Bardach

Część I
Rozdział pierwszy
a. Systematyka nazw
 Wenetowie – Tacyt, Ptolemeusz
także Sklawenowie, Antowie – Jordanes
 Wędrówka na zachód  Łada, Odra
Na południe  słowianie pd-zach.
Przez Dunaj  południowi
b. Ustrój rodowo – plemienny
 Ród
i. Zespół rodzin
ii. Więzy plemienne
1. mężczyźni o wspólnym przodku
2. również poprzez małżeństwo
iii. funkcje
1. osadnicza – w jednej osadzie
2. gospodarcza – gosp. Wypaleniskowa
3. obronna
4. kult wspólnych przodków
iv. usunięcie – poprzez wygnanie (najwyższa kasa, obok śmierci)
 Plemię = kilka rodów
i. Przewodził naczelnik
ii. U boku – starszyzna rodowo – plemienna
 Rozpad ustroju
i. Pojawienie się niewolników i różnic materialnych (bogaci ze starszyzny rod. – plem.)
ii. Wędrówka ludów (VI – VII w.)
iii. Zmiana trybu życia
1. pojawienie się więzi sąsiedzkich
2. rolnictwo orne
 zwiększenie plonów
 powiększenie areałów pod uprawę
 mniejszy kolektyw ludzki zaangażowany w pracę
 nowy podział plemion
i. małe – zgrupowanie rodów, typowe dla ustr. Rod. – plem.
ii. Wielkie
1. powstałe w wyniku połączenia kilku małych plemion (dobrowolnie lub siłą)
2. związki plemion
3. naczelnik – dux, rex
c. wspólnota terytorialna
 opola
i. skład
1. osady wielodworcze – wsie
2. osadt jednodworcze
ii. obwarowany palisadą ośrodek opola – tzw. „czoło opolne”
iii. wiece
1. zbierały się w/s ogólnych
2. decyzje przygotowywał a starszyzna  późniejsi dowódcy wojenni
3. organizacja wojskowa – cała ludność męska
 USTRÓJ ZWANO ZATEM DEMOKRACJĄ WOJENNĄ
 Społeczeństwo
i. Wielkie rodziny (stadium przejściowe w procesie rozkładu wspólnoty rodowej)
1. władza ojca – patriarchy
2. obejmowała 3-4 pokolenia męskie + żony + potomstwo + przyjęte osoby spowinowacone + obce osoby (niekiedy)
3. wspólne gospodarstwo
4. jednostka życia społecznego
ii. małe rodziny
1. wyodrębnione z wielkich rodzin
2. rodzice + dzieci
3. samodzielne gospodarstwa
4. właściciele gruntów ornych i bydła  LASY, PASTWISKA, WODY należały do opola jako całości
iii. patronimia
1. kilka małych rodów
 funkcja – głównie obronna, wzajemna pomoc
 zamieszkałe na jednym osiedlu
d. Pierwsze organizacje polityczne na ziemiach polskich.
 Do IX w. – niewielkie ośrodki w postaci kompleksów grodziskowych
 IX w – większe ośrodki, łączące szereg terytoriów
i. Wiślicko – krakowski w Polsce południowej  księstwo wiślan
 Kraków
 Tyniec
 Wiślica
2. wchłonięci przez Wielkie Morawy, później przez Czechy  ok. poł. X w.
ii. Gnieźnieńsko – poznański w Polsce północnej  państwo Polan
1. wchłonęli:
 Pałuków
 Ledniczan
 Gieczan

1
  Goplan
2. dokonali zjednoczenia ziem nad Wartą i Wisłą (po likwidacji Wiślan przez Czechów)
Rozdział drugi
I. Polskie państwo wczesnośredniowieczne
a. Powstanie państwa polskiego
i. Przyczyny sukcesu Polan
1. Korzystne odosobnienie od sąsiednich państw
2. Brak rywalizującego ośrodka
3. Żyzne ziemie pod rolnictwo orne
4. Duża ciągłość polityczna:
a. Siemowit, Leszek, Siemiosław, Mieszko
b. Państwo polskie w IX w.
i. Książe
ii. Możni
1. funkcje urzędnicze
2. dowódcy drużyny
3. zarządcy dworów
4. utrzymywali się z:
a. dochodów państwowych
b. płodów (pracowali na nich niewolnicy)
c. handel z krajami obcymi (np. nadwyżką niewolników)
iii. ludność wolna
1. płaciła daniny
2. świadczenia w naturze – posługi
3. obowiązek budowy grodów
4. dostarczanie ludzi do straży w grodach
5. żywność dla dworu, urzędników
iv. drużyna
1. zapewniała posłuch wśród poddanych
2. urządzała wyprawy wojenne na czele z księciem
c. Polska w X i XI w.
i. Książe, później król
1. pełnia władzy
2. ucieleśnienie państwa
ii. Aparat władzy
1. charakterystyka:
a. uprzywilejowana w stosunku do społeczeństwa grupa
b. czerpała środku utrzymania ze swojej pozycji
c. wyalienowana od społeczeństwa
2. rada monarsza
a. ciało niesformalizowane
b. najwyżsi dostojnicy
c. elita władzy
3. grupy współdziałania
a. drużyna monarsza
i. najwcześniejsza
ii. najściślej związana z monarchą
b. urzędnicy
i. rekrutowali się z tej grupy doradcy monarchy
ii. grupa niejednolita (konflikty)
1. nurt realizujący cele monarchy
2. nurt dbający o własne interesy (przeważający)
3. RÓWNIEŻ niejednolitość pochodzenia terytorialnego
iii. Grupa dziedziczna – próba zmonopolizowania urzędów (np. Sieciech)
iv. Stopniowe wzmacnianie pozycji, osłabianie władzy monarchy
c. Duchowieństwo
i. Od chrztu Polski (966 r.)
ii. Liczne środki materialne
1. uposażenie duchownych
2. budowa świątyń
iii. z niej rekrutowali się także dorady monarchy
iv. kościół w Polsce = kościół państwowy
v.
d. ZAPEWNIAŁY REALIZACJĘ CELÓW POLITYCZNYCH
iii. System skarbowy
1. rozwijający się
2. system eksploatacji scentralizowanej (a contrario sys. Zdecentralizowany)
3. realizowanie również celów indywidualnych poszczególnych grup
iv. zmiany gospodarcze i społeczne (wynikające z powyższych)
1. powstanie wielkich ośrodków obronnych, budownictwo grodów, kościołów
2. powstanie centralnych ośrodków administracji, kultu religijnego w postaci grodów i podgrodzi
3. powstanie wielkiej własności ziemskiej świeckiej i duchownej
4. zmiany w strukturze społeczeństwa – zubożenie ludności wiejskiej
d. struktura patrymonialna Polski
i. patrymonium – dziedziczna własność monarchy
ii. wiec – udział ludności w sprawach publicznych
1. głównie elekcje władców w obrębie dynastii panującej
iii. pomieszanie instytucji i norm publicznoprawnych z prywatnoprawnymi
iv. prawo książęce
1. władza zwierzchnia
2. sąd nad ludnością
3. pobór danin

2
 4. żądanie posług na rzecz księcia i urzędników
5. regalia – własność króla w stosunku do ziem nie należących do możnych

II. Źródła prawa i źródła poznania prawa

a. Polskie prawo zwyczajowe
i. źródła praktyki
1. dokumenty, określające czynności prawne
a. umowy kupna – sprzedaży, darowizny
b. akty sądowe
c. książęce akty nadania
2. np. Księga Henrykowska (Henrykowie Śląscy)
ii. formularze czynności prawnych
a. dla kancelarii monarszej
b. dla stanów
iii. Prawo Ziemskie
1. Księga Elbląska – najstarszy zwód prawa polskiego
a. spis prawa zwyczajowego
b. prawo polskie, pruskie, lubeckie
c. język niemiecki
d. XII/XIV w.
e. na potrzeby krzyżaków
f. częściowo zachowany
g. przepisy zachowane zawierają przepisy dotyczące:
i. organizacji sądów
ii. postępowania sądowego
iii. prawa karnego
2. Zwyczaje ziemi łęczyckiej
3. Zwyczaje ziemi krakowskiej
iv. roczniki
1. z tablic paschalnych (określały daty wielkiej nocy i innych świąt kościelnych)
2. zapiski interlinearne i marginalne
3. np. świętokrzyski z 1122 r., poznański, kamieniecki
v. hagiografia (żywoty świętych)
1. np. św. Wojciecha – wielokrotnie wydawane
vi. kroniki
1. bezpośredni przekaz wydarzeń
2. polskie – Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz, Janko z Czarnkowa
3. obce – Widukind, Thietmar, krzyżackie, Kosmas
vii. listy
1. najstarszy – Bolesław Śmiały
b. Prawo stanowione
i. statuty – akty prawne wydawane przez monarchę, regulują poszczególne dziedziny życia
1. najstarsze – Bolesława Krzywoustego, np. „testament krzywoustego”
ii. edykty
iii. przywileje
1. jednostkowe
a. na rzecz możnowładców, rycerzy (os. fiz.), instytucji kościelnych (os. prawnych)
b. immunitetowe – dominowały
i. ograniczały prawo książęce na rzecz ich odbiorców (panowie duchowni i świeccy),
ii. regulowały życie ludzi zamieszkałych w ich dobrach
2. ogólne
a. ziemskie (od XIII w.)
i. na rzecz wszystkich członków stanu (stanów) – duchowieństwo, szlachta
ii. 1228 – Władysław Laskonogi w Cieni – przestrzeganie immunitetów, rządzenie wg rady biskupów i baronów
iii. 1291 – Wacław II w Lutomyślu – obsadzanie urzędów w porozumieniu z dostojnikami, nieściąganie nowych i
nienależnych podatków
b. generalne (od XIV w.)
i. 1355 – Buda
ii. 1374 – Koszyce i inne
c. Prawo kanoniczne a kościelne
i. kanoniczne – zespół norm prawnych wytworzonych przez Kościół
1. reguluje stosunki Kościoła wewnętrzne i zewnętrzne
2. prawo kanoniczne powszechne:
a. collectio tripartita
b. Dekret Gracjana
c. Dekret Grzegorza IX
3. prawo kan. polskie (partykularne):
a. statuty prowincjonalne
b. statuty diecezjalne
ii. kościelne – zespół norm prawnych regulujących stosunki Kościoła (zew. i wew.), wytworzone zarówno przez Kościół, jak i przez państwo lub ich
wzajemnego porozumienia
d. Prawo niemieckie na ziemiach polskich
i. przywileje lokacyjne
1. wystawiane przez panującego dla odbiorcy przywileju – rycerzowi lub inst. duchownej
2. dokument lokacyjny
a. wystawiany przez pana dla osadników
b. określał ustrój miasta lub wsi
c. zawierał obowiązki i prawa osadników
d. (mógł być jednym dokumentem z przywilejem, gdy lokatorem był sam monarcha)
3. źródła prawa niemieckiego
a. spis prawa zwyczajowego – Zwierciadło Saskie (z poł. XIII w.)

3
 ii. ortyle
1. wydawane przez miasta niemieckie dla miast filialnych
2. źródło prawa niemieckiego
a. Weichbild Magdeburski (XIV w.)
i. obejmował ustrój sądów i miejskie prawo sądowe
III. Ustrój społeczny i jego przemiany w X-XIII w
A. Kształtowanie się wielkiej własności ziemskiej i stanów
b. Własność ziemi – podstawą stosunków społecznych.
i. beneficja – za pełnioną służbę wojskową
ii. przekształciły się w dziedziczną własność alodialna
1. możnowładcy, rycerze – w zamian za służbę wojskową – początki prawa rycerskiego
iii. domena władcy – własność ziemska władcy (osobista)
c. Rodzaje renty gruntowej – praca zależnych chłopów na ziemi pańskiej;
i. renta odrobkowa – nieodpłatna praca na rzecz pana bezpośrednio w jego gospodarstwie
ii. renta naturalna – oddanie produktu w naturze
iii. renta pieniężna – świadczenie określonej sumy pieniężnej (czynsz pieniężny)
iv. dziesięcina – świadczona na rzecz Kościoła
v. ciężary na rzecz władcy (charakter publicznoprawny)
1. system danin na rzecz władcy – opierał się na prawie książęcym
2. grody stołeczne i kasztelańskie – tworzone w celu poboru renty (praca odbywała się w osadach służebnych)
3. później zaczęto tworzyć osobne ośrodku gospodarcze – tzw. dwory monarsze, zarządzane przez włodarzy
d. Wzrost wielkiej własności ziemskiej
i. najliczniejsza w Małopolsce, Wielkopolsce, Kujawach, Śląsku
ii. przyczyną było:
1. zwiększenie przywilejów i
2. władzy administracyjnej możnowładców oraz
3. kolejne nadania z ręki monarszej
4. darowizny możnowładców (w przypadku duchownych)
5. rugowanie chłopów książęcych i drobnych rycerzy
iii. dominacja własności alodialnej
e. immunitety: ekonomiczny i sądowy
i. ekonomiczny
1. pierwsze immunitety uzyskiwały klasztory
2. zwolnienie (tzw. wolność) ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od danin i posług (określonych w przywileju)
3. monopolizacja świadczeń przez pana
ii. sądowo – administracyjny
1. przejęcie władzy państwowej i sądowej w stosunku do ludności wiejskiej
2. wzmocnienie bezpośredniej władzy nad chłopem
3. kary płacone przez skazanych – dodatkowe źródło dochodu pana
B. Kształtowanie się stanów – grupa społeczna różniąca się od innych faktycznym położeniem w społeczeństwie oraz statusem prawnym
f. uprzywilejowane
i. duchowieństwo (od XIII w.)
1. od uzyskania immunitetów oraz samodzielnego sądownictwa i prawa kościelnego
2. posiadali większość przywilejów, które dotyczyły również szlachty np. immunitety
3. nie decydowało urodzenie
4. na rzecz Kościoła płacono liczne podatki – np. dziesięciny – źródło bogactwa
ii. szlachta (wcześniej rycerski) (od. XIV w.)
1. decydowało urodzenie
2. od masowego zdobycia immunitetów
3. własność rycerska zwolniona od ciężarów prawa książęcego (tzw. dziesięcina snopowa)
4. na rzecz kościoła płacili tzw. dziesięcina swobodna
5. wzmożona ochrona życia, zdrowia rycerzy przez prawo, tzw. prawo rycerskie + inne elementy
a. prawo do wykupi przez władcę w razie popadnięcia w niewolę
b. prawo do odszkodowania za straty poniesione w czasie wyprawy wojennej
c. prawo żądania wynagrodzenia za wyprawę za granicę kraju
d. prawo dziedziczenia ziemi w linii bocznej (później również kobiety)
e. brak obowiązku ogłaszania zapowiedzi przed ślubem
6. służba wojskowa świadczona monarsze – w zamian za przywileje
7. stratyfikacja stanu:
a. możnowładztwo (komesowie, baronowie)
i. urzędy państwowe
ii. zarząd grodami
iii. prawo nieodpowiednie – wyłączenie spod sądownictwa kasztelanów i poddanie bezpośrednio sądownictwu
władcy
iv. niekiedy prawo wnoszenia własnych warowni
v. posiadania herbu i zawołania (godła) – powstanie rodów heraldycznych
vi. ich własność wzrastała (jak wyżej opisano)
vii. rody możnowładcze
1. wspólni przodkowie
2. najwięksi posiadali własne drużyny rycerskie (zaliczani do familii)
3. podporządkowali sobie słabsze ekonomicznie rycerstwo – głównie służba wojskowa
b. rycerstwo średnie i drobne (wcześnie po prostu rycerstwo)
i. osiadłe na ziemi dzierżonej (beneficjum) lub dziedzicznie
ii. dawni drużynnicy oraz zamożniejsi wolni (włodycy)
iii. podległość osobista względem księcia
1. wierność
2. uczestnictwo w wyprawach wojennych i łowach
3. wykonywanie róźnorakich zleconych funkcji
iv. utrzymywani przez monarchę, otrzymywali od niego dary
v. z czasem otrzymali własność alodialną
1. uprawiana początkowo samodzielnie
2. później przez niewolników i zależnych chłopów

4
 vi. pasowanie na rycerza – tzw. miles strenuus
vii. istnienie tzw. rodów gniazdowych
1. dominujący element solidarności
2. związek węzłem wspólnego przodka lub tradycji
g. nieuprzywilejowane
i. mieszczaństwo
1. od uzyskania przez miasta praw samorządowych
2. podgrodzia
a. skupiały ludność rzemieślniczą
b. w pobliżu grodów – miejsca targowe
c. związane funkcjonalnie i przestrzennie z grodami
d. miasta były grupą konsumentów
e. społeczeństwo
i. rządzący (meliorat)
1. kupcy
ii. lud
1. rzemieślnicy
2. ludność służebna
3. dawni drużynnicy
f. stopniowe wyodrębnienie od grodów
3. targi (osady targowe)
a. odbywały się tu regularne targi na produkty rolne i rzemieślnicze
b. targ + karczmy, czasem kościół
c. rzemieślnicy (wokół targu)
d. ochrona mirem monarszym
e. prawo targowe
i. swoboda dokonywania na targu transakcji handlowych przez wszystkich obecnych
ii. połączone z nadaniem immunitetu panu – powstanie tzw. targu wolnego
4. lokacje miast
a. dokument lokacyjny – podstawa lokacji
i. wymagał wydania przez władcę przywileju lokacyjnego
ii. zawierał:
1. nadanie prawa miejskiego
2. przywilej udzielony wójtowi
3. nadanie miastu prawa targu
4. określenie warunków wykonywania rzemiosła
5. nadanie mieszczanom gruntów poza miastem
iii. miasta książęce (dokument lok. władcy) i prywatne (dok. lok. pana feudalnego)
b. wyłączano miasto spod władzy urzędników monarchy
c. władza wójta (zwykle zasadźca)
d. nadanie prawa niemieckiego mieszkańcom
e. zapewniało lepszy rozwój gospodarki towarowej
f. dwa systemy:
i. magdeburski
1. dominujący
2. statuty i przywileje (tzw. prawo magdeburskie)
3. wzory przejmowane przez polskie miasta
a. prawo średzkie
b. prawo chełmińskie
ii. lubecki (miasta nadmorskie)
1. lubeckie prawo miejskie
iii. flamandzki (niekiedy)
5. stratyfikacja:
a. spory napływ ludzi do miast („powietrze miejskie czyni wolnym” – po roku)
b. posiadający prawo miejskie (m.in. obywatelstwo, dziedziczne)
i. patrycjat miejski
1. zamożni kupcy
2. organ – samorząd miejski (XIII w.)
3. dzierżył władzę
4. głównie pochodzenia niemieckiego
ii. pospólstwo
1. najliczniejsi
2. rzemieślnicy
3. drobniejsi kupcy
4. walczył o uzyskanie władzy z patrycjatem
c. brak prawa miejskiego (obywatelstwa)
i. plebs
1. biedota miejska
2. wyrobnicy
3. służba domowa
4. ludzie bezrobotni
6. organizacja miasta:
a. wójt
i. na czele
ii. dziedziczny
iii. lennik w stosunku do pana
iv. zadania
1. przewodniczenie ławie sądowej
2. wykonywanie funkcji policyjnych
3. ściąganie czynszów na rzecz pana
4. przygotowanie obrony miasta
v. spore uposażenia

5
 vi. samodzielność wobec miasta i pana (w dużych miastach)
vii. na prawie lubeckim – głównie upr. sądowe
b. rady miejskie (od XIII w.)
i. pierwsze w miastach na pr. lubeckim – sądowy organ zarządu miasta
ii. powoływana przez patrycjat (w celu uniezależnienia od pana i wójta)
iii. kilka(naście) osób + burmistrz na czele
iv. później nieco wzmocniła kompetencje kosztem wójta
7. rzemiosło miejskie - organizacja w cechach – przymusowa organizacja wolnych rzemieślników miejskich jednej lub kilku pokrewnych
specjalności
a. ochrona interesów członków korporacji
i. w stosunku do konkurencji pozacechowej
ii. wobec kupców
iii. wobec wsi
b. gwarantowała członkom wyłączność wykonywania rzemiosła w mieście
c. podniosła poziom produkcji
d. wzajemna pomoc np. wdowie i dzieciom po śmierci członka
e. bractwo religijne
f. jednostka wojskowa
g. pobierano składki
h. majstrowie (musieli posiadać obywatelstwo) – prowadzili warsztaty wspólnie z:
i. 1-2 czeladnikami
1. po kilku latach mógł zostać majstrem, po wykonaniu tzw. majstersztyku
ii. uczniami
1. obowiązek pracy w warsztacie
2. posługi w domu majstra
3. po kilku latach stawał się czeladnikiem
8. organizacja handlu
a. targi
i. 1-2 razy w tygodniu
ii. zakaz sprzedaży poza rynkiem
iii. uczestniczyli miejscowi oraz chłopi
iv. ożywienie wymiany na rynku lokalnym
b. jarmarki
i. raz w roku
ii. na podstawie uzyskanego przywileju
iii. uczestniczyli kupcy spoza okręgu
iv. ożywienie wymiany na szerszym polu
c. przymus drogowy
i. obowiązek używania określonych dróg, na których istniały stacje celne
ii. liczne cła – utrudnienia wymiany
iii. stopniowe ograniczanie ceł
d. prawo składu
i. przymus wystawienia towarów w mieście podczas przejazdu przez nie
ii. od XIII/XIV w
iii. przywilej uzyskały np. Wrocław, Szczecin, Kraków
iv. bezwzględne i
1. obowiązek sprzedaży w całości (nie mógł jechać dalej póki...)
2. możliwość dyktowania ceny kupcom przez miejscowych
v. względne
1. obowiązek wystawienia towaru przez określony czas
2. po tym okresie mógł wieźć dalej
ii. chłopstwo
1. od upowszechnienia się systemu czynszowego
2. wpływ monarchy, który nadawał ziemię wraz z poddanymi mu chłopami (przypisańcy)
3. stopniowe uzależnianie ekonomiczne
4. stratyfikacja:
a. wieśniacy książęcy
i. podporządkowani bezpośrednio księciu
ii. samodzielni gospodarze
iii. prawo do ziemi jako własności podległej
iv. duża samodzielność gospodarcza i osobista
v. powinności określało prawo książęce
b. przypisańcy
i. powstali drogą nadania panom ziemi wraz z ludźmi
ii. nie mogli opuścić dóbr
iii. zależność utrwalona w dokumencie nadawczym
c. zakupy
i. powstali w wyniku zadłużenia się
ii. oddanie siebie lub rodziny i praca do momentu spłacenia długu
iii. brak możliwości spłaty – popadnięcie w zależność
iv. bardzo liczna grupa
d. zależni w drodze komendacji
i. potrzebowali opieki feudalnej (gospodarczej oraz przed samowolą urzędników)
ii. zachowanie gospodarstwa (jako własność podległą)
iii. określone świadczenia w zamian
5. rodzaje świadczeń
a. specjalizacja świadczeń
i. rolnicy
ii. rzemieślnicy dworscy i grodowi
iii. ludność służebna – stopniowo przekształcali się w rolników
b. renta naturalna
c. renta odrobkowa (wykonywana przez tzw. ratajów

6
 d. renta pieniężna
6. stopnie zależności
a. wolni (prawo wychodu ze wsi)
i. miejscowi – podporządkowani panom
ii. goście – osiadali na podstawie umowy czynszowej, posiadali prawo wychodu
1. pochodzili również spośród zbiegłych przypisańców i niewolnych
b. poddani (zależni)
7. opole
a. nakładano niektóre świadczenia skarbowe na całość
b. składanie świadectw przy rozgraniczaniu dóbr
c. obowiązek śladu – tj. pognania za złoczyńcą – odpowiedzialność zbiorowa za niedopełnienie
d. odpowiedzialność za znalezienie trupa na terytorium
e. zanik opoli w związku z powstawaniem immunitetów oraz lokacji na prawie niemeckim
8. osadnictwo na prawie polskim (osadnictwo obyczajem wolnych gości)
a. dążenie chłopów do polepszenia warunków bytu przez
i. zwiększenie obszaru uprawy
ii. unormowanie świadczeń na rzecz pana
iii. związanie ich z rozmiarami posiadania gospodarstwa
b. ściągano nowych osadników, zachęcanych atrakcyjnymi warunkami
i. racjonalizacja świadczeń – czynsz w naturze lub w pieniądzu (określono termin i wysokość)
ii. prawo wychodu
iii. unormowanie praw do ziemi na zasadzie własności podległej
c. osadnictwo odbywało się zgodnie z wykształconymi zasadami
9. osadnictwo niemieckie
a. osadnicy pochodzący z Niemiec i Flandrii
b. szybszy sposób na zaludnienie wsi przez panów
c. osadnicy – szukali lepszych warunków do bytu
d. stwarzano im atrakcyjne warunki:
i. prawo własności podległej
ii. określony czynsz
iii. prawo wychodu
iv. stosowanie własnego prawa i form organizacji osadniczej
10. osadnictwo na prawie niemieckim
a. prawo niem. odpowiadało rozwijającym się stosunkom towarowym
b. tworzono nowe wsie oraz przenoszono dawne polskie wsie na prawo niemieckei
c. istotne cechy:
i. własność podległa do nadziału chłopskiego
ii. racjonalizacja ciężarów chłopskich
iii. prawo wychodu
iv. jednolite sądownictwo dominialne (dochody z kar czerpali panowie i sołtysi)
d. zjawisko masowe – ze względu na zgodność interesów panów i chłopów na tym etapie
e. przenoszono wsie na prawo niemieckie niekiedy bez dokumentu lokacyjnego (liczba wsi na prawie niemieckim była więc
faktycznie dużo większa)
f. lokacja wsi na prawie niemieckim
i. zezwolenie lokacyjne – forma przywileju (wcześniejsze nadanie immunitetu)
1. na tej podstawie – umowa z zasadźcą (organizatorem wsi)
2. w rezultacie – pan wystawiał dokument lokacyjny – podstawa organizacji wsi (zasadźca był
odbiorcą dokumentu)
3. treść dokumentu:
a. wyłączenie mieszkańców spod jurysdykcji prawa pospolitego oraz ciężarów na rzecz
władcy
b. określenie praw i obowiązków zasadźcy i osadników
11. sołtys
a. stał na czele wsi (zwykle był nim zasadźca)
b. urząd dziedziczny (warunki określone w dok. lokacyjnym)
c. spore uposażenie
d. obowiązki
i. przewodniczenie wiejskiej ławie sądowej
ii. zbieranie czynszów dla pana
iii. służba wojskowa (często)
e. zazwyczaj zamożni mieszczanie lub chłopi (głównie Niemcy)
f. sąd leński – właściwy dla sołtysa
12. prawa i obowiązki chłopów
a. posiadanie dziedziczne – własności podległej (tzw. prawo zakupne – płacili bowiem za nadział panu – można było tę ziemię
zbyć, lub chłopa wyrugować przy niespłaceniu)
i. tzw. łan chełmiński (ok. 30 morgów)
ii. lub tzw. łan frankoński (większy) (ok. 42 morgi)
b. wspólne pastwisko – dla całej wsi
c. brak przywiązania do ziemi (pr. niemieckie)
d. lata wolnizny (2-24) – brak czynszu
e. czynsz w:
i. zbożu
ii. pieniądzu
iii. mieszany (1+2)
f. świadczenia w naturze (kury, jaja itd.) + praca w czasie siewu i żniw
g. ciężary na rzecz państwa i kościoła
i. poradlne
ii. ciężary związane z obroną kraju
iii. dziesięcina kościelna
h. na prawie polskim (różnice)
i. niesprecyzowany sposób nadziału ziemi
ii. wyższa robocizna

7
 iii. brak sądu sołtysa i ławy (w zamian sąd dominialny pana – tzw. włóka)
h. niewolni (poza hierarchią stanową)
i. posiadanie przez panującego, możnych, rycerzy
ii. pochodzili z:
1. jeńców wojennych
2. także niewypłacalny dłużnik
3. przestępca
4. potomkowie niewolnych
iii. praca jako czeladź dworska u pana bądź władcy
iv. z czasem pomniejszała się ich liczba
1. zbiegostwo
2. rozwój gospodarczy – zaczęto ich osadzać na gospodarstwach typu chłopskiego
a. sytuacja zbliżona do ludności zależnej
v. urządzeni w dziesiątki i setki – zarządzane przez dziesiętników i setników
IV. Chrzest Polski. Rozwój organizacji kościelnej.
a. Polska prowincja kościelna
i. pierwsze bpstwo – Poznań – 968 r.
ii. pierwsze abpstwo – Gniezno – 1000 r.
1. + dodatkowe bpstwa – Wrocław, Karków, Kołobrzeg
b. Organizacja Kościoła
i. Na szczeblu diecezji
1. kapituły
a. złożone z kanoników, mogli piastować urzędy (tzw. prałaci)
b. własne uposażenia kapituł – samodzielność
c. prebenda – własne uposażenie kanoników (od XIII w.)
d. ciało doradcze biskupa
e. od XIII – wybierały biskupa (pierwszy – Kadłubek)
2. biskup
ii. organizacja parafialna
1. częściowo przetrwała do dziś
2. obejmowała ogół osiedli
3. fundatorami – zazwyczaj moźnowładcy
iii. osobowość prawna – biskupstwa, kapituły, opactwa
iv. stopniowe uniezależnianie się od możnych – prawo własności --> prawo patronatu
v. archidiakonaty
1. obejmowały kilka parafii w celach administracyjno – podatkowych
c. Synody
i. prowincjonalne – ogólnopolskie zjazdy biskupów, opatów, przełożonych zakonów, prałatów
1. zwoływane przez metropolitę gnieźnieńskiego
ii. diecezjalne – ogólnodiecezjalny zjazd delegatów
1. zwoływane przez biskupa
iii. legackie – w celu wprowadzenia przepisów powszechnych prawa kościelnego, umocnienia organizacji itd.
1. zwoływane przez legata papieskiego
d. Klasztory
i. benedyktyni – najwcześniejsze (XI)
ii. cystersi – głównie obcokrajowcy
iii. zakony żebracze (XIII), w miastach, utrzymywane z datków ludności
1. franciszkanie
2. dominikanie
iv. liczne dobra ziemskie
v. egzempcja (wyjęcie spod jurysdykcji biskupów na rzecz zwierzchników zakonnych na zachodzie) – XIII w.
e. Uniezależnienie Kościoła od władzy świeckiej
i. 1180 – książęta zrzekli się prawa zaboru pozostałych po zmarłym biskupie ruchomości (ius spolii)
ii. XIII w – reformy mające na celu zrzucenie władzy świeckiej nad kościołem
iii. celibat – w II. poł. XIII w.
iv. liczne immunitety i przywileje
f. Uposażenie Kościoła
i. dobra ziemskie
ii. dziesięcina
1. snopowa – chłopi
2. swobodna – szlachta (sama ustalała formę – np. pieniężna)
V. Monarcha a czynniki społeczne
a. władza monarsza
i. ograniczona przez wiece i radę monarszą
ii. wzmacniała
1. silna drużyna
2. poparcie Kościołą
iii. osobiste przymioty władcy
iv. sytuacja polityczna
v. pozycja możnych
vi. ciągłość dynastyczna
1. różne formy – np. wybór pośród męskich potomków dynastii
vii. stopniowe ograniczanie władzy – wzrost wpływu możnych
b. koronacja
i. tylko 3 na 8 władców polskich – Chrobry (1025), Mieszko II (1025), Śmiały (1076)
ii. nawet po zaprzestaniu Polska była uznawana za „królestwo”
iii. tradycja przetrwała rozdrobnienie
c. centralizacja i decentralizacja
i. centralizacja
1. kierunek reprezentował monarcha i jego otoczenia z drużyną
2. uwidaczniał się poprzez:
a. ekspansję terytorialną

8
 b. utrzymanie terytoriów pod rządami dynastii
c. ugruntowanie władzy
d. interesy obrony państwa
3. stałe objazdy kraju przez panującego – „wędrujący monarcha”
ii. decentralizacja
1. reprezentowana przez część możnych (drugi obóz – dworski – popierał króla w zamian za uposażenia)
2. zasada pryncypatu
a. princeps – zwierzchni książę
b. uprawnienia ogólnopaństwowe
c. polityka zagraniczna
d. naczelne dowództwo
e. powołanie abp gnieźnieńskiego i biskupów
f. mianowanie komesów głownych grodów
d. władza książęca w czasie rozdrobnienia
i. zasada pryncypatu + senioratu – princepsem miał być każdy najstarszy z książąt
1. dzielnica princepsa – Małopolska z Krakowem + ziemia sieradzka i łęczycka + pomorze
ii. stopniowy zanik władzy princepsa
iii. ograniczana przez przywileje jednostkowe i ziemskie
e. następstwo tronu
i. męski potomek (przy braku bezpośredniego – z linii bocznej)
1. desygnacja (szczególnie poprzez adopcję)
2. elekcja
3. umowy sukcesyjne
f. elekcja
i. potwierdzająca – akceptacja osoby desygnowanej
ii. uroczysta – wiec decydował o powołaniu księcia (zwykle spośród męskich potomków poprzednika)
g. prawo oporu
i. gdy monarcha nie przestrzegał przywilejów i zobowiązań
ii. nawet usunięcie z tronu władcy
h. wiece
i. w ważniejszych sprawach
ii. wolna ludność miast i okolicy
iii. centralną postacią był książę
iv. najważniejsza rola – oligarchiczna grupa komesów
v. pełnił też rolę forum sądowego
vi. od XIII w – periodyczne zjazdy – wyraz silnej roli możnowładców
1. międzydzielnicowe
a. dwie lub więcej dzielnic
b. przewodniczył książę
2. dzielnicowe wiece urzędnicze
a. coroczny
b. przy podziale dzielnic między spadkobierców brano pod uwagę opinię wiecu
c. za zgodą wydawał x. przywileje, urzędy
d. działalność sądownicza
vii. od XIV w – urzędnicze wiece ogólnopaństwowe (namiastka sejmu walnego)
VI. Zarząd Państwem
i. ogół dworzan – komornicy
ii. stanowiska wyższe – komesowie
1. wywodzili się z możnych
2. z czasem stały się tytułem honorowym
b. urzędy dworskie
i. charakter system pałacowo – domenialny – tj. urzędnicy dworscy pełnili równocześnie najwyższe funkcje państwowe
ii. najwyżsi – dostojnicy
1. komes nadworny (XI – XIII w)
a. zastępował panującego
i. w zarządzie państwem
ii. w sądownictwie
iii. funkcja wojskowa (nazywany toteż wojewodą)
2. cześnik - piwnice
3. stolnik - stół
4. łowczy
5. koniuszy
6. kanclerz (od XII w)
a. korespondencja władcy
b. sporządzał dokumenty
c. kancelaria – wraz z upowszechnieniem sie pisemnych dokumentów
i. protonotariusz (późniejszy podkanclerz)
ii. notariusze
7. skarbnik
a. zarząd skarbem i archiwum
8. mincerz
a. ściągali dochody z regaliów
b. jurysdykcja w zakresie wymiany pieniężnej
c. ściganie fałszerzy monet
iii. zastępcy dostojników – poddostojnicy
iv. później urzędnicy dworscy przekształcali się w urz. ziemskich
c. urzędy lokalne (przed rozbiciem)
i. namiestnicy prowincji – w prowincjach
ii. kasztelan (komes grodowy) – w kasztelanii (okręgu grodowym)
1. adm. gospodarcza
2. sądownictwo
3. ściąganie danin w naturze i świadczeń

9
 4. urzędnicy:
a. chorąży – sprawiał rycerstwo
b. wojski – zastępca ds. wojskowych
c. sędzia grodowy
d. włodarz – ds. gospodarczych
5. udział kasztelana w daninach – uposażenie
d. starosta
i. przedstawiciel króla w terenie
ii. przejął kompetencje kasztelanów (częściowo)
iii. wprowadzony przez Wacława II
iv. powoływany i odwoływany przez króla
v. pełnia władza adm. i wojsk.
vi. nie musiał pochodzić z ziemi, na której był ustanawiany
VII. Sądownictwo
a. monarsze
i. sąd – prerogatywa władcy
ii. rozwój państwa – niemożność samodzielnego podołania przez monarchę, przekazanie władzy urzędnikom
1. wojewoda
2. komesi – w okręgach grodowych (kasztelanowie)
3. zawsze w zastępstwie monarchy
4. można było przedstawić sprawę monarsze
5. podlegali takim sądom duchowni (do XIII w.) i świeccy
iii. rozbicie dzielnicowe – sądy książęce
1. sędzia dworski (XII)
a. zastępca – podsędek
b. wszelkie sprawy, niektóre tylko zastrzeżone dla władcy:
i. przestępstwa przeciw państwu i monarsze (zdrady, obraza majestatu
ii. skargi na urzędników
iii. sprawy o ziemię
iv. sprawy dot. statusu prawnego osoby
v. sprawy o regalia
2. sądy książęce na wiecach
a. przed licznym zgromadzenie
b. rozpatrywał najważniejsze sprawy
c. książę zaciągał opinii możnych
3. prawo nieodpowiednie
a. prawo wyłącznego sądzenia przez sądy książęce
b. kasztelańskie
i. kasztelana zastępował sędzia grodowy
ii. obowiązek wykrycia przestępstwa przez kasztelana, sądzenia i karania
iii. szczególna forma – sąd targowy – nad ludnością obecną na targu, w/s prywatnych
iv. od XIII/XIV w. – na ziemiach immunizowanych pozostała jedynie jurysdykcjach w/s najcięższych przestępstw
c. dominialne
i. sądy pańskie
ii. we wszystkich sprawach
iii. prawo zwyczajowe polskie lub niemieckie (powoływano wówczas specjalny sad prawa niemieckiego)
d. kościelne (od XIII)
i. sąd archidiakona – I instancja
ii. sąd biskupa – apelacja oraz sędzia w ważniejszych sprawach
iii. od XIII w. – urząd oficjała (przy kuriach biskupich) --> II inst. – sąd metropolity w Gnieźnie
iv. kompetencja
1. sprawy, w których duchowny występował jako pozwany
2. osoby świeckie, które naruszyły zasady wiary lub naruszenie przepisów dot. wiary np. małżeństwa
3. wyjątkiem:
a. sprawy o dobra ziemskie dużej wartości
b. o zdradę
c. o zbrodnie obrazy majestatu
v. sądy inkwizycyjne – w/s spraw heretyków
1. prowadzili głównie dominikanie
2. nakładał kary kościelne
3. gdy nie poskutkowały – świeckie (zazwyczaj śmierć)
e. sądy prawa niemieckiego
i. sąd miejski – sąd ławniczy
1. gdy większość stanowiła ludność niemiecka
2. wójt
3. ławnicy
4. sąd wielki gajony
a. 3 razy w roku
b. udział pana lub w zastępstwie landwójta
5. sąd gorącego prawa
a. w razie spraw wymagających szybkiego rozstrzygnięcia
b. wyrok w ciągu doby – przestępca złapany na gorący uczynku lub kupiec (gość)
6. zakres uprawnień – ustalany przez dokument lokacyjny – wyłączano czasem sprawy najcięższe
ii. sąd wiejski – na wzór miejskich
1. gdy większość stanowiła ludność niemiecka
2. sołtys
3. ławnicy
4. odbywał się w rokach gajonych
5. zakres uprawnień – ustalany przez dokument lokacyjny – praktycznie we wszystkich sprawach
iii. sądy specjalne – sądy leńskie
1. podlegali wójtowie i sołtysi
2. sądziła ława równych – przewodził książę (pan, landwójt)

10
 iv. odwołanie – do Magdeburga
1. później powstał sąd wyższy prawa niemieckiego w Chełmnie
Rozdział trzeci
I. Korona Królestwa Polskiego
a. Pojęcia Korony Królestwa Polskiego (Corona Regni Poloniae)
i. państwo wyodrębnione od monarchy
ii. konstrukcja powstała w Anglii (XII)
iii. korona – symbol panowania i niezależności państwowej oderwano od osoby monarchy i wiązano z państwem jako całości
iv. król jest podległy Koronie Królestwa i jego prawom
v. element publicznoprawny władzy państwowej
vi. w przypadku braku króla – reprezentacja państwa w postaci mieszkańców (w praktyce szlachty)
vii. Korona obejmowała ziemie aktualne i historycznie i etnicznie polskie
viii. powstanie godła państwowego – orzeł biały na czerwonym polu
ix. zasady:
1. suwerenności
2. niepodzielności i niepozbywalności terytorium (troska o likwidację rozdrobnienia)
x. skutki (dobre)
1. zacieśnienie więzów między poszczególnymi ziemiami
2. powstawanie urzędów centralnych
3. oparcie adm. lokalnej na staroście

- powstało pojęcie Korony Królestwa Polskiego, wyodrębniły się stany i powstała reprezentacja stanowa.
Korona Królestwa Polskiego – pojęcie ukształtowało się za K. Wielkiego – korona jako symbol władzy, traktowano ją jako instytucję prawną, skupiały się w niej wszelkie prawa
należne państwu, król był tylko ich realizatorem, nie mógł ich uszczuplać – mógł je poszerzać, pojęcie Korony = pojęcie Państwa – Terytorium

Cechy ustroju:
- zasada niepodzielności terytorium państwa – koniec z przekazywaniem terytorium po odejściu króla jego następcom – zarządza tylko jeden następca
- państwo nie jest majątkiem prywatnym króla, a Królestwo Polskie jest państwem suwerennym
- żaden władca nie może uznawać siebie za podwładnego innego europejskiego monarchy
- król nie może decydować swobodnie o zarządzie terytorium państwowym (stosowali się do tego Andegawenowie, a Jagiellonowie nie)
- dziedziczenie tronu: najstarszy z synów zmarłego króla, od Jagiełły elekcyjny
- podział społeczeństwa na stany: szlachecki, duchowny, mieszczański – tylko oni byli zapraszani na zjazdy (sejmy)
- dwa inne stany: włościański (w Statutach Kazimierza Wielkiego); Żydzi – mieli swoje prawa sądowe i inne podatki

II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

84. Prawo ziemskie. Statuty Kazimierza Wielkiego:
statuty Kazimierza Wielkiego – najważniejsze źródło prawa stanowionego w Polsce
- wydane były osobno dla Małopolski i Wielkopolski, odzwierciedlało to różnice w stosunkach wewnętrznych obu dzielnic
- statuty powstawały stopniowo w latach 50. i 60. XIV wieku
- statut wielkopolski – wcześniejszy, wydany przy współudziale abp gnieźnieńskiego, prałatów i szlachty na wiecu ustawod., liczył około 50 przepisów
- statut małopolski – złożony ze statutu uchwalonego na wiecu w Wiślicy oraz zwodu szeregu ustaw późniejszych, liczył około 100 przepisów
- statuty KW zawierały przepisy ustrojowe, prawa sądowego (głównie karnego), nie wyczerpywały żadnego działu prawa
- dokonywały odświeżenia prawa i jego unifikacji, głównym ich zadaniem miało być wg króla ujednolicenie prawa
- ze statutem małopolskim połączono ustawy KW i jego następców wydane w XIV wieku (ekstrawaganty) i prejudykaty – artykuły sformułowane jako kazusy
- z tego wszystkiego powstały zwody (redakcje) statutów małopolskiego i wielkopolskiego
- w XV połączono je w Statuty Małopolsko-Wielkopolskie, na końcu dopisano petyta – projekty norm prawnych, jeszcze nie sformułowanych
- dygesta – redakcja obejmująca w jednolitym układzie wszystkie przepisy małopolskie i wybór wielkopolskich (około 130)
- najstarszy polski przekład statutów dokonany zostrał w połowie XV w. przez Świętosława z Wojcieszyna
statut warcki – uchwalony przez sejm walny z 1423 roku, potem zatwierdzony przez króla
przywileje ogólne i indywidualne, przywileje generalne – koszycki, cerkwicko-nieszawski, itp.
edykty – wydawane przez króla w sprawach wojska i religii, dekrety w sprawach handlu i ceł, ordynacje normujące organizacje żup solnych
lauda – uchwały partykularnych norm prawnych dla poszczególnych ziem – dokonane przez sejmiki i wiece lokalne, nie potrzebowały zatwierdzenia królewskiego do ważności
prawo dzielnicowego Mazowsza – stanowiło osobną odmianę prawa polskiego

85. Prawo niemieckie:

ortyle – wydawane przez Magdeburg dla miast
wilkierze – statuty uchwalane przez rady miejskie

MONARCHIA STANOWA (połowa XIV w. – połowa XV w.) – USTRÓJ:

SZLACHTA – najszersze prawa, mogli sięgać po pełnię władzy politycznj, stan zamknięty;
warunki bycia szlachcicem: urodzenie w rodzinie szlacheckiej, po 1505 tylko ojciec musiał być szlachcicem,
nobilitacja – podniesienie do stanu szlacheckiego, dokonywał go król w zamian za pomoc finansową, umarzanie długów królewskich, mogły to być osoby spoza rodzin szlacheckich,
nagana szlachecka – zarzut szlachcica, że ktoś nosi bezprawnie tytuł szlachecki,
 wymóg oczyszczenia – zeznania świadków (często nielegalne przekupstwo świadków doprowadzało do przedostania się do stanu bogatych mieszczan)
dobra rycerskie – w XIV w. przyjęto FIKCJĘ PRAWNĄ, że wszystkie dobra szlacheckie objęte są immunitetem sądowym
równość w stanie szlacheckim – magnaci posiadali jednak dominującą pozycję, poza tym istniały wyjątki:
 szlachta zagrodowa (zaściankowa) – osobiście uprawiała swoją ziemię, liczna na Mazowszu
 szlachta nieosiadła (gołota) – dzierżawił dobra ziemskie (traktowany jak właściciel), brak obowiązku stawienia się na pospolite ruszenie; nie mogła piastować urzędów;
podległa sądom grodzkim, nie ziemskim;

PRZYWILEJE SZLACHECKIE (generalne):

- buda 1355 - nie pobiera się nadzwyczajnych podatków; wynagrodzenie szlachcie strat poniesionych w czasie wypraw wojennych; potwierdzenie poprzednich praw
- koszycki 1374 – zwolnienie z większości podatków, urzędy dla szlachty, król nie może zarząd. podatku bez zgody szlachty; wykupywanie przez władcę szlachcica, który popadł w
niewolę; potwierdzenie poprzednich praw
- czerwiński 1422 - nietykalność majątkowa, szlachcic odpowiada przed sądem tylko w oparciu o prawo pisane; niepołączalność urzędu ziemskiego i starosty
- jedlneński 1430-33 - nietykalność osobista, nie można pozbawić nikogo wolności bez wyroku sądowego
- cerkwicko-nieszawski 1454 - królowi potrzebna jest aprobata sejmików szlacheckich (zebrania ogółu szlachty na danym terytorium) do zwołania pospolitego ruszenia, podatków,
nowego prawa; ograniczono prawa chłopów, mieszczan, Żydów

DUCHOWIEŃSTWO – stan powstał najwcześniej i jest najstarszy, stan otwarty – wystarczało powołanie, w XIII w. otrzymał prawo do rozpoznawania swoich sporów wg prawa
kanonicznego i został wykształcony w pełni, elita duchowieństwa miała dużo do powiedzenia w państwie, panowało zróżnicowanie majątkowe

11
MIESZCZANIE – stan powstały w wyniku lokacji miast na prawie niemieckim w oparciu o dokumenty lokacyjne, miasta dostawały uprawnienia ekonomiczne i rywalizowały wobec
monarchy o przywileje ekonomiczne (dlatego stan był zróżnicowany), był to stan otwarty – za przyjęcie się płaciło, albo wystarczyło kupić jakąś nieruchomość, wypchnięty z udziału w
życiu politycznym
 wciąż dominowali Niemcy (w patrycjacie)
 korzystanie z prawa miejskiego – wymagało obywatelstwa (każde miasto stanowiło autonomię dla siebie)
o pochodzenie z prawego łoża
o religia chrześcijańska
o uprzednia rezygnacja z dotychczasowego obywatelstwa
o pobierano opłatę od nowego obywatela
o obywatelstwo było dziedziczne
 większość mieszczan ok. 70% – plebs – nie posiadający obywatelstwa, podlegali jednak prawu miejskiemu
 patrycjat i pospólstwo – ok. 30%
ustrój władz miasta
 rządy patrycjatu – pospólstwo, zorganizowane głównie w cechy, nie było dopuszczone do władzy, choć płacili podatki – stanowili opozycję – np. w Krakowie doprowadzili do
powstania reprezentacji pospólstwa; gdzie indziej byli dopuszczeni do wyboru rady miejskiej
 rada miejska – wciąż najważniejszy organ samorządowy
o wybierała wójta i ławników – urzędników miejskich
o mianowała starszych cechów
o niekiedy pełniły rolę sądu wyższej instancji
 ława – sąd miejski
 reprezentacja pospólstwa – głównie starsi cechów, kontrola finansów rady miejskiej, udział w podejmowaniu uchwał
 wilkierze – wydawane przez rady (czasem przy udziale ławy lub pospólstwa)
o normowały sprawy targowe, bezpieczeństwa, porządku, czasem pr. cywilnego i karnego
o w miastach królewskich – wymagana aprobata króla
o dodatkowo wzmacniały pozycję mistrzów w cechach
o tzw. wilkierze przeciw zbytkowi – zakazy luksusowego prowadzenia się – w celu zapewnienia środków na rozwój rzemiosła i handlu
cechy i bractwa
 z czasem cechy otrzymały statuty
o określały: warunki produkcji i pracy
o maksymalną liczbę czeladników i uczniów
o jakość wyrobów i ceny
o narzędzia i surowce, wymagane do produkcji
 podniesienie jakości wyrobów i rozwój rzemiosła
 ograniczenie konkurencji wewnętrznej i zewnętrznej
 na czele cechu – starsi cechowi
o zarządzali cechem
o uprawnienia sądowe – w drobnych sprawach karnych (najwyższa kara – usunięcie z cechu)
 stopniowe wzmacnianie pozycji majstrów – dziedziczność, zwolnienia z opłat,
o czeladnicy byli wyzyskiwani, nie mieli możliwości wstąpienia do grona majstrów – dochodziło do buntów
o wielu z nich podjęło pracę poza cechami (za murami miasta) – tzw. partacze (szturarze) – zwalczani przez prawo miejskie
 gildie – bractwa tworzone przez kupców
przywileje miast
 utrzymano prawo składu i przymus drogowy - co raz więcej miast otrzymywało ten przywilej
 konfederacje miejskie – w celu ujednolicenia polityki miast (sporadyczne)
 wolność podatkowa – świadczenia określone w przywileju lokacyjnym, wszelkie dodatkowe wymagały zgody miast
 załamanie rozwoju przywilejów – XV w., osłabienie miast na rzecz szlachty
o przyczyna: brak współdziałania miast w walce o przywileje
o przerodziło się w zahamowanie gospodarcze miast – w przeciwieństwie do folwarków szlacheckich
CHŁOPI
1. podział chłopstwa
a. kmiecie
i. najliczniejsi
ii. najbogatsi
iii. posiadali ziemię samodzielnie
b. zagrodnicy
c. czeladź
2. prawo wychodu
a. na prawie niemieckim – niemal nieograniczone – zależało jedynie od doprowadzenia gospodarstwa do porządku i znalezienia zastępcy
b. na prawie polskim – tylko raz w roku (koło Bożego Narodzenia); obowiązek uprzedzenia pana; obrobienie ziemi; zastępca lub opłata
c. rękojemstwo kmieci – ułatwiało wychód bez spełnienia zobowiązań
d. chłopi w nowolokowanych wsiach – mogli opuścić ją dopiero po tylu latach ile posiadali wolniznę
e. prawo wychodu całej wsi:
i. gdy pan dopuścił się gwałtu na żonie lub córce chłopa
ii. pan został wyklęty, a chłopi pozostali bez posług religijnych w związku z tym
iii. gdy dokonano w gospodarstwach chłopów egzekucji za długi pana
f. zbiegostwo – wychód ze wsi bez spełnienia zobowiązań
i. uwolnienie od powrotu w przypadku spłacenia rocznego czynszu lub trzech grzywien kary
3. sołtysi
a. ich liczba zwiększyła się
b. wciąż dziedziczne – swobodne rozporządzenie bez zgody pana
c. posiadali własnych poddanych, podległych władzy sądowo - administracyjnej
d. stopniowo wyodrębniali się w osobny stan feudalny
i. często nabywane toteż przez mieszczan czy szlachtę
ii. ukrócono poprzez statut małopolski i warckiego
KOŚCIOŁY
1. katolicki, a państwo
a. nowy tryb obsadzania biskupstw – król przedstawiał kapitule swojego kandydata, a kapituła dokonywała wyboru
b. od poł XV w. – wyższe stanowiska kościelne – pełniła tylko szlachta
c. 1417 – abp gnieźnieńskie – uzyskało godność prymasa
12
 d. zjednoczenie państwa --> stopniowe ograniczanie nadań kościelnych, zagrażających pozycji króla i możnych; odbierano ziemie nie poświadczone dokumentem
oraz znajdujące się na pograniczu
e. duchowni płacili podatki za zwolnienie od służby wojskowej
2. prawosławny, a państwo
a. polityka tolerancji
b. powołanie metropolii w Kijowie

ZGROMADZENIE STANOWE (SEJMY WALNE (wielkie), PROWINCJONALNE):

- współistnienie sejmów walnych, prowincjonalnych i sejmików ziemskich
- powstały, gdy na zjazdach zaczęła pojawiać się szlachta
- zwoływane przez króla (walne)
- sejm walny:
1. rada królewska (dostojnicy świeccy i duchowni) --> późniejszy senat
2. urzędnicy ziemscy – reprezentanci ziem (później zastąpieni przez posłów wybieranych na sejmikach ziemskich)
3. szlachta nie piastująca urzędów, przedstawiciele rad miejskich i kapituł katedralnych
 miejscem obrad – Piotrków
 mógł obradować bez króla – ten zatwierdzał wówczas uchwały ex post
- współuczestniczą w stanowieniu prawa i uchwalają ustawy podatkowe (bez ich zgody król nie mógł nakładać podatków)
- żaden z monarchów nie może cofać przywileju a ograniczać może tylko za zgodą uprawnionego
- król decyduje o liczbie posłów i wysokości ich diety oraz o długości zjazdu
- kompetencje Zgromadzenia Stanowego ulegały rozszerzeniu, bo król chciał się nimi podzielić, a przedstawiciele stanów „szantażowali” monarchę
- przywilej nieszawski ograniczył kompetencje ZS – szlachta wybierała swoich przedstawicieli którzy na sejmikach szlacheckich decydowali o sprawach wszystkich mieszkańców
- sejmiki ziemskie
1. rada panów ziemskich (powstała z podziału wiecu dzielnicowego na radę i sąd wiecowy)
a. sprawy administracji lokalnej i ustawodawstwo partykularne
b. później zaczęła zanikać, a jej rolę przejmował ogół szlachty – sejmiki stały się wyrazicielami ich woli
2. ogół szlachty
3. kompetencje uchwałodawcze i sądownicze (sąd wyższy) – nakładały np. lokalne podatki

Konfederacje
- do realizacji celów określonego stanu
- trwała do chwili osiągnięcia celu
- zanikały w miarę rozwoju zgromadzeń stanowych

ADMINISTRACJA CENTRALNA:
król – pełna władza ustawodawcza, elekcji dokonywała po śmierci Jagiełły Rada Królewska za opinią Zgromadzenia Stanowego, do Z. Augusta wybierano tylko członków rodziny
królewskiej, jego władza ograniczona była przywilejami stanowymi, jako sędzia najwyższy jest wiązany prawem stanowionym przez siebie i poprzedników, rezygnuje z dowolności
procesu, musi opierać się na prawie stanowionym, nie może sam wykonywać władzy
 koronacja
o abp gnieźnieński – wręcza insygniów władzy królewskiej
o przysięga państwowa – przestrzeganie praw i przywilejów, odzyskanie utraconych ziem i obrona granic
 zakres władzy
o ograniczona wpływami możnych, statutami
o zarząd państwem
 zwierzchnik administracji
 nominacja urzędników dworskich, na ziemskie uzależniona od rady szlachty tej ziemi
 dysponowanie dobrami domeny
 źródło sprawiedliwości, najwyższy sędzia
 brak możliwości obsady sędziów ziemskich
 naczelny dowódca wojsk
 kierował polityką zagraniczną

Rada Królewska (wielka, najwyższa) – organ doradczy króla, brak samodzielnych uprawnień (oprócz prawa zmiany wartości monety), sądzili pod przewodnictwem króla; w wypadku
małoletności króla i bezkrólewia przejmuje pełnię władzy (za Warneńczyka rządziła 10 lat, bo najpierw był małoletni a potem wyjechał), potem przekształciła się w senat
skład Rady Królewskiej: wybiera Król, wyróżniano 3 grupy dygnitarzy: urzędników ziemskich – wojewodowie, kasztelanowie; biskupi i abp rzym-kat; oraz ministrowie, czyli najwyższi
urzędnicy królewscy (marszałkowie, podskarbiowie i kanclerze
marszałkowie – pełnili władzę ruchomą – tzn. tam, gdzie król się znajduje, ich władza działała w promieniu 5 mil od dworu królewskiego, stali na czele sądu marszałkowskiego, byli
szefami protokołu dyplomatycznego, zajmowali się sprawami policji i porządku publicznego, symbolem ich władzy była laska, było ich dwóch w państwie
kanclerze – było ich dwóch, zastępowali się, byli ministrami sprawiedliwości i spraw zagranicznych, stali na czele adm. ogólnej, najbliżsi współpracownicy króla, zastępują króla w
pełnieniu władzy sądowniczej, stali na straży prawa (coś w rodzaju TK), kierują niższymi urzędnikami kancelarii królewskiej: referendarzami, sekretarzami i pisarzami, symbolem władzy
była pieczęć
podskarbiowie – zarządzali majątkiem korony – nieruchomościami ziemskimi i przedsiębiorstwami państwowymi, nadzór nad mennicą państwową, dbają o jakość monety, ściągają
podatki, symbolem władzy były klucze od skarbca koronnego na Wawelu
ministrowie – pełnili władzę dożywotnio, powoływał i odwoływał ich król, stawali się więc dygnitarzami, nie można było też piastować 2 stanowisk ministerialnych naraz
 urzędy koronne i nadworne – jedynie różna nomenklatura, ten drugi był zazwyczaj zastępcą pierwszego
 incompatibilitas – niepołączalność urzędów dworskich – od przywileju czerwińskiego; miało zapobiec kumulacji w jednym ręku kilku urzędów; w praktyce zasada ta nie była
przestrzegana

ADMINISTRACJA TERYTORIALNA:
1. województwa
a. wojewodowie
i. na czele rady panów województwa
ii. przewodniczył sejmikowi elekcyjnemu w celu powołania na urzędy sądowe
iii. jurysdykcja nad żydami
iv. nadzór nad miastami
2. kasztelanie
a. kasztelanowie
i. utracili uprawnienia skarbowe i większość sądowych w stos. do chłopów w dobrach pańskich
ii. resztę kompetencji stracił na rzecz starosty oraz sądów ziemskich
3. powiaty
a. początkowo okręgi sądowe – później również administracyjne

13
 4. podkomorzy, sędzia ziemski – urzędy dygnitarskie (podobnie, jak powyższe)
a. przy ich obsadzie król zasięgał opinii rady panów ziemi
5. inne urzędy – honorowe
a. chorąży, wojski, podsędek, pisarz ziemski
b. szlachta przedstawiała królowi kandydatów, wybranych na sejmiku
6. starosta – ramię królewskie (namiestnik króla w terenie)
a. urzędował w starostwie ziemskim (ziemski) lub generalnym (genaralny)
b. powoływany przez króla
c. miał nim być Polak (niekoniecznie z danej ziemi)
d. pomniejszyły się jego kompetencje
e. wykonywał je w imieniu króla
f. burgrabiowie – zarząd zamkami
7. w Małopolsce – inna administracja, z racji stałego pobytu króla
a. justycjariusz – obrona prawa
b. wielkorządca krakowsko – sandomierski – zarząd gospodarczy dóbr
c. burgrabiowie – zarząd zamkami
d. starosta od XIV w. – rozszerzali swoją władzę
8. wiceurzędnicy – prywatni zastępcy urzędników, w każdej chwili odwoływalni, opłacani przez urzędników
9. uposażenie urzędników – część dochodów państwowych, niektórzy w postaci ziemi

UNIWERSYTET KRAKOWSKI:
 powołany w 1364 roku
 trzy wydziały: prawa (rzymskie i kanoniczne), medycyny i nauk wyzwolonych; za król. Jadwigi – także teologiczny
 korporacja wyjęta spod władz miasta i urzędników królewskich
 zarząd – rektor
 zwierzchność – bp krakowski
 sądownictwo rektorskie – nad członkami uniwersytetu; w/s ciężkich, popełnionych przez kleryków – bp Krakowa
o sądzono wg prawa rzymskiego

SĄDOWNICTWO:
- występowała odrębnośc sądowa stanów – każdy miał własne prawo: szlachta prawo polskie (ziemskie), duchowni prawo kanoniczne, mieszczanie prawo niemieckie: lubeckie,
chełmińskie, magdeburskie, chłopi prawo ziemskie potem wiejskie

sądy szlacheckie – sąd ziemski, sąd podkomorski, sąd grodzki (system przetrwał aż do reform sejmu 4letniego)

SĄD ZIEMSKI:
- uznawany przez szlachtę za najważniejszy dla swojego stanu,
- orzekał w większości spraw karnych i cywilnych szlachty-posesjonatów,
- do ich ksiąg wpisywano cały obrót prawny nieruchomościami szlacheckimi, księgi te były ustawą niezmienialną i miały charakter wieczysty;
- o obsadzie sądu decydowała szlachta – król wybierał sędziów spośród kandydatów przedstawionych przez szlachtę na sejmikach,
- jest jeden taki sąd w każdym województwie i ma charakter objazdowy (brak stałej siedziby),
- w każdym z powiatów sądowych sąd zbierał się raz na kwartał i przyjmował pozwy,
- urzędnicy sądowi: sędzia i podsędek, 4-6 asesorów, pisarz, woźny (Małopolska) starosta, sędzia, podsędek, wojewoda, podkomorzy, chorąży (Wielkopolska)
SĄD PODKOMORSKI: przewodniczył mu podkomorzy, który dobierał sobie asesorów, sąd ten orzekał w sprawach o rozgraniczenie dóbr szlacheckich – zbierał się na polu aby
wytyczyć granice, komornicy stawiali kamienie graniczne
SĄD GRODZKI-STAROŚCIŃSKI:
- na czele stał starosta grodu, nie musiał orzekać sam, gdyż miał od tego sędziów grodzkich
- orzekał w sprawach ludzi luźnych i szlachty nieosiadłej, oraz w części spraw publicznych
- był sądem mieszanym – dla szlachty i nieszlachty
- od Statutu Wardzkiego 1423 mogli orzekać w sprawie szlachty osiadłej z 4 artykułów grodzkich: gwałt, podpalenie, zbrojna napaść na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej
- w ich skład wchodzili urzędnicy egzekucyjni – dzisiejsi komornicy i policja
- prowadzone są księgi – otwarte dla wszystkich, ale nie miały prawa wieczności, dopiero od końca XVII w. wszystkie sądy mogły prowadzić księgi wieczyste
SĄD WIECOWY: (do przywileju nieszawskiego): był sądem wyższym, „sąd równych sobie” dla możnych, elity stanu szlacheckiego, rozpatrywał sprawy ważniejsze i sprawy
przesłane mu przez sąd ziemski, zbierał się trzy razy w roku, W Wielkopolsce: starosta, asesorowie: wojewoda i kasztelanowie, W Małopolsce: wojewoda jako przewodniczący, w obu
terytoriach dodatkowo sędzia, podsędek i pisarze
SĄD SEJMIKOWY: po zamarciu sądów wiecowych, orzekali w nich dygnitarze ziemscy, sędzia i podsędek pod przewodnictwem wojewody i w obecności ogółu szlachty
SĄD OPRAWCY: justycjariusz-oprawca ścigał szczególnie groźnych przestępców, chwytał ich, przeprowadzał śledztwo i odbywał sąd, istniało to tylko w Małopolsce, postępowanie
arbitralne, sąd zniesiono przywilejem czerwińskim (szlachta sądzona wg prawa pisanego)

SĄD KOŚCIELNY / DUCHOWNY: sąd oficjalny, opierał się na prawie kanonicznym, sądził w sporach między suchownymi i również między osobami świeckimi nnp. o herezje, o
naruszenie przykazań kościelnych, o spory małżeńskie
SĄDY SYNODALNE: sprawowane podczas objazdu diecezji przez biskupa, w każdej parafii ludzie zeznawali na temat naruszeń prawa, co stawało się podstawą do wszczęcia
postępowania

SĄD RADY MIEJSKIEJ – rajcowie i burmistrz jako przewodniczący, sąd ten opierał się na prawie niemieckim, sądzili sami albo razem z ławą, wtedy tworzyli sąd radziecko-ławniczy
– instancję wyższą dla sądów ławniczych i cechowych
SĄD WYŻSZY PRAWA NIEMIECKIEGO NA ZAMKU KRAKOWSKIM – powołany przez K. Wielkiego jako prowincjonalny sąd leński dla wójtów i sołtysów z dóbr królewskich,
wydawał ortyle innym sądom prawa niemieckiego
SĄD SZEŚCIU MIAST – instancja odwoławcza od sądu wyższego na zamku krakowskim, sądzili komisarze (po dwóch z sześciu większych miast Małopolski)
tok instancji w sądownictwie prawa niemieckiego: I – sąd ławy i rady, II – sąd wyższy prawa niemieckiego, III – sąd sześciu miast

SĄDY GAJONE – działały we wsiach na prawie polskim, pan lub wyznaczony urzędnik sądzili z udziałem przysiężnych
SĄDY ŁAWY WIEJSKIEJ – funkcjonowały we wsiach na prawie niemieckim, orzekali sołtys i ławnicy

SĄDY DOMINIALNE: dla chłopów poddanych

SĄD KRÓLEWSKI:
- był sądem powszechnym i dla wszystkich stanów, sędzią był król, wyroki wydawano w jego imieniu, król musiał akceptować wyrok wydany przez jego z-ców, na wyrokach widniał
podpis króla;
- był ostatnią instancją, sądem odwoławczym (sprawy przysyłane z sądów niższych lub na żądanie króla)
- rozstrzygał w sprawach: o najcięższe przestępstwa, sprawy przeciw szlachcie z zagrożeniem utraty życia, czci i maj ątku (z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich), skargi przeciw
urzędnikom, sprawy majątku królewskiego, sprawy z zakresu prawa państwowego
- sąd nadworny – odbywał się na dworze królewskim, król nie musiał być w składzie orzekającym

14
- sąd zadworny (komisarski) – orzekał wskazany przez króla urzędnik, który był wysyłany na miejsce sporu; rozwiązywał się ten sąd po zamknięciu sprawy
- sąd sejmowy – w czasach demokracji szlacheckiej, sądził podczas zjazdu sejmu, o sprawach rozpatrywanych decyduje monarcha, asesorami króla są członkowie rady królewskiej,
jego wyroki stawały się precedensami
- sędziowie sądu monarszego – mieli bojaźń bożą, prawdomówność, mądrość, roztropność, stateczność, powagę, sądzi według prawa pisanego
- przeszkody w byciu sędzią – niemowa, ślepy, głuchy, chory umysłowo, mniej niż 20 lat, Żyd, nie-chrześcijanin, wyklęty, kobieta

UNIA POLSKI Z LITWĄ

 szereg aktów prawno-państwowych i stanów faktycznych: od prób inkorporacji do sojuszu
1. Unia w Krewie
a. tron polski, ręka Jadwigi, chrzest w obrządku łacińskim, przyłączenie Litwy i Rusi do Korony - dla Jagiełły
b. unia personalna
c. polscy możni – potraktowali jako akt inkorporacyjny, litewscy – dążyli do utrzymania odrębności
i. 1398 – bojarzy obwołali ks. Witolda samodzielnym księciem Litwy
2. Unia wileńsko – radomska
a. po klęsce w bitwie z Tatarami
b. Witold sprawuje rządy na Litwie jako samodzielny władca, stosunki zbliżone do lenna względem Jagiełły, po śmierci Witolda miało powrócić status quo
3. Unia w Horodle
a. dalsze zacieśnienie związków – po bitwie pod Grunwaldem
b. odrębny WX na Litwie, ustanawiany przez króla za zgodą panów litewskich i rady koronnej; wspólne zjazdy polsko – litewskie; przyjęto ok. 50 rodzin panów
bojarskich do grona szlachty; bojarzy uzyskali potwierdzenie przywilejów ziemskich (wyłącznie katolicy); wprowadzono na Litwie urzędy wojewodów i
kasztelanów
c. zachwiana po odzyskaniu Żmudzi przez Litwę
d. po śmierci Witolda – bojarzy obwołali Świdrygiełłę panem litewskim – dążył do zerwania związku z Koroną
e. Zygmunt Kiejstutowicz został obrany przez katolików na pana litewskiego – podział na dwie Litwy
f. 1440 – Kazimierz Jagiellończyk panem Litwy – do 1447 przejściowy rozpad unii. Po koronacji Kazimierza J. – ponowna unia personalna

Rozdział czwarty
PRAWO SĄDOWE ŚREDNIOWIECZA (PL)
I. PRAWO PRYWATNE
140. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych:
zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku, każdy, kto tę zdolność posiadał, był osobą w obliczu prawa, nie byli nimi
zaś wywołańcy
zdolność do czynności prawnych – zdolność do tego, aby przez dokonane przez siebie akty prawne powodować powstanie, zmianę lub wygaśnięcie stosunku prawnego
warunki z.d.c.p. – pełnoletność: początkowo dojrzałość fizyczna, potem ustalono wiek przeciętny z.d.c.p., a Statut Warcki ustalił lata sprawne na 15 dla mężczyzn a dla kobiet 12

Czynniki wpływające na zakres zdolności do czynności prawnych i zdolności prawnych:

- przynależność do grupy społecznej / stanu: rycerstwo/szlachta mieli największą z.d.c.p., niewolnicy nie mieli wcale
- płeć: pełnię praw mieli mężczyźni, kobiety pozostawały pod opieką rodziny aż do wydania za mąż, do XIII w. nie mogły spadkobrać dóbr ziemskich, mogły jednak posiadać rzeczy
ruchome, wdowy miały lepszą sytuację
- przynależność państw.: ograniczono prawa cudzoziemców – spadek po bezdziedzicznym cudzoziemcy przypadał królowi
- przynależnośc etniczno-wyznaniowa: poważne ograniczenia w stosunku do Żydów: nie mogli zawierać małżeństw z chrzesc, mogli zamieszkiwać tylko w oznaczonych miejscach,
ale za to mogli udzielać pożyczek na procent, zaostrzono sankcję karną za zabicie Żyda

A. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
141. Zawarcie i rozwiązanie małżeństwa:
poligamia – panowała na ziemiach pogańskich, korzystali z niej tylko możni
monogamia – wprowadzona po chrzcie Polski, wymuszana poprzez stosowanie kar za poligamię
zawarcie małżeństwa – w średniowieczu wystarczyło tylko wspólne zamieszkanie + oświadczenie woli zawarcia małżeństwa, kobieta musiała uzyskać zgodę rodziny, wdowa już nie,
dodatkowo zawierano dwie umowy:
zmówiny – przedślubna umowa między dwoma rodzinami, określano czas i warunki małżeństwa, przy zawieraniu m. pośredniczył dziewosłąb
zdawiny – oddanie panny młodej panu młodemu, towarzyszyły temu przeróżne obrzędy – m.in. przenosiny
forma kościelna małżeństwa – wprowadzona do Polski w 1197 roku przez legata papieskiego Piotra z Kapui
zapowiedzi – wprowadzone od Soboru 1215, 3krotne ogłaszanie zamiaru małżeństwa w parafiach obu stron, aby ewentualne przeszkody mogły być ujawnione, szlachta osiadła
zwolniona z tego obowiązku od XV wieku
zaręczyny – zawierane obok dawnych zmówin, umowa wstępna, zawierająca zobowiązanie zawarcia małż i jego warunki
rozwiązanie małżeństwa – śmierć jednego z małżonków, przed formą kościelną był też rozwód – wydalenie małżonki z domu

142. Posag i wiano:

pozycja żony: głową rodziny był mąż, żona zobowiązana była do posłuszeństwa i wierności mężowi
stosunki majątkowe – oparte były na wkładach obu stron:
wyprawa / szczebrzuch – wnoszona przez żonę: ruchomości do jej osobistego użytku i przedmioty gospodarstwa kobiecego;
posag – część majątku rodzinnego, jaka należała się córce – otrzymywała go od ojca dziewczyna wychodząca za mąż; kobieta nie miała już prawa do spadku po rodzicach
wiano – zabezpieczenie posagu przez męża i odwzajemnienie się za niego – składało się z 2 równych części – 1. zabezpieczenia sumy posagu podjętego przez męża; 2. wiano w
znaczeniu ścisłym (przywianek)
list wienny – zapisywano nim wiano, wpisywano go do ksiąg sądowych od XIV wieku

143. Stosunki majątkowe między małżonkami:

Systemy prawa majątkowego małżeńskiego:
wspólnota majątkowa – majątek męża i żony stanowił całość, w wypadku śmierci małżonka przechodził na drugiego
rozdzielność majątkowa – przez cały czas trwania majątek męża i żony jest rozdzielony
jedność zarządu – mąż administrował majątkiem żony przy istnieniu majątku rozdzielonego (rząd posagowy), dobra pozostawały jej własnością
 dobra wienne – zarząd męża, nie mogły być obciążone długiem męża, wcześniejsza śmierć żony – dziedziczyły dzieci lub wracał do rodziny

144. Stanowisko majątkowe żony:

odznaczało się samodzielnością – wdowa rozporządzała swoim posagiem i wianem, mogła na równi z synami zarządzać majątkiem po zmarłym mężu do czasu swojej śmierci lub
powtórnego małżeństwa

145. Pokrewieństwo naturalne i sztuczne. Wspólnoty rodzinne:

pokr.w linii prostej – jedna osoba pochodzi od drugiej, linia zstępna–od rodziców do dzieci, wstępna–od rodziców w górę
w linii bocznej – bracia, siostry, bratankowie, siostrzeńcy
pokrewieństwo sztuczne – powstaje w wyniku aktu prawnego: przysposobienie (adopcja)
wspólnota domowa – tworzyła ją rodzina:

15
ojcowska – na czele ojciec lub dziad, reprezentował wspólnotę na zewnątrz, wewnątrz decydował w sprawach gospodarstwa;
braterska – należeli tu krewni boczni – równość członków tej wspólnoty, starszy niedziału reprezentował wspólnotę na zewnątrz

146. Opieka:
włądza ojcowska nad potomkami niedojrzałymi, albo nad dorosłymi, ale stukniętymi lub chorymi fizycznie
opieka naturalna – opieka nad potomkami po śmierci ojca – najpierw wdowa, a po jej śmierci lub powtórnym zamążpójściu najbliżsi krewni – opiekun pobierał dochody z majątku
pupila, ale miał obowiązek utrzymywania tej osoby
opieka zapisana – od Statutu Warckiego ojciec został zobowiązany do wyznaczenia opiekuna na wypadek śmierci
opieka nadana – w szczególnych przypadkach ustanawiana przez króla lub jakiś urząd
kuratela – inaczej opieka nad podeszłymi wiekiem – osoba starsza lub chora przybierała sobie opiekuna, któremu oddawała się w opiekę i obronę wraz z całym majątkiem

B. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE

147. Własność w średniowieczu:
władanie rzeczą, jej fizyczne dzierżenie z podaniem jego tytułu, podstawę własności stanowiło władanie w dobrej wierze

148. Dobra dziedziczne i nabyte:

nieruchomości – ziemia i wszystko trwale z nią połączone – reszta rzeczy to ruchomości
dobra dziedziczne – inaczej rodowe, właściciel otrzymał je po przdkach, były przedmiotem praw rzeczowych całej rodziny
dobra nabyte – dzieliły się na nadane – właściciel mógł swobodnie nimi zarządzać; oraz kupne; z chwilą przejścia w wyniku testowania na drugą osobę stawały się dobrami
dziedzicznymi

149. Posiadanie:
posiadanie – było stanem faktycznym a nie prawnym, określano je w dawnym polskim prawie mianem „dzierżenia”, dzielono je na prawne i bezprawne
proces petytoryjny – jeśli ktoś odebrał siłą ziemię posiadaczowi, sąd sprawdzał tytuł nowego właściciela
zakład pieniężny – ustanawiał go książę lub starosta w celu zapobieżenia samopomocy w sprawach majątkowych
zajazd – osoba roszcząca pretensję do danych dóbr usuwała dotychczasowego posiadacza przy pomocy rodziny itp.
proces posesoryjny – posiadacz siłą pozbawiony rzeczy mógł w drodze procesu przed sądem grodzkim żądać przywrócenia posiadania, bez pbadania jego prawnego tytułu

150. Własność podzielona:

jej istota polegała na tym, że pan miał własność zwierzchnią ziemi, a chłopi własność podległą (użytkową)
prawo zakupne – prawo o charakterze własności podległej przysługujące chłopu-czynszownikowi: nie można było chłopu odebrać ziemi bez odszkodowania, w wypadku śmierci chłop
przekazywał swoje gospodarstwo zstępnym w linii prostej, mógł ją alienować za zgodą pana

151. Niedział:
własność pospólnej ręki – własność ziemi miała charakter niedziału stanowiącego własność wspólnoty rodzinnej
cechy niedziału – współwłaściciele nie mieli prawa do części idealnych rzeczy, występowali jako jedna zbiorowość władając wspólnie CAŁĄ rzeczą, w wypadku śmierci
współwłaściciela jego prawa majątkowe pozostawały we wsp. majątku niedziału
niedział ojcowski – synowie nie mieli z reguły prawa żądania wydzielenia im części rzeczy w dzierżawę
niedział braterski; zbiorowa własność wsi – w stosunkach majątkowych wiejskich
niedział częściowy – własność gruntów łączyła się z niedziałem lasów, wód

152. Ograniczenia własności:

1) regalia – zastrzeżone wyłącznie dla monarchy dziedziny działalności gospodarczej: łowieckie – wyłączność polowania; rybołóstwa, górnicze, solne, grodowe – budowanie i
posiadanie grodów; wodne, młynne, targu i karczmy
2) prawo bliższości – zapewniało uprawnionemu możliwość wyłączenia od własności dóbr dziedzicznych osób posiadających gorsze niż on prawo, w jego skład wchodziły:
prawo pierwokupu – w razie zamiaru zbycia dóbr dziedzicznych krewni mogli się domagać od właściciela, aby im zaproponował ich nabycie
prawo retraktu – jeśli w procesie zbywania dóbr dziedzicznych pominięto krewnych, następowało odzyskanie dóbr dziedzicznych w drodze skupu – odebrania rzeczy od nabywcy za
zwrotem sumy zapłaconej
3) prawa sąsiedzkie – gdy chmiel przerastał z jednego ogrodu do drugiego, właściciel terenu, na który przerastał chmiel mógł żądać jego usunięcia, jeśli tego nie zrobiono,
przerośnięty chmiel przypadał mu na własność
4) wolności – ograniczenia w użytkowaniu właściciela stanowiące uprawnienia osób 3cich: prawo swobodnego przechodu, przejazdu, wypasu bydła i polowania na cudzych gruntach
po zbiorach
5) przymus uprawy – przy podziale łanu na 3 niwy gospodarze musieli zgodnie uprawiać sąsiadujące niwy, obsiewając je zbożem ozimym lub jarym, bądź pozostawiając je odłogiem

153. Sposoby nabycia własności:

NABYCIE PIERWOTNE – następowało bez zgody i bez udziału poprzedniego właściciela – rodzaje:
1) zawłaszczenie (occupatio) – na rzeczy cudzej lub porzuconej, rzecz ruchomą zawłaszczano przez zabór, ziemię zawłaszczano przez stałe użytkowanie gospodarcze – uprawę
gruntu
zapowiedź (interdictio) – forma najpierw zawłaszczenia, a potem potwierdzenia własności – dkonanie w sposób ustalony aktu zakazyjącego innym osobom wstępu i jakiegokolwiek
użytkowania danej ziemi
oznaczenie granic – dokonywał go tylko monarcha – akt utwierdzający stosunki własnościowe na rozgraniczonym obszarze
2) zasiedzenie – stanowiło tytuł nabycia własności nieruchomej na podstawie upływu czasu, w którym istniało spokojne i nieprzerwane posiadanie – nie była do tego potrzebna żadna
inna postawa
3) zdobycz wojenna – rzeczy zagarnięte u nieprzyjaciół – zwykle rzeczy ruchome i niewolnicy, dzieleni po powrocie z wyprawy
4) prawo nadbrzeżne (ius naufragii) – zezwalało mieszkańcom wybrzeża na zawłaszczanie rzeczy, które morze wyrzuciło na brzeg
5) polowanie i rybołówstwo – nabycie własności z tego tytułu następowało w granicach określonych przez prawo

NABYCIE POCHODNE – przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą – nie można przenieść więcej praw niż się posiadało samemu
1) nabycie drogą spadku
2) nadanie przez panującego ziemi bezwarunkowo lub prawem lennym
3) nabycie przez umowę rzeczową przenoszącą własność

umowy kupna-sprzedaży – należały do zobowiązań i stwarzały jedynie prawo względne żądania od zbywcy, aby realizując umowę obligacyjną przeniósł własność na nabywcę –
własność przenosiła dopiero umowa rzeczowa (wzdanie, zdanie) obok której dokonywano aktu wwiązania – przenosił posiadanie

UTRATA WŁASNOŚCI – nastepowała w razie porzucenia lub przeniesienia praw na inną osobę, jeśli chodzi o własność monarszą, to następowało to w formie nadania
dawność – istniejące prawo własności lub inne prawa rzeczowe, które mogły być zaczepione, stawały się niewzruszalne, było to sposobem utwierdzenia prawa własności, a nie jego
nabycia, prowadziło do utraty prawa nieużywanego lub niedochodzonego przez osobę uprawnioną przez długi czas

154. Zastaw:
zastaw – prawo przysługujące wierzycielowi na rzeczy cudzej celem uzyskania z niej zabezpieczenia swoich wierzytelności,

16
zastawnik – wierzyciel, zastawca – dłużnik, osoba która ustanawia zastaw na jakimś przedmiocie
zastaw ruchomości – miał znaczenie głównie w stosunkach handlowych
zastaw nieruchomości – był dogodną formą nabywania nieruchomości z ominięciem prawa bliższości, albo zastawca nie tracił prawa własności, bo zastawnik zaspokoił swoje
wierzytelności pożytkami z danej rzeczy
zastaw z dzierżeniem – przenosił na wierzyciela prawo rzeczowe, posiadanie i użytkowanie rzeczy najczęściej ruchomej – pożytków wierzyciel nie zaliczał na poczet spłaty długu – był
to zastaw użytkowy czysty, antychretyczny, antychreza
przedmioty zastawu z dzierżeniem – nieruchomości i gospodarstwa, dochody z żup, ceł, uposażenia, dochody z urzędów
zastaw na upad – w razie niewykupienia zastawu przez zastawcę, jego wartość przechodzi na zastawnika
ekstenuacja – zastaw do wydzierżenia, pojawił się w XIII-XIV wieku – użytkownik zaliczał pożytki z dóbr zastawionych na poczet długu
zastaw bez dzierżenia – dłużnik obciążał swe dobra pewną sumą, nie oddając ich w użytek zastawnikowi, powstawało to przez zapis w księdze sądowej, jeśli po określonym terminie
dłużnik nie spłacił długu, zastaw ten mógł się zamienić w zastaw na upad lub zastaw z dzierżeniem
podzastaw – zastawnik mógł zastaw zastawić osobie trzeciej, ake drugi zastaw musi być niższy niż pierwszy

155. Kupno renty i lichwa:

kupno renty – posiadacz kapitału dawał właścicielowi nieruchomości pewną sumę pieniędzy, w zamian za to właściciel musiał spełniać określone świadczenia (najczęściej pieniężne) w
określonym terminie i przez określony czas (dożywotnio lub wieczyście) na rzecz właściciela kapitału, właściciel uwalniał się od świadczeń poprzez wykup renty – spłacał dług, a
właściciel nigdy nie mógł wypowiedzieć renty
lichwa – pożyczka „na procent”, do której w dawnej Polsce uprawnieni byli tylko i wyłącznie Żydzi

C. SPADKI
156. Dziedziczenie beztestamentowe:
spadek – ogół praw i obowiązków majątkowych, które pozostawiał po sobie zmarły i które przechodziły na spadkobierców
dziedziczenie synów – dzedzictwo po ojcu przypadało wszystkim synom, w równej części dla każdego, byli oni dziedzicami koniecznymi
dziedziczenie krewnych bocznych – w XIII w. dziedziczyli krewni boczni do IV stopnia, krewni bliżsi odsuwali od spadku krewnych dalszych przy własności indywidualnej, w niedziale
spadkobrania nie było, w niedziałach współwłasnościowych opartych na posiadaniu części idealnych część zmarłego przyrastał na równi do majątku pozostałych współwłaścicieli
dziedziczenie kobiet – ograniczone najpierw do ruchomości z ich posagu, od XIV w. córki rycerzy-szlachty mogły dziedziczyć dobra ziemskie, ale tylko wtedy gdy nie było synów, jeśli
synowie byli, córkom dawano posag w pieniądzach, dobra macierzyste córki dziedziczyły na równi z synami
dobra macierzyste – dobra posagowe i oprawne matki, także otrzymane w spadku, po śmierci matki przysługiwały one na równi synom i córkom (pełnoletnim), a wydzielał je ojciec;
jeśli wdowa po raz drugi się hajtała, musiała dzieciom z poprzedniego małżeństwa dać w całości dzierżone dobra wienne i połowę dóbr macierzystych
dobra ojczyste – po śmierci matki ojciec powinien odpisać jej dzieciom połowę własnych dóbr ojczystych, zwyczaj ten uchylony został przez statut Kazimierza Wielkiego

157. Testamenty:
testament – znany w PL od końca XIII wieku, początkowo ustny, od XIII pisemny, zwykle w testamencie część majątku zapisywał spadkodawca Kościołowi, t. określał co komu
przypada, albo służył do wydalenia majątku od bliskich
wpływ Kościoła – domagał się swobody testowania nieruchomości, testamenty miały być sporządzane w obecności duchow.

158. Puścizna:
puścizna – inaczej kaduk, w wypadku braku dzieci i krewnych bocznych z prawem do spadku majątek jako bezdziedziczny zabierał panujący, puścizna zniesiona została statutem
Kazimierza Wielkiego

D. ZOBOWIĄZANIA
159-160. Istota zobowiązania i jego powstawanie:
zobowiązanie – świadczenie oparte na wierzytelności – czyli stosunku prawnym pomiędzy wierzycielem i dłużnikiem, na mocy którego wierzyciel ma prawo domagać się od dłużnika
określonego świadczenia pod rygorem egzekucji
powstanie zobowiązań - albo przez umowę (ex contracto) – stosowano szeroko tutaj symbole prawne (znaki i czynności), forma pisemna umów upowszechniła się w XIII wieku; lub
jako skutek występku (ex delicto)

161. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania:

możliwości dłużnika – albo od razu wykonywał świadczenie, albo dawał wierzycielowi zastaw, lub stawiał rękojmię
rękojmia – inaczej poręczyciel, wierzyciel mający rękojmię nie mógł domagać się świadczenia od dłużnika, ale mógł się o nie zwrócić do rękojmi, dłużnik stawiający rękojmię nadal był
dłużny, ale nie był odpowiedzialny, rękojmia odpowiadał, ale nie był dłużny, dopiero gdy rękojmia wykonał świadczenie, mógł domagać się od dłużnika zwrotu nakładów, dłużnik musiał
zastępować i bronić rękojmi
gwarancje osobiste – dłużnik rozporządzał swoimi prawami osobistymi (życie, wolność), które wtedy były zbywalne
gwarancje majątkowe – dłużnik/rękojmia odpowiadał całym majątkiem, potem tylko częścią

162. Sposoby umacniania umów:

przysięga – jej naruszenie powodowało karę bożą, umacniano tak umowy prywatne
litkup – zwyczaj biesiady lub poczęstunku dla umocnienia umowy, potem niewielka suma pieniężna
załoga – zwyczaj szlachecki, dłużnik w razie niewykonania zobowiązanmia miał zjechać do gospody wraz z określoną liczbą służby i koni i przebywać tam na własny koszt dopóki nie
wykona świadczenia
łajanie – dłużnik godził się z góry na takie umocnienie – łajano (bluzgano) ustnie albo na piśmie albo przez listy łające
zakład (vadium) – umowny lub urzędowy, ustanowienie obowiązku zapłacenia okr. sumy na wypadek niewykonania świadczenia lub na wypadek dokonania czynu, którego spełnieniu
chciano przeszkodzić (np. zajazdu)
cenzura kościelna – dodawana do umowy jako groźba typu: narażenie się na gniew Boga lub świętych
zadatek – dawano kontrahentowi pewną sumę na dowód iż dający chce dotrzymać umowy, zaliczano go na poczet świadczenia strony, która go uiściła a w razie odstępstwa od umowy
przez nabywcę tracił on zadatek na rzecz zbywcy
zastaw – wiadomo; rękojmia – patrz wyżej
163. Zastęp (ekwicja):
była to odpowiedzialność zbywcy za wady prawne na wypadek zbycia rzeczy przez osobę nieuprawnioną lub też z naruszeniem praw osób trzecich

164. Rodzaje umów:

zamiana (frymark) – obie strony świadczyły sobie wzajemnie przedmioty, stosowano ją w akcji scalania ziemi
darowizna – darczyńca dawał obdarowanemu rzecz ruchomą lub nieruchomą, powodowało to powstanie prawa własności obdarowanego do przedmiotu darowizny
darowizna wzajemna – pierwotna forma darowizny, obdarowany musiał się odwdzięczyć czymś darczyńcy
kupno-sprzedaż – powstało z zamiany – jedna strona nie świadczyła rzeczy w naturze, lecz oznaczoną sumę forsy lub namiastek pieniądza (dawniej futro, sól, bydło itd.), jeśli do forsy
jedna strona dołączała jakiś przedmiot niezamienny, to umowa miała charakter mieszany – kupno-sprzedaż połączone z zamianą
umowa o usługi – odpłatna umowa o pracę
umowa zlecenia – otrzymujący zlecenie musiał wykonać pewne czynności za mocodawcę
najem rzeczy (arenda) – odpłatne oddanie rzeczy w używanie;
dzierżawa – najem rzeczy przynoszącej pożytki upoważniający do ich pobierania
pożyczka – umowa nieodpłatna, odsetki były tu zakazane, dlatego pobór odsetek ukrywano pod formą zastawu użytkowego i kupna renty – Statuty KW ograniczyły odpowiedzialność
dłużnika tylko do wysokości długu

17
165. Zmiana i wygaśnięcie zobowiązania:
zmiana – zmieniano treść zobowiązania albo osoby – następowało to w drodze umowy lub bez niej – w wypadku śmierci osoby na jej miejsce wchodzili spadkobiercy
wygaśnięcie – zobowiązanie gasło przez akt – sama zapłata nie powodowała jego wygaśnięcia – wierzyciel musiał odpowiednim aktem uwolnić dłużnika od odpowiedzialności (kwit)

II. PRAWO KARNE

A. PRZESTĘPSTWA
166. Uwagi ogólne:
Podział przestępstw: ścigane z urzędu lub dochodzone na podstawie skargi prywatnej

167. Mir:
mir (ręka pańska)– instytucja umożliwiająca ściganie z urzędu i karanie przestępstw zagrażających porządkowi publicznemu, w wypadku złamania miru oprócz kary prywatnej
pobierano karę państwową i czasem również sądową
mir miejscowy – obejmował pewne miejsca (drogi, targi, pola); mir osobowy – obejmow. pewne kategorie osób np. kobiety
mir mieszany – obejmował i kategorie osób i miejsce (np. biskup+parafia); mir sądowy – obejmował sąd, sędziego i urzędników sądowych

168. Związek przyczynowy i wina:

- początkowo karano fakt powiązany z osobą sprawcy, niezależnie od umyślności czy nieumyślności czynu
- od XIII wieku rozróżniano zabójstwo umyślne od przypadkowego
- od Statutów KW odróżniano winę umyślną od winy nieumyślnej, ale kazuistycznie

169. Przypadki wyłączające przestępczość:

początek – zaczepka słowna lub czynna, skierowana przeciw danej osobie, komuś z jej bliskich lub poddanych, która powodowała bezkarność czynu skierowanego przeciw
zaczepiającemu – wystarczyło udowodnić początek i odparcie go, aby uwolnić się od winy
wykonanie odwetu – wyłączało przestępczość i karalność czynu, ale tylko przy zachowaniu form przepisanych
wykonanie przez wierzyciela uprawnień – wynikających z odpowiedzialności umownej, umocnionej prawami osobistymi dłużnika nie było karalne, bo służyło do realizacji umowy
zabicie polnego złodzieja – który kradł zboże nocą i którego przyłapano na gorącym uczynku – nie było to karalne

170.Rodzaje przestępstw:
Podział: sprawy większe (causae maiores) i sprawy mniejsze (causae minores)

Najcięższe przestępstwa ścigane z urzędu:

działania antyustrojowe – wymierzone przeciw królowi w celu odebrania mu władzy lub zamach na jego życie
zdrada – najcięższe formy: poddanie zamku nieprzyjacielowi, sprowadzenie do kraju nieprzyjaciół, bunt przeciw władcy
p-stwa przeciw religii panującej – herezja;
p-stwa przeciw interesom skarbowym państwa – używanie obcej monety w obiegu, fałszerstwo monety i puszcz. w obieg
p-stwa przeciw władzom i sądom – nieposzanowanie władzy królewskiej przez wyciąganie miecza w jego obecności, zranienie kogoś w obecności króla lub jego namiestnika-
starosty, niewykonanie wyroku przez brak zadośćuczynienia itd.
p-stwa urzędnicze – dokonywane przez urzędników sądowych: wymuszanie łapówek od niewinnie pozwanych
łotrostwa – zawodowy rabunek i kradzieże

Przestępstwa ścigane w wyniku skargi prywatnej:

mężobójstwo – jeśli zabito szlachcica, to dodatkowo kara państwowa, poza tym współsprawcy też mogli beknąć
uszkodzenie ciała – zranienie: rany krwawe, rany sine, pobicie; okaleczenie: obcięcie części ciała lub ochromienie
obraza czci – zniewaga przez słowa obraźliwe, zarzucenie komuś przestępstwa, nazwanie matki szlachcica nierządnicą
gwałty – łączyło je to, że w każdym przypadku używano siły fizycznej, obok kary prywatnej kara państwowa
gwałty na osobie – bezprawne uwięzienie, porwanie lub zgwałcenie kobiety
gwałty na majątku – kradzież (chądźba), tajemne uprowadzenie czyjegoś poddanego/niewolnika
podpalenie – osobna forma gwałtu, nbywająca nieraz formą odwetu – karano to surowo
kradzież – podział na kradzieże zwykłe i kradzieże kwalifikowane: na dworze króla lub rycerza, zboża z pola, konia ze stada , za każdą kradzież groziła obok kary prywatnej – kara
państwowa
większa liczba sprawców – początkowo wszyscy współsprawcy odpowiadali jednakowo
podżeganie i pomocnictwo – traktowano jako osobne przestępstwa, zagrożone były karą państwową

171. Odpowiedzialność indywidualna i zbiorowa:

odpowiedzialność indywidualna – w XII i XIII wieku za przestępstwa kary na ciele i życiu ponosił sprawca, a kary majątkowe spadały również na rodzinę pozostającą w niedziale ze
sprawcą
odpowiedzialność zbiorowa – dotyczyła osób, które nie brały udziału w przestępstwie, ale prawo obarczało je współodpowiedzialnością za to przestępstwo, stosowana była w kręgu
najcięższych przestępstw – członków rodziny karano wywołaniem i śmiercią w razie zbrodni przeciw panującemu; gdy znaleziono zwłoki na terenie opola a sprawca był nieznany –
odpowiadało całe opole – stosowano to w celu wykrycia sprawcy
Statuty KW – ojciec nie odpowiada za syna i oswrotnie, zniesiona została odpowiedzialność krewnych, ograniczona odpowiedzialność karna sług – za szkody i krzywdy wyrządzone
przez parobka całkowita odpowiedz. spadała na pana

B. KARY
172. Wróżda, odwet i pokora:
odwet – po zabiciu rycerza powstawał stan wróżdy między rodziną sprawcy a rodziną zabitego, uprawniało to do odwetu usankcjonowanego przez prawo
odpowiedź – forma ograniczenia odwetu od XV w. – strona, która chciała dokonać odwetu musiała publicznie obwołać wobec króla sprawcę w terminie do 6 tygodni po pogrzebie ofiary
– obwołanie takie wpisywano do ksiąg sądowych i ogłaszano 3 razy na rynku (robił to woźny)
pojednanie (jednanie) – forma ugodowego załatwiania sporów w wyniku zabójstwa – winny musiał zapłacić główszczyznę i dopełnić pokory – zabójca obnażony do pasa, z orszakiem
i mieczem wydobytym do połowy prosił o wybaczenie

173. Zasady wymiaru kary:

zasada talionu – w Polsce stosowana rzadko, „oko za oko, ząb za ząb”
kary odzwierciedlające – dostosowane do charakteru przestępstwa –stosował je Chrobry – wybijał zęby za naruszenie postu
recydywa – okoliczność obciżająca – za recydywistów uważano osoby osądzone trzy razy za ten sam czyn
gorący uczynek – okoliczność obciążająca – stosowano tu najczęściej kary śmierci lub kary mutylacyjne
pozostawienie na łasce – sankcja fakultatywna za niektóre przestępstwa – naruszenie miru, czci rycerskiej – wykonanie kary zależało od uznania osoby uprawnionej – było to
warunkową karą arbitralną
kumulacja kar – następowała przy zbiegu przestępstw

174. Rodzaje kar:

18
Podziały kar: publiczne oraz kary prywatne (na rzecz poszkodowanego); kary zwykłe (w wypadku śmierci- ścięcie i powieszenie) oraz kary kwalifikowane (dodatkowe udręki); kary
indywidualne i zbiorowe; kary większe i mniejsze
kary krwi – kary mutylacyjne, kara śmierci, kary pieniężne
inne kary – niewola, wygnanie, niełaska, konfiskata majątku, kary na czci

kara śmierci – dzieliły się na zwykłe i kwalifikowane (dodatkowe udręki); początkowo kamienowanie, potem łamanie kołem, obcięcie członków, ćwiartowanie, palenie na stosie,
krzyżowanie, karę śmierci stosowano też przy przestępstwach pospolitych, gdy sprawca nie był w stanie zapłacić kary pieniężnej
kara proskrypcji – inaczej wywołanie – fikcyjna śmierć sprawcy, przestawał on istnieć dla prawa jako osoba – konfiskowano majątek, żona mogła ponownie wyjść za mąż, proskrypcję
ogłaszano publicznie
kary niewoli i wygnania – początkowo jako złagodzenie kary śmierci, banicja – kara wygnania dla rycerzy
konfiskata majątku – do XIII w. kara dodatkowa do kary śmierci i proskrypcji, od XIII wieku samodzielne
kary mutylacyjne – obcięcie ucha (szelmowanie), przekłucie/ucięcie ręki, dotykanie rozpalonym żelazem, wyrywanie języka, ucięcie nosa
kary pieniężne – system kar pieniężnych określano jako kompozycyjny, bo była to forma wykupienia się od kary śmierci czy mutylacji, okary te oznaczane były w srebrnych
grzywnach, dzieliły się na publiczne (pobierał książe lub sędzia a w dobrach immunowanych ich pan) i prywatne (płat – przypadały powodowi gdy wygrał sprawę)
wysokość kary pieniężnej – 70, 50, 15, 12 grzywien – kary wielkie; 6 grzywien i trzysta – kary małe
płat – prywatne kary pieniężne – otrzymywał pokrzywdzony, a jeśli było zabójstwo to rodzina zabitego, wielkość tej kary ustalona była zwyczajowo, do kar pieniężnych prywatnych
należała główszczyzna – suma składana za głowę zabitego na rzecz jego rodziny; oraz nawiązka – za okaleczenie, zranienie lub pobicie
kary na życiu i ciele w późniejszym średniowieczu – w miastach lokowanych na prawie niemieckim i w prawie ziemskim – śmierć za fałsszerstwo, herezję, dla rabusiów i
zawodowych złodziei, karę śmierci i kary mutylacyjne wykonywał kat – który dodatkowo torturował winnych, katów utrzymywały miasta, wypożyczały ich sądy szlacheckie, kat był
wyłączony ze społeczności a ta profesja stała się dziedziczna
kary na czci – stosowane wobec szlachty – infamia – pociągała za sobą utratę czci szlacheckiej – infamis nie był pozbawiony wszelkich praw, ale tylko czci szlacheckiej; odwołanie
zniewagi – odszekane psim głosem przez sprawcę spod stołu, jeśli niesłusznie nazwał on szlachcica synem nierządnicy
zakład – ustalany dla każdego przypadku z określoną sumą, w celu zapobieżenia przestępstwom – płacił tę sumę winny w wypadku popełnienia czynu zabezpieczonego zakładem
kary kościelne – orzekane przez sądy duchowne – ekskomunika – wyłączenie ze społeczności chrześcijańskiej, mienie danej osoby konfiskowała władza; interdykt miejscowy –
zakaz nabożeństw, udz. sakramentówi pogrzebów na danym terenie; pokuta – najbardziej powszechna kara kościelna, dzielono ją na uroczystą (przywiązanie kolesia do drabiny i
wystawienie na widok publiczny), publiczną (leżenie krzyżem podczas nabożeństwa) i prywatną

III. POSTĘPOWANIE SĄDOWE

A. ROZWÓJ I CHARAKTERYSTYKA PROCESU
175. Samopomoc i ugody – sposób załatwiania sporów poza drogą sądową, stosowany rzadko
176. Postępowanie arbitralne:
najdawniejszy rodzaj postępowania z urzędu, panujący nie był związany praktyką postęp. sądowego – represja i wymiar kary zależały od uznania monarchy, przestępca nierzadko nie
miał prawa do obrony
177. Postepowanie skargowe (akuzacyjne):
proces skargowy – wszczynany tylko na podstawie skargi, forma sporu, w którym obie strony uczestniczyły przed sądem (kontradyktoryjność), był on ustny i jawny, cechował go
formalizm – obowiązek przestrzegania określonych form w postępowaniu (np. pozew, przysięga); nieprzestrzeganie danej formy wiązało się z negatywnymi skutkami
dyspozytywność – strony mogły umówić się co do zmiany reguł procesowych – sędzia był nimi związany

B. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE
178. Ściganie podejrzanego w sprawach karnych:
ślad – instytucja prawna – obowiązek ludności danego opola ścigania przestępcy do granicy następnego opola – pod rygorem sankcji prawnych, ślad nie dotyczył wsi immunizowanych,
gdzie mieszkańcy musieli tylko udostępniać mieszkania
kasztelanowie – do nich należało wykrywanie przestępstw, sąd i egzekucja w ściganiu zabójców naruszających mir i łotrów
mincerze – ścigali i karali fałszerzy monet
justycjariusze-oprawcy – ścigali oskarżali i sądzili w sprawach przestępstw zawodowcyh: rabunku i kradzieży, proces w sprawach karnych był ustny, a pismo odgrywało rolę
drugorzędną

179. Środki zapobiegawcze:

uwięzienie – wiadomo
rękojemstwo – stosowane wobec szlachty osiadłej – rękojmia zobowiązał się, że obwiniony stawi się nma sąd we wskazanym terminie lub że skazany zadośćuczyni wyrokowi –
gwarancją rękojemstwa były dobra nieruchome rękojmi lub pewna kwota pieniężna, która przepadała na rzecz skarbu jeśli pozwany nie stawił się

180. Zawieszenie lub uchylenie ścigania i karania:

azyl – jeśli podejrzany schronił się w miejscu dającym azyl, nie można było go osądzić ani wykonać wyroku – azylu udzielał kościół katedralny lub dwór monarszy
przemirze – inaczej azyl wojewodziński – miało na celu zabezpieczenie szlachty i tylko szlachty przed samowolą i postępowaniem arbitralnym władzy – wojewoda udzielał takiego azylu
aby szlachcic mógł się wytłumaczyć przed królem – jeśli tego nie udało się dokonać, wojewoda szlachcica wyprowadzał za granicę
listy żelazne – inaczej glejty, monarcha wydawał je określonym osobom, które dzięki nim miały nietykalność osobistą
listy inhibicyjne – zakazywały pozywania danej osoby przez oznaczony sąd, lub wstrzymywały post ępowanie
amnestia i prawo łaski – wiadomo

C. POSTĘPOWANIE PRZED SĄDEM

181. Strony i ich zastępcy:
strony procesu skargowego – powód (pierca) i pozwany (sąpierz)
zdolność sądowa – prawo bycia stroną w procesie zdolność procesowa – działanie w procesie osobiście, bez zastępców
ograniczenie zdolności procesowej – chłopi mieli tylko ZP wobec właściwego sądu dominialnego, w innych sądach wymagano asysty pana, kobiety: tylko wdowy mogły same
występować przed sądem, nieletni: jeśli popełnili przestępstwo, to czekano z ich osądzeniem do lat sprawnych, mogli być powodami ale tylko w asyście opiekuna
zastępstwo procesowe – osoba trzecia występuje w imieniu strony w procesie, a skutki jej działania spadają na stronę
zastępstwo ustawowe – z mocy prawa – np. opiekun dla nieletniego
zastępstwo umowne – ustanawiane pisemnie lub przed sądem, z-cy prywatnie czyli prokuratorzy ustanawiani byli najczęściej przez panów duchownych
z-stwo szczegółowe – z-ca dokonywał określ. czynn. sąd. z-stwo generalne – prowadził sprawę lub ogół spraw osoby
rzecznicy – pomagali stronom przestrzegać formuł procesowych, w XIV wieku przekształcili się w zastępców procesowych

182. Właściwość sądu:

- obowiązuje zasada, iż sądem właściwym w procesie skargowym był sąd pozwanego (actor sequitir forum rei)
- wyjątki: od XIV w. wyłączono spod sądów miejskich i wiejskich sprawy podpalenia i gwałtu
- w razie zranienia lub zabójstwa szlachcica przez mieszczanina odpowiadał on przed sądem królewskim
183. Skarga i pozew:
żałoba – skarga powoda wniesiona przed sędziego, rozpoczynająca proces skargowy
pozew – wezwanie strony na rozprawę do sądu, dokonywane najpierw przez komornika sądowego z laską sędziego w ręku
pozew ustny – jego uprzywilejowaną formą były pozwy z pieczęcią lub pierścieniem monarchy, nie stosowany dla szlachty osiadłej i traktowany jako uwłaczenie godności szlacheckiej
pozew pisemny – pojawił się w XIII w., zaopatrzony był w pieczęć książęcą (potem królewską) lub sądu, stał się obowiązkowy w pierwszej połowie XV wieku, bo najpierw obowiązywał
szlachtę osiadłą

19
treść pozwu – ustalona ostatecznie w XIV wieku, pozew był sporządzany w 2 egzempl., jeden z nich zatrzymywał powód
doręczanie pozwu – dokonywał tego woźny w asyście świadków w dobrach pozwanego jeśli był osiadły, relację do ksiąg z tego zdarzenia wpisywał woźny, co było dowodem złożenia
pozwu

184. Terminy i odroczenia:

rok – termin wyznaczony w pozwie, w którym pozwany musiał się stawić w sądzie
dylacja – odroczenie sprawy na następny rok, dokonane w wyniku usprawiedliwionej przez np. chorobę, uwięzienie, sprawę o więcej w innym sądzie, lekka choroba mogła
usprawiedliwić tylko raz, obłożna raz lub dwa
niestanne – kara sądowa nakładana na pozwanego, który nie stawił się w 1 i 2 terminie, wyznaczano oprócz tego termin trzeci niewzruszalny (pod rygorem przegrania procesu)– rok
zawity

185. Rozprawa:
cechy – ustna, jawna, według statutów KW miały odbywać się rano

Przebieg rozprawy:
1. żądanie skargi – przedstawiał je ściśle według pozwu powód, pozwany wyjaśniał swoje stanowisko: odpór
2. Jeśli pozwany uznał roszczenia powoda – koniec proc.; jeśli nie uznał, następowało litis contestatio – wdanie się w spór – jeśli pozwany nie skorzystał z ekscepcji, sędzia wyznaczał
termin na postępowanie dowodowe
3. Pozwany mógł przed wdaniem się w spór obronić się ekscepcją:
ekscepcje peremptoryjne – powodują oddalenie pozwu – przedawnienie, fatalia iuris – powód olał sprawę przez rok i 6 tyg
ekscepcje dylatoryjne – odraczały sprawę – wystąpienie bez asystencji, niewłaściwość sądu ze względu na stan
4. Po załatwieniu ekscepcji rozpoczynało się meritum sprawy – przedstawiano swoje racje przed sądem, od przywilejów nieszawskich można było tylko korzystać z żałób (twierdzeń) i
odeprzy (odpierania twierdzeń)

186. Bliższość do dowodu:

pierwszeństwo w przeprowadzaniu dowodów – im wyżej stan, tym większe pierwszeństwo, gdy szlachcica oskarżono o łotrostwo lub kradzież – miał on bliższość do dowodu jeśli
cieszył się dobrą sławą, w procesie o zbiegostwo – właściciel zbiega, jeśli równa pozycja stanowa stron – pierwszeństwo z reguły miał pozwany
formalna teoria dowodów – prawo ustalało które dowody są ważniejsze
prawidlnik – osoba zaufania publicznego, przed którą toczono postępowanie dowodowe

187. Środki dowodowe:

przysięga – dowód samodzielny, rota przysięgi była ustalana przez sąd w zależności od sprawy, jej zaufanie wiązało się z karami za krzywoprzysięstwo, rozróżniano przysięgi
oczyszczającą i oskarżającą, rota przysięgi najczęściej była po polsku, jakakolwiek pomyłka powodowała nieważność przysięgi
uroczyste przyrzeczenie mówienia prawdy – składali je biskupi i inne osoby szczególne zaufane zamiast przysięgi
współprzysiężnicy – musieli złożyuć przysięgę wraz ze stroną w sprawach cięższej wagi, gwarantowlai oni prawdomówność i rzetelność strony, nie stanowili odrębnego środka
dowodowego, jedynie popierali przysięgę
ordalia – inaczej sądy boże – Bóg nie dopuści do krzywdy niewinnego, sprawi, że niewinny wyjdzie z niej zwycięsko, natomiast winny w niej polegnie, stosowano, gdy brak było innych
dowodów pozwanemu

Rodzaje ordaliów:
próba wody zimnej – wrzucano gostka do wody związanego i unieruchomionego – jeśli tonął, wygrywał sprawę i go wyciągano; próba wody gorącej – koleś zanurzał rękę w kotle
gorącej wody i wyjmował z niej jakiś przedmiot
pojedynek sądowy – prowadzone między chłopami (na kije), między rycerzami (na miecze) lub mieszane (na broń pozwanego), duchowni i rycerze pozwani przez chłopów mogli
stawić zastępców
próba żelaza – stosowano jeśli strona nie mogła walczyć w pojedynku, niesienie w ręce przez 3 kroki rozpalonego żelaza, lub przejście 3 kroków po gorącym żelazie – jeśli nie
przeszedł / nie utrzymał żelaza to przegrywał, wygrywał jeśl w trzy dni po opatrzeniu świętym woskiem nie było śladów oparzeń

wstecz – stosowana w procesie ustnym, jeśli jedna ze stron stwierdziła że dane postępowanie toczyło się w innym sądzie, wysyłano do tego sądu posłańca – komornika, komornik
zdawał sędziemu relację z tego czegfo się dowiedział
świadkowie – zeznania woźnych sądowych – woźny stwierdzał naocznie zdarzenie i wnosił relację; wg statutów KW mógł zeznawać ekskomunikowany (jeśli brak było innych
świadków), ale nie mógł pozbawiony dobrej sławy
dokument – wraz z rosnącym znaczeniem prawdy materialnej, niekiedy ważniejszy niż świadkowie

188. Wyrok:
ogłaszano publicznie, ustny, od XIII w. na żądanie i koszt strony pisemny, opatrując pieczącią księcia i asesorów, od XIV w. wyroki wpisywano do ksiąg sądowych, a stronom za opłatą
wydawano wyciąg z nich, wyrok końcowy był zawsze stanowczy
formy ustalenia wyroku prawomocnego – klauzula zobowiązująca przegranego do wiecznego milczenia, lub zakład
trzesne – potem pamiętne, opłata składana sędziemu po wyroku przez wygrywającego

189. Środki odwoławcze od wyroku:

remisja – w toku procesu sąd przekazywał sprawę do rozstrzygnięcia sądowi wyższemu, czyniono to też na żądanie strony, jeśli dowiodła że sąd wyższy jest dla niej właściwy
nagana sędziego – strona niezadowolona z wyroku pozywała sędziego o to, iż sądził niesprawiedliwie – nagany sędziego można było dokonać natychmiast po zapadnięciu wyroku
(tylko i wyłącznie), sędzia naganiony proszony był o woźnego, który pozywał go pozwem ustnym, sędzia naganiony musiał się wstrzymać od sądzenia spraw – dochodziło do procesu z
sędzią jako pozwanym, bliższość do dowodu (świadkowie) przysługiwała sędziemu, proces naganowy wstrzymywał proces właściwy, jeśli sędzia przegrał, tracił urząd
kocz – zakład wnoszony przez naganiającego, przypadał sędziemu jeśli nagana sędziego okazywała się niesłuszna

190. Postępowanie polubowne:

jednanie – w czasie procesu z zakresu prawa prywatnego w każdej chwili strony mogły pójść na ugodę

D. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE
191. Egzekucja osobista:
szybka, dokonywana zaraz po wyroku, przegrywającego wiązano i oddawano w ręce wygrywającego

192. Egzekucja majątkowa:

ciążenie (ciąża) – najpierw na bydle i trzodzie, potem innych rzeczach ruchomych
egzekucja na nieruchomościach – jeśli powyższa nie starczyła, urządzano egzekucję na nieruchomościach – polegało to na wwiązaniu sądowym w określoną nieruchomość, jeśli i to
nie dało rezultatu – egzekucja osobista
egzekutorzy – egzekucji dokonywali najpierw komornicy delegowani przez sąd

E. POSTĘPOWANIE SPECJALNE
193. Proces o zbiegłych poddanych:
procesy specjalne – proces graniczny i proces o zbiegłych poddanych

20
proces o zbiegłych poddanych – toczył się przed księciem na wiecu, skarżący musiał udowodnić swoje prawo zaprzysięgając je wraz z 6 współprzysiężnikami; jeśli procesowano się
o zbiegłych z dóbr książęcych – wystarczało pismo władcy o zwrot zbiega lub wysłanie pełnomocnika, któremu wydawano zbiegów bez procesu

Rozdział piąty
RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA
III. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

203. Konstytucje i lauda:

konstytucje sejmowe – podstawowe źródło prawa, dzieliły się na k. wieczyste – obowiązywanie nieograniczone w czasie; i na k. czasowe – okres obowiązywania był z góry
wyznaczony
akty inkorporacyjne – wydawane w formie przywilejów,włączały pewne dzielnice do Korony,
lauda sejmikowe – wpisywane były do ksiąg sądowych, co było formą ich publikacji

204. Prąd kodyfikacyjny:

„Statut Łaskiego” – wydrukowane zostały w nim najważniejsze statuty i konstytucje z inicjatywy sejmu radomskiego 1505, redagował go kanclerz koronny Jan Łaski
„Formulla processus” – opracowany przez komisję kodyfikacyjną wybraną w 1520 roku na sejmie bydgoskim, kodyfikację ukończono w 1523 roku
Korektura Praw (Correctura iurium) – zwana też Korekturą Taszyckiego, opracowana w 1532 roku, 929 arrtykułów, ustrój sądów, proces, prawo karne, prywatne, stanów i formuły
czynności prawnych, projekt odrzucony przez sejm w 1534 roku
prywatne kodyfikacje – Jakuba Przyłuskiego, Jana Herburta, Stanisława Sarnickiego
Volumina Legum – zapoczątkowane w połowie XVIII wieku, autorzy: Józef A. Załuski, Stanisław Konarski, zawierała całość ustawodawstwa RP od czasów dawnych po współczesne,
ukazało się 6 tomów w latach 1732-1739, objęły ustawodawstwo od Xiv wieku do 1736 roku

205. Prawo miejskie:

„Artykuły prawa magdeburskiego” – wydane w 1556 roku przez Bartłomieja Groickiego, traktowano je jako urzędową wykładnię prawa miejskiego

206. Prawo wiejskie:

wilkierze / ordynacje – ustawy wiejskie, zawierające normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopskie, organizację władz i sądu, dotyczyły też prawa cywilnego i
karnego, do najobszerniejszych należy „Ordynacja w dobrach w Zegrzu i Ratajach” wydana przez Poznań w 1733 roku

207. Prawo mazowieckie:

Zwód Goryńskiego – kodyfikacja prawa mazowieckiego doknana przez Piotra Goryńskiego i zatwierdz. przez króla w 1540
ekscepta mazowieckie – kodyfikacja dokonana przez szlachtę, zatwierdzona w 1577 roku, obejmowała 46 artykułów

208. Korektura pruska:

korektura pruska – odrębne prawo szlachty Prus Królewskich, skodyfikowane przez sejm koronny, zatwierdzone w 1598 roku, oparta była na prawie chełmińskim i uwzględniała wzroy
polskiego prawa ziemskiego, nasycona była elementami prawa rzymskiego
rewizja toruńska – kodyfikacja prawa chełmińskiego dla miast Prus Królewskich

209. Prawo litewskie:

Statuty litewskie – powstały z powodu korzystnych warunków do kodyfikacji na Litwie – I w 1529, II w 1566, III w 1588 roku, zredagowane były w języku ruskim (starobiałoruskim), w
1614 roku ukazał się też polski przekład III Statutu, prawo litewskie obowiązywało też w woj. wołyńskim, kijowskim, bracławskim (II Statut), III Statutem z kolei posługiwano się jako
prawem pomocniczym w Koronie

Ustrój społeczny
 Folwark i latyfundium
1. Folwark Szlachecki
 gospodarczo wyodrębniony obszar ziemi
 własność pana
 uprawiany bezpośrednio na jego rzecz przez chłopów
 rezerwa pańska – powiększana poprzez
 trzebież lasów
 odbieranie chłopom części gruntów
 przymusową zamianę ziem na gorsze
 włączanie pustek (nie obsadzonych przez chłopów)
2. Latyfundia magnackie
 rozległe kompleksy dóbr
 ich powstanie związane z wzrostem pozycji magnatów
 dzielono je na klucze – kilka folwarków i wsi
 pełnia władzy dominialnej nad chłopem
 hierarchia urzędników pańskich (tzw. oficjalistów) – wykonywała funkcje adm, gosp., sądowe
 Szlachta i magnaci
1. nobilitacja, skartabelat, indygenat
 coraz większa ekskluzywność szlachty – od 1578 tylko sejm miał prawo nobilitacji (wyjątek na czas wojny – król)
 skartabelat – niepełne szlachectwo – 1669
 nobilitowani nie mieli prawa piastowania urzędów i funkcji poselskich aż do 3 pokolenia
 nobilitacja tylko katolików – 1673
 wciąż nielegalnie przyjmowano szlachtę poprzez naganę szlachectwa
 indygenat – nobilitacja cudzoziemca – od XVI w, dokonywane na sejmie
2. Równość szlachecka
 nie istniało prawne wyodrębnienie magnatów (w przeciwieństwie do innych krajów)
 przeciwdziałano używaniu tytułów rodowych – od 1673 zakazano pod groźbą wieczystej infamii
 średnia szlachta – najaktywniejsza, opanowała urzędy ziemskie, posłowała na sejm, od 1578 wybierana do Trybunału Koronnego
 magnateria – zasiadała w senacie
 „szaraki” – szlachta zagrodowa i gołota, wysługiwali się magnatom,
 Tatarzy – pozycja społeczna zbliżona do szlachty, zobowiązani do służby konnej
3. Magnaci i klientela szlachecka
 intensyfikacja gospodarki folwarcznej – wzrost majątków magnackich – kosztem niższych warstw szlacheckich
 małżeństwa z magnatami ruskimi i litewskimi – wzmocnienie magnaterii
 miejsca w senacie, najwyższe urzędy, najlepsze starostwa – XVII w – magnateria zdominowała państwo
 stosunki z niższą szlachtą
 zapewniał skupiającej się wokół niego średniej szlachcie protekcję i utrzymanie

21
  sługa-szlachcic ślubował wierność i posłuszeństwo przez podanie ręki (sługa rękodajny)
 sługa uzyskiwał w dzierżawę wieś lub folwark
4. Prawno-społeczna pozycja szlachty
 dalsze wzmocnienie majątkowo-prawne szlachty
 osiadły szlachcic – jedyny pełnoprawny obywatel
 mogła wypowiadać królowi posłuszeństwo
 uchwalała na sejmach prawa i podatki
 była utożsamiana z „narodem” (w przeciwieństwie do innych stanów)
 Miasta i mieszczanie
1. ograniczenie praw mieszczan i miast
 eliminacja miast z życia politycznego
 osłabienie pozycji społeczno – ekonomicznej
 zakaz nabywania i posiadania dóbr ziemskich – 1496; nakazano im posiadane dotychczas sprzedać; tylko niektóre miasta uzyskały
specjalny przywilej posiadania majątków ziemskich
 zakaz piastowania urzędów państwowych i wyższych stanowisk duchownych
 zakaz wywożenia towarów krajowych za granicę
 szlachcic, zajmujący się handlem lub rzemiosłem tracił szlachectwo – od 1633
 ablegaci – przedstawiciele miast na sejmach – tylko z 5 miast (bez prawa głosowania)
 ustawy przeciw zbytkowi – miały na celu poniżenie mieszczan
 „złoty rycerz” – tytuł nadawany przez króla wybitnym jednostkom mieszczańskim
 ingerencja szlachty w sprawy miast – starostowie posiadali kontrolę nad finansami i urzędnikami miast
2. Stosunki narodowościowo-wyznaniowe; udział pospólstwa we władzy miast
 obywatelstwo – religia rzymskokatolicka (w większości miast)
 zatargi między patrycjatem a pospólstwem
 niektóre rady miejskie poddały się kontroli finansowej kolegialnych organów skupiających rzemieślników i kupców
 np. w Krakowie (później w innych miastach) powstało odrębne zgromadzenie – pospólstwo
o obrady nad sprawami finansowymi, wydawały wilkierze, przedstawiało dezyderaty
o dzieliło się na ordynki wg podziału zawodowego lub narodowościowego
 przedmieszczanie – żyli poza murami miast
 władze miejskie dążyły do ograniczenia plebsu, zmuszając ich do powrotu na wieś
3. Cechy
 utrudniano dostęp czeladników do cechów – wysokie opłaty przy wyzwalaniu na mistrza
 wielu stawało się najemnikami
 coraz bardziej uprzywilejowano mistrzów (i rodziny)
 partacze – poważna konkurencja
 mieszkali na ziemiach pańskich lub duchownych
 ożywiali rzemiosło wiejskie
 szlachta ustanawiała tzw. urzędowe cenniki w celu obniżenia cen wyrobów
 szlachtę zwolniono od ceł przy sprowadzaniu towarów zagranicznych na własne potrzeby
4. Organizacja handlu
 kupcy wciąż zorganizowani w bractwa (konfraternie) – wyłączne prawo handlu w mieście
 prawo składu – straciło znaczenia w związku z upadkiem handlu tranzytowego (upadek kolonii włoskich)
 próby zwiększenie częstotliwości jarmarków (w celu zwiększenia dochodów)
 kontrakty – doroczne zjazdy gospodarcze, w celu zawarcia umów i transakcji; rola giełdy na produkcję rolną; również forma organizacji kredytu
rolnego
 1496 – szlachat uzyskała zwolnienie od ceł na towary wywożone i przywożone (w przeciwieństwie do mieszczan)
 przywileje handlowe Gdańska – wyłączne prawo skupu zboża (także od szlachty)
5. Warszawa – centrum państwa
 skrzyżowanie drogi tranzytowej z Niemiec do Rosji
 stałe miejsce wspólnych sejmów polsko – litewskich od 1569
6. Miasta prywatne
 w przeciwieństwie do królewskich, przeżywały okres rozkwitu (np. Zamość)
 mniejsze miasta – agraryzacja – wyraz kryzysu gospodarczego
 Wielkopolska – nowi osadnicy z zagranicy
 rozwój produkcji rzemieślniczej
 powstanie nakładów i manufaktur miejskich
 własność podległa wobec pana (w królewskich bliska własności pełnej)
7. Jurydyki i libertacje
 jurydyki
 konkurencja dla miast, rozwój pod opieką szlachty i duchowieństwa
 oplatały największe miasta
 gromadzili się w nich konkurenci rzemiosła cechowego oraz karczmy i targi
 większe przybierały formę miasta prywatnego
 centrum – rynek z ratuszem
 libertacje od prawa miejskiego – udzielane pojedynczym domom czy dworom szlacheckim; osłabienie miast
 inkorporacje do prawa ziemskiego – udzielane pojedynczym domom czy dworom szlacheckim; osłabienie miast
8. Sytuacja prawna Żydów
 duży napływ do Polski w skutek prześladowań na zachodzie
 zajmowali się rzemiosłem
 antagonizmy między mieszczanami a Żydami – niektóre miasta wymusiły na nich zakaz handlu
 władzę zwierzchnią nad nimi sprawował król poprzez wojewodę (panowie w miastach prywatnych)
 waady – ogólne zjazdy żydowskie – władza prawodawcza w zakresie organizacji żydów oraz kompetencje podatkowe
 Poddaństwo chłopów i jego formy
1. Pańszczyzna
 stopniowe zwiększanie pańszczyzny (renty odrobkowej)
 pańszczyzna sprzężajna – chłopi – gospodarze
 pańszczyzna piesza – bezrolni, zagrodnicy
 jutrznia – pańszczyzna wydziałowa – określana nie w dniach ale w obszarze gruntu
 tłoki, gwałty, daremszczyzny - obowiązek pracy ponad pańszczyznę w okresie pilnych robót (orka, żniwa)
2. Inne świadczenia chłopskie
 czynsze – malało ich znaczenie z powodu dewaluacji pieniądza

22
  wpływy z monopoli dworskich – propinacja (piwo i gorzała) – tendencje rosnące; przymus mlewa
3. Prawa chłopów do gruntu
 użytkowanie – dziedziczny charakter
 brak samodzielności gospodarczej oraz osobistej
 rugowanie – od XVI dozwolone
 w królewszczyznach – prawo własności podległej
 „olędrzy” – potwierdzone przez króla prawa wieczyste do ziemi – dzierżenie emfiteutyczne
4. Przytwierdzenie chłopa do ziemi
 umocnienie poddaństwa osobistego – ograniczenie prawa wychodu (nie więcej niż jeden chłop na rok), nie bez pozwolenia pańskiego
 możliwość sprzedaży chłopów bez ziemi
 powzdanie – dobrowolne oddanie się chłopów w poddaństwo osobiste
5. Sołectwa, ich skupywanie
 zmniejszanie liczby sołectw – na podstawie statutu warckiego o buntowniczych i nieużytecznych sołectwach
 wykupywane przez szlachtę (głównie przez panów ziemi)
6. Zróżnicowanie majątkowe chłopów
 stopniowe zubożenie chłopstwa – w wyniku rozwoju gospodarki folwarcznej
 zmniejszanie przez chłopów wielkości użytkowanych gospodarstw oraz inwentarza – w celu zmniejszenia pańszczyzny
 wojny XVII wieczne – ruina licznych gospodarstw chłopskich
 zwiększenie się liczby zagrodników i bezrolnych
7. „Ludzie luźni”
 brak majątku i nie wprzęgnięci w gospodarkę folwarczną
 włóczędzy, żebracy, bezrobotni
 prawo zmuszało ich do pracy - obciążano ich podatkami w tym celu
8. Władza dominialna pana
 absolutna władza nad chłopem – od XVI – wyłączającą władzę państwową
 sądownictwo
 brak możliwości skarżenia panów przez chłopów
9. Gromada i urząd wiejski
 władza mogła być sprawowana samodzielnie przez Pana lub przez organizację gromadzką (głównie w Małopolsce)
 pan nadawał kompetencje organizacji gromadzkiej
 gromada – wszyscy mieszkańcy wsi: gospodarze, zagrodnicy, komornicy
 mogła posiadać własny majątek, zawierać umowy
 organy
o ogólne zebranie gromadzkie
o urząd wiejski – wójt z przysiężnymi (czasem pisarz, prowadzący wiejską księgę sądową)
 pan mógł gromadę pociągnąć do odpowiedzialności zbiorowej
10. „Olędrzy”
 osobiście wolna ludność chłopska – osadnictwo holenderskie na Żuławach, później również Niemcy i Polacy na prawie olęderskim
 podstawa prawna – przywilej osadniczy wystawiany przez pana – umowa dwustronna z osadnikami
 posiadali wolność osobistą i samorząd gromadzki
 podlegali jurysdykcji sądowej pana
 prawo własność podległej – emfiteuza; przy osiadaniu płacono tzw. wkupne; otrzymywano kilka lat wolnizny; później czynsz pieniężny
11. Wsie na prawie wołoskim
 na terenie Podkarpacia
 podstawą – prawo wołoskie – regulujące ustrój wsi, system osad pastersko – hodowlanych
 kniaź – na czele osady
 czynsz – płacony w postaci dziesięciny z owiec i sera
 kraina – tworzona przez kilka(naście) wsi – kranik (wojewoda wołoski) – na czele
12. Organizacja bartna
 organizacja zawodowa bartników
 czynsz w miodzie
 łączyli się w bractwa – starosta bartny (obelny) na czele
 przewodniczył sądowi bartnemu
 obowiązek uczestnictwa w rugu bartnym
 prawo bartne – ukształtowane w drodze zwyczajowej
13. Zbiegostwo chłopów
 przyczyna – zaostrzenie wyzysku i ucisku chłopstwa
 wykorzystanie sprzecznych interesów szlachty (kolonizatorów i dotychczasowych panów)
 wykocowanie – masowe zbiegostwo organizowane przez kolonizatorów
 sprawy o zbiegostwo nie ulegały przedawnieniu – odbywały się przed sądami grodzkimi
14. Zbójnictwo
 przybierało formy zwykłego rozboju przez chłopów
 zbójnicy (opryszkowie) – zwalczani przez szlachtę poprzez zaostrzenie kar (także wobec wsi, udzielających im pomocy np. za nieściganie;
udzielenie pomocy – kara śmierci)
 harnicy – oddziały przeznaczone do walki ze zbójnikami
15. Powstania chłopskie
 najważniejsze – 1648 – Bohdan Chmielnicki
 nie mogły się rozpowszechnić ze względu na liczebność szlachty
 najczęstsze – na Podhalu, gdzie poddaństwo chłopskie nie było nigdy silne
 Stosunki wyznaniowe
1. Kościół rzymskokatolicki w XVI w.
 najwyższy w hierarchii – abp gnieźnieński, prymas Polski
 15 biskupów – posiadali spore dobra ziemskie, magnaci duchowni – członkowie senatu
 wyższe stanowiska duchowne – zarezerwowane dla szlachty (zdarzały się wyjątki – np. Hozjusz – mieszczanin)
 jurysdykcja kościelna nad świeckimi w/s duchowych – egzekucja świecka (do reformacji)
 wyjęcie duchownych spod jurysdykcji świeckiej
2. Reformacja w Polsce
 kalwinizm – średnia szlachta i część magnatów, dążących do odebrania Kościołowi dóbr ziemskich; liczono na skupienie władzy w Kościele
kalwińskim w szlacheckich organach obieralnych; głównie Małopolska oraz na Litwie
 luteranizm – zamożne mieszczaństwo pruskie; liczyli na podniesienie swej sytuacji społeczno-prawnej oraz likwidacji hierarchii kościelnej
(opanowanej przez szlachtę); chłopi – liczyli na radykalne przemiany społeczne

23
  władza – wystąpiła przeciwko reformacji (edykty, mandaty zakazujące wyznawanie nowych religii); kary duchowne były jednak lekceważone (władze
świeckie nie dokonywały egzekucji) – faktyczna tolerancja religijna
 koncepcja Kościoła narodowego – wysuwana przez ruch domagający się egzekucji praw oraz podejmujący walkę o prawa języka narodowego –
król miał być zwierzchnikiem kościoła, zerwano by z Rzymem, obrzędy w j. polskim, likwidacja celibatu – spora popularność wśród szlachty, jednak
do realizacji postulatów nie doszło
 tolerancja religijna – następstwo ugody sandomierskiej oraz konfederacji warszawskiej; zakończyła represje względem nowych religii
3. Wolność wyznania
 konfederacja warszawska 1572-73 – deklaracja zasady pokoju religijnego między różnowiercami
 wolność religijna była następstwem wielowyznaniowej struktury społecznej Korony i WXL
 zasada cuius regio eius religio dotyczyła każdego właściciela ziemskiego oraz w praktyce mieszczan miast królewskich
4. Kontrreformacja i ograniczenie praw różnowierców
 zakon jezuitów (poł XVI) – duży wpływ
 przyjęcie uchwał soboru trydenckiego
 reformacja – nietrwała – chłopi niechętni (wyznanie szlacheckie); mieszczanie pozostali przy katolicyzmie, szlachta – niewielka grupa; małe
poparcie idei kościoła narodowego (uznano, że katolicki jest najlepszym oparciem dla władzy)
 stopniowe ograniczanie wolności religijnej – w miastach królewskich; pospólstwo niszczyło zbory; później również egzekucje na innowiercach
5. Kościół prawosławny. Unia brzeska
 metropolita kijowski + 9 biskupów (mianowani przez monarchę)
 unia w Brześciu 1596 – kościół greckokatolicki zachował swoje obrzędy i liturgię, małżeństwo księży, ale uznał władzę papieża
 rozłam wśród prawosławnych Rusinów – nowa religia nie zdobyła jednak większego poparcia
 początkowo zakazano istnienia prawosławnych – przywrócono hierarchię kijowską w 1620
 1630 – kościół ormiański w Polsce uznał władzę papieża – kościół ormiańsko – katolicki
6. Nietolerancja religijna w II pol. XVII i XVIII w.
 fala nietolerancji wobec różnowierców oskarżanych o sprzyjanie Szwedom
 wygnanie arian – 1658
 niektórzy zmienili religię
 przestępstwo apostazji – odstąpienie od religii katolickiej – wygnanie z kraju, konfiskata majątku, palenie na stosie
 Władza królewska
1. Pozycja króla i jego kompetencje
 dzierżyciel władzy najwyższej, suweren
 stosunkowo silna władza króla – przeciwstawił się ruchowi szlacheckiemu, udało mu się utrzymać szeroki zakres władzy poprzez rozdawnictwo
urzędów – władza rozdawnicza
 1572 – ograniczenie władzy królewskiej w momencie pierwszej wolnej elekcji
 powołanie Trybunału Koronnego – w zamian za poparcie szlachty przeciw magnatom
 możliwość zniesienia króla z tronu po trzykrotnym upomnieniu w/s wykroczenia – przez prymasa (senatora), sejmik, sejm
 władza ustawodawcza
 wespół z sejmem
 inicjatywa ustawodawcza
 sankcja uchwał sejmowych
 ostateczna redakcja uchwał
 konstytucje sejmowe ogłaszane w imieniu króla
 samodzielnie w/s – Żydów, chłopów z królewszczyzn
 zwierzchnictwo nad krajami lennymi
 wyłączne prawo mianowanie urzędników – kandydaci wysuwani przez sejmiki
 nominacja na urzędy senatorskie
 sądownictwo dyscyplinarne nad urzędnikami
 naczelny wódz
 kierowanie polityką zagraniczną
 brak prawa łaski ani amnestii oraz uczestnictwo jedynie w sądach sejmowych (od powołania Trybunału Koronnego)
2. Bezkrólewie i elekcje
 połączenie elekcyjności z wyborem danej dynastii
 nie można było wybierać następcy króla za jego życia
 cała szlachta ma prawo wyboru króla – udział był dobrowolny
 władza w czasie bezkrólewia – konfederacja kapturowa szlachty
 na czele – interrex – prymas – reprezentował państwo na zewnątrz, kierował administracją, przygotowywał elekcję
 etapy procesu wybierania:
 Sejm Konwokacyjny – negocjacje z kandydatami na tron w celu wyłonienia najlepszego, izba poselska dokonuje spisu orbitancji –
naruszeń systemu prawa przez poprzedniego króla,
 Sejm Elekcyjny – zbierał się wraz ze zjazdem elekcyjnym całej szlachty, decydowali który z kandydatów zostanie przedstawiony
Sejmowi Koronacyjnemu, układał pacta conventa (umowy pomiędzy szlachtą a nowym królem, stawiające mu określone warunki)
 Sejm Koronacyjny – najpierw przysięga koronacyjna (artykuły henrykowskie, przywileje szlacheckie i pacta conventa), w momencie
koronacji przestawały działać sejmiki kapturowe, interrex i konfederacja generalna, po koronacji król decydował czy przyjmuje ustawy
uchwalone przez sejmiki kapturowe, interrexa i konfederację gener.
3. Pakta konwenta i artykuły henrykowskie
 pacta conventa
 umowa o charakterze publicznoprawnym między szlachtą a nowym królem
 zawierały zobowiązania przyjęte przed wstąpieniem na tron
 dotyczyły wytycznych polityki zagranicznej , wojska, zobowiązań finansowych itd.
 artykuły henrykowskie
 podstawowe zasady ustrojowe państwa (prawa fundamentalne)
o wolna elekcja
o zrzeczenie się tytułu dziedzica
o sprawy wojny i pokoju nie załatwiać bez opinii senatu
o pospolite ruszenie nie bez zgody sejmiku
o utrzymywać wojsko kwarciane
o stała rada złożona z senatorów
o co 2 lata zwoływać sejm
o prawo oporu szlachty
 Sejmiki i sejmy
1) SEJMIKI
- szlachta realizowała poprzez nie swoje prawa, były narzędziami demokracji bezpośredniej
24
- były to zebrania ogółu szlachty z danego terytorium, decydującą rolę odgrywała szlachta-posesjonaci
- decyzje podejmowane są zgodą powszechną – nie ma głosowania, przewodniczy MARSZAŁEK
- udział w sejmiku był prawem a nie obowiązkiem
- sejmiki odbywały się w stałych miejscach i tych samych miejscowościach – kościół / cmentarz przykościelny, tylko cel był różny
- zwoływane były przez króla, a część z mocy prawa; limitacja obrad – odraczanie obrad na następny rok
- miały kompetencje w sprawach skarbowych, wojskowych – rządzili nimi magnaci; uchwały podejmowały w formie laud; mogły być przez sejm kasowane
- w 1717 na Sejmie Niemym ustalono, iż sejmiki nie mogą decydować w sprawach podatków i wojska (tylko król może)

sejmiki przedsejmowe – opiniowanie propozycji królewskich zgłoszonych na najbliższy sejm, wyrażał wiążącą opinię o projektach ustaw w formie instrukcji poselskich, dawano je
posłom i sejmiki uzurpowały sobie inicjatywę ustawodawczą; instrukcje były wskazówkami dotyczącymi stanowiska w sprawach, będących przedmiotem obrad sejmu; sejmiki mogły
nadać posłom pełną swobodę działania
sejmiki relacyjne – posłowie zdawali na nich sprawozdania z obrad sejmu
sejmiki gospodarcze – wykształciły się z sejmików relacyjnych, decydowały w sprawach podatków
sejmiki deputacyjne – wybierały sędziów do trybunału
sejmiki kapturowe – przejmowały zarząd jednostką admin., upoważniały miejscowe sądy do działalności
sejmiki generalne – były prowincjonalne uzgadniano na nich stanowisko każdej prowincji na sejmie walnym, odbywały się pomiędzy sejmikiem przedsejmowym a obradami sejmu,
przetrwały najdłużej
sejmiki elekcyjne – wybierały kandydatów na urzędy

2) SEJM

KRÓL:
- zwoływał sejm co 2 lata (zwyczajne), nadzwyczajne – w razie potrzeby; przewodniczył obradom; w jego imieniu ogłaszano konstytucje

SENAT:
- powstał z dawnej Rady Królewskiej, obradom przewodniczył król, jeden z marszałków lub kanclerz
- w jego skład wchodzili biskupi, wojewodowie, kasztelanowie, arcybiskupi i ministrowie bez hetmanów i podskarbiego,
- senatorowie pełnili funkcję dożywotnio i pochodzili z nominacji króla, było ich około 130-140
- senat nie miał samodzielnych uprawnień, uczestniczył w dyskusji nad projektem ustaw, ale to Król miał ostatnie słowo
- działał jako izba parlamentu i jako Rada Króla
senatorowie-rezydenci
- powołani przez artykuły henrykowskie; działali przy królu w okresie między sejmami – 16 członków (biskupi, wojewodowie, kasztelanowie); kompetencje doradczo – kontrolne
względem króla; od XVIII w. zobowiązano króla do wykonywania zaleceń senatorów – rezydentów; wkrótce wyparci przez rady senatu (ministrowie, senatorowie – rezydenci,
senatorowie imiennie zapraszani przez króla) – organ doradczy wobec króla

IZBA POSELSKA:
- składała się tylko z posłów wybranych na sejmikach, posłowie mieli ograniczony mandat, postępowali zgodnie z instrukcją swoich wyborców i byli ich pełnomocnikami; liczba posłów od
około 50 (początek) do ponad 200 (XVIII wiek)
- poseł mógł modyfikować, przyjmować i odrzucać propozycje rządowe
- Izbie Poselskiej przewodniczył marszałek wybierany spośród posłów

KOMPETENCJE SEJMU:
- pełnia władzy ustawodawczej (z zastrzeżeniem niektórych jej dziedzin dla monarchy); uchwały podatkowe
- decyzje o polityce zagranicznej, poprawianie starego prawa, wydawanie nowych praw w formie konstytucji: czasowych, wieczystych, fundamentalnych i zwykłych
- obciążenia finansowe dla wszystkich stanów, wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju, kontrola władzy wykonawczej
- po śmierci Batorego mógł nadawać prawa szlacheckie obcokrajowcom i nieszlachcicom
- zgoda na pospolite ruszenie
- wysłuchiwanie obcych posłów
- kontrola nad rządem
- prawo łaski i amnestii
- zawierał traktaty pokojowe i przymierza
- kontrola nad królem i ministrami

PROCES USTAWODAWCZY:
- na początku sejmu wspólne posiedzenie 3 sejmujących, na którym przedstawiano projekty ustaw
- prowadzono potem oddzielne dyskusje – sejm debatował nad ustawami, król+senatorowie = sąd sejmowy
- dyskusji przewodniczył marszałek – był ciągle czynny i nie miał zastępców, mógł też wprowadzać modyfikacje projektu
- nie było quorum – o tym, czy jest wystarczająca liczba posłów decydował marszałek
- marszałek musiał pozostawac w stałym kontakcie z królem, bo musiał uzyskać zgodę na unifikację
- 2 części dyskusji: 1 – marszałek przedstawiał projekt, a posłowie mówią czy się zgadzają na jego przyjęcie; 2 – w wypadku braku aprobaty argumentowano wszystkie „za” i „przeciw”,
marszałek decydował kiedy przerwać dyskusję, od Batorego wystarczył sprzeciw 1 posła, aby projekt odłożyć
- marszałka wybierano w głosowaniu na początku sejmu, raz z Wielkopolski, raz z Małopolski, zawsze musiał być bogatym ziemianinem
- marszałek wydawał przyjęcia i reagował na porządek w izbie, insygniem władzy była drewniana laska marszałkowska
- obrady izby poselskiej były jawne
- potem marszałek przekazywał projekt do senatu i króla, król nadawał sankcję ustawie podpisując ją
- ustawa wchodziła w życie w momencie publikacji, ogłaszana była przez heroldów miejskich

zrywanie sejmów:
- coraz mniej sprawne działanie sejmu – powód: zasada jednomyślności, ścisłe instrukcje sejmików
- 1652 – pierwsze liberum veto – Władysław Sicińśki
- limitacja sejmu (łagodniejsza wersja liberum veto) – zawieszenie obrad do uzgodnienia spornych stanowisk
- zerwanie sejmu powodowało nie dojście do skutku wszystkich konstytucji, ponieważ traktowano je jako całość

rozwój sejmików w XVII w.

- osłabienie sejmu walnego – wzmocnienie sejmików ziemskich
- król zaczął zwracać się bezpośrednio do sejmików w/s podatkowych i gospodarczych
- magnaci decydowali w praktyce na sejmikach za pośrednictwem uległej im szlachty
- prawo wyboru komisarzy do Trybunału Koronnego – XVII
- funkcja samorządu lokalnego – sejmiki gospodarcze
- wciąż zwoływane przez króla – w celu obejścia sejmiki stosowały tzw. limitację obrad – wznawianie mogło zostać dokonane samodzielnie przez sejmik (zwołanie przez marszałka)
- przy głosowaniach – zasada jednomyślności – niekiedy zasada większości (wybory posłów i deputowanych trybunalskich)
- sejmiki samodzielnie zaczęły powoływać swoje wojsko – żołnierzy powiatowych

25
- sejmiki przejęły zarząd lokalny z rąk starosty

KONFEDERACJE
- wypełniały luki ustroju państwa w czasie bezkrólewia
- powoływały sądy kapturowe w celu zapewnienia bezpieczeństwa w czasie bezkrólewia
 kaptur – forma organizacji „narodu politycznego”
- w czasach rządów magnaterii, istniały konfederacje zawiązanie przy i przeciw królowi – nie uznane przez króla nazywano rokoszem
- gdy akces do konfederacji zgłosiła większość województw – konfederacja generalna
- władze konfederacji – generalność – marszałek konfederacji i konsyliarze; regimentarze – dowódcy wojsk; organ naczelny – walna rada – wybierana przez sejmiki konfederackie
- nakładała podatki, ustanawiała sąd konfederacki
- nie istniała zasada liberum veto – zasada większości decydowała
- konfederacje były zakazywane przez sejm, lecz popularne – dowód słabości państwa

 Urzędy i urzędnicy
o dygnitarze koronni, wchodzący do senatu – ministrowie
 marszałek wielki koronny – zarząd dworem króla, mistrz ceremonii, sądownictwo karne, określał ceny żywności w miejscu pobytu dworu
 marszałek nadworny koronny – zastępca m. wielkiego koronnego
 kanclerz i podkanclerzy koronni – kompetencje w/s zagranicznych i wewnętrznych, badali zgodność aktów kancelarii królewskiej z prawem,
kompetencje sądowe na sądach asesorskich, prowadzili metrykę koronną
 podskarbi koronny i nadworny – zarząd skarbem, administracja wydatków na potrzeby króla i dworu, kontrolowani przez sejm
o hetman wielki koronny – dowódca wojsk zaciężnych i minister wojny jednocześnie
 godność dożywotnia (w praktyce)
 niezależna, mocna pozycja
 przepisy sądowo – wojskowe – art. hetmańskie
 hetman polny – zastępca
 regimentarze – tymczasowi zastępcy hetmanów
o referendarz – duchowny i świecki – prowadzenie spraw w sądach królewskich – głos doradczy senatu
o urzędy lokalne
 ludność poddańcza – panowie
 miasta – własne organy władzy
 wojewoda – wchodził do senatu
 kasztelan – wchodził do senatu
 starosta – upodabniał się do urzędów ziemskich
 funkcje administracyjne, policyjne, sądowe – wypełniane przez podstarostę, sędziego grodzkiego itd.
 istniała sformalizowana hierarchia, którą przestrzegano przy awansach
o incompatibilitas – kanclerz i starosta, kasztelan, wojewoda; wojewoda i kasztelan, starosta; dwa starostwa
 wciąż nie przestrzegane
o sprzedaż urzędów
 król – czerpał dodatkowe dochody, także wysocy dygnitarze
 Organizacja szkolnictwa
o gimnazja i kolegia
 dzieci zamożnego mieszczaństwa i szlachty
 gimnazja utrzymywane przez duże miasta – największe znaczenie
 kolegia jezuickie – bardzo popularne, nawet wśród innowierców
o szkoły wyższe
 rozkwit spowodowany rozwojem nauk ścisłych
 nowy uniwersytet w Królewcu, Akademia w Wilnie, w Zamościu
 wielu przedstawicieli szlachty wyjeżdżało na studia za granicę
 Sądownictwo
Sądownictwo stanowe: Sąd Monarszy, Sądy Centralne (powszechne), Sąd Sejmowy, pozostałe sądy stanowe
Sądy Kościelne, prawa niemieckiego, ziemskie, grodzkie i podkomorskie – bez zmian
Sądy Dominialne – umocnienie ich pozycji
apelacje – rezygnacja króla ze zwierzchnich praw sądowych nad stanem szlacheckim, przekazano ostateczność orzeczeń dla Trybunałów (Koronnego i Litewskiego), ustawa
procesowa z 1532 wprowadziła instytucję apelacji od orzeczeń sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich

SĄD KRÓLEWSKI – był instancją najwyższą

TRYBUNAŁ KORONNY:
– powołany w 1578 roku, zbierał się w Lublinie wiosną i latem, w Piotrkowie jesienią i zimą
- sądzili reprezentanci szlachty wybierani corocznie na sejmikach deputackich (27 deputatów szlacheckich i 6 duchownych)
- w sprawach szlacheckich sądzili tylko deputaci szlacheccy, sąd mieszany (1:1 duchowni:szlachta) w sprawach w których jedną ze stron był duchowny i chodziło o dobra duchowne
- na czele Trybunału stał Marszałek, duchowni wybierali prezydenta
- rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich, podkomorskich,
- wyroki wymagały jednomyślności, większość dopiero w 3 głosowaniu, jeśli brak większości – sprawa kierowana do sądu królewskiego
- w 1581 roku powołano Trybunał Litewski dla Wielkiego Księstwa

SĄDY CENTRALNE (za S. Batorego):

SĄD ASESORSKI – sprawy o rozgraniczenie dóbr państwowych i prywatnych, o nadużycia i przestępstwa wysokich urzędników, sądy w miastach królewskich, spory pomiędzy
miastami, orzekali: kanclerz, referendarze, sekretarze i senatorowie rezydenci, opierał się na prawie polskim i niemieckim (Magd. i Chełm.)
SĄD REFERENDARSKI – sądzą referendarze, sprawy o dobrach państwowych, o powinności i obciążenia chłopskie, odwołania chłopów i w sprawach karnych, posługiwał się
językiem polskim, uproszczona była procedura, mogły dać stronom zastępstwo procesowe z urzędu i same egzekwowały swoje wyroki
SĄD MARSZAŁKOWSKI – sprawy o najem lokali w Wawie między szlachtą a mieszczaństwem, sprawy gier hazardowych i oszustw, sprawa porządku i bezpieczeństwa na dworze
królewskim, Sąd Najwyższy w państwie, sądził sprawy w I i II instancji

SĄD SEJMOWY – sąd kasacyjny od wszystkich sądów i trybunałów, może sam wydać nowy wyrok, decydował o wznowieniu postępowania, miał prawo przyjmowania remisji,
funkcjonował tylko podczas sejmu, przewodniczył mu król, a jeśli król był stroną, to przewodniczył marszałek koronny
- orzekał w sprawach: o zbrodnie obrazy majestatu, zdrady stanu, nadużyciach skarbowych wyższych urzędników, gwałty na sejmach, rozbijanie Trybunału czy sejmiu, zbrodnie
szlachcica zagrożone karą śmierci, banicji, konfiskaty dóbr, ważne dla skarbu państwa sprawy cywilne

SĄD RELACYJNY – rozpatrywał odwołania od wyroków książąt lennych i prawosławnych biskupów, bo zlikwidowano patriarchat
SĄDY KAPTUROWE I KONFEDERACYJNE – w okresie bezkrólewia jako sąd apelacyjny i najwyższy, rozwiązywały się w momencie koronacji nowego króla

26
SĄDY POLUBOWNE (KOMPROMISARSKIE) – orzekali desygnowani przez każdą ze stron arbitrzy, oni z kolei powoływali superarbitra – przewodniczącego

Rozdział szósty
PRAWO SĄDOWE RP SZLACHECKIEJ
II. PRAWO PRYWATNE
A. OSOBY
292. Osoby fizyczne i prawne:
lata sprawne – od XVI w. chłopcy – 15, dziewczyny – 12, w 2 połowie XVII w. podniesiona do 18 dla chłopców, 14 dla dziewczyn,
lata dojrzałe – uzyskiwane przez mężczyznę w wieku 24 lat, po zakończeniu lat sprawnych (18-24)
lata roztropne – w prawie miejskim w wieku 21 lat u faceta, po zakończeniu lat sprawnych (14-21)
osobowość prawna – miały jąbiskupstwa, kapituły, klasztory, w prawie wiejskim – gromady z własnymi pastwiskami łąkami i lasami, w miejskim – miasta z władzami miejskimi i
cechami
zdolność prawna i do czynność prawnych – pełne mieli tylko ci szlachcice, którzy cieszyli się dobrym imieniem i czcią
cudzoziemcy – spadek mogli przekazać tylko tym, którzy mieszkali w RP, inaczej jako kaduk przypadał królowi, nie mogli nabywać nieruchomości na własnośc czy w zastaw, posiadane
musieli sprzedawać
król – nie mógł nabywać dóbr dziedzicznych dla swojej rodziny, wyjazdów za granicę, hajtać się bez zezwolenia sejmu

293. Ustawy amortyzacyjne:

ograniczały wzrost dóbr kościoła, nie naruszały stanu posiadania – zakazywały alienacji dóbr ziemskich na rzecz kościoła i na rzecz duchownych w zakonach, , od XVI w. zakonnice i
zakonnicy nie mogli osobiście zarządzać odziedziczonym majątkiem ruchomym, obowiązek ten spadał na najbliższego krewnego męskiego

B. MAŁŻEŃSTWO I RODZINA
294. Zawarcie małżeństwa i jego ważność:
kościelna forma – obowiązkowa od 1577 – obie strony musiały wyrazić wolę małżeństwa przed proboszczem w obecności przynajmniej dwóch świadków – inaczej było to małżeństwo
potajemne – nieważne
unieważnienie małżeństwa – uzyskanie urzędowego potwierdzenia, że małżeństwo nie zostało ważnie zawarte
przeszkody zrywające – powodowały nieważność małżeństwa - brak śawiadomego oświadczenia woli zawarcia małżeństwa, przymus, błąd co do osoby, chory umysłowo, pominięcie
istotnej formy zawarcia małżeństwa, impotencja, bigamia, brak chrztu, wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne, uprowadzenie kobiety, pokrewieństwo w linii brostej i w linii bocznej
(ale do IV stopnia)
przeszkody wzbraniające – zabraniały małżeństwa, ale jeśli już je zawarto mimo ich istnienia, małżeństwo takie było ważne: różnorodność wyznania wśród chrześcijan, dalsze
pokrewieństwo przy braku dyspensy
separacja od stołu i łoża – stała lub czasowa, przerwanie wspólności życia małżeńskiego za zgodą obu stron lub na moczy orzeczenia sądu

295. Stosunki majątkowe między małżonkami:

intercyza – umowa zawierana razem z zaręczynami, określała szczegółowo skład wyprawy, wysokość posagu i wiana
w prawie ziemskim – po śmierci ojca obowiązek wyposażenia córki przechodził na braci, jeślibracia utracili dobra po ojcu, obowiązek ten przechodził na wierzycieli, posag był
wypłacany w gotówce lub zapisywany na dobrach przekazanych w zastaw użytkowy
w prawie miejskim – prawo magdeburskie ustanawiało odrębność majątkową małżonków, prawo chełmińskie wspólnotę majątkową – dobra małżonmków łączyły się w całość,
dysponował nią mąż, po śmierci jednej ze stron pół majątku dostawała druga strona a drugie pół spadkobiercy
dożywocie – zapis męża na rzecz żony na wypadek wdowiństwa, dający jej dożywotnie używanie majątku (całego), ale bez prawa zbycia lub obciążania, od XVI w. dożywocie również
zapisywano na męża, wzajemne dożywocie stało się regułą

296. Stosunki majątkowe między rodzicami a dziećmi w prawie wiejskim:

niedziały – likwidowano je z woli członków rodziny lub z woli administracji dominialnej
wydział – w wypadku ożenku syna lub córki otrzymywali od rodziców część ich niedziału i inwentarza

297. Przysposobienie, dzieci nieślubne:

przysposobienie (adopcja) – celem jego było przekazanie spadku adoptowanemu, adoptowany dziedziczył równolegle w swojej rodzinie i nie przybierał nazwiska adoptującego do
czasu jego śmierci, kobieta adoptowała tylko za zgodą krewnych
adopcja braterska – wzajemne dziedziczenie po sobie
adopcja do herbu – umożliwiła przenikanie do szlachty elementów mieszczańskich, zakazanaw 1616 roku
bękarty – dzieci pozaślubne, lub zrodzone z małżeństwa, które współżyło ze sobą przed ślubem; nie miały prawa do dziedziczenia po ojcu, nie korzystały z praw szlacheckich, nie
nosiły nazwiska ojca

298. Opieka i kuratela:

inwentarz – sporządzany przy obejmowaniu opieki, dotyczył majątku osoby objętej opieką, sporządzano go w obecności dwóch świadków, na opiekunie ciążył obowiązek wykształcenia
nieletnich, opiekun mógł być na wniosek protegowanego zwolniony z opieki
kurator – ustanawiany dla osób w latach sprawnych (ale przed latami dojrzałymi - do 24 roku), powoływano też ich dla opieki nad starymi lub chorymi obłożnie, dla marnotrawców (na
wniosek rodziny), dla dojrzałych panien, które nie wyszły za mąż, dla kobiet separowanych, dla wdów

 Własność i inne prawa rzeczowe

o Posiadanie
 usprawnienie procesu posesoryjnego - gwałtowne pozbawienie posiadania – tzw. wybicie z dóbr – przed sądem grodzkim w ciągu miesiąca. urząd
grodzki przeprowadzał skrutynium (dochodzenie) – przy stwierdzeniu wybicia – wprowadzenie powoda w posiadanie dóbr bez badania tytułu
posiadania
o Własność
 szlachecka – własność alodialna
 szlachta zależna (manowie) – własność warunkowa, brak praw politycznych, dzierżenie ziemi na prawie lennym
 chłopi – dzierżenie należących do panów gruntów folwarcznych, użytkowanie dziedziczne
 niektórzy otrzymywali ziemię w emfiteuzę – dzierżawę wieczystą – prawo dziedziczenia przez zstępnych obu płci
 inne formy własności podległej – sołectwo, wójtostwo, gospodarstwa olędrów, młyny
 działki miejskie – stały się własnością alodialną
 wpis do ksiąg sądowych – decydował o dokonaniu nabycia
o Ordynacje
 fideikomisy-ordynacje – wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie; odrębny
porządek dziedziczenia – otrzymywał najstarszy syn, reszta otrzymywała dobra nie należące do ordynacji, albo uzyskiwali spłatę
 tworzone w celu ugruntowania świetności rodzin magnackich – niedopuszczenie do alienacji ziemi magnatów
 ustanowienie ordynacji – zgoda sejmu
o Schyłek prawa bliższości
 skrócenie terminu zgłoszenia zamiaru pierwokupu do 6 tygodni; wykluczone przy darowiznach i zamianach
 prawo miejskie – alienacja nie wymagała zgody przyszłych spadkobierców

27
  prawo wiejskie – zastrzeżenie pierwokupu dla zbywcy lub jego dziedziców, gdy nabywca zechce ją sprzedać
o Ograniczone prawa rzeczowe na rzeczy cudzej
 ciężary realne – obowiązek dokonywania periodycznych świadczeń przez posiadacza obciążonego gruntu na rzecz osoby uprawnionej
 czynsz, pańszczyzna, renty wieczyste (wierzyciel nabywał periodyczny dochód z nieruchomości zbywcy, czynsz należało płacić
wiecznie, także spadkobiercom; głównie w miastach) i wykupne (wyderkaf – dłużnik miał prawo spłacenia sumy ciążącej na dobrach
przez co uwalniał je od obowiązku świadczenia – korzystne dla dłużnika)
o Hipoteka
 rozwój zastawu bez dzierżenia – hipoteka –
 powstawała w wyniku umowy między wierzycielem a dłużnikiem oraz wpisu do księgi wieczystej;
 kilka wierzytelności na jednym majątku;
 pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy wpisał się do księgi wieczystej (pierwszy czasem, lepszy prawem);
 zasada jawności – każdy mógł za opłatą uzyskać dostęp do księgi wieczystej;
 zasada szczegółowości – dokładne określenie w księdze kwoty oraz obciążonego na nią majątku;
 zasada dobrej wiary – stan faktyczny jest zgodny ze znajdującym się księdze wieczystej
 zastaw z dzierżeniem – zaspokajał głód posiadania
 Spadki
o ograniczenie testowania i dziedziczenie beztestamentowe w prawie ziemskim
 ograniczenie – skierowane przeciw Kościołowi- 1505,10 – zakaz testowania nieruchomościami (testament taki wymagał zgody sejmu)
 ograniczenie przeciw kobietom – zakaz dziedziczenia nieruchomości (w celu utrzymania majątku w rodzinie)
 tzw. czwarcizna – synowie w ¾, córki w ¼ - w przypadku dóbr ojca; dobra matki dziedziczone były w równych częściach
o miejskie prawo spadkowe
 co do zasady – jednakowe części spadkowe kobiet i mężczyzn
 gerada – przedmioty (głównie osobiste) wniesione przez żonę (także w trakcie małżeństwa) – dziedziczyły córki i synowie (w stanie duchownym)
 hergwet – odzież męska, konie, broń, zbroje – dziedziczone tylko przez krewnych męskich
 Zobowiązania
o powstanie i umocnienie zobowiązań
 upowszechnienie się formy umów, wpisanych do ksiąg sądowych
 symbole – utrzymały się w prawie miejskim i wiejskim – np. przy przekazaniu nieruchomości – zielona gałązka; przybicie dłoni kontrahenta; litkup –
w celu potwierdzenia i upamiętnienia umowy
 umocnienie – odpowiedzialność przesuwana z osoby na majątek
 zanik załogi i łajania, poręczenia życiem i zdrowiem
 wzrost znaczenia zakładów (wadiów) – sum płaconych za niewykonanie zobowiązania; rękojemstwa; zastawu (zwłaszcza bez
dzierżenia)
o Rodzaje zobowiązań
 umowa kupna – sprzedaży
 umowy o dzieło (obowiązek starannego wykonania zlecenia, przy brakach – zwrot zadatku i kara) i pracę (zwrot podwójny dotychczasowej płacy w
przypadku porzucenia pracy) – w prawie miejskim miały spore znaczenie
 pożyczka – bardzo częsta w prawie miejskim i wiejskim (tu do pewnej wysokości i u poddanych tego samego pana), głównie na cele produkcyjne
 kościół uznał za dopuszczalne pobieranie odsetek w umiarkowanej wysokości (gdy kredyt był na cele przemysłowe lub handlowe) –
kredyty drogie
 gwarancja pożyczki – weksle (skrypt dłużny na okaziciela); określona forma; w operacjach handlowych; był przedmiotem obrotu
 spółki – zawierane w celach handlowych; wspólnicy wnosili wkłady pieniężne i dzielili się dochodami na równi

III PRAWO KARNE

 Przestępstwa
o publiczne i prywatne
 publiczne – ścigane z urzędu
 prawo wiejskie – bunt, zbójnictwo, przeciw interesom i dworowi pańskiemu, religii, moralności, dobrym obyczajom
 prawo miejskie – kryterium była kara – publiczna lub prywatna + grzywna sądowa (mulkta)
 rodzaje przestępstw publicznych
o crimen laesae maiestatis – dotyczyło tylko osoby króla, nie obejmowało rodziny królewskiej; wymóg uczestnictwa delatora
(donosiciela), gdy uniewinniono oskarżonego – ponosił karę identyczną (zasada talionu)
o zdrada ojczyzny – bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi o tajemnicach państwowych,
poddanie wrogowi zamku; związanie rokoszu
o przestępstwa przeciwko religii – apostazja (dotyczyło tylko przejścia na judaizm bądź islam); czary – nasiliło się w dobie
reformacji
o przeciw moralności i dobrym obyczajom – homoseksualizm i sodomia – kwalifikowana kara śmierci; także za cudzołóstwo
(niekiedy lżejsze kary); karano nielegalną prostytucję
o kradzież na szkodę skarbu publicznego – przywłaszczenie pieniędzy skarbowych, zagrożone karami majątkowymi, od
1710 przest. publiczne. Przestępstwem publicznym – fałszowanie monet
o bunty, spiski – w prawie miejskim – karane śmiercią
o przestępstwa przeciw przepisom pracy – umocnienie władzy rady miejskiej nad plebsem w mieście i pana nad chłopami na
wsi
o przestępstw przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu – gwałty w postaci napadu na dom szlachcica (w przypadku
czyjejś śmierci, po przeprowadzeniu skrutynium karano śmiercią); w prawie miejskim – gwałtowne najście na dom – śmierć;
napady na drogach – kwalifikowana kara śmierci (wbicie na pal, ćwiartowanie żywcem, zawieszenie na haku)
 prywatne – ścigane na podstawie skargi osoby prywatnej
 zakaz jednania przy mężobójstwie
 nie wystąpienie przez krewnych ze skargą – kara państwowa
 rodzaje przestępstw
o przeciw życiu i zdrowiu
 kryminalne (umyślne), także domniemanie złego zamiaru - ścięcie
 cywilne (nieumyślne) – wieża dolna rok i 6 tygodni + główszczyzna
 kwalifikowane kary śmierci + infamia i konfiskata majątku za ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo,
krewnobójstwo,
 pojedynek – walka szlachciców w wypadku zniewagi, obrazy uczuć – karalny, legalny w przypadku zgody króla
 karalność wróżd, także samej zapowiedzi zemsty (nawet karą śmierci)
o przestępstwa przeciw wolności i czci. porwanie
 rapt – porwanie kobiety wbrew jej woli – infamia (w praktyce prawie kara śmierci), wprowadzono także
skrutynium

28
  potwarz – kalumnia – przeciwko czci, zaostrzono represję w przypadku drukowanych paszkwili
o przestępstwa przeciwko mieniu
 kradzież – zwykła, kwalifikowana (z włamaniem lub przy użyciu broni); przestępstwo hańbiące – śmierć przez
powieszenie, hańbiące także – fałszowanie pieniędzy (śmierć kwalifikowana – spalenie), miar i wag
 związek przyczynowy i wina
 wina umyślna
 wina nieumyślna, nie była odróżniana od przypadku (dopiero od XVII)
 dotyczyło zabójstwa
 okoliczności wyłączające przestępność, zwolnienie od kary
 bezkarność zabójstwa na
o infamisie i
o banicie nie posiadającym glejtu;
o rabusiu, złodzieju w trakcie popełniania przestępstwa;
o plebejuszu podającym się za szlachcica
o osobach gwałcących pokój publiczny (dokonane przy wykonywaniu obowiązków służbowych, przez urzędnika)
o osobach przy tłumieniu tumultu przez organy porządkowe
 „początek” – ograniczenie do granic obrony koniecznej
 przypadek – nie jest okolicznością wyłączającą przestępność czynu
o prawo rezygnowało z wykonania kary z ważnych względów
 prawo miejskie – stan wyższej konieczności wyłączał karę
o udział w przestępstwie
 ujednolicenie zasady odpowiedzialności – równa kara dla wszystkich współsprawców
 w praktyce karano pomocników w zależności od roli
 kierujący bandą – surowiej karany
 odpowiedzialność zbiorowa w prawie ziemskim stanowiła wyjątek (przy tumultach np.)
 w prawie wiejskim – odpowiedzialność rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie dzieci czy służby
 Kary
o zasada wymiaru kary
 przynależność stanowa przestępcy i poszkodowanego – wpływała na wymiar kary
 przy zabójstwie i zranieniu – użycie określonej broni
 istnienie skruchy, uzyskanie przebaczenia
 okoliczności obciążające
 ofiara była z wyższego stanu niż sprawca
 „zły umysł” – premedytacja
 schwytanie na gorącym uczynku
 recydywa
 zaostrzanie represji karnej od XV (głównie w prawie miejskim)
 rozpowszechnienie kary śmierci, także kwalifikowanej
 prewencja ogólna – zasada odstraszania (okrutne kary, publiczne wykonywanie, kary cielesne, pozostawienie zwłok na szubienicy)
 na wsi – łagodniejsze kary ze względu na ludzi potrzebnych do pracy; istniał jednak szeroki zakres penalizacji życia wiejskiego
o sam pan ustalał co jest zabronione a co dozwolone (nawet hazard, palenie tytoniu itd.)
 łączenie kar świeckich i kościelnych
o podział kar
 kryminalne
 kara śmierci
o zwykłe – ścięcie (szlacheckie), powieszenie (nieszlacheckie, hańbiące), utopienie, rozstrzelanie
o kwalifikowane – spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem i następnie przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie
kończyn, wplecenie w koło itp.
 mogło być poprzedzone szeregiem udręczeń – szarpanie rozżarzonymi obcęgami, zadawanie okaleczeń,
ciągnięcie związanego na desce na miejsce egzekucji, piętnowanie, chłosta itp.
 kara mutylacyjna (kary na ciele, traciły na znaczeniu)
o kary na skórze – piętnowanie, ucięcie ucha – tylko wobec stanów nieuprzywilejowanych
o kary odzwierciedlające – budzące skojarzenie z popełnionym przestępstwem – spalenie na stosie podpalaczy i fałszerzy
monet, ucięcie ręki za podniesienie jej na rodziców, palców u krzywoprzysiężcy
 infamia, banicja, wywołanie - w postępowaniu zwykłym oraz zaocznym;
o wywołaniec – traktowany jak zabity, majątek przechodził na spadkobierców, nie był konfiskowany; skazany musiał się
chronić poza granicami, gdyż każdy mógł go uwięzić lub zabić
o banicja – przymusowe opuszczenie kraju; w razie ujęcia – kara wieży; zakaz wyroku śmierci bez zezwolenia króla
 wieczysta – za przestępstwa kryminalne, prowadzące do utraty praw cywilnych i politycznych
 prosta – za niewykonanie wyroku sądu
 powodowała zawieszenie w urzędzie, niemożność kandydowania do funkcji obieralnych
 nie tracono majątku
 w prawie miejskim – wygnanie z miasta; w wiejskim – wyświecenie ze wsi
 półkryminalne (cywilne)
 kara na czci
o połączone z udręczeniami fizycznymi – w miejskim i wiejskim prawie (nie było czystych kar na czci)
o prawo miejskie
 kara pręgierza (żelaznej klatki) – przywiązanie do stojącego kamiennego słupa, poprzedzone chłostą,
następnie wygnanie z miasta lub piętnowanie (w prawie miejskim)
o prawo wiejskie
 kara kuny – metalowa obręcz (odpowiednik pręgierza), do której przytwierdzano za szyję do ściany kościoła,
gdzie były przykuty w czasie nabożeństwa (w prawie wiejskim)
 kara gąsiora – dwie deski z półkolistymi otworami, pomiędzy które wkładano szyję stojącego na czworakach,
tak że przypominał gęś (w prawie wiejskim)
 kara kłody (dyby) – zakucie nóg i rąk w dwie belki z otworami ześrubowanymi ze sobą
 kara „biskup” – tułów zamykano w wydrążonym drzewie złożonym z dwóch rozsuwających się i przylegających
połówek
 korbacz (bat) – chłosta (plagi), także przy pomocy kija lub powroza – wymierzana publicznie
 kara pozbawienia wolności

29
 o czasowa – kara wieży – w prawie ziemskim, wobec szlachty, nie powodowała ujmy na czci
 od 4 do 24 tygodni – koszty obciążały skazańca
 wieża dolna – nie ogrzewany loch (powodowało także karę na zdrowiu)
 wieża górna (lżejsza)
o kara więzienia – miała charakter hańbiący, wobec szlachty stosowana wyjątkowo; okuwano w łańcuchy, stawiano straż;
zmuszano do ciężkich robót
 konfiskata majątkowa
o obok innych kar albo samodzielnie
o skonfiskowane dobra przekazywano innemu szlachcicowi (nie królowi) – od XVI
 pieniężne kary prywatne
o główszczyzna, nawiązka – w zależności od stanu i stanowiska społecznego pokrzywdzonego; wysokość ujednolicona
o główszczyzna – wykupienie się od śmierci, nie płaci się gdy nastąpiła kara śmierci – od XVII w – trzeba było to zrobić
niezależnie od śmierci winnego

III POSTĘPOWANIE SĄDOWE

Uwagi ogólne
 różnolitość procedur –
o proces ziemski (+ procesy specjalne np. graniczny),
 formula processus 1523
 skrócenie procesu
 odformalizowanie procesu
 wprowadzenie apelacji
 uproszczenie egzekucji
 egzekucja na dobrach nieruchomych (głównie)
o miejski (+ np. proces o czary),
 Carolina
 proces inkwizycyjny – zeznania wymuszone torturami
o wiejski

 Zastępstwo procesowe
o Palestra (ogół osób zawodowo trudniących się zastępstwem procesowym)
 zastępcy ustawowi – opiekunowie, zastępcy osób prawnych i fizycznych
 zastępcy z urzędu
 zawodowe zastępstwo procesowe – prokuratorzy – ich stanowisko i obowiązki określały ordynacje królewskie
 byli zaprzysięgani
 nie mogli pobierać zbyt wysokich honorariów
 samodzielny zastępca – patron (mieszczanie mogli być w sądach szlacheckich; w Trybunale Koronnym jedynie szlachta osiadła), jego
pomocnik – dependent
 najpewniejsza kariera dla niezamożnej szlachty
 w miastach – zastępstwo z urzędu dla kobiet, sierot, biednych osób
 Postępowanie przed sądami:
o Pozew
 szlachta osiadła – pozew pisemny
 gołota – ustny
 miejskie i wiejskie sądy – ustny
 patrycjat – pisemny
 obowiązywał język polski lub łacina
 obowiązek wpisania pozwu do regestru (na wokandę)
o Terminy i dylacje
 termin zawity – drugi termin z kolei (w sprawach karnych – pierwszy)
 dylacja – odroczenie terminu
 zwyczajne – sąd musiał udzielić na żądanie strony w dopuszczalnym przypadku
 nadzwyczajne – przy zgodzie obu stron lub decyzji sądu
 niestawienie się powoda – sprawa nie upadała, lecz tracono termin + zwrot kosztów pozwanemu
o Środki dowodowe
 mniejsze znaczenie współprzysiężników
 w sprawach karnych – skrutynium – śledztwo na wniosek pokrzywdzonego lub urzędnika (instygatora) przedstawiającego zarzut
 odbywało się w nieobecność podejrzanego (nawet w tajemnicy) – inkwizycyjność
 pokrzywdzony mógł subsydiarnie wnosić skargę
 dowód ze świadków
 tortury – w celu wymuszenia przyznania się
 w procesie wiejskim – rug (na zebraniu gromady) – każdy po kolei zeznawał pod przysięgą
o Rozprawa
 rozstrzygnięcie dylacji (przełożonych na później spraw) i akcesoriów tj. spraw ubocznych, o których strony wiedziały; przed rozprawą główną
 postanowienia zwane wyrokiem przedstanowczym – gdy miał wpływ na rozprawę główną mógł być zaskarżony do sądu wyższego
 sprawa główna
 indukta – przedstawienie faktów oraz przepisów, na które się powołuje powód
 replika – wywód pozwanego
 zagruntowanie sporu – nie można się już wycofać z procesu bez zgody przeciwnika
 formalistyczny przebieg rozprawy
 sądy miejskie – bardziej formalistyczny przebieg
 gwar – pozwany mógł wystąpić z jego żądaniem po sformułowaniu przez powoda skargi głównej
o powód nie mógł zmienić skargi, ani przytaczać nowych dowodów,
o zobowiązywał się też reprezentować powoda w sporach o rzecz z osobami trzecimi
 proces skargowy
 dowody dostarczane przez strony – sąd tylko je oceniał
 przestępstwa kryminalne – aresztowanie często przez powoda
 pierwszeństwo dowodu – stronie, która posiadała lepszy dowód
 przy równości dowodu – lepsza stanem uzyskiwała pierwszeństwo; gdy taki sam stan – pozwany miał pierwszeństwo

30
 o Wyrok
 wyrok stanowczy – tj. ostateczny (w przeciwieństwie do wyroku przedstanowczego)
 wpisywany do księgi – sentencjonarza; sędziowie podpisywali --> wyrok ogłaszano stronom
 dekret – pełny tekst wyroku sporządzany przez pisarza sądowego
 postępowanie zaoczne (proces niestanny, kontumacyjny) – powszechne od XVI
 drugi termin był zawity; gdy pozwany nie stawił się na rozprawę – wydawano wyrok zaoczny – tzw. kondemnata
 niestawienie się – kara pieniężna + banicja sądowa (utrata zdolności sądowej)
o Środki prawne przeciw wyrokom
 wprowadzenie apelacji – środek zwyczajny służący do zmiany lub uchylenia niesłusznego (zdaniem strony) wyroku
 proces toczył się między tymi samymi stronami
 tylko przeciwko wyrokom stanowczym
 były rozpatrywane przez Trybunał Koronny – wyroki w I instancji z sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich
 złożenie apelacji – wstrzymanie egzekucji wyroku – do momentu ostatecznego rozstrzygnięcia
 sądy wiejskie w królewszczyznach – odwołanie od ławy wiejskie do sądu zamkowego, później do sądu referendarskiego
 sądy dominialne – zawsze ostatnią instancją
 zniesienie nagany sędziego i przywrócenie w 1538 jako mocji – nie była skierowana przeciwko czci sędziego, więc nie zawieszała go w funkcjach
 wstrzymanie sądzenia sprawy, w której został naganiony
 gdy sędzia przegrywał w wyniku mocji – zobowiązany do zwrotu kocza i wniesienia kary pieniężnej
 przeciwko sędziemu grodzkiemu – rozpatrywał sąd sejmowy; ziemskiemu i podkomorzemu – Trybunał Koronny
 gravamen – szczególny rodzaj mocji
 zapobieżenie nadużyciom sędziego, odmawiającego apelacji lub mocji – nie wstrzymywało wykonania wydanego wyroku
 polegało na pozwaniu sędziego przed sąd wyższej instancji
 wznowienie procesu – nadzwyczajny środek odwoławczy, gdy:
 znaleziono nowe dokumenty
 skasowano wyrok przez dekret nowego kompletu Trybunału (częste nadużycia)
 male obtentum – nadzwyczajny środek prawny – przeciwko wyrokowi zaocznemu (podstępnie uzyskanemu); gdy sąd dopatrzył się niewłaściwości,
uchylał wyrok i polecił ponowne rozpatrzenie sprawy
o Proces w sprawach karnych - postępowanie inkwizycyjne – rezultat recepcji (niepełnej) Caroliny w prawie miejskim
 sędzia – funkcja śledcza i wyrokująca
 zasada pisemności postępowania – prowadzono protokoły
 jawność rozprawy (nie przyjęła się tajność)
 zalecano oskarżonemu obronę procesową (też wbrew pierwowzorowi)
 wszczęcie postępowania zależało od sądu
 1. etap – ustalenie faktu popełnienia przestępstwa, okoliczności oraz sprawcy
 śledztwo przeprowadzał często tzw. instygator
 podejrzanego osadzano w więzieniu
 2. etap – inkwizycja specjalna – celem uzyskane przyznania się do winy tzw. „królową dowodów”
 w tym celu stosowano tortury – w sądach szlacheckich tylko przy najcięższych przestępstwach (obraza majestatu, zdrada)
 wolni od tortur – szlachta osiadła, patrycjusze miejscy i urzędnicy, ludzie z tytułem doktora, dzieci, starcy, kobiety w ciąży
 stosowanie tortur zależało od okoliczności – próba ucieczki, pochwalenie przestępstwa, znalezienie dowodów rzeczowych u niego itd.
 przed torturami – skłanianie do dobrowolnych zeznań, grożenie torturami, okazanie narzędzi tortur, obnażanie i związanie, posadzenie
na miejscu tortur – dopiero wtedy tortury
 w praktyce stosowano nawet po przyznaniu się, pod pretekstem niepełnego przyznania
 sposoby torturowania – głównie wyciąganie stawów
 powtarzano je trzykrotnie (gdy nie skutkowały)
 w przypadku konfesaty – należało ją potwierdzić przed sądem; gdy odwołał – powtórzenie tortur drugi i trzeci raz
 gdy nie osiągnięto przyznania się – przechodzono do kolejnych dowodów (np. świadków)
o Ułaskawienie i łagodzenie kary
 ograniczanie prawa łaski w odniesieniu do szlachty
 przeszło na sejm z króla
 przestano przyznawać glejt, dający możliwość wniesienia skargi przeciwko panu
 wypraszanie od kary śmierci – przez kobietę, która przysięgła, że chce natychmiast zawrzeć związek małżeński z mężczyzną
 także – darowanie śmierci z powodu niezręczności kata, któremu egzekucja się nie powiodła
 w miastach królewskich – król posiadał prawo łaski
 w prawie wiejskim – wniosek o złagodzenie wyroku – wnosił pan, proboszcz lub osoba duchowna
 Postępowanie egzekucyjne
o Egzekucja wyroków sądów szlacheckich
 warunek – prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku (3 lata i 3 miesiące od wydania)
 egzekucja z nieruchomości – zastąpiła egz. z ruchomości – próbowano używać perswazji i kar pieniężnych
 4 etapy
o wysłanie woźnego z dwoma świadkami do dóbr egzekwowanych w celu dokonania wwiązania strony zwycięskiej; gdy
wwiązanie odbito (nie dopuścił do niego skazany) – relacja woźnego w sądzie. wzywano zatem skazanego przed sąd
grodzki, który ustanawiał tzw. zakład potrójny (sześciokrotna wartość pretensji głównej)
o ponowna próba wwiązania – odbita – skazywano na potrójny zakład i zarządzano tzw. rumację – usunięcie siłą z nieruch.
oraz zagrożenie banicją, gdy nie dopuści do rumacji
o próba dokonania rumacji bez siły fizycznej – w razie odmowy – orzeczenie banicji
o dokonanie rumacji siłą, gdy nie wystarczyła – starosta wzywał szlachtę powiatu do dokonania tzw. zajazdu (pospolite
ruszenie) – dopuszczone było nawet zabicie skazanego
 egzekucja osobista – wobec szlachty – gołoty – bardzo ostra – w przeciągu 2 tygodni od wyroku nie uczyniono zadość wyrokowi ani nie dano
rękojmi – sąd orzekał banicję procesową i osadzenie w wieży
 organy egzekucyjne – woźni i świadkowie – szlachcice oraz urzędnicy grodzcy i pachołkowie starościńscy
 Procesy specjalne
o proces graniczny
 skarga do sądu ziemskiego, który przyznawał tzw. aktorat tj. prawo pierwszeństwa w dowodzie powodowi; na tej podstawie sąd podkomorski
przeprowadzał rozgraniczenie na polu
o proces o zbiegłych poddanych
 miał na celu odzyskanie zbiegów chłopów i osadzenie ich z powrotem na miejscu – proces windykacyjny – między szlachcicem a dawnym panem.
poddany był tylko przedmiotem sporu. w tym wypadku nie biegła dawność
o procesy o czary
 przeszedł do sądów miejskich i wiejskich

31
  korzystano z literatury zachodniej, opisującej znamiona czarownic – np. Młot na czarownice
 wszczęcie postępowania – z oskarżenia prywatnego albo w wyniku powołania przez osobę oskarżoną kolejnej osoby
 Pławienie – podejrzaną związywano, łącząc lewą rękę z prawą nogą i na odwrót i obwiązywaną sznurem w talii puszczano na wodę. Utrzymanie na
powierzchni – winna (odrodzenie próby zimnej wody)
 więzienie – w tzw. beczkach czarownic lub kłodach
 oskarżane golono (nieczyste siły mają siedzibę we włosach)
 tortury stosowano tak długo, aż uzyskano przyznanie się
 monarchia często zabraniała stosowania tych procesów – bezskutecznie
o proces o mord rytualny
 oskarżano Żydów, że mordowali chrześcijańskie dzieci, by używać ich krwi do macy – rozpatrywał sąd królewski – skazanych torturowano i palono.
ROZDZIAŁ VII – POCZĄTKI MONARCHII KONSTYTUCYJNEJ
I. ZMIANY W STRUKTURACH SPOŁECZNYCH I UMYSŁOWOŚCI
331. Czynniki przemian:
Starcie dwóch idei:
- petryfikacji ustroju szlacheckiego i poddaniu Polski pod władzę mocarstw sąsiednich (Prawa Kardynalne)
- ruch reformatorski: społeczno-ekonomiczny, polityczny, administracyjny

Inne czynniki:
- wzrost ludności państwa
- ożywienie handlowe warstw i stanów, rozwój gospodarczy

332. Polskie oświecenie:

Trzy kierunki myśli oświeceniowej:
1) liberalna – w dziedzinie światopoglądu i w niektórych ujęciach politycznych, ale zachowawcza społecznie
2) reformatorska
3) rewolucyjna

myśl oświeceniowa: wiara we wszechmoc rozumu, odkrywanie praw naturalnych, wiara w znaczenie reform państwowych

333. Ruch reformatorski:

- wyróżnianie szlachty średniej i inteligencji przez Stanisława Augusta
- element inteligencki w Sejmie Czteroletnim: najpierw 69 działaczy, potem 112 – razem 181 osób – byli najbardziej aktywni w sejmie i byli zwolennikami króla
- sojusz króla z burżuazją miejską
- osoby walczące w Insurekcji Kościuszkowskiej: rzemieślnicy, plebejusze, ludzie luźni, chłopi, inteligenci, księża

Koncepcje reformatorskie:
- odejście od narodu szlachecko – magnackiego
- tworzenie się narodu-posiadaczy na zasadzie kompromisu szlachecko-mieszczańskiego
- tworzenie się narodu jako wszystkich mieszkańców kraju bez względu na majątek i stan

II. ŹRÓDŁA PRAWA I ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

334. Prawo ziemskie i ogólnopaństwowe:
Za źródła prawa uważa się:
1) Prawa Kardynalne z 1768 i 1775
2) Konstytucja III Maja z 1791
3) Prawa Kardynalne uchwalone na sejmie grodzieńskim (1793)
4) Konstytucje Sejmowe
5) Akty i Uniwersały królewskie / Marszałków Sejmu 4letniego
6) Uniwersały i rezolucje Rady Nieustającej
7) Akt powstania uznawany jako ustawa zasadnicza z 1794

VOLUMINA LEGUM:
- tom VII i VIII – ustawodawstwo 1764-1780
- tom IX – konstytucje sejmowe z 1782 – 1792
- tom X – konstytucje 1793

III. PIERWSZE REFORMY

337. Typ i forma państwa
Do czasów Sejmu Czteroletniego i po upadku jego dzieła ścierały się dwie przeciwne sobie formy ustrojowe: Rzeczpospolita Szlachecka i Monarchia Konstytucyjna.

338. Zmiany w ustroju społeczno-ekonomicznym. Szlachta i mieszczanie.

1) KOMPROMIS SZLACHECKO-MIESZCZAŃSKI:
Stan szlachecki stał się otwarty dla zamożnego mieszczaństwa. Nobilitowani mieszczanie mieli obowiązek wykupić ziemie na określoną wartość w ciągu roku pod rygorem utraty
szlachectwa. Ponadto szlachta trudniąca się kupiectwem w miastach nie mogła utracić tytułu.
2) REFORMY W MIASTACH:
zniesienie jurydyk – dokonane w 1764 roku, zniesiono prywatne dzielnice miejskie wyłączone spod władzy miasta
zniesienie serwitoratów – 1764 – czyli zwalniania od podatków kupców i rzemieślników, wyłączania ich spod władzy miast, podporządkowanie ich królowi
Komisje Dobrego Porządku – powoływane od 1775, zajmowały się modernizacją i uzdrawianiem zarządu miast
Reforma Asesorii – uznana za sąd najwyższy dla miast, wyroki miały egzekwować urzędy grodzkie, zmiany w składzie

340.Chłopi:
emfiteuza – oddawanie gruntów w długoletnią dzierżawę z prawem pobierania pożytków i wznoszenia budowli
1) akty uwalniania chłopów z poddaństwa – były nieliczne
2)– wydany w 1768

341. „Ludzie luźni”:

Byli to ludzie żyjący z pracy najemnej lub włóczęgostwa – żądano paszportów wydawanych przez panów wsi oraz zaczęto zmuszać do pracy przymusowej

343. Program reform:

Jego autorem był Andrzej Zamoyski (w oparciu o „O skutecznym rad sposobie” Konarskiego), wystąpił z tym programem na konwokacji 1764:
- rozwój ekonomiki i rozbudowa administracji
- stworzenie nowoczesnej oświaty, usprawnienie działań państwowych

32
344. Zmiany w sejmowaniu:
a) usunięcie szlachty-gołoty z sejmików
b) instytucja delegacji sejmowych – sejm przekazywał wybranemu gronu posłów i senatorów prawo decydowania w jego imieniu
c) deputacje- komisje sejmowe przygotowujące projekty uchwał
d) wprowadzenie hetmanów do Sejmu i podskarbiego nadwornego

Reformy sejmowe Czartoryskich:

- posłowie nie musieli zaprzysięgać już tego co mówili; uchwalenie regulaminu obrad sejmu
- ograniczanie zasady jednomyślności: materie ekonomiczne – sprawy mniej ważne, uchwalane większością głosów; materie status – sprawy ważne (podatki np.) – wymagały
jednomyślności
- jeśli jednomyślności nie było w 3 próbach głosowania, decydowała większość

345. Komisja Skarbowa:

Reforma Czartoryskich:
- ugrupowanie powstałe pod koniec panowania Augusta III, przywódcy – Michał i August Czartoryscy
- reformy oparte na myśli poglądach Stanisława Konarskiego
- reforma centralnych władz wykonawczych w resortach skarbowym i wojskowym
- zastąpienie jednoosobowych dożywotnich urzędów organami wybieralnymi, kadencyjnymi i odpowiedzialnymi
- usunięcie z sejmików szlachty-gołoty, wprowadzenie zasady większości głosów

Komisja Skarbowa – centralny urząd administracji, kolegialny z Komisją Wojskową – utworzono po dwie (dla Litwy i Korony) , zastąpiły one podskarbich, wybierane były przez izby
parlamentu, po 16 komisarzy na resort, kadencja 2 lata, musiały uzyskać absolutorium od izby poselskiej i skłądać sprawozdania

Kompetencje Komisji Wojskowej:

- rekrutacja do wojska, jego zaopatrzenie i szkolenie
- orzekanie we wszystkich sprawach, w których pozwanym jest członek armii

Kompetencje Komisji Skarbowej:

- sąd powszechny w sprawach skarbu państwa dla wszystkich mieszkańców, sprawy nadużyć urzędniczych
- zarządzanie majątkiem państwa: nieruchomościami, kopalniami, warzelniami soli
- rozwój gospodarczy: poszukiwanie surowców, wydobywanie i przetwaezanie, chłopi jako siła robocza
- reforma monetarna i projekt reform królewszczyzn, reformy systemu celnego, udzielanie zgód na monopol;

346: Cła, miary, wagi i moneta:

Zniesiono cła i myta wewnętrzne, ujednolicono miary i wagi, ujednolicono i polepszono monetę.

347. Budżet:
Wprowadzony przez Komisję Skarbową w 1768 r.

Zasady budżetowe:
1) jawności
2) jedności – określał całość wydatków i dochodów państwa (nie przestrzegano: wyłączono z niego Fundusz Edukacyjny)
3) kontrola jego wykonania przez sejm

348: Komisja Edukacji Narodowej:

Powołana w 1773 r. wyniku kasaty zakonu jezuitów, który skupiał u siebie szkolnictwo RP, wspólna dla Litwy i Korony.
Komisję kontrolował król, a Sejm – jedynie w zakresie sprawozdań finansowych i linii programowych, Sejm wybierał też członków KEN.

Kompetencje KEN:
- kształcenie młodzieży szlacheckiej
- nadzór nad szkolnictwem (oprócz szkół wojskowych)

Działalność KEN:
1) utworzenie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych
2) ogłoszenie w 1783 ustawę określającą zasady organizacyjne i hierarchii szkół

350: Gabinet Królewski:

Kompetencje:
- prowadzenie sekretariatu osobistego
- administracja dóbr ekonomii
- korespondencja dyplomatyczna
- stosunki z Kościołem i Kurią Rzymską, sprawy WKL

IV. PRAWA KARDYNALNE

352. Prawa kardynalne z 1768 r.:
Reformy Sejmu Repninowskiego 1767-1768:
- umocnienie starego systemu demokracji szlacheckiej: jednomyślność, przywileje szlachty, wolna elekcja
- pogłębienie i realizacja reform Czartoryskich w tych dziedzinach, w których interes szlachty nie doznaje uszczerbku
- podział praw obowiązujących na terenie RP na trzy grupy: prawa kardynalne, polityczne i ekonomiczne
- prawa kardynalne – niezmienne na wieki, możliwość poszerzania, własny katalog praw
- prawa polityczne – mogły być zmieniane, jednomyślność wymagana dla przyjęcia zmian, własny katalog praw
- prawa ekonomiczne – po 3 razach jeśli brakuje jednomyślności marszałek zarządzi głosowanie, nie można się wstrzymać

Założenia praw kardynalnych:

- normy o religii, tolerancji, prawie wyznaniowym, religią panującą jest rzym-kat, inne wyznania mają prawo do kultu
- zasady ustrojowe: wolna elekcja, zakaz wybierania króla za życia panującego, kandydatem może być tylko Piast i katolik
- zasada jednomyślności w uchwalaniu praw politycznych, organizacja sejmu jak w art. henrykowskich – ustawy nie potrzebowały sankcji królewskiej
- potwierdzenie przywilejów szlachty: równość szlachty wewnątrz stanu, zwierzchnictwo nad chłopami, zakaz karania chłopów śmiercią przez sąd dominialny, wyłączność szlachty w
piastowaniu urzędów, nietykalność majątkowa i osobista, za umyślne zabójstwo kara śmierci

Założenia praw politycznych:

33
- dotyczyły podatków, organizacji sądów i prawa sądowego (materialne i procesowe), organizacji i kompetencji władz oprócz sejmu i króla
- polityka zagraniczna, nobilitacje, indygenaty (szlachectwo dla cudzoziemców), pospolite ruszenia i prawo o zajazdach

Ustawa o sejmikach:
- usunięcie gołoty, zasada większości głosów

Konfederacja barska (1768-1772):

- cel: zniesienie gwarancji rosyjskich i wycofanie wojsk rosyjskich z Polski, powrót do norm czasów demokracji szlacheckiej
- ukarać Czartoryskich (pod sąd sejmowy) i Poniatowskiego (won z tronu)
- zamieniła się w 4-letnią wojnę partyzancką

V. RADA NIEUSTAJĄCA
RN została utworzona w wyniku reform Sejmu Rozbiorowego z 1773 roku, zlikwidowana 1789 na Sejmie Czteroletnim. Powstała jako wynik dążeń centralistycznych.
Rada Nieustająca – nowy organ rządowo – wykonawczy wspólny dla obu części RP

Skład Rady Nieustającej:

36 członków powoływanych przez Sejm co 2 lata, z tym że przynajmniej 1/3 wybieranych musiała być w poprzedniej kadencji (którzy to – decyduje losowanie). Skład grupowy: 18
reprezentantów Senatu, 18 reprezentantów szlachty

Organizacja Rady:
Formalnie na czele stał król, ale spośród szlachty wybierano Marszałka Rady.

Kompetencje ogólne RN:

- ustalanie kierunków polityki rządu i instrukcje dla resortów, oglądała sprawozdania z działalności resortów
- miała inicjatywę ustawodawczą, prawo zwołania parlamentu jakby król zwlekał, obsada ważnych urzędów razem z królem
- król przewodniczył sądowi sejmowemu, pociągała parlamentarzystów do odpowiedzialności przed tenże sąd
- kontrolę nad Radą Nieustającą sprawował Sejm

Departamenty RN (po 4-8 osób) – kierowane przez ministrów:

1) Interesów Cudzoziemskich
- z królem jako przewodniczącym, miał stworzyć sieć polskiej służby zagranicznej w Europie
- udzielał instrukcji agentom z zagranicy i przyjmował od nich info na temat Polski od innych krajów
2) Policji
- kierował administracją ogólną państwa, nadzór administracyjny nad miastami królewskimi
- kontrolował rady miejskie i burmistrzów, uchylał niezgodne z prawem normy wewnętrzne w miastach
- był sądem w drobnych sprawach miejskich, rozpatrywał skargi na działalność urzędników w miastach
- nadzór nad ludźmi luźnymi, zadanie stworzenia i kontroli służb sanitarnych RP, stworzenie systemu opieki społecznej
- założenie poprawczaków – domów poprawy
3) Wojskowy – przejął uprawnienia Komisji Wojskowych
4) Sprawiedliwości
– ustalał interpretację i przestrzeganie prawa, był ostatnią instancją w rozpatrywaniu skarg na korupcję sądów
- wypiera komisję kodyfikacyjną Andrzeja Zamoyskiego, prowadził statystyki rządowe
- ujednolicenie sądownictwa w RP, kierowany przez któregoś z kanclerzy wchodzącego w skład Rady Nieustającej
5) Skarbowy – te same kompetencje co Komisja Skarbowa

VI. ZMIANY W PRAWIE SĄDOWYM

357. Idee przewodnie:
Rozwój badania prawa natury, prawo miało być świeckie, uniwersalne – równość wobec prawa, miało służyć dobru ogólnemu

358. Nowości w prawie prywatnym:

a) zniesienie prawa życia i śmierci szlachty w stosunku do chłopów
b) prawo nabywania dóbr ziemskich dla mieszczan
c) lata sprawne w szlachcie – 20, pełna pełnoletność – 24
d) zakaz nabywania przez kościół dóbr ziemskich i miejskich

359. Spółki: tworzenie spółek akcyjnych

360. Prawo wekslowe:
Ustanowione w 1775 roku, powołanie instytucji weksla, ale z powodu nadużywania jej przez szlachtę w 1780 roku zakazano jej wystawiać weksle.

361: Prawo karne:

- zniesiono karę śmierci za czary i tortury
- kara pracy przymusowej

362. Prawo graniczne:

- rozgraniczenie dóbr w prowincjach
- powołanie Komisji Granicznych (każda po 10 osób, wybierane przez sejmiki co 4 lata)

363. Palestra (Adwokatura):

- zakaz nabywania przez adwokatów ziem ich klientów
- adwokatura dla szlachty (1764 i 1768) potem też dla mieszczan (1791) i znowu tylko dla szlachty (1793)

364. Projekt „Zbioru praw sądowych”:

- powołanie komisji kodyfikacyjnej w 1776 roku z Andrzejem Zamoyskim na czele

Założenia projektu (1778):

- umocnienie władzy monarszej

34
- podporządkowanie kościoła państwu
- uwolnienie części chłopów z poddaństwa
- stosunki chłop > dwór pod kontrolą państwa

Projekt został odrzucony na zawsze na sejmie z 1780 roku.

365. Projekt kodeksu Stanisława Augusta:

- miała objąć całość prawa cywilnego, karnego i procesu
- zasada nullum crimen sine lege i nullum poena sine lege penale anteriori,
- zasada domniemania niewinności
- zasada iż kara ma służyć poprawie przestępcy
- uzależnienie od stanu posiadania sprawcy kar majątkowych

VII. KONSTYTUCJA 3 MAJA I DALSZE USTAWODAWSTWO SEJMU CZTEROLETNIEGO

366. Przygotowanie i charakter ustawy konstytucyjnej:
Trzy ustawy uchwalone w 1791 roku:
1) Ustawa o sejmikach (marzec)
2) Ustawa o miastach królewskich (kwiecień)
3) Ustawa Rządowa (maj)

Autorzy Konstytucji 3 Maja:

Król Stanisław August Poniatowski, Ignacy Potocki, Hugo Kołłątaj – dokonał ostatecznej redakcji

Poglądy twórców:
Król – zmierzał do systemu Monarchii Parlamentarnej (jak w Anglii)
Potocki – gwarancja głównej roli w państwie dla zreformowanego Sejmu
Kołłątaj – reformy wymierzone przeciw oligarchii przy utrzymaniu sojuszu szlachecko-mieszczańskiego

Uchwalenie K3M prowadzone było w trybie przyspieszonym przez Stronnictwo Patriotyczne (ze St. Małachowskim na czele)
Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej 3 Maja – wyodrębniło się ze Stronnictwa Patriotycznego, miało na celu dalsze ustawodawstwo – o sejmie, organizacji władzy
wykonawczej, projekty kodeksów

Konstytucja 3 Maja liczyła 11 artykułów.

A. USTRÓJ SPOŁECZNY
367. Szlachta (artykuł 2):
Postanowienia co do szlachty ziemskiej – Posesjonatów:
- ochrona ich praw, swobód i wolności oraz pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym
- zapewniono nietykalność osobistą
- utrzymanie zwierzchności dominialnej nad chłopami
- pełne prawo własności; równość szlachty wewnątrz stanu
- odsunięcie szlachty nieosiadłej i czynszowej od sejmików
- świeża szlachta nie może piastować wyższych urzędów w I i II pokoleniu (zasada skartabelatu)
368. Mieszczanie (artykuł 3):
- neminem captivabimus nisi iure victum – również dla Żydów w miastach
- nabywanie dóbr ziemskich, nietykalność majątkowa i osobista
- niższe urzędy administracyjne i sądowe, dostęp do palestry i niższych godności wojskowych
- nobilitacja zamożnych mieszczan i inteligencji do stanu szlacheckiego
- nie mieli prawa do wybvoru plenipotentów miast do Sejmu (wybierały zgromadzenia wydziałowe)

369. Chłopi (artykuł 4):

- opieka prawa i rządu nad chłopami, utrzymana władza dominialna
- umowy indywidualne i zbiorowe pomiędzy dziedzicami i chłopami nie mogły być jednostronnie zerwane
- wolność osobista, swoboda osiedlania i pracy dla przybyszów z zagranicy i zbiegów powracających do RP
- ochrona chłopów w rękach Komisji Policyjnych i porządkowych

Ustawa o sprzedaży królewszczyzn 1792:

- chłopi osiedli na królewszczyznach mają własność wieczystą – użytkową ziemi
- możliwość odejścia z gruntu po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem
- uwolnienie z poddaństwa wszystkich ludzi bez gruntu i kontraktu

370. Stosunki wyznaniowe (artykuł 1):

- swoboda wyznań, pierwszeństwo dla religii katolickiej
- zakaz odstępstwa od tej religii
- autokefalia – uniezależnienie kościoła prawosławnego od czynników zewnętrznych (Pińsk 1791)\

371. Naród i obywatele:

- naród to nie tylko szlachta, ale i mieszczanie oraz chłopi

B. USTRÓJ POLITYCZNY
PODZIAŁ WŁADZY:
USTAWODAWCZA (artykuł 6): SEJM, SEJMIKI ZIEMSKIE I ZGR. WYDZIAŁOWE
WYKONAWCZA (artykuł 7): KRÓL, STRAŻ PRAW, KOMISJE RZĄDOWE, KOMISJE PORZĄDKOWE, MAGISTRATY MIAST WOLNYCH
SĄDOWNICZA (artykuł 8): SĄD SEJMOWY, TRYBUNAŁ KORONNY LITEWSKI, SĄDY ZIEMIAŃSKIE, ASESORIA, SĄDY MIEJSKIE, SĄDY DOMINIALNE

372. Państwo jednolite czy zacieśnienie unii ?

- brak deklaracji unifikacji dualistycznej RP w Konstytucji
- wyrazy odrębności Wielkiego Księstwa Litewskiego

35
373. Zwierzchnictwo narodu i podział władzy (artykuł 5):
„Wszelka władza społeczności ludzkiej bierze swój początek z woli narodu” (Rousseau)
Trójpodział Władzy (Montesquieu): „Władza prawodawcza w stanach zgromadzonych, sądownicza i wykonawcza (król i straż)”

374. Sejm:
Organizacja Sejmu:
- nie jest sejmem trzystanowym, nie ma w nim króla – składa się z izby poselskiej i senatu
IZBA POSELSKA:
- składała się z 204 posłów wybieranych na sejmikach
- ponadto w jej skład wchodziło 24 plenipotentów miast wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe
SENAT:
- 132 osoby w tym: 102 (wojewodowie i kasztelanowie) oraz 30 (biskupi diecezjalni i ministrowie – w tym metropolita kijowski unicki)- wpierw pochodzili z nominacji króla, potem z wyboru
(po śmierci Poniatowskiego)

Sejm:
- wydawał ustawy w imieniu króla, miał być zawsze gotowy
- mógł się zbierać z mocy prawa, jeśli król nie rozpisał wyborów i nie zwołał sejmu.
- mógł się też zbierać na zarządzenie Marszałka sejmu jeśli król nie zwołał sesji nadzwyczajnej mimo potrzeby.

Senat:
- miał prawo weta zawieszającego w zakresie spraw politycznych, karnych, cywilnych.
- miał stanowić Radę Starszych na Sejmie konstytucyjnym (co 25 lat dla rewizji konstytucji).
- nie otrzymał inicjatywy ustawodawczej.

W głosowaniach mniej ważnych głosy zliczano razem, ale izby obradowały osobno. Celem kontroli rządu izby zbierały się razem.

USTAWODAWSTWO:
1) Prawa niewzruszalne
- zmieniane na sejmie konstytucyjnym co 25 lat, obradowała podwójna liczba posłów, decyzja zapadała większością kwalif.
- ustawa rządowa, o miastach królewskich i o sejmikach
2) Prawa ogólne
- wchodzą w życie w formie ustaw
- określa zasady organizacji władz rządowych, administracji, sądów, prawa sądowego, cywilnego, karnego, podatków
- projekty ogólne ustaw trafiają do sejmików, które wybierają posłów
- przez instrukcje poselskie trafiają następnie do izby poselskiej
- najpierw przedmiotem dyskusji w sejmie są instrukcje poselskie
- potem izba poselska wybiera komisje, a następnie plenarne posiedzenie i dyskusja + głosowanie
- następnie projekt do Senatu – możliwość veta zawieszającego, wtedy Izba Poselska może uchwalić powtórnie ten projekt i wtedy ma on moc prawnę
3) Prawa pozostałe (uchwały sejmowe)
- projekty trafiają bezpośrednio do izby poselskiej, dyskusja, komisje i posiedzenie plenarne (jak wyżej)
- zawsze projekt trafia do senatu i potem sumuje się głosy w obu izbach, żeby projektprzeszedł
- w ten sposób uchwalano podatki nadzwyczajne, zaciągnięcie długu publicznego, budżet, umowi i traktaty międzynarodowe, nobilitacje i indygenaty

publikacja – po niej następuje wpis danej ustawy czy uchwały do ksiąg sądu grodzkiego

375. Organizacja sejmu:

- zniesienie instrukcji dla posłów uchwalanych przez sejmiki
- posłowie wybierani na 2 lata, wyborcy mogli posła odwołać i pozbawić mandatu
sesje zwyczajne: odbywać się miały co dwa lata, trwały 70 dni (przedłużanie do 100)
sesje nadzwyczajne: konflikt Król Straż Praw i Straż Praw  Komisje, wojna, klęska żywiołowa, rozruchy, jakiś defekt monarchy itp
- obradom sejmu przewodniczy marszałek sejmu wybierany spośród posłów
- zniesienie liberum veto, w sprawach mniejszej wagi większość prosta (zwykła), dla innych kwalifikowana (2/3, ¾)
- prace szczegółowe powierzane wybieranej przez Sejm komisji

376. Sejmiki:
- głos dla szlachty dziedziców i >18-letnich synów, zastawnicy, profesorowie dożywotni (jeśli płacili podatek)

377. Stanowisko króla:

- zasada dziedziczności tronu, utrata prawa sankcji dla ustaw i samodzielnego władztwa, udział w posiedzeniach Sejmu
- posiadał inicjatywę ustawodawczą razem ze Strażą Praw, przewodniczył Senatowi, mógł przysłać swój głos na piśmie
- nie był już odpowiedzialny za ustawy, mógł dać decydujący głos w wypadku równości, stosował prawo łaski
- powoływał ministrów pod kontrolą sejmu, zwoływał sejm i sejmiki, nie miał prawa weta zawieszającego
- kontrasygnata – każdy akt wydawany w Straży Praw musiał być podpisany przez konkretnego ministra, który brał na siebie odpowiedzialność za niego

378. Straż Praw:

- miała najwyższą władzę wykonawczą
SKŁAD:
Król jako przewodniczący, prymas jako głowa kościoła i przewodniczący KEN, 5 ministrów (2 kanclerzy – ministrowie sprawiedliwości i spraw zagranicznych, 1 hetman – minister wojny,
1 podskarbi – minister skarbu, 1 marszałek – minister policji, pełnoletni następca tronu bez prawa głosu, marszałek sejmu bez prawa głosu stanowczego.
Ministrowie – powoływał ich do Straży Praw król spośród 14 wszystkich ministrów, nominacji dokonywano podczas sesji sejmu, mogli być pociągani do odpowiedzialności jeśli:
a) jeśli naruszyli Konstytucję lub inne prawo – do odpowiedzialności sądowej (konstytucyjnej) przed Sądem Sejmowym
b) z tytułu postawionych im zarzutów politycznych – do odpowiedzialności parlamentarnej – większością 2/3 dwóch izb uchwalano wotum nieufności

Kompetencje:
- wprowadzała w życie ustawy i uchwały sejmowe, obrady były protokołowane
- czuwała nad przestrzeganiem prawa
- część zadań wypełniała samodzielnie, część przez komisje rządowe,

379. Komisje rządowe:

Komisje wielkie (podlegające SP, złożone z członków wybieranych przez Sejm na 2 lata):
1) Policji (dla miast) – 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast

36
 2) Wojska – 14/15 komisarzy, osoby cywilne miały przewagę
3) Skarbu - 14/15 komisarzy, 6 plenipotentów miast
4) Edukacji Narodowej
Kompetencje:
KOMISJA SKARBU: ściąganie podatków, zakładanie i popieranie manufaktur, rozwój handlu, infrastruktury i rolnictwa, sądownictwo
KOMISJA POLICJI: nadzór nad miastami, sprawy bezpieczeństwa, wygody publicznej (administracja), podział kraju na 26 okręgów
KOMISJA WOJSKOWA: sądownictwo i sprawy wojskowe
380. Komisje porządkowe:
Powołano je w 1789 roku pod nazwą Komisje Porządkowe Cywilno-Wojskowe, były organem admin. terytorialnej
Skład:
- 15 komisarzy wybieranych na sejmikach co 2 lata spośród szlachty osiadłej w tym okręgu
- po reformie miejskiej z Sejmu 4letniego, do każdej komisji wprowadzono po 3 mieszczan
Kompetencje:
- rekrutacja do wojska, kwaterunek
- wydawanie paszportów i kontrola ruchu ludności

381. Ustrój miast:

Unifikacja miast wolnych – urządzano je w jednakowy sposób. Czynne i bierne prawo wyborcze dla posesjonatów.
USTRÓJ:
Rozróżniano zgromadzenia uchwalające i magistraty miejskie (urzędy wykonawcze).
W miastach mniejszych: jedno zgromadzenie ogólne dla wszystkich posesjonatów
W miastach większych: podzielono je na cyrkuły,odbywały się zgromadzenia cyrkułowe i ogólne (dla całego miasta)
Kraj podzielono na wydziały, w każdym pewna ilość miast z prawem urządzania zgromadzeń wydziałowych złożonych z deputatów wybieranych przez zgromadzenia ogólne
(miasta mniejsze) lub przez cyrkuły (większe).
Na czele magistratów miast większych stał prezydent z radnymi, a w cyrkułach osobny wójt, w miastach mniejszych – wójt. Odebrano prawo wydawania statutów i wilkierzy miastom.

382. Reforma sądownictwa na Sejmie 4-letnim:

Sądy komisji porządkowych i rządowych – sprawy sporne objęte kompetencjami tych urzędów
Komisja Skarbowa i komisje porządkowe – sądziły WSZYSTKICH obywateli w sprawach skarbowych, handlowych i wekslowych
Sądy ziemiańskie – powstały w wyniku połączenia grodzkich, ziemskich i podkomorskich, 10 sędziów wybieranych w sejmikach deputackich na 4 lata
Trybunały – jeden dla Wielkopolski (siedziba Piotrków), drugi dla Małopolski (Lublin)
Sąd sejmowy – złożony z 12 senatorów i 24 posłów – sądził ministrów i najwyższych urzędników z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej
SĄDY MIEJSKIE:
Magistratów miejskich – I instancja
Apelacyjne wydziałowe – II instancja
Asesorski – III instancja – senatorowie, posłowie i plenipotenci miejscy jako asesorowie wybierani przez sejm na 2 lata, sądom asesorskim przewodniczyli kanclerze spoza Straży Praw

CZĘŚĆ TRZECIA
ROZDZIAŁ I – ODRODZENIE PAŃSTWA POLSKIEGO W 1918 R.
1. Pierwsze dzielnicowe organy państwowe:
Polska Komisja Likwidacyjna – powołana 28.10.1918 w Krakowie, na czele Wincenty Witos, tymczasowy organ ustawodawczy i wykonawczy
Ukraińska Rada Narodowa – w Galicji Wschodniej proklamowała 1.11.1918 utworzenie Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, stłumione zostało to przez wojska polskie
Tymczasowy Komitet Rządzący – utworzony 25.11.1918 z siedzibą we Lwowie
Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego – na Śląsku Cieszyńskim
Tymczasowy Rząd Ludowy – powołany 7.11.1918 w Lublinie z Ignacym Daszyńskim na czele, wg ich manifestu: Polska ma być demokratyczną republiką parlamentarną, 8-godzinny
dzień pracy, reformy gospodarcze

2. Powstanie centralnych organów państwowych:

Tymczasowy Rząd Ludowy RP – zatwierdzony 14.11.1918 z Jędrzejem Moraczewskim na czele (bo Daszyński nie sformował gabinetu)
Józef Piłsudski – naczelny dowódca wojsk polskich i tymczasowy naczelnik państwa o władzy najwyższej do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego
Wybory do Sejmu Ustawodawczego – zarządzone 28.11.1918 na dzień 26.01.1919, głosowanie powszechne, równe, tajne, bezpośrednie i proporcjonalne, prawo wyborcze czynne i
bierne od 21 roku życia (również kobiety)
Naczelna Rada Ludowa – powstała 3.12.1918 w Wielkopolsce, nie podejmowała decyzji co do usunięcia administracji niemieckiej w oczekiwaniu na konferencję pokojową
Komisariat NRL – powstał po powstaniu Wielkopolskim na ziemiach wyzwolonych, nieufny wobec Piłsudskiego, za odrębnością Wielkopolski, podporządkował się Wawie po traktacie
pokojowym z Niemcami
Komitet Narodowy Polski – działał w Paryżu, powołano Paderewskiego na premiera 17.01.1919, a Komitet rozwiązano 15.08.1919
Mała Konstytucja – (patrz II, III, A, 17)

3. Międzynarodowe uznanie państwa polskiego:

- pismo Piłsudskiego do USA i rządów europejskich o powstaniu pierwszych organów władzy 16.11.1918
- stosunki dyplomatyczne z państwami zaborczymi – listopad 1918
- uznanie Polski przez państwa konferencji wersalskiej – styczeń-luty 1919

4. Ustalenie granic państwa polskiego:

Rada Najwyższa – zwycięska koalicja: USA, UK, Francja, Włochy, Japonia
Rada Czterech – bez Japonii od marca 1919

Koncepcja inkorporacyjna – autor: ND, włączyć do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem i polonizacja ludności
Koncepcja federacyjna – Józef Piłsudski – Ukraina, Białoruś, Polska i Litwa miały być federacją państw zwróconą przeciw dominacji Rosji

Traktat pokojowy z Niemcami – Wersal, 28.06.1919: do Polski trafia część Wielkopolski nieoswobodzonej w powstaniu oraz Pomorze, a w okręgu kwidzyńskim i olsztyńskim
plebiscyt (11.07.1920 – plebiscyt niepomyślny dla Polski, 20.03.1921 – niekorzystny plebiscyt na Górnym Śląsku, przyczyna III powstania śląskiego); 20.10.1921 – podział Górnego
Śląska pomiędzy Niemcy i Polskę przez Radę Ambasadorów

Gdańsk + okręg = Wolne Miasto pod kontrolą Ligi Narodów, jego polityka zagraniczna w rękach Polski
Traktat pokojowy z Austrią – Saint-Germain-en-Laye, 10.09.1919, Austria zrzekła się ziem austro-węgierskich wykraczających poza nowe ziemie Austrii

Śląsk Cieszyński:
- 5.11.1918 – podział oparty na kryterium narodowościowym przez RNKC i czeską Krajową Radę Narodową dla Śląska
- 3.02.1919 – ugoda między PL i CZ podpisana w Paryżu – tymczasowa linia demarkacyjna na Śląsku
- 10.07.1920 – arbitraż wielkich mocarstw –decyzja 28.07.1920: 1270 km2 dla CZ, 1012 dla PL
Granica wschodnia – ustalona tymczasowo 8.12.1919 (wsch. Granice KP bez Augustowa i Suwałk), potem wojna polsko-rosyjska i traktat ryski – 18.03.1921

37
Wileńszczyzna:
10.07.1920 – Wilno dla Litwy (konferencja w Spa), 12.07.1920 – Rosja odstępuje wileńszczyznę Litwie
7.10.1920 – umowa PL-LIT w Suwałkach – tymczasowa linia demarkacyjna na terytorium spornym
9.10.1920 – Żeligowski przekracza linie i zajmuje Wilno – utworzono Litwę Środkową
20.02.1922 – uchwała Sejmu o włączeniu wileńszczyzny do Polski, 3.03.1922 – podpisanie aktu na ten temat
Uchwała Rady Ambasadorów – z dnia 15.03.1923, ostatecznie uznała wschodnie i północne granice Polski

5. Społeczny charakter państwa polskiego:

Komunistyczna Partia Robotnicza Polski – 12.1918 – powstała z PPS-Lewicy i SDKPiL, powołała Rady Delegatów Robotniczych

6. Obszar, ludność i jej skład narodowościowy:

388600 km2, w 1938 dołączono 2/3 Śląska Cieszyńskiego (1000 km2)
27,2 mln ludności (1921); 35,1 mln (1939): Polacy 69,2%, Ukraińcy 14,3; Żydzi 7,8%, Białorusini i Niemcy po 3,9%, inni 0,9%
Język Polski: 68,9%
Religie: rzym-kat 64,8%, grec-kat 10,4%, prawosławie 11,8%, mojżeszowa 9,8%, ewangelicka 2,6%

7. Obywatelstwo państwa polskiego:

obywatelstwo–ogół uprawnień i obowiązków jednostki w zakresie jej stosunków z państwem, wynikających z przynależności państwowej; podst. prawne: Konstytucja Marcowa,
ustawa o obywatelstwie 20.01.1920 i traktaty międzynar.

Mały Traktat Wersalski – podpisany 28.06.1919,

- obywatele polscy to osoby (niemieckie, austriackie, węgierskie, rosyjskie) które zamieszkiwały na stałe w momencie wejścia w życie traktatu terytorium uznane za część Polski,
- obywatelami polskimi są osoby (niem, austr, ros, węg) urodzone z rodziców stale tam zamieszkujących
- osoby nieposiadające innego obywatelstwa nabywa polskie z samego prawa przez fakt urodzenia się na terenie Polski
Inne traktaty: zakaz podwójnego obywatelstwa i prawo opcji (wybór obywatelstwa) dla określonych obszarów
Ustawodawstwo wewnętrzne:
- obywatelem PL jest osoba zamieszkała lub urodzona na terenie PL, chyba że ma inne obywatelstwo
- obywatelem PL jest osoba która za takiego uznana została przez traktaty międzynarodowe
- nabywanie obywatelstwa: zamążpójście, urodzenie, przysposobienie, nadanie
- utrata obywatelstwa: nabycie innego, przyjęcie urzędu publicznego, wstąpienie do wojsk innego państwa bez zgody PL, działanie na szkodę PL za jej granicami, odmowa powrotu do
Polski
- obywatelstwa pozbawiał i nadawał je minister spraw wewnętrznych

ROZDZIAŁ II – USTRÓJ PAŃSTWOWY

I. ŹRÓDŁA PRAWA PAŃSTWOWEGO
8. Ustawy Konstytucyjne:
1) dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP – 22.11.1918
2) dekrety o ordynacji wyborczej do SU – 28.11.1918
3) Mała Konstytucja – 20.02.1919
4) ustawa konstytucyjna zawierająca statut organiczny woj. Śląskiego – 15.07.1920
5) Konstytucja Marcowa – 17.03.1921
6) Ustawa Przechodnia – 18.03.1921
7) Ordynacja Wyborcza do Sejmu i Senatu – 28.07.1922
8) Regulamin Zgromadzenia Narodowego + ordynacja wyborów prezydenckich 27.07.1922
9) Ustawa o Trybunale Stanu – 27.04.1923
10) Ustawa po zamachu stanu Piłsudskiego – 2.08.1926
11) Konstytucja Kwietniowa 23.04.1935
12) Ustawa o TS 14.07.1926
13) Ordynacja wyborcza do sejmu, senatu i na prezydenta – 8.07.1935

III. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1918 – 1926

A. SYSTEM POLITYCZNY DO KONSTYTUCJI MARCOWEJ
16. System ustrojowy stworzony przez dekret 22.11.1918:
- tymczasowy ustrój państwa na okres przejściowy do zwołania Sejmu Ustawodawczego
- Piłsudski władza najwyższa, Tymczasowy Naczelnik Państwa, przekazuje swoją władzę potem dla Sejmu Ustawodawczego
- Rząd = prezydent ministrów + ministrowie, powoływany i odwoływany przez Piłsudskiego
- władza ustawodawcza: TNP + Rada Ministrów, ich dekrety były nieważne, jeśli nie zatwierdził ich Sejm Ustawodawczy

17. Ustrój polityczny wg Małej Konstytucji z 20.02.1919:

- Józef Piłsudski Naczelnikiem Państwa
- Sejm Ustawodawczy: koncentracja władzy, władza suwerenna, brak kadencji, uzależnienie od niego organów wykonawczych, Naczelnika i ministrów
- główne zadanie SU: uchwalenie konstytucji, ustawy ogłaszał marszałek za kontrasygnatą prezydenta ministrów i ministra
- ministrowie i rząd jako całość odpowiedzialni przed sejmem

Naczelnik państwa: podporządkowany sejmowi, polityka zagraniczna, władza nad administracją rządową i wojskową, odpowiedzialność przed sejmem, kontrasygnata jego aktu przez
ministra, powoływał rząd na podstawie porozumienia z sejmem
Rada Obrony Państwa – powołana 1.07.1920, specjalny rządowo-parlamentarny organ o charakterze przejściowym, skład: Naczelnik Państwa, marszałek SU, 10 posłów wybranych
przez sejm i reprezentujących stronnictwa, premier, 3 ministrów i 3 przedstawicieli wojska mianowanych przez Naczelnego Wodza, decydowała o sprawach pokoju i wojny

B. USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI MARCOWEJ

18. Geneza Konstytucji Marcowej:
- projekt: Komisja Konstytucyjna SU: Władysław Seyda, Maciej Rataj, Edward Dubanowicz
- projekt oparty był na opinii rządu, partii politycznych i osób prywatnych
- przedłożono go sejmowi w czerwcu 1920: dyskusje nad kwestiami spornymi i rozwiązania kompromisowe
- uchwalenie 17 marca 1921 r.

19. Zasady ustroju politycznego:

1) Zasada ciągłości państwa polskiego – potwierdzenie zawierał wstęp do konstytucji
2) Republikańska forma ustroju politycznego – Polska jest Rzecząpospolitą (art.1), popierana przez społeczeństwo
3) Zasada zwierzchnictwa narodu – władza zwierzchnia należy do narodu, swoboda tworzenia i działania partii

38
4) Zasada demokracji reprezentacyjnej – naród nie sprawuje władzy bezpośrednio, ale przez przedstawicieli (organy ustawodawcze), naród ma jedną wolę, więc może mieć tylko
jednego reprezentanta
5) Zasada podziału władz – rozdzielenie kompetencji pomiędzy różne organy władzy - władza ustawodawcza: sejm i senat, wykonawcza: prezydent i ministrowie, sądowa:
niezawisłe sądy
6) System rządów parlamentarnych – powołany rząd sprawował władzę tak długo, jak długo posiadał zaufanie większości parlamentu, jeśli nie posiadał, to musiał podać się do
dymisji
7) Zasada państwa liberalnego – państwo jest organizacją służącą do ochrony praw i interesów obywateli, szeroka swoboda dla obywateli w stowarzyszaniu się w związki, partie,
organizacje
8) Zasada jednolitości państwa – taka sama władza na całym jego terenie

Autonomia Śląska: oparta na ustawie z 15.07.1920 ze statutem autonomicznym województwa śląskiego, stanowi wyjątek od zasady 8
Władza ustawodawcza: Sejm Śląski – bez spraw wojskowych i zagranicznych, ustawodawstwo w zakresie autonomicznym
Władza wykonawcza: Rada Wojewódzka

20. Sejm i senat:

Prawo wyborcze (wg Konstytucji i ordynacji wyborczej):
- czynne prawo wyborcze: oparte na głosowaniu równym, tajnym, powszechnym, bezpośrednim i proporcjonalnym
- czynne prawo wyborcze: do Sejmu: 21 lat, do Senatu: 30 lat
- czynnego prawa wyborczego nie posiadali wojskowi w służbie czynnej, osoby pozbawione praw publicznych lub z ograniczonymi prawami
- bierne prawo wyborcze: do Sejmu 25 lat, do senatu 40 lat (również wojskowi w służbie czynnej)

Przymioty wyborów:
Równość – wszyscy obywatele mają równą ilość głosów (najczęściej 1)
Bezpośredniość – obywatele głosują od razu na kandydatów, nie wybiera się najpierw wyborców przez prawyborców
Tajność – każdy obywatel ma prawo do oddania głosu w ukryciu przed osobami trzecimi
Powszechność – głosują wszyscy pełnoprawni obywatele (cenzus wieku jest uznawany za demokratyczny)
Proporcjonalność - w okręgach wielomandatowych dokonuje się rozdziału mandatów pomiędzy konkurujące listy proporcjonalnie do odsetka uzyskanych głosów

Skład i kadencja: Sejm – 444 posłów, Senat 111 senatorów, kadencja = 5 lat, rozwiązanie sejmu (a jednocześnie senatu) na mocy decyzji prezydenta podpartej 3/5 głosów w senacie

KOMPETENCJE:
Ustawodawcze – stanowienie praw publicznych i prywatnych, m.in.: budżet, amnestia, podatki, liczebność wojska, traktaty; Senat mógł wnosić poprawki, uchwalane były one 11/20
głosów w sejmie, ustawy promulgował i publikował prezydent
Kontrolne – prawo interpelacji dla obu izb, pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej i sejmowej (tylko Sejm), powołano NIK dla kontroli administracji państwowej,
zatwierdzanie stanu wyjątkowego wprowadzanego przez RM i wyrażanie zgody na zawarcie wojny / pokoju
Elekcyjne – Zgromadzenie Narodowe wybierało prezydenta
Ustrojodawcze – dokonywanie zmian i rewizji w konstytucji

ORGANIZACJA SEJMU:
- Prezydium Sejmu i Prezydium Senatu: wybierane przez członków obu izb, składały się z marszałka, wicemarszałków i sekretarzy, marszałek prowadził obrady
- system sesyjny obrad
- komisje powoływane dla rozpatrywania projektów ustawodawczych
- uchwalanie ustawy: quorum 1/3, większość zwykła; sprawy ważniejsze: quorum wyższe, większości kwalif.: 11/20, 3/5, 2/3
- posłowie nie byli krępowani instrukcjami wyborców i mieli immunitet uwalniający ich od odpowiedzialności za działalność w związku z pełnioną funkcją
- nietykalność – posłowie mogli być pociągnięci do odpowiedzialności za przestępstwo bądź naruszenie praw osoby 3ciej

21. Prezydent RP:

- stanowisko głowy państwa, kierowanie władzą wykonawczą, reprezentowanie Polski na arenie międzynarodowej
- wybierany przez ZN na 7 lat, jeśli nie mógł pełnić urzędu, zastępcą był marszałek sejmu

Kompetencje wykonawcze:
- mianowanie i odwoływanie rządu (RM); obsadzanie wyższych urzędów cywilnych i wojskowych
- mianowanie ministrów na wniosek prezesa RM; zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
- zawierał umowy międzynarodowe, przyjmował przedstawicieli państw obcych / delegował naszych
- wypowiadał wojnę / zawierał pokój, ale za zgodą sejmu
- wydawał rozporządzenia wykonawcze i zarządzenia

Kompetencje ustawodawcze:
- zwoływanie/zamykanie/odraczanie sesji zwyczajnych/nadzwyczajnych Sejmu i Senatu
- miał prawo rozwiązać sejm za zgodą 3/5 senatu
- podpisywał ustawy wraz z ministrami (promulgacja) i ogłaszał je w Dzienniku Ustaw
Kompetencje sądownicze:
- mianował sędziów, stosował prawo łaski

22. Rada Ministrów (Rząd):

Rada Ministrów = ministrowie + Prezes Rady Ministrów, powoływani / odwoływani na wniosek Prezesa RM przez prezyd.

Kompetencje:
- ogólne kierunkowanie polityki wewnętrznej i zewnętrznej rządu
- występowanie z projektami ustaw, przedstawiała do zatwierdzenia coroczne zamknięcie rachunków państwowych
- wykonywała ustawy poprzez rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia i uchwały

odpowiedzialność solidarna – obejmowała kolegialne działania ministrów podejmowane w charakterze członków RM

odpowiedzialność indywidualna – dotyczyła ministra jako szefa administracji resortu
odpowiedzialność parlamentarna – obejmowała kierunek polityki rządu lub ministra, sejm zwykłą większością uchwalał wotum nieufności, konsekwencja: dymisja rządu / ministra
odpowiedzialność konstytucyjna – dotyczyła zgodności działań ministra / Rządu z konstytucją i ustawami – pociągał do niej Sejm większością kwalifikowaną

Trybunał Stanu – sądził parlamentarzystów z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej,

Skład: 12 członków (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczący: I Prezes Sądu Najwyższego
Postępowanie: oskarżenie popierało 3 posłów wybranych przez Sejm, wyrok: utrata urzędu, pozbawienie biernego prawa wyborczego, zmniejszenie emerytury, a jeśli przestępstwo
karne: kary wg kodeksu karnego

39
23. Prawa i obowiązki obywatelskie:
Prawa polityczne: czynne i bierne prawo wyborcze do S i S, prawo piastowania urzędów
Prawa obywatelskie: ochrona życia, wolności, mienia równość wobec prawa, prawo dochodzenia krzywd i strat drogą sądową, wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez organy
państwa – na straży tych praw czuwały niezawisłe sądy
Prawa społeczne: prawo do ochrony pracy (szczególnie młodzieży i kobiet), zakaz pracy poniżej 15 roku życia, ubezpieczenie społeczne, ochrona macierzyństwa
Prawa wolnościowe: wolność słowa, prasy ,koalicji, sumienia, wyznania, nauki, nauczania, zamieszkania, wychodźstwa, narodowościową, nietykalność mieszkania i własności,
tajemnica korespondencji
Obowiązki obywatelskie: wierność dla RP, poszanowanie ustaw i rozporządzeń, obowiązki publiczne, służba wojskowa, ciężary i świadczenia publiczne, wychowanie dzieci,
pobieranie nauki (szkoła podstawowa)

C. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO

24. System polityczny i panorama partii politycznych:

PARTIE POLSKIE: prawicowe, centrowe i lewicowe

1) Narodowa Demokracja (od 1919 Związek Ludowo-Narodowy, od 1928 Stronnictwo Narodowe):

- reprezentowała burżuazję, ziemiaństwo, drobnomieszczaństwo, większość pracowników umysłowych,
program: uznanie zasady własności prywatnej i wolność działalności gospodarczej, ideologia narodowa, solidaryzm społeczny, nacjonalizm: wrogość wobec mniejszości
(antysemityzm), poparcie rządów parlamentarnych, po przewrocie majowym dążenia antydemokratyczne i antyparlamentarne, ND była partią prawicową
działacze: Roman Dmowski, Stanisław Grabski, Jędrzej Giertych

2) Chrześcijańska Demokracja (Polskie Stronnictwo Chrześcijańskiej Demokracji):

- reprezentowała część drobnomieszczaństwa i robotników, była partią prawicową
program: upowszechnianie własności, robotnik współwłaścicielem fabryki w której pracuje, wyróżnienie religii katolickiej, w 1922 utworzyła wraz z Endecją Chrześcijański Związek
Jedności Narodowej (Chjena), po 1926 była opozycją do rządów sanacyjnych, w 1937 ChD połączyła się z Narodową Partią Robotniczą i utworzyła Stronnictwo Pracy

3) Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR):

- utworzony w 1927 roku w związku z wyborami parlamentarnymi przez grupę sanacyjną popierającą Piłsudskiego
- w skład wchodzili członkowie zbiorowi (organizacje) i indywidualni (osoby)
- był wewnętrznie zróżnicowany (rozstrzał organizacji centrowych, prawicowych., lewicowych
- program: ograniczenie praw parlamentu, wzmocnienie pozycji rządu, rozszerzenie udziału państwa w życiu gosp
- działacze: Walery Sławek, Józef Beck, Bogusław Miedziński

4) Obóz Zjednoczenia Politycznego

- utworzony po śmierci Piłsudskiego i po rozwiązaniu BBWR (rok 1937)
- skład: organizacje i ugrupowania prosanacyjne
- program: hasła narodowe i solidarystyczne, dominująca rola państwa w życiu narodu, prywatna własność środków produkcji
- działacze: Adam Koc, Stanisław Skwarczyński

5) Partie chłopskie
- PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo chłopskie
- program: uwypuklanie odrębności zajęć chłopów, poparcie dla republiki parlamentarnej, bezpłatna oświata i instytucje samorządowe, poprawa położenia ekonomicznego wsi
- PSL-Piast wszedł w koalicję rządową z Chjeną, po przewrocie majowym opozycja sanacyjna
- PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie współpracowały z lewicą
- działacze: PSL-Piast: Wincenty Witos, Maciej Rataj; PSL-Wyzwolenie: Kazimierz Bagiński, Juliusz Poniatowski, Stronnictwo Chłopskie: Jan Dąbski
- Centrolew: blok utworzony przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, przeciwstawianie się rządom sanacji
- Stronnictwo Ludowe – powstało w 1931 z połączenia PSL-Piast, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwa Chłopskiego: przeciwstawiało się sanacji, radykalny program gospodarczy,
wywłaszczenie własności ziemskiej bez odszkodowania

6) Polska Partia Socjalistyczna

- reprezentowała klasę robotniczą
- program: utworzenie republiki socjalistycznej w drodze reform parlamentarnych, rozwój ustawodawstwa społecznego, , ustrój demokracji parlamentarnej
- popierała Piłsudskiego do 1928 r., weszła w skład Centrolewu
- działacze: Ignacy Daszyński, Norbert Barlicki, Tomasz Arciszewski

7) Narodowa Partia Robotnicza

- powstała w 1920 z połączenia Narodowego Związku Robotniczego i Narodowego Stronnictwa Robotników\
- reprezentowała drobnomieszczaństwo, inteligencję, robotników
- program: prymat mają interesy narodowe, ustawodawstwo socjalne, po 1926 roku opozycja sanacyjna, w 1937 połączyła się z CHD tworząc Stronnictwo Pracy
- działacze: Karol Popiel

8) Komunistyczna Partia Polski (do 1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski)

- działała nielegalnie od 1919 roku
- we wnętrzu jej działała Komun. Partia Zachodniej Ukrainy i KP Zachodniej Białorusi
- program: rewolucja mająca na celu obalenie kapitalizmu, zwalczanie polityki władz państwowych, poprawa warunków bytu robotników
- działacze: Maksymilian Horwitz, Adolf Warszawski, Julian Leszczyński
- rozwiązana w 1938 r. przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej

25. System rządów parlamentarnych w latach 1919 – 1926:

- rywalizacja polityczna ugrupowań określona racjonalnymi zasadami
- podważenie wyboru Narutowicza na prezydenta przez ND – nie mogły głosować mniejszości narodowe
- rozbicie programowe w sejmie (duża liczba ugrupowań, a więc i brak jednomyślnych poglądów)
- utworzono koalicje tylko w 5 rządach (pozostałe 8 – gabinety pozaparlamentarne)
- działalność grup nacisku (organizacja kapitalistyczna Lewiatan, Kościół Katolicki)
- prawa polityczne i wolnościowe nie były w pełni realizowane

IV. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1926-1935

26. Zmiana konstytucji w 1926 roku (Nowela Sierpniowa):
Po przewrocie majowym rząd Kazimierza Bartla 2 sierpnia 1926 roku uchwalił zmianę konstytucji.

Nowe kompetencje prezydenta (wzmocnienie jego władzy wykonawczej):

- prawo rozwiązania Sejmu i Senatu przed upływem kadencji (na wniosek RM)

40
- prawo wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (między kadencjami sejmu i senatu – w razie nagłych sytuacji) lub w okresie trwania kadencji na podstawie upoważnienia w ustawie –
traciły moc jeśli nie zostały przedłożone Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu – lub zostały przez Sejm uchylone
- prawo ogłaszał rządowy projekt budżetu jako ustawę jeśli obie izby nie uchwaliły go / nie odrzuciły w określonym czasie

Sejm:
- wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być rozpatrzany na tym samym posiedzeniu, na którym go wysunięto
- sejm nie mógł rozwiązać się sam, mocą własnej uchwały

27. Pozaparlamentarny system rządów w latach 1926-1935:

- rządy sanacyjne (od sanacja – uzdrowienie) dążyły do osłabienia parlamentu (partie polityczne przyczyną kłopotów)
- ograniczanie kompetencji Sejmu (co do budżetu, co do kontroli aktów prezydenta, co do pociągania do odpowiedzialności politycznej)
- Centrolew – utworzony w 1929 r, przez PPS, NPR, CHD, PSL-Wyzwolenie i Stronnictwo Chłopskie, dążył do przywrócenia ustroju z Konstytucji Marcowej, nastąpiły represje ze strony
Sanacji
- manipulowanie wynikami wyborów poprzez odezwy, rozbijanie opozycji, opowiadanie się za głosowaniem jawnym
- Piłsudski: minister spraw wojskowych i główny inspektor sił zbrojnych, dwukrotny premier, sam wyznaczał swoje kompetencje
- system partii dominującej – BBWR, osłabienie i szykanowanie opozycji
- prawa obywatelskie: kary za zniewagę władz (uchylone przez Sejm), prawo prasowe, obóz odosobnienia

V. USTRÓJ POLITYCZNY W LATACH 1935 – 1939

A. USTRÓJ POLITYCZNY WEDŁUG KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ
28. Geneza konstytucji z 23 kwietnia 1935 r.:
- tezy posła Stanisława Cara z BBWR (1933) dotyczące rewizji konstytucji
- Komisja Konstytucyjna: tezy nowej konstytucji z 26.01.1934
- po opuszczeniu Sali obrad przez opozycję, projekt uchwalono od razu w drugim i trzecim czytaniu (łamiąc przepisy o zmianie ustawy zasadniczej)
- Senat zatwierdził projekt 16.01.1935
- prezydent podpisał Konstytucję Kwietniową 23.04.1935

29. Zasady ustroju politycznego:

państwo totalne – przeciwieństwo państwa demokratyczno-liberalnego, podporządkowanie jednostki państwu, kierownictwo państwa w rękach wodza, kierującego partią rządzącą
ustrój autorytarny, cezarystyczny – ustrój Polski wg Konstytucji Kwietniowej
dekalog – pierwszych 10 artykułów konstytucji, określające podstawowe zasady ustrojowe

Główne założenia Konstytucji:

- koncentracja władzy w osobie prezydenta – odpowiadał tylko przed Bogiem i historią, zniesienie zwierzchnictwa narodu
- państwo polskie dobrem wspólnym wszystkich obywateli

30. Prezydent Rzeczpospolitej:

System wyboru prezydenta:
- wybierało Zgromadzenie Elektorów i Prezydent, albo ogół obywateli
- Zgromadzenie Elektorów: 50 osób wybieranych przez Sejm, 25 przez Senat, 5 wirylistów: Marszałkowie Sejmu i Senatu, prezes RM, GISZ, I prezes SN
- Zgromadzenie Elektorów wybierało kandydata na prezydenta
- prezydent jeśli chciał, mógł wskazać kandydata na następcę – wtedy obywatele rozstrzygali który z dwóch kandydatów będzie prezydentem (kandydat obecnego przezydenta czy
kandydat Zgromadzenia Elektorów)
- kandydat ZE zostawał prezydentem jeśli prezydent nie wskazał kandydata na następcę
- kadencja: 7 lat, w czasie wojny przedłużana o 3 miesiące od zawarcia pokoju
- zastępca prezydenta – Marszałek Senatu

KOMPETENCJE USTAWODAWCZE:
1) wydawanie dekretów z mocą ustawy z tytułu zwierzchnictwa nad Siłami Zbrojnymi, administracją, w przerwach między kadencjami Sejmu i Senatu i na podstawie upoważnienia
ustawowego
2) prawo weta zawieszającego wobec ustaw uchwalanych przez S i S
3) mianowanie 1/3 senatorów
4) zwoływanie, odraczanie i zamykanie obrad sejmu i senatu
5) publikowanie i promulgacja ustaw

KOMPETENCJE USTROJODAWCZE:
1) inicjatywa w zakresie zmiany konstytucji
2) prawo weta wobec poselskiego projektu zmiany konstytucji, zatwierdzonego przez S i S
3) wbrew woli prezydenta konstytucji zmienić nie można

KOMPETENCJE WYKONAWCZE:
1) wybór następcy (czyli zwoływanie Zgr. Elekt., wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego)
2) mianowanie: Prezesa RM, sędziów, I prezesa SN, sędziów TS, prezesa NIK i członków jego kolegium, GISZ
3) mianowanie ministrów na wniosek Prezesa RM
4) zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
5) wykonywanie prawa łaski
6) reprezentowanie Polski na zewnątrz

KOMPETENCJE KONTROLNE:
1) prawo rozwiązania Sejmu i Senatu
2) prawo odwoływania: Prezesa RM, ministrów, prezesa NIK, naczelnego wodza, GISZ
3) pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej

NADZWYCZAJNE UPRAWNIENIA NA OKRES WOJNY:

1) wyznaczenie następcy; mianowanie naczelnego wodza, przedłużenie kadencji izb ustawodawczych
2) zarządzenie stanu wojennego; wydawanie dekretów w zakresie całego ustawodawstwa oprócz zmiany Konstytucji
3) powoływanie S i S w mniejszym składzie

Akty urzędowe prezydenta:

prerogatywy – wynikały z władzy osobistej prezydenta, nie wymagały kontrasygnaty ministra, dawały prezydentowi pełną dowolność w sprawowaniu władzy, nikt za nie nie odpowiadał
prawnie, przykłady: wskazanie kandydata na następcę, zarządzenie głosowania powszechnego, mianowanie i odwołanie: prezesa RM, prezesa NIK, GISZ, Naczelnego Wodza

41
uprawnienia zwykłe – wymagały kontrasygnaty Prezesa RM i ministra

31. Rada Ministrów:

- prezes RM powoływany przez Prezydenta, ministrowie także, ale na wniosek Prezesa RM

Prezes RM: wzmocnienie poz.: ustalanie ogólnych zasad polityki państwa, kierowanie pracami rządu, przewodniczenie RM
Rada Ministrów: wykonywanie prawa inicjatywy ustawodawczej, wydawanie rozporządzeń wykonawczych, decydowanie w sprawach przekazanych jej przez ustawy, kompetencje RM
określał prezydent w formie dekretu
Odpowiedzialność polityczna – ministrowie odpowiadają przed Prezydentem
Odpowiedzialność parlamentarna – ministrowie odpowiadają przed Sejmem i Senatem, a jeśli prezydent jej nie zaaprobował, musiał rozwiązać Sejm i Senat
Odpowiedzialność konstytucyjna – przed Trybunałem Stanu (skład 6 sędziów, 6 z-ców powoływanych przez Prezydenta spośród kandydatów Sejmu i Senatu, przewodniczył I prezes
Sądu Najwyższego)

32. Sejm i Senat:

Skład Sejmu: 208 posłów wybieranych w głosowaniu równym, powszechnym, tajnym, bezpośrednim w 104 okręgach 2-mandatowych, kadencja: 5 lat, kandydatów zgłaszały
Zgromadzenia Okręgowe, a nie grupy obywateli
Skład Senatu: 96 senatorów: 32 powołuje Prezydent, 64 wybieranych w wyborach pośrednich, elitarnych; kadencja: 5 lat

Prawo wyborcze:
a) czynne do Sejmu: od 24 lat, pełnia praw cywilnych oraz zawodowi wojskowi
b) bierne do Sejmu: od 30 lat
c) czynne do Senatu: od 30 lat; elita: z tytułu zasługi (odznaczenia państwowe), wykształcenia (wykształcenie wyższe, średnie zawodowe lub stopień oficerski); zaufania (stanowiska z
wyboru w samorządzie i określonych organizacjach)
d) bierne do senatu: od 40 lat

Kompetencje:
Ustrojodawcze: bez zgody Prezydenta S i S nie mogły zmienić konstytucji
Ustawodawcze: odebrano S i S: sprawy organizacji Rządu, administracji, sił zbrojnych, inicjatywy ustawodawczej w zakresie budżetu, ratyfikacji umów międzynarodowych,
ograniczenie uprawnień poprzez dekrety i prawo weta prezydenta,
Kontrolne: żądanie ustąpienia rządu lub ministra (konieczna zgoda prezydenta), interpelacje, udzielanie absolutorium rządowi, coroczne zatwierdzenie zamknięć rachunków
państwowych sporządzanych przez NIK
Zmiany w organizacji: poprawki do ustaw sejm odrzucał 3/5 głosów (przez co zwiększono pozycję Senatu), ograniczenie nietykalności i immunitetu posła – za działalność niedającą
się pogodzić ze sprawowaniem mandatu lub za uzyskiwanie od rządu korzyści osobistych: odpowiedzialni przed TS

33. Prawa i obowiązki obywatelskie:

- podporządkowanie jednostki interesom zbiorowości
- ograniczenie praw politycznych (np. wybory elitarne do Senatu)
- mgliste uzasadnienie praw wolnościowych = łatwość w ich ograniczaniu
- obowiązki obywatela: wierność RP, ponoszenie świadczeń na jej rzecz, służba wojskowa, nauka (szkoła powszechna)

B. FUNKCJONOWANIE USTROJU POLITYCZNEGO

34. System rządów w latach 1935-1939:
- śmierć Piłsudskiego osłabiła grupę rządzącą, BBWR => Obóz Zjednoczenia Narodowego (1937)
- bojkot wyborów parlamentarnych w 1935 r.
- uznanie Rydza-Śmigłego przez Mościckiego za pierwszą osobę po prezydencie w RP (okólnik prezesa RM z 13.07.1936 zmieniający konstytucję) – ograniczenie władzy prezydenta na
rzecz GISZ
- fikcyjne prawa obywatelskie

ROZDZIAŁ III – ADMINISTRACJA PUBLICZNA

I. STRUKTURA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
35. Organizacja administracji publicznej:
administracja publiczna – realizowała praktycznie i bezpośrednio cele państwa w zakresie funkcji wykonawczych
władztwo administracyjne – uprawnienie jednostek administracji do stosowania przymusu dla realizacji swoich decyzji

Wyróżniamy: administrację centralną (RM i ministrowie) oraz administrację terytorialną (lokalną)

Administracja lokalna = administracja rządowa + samorząd
Organy administracji terytorialnej = administracja ogólna (polityczna, zespolona) + administracja specjalna (niezespolona)
Administracja ogólna – zadania należące do resortu Spraw Wewnętrznych
Administracja specjalna – funkcje pozostałych resortów
Administracja rządowa – zespolenie z organami administracji ogólnej większości działów administracji specjalnej, działy pozostałe miały odrębne organy terytorialne (więc
administracja ogólna była zespolona, a specjalna była niezespolona)
Organy administracji ogólnej: w województwach wojewodowie (II instancja); w Warszawie zamiast wojewody Komisarz Rządu, w powiatach – starostowie powiatowi/grodzcy (I
instancja); w gminach miejskich/ wiejskich – organy wykonawcze samorządu terytorialnego

Podział terytorialny: województwa >> powiaty >> gminy miejskie >> gminy wiejskie
Samorząd = samorząd terytorialny + gospodarczy + zawodowy

36. Podstawy prawne organizacji i działalności administracji:

Przepisy prawa administracyjnego dzielono na: materialne, ustrojowe i proceduralne
ustrojowe – organizacja aparatu administracyjnego RP
materialne – regulacja różnych dziedzin życia zbiorowego, prawa i obowiązki obywateli / organów administracji
proceduralne – forma działania i tryb funkcjonowania organów administracyjnych, uprawnienia obywateli w toku postępowania administracyjnego, kontrola działalności administracji

II. ADMINISTRACJA CENTRALNA

37. Rada Ministrów:
Była centralnym organem administracji publicznej
Kompetencje:
- uzgadnianie działalności i rozpatrzanie sprawozdań ministrów
- zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw
- Komitet Ekonomiczny (wcielony w RM) opracowywał program działalności gospodarczej rządu
- RM wydawała zarządzenia, uchwały i akty administracyjne

42
38. Ministrowie:
Członkowie RM i zarazem kierownicy swoich resortów (czyli działów administracji państwowej), ministrów zastępowali podsekretarze stanu (wiceministrowie)
Ministerstwo – aparat pomocniczy ministra, dzieliło się na departamenty (na czele dyrektorzy), departamenty na wydziały (na czele naczelnicy)
Resorty – między innymi: Spraw Wewnętrznych, Spraw Zagranicznych, Sprawiedliwości, Spraw Wojskowych, Skarbu itp.
Urzędy centralne – od Konstytucji Marcowej podległe ministrom, Główny Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar itp.

III. ADMINISTRACJA OGÓLNA

A. ORGANIZACJA ADMINISTRACJI OGÓLNEJ
39. Administracja województwa:
Na jej czele stał wojewoda – mianowany przez Prezydenta na wniosek Ministra SW, uchwalony przez RM. Podlegał ministrowi SW, działał jako przedstawiciel rządu i szef
administracji ogólnej i działów adm. Specjalnej zespolonych z adm. Ogólną.

Jako przedstawiciel rządu:

- reprezentował rząd na obszarze województwa, koordynował działalność całej administracji rządowej
- uprawnienia nadzorcze wobec administracji specjalnej
Jako szef administracji ogólnej:
- wykonywanie administracji w zakresie spraw wewnętrznych, zapewnienie porządku i bezpieczeństwa
- podlegała mu policja, nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem
- wykonywanie zleceń ministrów, wydawanie rozporządzeń wykonawczych i porządkowych
- urząd wojewódzki – organ pomocny wojewodzie w sprawowaniu swych funkcji, dzielił się na wydziały i oddziały

Rada Wojewódzka – skład: członkowie delegowani przez organy samorządu powiatowego, przewodniczył jej wojewoda, wydawała opinie co do żądań wojewody
Wydział Wojewódzki – skład: wojewoda, 3 członków wybieranych przez Radę Woj., dwóch urzędników państwowych, uprawnienia doradcze i stanowcze (Wydziałów Wojewódzkich
nie było w wojew. Poznańskim i pomorskim)
Warszawa – odrębna jednostka administracyjna, wyłączona z województwa, szefem jej administracji był Komisarz Rządu (funkcje I i II instancji administracji), podzielona zostaa na
powiaty grodzkie ze starostami grodzkimi na czele
Śląska Rada Wojewódzka – na Śląsku, skład: wojewoda, v-cewojewoda, 5 członków wybranych przez Sejm Śląski, organ pomocniczy wojewody, a jej organem wykonwaczym był
Urząd Wojewódzki

40. Administracja powiatu:

Na jej czele stał starosta, mianowany przez ministra SW, podlegał wojewodzie, działał jako przedstawiciel rządu i szef administracji ogólnej i działów adm. Specjalnej
zespolonych z adm. Ogólną.
Obowiązki: zapewnienie porządku i bezpieczeństwa, zwierzchnictwo nad organami policji, orzecznictwo w sprawach wykroczeń (karno-administracyjne)
Organem pomocniczym starosty było starostwo, czynnik obywatelski spełniały organy samorządu powiatowego, sejmiki i wydziały powiatowe
Starosta grodzki – sprawował administrację w miastach wydzielonych >75000 mieszkańców od 1932 r., uprawnienia te same co starosta powiatowy
Gdynia – od 1932 administracją powiatu miejskiego kierował tu Komisarz Rządu

B. GŁÓWNE FUNKCJE ADMINISTRACJI OGÓLNEJ

41. Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego:
Zajmowała się tym policja państwowa – aparat wykonawczy administracji ogólnej, ministra SW, wojewodów i starostów, podlegała organom wymiaru sprawiedliwości w zakresie
ścigania przestępstw.

Komendant główny – na czele całej policji w Polsce, w województwie szefem policji był komendant wojewódzki, w powiecie powiatowy, wszyscy wypełniali swe zadania poprzez
komisariaty i posterunki
Stan wyjątkowy – wprowadzała RM za zgodą prezydenta, a od 1935 r. prezydent, w razie rozruchów lub działań niebiezpiecznych dla ustroju państwa, zawieszano konkretne prawa
obywatelskie i wolnościowe
Pion służby śledczej – utworzony do ścigania przestępstw, zwalczania komunistów, organizacji mniejszościowych (głoszących hasła wyzwolenia swoich terenów etnicznych spod ziem
RP), podlegał formalnie wymiarowi sprawiedliwości, faktycznie naczelnikom wydziału bezpieczeństwa
Obóz odosobnienia – umieszczano tam osoby zagrażające porządkowi i bezpieczeństwu, utworzono ten obóz w Berezie Kartuskiej, decyzja o skierowaniu do obozu wydawana była
przez organy administracji ogólnej na wniosek policji
42. Kontrola prasy:
Ustanowiono prawo prasowe – normujące tryb powstawania i prowadzenia czasopism, wydawanie książek, działalność drukarni, system kontroli nad drukami
System zgłoszeniowy – osoby chcące wydawać czasopismo musiały złożyć odpowiednią deklarację organom administracji ogólnej, wydawanie książek nie wymagało zezwolenia
Egzemplarze druku – musiały zawierać nazwę i adres drukarni, nazwisko wydawcy i miejsce wydania, nazwisko redaktora odpowiedzialnego, określona liczbe egzemplarzy podlegała
kontroli i dopiero potem można było rozpowszechniać całość (kontrola represyjna)
Zasady anonimu i tajemnicy redakcyjnej – redaktor mógł odmówić podania nazwiska autora artykułu, w wypadku nieujawnienia autora odpowiadał wydawca, a przy czasopismach
redaktor odpowiedzialny
Kary: konfiskata, zajęcie (tymczasowa konfiskata), pozbawienie debitu pocztowego i komunikacyjnego – zakaz rozpowszechniania drogą pocztową lub środkami komunikacji

43. Nadzór nad stowarzyszeniami:

stowarzyszenie – trwałe połączenie ludzi w zorganizowanej formie dla celów pozbawionych korzyści materialnych
stowarzyszenie zwykłe – wymagało zgłoszenia dla legalizacji
stowarzyszenie zarejestrowane – wymagało wpisu do rejestru dla legalizacji
stowarzyszenie wyższej użyteczności – wymagało aprobaty Rady Ministrów

Organy administracji ogólnej mogły odmówić legalizacji stowarzyszenia, rozwiązać je lub zawiesić.

44. Nadzór nad zgromadzeniami:

zgromadzenie – jednoczesne skupienie się w jednym miejscu większej grupy ludzi dla wyrażania myśli i poglądów czy dla obrony wspólnych interesów
zgromadzenia publiczne – dostępne dla nieograniczonej liczby osób, kontrolował je delegat organów adm. Og., podział:
- zgromadzenia pod otwartym niebem – wymagały zezwolenia organów administracji ogólnej
- zgromadzenia w lokalach – wymagały tylko zgłoszenia
zgromadzenia niepubliczne – uczestnicy byli osobiście znani zwołującemu zgromadzenie, albo było to zgromadzenie członków stowarzyszenia, były zwolnione od konieczności
składani zgłoszeń i uzyskiwania zezwoleń

D. ADMINISTRACJA GOSPODARCZA
51. Rola państwa w życiu gospodarczym:
państwo liberalne – regulowało stosunki gospodarcze przez normy prawa cywilnego, ingerencja państwa w gospodarkę polegała na ściąganiu danin, podatków, prowadzeniu
działalności gospodarczej służącej użyteczności publicznej (poczta, koleje)
etatyzm – prowadzenie przez państwo bezpośredniej działalności gospodarczej
interwencjonizm – pośrednie oddziaływanie na stosunki gospodarcze

43
52. Prawo rolne i administracja rolnicza:
Ustrój rolny II RP opierał się na prywatnej własności ziemi.
- Sejm Ustawodawczy w 1919 r. uchwalił reformę rolną: maximum posiadanej ziemi przez jedną osobę wynosiło 180 ha, nadwyżka była wywłaszczana i parcelowana wśród chłopów
- w 1920 r. wykonanie wywłaszczenia i parcelacji powierzono organom administracji rolnej
- NTA uznał przepis o wywłaszczeniu jako sprzeczny z konstytucją marcową
- w 1925 roku w końcu uchwalono reformę rolną: wywłaszczenia i parcelacji dokonywały organy administracji rolniczej, Państwowy Bank Rolny, właściciele za wywłaszczenie
otrzymywali cenę rynkową wywłaszczonej ziemi, osoby które otrzymywały parcelowaną ziemię musiały mieć określone fundusze
- komasacja – scalanie rozdrobnionych gruntów chłopskich i wydzielenie jednolitych działek
- znoszenie służebności – czyli zniesienie serwitutów
- regulacja wspólnot gruntowych – wspólnoty gruntowe podzielono, ustalono prawa współwłaścicieli i zasady gospodarow.

Organy administracji rolniczej:

1) pion administracji rolnej – na czele Minister Rolnictwa
2) pion administracji reform rolnych – na czele Główny Urząd Ziemski a od 1923 minister reform rolnych

53. Prawo i administracja przemysłowa:

przemysł – wszelka działalność wykonywana samoistnie i obliczona na przynoszenie zysku, spod przepisów prawa przemysłowego wyłączono niektóre jego gałęzie (rolnictwo,
rybołówstwo, leśnictwo itp.)
wolność przemysłowa – wszyscy obywatele mogli prowadzić przedsiębiorstwa

Podział przemysłu:
- ze stałą siedzibą: wolny – wymagał tylko zgłoszenia faktu rozpoczęcia działalności organom administracji przemysłowej (zwane dalej OAP); koncesjonowany – wymagał
zezwolenia OAP; rzemiosło – przy dominującym udziale pracy ręcznej, wymagało posiadania uzdolnienia zawodowego
- okrężny: sprzedaż towarów, skupowanie ich celem odsprzedaży, ale nie na targach i nie u kupców, wykonywanie drobnych świadczeń o charakterze przemysłowym
- targi gminne – dzielono je na małe i wielkie (jarmarki), wymiana gospodarcza między wsią a miastem

kartele – umowy, uchwały i postanowienia mające na celu drogą wzajemnych zobowiązań kontrolę lub regulowanie produkcji, zbytu, cen i warunków wymiany dóbr w dziedzinie
górnictwa, przemysłu i handlu, do 1933 pozostawały poza regulacją prawną

Ustawa o kartelach – uchwalona w 1933 – umowy kartelowe musiały być pisemne i musiały być zgłaszane i rejestrowane w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, decyzję o rozwiązaniu
umowy wydawał Sąd Kartelowy, od 1935 minister ds. katrteli

54. Przedsiębiorstwa państwowe:

komercjalizacja przedsiębiorstw państwowych – wydzielenie ich z ogólnej administracji państwowej, wyposażenie ich w osobowość prawną i poddanie zasadom gospodarki
handlowej

Podział przedsiębiorstw państwowych:

1) monopole – wyłączność wykonywania określonej działalności gosdpodarczej przez państwo (spirytusowy, zapałczany, tytoniowy, loteryjny)
2) przedsiębiorstwa wyposażone w osobowość prawną – tworzone na podstawie ustaw szczególnych, lub powstawały jako S.A. lub z o.o. – Poczta Polska, PKP, PKO,
Państwowy Bank Rolny
3) przedsiębiorstwa bez osobowości prawnej – prowadzone w ramach administracji państwowej, zakłady szkolne, warsztaty poligraficzne, gospodastwa rolne itp.

V. SAMORZĄD TERYTORIALNY I GOSPODARCZY

55. Organizacja samorządu terytorialnego:
Zasady organizacji samorządu terytorialnego (zwanego dalej ST) w RP:
1) dostosowanie jej do podziału terytorialnego kraju dla celów administracji ogólnej
2) rady obieralne mogły stanowić w sprawach samorządu
3) jednostki organizacyjne samorządu mogły łączyć się w związki w celu realizacji ich zadań
4) zespolenie organów AO i organów wykonawczych samorządu na szczeblu powiatu i województwa
5) jednostki organizacyjne ST miały osobowość cywilnoprawną i publicznoprawną (władztwo administracyjne)

Organy ST: uchwalające i wykonawcze (U – uchwalający, W- wykonawczy)

1) Gminy wiejskie: Rady Gminne (U) – wybory pośrednie, jawne; Zarząd Gminy (W) – wójt i ławnicy wybierani przez Radę
2) Gminy miejskie: Rady Miejskie (U) – wybierane w wyborach powszechnych; Zarząd Miejski (W) – w miastach wydzielonych: prezydent miasta + ławnicy, miasta pozostałe:
burmistrzowie + ławnicy; członkowie Zarządu Miejskiego wybierani byli przez Rady Miejskie
3) Powiaty: Rady Powiatowe (U) – wybory pośrednie, jawne; Wydział Powiatowy (W) – 6 członków wybieranych przez Radę pod przewodnictwem Starosty
4) Województwa: samorząd ten nie został powołany do życia; w województwach poznańskim i pomorskim: Sejmik Wojewódzki (U), Wydział Wojewódzki (W), Starosta
Krajowy
5) Warszawa: była jednostką samorządu powiatowego, gminnego i wojewódzkiego; Rada Miejska (U), Zarząd Miejski (W)

56. Funkcje samorządu terytorialnego:

własny zakres działania – sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowotne, budżet, przedsiębiorstwa użyteczności publicznej
poruczony zakres działania – powierzony przez administrację rządową przezustawy i rozporządzenia RM
nadzór nad samorządem – sprawowali go: minister SW, wojewodowie, starostowie, organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia – zatwierdzanie wyborów stanowisk,
zawieszanie uchwał itd.

57. Organizacja i funkcje samorządu gospodarczego:

Był formą przymusowego zrzeszania osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie wytwórczości.

Zadania: zaspokajanie potrzeb grupowych, kierowanie życiem gospodarczym poprzez współpracę z państwem
Samorząd gospodarczy: przemysłowo-handlowy, rzemieślniczy, rolniczy

Jednostki organizacyjne: Izby Przemysłowo Handlowe, Rzemieślnicze (powoływane przez ministra handlu i przemysłu, dwa pozostałe przez RM), Rolnicze
Jednostki krajowe: Związek Izb Przemysłowo-Handlowych, Związek Izb Rzemieślniczych, Związek Izb i Organizacji Rolniczych

Kompetencje izb: wypełnianie w pewnym zakresie funkcji państwowej administracji gospodarczej, podejmowanie inicjatyw i popieranie działalności rozwojowych gospodarczo

Korporacje przemysłowe, zrzeszenia, cechy – organizacje tworzone przez ludzi pod kontrolą administracji gospodarcze

VI. FUNKCJONOWANIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

58. Postępowanie administracyjne (zwane dalej PA):

44
Dzielono je na:
1) ogólne PA – wszystkie sprawy z zakresu prawa administracyjnego, załatrwiane przez organy administracji rządowej i samorządowej, z wyjątkiem kompetencji organów
administracji wojskowej, spraw zagranicznych, skarbowej, postępowania administracyjnego
2) przymusowe PA – zespół działań zapewniających wykonanie decyzji administracji, uprawnienia takie miały organy administracji ogólnej I instancji, kary: pieniężne,
egzekucja na majątku, przymus bezpośredni
3) postępowanie karno-administracyjne – tryb dochodzenia i karania wykroczeń przez organy administracji ogólnej lub inne organy specjalnie uprawnione, wykroczenia –
drobne przestępstwa zagrożone karą do 3000 zł i do 3 miesięcy aresztu, skazany mógł domagać się skierowania postępowania na drogę sądową

59. Funkcjonariusze administracji publicznej:

pragmatyka służbowa – zawarta w ustawie o służbie cywilnej z 1922 r. – pragmatyce tej podlegał ogół funkcjonariuszy państwowych oprócz sędziów, prokuratorów, nauczycieli,
profesorów, pracowników przedsiębiorstw i monopoli państwowych; ustawa normowała zasady powoływania i odwoływania funkcjonariuszy, wymagane od nich kwalifikacje, uprawnienia
itp.

VII. KONTROLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

60. Rodzaje kontroli:
1) wewnętrzna (nadzór) – wynikała z hierarchicznej i instancyjnej struktury administracji
2) zewnętrzna – sprawowana przez organy niezależne od administracji publicznej (sejm, senat, opinia publiczna, sądy administracyjne i powszechne, NIK)

61. Kontrola sprawowana przez parlament i opinię publiczną:

Kontrola parlamentarna:
- polegała na weryfikacji działań administracji z pkt widzenia politycznego
- kontrola poprzez interpelacje i dyskusję nad preliminarzem budżetowym i budżetami resortów
Kontrola opinii publicznej:
- sprawowana przez prasę w formie krytyki i opinii, kształtujących poglądy społeczeństwa

62. Sądowa kontrola administracji:

Sprawowana przez sądy administracyjne, a w niektórych sprawach przez sądy powszechne.
Najwyższy Trybunał Administracyjny (NTA) – powołany w 1922 r., był jedyną instancją w tych sprawach (z wyjątkiem byłego zaboru pruskiego), skład: I prezes, prezesów i sędziów
mianowanych przez prezydenta; dzielił się na izby: ogólnoadministracyjną i skarbową, orzekał w kompletach złożonych z 3 lub 7 sędziów, albo zgromadzenia ogólnego
Tok instancji w byłym zaborze pruskim: tak jak przed 1918 r., z tym że NTA był III instancją
Skarga do NTA przysługiwała komukolwiek, komu naruszono prawo lub obciążono go bezprawnym obowiązkiem. Decyzja musiała być ostateczna (wyczerpanie toku instancyjnego)
Sprawy wyłączone spod kompetencji NTA: podlegające sądownictwu powszechnemu, związane z wyborem na publiczne urzędy, załatwiane w drodze swobodnego uznania,
zagraniczne; sił zbrojnyc; dyscyplinarne

70. Kontrola skarbowa:

Dzielono ją:
1) wewnętrzna – sprawowały ją organy hierarchicznie wyższe, lub specjalnie powołani inspektorzy i lustratorzy w resortach
2) specjalna – sprawowana przez NIK i Izby Okręgowe Kontroli – NIK: na czele stał prezes mianowany przez prezydenta na wniosek RM, odpowiedzialny przed sejmem i
senatem, kontrola NIK rozciągała się na wszystkie jednostki administracji publicznej i samorządu, stowarzyszenia i fundacje otrzymujące subwencje państwowe, podlegały
one kontroli pod względem legalności, celowości i efektywności działalności finansowo-gospodarczej
3) parlamentarna – sprawowana przez Sejm i Senat przy uchwalaniu budżetu, przy rozpatrywaniu zamknięć rachunków państwowych przedstawianych przez NIK, poprzez
interpelacje i poprzez Komisję Kontroli Długów Państwa

ROZDZIAŁ V – ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

71. Struktura organów wymiaru sprawiedliwości:
podstawa prawna – obie Konstytucje i prawo o ustroju sądów z 1928 roku
konstytucja marcowa – sądy miały być niezawisłe wg zasady trójpodziału władz
konstytucja kwietniowa – sądy organami państwa pod zwierzchnictwem prezydenta, nie ma czynnika społecznego
sądy powszechne – rozstrzygały wszelkie sprawy karne i cywilne
sądy specjalne – kompetencje ograniczone do określonych kategorii spraw: sądy wojskowe, pracy, wyznaniowe, Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, Najwyższy Trybunał
Administracyjny
funkcje pomocnicze – prokuratura, Prokuratoria Generalna, adwokatura, notariat

72. Zasady przewodnie sądownictwa:

1) niezawisłość sędziów – sędziowie podlegają tylko ustawom, orzeczenia sądowe nie mogą być zmieniane przez władzę wykonawczą i ustawodawczą, zakaz usuwania i
przenoszenia sędziów (prócz zmiany organizacji sądownictwa), immunitet
2) nominacja sędziów – oprócz sędziów pokoju, resztę mianował prezydent – wymogi: studia, aplikacja i egz. sędziowski
3) wyłączna kompetencja sądów w sprawach wymiaru sprawiedliwości – każdy ma prawo do dochodzenia swoich roszczeń, niekt nie może być pozbawiony sądu któremu z
prawa podlega – od 1926 ogranicz. na rzecz organów administracji
4) udział czynnika społecznego w wym. sprawiedliwości – KONSTYTUCJA MARCOWA: wybór sędziów pokoju przez ludność, udział obywateli w sądach przysięgłych i
handlowych, KWIETNIOWA: likwidacja sądów przysięgłych i pokoju
5) wyłączenie z kompetencji sądów uprawnienia do badania legalności ustaw – badały tylko zgodność z ustawami aktów normatywnych niższych
6) hierarchiczno-instancyjna budowa sądownictwa:
sądy I instancji – rozpatrywały sprawy merytorycznie
sądy II instancji – w wyniku apelacji badały merytoryczną słuszność wyroku
sąd III instancji – stał na straży jednolitości wykładni przepisów prawa, kontrolował działalność instancji niższych z punktu widzenia prawidłowości przepisów prawa

73. Sądy powszechne:

podstawa prawna – prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928 roku
sądy grodzkie - orzekały jednoosobowo w drobnych sprawach cyw i kar jako I instancja, pomagały sądowo innym sądom
sądy okręgowe – I instancja w sprawach poważnych cyw i kar, odwołania od s. grodzkiego, rozstrzygały sprawy kolegialnie lub jednoosobowo, dzieliły się na wydziały
sądy przysięgłych – powoływane w okręgowych dla orzekania o poważnych zbrodniach i przest. politycznych, działały tylko w byłej Galicji, zniesione 1938: skład – przewodniczący, 2
sędziów, 12 przysięgłych; decyzje – ława orzekała o winie większością 2/3, karę wymierzał trybunał
wydziały handlowe – w sądach okręgowych: 1 sędzia okręgowy, 2 ławników – mianowani przez ministra sprawiedliwości
sądy jednoosobowe dla nieletnich – powoływane przez ministra sprawiedliwości
sądy apelacyjne – II instancja: odwołania od okręgowych, I instancja w sprawach szczególnych, przekaz. im przez ustawy
Sąd Najwyższy – odwołania (kasacje) od II instancji, orzekanie w spr. powierzonych przez ustawy, pilnowanie jednolitości wykładni, dzielił się na izbę cywilną, karną, potem też do
adwokatury, orzekanie 3,5 lub 7 sędziów

74. Sądy szczególne:

podstawa prawna – ustawa z 1919 roku i jej nowelizacja z 1936 roku
sądy wojskowe – od 1919 – podlegali im żołnierze, oficerowie, podoficerowie, czasem też osoby cywilne, sądziły na podstawie wojskowych KK i KPK

45
sądy pracy – od 1928 – sporne sprawy cywilne wynikłe ze stosunku pracy, sprawy związane z nauką zawodu, od 1934 sprawy wynikłe ze stosunku chałupniczego, sądził sędzia
zawodowy i 2 ławników (1 od pracodawców, 1 od pracowników) odwołania od wyroku składano do sądu okręgowego
sądy wyznaniowe – na terenie b. zaboru rosyjskiego, sprawy małżeńskie wyznawców określonych wyznań
Trybunał Kompetencyjny – rozstrzygał spory kompetencyjne między org. adm. i sąd., skład: 2 przezesów, 14 członków mianowanych przez prezydenta na wniosek RM
Trybunał Stanu - sądził parlamentarzystów z tytułu odpowiedzialności konstytucyjnej, skład: 12 członków (8 wyb przez Sejm, 4 przez Senat spoza swego grona), przewodniczący: I
Prezes Sądu Najwyższego
Najwyższy Trybunał Administracyjny – patrz rozdziałIII, dział VII, punkt 62]

75. Prokuratura:
podstawa prawna – najpierw przepisy zaborcze, potem prawo o ustroju sądów powszechnych z 1928
prokuratura – organ państwa powołany do ścigania przestępstw, podporządkowany ministrowi sprawiedliwości (prokurator naczelny), prokuratura Sądu Najwyższego – na czele I
prokutrator SN, p. sądów apelacyjnych – na czele prokurator apelacyjny, p. sądów okręgowych – prokurator okręgowy, przy sądach grodzkich prokuratorów nie było

Zadania funkcjonariuszy prokuratury:

- wszczynanie postępowania karnego w sprawach przestępstww ściganych z urzędu, postępowanie przygotowawcze
- oskarżanie przed sądami, nadzór nad wykonaniem kary

76. Prokuratoria generalna:

podstawa prawna – dekret i ustawa z 1919, rozporządzenie prezydenta z 1924 roku
- utworzona do obsługi prawnej Skarbu Państwa, instytucji i przedsiębiorstw państwowych oraz zakłady finansowane przez państwo
- realizowała swoje zadania poprzez zastępstwo procesowe przed sądami oraz udzielała opinii prawnych organom państwow.

77. Adwokatura i notariat:

podstawa prawna adwokatury – ustawy zaborcze, przepisy z 1932 roku z nowelizacją w 1938 roku
adwokatura – wolny zawód, świadczenie pomocy prawnej, porad, redagowanie aktów normatywnych, zastępstwo proces.
samorząd – izby adwokackie i Naczelna Rada Adwokacka jako organ najwyższy
nadzór – minister sprawiedliwości i Sąd Najwyższy

podstawa prawna notariatu – przepisy zaborcze zunifikowane w 1933 roku

notariusz – funkcjonariusz publiczny, mianowany/odwoływany przez min. sprawiedliwości, opłacany przez usługobiorców, jego kompetencje: sporządzanie dokumentów, które nadawały
formę notarialną pewnym czynnościom, które tego wymagały

ROZDZIAŁ VI – UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA

78. Komisja Kodyfikacyjna:
Powołana ustawą z 3.06.1919 uchwaloną przez Sejm Ustawodawczy.
Skład: prezydent, 3 wiceprezydentów i 40 członków. Wszyscy mianowani przez Naczelnika Państwa a od 1922 przez Prezydenta RP.
Prezydenci KK: prof. Ksawery Fierich (do 1928) i Bolesław Pohorecki
Zadania: unifikacja (ujednolicenie) prawa i kodyfikacja prawa

79. Kodyfikacja prawa i postępowania karnego:

Kodeks Karny – opracowywany m. in. przez Juliusza Makarewicza, Wacława Makowskiego i sędziów: Aleksandra Mogilnickiego i Stanisława Emila Rappaporta, projekt przyjęty
14.09.1931, komisja Ministra Sprawiedliwości uzupełniła go o przestępstwa przeciw państwu, wszedł w życie 11.07.1932 razem z przepisami wprowadzającymi, prawem o
wykroczeniach i przepisami o wykroczeniach
Kodeks Postępowania Karnego – podkomisja: prof. Edmund Krzymuski, A. Mogilnicki, S.E. Rappaport – w 1926 projekt ukończony, do 1927 wprowadziła poprawki komisja
ministerialna, wszedł w życie 19.03.1928 rozporządzeniem prezydenta

80. Kodyfikacja prawa i postępowania cywilnego:

prawo międzynarodowe prywatne i prawo prywatne międzydzielnicowe – projekt w 1921, weszły w życie 1926
prawo autorskie – twórca: prof. Fryderyk Zoll, uchwalone w 1926 roku
prawo patentowe – weszło w życie w 1924 w ustawie o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych
prawo wekslowe i czekowe – 1924 rok; kodeks handlowy i kodeks zobowiązań – 1933 rok;
prawo osobowe małżeńskie – projekt w 1929, autor prof. Karol Lutostański, małżeństwo instytucją świecką, fakultatywna forma zawarcia związku małżeńskiego (cywilna lub kościelna
do wyboru), dopuszczenie rozwodu, jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała do sądów powszechnych, z powodu antagonizmów duchowieństwa i niektórych członków KK projekt
nie wszedł w życie
prawo majątkowe małżeńskie – projekt 1937 rok, zrównanie sytuacji męża i żony pod względem majątkowym,
prawo o stosunkach rodziców i dzieci – projekt z 1938 r., podkomisja z prof. Stanisławem Gołąbem, polepszenie sytuacji dzieci pozamałżeńskich, władza rodzicielska ma być
stosowana wyłącznie w interesie dziecka
prawo rzeczowe – projekt z 1937 r. autorstwa Fryderyka Zolla i Jana Wasilkowskiego
prawo spadkowe – prace tylko w sferze dyskusji, bo II WW
część ogólna prawa cywilnego – prac nie rozpoczęto z powodu braku opracowania części szczegółowych
kodeks postępowania cywilnego – wydany w formie rozporządzenia prezydenta w 1930, obowiązywał od 1933, autorzy: podkomisja z Ksawerym Fierichem a po jego śmierci Janem
Jakubem Literauem
postępowanie egzekucyjne – wydane w 1932 roku
prawo upadłościowe i postępowanie układowe – obowiązywały od 1934

ROZDZIAŁ SIÓDMY
PRAWO I POSTĘPOWANIE CYWILNE
 Źródła prawa cywilnego
1. obszar b. Królestwa Kongresowego - Kodeks Napoleona, zmieniony w 1818, 1825 i 1836.
2. ziemie wschodnie – rosyjskie prawo cywilne – X Zwód Praw, stan z 1915, ze zm. z 1918
3. b .Galicja – ABGB
4. b. zabór pruski – BGB
5. kodeks zobowiązań z 1933
6. kodeks handlowy z 1933
7. prawo wekslowe i czekowe z 1924
8. prawo autorskie z 1926
9. prawo patentowe z 1924
10. prawo prywatne międzydzielnicowe i prawo prywatne międzynarodowe z 1926
 Zasady prawa cywilnego
 nienaruszalność własności prywatnej

46
  centralna instytucja prawna, na której opiera się społeczeństwo kapitalistyczne; konst. marcowa – własność prywatna podstawą ustroju społecznego
i porządku prawnego w państwie, nie było jednak prawem bezwzględnym (wywłaszczenie, ograniczenie własności ze względów wyższej
użyteczności)
 konkretne ograniczenia – ustawodawstwo o reformie rolnej; przepisy uzależniające obrót gospodarstwami rolnymi
 równość podmiotów prawa cywilnego
 ograniczenia wynikające z odrębności majątkowych, społecznych, kulturalnych
 swoboda umów
 ograniczona przez „porządek publiczny i dobry obyczaj”
 bezpieczeństwo obrotu
 zasada harmonijnego współżycia ludzi
 Przepisy ogólne prawa cywilnego normowały:
 podmioty stosunków cywilnoprawnych
 osoby fizyczne i
 nabycie osobowości – urodzenie, utrata – śmierć
 nasciturus – podmiot prawa spadkowego
 pełnia praw cywilnych – obywatele polscy
 cudzoziemcy – pewne ograniczenia
 szlachectwo – zlikwidowane (w praktyce miało spore znaczenie społeczne)
 ograniczenia praw cywilnych
o wiek
o stan zdrowia
o płeć
o zawód (wojsko, duchowni)
 stan cywilny – wpisywany do publicznego rejestru
 osoby prawne
 os prawne prawa publicznego i
o państwo, instytucje państwowe, organizacja samorządu terytorialnego, gospodarczego, zawodowego
 prawa prywatnego
o z inicjatywy jednostek i realizowały cele prywatne – sp. z o.o.; i s.a.; stowarzyszenia rejestrowane, związki zawodowe,
spółdzielnie, fundacje
 zdolność prawną
 zdolność do czynności prawnych
 przedmioty praw cywilnych
 przejścia na inne osoby, zmiany treści i wygaśnięcia stosunków cyw-praw.
 Prawo rodzinne
 rodzina – podstawowa i trwała komórka życia społecznego, główny czynnik wychowania przyszłych pokoleń
 trzy systemy rozwiązań zawierania małżeństwa
 świecki
 w byłym zaborze pruskim – oparcie na przepisach BGB
 małżeństwo – umowa zawierana przed urzędnikiem stanu cywilnego
 przeszkody uniemożliwiające – brak przesłanek wyznaniowych
 rozwiązanie – rozwód
 sądownictwo – sądy powszechne
 wyznaniowy
 w byłym Król. Polskim – oparcie o prawo małżeńskie z 1836
 zawarcie zgodne z postanowieniami prawa wewnętrznego uznanego związku wyznaniowego, do którego należeli nupturienci i przy
dopełnieniu odpowiednich obrzędów religijnych
 rozwód – wyłączony (katolicyzm) lub dopuszczalny w pewnych okolicznościach
 brak legalnych form zawarcia małżeństwa przez osobę nie należącą do nie uznanych związków wyznaniowych
 świecko – wyznaniowy
 w byłej Galicji
 małżeństwo – umowa zawierana przed duchownym uznanego przez państwo związku wyznaniowego
 bezwyznaniowcy lub przedstawiciele nie uznających przez państwo wyznań – obowiązkowa forma cywilna
 rozwód – dotyczył wszystkich, oprócz katolików
 stosunki małżeńskie osobiste
 uprzywilejowanie męża w stosunku do żony
 dominacja męża w małżeństwie i ojca w rodzinie
 ograniczenie praw żony – posłuszeństwo mężowi
 brak swobody żony przy wykonywaniu czynności prawnych i władzy rodzicielskiej
 1921 – zniesiono najbardziej jaskrawe ograniczenia
 stosunki małżeńskie majątkowe
 ustawowy system
 gdy małżonkowie nie zawarli umowy małżeńskiej
 zasada separacji dóbr – zachowanie przez małżonków swego majątku w czasie małżeństwa
 mąż posiadał wyraźny lub domniemany zarząd i użytkowanie dóbr żony
 umowny system
 swoboda w kształtowaniu kontraktu
 formy
o wspólność majątkowa,
o wspólność dorobku,
o wspólność ruchomości,
o zarząd i użytkowanie własnego majątku przez każdego
 stosunki rodzicielskie
 obowiązek troszczenia się o utrzymanie i wychowanie dzieci przez rodziców aż do pełnoletności
 władza rodzicielska – decydujący głos ojca
 dyskryminacja dzieci nieślubnych
 pozbawienia prawa do nazwiska ojca
 utrudnienia w realizacji roszczeń alimentacyjnych

47
  utrudnienia w dochodzeniu ojcostwa
 utrudnienia w prawach spadkowych
 Prawo rzeczowe
 utrzymano prawo obowiązujące do 1918 – ze względu na brak zmian społeczno - ekonomicznych
 najważniejsze – prawo własności
 własność podzielona – w postaci dzierżawy wieczystej
 lokale położone w jednym budynku – odrębne prawo własności; grunt pod budynkiem i urządzenia poza lokalami – współwłasność właścicieli lokali
 obrót nieruchomościami – obowiązkowa forma aktu notarialnego od 1933
 hipoteka – plany wprowadzenia dla każdej nieruchomości księgi wieczystej (niezrealizowane w dwudziestoleciu międzywojennym)
 Prawo spadkowe
 utrzymano prawo obowiązujące do 1918
 zasady:
 spadek przypada najbliższej rodzinie zmarłego
 spadkodawcy posiadają znaczną swobodę dysponowania majątkiem
 zachowek oraz wyłączanie części majątku ze swobodnego rozporządzania – rozwiązanie kompromisowe
 różne zwyczaje spadkowe włościan w poszczególnych dzielnicach
 b. zabór pruski – gospodarstwo przekazywano dziecku jeszcze za życia spadkodawców, zastrzegając tzw. dożywocie – utrzymanie do końca życia
 podział gospodarstwa pomiędzy wszystkie dzieci dokonywano najczęściej za życia rodziców, obowiązek dożywocia ciążył na jednym lub wszystkich
 Prawo zobowiązań
 opierało się do 1.VII.1934 na przepisach kodeksów zaborców
 jednolity kodeks zobowiązań – istotny czynnik integracji – przejął większość dotychczasowych rozwiązań, uzupełniając je:
 formalna równość stron
 wolność umów
 bezpieczeństwo obrotu
 formy powstania
 umowa
 czyny niedozwolone – odpowiedzialność na zasadach winy, ryzyka, słuszności
 Prawo handolwe – specyficzny dla kupców dział prawa
 kodeks handlowy z 1933 (obowiązujący od 1934)
 kupiec – ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe, czyli zawodowo i stale trudnił się czynnościami handlowymi
 rejestrowy
 przedsiębiorstwa większe, m.in. spółki handlowe
 podlegali wpisowi do rejestru handlowego w sądach
 nierejestrowy
 drobni kupcy, nie wymagali wpisu do rejestru
 regulacja powstania, organizacji i funkcjonowania sp.a;. sp. z o.o.; sp. komandytowych; sp. jawnych
 kodeks zapewniał szybkość (np. przez uproszczenie formy czynności prawnych) i bezpieczeństwo obrotu
 surowość wobec dłużników i ułatwienia w dochodzeniu roszczeń wierzyciela
 Prawo spółdzielcze
 ustawa z 20.X.1920
 spółdzielnia – dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób o zmiennym kapitale i składzie osobowym, mające na celu podniesienie zarobku lub
gospodarstw członków przez prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa
 udziały niezbywalne – tworzyły fundusz zakładowy spółdzielni
 powstanie – wymóg wpisu do rejestru sądowego – z chwilą wpisu uzyskiwano osobowość prawną
 organy:
 walne zgromadzenie
 rada nadzorcza
 zarząd
 związki rewizyjne – połączenie spółdzielni – kontrola działalności i instrukcje
 centrale zrzeszające określony pion spółdzielni
 Państwowa Rada Spółdzielcza
 koordynacja ruchu spółdzielczego
 pośredniczenie między nim a rządem
 prawo spółdzielcze – ograniczenie do minimum ingerencji państwa, szerokie swobody dla inicjatywy społecznej
 Postępowanie cywilne
 unifikacja w 1930 – wcześniej procedury: niemiecka z 1877, austriacka z 1895-97, rosyjska z 1864
 ochrona interesów jednostkowych w formie praw podmiotowych
 zasady:
 dyspozycyjność,
 wyposażenie stron w prawo swobodnego rozporządzania swymi roszczeniami, dochodzonymi w procesie
 wszczynanie procesu tylko na wniosek strony
 ograniczenie przedmiotu procesu do żądań zgłoszonych przez strony
 prawo do zrzeczenia się roszczenia
 swoboda dysponowania środkami odwoławczymi
 kontradyktoryjność
 sąd posiadał jedynie rolę czynnika badającego materiał dowodowy, przedstawiony przez strony
 wydawał rozstrzygnięcie na jego podstawie
 równość stron
 obowiązek sądu wysłuchania zeznań strony przeciwnej
 przyznanie obydwu stronom jednakowej możności korzystania z tych samych środków procesowych
 proces – rozpoczynał się od pozwu, spełniającego pewne wymogi formalne: m.in. określenie przedmiotu sporu
 środki dowodowe: dokumentów, zeznań świadków, opinia biegłych, oględziny, przesłuchanie stron
 apelacja – do sądu II instancji, rozpatrywał sprawę ponownie
 kasacja – sąd III instancji; wysokie opłaty przy wnoszeniu
 wady procesów: przewlekłość, kosztowność
 postępowanie egzekucyjne
 organy egzekucyjne – sądy grodzkie i komornicy
 środki egzekucyjne – zajęcie i sprzedaż ruchomości, rzadziej nieruchomości
 wyłączone spod egzekucji – przedmioty majątkowe zapewniające minimum egzystencji oraz zarobki poniżej 100 zł/mies.

48
 ROZDZIAŁ ÓSMY
PRAWO I POSTĘPOWANIE KARNE
 Źródła prawa karnego
o do 1932: w b. zaborze rosyjskim – KK rosyjski z 1903; b. zaborze pruskim – KK niemiecki z 1871; b. zaborze austriackim – KK z 1852
o kodeks karny i prawo o wykroczeniach – 11.VII.1932 – wydane w formie rozporządzenia przez prezydenta – uzupełniane przez kolejne rozporządzenia
 Zasady polskiego prawa karnego
o ścisłość, jasność i syntetyczność kodyfikacji
o zasady:
 subiektywizmu
 indywidualizacja kary i winy – całkowite odrzucenie winy zbiorowej lub akcesoryjnej (za działanie innych osób)
o podżegacz i pomocnik odpowiadali za swój zamiar, niezależnie od sprawcy
o przy określaniu kary brano pod uwagę pobudki oraz sposób działania sprawcy, stosunek do pokrzywdzonego, stopień
rozwoju umysłowego i charakter sprawcy, dotychczasowe życie, zachowanie się po przestępstwie
 obciążenie odpowiedzialnością sprawcy za skutki zamierzone i przewidywane
 brak odpowiedzialności za okoliczności i następstwa czynu, których nie mógł przewidzieć
 nakaz uwzględnienia stanu intelektualnego i swobody kierowania swą wolą
o poczytalność ograniczona w przypadku
 niedorozwój umysłowy
 choroba psychiczna
o wyłączenie odpowiedzialności
 dzieci poniżej 13 lat (odpowiedzialność warunkowa od 13 do 17 lat)
 liberalne traktowanie czynów przekraczających granice obrony koniecznej
 konstrukcja usiłowania
 humanitaryzmu
 indywidualizacja odpowiedzialności i kary
 ograniczenie środków represji karnej
 nadanie karze śmierci charakteru wyjątkowego
 nieletni 13-17 – jedynie środki wychowawcze i poprawcze
 rozbudowanie instytucji warunkowego zawieszenia wykonania kary
 instytucja warunkowe zwolnienia po odbyciu części wymierzonej kary
 wprowadzenie rehabilitacji ustawowej i sędziowskiej (przywrócenie utraconych skutkiem skazania prawa publicznych, wykonywania
zawodu oraz zatarcie skazania)
 wprowadzenie środków zabezpieczających spowodowane koniecznością:
 zabezpieczenia społeczeństwa przed osobami, które naruszały porządek prawny w sposób niezawiniony lub rozmyślny i stale
 środki zabezpieczające:
o lecznicze dla psychicznie chorych
o lecznicze dla alkoholików i narkomanów
o przymusowe, dla dopuszczających się czynów wynikających z wstrętu do pracy
o przymusowe dla recydywistów i przestępców zawodowych
 w przypadku psychicznie chorych – środki stosowane były zamiast kar przewidzianych przez kodeks, w innych przypadkach obok
 dla 2 ostatnich grup – pobyt w zakładzie zabezpieczającym rozpoczynał się po odbyciu kary orzeczonej i trwał 2-5 lat (lub dłużej)
 ograniczenie zasady humanitaryzmu
 Przestępstwo i kara
o przestępstwo definiowane w sposób formalny – czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia
 odzwierciedlało więc zasady: nullum...; lex retro...; zakaz analogii
o czyn – proces psychiczny sprawcy (winę), działanie i skutek
 działanie – czynne lub bierne (zaniechanie)
o przestępstwa
 zbrodnie – przestępstwa zagrożone
 karą śmierci (tylko 5 razy, jako alternatywa do k. więzienia)
 karą więzienia powyżej lat 5 (środek karny hańbiący)
 występki
 kara więzienia do 5 lat
 areszt powyżej 3 miesięcy (niehańbiący)
 grzywna powyżej 3000 zł
 wykroczenia – regulowane przez prawo o wykroczeniach
o inny podział
 przestępstwa umyślne
 przestępstwa nieumyślne
o wyłączenie karalności
 niepoczytalność sprawcy
 stan wyższej konieczności
o wyłączenie bezprawności
 działanie pod wpływem przymusu fizycznego
 pod wpływem istotnego błędu
 w obronie koniecznej
o kary
 zasadnicze - orzekane samoistnie
 dodatkowe - jako uzupełnienie zasadniczych
 utrata praw obywatelskich (czynnego i biernego prawa wyborczego)
 utrata obywatelskich praw honorowych
 utrata prawa wykonywania zawodu
 utrata praw rodzicielskich lub opiekuńczych
 ogłoszenie wyroku w pismach
 przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi
o zakaz stosowania udręczeń fizycznych
o 13-17-latkowie – środki poprawcze (zamknięcie w zakładzie poprawczym)
o szeroki zakres arbitralności sędziów przy wymierzaniu kar – postawiono jedynie granicę minimalną oraz maksymalną

49
 o dopuszczono instytucje nadzwyczajnego złagodzenia i zaostrzenia kary
 Postępowanie karne
o przed ujednoliceniem w 1928: rosyjska ustawa postępowania karnego z 1864, austriacka ustawa o postępowaniu karnym z 1873, niemiecki kodeks
postępowania karnego z 1877
o nowy kodeks – wysoki poziom techniki kodyfikacyjnej – tendencje liberalne
o gwarancje praw jednostki
 uzależnienie tymczasowego aresztu od decyzji sądu
 prawo do posiadania obrońcy
 jawność rozprawy
 domniemanie niewinności oskarżonego
 możliwość wniesienia środków odwoławczych
 zakaz reformationis in peius, zabroniono zaostrzania kar przez sąd II instancji, jeżeli oskarżyciel nie złożył apelacji
o proces mieszany – skargowo-inkwizycyjny
 elementy skargowe
 wszczęcie sprawy na żądanie uprawnionego oskarżyciela
 rozróżnienie w postępowaniu głównym na funkcje sądzenia, oskarżenia i obrony
 elementy inkwizycyjne
 ściganie większości przestępstw z urzędu
 tryb prowadzenia postępowania przygotowawczego
o przestępstwa (z punktu widzenia prawa procesowego)
 ścigane z urzędu
 postępowanie przygotowawcze
o dochodzenie – prowadzone przez oskarżyciela publicznego (prokuratora), na jego żądanie przez policję; celem – zebranie
informacji o przestępstwie
o śledztwo – prowadził sędzia śledczy pod kontrolą prokuratora
o tymczasowe aresztowanie na tym etapie – na mocy decyzji sądu
 sporządzenie aktu oskarżenia
 wniesienie go do sądu grodzkiego lub okręgowego – w zależności od właściwości
 z oskarżenia prywatnego
o postępowanie – jawne (wg zasady kontradyktoryjności)
o sąd obowiązany był do ustalenia prawdy materialnej
o dowody oceniane wg własnego przekonania (teoria swobodnej oceny dowodów)
o apelacja – z I do II instancji – ta ponownie rozpatrywała sprawę merytorycznie (oparcie na dowodach z I instancji)
o kasacja do SN – tylko z powodu obrazy ustawy lub jej nieprawidłowego zastosowania – wymóg uiszczenia wysokiej opłaty
o postępowanie doraźne – szczególny tryb postępowania w prawie karnym
 przyspieszenie
 uproszczenie
 zaostrzenie sankcji karnej – mogła przekroczyć górną granicę kary
 odrzucenie możliwości korzystania ze środków odwoławczych
 natychmiastowe wykonanie wyroku
 WARUNEK – ujęcie sprawcy
 przesłanki – zagrożenie ustroju państwa czy szerzenie się przestępczości szczególnie niebezpiecznej dla społeczeństwa
 wykorzystywano przy sądzeniu morderców i rabusiów, a także w sprawach politycznych

50