You are on page 1of 54

 

 
 
 

                            
 
 
 
 
 
 
 

                               
ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 1

bmomjyefol\ trSm

a'guw f m *smu h f yD? vku


d 'f g (Dr. Jacques P. Leider)ESifh uReaf wmf yxrqH;k
qHak wGUcsed rf mS 1999 ckEpS u f jzpfonf/ xkt d csed uf olonf ]]&ckid b f &k ihEf ikd if aH wmf\
EdkifiHa&;ordkif;}} bGJU ,lusrf;jzihfyg&*lbGJU,lNyD;p wpfESpfyif rMumao;aomumv/
ylylaEGaEG; ordkif;ynm&Sif a'gufwmwpfOD;/ a'gufwmvdkuf'gonf &cdkifordkif;udk
q,fpk ESpw f pfcMk um avhvmokawoejyKcjhJ y;D rS yg&*lbUJG,cl o hJ l jzpfonf/ yHEk ydS pf mtkyf
pmrsuEf mS ajcmuf&meD;yg; xlxo J nfh ol\yg&*lbUJG ,u l sr;f twGuf &cdik &f mZ0ifrsm;?
b*Fvm; taxmuftxm; rsm;ESihf acwfjyKd iaf y:w*l D rSww f rf;rsm;pGmudk olu;kd um;
cJo
h nf/ vlZifbwfZmwdjzpfjy;D jyifopfEikd if w H iG f ynmoifco hJ nf/ yg&jD rKd U emrnfausmf
qdb k eG ;f wuúov kd f ESihf ta&SUwikd ;f bmompum;ESihf ,Ofaus;rIqikd &f m wuúov kd w
f UkdrS
ordkif;ESifh jrefrmpm txl;jyK r[mbGJUrsm; &&Sdonf/ vlZifbwf? jyifopf? *smref?
t*Fvyd ?f ay:w*l ?D vufwif? jrefrm? xdik ;f ESihf wdAuf bmompum;rsm; wwfuRr;f
onf/
a'gufwmvdkuf'gESifh pwifqHkawGUcsdefwGif uRefawmfu &efukefpufrI
wuúov kd f 'kw,d ESpNf y;D í wwd,ESpw f uf&ef apmihaf eqJ tif*sief , D mausmif;om;/
ta&;tcif;aMumifh 1996 rS 1999 txd oH;k ESpMf um ESp&f n S af usmif;ydw&f ufrsm;ESifh
&ifqkdif BuHKawGUaecsdef jzpfNyD;? &ckdifa'oxkwf r*¾Zif;rsm;wGif &ckdifordkif;
okawoeqkdif&m aqmif;yg; tcsdKU pwifa&;om; aecsdefjzpfonf/ 1999
Zefe0g&v D twGi;f a'guw f mvdu k 'f gEiS fh ajrmufO;D a'owpf0u kd f &ufowå ESpyf wfausmf
2 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 3

Mum okawoejyKcjhJ cif;rStpjyKí olEiS u fh Reaf wmf &ckid o f rdik ;f okawoe aqmif&u G f
&mwGif twlvufwJG jzpfco hJ nf/ uReaf wmf &ckid o f rdik ;f okawoe e,fy,ftwGi;f odUk
vH;k vH;k vsm;vsm; a&muf&o dS mG ;jcif;rSm 2002 ckEpS w f iG f jyifopfEikd if H ta&SUwidk ;f ynm&yf
rsm; avhvma&;Xme (EFEO) &efuek pf ifwmzGiv fh pS jf cif;ESihf oufqikd o f nf/ a'guw f m
vku d 'f gu &efuek pf ifwm\ yxrqH;k nTeMf um;a&;rSL;jzpfvmNy;D ? uReaf wmfu vuf
axmufoak woDtjzpf pwif wm0efxrf;aqmifcyhJ gonf/ xkEd pS w f iG rf S uReaf wmf
avmavmvwfvwf&&Sdxm;onfh pufrIwuúodkvf tif*sifeD,mbGJUESifh ordkif;
okawoetvkyrf mS qufpyfrrI &Sv d /S odaYk omf uReaf wmf pdw0f ifpm;tm;oef&m
tvkyu f kd uReaf wmfvyk cf o hJ nf/ wpfcsed w f nf;rSmyif &efuek w f uúov kd w f iG f qufvuf
ynmoif,lNyD;? a&S;a[mif;okawoeynmqdkif&m r[mbGJUrsm; &,lEdkifcJhygonf/
uReaf wmf pifumyltrsKd ;om;wuúov kd w f iG f yg&*lbt YJG wGuf usr;f jyKaepOftwGi;f yH(k 1) 17 &mpk ajrmufO;D jrKd UawmfjrifuiG ;f udk
wGiv f nf; a'guw f mvdu k 'f gxrH v S rf;nTerf EI iS fh &cdifk o f rdik ;f ESihf ywfoufonfh tultnD yef;csq
D &mu o½kyaf zmfa&;qGx J m;yHk (Schouten pmtkyfrS)
rsm;pGm &cJhygonf/
þpmtkyif ,frmS a'guw f m *smu h vf ufkd 'f g\ pmwrf;wpfapmifukd EFEO jyefqx kd m;jcif; jzpfonft h wGuv f nf; jrefrmbmom jyefq&dk mwGif tm;enf;csurf sm;
wGif uReaf wmf vufaxmufoak woDtjzpf aqmif&u G cf gp 2003 ckEpS f twGi;f u &Sad eygonf/ od&Yk mwGif bmomjyefqrkd w I iG f twdr;f tapmif; wpfpw kH pf&m&Syd gu
qDavsmaf tmif bmomjyefqx dk m;jcif;jzpfygonf/ Arakan's Ascent during the a'guw f m vku d 'f g ESihf roufqikd b f J uReaf wmf\wm0efom jzpfygonf/
Mrauk-U Period pmwrf;jzpfNyD;? 2002 ckESpfu qlae;csLwifwm&maemif;ESihf a'guw f m *smu h vf ukd 'f g\ ]]ajrmufO;D acwf &cdik jf ynfa&Ta&mifvrT ;f
c&pf(pf)bdwu f mwdYk wnf;jzwfonfh Recalling Local Pasts: Autonomous His- csed }f }wGif ajrmufO;D NrKd Uawmf wnfaxmifcsed rf t S pjyKí &cdik b f &k ifEh ikd if H a&Ta&mifvrT ;f cJh
tory in Southeast Asia pmtkyw f iG f yHEk ydS xf wk af 0cJo h nf/ vGecf ahJ omq,fah jcmuf aom 16 ESifh 17 &mpk umvrsm;\ Edik if aH 7; ESifh ppfa&;ordik ;f ukd tav;ay;a&;om;
ESpaf usmu f yHEk ydS cf o
hJ nfph mjzpfjf cif;aMumihf ordik ;f qdik &f m tcsut f vufopftcsKd Uukd xm;onf/ þpmtky\ f ordik ;f qkid &f maqG;aEG;csurf sm;rSm &cdik b f &k if pE´o"k r®&mZm
jznfph u G 7f efoUkd r[kwf tpm;xd;k &ef vdt k yfygonf/ xdt Yk wlveG cf o hJ nfh q,fih g;ESpf vufxuf b*Fvm;e,frS &cdik yf ikd f ppfwawmif;NrKd U r*dw k x Ykd H usa&mufomG ;csed w f iG f
ausmu f mv uReaf wmf\ okawoevkyo f uf tvGeEf ek ,fpOftcsed t f cgu bmom tqH;k owfonf/ &cdik b f &k ifEh ikd if H txGwt f xdyf a&mufcsed w f iG f b*Fvm;yifv,fatmf
4 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 5

ukeo f , G af &; uGe, f uftwGi;f odUk &cdik tf aejzihf rnforYkd nfykH 0ifa&mufywfoufchJ jcif;jzpfaMumif;? ESpf 200 aemufusNyD;rSom azmfjyjcif;jzpfonfhtwGuf acwfNydKif
onfudkvnf; &Sif;jyxm;onf/ wenf;tm;jzihf ajrmufOD;acwf &cdkifordkif;udk taxmuftxm; r[kwaf Mumif;? &cdifk o f rfidk ;f okawoDrsm;ESihf qkaH wGUcsed rf sm;wGif
rdwfqufoabmrdsK; tusOf;csKyfwifjyxm;onfh pmtkyfjzpfygonf/ &cdkifordkif;ESifh uRefawmfhtaejzifh tBudrfBudrf aqG;aEG;wifjycJhzl;ygonf/ yk&deftqHk;awmif
ywfoufí EdkifiHjcm;om;ynm&Sifrsm;ESifh a'ocHynm&Sifrsm;u a&;om;&mwGif ausmufpmudk q&mBu;D OD;OD;omxGe;f ESihf OD;ausmx f eG ;f atmifwUkd u azmfxw k cf MhJ u
olwUkd vufvrS ;f rD&m taxmuftxm;rsm;udo k m tajcjyKjy;D bufwpfbufwnf;? onf/ a'guw f mvdu k 'f g\ rif;apmrGet f aMumif; ordik ;f tcsut f vufopf azmfxw k f
&Iaxmifw h pfrsKd ;wnf;uom oH;k oyfavh &Sad Mumif;udv k nf; a'guw f m vdu fk 'f gu rIESifh uRefawmf\ tm;jznfhrIrsm; aemufydkif;wGif jynfwGif;jynfy &cdkifordkif;
axmufjyxm;onf/ okawoDtcsKd U\ wifjya&;om;rIrsm; xGu&f cdS yhJ gonf/ xkeYd nf;wl a'guw f mvku d 'f gEiS hf
þpmtkyw f iG f azmfjyxm;aom ordik ;f qdik &f m tcsut f vufopfwpfcrk mS uReaf wmfwUkd \ yl;wGJ okawoe jyKrI &vm'ftjzpf Edik if w H um ynm&yfoak woe
&cdik b f &k ifrif;apmrGeEf iS hf oufqidk o
f nf/ tpOftvm a&;om;csurf sm;ESihf ordik ;f e,fy,fwGif ]]b*Fvm;a&muf bk&ifrif;apmrGef - '@m&DyHkjyif? ordkif;jzpf&yfESifh
ynm&Siaf [mif;rsm;u rif;apmrGeu f dk b*Fvm;plvwefrS eef;wifcNhJ y;D &cdik t f ay: qufpyf taMumif;&mrsm;}} pmwrf; wpfapmif xGuaf y: Edik cf yhJ gonf/ xkpd mwrf;rSm
b*Fvm;u EdkifiHa&;t& MoZmvTrf;rdk;cJhonf[k azmfjyonf/ rif;apmrGeftm; þpmtkyif ,ft&G,f yrmPcef&Y o dS nf/ a'guw f m *smu h v f u
kd 'f g \ þpmtkyw f iG rf l
eef;wifjcif;ESiyhf wfoufí b*Fvm;taxmuftxm; wpfpw kH pf&mrQ rawGU&aMumif; rif;apmrGef &cdik x f ;D eef;jyefvnf&&Sjd cif; taMumif;t&mESihf pyfvsO;f í tusO;f rQom
a'gufwm vdkuf'guazmfxkwfwifjycJhonf/ ,if;ESifh qufpyfNyD; acwfNydKif &cdkif aqG;aEG;xm;onfukd awGU&Ny;D ? tcsuv f uftcdsKU xyfrjH znfph u G &f ef vdt
k yfaeyg
ESihf rGe-f jrefrm taxmuftxm;vnf; rawGU&aMumif;? rif;apmrGef eef;wufcsed Ef iS hf onf/
ra&S; raESmif;wGiaf &;om;cJMh uonfh acwfNyKd irf w S w
f rf; rsm;jzpfMuaom &cdifk rf if;orD; ordik ;f okawoewGif bufwpfcw k nf;? &Iaxmifw h pfcw k nf;rS wifjya&;om;
{csi;f ESihf &mZm"d&mZfta&;awmfyu kH sr;f wdUkwiG v
f nf; b*Fvm; plvwefrS eef;wifonfh í r&ay/ &cdkifordkif;rsm;wGif b*Fvm;e,f ppfwawmif;a'oukd rif;apmrGeftm;
taMumif;&yfrsm;azmfjyxm;jcif;r&Sad Mumif;? acwfNyKd iaf usmufpm taxmuftxm; qufco H l rif;c&DEiS hf bapmjzLwdv Yk ufxufrS pwifum pE´o"k r®&mZmrif; vufxuf
jzpfonfh yk&deftqHk;awmifausmufpm (&cdkfifausmufpm aygif;csLyf 4;8/ EFEO txd &cdkifhvufatmufwGif&SdcJhonfh oabmrsdK; a&;om;wifjyrIrsm; &Sdygonf/
&cdik af usmufpm tnTe;f A. 4) t&vnf; rGeb f &k if &mZm"d&mZfEiS o
hf m qufpyfawGU&dS od&Yk mwGif b*Fvm;acwfjyKd io f rdik ;f rSwwf rf;rsm;udk tao;pdwf jyefvnf avhvmcsuf
&aMumif;? rif;apmrGeEf iS hf plvwefqufpyfonhf tapmqH;k a&;om;csurf mS rif;apmrGef t& ppfwaumif;udk tapmydik ;f ESprf sm;wGif &cdik w f Ykd tMurd Mf urd t f cgcg odr;f yku
d cf &hJ
uG,fvGefNyD;aemufydkif; ESpfaygif; 200 cefYtMumwGifrS &cdkif&mZ0ifrSwfwrf; aMumif; a'gufwmvkduf'g u qdkygonf/ ajrmufOD;acwf tapmydkif;ESpfrsm;wGif
wpfapmifjzpfaom rif;&mZmMu;D pmwrf;wGif yxrqH;k tMurd f a&;om;azmfjyvm ppfwaumif;onf &cdik w f Ukd vufatmuf a&mufvu kd ?f plvwefwUkd u jyeford ;f vku d ?f
6 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 7

Bwyd &l ESihf r*dv k ufatmufa&mufvu dk ?f &cdik u f jyeford ;f vdu k pf ojzifh tajctae udo k m tajccHxm;jcif; jzpfaeonfukd awG&Y onf/ &cdik &f mZ0ifopfusr;f t& yxr
&Iyaf xG;cJah Mumif; a'guw f mvku d 'f gu avhvmwifjycJo h nf/ ajrmufO;D acwf rif;qufrmS 12 qufjzpfNy;D ? irnf;&mZ0ift& rif;quf 11 quf
þpmtkyw f iG f &cdik bf &k if oD&o d "k r®&mZm vufxuf b*Fvm;e,f\ NrKd Uawmf jzpfygonf/ ajrmufO;D acwfv,fx;kd *VKeaf wmifb&k m; ausmufpm ac: uvHak wmif
'gumudk 1625 'DZifbmvwGif &cdik af &wyfu wku d cf u kd af Mumif; azmfjyxm;onf/ ausmufpm (&cdkifausmufpmaygif;csKyf 2;36/ EFEO &cdik af usmufpmtnTe;f A. 18)
aemufyikd ;f topfawGU&&dS onfh 'wfcst f xmuftxm;rsm;t& 1626 ESpOf ;D ydik ;f wGif t& yxrajrmufO;D rif;qufrmS 11 qufom &Sad Mumif;od&onf/ odjYk zpfí þpmtkyf
'gumNrKd Uukd &cdik w f yfrsm;urD;&IUd chJ onf[k od7onf/ wpfzef tdE, d´ Edifk if H r'&yfjywdu
k f aemufqufwJG rif;qufZ,m;wGif yxr ajrmufO;D acwf rif;quf 12quf azmfjy
wGif oD&o d "k r®&mZm 'gumrSord ;f ydu k &f &So d nfh ouú&mZfyg&adS om r*dt k ajrmufwpf xm;onfudk jyefvnfjyifqif&ef vkdtyfygonf/ &cdkif-yg&Sef ESpfbmomjzifh
vufuv kd nf;taxmuftxm; topftjzpf xyfrH awGU&&dS ygonf/ tcef; (4) a&;xk;kd xm;aom o&uftyk 0f &pfawmif bk&m;ausmufpm (&cdik af usmufpmaygi;f csKyf
wGif rif;&mZmBuD;\ yJcl;wdkufcdkufrI taMumif;t&mrsm;udk aqG;aEG;xm;onf/ 2;8/ EFEO &cdik af usmufpmtnTe;f A. 8, A. 39) wGif azmfjyxm;onfh rif;&efatmif\
odkU&mwGif topfawGY&Sd&aom rif;&mZmBuD;\ 'gumNrdKUawmftm; wdkufcdkufrI Edik if jH cm; bGUJ trnfEiS hf ckEpS o
f uú&mZfrsm;t& þpmtkyw f iG f azmfjyxm;aom tqkyd g
taMumif;udk xyfrjH znfph u G &f efvt kd yfygonf/ oD&o d "k r®&mZm vufxuf b*Fvm; yxr ajrmufO;D acwf &cdik b f &k if rif;&efatmif\ eef;pHEpS rf mS wpfEpS cf efU tajymif;
e,fodkU &cdkifESifh ay:wl*D-tm&SEG,fzGm;wdkU\ uRefzrf;rIudk a'gufwm vdkuf'gu tvJ &SEd ikd o f nf/
azmfjyxm;aomfvnf; xko d Ukd aom tBurd zf efrsm;pGm 0ifa&mufp;D eif;rIrsm;twGuf xkUd enf;wl yxrajrmufO;D acwf *Zmywdrif;\ eef;pHEpS rf sm;udv k nf; jyif
r*dk oHwrefrsm; &cdik o f Ykd vma&mufum aphpyfnESd idI ;f rIrsm; jyKvyk cf ahJ Mumif;udk tenf; qif&ef vdt k yfygonf/ acwfNyKd if taxmuftxm;jzpfaom Owkcifpikd ;f ausmufpm
i,f jznfph u G w f ifjy&ef vkt d yfvsuf &Sad eygonf/ xkjYd yif oD&o d "k r®&mZmvufxuf (&cdik af usmufpmaygi;f csKyf 2;15/ EFEO &cdik af usmufpmtnTe;f A. 143) t& *Zmywd
&cdik w
f \Ykd Ncrd ;f ajcmuf wdu k cf u kd rf rI sm;aMumifh r*dw k Ukdtaejzifh b*Fvm;e,f\ NrKd Uawmfukd rif;\ eef;pHESpfrSm &cdkif&mZ0ifopfusrf;twdkif; þpmtkyfwGif azmfjyxm;onhf
'gum rS &mZr[mvfNrKd UoUkd 1630 jynfv h eG Ef pS rf sm;twGi;f ajymif;a&TUc&YJ onfqakd om c&pfESpf 1513 rS 1515 twGif;rjzpfEdkifbJ q,fESpfcefY aemufusonfudk
ordik ;f qkid &f mta&;Bu;D tcsut f vuf wpfcu k v kd nf; þpmtkyw f iG f azmfjyxm;jcif; awGY&ygonf/ ausmufpmygckESpfrSm irnf;&mZ0ifESifh udkufnDonf/ þudpöESifh
r&So d nfukd awGU&onf/ ywfoufí q&mBu;D OD;OD;omxGe;f ESihf OD;ausmx f eG ;f atmif wdUk uvnf; ausmufpm
pmtkyaf &;om;csed u f a'guw f m *smu h v f u kd 'f g taejzifh &cdik af usmufpm wGif azmfjyxm;aom *Zmywdrif;\ eef;pHESpfrSm OD;omxGef;atmif\ &cdkifr[m
taxmuftxm;rsm;udk ud;k um;Edik o f nfh tcGit hf a&; r&&Scd yhJ g/ xkUdf aMumihf ,ck &mZ0ifawmf Bu;D wGif azmfjyxm;aom (c&pf 1524-1525) ESio hf m uduk n
f aD Mumif;
pmtkyfyg ajrmufOD;rif;wkdU\ eef;pHESpfrsm;rSm &cdkif&mZ0ifrsm;\ azmfjy a&;om;csuf a&;om;zl;ygonf/ wpfqufwnf;rSmyif tcef; (3) wGif aqG;aEG;xm;onfh *Zm
8 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 9

ywdrif;f vufxuf jzpfysucf o hJ nf qkad om ppfa&; tjzpftysuf taMumif;t&m &cdik w


f Ukd\ b*Fvu D Ref ukeu f ;l rI? ajrmufO;D NrKd UoYkd a&muf&MdS uaom rlpvifuek o f nfrsm;?
wpfcu k vkd nf; jyifqif&ef vdt k yfaeygonf/ b*FvpD mqdrk sm;ESihf ajrmufO;D acwftwGi;f b*FvpD may xGe;f um;rIwu Ykd kd xnfo Y iG ;f
&cdik jf ynfe,f tEYt HS jym;wGif 'kw, d ajrmufO;D acwftwGi;f u uGjJ ym;onfh a&;om;xm;onf/ þonfraS eí ajrmufO;D acwf &ckid jf ynftm; vlrsKd ; aygi;f pHk
ckESpfrsm;jzifh azmfjya&;xkd;xm;aom rif;trnfyg ausmufpmtcsdKUwGif azmfjyxm; usufpm;&m e,fajrtjzpfvnf;aumif;? bmompum;aygif;pHk toHk;jyKNyD;
aom ouú&mZfrsm;t& 'kw, d ajrmufO;D acwf tapmydik ;f rif;oH;k yg;jzpfonfh rif;Am? ta&miftaoG;pHkvifonfh ,Ofaus;rIyef;rsm; zl;yGifh&m &cdkifheef;awmftjzpf
rif;wdum© ESihf rif;apmwd\ Yk eef;pHEpS rf sm;rSm av;ESprf S ig;ESpcf eft Y xd tajymif;tvJ vnf;aumif; &Ijrif&ef vdt k yfygonf/ a'guw f mvdu k 'f g azmfjyxm;aom xdo k w l rYdk mS
jzpfEikd af cs &Sad eygonf/ tqdyk gausmufpm taxmuftxm;rsm;onf ajrmufO;D a&S;rlpvifrsm;jzpfNyD; vlOD;a&tm;jzifh enf;yg;cJhvdrfYrnf[k ,lq&onf/ &cdkifjynf
acwfrif;qufZ,m;ESihf ywfoufaom &mZ0ifvm azmfjycsurf sm;tay: Bu;D rm;onfh tm; jrefrmbk&if A'Hrk if; wdu k cf u kd o
f rd ;f yku
d pf Ofu &cdik af 'orS vlrsm;pGm b*Fvm;odUk
pdeaf c:r?I oufa&muf &du k cf ufrEI iS hf &cdik of rdik ;f okawoDrsm;tMum; jyif;xefonfh xGuaf jy; cdv k MHI uonf/ b*Fvm;odUk &ckid rf S a&muf&o dS rl sm;ESihf ywfoufaom NAw d o d Q
tjiif;yGm;rIrsm;udk jzpfay: vmapEdik yf gonf/ vGecf ahJ om q,fah jcmufEpS u f a&;om; ta&SUtEd , d́ ukrP Ü D rl&if;rSww f rf;rsm;ukd uReaf wmf yg&*l usr;f jyKpOfu vef'efNrKd U
xm;onfh þpmtkyw f iG rf l ordik ;f tcsut f vufopf taxmuftxm;opfrsm;udk NAw
d o d QpmMunhw f u kd w
f iG f avhvmjzpfcyhJ gonf/ tqdyk grw S wf rf;rsm;wGif &cdik jf ynfrS
ud;k um;Edik jf cif; r&Scd b hJ J &mZ0ifvm eef;pHEpS f azmfjycsurf sm;udo k m trSo D [J jyKxm; xGuaf jy;vmonfh &cdik rf sm;ESifh ywfoufí azmfjyrSww f rf; wifxm;rI ajrmufrsm;pGm
onfukd awG&Y &dS onf/ od&Yk mwGif a'guw f mvku d 'f gtaejzifh wwd,ajrmufOaD cwf ukd awGU&aomfvnf;? &cdik jf ynfrS xGuaf jy;vmonfh rlpvifrsm;ESihf ywfoufírl
&cdkifbk&if pE´ok"r®&mZm\ eef;pHESpfESifh ywfoufírl &cdkif&mZ0ifopfusrf;twdkif; azmfjycsuf tvGet Yf vGef enf;yg;ygonf/ ajrmufO;D acwf a&S;rlpvifrsm;rSm ta&
azmfjyjcif; rjyKcahJ y/ pE´o"k r®&mZmudk c&pf 1652 rS 1674 twGi;f eef;pHco hJ nf[k twGuf rsm;jym;cJyh grl b*Fvm;odYk xGuaf jy;onfh rlpvifta&twGuv f nf; rsm;jym;
&cdik &f mZ0ifopfu azmfjyaomfvnf; 'wfcst f a&SUtEd , d́ ukrP Ü rD w
S w f rf;rsm;t& &rnf jzpfonf/ ,ckrl xdo k Ukd r[kwb f J tvGeef nf;yg;onf/ &cdik jf ynftm; NAw d o d QwUkd
1684 txd xD;eef;pd;k pHco hJ nfukd awGU&onf/ 'wfcsf rSww f rf;vm azmfjycsurf sm; odr;f ydu k Nf y;D aemuf ppfwaumif;e,fom;trsm;tjym; &cdik Ef iS b hf *Fvm; a'otMum;
onf irnf;&mZ0ifvm pE´ok"r®&mZm\ eef;pHESpf (c&pf 1652-1684) ESifh ul;vl;oGm;vmrI ESihf &cdik jf ynftwGi;f tajccs aexkid rf rI sm; &Sad Mumif; udv k ekd aD cwf
udu k n f aD eonfukd awGU&onf/ a'guw f mvdu k 'f g taejzifh acwfjyKd irf w S w
f rf;t& rSww f rf;rsm;u jyqkyd gonf/
twnfjyKEikd af om pE´o"k r®&mZmrif;\ eefpEH pS u f o kd m þpmtkyw f iG f toH;k jyKxm; þpmtkyfbmomjyefwGif jyifopftrnfrsm;? ay:wl*Dtrnfrsm;? 'wfcsf
onfukd awGU&ygonf/ trnfrsm;udk rl&if; bmompum; toHxu G t f wdik ;f wdu k &f u
kd t f oHzvS,f xm;yg
þpmtkyf\ ae&mtcsdKUwGif a'gufwm*smYufvdkuf'gu ajrmufOD;acwf onf/ bkef;awmfBuD;refe&pf? 'Db&pfwdk? wDbmtdk ponfjzihf jrefrmpma&;ol
10 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 11

trsm;pku ac:a0:a&;om;Muaomfvnf; olwu Ykd dk rl&if; ay:w*l t D oHxu G t f wdik ;f pDpOfaqmif&u


G af y;aom &efuek wf ikd ;f a'oBu;D &cdik w
f ikd ;f &if;om;a&;&m0efBu;D OD;aZmf
ref&ad u (Manrique)? a'b&dwk (De Brito)? wDabmif (Tibau) [líom þpmtkyw f iG f at;armifEiS hf &cdik o
f ak woetodik ;f t0ef;wdu Yk v
kd nf; txl;aus;Zl;wifygonf/
a&;om; ygonf/ xked nf;wl ajrmufO;D NrKd Uawmfa&muf 'wfcsv f rl sKd ; q&m0efjzpfou l dk a'gufwm ausmfrif;xif
&Iw
d ef[k vlord sm;aomfvnf; rl&if;'wfcst f oHxu G f twdik ;f paumufw f ef (Schouten)
[líom a&;ygonf/ ordik ;f tjzpftysurf sm; jzpfymG ;&m b*Fvm;a'o trnfrsm;udrk l &nfñTef;csuf
&cdkif&mZ0ifrsm;wGif azmfjycsuftwdkif; aomif;wD;uRef; (Sandwip Island)? armuf 1/ OD;OD;omxGe;f ESihf OD;ausmx f eG ;f atmif/ &cdik af usmufpmaygi;f csKy?f &efuek ?f
olZmjrKd U (Murshedabad)? pku&ú m; (Chocoria) ponfjzifh a&;om;ygonf/ &cdik b f &k ifwYkd r*Fvmpmay? 2017/
ESihf qufpyfz;l onfh ,d;k ',m; bk&iftrnfrsm;ukv d nf; e&JprG f (Naresuan)? jyquf 2/ *smhuf yD? vdkuf'g ESifh ausmfrif;xif/ &cdkifausmufpmtnTef; uwf
xGef (Prasatthong)? ponfjzihf ra&;bJ jrefrm&mZ0ifrsm;wGif azmfjycsuftwdkif; wavmufrsm;ESihf &cdkifausmufpm riful;rsm;? "mwfyHkrsm; (A. 1 rS A.
jAe&mZf? jAoxHk [líomtoHk;jyKxm;ygonf/ 260 txd)? jyifopfEi kd if H ta&SUwikd ;f ynm&yfrsm;avYvma&;Xme? EFFO/
ed*Hk;csKyftaejzihf? tdEd́,EdkifiH r'&yfjywdkufwGif jyoxm;aom &cdkifbk&if &efukefESifh csif;rdkifpifwm/
oD&o d "k r®&mZm 'gumrS odr;f ydu k &f &So
d nfh r*dt k ajrmuftm; wul;wu "mwfykH
&duk , f cl o
hJ l OD;0if;BuKd if (ausmif;tkyBf u;D ? a&S;a[mif; okawoe enf;ynm oifwef;
ausmif;? jynfNrdKU) ESifh ajrmufOD;acwf &cdkifjynfoHk; Oa&myxkwf tajrmufudk
pawmhwvefe,f at'ifb&mNrKd Utxd oGm;a&muf "mwfy&kH u kd u f ;l ay;Ny;D ? ol&u kd uf ;l
xm;onfh NAw d o d QEikd if &H dS &cdik b
f &k ifh wHqyd af wmfrsm;ESihf aejynfawmf wyfrawmf
ppfordik ;f jywdu k rf S &cdik jf ynfo;kH Oa&myxkwf tajrmuf"mwfyrkH sm;udk toH;k jyKciG hf
ay;aom SOAS vef'efwuúov dk f r[m0dZmÆ ausmif;om; ud&k jJ rwfviG f wdUktm;txl;
aus;Zl;wifygonf/ xkekd nf;wl þpmtkyu f kd jrefrmbmom jyefq&kd ef cGijhf yKcahJ om
a'guw f m *smu h f yD? vku d 'f g? yHEk ydS x
f w k af 0&ef txl;wdu k wf eG ;f tm;ay;aom OD;wif
atmifp;kd (nTeMf um;a&;rSL;? ordik ;f okawoeESihf trsKd ;om;pmMunfw h ukd f OD;pD;Xme)?
pmtkyzf UJG pnf;rItwGuf tultnDay;ol udOk ;D cifarmif? pmtkyf yHEk ydS x f w k af 0Edik &f ef
12 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 13

acwfa[mif;ta&;tom;rsm;ü &ckid v f rl sKd ;wdUk ukd Magh [líawGU&onf/


¤if;rSm b*Fvm;e,ftwGi;f yifv,f"m;jyrsm;udk &nfneT ;f azmfjyEdik af om raocsmzG,f
tcef; (1) &m &if;jrpfwpfcrk S ayguyf mG ;vmonhf toH;k tEIe;f wpfck jzpfonf/2 &ckid jf ynfA[dak 'o
ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef jzpfaom ukvm;wefESihf av;NrdKU jrpf0Srf;vGifjyifrsm;wGif a&S;a[mif;NrdKU jyt<uif;
tuserf sm;pGmudk awGU&\/ yxr axmifpEk pS t f wGi;f xGe;f um;cJah om þa&S;a[mif;
&ckid jf ynfonf b*Fvm;yifv,fatmfta&SUbufjcrf;ü Ak'b ¨ mombk&ifEh ikd if H NrdKUawmfrsm;wGif [dE´L,Ofaus;rI taiGUtoufrsm;ESifh Ak'¨bmom,Ofaus;rI
wpfct k jzpf a&S;,cifu wnf&cdS o hJ nf/ þa'otm; 1785- ckEpS w f iG f jrefrmbk&if tEkvuf&mrsm;udk awGU&onf/ þNrKd Uawmfrsm;teuf txif&mS ;qH;k rSm a0omvDjzpf
bd;k awmfA'Hrk if; (1782-1819) u odr;f ydu k cf o
hJ nf/ xkUd aemuf tESpaf v;q,fMum onf/ at'Dav;&mpkrS &Sp&f mpktwGi;f pjEr´ if;qufp;kd pHonf/ a0omvDpjEr´ if;quf
aomtcg yxr t*Fvyd -f jrefrm ppfukd tqH;k owfapcJah om &EÅypkd mcsKyf (1826) rSm b*Fvm;ta&SUawmifydkif;&Sd [&dauv (Harikela) pjE´rif;rsm;ESihf vGefpGm
t& NAw d od Qta&SUtEd , ´d ukrPÜ \ D odr;f ydu k jf cif;cHvu
dk &f onfh e,fajrwpfcjk zpfc\ hJ / eD;pyfqufE, G v
f su&f MdS uonf/ þtapmydik ;f acwfumvwGif tif'-kd tm&d,efEiS fh
,cktcg jynfaxmifpkjrefrmEdkifiH\ jynfe,fwpfckjzpfNyD; vlOD;a& oHk;oef;cefU &Sdyg wdAuf-jrefrmrsdK;EG,fwkdU a&maESmzG,f&Sdonhf &ckdifa'oae jynfoljynfom;wdkU
onf/ a'otrnfukd Rakhine (odUk r[kw)f Rakhaing [lí t*Fvyd b f momjzifh tajccscJhzG,f &Sdonf/
uGjJ ym;pGm pmvH;k aygi;f Muonf/ yg&eS o f Udk r[kwf b*Fvb D momjzifh a&;om;cJMh uonhf þpmtkyfyg azmfjycsufrsm;rSm ajrmufOD;acwf (1430-1785)\ t"du
tdEd´,pmqkdrsm;u Roshang [lívnf;aumif;? oD[dkVf &mZ0ifq&mrsm;u tpdwftydkfif;jzpfonhf q,fhajcmufESihf q,fhckepf&mpkrsm;ü jzpfyGm;cJhaom &ckdif
Rakhangapura [lí vnf;aumif;? ,dk;',m;&mZ0ifrsm;u Yakhai [lí bk&ihfEdkifiH\ EdkifiHa&;ordkif;ESihf qufpyfonf/ ajrmufOD;rSm &ckdifjynf\ NrdKUawmfjzpf
vnf;aumif; a&;om;ac:qcdk MhJ uonf/1 &ckid jf ynfonf jrefrmEdik if \ H taemufbuf Ny;D udv
k ekd aD cwfwpfavQmuf ]]NrKd Ua[mif;}} [k vlord sm;cJo h nf/ þtrnfukd ajryHrk sm;
urf;ajca'o t"dutpdwftykdif;wpfckjzpfNyD; ,ckacwfb*Fvm;a'h&fSEdkifiH ppf wGif awGUEikd yf gao;onf/ ajrmufO;D NrKd Uonf q,fah jcmuf&mpkEpS rf sm;twGi;f jrefrmwkUd
waumif;c&dik Ef iS fh e,fcsi;f xdpyfvsu&f o dS nf/ ta&SUbuf&dS &ckid &f ;kd rawmifwef;Bu;D \ usL;ausmrf u I kd ESpBf urd w
f ikd w
f idk f ckcw
H eG ;f vSeEf ikd cf NhJ y;D omrefxufx;l jcm;aom
rSm awmawmif xlxyfrwfapmufaom obm0twm;tqD;ozG,jf zpfaeNy;D &ckid f wHwkdif;tumt&Hpepfrsm;aMumifh *kPf,l0ifh<um;EdkifcJh\/ ajrmufOD;NrdKUteD;
urf;ajrmifa'oudk {&m0wDjrpf0rS ;f vGijf yifEiS fh wpfo;D wjcm;uGjJ ym;apygonf/ &ckid f ywf0ef;usifwGif Ak'¨bmomapwD ykxdk;rsm;<uif;usefwnf&Sdonf/ &ckdifjynfwGif
jynfüf rSwD if;vsu&f o dS nfh vlrsKd ;aygi;f pHt k euf &ckid v f rl sKd ;rSm vlO;D a&trsm;qH;k jzpf apmpD;pGmuyif Ak'¨omoem pnfyifjyefY yGm;cJhonfh taxmuftxm;rsm;jzpf\/
onf/ wdAuf-jrefrmtkypf 0k if jrefrmEdik if H a'od,pum;wpfrsKd ;udk ajymqdMk uonf/ xkdUtwl r[mrked&kyfyGm;awmfBuD;rSmvnf; &ckdifjynfolwdkU &mpkESpfaygif;rsm;pGm
14 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 15

udk;uG,f,HkMunfrI\ jy,k*fwpfckyifjzpfonf/ &ckdifESihf jrefrmAk'¨bmom0ifrsm;url


þqif;wkawmfBu;D onf "n0wDjynf&h iS f pE´mol&, d rif;vufxuf &ckid jf ynfoUdk
<ua&mufawmfrcl o hJ nf[q k adk om Ak'j¨ rwfpmG bk&m;\ uk, d yf mG ;awmf[k ,HMk unfMuyg
onf/
tjcm;wpfzufwGif tdEd´,ork'´&mtwGif; ul;oef;oGm;vmMuaom
rlpvifukefonfrsm;vnf; &ckdifurf;&dk;wef;odkU a&muf&SdcJhonf[k qkdMuonf
(Temple 1925; Yegar 1972)/ &ckid jf ynfwiG f (a&S;)rlpvif vlUtzGUJ tpnf;vnf;&Sd
zl;onf/ xko d w l Ukd rmS &ckid jf ynfoUdk twif;tusyaf qmifusO;f jcif;cH&onhf b*Fvm;
a'o&Sd rSw D if;aexdik o f rl sm;pGmxJrS jzpfMu\/ (a&S;rlpvifrsm; rSm vlenf;pkjzpfNy;D ?
NAw
d o
d Quv kd ekd aD cwf &ckid jf ynfoUkd 0ifa&mufaexkid o f rl sm;ESifh uGjJ ym;ygonf - bmom
jyefol)/ ¤if;wkdUrSm bk&if\uRefrsm;tjzpf v,fajrrsm;ü tvkyfvkyfMu&onf/
olwUkd xw J iG f tEkynmonfrsm;? vufryI nmonfrsm;? ppfonfrsm;ESifh tqihjf rihf
ynmwwfrsm;yg0ifNy;D tcsKd UrmS eef;awmftwGi;f trIxrf;Muonf/
&ckid b f &k ifEh ikd if \
H txGwt f xdyuf mvü aexdik cf zhJ ;l onhf Edik if jH cm;om;rsm;
u &cdik jf ynfukd ajrMoZmaumif;Ny;D ? vlO;D a&rsm;jym;aom Edik if w H pfct k jzpf azmfjyMu
onf/
&ckid jf ynf\ ukvm;wef? av;NrKd UEiS fh r,ljrpf0rS ;f vGijf yifwiG f qefpyg; aygrsm;
jynfhvQHpGm pdkufysdK;jzpfxGef;NyD;? tmacs; (Aceh) ESihf*smAm; (Java) wkdifatmif
wifyUkd a&mif;csEidk cf hJ onf/ ordik ;f ynm&Sirf sm;u &ckid jf ynfukd q,fah jcmuf&mpktukef
b*Fvm;yifv,fatmf ukeo f ,G af &;uGe, f ufü ae&m&vsu&f adS om zGjYH zKd ;atmifjrif
onhf ul;l oef; a&mif;0,fa&;A[dXk mewpfct k jzpfazmfjyonf (Lieberman 1980,
yHk (2) &ckdifjynfESihf tdrfeD;csif; wkdif;jynfrsm;jy ajryHk
204; Subrahmanyam 1997, 208)/
16 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 17

þpmtky\ f tcef; (2) onf &ckid Ef iS yfh wfoufaom ordik ;f qkid &f m a&;om; qkid &f m ausmaxmufaemufcEH iS fh yifv,fa&aMumif;avmuodUk qufpyf0ifa&muf
csufrsm;udk a0zefqef;ppfcsufjzpfygonf/ &ckdifa'orSm rMumao;rDtcsdeftxd jcif;rS &&SdcJhaom &ckdifjynf\ EdkifiHa&;qkdif&m atmifjrifrItaMumif;w&m;rsm;udk
ta&SUawmiftm&S\ avhvmrIenf;yg;aom ae&mwpfct k jzpfwnf&cdS o hJ nf/ aemuf pl;prf;&SmazGxm;onf/
ydik ;f tcef;u@oH;k ckwiG f q,fih g;&mpkrS q,fch ek pf&mpk 'kw, d xuf0ufyikd ;f txd Edik if aH &;? ,Ofaus;rIEiS pfh ;D yGm;a&;? ud,
k yf idk t
f yk cf sKyrf w
I EYkd iS fh pyfqidk af om t"du
&cdkifjynf\ EdkifiHa&;ESihfppfa&;ordkif;udk azmfjyNyD;? &ckdifjynf\ tdEd´,ork'´&mESihf &Iaxmihfrsm;udk avhvmrIe,fy,f\ tem;owf{&d,mrsm;udk avhvm&Hkjzifh&&Sd
ta&SUawmiftm&Sa'owGi;f us,jf yefUaom vlrpI ;D yGm;a&; qufpyfru I kd tav;ay; Edik af omfvnf;? xko d aYdk vhvmjcif;tm;jzifh Edik if aH &;A[dak 'ojzpfwnfru I kd csO;f uyfí
wifjyygonf/ &ckikd jf ynfonf yx0D? Edik if aH &;ESifh ,Ofaus;rIqikd &f m e,fy,frsm;wGif r&Edik af y/ odUk &mwGif Edik if aH &;A[kad 'otajcjyK csO;f uyfrrI sm;rSm trsKd ;om;a&;ordik ;f
oD;jcm; vGwv f yfonhf ud, k yf idk f ordik ;f &Sad Mumif;udvk nf; em;vnfoabmaygu&f ef
vkdtyfonf/ &ckdifjynfü oD;jcm;&mZ0if&Sdapumrl jrefrmjynfordkif;ESihf ]]wpfrsdK;
wpfpm;wnf;yif jzpfonf}} [laom *s;D tD;[maA; (G.E. Harvey) \ azmfjycsuf
(Harvey 1967, 137) udk &ckid Ef iS jfh refrm rif;pOf rif;qufujJG ym;jcm;em;aeonhf
taMumif;t&mESifh tjzpftysurf sm;u pdeaf c:vsu&f o dS nf/ &ckid o f rdik ;f udk avhvm&m
wGif pHowfrw S x f m;aom awmiftm&SEiS fh ta&SUawmiftm&S ,Ofaus;rI orkid ;f abmif
twGi;f rSaeí yHrk eS v f yk &f ;kd vkypf Of avhvmrI twkid ;f csO;f uyfí r&onfukd owdjyK
&ef vkyd gonf/
q,fah jcmuf&mpkrS tpjyKí &ckid b f &k ifrsm;onf o,HZmw&if;jrpf ydrk <kd u,f0
aom tdref ;D csi;f a'orsm;jzpfonhf b*Fvm;rS r*db k &k ifcrH sm;ESiv
fh nf;aumif;? jrefrm
bk&ifrsm;ESihf vnf;aumif; ppfajrjyifwkdufyGJrsm; qifETJ,if;? a'owGif; wefckd;
tmPmBuD;xGm;vmcJhonf/ ajrmufOD;bk&ifrsm;onf pD;yGm;a&;ESihf EdkifiHa&;
tcGihftvrf;rsm; aygif;pyfjcif;rS tusdK;aus;Zl;rsm; &&SdcJhMuonf/ tqkdyg
atmifjrifrrI sm;onf &ky0f w¦KEiS fh vlom;&if;jrpf &&Srd ?I wk;d wufr?I pDrcH efcY UJG Eikd rf EI iS fh yHk (3) ajrmufOD;NrdKU abmif;'Gwf qdyfurf; (Schouten pmtkyfrS)
xde;f odr;f Edik rf wI Udktay:rw l nfcyhJ gonf/ þpmtky\f aemufq;kH tcef;wGif ,Ofaus;rI
18 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 19

a&;om;olrsm;twGufom oihfavsmfygonf/ A[dka'o tajcjyKt,ltqonf


t"du vlrsKd ;Bu;D rsm;ESifh t"duvTr;f rd;k aom ,Ofaus;rI taMumif;&yfrsm;udo k m
azmfjyaeonht f wGuf oabmw&m;a&;&mt& tqifrajyvSay/ A[dak 'o tajcjyK tcef; (2)
orm;rsm;onf tcsefd t f cgavsmuf ajymif;vJjzpfay:co hJ nhf e,ferd wd t f wGi;f jzpfysucf hJ ordkif;qkdif&ma&;om;csufrsm;rS twdwf&ckdiftaMumif;
aom oD;jcm;vGwv f yfonhf taMumif;&mrsm;udk pGeUf y,fwwfMuygonf/ &cdik af 'o
twGurf l A[dak 'otajcjyKcsO;f uyfrEI iS hf rwlujJG ym;onfh tem;owf {&d,mavhvmrI &ckid Ef iS yfh wfoufaom ordik ;f okawoe tajctaeudk wifjy&rnfqydk gu
udk toH;k jyK&ef vdyk gonf/ tqdyk g tem;owf{&d,mavhvmrIrmS pdw0f ifpm;zG,&f m þpmtkyu f kd a&;om;onhf 2002 ckEpS f txd ajrmufO;D acwfEiS fh ywfoufí yHEk ydS f
jzpfNy;D ? qDavsmo f ifah wmfonht f jyif? qufvufavhvm&ef vdt k yfonhf taMumif; xkwaf 0Ny;D ausmufpmaygi;f csKypf mtkyaf omfvnf;aumif;? bmoma&;txdr;f trSwf
t&mwpfcjk zpfaMumif;udk oD;jcm;vGwv f yfonho f rdik ;f rsm;u tcdik tf rm azmfjyvsu&f dS rsm;jzpfonhf bk&m;ykx;kd ? ausmif;? apwD? 0wfjyKaqmif ponfwUdk tm; twdtus
onf/ þordik ;f rsm;onf A[dt k ajcjyK csO;f uyfavhvmolwt Ydk wGuf pdeaf c:rrI sm;jzpf pm&if ; rS w f w rf ; jyKvk y f x m;onh f uwf w avmuf r sm;aomf v nf ; aumif ; ?
Ny;D a'oqkid &f mtajctaersm;udk taotcsm avhvmppfaq;&ef zdwaf c:vsu&f dS r&Sad o;onf udk awGU&ygonf/
onf/ þordik ;f rsm;rSaeí tem;owf{&d,mrsm;tay: uREykf w f Udk od&xdS m;onhf &ckid o f rdik ;f udk avhvmEdik &f eftwGuf vG,v
f ihw
f ul&&SEd ikd af om taxmuf
ordik ;f qkid &f mtjrifrsm;udk csUJ xiG af y;ygonf/ xkjYd yif orkid ;f ynm&Sirf sm;u ,Ofaus; txm;rsm;rSm &ckdifordkif;qkdif&m pmtkyfpmwrf;rsm; (uAsm? ESpfpOfrSwfwrf;rsm;?
rIEiS fh pD;yGm;a&;qufo, G rf I uGe, f ufEiS fh pyfqidk íf azmfjyMuaomtcg tem;owf yg;pyf&mZ0ifrsm;? &mZ0ifpmtkyfrsm;) ponfwkdYjzpfygonf/ pmtkyfpmwrf;tcsdKUrSm
{&d,mrsm;onf wpfcgwpf&w H iG f A[dak 'orsm; jzpfvmwwfMuonf/ xkwaf 0Ny;D jzpfaomfvnf; trsm;pkukd taemufEikd if H pmMunhw f u
dk rf sm;ü rawGU&EdS ikd yf g/
uReaf wmf\tjriftm; wifjy&ygvQif tqkyd go;D jcm;vGwv f yfonhf orkid ;f &ckdifordkif;pOfudk wpkwpnf;wnf; azmfjyEdkifonhf wpfckwnf;aom &mZ0ifrSm
qkid &f m avhvmrIrsm;rS Edik if aH &;? vlrsKd ;a&;qkid &f mwkUd EiS fh qufE, G yf wfoufaeaom irnf;&mZ0if jzpfonf3 (vufa&;rltenf;i,f usef&Sdygonf)/ jrefrm? yg&Sef?
twdwu f mvwpfc\ k &cdik o
f rdik ;f tawGUtBuKH rsm;udk wpfvmT csi;f jyefvnfa&mifjyef Mwyd &l &mZ0ifrsm;ESifh b*FvpD may taxmuftxm;rsm;rSvnf; &ckid Ef iS yfh wfoufí
[yfapEdik v f rd rhf nf[k ,lqygonf/ odrw S pf &mrsm;udk &&SEd ikd yf gonf/ MopBw;D ,ef; oHwref a*a,g*h f c&pfpawmhzf
zJ,ef;bJ&f*g ( Gerog Christoph Fernberger ) (1999)? Mo*wfpwif
bkef;awmfBuD; qDbufwa,mif ref&dau (Sebastião Manrique) (1927)?
'wfcsv f rl sKd ;q&m0ef abmufwm paumufwef (Wouter Schouten ) (1727)
20 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 21

wkUd \ c&D;oGm;rSww f rf;rsm;rSaeívnf; 16 &mpk taESmif;ydik ;f ESifh 17 &mpk tv,f


ydik ;f &ckid jf ynfEiS yhf wfoufaom wefz;kd rjzwfEikd o f nhf tcsut f vufrsm;udk &&SEd ikd yf g
onf4/ ay:wl*DESihf'wfcsfarmfuGef;wkdufrsm; ü jyKvkyfcJhaom okawoersm;u
b*Fvm;yifv,f ukeo f ,G af &; uGe, f uftwGi;f odUk &ckid jf ynfaygi;f pnf;0ifa&muf
cJhyHkESihf &ckdifrif;rsm;ESihfywfoufí uRefkyfwkdUxifjrif od&Sdxm;onfrsm;udk csJUxGifay;
ygonf (Guedes 1994; Subrahmanyam 1997)/ vGecf ahJ omq,fpEk pS t f wGi;f
&cdik Ef iS yhf wfoufí pdw0f ifpm;rI rsm;jym;vmjcif;u &cdik q f ikd &f m awGUqakH qG;aEG;yGJ
rsm;5? pmwrf;rsm;? aqmif;yg;rsm;? yg&*lbGJU,lusrf;rsm;udk jzpfay:apcJhonf/
,ciftBudrfrsm;u pl;prf;&SmazGjcif;rsm; jyKvkyfjcif;rcHcJh&onhf þa'oi,ftm;
okawoDwUdk avhvmaomtcgü t"dutm;jzifh jyóemESp&f yf BuKH awGU&onf/ yxr
jyóemrSm taxmuftxm;t&if;tjrpfrsm;udk a'owGif;umvtwefMum
'kuc© &H mS azG&jcif;? ynm&Sirf sm;taejzihf c&D;oGm;vm&ef cufcjJ cif;? ay:w*l D vkyaf zmf
udik zf ufwpfO;D ajymouJo h Udk taemufEikd if H armfueG ;f wku d rf sm;ü &cdik &f nfneT ;f pmtkyf
rsm; &SmazG&onfrmS aumuf&;kd yHük tyf&mS &ouJo h Ukd jzpfaejcif;? 'kw, d jyóemrSm
awGU&o dS nhf ordik ;f qdik &f mpmtkyrf sm;rSm NAw d o
d Quv kd edk aD cwfwiG rf S a&;om;jyKpak om
pmtkypf mwrf;rsm;jzpfaejcif;wdUk jzpfygonf/ &ckid Ef iS yfh wfoufí ,cifu a&;om;
azmfjycJMh uaom pmtkypf mwrf;rsm;taMumif;udk atmufwiG f a0zefwifjyoGm;rnf
jzpfonf/
&ckdifordkif;tay: t*Fvdyf? jrefrmESihf &ckdifpma&;olrsm;\ xifjrif,lqcsuf
rsm;ESi?fh tjcm;wpfzufwiG f ta&SUb*Fvm; tem;owfa'oü &ckid w f efc;kd tmPm
wufvmrIEiS fh ywfoufaom tdE, ´d ESifh b*FvpD ma&;olrsm;\ t"dygÜ ,af umuf,l
csurf sm;rSm vGepf mG jcm;em;vsu&f o dS nf/ þodjYk zpf&jcif;rSm ordik ;f ynm&Sirf sm;taejzih?f yHk (4) ref&ad u (Manrique)\ c&D;oGm;rSwfwrf; pmtkyf
22 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 23

olwv Ykd ufvrS ;f rS&D m taxmuftxm;rsm;tay:wiG o f m vH;Hk vH;k vsm;vsm; trSjD yK rjynfph akH om ordik ;f rsm; tjzpfwnf&v dS su&f adS eonf/
cJhMujcif;aMumihf jzpfygonf/ acwfaemufusaeaomfvnf; avhvmzG,faumif;aom &ckdifordkif;udk
t*Fvdyf odkUr[kwf jrefrm &ckdifpma&;olrsm;onf &ckdifjrefrmayrlrsm;ESihf tmomyDz,f,m (Arthur P. Phayre) \ History of Burma (1883) ü
taemufEdkifiHrSwfwrf;tenf;i,ftay:tajcjyKí a&;om;Muonf/ odkU&mwGif awGU&&dS ygonf/ z,f,monf &ckid jf ynf\ yxrqH;k NAw d o d Q tkycf sKyaf &;tMu;D tuJ
olwdkUonf b*Fvm;ta&SUawmifydkif;ü &cdkifwkdYyg0ifywfoufcJhrIESihf pyfvsOf;í rsm;xJ rS wpfO;D jzpfNy;D þa'otaMumif;udk txl;pdwyf g0ifpm;oljzpfonf/6 1840
pdw0f ifpm;rI tenf;i,fomjyoonfukd awGU&onf/ xkjYd yif &cdik u f kd us,jf yefUaom ESpfrsm; tapmydkif;ü a&;om;cJhaom ]]&ckdif&mZ0if}} rSm z,f,m\ apckdif;rIt&
jrefrmEdik if aH wmf\ pdw0f ifpm;zG,&f mraumif;aom bk&ihEf ikd if iH ,fwpfct k jzpf tcsed f a'ocH &mZ0ifq&m irnf;u a&;om;cJjh cif;jzpfonf/ *st D ;D [maA; (G. E. Harvey)
umvtawmfMumonftxd rSw, f cl MhJ uonf/ þokUd aom tajctaetwGi;f 1880 \ xif&mS ;aom History of Burma wGiv f nf; &ckid u f kd jrefrmEdik if \
H a,bk,s
jynfhvGefESpfrsm;wGif a'gufwmzkd;crf;rm;(Forchhammer 1891)onf uGi;f qif; ordik ;f ESifh qufpyfvsuo f m azmfjyyg&o dS nf/ [maA;onf &ckid jf ynf\ uk, d yf ikd f
avhvmrI tenf;i,fjyKvyk cf ½hJ rkH QvíJG 16 ESifh 17 &mpk &ckid jf ynf\ t"duykx;kd awmf Edik if aH &;zGUH NzKd ;wk;d wufru I kd ta&;ray;cJah y/ olonf atmufjrefrmjynfEiS hf b*Fvm;
BuD;rsm;rSm jcHKEG,fydwfaygif;xvsuf&SdNyD; pepfwusazmfxkwfrI rjyKEdkifcJhay/ b*FvD odUk &ckid \f e,fy,fcsUJxiG rf u I kd tenf;i,frQom &nfneT ;f azmfjycJo h nf/ 'D*stD ;D a[mvf
ordkif;ynm&Sifrsm;uvnf; &cdkifudk jrefrmESihfqufpyfíom &IjrifMuNyD;? oD;jcm; (1936) onf 'wfcsf ta&SUtEd , d´ ukrP Ü D (VOC) \ yHEk ydS Nf y;D taxmuftxm;rsm;
ae&mXmewpfct k jzpf tm&Hpk u
kd rf eI nf;yg;onf/ ¤if;wdUkonf b*FvED iS yfh g&eS f taxmuf (aeUpOfrw S w f rf; 'dik ,f m&Drsm; - Dagregister) udk &SmazGazmfxw k vf suf &ckid jf ynfrS
txm;rsm;ud&k mS azGNy;D jrefrmhorkid ;f jyXmef;pmtkyrf sm;udk toH;k jyKum rif;pOfrif;quf bwm;AD;,m; (Batavia) odUk qefpyg;ESifh uRew f ifyUkd ru
I kd pdw0f ifpm;zG,jf zpfatmif
ESifh Edik if aH &;tjzpftysurf sm;udk ajc&mcHMuonf/f b*FvyD nm&Sirf sm;onf ajrmufO;D avhvmwif jycJo h nf/ History of Burma (1967) pmtkyfxJü 16 &mpk &ckdifESihf
a&Teef;awmftwGi;f ü b*FvpD mayudt k m;ay;cJah om &cdik b f &k ifrsm;udk ta&;ay; jrefrm jzpfwnfrIudk armifxifatmifu ckdifrmpGm azmfjycJhygonf/ ]]&ckdifwkdUonf
azmfjycJhMuaomfvnf; (rcefUav;pm;pGmjzifh ¤if;wkdUu arm*f[kac:aom) &ckdifrsm;\ trsKd ;om;a&;pdw"f mwfukd xde;f odr;f xm;MuNy;D jrefrmwkUd \ rlvtpjzpf&onfukd
&kyyf vkH mT ESiq fh ufpyfírl a,bk,stm;jzihf tEIwv f u©Pmaqmifíom a&;om;Muyg *kP, f Ml uonf}} [ka&;om;cJo h nf/ ol\ pmtkyx f w
J iG f &ckid u
f kd atmufjrefrmjynf
onf/ b*Fvm;ta&SUawmifydkif;ü arTaESmufzsufqD;0ifa&mufwkdufckdufrIrsm;udk tm;odrf;ydkuf&ef ,SOfNydKifaeaom jrefrmjynf\ ya'o&mZfEdkifiHrsm;teufrS wpfck
&nfnTef;vsuf yifv,f"m;jyvkyfrIESihf uRefukeful;rIrsm;rS aeí &ckdifrsm;onf tjzpfom todtrSwf jyKcyhJ gonf/ odUk aomf armifxifatmifonf &ckid jf ynf\ ordik ;f
¤if;wkUd \ bk&ifukd <u,f0csr;f omapcJo h nf[k olwUdk u oH;k oyfMuonf/ odjYk zpfí qkid &f m jzpfay:w;dk wufrrI sm;udk *&kpu kd jf cif; r&Scd ahJ y/ [maA;ESiahf rmifxifatmifwYkd
¤if;wkUda&;om;aom &ckid o f rdik ;f &kyyf v
kH mT rsm;rSm bufvu dk rf &I NdS y;D pmzwforl sm;twGuf onf jrefrmjynf\ t"duEdik if aH &;A[dXk mersm;jzpfonfh yk*?H tif;0? yJc;l wkUd uo kd m
24 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 25

ta&;ay;cJo h nf/ [maA;\ &ckid Ef iS yfh wfoufaom azmfjycsurf mS z,f,mavmuf tajccHtaxmuftxm; wpfcrk Qr&Sb d J a&;om;cJo h nfukd awGU&onf/
tao;pdwfrusvSay/ odkUaomf ¤if;onf &ckdifayrl taxmuftxm;rsm;udk &ckdifonf ]]yJcl;\xkdufwefaom NydKifzuf}} jzpfvmcJh\/ tb,faMumifhqkd
zwf&IoHk;oyfcJhaMumif; awGU&onf (olonf z,f,mxufydkí ayrlrsm;udk aomf &ckdifonf ]]bk&ifhaemif\ vif;vJYaom ukefoG,fa&;? bmoma&;ESihf
avh v mcG i h f & cJ h [ ef w l y gonf ) / od k U a omf armif xif a tmif o nf r nf o nh f ,Ofaus;rI ay:vpDrsm;}} udk yHw k u
l ;l cscahJ omaMumifh jzpfonf[k odomxif&mS ;aom
&ckid t f axmuftxm;udrk Q ud;k um;jcif;rjyKcahJ cs/ taMumif;t&m odyrf &Sb d EJ iS hf armifxifatmifu &Si;f jycJzh ;l onf/ *sD tD; [maA;onf
jrefrmEdik if o
H ak woe toif;*sme,fukd zwf&zI ;l olrsm; taejzihf &cdik o f rdik ;f &ckid wf Udk \ ]]ppfreS af om t&nftaoG;}} ESifh ywfoufí avQmw h uG cf jYJ y;D ]]&ckid w
f Udk rmS
ESipfh yfvsO;f í 1913 rS 1934 twGi;f taMumif;t&muGjJ ym;pGm a&;om;xm;aom rdrdudk,fudkom Munfh&Iolrsm;}} jzpfaMumif;? ]]jrefrmwkdUxuf tppt&m&mwGif
arm&pfaumvpfEiS fh &ckid pf ma&;ol OD;pHabmfO;D ESifh OD;pHa&Tbk wkUd \ aqmif;yg;wpf'gZif acwfaemufusorl sm;}} jzpfaMumif;? rdr\ d *kPo
f u
d m© ESifh rvku d af tmif a&;om;cJyh g
ausmu f kd &if;ES;D uRr;f 0ifNy;D jzpfMuygrnf/ (Oyrm - San Shwe Bu 1918; 1919a; onf/ okdU&mwGif &ckdifESihf tdrfeD;csif;EdkifiHrsm;\ aEG;axG;aom qufqHa&;ESihf
1919b; 1921; San Baw U 1921; Collis 1923a; 1923b; 1923c; 1925) ,Ofaus;rI vTr;f rd;k rIrsm;tjyif yifv,fjyiftwGi;f &ckid w f Udk NyKd if qkid rf ?I '*Fg; toH;k jyKrI
ol w d k U \ a&;om;csuf r sm;ü ork d i f ; tpOf t vmrsm;ud k jznf h p G u f E d k i f o nh f ESifh 17 &mpk &ckid b f &k ifrsm;\ pD;yGm;a&; oabmxm;ponfwUkd ukd [maA;u azmfjycJh
]]'@m&Dordkif;}} ESihf yg;pyf&mZ0ifrsm; yg0ifonf/ arm&pfaumvpfonf onf/ (1967, 138, 140, 176)/ þonfrSm &ckdifbk&ifrsm;ESihfywfoufí &Sm;yg;
ordkif;ynm&SifwpfOD; r[kwfaomfvnf; &ckdifjynf? &ckdifbk&ifrsm;taMumif;ukd aom taygi;f vu©Pmjyonfh tav;xm;azmfjya&;om;rIwpfcyk ifjzpfygonf/
jrefrmjynfwiG ;f ESifh jynfy pmzwfy&dowfrsm; od&adS tmif pGr;f aqmifEidk cf yhJ gonf/ b*FvDordkif;ynm&Sifrsm;\ a&;om;csufrsm; (Bhattacharya 1927;
ol\vlBuKd urf sm;aom pmtkyrf mS oD&o d "k r®&mZmrif;vufxuf ajrmufO;D odUk Siddiq Khan 1936; Habibullah 1945; Ghosh 1960; Askari 1960; Sharif
a&muf&adS exdik cf ahJ om ay:w*l b D ek ;f awmfBu;D ref&ad u (Manrique) taMumif;jzpf 1966; Tarafdar 1967; Ali 1967; Chandra Roy 1972; Serrajuddin 1986)
onhf The Land of the Great Image jzpfonf/ 1943 wGif yxrtBurd f ü t"du taMumif;t&moH;k ckrmS odomxif&mS ;onf/ ¤if;wkYd rSm (1) &ckid af &wyf\
yHEk ydS cf NhJ y;D rMumao;rDEpS rf sm;u ,d;k ',m;wGif jyefvnfyEkH ydS x f w
k af 0cJyh gonf/ odUk &m wkdufckdufrI? b*Fvm;awmifydkif;ESihf ta&SUawmifydkif;wGif &ckdifwkdU\ uRefzrf;rI? (2)
wGif Arakan's Place in the Civilization of the Bay (1925, 39-40) &ckid ef ef;awmfwiG ;f rlpvifvrT ;f rd;k rIEiS fh (3) ppfwaumif; qdyu f rf;udk &cdik w
f Udk vTr;f rd;k
aqmif;yg;xJwiG f arm&pfaumvpfu ]]16 ESihf 17 &mpk ajrmufO;D ,Ofaus;rIrmS csKyfudkifEdkifrIwkdYjzpfygonf/ ¤if;wkdU\aqmif;yg; trsm;pkwGif &ckdifESihf rlpvifurÇm\
acwfaemufusaeaom ta&SUydkif;qDrS ,Ofaus;rIjzpfxGef;jrifhrm;aom rlpvif &Iyaf xG;aom qufqaH &;? uReu f ek u f ;l rI\ pD;yGm;a&;t& ta&;ygyEkH iS fh &cdik \ f
&yf0ef;qDodkU vSnfhajymif;vdkufjcif;\ &vm'fyifjzpfonf}} [k okawoeqdkif&m e,fy,fcsJUxGifrIudk csdefnd§azmfjyay;onhf EdkifiHa&;? pD;yGm;a&;ESihf vlrI,Ofaus;rI
26 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 27

qkid &f m ausmaxmufaemufcH taMumif;&yfrsm; udak zmfjyxm;jcif; r&Syd g7/ armfv0D


[mrD'lvmcef (Hamidullah Khan) (1873) u &cdkifwdkU\ ay:vpD udk
]]&cdkifbk&ifrsm; e,fajrydkrdk ydkifqkdif&ef &efpaqmif&Gufonhf vIyf&Sm;rI}}? ta&SU
awmifb*Fvm;a'o\ tpdwt f ydik ;f trsm;pkukd tmPmvTr;f rd;k Edik &f eftwGuf ]]tuú
bmbk&if\ b*Fvm;tm; trnfcrH QusL;ausmrf t I Ny;D ? b*Fvm;a'o jynfwiG ;f a&;
ESifh Edik if aH &; jyoemrsm;tay: tcGit hf a&;,lwwforl sm;}} [lí (Ghosh 1960,
58) udk;um;azmfjycJhzl;onf/ okdUapumrl b*FvDordkif;ynm&Sifrsm;taejzihf &ckdif
bk&ifrsm;\ ajrmufbufoUkd e,fy,fcsUJ xiG jf cif;? &ckid w f Udk b*Fvm;ta&SU awmifyikd ;f udk
wku d cf u kd af om ppfyrJG sm;ESifh ay:w*l -D tm&SE, G zf mG ; (Luso - Asian) vlrt I zGUJ tpnf;
\ vltiftm;tultnDjzifh &ckdifwdkU tpDtpOfwus vIyf&Sm;aqmif&GufcJhaom
ppfwaumif;a'owGi;f uRezf rf;&ef 0ifa&mufwu dk cf u
dk rf wI Udkukd uGjJ ym;jcm;em;pGma&;
om;azmfjyjcif; rjyKcJhMuay/ okdU&mwGif twlvf csef'&m &GdKif; (Atul Chandra
Roy) (1972, 72-3) u *s[ef*& d f bk&ifvufxuf tpydik ;f ü b*Fvm;\ aoe*FAsL
[m cHwyfrsm;rSm vGwv f yfaom ajr&Siyf a'o&mZfrsm; (Bhuiyas okUd r[kwf Bhara
Bhuyan) ESifh &ckid -f ay:w*l D yifv,f"m;jyrsm; vufxw J iG &f adS Mumif;? cHwyfrsm;udk
ckid cf ahH umif;rGepf mG wnfaqmufxm;Ny;D ta&;Bu;D aom jrpfaMumif;rsm;\ jrpfqakH e&m
rsm;wGif wnf&SdaMumif; azmfjycJh ygonf/ olu &ckdifwkdU\ &efpusL;ausmfrIrsm;udk
]]yifv,f"m;jyrsm;\ vk,ufzsuq f ;D rIrsm;}} [k oH;k EIe;f Ny;D r*dw k Udk \ ppfa&;aqmif
&GufrIrsm;udk ]]wkdufckdufatmifjrifrI}} [k azmfjycJhonf/ a&wyfpcef;rsm;
wnfaqmufru I yifv,f"m;jy&efukd cufcpJ mG BuBhH uchH EH ikd cf yhJ gonf/ rd&Zm; emxef
(Mirza Nathan) \ 1608 rS 1624 twGi;f b*Fvm;ü jzpfysucf o hJ nhf tjzpftysuf
rsm;udak zmfjyaom r*dpk pfAv kd cf sKy\f rSww f rf; (Baharistan i Ghaybi) wGif &ckid rf sm; yHk (5) paumufwef (Schouten)\ c&D;oGm;rSwfwrf; pmtkyf
28 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 29

udk ]]x<uaomif;use;f aom}} ]]rke;f wD;&G&H mS zG,af umif;aom}} [lí 0daoojyKchJ azmfjycJyh gonf/ tvrf*&d f q,f&m*sL'if (Alamgir Serrajuddin) u rl]]b*Fvm;\
aomfvnf;? b,faomtcgrQ yifv,f"m;jyrsm; [lí rac:a0:cJhay/ emxefonf omvGeaf om ,Ofaus;rIrmS acwfaemufusaom rsKd ;EG,pf jk zpfonfh a&S;qefaom
(ta&twGuf ydrk akd zmfjyxm;onf[k xif&aomfvnf;) &ckid w f Udk \ ajrmufrsm;pGm &cdik v f Ul tzGUJ tpnf;twGuf ,Ofaus;rIped af c:csuw f pf&yfukd jzpfxeG ;f apcJo h nf}}
aomtiftm;udk azmfjyNyD; ]] 1617 wGif &ckdifbk&if (The Raja of the Mags) [k xifjrifa&;om;cJo h nf/ odUk &mwGif þb*Fvm;a'h&fS ynm&Sio f nf &ckid b f &k ifrsm;
onf bv0g (Bhalwa) udk xyfcgwvJvJ wku d cf u dk Nf y;D aemuf &I;H Ny;D &if;&H;I um rlpvifbGJUcH,ljcif;rSm &ckdifeef;awmftwGif; rlqvifvTrf;rdk;rI aMumifhjzpfonf[k
ol\ ppfwyfukd jyefvnfzUJGpnf;&if; tvkyrf sm;vsuf &So d nf }} [k a&;om;cJzh ;l onf xif&mS ;pGmazmfjyaom a,bk,s tjiif;yGm;csuu f kd y,fcsczhJ ;l onf (Ghosh 1960,
(Nathan 1936, 1: 404)/ tjcm;aom 17 &mpk rlpvif taxmuftxm;wpfck 58; Serrajuddin 1986, 17-18)/
rSm 1666 ckEpS f ppfwaumif;udk r*do k rd ;f ykud rf tI m; azmfjyonhf &S, d muf O'if bDp0k g bmwmcsm&D,m (B. Bhattacharya) u &cdik t f ay: tdE, d´ rlqvif
wmvpf&fS (Shiab ud Din Talish) \ Fathya i Ibriyya jzpfygonf/ wmvpf&\ fS vTr;f rd;k aMumif; aumvpf\ a&;om;csuu f kd txl;tav;teufxm; azmfjyNy;D
tzGihfpmydk'fwGif (]]bk&ifonf ay:wl*D yifv,f"m;jyrsm;udk b*Fvm;ü vk,uf &ckid jf ynf\ cEÅw D &m;jynf0h aom Ak'b ¨ momrif;qufuykd if ]]ta&;ygaom b*FvrD if;
zsuq f ;D &ef wm0efay; tyfonf/ þvky&f yftwGuf &ckid af &wyfukd apvTwjf cif; quf}}[lí oH;k oyfaumufcsucf sco hJ nf (Bhattacharya 1927, 144)/ z,f,m
rjyKay}}) [ka&;om;cJhonf/ xkdYjyif ¤if;u 1630 ESpfrsm;ü &cdkifwkdUtaejzihf url irnf;&mZ0ifudkzwf&INyD; ajrmufOD;rif;qufudk wnfaxmifol rif;apmrGef
aemufxyf e,fajrydrk &kd &S&d ef wku d cf udk f BuKd ;yrf;rIrsm; rjyKvyk af wmhonf?h b*Fvm; onf (1426-28) 0ef;usiüf b*Fvm;plvwefu ppfa&;t& tultnDay;cJrh aI Mumifh
tay: &ckid \ f ajymif;vJomG ;aom ay:vpDuv kd nf; azmfjycJo h nf/ od&Yk mwGif rlvESifh ]]b*Fvm;bk&if\ vufatmufcH tjzpfaexdik &f ef oabmwlco hJ nf}} [k xifjrif
wpfqihcf H taxmuftxm;rsm;udk ud;k um;qufpyfxm;onhf *serf eD aD *g&h fS (Jamini a&;om;cJo Y nf/ þazmfjycsurf mS tBu;D tus,f jiif;cH&k rnhf taMumif;t&yfwpfck
M. Ghosh ) \ Magh Raiders in Bengal t& yifv,f"m;jyrIEiS fh e,fajrusL; jzpfonf8/ tb,faMumihq f akd omf b*Fvm;plvwefonf &ckid u f kd ydik pf ;kd cJah Mumif;
ausmf wku d cf u
kd rf w
I Udk\ jcm;em;csuu f kd a00g;pGm od&&dS onf/ b*Fvo D rdik ;f ynm&Sirf sm; b*FvD taxmuftxm; wpfpw kH &mrQ rawGU& jcif;aMumihf jzpfygonf/ [mbDbl
taejzifh &cdik Ef iS yfh wfoufí azmfjyaomtcg rlpvifrsm;u ydrk íkd omvGeo f nf[l vm (A. B. M. Habibullah) u ]]&cdik w f Udk b*Fvm;\ vufatmufcjH zpfcahJ Mumif;
aom cHpm;csujf zifh a&;om;Muonf/ 'gumwuúov kd u f xkwaf 0onfh History oufaojy&ef taxmuftxm;}} wpfcrk S rawGU&aMumif;? 1433 ckEpS af emufyikd ;f ü
of Bengal ordik ;f pmtkyüf tufp?f tJef bmwmcsm&D,m (S. N. Bhattacharya) b*Fvm;rSm ]]xdkuJYodkY pGrf;aqmifEdkifonfhtaetxm; r&SdaMumif;}} qkdygonf
u ]],Ofaus;rIwpf0ufwpfysuo f m xGe;f um;onf?h rGe*f v kd KdG uf vk,ufzsuq f ;D (Phayre 1833, 78; Habibullah 1945, 35)/ b*FvDordkif;ynm&Sifrsm;u
wwfaomvltyk pf \ k yHyk ef;oGijf yif? oabmxm; trltusiEfh iS fh oabmxH;k pH}}wkUd ukd xif&mS ;onhf b*FvpD mqdEk pS Of ;D jzpfol a'gu0f vmumZD (Dawlat Qazi) ESifh tmv0g
30 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 31

rwlyg- bmomjyefo)l \ bmompum;ESifh ,Ofaus;rIwUdkukd okawoe jyKcMhJ uonf/


aemufxyf ESpEf pS q f ,f ausmMf umaomtcg yifrvm*wÅrif; (Pamela Gutman)
(1976) onf &cdik af 0omvD tEkynmESifh ordik ;f udk avhvmcJo h nf/ vGecf ahJ om
ESpaf ygi;f av;q,ftwGi;f &ckid q f &mawmf toQipf udEú u ´ ohJ Ukd aom pma&;q&m
tcsdKUonf a'oxkwfr*¾Zif;rsm;ü &cdkif,Ofaus;rIESihfpyfvsOf;í vlodrsm;aom
aqmif;yg;rsm;udk a&;om;cJhMuygonf/ odkUaomf a'oxkwfr*¾Zif;rsm;rSm
apmifa&tenf;i,fom xkwfa0EdkifNyD; jynfyEdkifiHrsm;u od&SdMujcif;r&Sday/
&cdik o
f rdik ;f udk 0goemt& aZmufcsoak woejyK avhvmazmf xkwcf o hJ nfh q&mBu;D
OD;pHomatmifonf a&S;a[mif;&ckid jf ynf\ '*Fg;rsm;? &kyyf mG ; qif;wkrsm;ESiyfh wfoufí
pmtkyfrsm;xkwfa0cJhNyD; t*FvdyfbmomokdUvnf; jyefqkd yHkESdyfcJhygonf/ (Oyrm -
San Than Aung 1979 )/ þonf w k d U onf &cd k i f E S i h f ywf ouf í

yHk (6) &cdik w


f Ykd wefc;dk xGm;pOfu &cdik yf ikd ef uf e,fajrrsm; tcsuftvuf&SmazGaeolrsm;twGuf jy|mef;ordkif;pmtkyfrsm;tjyif tjcm;
avhvmp&mrsm;jzpfvmMuonf/
(Al Awwal) wkUd tm; &cdik ef ef;wGi;f ü trIxrf;apcJh aom oD&o d "k r®&mZm (1622- 1990 jynhv f eG Ef pS rf sm;wGirf l &ckid o
f nf b*Fvm;yifv,fatmfEiS fh uke;f abmif
1638)ES i f h owd k ; "r® & mZm (1645-1652)wk d U vuf x uf ES i h f y wf o uf í acwfO;D ü ay:w*l rD sm; a&muf&rdS EI iS q fh ufpyfí okawoejyKaeMuaom ynm&Sirf sm;
cs;D usL;azmfjyMuaomfvnf; tjcm;aompma&;olrsm;u owdjyK razmfjyMuyg/ udk us,u f s,jf yefjY yefq
Y aJG qmifp&m ae&mwpfcjk zpfvmcJo h nf/ tdE, ´d ordik ;f ynm&Sif
jrefrmEdik if v
H wG vf yfa&;&Ny;D 1948 ckEpS af emufyikd ;f &cdik jf ynf\ taetxm; qef*sKd i;f qlb&mref,ef (Sanjay Subramanyam) (1990; 1993) onf a*smhpf
rSm oD;jcm;{&d,m wpfcu k ohJ Ukd jzpfvmNy;D c&D;oGm;vm&ef cufcjJ cif;? tuefUtowf&dS AD;eD;,dkYpf (G. Winius) (1983) Ny;D aemuf? ud&k rkd ef',furf;ajc&Sd ay:w*l D vlrt I zGUJ
jcif; rsm;aMumifh ynm&Sirf sm;tMum; pdw0f ifpm;rI enf;yg;cJ&Y onf/ 1950 ESprf sm;wGif tpnf;ESifh ywfoufí vnf;aumif;? yifv,fatmf ta&SUbufurf;ajcESifh ywfouf
D ef bJ[Ef ;kd (Denise & Lucien Bernot) wkUd onf xkpd Ofu
'eD;Zf bJ[Ef ;kd ESifh vlp, ívnf;aumif; xJx0J if0if okawoejyKco hJ nf/ ol\a&;om;csurf sm;u b*Fvm;
ta&SUygupöwefjynf ppfwaumif; awmifwef;a'o&Sd r&rm rsKd ;EG,pf k (b*Fvm; ta&SUawmifyikd ;f &Sd ay:w*l -D tm&S EG,zf mG ; (Luso -Asian ) vlrt I zGUJ tpnf;ESifh
ta&SUawmifodkU a&TUajymif;vmaom &cdkifrsm;/ rSwfcsuf- ]r&rm}ESifh ]r&rmBuD;} qufE, G yf wfoufí us,u f s,jf yefjY yefY em;vnfoabmayguaf pygonf/ tefem
32 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 33

rm[*J&h fS a*;'J&h fS (Ana Marques Guedes) (1994) \ ay:w*l aD rmfueG ;f wku d rf sm;ü vnf oabmaygufaprnfjzpfonf/ &cdkiftay: uRefawmf\ pdwf0ifpm;rIrsm;rSm
topf awGU&Sdaom taMumif;t&mrsm;uvnf;? ay:wl*D vkyfaqmifcsufrsm;ESihf 1984 wGif pwifco hJ nf/ xdpk Ofu uReaf wmfonf yg&jD rKd U jyifopftrsKd ;om; pmMunhf
ywfoufí vnf;aumif;? a'owGif; wefcdk;tmPmtajctaeESihfywfoufí wku d f (Bibliothéque nationale) ü jrefrmaypmrlrsm;udk okawoejyKvsuf&SdNyD;
vnf;aumif;? ydkrdkem;vnf oabmaygufapcJhonf/ 1580 ESihf 1630 twGif; ajrmufOD;acwf &cdkifordkif;udk pwifpdwf0ifpm; cJhonf (Leider 1998c)/ &ckdifESihf
tjzpftysufrsm; jynhfpHkonhf tcsdefumvü b*Fvm;yifv,fta&SUydkif;wGif qufE, G yf wfoufí aqmif&u G cf MhJ uaom okawoe vkyif ef;rsm;rSm Eke,fygonf/
ay:w*l rD sm;wnf&rdS EI iS fh &cdik jf ynfEiS fh atmufjrefrmjynf NyKd izf uftpd;k &ESpcf t k Mum; od&Yk mwGif pdw0f ifpm;olr&Sb d J oD;jcm;qefpmG &yfwnfc&hJ aom tajctaersKd ; r[kwf
ay:w*l w D Ydk qufpyfwnf&rdS u I kd olrtaejzihf azmfjycJyh gonf/ odUk aomf olronf awmhyg/ &efuek w f uúov kd üf vnf; &cdik af usmif;ol?ausmif;om;rsm;onf ynm&yf
ay:w*l t D m&S EG,zf mG ; vlrt I zGUJ tpnf;\ uGjJ ym;aom tajctaersm;ESifh pyfvsO;f í txl;jyK okawoeusr;f rsm;udk wifoiG ;f cJMh uonf/ a'ocH taxmuftxm;rsm;
azmfjyrI tenf;i,fom jyKco hJ nf/ rpfcs*D ef wuúov kd rf S rku f ,f csmeD (Michael
d u tay: tajccHxm;aom ¤if;wd\ Yk okawoejyKcsurf sm;onf aemifwpfcsed f ynm&yf
Charney) (1993; 1994; 1997) onf ay:w*l D aMu;pm;ppfonfrsm;udk avhvm A[kow k zvS,&f mwGif us,jf yefUaom toD;tyGirhf sm;udk a0qmzl;yGiafh pvdrrhf nfjzpf
ae&mrS &cdkifbk&ifrsm;xH ajymif;a&TUavhvmonf/ jyifopf tEkynmordkif;ynm&Sif onf/ jrefrmEdik if üH ay:xeG ;f vmaom &ckid q f idk &f m okawoejyKcsurf sm;rSaeí &cdik f
uufo[di;f a[rGef (Catherine Raymond) (1995) onf uG,v f eG of l rm[D*w hJ J jynftaejzihf awmiftm&SEiS fh ta&SUawmiftm&S tem;owf {&d,mtwGi;f Ak'b ¨ m
a,; (Marie Gatellier) (1993) \ ajc&mudkeif;NyD;? 0okE´a& ajrapmihfewf om bk&ifEh ikd if w
H pfct k jzpf wnf&cdS ahJ Mumif;udk ydrk o kd wdjyKrMd uap&ef t&Sed t
f [kef
&kyw
f rk sm;ESifh ywfoufívnf;aumif;? oD&v d uFmESi&fh ckid f qufqaH &;ESifh ywfoufí jr§ihfwifay;Edkifvdrfhrnf[k arQmfvihfygonf9/
vnf;aumif; avhvmokawoejyKco hJ nf/ jyifopf rEkóaA'ynm&Sif tvufqeG f
'&m 'rJ[ h q f eG ;f (A. de Mersan) uvnf; &cdik b f moma&; yGv J rf;obifrsm;
taMumif;udk þpmtkyaf &;om;aecsed w f iG f us,jf yefpY mG uGi;f qif;okawoe jyKvyk f
vsu&f ydS gonf/ xkt Yd wl onf[*d f NrKd U&dS 'wfcst f a&SUtEd , ´d ukrP Ü D armfueG ;f wku d rf sm;
(Dutch VOC archives) wGif pwDzef zGef [m;vJe;f (Stephan van Galen)
(1998) onf ajrmufO;D ü tajcpdu k of nfh 'wfcst f a&SUtEd , d´ ukrP Ü u D ek of nfrsm;\
rl&if;vufa&;pmrlrsm;udk awGU&SdcJhygonf/ þonfwkdUrSaeí uRefukeful;rI
taMumif;ESifh ppfwaumif;qdyu f rf;\ ta&;ygt&ma&mufrt I aMumif;udk ydrk ekd m;
34 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 35

BuKd ;yrf;vsu&f MdS uonf/ rGew f rYkd mS &ckid af wmifyikd ;f oHwaJG 'owpf0u kd o f Ykd uke;f aMumif;?
a&aMumif;jzifh tvG,w f ul vma&mufEidk o f nf/ xdek nf;wl trf;'vufawmifMum;rS
tcef; (3) wpfqifu h v k m;wefEiS hf av;NrKd U jrpf0rS ;f vGijf yifoYkd tif;0wyfrsm; 0ifa&mufEikd af Mumif;
&ckdifwdkYa'owGif;wefcdk;tmPmBuD;xGm;vmjcif; awGU&onf/ OD;ukvm;&mZ0ifü tif;0bk&if rif;BuD;pGmap:uJ (1368-1401) onf
(16 &mpktapmydkif; tajctaersm;) ¤if;\ OD;&D;awmfukd 1373 ckEpS w f iG f &ckid üf eef;wifay;cJah Mumif;? xdo k o l nf &ckid üf
ckepfEpS pf ;kd pHaMumif; jyqdo k nf/ od&Yk mwGif þodaYk om eef;wifay;rIrsKd ;udk &ckid rf if;quf
rif;Am (1531-1551)vufxufrS pE´o"k r®&mZm (1652-1684) vufxuf pm&if;ü azmfjyxm;jcif;r&Sday/ &ckdifrif;qufrSwfwrf;rsm;ü a'ocH &ckdifbk&ifrsm;
txd ESpaf ygi;f wpf&mhig;q,ftwGi;f ajrmufO;D bk&ifEh ikd if aH wmfonf Edik if aH &;wefc;kd pd;k pHru I o kd mazmfjyxm;Ny;D ¤if;wdrYk mS eef;oufwakd wmif;vSonfukd awGU&onf/ þ
tmPm? e,fy,fcsUJxiG rf ?I pD;yGm;a&;tiftm; ponfww Ykd iG f tzufzufrS wd;k wufcNhJ y;D onfukd Munfjh cif;jzifh 14 &mpkuek cf ge;D &ckid jf ynfü Edik if aH &;tajctae wnfNird rf I
Bu;D us,cf rf;em;aom acwfumvwpfcu k kd wnfaqmufEikd cf ahJ Mumif;awGU&onf/ r&Sad Mumif; oH;k oyfEidk o f nf/ 1406 wGif &ckid b f &k if e&rdwv f S b*Fvm;odYk xGuaf jy;
1531 ckEpS f ra&&maom tajctaeü rif;AmtmPm&&Scd o hJ nf/ xdt k csed w
f iG f ckv
d o HI nf/ xdt k csed u f ¤if;\ eef;oufrmS ESpEf pS o f m&Sad o;onf/ 1428 cefw Y iG f
&ckid üf ckid rf maom wyfrawmftiftm;? e,fy,fcsUJ xiG v f rkd EI iS hf wHcg;zGihf pD;yGm;a&;wdYk e&rdwv f S &ckid o f jYkd yefvmonf/ ¤if;onf b*Fvm;plvwef apvTwaf om ppfonf
&SEd iS Nhf y;D jzpf\/ &ckid w
f yfrawmfü Edik if jH cm;ppfonf trsm;tjym; 0ifa&muf trIxrf;jcif;? Advk yf gtultnDjzifh &ckid x f ;D eef;udk jyefvnf&,laMumif;ajym qdak vh&MdS uonf/ ol
a'owGif; ukefoG,frIrS tdE´d,ork'´&mukefoG,fa&; uGef,uf twGif;odkY onf rif;apmrGeb f UG t J rnfopfuckd , H Nl y;D ajrmufO;D NrKd Uawmfukd wnfaxmif\/ ¤if;
aygi;f pnf;0ifa&mufcjhJ cif;? jynfyusL;ausmrf u I kd wGe;f vSeEf ikd &f ef xda&muf aom b*Fvm;ücdv k pHI OfEiS phf yfvsO;f aom '@m&Dqefonfh yg;pyf&mZ0if tcsut f vuftcsKd U
umuG,fa&;AsL[mrsm; csrSwfaqmif&GufcJhjcif; ponfh tjcif;t&mrsm;onf udk irnf;&mZ0if wGif awGU&onf/ e&rdwv f u
S b*Fvm;plvweftm; rnforYkd nfykH
aemufxyf q,fpEk pS rf sm;pGmtxd tvGet f a&;Bu;D aom tcef;u@rS yg0ifco hJ nf/ qifzrf;&onf[k oifay;jcif;? ¤if;\uRr;f usiv f rd m® rIaMumifh a'vDuykd if plvwef
rif;Am tmPmr&rDEpS af ygi;f wpf&mcefu Y kd avhvmMunfrh nfqv kd Qif &ckid jf ynftae taejzifh atmifEikd cf hJ onf[k &mZ0ifq&mu 0ih<f um;pGmazmfjyjcif;ponfwYkd jzpfonf/
jzifh rnfuo hJ Ykd a'owGi;f wefc;kd tmPmBu;D xGm;vmcJyh u kH kd em;vnfoabmayguEf ikd f þodaYk om Zmwfvrf;rsKd ;rSaeí b*Fvm;ESihf &ckid q f ufqaH &;udk aumufcsucf sí
rnf jzpfonf/ r&Edik o f vd?k &ckid üf tapmydik ;f umv rlpvifa&muf&rdS EI iS phf yfvsO;f ívnf; &Si;f vif;pGm
15 &mpktpydkif;ü &ckdifonf rGef? jrefrm e,fy,fcsJUxGifrI\ om;aumifjzpf rod&EdS ikd af y/ rnfoyYkd ifjzpfap e&rdwv f bS *Fvm;cdv k pIH Ofu jzpfysucf o hJ nfqakd om
cJhonf/ xdktcsdefu yJcl;ESifh tif;0wdkYrSm &ckdifwpf0Srf;vHk;udk vTrf;rdk;tkyfcsKyfEkdif&ef pdwu f ;l Zmwfvrf; tcsut f vufrsm;udak xmuf½v I Qif xdak cwfxu kd mv &ckid jf ynf
36 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 37

onf b*Fvm;plvwefjynfxuf *kPo f rd nf K§d ;rSed cf o


hJ nf [lírlum; &mZ0ifq&m b*Fvm;plvwefu rif;apmrGet f m; eef;wifay;cJo h nf[al om Zmwfvrf;
taejzifh ,lqcJyh &kH onf/ wpfcu k t kd aMumif;jyKvsu?f 15&mpktwGi;f &cdik t f ay: b*Fvm;u Edik if aH &;tmPm
xdkYtjyif þESpfrsm;twGif; jzpfysufcJhaom &ckdifjynf\ EdkifiHa&;? vlrIa&; vTr;f rd;k cJo h nf[k ajymqdak &;om;rIrsm;&Scd o hJ nf/ od&Yk mwGif taxmuftxm;rsm;udk
tajctaersm;ESiphf yfvsO;f í tenf;i,frQom od&cdS iG &hf ygonf/ avmif;MuufNrKd Uawmf tao;pdyf pdppfavhvmMunhrf nfqykd gu azmfjyygtaMumif;t&mtm; axmufco H nfh
odYk e&rdwv f S jyefvnf0ifa&mufpOfu &ifqikd cf &hJ aom wyfzUJG rsm;ESihf tkycf sKyaf eaom tcsut f vufwpfpw kH pf&mrQ rawGU&ay/ txl;ojzifh 15-&mpk 'kw, d ESpif g;q,f
bk&ifcw H rYkd mS rnforl nf0g (rGe^f jrefrm) [k &mZ0ifrw S w f rf;rsm;ü azmfjyyg&jdS cif;r&Sad y/ twGi;f b*Fvm;üjzpfysucf ahJ om Ekid if aH &;tajctaeESihf udu k n f rD rI &So d nfuakd wGU&
rif;apmrGeo f nf ukvm;wef av;NrKd UviG jf yifrsm;ESihf &rf;NAu J Re;f wdu
Yk kd pd;k pHyikd q f ikd cf hJ onf/ odjYk zpfí ywf0ef;usif e,fy,ftrsm;udk b*Fvw D x Ykd ed ;f csKyEf ikd &f ef jzpfEikd zf ,
G f
vdrrhf nf[k ,lq&onf/ ol\nDawmfrif;c&D (1434-1458) vufxufa&mufro S m r&Sad y/ od&Yk mwGif &ckid üf Ekid if aH &;ud, k yf ikd t
f yk cf sKycf iG hf &Sad ecsed t f wGi;f b*Fvm; plvwef
wdik ;f jynfwpfcv k ;kH pkpnf;rdonf/ ¤if;onf rGev f ufatmufoYkd q,fpEk pS &f n S v f rsm; wd\Yk ,Ofaus;rI ½du k cf wfjcif;&Scd o hJ nfurkd l owdjyK&rnfjzpfonf/ Oyrmtm;jzifh &cdik f
usa&mufaeaom oHweJG ,fukd Edik if aH wmftwGi;f jyefvnfxnfo h iG ;f Edik cf o hJ nf/ bk&ifwYkd rlqvifbUJG c, H jl cif;ESihf b*Fvm;yHpk H yg&eS t f u©&mxd;k '*Fg;rsm; oH;k pGcJ jYJ cif;wdYk
xdjYk yif taemufajrmuf e,fy,fa'o &mrl;yef;0g txdvnf; tmPmcsUJ xiG cf o hJ nf/ jzpfonf/
bapmjzL (1458-1481)ESihf a'gvsm (1481-1491) wdYk vufxufwiG f &ckid b f &k ifrsm; &ckdifjynf\ pD;yGm;a&;onf vGifjyifa'orsm;rS qefpyg;xGuf&SdrIudk tajccH
wefc;kd tmPm ydrk Bkd u;D xGm;vmonf/ 1454 wGif rif;c&Donf tif;0bk&if e&ywd onf/ b*Fvm;plvwefrsm;ESihf Bwyd &l [dEL´ bk&ifrsm;\ ppfwaumif; qdyu f rf;NrKd Uukd
(1443-1469) ESifhawGUqHkNyD; &ckdif½dk;r\ a&usae&mtm; ESpfEdkifiHe,fpyfe,f csKyfudkifEkdif&efzufNydKifrIrSm tqdkyg bk&ifrsm;\ ul;oef;a&mif;0,fa&; ,SOfNydKif&ef
edrdwftjzpf owfrSwfcJhonf/ 1480wGif ¤if;wdkYudk qufcHolrsm;jzpfMuonfh pdw0f ifpm;rIukd azmfjyvsu&f o dS nf/ b*Fvm;yifv,fatmfoYkd tif;0rS &ckid &f ;kd rudk
&ckdifbk&ifbapmjzLESifh jrefrmrif; oD[ol&wdkYonf wnfNidrfaomqufqHa&;udk ausmíf ywåjrm;ukeo f , G rf ?I xkjYd yif &ckid jf ynf\ jyifyodYk qefpyg;wifyrYkd EI iS hf ywfouf
xlaxmifcJhNyD;? tcsif;csif; wef;wlnDrQaom bk&ifrsm;tjzpf&yfwnfcJhMuonf/ aom tcsut f vufrsm;udk aESmif;ydik ;f umvrsm;twGuo f m&&So d nf/ þonfrmS
&ckid ef ef;wGi;f ü qef;opfwx D iG f oDu;kH cJah om &ckid rf if;orD;{csi;f onf jrefrmuAsm b*Fvm;yifv,fatmfukefoG,fa&;uGef,uftwGif;odkY &ckdifjynf aygif;pnf;0if
avmuudkwpfacwfqef;apcJhonf/ xdkYjyifjrefrm&[ef;pmqdkawmf &Sifr[m&X a&mufaMumif; od&EdS ikd o f nfh t&dyt f >rufwpfcyk ifjzpfonf10/ ajrmufO;D acwftwGi;f
om&ESihf &Siaf waZmom&wdYk ajrmufO;D eef; awmfüESpt f wefMum oDwif;oH;k cJMh u ppfwaumif;udk &ckdifwdkYyxrqHk;tBudrf pwifwdkufckdufonfh ckESpfudk &Sif;vif;
onf (Pe Maung Tin 1987, 53-4)/ þumvtwGi;f ü ajrmufO;D NrKd Uawmfonf aocsmpGm rod&ay/ 1459 ckESpfrS pwifí ESpfaygif;ig;q,fMum ppfwaumif;udk
tif;0ESiyhf cJ ;l uJo h yYkd if oHCmjyKjyifa&;twGuf oD[Vkd b f ufoYkd ajcOD;vSnchf o hJ nf/ &ckid w
f x Ykd ed ;f csKycf o
hJ nfqakd om z,f,m\ cefrY eS ;f csurf mS aocsma&&mrIr&Syd g/ tb,fh
38 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 39

aMumifqh akd omf plvwef ½kuef O'if bmbuf&mS (Sultan Rukn-ud-Din Barbak ,lq&onfh &ckid w f yfzUJG rsm;u Bwyd &l vufrS ppfwaumif;udk jyefvnford ;f ydu k cf hJ
Shah) (1459-1474) onf 1473ü ppfwaumif;udk xde;f csKyv f su&f adS eaomaMumifh onf/ odaYk omf 1517 ckEpS w f iG f b*Fvm;plvwef [lq,ef&mS (Husayn Shah)
jzpfonf (Phayre 1883, 73)/ &ckid w f Ykd taejzifph pfwaumif;udk umvrnfrQ&n S f (1493-1519) \ om;awmf Ekq&wfcef (Nusrat Khan) \ jyefvnford ;f ydu k jf cif;udk
MumpGmodr;f ydu k Ef idk cf ahJ Mumif; &mZ0ifrsm;ü yg&o dS nfh wdak wmif;aom azmfjycsurf sm;ü cH&onf/ ay:wl*D&mZ0ifq&m bdk;&dkUpf (Bouros) \ tqdkt& 1516-17 wGif
vnf;rawGU&acs (Habibullah 1945, 35; CL 1932, 2:33)/ ppfwaumif;odYk yxrqH;k a&muf&v dS maom ay:w*l rD sm;udk &ckid b f &k ifu ol\Ekid if H
15-&mpkuek cf ge;D tcsed üf &ckid jf ynf\ Edik if aH &;ordik ;f rSm ½Iyaf xG;vsu&f NdS y;D twGi;f odYk ukeo f , G af &;twGuf vma&muf&efzw d af c:co
hJ nf/ þzdwMf um;csuu f kd
1513 rS 1531 twGi;f rif;pOfrif;qufqif;oufyrkH mS vnf; ya[Vdwpfco k zG,jf zpf 1519 ywf0ef;usi[ f k cefrY eS ;f Edik o
f nfh ay:w*l t D mPmydik rf sm;xH &ckid b
f &k if\ aeYprJG yg&dS
aeaMumif;awGU&onf/ &ckdif&mZ0ifrsm;u þumvudk ta&;ay; azmfjyjcif;rjyK aomay;pmt& twnfjyKEikd o f nf (Bouchaon and Thomaz 1988)/
Muay/ 1531rS 1553txd &Snv f sm;aomeef;ouftwGi;f bk&ifrif;Am\ bke;f wefc;kd &ckdif&mZ0ifrsm;ü tjcm;aom eef;pHbk&ifrsm;udk rif;Amavmufcrf;em;BuD;
BuD;xGm;rIu ,cifrif;qufrsm;udk vTrf;rdk;vkdufjcif;aMumifhjzpf[efwlygonf/ us,pf mG azmfjyxm;onfukd rawGU&ay/ xdjYk yifrif;Am\ vkyaf qmifcsurf sm;udv k nf;
rif;Ambk&ifonf pD;yGm;a&;wHcg;zGifh0g'udk usifhoHk;NyD;? taemufajrmufa'o ppf ¤if;tm; qufco H rl nfoEl iS rhf Q rwlatmiftvGet f rif; cs;D usL;xm;onfukd awGU&
waumif;qDoYkd e,fy,fcsUJ xiG cf o hJ nf (Pires 1944, 228) / &ckid af 'oodYk ay:w*l rD sm; onf/ ¤if;vufxufü eef;pOfrw S w f rf;udk pwifa&;om;apcJNh y;D 11 "r®owfusr;f
yxrqH k ; a&muf & S d c sd e f j zpf o nf h 16 &mpk t apmyd k i f ; wG i f ppf w aumif ; rS m udvk nf; jyefvnfjyifqifa&;om;cJo h nf/ jAm[®PtpOftvm t& aqmif&u G of nfh
b*Fvm;a'o\ ta&;ygaom qdyu f rf;oH;k ckteufwpfcjk zpfonf/ 1521ckEpS w f iG f &mZbdaou r*FvmxHk;pHrsm;udkvnf; jyefvnfaqmif&Gufonf (Tha Htwan
*dktmodkYw&m;0if apvTwfonfh ay:wl*Dudk,fpm;vS,ftzGJU0ifjzpfol trnfrod Aung 1927, 45, 93-110)/ rif;Ambk&ifvufxuf &ckid t hf arGtESprf sm;udk oQpf
&mZ0ifq&mwpfOD;u ppfwaumif;onf vlrsdK;aygif;pHkusufpm;&m NrdKUawmfjzpf aomif; ykxdk;awmfBuD;ESifh eef;awmfukef;twGif; wHwkdif;eH&Hrsm; (1997-98
aMumif;? ckdifrmonfhcHwyf&SdNyD; NydKifzufukefonf tkyfpkrsm;tMum; ppfwaumif; eef;awmfuek ;f wl;azmf&mü þwHwikd ;f rsm;\ aocsmaphpyfaom yHo k @mefrsm;udk
udkvTrf;rdk;rI&&SdEdkif&ef tcsif;csif;,SOf NydKifvsuf&SdaMumif;azmfjycJhonf (Bouchon azmfxw k Ef idk cf o
hJ nf) uJo h aYkd om ausmufom;jzifh jyKvyk x f m;onfh vuf&mrsm;ü
and Thomaz 1988)/ plvwefw\ Ykd tem; owfe,ferd w d t
f wGi;f ü wnf&adS om awGU jrifEdkifygonf/ "n0wD ta&;awmfyHkü rif;Ambk&ifonf armufolZmNrdKU
ppfwaumif;rSm &ckid Ef iS Bhf wyd &l wdu Yk kd aoG;aqmifjzm;a,mif;aom ypfrw S w
f pfcjk zpfchJ (Murshedabad) txd us,jf yefaY om b*Fvm;e,fy,frsm;udk odr;f ydu k cf ahJ Mumif;?
onf/ 1513wGif ppfwaumif;udk Bwyd &l bk&if "nrPdus (Dhañamanikya) a'vD]]plvwef}} \ orD;awmfukd vufqufcahJ Mumif; a&;om;xm;onf/ ta&;
0ifa&mufwu kd cf ukd o f nf/ ESpEf pS Mf umonft h cg &cdik b
f &k if *ZmywdapvTwo f nf[k awmfyükH azmfjyxm;aom wku d cf u dk &f jcif;\&nf&, G cf suo f nf rif;Ambk&if\ e,fy,f
40 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 41

csUJ xiG yf ikd pf ;kd vdrk EI iS hf &efpusL;ausmv f rkd w I u Ykd kd xif[yfvsu&f ydS gonf/ wyfrsm;udpk pk nf;Ny;D usL;ausmo f w l u
Ykd kd yifv,f0odw Yk ikd af tmif jyefvnfarmif;xkwf
"n0wDta&;awmfykH tqdt k & rif;apmrGeo f nf ¤if;tm;eef;wifay;cJo h nf EkdifcJhonf (CL 1932, 2:49)/ þtjzpftysufrSm *dktm&Sd ay:wl*DtmPmydkifrsm;\
udk aus;Zl;qyfaomtm;jzifh &ckdifydkifb*Fvm;e,fy,ftrsm;pkudk plvwefrif;xH vkyfaqmifcsufr[kwfbJ b*Fvm;ESifh ppfwaumif;{&d,m&Sd rsm;jym;aomay:wl*D
vufaqmifay;cJh&onf/ odkY&mwGif ,cktcsdefü tcsdeftwdkif;twmwpfcktxd tajccsorl sm;\ aqmif&u G cf surf sm;jzpfEidk o f nf/ þwku d cf u dk rf aI Mumifh &ckid w f t
Ykd MhH o
aus;Zl;qyfcJhNyD;jzpfojzifh xkde,fajrrsm;udk jyefvnfodrf;ydkuf&ef bk&ifrif;Amvdk cJh&aMumif; irnf;&mZ0ifü azmfjyxm;onf/ aemufydkif;wGif 17 &mpktapmydkif;rS
vm;onf[k ta&;awmfyu kH qdo
k nf/ od&Yk mwGif rif;Am b*Fvm;e,foYkd 0ifa&muf pwifí ay:wl*DESifh&cdkifwdkY r[mrdwfjzpfvmaMumif; taxmuftxm;awGU&
wdu k cf udk cf ahJ Mumif; ckid rf monfh taxmuftxm;rawGU&ay/ odaYk omf 1539-40 onf/12
ywf0ef;usiüf &ckid w f Ykd ppfwaumif;udk odr;f ydu k af tmifEikd cf ahJ Mumif;udrk l ,HMk unf 1546ckEpS wf iG f &cdik u f kd jrefrmwdUk 0ifa&muf wku d cf u dk o f nf/ rif;Ambk&if
vufcHEkdif&ef vHkavmufonfh taxmuftxm;rsm; awGU&onf/ &ckdifwdkYonf vufxufü &ckdifwdkY\ tiftm;tpGrf;udk yxrqHk;tBudrftjzpf prf;oyfcH&
ukepf nf a&mif;0,fazmufum;olrsm;ESihf avSMuKH p;D wwfaom tusi&hf o dS nfh aMu;pm; jcif;jzpfonf/ rif;Ambk&ifonf jrefrmwdYk 0ifa&mufwu kd cf ukd v f rd rhf nf[k BuKd wif
ppfonfrsm;aygrsm;&m ppfwaumif;qdyu f rf;tm; Bu;D rm;aomtcuftcJtrsKd ;rsKd ; arQmv f ifNh y;D jzpfonfth wdik ;f ? ajrmufO;D NrKd Uawmfukd uRr;f usio f nfh umuG,af &;tpD
udk &ifqikd v f suf xde;f csKycf MhJ uonf/ 1539aemufyikd ;f tajctaersm;ESihf pyfvsO;f í tpOfrsm;jzifhf vHNk cKH cidk cf ahH tmif aqmif&u G x f m;cJo h nf/ 1545 wGif jrefrmwdo Yk nf
ay:wl*D&mZ0ifq&m bkd;&dkUpfu wpHkw&mrQrazmfjycJhay/ odkY&mwGif 1542 ckESpfwdkif &ckid jf ynfawmifyikd ;f oHwJG e,fukd wdu k cf udk o f nf/ xkaYd emuf Munf;wyf? a&wyfrsm;
atmif ppfwaumif;udk &ckdifwdkYxdef;csKyfvsuf&Sdaeao;aMumif;udkrl tqdkygckESpf ukvm;wefav;NrKd U jrpf0rS ;f üpk&;kH rdMuNy;D 7ckid Nf rKd Uawmfukd ppfoBl u;D bk&ifah emif (aemif
ouú&mZf &ufpw JG yfxm;onfh ppfwaumif;wGiaf wGU&aom &ckid b f mom aiGjym;pm wGif bk&ifjzpfvmonf) OD;aqmifvsu0f ikd ;f &Hyw d qf o Ykd nf/ &ckid w f u Ydk vnf; toifh
t& od&onf (Shore 1790)/ tmz*ef&Smcef (Afghan Shar Khan) (1539- odak vSmifxm;onfh a&rsm;udk wl;ajrmif;rsm;rSwpfqifh xkwv f w T Nf y;D NrKd UawmfteD;
1545) vufxuf b*Fvm;ESihf tdE, d́ ü jzpfymG ;aomjyif;xefonfh Ekid if aH &;vdiI ;f 0ef;usif? taemufydkif;ESifh ta&SUawmifydkif;a'orsm;udk a&vTrf;rdk;apcJhonf/
wHy;kd onf &ckid t f m; b*Fvm;ta&SUawmifyikd ;f wGif Mum;0ifaqmif&u G &f efEiS hf NyKd if ajrmufO;D NrKd UawmfrmS tv,ftvwf awmifuek ;f rsm;tMum;wGiw f nf&NdS y;D xlxyf
zufjzpfonfh Bwyd &l tm; armif;xkw&f ef rvTrJ a&Smifomaom tajctaewpf&yf aom awmtkyrf sm;u tumtuG,af y;um awmifbufwiG f a&uefBu;D ESpcf &k ídS
udk jzpfay:apcJo h nf/ awmifukef;wpfckESifhwpfcktMum; wHwdkif;rsm;jzifh qufoG,fum&Hxm;aMumif;
1534wGif ay:w*l aD &wyfonf ukvm;wefjrpfuq kd efwufNy;D &ckid w f u Ykd kd awGU&onf (CL 1932, 2: 46-8) / &ckid w f w Ykd iG f wdu
k cf u dk o f rl sm;udk wGe;f vSeEf idk 7f ef
ajrmufO;D txdqw k cf gG omG ;ap&ef wduk cf u dk cf o hJ nf/ odaYk omf &cdik b f &k ifonf ol\ tiftm; tvHt k avmufr&Sd acs/ odaYk omf jrefrmwdrYk mS tpma&pmjywfvyfvmjcif;ESihf
42 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 43

ydwrf ad ejcif;wdaYk Mumifh jyefvnfqw k cf mG Mu&onf/ rMumrDtcsed üf yif jrefrmwyfrsm;


NrKd U0efceft Y yfí tkycf sKyEf ikd cf ahJ om oHwu JG ykd g vufvw T Mf u&onf/ OD;ukvm;&mZ0ifü
azmfjyouJo h Ykd &ckid xf ;D eef;qufcEH ikd o
f l tjcm;wpfO;D tm; jrefrmwdaYk xmufcH aqmif
&Gucf o hJ nfqjkd cif;ESihf ywfoufírl &Si;f vif;aom tajzr&Sad cs/ xdt k aMumif;ESihf
pyfvsO;f í &ckid rf w S w f rf;rsm;üvnf; taxmuftxm; rawGU&ay (U Kala 1960)/
aemufxyf ESpo f ;kH q,ftMum 1580 wGif &ckid u f kd jrefrmwdYk wpfzefwu kd cf u
dk jf yef
onf13/ þtBurd üf jrefrmwdYk tBu;D tus,f ½H;I edrchf yhJ gonf/ xdt k csed rf pS í &ckid w f rYkd mS
rdru d , kd u f ckd ck u
H muG,o f rl sm;tjzpfrS olwpfyg;tm; usL;ausmw f u kd cf udk o f rl sm;tjzpf
odYk ajymif;vJvmcJo h nf/
16 &mpk ukecf ge;D wGif ud½k rkd ef',fEiS hf b*Fvm;rS rlpvifEiS hf ay:w*l u D ek o f nf
rsm; ajrmufO;D odYk a&muf&o dS nf/ ¤if;wdo Yk nf &ckid jf ynf\ t"dujynfyydu Yk ek jf zpfaom
qefpyg;ESifhb*FgvDuRefrsm;udk 0,f,lMuNyD; tdE´d,xGufcsnfxnfypönf;rsm;ESifh
ZdrfcHypönf;rsm;udkeef;awmftwGuf a&mif;cscJhMuonf/ &ckdif&mZ0ifrsm;ü jynfyrS
oabFmtajrmuftjrm; a&muf&SdvmaMumif; azmfjy\/ jrefrmjynftxufydkif;rS
ywåjrm;ESihf tdE, d́ jynfjzpf csnx f nfypön;f rsm;rSm b*Fvm;yifv,fEiS hf tif;0udk
qufo, G o f nfh &ckid jf ynfjzwf ukeo f , G af &;\ t"duypön;f rsm;jzpfMuonf (Guedes
1994, 201; Leider 1994; Blackmore 1985, 30)/ þtcse d üf &ckid jf ynfonf
"n0wD (pyg;qefa&aygonfh ajr) qdo k nft h wdik ;f a'ocHjynforl sm;twGuf tpOf
tjrJpnfyifzGHYjzdK;wdk;wufonfh wdkif;jynfjzpfcJh\/ ukefoG,fa7;csJUxGifjr§ifhwifrIu
&ckid jf ynfukd <u,f0csr;f omapcJNh y;D &ckid b f &k ifrsm;udk tiftm;ckid rf m awmifw h if;apcJyh g
onf/ &ckid jf ynfwiG f Edik if jH cm;om; aMu;pm;ppfonfrsm;? tEkynmonfrsm;? ukeo f nf yH(k 7) r*dck w
H yfpcef;wpfct k m; &cdik af &wyfrS wku
d cf u
dk af eyHk
rsm;vnf; tvGerf sm;jym;vmonf/ tdE, d́ rsm;ESihf aemufyikd ;f wGif ay:w*l rD sm;u jrif;ay:rSyk*d¾KvfrSm r*dkbk&ifcHjzpfonf (Schouten pmtkyfrS)
44 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 45

vufeuf xkwv
f yk rf EI iS hf toH;k jyKrI enf;ynmrsm;udk vTaJ jymif;ay;cJo
h nf (Per-
son and Das Gupta 1987; Parker 1988; Subrahmanyam 1993; Tak Htwan
Ni 1985)/ xdjYk yif ausmufom;ykx;kd awmfrsm;ESihf cHwyfrsm;wnfaqmuf&mwGiv
f nf; tcef; (4)
tultnD ay;cJMh uonf/ rif;Amvufxufonf Edik if aH &;tmPmcsUJ xiG Ef ikd rf I zl;yGi&hf m ppfbk&ifrsm;vufxuf &cdkife,fy,fcsJUxGifrI
umv wpfckjzpfonfhjyif ajymifajrmufonfh tEkynmvuf&mrsm;xGef;um;&m
ordkif;acwf wpfckvnf; jzpfcJhonf/ rif;Amtm;qufcHol rif;wdu©m (1553- bk&ifrif;zavmif; (1571-1593) vufxuf 1578 0ef;usifü ppf
1555)onf xD;eef;vkyu JG &kd ifqikd v
f suf eef;wufvmcJo Y nf/ ¤if;onf cef;em;xnf0g waumif; udk wku d cf ukd o f rd ;f yduk rf EI iS fh 1624 ckEpS f oD&o d "k r®&mZmrif;vufxuf
aom ud;k aomif;ykx;kd awmfBu;D udk wnfxm;cJo h nf/ þykx;kd awmfBu;D rSm 16 &mpk 'gumNrKd Utm; &cdik af &wyfrS wku d cf u
dk rf w I Ukd onf &cdik jf ynf e,fy,fcsUJ xiG rf \ I t"du
&ckid Af o
d u k m\ tajymifajrmufq;kH aom vuf&mwpfcyk if jzpfonf (Gutman 2001)/ usaom acwfumvwpfcu k kd azmfñeT ;f vsu&f o dS nf/
1550 ESifh 1580 ckESpfrsm;twGif; &ckdifbk&ifrsm;onf Bwdyl&EdkifiHESifh rif;Amvufxufppfa&;atmifjrifrEI iS fh Adou k mynmxnf0gcefn Y m;cJrh w I rYkd mS
vnf;aumif;? ppfwaumif; rlpvifb&k ifcrH sm;ESiv hf nf;aumif;? ppfrufjzpfymG ;cJo h nf/ zGUH NzKd ;rI aES;auG;cJah om &mpkEpS w f pfct k qH;k wGif ay:xu G cf jhJ cif;jzpfonf/ rif;zavmif;
(Bwdyl&onf 1560 tapmydkif;ESpfrsm;wGif ppfwaumif;udk xdef;csKyfEdkifcJhNyD;? onf ppfwaumif;udk xde;f csKyjf cif;jzihv f nf;aumif;? b*Fvm;ta&SUajrmufurf;ajcü
ppfwaumif;&Sd rlpvifbk&ifcHrsm;rSm udk,fydkiftkyfcsKyfcGifh&Sdaom b*Fvm; plvwef &cdik af &wyfrawmftm; Edik if aH &;OD;aqmifrI vufeufu&d , d mtjzpf toH;k jyKEikd jf cif;jzifh
rsm;tjzpf wefc;kd Bu;D xGm;vmcJNh y;D ? taemufbufü Edik if aH &;&eforl sm;ESihf &ifqikd cf &hJ
vnf;aumif; &cdik \ f a'owGi;f wefc;kd tmPmBu;D xGm;rIukd tESpf 20 twGi;f xl
ygonf/) 1567 wGif b*Fvm;a'o tpdwt f ydik ;f trsm;pkukd r*dw k yfrsm; odr;f yku d cf NhJ y;D
axmifco hJ nf/ ¤if;onf 1580-81 ü jrefrmwdUk \ usL;ausmrf u I kd wGe;f vSecf o hJ nf/
vGwfvyfaom plvweftkyfcsKyfrIudk ed*Hk;csKyfapcJhonf/ þjzpfpOfrSm b*Fvm;
xkjYd yif ta&SUajrmufawmifwef;a'o&Sd rsKd ;EG,pf b k &k ifrsm;\ wefc;kd tmPmudk acsreI ;f
wpfciG v f ;kH \ ordik ;f twGuf acwfumvtopfwpfck zGiv hf pS af y;vkud jf cif; jzpfygonf/
okwo f ifcuhJ m Bwyd &l tm; ppfwaumif;udk ,SONf yKd io f rd ;f ydu
k v f okd t l jzpfrS ed*;kH csKyaf pcJh
r*dk bk&ifcHrsm;onf b*Fvm;ta&SUydkif;ESifh awmifydkif;a'orsm;\ ckcHwGef;vSefrIudk
q,fpEk pS f twefMum qufvuf&ifqikd cf &hJ onf/ þodYk ckid rf monfh A[dck sKyu f ikd rf I onf/ q,haf jcmuf&mpktukef ü Bwyd &l awmifyikd ;f onf &cdik b f &k iftm; ¤if;wdUk \
tmPm r&Sjd cif;uyif b*Fvm;ta&SUawmifyikd ;f a'oudk Ekid if aH &;tmPm ,SONf yKd irf EI iS hf t&Sifociftjzpf todtrSwfjyKMu&onf (Chowdhury 1997, 151)/ ppfw
ppfrufa&;&m ,SONf yKd irf I jzpfay:ap&ef wHcg;zGiahf y;ovdk jzpfco hJ nf/ 16 &mpk tukef aumif;onf &cdik b f &k ifEh ikd if \
H ppfa&;ESifh pD;yGm;a&; tajccHtw k jf rpfwpfct k jzpf?
ESihf 17 &mpk tapmydik ;f umvrsm;onfum; ta&SUajrmufa'oodYk &cdik w f eYkd ,fy,f ESpfaygif;&Spfq,fMumrQ &yfwnfcJhygonf/ þydkifpdk;rIudk &ckdif&mZ0ifrsm;ü txl;jyK
csUJ xiG Ef idk cf o
hJ nfh txGwt f xdyf tcsed u f mvrsm;yif jzpfawmhonf/ azmfjyxm;aMumif;rawGU&ay/ þonfrmS b*Fvm; ta&SUawmifyikd ;f tm; &cdik yf ikd pf ;kd rI
46 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 47

tpdwt f ydik ;f wpfct k jzpf &Ijrifjcif;aMumifh vnf;aumif;? ppfwaumif;udk wpfBurd f vIyv f suf yJc;l udv k ufvw T Nf y;D awmifiül tcdik t f vHak ecJo h nf/ xkt d cg &cdik t f rd f
wpfcgvnf; xl;xl;jcm;jcm; wku d cf u
kd o
f rd ;f ydu
k cf jhJ cif; r[kwbf J ppfa&;?Edik if aH &;t& a&SUrif;om; (aemifwiG f rif;carmif; trnfjzifh bk&ifjzpfvmol) \ Mum;0ifwu dk cf u
dk rf I
wpfjznf;jznf; vTr;f rd;k ydik q f ikd jf cif;aMumifvh nf;aumif; jzpfEikd yf gonf14/ &cdik \f ppfa&;? jzihf awmifit l m; u,fwifc&hJ onf/ &cdik w f Udk onf ,d'k ,m;wyfzUJG rsm;\ &dum© vrf;
EdkifiHa&; BuD;xGm;jrihfrm;vmrIESihftwl ppfwaumif;ESihf ¤if;\teD;ywf0ef;usif aMumif;rsm;udk jzwfawmufwu dk cf u
dk o f nf/ aemufq;kH wGif ,d'k ,m;wkUd qkwcf mG oGm;&
(t"dutajc pdu k pf cef;rSm ppfwaumif; ywf0ef;usiaf 'o? 'D,if;*g;jzpfonf) &Sd onf/ xkdYaemuf &cdkifwdkYonf yJcl;tm;vk,uf&mrS &&Sdaom ypönf;rsm;ESihf
ay:w*l t D m&SE, G zf mG ; (Luso - Asian) vlUtzGUJ tpnf;rSmvnf; a&S;xH;k pOfvmr[kwf awmifilbk&ifh om;awmfu ¤if;\ ZmwdNrdKUawmfodkY apmapmydkif;u ,laqmifoGm;
aom tiftm;awmifw h if;rIukd &&Scd MhJ uonf15/ ay:w*l ED iS hf ,if;wdUk \ tquftEG,f aom ypön;f rsm;tay: xyfraH 0pkccJG o hJ nf/ xl;qef;tHMozG,&f m &wemrsm; vk,uf
rsm;pGmrSm &cdik w f yfrawmfoUkd 0ifa&muftrIxrf;MuNy;D ¤if;wkUd \ BuKd ;yrf;vkyaf qmif rIuo hJ aYkd om tjzpftysurf sm;udk jc,freI ;f xm;onhf acwfNyKd it f aemufwikd ;f a&;om;
rIrsm;twGuf aiGaMu;rsm;pGm cs;D jriS jfh cif; cHMu&onf/ rif;zavmif;vufxufukd csurf sm;udMk unhjf cif;jzihf þudprö mS tawmftweft"duusaMumif; odomEdik o f nf
bmom? omoem xGe;f vif;cJah om? ukeo f , G af &; pnfyifcahJ om? wkid ;f wpfyg;tkycf sKyf (Guedes 1994, 221-2, 232)/ eE´bk&iftm; awmifilbk&ifom;awmfu
olrsm;\ vufaqmify@m qufojcif;cH&aom acwfumvtjzpf &ckid &f mZ0ifrsm; vkyBf uo H wfjzwfaMumif; od&onfEiS fh wpfNyKd if euf &ckid b f &k ifonf tvGet f rif;
u azmfjyonf16/ a'goxGuu f m awmifiu l kd wku d cf udk af pcJah Mumif;? t"dutm;jzihf yJc;l \ csr;f om
rif;zavmif;\ tkypf ;kd rIukd ydrk íkd wefc;kd tmPmBu;D rm;aom ¤if;\om;awmf <u,f0rItm; &,l ydkifqkdif&efjzpfaMumif;? *sufqltpf taxmuftxm;rsm;u
rif;&mZmBuD; (1593-1612) u vTrf;rdk;vkdufygonf/ 1597-98 wGif rif;&mZm jyqko d nf (Guerriro 1930, 1:47)/ 1598 wGif *dt k monf ay:w*l u D ek o
f nfrsm;udk
BuD;onf tiftm;csnfheJU aeNyDjzpfonhf jrefrmtifydkif,m\ NrdKUawmf yJcl;tm; yJcl;0ef;usif qdyfurf;rsm;rS a0;a0;a&Smif&ef nTefMum;cJhonf/ odkYjzpfí tif;0rS
wku d cf ukd &f ef awmifil bk&if\urf;vSr;f csuu f kd vufccH o hJ nf/ &cdik b
f &k ifonf ¤if;\ ywåjrm;ukeo f ,G rf rI mS &cdik jf ynfojYkd zwfaom vrf;aMumif;rSwpfqifo h m b*Fvm;
a&wyfrawmfuakd pvTwNf y;D NrKd Uawmftm; odr;f ydu k &f mwGif yg0ifapcJo h nf/ xdw k u kd f yifv,fatmf odYk a&muf&o dS nf (Blackmore 1985,30)/
cku
d rf wI iG f jrefrm{u&mZf eE´b&k if ta&;edrchf o hJ nf/ &ckid bf &k ifonf qifjzLawmf? awmifiEl iS fh &cdik w f yfrawmftiftm; a,bk,stm;jzihf wlnaD epOftwGi;f
eE´b&k if\ orD;awmf? awmf0if tdraf xmifp0k ifrsm;ESifh ppfoyYkH ef;rsm;pGmudk &ckid o f Ukd &cdik w f o Ykd nf a&aMumif;vrf;rsm;udk xde;f csKy&f ef omvGeo f nhf taetxm;wpf&yfukd
ac:aqmifcJhonf/ ydik q
f idk cf o hJ nf/ &cdik w f Udk onf txufjrefrmjynfuek o f ,G af &;\ t"duaomhcsujf zpf
xktd csed wf iG f ,d'k ,m;bk&if jAe&mZf (Naresuan) onf NydKysufaeaom aom oefvsiu f kd odr;f ydu k cf o hJ nf/ tusLd ;quftm;jzifh &cdik b f &k ifonf q,fpEk pS f
Nrefrm tifyikd , f mudk 0ifa&mufusL;ausmo f nf/ awmifirl if;onf aMumuf&UG w H ek f wpfcMk um jzpfymG ;cJo h nhf ppfyrJG sm;aMumifh vlO;D a&avsmeh nf;aeNy;D aexdik &f ef roifh
48 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 49

avsmjf zpfvmaom atmufjrefrmjynfa'orsm;udk tm;opfavmif;ay;&rnfh tajc


taewpf&yf BuKH vm&onf/
&ckdifeef;wGif;üvnf; oefvsifukefoG,fa&;udk vTrf;rdk;&ef tkyfpkESpfpku
tBu;D tus,, f OS Nf yKd iv
f su&f o dS nf/ rlqv l yD gwrfuek o f nfrsm;udk ud, k pf m;jyKaom
rlpviftyk pf Ek iS fh &ckid b f &k iftm; ESpaf ygi;f rsm;pGm ppfa&;tultnDay;cJah om ay:w*l D
tkypf w k jYdk zpfonf/ &cdik b f &k ifonf ay:w*l w D tYdk ay: ,HMk unfr&I jdS cif;u? olUtwGuf
tcGit fh vrf; ydrk &dk &Srd nf[k ,lqonf/ 1610 jynhEf pS 0f ef;usiw f iG f &cdik b f &k ifonf
ay:w*l D uydw f pfO;D jzpfol azvday a'b&dwk (Filipe de Brito) tm; oefvsif
Ü ed w
udk tkyfcsKyfaponf/ odkYaomf a'b&dwkonf &mxl;cefUtyfcH&NyD; aemufydkif;ü
ud, k u f sKd ; pD;yGm;twGuo f m aqmif&u G af wmhonf/ oefvsiüf &cdik cf w H yf&adS omfvnf;
a'b&dwEk iS hf ol\aemufvu kd pf pfonfrsm;udk xde;f csKyu f yG u
f &J ef tiftm; awmifh
wif;rI r&Sad cs/ a'b&dwo k nf *dt k m tumtuG,af tmufü ay:w*l D tajccHpcef;
wpfcw k nfaxmif&ef w&m;0if tultnD&&Sad &; BuKd ;yrf;onf/ olonf *dt k mNrKd UoUkd
1600 ckEpS w f iG f oGm;a&mufco hJ nf/ ay:w*l D ukeo f nfrsm; oefvsio f Ykd jyefvmcsed w f iG f
(Guedes 1994,128 fn 37) oefvsiq f yd u
f rf; wm0efcjH zpfol qmvfAma'g [dab&dk
(Salvador Ribeiro) onf a'ocH rGefNrdKUpm;jzpfol Anm;'vESihf y#dyu© &IyfaxG;
vsu&f o dS nf/ odaYk omf tqH;k owfwiG f Anm;'vudk atmifEikd cf o hJ nf (Mouzinho
1984)/ 1603 ck ZGev f wGif a'b&dwk oefvsio f Ykd jyefvmNy;D ol\ uk, d yf ikd f tkycf sKy&f m
e,fy,ftjzpf pwiftoGifajymif;awmhonf/ ¤if;onf ,cif&SdESihfNyD;aom
yHk(8) &ckdifbk&if rif;&mZmBuD;\ 'wfcsfbmomjzifh a&;om;xm;aom
opfwyfae&mwGif ausmufom;wHwidk ;f jzifh cHwyfwnfco hJ nf/ odomxif&mS ;onffh
o0PfvTm (Courtesy: Stephan van Galen)
opömazmufrI &Sv d ihu f pm;? a'b&dwk onf rif;&mZmBu;D ESifh tqifajyacsmarGUrI
&Sdap&ef BudK;yrf;cJhao;onf? ay:wl*Dbk&if\ tultnD&,ljcif;rSm &cdkift
50 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 51

aemufajrmuf a'otm; r*dw k \ Ykd Ncrd ;f ajcmufrrI S t"duumuG,&f ef jzpfonf[k onf}} [k qdyk gonf/ odUk &mwGif &SpEf pS Mf umNy;D aemuf ppfa&;t&Bu;D rm;aom &if;ES;D
a'b&dwu k taMumif;jycJo h nf/ a'b&dwo k nf ajrmufO;D eef;awmfoYkd rsm;pGmaom jr§KyfESH BudK;yrf;rIrsm;rSm t&mrxif jzpfcJh&onfudk awGU&onf/
aiGaMu;Opöm vSL'gef;jcif;jzifh tcsdKoyfcJhNyD; ajrmufOD;ESifh awmifil&Sd tBuD;tuJ ppfwaumif;udk &cdik u f kd pwiftyk cf sKyof nhf yxr q,fpEk pS t f wGi;f &cdik ef ef;
rsm;udv k nf; rsuEf mS vkrd suEf mS & vkycf ahJ vonf (Guedes 1994,133,223)/ wGi;f wm0efcw H Udk \ tmPmatmufü a'ocHrq l viftBu;D tuJrsm;u ppfwaumif;
tHMh ozG,af umif;onfrmS &ckid b f &k ifonf oefvsi&f dS þjzpfpOfrsm;tm; qdyu f rf;udk wm0ef,t l yk cf sKycf MhJ uonf/ wpfcgw&H jzpfay:wwfaom ykeu f efrrI sm;udk
wkejYf yef&ef tcsed rf sm;pGm ,laejcif;yifjzpfonf/ 1605 ckEpS af &mufro S m awmifiEl iS fh ESrd ef if;&efEiS hf tkycf sKyaf &;tmPmwk;d jri§ &fh ef tvdUk imS &cdik b f &k ifonf ¤if;\ a&wyfukd
topfwpfzef r[mrdwjf yefvnfzUJG pnf;Ny;D a'b&dwk \ wefc;kd tmPmBu;D xGm; apvTwaf vh&o dS nf/ xkt d cgü &I;H edrahf om ykeu f efol (odUk r[kw)f avmavmvwfvwf
vmrIudk ed*Hk;csKyfap&efESifh oefvsifudk jyefvnfxdef;csKyfEdkif&ef wkdufcdkufcJhonf/ cefUtyfcx H m;&aom e,fpm;y,fpm;wkUd rmS &cdik b f &k ifa&SUarSmufü OD;nTw0f yfomG ;Mu&
odUk&mwGif &ckid t f rd af &SUrif;om;rSm jynfNrKd UteD; jrpfwpfcük a'b&dwk aemufvu dk rf sm;\ Ny;D vufaqmify@mrsm; qufoMu&onf/ þonfrmS wku d cf u
kd of rd ;f ydu
k x f m;
zrf;qD;jcif;udck v H u dk &f Ny;D wku d cf u
kd rf t
I m;vH;k ratmifrjrifjzpfc&hJ onf/ a'b&dwo k nf aom e,fajrwpfct k ay:ü aqmif&u G af vh&adS om a&S;xH;k pOfvmyif jzpfavonf/
(&cdik t f axmuftxm;rsm;t&) ajrmufO;D odUk omG ;a&mufco hJ nf (odUk r[kw)f Nird ;f csr;f &cdik b f &k ifonf ppfwaumif;ü ppfwyfrsm;xm;&SNd y;D a'ocHay:w*l ED iS fh rlqvifwYdk
a&;aphpyfaqG;aEG;&ef ud, k pf m;vS,t f zGUJ wpfcu k kd apvTwcf o hJ nf/ aemufq;kH wGif tay: aumif;pGm vTr;f rd;k tkycf sKyEf ikd cf o hJ nf/ odaYk omf þodaYk om tkycf sKyaf &;pepfrsKd ;
&cdik tf rd af &SUrif;om;vGwaf jrmufcyhJ gonf/ ay:w*l u D yÜwed o f nf ppfwaumif; tcGef jzifh oefvsiu f kd rtkycf sKyEf ikd cf o hJ nfukd awGU&onf/ rif;&mZmBu;D onf olu Y ,kd o f l
b@m\ oH;k yHw k pfyu kH kd awmif;qkcd ahJ pumrl (OD;ukvm;&mZ0ifü azmfjyouJo h Ukd ) yJcl;{u&mZf (Emperor of Pegu) [k ac:wiG cf ahJ pumrl (Guedes 1994, 216-
oefvsit f m; ydik pf ;kd Edik jf cif;[laom &efNiKd ;xm;onhf todtrSwjf yKru I o kd m &&Scd ohJ nf/ 7) atmuf jrefrmjynf tpdwftykdif;rsm;tm; aumif;pGm rxdef;csKyfEdkifcJhay/ xkdYjyif
ESpfESpfMumNyD;aemuf 1607 wGif wpfzef oefvsiftm; xdef;csKyfedkif&ef &cdkifwkdY oefvsiftm; ppfwaumif;uJhodkY bk&ifhrdom;pkxJrS pdwfcs&olwpfOD;OD;\ tkyfcsKyfrI
BudK;yrf;jyefonf (Brito 1607)/ &cdkifwdkYonf awmifilESihf r[mrdwfzGJUouJhodkY atmufwGif xm;&Sdjcif; r&Sdacs/ txl;ojzifh &cdkifa&wyfOD;pD;csKyfjzpfol tdrfa&SUpH
a'b&dwrk mS vnf; jynfpm;\ axmufcrH u I kd &&Scd ohJ nf/ 0ef;&Hvyk Bf urH I ratmifjrif rif;carmif;udv k nf; oefvsiu f kd rtkycf sKyaf pcJaY y/ &cdik b
f &k ifonf jrefrmjynfatmuf
aomtcg &cdik w f rYdk mS Nird ;f csr;f a&;urf;vSr;f Mu&onf/ þodjYk zihf &cdik b f &k if\ ydkif;rS rGefvlrsdK; axmifaygif;rsm;pGmudk jynfESif'Pfay;cJhojzifh usef&SdaomolwdkYrSm
yJc;l ppfqifa&;rsm; tqH;k owfc&hJ ygonf/ rku d u f ,fcsmeD (Charney) u 1599 awmxJawmifxJ odYk xGuaf jy;yke;f atmif;Mu&onf/ xkt d csed w
f iG f a'b&dwo k nf
ckEpS o f nf ]]&ckid t f ifyikd , f mordik ;f twGuf ta&;Bu;D qH;k aom ESpjf zpfNy;D }} &cdik o f nf oefvsiüf ukeo f ,
G af &;udprö sm;udk jyefvnf&iS o f efapNy;D wnfNird rf &I adS tmif xde;f
]]¤if;\ &efoal [mif; (yJc;l ) tay:wiG f tqH;k tjzwfay;aom atmifEikd rf u I kd &&Scd hJ odr;f aqmif&u G Ef ikd cf o
hJ nf/ þodjYk zihf vlrsm;pGmudk oefvsiüf aexdik &f ef qGaJ qmifEikd cf hJ
52 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 53

onf/ a'b&dwo k nf ¤if;\wyfzUJG rsm;udk axmufyv hH suf oefvsi\ f vlot l a&muf onf/ ¤if;wko Yd nf q&Dy&l f (Sripur)ESifh bmvl;0g; (Bhallua) &Sd ajr&Siyf a'o&mZfrsm;
tayguef nf;aom a'orsm;txd vTr;f rd;k Edik cf o hJ nf/ a'b&dwo k nf a'ocHreG v f rl sKd ; (Zamindars) ESifh vQKUd 0u S o
f abmwlnrD &I &SNd y;D qm;xkwv f yk &f mjzpfaom aomif;wD;
wd\ Yk axmufcrH u I kd &&Scd ahJ omfvnf; &cdik b f &k ifrmS rl atmufjrefrmjynfukd vTr;f rd;k vdk uRe;f (Sandwip) udk xde;f csKycf MhJ u\/ ¤if;wkUd onf a'ocH tajctaersm;tay:
onhf ¤if;\trSew f u,fNyKd izf ufjzpfaom awmifib l &k ifukd r[mrdwt f jzpftm;ud;k &if;ES;D uRr;f 0ifaom A[kow k rsm;&SMd uNy;D a&wyfrsm;ydik q f idk f jcif;aMumifh &cdik b f &k if\
&ef raocsmaom taetxm;wGif &Sad eonf/ xkjYd yif a'b&dwrk mS (,m,Dyifjzpfap vTrf;rdk;xdef;csKyfrItay: Ncdrf;ajcmufolrsm;tjzpf aqmvsifpGm a&muf&SdcJhMuonf/
umrl) *dt k m\ ppfa&;? Edik if aH &; axmufyrhH rI sm;udk &&Scd ahJ o;onf/ qDbufwa,mif wDabmif (Sebastião Tibau) onf aomif;wD;uRe;f udk 1609
atmufjrefrmjynfrmS ppfwaumif;tm; &cdik w f Udkord ;f ydu
k pf Ofu taetxm; rS 1613 xd tkycf sKycf NhJ y;D a'ocHajr&Siyf a'o&mZfrsm;ESifh rdwzf UJGum ¤if;\&nfreS ;f csuf
rsKd ;ESirfh wlbJ vlrpI ;D yGm;a&; tajctaeab;tEÅ&m,f BuKH awGUvsu&f \ dS / &wemrsm; udk taumiftxnf azmfcyhJ gonf/ 1610 wGif ppfwaumif;&Sd &cdik b f &k ifcH ykeu f efNy;D
pGm vk,ufc&H jcif;? ukeo f , G af &; NyKd ysujf cif;ESifh tajccsaexdik af om vlO;D a& ae&m aemuf aomif;wD;uRe;f odUk xGuaf jy;ckv d o
HI nf/ rif;&mZmBu;D onf ppfwaumif;
tESjYH yefBY uoJ mG ;jcif;wdyYk ifjzpfonf/ arTaESmufzsuq f ;D jcif; cHxm;&onhf atmufjrefrm bk&ifcaH e&mudk om;awmfi,fwpfO;D jzpfol pMum0aw;ESifh tpm;xd;k cJ\h / ESpEf pS Mf um
jynftm; vlO;D a&jznfw h if;ay;&ef &cdik w f w Ykd iG f vltvHt k avmuf &Sad pumrl &cdik f aomtcg rif;carmif; xD;eef;qufco H nf/ rif;carmif;onf nDawmfpMum0aw;ESihf
bk&ifh eef;awmftaejzihf ¤if;wkYd bk&ifEh ikd if rH v S íJG tjcm;aome,fajra'oudk jyefvnf y#dyu©jzpfyGm;onf/ ay:wl*Dtkyfpkrsm; pMum0aw;udk ulnDMuojzihf rif;carmif;
xlaxmif&ef qE´r&So d nfrmS odomxif&mS ;aMumif; ay:w*l rD w S w f rf;rsm;u jyqdk taejzifh nDawmftm;atmifEdkif&ef wDabmif\tultnDudk &,lr[mrdwfzGJU&ef
onf/ rBudK;yrf;EdkifcJhacs/ odkY&mwGif pMum0aw; rSm ppfwaumif;0ef;&HcH&NyD;aemufydkif;
oefvsiftay:tkyfcsKyfa&;usqif;&jcif;\ tjcm;taMumif;&if;wpf&yfrSm ta&;edrchf &YJ onf/ wDabmifonf *dt k mtpd;k &xHrS tultnD&&Scd o hJ nf/ xdt k csed w f iG f
rif;&mZmBu;D taejzifh &mEIe;f jynhf owdxm;*&kpu kd cf &hJ onfh ta&SUb*Fvm;a'o *dt
k monf a'b&dw\ k oefvsiq f ;kH &H;I rItwGuf ,lusKH ;r&jzpfaecsed Ef iS fh wku d q f ikd af e
twGi;f Edik if aH &; uaomif;ueif; jzpfryI ifjzpfonf/ a'b&dwu k , kd wf idk yf ifvQif b*F onf/
vm;yifv,fatmfta&SUydkif;&Sd ay:wl*D-tm&S EG,fzGm; vlrItzGJUtpnf;tay:ü þodaYk om tajctaetwGi;f wDabmif\ ajrmufO;D NrKd Utm; wku d cf ukd &f efEiS hf
wpfpw kH pf&m rvTr;f rd;k Edik cf ahJ cs/ xdt k csed w f iG f tmz*ef ajr&Siyf a'o&mZfrsm;rSm r*dw k Ydk b*Fvm;yifv,fatmf taemufajrmufa'oodYk e,fy,fcsUJ xiG &f ef tBujH yKcsurf sm;
wefc;kd xGm;vmrI udk tiftm;awmihw f if;pGm ckcv H su&f MdS uNy;D b*Fvm;ta&SUawmif&dS onf &cdik jf ynftm; ay:w*l w D o
Ydk rd ;f ydu k &f ef vrf;pwpf&yftjzpf ay:xu G cf o hJ nf/
ay:w*l D tm&SE, G zf mG ; tcsKd UrmS vnf; a'b&dw\k &nfreS ;f csurf sm;udk oabmusvsuf od&Yk mwGif a&wyfO;D pD;csKyf a'rJe;f aeYaZYpf (De Menezes) tkyfcsKyfonhf ay:wl*D
ppfwaumif; teD;wpf0u kd w f iG f ud,
k yf ikd vf ufeuf tajcpdu k pf cef;rsm;udk zef;wD;cJMh u a&wyfrmS ukvm;wefjrpf0ü &ckid w f \ Ydk wGe;f vSeaf csreI ;f rIukd cHvu dk &f onf/ &cdik f
54 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 55

a&wyfrmS 'wfcsf ta&SUtEd , d´ ukrP Ü o D abFmESppf if;\ tultnDu&kd ,lvsuf vuf


euftjynfhtpHkjzihf acsrIef;jcif; jzpfonf/ a'rJef;aeaZhpfrSm aoewfxdrSefonf/
oYt l m; qufqo H rl mS vnf; wDabmifukd aemufxyftultnDay;&ef rwwfEikd af wmh
ay (Guedes, 1994, 166-7)/ 1616 ckEpS w f iG f aomif;wD;uRe;f onf &cdik jf ynf\
tapmift h a&SmufceH ,f jzpfvmonf/ ESpt f enf;i,ftwGi;f wGif ,if;a'o&Sd ay:w*l -D
tm&SEG,fzGm;wdkYrSm &cdkifjynf\ EdkifiHa&;ESifhpD;yGm;a&;pepftwGif;odkY aygif;pnf;0if
a&mufonf/ xkt d csed cf efrY mS yif &cdik u f kd r*dw
k \ Ydk yxrtBurd f usL;ausmf wku d cf u kd rf I
vnf; ta&;edrchf ahJ vonf/ rif;carmif;vufxuf (1612-1622) qH;k cef;wdik cf sed f
wGif &cdik o f nf a'owGi;f wefc;kd tmPm vTr;f rd;k Edik rf üI *kPo f a&&So d nhf jrihrf m;
aom tqiht f wef;wpfcu k kd ydik q
f idk x f m;Ny;D ? b*Fvm;? *dt k m? jrefrmESifh ,d'k ,m;Edik if H
rsm;odYk oHwrefapvTw&f ef vHak vmufonhf todtrSwjf yKc&H rIuv kd nf; &&Sx d m;Ny;D
jzpfonf/ yx0DEdkifiHa&; tajctaersm; vsifjrefpGmajymif;vJvsuf&Sdjcif;aMumifh
Nird ;f csr;f a&;rSmrl jzpfxeG ;f jcif; r&Sad cs/ 1600 jynhEf pS w f iG f jrefrmESifh b*Fvm;e,fwüYdk
A[dkcsKyfudkifrIESihf tkyfcsKyfa&; tmPmuif;rJhvsuf&SdNyD; jynfyEdkifiHrsm;tzkdU ppfa&;
Mum;0ifaqmif&u G &f ef tcGit fh a&;rsm;udk jzpfay:apcJo h nf/ q,fpEk pS Ef pS cf k ausmv f eG f
Ny;D aemufwiG rf l b*Fvm;wpfciG o f Ykd r*dt k mPmpuf jzefMY uufEikd cf NhJ y;D tif;0odYk a&TU
ajymif;eef;pdu k of nhf jrefrmbk&ifEh ikd if o H nfvnf; tiftm;jrihw f ufvmcJo h nf/ odaYk omf
þNcrd ;f ajcmufrrI sm;ukd &cdik \f ppftiftm;ESifh obm0cHwyfrsm;u wm;qD;Edik cf o hJ nf/
1618 wGif Bwdyl&udk r*dkppfAdkvfcsKyf tDb&m[ifcef zmw[*sef (Ibrahim Khan
Fath Jang ) u wku d cf u kd f onf/ Bwyd &l bk&if ,a&Sm"& rPdus (Yashodhara
Manikya) rSmvnf; &cdik o f Ykd xGuaf jy;cJ&h onf (Majumdar 1973, 165)/ xdk yH(k 9) &cdik b
f &k ifo&D o
d "k r®&mZm wdik ;f cef;vSnv
fh nfawmfro
l nfukd
wdu k cf u
kd rf aI Mumihf Bwyd &l NrKd Uawmfusq;kH Ny;D ¤if;NrKd Uawmftm; r*dpk pfAv kd cf sKyuf ajrydik q f idk f yef;csq D &mu o½kyaf zmfxm;yHk (Schouten pmtkyfrS )
56 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 57

cGifh (jagir) &&Scd ohJ nf/ þonfrmS r*d{k u&mZf *s[ef*&d f (Jahangir) vkv d m;vsu&f dS
aom &cdik u f kd wku d cf ukd o f rd ;f ydu
k af &; vkyif ef;pOf\ tBuKd ajcvSr;f yif jzpfygonf/
&cdik bf &k iftaejzihv f nf; ¤if;\ rsm;jym;vSaoma&wyfukd aESmihaf ES;rIr&Sad pbJ jyef tcef; (5)
vnfpkpnf; wkefYjyefcJhonf/ &cdkifa&wyfü (ydkrdkazmfjyxm;aom ta&twGuf *kPf,l0ifh<um;rIESihfauseyfESpfodrfhrIumv
jzpfonfh) ]]&Gufwdkif ESpfckygoabFm (ghurab) tpD; 700 ESihf cwfavS (jaliya)
tpD; 4000 yg&SdaMumif;}}? zmw[*sef (Fath-Jang) uvnf; ]]tcdset f enf;i,f oD&o d "k r®&mZmrif; vufxuf (1622-1638) yxrydik ;f eef;pHEpS rf sm;wGif
twGif;ü ppfavS 4000 rS 5000 cefYudk toihfjyifqifcJhaMumif;}}? rif;carmif;\ ta&SUb*Fvm;ü r*dw k EYkd iS jfh zpfymG ;aeaom y#dyu©rmS qufvufjzpfymG ;vsu&f o dS nf/
wyfzUJGrsm;rSm]]cwfavS 2000 cefu Y kd ¤if;wkEYd ikd if \H e,fpyfü csex f m;cJNh y;D }} vSnjfh yefomG ; &cdik jf ynfü 1629 rS 1634 twGi;f aexkid o f mG ;cJah om bke;f awmfBu;D ref&ad u
aMumif;? r*dpk pfAv kd cf sKy\ f rSww f rf;wGif emxef (Nathan) u azmfjyonf (Nathan (Father Manrique) u ¤if;taejzihf &cdik o f Ykd yxrtBurd f a&muf&pdS OftwGi;f ?
1936, 2:630)/ ESpfESpf MumNyD;aemuf (1612 ESihf 1623 ckESpfrsm;twGif;) ckepfESpfMum qufwdkufjzpfyGm;aeaom &cdkifwdkY\ pD;eif;wdkufcdkufrIrsm;aMumihf
r*d{k u&mZf\ b*Fvm;bk&ifco H nf &cdik t f m;aemufwpfBurd f wku d cf u kd &f ef BuKd yrf;jyef omoemjyKrsm;rSm b*Fvm;yifv,fatmfudk jzwfoef;oGm;a&muf&ef rjzpfEikd af Mumif;
onf/ þwpfBurd w f iG rf l ¤if;\wyfzUJGrsm; &ckid o f yYkd if ra&mufEikd bf J awmxJawmifxüJ a&;om;cJo h nf/ r*d&k mZ0ifq&m wmvpf&fS (Talish) url ]r*dt k ifyikd ,
f m\ rnfonfh
tpma&pm iwfrw G u f m vH;k vH;k vsm;vsm; ta&;edrchf &hJ onf (Nathan 1936, 2: tpdwt f ydik ;f wGirf Q rlqvifwt Ydk ay: vTr;f rk;d &efEiS fh tmPmcsKd ;ESrd &f ef vkv d m;aom
632-3; Qanuango 1988, 262)/ yifv,fatmftwGi;f &Sd &ckid w f Ukd taetxm;tm; rnfonht f rd ef ;D csi;f t,lrmS ; bk&ifrQ r&Sad Mumif;? tqdyk gt,lrmS ; bk&ifwrYkd mS vnf;
rlpvifwkdU\ tefwkpdefac:rIrsm; xyfcgwpfvJvJ &IH;edrfhaeonhftwGuf &cdkifudk rdrdwkdY\ touftdk;tdrf e,fajrrsm; vHkNcHKpdwfcsap&eftwGuf enf;rsdK;pHkjzihf
tEdik &f &ef b,faomtcgrQ jzpfEikd v f rd rhf nfr[kw[ f k b*FvrD sm;tBum; ,HMk unf ESrd cfh sO;D nTwf 0yfwmG ;MuaMumif;? xkad 'orsm;&Sd r*kt d &m&Swd rYkd mS wdu k cf ukd af tmifEidk rf rI S
rIwpfcu k kd jzpfay:apcJah vonf/ wpfcsed w f nf;rSmyif ta&SUb*Fvm;a'oodYk ESppf Of &&SdaomtusdK;tjrwfopfwdkYukd cHpm;MuaMumif;} r*dktjrifjzihf a&;om;cJhonf
usL;ausmrf EI iS fh ¤if;a'o&Sd &Gmol&mG om;rsm;tm; ESix f w
k af c:aqmifomG ;rIwrYkd mS &cdik f (Sarkar 1933, 423)/ 1623 atmufwb kd mvwGif b*Fvm;ukd oD&o d "k r®&mZm
eef;awmf\ armufrmrIvyk &f yfrsm;[k qkEd ikd yf gonf/ wkdufcdkufonf/ þwdkufcdkufrItm; 'gcifoQbmZfyl&f (Dakhin Shabazpur) udk
pD;eif;0ifa&mufr[ I k emxef (Mirza Nathan) u nTe;f qdck o hJ nf/ r*dpk pfAv kd cf sKyf
tDb&m[ifcef zmw[*sef (Ibrahim Khan Fath-Jang) uvnf; ¤if;\a&wyfudk
csucf si;f wkejYf yef apvTwcf o hJ nf/ od&Yk mwGif ]]xdak eYuek cf ge;D ü &&Sad omowif;rsm;t&
58 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 59

&cdkifbk&if (Raja of the Mags) onf ¤if;\ wdik ;f jynftm; tjcm;wpfzufrS 0if 1628 wGif jrefrmbk&iftaemufzufveG u f kd ol\om;awmfu vkyBf uo H nf/
a&mufwu kd cf u
kd v f monfh jrefrmwdt Yk m; jyefvnf wGe;f vSe&f eftvdiYk mS rdrXd meokYd þjzpf&yfonf jrefrmhx;D eef;qufcaH &; y#dyu©wpf&yfudk Ed;I qGay;ovdk jzpfco hJ nf/
jyefvnfxu G cf mG oGm;aMumif; od&&dS onf}} [k emxefu a&;om;cJo h nf (Nathan jrefrmrif;om;onf ol\ xD;eef;t½du k t f &mqufcrH w I iG f oD&o d "k r®&mZm\ ausm
1936, 2:638-41)/ þ jrefrmwdYk 0ifa&mufwu kd cf u
kd rf EI iS fh pyfvsO;f í &ckid Ef iS jfh refrm axmufaemufcH tm;ay;rIudk &&Sd&ef arQmfvifhcJhonf/ odkYaomf rsm;rMumrDwGif
taxmuftxm;rawG&Y ay/ 1625 'DZifbmvwGif wdu k af vS 1600 yg0ifaom ud,k &f aH wmfrsm;\ vkyBf urH u I dk cHvu kd &f onf/ rnfoyYdk ifjzpfap &cdik b f &k iftwGuf
a&wyfpjk zifh 'gumNrKd Uudk &cdik w f w
Ykd u kd cf u kd jf y;D jrKd Uawmfukd arTaESmuf vk,ufzsuq f ;D jrefrmha&;&m udprö sm;ü 0ifa&mufpu G zf uf&ef tajctaeaumif; wpf&yfukd jzpfay:
cJo
h nf/ wpfEpS Mf umjy;D aemuf &cdik af &wyfrawmfonf oefvsiEf iS hf yJc;l ukd vk,uf apcJo h nf/ taemufbufveG rf if;\ nDawmfrsm;rSmvnf; axmifxm;jcm;em;aom
wdu k cf u kd jf yefonf/ þpD;eif;wdu k cf u kd rf EI iS yfh wfoufí jrefrmtaxmuftxm;rsm; &Sr;f jynfapmfbmG ;rsm;ukd wdu k cf u
kd af e&onf/ odjYk zpfí xdt k csed w
f iG f jrefrmxD;eef;tm;
u EIwq f w d af eMuonf/ rnfolqufcHrnf qkdjcif;ukd csufcsif;qHk;jzwfí r&ao;acs/ &cdkifbk&ifonf
1624 {NyDvwGif oQm;*s[ef (Shah Jahan) onf ¤if;\zcifjzpfol r*dk jrefrmjynfokdY oHtzGJYapvTwfNyD; 0ifa&mufpGufzufrIESihf pyfqdkifaom Ncdrf;ajcmufrI
{u&mZf *s[ef*&d f (Jahangir) tm; ykeu f efNy;D b*Fvm;udo k rd ;f ,lonf/ oD&o d "k r® tenf;i,fyg&Sdonfh &mZoHukd ay;ykdYcJhonf/ 1630 jynhf vGefESpfrsm; tapmykdif;ü
&mZmu ¤if;xHokdY tzdk;wefonfh vufaqmifrsm;ykdYvTwfonf/ r*dkxHrSvnf; jrefrmjynfoYkd oH;k Burd x f ufrenf; oHapvTwcf NhJ y;D &cdik o f Ykd jrefrmuk, d pf m;vS,t f zGYJ
wefz;kd &So d nhf *kPo f a&&Sad om t0wftpm;ESifh tjcm;vufaqmifypön;f rsm; &cdik o f Ydk wpfBurd o f ma&muf&o dS nf/ þoHwref tvJtvS,rf S rnfoaYdk om tusKd ;&v'f
jyefvnf ay;yku Yd m ¤if;\e,fajrtay: tcsKyt f jcmtmPm ydik q f ikd rf u
I dk twnfjyKonhf &&Scd o hJ nfudk rod&EdS ikd af omfvnf; vlox d if&mS ; y#dyu©wpfcu k kd a&SmifvEJT ikd cf o
hJ nf/
trdejYf yefwrf; o0PfvmT (Ferman) udk xkwjf yefco hJ nf (Nathan 1936, 2: 710- 1630 ESihf 1635 ESpfrsm;twGif; jrefrmjynf\ Ncdrf;ajcmufrIukd qefYusif&efESihf
1)/ 1624 atmufwb kd mwGif oQm;*s[ef\ykeu f efrI ta&;edrchf o hJ nf/ od&Yk mwGif ESpfjynfaxmifMum; r[mrdwfzGJY&eftvdkYiSm ajrmufOD;odkY ,dk;',m;bk&if jAoxHk
aemuf av;ESpMf umaomtcg oQm;*s[ef r*d{k u&mZfjzpfvmojzihf oD&o d "k r®&mZm (Prasattathong) u oHapvTwo f nf (Van Vliet 1975, 95)/
\ uRr;f usiv f rd m® aom oHwrefy&d,m,frmS t&mra&muf rjzpfcahJ cs/ oQm;*s[ef 1620 aESmif;ydkif;rS 1630 jynfhESpfrsm; twGif;wGifrl 17 &mpk tpydkif;ESihf
\ (1628 rS 1658 txd) &Snv f sm;aom eef;oufwpfavQmuf ta&SUb*Fvm;ü rwlawmhbJ EdkifiHa&;ESihf ppfa&;qdkif&m tcGihfta&;rsm; usOf;ajrmif;vmcJhonf/
ay:wl*Dtm&SEG,fzGm;wdkY yHkrSeftwdkif; uRef0ifzrf;aeapumrl &cdkifukdusL;ausmf oD&o d "k r®&mZm vufxuf 'kw, d ykid ;f wGif b*Fvm;? jrefrmESifh &cdik jf ynf\ qufqaH &;
wduk cf ukd &f ef r*dw k t Ykd aejzihf jyef;xefaom BuKd ;yrf;tm;xkwrf rI sm; wpfBurd w f pfcgrQ wjznf;jznf; ajymif;vJvmonf/ &cdkifppfbk&ifrsm; vufxufü pOfqufrjywf
rjyKvkyfcJhay/ jzpfymG ;aeonfh ppfyrJG sm;u bk&ifrsm;\ ppfa&;pGr;f &nfudk e,fy,fcsUJ xiG f wdu k cf u kd f
60 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 61

&Gux f m;aom &cdik w f \ Ykd vky&f yfrsm; jzpfvmcJo h nf/


17 &mpk tv,fyikd ;f ü &cdik b f &k ihEf ikd if o H nf txGwt f xdyo f Ydk a&muf&cdS hJ
aMumif; oHo,jzpfzG,fr&Sdacs/ ajrmufOD;NrdKUawmfonfvnf; tdE´d,ork'´&m
wpf0Srf;&Sd ukefonf taygif; a&mif;0,fazmufum;&m? vlrsdK;aygif;pHk usufpm;&m
zGNYH zKd ;wd;k wufaom NrKd UawmfBu;D jzpfvmcJo h nf (Bhattacharya 2002)/ &cdik b f &k ifonf
[dEL´ -Ak'b ¨ mom eef;"avh? &cdik ½hf ;kd &m tpOftvm avmuDa&;&mrsm;ESifh Ak'b ¨ mom
w&m;"r®wu Ykd dk usio fh ;kH vdu k ef maqmif&u G o f uJo Y kdY rlqvift&m&Sw d \Ykd tBuÓH mPfrsm;
udv k nf; BuKd qckd o hJ nf/ þonfukd &cdik b f &k ifwUkd \ r*dq k efu
Y siaf &; jyKral qmif&u G f
csu[ f k rSe;f qEdik yf gonf/ &cdik t f yk cf sKyo f w l \
Ykd wGe;f tm;ay;rIjzihf a&;om;cJo h nfh
umZD (Daud Qazi) ESifh tv0g (Alaol) wd\ Yk uAsmrsm;rSmvnf; b*FvpD mayü
yHk(10) &cdkifbk&if oD&dok"r®&mZm 'gumrS odrf;ydkuf&&dSonfh r*dktajrmuf txifu&ae&m &&Scd MhJ u\/ þjzpf&yftm; bmompum;ajrmufjrm;pGm toH;k jyKonfh
r'&yfjywdkufwGif jyoxm;onf ("gwfyHk - OD;0if;BudKif) eef;awmfwpfc\k ,Ofaus;rIyef;rsKd ;pHyk iG v hf ef;atmif axmufyaHh y;aom rSwo f m;zG,f
&m vl&nfvnfonhf vkyaf qmifcsu[ f k ordik ;f ynm&Sirf sm;u ,lqMuonf/ yg&eS f
atmifEdkifrIrsm;qDokdY OD;wnfapcJhonf/ oD&dok"r®&mZm ESihf ¤if;tm; qufcHolrsm; bmompum;ukdvnf; awmf0ifeef;&if;0efESifh ,if;\½Hk;awmfu toHk;jyKcJhonf/
vufxufwiG rf l ,cifb&k ifrsm;vufxufu &&Scd ahJ om tajctaersm;udk aumif;pGm ajrmufO;D a&Teef;awmftwGi;f wGif *syef? c&pf,mefEiS fh rlpvif uk, d &f aH wmfrsm;uvnf;
umuG,f xdef;odrf;EdkifcJhMuonf/ xdktcsdefwGif jrefrmjynfrSm ,cifutiftm; tjynfjynfqikd &f m uRr;f usio f rl sm;tjzpf trIxrf;cJo h nf/
awmihw f if;rIrsKd ; jyefvnf&&Sv d mNy;D b*Fvm;üvnf; r*dw k Ykd wefc;dk tmPm ckid Nf rpJ mG 1638 (edrdwfraumif;onfh &ckdifouú&mZf 1000 jynfhESpf) ü jzpfyGm;aom
wnfaxmifvmEdik o f nfukd awGU&onf/ þtajctaersKd ;wGif wdu k cf u
kd af tmifEikd rf I eef;vkrw I pf&yfonfyif &cdik jf ynf\ rif;{u&mZf wefc;kd tmPm? Edik if aH &; taet
topfqo kd nfrmS jzpfEikd zf ,G rf &Sad cs/ xkjYd yif jrefrm odrYk [kwf r*dw k \Ykd t"du wdu k cf u kd f xm;ESihf bk&ihfEdkifiH\ tajccHtkwfjrpfwdkYukd tm;tifcsnfheJY roGm;apcJhaMumif;
vmEdik rf rI sm;ukd wm;qD; ydwq f &Ykd efrmS &cdik bf &k ifrsm;twGuf vufawGUusonhf wpfck awGU&ygonf/ &cdik rf w S w f rf;rsm;u rdz&k m;ewfoQirf ,f\ &if;ES;D uRr;f 0ifol avmif;
wnf;aom a&G;cs,pf &m jzpfvmonf/ odjYk zpfí b*Fvm;tm; ESppf Ofp;D eif; wdu k cf u kd f Muufpm; ukovESifh bk&ifo&D o d "k r®&mZmwdt Yk Mum; jzpfymG ;onhf y#dyu©uo kd m
onf/ xdw k u
kd cf u
kd rf rI sm;rSm r*dw k u
Ykd sL;ausmrf I rjyKEikd rf D BuKd wifvufO;D rI &,laqmif tav;ay;azmfjyMuonf/ ukovtaejzihf arSmu f a0 yÍövuftwwfjzifh oD&d
62 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 63

ok"r®&mZmukd eef;awmfrS jzKwfcs&ef BuHpnfaeaMumif; twdkifyifcHtrwfBuD;


ivuf½;kH u bk&iftm; today; cJo h nf[k &mZ0ifrsm;u qdyk gonf/ þtcsuu f kd
bke;f awmfBu;D ref&ad uu oD&o d "k r®&mZm \ eef;ouf'w k ,d ykid ;f ü jzpfymG ;cJah om
y#dyu©[k oG,0f u kd f twnfjyKco hJ nf/ ref&ad uu bk&ifeh ef;ouf&n S af p&eftwGuf
jyKvkyfonhf vlESifhwd&ämef p wdkYtm; ½IwfaxG;onhf ,ZfylaZmfrItaMumif;udk
azmfjycJo h nf/ 'wfcsrf w S w f rf;rsm;t&rl bk&ifonf ukov\vlrsm;ukd okwo f ifchJ
aMumif;? od&Yk mwGif ukovtm; aemufyikd ;f ü eef;awmfwiG ;f &mxl;Bu;D Bu;D rm;rm;
ay;cJhaMumif; od&onf17/ oD&dok"r®bk&ifewf&GmpHNyD;aemuf xD;eef;qufcHol
rif;om;i,frmS ewfoQirf ,f\ ya,m*jzihf vkyBf ucH &H onf/ ,if;aemuf ewfoQirf ,f
\ Ncrd ;f ajcmufcx H m;&onfh eef;wGi;f rSL;Bu;D rwf&mwdrYk mS rnfot Yl m; xD;eef;vTaJ jymif;
ay;&rnfukd csDwHkcswHk jzpfaeMupOf avmif;Muufpm;u xD;eef;odrf;ydkufonf/
rSL;rwftrsm;pkrmS vnf; avmif;Muufpm;\ &ufpufpmG owfjzwfjcif;cH&onf/ 1638
Zlvikd f 3 &uf aeYwiG f avmif;Muufpm; ukovrif;tjzpfukd a&muf&NdS y;D e&ywd
(vlw\Ydk t&Si)f [laombGu YJ dk cH,ol nf/ odaYk omf ¤if;\vlaygi;f rsm;pGm owfjzwfco hJ nhf
vky&f yfaMumifh aemifEpS af ygi;f rsm;pGmtxd ol\tmPmpufxal xmif&ef BuKd ;yrf;ír&
jzpfcohJ nf/ e&ywdonf aejynfawmf&dS q&mawmfBu;D q,fEh pS yf g;ukd Mo0g'cH,&l ef[k
taMumif;jy zdwMf um;cJo h nf/ odaYk omf zdwMf um;jcif;\ trSew f u,f &nf&f , G cf surf mS
rl ¤if;\xD;eef;pd;k pHjcif;udk w&m;0iftwnfjyK&ef jzpfonf/ ¤if;tm; axmufcH
tm;ay;oltrsm;pkrSm ]vlopf} rsm; jzpfMujyD; eef;"avh xHk;xrf;pOfvmwdkYESihf
&if;ES;D uRr;f 0ifrrI &SMd uyJ pnf;pdrt f mPm ,pfr;l aeMuolrsm;omjzpfonf/ e&ywd
onf oD&o d "k r®&mZm\ rif;wdik yf iftrwfBu;D ivuf½;kH ukv d nf; ajrmufO;D eef;awmfü
rlv&mxl;jzihf jyef vnftrIxrf;&ef vdu I v f u
Id v
f v
JS JS awmif;yefc\ hJ / ivuf½;kH rSm yHk (11) &cdkifwdkY uRefa&mif;aeyHkjrifuGif; (Schouten pmtkyfrS)
64 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 65

tajrmftjrif Bu;D pGm jzihf ppfwaumif;a'o awmifyikd ;f wGif cHv k aIH ecJo h nf/ e&ywd onfh b*Fvm;jynftm; Edik if aH &;t& aygi;f pnf;a&;jzpfpOftwGi;f tBu;D tus,q f ;kH
onf ckepfESpfwmrQ xD;eef;pdk;pHcJh&aomfvnf; ¤if;trSefwu,f tkyfcsKyfcJhaom aom atmifjrifrIjzpf\/ 1660 jynfhESpfwGif b*Fvm;bk&ifcH oQm;½SL*sm (Shah
tcsdefumvrSm ig;ESpfrQomjzpfygonf/ 1643 aemufydkif;ü e&ywd rrmrusef;jzpf Shuja)onf ¤if;\ aemifawmf Mo&efZpf (Aurangzeb) xHrS {u&mZfw\ Ykd &mZyv’if
vmojzihf om;awmf tdraf &SUrif; owd;k "r®&mZm (1645-1652) u eef;wGi;f udpö vk,&l ef BuKd ;yrf;aom tqH;k tjzwfwu kd yf w
JG iG f ta&;edrcfh o hJ nf/ odjYk zpfí &SL*sm
t00ukd aeYpOf wm0ef,l aqmif&u G cf &hJ onf/ 1638 wGif ppfwaumif; bk&ifc\ H rSm ,if;\rdom;pkEiS fh aemufvu kd af emufyg &maygi;f rsm;pGmESit fh wl toufab;
awmfveS rf I ESifh jynfwiG ;f y#dyu©wYkd &Sad eapumrl qefpyg;ul;oef;a&mif;0,frEI iS fh vGwu f if;&mokYd xGuaf jy;cJ&h Ny;D tajctaet& &cdik jf ynfoYdk 0ifa&mufcv dk o IH nf/
uReu f ek uf ;l rIwYkd jzpf xGe;f wd;k wufonf/ xkt d csed u
f bk&ihb f @mwdu k tf wGi;f odYk ½SL*smonf ¤if;\orD;rsm;teufrw S pfO;D ukd &cdik b
f &k iftm; qufo&ef jiif;qdck o hJ nf/
tcGeb f @mrsm; tqufrjywf 0ifa&mufvsu&f adS eao;aMumif; 'wfcst f axmuf ¤if;\ aemufvu kd rf sm;rSmvnf; ykeu f efx<u&ef BuKd ;yrf;rI? eef;awmftm;rD;½IUdrpI onfh
txm;rsm;u twnfjyKay;onf/ taMumif; jycsurf sm;pGmjzihf pGypf cJG &H onf/ þtajctaetwGi;f ½SL*smonf &cdik f
&cdkifbk&if owdk;"r®&mZmonf ppfwaumif; jrpf0uRef;ay:odkY ppfqifa&; jynfwiG ;f rS wdww f qdwx f u G af jy;&ef BuKd ;yrf;cJah omfvnf; ra&&maom tajctae
wpfck qifENJT y;D bmvl0g a'o (e0gcgv)D udk usL;ausmf wdu k cf u kd o f nf/ wdu k cf ukd rf I rsm;atmufwiG f uG,v f eG cf ohJ nf (Schouten 1727, 229-36; Bernier 1830, 150-
tNy;D wGif ]bk&if} ckepfO;D u &cdik rf if;jrwf\ tmPmpufukd todtrSwjf yKMuaMumif; 6; Qanungo 1988, 645; Harvey 1922; Hall 1936, 88-9)/ xka Yd emufyikd ;f wGif
irnf;&mZ0ifu qdkonf (CL 1932, 2: 220)/ &SL*sm\ aqGrsKd ;rsm;tm;vTwaf y;&eftwGuf ta&;qd&k ef ajrmufO;D NrKd UoYdk vma&mufMu
pE´o"k r®&mZm \ &Snv f sm;aom eef;pHEpS f (1652-1684) twGi;f &cdik b f &k ihf aom Mo&efZpf\oHwrefrsm;rSmvnf; ESrd chf sapmfum;jcif;cH&onf/ þokaYd om rzG,f
eef;awmf\a&Tacwf ukeq f ;kH onf/ pE´o"k r®&mZmudk Bu;D us,jf rihjf rwfaom bk&if r&mtajctaersm;ukd r*dw k &Ykd ifqikd cf MhJ u&Ny;D 1664 a&mufaomtcgrS b*Fvm;bk&ifcH
wpfO;D tjzpf trSw&f Muonf/ pE´o"k r®&mZmonf usL;ausmw f u kd cf u
kd f atmifEikd o f l opfjzpfol oQm;tpöwmcef (Shaysta Khan) u &cdik jf ynftm; ppfa&;t& wdu k cf u kd f
wpfO;D r[kwb f J ¤if;rwdik rf D bk&iftrsm;pkuo hJ yYdk if vlw\Ykd t&Sio f cif om jzpfygonf/ &ef tjyif;txefaqmif&Gufawmhonf/ &cdkifwdkYuvnf; vsifjrefpGmwHkYjyefonfh
1665 wGif Buo H umESiq fh m; txGuEf eI ;f aumif;aom aomif;wD;uRe;f ukd vufvw T f taejzihf aMumufrufz, G af umif;aom a&wyfBu;D udk apvTwv f suf 'gumNrKd UteD;
vduk &f Ny;D aemuf wpfEpS t f MumwGif &ckid jf ynftm; ul;oef;a&mif;0,fa&;rS <u,f0 wyfpx JG m;onhf r*dak &wyftyk pf u k dk armif;xkwcf o hJ nf/ od&Yk mwGif þwdu k cf u kd rf I
csr;f omapcJo h nfh pD;yGm;a&;tajccHpcef; ppfwaumif;ukd vufvw T f qH;k ½H;I &jyef aMumifh oQm;tpöwmcef\ vH;k 0rqkwcf mG a&;[laom qH;k jzwfcsuu f dk ydrk ckd ikd rf mapcJNh y;D ?
onf/ ppfwaumif;tm; Munf;aMumif;? a&aMumif;rS wdu k cf u
kd &f ef aphpyfaocsmaom
r*dw
k Ykd ppfwaumif;udk odr;f ydu k Ef ikd jf cif;rSm 17 &m pktapmykid ;f uyif pwifchJ BudKwifjyifqifrIudk jzpfay:apcJhonf/
66 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 67

ppfwaumif;NrKd U usq;kH Ny;D aemuf pE´o"k r®&mZmonf ¤if;NrKd Uudk r*dw k vYkd uf tvnftywfa&muf&NdS y;D aemuf ESpv f zkd , G f o½kyaf zmfa&;om;cJo h nf (Schou-ten
wGi;f rS jyefvnf&&Sad tmif rBuKd ;yrf;cJah y (Sarkar 1933, 95-7; CL 1932, 2: 222)/ 1727)/ olonf ajrmufO;D ü av;vMumrQ aexdik c f NhJ y;D NrKd Uawmfywf0ef;usif ae&mtESHY
r*kd&mZ0ifq&m wmvpf&Sf (Talish) u ay:wl*DwdkY opömazmufjcif;onf us,uf s,jf yefjY yefY oGm;a&mufco hJ nf/ olonf &cdik jf ynfEiS fh jynfov l xl k taMumif;ukd
ppfwaumif;tm; r*dkxH vufvTwf qHk;½HI;apcJhonhf t"dutcsufjzpfonf[k awmufy&Sif;vif;NyD; wpfcgwpf&H tHhMozG,f pdwful;ÓmPfuGefYjrL;zG,f aumif;
½dk;&Sif;pGm rSwfcsufjyKcJhonf (Habibullah 1945, 38)/ okjYd zpfí umv&SnMf umpGm avmufatmif o½kyaf zmfa&;om;onf/ 'wfcsf ta&SUtEd , d́ ukrP Ü \ D ukeo f ,
G af &;
uReu f ek o f , G af &;jzihf ESpOf ;D ESpzf uf tjyeftvSet f usKd ;rsm;cJo h nfh ay:w*l t D m&SE, G f t"duypön;f rSm *smAm;uRe;f &Sd pdu k yf sKd ;ajrrsm;twGuf vkt d yfaom aus;uRerf sm;ESifh
zGm;wdt Yk aejzihf &ckid b f &k iftay: qufvufopömrapmiho f d Edik af wmhjcif;tay: pOf;pm; qefpyg;jzpfonf/ 1645 ckESpf owdk;"r®&mZmeef;wufcsdefwGif &cdkifxD;eef;\
Mu&rnfjzpfonf/ wpfESpfcefY rMumjrihfrDrSmyif &cdkifbk&ihfydkifeufrSm ppfwaumif; tjcm;NyKd izf ufwpfO;D ukd yGiyfh iG v
fh if;vif;axmufccH o hJ l 'wfcsu f ,kd pf m;vS,f tm;&JeYf
awmifydkif;jzpfaom &mrl;a'o\ ajrmufbuf&Sd zDeDjrpf (Feni River) txdom
use&f adS wmhonf/ þ zDepfjrpfrmS vGecf ahJ omESpf ESp&f mcefu Y &cdik ef ,fy,f csUJ xiG rf I
tpjyKco hJ nhf e,fpyfae&mjzpfonf/ 1666 ckEpS o f nfum; aemifEpS af ygi;f ESpq f ,f
ceftY Mum &cdik b f &k ifrif;jrwf uG,v f eG cf sed tf xd pdwrf supf üd owd&&dS dS xifusecf rhJ nf
jzpfaom usq;kH ½H;I edrchf &hJ rI\ jyif;xefaomtpyif jzpfawmhonf/
&cdik wf tYkd wGuq f v kd Qif pE´o"k r®&mZmrSm oDvorm"dEiS fh jynfph NkH y;D tvSL'ge
&ufa&maom Ak'b ¨ mom bk&ifwpfyg;jzpfonf/ ppfwaumif;NrKd U usq;kH oGm;onhf
twGuf &cdik b f &k ifonf pdwyf sUH viG jfh cif;r&Sb d J r[mrkeb d &k m;okYd yHrk eS t
f wdik ;f bk&m;zl;
xGuEf ikd cf ahJ Mumif; &mZ0ifrsm;u azmfjy\/ pE´o"k r®onf rm&fig;yg;tygt0if jzpfaom
apwDawmfjrwfo;kH qludk wnfxm;uk;d uG,cf o hJ nf/ tqkyd g rm&fig;yg;apwDrsm;onf
&cdkifAk'¨tEkynmü {&m0wDjrpf0Srf;\ AdokumvTrf;rdk;rIudk azmfjyvsuf&Sdonf/
'wfcsf ta&SUtEd , d´ ukrP Ü D (VOC) rS q&m0efwpfO;D jzpfol abmufwm yH(k 12) &cdik af &wyf&efrS umuG,&f ef r*db k &k ifcH oGe;f vkycf o
hJ nfh Bibi Mariam
paumufwef (Wouter Schouten) u &cdkifjynf\ <u,f0rIESihf bk&ifjzpfol\ tajrmufBu;D tm; bmomjyefoEl iS t hf wl awGU&pOf
rmausmjyif;xefonfh rdru d , dk uf kd pdwcf s,MkH unfrI taMumif;wdu Yk dk 1660-61 wGif ('gumNrdKU tdkprmeD yef;NcHwGif&dSonf)
68 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 69

zGe'f eJ [f rJ ;f (Arent van den Helm) &cdik jf ynfrS uwdu k u f ½du k f xGucf mG oGm;onf/
ok&Yd mwGif 1653 a&mufaomtcg ajrmufO;D ü 'wfcsf ta&SUtEd , d´ ukrPÜ D jyefvnf
zGiv fh pS cf ohJ nf/ qlb&mref,ef (Subrahamanyam) \ rMumao;rD avhvmokaw
oejyKcsurf sm;t& 1656 wGif ,ufu;kd bwfp[ f eJ ;f pfb½kcf (Jacobus Hensbroeck)
acgi;f aqmifaom 'wfcst f a&SUtEd , d´ ukrP Ü D uk,d pf m;vS,t f zGUJ rmS avmu0wfqikd &f m
uwdazmufzsurf EI iS fh pD;yGm;a&;oabmwlncD suw f t Ykd ay: tjyeftvSef em;vnfrI
vGrJ mS ;Ny;D ajrmufO;D wGif xde;f odr;f cH&aMumif; od&onf (Subrahmanyan 1997)/
od&Yk mwGif ,cifuxufyrkd kd aumif;rGeo f nhf ukeo f , G af &; tajctaersm;jzpfxeG ;f &ef
pE´o"k r®&mZm oabmwlco hJ nf/ okEYd iS fh 'wfcsf ta&SUtEd , d´ ukrP Ü o D nf &cdik jf ynfoYkd
ud½k rkd ef',frS txnftvdyrf sm; wifoiG ;f Ny;D bwm;AD;,m; twGuf &cdik rf q S efpyg;
0,f,cl ahJ vonf (Raychaudhury 1962; Hall 1936)/ a&S;bk&ifrsm;uJo h yYkd if bk&ihf yHk(13) r*dkESifh&cdkifwdkY b*Fvm;e,f aumfaemhzlvDjrpf (&cdkiftac:uHomjrpf)
tcGeb f @mtwGuf ukeo f , G af &;tcef;u@\ ta&; ygru I kd pE´o"k r®&mZmtaejzihf twGi;f wdu k yf jJG zpfymG ;aeonfukd o½kyaf zmfa&;qGx
J m;pOf
txl;*½kjyKco hJ nf/ ,aeYacwf ordik ;f ynm&Sirf sm;taejzihv f nf; ukeo f ,G rf I yrmP (Courtesy: Chittagong University Museum)
rnfrQusqif;cJah Mumif; azmfjy&ef rwwfEikd Mf uacs/ od&Yk mwGif 17 &mpk ukecf ge;D
tESpEf pS q f ,ftwGi;f üjzpfymG ;aom pD;yGm;a&;usqif;rIonf Edik if aH &;tmPmusqif; a&mufot l a&twGuf usqif;cJo h nf/
vmrIEiS fh wdu k ½f ukd q
f ufpyfvsu&f o dS nf/ þokYd pD;yGm;a&;usqif;&jcif;rSm r*dv k ufoYkd 1684 ü bk&ifpE´o"k r®&mZm ewf&mG pHonfEiS fh wNyKd ief uf bk&iht f mPmydik f
ppfwaumif;NrdKUusqHk;jcif;? ay:wl*D-tm&SEG,fzGm;trsm;pk (uRefzrf;olrsm;ESifh wdrYk mS NyKd izf uftyk pf jk zpfaom eef;awmfapmihu f ,
kd &f aH wmfwaYkd Mumifh MoZmusqif;cJ&h
ukeo f , G o f rl sm;) &ckid jf ynftm; pGecYf mG oGm;jcif;? r*dw k \Ykd zdtm;ay;rIaMumifh (qefpyg;? onf/ aemufESpfaygif; ESpfq,fausmfMumonftxd rnfonhfbk&if okdYr[kwf
t0wf txnfMurf;ESihf uRefrsm; t"du0,f,lol) 'wfcsfta&SUtdE´d,ukrÜPD eef;vkp;dk pHorl Q ¤if;\NrKd Uawmf ywf0ef;usix f uf ausmv f eG Nf y;D tmPmpufjyefEY aYHS tmif
xGucf go G mG ;jcif; ponhf taMumif;&yfrsm; aMumifh jzpfonf/ qefpyg;? ysm;za,mif;? raqmif&u G Ef idk Mf uay/ pE´o"k r®&mZm tm; qufco H jl zpfaom om;awmfBu;D O*¾gAv
csdyf? ywåjrm;ESihf 0g*Grf;0,f,lonhf tdEd́,rlpvifukefonfrsm; &cdkifjynfokdY vm rSmvnf; crnf;awmf oufawmfxif&Sm;&SdpOfü &[ef;0wfvsuf&SdaMumif;
a&mufNrjJ zpfapumrl Edik if w H pf0rS ;f ü jzpfymG ;aeaom Edik if aH &;rNird o f ufraI Mumifh vm &mZ0ifrsm;u azmfjyonf/ eef;awmfwGif; jzpfyGm;aeaom EdkifiHa&; y#dyu©rS
70 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 71

a&Smifv&JG ef &[ef; jyKjcif;jzpfaMumif; nTe;f qd&k ma&mufygonf/ &cdik jf ynf\ vlraI &;ESifh jynfwGif;odkY ajymif;a&TUcJY&avonf/ bk&ihftcGefb@mrsm; umv&Snfvsm;pGm
EdkifiHa&;tajctae þuJhokdY ½kwfw&uf,dk,Gif;ysufpD;jcif;ukd uREfkyfwdkY rnfokdY vHak vmuf<u,f0cJph Ofu ppfa&;csUJxiG rf rI sm;ukd aqmif&u G Ef ikd cf o
hJ nf/ ok&Yd mwGif 1666
&Si;f vif;jy&rnfenf;/ 16 &mpk uwnf;uyif wdu k cf u
kd af tmifEikd cf ahJ om ppfw ü awGYBuHK&onhf ppfa&;twd'ku©onf &cdkifjynf\ ukefoG,fa&;u@tm;
aumif;? aomif;wD;uRe;f ? pku&ú m; (Chocoria)? &mrl;yef;0gEiS fh tjcm;ae&mrsm;&Sd aoaMuavmufatmif xd;k ESu½f u kd cf wfrI jzpfapcJo h nf/ ppfwaumif;NrKd U usq;kH Ny;D
cHwyfrsm;ü &maygif;? axmifaygif; rsm;pGmaom&ckdifwyfzGJYrsm;ukd tiftm;jznhfwif; aemuf &ckdifbk&ifrsm;rSm <u,f0zGHU NzdK;cJhaom aeY&ufrsm;qDu pkyHkjynfhvQHcJhonfh
xm;Edik cf \
hJ / okaYd omf ppfwaumif; usq;kH aomtcgwiG rf u l m; cHwyfrsm;ukd &cdik f Opöm"ersm; uif;rJhpGmjzihf &yfwnfaumif; &yfwnfcJhMu&ayrnf/ eef;awmfwGif;
oabmxm;uGv J jJG cif;ESifh aus;vufa'oü ykeu f ef x<urIrsm; ay:ayguv f mjcif;rSm
vnf; Edik if aH &;y#dyu©aMumifo h m r[kwb f J wpfjznf;jznf; avsmeh nf;vmonfh
&if;jrpfrsm;tm; vTrf;rdk;csKyfudkif&ef ,SOfNydKifrIrsm;rS aygufzGm;vmjcif; jzpfonf/
tiftm;enf;onfhbk&ifrsm;rSm olwdkY\wyfzGJY0ifrsm; opöm&Sdap&efESihf tmPm
wnfNraJ p&eftwGuf eef;awmf\&wemrsm;udk toH;k jyKc&hJ onf (CL 1932, 2: 225)/
&cdkifwyfzGJUrsm;\ vlrsdK;aygif;pHk yg0ifrIuvnf; EkdifiHa&;ESihf pD;yGm;a&; tusyf
twnf;ukd ydrk jdk yif;xefapcJo h nf/ &ckid w
f yfzUJG rsm;\ oH;k yHw k pfyckH efrY mS ud, k &f aH wmf
rsm;jzpfNy;D ? rwlujJG ym;onh, f Ofaus;rIEiS hf bmoma&;aemufcrH S qif;ouforl sm;
jzpfonf/ xdjYk yif av;onfawmftjzpf ceft Y yfjcif;cH&onhf oQm;½SL*sm\ aemufvu kd f
rsm;xJrS touf&iS f use&f pforl sm; tp&So d w l Ykd jzpfonf/ &cdik jf ynf\ t"duusonfh
ae&mtESt YH jym;ü ykeu f efrrI sm; ay:ayguNf y;D bk&ifrsm;udk vdo k vdk eef;wifeef;cs
jyKEikd cf ahJ om rGeEf iS fh ]tdE, d́ } awmf0if ud, k &f aH wmf acgi;f aqmifrsm;taMumif;udk
&mZ0ifrsm;u azmfjyMuonf/ 1685 ESifh 1700 ckEpS rf sm;tMum; jzpfysucf o hJ nhf
vufa&G;pif wyfzUJG rsm;tMum; tcsi;f csi;f wdu k cf u kd rf rI sm;aMumihf jzpfay:vm&aom
yH(k 14) paumhwvefe,f at'ifb&mNrKd U&Sd
Edik if aH &;tajctae ½kww f &uf ,d;k ,Gi;f rIuMdk unhv f Qif bk&iht f mPmwnfNraJ &;onf
&cdik jf ynfo;kH Oa&myxkwf acwfrt D ajrmufvufeuf ("gwyf -kH &JjrwfviG )f
wyfzGJU0ifrsm;\ opömapmihf odrItay: rnfrQrSDwnfaeonfudk owdjyKEdkifonf/
72 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 73

q,f&h pS &f mpk yxrxuf0ufEpS rf sm;twGi;f Edik if aH &;wnfNraJ tmif jyefvnf


xde;f odr;f Edik cf ahJ omfvnf; &cdik \f ausmMf um;rIrmS ESpt f enf;i,fMumonftxd arS;rSed f
cJ&h onf/ xdjYk yif b*Fvm;yifv,fatmf ukeo f ,
G af &;uGe, f uftwGi;f rS ,cifu tcef; (6)
&&Scd zhJ ;l aom tusKd ;tjrwfrsm; qH;k ½H;I cJjh cif;ukd jyefvnfí tzwfrqnfEikd cf ahJ wmhacs/ csJUxGifjcif;ESihfaygif;pnf;0ifa&mufjcif;
&cdik jf ynftaejzihf ta&SUawmiftm&S\ zGNYH zKd ;rItjzpftysurf sm;ESifh xdawGjY cif; r&Sv d S (BuD;xGm;rI\t&Sdeft[kefrsm;)
aom bk&ihEf ikd if w H pfct
k jzpf&yfwnf&csed f q,f&h pS &f mpkEpS rf sm;wGirf u
l m; &cdik b
f &k ifrsm;
\*kPjf 'yfwrYkd mS wpfjznf;jznf; rIe0f g;EGr;f vscahJ vonf/ &cdik jf ynf\ ud, k yf idk v
f wG vf yfaom ordik ;f rSm twdwu f mv\ taMumif;&yf
om jzpfygonf/ 1785 wGif jrefrmESihf 1825 wGif NAdwdoQwdkY odrf;ydkufNyD;aemuf
&cdkifjynfwGif pD;yGm;a&;ESihf vlOD;a&qdkif&m ajymif;vJrIwdkY jzpfay:cJhonf/ (t"du
taMumif;rSm pOfqufrjywf jzpfay:cahJ om vlO;D a&0ifa&mufrEI iS hf xGucf mG rIwaYkd Mumifh
jzpfonf/) ¤if;\ a&S;a[mif;,Ofaus;rI tarGtESpftrsm;pkrSm qHk;½HI;cJh&onf/
acwfopf&cdik o f rdik ;f rSmvnf; NAw d od Quv dk edk aD cwftwGi;f Edik if aH &;qufpyfrEI iS fh ukv d edk D
acwfveG f jrefrmjynf\ uHMur®mESio fh m ywfoufaeaom a'otpdwt f ydik ;f wpfc\k
ordkif;om jzpfvmcJhonf/ odkYjzpfí ]ukd,fydkifvGwfvyf aomordkif;} ESihf ]a'o
tpdwftydkif;wpfck\ orkdif;}wkdY\ t"dujcm;em;csufrSm pD;yGm;a&; (odkYr[kwf)
,Ofaus;rItaMumif;&yfxuf Edik if aH &; ydík qefygonf/ 1785 rwdik rf u D &cdik jf ynf
onf A[kXd mewpfck odrYk [kwf ,if;\ ud, k yf ikd Af [kXd mersm;pGmrS ay:xu G v f monfh
yx0DEdkifiHa&;qdkif&m tiftm;pk wpfckjzpfcJhonf/ ,if;aemufydkif;wGifrlum;
&cdik jf ynfonf &cdik jf ynfjyify A[kXd me\ vTr;f rd;k csKyu f ikd cf &H aom ae&mwpfct k jzpfoYdk
a&muf&o dS mG ;awmhonf/ (1860 ESprf sm;txd umvuwåm;ESifh aemufyikd ;f &efuek w f Ykd
jzpfonf/)
ydrk ídk wefc;kd Bu;D onhf tdref ;D csi;f Edik if rH sm;\ tem;owfe,ferd w d üf wdik ;f jynf
74 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 75

i,frsm; ay:xu G rf EI iS fh &Sio


f efwnfwefEY idk rf w
I o
Ykd nf ¤if;\atmifjrifrt I m; &Si;f jyonhf \ MoZmtmPmrsm; vsijf refpmG usqif;aejcif; ponfh rsuEf mS omay;aom tajc
oDjcm;taetxm;rsm;tay: ar;cGef;xkwfp&m jzpfapygonf/ obm0tm;jzihf taersm;rS tusKd ;tjrwf &&Scd jhJ cif;jzpfonf/ 1663 ckEpS üf r*db k &k ifcEH iS hf ppfAv kd cf sKyf
uREykf w f Ykd tm½Hpk ukd rf rI mS yx0Dtaetxm;tm; OD;pGmcsO;f uyfjcif; jzpfonf/ okaYd omf wm0ef,x l m;ol cefzmw[*sef (Khan Fath-Jang) uG,v f eG Nf y;D aemuf b*Fvm;ü
ta&;Bu;D onfrmS &cdik jf ynftwGuf yx0Dtaetxm; oufoufrQjzifh auseyf wpfEpS yf wfv;kH yHrk eS t f pd;k & uif;rJah ecJo h nf/ odjYk zpfí &ckid w f rYkd mS r*dw k t Ykd m; txd
avmufaom tajzr&Edik yf g/ q,f&h pS &f mpktwGi;f ü &cdik jf ynfonf tdE, d́ ukeo f nf tcdu k rf &Sb d J wdu k cf u kd Ef ikd rf nhf tcGit
fh vrf;&Sad eaMumif; csucf si;f odjrifco hJ nf/ 1664
rsm; a&muf&EdS ikd af om b*Fvm;yifv,fatmfüwnf&NdS y;D ta&SUbufwiG f rwfapmuf wGif 'gumüwnf&o dS nhf r*dak &wyfpk (nawwara) udk &cdik w f Ykd wdu k cf u
kd af rmif;xkwf
aom obm0awmif½;kd r\twm;tqD;&Sv d suf ¤if;\vlO;D a&tm; taxmuftyHah y; cJo
h nf/
onfh ajrMoZmaumif;aom vGifjyifrsm;jzifh wifhw,fcJhonf/ okdY&mwGif ,cif ESpf b*Fvm;yifv,fatmf ukefoG,fa&;uGef,ufodkY &cdkifjynfaygif;pnf;0if
wpf&mESifh jcm;em;onfrmS 1750 ywf0ef;usif ukeo f ,G af &;onf twdwu f mv\ a&mufcJhrIrsm;rSm tvGefta&;BuD;í tqHk;tjzwfay;aom atmifjrifrIjzpfonf
t&dyw f pfco k m jzpfygonf/ Edik if aH &;tajctaersm; ,k, d iG ;f ysupf ;D apNy;D pdwaf omu (Leider 1998)/ q,fhckepf&mpk &cdkifjynfukd ta&SUawmiftm&S yifrEdkifiHrsm;\
ESihf tysuftpD;rsm;udk jzpfay:apaom &cdkifjynfyifv,f"g;jywdkYrSmvnf; b*Fvm; yHkrSefbk&ihfEdkifiH trsdK;tpm;xJwGif xnfhoGif;ír&Edkifay/ tb,fhaMumifhqdkaomf
a'otwGuf tEÅ&m,fxuf a'gojzpfp&m ykíd jzpfvmcJo h nf/ &cdkifjynf\ <u,f0csrf;om aumif;rGefrIrsm;rSm ,if;\ b*Fvm;yifv,fatmf
Bu;D xGm;rI\ t&Sed t f [kerf sm;ukd em;vnfoabmayguaf p&eftwGuf pD;yGm; a&aMumif;qufoG,frIrsm;ü tvGeftrif; rSDwnfaeaomaMumifh jzpfonf/
a&;ESifh Edik if aH &;tajctaersm;ukd avhvm&ef vkt d yfonf/ ouú&mZftvdu k f tjzpf &ckid wf o Ykd nf ukeo f , G af &;wGif tay:,H rQom uk, d wf ikd u
f ,
dk uf s yg0ifywfoufonf/
tysurf sm;ukd azmfjyonfh ordik ;f (histoire événementielle) twdik ;f avhvmrnf od&Yk mwGif ay:w*l ?D 'wfcsEf iS fh y,fv,fe?D *l*s&wf (Gujarat)ESifh uk½d rkd ef',furf;ajc
qdyk gu jrefrmjynf odrYk [kwf b*Fvm;ü jynfwiG ;f ppf odrYk [kwf A[kcd sKyu f ikd rf I odrYk [kwf tmacs; (Aceh) wdrYk S rlpvif ukeo f nfrsm;rSm &ckid jf ynf\ obm0ESifh
tmPm avsmeh nf;aepOftwGi;f &ckid ef ,fy,fcsUJ xiG rf I jzpfymG ;aMumif; awGU&onf/ pduk yf sKd ;a&; xGuu f ek rf sm;jzpfaom jcnfxnf? qefpyg;? Buo H umESifh qm;wdu Yk dk
tdv,mhpf&Smrif;quf (Ilyas Shahi dynasty) (1539) uG,faysmufNyD;aemuf ukeo f , G u f ;l oef;Muonf/ &cdik o f nf b*Fvm;yifv,fatmfü t"du ukeaf &mif;
oQm&Sm;(Sher Shah) \ wdak wmif;aom eef;pHEpS rf sm;twGi;f jzpfysucf jhJ cif;jzpfonf/ 0,fazmufum;ol[lí emrnfBuD;cJhNyD; awmxJawmifxJrS zrf;qD;&rdaom
rif;zavmif;\ ppfa&;atmifjrifrIrsm;rSmvnf; b*Fvm;\ us,fjyefYaom tpdwf qifrsm;ESihf txufjrefrmjynfrS ywåjrm;wdkYukdvnf; a&mif;cscJhonf/ odkY&mwGif
tydkif;rsm; (txl;ojzihfta&SUb*Fvm;) taejzihf r*dktkyfcsKyfrItm; emcHrIr&Sdjcif;? &cdik o f v Ydk ma&muf&efrmS cufco J nhf &moDOwkEiS fh a&aMumif; tajctaersm;aMumihf
Bwyd &l rSmvnf; rif;quf,OS Nf yKd if eef;vkjcif;rsm; &Sad ejcif;? jrefrmjynfüvnf; eE´b&k if vnf;aumif;? ajrmufO;D NrKd UawmfoYkd vma&muf&mvrf;jzpfaom ukvm;wefjrpfoYkd
76 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 77

0ifa&muf&eftwGuf uRrf;usifaom a&aMumif;jyrsm; vkdtyfjcif;aMumifhvnf; topf vJv, S af vh&o dS nf/ t"dutm;jzihf a,bk,s toH;k jyKaom a&,mOftrsKd ;
aumif;? tEÅ&m,frsm;aom c&D;pOfjzpfcJhonf/ xdkYaMumifh &ckdifbk&ifrsm;rSm olwdkY\ tpm;rSm &cdik w f u kd af vSjzpfNy;D yifv,fjyif oGm;a&muf&ef BuchH ikd o f nhf avSwpfrsKd ;
bk&ifhEdkifiHaps;uGufrsm;tm; qGJaqmifrI&Sdap&ef aqmif&GufMu&onf/ &cdkifwdkY\ jzpfygonf/ ¤if;ukd wufjzihaf vSmcf wfEikd o f vdk &Guv f iT jhf cif;vnf; jyKEidk o
f nf/ jrpf
wdu k cf u
kd rf rI sm;rSaeí a'owGi;f qefpyg;? jcnfxnfEiS fh Buo H um xkwv f yk rf rI sm; aMumif;rsm;ESifh urf;ajcwpfavQmuf toH;k jyKEikd o f nf/ ay:w*l D aMu;pm;ppfonfrsm;
udk tEIwv f u©Pmaqmifaom xdcu dk rf rI jzpfay:apbJ qufvufíom Bu;D xGm;apcJh rSmvnf; tdE, d´ ork'&´ m\ rnfonhaf e&mwGirf S þrQavmuf a&aMumif;uRr;f usirf I
onf/ q,fhckepf&mpk yxrxuf0ufü &&SdcJhaom &cdkifjynf\t&G,ftpm;? ukd raqmif&u G Ef ikd cf ahJ cs/ q,fafh jcmuf&mpktukerf S ppfwaumif;NrKd U rusq;kH rD tcsed f
wefckd;tmPm? *kPfoa&ESihf <u,f0csrf;omrIwdkYrSm ¤if;\ e,fy,f csJUxGifEdkifjcif; txd a'ocHay:w*l u D yÜwed rf sm;onf &cdik af &wyfoabFmrsm;tm; Bu;D MuyfuyG u f J
rS&&Sad om &vm'frsm; jzpfonf/ od&Yk mwGif &cdik w f \Ykd b*Fvm;a'o wduk cf u
kd of rd ;f ydu
k f cJMh uNy;D ¤if;wd\ Yk aqmif&u G rf rI sm;twGuf aiGaMu;rsm;pGm cs;D jri§ jfh cif; cHcMhJ u&ygonf
rIrsm;tm; EdkifiHa&; oabmw&m;t& aqmif&Gufcsufrsm;[k owfrSwf,lq&ef (Guerriro1930, 1: 44)/ &cdik af &wyfonf ywf0ef; usif yJc;l a'orS jrefrmbk&ifrsm;?
rjzpfEidk o f vdk ud, k u f sKd ;pD;yGm; aqmif&u G cf surf sm;[lívnf; ,lq&efc, J Of;onf/ b*Fvm; plvwefrsm;? ajr&Siyf a'o&mZfrsm; (bharah bhuyan) ESihf r*dkrsm;tay:
þtcsurf mS &cdik b f &k ifrsm;taejzifh b*Fvm;ta&SUawmifyikd ;f tm; ordik ;f aMumif;t& (q,fch ek pf&mpk yxrwpf0uftwGi;f ) tpGr;f jyEdik cf o hJ nf/ xdak &wyfonf &cdik b f &k if
w&m;0ifyikd q f ikd cf ohJ nf[k ,HMk unfMujcif;ESihf qufpyfEikd o f nf/ taMumif;rSm a0om rsm;tm; tdref ;D csi;f Edik if rH sm;tay:ü aoe*FAsL[mt& tusKd ;tjrwf &&Sad pcJ½h kH omr
vDüpd;k pHco hJ nhf a&S;pjEr´ if;qufrmS [&dauv (ppfwaumif; {&d,müyg0ifonf) u wdu k cf u
kd af tmifEidk cf ahJ om e,fajrrsm;tay: xde;f csKy&f mwGiv f nf; vHNk cKH apcJo
h nf/
&Sd pjEr´ if;qufEiS fh qufE, G af omaMumihf jzpfonf (Leider 1999)/ ok&Yd mwGif wpfcgwpf&üH wdu k cf ukd af tmifjrifEikd rf qI o
dk nfrmS trnfcrH Q opömcHapjcif;
þe,fy,fcsJUxGifrI\ t"duaomhcsufrSm &cdkifjynf\ a&wyftiftm;yif xuf tenf;i,fomydyk gonf/ (Leider 1998a; 1998b; Tak Htwan Ni 1985)
jzpfonf/ &cdkifbk&ifrsm;rSm t&G,ftpm;trsdK;rsdK;&Sdonhf &maygif;rsm;pGmaom a& &ckid jf ynfrmS q,fch ek pf&mpktv,fyikd ;f txd tjcm;aom ta&SUawmiftm&S
,mOfrsm;yg0ifonfh a&wyfpkukd qihfac:pk½Hk;jcif;iSm wwfEdkifcJhMu\/ ¤if;wdkYonf EdkifiHrsm;ü jzpfay:aeaom vlOD;a&enf;yg;rIrsdK; BuHKawGU&jcif; r&SdcJhay/ xkdtcsdefrsm;
urf;ajc wpfavQmuf vIy&f mS ;oGm;vmMuNy;D jrpfaMumif;rsm;twGi;f odYk tvsit f jref twGif;ü &cdkif trsm;tjym; ae&ma&TUajymif;jcif;rsdK; r&Sdonhftjyif &cdkif A[kda'o
0ifa&mufEdkifonf/ xkdYjyif oufqdkif&me,fajrtm; ½kwfw&uf0ifa&mufpD;eif; rsm;rSmvnf; ppfyEJG iS x fh ad wGUrI enf;yg;onf/ abmufwmpauguw f ef (Wouter
Edik of nf/ xkaYd emuf wdak wmif;aom umvtawmtwGi;f rSmyif jyefvnfqw k cf mG Schouten) uJo h aYdk om Edik if jH cm;avhvmolrsm;u ajrmufO;D ESifh ,if;ywf0ef;usif
&ef pGrf;aqmifEkdifavonf/ &cdkifbk&ifonf &maygif;rsm;pGmaom avSrsm;? oabFm a'orsm;\ vlO;D a&odyo f nf;jcif;udk aumif;pGmod&cdS MhJ uonf/ 'wfcsq f &m0efjzpfaom
rsm;yg&Sdonhf a&wyfpkudk ppfwaumif; teD;ü NrdKUapmihfwyfpcef;csxm;cJhNyD; ESpfpOf paumufwefu ajrMoZmaumif;rGeo f nf? &moDOwkaumif;onf? ul;pufa&m*g
78 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 79

uif;&Si;f onf? wdu k yf rJG sm;ü vltenf;i,fom aoausr&I o dS nf [k azmfjycJo h nf bk&ifh awmf0if a&wyfrawmf\ wyfzGJYrsm;rSmrl &cdkifbk&ifrsm;\ EdkifiHa&;ESihf ppfa&;
(Schouten 1727, 1: 245)/ rnfoy Ydk if jzpfap &ckid b
f &k ifrsm;onf atmufjrefrmjynf atmifjrifrrI sm;twGuf t"duwm0ef&rdS u I dk ud,
k pf m;jyKMuonf/ xdaYk Mumifh Bu;D xGm;rI
ESifh b*Fvm;ta&SUawmifyikd ;f tm; pD;eif;wdu k f cdu
k jf cif;jzifh vlUprG ;f tm;t&if;tjrpf \ t&Sed tf [kerf sm;ukd avhvmqef;ppfjcif;jzihf Edik if aH &;ESifh ppfa&;atmifjrifrI [laom
rsm;udk axmufy&hH &Sad pEdik o f nf[k ,lqMuonf/ &cdik v f rl sKd ;rsm; ud, k w
f idk f &cdik jf ynf qefu Y sijf cm;em;rI ESpcf \
k t"dutcsurf sm;ukd od&EdS idk yf gonf/
okYd aqmif,cl MhJ uaom vltrsm;pkrmS uRet f jzpf a&mif;pm;&efr[kwb f J ajrmufO;D tjzpftysurf sm;rSm tNrwJ rf; aumif;rGeaf eonfawmh r[kwaf cs/ ¤if;wdu Yk dk
qifajczHk;&Sd &cdkifbk&ihf trIxrf;tpdkU (tkyfpk) wGif zGJUpnf;wm0efay;&ef jzpfonf/ vHak vmufaom tajctaeajymif;vJrrI sm;ESifh EdiI ;f ,SO&f ef vkt d yfonf/ tjcm;wpfzuf
¤if;wdrYk mS eef;awmfwiG ;f wHjrufvn S ;f olrsm;? vufryI nmonfrsm;? tapmifh rsm;ESifh
yef;csDq&mrsm; tjzpfvnf;aumif;? a&wyftwGuf avSavSmfom;rsm;tjzpf
vnf;aumif;? bk&ihv f ,fajrü v,form;rsm;tjzpf vnf;aumif; trIxrf;Mu&
onf/ tcsKd UrmS eef;wGi;f ü tqihjf rihw f m0efrsm; ,lMu&\/ q,f&h pS &f mpk aESmif;ydik ;f t
xd b*FvD a&muf&rdS rI sm; (trsm;tjym;rSm rlpvifrsm;jzpfMuonf) udk &cdik Ef iS t fh *Fvyd f
rSww f rf;rsm;wGif awGU&onf/ yJc;l NrKd Uawmfusq;kH Ny;D aemuf a&muf&v dS maom rGerf sm;
rSm q,f&h pS &f mpkuek q f ;kH csed w
f ikd af tmif wpfo;D wpfjcm; tkypf w k pfct
k aejzihf &Sad eao;
aMumif; od&onf/ r*dx k rH S xGuaf jy;vmaom tmz*ef ppfonfrsm;? &ckid jf ynfü
tajcvmcsonfh ay:wl*D ukefonfrsm;ESihf pGefYpm;olrsm;rSm &ckdifwyfrawmfü
0ifa&muftrIxrf;Muonf/ &cdik jf ynf awmifyikd ;f ESiafh jrmufyikd ;f rS awmifay: tBu;D
tuJrsm;uvnf; ouf? NrKH ? csi;f ESifh tjcm;vlrsKd ;i,frsm; yg0ifonfh tzGrYJ sm;ukd
zGpYJ nf;ay;onf/ odjYk zpfí &cdik b f &k ifw h yfrawmfom;wdrYk mS uGjJ ym;aom ,Ofaus;rI
aemufcrH sm;rS qif;oufvmonhf vlrsKd ;aygi;f pHjk zihf zGUJ pnf; xm;jcif; jzpfonf/
&cdik b
f &k ifrsm;taejzihf pD;0ifvmonh<f u,f0rIrsm;tm; aemufvu kd af emufyg
wpfOD;csif;pDodkYcGJa0ay;EdkifcJhonfESihftrQ tmPmcsdefcGifvQmnDrQcJhNyD; eef;wGif;om; yH(k 14) wyfrawmfppfordik ;f jywduk f (aejynfawmf)&Sd Oa&myxkwf
rsm;ESihf ppfonfawmfrsm;rSmvnf; awmf0ifrif;rIxrf;rsm;tjzpf &yfwnfEdkifcJhonf/ &cdik jf ynfo;kH tajrmuf ("gwyf -kH &JjrwfviG )f
80 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 81

wGif ajrmufO;D ESifh jrefrmjynf\acwfNyKd iu f mvudk EdiI ;f ,SOrf nfqykd gu Ekid if aH &;wnfNird f ckEpS wf iG f ppfwaumif;rS jcnfxnf&ufvyk o f l trsm;tjym;tm; &cdik o f Ykd ajymif;a&TUap
rIrmS vIycf wfvsu&f o dS nf/ Edik if t
hH mPmukd e,fajrcsUJxiG Ef ikd Nf y;D vlO;D a&ESifh t&if;tjrpf jcif;rS rarQmfvifhaom tusdK;&vm'fudk jzpfay:apcJhonf/e&ywdrif;onf tqdkyg
rsm; wd;k jri§ afh qmif&u G Ef idk af om tiftm;Bu;D rm; pGr;f aqmifEikd o f nhf Edik if OH ;D aoQmifrsm; vlo;kH aomif;cefu Y dk ukvm;wefjrpf wpfavQmufü tajccsap&ef vdv k m;cJo h nf/
\ rsKd ;qufrsm;u xde;f csKycf MhJ uonf/ xD;eef;vk&ef BuKd ;yrf;rIrsm; &Sv d ifu
h pm; þ jcnfxnf&ufvyk o f rl sm;rSm bk&ih0f ifaiG&mS azGay;&eftwGuf jzpfaomfvnf;
Edik if aH &;t& tiftm;avsmeh nf;jcif; r&Scd ahJ y/ &cdik jf ynf\ 1638 ckEpS u f rif;quf rvHak vmufaom pm;eyf&u d m© rsm; cGaJ 0ay;rIaMumifh trsm;tjym; aoqH;k cJo h nf/
jywfrq I o
kd nfrmS vnf; 1531 rS 1685 twGi;f jzpfymG ;cJo h nfh wpfcw k nf;aom rSwo f m;zG,af umif;onfrmS þpDru H ed ;f \ &Siof efEikd rf t
I vm;tvmukd eef;awmf
jynfwiG ;f Edik if aH &; y#dyu©jzpfNy;D &cdik b f &k ihEf ikd if \H a,bk,stajctaeudk tenf;i,f twGi;f ü tjyif;txef jiif;ckecf MhJ ujcif;jzpfonf (Van Galan 2002)/
om xdcdkufapcJhonf/ ajrmufOD;onf 1430 rS 1785 wdkifatmif &ckdifjynf\ rif; &cdik b
f &k ifrsm;onf opöm&Sad om trIxrf;rsm;&Sjd cif;aMumifo h m pk;d pHtyk cf sKyEf idk f
aejynfawmf jzpfcJhonf/ odkY&mwGif &ckdifbk&ifrsm;onf q,fhckepf&mpk 'kwd,xuf Mujcif; jzpfygonf/ Edik if aH &; odrYk [kwf pD;yGm;a&; vTr;f rd;k vsu&f adS om ae&mrsm;wGif
0ufESpftrsm;twGif;ü tvsiftjrefajymif;vJvmaom EdkifiHa&;ESihf pD;yGm;a&; vkt d yfcsut f & tmPmcGaJ 0 usio fh ;kH rIrsm;&So d nf/ twdtus qd&k aomf ppfwaumif;
ywf0ef;usit f aetxm;ESifh vdu k af vsmnDaxGjzpfap&ef raqmif&u G cf MhJ uay/ jrefrm udpöyifjzpf\/ ppfwaumif;tm; &cdkifwdkYpwiftkyfcsKyfonfh tpydkif;ESpfrsm;twGif;
bk&ifrsm;rSm pdu k yf sKd ;a&;ykv d QrH EI iS fh taumuftcGerf sm;rS tusKd ;tjrwf &&Scd o hJ nf/ ¤if;NrdKUESihf ywf0ef;usif e,fy,frsm;ukd a'ocH rlpviftBuD;tuJrsm;u tkyfcsKyf
od&Yk mwGif ukeo f , G af &;usqif;&mü &cdik b f &k ifrsm;avmuf tajctaeqd;k 0g;jcif; cJhMuonf/ odkYaomf 1590 aemufydkif;ü &cdkifvlrsdK;rsm; ppfwaumif;bk&ifcH
r&dcS ahJ cs/ jrihwf ufrEI iS fh usqif;rIoo H &mu jrefrmbk&ifrsm;tm; tiftm;awmihw f if; jzpfvmMuonf/ ¤if;wdrYk mS &ckid b f &k if\ aqG;rsKd ;&if;csmrsm; jzpfMuNy;D ud, k yf idk 'f *Fg;rsm;
apcJph OftwGi;f &cdik jf ynf\ Edik if aH &;taetxm;rSm 1690 0ef;usiüf ½Iyaf xG;aecJNh y;D oGe;f vkyEf ikd o f nhf &Sm;yg;aom tcGit fh a&;udk &&Scd o hJ nf/ ¤if;wko Yd nf q,fch ek pf&mpk
aemifEpS af ygi;f wpf&mwdik af tmif jyefvnfaumif;rGev f mjcif; r&Sad wmhay/ a&S;,cif tapmykid ;f ü ]taemufb&k if} [laom xl;uJonhf bGt YJ rnfuv dk nf; &&So d nf/
taetxm;rsm;twdik ;f jyefvnfxed ;f odr;f rI rjyKEikd af om tcuftcJwpf&yfrmS apm &ckdifbk&if oD&dok"r®&mZmESihf ¤if;tm; qufcHolrsm;u rlpvifbGJUukd pGefYvTwf
apmydik ;f u&SEd iS cfh ahJ om yifv,fa&aMumif; qufo, G af &;uGe, f ufrsm; qH;k ½H;I oGm; toH;k rjyKMuawmh apumrl? tqdyk g taemufb&k ifrsm;onf rlpvifbUJGudk qufvuf
jcif;aMumifhyif jzpfonf/ cH,loHk;pGJcJhMuonf (Chowdhury 1997)/ &ckdifbk&ifrsm;ESihf ppfwaumif;teD;
ta&SUtm&Sukef;rydkif; tjcm;ae&mrsm;uJhodkYyif vltrsm;tjym;tm; ywf0ef;usif a'orsm;&Sd ay:w*l D tm&S EG,zf mG ;wd\Yk qufqaH &; taetxm;rsm;ukd
ajymif;a&TUapjcif;rsm; &ckdifwGifjzpfyGm;cJhonf/ ppfwyfzGJYrsm;wGifomru pdkufysdK;a&; MunfhvQif xkda'orsm;twGif; A[kdcsKyfudkif rItmPm avsmh&Jvsuf&Sdaeonfukd
orm;rsm;ESifh vufryI nmonfrsm;tMum;wGiv f nf; ajymif;a&TUrI jzpfymG ;onf/ 1664 awGjY rifEikd of nf/ ay:w*l t D quftEG,rf sm;ESifh vlrsKd ;pHk a&maESmaeonfh c&pf,mef
82 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 83

tpkta0;wdrYk mS &cdik b f &k ihbf @mawmfrS uReu f ek u f ;l rIqikd &f mtwGuf a0pkcaJG 0&&Sad e ,xuf0uftwGi;f rif;oH;k yg;\ tBuaH y; wm0ef,cl ahJ om trwfBu;D r[mynm
orQumvywfv;kH &cdik b f &k iht f ay: umv&SnMf umpGm opöm&SMd uonf/ olwo Ykd nf ausm\ f rsKd ;EG,q f uf jzpfonf/ bke;f awmfBu;D ref&ad u (Father Manrique) ESihf
rSwo f m;avmufz, G &f m ud, k yf ikd t
f yk cf sKycf iG ufh v dk nf; &&Scd MhJ uonf/ paumufwef (Schouten)wd\ Yk a&;om;csurf sm;u &cdik t f pd;k &\ xda&mufprG ;f
q,hcf ek pfEiS fh q,f&h pS &f mpktwGuf &ckid ef ef;wGi;f rSL;Bu;D rwf&m aoemywd aqmifEikd rf EI iS fh ywfoufaom tjriftcsKd Uukd azmfjycJo h nf/ vsijf refaoma&aMumif;
pm&if;udk tenf;i,fom&&So d nf (Oyrm- Havart 1693; Tak Htwan Ni 1996)/ qufo, G af &; vrf;aMumif;rsm; &So d nft h wGuf oihaf vsmaf om t&G,yf rmP&So d nfh
&cdkifjynfü acwfNydKif jrefrmheef;awmfyHkpH uJhodkYaom 0efBuD;rsm;? twGif;0efrsm; a&wyfprk sm;ukd bk&ihyf ikd ef uftwGi;f &Sd rnfonhaf e&modrYk qdk cPcsi;f apvTwEf ikd f
ponfh &mxl;rsKd ; ceft Y yfwm0efay;cJjh cif; r&Sad Mumif;od&onf/ &ckid b f UJG rnf&nfpk onf/ wpfcgwpf&H jzpfay:onhf ykeu f efrrI sm;ukv d nf; ¤if;wdYk ajcwpfvrS ;f rvSr;f Edik rf D
trsm;pkrmS ppfa&;vkyif ef;aqmifwmrsm;ESifh qufpyfvsu&f o dS nf/ tcsdeftwGif;üyif udkifwG,fxdef;csKyfEdkifcJhonf/ tpdk;&rSm wdkif;oljynfom;wkdY\
jynfpdk;BuD;rSm eef;awmfwGif;ü &mxl;tjrihfrm;qHk;jzpfNyD; eef;&if;0ef? vIy&f mS ;rItay:wiG v f nf; wif;usypf mG BuKd ;ukid Ef ikd cf o hJ nf/ ]armfr}f (Maum) awmif
w&m;olBu;D csKyEf iS fh tqiht f wef;wlno D nf/ Oyrmtm;jzifh 1581 wGif ¤if;onf ay:a'o&Sd bke;f awmfBu;D ref7ad u vnfywfcahJ om c&pf,mefrsm;rSm ¤if;wd\Yk aus;&Gm
jrefrm usL;ausmo f rl sm;ESifh aphpyfaqG;aEG;&mwGif wm0efcjH zpfonf18/ "m;ydik Bf u;D rSm rsm;ukd pGefYcGm&ef wm;jrpfcHxm;&NyD; teD;uyfapmihfMuyfMunfh½I cHMu&aMumif;
ppfoBl u;D okrdY [kwf aoemywdjzpfonf/ ud, k &f BH u;D rSm eef;awmfapmihf ud, k &f aH wmf ref&ad uu azmfjycJo h nf/ paumufwef uvnf; 1661 tapmydik ;f oQm;½SL*sm
rsm;\ tBu;D trSL; jzpfNy;D taemufwikd ;f ESifh tdE, d́ rSww f rf;rsm;t& ¤if;onf &kww f &ufxu G af jy;oGm;Ny;D aemufyikd ;f wGif &ckid q f yd u f rf;rS xGucf mG oGm;rnfh oabFm
wpfcgwpf&HwGif b*Fvm;odkY ppfcsD&mü wm0efcHjzpfonf/ ppfuJESihf ZkEÅwfwdkYrSm rsm;ukd jyif;xefpGm xdef;csKyf cJhaMumif; a&;om;cJhonf/
ppfbufqidk &f m tBu;D tuJrsm;jzpfNy;D av;a,mufrS uk;d a,muftxd&o dS nf/ ppfuJ &ckdifjynf\ e,fy,fcsJUxGifEdkifjcif;ESihf b*Fvm;yifv,fatmf ukefoG,fa&;
onf w&m;olBu;D wm0efuv kd nf; ,l&Ny;D oHwrefa&;&mESifh eef;awmfoYkd vma&muf uGe, f uftwGi;f odYk aygi;f pnf; 0ifa&mufEidk jf cif;wdrYk mS q,haf jcmuf&mpk tapmydik ;f ESifh
onfh EdkifiHjcm;om;rsm;ukdvnf; apmihfa&Smuf wm0ef,l&onf19/ a&ZkEÅwfrSm q,fch ek pf&mpk tv,fyidk ;f tMum; Bu;D xGm;rI\ t&Sed t f [kerf sm;ukd yHak zmfjyo&m
a&wyfppfoBl u;D jzpfonf/ qifuBJ u;D rSm bk&ihq f ifawmfrsm;tm; uGyu f &J oljzpf a&mufonf/ Bu;D xGm;zGjYH zKd ;rIu txufwef;vTmwd\ Yk "eOpömrsm;udk pGr;f tm;jri§ ahf y;
onf/ ppfwaumif;ESifh oHwb JG &k ifcu H o hJ aYkd om jrihrf m;onf&h mxl;rsm;udk rif;nDrif; Ny;D aumif;rGeaf om Zdrcf yH pön;f rsm;ukd toH;k jyKvsuf tvSL'gersm;ukv d nf; vGwv f yf
om; odrYk [kwf bk&ihOf ;D &D;awmf baxG;awmf ponfh awmf0ifro d m;pkrsm;u xde;f csKyf pGm aqmif&u G Ef ikd cf o
hJ nf/ tEkynmESifh a&S;a[mif;ypön;f t<uif;tuserf sm;u &cdik f
onf/ tcsKd Uaom &mxl;jrifrh m;onhf rdom;pkrsm;wGirf l rsKd ;qufwpfcrk S wpfcq k o D Ydk tEkynmonfrsm;taejzihf tdE´d,ESihf jrefrmjynfrS vHIaqmfrIwGef;tm;rsm; &&SdcJh
wm0ef0wå&m;rsm; vTaJ jymif;xrf;aqmifonf/ Oyrmtm;jzihf q,fah jcmuf&mpk 'kwd aMumif; oufaocHvsuf&Sdonf/ q,hfig;ESihf q,hfajcmuf&mpkrsm; twGif;ü
84 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 85

jzpfysufcJhaom b*Fvm;AdokumESihf b*Fvm; plvwefrsm;? r*dkbk&ifcHrsm;\


eef;awmfwiG ;f bmoma&;yGo J bifqikd &f m aqmif&u G rf w I o Ykd nfvnf; &ckid t f EkynmESifh
txufwef;vTm ,Ofaus;rI tay: oufa&mufrI &Scd o hJ nf/ q,hcf ek pf&mpk\ 'kw, d
av;yHkwpfyHkESpfrsm;twGif; ajrmufOD;taejzihf vlrsdK;aygif;pHk usufpm;&m
NrdKUawmfjzpfcJhNyD; ukefonfrsm;? tEkynm&Sifrsm;ESihf aMu;pm; ppfonfrsm;tm;
qGaJ qmif&mae&m jzpfvmcsed üf &cdik b f &k ifrsm;onf ¤if;wd\Yk Ak'b ¨ mom o½kyo f @mef
yDjyifatmif tBuD;tus,f tav;teufjyKMuawmhonf/ oD&dok"r®&mZm ESihf
¤if;tm;qufcHolwdkYrSm ygVdbGJUtrnfukd cH,lMuNyD; rlpvifbGJUukd qufvuf
rcH,lawmhay/ ,cif bmompum;ESpfrsdK; (&cdkif^b*FvD) odkYr[kwf oHk;rsdK; (&cdkif^
b*FvD^ yg&Sef) yg&Sdonfh '*Fg;rsm;ae&mü &cdkifbmompum; wpfrsdK;wnf;ukdom
toHk;jyKonhf '*Fg;jym;rsm;jzihf tpm;xdk;vmMuNyD; ]a&Teef;ocif} [laom
toH;k tEIe;f rSm bk&ifrsm; twGuf pH trnfemr jzpfvmcJo h nf/
xdt Yk jyif ajrmufO;D ü wd;k yGm;wnfaqmufvmaom apwDyx k ;kd rsm;\ Adou k m
vuf&mrsm;rSm vnf; atmufjrefrmjynfypkH H qefvmawmhonf/ &cdik \ f ,Ofaus;rI
o½kyfo@mefajymif;vJjcif;tm; tqdkyg tEkynm&yfrsm;u a&mifjyef[yf
vsuf&Sdonf/
þajymif;vJrIrsm;rSm tiftm;BuD;rm;vmonfh tdrfeD;csif;wdkif;jynfrsm;\
qufvuf av;pm;cefn Y m;jcif; rcHMu&awmhaom &cdik b f &k ifrsm;\ *kP, f 0l if<h um;rI
ukd yJhwifxyfjcif;vnf; jzpfEdkifygonf/ odkU&mwGif &cdkifa&wyfrsm;onf b*Fvm; yHk(16) &u©m"dywd a&Teef;ocif
ta&SUyikd ;f ü jyKd izf ufuif;onfh tMurf;zufru I kd jyefUEUHSapcJo h nfrmS trSeyf ifjzpfonf/ &cdik b
f &k ifo;kH wHqyd af wmfrsm; ("gwyf -kH &JjrwfviG )f
*kPf,l0ihf<um;rIrSmvnf; armufrmrItoGifokdY ajymif;vJoGm;onf/ þonfrSm
&cdik b
f &k ihEf ikd if EH iS fh &ckid b
f &k ifw\
Ykd tusKd ;pD;yGm;twGuf aqmif&u G rf [
I k qdv k ifuh pm;?
86 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 87

bk&ifw h t Ykd wGuf rdrud ,


dk u f dk auseyfEpS o
f rd rhf I jzpfap½Hrk v
S íJG a&&Snt
f usK;d pD;yGm;udk
xdcu kd af pygonf/ ta&SUawmiftm&S\ ul;oef;a&mif;0,fa&;acwf ed*;kH csKyo f mG ;
jcif;ESihf r*dktifydkif,m0g'\ ykdrkdNcdrf;ajcmufvmjcif;wdkYu jynfwGif;EdkifiHa&;zdpD;rIudk
jzpfay:apcJhonf/ ESpfaygif; oHk;q,fausmfMum &Snfvsm;aom bk&ifpE´ok"r®&mZm aemufqufwGJ
\ eef;pHEpS rf sm;twGuf rSwo f m;zG,&f m taumif;qH;k aomjrifuiG ;f rSm olv Y ufxuf
twGi;f Edik if aH &;wnfNird jf cif;yif jzpfonf/ &cdik t hf em*wftm; arSmifrnf;apcJo h nhf ajrmufOD;&cdkifbk&ifrsm;? 1404-1710
1666 ckEpS f ppfwaumif;NrKd Uusq;kH onhw f ikd af tmif Opö"e<u,f0rIEiS fh wefc;kd tmPm rif;apmrGef (e&rdwv
f )S - 1404-1433
toGit f jyiftm; xde;f odr;f xm;Edik o f nhf bk&ifrif;jrwf\ pGr;f &nfonfvnf; rSwf rif;c&D (tvDcif) - 1434-1459
om;zG,fyif jzpfygonf/ bapmjzL - 1459-1481
a'gvsm - 1481-1491
bapmndK - 1491-1493
rif;&efatmif - 1494
pvuFmol - 1494-1501
rif;&mZm - 1501-1513
*Zmywd - 1513?-1515
rif;apmtkd - 1515?
oZmw - 1515?-1521?
rif;acgif&mZm - 1521?-1531?
rif;Am - 1531-1553
rif;wdu©m - 1553-1555
rif;apmvS - 1556-1564
pMum0aw; - 1564-1571
88 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 89

rif;zavmif; - 1571-1593
rif;&mZmBuD; - 1593-1612
rif;carmif; - 1612-1622
oD&dok"r®&mZm - 1622-1638 rS w f p k r sm;
rif;pae - 1638 þpmyxrrlMurf;ESihfpyfvsOf;í okH;oyfaumufcsufcscJhol OD;wifxGwf
e&ywd (avmif;Muufpm;ukov) - 1638-1645 (Heidelberg) tm; txl;aus;Zl;wifygonf/ 1999 arvtwGi;f Hua Hin ü

owdk;"r®&mZm - 1645-1652 jyKvyk af om aqG;aEG;yGüJ OD;xGe;f atmifcsed f (UHRC &efuek )f ESiyfh garmu© Michael
pE´ok"r®&mZm - 1652-1684 Smithies (xdik ;f Edik if )H wku
Yd toH;k 0ifrnhf rSwcf surf sm; a&;om;cJMh uonf/ aqG;aEG;yGüJ
O*¾gAv - 1684-1685 wifoGif;cJhaom pmwrf;yHkpHtwdkif;om qdkygu &cdkifjynftm; vHk;0Mum;zl;jcif;
0&"r®&mZm - 1685-1692^93 r&So d rl sm;twGuf pdw0f ifpm;rI avsmeh nf;Edik af Mumif;? us,jf yefo Y nfh rSwcf surf sm;ESifh
rPdok"r®&mZm - 1692^93 &Si;f vif;ajymMum;cJah om Chris Baker tm;vnf; vdu I v
f uId v f v
JS JS aus;Zl;wifyg
pE´ol&d,&mZm - 1694^96 onf/ rl&if;pmwrf;ESihf t"dutaMumif;t&m tenf;i,fom qufpyfr&I adS om
aemf&xm - 1696 tcsut f vufrsm;vnf; ,ckpmpkü yg&ydS gonf/ tenf;i,f tusO;f csKyx f m;apum
rm½krÜD, - 1696-1697 rl b*Fvm;yifv,fatmfESihf qufpyfí &cdkifbk&ifhEkdifiHtm; em;vnfod&Sdap&ef
umvrE¨wf - 1697-1698 ykdrkdaumif;rGefonhf a&;om;csufwpf&yf jzpfvdrfhrnf[k arQmfvihfygonf/
e&m"dywd - 1698-1700 1/ vufawGY taMumif;jycsufrsm;t& Arakan [k ,ckpmpkü toHk;
pE´0drv"r®&mZm - 1700-1706 jyKxm;onf/ &cdik f a'od,pum;onf acwfjrefrmpum;\ a&S;usaom toH;k
pE´ol&d,&mZm - 1706-1710 tEIe;f rsm;pGmukd xde;f odr;f vsu&f o dS nf/ xifomjrifom t&Sq d ;kH aom jcm;em;csurf mS
]&} tm; jrefrmwdu Yk ],} [k toHxu G af omfvnf; &cdik w f u Ykd rlvtoHxu G jf zpf
(bmomjyefol\ rSwfcsuf/ / azmfjyyg &cdkifrif;qufZ,m;udk ajrmufOD; aom ]&} udk om ckdifNrJpGm ajymqdkMuonf/ yx0Dqdkif&m a0g[m&rsm;tm;
acwf &cdik af usmufpmrsm;? acwfjyKd it
f jcm;taxmuftxm;rsm;ESihf ndE§ iId ;f wdu
k q
f ikd f tu©&mzvS,f&mü acwfjrefrmtoHxGufMyauk U tpm; Maruk U [k¤if;?
vsuf jyefvnfjyifqif&ef vdt k yfygonf/) Yanbye tpm; Ramree [k¤if; t*Fvy db f mom rlvpmvH;k aygi;f rsm; twdik ;f toH;k jyK
90 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 91

xm;ygonf/ &cdkifbk&ifrsm;ü wpfcgwpf&H bGJUtrnftrsdK;rsdK; &SdMuonf/ þpmtkyf 1846, 1882) udk Munhfyg/
ü bk&ifwpfO;D vQif bGUJ trnfwpfcjk ziho f m azmfjyygonf/ &cdik Ef iS fh jrefrmpma&;olrsm; 7/ &cdik ef ef;awmfü xGe;f um;cJah om b*FvpD mayordik ;f ESiyfh wfoufí uGjJ ym;
rSm bk&ifrsm;\ trnfEiS hf bGUJ emrwdUk ukd uGjJ ym;jcm;em;pGm toHv, S w f wfMuonf/ aom tjrifrsm;awGU&onf/ Oyrm Sukumar Sen, History of Bergali Literature,
odUk jzpf&m wpfcgw&HwiG f tqdyk gtrnfrsm;udk rSeu f efpmG azmfjy&ef tcuftcJawGU&yg Dehli, 1960; Suniti Kurmar Chatterji, The Origin and development of the
Bengali Language, Calcutta 1926; ME Haq, Muslim Bengali Literature,
onf/ &Sif;vif;apvdkaom &nf&G,fcsufjzifh bk&ifrsm;\ trnfESihfbGJUrnfrsm;ukd Karachi 1957 ESifh rMumao;rDu S. Bhattacharya (2002)
(t*Fvyd b f momjzifh a&;om;&mwGi)f tu©&m zvS,x f m;ygonf/ aemufqufwüJG 8/ NAwd o d Q pmMunhw f u kd f OR3465A, f.128 (jrefrmpmrleyH gw)f CL (1931,
bk&ifrsm;\ pm&if;yg0ifonf/ 2:7) ü Phayre nTe;f qdo k nhpf maMumif; ryg&o dS nfrmS rSwo f m;zG,jf zpfygonf/
2/ Magh, Mag, Mug toH;k tEIe;f twlwyl ifjzpfonf/ þazmfjycsu\ f 9/ rMumao;rDu xkwaf 0onhf (Tun Shwe Khaing 1995, Shwe Zan
rlvtptm; pl;prf;&SmazGru I dk Lucien Bernot (1967) u jyKvyk cf o hJ nf/ 1995) ü toH;k 0ifonhf tcsut f vufrsm; yg&o dS nf/ toQiOf uúo H \ &cdik jf ynf
3/ ta&;tBu;D qH;k aom &mZ0ifrmS &ckid f q&mawmf toQipf E´rmvmvuFm& Ak'¨bmomqdkif&m ynm&yfokawoe (Okkantha 1990) onf Ak'¨bmom
a&;om;onhf &cdik &f mZ0ifopfusr;f jzpfonf/ 1931-32 ü rEÅav;wGif yHEk ydS o f nf/ okawoDtcsKd UtwGuf pdw0f ifpm;zG,jf zpfonf/ &efuek üf tajcpdu k o f nhf &ckid t
f zGUJ
aemifwiG f CL [k nTe;f rnf/ wpfco k nf pmtkypf mwrf;rsm;? okawoepmwrf;rsm;ESifh &Hzef&cH g xkwaf 0onhf
4/ Tosi (1669), Ovington (1696) ESifh Salmon (1735) wdu Yk Manrique r*¾Zif;wpfapmifwu Ykd dk wnf;jzwfxw k af 0vsuf &So d nf/ xdjYk yif &cdik o f rdik ;f ESifh pmay
\ rSww f rf;ukd us,jf yefpY mG toH;k jyKMuonf/ C. Federici \ a&;om;csuf (Federici ukd pdw0f ifpm;ol a&mif;&if;rsm;twGuf olwUkd\toHtm; a0rQvsu&f o dS nf/ (PEAL,
1581; Pinto 1962) ü ppfwaumif;ESihf ywfoufí toHk;0ifaom tcsuft
Publications of Eminent Arakanese Literature, &cdik o f m;Bu;D pmay)/ 'kw, d urÇm
vufrsm; yg&Sdonf/ ppftNy;D ü &cdik jf ynfajrmufyikd ;f &Sd rlpvifrsm;rSm ½k[ d if*smtrnfjzihf Edik if aH &;ESifh ppfa&;
5/ e,fomvefEikd if H Nordwijk ü ICAS conference wGif &cdik q f ikd &f m t&cGx J wk af &; vIy&f mS ;rIrsm; aqmif&u G cf o
hJ nf/ 1970 ESifh 1990 jynhEf pS f tapmydik ;f
tvkyf½Hk aqG;aEG;yGJ usif;ycJhonf/ (25-28 ZGef 1998)/ Amsterdam ü ul;oef; rsm;üjyKvkyfcJhonhf zdESdyfrIrsm;aMumihf a&S;a'ocHrlpvifrsm;ESihf aESmif;ydkif;rS
a&mif;0,fa&;acwfumv jrefrmjynf urf;½d;k wef;ESifh pyfvsO;f í KNAW aqG;aEG;yGJ a&muf&adS exdik Mf uaom b*FvrD sm;ukd xdcu kd af ponf/ olwu Ykd o dk w l Ykd ½k[
d if*sm[k
jyKvyk cf ohJ nf/ atmufwb kd m 1999/ ac:olrsm;rSm EdkifiH&yfjcm;ü ¤if;wkdY\ trSwfwHqdyfrsm;tjzpf "Arakani" trsKd ;om;
6/ Phayre onf &cdik o f rdik ;f ESifh '*Fg;rsm;ESiyfh wfoufí rSwo f m;zG,af umif; a&; vIy&f mS ;rIrsm;ukd jyKvyk cf MhJ uonf/ uHraumif;pGmyif ¤if;wk\ Yd ajrmufO;D acwfEiS fh
onhf ol\yxrOD;qH;k aom a&;om;csuu f kd jyKvyk cf ohJ nf/ Phayre(1841, 1844,
92 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 93

ywfoufaom t"dyÜg,f aumuf,lcsufESihf &cdkifbk&ifrsm;tm; rlpvifrsm;[lí taemufajrmufzufoYdk &cdik ef ,fy,fcsUJ xiG rf t I m; razmfjycJyh g/ Phayre (1883, 163)
twif;tusyf ,lqapjcif;wkrYd mS ordik ;f taxmuftxm;rsm;ukd aoGz&D m a&mufygo u ]rif;zavmif;onf ppfwaumif; wpfcGifvHk;? e0gcgvD wpfpdwfwpfydkif;ESifh
nf/ Mwdyl&udk csKyfudkifcJhonf} [k pmwpfaMumif;wnf;ESihf wdkufcdkufodrf;ydkufrIudk
10/ Tome Pires (1944, 227-9) u q,haf jcmuf&mpktpydik ;f ü rvuúmokYd todtrSwjf yKco hJ nf/ Georg Christoph Fernberger \ a&;om;csujf zpfaom 1589
&cdik uf ek o
f nfrsm; a&muf&adS Mumif;azmfjyonf/ ckEpS f ¤if;ppfwaumif;ü &Sad epOftwGi;f trnfrod cHwyfwpfct k m; 0ef;&Hrt
I aMumif;
11/ 0drvtrwfBu;D rSm OD;omxGe;f atmif (1927) tusO;f csKyx f m;onhf u ppfwaumif;wpfciG v f ;kH ukd &cdik w
f Ykd vTr;f rd;k xde;f odr;f &mü awGU&onfh tcuftcJ
&ckid rf [m&mZ0ifawmfBu;D \ tpdwt f ydik ;f rsm;pGmukd rlvyxra&;om;ol (1536) rsm;ukd azmfjycJhonf/ (Fernberger 1999)
[k azmfjyonf/ 15/ Bwyd &l &mZ0ifjzpfaom ]&mZrmvm} ü ay:w*l w D tYkd m; yxrqH;k tBurd f
12/ Charney (1993,44-5) u 1534 ü &ckid t f m; wdu k cf u
kd rf u
I dk b*Fvm; azmfjy aom umvjzpfonf/ (Long 1850)
plvwef Mahmud Shah ESifh *dt k mwdt Yk Mum;jzpfymG ;onhf y#dyu©[íl qufpyfjy 16/ CL (1931, 2: 92-93) u r*dkESihf tmz*eft&Sifocifrsm; ESpfpOf y@m
onf/ 1533 wGif plvwefonf Martim Afonso de Mello ESihf tjcm; qufaMumif;? oD&dvuFmbk&if? ay:wl*DESihf rlpvifbk&ifwdkY t½kdtaoay;vsuf
ay:w*l iD g;q,hf oH;k a,mufudk tusO;f csco hJ nf/ ay:w*l wD uYkd vnf; ppfwaumif; ukeo f ,G af &; oabFmrsm;apvTwaf Mumif; vH;k aphywfaphazmfjyonf/
tm; tajrmufrsm;jzifh wpf&yfpyfypfcJhonf/ Charney u þtjzpftysurf sm;ESifh 17/ VOC armfueG ;f wdu k rf sm;ü awGU&aom e&ywd\ eef;pHEpS f tcsuf
tb,fah Mumifq h ufpyf&onfukd r&Si;f jycJyh g/ olu ¤if;{&d,mü ay:w*l D vlrt I zGUJ tvufrsm; ukd Stephan van Galen u pDpOfay;ygonf/ qufoG,frI? azazmf0g&D
tpnf; aexdik w f nf&rdS u
I dk vufcyH rkH ay:yg/ 1999/
13/ OD;ukvm;&mZ0ifEiS fh 1607 ywf0ef;usi&f dS a&;olrod&aom ay:w*l D 18/ CL 1932, 2: 71. þ toH;k tEIe;f udk jrefrmjynfrü aus;&GmtBu;D
taxmuftxm;rsm;u jrefrmwdrYk mS ajrmufO;D tm; wdu k cf u kd &f ef vGepf mG eD;uyfchJ tuJrsm;twGuf wpfcgwpf&H toH;k jyKonf/
aMumif;? odaYk omf bk&ihaf emifu, G v f eG af Mumif; Mum;od&onfEiS fh jyefvnfqw k cf mG 19/ Stephan van Galen ESifh qufo, G rf I (Mo*kw?f 1999)
oGm;aMumif; tckdiftrmazmfjyonf/ &cdkiftaxmuftxm;rsm;url jrefrmwdkYrSm
ajrmufOD;NrdKUawmifbuf&Sd a&S;NrdKUawmfjzpfaom avmif;Muufxufydkí ausmfvGef
ra&muf&adS Mumif; qdyk gonf/
14/ Harvey (1967, 141) \ a&;om;csuüf rif;zavmif;ESifh ¤if;vufxuf
94 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 95

Brito, y Nicote 1607. “Relacion del sitio que El Rey de Arracan, y el de Tangœ,
pusieron por Mar y Tierra sobre la Fortaleza de Serion en la India de
Portugal el Año de 1607.” Documentaão Ultramarina Portuguesa vol.
II: 233-241.
&nfnTef;udk;um;aom pmtkyfpmwrf;rsm; f mZ0ifopfusr;f . New Chronicle of Rakhine.
Candamâlâlankâra 1931-1932. &cdik &
Manadalay: Hamsawati (vol 2). 405 p.
Ali, S. M. 1967. “Arakan Rule in Chittagong.” Journal of the Asiatic Society of Chandra Roy, Atul 1972. A History of Mughal Navy and Naval Warfares.
Pakistan 12 (3): 333-351. Calcutta: The World Press Private. 163 p.
Askari, Hasan Syed 1960. “The Mughal-Magh Relations down to the time of Charney, Michael W. 1993. Arakan, Min Yazagyi and the Portuguesse: the
Islam Khan Mashadi.” Proceedings of the Indian History Congress 23rd Relationship between the Growth of Arakanese Imperial Power and
Session, Gauhati 1959, pp.201-213. Portuguese Mercenaries on the Fringe of Mainland Southeast Asia 1517-
Bernier, François 1830. Voyages de François Bernier contenant la description 1617. Ohio. 176 p. (unpublished M.A. thesis)
des Etats da Grand Mogol, de I’Hindostan, du royaume de Kachemire Charney, Michael W. 1994. “The 1598-99 Siege of Pegu and the expansion of
etc. Pairs. Arakanese Imperial Power into Lower Burma. “ Journal of Asian History
Bernot, Lucien 1967. Les paysans arakanais du Pakistan oriental (L’histoire, 28 (1): 39-57.
le monde végétal, et l’organisation sociale des réfugiés Marma (Mog)). Chowdhury, Vasant 1997. “The Arakani Governors of Chittagong and their
Paris/La Haye: Mouton. vol. 1: 451 p. Coins.” Journal of the Asiatic Society of Bangladesh (Humanities) 42
Bhattacharya, Bisvesuar. 1927. “Bengali Influence in Arakan.” Bengal Past (2): 145-162.
and Present 33: 139-144. Collis, Maurice 1923a. “A Glimpse of Arakan in 1630AD.” Journal of the
Bhattacharya (Chakraborti), Swapna 2002. “Myth and History of Bengali Burma Research Society 13: 199-221.
Identity in Arakan.” In: Jos Gommans and Jacques P. Leider (ed.) The Collis, Maurice 1923b. “The City of Golden Mrauk-U.” Journal of the Burma
Maritime Frontier of Burma – Exploring Political, Cultural and Research Society 13: 244-256.
Commercial Interaction in the Indian Ocean World, 1200- 1800. Collis, Maurice 1923c. “The Strange Murder of King Thirithudhamma.” Journal
Amsterdam: Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. of the Burma Research Society 13: 236-243.
Leiden: KITLV Press, p. 199-212.
Collis, Maurice 1925. “Arakan’s Place in the Civilization of the Bay (A Study
Blackmore, Thaung 1985. Catalogue of the Burney Parabeiks in the India of Coinage and Foreign Relations).” Journal of the Burma Research
Office Library. Lonon: The British Library. XIV-120 p. (Oriental Doc. Society 15: 34-52. (also published in Burma Research Society Fiftieth
VII) Anniversary Publication 1960: 485-504.)
Bouchon, Genevieve Thomaz Luis Filipe 1988. Voyage dans le delta du Gange Collis, Maurice . 1943. The Land of the Great Image, being experiences of
et l’Irraouaddy - Relation portugaise anonyme (1521). Paris: Fondation Friar Manrique in Arakan. London: Faber and Faber. 259 p.
C. Gulbenkian. 477 p.
96 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 97

Cortesão, Armandoe 1978. A Suma Oriental de Tomé Pires e o livro de Francisco Havart, Daniel 1693. Op-en Ondergang van Cormandel. In zijn binnenste
Rodrigues. Coimbra. 503 p. Geheel open, en ten toon gesteld. Amsterdam. 3vols.
Fernberger, Georg Christoph 1999. Reisetagebuch (1588-1593) Sinai, Babylon, Khan, Siddiq M. 1936-37. “Muslim Intercourse with Burma: From the earliest
Indien, Heiliges Land, Osteuropa. Frankfurt/Berlin/Bern: Peter Lang times to the British Conquest.” Islamic Culture 10: 409-427, 11: 248-
Europäischer Verlag der Wissenschaften. 358 p. (Beiträge zur Neueren 266.
Geschichte Österreichs) Leider, Jacques 1994. “La route de Am. Contribution à étude d’une route terrestre
Forchhammer, E. 1891. Papers on subjects relating to the Archaeology of entre la Birmanie et le golfe du Bengale.” Journal Asiatique 282: 335-
Burma. Rangoon: Goverment Printing. 67 p. 370.
Frederick [Federici], Caesar [Cesare] 1581. “The voyage and travel of M. Caesar Leider, Jacques 1998a. “Taxation et groupes de service sous la royauté
Fredericke, Marchant of Venice, into the East India and beyond the Indies arakanaise. Un rapport d’enquête de 1803 d’après un manuscrit de la
[1563-1581].” (translated from the Italian by Thomas Hickocke) in: Bibliothèque nationale de Paris.” Aséanie 1: 67-89.
Haklayt 1904 (vol.5), pp. 365-449. Leider, Jacques 1998b. “These Buddhist kings with Muslim names - A Discussion
Ghosh, Jamini Mohan 1960. Magh Raiders in Bengal. Calcutta, Patna, of Muslim Influence in the Mrauk U period.” In: Études birmanes en
Allahabad: Bookland Private. 145 p. hommage à Denise Bernot. Paris: EFEO. pp.189-215.
Guedes, Ana Marques 1994. Interferência at Integração dos Portugueses na Lieberman, Victor B. 1980. “Europeans, Trade and the Unification of Burma,
Birmânia c. 1580-1630. Lisboa: Fundação Oriente. 261 p. c. 1540-1620.” Oriens Extremus 27 (2): 203-226.
Guerreiro, Fernão 1602. Relaçam annual das cousas que fizerem os Padres da Long, James 1850. “Analysis of the Bengali Poem Raj Mala, or Chronicles of
Companhia de Jesus na India & Iapão. Evora: Manuel de Lyra. 259 p. Tripura.” Journal of the Asiatic Society of Bengal 19: 533-557.
Gutman, Pamela 1976. Ancient Arakan: with special reference to its cultural Majumdar, Ramesh C. 1973. History of Medieval Bengal. Calcutta. 395 p.
history between the 5th and the 11th centuries. Australian National Manrique, Sebastian 1927. Travels of Fray Sebastian Manrique 1629-1643
University. (unpublished Ph.D. thesis) (vol. 1: Arakan). Oxford: Hakluyt Society. 449 p.
Gutman, Pamela 2001. Burma’s Lost Kingdoms – Splendours of Arakan. Maung Htin Aung 1967. A History of Burma. New York/London: Columbia
Bangkok: Orchid Press. 176 p. University Press. 363 p.
Habibullah, Abdul B. M. 1945. “Arakan in the Pre-Mughal history of Bengal.” Mouzinho, Manuel de Abreu 1984. “Breve Discurso em que se conta Conquista
Journal of the Asiatic Society of Bengal 11: 33-38. do Reino de Pegu na India Oriental.” In: F. M. Pinto Peregrinação, Porto,
Hall, D.G.E. 1936. “Studies in Dutch Relations with Arakan in the Seventeenth p. 901-941.
Century.” Journal of the Burma Research Society 26: 1-31. Nathan, Mirza 1936. Baharistan-i-Ghaybi, a history of the Mughal wars in
Harvey, G. E. 1922. “The Fate of Shah Shuja (1661).” Journal of the Burma Assam, Cooch Behar, Bengal and Orissa during the reign of Jahangir
Research Society 12 (1): 107-115. and Shah Jahan. Gauhati (Assam): Govt. of Assam, Department of
Harvey, G. E. 1967. History of Burma. London: Frank Cass. 415 p. Historical and Antiquarian Studies, Narayani Handiqui Historical
Institute.
98 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 99

Okkantha, Ashin Siri 1990. History of Buddhism in Arakan. University of Raymond, Catherine 1995. “Etude des relations religieuses entre le Sri Lanka et
Calcutta. 294 p. (unpublished Ph.D. thesis) l’Arakan du XIIe et XVIIIe siècle: documentation historique et évidences
Ovington, John 1696. A voyage to Suratt in the year 1689 giving a large account archeologiques.” Journal Asiatique 283 (2): 469-501.
of that city and of the English factory there (Appendix : A description of Salmon, Thomas 1735. Der gegenwärtige Staat des Konigreichs Arrakan.
the Kingdoms of Arracan and Pegu) London: J. Tonsen. 606 p. Altona, pp. 133-154.
Parker, Geoffrey 1988. The Military Revolution: Military Innovation and the San Baw U 1921. “My rambles among the ruins of the Golden City of Myauk-
Rise of the West, 1500-1800. Cambridge. U.” Journal of the Burma Research Society 11: 163-169; 13: 99-108;
16: 36; 23: 13.
Pe Maung Tin 1987. jrefrmpmayordik ;f . History of Burmese Literature. Yangon:
U Min Naung. 345 p. (4th ed.) San Shwe Bu 1918. “The Legend of the Andaw Pagoda, Sandoway.” Journal of
the Burma Research Society 8: 164-166.
Pearson, M. N. and Das Gupta (ed.) 1987. India and the Indian Ocean 1500-
1800. Calcutta: Oxford University Press. 363 p. San Shwe Bu 1919a. “Wunti Nat.” Journal of the Burma Research Society 9:
52-53.
Phayre, A. P. 1841. “Account of Arakan.” Journal of the Asiatic Society of
Bengal 2: 679-712. San Shwe Bu 1919b. “U Ba Gyan, Governor of Sindin, Arakan.” Journal of the
Burma Research Society 9: 151-153.
Phayre, A. P. 1844. “On the History of Arakan.” Journal of the Asiatic Society
of Bengal 1: 23-52. San Shwe Bu 1921. “The Legend of the early Aryan Settlement of Arakan.”
Journal of the Burma Research Society 11: 66-69.
Phayre, A. P. 1846. “The Coins of Arakan: the Historical Coins.” Journal of
the Asiatic Society of Bengal 15: 232-237. San Tha Aung 1979. The Buddhist Art of Ancient Arakan (An Eastern Border
State beyond Ancient India, east of Vanga and Samatata). Yangon: U Ye
Phayre, A. P. 1882. “Coins of Arakan, of Pegu and of Burma.” Numismata Myint. 121p. (2nd ed. 1997)
Orientalia 3 (1): 1-47.
Sarkar, Jadunath 1907a. “The Conquest of Chatgaon, 1666AD.” Journal of
Phayre, A. P. 1883. History of Burma. London: Trubner. the Asiatic Society of Bengal. 3 (6): 406-417.
Pires, Tomé 1944. The Suma Oriental of Tomé Pires. London: Hakluyt Society. Sarkar, Jadunath 1907b. “The Feringi Pirates of Chatagon, 1665 AD.” Journal
Olga Pinto, Olga 1962. Viaggi di C. Federici e G. Balbi alle Indie Orientali. of the Asiatic Society of Bengal, Numismatic Suppl. 3: 419-425.
Roma: Istituto poligrafico dello stato-Libreria dello stato. (Il Nuovo Sarkar, Jadunath 1933. Studies in Aurangzib’s Reign. Calcutta: M. C. Sarkar.
Ramusio – Raccolta di viaggi, testi e documenti relativi ai rapporti fra 302 p.
l’Europa e l’oriente a cura dell’Istituto Italiano per il medio ed estremo
oriente, volume IV). 437 p. Schouten, Gautier 1727. Voyage de Gautier Schouten aux Indes Orientales
1658-1665. Rouen. (2 vols.)
Qanungo, Suniti Bhushan 1988. History of Chittagong (to 1761). Chittagong.
670 p. Serrajuddin, Alamgir M. 1986. “Muslim Influence in Arakan and the Muslim
names of the Arakanese kings: a Reassessment.” Journal of the Asiatic
Raychaudhuri, Tapan 1962. Jan Company in Coromandel 1605-1690: A study Society of Bangladesh 31 (1): 17-23.
in the Interrelations of European Commerce and Traditional Economies.
The Hague.
100 ajrmufOD;acwf &cdkifjynfa&Ta&mifvTrf;csdef 101

Sharif, A. 1966. “On Arakan and the Arakanese.” In: Habibullah, A.B.M. (ed.) Culture and Society: Traditional Spirit and Path to Modernity. 22-24
Nalini Kanta Bhattasali Commemoration Volume, Dacca: Dacca July 1998. Chulalongkorn University. Bangkok.
Museum, pp. 351-360. Van Galen 2002. “Arakan at the turn of the First Millennium of the Arakanese
Shore, John 1790. “The Translation of An Inscription in the Maga Languge Era” In: Jos Gommans and Jacques P. Leider (ed.) The Maritime Frontier
engraved on a Silver Plate found in a Cave near Islaamabad.” Asiatick of Burma – Exploring Political, Cultural and Commercial Interaction
Researches 2: 383-387. in the Indian Ocean World, 1200- 1800. Amsterdam: Koninklijke
Shwe Zan 1995. The Golden MraukU - An Ancient Capital of Rakhine. Yangon. Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Leiden: KITLV Press, p. 127-
200 p. 62.
Subrahmanyam, Sanjay 1990. Improvising Empire - Portuguese Trade and Van Vliet, J. 1975. The Short History of the Kings of Siam. (translated by L.
Settlement in the Bay of Bengal 1500-1700. New Delhi: Oxford University Andaya). Bangkok: Siam Society. 97 p.
Press. Wicks, Robert 1992. Money, Markets and Trade in Early Southeast Asia. Itacha,
Subrahmanyam, Sanjay 1997. “Slaves and Tyrants: Dutch Tribulations in NY: Cornell University. 354 p.
Seventeenth-Century Mrauk U.” Journal of Early Modern History 1 (3): Winius, Georg D. 1983. “The Shadow Empire of Goa in the Bay of Bengal.”
201-253. Itinerario VII, 2: 83-101.
Subrahmanyam, Sanjay 1993. The Portuguese Empire in Asia 1500-1700 - A Yegar, Moshe 1972. The Muslims of Burma. Wiesbaden. Harassowitz. 151 p.
Political and Economic History. London/New York: Longman. 320 p.
Tarafdar, M. R. 1966. “Bengal’s Relations with her Neighbours: a Numismatic
Study.” In: Habibullah A.B.M. (ed.) Nalini Kanta Bhattasali
Commemoration Volume. Dacca: Dacca Museum. pp. 239-245.
f ajrmufMu;D rsm;. [Arakanese Cannons]. Sittwe
Tak Htwan Ni (Mrauk U) 1985. &cdik t
College Magazine 1984-85: 81-85.
Tak Htwan Ni (Mrauk U) 1996. ajrmufO;D acwf nDvmobif [Royal Councils during
the Mrauk U period]. Mrauk U Magazine, 1996: 46-49.
Tha Htwan Aung 1927. &cdik r
f [m&mZ0ifawmfMu;D . The Great Chronicle of Rakhine.
Sittwe. 147 p.
Tun Shwe Khaing 1995. A Guide to MraukU. Yangon. 110 p.
U Kala 1960. r[m&mZ0ifMu;D The Great Chronicle. Yangon.
Van Galen, Stephan 1998. “The Serpent and the King – the Dutch-Arakanese
Relationship 1608-1683.” Paper presented at the conference on Myanmar

You might also like