p

prriillo
ogg

MATRICE U METODU
KONAČNIH ELEMENATA
1
1. Uvod
Osnovni koncept metoda konačnih elemenata baziran je na matričnom
računu. Zbog lakšeg razumijevanja izloženog koncepta MKE u ovom
prilogu date su osnove matrične algebre.

2. Definicija matrice
Matrica predstavlja šemu urađenih brojeva koji su svrstani u vrste i kolone.
Matrica mxn ima m vrsta i n kolona. Za takvu matricu kaže se da je reda
mxn. Izraz (1) predstavlja pomenutu matricu:

 a11 a12 a13 a14 ... a1n 

a a22 a23 a24 ... a2 n 
 21
a   a31 a32 33 A34 ... A3n  (1)
 
       
am1 am 2 am 3 am 4 ... amm  mxn

Ako je broj vrsta i kolona različit tj. m n onda je matrica pravougaona.

Ako je m = 1 i n > 1 matrica ima jednu vrstu i zove se matrica vrsta.

Ako je m = n matrica je kvadratna. Matrice vrste i pravougaone matrice

stavljaju se u zagradu  . Matrice kolone označavaju se vitičastom
zagradom . Postoje i drugi načini označavanja matrica kao npr. crtom

Matrice u metodu konačnih elemenata

325
ispod slovne oznake matrice. U MKE sile i pomjeranja su matrice kolone ili
vektori. Matrica krutosti je kvadratna matrica. Član matrice označava se sa
aj gdje je i broj vrste a j broj kolone.

Primjeri različitih matrica su

2 1 
a  3 4 je pravougaona matrica reda 3x2, m = 3 n = 2 (2)
5 4 mxn

a   2 3 4  1 je matrica vrste reda 1x4, m = 1 n = 4 (3)

a  
2
 je matrica kolone reda 2x 1, m = 2 n = 1 (4)
3 

2  1
a    je kvadratna matrica reda 2x2, m = 2 n = 2 (5)
 3  2

Matrice i matrične jednačine se često koriste u formulaciji jednačina

konačnog elementa i jednačina strukture.

3. Operacije sa matricama
3.1. Množenje matrice skalarom
Matrica se množi skalarom tako što se svaki član matrice aij pomnoži tim
skalarom.

a   k c 
ij ij (6)

Ako je zadano c  pomnožen skalarom k dobije se:

c  
1 2
 k=4 (7)
3 1

Matrice u metodu konačnih elemenata

326
Proizvod:

a  k c  4 
1 2  4 8 
  (8)
3 1 12 4

Prilikom množenja matrice skalarom red matrice se ne mijenja.

3.2. Sabiranje matrica

Matrice istog reda mogu se sabirati. Sabiraju se odgovarajući članovi
matrice. Za sabiranje matrica važi zakon komutacije:

c  a   b  b  a (9)

c   a   b   b   a 
ij ij ij ij ij (10)

Ovo se može pokazati na računskom primjeru kada je zadano:

 1 2
a   b  
1 2
 i  i dobije se (11)
 3 2 3 1 

 1 2 1 2 0 4
c      (12)
 3 2 3 1 0 3

3.3. Množenje matrica

Matrice se mogu množiti samo ako je broj kolone matrice jednak broju vrsta
druge matrice. Matrica koja se dobije množenjem je:

c    a
n

ij ie bej (13)
e 1

gdje je n ukupan broj kolona matrice a, ili vrsta matrice b. Za matricu a
reda 2x2 i matricu b reda 2x2 poslije množenja dobije se:

 a12b21 a11b12  a12b22 

c   aa bb
ij
11 11

 a22b21 a21b12  a22b22 

(14)
 21 11

Matrice u metodu konačnih elemenata

327
ili prikazano na numeričkom primjeru :

1  1
a  
2 1
 b   
 3 2 2 0 

2 1  1  2 2  (1)  1  0  4  2
ab    (15)
3  1  2  2 3  (1)  2  0 7  3

Broj vrsta matrice dobivene množenjem a i b jednak je broju vrsta
matrice a, a broj kolona jednak je broju kolona matrice b.

3.4. Transponovanje matrica

Svaka vrsta matrice može se transponovati. Transponovanje matrice znači
pretvaranje vrsta u kolone ili obrnuto.

a   a 
ij ji
T
(16)

za numerički primjer situacija je slijedeća:

2 1 
2 3 4
a  3 2 aT   (17)
4 5 1 2 5 

Korištenjem transponovanja može se pisati da je

abT  bT a T (18)

transponovani proizvod matrica jednak proizvodu transponovanih matrica.

Transponovanje matrica koristi se u postupku dobivanja matrice krutosti

elementa.

Matrice u metodu konačnih elemenata

328
3.5. Simetrične matrice
Ako je neka matrica jednaka svojoj transponovanoj matrici zove se
simetirčna matrica.

a  a T (19)

Primjer simetrične matrice je:

 3 1 2
a  1 4 0
2 0 3

Matrica je simetrična jer su elementi matrice aij = aji za i  j. Samo

kvadratna matrica može biti simetrična.

3.6. Jedinična matrica

Jedinična matrica I je takva matrica da je:

aI   I a  a (20)

Efekat množenja jediničnom matricom je isti kao konstantom. Jedinična

matrica je kvadratna matrica bilo kog reda. Članovi na dijagonali su
jedinice, a svi ostali nule.

1 0 0 
I   0 1 0 (21)
0 0 1

Matrice u metodu konačnih elemenata

329
3.7. Inverzna matrica
Umnožak matrice i njene inverzne matrice predstavlja jediničnu matricu.

a1a   aa 1  I  (22)

Postupak dobivanja inverzne matrice vrši se sa matricama nižeg reda od

4x4 ili mora biti kvadratna.

Prvo se odredi determinanta matrice. To se radi da se odredi inverzna

matrica putem metoda kofaktora. Determinanta je kvadratna šema
elemenata napisana u obliku:

a  aij (23)

Prvo se odrede kofaktori aij . Kofaktori aij su:

cij   1
i j
d  (24)

gdje je d matrica koja se zove prvi minor od aij tj. matrica koja se dobije
brisanjem vrste i reda u matrici aij.

Inverzna matrica od a dobije se kao:

a 
1C
T
(25)
a
gdje je C kofaktor matrice i a je determinanta od a. Metod kofaktora
prikazan je na primjeru matrice a.

  1 3  2
a   2  4 2  (26)
 0 4 1 

Kofaktori su:

Matrice u metodu konačnih elemenata

330
 4 2
C11   1
11
 12
4 1
2 2
C12   1
1 2
 2
0 1
2 4
C13   1
1 3
8
0 4
(27)
3 2
C21   1
2 1
 11
4 1
1  2
C22   1
2 2
 1
0 1
1 3
C23   1
23
4
0 4

Slično se nađu C31 = -2 C32 = -2 C33 = -2.

 12  2 8 

Matrica C    11  1 4
 (28)
 
  2  2  2

n
Determinanta a  je tada a    aij cij za bilo koji broj vrste (1 i  n)
j 1
n
ili a   a ij cij za bilo koji broj kolone (1 i  n).
i 1

Npr. ako se izabere prva vrsta matrice a i c tada je i = 1, a j je zbir od 1
do 3.

a  a11 C11  a12 C12  a13 C13  (1) (12)  (3) (2)  (2) (8)  10

Prema definiciji inverzna matrica je:

Matrice u metodu konačnih elemenata

331
  12  11  2
a   C 
T
1 
 2  1  2
1

a   10 
 8 4 2 

Provjera:

1 0 0 
a a   0 1 0
1

0 0 1

Transponovana matrica kofaktora zove se adjungovana matrica:

adj a   C 
T
(29)

Inverzna matrica se može naći i kao:

a1  adj a (30)

a 
Važna osobina koja se pridužuje determinanti matrice odnosi se na
singularitet. Ako je determinanta matrice jednaka nuli a   0 , za matricu
se kaže da je singularna. Singularna matrica nema inverznu matricu.

Matrica krutosti je singularna. Da bi se uklonio singularitet uvode se

granični uslovi.

3.8. Diferenciranje matrica

Matrica se diferencira tako što se svaki njen član diferencira. Na primjeru
matrice a prikazano je diferenciranje:

 x3 2x2 3x 
a  2 x 2 x4 x

(31)
 3x x x 5 


Matrice u metodu konačnih elemenata

332
 3x 2 4x 3 
d a   
  4x 4x 3
1  (32)
dx
 3 1 5 x 4 


Sličan je slučaj i parcijalnih derivacija:

 x2 xy xz  2 x y z 
 a    
 xy y2
yz    y 0 0 (33)
x x
 xz yz z 2   z 0 0


U strukturalnoj analizi često je potrebno diferencirati izraz:

x y  11
1 a a12   x 
U   . (34)
2 a12 a22   y 

Izraz (34) je energija deformacije štapa. Ovaj izraz poznat je pod imenom
kvadratna forma. U izmnoženom obliku:

U 
1
2

a11 x 2  2a12 xy  a22 y 2  (35)

Diferenciranjem U dobije se:

U
 a11 x  a12 y
x
(36)
U
 a12 x  a22 y
x

pa izraz dobija oblik:

 U 
 x   a11 a12   x 
 U   a   (37)
   12 a22   y 
 y 

Matrice u metodu konačnih elemenata

333
U opštem obliku:

U 
1
X T aX  (38)
2

3.9. Integriranje matrice

Integriranje matrice vrši se tako što se integrira svaki član matrice.
Pokazano u slučaju matrice a sa konkretnim brojevima.

3x 2 4x 3 
a   4 x 4 x3 1 

(39)
 3 1 5 x 4 


Integriranjem a dobije se

 x3 2x2 3x
 2 
 adx  2 x
4
x x (40)
 3x x x 5 


U MKE često je slučaj integriranja matrica koji se susreće u formulaciji

 x AX dx dy

T
(41)

Ovaj trostruki proizvod zove se kvadratna forma i simetričan je ako je A

simetrično.

Matrice u metodu konačnih elemenata

334