hçnh 9-17 laì så âäö
nguyãn lê cuía loaûi äøn aïp kiãøu buì.

Uv Maûch âiãöu Ur
T
M khiãøn

Hçnh 9-17: Nguyãn lê äøn aïp kiãøu buì

Muûc âêch cuía cuäün buì laì buì thãm mäüt læåüng âiãûn aïp thêch håüp âãø coï âiãûn aïp ra äøn âënh. Phæång trçnh cán
bàòng âiãûn aïp laì: Uv= Ur + ∆ Ub
Viãûc thay âäøi læåüng âiãûn aïp buì nhåì biãún aïp tæû ngáùu. Maûch âiãöu khiãøn coï nhiãûm vuû so saïnh vaì
khuãúch âaûi âiãûn aïp ra thay âäøi âãø âiãöu khiãøn servomotor M theo hai chiãöu quay thuáûn hoàûc quay ngæåüc.
Servomotor M laûi âiãöu khiãøn tæì biãún aïp tæû ngáùu T laìm cho noï cung cáúp mäüt læåüng âiãûn aïp coï veïc tå
dæång hoàûc ám cho biãúnBA thãú1 B. Thæï cáúp cuía B näúi näúi BA
tiãúp2 våïi maûch âäüng læûc giæîa âáöu vaìo vaì âáöu ra.

Uv Ur

T2 T1
111

Hçnh 9-18: Så âäö nguyãn lê äøn aïp kiãøu buì


Thæûc tãú âiãûn aïp læåïi dao âäüng tæì Umin âãún Umax nãn thæåìng phæång aïn âæåüc âæa ra laì buì mäüt
læåüng ∆ U vaì do mäüt biãún aïp khaïc âaím nhiãûm. Så âäö nguyãn lê nhæ hçnh 9-18. Khi coï Uv nhoí hån mäüt
trë säú âiãûn aïp âàût Uâ thç biãún aïp BA1 laìm viãûc (Triac T1 dáùn, Triac T2 ngæng dáùn) buì mäüt læåüng âiãûn aïp
∆ U do âoï âiãûn aïp cuía biãún aïp BA2 luän luän låïn hån Uâ. Khi âiãûn aïp Uv cao thç biãún aïp BA1 ngæng laìm
viãûc. Biãún aïp BA2 laìm nhiãûm vuû buì læåüng âiãûn aïp ∆ U âãø âiãûn aïp ra äøn âënh, viãûc buì naìy nhåì thay âäøi
Uâk theo vë trê chäøi than con træåüt cuía biãún aïp vi sai. Khi caïc biãún aïp BA1, BA2 khäng cáön thiãút phaíi buì thç
thiãút bë tæû ngàõt maûch så cáúp cuía noï âãø traïnh hiãûn tæåüng baîo hoìa maûch tæì laìm tàng täøn hao cäng suáút.
Æu âiãøm cuía äøn aïp kiãøu buì laì cháút læåüng âiãûn aïp täút êt bë meïo daûng, âäü tin cáûy laìm viãûc cao, caïc
pháön tæí âiãöu khiãøn læåüng cäng suáút beï( cuía BA1 vaì BA2 ) nãn dãù chãú taûo äøn aïp åí cäng suáút låïn, hiãûu suáút
cao vaì giaï haû. Tuy nhiãn loaûi naìy cuîng täön taûi mäüt säú nhæåüc âiãøm: khoï chãú taûo vaì thiãút kãú, sæí duûng chäøi
than nãn gáy äön vaì dãù chaïy näø, loaûi naìy thæåìng âæåüc chãú taûo våïi cäng suáút låïn.

9.9. ÄØN AÏP ÂIÃÛN TÆÍ

ÄØn aïp gäöm mäüt biãún aïp tæû ngáùu T2 , cuäün dáy buì âiãûn aïp T1 vaì maûch âiãöu khiãøn laì caïc linh kiãûn
baïn dáùn. Nguyãn lê laìm viãûc loaûi naìy tæång tæû loaûi servomotor, nhæng åí âáy âäüng cå thæìa haình
servomotor vaì con chaûy S âæåüc thay thãú bàòng maûch âiãöu khiãøn doìng âiãûn vaì cuäün dáy buì âiãûn aïp T1. Khi
âiãûn aïp thay âäøi, maûch âiãöu khiãøn seî phán têch âãø buì læåüng âiãûn aïp thêch håüp âaím baío âiãûn aïp ra äøn âënh.
Hçnh 9-19 laì så âäö nguyãn lê cuía äøn aïp âiãûn tæí.
T1

T2

Uv Maûch âiãöu khiãøn Ur


doìng âiãûn

Âiãûn aïp láúy máùu


So saïnh vaì khuãúch âaûi
Âiãûn aïp chuáøn
Hçnh 9-19: Så âäö khäúi äøn aïp âiãûn tæí

Æu nhæåüc âiãøm cuía äøn aïp âiãûn tæí


Ngoaìi caïc æu âiãøm âaût âæåüc nhæ loaûi servomotor, loaûi naìy coìn khàõc phuûc âæåüc caïc nhæåüc âiãøm laì
khäng gáy äön hoàûc chaïy näø. Taïc âäüng ráút nhanh , nhaûy vaì khäúi læåüng nheû.
Tuy nhiãn noï cuîng coï caïc nhæåüc âiãøm laì khaï phæïc taûp khi thiãút kãú, chãú taûo maûch âiãöu khiãøn,
cäng suáút chãú taûo loaûi äøn aïp naìy khäng låïn vaì giaï thaình saín xuáút khaï cao.

112
PHÁÖN THÆÏ BA

THIÃÚT BË ÂIÃÛN TRUNG - CAO AÏP

Chæång 10. DAO NGÀÕT

10.1. CAÏC ÂËNH NGHÉA VAÌ CAÏC ÂÀÛC TÊNH ÂIÃÛN CUÍA
THIÃÚT BË ÂIÃÛN ÂOÏNG NGÀÕT

1. Caïc âënh nghéa cuía thiãút bë âiãûn âoïng ngàõt


-Dao caïch li laì thiãút bë âoïng ngàõt cå khê, åí vë trê måí taûo nãn mäüt khoaíng caïch caïch âiãûn. Chuïng
coï khaí nàng måí hoàûc âoïng maûch nãúu doìng âiãûn âoïng måí khäng âaïng kãø hoàûc sæû biãún thiãn âiãûn aïp giæîa
caïc âáöu cæûc laì khäng âaïng kãø. Trong âiãöu kiãûn laìm viãûc bçnh thæåìng vaì báút thæåìng (ngàõn maûch), dao caïch
li coï thãø cho doìng âiãûn chaûy qua trong thåìi gian quy âënh.
-Khoaíng caïch caïch âiãûn laì khoaíng caïch trong cháút khê hoàûc cháút loíng coï cæåìng âäü âiãûn mäi quy
âënh khi thiãút bë âoïng ngàõt måí maûch. Âãø baío vãû ngæåìi vaì thiãút bë chuïng phaíi thoía maîn caïc âiãöu kiãûn âàûc
biãût vaì sæû coï màût cuía noï phaíi âæåüc nháûn roî khi thiãút bë âoïng ngàõt åí vë trê måí .
-Cáöu dao laì thiãút bë âoïng ngàõt cå khê. Chuïng khäng nhæîng dáùn vaì ngàõt doìng âiãûn åí âiãöu kiãûn
bçnh thæåìng trong læåïi âiãûn maì coìn dáùn doìng âiãûn trong khoaíng thåìi gian quy âënh vaì coï khaí nàng dáùn
doìng âiãûn tàng cao åí caí caïc âiãöu kiãûn báút thæåìng cuía læåïi âiãûn.
-Dao caïch li -cáöu dao laì cáöu dao khi åí vë trê måí thoía maîn âæåüc caïc yãu cáöu caïch li cuía dao caïch
li.
-Maïy ngàõt laì thiãút bë âoïng ngàõt cå khê coï khaí nàng dáùn, ngàõt doìng âiãûn trong maûch åí âiãöu kiãûn
bçnh thæåìng, dáùn trong thåìi gian quy âënh vaì ngàõt doìng âiãûn tàng lãn trong maûch åí âiãöu kiãûn khäng bçnh
thæåìng âaî xaïc âënh (vê duû ngàõn maûch).
-Cáöu dao näúi âáút laì thiãút bë âoïng ngàõt cå khê duìng âãø näúi âáút vaì taûo ngàõn maûch. Chuïng coï khaí
nàng chëu doìng âiãûn åí âiãöu kiãûn khäng bçnh thæåìng vaì khäng âoìi hoíi dáùn doìng âiãûn laìm viãûc bçnh
thæåìng. Cáöu dao näúi âáút coï khaí nàng taûo doìng âiãûn ngàõn maûch.
-Cáöu chaíy laì thiãút bë baío vãû nhåì noïng chaíy mäüt hoàûc nhiãöu âoaûn dáy chaíy, âæåüc chãú taûo nhàòm
muûc âêch laìm håí maûch khi doìng âiãûn naìy væåüt quaï giaï trë quy âënh trong khoaíng thåìi gian âuí låïn.
-Caïc cäng tàõc phuû, maûch phuû: cäng tàõc phuû âæåüc thiãút kãú våïi doìng mäüt chiãöu êt nháút laì 10 A, coï
khaí nàng âoïng vaì ngàõt doìng âiãûn trong maûch âiãöu khiãøn. Caïc thäng säú chi tiãút do nhaì saín xuáút cung cáúp.
Nãúu thäng tin naìy chæa âáöy âuí caïc cäng tàõc phuû phaíi coï khaí nàng âoïng vaì ngàõt doìng âiãûn êt nháút laì 2A åí
âiãûn aïp 220V mäüt chiãöu khi hàòng säú thåìi gian täúi thiãøu cuía maûch laì 20ms. Caïc âáöu cæûc vaì dáy maûch phuû
phaíi âæåüc thiãút kãú cho qua doìng mäüt chiãöu êt nháút laì 10A. Caïc cäng tàõc phuû phaíi âæåüc taïc âäüng træûc tiãúp åí
caí hai chiãöu.

2. Caïc âàûc tênh âiãûn cuía thiãút bë âoïng ngàõt


-Doìng âiãûn âoïng: laì trë säú âènh næía soïng âáöu cuía doìng âiãûn åí mäüt cæûc cuía thiãút bë âoïng ngàõt khi âoïng.
-Doìng âiãûn âènh: laì trë säú âènh næía soïng âáöu cuía doìng âiãûn trong khi xaíy ra quaï âäü sau khi doìng âiãûn bàõt
âáöu chaûy maì thiãút bë âoïng ngàõt phaíi chëu âæûng åí vë trê âoïng trong caïc âiãöu kiãûn quy âënh.
-Doìng âiãûn càõt: laì doìng âiãûn åí mäüt cæûc cuía thiãút bë âoïng ngàõt hoàûc cuía cáöu chaíy åí ngay thåìi âiãøm ban âáöu
cuía häö quang trong quaï trçnh càõt.
-Khaí nàng âoïng: laì trë säú doìng âiãûn âoïng maì åí âiãûn aïp âaî cho thiãút bë âoïng ngàõt coï thãø âoïng trong caïc
âiãöu kiãûn sæí duûng vaì tênh nàng quy âënh âãø âoïng tåïi giaï trë doìng âiãûn laìm viãûc.
-Khaí nàng càõt: laì gêa trë cuía doìng âiãûn càõt chåì âåüi åí âiãûn aïp âaî cho cuía thiãút bë âoïng ngàõt coï thãø càõt doìng
âiãûn trong âiãöu kiãûn sæí duûng vaì tênh nàng quy âënh âãø ngàõt giaï trë doìng âiãûn laìm viãûc.

113
-Sæû cäú ngàõn maûch âáöu cæûc: laì ngàõn maûch trãn âæåìng dáy trãn khäng åí khoaíng caïch ráút ngàõn khäng âaïng
kãø tæì âáöu cæûc maïy ngàõt.
-Khaí nàng âoïng/càõt (âoïng vaì càõt ): trong âiãöu kiãûn khäng âäöng bäü: laì khaí nàng âoïng hoàûc càõt khi máút
âäöng bäü hoàûc khäng coï læåïi træåïc vaì sau maïy ngàõt trong âiãöu kiãûn sæí duûng vaì tênh nàng quy âënh.
-Doìng âiãûn bçnh thæåìng: laì doìng âiãûn trong maûch chênh maì thiãút bë doïng càõt coï thãø dáùn mäüt caïch liãn tuûc
trong âiãöu kiãûn sæí duûng vaì tênh nàng quy âënh.
-Doìng âiãûn chëu ngàõn haûn: laì trë säú hiãûu duûng cuía doìng âiãûn khi thiãút bë âoïng ngàõt åí vë trê âoïng coï thãø dáùn
doìng âiãûn ngàõn maûch âënh mæïc åí âiãöu kiãûn sæí duûng vaì tênh nàng quy âënh, âæåüc tiãu chuáøn hoïa.
-Âiãûn aïp âënh mæïc: laì giåïi haûn trãn cuía âiãûn aïp cao nháút cuía læåïi maì thiãút bë âoïng ngàõt âæåüc thiãút kãú. Âiãûn
aïp âënh mæïc âæåüc tiãu chuáøn hoïa.
-Âiãûn aïp âàût: Âiãûn aïp giæîa caïc âáöu cæûc cuía thiãút bë âoïng ngàõt ngay træåïc khi âoïng doìng âiãûn.
-Âiãûn aïp phuûc häöi: laì âiãûn aïp xuáút hiãûn trãn caïc âáöu cæûc cuía thiãút bë âoïng ngàõt hoàûc cáöu chaíy sau khi doìng
âiãûn bë ngàõt.
-Thåìi gian måí: laì khoaíng thåìi gian giæîa thåìi âiãøm ban âáöu quy âënh cuía thao taïc måí vaì thåìi gian phán
taïch tiãúp âiãøm häö quang åí táút caí caïc cæûc.
-Thåìi gian âoïng: laì khoaíng thåìi gian giæîa thåìi âiãøm ban âáöu quy âënh thao taïc âoïng vaì thåìi âiãøm táút caí
caïc cæûc cuía tiãúp âiãøm chaûm nhau.
-Trë säú chëu âæûng: laì giaï trë låïn nháút cuía âaûi læåüng âàûc træng maì thiãút bë âoïng ngàõt âæåüc pheïp âoïng/càõt
nhæng khäng laìm hæ hoíng tênh nàng. Trë säú chëu âæûng êt nháút phaíi bàòng trë säú âënh mæïc.
-Trë säú âënh mæïc: laì giaï trë cuía caïc âaûi læåüng âàûc træng sæí duûng âãø xaïc âënh caïc âiãöu kiãûn váûn haình maì
thiãút bë âoïng ngàõt âæåüc thiãút kãú, chãú taûo maì nhaì saín xuáút cáön phaíi âaím baío.
-Trë säú tiãu chuáøn: laì giaï trë âæåüc âënh nghéa trong caïc quy âënh chênh thæïc maì caïc thiãút kãú thiãút bë phaíi
dæûa vaìo:
+ Âiãûn aïp âënh mæïc tiãu chuáøn : 3,6; 7,2; 12; 17,5; 24; 36; 52; 72,5; 100; 123; 145, 170; 245;
300, 362; 420; 525; 765 kV.
+ Doìng âiãûn bçnh thæåìng âënh mæïc tiãu chuáøn: 200; 400; 630; 800; 1250; 1600; 2000; 2500;
3150; 4000; 5000; 6300A.
+ Doìng âiãûn ngàõn haûn âënh mæïc tiãu chuáøn: 6.3; 8; 10; 12,5;16; 20; 25; 31,5; 40; 50; 63; 80;
100kA.
-Âiãûn aïp chëu táön säú nguäön âënh mæïc: laì trë säú hiãûu duûng cuía âiãûn aïp xoay chiãöu hçnh sin åí táön säú hãû
thäúng maì caïch âiãûn cuía thiãút bë phaíi chëu âæûng trong thåìi gian 1 phuït åí caïc âiãöu kiãûn thæí nghiãûm quy
âënh.
-Âiãûn aïp chëu xung seït âënh mæïc: laì giaï trë âènh cuía âiãûn aïp xung seït tiãu chuáøn 1,2/50 µ s maì caïch âiãûn
cuía thiãút bë phaíi chëu âæûng.
-Âiãûn aïp chëu xung âoïng måí âënh mæïc: laì giaï trë âènh cuía âiãûn aïp âoïng måí âån cæûc tiãu chuáøn
250/2500 µ s maì caïch âiãûn cuía thiãút bë coï âiãûn aïp âënh mæïc 300 kV vaì låïn hån cáön phaíi chëu. Theo tiãu
chuáøn måïi khoaíng caïch caïch âiãûn cuía dao caïch li åí âiãûn aïp âënh mæïc 300kV vaì låïn hån âæåüc thæí nghiãm
bàòng caïch âàût âiãûn aïp táön säú nguäön cho mäüt cæûc vaì khi âaût âãún trë säú âènh thç âàût vaìo cæûc kia âiãûn aïp xung
seït ngæåüc cæûc tênh hoàûc âiãûn aïp xung âoïng måí, thæí nghiãûm hai cæûc naìy goüi laì thæí nghiãûm keïp.

10.2. DAO CAÏCH LI

114
Kiãøu dao caïch li âæåüc læûa choün chuí yãúu xaïc âënh theo så âäö traûm. Ngaìy nay dao caïch li âæåüc chãú
taûo coï daíi âiãûn aïp tæì 72,5 âãún 800 kV, doìng tæì 1250 âãún 4000 A vaì doìng ngàõn maûch âènh tåïi 63 dãún 160
kA.

1. Dao caïch li kiãøu quay


a) Dao caïch li quay hai truû
Âoï laì loaûi dao caïch li thäng duûng coï âiãûn aïp tæì 72,5 âãún 420kV, chuí yãúu sæí duûng trong caïc traûm
biãún aïp nhoí hoàûc caïc traûm biãún aïp låïn ngoaìi tråìi nhæ traûm âæåìng dáy âãún hoàûc dao caïch li phán âoaûn.
Cáöu dao näúi âáút coï thãø âæåüc làõp åí báút kyì phêa naìo. Hçnh 10-1 sau cho tháúy mäüt dao caïch li hai âãú quay
âæåüc làõp trãn khung theïp caïn âënh hçnh vaì âæåüc näúi bàòng thanh keûp. Caïc sæï âåî âæåüc gàõn våïi bãû quay vaì
trãn âènh gàõn våïi khåïp xoay coï cáön vaì tiãúp âiãøm
cao aïp. Khi thao taïc caí hai cáön quay mäüt goïc 900.
ÅÍ vë trê måí , dao caïch li coï âiãøm càõt giæîa hai truû
taûo nãn khoaíng caïch caïch âiãûn nàòm ngang. Bãû
quay coï cå cáúu chëu âæåüc âiãöu kiãûn thåìi tiãút vaì
khäng cáön baío dæåîng äø bi. Bãû quay âæåüc làõp trãn
bu läng cho pheïp âiãöu chènh chênh xaïc hãû thäúng
tiãúp âiãøm mäüt khi thiãút bë thàóng haìng vaì cuîng cho
pheúp coï dung sai sæï caïch âiãûn. Caïc tay khåïp cáúu
truïc bàòng nhäm haìn coï chi tiãút tiãúp âiãøm khäng bë
àn moìn vaì thåìi gian láu khäng laìm giaím giaï trë Hçnh 10-1: Dao caïch li quay hai truû kiãøu SGF,
cuía âiãûn tråí. Dao caïch li coï âiãûn aïp U > 170 kV coï 123kV. 1. Âãú quay; 2. Khung; 3. Sæï caïch âiãûn; 4. Âáöu
thãm thiãút bë khoïa liãn âäüng traïnh caïc tay bë taïch quay, 5. Tay khåïp; 6. Âáöu cuäúi cao aïp; 7. Bäü taïc
ra khi xaíy ra sæû cäú doìng ngàõn maûch låïn. Dáy dáùn âäüng; 8. Cáöu dao näúi âáút
âiãûn tåïi caïc âáöu quay âæåüc baío vãû hoaìn toaìn vaì
khäng cáön baío dæåîng. Dao caïch li nhæ hçnh 10-1,
caïc âáöu cao aïp coï thãø quay 3600 âaím baío cho äúng hoàûc dáy dáùn âæåüc näúi theo phæång báút kyì. Hãû thäúng
tiãúp âiãøm coï cáúu truïc häùn håüp âäöng theïp våïi chuìm tiãúp âiãøm äm chàût. Chuïng coï måî khä bäi trån thæåìng
xuyãn vaì khäng cáön baío dæåîng. Nãúu cáön mäùi cæûc dao caïch li coï thãø âæåüc trang bë mäüt hoàûc hai cáöu dao
näúi âáút. Caí dao caïch li vaì cáöu dao näúi âáút âãöu coï cå cáúu thao taïc khoïa liãn âäüng âiãøm chãút. Nhæ váûy âãö
phoìng sæû thay âäøi vë trê khi laìm viãûc åí tçnh huäúng nguy hiãøm nhæ coï ngàõn maûch, âäüng âáút hay gioï maûnh.
Dao caïch li vaì cáöu dao näúi âáút coï cå cáúu thao taïc riãng. Mäüt cå cáúu thao taïc mäüt nhoïm hai hoàûc
ba cæûc, caïc cæûc cuía mäüt nhoïm âæåüc liãn kãút cå khê bàòng thanh näúi. Læûc taïc âäüng tæì bäü truyãön âäüng âæåüc
truyãön âãún âãú quay vaì laìm âãú quay mäüt goïc 900 âäöng thåìi quay âãú thæï hai. Khi måí vaì âoïng caïc tiãúp âiãøm
dao caïch li quay vaì chuyãøn âäüng træåüt âãø dãù daìng càõt khi bë buûi hoàûc bàng baïm âáöy. Læûc cuía cå cáúu thao
taïc âæåüc truyãön tåïi truûc cuía cáöìu dao näúi âáút. Khi dao caïch li âoïng tay cuía cáöu dao näúi âáút âáûp maûnh vaì
gaìi tiãúp âiãøm näúi âáút vaìo khåïp.
b) Dao caïch li quay ba truû
Dao caïch li loaûi naìy chuí yãúu sæí duûng åí cháu Áu vaì thæåìng duìng cho maûng trung aïp. So våïi loaûi
hai truû chuïng cho pheïp khoaíng caïch giæîa caïc pha nhoí hån. Læûc keïo ténh âáöu cuäúi dao cao hån. Hai sæï
caïch âiãûn phêa ngoaìi âæåüc cäú âënh trãn bãû khung vaì mang hãû thäúng tiãúp âiãøm (hçnh 10-2). Sæï caïch âiãûn
giæîa âæïng trãn âãú quay vaì âåî cáön taïc âäüng, khi taïc âäüng noï quay khoaíng 600 vaì gaìi hãû thäúng tiãúp âiãøm lãn
sæï phêa ngoaìi.

115
Caïc tiãúp âiãøm cuía cáöu dao näúi âáút coï 1. Âãú khåïp xoay; 2. Khung; 3. Sæï cäú âënh; 4. Sæï
thãø âæåüc làõp åí caí hai phêa vaì âæåüc âàût åí hãû quay; 5. Cáön tiãúp âiãøm; 6. Âáöu cao aïp; 7. Cå cáúu thao
thäúng tiãúp âiãøm ténh. Dao caïch li 3 truû âæåüc taïc; 8. Cáöu dao näúi âáút
chãú taûo bàòng caïc chi tiãút giäúng dao hai truû åí
trãn.

2. Dao caïch li mäüt truû tiãúp âiãøm âoïng måí


Trong caïc traûm cao aïp vaì khi coï
nhiãöu thanh goïp dao caïch li mäüt truû (coìn goüi
laì dao caïch li kiãøu maïy veî thanh truyãön hoàûc
dao caïch li thàóng âæïng) cho trong hçnh 10-3. Hçnh 10-2: Dao caïch li quay ba truû kiãøu TDA,145kV
Âoìi hoíi diãûn têch màût bàòng nhoí hån so våïi caïc
loaûi dao caïch li khaïc. Do váûy chuïng âæåüc sæí
duûng räüng raîi giuïp laìm goün hån så âäö traûm. Vë
trê âoïng ngàõt âæåüc thãø hiãûn roî raìng theo
khoaíng caïch caïch âiãûn thàóng âæïng. Âãú dao caïch li laì khung, trãn âoï coï sæï âåî mang chi tiãút chênh coï cå
cáúu thanh truyãön vaì häüp säú. Læûc taïc âäüng âæåüc sæï quay truyãön âãún häüp säú , tiãúp âiãøm treo âàût trãn thanh
goïp nàòm phêa trãn cao dao caïch li. Khi âoïng hai thanh truyãön eïp chàût láúy tiãúp âiãøm treo, âæåìng dáy cung
cáúp âæåüc näúi våïi âáöu cao aïp trãn häüp säú.
Nãúu muäún, mäùi cæûc dao caïch li coï thãø âæåüc trang bë cáöu dao näúi âáút quay hoàûc thàóng. Khung coï
gàõn äø quay âãø truyãön læûc taïc âäüng tæì cå cáúu thao taïc tåïi häüp säú vaì âæåüc gàõn chàõc våïi cäüt âåî bàòng bäún bu
läng. Caïc bu läng naìy cho pheïp âiãöu chènh chênh xaïc dao caïch li våïi tiãúp âiãøm treo, âoï laì æu âiãøm cuía loaüi
naìy khi làõp âàût vaì váûn haình. Chiãöu cao quaï mæïc cuía dao caïch li coï thãø âàût khäng khåïp trãn nãön, nhæng
âiãöu naìy coï thãø âæåüc buì laûi bàòng caïch âiãöu chènh caïc bu läng âãú. Cå cáúu thanh truyãön coï cáúu truïc bàòng
nhäm haìn (giäúng nhæ moüi kiãøu coï doìng âiãûn âènh tåïi 200 kA), cå cáúu âæåüc cäú âënh vaì chäút vaìo truûc thanh
truyãön trong häüp säú. Bäü pháûn naìy coï khaí nàng chuyãøn dëch, âaím baío aïp suáút tiãúp âiãøm cao giæîa âáöu trãn
cuía thanh truyãön vaì tiãúp âiãøm keûp.
AÏp suáút tiãúp âiãøm tæì 70 âãún 150 kp (theo thiãút kãú) khäng chè âaím baío truyãön âäüng doìng âiãûn
hiãûu quaí maì coìn giuïp càõt âæåüc dãù daìng ngay caí khi bàng baïm âáöy. Tiãúp xuïc giæîa häüp säú vaì caïc thanh
truyãön tæì dæåïi âãún caïc thanh truyãön trãn nhåì laï âäöng maû baûc nhiãöu låïp âaìn häöi hoàûc tiãúp âiãøm con làn.
Thanh tiãúp xuïc åí âáöu thanh truyãön vaì tiãúp âiãøm treo laìm tæì táúm âäöng maû baûc hoàûc baûc tinh khiãút khi chãú
âäü laìm viãûc nàûng nãö hoàûc trong caïc træåìng håüp âàûc biãût vç váûy êt laìm moìn tiãúp âiãøm, âaím baío dáùn doìng
âiãûn täút vaì thåìi gian laìm viãûc láu daìi. Dao caïch li duìng cho doìng âiãûn ngàõn maûch cao coï thiãút bë caín læûc
giæî caïc âiãøm gheïp näúi thanh truyãön. ÅÍ vë trê âoïng, caïc tiãúp âiãøm näúi naìy haûn chãú khoaíng caïch giæîa hai
thanh truyãön, do váûy âãö phoìng moüi khaí nàng laìm giaím aïp suáút tiãúp âiãøm vaì caín dëu moüi dao âäüng cuía caïc
thanh tiãúp xuïc do ngàõn maûch gáy ra.
Dao caïch li mäüt truû coï khoïa liãn âäüng âiãøm chãút trong häüp säú, do âoï vë trê cuía noï khäng thãø thay
âäøi mäüt caïch tæû phaït. Viãûc chènh âënh váùn âæåüc tiãún haình ngay caí khi sæï quay càõt ra hoàûc cháún âäüng maûnh
do âäüng âáút hoàûc do læûc ngàõn maûch. Cå cáúu chäúng váöng quang åí âáöu thanh truyãön taïc âäüng âãø dæìng tiãúp
âiãøm treo nãúu noï chuyãøn âäüng thàóng âæïng. Voìng keûp váùn nàòm chàõc chàõn trong vuìng tiãúp âiãøm ngay caí
khi chëu aïp suáút do ngàõn maûch. Khäúi thanh truyãön vaì häüp säú âæåüc làõp taûi nhaì maïy, laìm giaøm âaïng kãø thåìi
gian làõp âàût taûi chäù. Loì xo buì trong häüp säú tråü giuïp læûc taïc âäüng khi âoïng, khi måí noï quay cáön nheû nhaìng
vãö vë trê gáûp laûi.

116
Caïc phæång aïn âàûc biãût cuía dao Dao caïch li mäü t truû 10-3
Hçnh kiãøu TFB, 245kV.
caïch li mäüt truû âaî âæåüc sæí duûng tæì láu trong 1.ÄØ bi quay; 2. Khung; 3. Sæï âåî; 4. Sæï quay; 5. Cå
caïc traûm doìng âiãûn mäüt chiãöu cao aïp cáúu thanh truyãön; 6.Häüp säú; 7. Cå cáúu taïc âäüng; 8.
(HVDC). Mäùi cæûc cuía dao caïch li coï cå cáúu Cáöu dao näúi âáút; 9. Tiãúp âiãøm treo
thao taïc riãng. Khi dao caïch li âoïng caïc cáön
thanh truyãön thæûc hiãûn chuyãøn âäüng khåïp
vaìo vaì âaím baío gaìi chàût caïc tiãúp âiãøm treo,
tuy nhiãn trong mäüt säú træåìng håüp coï xã
dëch do âiãöu kiãûn thåìi tiãút.

3. Tiãúp âiãøm treo duìng trong âoïng ngàõt


doìng âiãûn cuía dao caïch li mäüt truû
Trong caïc traûm âoïng ngàõt ngoaìi
tråìi, viãûc thay âäøi thanh goïp khäng laìm ngàõt
doìng âiãûn cung cáúp nhæng laìm tàng caïc
doìng âiãûn âoïng ngàõt khi thao taïc âoïng måí
vaì caïc doìng naìy coï thãø dáùn âãún laìm tàng
nhiãût åí caïc tiãúp âiãøm dao caïch li vaì åí tiãúp
âiãøm ténh. Trë säú doìng âiãûn naìy phuû thuäüc
khoaíng caïch vë trê âoïng ngàõt tåïi nguäön cung cáúp hoàûc phæång thæïc laìm viãûc cuía bäü chuyãøn maûch, nghéa laì
thanh goïp hoàûc khoang âoïng ngàõt, åí khoang âoïng ngàõt taûo nãn æïng suáút cao hån. Trë säú âiãûn aïp âoïng måí
coï thãø âæåüc tçm qua tênh toaïn.

Hçnh 10-4: Âoïng måí tiãúp âiãøm treo Hçnh 10-5: Âoïng måí tiãúp âiãøm treo,
nguyãn liï hoaût âäüng cuía âæåìng dáùn hæåïng så âäö cuía cuía buäöng âoïng ngàõt phuû.
1.Giaï âåî tiãúp âiãøm chênh; 2. Thanh tiãúp 1. Giaï âåî tiãúp âiãøm chênh; 3. Thanh tiãúp
âiãøm chênh; 3. Thanh tiãúp âiãøm phuû; 4. Cáön âiãøm phuû; 11. Muî chäúng váöng quang 12.
láùy; 5. Thanh dáùn trãn; 6. Thanh dáùn dæåïi Tiãúp âiãøm ténh; 13. Tiãúp âiãøm báût; 14. Chi
7. Tay truyãön; 8. Thiãút bë giæî; 9. Chi tiãút tiãúp tiãút laìm lãûch häö quang; 15. Táúm dáûp häö
xuïc tay truyãön; 10. Truû caïch âiãûn coï loì xo tråí quang khæí ion; 16. Näúi liãn kãút mãöm;
vãö. 17. ÄØ bi quay
Hiãûn tæåüng âoïng måí coï thãø xaíy ra caí khi âang âoïng hoàûc måí. Âoïng laìm tàng sæû däön eïp giæîa cáön
cuía dao caïch li vaì tiãúp âiãøm keûp, taûo nãn tia læía nhoí do âoï laìm tiãúp âiãøm moìn dáön. Khi måí, häö quang phaït
sinh giæîa caïc tiãúp âiãøm taïch dåìi vaì duy trç cho âãún khi coï âiãûn aïp ngæåüc cáön thiãút âãø dáûp tàõt häö quang.
Træoïc tiãn caïc tiãúp âiãøm chuyãøn âäüng cháûm, quaï trçnh naìy xaíy ra trong vaìi chu kyì gáy hæ haûi caïc pháön tæí

117
tiãúp xuïc cuía dao caïch li. Traûm âoïng ngàõt 420 kV cäng suáút låïn coï thãø phaíi chëu âæûng âiãûn aïp âoïng måí
âãún 300 V vaì doìng âiãûn âoïng måí âãún 1600A.
Hçnh 10-4 vaì 10-5 laì tiãúp âiãøm âoïng måí treo do haîng ABB chãú taûo duìng cho dao caïch li mäüt truû
coï hai hãû thäúng âoïng måí phuû kiãøu kên, taïc âäüng âäüc láûp våïi nhau. Do âoï noï luän âaím baío coï âæåüc hoaût
âäüng âuïng báút kãø tay truyãön dáùn træåïc chaûm vaìo hoàûc caïi sau taïch khoíi tiãúp âiãøm treo. Hãû thäúng âoïng måí
phuû nàòm trong muî chäúng váöng haìo quang vaì bao gäöm tiãúp âiãøm báût (gheïp våïi thanh tiãúp âiãøm phuû bàòng
láùy) vaì thiãút bë dáûp tàõt häö quang khæí ion.
Tiãúp âiãøm báût måí vaì âoïng theo täúc âäü âoïng måí khi thanh tiãúp âiãøm phuû åí vaìo vë trê naìo âoï. Khi
måí thåìi gian häö quang keïo daìi khoaíng 25 ms sæû hao moìn trãn tiãúp âiãøm láùy ráút êt vaì doìng âiãûn âæåüc ngàõt
mäüt caïch an toaìn træåïc khi phán taïch thanh tiãúp âiãøm dao caïch li. Bàòng caïch phán taïch hãû thäúng tiãúp âiãøm
chênh vaì tiãúp âiãøm phuû nãn khäng coï læûc taïc âäüng nãn tiãúp âiãøm sau trong træåìng håüp sæû cäú. Thæí nghiãûm
ngàõn maûch cho tháúy cæåìng âäü chëu xung âãún 200kA.
Mäùi hãû thäúng âoïng ngàõt coï thãø thæûc hiãûn êt nháút 350 chu kyì âoïng ngàõt våïi doìng âiãûn âoïng måí
1600A vaì âiãûn aïp âoïng måí tåïi 330V.
Viãûc bäú trê caïc tiãúp âiãøm
treo âoïng måí nhæ váûy taûo nãn sæû
linh hoaût vaì tin cáûy cho ngæåìi váûn
haình hãû thäúng. Nhæîng tiãúp âiãøm
naìy coï thãø âæåüc làõp âàût âãø náng cáúp
caïc traûm âang hoaût âäüng våïi caïc
thiãút bë cuî hiãûn nay.

4. Dao caïch li hai truû âæïng càõt åí


giæîa
Khi âiãûn aïp laìm viãûc tàng,
khoaíng caïch caïch âiãûn räüng âoìi hoíi
cáön tiãúp âiãøm daìi. Dao caïch li càõt
thàóng âæïng åí giæîa coï hai cáön tiãúp
âiãøm duìng cho maûng âiãûn aïp bàòng
hoàûc låïn hån 400kV, åí âáy coï
nhiãöu æu âiãøm hån. Hçnh 10-6 Dao caïch li càõt åí giæîa âàût âæïng
Hçnh 10-6 cho tháúy hai cäüt kiãøu TK, 525kV
sæï âåî âæåüc làõp trãn khung. Gàõn våïi 1. ÄØ quay; 2. Khung; 3. Sæï âåî; 4. Sæï quay
chuïng laì häüp säú coï caïc cáön tiãúp 2. Cáön tiãúp âiãøm; 6. Âáöu cao aïp; 7. Cå cáúu
âiãøm vaì âáöu cao aïp. Sæï quay näúi våïi thao taïc; 8. Häüp säú
äø quay trãn khung åí âáöu äø trãn häüp
säú. Cå cáúu thao taïc âæåüc âàût dæåïi tám khung, læûc âæåüc truyãön âãún hai äø quay bàòng thanh giàòng. Tuìy theo
yãu cáöu, caí hai phêa cuía dao caïch li coï thãø âàût cáöu dao näúi âáút. Caïc tiãúp âiãøm näúi âáút âæåüc làõp trãn tay âåî
giæîa sæï vaì häüp säú.
Dao caïch li càõt åí giæîa âàût âæïng âoìi hoíi læûc thao taïc nhoí hån caïc loaûi khaïc coï cáön mäüt tiãúp âiãøm.
Cäüt âåî cuía traûm khäng cáön cao quaï do âoï chi phê laìm nãön moïng cuîng tháúp hån. Cáúu truïc cå khê cuía dao
caïch li cuîng âån giaín båíi tay cáöm mang doìng âiãûn chè quay theo màût thàóng âæïng khäng coï chuyãøn âäüng
quay phuû âãø âaût âæåüc aïp suáút tiãúp âiãøm cáön thiãút. Giäúng nhæ caïc loaûi dao caïch li khaïc sæï âåî âæåüc âàût trãn
caïc bu läng âãú sau khi càng dáy cho pheúp âiãöu chènh chênh xaïc cáön tiãúp xuïc vaì buì dung sai cuía sæï âåî. Sæï
quay coï äø âæïng trãn âáöu häüp säú vaì truyãön læûc taïc âäüng maì khäng bë xoàõn, häüp säú vaì næía tay cáön tiãúp âiãøm
taûo nãn bäü khåïp cå khê.

118
Caïc tay cáön tiãúp âiãøm chãú taûo caïc linh kiãûn dao caïch li quay hai truû bàòng cáúu truïc nhäm haìn, chè
mäüt vaìi mäúi näúi sæí duûng bu läng. Caïc tiãúp âiãøm quay truyãön doìng âiãûn âãún häüp nhäm âuïc chëu âæåüc moüi
thåìi tiãút. AÏp suáút tiãúp âiãøm tháúp laìm cho tiãúp âiãøm êt bë moìn, thiãút bë khoïa liãn âäüng âãö phoìng tay cáön tiãúp
âiãøm taïch dåìi khi coï doìng ngàõn maûch cao vaì âaím baío laìm viãûc khäng sai soït trong caïc âiãöu kiãûn báút
thæåìng. Thanh truyãön cheïo truyãön læûc taïc âäüng tæì cå cáúu thao taïc âãún hai äø dæåïi vaì quay caïc sæï quay âãún
äø truûc trong häüp säú. Thanh truyãön cheïo vaì caïc thanh taïc âäüng åí häüp säú væåüt qua âiãøm chãút ráút nhanh træåïc
khi âaût âãún vë trê måí vaì khoïa tay cáön maïy dáùn doìng âiãûn åí vë trê naìy. Mäùi tay cáön tiãúp âiãøm quay thàóng
âæïng mäüt goïc 900. ÅÍ vë trê måí chuïng hæåïng thàóng âæïng lãn trãn, taûo ra khoaíng caïch caïch âiãûn theo chiãöu
ngang.

10.3. CÁÖU DAO NÄÚI ÂÁÚT MÄÜT TRUÛ

Trong caïc traûm ngoaìi tråìi, cáöu dao näúi âáút khäng nhæîng âoìi hoíi âàût træûc tiãúp åí dao caïch li maì coìn
åí caí caïc vë trê khaïc. Vê duû âãø näúi âáút cho caïc phán âoaûn thanh goïp riãng reî.
Cáöu dao näúi âáút mäüt truû duìng cho træåìng håüp naìy coï thãø âæåüc sæí duûng nhæ bãû âåî cho thanh goïp
daûng äúng. Cáöu dao näúi âáút làõp vaìo dao caïch li hoàûc âàût riãng trãn mäüt cäüt coï cuìng caïc linh kiãûn nhæ nhau,
chè khaïc biãût laì khung laì giaï âåî cho tiãúp âiãøm näúi âáút. Khung âãú coï sæï âåî caïch âiãûn cho cå cáúu thao taïc
(hçnh 10-7) âæåüc gàõn våïi chi tiãút âåî tiãúp âiãøm vaì tiãúp âiãøm näúi âáút. Theo yãu cáöu khaïc nhau coï hai kiãøu
dao näúi âáút: Cáöu dao näúi âáút thàóng âæïng duìng cho
âiãûn aïp âënh mæïc vaì doìng âiãûn âènh tháúp.
Cáöu dao näúi âáút quay thàóng duìng cho
âiãûn aïp vaì doìng âiãûn âènh cao hån. Sæû khaïc nhau
cuía hai loaûi cáöu dao naìy nàòm åí chäù thiãút kãú cå cáúu
thao taïc vaì do âoï dáùn âãún chuyãøn âäüng maì cáön
tiãúp xuïc thæûc hiãûn. Cáön tiãúp xuïc cuía cáöu dao näúi
âáút thàóng âæïng coï khaí nàng khåïp näúi trãn truûc vaì
chè thæûc hiãûn chuyãøn âäüng quay våïi goïc khoaíng
900. ÅÍ vë trê âoïng, tiãúp âiãøm näúi âáút nàòm giæîa caïc
ngoïn tiãúp xuïc vaì nhæîng ngoïn naìy eïp loì xo laûi. Cå
cáúu cáöu dao näúi âáút quay thàóng âæïng cho pheïp laìm
tàng tênh nàng, tay tiãúp âiãøm quay træåïc nhæng
cuäúi voìng quay chuyãøn sang âæåìng thàóng vaìo tiãúp
âiãøm näúi âáút. Laï tiãúp âiãøm trãn tay cáön tiãúp xuïc cäú Hçnh 10-7: Cáöu dao näúi âáút cao aïp 420kV
âënh vaìo tiãúp âiãøm näúi âáút taûo nãn chäù näúi coï thãø loaûi mäüt truû
chëu doìng âiãûn âènh cao.

10.4. CÅ CÁÚU THAO TAÏC CUÍA DAO CAÏCH LI VAÌ CÁÖU DAO NÄÚI ÂÁÚT

Cå cáúu thao taïc dao caïch li vaì cáöu dao näúi âáút âæåüc truyãön âäüng bàòng âäüng cå hoàûc thao taïc bàòng
tay.
Noïi chung cå cáúu thao taïc âæåüc làõp træûc tiãúp trãn khung âãú cuía dao caïch li hoàûc cáöu dao näúi âáút.
Tuy váûy, vç dao caïch li âæåüc làõp caïch màût âáút (vê duû làõp trãn cäüt) nãn cáön phaíi coï cå cáúu thao taïc âaût âãún
vë trê âoï. Bäü pháûn taïc âäüng taïc âäüng âoìi hoíi coï äø bi vaì caïc thanh näúi phuû . Coï thãø thao taïc bàòng tay kháøn
cáúp våïi moüi loaûi cå cáúu thao taïc nãúu khi nguäön bë sæû cäú hoàûc khi tiãún haình âiãöu chènh.

119
Cå cáúu thao taïc cuîng gàõn våïi cäng tàõc baïo hiãûu vë trê âoïng måí, duìng cho caïc muûc âêch kiãøm tra
vaì khoïa liãn âäüng. Loaûi truyãön dáùn bàòng âäüng cå cuîng coï cäng tàõc vaì thiãút bë âiãöu khiãøn. Hãû thäúng âiãöu
khiãøn âæåüc bäú trê sao cho chè cáön mäüt xung âoïng måí vaì cå cáúu cháúp haình tæû âäüng càõt khi âaût âãún vë trê
cuäúi. Træåìng håüp thao taïc bàòng tay kháøn cáúp, tiãúp âiãøm an toaìn ngàõt maûch âäüng cå sao cho khäng thãø taïc
âäüng cuìng luïc tæì buäöng âiãöu khiãøn. Caïc hãû thäúng truyãön âäüng âäüng cå cuîng âæåüc trang bë âiãöu khiãøn taûi
chäù vaì âiãöu khiãøn tæì xa.
Âãø âãö phoìng thao taïc sai, caïc cå
cáúu cuía dao caïch li vaì dao näúi âáút âæåüc khoïa
liãn âäüng láùn nhau(hãû thäúng âäüng cå chaûy
âiãûn vaì hãû thäúng coï thao taïc bàòng tay). Caïc
hãû thäúng thao taïc bàòng tay vaì bàòng âäüng cå
coï thãø âæåüc trang bë bàòng cuäün dáy khoïa
hçnh xuyãún, khi âiãûn aïp khoïa liãn âäüng bë
máút traïnh âæåüc taïc âäüng nháöm bàòng tay.
Thao taïc taûi chäù chè coï thãø âæåüc tiãún haình
nãúu coï âiãûn aïp vaì caïc âiãöu kiãûn khoïa liãn
âäüng quy âënh âæåüc thoía maîn. Vê duû: dao
caïch li chè coï thãø âoïng hoàûc måí âæåüc nãúu Hçnh 10-8: Bäü truyãön âäüng bàòng tay cuía dao caïch li.
maïy ngàõt liãn quan âãún noï måí. Cuîng coï thãø 1.Tay nàõm; 2.Tay âoìn; 3.Thanh keïo gàõn våïi ãcu 4 trãn
trang bë nhiãöu loaûi khoïa liãn âäüng. quaût 5 vaì thanh keïo 6;7.Truûc
Hãû thäúng taïc âäüng cuía dao caïch li
vaì cáöu dao näúi âáút coï khoïa liãn âäüng âiãøm
chãút, sao cho vë trê âoïng måí khäng thãø thay âäøi mäüt caïch ngáùu nhiãn do caïc âiãöu kiãûn sæû cäú nhæ ngàõn
maûch coï âäüng âáút hay gioï baîo xaíy ra.

10.5. CÁÖU DAO CAO AÏP

Cáöu dao cao aïp laì cå cáúu âoïng ngàõt cå khê coï khaí nàng âoïng/dáùn vaì càõt doìng âiãûn, kãø caí quaï taíi
laìm viãûc quy âënh åí caïc âiãöu kiãûn laìm viãûc bçnh thæåìng trong læåïi âiãûn vaì cuîng coï thãø dáùn âiãûn åí caïc âiãöu
kiãûn báút thæåìng âaî quy âënh. Vê duû ngàõn maûch trong khoaíng thåìi gian quy âënh. Cáöu dao cao aïp cuîng coï
thãø âoïng doìng ngàõn maûch nhæng khäng càõt chuïng.
Cáöu dao cao aïp âæåüc thiãút kãú cho caí traûm trong nhaì vaì ngoaìi tråìi, theo chæïc nàng âoïng ngàõt vaì aïp
duûng coï sæû phán biãût giæîa :
-Cáöu dao thäng duûng.
-Cáöu dao coï muûc âêch âàûc biãût.
-Cáöu dao coï muûc âêch haûn chãú.
-Cáöu dao chuyãn duûng.
-Cáöu dao mäüt bäü tuû âiãûn.
-Cáöu dao bäü tuû.
-Cáöu dao khaïng âiãûn song song.
Khi sæí duûng dao caïch li -cáöu dao maì åí vë trê måí phaíi thoía maîn caïc yãu cáöu caïch âiãûn quy âënh
cho dao caïch li. Caïc cáöu dao cao aïp hiãûn nay hiãûn nay cuîng âang âæåüc sæí duûng cho caïc traûm .

120
1. Táúm âãûm gàõn trãnHçnh
tæåìn10-9:
g; 2.Tay
Bäü quay;
truyãön3.Khung
âäüng bàònâåî
g ;hãû
4. truû
ÄÚncgkhåï
näúip; 5.Truû
cho daoc khåï
caïpch; li
6. Baïnh khåïp; 7.Truûc

10.6. DAO CAÏCH LI VAÌ CÁÖU DAO PHUÛ TAÍI LÆÅÏI TRUNG AÏP

1. Dao caïch li trung aïp


Caïc dao caïch li duìng cho thiãút bë trung
aïp chuí yãúu laì kiãøu tiãúp âiãøm dao (hçnh 10-
8). Cáön âàûc biãût chuï yï âãún chuyãøn âäüng
quay quanh truû cuía læåîi dao khi quyãút âënh
kêch thæåïc tuí âãø âaím baío khoaíng caïch
caïch âiãûn yãu cáöu. Tuí âoïng ngàõt coï dao
caïch li kiãøu tiãúp âiãøm dao âoìi hoíi âæåüc làõp
sáu hån so våïi kiãøu træåüt. Læåîi dao caïch li
khi âàût âæïng hoàûc treo cáön âãö phoìng Hçnh 10-10: Dao caïch li trung aïp tiãúp âiãøm dao
chuyãøn âäüng tæû phaït do troüng læåüng cuía
chuïng. Caïc dao caïch li coï âiãûn aïp âënh
mæïc tåïi 36 kV thæåìng âæåüc thao taïc bàòng tay. Trong caïc thiãút bë âiãöu khiãøn tæì xa, dao caïch li âæåüc taïc
âäüng bàòng âäüng cå hoàûc khê neïn. Làõp cáöu dao näúi âáút, kãø caí khi caïc cáöu dao coï âuí khaí nàng âoïng/càõt
maûch. Caïc dao caïch li coï âiãûn aïp nhoí hån 36 kV phaíi thoía maîn caïc âiãöu kiãûn thæí nghiãûm theo tiãu chuáøn
(nhæ IEC). Nãúu thiãút kãú dao caïch li hoàûc báút cæï thiãút bë cao aïp naìo taûo nãn khoaíng caïch caïch âiãûn nhoí hån
khoaíng caïch caïch âiãûn täúi thiãøu quy âënh cho thiãút bë âoï (nhæ tiãu chuáøn DIN VDE 0101) thç thiãút bë phaíi
âæåüc thæí nghiãûm våïi dáy näúi trong vuìng coï khoaíng caïch caïch âiãûn nhoí hån giaï trë täúi thiãøu cho pheïp.
Vuìng naìy âæåüc goüi laì vuìng näúi thæí nghiãûm vaì phaíi âæa vaìo chè dáùn thao taïc cuìng våïi caïc kêch thæåïc chênh
(hçnh 10-10).

2. Dao caïch li - cáöu dao phuû taíi


Dao caïch li cáöu dao phuû taíi âæåüc sæí duûng ngaìy caìng nhiãöu trong caïc traûm âoïng ngàõt trung aïp
cuîng nhæ viãûc sæí duûng caïc dao caïch li vaì maïy ngàõt maûch.
Dao caïch li cáöu dao phuû taíi coï khaí nàng âoïng ngàõt hoaìn toaìn maûch vaì coï thãø âiãöu khiãøn moüi
thao taïc âoïng måí maûch khäng sæû cäú. Dao caïch li - Cáöu dao phuû taíi laì cáöu dao phuû taíi maì coï khoaíng caïch

121
caïch âiãûn coï thãø quan saït âæåüc. Hçnh 10-11 laì loaûi cáöu dao phuû taíi kiãøu tiãúp âiãøm dao. Dao caïch li -Cáöu
dao phuû taíi coï thãø âæåüc taïc âäüng bàòng mäüt trong hai caïch sau:

Hçnh 10-11: Dao caïch li -cáöu dao phuû taíi tiãúp âiãøm dao kiãøu NAL
a) khäng coï cáöu chaíy; b) coï cáöu chaíy keìm theo

a) Cå cáúu báût
Cå cáúu loì xo âæåüc keïo vaì nhaí nhanh træåïc khi thæûc hiãûn goïc âoïng måí vaì læûc cuía noï âæåüc sæí duûng âãø
laìm chuyãøn âäüng tiãúp âiãøm. Quaï trçnh âæåüc sæí duûng caí khi âoïng vaì khi måí.
b) Cå cáúu têch nàng læåüng
Hãû thäúng naìy coï mäüt loì xo âãø âoïng vaì mäüt loì xo âãø måí. Khi thao taïc âoïng, loì xo måí càng ra vaì chäút
laûi. Nàng læåüng têch luîy âãø thao taïc måí âæåüc giaíi phoïng båíi chäút tæì hoàûc cáöu chaíy cao aïp (HRC).

122

You might also like