-02-

ΥΠΝΟΣ
ISSUE
€3

ΈΝΑ ΤΕΎΧΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΡΓΑΣΊΑ ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ, ΓΙΑ ΤΟΝ ΎΠΝΟ ΤΩΝ ΆΛΛΩΝ,
ΓΙΑ ΤΟΝ ΎΠΝΟ ΠΟΥ ΧΆΣΑΜΕ ΚΑΙ ΤΟΝ ΎΠΝΟ ΠΟΥ ΕΠΙΘΥΜΟΎΜΕ

ONASSIS CULTURAL CENTRE
ΥΠΝΟΣ ISSUE
Δ Ι Ε ΎΘΥ Ν Σ Η Έ Κ ΔΟΣ Η Σ
Αφροδίτη Παναγιωτάκου
Α ΡΧ Ι Σ Υ Ν ΤΆ Κ Τ Η Σ
Θεόφιλος Τραμπούλης
Σ Υ Μ Β ΟΥΛΟΣ Ε Κ ΔΟΣ Η Σ
Αλέξανδρος Ρουκουτάκης
Σ Υ Ν Τ ΟΝ Ι Σ ΜΟΣ Ε Κ ΔΟΣ Η Σ
Ελισάβετ Πανταζή
C R E AT I V E DI R E C T O R
Θοδωρής Λαλάγκας / youandi.gr
DE S IG N DI R E C T O R
Σωτήρης Κωτσόπουλος
A RT DI R E C T O R
Γιάννης Σπανούδης
Υ Π Ε ΥΘΥ ΝΟΣ Π Α ΡΑ Γ Ω Γ Η Σ
Γιάννης Αλεξανδρόπουλος
Ε Ι ΚΟΝΟΓ ΡΑΦΗ Σ Η / Χ Α ΡΑ Κ Τ Ι Κ Α
Ευριπίδης Παπαδοπετράκης
Σ Υ Ν Τ ΟΝ Ι Σ ΜΌΣ ΎΛ Η Σ
Πάσκουα Βοργιά
Μ ΕΤΑΦΡΑ Σ Η
Μαριλένα Δόργια, Βασίλης Δουβίτσας
Δ ΙΌΡ Θ Ω Σ Η - Ε Π Ι Μ Έ Λ Ε Ι Α
Βασίλης Δουβίτσας
Ε Π Ι Μ Έ Λ Ε Ι Α Π Α ΡΑ Γ Ω Γ Η Σ
ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΙΚΌΣ
ΟΡΓΑΝΙΣΜΌΣ ΛΑΜΠΡΆΚΗ
Μιχαλακοπούλου 80, Αθήνα 115 28
Ι Δ ΙΟΚ Τ Η Σ Ί Α
ΑΡΙΟΝΑ ΕΛΛΑΣ Α.Ε.
Ευρυδάμαντος & Γαλαξία 2 Αθήνα 11745
Τ: 2130178000
Το έντυπο εκδόθηκε στο πλαίσιο του
«Hypnos Project»
που πραγματοποίηθηκε από
τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση
από τον Απρίλιο έως τον Ιούνιο του 2016.
ISSN 2459-2978 / €3
© 2016 Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος
Ωνάση, ΑΡΙΟΝΑ ΕΛΛΑΣ ΑΕ. Με την επιφύλαξη
παντός δικαιώματος.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Αφροδίτη Π αναγιωτάκου / Editorial ..................................................................... 4
Γ ιώργος Τ ζιρτζιλάκης / Ύπνος στα Σύννεφα.
Για μια θεωρία των μηχανισμών ΙΙ
Ο ύπνος ως μηχανισμός και ως μελλοντολογικό όραμα ................................................... 6
Θ εόφιλος Τ ραμπούλης / Ο ανελέητος ύπνος
Από την Θρινακία στην Ειδομένη ................................................................................. 16
Δ ημοσθένης Π απαμάρκος / Ιωνάς
Διήγημα από την κοιλιά του κήτους .............................................................................. 22
Joanna Bourke /  Mια ιστορία του ύπνου
Ένα χρονικό των τρόπων που κοιμόμαστε ..................................................................... 26
H E ργασία Του Υπνου
Υλικό από τις εργασίες των φοιτητών του μαθήματος “Η εργασία του Ύπνου”,
Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών,
Καθηγητές: Μαρία Παπαδημητρίου, Γιώργος Τζιρτζιλάκης............................................. 32
Π αναγής Π αναγιωτόπουλος / Σχεδίασμα μιας
κοινωνικής ιστορίας του ελληνικού υπνοδωματίου
Το υπνοδωμάτιο μαυσωλείο και το υπνοδωμάτιο δημόσιος χώρος ................................. 34
Μ ατίνα Π ασχάλη
Μια συζήτηση με τον Παναγιώτη Μένεγο για την εμπειρία της αστεγίας .......................... 44
James Stavridis / Ο ύπνος είναι όπλο:
Η στρατιωτική ισχύς του ύπνου
Ο ύπνος από την πλευρά ενός στρατιωτικού ................................................................. 46
Ά ννα Π απαέτη / Ο σκοτεινός ήχος της μελωδίας.
Μουσική, ήχος και στέρηση ύπνου
Στέρηση ύπνου μετά μουσικής και βασανιστήρια στην ελληνική δικτατορία .................... 48
Θοδωρής Χ ιώτης / Άτρακτος (παραλλαγή)
Ποίημα ....................................................................................................................... 54
Η λίας Μ αγκλίνης / Το σπίτι του Ύπνου
Ένας συγγραφέας με ιστορικό διαταραχών ύπνου επισκέπτεται μια κλινική ύπνου ........... 56
Ά ρης Σ αραφιανός / Υπέροχοι μισοκοιμισμένοι
και υπνοβατικό παραλήρημα: η τέχνη της μόνιμης διέγερσης
Ο ευνουχισμός ενός ερμαφρόδιτου, η υπερδιέγερση του ύστερου καπιταλισμού ................ 62
Δ ημήτρης Π απανικολάου / Καθώς τους βλέπω να κοιμούνται
Κοιτώντας το αγαπημένο σώμα να κοιμάται .................................................................. 68
Δ ήμητρα Βογιατζάκη / Η γεωγραφία του ύπνου
Ο ύπνος και ο χώρος στα παραμύθια ............................................................................ 76
Σ οφία Νικολαΐδου / Βασίλισσα της Νύχτας
Διήγημα ...................................................................................................................... 82
Κ ωνσταντίνος Τ ζαμιώτης / Αλεής Ύπνος Εσθλός
Ο ύπνος στα χωράφια, ο ύπνος στις πλατείες ................................................................ 84
Simon Critchley / Aφήνοντας τον Bowie να φύγει
Για τον θάνατο του Bowie, για την ενηλικίωση .............................................................. 86
Βασιλική Κόκκορη / Η γυναίκα στα όνειρα: ονειρικά σύμβολα και η
θέση της γυναίκας από την ύστερη αρχαιότητα έως το ύστερο Βυζάντιο
Πώς παρουσιάζεται η γυναίκα στους ονειροκρίτες ......................................................... 92
Π αναγιώτης Μ ένεγος / Ένα βιολογικό ρολόι αντεστραμμένο
Ο dj ενός ερωτικού stage μιλά για τη δουλειά τη νύχτα ................................................... 96
Patti Smith / Πώς θεράπευσα την αϋπνία
Πρακτικές συμβουλές .................................................................................................. 98
3

Τα χαρακτικά που περιέχονται στις σελίδες 4, 48, 72, 86, 98 και τα δύο εξώφυλλα αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία της
ΑΡΙΟΝΑ κι έχουν φιλοτεχνηθεί για λογαριασμό της από τον Ευριπίδη Παπαδοπετράκη. Τα υπόλοιπα χαρακτικά, εκτός εάν
αναφέρεται διαφορετικά, αποτελούν πνευματική ιδιοκτησία του Ευριπίδη Παπαδοπετράκη.
ΏΡΑ
ΓΙΑ ΎΠΝΟ
ΑΦΡΟΔΊΤΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΆΚΟΥ
Ε
ίναι ο ύπνος. Όχι η αϋπνία. Ο ύπνος που χάσαμε, ο ύπνος που επιθυ-
μούμε. Ζητούμενο ήταν και λέγεται ότι είναι πάντα η αφύπνιση: του
γένους, της συνείδησης, ακόμη και των ενστίκτων. Όχι, όμως, πια. Γιατί
αυτό που μας λείπει είναι εκείνη η κατάσταση στην οποία βουτάμε και
χάνουμε τον έλεγχο. Τόσο πολύ που δεν έχει σημασία αν το επιθυμούμε. Απλώς,
συμβαίνει. Ο ύπνος αποφασίζει για εμάς. Ο ύπνος μας ενώνει και μας χωρίζει.
Δεν κοιμόμαστε όλοι ίδια. Δεν είναι ίδιος ο ύπνος πάνω σε επτά στρώματα, με ένα
ενοχλητικό μπιζέλι να θυμίζει στο κορίτσι ποια είναι, με τον ύπνο κατάχαμα στο
δρόμο. Σίγουρα δεν κοιμόμαστε όλοι ίδια. Κι αν ζούσαμε χρόνια πριν, τα βράδια θα
ξυπνούσαμε για λίγες ώρες, για κουβέντες και δουλειές, και θα κοιμόμασταν ξανά.
Το φως αποφάσιζε. Το φως αποφασίζει και τώρα. Δεν σκοτεινιάζουν εντελώς οι
ουρανοξύστες του Manhattan. Ο πολύς ύπνος δεν βοηθά στη μετρήσιμη παραγωγι-
κότητα. Δείξε μου, πες μου πώς, πού και πόσο κοιμάσαι και θα καταλάβω πολλά. Ή
τίποτα. Κάτι συμβαίνει όταν κοιμόμαστε. Και το γνωρίζουμε ελάχιστα. Δεν ξέρω αν
ο ύπνος είναι η πύλη ή ένα φινιστρίνι που βλέπει και οδηγεί στο ασυνείδητο. Είναι
όμως μια ακόμη ζωή. Εξίσου δική μας, εξίσου ξεχωριστή. Ας κοιμηθούμε, λοιπόν.
Για να ζούμε και να ονειρευόμαστε.
5
 ΔΟΚΙΜΙΟ

ΎΠΝΟΣ
ΣΤΑ ΣΎΝΝΕΦΑ
ΓΙΑ ΜΙΑ ΘΕΩΡΊΑ ΤΩΝ «ΜΗΧΑΝΙΣΜΏΝ» IΙ

Όπου το τέλος του ύπνου συνυπάρχει με την εργασία στο κρεβάτι·

όπου το κελί του μοναχού είναι το ασκητικό ιδεώδες της νεωτερικότητας·
όπου η εικόνα του ξαπλωμένου ανήκει σε μια απωθημένη σωματική ποιητική·
όπου αναδεικνύονται δύο διαφορετικές εκδοχές του ηδονισμού·
όπου ο τεχνοουτοπιστής Τάκης Ζενέτος ζει και κατεβαίνει από τα σύννεφα.

ΓΙΏΡΓΟΣ ΤΖΙΡΤΖΙΛΆΚΗΣ

Α ΡΙ Σ Τ Ε ΡΑ : Hendrick Goltzius, Φαέθων, από τη σειρά «Οι τέσσερις που εξέπεσαν», 1588, Εθνική Πινακοθήκη
της Τσεχίας.

2
ΔΟΚΙΜΙΟ
«H γυναίκα μου λέει ότι η στάση στην οποία κυρίως με θυμάται είναι η ξάπλα στο κρεβάτι.»
- Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Επιστολή στον Γιώργο Σεφέρη, 18/4/1967
ΠΡΟΟΊΜΙΟ ΣΤΟ ΆΡΓΟΣ
ΤΗΣ ΝΎΧΤΑΣ
Μοιάζει παράδοξο, αλλά ο ύπνος
μετατρέπεται πλέον σε μια από τις
μεγάλες ανησυχίες που διαπερνούν
τις μετανεωτερικές κοινωνίες. Στην
πληθώρα ερμηνειών που κυκλοφο-
ρούν, μπορεί να διακρίνει κανείς ίχνη
φαρμακολογίας, χρονοβιολογίας,
αποκρυφισμού, καθώς και ιστορικές,
επιστημονικές, αλλά και ψευδοεπι-
στημονικές έρευνες, οι οποίες δια-
φέρουν τόσο πολύ μεταξύ τους όσο
και η εξαιρετικά εκλεκτική δομή του
θέματος.
Από αυτές, ξεχωρίζω δύο συμπλη-
ρωματικές και αλληλέγγυες κατευ-
θύνσεις, που έχουν να κάνουν με τις
μεταβολές της χρονικότητας και τη
διάλυση μιας σειράς παραδοσιακών
οριοθετήσεων. Η πρώτη εστιάζει στο
«τέλος του ύπνου»1, που προκαλεί η
ακατάσχετη διαστολή της ανθρώπινης
1. Jonathan Crary, 24/7, Ο ύστερος καπιταλισμός
και το τέλος του ύπνου, μτφρ. Άγγελος Φιλιππάτος,
Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2014.
Γιαννούλης Χαλεπάς, Αναπαυόμενη, 1931, γύψος. Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου.
παραγωγικής δραστηριότητας στην
εποχή του ύστερου καπιταλισμού. Η
δεύτερη, στην «εργασία στο κρεβάτι»2
και την κατάλυση της διάκρισης με-
ταξύ ιδιωτικού και δημόσιου χώρου,
ανάπαυσης και δράσης. Αυτό ακριβώς
είναι που αναδεικνύει μια νέα υβρι-
δική τυπολογία του 21ου αιώνα, που
θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε
«υπνοδωμάτιο-γραφείο».
Σημείο συνάντησης αυτών των
επισημάνσεων δεν είναι άλλο από τη
μετατροπή των πρακτικών του ύπνου
σε «μηχανισμό». Με τον όρο αυτό με-
ταφράζω το γαλλικό dispositif –μια
έννοια που, μετά την εισαγωγή της
από τον Michel Foucault, εμπλουτίζε-
ται ακόμη– και τo αγγλικό apparatus.
Τι σημαίνει αυτό; Ότι ο ύπνος έπα-
ψε να είναι εκείνο που περιγράφουν
οι μυθικές απαρχές του ή, αν θέλε-
τε, εκείνο που ορίζει η «φυσικοποί-
ησή» του, δηλαδή μια πρωταρχική
2. Beatriz Colomina, Andreas Rumpfhuber, August
Ruhs, The Century of the Bed, Verlag für moderne
Kunst, Βιέννη 2014.
3 4
σωματική λειτουργία, για να γίνει
ένας κοινωνικός μηχανισμός που χα-
ρακτηρίζεται από διάφορες μορφές
αυτοκαταναγκασμού και εσωτερικο-
ποίησης, καθώς και από αυξημένη
περιπλοκότητα. Κανείς δεν θα μπο-
ρούσε να ισχυριστεί ότι οι άνθρωποι
της Δύσης κοιμόντουσαν ανέκαθεν με
τον τρόπο που συνηθίζουμε σήμερα.
Πώς επήλθε αυτή η μεταβολή; Και
σε τι συνίσταται; Ο Jean-Luc Nancy
έχει δώσει έναν από τους καλύτερους
ορισμούς του ύπνου: ο ύπνος δεν είναι
μόνο μια αντίθεση στο ξύπνημα, όπως
πιστεύουν οι περισσότεροι, ούτε πε-
ριορίζεται σε έναν αντιπροσωπευτικό
τόπο του ονείρου, μέσω του οποίου
μπορούμε να αναλύσουμε το ασυνεί-
δητο. Πάνω απ’ όλα, είναι μια «ξαφ-
νική εξαφάνιση» του Εγώ που μας
φέρνει σε μια απόλυτη οικειότητα με
την κενότητα του εαυτού μας, με την
αναστολή και το άργος (désœvrement)
της νύχτας, μια συνένωση με τη χα-
μένη ενότητα του κόσμου, που δίνει
στο σώμα μας τη δυνατότητα να συν-
διαλέγεται με την κίνηση που διέπει
«τα κρύσταλλα, τις παλίρροιες, τις
εποχές, τους κύκλους των πλανητών
και των δορυφόρων τους».3
Μια τέτοια υποβλητική περιγραφή
μοιάζει μακρινή για τη σύγχρονη εμπει-
ρία του ύπνου. Εντούτοις, η ανάμνησή
της εξακολουθεί να ερεθίζει το παρόν
μας, με τον ίδιο τρόπο που η παιδική
ηλικία του καθενός τον ακολουθεί και
καθορίζει τη διανοητική του δραστη-
ριότητα. Με ένα λόγο, τι άλλο είναι ο
ύπνος, αν όχι μια μορφή απενεργοποίησης
3. Jean-Luc Nancy, Tombe de sommeil (Galilée,
Παρίσι 2007), ιταλ. μτφρ. Rosella Prezzo, Cascare
dal sonno, Raffaello Cortina Editore, Μιλάνο 2009,
σσ. 56-57.
και άργους, «λουτρό του κόπου»4 κι ένα
είδος αντιπειθαρχίας, που θεμελιώνει
απολαύσεις και κινητοποιεί αναπά-
ντεχους κρυμμένους πόρους; Ιδού
ένας πρώτος ορισμός της εργασίας
του ύπνου, που καθιστά κάθε πολιτι-
στικό ή καλλιτεχνικό συμβάν για το
θέμα αυτό, σήμερα, μια υπαρξιακή
διερεύνηση.
ΤΟ ΚΕΛΊ ΤΟΥ ΜΟΝΑΧΟΎ
Ορισμένοι ιστορικοί εντοπίζουν
στις αρχές του 14ου αιώνα τα στοι-
χεία μιας κρίσιμης μεταβολής στη
συγκρότηση της πρώιμης νεωτερι-
κότητας: η εκκοσμίκευση του χρόνου
και ο συσχετισμός της εργασίας με
την εξατομικευμένη σωτηρία «εν τοις
ουρανοίς», προσδίδουν στη σπατάλη
του χρόνου τα χαρακτηριστικά της
αμαρτίας.5 Κανείς πια δεν μπορεί να
αποτρέψει την αύξηση του άγχους
για την εργασία και τον ύπνο, ταυ-
τόχρονα.
Μια τέτοια υπόθεση θα μπορού-
σαμε να τη συγκρίνουμε με την ανα-
γωγή σε αμαρτία της ακηδίας και του
μεσογειακού δαίμονα του μεσημεριού
(daemon meridianus), που επιτίθεται
στους μοναχούς ασκητές της ερήμου
ντάλα μεσημέρι. Οι ασκητές αυτοί,
εξάλλου, διαμέσου της «εσωτερικής
εργασίας» και της «αδιάλειπτης νο-
ερής επίκλησης» έφτασαν σε τέτοιο
βαθμό ψυχικής έξαρσης και εξαΰλω-
σης, ώστε να κοιμούνται άνετα σε
κρεβάτια που θα μπορούσαν να πα-
ρομοιαστούν μόνο με εκείνα των
4. William Shakespeare, Μάκβεθ (περ. 1603-6),
Πράξη Δεύτερη, Σκηνή Α’, μτφρ. Δημήτριος Βικέλας
(1896).
5. Eluned Summers-Bremner, Insomnia: A Cultural
History, Reaktion Books, Λονδίνο 2010.
κρατουμένων σε φυλακές.
Η συνέχεια μοιάζει φαινομενικά
απρόβλεπτη: το κελί του μοναχού θα
γίνει αισθητικό πρότυπο όχι μόνο του
μορφολογικού ασκητικού ιδεώδους
της νεωτερικότητας, αλλά και των
προγραμμάτων κοινωνικής κατοικίας,
που στην αφετηρία τους μπορού-
με να τοποθετήσουμε την Casa del
contadino povero του Ιταλού αρχι-
τέκτονα του 16ου αιώνα, Sebastiano
Serlio. Ένα ξεχωριστό παράδειγμα
στην παράδοση αυτή είναι και η στά-
ση του αρχιτέκτονα Άρη Κωνστα-
ντινίδη, ο οποίος περιγράφει «κάθε
“λαϊκή” παλιά αθηναϊκή κατοικία να
προβάλλει, μέσα στο πολεοδομικό
αθηναϊκό σύνολο, σαν το κελί ενός
μοναχού, σαν το δώμα ενός φιλόσο-
φου στοχαστή, που γαληνεύει μέσα
σε έναν πιο δικό του χώρο».6
Τι παρατηρούμε εδώ; Τη μετάθε-
ση της οντολογικής θεμελίωσης των
«μηχανισμών» του ύπνου από τη χρι-
στιανική θεολογία στην κατασκευή
και την τεχνολογία. Η μετάβαση αυτή
μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτε-
ρα το ιστορικό εύρος, τη λειτουργία
και την αλληλουχία αυτών των «μηχα-
νισμών». Για τη διαπραγμάτευση του
θέματός μας, έχει ιδιαίτερη σημασία
να καταλάβουμε ότι οι τεχνολογί-
ες της νεωτερικότητας διέπονται
συχνά από θεολογικές έννοιες και
την «εκκοσμίκευση του προτεστα-
ντισμού».
Τ ίποτα δεν είναι πιο καταδεικτικό
για τη μετατροπή του ύπνου σε
«μηχανισμό» από τα εσωτερικά των
6. Άρης Κωνσταντινίδης, Τα παλιά αθηναϊκά σπίτια
(1950), επανέκδοση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης, Αθήνα 2011, σ. 37.
σπιτιών, τις τεχνολογίες και τα διάφο-
ρα αξεσουάρ του ύπνου, τη μορφολο-
γία, την επίπλωση και τον εξοπλισμό
των υπνοδωματίων, τις πολλαπλα-
σιαζόμενες χρήσεις της ηλεκτρικής
ενέργειας και την παραληρηματική
διάδοση συσκευών κάθε είδους: από
το ραδιόφωνο και το τηλέφωνο έως
την τηλεόραση, τους υπολογιστές
και τις υβριδικές αναμείξεις τους.
Οι κανονιστικοί και βιοπολιτικοί
αυτοί «μηχανισμοί» -που ανήκουν
στην κατηγορία της actio ad distans-
είναι εκείνοι που διαλύουν τα όρια
μεταξύ της ημέρας και της νύχτας,
του εσωτερικού και του εξωτερικού,
της εργασίας και του ελεύθερου χρό-
νου, του εδώ και του εκεί και, βέβαια,
του δημόσιου και του ιδιωτικού. Κι
αυτό έχει ως αποτέλεσμα την υπερ-
φόρτωση του νευρικού συστήματος
του νυσταγμένου και, ταυτόχρονα,
άυπνου πλήθους της μεταφορντικής
και άυλης εργασίας.
Η ΟΙΚΟΝΟΜΊΑ
ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ
Από την πλευρά των ιστορικών της
αρχιτεκτονικής γνωρίζουμε ορισμένα
συναρπαστικά βιβλία –όπως είναι το
Mechanization Takes Command (1948)
του Sigfried Giedion και, αργότερα, τα
έργα του Reyner Banham– που περι-
γράφουν τη χρονολογική εξέλιξη και
μια σειρά από ερεθιστικές λεπτομέ-
ρειες των τεχνολογιών της νεωτερικό-
τητας. Εντούτοις, όλες αυτές οι ευφά-
νταστες συσκευές και οι εφευρέσεις
παραμένουν σχεδόν αδιαφανείς στη
σημασία τους, επειδή απουσιάζει ένα
συνεκτικό ανθρωπολογικό πλαίσιο
ερμηνείας. Μια τέτοια εκκρεμότητα
είναι απαραίτητο να αναπληρωθεί,
επειδή ακριβώς εκεί, στην καθημε-
ΔΟΚΙΜΙΟ
Nικόλαος Γύζης, 1893, Ο Φίλιππος Μάρθας άυπνος και τα αναρίθμητα αστέρια. Κάρβουνο και υδατογραφία σε
χαρτί. Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου. Κληροδότημα Δημητρίου Βικέλα.
ρινότητα και στην κοινοτοπία αυτών
των «μηχανισμών», βρίσκεται ο πυ-
ρήνας του μοντέρνου – και όχι στις
μορφολογήσεις ορισμένων δημοφιλών
κτιρίων ή έργων τέχνης.
Ήρθε η ώρα, λοιπόν, να επιχειρή-
σουμε έναν ορισμό αυτών των «μηχανι-
σμών»7, όπως τουλάχιστον τον συνόψισε
7. Giorgio Agamben, Che cos’è un dispositivo?,
Nottetempo, Ρώμη 2006, σ. 22. O συγγραφέας
διευρύνει τον όρο πέραν από τους προφανείς
θεσμούς της εξουσίας που περιέγραψε ο Foucault:
«Μηχανισμοί» δεν είναι «μόνο οι φυλακές, τα
ψυχιατρεία, το Πανοπτικό σύστημα, τα σχολεία,
η εξομολόγηση, τα εργοστάσια, οι πειθαρχίες, τα
νομικά μέτρα κ.λπ. […] αλλά και το στυλό, η γραφή,
η λογοτεχνία, η φιλοσοφία, η γεωργία, το τσιγάρο, η
πλοήγηση, ο υπολογιστής, τα κινητά τηλέφωνα και
–γιατί όχι;– η ίδια η γλώσσα». Πρβλ. και του ιδίου,
Opus Dei: Archeologia dell’ufficio. Homo sacer, II,
5, Bollati Boringhieri, Τορίνο 2012.
ο Giorgio Agamben. Χωρίς να υπεισέλθω
σε μακροσκελείς λεπτομέρειες, θα έλεγα
ότι πρόκειται για μια μορφή σχιζοειδούς
διχασμού που εγκαθίδρυσε ο Δυτικός
πολιτισμός ανάμεσα στο είναι των πραγ-
μάτων –στο οποίο εντάσσονται και οι
θεολογικοί προβληματισμοί– και την
πράξη, από την οποία απουσιάζει κάθε
οντολογική ή υπερβατική διάσταση.
Στην πρώτη περίπτωση, κάθε ενέργεια
θεμελιώνεται στο είναι, ενώ στη δεύτερη
στην οικονομία, με την έννοια που της
προσέδωσε ο Αριστοτέλης: δηλαδή, μια
καθαρά πρακτική δραστηριότητα που
επικεντρώνεται σε ένα συγκεκριμένο
σκοπό του σπιτιού και στην αποδοτικό-
τητα της επιτέλεσης (δηλαδή της δι-οί-
κησης). Εν ολίγοις, η έννοια του «μη-
χανισμού» προέρχεται από το λατινικό
5 6
dispositio, με το οποίο στο 2ο αιώνα μ.Χ.
οι Δυτικοί Πατέρες της Εκκλησίας μετέ-
φρασαν τον ελληνικό όρο «οικονομία».
Δ εν θα σας κουράσω με επιπλέον
επεξηγήσεις· απλώς συνοψίζω
εκείνο που εν πολλοίς υποστηρίζω εδώ:
όλες οι πρακτικές που σχετίζονται με την
κουλτούρα του ύπνου, ακόμη και εκεί-
νες που εντάσσονται στην παραφυσική
ή στην παραψυχολογία, στην κόπωση
της ζωής (taedium vitae) ή στην αστική
ανία, στη μεσογειακή ραστώνη ή στην
ανάπαυση δίχως συγκεκριμένο σκοπό,
ανήκουν σε αυτήν τη διπλή λειτουργία
των «μηχανισμών». Και ακόμη περισσό-
τερο, οι «μηχανισμοί» αυτοί αποτελούν
το προνομιούχο πεδίο δύο ηγεμονικών
χαρακτηριστικών της νεωτερικότητας:
της βιοπολιτικής και της παραγωγής υπο-
κειμενικότητας. Στο επίκεντρο, φυσικά,
βρίσκεται η κουλτούρα του σώματος.
Στην πολιτιστική παραγωγή της χώ-
ρας μας, η διαλεκτική ένταση αυτών
των «μηχανισμών» γίνεται αναγνωρίσι-
μη σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα,
παρότι, σχεδόν ψευδεπίγραφα θαρρείς,
η ιστοριογραφία τούς απέδωσε με τους
όρους της «ηθογραφίας», του «νεοκλα-
σικισμού», του «νεορομαντισμού», του
«συμβολισμού» ή του «πνευματισμού»
και πάει λέγοντας.
Πράγματι, αξίζει να επιχειρήσουμε
μια ριζική αναθεώρηση της πολιτι-
στικής παραγωγής αυτής της εποχής,
που συχνά λειτουργεί σαν μια διπλή
μηχανή, η οποία κινείται ανάμεσα
στην κανονικότητα και την αντίστα-
ση, αποκτώντας συχνά υπερβατικό
χαρακτήρα: από τη μια, καταγράφει
διάφορες μορφές κανονικότητας και,
από την άλλη, επαναφέρει εκ νέου το
σώμα και τις ηδονές του, υπονομεύ-
οντας την κανονιστική δυναμική. Σε
αυτή τη δεύτερη περίπτωση, ιδιαίτερο
ρόλο διαδραματίζουν η διεκδίκηση
μιας σειράς απωθημένων επιθυμιών
(όπως ο ερωτισμός, η αναζωογονητική
ανάπαυση, η μεσογειακή νωχέλεια
και το άργος) και η ιδεατή πληρότητα
της ζωής. Όπως κι αν έχει, δεν νομίζω
να έχει μελετηθεί επαρκώς η σωματι-
κή ποιητική που κατακλύζει το έργο
αυτών των καλλιτεχνών, στην οποία
εντάσσεται και η παράδοση του «ξα-
πλωμένου σώματος». Οι καλλιτέχνες
και οι αρχιτέκτονες αυτοί, ανατρέχο-
ντας σε ορισμένους αναχρονιστικούς
μύθους της αρχαιότητας και της με-
τα-αναγεννησιακής Δύσης, αναζητούν
μια νέα σχέση του ανθρώπου με τον
κόσμο, η οποία επιχειρεί να διαπραγ-
ματευτεί πιεστικά ερωτήματα πολι-
τιστικής ταυτότητας και επανατοπο-
θετεί το παρελθόν σε ένα νέο χρόνο.
Πάνω απ’ όλα, όμως, διακρίνουμε
τους τρόπους συγκρότησης του νεω-
τερικού υποκειμένου: η εσωτερική ζωή
αποκτά πλέον δημιουργική υπόστα-
Γιώργος Ιακωβίδης, Η προσφυγοπούλα ή
Κοιμισμένη ανθοπώλις, μετά το 1900, συλλογή
Ε. Κουτλίδη. Εθνική Πινακοθήκη, Μουσείο
Αλέξανδρου Σούτσου
Κωνσταντίνος Παρθένης, Η νύχτα αποκρίνεται
στα παράπονά μου, π.1933. Λάδι σε καμβά. Εθνική
Πινακοθήκη, Μουσείο Αλέξανδρου Σούτσου
ση, λόγο και συμβολική λειτουργία.
Αυτή, εξάλλου, είναι και η απαραίτητη
προϋπόθεση για τη λειτουργία των
«μηχανισμών».
Ο ΔΙΠΟΛΙΚΌΣ
ΗΔΟΝΙΣΜΌΣ
ΤΟΥ ΜΟΝΤΈΡΝΟΥ
Ποιες είναι οι επιπτώσεις που είχε
στην αρχιτεκτονική η αναγωγή του
ύπνου σε «μηχανισμό»; Πρώτα απ’
όλα, είχαμε την κυριαρχία της καθα-
ρά πρακτικής δραστηριότητας (του
πράττειν), η οποία –όπως αναφέραμε
παραπάνω– χάνει οποιαδήποτε οντο-
λογική θεμελίωση (στο είναι). Εφεξής,
κάθε υπαρξιακή αναδρομή κινδυνεύει
να θεωρηθεί ανορθολογική.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η αρ-
χιτεκτονική του ύπνου –δηλαδή, το
υπνοδωμάτιο μαζί με όλη την οικο-
σκευή και τον εξοπλισμό του– να
αναδειχθεί σε ένα κατεξοχήν ανο-
σοποιητικό και υγειονομικό σύστη-
μα. Η προτεραιότητα της πρακτικής
διάστασης γρήγορα μετατρέπεται σε
εκείνο που ο Peter Sloterdijk αποκα-
λεί «γλώσσα της γενικής ανοσολο-
γίας»8, που συνδέεται αξεδιάλυτα με
την καθαρ(ι)ότητα και την άσκηση
του αθλούμενου σώματος.
Τ α παραδείγματα αφθονούν, αλλά
περιορίζομαι εδώ σε δύο ενδει-
κτικά: (α) το υπνοδωμάτιο-γυμναστή-
ριο που σχεδίασε ο Marcel Breuer
για τον σκηνοθέτη Erwin Piscator
στο Βερολίνο (1926), ένας κυριολε-
κτικά body-building χώρος, όπου ο
εξοπλισμός του μποξέρ αντιπαρατίθε-
ται στην κατάκλιση στο κρεβάτι· και
(β) τα μεταλλικά συρόμενα κρεβάτια
στη Διπλοκατοικία που μελέτησε ο Le
Corbusier για τον οικισμό Weissenhof
της Στουτγάρδης (1927). Τα κρεβάτια,
στην περίπτωση αυτή, αποθηκεύονται
και δεν είναι ορατά κατά τη διάρκεια
της ημέρας, για να εμφανιστούν συ-
ρόμενα τη νύχτα, μετατρέποντας το
καθιστικό σε κοιτώνα. «Στη σπαρτι-
ατική οικονομία αυτής της νυχτερινής
διαμόρφωσης, οι κρεβατοκάμαρες δεν
είναι πολύ μεγαλύτερες από τις κου-
κέτες στις κλινάμαξες των σιδηρο-
δρόμων.»9
Έτσι κι αλλιώς, οι Règles de la
bienséance, ήδη από τα μέσα του
18ου αιώνα, μας προειδοποιούν με
σαφήνεια: «Μόλις ξυπνήσει κανείς
[…] πρέπει να σηκωθεί με την πρέ-
πουσα διακριτικότητα από το κρεβάτι.
8. Peter Sloterdijk, Sphären III – Schäume, Plurale
Sphärologie (2004), ιταλ. μτφρ. Gianluca Bonaiuti,
Silvia Rodeschini, Sfere ΙΙΙ. Schiume, Sferologia
plurale, Raffaello Cortina Editore, Μιλάνο 2015,
σσ. 180-195 και 508-518.
9. Jean-Louis Cohen, Le Corbusier, 1887-1965:
The Lyricism of Architecture in the Machine Age,
Taschen, Κολωνία 2004, σ. 35.
ΔΟΚΙΜΙΟ
6 Surgical Chair, U.S. Patent 397,077, 1889, από το Sigfried Giedion, Mechanization Takes Command: A Contribution to Anonymous History, Oxford University Press, Νέα Υόρκη 1948.
[…] Τίποτε δεν προκαλεί πιο έντο-
να την εντύπωση της τεμπελιάς και
της επιπολαιότητας· το κρεβάτι είναι
προορισμένο για την ανάπαυση του
κορμιού κι όχι για οτιδήποτε άλλο.»10
Στον αντίποδα ακριβώς βρίσκε-
ται το υπνοδωμάτιο που μελέτησε ο
Adolf Loos για τον ίδιο και τη γυναίκα
του, Lina, στη Βιέννη, το 1903. Ένα
στρώμα καλυμμένο με λευκά μεταξω-
τά σεντόνια επιπλέει, θαρρείς, σε έναν
πλατύ ορίζοντα από λευκό γούνινο
χαλί, ενώ οι περιμετρικοί τοίχοι και τα
παράθυρα σκεπάζονται εξολοκλήρου
από λευκές λινές κουρτίνες. Ο ερωτι-
10. Norbert Elias, Η διαδικασία του πολιτισμού
– Μία ιστορία της κοινωνικής συμπεριφοράς
στη Δύση: Κοινωνιογενετικές και ψυχογενετικές
έρευνες, επιμ. Κώστας Λιβιεράτος, μτφρ. Θεόδωρος
Λουπασάκης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997, σ. 250.
κός υπαινιγμός είναι τόσο προφανής,
που μπορεί να καταστήσει το υπνο-
δωμάτιο αυτό σουρεαλιστικό προα-
νάκρουσμα, υποχρεώνοντάς μας σε
συσχετίσεις με το Object (Le Déjeuner
en fourrure) της Méret Oppenheim
(1936). Ωστόσο, δεν απουσιάζει και
μια υπόμνηση αστικής ενοχής. Το
υπνοδωμάτιο αναδεικνύει μια ανοί-
κεια ονειρική διάσταση, η οποία απε-
δαφοποιεί το φετιχισμό της καθαρ(ι)
ότητας και αποθεώνει τον ηδονισμό,
το άργος και τη σπατάλη του χρόνου.
Ε κείνο που διακρίνουμε στα συ-
γκεκριμένα παραδείγματα είναι
οι αντικρουόμενες ανθρωπολογικές
αντιλήψεις της νεωτερικότητας. Από
τη μια, ο λείος και ανοσοποιητικός
χώρος που εκτοπίζει το φόβο της αρ-
7 8
ρώστιας και τα θέλγητρα του κρεβα-
τιού και, από την άλλη, η προκλητική
«εκθήλυνση» του χώρου που ανακαλεί
την προνεωτερική νωχέλεια. Από τη
μια, η βιοπολιτική υπεροχή της πα-
ραγωγικότητας και της χρησιμότητας
–μια συμπύκνωση της νέας οικονο-
μίας του ύπνου– και, από την άλλη,
ο προσωποποιημένος μικρόκοσμος
και η «ταξινομική ανωμαλία»11 της
επ-αφής: η υπόμνηση του φύλου και
της ανεξέλεγκτης ζωικότητας.
Εντούτοις, δεν πρέπει να κάνουμε
το λάθος να πιστέψουμε ότι πρόκειται
απλώς για την αντιπαράθεση ενός άψυ-
χου πουριτανισμού με την υλικότητα
11. Mary Douglas, Καθαρότητα και κίνδυνος: Μια
ανάλυση των εννοιών της μιαρότητας και του
ταμπού (1966), μτφρ. Αίγλη Χατζούλη, Πολύτροπον,
Αθήνα 2006.
Τάκης Χ. Ζενέτος, «Ηλεκτρονική πολεοδομία: Κινητός
σπονδυλωτός φορέας του σώματος, πολλαπλών
χρήσεων, με πίνακα τηλε-ενεργειών», 1969, από
Αρχιτεκτονικά Θέματα/Architecture in Greece.
της απόλαυσης αλλά, περισσότερο, για
δύο διαφορετικές εκδοχές του ηδονισμού
και της σωματικότητας. Στην πρώτη πε-
ρίπτωση, των Breuer και Le Corbusier,
η αντισηπτική αφαίρεση προσφέρει την
ιδεώδη σκηνή για τα μοντέρνα lifestyles
της κινητικότητας και της άθλησης, ενώ
στη δεύτερη, του Loos, μια αναχρονι-
στική αρχιτεκτονική της απόλαυσης και
της «μήτρας». Σήμερα πια, μπορούμε να
υποστηρίξουμε χωρίς κανέναν ενδοια-
σμό ότι το υπνοδωμάτιο του Adolf και
της Lina Loos είναι μοντέρνο, ακριβώς
χάρη σε αυτόν τον αναχρονισμό του,
χάρη σε αυτή τη διπλή σχέση εγγύτητας
και απόστασης με την εποχή του, που το
καθιστά ένα είδος «ύλης εκτός τόπου».
Αν κάτι εξακολουθεί να μοιάζει παρά-
δοξο είναι ότι η στάση αυτή του «απο-
λιτικού» Loos αποδεικνύεται σήμερα
να έχει πιο ισχυρό πολιτικό χαρακτήρα
από εκείνη άλλων αρχιτεκτόνων του
αριστερού φονξιοναλισμού.
«ΣΤΙΓΜΙΑΊΟΣ» ΎΠΝΟΣ
ΣΤΟ ΚΕΝΌ ΤΗΣ
ΑΤΜΌΣΦΑΙΡΑΣ
Όλη η ιστορία της νεωτερικότητας εί-
ναι η ιστορία της διέλευσης μεταξύ
Τάκης Χ. Ζενέτος, «Ηλεκτρονική πολεοδομία:
Δίδυμη κυψέλη-περίβλημα, μεταβλητής διαφάνειας,
δύο συγκροτημάτων τηλε-ενεργειών», 1971, από
Αρχιτεκτονικά Θέματα/ Architecture in Greece,
διαφορετικών, αλλά συνδεδεμένων
παραδειγμάτων, όπως αυτά που μόλις
προαναφέραμε. Στην πρώτη ανοσοποι-
ητική κατεύθυνση της χρησιμότητας
θα κινηθεί και το έργο του Έλληνα αρ-
χιτέκτονα Τάκη Χ. Ζενέτου, ο οποίος,
όμως, ταυτόχρονα ωθεί στα όριά της
την ηδονική διάσταση, χάρη στη συ-
γκρότηση μιας «μηχανικής οντολο-
γίας» που παρέχουν οι τεχνολογικές
δυνατότητες της κυβερνητικής.
Χ αρακτηριστικό παράδειγμα
αποτελεί η μελέτη του για το
Σπίτι του μέλλοντος, το οποίο ο αρ-
χιτέκτονας θα εκθέσει με μακέτες,
σχέδια και αναλυτικούς πίνακες στοι-
χείων της αγοράς το Νοέμβριο του
1971, στην Α΄ Οικοδομική Έκθεση
του Ζαππείου. Αξίζει να σημειώσου-
με ότι και η πρώτη φάση της μελέτης
πρωτοπαρουσιάστηκε επίσης σε ένα
μαζικό μιντιακό γεγονός, στην Έκθε-
ση του Οργανισμού Σύγχρονης Κα-
τοικίας το 1962, για να ακολουθήσει
μια σειρά πυκνών δημοσιευμάτων
στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Τρεις μέρες πριν από τα εγκαίνια
της έκθεσης του Ζαππείου, η εφημε-
ρίδα Το Βήμα (3/11/1971) περιγράφει
σε μονόστηλο ρεπορτάζ την πρόταση
ως εξής: «Θα ζούμε στα σύννεφα;
Αυτό θα γίνει κάποτε στο μέλλον
οπωσδήποτε. Και θα είναι αποτέλε-
σμα των τεχνολογικών εξελίξεων.
Έτσι ισχυρίζεται και αποδεικνύει ο
αρχιτέκτονας-πολεοδόμος και μελ-
λοντολόγος κ. Τάκης Χ. Ζενέτος.
[…] Χθεσινή ανακοίνωση-αναγγελία
για το γεγονός τονίζει: Το ελληνικό
“Σπίτι” του μέλλοντος καταργεί την
κατοικία με την καθιερωμένη για
εκατοντάδες χρόνια τώρα γνωστή έν-
νοια. Θα είναι μια περιοχή στο κενό
της ατμόσφαιρας χωρίς “υλικό” πε-
ρίβλημα, οι κλιματικές συνθήκες της
οποίας θα ελέγχονται. Η μονάδα αυτή
θα είναι ενταγμένη στον ευρύτερο
χώρο της “Πόλεως του μέλλοντος”,
μια πόλη χτισμένη με βάση τις αρ-
χές της ηλεκτρονικής πολεοδομίας:
Ανηρτημένη, τρισδιάστατη κηπού-
πολη στο κενό της ατμόσφαιρας. Στο
άυλο σπίτι οι άνθρωποι θα ζουν γυ-
μνοί και, αν θέλουν, θα εκφράζουν
την προσωπικότητά τους με μακιγιάζ
χρωμάτων κ.ά.»
Τάκης Χ. Ζενέτος, Ηλεκτρονική πολεοδομία:
Μακέτα τριών μονάδων διαμονής, κοινόχρηστου
κήπου και χώρου κοινωνικών εκδηλώσεων (στο
άνω επίπεδο) σ’ ένα τυχαίο σημείο της κρεμαστής
κηπουπόλεως, 1971. Από Αρχιτεκτονικά θέματα/
Architecture in Greece, 7
ΔΟΚΙΜΙΟ
Ο πως αντιλαμβάνεστε, σε αυτήν
την εξωφρενική πόλη η αρχιτε-
κτονική γίνεται πλέον ένας αιωρούμε-
νος ακροδέκτης (terminal), που επεξερ-
γάζεται δεδομένα και «τηλε-ενέργειες»,
ένας πληροφορικός «μηχανισμός» ο
οποίος απαρτίζεται από μια σειρά ανο-
σοποιητικών συσκευών που μέχρι τότε
είχαμε συνηθίσει να βλέπουμε μόνο σε
ιατρεία ή νοσοκομεία. Χαρακτηριστι-
κό παράδειγμα αποτελεί το «έπιπλο
πολλαπλών χρήσεων (εργασίας-ανα-
παύσεως-ύπνου)», που θα μπορούσε να
ενταχθεί στην παράδοση των ανατομικά
ρυθμιζόμενων επίπλων ή να συσχετιστεί
με το ηλεκτρικό χειρουργικό κρεβάτι
και την οδοντιατρική έδρα: «ένα υπο-
στήριγμα του ανθρώπινου σώματος, συ-
μπληρωμένο με όλες τις τεχνολογικές
δυνατότητες προεκτάσεώς του».12
Πώς μπορεί να κοιμηθεί και να ερω-
τευτεί κανείς πάνω σε αυτόν τον αιω-
ρούμενο «κινητό σπονδυλωτό φορέα του
σώματος (posture chair)» που ακυρώ-
νει τη διάκριση ανθρώπου και μηχανής,
οργανισμού και μηχανισμού; Εξηγεί ο
Ζενέτος: «Ένα μέρος του χώρου διαβι-
ώσεως θα καταλαμβάνεται περιοδικά για
σεξουαλικές δραστηριότητες, ανάπαυση
ή “στιγμιαίο” ύπνο. […] Η κρεβατοκάμα-
ρα θα καταργηθεί. Το “έδαφος” μετά τη
χρήση κατακλίσεως θα οριζοντιώνεται
ή θα παίρνει άλλες “στάσεις”. Ακόμη θα
καταργηθούν τα κλινοσκεπάσματα και,
φυσικά, το “στρώσιμο» του κρεβατιού.»
12. Τάκης Χ. Ζενέτος, «Έπιπλα για να ζεις και να
εργάζεσαι στο έτος 2000», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 3,
Αθήνα 1969, σσ. 294-295
Αξίζει, ωστόσο, να παρατηρήσουμε
μια κρίσιμη διευκρίνιση του Ζενέτου,
που βρίσκεται στον πυρήνα αυτού του
ριζικού μετασχηματισμού: «Εάν, για
πρακτικούς λόγους, η διάρκεια του
ύπνου ελαττωθεί σ’ έναν ελάχιστο χρό-
νο (με χημικά μέσα) –που είναι πολύ
δυνατόν–, ακόμα και το παραδοσιακό
κρεβάτι θα εξαλειφθεί.»13
Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώ-
σουμε ότι ο Ζενέτος ωθεί στα άκρα
τις οραματικές δυνατότητες της τε-
χνο-ουτοπίας, έως ότου αναδειχθούν
οι έσχατες διαφορές και οι ιλιγγιώδης
ασυνέχειες. Και φυσικά, αυτό είναι που
μας ενδιαφέρει εδώ. Ανάμεσα σε αυτά
που ακόμη και σήμερα μας προκαλούν
και μας σοκάρουν στην πρόταση, είναι η
μετατροπή κάθε ανθρώπινης δραστηρι-
ότητας, όπως και ολόκληρης της αρχιτε-
κτονικής, σε διαφανή «μηχανισμό», τον
οποίο δεν διστάζει να δηλώσει ο ίδιος ο
αρχιτέκτονας: «τον όρο “κατοικία” αντι-
καθιστά ο όρος “σύνολα” από συσκευές
διαφόρων λειτουργιών σε προστατευμέ-
να μικρο- και μακρο-περιβάλλοντα».14
Μ ε αυτή την αφετηρία, η Ηλε-
κτρονική πολεοδομία μας προ-
σφέρει έναν κατάλογο από νέες έννοιες
και, πάνω απ’ όλα, διεκδικεί ένα είδος
γίγνεσθαι-μηχανής του ανθρώπινου σώ-
ματος, που αν παρατηρήσουμε προ-
σεκτικά θα δούμε ότι δεν τίθεται σαν
13. Τάκης Χ. Ζενέτος, «Η πόλη και το σπίτι του
αύριο», Οικονομικός Ταχυδρόμος, 6 Ιανουαρίου 1972,
σ. 11-12 και 16. Πρβλ. επίσης του ιδίου, Urbanisme
Electronique: Structures parallèles, έκδοση Αρχι-
τεκτονικών Θεμάτων, Αθήνα, 1969· «Ηλεκτρονική
πολεοδομία», Αρχιτεκτονικά Θέματα, 7, Αθήνα 1973,
σσ. 112-119 και 8, Αθήνα 1974, σσ. 122-135.
14. Τάκης Χ. Ζενέτος, «Ηλεκτρονική πολεοδομία»,
Αρχιτεκτονικά θέματα, 7, ό.π., σ. 113. Πρβλ. Reyner
Banham, εικονογράφηση François Dallegret, «A Home
is not a House», Art in America, 2, 1965, σσ. 70-79.
9 10
μια μίμηση ή σαν μια αναπαράσταση
της μηχανής, αλλά σαν μια μεταμόρ-
φωση: ένας τρόπος να γίνεις άλλος.
Η Ηλεκτρονική πολεοδομία συνδυάζει
αυτή την παραληρηματική θέληση για
δύναμη της μετα-βιομηχανικής εποχής,
με στοιχεία επιστημονικής φαντασίας,
pop κουλτούρας και ενός hippie γυμνι-
σμού, που ενίοτε θαρρείς πως αποκτά
σχεδόν νεο-παγανιστικό χαρακτήρα.15
Επιτρέψτε μου να προσθέσω κάτι ακό-
μα. Η «ζωή στα σύννεφα» και ο «έλεγ-
χος της ατμόσφαιρας» δεν είναι μόνο
προνομιούχος χώρος της ορνιθολογίας,
της ονειροπόλησης ή της κατάκτησης
του διαστήματος –που κατακλύζει
τη δεκαετία του 1960– αλλά και της
θεολογίας: η Ανάληψη του Κυρίου, η
κυκλοφορία των αγγέλων και η επου-
ράνια Ιερουσαλήμ είναι μερικά από
τα αρχέτυπα αυτού του υπερβατικού
χώρου, με τα οποία θέλησε να αναμε-
τρηθεί εξαρχής η νεωτερικότητα. Τάκης Χ. Ζενέτος, «Ηλεκτρονική πολεοδομία»: Μερική άποψη του αστικού
χωροδικτυώματος, από Αρχιτεκτονικά Θέματα/Architecture in Greece, 7, 1973.
Όπως αντιλαμβάνεστε, στον προ-
τεσταντικό λειτουργισμό της τεχνολο-
γίας, ο Ζενέτος αντιπαραθέτει πάντα Στο πλαίσιο αυτό, η Πόλη του μέλ- σήμερα;», απουσιάζουν και, ως εκ διασμένο προσωπείο αυτής της
μια «ηδονική αρχή», παραπέμποντας λοντος μετατοπίζει το ενδιαφέρον από τούτου, πρέπει πρώτα να επινοη- απώλειας και της επιστροφής. Να
ο ίδιος στις διαφανείς σφαίρες του
Κήπου των επίγειων απολαύσεων του
Hieronymus Bosch.16
τον βιομηχανικό εργάτη (του Breuer και
του Le Corbusier) και τον μπλαζέ εκκε-
ντρικό αστό (του Loos), στον γνωσια-
θούν. Ο Ζενέτος εγκαινιάζει μια
αλλαγή του πολιτιστικού παραδείγ-
ματος που σηματοδοτεί το τέλος
γιατί η Πόλη του μέλλοντος μας γοη-
τεύει και, συγχρόνως, μας προκαλεί
αμηχανία μέχρι σήμερα.
κό και μονήρη εργαζόμενο του άυλου της αρχιτεκτονικής όπως την γνω- Έξι χρόνια μετά το ερώτημα της
βιοκαπιταλισμού. Πρόκειται για μια ρίζαμε, αλλά και του ύπνου όπως εφημερίδας Το Βήμα για το αν στο
15. «Ο άνθρωπος [στο μέλλον] θα έχει απαλλαγεί από τα κυριολεκτικά «αζευγάρωτη μηχανή», τον είχαμε συνηθίσει. Θέλω να μέλλον «θα ζούμε στα σύννεφα»,
επίκτητα συμπλέγματα και θα ζει όπως στην εποχή των
αρχέγονων κοινωνιών, υποδείγματα των οποίων διατη-
που δεν μπορεί να θεωρηθεί τυχαίο ότι πω ότι η πρόταση αυτή μεταφέρει διαβάζουμε στα Νέα, της 30ής Ιου-
ρήθηκαν μέχρι την πρόσφατη ιστορική εποχή (Εσκιμώοι, λειτουργεί με βάση το ατομικό «έπιπλο μέσα της το αίνιγμα μιας απώλειας νίου 1977: «Ο αρχιτέκτων Παναγιώ-
Ινδιάνοι κ.ά.) ή υπάρχουν ακόμη (Αφρική κ.ά.)»: Τάκης Χ.
Ζενέτος, «Η πόλη και το σπίτι του αύριο», ό.π., σ. 18, και
εργασίας-αναπαύσεως-ύπνου». και μιας επιστροφής σε ένα είδος της Χαρ. Ζενέτος, 51 ετών αυτοκτό-
«Ηλεκτρονική πολεοδομία», Αρχιτεκτονικά θέματα, 7, νεο-πρωτογονισμού, υπό μορφή νησε. Στις 2:30, χθες το πρωί έπεσε
ό.π., σ. 113.
Π
οια είναι, λοιπόν, η μεγαλύ- μελλοντολογικού οράματος. Κατά από το μπαλκόνι του γραφείου του
16. Για το θέμα αυτό, βλ. και Γιώργος Τζιρτζιλάκης, «Ο
χωριάτης και η μηχανή: Για μια ελάσσονα αρχιτεκτο-
τερη συμβολή της φρενήρους έναν περίεργο τρόπο, η φαντασια- (δεύτερος όροφος Πινδάρου 12)
νική», στο Αποστόλης Αρτινός (επιμ.), Η ελάχιστη δομή: αυτής μελέτης; Το ότι μας δείχνει κή προσκόλληση του Ζενέτου στο στο δρόμο, χτύπησε στο κεφάλι και
Σκηνές της καλύβας, Κριτική, Αθήνα 2014, σσ. 30-33.
Πρβλ επίσης του ιδίου, «Η πόλη του μέλλοντος του Τάκη
πως οι απαραίτητες προϋποθέσεις ηλεκτρονικό μέλλον συνοδεύεται σκοτώθηκε. […] Ο Παναγ. Ζενέτος
Χ. Ζενέτου», στο Άννα Καφέτση (επιμ.), Μεταμορφώ- και οι έννοιες για να απαντήσουμε από ένα ανησυχητικά ανοίκειο συ- συνήθιζε να εργάζεται στο γραφείο
σεις του μοντέρνου: Η ελληνική εμπειρία (κατάλογος
έκθεσης), Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλέξανδρου
σε ερωτήματα όπως «Τι είναι η αρ- ναίσθημα που, με ανθρωπολογικούς του από τις 6 το απόγευμα μέχρι τις
Σούτζου, Αθήνα 1992, σσ. 297-300. χιτεκτονική;» ή «Τι είναι ο ύπνος όρους, θα ορίζαμε ως το υπερ-σχε- 2 ή 3 το πρωί.»
 ΔΟΚΙΜΙΟ

Ο
ΑΝΕΛΈΗΤΟΣ
ΎΠΝΟΣ
Όπου ο ανελέητος ύπνος παίρνει τον Οδυσσέα στην ακτή·
όπου το σώμα μένει καθηλωμένο εκτός της ιστορίας· όπου η Ρίπλεϊ συναντά
τους Επτά Παίδες εν Εφέσω· όπου ο ανελέητος ύπνος είναι μια μηχανική·
όπου άνθρωποι μαζεύονται στις λάσπες.

ΘΕΌΦΙΛΟΣ ΤΡΑΜΠΟΎΛΗΣ

Α ΡΙ Σ Τ Ε ΡΑ : Όμηρος, Ιλιάδα, Τυπογράφος- Εκδότης Ιωάννης Πέτρος Πινέλλος (μετάφραση στην κοινή του
Νικολάου Λουκάνη). Ξυλογραφίες της εικονογράφησης του Ιταλού χαράκτη Carnesecca, 1640. Συλλογή Κ. Σπ.
Στάικου, εφεξής Βιβλιοθήκης Ιδρύματος Α.Σ. Ωνάση. Ευγενική Παραχώρηση του Ιδρύματος Α.Σ. Ωνάση.

16 17
ΔΟΚΙΜΙΟ

Στον Αντρέα Μιχαηλίδη που κοιμόταν στον ώμο μου

ήρωα του οποίου οι περιπέτειες και τα
πάθη εξερευνούν ένα συνήθως διασα-
λευμένο κόσμο κι όταν εκείνος ξυπνά,
ανακουφισμένος ή απογοητευμένος που
τον άφησε πίσω του, η πραγματικότητα
είναι αναλλοίωτη, όπως πριν αποκοι-
μηθεί, ενώ ο ίδιος ο ήρωας έχει ψυχικά
μετακινηθεί. «Ολόκληρη η τράπουλα
πέταξε στον αέρα κι ήρθε να πέσει κα-
ταπάνω της [...]· την ίδια στιγμή η Αλίκη
βρέθηκε ξαπλωμένη στην όχθη με το
κεφάλι ακουμπισμένο στα γόνατα της
αδελφής της»,3 όπως τελειώνει το κατε-
ξοχήν ονειρικό bildungsroman, Η Αλίκη
στη Χώρα των Θαυμάτων. Ο ανελέητος
μην κοιμηθεί, γιατί φοβάται πως μόλις
κλείσει τα μάτια του θα ξεσπάσει ένα
απροσδιόριστο κακό, θα απλωθεί η μαύ-
ρη ομίχλη που παραμονεύει μέσα του,
θα γίνει βραχνάς, μόρα και θα πλακώ-
σει το στέρνο του και θα του κόψει την
ανάσα, γνωρίζει καλά την αγωνία: η
παραμικρή ανάπαυση, το παραμικρό
μούδιασμα της εγρήγορσης επιφέρει
ανυπολόγιστα δεινά· όσο κοιμόμαστε
γεννιούνται μακριά μας απώλειες, κα-
μιά φορά και ηδονές ή, ακόμη χειρότε-
ρα, πλάσματα που κινούνται ρευστά
ανάμεσα στα δύο.
μόνον εκτός του χρόνου της αφήγησης
ή του βιωμένου χρόνου, αλλά εκτός της
ίδιας της Ιστορίας και της βιολογικής
φθοράς. «Κ’ εκεί εκοιμήθησαν / και
την επαύριον εξύπνησαν. Επαύριον
γι’ αυτούς. / Μα εν τω μεταξύ, είχαν
παρέλθει σχεδόν δύο αιώνες»,4 γρά-
φει ο Καβάφης στο ποίημά του από τα
Ατελή, «Οι Άγιοι Επτά Παίδες», για το
χριστιανικό μύθο των Επτά Παίδων
εν Εφέσω, οι οποίοι για να αποφύγουν
τους διωγμούς του Δέκιου κοιμήθη-
καν εκατόν ενενήντα χρόνια, μέχρι
τη βασιλεία του Θεοδόσιου του Μι-
κρού, όταν πια ο χριστιανισμός είχε
επικρατήσει στην Αυτοκρατορία. Κι αν
στους Εφέσιους παίδες ο πολύχρονος
ύπνος είναι μια προφανής αλληγορία
για το σωτηριολογικό χαρακτήρα του
χριστιανικού θανάτου, σε άλλες περι-
πτώσεις η αφύπνιση είναι η απαρχή της
φιλοσοφίας. Σύμφωνα με τον Διογένη
Λαέρτιο, ο προσωκρατικός Επιμενίδης
από την Κνωσσό, αναζητώντας, βο-
σκός ακόμη, ένα πρόβατο στα βουνά
της Κρήτης, έγειρε να κοιμηθεί σε ένα
άντρο και ξύπνησε έπειτα από πενήντα
εφτά χρόνια· γυρίζοντας στο χωριό του
δεν αναγνώριζε κανέναν, μέχρι που
βρήκε τον μικρό του αδελφό, υπερή-

Νίκος Καναρέλης, Ο ύπνος του Άργου, 2016, Μολύβι σε χαρτί. Ευγενική παραχώρηση: Νίκος Καναρέλης.
ύπνος, αντίθετα, ορίζει ένα χρόνο εξω-
τερικό ως προς τον ήρωα, ένα χρόνο
του πραγματικού, το οποίο συνεχίζει να
Π ρόκειται για έναν ύπνο που στη
μυθική ή τη μεταφυσική διαστο-
λή του κρατά το σώμα καθηλωμένο, όχι
4. Κ.Π. Καβάφης, Τα Ατελή, επιμέλεια Renata
Lavagnini, Ίκαρος, Αθήνα 1994.
λικα πια, και με αυτή τη μελαγχολική
αντιστροφή της πρωτογένειας έμαθε
την αλήθεια, ότι όλοι είχαν γεράσει
κυλά και να συσσωρεύει στους βροτούς

Σ
ύμφωνα με ένα μοτίβο,
γνωστό από πολλές διηγή-
σεις και παραμύθια, όταν ο
ήρωας, αποκαμωμένος από
τις κακουχίες και τις περιπέτειες, γέρνει
πια να κοιμηθεί, ξεσπά μια συμφορά που
θα μπορούσε να είχε προλάβει, αν δεν
ήταν παραδομένος στον ύπνο του. Ολέ-
θρια νάρκη που ρουφά, εκτός των άλλων,
δύο φορές στη δίνη της τον Οδυσσέα.
Την πρώτη φορά, τον συνεπήρε
«ύπνος γλυκύς· από τον κάματο, γιατί
στιγμή δεν άφησ[ε] του καραβιού τη
σκότα από το χέρι»1 και οι σύντροφοί
του άνοιξαν από φθόνο και περιέργεια
τον Ασκό του Αιόλου· και τη δεύτερη, οι
θεοί «έχυσαν ύπνο στα βλέφαρά του» και
οι πεινασμένοι κι εξαθλιωμένοι ναύτες
του έσφαξαν τα Βόδια του Ήλιου. «Δία
πατέρα και θεοί μακαρισμένοι, αιώνι-
οι· στη βλάβη εμένα με βουλιάξατε του
1. Ομήρου Οδύσσεια, μτφρ. Δ.Ν. Μαρωνίτης, Ινστιτού-
το Νεοελληνικών Σπουδών, Ίδρυμα Μανόλη Τριαντα-
φυλλίδη, Θεσσαλονίκη 2006, Ραψωδία κ, σσ. 141-142.
ανελέητου ύπνου κι οι σύντροφοί μου
βρήκαν τον καιρό να μελετήσουν το
ανόσιο έργο»,2 αναφωνεί ο Οδυσσέας,
όταν πια ξυπνά στην όχθη του νησιού,
καθώς γνωρίζει πως η καταστροφή πλη-
σιάζει με φοβερά σημάδια: τα γδαρμένα
τομάρια του ιερού κοπαδιού αρχίζουν να
σαλεύουν, να βογκάνε στις σούβλες τα
σφαχτά και μουκανίσματα ακούγονται
απ’ τα ψημένα κρέατα. Πράγματι, σύν-
νεφο βυθίζει το καράβι και μόνον ο γιος
του Λαέρτη σώζεται για να καταλήξει
ναυαγός στην αμμουδιά της Καλυψώς.
Ο ανελέητος ύπνος του Οδυσσέα
εισάγει στην αφήγηση ένα δεύτερο,
παράλληλο χρόνο, ο οποίος βρίσκεται
με κάποιον τρόπο στον αντίποδα του
ονειρικού χρόνου που συναντούμε σε
άλλες ιστορίες. Ο χρόνος του ονείρου,
παράλληλος επίσης της πραγματικό-
τητας –«το όνειρο είναι μια δεύτερη
ζωή», ξεκινούσε την Αυρηλία ο Ζεράρ
Ντε Νερβάλ–, είναι εσωτερικός στον
2. Ομήρου Οδύσεια, ό.π., Ραψωδία μ, σελ. 185.
τα βάσανα και τις απολαύσεις του, ενώ ο
ήρωας, κοιμισμένος και ακίνητος, μένει
στάσιμος και ξυπνά σε έναν κόσμο που
έχει αλλάξει για πάντα. Ο ύπνος είναι το
αντίθετο του ονείρου. Υπό το φως της
ψυχανάλυσης και του υπερρεαλισμού
διαβάζουμε το όνειρο σαν τη συνθή-
κη εκείνη στην οποία αποκαλύπτεται
ο αυθεντικός, ο κρυφός, απωθημένος,
αδιαμεσολάβητος άνθρωπος, που ανα-
κτά πλήρως τις δυνάμεις του μέσα από
την αποφόρτιση της ψυχικής ενέργειας
και την επίλυση των συγκρούσεων και,
έτσι, αποκαθιστά την ολότητά του, γί-
νεται πιο ισχυρός από ποτέ. Αντίθετα,
στον ανελέητο ύπνο, το υποκείμενο
δεν έχει πρόσβαση σε ό,τι συμβαίνει
εκτός του, σε ό,τι αφήνει τα σημάδια του
στην ιστορία· και όποιος έχει περάσει
νύχτες ξάγρυπνος, προσπαθώντας να
αγκιστρωθεί από τα σεντόνια για να
3. Lewis Carroll, Οι περιπέτειες της Αλίκης
στη χώρα των θαυμάτων, μετάφραση Μένης
Κουμανταρέας, Ερμείας, Αθήνα χ.χ., σελ. 134. Δημήτρης Πικιώνης, Αριάδνη, μελάνι σε χαρτί, 25,5 x 38,5, Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα.

18 19
ΔΟΚΙΜΙΟ
βαση των χρονικών ορίων της ανθρώπι-
νης ζωής είναι η φθορά των αγαπημένων
ανθρώπων και το μνημονικό κενό στον
απολογισμό της ζωής. Πού πήγαν οι
γονείς και οι φίλοι; Τι απέγιναν τα χρό-
νια που πέρασαν; Το σφρίγος βάσταξε
όσο διαρκεί ένας ύπνος. Το μεγαλύτερο
τραύμα, όμως, είναι η αδυναμία να γί-
νει αντιληπτό το παρόν ως κοινωνική
εμπειρία, να συναρθρωθεί η απόλαυση
και η οδύνη του με όλες τις στιγμές, τους
ανθρώπους, τις περιστάσεις που καλλι-
έργησαν την απόλαυση και επέτρεψαν
την οδύνη. Οι Παίδες της Εφέσου, κατά
την καβαφική εκδοχή, νύσταξαν πάλι
και «τους αγίους οφθαλμούς των έκλει-
εξουσία και το συμβολικό σύστημα που
ενσαρκώνει ο κοιμισμένος ηγεμόνας
δεν διασαλεύονται. Οι σύντροφοί του,
που βρίσκουν την ευκαιρία, καθώς ο
ίδιος έχει αποσυρθεί στο λήθαργό του,
να αμφισβητήσουν τις εντολές του και
την ορθή του κρίση, στην πραγματικό-
τητα επιβεβαιώνουν, στον κόσμο του
έπους, την προνομιακή σχέση του ηγε-
μόνα με το θείο, τιμωρούνται για την
ασέβειά τους.
Τ ο πιο σημαντικό όμως δεν είναι
η ευθύγραμμη σχέση παράβασης
και κολασμού. Είναι η δομή της εξου-
σίας την οποία ενεργοποιεί ο ύπνος. Ο
λιθος. Είναι αυτάρκης και περικλείει
την εξουσία του. Σε αντίθεση με τις
απεικονίσεις γυναικών στην ιστορία
της κλασικής τέχνης, που προσφέρο-
νται πάντα στον άρρενα θεατή επιτη-
ρώντας οι ίδιες τον εαυτό τους, που
μένουν άγρυπνες, ακόμη κι όταν είναι
κοιμισμένες, έτσι ώστε να γίνουν όλο
και πιο φροντισμένα αντικείμενα του
βλέμματός του και να τον ικανοποιή-
σουν, ο Οδυσσέας στον ύπνο του εί-
ναι τυφλός,6 δεν βλέπει κανέναν, ούτε
καν τον εαυτό του. «Η παρουσία ενός
άντρα εξαρτάται από την εξουσία που
ενσαρκώνει… Η παρουσία του άντρα
υποβάλλει ό,τι είναι ικανός να κάνει σε
η ισχύς είναι μια μηχανική, και όχι ένα
συμβεβηκός, πως ο ηγεμόνας δεν χρει-
άζεται να είναι πάντα παρών, η πολι-
τεία μπορεί να ζει τις ταραχές της, να
συσσωρεύει τα κρίματά της, να απωθεί
τις απολαύσεις της, να διχάζεται και να
επανασυντάσσεται κατατεμαχισμένη
και ακρωτηριασμένη, να ανοίγει τους
μεγάλους δρόμους της που οδηγούν
στους βάλτους ή τα βουνά, να κοιμίζει
τα παιδιά της χωρίς σκεπάσματα στο
κρύο· ο ηγεμόνας κοιμάται και ξυπνά
μόνον τις στιγμές που η ίδια του η πα-
ρουσία διακυβεύεται, που η κυριαρχία
του αμφισβητείται.
όσα πράγματα έχουν καταφέρει να δι-
ασώσουν και φορτωμένοι να προχωρή-
σουν προς τα σύνορα. Όταν φτάνουν
σε πόλεις, καταλύουν σε πλατείες. Στα
λεωφορεία που μπαίνουν, δεν ξέρουν
τον προορισμό. Τα παιδιά αρρωσταί-
νουν, τρώνε κριθαράκι σε συσσίτιο και
άνθρωποι που κάθε μέρα αλλάζουν
χωρίς πρόσωπο, χωρίς να μπορούν να
καταλάβουν αν τους συμπονούν ή αν
είναι γραφειοκράτες των κοινωνικών
υπηρεσιών, φέρνουν τον γιατρό, λίγα
λεπτά στον καθένα. Κάποιοι πέθαναν
αλλά κανείς δεν το ξέρει, το σώμα τους
είναι στην εθνική οδό που περπατού-
σαν όλο το βράδυ, δρόμος φτιαγμέ-

εκτός από τον ίδιο· κατέκτησε τη γνώ-

ση. Στον πατριάρχη της αμερικανικής
πεζογραφίας Washington Irving, η
ιστορία του Επιμενίδη μεταφέρεται
από την Κρήτη στα βουνά Κάτσκιλ
της Νέας Υόρκης, στα τέλη του 18ου
αιώνα· ο Ριπ Βαν Ουίνκλ, τεμπέλης και
καλοκάγαθος αγρότης, παρασύρεται
από τα ξωτικά του μαγεμένου δάσους,
κοιμάται για είκοσι χρόνια και όταν
ξυπνά όλοι οι γνωστοί του, κυρίως η
μέγαιρα γυναίκα του, έχουν πεθάνει·
ο πολυετής του ύπνος γίνεται μεταφο-
ρά της αμφίβολης μετάβασης από την
αποικιακή Αμερική στην καινούρια
ανεξάρτητη χώρα της νεωτερικότητας:
«η αλήθεια είναι πως ο Ριπ δεν ήταν
κανένα πολιτικοποιημένο πρόσωπο, γι’
αυτό και οι αλλαγές των κρατών και
των αυτοκρατοριών δεν του έκαναν
και μεγάλη εντύπωση».5
Σε αυτές τις εκδοχές, αλλά και σε
πολλές ακόμη, το τίμημα για την υπέρ-
5. Ουάσινγκτον Ίρβινγκ, Ριπ Βαν Ουίνκλ, Ο μύθος
της κοιμισμένης κοιλάδας, μτφρ. Θάνος Σακκέτας,
Στοχαστής, Αθήνα 1982, σελ. 61.
σαν», αποκαρδιωμένοι από την αλλαγή
της εποχής και την ατελέσφορη χαρά για
την επικράτηση της θρησκείας τους. Από
την άποψη αυτή, ίσως το πιο συμπυκνω-
μένο παράδειγμα απεδαφικοποίησης του
ύπνου να είναι η διαπλανητική νάρκωση
της Ρίπλεϊ στο Άλιεν του Ρίντλεϊ Σκοτ·
όπως έλεγε το σλόγκαν της ταινίας,
«στο διάστημα κανείς δεν μπορεί να σ’
ακούσει να ουρλιάζεις», ο τρόμος και η
επιβίωση εξαρτώνται από μια κάψουλα
οξυγόνου μέσα στο συμπαντικό κενό,
μακριά από κάθε μεταφορική και κυρι-
ολεκτική πολιτεία. Ο ανελέητος ύπνος
είναι η φριχτή απώλεια των συντεταγμέ-
νων του ανθρωπογενούς χρόνου.
Ο σκληρός ύπνος, που αποκοινω-
νικοποιεί το σώμα, είναι μέρος μιας
ηθικής και πολιτικής οικονομίας. Κρα-
τά τον ήρωα της αφήγησης ζωντανό,
τον διαφυλάσσει μέχρι την έλευση
κάποιας αποκάλυψης ή, ακόμη καλύ-
τερα, μέχρι τη στιγμή που οι δυνάμεις
του θα ωριμάσουν, θα αποκτήσουν
τη μέγιστή τους λάμψη. Μολονότι ο
Οδυσσέας αποκοιμιέται, μολονότι η
αφήγηση αναδιπλώνεται ερήμην του
και παίρνει καινούρια άθλια τροπή, η
ύπνος του Οδυσσέα είναι ένας επιτε-
λεστικός ύπνος. Ο βασιλιάς της Ιθά-
κης δεν διατηρεί την εξουσία του, παρά
το γεγονός ότι κοιμάται, αλλά επειδή
ακριβώς κοιμάται. Ο Οδυσσέας είναι
ο άρχοντας που υπνώττει και δεν χρει-
άζεται να ξυπνήσει παρά μόνον όταν
θα επέλθει το καταλυτικό συμβάν, το
άνοιγμα του Ασκού, ο φόνος των Βο-
διών, όταν η ιστορία που κορυφώνεται
και τέμνεται από την υπερφυσική ή
την πολιτική ταραχή θα απαιτήσει από
αυτόν τη δράση και την άσκηση της
ισχύος του, προκειμένου να διασφαλίσει
την επιβίωσή του. Ὀσο οι σύντροφοί
του πεθαίνουν, όσο ο ίδιος μένει όλο
και περισσότερο μόνος, πληγωμένος,
φθαρμένος αλλά ζωντανός, τόσο το υπο-
κείμενό του συγκροτείται στα εμμενή
του χαρακτηριστικά. Δεν είναι διόλου
παράξενο πως όταν έρχεται πια η ώρα
της αναγνώρισης του Οδυσσέα από την
Πηνελόπη, το σμιλεμένο κρεβάτι πάνω
σε μια «μακρόφυλλη ελιά» είναι εκείνο
το στοιχείο που επιβεβαιώνει τη νομι-
μότητά του στο θρόνο.
Ο κοιμισμένος Οδυσσέας είναι ένας
πατριαρχικός και αδιαπέραστος μονό-
σένα ή για σένα… Τείνει πάντα προς
μια εξουσία που ασκεί στους άλλους.»7
Πολλούς αιώνες αργότερα, η συστατι-
κή εξουσία η οποία δεν γίνεται εμφα-
νής, λανθάνει, υπνώττει αλλά έχει την
ισχύ να επεμβαίνει και να επαναφέρει
την τάξη που την νομιμοποιεί, γίνεται
το πρότυπο της νεωτερικότητας. Ο
ανελέητος ύπνος, ο ύπνος που ορίζει
την πραγματικότητα σαν ένα χρόνο
εξωτερικό ως προς τον ήρωα, ο ύπνος
που προστατεύει το υποκείμενο από τη
φθορά και την Ιστορία, ο ύπνος που το-
ποθετεί το υποκείμενο εκτός πολιτείας
για να επιβεβαιώσει την κυριαρχία του
επί της πολιτείας και επί της Ιστορίας,
είναι στην πραγματικότητα ένα κατη-
γόρημα του ηγεμόνα. Επιβεβαιώνει πως
6. Αν μείνουμε σε αυτό το περιγραφικό σχήμα,
ο Κύκλωπας Πολύφημος είναι ένας ηγεμόνας
ανεπαρκής. Δεν ξέρει πότε να ξυπνήσει και δεν είναι
αδιαπέραστος στον ύπνο του. Η τελική του τύφλωση
από τον Οδυσσέα είναι μια ειρωνική και γκροτέσκα
υπενθύμιση της ατέλειάς του. Έτσι, οι Κύκλωπες
δεν είναι γίγαντες με ένα μόνον μάτι, αλλά γίγαντες
που θα ήταν παντοδύναμοι αν δεν τους περίσσευε
ένα μάτι.
7. John Berger, Ways of Seing, Penguin Books,
Λονδίνο 1972, σσ. 45-46
Ο ηγεμόνας δεν ταυτίζεται με τους
νόμους και τα σύνορά του που
είναι πάντα εν ισχύ και δεν αδρανούν
νος για αυτοκίνητα· παραπήγματα και
βενζινάδικα στην άκρη κι εκείνοι μια
σειρά ανθρώπων που περπατούσαν.
ποτέ. Ο ηγεμόνας κοιμάται τον ύπνο Στα σύνορα μαζεύονται στις λάσπες,
που ορίζει την πραγματικότητα.8 Στις περιμένοντας να ανοίξουν οι διαδρο-
ακτές του τεράστιου σώματός του, φου- μές, περιμένοντας και ακούγοντας τις
σκωτές βάρκες φτάνουν καθημερινά φήμες να κυκλοφορούν. Κοιμούνται
στις ακτές, γεμάτες κατάκοπους αν- τυλιγμένοι σε πλαστικό, κάθε μέρα
θρώπους που έχει διαποτίσει το σώμα πιστεύοντας πως η σκληρότητα είναι
τους το νερό. Περιμένουν, προσπα- μια έκτακτη συνθήκη, πως ίσως κάποτε
θώντας να ξαναβρούν την ανάσα τους μπορέσουν να επιστρέψουν, ίσως κιό-
στην ακτή, κάποιο σημάδι, μια κουβέ- λας να κοιμηθούν έναν ανελέητο ύπνο.
ντα για να μαζέψουν και να ζαλωθούν
8. Πρβλ και την επισήμανση για τους πρόσφυγες που
έχουν κάνει η Μπάτλερ με την Σπίβακ ήδη από το
2007: «Επιπλέον, οι πληθυσμοί που προσπαθούμε να
περιγράψουμε, εκείνοι που στην πράξη έχουν γίνει
απάτριδες, εξακολουθούν να βρίσκονται υπό τον
έλεγχο της κρατικής εξουσίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο,
στερούνται νομικής προστασίας, αλλά σε καμ»α
περίπτωση δεν υποβιβάζονται σε μια «γυμνή ζωή»:
αυτή είναι μια ζωή διαποτισμένη από την εξουσία.
Κι αυτή είναι μια κρίσιμη υπενθύμιση ότι η εξουσία
δεν ισοδυναμεί με τον νόμο.» Τζούντιθ Μπάτλερ,
Γκαγιάτρι Τσακραβόρτι Σπίβακ, Τραγουδώντας
τον εθνικό ύμνο: Γλώσσα, πολιτική και το
δικαίωμα του ανήκειν, μτφ. Β. Κάση, Α. Μαγγίνα,
Α. Παπαδοπούλου, Β. Τζανακάρη & Ο. Τσιάκαλου,
εκδ. Τόπος, Αθήνα 2015 [Judith Butler Gayatri-
Chakravorty Spivak, Who sings the nation-state?
Language, Politics, Belonging, Seagull Books,
Καλκούτα/ Νέα Υόρκη/ Οξφόρδη 2007].

20 21
 ΔΙΗΓΗΜΑ

ΙΩΝΆΣ
Καὶ ἐκάθητο ὑποκάτω αὐτῆς ἐν σκιᾷ, Ιωνάς, 4, 5

ΔΗΜΟΣΘΈΝΗΣ ΠΑΠΑΜΆΡΚΟΣ

Κ
αι είπε στον Τζώνυ να σηκωθεί και να πάει κάτω στην παραλία και να
βρει τον Νίκο τον ψαρά και να του πει πως δεν ήταν κατάσταση αυτή
και πως τον είχε θυμώσει με τη μεγάλη καθυστέρηση. Και ο Τζώνυ
σηκώθηκε και πήγε στην παραλία, αλλά εκεί ξέχασε τι του είχε πει,
ξέχασε ακόμα και το πρόσωπό του.

Έλεγε πως το Τζώνυ του το είχαν κολλήσει από τότε που έπαιζε στην ομάδα
μπάσκετ κι όλοι είχαν την εντύπωση ότι το ’χε πάρει από κάποιον συνώνυμό
του διάσημο μπασκετμπολίστα. Σπάνια τον ρωτούσαν, κι αυτό μόνο στην αρχή,
από ποιον συγκεκριμένα, αλλά εκείνος πάντα φρόντιζε ν’ αλλάζει κουβέντα ή
προσποιούταν ότι δεν είχε ακούσει. Ακόμα πιο σπάνια πρόσεχαν ότι το κανονικό
του όνομα δεν ήταν Γιάννης. Αλλά με τον καιρό έμεινε, κι οι όποιες απορίες
υποχώρησαν απέναντι στη συνήθεια. Παρ’ όλα αυτά δεν έλεγε ψέματα. Το
Τζώνυ ήταν όντως από την εποχή του μπάσκετ.

23

Ή ταν περιβόητος για τις κραι-
πάλες και τα μεθύσια του, σε
σημείο που κάποια στιγμή ο προπο-
νητής του τού είχε πει «αν είχες, ρε
μαλάκα, το ίδιο πάθος με την μπάλα
που έχεις για το Τζώνυ Γουόκερ, τώρα
θα έπαιζες στο NBA». Δεν ήθελε και
πολύ. Πρώτα έγινε Τζώνυ για τους
συμπαίκτες, μετά ήταν εύκολο να
γίνει Τζώνυ και για τους άλλους.
Βέβαια, από τότε είχαν περάσει
κάμποσα χρόνια. Όταν ήρθε το τέλος
της καριέρας του στο μπάσκετ, έληξε
κι η σταδιοδρομία του στα διάφορα
τοπικά κωλάδικα και σκυλόμπαρα.
Δεν είχε παράπονο που τα είχε αφή-
σει και τα δύο πίσω του. Για κάποιο
λόγο, έβαζε το μπάσκετ το ίδιο με τις
κραιπάλες. Και τα δύο τα έβλεπε σαν
περιπέτειες της νιότης κι έτσι, όταν
ήρθε η ώρα και συμμαζεύτηκε κι έκα-
νε οικογένεια, κατέληξαν απλά υλικό
για κουβέντες με την αντροπαρέα,
όμοια με τις ιστορίες απ’ το στρατό.
Το πάθος του όμως για το Τζώνυ
Γουόκερ δεν είχε χαθεί. Ίσως να είχε
να κάνει με τη βιβλική σχεδόν μοίρα
που θέλει το όνομα να ασκεί εξουσία
πάνω στο ον που το φέρει. Ίσως με το
ότι η πρώτη γνωριμία με τα πράγματα
και τις καταστάσεις εκείνες που αρ-
γότερα θα καθορίσουν τις συνήθειες
και τα γούστα ενός ανθρώπου συνδέ-
εται με στιγμές απόλαυσης κι ευτυχί-
ας, που η μνήμη φροντίζει να φυλάει
πάντοτε σε πλαστικές συσκευασίες
για να μη χάσουν τη φρεσκάδα τους.
Όπως και να ’χει, γεγονός ήταν πως
το Τζώνυ Γουόκερ παρέμενε πάθος
για τον Τζώνυ. Πάθος που δεν τον
είχε κάνει αλκοολικό, ίσως όμως κά-
πως γραφικό. Για εκείνον δεν υπήρχε
εναλλακτική, όταν ήταν να πιει ένα
ποτηράκι ή να συνοδεύσει με κάτι
το φαΐ του. Με έναν τρόπο ακολου-
θούσε, αλλά και δεν ακολουθούσε
24
ταυτόχρονα, την παρέα. Έπινε πάντα
στα μέτρα της, αλλά ποτέ το ποτό της.
Έτσι και αυτή τη φορά που είχανε
μαζευτεί να τους κάνει το τραπέζι ο
Μανώλης για το πτυχίο του γιου του,
οι άλλοι είχαν μεσιάσει ένα καφάσι
μπύρες κι αυτός ένα μπουκάλι Τζώ-
νυ. Και λίγο το ότι τα ψάρια είχαν
αργήσει κι ίσα που είχαν τσιμπήσει
κάτι σαλάτες και λοιπά, λίγο που ήταν
ντάλα μεσημέρι και Ιούλιος μήνας,
την άκουσε πιο νωρίς απ’ ό,τι συ-
νήθως. Όταν του ’πε ο Μανώλης,
λοιπόν, να κατέβει απ’ την ταβέρνα
στην παραλία να δει γιατί αργούσε ο
Νίκος που ’χε αναλάβει να καθαρί-
σει τα ψάρια, αυτός πήγε, αλλά όταν
έφτασε στην παραλία συνειδητοποί-
ησε ότι είχε ξεχάσει γιατί βρισκόταν
εκεί. Κι επειδή τον έβραζε ο ήλιος
και το αλκοόλ, τόσο που του ερχόταν
να λιποθυμήσει, γδύθηκε μέχρι που
έμεινε με το σώβρακο και βούτηξε
στη θάλασσα μπας κι ανακουφιστεί.
Κολύμπησε ωσότου ένιωσε το μουδι-
ασμένο απ’ το ποτό σώμα του να ξυ-
λιάζει από το κρύο νερό κι ύστερα, με
αργές, γλυκαμένες από την κούραση
κινήσεις, βγήκε στα ρηχά και σύρθη-
κε πάνω στα βότσαλα, κάτω από τον
ίσκιο ενός πεύκου. Γύρισε ανάσκε-
λα κι έκατσε με τα χέρια απλωμένα,
σαν να τον είχε σταυρώσει η ζέστη
να κοιτάζει τα μέσα του δέντρου και
να απορεί πώς είχε βρεθεί εκεί, αλλά
περισσότερο που όταν τον κοίταζες
από τη ρίζα προς τα πάνω ο πεύκος
έμοιαζε άδειος, σαν μισογκρεμισμένη
σκαλωσιά σκεπασμένη με πράσινο
μουσαμά. Πήρε να θυμάται τότε που
δούλευε οικοδομή, όμως τον πρόλαβε
ο ύπνος και τα βλέφαρά του πλάκω-
σαν και το δέντρο και τις μνήμες.
Ένα ρίγος τον τίναξε, αλλά δεν
είχε κουράγιο να σηκωθεί και να πάει
να φορέσει τα ρούχα του. Κούνησε το
κορμί του σαν φίδι, προσπαθώντας να
χωθεί πιο βαθιά μέσα στα βότσαλα,
και ξανακοιμήθηκε.
Τ α μαλλιά του γαργαλούσαν
ρυθμικά κι επίμονα το μέτωπό
του και κατάλαβε πως είχε σηκώσει
αέρα. Πάλι όμως ένιωσε το σώμα του
απρόθυμο κι έτσι έμεινε ακίνητος να
ακούει το μπάσο σφύριγμα του ανέ-
μου μέσα στα κλαδιά του πεύκου, λο-
γαριάζοντας πως αν συγκεντρωνόταν
σ’ αυτό που άκουγε θα κατάφερνε να
ξυπνήσει πρώτα καλά τα αυτιά του κι
ύστερα να ξυπνήσει κι ο υπόλοιπος.
Συνέχισε να κρατάει τα μάτια κλει-
στά κι έτσι ξανακοιμήθηκε.
Τα πόδια του βρίσκονταν μέσα
στο νερό και σταγόνες γλυκές κι αλ-
μυρές πότιζαν αραιά το πρόσωπο και
το σώμα του. Σκέφτηκε, πόση ώρα
να κοιμάται για να τον έχει αρπάξει
η παλίρροια; Ήταν όμως μια σκέψη
ήσυχη, όχι από αυτές που σε κάνουν
να πεταχτείς από το κρεβάτι σου, κι
έτσι δεν βιάστηκε ν’ ανοίξει τα μά-
τια του, παρά τα άφησε να βυθιστούν
αργά στην εικόνα του πεύκου που o
αέρας τυράννιζε μπρος πίσω. Μια
προς τη θάλασσα, μια προς τη στεριά.
Το φως είχε λιγοστέψει τόσο που δεν
βλεφάρισε καν καθώς τα άνοιγε. Κι
αυτός συνέχισε να απολαμβάνει το
πόσο ανήμπορο είχε καταντήσει το
σώμα και το μυαλό του ο ύπνος.
Αποφάσισε ότι θα σηκωνόταν
μόνο όταν η θάλασσα θα ’φτανε στη
μέση του, όμως μια άλλη βουή μέσα
στη βουή της καταιγίδας, σαν τον
βρυχηθμό εκατοντάδων λεόντων,
έκανε τα πνευμόνια του να ζαρώσουν
μες στο στήθος του με τη δύναμή της.
Ανασήκωσε αργά το κεφάλι του και
κοίταξε προς την κατεύθυνση της
δεύτερης βουής. Η εικόνα που αντί-
κρισε έδεσε τα μέλη του πιο σφιχτά
απ’ όσο θα μπορούσε όποιος ύπνος.
Πριν αρχίσουν οι ρήχες, πέρα από
την ξέρα, εκεί που το βάθος κόνται-
νε τα κύματα, η θάλασσα έβραζε κι
άφριζε λες κι είχε ανοίξει τρύπα που
τη ρουφούσε όλη στον πάτο, και στο
κενό που αφήναν τα νερά σηκωνό-
ταν η ράχη ενός πλάσματος που τα
σκαρφάλωνε με κόπο και βιασύνη.
Πάνω της ιρίδιζαν σαν λέπια λε-
Όμως
τον πρόλαβε
ο ύπνος και τα
βλέφαρά του
πλάκωσαν και
το δέντρο και
τις μνήμες.
πρωσικές φουσκάλες σε χρώματα
που δεν καταδεχόταν να φωτίσει ο
ήλιος, απλωμένες σε ένα σώμα που
σε τίποτα δεν θύμιζε τα πιο ευγενή
κήτη, μόνο έμοιαζε με αυτό μιας πε-
σκανδρίτσας που γιγάντωσε το κορμί
της κάποιος καρκίνος.
Πλησίαζε την ακτή περιτριγυ-
ρισμένο από κοπάδια μικρότερων
ψαριών που φωσφόριζαν στο χρώμα
του πύου και του ξεραμένου αίματος
κι όταν ο Τζώνυ κατάλαβε ότι αυτά
ήταν κομμάτια που ξεκολλούσαν από
πάνω του ένιωσε να συντρίβεται από
τη λαμπρότητα αυτού του βέβηλου
25
φωτοστέφανου. Προσπάθησε να τρα-
βηχτεί προς τα πίσω, στην ασφάλεια
της στεριάς, μακριά από την πλημ-
μυρίδα που προκαλούσε ο ερχομός
του κήτους, αλλά διαπίστωσε πως
το σώμα του δεν τον υπάκουε πλέ-
ον. Ο ύπνος κι ο τρόμος είχαν πέσει
βαριά πάνω του. Κι όσο μίκραινε η
απόσταση ανάμεσα σ’ εκείνον και
το τέρας, τόσο μεγάλωνε μέσα του η
βεβαιότητα του θανάτου.
Θ υμήθηκε που ’λεγαν πως λίγο
πριν πεθάνεις ο χρόνος κυλάει
πιο αργά, τόσο που προλαβαίνεις να
δεις ξανά όλη σου τη ζωή να περνάει
μπρος από τα μάτια σου, αλλά απ’
όταν το θηρίο τον αντιλήφθηκε, άρ-
χισε να καλπάζει πάνω στην τρικυμία
με τέτοια ταχύτητα που τον άρπαξε
πριν καν αυτός προφτάσει να σκεφτεί
το πραγματικό του όνομα.
Μόνο την ελάχιστη στιγμή προ-
τού χαθεί για πάντα στην κοιλιά του
κήτους, πρόλαβε ίσα να διακρίνει τη
φύση του και να αναρωτηθεί. Γιατί
συνειδητοποίησε πως ο βρυχηθμός
του πλάσματος ήταν οι φωνές των
χιλιάδων ανθρώπων που τα κορμιά
τους συνέθεταν το ένα σώμα του και,
παρόλο που ήταν από όλα τα έθνη
και τις φυλές, η γλώσσα τους ήταν
μία και μία η λέξη που ξεστόμιζαν.
Κι έτσι, πριν κλείσουν πάνω του με
πάταγο τα γιγαντιαία σαγόνια, τον
κυρίεψε πρώτα η πιο αναπόδραστη
απελπισία.
Πετάχτηκε πάνω ουρλιάζοντας.
Κοίταξε τριγύρω τη θάλασσα ακόμα
φουρτουνιασμένη και τον ουρανό
σκοτεινό από τα σύννεφα και το σού-
ρουπο. Γύρω του, πάνω στα βότσαλα
γυάλιζαν οι τουμπανιασμένες κοιλιές
αμέτρητων πνιγμένων.
 ΔΟΚΙΜΙΟ

ΜΙΑ ΙΣΤΟΡΊΑ
ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ
Όπου διαβάζουμε ένα μικρό χρονικό του ύπνου· όπου η συγγραφέας αναρωτιέται
γιατί η ιστορία καταγράφει μόνον ξύπνιους ανθρώπους· όπου το 16ο αιώνα οι κοπέλες
κοιμούνταν με ένα κρεμμύδι κάτω από το μαξιλάρι· όπου γίνεται λόγος για
τις μονοφασικές, διφασικές και πολυφασικές κουλτούρες ύπνου· όπου οι κάτοικοι
του Λος Άντζελες δεν μπόρεσαν να κοιμηθούν όταν ένα βράδυ έσβησαν τα φώτα·
όπου ο Ουρανός μας έδωσε την ελπίδα και τον ύπνο.

JOANNA BOURKE

Ο
ύπνος είναι απαραίτητος για τη ζωή. Ωστόσο, περιβάλλεται από πέπλο
μυστηρίου, παρά το γεγονός ότι οι περισσότεροι άνθρωποι περνούν
το ένα τρίτο της ζωής τους κοιμώμενοι. Στο τέλος του 18ου αιώνα, ο
Georg Christoph Lichtenberg (επιστήμονας και ερασιτέχνης φιλόσοφος)
συλλογίστηκε πάνω στο αίνιγμα αυτό. «Γιατί δεν μπορούμε να απογαλακτιστούμε
από τον ύπνο;»1 αναρωτήθηκε. Άλλωστε, οι «σημαντικότερες ζωτικές λειτουργίες»
–ο χτύπος της καρδιάς και η κυκλοφορία του αίματος– «δεν αναπαύονται ποτέ, ούτε
κοιμούνται». Η διαδικασία του ύπνου, συνεπώς, πρέπει περισσότερο από οτιδήποτε
άλλο να συνεπάγεται «μια χαλάρωση των οργάνων της σκέψης».
Στον ύπνο, κατέληξε ο Λίχτενμπεργκ, οι άνθρωποι γίνονται «απλά φυτά», κάτι που
τους καθιστά ικανούς να εκπληρώσουν το σκοπό του Θεού να κάνει τα ανθρώπινα
όντα «το αριστούργημα της Δημιουργίας», τους μοναδικούς αληθινούς κατόχους
του Λόγου. Δεν είναι αξιοσημείωτο, σημείωνε, ότι «η ιστορία καταγράφει μόνον
ξύπνιους ανθρώπους»; Δεν θα έπρεπε να δίνουμε ανάλογη προσοχή στην ιστορία
της ανθρωπότητας κατά τον ύπνο, όπως κάνουμε και για τον ξάγρυπνο βίο της;

1. Georg Christoph Lichtenberg, Georg Christoph Lichtenberg: Philosophical Writings, μτφρ. στα αγγλικά Steven
Tester, SUNY Press, Ώλμπανυ 2012, σελ. 153.

2
ΔΟΚΙΜΙΟ
Κ αλό ερώτημα. Άλλωστε, σε
όλον το ρου της ιστορίας, φι-
λόσοφοι και επιστήμονες έχουν εκ-
φράσει περιέργεια για το τι συμβαίνει
όταν οι άνθρωποι κλείνουν τα μάτια
τους τη νύχτα, αλλά έχουν κατά κά-
ποιον τρόπο παραβλέψει τους τρόπους
με τους οποίους ο ύπνος έχει αλλάξει
με την πάροδο του χρόνου. Προκαλεί
έκπληξη: καθώς πρόκειται για πρακτι-
κή που μεταδίδεται πολιτισμικά, οι
μορφές και οι τελετουργίες του ύπνου
διαφέρουν πάρα πολύ, ανά τον πλα-
νήτη. Η ποσότητα και η ποιότητα του
ύπνου ενός ανθρώπου είναι διαφορε-
τικές αν το άτομο αυτό ξαπλώνει σε
ένα σακί από άχυρα γεμάτο ψύλλους
ή αν έχει την οικονομική δυνατότητα
να αποκτήσει βαμβακερά σκεπάσματα
και μεταλλικό κρεβάτι (που έκαναν
την εμφάνισή τους στα τέλη του 18ου
αιώνα) ή στρώμα με ελατήρια (που
είναι διαθέσιμο από το 1850 και εξής).
Η ιδιωτικότητα και η απομόνωση που
μπορούσε να εξασφαλίσει ο άνθρω-
πος έχουν επίσης μεταβληθεί με τον
καιρό. Στην προ-νεωτερική Ευρώπη,
ήταν διαδεδομένο να κοιμούνται στο
ίδιο δωμάτιο, ενίοτε και στο ίδιο κρε-
βάτι, όλα μαζί τα μέλη της οικογέ-
νειας, οι ένοικοι του σπιτιού και οι
τυχόν φιλοξενούμενοι, ανεξαρτήτως
ηλικίας ή φύλου. Η εξατομίκευση του
ύπνου –με το κάθε άτομο να διαθέ-
τει ξεχωριστό κρεβάτι ή ακόμα και
κρεβατοκάμαρα– άρχισε να γίνεται
κοινός τόπος μόλις από το 19ο αιώνα
και μετά.
Ο ύπνος ήταν συνυφασμένος με
πολλούς κινδύνους. Όταν τα
σπίτια φωτίζονταν με κεριά από ζωικό
λίπος ή κερί μέλισσας (για όσους είχαν
την οικονομική ευχέρεια να τα αποκτή-
σουν) ή από ρητίνη (για τις φτωχότερες
οικογένειες), οι άνθρωποι συχνά πέ-
θαιναν από πυρκαγιά στον ύπνο τους.
Οι μη ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι και
τα περιττώματα (που τα πετούσαν από
τα παράθυρα) καθιστούσαν το σκοτάδι
επικίνδυνο. Στη μεσαιωνική Ευρώπη,
οι λύκοι επιτίθεντο και κατασπάραζαν
χιλιάδες ανθρώπους κάθε χρόνο. Το
σκοτάδι λειτουργούσε επίσης ως κάλυ-
ψη για τους ανθρώπους-λύκους, μεταξύ
αυτών τους κλέφτες, τους βιαστές και
τους δολοφόνους.
Ο ύπνος επίσης είναι βαθιά πολι-
τικός. Για κάποιους μη προνομιού-
χους, από τους ανέστιους «αθλίους»
του 19ου αιώνα έως τους άστεγους
πρόσφυγες του 21ου αιώνα, ο ύπνος
μπορεί να είναι ένα σπάνιο αγαθό. Τα
παγκάκια στα δημόσια πάρκα είναι
σχεδιασμένα ώστε να είναι όσο το
δυνατόν πιο άβολα για τους ανθρώ-
πους που «κοιμούνται πρόχειρα»
και τα καταφύγια συχνά πετούν στο
δρόμο τους ενοίκους τους μόλις βγει
ο ήλιος. Σε άλλα πλαίσια, η άρνηση
του ύπνου είναι ένα πανίσχυρο όπλο.
Η στέρηση του ύπνου είναι μια καλά
επεξεργασμένη μέθοδος βασανισμού
που έχει χρησιμοποιηθεί από αυταρ-
χικά καθεστώτα, όπως στη Βόρεια
Ιρλανδία, την Ελλάδα, την Τουρκία,
το Ισραήλ, την Ιορδανία και, πιο πρό-
σφατα, στο Άμπου Γκράιμπ [Ιράκ] και
στο Γκουαντάναμο. Η αϋπνία είναι
παντού ένα όπλο πολέμου ενάντια σε
περιθωριοποιημένους πληθυσμούς και
πολιτικούς αντιφρονούντες.
Δεδομένου του ισχυρού πολιτιστι-
3 4
κού ρόλου που είχε ο ύπνος, αλλά και
η αϋπνία, δεν προκαλεί καμία έκπληξη
ότι στο παρελθόν έχει γίνει αντιλη-
πτός με διαφορετικούς τρόπους. Στη
μεσαιωνική θεολογία, για παράδειγ-
μα, η νύχτα ανήκε στα κακά πνεύμα-
τα, τα φαντάσματα και τα χιμαιρικά
όντα, διασταυρώσεις ανθρώπων και
ζώων. Δεν ήταν πάντα δυνατόν να
αποφευχθούν οι κίνδυνοι αυτοί μέσω
του ύπνου. Άλλωστε, αυτά ακριβώς τα
θεολογικά κείμενα ισχυρίζονταν ότι
ο ίδιος ο ύπνος αποτελούσε μια θεία
τιμωρία για το προπατορικό αμάρτη-
μα. Ο ύπνος ήταν μια υπενθύμιση της
ανθρώπινης ατέλειας και της απομά-
κρυνσής του από τον Θεό. Ήταν κάτι
ριψοκίνδυνο, λοιπόν, διότι η ανθρώ-
πινη ψυχή, όταν τελούσε σε ύπνωση,
γινόταν ευάλωτη σε εισβολή από κακά
πνεύματα ή ακόμα και από τον ίδιο τον
Διάβολο. Οι εφιάλτες ερμηνεύονταν
συχνά ως απόδειξη των κινδύνων αυ-
τών. Κατά το 18ο αιώνα και νωρίτερα,
θεωρούσαν πως οι τρομακτικές ονει-
ροπολήσεις στη διάρκεια της νύχτας
ενείχαν κάποιου είδους επικοινωνία
με τον «άλλο κόσμο». Μήπως επρό-
κειτο άραγε για το αποτέλεσμα της
πίεσης που ασκούσαν οι δαίμονες
πάνω στο στήθος των κοιμώμενων;
Θα μπορούσαν ακόμα να είναι η από-
δειξη κάποιας δραστηριότητας μαύρης
μαγείας. Και τι γινόταν εάν κάποιο
πρόσωπο πέθαινε την ώρα του ύπνου
του; Μήπως ήταν ανέτοιμο να συνα-
ντήσει τον Δημιουργό του; Γι’ αυτό,
ήταν απόλυτα λογικό να κλείνει κα-
νείς τα μάτια του για να προσευχηθεί
λίγο πριν τα κλείσει για να κοιμηθεί.
Φυσικά, δεν ήταν όλα τα όνειρα εφι-
άλτες – κάτι το οποίο είναι παρήγορο, με
δεδομένο ότι περνάμε το 10% της ζωής
μας βλέποντας όνειρα και ότι ο μέσος
άνθρωπος έχει ανάμεσα σε 100.000 και
200.000 όνειρα στη διάρκεια της ζωής
του. Τα όνειρα μπορούσαν να είναι και
θετικά. Σε πολλούς πολιτισμούς (μεταξύ
άλλων, και στους Ινουίτ του Αρκτικού
κύκλου), τα όνειρα επέρχονταν όταν το
σκιώδες συστατικό ενός ατόμου εγκα-
τέλειπε το σώμα προκειμένου να ταξι-
δέψει έως τη χώρα του θανάτου· ήταν
μια μορφή επικοινωνίας ανάμεσα στην
ουράνια σφαίρα και την εγκόσμια. Τα
όνειρα ερμηνεύονταν συχνά ως καθο-
δήγηση στο πώς έπρεπε να ζήσει ένας
άνθρωπος. Το 16ο αιώνα, για παράδειγ-
μα, οι νεαρές κοπέλες που κοιμούνταν
με ένα κρεμμύδι κάτω από το μαξιλάρι
τους θα ονειρεύονταν τον μελλοντικό
σύζυγό τους· αλλού πάλι, ένα κομμάτι
κέικ κάτω από το μαξιλάρι εξασφάλιζε
γλυκά όνειρα. Τα ευχάριστα όνειρα δεν
ήταν τίποτα λιγότερο από τους ψιθύρους
των αγγέλων.
Α κόμα και οι άνθρωποι που περι-
φρονούσαν τους μυστικιστικούς
τρόπους ερμηνείας του ύπνου αναγνώ-
ριζαν ότι ο ύπνος ήταν φορτωμένος
με ηθικές συνδηλώσεις. Η υπερβολική
υπνηλία δημιουργούσε ηθικές υποψίες.
Σύμφωνα με όσα αναγράφονται στις
Παροιμίες της Παλαιάς Διαθήκης (κεφ.
6, στ. 9-11):
Μέχρι πότε θα κοιμάσαι, οκνηρέ;
Πότε θα σηκωθείς από τον ύπνο
σου;
Λίγο που κοιμάσαι, λίγο που νυ-
στάζεις,
Λίγο διπλώνεις στο στήθος σου
τα χέρια να αναπαυτείς ·
Και να, η φτώχεια θα σου έρθει
συμπαραστάτης
Και η ένδεια στη ζωή σου συνο-
δοιπόρος.
Ή, όπως το έθετε ένας διαδεδομένος
αφορισμός: «Η φύση απαιτεί πέντε, η
συνήθεια θέλει επτά, η τεμπελιά εννιά
και η φαυλότητα έντεκα». Άνθρωποι
όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Ναπο-
λέων Βοναπάρτης, ο Βολταίρος και ο
Ουίνστον Τσώρτσιλ, που ισχυρίστηκαν
ότι χρειάζονταν πολύ λιγότερο ύπνο
από τους κοινούς θνητούς, αντιμετω-
πίζονταν με δέος.
Θέμα συζήτησης δεν είναι μόνο
η σημασία που έχουν οι συνολικές
ώρες ύπνου. Ποικίλλει επίσης το πώς
κοιμούνται οι άνθρωποι. Σε μονο-
φασικές υπνικές κουλτούρες (δια-
δεδομένος στη Βόρεια Ευρώπη και
τις ΗΠΑ), είναι γενική η πεποίθηση
ότι οι άνθρωποι πρέπει να έχουν μία
περίοδο ύπνου ανά 24 ώρες. Αυτό
έρχεται σε αντίθεση με το διφασικό
κύκλο ύπνου, όπου συνηθίζονται οι
μεσημεριανές σιέστες, καθώς και με
τις κουλτούρες με πολυφασικό κύκλο
ύπνου (π.χ. στην Κίνα, την Ιαπωνία
και την Ινδία), όπου ενθαρρύνονται
μικρές περίοδοι ύπνου ανά τακτά
διαστήματα της ημέρας.
Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και οι μονο-
φασικές υπνικές κουλτούρες φαίνεται
πως δεν είναι συχνές στην ιστορία.
Για την ακρίβεια, ο ύπνος μια φορά
στη διάρκεια της μέρας είναι ένα
σχετικά πρόσφατο φαινόμενο. Πριν
από τα μέσα του 18ου αιώνα, οι πε-
ρισσότεροι Ευρωπαίοι μοίραζαν τον
ύπνο τους σε δύο διακριτές χρονικές
περιόδους. Μετά τον «πρώτο ύπνο»
τους, ακολουθούσε μία ώρα ή και πα-
ραπάνω ξαγρύπνιας, προτού πέσουν
για το «δεύτερο» ή, αλλιώς, «πρωινό
ύπνο» τους. Ο ενδιάμεσος χρόνος με-
ταξύ των «δύο ύπνων» αναλωνόταν σε
προσευχή, ήρεμο στοχασμό για τη ζωή,
κουβέντα με την οικογένεια και φίλους,
επίσκεψη σε ταβέρνες, ολοκλήρωση
οικιακών εργασιών ή σεξ.
Αυτό το μοτίβο του ύπνου σε δύο
φάσεις άρχισε να εγκαταλείπεται με
την εισαγωγή του φωτιστικού αερίου
από τα τέλη του 18ου αιώνα, σε συνδυ-
ασμό με την επιβολή ενός νέου κώδι-
κα εργασιακής πειθαρχίας που υπήρξε
απότοκος της εκβιομηχάνισης. Όταν ο
Τόμας Έντισον (ο οποίος, ως γνωστόν,
κοιμόταν μόλις τρεις με τέσσερις ώρες
τη νύχτα και στηλίτευε όσους χρειάζο-
νταν περισσότερες ώρες ύπνου, διότι
τον θεωρούσε ανθυγιεινό και αναπο-
τελεσματικό) εφηύρε τους λαμπτήρες
πυράκτωσης, που φώτισαν για πρώτη
φορά τους δρόμους της Νέας Υόρκης
από το 1879, οι «σύγχρονες» συνήθειες
ύπνου εδραιώθηκαν λίγο περισσότε-
ρο. Εξαιτίας του τεχνητού φωτισμού,
οι άνθρωποι άρχισαν να ζουν το ένα
τρίτο ή και το ένα δεύτερο της ζωής
τους σε περιβάλλοντα που ήταν ριζικά
διαφορετικά από αυτά των κοντινών
προγόνων τους.
Τη δεκαετία του 1990, ωστόσο, οι
ερευνητές ύπνου ανακάλυψαν κάτι πα-
ράξενο: το μοτίβο των «δύο ύπνων»
είναι πιο «φυσιολογικό» από αυτό
του «ενός ύπνου τη νύχτα» το οποίο
υιοθετούν οι περισσότεροι άνθρωποι.

Επικεφαλής αυτής της έρευνας ήταν ο
Thomas A. Wehr, ψυχίατρος στο Ινστι-
τούτο Ψυχικής Υγείας της Μπεθέσντα
(Μέρυλαντ, ΗΠΑ). Σε ένα πείραμα με
μια ομάδα υγιών ανδρών, ανάπλασε
τις συνθήκες φωτισμού που υπήρχαν
πριν από τον τεχνητό φωτισμό. Μέσα
σε λίγες εβδομάδες, οι άνδρες του πει-
ράματος είχαν επανέλθει στο μοτίβο
των δύο κύκλων ύπνου: κοιμούνταν
σε δύο κύκλους των τεσσάρων ωρών
ο καθένας, που χωρίζονταν από έναν
κύκλο 1 έως 3 ωρών «ήρεμης ξαγρύ-
πνιας». Οι εξετάσεις αίματος αποκά-
λυψαν ότι στο μεσοδιάστημα ανάμεσα
στους «δύο ύπνους» ο εγκέφαλός τους
παρήγαγε υψηλά επίπεδα προλακτίνης,
της ορμόνης που μειώνει το άγχος και
η οποία ευθύνεται για την αίσθηση χα-
λάρωσης μετά τον οργασμό. Τελικά,
οι οχτώ ώρες αδιάλειπτου ύπνου τη
νύχτα μάλλον δεν είναι κάτι καθόλου
φυσιολογικό.
τη δυνατότητα να απολαύσουν το πλή-
ρες μεγαλείο του νυχτερινού ουρανού.
Στις μέρες μας, πολλοί άνθρωποι δεν
γνωρίζουν καν πώς είναι ο ουρανός
χωρίς τη φωτορύπανση. Είναι συγκλο-
νιστικό ότι το 1994, όταν ένας σεισμός
βύθισε στο σκοτάδι το Λος Άντζελες,
οι κάτοικοι της πόλης πανικοβλήθηκαν
όταν παρατήρησαν ένα παράξενο, «γι-
γαντιαίο, ασημί σύννεφο» στον ουρα-
νό: στην πραγματικότητα, έβλεπαν για
πρώτη φορά τον Γαλαξία.
τι και να μην μπορείς να κοιμηθείς».
Ήταν ο Δημόκριτος, πάντως, αυτός
που το 420 π.Χ. θεώρησε την αϋπνία
ένδειξη κακής υγείας ή ασθένειας.
Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός
ότι από την αρχαιότητα έχουν γίνει
σημαντικές πολιτιστικές προσπάθειες
για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα
της αϋπνίας. Δαιμονικά ξόρκια, αγ-
γελικά άσματα και περίπλοκα τελε-
τουργικά έχουν προταθεί κατά καιρούς
για να βοηθήσουν τους ανθρώπους να
αποκοιμηθούν. Κατά τους αρχαίους
και μεσαιωνικούς χρόνους, για πα-
ράδειγμα, οι άνθρωποι αναζητούσαν
τόσο απελπισμένα την ανάπαυση του
ύπνου, που βούρτσιζαν τα δόντια τους
με κερί από αφτιά σκύλων, έτριβαν
το λίπος από τυφλοπόντικες στα πέλ-
ματα των ποδιών τους και έπιναν ένα
αφέψημα με χολή από ευνουχισμένο
αγριόχοιρο.
Οι σύγχρονες θεραπείες δεν είναι
λιγότερο επινοητικές. Από τη δεκαε-
ΔΟΚΙΜΙΟ
δεν είναι απλώς δυσάρεστες για όσους
υποφέρουν, αλλά έχουν και σοβαρές
κοινωνικές επιπτώσεις. Οι άνθρωποι
που δεν κοιμούνται αρκετά διατρέχουν
μεγαλύτερο κίνδυνο να παρουσιάσουν
πεπτικά έλκη, αντίσταση στην ινσου-
λίνη, στεφανιαία νόσο και κατάθλιψη.
Κάθε χρόνο, όταν τίθεται σε ισχύ η χει-
μερινή ώρα στερώντας μας μία ώρα
ύπνου, οι θάνατοι από τροχαία δυστυ-
χήματα αυξάνουν κατά 7%. Τα πυρη-
νικά ατυχήματα στο Τσέρνομπιλ και
στο Θρι Μάιλς Άιλαντ έχουν συνδεθεί
με περιστατικά αϋπνίας, για να μην
αναφερθούμε στην καταστροφή του
Διαστημικού Λεωφορείου Challenger.
Ό μως, η αϋπνία δεν είναι το μο-
ναδικό πρόβλημα: οι άνθρωποι
παίρνουν επίσης φάρμακα για να δια-
τηρούνται ξάγρυπνοι. Οι πάντες, από
τη φοιτήτρια που διαβάζει για τις πτυ-
χιακές εξετάσεις της έως το χειρουργό κό» [αμφεταμινούχο] χάπι Modafinil, τισμό. Μήπως δουλεύουμε πάρα πολύ;
μιας υποστελεχωμένης μονάδας επειγό- το 1989, ένας εκπρόσωπος Τύπου του Μήπως τα ευέλικτα ωράρια –που θε-

Ο ι εικοσι τέσσερις ώρες φωτός –

είτε πρόκειται για το λαμπερό,
άμεσο φως, είτε για τη διαρκή θαμπή
λάμψη που διαποτίζει το αστικό
περιβάλλον– άλλαξαν όχι μόνο τις
φυσιολογικές συνήθειες ύπνου μας,
αλλά και ολόκληρη την κουλτούρα
μας. Πριν από τον τεχνητό φωτισμό,
οι φτωχοί άνθρωποι και τα μέλη των
κατώτερων τάξεων μπορούσαν να πε-
ριφέρονται ελεύθερα στους δρόμους.
Το αέριο και οι ηλεκτρικοί λαμπτήρες
περιόρισαν την αυτονομία τους, καθώς
οι πόλεις άρχισαν να επιτηρούνται ευ-
κολότερα από την αστυνομία. Σταδι-
ακά, η αίσθηση της όρασης απέκτησε
προτεραιότητα έναντι της ακοής. Ταυ-
τόχρονα, ωστόσο, φτώχυνε το τι έβλεπε
ο κόσμος. Το σημαντικότερο είναι ότι
οι κάτοικοι των πόλεων δεν είχαν πλέον
Οι τρομαγμένοι κάτοικοι του Λος
Άντζελες θα μπορούσαν να είχαν εκ-
μεταλλευτεί την ευκαιρία που τους
έδινε το βαθύ σκοτάδι για να απο-
λαύσουν έναν καλό νυχτερινό ύπνο
χωρίς τη διαρκή λάμψη από τα φώτα
και το βόμβο του ηλεκτρισμού. Αντ’
αυτού, το σκοτάδι τους άφησε άυ-
πνους. Σύμφωνα με τους αρχαίους
Αιγυπτίους, μία από τρεις ζωντανές
κολάσεις είναι «να είσαι στο κρεβά-
τία του 1970, έχουν πολλαπλασιαστεί
οι κλινικές ύπνου. Εφευρέτες έχουν
σχεδιάσει στρώματα, μαξιλάρια και
πλήθος εφαρμογές που προκαλούν
υπνηλία. Οι φαρμακευτικές εταιρεί-
ες έχουν μετατρέψει το πρόβλημα της
αϋπνίας σε μια ιδιαίτερα προσοδοφόρα
επιχείρηση. Δεν έχουν εστιάσει μόνο
στις διαδεδομένες μορφές αϋπνίας,
αλλά και στο σύνδρομο ανήσυχων
άκρων (που έχει περιγραφεί ήδη από το
17ο αιώνα), στη ναρκοληψία (η οποία
θεωρούνταν μορφή επιληψίας ή ψυχι-
ατρικής διαταραχής μέχρι να ανακα-
λυφθεί ο ύπνος REM τη δεκαετία του
1950) και στη «διαταραχή ύπνου λόγω
εργασίας σε κυλιόμενες βάρδιες» (που
πλήττει ανάμεσα στο 5% και το 20%
των εργαζομένων σε κυλιόμενες βάρ-
διες). Πρόκειται για καταστάσεις που
ντων περιστατικών ενός νοσοκομείου,
παίρνουν χάπια και υγρά για να μένουν
ξάγρυπνοι. Ο έλεγχος του ύπνου παίρ-
νει ιδιαίτερα σοβαρές διαστάσεις στο
στρατό, όπου εκεί έχει ουσιαστική ση-
μασία τα πειθαρχημένα σώματα να είναι
αποτελεσματικά για απίστευτα μεγάλα
χρονικά διαστήματα. Τα γυαλιά νυχτε-
ρινής όρασης, τα συστήματα θερμικής
απεικόνισης και οι μετρητές αποστά-
σεων με λέηζερ (για να αναφέρουμε
μόλις ελάχιστες σχετικές τεχνολογίες)
έχουν μετατρέψει τη μάχη σε μια 24ωρη
δραστηριότητα. Σαν να μην έφταναν
αυτά, οι μάχιμοι στρατιώτες παίρνουν
συχνά ατροπίνη και βενακτυζίνη για τη
διαστολή της κόρης των ματιών τους,
προκειμένου να ενισχύσουν τη νυχτε-
ρινή τους όραση. Όταν έκανε για πρώτη
φορά την εμφάνισή του το «ανεβαστι-
Γαλλικού Υπουργείου Εθνικής Άμυνας
υπεραμύνθηκε της χρήσης του, με το
επιχείρημα ότι έχει αλλάξει η φύση του
σύγχρονου πολέμου. Επισήμανε ότι «αν
γινόταν πόλεμος στην Ευρώπη, θα ήταν
πολύ γρήγορος και θα διεξαγόταν και
κατά τη νύχτα, όχι μόνον την ημέρα.
Ως εκ τούτου, χρειαζόμαστε στρατούς
ικανούς για ελιγμούς [sic] ανά πάσα
στιγμή επί τρεις ή τέσσερις μέρες, χωρίς
διακοπή και χωρίς μειωμένη απόδοση».2
Οι προβληματισμοί πάντως που
εγείρει μια κουλτούρα «7 ημερών των
24 ωρών» δεν περιορίζονται στους πο-
λέμους. Στον 21ο αιώνα, ο ύπνος έχει
επιφέρει ξανά ένα μεγάλο προβλημα-
2. Alexander Dorozynski, “Sleepless Pill”, στο
British Medical Journal vol. 298, τ. 6687 (10
Ιουνίου 1989), σελ. 1543.
ωρήθηκαν θεόσταλτα για τις εργαζό-
μενες μητέρες– έχουν γίνει άλλη μία
αιτία εκμετάλλευσης; Σε κουλτούρες
με πολύ μεγάλο όγκο πληροφορίας,
μήπως η απόδοση θα αυξανόταν αν
παίρναμε έναν υπνάκο παραπάνω;
Μήπως πληρώνουμε υπερβολικά με-
γάλο κόστος για την προσαρμογή της
ζωής μας σε ολόκληρο το εικοσιτε-
τράωρο, αντί για την ηλιακή μέρα;
Ο Βολταίρος μας υπενθύμισε ότι «ο
Ουρανός μας έδωσε δύο πράγματα
για να αντισταθμίσουμε τις πολλές
δυστυχίες της ζωής: την ελπίδα και
τον ύπνο».3 Κι εμείς χρειαζόμαστε πιο
πολύ και από τα δύο.
3. Ιμμάνουελ Καντ, Κριτική της κριτικής δύναμης,
μτφρ. Κώστας Ανδρουλιδάκης, Ιδεόγραμμα, Αθήνα
2002 (1790).

5 6
Η ΕΡΓΑΣΊΑ ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ

H “εργασία του ύπνου” είναι το μάθημα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας που δίδαξαν την περίοδο 2015-2016 η Μαρία Παπαδημητρίου και ο Γιώργος
Τζιρτζιλάκης. Προδημοσίευση από τον τόμο με τις εργασίες των φοιτητών, σχεδιασμός Βάσω Μαρία Πλαβού, Λυδία Αντωνίου, Γιώργος Καλύβης

Stephen P. La Berge, Robert S. Rich, David K. Wright, Daniel G. Kottke,

ευρεσιτεχνία με αριθμό 5507716: Εξοπλισμός και μέθοδοι για την υπνική διαύγεια Λινναίος, Horologium Florae, ωρολόγιο πρόγραμμα «ανάπτυξης» των ανθών κατά
στα όνειρα, 1996. τη διάρκεια της ημέρας, 1751 (πρώτη έκδοση στο Philosophia Botanica).

Γιώργος Καλύβης, INCUBUS - Αναζητώντας την κατοικία του Πνιγαλίωνα, 2016, ψηφιακό κολάζ.

Επανέκδοση του βιβλίου Αγάπιος Λανδός, Γεωπονικόν,

Βενετία 1643, από τις εκδόσεις Τήνος, Βόλος 1991, σε
επιμέλεια της Δέσποινας Δ. Κωστούλα. Archizoom, Letto Presagio di rose (serie Rosa imperiale) con rivestimento in madreperla. Domus 455, 1967. Γιώργος Καλύβης, INCUBUS - Αναζητώντας την κατοικία του Πνιγαλίωνα, 2016, ψηφιακό κολάζ.

32 33
Η ΕΡΓΑΣΊΑ ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ

H “εργασία του ύπνου” είναι το μάθημα του Τμήματος Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας που δίδαξαν την περίοδο 2015-2016 η Μαρία Παπαδημητρίου και ο Γιώργος
Τζιρτζιλάκης. Προδημοσίευση από τον τόμο με τις εργασίες των φοιτητών, σχεδιασμός Βάσω Μαρία Πλαβού, Λυδία Αντωνίου, Γιώργος Καλύβης.

Κατερίνα Τσακμάκη, Η Εργασία του Ύπνου: Το Κρεβάτι του Φυματικού ως Θεανώ Βάχλα, ο τίτλος κείται επί της σελίδας (απόσπασμα), 2016, οπτική έκθεση -
Αρχέτυπο της Νεωτερικότητας, 2016, οπτική έκθεση. σχέδια συγκριτικής αναπαράστασης.

Νικηφόρος Παπουτσόπουλος, Υπνοθεραπεία, 2016, ταινία, διάρκεια 6’38΄’.

Αλέξανδρος Βουνάτσος, Frida Kahlo’s bed (απόσπασμα), 2016,

διαγραμματική αναπράσταση του κρεβατιού της Frida Kahlo. S. S. Applegate, ευρεσιτεχνία με αριθμό 256265, συσκευή αφύπνισης, 1882. Γιώργος Καλύβης, INCUBUS - Αναζητώντας την κατοικία του Πνιγαλίωνα, 2016, ψηφιακό κολάζ.

34 35
 ΔΟΚΙΜΙΟ

ΣΧΕΔΊΑΣΜΑ
ΜΙΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΉΣ
ΙΣΤΟΡΊΑΣ
ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΎ
ΥΠΝΟΔΩΜΑΤΊΟΥ
Όπου ο λόγος είναι για τον ύπνο στο ελληνικό διαμέρισμα·
όπου η τηλεόραση και οι ανθρωπιστικές επιστήμες αποφεύγουν να περιγράψουν ένα
μαύρο κουτί· όπου το υπνοδωμάτιο συμβίωσης γίνεται σταδιακά μαυσωλείο· όπου γίνεται
αναφορά στο υπνοδωμάτιο της κατανάλωσης και το εύπλαστο υπνοδωμάτιο.

ΠΑΝΑΓΉΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΌΠΟΥΛΟΣ

ΔΩΜΆΤΙΟ ΜΈΣΑ ΣΕ ΔΙΑΜΈΡΙΣΜΑ ΠΟΛΥΚΑΤΟΙΚΊΑΣ

Το ελληνικό διαμέρισμα είναι ένα οικιστικό και αρχιτεκτονικό γεγονός εδώ και περίπου
έναν αιώνα. Γεννήθηκε με την πρώτη αθηναϊκή πολυκατοικία και ευδοκίμησε ως ο
αστικός τύπος οργάνωσης της κατοικίας.1 Μέχρι τη δεκαετία του ’60, για το μεγαλύ-
τερο μέρος του πληθυσμού ήταν περισσότερο εξωτερικός όγκος και περίγραμμα παρά
βιωμένη εμπειρία εσωτερικού χώρου, ένας μοντερνισμός ως τύπος, και όχι ως γενική
συνθήκη κατοικίας των μαζών. Η πολυκατοικία ορθωνόταν και υποδεχόταν διαμερι-
σματικά στρώματα μιας νέας πολυτέλειας και λειτουργικότητας, όροφο τον όροφο, στις
πιο ανεπτυγμένες ελληνικές πόλεις του μεσοπολέμου, για μια συγκεκριμένη κοινωνική
μερίδα. Αρτ ντεκό και σκληροί μοντερνισμοί, και ταυτόχρονα προσφυγικές-εργατικές
έλλογες συστάδες, είχαν υπάρξει μέχρι τότε, μα δεν κυριαρχούσαν αριθμητικά.2

1. Μανόλης Μαρμαράς, Η αστική πολυκατοικία της μεσοπολεμικής Αθήνας: Η αρχή της εντατικής
εκμετάλλευσης του αστικού εδάφους, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 1991· και Μπούκη Μπαμπάλου,
Δημήτρης Φατούρος, Θεανώ Φωτίου (επιμ.), Αστική πολυκατοικία στην Αθήνα: 11 περιπτώσεις (κατάλογος
έκθεσης), Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Ίδρυμα Σχολής Μωραΐτη, Αθήνα 1982.
2. Βίκα Δ. Γκιζελή, Κοινωνικοί μετασχηματισμοί και προέλευση της κοινωνικής κατοικίας στην Ελλάδα (1920-
1930), Επικαιρότητα, Αθήνα 1984.

37
ΔΟΚΙΜΙΟ
Άβατο του οικιακού αβάτου,
ύστατο τετράγωνο της μύχιας ζωής,
το υπνοδωμάτιο/κρεβατοκάμαρα,
απομονωμένο πολλάκις στα
έγκατα του διαμερίσματος, στα
ενδότερα του σπιτιού, με θέα
τον ακάλυπτο και στο τέλος του
διαδρόμου, ήταν και είναι ένα
μαύρο κουτί.
Η λεγόμενη νεοκλασική κατοικία
και η αγροτική στέγη παρέμειναν για
πολύ οι δύο (διαφοροποιημένοι στο
εσωτερικό τους) κυρίαρχοι τύποι οικί-
ας, για το μείζονα ελληνικό πληθυσμό.
Από το τέλος του Εμφυλίου και μετά, η
πολυκατοικία και το διαμέρισμα έγιναν
με τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση ο
τόπος υποδοχής των αγροτικών μαζών
στην πόλη και ο οικιστικός τρόπος απο-
κατάστασης λαϊκών και μικροαστικών
στρωμάτων που είχαν παραμείνει έξω
από την πρωτο-πολυκατοικία του με-
σοπολέμου.
Η μαζική αυτή μετακόμιση και ανά-
βαση στους ορόφους έγινε αντικείμενο
εκτεταμένου και πολύχρονου σχολια-
σμού. Συντηρητικά αντανακλαστικά
απώθησης της αστυφιλίας, μαζί με
αριστερότροπες αναζητήσεις κάποιας
ατόφιας ανθρωπιάς που παραμορφώ-
νεται από την τυχαιότητα της κάθετης
ιδιοκτησίας, είναι οι όψεις μιας γενικής
επιφύλαξης απέναντι στο μητροπολι-
τικό τρόπο συνύπαρξης. Το φάντασμα
της υπαίθρου, το «άγος» της αντιπαρο-
χής και της συνακόλουθης ευρωστίας
του νέου ελληνικού μικροαστισμού,
εν γένει μια βαθιά άρνηση της urban
συνθήκης, τροφοδοτούσαν αφειδώς
τους επικριτές της πολυκατοικίας. Η
γειτονιά της φτωχολογιάς ή η υπαίθρια
ζωή μπορούσε πλέον να λειτουργήσει
ως θετική αντίστιξη του μεγάλου δια-
φθορέα, της πολυκατοικίας.3
Κατόπιν, όμως, ο λόγος για την
πολυκατοικία διαφοροποιήθηκε και η
αντιπαροχή μπήκε στο εργαστήρι της
3. Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Πόλη και πολιτική
κουλτούρα: Η ιδεολογία της αυθεντικότητας στο
παράδειγμα της Αθήνας» στο Ξένια Καλπακτσόγλου,
Poka-Yio, Αυγουστίνος Ζενάκος, Θεόφιλος
Τραμπούλης, Προσευχή για (παθητική;) αντίσταση,
futura, Athens Biennale, Aθήνα 2007, σσ. 99-127.
38
ιστορίας της πόλης και της αρχιτεκτο-
νικής/ πολεοδομίας.4 Ένας ιστορικός
πραγματισμός και η αποδοχή της ιδέας
ότι μπορεί να υπάρξει μοντέρνα κατοι-
κία για τις μάζες (πρόκειται περί ταυτο-
λογίας φυσικά) έδωσε νέες περιγραφές
και αξιολογήσεις της πολυκατοικίας.5
Τη μάθαμε ξανά ως λειτουργικό έργο
μιας ταχείας ανοικοδόμησης, ως επι-
τυχές κέλυφος της στέγασης του πλη-
θυσμού χωρίς συγχρωτισμό και κοινω-
νική απομόνωση, ως μεσοστρωματικό
βατήρα της κοινωνικής ανόδου.6
Η ΖΩΉ ΣΤΟ ΣΠΊΤΙ, Η ΖΩΉ
ΠΟΥ ΔΕΝ ΓΝΩΡΊΖΟΥΜΕ
Λιγότερο όμως γνωστό είναι τι γίνεται
μέσα στο διαμέρισμα. Πολλά sitcoms
της ελληνικής τηλεόρασης7 έδειξαν
τις τελευταίες δεκαετίες το σαλόνι και
τη βεράντα, μα και πάλι δεν μάθαμε
πολλά. Ήταν περισσότερο ένα σκηνι-
κό ισοδύναμο των αυλών και των με-
γαλοαστικών σαλονιών του ελληνικού
κινηματογράφου, ο διακοσμημένος
4. Δημήτρης Φιλιππίδης, Για την ελληνική πόλη:
Μεταπολεμική πορεία και μελλοντικές προοπτικές,
Θεμέλιο, Αθήνα 1990· Θωμάς Μαλούτας, Σταύρος
Σπυρέλλης, «Η πολυκατοικία της αντιπαροχής και
ο κάθετος κοινωνικός διαχωρισμός», http://www.
athenssocialatlas.gr/άρθρο/1358/ ·και επίσης, τα
κλασικά και παλαιότερα: Σοφία Ν. Αντωνοπούλου,
Ο μεταπολεμικός μετασχηματισμός της ελληνικής
οικονομίας και το οικιστικό φαινόμενο 1950-1980,
Παπαζήσης, Αθήνα 1991· Lila Leontidou, The
Mediterranean City in Transition: Social Change and
Urban Development, Cambridge University Press,
Κέιμπριτζ 2006 (1990).
5. Θωμάς Μαλούτας, Αθήνα, κατοικία, οικογένεια:
Ανάλυση των μεταπολεμικών πρακτικών
στέγασης, Εξάντας, Αθήνα 1990.
6. Δημήτρης Φιλιππίδης, Νεοελληνική
αρχιτεκτονική, Μέλισσα, Αθήνα 1984.
7. Η τηλεοπτική σειρά Οι Τρεις Χάριτες των
Μιχάλη Ρέππα και Θανάση Παπαθανασίου, που
προβλήθηκε για τρεις περιόδους, το διάστημα
1989-92, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα των
«κοινωνιολογικών ορίων» μιας ομολογουμένως
ποιοτικής σειράς.
ορίζοντας μιας αμφιβόλου πιστότη-
τας ηθογραφίας. Η λογοτεχνία μίλησε
καλύτερα, όπως συνήθως, και μπήκε
στο διαμέρισμα. Η στερεή επιστημο-
νική γνώση, όμως, ακόμα και σήμερα
υπολείπεται. Ωστόσο, εδώ δεν φταίει
άλλος από την παράδοση των κοινω-
νικών επιστημών στη χώρα μας, που
καταστατικά δυσκολεύονται να μελε-
τήσουν τη μείζονα κοινωνική εμπειρία
και να προσεγγίσουν το σύμπαν της
μεσοαστικής αφομοίωσης8. Επιπλέ-
ον, κεντρική επιλογή των κοινωνι-
κών επιστημών παραμένει η μελέτη
της δημόσιας σφαίρας ή η διείσδυση
στην πολιτικότητα των πρακτικών της
ετερότητας. Θεμιτή και αναγκαία η
διερεύνηση αυτή, όπως συνοψίζεται
στις «πολιτισμικές σπουδές», μα τη
συνθήκη και τις δυναμικές του ελλη-
νικού μεσοαστικού νοικοκυριού, τις
εντάσεις στο χώρο, την επίδραση της
κατοικίας στην υποκειμενικότητα των
ατόμων δεν μπορεί –και δεν οφείλει–
να τις καλύψει. Για παράδειγμα, η οι-
8. Ενδιαφέρουσες εργασίες και έρευνες
καταπιάνονται τελευταία με το θέμα: Παναγιώτης
Μπουρλέσσας, «Χωρική εγγύτητα και κοινωνικές
αποστάσεις: η κάθετη κοινωνική διαφοροποίηση
σε μια πολυκατοικία της Αθήνας», http://www.
athenssocialatlas.gr/άρθρο/588/· και Φερενίκη
Βαταβάλη, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου,
«Γεωγραφίες της ενεργειακής φτώχειας στην
Αθήνα της κρίσης», ΕΜΠ/Ίδρυμα Λάτση, Αθήνα
2011.
Γιάννης Χατζηασλάνης σε συνεργασία με τους deca Architecture, Yπνοδωμάτια, 2012. Εγκατάσταση στο Ελληνικό Περίπτερο της 13ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας.
κογένεια ως εργαστήρι παρατήρησης
των κοινωνικών μετασχηματισμών δεν
μελετάται συστηματικά. Η κατοικία
στα εσώτερά της και η μετακόμιση
ενός νοικοκυριού, με ό,τι αυτό σημαί-
νει για τις σχέσεις εξουσίας εντός του,
δεν έχουν ακόμα βρει τη θέση τους
στην κοινωνική έρευνα. Η διαντίδρα-
ση στο σαλόνι, η μάχη της κουζίνας
με την εργαζόμενη-νοικοκυρά και οι
χαρές του multi εσχάτως, η νεανι-
κή κατάληψη του μπάνιου από τους
όμορφους άρρενες της οικογένειας, η
αυτονόμηση του εφηβικού δωματίου
και η wireless σεξουαλικοποίησή του,
δεν έχουν μελετηθεί συστηματικά.
Το πλέον άγνωστο, όμως, από όλα
τα στοιχεία της οικιακής ιδιωτικότη-
τας είναι το υπνοδωμάτιο. Άβατο του
οικιακού αβάτου, ύστατο τετράγωνο
της μύχιας ζωής, το υπνοδωμάτιο/
κρεβατοκάμαρα, απομονωμένο πολ-
λάκις στα έγκατα του διαμερίσματος,
στα ενδότερα του σπιτιού, με θέα τον
ακάλυπτο και στο τέλος του διαδρό-
μου, ήταν και είναι ένα μαύρο κουτί.
ΤΟ ΧΡΉΣΙΜΟ ΔΩΜΆΤΙΟ
ΣΤΟ ΛΑΪΚΌ ΔΙΑΜΈΡΙΣΜΑ
Αν ανατρέξει κανείς σε μνήμες και
αποτυπώσεις των πρώτων μεταπο-
λεμικών χρόνων, μπορεί να δει δύο
μεγάλες εκδοχές της κρεβατοκάμαρας
εντός του διαμερίσματος.
39
Η πρώτη είναι η λαϊκή και λειτουρ-
γική εκδοχή, όπου γονείς και παιδιά
κοιμούνται για κάποιο διάστημα σε
έναν κοινό χώρο. Το διαμέρισμα φιλο-
ξενεί, σε περιορισμένα τετραγωνικά,
μέλη μιας διευρυμένης οικογένει-
ας, μιας συγγενικής δομής που δεν
έχει ακόμα συρρικνωθεί τόσο, ώστε
το ζευγάρι-κυρίαρχο της πυρηνικής
οικογένειας να διαθέτει το δικό του
απροσπέλαστο χώρο.
Στο υπνοδωμάτιο των λαϊκών/ ερ-
γατικών στρωμάτων, με τη στοιχειώδη
και λιτή επίπλωση της πρώτης ανοικο-
δόμησης, θα πρέπει να δούμε ένα χώρο
αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης.
Πρόκειται για ένα χώρο πολλαπλών
χρηστών, σε ποικίλες ώρες της ημέρας,
χωρίς διασφαλισμένη ιδιωτικότητα του
ζεύγους. Άλλωστε, η συμπληρωματική
εργασία των γυναικών (π.χ. ραπτική,
φασόν) σε ουκ ολίγες περιπτώσεις γί-
νεται στον κοινό χώρο/ τραπεζαρία,
στην κουζίνα, στο χωλάκι ή σε αυτό
το υποτυπώδες υπνοδωμάτιο.
ΜΙΚΡΟΑΣΤΙΚΌ
ΥΠΝΟΔΩΜΆΤΙΟ:
ΣΤΈΦΑΝΑ ΚΑΙ
ΑΥΣΤΗΡΌΤΗΤΑ
Η άλλη εκδοχή αυτού του πρωτόλειου
υπνοδωματίου είναι περισσότερο «αστική»
και θα επικρατήσει με τον εκσυγχρονισμό
των ηθών, την εδραίωση της πυρηνικής
ΔΟΚΙΜΙΟ
οικογένειας και τη βελτίωση του συ-
νολικού βιοτικού επιπέδου στη χώρα.
Θα γίνει ο κανόνας των μικροαστικών
στρωμάτων, πρότυπο για τον πληθυσμό
των πόλεων στη μακρά περίοδο της με-
ταπολεμικής ευημερίας. Όμως, αυτό το
αστικό και μετέπειτα μεσοαστικό δωμάτιο
του ύπνου δεν είναι η υλική εφαρμογή
κάποιας ιδεατής/ φανταστικής εύτακτης
αστικότητας. Με άλλα λόγια, δεν είναι
το υπνοδωμάτιο της «οικίας Ζολώτα», η
οποία γίνεται πρότυπο συνάρθρωσης της
ταξικότητας στο οικιστικό παράδειγμα
του διαμερίσματος, όπως το βλέπουμε
στο εξώφυλλο του περιοδικού Εικόνες,
το 1967. Το μεσοαστικό υπνοδωμάτιο των
ενηλίκων θα γίνει τόπος συνάρθρωσης
ποικίλων χρόνων της ελληνικής κουλ-
τούρας και ενσωμάτωσης του αγροτικού
παρελθόντος, θα υποδεχτεί τον υβριδισμό
των πολιτιστικών προτύπων, όπως αυτό
γίνεται πάντα στις μεγάλες πόλεις.
Η συνύπαρξη κρεβατιού, ντουλάπας
ερμητικά κλειστής (στην αρχή κινητής,
αργότερα εντοιχισμένης), τουαλέτας
(επίπλου με καθρέπτη και σκαμπό), ενί-
οτε και εικονοστασίου ή/ και βιτρίνας
με τα στέφανα του γάμου, φωτογραφίες
γαμήλιες σε ασημοποίκιλτες κορνίζες,
αυτά ήταν τα υλικά της συναίρεσης
προελεύσεων, σταδίων ανάπτυξης του
ελληνικού καπιταλισμού και ιστορικών
φάσεων διεύρυνσης του ατομικισμού.
Μέσα στο μικροαστικό υπνοδωμάτιο
κοιμάται η αγροτική και θρησκευόμενη
Ελλάδα, η οποία όμως ανακαλύπτει την
ιδιωτικότητα των γονέων, την κλείνει
σε ένα χώρο τακτοποιημένο και αυ-
στηρό, χωρίς τίποτα το παιγνιώδες ή
το απολαυστικό.
Η πρώτη αυτή ιδιωτικότητα του
μικροαστικού δωματίου δεν θα είναι
απόλυτη. Θα συνυπάρχει μέχρι πρό-
σφατα (ίσως ακόμα σε πολλά σπίτια)
με παραδοσιακές τελετουργίες κοινω-
νικοποίησης του χώρου, για παράδειγμα
στα εγκαίνιά του. Αναφέρομαι στο προ-
γαμήλιο στρώσιμο του κρεβατιού με λε-
φτά, το κύλισμα νεαρών αγοριών πάνω
στο στρώμα ως μαγγανεία για τον ερχο-
μό άρρενος απογόνου. Η ιδιωτικότητα
του νέου ζεύγους στο νέο υπνοδωμάτιο
θα πλαισιωθεί εν πολλοίς από αυτή την
ιδρυτική στιγμή του στρωσίματος του
κρεβατιού. Πολλά από αυτά τα υπνο-
δωμάτια θα ανοίξουν πάλι μόνον στη
μακρά κατάκλιση από τις ασθένειες του
γήρατος ή όταν το νυφικό κρεβάτι γίνει
επιθανάτια κλίνη.
ΜΕΣΟΑΣΤΙΚΌ
ΥΠΝΟΔΩΜΆΤΙΟ, ΣΧΕΔΌΝ
ΜΟΝΤΈΡΝΟ ΖΕΥΓΆΡΙ
Όσο περνούσαν τα χρόνια και η μεσο-
αστική κουλτούρα αποκτούσε και στην
Ελλάδα το δικό της πολιτισμικό κώδικα,
η κοινωνικότητα και η συρραφή παραδο-
σιακών πρακτικών μέσα στο μοντέρνο
διαμέρισμα γινόταν ολοένα πιο περι-
θωριακή. Ο εκσυγχρονισμός του υπνο-
δωματίου, όπως διαμορφώθηκε με την
ολοκλήρωση της μεγάλης αναπτυξιακής
περιόδου στις αρχές της δεκαετίας του
’70, έγινε συνώνυμος της μείωσης της
κοινωνικότητάς του και της αποκοπής
του από τις παραδοσιακές διαδικασίες.
Η γέννα και ο θάνατος, ο γάμος και η
γιορτή του, έφυγαν από εκεί μέσα. Έμει-
νε ένας χώρος καθαρά ιδιωτικός, αργός
στην αλλαγή του, μα ακόμα αρκετά ψυ-
χρός και αυστηρός.
Για να καταλάβουμε καλύτερη τη
40
μεταβολή σε αυτό το δωμάτιο και εν
τέλει σε αυτό που θα αποκαλέσουμε
«μοντέρνα εγκράτεια του ζεύγους»,
πρέπει να τονίσουμε ότι η ιδιωτικότη-
τα του τελευταίου και η αποκοπή του
από τα παιδιά και άλλους συγγενείς
είναι κορυφαία δείγματα κοινωνικού
εκσυγχρονισμού.9 Χωρίς αυτή τη διπλή
δυναμική, το δωμάτιο θα παρέμενε ένας
κοινός χώρος, χωρίς τίποτα το μύχιο,
ένας τόπος ανοιχτός που δεν θα μπο-
ρούσε να περιέχει την αμιγή σχέση, την
τεράστια τομή που είναι ο γάμος από
έρωτα και την αμοιβαία αποστασιοποί-
ηση παιδιών-γονέων. Άλλη σημαντική
προϋπόθεση για το σύγχρονο ελληνικό
υπνοδωμάτιο, απολύτως συναφής και εν
μέρει επικαλυπτόμενη από την προη-
γούμενη, είναι ο «καθαρισμός» του χώ-
ρου από την επιτόπια εργασία. Έτσι, το
υπνοδωμάτιο ιδιωτικοποιήθηκε, έγινε
τόπος του μύχιου και της στενής ιδιω-
τικής σφαίρας, η πιο ιδιωτική περιοχή
της ιδιωτικής περιοχής που είναι το δια-
μέρισμα στο σκληρό κόσμο της μαζικής
και δημόσιας μητροπολιτικής ζωής.10
Αυτό το είδος ιδιωτικότητας, όπως
εγκαθίσταται στο μεσοαστικό υπνοδω-
μάτιο, συναιρώντας στοιχεία της παρά-
δοσης και τη νεωτερική μορφή ερωτι-
κών συναισθημάτων και σχέσεων, αξίζει
να προσεχθεί για έναν ακόμη λόγο: έχει
μεγάλη διάρκεια. Είναι, με άλλα λόγια,
ο χώρος του σπιτιού που στο σύνολο
της μεταπολεμικής περιόδου υπόκει-
9. Τις όψεις αυτές της κατοικίας, πάνω σε
μια στερεή ιστορική γνώμη και θεωρητική
υποδομή, μελετάει η Μυρτώ Κιούρτη στο
«Ο επαναπροσδιορισμός αντιλήψεων και
καθημερινών πρακτικών ως μέσο για τον
σχεδιασμό της κατοικίας», Διδακτορική διατριβή
ΕΜΠ, Αθήνα 2011.
10. Richard Sennett, La famille contre la
ville: Les classes moyennes de Chicago à
l’ère industrielle (1872-1890), Encres/Editions
Recherches, Παρίσι 1980.
ται στις μικρότερες αλλαγές. Ο πρώτος
λόγο είναι προφανώς ψυχοσυναισθημα-
τικός. Η διατήρηση των βασικών χα-
ρακτηριστικών της κρεβατοκάμαρας
είναι συνώνυμη της συναισθηματικής
ευρωστίας του ζεύγους, μιας ισορρο-
πίας που ξεκινάει με το γάμο-εγκατά-
σταση και δεν διαταράσσεται. Είναι η
ανιστορικότητα του ίδιου του ζεύγους
και της ποιότητας της σχέσης. Ο γάμος
της πυρηνικής οικογένειας, σταδιακά
μετασχηματιζόμενος μετά το 1950 από
γάμος του προξενιού σε γάμο από έρω-
τα, θα στεγαστεί επί μακρόν στο ψυχρό
και απομονωμένο υπνοδωμάτιο. Την
ώρα που ο Τζων Λένον και η Γιόκο Όνο
εγκαινίαζαν το κρεβάτι ως τόπο ζωής
(1969) και άνθησης του αμοιβαίου και
ανερυθρίαστου έρωτα, βγάζοντας την
ίδια την κρεβατοκάμαρα (ξενοδοχεια-
κή για τις ανάγκες της συγκεκριμένης
δράσης, που αποκλήθηκε Bed-In) στη
διαφάνεια της εναλλακτικής πολιτικής
στράτευσης, η ελληνική συζυγική κά-
μαρα παρέμενε χώρος ύπνου, ενδεχομέ-
νως γυναικείου βασικού καλλωπισμού
και όποιων άλλων δραστηριοτήτων δεν
εκτίθενται ούτε καν υπαινικτικά στο
δημόσιο χώρο.
Η εντύπωση αυστηρότητας της
συνθήκης του ελληνικού υπνοδωματί-
ου μπορεί να κάμφθηκε ελαφρώς από
τη δεκαετία του ’70 και μετά, ιδιαίτερα
τη δεκαετία του ’80, με τα παλιά μα-
Γιάννης Χατζηασλάνης σε συνεργασία με τους deca Architecture, Yπνοδωμάτια, 2012. Εγκατάσταση στο Ελληνικό Περίπτερο της 13ης Μπιενάλε Αρχιτεκτονικής της Βενετίας.
σίφ σκούρα έπιπλα, από τα χέρια των
μαραγκών, να δίνουν τη θέση τους σε
συνολάκια μοντέρνας γραμμής και έντο-
νων χρωματισμών (αυτό που μετωνυ-
μικά ονομάστηκε κρεβατοκάμαρα), μα
κάτι τέτοιο δεν αύξησε σημαντικά τη
ροή πληροφοριών από και προς το χώρο
αυτόν. Δεν κλονίστηκαν ούτε η ψυχρή
ευταξία ούτε η στεγανότητα του χώρου.
Μπορεί τα ζευγάρια που παντρεύονταν
στη δεκαετία του ’70 να μην ενθυλάκω-
ναν σε βιτρίνα τα στέφανά τους και το
λακέ έπιπλο μιας κάποιας πολυτέλειας
να αντικατέστησε τα θλιμμένα βερνίκια
πάνω στα μασίφ ξύλα, όμως το υπνοδω-
μάτιο παρέμεινε ένα είδος μαυσωλείου.
Ούτε το κιτς, που είναι το αμήχανο άκρο
της προηγούμενης εξέλιξης, δεν άλλαξε
αυτά τα δεδομένα: Ένας κλειστός χώ-
ρος, μια εν υπνώσει ζωή για ύπνο, του-
λάχιστον όταν το έβλεπες κενό από τους
ενοίκους του ή κοιτούσες την κλειστή
του πόρτα.
Ο ΧΡΌΝΟΣ ΜΈΣΑ
ΕΚΕΊ ΚΥΛΟΎΣΕ ΑΡΓΆ
Η μακρά ανιστορικότητα του υπνοδω-
ματίου γίνεται πιο ανάγλυφη αν συγκρί-
νουμε την κατάστασή του με την εξέλιξη
των υπόλοιπων χώρων του μεταπολε-
μικού διαμερίσματος. Η αρχιτεκτονική
εσωτερικού χώρου, η διακόσμηση –
επαγγελματική ή μη–, η επινοητικότητα
των κατοίκων οδήγησαν σε πολλαπλές
41
παρεμβάσεις στους υπόλοιπους χώρους.
Από κατασκευαστικές αναπλάσεις, για
να αποκτήσει κάθε παιδί το δικό του δω-
μάτιο, μέχρι την προέκταση του σαλονι-
ού σε ένα ημιδομημένο μπαλκόνι-βερά-
ντα, όπου το βλέπειν/ βλέπεσθαι με τους
απέναντι είναι ερωτικό και παιγνιώδες,
με ενδιάμεσους σταθμούς την επανε-
πίπλωση του σαλονιού και τη διάνοιξη
του πάσο μεταξύ του τελευταίου και της
κουζίνας, το υπόλοιπο σπίτι υποδεχόταν
τα καταναλωτικά ήθη και την ευδαιμονι-
στική ιδεολογία με δυναμικό τρόπο. Από
τη δεκαετία του ’80 και μετά, προοδευτι-
κά το σπίτι από τόπος παραγωγής έγινε
τόπος κατανάλωσης. Η δραστηριότητα
στην κουζίνα μειωνόταν όσο οι γυναίκες
έμπαιναν στην εργασία και στο δημόσιο
χώρο, το ντελίβερι μείωνε μέχρι και την
ανάγκη χρήσης πιάτων και πιρουνιών,11
ο καναπές έγινε πιο αναπαυτικός και
συνώνυμος της τηλεόρασης, το εφη-
βικό δωμάτιο εξοπλίστηκε με όργανα
αναπαραγωγής μουσικής και παιχνίδια
ηλεκτρονικά.12 Το δωμάτιο δεν υπάκουε
όμως σε αυτές τις ταχύτητες.
11. Παναγής Παναγιωτόπουλος, «Πίτσα: Διατροφικές
αλλαγές και αναδιάταξη των οικογενειακών
συναισθημάτων» στο Βασίλης Βαμβακάς, Παναγής
Παναγιωτόπουλος, Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80:
Κοινωνικό, πολιτικό και κοινωνιολογικό λεξικό,
Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2014.
12. Βασίλης Βαμβακάς, «Ηλεκτρονικά παιχνίδια:
Δημόσιες και ιδιωτικές διαδρομές εξοικείωσης με
τη νέα τεχνολογία», ό.π.

Η πρώτη μεγάλη τομή στη μικρο-
κοινωνική ιστορία του υπνοδωματί-
ου γίνεται για πολλά ελληνικά σπίτια
μετά τη διάδοση της έγχρωμης τηλεό-
ρασης. Το γεγονός αυτό επέτρεψε, σε
μια πρώτη φάση, την εισαγωγή της
παλιάς τηλεόρασης απέναντι από το
κρεβάτι στο υπνοδωμάτιο. Αργότερα,
θα αγοράζονταν αυτοδύναμα τηλε-
οράσεις για την κρεβατοκάμαρα. Η
αλλαγή είναι σημαντική, γιατί για
πρώτη φορά ένα μείζον καταναλω-
τικό αντικείμενο του κόσμου της
διασκέδασης εισχωρεί στα ενδότερα
του σπιτιού,13 αλλάζοντας επίσημα
το χαρακτήρα των δραστηριοτήτων
που λαμβάνουν χώρα εκεί. Για πρώτη
φορά, το υπνοδωμάτιο υποδέχεται μια
πλειάδα κοινωνικών πληροφοριών.
Τη σημασία αυτής της διαπίστωσης
ενισχύει η αντικατοπτρική λειτουργία
του τηλεοπτικού δέκτη. Μια πολιτισμι-
κή κοινωνιολογία εμπνευσμένη από την
ψυχαναλυτική παράδοση θα έβλεπε στο
νέο υπνοδωμάτιο την αντικατάσταση
μιας σφιχτής σχέσης μεταξύ θανάτου
και ύπνου από μια νέα και χαλαρή σχέ-
ση. Εκείνης που εγκαθιδρύεται από το
βλέμμα που ρίχνουμε στον ίδιο μας τον
εαυτό διαθλασμένο από την τηλοψία,
δηλαδή μια ισχυρή ναρκισσιστική ανα-
βάθμιση του ατόμου, του ζεύγους και
του ιδιωτικού χώρου ως πεδίου από-
λαυσης και αυτοεκπλήρωσης.
ΤΟ ΥΠΝΟΔΩΜΆΤΙΟ
ΣΤΟΝ 21Ο ΑΙΏΝΑ:
ΡΕΥΣΤΌ ΚΑΙ ΦΕΤΙΧΙΣΤΙΚΌ
Η συνέχεια της ιστορίας του υπνοδω-
ματίου είναι μιας πλήρους εξομοίωσης
13. Στέλιος Κυμιωνής, «Βίντεο: Η ριζική στροφή
στην οικιακή ψυχαγωγία», ό.π.
με τα πρότυπα ευζωίας της παγκόσμιας
καπιταλιστικής πολιτισμικής φόρμας,
του τέλους του 20ού και της αρχής του
21ου αιώνα.14
Το πρώτο σημαντικό στοιχείο ενσω-
μάτωσης στο παγκοσμιοποιημένο πρό-
τυπο είναι ο πλήρης αποικισμός από τη
νέα κουλτούρα γυναικείας αυτονομίας,
επαγγελματικής σταδιοδρομίας και ερω-
τοποίησης. Το δωμάτιο αναμορφώθηκε
σύμφωνα με ένα οξυμένο γυναικείο
πρότυπο και ερωτοποιἠθηκε εξίσου.
Πολυτελές, στη λογική ενός art de vivre
και μιας μόνιμης επιμέλειας εαυτού, χω-
ρίς υποχρεωτικά ανδρικό αποδέκτη, το
δωμάτιο έγινε ο τόπος των γυναικείων
αντικειμένων. Ένας φετιχιστικός και αυ-
τοαναφορικός παράδεισος, με ανοιχτές
ντουλάπες, όπου τα αντικείμενα –π.χ.
παπούτσια, ζώνες και τσάντες– μετα-
τρέπονται σε οντότητες συλλεκτικής και
οπτικής απόλαυσης εξίσου σημαντικής
με την ενδυματολογική τους χρήση. Με
έναν τρόπο, η επικυριαρχία ενός συγκε-
κριμένου γυναικείου (παγκοσμιοποιημέ-
νου) προτύπου μέσα στο δωμάτιο του
14. Χωρίς να καταπιάνεται ευθέως με τη ζωή
εντός του διαμερίσματος, το συλλογικό έργο Νίκος
Καζέρος, Παύλος Λέφας (επιμ.), Χωρίς όρια: Οι
αχανείς εκτάσεις των αθηναϊκών προαστίων,
futura, Αθήνα 2003, απεικονίζει μακροσκοπικά τη
δυναμική που περιγράφουμε εδώ για το εσωτερικό
της κατοικίας.
42
ΔΟΚΙΜΙΟ
ζεύγους σηματοδοτεί και τα εγκαίνια
μιας πρωτοφανούς ανοιχτότητας του
δωματίου.15
Σε αυτή τη φάση, το υπνοδωμάτιο
θα γίνει ιδιαίτερα εύπλαστο και δεκτι-
κό στην πληροφορία, είτε αυτή έρχε-
ται έξω από το διαμέρισμα, όπως την
κομίζει το Ίντερνετ, είτε προκύπτει ως
επικοινωνία με τις δραστηριότητες των
λοιπών χώρων. Η σχέση εντός-εκτός
υπνοδωματίου ρευστοποιείται ολοένα
και περισσότερο, μαζί με την αποδιάρ-
θρωση του παλιού ζεύγους. Ταυτόχρο-
να, όμως, το υπνοδωμάτιο είναι ολοένα
και πιο συχνά μοναχικό για τον ύπνο,
υπόκειται στα εναλλασσόμενα ωράρια
μιας εργασίας που και αυτή έχει διασπα-
στεί, τροφοδοτείται από τον ελεύθερο
χρόνο, αλλά και από μια παραγωγή που
γίνεται στον υπολογιστή οκλαδόν ή σε
ύπτια στάση. Ακόμα όμως και ο ύπνος
μετακομίζει πρόσκαιρα στον καναπέ
του σαλονιού, ρευστοποιώντας παλιές
κατανομές δραστηριοτήτων ανά χώρο.
Όλα αυτά ισχύουν για τη μείζονα
κατοικία του σήμερα ή τον ιδεατό τύπο
που κυριαρχούσε μέχρι την κρίση – όχι
όμως στη μαζική και ηγεμονική κλίμα-
κα του παρελθόντος. Όλα αυτά τώρα
αμφισβητούνται και διαβρώνονται από
την άστεγη ζωή ουκ ολίγων, την παρα-
μονή επί μακρόν των 30+ στο πατρικό
σπίτι εν αναμονή εργασίας και εισοδή-
ματος, το συνωστισμό μεταναστών σε
ένα ανθυγιεινό διαμέρισμα-υπνωτήριο,
εκείνο που κάποτε στέγαζε «στέφανα»
και όλες τις μετεξελίξεις τους.
15. Η πιο ενδεικτική αυτού του νέου πολιτισμικού/
συναισθηματικού προτύπου εικονολογία του
δωματίου παρατηρείται στη δημοφιλή σειρά Sex
and the City, η οποία επηρέασε τα μάλα το ελληνικό
σπίτι στην αυγή του νέου αιώνα. Αγγελική Γαζή
(επιμ.), Sex and the City: Ταυτότητα και αναζήτηση
νοήματος στη μετανεωτερική αφήγηση,
Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις, Αθήνα 2012.
ΜΑΡΤΥΡΙΑ
ΜΑΤΙΝΑ ΠΑΣΧΑΛΗ
ΜΙΑ ΣΥΖΉΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΝΑΓΙΏΤΗ ΜΈΝΕΓΟ
ΎΠΝΟΣ ΣΤΟ ΔΡΌΜΟ
«Το κρεβάτι, κανονικά, είναι εξισορ-
ροπητικό, μεταξύ του πατώματος και
του ταβανιού. Όταν όμως κοιμάσαι στο
δρόμο, βιώνεις την πτώση. Ο ύπνος στο
δρόμο έχει σχέση με το θάνατο· δεν ξέ-
ρεις αν θα σηκωθείς. Είναι η κατάληξη
της εγρήγορσης που ορίζει η μέρα, εκτός
αν είσαι χρήστης ή παραδομένος στις
ουσίες που γίνεται επικίνδυνος, αφού
είσαι στο έλεος επιθέσεων. Αν η μέρα,
λοιπόν, δεν έχει ισορροπία, τότε και ο
ύπνος βάλλεται Στη φυσιολογική ζωή,
ο ύπνος συνδέεται με τη νύχτα, στην
αστεγία έχει να κάνει με το έρεβος.»
Η Ματίνα Πασχάλη είναι σήμερα
57 ετών. Οι παραπάνω είναι οι
ακριβείς της λέξεις. Χρησιμοποιεί θαυ-
μάσια τα ελληνικά, άλλοτε δίνοντάς
τους μια ποιητική χροιά και άλλοτε
μιλώντας σχεδόν ακαδημαϊκά. Δεν
πουλάει φθηνή φιλοσοφία για τη ζωή
στο δρόμο. Την έζησε για σχεδόν ένα
χρόνο, την κατέγραψε στην καθημε-
ρινότητα και το ασυνείδητό της, την
βίωσε με έναν τρόπο που μπορεί να
μιλάει γι’ αυτήν εμβαθύνοντας πέρα
από τα προφανή. Ίσως γιατί έχει πια
την πολυτέλεια να το κάνει, κατάφερε
να «επιστρέψει», έχει επανενταχθεί.
Παρότι, όπως λέει με ειλικρίνεια στα
όρια της γενναιότητας, «το στίγμα που
αφήνει ο δρόμος δεν φεύγει ποτέ». Είναι
μεγαλόσωμη, χαμογελαστή, μιλάει με
φωνή σχεδόν παιδική που απορρέει και
δεν εκβιάζει την καλοσύνη. Και δεν
διστάζει να διαλύσει αρκετούς μύθους
που διαιωνίζονται όσον αφορά τους
άστεγους. Άλλωστε, όπως λέει και η
ίδια, «ο κόσμος πάντα καίγεται να μάθει
“τι πήγε στραβά” – η αστεγία γι’ αυτόν
κρύβει κάποια κεκαλυμμένη ψυχασθέ-
νεια ή τάση/εξάρτηση από αλκοόλ/ναρ-
κωτικά. Ο κόσμος πάντα θέλει να μάθει
την αιτία της ντροπής.»
«Είναι ντροπή να μένεις στο δρόμο,
τη νιώθεις» – συμφωνεί και η ίδια ανα-
καλώντας την εμπειρία της.
44
Και, βασικά, είναι η μία από τις δύο
μεγαλύτερες ανησυχίες κάποιου που
βρίσκεται στα πρώτα στάδια της αστε-
γίας. Το ένα θέμα είναι το πρακτικό.
Πού και πώς θα κοιμηθείς; «Στο δρόμο
αναπτύσσεις αναγκαστικά δεξιοτεχνί-
ες ή αξιοποιείς στο έπακρο αυτές που
ήδη έχεις. Θυμάμαι έναν που –έπαιζε
ακορντεόν μάλιστα– χειριζόταν με τέτοια
δεξιοτεχνία τις κούτες, που έφτιαχνε ένα
κουβούκλιο και χωνόταν με τέτοιον τρό-
πο έτσι ώστε να εξέχουν μόνο το κεφάλι
και τα παπούτσια του. Άλλοι έφτιαχναν
καταλύματα απίστευτα, ακόμα και με πα-
τάκι υποδοχής. Οι άνθρωποι αυτοί ήταν
έξυπνοι, ήταν άριστοι ίσως σε αυτό που
κάνανε. Κάποια στιγμή όμως παίξανε,
χάσανε και μετά τα διέλυσαν όλα. Γιατί
δεν είχαν ισορροπία ή απλά την έχασαν.»
Δεν χρειάζεται όμως μόνο να πιάνουν τα
χέρια σου, για να φτιάξεις –και στη συ-
νέχεια να προστατεύσεις– το πόστο σου.
Χρειάζονται και ψυχικές δεξιοτεχνί-
ες, προκειμένου να κρυφτεί η έλλειψη
στέγης. Γιατί στην αρχή είναι τέτοιο το
σοκ από την καταρράκωση του εαυτού,
όπως επιβεβαιώνει η Ματίνα, που κα-
νείς δεν θέλει να γίνει αντιληπτός. «Τα
κατάφερα σε αυτό το κομμάτι, να μη γίνω
αντιληπτή. Είχα ζήσει σκληρά και στο
παρελθόν, είχα αναπτύξει αντισώματα
και δεν αποκαλύφθηκα.»
Ο δρόμος είναι κίνδυνος. Και ο
ύπνος στο δρόμο είναι επικίνδυνος.
Κρύο, απίστευτη σωματική κακουχία
(«το σώμα μου είχε γεμίσει φλεγμονές,
ήμουν πρησμένη από την κορυφή έως
τα νύχια»), κακή ή ελλιπής διατροφή
που προκαλεί παράπλευρα προβλήματα
υγείας («πήρα κιλά, αφού έτρωγα συνέ-
χεια σουβλάκια ή απ’ τα σκουπίδια»).
Αλλά καμιά φορά στο δρόμο κινδυνεύ-
εις από τους δίπλα σου, γι’ αυτό σχεδόν
ποτέ δεν κοιμάσαι ήσυχος.
Η Ματίνα ήταν από τις περιπτώ-
σεις αστέγων που τα ΜΜΕ κατηγο-
ριοποιούν με το κλισέ «άνθρωπος της
διπλανής πόρτας». Μεγάλωσε σε μια
φτωχή οικογένεια «που είχε αναμφίβολα
ανισορροπίες κι ασυμβατότητες». Δεν
είχε την ευκαιρία να σπουδάσει, αναζη-
τώντας από μικρή τρόπους επιβίωσης.
Από ένα σημείο και μετά, ως γυναίκα,
ήταν αναλώσιμη στο εργασιακό περι-
βάλλον, του οποίου οι απαιτήσεις σιγά
σιγά την ξεπέρασαν. Μετακινήθηκε σε
διάφορες περιοχές της Αθήνας. «Οι άν-
θρωποι της μεσαίας τάξης, που δεν τους
χαμογέλασε η τύχη, πιθανότατα δεν θα
αγοράσουν ποτέ ένα διαμέρισμα. Πίστευα
και πιστεύω ότι υπάρχουν πιο σημαντικά
πράγματα. Είχα τέτοιο ψυχικό ταμπερα-
μέντο, τέτοιες αγωνίες και ευαισθησίες,
που αυτό το άγχος της “αυτοδημιούρ-
γητης επιτυχίας”, με κάθε κόστος, το
απέρριπτα. Με την κρίση χάθηκε όποιο
αντιστάθμισμα. Σταμάτησα πια να χτίζω
την εικόνα που την έκρυβε και συνέβη η
κατάρρευση του εαυτού. Το στερητικό
άλφα έγινε κεφαλαίο – άκληρη, ανύπα-
ντρη και, στο τέλος, άστεγη.»
Σ το δρόμο, λοιπόν, κλήθηκε να επι-
βιώσει δίπλα σε ανθρώπους που,
ως επί το πλείστον, δεν είχαν παρόμοιο
background. «Ένα πολύ μεγάλο ποσο-
στό των ανθρώπων που μένουν χωρίς
εστία είναι εξαρτημένοι. Ναρκωτικά ή
αλκοόλ. Και, δυστυχώς, είναι στη συ-
ντριπτική πλειοψηφία τους φορείς νο-
σημάτων (ηπατίτιδα B ή C, AIDS). Πα-
θαίνουν πολλά θρομβωτικά επεισόδια,
ελεφαντίαση στα πόδια, ανοίγουν τρύπες
στο κορμί τους, νεκρώνουν τα κύτταρά
τους από την απλυσιά. Δεν μπορείς να
ελπίζεις σε κάποιου είδους αλληλεγγύη
από ανθρώπους που μοιάζουν με πλη-
γωμένα θηρία και στην απελπισία τους
είναι ικανοί για διάφορα πράγματα.
Κοιμάσαι και βρίσκεσαι σε εγρήγορση.
Ακόμα κι αν δεν κινδυνεύεις, τίποτα δεν
θεωρείται δεδομένο, τίποτα δεν δίνεται
χωρίς ανταπόδοση.»
Έ να ατύχημα, που της κόστισε με-
ρικά σπασμένα πλευρά, ήταν και
η αφορμή για να αρχίσει η αντίστροφη
μέτρηση της δικής της ολικής επανα-
φοράς. Δεν ήταν εύκολο. «Μπορεί να
καταλύθηκε ο εαυτός μου, αλλά υπήρ-
χαν ακόμα μέσα μου κάποια κομμάτια
δύναμης και προσωπικής αυτονομίας.
Με αυτά μπάλωνα το κατακρεουργημένο
μου Εγώ και πάνω σε αυτά στηρίχθηκα
για να συγκροτηθώ ξανά. Θα είχα επα-
νενταχθεί πιο νωρίς, αν ήμουν νεότερη
και μπορούσα να βρω δουλειά. Όταν
αποφάσισα να απευθυνθώ στην πολιτεία
για βοήθεια, σκέφτηκα πολύ το θέμα της
έκθεσης. Έφριξα από την επαφή μου με
τις δομές βοήθειας πολιτείας και δήμου.
Ήταν ανέντιμοι και ανεύθυνοι. Κοινω-
νικοί λειτουργοί και ψυχολόγοι που λει-
τουργούσαν ως δημόσιοι υπάλληλοι, χω-
ρίς να εξετάζουν μεμονωμένα την κάθε
περίπτωση, συνήθως τσουβαλιάζοντάς
τους όλους ως χρήστες. Σε ξεφτίλιζαν,
δεν έδιναν ψυχολογική υποστήριξη, αλλά
μόνο κάποια περιορισμένα υλικά αγαθά.»
Δεν είναι πια έτσι, έχουν περάσει
λίγα χρόνια και τα πράγματα έχουν βελ-
τιωθεί, συμπεραίνει η Ματίνα. Βοήθη-
σαν πολύ οι, σχεδόν δαιμονοποιημένες,
ΜΚΟ. Δημιούργησαν οπτική και παι-
δεία πάνω στο θέμα. Πολύ χαρακτηρι-
στικό είναι το παράδειγμα που δίνει η
Ματίνα, η οποία, καθώς ήταν άστεγη,
ήθελε να διευθετήσει μια υπόθεσή της
με τράπεζα και της ζητούσαν μόνιμη
διεύθυνση. Όταν έλεγε πως δεν είχε
–και πόσο οδυνηρό μπορεί να είναι
να πρέπει να δίνεις τέτοιο λογαριασμό
45
μπροστά στον γκισέ;– της συνιστούσαν
να δηλώσει ψεύτικη.
«Ξέρεις τι τράβηξα για να μπω στα
συσσίτια; Ακόμα κι εκεί, στη διαλυμένη
πρόνοια μιας χρεοκοπημένης χώρας,
με έτσι κι αλλιώς ανύπαρκτο κοινωνι-
κό κράτος, χρειαζόταν μέσο, π.χ., για
τον κλήρο στο κοινωνικό παντοπωλείο.
Ακόμα και στην αστεγία υπήρχε ο εκ του
πονηρού τρόπος για να επανενταχθείς.»
Σήμερα, η Ματίνα ζει σε ένα υπό-
γειο στα Εξάρχεια. Τα 100 ευρώ που
κοστίζει το νοίκι της, και όσα χρειάζο-
νται για την απόλυτα λιτή ζωή της, τα
βγάζει μοιράζοντας το περιοδικό δρό-
μου Σχεδία. «Ασχολήθηκα με τη διανομή
του από την πρώτη μέρα κυκλοφορίας,
που δεν ήταν καν ιλουστρασιόν το χαρτί.
Ήμουν εκεί από το πρώτο πόστο, ήμουν
η πρώτη γυναίκα που το μοίρασε. Με τα
πρώτα μου δέκα ευρώ πήρα ένα τζιν,
γιατί κυκλοφορούσα με εντελώς σκισμέ-
νο παντελόνι.» Συνήθως, όσοι δεν το
έχουμε καν διανοηθεί, προσεγγίζουμε
το φαινόμενο της αστεγίας –έστω και
ακούσια– με τη λογική της «κλειδαρό-
τρυπας». Με τη ματιά των τρίλεπτων
τηλεοπτικών ρεπορτάζ που καπηλεύο-
νται, όπως λέει η Ματίνα, τον όρο και
τον κάνουν φολκλόρ. Αναδεικνύοντας
τον κακό μεταβολισμό μιας κοινωνίας
που πετά στα αζήτητα όσους παύει να
ανέχεται ο ναρκισσισμός της. Οι κοινω-
νικές συμβάσεις, έτσι κι αλλιώς, είναι
τις περισσότερες φορές αμετακίνητες
– η εθελοτυφλία και ο στρουθοκαμη-
λισμός τις προστατεύουν.
«Ρώτησα κάποτε κάποιον σε μια
ΜΚΟ, αν θα μπορούσε να ερωτευθεί
μια άστεγη. Του πήρε 5 λεπτά να απα-
ντήσει. Τον έβγαλα από την δύσκολη
θέση και του είπα ότι τελείωσε ο χρόνος
του. Η σωστή απάντηση είναι ότι δεν θα
μπορούσε να το κάνει.»
ΜΑΡΤΥΡΙΑ
Έ ζησα μεγάλο μέρος της ζωής
μου –σχεδόν σαράντα χρόνια–
ως στρατιωτικός. Ήμουν αξιωματικός
του Πολεμικού Ναυτικού και έτσι κάθε
φορά περνούσα στη θάλασσα πολλούς
μήνες. Όταν βρισκόμασταν εν πλω,
δούλευα συνήθως 18 ώρες την ημέρα,
αν όχι παραπάνω. Αυτό συνέβαινε γιατί
δεν περιοριζόμουν μόνον στα τυπικά
μου καθήκοντα ως αξιωματικός, όλα
εκείνα που αφορούν την ιεραρχία, τη
διοίκηση και την οργάνωση του πλη-
ρώματος που είχα υπό τις διαταγές μου.
Έπρεπε ακόμα να βρίσκομαι στη γέφυ-
ρα του πλοίου, να κρατάω το τιμόνι και,
ενίοτε, να διευθύνω τις πολεμικές επι-
χειρήσεις. Αν συνυπολογιστούν οι βάρ-
διες και τα επιχειρησιακά καθήκοντα,
μαζί με τις διοικητικές αρμοδιότητες,
Ο ΎΠΝΟΣ δεν έμενε και πολύς χρόνος για ύπνο.
Αυτό δεν συμβαίνει βέβαια μόνο
ΕΊΝΑΙ ΌΠΛΟ στο Πολεμικό Ναυτικό. Όλοι όσοι υπη-
ρετούν στις δυνάμεις του Στρατού –
ξηράς, θάλασσας, αέρος– κοιμούνται
Η ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΉ ΙΣΧΎΣ ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ ελάχιστα. Αυτό είναι αποτέλεσμα του
υψηλού ρυθμού των επιχειρήσεων
Όπου στο στρατό δεν μένει πολύς χρόνος για ύπνο· εκτός των εθνικών συνόρων, παντού
όπου διακόσιοι πολίτες σκοτώθηκαν από ένα λάθος αϋπνίας· όπου οι δυνάμεις μας είναι ανεπτυγμέ-
όπου κανείς δεν χρειάζεται να δείξει πως είναι υπεράνθρωπος. νες και σε διαρκή ετοιμότητα. Για τους
αξιωματικούς του Στρατού Ξηράς και
ΝΑΎΑΡΧΟΣ Ε.Α. JAMES STAVRIDIS τους Πεζοναύτες, κατά τη διάρκεια των
πολεμικών επιχειρήσεων, είναι σχεδόν
κανόνας οι ελάχιστες ώρες ύπνου κάθε
νύχτα. Οι διαρκείς απαιτήσεις επεξερ-
Ε
ξετάζοντας την ανάγκη για ύπνο και όλα όσα σχετίζονται με την εξα- γασίας των δεδομένων, συγκρότησης
σφάλιση της ισορροπίας ανάμεσα στον ύπνο και την εγρήγορση, γίνεται μιας ασφαλούς εικόνας για τις εχθρικές
σαφές πως υπάρχουν πολλοί σημαντικοί λόγοι για τους οποίους οφείλουμε θέσεις, υλοποίησης ενός λεπτομερει-
να βρίσκουμε το χρόνο να καταδυόμαστε για ικανό χρονικό διάστημα ακού επιχειρησιακού σχεδιασμού και,
στη χώρα του Ύπνου. Ο επαρκής ύπνος μάς κάνει καλύτερα μέλη της οικογένειάς τέλος, διεξαγωγής των επιχειρήσεων,
μας, καλύτερους φίλους, εραστές, οδηγούς, συγγραφείς, μάγειρες. Καλύτερους σε απαιτούν πολύ χρόνο.
οτιδήποτε σχεδόν έχει σημασία στη ζωή μας. Μας κάνει επίσης και καλύτερους πο- Όλο αυτό έχει υψηλό κόστος – όταν
λεμιστές – μια δυστυχώς απαραίτητη συνθήκη, προκειμένου να προασπιζόμαστε τις κάποιος συσσωρεύει εξάντληση λόγω
ελευθερίες μας, να αποτρέπουμε τρομοκρατικές επιθέσεις, να επιφέρουμε τάξη στην έλλειψης ύπνου, διαπράττει εύκολα τα
παγκόσμια κοινότητα και να διατηρούμε τις κοινές για όλους μας αξίες. πιο ανεπανόρθωτα λάθη που χωράει
46
ο νους. Είναι λυπηρό βέβαια αν ένας
καθηγητής, ένας σεφ, ένας λογιστής
ή ένας μάνατζερ σε μια επιχείρηση
πάρει μια λανθασμένη απόφαση, λόγω
κόπωσης και αϋπνίας, στις περισσό-
τερες όμως περιπτώσεις δεν πρόκειται
για τραγωδία. Κανείς δεν πρόκειται
να πεθάνει εξαιτίας των ατυχών απο-
φάσεών τους. Όταν όμως ένας στρα-
τιωτικός πάρει μια κακή απόφαση,
υπάρχουν τρομακτικές συνέπειες.
Χάνονται ανθρώπινες ζωές, συχνά
αμάχων, ως παράπλευρες απώλειες
κάποιας επίθεσης· ή μπορεί να χαθούν
και εκείνοι που τελούν υπό τις διατα-
γές του εξαντλημένου αξιωματικού,
η κρίση του οποίου είναι μειωμένη.
Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, την
κατάρριψη ενός ιρανικού πολιτικού
αεροσκάφους από πύραυλο που εκτο-
ξεύτηκε από το αμερικανικό καταδρο-
μικό Vincennes στον Περσικό Κόλπο,
47
στα μέσα της δεκαετίας του ΄80. Πάνω
από 200 αθώοι επιβάτες σκοτώθηκαν
εξαιτίας της λανθασμένης απόφασης
του πληρώματος να ανοίξει πυρ, επει-
δή θεώρησαν ότι επρόκειτο για επερ-
χόμενο ιρανικό μαχητικό. Ήταν ένα
φρικτό λάθος και αναμφίβολη συμβολή
σε αυτή την εσφαλμένη κρίση είχε η
εξάντληση των αξιωματικών. Πάρα
πολλές κακές επιχειρησιακές αποφά-
σεις έχουν ληφθεί από νυσταγμένους
διοικητές, οι οποίοι έκαναν τακτικές
επιλογές που είχαν ως αποτέλεσμα το
θάνατο των ναυτών και των στρατιω-
τών τους, αλλά και δυσμενείς επιπτώ-
σεις για τα έθνη τους.
Σ υνεπώς, οι στρατιωτικοί διοικητές
πρέπει να θεωρήσουν τον ύπνο
ως ακόμη ένα όπλο που μπορούν να
παρατάξουν. Εκείνος που λαμβάνει τις
αποφάσεις –ο καπετάνιος του πλοίου,
ο διοικητής ενός τάγματος πεζικού, ο
πιλότος του αεριωθούμενου αεροσκά-
φους– πρέπει να έχει τη δυνατότητα να
ξεκουράζεται επαρκώς. Συνήθως, αυτό
σημαίνει να του/της παρέχεται απλώς ο
χώρος και ο χρόνος για να κοιμηθεί όσο
χρειάζεται. Πολύ συχνά, οι διοικητές
θέλουν να δείξουν στους υφισταμένους
τους ότι είναι τρόπον τινά υπεράνθρω-
ποι και μπορούν να ζήσουν με καφεΐ-
νη, φάρμακα ενίσχυσης της απόδοσης
και τσιγάρα, που τους τονώνουν τόσο
πολύ ώστε δεν τους είναι απαραίτητος
ο ύπνος. Αυτό είναι σφάλμα και η στρα-
τιωτική ηγεσία μας πρέπει να κατα-
λάβει πως για να λαμβάνει τις σωστές
αποφάσεις –δεοντολογίας, ηθικής και
τακτικής– πρέπει να θεωρήσει τον ύπνο
ως ένα όπλο που αυξάνει και βελτιώνει
την απόδοση, τουλάχιστον στον ίδιο
βαθμό που μπορεί να το επιτύχει ακόμα
και η τελευταία λέξη της τεχνολογίας.
Μετάφραση: Μαριλένα Δόργια
 ΔΟΚΙΜΙΟ

Ο
ΣΚΟΤΕΙΝΌΣ
ΉΧΟΣ
ΤΗΣ
ΜΕΛΩΔΊΑΣ
ΜΟΥΣΙΚΉ, ΉΧΟΣ ΚΑΙ ΣΤΈΡΗΣΗ ΎΠΝΟΥ

Όπου η στέρηση ύπνου είναι μια δοκιμασμένη μέθοδος βασανιστηρίων στην

ελληνική δικτατορία· όπου φαίνεται ότι ο Γεωργαλάς συγκλίνει με το εγχειρίδιο
Kubark· όπου οι λαϊκές επιτυχίες της εποχής παίζονται από τα μεγάφωνα· όπου
το «Θα πάω στη Ζούγκλα με τον Ταρζάν» ακούγεται στα κελιά του ΕΑΤ/ΕΣΑ.

ΑΝΝΑ ΠΑΠΑΕΤΗ

48 49
ΔΟΚΙΜΙΟ
Ω Ύπνε, εσύ που το νου γαληνεύεις, που διώχνεις τις έγνοιες,
αναζωογονείς σώματα εξαντλημένα από επίπονες εργασίες
και τα ανανεώνεις από το νωπό μόχθο.
Η
σημασία του ύπνου για
τη σωματική και ψυχική
ευεξία έχει αναγνωριστεί
και εξαρθεί από την αρ-
χαιότητα. Πιο πρόσφατα, έχει αποτε-
λέσει σημείο εστίασης και έρευνας όχι
μόνο της επιστήμης, της ιατρικής, της
ψυχανάλυσης, της λογοτεχνίας και των
τεχνών, αλλά και στρατιωτικών θεσμών
και κρατικών υπηρεσιών πληροφοριών.
Υποκινούμενες από διαφορετικά κίνη-
τρα, οι τελευταίες έχουν πραγματοποιή-
σει εκτεταμένη έρευνα πάνω στον ύπνο
και τη στέρηση ύπνου. Αποκαλυπτικό,
ως προς αυτό, είναι το βιβλίο Sleep in
the Military: Promoting Healthy Sleep
among US Service Members (Rand
Corporation, 2015) (Ο ύπνος στο στρατό:
Προαγωγή του υγιούς ύπνου σε όσους
υπηρετούν στις Αμερικανικές Ένοπλες
Δυνάμεις). Το βιβλίο αυτό περιλαμβάνει
μια εις βάθος ανάλυση της επιδημιο-
λογίας των προβλημάτων και διαταρα-
χών ύπνου στο στρατό, καθώς και των
επιπτώσεών τους στους στρατιωτικούς
μετά την επιστροφή τους από πολεμικά
μέτωπα. Αμέσως μετά την ίδρυσή της,
το 1947, η CIA, η Κεντρική Υπηρεσία
Πληροφοριών των ΗΠΑ, διεξήγαγε και
χρηματοδότησε ένα ερευνητικό πρό-
γραμμα σχετικά με τις πιθανές χρήσεις
της στέρησης ύπνου και της ύπνωσης,
στο πλαίσιο ανακρίσεων πολιτικών
αντιπάλων. Σε μια προσπάθεια αντι-
μετώπισης της αποκαλούμενης «πλύ-
- Οβίδιος, Μεταμορφώσεις
σης εγκεφάλου των Σοβιετικών» ή του
«εγκεφαλικού πολέμου», η CIA έθεσε
σε εφαρμογή ένα πρόγραμμα νοητικού
ελέγχου, χρηματοδοτώντας σχετικές
έρευνες σε πανεπιστήμια της Μεγάλης
Βρετανίας, των ΗΠΑ και του Καναδά.
Αρχικά, εστίασαν σε τεχνικές ύπνωσης,
που συνδυάζονταν συχνά με την παρο-
χή παραισθησιογόνων (ναρκω-ύπνωση).
Οι επιχειρήσεις με τις κωδικές ονομα-
σίες Bluebird και Artichoke ερεύνησαν
σχετικές τεχνικές ελέγχου του νου, με
σκοπό την απόσπαση ομολογιών, την
πρόκληση αμνησίας και εξαιρετικά
υποβλητικών καταστάσεων στα υπο-
κείμενα, ή ακόμα και την εκπαίδευση
ανυποψίαστων ανθρώπων για τη μετα-
τροπή τους σε δολοφόνους.
Ο αρχικός ενθουσιασμός με την
ύπνωση, στις αρχές της δεκαετίας του
1950, έδωσε αργότερα τη θέση του σε
ένα συνδυασμό σχετικά απλών μεθόδων
Αυτή η έρευνα καταγράφηκε λεπτομερώς και
κωδικοποιήθηκε στο εγχειρίδιο της CIA με τον τίτλο
Kubark Counterintelligence Interrogation (1963).
50
που συνιστούσαν «ολιστική» επίθεση
σε όλες τις αισθήσεις, εστιάζοντας
τόσο στο σώμα όσο και στο νου. Αυ-
τές περιλάμβαναν απομόνωση, συνεχή
ορθοστασία, αισθητηριακή στέρηση,
στάσεις που προκαλούν πόνο, συνεχείς
ήχους ή μουσική, στέρηση νερού και/ή
φαγητού και στέρηση ύπνου. Αυτές οι
φαινομενικά τετριμμένες πρακτικές
ανάκρισης κατάφερναν να επιφέρουν
παραισθήσεις και κατακερματισμό της
προσωπικότητας μέσα σε ελάχιστες μέ-
ρες. Καθώς μάλιστα δεν άφηναν εμφανή
σημάδια στο σώμα, διέφευγαν από τους
ισχύοντες νομικούς ορισμούς των βασα-
νιστηρίων. Αυτή η έρευνα καταγράφηκε
λεπτομερώς και κωδικοποιήθηκε στο
εγχειρίδιο της CIA με τον τίτλο Kubark
Counterintelligence Interrogation (1963)
και μοιράστηκε στις συμμαχικές χώ-
ρες. Παρόμοιες τεχνικές αποτελούσαν
επίσης μέρος ενός εκπαιδευτικού προ-
γράμματος του αμερικανικού στρατού
ονόματι Survival, Evasion, Resistance,
Escape (SERE) (Επιβίωση, Διαφυγή,
Αντίσταση, Απόδραση), το οποίο ει-
σήχθη μετά τον Πόλεμο της Κορέας
για την ενίσχυση της αντίστασης των
στρατιωτών σε περίπτωση αιχμαλωσίας
τους από τον εχθρό. Πράγματι, στη δι-
άρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι πρακτι-
κές αυτού του είδους χρησιμοποιήθηκαν
τελικά και από τις δύο πλευρές.
Στις μέρες μας, τέτοιες μέθοδοι ανά-
κρισης είναι συνδεδεμένες στη συλλογι-
κή μνήμη με τον αποκαλούμενο Πόλεμο
κατά της Τρομοκρατίας – και προσμε-
τρούνται πλέον από διεθνείς οργανι-
σμούς στα βασανιστήρια. Παρ’ όλα αυτά,
έχουν ασκηθεί για δεκαετίες σε τόσες
χώρες ανά τον κόσμο, μεταξύ αυτών και
στην Ελλάδα. Η χρήση των βασανιστη-
ρίων από τη δικτατορία των Συνταγμα-
ταρχών στην Ελλάδα (1967-1974) έχει
αποτελέσει θέμα συζήτησης τόσο κατά
τη διάρκεια της δικτατορίας, με τη δίκη
στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων
Δικαιωμάτων στο Στρασβούργο (1969),
όσο και μετά την επάνοδο στη δημο-
κρατία, με τις Δίκες των Βασανιστών
(1975). Ωστόσο, η στέρηση ύπνου που
επιβαλλόταν μέσω της χρήσης επανα-
λαμβανόμενων ήχων ή μουσικής δεν έχει
απασχολήσει αυτή τη συζήτηση. Αυτή η
παράλειψη έχει να κάνει, εν μέρει, με το
γεγονός ότι το 1975 το ελληνικό δίκαιο
δεν καθόριζε ή προσδιόριζε τα βασανι-
στήρια ως ποινικό αδίκημα, παρότι όλα
τα ελληνικά Συντάγματα καταδίκαζαν τα
βασανιστήρια. Οφείλεται επίσης στον
απατηλό χαρακτήρα αυτών των τεχνικών
βασανισμού, που συχνά δημιουργούν
την εντύπωση μιας κακομεταχείρισης,
σε αντίθεση με άλλες μεθόδους· για πα-
ράδειγμα, τόσο οι επιζήσαντες όσο και
οι θύτες αναφέρονταν εκείνη την εποχή
στο ηλεκτροσόκ ως πιο «επιστημονική»
μέθοδο. Και όμως, αυτός ο συνδυασμός
τεχνικών υποβολής άγχους ήταν η πιο
επιστημονική μέθοδος, και μάλιστα
αιχμής, της εποχής της – και παραμένει
μέχρι σήμερα.
Μ ια προσεκτική ανάγνωση των
μαρτυριών της πρώτης από τις
Δίκες των Βασανιστών (1975), μαζί με
νέες συνεντεύξεις που πήρε η συγγρα-
φέας, καθιστούν σαφές ότι το Ειδικό
Ανακριτικό Τμήμα της Ελληνικής
Στρατιωτικής Αστυνομίας (ΕΑΤ/ΕΣΑ)
χρησιμοποιούσε συστηματικά αυτές
τις τεχνικές ανάκρισης. Οι μέθοδοι
που είχαν επιστρατεύσει περιλάμβα-
ναν συνεχή υποχρεωτική ορθοστασία
σε άδειο δωμάτιο (ενίοτε στο ένα πόδι),
στέρηση ύπνου, στέρηση φαγητού και
νερού, βάναυσους ξυλοδαρμούς, μά-
δημα μαλλιών, υποχρεωτικό τραγού-
δι, παρατεταμένη έκθεση σε συνεχείς
δυνατούς ήχους και εξευτελισμούς. Οι
ήχοι αποσκοπούσαν στην κατατρομο-
κράτηση των κρατουμένων, διαλύοντάς
τους κάθε ψυχικό απόθεμα το οποίο θα
μπορούσαν να κινητοποιήσουν για να
αντέξουν την εκτυλισσόμενη δοκιμα-
σία. Επίσης, οι ήχοι δεν τους άφηναν
να κοιμηθούν. Σύμφωνα με μαρτυρίες,
οι ήχοι στα κρατητήρια του ΕΑΤ/ΕΣΑ
περιλάμβαναν χτυπήματα στα κάγκελα
και τις πόρτες, φωνές των δεσμοφυλά-
κων, κραυγές των βασανισθέντων, μου-
σική από τα μεγάφωνα και ήχους από
«τεχνικά μέσα», όπως διάφορα μηχανή-
ματα. Ενδεικτική είναι η κατάθεση στη
δίκη του πτεράρχου Νικόλαου Στάπα,
51
Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Αε-
ροπορίας, ο οποίος συνελήφθη στις 2
Ιουνίου 1973:
«Είναι περιττό να σας πω ότι δεν
κοιμήθηκα αυτές τις ημέρες, διότι
δεν μας αφήναν να κοιμηθούμε.
Χτυπήματα στις πόρτες, θόρυβοι,
βρισιές. Όπως [το τραγούδι] “Ὁ
χάρος βγήκε παγανιά…”, και άλ-
λες παρόμοιες χυδαιότητες. Αυ-
τές οι βρισιές, οι θόρυβοι, ένα
τρανζίστορ σε μέγιστη ένταση,
οι απειλές δημιουργούσαν ατμό-
σφαιρα κολάσεως.»1
Η χρήση τραγουδιών επιβεβαιώθηκε
σε νέες συνεντεύξεις που πραγματο-
ποίησα με ανθρώπους που επέζησαν
από τα βασανιστήρια και με έναν
στρατιώτη της ΕΣΑ, οι οποίοι είχαν
περάσει από το ΕΑΤ/ΕΣΑ την περίο-
δο από το Μάιο έως το Νοέμβριο του
1973. Όλοι τους πιστοποίησαν ότι αυ-
τός ο συνδυασμός τεχνικών ανάκρισης
περιλάμβανε επίσης την επανάληψη
λαϊκών επιτυχιών της εποχής, που
παίζονταν δυνατά από τα μεγάφωνα,
μην αφήνοντάς τους να κοιμηθούν.
Χρησιμοποιώ ψευδώνυμα για να
προστατεύσω την ταυτότητα και το
1. Περικλής Ροδάκης (επιμ.), Οι δίκες της
χούντας: Οι δίκες των βασανιστών, τ. Α΄, Εκδόσεις
Δημοκρατικοί Καιροί, Αθήνα 1976, σελ. 225.
ΔΟΚΙΜΙΟ
απόρρητο των συνεντευξιαζομένων. Ο
ίλαρχος «Φ» συνελήφθη στις 31 Μα-
ΐου 1973 για τη συμμετοχή του στο
Κίνημα του Ναυτικού, που είχε στόχο
την ανατροπή των Συνταγματαρχών.
Αυτό ήταν ένα σοβαρό πλήγμα για το
δικτατορικό καθεστώς, ακριβώς επει-
δή η αντίσταση προερχόταν από τις
τάξεις των ενόπλων δυνάμεων. Ο «Φ»
κρατήθηκε για εννέα μέρες, χωρίς να
κοιμηθεί ούτε να πιει νερό, ενώ του
έδιναν αλμυρό φαγητό.
Σ τη διάρκεια αυτής της περιόδου, ήταν
εκτεθειμένος στη συνεχή επανάλη-
ψη τραγουδιών, όσο τον βασάνιζαν αλλά
και τη νύχτα, εμποδίζοντάς τον να κοι-
μηθεί. Όπως και άλλοι επιζήσαντες από
τους οποίους πήρα συνέντευξη, ο «Φ»
ξεχώρισε το τραγούδι «Ταρζάν» (1972) που
τραγουδούσε ο Θέμης Ανδρεάδης. Προσ-
διόρισε δύο ακόμα τραγούδια: «Όλοι θα
ζήσουμε» [«Τα παιδιά, τα παιδιά»] (1973)
του Γιώργου Κοινούση και «Στέφανος»
(1972) σε ερμηνεία του Αντώνη Καλογι-
άννη. Ενώ τα δύο πρώτα παίζονταν στη δι-
άρκεια που τον βασάνιζαν, τον «Στέφανο»
τον άφηναν αποκλειστικά για το τέλος.
Το τραγούδι αυτό, σχετικά με το θάνατο
του Στέφανου τον οποίο θρηνούν οι φίλοι
του, έγινε η μουσική επένδυση που σημα-
τοδοτούσε το τέλος της κάθε συνεδρίας
βασανισμού, στη διάρκεια της οποίας ο
βάναυσα κακοποιημένος «Φ» είχε αντι-
σταθεί στην απόσπαση ομολογίας.
Η επιλογή των τραγουδιών και, στην
περίπτωση αυτή, η σειρά με την οποία
παίζονταν, δείχνει πώς τόσο η μουσική
όσο και οι στίχοι αξιοποιούνταν στα βα-
σανιστήρια: οι επιβλαβείς συνέπειες του
συνεχούς, δυνατού ήχου συνδυάζονταν
με τους διαρκώς επαναλαμβανόμενους
στίχους, οι οποίοι μέσα σε αυτό το πλαί-
σιο καταναγκασμού λάμβαναν μια άκρως
ειρωνική και εξευτελιστική σημασία. Και
πράγματι, σύμφωνα με τον Πρόεδρο του
Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων
Δικαιωμάτων, οι στίχοι τραγουδιών μπο-
ρούν να αποτελέσουν το όχημα για την
παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμά-
των, ενώ η μουσική μπορεί να θεωρηθεί
ως μορφή βασανισμού.2
Ο «Φ» θυμόταν χαρακτηριστικά:
«Ήταν συνεχώς τα ίδια τραγού-
δια. Τα βάζανε κατά τη διάρκεια
των βασανιστηρίων και το βρά-
δυ. [...] Φαντάσου να είσαι ορ-
θοστασία για μέρες, χωρίς νερό,
να σε χτυπάνε με τα γκλομπ και
να ακούς αυτή τη μουσική. Τι
κατάσταση σου διαμόρφωνε;
Ήταν τρελό. [...] Στο τέλος, δη-
λαδή, είχα παραισθήσεις. Νόμιζα
ότι ο τοίχος είναι ένα ψυγείο και
πήγαινα να πάρω κόκα κόλα. Με
χτυπάγανε και τα πρόσωπά τους
αλλοιώνονταν· νόμιζα ότι ήταν
φίλοι και συγγενείς μου. [...] Και
μαζί, να ακούς κι αυτή τη μουσι-
κή, “Τα παιδιά, τα παιδιά, τα φι-
λαράκια τα καλά” και “Θα πάω
στη ζούγκλα με τον Ταρζάν”. Και
“Πάει και ο Στέφανος, ο καλός
ο άνθρωπος” όταν τέλειωναν τα
βασανιστήρια.»
2. Dean Spielmann, ‘Variations on an Original
Theme. Music and Human Rights’, στο Joseph
Casadevall et al (επιμ.), Freedom of Expression:
Essays in Honour of Nicolas Bratza, Wolf Legal
Publishers, Όουστερβεϊκ 2012, σσ. 363–381.
52
Ο πλωτάρχης «Β» συνελήφθη στις 25
Μαΐου 1973, επίσης για τη συμμετοχή
του στο Κίνημα του Ναυτικού. Αρχικά
κρατήθηκε σε διάφορες εγκαταστάσεις,
για να καταλήξει τελικά στο ΕΑΤ/ΕΣΑ
για μία εβδομάδα. Στη διάρκεια αυτής
της εβδομάδας, δεν τον άφηναν να κοι-
μηθεί, αλλά τον είχαν σε ορθοστασία:
«Το μόνο που θυμάμαι ήταν ότι
νυχθημερόν βάζανε ένα τραγού-
δι, το οποίο το θυμάμαι, δεν το
ξεχνάω… είναι… το “Πάμε στη
ζούγκλα με τον Ταρζάν”. Νυ-
χθημερόν, στη διαπασών. […]
Επαναλαμβανόμενο. Είναι σαν
τη σταγόνα, που σου σπάει τα
νεύρα. […] Και υπήρχαν βέβαια
και οι διάφοροι θόρυβοι, κραυγές
κι ορισμένες εικονικές κραυγές
– δηλαδή, φώναζαν αυτοί μεταξύ
τους. […] Ορθοστασία συνέχεια.
Χωρίς κρεβάτι, χωρίς τίποτα. […]
Ο “Ταρζάν” συνέχεια. Αυτό μου
έχει μείνει στη μνήμη μου. Αυτό
έχει εντυπωθεί.»
Δεδομένης της σχετικά απομονωμένης
θέσης του ΕΑΤ/ΕΣΑ, η μουσική δεν θα
μπορούσε να προορίζεται για να σκεπά-
ζει τις κραυγές, όπως έχουν υποστηρίξει
πολλοί: στο ένα άκρο υπήρχε πάρκο και
στο άλλο το Ναυτικό Νοσοκομείο και
το Νοσηλευτικό Ίδρυμα του Μετοχικού
Ταμείου Στρατού (ΝΙΜΤΣ). Αντιθέτως,
οι μαρτυρίες των επιζώντων ταιριάζουν
πάρα πολύ με τις μεθόδους που περιγρά-
φονται στο εγχειρίδιο Kubark της CIA,
μεταξύ των οποίων είναι η συμπεριφο-
ρά των δεσμοφυλάκων και οι διάφορες
ανακριτικές προσεγγίσεις. Το σύνδεσμο
μεταξύ των συνεχών ήχων και της στέ-
ρησης ύπνου τον κάνει επίσης και ο Γε-
ώργιος Γεωργαλάς, εκ των ιδεολογικών
εγκεφάλων του καθεστώτος, στο βιβλίο
του Προπαγάνδα: Μεθοδική και τεχνική
της αγωγής των μαζών (Εκδόσεις Γεωρ-
γιάδης, Αθήνα 1967). Στο κεφάλαιο του
βιβλίου για την «πλύση εγκεφάλου» των
πολιτικών κρατουμένων από τα κομουνι-
στικά κράτη, περιγράφει βήμα προς βήμα
αυτό τον ιδιαίτερο συνδυασμό τεχνικών
που επιστράτευαν στο ΕΑΤ/ΕΣΑ, μεταξύ
αυτών τη χρήση επαναλαμβανόμενων
οξύτατων ήχων και τη στέρηση ύπνου.
Το γεγονός ότι ο Γεωργαλάς είχε διδά-
ξει αυτά τα θέματα σε ελληνικές στρα-
τιωτικές σχολές ενισχύει την άποψη
ότι η επαναλαμβανόμενη χρήση ήχων
και μουσικής ήταν μέρος ενός συστη-
ματικού και προσεκτικά σχεδιασμένου
προγράμματος βασανιστηρίων, και δεν
ήταν απλώς ένας τρόπος να καλυφθούν
οι κραυγές των βασανισθέντων.
Οι επαναλαμβανόμενοι οξείς ήχοι
για τους οποίους γράφει ο Γεωργαλάς
απαντώνται επίσης στη μικρά κελιά
απομόνωσης της Ασφάλειας Πειραιά,
με τη μορφή ενός ηλεκτρικού κουδου-
νιού που χτυπούσε διαρκώς, προκαλώ-
ντας μεγάλο άγχος και εμποδίζοντας τον
ύπνο. Καταγγελίες για ένα εκκωφαντικό
κουδούνι που χτυπούσε ασταμάτητα επί
ώρες, μην αφήνοντας τους κρατούμε-
νους να κοιμηθούν, είχαν γίνει στη δίκη
εναντίον της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό
Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων
(Στρασβούργο, 1969). Σύμφωνα με την
έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Αν-
θρωπίνων Δικαιωμάτων, όλοι οι μάρ-
τυρες αναφέρθηκαν σε ένα κουδούνι
μέσα στο δωμάτιο κράτησής τους, σε
πολύ κοντινή απόσταση από την πόρτα.
Η χρήση του κουδουνιού αναφέρθηκε
επίσης σε άρθρα της βρετανικής εφη-
μερίδας The Guardian. Στο άρθρο του,
με τίτλο “Terror and Dedication” (Τρό-
μος και Αφοσίωση), που δημοσιεύτηκε
στο φύλλο της 8ης Δεκεμβρίου 1969, ο
δικηγόρος ανθρωπίνων δικαιωμάτων
Cedric Thornberry έγραψε για ένα κου-
δούνι που κρατούσε τους ανθρώπους
ξάγρυπνους, οδηγώντας τους «σχεδόν
στην τρέλα». Η «Κ», που μας μίλησε
και αυτή, κρατήθηκε στα κεντρικά της
Ασφάλειας Πειραιά από το Δεκέμβριο
του 1967 και υποβλήθηκε στο κουδούνι,
κατά τη διάρκεια της κράτησής της σε
απομόνωση επί 36-40 μέρες.
«Συνέχεια, χτύπαγε συνέχεια.
Χτύπαγε συνέχεια και εξαρτι-
όταν από τη βάρδια κάποιου
αστυνομικού. Αν κάποιος ήταν
πιο μαλακός και πιο ανθρώπι-
νος και καταλάβαινε τι σημαίνει,
σταμάταγε. Έκανε πως το ξέχνα-
γε, δεν το χτύπαγε και ήξερες κι
εσύ ότι βάρδια είχε αυτός, και όχι
αυτός που είχε το δάχτυλο κολ-
λημένο επάνω. Ναι, ναι, χτύπαγε
συνέχεια.»
Κελί του ΕΑΤ/ΕΣΑ, φωτογραφία
του Αντώνη Λιοναράκη, 1976.
53
Σ ήμερα, η στέρηση ύπνου για
εκτεταμένες χρονικές περιό-
δους, ως μέσο απόσπασης ομολογι-
ών, έχει κριθεί ανεπίτρεπτη και έχει
καταγραφεί ως μορφή βασανισμού
από την Επιτροπή του ΟΗΕ κατά των
Βασανιστηρίων (1996). Οι καταστρο-
φικές της επιπτώσεις πάνω στο άτομο
έχουν μελετηθεί από γιατρούς και
οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμά-
των και είναι γνωστό ότι σε αυτές
περιλαμβάνονται μεταβολές της δι-
άθεσης και «γνωστικές διαταραχές»,
όπως «ελλείμματα στη μνήμη, στη
μάθηση, στο λογικό συλλογισμό, στη
σύνθετη λεκτική επεξεργασία και
στη λήψη αποφάσεων».3 Πρόσφατη
έρευνα έδειξε επίσης ότι υπάρχει κά-
ποια σχέση μεταξύ της διατάραξης
του ύπνου και ψυχιατρικών διατα-
ραχών, καθώς και μια σύνδεση με
αύξηση του κινδύνου ιδεασμού και
απόπειρας αυτοκτονίας. Σύμφωνα
με το Πρότυπο Ιατρικό Πρόγραμμα
του Διεθνούς Συμβουλίου Αποκα-
τάστασης Θυμάτων Βασανιστηρίων
(IRCT), ακόμα και αν ο νυχτερινός
ύπνος περιοριστεί σε τέσσερις ώρες
ημερησίως για λιγότερο από μία
εβδομάδα, μπορεί κι έτσι να επηρε-
άσει το ανοσοποιητικό σύστημα και
να καταστεί σωματικά επιβλαβής.
Είναι ακριβώς αυτή η «ολιστική»
επίπτωση της στέρησης ύπνου, τόσο
στο σώμα όσο και στο μυαλό, που την
καθιστά ένα τόσο ισχυρό εργαλείο
για το «σπάσιμο» των κρατουμένων,
που συχνά περιγράφεται από επιζή-
σαντες ως το πιο εφιαλτικό μέρος
της δοκιμασίας τους.
3. Physicians for Human Rights, Leave no Marks:
Enhanced Interrogation Techniques and the Risk of
Criminality (2007), σελ. 22.
Μετάφραση: Βασίλης Δουβίτσας
 ΠΟΙΗΜΑ

ΆΤΡΑΚΤΟΣ (παραλλαγή)
ΘΟΔΩΡΉΣ ΧΙΏΤΗΣ

“είναι ώρες τώρα που είμαι εδώ πάνω και δεν

το παίρνω απόφαση να πεθάνω”,
τα δάκτυλα ενωμένα με μεμβράνη
Το σώμα αρχιπέλαγος
φτερά νυχτερίδας:
[ὀφθάλμοις δὲ μέλαις νύκτος ἄωρος . . ] οι αρτηρίες πάλλονται
οι λέξεις εντοπίζουν πλέγματα.
νομίζουμε ότι κοιμόμαστε
αλλά στα μάτια μας Νομίζουμε ότι κοιμόμαστε
παραμονεύουν
οι ώρες πέτρες που τις λιώνει
η διχαλωτή γλώσσα που φτιάχνει το αίμα που κολλάει
μια καμπύλη που διεκδικεί στα πέλματα.
[τ]η[ν] αναπνοή
Δεν γνωρίζουμε τα ονόματα
το σώμα ένας κύκλος τα χέρια βυθίζονται στους χάρτες
που γίνεται οι οπές του προσώπου καλύπτονται
μισοφέγγαρο και μετά από χώμα
χάν το στόμα ανοιγοκλείνει
ε
είμαστε σίγουροι ότι είμαστε άλλοι μα
ται στο όλοι ονειρεύομαστε
ότι είμαστε ο ίδιος
νερό. άνθρωπος: μοιραζόμαστε το ίδιο δέρμα:
ίσως έτσι να κάνουμε αυτό που θέλουμε
Νομίζουμε ότι κοιμόμαστε [με το σώμα του άλλου]:
κρατάμε μετά θα εξαφανίσουμε
στα χέρια μας το κουφάρι.
τα φύλλα και
τις σαύρες Νομίζουμε ότι κοιμόμαστε
που μαζεύονται στο κρεβάτι
& τρέχουν πάνω κάτω κολλάμε τη μύτη μας πάνω στην οθόνη
στην σπονδυλική στήλη που που παίζει σε λούπα
μοιραζόμαστε με το αγόρι ένα βιντεο από το κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης: το ίδιο
που τραβάει φωτογραφίες συνέχεια πρόσωπο μπλε
μπροστά σκούρο μπλε σχεδόν
από τις κάμερες του μαύρο.
κλειστου κυκλωματος παρακολούθησης.
Σ Η Μ Ε Ί Ω Σ Η : Το παράθεμα της Σαπφούς στο στίχο 2 προέρχεται από τον τόμο Greek Lyric,
Volume I: Sappho and Alcaeus (Loeb Classical Library No. 142), επιμ. David A. Campbell
λες: (Harvard University Press, Κέιμπριτζ Μασαχουσέτης 1982).

54 55
 Λ
έγεται πως, στα τέλη
της δεκαετίας του ’40,
Σοβιετικοί επιστήμο-
νες κράτησαν πέντε
ανθρώπους ξύπνιους επί δεκαπέντε
συνεχείς ημέρες, με τη βοήθεια ενός
διεγερτικού αερίου, το οποίο διοχε-
τευόταν σε έναν ειδικό, σφραγισμένο
θάλαμο. Τα «πειραματόζωα» ήταν
πολιτικοί κρατούμενοι. Τους είχαν
υποσχεθεί ότι έτσι θα εξασφάλιζαν
την ελευθερία τους, αρκεί να παρέ-
μεναν ξύπνιοι επί τριάντα συνεχείς
ημέρες (αυτό ήταν το αρχικό πλάνο).
Στο θάλαμο υπήρχαν αποθέματα τρο-
φίμων και βιβλίων για όλο αυτό το
διάστημα.
Οι ερευνητές παρακολουθούσαν
τη ροή του οξυγόνου στο θάλαμο, το
οποίο προστάτευε τους κρατουμένους
από την ιδιαίτερα υψηλή τοξικότητα
του διεγερτικού αερίου. Δεν υπήρχαν
τότε ειδικές κάμερες, γι’ αυτό και η
παρακολούθηση γινόταν μέσα από
ειδικά φινιστρίνια και μικρόφωνα.
Οι πρώτες τρεις ημέρες κύλησαν
ήσυχα. Την τέταρτη ημέρα, οι επι-
στήμονες διαπίστωσαν ότι οι κρα-
τούμενοι συζητούσαν αποκλειστικά
και μόνον τραυματικές εμπειρίες
ΜΑΡΤΥΡΙΑ
του παρελθόντος. Την πέμπτη ημέ-
ρα εκδηλώθηκε η πρώτη κρίση: οι
κρατούμενοι έπαψαν να συζητούν
ΤΟ ΣΠΊΤΙ μεταξύ τους. Αντ’ αυτού, ψιθύριζαν
στα μικρόφωνα και στα φινιστρίνια,
ΤΟΥ ΎΠΝΟΥ κακολογώντας τους συντρόφους τους
στις Αρχές.
Εννέα ημέρες μετά, κάποιος άρ-
Όπου ο ύπνος απαγορεύεται σε πέντε ανθρώπους επί δεκαπέντε μέρες· χισε να ουρλιάζει. Τρεις ώρες αργό-
όπου ο συγγραφέας γνωρίζει τις άπνοιες και τις φωτεινές λευκές φιγούρες· τερα, έβγαζε πια συριστικούς ήχους,
όπου όλα εδώ πληρώνονται και ο συγγραφέας καλωδιώνεται· έχοντας αχρηστεύσει τις φωνητικές
όπου ο ύπνος δεν χάνει τη σαγήνη του. του χορδές. Έπειτα, άρχισε ένας
ακόμα κρατούμενος να ουρλιάζει.
HΛΊΑΣ ΜΑΓΚΛΊΝΗΣ Οι υπόλοιποι ξέσκισαν τα βιβλία,
56
πασάλειψαν τις σκισμένες σελίδες
με τις ακαθαρσίες τους και κάλυψαν
τα φινιστρίνια. Κάποτε οι κραυγές
έπαψαν – το ίδιο και οι ψίθυροι στα
μικρόφωνα.
Τη δέκατη τέταρτη ημέρα, οι
επιστήμονες, απορημένοι από την
απουσία κάθε ήχου, μίλησαν στους
κρατουμένους μέσω μεγαφώνων.
«Μπαίνουμε μέσα», τους είπαν.
«Απομακρυνθείτε από την πόρτα,
αλλιώς θα ανοίξουμε πυρ. Εάν συμ-
μορφωθείτε, θα αφεθείτε ελεύθεροι.»
Οι κρατούμενοι απάντησαν: «Δεν θέ-
λουμε πια να ελευθερωθούμε». Την
επομένη, στρατιωτικές αρχές και
ερευνητές εισέβαλαν στο θάλαμο.
Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν αι-
ματηρό, πέραν πάσης περιγραφής.
Κάποιοι στρατιώτες τρόμαξαν τόσο
από αυτό που είδαν, που άρχισαν να
ουρλιάζουν. Άλλοι αυτοκτόνησαν λί-
γες ημέρες αργότερα. Κάποιοι σκο-
τώθηκαν κατά τη συμπλοκή με τους
κρατουμένους, οι οποίοι αρνιόντου-
σαν να αποχωριστούν το θάλαμο.
Δ εν ξέρουμε σε ποιο βαθμό η
ιστορία αυτή είναι αληθινή.
Διαβάζοντάς την, πάντως, σκέφτο-
μαι διάφορα. Το αίνιγμα του ύπνου
και τον τρόμο της αϋπνίας. Τη σχέση
τρέλας και αϋπνίας. Αυτό που είχε
γράψει ο Εμίλ Σιοράν για τις βασανι-
στικές «λευκές νύχτες»: πώς ο ύπνος
δημιουργεί στον άνθρωπο μια (ψευδ)-
αίσθηση αναγέννησης, διακοπής και
νέας αρχής. Ξυπνάς το πρωί κι έχεις
αφήσει την προηγούμενη ημέρα πίσω
σου. Τα πάντα αρχίζουν από την αρχή
και η λογική παίρνει πάλι τα πάνω
της. Για τον άυπνο, όμως, αυτό δεν
ισχύει, καθώς είναι καταδικασμένος
σε μια διαρκή, αέναη συνέχεια και το
57
κάθε χάραμα είναι ήδη βεβαρημένο,
όχι μόνον από τη σωματική εξάντλη-
ση, μα και από την αίσθηση ότι δεν
ξεπλύθηκες από τις αμαρτίες και τις
ατυχίες, τις αστοχίες και τα σφάλ-
ματα της προηγούμενης ημέρας. Η
λογική πάει περίπατο τότε. Δεν είναι
τυχαίο πως η στέρηση ύπνου χρησι-
μοποιείται συχνά ως μέθοδος βασανι-
σμού – ακόμα και από τους Αμερικα-
νούς, μετά το 2001. Θεωρούμενη ως
μια «ήπιας μορφής» ανάκριση, τέτοια
που δεν προκαλεί μόνιμη σωματική
βλάβη (όπως έγραψαν στις σχετικές
αναφορές τους οι εμπειρογνώμονες
της κυβέρνησης Μπους), ο στόχος
είναι να «σπάσει» ο κρατούμενος,
όχι μόνον εξαιτίας της κόπωσης, μα
και επειδή κινδυνεύει να τρελαθεί
από αυτή την αδιάκοπη, τυραννική
συνέχεια δίχως ίχνος παύσης. Δίχως
όνειρα. Αυτά τα νυχτερινά όνειρα,
που άλλοτε σε απογειώνουν κι άλ-
λοτε σε στοιχειώνουν.
Υποτίθεται ότι ιστορίες όπως το
«ρωσικό πείραμα» είναι αληθινές.
Μακάρι να μην είναι και να πρόκειται
για έναν ακόμα αστικό θρύλο. Τέτοι-
ες σκληρές, αφόρητες ιστορίες δεν
πρέπει να είναι αληθινές. Διαβάζο-
ντας για το «ρωσικό πείραμα» και
αναλογιζόμενος με τρόμο πως μπορεί
να είναι μια αληθινή ιστορία, σκέ-
φτομαι ότι εκείνοι οι πέντε άνθρωποι
υπήρξαν και αυτοί παιδιά. Μωρά που
νανουρίστηκαν στην αγκαλιά της μά-
νας τους, στη βρεφική κούνια. Εκεί
όπου ένιωσαν τον ύπνο της αέναης
ασφάλειας, τον ύπνο που νομίζεις
ότι σου εξασφαλίζει την αθανασία.
Έχω μια κάποια ανάμνηση εκείνης
της πρώτης ζωής παραδείσιας απλό-
τητας. Η παιδική ηλικία δεν είναι
χωρίς τους εφιάλτες της –κάθε άλλο
ΜΑΡΤΥΡΙΑ
φωτεινές φιγούρες, ανθρώπινες, αφύ-
σικα ψηλές, λεπτές και με μακριά
άκρα, χωρίς πρόσωπο όμως. Κυκλο-
φορούσαν στο δωμάτιο ή μπουσού-
λαγαν πλάι στο κρεβάτι μου, δίχως
να με απειλούν ή να επιδίδονται σε
Γιατί στον ύπνο μας νιώθουμε βίαιες χειρονομίες. Ήταν όμως εκεί·
μας η στιγμή –τόσο όσο και η ερω-
τική επαφή ή η φυσική ανάγκη στην
τουαλέτα–, κάτι πολύ ιδιωτικό, που
μέσα στη φρενίτιδα της ζωής μας
γίνεται πολύ συχνά δημόσια. Εγώ ο
ίδιος, σε πούλμαν, σε αεροπλάνα ή
καράβια, κοιμάμαι με μια ευκολία
έγειρα στο μαξιλάρι και ξύπνησα στις
τρεις και τριάντα το πρωί – συνηθι-
σμένα πράγματα για τον ύπνο μου.
Διάβασα ώς τις πέντε και κάτι για να
ξυπνήσω για τα καλά στις επτά. Η
αποκαλωδίωση ήταν πιο σύντομη· η
δεύτερή μου νύχτα καλωδιωμένος,
γραμμές ήσυχος, απαλός. Ποτέ όμως
δεν έχασε τη σαγήνη του. Έχει πά-
ντοτε ο ύπνος κάτι το φανταστικό (τα
όνειρα) και ενίοτε κάτι τρομακτικό
(τους εφιάλτες). Είναι εξάλλου τόσο
στενά συνδεδεμένος με το κρεβάτι:
με πύρινες, λυτρωτικές αγκαλιές,

τόσο ένοχοι; Προφανώς, κι έπρεπε οπωσδήποτε να ανάψω το

φως, για να πειστώ πως δεν ήταν κα-
που μερικές φορές δεν έχω στην ιδιω-
τικότητα του κρεβατιού μου.
λίγες εβδομάδες μετά, αποδείχθηκε
ακόμα πιο ήσυχη, ξεκούραστη. Ήμουν
αλλά και με την ερήμωση που φέρ-
νει η μοναξιά, με την ηδονή, μα και

διότι είμαστε τελείως γυμνοί νένας στο δωμάτιο. Με άλλα λόγια,

το όνειρο με ακολουθούσε και εκτός
όταν κοιμόμαστε. Είναι τόσο ύπνου· είχα ανοίξει τα μάτια μου στο
σκοτάδι και, ενώ ήμουν ξύπνιος, τις
προσωπική αυτή μας η στιγμή, έβλεπα μπροστά μου, γύρω μου, να
σκύβουν από πάνω μου. Μονάχα το
κάτι πολύ ιδιωτικό, που μέσα αναμμένο φως με έσωζε από την τρέ-
λα εκείνη τη στιγμή. Ή έτσι νόμιζα.
στη φρενίτιδα της ζωής μας
Οι μορφές λοιπόν· εμφανίστηκαν
την περίοδο που το ένα πένθος στην
οικογενειακή μου ζωή διαδεχόταν
το άλλο. Πολύ φυσιολογικά, σκέ-
φτηκα πως είχαν να κάνουν με τους
νεκρούς μου – όχι υπερφυσικά μι-
λώντας, αλλά ψυχολογικά. Σύντομα
ανακάλυψα πως είχα κάνει λάθος: με
το που διέλυσα τον πρώτο μου γάμο
ήδη βετεράνος. «Ήπια διαταραχή
ύπνου, όχι άξια λόγου», μου είπε μια
με το σκοτάδι, με την ξεκούραση,
αλλά και με την τρέλα της αϋπνίας,
αρμόδια γιατρός από το τηλέφωνο,
λίγες ημέρες αργότερα. Δεν ξέρω πώς
με την αναζωογόνηση, μα και με την
ασθένεια, με τη θαλπωρή, αλλά και
θα ήταν αν είχα κάνει το δικό μου πεί-
ραμα τότε, εκείνη τη δύσκολη εποχή,
με το θάνατο (ως γνωστόν, ο δίδυμος
αδελφός του ύπνου). Πάνω απ’ όλα,
με τις μορφές και τις άπνοιες.
Τα τελευταία πέντε περίπου χρό-
τα όνειρα. Αυτές οι νυχτερινές μας
ιστορίες. Πώς θα μπορούσε να μου
νια, ο ύπνος μου είναι σε γενικές είναι αδιάφορο κάτι τέτοιο;

γίνεται πολύ συχνά δημόσια. Ό ταν μίλησα στον ψυχαναλυτή

μάλιστα–, όμως επειδή το παιδί ζει σε
ένα αέναο παρόν (παρελθόν δεν έχει
και το μέλλον απέχει ακόμα), επειδή
το παιδί είναι πάντοτε εδώ, ο ύπνος
του είναι βαθύς και αδιατάρακτος.
Όταν το παρελθόν άρχισε να είναι
μια δεξαμενή που ξεχειλίζει και το
μέλλον να περιμένει στην επόμενη
γωνία, το παρόν συμπιέστηκε, σαρ-
δελοποιήθηκε και, μαζί με αυτό, ο
ύπνος. Ο ύπνος των ενηλίκων.
απολυτήριο στο χέρι, και ενώ είχα
πέσει «στα μαλακά» όντας στην Αε-
ροπορία, το μόνο που λαχταρούσα
ήταν να κοιμηθώ. Ήταν μια εμμονή
δίχως πραγματικό αντίκρισμα, ωστό-
σο ήταν εκεί, σαν αγκάθι.
Δεν ήταν όμως τίποτα μπροστά
στις πρώτες άπνοιες που με χτύπη-
σαν, αφού δρασκέλισα το κατώφλι
των τριάντα: αυτή η αφόρητη αίσθη-
ση του πνιγμού, που με υποχρέωνε να
τιναχτώ απ’ το μαξιλάρι μου ονειρευ-
μου για όλα αυτά, άκουσα τον
εαυτό μου να του λέει: «Ακούστε με
πώς μιλάω: λες και βλέπω στ’ αλήθεια
φαντάσματα». Κι εκείνος σχολίασε:
«Δεν καταλάβατε· βλέπετε όντως φα-
ντάσματα». Δεν εννοούσε φυσικά ότι
βρισκόμουν ενώπιον ενός υπερφυσι-
κού φαινομένου, αλλά ότι εκείνη τη
στιγμή το υποσυνείδητό μου πίστευε
ακράδαντα πως αυτές οι μορφές ήταν
μπροστά μου. «Κι αν υποθέσουμε πως
οι φιγούρες αυτές είναι, ας πούμε, ο
φύλακας άγγελός σας;» με ρώτησε
μετά ο αγαπητός μου «Ψυ». «Τότε»,
του είπα χωρίς χρονοτριβή, «έχει έρ-
κι έμεινα μόνος, οι μορφές εξαφα-
νίστηκαν. Κόπηκαν με το μαχαίρι,
μόλις ανέκτησα την ελευθερία που
δεν τολμούσα να διεκδικήσω. Όταν
το έκανα, χάθηκαν. Καμία σχέση με
το επέκεινα λοιπόν· μόνο με το «όλα
εδώ πληρώνονται». Ακούγεται κάπως
κωμικό – και είναι.
Γ ια όλους αυτούς τους λόγους,
από παλιά, με δελέαζε η ιδέα να
περάσω μια νύχτα σε κλινική ύπνου
κι επειδή όταν ψάχνεις βρίσκεις, πριν
από λίγους μήνες μού ήρθε η πρόταση
από τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών,
στο ευρύτερο πλαίσιο του πρότζεκτ

Ν ομίζω πως η εποχή που άρχισα

σιγά σιγά να συνειδητοποιώ τη
βαθύτερη σημασία του ύπνου ήταν
η περίοδος της στρατιωτικής θητεί-
ας. Χαλασμένο παιδί της Γλυφάδας
καθώς ήμουν, οι διαρκείς στερήσεις
ύπνου στο στράτευμα κλόνισαν το
είναι μου –εκείνο το εύθραυστο είναι
των είκοσι δύο χρόνων– και είκοσι
ένα μήνες μετά την κατάταξη, με το
όμενος πάντοτε πως κατάπινα κάτι
που οπωσδήποτε θα με έπνιγε – ένα
ολόκληρο αβγό, για παράδειγμα. Στον
ύπνο μου, το ένιωθα να σφηνώνεται
στο λάρυγγά μου και να μου κόβει
κάθε αναπνοή. Ξυπνούσα αλαφια-
σμένος μέσα στο σκοτάδι, σίγουρος
πως δεν έχω άλλη αναπνοή και ότι
όλα τελειώνουν.
Έπειτα ήρθαν οι μορφές· λευκές,
θει για να με τιμωρήσει. Γι’ αυτό και
φοβάμαι.» Θεωρούσα αυτονόητο πως
είχα κάποτε, κάπου, κάπως, κάνει κάτι
κακό. Ότι είμαι «κακό παιδί», το δίχως
άλλο. Κι όλο αυτό στον ύπνο μου.
Γ ιατί στον ύπνο μας νιώθουμε
τόσο ένοχοι; Προφανώς, διότι
είμαστε τελείως γυμνοί όταν κοιμό-
μαστε. Είναι τόσο προσωπική αυτή
«Ύπνος», να πάρω εθελοντικά μέρος σε
εργαστήριο ύπνου. Έτσι, για μία νύχτα,
καλωδιώθηκα, από το κεφάλι, το πρό-
σωπο και το στήθος έως και τα πόδια.
Ήταν μια περίπλοκη διαδικασία, η
καλωδίωση. Όμως, πέρα από όλα αυτά
τα καλώδια, απλώς θα ακολουθούσα
τη δική μου ρουτίνα ύπνου. Κι όπως
κάνω στο σπίτι μου, αποκοιμήθηκα
κατά τις έντεκα και τριάντα, με το που

58 59
 ΔΟΚΙΜΙΟ

Η ΤΈΧΝΗ
ΤΗΣ ΜΌΝΙΜΗΣ
ΔΙΈΓΕΡΣΗΣ
ΥΠΈΡΟΧΟΙ ΜΙΣΟΚΟΙΜΙΣΜΈΝΟΙ
ΚΑΙ ΥΠΝΟΒΑΤΙΚΌ ΠΑΡΑΛΉΡΗΜΑ

Όπου ο ύπνος είναι μια επικίνδυνη κι απρόβλεπτη εργασία του σώματος·

όπου ο Ερμαφρόδιτος έπρεπε να κοιμηθεί· όπου ένας μικρός ευνουχισμός
εξαφανίζει τρία παιδιά· όπου τα μάτια του Swinburn βουρκώνουν με δάκρυα
που ρέουν σαν το αίμα· όπου οι κοινωνίες της συνεχόμενης εργασίας
και κατανάλωσης είναι κοινωνίες αδιάκοπης διέγερσης.

ΆΡΗΣ ΣΑΡΑΦΙΑΝΌΣ

Ά
λλοτε ως αισθητηριακή εμπειρία και άλλοτε ως καλλι-
τεχνικό θέαμα, ο ύπνος εντείνει παρά αποκοιμίζει την
προσοχή. Τι λέγεται ή κρύβεται στο όνομά του; Ποιες
ανεπιθύμητες ανησυχίες καλείται να «βάλει για ύπνο»
και ποιες, παρά την παραπλανητική του ηρεμία, τελικά πυροδοτεί;
Η θέση που καταλαμβάνει η μετάβαση από τον κλασικό και αδια-
τάρακτο ύπνο σε πιο νεωτερικές εκδοχές του φαινομένου, ως πεδίου
ακραίων διεργασιών, είναι σημαντική. Αντανακλαστικοί σπασμοί και
πτώσεις από ψηλά, απρόσμενες αντιστροφές των συγκινήσεων και
των φύλων αρχίζουν από τα μέσα του 18ου αιώνα να εποικίζουν την
επικράτεια του ύπνου, προδιαγράφοντας –όπως θα δείξω– κάποιες
από τις φιλοδοξίες του «καπιταλισμού 24/7» σήμερα.1

1. Jonathan Crary, 24/7, Ο ύστερος καπιταλισμός και το τέλος του ύπνου, μτφρ. Άγγελος
Φιλιππάτος, Εκδοτικός Οίκος Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα 2014.

61

Τ ο 1717, το Φυσικό-Ιατρικό Λεξικό
του John Quincy συμπεριελάμβανε
τον κλασικό ορισμό του ύπνου ως μιας
κατάστασης διαμετρικά αντίθετης στον
ξυπνητό βίο. Αν η εγρήγορση «αποστε-
ρεί», «ξεσχίζει», «συμπαρασύρει» και
«καταστρέφει» τις φερτές ίνες των στε-
ρεών οργάνων του σώματος, ο ύπνος πα-
ρέχει εκείνη την παύση των λειτουργιών
που επιτρέπει τη «συσσώρευση» και τη
συμπλήρωσή τους.2 Η ιστορία του ευγε-
νούς γούστου στηρίχθηκε πάνω σε αυτά
τα ησυχαστικά βιοϊατρικά σχήματα, για
να προσδιορίσει το «ιδανικό κάλλος» ως
μια κατάσταση ανάπαυσης. Πράγματι,
όταν το 1757 ο Edmund Burke επιτέθηκε
στις κρατούσες αντιλήψεις για το Ωραίο,
επέλεξε να εκδηλώσει την αποστροφή
του για το γεγονός ότι όλα «τα αυθεντικά
συστατικά του κάλλους έχουν την ίδια
φυσική τάση να χαλαρώνουν τις ίνες
του οργανισμού».3 Η «βύθιση, αυτό το
λιώσιμο και αυτή η νωχέλεια», που ο
Burke απέδωσε στο Ωραίο, αποτελούσε
ήδη για κάποιους μια νοσηρή ατονία του
νευρικού συστήματος, που μπορούσε να
αντιπαραβληθεί στις πιο ζωτικές ιδιότητες
των ξαφνικών ερεθισμών του Υπέροχου4
2. John Quincy, Lexicon Physico-medicum, or A New
Physical Dictionary, Λονδίνο 1719 [1717], σσ. 294-300.
3. Edmund Burke, A Philosophical Enquiry into the
Origins of our Ideas of the Sublime and Beautiful,
Λονδίνο 1759, σσ. 288-289.
4. Mε τη λέξη Υπέροχο αποδίδω στα ελληνικά τον όρο
sublime. Moλονότι, το sublime μεταφράζεται στα ελ-
ληνικά ως Υψηλό –κατά αναλογία με το βιβλίο «Περί
Ύψους» του Λογγίνου το οποίο εισάγει στη συζήτηση
περί ρητορικής παρόμοιες αντιλήψεις–, στην περίπτω-
ση του Burke, η ιστορική πρωτοτυπία και ριζοσπαστι-
κότητα της έννοιας του sublime που εισήγαγε έγκειται
στο συσχετισμό του όρου για πρώτη φορά με καταστά-
σεις κατίσχυσης, υπερίσχυσης και γενικά ισχύος-δύνα-
μης. Τέτοιες ακραίες συγκινήσεις οφείλονται στην ωμή
Υπεροχή του ερεθίσματος που προκαλεί το Υπέροχο,
και αντιδιαστέλλονται ρητά από τον Burke με πιο ήπιες
και ευγενείς αντιλήψεις περί του sublime που παραδο-
σιακά το υπέτασσαν στα υψηλά (“lofty,” “exalted,”
“elevated”) ιδεώδη της αισθητικής κατηγορίας του
μεγαλειώδους (grand/grandeur)
Κοιμώμενος Ερμαφρόδιτος με τρία παιδιά, σχέδιο,
μετά το 1773, Βρετανικό Μουσείο.
– τον πόνο, την αφύσικη ένταση και τον
αισθητηριακό κάματο.
Θα περίμενε κανείς λοιπόν ο ύπνος
να αντιμετωπιστεί από τον Burke ως
μια ακόμη αμφιλεγόμενη εκδήλωση της
χαλάρωσης και του ωραίου. Όμως, συμ-
βαίνει το αντίθετο: χρησιμοποιείται για
να προσδιοριστεί ο σκληρός πυρήνας
του Υπέροχου ως μιας υλικής κατάστα-
σης παρόξυνσης των αισθητηριακών
συγκρούσεων. Όπως έχω συζητήσει αλ-
λού, το Υπέροχο είναι η πρώτη απόπειρα
στη μοντέρνα εποχή να προσδιοριστεί
μια διπολική αισθητική σφοδρών ταλα-
ντώσεων μεταξύ διαμετρικά αντίθετων
αισθητηριακών καταστάσεων.5 Το Υπέ-
ροχο «σε όλα τα πράγματα σιχαίνεται τη
μετριότητα»6 και, συνεπώς, συνδέεται
με κάθε αιφνιδιαστική αλλαγή συγκινη-
σιακής κατάστασης και όλες τις σωμα-
τικές αντιθέσεις μεταξύ χαλάρωσης και
υπερέντασης, διαστολής και συστολής
που τις στηρίζουν. Ο ύπνος επιλέγεται
ως υποδειγματική περίπτωση για την
κατάδειξη αυτού ακριβώς του ορισμού
5. Aris Sarafianos, “The Contractility of Burke’s
Sublime and Heterodoxies in Medicine and Art,”
Journal of the History of Ideas, 69 (1) (Ιανουάριος
2008): σσ. 23-48.
6. Edmund Burke, ό.π. σσ. 146-147
62
του Υπέροχου. Μάλιστα, αποδεικνύει
με μοναδικό τρόπο ότι, «όσο παράξε-
νο και να φαίνεται», οι μηχανισμοί που
εμπλέκονται στη χαλάρωση του σώμα-
τος μπορούν πολλές φορές να είναι οι
ίδιοι με αυτούς που «παράγουν ακαρι-
αία» και το αντίθετό της, «μια απότομη
σύσπαση».7 Ο Burke φέρνει διάφορα
παραδείγματα παρόμοιων σπασμών
κατά τη διάρκεια του ύπνου, αποδει-
κνύοντας ότι το σώμα, ακόμη και όταν
κοιμάται, ζει μέσα στην έκσταση των
απρόβλεπτων δονήσεων του Υπέροχου:
αυτή είναι η προσίδια, αυτόματη και
φυσική του κατάσταση. Το πιο θεαμα-
τικό από αυτά τα «ατυχήματα του σώ-
ματος» παρατηρείται «κατά τις πρώτες
διολισθήσεις προς τον ύπνο, όταν συχνά
συμβαίνει να πεταγόμαστε απότομα με
ένα βιαιότατο τίναγμα».8 «Από πού προ-
έρχεται αυτή η περίεργη κίνηση», ανα-
ρωτήθηκε ο Burke, με την οποία «παρά
την υπερβολικά ξαφνική χαλάρωση»
το σώμα επαναφέρεται σε κατάσταση
δράσης «μέσα από μια τόσο σφοδρή
και ισχυρή άσκηση της συσταλτικής
δύναμης των μυών;» «Κάποιος φυσικός
μηχανισμός» ευθύνεται για αυτές τις
αυτόματες και «άμεσες αντιθέσεις» που
διατρέχουν το σώμα, καθώς ταλαντώ-
νεται από το ένα άκρο της σωματικής
εμπειρίας στο αντίθετό του. Μάλιστα,
αυτή η αντιφατική σωματική εμπειρία
αποτυπώνεται τέλεια στον τρόπο με
τον οποίο ένα σώμα που πέφτει ξαφνι-
κά στη χαλάρωση του ύπνου παράγει,
αμέσως πριν τον απότομο σπασμό που
μόλις περιέγραψα, «ένα είδος ονείρου
ελεύθερης πτώσης από τον γκρεμό».
Μια νέα αντίληψη προκύπτει, κατά την
7. Edmund Burke, ό.π., σσ. 282-283.
8. Αύτ., σελ. 284.
οποία ο ύπνος παράγει τους δικούς του
αντανακλαστικούς σπασμούς και η πιο
βαθιά χαλάρωση «σκάει» απότομα σε
ανεξέλεγκτες μορφές έντασης. Πολύ
πριν από την εμφάνιση των σουρεαλι-
στικών αντιλήψεων για τον ποιητή που
εργάζεται κατά τη διάρκεια του ύπνου
του, παρουσιάζεται εδώ μία αντίληψη
για τον ύπνο ως μια επικίνδυνη και
απρόβλεπτη σωματική εργασία γεμάτη
από ακούσιες πτυχές.
Ο Κοιμώμενος Ερμαφρόδιτος στη
συλλογή του Henry Blundell συ-
νοψίζει παρόμοιες αντίπαλες χρήσεις
του ύπνου στις καλλιτεχνικές πρακτικές
της εποχής. Το γλυπτό κατέληξε στον
Blundell το 1801, αλλά ήταν ήδη ευρέως
γνωστό το 1773, όταν εισήχθη ως σχέδιο
στο περίφημο paper museum του Charles
Townley (εικ. 1).9 Ο Blundell ανήκε σε
έναν ιδιαίτερο τύπο συλλέκτη. Με μια
αντίστροφη υπεροψία, που είχε ως στό-
χο τους διάφορους σνομπ ιδιοκτήτες
των λεγόμενων “English country-house
collections”, διακήρυττε ότι αγόραζε
μόνον ό,τι «του έδινε απόλαυση και
τον βόλευε».10 Δεν ξέρω τι από τα δύο
εκπλήρωσε καλύτερα ο Ερμαφρόδιτος,
πάντως οι ανησυχίες που συνόδευσαν
το γλυπτό χρειάστηκαν την κατεπεί-
γουσα παρέμβαση του ύπνου. Αν στο
σχέδιο του Townley το έργο αναφέρεται
ακόμη ως Hermaphrodite, δύο χρόνια
μετά την αγορά του από τον Blundell, το
1803, εμφανίζεται στον πρώτο κατάλογο
9. Για την αξία του paper museum, βλ. Vicci Coltman,
Classical Sculpture and the Culture of Collecting in
Britain since 1760, Οξφόρδη 2009, σσ. 233-272.
10. Edmund Southworth, “The Role of the Collector,
Henry Blundell of Ince,” στο J. B. Grossman, J.
Podany, M. True (επιμ.), History of Restoration of
Ancient Stone Sculptures, Λος Άντζελες 2003, σσ. 105-
114, ειδικά 106-7.
Η Κοιμώμενη Αφροδίτη, εικόνα 41 στο Engravings
and Etchings of the Principal Statues… in the
Collection of Henry Blundell, Esq. at Ince, τ. 1,
Λίβερπουλ, 1809.
της συλλογής με τον τίτλο A Sleeping
Hermaphrodite (no. 531).11 Στην περι-
γραφή του, ο Blundell σημείωσε την
ιδιαίτερη ροπή των αρχαίων στην ανα-
παράσταση Ερμαφρόδιτων και άλλων
«τέτοιων λάγνων υποκειμένων», όμως
ήταν δικαιολογημένα πεπεισμένος ότι
η συγκεκριμένη «περίεργη φιγούρα»
της συλλογής του ήταν ένα κυριολε-
κτικά «μοναδικό» δείγμα και, μάλιστα,
«από τα πιο ενδιαφέροντα μυθολογικά
μνημεία που σώζονται». Αυτή η μονα-
δικότητα εντοπίζεται στην ανήκουστη
συνοδεία των «τριών μικροσκοπικών
πνευμάτων, ένα από τα οποία βυζαίνει
το αριστερό στήθος της μορφής». «Ποιο
μπορεί να ήταν το εσκεμμένο νόημα»
μιας τέτοιας σύνθεσης είναι ένα ερώ-
τημα που ο Blundell έθεσε, αλλά δεν
μπόρεσε να απαντήσει. Αντί αυτού, δια-
βεβαίωσε τους φιλότεχνους αναγνώστες
του ότι «η τεχνική εκτέλεση ήταν πολύ
καλή και σαρκώδης» ενώ τα «ουσιώ-
δη μέρη» της μορφής βρίσκονταν σε
πολύ καλή κατάσταση συντήρησης.
Καθώς τα χέρια και τα πόδια είχαν στο
παρελθόν ακρωτηριαστεί, το σχόλιο του
Blundell αναφέρεται –εκτός από το κε-
11. An Account of the Statues, Busts, Bass-Relieves…
and Paintings at Ince, collected by Henry Blundell,
Λίβερπουλ 1803, σσ. 182-183.
63
ΔΟΚΙΜΙΟ
φάλι– κυρίως στο πέος και το στήθος
της μορφής. Στο σχέδιο του Townley
οι υπέροχες αυτές ζιγκ-ζαγκ γραμμές
στο μέσον του δεξιού κρεμασμένου χε-
ριού και το τεντωμένο αριστερό πόδι
καταγράφουν –με άριστη συντομία και
κέφι– τις οδοντώσεις των ρωγμών που
δημιουργήθηκαν από τη συγκόλληση
των μοντέρνων συμπληρώσεων.
Αλλά ό,τι γλίτωσε από την υλική
ιστορία του γλυπτού, δεν γλίτωσε από
την επιθυμία του Blundell να βάλει
επιτέλους το ανήσυχο γλυπτό του
για ύπνο – έναν κανονικό και «βαθύ
ύπνο» αυτή τη φορά.
Στον εικονογραφημένο κατάλογο
της συλλογής, που εξέδωσε έξι χρόνια
αργότερα, ο Ερμαφρόδιτος εξαφανί-
στηκε και στη θέση του, κάτω από τον
ίδιο αριθμό 531, εμφανίστηκε μια Κοι-
μώμενη Αφροδίτη (εικ. 3).12 Ο Blundell
δεν μάσησε καθόλου τα λόγια του και
στην περιγραφή του καινούριου αυτού
γλυπτού ξεκαθάρισε ότι πρόκειται στην
ουσία για τον προγενέστερο Ερμαφρό-
διτο, χωρίς όμως κάποια ζωτικά του
στοιχεία:
«Με ένα μικρό ευνουχισμό και την
περικοπή των μικροσκοπικών πα-
λιόπαιδων, [ο πρώην Ερμαφρόδι-
τος] έγινε μία Κοιμώμενη Αφροδί-
τη, και μαζί πια μία φιγούρα εξίσου
ευχάριστη με οποιαδήποτε άλλη…»
12. Engravings and Etchings of the Principal
Statues… in the Collection of Henry Blundell, Esq. at
Ince, vol. 1, Λίβερπουλ 1809, plate 41.
ΔΟΚΙΜΙΟ
Κ άτι δραματικό είχε συμβεί στα
έξι χρόνια που μεσολάβησαν
από την πρώτη περιγραφή του Κοι-
μώμενου Ερμαφρόδιτου και τον τελικό
του ευνουχισμό. Τα «τρία μικρούλια
genii» της προηγούμενης περιγρα-
φής μετατρέπονται τώρα σε “brats”,
ενώ το «περίεργο» και «μοναδικό»
έργο μεταμορφώνεται σε «μια αφύ-
σικη φιγούρα, πολύ αηδιαστική στην
όραση». Ένας «μικρός ευνουχισμός»
(πώς είναι, άραγε, ο μεγάλος;) και η
απόσχιση των «βρομόπαιδων» από
τα στήθη και τα πλευρά του Ερμα-
φρόδιτου φαίνεται να αποτελούν τις
εύλογες προτάσεις για την αποκατά-
σταση της σεξουαλικής και αισθητι-
κής διαφάνειας του γλυπτού. Εκτός
από την ποιότητα της επεξεργασίας,
αυτό που ευχαρίστησε ιδιαίτερα τους
«ειδήμονες» ήταν η «άνετη τοποθέτη-
ση της μορφής σε έναν βαθύ ύπνο».
Η ικανοποίηση του Blundell δεν κρύ-
βεται: πράγματι, στις αναφορές του
στο γλυπτό του Ερμαφρόδιτου, από το
οποίο προήλθε η Αφροδίτη, λείπει πια
το επίθετο «κοιμώμενος», το οποίο
δεν χρειάζεται, καθώς οι δυσάρεστες
επενέργειές του αντιμετωπίστηκαν
πιο δραστικά.
Κάτι κρίσιμο φανερώνεται έτσι
για τον τρόπο που χρησιμοποιήθηκε ο
ύπνος κατά τη νοηματική και εκθεσια-
κή διαχείριση ύπουλων έργων τέχνης.
Ο ύπνος εδώ αποτελεί κάτι σαν έναν
ευφημισμό για το κοίμισμα της ανησυ-
χητικής υπόνοιας ότι οι ερμαφρόδιτοι,
όπως και οι κοιμώμενοι φαύνοι ή οι
κοιμώμενοι ερωτιδείς, μπορεί να βρί-
σκονται σε οριζόντια θέση αλλά δεν
κοιμούνται ακριβώς. Το αντίθετο: από
την απότομη σύσπαση των κοιλιακών
της μορφής στο σχέδιο του Townley,
την τεταμένη συστροφή του κεφαλι-
ού, την εκτός ισορροπίας τοποθέτηση
του κορμού και των άκρων, αλλά και
τα παιδιά που μασουλάνε τις ρώγες
της μορφής, αυτός ο Ερμαφρόδιτος
μάλλον πάλλεται σύγκορμος παρά
αναπαύεται. Μάλιστα, τα πράγματα
περιπλέκονται ακόμη παραπάνω, κα-
θώς η συνύπαρξη μεγάλου αριθμού
τέτοιων «λάγνων υποκειμένων» σε
συλλογές όπως του Blundell δημι-
ουργούσαν ερεθιστικούς και συχνά
ανεξέλεγκτους κύκλους παρότρυν-
σης στην ηδονή και αποκήρυξή της.
Ο ίδιος ο Blundell είναι ενήμερος για
τις εξάψεις αυτές που δημιουργού-
σε η συλλογή του στους διάφορους
επισκέπτες της βίλας του. Ανάμεσα
στις «χυδαίες» καταχρήσεις της γεν-
ναιοδωρίας του, όπως οι απροειδο-
ποίητες επισκέψεις και η προσέλευση
πολλών «ακατάλληλων ανθρώπων», ο
Blundell θα ξεχωρίσει μία ακόμη πιο
«ντροπιαστική συνήθεια»: την τάση
των υπηρετών να δέχονται δωροδοκίες
από τους επισκέπτες για «έξτρα» –μη
προβλεπόμενες– υπηρεσίες, όπως ιδι-
ωτικές ξεναγήσεις στα δωμάτια της
έπαυλης ή τους κήπους… Οι ύποπτες
μορφές συναλλαγής και οικειότητας
που υπονοούνται ξεκαθαρίζονται
μέσω και πάλι μίας τελευταίας πα-
ρεμβολής του ύπνου, τη στιγμή εκείνη
δηλαδή που ο Blundell διαπιστώνει
ότι κάποιοι επισκέπτες φαίνεται να
«συντρώγουν ή να κοιμούνται» με
τους υπηρέτες του!
“Et in Arcadia ego”: ακόμη και
στις πιο αθώες περιστάσεις, ο ίδι-
64
ος λάγνος «ύπνος», που καθιστούσε
τον κοιμώμενο Ερμαφρόδιτο ύποπτο
για ανεπίτρεπτες ερωτικές διεγέρσεις,
επιστρέφει και πάλι για να τις συγκε-
φαλαιώσει. Ο ευνουχισμός ήρθε να
«αποκοιμίσει» περιστασιακά αυτή
την αναταραχή, αλλά αυτή πετάχτη-
κε ξανά από αλλού – παραμένοντας
βέβαια στην επικράτεια του ύπνου.
Θα πάρει πολλά χρόνια για να
αρθρωθεί πλήρως αυτή η συμπλοκή
υπερδιέγερσης και ύπνου. Το ποίη-
μα “Hermaphroditus” του συμβολι-
στή ποιητή και κριτικού Algernon
Swinburne γράφεται το 1863 μπρο-
στά σε έναν άλλο –πολύ πιο αθώο και
well behaved– κοιμώμενο ερμαφρόδι-
το.13 Μπροστά στον Ερμαφρόδιτο του
Λούβρου (εικ. 3) τα ερωτήματα του
Swinburne σχετικά με την αλλόκοτη
φύση του ύπνου της μορφής οξύνο-
νται πέρα από τα προβλεπόμενα. Το
σώμα αυτό, καταλήγει ο ποιητής, δεν
μιλά ούτε για την εγρήγορση, ούτε
όμως και για τον ύπνο. Καταλαμβάνει
ένα «συνοπτικό χώρο», όπου από τη
σύγκρουση των δύο φύλων πάνω στο
ίδιο σώμα εκτινάσσεται «κάτι σαν μια
φωτιά», που δεν θα «ανακουφιστεί
μέχρι ο θάνατος ο ίδιος να πεθάνει»:
ένα καταραμένο πλεόνασμα που «ούτε
η ζωή ούτε ο ύπνος μπορούν να κα-
τανοήσουν». Τα μάτια του Swinburne
μετατρέπουν τον κοιμώμενο Ερμα-
φρόδιτο σε ένα πεδίο παραφοράς
των αντιθέσεων. Πρόκειται για την
ίδια «γεωμετρική πυράκτωση» –το
«σημείο σύμπτωσης της ζωής και
του θανάτου»– τα οποία ο Georges
Bataille ταύτισε με τις αντικρουόμε-
13. Algernon Charles Swinburne, Poems and Ballads
(1866) και Atalanta in Calydon (1865), Λονδίνο 2001,
σσ. 65-67.
νες εικόνες και συγκινήσεις που προ-
καλεί «η σωματική αντίφαση ανάμεσα
στην παρατεταμένη εξουθένωση και
το παράλογο καύλωμα του ανδρικού
μέλους».14
Ο Ερμαφρόδιτος του Swinburne εί-
ναι ένα οξύμωρο πλησμονής και
στειρότητας (“a double blossom of two
fruitless flowers”), το οποίο ταλαντώ-
νεται στο κοφτερό μεταίχμιο μεταξύ
ύπνου και εγρήγορσης: εκεί όπου ει-
κόνες πτώσης από τον γκρεμό διασταυ-
ρώνονται με τα ακούσια τινάγματα και
τους σπασμούς του υπέροχου μισοκοι-
μισμένου του Burke.
Ο κοιμώμενος του Swinburne ορί-
ζει έναν ύπνο that dares not speak its
name και που, όπως και ο έρωτας του
Oscar Wilde, συμπλέκει και υπερδι-
εγείρει τα αντίθετα. Έναν gentleman
και έναν valet, ένα ώριμο υποκείμε-
νο και ένα νέο, την νεαρή Ιρλανδέζα
εργάτρια της φάμπρικας του Engels
και τον κομμουνιστή βιομήχανο –
“so dreadful, so desirable, so dear.”
Σε αυτούς τους «ύπνους» δεν υπάρχει
τίποτε από την ασπόνδυλη και απο-
χαυνωτική ρητορική της αμφισημί-
ας σήμερα. Ο ερμαφρόδιτος γίνεται
εκείνο το σώμα στο οποίο ο ύπνος
επαναπροσδιορίζεται στη νεωτερική
του μορφή ως μια μορφή παροξυσμού
και αϋπνίας που πολλαπλασιάζει τις
αντιφάσεις και καθορίζεται από αυτές.
Αυτός ο über-ύπνος είναι που κάνει τα
μάτια του Swinburne να «βουρκώσουν
με δάκρυα που ρέουν σαν το αίμα»,
όπως και τα μάτια του Sir Edmond
που είναι πάντα έτοιμα να ματώσουν
14. Georges Bataille, Η Ιστορία του Ματιού (1928),
μτφρ. Δημήτρης Δημητριάδης, Αθήνα 2009 [1980],
σελ. 75.
Κοιμώμενος Ερμαφρόδιτος, 2ος αι. μ.Χ., Μουσείο
του Λούβρου.
μπροστά στις λυσσασμένες παραφο-
ρές της Σιμόν και του αφηγητή στην
Ιστορία του Ματιού.
Κάτι σε όλη αυτή την ιστορία
αφήνει μια γεύση που φέρνει κα-
τευθείαν στο παρόν: μαζί με πολλές
ακόμη καταπατήσεις ζωτικών πεδίων,
ο καπιταλισμός ασχολείται όλο και
περισσότερο με την υπεξαίρεση περι-
οχών από την επικράτεια του ύπνου.
Για την «αδηφαγία του σύγχρονου
καπιταλισμού», ο ύπνος έχει αποκτή-
σει, σύμφωνα με τον Jonathan Crary,
έναν «υβριστικό χαρακτήρα» λόγω
της «αχρηστίας» και του ανυπολό-
γιστου κόστους. Ο σύγχρονος ύπνος
δεν αναγνωρίζει πια τα βιοϊατρικά
ιδεώδη εξοικονόμησης και συσσώ-
ρευσης των ζωτικών δυνάμεων που
ενσάρκωνε κατά τις πρώτες φάσεις
του καπιταλισμού. Όπως ωραία το
είχε διαισθανθεί και ο Burke, η χαλά-
ρωση είναι πια μια πολιτιστική αδυ-
νατότητα, ένας εφιάλτης που μοιάζει
με «την ελεύθερη πτώση στο κενό
από τα ύψη ενός γκρεμού».15 Όμως, η
εικόνα της καπιταλιστικής δυστοπίας
που υιοθέτησε ο Crary κινείται στα
όρια της καρικατούρας. Νομίζω ότι ο
15. Burke, ό.π., σελ. 284.
65
πραγματικός εφιάλτης δεν είναι τόσο
η «αποκήρυξη» ή η «πλήρης εξαφάνι-
ση» του ύπνου μέσα στην παραγωγι-
κή εγρήγορση των σύγχρονων «24/7
αγορών». Ο φόβος του Crary για έναν
κόσμο χωρίς ύπνο, έναν άσπρο και
μηχανιστικό κόσμο «χωρίς σκιές» και
«χωρίς τομές», δεν λαμβάνει υπόψη
του ότι ο καπιταλισμός ή θα ριζώσει
μέσα στις δονήσεις και τις αντιφάσεις
του σώματος και των συγκινήσεών
του, ή δεν θα υπάρξει. Οι κοινωνίες
της «συνεχόμενης εργασίας και κα-
τανάλωσης» που επικαλείται είναι
πρωτίστως κοινωνίες αδιάκοπης διέ-
γερσης και αισθητηριακής υπεροδήγη-
σης που ζουν από τις συσπάσεις των
αντίθετων αισθήσεων και καταστά-
σεων. Επιπλέον, μια τέτοια σύλληψη
σαν αυτή του Crary δεν υπολογίζει
τι συμβαίνει στην ίδια την υφή της
εγρήγορσης όταν παρεμβαίνει και
αναιρεί έναν από τους πόλους της,
τον ύπνο. Η απλή διαγραφή του ενός
πόλου είναι, στην ιστορία των φανα-
τισμών, μια βολική φαντασίωση στην
υπηρεσία άλλων στόχων από αυτούς
που καταφέρνουν να αρθρωθούν.
Ν ομίζω ότι ο Κοιμώμενος Ερμα-
φρόδιτος του Swinburne προδι-
αγράφει ένα υπνοβατικό παραλήρημα
που δίνει μία πιο πιστευτή εναλλακτι-
κή του είδους ζωής που θα ανέμενε
κανείς από τις κοινωνίες του μόνιμου
ερεθισμού στο μέλλον. Πρόκειται για
μια ζωή που στην προσπάθειά της να
εξαφανίσει τον ύπνο θα μοιάζει όλο
και παραπάνω με αυτόν και τα απότο-
μα περάσματά του: μια ζωή ερμαφρό-
διτη και υπερδιεγερμένη, αυτόματη
και παραληρηματική, «ευέλικτη» και
αμείλικτη. Σπασμωδική και Αποτρα-
βηγμένη…
 ΔΟΚΙΜΙΟ μνήμη Margaret McEvoy έχει καταφέρει να πλέξει τα πράγματα.
Κι εμάς μαζί του.

ΚΑΘΏΣ ΤΟΥΣ ΒΛΈΠΩ

Α
ν πιστέψουμε αυτόν που τον περιγράφει, ο εικοσιτριάχρονος είναι όμορ- Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από
φος πολύ. Είναι και διαβασμένος. Κι όπως τώρα γέρνει μισοκοιμισμένος, την αρχή.
γίνεται η σάρκα του πανί προβολής: πάνω της περνούν φαντασιώσεις (της Ο Καβάφης τη λέξη «κοιμάμαι» και
ΝΑ ΚΟΙΜΟΎΝΤΑΙ 1
φωνής που βλέπει και περιγράφει, αλλά κι όποιου τα διαβάζει όλα αυτά,
τα μεταφέρει, τα επανεγγράφει)· εικόνες προβολής που διπλασιάζονται στο ενύπνιο,
τα παράγωγά της δεν τη χρησιμοποιεί
και τόσο πολύ. Από τα 154 ποιήματα,
Όπου ο ύπνος έτσι, όπως απλώνεται και δένει τους ανθρώπους, μας μεταμορφώνει, στο οποίο κι ο ίδιος ο νέος είναι παραδομένος· και τριπλασιάζονται σ’ εκείνες τις το «κοιμάμαι/αποκοιμάμαι» απαντάται
φαντασίες που ούτως ή άλλως προϋπήρχαν, ώστε να κάνουν το σώμα του ικανό να μόνο σε πέντε, το «μισοκοιμάμαι» και
κι από ανθρωπότυπους μας κάνει χρονάνθρωπους· όπου το ξέρει πια αυτό όποιος
οργανώνει (νωρίτερα, λίγο πριν, ακόμα εκείνη τη στιγμή) τη «μορφἠ τῆς ἀπολαύσεώς» το «αποκοιμίζω» σε άλλο ένα2. Κάπου
έχει παρατηρήσει τους άλλους να κοιμούνται· όπως κι όποιος έχει επιθυμήσει·
του, «χωρὶς ἀστείαν αἰδὼ». Το σώμα, καθώς μισοκοιμάται, γίνεται τώρα οθόνη που ο γνωστός κοιμισμένος γέρος, που στο
όποιος έχει βιώσει τον αποκλεισμό, την ματαίωση, την απώλεια.
βουλιάζει σε εικόνες, οι οποίες πολλαπλασιάζονται και, πια, μάλλον συνδέονται. βάθος του καφενείου συγκεντρώνει τα
επιτιμητικά και γεμάτα οίκτο βλέμματα
ΔΗΜΉΤΡΗΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΆΟΥ
Ἦλθε γιὰ νὰ διαβάσει – όλων των άλλων, κάπου αλλού ένας ξα-
γρυπνισμένος υπηρέτης που κατάκοπος
Ἦλθε γιὰ νὰ διαβάσει. Εἶν’ ἀνοιχτὰ κοιμάται ενώ δύο εραστές παραδίπλα γί-
δυό, τρία βιβλία· ἱστορικοὶ καὶ ποιηταί. νονται «ἀκατάλληλοι γιὰ προφυλάξεις».
Μὰ μόλις διάβασε δέκα λεπτά, Και στο «Ἐν τῷ μηνὶ Ἀθὺρ» του 1917, ο
καὶ τὰ παραίτησε. Στὸν καναπὲ ύπνος στη γνωστή συνάφειά του με το
μισοκοιμᾶται. Ἀνήκει πλήρως στὰ βιβλία — θάνατο: στην ψευδοεπιτύμβια επιγραφή
ἀλλ’ εἶναι εἴκοσι τριῶ ἐτῶν, κ’ εἶν’ ἔμορφος πολύ· που δήθεν αναπαριστά το ποίημα, το
καὶ σήμερα τὸ ἀπόγευμα πέρασ’ ὁ ἔρως «ἐκοιμήθη» είναι το ρήμα που σημαί-
στὴν ἰδεώδη σάρκα του, στὰ χείλη. νει πάει πέθανε, σ’ ένα λεξιλόγιο που
Στὴ σάρκα του ποὺ εἴναι ὅλο καλλονὴ όχι μόνο απηχεί μίξη θρησκειών, αλλά
ἡ θέρμη πέρασεν ἡ ἐρωτική· και το μούσκεμα βαθύτατης αγάπης.
χωρὶς ἀστείαν αἰδὼ γιὰ τὴν μορφὴ τῆς ἀπολαύσεως ..... «Μὲ φαίνεται ποὺ ὁ Λεύκιος μεγάλως
θ’ ἀγαπήθη/ ἐν τῷ μηνὶ Ἀθὺρ ὁ Λεύκιος
Το καβαφικό ποίημα, γραμμένο και δημοσιευμένο τον Ιούλιο του 1924, έχει στο ἐκοιμήθη», τελειώνουν ψευδοεπιτύμβια
κέντρο του ένα μισοκοιμισμένο σώμα, που, ως οθόνη φαντασίας, απαιτεί όλα να τα στήλη, αφηγητής και ποίημα μαζί.
συνδέσεις, όπως μπορείς. Όχι μόνο όσα έκανε, φαντάσθηκε, απόλαυσε ο νέος «τὸ Κι όμως, όσο το σκέφτεσαι, συνει-
ἀπόγευμα», αλλά κι αυτά τα μικρά σημεία που τον περιβάλλουν. Ο χρόνος της από- δητοποιείς ότι ο ύπνος περιτρέχει τον
λαυσης (πόσο μακριά είναι το «σήμερα τὸ ἀπόγευμα» από τη στιγμή της περιγραφής;), καβαφικό κόσμο, όσο κι αν δεν ονο-
τα βιβλία, οι ιστορικοί κι οι ποιητές, ο καναπές (!), αυτή η παύλα που περιμένει στο μάζεται. Μετά από τις σκηνές έρωτα
τέλος του τίτλου, κι εκείνο το ξεκάρφωτο πρώτο ρήμα. «Ἦλθε». Γιατί «ήρθε»; Πού –ή και ανάμεσά τους– που τόσο πολύ
«ήρθε»; Όπως και να διαβάσεις αυτό το ποίημα (που ακριβώς είναι γραμμένο έτσι αναφέρονται. Ή στα ποιήματα που πε-
που να μπορείς να το διαβάζεις παλιμψηστικά, όπως παλιμψηστικά λειτουργεί και ριγράφουν μια ονειρώδη κατάσταση
ο χρόνος και το κοίταγμα που περιγράφει), όπως και να το διαβάσεις, λοιπόν, ένας μέθης, μια ονειροφαντασία. Στα ταφικά
κύκλος παραμένει βασικός και το ορίζει: έχει στο κέντρο του ένα σώμα δεμένο με ποιήματα – όπου τόσοι νέοι, όπως και
David Hockney, «In the Dull Village», από το Illustrations for Fourteen Poems from C.P. Cavafy, 1966-1967, απαγορεύσεις, προκατάληψη, κοινωνικό έλεγχο αλλά και ηδονοβλεπτική διαχείριση.
χαρακτικό σε 22 αντίτυπα, 57 x 40εκ.» © David Hockney. Ο νέος, έτσι όπως τον κοιτούν όσοι έχουν μάθει να τον κοιτούν, θα έπρεπε να νιώθει
2. Η λέξη ύπνος και τα παράγωγά της βρίσκεται
1. Χρωστάω τον τίτλο και την αρχική ιδέα αυτού του δοκιμίου σε ένα από τα ωραιότερα κείμενα του José Muńoz,
ντροπή για «τὴν μορφὴ τῆς ἀπολαύσεως». Όμως, κάνει το αντίθετο: γυρίζει κι απαντά σε άλλα πέντε ποιήματα (σε δύο ως μυθολογική
“The sense of Watching Tony Sleep”, στο Janet Halley & Andrew Parker (επιμ.), After Sex: On Writing Since το επιτιμητικό βλέμμα, το κοροϊδεύει. Αστεία αιδώς, σου λέει. Που σημαίνει ότι κάπου αναφορά). Το επιχείρημά μου, βεβαίως, δεν είναι
Queer Theory, Duke University Press, Ντέραμ & Λονδίνο 2011, σσ. 142-150. Χρωστάω το τέλος του στη γνωστή αν τόσες αναφορές είναι λίγες ή πολλές, αλλά ότι η
ανάγνωση του Προυστ από την Eve Kosofsky Sedgwick στο Epistemology of the Closet, University of California
εκεί –σάρκα όλο καλλονή, θέρμη ερωτική, μορφή απολαύσεως και αυτοσυνείδητα συμμετοχή της καβαφικής ποιητικής στην οικονομία
Press, Μπέρκλεϋ & Λος Άντζελες 1990, αλλά και στον William McEvoy. ηδονοβλεπτική ποιητική–, ανάμεσα ύπνου και ξύπνιου, αυτό το σώμα, κάπως αλλιώς του ύπνου και του ενύπνιου είναι πολύ ευρύτερη.

66 67
ΔΟΚΙΜΙΟ
ο Λεύκιος, έχουν «κοιμηθεί», κάθιδροι
έως το τέλος από τον πυρετό, ή τη μοί-
ρα, ή την αγάπη, το πιο συχνά κι από
τα τρία μαζί. Αλλά και στα ποιήματα
όπου κάποιος κοιτάζει τον άλλον, φευ-
γάτο, οιονεί νεκρό, φωτογραφημένο,
κουρασμένο, λαβωμένο, λιπόθυμο.
Και, βεβαίως, σ’ εκείνο το «Ἦλθε γιὰ
νὰ διαβάσει –» του 1924, ποίημα που
σε τίτλο και πρώτο στίχο, ξεκινά με την
πιο αινιγματική λέξη, δεδομένων των
συμφραζομένων. Ήλθε – αυτός «εδώ»,
κι εμείς στον ύπνο του.
Ο πιο βατός τρόπος να διαβάσει κα-
νείς όλον αυτόν το μεταφορικό και
κυριολεκτικό ύπνο είναι να μιλήσει για
τη λογοτεχνική και εικαστική παράδο-
ση της ηδονοβλεπτικής παρατήρησης
παθητικών κοιμωμένων. Μια παράδο-
ση που έχει βρει τον πιο διαδεδομένο
μύθο της σε αυτόν της «Ωραίας Κοι-
μωμένης», έχει όμως προφανώς βαθιά
ιστορία και μια σημαντικά διαδεδομένη
ομοερωτική εκδοχή. Όχι μόνο η ωραία
κοιμωμένη, αλλά και ο ωραίος κοιμώ-
μενος (ο δεύτερος με σαφείς ομοερω-
τικές συνδηλώσεις): με αποσκευή όλη
τους την κλασική, μετακλασική και
αναγεννησιακή εικονογραφία, χρησι-
μοποιήθηκαν από τον αισθητισμό του
19ου αιώνα, αλλά και από τις νέες τε-
χνολογίες ερωτικής απεικόνισης. Κά-
πως έτσι, οι γλαρωμένοι Απόλλωνες
και οι Ενδυμίωνες της Βικτωριανής
εποχής μπλέκουν με τις ομοερωτικές
πόζες αναγκεμένων (πλην ιδεοποιημέ-
νων) νέων που ημίγυμνοι κοιμούνται
σε κλασικά ή οριενταλιστικά σκηνικά,
όπως στις φωτογραφίες του βαρόνου
Von Gloeden που κυκλοφορούσαν σε
χιλιάδες αντίτυπα στο Δυτικό κόσμο
τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αι-
ώνα, συμπληρώνοντας προφανώς τις
πάμπολλες αντίστοιχες φωτογραφίες
γυναικών, σε αυτή την απεικονιστική
οικονομία που εύστοχα έχει ονομαστεί
«αποικιοκρατικό χαρέμι».3
Ναι, πάνω σε τούτη την πολύπλο-
κη, και όχι εντελώς αθώα, παράδοση
των «ωραίων κοιμωμένων» χτίζει ο
Καβάφης στις αρχές του 20ού αιώνα,
όπως την ίδια ακριβώς εποχή έχτισε τη
σχέση του αφηγητή με την Αλμπερ-
τίν και ο Προυστ στο Αναζητώντας το
χαμένο χρόνο.4 Συγχρόνως, όμως, και
οι δύο την εκτρέπουν αυτή την παρά-
δοση, εκθέτοντας τη βία της, αλλά και
εκμεταλλευόμενοι την επιθυμητική δυ-
ναμική της. Πόσες φορές, στο μεγάλο
μυθιστόρημα της νεωτερικότητας, βλέ-
πουμε την Αλμπερτίν να κοιμάται και
τον αφηγητή να αισθάνεται ότι, τώρα
επιτέλους, την κατέχει όπως αυτός τη
θέλησε, την έχει αποσπάσει από τον
ύποπτο κόσμο της, την έχει κάνει δική
3. Πρβλ. τη συζήτηση γύρω από το βιβλίο του Malek
Alloula, Le harem colonial, Seguiers, Παρίσι 2001,
και το πρόσφατο Joseph Boone, The Homoerotics
of Orientalism, Columbia University Press, Νέα
Υόρκη 2014.
4. Για τους καβαφικούς νέους ως ηδονοβλεπτικό
αντικείμενο, βλ. πρόχειρα Sarah Ekdawi,
“Cavafy’s Mythical Ephebes”, στο Peter
Mackridge (επιμ.), Ancient Greek Myth in Modern
Greek Poetry, Frank Cass, Λονδίνο 1996, σσ.
34-44, όπου και η συζήτηση για ένα από τα πιο
χαρακτηριστικά (και μάλλον γραμμένα για να
διαβαστούν και ως αυτοϋπονομευτικά) ποιήματα
αυτής της θεματικής, το «Ἐνώπιον τοῦ ἀγάλματος
τοῦ Ἐνδυμίωνος», αλλά και τη σχέση του με την
παράδοση του Oscar Wilde. Την παραπληρωματική
δική μου ανάγνωση την έχω υποστηρίξει πιο
εκτεταμένα στο «Σαν κ’ εμένα καμωμένοι»: Ο
ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιητική της
σεξουαλικότητας, Πατάκης, Αθήνα 2014.
68
του. Και πόσο πολύ το ίδιο το μυθιστό-
ρημα τον δείχνει, αντίθετα, να κυλάει
συνεχώς: στις εμμονές, στις υποψίες,
στις μάνικες παρακολουθήσεις, στον
τρεμάμενα ματαιωμένο πόθο· αλλά και
στον κουήρ κόσμο της.5 Ποιος «έρχεται»
και πού, όταν η Αλμπερτίν κοιμάται;
Στον Προυστ, όπως και στον Καβά-
φη, ο ύπνος αλλά και οι ονειροφαντασί-
ες που παρελαύνουν στις παρυφές του
γίνονται τόποι όπου μπορεί να παραστα-
θεί τόσο καλά η θέση του ηδονοβλεψία
που έχει αποκλειστεί, του παρατηρητή
που επιθυμεί, του συγγραφέα που συ-
ναιρεί αυτούς τους ρόλους, του αναγνώ-
στη που τους αναπαράγει. Μιλάμε για
έναν ύπνο νεωτερικό, που γίνεται πα-
ραγωγικός (και συμμετοχικός), ακριβώς
γιατί στο χωροχρόνο του μπορεί τόσο
καλά να εκτεθεί η διαλεκτική ηδονο-
βλεψίας, φαντασίωσης και συμμετοχής,
η έλξη και η απώθηση, η εξουσία της
περιγραφής και η ρευστοποίησή της.6
Α υτή η νεωτερική χειρονομία (που
παραδειγματικά κάνουν οι δύο
5. Για τον Προυστ και την «κοιμωμένη
Αλμπερτίν», η βιβλιογραφία είναι τεράστια· το
επιχείρημά μου εδώ, πάντως, παραπέμπει στην
ανάγνωση της Emma Wison στο Sexuality and
the Reading Encounter: Identity and Desire in
Proust, Duras, Tournier and Cixous, Oxford
University Press, Οξφόρδη 1996, σσ. 60-93,
αλλά και σε αυτές της Kaja Silverman στο Male
Subjectivity at the Margins, Routledge, Νέα
Υόρκη 1992, και της Monique Wittig στο γνωστό
άρθρο “The Trojan Horse” στο The Straight
Mind and Other Essays, Beacon Press, Βοστόνη
1992, σσ. 68-75. Ας σημειωθεί και το ευστοχότατο
ποιητικό δοκίμιο της Anne Carson, “The
Albertine Workout”, London Review of Books, τ.
36, ν. 11, Ιούνιος 2014, σσ. 34-35.
6. Δεν είναι τυχαία, βεβαίως, η σημασία του
«μισοκοιμάμαι» ως δημιουργική σκηνοθεσία και
στον Καβάφη («ἡ λάμπα… ἄφισα ἐπίτηδες νὰ
σβύνει») και στον Προυστ («Για χρόνια πλάγιαζα
νωρίς…»). Κι αυτό γιατί και για τους δύο, το
δημιουργικό ενύπνιο και η ρευστότητά του δεν
είναι μόνο αντικείμενο παρατήρησης, είναι και
οπτική γωνία.
συγγραφείς, αλλά προφανώς δεν πε-
ριορίζεται μόνο σε αυτούς) μας αφήνει
σημαντικές παρακαταθήκες. Πρώτον,
αντιστρέφει εντελώς την εύκολη αντί-
ληψη ότι όταν κοιμόμαστε είμαστε όλοι
ίδιοι. Αντίθετα, ο ύπνος τώρα ορίζει τους
ανθρώπους στην ιδιαιτερότητα και τη
μοναδικότητά τους, ακριβώς γιατί τους
ορίζει σε σχέση με κάποιον άλλον που
τους παρατηρεί και τους περιγράφει και
ο οποίος εκτίθεται καθώς το κάνει αυτό.
Μια τέχνη που εξελίσσεται παράλλη-
λα με το αντίθετό της αποσταθεροποιεί
κάπως έτσι τις εμμονές μιας εξουσίας
βιοπολιτικής, που τόσο χαρακτήρισε
το 19ο και τον 20ό αιώνα, θέλοντας να
καταγράφει τους ανθρώπους, να τους
κατηγοριοποιεί, να τους ομαδοποιεί, να
τους αρχειοθετεί ως ανθρωπότυπους.7
Αντίθετα, το να βλέπεις (/περιγρά-
φεις) τους ανθρώπους να κοιμούνται
και να τους ενθέτεις έτσι μέσα σε ένα
ευρύ δίκτυο επιθυμίας, τούς γεμίζει
χαρακτηριστικά, λεπτομέρειες ζωής,
εμπειρία βίου. Από ανθρώπινους τύπους
(αξιολογημένους στιγμιαία ως στατικές
εικόνες με τυπικά χαρακτηριστικά, με
φύλο, με σεξουαλικότητα, με ράτσα, με
«διαστροφές»), τους κάνει ανθρώπους
με πραγματική ζωή σε πραγματικό χρό-
νο, χαρακτηρισμένους από φαντασία
και επιθυμία, διαδικασίες που, ως γνω-
στόν, θέλουν έκταση, θέλουν διάρκεια.
Ο ύπνος έτσι, όπως απλώνεται και δένει
τους ανθρώπους, μας μεταμορφώνει κι
από ανθρωπότυπους μας κάνει χρονάν-
θρωπους. Το ξέρει πια αυτό όποιος έχει
παρατηρήσει τους άλλους να κοιμού-
7. Η τεράστια συζήτηση για την κατηγοριοποίηση
και τη χρήση της από τη βιοπολιτική συχνά ξεκινά
με αναφορά στις διαλέξεις του Michel Foucault τη
δεκαετία του ’70, κυρίως αυτές του 1975-79: Il faut
defendre la société, Securité, territoire, population,
La naissance de la biopolitique.
νται· όπως κι όποιος έχει επιθυμήσει·
όποιος έχει βιώσει τον αποκλεισμό, τη
ματαίωση, την απώλεια.
Δεν είναι όμως μόνο το σώμα του
άλλου, που χρονανθρωποποιείται κα-
θώς το βλέπεις να κοιμάται, σε αυτό τον
ύπνο που δεν προκαλεί απλώς στοργή,
αλλά σε εμπλέκει. Είναι και το δικό
σου σώμα που, κάπου εκεί, συνειδη-
τοποιείς, πάντα χαρακτηρίζεται, στη
μοναδικότητά του, κι αυτό από ένα
ρευστό «μισοκοιμάται». «Ἐπέστρεφε
συχνὰ καὶ παῖρνε με/ ἀγαπημένη
αἴσθησις, ἐπέστρεφε καὶ παῖρνε με –/
ὅταν ξυπνᾶ τοῦ σώματος ἡ μνήμη/ κ’
ἐπιθυμία παληὰ ξαναπερνᾶ στὸ αἷμα»,
λέει ένα άλλο ποίημα («Ἐπέστρεφε»).
Που προφανώς τσαλαβουτάει στα ίδια
νερά, αλλά εξηγεί και την άλλη πλευρά,
καθώς ο ύπνος δεν είναι εν προκειμένω
απέναντι, στο αντικείμενο του βλέμμα-
τος, αλλά περνάει τώρα να ορίσει και
το υποκείμενο του σώματος. Δεν είναι
μόνο οι άλλοι, που όταν τους βλέπουμε
να κοιμούνται, τους νοούμε εντός μια
επιθυμητικής διάρκειας. Το ίδιο το σώμα
μας συχνά θυμάται μια μνήμη που μέσα
του κοιμάται, το ίδιο το σώμα μας δηλα-
δή χαρακτηρίζεται από τις υπνώττουσες
μέσα του εμπειρίες. Ξυπνούν κάποτε
οι παλιές εμπειρίες και ανακαταλαμ-
βάνουν τα σώματα· κάτι μάλιστα ξέρει
και η τέχνη για να τις βοηθάει. Και τότε
(έτσι όπως επιμένει αντιγραμματικά ο
φθόγγος /ε/ στην επίκληση «ἐπέστρεφε
καὶ παῖρνε με») κανείς καταλαβαίνει
πως το ονειροπόλημα που τεχνουργεί
του σώματος η μνήμη, αυτό το επίμονο
ανάμεσα, είναι ιδιαίτερο, είναι διαρκές,
είναι παραγωγικό, είναι σωματικό, είναι
ιδιωτικό, είναι δημόσιο. Η επιθυμία δεν
μας κάνει μόνο ικανούς να βλέπουμε
στους άλλους, στη διάρκεια του ύπνου,
το βαθύ χρόνο του βίου τους· ορίζει,
69
καθώς μισοκοιμάται, και το δικό μας
σώμα, το περιγράφει, το κυκλώνει. Η
επιθυμία, όπως ο χρόνος, όπως ο ύπνος:
δεν βρίσκονται μέσα στων ανθρώπων
τα σώματα. Βρίσκονται ανάμεσά τους.
Κι εδώ ας σημειώσω κάτι που, με
αυτά τα δεδομένα, ίσως παραξενίσει.
Αυτό που σχεδόν ποτέ δεν περιγράφει ο
Καβάφης, είναι ανθρώπους να κοιμού-
νται μαζί. Τόσους άντρες παρακολου-
θούμε στα ποιήματά του – να κοιτιού-
νται, να ακουμπιούνται, να χαϊδεύονται,
να γδύνονται, να ντύνονται, να περνούν,
να προσπερνούν ή να καθυστερούν, να
αγαπιούνται, να «αγαπιούνται»· αλλά
να κοιμούνται μαζί, όχι. Σαν να ήταν
ένα όριο αυτό, που, τουλάχιστον ως
προς την περιγραφή, ο Αλεξανδρινός
ποιητής δεν κατάφερε να υπερνικήσει
έως το 1933 που έζησε. Στη μοναδική
φορά, μάλιστα, που έφτασε κάπως να
το περιγράψει, στο ποίημα «Ἔγκλημα»
(1927) που άφησε ατελείωτο στα χαρτιά
του, κι εκεί δεν μοιάζει σίγουρος αν πρέ-
πει να δείξει ξεκάθαρα τους δύο άνδρες
να κοιμούνται μαζί – αναποφάσιστο,
το καβαφικό σχεδίασμα είναι γεμάτο
εναλλακτικές. Δύο εραστές, μέλη μιας
συντροφιάς ληστών, μένουν μόνοι τους,
κατάκοποι στο κρησφύγετό τους. «Ἦταν
ἡ τελευταία, ἴσως, φορὰ ποὺ πλάγιαζα
μαζί του» λέει ο ένας. Οι σημειώσεις
του ημιτελούς ποιήματος προσθέτουν
εναλλακτικές γραφές: «ἦταν τῆς ἀγάπης
μας οἱ τελευταῖες ὦρες» και «ἦταν τῆς
ἀγάπης μας ἡ τελευταία νύκτα». Σαν
για ν’ αποφευχθεί εκείνο το ξεκάθαρο
«πλαγιάζα[με] μαζί» – να μην περιγρα-
φεί αυτό που έτσι κι αλλιώς εννοείται.
Χειρισμός που, βέβαια, αρκεί για να σε
υποψιάσει: εκείνο που ακόμα κι εδώ
δεν καλολέγεται, έχει ήδη γεμίσει το
υπόγειο αυτού και τόσων άλλων ποιη-
μάτων, πολύ περισσότερο από ό,τι ίσως
ΔΟΚΙΜΙΟ
έχεις συνειδητοποιήσει. Ότι, δηλαδή,
αυτοί οι άνθρωποι που στον καβαφικό
κόσμο, ποίημα στο ποίημα, μαθαίνουν
το αλληλοκοίταγμα, την απόλαυση, την
αγάπη, την απώλεια (με αυτή συνήθως
τη σειρά, συχνά όμως και όχι), έχουν,
πολύ πιο συχνά από ό,τι τα ποιήματα
φτάνουν να μας πουν, κοιμηθεί ο ένας
δίπλα στον άλλον.
Κ άτι που κατάλαβε πάρα πολύ καλά
ο ζωγράφος David Hockney, όταν
στη δεκαετία του ’60 αποφάσισε να κά-
νει μια σειρά χαρακτικά με θέμα τα ποι-
ήματα του Καβάφη και να τα τυπώσει,
το 1966-67, σε μια μεγάλου σχήματος
έκδοση πολυτελείας δίπλα στις μετα-
φράσεις δεκατεσσάρων ποιημάτων.8 Η
έκδοση ήταν και λίγο σαν απάντηση
στην πρώτη φορά που τα είχε διαβάσει
έφηβος αυτά τα ποιήματα, όταν αναγκά-
στηκε να πάρει στα κρυφά ένα αντίτυπο
μεταφρασμένου Καβάφη από την τοπι-
κή βιβλιοθήκη του Μπράντφορντ, γιατί
το βιβλίο φυλασσόταν σε ειδικό μέρος
«λόγω του ακατάλληλού του περιεχο-
μένου». Ίσως γι’ αυτό, οι γκραβούρες
έχουν για μοντέλα φίλους του Hockney,
νέους άνδρες που ζούσαν γύρω του τη
δεκαετία του ’60 και έρχονταν τώρα να
αποτυπωθούν σε τεράστιο format και
δίπλα σε ποιήματα. Ίσως γι’ αυτό –αλλά
και μάλλον γιατί κάτι κατάλαβε από
Καβάφη– τουλάχιστον τα μισά έργα
8. Η έκδοση είναι πια θρυλική, κυρίως για
την εικονογράφησή της. Τυπώθηκε σε 500
υπογεγραμμένα αντίτυπα (+ 100 εκτός σειράς),
με την επιμέλεια του Νίκου Στάγκου· τα ποιήματα
μεταφράστηκαν από τον ίδιο και τον Stephen
Spender. Fourteen Poems by C.P. Cavafy chosen
and illustrated with twelve etchings by David
Hockney translated by Nikos Stangos and Stephen
Spender, Alecto Ltd., Λονδίνο 1966-67. Πρβλ.
Stangos, Nikos (επιμ.), David Hockney by David
Hockney, Thames and Hudson, Λονδίνο 1976, ιδ.
σσ. 102-103.
70
δείχνουν δύο ανθρώπους σε ιδιωτικό
χώρο, όχι να κάνουν έρωτα, αλλά να
κοιμούνται, ή έτοιμους να κοιμηθούν, ή
να ξυπνούν, μαζί στο ίδιο κρεβάτι. Ει-
κονογραφώντας έτσι, θυμίζω, ποιήματα
που δεν περιγράφουν αυτή τη σκηνή.
Στις δύο πιο γνωστές από αυτές τις
εικόνες, οι εραστές κοιμούνται αντι-
κριστά. Στις συχνές αναπαραγωγές των
έργων, μάλιστα, δύσκολα παρατηρεί
κανείς μια λεπτομέρεια που στη με-
γάλου σχήματος πρώτη τους έκδοση
ήταν εμφανέστερη. Στην πρώτη, «Στὸ
πληκτικὸ χωριό», ο ένας άντρας έχει τα
μάτια ανοιχτά και επίμονα κοιτάζει τον
άλλον που κοιμάται. Και στο «Δύο νέοι
23 ἔως 24 ἐτῶν», τα μάτια και των δύο
είναι κλειστά, αλλά σχεδόν σε ευθεία
γραμμή – όποιος ξυπνήσει πρώτος, θα
δει τον άλλον να κοιμάται. Γενικά, όποι-
ος ξυπνά σε τούτες τις εικόνες, αυτό που
συνειδητοποιεί είναι το χρόνο ως διάρ-
κεια. Καθώς κάποιος ανοίγει τα μάτια
και βλέπει δίπλα του κάποιον άλλο να
κοιμάται, αυτό που αμέσως βλέπει είναι
τις διάρκειες του ενός και τις διάρκειες
του άλλου. Που μπορεί μεν να μη συ-
μπίπτουν (δεν συμπίπτουν: η διάρκεια
του ύπνου του καθενός, η διάρκεια του
ονείρου, η διάρκεια της ζωής τους, η δι-
άρκεια της επιθυμίας τους)· όμως, του-
λάχιστον εκείνη τη στιγμή τέμνονται.
Τ ούτες οι εικόνες –δύο άνθρωποι
που κοιμούνται μαζί κι ένας ξάφ-
νου ν’ ανοίγει τα μάτια–, κάποιοι θα
πουν ότι μπορεί να είναι η εξέλιξη, το
πιο «ευτυχές αποτέλεσμα», των σκηνών
που είδαμε νωρίτερα, εκείνων των σκη-
νών όπου κάποιος επιθυμητικά, ηδονο-
βλεπτικά παρατηρεί κάποιον άλλον να
κοιμάται από μακριά, ή εκείνων των
σκηνών όπου αίφνης «ξυπνᾶ τοῦ σώ-
ματος ἡ μνήμη». Θέλησα να δείξω το
71
αντίθετο. Ότι όλες εκείνες οι σκηνές
περιέχουν σπερματικά, ως κλειδί και
ως προϋπόθεση, την πιθανότητα αυτής
εδώ της εικόνας. Όπου κανείς ξυπνάει,
κοιτάζει και βλέπει να διασταυρώνονται
ο χρόνος, η επιθυμία, ο ύπνος, το όνειρο.
Αλλά και συνειδητοποιεί πως μπορεί
όλα αυτά τώρα να τέμνονται, όμως όσο
κι αν προσπαθήσει, όσο κι αν εκείνη τη
στιγμή το ψιθυρίσει, ποτέ δεν θα κατα-
φέρουν να ταυτιστούν απολύτως.
Ίσως γι’ αυτό, όταν αντικρίζεις έναν
δικό σου νεκρό, λες «είναι σαν να κοι-
μάται». Για να μπορέσεις να ψιθυρίσεις
όσα πάντα θα ’θελες να είχες πει και
κάποιο εμπόδιο τα ματαίωσε. Και το
μπορείς αυτό, γιατί κάπου υπάρχει η
δυνατότητα μιας άλλης σκηνής, όπου ο
ύπνος δένεται με την παρατήρηση και
την αγάπη, κι ακόμα ίσως το αρχέτυπο
εκείνης της σκηνής όπου ξυπνάς δίπλα
στον άλλον, κοιτάς και ψιθυρίζεις.
Όπως λοιπόν βλέπεις έναν δικό σου
άνθρωπο νεκρό, και λες «τώρα κοιμά-
σαι» –σκέψου το βίντεο της Sophie
Calle, J’ai pas pu saisir la mort, ώρες
ταινίας, και δεν ξέρεις αν η γυναίκα που
βλέπεις ήρεμη στο κρεβάτι είναι νεκρή
ή κοιμάται, γίνεσαι όμως κοινωνός του
αγαπητικού άγχους της κόρης της να
καταγράψει αυτή την τελευταία σκη-
νή–, όπως λοιπόν βλέπεις, πες, σαν και
σ’ εκείνο το βίντεο, τη μάνα σου νεκρή
και να κοιμάται. Και θέλεις τότε να της
πεις ότι προετοιμάστηκες· ότι αξιώθη-
κες στη ζωή σου να δεις να κοιμούνται
δίπλα σου· κι ότι, καθώς τους βλέπεις
να κοιμούνται, ξέρεις πως, έστω λίγο,
έχουν γίνει δικοί σου, ότι έχεις ήδη μπει
κάπου μαζί τους, σ’ ένα χωροχρόνο δικό
τους, όπως έχουν έρθει κι αυτοί. Κι ότι
έμαθες πια πως, καθώς τους βλέπεις να
κοιμούνται, κι αυτοί, κι αυτή, είναι ήδη
κάπου αλλού.
 ΔΟΚΙΜΙΟ

Η
ΓΕΩΓΡΑΦΊΑ
ΤΟΥ
ΎΠΝΟΥ
Όπου γίνεται λόγος για τα άκρα του ύπνου· όπου οι ερωτευμένοι ανέκτησαν τη
συνείδησή τους σε μια στιγμή· όπου το τοπίο του παραμυθιού απλώνεται στην
επικράτεια του ύπνου· όπου το δάσος της Κοκκινοσκουφίτσας είναι ένα Heimat·
όπου η Κοιμισμένη Βασιλοπούλα αλλάζει το θάνατο σε ύπνο.

ΔΉΜΗΤΡΑ ΒΟΓΙΑΤΖΆΚΗ

72 73
ΔΟΚΙΜΙΟ
A. Αν παραλείψουμε την ύπνωση, όλη
η ενέργεια του ύπνου έρχεται να συ-
γκρουστεί στο βράχο της αφύπνισης
και να απορροφηθεί από αυτή (σχ.
2). Ο ύπνος, στην περίπτωση αυτή,
λειτουργεί ως η αναγκαία συνθήκη
της αφύπνισης και, στο σχήμα που
δημιουργείται, ορίζεται αυστηρά
από το τέλος του. «Τέλος» με την
έννοια τόσο του σταματήματος –ο
ύπνος μας τελειώνει με το ξύπνη-
μα–, όσο όμως και του «σκοπού».
Θα μπορούσαμε να δούμε τον ύπνο
σε αυτό το σχήμα να αναλαμβάνει
το χαρακτήρα της προθετικότητας,
Τ
ο τριμερές αυτό σχήμα (ύπνωση, κυρίως ύπνος, αφύπνιση), το οποίο της προσανατολισμένης εκείνης
αποκαλούμε συνολικά «ύπνο», δεν μπορεί στην πραγματικότητα να «κατάστασης» που μας φέρνει πιο
διασπαστεί, ούτε να ανακατευτεί η σειρά του. Έχει νόημα όμως να ανα- κοντά σε ένα τέλος, ένα σκοπό, μια
λογιστούμε τα άκρα του και το ρόλο, καθώς και τις μεταμορφώσεις του «λύση».1
(κυρίως) ύπνου σε αυτά. Προτού όμως προχωρήσουμε, πρέπει να ξεκαθαρίσουμε το
εξής: ενώ η αφύπνιση μοιάζει να διαχωρίζεται από τον ύπνο καθαρά ως η διαδικασία
που τον αναιρεί, η ύπνωση φαίνεται να συγχέεται μαζί του, καθώς αποτελεί την
προϋπόθεση της γέννησής του. Γιατί λοιπόν να αποκαλέσουμε το τριμερές «ύπνο»
και όχι «ύπνωση»; Μια απάντηση είναι πως, δίχως τον ύπνο, ούτε η ύπνωση έχει
νόημα. Ύπνωση δίχως ύπνο είναι ο ακαριαίος θάνατος. Μονάχα με την εξισορρό-
ΚΥΡΙΩΣ ΥΠΝΟΣ ΑΦΥΠΝΙΣΗ
πηση του συστήματος, την ονειρική παραλαβή της πτώσης του υποκειμένου στο
λήθαργο και την καθοδήγησή του προς την έξοδο από αυτό, μπορούμε να μιλάμε (σχ. 2)
για συνθήκη ύπνου. Γίνεται έτσι ο ύπνος το κεντρικό συστατικό της διαδικασίας,
αυτό που δένει τα άλλα δύο μεταξύ τους και άρα εκπροσωπεί το σύστημα.
1. Οφείλουμε εδώ να αναφέρουμε τις περιπτώσεις
της ναρκοληψίας ή της λιποθυμίας, στις οποίες
το διάστημα της ύπνωσης είναι οριακά ακαριαίο
και συνηθέστερα εντροπικό, με την έννοια ότι
δεν απαιτείται πάντα κάποιο εξωτερικό ερέθισμα
για να ενεργοποιηθούν. Οι περιπτώσεις αυτές
δεν φαίνεται να λειτουργούν ξεκάθαρα ως
ΥΠΝΩΣΗ ΚΥΡΙΩΣ ΥΠΝΟΣ ΑΦΥΠΝΙΣΗ
προθετικότητες, παρότι μοιάζει να «απαιτούνται»
από το σύστημα του οργανισμού μας (το βιολογικό)
(σχ. 1)
προκειμένου αυτό να επανέλθει σε κατάσταση
ισορροπίας. Με την έννοια αυτή, οι υπνώσεις
της ναρκοληψίας και, ειδικά, της λιποθυμίας
Ποια είναι λοιπόν τα άκρα του ύπνου και πώς μπορούμε να βρούμε τις ποιότητές αποτελούν ειδικές περιπτώσεις και προσομοιάζουν
τους; Διαταράσσοντας το κλειστό σύστημα, την κοιλάδα του ύπνου, και ανοίγοντάς στην πτώση λειτουργίας ενός προτζέκτορα, τη
στιγμή που το υπερβατικό μπλε με το στίγμα
την είτε από την πλαγιά της ύπνωσης, είτε από την αντιδιαμετρική της, το σχήμα του no-signal διακόπτει την κανονικότητα μιας
εξελίσσεται σε ένα διάνυσμα προσανατολισμένο στην καθορισμένη κατεύθυνση της διαδικασίας (παρουσίασης, προβολής κ.λπ.). Η
σημασία αυτής της συνθήκης και αυτής της οθόνης
διαδικασίας (ύπνωση > κυρίως ύπνος > αφύπνιση), δηλαδή προς την πλευρά της χρειάζεται ένα ολόκληρο νέο κείμενο και ξεφεύγει
αφύπνισης, είτε αυτή υφίσταται είτε όχι. Διακρίνουμε έτσι δύο ακραίες περιπτώσεις: από τα πλαίσια του παρόντος.
74
Β. Αν παραλείψουμε την αφύπνιση, τότε
το ποτάμι του ύπνου συνεχίζει να
κυλά και να κυλά στο άπειρο, ομοιά-
ζοντας συνεχώς στον εαυτό του, δίχως
καμιά αλλαγή (σχ. 3). Ο ύπνος, στην
περίπτωση αυτή, λειτουργεί ως το
αποτέλεσμα μιας μεταβολής (ύπνωση)
που οδηγεί στην αοριστία. Αοριστία
τόσο με την κυριολεκτική έννοια –
εφόσον ο ύπνος πια δεν έχει όριο/
τέλος–, όσο και με τη μεταφορική,
την αέναη εννοιολογική περιδιάβαση
χωρίς κατάληξη. Θα μπορούσαμε να
δούμε τον ύπνο σε αυτό το σχήμα να
αναλαμβάνει το χαρακτήρα μιας ασά-
φειας, μιας απείρως ανακυκλούμενης
«κατάστασης», στην οποία εγκλωβι-
ζόμαστε, χωρίς όμως να μπορούμε να
διακρίνουμε μήτε όρια, μήτε έξοδο.
ράσσοντας και ανοίγοντας το κλειστό στιγμή. Το σχήμα αυτό που προκύπτει
τριμερές σχήμα, είναι η συνακόλουθη δεν είναι ένα σύστημα που υποδέχεται
ΥΠΝΩΣΗ ΚΥΡΙΩΣ ΥΠΝΟΣ
διάλυση του χρόνου. Στη μία περίπτω- τον ύπνο· είναι ένα σύστημα που τον
(σχ. 3) ση, επεκτείνοντας στο άπειρο τον ύπνο, γεννά, ένα σύστημα που δημιουργεί
εισερχόμαστε στο αιώνιο, ενώ στην τις συνθήκες να αναγνωρίσουμε μια
άλλη, συμπυκνώνοντας τη δύναμη της κατάσταση ως «ύπνο» – με τα ιδιαίτε-
Π ράγματι, ως σύστημα, ο ύπνος
μοιάζει να κληρονομεί σημάδια
και από τα δύο αυτά άκρα (προθετικό-
διαδικασίας στο ξύπνημα, όλο το εύρος
του χρόνου έρχεται να αναδιπλωθεί
σε μια τελεία, την απόλυτη συγχρονία
ρα χαρακτηριστικά που μπορεί αυτή
κάθε φορά να έχει. Με τη λογική αυτή,
μπορούμε να πούμε πως το παραπά-
τητα, ασάφεια). Μπορούμε να δούμε της στιγμής. Στα όνειρά μας, τα δέκα νω σχήμα ορίζει ένα δυναμικό πεδίο,
τον ύπνο να λειτουργεί σαν αναμονή λεπτά μπορεί να γίνουν δέκα ή ακόμη μια τοπολογία του ύπνου, μέσα στην
μιας αλλαγής, όπως είναι για παρά- κι εκατό χρόνια. Κι αυτό ισχύει και οποία, μέσω της οποίας και με την
δειγμα η χειμερία νάρκη κάποιων για τις μεταφορές του ύπνου. Πόσοι οποία (per ipsum, cum ipso, in ipso)
θηλαστικών. Μπορούμε όμως να τον ερωτευμένοι δεν έχασαν χρόνια στην μπορούμε να περιγράψουμε αλληλου-
δούμε ως το σύμβολο μιας αδιέξοδης, ύπνωσή τους, για να ανακτήσουν τη χίες ύπνωσης, ύπνου και αφύπνισης,
παράλληλης «υπνωτικής» πραγματι- συνείδησή τους μέσα σε μία στιγμή; με χαρακτηριστικά προθετικότητας
κότητας, όπως είναι για παράδειγμα η Συνοψίζοντας, ως σύστημα, ο και ασάφειας που γλιστρούν εύκολα
μέθη, ο έρωτας, η επιρροή ενός ηγέτη ύπνος μοιάζει να περιγράφεται από ανάμεσα στο στιγμιαίο και το άπειρο.
στο κοινό του κ.ά. Μπορούμε, τέλος, να τρία ζεύγη εννοιών: την ύπνωση Ταυτόχρονα, και εδώ αναδύεται
παρατηρήσουμε πως εκείνο που έχουν και την αφύπνιση, την ασάφεια και το ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την επι-
κοινό όλα τα παραπάνω άκρα, διατα- την προθετικότητα, το αιώνιο και τη στήμη του χώρου, η σχηματοποίηση
75

αυτή του ύπνου μάς επιτρέπει να
διαβάσουμε την επικοινωνία του με
άλλα τοπία ή, καλύτερα, τον τρόπο
με τον οποίον άλλα τοπία έρχονται
να τον προσεγγίσουν, να τον επηρε-
άσουν, να επηρεαστούν από αυτόν
και –γιατί όχι;– να τον αποικίσουν.
Ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσης αυ-
τής της συσχέτισης είναι να φέρουμε
την κυριολεξία του ύπνου κοντά στην
κυριολεξία του τοπίου. Για παράδειγ-
μα, να εξετάσουμε πώς επηρεάζει τη
γεωγραφία του ύπνου ένα δικτυωμένο,
αγχωτικό υπνοδωμάτιο. Περνώντας
από την κυριολεξία του ύπνου στις
παραδειγματικές μεταφορές του και
ύστερα στις μεταφορές του χώρου,
η πολυπλοκότητα του συστήματος
αυξάνεται. Εδώ μπορούμε να διερω-
τηθούμε, για παράδειγμα, πώς η συν-
θετική οργάνωση ενός πίνακα μπορεί
να ενορχηστρώσει ένα αίσθημα υπνω-
τικής «ψευδαίσθησης» ή υπαρξιακής
αφύπνισης.
Θ α ήθελα όμως στο σημείο αυτό
να αναφερθώ πιο εκτεταμένα
στη σχέση του ύπνου με μια ειδική
κατηγορία τοπίου, που σχεδιάστηκε
εμπρόθετα για να «υπνωτίζει» παιδιά
και ενήλικες. Αναφέρομαι στο τοπίο
του παραμυθιού και, πιο συγκεκρι-
μένα, στο τοπίο των ηρώων του πα-
ραμυθιού, ίσως το μόνο σχεδιασμέ-
νο τοπίο που έχει τη δυνατότητα να
εισέρχεται ολόκληρο στο σώμα και
στον ψυχισμό μας κατά το βιολογικό
ύπνο, να γίνεται ένα με το είναι μας
και να το πλάθει ανάλογα με τις κοι-
νωνικές απαιτήσεις της κάθε εποχής.
Μια πρώτη παρατήρηση είναι πως το
παραμύθι έχει την ιδιότητα να πολλα-
76
πλασιάζει το σχήμα του βιολογικού
ύπνου σε μικρότερους κύκλους μετα-
φορικής ύπνωσης και αφύπνισης του
ακροατή και έχει ενδιαφέρον εδώ να
αναλογιστούμε πώς ο σχεδιασμός του
τοπίου του παραμυθιού ευνοεί αυτόν
τον πολλαπλασιασμό.
Μια πρώτη απάντηση είναι πως
στο παραμύθι το τοπίο δεν «προσφέρε-
ται» σε μια συνολική στατική εικόνα,
αλλά αποτελεί μέρος της αφήγησης,
ξεδιπλώνεται με τις περιγραφές του
παραμυθά, παράλληλα με την εξέλιξη
της πλοκής, παραλαμβάνοντας γλυ-
κά τον ακροατή σε ένα μεγάλο κύ-
κλο ονειροπόλησης. Με την έννοια
αυτή, ο «χρονικός» σχεδιασμός του
τοπίου ή ο τρόπος που παρουσιάζε-
ται στην αφήγηση βοηθά την ταύτιση
και την ύπνωση του ακροατή. Ένας
άλλος τρόπος αφορά το συνδυασμό
της χρήσης τοπιακών αναφορών, που
λειτουργούν ταυτόχρονα ως «αρχέτυ-
πα» και ως αντανακλάσεις/ αναφορές
της συγκεκριμένης εποχής στην οποία
γράφεται ή εκφωνείται το παραμύθι.
Ο προσεκτικός σχεδιασμός και η προ-
σαρμογή της αρχιτεκτονικής και του
τοπίου σύμφωνα με «αιώνιες» ή από-
λυτα σύγχρονες αναφορές βοηθά στον
αποπροσανατολισμό του ακροατή και
τον εισάγει σε μια αλληλουχία ταυτί-
σεων και αποταυτίσεων με τους ήρωες
και το περιβάλλον, με αποτέλεσμα την
ψευδαίσθηση και την ύπνωση.
Μ ια περίπτωση κεντρικού τοπια-
κού στοιχείου, που συγκεντρώ-
νει στα παραμύθια την αίσθηση τόσο
του αρχέτυπου όσο και του σύγχρονου,
είναι το δάσος. Πιο εύκολα διερωτάται
κανείς πώς επικαιροποιείται το δάσος.
Αρκεί να θυμίσουμε πως στην πρώτη
εκδοχή της Κοκκινοσκουφίτσας του
Disney, το 1922, το δάσος μεταφρά-
στηκε σε μια πλήρως εκχερσωμένη
αγροτική έκταση που «οργώνεται»
από μηχανοκίνητα. Αυτή η αναπα-
ράσταση, όμως, δεν θα ήταν δυνατή
στην Κεντρική Ευρώπη των αδελφών
Grimm μόλις λίγες δεκαετίες νωρίτερα,
καθώς το Βαυαρικό Δάσος, μαζί με τη
φύση της κοιλάδας του Ρήνου. ήταν οι
δύο ισχυρότερες τοπιακές αναφορές
του Heimat του 19oυ αιώνα, κεντρικό
στοιχείο πάνω στο οποίο στηρίχθηκε
η φυλετική ενοποίηση της Γερμανί-
ας επί καγκελαρίας Bismarck 2 (1871-
1890). Σύμφωνα με τον Alwin Seifert,
«ο Γερμανός πρέπει να έχει ένα πλούσιο,
2. Βλ. Thomas M. Lekan, Imagining the Nation
in Nature: Landscape Preservation and German
Identity 1885–1945, Harvard University Press,
Βοστόνη 2004, σσ. 19-73.
πράσινο, αληθινό δάσος για να είναι χα-
ρούμενος».3 Θα ήταν αδύνατο, την ίδια
περίοδο που η «στέπα» θεωρούνταν
απειλή για τη «Γερμανική Φυλή», οι
ήρωες με τους οποίους γαλουχούνταν
τα μικρά παιδιά να κυκλοφορούν σε
ένα «εκφυλισμένο» τοπίο.
Αντίστοιχα, όμως, θα μπορούσε
κανείς να δει τη μορφή του δάσους
να χάνεται στο χρόνο. Τον περασμένο
αιώνα, η ανθρωπολογία έκανε γνωστές
τις αρχέγονες συνήθειες πολιτισμών
στις οποίες τόποι όπως το δάσος απο-
κτούν ιδιαίτερες και συμβολικές λει-
τουργίες. Ο Michel Foucault, σε ένα
από τα πιο γνωστά του κείμενα στον
αρχιτεκτονικό χώρο, δίνει μια διαχρο-
νική οπτική, οργανώνοντας θεωρητικά
και μετατρέποντας τέτοιους τόπους σε
αρχέτυπα. Το δάσος θα μπορούσε να
αποτελεί ταυτόχρονα τόπο κρίσης και
απόκλισης των ηρώων και δεν θα ήταν
παράτολμο να επιχειρήσει κανείς να
το διαβάσει ως ένα ενδιάμεσο τοπίο
αρχέτυπων κοινωνικών διευθετήσεων,
πάνω στο οποίο ήρθε να προσαρτηθεί
το Heimat των Γερμανών.
Μοιάζει λοιπόν ο χρόνος να εί-
ναι σημαντικός και, πράγματι, τον
βρήκαμε στα ζεύγη περιγραφής του
ύπνου να κυλά ανάμεσα στο στιγμι-
αίο και το αιώνιο, μα τον αφήσαμε να
περιμένει. Απομένει λοιπόν να τον
ενεργοποιήσουμε και να εξηγήσουμε
εδώ πώς ο χρόνος, στην απειρία του
και στην πλήρη αδυναμία περιγρα-
φής του, είναι εκείνος που δίνει ζωή
3. “The German must have forest, where he can
be happy, not pine forests or acres of rod-thin
trees, but rather a [real] forest, rich, diverse,
green forest.” Alwin Seifert, “Natur und Technik
im Deutschen Strassenbau”, στο Müllersche
Verlagshandlung, 1943, σελ. 10. Εδώ, από το Lekan,
Imagining the Nation in Nature, ο.π., σελ. 233.
77
στο σχήμα του ύπνου, το αλλοιώνει,
το μεταμορφώνει, το ενώνει με άλλα
σχήματα και με εμάς, τα υποψήφια
θύματα της δίνης του. Θα μπορούσαμε
μάλιστα να υποστηρίξουμε πως αυτή
είναι η μεγαλύτερη αξία του μοντέλου
του ύπνου. Καθώς πρόκειται για την
τοπολογία μιας διαδικασίας, δηλαδή
μιας χρονικής αλληλουχίας, εντός του
μεταφράζεται συνέχεια ο χρόνος σε
χώρο και το ανάποδο, επιτρέποντάς
μας να ανοίξουμε, να απλώσουμε και
να μελετήσουμε ήρεμα, με σχήματα,
συμβάντα που διαρκούν είτε μια στιγ-
μή, όσο το τσίμπημα μιας καρφίτσας,
είτε χρόνους εκατό, όπως όρισε το
ξόρκι μιας μάγισσας.
Η διαρκής εναλλαγή του χωροχρο-
νικού μοντέλου αποκτά ολοένα
μεγαλύτερη σημασία σήμερα, τόσο για
την επιστήμη του χώρου όσο και για τη
ζωή μας. Η στασιμότητα της οριζόντιας
εξάπλωσης των χωρικών δομών, που
γίνεται ιδιαίτερα εμφανής σε καιρούς
κρίσης, αναγνωρίζεται σαν ένας απο-
φατικός θάνατος, σαν μια πλήρης ναρ-
κωτική αδυναμία άρθρωσης ενός νέου
λόγου. Πιστεύω πως η στασιμότητα
αυτή δεν είναι παρά το κέλυφος μιας
εντροπικής, διαδικαστικής μετάλλαξης
του χώρου σε χρονικές δομές και πως
η ύπνωση είναι η καλύτερη μεταφορά
της διάστασης αυτής. Και καθώς τα πα-
ραμύθια αποτελούν την πιο πλούσια,
πολυδιάστατη γεωγραφία που ντύνει
το τοπίο του ύπνου μας, θα κλείσω την
περιδιάβασή μου με μια γραμμή από την
Κοιμισμένη Βασιλοπούλα που συνο-
ψίζει τι επιχείρησε να κάνει το κείμενο
αυτό: «Τώρα που επρόφτασε κι εμοίρανε
η μάγιζα Μονομάτα, δεν μπορού ν’ αλ-
λάξουι την κουβέντα της. Μπορού μόνο
ν’ αλλάξου το θάνατο σε ύπνο.»
ΔΙΉΓΗΜΑ
ΒΑΣΊΛΙΣΣΑ
ΤΗΣ ΝΎΧΤΑΣ
ΙΣΤΟΡΊΕΣ ΤΗΣ ΝΆΡΚΩΣΗΣ
ΣΟΦΊΑ ΝΙΚΟΛΑΐΔΟΥ
Η Μαριλίτα Ζίγκα, Άναψα τσιγάρο. Ξέρω τι θα πείτε,
58 ετών, υπάλληλος, λέει: απαγορεύεται. Ένα τσιγάρο παραπάνω,
«Τη μέρα που έγινε η διάγνωση, γύρισα τι κακό να κάνει; Το άναψα και χάζευα
σπίτι κι έπεσα να κοιμηθώ. Συνήθως δεν την κάφτρα του. Σαν φάρος στο σκοτά-
κοιμάμαι τέτοια ώρα, έχω δουλειά. Έχω- δι του δωματίου. Έπεσε στα σεντόνια,
σα το κεφάλι κάτω απ’ τα σκεπάσματα. έκανε τρύπα ο χασές κι ήταν της μάνας
Ύπνος βαρύς, σαλονικιώτικος. Ξύπνησα μου. Άσπρο κατωσέντονο, έφτασε ως το
κι ήτανε το κεφάλι μου καζάνι. Όνειρα στρώμα η κάφτρα. Σκέπασα την τρύπα
δεν είδα, μόνο ότι κολυμπούσα μες στη με το μαξιλάρι και ξανακοιμήθηκα. Βού-
μαύρη νύχτα, μπούζι το νερό, μα εγώ τηξα στον ύπνο, όπως βουτάει κανείς
αγωνιούσα για τα φύκια. Σκοτάδι πα- στη θάλασσα. Με μακροβούτι και τα
ντού, λες κι έπηζε τριγύρω μου τσιμέντο. μάτια κλειστά.»
Θα μου έκοβαν το μισό πνευμόνι, είπε
ο γιατρός. Και πάλι καλά, να κάνω το Ο Ντίνος Τσακνάκης,
σταυρό μου για τις μεταστάσεις. 32 ετών, νοσηλευτής, λέει:
Στο σόι μου δεν προλαβαίνουμε να «Ήταν νταρντάνα, γέμιζε το κρεβάτι.
γεράσουμε. Άλλες ανησυχούν για τις Αφράτη, κρέας μαλακό σαν τσουρέκι.
ρυτίδες τους. Εγώ ξεχνιέμαι στον κα- Δεν την συνόδευε κανείς. Συνήθως,
θρέφτη, τις θαυμάζω. Τις θεωρώ μεγά- κάποιος έρχεται, φίλος, συγγενής. Κά-
λη επιτυχία. Κατάφερα να φτάσω στα ποιος που μπορεί να σταθεί όρθιος, να
πενήντα οκτώ. Άθλος, αν το σκεφτείς. τους πιάσει το χέρι. Να παρακαλέσει
78
για παυσίπονο, να κάνει φασαρία για
σεντόνια. Την έβαλα στο ασανσέρ κι
ακούμπησα στα πόδια της το φάκελο.
“Μαρία Ζίγκα”, έγραφαν οι εξετάσεις.
Δεν ξέρω τι έχετε ακούσει για τα χει-
ρουργεία. Το δικό μας έχει μουσική. Ο
Ματσάγκος συνήθως επιλέγει ντίσκο,
κάτι παλιά. Πού πάει και τα βρίσκει;
Έχουν κι οι γιατροί την τρελάρα τους.
Ο Ματσάγκος είναι καλός στη δουλειά
– ο καλύτερος, λένε. Οι ασθενείς πίνουν
νερό στο όνομά του. Σφάζονται για να
μπουν στο χειρουργείο του.
Να σώζεις ζωές. Δεν μπορεί, μια
τζούρα αθανασίας θα την παίρνεις. Μην
κοιτάς, εμείς, τους πάμε, τους φέρνουμε,
τους δίνουμε το χάπι, ακούμε τις ιστορί-
ες τους. Μαέστρος είναι ο Ματσάγκος.
Όταν σηκώνουν τα χέρια οι άλλοι, ανα-
λαμβάνει αυτός.
Το περιμέναμε πως θα ήταν δύσκο-
λο, αλλά με τον Ματσάγκο δουλεύαμε
για το θαύμα. Σε κάνει να πιστεύεις ότι
γίνεται. Ότι αξίζει τον κόπο. Δεν ξέρω
πώς τα καταφέρνει, αλλά οι δικοί του
ασθενείς ζουν περισσότερο. Αφήνουν
πίσω τις στατιστικές και τις προβλέψεις
– εκεί να τον δεις, αστράφτουν τα μάτια
του, δεν μαζεύεται, σαν παιδί κάνει.
Σήμερα, έπαιζε το ίδιο τραγούδι
μες στο χειρουργείο, λούπα από το
πρωί. Το “Dancing Queen”, αν έχεις
τον Θεό σου. Έδινε ρυθμό στα νυστέ-
ρια του, κανείς δεν τόλμησε να δια-
μαρτυρηθεί. Μόνο η αναισθησιολόγος
πήγε κάτι να πει. Φορούσε το σκου-
φάκι με τους πλανήτες, το μπλε, που
αρέσει σε όλους. Δεν πρόλαβε. Ποτέ
δεν διακόπτεις τον Ματσάγκο, όταν
κάνει δουλειά.
Καμιά φορά σκέφτομαι πώς κοιμάται
τα βράδια. Πώς γυρνά σπίτι, πώς βάζει
παντόφλες. Τι λέει, τι ακούει, τι βλέπει,
όταν φεύγει από το χειρουργείο. Εγώ
ξεραίνομαι στον καναπέ. Δεν προλα-
βαίνω να φτάσω στο κρεβάτι. Ξυπνάω
με το τηλεκοντρόλ στο πάτωμα και το
φως ανοιχτό.
Εκείνη η γυναίκα στο φορείο μύριζε
αλλιώτικα. Οι πιο πολλοί μυρίζουν φάρ-
μακα κι αρρώστια, αυτή μοσχοβολούσε
σαν μπαξές. Χώμα, γρασίδι και αγριο-
λούλουδα. Είχε μια γλύκα στα μάτια,
την ηρεμία που έχουνε οι μάνες όταν
τα έχουν βρει με τα παιδιά τους. Μόνο
που αυτή δεν είχε παιδιά, κανέναν δεν
είχε. Το είπα στον Ματσάγκο, “κανένας
δεν την περιμένει έξω, να ξέρετε”. Μου
έκανε νόημα να υψώσω τη μουσική.
Εγώ την ξύπνησα.
Έσκυψα από πάνω της, “πάει τελεί-
ωσε”, είπα. Είχα ετοιμαστεί να πω κι
άλλα, χαμογέλασε και τα ξέχασα. Θα
περνούσαν ώρες, ώσπου να συνέλθει
από τη νάρκωση. “Να μου την προσέ-
χεις”, ψιθύρισα στη νοσοκόμα υπηρεσί-
ας. “Είναι δικός μου άνθρωπος, αδελφή
της μάνας μου”. Δεν ξέρω τι μου ήρθε
και το είπα. Ίσως γιατί χαμογελούσε την
ώρα που την άνοιγαν με το νυστέρι. Έτσι
μου φάνηκε. Τα χείλη της έγερναν ελα-
φρά προς τα πάνω κι αυτό εμένα μου
έμοιαζε χαμόγελο.»
Ο Μιχαήλ Ματσάγκος,
χειρουργός, 45 ετών, λέει:
«Όταν ήρθε η ώρα να επιλέξουμε ειδικό-
τητα, έγραψα σε ένα χαρτί τι δεν ήθελα
να κάνω. Στη χειρουργική με τράβηξε
το μυστήριο, νιώθω ντετέκτιβ. Έρχο-
νται και μου αφηγούνται συμπτώματα,
μου εγχειρίζουν εξετάσεις, υπέρηχους,
μαγνητικές – δουλειά μου να ανακαλύ-
ψω τον εχθρό. Μετά, στο χειρουργείο
είναι ρουτίνα. Σπανίως με εκπλήσσει
το σώμα τους. Ξαπλώνουν ναρκωμέ-
νοι στο τραπέζι, λυμένα μέλη, υπάκουα.
Ανοίγω το θώρακα, παρατηρώ το τοπίο.
Αν έχεις δει πέντε χιλιάδες βουνά, τα
έχεις δει όλα. Αραιά και πού το χρώμα
διαφέρει, αλλάζει επικίνδυνα. Να, χθες,
που άνοιξα εκείνη τη γυναίκα, κάποιοι
πισωπάτησαν. Κοιτούσες μέσα κι έμοι-
αζε πεδιάδα, μόνο που ήταν γυρισμένη
ανάποδα και φαίνονταν οι ρίζες απ’ τα
δέντρα. Τριγύρω φούσκωναν ποτάμια,
ένα μαβί, τα άλλα πορφυρά. Αίφνης είδα
ν’ ανθίζει κάτι που έμοιαζε λουλούδι,
παπαρούνα, δεν είχα ξαναδεί τέτοιο
πράγμα, είχα διαβάσει βέβαια γι’ αυτό,
στάθηκα να θαυμάσω και το φωτογράφι-
σα. Πιάσαμε δουλειά, κρατούσε το ρυθ-
μό η μουσική, με ηρεμεί η επανάληψη,
μου δίνει ρυθμό. Πανέξυπνη ασθένεια,
δαιμόνια, αυτή είναι η λέξη, δεν μπορείς
να μην τη θαυμάσεις. Βρίσκεται πάντα
ένα βήμα μπροστά.
Το μεσημέρι τηλεφώνησε η μάνα
μου. Σπανίως μου τηλεφωνεί και το
σήκωσα, δεν άφησε περιθώριο να το
κλείσω. Παραπονιόταν για τον ύπνο της,
γκρίνιαζε ότι λιγόστεψε. Κοιμάται ελάχι-
στα και μόνο στην μπερζέρα. Τα κόκαλα
πονούν, ακόμη και όταν κάθεται. Πιάνε-
ται απ’ τους τοίχους του σπιτιού, για να
περπατήσει. Η διαδρομή ως την κουζίνα
μαρτύριο. Παράτησα ανοιχτό το τηλέ-
φωνο, άρχισα να αναζητώ το λουλούδι.
Δημοσιεύματα και φωτογραφίες στον
υπολογιστή – πρέπει να το κατάλαβε.
–Εσύ Μιχαλάκη, μόνο αν ήταν να με
εγχειρίσεις, θα ενδιαφερόσουν.
Γύρισα στη μεριά του κινητού. Σαν
να την έβλεπα.
–Μάνα, είσαι ογδόντα επτά ετών.
Και εγχείρηση να χρειαζόσουν, δεν θα
νοιαζόμουν. Σ’ αυτήν την ηλικία ούτε
εγχείριση κάνουμε.
Στοιχηματίζω πως μετά πήρε τον
αδελφό της. Ενενήντα δύο χρονών ο
θείος, τα ίδια μυαλά κουβαλά, ακούει
και δεν της κλείνει το τηλέφωνο.»
79
Την Παρασκευή 29 Ιανουαρίου
2016, η Μαριλίτα Ζίγκα κοιμήθηκε
στο νοσοκομείο. Έκλεισε την εικο-
νίτσα που είχαν αφήσει οι νοσοκόμες
πάνω απ’ το κρεβάτι της στο συρτάρι.
Ζήτησε παυσίπονο. Δεν είναι ανάγκη
να πονάτε, της είπε ο νοσηλευτής και
τον άκουσε. Κουνούσε τα πόδια της,
έλαμνε μες στον ύπνο, έρχονταν κατα-
πάνω της τα φύκια. Έκανε μια απλωτή
και τα προσπέρασε.
Την ίδια νύχτα, ο Ντίνος Τσακνά-
κης ξύπνησε με το τηλεκοντρόλ στο
στέρνο. Γύρισε στη μεριά της τηλεό-
ρασης, έπαιζε CSI και το άλλαξε. Όλη
τη μέρα άρρωστοι, βογγητά και αίματα,
ήθελε κάτι πιο αλέγρο για να κοιμηθεί.
Ακόμα και το Σχολείο για πριγκίπισσες
της Barbie τού φάνηκε καλύτερη επι-
λογή. Γύρισε την πλάτη στην οθόνη
κι αποκοιμήθηκε με το τραγούδι της
πριγκίπισσας στ’ αυτιά του.
Ο Μιχαήλ Ματσάγκος επέστρε-
ψε μεσάνυχτα στο σπίτι του. Ψητό,
σαλάτα και ψωμί: η γυναίκα του είχε
καλύψει τα πιάτα με χαρτοπετσέτες.
Έστρωσε το τραπέζι στην εντέλεια,
μαχαιροπίρουνο, κολλαριστό τραπεζο-
μάντιλο, κρυστάλλινο ποτήρι, και έπε-
σε να κοιμηθεί. Ο Μιχαλάκης, όπως
τον φώναζε η μάνα του, προχώρησε
στο δωμάτιο της μικρής. Φωσφόριζε
το πορτοκαλί φωτάκι και οι πλανήτες
στο ταβάνι αντιφέγγιζαν. Έσκυψε, της
έπιασε το χέρι και το φίλησε. Ένα δευ-
τερόλεπτο, αλλά του έφυγε η κούραση
της μέρας. Μύριζε ύπνο το νήπιο και
δάγκωνε το αυτί απ’ το αρκουδάκι της.
Στο όνειρο, φορούσε ένα φουστάνι
με ασημένια αστράκια και γαλάζιο
τούλι, κρατούσε μαγικό ραβδί και ήταν
η βασίλισσα της νύχτας.
 ΜΑΡΤΥΡΙΑ Ακόμη έχω στα αυτιά μου τη φωνή
του παππού μου: «Είναι καλές φέτος
ΑΛΕΉΣ ΎΠΝΟΣ οι γυναίκες» άκουγα να λέει. «Καλές
είναι» συμφωνούσε ο πατέρας μου.
Γυναίκες απ’ τη Φλώρινα, την
ΕΣΘΛΌΣ 1
Κοζάνη, την Κατερίνη, απ’ τα άγονα
ορεινά χωριά, γυναίκες από τους γύρω
γύφτικους μαχαλάδες. Πενήντα, εξή-
Όπου ο συγγραφέας μιλά για τον ύπνο στα χωράφια·
ντα κάθε φορά, μερικές χρονιές ακόμη
όπου ένα παιδί περπατά ανάμεσα σε κοιμισμένα σώματα·
παραπάνω.
όπου ξανακοιμούνται άνθρωποι πια στα πάρκα και τις πλατείες.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΑΜΙΩΤΗΣ
Φ ασκελωμένες από την κορυφή
ώς τα νύχια. Μαντίλες, καπέλα,
μανίκια μακριά, κάλτσες ψηλές, ώς
και γάντια οι πιο ευαίσθητες. Σπιθαμή
σάρκας γυμνής. Αλλά τραγούδι· στιγ-
μή δεν έπαυαν να τραγουδούν.
Κι εγώ, εκεί στα τέσσερα-πέντε,
κάτω απ’ την κορομηλιά δίπλα στο
κεφαλάρι, με τη Βλάχα, το τσοπανό-
σκυλο, να με προσέχει σαν κουτάβι
της, να τις παρατηρώ με τις ώρες.
Σκυμμένες πάνω απ’ τις βαμβακιές,
ζωσμένες την μπούρδα ανάμεσα στα
σκέλια να σέρνεται από πίσω τους.
Μια πάνω, μια κάτω. Απ’ τη μια πλευ-
ρά του χωραφιού ώς την άλλη. Ώσπου
ο σάκος να μην παίρνει άλλο.
Κι εκεί γύρω στις έντεκα, μες
στον κάμπο που έδειχνε απαράλλα-
χτος όπου και αν στρεφόσουν, όμοια
με αντικατοπτρισμός, να πλησιάζει η
Άρης Κωνσταντινίδης, Αττική, 1947.
μηχανή με το ψυγείο του παγωτατζή.
Και ο πατέρας μου να καλεί σφυ-
Σ
ε μια φωτογραφία του αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη, ένας αποκα- ρίζοντας, για να μοιράσει τα κασάτα,
μωμένος εργάτης (ή μήπως αγρότης;) κοιμάται κάτω από τον ήλιο, με τα χωνάκια, τους πυραύλους. Και οι
μόνη προστασία την κατεβασμένη στα μάτια τραγιάσκα του και μια γυναίκες να παρατάνε τη δουλειά και
κουβέρτα ανάμεσα σ’ αυτόν και το χώμα. Η προσαρμοσμένη φύση του να τρέχουν πηδώντας τις βαμβακιές,
στη γη μοιάζει ζηλευτή· λες και δεν υπάρχει δύναμη ικανή να στερήσει απ’ αυτόν να φτιάχνουν κύκλο γύρω από τον πα-
τον άνθρωπο την ανάγκη για ανάπαυση. γωτατζή, που μ’ όλες δοκίμαζε την
Όποτε την κοιτώ, ο νους μου γυρίζει πίσω σχεδόν σαράντα χρόνια. Καλοκαίρια τύχη του, και να γλύφουν με χάχανα
στον κάμπο της Λάρισας, εποχή συλλογής του βαμβακιού. και αστεία γιατί ήξεραν πως όλο αυτό
διάλειμμα είναι και όπου να ’ναι θα
1. Σοφοκλής, Φιλοκτήτης, στ. 858. επιστρέψουν στις αράδες τους.
80
Αργότερα, ντάλα μεσημέρι, τότε
που δεν γινόταν να σταθείς λογικός
κάτω απ’ τον ουρανό, που, μερμήγκι
να σε δάγκωνε πόναγε σαν να είχε
δόντια φιδιού, έφτανε η ώρα του φα-
γητού. Ψωμί, ντομάτα, αγγούρι, φέτα,
καρπούζι απ’ το μποστάνι. Μετά ξε-
κούραση. Λίγος κλεμμένος ύπνος
κάτω απ’ τα καραγάτσια, σώματα σε
σειρά πάνω στο χώμα όπου τα έριξε
η κούραση και η ζέστη.
Θα υπήρχε κάτι το ανησυχητικό
στην ακαμψία τους, γιατί θυμάμαι να
περιφέρομαι ανήσυχος από πάνω τους
παρακαλώντας να ξυπνήσουν. Φοβό-
μουν μην έπαθαν τίποτα, έτσι όπως
Όλες τους έπεφταν
να κοιμηθούν
εκείνον τον ύπνο
που μέσα σε
ελάχιστες στιγμές
τις μεταμόρφωνε
σε κάτι ξένο και
ανησυχητικό.
έδειχναν παραλυμένες, αποκομμένες
απ’ την πραγματικότητα, αδιάφορες
εντελώς για όσα συνέχιζαν να συμ-
βαίνουν γύρω τους.
Αγωνιώντας παραφυλούσα για
κανένα φίδι, έδιωχνα μυρμήγκια,
σκαθάρια, μύγες, γιατί στα μάτια
μου έμοιαζαν να μην είναι σε θέση
να προστατέψουν πια τον εαυτό τους.
Αλλά στο τέλος το θαύμα γίνονταν.
Μια-μια άρχιζαν να κουνούν τα μέλη
τους, να βγαίνουν από το λήθαργό
τους, να ξαναζωντανεύουν.
Μετά, με βαριά καρδιά ξανά στο
χωράφι. Πάνω κάτω, πάνω κάτω.
Ασταμάτητα. Σαν χιόνι που έπρεπε
81
να μαζευτεί πριν λιώσει έμοιαζε το
βαμβάκι. Στα μουγκά γίνονταν όλα,
για μια δυο ώρες δεν περίσσευε κέφι.
Μα όταν πια ο ήλιος άρχιζε να μαλα-
κώνει, μόλις όλοι καταλάβαιναν πως
πάει πέρασε και το σημερινό κακό και
όπου να ’ναι πλησιάζει η δροσιά της
νύχτας, το τραγούδι πύκνωνε ξανά.
Και έπειτα, πάνω στις σκεπασμένες
καρότσες των φορτηγών με τα ξύλινα
αντικριστά καθίσματα. Ώς τις ασβε-
στωμένες αποθήκες και την απέραντη
στρωματσάδα. Κουτρουβαλιάσματα
πάνω σε ξένα στρώματα από αγκαλιά
σε αγκαλιά, με μάγουλα κόκκινα απ’
τις τσιμπιές γιατί είχαν και αυτές παι-
διά πίσω στο σπίτι και ήμουν ο μόνος
εύκαιρος. Πλύσιμο, ετοιμασία του βρα-
δινού, τα τραντζιστοράκια στο τέρμα,
λίγες οικείες κουβέντες στο αμπαρω-
μένο καμαράκι με το τηλέφωνο.
Μ α η ώρα πέρναγε και η κούρα-
ση έπαιρνε πάλι το πάνω χέρι.
Μάταια ζητούσα να συνεχίσουμε το
παιχνίδι, καμιά τους δεν είχε πια κου-
ράγιο. Όλες τους έπεφταν να κοιμη-
θούν εκείνον τον ύπνο που μέσα σε
ελάχιστες στιγμές τις μεταμόρφωνε
σε κάτι ξένο και ανησυχητικό.
Μετά ήρθαν οι μηχανές και ο κά-
μπος ερήμωσε από γυναίκες.
Άνθρωπο να κοιμάται όπως εκείνες
δεν ξανάδα. Ώσπου το προηγούμενο
καλοκαίρι γέμισαν τα πάρκα και οι
πλατείες της πόλης κυνηγημένους από
τον πόλεμο και τη φτώχεια.
Και αντίκρισα ξανά, μετά από τόσα
χρόνια, ανθρώπους εξοντωμένους από
την κούραση να κοιμούνται κατάχαμα.
Αλλά αυτή τη φορά ήξερα τα λό-
για του Σοφοκλή: Αλεής ύπνος εσθλός
που πάνω κάτω πάει να πει, είναι σαν
λήθαργος ο ύπνος μες στο λιοπύρι.
 ΔΟΚΙΜΙΟ

ΑΦΉΝΟΝΤΑΣ
ΤΟΝ BOWIE
ΝΑ ΦΎΓΕΙ
Όπου γίνεται λόγος για το θάνατο του David Bowie· όπου μετά το θάνατό του ήταν
αφόρητο το "Lazarus"· όπου παρά το σουδάριο κανείς δεν ρώτησε τον Λάζαρο αν ήθελε
να επιστρέψει στη ζωή· όπου ο συγγραφέας χάνει τη μητέρα του·
όπου όταν είσαι κολλημένος στην απώλεια δεν υπάρχει μέλλον

SIMON CRITCHLEY

83
ΔΟΚΙΜΙΟ
Π
αρά τη μαζική και προ-
φανή θλίψη που τον συ-
νόδευσε, ο θάνατος του
Bowie ήταν ο καλύτερος
δυνατός θάνατος. Αν θα μπορούσε ποτέ
να υπάρξει «καλός» θάνατος μιας κορυ-
φαίας προσωπικότητας του πολιτισμού,
ένας αξιοπρεπής θάνατος, τότε θα ήταν
αυτός. Αν ένας θάνατος μπορεί να γί-
νει έργο τέχνης, να γίνει μια δήλωση
απολύτως συνεπής με την αισθητική
ενός καλλιτέχνη, τότε αυτό συνέβη στις
10 Ιανουαρίου 2016. Ο Μπόουι έκανε
το θάνατο τέχνη και την τέχνη θάνατο.
Δεν πέθανε με έναν ανόητο θάνατο ροκ
σταρ σε ηλικία 27 ετών. Ούτε έσβησε
μέσα σε μια αχλή εθισμών, φθοράς και
παρακμής, αφήνοντας τους οπαδούς του
να περιμαζέψουν τα θραύσματα μιας
κατεστραμμένης ζωής. Ήταν ένας ευ-
γενής θάνατος, χάρη στο θείο δώρο της
ιδιωτικότητας, με όλους τους οπαδούς
του να ακούνε το νέο του άλμπουμ.
Φυσικά, το έργο του Μπόουι ανα-
φερόταν στο θάνατο, από την αρχή.
Στο “Space Oddity”, ο Ταγματάρχης
Τομ εξαφανίζεται στο διάστημα,
έχοντας πλήρη επίγνωση του υποβι-
84
βασμού του σε προϊόν, και πεθαίνει
λέγοντας στη γυναίκα του ότι την
αγαπάει. Έκτοτε, θα επανέρχεται σε
αυτό το θέμα, από τη διασκευή του
στο “My Death” του Jacques Brel,
με μια ερμηνεία α-λα Scott Walker,
έως το “Rock and Roll Suicide” κι
από εκεί στο “We are the Dead” από
το Diamond Dogs για να φτάσει στο
τρομακτικό πρόσφατο κομμάτι “You
Feel So Lonely You Could Die” από το
The Next Day, ένα ερωτικό τραγούδι
μίσους, που τελειώνει με τις λέξεις,
Oblivion shall own you
Death alone shall love you
I hope you feel so lonely
You could die
(Η λήθη θα σε κατέχει / Μόνον ο
θάνατος θα σε αγαπάει / Ελπίζω
να νιώθεις τόση μοναξιά / Που
θα πέθαινες)
[…] Τι άλλαξε λοιπόν η γνώση του
θανάτου του Μπόουι τη Δευτέρα 11
Ιανουαρίου; Αφού ξεπέρασα το αρχικό
σοκ και έγραψα ένα κομμάτι για τους
New York Times, πέρασα ολόκληρο το
απόγευμα εκείνης της Δευτέρας μόνος,
με επαναλαμβανόμενες ακροάσεις του
Blackstar. Ακουγόταν απλώς διαφορε-
τικό και (παρότι αυτό είναι προφανώς
παράλογο) ακουγόταν σαν ο Μπόουι να
μιλούσε απευθείας σε μένα. Ο τρόπος
που απευθυνόταν η φωνή του Μπόουι
φαινόταν να έχει υποστεί μια αλλαγή·
ακουγόταν ανοίκεια. Οι λέξεις που
άκουγα μανιωδώς τις τελευταίες τρεις
μέρες ξαφνικά αποκτούσαν διαφορετι-
κές συνδηλώσεις. Αυτό ήταν πολύ πιο
έντονο στο “Dollar Days” και στους
πυρακτωμένους και επαναλαμβανό-
μενους στίχους,
Don’t believe for just one second
I’m forgetting you
I’m trying to
I’m dying to
(Μην πιστέψετε ούτε για μια στιγ-
μή / ότι σας ξέχασα / προσπαθώ
γι’ αυτό / θα πέθαινα γι’ αυτό)
Ξαφνικά, ακούγοντας τις τελευταίες
λέξεις του τραγουδιού, γινόταν σαφές
ότι το “I’m dying to” (θα πέθαινα γι’
αυτό) σήμαινε επίσης “I’m dying too”
(πεθαίνω κι εγώ). Η φράση στην αρχή
του τραγουδιού, “I’m dying to push
their backs against the grain” (θα πέθαι-
να να τους έβγαινα από την ανάποδη)
ξεδιαλύνεται στις τελευταίες λέξεις
τους τραγουδιού, “I’m dying to(o)”.
Οι λέξεις έμοιαζαν να υπόκεινται σε
μια νοηματική μετατόπιση καθώς τις
άκουγα. Ήξερε και ο ίδιος ότι πέθαινε
και μας έλεγε: “I’m falling down” (Κα-
ταρρέω). […] Δεν είχε αλλάξει τίποτα
στη μουσική του Blackstar, αλλά με
κάποιον τρόπο είχαν αλλάξει τα πάντα.
Η τέχνη του Μπόουι θα ακουγόταν δια-
φορετικά μετά το θάνατό του.
Αυτή η νοηματική μετατόπιση εί-
ναι ίσως μακράν πιο ξεκάθαρη και πιο
επώδυνη όταν παρακολουθείς το βίντεο
κλιπ του “Lazarus”. Κυκλοφόρησε στις
7 Ιανουαρίου και το είδα κάμποσες φο-
ρές πριν από το θάνατό του. Ήταν δυ-
νατό. Μετά το θάνατό του, όμως, δεν
μπορούσες να το παρακολουθήσεις,
ήταν σχεδόν αφόρητο. Ο Μπόουι ξαφ-
νικά δείχνει τόσο γέρος, με το δέρμα
του κιτρινισμένο και ζαρωμένο, ρυ-
τιδιασμένο και πλαδαρό κάτω από το
πηγούνι του. Δείχνει τόσο εύθραυστος
σωματικά. Όμως, πέρα από την τραγω-
δία, μας επιδεικνύει για μια ακόμη φορά
το τόσο αυτοσαρκαστικό χιούμορ του:
παρατηρήστε το χαριτωμένο νουμεράκι
και τα χορευτικά βήματα του Μπόουι
όταν τραγουδάει το στίχο “By the time I
got to New York”, αλλά και την κωμική
του πόζα με τις απότομες, μηχανικές
κινήσεις, όταν γράφει, σκυμμένος σαν
καφκικός ήρωας, πάνω σε ένα παλαιο-
μοδίτικο γραφείο. […]
Αλλά γιατί Λάζαρος; […] Ασφαλώς,
ιδίως υπό το πρίσμα του θανάτου του,
θα ερμηνεύσουμε οτιδήποτε έκανε ο
Μπόουι στα τελευταία του χρόνια ως
αυτοβιογραφική αλληγορία, ειδικά όταν
έχουμε μια σειρά από φαινομενικά προ-
φανείς ενδείξεις όπως αυτές που συ-
ναντάμε στο “Lazarus”. […] Και γιατί
ο Μπόουι διάλεξε το κομμάτι με αυτό
τον τίτλο για το τελευταίο του βίντεο,
την τελευταία του δημόσια εμφάνιση,
την ύστατη αυλαία του; Σε αυτό το ση-
μείο, θα πρέπει να στραφούμε στην Αγία
Γραφή. Στο Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, ο
Λάζαρος είναι η μορφή που ανασταί-
νει ο Ιησούς, μετά από τέσσερις μέρες
στο πέτρινό του μνήμα. Με προσωπι-
κό ρίσκο, δεδομένου του μίσους των
τοπικών Φαρισαίων εναντίον του, ο
Ιησούς επιστρέφει στην Ιουδαία, στο
χωριό Βηθανία, το οποίο εικάζεται ότι
είναι η σημερινή πόλη αλ-Αζαρίγια της
85
Δυτικής Όχθης. Το κάνει από αγάπη
για τον Λάζαρο, αλλά ειδικά για την
καλοσύνη και την πίστη που έδειξαν
στον Ιησού οι αδελφές του Λαζάρου,
η Μάρθα και η Μαρία, η οποία «ήταν
εκείνη που αργότερα άλειψε τον Κύριο
με μύρο και σκούπισε τα πόδια του με τα
μαλλιά της». Πρόκειται για την κομβική
στιγμή στην αφήγηση και τη θεολογία
της Καινής Διαθήκης, όταν ο Ιησούς
δηλώνει: «Εγώ είμαι η ανάσταση και
η ζωή· εκείνος που πιστεύει σε μένα,
και αν πεθάνει, θα ζήσει· και καθένας
που ζει και πιστεύει σε μένα, δεν θα
πεθάνει ποτέ». Όταν βλέπει τη θλίψη
της Μαρίας για το θάνατο του αδελφού
της, σύμφωνα με το Κατά Ιωάννη Ευ-
αγγέλιο, «ο Ιησούς δάκρυσε».
Η Μαρία, η Μάρθα και ο Ιησούς
πάνε στον τάφο του Λαζάρου
και ο Ιησούς ζητάει να τραβήξουν στην
άκρη την πέτρα που φράζει την είσοδο
του μνήματος. Η Μάρθα διαμαρτύρεται
ότι «τώρα πια θα μυρίζει άσχημα γιατί
είναι ήδη τέσσερις μέρες στο μνήμα».
Αλλά ο Ιησούς, μεσσιανικά απτόητος
της λέει: «Δεν σου είπα πως, αν πιστέ-
ψεις, θα δεις τη δύναμη του Θεού;»
Ύστερα ο Ιησούς φωνάζει δυνατά: «Λά-
ζαρε, βγες έξω!» Και το Κατά Ιωάννη
Ευαγγέλιο συνεχίζει: «Βγήκε ο νεκρός
με δεμένα τα χέρια και τα πόδια του σε
πάνινες λουρίδες και το πρόσωπό του
τυλιγμένο με ένα σουδάριο».
Επιστρέφοντας στον Μπόουι, αυτό
που μας εντυπωσιάζει είναι το σουδά-
ριο, δηλαδή το νεκρικό ύφασμα γύρω
από τα μάτια του Λαζάρου, με το οποίο
απεικονίζεται ο Μπόουι και στα δύο βί-
ντεο κλιπ, για τα κομμάτια “Blackstar”
και “Lazarus”. Ο Λάζαρος είναι η μορφή
που πέρασε στο βασίλειο των νεκρών
και επιστρέφει στη ζωή, τυλιγμένος με

το νεκρικό σάβανό του και τα μάτια του
καλυμμένα. Στο βίντεο του “Lazarus”,
ο Μπόουι παρουσιάζεται να αιωρείται
πάνω από το κρεβάτι του, ανασηκωμέ-
νος και αναστημένος, ενώ μια δαιμονική
νεαρή γυναικεία μορφή έρπει από κάτω.
Στο βιβλικό επεισόδιο, ο Λάζαρος δεν
μιλάει. Το κεφάλαιο αυτό του Κατά Ιω-
άννη Ευαγγελίου καταλήγει απότομα με
τα τελευταία λόγια του Ιησού: «Λύστε
τον και αφήστε τον να φύγει». Ο Λάζα-
ρος δεν λέει: «Έι, είμαι ξανά ζωντανός·
ευχαριστώ πολύ, κύριε Μεσσία». Δεν
ξεσπάει σε δάκρυα ευγνωμοσύνης, ούτε
αφήνει να φανεί κάποιο συναίσθημα.
Απλώς επανεμφανίζεται και τον αφή-
νουν να φύγει. Κανείς, στην πραγμα-
τικότητα, δεν ρώτησε τον Λάζαρο αν
όντως επιθυμούσε να επιστρέψει από το
μνήμα και ο ίδιος δεν φαίνεται ιδιαίτερα
ευτυχισμένος που είναι ξανά μαζί με
τις αδελφές του. Ίσως νεκρός να ήταν
πιο ευτυχισμένος. […] Ίσως ο Λάζαρος
να μην είναι τόσο μια ιστορία ηρωικής
ανάστασης που αποδεικνύει τα μεσσια-
νικά διαπιστευτήρια του Ιησού, ίσως να
είναι η θλιβερή ιστορία κάποιου που τον
έφεραν πίσω στη ζωή χωρίς να το θέλει.
Ίσως ο «Λάζαρος» του Μπόουι να μην
είναι τόσο μια ιστορία επανόδου στη
ζωή, όσο η συνειδητοποίηση πως δεν
μπορείς στ’αλήθεια να πεθάνεις ενόσω
είσαι εγκλωβισμένος στη θλίψη για μια
χαμένη αγάπη, για το ριζικό αποχωρι-
σμό από τον κόσμο, για τον εθισμό και
την ψύχωση. […]
[Με τη μητέρα μου] είδα για πρώτη
φορά τον Μπόουι στην εκπομπή Top of
the Pops το 1972 και εκείνη μου αγόρα-
σε ένα αντίτυπο του σινγκλ “Starman”.
Εκείνη μου γνώρισε τον Μπόουι και,
για να είμαι ειλικρινής, ήταν ένα από τα
ελάχιστα πράγματα για τα οποία μπο-
ρούσαμε να συζητήσουμε στη διάρκεια
αυτής της όχι και τόσο χρυσής εποχής.
Η μητέρα μου πέθανε στις 5 Δεκεμ-
βρίου του 2015. Δεν θέλω να υπεισέλθω
σε λεπτομέρειες. Ο κόσμος λέει συνή-
θως ένα σωρό πληκτικά πράγματα για
τον πόνο της θλίψης. Στις μέρες και τις
εβδομάδες που ακολούθησαν το θάνα-
τό της, δεν αισθανόμουν απλώς άφατο
πόνο και αδυναμία συγκέντρωσης, αλλά
είχα το πολύ σαφές και πολύ νηφάλιο
συναίσθημα ότι ο χρόνος είχε χάσει τη
ροή του. Ο χρόνος απλώς είχε σταματή-
σει με κάποιον τρόπο, δεν επρόκειτο να
σαλέψει ή να μετακινηθεί. Αισθάνθηκα
εγκλωβισμένος στα δίχτυα του.
Φυσικά, μου ήρθαν στο νου οι στίχοι
του Μπόουι από το “Time” του Aladdin
Sane, όπου του χρόνου «το σενάριο εί-
μαστε εσύ κι εγώ… αυτός σκύβει σαν
πόρνη… το κόλπο του είμαστε εσύ κι
εγώ» (…script is you and me…he flexes
like a whore…his trick is you and me). Τις
εβδομάδες μετά το θάνατο της μητέρας
μου, διάβασα πάρα πολλά για τη θλίψη,
όσο τουλάχιστον μου επέτρεπαν οι περι-
ορισμένες μου δυνάμεις συγκέντρωσης.
Αλλά το μοναδικό πρόσωπο που έμοιαζε
να αισθάνεται το ίδιο πράγμα με μένα
ήταν η Αγγλίδα ποιήτρια Denise Riley,
η οποία έχει γράψει ένα είδος συγκε-
κομμένου χρονικού για τις επιπτώσεις
από το θάνατο του γιου της (Time Lived,
Without its Flow, Capsule Editions, 2012).
86
ΔΟΚΙΜΙΟ
Το κυρίαρχο συναίσθημα δεν είναι ότι
αισθάνεσαι αφάνταστα λυπημένος ή
ότι εμπλέκεσαι σε μια διαδικασία πέν-
θους που έχει σαφή και διακριτά στάδια.
Αφότου πέθανε η μητέρα μου, απέκτησα
μια πολύ σαφή αίσθηση της πραγματι-
κότητας του χρόνου, σχεδόν σαν να την
ενατένιζα, σαν να ήμουν απλώς εγκλωβι-
σμένος στο παρόν και να ήλπιζα μόνο ότι
κάποτε θα περάσει. Ήταν μια κατάσταση
ενατένισης που όμως δεν εντοπιζόταν
στο κεφάλι μου. Ήταν στα σπλάχνα μου.
Κατοικούσε μέσα στο ίδιο μου το σώμα.
Η Ράιλυ γράφει ότι ο νεκρός μάς
δίνει μια λαβή στην παρούσα
στιγμή στην οποία έχουμε εισέλθει.
Είμαστε εγκατεστημένοι στο παρόν
και αυτό δεν πρόκειται να υποχωρή-
σει. Το να λέμε τη φράση carpe diem
(άδραξε τη μέρα) είναι ανοησία, διότι
δεν υπάρχει καμία μέρα να αδράξεις.
Ο χρόνος μάς έχει αδράξει. Και αυτό
το πολύ σαρκικό αίσθημα του χρόνου
που έχει χάσει τη ροή του δεν βιώνε-
ται μέσα σε φόβο και τρέμουλο, αλλά
με αυτό που η Ράιλυ αποκαλεί «κρυ-
στάλλινη απλότητα». Απλώς παραδέρ-
νουμε, κατά κάποιον τρόπο, μέσα στο το μέλλον; Η Ράιλυ σημειώνει ότι κα- σιωπηρή, σπλαχνική παράλυση. με έναν ελαφρώς αρρωστημένο τρόπο,
χρόνο πριν από μια απώλεια, όπου μετά νείς δεν πρόκειται να ενδιαφερθεί να Και ύστερα πέθανε ο Μπόουι. Το αυτό με βοήθησε. Ο θάνατος του Μπό-
βίας παρατηρούμε την κίνησή του, ει- γράψει εάν δεν έχει κάποια αίσθηση πρωί της 11ης Ιανουαρίου 2016, δέχθη- ουι ξεκλείδωσε την αδυναμία μου να
σπνέοντας και εκπνέοντας το χρόνο. μελλοντικότητας. Όταν είσαι βαθιά κα στο μέηλ μου άπειρες προτάσεις να μιλήσω για τη μητέρα μου. Οι λέξεις
Ύστερα εισέρχεται στον κόσμο μας ο κολλημένος μέσα στην απώλεια, δεν μιλήσω και να γράψω σχετικά με το θά- άρχισαν να βγαίνουν αβίαστα. Και τώρα
θάνατος και ο χρόνος σταματά. φαίνεται να υπάρχει κάποιο μέλλον. νατό του. Μετά από μια αρχική σύγχυση γράφω αυτές τις λέξεις. Με το να γράφω
Η Ράιλυ γράφει ότι αυτό το αίσθημα Κατά συνέπεια, κι εγώ δεν είχα κανένα και απώθηση, αποφάσισα ξαφνικά να γι’ αυτόν, ήταν κατά κάποιον τρόπο σαν
«δεν έχει τίποτα να κάνει με το “πένθος” ενδιαφέρον να γράψω μετά το θάνατο πέσω με τα μούτρα σε αυτή τη δουλειά. να έγραφα για εκείνη. Τι να πω; Με βο-
όπως ίσως θα το είχατε φανταστεί κάπο- της μητέρας μου. Δεν έβλεπα κάποιο Αν και δεν μπορώ να πω ότι μου ήταν ήθησε. Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον
τε. Η διαισθητική ροή σας του διαισθη- νόημα. Οι εβδομάδες μετά το θάνατο ακριβώς διασκεδαστικό (ήταν μάλλον Ντέηβιντ για μια τελευταία φορά, για
τικού χρόνου έχει απότομα αποστραγ- της μητέρας μου ήταν οι μεγαλύτερες κάτι σαν σφίξιμο των δοντιών), έχω αυτό το αποχαιρετιστήριο δώρο.
γιστεί. Τώρα, ζείτε σε μια ασκίαστη όλης μου της ζωής. Όμως, δεν ήμουν περάσει τις εβδομάδες μετά το θάνατο Πρέπει να αφήσουμε τον Μπόουι να
καθαρότητα λαμπερού και ξηρού αέρα.» επίσης σε θέση να σκεφτώ για ό,τι είχε του Μπόουι γράφοντας, δίνοντας μα- φύγει. Στο θάνατο και στη ζωή.
Το παρόν πέφτει σε τέλμα, το πα- συμβεί, ή και να μιλήσω γι’ αυτό, εάν νιωδώς συνεντεύξεις και μιλώντας σε
Από την επικείμενη νέα, αναθεωρημένη και επαυ-
ρελθόν σέρνεται στα πόδια σου και δεν εξαιρέσουμε κάποιες κλασικές κοι- πάρα πολλούς φίλους για τον Μπόουι. ξημένη έκδοση του βιβλίου του Simon Critchley,
πρόκειται να φύγει, αλλά τι γίνεται με νοτοπίες. Ήμουν κολλημένος σε μια Ξαφνικά, όλοι αισθάνονταν θλίψη και, Bowie, Serpent’s Tail, Λονδίνο 2016.
87 Μετάφραση: Βασίλης Δουβίτσας
 ΔΟΚΙΜΙΟ

Η ΓΥΝΑΊΚΑ
ΣΤΑ ΌΝΕΙΡΑ
ΟΝΕΙΡΙΚΆ ΣΎΜΒΟΛΑ ΚΑΙ Η ΘΈΣΗ ΤΗΣ ΓΥΝΑΊΚΑΣ ΑΠΌ
ΤΗΝ ΎΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΌΤΗΤΑ ΈΩΣ ΤΟ ΎΣΤΕΡΟ ΒΥΖΆΝΤΙΟ

Όπου κανείς δεν μπορεί να απαγορεύσει στους υπηκόους του να ονειρεύονται·

όπου τα ρυπαρά γένια είναι καλό σημάδι, γι’ αυτόν που έχει δοσοληψίες
με δικαστήρια· όπου ορατές είναι μόνον η Αυγούστα και η πόρνη· όπου
μαθαίνουμε τι θα συμβεί αν κάποιος ονειρευτεί ότι αυνανίζεται.

ΒΑΣΙΛΙΚΉ ΚΌΚΚΟΡΗ

Η ΟΝΕΙΡΟΜΑΝΤΙΚΉ:
ΑΠΌ ΤΟΝ ΓΙΛΓΑΜΈΣ ΣΤΟΝ ΣΥΝΈΣΙΟ
Σε όλους τους αρχαίους πολιτισμούς, τα όνειρα θεωρούνται μια αδιάψευστη πραγμα-
τικότητα. Η πίστη ότι στέλνονται στους ανθρώπους από τους θεούς ή τους δαίμονες
είναι τόσο παλιά όσο και η ιδέα για την ύπαρξη των ίδιων των θεών. Καταγεγραμμένα
όνειρα συναντούμε ήδη στο Έπος του Γιλγαμές (περ. 2700-2600 π.Χ.), ενώ ως επί
το πλείστον τα όνειρα που παραδόθηκαν από την ασσυριακή, αρχαία αιγυπτιακή
και ελληνική λογοτεχνία είναι προφητικά, «θεϊκά όνειρα», στα οποία κάποιος θεός
παραδίδει ένα μήνυμα στον ονειρευόμενο, προλέγοντάς του το μέλλον ή ζητώντας
του μια τελετή. Σε παγκόσμια κλίμακα, η ονειρομαντεία ήταν, ήδη από το λυκαυγές
των κοινωνιών, η πιο δημοφιλής και διαδεδομένη μαντική μέθοδος.

89
ΔΟΚΙΜΙΟ
Μ ετά τον 4ο αιώνα μ.Χ., η επι-
κράτηση της νέας χριστιανικής
θρησκείας επέφερε την καταδίκη και
το διωγμό των μαντικών πρακτικών,
ωστόσο η στάση του βυζαντινού Κρά-
τους και της Εκκλησίας παρέμεινε
διφορούμενη. Από τη μία, η ονειρο-
μαντεία θεωρήθηκε παγανιστική πρα-
κτική, από την άλλη όμως οι αναφορές
ονείρων στη Βίβλο και στα αγιολογι-
κά κείμενα τονίζουν το χριστιανικό
χαρακτήρα τους. Αυτό είχε ως συνέ-
πεια η ονειρομαντεία να συνεχίζει να
ασκείται και να μη γνωρίσει τις διώξεις
που αντιμετώπισαν οι άλλες μαντικές
τέχνες. Έτσι, κοσμικό και εκκλησια-
στικό δίκαιο δεν μπόρεσαν τελικά να
αντιπαλέψουν την ακλόνητη πίστη των
ανθρώπων στα όνειρα και τη δύναμή
τους: «Κανένας τύραννος δεν μπορεί
να απαγορεύσει στους υπηκόους του να
ονειρεύονται, εκτός αν εξορίσει από το
βασίλειό του τον ύπνο» αναφέρει χα-
ρακτηριστικά ο Συνέσιος. (Περί Ενυ-
πνίων, PG 66:1312-14).
Ωστόσο, η αναζήτηση ερμηνείας
των ονείρων δεν ήταν το ίδιο εύκολη
για όλους, καθώς μόνο οι βασιλείς και
τα μέλη της ανώτερης τάξης είχαν τον
προσωπικό τους ονειρομάντη, ενώ
οι κοινοί θνητοί κατέφευγαν στους
επαγγελματίες μάντεις στο χώρο της
αγοράς και στα δημώδη εγχειρίδια ερ-
μηνείας των ονειρικών συμβόλων, τα
Ονειροκριτικά.
Η βυζαντινή γραμματεία περιλαμ-
βάνει ένα μεγάλο αριθμό κειμένων που
αφορούν τα όνειρα και την ερμηνεία
τους. Τα κείμενα αυτά δεν αποτελούν
μια ενιαία κατηγορία, αλλά χωρίζο-
νται σε δύο ομάδες. Η πρώτη περι-
λαμβάνει τα θεωρητικά κείμενα που
εξετάζουν τη φύση του ύπνου και των
ονείρων από φιλοσοφική άποψη. Εδώ
κατατάσσονται έργα των Συνεσίου,
Νικηφόρου Γρηγορά, Μιχαήλ Ψελλού
κ.ά. Η δεύτερη ομάδα περιλαμβάνει
τα ονειροκριτικά εγχειρίδια. Σήμερα
διασώζονται έντεκα Ονειροκριτικά,
που χρονολογούνται από το 2ο έως
και το 15ο αι. μ.Χ. Ψευδεπίγραφα ή
μη, αποδίδονται στον παγανιστή Αρ-
τεμίδωρο, στον «Άραβα» Αχμέτ, στον
μάγο Αστράμψυχο, στον προφήτη Δα-
νιήλ, στους πατριάρχες Νικηφόρο και
Γερμανό, στον αυτοκράτορα Μανουήλ
Παλαιολόγο, ενώ δύο Ονειροκριτικά
είναι αγνώστου συγγραφικής πατρό-
τητας (Ανώνυμος Ι, ΙΙ).
Η ΠΡΏΤΗ ΎΛΗ:
ΤΟ ΌΝΕΙΡΟ
Στα μεγάλα ονειροκριτικά κείμε-
να του Αρτεμίδωρου και του Αχμέτ, η
αφήγηση και οι ερμηνείες (εξήγηση)
των ονείρων είναι μακροσκελείς, πιο
σύνθετες και έχουν τυπική δομή και
πλοκή: σκηνικό (τόπος, χρόνος και κα-
τάσταση), κορύφωση (αναγνώριση, συ-
ναισθηματική φόρτιση) και, τέλος, λύση
ή καταστροφή. Χαρακτηριστική είναι η
ονειροκρισία του Αρτεμίδωρου: «Εάν
μια γυναίκα που είναι έγκυος ονειρευτεί
ότι γέννησε χήνα, το παιδί θα ζήσει γι-
ατί οι χήνες είναι ιερές και εκτρέφονται
στους ναούς. Εάν το παιδί είναι κορίτσι,
θα ζήσει αλλά θα κάνει πορνική ζωή,
λόγω της μεγάλης ομορφιάς των χηνών»
(Αρτεμίδωρος Δ299, 1-2). Στα πιο επι-
γραμματικά Ονειροκριτικά, τα πράγ-
ματα είναι απλούστερα. Η ονειρική
διεργασία χωρίζεται σε δύο μέρη: στο
90
όνειρο αυτό καθ’ αυτό (αφήγηση) και
στην ερμηνεία του: «η όρνιθα την καλή
δούλη σημαίνει» (Νικηφόρος Ι:234).
Στη μελέτη των ονειροκριτικών κει-
μένων, τα θέματα πολιτικής και στρα-
τιωτικής ιστορίας περνούν σε δεύτερο
πλάνο και αναδεικνύονται αντιλήψεις,
όψεις και πτυχές του καθημερινού βίου
ανδρών και γυναικών, πλούσιων και
φτωχών. Γενικά, από ερμηνευτική άπο-
ψη, σε όλα τα Ονειροκριτικά τα όνειρα
χαρακτηρίζονται ευοίωνα ή δυσοίωνα
με συχνή τη χρήση λέξεων όπως καλό,
κακό, κέρδος, ζημία, χαρά ή λύπη. Ανα-
φέρει ο Δανιήλ: «χάση της Σελήνης εάν
δεις, ζημιά σημαίνει» (Δανιήλ Ι:311).
Βασική παράμετρος της ερμηνευτικής
διαδικασίας είναι ο ρόλος των καθημε-
ρινών προβλημάτων και ανησυχιών.
Στον Ανώνυμο Ι, για παράδειγμα, κα-
ταγράφεται η ανησυχία του ονειρευό-
μενου για την έκβαση των δικαστικών
του υποθέσεων: «τα ρυπαρά γένια είναι
καλό σημάδι, γι’ αυτόν που έχει δοσολη-
ψίες με δικαστήρια» (Ανώνυμος Ι:38).
Από ανθρωπολογική άποψη, η μελέτη
των Ονειροκριτικών μάς επιτρέπει να
δούμε πώς περνούν οι πρακτικές και οι
αντιλήψεις στη συμβολική γλώσσα των
κειμένων. Έτσι, το ονειροκριτικό που
αποδίδεται στον πατριάρχη Γερμανό
(«εάν κάθεσαι σε γαϊδούρι, σημαίνει ότι
θα λάβεις προσβολή») (Γερμανός 158)
αποτυπώνει στο δυσοίωνο χαρακτήρα
του την τιμωρητική πρακτική της δι-
απόμπευσης.
Η ΔΙΦΟΡΟΎΜΕΝΗ ΘΈΣΗ
ΤΗΣ ΓΥΝΑΊΚΑΣ
Στις ονειροκριτικές πηγές, τα όνει-
ρα κατανέμονται σε ανδρικά και γυ-
ναικεία. Η αριθμητική υπεροχή των
ανδρικών ονείρων έναντι των γυναικεί-
ων δικαιώνει την άποψη ότι είναι απο-
κύημα ανδρικής γραφίδας. Γενικότερα,
η στάση των κειμένων αντανακλά μια
διφορούμενη στάση που διατρέχει ευ-
ρύτερα τη βυζαντινή κοινωνία: η γυναί-
κα αφενός καταβαραθρώνεται από την
κληρονομιά της Εύας (δεκτική στον
πειρασμό, μωρόπιστη, αδύναμη και
με κλίση προς τη λαγνεία), αφετέρου
εξυψώνεται από την αμόλυντη εικόνα
της Θεοτόκου: «ἐκ γυναικὸς ἐρρύη τὰ
φαῦλα ἀλλὰ διὰ γυναικός πηγάζει τὰ
κρείττονα» (Κασσιανή). (Συμεών Λο-
γοθέτης, Χρονογραφία, 625).
Σ ημειολογικά, στα Ονειροκριτικά η
γυναίκα αποδίδεται με σκοτεινούς,
παθητικούς, επικινδύνους, κοίλους, γο-
νιμοποιούς συμβολισμούς, με πιο χαρα-
κτηριστική την απόδοση στη γυναίκα
της αριστερής πλευράς (ἐξ ευωνύμων),
η οποία παραδοσιακά έχει αρνητικό
χαρακτήρα: «τα δόντια γι΄ αυτούς που
κατοικούν σ’ ένα σπίτι σημαίνουν, τα
δεξιά τους άνδρες και τα αριστερά τις
γυναίκες» (Αρτεμίδωρος, Α37, 18-20).
Στον ιδιωτικό βίο, η παρουσία της
γυναίκας σηματοδοτείται από την αν-
δρική κηδεμονία, πατέρα ή συζύγου:
«εάν γυναίκα δει ότι φόρεσε ανδρική
στολή, χωρίς τα παπούτσια… θα βρει
σύζυγο» (Αχμέτ 81, 25-27). Οι πολ-
λαπλοί ρόλοι της γυναίκας έχουν να
κάνουν με τη γενετήσια προσφορά
της και με τον αναπαραγωγικό της
ρόλο ως συζύγου, μητέρας, ερωμέ-
νης/ παλλακίδας και πόρνης/ εταίρας.
Ασχέτως του χρονικού, πολιτισμικού
και θρησκευτικού πλαισίου των Ονει-
ροκριτικών, τονίζεται η πίστη στο θε-
σμό του γάμου, ως ο πλέον κοινωνικά
αποδεκτός δρόμος για την ευυπόλη-
πτη γυναίκα (εκτός του μοναχισμού).
Ωστόσο, η τεκνοποιία αναδεικνύεται
το δημοφιλέστερο θέμα των ονείρων
τόσο για τους βασιλείς όσο και για
τους κοινούς θνητούς, με ιδιαίτερη
βαρύτητα στα γυναικεία όνειρα: «γυ-
ναίκα εάν δει ότι περιστερά ή τρυγόνα
ή φάσσα έλθει και καθίσει στο κεφάλι
της, και είναι έγκυος, αυτή θα γεννήσει
κόρη» (Αχμέτ 236, 14-16).
Στο δημόσιο βίο, ο ρόλος της γυ-
ναίκας είναι πολύ πιο περιορισμένος
και εσωτερικός σε σχέση με αυτόν
του άντρα που κινείται στο εξωτε-
ρικό περιβάλλον. Δυστυχώς, μέσω
των Oνειροκριτικών δεν στοιχειοθε-
τείται πλήρως η δημόσια παρουσία
της γυναίκας, αφού οι πληροφορίες
αντλούνται μονομερώς από τα όνειρα
δύο ομάδων γυναικών που βιώνουν
συνθήκες εκ διαμέτρου αντίθετες:
(α) της γυναίκας, που ως σύζυγος του
αυτοκράτορα και μητέρα του διαδό-
χου του θρόνου φέρει το αξίωμα της
Αυγούστας μετά την τελετή στέψης,
και (β) της πόρνης ή της εταίρας, που
η άσκηση του αρχαιότερου επαγγέλ-
ματος λειτουργεί ως ρυθμιστής των
ανικανοποίητων σεξουαλικών ορμών.
Η πορνεία, διαχρονικά γένους θηλυ-
κού, θεωρείται από το ανδρικό κατε-
στημένο ως μία ακόμη υποχρέωση του
γυναικείου φύλου προς τους άνδρες.
Η μελέτη των ονείρων αυτής της
κατηγορίας κατέδειξε ότι η
συμμετοχή της γυναίκας στο δημόσιο
βίο είναι συνάρτηση της κοινωνικής
της θέσης, ενώ περισσότερη ορατό-
τητα έχουν οι γυναίκες της ανώτε-
ρης τάξης και διαμετρικά οι γυναίκες
των χαμηλών στρωμάτων. Σημαντικό
στοιχείο της μελέτης των ονείρων της
Αυγούστας είναι ότι η γυναίκα, ανε-
ξαρτήτως της κοινωνικής της θέσης,
έχει δικαίωμα άσκησης εξουσίας: «αν
γυναίκα δει ότι ο ήλιος και η σελήνη
91
παρουσιάστηκαν ταυτόχρονα σ’ ένα
σημείο, τότε αυτή σε βασίλειο θα γίνει
δεσπότις» [ηγεμόνας]. (Αχμέτ 128, 29-
30). Αντίθετα, στον ονειρικό κόσμο
της πόρνης/ εταίρας, αντανακλάται
η διφορούμενη στάση της κοινωνίας
έναντι της πορνείας και η ανάγκη των
εκδιδόμενων γυναικών να αποτινά-
ξουν από πάνω τους το στίγμα της
ανυποληψίας: «κάποιος παντρεύτηκε
εταίρα και για να αντιμετωπίσει την
κοινωνική κατακραυγή, αναγκάστηκε
να περάσει το μεγαλύτερο μέρος της
ζωής του στην ξενιτιά» (Αρτεμίδωρος
Δ277, 15-19).
Εξίσου σημαντικά είναι τα στοιχεία
που δίνουν οι ονειροκριτικές πηγές
για τις υπόδουλες γυναίκες, οι οποίες
αφενός αντιμετωπίζονται ως περιου-
σιακό στοιχείο και σημαντικό κομμάτι
της οικονομικής ανάπτυξης, αφετέρου
θεωρούνται αναπόσπαστο μέλος της
κοινωνικής και οικογενειακής δομής.
Ειδικότερα, στα Ονειροκριτικά τονί-
ζεται ο ερωτικός ρόλος της δούλης, ο
οποίος είναι καθοριστικός ως προς τις
σχέσεις της με τον κύριο και την κυρία
της και δηλωτικός ως προς τη σχέση της
δουλείας με την πορνεία: «εάν κάποιος
ονειρευτεί ότι αυνανίζεται, θα συνουσια-
στεί με τον δούλο ή τη δούλη του, γιατί τα
χέρια που φέρνει στα γεννητικά όργανα
έχουν χαρακτήρα υπηρετικό» (Αρτεμί-
δωρος Α89, 2-4).
Εν κατακλείδι, στα Ονειροκριτι-
κά η βυζαντινή κοινωνία αναπαράγει
αντιλήψεις της αρχαιότητας, όπου η
γυναίκα βρίσκεται υπό την ανδρική
κηδεμονία, καταπιεσμένη και με σω-
ρεία προκαταλήψεων εναντίον της. Θα
ήταν ωστόσο αφορισμός να καταλογί-
σουμε στην ύστερη αρχαιότητα και τη
βυζαντινή εποχή αυτά που διαχρονικά
ακολουθούν τη γυναίκα επί αιώνες.
ΜΑΡΤΥΡΙΑ
ΠΑΝΑΓΙΏΤΗΣ ΜΈΝΕΓΟΣ
ΈΝΑ (ΒΙΟΛΟΓΙΚΌ) ΡΟΛΌΙ
ΑΝΤΕΣΤΡΑΜΜΈΝΟ
Ο DJ ΕΝΌΣ ΕΡΩΤΙΚΟΎ STAGE ΜΙΛΆ
ΓΙΑ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΆ ΤΗ ΝΎΧΤΑ
Ο
Ν. με περιμένει στην πίσω
αίθουσα ενός από εκείνα
τα κλασικά καφέ, που δεν
θα μπορούσαν να υπάρ-
χουν πουθενά αλλού, παρά μόνο δίπλα
σε ένα σταθμό του μετρό. Φοράει ένα
χαμόγελο που ισορροπεί μεταξύ του
ντροπαλού και του υπαινικτικού. Ή
ίσως να το βλέπω εγώ έτσι. Όταν πας
να μιλήσεις με κάποιον που «κοιμά-
ται την ημέρα και δουλεύει τα βρά-
δια», πόσο μάλλον όταν είναι DJ σε
ένα «ερωτικό stage» της Λεωφόρου
Συγγρού (ξέρετε, από εκείνους που δεν
έχουν μόνο καθήκον να αλλάζουν τα
κομμάτια, αλλά επίσης συστήνουν τα
κορίτσια που ανεβαίνουν στη σκηνή
παρουσιάζοντας το πρόγραμμα), ο πό-
λεμος των στερεοτύπων μαίνεται στο
κεφάλι σου.
Μπροστά του είναι ένα ανοιχτό λά-
πτοπ και μου ζητάει 5 λεπτά για να τε-
λειώσει κάτι. Κουνάω συγκαταβατικά
το κεφάλι και με την περιφερειακή μου
όραση κρυφοκοιτάζω και βλέπω ότι εί-
ναι στο facebook. Σε λιγότερο, τελικά,
από 5 λεπτά είναι έτοιμος. Ξεκινάμε
κάπως επιφυλακτικά· του παραφαίνεται
«κονσεπτική» μια κουβέντα για τον
«ύπνο» μεταξύ δύο αγνώστων.
Συστηνόμαστε. Είναι 39. Ασχολεί-
ται από πολύ μικρός με τη μουσική.
Έμαθε όργανα, άρχισε να μαζεύει
δίσκους, πειραματίστηκε σε σχήμα-
τα μαζί με άλλους, πολύ γρήγορα
τον κέρδισε η ηλεκτρονική μουσική.
92
Εδώ και πάνω από 20 χρόνια δουλεύει
ως DJ σε διαφόρων ειδών νυχτερινά
(και μη) μαγαζιά. Ξεκίνησε, μαθητής
ακόμα, από ένα καφέ στον Πειραιά
και πέρασε, όπως λέει ο ίδιος, από
τα περισσότερα μαγαζιά της Αθήνας,
ζώντας ενεργά τις χρυσές μέρες του
αθηναϊκού κλάμπινγκ σε μέρη όπως
το +Soda και τα υπόλοιπα μεγάλα
κλαμπ εκείνης της εποχής.
H νύχτα μοιάζει πάντα όμορφη.
Στους «έξω» φαίνεται μυστηριώδης.
Σαν μια, κάθε φορά μαγική, terra
incognita που γοητεύει, παρασέρνει
κι ενίοτε εγκλωβίζει στο έδαφός της.
«Σε ποιον δεν φαίνεται εξωτική η
νύχτα; Σε όλους, εκτός ίσως από μας
που δουλεύουμε σε αυτήν. Και την ξέ-
ρουμε κι από την καλή κι από την ανά-
ποδη. Σου δίνει, στα μάτια των πολ-
λών, ένα στάτους. Όλοι, για κάποιον
αόριστο λόγο, μας θεωρούν τυχερούς,
«κάποιους» κ.λπ. Ας πούμε, τώρα που
δουλεύω στο Αλκατράζ, ερωτικό stage
και τα ρέστα, ο κόσμος νομίζει ότι έχω
όλες τις γυναίκες δικές μου. Δηλαδή, αν
έβαζα μουσική σε καφέ, θα είχα όλες τις
σερβιτόρες;» αναρωτιέται διατηρώντας
αυτό το ντροπαλό χαμόγελο.
Έχει κολλήσει, συνεπώς, πολλά
βαρέα και ανθυγιεινά ένσημα στο νυ-
χτερινό μεροκάματο. Κάποια στιγμή,
στο αποκορύφωμά του, «δούλευα επί
9 μήνες, 7 φορές την εβδομάδα, χωρίς
ρεπό». Παρ’ όλα αυτά, είτε γιατί το
εννοεί, είτε γιατί δεν θέλει να επιβε-
βαιώσει το στερεότυπο (ή ακόμα και
από ένα συνδυασμό των δύο), κάθε 3-4
φράσεις αποδομεί τη μυθολογία της νύ-
χτας. «Δεν με εντυπωσίαζε ποτέ. Αλλά,
μ’ άρεσε η μουσική και το να κάνω τους
ανθρώπους να χορεύουν και να περνάνε
καλά. Όταν, δε, αυτό συγχρονίζεται με
το να παίζεις κι εσύ τη μουσική που σου
αρέσει, η συνθήκη γίνεται ιδανική. Και
μπορεί να μη συνέβη σε μεγάλο βαθμό
με μένα, αλλά η νύχτα σε γλυκαίνει και
καμιά φορά σε ρουφά. Δείτε τι γίνεται
αυτά τα χρόνια της κρίσης, πόσοι ανα-
ζήτησαν την τύχη τους σε νυχτερινές
δουλειές νομίζοντας ότι τα λεφτά είναι
πιο εύκολα.»
Ο Ν. θέλει να διαχωρίσει τον εαυτό
του από τα «πλάσματα της νύχτας».
Και ο ύπνος είναι η πιο καλή αφορμή.
Ναι μεν, έχει περάσει αρκετά μεγάλο
κομμάτι της ζωής του με αντεστραμ-
μένο το βιολογικό ρολόι, αλλά είναι
κάτι που εντόπισε από νωρίς και δεν
το άφησε να τον ισοπεδώσει. «Συνή-
θως, τα βράδια που δουλεύω, ξεκινάω
από το σπίτι γύρω στις 22:00-23:00.
Κοιμάμαι γύρω στις 7 το πρωί. Ποτέ
δεν συνεχίζω μετά τη δουλειά σε άλλο
μαγαζί, για να “σβήσω”, κάτι που είναι
πολύ διαδεδομένο σε όσους εργάζονται
τη νύχτα.» Συνηθισμένο ωράριο στη
«βαριά νυχτερινή βιομηχανία». Ξύπνη-
μα την άλλη μέρα μετά το μεσημέρι,
ελαφρύ hangover, βαριές κινήσεις, πιο
βαριές κουβέντες, χωρίς να το πολυ-
καταλάβεις έχει ξαναπέσει η νύχτα κι
ετοιμάζεσαι πάλι για δουλειά, έχοντας
προλάβει το πολύ να πιεις έναν καφέ
ή να πας γυμναστήριο. «Το σιχαίνομαι
αυτό. Δεν το έκανα ποτέ και δεν το κάνω
ούτε τώρα. Κοιμάμαι λίγο, 3-5 ώρες την
ημέρα πια. Και παλιότερα, όμως, ποτέ
δεν ξεπερνούσα τις 7. Για να κοιμάσαι
τόσο λίγο και να μην έχεις προβλήματα,
χρειάζεται μια διεργασία. Να γυμνάζε-
σαι, να ακολουθείς σωστή διατροφή, να
κάνεις διαλογισμό. Μέσα από μια τέτοια
διαδικασία, την οποία όμως πρέπει να
ακολουθείς πιστά, ξεκουράζεσαι από-
λυτα. Και το πιο βασικό για μένα, είναι
μέσα στην ημέρα να κάνουμε πράγματα
που μας ευχαριστούν.»
Η νύχτα σε φθείρει. Κυρίως γιατί
χαλάει την ποιότητα του ύπνου σου.
Κουβαλάς μαζί σου την υπερέντα-
ση, «ένα θόρυβο από ήχους, φώτα και
καπνό» όπως το θέτει ο Ν., που είναι
δύσκολο να αποβάλεις. Επιμένει όμως
πολύ στη νόρμα του, η οποία επηρεά-
ζει ακόμα και τα όνειρά του, όταν δεν
τηρείται. «Δεν δυσκολεύομαι ποτέ να
κοιμηθώ, τηρώ τη διαδικασία μου και σε
15 λεπτά έχω παραδοθεί στην αγκαλιά
του Μορφέα που λένε. Σπάνια βλέπω
όνειρα, γιατί έχω καθαρίσει το μυαλό
μου πριν πέσω στο κρεβάτι. Πρόσφατα,
ας πούμε, που έτυχε μια φορά και δεν
το έκανα, είδα ένα παιδί που δουλεύαμε
παλιά μαζί. Είδα ότι είχα πάει να τον
βρω σε κάποια άλλη χώρα, κατάγεται
από το εξωτερικό αυτός. Δεν έχω ιδέα
τι μπορεί να σημαίνει αυτό.»
Η νύχτα είναι ένας τόπος επανε-
φεύρεσης του εαυτού. Αλλά δεν
μπορεί να κρατάει για πάντα. Σωμα-
τικά, οι αντοχές είναι λογικό να μει-
ώνονται με το πέρασμα του χρόνου.
Όμως, και πνευματικά, τα αμείλικτα
ερωτήματα «ποιος είμαι/ πού πάω/ τι
θα κάνω στη ζωή μου;» που εμφανίζο-
νται συνήθως μετά τα 30, δεν κάνουν
εξαίρεση στους DJs ή τους άλλους
«εργάτες του μεσονυχτίου». Από ένα
σημείο και μετά, όταν το κοντέρ έχει
γράψει πολλά νυχτερινά χιλιόμετρα
(και αντίστοιχα λίγες ώρες φυσιολο-
γικής ξεκούρασης), αυτό λειτουργεί
σαν ένα «σκοτεινό βάρος» – η νύχτα
ως «αμαρτωλή παιδική χαρά» που
εμποδίζει την ομαλή διαδικασία ωρί-
μανσης. Υποψιάζομαι ότι αυτό εννοεί
ο Ν. επιμένοντας πάνω στο μοτίβο του
«ξοδέματος» και της «σπατάλης».
«Από μικρός, δεν μου καθόταν καλά
να γυρίζω το πρωί και να βλέπω αν-
93
θρώπους στις στάσεις να ετοιμάζονται
εκείνοι να πάνε στη δουλειά τους, έστω
κι αν εγώ γύριζα από τη δική μου. Το
ίδιο δεν μου αρέσει και με τους αν-
θρώπους γύρω μου. Να τους κάνει το
ξενύχτι παθητικούς. Να τους κάνει να
σπαταλάνε την ημέρα. Όταν δουλεύεις
νύχτα, αυτό το κόνσεπτ της σπατάλης
(και κατά συνέπεια της ξεκούρασης, άρα
και του ύπνου) αρχίζει κάποια στιγμή
και σε απασχολεί. Δεν μπορεί να τραβάει
ο ύπνος μέχρι την άλλη μέρα το απόγευ-
μα. Έχει μια αξία αυτό που λέμε “να σε
βλέπει ο ήλιος”. Πρέπει να φροντίζεις να
μη χάνεις τους ανθρώπους από το περι-
βάλλον σου, που έχουν άλλα ωράρια.»
Το κομμάτι αυτό, της ανθρώπι-
νης επαφής, είναι σημαντικό. Άραγε,
πόσο διαφέρουν οι σχέσεις της νύχτας
από εκείνες της ημέρας σε κάθε επί-
πεδο, π.χ. φιλικές, ερωτικές, εργασι-
ακές; «Ο άνθρωπος από τη μέρα στη
νύχτα μεταμορφώνεται (και το αντίθε-
το). Παίζει ρόλο και το ποτό, εμένα δεν
μ’ αρέσει – αλλά τους ανθρώπους, έτσι
όπως τους παρατηρώ, σαφώς και τους
αλλάζει. Τους κάνει πιο εκδηλωτικούς,
χαρούμενους, χαλαρούς, ακόμα και
βίαιους. Υπό αυτό το πρίσμα επηρε-
άζονται και οι μεταξύ τους σχέσεις.
Αλλά είναι καθαρά προσωπικό το πώς
μεταβολίζει κανείς αυτή τη μετάβα-
ση. Νομίζω ότι έχει να κάνει με την
ξεκούραση. Όταν είναι πραγματική,
καταπολεμά τις νευρώσεις.»
Το μόνο σίγουρο, επαναλαμβάνει
για πολλοστή φορά, κάτι που ακού-
γεται σαν το mantra του νυχτερινού
connoisseur: «Δεν αξίζει να θυσιάσεις
την ημέρα για τη νύχτα. Τόσα και τόσα
γνωμικά το λένε, δεν μπορεί να έχουν
άδικο.» Και χαμογελά πάλι ντροπαλά,
αλλά αυτή τη φορά καθόλου συνω-
μοτικά.
ΜΑΡΤΥΡΙΑ

Π Ώ Σ ΘΕΡΆ Π Ε Υ Σ A Τ Η Ν ΑΫ Π Ν Ί Α
PATTI SMITH

Υπήρξε μια εποχή που δεν έβλεπα όνειρα. Με τα γρανάζια

μου μισο-σκουριασμένα, στριφογυρνούσα ξάγρυπνη για ώρα,
ύστερα παραδιδόμουν σε ατελείωτες οριζόντιες περιπλανήσεις,
με το ένα σημείο τερματισμού να διαδέχεται το άλλο, χωρίς
να φτάνω στο τέρμα ποτέ. Καθώς δεν πήγαινε άλλο, κατέφυγα
σε ένα παλιό μου παιχνίδι, το οποίο είχα επινοήσει πριν από
πολλά χρόνια για την καταπολέμηση της αϋπνίας, αλλά είχε
αποδειχθεί εξίσου αποτελεσματικό και κατά της ναυτίας, στις
μακρινές αποστάσεις που διανύαμε οδικώς όταν περιοδεύαμε.
Ήταν ένα κουτσό που έπαιζα με το μυαλό, και όχι με τα πόδια.
Η επιφάνεια του παιχνιδιού έμοιαζε με δρόμο, μια φαινομενικά
απεριόριστη, αλλά στην πραγματικότητα πεπερασμένη σειρά
από τετραγωνάκια, τα οποία έπρεπε να περάσεις επιτυχώς
για να φτάσεις σε έναν προορισμό μυθικής αίγλης, όπως για
παράδειγμα το Σεραπείο της Αλεξάνδρειας, με την κάρτα
εισόδου να αιωρείται από ψηλά, πάνω σε ένα βελούδινο
κορδόνι με φούντα.

Για να προχωρήσεις, έπρεπε να πεις χωρίς να κομπιάσεις

λέξεις τη μια μετά την άλλη που άρχιζαν από ένα
συγκεκριμένο γράμμα, για παράδειγμα το Μ. Μαδριγάλι
μινουέτο μετρ μαέστρος μακελειό μειλίχιος μητέρα μολόχα
μαρέγκα μολοσσός μοχθηρία μανόλια μυαλό, και ούτω καθ’
εξής, χωρίς παύση, διαβαίνοντας λέξη-λέξη, τετραγωνάκι-
τετραγωνάκι. Πόσες φορές έχω παίξει αυτό το παιχνίδι χωρίς
ποτέ να καταφέρω να πιάσω το αιωρούμενο κορδόνι με τη
φούντα, αλλά, στη χειρότερη περίπτωση, καταλήγοντας σε
κάποιο μέρος μέσα σε όνειρο; Έτσι, λοιπόν, αποφάσισα να
παίξω ξανά. Έκλεισα τα μάτια μου, χαλάρωσα τον καρπό μου,
το χέρι μου διέγραψε κύκλους πάνω από το πληκτρολόγιο
του Air μου και, όταν σταμάτησε, το δάχτυλό μου έδειχνε την
πορεία: Β. Βικτώρια Βέρντι Βιολέτα Βανέσα βδελυρός βέλος
βούληση βιταμίνη βήμα βουλιάζω βαθούλωμα βύνη βάκιλος
βάλσαμο βορά βύρσα βιτριόλι βέλο, που ξαφνικά ανοίγει σαν
βελούδινη κουρτίνα για να σημάνει την αρχή του ονείρου.

Από το βιβλίο της Patti Smith, M Train, Alfred A. Knopf, Νέα Υόρκη & Τορόντο 2015.
Μετάφραση: Βασίλης Δουβίτσας

94

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ
Η Δήμ ητρα Βογ ιατζά κ η εί-
ναι υποψήφια διδάκτορας Ιστορίας και
Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Πα-
νεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Ερευνά δι-
αδικασίες σχεδιασμού και επιχειρεί
συνδέσεις του 18ου αιώνα με τη σύγχρονη δια-
δικτυακή πραγματικότητα. Την ενδιαφέρει
ιδιαίτερα η εφαρμογή χωροχρονικών μοντέ-
λων σχεδίασης σε εξω-αρχιτεκτονικά πεδία,
όπως το ανθρώπινο σώμα, η τέχνη νέων μέ-
σων, ο σχεδιασμός τοπίου και τα παραμύθια.
Έχει κερδίσει πολυάριθμους διαγωνισμούς
αρχιτεκτονικής και τέχνης. Ζει και εργάζεται
στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης των ΗΠΑ.
Η Βασιλική Κόκκορη είναι διδά-
κτορας Βυζαντινής Ιστορίας του Αριστο-
τέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και
πτυχιούχος του Τμήματος Βιβλιοθηκονομίας
& Συστημάτων Πληροφόρησης του ΤΕΙ Αθή-
νας. Έχει διδακτικό και ερευνητικό έργο στο
Τμήμα Βιβλιοθηκονομίας και στο Εθνικό Με-
τσόβιο Πολυτεχνείο. Μέλος της Ελληνικής
Ιστορικής Εταιρείας, έχει αναπτύξει ερευνη-
τική δραστηριότητα με δημοσιεύσεις άρθρων
και εισηγήσεις σε επιστημονικά συνέδρια
στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Πρόσφατα
εκδόθηκε η διπλωματική της διατριβή, με
τίτλο «Η Γυναίκα στα Ονειροκριτικά κεί-
μενα: Από την ύστερη Αρχαιότητα έως το
ύστερο Βυζάντιο» (Αθήνα, 2015).
Ο Simon Critchley είναι καθηγητής
στην έδρα Hans Jonas της New School for
Social Research (Νέα Σχολή για την Κοι-
νωνική Έρευνα), στη Νέα Υόρκη. Ανάμεσα
στα βιβλία του, είναι και τα Very Little…
Almost Nothing, Infinitely Demanding, The
Book of Dead Philosophers και The Faith of
the Faithless. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν το
πρώτο του μυθιστόρημα, με τίτλο Memory
Theatre, και το Notes on Suicide. Διατηρεί
φιλοσοφική στήλη στην εφημερίδα The New
York Times, με τίτλο The Stone, και αποτελεί
το ήμισυ ενός «σκοτεινού» μουσικού σχή-
ματος, ονόματι Critchley & Simmons. Είναι
μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ιδρύ-
ματος Ωνάση.
Ο Ηλίας Μαγκλίνης γεννήθηκε το
1970 στην Κινσάσα της Λαϊκής Δημοκρατίας
του Κονγκό (πρώην Ζαΐρ). Σπούδασε στην
Αγγλία και τη Σκωτία, αγγλική φιλολογία και
θεωρία μέσων επικοινωνίας. Από τον Οκτώ-
βριο του 2013 είναι αρχισυντάκτης του πολι-
τιστικού ένθετου «Τέχνες και Γράμματα» της
κυριακάτικης Καθημερινής. Έχει εκδώσει τρία
βιβλία μυθοπλασίας, με πιο πρόσφατο το μυ-
θιστόρημα Πρωινή γαλήνη (Μεταίχμιο, 2015).
Ο Παναγιώτης Μένεγος γεννήθη-
κε στην Αθήνα και σπούδασε Επικοινωνία,
Marketing και Media στην Αθήνα, την Κόρ-
δοβα και το Μπράιτον. Εδώ και πάνω από
μία δεκαετία επιβιώνει στον άγριο κόσμο
των ελληνικών ΜΜΕ γράφοντας σε εφη-
μερίδες, περιοδικά και sites και μιλώντας
για διάφορα πίσω από ένα μικρόφωνο στο
ελληνικό ραδιόφωνο. Είναι συνιδρυτής και
αρχισυντάκτης του popaganda.gr και ραδι-
οφωνικός παραγωγός.
Η Joanna Bourke είναι καθηγήτρια
Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Birkbeck του
Λονδίνου. Είναι βραβευμένη συγγραφέας
έντεκα βιβλίων, στα οποία περιλαμβάνονται
ιστορικά έργα για το σύγχρονο πόλεμο, τη
στρατιωτική φαρμακολογία, ψυχολογία και
ψυχιατρική, τα ανθρώπινα συναισθήματα
και το βιασμό. Το 2014 κυκλοφόρησαν τα
βιβλία της, The Story of Pain: From Prayer
to Painkillers και Wounding the World: How
Military Violence and War-Play are Invading
our Lives. Έχει μεταφραστεί και εκδοθεί στα
ελληνικά ένα βιβλίο της, το Φόβος: Στιγμιό-
τυπα από τον πολιτισμό του 19ου και του 20ού
αιώνα (2011).
Η Σοφία Νικολαΐδου έχει εκδώσει
συλλογές διηγημάτων, μυθιστορήματα, με-
ταφράσεις αρχαίου δράματος, μελέτες για τη
δημιουργική γραφή κ.ά. Το μυθιστόρημά της,
96
Απόψε δεν έχουμε φίλους (Μεταίχμιο, 2010),
τιμήθηκε με το Athens Prize for Literature.
Το μυθιστόρημά της, Χορεύουν οι ελέφαντες
(Μεταίχμιο, 2012), εκδόθηκε στα αγγλικά
το 2015 (The Scapegoat, Melville House).
Την ίδια χρονιά, πραγματοποίησε μια σειρά
παρουσιάσεων σε πανεπιστήμια της Ανατο-
λικής Ακτής των ΗΠΑ, με την υποστήριξη
του Ιδρύματος Ωνάση (ΗΠΑ). Από το 1992
εργάζεται ως φιλόλογος στη δευτεροβάθμια
εκπαίδευση. Το τελευταίο βιβλίο της έχει
τίτλο Καλά και σήμερα (Μεταίχμιο, 2015).
H Αφροδίτη Παναγιωτάκου είναι
Αναπληρώτρια Γενική Διευθύντρια της Στέ-
γης Γραμμάτων & Τεχνών και Διευθύντρια
Επικοινωνίας του Ιδρύματος Ωνάση. Έχει
εργαστεί σε πολιτιστικούς φορείς στην Ελλά-
δα και το εξωτερικό (Υπουργείο Πολιτισμού,
Εθνική Λυρική Σκηνή, Royal Opera House,
Cheek by Jowl, Hellenic Centre / Λονδίνο) και
έχει υπάρξει μέλος επιτροπών που σχετίζο-
νται με την πολιτιστική πολιτική στο δημό-
σιο και τον ιδιωτικό τομέα. Έχει σπουδάσει
Μουσικολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
(υποτροφία Παπαδάκη, υποτροφία Παν/μίου
Αθηνών) και έχει κάνει μεταπτυχιακές σπου-
δές στην αισθητική (υποτροφία Ιδρύματος
Μιχελή) και εν συνεχεία στην πολιτιστική
πολιτική και διαχείριση με εξειδίκευση στην
ιδιωτική χορηγία στο Πανεπιστήμιο City του
Λονδίνου. Είναι μέλος του German Marshall
Fund of the United States (GMF).
Ο Παναγής Παναγιωτόπουλος
είναι επίκουρος καθηγητής κοινωνιολογίας
στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημό-
σιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Είναι συγγραφέας των βιβλίων Το γεγονός:
Βαναυσότητα, πόλεμος και πολιτική μετά την
11η Σεπτεμβρίου (Βιβλιόραμα, 2003) και Τε-
χνολογικές καταστροφές και πολιτικές του
κινδύνου: Παλινδρομήσεις του κοινωνικού
εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα, 1947-2000
(Πόλις, 2013). Είναι συν-επιμελητής, μαζί
με τον Βασίλη Βαμβακά, του συλλογικού
τόμου Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80: Κοινω-
νικό, πολιτικό, πολιτισμικό λεξικό (Επίκεντρο,
2014), ενώ μαζί επίσης συνεπιμελούνται και
παρουσιάζουν τη σειρά ραδιοφωνικών δοκι-
μίων, Η Μπαναλιτέ του Καλού και του Κακού,
στο διαδικτυακό ραδιόφωνο www.amagi.gr.
O Ευριπίδης Παπαδοπετράκης
είναι εικαστικός καλλιτέχνης. Σπούδασε
ζωγραφική και χαρακτική στην Ανωτάτη
Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Ασχο-
λείται με την τέχνη του αυθεντικού βιβλίου
(βιβλιοδεσία, τυπογραφία, εικονογράφηση
και συγγραφή) και με τη διδασκαλία σχεδίου
και εικαστικών τεχνών.
Η Άννα Παπαέτη είναι διδάκτορας
μουσικολογίας του Πανεπιστημίου του
Λονδίνου (King’s College). Έχει εργαστεί
στις Εκδόσεις της Βασιλικής Όπερας του
Λονδίνου (2004-06) και ως σύμβουλος
δραματουργίας στην Εθνική Λυρική Σκηνή
(2006-09). Η μεταδιδακτορική της έρευνα πε-
ριλαμβάνει μια γερμανική υποτροφία DAAD
(Πανεπιστήμιο των Τεχνών του Βερολίνου,
2010) και μια διευρωπαϊκή υποτροφία Μαρί
Κιουρί (Πανεπιστήμιο του Γκέτινγκεν, 2011-
14). Στην τελευταία, διερεύνησε τη χρήση
της μουσικής ως μέσου χειραγώγησης και
τρομοκρατίας, την περίοδο της Χούντας στην
Ελλάδα (1967-74). Έχει δημοσιεύσει εκτενώς
σε συλλογικούς τόμους και επιστημονικά
περιοδικά, ενώ η ίδια έχει συνεπιμεληθεί δύο
ειδικούς τόμους, πάνω στη μουσική και τα
βασανιστήρια σε συνθήκες κράτησης.
Ο Δημοσθένης Παπαμάρκος
γεννήθηκε το 1983 στη Μαλεσίνα Λοκρί-
δας. Έχει εκδώσει τα μυθιστορήματα Η
Αδελφότητα του Πυριτίου (Αρμός, 1998) και
Ο Τέταρτος Ιππότης (Κέδρος, 2001) και τη
συλλογή διηγημάτων ΜεταΠοίηση (Κέδρος,
2012). Το τελευταίο του βιβλίο, Γκιακ (Αντί-
ποδες, 2014), έλαβε το Βραβείο Διηγήματος
του Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημί-
ας Αθηνών και το Βραβείο Διηγήματος του
περιοδικού Ο Αναγνώστης. Είναι υποψήφιος
διδάκτορας Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο
Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και υπότροφος
του Ιδρύματος Ωνάση.
O Δημήτρης Παπανικολάου εί-
ναι Αναπληρωτής Καθηγητής Νεοελληνικών
Σπουδών και εταίρος του κολεγίου St. Cross
στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου δι-
δάσκει από το 2004. Σπούδασε ελληνική και
συγκριτική φιλολογία στα πανεπιστήμια Αθη-
νών και Λονδίνου (UCL). Έχει συνεργαστεί
ως επισκέπτης καθηγητής ή ερευνητής με τα
πανεπιστήμια Princeton, Columbia και NYU.
Έχει επίσης εργαστεί ως δημοσιογράφος στην
εφημερίδα Επενδυτής και στην Ελληνική Υπη-
ρεσία του BBC. Στα αγγλικά κυκλοφορεί το βι-
βλίο του Singing Poets: Literature and Popular
Music in France and Greece (Legenda, 2007)
και στα ελληνικά το «Σαν κ’ εμένα καμωμέ-
νοι»: Ο ομοφυλόφιλος Καβάφης και η ποιη-
τική της σεξουαλικότητας (Πατάκης, 2014)·
αυτό τον καιρό τελειώνει τη μονογραφία Κάτι
τρέχει με την οικογένεια: Έθνος, πόθος και
συγγένεια την εποχή της Κρίσης (Πατάκης).
Είναι επιστημονικός σύμβουλος του Αρχείου
Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση), μέλος της συντα-
κτικής ομάδας του περιοδικού Unfollow και
της εκδοτικής επιτροπής του Journal of Greek
Media and Culture.
Ο Άρης Σαραφιανός είναι Επίκουρος
Καθηγητής στην Ιστορία της Ευρωπαϊκής
Τέχνης στο Τμήμα Ιστορία και Αρχαιολο-
γίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Έλαβε
το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο
του Μάν-τσεστερ όπου και δίδαξε. Το με-
ταδιδακτορικό ερευνητικό του έργο χρημα-
τοδοτήθηκε από το Yale University (YCBA
και Paul Mellon Centre), το UCLA (Centre
for 17th- & 18th-Century studies) και την
Huntington Library, San Marino. Οι διεθνείς
δημοσιεύσεις του επικεντρώνονται στις διε-
πιστημονικές σχέσεις της ιστορίας της τέχνης
και του καλλιτεχνικού επαγγέλματος με τις
βιοϊατρικές επιστήμες. Από το 2010 ζει και
εργάζεται στα Ιωάννινα.
Η Patti Smith είναι συγγραφέας,
τραγουδοποιός και εικαστική καλλιτέχνης.
Έγινε διάσημη τη δεκαετία του 1970 για το
επαναστατικό της μείγμα ποίησης και ροκ
μουσικής. Έχει κυκλοφορήσει 12 άλμπουμ,
μεταξύ των οποίων και το Horses, το οποίο
συμπεριλήφθηκε στα 100 κορυφαία άλμπουμ
όλων των εποχών από το περιοδικό Rolling
Stone. Ανάμεσα στα βιβλία της είναι τα Just
Kids (Εθνικό Βραβείο Βιβλίου ΗΠΑ, 2010·
κυκλοφορεί στα ελληνικά με τίτλο Πάτι
και Ρόμπερτ, Κέδρος, 2015), Wītt, Babel,
Woolgathering, The Coral Sea, Auguries of
Innocence και M Train. Το 2005, το Γαλλικό
Υπουργείο Πολιτισμού την τίμησε με τον
τίτλο του Ταξιάρχη του Τάγματος Τεχνών
97
και Γραμμάτων. Το 2007 εντάχθηκε στο Rock
and Roll Hall of Fame. Ζει στη Νέα Υόρκη.
Ο ναύαρχος (εν αποστρατεία) James
Stavridis υπηρέτησε πάνω από 35 χρόνια
στο Πολεμικό Ναυτικό των ΗΠΑ και απο-
στρατεύτηκε ως ναύαρχος τεσσάρων αστέ-
ρων. Διετέλεσε 16ος Ανώτατος Συμμαχικός
Διοικητής του ΝΑΤΟ, την περίοδο 2009-13.
Ο ναύαρχος Σταυρίδης απέκτησε διδακτορικό
στις διεθνείς σχέσεις από τη Σχολή Νομικών
και Διπλωματικών Σπουδών Fletcher του Tufts
University, το 1984, στην οποία είναι πλέον
πρύτανης. Συγγραφέας ή επιμελητής έξι βι-
βλίων και εκατοντάδων άρθρων, εστιάζει στα
διεθνή ζητήματα, ιδιαίτερα στην κυβερνοα-
σφάλεια, τη βιοτεχνολογία, το ρόλο του φύλου
και τον αντίκτυπο των κοινωνικών δικτύων.
O Κωνσταντίνος Τζαμιώτης είναι
συγγραφέας. Το τελευταίο του βιβλίο, το θε-
ατρικό Ο τερματικός σταθμός, κυκλοφορεί
από τις Εκδόσεις Εξάρχεια.
O Γιώργος Τζιρτζιλάκης είναι αρ-
χιτέκτονας και επιμελητής εκθέσεων. Είναι
αναπληρωτής καθηγητής στο Τμήμα Αρχι-
τεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας
και καλλιτεχνικός σύμβουλος του Ιδρύματος
ΔΕΣΤΕ. Επιμελήθηκε μια σειρά ντοκιμαντέρ
για τη μοντέρνα και σύγχρονη αρχιτεκτονι-
κή στην Ελλάδα. Πρόσφατα εξέδωσε στις
Εκδόσεις Καστανιώτη το βιβλίο Υπο-νεωτε-
ρικότητα και εργασία του πένθους: Η επήρεια
της κρίσης στη σύγχρονη ελληνική κουλτούρα
και συν-επιμελήθηκε την έκθεση Ameτρια
(Ίδρυμα ΔΕΣΤΕ, Μουσείο Μπενάκη).
Ο Θεόφιλος Τραμπούλης είναι
μεταφραστής, επιμελητής βιβλίων και, πε-
ριστασιακά, δημοσιογράφος, δοκιμιογράφος
και επιμελητής εκθέσεων.
Ο Θοδωρής Χιώτης γράφει ποίη-
ση και code poetry στα ελληνικά και στα
αγγλικά. Είναι ο επιμελητής και μεταφρα-
στής της ανθολογίας Futures: Poetry of the
Greek Crisis (Penned in the Margins, 2015).
Το έργο του έχει δημοσιευτεί σε έντυπα και
ηλεκτρονικά περιοδικά και ανθολογίες στην
Ελλάδα και το εξωτερικό. Η συλλογή του, Η
θεωρία της μηχανής, θα εκδοθεί το δεύτερο
εξάμηνο του 2016. Ζει στην Αθήνα και εί-
ναι ο Project Manager στο Αρχείο Καβάφη
(Ίδρυμα Ωνάση).
98 99