03.

Zupčani prijenosnici
3.1 Osnove zupčanih prijenosnika (gear drive, Zahnradgetriebe)................2
3.1.1 Nazivlje i oznake....................................................................................................2
3.1.2 Klasifikacija zupčanika..........................................................................................3
3.1.3 Vrste zupčanika......................................................................................................3
3.1.4 Zahvat zubaca.........................................................................................................5
3.2 Ozubljenje zupčanika.................................................................................9
3.2.1 Karakteristike ozubljenja........................................................................................9
3.2.2 Geometrija ozubljenja............................................................................................9
3.2.3 Opterećenje zuba....................................................................................................9
3.2.4 Materijali za izradu zupčanika.............................................................................12
3.2.5 Izrada zupčanika...................................................................................................12
3.3 Zupčani parovi (gear, Zahnrad)..............................................................15
3.3.1 Čelnici..................................................................................................................16
3.3.2 Ozubnica...............................................................................................................16
3.3.3 Stožnici.................................................................................................................16
3.3.4 Vijčani par............................................................................................................16
3.3.5 Pužno par..............................................................................................................16
3.4 Usvajanje zupčastih parova.....................................................................22
3.4.1 Čelnici..................................................................................................................22
3.4.2 Ozubnica...............................................................................................................22
3.4.3 Stožnici.................................................................................................................22
3.4.4 Vijčani par............................................................................................................22
3.4.5 Pužni par...............................................................................................................22
3.5 Zupčani prijenosnici.................................................................................22
3.5.1 Zupčani prijenosnici s čelnicima..........................................................................22
3.5.2 Planetarni prijenosnici..........................................................................................22
3.5.3 Harmonijski prijenosnici......................................................................................22
3.6 Primjeri zupčanih prijenosnika..............................................................22
3.6.1 Elektromotor s reduktorom..................................................................................23
3.6.2 Mjenjač automobila..............................................................................................23
3.6.3 Diferencijal automobila........................................................................................23
3.6.4 Prijenosnik volana................................................................................................24
3.6.5 Z prijenosnik i V prijenosnik................................................................................24
3.7 Izrada zupčanika......................................................................................24
Literatura...........................................................................................................25
6/790-816, 8/656-714/715-765/766-805/913-931, 22/455-583, 30/291-298, 34/1008-1027, 36/316-378, 37/248-
252/253-301, 38/137/138-158/231/232-244/317/317-329, 41/656-759, 42/2029-2155, 43/165-191, 46/D6, 48/76-
83/83-90, 50/1097-1105/1106-/1162-1218/1219-1240/1493-1508, 51/181-220, 53/375-575, 54/696-719/720-788,
2. Zupčani prijenosnici
2.1 Osnove zupčanih prijenosnika 7/442-449, 10/106-111, 11/122-151/152-168, 13/323-401, 15/468-471, 20/525-565, 23/457-465,
26/192-207, 27/159-240,
2.2 Zupčanici
2.3 Zupčanici s pravim zubima 18/151-194/195-212,
2.4 Stožasti zupčanici
2.5 Vijčanici
2.6 Pužni prijenosnici

http://www.qtcgears.com/Q410alph.htm
2 Elementi strojeva 2

3.1 Osnove zupčanih prijenosnika (gear drive,

Zahnradgetriebe)
Zupčasti prijenosnici su namijenjeni prije svega prijenosu energije s pogonskog na gonjeno
vratilo.
Gibanje se s jednog zupčanika (vezanog za pogonsko vratilo) na drugi zupčanik (vezan za gonjeno
prenosi zahvatima po oblikovanih zubaca.
vratilo)

Zupčasti prijenosnici se koriste za:

(a) prijenos okretnog moment (poluga – prijenos sile),
(b) promjenu broja okretaja vratila,
(c) promjenu smjera okretaja vratila.
Pored toga, zupčastim prijenosnicima može se pretvarati:
kružno gibanje  pravocrtno gibanje

Prednosti Nedostaci
 Male dimenzije.
 Velika cijena izrade.
 Velik stupanj korisnog djelovanja.
 Velika krutost zahvata.
 Siguran pogon.
 Buka u radu.
 Dug vijek trajanja.
Koriste se u sustavima:
 vozila,
 različitih stroja (alatni, građevinski, poljoprivredni).

3.1.1 Nazivlje
 02 Prijenosnici 3

Slika S-03.01 Nazivlje zupčanika

Diobna kružnica – teorijska kružnica na kojoj se temelje proračuni. Kod uzubljenih
zupčanika diobne kružnice se uzajamno tangiraju.
Modul zupčanika:
m=d [m] = mm
z
gdje je: d – diobni promjer (promjer diobne kružnice), m,
z – broj zuba zupčanika, 1.
Korak zuba:
p =s+e [m] = mm (S-03.01)
gdje je: s – debljina zuba (mjereno na diobnoj kružnici), mm,
e – uzubina (mjereno na diobnoj kružnici), mm.
Opseg diobne kružnice:
O=d�
p [O] = mm
Broj zuba:
z=O [z] = 1
p
4 Elementi strojeva 2

Slika S-03.02 Dimenzije zupčanika

Veličine su zupčanika:
[15/469]

[43/167]
Naziv Oznaka Jedinica
visina zuba h = hf + ha mm
podnožna visina
tjemena visina h = 1m mm
Vanjsko ozubljenje
tjemeni promjer
podnožni promjer
osni razmak
Unutarnje ozubljenje
unutarnji promjer
podnožni promjer
osni razmak
 02 Prijenosnici 5

bočna zračnost
debljina zuba
debljina uzubine
širina zuba
faktor širine zuba

3.1.2 Oznake
Vanjsko ozubljenje Simbol vanjskog ozubljenja

Unutarnje ozubljenje Simbol unutarnjeg ozubljenja

Unutarnje ozubljenje Simbol unutarnjeg ozubljenja

Ozubnica Čelnika s kosim zubima

Zupčani par stožnika Pužno kolo s pužnicom

6 Elementi strojeva 2

Zupčani par vijčanika Zupčani par vijčanika

Pojednostavljeno crtanje zupčanika

Za izradu egzaktnog detaljnog tehničkog nacrta zupčanika potrebno je utrošiti dosta
vremena te se često zupčanici crtaju pojednostavljeno.
Čelnik Stožnik

Ozubnica Pužno kolo

3.1.3 Klasifikacija zupčanika

Prema uzajamnim položajima vratila i oblicima zupčanika i zubaca razlikuju se zupčasti
parovi:
 02 Prijenosnici 7

Prema uzdužim linijama bokova zubaca razlikuju se:

3.1.4 Karakteristike zupčastih prijenosnika

Uzubljeni zupčanici moraju imati jednaku geometriju. Broj zuba može biti različit, o čemu
ovisi:
 broj okretaja zupčanika i
 dimenzija zupčanika.
8 Elementi strojeva 2

Vrijednosti su modula zupčanika (m) normirane. Na primjer, jedan je od redova modula:

m, m 0,5 1 1,25 1,5 2 2,5 3 4 5 6 8 10 12 16 20
Broj zuba je cijeli broj, a diobni promjer realni broj.
Uzubljeni zupčanici imaju jednake zube (geometrija poprečnog presjeka) i korake te su im i
moduli jednaki.

3.2 Ozubljenje zupčanika

3.2.1 Karakteristike ozubljenja
Kod dva spregnuta zupčanika, 1 i 2 (S-03.03, a i b), u točki X nalaze se u zahvatu dva
zuba preko bokova zuba B1 i B2 . U točki zahvata zuba (X), okomice na profil oba zuba moraju
ležati na istom pravcu, n (imaju i zajedničku tangentu, t).

Slika S-03.03 Zahvat dva zuba

Tijekom okretanja pomiče se točka zahvat (X) po bokovima zubaca (B1 i B2) , pri čemu se ne
pomjera točka C presjeka zajedničke okomice (n) i pravca 01-02 koji spaja osi zupčanika (1 i
2). Kada se spojna točka (X) nađe u točki , zajednička okomica (n) i pravac 01-02 zatvaraju kut
90° –  (S-03.03, b).

Dodirnice su zuba:
Vanjsko ozubljenje Unutarnje ozubljenje
02 Prijenosnici 9
10 Elementi strojeva 2

3.2.2 Geometrija ozubljenja

Profili zubaca
Cikloida Epicikloida

Hipocikloida Evolventa

Vrste su stožnika prema obliku zubaca:

Ravni zupci Kosi zupci
 02 Prijenosnici 11

Zakrivljeni zupci –Arhimedova spirala Kružno zakrivljeni zupci

3.2.3 Opterećenje zuba

12 Elementi strojeva 2
 02 Prijenosnici 13

3.2.4 Materijali za izradu zupčanika

3.2.5 Izrada zupčanika

Izrada čelnika glodanjem pločastim profilnim glodalom:

Izrada čelnika glodanjem prstastim glodalom:

Izrada čelnika pužnim glodalom:

14 Elementi strojeva 2

Izrada čelnika Maag postupkom alatom ozubnicom.

Izrada čelnika Fellows alatom stožastim zupčanikom.

Prijenosni omjeri
 02 Prijenosnici 15

3.3 Zupčani parovi (gear, Zahnrad)

[13/419]
16 Elementi strojeva 2
02 Prijenosnici 17
18 Elementi strojeva 2

3.3.1 Čelnici

3.3.2 Ozubnica
 02 Prijenosnici 19

3.3.3 Stožnici

3.3.4 Vijčani par

3.3.5 Pužno par

Zupčanici sa strelastim zubima

20 Elementi strojeva 2

Zupci neposredno na glavini

 02 Prijenosnici 21

Culindrični vijčanici

Hiperboloidni vijčanici
22 Elementi strojeva 2

Planetarni prijenosnici:
 02 Prijenosnici 23

Otvoreni Zatvoreni

S čelnicima i unutarnjim ozubljenjem Sa stožnicima

Harmonijski prijenosnik:
S dva valjna elementa S eliptičnom glavom i iglicama

Tarni prijenosnici s konstantnim prijenosnim omjerom

[13/420]
24 Elementi strojeva 2

Tarni prijenosnici s kontinuiranom promjenom prijenosnog omjera

[48/91]

3.4 Usvajanje zupčastih parova

3.4.1 Čelnici

3.4.2 Ozubnica

3.4.3 Stožnici

3.4.4 Vijčani par

3.4.5 Pužni par

3.5 Zupčani prijenosnici

3.5.1 Zupčani prijenosnici s čelnicima

3.5.2 Planetarni prijenosnici

3.5.3 Harmonijski prijenosnici

3.6 Primjeri zupčanih prijenosnika

 02 Prijenosnici 25

3.6.1 Elektromotor s reduktorom

3.6.2 Mjenjač automobila

3.6.3 Diferencijal automobila

26 Elementi strojeva 2

3.6.4 Prijenosnik volana

3.6.5 Z prijenosnik i V prijenosnik

3.7 Izrada zupčanika

 02 Prijenosnici 27

Literatura
1. Jelaska D.: Elementi strojeva – skripta za studente Industrijskog inženjerstva; Fakultet
elektrotehnike, strojarstva i brodogradnje Sveučilišta u Splitu, 2005.