ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ

ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ

Η Τέχνη του Μεσαίωνα

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ
Διδάσκουσα: Επίκ. Καθηγήτρια Αρετή
Αδαμοπούλου
 Άδειες Χρήσης

• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης

Creative Commons.
• Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε
άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται
ρητώς.
 Μεσαιωνική τέχνη

Κωνσταντίνος Μέγας (4ος αιώνας) – Ανακάλυψη της

Αμερικής (15ος αιώνας)
 4ος - 6ος αιώνας μ.Χ.

Οι αρχές της χριστιανικής

αρχιτεκτονικής και εικονογραφίας
σε Ανατολή και Δύση
Βυζαντινός πολιτισμός (ο μεσαίωνας στην Ανατολή)

Παλαιοχριστιανική περίοδος: 330-565 μ.Χ.

Πρωτοβυζαντινή περίοδος: 565-843 μ.Χ.

Μεσοβυζαντινή ή κυρίως Βυζαντινή περίοδος: 843-

1204 μ.Χ.

Υστεροβυζαντινή περίοδος: 1204-1453 μ.Χ.

Μεταβυζαντινή περίοδος: 1453-1821 μ.Χ

Ο Μεσαίωνας στη Δύση

«Σκοτεινοί χρόνοι»: 5ος-8ος αιώνας μ.Χ.

«Καρολιγγιανή Αναγέννηση»: 9ος αιώνας μ.Χ.

Οθωνική τέχνη: 10ος αιώνας μ.Χ.

Ρομανική τέχνη: 11ος-12 αιώνας μ.Χ.

Γοτθική τέχνη: 12ος – 14ος (16ος) αιώνας μ.Χ

Θρησκείες και λατρείες που επηρέασαν
το χριστιανικό τελετουργικό κατά τους
πρώιμους χριστιανικούς χρόνους.

-Μυστικιστικές λατρείες (π.χ. η αιγυπτιακή λατρεία της

Ίσιδας και του Όσιρη, οι ελληνικές λατρείες της
Δήμητρας, του Διόνυσου και της Κυβέλης).
-Μονοθεϊστικές θρησκείες και τελετουργικά (π.χ. ο
Νεοπλατωνισμός, ο Ζοροαστρισμός, η λατρεία του
Μίθρα και του Sol Invictus).
 Πολιτική της Ρωμαϊκής / Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
απέναντι στους χριστιανούς.
202: Ο Σεπτίμιος Σεβήρος επέτρεψε τη χριστιανική θρησκεία, χωρίς όμως να
επιτρέπει τον προσηλυτισμό.
253-268: Ο Γαλιανός θεωρεί τη χριστιανική θρησκεία religio licite (επιτρεπόμενη
θρησκεία).
303: Ο Διοκλητιανός με έδικτο επιβάλλει τις θυσίες στο Δία και το δωδεκάθεο
και ξεκινά διωγμούς εναντίον των εβραίων και των χριστιανών.
313: Ο Μέγας Κωνσταντίνος μαζί με το Λικίνιο εκδίδουν έδικτο ανεξιθρησκείας.
324: Ο Μέγας Κωνσταντίνος γίνεται μονοκράτορας και οι διωγμοί εναντίον τον
χριστιανών παύουν.
379- 395: Ο Θεοδόσιος Α’ μετέτρεψε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία σ’ ένα απόλυτα
χριστιανικό κράτος. Έκλεισε οριστικά ναούς και μαντεία των θεών του Ολύμπου
και απαγόρευσε τους Ολυμπιακούς και Ελευσίνια Μυστήρια (392-393).
Μέγας Κωνσταντίνος (272-337), 313-315 μ.Χ.
 Ο αγώνας κατά των αιρέσεων.
Α’ Οικουμενική Σύνοδος (325), Νίκαια Βιθυνίας. Καταδίκασε τον
Αρειανισμό (ο Υιός είναι δημιούργημα του Πατρός).

Β’ Οικουμενική σύνοδος (381), Κωνσταντινούπολη. Καταδίκασε τον

Αρειανισμό.

Γ’ Οικουμενική Σύνοδος (431), Έφεσος. Καταδίκασε το Νεστοριανισμό

(υπεροχή της ανθρώπινης φύσης του Υιού).

Δ’ Οικουμενική Σύνοδος (451), Χαλκηδόνα. Καταδίκασε το

Μονοφυσιτισμό (στο πρόσωπο του Χριστού η θεία φύση απορρόφησε
την ανθρώπινη).
Θριαμβικό τόξο Τίτου, Ρώμη, 81 μ.Χ.
Θριαμβικό τόξο του Μεγάλου Κωνσταντίνου, Ρώμη, 312-315 μ.Χ.
Missorium Θεοδοσίου Ι, 338. Ασήμι,
74cm. Βρέθηκε στην Εστραμαδούρα
Ψηφιδωτό Καλού Ποιμένα, στην είσοδο του Μαυσωλείου της Galla Placidia, 425-450. Ραβένα.
Συναγωγή στην Δούρα-Ευρωπό, Συρία, περ. 250
Συναγωγή στη Δούρα-Ευρωπό, Συρία, περ. 250
Βαπτιστήριο στη Δούρα-Ευρωπό, Συρία, πριν το 256
Βαπτιστήριο στη
Δούρα-Ευρωπό, Καλός
Ποιμήν, πριν το 256.
Σχέδιο: Henry Pearson.
Τρεις παίδες εν καμίνω, Κατακόμβη Πρισίλας, Ρώμη, 3ος αιώνας
Βρεφοκρατούσα, Κατακόμβη
Πρισίλας, Ρώμη, 3ος αιώνας
Καλός Ποιμένας, Κατακόμβη
Πρισίλας, Ρώμη, 3ος αιώνας
Ο Ιωνάς και το θαλάσσιο τέρας, 270-280 μ.Χ.. Μάρμαρο, 30,5-53,3 εκ.
Χριστός / ‘Ηλιος, Μαυσωλείο των Julii,
3ος αιώνας. Ψηφιδωτό, 198,1 χ 162,6
cm. Βατικανό
Σαρκοφάγος του Junius Bassus, Ρώμη, περ. 359. Μάρμαρο, 1,22 χ 2,44 μ.
Σαρκοφάγος του Θείου Πάθους, Κατακόμβη Αγ. Δομιτίας, Ρώμη, δεύτερο μισό 4ου αιώνα.
Santa Sabina, Ρώμη, 422-432
Η Βασιλική του Λατερανού
πριν την ανακατασκευή
της στον 17ο αιώνα. S.
Martino ai Monti,
νωπογραφία, Ρώμη.
St Constanza, Ρώμη, περ. 350.

Σύμπλεγμα με βασιλική, ταφική βασιλική και

κατακόμβη, που βρισκόταν στις αυτοκρατορικές
γαίες έξω από τη Ρώμη, γύρω από το σημείο ταφής
της S. Agnese, δίπλα στη Via Nomentana.
Ναός Αναστάσεως, Ιερουσαλήμ, μέσα 4ου αιώνα
Ναός Αναστάσεως,
εσωτερικό. S.Martino ai
Monti, νωπογραφία,
Ρώμη.
Ανάσταση, ελεφαντοστό, Ναός Παναγίου
Τάφου, αρχές 5ου αιώνα, 18,7 χ 11,4 cm.
Bayerische Staatsbibliothek, Μόναχο.
Παλιός ναός Αγ. Πέτρου στη Ρώμη. Απεικόνιση περ. 1450
Παλαιός Ναός Αγ. Πέτρου, Ρώμη, 4ος αιώνας. Μήκος (με το αίθριο) 199m.
Βασιλική Αγ. Παύλου extra muros. Εσωτερικό κατά τον 18ο αιώνα. Χαρακτικό, 1749, G.B. Piranesi.
Santa Maria Maggiore,
Ρώμη, 432-440
 Santa Maria Maggiore, Ρώμη, 432-440.
Σχέδιο-αποκατάσταση του 19ου αιώνα. Οροφή του 1492.
Santa Maria Maggiore, Ρώμη, 432-440
Μαυσωλείο Galla Placidia, περ. 425, Ραβέννα
Βαπτιστήριο ορθοδόξων, Ραβέννα, 425-450
Όσιος Δαυίδ, Θεσσαλονίκη, περ. 470
Πρωτοβυζαντινή περίοδος
Χάρτης της Κωνσταντινούπολης
από τον Φλωρεντινό χαρτογράφο
Cristoforo Buondelmonte, 1422
Θεοδοσιανά τείχη (του Θεοδοσίου ΙΙ), Κωνσταντινούπολη, 412-413
Θεοδοσιανά τείχη, Πύλη Δευτέρου,
Κωνσταντινούπολη, 412-3
Ο Ιουστινιανός και η ακολουθία
του, ψηφιδωτό βόρειου τοίχου
αψίδας, San Vitale, Ραβέννα, περ.
547. 2,64 χ 3,65 m.
Αγ. Σοφία, Κωνσταντινούπολη, 532-537.
Αγ. Μάρκος, Βενετία, 1063-1073.
(Εμπνευσμένος από το Ναό των Αγ.
Αποστόλων της
Κωνσταντινούπολης, που
καταστράφηκε το 1469).
S. Apollinare in Classe, Classis, Ravenna, 533-549.
S.Apollinare Nuovo, Ravenna, 6ος αιώνας.
S.Apollinare Nuovo, Ravenna, 504.
S.Vitale, Ravenna, 526-547.
S.Apollinare Nuovo, Ravenna. Ψηφιδωτό στον τοίχο του κλίτους, πριν το 526.
S.Vitale, Ravenna, κόγχη ιερού, πριν το 548.
Ο Ιουστινιανός και η ακολουθία
του, ψηφιδωτό βόρειου τοίχου
αψίδας, San Vitale, Ραβέννα, περ.
547. 2,64 χ 3,65 m.
S. Apollinare in Classe, Classis,
Ravenna, ψηφιδωτό κόγχης
ιερού, 549.
Μονή Αγ. Αικατερίνης, Σινά, ψηφιδωτό της κόγχης του ιερού, 560-565.
 Μοναχισμός
περ. 285: Ο Άγ. Αντώνιος (περ. 251-356)
αναχώρησε στην έρημο της Αιγύπτου. Μέχρι το
315 και άλλοι ακολούθησαν το παράδειγμά του
και δημιουργήθηκαν οι πρώτες κοινότητες.

370: Ο Αγ. Βασίλειος Καισαρείας (330-379)

έθεσε τους πρώτους μοναστικούς κανόνες.

6ος αιώνας: ο Άγ. Βενέδικτος της Νόρσια

(Benedetto da Norcia, 480-543) θέσπισε
κανόνες για τους μοναχούς του Monte Cassino,
προσαρμόζοντας τους κανόνες του Αγ.
Βασιλείου στη Δύση. Οι βενεδικτίνοι μοναχοί
τους ακολουθούν μέχρι σήμερα.
Η Θυσία του Αβραάμ, Καθολικό, Εγκαυστική
Τοιχογραφία, 7ος αι

Η Θυσία του Ιεφθάε, Καθολικό, Εγκαυστική

Τοιχογραφία, 7ος αι.
Ο Παλαιός των Ημερών, Εγκαυστική Εικόνα, 6ος αι.
Συναγωγή Beit Alpha, Γαλιλαία, περ. 518
Συναγωγή Beit Alpha, Γαλιλαία, περ. 518
Αρχάγγελος Μιχαήλ,
ελεφαντοστέινο δίπτυχο, αρχές 6ου
αιώνα. 42,9 x 14,3 cm.
Ο αυτοκράτορας θριαμβευτής,
the Barberini ivory, 6ος αιώνας
ECCE CROCEM DOMINI FUGITE PARTES ADVERSE -VICIT LEO DEI TRIBU JUDA RADIX DAVID

Stavelot Triptych, 12th century, 48 x 66 cm. Pierpont Morgan Library.

Reliquary of the True Cross, Mosan, Belgium .
Cloisonné
Champlevé
Cloisonné: cloisonnes = τμήματα.
Πάνω σε μεταλλική επιφάνεια, σύρματα από χαλκό ή ασήμι
οριοθετούν τα ξεχωριστά τμήματα του σχεδίου. Η τεχνική
Υπάρχει από την αρχαιότητα.
Champlevé: champ élevée = υπερυψωμένο πεδίο.
Το σχέδιο δημιουργείται πάνω στη μεταλλική επιφάνεια με
χάραξη. Η τεχνική άκμασε από τον 11ο αιώνα και εξής.

Στην τεχνική cloisonné τα σύρματα δημιουργούν ένα ανάγλυφο

(υπερυψωμένο) σχέδιο. Στην τεχνική champlevé αντίθετα,
δημιουργούμε ένα εσώγλυφο (βαθουλωμένο) σχέδιο.
Double-Sided Pendant Icon with the Virgin and Christ Pantokrator, ca. 1080–1120. Byzantine; Made in
Constantinople. Cloisonné enamel, 3.3 x 2.4 x 2 cm. Metropolitan Museum NY
ca. 1100
Plaque with St Paul Disputing with the Jews, Gilded copper with champlevé enamel, England,
About 1170-80, V&A, Museum no. 223-1874
 Plaque from a reliquary
casket, Gilded copper with
champlevé enamel,
Limoges, France, About
1200-50, V&A, Museum no.
CIRC.406-1921
Τύποι βιβλίων:
1. ειλητάριο ή ειλητό
2. Κώδικας (μέσα 2ου αι. κ.ε.)
Ειλητάριο. Θεία
Λειτουργία Μεγάλου
Βασιλείου 12ος αι. Σινά,
Μονή της Αγίας

Υλικά: Αικατερίνης.

1. Πάπυρος
2. Περγαμηνή

Ευαγγελιστάριο, 11ος αιώνας

Codex Purpureus (πορφυρό χειρόγραφο)

Πορτρέτο του συγγραφέα και
βοηθού του, Διοσκουρίδης,
De materia medica,
Κωνσταντινούπολη, 512. 38,1
x 33 cm
Η Ρεβέκκα στο πηγάδι, Vienna Genesis,
Κωνσταντινούπολη, 6ος αιώνας. 33,7 x
25,1 cm
Ο Ιωσήφ στη φυλακή, Vienna
Genesis, Κωνσταντινούπολη, 6ος
αιώνας. 33,7 x 25,1 cm
Σταύρωση, Ευαγγέλιο Rabbula, Zagba, Syria, 586
Βρεφοκρατούσα, εγκαυστική, 68,6 x 49,2
cm. Κωνσταντινούπολη, 6ος αιώνας.
Τέλος Ενότητας
 Χρηματοδότηση
• Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του
εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα.

• Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο

Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του
εκπαιδευτικού υλικού.

• Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος

«Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την
Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς
πόρους.
Σημειώματα
 Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου

Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0.

Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις:
• Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ.
http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1093.
 Σημείωμα Αναφοράς

Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκουσα: Επίκ.

Καθηγήτρια Αρετή Αδαμοπούλου. «Η Τέχνη του
Μεσαίωνα. Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΤΟΥ
ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο
από τη δικτυακή διεύθυνση:
http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1093.
 Σημείωμα Αδειοδότησης

• Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας

χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού -
Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή
μεταγενέστερη.

• [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/.