ktüel

Mitosun Gizemi

Temmuz - Ağustos 2019 / 70 / 20 TL / Kıbrıs 22 TL

70
ISSN 1307-5756

9 771307 575003

Aktüel Arkeoloji 1

TANRIÇA İNANNA İLE ATHENA - ERLİK VE ÜLGEN - GILGAMIŞ VE OIDIPUS - KAHIN TEPE -DOĞUDAN BATIYA TANRILARIN DÖNÜŞÜMÜ
2 Aktüel Arkeoloji
Sürdürülebilirlik
Raporumuzu
okumak için:

Aktüel Arkeoloji 3
 Editörden...
UYGARLIĞIN GÖÇEBE HAFIZASI MITOSLAR
Belki de son 12 bin yılda hayal etmeyi unuttuk. Toprak esir aldı
bizi. Hayallerimizin yerini ise endişelerimizin arasına sıkıştırdı- AKTÜEL ARKEOLOJI BASIN
ğımız geleceğimiz aldı. Geriye tekdüze bir uygarlık kaldı. Hayal YAYINCILIK TURIZM ORG. LTD. ŞTI
www.aktuelarkeoloji.com.tr
etmeyen, öteki bir uygarlık… Yazı Işleri Müdürü Murat NAĞIŞ
muratnagis@aktuelarkeoloji.com.tr
Öncesinde yabandık. Sınırsız bir dünya, sınırsız bir evrenin or-
Yayın Koordinatörü Ayşe TATAR YILDIZ
tasında varoluşumuza, dünyaya, evrene, doğaya ve yaşama dair aysetatar@aktuelarkeoloji.com.tr
hikayeler, mitoslar, söylenceler hayal eder, bunları birbirimize ku- Görsel Yönetmen İsmail YILDIZ
laktan kulağa anlatırdık.  Enkidu olmak, yaban olmak, Gılgamış grafik@aktuelarkeoloji.com.tr

olmaktan daha heyecan verici gelmiştir bu nedenle. İçinde yaşa- Dijital Pazarlama ve Sosyal Medya Umut Furkan ÇITAK
umutcitak@aktuelarkeoloji.com.tr
dığımız dünya ve evren tüm yabanlığı ile beslediği hayallerimizi
Reklam ve Halkla Ilişkiler Çiğdem SÖZEN
mitoslara gebe bırakmıştır. Göbekli Tepe böyle doğmuştur. Doğa- csozen@aktuelarkeoloji.com.tr
nın ve evrenin tüm yabanlığını görürüz onda ama anlayamayız. Fotoğraf Editörü Aykan ÖZENER
fotograf@aktuelarkeoloji.com.tr
Tüm gizemi ve yabanlığı ile bir hayal gibi bu yeni uygarlığın üze-
Çeviriler Ayşe TATAR YILDIZ
rinde gezinir Göbekli Tepe...
Stajyerler Berfin ÇAKAR, Serhat DÖNMEZ
Göbekli Tepe’yi anlayamıyoruz. Çünkü, doğaya, diğer canlılara,
evrene, yerin altına ve üstüne düşman bir uygarlık Göbekli Tepe’yi
ARKEOLOJI TRAVEL
nasıl anlayabilir? Nasıl hayal edebilir akrebi, yılanı, kuşları; ne an- www.aktuelarkeolojitravel.com
latabilir artık düşman bildiklerimiz bize? İnsan yaban iken içinde info@aktuelarkeoloji.com.tr

yaşadığı dünya insanın dostuydu. İnsan doğanın bir parçasıydı,

ARKEOLOJI DÜKKANI
sahibi değil. On binlerce yıl doğaya, yaşama ve evrene dair mitos- www.arkeolojidukkani.com
lar, hikayeler ve efsaneler ürettik. İnsan bu mitosların bir parçası Proje Koordinatörü Tuğba Nur Kula
oldu, kahramanı değil. Şimdi turnaları öldürüp Göbekli Tepe’nin tugbanurkula@arkeolojidukkani.com

turna betimlemelerini anlamaya çalışıyor, neslini tükettiğimiz

hayvanların bize hikayeler anlatmasını hayal ediyoruz...
Mitos ağacın köküdür. Ortak zenginliktir. İnsanlığın hayali ve ha-
fızasıdır. Mitos insanlığın yaban halidir, saftır, karışıktır. Mitos gö-
çebedir.  Mitos sahipsizdir. Her coğrafya mitosu sahiplenir, kendi-
ne göre değiştirir, şekillendirir, bezer ve kulaklara üfler. Kulaktan
AKTÜEL ARKEOLOJI YAYINLARI
www.aktuelarkeolojiyayinlari.com
Yazınsal ve Görsel Katkıda Bulunanlar
Prof. Dr. Ahmet Ünal, Prof. Dr. İsmail Gezgin, Doç. Dr. Selim
Ferruh Adalı, Dr. Öğr. Üyesi Derya Yılmaz, Dr. Öğr. Üyesi Hazar
Kaba, Dr. Öğr. Üyesi R. Volkan Çoban, Dr. Nurperi Ayengin,
Hüseyin Tekerek, Murat Erdin, Orhan Ölmez

kulağa zenginleşir, sonra döner; ilk çıktığı köke döner. Yani insana
geri döner. Mitoslarla kültürü keşfederiz, coğrafyayı tanırız, köke Kapak Görseli
Pentheus’un öldürülüşünü tasvir eden fresk. Pompeii MS 79
ulaşırız.
Din yokken, tanrı yokken, mitoslar vardı. Gökyüzünde yıldızlar Yönetim Yeri
Bereketzade Mahallesi, Camekan Sokak, Pepo Apartmanı
vardı, parlayan güneş, içinden geçtiğimiz orman, altında dinlen- No:1 D:4 Galata, Beyoğlu, İSTANBUL
İstanbul (+90) 212 244 25 02
diğimiz ağaç, gece uyuduğumuz mağara, aşamadığımız yüce dağ- www.aktuelarkeoloji.com.tr - www.arkeolojidukkani.com
lar, serin suyundan içtiğimiz nehir ve karnımızı doyurduğumuz info@ aktuelarkeoloji.com.tr

diğer canlılar; bunlar kutsal ve değerliydi yaşam için. Bu nedenle
kutsal ırmak, kutsal dağ, kutsal hayvan olarak tanımladık her bi-
rini. Mitoslar, insan ile doğanın varlık ilişkisinin anlatısıdır, birbi-
rini tamamlayan bir ilişki.
Hasankeyf için son bir umut...Hiçbirşey için geç değil, Hasankeyf
hala yarınların mirası olabilir.
Hayal etmeniz dileği ile iyi okumalar.
MURAT NAĞIŞ
ISSN 1307 5756
Dağıtım TURKUVAZ DAĞITIM PAZARLAMA A.Ş
Basım Yeri
WPC Matbaacılık San. Tic. A.Ş.
Osmangazi Mah. Mehmet Deniz Kopuz Cad.
No:17 Esenyurt / İSTANBUL
Telefon: (+090) 212 886 83 30 / Sertifika No: 35428
Yazıların tüm sorumluluğu yazarlara aittir. Derginin dili Türkçedir,
2 aylık süreli yayınlanır, basın meslek ilkelerine uyar. Tarih, Kültür Sanat
Arkeoloji konularında yayınlanır. Yayın çalışmaları ve yönetim-idari
çalışmalar kişilerin gönüllü katılımı ile gerçekleşmektedir. “Aktüel Arkeoloji
Dergisi’nin yayın projesi TÜPRAŞ’ın desteği ile sürdürülmektedir” .

4 Aktüel Arkeoloji
İÇİNDEKİLER
06 HABER
• İş Bankası’ndan Teos Antik Kenti Kazısına Destek
• Akdeniz’in En Büyük Arkeolojik Girişimi Sagalassos
• Karadeniz’de Prehistorik Bir Yerleşim: Kahin Tepe
• Seramik Araştırmaları Dergisi Yayın Hayatına Başlıyor
• Fatih’in Kayıp Kitabesi
• Soli’nin Altın Yaprakları
20 SELİM FERRUH ADALI
Mitolojinin Kökenleri ve Yayılımı
Mit nedir? İnsan ne kadar zamandır varsa mitler de o kadar eski
ve gizemli. İnsanların en eski ve önemsedikleri, toplumda sürekli
başvurdukları anlatıları kapsıyor mitler. Bir bakıma da toplumlara
dışarıdan bir bakışla “mit” denmiş, modern bilimin kabul etmedi-
ği mitoloji sahası kastedilmiştir.
28 DERYA YILMAZ
Doğudan Batıya Tanrıların Aktarımı
Tanrıların doğudan batıya tam olarak nasıl dönüştüğünü belir-
lemek oldukça güçtür. Dönüşümün detayları nasıl olursa olsun,
kesin olan şey arkeolojik ve filolojik kaynakların ışığında doğudan
batıya bir aktarım ve dönüşümün olduğu gerçeğidir.
34 R. VOLKAN ÇOBAN
Türk Mitolojisinin Karanlık ve Aydınlık Yüzleri
Her ne kadar Altay Toplulukların tarih sahnesine çıkışı
Kalkolitik Çağa, yani günümüzden yaklaşık 7 bin yıl ön-
cesine dek uzansa da Türk Şamanizm’i olarak da bilinen
Tengricilik bundan binlerce yıl, natürist ve animist geçmi-
şi ise on binlerce yıl daha eskidir.
44 İSMAİL GEZGİN
Gılgamış ve Oidipus
Eski Yunanca mythos insani yaratıcılığın en karmaşık
icatlarındandır. İnsan olan doğadan ayrılarak kaybettiği
kimliğini yeniden inşa edebilmek, dilediğince kendini
tanımlayabilmek amacıyla dilin kıvraklığını kullanmıştır.
İnsanın kendisini ve içinde yaşadığı dünyayı tanımlayan
anlatılar (mythoslar), varoluş sancılarını biraz olsun din-
diren dilsel öykülerdir.
52 AHMET ÜNAL
Eski Anadolu Mitlerinin Kökenleri
Uzun yıllar insanları avutan, hatta uyutan ama aynı
zamanda insanların hayal ve ruhlarını besleyen, onları
eğlendiren, yeni uluslar kadar husumetler ve savaşlar da
yaratan mit tarih midir, masal mıdır, safsata mıdır, yoksa
kuru edebiyat mı?
Aktüel Arkeoloji 5
ArkeoKitap

KAHRAMANIN DOĞUŞ MİTİ

Mitolojik araştırmanın başlıca sorunlarından biri, efsanevi masalların ana hatlarındaki
kapsamlı benzerliklerin nedeninin açıklanmasında yatar. Bu efsanevi masallar, bazı
detaylardaki fikir birliği ve bu detayların çoğu efsanevi gruplamada tekrarlayan bir şekilde
görünmesiyle hâlen kafa karıştırıcı bir şekilde açıklanır.
Otto Rank mitlerin kökenine dair yaptığı bu çalışmada Yunan, Roma, Yahudi-Hıristiyan,
Hint ve Germen efsanevi figürleri de dahil olmak üzere birçok çeşitli Avrasya kahraman
doğuşhikâyesini inceliyor. Bunu yapmak için de klasik Freudcu psikanaliz metodolojisini ve
söz dağarcığını kullanıyor. Rank, çeşitli kaynaklardan yararlanarak insanlık tarihinin en çok
bilinen mitlerinin modern psikanaliz kuramlarıyla bağlantılarını ortaya koyuyor.

Otto RANK / Pinhan Yayıncılık

MOĞOL FETHİNDEN SONRA ANADOLU’NUN YENİDEN İNŞASI

1243’teki Moğol fethinin ardından Anadolu’da İslami mimari alanında yaşanan gelişmeleri
ele alan Moğol Fethinden Sonra Anadolu’nun Yeniden İnşası, bu dönemde gerçekleşen
karmaşık yönetim değişimlerinin, nüfus hareketlerinin ve kültürel dönüşümlerin mimariyi
ne yönde etkilediğini ortaya koyuyor. Bu dönemde inşa edilen anıtlar birçok amaca hizmet
etmiştir: Camiler ibadet ve toplanma yeridir, medreseler İslam hukuku ve ilahiyat eğitimi
merkezleridir, kervansaraylar tüccarlar ile seyyahlar açısından ticaret yollarını güvenli
hale getirmiştir. Anıtlara ilişkin ayrıntılı gözlemler yapan Patricia Blessing’in çalışması,
mimariyi çok katmanlı bir yaklaşımla ele alıyor. Anıtlarda bulunan Arapça, Farsça ve Türkçe
yazılı kaynaklardan ve tarihsel fotoğraflardan faydalanan Blessing, bu sınır bölgesinin
karmaşıklığını yansıtan Ortaçağ Anadolu’su İslami mimarisinin bir resmini çiziyor.

Patricia BLESSİNG / KÜY

MİTRAS GİZLERİN KÖKENİ – ANTİK DÜNYADA KOZMOLOJİ VE DİN

Antik dönemin bize bıraktığı birçok bilmece içinde hiçbir şey Mitras Gizemciliği olarak bilinen
eski Roma dini kadar ilgi çekici olamaz. Yunan-Roma dünyasının, Eleusis ve İsis isimleriyle
bilinen diğer “gizli kült”lerinde olduğu gibi, Mitras Gizemciliği de ancak bu külte kabul
edilenlere açıklanan bir sır etrafında oluşturulmuştu. Bu gizliliğin bir sonucu olarak da kültün
öğretisi -bildiğimiz kadarıyla- hiçbir zaman yazılı hale getirilmemişti. Mitraizmi anlamaya
çalışan çağdaş akademisyenler, işte bu yüzden, bu doktrinin sırlarını çözmeye çalışırken
hemen hemen hiçbir yazılı belge bulamamışlardır. Bu kitap, Mitras Gizemciliği’nin ilginç
ikonografisinin, aslında astronomik bir bilmece olduğu anlaşıldıktan sonra, bu kültün nasıl
ortaya çıktığını açıklamak için yazılmıştır.

David ULANSEY / Arkeoloji Sanat Yayınları

Bu kitaplara arkeoloji dükkanından ulaşabilirsiniz. www.arkeolojidukkani.com

6 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 7
ArkeoHaber
İş Bankası’ndan
Teos Antik Kenti kazısına destek
On iki Ion kentinden biri olan Teos’ta, İş Bankası’nın
da desteği ile yürütülecek kazı çalışmalarında
Dionysos Tapınağı ortaya çıkartılacak.
A
nadolu’nun kültürel mirasını araştırmak, ortaya çıkar-
mak ve onu gelecek nesillere aktarmak için yapılan
kazı çalışmalarına bir yenisi daha ekleniyor. Türkiye
İş Bankasının desteğiyle yürütülecek olan kazı çalışmalarında,
tarihte ilk kez Sanatçılar Birliğinin de kurulduğu Teos Antik
Kenti’nin en önemli yapılarından biri olan Dionysos Tapınağı
gün yüzüne çıkarılmış olacak.
Tarihte Ilk Kez Sanatçılar Birliğinin Kurulduğu Kent
Geçmişi MÖ 10. yüzyıla kadar uzanan antik liman kenti Teos,
MÖ 3. yüzyılda şair, tiyatrocu ve müzisyenlerden oluşan Sanat-
çılar Birliğine ev sahipliği yapmıştır. Şairler Anakreon, Anti-
makhos, Epikuros, Nausiphanes, Apellikon ve tarihçi Hekataios
Teos’ta yaşamış antik çağın önemli filozof ve sanatçılarındandır.
2 bin 200 Yıllık Kira Kontratı
2010 yılından bu yana Prof. Dr. Musa Kadıoğlu başkanlığın-
da sürdürülen kazı çalışmaları sırasında, 2016 yılında bulu-
nan, kira sözleşmesi niteliği taşıyan ve hukuki terimler ile
pek çok ayrıntıya yer vermesi açısından çok değerli bulunan
2 bin 200 yıllık yazıt dikkat çekmektedir.
8 Aktüel Arkeoloji
“Tarihi mirasın aydınlatılması ve geleceğe aktarılması
için çaba gösteriyoruz”
Kurulduğundan bu yana ekonomik kalkınmanın yanı sıra
toplumsal gelişimde de öncü rol üstlenen Türkiye İş Bankası;
eğitim, çevre ve kültür-sanat alanlarında sosyal sorumluluk
projelerini hayata geçirmeye devam ediyor. Türkiye İş Banka-
sı Kurumsal İletişim Müdürü Bülent Yumuşaker, uzun soluk-
lu, yaygın ve sürdürülebilirliğin bu projelerin ortak noktası
olduğunu vurgulayarak, şu açıklamada bulundu: “Kültür-sa-
nat alanındaki çalışmalarımızın önemli bir başlığını da arke-
olojik kazılar oluşturuyor. Yüzyıllarca birçok kültür ve me-
deniyete ev sahipliği yapan Anadolu’nun kültüre ve tarihsel
zenginliğinin gün yüzüne çıkarılması, bu mirasın koruma
altına alınarak gelecek nesillere aktarılması, bu konudaki top-
lumsal bilincin pekiştirilmesi kurumsal sosyal sorumluluk
çalışmalarımızda öncelik verdiğimiz hususlar arasında yer
alıyor. Gaziantep Zeugma’da, Antalya Patara’da ve Kırşehir
Kaman’da devam eden arkeolojik kazılara destek veriyoruz.
Bu alandaki desteğe Teos ile bir yenisini daha ekliyoruz. Her
kazı alanının, bulunduğu bölge için kalkınma fırsatları barın-
dırdığını da dikkate alacak olursak, çalışmaların bu yönüyle
de çok önemli olduğunu düşünüyoruz.”
Teos Dionysos Tapınağı.
Aktüel Arkeoloji 9
ArkeoSergi

“ARŞİVİN BELLEĞİ MARCELL RESTLE’NİN

ANADOLU ARAŞTIRMALARI”
Koç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma Merkezi (ANAMED)
bu yıl beşincisi gerçekleştirilen “Uluslararası Sevgi Gönül Bizans
Araştırmaları Sempozyumu” çerçevesinde, “Arşivin Belleği: Marcell
Restle’nin Anadolu Araştırmaları” sergisini ziyaretçilerle buluşturdu.
Sergi, 1 Aralık 2019’a kadar ziyaret edilebilecek.
Küratörlüğünü Viyana Üniversitesi’nden Lioba Theis, Su Sul-
tan Akülker ve Caroline Mang’ın yaptığı serginin; eş zamanlı
ve aynı başlıkları taşıyan ve İngilizce ve Türkçe olarak yayına
hazırlanan kitabı da okurlarla buluşacak. Editörlüğünü sergi-
nin de küratörleri olan Lioba Theis, Su Sultan Akülker ve Ca-
roline Mang’ın yaptığı ve çevirisini Yiğit Adam’ın üstlendiği
kitapta, Lioba Theis, Birgitt Borkopp-Restle, Johannes Koder,
Friedrich Hild, Klaus Belke, Tolga Uyar, Peter Waldhausl, Su
Sultan Akülker, Caroline Mang, Philipp Pichler, Nina Rann-
harter ve Cedric Huss’un yazıları yer alıyor.

K
oç Üniversitesi Anadolu Medeniyetleri Araştırma
Merkezi (ANAMED) bu yıl beşincisi gerçekleştirilen
“Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sem-
pozyumu” çerçevesinde, “Arşivin Belleği: Marcell Restle’nin
Anadolu Araştırmaları” sergisini ziyaretçilerle buluşturdu.
Alanının önde gelen isimlerinden olan sanat tarihçisi Marcell
Restle’nin DiFaB’a (Bizans Araştırmaları Dijital Arşivi) bağış-
lamış olduğu kişisel arşivinden oluşturulan sergi katılımcıla-
ra, Marcell Restle’nin ömrünü adadığı Anadolu’daki Geç An-
tik Çağ, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerine ait kültürel
mirası araştırma, inceleme konusundaki birikimlerine ulaş-
ma, bu çalışmalar sırasında Restle’nin kullandığı metotlara Kitap, sanat tarihçisi Marcell Restle’nin araştırmaya adanmış
yakından bakma fırsatı veriyor. Ziyaretçiler ayrıca, 1956-2000 hayatını aktarmanın yanı sıra Anadolu ve komşu bölgelerde
yılları arasında oluşturulmuş zengin arşivden, Bizans, Selçuk- yaptığı incelemeleri konu alıyor. Kitabın ek bölümünde ise,
lu ve Osmanlı sanatı ve mimarisi alanlarında da yüzlerce fo- birçoğu sergide yer alan fotoğraflara da yer veriliyor.
toğraf ve yazılı belge, teknik ve fotogrametrik çizim, görüntü Bilime adanmış 84 yıllık bir yaşamın derin izlerini taşıyan ve
ve ses kayıtlarını da inceleme fırsatı buluyor. Restle’nin kimliğine, bir çalışma gününü nasıl geçirmiş ol-
Restle’nin arşivinden oluşturulan bu sergi dört bölümde zi- duğuna, internetin dahi olmadığı bir dönemde zamanı nasıl
yaretçilere sunuluyor. Serginin ilk üç bölümünde Restle’nin bölüp tanzim ederek günümüzdeki bir sanat tarihçisinin üre-
İstanbul, Anadolu ve Suriye’nin Havran bölgesinde yaptığı tebildiğinden çok daha fazlasını ürettiğine ve çalışırken nasıl
araştırmalar kronolojik olarak yer alırken, son bölümde arşi- bir yol izlediğine dair bilgiler içeren bu Sergi, 1 Aralık 2019’a
vin kısa bir öyküsü teşhir ediliyor. kadar ziyaret edilebilecek.

10 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 11
ArkeoHaber

Akdeniz’in En Büyük Arkeolojik Girişimi

Sagalassos Antik Kenti Aygaz´ın
Desteğiyle Yeniden Canlanıyor

Yukarı Agora. ©Umut Furkan Çıtak.

Yerleşiminin ilk izleri MÖ 4.500’lü yıllara kadar uzanan Sagalassos Antik Kenti,
Burdur’un Ağlasun ilçesinde bulunan, tarihi boyunca pek çok medeniyete ev
sahipliği yapmış olan oldukça önemli bir kültür hazinesi. Sagalassos’ta kentin
anıtsal merkezinde çalışmalar hız kazanıyor ve bu çalışmalar sonucunda Yukarı
Agora alanı müze atmosferinde ziyaret edilebilecek bir mekân olmanın yanı sıra
farklı sanat etkinliklerinin de yapılabileceği bir alana dönüşmüş olacak.

İ
Antoninler Çeşmesi.
lk yerleşim izleri MÖ 4500 yıllarına kadar uzanan
Sagalassos Antik Kenti’nde yürütülen kazı ve resto-
rasyon çalışmalarıyla antik kentin en görkemli yapısı
olan ve MS 160-180 yıllarına tarihlenen Antoninler
Çeşmesi’nin yaklaşık 3 bin parçası tekrar bir araya getirildi.
Arkeolojik kazılara kentin en eski kamusal yapılarından
biri olan ve Yukarı Agora’nın doğu kenarında yer alan Pazar
Binası’nda, yine Agora’nın güneybatısında bulunan, kentin

12 Aktüel Arkeoloji
belediye idare binası olan Prytaneion’da, Yukarı Agora’ya
çıkan ana cadde üzerinde; Sagalassos’un en eski tapınak-
larından olan Dor Tapınağı’nda ve Yukarı Agora döşeme-
sinin seçilen noktalarında da tarihleme yapmak amacıyla
çalışmalar yapılıyor. Geçen 20 yılda özgün yapı taşları kul-
lanılarak bazı anıtların yeniden ayağa kaldırılması sağlan-
dı. Yukarı Agora’nın kuzey kenarında yer alan Antoninler
Çeşmesi de bu yapılardan biri. Çeşme, Roma İmparatoru
Marcus Aurelius dönemine dayanıyor. 28 metre boyunda,
9 metre yüksekliğindeki anıtsal çeşme, 7 farklı taş türünün
kullanıldığı mimarisi, zengin dekoratif bezemeleri, Burdur
Müzesi’nde sergilenen heykelleri, 4,5 metre yükseklikten
akan şelalesi ve önündeki havuzuyla oldukça görkemli bir
Yukarı Agora’dan bir yapı.
görünüme sahip.
Geçtiğimiz son sekiz yılda, Yukarı Agora’nın dört köşesin-
de yer alan yaklaşık 11 metre yüksekliğindeki dört onursal
sütun ve agoranın giriş-çıkışlarını sağlayan üç anıtsal ka-
pının ayağa kaldırılmasından sonra, antik kentin merkezi,
mimari ve kentsel açıdan daha fazla bütünlük kazandı. Uy-
garlık tarihi içinde önemli bir yeri olan, 2008 yılında gün
ışığına çıkarılan Roma İmparatoru Hadrian’a ait baş hey-
Yukarı Agora’ya girişi sağlayan anıtsal kapı.

Sagalassos’da devam eden kazı çalışmalarından bir görüntü. ©Umut Furkan Çıtak.

keliyle uluslararası alanda pek çok arkeoloji yayını tarafın-

dan en önemli buluşların yapıldığı 10 yerden biri seçilen
Sagalassos’ta çalışmalar tamamlandığında bu antik kentin
çeşitli konser ve sanat faaliyetlerinin sergilenebileceği bir
yapıda olması amaçlanıyor. Akdeniz’in en büyük arkeo-
lojik girişimi olarak bilinen, Türkiye’nin UNESCO Dün-
ya Mirası Geçici Listesinde yer alan Sagalassos-Ağlasun
kültürel ve doğal peyzajının Dünya Mirası Kalıcı Listesine
dahil edilmesi içinse çalışmalar devam ediyor.

Aktüel Arkeoloji 13
 ArkeoHaber
KAHİN
TEPE Nurperi AYENGİN
KARADENİZ’DE PREHİSTORİK
BİR YERLEŞİM
K
ahin Tepe ve çevresindeki ilk araştırmalar, 1950 yıl-
larında Kılıç Kökten’in aralıklarla bölgeye yaptığı
araştırma gezileriyle başlamıştır. Enver Bostancı ve
Ahmet Gökoğlu öncülüğünde Kastamonu’da yapılan yüzey
araştırmaları ile de bölgenin arkeolojik potansiyeli belgelen-
meye başlanmıştır. İlk sistemli yüzey araştırmaları ise 1995-
1998 yılları arasında Aslı Erim Özdoğan ve ekibi tarafından
yapılmıştır. Filyos Araç Barajı çalışmalarından önce Kahin
Tepe’de yapılan araştırmalar sonrasında Kültür ve Turizm
Bakanlığı, Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü-
nün oluru ve Kastamonu Müze Müdürlüğünün başkanlığı ile
Nurperi Ayengin’in bilimsel danışmanlığında kazı çalışmaları
başlatılmıştır.
Araç Çayı ve Başköy deresinin çaya döküldüğü noktada, kayalık
bir tepenin önünde çaya burun yaparak uzanan bir alanda yer
Adak çukuru. ©Kazı arşivi.
14 Aktüel Arkeoloji
alan yerleşimin tarihöncesi dönem insanlarınca tercih edilme-
sindeki en önemli faktör, bu iki su kaynağına yakınlığı olmalı-
dır. Bu iki akarsuyun debilerinin tarihöncesi dönemlerde daha
yüksek olduğu akarsu yatağının genişliğinden anlaşılabilir. Bu
akarsu bir hendek görevi yaparak yerleşimin savunma sistemine
de önemli bir destek sağlamıştır. Araç çayının diğer bir faydası
ise besin ekonomisine katkısıdır. Bugün dahi halk tarafından
Araç Çayından tatlı su balığı avlanıp tüketilmektedir. Çayın
diğer bir avantajı ise tarihöncesi dönemlerdeki insanların ih-
tiyacı olan ve alet yapımı için kullanılan çay taşları açısından
zenginliğidir. Bölgenin kayaçlar açısından da zengin olduğu-
nu Maden Teknik ve Arama Genel Müdürlüğünün, Kastamo-
nu ve ilçelerinde yapmış olduğu araştırmalardan bilinmekte-
dir (serpantin, mermer, çakmaktaşı, bazalt, radyolarit, vd.).
Hammadde açısından diğer bir zenginlik ise kil yataklarıdır.
Şahin başı. ©Kazı arşivi.
Kahin Tepe’nin kuzeybatısında ve hemen güneyindeki kesit-
lerde kil dolgular görülmektedir. Tarihöncesi dönem insanla-
rının ihtiyaç duyduğu çoğu hammadde kaynağı yerleşime
yakın mesafelerde olup bu ihtiyaçlarını kolaylıkla gider-
miş olmalıdırlar.
Kahin Tepe’nin tarım arazisi olarak kullanılan doğu
kısmı yoğun tahribata uğramıştır ve bu alanda yoğun
olarak Erken Tunç Çağı seramiği ve serpantin balta, kı-
rık bir mermer balta, fallus, öğütme taşları, vurgaçlar, Tepelik alanın genel görünümü. ©Kazı arşivi.
eziciler gibi sürtmetaş endüstrisine ait buluntular tespit
edilmiştir. Tepenin batısındaki çamlık alanda ise yaklaşık
4500 metrekarelik bir kısım Erken Tunç Çağına tarihlendiği
düşünülen bir sur sistemi ile çevrilidir ve çalışmalar sırasında
bu sur sistemine dayalı dikdörtgen yapıların varlığı saptanmış-
tır. Sur sistemi ile çevrili Erken Tunç Çağı yerleşimine 45 metre
uzaklıkta bulunan tepenin doğu kısmında adak çukurları yer
alır. Ancak tarımsal faaliyetler bu yuvarlak plan veren, gelişi-
güzel düzeltilmiş taşlardan örülen adak çukurlarının çoğunu
tahrip etmiştir. Sadece bir tanesi diğerlerine nazaran daha iyi
korunmuş durumdadır. Korunmuş olan adak çukurundan
dönemin tipik özelliğini yansıtan bir idol ortaya çıkartılmıştır. Surlarda devam eden çalışmalar. ©Kazı arşivi.

Adak çukurlarının altında tespit edilen sürtme taş endüst-
risinin işlikleri Erken Tunç Çağı adak çukurlarının yapımı
esnasında tahrip edilmiştir. İşlik kazılarında yarı işlenmiş
ya da bitirilmemiş eserler üretim zinciri aşamaları hakkında
önemli bilgiler verir. Bu sürtmetaş endüstrisinin yapımında
kullanılan değişik tipteki çakmaktaşı aletler işliklerde bu-
lunmuştur. Tarihöncesi insanların kayaçların mekanik özel-
liklerini anlamak için deneme yanılma yöntemi ile anlama
çabaları içinde oldukları Kahin Tepe’de bulunan çok sayıda
buluntu üzerinde gözlemlenir. İşliklerden gelen taş buluntu-
lara baktığımızda çeşitli aletler, boncuklar ve bunların dışın-
da sembolik anlam taşıyan ünik buluntular ele geçmiştir. Bu
buluntular arasında en dikkat çeken bazalt taşından işlenmiş
olan şahin başı tasvirli buluntudur ancak sembolik bir anlam
taşıdığı düşünülen bu şahin başının hangi amaçla yapıldığı
bilinmiyor. Dikkat çeken diğer buluntu ise boğa veya koç
boynuzu formu verilmiş taş objedir. İşliklerde bunların dı-
şında çok sayıda sembolik amaçla üretilmiş buluntular tespit
edilmiştir. Motorlu tarım her ne kadar tahrip etmiş olsa da
Erken döneme tarihlendiği düşünülen taş işlik alanında sürt-
metaş endüstrisinin bütün aşamalarının takip edilebilmesi
ile çok önemli bilimsel verilere ulaşılmıştır. Kahin Tepe’deki
sürtmetaş seri üretiminin bölge ticaret veya değiş tokuş eko-
nomisinde önemli bir rol oynadığı ihtimali yüksektir. Nitekim
Mehmet Özdoğan, Türkiye’de taş buluntularla ilgili en önemli
eksikliğin ‘taş işlikler’ ile ilgili bilgi eksikliği olduğunu belirtmiş-
tir. Kahin Tepe kazıları ile Batı Karadeniz’in bilinmeyen erken
dönemleri ve Erken Tunç Çağı kültürleri daha anlamlı olacak.
Erken Tunç Çağı yerleşmesinin ‘Anadolu Yerleşim Planı’na uy-
gun olarak yapılmış olması Kuzeybatı Anadolu ile bağlantıla-
rın güçlü olduğunu göstermesi açısından çok önemlidir. Adak
çukurlarından gelen seramikler bölgeye yakın olan İkiztepe,
Kuzeybatı Anadolu Erken Tunç Çağı yerleşimlerinden Küllü-
oba, Keçiçayırı, Marmara bölgesinde Kanlıgeçit’in seramik bu-
luntularıyla benzerlik göstermektedir. Kahin Tepe’de önümüz-
deki sezonlarda yapılacak kazılarla bölge arkeolojisine önemli
katkılar sağlanacağı anlaşılmıştır.
Boynuz. ©Kahin Tepe Kazı arşivi.

işlikler yuvarlak plan veren bir mimariye sahiptir. Taş işlik- Sağda: İdol. ©Kahin Tepe Kazı
arşivi.
lerinin kesin tarihlendirilmesi karbon testlerinden alınacak
sonuçlar ile daha iyi anlaşılacaktır.
Kahin Tepe kazısının ilk sezonu olmasına rağmen çok önemli
bilimsel sonuçlara ulaşılmıştır. Batı Karadeniz’in erken dönem-
lerine tarihlendiği düşünülen ilk taş işlik alanlarının bulunması
bölge ve Anadolu Arkeolojisi için oldukça önemlidir.

Aktüel Arkeoloji 15
ArkeoHaber

Seramİk Araştırmaları Dergİsİ

Yayın Hayatına Başlıyor
Seramik Araştırmaları Dergisi (The Journal of Ceramic Research) [SRMKA]
Neolitik Dönemden Osmanlı Dönemi sonuna kadarki sürecin seramiklerini
kapsayan bir yayın anlayışına sahiptir. Bu dönemlere ait seramiklerin üretim
aşamaları, üretim teknolojileri ve üretim yerleri, kullanım amaçları ve
bölgeler arası etkileşimlerinin arkeolojik, arkeometrik, etnoarkeolojik veya
sanat tarihsel açıdan incelenmesi ise derginin konusu kapsamındadır.

2
019 yılı Aralık ayında ilk sayısı yayınlanacak olan teknolojik, analitik ve arkeolojik açıdan birlikte ilerlemesi
Seramik Araştırmaları Dergisi (The Journal of Ce- arkeologlara fayda sağlamıştır. “Eski” seramikler, sosyal bi-
ramic Research), Neolitik Dönemden, Osmanlı limlerin fen bilimleriyle buluşması açısından bir köprü görevi
Dönemi sonuna kadar ithal ya da yerel üretim se- görmektedir. Yapılan çalışmaları ve edinilen tecrübeleri bir
ramiklerin ve bu seramikler ile ilişkili analojik, arkeometrik, arada tutabilmek arzusu Seramik Araştırmaları Dergisi’ni ya-
etnoarkeolojik çalışmaların yayınlanacağı bir dergidir. yınlama kararında etkili olmuştur.
Erişime açık uluslarası hakemli bir dergi olan Seramik Araş-
tırmaları Dergisi okuyucuları makaleleri tam metin olarak
okuma, indirme ve kaynak göstererek kullanabilme hakkına
sahip olacaklar. Dergiye gönderilen makalelerdeki tüm sera-
mikler www.srmka.com adresinde de yayınlanacaktır.
Seramik Araştırmaları Dergisi [SRMKA], yüzyıllardır insa-
noğlunun ihtiyaçlarına, beğenilerine göre şekillenen ve arke-
olojik çalışmalarda yoğun olarak bulunan seramik malzeme-
nin değerlendirilmesine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır.
Arkeoloji, Tarih, Arkeometri ya da Sanat Tarihi branşlarında
sadece seramik konulu bir derginin Türkiye’de bulunmama-
sı ve bu dergiyle bu boşluğun doldurulması derginin temel
amaçları arasındadır. Günümüzde seramik çalışmalarının

16 Aktüel Arkeoloji
restorasyon


Aktüel Arkeoloji 17
ArkeoHaber
FATİH’İN KAYIP KİTABESİ
Çanakkale’nin Lapseki ilçesine bağlı
Çardak’ta Fatih’in emriyle yapılan han
binasının üç kitabesinden biri yıllardır kayıp.
Çalınan kitabe.
Murat ERDİN / Fotoğraflar: Orhan ÖLMEZ
Ç ardak, Çanakkale Boğazı’nın Marmara deniziyle kesiştiği
kuzey ucunda bir sahil kasabası. Güneybatısında Lapseki
(Lampsakos), doğusunda Biga ve tam karşısında ise Gelibolu
var. Burası denizle karanın kesiştiği yer olduğu için oldukça
stratejik bir nokta sayılıyor. Bu yüzden, Türkler Anadolu’dan
Avrupa’ya geçmek için Çardak topraklarını kullanmışlar. Köy-
de her sene Asya’dan Avrupa’ya geçiş törenlerle kutlanıyor. Os-
manlı Devleti’nin imparatorluğa evrilmesinin arifesinde kuru-
lan köy, İstanbul fethedildiğinde henüz yoktu. Bölgedeki tarihi
eserlerin yapım tarihlerine ve mezarlıklara bakıldığında bura-
nın 15’inci yüzyılın ikinci yarısında kurulduğu tahmin ediliyor.
Osmanlı birliği sağlanmadan önce Anadolu’da hüküm süren
Beylikler Döneminde Karesioğulları’na bağlı olan bu köyler,
zamanla Osmanlı’ya bağlandı. Batıya doğru genişleme siyaseti
izleyen Osmanlılar, Gazi Süleyman Paşa komutasında Çardak’a
geldiler ve Paşa kendisi ve askerleri için köye de ismini veren,
her yerden görülebilecek büyüklükte bir gölgelik (çardak) kur-
durdu. Burada dev otağını kuran Gazi Süleyman Paşa, Avrupa
yakasına geçiş hazırlıklarına başlar. Hem Avrupa’daki askerlere
destek vermek hem de boğazın güvenliğini sağlamak için Os-
manlılar Çardak’ta düzenli ordu bulundurmaya karar verirler.
Gazi Yakup Bey adlı komutanı buraya atarlar. Gazi Yakup Bey
Çardak’ı çok sever, burada yaşar ve burada ölür. Mezarı kendi
adıyla yapılan caminin bahçesinde bulunmaktadır. Gazi Yakup
18 Aktüel Arkeoloji
Çardak Hanı Ana Kapı. 2018.
Bey döneminde Çardak’a bir han, bir camii, yedi su kuyusu,
bir hamam, dokuz derslikli medrese ve iki konak yapılmış-
tır. Gazi Yakup Bey’in yaptırdığı bu yapılardan camii, han ve
kuyular hala ayaktadır ve hizmet vermeye devam etmektedir.
Ama han kapısının üzerine konan üç kitabeden biri yıllar önce
çalınmış. Çardak’ta hiç kimse hatta hanın karşısındaki kahve-
de oturan yaşlılar bile ne zaman çalındığını hatırlamıyor. Bu
paha biçilmez kitabenin yurtiçinde veya yurtdışında bir yerde
bulunduğu kesin.
Yerinde duran iki kitabeyi okuduğumuzda hanın İstanbul’un
fethinden 11 yıl sonra, 1464’te yapıldığını görüyoruz. Tamamen
taş bina olarak inşa edilen han 62 metre uzunluğunda yatay bir
mimariye sahip. Çardak’taki han binasının tek kapısı bulunu-
yor. Kapı iki mermer sütun üzerine oturtulmuş ve hemen alın-
lığına adet olduğu üzere üç kitabe konulmuş. Yerinde duran iki
kitabeyi okuduğunuzda şunlar yazıyor: “Şanı parlak, burbanı,
delilime’ali olan bu güzel hanın inşası, ihsan-ı aleme şayi olan
Sultan Murad Han oğlu Mehmed (Fatih Sultan Mehmed) ta-
rafından  divanında kulu bulunan emir-i mücteba Yakub Bey’e
emrolunmuştur. Cenab-ı Hak bünyanını musibetlerin savletin-
den muhafaza buyursun.”
Belki bu yazı vesile olur, bakanlık harekete geçer ve Çardak’ın
Fatih Sultan Mehmed’ten kalan kayıp kitabesi bulunarak olması
gereken yere konur.
Aktüel Arkeoloji 19
ArkeoHaber
SOLİ ANTİK
KENTİNİN SERÜVENİNİ
ANLATAN
BİR BELGESEL
SOLİ’NİN ALTIN
YAPRAKLARI
Hüseyin Tekerek
Hüseyin TEKEREK
Kıbrıs’ın Kültürel varlığının ortaya
çıkması bakımından büyük önem
taşıyan, uzun yıllardır depolarda
muhafaza edilen tarihi eserler Soli’nin
Altın Yaprakları isimli belgesel ile
gün yüzüne çıkıyor! Dönemin İngiliz
idaresi ile İsveç Krallığı arasında yapılan
protokolle paylaşılan ve İsveç’e taşınan
teşhire kapalı bu eserlerin taşınma
serüveni de belgeselde yer alıyor.
20 Aktüel Arkeoloji
Antik tiyatronun drone görüntüsü.
Bayrak Radyo Televizyon Kurumu belgesel ekibi, Kıbrıs’ta-
ki ilk arkeolojik kazı çalışmalarıyla ortaya çıkarılan ve 1931
yılından bu yana İsveç’teki depolarda özel olarak muhafaza
edilen Kıbrıs’ın kültürel varlığının önemli tarihi eserleri-
nin izini sürerek basın tarihinde bir ilki gerçekleştirdi.
Dönemin İngiliz idaresi ile İsveç Krallığı arasında yapılan
protokolle paylaşılan ve İsveç’e taşınan teşhire kapalı ta-
rihi eserlerin görüntüleri Soli’nin Altın Yaprakları belge-
seliyle izleyicilerle buluştu. Dört İsveçli arkeoloğun ger-
çekleştirdiği bu ilk kazılarla Kıbrıs’ta başlayan arkeoloji
serüveni ve gün ışığına çıkarılan binlerce tarihi eserin
kasalar içerisinde Stockholm’e taşınması hikayesi de yine
bu belgeselde yer aldı.
Bilimsel danışmanlığını Sinop Üniversitesi Bölümünden
Kıbrıslı bir arkeolog Dr. Öğretim üyesi Hazar Kaba’nın yö-
 Ekipleri’nce 1927 ile 1931 yılları arasında gerçekleştirilen
kazı çalışmaları neticesinde İsveç’e taşınan bu tarihi eserle-
rin oldukça sınırlı bir bölümü Stockholm’un merkezinde,
Akdeniz ve Yakın Doğu Eserleri Müzesinde sergilenme
şansı bulmuş.
Kazı ekibinin Kıbrıs’ta bulunduğu dönem içerisinde ara-
larında Petra tou Limnidi, Lapithos, Engomi, Kition, Ayia
Irini yani Akdeniz Köyü, Arsos, Nitovikla Kalesi, Soli
Roma Tiyatrosu, Cholades Tapınakları, Mersinaki ve Vo-
uni Sarayı’nın da bulunduğu 20 arkeolojik alanın kazısı
gerçekleştirilmiş.
KKTC Turizm ve Çevre Bakanlığı, Eski Eserler ve Müze-
ler Dairesi, Güzelyurt Şube Amirliği, Dışişleri Bakanlığı
Tanıtma Dairesi ile Bayrak Radyo Televizyon Kurumu iş-
birliği ve desteğiyle hazırlanan bu belgesel, ayrıca Soli An-
tik Kenti’nin tarihçesi ve Kıbrıs için önemini izleyicilere
aktarmayı amaçlamıştır. 1927 ile 1931 yılları arasında ger-
çekleştirilen kazı çalışmalarına ait zengin fotoğraf arşivi de
yine bu belgeselde izleyicilerle buluşmuştur.

netmenliğini ise Hüseyin Tekerek’in yaptığı “Soli’nin Altın

Yaprakları” belgesel dizisinin ikinci bölüm çekimleri kap-
samında İsveç’e giden ekip, gerekli izinleri alarak yaklaşık Dr. Öğr. Üyesi Hazar Kaba
12.000 eserin bulunduğu müze depolarında çekimler ger-
çekleştirdi.
Stockholm’e yaklaşık 2 saatlik mesafede yer alan 5000 met-
rekare büyüklüğündeki bu depolar geniş güvenlik önlem-
leri ile korunuyor. Son teknoloji ile donatılmış ortamlarda
korunan bu tarihi eserlerin büyük bir bölümü envanter ça-
lışmaları tamamlanmış bir şekilde, kolay ulaşılabilir raflar-
da yer alıyor. Müze depolarında ayrıca henüz açılmamış,
içerisinde Kıbrıs’a ait eserlerin bulunduğu 5000’den fazla
kutu muhafaza ediliyor.
Kıbrıs’ta sistematik arkeolojik kazıların miladı olarak ka-
bul edilen ve Swedish Cyprus Expedition, yani İsveç Kazı

Aktüel Arkeoloji 21
 Pergamon
Selim Ferruh ADALI Sunağından bir
friz. Kabartmada
tanrıça Athena,
Alkyoneus
ile savaşıyor.
Almanya, Berlin
Pergamon
Müzesi.

Mitolojinin
Kökenleri ve
Yayılımı
Mit nedir? İnsan ne kadar zamandır varsa
mitler de o kadar eski ve gizemli. İnsanların
en eski ve önemsedikleri, toplumda sürekli
başvurdukları anlatıları kapsıyor mitler. Bir
bakıma da toplumlara dışarıdan bir bakışla
“mit” denmiş, modern bilimin insani olgu
olarak kabul ettiği mitler kastedilmiştir.

T
oplumlar ve ülkeler, sıklıkla “Batılı”, “Doğulu” veya muadili
kategorilerle nitelendirilirler. Bu sınıflandırma Haçlı seferleriyle
sertleşmiş ayrıştırıcı dini kimlik algıları ile daha eski Yunan-Roma
dönemlerindeki uygar-barbar ayrımına dayanır gibi görünür. 19.
yüzyıl endüstriyel devrimiyle sanayileşen toplumlarla diğer toplumlar arasındaki
güç ve zenginlik uçurumundan etkilenmiş ve bir tür bireyci rasyonalizmi
ön plana çıkaran sömürgeci bir dönemden etkilenmiştir. Oysa Eski Yunanca
yazan farklı etnik kökenli yazarlar, MÖ 5. yüzyılda Persleri ötekileştirdiği
zaman bile bu basit bir “öteki” olmamıştır. Sparta ve Atina, aralarındaki savaş
ve mücadelelerde Perslerden destek almıştı. Ortaçağda da gündelik hayatta
günümüz önyargılarına meydan okuyan bir etkileşim ve kültürlerarası anlayış
vardı. Ortaçağ Avrupa’sında, Arapça bilim dili olarak kabul edilirdi.

22 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 23
 Hesiodos’un MÖ 7. yüzyılın ilk yarısına Sömürgecilik ve takip eden dönemlerde
Avrupa’nın ötesinde farklı toplumların
tarihlenebilecek eseri “Theogonia” ile mitleri ve destanları hakkında bilgi
Apollodorus’un Kütüphanesi’ndeki tanrıların dağarcığı gelişince farklı dil ailelerine
üye çok farklı toplumların birbirlerine
savaşlarına dair anlatılar, Gök Tanrısı Uranus’un benzemelerini sağlayacak mitler ile
Yer Tanrıçası Gaia’yla olan ilişkisi ile başlar. Gök, karşı karşıya kalındı.
doğan çocukları Yer’in içinde tuttuğu için Gaia, James Frazer’ın (1854-1941)“Altın
oğlu Kronos’a, Uranus’u çakmak taşından yapılmış Dal” (Golden Bough) adlı eserinde
Roma yakınlarındaki Alban tepesinde
büyük bir orakla hadım ettirir ve göğü yerden ayırır. Tanrıça Diana’ya adanan ormanda
tanrıçaya ait ağaçtaki “altın dalı”
William Jones’un (1746-1794) Hindistan’da İngiliz idaresi için yargıçlık yaptığı koparan kaçak bir köle bile dövüşte
sırada, Sanskrit ile Yunanca, Latince ve Avrupa dilleri arasındaki yapısal ilişkiyi yendiği rahibin yerine geçerek rahip
fark etmesiyle yeni bir dönem açıldı. Bu ilişki yine Hint-Avrupa dillerini temel olur ve “Ormanın Kralı” unvanını
alan bir dilbilim etkisindeydi. Jones; Sanskrit, Yunanca, Latince ve başlıca Avrupa alırdı. Bu garip sayılabilecek
dillerinin aynı Hint-Avrupa dilinden türediğini savundu. Dilbilim açısından geleneğin eski bir dönemden bir
bu yeni bir çığırdı. 19. yüzyılda Rig Veda’nın kapsamlı çevirisini üstlenen ve bu “kalıntı” olduğunu savunan Frazer,
eserin tarihi arka planını MÖ 15. yüzyılda Hindistan’ı fetheden, Eski Sanskrit nasıl bir inanç ve ritüelin olabileceği
dili konuşan savaşçı bir toplumun gelenekleri olarak tahayyül eden Friedrich konusunda dünya mitolojilerinden
Maximilian Müller (1823-1900), Hint-Avrupa dil ailesine ait dilleri konuşan benzeri motif ve olguları kullanan
toplumların mitolojilerini, “karşılaştırmalı mitoloji” adı altında çalıştı. Mitlerin bir analiz yapar. Geleneksel
çıkış noktalarını Hint-Avrupa dil etimolojileriyle ilişkilendirmeye çalıştı. Eski Yunan mitlerini içeren
Malatya Arslantepe’de ortaya çıkarılan bir Geç Hitit ortostadı. Bu ortostad üzerindeki kompozisyon İlluyanka mitolojisinin ikinci bölümünü anlatmaktadır. Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.

24 Aktüel Arkeoloji
 Mısır gelenekleri
içerisinde Yer ve Nut
arasında gerilimli bir
ilişki vardır. Tanrıça Gök,
doğan çocukları yutar.
kapsamında terennüm edilen
mitlerde benzeri anlatılar bulunur.
Bu anlatılar terennüm edildiğinden
bunlara Hitit Sarayı’nda Hititçe
“şarkı” denilirdi. Seçme örneklerden
Kumarbi mitine (“şarkı”) göre ilk
egemen tanrı Alalu’dur. Yaveri Anu
Papirüste, ortada ayakta duran hava tanrısı Shu’un ve yerdeki yeryüzü tanrısı Geb’in; Gökyüzü tanrıçası Nut’unun ona ihanet eder ve iktidarı alır. Alalu,
vücudunu tuttuğu görülüyor. MÖ 950/930. British Museum.
“kara toprağa” (yeraltı dünyasına)
kaçar. Tanrı Anu bir süre sonra
Apollodorus’un Kütüphanesi’nin 1921 yayınında ise Frazer, Yunan mitlerini
kendi yaveri Kumarbi’nin ihanetine
daha iyi anlamak amacıyla farklı kültürlerden mit, destan ve öykülere de yer
uğrar ancak Kumarbi, Anu’nun
vermiş, mitlerin en eski halleri hakkında görüş bildirmiştir. Benzer olduğu
“dizlerini” yutar, yani hadım ederken,
düşünülen mitlerin veya mit öğelerinin nasıl çeşitlendiği sorusu geliyor
Anu’nun tohumlarını yutmuştur;
akla. Günümüzde bu bağlamda en dikkat çeken hipotezlerden biri, Nikolai
bunların arasında Fırtına Tanrısı
Sergeyeviç Trubetzkoy’un 1939 yılı Acta Linguistica dergisinde yayınlanmış
Teşup, yaveri Taşmişu ve Dicle Nehri
bir makalesinde dilbilimde savunduğu “uyuşum” (convergence) kavramına
vardır. Anu göğün üst katmanlarına
dayanır. Bu kavrama göre toplumlar uzun süre etkileşim halinde oldukları için
kaçtıktan sonra Kumarbi, tohumları
farklı dönemlerde diller birbirlerinden özellikler alabilir. Aynı şekilde, Doğu
tükürmeye çalışır. Dağlar, nehirler, ve
Akdeniz coğrafyasındaki kültürlerarası etkileşim ile mitlerde görülen motif
tanrılar oluşur ancak Teşup çıkmaz.
ve fikirlerin dolaşım ve yayılım halinde olduğu düşünülebilir. Buna çarpıcı bir
Sonunda Kumarbi’nin bedeninden
örnek ise tanrıların egemenlik savaşlarının Hitit, Hurri, eski Yunan, Fenike
çıkar. Ullikummi mitinde (“şarkısı”),
ve Mısır geleneklerinde benzerlikler içeren mitleridir. Bu karşılaştırma için
Teşup egemendir ve Kumarbi
Robert Mondi’nin 1990 tarihli “Yakın Doğu ışığında Yunan Mit Düşüncesi”
onu alt etmek için doğurduğu bir
(Greek Mythic Thought in the Light of the Near East) yazısına başvurulabilir.
oğlunu Fırtına Tanrısından gizli
Hesiodos’un MÖ 7. yüzyılın ilk yarısına tarihlenebilecek eseri Theogonia ile “kara toprakta” yetiştirmeleri için
Apollodorus’un Kütüphanesi’nden tanrıların savaşlarına dair anlatılar, Gök İrsirra tanrıçalarına emanet eder.
Tanrısı Uranus’un Yer Tanrıçası Gaia ile ilişkisi ile başlar. Gök, doğan çocukları Tanrıçalar, yeryüzünü taşıyan
Yer’in içinde tuttuğu için Gaia, oğlu Kronos’a Uranus’u çakmak taşından büyük Ubelluri’nin omzuna yerleştirirler
bir orakla hadım ettirir ve göğü yerden ayırır. Kronos, iktidarını korumak için (Ubelluri: Atlas’ın Hurri karşılığı).
evlendiği Rhea’nın çocuklarını yutar. Rhea, Zeus’u doğurur ve farklı anlatımlara Güçlenince yeryüzünde görünen
göre Kronos ilaçla uyutulur veya Zeus onu hadım eder. Kronos’un kardeşleri Ullikummi, Fırtına Tanrısı ve
Titanları Zeus yener ancak iktidarını korumak için çok mücadele eder. Onun tanrıları şehirlerinden kovar. Bilgelik
kadar güçlü iki doğum olacağını öğrenince eşini yutar ancak Tanrıça Athena tanrısı Aya’nın tavsiyesiyle kadim
kafasından açılan bir yarıktan çıkar. Athena, Zeus’a düşman olmaz. Oğul ise zamanlarda göğü yerden ayıran eski
doğmaz. Zeus ve Olympos tanrılarından rahatsız olan Gaia, onlarla savaşan bir bakır bıçakla ayakları kesilir
devler doğurur. Tanrılar devleri yendikten sonra Gaia, Typhon adlı büyük ve gücünü yitirince mağlup edilir.
kompozit bir canavar doğurur. Zeus zorlukla canavarı mağlup eder. Purulli festivalinde terennüm edilen
Hitit sarayında ve Geç-Hitit kent devletleri dâhil uzun süre Hititçe, Luvice ve ve iki anlatıdan bilinen İlluyanka
Hurrice konuşan toplumlar arasında önemini korumuş ve kültlerin ritüelleri mitinde ise ejder İlluyanka, Fırtına

Aktüel Arkeoloji 25
 Tanrısı’nın kalp ve gözlerini alır. Fırtına Émile Durkheim’ın (1858-1917)
Tanrısı, fakir bir adamın kızıyla sosyoloji çalışmalarıyla mitlerin
evlenir. Oğlu, İlluyanka’nın kızıyla toplumsal kökenleri ve ritüellerle
evlenir. Fırtına Tanrısı’nın kalbi bağlantıları konularında duyarlılık
ve gözlerini geri vermesi için artmıştır. Bronislaw Malinowski
kayınpederini ikna eder. Fırtına (1884-1942), söylenen söz mit ile
Tanrısı tekrar güçlenince bir toplumun yapı, ritüel ve eylemlerinin
tuzak kurar. Tanrıça İnara, ejderi yakın ilişkili olduğunu savunmuş,
bir şölene davet eder ve onu bu ilişkinin her toplum için farklı
sarhoş eder. Savaşçı Hupasiya olduğunu ve mitin toplumdaki işlevini
onu bağlar. Fırtına Tanrısı anlamak için saha araştırmalarıyla
öldürecekken oğlu engel olmaya araştırmacının aktif olarak tanık olup
çalışır. Kayınpederinin yanında sistematik gözlem yapması gerektiğini
ölmeye gönüllü olur, babasına ona vurgulamıştır. Bir mitin kökeni
acımamasını söyler. Fırtına Tanrısı veya işlevi konusunda ritüelleri ön
ikisini de öldürür. Anlatı bittikten sonra plana çıkaran ve ritüelist yaklaşımın
Tanipiya kentinde kral tarafından arazi kurucusu sayılabilecek Jane Harrison
verilmesi ve yerel kült ve ritüellerle ilgili (1850-1928), ritüellerin daha köklü
bilgiler yer almaktadır. ve zor değişen toplumsal olgular
Mısır gelenekleri içerisinde Yer (Tanrı Geb) ve Nut (Tanrıça Gök) arasında olup mitlerin ise daha değişken
gerilimli bir ilişki vardır. Tanrıça Gök, doğan çocukları yutmaktadır. Başka olduğunu ve bazı vakalarla ritüellere
bir anlatıda tanrılar Horus ve Set’in egemenlik savaşında, Horus’un annesi anlam vermek için üretildiklerini
savunmuştur. Harrison, 1904’de
Tanrıça İsis, Set’e Horus’un tohumunu koyduğu bir marul yedirir. Tanrılar
Girit’te Palaikastro’da bulunan
meclisinde Horus’un tohumu Set’in midesinden seslenir. Set’in başından
bir yazıttan ilk fikirlerini
güneş diski olarak çıkar. Bybloslu Philo’nun aktardığı Fenike mitolojisine göre
geliştirmiştir. 1912 tarihli Themis
Yer, Gök Tanrısı Şamêm’in diğer sevgililerini kıskanır. Sonra Tanrı El, Şamêm’i
yener ve hadım eder.
Sigmund Freud’un (1856-1939) insan bilinçaltını ve bilinç ile ilişkilerini bilimsel Perseus,
Medusa’nın
olarak çalışmaya başlamasıyla psikoanaliz, mitlerin değerlendirilmesi açısından başını tutarken,
Floransa.
yeni ve önemli seçenekler sunmuştur. Birey, yaşadığı toplumun değerleriyle ©İsmail Yıldız.
bilinçaltı arzularını baskılar. Rüya ve hayallerle toplum gerçekliğinin dışına
bir miktar da olsa çıkılır. Bu dışavurumların bir yansıması da mitlerde
bulunur. Mitlerin sembolleri bilinçaltını yansıtabilir. Freud, evrensel semboller
konusunda aynı metotlarla farklı bir yol çizen Carl Jung’dan farklı olarak
evrensel olup olmadığı konusunda dikkatlidir. Az sayıda analiz ettiği mitlerden
biri Prometheus ve ateşin çalınmasıdır. Ateş, bir libido sembolüdür. Bir
hadım etme sembolü olarak da Zeus’un kartalının Prometheus’un ciğerini
yemesini önerir Freud. Uygarlığın getirisi ateş olsa da bilinçaltında bulunan
bu “ateşi” söndürmek ve libidoyu yaşatmak arzusu gerçekleşemeyince
bilinçaltında buna duyulan tepki, Prometheus’un ciğerinin yenmesiyle mit
içerisinde temsil edilir. Mitlerin incelenmesinde sembollerin neye karşılık
geldiği konusunda farklı görüşler olabilir. Yunan, Hitit ve Hurri mitlerinde
tanrıların hadım edilmesiyle bireyin ebeveynine karşı bilinçaltında hissettiği
arzuların baskılanmasının ifade edildiği iddia edilebilir örneğin. Carl
Jung (1875-1961), toplumsal bir bilinçaltı ve evrensel arketipler olduğunu
savunmuştur. Nefrin Tokyay, Perseus’un Yolculuğu başlıklı kitabında
Jung’un arketipleriyle Perseus mitini incelemektedir.

26 Aktüel Arkeoloji
Kumarbi mitine göre ilk egemen tanrı Alalu’dur. Yaveri Anu ona ihanet eder
ve iktidarı alır. Alalu, “kara toprağa” kaçar. Tanrı Anu bir süre sonra kendi
yaveri Kumarbi’nin ihanetine uğrar ancak Kumarbi, Anu’nun “dizlerini”
yutar, yani hadım ederken, Anu’nun tohumlarını yutmuştur, bunların
arasında Fırtına Tanrısı Teşup, yaveri Taşmişu ve Dicle Nehri vardır.

adlı eserinde eski Yunan dininin gelişimini ele alırken konuyu tartışır. Yazıtta soyut bir yapı var Lévi-Strausse’a göre.
bir ilahi ve raks ritüeli anlatılır. Daha eski bir Girit tanrısına ait bir ritüel, Saussure’un langue kavramını karşılar.
Zeus’a atfedilir. Ritüel benzer kalmış ama mit değişmiştir. Toplumda ritüel Bunların söz konusu toplumda
ve mitin birleştirici yönünü vurgulayan Walter Burkert (1931-2015), biyoloji terennüm edilmesi, kullanılması ve
ve toplumsal kurgu olarak kültürü bir arada ele alan bir teori geliştirmeye uygulanması ise soyut mitemlerin
çalışmıştır. Başka canlıların bile ritüele benzer davranışları ve toprak koruma, uygulanmasıdır. Saussure’un parole
bir arada yaşama gibi uygulamaları vardır. Buna karşılık insanın zihni kapasitesi kavramına karşılık gelir. Lévi-Strausse,
gereği kültürel dinamiklerle bu biyolojik arka plan bir arada ele alınmalıdır Oedipus mitindeki üç hikayeden
Burkert’e göre. Bu konuda başlıca eseri 1972 tarihli Homo Necans’dır. Bu örnek verir. Söz konusu üç hikaye,
sosyobiyoloji teorisine göre bireyler hayatta kalmak için toplum olmak zorunda Kadmus’un Teb’i kurması, Oedipus’un
kalmıştır. Toplumun varlığı sürdürmesi için de şiddetin sadece belirli koşullarda oğulları arasındaki kavga ve iç savaş,
kullanılması gerekir. Örneğin avlanma sırasında. Mitler ve ritüeller toplumda ve Antigone anlatılarıdır. Aralarında
tekrar edilir. Böylece şiddetin yeri konusunda gelişen toplum değerleri yaşatılır. ortak olarak dört mitem tespit eder
Kültürel ve biyolojik evrim bir arada sürer. Lévi-Strausse. Örneğin ilki, kan
akrabalarına fazla önem verilmesidir.
Mitlerin incelenmesi açısından önemli bir mil taşı, folklor alanından gelir. Bunu
Hititlerin bilinen en büyük kutsal alanı Yazılıkaya’dan bir
anlamak için öncelikle dilbilim alanındaki belirli gelişmelerle beraber anlatmak kabartma. Hattuşa / Boğazköy. MÖ 13. yüzyıl.
gerekir. Ferdinand de Saussure (1857-1913), dilin soyut bir kurallar bütününe
langue, bunun yanında kuralların uygulanışına, yazılmasına ve konuşulmasına
parole adını verdi. Dilbilim, soyut kuralları anlamalıydı. Dilin yapısıyla, soyut
kural ve anlamlandırmalarıyla gerçeğin konuşan açısından tasvir edildiği daha
iyi anlaşıldı. Vladimir Propp (1895-1970), sonraki yıllarda diğer dillere çevrilen
“Masalın Bilimbiçimi” (Morfologia Skazi) başlıklı 1928 tarihli çalışmasında
Rus peri masallarında ortak bir yapı tespit etti. Yapı, Propp’un “işlev” olarak
nitelendirdiği ve anlatıdaki belirli sayıda eyleme dayanıyordu. Bu masallarda
diğer detaylar değişse de belirli işlevlerle ortak bir yapı gözlemleniyor. Propp’un
bu gözlemi, sonra “yapısalcılık” denilen akımın öncüsü oldu. Akımın tam
olarak ortaya çıkması, Roman Jakobson’un (1896-1982), seslerin de soyut
olarak değerlendirildiği ve dilin yapısında incelenebileceği ikili karşıtlıklar tespit
etmesiyle olacaktı. Sesler de böylece dilbilim açısından soyut birimlere indirgendi.
Claude Lévi-Strauss (1908-1994), 1955 tarihli “Mitin Yapısal İncelenmesi”
(The Structural Study of Myth) başlıklı The Journal of American Folklore adlı
dergideki çalışmasında mitleri dilin bir ifadesi olarak ele aldı. Dilin soyut bir
yapısı (Saussure: langue) ve uygulanması (Saussure: parole) olduğu gibi mitlerin
de vardı. Dilin soyut yapısı en küçük birim fonemlerden (phonemes; sesler,
Jakobson’un çalışmalarıyla) başlıyor, bunların bir araya gelmesiyle sözcük veya
sözcüklerin anlamlı parçaları olarak morfemler (morphemes), morfemlerden
oluşan cümle öğeleri semantemler (semantemes), semantemlerin kurallara
göre birleşmesiyle cümlelerden oluşuyordu. Mit, dilin bir ifadesi olduğuna
göre, belirli ilişkilerle birleşen cümlelerle soyut mitemlerden (mytheme) oluşan

Aktüel Arkeoloji 27
 Kadmus’un kızkardeşi Europa’yı
araması, Oedipus’un annesiyle
Kucağında oğlu
evlenmesi ve Antigone’nin kralın
Telephus’u taşıyan yasağına rağmen kardeşini gömmesi
Herakles heykeli.
Mermer. MÖ 4. yüzyıla bu ilk mitem altında ele alınır.
ait orjinalin Roma
kopyası. Yapısal yöntemlerle ideoloji
Louvre Müzesi, Fransa.
©İsmail Yıldız. okumalarını birleştirmeyi öneren Jean-
Pierre Vernant (1914-2007), Yunan
mitlerini incelerken eski Yunanların
bazı “objeleri”, örneğin ateş, kadın,
gıda, çömlek gibi, belirli kavramlarla
– örneğin kurban, teknoloji, tarım –
eşleştirdiklerini görür. Bu eşleşmeleri
görmek için birden fazla eski Yunan
mitini ve kavramların geçtiği farklı
metinleri bir arada değerlendirmek
gerekiyor. Yapısalcı yaklaşım ve diğer
metotlar, mitleri ideoloji açısından
değerlendiren bilim insanları
tarafından da ele alınmıştır. Pek
çok ideoloji okumasının temelinde
Antonio Gramsci’nin (1891-1937)
“Hapishane Defterlerinden” (Quaderni
del carcere) derlenen “hegemonya”
kavramı yer alır. Buna göre yönetici
sınıf değerlerini güç kullanmadan
farklı ikna araçlarıyla diğer toplum
sınıflarına benimsetir. Bu bilinçli
ve basit bir süreç değildir. Yapısalcı
bir metot ele alınırsa, mitemlerin
birleşmesiyle “ideologem” (ideologeme)
gibi bir olgu da düşünülebilir.
Her durumda, ideoloji okumaları
mitleri ideolojinin birer aracı olarak
düşünür. Örneğin Eric Csapo’nun
“Mitoloji Teorileri” (Theories of
Mythology) kitabında ele aldığı bir
ideoloji okumasına göre Herkül’ün
maceralarında ana karakter, aristokrat
sınıfın motivasyon ve davranış
şekillerini örnek alır ve Herkül’ün
toplumda sevilmesiyle aristokratik
olmayan sınıflara bu değerler
beğendirilir.
Başta sormam gerekeni şimdi
soruyorum: Mit nedir? İnsan ne
kadar zamandır varsa mitler de o
kadar eski ve gizemli.

28 Aktüel Arkeoloji
İnsanların en eski ve önemsedikleri, toplumda sürekli başvurdukları Anu göğün üst katmanlarına
anlatıları kapsıyor mitler. Bir bakıma da toplumlara dışarıdan bir bakışla
“mit” denmiş, modern bilimin insani olgu olarak kabul ettiği mitler kaçtıktan sonra Kumarbi,
kastedilmiştir. Oysa her toplum, tarihte veya şimdi, farklı adlar ve anlamlar tohumları tükürmeye çalışır.
verebilir mit kavramına. Mitler, pek çok toplum için gerçeğin kendisidir. Dağlar, nehirler, ve tanrılar
Dıştan gelen tanımlarda bazen destan ile mit değişimli kullanılır, örneğin
Babil Yaratılış Destanı, bir mittir. İlluyanka destanı da öyledir ama mit oluşur ancak Teşup çıkmaz.
de denilmesi uygundur. Hititler “şarkı” derlerdi örneğin bu eser için: Sonunda Kumarbi’nin
İlluyanka Şarkısı. Anadolu Medeniyetler Müzesi’nde İlluyanka ejderine
bedeninden çıkar.
benzetilebilecek ve Melid (Malatya) Geç-Hitit sarayından bir kabartmada
betimlenen büyük bir yılan vardır örneğin. Bunun dışında efsaneler ve Ullikummi mitinde, Teşup
destanlar da bilinir ama mitler gibi insanüstü güçler başkarakter değildir egemendir ve Kumarbi onu
genelde. Hepsi anlatıdır. Halk masalları da bu kapsamın dışında yaygın
ama gerçeklik algısı daha zayıf anlatılardır.
alt etmek için doğurduğu bir
19. yüzyılda gelişen sanayi toplumları, üstün geldikleri diğer toplumları
oğlunu Fırtına Tanrısından
“ilkel” olarak nitelediler. Mitolojileri ile Avrupa’nın kadim mitolojileri gizli “kara toprakta”
arasındaki benzerlikler görüldükçe de mitlerin incelenmesi farklı bakış yetiştirmeleri için İrsirra
açıları getirdi. Günümüzde ise kavramların ve tarihi tasavvurların
göreceliliği ve epistemoloji temelleri sorgulanıyor. Dünyanın belirli tanrıçalarına emanet eder.
Göbekli Tepe’de bulunan T biçimli taşlardan bir
bölgelerinde, örneğin yukarıda ele alınan Doğu Akdeniz’de, motiflerin, tanesinin yan tarafında yılan şeklinde figürler
örneğin yapısalcı bakışla mitemlerin, ya da psikoanaliz açısından imgelerin, tasvir edilmiş. Göbekli Tepe / Şanlıurfa.

dolanım halinde olduğu uzun yüzyılları düşünmek gerekiyor.

Dünya tarihinde belirli bölgelerin dolaşımından daha da eski olarak,
yüzyılların ötesine de geçince, insanlık tarihinde farklı toplumlar oluştukça
ve insanlar dil kullanmaya başlayınca mitlerin ve ritüellerin kullanıldığı,
hem soyut yapısal olarak hem de uygulamalarda dinamik olarak evrim
geçirip değiştiğini tasavvur etmek gerekiyor. Mitler hem toplum ürünü
ama hem de bireylerin, ozanların, sanatçıların yaşattıkları karmaşık
organizmalar olarak karşımızda. Kolektif insanlık hafızasının farklı
kültürler bünyesindeki mitoloji geleneklerini öğreniyor bilim insanları.
Toplumlar, en önemsedikleri güçleri ve konuları mitlerinde anlattılar. Bu
naçizane yazıda sosyal ve insani bilimlerden mitleri ve mitolojileri inceleyen
sadece belli başlı ekoller ve bilim insanlarını çok kısaca anlattım. Daha fazla
bilgi isteyenleri uzun bir okuma listesi bekler. Yazımda faydalandığım Eric
Csapo’nun 2005 tarihli Mitoloji Teorileri (Theories of Mythology) kitabını da
bu listeye özellikle ekliyorum. Mitlerin diller gibi çok yönlü insan ifadeleri
olduğu anlaşılıyor. Farklı teoriler de mitolojinin kökenleri, işlevleri,
toplumlarda kullanımları ve yayılımları konusundaki farklı boyutlara temas
ediyor. Tek bir teoriden bütün açıklamaları beklemek uygun olmaz bu
yüzden. İnsanlar nereye yayılırsa mitler de oradadır.
Mitlerin yayılımını ancak insanların uygarlık ve yerleşim tarihi ve
yayılımını anladıkça tam derinliği ile anlarız. Detayları değişse de belirli
mitem ve ideologemler sürekliliğini korumuş görünüyor. Mitler, ritüeller ve
toplumsal inanç sembolleri iç içe olmuş ve insanları harekete geçirmiştir.
Son dönemlerde tarihin sıfır noktası olarak hak ettiği tanıtımı alan Göbekli
Tepe’deki dikili anıtlar ve diğer çağdaş eserler de buna tanıktır.

Aktüel Arkeoloji 29
 Derya YILMAZ

A
rkeolojik açıdan
tanrıların çağlar
boyunca doğu ve batı
Anadolu çok uzun zamanlardan beri dünyası arasındaki
mitoslar, hikâyeler ve söylenceler diyarıdır. dönüşümü gizemini
korumaktadır. Mezopotamya, Anadolu
ve Yunan dünyası içinde ayrı ayrı ele
“Ve Zeus çıkardı bir gün kendi kafasından alınıp incelenen tanrıların tam olarak
çakır gözlü yaman Athena’yı, nasıl dönüştüğü veya aktarıldığı çok
O dünyayı birbirine katan tanrıçayı, detaylı incelenen konular arasında
O hiç yorulmadan orduları yöneten, değildir. Söz konusu dönüşümün
O cenk ve savaş bağrışmalarından hoşlanan, izleri, dönüşümde Anadolu’nun
Yüceler yücesi sayılan tanrıçayı”. rolü; Tanrıça İnanna’nın Tanrıça
Athena’ya nasıl dönüştüğü örneği ile
değerlendirilecektir.
Gecenin Kraliçesi’ pişmiş toprak levha. Eski Babil Çağı, MÖ 1850-1750, Mezopotamya, British Museum, Londra
Yakındoğu’da ortaya çıkan tanrıların
çoğu, doğudan batıya aktarılarak
Yunan dünyasında ana özelliklerinin
büyük bir kısmını koruyup, adları
değişerek çağlar boyunca varlıklarını
sürdürmüştür. Yunan mitolojisi
köklerini büyük oranda Yakındoğu
mitolojisinden almaktadır. Doğu
kökenli birçok tanrının Yunan tanrılar
arasında da varlığını sürdürdüğü
bilinmektedir. Hiç şüphesiz bu
dönüşümde doğu ile batı dünyası

DOĞUD
TANRIL
30 Aktüel Arkeoloji
 arasında bir köprü olan Anadolu’nun
payı büyüktür. Anadolu çok uzun
zamanlardan beri somut olmayan
kültürel miras ürünleri olan mitoslar,
hikâyeler ve söylenceler diyarıdır.
Tanrıçaların dönüşümüne ışık tutan
mitosların yanı sıra özellikle yazılı
belgeler ve tanrı tasvirleri de bu izi
somut olarak takip etmemize yardımcı
olmaktadır. Anadolu panteonu çok
zengin olup sadece Mezopotamyalı
tanrıları almakla kalmayıp onlara
yeni özellikler kazandırmak suretiyle
bir potada eriterek batıya, Yunan
dünyasına aktarmıştır.
Tanrıların doğudan batıya
dönüşümü nasıl oldu?
Tanrıların doğudan batıya tam
olarak nasıl dönüştüğünü belirlemek
oldukça güçtür. Dönüşümün detayları
nasıl olursa olsun, kesin olan şey
arkeolojik ve filolojik kaynakların
ışığında doğudan batıya bir aktarım
ve dönüşümün olduğu gerçeğidir.
Bu konuya ilk dikkat çekenler
arasında bulunan B. Landsberger,
DAN BATIYA
LARIN AKTARIMI
TANRIÇA İNANNA İLE ATHENA
Yunan tanrılarının tasviri ve kült itibaren Yunanların, Kuzeybatı Sami
eşyalarının uzaktan uzağa Sümer halklarıyla Suriye-Filistin bölgesinden
etkileri barındırdığını belirtmiştir. Kenanilerle yakın teması sonucu
R. D. Barnett, Suriye-Filistin halkları olduğu yönündedir. Bu tez, Yunanların
ile Mikenlerin Geç Tunç Çağındaki bu konudaki en eski başyapıtı olan
ilişkilerine kadar bağlantının Hesiodos’un Theogonia’sında Yunan
kurulmasını geriye götürüp, özellikle dünyasına Yakındoğu geleneklerinin
Hesiodos’un Theogonia’sındaki doğulu aktarılmasında Kenan, İbrani ve Fenike
etkilerin Fenike izleri taşıdığına edebi metinleri ve mitlerinin etkisi
dikkat çekmiştir. H. G. Güterbock
ise yeni ve eski tanrılar arasındaki
mücadeleyi anlatan Kumarbi mitosu
ile Hesiodos’un Theogonia’sındaki
(Tanrıların Doğuşu) tanrıları birebir
karşılaştırıp ortak yönlere işaret
etmiştir.
Daha sonraki araştırmacıların bir
kısmı, bu zor konuyu ele almış ve
bazı sonuçlara varmıştır. Bunlardan
ilki ve belki de en çok tartışılanı,
güçlü ve etkileyici Yakındoğu
mitolojisi ve kozmogonisinin
(Evrenin Doğumu) doğudan batıya
Anadolu aracılığıyla Yunan dünyasına
aktarımıdır. Burada Anadolu’nun
önemi ortaya çıkmaktadır. Bir
diğer görüş ise Geç Tunç Çağından
Siyah figürlü antik Yunan amphorası üzerinde Atina’da
dört yılda bir düzenlenen Panathenaia şenlikleri
betimlenmiştir. Ortada akropolisin tanrıçası Athena
Polias (Athena). Metropolitan Sanat Müzesi.
Aktüel Arkeoloji 31
 Koruyucu karışık yaratıklar
ile koruyucu tanrı
fikrinin kökleri Hititler ve
hatta Mezopotamya’ya
kadar uzanmaktadır. Bu
gelenekte her kentin
koruyucu tanrısı vardır.
Örneğin, Uruk’un
koruyucusu Tanrıça
İnanna; Atina’nınki ise
Tanrıça Athena’dır.
ile MÖ 8.-7. yüzyıllarda Fenikelilerle
olan kültürel ilişkileri üzerine
dayandırılmaktadır. C. López-Ruiz
tarafından savunulan bu tez, ilk bakışta
yazılı belge karşılaştırmalarına dayalı
ve oldukça makul görünmektedir.
Ancak Hitit, Hurri ve Mezopotamya
Aphrodite, Atina Arkeoloji Müzesi. ©İsmail Yıldız.
Bir silindir mühür üzerinde betimlenen akrep adam, tanrısal varlıklar ve kanatlı aslan. Chicago Üniversitesi
Doğu Enstitüsü Müzesi. Sağda: Babil silindir mührü. Metropolitan Sanat Müzesi.
etkisini göz ardı ederek, Doğu
Akdeniz mitlerinin bunlardan
bağımsız ayrı bir kökenden gelişip,
Yunanları etkilediği yönünde yanlış
bir algı oluşturmaktadır. Yunan
dünyasına tanrıların aktarımında
Anadolu ve Mezopotamya’nın etkisi
fazladır. Bu hususu hem yazılı efsane
veya mitlerin aktarımında hem de
tanrıların ikonografisinde takip etmek
mümkündür.
Tanrıça Athena ve Aphrodite
(Afrodit), Yunan panteonundan
Roma’ya benzer özellikleriyle isim
değiştirilerek aktarılmıştır. Roma dini
fethedilen tüm toprakların tanrılarını
kabul ettiği için -bin tanrılı halk
Hititlerde olduğu gibi- yerli ve Yunan
kökenli tanrılara da tapınılmıştır.
Athena Roma’da Minerva; Aphrodite
ise Venüs olmuştur. Minerva,
denizcilik, ziraat, dokumacılık ve nakış
gibi işlerde insanlara yol gösteren savaş
tanrıçasıdır.
Hesiodos’un Theogonia’sında doğu
kökenli düşüncelere yer verdiği
bilinir. Yunanlar, doğada her şeyin
bir tanrının korumasında olduğu
fikrini geliştirmiştir. Koruyucu
karışık yaratıklar ile koruyucu tanrı
fikrinin kökleri Hititler ve hatta
Mezopotamya’ya kadar uzanmaktadır.
Bu gelenekte her kentin koruyucu
tanrısı vardır. Örneğin, Uruk’un
koruyucusu Tanrıça İnanna;
Atina’nınki ise Tanrıça Athena’dır.
Tanrıça Inanna/Iştar
Sümerlerde Tanrıça İnanna, Akad
zamanında Tanrıça İştar’ın; aşk ve
savaş tanrıçası ve Venüs gezegeni
sabah ve akşam yıldızı olmak üzere
üç farklı özelliği vardır. Sümerlerin
aşk ve sanat tanrıçası, Tanrıça İnanna,
Batı Asya’da en önemli tanrıçalar
arasında yer almıştır. Kutsal hayvanı
aslan olan tanrıçanın en önemli kült
kentleri Uruk, Kish ve Agade’dir. Aşk
tanrıçası İnanna Sümerlerde ‘Göğün
Kraliçesi’ ve ‘Cennetin Hanımefendisi’,
Babil’de İştar, Yunanlarda Aphrodite
ve Roma’da Venüs olarak çağlar
boyunca tapınım görmüştür. Sümer
metinlerinde genellikle Ay Tanrısı
Nanna’nın (Sin) çocukları olarak güneş
tanrısı Utu (Şamaş) ve Venüs tanrıçası
İnanna (İştar) gösterilir. Işıkla ilgili bu
iki tanrının da yine ışıklarla bağlantılı
aydan yaratıldığı düşünülmüştür.
Tanrıça, bazı yerlerde baştanrı Anu’nun
kızı olarak da geçmektedir. İştar’ın
kız kardeşi ölüler diyarının kraliçesi
Ereškigal’dir. Tasvir sanatında genellikle
İnanna/İştar, aşk tanrıçası özelliği ile
ilgili çıplak olarak; kanatlı ve silahlarını
kuşanmış savaş tanrıçası olarak veya
etrafında yıldızlarla Venüs özelliğinde
karşımıza çıkmaktadır.
Tanrıça İştar’ın yeraltı dünyası
ile bağlantısı; Dumuzi (Temmuz/
Tammuz) İştar aşkı ve ölüler dünyasına
gidişiyle anlatılır. Bu hikâyeye göre:
“…Temmuz/Tammuz’un yeraltı
dünyasına inmesi üzerine ülkenin içine

32 Aktüel Arkeoloji
düştüğü kargaşa ve darmadağınıklık
anlatılmakta; İştar’ın ağlayıp
sızlanmalarından ve Tammuz’u ölüler
dünyasından kurtarmak için oraya
inişinden söz edilmekte; sonunda
Tammuz’un diriler dünyasına zaferle
geri dönüşünün anlatılmasıyla son
bulmaktadır.”
Tanrıça Athena’nın, babası Zeus’un
başından doğumu hikâyesi açık
bir şekilde Hititlerin Hurri kökenli
Kumarbi mitolojisindeki ‘Doğum
Şarkısı’ bölümü ile örtüşmektedir.
Yeraltı tanrısı Kumarbi’nin başından
da, Ea’nın yardımıyla İştar’ın kardeşi,
fırtına tanrısı oğlu Tešup’un doğumu
gerçekleşir. ‘Doğum Şarkısı’ ile
Hesiodos’un Theogonia’sındaki Tanrıça
Athena’nın doğuşu oldukça benzerdir.
Hititlerde erkek olan tanrı, Yunan
dünyasında Tanrıça Athena olmuştur.
Aslında bu mitosun özünde tanrı
kuşakları arasındaki çatışma konusu
işlenmektedir. Hikâyeye göre:
“Alalu göklerin kralıdır, fakat sakisi Anu
dokuz yıldan sonra Alalu’yu alaşağı
ederek yerini almıştır. Burada Eski Babil
sözlü geleneğinde Akad kralı Sargon
veya Telepinu fermanında Hitit kralı
I. Hantili gibi efendisine sadakatsiz bir
saki motifi vardır. Kumarbi Anu’nun
sakisi olur ve yine dokuz sene sonra
bu sefer Kumarbi Anu’yu tahtından
indirir. Anu rakibinden kaçmaya
çalışırken, Kumarbi, onu yakalar ve
cinsel organını ısırarak yutar. Bu trajik
hareketle Kumarbi göklerin kralı olur,
fakat vücuduna Anu’nun intikamı
için gerekli aracıyı da almıştır. Aslında
Kumarbi Anu’nun çocuklarına gebedir:
Fırtına Tanrısı, Dicle Tanrısı, tanrı
Tašmišu. Kumarbi erkek olduğu için bu
çocukları nasıl doğuracağı sorundur.
Buna farklı çözümler bulunur: Kumarbi
menilerin bir kısmını Kanzura Dağı’na
doğru tükürür ve dağ bu şekilde hamile
kalarak Tašmišu’nun taşıyıcı annesi olur.
Ardında Kumarbi Tešup’un doğumu
MÖ 2. binyılda Hitit panteonunda
Mezopotamya kökenli bir tanrıça olarak İştar’a
tapınıldığı bilinmektedir. Bu durum Anadolu’da
Tunç Çağı boyunca İştar kültünün devam
ettiğini göstermesi bakımından önemlidir.
konusunda bilge tanrı Ea’ya danışır ve “Ve Zeus çıkardı bir gün kendi
doğum için Kumarbi’nin kafatasının kafasından
açılmasına karar verilir. Kumarbi yeni çakır gözlü yaman Athena’yı,
doğan Tešup’u yutarak yok etmeye
O dünyayı birbirine katan tanrıçayı,
teşebbüs eder, ama Güneş Tanrısı
Kumarbi’nin ısıracağı çocuğu bir bazalt O hiç yorulmadan orduları yöneten,
taşla değiştirir. Bu taş daha sonra Ea O cenk ve savaş bağrışmalarından
tarafından kutsanır”. hoşlanan,
Kumarbi mitolojisinin devamında Yüceler yücesi sayılan tanrıçayı.”
‘Koruyucu Tanrının şarkısı’ ve
Bu hikâyeye göre: “Olymposluların en
‘Gümüş’ün şarkısı’ bölümlerinde
yücesi Zeus, anlatılmaz acılar içinde
Tešup’un ve Gümüş’ün kız kardeşi
kıvranıyor, pençesine düştüğü ağrılarla
olarak Šaušga’nın (İştar) adı
savaşmaya çalışıyordu. Çektikleri onu
geçmektedir.
öylesine sıkıştırıyordu ki, soluk soluğa
Tanrıça İnanna/İştar’ın, Yakındoğu kalmıştı ve yürek dağladığı kadar
mitoslarının çoğunda yer aldığı boşuna olan bağırışlar ve gözyaşlarıyla
bilinmektedir. Sümer mitosları,
Akadlar aracılığıyla devam ettirilmiş Athena heykel
ve Mezopotamya’dan Anadolu’ya da başı, Bologna
Arkeoloji
birçoğu aktarılmıştır. Savaşçı tanrıça Müzesi.
©İsmail Yıldız.
özellikleriyle daha çok öne çıkan
Tanrıça İştar’ın birçok özelliği Yunan
dünyasında Tanrıça Athena’da devam
etmiştir.
Tanrıça Athena
Tanrıça Athena’nın Yunan
dünyasındaki en belirgin özellikleri
savaşçı, sanatların koruyucusu ve bilge
olmasıdır. Tanrıçanın bu özellikleri
Yakındoğu tanrılar panteonuna
baktığımızda aslında birden fazla
tanrının özelliği olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bunlardan savaşçı
özelliğini Tanrıça İştar’dan, bilgeliğini
ise Yakındoğu’nun bilge tanrısı Ea’dan
almış olmalıdır. Athena’nın doğuşu
Hesiodos’un Theogonia’sında şu
şekilde anlatır:
Aktüel Arkeoloji 33
 durumuna karşı koymaya çalışıyordu.
Tanrılar acele toplantıya çağrılmıştı
ama onlar da afallayıp taş kesilmişti.
Hiçbir sakinleştirici, bu acıları Zeus’a
veren şeye kâr etmiyordu. Sonunda
aralarından biri, sezgileriyle Zeus’un
acılarına son vermeyi becerdi. Tanrılar
Habercisi Hermes, Hephaistos’u
çağırmaya gitti ve onu tek bir balta
vuruşuyla Zeus’un başını yarmaya razı
etti. Vuruşla birlikte anında Zeus’un
kafatasından, baştan aşağı silahlı
Athena fırladı. Çıkarken, bir yandan
da yeri göğü inleten bir savaş narası
atmıştı. Altından bir zırh kuşanmış
ve elinde keskin bir mızrak tutan ‘Gök
Mavisi Gözlü’ prenses silahlarını bıraktı
ama bırakıncaya kadar da Olympos’a
büyük korku ürküntü salmış oldu”.
Zeus’un kafasından doğan Tanrıça
Athena, tasvirlerinde her zaman
başında miğfer, elinde mızrak ve
kalkan ile görülmektedir. Tanrıçanın
bir diğer özelliği Zeus tarafından
çok sevilmesine karşın aşka duyarsız
kalması ve hep ‘Parthenos’ yani
bakire olarak nitelenmesidir. Zeus ile
Metis’in kızı Tanrıça Athena, bilgeliğin
Tanrıça Athena’nın Yunan dünyasındaki en belirgin
özellikleri savaşçı, sanatların koruyucusu ve bilge olmasıdır.
Atina’nın koruyucu tanrıçası Athena’nın, tanrı Zeus’un başından doğuşu. Zeus’un solunda oğulları Hermes ve Apollon;
sağında kızı Aphrodite (belki de doğum tanrıçası olan İlithiya) ve oğlu Ares betimlenmiştir. Siyah figürlü Yunan amforası.
MÖ 540. Güzel Sanatlar Müzesi, Boston.
34 Aktüel Arkeoloji
bakire tanrıçasıdır. Bilgeliği ve zekâsı,
zekâ tanrıçası annesi Metis’tendir.
Tanrıça Metis Zeus ile birleşir. Zeus
onun doğuracağı bir erkek çocuğun
kendisini yerinden edeceği korkusuna
kapılır ve Metis’i yutar. Böylece onun
karnındaki erkek zannedilen kız çocuk,
tanrıça Athena, Zeus’un başından
dünyaya gelmiştir.
Tanrıça İştar’ın aşk ve güzellik tanrıçası
özelliği, Yunan panteonunda aşk
tanrıçası Aphrodite ve savaş tanrıçası
Athena ile devam etmiştir. Ayrıca
Athena’nın bilgeliği, Mezopotamya’daki
tanrı Ea’dan geçmiş gibidir. Bu
durum, doğudan batıya Tanrıların
dönüşümünde cinsiyet ve rollerin de
değiştiğini göstermektedir. Neden iki
tanrıça olarak Yunan Dünyası’nda
devam etti? Büyük olasılıkla
Mezopotamya inançlarının aksine,
Yunanlar savaş ve aşkı bir arada
düşünmedikleri için ayrı iki tanrıça
olarak kabul ettiler. Diğer taraftan
Tanrıça Athena’nın güzelliği her zaman
ön planda olmuştur. İda Dağı’nda
tanrısal güzelliğin sembolü olan
altın elmayı alma yarışında; baştanrı
Zeus’un karısı Hera, aşk ve güzellik
tanrıçası Aphrodite ile Athena vardır.
Troya kralı Priamos’un oğlu Paris
hakem olarak tayin edilir. Altın elmayı
kazanmak isteyen tanrıçalar, Paris’e
çeşitli vaatlerde bulunur. Tanrıça
Athena zafer ve bilgelik, Hera bütün
Asya’nın hâkimiyetini ve Aphrodite
ise güzeller güzeli Helene’nin aşkını
vaat eder. Paris Helene’yi seçer ve daha
sonra bilindiği gibi bu seçim, Troya
savaşını başlatır. Bakireliğini koruyan
Tanrıça Athena ile demirciler tanrısı
topal ve çirkin Hephaistos’un ona olan
aşkını ve Athena’yı yıkanırken çıplak
görüp ona âşık olan Genç Teiresias’ın
kör oluşunu anlatan mitoslar, Tanrıça
Athena’nın aşk ile olan bağlantısını
ortaya koymaktadır.
Tanrıların Dönüşümü
H. Schliemann Troya’da ele geçen baykuş
başlı idolleri Homeros destanlarına
dayandırarak, Troya’nın koruyucu
tanrıçası baykuş yüzlü Athena’yı temsil
eden örnekler olarak değerlendirmiştir.
Eğer bu idoller baykuş yüzleri ile
Athena’yı temsil ediyorlarsa olasılıkla
Athena’nın Batı Anadolu’da şimdilik
bilinen en erken tasviridir. Erken Tunç
Çağında yaygın kullanılan bu tip idoller
Orta ve Geç Tunç Çağında nadir de olsa
kullanımdadır. Antik Çağda Tanrıça
Athena’nın sembolü olarak baykuşun
tasvir edilmesi bu bağlantının doğru
olabileceğini gösteren en önemli kanıttır.
Troas kentlerinden Troya’da gümüş
bir sikkenin bir yüzünde miğferli
Tanrıça Athena başı, diğer yüzünde
elinde mızrağını atarken yanında
sembolü baykuş ile tasvir edilmiştir.
Troya yakınındaki Sigeium’da bulunan
bir sikkenin bir yüzünde tanrıça
Athena başı arkasında ise baykuş tasvir
edilmiştir.
Troya’daki insan yüzlü kaplar ile
Tanrıça İştar arasındaki bağlantı daha

Az bilinen tanrıça Ninishkun’a ithaf edilen
bir silindir mühürden detay.
önceden bilinmektedir. H. Frankfort,
H. Schliemann’ın baykuş başlı olarak
adlandırmasına karşı çıkarak bu
kapların göğüs ve cinsiyet uzvu ile
birlikte ana tanrıçayı temsil ettiğini
kabul eder. Ayrıca Mezopotamya’nın
göz idolleri ile bu kaplar arasında
morfolojik olarak bağ kurulmuştur.
Ancak İştar tasvirlerinin başlangıcı
olarak kabul edilen göz idollerinin
hiçbirinde göğüs veya cinsiyet uzvunun
olmaması dikkat çekicidir. Bu durum
tüm bu tasvirlerin Mezopotamya
ikonografisinde Tanrıça İştar’ın bilinen
üç farklı kimliği aşk tanrıçası, savaş
tanrıçası ve Venüs kimliklerini temsil
eden farklı tasvirlerinin varlığı ile
açıklanabilir. Troya kapları tıpkı Eski
Babil Dönemine tarihlenen pişmiş
toprak levha üzerinde olduğu gibi
belki de İştar’ın yeraltı dünyasıyla
bağlantılı ana tanrıça kimliğini bir
arada yansıtmaktadır. Mezopotamya’da
MÖ 3. binyıl başına tarihlenen Mari’de
tanrıça Ninhursanga’ya adanan bir
taş stel üzerinde yer alan tanrıça
tasviri ile baykuş başlı idoller arasında
benzerlikler vardır. Stel üzerindeki yüz;
Konya Karahöyük baykuş başlı idolleri
gibi tek merkezli konsantrik daireli
gözlü, olasılıkla etrafında kirpikleri
gözlerin etrafındaki dikine çizgilerle
belirtilmiş ve “v” şeklinde gelen
kaşının içi dikey çizgilerle taranmış
olarak tasvir edilmiş olan tanrıça
Anadolu örnekleri ile benzer özellikleri
göstermektedir. Ayrıca Batı Anadolu’da
Helvacıköy-Höyücek’te bulunan Erken
Tunç Çağı I-II’ye tarihlenen taş bir stel
üzerindeki insan (tanrı?) tasvirinin
yüz detaylarının baykuş başlı idoller ile
benzerliği bilinmektedir.
MÖ 2. binyılda Hitit panteonunda
Mezopotamya kökenli bir tanrıça
olarak İştar’a tapınıldığı bilinmektedir.
Bu durum Anadolu’da Tunç Çağı
boyunca İştar kültünün devam ettiğini
göstermesi bakımından önemlidir.
Yazılıkaya açık hava mabedinde tanrı
tasvirleri içinde yer alan İştar’ın (=
šauška) eril görünümündeki tasviri
vardır. Bilindiği gibi dişi ve eril iki
kimliklidir. Hizmetkârları Ninatta
ve Kulitta’nın önünden giderken
gösterilmiştir.
Eski Babil Dönemine tarihlenen bir
pişmiş toprak plak üzerinde yeraltı
dünyası ile bağlantılı olarak iki
yanında baykuşlar ile birlikte, baykuş
ayaklı, kanatlı ve çıplak olarak büyük
olasılıkla Tanrıça İştar’ın tasvir edildiği
bilinmektedir. Belki de Tanrıça İştar’ın
bu tasviri ile Antik Çağın ‘Mourning
Athena’ olarak bilinen tasviri arasında
anlam bakımından bir bağ kurulabilir.
Mitolojik bir kuş olan baykuşun
etnolojik açıdan yeraltı dünyası ve
ölüm ile bağlantısı bilinmektedir.
Tanrıça İştar’ın yeraltı dünyası ile ilgili
kimliğiyle birlikte baykuşun tasvir
edilme nedeni, olasılıkla bu
kuşun gece yırtıcı kuşları içinde
yer alması, çok iyi görmesi, hassas
kulakları ile çok iyi duyması ve
yine kuvvetli pençeleriyle gece
avlanması gibi özellikleridir.
Diğer taraftan bütün bu
özelliklerinden dolayı Tanrıça
Athena’nın da sembolü olan
baykuş, Antik Çağda bilgeliğin
sembolü olarak tanınmaktadır.
Doğudan batıya tanrıların
dönüşümünde birebir alıntılardan
ziyade benzer özelliklerin alınarak
Yunanların bazı ilave hikâyelerle
ve bazı tanrıların ikonografisini
değiştirerek ve hatta bir tanrının
özelliğini farklı tanrılara vererek
iki farklı tanrıya inandıklarını
söyleyebiliriz. Tanrıça İnanna’nın
Tanrıça Athena’ya nasıl dönüştüğü
üzerine değerlendirdiğimiz bu durum
birçok tanrı için de geçerli olabilir.
Tanrıça İştar aşk, savaş tanrısı ve
Venüs yıldızıdır. Aklı ve kurnazlığı
hiç şüphesiz Tanrıça İştar’dan
gelmektedir. Tanrıça Athena her ne
kadar aşk tanrıçası olmasa da güzelliği
ile birçok hikâyede yer almıştır.
Ayrıca Hesiodos’un belirttiği gibi
beyaz ışıklar saçan yüzü ile belki de
Tanrıça İştar’ın Venüs yıldızı özelliğine
gönderme yapılmaktadır. Yunanlarda
aşk tanrıçası artık Aphrodite, savaş
tanrıçası Athena olmuştur. Doğudan
batıya tanrıların dönüşümünde
etkiler hem yaradılış mitoslarında
hem de tanrıların ikonografisinde çok
yoğun bir şekilde ortaya çıkmaktadır.
Ancak Yunanlar, köklerini doğudan
alan birçok tanrı için yeni mitoslar,
hikâyeler üreterek bunların Roma’ya
aktarılmasını sağlamıştır.
Antik Atina Sikkesi. Ön yüzde profilden tanrıça Athena
başı, arka yüzde zeytin dalı, baykuş ve AOE ideogramı. 
Aktüel Arkeoloji 35
 Türk Mitolojisinin
Karanlık ve Aydınlık
Yüzleri ÜLGEN
R. Volkan ÇOBAN

ERLIK

36 Aktüel Arkeoloji
Her ne kadar Altay topluluklarının tarih sahnesine çıkışı Kalkolitik
Çağa, yani günümüzden yaklaşık 7 bin yıl öncesine dek uzansa da
Türk Şamanizmi olarak da bilinen Tengricilik bundan binlerce yıl,
natürist ve animist geçmişi ise on binlerce yıl daha eskidir.
200 bin yıl önce Afrika’dan çıkan tü- problem çözülmeyi bekleyen başka Çağında, Altay Dağları ve çevresinde
rümüz, modern olarak adlandırıla- problemler ortaya çıkarıyor ve sorunu ortaya çıktığı yayıldığı düşünülür. Ay-
bilecek davranışlara 50 bin yıl önce daha da derinleştiriyor. rıca Buzul Çağında Asya üzerinden
kavuştu ve Bilişsel Devrim’ini yaptı. Amerika’ya geçen insanların oluştur-
Her ne kadar Altay topluluklarının
Efsaneler, mitler, tanrılar ve dinler ilk dukları Amerika Şamanizm’ine de kay-
tarih sahnesine çıkışı Kalkolitik Çağa,
kez Bilişsel Devrim sayesinde ortaya naklık ettiği bilinir.
yani günümüzden yaklaşık 7 bin yıl
çıktı. İnsanlar; birbirlerine hikâyeler
öncesine dek uzansa da Türk Şama- Altay ve Sibirya ekseninde gelişen Türk
anlattı, rüyalardan anlamlar çıkar-
nizmi olarak da bilinen Tengricilik Şamanizmi yaygın inanışın aksine tek
dı ve hayallerini paylaştı. İletişim
bundan binlerce yıl, natürist ve animist tanrılı bir din değildir. Başta deist bir
yeteneği sayesinde kulaktan kulağa
geçmişi ise on binlerce yıl daha eskidir. edayla Kayra Han, ondan sonra İyilik
anlatılanlar ile olaylar bambaşka bo-
Yazılı kültüre geç yansısa da bu inanı- Tanrısı Ülgen ve Kötülüğün Efendisi
yutlara taşındı. Böylelikle türümüz
şın MÖ 10.000’li yıllarda, yani Orta Taş Erlik gibi tanrıların yanı sıra birçok
“görünmeyen şeyler” hakkında konu-
tanrı ve tanrıça ile onlara hizmet eden
şabilen, onlar hakkında düşünebilen Okunev Kültüründe don (şekil) değiştirerek Ülgen’in
katına çıkma ayini gerçekleştiren bir şaman ruhlar vardı.
ilk ve tek canlı oldu.
Üst bilişsel seviyeye ulaşan insanlığın
tarihi elbette bir arayış olarak düşü-
nülebilir. Bilgi arayışı, teselli arayışı,
anlama arayışı, anlam arayışı… İnsa-
noğlunun belki de en büyük arayışı
inançla ilgilidir. Hayal gücünün sı-
nırları zorlandıkça bu arayış daha çok
derinleşti ve şekilden şekile büründü.
Böylece tanrıya dair inançlar çok sayı-
da yoldan seyahat etti ve uğradığı en
önemli duraklardan biri de Türkler ve
onlarla özdeşleşen inanç olan Tengri-
cilik oldu.
Thomas Mann, mitolojiden esinlen-
diği Yusuf ve Kardeşleri kitabının ba-
şında “Geçmişin kuyusu çok derin;
belki de dipsiz demek daha doğru. Ne
kadar derinden seslenirsek seslenelim
geçmişin derinlerine o kadar iniyor ve
o kadar aşağılara batıyoruz. İnsanlığın
ilk temellerine ait daha çok kanıt bul-
dukça, tarih ve kültürümüzün kavra-
nılmazlığı daha çok anlaşılıyor.” diye
yazmıştı. Türk kültür tarihi de tıpkı
böyledir. Çözülmüş gibi görünen her

Aktüel Arkeoloji 37

Şamanların kullandığı yeri ve göğü birbirine
bağladığına inanılan dünya direğini simgeleyen
kalpağı ile Ukok Prensesi’nin göklere yakın
olması için giydirilen kalpağın karşılaştırılması.
şir. Dünyaya ve insanlığa hükmetmesi
için on altıncı kata Ülgen’i, yeraltında
yarattığı âleme hükmetmesi için Erlik’i
yerleştirir. Böylece karanlık ile aydın-
lığın, göğün ile yeraltının, dirinin ve
ölünün mücadelesi başlamış olur. Tabi
bu hikâyenin birçok farklı varyasyonu
bulunmaktadır, ancak karşılaştırmalı
mitoloji ilkeleri doğrultusunda, Türk
orijinli en eski ve en tutarlı veriler bu
şekildedir.
Herhangi bir etkileşim olmaksızın baş-
ta Mısır, İran, Hindistan olmak üzere
dünyanın birçok bölgesinde benzeri bir
inanışa rastlamak mümkündür. Çünkü
bütün inanışların temelinde ölüm ve
ona bağlı düşünceler bulunmaktadır.
Uzun zaman boyunca insanlar öldük-
lerinde kendilerine ve sevdiklerine ne
olacağını, iyi veya kötü bir hayat sür-
menin getireceği sonuçların neler ola-
bileceği gibi sorulara cevap aramaya
çalışmıştır. Ölüler yeraltına gömüldü-
ğü için yeraltındaki krallık fikri, antik
dönem koşulları içerisinde oldukça
mantıklı bir açıklama olarak görülmüş-
tür. Zaten Erlik adı da “yerlik (y- > Ø)”
kelimesinden türemiştir ve bazen Yer-
lik olarak da anılır.
Türk mitolojisine göre kötü duygu-
lar besleyen ve hayatını da bu yönde
harcayan kişilerin gideceği yer açıkça
sinlikle istemez. Bu yüzden tüm iyi ve
güzel varlıkların yaratıcısı olan Ülgen’i
kıskanmaya başlar. Onun gibi yarat-
mak ister. Erlik de yaratma gücüne sa-
hiptir ama bunu hiçbir zaman istediği
şekilde gerçekleştiremez. Çekicini ör-
süne vurarak zararlı ve mantıksız şey-
ler yaratır. Deve, domuz; böcek, yılan,
kertenkele ve bazı kötü ruhlar onun
eseridir. Yarattığı varlıklar antagonist
(savaş için hazırlanmış) yaratıklardır.
Hatta Potanin’in derlediği yaratılış des-
tanında insana ruhunu Erlik vermek-
tedir. Bu yüzden insanlar iradesizliğin
sembolü olarak sürekli hatalar yapar ve
bu hataları tekrarlar. Sonunda da yarat-
tığı kara nemelerin, yani kötü ruhların
başı olarak yeraltı hanlığında oturur.
Yine de yeryüzüne ve üzerindekile-
re karşı nefreti hiçbir zaman geçmez
ve onların yaşamını zorlaştırmak için
elinden geleni yapar. Ülgen de onun
bu hamlelerine karşı dünyada huzuru
sağlamaya çalışır.
Türk mitolojisinde Erlik, tıpkı Ülgen
gibi Kayra Han tarafından yaratılmıştır
ve sonsuz hayata sahiptir. Daha sonra
değineceğimiz üzere Erlik, ön anla-
tılara göre Ülgen’in yarattığı bir ruh
veya ilk insan değildir. Bu düşünceler
yüzyıllarca dış etkilere maruz kalmış
Ukok Prensesi

Erlik’in yanıdır. Çünkü Erlik diğer bir-

Türk Mitolojisinde Çok Tanrıcılık
Var mıydı?
İlk olarak Kayra Han, evrenin mutlak
hâkimi ve yaratıcısıydı ancak aydınlık
ile karanlık taraflar arasında tarafsızdı
ve iki tarafı da benliğinde barındırı-
yordu. Bu yüzden olaylara etkisi yok
denecek kadar azdır. Evreni kendi
hâkimiyetinde bulundursa da dünyayı
ve insanlığı Ülgen ve Erlik’in müca-
delesine bırakmıştır. Destanî kayıtla-
ra göre Kayra Han yeryüzüne dokuz
dalı olan bir ağaç diker ve on yedi kat
göğü yaratarak on yedinci kata yerle-
çok yeraltı ve ölüm tanrısı gibi hırs, aç-
gözlülük, kıskançlık vb. fena duyguları
sembolize eder ve insanları kandırarak
kendine benzeyenleri yine kendine
köle eder. Ülgen ise onun temsil ettiği
özelliklerin tam karşısında yer alır ve
iyiliği, merhameti, cömertliği ve ve-
rimliliği temsil eder.
Erlik kendi yaratılışı gereği fena duygu-
ları seçer ve kötü işler yapmayı tercih
eder ve iyi şeylerin köküne muhaliftir,
kendiliğinden onlara karşı çıkar. Yü-
cedir ancak yıkıcıdır, güçlüdür ancak
kışkırtıcıdır. Düzen, sulh ve sükûnu ke-

38 Aktüel Arkeoloji
Türk toplumlarından yapılan derleme-
ler sonucunda karşımıza çıkmaktadır.
Karşılaştırmalı mitoloji ve antropoloji
verilerini göz önünde bulundurursak
Natürizm, Animizm ve Şamanizm sı-
rasını izleyen bir toplumun böyle bir
gelişme göstermesi de beklenemez. Bu
durumda en başına dair bir fikir yürü-
tecek olursak, kutuplaşan animist ruh-
ların eksi kutbu olarak kötülüğü temsil
etsin diye tasavvur edilmiştir, diyebi-
liriz. Her türlü fenalığı yaptığı halde
öldürülmesi hiçbir zaman düşünülme-
miştir ve yaptığı bozgunculuklar başka
bir şekilde cezalandırılmıştır. Yaratılış
destanının bir kısmında affedilerek
göğe çıkarılır ama kıskançlığı ve kötü
hırsı yüzünden cezalandırılarak tekrar
yeraltına gönderilir. Destanlarda, yok
edilmemesinin sebebi de hiçbir zaman
tatmin edici şekilde açıklanmamıştır.
Bu da çok tanrıcılığın devam etme-
si gerektiğinin kalıntısıdır. Ancak bu
durum kesinlikle düalizmle karıştırıl-
mamalıdır çünkü Türk mitolojisinde,
düalizmin tersine kötülük her zaman
kaybeder.
Bunun dışında son araştırmalara göre
göksel mahkemenin bir üyesidir ve
adeta bir savcı gibi insanların hayatta
ne kötülükler yaptığını adaletli bir şe-
kilde ortaya koyarak onların ölümden
sonraki hayatlarında etkili olduğu da
anlaşılmıştır. Kötülük tanrısının in-
sanları adaletli bir şekilde yargılaması
beklenmedik bir durum değildir. Ay-
nısını Mısır’da Set, İran’da Ehrimen,
Yunanistan’da Hades de yapmaktadır.
Bir Tanrı Olarak Erlik Nasıl Tasvir
Edilirdi?
Türk mitolojisinde tanrıların genel
olarak belli şekillerinin olmamasına
karşın bazılarının tasviri oldukça de-
taylı olabilir. Mesela Kayra Han’ın biçi-
mi oldukça belirsizken, Ülgen ve Erlik
gibi belli başlı tanrıların detaylı tasvir-
leri bulunmaktadır. Destanların bazı
bölümlerinde, efsanelerde ve dualarda
insan şekline yakın tasvirleri yapılmış
olsa da söz konusu antropomorfizmin
(insan şeklinde görünme) birçoğu Bu-
dizm ve Maniheizm tesiriyledir. Bir
duada şöyle betimlenir:
Kara argımak minittü
Bindiği (at) kara küheylân
Kara kunduz töşöktü
Döşeği kara kunduz (derisinden) Şamanların kullandığı yeri ve göğü birbirine
bağladığına inanılan dünya direğini simgeleyen
Kurdak yetpes beldü kalpağı ile Ukok Prensesi’nin göklere yakın olması
Beline kuşak yetişmez
için giydirilen kalpağın karşılaştırılması.
Kuçak yetpes moyündü Boynuna kucak
yetişmez
Karış bolgon kamaktü
Göz kapağı bir karış
Kara mıyık sakaldü
Kara bıyıklı, kara sakallı
Kan çapkan çıraylü
Kana çalmış yüzlü
Mayma saçtü Bay Erlik Parlak saçlı
Altay’da bulunan Ülgen’in ilk tasvirlerinden biri
Bay Erlik olabilecek güneşi tanrı olarak betimleyen bir petroglif
Kişi köksü könöktü
Kuvası kişi göğsünden Bir Hakas Şaman’ın anlatımına göre ise
“Çatallı uzun keçisakalı dizlerine kadar
Ku baştan ayaktü Kadehi kurumuş
kafatasından uzanır ve yine sarkık uzun bıyığını ku-
laklarına asmıştır. Gözleri arasındaki
Yeşil temir kılıçtü mesafe altı metredir, göz kapakları bir
Kılıcı yeşil demirden karıştır. Gözleri ve kaşları kömür gibi
Yalpak temir yaründü karadır. Köpek dişleri dudağından dışarı
Kürek kemikleri yassı demirden sarkar.” Bu fiziksel tasvirlerden de anla-
şılacağı üzere Hakaslar Erlik’in oldukça
Yilim kara yüstü çirkin bir görünümü olduğuna inanır.
Kapkara yüzlü Tuvalı bir Şaman’a göre de “Dünyanın
Kara argımak minittü karanlık efendisinin kaba ve boğuk bir
Bindiği (at) kara küheylân sesi vardır ve on iki yer altı tanrısının
Kara çibek tizgindü başkanıdır. Yeşil demirden kılıcı, insan
Dizgini kara ipekten kafatasından kadehi vardır. Eyerli dokuz
boğaya bağlı arabayla yolculuk eder ve
Kara yılan kamçılü
boğaları siyah yılana benzeyen kamçıyla
Kamçısı kara yılan
hareket ettirir. Küstah, inatçı, utanmaz-
Er aldıma külüp kel dır.” Burada da Tuvalıların yersel pante-
Tam önüme gülerek gel on oluşturduklarını görebiliyoruz.
Aktüel Arkeoloji 39
 Rusça kaynaklardan edinebildiğimiz
araştırma sonuçlarına göre insanla-
ra ve hayvanlara salgın hastalıkları
bulaştırır, ekinlere çekirgeleri yollar.
Öldürdüğü insanların veya ruhu hala
dünyada dolaşan ruhları yakalaya-
rak yeraltına götürür, onları kendi-
ne hizmetkâr yapar. Bunları yaparak
insanları kendisine kurban vermeye
mecbur bırakır. Eğer kendisine kur-
ban verilirse bir süreliğine insanları
rahat bırakacağına inanılır. Bununla
da memnun edilemezse kişiyi öldü-
rür. Onun hoşlandığı siyah boğa başta
olmak üzere; sakat, zayıf ve hasta hay-
vanlar kurban edilir. Kendisine asla
at kurban edilmez fakat bazen onu
memnun etmek için Kara Şamanlarca
(Kara Kam) siyah at kurban edilir. Bazı
kurbanlar, onun açgözlülüğünü azalt-
mak için dikenli çalı ve otlara asılır.
Rivayete göre erlik dikenli çalılardan
korkmaktadır. Erlik’e kurban edilen
hayvanların başı batıya çevrilir, çünkü
yeraltı dünyasının kapısı yeryüzünde
bir çatlak görünümündedir ve batıda
yer almaktadır. Erlik’e verilen kurban-
larda şöyle dua edilir:
Yer ve göğü temsil eden şaman davulu
40 Aktüel Arkeoloji
Okunev’de bulunan ve çocuk oyuncağı olarak tasarlanmış bir kötü ruh tasviri.
Bu parılgam silerge tabışsın Yeraltı dünyasını kara, loş bir güneş
Bu kurbanım sizlere ulaşsın aydınlatmaktadır. Sonsuz bir alacaka-
ranlık hüküm sürer. Erlik bu atmosfer
Pasım esen yatsınk
içerisinden yeraltı diyarında çamur-
Üç yıl müreffeh ve rahat yatarsam
dan, kara demirden ve kara kayalardan
Kaya körüp alpatpagar yapılmış sarayında oturur. Sarayının
Kıya bakıp bizi ağlatma önünde intihar edenlerin -bir rivayete
Paza parılgıgar pazar aa yatsın göre de savaşmadan ölen erkeklerin-
Yine kurbanla ona yetişsin iyi kanının doldurduğu ve ölü ataların
yaşadığı yer olan siyah bir göl vardır.
Yakşı kamının küçün alattan ediger
Kamın bile gücünü alıcı ediniz! Bu gölün üzerinde tek bir at kılından
oluşan köprü yer alır. Bir kişinin ye-
Bir başka dua da şöyledir: raltındaki cezasının bitip bitmediği bu
Togonoktung toluzi pirigip köprüden geçebilmesine bağlıydı. Bu
Köpek uzumunun fidyesi birikerek köprü düşüncesi bize her ne kadar ta-
Toguz sooktu mirdi
Dokuz kemikli paçavra Türk Şamanizmi yaygın
Erlik’e siertibe buolsın! inanışın aksine tek tanrılı
Erlik’e kurban olsun!
bir din değildir. Başta deist
bir edayla Kayra Han,
Dualarda ismi sıkça
geçse de aslında ismini ondan sonra İyilik Tanrısı
söylemek, özellikle has- Ülgen ve Kötülüğün
talıkla, kıtlıkla ve ölümle
geçen zamanlarda, sa- Efendisi Erlik gibi tanrıların
kıncalıdır, tabulaşmıştır. yanı sıra birçok tanrı ve
Günümüzde bu durum
cin, şeytan vb. kelimelerle tanrıça ile onlara hizmet
devam ettirilmektedir. eden ruhlar vardı.
nıdık gelse de kökleri Zerdüştlüğe da-
yanmaktadır. İran mitolojisinin Türk
mitolojisi üzerindeki açık kanıtların-
dan biri olan bu köprü Zerdüştlükte
Çinvat veya Sinvat Köprüsü olarak
adlandırılır. Helenistik İran’dan Roma
ve Yunan’a ulaşan bu köprü Latince
“strata” olarak adlandırılmış, oradan
da yine Yunan etkisiyle Arapça’ya “sı-
rat” olarak geçmiştir.
Erlik’in karargâhı Toybadım (Doyma-
dım) ırmağının olduğu yerde kurul-
muştur. Bu ırmak insanların gözyaşla-
rından oluşur. Toybadım ırmağı, Bay
Tengiz (Büyük Deniz, “Bay” kelimesi
“zengin” anlamını değil, bolluğu ve
büyüklüğü anlatır.) adlı çok büyük bir
göle akar ve bu gölü oluşturur. Bu gölün
içinde “abra” (timsah benzeri ejderha)
ve “yutpa” (yer altı yılanı diye anılan ej-
derha) denen korkunç yaratıklar bulu-
nur. Bu yaratıklar aynı zamanda Erlik’in
sarayının bekçiliğini de yaparlar.
Erlik, kızıl kanlı yemekle beslenir ve
ciğer kanı içer. Yeme içme zamanı
akşam göğün kızardığı zamandır. Kı-
zıl havalar onun gücünün doruğunda
olduğu zamanlardır öyle ki yeraltının
sürekli bu şekilde olması da bu yüz-
dendir. Tan vaktinde hava kızılken
esen tan rüzgârı sırasında ağzı açmak
iyi değildir, çünkü bu Erlik’in ılık ne-
fesidir. Teneffüs edenin felç kalacağına
inanılır. Rüzgârın adı “tan saphala”dır.
Başka efsanelere göre de, çeşitli bö-
lümlere ayrılmış taştan bir yapıda ya-
şamaktadır. Altaylar, Şorlar, Baykal
Ötesi Evenkiler, Buryatlar ve Sibirya
dışında yer alan Moğol ve Mançular
da Erlik hakkında benzer inanışlara
sahiptirler. Yeryüzündeki mekânı ise
kuzeydeki karanlık topraklardır.
Erlik yalnızca Tengricilik inanışında
sınırlı kalmamıştır. Türkler genel ola-
rak yeni bir din benimsedikleri zaman
eski dine ait motifleri açıktan veya bazı
değişiklerle yeni dine adapte etmişler-
dir. Türk Budist efsanesine göre, geç-
mişte Erlik bir keşişti. Elli yıllık ibadet-
ten sonra kutsallıkta yüksek bir derece
elde etti ve doğaüstü güçler kazandı
ama aydınlanmaya ulaşmak için bir
mağarada bir boğa gerekti. Aldığı bir
boğa yüzünden hırsızlıkla suçlandı ve
buna da başka bir kutsal adam tanıklık
edince haksız yere idam edildi ya da
boğayla mağaraya giderken soyguncu-
lar tarafından öldürüldü şeklinde yer-
siz bir ölüm yaşadı.
Başı kesilerek öldürülen Erlik, boynuz-
lu boğanın başını aldı ve inanışa göre
şeytana dönüştü. Şeytana dönüştükten
sonra kendisinin idamına yol açanları
veya soyguncuları öldürdü ve onların
kafatasından kendisine tılsımlı bir kol-
ye yaptı. Bu kolye tılsım görevi görerek
hem kendisine hem de kılıcına sihirsel
güçler verdi. Bu olayla beraber yeral-
tına inerek yeraltının, karanlığın, ölü-
lerin, cehennem mahkemelerinin başı
oldu. İnsanların günahlarını gösteren
bir aynaya sahip olduğundan kötülerin
cezasında adaletli davranır.
Benzer hikâyeler farklı milletlerde an-
latılırken Erlik, İran’da Sinj, Tibet’te
Shinjeshe, Çin’de Dà Wēidé Jīngāng,
Budist Moğollarda Erlig-jin Jarghagchi
olur. Ama genelinde bazen Erlik-Jin,
Erli-Jin Jarghaqcı, Yama Erlik Han ola-
rak da geçer. Budist mitolojide Erlik,
Uygurlarca Budist mitolojiye uyarla-
narak, Yamankata ile etkileşime girdi
ve zaman içinde tamamen onun yerini
aldı. Erlik’e, Altay’da Ölüttöntın Algan
da denir, bu da can alıcı anlamıyla Ya-
mantaka ile eşanlamlıdır. Erklig keli-
mesi Sanskritçede yer edinerek “kud-
retli” anlamını taşır. Yamantaka’nın da
eyerli dokuz cehennem boğası, yılanı
andıran kırbacı ve kurukafadan kolyesi
vardır. Yeraltının ve ölülerin efendisi
oldu. Hemen hemen Türk mitoloji-
sindeki Erlik’e benzer, fakat Hint kül-
türü içinde birkaç ek daha yapılmıştır.
Japon Budizmi’nde Daiitoku Myoo
Kayra Han yeryüzüne
dokuz dalı olan bir
ağaç diker ve on yedi
kat göğü yaratarak on
yedinci kata yerleşir.
Dünyaya ve insanlığa
hükmetmesi için on
altıncı kata Ülgen’i,
yeraltında yarattığı
âleme hükmetmesi
için Erlik’i yerleştirir.
Böylece karanlık ile
aydınlığın, göğün ile
yeraltının, dirinin ve
ölünün mücadelesi
başlamış olur.
olarak bilinir, koyu mavi rengiyle ay-
dınlanmayı ve öfkeyi simgeleyen otuz
dört silahını tutan altı yüz veya on altı
bacak ve kolla resmedilir.
Sibirya Samoyedleri Erlik’i kendi kö-
tülük ve ölüm tanrıları Todote ile öz-
deşleştirmiştir. İnanışın geç dönemle-
rini kapsayan yaratılış destanlarında,
İran mitolojisindeki kötülük ve yer
altı efendisi olan Ehrimen ile büyük
benzerlikler gösterir. Başta Uygurlar
olmak üzere Türk halkları içerisinde
yayılan Mani dini ile beraber yaratılış
destanı özünü kaybetmeye başladığı
için Erlik Ehrimen’e, Ülgen Hürmüz’e
evrilecektir.
Türk mitolojisinin en ilginç karakterle-
rinden biri olan Erlik’in açık bir şekilde
komşu İran, Çin, Tibet, Hindistan, Ja-
ponya inançları gibi birçok Asya inancı-
na etki ettiği görülmektedir. Bu durum,
o dönemdeki Türk kültürünün etki ala-
nı hakkında bazı ipuçları vermektedir.
Aktüel Arkeoloji 41
 Ülgen’in Yükseliş ve Erlik’in Çöküşü:
Türk Mitolojisi Tek Tanrıcılaşma
Ülgen’in Erlik’ten her açıdan üstün ol-
ması, Ülgen’in onu istediği zaman ceza-
landırması ve hiçbir zaman kötülüğün
iyiliğe üstün gelememesi Türk mitoloji-
sinde monoteist bir eğilim olarak kabul
edilir. Dikkat edilirse destanın ilk şekil-
lerinde Erlik tıpkı Ülgen gibi bir tanrı-
dır ve onun kadar olmasa da büyük bir
kudrete sahiptir. Ancak natürist-ani-
mist kökenli birçok dinde olduğu gibi
Türk Şamanizmi’nde de iyiliğin her za-
man baskın olduğu, iyi tanrıların kötü
tanrıları aşağıladığı, iyi tanrılar mutlak
güç sahibiyken kötü tanrıların yalnızca
bir ruh pozisyonuna düşürüldüğü bir
inanç sistemi geliştirilmiştir. Bu olurken
Zerdüştlük, Manicilik, Budizm ve Hıris-
tiyanlık gibi Ortadoğu kökenli dinlerin
klasik kalıpları da Türkler içinde yayıl-
maya başlayınca aslından kopup günü-
müzdeki inanış kalıplarına daha çok
benzemeye başlamıştır. Bahaeddin Ögel
Türk mitolojisinin bu iki önemli karak-
terini büyük ölçüde İran’a dayandırsa
da İran’daki düalizm (iyinin ve kötünün
eşit güçte olması) Türk mitolojisinde
asla görülmez. Türk Şamanizmi’nde iyi-
lik, baştan beri kötülüğün üzerinde yer
almıştır.
Altay şaman giysisi
42 Aktüel Arkeoloji
Ülgen’in yolculuğu da yine tektanrıcı-
Tan vaktinde hava kızılken
lık prensipleri ile aynı yollarda geliş-
esen tan rüzgârı sırasında miştir. Mutlak güce sahip Kayra Han
ağzı açmak iyi değildir, ve mutlak iyiyi isteyen Ülgen; mutlak
güce sahip, mutlak iyi olan ve her şe-
çünkü bu Erlik’in ılık yin yaratıcısı tek bir tanrı bünyesinde
nefesidir. Teneffüs edenin birleşerek tek tanrı pozisyonuna yük-
selecek ve Kök Tengri olacaktır. Ancak
felç kalacağına inanılır. dış etkilerden görece uzak Sibirya ina-
nışlarında olabildiğince orijinal halini
Radloff ve Verbitski’nin derlediği yara- koruyacaktır.
tılış destanında basit duyguları temsil
eden Erlik bir insan olarak betimlen-
Türk Mitolojisinde Iran Etkileri
miştir. Veselovski’nin derlemesinde
ise Erlik tamamen insanlığa bürünür Türk mitolojisi hakkında araştırmalar
hatta “kişioğlu” diye anılır. Tüm bunlar başladığında birçok araştırmacı uzun
eskiden bir tanrı olan Erlik’in şeytan yıllar Türk mitolojisinin sentez bir dü-
gibi metafizik varlıktan daha da aşağı şünce şekli olduğunu düşünmüştür.
olan insan kadar basitleşmesi anlamına Ancak günümüzde bunun tam tersi
gelmektedir. Çünkü Tek tanrıcı din- olduğu, hatta dış etkiler sebebiyle ber-
lerin prensipleri başka bir tanrıya yer raklığını yitirdiğini ve farklı yörelerde-
vermek yerine, şeytan ve insanı özdeş- ki farklı uygulamalar neticesinde an-
leştirmiştir veya şeytanı isyankâr bir lamsızlaştığı anlaşılmaktadır. Her ne
meleğe, yani bildiğimiz şeytan haline kadar detaylar bulanık olsa da temel
dönüştürmüştür. Zaten daha sonra da noktalar aynı ve ortak olarak günümü-
Erlik sadece kötü ruhların başı olarak ze kadar uzanmayı başarmıştır.
anılacak ve öyle kalacaktır.
Din değiştiren insanların inanışında
önceden tanrı olan bir varlığın yeni
inanışta şeytanlaştırılması alışageldik
bir durumdur. Bunun en bilinen örne-
ği Lucifer’dır. Latince asıllı bu kelime
“ışık getiren” anlamına gelmektedir.
Roma mitolojisinde Sabahyıldızı ola-
rak da bilinen Venüs gezegeni, eski
Yunan ve Romalılar için her şeyden
önemli olan Güneş’ten önce doğan
bir ışık kaynağıydı ve bir tanrı olarak
görülüyordu. Hıristiyanlığın Roma’da
yayılmasıyla beraber eski dinin muh-
teşem ve kudretli tanrısı, yeni dinin
şeytanı haline geldi. Erlik de Türk mi-
tolojisinin tek tanrıcılaşma sürecinde
aynı kaderi yaşadı.
Erlik’in Hindu
kültürüne yansıması
Geç dönem Türk-Altay-Sibirya eksenli
inanışlarda evrene mutlak iyiliğin ve
-özellikle Radloff ve Verbitski’nin der-
lediği yaratılış destanlarında- tek tanrı
Ülgen’in evrene hâkim olduğunu gö-
rürüz. Ülgen’in karşısında olan, kötü-
lerin başı veya şeytan fikri yani Erlik’in
ve temsil ettiği ilahi karanlık fikri daha
sonraki dönemlerde Budizm, Zerdüşt-
lük, Manihaizm ve Hıristiyanlık etki-
sinde gelişmiş görünüyor. Söz konusu
dönemde derlenmiş yaratılış destan-
larında Erlik bazen insan bazense bir
hizmetkâr olarak tasvir edilir ancak
tanrı olarak çok az tanınmıştır. Peki,
Türk mitolojisinde Erlik tanrısal bir
varlıkken neden daha alt kademelerde
yer alan bir ruha indirgendi? Bunun
cevabı büyük ölçüde Zerdüştlük ve
Manihaizm’de yatmaktadır.
Türklerin İran menşeili Zerdüştlük ve
Manicilik dinini yine İrani bir halk
olan Suğdaklardan (Soğd) aldığı düşü-
nülmektedir. Soğdlar ticaret ile ön pla-
na çıkan bir halktı. Bu yüzden Asya’nın
birçok yerinde ticaret noktaları bulu-
nurdu ve çok geniş alanlarda tanını-
yorlardı. Zerdüştlüğü ve Manihaizm’i
İran dışına taşıyor ve propaganda fa-
aliyetleri yürütüyorlardı. 763 yılında
Manihaizm’i resmi dinleri kabul eden
Abakan Müzesinde sergilenen ve bir mezarın kapısına yapılmış Erlik’in kapı tokmağı şeklindeki tasviri.
Uygurların, 840 yılından sonra Altay
bölgesine hâkim olmaları ile bu din Bu durumun nasıl geliştiğini İran-Ya- Musevilerin, Babil Sürgünü sırasında
etkisini daha yoğun bir şekilde hisset- hudi ve İran-Türk ilişkisini karşılaş- Perslerden alıntıladığı şeytan fikrinin
tirmiştir. Bu noktadan sonra da İran tırmalı inceleyerek ortaya koyabiliriz Ehrimen inanışından doğmuş olma-
inanç sisteminin iyiden iyiye kendini çünkü her ne kadar zaman ve koşullar sı muhtemeldir ya da en azından bu
Türk mitolojisinde gösterdiği düşü- konusunda farklılıklar olsa da bu iki kaynaktan temel özelliklerini almıştır,
nülmektedir. Radloff ve Verbirtski’nin inanış aynı kaynaktan, benzer ölçüler- demek artık bilim çevrelerince kabul
derlediği yaratılış destanlarında ve de etkilenmiştir. edilen bir gerçekliktir. Musevilerin
sonrasında gelen derlemelerde de açık
ve yoğun bir şekilde İran etkisi hisse- Başı kesilerek öldürülen Erlik, boynuzlu boğanın
dilmektedir. Ülgen Hürmüz’e (Kurbus-
tan), Erlik ise Ehrimen’e dönüşmüştür. başını aldı ve inanışa göre şeytana dönüştü. Şeytana
Bu konuyu aydınlatmaya yarayacak dönüştükten sonra kendisinin idamına yol açanları veya
yazılı bir kaynaktan yoksun olan Türk soyguncuları öldürdü ve onların kafatasından kendisine
inanış sisteminin bu karanlık konu-
sundaki perdeyi ancak karşılaştırmalı
tılsımlı bir kolye yaptı. Bu kolye tılsım görevi görerek
mitoloji metoduyla aralayabiliriz. hem kendisine hem de kılıcına sihirsel güçler verdi.
Aktüel Arkeoloji 43
 Ötüken’de bulunan mezar girişinde yapılmış Erlik tasviri. Birçok antik kültürde mezar soyguncularına karşı mezar
girişlerine kötü ruhların tasviri yapılırdı. Türklerde Erlik, Yunanlarda Medusa, Mısırlılarda Set gibi. Erlik, İran’da Sinj, Tibet’te
Shinjeshe, Çin’de Dà
Wēidé Jīngāng, Budist
Moğollarda Erlig-jin
Jarghagchi olur. Ama
genelinde bazen Erlik-
Jin, Erli-Jin Jarghaqcı,
Yama Erlik Han olarak da
geçer. Budist mitolojide
Erlik, Uygurlarca Budist
mitolojiye uyarlanarak,
Yamankata ile etkileşime
girdi ve zaman içinde
tamamen onun yerini
aldı. Erlik’e, Altay’da
Ölüttöntın Algan da
denir, bu da can alıcı
anlamıyla Yamantaka
ile eş anlamlıdır. Erklig
kelimesi Sanskritçede
yer edinerek “kudretli”
anlamını taşır.

Babil esaretinden önce tüm kötülü-

ğün yaratıcısı olan bir şeytan inanış-
ları bulunmuyordu. Eski Ahit’te, tıpkı
İlyada’daki Zeus ve öncül Kayra Kan
gibi, Yehova’nın da iyiyi ve kötüyü ken-
di elleriyle ayırdığı yazılır, hatta Eski
Ahit’te Yehova’nın şu sözleri dikkat
çekicidir; “Kötülükleri ben yaratıyo-
rum.”, “Dünyada kötülük olur da bunu
Tanrı yapmamış olur mu?” Tüm kötü-
lüklerin nedeni olarak gösterilen “şey-
tan” inanışı, Musevilerin Pers fikirleri
ile temasa geçmesinden sonra yazılan
kitaplarda ortaya çıkar.

44 Aktüel Arkeoloji
Yer altı dünyasını kara, loş bir güneş aydınlatmaktadır. Sonsuz bir alacakaranlık hüküm
sürer. Erlik bu atmosfer içerisinden yer altı diyarında çamurdan, kara demirden ve kara
kayalardan yapılmış sarayında oturur. Sarayının önünde intihar edenlerin -bir rivayete
göre de savaşmadan ölen erkeklerin- kanının doldurduğu ve ölü ataların yaşadığı yer olan
siyah bir göl vardır. Bu gölün üzerinde tek bir at kılından oluşan köprü yer alır. Bir kişinin
yer altındaki cezasının bitip bitmediği bu köprüden geçebilmesine bağlıydı. Bu köprü
düşüncesi bize her ne kadar tanıdık gelse de kökleri Zerdüştlüğe dayanmaktadır.
Eyyüb’ün Kitabı’nda Şeytan, Elohim’in dünya tarihi için de önemli sonuçlar ba- kültüre dayanmayan Türk mitolojisinin
oğullarından bir tanesi olarak hala rındırmaktadır. Türk Şamanizmi’nin na- karanlık odaları aydınlatılabilir.
göksel mahkemenin üyeleri arasında- sıl ve hangi koşullar altında ortaya çıktığı
Ayrıca ilginç bir bilgi olarak Erlik‘in öy-
dır ve görevi sürekli olarak insanların bilinmese de geç dönemde anlatının ne
küsü paleoantologlara da ilham vermiş-
suçlarını ortaya çıkarmaktır. Bu görevi tür bir şekle sahip olduğu bilinmektedir.
tir. Bayshin Tsav’ın 1972 yılında Sovyet-
nedeniyle o denli şüpheci olur ki in- Natürizm-Animizm-Şamanizm çizgi-
Moğol seferi sırasında Moğolistan’ın
sanların hiçbirinde erdem olduğuna sinde ilerlemiş Türk inanışının gelişi-
Ömnögovi Aymag bölgesinde bir kafa-
inanmaz. Tanrı’ya olan hürmetlerinin mini belirleyebilmek için ona etki etmiş
tası ve bazı post-kranial parçalar buldu.
altında bile bir çıkar duygusu arar. ve benzer gelişim çizgisine sahip diğer
Böylece bu meleğin kişiliği bozulur kültürleri, dilleri ve dinleri araştırmak Bunun doksan milyon yıl önce yaşamış
ve insanlar arasında nefret edilen biri gerekmektedir. Bunu yaparken de Kayra bir dinozorun keşfi olduğunu anladı.
haline gelir. Yukarıda değinildiği üzere Han, Ülgen ve Erlik gibi evrensel karak- Altangereliyn Perle tarafından tanım-
Türk mitolojisinde de benzer bir öykü- terlerin gelişimi ve benzerliklerini diğer lanan dinozorun adı gezileri sırasında
den bahsedilir. kültürlerle, belirli ilkeler eşliğinde karşı- Moğol kültürü ve mitolojisinden etki-
laştırarak bazı sonuçlara varılabilir. Üs- lenen, yerin altında Erlik’in yaşadığını
İlerleyen dönemlerde, belirli ölçüler-
telik sanıldığının aksine çevresindeki di- söyleyen bir yerli halktan etkilenen Pa-
de Museviler Tevrat’ta açık veya örtük
ğer inançlara derinlemesine nüfus etmiş leontolog Roy Chapman Andrews tara-
şekilde Şeytan’a yer verir, Ehrimen’in
inancın izlerine ulaşmak daha kolay ve fından Erlikosaurus Andrewsi şeklinde
birçok özelliğini Şeytan’a yüklerler.
Bu gelişim seyri Türk mitolojisine de çabuk sonuç verebilir. Böylece yazılı bir adlandırılmıştır.
benzer şekilde yansıdığı için Şeytan’ın Budist Uygurlar eski dinlerindeki Erlik’i, Yamantaka adıyla yeni dine adapte etmiştir.

Yahudilik inanışına girişi önem arz

etmektedir. Bu örnekle mitlerin ina-
nışlar içerisinde nasıl ve ne yolla yayıl-
dığını öğrenebilir; Ülgen’in Hürmüz’e,
Erlik de Ehrimen’e dönüşümü hakkın-
da fikir edinebiliriz.
Bir Altay Şamanı’nın şöyle dediği aktarıl-
maktadır: “Erlik İsa’nın ağabeyidir ama
kötü kalplidir, oysaki İsa iyi kalplidir.”

Kültürel Hazinemiz
Sonuç olarak, Orta ve Kuzey Asya halk-
ları arasında günümüzde bile olduk-
ça yaygın olan ve milyonlarca inananı
bulunan bu din, hala inananı olan en
eski din olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu yüzden sadece Türk tarihi için değil

Aktüel Arkeoloji 45
 İsmail GEZGİN

Gılgamış ve
İnsan Olmanın Anlamı
Ölümsüzlük Arayışı

Sphinks (Sphigks): Yüzü bir

kadın yüzüne benzeyen,
gövdesi aslan gövdesi gibi
olan ve kuş gibi kanatlar
taşıyan dişi canavar. Değişik
geleneklerde farklı bir köken
verilen Sphinks, Thebai kentini,
Pelops’un oğlu Khrysippos’a
tecavüz edip kaçıran Kral Laios
yüzünden cezalandırmak
üzere tanrıça Hera tarafından
görevlendirilmiştir. Laios,
Zethos ile Amphion tarafından
bir ara sürgüne gönderilir ve
Pelops’un sarayına sığınmak
durumunda kalır. Pelops,
kendisini çok iyi ağırlar; ancak
Laios Pelops’un oğlu olan
Khrysippos’a âşık olup onu
kaçırınca Pelops Laios’u lanetler
ve bu nedenle Laios, oğlu
Oidipus tarafından öldürülür.
Laios’un yaptıklarını izleyen
Hera, çok sinirlenir ve insanları
korkuya boğan Sphinks’i,
Laios’un kentini cezalandırmak
üzere Thebai’ye gönderir.
Sphinks, Oidipus’la karşılaşana
kadar kentin başına bela olur ve
Oidipus tarafından öldürülür.

46 Aktüel Arkeoloji
Oidipus
E
ski Yunanca mythos insani
yaratıcılığın en karmaşık
icatlarındandır. İnsan olan
doğadan ayrılarak kaybettiği kimliğini
yeniden inşa edebilmek, dilediğince
kendini tanımlayabilmek amacıyla
dilin kıvraklığını kullanmıştır. İnsanın
kendisini ve içinde yaşadığı dünyayı
tanımlayan anlatılar (mythoslar),
varoluş sancılarını biraz olsun
dindiren dilsel öykülerdir. Doğanın
ona bahşettiği, doğasından getirdiği
arkaik dili terk ederek kendi lisanını
icat eden insan, dilin doğasından
gelen kimliğini yitirmiş, varlığını
sorgular olmuştu. Yeni edindiği dil,
ona kendisi üzerine düşünme imkanı
sunmuştu. Doğada kendini tanımlama
şansına sahip, varlığını tartışan yegane
canlı olan insan her mitte ayrı bir
selfie çekerek kendi suretini, görmek
istediği forma ulaştırmaya çalışmıştır.
Çünkü kimlik ancak dilin içinde
hayat bulmaktadır. Bu haliyle kendini
tanımlayan öyküler anlatan insan,
mitojenik (mit oluşturan) bir canlıyken
yarattığı mitlerin içinde kendine
düşen rolleri üstlenmesi bakımından
da mitolojik bir varlık olagelmiştir.
İnsanın başta kendisi olmak üzere
kavramak, anlamlandırmak istediği
her şey bu mitlerin kurgusu içinde
yer almıştır, o kendini zamansal dizge
içerisinde ihtiyaca binaen sürekli mitler
yardımıyla yeniden yaratmıştır. Bilmek
istediği her bilinmezi bu öyküler içinde
aydınlatarak bilinir hale getirmiştir.
İhtiyaç duyduğu varoluşsal problemleri
mitlerle dile getirmiş, sonra da kendi
ağzından çıkanlara kulak vererek dilin
egemenliğini kabul etmiş, öykülerdeki
tüm yasaya harfiyen riayet etmiştir.
Etrafındaki dünyayı içindekilerle birlikte
mitler aracılığıyla yeniden tanımlamış,
gözünün gördüğüyle yetinmeyip kulağını
da devreye sokmuş, anlatmaya doyamamıştır.
Bu haliyle mitler, evren kurgulayan kurucu
kutsal metinlerdir, insanın nereden gelip nereye Gılgamış Destanı’na ait bir kısım
dizelerin yer aldığı çivi yazılı tablet.
gittiğini dert edinirler.
Bir arkeolojik maddi kültür kalıntısı gibi ele alınması gereken mitler, insan nedir
sorusunun da yanıtını içerirler. Bugünden bakıldığında bu sorunun yanıtı binlerce
yıl boyunca birikmiş bu dilsel ürünlerin içerisinde yatmaktadır. Her coğrafyanın ve
zaman diliminin gereklerine uygun olarak kendini mitlerle tanımlayarak ifade eden
insan, kim, ne, nasıl, niçin ve nerede olduğunu mitlerle ifade etmiştir. Dolayısıyla
insanın kendini, dünyayı ve içinde bulunduğu evreni algılama anlatıları olarak
mitleri ele almak doğru bir yöntemdir. Mitler tüm sosyal bilimlerin tanımlamaya
çalıştığı insanın ne’liği probleminin arkaik yanıtlarını içerirler. Dil yoluyla aynı
ontolojik probleme gark olmuş tüm insanlar için varoluş öyküleri taşır, dünyayı
anlamlı kılar, ölüm yolculuğu olan yaşamı çekilir hale getirirler. Dünyayı, yaşamı ve
insanlar arası ilişkileri düzenler, bireyleri ölüme hazırlarlar.
Dille bağlantılı ortaya çıkan mitlerin en azından bir kaç yüz bin yıllık bir geçmişi
olduğunu ve Homo sapiens türüyle ilişkilendirildiğini söylemek mümkündür.
Benzer bir mitolojik kurgu içinde bulunan Neanderthalensisi bir kenara bırakırsak,
bugün dünyanın her yanını saran ve benzer içeriklere sahip olan mitlerin Homo
sapiens veya onların son türü olan Homo sapiens sapienslerin yaratıları olduğunu
kabul etmeliyiz. Arkeolojik ve antropolojik çalışmalar sonucunda elde edilen, ölü
gömme geleneği gibi kimi simgesel işaretler taşıyan arkeolojik veriler ışığında bu
son tür bir Homo narrans’tır.
İçinde bulunulan dünyanın göklerdeki tanrılar tarafından oluşturulduğu bilgisini
temel alan anlatılar, insanın hangi sorulara yanıt aramaya çalıştığını ve hangi
kimliğe sahip olmak istediğini gözler önüne sermektedir. Bu haliyle inançların
da temel öğeleri ve hatta varlık alanları olarak mitleri çalışmalarımızın temeline
koymalıyız. Bugün dünyaya hakim olan Akdeniz uygarlığının kurucu mitlerine
baktığımızda gördüğümüz şey insanın en büyük probleminin ölümlü bir varlık
olmasıdır. Bütün metinler ölümü merkeze koyarak onun çözümü olan “öteki
dünya-cennet-cehennem” mitleriyle dünyevi yaşamı anlamlı kılmaya çalışmış,
ölüm korkusunu bir nebze olsun dindirme gayretine girmişlerdir. Bilen (akıllı)
insan (Homo sapiens) olarak nitelendirilen tüm dünyayı işgal etmiş bu türün,
hayat dediği zaman diliminin göz göre göre ölüm yolculuğu olduğu bilinciyle
Aktüel Arkeoloji 47
 Oedipus’un hikayesi.

Bir arkeolojik maddi kültür kalıntısı gibi ele alınması gereken mitler, “İnsan nedir?”
sorusunun da yanıtını içerirler. Bugünden bakıldığında bu sorunun yanıtı binlerce
yıl boyunca birikmiş bu dilsel ürünlerin içerisinde yatmaktadır. Her coğrafyanın ve
zaman diliminin gereklerine uygun olarak kendini mitlerle tanımlayarak ifade eden
insan, kim, ne, nasıl, niçin ve nerede olduğunu mitlerle ifade etmiştir.
korku içinde yaşadığını görmekteyiz. etme, bilinçlendirme ve kendi kontrolüne alma hedefini takip eder. Her birey,
Bu nedenle gidilen yerin, bu dünyanın içinde bulunduğu mitik anlam dünyasından eğitim ve dil yoluyla nasibini alır ve
ardından ölümsüz bir mekan olarak terbiye olur. Kısa sürede bu mitlerin içeriklerinin etkisiyle, bireyler bu evrensel
tanımlanması çok manidardır. bilgi sistemine dahil olur, itaate hazır hale gelirler. Anlatılan her mit, tekrardan
Tüm metinler bu problem üzerine can alır ve zaman yolculuğunu yeni bireyler vasıtasıyla devam ettirir. Kısa süre
odaklanmış dinsel öğelerden sonra da olabildiğince tüm dünyayı kontrol altına alıp insanların zihnindeki varlık
oluşmaktadır. Akıllı insan Homo sorunlarına benzer öyküler dikte ederler. Herkes hayatı, nasıl yaşaması gerektiğini,
sapiensin bildiği ölüm onun temel bu yolculuğun nereye olduğunu bu mitler sayesinde öğrenir, toplumsallaşır,
sorunu haline gelmiş, biyolojik olarak kültürlenir. Kültür ve dil, içinde barındırdığı bütün bireylerin aynı türküyü
önlem alamadığı bu gerçeğe dilden söylemesi için tasarlanmıştır. Çatlak sesten hiç hoşlanmazlar. Bu haliyle mitler
ibaret dünyada ölümsüz mekânlar insanın, her türlü toplumsal birlikte yaşam kuralını içeren inançla terbiye edilmesi
inşa etmiş, yaşamını sınırlandırarak işlevini de üstlenirler.
gelecekteki konumunu garanti altına
Baş kahramanı bireyler olsa da, toplumsal bilinçdışından neşet eden mitler,
almaya çalışmıştır. Tasavvura göre
toplumsal olanın öyküsünü dile getirirler. Dilden oluşan tüm ürünler gibi onlar da
ilahlar tarafından var edilen yaşam, yine
dilin simgeselliği içinde varlıklarını sürdürebilirler. Bu nedenle ilk bakışta bireysel
onların istek ve direktifleri neticesinde
bir ölümsüzlük arayışı gibi görünen Lokman Hekim, Asklepios, Dede Korkut gibi
deneyimlenmesi gereken bir zaman
anlatıları aslında Homo sapiens sapiens türünün problemine odaklanmış, türün
dilimine dönüşerek insanı içine
korkularını ve çözüm çabalarını içeren öyküler olarak okumak gerekir. Ölüm
mahkum etmiştir.
korkusu ve ölümsüzlük arayışı üzerine odaklanmış kuşkusuz en bilinen metin
Mythosların oluşturduğu semiotik Gılgamış mitosudur. Gılgamış, Mezopotamya kültürünün binlerce yıl öncesinden bu
evren, içine her doğan bireyi terbiye yana gelen kadim mitdeki asıl kahramanın toplumsal yapının naçar problemi olan

48 Aktüel Arkeoloji
ölüme çözüm arayan lideridir ve bu
haliyle aynı korkular ile amaçları taşıyan
bugünkü insanın da atasıdır. O, türünün
dünyadaki tüm bireylerinin ortak
sorununu dile getirir. Bazı arkeolojik
verilerde MÖ 2650 yılları civarında
Uruk kentinin kralı olarak geçse de
Gılgamış, MÖ 2. binyılın başlarında
kaleme alınmış, döneminin toplumsal
problemine çözüm arayışındaki bir
mitolojik kahramandır. Miti 12 tablette
toplanmış bu kahramanın hayatına
dair bir anlatı bu yazının asıl konusunu
oluşturmaktadır.
Uruk kralı Enmekar, bir kız evladı olan
ve yerine kral ilan edebileceği varisi
olmayan bir yönetici imiş. Karısı ve
kızı ile sarayında yaşar, Uruk kenti
ve orada yaşayan halkın daha mutlu
olması için çaba harcarmış. Ancak,
bir oğlu olmadığı için gizliden üzülür,
kahrolurmuş. Günlerden bir gün, bir
falcı saraya gelip kralın falına bakmak
istediğini, onun ve Uruk kentinin
geleceği için önemli şeyler hissettiğini
söylemiş. Kral hemen falcıyı huzuruna
kabul edip önemli kehanetleri dinlemek
için fal bakmasına izin vermiş. Ancak
kâhinin söyledikleriyle kanı donmuş
ve çok üzülmüş. Kâhine göre, kralın
dünyalar güzeli kızı bir oğul doğuracak
ve bu oğul büyüdüğünde dedesini
öldürüp yerine kral olacakmış. Kral
kızına üzülmekle beraber, “önce can”
diyerek bu çocuğun doğmasına engel
olmanın yollarını düşünmeye başlamış.
Çözüm olarak da bula bula kızını
kapatmayı, kimseyle görüştürmemeyi
bulmuş. Ve bir kule inşa ettirerek
kızını bu kuleye hapsetmiş, onun
başkalarıyla görüşmesine yasak koymuş.
Kızının dışarı çıkmasını ve dışarıdan
birisinin içeri girmesini engellemek
amacıyla da kapıya nöbetçiler koymuş.
Ancak bu kadar önleme rağmen nasıl
olmuşsa olmuş, kız hamile kalmış.
Dokuz ay sonra bir oğlan çocuğu
doğurmuş. Kapıdaki bekçi kızın
doğurduğunu görünce, kralın kendisini
cezalandıracağını düşünerek paniğe
kapılmış; çünkü bu çocuğun olmasını önleyemediği için kralın kendisini sorumlu
tutacağını anlamış ve hemen çocuğu kucakladığı gibi kulenin penceresinden aşağıya
fırlatıvermiş. Ama kader bu ya, tam o sırada kulenin altından geçen bir kartal
varmış ve bir bebeğin kuleden düşmekte olduğunu görünce hızla atılıp onu havada
yakalamış, çok çok uzaklara götürmüş. Uzun süre havada yol aldıktan sonra kartal,
gördüğü bir hurma bahçesine kadar gitmiş ve çocuğu bahçeye bırakmış. O sırada
bahçede çalışmakta olan bahçıvan, kartalın bahçeye bir şey bıraktığını görünce,
hemen o tarafa doğru koşarak çocuğu bulmuş. Olanlara pek anlam veremeyen
bahçıvan çocuğun güzelliğinden de etkilenmiş olacak ki, onu hemen evine,
karısına götürmüş. Çocukları olmayan çift, olanları tanrının bir lütfu kabul etmiş,
armağan saydıkları bebeğe kendi çocuklarıymış gibi sevinerek onu büyütmüşler.
Kendi cahilliklerinin getirdiği bir özlemle olsa gerek, çocuğun ismini “her şeyi
bilen, gören” anlamına gelen Gılgamış koymuşlar. Gel zaman git zaman, çocuk kısa
sürede büyümüş; çok güçlü kuvvetli, yakışıklı ve bilgili bir delikanlı haline gelmiş.
Gılgamış, bilgi ve görgüsünü artırabilmek amacıyla dünyayı tanıma düşüncesiyle,
anne ve baba olarak bildiği bahçıvan ve karısının iznini alarak yollara düşmüş. Uzun
yıllar kent kent dolaşmış, bilgi ve görgüsünü geliştirmiş, okuma yazma öğrenmiş,
insanlara yol yordam öğretir olmuş. Gezginliği sırasında bir Gılgamış Heykeli.
gün yolu Uruk kentine düşmüş. Kente girer girmez, Uruk halkı
onun görünümünden çok etkilenmiş ve etrafında toplanmaya
başlamışlar. Bu arada Uruk kentinin yaşlı bilgeleri, kısmetin
ayaklarına geldiğini düşünmüş olacaklar ki, akıllarına
kral sorununu çözecek bir fikir gelmiş. Çünkü o
günlerde Uruk kentinin kralı, yerine geçecek bir erkek
evlat bırakmadan ölmüşmüş. Kalabalık aklından
bunları geçirirken, içlerinden bir ihtiyar, “kralımız
Gılgamış olsun” diye yüksek sesle düşünüvermiş. Bu
düşünce, o sırada orada toplanan halk tarafından
da benimsenince, Gılgamış’a Uruk kentinin kralı
olup olmayacağı sorulmuş. Gılgamış, ayağına
kadar gelen bu talih kuşunu kaçırmamak için
kral olmayı hemen kabul etmiş ve böylece kutsal
kehanet gerçekleşmişti.
Gılgamış hakkında aktarılan bu mitosun
benzerleriyle sıklıkla karşılaşmaktayız. İsa, Musa
ve İbrahim peygamberlerin yanı sıra, Troia Kralı
Priamos’un oğlu Paris ve Pers Kralı Kyros için
de benzer öyküler anlatılmaktadır. Bununla
birlikte en yakın benzerliği Yunan kahramanı
Oidipus’un mitosunda buluyoruz. Yunan
mitolojisinin en bilinen kahramanlarından
birinin hikâyesini içeren Oidipus mitosunun
pek çok versiyonu bulunmaktadır.
Annesi İokaste, babası ise Thebai kralı
Laios’tur. İokaste hamileyken, kâhinler
Oidipus’un geleceğine dair çok önemli
bir kehanette bulunurlar. Buna göre,
İokaste’nin doğuracağı çocuk babasını öldürecek ve
annesiyle evlenecektir. Kral baba Laios, bu kehanetin
gerçekleşmemesi için çocuğu, doğar doğmaz ayak
Aktüel Arkeoloji 49
 bileklerini delerek birbirine bağlayıp
ıssız bir yere bırakır. Çocuğa Oidipus
denmesinin nedeni de budur,
çünkü Oidipus “şiş ayak” anlamına
gelmektedir. Vahşi hayvanlar tarafından
parçalanması için doğaya terk edilen
Oidipus’u bulan çobanlar onu Korinthos
kraliyet ailesine götürürler. Oidipus’u
çok seven kral ve kraliçe onu kendi
çocukları gibi sahiplenip büyütürler.
Genç bir delikanlı olunca bir tartışma
sırasında Korinthosluların birisi onun
Gaziantep Kargamış’ta bulunan Geç Hitit ortostadı ve bu
ortostad üzerinde yer alankanatlı çıplak kadın figürü.
50 Aktüel Arkeoloji
kralın çocuğu olmadığını, ormanda bulunduğunu söyleyince Oidipus gerçek anne
ve babasını bulmak üzere yola çıkar. İşte her şey bu yolculuk sırasında gerçekleşir,
çünkü tanrısal yazgıdan kurtulmak mümkün değildir. Oidipus yolun iyice daraldığı
bir noktada, arabasıyla gezintiye çıkmış olan Thebai kralı Laios ile karşılaşır.
Arabacı kralın arabasına yol vermesi için Oidipus’u uyarır. Ancak Oidipus’un bu
emre uymak için acele etmediğini görünce, onu aşağılamaya başlar. Bunun üzerine
Oidipus, hem arabacıyı hem de kralı öldürür. Kimi öldürdüğünün farkında olmayan
Oidipus, Thebai’ye doğru yoluna devam ettiği sırada Sphinks ile karşılaşır. Sphinks,
Thebai kentine korku salmış bir canavardır; oradan geçen herkese bir bilmece
sormakta, bilemeyenleri de öldürmektedir. Sphinks bilemeyeceğinden emin bir
biçimde Oidipus’a da aynı soruyu sorar: Bazen iki, bazen üç, bazen de dört ayakla
yürüyen ve genel kuralın tersine en çok ayağı olduğu zaman en zayıf olan yaratık
nedir? Bir başka soru ise iki kız kardeş var biri ötekini doğuruyor, öteki berikini, kimdir
bunlar? Sphinks bu soruların hangisini sormuş olursa olsun, Oidipus hemen cevap
verir (birinci sorunun yanıtı insan, ikincisininki gece ve gündüzdür). Oidipus’un
soruyu bilmesi üzerine canavar kahrından kendisini kayalıklardan aşağıya atar ve
ölür. Oidipus Thebai’ye ulaştığında ünü ondan önce gelmiştir, burada bir itibarla
karşılanır. Hatta kralları da ölmüş olduğu için Oidipus’u kral yapıp kraliçeyle
evlendirirler. Ancak günler geçer ve bir süre sonra bir veba salgını Thebai kentini
kasıp kavurmaya başlar. Oidipus bu felaketin nedenini öğrenmek için kâhinlere
başvurunca gerçekle yüzleşir: babasını öldürmüş, annesi ile evlenmiştir. Bu gerçeği
öğrenen kraliçe işledikleri günahın ağırlığı ile intihar eder. Annesinin öldüğünü
gören Oidipus da onun yakasına taktığı iğne ile gözlerini kör eder. Çünkü bu denli
açık bir gerçeği görmeyen gözlere ihtiyacının olmadığını düşünmüştür.
Başta Freud olmak üzere birçok psikanalist ve felsefecinin yakından ilgilendiği
Oidipus mitosu bir kültürlenme mitosu olarak görülmektedir. Yani bir geçiş ve
inisiyasyon öyküsü içeren, insanlık tarihinin dönüm noktasını ifade eden bir mitos
olarak değerlendirilmektedir. Buna göre, kültürel evrenin kendini üretecek bireyler
yetiştirmesi libidinal arzuların baskılanması neticesinde gerçekleşmektedir. Birey
için bu süreç anne-baba-çocuk üçgeninde gerçekleşir. Lacan temelli psikanalize
göre, Oidipus karmaşası, kültürel yapının merkezinde konumlanmıştır. Biyolojik bir
varlık olarak dünyaya gelen insanın kültürel bir özneye dönüşmesi, Oidipus mitiyle
sembolize edilmiştir. Birey bu süreçten geçerek ancak bir cinsel ve toplumsal kimlik
kazanır; özne olmaya giden yol bu mitte anlam bulur. Erkek çocuğun anneden
uzaklaşmasının ve simgesel yasal-kültürel sistemin buyruğuna girmesinin ve hatta
neticede yasanın kendisi haline gelebilmesinin koşulu budur. Babanın simgesel
dünyasında yapılan yolculuk, biyolojik bir varlıktan kültürel bir özneye dönüşümü
sağlayan şeydir veya en azından psikanaliz dünyası böyle değerlendirir. Arzularının
tatmini için birey anneye yöneldiğinde, ortaya çıkan ve babayla temsil edilen yasal
frustrasyon babanın da bu ilişkiye dahil olmasına yol açar. Arzuları tatminsiz
bırakacak bu yasal baskılama, bireyi kültürün simgesel dünyasına taşır.
İnsanlığın birlikte yaşama geçiş serüvenini anlatan Gılgamış ve Oidipus’un öyküsü,
doğadan uzaklaşan insanın, yasaların, yasakların, kuralların ortaya çıktığı, kültürün
dünyasına geçişini betimleyen bir öyküdür. Kültürün/babanın ortaya koyduğu
ensest yasakla mecnun olan Oidipus, doğanın derinliklerinde yaşayan kitonik
bilinç dışılığı (Sphinks) öldürüp kültürel olur; kültürün dünyasına sızar. Arzuların
baskılanması kültürün kurulmasının zemini için şarttır ve bu baskılama ailede
bireyin dille tanışmasıyla başlar. Aile, arzuların ve baskılamanın başlama üçgenini
Gılgamış ve Oidipus
mitleri, yerleşik düzene
geçilirken kurgulanan
ve bireylere dayatılan
ikili cinsiyet sisteminin
kurucu ve üretici metinleri
olarak görülebilirler. İnsan
bedenleri için öngörülen
iki cinsiyette toplanan
cinsiyet rolleri, için her yeni
düşen bireyin kültürlenme
süreçlerini organize ederler.
oluşturur. Ana akım psikanalize göre,
ailede belirlenen davranış kalıpları ve
roller bireyi sınırlamakta toplumsal
yaşamdaki rollerin değişmezliğini
vurgulayarak güçlendirmektedir.
Oidipus mitiyle, ebeveyn-çocuk
arasındaki ilişkide çocuk üzerinde
yaratılan utanç ve suçluluk bireyin
baskılanması ve toplumsallaştırılması
için kullanılmaktadır. Böylece
baskılama ve frustrasyon neticesinde
arzu ortaya çıkmakta ve tatminsizliğe
mahkum edilmektedir. Çünkü
toplumsal olmak baskılanmış bir
insanlar topluluğunda gerçekleşebilir.
Oidipus, Gılgamış ve benzer mitler
bu toplumsal baskılamanın simgesel
yansıması olarak kabul edilir.
Bu yorumun bireyi yalnızlaştırıp suçlu
ve eksik hissettirerek oyuncak haline
getiren kapitalizmin etkisiyle ortaya
çıktığını ifade eden bir başka akım
daha vardır. Başını Deleuze ve Guattari
ikilisinin çektiği bu itiraz anti-oidipus Gılgamış’ın “Gökyüzü Boğası” ile mücadelesi.

olarak kavramsallaştırılır. Onlar Oidipus
mitinin bireylerin arzularını sindirmeye
çalışan toplumsal baskılamanın miti
olarak görürler. Çünkü onlara göre,
öykünün konu edindiği monarşik,
maskulen ve hatta ataerkil düzenin,
arzuları baskılayıp kontrol etmeden hiç
bir toplumsal düzenin kurulamayacağı
iddiasından ortaya çıkmıştır. Freudien
düşünce bu baskılamanın da ailede gerçekleştiğini düşünmektedir ve bu aileyi de
var edip anlamlı kılan düşüncedir. Deleuze ve Guattari ise Oidipus karmaşasını
toplumun arzularını kontrol etmeye çalışan kapitalist sistemin çıktısı olarak
görürler. Çünkü onlar arzunun aslolan şey olduğunu, Özne yokken bile arzunun
var olduğunu ileri sürerler. Onlar için, erkek çocuğun anneye duyduğu arzu ve
babayı öldürme isteği, arzunun ailevi merkezli bir üçgene hapsedilip kontrol edilme
isteğinden doğar. Oysa ki arzu, onlar için devrimci bir öz taşır, düzenin yıkılması
ve arzuların özgürlüğü için şizofreniden yardım alır. Çünkü şizo, muhafazakar,
baskılayıcı sisteme isyan eden devrimci bir karakteri temsil eder ve arzuları

Aktüel Arkeoloji 51
 Sümer silindir mühründe “Hayvanların Efendisi”.
Mezopotamya mitolojisinde Tanrıların yaşadığı (tanrıların
evi olan) sedir ormanının bekçisi ve koruyucusu olan dev
canavar Humbaba / Huwawa. Louvre Müzesi, Fransa.
52 Aktüel Arkeoloji
özgürleştirir. Dolayısıyla bu düşünce
için bu tür annenin yasaklanıp babanın
öldürüldüğü metinler kapitalist özlü
toplumsal ürünlerdir.
Bu tartışmaların ışığında, Gılgamış
ve Oidipus mitleri, yerleşik düzene
geçilirken kurgulanan ve bireylere
dayatılan ikili cinsiyet sisteminin
kurucu ve üretici metinleri olarak
görülebilirler. İnsan bedenleri için
öngörülen iki cinsiyette toplanan
cinsiyet rolleri, için her yeni düşen
bireyin kültürlenme süreçlerini
organize ederler. Arzuların kontrol
altına alınıp yasanın hizmetine sunulan
bedenler, ataerkil itaatkar toplumların
kendilerini üretimi için hayati bir rol
üstlenmişlerdir. Bu ve benzer mitleri
onlarca ve yüzlerce kez dinleyen bir
biyolojik varlık, büyüyene dek yasanın
gücünü kabullenip onun muhafazakâr
ve sınırlayıcı yapısına dahil olmakta,
kontrol altına girmektedir. Arzuların
tatminsiz kalması, insan eksikliğinden
değil, bu mitlerle donanmış kültürel
baskılamanın bir sonucudur.
Dolayısıyla mitler, boş zamanlarda
anlatılmak için uydurulmuş fantastik
hikâyeler değildir. Onlar, binlerce
yıllık toplumsal yaşamın tüm yasal
çerçevesi ve özüyle sürekli yeni
bireylere aktarılması ve onların sisteme
kazandırılmaları için fonksiyon
yüklenen makinelerdir. Başta
inanç olmak üzere, sınıflı toplum
yapısını, ikili heteronormatif cinsiyet
dayatmasını bireyler fark etmeksizin
zihinlere yerleştiren, enjektör misali
işleyen mitlerdir. Onlar anlatıldıkça,
yeni jenerasyonlar tarafından kuşaktan
kuşağa aktarıldıkça, 10 bin yıl önce
kurulmuş bu düzen devam edecektir.
GILGAMIŞ Öğrendiklerini paylaşmanın heyecanı ile 3 Aralık 1862 tarihinde Society of Biblical
Archaeology derneğinde bir konferans vermişti. Asurbanipal’ın kitaplığında bulunan
Gılgamış mitini içeren tabletlerin
bir tabletten edindiği yarım yamalak bilgileri Tevrat’ta anlatılan Tufan öyküsüne
bulunması oldukça ilginç bir politik
benzetmişti. Bu açıklama, gözünü Ortadoğu’da yapılan keşif hareketlerinden
ve tarihsel sürecin sonucunda
gelebilecek bir habere diken dünya basınının ilgisini çekmişti. Bu çok önemli bir
gerçekleşmişti. 1817 yılında Paris’te
şeydi ve desteklenmesi gerekiyordu. Binlerce yıl süren tartışmaların sonu gelebilirdi.
doğan, 1833’te İngiltere’de hukuk
İngiliz Daily Telegraph gazetesi eldeki tabletin parçalarını bulmak veya benzerlerine
eğitimine başlayan, 1839 yılında
ulaşmak umuduyla, Ninova’da yapılacak kazılar için maddi destek sözü verdi.
Doğu’ya seyahate çıkan, 1851 ve
Smith kazı yapacak ekibin başında Mezopotamya’ya gitmeyi kabul etti. Yaptığı keşif
1861 yıllarında müsteşarlık yapan
dünyayı sarsarken Smith ölüme gittiğinin farkında bile değildi. 1876 yılında kazı
Henry Layard 1839-40 yıllarında
sırasında hastalıktan genç yaşta hayatını yitirdi.
Mezopotamya’ya bir gezi yapmıştı.
Layard gezi ve kazı gözlemlerine Layard, Smith ve Rassam bu macerada aslında yalnız değildi. Bizans döneminden
dayanarak 1845 yılında Mezopotamya’da bu yana, Kutsal Kitap’ta anlatılan coğrafyayı görmek üzere pek çok hacı, gezgin
arkeolojik kazı çalışmalarına başladı. ve kâşif bu yolculuğa çıkıyordu. Özellikle Avrupa’da kilisenin etkisinin azaldığı
Çocukluğunda okuduğu “Bin bir Gece Rönesans ve reformlardan sonra bu hareketlilik daha da artmıştı. Aylarca, güvensiz
Masalları” ile başlayan macera onu ve sağlıksız ortamda süren bu gezilerin amacı hemen hemen aynıydı: Kutsal Kitap’ın
buralara sürüklemiş ve tarihin en ünlü izinden gitmek, onun anlattıklarının doğruluğunu ispat etmek. Layard belki de
insanlarından birisi haline getirmişti. bu çabanın en cesur öncülerindendi; ancak başka örnekleri de vardı: 1838 ve 1852
Çünkü sonraları üzerine çok tartışılan yılında Osmanlı egemenliğindeki Filistin’e iki yolculuk gerçekleştiren Amerikalı
ve konuşulan arkeolojik verileri ele Rahip Edward Robinson, elinde Kutsal Kitap kent kent dolaşarak coğrafya ve kitap
geçireceği Ninova ve Nemrut kentlerini arasındaki ilişkinin kurulması ve Tevrat’ta geçen çok sayıda yerleşimin arazide tespit
kazmaya başlamıştı. Asur kralı edilmesini sağlamıştır. Bunun gibi pek çok örnek bulmak mümkündür.
Asurbanipal’in MÖ 7. yüzyılda kurduğu Oidipous ile Sfenks.
arşivi/kitaplığı bulan Layard, kısa sürede
büyük üne ve makama kavuşmuştu.
Yaklaşık 25.000 tablet bulan ve bunları
British Museum’a ulaştıran Layard bile
o anda ne bulduğunun çok farkında
değildi. MÖ 612 yılında Pers ve Babil
ordularının da desteğini alan Medler
Assur’un başkenti olarak bilinen Ninova
kentini yerle bir etmişti. Layard bu yıkık
geçmişin molozlarını ayıklıyordu.
Diğer taraftan, 1840 yılında Londra’da
doğan ve banknot basma işinde çalışan
George Smith yaptığı çalışmalarla
dikkati çekmiş ve birkaç yıl içerisinde
British Museum’a asistan olmuştu.
1862 yılında Layard ve ortağı
Hormuzd Rassam’ın Ninova kenti
kazısından gönderdiği tabletlerin
çözümü için uğraş veriyordu. Bu
çabanın, sonunda kendisine nasıl bir
kazanç sağlayacağının o da farkında
değildi. Binlerce tabletin arasından
bir tablet dikkatini çekmiş, yaptığı
çeviri heyecanını daha da artırmıştı.

Aktüel Arkeoloji 53
 Ahmet ÜNAL

Eski An
Mitlerinin Köke

54 Aktüel Arkeoloji
nadolu
enleri Ve Etkileri

Aktüel Arkeoloji 55
 Eski Anadolu Mitlerinin Kökenleri, Doğuşu,
Derlenmesi, Bize Kadar Aktarılması ve Antik
Dünya Edebiyatıyla Olan İlişkileri
Uzun Yıllar Insanları Avutan, Hatta Uyutan Ama
Aynı Zamanda Hayal ve Ruhlarını Besleyen,
“Mit ne saklar ne
Eğlendiren, Yeni Uluslar Kadar Husumetler ve de gösterir; sadece
Savaşlar da Yaratan Mit Tarih midir, Masal mıdır,
Safsata mıdır, Yoksa Kuru Edebiyat mı? deforme eder. Mit
Eskilerin gizem ve bilinmezlerle dolu tarih ve ruh
dünyalarını aydınlatmaya çalışırken en ufak bir kalıntının
ne bir yalandır ne
dahi eşsiz değeri olduğu iyi bilinmelidir. En basit bir kaya de bir itiraf. O bir
resmi, taşlara gelişi güzel kazınmış bir graffiti, bir kemik
parçası, bir bakır sikke, bir kenara atılmış kemikten bir kılık değişikliğidir.”
balık oltası, hatta son zamanlarda el atılan insan dışkıları
bile geçmiş durumları aydınlatmada paha biçilmez
(Mircea Eliade)
birer kaynak olarak kullanılırken, mitleri nasıl olur
da eşi benzeri olmayan önemli ana kaynaklar arasına Mitsiz yaşamı olsa olsa dili, dini, imanı
sokacağımız yerde, ilkel insan beyninin saçmalaması olup da aklı ve beyni olmayanlar
ve safsatası diye bir kenara atabiliriz? İnsana ait veya yapar. Çocukluğunda ninesinden
onunla ilişkili her şey kendine özgüdür, bir defalıktır ve masal dinleyenlerden tutun, telefonları
değerlidir ilkesinden hareketle, hiçbir önemi yokmuş başında bilgisayar oyunları oynayan
gibi gelse bile en başta ve en azından zeki insanın beyin herkes mitolojiyle iç içedir!
ürünlerinden birisidir; ilgili toplumun, geçmiş (tarih) Günümüzde Orta Anadolu’nun
ve din anlayışı, dünya ve kâinata bakışı, sosyolojik ve hırpalanmış ve perişan haline bakılınca
psikolojik yapılanması, beklenti ve dilekleri hakkında insan, bir zamanlar hayalleri süsleyen
paha biçilmez bilgilerle doludur, edebiyat ürünüdür, o güzel ve canlı mitler buralarda
hiç yoksa dilbilim değeri vardır, der, daha fazlasına da da mı çıkmış ve geçmiş diye hayret
ekleyerek ön üste çıkan gerekçeleri sıralarız. etmekten kendisini alıkoyamaz.

56 Aktüel Arkeoloji
Mitlerden arındırıldığı için mi acaba bu
hallere düştü? Yoksa cılızlaşıp, bereketsizleşip,
kuruyup, bitip tükenip, yorulup, ormanları
çırılçıplak soyulup, erozyondan ekilir biçilir
arazilerinin kaburgaları sırıtıp ve sanki bu da
yetmiyormuş gibi bir de toprakları ve suları
zehirlendikten, bırakın ağaçları, her türlü bitki
ve yaban hayvanları yok edildikten ve sterilize
olduktan sonra mı mitlerini de yitirdi? Mitlerin
“kutsal alan, kutsal dağ, kutsal pınar, kutsal
tekke, aziz türbeleri” ve daha niceleri gibi
mekânlar yarattığını, tabular oluşturduğunu
ve doğayı en duyarlı doğa dostlarından daha
özenli koruduğunu biliyor muydunuz? Bazen,
acaba eskiler mezarlarından kalkıp gelseler bir
zamanlar yaşadıkları şu toprakları tanıyabilirler
mi diye düşündüğüm olur ve yanıtım kocaman
bir “hayır!” olur.
Mitler toplumları toplum yapan etkenlerden
biridir. Tarihsiz, europagsız, senatonuz,
tiransız, diktatörsüz bir Antik Grek veya Roma
dünyası düşünülebilir ama Homer, Livius
ve Vergil’siz asla! Aynı şekilde Nibelungen,
Bernli Dietrich, Roland Şarkıları, Bin Bir Gece
Masalları, Dedekorkut ve Mana Destanları
olmadan kavimlerin adeta kahramanlarıyla
değil, mitleriyle yarıştıkları ve böbürlendikleri
Ortaçağda ulusların doğuşundaki etkileri
bir tarafa atılamaz. Mitlerle koyun koyuna
yaşayan, onların içine doğup büyüyen toplum
Gelincik çiçekleriyle doğaya davet. Karaman.
mensuplarının entelektüel
gelişimi için mitler sorgusuz
sualsiz ekmek ve su kadar
gerekli tamamlayıcı ve besleyici
unsurlardır; en azından perde
arkasında silueti sezinlenebilen
gölgelerdir. Ancak ve ancak ona
dışardan, yani tarafsız gözle
bakanlar onun tarih temelinden
ve gerçeklerden ne kadar uzak
olduğunu fark edebilirler. Boşuna
değil, antik dönemde yaygınca
inanıldığı üzere mitler yaşayan
tarihten farksızdı. Sözcük içinde
yatan ve “tarih, hikâye, fiksiyon,
mit” anlamı taşıyan “μῦθος“ bile
neyle karşı karşıya olduğumuzu
açıkça ele verir. Boşuna değil
Eliade mitleri toplumların
davranış modelleri ve dinî
sınamaları olarak tanımlamıştır.
Mit Nedir, Ortak Bir Tarifi
Yapılabilmiş midir?
Mitin ne olduğunu tam olarak
belirleyen ve herkesi tatmin eden
kesin tarifini vermek mümkün
olmamıştır. Araştırmacılar
ortak ve karakteristik yönleri
ve işlevlerini ortaya çıkarırlar
ve tanımlarken bunları esas
alırlar. Genel olarak Finlandiyalı
mitograf Lauri Honko’nun
çizdiği tanımlama kabul
görmüştür. Mitler tanrılarla
ilgili örnek, ibret verici ve
ders alınacak hikâyelerdir;
yani kıssadan hisse kapmak,
kâinat ve dünyanın nasıl
yaratıldığının ve kalbur üstüne
gelen olayların ilkel düzeyde
dinî açıdan açıklanmasıdır.
Mitler sadece içerikleriyle değil,
edebî şekilleriyle de onları
diğer edebiyat türlerinden
ayıran unsurlarla doludur.
Alan Dundes’e göre en çok
ağır basan tarafı kutsallığıdır.
Elbette sıradan insan kapasitesi,
kâinatın yaratılışı, evrenin
oluşumu, doğum, ölüm, açlık,
kıtlık, sonu gelemeyen savaşlar,
birbirini gırtlaklamalar, yer,
gökyüzü, yıldızlar, gezegenler,
denizler, tanrılar arasındaki
ilişkiler, taht ve ihtiras kavgaları,
aşkları, nefretleri, olmadık
çapkınlıkları, yaşam tarzları,
birbirleriyle ve insanlarla olan
ilişkileri, kendileri etrafında
dönen sırlar, teogoni, yaratılış
destanları, durup dururken
kendilerini ortaya atıp “Kral
benim, ben tanrı oğluyum,
benden büyüğü olamaz!” diye
kendi kendilerine gelin güvey
olan despotlar ve insanlığı
büyük krizlere sokan başkaca
felâketlerin nedenleri gibi bugün
dahi kafaları yoran ve karıştıran
aşırı derecede karmaşık
olayları araştırıp bulmaya ve
açıklamaya yetmez. Tüm antik
dünyada olduğu gibi neredeyse
tanrılarla insanlar arasında
fark yok gibiydi; yani tanrı bir
nevi “mega insan” demekti.
En önemli fark, tanrıların
ölümsüzlüğü ve kurdukları
Aktüel Arkeoloji 57
 düzenin devamlılığı, hatta ölümsüzmüş “Eğer Tešub’un gümüşü yoksa,
gibi olmasıydı. İnsanların tüm ihtirasları biz her birimiz ona birer şekel
fazlasıyla tanrılarda da mevcuttu. Tanrılar gümüş verelim. Tešub, biz sana
arasındaki birlik, beraberlik ve dayanışma yarım şekel altın, bir şekel (de)
hayret edilecek derecede güçlüydü. Tüm hırs gümüş vermek istiyoruz. Eğer
ve kıskançlıklarına rağmen belirli olaylar Tešub aç ise, biz her birimiz
karşısında tek yumruk olabiliyorlardı. Bir tanrı için yarım ölçek arpa
inanç vardır; gerçi Hurri kökenlidir ama dökelim. Eğer Tešub çıplak ise,
nihayet Hatti’de de kabul görüyordu. Buna biz her birimiz ona bir elbise
göre bizzat panteonun başı Tešub neredeyse giydirelim. ... Eğer Tešub(‘un
bir dilenci şekline sokulmaktadır. Konuyu derisi) kurumuş ise, biz her
anlatan metin ayrıca edebiyat türü olarak birimiz ona birer şişe güzel yağ
nasihatnamelerin en eski örneklerinden birini verelim. ... Tešub’u kurtaralım”.
oluşturan kral naibi Pimpira’nın tavsiyelerini
Tanrıların muammalarla dolu
de anımsatmaktadır:
tabiatları, huy ve alışkanlıklarını
araştırıp öğrenmek, onları
biraz daha yakından tanımak
Delice etrafındaki erozyon alanı.
insanoğlunun bitmeyen görev,
arzu ve çabalarından birisiydi,
çünkü ancak bu sayede onların
mutlak kulu olabilir, onlara
kusursuz hizmet verilebilir,
hata ve günahlardan ve sonuçta
tezahürü kesin gazaptan ve
ilâhî cezadan (theodezee)
kaçınmanın yollarını
bulabilirdi.
Mitler niye bu kadar
yaygınlaşmış ve okuma yazma
İnsan, canlı, bitkiler ve sanatın tüm diğer dalları gibi mitler de doğup gelişmek, yeşermek, meyve vermek için
bakımlı, temiz, her yönden besleyici ve doyurucu, olumlu insana ve insan zekâsına lâyık çevre ister ve çok nazik
ve seçicidir. Bir küsüp gitmesin, bir daha yanına uğramaz! Antalya çevre kirliliği, çöp vandallığı.
58 Aktüel Arkeoloji
bilmeyen toplumlarda bile
çok geniş halk tabakalarına
kadar ulaşmıştı Tanrıların
kim olduklarını sadece teolog
ve din adamları öğrense ve
tanısa yeterli olmaz mıydı?
Niye bu kadar edebî şekillere
sokuluyordu, sorusunun
karşılığını bulmak zor olmakla
birlikte tıpkı tarih yazıcılığında
olduğu gibi, Herodotos’un
tabiriyle, geçmiş olayların
unutulup insan hafızasından
silinmemesi çabası gizli
olabilir. İnanması güç olsa da
Mezopotamyalılar, Grekler
ve Romalılar buna hem
pragmatizme hem de insan
bencilliğine kaçan bir başka
unsur daha eklemişlerdi ki, bu
da mitlerin insana hoş vakit
geçirme olanağı vermesi, yani
eğlendirici yanıydı.
Mitler elbette insanla birlikte
doğmuştur. Eminim, dili bile
olmayan insanın mutlaka sadece
kafasında canlandırdığı mitleri
vardı. Duvar resimlerinde,
sembollerde böylesi mitlerin
anlatıldığı söylense de yazısız
devirlerin mitlerini deşifre
etmemize olanak yoktur. Acaba
Göbekli Tepe’de yükselen
T şeklindeki direklerin,
Çatalhöyük duvar resimlerindeki
veya boğa başlarındaki
betimlemelerin arkasında yatan
mitler neydi, hangi olaylar,
düşünceler anlatılıyordu?
Kabartmaları, heykelleri,
boyalı veya kabartmalı vazoları
süsleyen mitler nelerdi? Ne yazık
ki, öğrenmemize imkân yok,
ignoramus ignorabimus!
Mitlerde anlatılan olayların
içinde, çevresinde ve arkasında
da çok kalabalık, karmaşık,
zaman zaman rasyonalizme
aykırı, boyut, hacim, yer ve
zaman açısından da mantık
 dönüştürülüp yılın belirli
mevsimlerinde drama şekline
sokularak anlatılan tanrılarla
dev yaratıkların oluşturduğu,
iklimi sert ve zıddiyetlerle dolu
mevsimlerle ilgili kaybolan
tanrılarla ilgilidir. Mısır ve
Mezopotamya’nın aksine
Anadolu’nun, ebedî karanlıktan,
kaostan, okyanustan kopup ilk
kez oluşan, üzerinde yaratıcı
tanrı Ptah’ın oturduğu kara
parçası veya Abzu ile Tiamat’ın
konakladıkları tuzlu ve tatlı su
da yoktur. Marduk’un her ikisini

250 bin yıldan beri insanların yemeklerini

pişiren, onları ısıtan, koruyan, yırtıcı hayvanları
Boğazköy Büyük Tapınak içindeki odalardan birine atılmış (aslî yerinde, in situ değil!) bu yeşil nefrit taşının da mutlaka ürküten, madenleri eriten, aydınlatan ateş.
efsanesi veya miti vardı ama dili yok, anlatamıyor! Onsuz hayat düşünülebilir mi? eğlencede de
o var! Resimde Slovenya’da ateş çemberiyle
girilen yeni yıl kutlaması.
dışına kaçarak değiştirilmiş ve sıkıştırılmış, felsefî nosyon, edebî yetenekler
efsanelere bürünmüş tarihi ve sosyolojik ve buna paralel olarak karmaşık
her türden serüven ve olay saklıdır. Bir defa durum ve olayları aktarmaya
olaylar fütüristiktir. Mitlerin protagonistlerinin uygun ortak bir dilin noksanlığı
genelde tanrı, yarı tanrı veya tanrılaştırılmış yüzünden olacak komşu
kahramanlar olduğu çok bilinir ama roller kültürlerden tercüme etme ve
kesin bir çizgiyle ayrılamaz, çünkü çoğu kendilerine uyarlama gereğini
mitte ölümcüller de ölümsüzlerle yan yana de duymamışlardır. Yüksek
gözükürler, öyle ki, kimin tanrı, kimin uygarlıkların periferisinde kalan
insan olduğu ayırt edilemeyen durumlarla Anadolu halkları günümüzde
da karşılaşırız. Ajanlar sık sık rol ve kimlik hazır teknolojileri pek seven
değiştirir, bir bakmışsınız, insan tanrı olup “bırak, yapsınlar; ben kullanırım”
çıkmıştır. Max Müller’e göre mitler aşırı tembelliği kadar yaygın
alegoriktir, yani olay ve protagonistler başkaca olmasa da yüksek kültür sahibi
öğelerin yerine geçen oyunculardır, der. Apollo komşularının başardıklarının
güneşi, Poseidon denizi, Athena adaleti, boğa üzerine bir taş koymamışlardır. Kafkasya Maikop kökenli bur kabın üzerinde
dolaşan hayvanların naklettiği veya
güç ve bereketi, Europa’yı Grit’e kaçıran boğa Sekiz dilli Hitit başkenti Hattuša anımsattığı mit acaba ne olabilirdi?
kılıklı Zeus Tauros (boğa) isimli eski bir kralı, da partikularistik yapının
sivri olan her şey erkekliği, çukur olan dişiliği bir sonucudur ve burada bir
sembolize eder. Koine’nin mümkün olmadığını
açıkça kanıtlar. Böyle bir dil
kargaşalığında ortak edebiyat
Eski Anadolu’da Mitlerin Durumu ve ürünlerinin doğup gelişmesi,
Özellikleri herkesin paylaştığı ortak
Eski Anadolulular Mısır ve değerler kategorisine yükselmesi
Mezopotamyalıların aksine A’dan Z’ye beklenemezdi. Buradaki mitler
kosmojen, antropojen veya eskatolojik yaratılış tarım toplumu, çoban, asker
destanı türetememişlerdir. Parçalanmış ve bürokrat sade insanların
coğrafya yapısı ortak değer, tarih ve hafızanın fantazilerini tatmin etmiştir;
oluşmasına engel olmuştur; aynı şekilde içerikleri, kahramanlarını
kültürde eksik olan derinlik, sofistikasyon ve daha ziyade ritüel muhtevaya

Aktüel Arkeoloji 59
 İmamkulu kaya kabartması da kesinlikle Tešub, Ištar ve Hitit militarizminin Torosları aşmasıyla ilgili yüzeysel bir miti anlatıyordu. Yazılı kaynaklarda bu askerî ve politik yayılmanın
anımsamalarını taşıyan kayıtlar vardır. Boğalarının çektiği arabasının üstünde dikilen Fırtına Tanrısı dağ tanrılarının omuzları üzerinden bir yerlere doğru savaşa gidiyor. Belki de
metinlerde anlatıldığı gibi Hitit ordularına buldozerlik yapıp, onları Toroslar üzerinden Akdeniz’e ulaştıran yolları açıyordu. Bunu yaparken uçları aşınmış boynuzlarını görenlerin
alay konusu bile olmuştu. Sağ üst köşede çıplak Ištar ise gene dişiliğini kullanarak bir şeyler yapmaya, birilerini kandırmaya, ağabeyine yardıma hazırlanıyordu. Öbür resimde
Kargamiš’ten Ištar olması muhtemel çıplak Geç Hitit kabartması (Bittel, Die Hethiter 1976, res. 292).

ve ezelî karanlık ve kaosu simgeleyen Kingu’yu olmaları dışında neleri vardı
öldürerek yaratılacak olan canlıların üzerinde ki, mitleri de olsun, diye
duracakları kara parçasını oluşturması ve karşılık verilir! Unutmayalım,
kili sonuncusunun kanıyla yoğurarak insanı Hititler idareci, aristokrat bir
yaratması Anadolulular için çok uzun, kafa zümredir, pratik, rasyonal ve
yorucu ütopik ve sofistike konulardır. Derin ekonomik düşünür ve idarî ve
düşünmeyi gerektiren böylesi filozofik askerî meseleler dışında kalan
düşünceler, sadeyi seven, pratik, pragmatik ve konularla pek uğraşmazlar. Ana
materyalist düşünen Anadolular için karmaşık yurtlarından elleri boş gelmiş
şeylerdir. Gene de o zamanın şartları altında olmalarına rağmen havanda su
değerlendirildiğinde Hititlerin başardıkları hiç döven bazı Pan-Indogermanist
de küçümsenecek cinsten değildir. araştırmacılar onlara mitoloji
konusunda da hayal ürünleri
mal etmek istemişlerdir ama
Hititlerin Kendi Ulusal Mitleri Var mıydı? bu tamamen ırkçılık derecesine
Tüm diğer kültürel alanlarda olduğu varan tarafgirliğin zorlaması
gibi Hititlerin kendilerine özgü mit ve sonucudur. Gerçek olan
efsanelerinin olup olmadığı ta öteden beri Hititlerin mitleri de göçten
sorulur durur ama bu gereksizdir, çünkü sonra yerli Anadolu ve uygar
hiç ağızda gevelemeye gerek yok; yanıtı Mezopotamya kavimleriyle
gayet basit ve olumsuzdur. Kahramanlıkları, tanıştıktan ve yazıyı adapte
azimleri, militarist yapıları, çalışkanlıkları ettikten sonra öğrenmiş
ve “petromaniac” olacak kadar taş tutkunu olduklarıdır.
Anadolu Mitleri Antik Dünyaya
Bir Şeyler Vermiş midir?
Ege Denizi bir okyanus değildir.
Cömertçe serpiştirilmiş
adalar sayesinde batı ve doğu
sahillerinde yaşayanları ayırmaz,
aksine birleştirir. Anadolu Kıta
Yunanistan’ı ve adalara hem
vermiştir, hem de almıştır.
Kültürler arası ilişkiler bileşik
kap esasına göre işler. Üstün
olan taraf verir. Demir Çağının
başlarına kadar Anadolu üstündü
ama sonra durum değişti. Orta
Tunç Çağında başlayıp, sonu
gelmez çalkantı, kargaşalık ve
kopukluklarla Demir Çağında
devam eden, tabii ki ve bilhassa
mitleri de içine alan Eski
Anadolu kültürlerinin Miken
ve Grek uygarlıkları üzerine
etkileri konusunda şimdiye
kadar oldukça abartılı ve ihtimal

60 Aktüel Arkeoloji
dışı denemeler yazılmıştır. Alındığı veya
verildiği söylenen unsurların neler olduğunu
saymaya gerek yoktur. Olympik panteonun
başı Zeus’un Anadolu’dan gitme olduğunu
söylemek bile yeterli olur. Grek gelenekleri
onun Lidya’da Tmolus Dağı’nda doğduğunu
nakleder. Burası “Yağmur Getiren Zeus’un
Doğduğu Yer” olarak anılır ve Sardes’te kazı
yapan Amerikan ekibi orada küçük çaplı bir
tapınak bulmuştur. Gene Lidyalıların Pake’si
Greklere Bokchos, yani Bacchus, diğer adıyla
Dionysos olarak geçti. Kybele’nin nasıl apar
topar Roma’ya götürüldüğü ve Lapis Niger’in
başına gelenler malumdur.
Elbette Grekler, gerek Anadolu’dan, gerekse
en başta Mezopotamya ve Mısır’dan çok
şey almışlar ve adapte etmişlerdir. “Grek”in
anlamı boşuna değil “hırsız, sahtekâr”a geri
gitmektedir ama oynadıkları rolü küçültmeye,
hele hele al aşağı etmeye yetmez. Nitekim Eski
Mısır, Mezopotamya, Anadolu ve hatta İndus
uygarlıkları henüz keşfedilmeden yüzyıllarca
önce endoktrine olurcasına beyinlere
kazınmış olan “Grek Mucizesi” saplantısı, bu
uygarlıklar keşfedildikten sonra, Greklerin
bu kültürlerden neler aldıkları çorap söküğü
gibi birer birer ortaya çıkınca çözülmeye
başlamıştır. Unutmayalım ki, prehistorik ve
tarihî devirlerde Batı Anadolu sahilleri ve
Ege Denizi’yle Kıta Yunanistan’ı arasında ne
“Çin Seddi” gibi bir engel, ne de “gümrük
birliği” gibi serbest dolaşım özgürlüğü vardı
ve en başta Mezopotamya olmak üzere diğer
bölgelerde olduğu gibi her iki bölge arasında
normal ve karşılıklı bir ticaret ve kültür iletişimi
ve etkileşimi söz konusuydu. Adalardan Ege
sahillerine çıkan insanlar oralara Telipinu
efsanesi dinlemeye, Homeros destanlarını
okumaya, Tahta At’ı ziyarete gelmiyorlardı.
Onların dertleri başkaydı; alışveriş, mal değiş
tokuşu, keçi otlatmak, yaşam ve ticaret. Bundan
dolayı, Troya arkeolojisinde öne sürüldüğü gibi,
bazı unsurların kültür kökenleri yerli Anadolu
veya yerli Yunanistan’dır gibi savlarla uğraşıp
durmak havanda su döğmekten başka bir şey
değildir.
Çok baş ağrıtan bir başka nokta daha vardır.
Bu, çoğu insanın farkında olmadığı bir illettir.
Tabii mitolojiler dahil her şeyi, her olayı
Tevrat’ta aramak!
Yerli Anadolu, Hatti ve
Transkafkasya Kökenli Mitler
Hatti kökenli mitler çoğunlukla
büyük ziyafetler, şölenler,
bayram merasimleri, kamusal
büyü ayinleri esnasında ve çoğu
kez müzik eşliğinde ilahiler
şeklinde ve muhtemelen (en
azından Hattice asıllarında)
hece vezniyle okunan
eserlerdir. İçinde alografi
de diyebileceğimiz gizli bir
analoji saklıdır; herkese
derin nefes aldıran mesut
sonla biten durumla o an
yürütülen sembolik büyüsel
eylem arasında verbal olarak
ifade edilmeyen gizli analoji
mevcuttur ve Frazer’in “benzer
benzeri yaratır” (similia
similibus evocatur) prensibine
göre işler. İyiliği, kurtuluşu
simgeleyen kahramanın nihayet
kötü dev yaratığı öldürmeyi
başarması, bereketi simgeleyen
kaybolup gitmiş bitki tanrısının
bulunup geri getirilmesi arzu
edilen, insanları mesut eden
durumları tekrar işler hale
getirir. Anadolu kökenli Hatti
efsanelerinin çok sevilen
ve tutulan iki örneği vardır.
Bunlardan birisi dev yılan
Illuyanka’nın öldürülmesi, diğeri
de öfkelenip insanlara küserek
kaybolup giden hassas ve
alıngan tanrıdır. Unutmayalım,
bunlar yazıyla bize kadar
ulaşabilmiş olanlarıdır.
Fırtına Tanrısı ile Dev Yılan
Illuyanka Arasındaki Amansız
Dövüş
Öyle anlaşılıyor ki Illuyanka
miti veya efsanesi ilk kez
Nerik kenti Fırtına Tanrısı’nın
kutsal rahibi Kella (Killa)
tarafından derlenmiş, tercümesi
yapılmış ve son edebi şekli
verilmiştir. Hem önemli Hatti
kült merkezi Nerik’te, hem de
Tanipiya’da faaliyet gösteren ve
“merhemlenmiş” denen ruhban
sınıfı mitte çok önemli yer tutar.
Tahpurili isimli bir başkasıyla
gene Nerik’te karşılaşıyoruz.
Tanrılar düzeyinde teşrifatçılık
yapıyorlar, tanrılar Nerik’e
geldiklerinde oturacakları
yerleri onlara gösteriyorlardı.
Belki de belli başlı tanrı
kültü etrafında birleşen,
dokunulmazlıkları olan kutsal
kentlerde çalışan klerji sınıfına
dahil kimselerdi. Boşuna değil,
yeni yeni yükselen Hitit devlet
gücüne sağladıkları önemli
dinî hizmetler, kolaylıklar ve
iş birliği karşılığı kral onlara
Nerik’te önemli ölçüde arazi
bağışlamıştı.
İki ayrı el yazması (tabletten
söz ediyoruz!) halinde bize
kadar gelen mitin yazarıysa baş
kâtip Walwaziti denetiminde
çalışan Pihaziti’dir. Hem miti
anlatan Kella’nın, hem de kâtip
adlarının belirtilmesi, eski
Doğu’da pek dikkate alınmayan
bireysellik ve “patent” hakları
açısından çok önemlidir.
Gaziantep Kargamış’ta bulunan Geç Hitit
ortostadı ve bu ortostad üzerinde yer
alankanatlı çıplak kadın figürü.
Aktüel Arkeoloji 61
 Öykünün ana teması Yılan İlluyanka’nın anlatı müzik eşliğinde ve Yağmur Baba Göğün Fırtına
öldürülmesi olayı aslında tipik bir yeni yıl müzikal şekilde sunulur. Kim Tanrısı şerefine kutlanırdı. Bir
mitidir; tümüyle Hatti kökenli, doğanın bilir, belki de kalbur üstüne başka metinde Arinna kenti
canlanmasını, yılın dinç, tap taze olmasını ve gelen bölümleri tiyatro oyunu Güneş Tanrısı söz konusu
yinelenmesini kutlayan ilkbahar veya bereket şeklinde sergileniyor ve drama olsa da bu ikincildir. Baş
bayramının (purulli-) akışı içinde anlatılır; etkisi pekiştiriliyordu. Bayram, kahramanları, iyilik ve yardım
severliği temsil eden Fırtına
Eflatunpınar kabartmalarında betimlenen mitler neydi acaba? Yapı her ne kadar su kültüyle ilişkilendirilse de, herkesin, her Tanrısı ile kötülüğün simgesi
yaratığın ellerini kaldırmış bir şeyler tutmaya yeltenmelerine bakılarak, ortalıkta gök kubbenin veya güneşin yere çıkılacağı yılan şeklindeki dev Illuyanka’dır.
korkusunun hakim olduğu söylenebilir. AAFY-2011 / ©Mustafa GEZER / Eflatunpınar - Konya - Hitit Dönemi
Aslında dev sürüngenler
yeraltıyla ilişkili olmalarına
rağmen Mısır’ın Uraeus’unda
veya Asklepios’ta olduğu
gibi iyiliksever yaratıklardır
ve firavunu korurlar. Ama
Mezopotamya’nın olumsuz
etkisiyle Anadolu’da kötülüğü
simgeler hale dönüşmüşlerdi.
Mit, purulli Bayramının
kutlanmasının ancak “ülkenin
gelişmesi, bereketli ve korunmuş
olması” şartıyla mümkün
olabileceğinin belirtilmesiyle
başlar. Mitte, Nerik Fırtına
Tanrısı’ndan daha da güçlü
olduğu söylenen ve Kaštama’da
oturan Zašhapuna isimli bir
tanrı ve eşi Zalinuwa rol alırlar.
Diğer tanrılar arasında yağmur
yağdırmaktan sorumlu Zaliyanu
Dağ Tanrısı da devreye girer.
Onun bazalttan yapılmış tahtı,
pak ve bereketli sularla dolu
pınarın hemen üst tarafında
yer almaktadır. Tanrıların asıl
toplanma yeri Nerik’tir.
Efsanenin ilk nüshasında,
Fırtına Tanrısı durup dururken
yılan Illuyanka’yla bir dövüşe
tutuşur. Oyun gereği tanrı
bir süreliğine de olsa yenik
düşecektir. İyinin kötülüğün
eline geçmesiyle ortaya
çıkan felâket abartılı biçimde
anlatılmasa da elbette korkunçtur.
Tanrı insan herkes irkilmiştir,
çaresizdir. Yenik ve çaresiz
tanrının yardım çağırılarına
yalnızca iyilik sever koruyucu
tanrıça Inar karşılık verir.

62 Aktüel Arkeoloji
 “Yılan [çocuklarıyla birlikte]
geldi; yediler, içtiler. Tüm
içki kaplarını boşalttılar ve
doydular. (Sarhoşluktan ve
şişkinlikten) kovuklarına
geri dönecek halde değildiler.
Hupašiya geldi ve yılanı bir iple
bağladı. Fırtına Tanrısı geldi ve
yılanı öldürdü. Tanrılar onun
yanındaydılar”.
Inar şimdi aile düzeni
kurma hazırlıklarına başlar.
Hattuša’nın kuzeyinde bir
yerlerde aranması gereken
Tarukka kentinde kayalıklar
üzerinde bir ev yaptırır ve
işlevini bitiren Hupašiya’yı
oraya kapatır. Hanımefendi
yapısı ve görevi gereği sık sık
kırlara gezmeye gider. Ona,
kendisi yokken asla pencereden
bakmamasını, aksi takdirde
karısı ve çocuklarının hayalini
Sahte olması muhtemel olduğundan Hitit sanat tarihinin hiç ciddiye almadığı “Megiddo Plaque” denilen görüp hasret çekeceğini
acayip madenî kabartma üzerinde demonların bitmeyen çilesi, yani canla başla yukarıda duran nesnelere
veya gök kubbeye destek vermeleri ve yıkılmasını önleme çabası açıkça görülebilir. tembihler. Aradan yirmi gün
geçtikten sonra hakikaten aile
İnsanlarla neredeyse insana yakın ilişki temsil ettiği cinsin en güzelidir; ve sıla hasretine dayanamayan
kurmayı beceren ve aynı zamanda onlarla yemeklerin de en lezizini, Hupašiya pencereden bakınca
sevişmeye bayılan şehvet dolu, nymphomaniac en güzelini hazırlatmıştır. olan olur; karısı ve çocuklarını
eğilimleri olan Inar oturur ve tanrıyı esaretten Kovuğun ağzına kadar gider ve görmüştür. Metresi kurnaz
kurtarmak için zekice bir hile düşünür. Tanrı “‘Bir ziyafet veriyorum, hadi Inar eve girince “ne olur
ve masal kahramanlarının yeme içmeye sen de gel ve ye!’”, der. Yemek beni evime bırak gideyim!”
bayıldıkları çok iyi bilinir. O da böyle bir ve içkiye bayılan, kadının diye yalvarmaya başlar.
ziyafet verecektir. İşlerinde yardımcı olacak seksi kokusunu alan yılan Metin burada kırıldığından,
saf birine ihtiyacı vardır. Ziggaratta kentine hiç durur mu; yavrularıyla Hupašiya’nın akıbetinin ne
giderek Hupašiya isimli sıradan, evli barklı, birlikte kovuğundan çıkar gelir olduğu bilinmemektedir.
çoluk çocuk sahibi bir adamı seçer. Başına ve doyasıya, kanasıya yerler Ama şu veya bu şekilde
neler geleceğinden habersiz Hupašiya içerler ve sonunda hem sarhoş başkaca yerlerden bildiğimiz
bir şart ileri sürer ve tanrıça ile sevişmesi olurlar, hem de kovuklarına insanoğluna özgü aptallığının
halinde yardım edebileceğini belirtir. Bunu sığmayacak kadar şişerler. ve safdilliğinin cezası fazlasıyla
kabul eden Inar onunla evlenmek, yani onu Yılanın kovuğuna geri dönecek onun da başına gelmiş olacaktır.
sonsuza dek elinde tutabilmenin yollarını hali bile kalmamıştır. İşte tam bu Efsanenin ikinci nüshası
aramaktadır. Hupašiya’yı alır götürür ve anda Hupašiya iner gelir ve onu edebiyat zevki ve hayal gücü
ıssız bir kalede saklar. Zavallı adam saf saf bir iple bağlar. Fırtına Tanrısı’na biraz daha gelişmiş kâtip ve
kendisine verilecek ve sonunu getirecek sadece mızrağını saplamak anlatan insanların beyin ve
ödevi beklemektedir. Inar şimdi yılanı kalmıştır. Dramanın doruk kaleminden çıkmışa benziyor.
kovuğundan dışarı cezbetmenin yollarını noktası bu bölüm Hititçeye özgü Ayrıntılar ve olayların renkliliği,
aramaktadır. En güzel giysilerini giymiş, çok sade ve bir dille anlatılır; bir aksi durumda sade ve kısa
süslenmiş püslenmiştir; bir defa kendisi tadımlık verelim: tutulan olayların biraz daha

Aktüel Arkeoloji 63
 girift şekle sokulduğu gözden kaçmaz. Inar’ın Neler olup bittiğini belki Illuyanka Mitinin Klasik
yerini başkası alır. Yılan Fırtına Tanrısını de yılan ona anlatmış, Devirle Ilişkisi ve Typhon
sadece yenmekle kalmamıştır, aynı zamanda kanmamasını tembihlemişti Benzetmesi
kalbini ve gözlerini de alıp götürmüş ve onu içi ama geç kalmıştı. Kayın
Illuyanka mitinin iki ayrı
boş bir robota çevirmiştir. Yitirdiği uzuvlarını babasının ölümüne tanık
noktada Grek mitolojisiyle inkâr
geri alabilmek için Fırtına Tanrısı bir hileye olunca kalbini kazanan ama
edilmesi güç benzer yönleri
baş vurur: Fakir bir adamın kızıyla evlenir gene de kalpsiz olan babasına
vardır ve motifler özetlendiğinde
ve ondan bir oğlan çocuğu edinir. Bu çocuk “ne duruyorsun, hadi beni
belirginleşecek ve görülecektir.
Hupašiya’nın aptal rolünün aynısını oynayacak de öldürsene! Sakın bana Ama abartmamak gerekir,
insan ajanın bir başka versiyonudur. Oğlan acıyayım deme!’ diye haykırır. benzerlikler tesadüfî olabilir
büyüyünce babası onu yılanın kızıyla Ama o bunu da yaptı mı, ve baştan sona temaların
evlendirir ve böylece düşmanıyla akrabalık bilemiyoruz. Böyle bir yaratık tümünü etkiyecek cinsten değil,
ilişkileri kurar. Kurnaz planı eyleme sokmak yaşasa ne olur, yaşamasa ne detaydadır. Aptal yerine konan
zamanı gelmiştir; oğluna “`Karının evine olur ki! İster Hupašiya olsun, avanak insan ajan Hupašiya’nın
gidince, onlardan (benim) kalp ve gözleirimi ister Fırtına Tanrısı’nın sırf Inar ile yaşadığı aşk hayatı ile
geri iste!’” der. Olup bitenlerin farkında bu iş için yarattığı aptal oğlan Homeros’un Odysseus’unda
olmayan saf çocuk istenileni yapar. Kalp ve çocuğu olsun, ikisi de güçlü (I 44 vdd. II 1vdd.) anlatılan
gözlerine yeniden kavuşan Fırtına Tanrısı ve zeki tanrılar arası çıkar Atlas’ın kızı Kalypso ve
artık intikam savaşına hazırlanır. Dövüş bu savaşlarında piyon olarak Odysseus arasında geçen ilişkiler
keresinde deniz kenarında cereyan eder. kullanılan aciz yaratıklardır; arasında inkârı güç bir benzerlik
Fırtına Tanrısı yılan devini yener ve öcünü aptaldırlar, büyük çıkar sahibi görülür. Efsane, Troya’nın
alır. Oğlan çocuğu herhalde babasının kendini tanrıların ayak işlerini görürler yağmalanmasından sonra bir an
aptal yerine koyup bir ajan olarak kullanmış ve sonunda bu budalalıklarının önce hovardaların elinde sürekli
olduğunu ancak şimdi kavramıştı ki, son cezasını çekmekle taciz edilen karısı Penelope ve
kavgada kayın babasının tarafını tutmaktadır. yükümlüdürler. vatanına kavuşmak hasretiyle

Hitit başkenti Boğazköy Hattuša. Burada yaşayan üst düzey insanların hepsi de okuma yazma bilmese de, yüksek zevk ve sanat ürünü mitolojileri dinlemekten büyük zevk alıyorlardı.
Demek ki fizikî ve entelektüel ortam ve seviye, din, edebiyat ve sanatın bir parçası olarak mitlerin yaşamasına uygundu

64 Aktüel Arkeoloji
 olanakları kullanarak, ocağında zordur; anaerkil toplum
tüten dumanı söndürmemek mensubu Hupašiya sevişmeyi
uğruna Odysseus’a aile yuvasını hiç çekinmeden kendisi teklif
unutturmaya çalışmakta, ona ederken, ataerkil topluma
adeta Hupašiya’da olduğu gibi mensup Odysseus’te teklif
“sakın mağaranın ağzından ima yoluyla tanrıça tarafından
dışarı bakayım deme!” demek gelmektedir. Aşırı anaerkillik
istemektedir. Ve sonuçta oğlu kokan bu davranış, efsanenin
Telemachos’un da yardımıyla ataerkil Hint-Avrupa-Grek
kurtulur gider ve ailesine kaynaklı olmadığını açıkça
kavuşur. göstermektedir.
Tıpkı dağınık arazi yapısı gibi Anadolu’nun mitleri de bölük
pörçüktür; herkesi etrafında toplayan bir Pan-Anadolu miti
İki söylence arasındaki ortak Gelelim ikinci benzer
hiçbir zaman yaratılamamıştır! öğeler şöyle özetlenebilir: noktaya. Grek mitolojisinde

Başkent Hattuša’da anakronik biçimde “kütüphane” de denen arşiv binası. Tabletlerin etiketleriyle birlikte konularına göre ahşap raflara dizildiği ve binlerce tablet içinde
aranan konunun kolayca bulunabildiği buradaki resmî devlet arşivlerinde sadece yasalar, yönetmelikler, mektuplar ve diğer yazışmalar değil, çok sayıda edebî metin de
ele geçmiştir. Bunlar arasında Hitit “folklörcüleri”nin yılmadan çeşitli bölge ve kaynaklardan derledikleri, tercüme ettikleri, uyarladıkları ve yazıya döktükleri mitoloji ve
efsaneler çok önemli yer tutardı. Konuya en çok ilgi duyanlar ruhban sınıfı ve kâtiplerdir!

yanıp tutuşan Odysseus’un yaşadığı maceraları Kahramanları seksüel arzuları bu efsanenin geçtiği coğrafi
dile getirir. Odysseus yolda geçirdiği gemi (nymphomaniac) yüzünden ortamın Mersin, Silifke
kazasından sonra Nymphe Kalypso tarafından zorla tutanlar, Illuyanka’da Inar, yakınlarındaki Narlıkuyu’da
yakalanmış ve ıssız ada Ogygia’da bir mağaraya Odysseus’ta Kalypso olmak üzere bulunan Cennet ve Cehennem
tıkılmıştır; nymphomaniac peri kızı ona birer tanrıçadırlar. Hupašiya (Korykos) çöküntüleri (dolin)
tanrılara özgü ölümsüzlük ve ezelî gençlik kuleye benzeyen bir evde, ve ilkinin içindeki mağara
bile vaad etmektedir. Odysseus burada Odysseus ise ıssız bir adadaki olduğu sanılmaktadır. Cennet
yedi yıl boyunca tutulmuştur. Hupašiya’nın mağarada tutulmaktadırlar. çöküntüsünün içinde bir
esaretiyle topu topu yirmi gündür. En başta Her ikisi de evlidir, çocuk mağara vardır ve içinde son
Zeus olmak üzere onun bu dramatik haline sahibidir, hasret doludur ve dönemde vukubulan su
acıyan tüm tanrılar onun Ithaka’ya gitmesine bir an önce ailesine, eş ve taşkınlıkları ve bilinçsiz insan
itiraz etmezler ama kindar Poseidon karşı çocuklarına kavuşmak arzusuyla müdahalesi yüzünden şimdi
çıkmaktadır. Olympos’ta toplanan tanrılar yanmaktadırlar. Partiler arasında maalesef dolmuş bir düden
meclisinde Athena Odysseus’un çilelerini seksüel ilişkilerin ortaya vardı ve bem berrak suyu
dile getirir ve Zeus’ta merhamet duyguları çıkmasındaki ufak farklılık akardı. Romalı coğrafyacı
yaratmaya çalışır. Kalypso ise elindeki tüm dikkat çekicidir ve açıklanması Pomponius Mela’nın tüm

Aktüel Arkeoloji 65
 Mevsimlerin Mitlere Yansıtılan
Muammalı Periyodik Oyunu:
Eski Anadoluluların Pek
Sevdikleri Kaybolan ve Tekrar
Bulunan Tanrı Mitleri
Eski Anadolu mitleri arasında
en dramatiği diyemesek de
en ayrıntılı, uzun ve yaygın
motiflerden birisi olan
kaybolan tanrı efsanesinin
kökeni de Hattilere geri
gider; ancak evrenseldir ve
başkaca kültürlerde de görülür.
Olay, doğada periyodik
olarak meydana gelen ve
felâketler yaratan mevsimlik
değişikliklerin insan hafızasında
basite indirgenerek mitoloji
ve ilkel mantık yöntemleriyle
açıklanmasından başka bir şey
değildir. Anadolu gibi iklimi
sert bir coğrafyada mevsimler
arası fark ve zıddiyetler çok
haşindir. Bir bakmışsınız, daha
düne kadar yaşayan yemyeşil
bitkiler kırağının düşmesiyle bir
gecede donar, yok olur. Bunu
kışın bastırmasıyla aniden her
Ve raflara dizilmiş, tüm tahribat, yangın, yağma ve kaçakçılara rağmen binlerce yıl dayanan tabletler. Kâğıda
yazılsaydı, çoktan yok olur giderdi. Kil, kâğıt, papirüs veya pergament gibi eskimez, çürümez, yırtılmaz, yanı basan soğuk, kar, don,
ıslanmaz ama kırılır ve tek ve en büyüğü budur. Hitit baş kenti hyperpolyglot merkezdi. Aynı anda konuşulan
ve yazılan sekiz diliyle Babil Kulesi’ni aratmıyordu ve eski dünyada bir başka benzeri yoktu. Sekiz dil Ugarit’te
buz, sis ve doğa hayvanların
de vardı ama unutmayalım, orası başkent konumunda değildi; çok dilliliği uluslararası ticaret merkezi gelişim ve üremesinin
olmaktan kaynaklanıyordu. Çok dillilik kendisini Hattuša’da mitlerde de gösterir. En yaygın kullanılan diller
Hititçe, Hurrice, Babilce ve Luvicedir. Anadolu’nun her şeyden biraz şeyleri vardır, dedik ya, bu, diller için de durması, ahırlarına çekilmesi
geçerli ama bunun da dezavantajı var: Hiç birisinin yüksek edebiyat dili seviyesine yükselememesi!
izler. Bu mevsimlik oyun,
öfkelenip insanlara küserek
kaybolan huysuz yağmur,
ayrıntılarıyla naklettiği mitolojiye göre kurtarılabilmiş ve Typhon’u bitki ve tarım tanrısının
Typhon‘un Zeus’u yenip onu sakladığı yer yenmiştir. Illuyanka, tahta kaybolmasına atfedilmiştir.
burasıydı. Mağaranın girişi dev bir yılan atın Troya’ya götürülmesine Doğada ne kadar iyi şey varsa
tarafından korunuyordu. Nasıl ki Hititlerde karşı çıkan Apollo’nun rahibi hepsini de beraberinde alıp
Fırtına Tanrısı göz ve kalbini kaybediyordu, Laokoon’un buna karşı ceza götürmüştür. Roma tarihçisi
burada da Zeus’un el ve ayaklarının kas olarak onun iki oğlunun Cornelius Tacitus’un dediği çok
kirişleri kaçamasın diye kesilmişti. Mela dev bir yılan tarafından yerindedir; bir bakmışsınız,
dışında daha birçok antik yazar Korykos boğularak öldürülmesi “Tanrılar artık insanlığın
mağarasını Typhon’un ikamet ettiği yer olarak efsanesiyle de karşılaştırılabilir. mesutluğunu değil, onları nasıl
tanıtırlar; bunlar arasında Aeschylus, Pindar, Efsane Rodoslu sanatkârlar cezalandıracaklarını düşünür
Korykos’un yerlisi Oppian ve Apollodorus Hagesandros, Polydoros und olmuşlardır”. Tanrıları aramada
saymaya değer. Zeus Typhon’un esaretinden Athenodoros tarafından hep çevik kanatlı, çelik gözlü
ancak Hermes ve Pan’ın, ama Nonnus’a göre ebedileştirilmiştir ve insanın kartallar görev alıyorlardı ama
Eros, Pan ve kaçırılan kızkardeşi Europa’yı seyretmeye doyamadığı bir bulup geri getirme şerefine hep
aramaya gelen Kadmus’un yardımlarıyla sanat eseridir. arılar sahiptir.

66 Aktüel Arkeoloji
Dinî doğmalara saplanıp kalmadan çıkarcı Bu müthiş kuraklık ön tarihte bilmiyorlardı; içiyorlar ama bir
ve pratik düşünmesini ve olayların kolayına Anadolu ve Kafkasya’da türlü kanmıyorlardı. Fırtına
kaçmasını bilen kafası çalışan Hititler yaşanmış, derin acılar bırakmış Tanrısı’nın aklına (birden)
kendilerini sürekli tehdit ve huzursuz eden ve insanları göçe zorlamış oğlu Telipinu geldi: ‘Telipinu
bu musibete de hemen bir çare bulmuşlar, olacaktır. buralarda yok; (herhalde) kızıp
tanrının gitmesine fırsat vermemek için Ortaya çıkan korkunç felaket gitmiş, beraberinde iyi olan ne
günbegün tekrarlayıp durdukları dualarla onu şöyle anlatılıyor: varsa alıp götürmüş!’ (dedi).
tapınağında esir tutmuşlardı. Bu yöntemin İrili ufaklı tanrılar Telipinu’yu
mucidi II. Muršili kâtiplerinden birini sırf bu “Pencereleri toz(?) bulutları
aramaya koyuldular. Güneş
işle görevlendirmişti. Katı bürokratik kalıplara sardı; duman(?) evleri
Tanrısı şu sözlerle çevik kartalı
saplanıp kalmış olan kâtip, tanrı onun kapladı. Ocakta yanan
yolladı: ‘Git ve yüce dağları,
yakarmalarına aldırmadan çekip gitmiş olsa közün ateşi boğuldu, tanrılar
derin vadileri ve koyu mavi
bile duasını okumaya devam eder; bu sefer [tapınaklarında] bunaldı;
suları ara!’ Kartal uçtu gitti
onu geri gelmeye ikna etmeye uğraşırdı. ağıldaki koyunların nefesi
ama onu bir türlü bulamadı.
kesildi, (gene) ahırdaki öküzlerin
Güneş Tanrısı’na dedi ki: ‘Güçlü
nefesi kesildi; koyun kuzusunu
Tanrı Telipinu’yu bulamadım!’
Bitki, Tarım ve Hava Tanrısı Telipinu’nun tekmeleyerek bir kenara attı;
Bunun üzerine Fırtına Tanrısı
Küsüp Gitmesiyle Kilitlenen ve Kötürüm inek buzağısını tekmeleyerek
kader tanrıçası Hannahanna’ya
Olan Doğa bir kenara itti. .... Ne arpa ne
dedi: `Şimdi ne yapacağız?
Bu uzun, ayrıntılı ve edebî klişelere sokularak buğday yeşerir oldu. Sığır, koyun
Acımızdan ölecek miyiz?’”
anlatılan efsanenin kırık olan başında, ve insanlar gebe kalmaz, gebe
kalanlar ise doğuramaz oldu. ... Tanrıça Hannahanna Fırtına
herhalde henüz kış bastırmadan, kıtlık ve
Büyük Güneş Tanrısı bir ziyafet Tanrısı’na bizzat kendisinin gidip
yokluk başlamadan önce hüküm süren
verdi ve bin tanrıyı davet etti. oğlunu aramasını rica ediyor ve
yaz ve sonbaharda hasadın kaldırılması,
Yiyorlar ama doymak nedir arıyor aramasına ama nafile:
ilerde aç mideleri dolduracak ekin ve diğer
besin maddeleriyle kiler ve ambarların
stoklanmasıyla garanti altına alınan dirlik, Boğazköy’de ele geçen mitolojik savaşları betimlediği öne sürülen ve eski
Hitit devrine tarihlenen harap durumdaki bazalt kabartma.
düzen ve mutluluk dile getiriliyordu. Ama
Fırtına Tanrısı’nın oğlu bereket, bolluk,
tarım ve bitki tanrısı Telipinu’nun, ayin ve
kurbanlarının ihmali yüzünden olacak,
aniden küsüp gitmesiyle her şey bir anda
karman çorman olmuş, “cennet”, “cehennem”
olup çıkmıştı. Olay o kadar anidir ki, tanrı
acelesinden “sağ ayakkabısını sol ayağına,
sol ayakkabısını da sağ ayağına geçirmiş”tir!

Almanya’da karnaval sırasında At maskesi takmış insanlar

Aktüel Arkeoloji 67
 Sümerce ve Akadca gibi yüksek diller
karşısında Hititçenin sözcük ve edebî
ifade gücü yetersizliği kendisini “sözlük
metinleri” (vocabulaire) denen listelerde
Hattuša’nın Kral Kapısı’nda kenti içerden koruyan savaş tanrısı kabartması. Temsil ettiği ırkın tüm özelliklerinhi taşıdığı bile gösterir. Burada Sümerlinin basitçe
iddia edilen bu adamın suratında mitoloji veya masal dinleyip “uyuyacak” mistik bir hal sezinleyebiliyor musunuz? ŠÀ.GAR.RA, Babillinin AKIL KARṢI
Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi dediği şeye direk karşılık bulamayan
Hititli GAM-an šara kuiš appeškizzi,
yani “sürekli aşağıdan yukarıya doğru
tutan kimse” diyerek tarif etme yoluna
gider ama deskriptif çeviri gene de tam
değildir. Dikkat ederseniz Türkçede
“bir çeşit ot, bitki, kuş, balık, akkuş,
karakuş….” denen nesnelerin kavram
ve sözcük zengini Batı dillerinde direk
karşılıkları vardır!

“Kendi memleketi kentin

kapısını zorladı ama onu
bir türlü açamadı; sadece
kapı sürgüsünü ve takozunu
kırabildi. Fırtına Tanrısı
(aramaktan) vazgeçti ve (bitkin)
yıkıldı kaldı”.
Bunun üzerine Hannahanna
arının görevlendirilmesini salık
veriyor. Fırtına Tanrısı buna
kızıyor ve alayla:
“Büyüğüyle küçüğüyle
(biz) tanrıların arayıp da
bulamadıklarını, (yani) onu
şimdi şu (minnacık) arı mı
arayıp bulacakmış? Şu ince
kanatlı, cılız yapılı arı ha?”
Hannahanna onun bu
küçümseyici ve alaycı sözlerini
duymazlıktan geldi ve inadına
derin kuş uykusundan henüz
uyanmış, ön ayaklarının
orasına burasına yapışmış mum
kalıntıları ve nektar bulaşıklarını
temizleyen arıyı yolladı; bulunca
el ve ayaklarını sokmasını ve
derin uykudan uyandırmasını,
mumla üzerini kaplamasını
ve eve getirmesini tembih etti.
Arı gitti, dağ bayır, vadi, ırmak
boyları ve kaynak demeden
aradı ve sonunda onu buldu.
«Yanılmak insana özgüdür»
tabiri Hitit tanrıları için geçerli
olmasa da, Fırtına Tanrısı
yanıldığını görünce mahcup
duruma düşmüş olacaktı.

68 Aktüel Arkeoloji
Efsanenin bir başka nüshasına göre kayıp
tanrı Lıhzina kenti yakınlarında bir çayırlıkta
uyumaktaydı. Arı onu sokar sokmaz irkildi,
kendine geldi ama öfkelendi:
“Telipinu dedi ki: `Ben öfkelenmiş, uyuyup
kalmış, kızgınlık nöbetleri geçirirken niye
beni konuşmaya zorluyorsun ki?’ ... Telipinu
apar topar geldi. Şimşek ve gök gürültüsü her
yeri sarmıştı. Aşağıda kara toprak kargaşalık
içindeydi. Kamrušepa onu görmüştü.
Kartalın kanadı onu uzaklardan alıp getirdi.
(Kamrušepa) onun öfkesini, gazabını,
kızgınlığını, küskünlüğünü yatıştırdı. ....
Telipinu tapınağına geri döndü. Ve (artık)
ülkeye şefkat göstermeye başladı. Penceredeki Ludwig Schwanthaler’in Münih Königsplatz’daki Propylon frizlerinde Yunan kurtuluş savaşını (1815-
1830) betimleyen sahnelerden biri. Burada teknesinde ayakta durup mızrak fırlatan türbanlı, şalvarlı
toz(?) bulutunu giderdi, evlerdeki dumanı ve pala bıyıklı Türk (sağda), tek başına tüm Yunan panteonunun tanrılarına karşı savaşmış ve elbette
giderdi. Tanrı sunakları hazır hale getirildi. kaybetmiştir! Frizlerin orijinalleri meydanın hemen altındaki metro istasyonunda sergilenir.

Ocakta yanan kömür ateşini kurtardı,

ağıldaki koyunları kurtardı, ahırdaki sığırları Telipinu Mitinin Grek Ugarit’te ortaya çıkan “ölüm”
kurtardı. Anne çocuğuna, koyun kuzusuna, Mitleriyle Olan Muhtemel (Mot, mevta ile aynı!), kuraklık,
inek buzağısına bakar oldular. Telipinu kral Ilişkileri açlık Anadolu’da doğanın
ve kraliçenin payına düşenleri de verdi, Motif, Şaman inanışlarda kışın paralize olmasıyla aşırı bezerlik
onlara ebedî hayat ve zindelik bahşetti. gelmesiyle doğanın ölmesi ve gösterir. Savaş tanrıçası Anat’ın
(Evet) Telipinu kralı görmezlikten gelmedi. ilkbaharla tekrar canlanması yardımıyla Baal Mot’u yenerek
Telipinu’nun önüne hep yeşil kalan bir tasavvurunda bile okunabilir. doğayı kurtarmak için yer altına
ağaç diktiler (eya-). Yeşil ağaçta bir koyun Hatta Mısır günlük yaşamında iner ve onu öldürmeyi başarır.
postundan torba asılıydı. İçinde koyun yağı, halkın büyük sıkıntı, tehlike Aynı Telipinu’da olduğu gibi
tahıl, hayvan eti, şarap, sığır ve koyun vardı. ve felâketi atlatır atlatmaz Baal yeniden dirilip gelinceye ve
Onun içinde uzun günler, çoğalma, kuzuların hissettiği sevinç ve coşkunun yağmur yağdırıncaya dek doğa
iyi müjdesi ve bolluk vardı”. arkasında yatan inanç da budur. ölü ve işlev dışı kalacaktır.

Yazılıkaya açık hava kabartma galerisi. Hitit dini politeist, yani çok tanrılıydı. Metinler binlerce tanrıdan bahseder durur. Bunlardan kalbur üstüne gelen, çoğu mite de konu olan
seksen tanesi seçilmiş ve bir tarafta kadınlar, diğer tarafta erkekler olmak üzere isimleriyle birlikte kayalara işlenmiştir. Charles Texier bunları 1834’te ilk gördüğünde gene Grek
mitolojisine saplanmış kalmış ve Amazonlarla Titanların savaşı zannetmişti

Aktüel Arkeoloji 69
 Eser istenirse kaybolan tanrıyı
arayıp bulma motifi her yıl
belirli mevsimde kaybolan
ve “kız” (Kore) denen ve
Hades tarafından kaçırılan
kızı Persephone’yi bucak
bucak arayan Demeter’de de
görülebilir. Kızını bulup geri
getirmeyi başaramayınca
kininden doğurganlık
yeteneklerini kullanmayı
reddetmesi, ekinlerin
Kula Karadivlik’te yetmişin üzerinde böyle küçük boyda
sönmüş yanardağ konileri vardır ve Hitit kralı II. Muršili kurumasına ve açlık çıkmasına
bunlardan bazılarının püskürdüğüne tanık olmuştu. Muršili
bu jeolojik olayı, Fırtına Tanrısı’nın şimşekler çakarak neden olur. Ne zaman ki kız
korkunç şekilde etrafa alevler saçmasına, gökte kendisinin geri gelir, işte o zaman ekin
kalmišana dediği dev alevlerin yükselmesine bağlamıştı.
tarlaları tekrar yeşermeye
başlar.
Telipinu mitinin Adonis, Attis, Osiris,
Benim tespitlerime göre Grek
Marduk, Tammuz ve Baal gibi ölüp ya da
mitleriyle olan bir başka
öldürülüp yeniden dirilen tanrı efsaneleriyle
etkileşim daha belirgin ve
de yakın benzerlikleri vardır. Ancak oralarda
önemlidir. Olay buradaki dev
tanrı kaçmaz, kötü güçler tarafından
kazanlar palhi- ile Greklerdeki
hunharca öldürülür. Adonis, Osiris ve
Pandora Kutusu arasındaki
Marduk’da düşman katil, yaban domuzu
çok taraflı aşırı benzerliktir.
(Kalydon) kılığına girmiştir. Cesetler ya su
Telipinu ve aynı gruba dahil
üstünde yüzer, ya da suyun dibine batmış
mitlerde tarpin-demonu,
ve boğulmuştur. Tanrının ortalıklarda
par[...], kan davası, bir nevi
gözükmemesi doğa düzenini bozar ve tıpkı
kötülüğü (hapanzi), uğursuz
Telipinu’daki felâket durum ortaya çıkar. Bir
kan rengi kırmızı, gözyaşları,
tanrıça aǧıt yakmaya başlar ve onu aramaya
sis, kansızlık hastalığı ve diğer
koyulur. Sonunda tanrı bulunur, kurtarılır ve
musibetler gibi iyilik veya
doǧa ve canlılar felç durumdan kurtulur.
kötülükler kazanlar içine
Klasik dönemde Olgassus denen ve Hitit metinlerindeki Kaššu ile eşit olan Ilgaz Dağları. Hemen yakınlarda her an yağmur
bulutlarına gebe Zaliyanu Dağı yer alırdı. Burası da herhalde son dönemde Vezirköprü yakanlarındaki Oymaağaç’la eşitlenen
Nerik yakınlarındaki Tavşan Dağı’yla aynıydı
70 Aktüel Arkeoloji
kapatılır ve üzerleri kurşun
kapaklarla örtülür.
Efsaneler vardır, hakikaten
gerçeklerden bin kat tatlıdır.
Okurken asla gerçek midir
değil midir sormazsınız. İyi
ki yazılmış, der kitapların
üzerine kapanır okursunuz
da okursunuz. Şimdi insan
hafızasını sürekli kurcalayan,
meşgul eden Batılı sanatkârları
sayısız tablo yapmaya iten
Pandora’nın tılsımlı kutusuna
bakalım. Hesiodos’un anlattığına
göre Prometheus sırf insanlara
zarar versin diye uygarlık simgesi
olarak sayısız yararları yanında
tüm kötülüklerin kökeni olan
ateşi gökten yere indirmiştir.
Bu haberi alınca gazaba gelen
Zeus öç almak amacıyla,
fanilere unutamayacakları
bir ders vermek ister ve
Athena ve demircilerin piri
Hephaistos’u görevlendirir.
Hephaistos yaş kilden
Pandora’yı biçimlendirecek ve
ona can verecektir. Pandora,
insanoğlunun dişilikle ilgili
tüm hasret, istek ve fantazilerini
tatmin edecek niteliklere sahip
son derece güzel bir kadındır;
“tüm hediyelerle donanmış”
anlamına gelen isminin de
belirttiği gibi tanrılar ona
tüm güzellik, iyi meziyet ve
yetenekleri hediye etmişlerdir.
Bunlar arasında birbirine zıt ve
dünyada benzeri olmayan bir
güzellik ile üstün bir kurnazlık,
aldatma ve kandırma yeteneği
vardır. Hermes bu güzel
yaratığı alır, dünyaya, faniler
arasına götürür. Kötülüklerin
anası, dünya güzeli bir kadının
şahsında şimdi insanlar arasına
sızmayı başarmıştır. O bir
“öldürücü güzel”dir. Zeus onun
eline içi her türden kötülüklerle
dolu bir kutu tutuşturmuştur.
Prometheus’un kardeşi Epimetheus safdilliği Her iki mitolojide mevcut huyunda da acayiplikler vardı.
yüzünden olacak, kardeşinin tüm uyarılarına olan motifler birbirine aşırı Kayboluş maceraları biraz daha
rağmen onu evine alır; ama kısa bir zaman derecede benzer. Her iki tarafta farklı başlıyor ve alışılmış olan
sonra ne kadar yanıldığını anlar ve pişman da fitilli bomba gibi bir kap klişenin dışına çıkıyor. Şöyle
olur. Homeros’a göre iki adet kutu vardır ve ve ona hükmeden, elinde ki: diğer tanrılar gibi aniden
birisi iyilik, diğeriyse kötülüklerle doludur. taşıyan bir insan veya tanrı basıp gitmiyor, gideceğini
Pandora veya Epimetheus onu açınca, akla vardır. Efsanelerin her ikisi önceden belli ediyor, yani
gelebilecek her türlü musibetle dolu olduğu de tarım toplumlarının var biraz nazlanıyor, ilgi çekmek
görülür ama kapatmakta artık geç kalınmıştır, olmak için canla başla çalışma istiyor ve başarılı da oluyor.
çünkü her şey bir anda kutudan çıkıp etrafa zorunluluğunu ve doğaya olan Gideceği anlaşılır anlaşılmaz,
yayılmıştır. İçindeki insanlık lehine sadece mutlak bağımlılığını dile getirir. bu konularda ulaklık ve ara
umut (elpis) kalmıştır.
Bu tasavvur, Mezopotamya ve Hititler’deki
tüm kötülüklerin yeraltında saklı olduğu ve
bunların yer yarığı, çatlak ve mağaralardan
yeryüzüne çıkarak yayıldıkları tasavvuruyla
eşteştir. Araştırmalarda henüz Telipinu
efsanesi bilinmezken, isabetli olarak
Pandora’nın taşıdığı umudun yer yarığından
yer yüzüne çıkması, ilkbaharın gelmesi olarak
yorumlanmıştı.

Bizimkilerin Hitit, Hurri ve Grek dünyasında olup bitenlerden

habersiz “Cennet ve Cehennem” dedikleri, efsanelerle yüklü
Korykos tektonik çöküntüsü ve mağaranın girişi. Yakın çevresinde Malatya Arslantepe’de ortaya çıkarılan bir Geç Hitit ortostadı. Bu ortostad üzerindeki kompozisyon Dev
eskileri anımsatan hiç bir iz ve efsane kalmamıştır; her yan bol yılan Illuyanka mitolojisinin ikinci bölümünü anlatmaktadır. Anadolu Medeniyetleri Müzesi, Ankara.
margarinli, Cocacolalı ve hormonlu domatesli sözüm ona “köy
kahvaltısı” veren harabe kıl çadırlarla doludur! Astımı olanlar “Astım
Mağırası”na inebilirler. İsteyenler deveye bile binebilirler!
Her iki durumda da kutunun buluculuk yapmada hüner
içinde olumsuzluklar, kötülükler sahibi Hannahana engel
bazen de güzellikler vardır. olmak istiyor ve ona arazi
Dolayısıyla Greklerin bu motifi ve bir de erkek vereceğini
kökenleri en geçinden Eski söyleyerek kandırmaya
Tunç Çağına geri giden Telipinu çalışıyor ama nafile. Torpiller
Efsanesinden aldıklarında kuşku arasında yer alan erkek bize
yoktur. çok ilginç geliyor, çünkü Inar
her vesileyle insanlarla ilişki
kurmakla ünlü ve çapkınlık
Kızıp, Küsüp Gitmek Çok eğilimleriyle dolu bir tanrıçadır
Moda ya: Sıra Şimdi Önemli (nymphomaniac). Ortalıklarda
Koruyucu Tanrılardan Inar’da dolaşan zampara delikanlıların
Öykünün anlatıldığı tablet “sakın gitme abla, biz seninle
pek iyi korunmamış olmasına ilgileniriz!”, tekliflerine bile
rağmen koruyucu tanrıça Inar’ı aldırmadı. Ne var ki rolü
konu alan mit o alışılmış illet gitmesini gerektirmektedir;
monotoninin dışına çıkarak dünyaları bile verseler durmaz.
gösterdiği varyasyonlar Ama insanların “şu huysuz
nedeniyle ayrıca üzerinde kadın gitse ne yazar, gitmese
durulmaya değer. Bir çoğunu ne yazar” diyeceklerini iyi
zaten gördük. Bu kadının biliyordu; onun için kadın
davranışlarında olduğu gibi gitmeden önce büyü yaparak

Aktüel Arkeoloji 71
 yeryüzünde ne kadar canlı varsa hepsini ama dağarcığın açılması ve
de toplamış ve avcı çantasına benzeyen bir canlıların kurtarılması hiç de
dağarcığın içine doldurmuştur; öyle ki, avcılar kolay değildir. Bilmediğimiz
tek bir yaban hayvanı bile bulamazlar. Onun engeller belirir. Bereket ki,
eksikliğini hisseden babası Fırtına Tanrısı, bereket ve gelişmeyi simgeleyen
diğer efsanelerde olduğu gibi bulup getirmesi iyi ruhlu Miyadanzipa
için arıyı gönderir ve o da tılsımlı dağarcığı ortalıklarda gözükür ve ippiya-
bulur getirir ama işler karışır. Araya işlevinin ağacının altına oturur. Metin
niteliği bilinmeyen bir anekdot sokulmuştur. kırık olsa da Miyadanzipa
Hannahana üç adet havuz yaptırmıştır. sonunda türlü yöntemlerle
Bunlardan birinin içine bir ippiya-ağacı, dağarcığı açmayı başarır,
diğerine huppara-ağacı dikmiş, üçüncüsünün hayvanları salıverir ve böylece Biblos kralının kızı Europa’ya aşık olup, boğa
kılığına girerek onu Girit’e kaçıran ve karısı
içineyse her zaman kötülüğü simgeleyen avcıların ve açlık tehlikesiyle Hera’yı sürekli aldatan şehvet düşkünü Zeus.
ateş yakmıştır. Her ne hikmetse arı dağarcığı Bu mitoloji olmasaydı, bu gün “Avrupa”nın adı
karşı karşıya kalmış tüm ne olurdu acaba? Ya da Yunanlılar Euro’larının
huppara- ağacı dikili olan havuzun içine koyar insaların yüzleri tekrar güler. üzerinde ne resmederlerdi?

Güzellik ve estetikte efsanenin kendisini bastıran eşsiz sanat eseri. Kendisini ve iki oğlunu Inar ve Grek Efsaneleri
dev yılandan kurtarmaya çalışan çaresiz baba Laokoon.
Arasında Ilişki Kurulabilir mi?
Doğru mudur, bilemiyoruz,
Inar Artemis’in prototipi,
kırların ve vahşi hayvanların
sahibesi (potnia therôn) Hatti
kökenli Tetešhapi ile eşitlenmek
istenmiştir. Bunun yanında
Demeter ve Persephone’yle
benzer yönlerinin olması bir
tarafa, tüm hayvan türlerinden
örnekler toplayıp bir dağarcığın
içine tıkması ve saklaması
bize çok ilginç geliyor, çünkü
motif Nuh Tufanını ve Nuh’un
tüm hayvanlardan birer örnek
damızlık olarak gemiye almasını
anımsatıyor.

Meslektaşlarını Hafife Alan,

Onlarla Alay Eden Şakacı Bir
Tanrı: Kumarbi ve Şeytanın
Bile Aklına Gelmeyecek
Muziplikleri
Mitolojik literatürde en başta
Anadolu üzerinden Yunanistan’a
geçen ve Hesiodos’un
Theogonia’sı vasıtasıyla
ebedileşen, göklerdeki ilahi
hakimiyet temasıyla sonu
gelmez tanrılar arası hegemonya
savaşlarını konu edinen
Kumarbi efsanesi, bize kadar

72 Aktüel Arkeoloji
ulaşabilen kırık dökük haliyle bile nefes onu al aşağı etmiş. Güç belâ kurtulmuş ve tam gökyüzüne
kesen edebî bir anlatım tarzına sahiptir. Hiç kurtulup kaçan Alalu aşağıya doğru kaçmaya başlamıştı
kuşku yok, eğer bir Homeros’un kalemiyle kara toprağa inince, yenice ki, peşinden koşan Kumarbi
retuşlanabilmiş olsaydı tıpkı Gilgamiš veya gasp ettiği tahta kurulmuş, onu ayaklarından yakalayarak
Ullikummi gibi seçkin bir destan olur çıkar, yani Kumarbi onun hizmetçisi yere indirmekle kalmamış,
çok daha evrensel bir değer kazanabilirdi. olmuş; içkilerini sunuyor, üremesini önlemek için
Hititçesi böyleyse, kim bilir Hurricesi ne kadar ayaklarına kapanıyormuş. erkeklik organını ısırmış ve
canlı ve edebîydi! Aradan dokuz yıl geçince yutmuş. Kumarbi bu son
Mit, gökler hakimi tanrıların birbirlerini nasıl Kumarbi Anu’yu tahttan yaptığına pek sevinmiş ama
al aşağa ettiklerini epik bir üslupla ve dili indirmeye karar vermiş ve ona sevinci kursağında kalmış,
döndüğü kadar ayrıntılarıyla anlatır. Alalu, Anu savaş ilân etmiş. Savaşırken çünkü Anu anında ona felâket
ve Kumarbi gökte sırasıyla dokuzar yıl hüküm Kumarbi’nin gözleri çelik gibi haberini iletmiş: penisimi
sürerler. Üçlü silsilede biri kral iken diğeri huzme saçmaktaymış ve Anu yuttun diye boşuna sevinme;
onun hizmetçiliğini yapmaktadır; Kumarbi gözlerinin içine bakmaya senin içine ağır bir melânet
tahtı en son ele geçirenidir ama öz oğlu Fırtına cesaret edemiyormuş. O yükledim. En başta Fırtına
Tanrısı Tešub ona bir türlü rahat vermeyecektir. da Kumarbi’nin elinden Tanrısı’na gebesin. İkinci olarak
Metinde özellikle belirtildiğine göre,
Telipinu ülkeyi terk etmeden ve ettikten sonra Hattuša’nın sunduğu manzara…. Çirkin ve güzel!
dramatik olaylar hisseden kıssa ders almaları
gerekiyomuşcasına, tüm tanrılar dinlesinler
diye anlatılmıştır. Evet mutlaka, aşırı mağrur
olmayın, sizden büyükleri de var, sizi al aşağı
ederler, mesajı iletiliyordu! Ancak aynı mesaj
kesinlikle ihtirasları tanrılarınkini aratmayan
insanlara da ulaştırılmak isteniyordu!
Kumarbi miti Anadolu mitleri gibi yöresel
değildir; hepsi de Hurri “Oikomenia”sı
içerisinde yer alan çok geniş bir coğrafi alanı
kapsar. Yukarı Mezopotamya’da Urkiš’ten
Kummiya’ya, oradan Kuzey Suriye‘de Tuttul’a
ve Doğu Akdeniz sahillerinde Keldağ (Cebel
Aqra, Mount Cassius) olayların geçtiği
yerlerdir.
Alalu bir zamanlar göklerin hakimiymiş;
Anu onun sadık hizmetçisiymiş ve bir güzel Bir gecede kırağının öldürdüğü, beyaz bir örtüyle kapladığı doğa
içkilerini sunup duruyormuş. Dokuz yıl böyle
sürmüş gitmiş; aniden Anu’nun aklına bir
şeytanlık gelmiş; beyine karşı savaş açmış ve

İbikli kapıdağ.

Aktüel Arkeoloji 73
 şiddetliymiş ki, Ganzura Dağı
bile irkilmiş. Çılgına dönen
Kumarbi bağırıp çağırarak
yollara dökülmüş ve Nippur’a
gitmiş. Aptallığı yüzünden
başına gelenlere karşı nasihat
verecek birini aramaktadır.
Babil baş tanrısı Marduk’la
arasında bir söyleşi başlıyor
ama metin de maalesef tam
burada kırılıyor.
Kumarbi Mitinin Babil’den
Aldıkları ve Klasik Yunan
Mitolojisine Yansıyan
Tarafları
Kumarbi’nin buluşmaya ve
akıl danışmaya gittiği Babil
millî tanrısı Marduk ile benzer
Sanki global iklim değişikliği çok önceden sezinlenmişti…. tarafları vardır. O da tıpkı
Anadolu’nun Telipinu efsanesinde anlatılan kuraklık ve kıtlık
tehlikesiyle karşı karşıya kalmasına ramak kalmıştır. Çoğu yerde
Marduk gibi her yıl olmasa
pınarlar kurumuş, çeşmeler sularını akıtamaz olmuştur. Birinci da belirli aralıklarla kendisini
resimde herkesin Boğazköy’de “Hitit suyu” diye gelip geçenlerin
suyunu içtiği Kral Kapısı’yla Nişantaş arasındaki bu çeşmenin sürekli yeniler, karmaşık olay
akıttığı su da artık can çekişmektedir! Yerkapı’nın arkasındaki
çöküntüde yer alan gerçek Hitit suyuysa çoktan kurudu!
ve savaşlardan hep galip çıkar.
Modernlerin susuz kaldıklarında kendilerini teselli eecek,
Ama asıl önemli olan
umutlandıracak mitolojileri de yok!
yanı, Olympik teogonya
seni güçlü Aranza (Fırat) ırmağına gebe ile olan benzerlikleridir.
kıldım. Üçüncü olarak saygın Tašmišu’ya Anadolu-Hurri mitindeki
gebesin. Öyle pişman olacaksın ki, başını gökler hakimleri Anu,
Tašša Dağı’nın kayalıklarına vuracaksın ama Enlil ve Kumarbi silsilesine
son pişmanlık fayda vermeyecektir, demiş. Hesiodos’tan tanıdığımız
Demiş ve yukarı göklere çıkmış gitmiş. Olympik tanrılar Uranos,
Çaresiz Kumarbi bir yerlere saklanmış ve Kronos ve Zeus’un tekabül
yuttuğu o netametli şeyleri iğrenerek şiddet ettiği ta öteden beri
ve öfkeyle kusmuş, tükürmüş. Salyası o kadar bilinmektedir ve burada
tekrar etmeye gerek yoktur.
Alman çiftesinin baskül gövdesi üzerinde av hayvanı Anu’nun erkeklik uzvunun
bolluğunu simgeleyen geyik sürüleri.
koparılması Uranos’un da
başına gelmiştir. Motif rakip
çocuk üretilmesini önlemeye
hizmet eder. Bunun dışında
tanrı KA.ZAL’ın Kumarbi’nin
başından yaratıldığı efsanesi,
hikmet tanrıçası Athena’nın
annesi Metis’i yutan Zeus’un
kafasından doğuşuna
benzer. Hikmet Tanrısı Ea
kırık muhtevada Kumarbi
mitinde de geçer. Kumarbi’nin
74 Aktüel Arkeoloji
çocuklarından birini yeme
arzusunun cezası tıpkı Kronos’ta
olduğu gibi kendisine bir taş
verilmesiyle benzerlik gösterir.
Yerin, yeraltındaki Apsu’dan
doğmasıysa bize Gaia ile ilgili
anlatılanları anımsatır.
Her Yana Dehşet Saçan
Korkunç Taş Azman
Ullikummi
Ullikummi destanı Hurri
ruhunun, Hurri kültürünün
bir başka eşi benzeri olmayan
bir başarısıdır. Eğer eksiksiz ele
geçmiş olsaydı ve en önemlisi
Homeros veya Vergil gibi bir
destan ustasının elinden geçip
harmanlanmış ve epik usulde
tekrar yazılmış olsaydı, kuşkusuz
bugün dünya edebiyatının en
değerli efsaneleri arasında yer
alabilir, Gilgamiš destanıyla
bile yarışabilir, operaları
yazılır, tiyatroları oynanır, filmi
çevrilirdi. Ullikummi’nin diğer
tanrı ve insanlarda olmayan taş
yapısı, karakteri, dayanıklılığı,
robotları aratmayan duyarsızlığı
ve yenilmez gücü, onu Homeros
destanlarındaki ulu kahraman
Aias ile karşılaştırmamızı
kolaylaştırmaktadır.
Mitin aslının doğuş yeriyle
ilgili dolaylı bir takım ip uçları
bulunabilir. Ullikummi aşağıda
itit Kralı III. Murşili’nin mühür baskısı. Boğazköy.
Gök Tanrısı, Hurri ve Serri adlı kutsal boğaların
çektiği arabasında.
anlatacağım gibi dev kaya yarığı tarafından
doğrulduktan hemen sonra bir denizin
ortasına yerleştirilmiş ve meydan okuyucu, Tel Halaf’tan M. Ö. 9. yüz
yıla tarihlenen mitolojik
korkutucu faaliyetlerini oradan yönetmiştir. bir kabartma. İki boğa
Mekân belirlerken hangi denizdi sorusuyla adam arasında güneş
kursunu taşıyan ve yükün
ilgili ilk bakışta Doğu Akdeniz akla gelse ağırlığını hissder, daha
doğrusu hissettirircesine
de, başkaca sular da ihitimal dahilindedir. diz çökmüş, bizim
Hititçe’de “deniz”, “aruna-” sözcüğünün “göl, Upelluri’ye benzeyen bir
“ağır sikletçi”. Aslında gök
gölet, su birikintisi” anlamları da vardır. Bir kubbeyi taşıyan Atlas
tipi betimlemeler çok
defa Hurriler Akdeniz’e çok sonraları (MÖ yaygındır. Yazılıkaya’da,
2. bin yılın başları!) indiklerinden, mitik Eflatunpınar’da ve başka
yerlerde görülebilir (K.
denizin illâ da Akdeniz olması şartı yoktur. Bittel, Die Hethiter 1976).
Eser Halep Müzesinde
Onların Anavatanı Doğu Anadolu ve Güney sergileniyordu.
Kafkasya’dır ve oralarda da yeterince deniz ve
göller vardır. Ayrıca metinde diğer muhtevada
sözü geçen deniz veya gölün “soğuk” sıfatıyla
anılması dikkat çekicidir. Acaba burası Van
Gölü müydü? Gölde yükselen 10 kilometre
boyundaki dev dişi kaya parçası Akdamar
Adası olmasındı? Yoksa soğuk denizle kast
edilen gerçekten Akdeniz’e nazaran daha
soğuk olan Karadeniz miydi? Hurrileri bu
her üç denizle de bağlayan kültürel ilişkiler
mevcuttur.
Kumarbi bir zamanlar gökte tahtı ele
geçirmişti ama öz oğlu Tešub başına musallat
olmuştu. Buna karşı Kumarbi şimdi baba
oğul arasında yaşanan ihtiras mücadelesinin
bir parçası, hatta belki de kesintisiz devamı
olarak hiç alışılmamış ve beklenmeyen
şekilde oyunlar döndürmeye başlamıştır. Diğer nice gizemleri yanında sayısız efsanelerle de insan hayalini süsleyen yumuşak huylu Akdeniz
Ona tatlı bir isim aramaktadır. Uygun bir sahilleri. Keçiler, bilet alarak içeri giren ziyaret edenleri yok sayarak ve rahatsız ederek, eşsiz mistik havası
olan Anemorium mezarlarının içinden ta buralara indiler. Plajda ne ararlar? Ot, balık, tuz, yüzmek,
isim aklına gelince bir mızrak gibi hemen güneşlemek? Hayır, hiç birisi! Sadece tahribat, pislik ve gürültüyle (çanları var!) mistik havayı öldürmek!

Solda: Tanrılar uçamasalar da talihsiz krallardan biri Urhitešub Mısır’da sürgünde yaşadığı sıralarda gövdesi kuşa benzeyen sıra dışı ve gösterişli, Firavun II. Ramses’e “uçtu uçtu kuş
uçtu!” dedirten bir arabaya sahipti. Resimde Fırtına Tanrısı arabasıyla dolaşırken ve mühür baskısında Urhitešub’un Mısır’da efsane yaratan kuşlu arabası.

Altta: Sahte olması muhtemel Schimmel Koleksiyonu rhytonunda geyik üzerinde dikilen koruyucu tanrı ve avcı çantası ve bir Alman çiftesinin baskül gövdesi üzerinde av hayvanı
bolluğunu simgeleyen geyik sürüleri.

Aktüel Arkeoloji 75

Pandora ve tılsımlı kutusu
ayağa kalkar ve buldum buldum, onun adı
Ullikummi olsun! diye haykırır. Onun adı
bile ürkütücüdür, çünkü Hurrice’de Tešub’un
vatanı “Kummiya kentini yıkan” anlamına
gelmektedir. Hayallerini saymaya, bağırmaya
başlar. Ah ne güzel, oğlan göklere çıkacak ve
güzelim Kummiya kentini yıkacak, Tešub’a
vuracak, onu saman gibi savuracak, karıncalar
gibi ayaklarının altında ezecek, kırık kamışlar
gibi söküp atacak, tüm tanrıları gökten yere
fırlatacak, un gibi serpecek, boş çanaklar gibi
kırıp etrafa saçacaktır!
Taş Yaratık Ullikummi’nin Diğer
Kültürlerdeki Benzerleri
Taştan yaratılan kahramanlar, dünyanın
çeşitli bölgelerinde önemi bir yer tutarlar.
Bunlar arasında Kuzeybatı Kafkas
kavimleri arasında, özellikle Abazaların
Nart efsanesinde de mevcut olması dikkat
çekicidir ve bu da Hurrilerin anavatanlarının
Kafkasya olduğunu kanıtlayan nedenlerden
biridir. Bunun yanında Upelluri’nin Mısır
inancındaki dünyayı boynuzları üzerinde
taşıyan sarı inek ve Atlas’la olan benzerliğine
dikkat çekilmelidir. Greklerdeki Uranos,
76 Aktüel Arkeoloji
Gaia ve Kronos efsanesiyle
karşılaştırılarak Ullikummi’nin
bir zamanlar yer ve göğü
birbirine bağlayan bir phallus
olduğu ve bunun zamanla
unutulduğu öne sürülmüş ise
de, bu kesin değildir.
Dev Yaratıkları Pek Seven
Hurrilerin Bir Başka
Efsanesi: Hedammu
Hedammu miti de ana tema
ve amacını yukardakilere baş
kaldırma ve korkutmanın
oluşturduğu Kumarbi grubuna
dahildir ama, dediğimiz üzere
yeri ve sırası bilinmemektedir.
Hedammu o kadar işi gücü
arasında Šertapšuruhi ile
evlenen Ullikummi’nin
oğludur; her nedense orada
bundan söz edilmemektedir.
Onun babasına çeken tarafı
yoktur; belki de annesi yılan
olduğundan böyle yaratılmıştı
ve tıpkı Illuyanka gibi o da
dev bir yılan şeklindeydi.
Kumarbi’yi damat yapmak
isteyen Deniz, onu kızı
Šertapšuruhi’yle baş göz
edecektir. Kızın fiziği bir
devinkini aratmayacak kadar
iridir ama huyu suyu süt
kadar yumuşak ve tatlıdır.
Böyle bir kıza kim tav
olmazdı ki? Azmanlardan
pek hoşlanan Kumarbi bu
davete çok sevindi. Araya
beklenmeyen şeyler girmiş
olacak ki, Kumarbi bir
türlü o cici kızın yanına
gidememiştir; halbuki
Deniz sabırsızlıkla onu
beklemektedir. Yedinci günde
Kumarbi veziri Mukišanu
ile bir şeyler konuşur ama
muhteva kırılmıştır. Bu
arada Ninive’nın kraliçesi,
ana tanrıça, aşk ve savaş
tanrıçası Ištar ortalıklarda
görülür; kendisine büyük bir
ziyafet verilir ama hanım efendi
nazlanır, yemez içmez. Kusur
işlediklerinden endişelenen
ev sahipleri telâşlanırlar, niçin
küskün olduğunu sorarlar.
Tanrıça uğursuz haberlere
gebedir. Metin gene kırıktır.
Tanrılar bir şeyler yüzünden
insanlara çok kızmışlardır,
onları toptan yok etmek
istemekle tehdit etmektedirler.
Yok olma, edilme motifi tüm
kültürlerde vardır. Ra, Hathor,
Marduk, Fırtına Tanrısı, Ištar
hep insanları yok etmekle
tehdit ederler. Nuh Tufanı’nda
olduğu gibi bazı durumlarda
tüm insanlar öldürülür ve
yeniden çoğalmaları için geriye
sadece bir çift bırakılır. Peki
ama tanrılar kendilerinin de
sonunu getirecek olan bir şeye
niçin teşebbüs ediyorlardı? Yok
etmeye yeltenmenin arkasında
yatan nefret, mazoistçe duygular
nereden kaynaklanıyordu?
Birincisi, insanların akıllarını
başlarına toplamasını sağlamak,
itaatkâr olmaya davet etmek,
Yazılıkaya’da sol eli üzerinde çama benzeyen
ağaç tutan ve Telipinu olması muhtemel tanrı.
Noel Ağacının kökenleri kaybolan tanrı mitlerine geri gider.

ikincisiyse tanrıların bizzat kendilerinin

ezelî korkusu: İnsanları kaybedersek bize
Sürekli yeşil kalan ağaçları kullanarak koruma altına alma geleneği bu gün Anadolu’da hâlâ yaşar.
kim hizmet eder endişesi? Aslında âlemin Resimdekine benzer bir çayırlığa hayvan sokulmaması istendiğinde ortasına yeşil bir çam dalı dikmek
devrinden, insanlığın sonunun gelmeyeceğini yeterlidir. Gerisi örf ve adet hukukunun işidir. Hititler ise vergi toplayanların görmeleri için vergiden
muaf bir evin önüne sürekli yeşil kalan ardıç ağacı dikerlerdi.
biraz aklı olan herkes pekâlâ biliyordu, çünkü
tanrılar insanları kendilerine hizmet etsinler
diye ucuz ırgat olarak yaratmışlardı ve onlara
sıkı sıkıya bağımlıydılar. Gene de yok olmak,
kıyamet gününün gelmesi, insanların en
çok korktukları olaydı ve Mezopotamya ve
Mısır mitlerinde bile çokça üzerinde durulur.
Gerçi her keresinde ritüellere katılanlar
artık kimin kazanıp kimin kaybedeceğini
peşinen biliyorlardı ama dinlerken gene de
heyecanlanıyorlardı. Belki de Ištar bunları
bildiği için üzgündür. Bereket akıl tanrısı Ea şu
meşhur sözleriyle araya girer:
“’İnsan oğlunu niye yok etmek istiyorsunuz ki?
İnsanlar biz tanrılara muntazaman kurban
sunup, itriyat olarak sedir ağacı yakmıyorlar
mı? Eğer insanları mahvederseniz, onlar
tanrılarıyla ilgilenemezler; artık hiç kimse
size ekmek ve içki veremez olur. Bu durumda,
Kummiya kentinin kahraman kralı Fırtına
Tanrısı sapanın sapına yapışı çift sürmek
zorunda kalacak, İštar ve Hepat değirmen
taşını döndüreceklerdir’. Ea Kumarbi’ye
şöyle der: ‘Ey Kumarbi, sen niçin insalarin Tanrıları oraya buraya uçuracak Zümrütanka kuşları veya uçaklar olmadığından tanrılar, bilhassa
kötülüğünü istersin ki? Tahıl yığınlarını Fırtına Tanrısı Tešub arabalarıyla seyahat ederlerdi. Tıpkı insanlar gibi ata binmesini bilmezlerdi.
Tešub’un arbasını iki kutsal boğa Huri ve Šeri çekerdi.
bizim için hazır bulunduran onlar değil mi?
Onlar sen Kumarbi’ye muntazaman kurban veziri Mukišanu’ya kimselere yukarıya gelmesini söylemesini
sunmuyorlar mı?’” gözükmeden ırmaklar ister. Haberi duyan Deniz
Genelde evliliklerde kızlar nazlanır. Ama üzerinden ve yerin altından hemen yola çıkar ve yüksek
burada damat adayı sürekli kapris yapıyor geçerek Deniz’in yanına bir tahtta oturan Kumarbi’nin
ve düğünün yapılmasını savsaklıyordu. gitmesini ve ona kimseye huzuruna varır; kendisine de bir
Düğün bir türlü yapılamamaştır. Kumarbi gözükmeden hemen kendisine taht getirirler ve tatlı şarapların

Aktüel Arkeoloji 77

Sarıveliler.
içildiği bir ziyafet verirler. Ne de olsa
kayınbaba adayıdır. Kumarbi Mukišanu’ya
kapıları kapatıp sürgüleri sürmesini emreder.
Metin kırıktır ama sanki Deniz rehin
tutulmak istenir gibi bir eda sezilmektedir,
ya da yapılacak ikili zirvede başbaşa kalmak
istemektedir.
Metindeki kırık yerde çok heyecanlı olaylar
anlatılmış olmalıydı. Evlilik ve yılan
Hedammu’nun doğup büyümesi bunlar
aarsındaydı. Hedammu şimdi denizin içinde
ortalıklarda beliriyor. O bir Hydra’dır! Ištar’a
“Sen ne biçim bir kadınsın böyle?” diye
sitem etmeye başlıyor. Ištar “ben öfkeli bir
kadınımdır, öfke (benim başımdan) hiç
eksik olmaz ve (saçlarım) ağaç uçlarının
dağlara sürekli çarpması gibi (dalgalanır
durur)”, diye mağrur yanıt verir. Metin
gene kırılır. Bulutlar delinmişçesine yağmur
yağmaktadır. Her tarafı sel suları kaplamıştır.
Ištar aralıksız Hedammu’yu saf dışı bırakacak
hileler düşünmektedir. Hükmedebildiği iki
silâhından savaşı kullanamayacağını burada
da bildiğinden, onu gene dişiliğiyle perişan
edecektir; sarhoş etmek için bir kadehin içine
aşk iksiri doldurur ve içine meyan köküne ve
diğer tatlı bitkilerinkine benzeyen şerbetleri
de karıştırır. Hedammu daha ilk yudumu
çektiğinde kafayı bulur, derin ve tatlı bir
uykuya dalar. “Öküz ve eşekler” gibi yarı uyur
gezerek ortalıklarda dolaşır. Ne yaptığının,
ne yiyip içtiğinin farkında bile değildir.
78 Aktüel Arkeoloji
ve karnı üstünde sürünerek
sulardan çıkar gelir. Hedammu
öylesine şehvete gelmiştir ve
penisi kalkmıştır. Etrafa yayılan
menisinden dağlar, kırlar ve
130 adet kent gebe kalmış; tam
70 adet yeni kent kurulmuştur.
Metinde kırıklık vardır ve neler
olup bittiğini bilemiyoruz.
Ištar yollara dökülür ve iki
gün sonra Hedammu’ya ulaşır.
Hedammu ziyaretten hiç de
hoşnut değildir; pis yaratığın
ağzından çıkan tükürük ve
köpükler etrafa yayılmaktadır.
Denizin içinde kurulu tahtından
kalkar ve karaya çıkar gelir ve
Ištar’a “Kız, canın sevişmek
Önüne geleni siler süpürür; istiyorsa haydi benimle birlikte
kurbağa ve salyangozları bile denize gel!”, der. Metnin devamı
lup lup yutar. Kara toprağı kırık olduğundan olayların
bile hopur hopu yutacak nasıl geliştiğini ve kime karşı
kadar kendinden geçmiştir. savaştığını, sonunun nasıl
Ištar hizmetçileri Ninatta ve olduğunu bilemiyoruz.
Kulitta’ya def ve lirlerini alarak
sahile inmelerini ve sağ ve
sol elleriyle çalgı çalmalarını Derin Uygarlık, Bilgi ve
Irfan Kaynağı Mezopotamya
emreder. Kendisiyse ellerinde
zil olarak kullandığı midye Mitolojisiyle de Anadolu’yu
Besliyordu
kabukları olduğu halde
büyüleyici şarkılar söyler ve Babil, Sumer ve Hurri etki
dans eder; eteğini kaldırıp ve katkıları olmadan bir
edep yerini gösterince, işte Hitit edebiyatı tasavvur
Hedammu buna dayanamaz edilemeyeceğine hep parmak
Eski insanlar doğada gördükleri sıra dışı arazi formasyonlarını mitolojik olaylarla ilişkilendiriyorlardı.
Kapadokya’nın ünlü peribacalarını ne düşünüyorlardı acaba?
bastık durduk. Etkiler arasında tabii en başta
mitoloji, efsane ve diğer edebiyat türleri olmak
üzere kehanetle ilgili metinler, fala bakmaya
yarayan ciğer modelleri, yıldız falı, tıbbi
metinler, sözlük metinleri, efsaneler, masallar,
ilahiler, dualar ve mektuplar vardır. Bunların
bazıları Hititçeye çevrilmiş, bazıları Akadca ve
Hititçe veya Hititçe ve Hurrice olmak üzere iki
dilli, bazıları ise Akadca, Sümerce ve Hititçe
olmak üzere üç dillidir.
Çeviri yoluyla Hatti’ye gelen edebiyat
eserleri arasında en başta devrin en çok
sevilen eserleri arasında yer alan Yaratılış
Destanı Gilgamiš gelir. Bu eser Hattuša’da
Hititçe ve Hurrice olmak üzere ele geçmiştir.
Hititler çeviriyi yaparken veya bu uzun Eski Anadolu tıbbı sırtını büyüden çok şifalı otlara dayıyordu. Şifa Tanrıçası’nın kaybolması bir
destanı kendileri için uyarlarken, gene pratik başka felâketi beraberinde getiriyordu. Aç kalmasa da çaresiz hasta yatağına düşen bir insan ne
yapabilirdi? Resimde yakın zamana kadar zengin florası ve şifalı otlarıyla ünlü, Gilgamiš’in bile
davranmışlar, Lübnan ve Kuzey Suriye ölümsüzlük otunu aradığı, büyük botanikçi materia magica yazarı Dioskorides ve Lokman Hekim’in
memleketi Amanos Dağları’nda şifalı kantaron toplayan insanlar. Biliyor muydunuz, yabancı şifalı
gibi yakından tanıdıkları dünya içinde ot hırsızları herkesin gözleri önünde bu dağların endemik bitkilerini de yağmalayıp ülkelerine
geçen olayları daha ayrıntılı anlatırken, götürdüler ve ilâç olarak geri satıyorlar?

kendilerine yabancı olan olay ve mekanları

ırakta tutmuşlardır. Yeni yıl ayinlerinde
gerçekleştirilen ve Marduk’un yeniden
doğması ve iktidara gelmesiyle biten yaratılış
destanı enuma eliš, Atrahasis gibi Babil
edebiyatının ağır tefekkür gerektiren diğer
eserlerinin yüzüne bile bakmamışlardır.
Çünkü akılları o karmaşık şeylere ermezdi!
Gilgamiš ve Grek Efsaneleri
Anadolu dışından geldiği için bizi pek
ilgilendirmese de, eski Yakın Doğu’nun
Homeros’u haline gelen bu destanın klasik
devir mitolojilerine verdiklerine kısaca
bakmak zorundayız. Ne derece doğrudur
bilemem, hiç alâkası yokken Gilgamiš’in
kendisi Odysseus ile mukayese edilirken,
efsanedeki bira sunucusu kadın Siduri,
Odysseus Destanında bir mağarada
Odysseus’u baştan çıkarmak gayesiyle yedi
yıl boyu hapis tutan Kalypso ve Kirke ile
mukayese edilmişlerdir.
Mezopotamya ve Hurrilerden Alınan
Efsaneler
Mezopotamya’dan alınan çok sayıda mit
yanında diğer edebiyat türlerine de yer
verilmiştir. Bunların çoğu ırmaklara çocuk bırakma
efsaneleşmiş tarihî olaylarla motifini pek severler ve ülkeleri
ilgilidir. Akad kralları Sargon türün çeşitli ürünleriyle dolar
ve Naramsin’in Anadolu’ya taşardı. Burada anlatacağımız
yaptıkları seferler her nedense otuz çocuklu kraliçe efsanesi
Hititleri çok ilgilendirmiştir. 1970’li yılların ortalarında
Bu menkıbeler devrin en bulunalı beri olmadık
çok satanlarıydı ve Akadca spekülasyonlara konu oldu.
çevirileri ta Mısır’da bile En abartılılarından birisi Hint-
okunuyordu. Buna ilâveten Avrupalı Hititlerin Anadolu’ya
avcı Kešši masalı, çocuğu
olmayan Appu, Kaneš kraliçesi
efsanesi, Uršu kentinin
dramatik kuşatılmasını anlatan
Akadca metin, öksüz gümüş,
yeraltına inen ruhlar, insan
eti yiyen yamyamlar dikkati
çeker. Mama kralı Anumhirbi
etrafında dönen efsane
bulutları ve ok atma şampiyonu
Gurparanza diğerleridir.
Kayalık ve sarp
Hurri Kökenli Efsanelerden Orta Anadolu,
bilhassa Hattuša’da
Mucize Yaratan Bir Kadının insanlar bellerinde
Hikâyesi: Otuz Çocuklu ay kabzalı kılıçları,
yuvarlanıp düşmemek
Kaneš Kraliçesi için ellerinde asa veya
çomaklarıyla dolaşırlardı. Her an,
Akarsu zengini her yerde, her kayalığın arkasında
bir düşman veya yırtıcı hayvan
Mezopatamyalılar ve Hurriler karşılarına çıkabilirdi.

Aktüel Arkeoloji 79
 Tilmen Höyük’le aynıdır.
“Kaneš kraliçesi bir yıl içinde
otuz erkek çocuk doğurdu.
O dedi ki: ‘köpekler gibi
enikledim!’ Sepetlerin içini (su
geçirmemesi için) kalın yağla
(veya ziftle) sıvadı, çocukları
içine yerleştirdi ve onları
ırmağa bıraktı. Irmak onları
ta aşağıya, Zalpa ülkesinin
Engin ormanları, “Kafdağı” gibi efsanevî mekânları, mitolojik denizine kadar sürükledi.
yaratıkları ve doğal güzellikleriyle akıllı ve ülkelerini
Tanrılar çocukları denizden
seven insanların elinde coğrafyası da temiz kalmış olan
Gürcistan’daki Kafkasya. Uçaktan Tiflis kuzeyinde, Mtskheta
çıkardılar ve onları büyüttüler.
yakınlarında Kura ile Aras ırmaklarının birleştiği yer.
Uzun yıllar geçtikten sonra,
kraliçe bu kez otuz tane kız
çocuğu doğurdu ve bunları
bizzat kendisi yetiştirdi.
Oğlanlar önlerinde bir eşek
sürerek Neša’ya dönmek üzere
yola çıkarlar.Tamar[mara]
köyüne geldiklerinde derler
ki: ‘Bir odayı iyice ısıtın
ki, şu (yorgun ve üşüyen)
eşek (biraz) canlansın!’
Köy halkı ‘Bizim geldiğimiz
Suları buz gibi Van Gölü ve bugün üzerinde bir Ermeni kilisesini yerlerde (donan) eşek [asla]
taşıyan dişi dev kaya Akdamar Adası. canlanmaz!’ dediler. Çocuklar
ise ‘bizim geldiğimiz yerlerde
göçlerini ve bu toprakları yurt edinme olayının ise bir kadın (bir keresinde)
efsanevî anılarını taşıdığı şeklindeydi. Gerçekte ancak [bir veya iki] çocuk
bununla hiç alâkası yoktu. Babaerkil yapıya doğurabilir. Ama (bizim
sahip Hititlerin kadını öne çıkaran anaerkil annemeiz) bizi bir kerede
yerli Anadoluluları yanlış anlamalarının doğurdu’, derler. Köy halkı (bu
ve onlara karşı yürütülen acımasız ve azılı
polemiğin izlerini taşıyordu. Kötülenen ise Sönmüş volkanlardan Hasandağ’ın köpek balığı ağzına benzeyen kraterinin uçaktan görünüşü.
teslim olmayarak kılıp gücüyle Anadolu’yu
yurt tutanların karşılarına dikilen çetin ve
azılı düşman Zalpa kenti halkıydı. Hikâyenin
bu kısmı korunmamıştır ama babaları bile
bilinmeyen otuz kardeşten bir “piç evladının”
Zalpa kralı olacağı kesindir. Böylesi bir
kentin tahribi ise vaciptir ve nitekim kent
Hitit ordularınca yerle bir edilecektir! Burada
sözü edilen Zalpa ta başından beri Bafra
Ovası’ndaki İkiztepe’yle eşitlenmişse de asla
alâkası yoktur, çünkü bu metnin sunduğu
coğrafyanın yanlış yorumlanması sonucudur.
Buradaki Zalpa benim tahminime göre
İslâhiye Ovası’nda İtalyanların örnek biçimde
kazdıkları ve özenle koruma altına aldıkları
80 Aktüel Arkeoloji
kez) ‘Bizim Kaneš kraliçemiz
(de) bir keresinde otuz kız
çocuğu doğurdu. Oğlan
evlatları ise yok olmuşlardı’,
derler. Çocuklar biribirine
‘Aramaya çıktığımız annemizi
bulduk işte! Haydi Neša’ya
gidelim!’ derler. Neša’ya
ulaştıklarında tanrılar onların
şeklini şemalini değiştirdiler
ve anneleri onları tanıyamadı.
Oğullarıyla kızlarını
evlendirdi. Yaşlı kardeşler kız
kardeşlerini tanıyamadılar;
ama en genç olanı ‘Biz
şu kız kardeşlerimizle mi
evleneceğiz yani? Sakın
onlara yaklaşmayın! Onlarla
se[vişmemiz] doğru [olmaz!]’
[dedi]. Ertesi sabah Zalpa
kentine gitti[ler].” [Metnin
devamı kırıktır.]
Tüm efsane ve masallarda
en genç olan çocuğun
diğerlerinden daha zeki olduğu
bir klişedir. Belki de metnin
kırık olan devamında daha saf
olan 29 kardeş kız kardeşleriyle
evlenmişler ve böylesi yasak
bir zinayı (incest) yaptıkları
için tanrıların gazabına
uğramışlardır. En genç olanı ise
bu iğrenç bir işe kalkışmamış
ve bu örnek davranışının ödülü olarak büyük
bir adam olmuş, ya Kaneš’e, ya Zalpa’ya, ya da
bir başka ülkeye efsaneler yaratacak kral olup
çıkmıştır.

Sonraki Devirlere Etkileri ve Amazonlarla

Olan Ilişkileri
Kaneš kraliçesi ve kızlarıyla karşılaştıracağım
Amazonlar efsanesi, çok eski, ilkel, insanların
hayvansal, içgüdüsel alışkanlıklarını
sürdürdükleri prehistorik dönemlerin
anımsamalarını ve avcılığın izlerini taşır.
O dönemlerde “aşk, sevgi, aile bağı” gibi
romantik ve karmaşık duygular ile bir
müessese olarak evlilik henüz yoktu.
İçgüdüsel bir dürtü sonucu hayvanca
çiftleşmek ve çoğalmak söz konusuydu. Her
nedense bu efsane kadına hiç değer vermeyen,
“Yunan Aşkı” yaşayarak kadınla sadece
çocuk yapmak için birlikte olan Yunanların
mitolojik ruhuna ve onların polemik yapma
amaçlarına pek uygun gibi gelmiştir.
Bin yıllardan beri insan hafızasını ve
Grek-Avrupa sanatını besleyen Amazon
efsanesi analiz edildiğinde iki ayrı safhanın
söz konusu olduğu görülür. Birincisi,
Yunanlıların Ege’ye göçlerinden sonra
anaerkil toplumları tıpkı Minoslar ve
Etrüsklerle ilgili olarak yaptıkları gibi
yanlış anlama ve yorumlama sonucu olarak
doğmuş olanıdır. İkincisi, Yunanların
kolonizasyon sonucu Karadeniz ve İskitya’ya
açıldıktan sonra ortaya çıkmış olanıdır. Yazılıkaya’da hizmetçileri Ninatta ve Kulitta ile birlikte çalımından yanına varılmayan Ištar ve Konya
Grekler ve engin ovalar ve sonsuz steplerde Karahöyük’ten aynı tanrıçayı temsil ettiği sanılan tunçtan çıplak kadın figürü.

ulaşımda ve göçlerde mecburen ata binmek İmparatorluk devri İmamkulu kabartmasının sağ üst köşesinde dişiliğini sergileyen çıplak Ištar. Burası
Hattuša ve Konya yanından tanrıçanın en soğuk iklimde çıplak edildiği yerdir!
zorunda kalan kadın ve kızları görünce,
onları yanlış anlamışlar ve Amazonlar olarak
efsaneleştirip belirli bir edebî klişe içine
yerleştirmişlerdir. Genel eğilim böyle olsa
da bence İskitya’ya kadar gitmeye hiç gerek
yoktur; Greklerin Anadolu’daki anaerkil
toplum yapısının örneklerini, Argonautlar,
Altın Post ve Medea efsaneleri dâhilinde
Kafkasya’daki liberal kadın tiplerini görmüş
olmaları bile yeterlidir. Hatta Minoslar ya
da farklı yerlerde karşılarına çıkmış olan
Hatti, Hurri, Etrüsk; Karya, Lesbos veya
Lidya mensubu toplumlar, efsanenin ortaya
çıkmasına yetmiş ve artmıştır.

Aktüel Arkeoloji 81
 Ugarit, Kuzey Suriye ve Levant Kökenli Mitler
Çok az sayıda ve kırık dökük ele geçen
buradaki eserlerin ana konusunu çoğunlukla
çapkınlık hikâyeleri oluşturur. Boşuna değil,
çok sayıda Tevrat’a bile girmiştir. Ortaya
çıkış nedenleri bilinmemektedir. Boğazköy’e
kadar gelemeyenlerden Baal mitine yukarıda
değindik. Unutmayalım, Ugarit, Ebla,
Mari, Halep Hurriler üzerinden en az Babil
dünyası kadar Hititleri her açıdan derinden
etkilemiştir ve sürekli beslemiştir. Zaten bu
ilişkiler kopunca Anadolu Demir Devrinde
Grek kolonistler ve onların etkisiyle İyonyalı
doğa düşünürleri tekrar uyandırıncaya kadar Otuz erkek kardeşin bırakıldığı zannedilen yukarı Ceyhan Nehri; buralarda Zamantı veya Taşçı Irmağı
derin bir uykuya dalmıştır. olarak da anılan ırmak demir cevherleriyle ünlü Mansurlu yakınlarında Torosları aşarken.

Ve Söylenmesi veya Söylenmemesi Gereken

Son Sözlerden Bazıları...
Anadolu halklarının son halkasını oluşturan
bizlerin mitlerle hiç ilişkisi olmadı. Dokuz yüz
senedir Battal Gazi, Kesik Baş, Malkoçoğlu,
Yedi Uyuyanlar’la oyalandık durduk.
İstediğiniz kadar uğraşın didinin, bundan

Ülkede yanlış bir kanı var. Sarı bir turistik levha asınca veya eski
insan veya mitolojik yaratıklardan birinin neye ve kime benzediği
sorulmadan alçı veya fiberglastan bir heykelini dikince o yerin turist
akınına uğrayacağına inanılır. Elbette bu yapılabilir ama usulleri
vardır; en başta ruhanî ve entelektüel ortamın temizlenmesi, eski
ile yeni arasındaki kültürel ve mistik ilişkilerin kopuk olmaması,
zıddiyetlerin sırıtmaması, insanların yaptıklarına içten inanmaları
gerekir. Turist çeksin diye veya iş olsun diye Çarşamba’ya dikilen
“ucuz” ve uyduruk Amazon heykeli Özenli taş mimarisi, sarayları, tapınakları, konakları, şehir surları ve planlamasıyla göz kamaştıran Til-
de bunlardan biridir. Turist olarak men harabeleri antik Zalpa kentini barındırıyordu. Kent çok zengindi. Onu yerle bir eden Hitit orduları
gitmedim; sadece tesadüfen buradan kağnılar dolusu ganimeti Hatti’ye taşımışlardı. Efsaneye göre Kaneš kraliçesinin doğurduğu
uzaktan gördüm. Heykele otuz çocuğu önce Zamantı Suyu, sonra da Ceyhan Nehri Akdeniz’in sularına taşımıştı.
umut bağlayanlara döviz
bırakmadığım için hiç de üzgün
değilim! böyle mit yaratamazsınız günümüz yapmacıkları yarışa
artık. Bilim gelmedi girseler, hangileri Guiness
ama kayıtsızlığa eklenen Rekorlar Kitabı’na alınmaya lâyik
teknoloji her yanı sarınca görülür? O an yaya geçidinden
zaten kök salmamış olan geçmekte olan bir ihtiyarı son
mitlerin de kökleri kazındı. anda kolundan çekerek bir
Şu ortamda doğabilecek magandanın azılı canavarlığından
mitler olsa olsa kimsesiz kurtaran mı, yoksa başı gök
bir kediyi kurtaran, yaralı kubbeye değen dev yaratık
köpeği kucağında veterinere Ullikummi mi? Tüp bebek
taşıyan, boğulmak üzere olan doğurtan mı, yoksa dev kayayla
birini kurtaran, düşmanın çiftleşip Kinkong’a meydan
saklandığı mağaraları topa okuyacak Ullikummi’yi yaratan
tutanlar, gol atan sahte ve Tešub mu? Modernler, boylarına
ucuz kahramanlar olabilirler. poslarına bakmadan kayıp
Şöyle bir düşünün; eskilerin tanrıları bulup getiren minik
katıksız kahramanlarıyla arılar kadar bile olamazlar!

82 Aktüel Arkeoloji
Aktüel Arkeoloji 83
84 Aktüel Arkeoloji