You are on page 1of 140

w'fmd'i ^Wiia fm<&

foaYmd,k úoHdj

.=re ud¾f.damfoaYh

12 fY%aKsh
^2017 j¾Ifha isg l%shd;aul fõ&

iudc úoHd fomd¾;fïka;=j


NdId" udkj Ydia;% yd iudc úoHd mSGh
cd;sl wOHdmk wdh;kh
Y%S ,xldj
fjí wvúh ( www.nie.lk
úµq;a ;emE, ( info@nie.lk

I
foa Y md,k úµdj
12 fY%aKsh
.=re ud¾f.damfoaY ix.%yh
2017

© cd;sl wOHdmk wdh;kh

iudchSh úµd fomd¾;fïka;=j"


NdId" udkj Ydia;% yd iudc úµd mSGh"
cd;sl wdOHdmk wdh;kh
uyr.u - Y%S ,xld
fjí wvúh ( www.nie.lk
úµq;a ;emE, ( info@nie.lk

II
wOHlaI ckrd,a;=ñhf.a mKsúvh

cd;sl wOHdmk fldñIka iNdj úiska ks¾foaYs; cd;sl wOHdmk wruqKq idlaId;a lr
.ekSu iy fmdÿ ksmqK;d ixj¾Okh lsÍfï uQ,sl wruqK iys; j tjlg mej;s wka;¾.;h mokï
jQ úIhud,dj kùlrKhg Ndckh fldg j¾I wglska hq;= pl%hlska iukaú; kj ksmqK;d mdol
úIhud,dfjys m<uq wÈhr" j¾I 2007 § cd;sl wOHdmk wdh;kh úiska Y%S ,xldfõ m%d:ñl yd
oaú;Shsl wOHdmk lafIa;h%g y÷kajd fok ,§

m¾fhaIK j,ska wkdjrKh jQ lreKq o" wOHdmkh ms<sn| j úúO md¾Yjhka bÈßm;a l<
fhdackd o mokï fldg f.k isÿ lrk ,o úIhud,d ;d¾lSlrKh lsÍfï l%shdj,shl m%;sM,hla
f,i úIhud,d pl%fha fojeks wÈhr wOHdmk lafIa;%hg y÷kajd §u 2015 jif¾ isg wdrïN lr
we;¡

fuu ;d¾lSlrK l%shdj,sfha § ish¨ u úIhhkaf.a ksmqK;d mokï uÜgfï isg Wiia
uÜgu olajd l%udkql+, j f.dv ke.Su i|yd my< isg by<g .uka lrk isria ixl,kh Ndú;
lr we;s w;r úúO úIhhkays § tl u úIh lreKq kej; kej; bÈßm;aùu yels;dla wju lsÍu"
úIh wka;¾.;h iSud lsÍu iy l%shd;aul l< yels YsIH ñ;=re úIhud,djla ieliSu i|yd ;sria
ixl,kh o Ndú; lr we;¡

.=re Nj;=kag mdvï ie,iqï lsÍu" bf.kqï-b.ekaùï l%shdj,sfhys id¾:lj ksr; ùu" mka;s
ldur ñkqï yd we.hSï m%fhdackj;a mßÈ fhdod .ekSu i|yd wjYH jk ud¾f.damfoaY ,nd§fï
wruqKska kj .=re ud¾f.damfoaY y|qkajd § we;¡ mka;s ldurh ;=< § jvd;a M,odhS .=rejrfhl= f,i
lghq;= lsÍug fuu ud¾f.damfoaY WmldÍ jkq we;¡ isik q af.a ksmK
q ;d j¾Okh lsÍu i|yd .=Kd;aul
fhojqï yd l%shdldrlï f;dard .ekSug .=rejrekag wjYH ksoyi fuuÕska ,nd § ;sfí¡ tfuka u
ks¾foaYs; mdG .%k:
a j, we;=<;a jk úIh lreKq ms<ns | j jeä nr ;eîula fuu .=re ud¾f.damfoaYj,
wka;¾.; fkdfõ¡ tu ksid fuu .=re ud¾f.damfoaYh jvd;a M,odhS ùug kï wOHdmk m%ldYk
fomd¾;fïka;=j úiska ilid we;s wod< mdG .%ka: iuÕ iu.dó j Ndú;d lsÍu w;HjYH fõ¡

;d¾lSlrKh lrk ,o úIh ks¾foaY" kj .=re ud¾f.damfoaY yd kj mdG .%ka:j, uQ,sl


wruqKq jkafka .=re flakaøSh wOHdmk rgdfjka ñ§ isiq flakaøSh wOHdmk rgdjla yd jvd;a
l%shdldrlï u; mokï jQ wOHdmk rgdjlg t<öu uÕska jev f,dalhg wjYH jkakd jQ ksmqK;d
yd l=i,;djkaf.ka hqla; udkj iïm;la njg YsIH m%cdj ixj¾Okh lsÍuhs¡

kj úIh ks¾foaY iy .=re ud¾f.damfoaY iïmdokh lsÍfï § cd;sl wOHdmk wdh;kfha


Ydia;Sh
% lghq;= uKav,fha o" wdh;k iNdfõ o" rpkfha § odhl;ajh ,nd ÿka ish¨ u iïm;aodhlhska
yd fjk;a md¾Yjhkaf.a o buy;a lemùu we.hSug o fuh wjia:djla lr .kq leue;af;ñ¡

wdpd¾h chka;s .=Kfialr


wOHlaI ckrd,a
cd;sl wOHdmk wdh;kh
uyr.u

III
ksfhdacH wOHlaI ckrd,af.a mKsúvh

bf.kqu mq`M,a lafIa;%hl úyso hkakls' th Ôú; w;suy;a njg o" b;d u ir, njg o m;a lrhs'
ukqIHhd bf.kqï l=i,;dfjka W;alDIag h' udkj iudc ixj¾Okh flakaø fldg .;a rgla"
iudchla nqoaêh úiska y÷kd .;a wiïu;hka neyer lsÍug o iqNdú;hka ;=<ska kj f,djla
ks¾udKh lr .ekSug o fuj,u lr .kq ,nkafka bf.kqu hs'

bf.kqu i|yd jákd hula o" bf.kqï l%ufõohka yd myiqlï o wOHdmkh jgd ks¾udKh úh
hq;= h' úIh ud,dj" úIh ks¾foaYh" ud¾f.damfoaY" iqidOHlrejka bf.kqï lafIa;%hg tlajkqfha
fï wdldrfhks'

kQ;k YS% ,xldj f.da,Sh m%jK;djka fuka u mqrd;k Wreuhka o iïñY%Kh lr .ksñka iaùh
wOHdmk rgdjla ysñ lrf.k we;' ld,Sk wjYH;d u; m%;sixialrKhka ;=<ska jir wglg jrla
hdj;ald,Sk jk úIhud,dfõ bf.kqï iïm;la f,i fuu .=re ud¾f.damfoaY ks¾udKh fõ'

úIhfhys wruqKqj, ix.;;dj cd;sl uÜgñka mj;ajd .; hq;= h' tfy;a .=re ud¾f.damfoaYhka
ys bf.kqï l%ufõohka" wl=rlaj;a fjkia fkdfldg ms<smeÈh hq;a;la kï fkdfõ' úIh ks¾foaYfhys
ksmqK;d" ksmqK;d uÜgï" idOkh ùu i|yd wka;¾.;h ;=<ska bf.kqï m, iïm%dma;sh msKsi
bf.kqï l%ufõo ks¾udKYS,S j fjkia lr .ekSug iqidOHlrejkag meyeÈ,sj u bvla we;s nj
i|yka lrñ' YsIH idOk m%;sY;h by< uÜgulg .ekSu i|yd Woõ jk " myiqlï i,ik .=re
N+ñldjg lsishï m%fõYhla i|yd ks¾udKh jk .=re ud¾f.damfoaYh YslaIlhdyg o fo.=rekg o
Ndú; l< yel' wod< fm< fmd;g iylrejl= jk .=re ud¾f.damfoaYh ;j;a fm< fmd;la fkdjk
nj ±k .=reNj;=ka .=re ud¾f.damfoaYh yd wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=fõ iïmdÈ; wod< fm<
fmd; hk iïm;a øjH fol u Ndú; l< hq;= h'

ta ta úIhhkays idOkh ms<sn| we.hSï isÿ lrk cd;sl uÜgfï mÍlaIljrfhl= jqjo wfmalaId
lrk idOkhka" úIh b.ekaùug u. fmkajk iqidOHlrejka úiska mdvu wjidkfhys mka;s
ldurfha § orejka iuÕ m%;HlaIlrKhg m;a úh hq;= h' tu tald;añl ùu i|yd jQ m%fndaOd;aul
ixialD;shla f.dvk.d .ekSug .=re ud¾f.damfoaYh myqrla" hd;%djla lr .kq we;ehs wdhdpkd
mQ¾jl j wfmalaId lrñ'

wdpd¾h mQcH udUq,af.dv iqukr;k ysñ


mSGdêm;s" ksfhdacH wOHlaI ckrd,a
NdId" udkj Ydia;% yd iudc úoHd mSGh
cd;sl wOHdmk wdh;kh'

IV
iïm;a odhl;ajh

WmfoaYl;ajh yd wkque;sh
Ydia;%Sh lghq;= uKav,h" cd;sl wOHdmk wdh;kh

úIh iïnkaëlrKh (
ví,sõ' ta' l=uqfoakaøs iqo¾YkS ñh - fcHaIaG lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh

úIh WmfoaYkh iy wëlaIKh (


uydpd¾h chfoaj Whkaf.dv uhd - fcHIaG uydpd¾h" fld<U úYaj úoHd,h

f,aLl uKav,h -
ndysr (
uydpd¾h chfoaj Whkaf.dv uhd - fcHIaG uydpd¾h" fld<U úYaj úoHd,h
uydpd¾h Wmq,a wfír;ak uhd - uydpd¾h" fmardfoKsh úYaj úoHd,h
wdpd¾h w;=, ú;dkjiï uhd - fcHIaG lÓldpd¾h" fmardfoKsh úYaj úoHd,h
tia' NdIalrka uhd - fcHIaG lÓldpd¾h" fmardfoKsh úYaj úoHd,h
fgrkaia mqrisxy uhd - fcHIaG lÓldpd¾h" Y%S chj¾Okmqr úYaj
úoHd,h
tï' rxð;a uhd - fcHIaG lÓldpd¾h" inr.uqj úYaj úoHd,h
iquqÿ j<dl=¿f.a uhd - lÓldpd¾h" reyqKq úYaj úoHd,h
ví,sõ' fla' iS' m%shka;s ñh - .=re fiajh" úydruydfoaù nd,sld úoHd,h"
lsßn;af.dv
l,HdKs Ñ;%d o is,ajd ñh - .=re fiajh" iqcd;d úoHd,h" kqf.af.dv
^úY%dñl" fõ,aia l=uß úÿy," fudrgqj&
tia' fi!kaordcka uhd - .=re fiajh" w,awodka uqia,sï úoHd,h" nÿ,a,

wNHka;r(
ví,sõ' ta' l=uqfoakaøs iqo¾YkS ñh - fcHIaG lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk wdh;kh"
uyr.u

NdId ixialrKh (
Y%Skd;a .fKaj;a; uhd - NdId ixialdrl"
iqis,a isßfiak uhd - lÓldpd¾h" cd;sl wOHdmk úoHdmSGh" ydmsá.u

mß.Kl iyh (
ta' tï' tia' ksYdka nKavdr uhd - .=re fiajh" wdfõ ußhd úµd,h
ta' t,a' tia' mS' w;m;a;= fuh - l<ukdlrK iyldr" cd;sl wOHdmk wdh;kh
úúO iyh (
Ô' tia' mS' m%kdkaÿ uhd - cd;sl wOHdmk wdh;kh" uyr.u

V
mgqk

msgq wxl

1' foaYmd,k úµdfõ iajNdjh" foaYmd,k wOHhkh iy m%fõY 01

2' foaYmd,k úµd úIh iukaú; jk lafIa;% 22

3' rdcHh 40

4' wdKavql%u wdlD;s 65

5' foaYmd,k u;jdo 76

6' .egqï yd .egqï iu:kh 97

7' Y%S ,xldfõ hg;a úð; mßj¾;kh 116

8' fjiaÜñksiag¾ wdKAvql%u wdlD;sh iy tys fjkialï 125

VI
foaYmd,k úoHdfõ iajNdjh" foaYmd,k wOHhkh iy m%fõY

ksmqK;dj 01 (- fuu mdvu yodrk YsIHhd$YsIHdj foaYmd,kfha iy foaYmd,k úoHdfõ


iajNdjh y÷kd.;a mqrjeishl= f,i ls%hd lrhs¡
^ld,Éfþo 25 hs&

ksmqK;d uÜgu (- »¡» foaYmd,kh iudc Ôú;fha wksjd¾h wx.hla f,i w¾:l:kh
lrhs¡
»¡»» foaYmd,k úoHdj foaYmd,kfha úúO me;slv Ydia;S%h f,i
wOHhkh lrk YslaIK udOHhla f,i ú.%y lrhs¡
»¡»»» úIhhg wkkH jQ úúO m%fõY Ndú; lrñka foaYmd,kh
yodrhs'

bf.kqï M, (- ² foaYmd,kh iy foaYmd,k úoHdj w¾:l:kh lrhs¡


² foaYmd,kh iy foaYmd,k úoHdj w;r iïnkaO;d yd fjkialï
y÷kdf.k meyeÈ,s lrhs¡
² foaYmd,kh Ydia;S%h f,i wOHhkh lsÍfï m%fõY kï lr tajd
tlsfkl úia;r lrhs¡
² tlS m%fõY úpdrd;aul j úuihs¡
² iudc Ôú;fha idrO¾u m%.=K lsÍug foaYmd,kh ms<sn| j we;s
úpdrd;aul wjfndaOh wod< jk whqre meyeÈ,s lrhs¡
ye¢kaùu (-
foaYmd,kh iudc Ôú;fha wksjd¾h wx.hls' rdcHhla ;=< Wm; ,nk iEu ukqIHfhla u
foaYmd,k Ôúfhl= jk ksid u" foaYmd,kh iy ñksia Ôú; w;r mj;skafka Rcq" wfkHdakH
iy w;ay< fkdyels ne£uls' fuu iïnkaO;djfha iajrEmh iEu il%Sh mqrjeisfhl= u
±k.; hq;= jk w;r u wNskjfhka foaYmd,k úoHdj yodrk YsIH YsIHdjka ta ms<sn|
±kqj;a ù isàu w;HjYH ldrKhls' foaYmd,k úoHdj" foaYmd,kfha úúO me;slv Ydia;%Sh
f,i yodrk úIh nj YsIH YsIHdjka wjfndaO lr.; hq;= h'

foaYmd,k úoHdj y÷kdf.k" ta yd foaYmd,kh w;r we;s iïnkaOh w¾:l:kh lsÍug o


Tjqkag yels úh hq;= h' tfia u úIhhg wkkH jQ úúO m%fõY Ndú;d lrñka foaYmd,k
úoHdj yeoEÍug o yelsúh hq;= h' fuu ldrKd ms<sn| uQ,sl ±kqulska úIh h wOHhkhg
fhduq jkakkag foaYmd,k iy foaYmd,k úoHdfõ iajNdjh y÷kd.;a mqrjeisfhl= f,i
l%shd lsÍug wjYH ksmqK;dj ,nd §u fuu m<uqjeks tallfhka wfmalaId flf¾'

úIh lreKq meyeÈ,s lr .ekSu i|yd w;aje,la

1'1' foaYmd,k úoHdj y÷kd .ekSu'


foaYmd,k úoHdj hkq wm yeuf.a iudc Ôú;fha m%Odk me;slvla jk foaYmd,kh
hkak Ydia;S%h f,i yeoEÍfï úIh fËa;%h f,i wmg fláfhka yd ir, j f;areï
l< yels h¡ foaYmd,kh hkq mq¿,a w¾: olajk ixl,amhla nj o foaYmd,kh ms<sn|
j Ydia;S%h f,i yodrk úg wmg fmfkkq we;¡

foaYmd,kh Ydia;S%h f,i yeoEÍu ms<sn| j §¾> b;sydihla ;sfí' ls%'mQ' isjq jk
ishji ;rï wE; ld,fha .S%isfha we;ekaia kqjr foaYmd,kh yeoEÍu" m%.=K lsÍu" iy
mqyqKq lsÍu úfYaI Ydia;%d,hhl isÿ úh¡ maf,afgda iy weßiafgdag,a hk iqm%isoaO

1
od¾Ykslfhda foaYmd,kh ms<sn| fuu .S%l iïm%odfha wdrïNlfhda h¡ j¾;udkfha
mdi,aj, iy úYaj úoHd,j, —foaYmd,k úoHdj˜ hk úIhh b.ekaùu fuu iïNdjH
iïm%odhhs ;j ÿrg;a bÈßhg f.k hduls¡

zzfoaYmd,k úoHdj yeoEÍuZZ hk woyfiys o w¾: lsysmhla ;sfí' foaYmd,kh iy


Bg iïnkaO me;slv .ek bf.k .ekSu" m¾fhaIK lsÍu" ú.%y lsÍu" mj;sk kHdh
iy ixl,am úpdrhg ,la lsÍu" w¨;a kHdh iy ixl,am f.dvkeÕSu" mj;akd
foaYmd,k m%;sm;a;s yd l%u úpdrhg ,la lrñka kj úl,am fhdackd lsÍu"
foaYmd,kfha fhfokakkag fuka u mqrjeishkag o foaYmd,k wjfndaOh ,nd§u
hk fïjd thg we;=<;a fõ¡ maf,afgda iy weßiafgdag,a o ;u Ydia;d% ,hfha foaYmd,k
úoHdj b.ekaùfuka iy mqyqKq lsÍfuka bgq lf<a fuu ld¾h h¡ mqrd;k bkaÈhdfõ
iy Ökfha o rdcH md,kh ms<sn| úfYaI{fhda fujeks u ld¾hhla bgq l<y'
j¾;udkfha;a mdi,aj, o úYaj úoHd,j, o foaYmd,k úoHdj yeoEÍfï kHdh
m;%fha fuu wruqKq ;sfí¡

foaYmd,k úoHdj hkq l=ulaoehs y÷kd .ekSfï § uQ,sl ldrK lsysmhla jeo.;a h¡

» foaYmd,k úoHdj hkq merKs;u Ydia;h%S YsËKhls¡ o¾Ykjdoh" .Ks;h" ;¾l Ydia;h
% "
wdpdr úoHdj" fi!kao¾h úoHdj hk YsËKhkag iuÕdó j foaYmd,k úoHdj o
úldYkh ùu wdrïN jQfha ls%ia;= mQ¾j y;r jeks ishjfia ;rï w;S;fha iïNdjH
.S%isfha h¡

»» Ydia;S%h YsËKhla jYfhka foaYmd,k úoHdfõ iajNdjh" úIh m:h yd wka;¾.;h"


úêl%u" kHdh iy ixl,am hk fïjd úúO m%Njhka fj;ska ishjia úismylg
wdikak §¾> ld,hla ;+< f.dv keÕ+Kq" fjkia jQ iy j¾Okh jQ tajd h¡

»»» foaYmd,k úoHdfõ m%fõY" kHdh iy úêl%u nyqúO fõ¡ tajd úúO .=rel,j,g yd
iïm%odhj,g wh;a j we;' foaYmd,k úoHdj yeoEÍfï tla wdl¾IKhla jkafka
fuu úúO;ajh hs¡

foaYmd,k úoHdj hkq foaYmd,kh Ydia;S%h f,i yodrK YsËKh nj wms by; i|yka
lf<uq¡ fï m%ldYkfha jeo.;a f;aud folla we;=<;a h¡

» foaYmd,kh"
»» foaYmd,k úoHdj

» foaYmd,kh hkq l=ula oehs y÷kd .ekSu¡

² foaYmd,kh hkq l=ula o hkakg fmdÿfõ ,efnk ir, ms<s;=r kï zzfoaYh md,kh
lsÍuZZ hkak hs¡ fuh foaYmd,kh hk ixl,amh ms<sn| j we;s ckms%h" ke;fyd;a
tÈfkod jHjydrfha we;s" jgyd .ekSu hs¡ ta iuÕ u th foaYmd,kh .ek we;s
iïmQ¾K w¾:l:khla o fkdfõ¡ th jkdys foaYmd,kh hk ixl,amfha jdpHd¾:h
muKla i,ld f.dv kÕd .;a;ls¡

² Ydia;S%h jYfhka fuu mofha .eTqre w¾:h o y÷kd.; hq;= h¡

² foaYmd,k úoHdj fuka u foaYmd,kh o m%Odk w¾: follska hqla; h¡

2
 rdcHh" rdcH mßmd,kh iy wdKavqlrKh ms<sn| weÕfjk ixl,amhla
f,i" iy
 rdcHhg muKla iSud fkdù rdcHfhka ndysr j o mqrjeishka iyNd.s jk
iudc Ndú;hla f,i"
² foaYmd,kh hkak rdcHh" rdcH mßmd,kh yd wdKavqlrKh iïnkaO fldg
f;areï .ekSu¡

fuh jkd ys foaYmd,kh ms<sn| j ;sfnk iïNdjH w¾:l:kh hs¡

 mqrd;k .S%isfha fuka u bkaÈhdfõ iy Ökfha od¾Ykslhka o foaYmd,kh


hkak f;areï flf<a rdcHh yd rdcH n,h mdúÉÑ lsÍu iuÕ iïnkaO
fldg f.k h¡

bx.S%is NdIdfõ fmd,sálaia ^politics& hkak .S%l NdIdfõ fmda,sáfldaia ^politikos& hk


jpkfhka ì§ wdfjls¡ zzfmd,siaZZ ^Polis& hkq fm!r rdcHh hs¡ tkï l=vd k.r flakaø
fldg.;a rdcHh hs' zzfm!r rdcHhg wh;aZZ hkak Politikos hk .%Sl jpkfha w¾:h
hs' ta uÕska foaYmd,k úoHdj hkafkka woyia jQfha fm!r rdcHhg iïnkaO úIh
ldrK wOHhkh lrk úoHdj$Ydia;%h hkak hs¡ fm!r rdcHhg iïnkaO úIh
ldrKj,g mq¿,a mrdihl me;sr .sh f;aud .Kkdjla wh;a úh'

² rdcHfha iajNdjh
² rdcHfha wruqKq¡
² rdcH md,k l%u
² rdcH yd mqrjeishd w;r iïnkaOh
² md,lhkaf.a .;s.=K yd l=i,;d
² wdKavqlrK ls%hdj,sh
bka m%Odk f;aud lsysmhls¡

»» mqrd;k bkaÈhdfõ fuka u Ökfha o —foaYmd,kh˜hkqfjka fuu w¾:h u woyia


l< nj fl!á,H iy fldka*shqishia hk Ñka;lhkaf.a lD;sj,ska fmfka¡

fuu Ñka;lhka fofokd iy weßiafgdag,a o mejiQfha md,lhkag rdcHh md,kh


ms<sn| j Wmfoia §u" foaYmd,k úfYaI{hkaf.a ld¾hhla úh hq;= nj hs'

j¾;udkfha o fuu iïm%odh h wvq jeä jYfhka mj;S¡

² foaYmd,kh iudc Ndú;hla f,i(-

foaYmd,kh hkq rdcHh" wdKavqj iy rdcH mßmd,kh hk fËa;%j,g iSud


fkdfldg" tajdhska msg; iudcfha mqrjeishka w;r mj;akd Ndú;hls hkak
fuhska woyia fõ¡

WodyrK (-
mqrjeisfhda md,lhka m;a lr;s¦ Tjqkag wdKavq lsÍu i|yd n,h mjrd
fo;s¦ foaYmd,k mlaIj, idudðlfhda fj;s¡ óg wu;rj ?iaùï-
fm<md<s" úfrdaO;d" jevj¾ck" ler,s .eiSï" iafõÉPd iñ;s uÕska

3
fmdÿ jqjukd bgq lsÍu hkdÈ udOHhkaf.ka foaYmd,k ls%hdldß;ajfha
fhfo;s¡

fï wkqj md,lhka iy jD;a;Sh foaYmd,k{hka muKla fkdj mqrjeisfhda


o foaYmd,kh lr;s¡ fuh .S%l hq.h f;la o Èfjhs¡ —foaYmd,kh˜ hkq fm!r
rdcHhg iïnkaO ldrKhla h hk .%Sl woyfia w¾: folla ;sìK' tajd kï¦

» rdcHh yd rdcH md,khg iïnkaO ldrKd


»» rdcH lghq;= iïnkaO j mqrjeishkaf.a ld¾hNdrh yd
ls%hdldß;ajh'

WodyrK (-
.S % i s f ha tl, mej;s iDcq m% c d;ka ; % j d§ l% u fha iDcq mq r jeis
iyNd.s;ajhla ;sìKs¡ kS;s iïmdokhg" k.r mßmd,khg iy
wêlrKh iïnkaO lghq;=j,g mqrjeisfhda iafõÉPdfjka iyNd.s
jQy' —ils%h mqrjeishd˜ hk ixl,amh weßiafgdag,af.a Politics kï
lD;sfha Ndú; ù we;af;a fï w¾:fhks'

fï wkqj mqrjeis foaYmd,k iyNd.s ;aj h hkakg —foaYmd,kh˜ hk


ixl,am fhys úfYa I ;ekla ysñ ù ;s fí¡ mqr jeis ls %h dldß;aj hla iy
iyNd.s;ajhla ke;s foaYmd,kh .ek is;Sug mjd fkdyels ;rï ±ä f,i
fuu w¾:h uq,a neif.k we;¡

1'2' foaYmd,kh iy foaYmd,k úoHdj w;r iïnkaOh (-

fuh me;s lSmhlska oelsh yels h¡


» foaYmd,kh lsÍu¡ (doing politics)
»» foaYmd,kh yeoEÍu¡ (studying politics)

» foaYmd,kh lsÍu¡

ñka woyia jkafka


³ wdKavq n,h ,nd .ekSug l%shdldÍ ùu'
³ wdKavq n,h l%shd;aul lsÍu'
³ ue;sjrKj,g iyNd.s ùu'
³ foaYmd,k mlaIj, ls%hdldß;ajhg iïnkaO ùu'
³ igka yd úfrdaO;d jHdmdr wdÈhg iyNd.s ùu'

jYfhka mqoa.,hka fhfok ls%hdldrlï h'

foaYmd,kh lrk mqrjeishkag o jD;a;Sh foaYmd,k{hkag o foaYmd,kh ms<sn|


Ydia;S%h oekqula fyda úfYaI{;djla fyda wjYH jkafka ke;¡ wjYH jkafka
—foaYmd,kh˜ hk iudc lsh% dldrlfuys fh§ug we;s leue;a;" lem ùu iy wêIaGdkh
hs¡

4
»» foaYmd,kh yeoEÍu

fuh foaYmd,kh lsÍug jvd fjkia ld¾hhls¡ —foaYmd,kh yodrkakd˜ ^student of


politics& foaYmd,kh m%dfhda.sl j lrkakl= f,i y÷kajkafka ke;¡ tÈfkod
jHjydrfha § isÿ lrk fuu fjki foaYmd,kh yd foaYmd,k úoHdj w;r we;s
iïnkaOh f;areï .ekSug bjy,a fjhs¡

³ Ydia;S%h f,i foaYmd,kh wOHhkh lsÍu iy m%dfhda.sl j foaYmd,kfhys


fh§u tlsfklg fjkia Ndú; folls¡
³ foaYmd,k úoHdfõ ld¾hh foaYmd,kh Ydia;S%h f,i wOHhkh lsÍu h¡
³ flfkl= foaYmd,kh m%dfhda.sl jYfhka fkdl<;a foaYmd,kh yeoEßh
yels h'
³ ta wkqj
² foaYmd,k mlaIj, yd ixúOdkj, ls%hdldß;ajh
² wdKavq n,h ,nd.ekSug foaYmd,k mlaI iy n,fõ. w;r we;s jk
;r.h
² ue;sjrK jHdmdr
² jD;a;Sh foaYmd,k{hkaf.a p¾hdj
² Pkao odhlhkaf.a p¾hdj
² foaYmd,k .egqï" úfrdaO;d yd ler,s
² wdKavqfõ m%;sm;a;s
² m%;sm;a;s iïmdokh yd ls%hd;aul lsÍfï ls%hdj,s
² wka;¾cd;sl iïnkaO;d iy .egqï
² hqoaOh yd iduh

wd§ mq¿,a mrdihl úys§ we;s foaYmd,ksl f;aud rdYshla u foaYmd,k úoHd
wOHhkfha m%ia;+;" ke;fyd;a úIh jia;=ka" ù we;¡

1'3' foaYmd,kh Ydia;S%h f,i yeoEÍu

foaYmd,kh Ydia;h S% f,i yeoEÍu wjqreÿ fooyilg ;rul jeä ld,hla ;=< j¾Okh
jqjls¡ th ls%¡mQ¡ y;r jeks ishji f;la Èfjhs¡ fï úldYfha § foaYmd,k wOHhkfha
úIh m:h" úêl%u yd m%fõY o mq¿,a úh¡ ta wkqj j¾;udkfha foaYmd,k úoHdj wm
i,lkafka foaYmd,kfha úúO me;slv wOHhkh lrk YslaIK udOHhla f,i h¡

foaYmd,kh yeoEÍu hk woyig w¾: folla ;sfí¡

» foaYmd,kh jHdjydßl ×khla f,i ,nk wjfndaOh iy iú{dkl;ajh(

fuh wm l%udkql+, j ,nd .kakd oekqula fkdfõ' fuh jkd ys tÈfkod Ôú;
w;aoelSï u; mokï jQ wjfndaOhls' fuys wfma iudc" foaYmd,k úYajdi iy
úksYaph ;sfí¡ tys moku jkafka iudch yd f,dalh fj;ska" tkï mjqf,ka"
wi,ajeishkaf.ka" ys;ñ;%d§kaf.ka ckudOhfhka ,nd .kakd wjfndaOh hs¡ wfma
fm!oa.,sl reÑ" wreÑlï o fyd| krl ms<sn| úYajdi o tys .eí ù ;sfí¡

WodyrK (- ldka;djkag md¾,sfïka;=fõ ksfhdackh jeä l< hq;= o hk


m%Yk
a hg wm fndfyda úg ms<s;r
= e fokafka jHdjydßl {dkfha

5
we;s iS u djka o mokï fldg f.k h' zzldka ; djka g
foaYmd,kh lrkak ;rï Yla;shla ke;ZZ hk ms<s;=r tu
jHdjydßl {dkh ms<sìUq lrkakls'

»» foaYmd,kh Ydia;S%h f,i yeoEÍu(

fuh foaYmd,k m%mxphla fyda .eg¨jla fyda zúoHd;aul f,iZ wOHhkh lsÍuls¡
—úoHd;aul˜ hk mofha úúO w¾: we;;a" tys uQ,sl woyi kï" hïlsis m%mxphla
ms<sn| j zzl%udkql+, j" kHdhsl m%fõYhlska o uÕ fmkajkq ,en ksis l%ufõohlg
wkqj ,nd.kakd o;a;" f;dr;=re iy idËH mokï fldgf.k wOHhkh lsÍuZZ
hkak hs'

WodyrK (- ldka;djkag md¾,sfïka;= ksfhdackh jeä l< hq;= o hk


.eg¨j ms<sn|j kHdhsl WmkHdi" ;=<kd;aul wka;¾cd;sl
w;aoelSï" uyck u; úuiSï hkdÈ udOH Wmfhda.S lrf.k
isÿlrk wOHhkhla fj;ska ,nd .kakd o;a; iy idOl
mokï lrf.k f.dvkÕk ksÍlaIK iy ú.%y wkqj ks.uk
bÈßm;a lsÍu'

² foaYmd,k wOHhkh iy foaYmd,k me;slv (-

foaYmd,kh Ydia;%Sh wOHhkhg ,la lsÍu hkq foaYmd,kh hk fmdÿ m%mxpfha úúO
me;slvj,g wkqrEm j tajd .%yKh lr .ekSfï wruqKska isÿ lrk jHdhduhls'
miq.sh wjqreÿ fooyil úldYkfha úúO Èidk;Skag j¾Okh ù ;sfnk iy ;ju;a
j¾Okhkag ,lafjñka ;sfnk foaYmd,k úoHd YslaIKh úiska yodrkq ,nk
foaYmd,kh hkak iudcfha mej;Sfï úúO me;slv lSmhls' tkï (-

I. foaYmd,k wdh;k
II. foaYmd,k Ndú;hka
III. wdKavqlrKh
IV. foaYmd,k p¾hdj
V. foaYmd,k u;jdo
hk fïjd hs'

» foaYmd,k wdh;k

´kE u iudchl foaYmd,kh hkak wdh;k.; ù mj;S' fuf,i wdh;k.; ù


;sfnk foaYmd,kfha m%lg m%ldYk jkafka rdcHh" wdKavqj" ks,n, l%uh"
wêlrKh" md¾,sfïka;=j" foaYmd,k mlaI" leìkÜ uKav,h" m<d;a md,k iNd
hk fïjd h' tajdfhys wdh;k.; ù ;sfnkafka foaYmd,k n,h iy foaYmd,k
l%shdj,s h' tajd wOHhkh lsÍfï § foaYmd,k úoHd;aul .fõIKhg ,la lsÍu
isÿ fõ' fuys wdh;ksl f;aud jkafka wdh;kj, wdrïNh" mßKduh" ixhq;sh"
n,;," j.lSï" mßj¾;k" iy fjkialï" tu wdh;k iy mqrjeishka w;r
iïnkaO;d wdÈh hs'

6
»» foaYmd,k Ndú; ^Political Practices&

wdh;k.; jQ foaYmd,kh iudcfha mj;s ka fka foaYmd,k Ndú;h udOH


fldgf.k h'

WodyrK (- md¾,sfïka;= wdh;khl meje;au i|yd tajdg yev .eiqKq


Ndú; .Kkdjla u mj;S¡ m%cd;ka;%jdoh" ue;sjrK ls%hdj,sh"
ksoyia yd idOdrK ue;sjrK" nyq;rfha leue;a; iy uyck
mrudêm;Hh ms < s . ekS u " kS ; s iïmdok ls % h dj,s f ha §
md¾,sfïka;=fõ ls%hdldß;ajh ;SrKh lrk iïm%odh iy
fr.= ,dis hkdÈh tjeks Ndú; h' wka iEu foaYmd,k
wdh;khla u tjeks Ndú; iuÕ f.dv keÕS ;sfnk tajd h¡

»»» wdKavqlrKh ^Governance&

wdKavqlrKh hkq foaYmd,k úoHd wOHhkhg Ndckh jk foaYmd,kfha we;s


m%Odk;u me;slvls¡ m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uj, mqrjeishka wdKavq n,hg
m;a lrkafka" ;uka o idudðlhka jk foaYmd,k iudch ukd j fufyhjñka"
tu iudcfha fmdÿ wfmalaIdjka i|yd fiajh lrñka foaYmd,ksl iy mßmd,ksl
jYfhka iudch kshdukh lsÍu i|yd h' fuu wdKavl q rK ls%hdj,shg wka;¾.;
jQ ld¾h lsysmhls¡

³ iudcfha hymeje;aug" .egqï ksrdlrKh lsÍug" kS;sh yd iduh mj;ajd


.ekSug iy wd¾:sl foaYmd,k .uka uÕ yev.eiaùug wjYHjk kS;s
iïmdokh ¡^law making&'
³ rfÜ wd¾:sl iy iudc ixj¾Okh fuka u mßj¾;kh o hy meje;au o
wruqKq lr.;a m%;sm;a;s iïmdokh iy ^policy making& m%;sm;a;s ls%hd;aul
lsÍu ^policy implementation&
³ rdcHfha m%;sm;a;s iïmdokh ls%hd;aul lsÍu i|yd wjYH rdcH mßmd,ksl
ld¾h ^public administration&'
³ mqrjeishkag rdcHfha /ljrKh yd wdrlaIdj ,nd foñka iudc tald.%;dj
iy;sl lrk kS;sh yd iduh ^Law and Order& mj;ajdf.k hdu'
³ iudc lKavdhï w;r;a" iudc lKavdhï yd rdcHh w;r;a we;s jk .egqï
l<ukdlrKh ^conflict management&'
³ wka;¾-rdcH iïnkaO;d ^inter-state relations& l<ukdlrKh yd mj;ajd .ekSu¡

fïjd uyck;dj o Wkkaÿ jk f;aud h¡ tfia u fïjd foaYmd,k úoHd úoHd¾Òkaf.a


o úfYaI wjOdkhg ,lafõ' thg fya;=j fï ld¾h foaYmd,kfha w;sYhska u
m%dfhda.sl Wmdx. ùu hs¡

»¼ foaYmd,k p¾hdj ^Political Behaviour&

foaYmd,k i;a;ajfhl= jk ñksid j¾;udkfha ie,eflkqfha mqrjeishl= f,i


h¡ tkï rdcHhl idudðlhl= f,i h¡ mqrjeishkag kQ;k m%cd;ka;j
% d§ wdKavl
q u
% j,
bgq l< yels jeo.;a ld¾h .Kkdjla u ;sfí¡

7
² foaYmd,kfha fh§u'
² ue;sjrKfha § Pkaoh mdúÉÑ lsÍu ^fyda fkdlsÍu&
² ue;sjrK ls%hdj,shg ils%h j iyNd.S ùu ^fyda fkdùu&¡
² foaYmd,k mlaIj, idudðlhl= ùu ^fyda fkdùu&
² tÈfkod foaYmd,k isÿùï .ek Wkkaÿj oelaùu ^fyda
fkdoelaùu&

hkdÈ mqrjeis foaYmd,k reÑ wreÑlï iy ls%hdldrlï úia;r lrk foaYmd,k


ixl,amh kï foaYmd,k p¾hdj hs¡

¼ foaYmd,k u;jdo ^Political Ideologies&

iudchl foaYmd,k wdh;k" Ndú; yd mqrjeis foaYmd,k p¾hdj iy wdKavqlrK


ls%hdj,s o yev.iajk m%Odk idOlhla jkafka foaYmd,k u;jdo hs¡

j¾;udk f,dalfha foaYmd,kfha mj;akd" tfuka u foaYmd,k ixisoaê yd rdcH


m%;sm;a;s yev.iajk m%Odk u;jdo lsysmhls¡ tajd kï(-

² iudcjdoh
² ,snr,ajdoh
² m%cd;ka;%jdoh
² iuQydKavqjdoh
² iqNidOkjdoh
² cd;sljdoh
² ia;S%jdoh hk fïjd h'

foaYmd,k u;jdohla hkq iy foaYmd,khg n,mEï lrk tfuka u iudchl


foaYmd,k ls%hdj,s iy jeishka úYd, m%udKhlf.a foaYmd,k ;SrK" p¾hd yd
ú×kh yev.iajk woyia iuqÉphls¡ iudcfha foaYmd,k u;jdo .Kkdjla u
;sfí¡ fndfyda úg foaYmd,k mlaI o u;jdoj,g wkql+, j f.dvkeÕS we;¡
wdKavqjla ls%hd;aul lrk m%;sm;a;s o u;jdoj, wdNdih ksid ìys jk tajd úh
yels h' tneúka foaYmd,k u;jdo hkq foaYmd,kh ms<sn| j Ydia;Sh
% wOHhkhg
Ndckh jk" foaYmd,kfha we;s jeo.;a me;slvls¡

1'4' foaYmd,k úoHd wOHhk m%fõY (-

foaYmd,k úoHdj mq¿,a úIh m:hlska o ta ksid u m%fõY .Kkdjlska o iukaú;


jk Ydia;S%h YslaIKhls' tys úIh m:h fuka u m%fõYh o §¾> b;sydihla ;=<
úldYkh jQ tajd h' tu úldYkfha § úis jk ishjfia § isÿ jQ j¾Ok jeo.;a h'
foaYmd,k úoHdj iajdëk úoHd;aul YslaIKhla f,i ish wkkH;dj ;yjqre lf<a
o úis jeks ishjfia § h' tfuka u foaYmd,k úoHdfõ m%fõYh f,i wo wm i,lk
fndfyda lreKq úis jk ishjfia j¾Okh jq tajd h¡ tajd isÿ jqfha mq¿,a jYfhka
iudÔh yd udkùh úoHd fËa;%fha we;s jQ j¾Ok iy mßj¾;k ms<sn| ikao¾Nfhys

foaYmd,k úoHdfõ wOHhk m%fõY lsysmhls¡


³ od¾Yksl$m%;sudkSh m%fõYh

8
³ ;=<kd;aul m%fõYh
³ nyq úIhl m%fõYh
³ úoHd;aul ^p¾hdjd§& m%fõYh
³ foaYmd,k w¾: Ydia;S%h m%fõYh
³ iudc úoHd;aul m%fõYh
³ ia;S%jd§ m%fõYh¡

1'4'1' od¾Yksl-m%;sudkSh m%fõYh ^Philosophical-Normative Approach&

² foaYmd,k wOHhkh uq,ska u fhdod.;a §¾>ld,Sk meje;aula we;s wOHhk m%fõYh


fuh hs¡
² fuys mqfrda.dóka jQfha maf,afgda iy weßiafgdag,a h¡
² hqfrdamd foaYmd,k Ñka;kfha m%Odk n,fõ. bÈßm;a l< isifrda" Ydka; T.iaàka"
uelshdfj,S" f;dauia fydíia" fcdaka f,dla" tïudkqfj,a ldkaÜ" fya.,a" ld,a udlaia
fuu m%fõYfha m%Odk m%ldYlfhda h¡
² úis jk ishjfia Ñka;lhka w;r uy;aud .dkaê" yekd wefrkaâÜ" fcdaka frda,aia"
pd,aia fÜ,¾ iy h¾.ka yn¾udia m%Odk fj;s¡
² fuu Ñka;lhkaf.a o¾Ykhkays úúO fjkialï ;snqK;a Tjqkag fmdÿ m%Odk lreKq
folla y÷kd.; yels h¡

»¡ Tjqka foaYmd,k úoHd{hka fkd j foaYmd,k od¾Ykslhka ùu¡


»»¡ Tjqka yeu fokd u foaYmd,kh hk m%mxph foi ne¨fõ m%;sudkSh
^Normative& oDIaá fldaKhlska ùu¡

o¾Ykjd§ m%fõYfha uQ,sl ,laIK ;=kls'

» f,dalh ms<sn| w;suQ,sl ^fundamental& m%Yak weiSu iy úNd. lsÍu¡


ksoiqka
² f,dalh hkq l=ula o@
² f,dalfha meje;au isÿjkafka flfia o@
² f,dalh .ek ×kkh l< yels o@
² ukqIH Ôú;fha yd meje;afï w¾:hla ;sfí o@
² Ôú;h hkq l=ula o@

foaYmd,kh iïnkaO j foaYmd,k o¾Ykjd§ka úNd. lrk w;suQ,sl m%Yak


j,g we;s WodyrK (-

² foaYmd,kh hkq l=ula o@


² rdcHh hkq l=ula o@ rdcHh mj;skafka ljr mrud¾:hla i|yd o@
² rdcHhg ukqIHhka wjk; úh hq;af;a wehs@
² rdcHh yd wfkl=;a ukqIH iud.ï w;r we;af;a ljr iïnkaOhla o@

fujeks m%Yk
a wog;a idlÉPd jk" foaYmd,k o¾Ykjd§ka u;= lrk w;suq,sl
m%Yak fõ¡

9
»» o¾Ykjd§yq f,dalh f;areï .ekSug wm mdúÉÑ lrk ixl,amj, w¾:h ksrjq,a
iy ksYaÑ; lr .ekSug úfYaI Wkkaÿjla olaj;s¡

WodyrK (- hqla;sh" idOdrK;ajh" iudkd;au;dj" ksoyi" whs;sjdislï"


hkdÈ foaYmd,k úoHdfõ uq,sl ixl,amj, w¾: .eUqrg u
fidhd hdu'

»»» o¾Ykjd§ m%fõYh foaYmd,kfhys m%;sudkSh wruqKq .ek olajk oeä Wkkaÿj (-

² m%;sudkSh ^Normative& hkafkys w¾:h —jákdlï úksYAphkaf.ka iukaú;˜


hkak hs¡
² f,dalfha isÿ jk foa ms<sn| j wm w;r fyd|$krl" hym;a$whym;a wdÈ f,i
jákdlï" úksYaph lsÍï ;sfí' tajd jkdys m%;sudkSh úksYaph lsÍï h'

WodyrK (- oreKq wmrdOlrejkag urK o~qju wksjd¾h l< hq;= o hkak


ms<sn| fyd|$krl$hym;a$whym;a jYfhka jákdlï ms<sn|
úksYaph lsÍï we;'

tfuka u f,dalfha isÿùï ms<sn| j .=Kd;aul we.hSï lsÍfï ñkqï o~q wmg
iemfhkafka o m%;sudkSh ixl,am úisks¡

WodyrK (- ksoyi" iudk;ajh" hqla;s .rel;ajh

² f,dalh jvd;a fyd| ia:dkhla f,ig ilia úh hq;af;a flfia oehs wmg
is;kakg wkqn, fokq ,nkafka o m%;sudkSh wruqKq úisks¡

WodyrK (-
» iudch iudkd;au;djg .re l< hq;= hs¡
»» foaYmd,kh m%cd;ka;%jd§ udj;g fhduq úh hq;= hs¡

) foaYmd,k o¾Yk jdofha m%;sudkSh ixl,amh ;rula by< uÜgfï w¾:


folla we.ùu i|yd Ndú; flf¾¡

» foaYmd,k Ñka;kh" wOHhkh iy ú.%yh fuka u foaYmd,k wdh;k iy


Ndú;hka o iudcfha fmdÿ wfmalaId iy hym; fjkqfjka lem úh hq;=
h hk ms<s.ekSu¡

»» foaYmd,k wOHhkfha wruqK úh hq;af;a foaYmd,k m%mxp hkq fudkjd


oehs yqfola úia;r lsÍu u fkdj" foaYmd,k wdh;k iy Ndú; flfia
ilia úh hq;= o hkak fhdackd lsÍu o ùu¡

) fï jk f;la isá iEu foaYmd,k od¾Ykslhl=f.a u Ñka;k jQ l,s fuu


m%;sudkSh wruqKq fol fj;ska yev .eiaù we;s tajd h¡

) od¾Yksl-m%;sudkSh m%fõYfha m%Odk ,laIK(

10
» fuys Ndú; lrk ixl,amj, w¾: .eUqßka u .fõIKh lsÍu¡
»» foaYmd,k f,dalh ms<sn| we;s uQ,sl .eg¨ u;= lrñka tajd úNd.
lsÍu¡
»»» foaYmd,k Ñka;k ú.%yfha wdh;kj, iy Ndú;j, m%;u s dkSh ,laIK
yd lemùï .ek Wkkaÿ ùu¡

1'4'2' ;=<kd;aul m%fõYh

) ;=<kd;aul hkafkys w¾:h zzixikaokd;aulZZ hkak hs¡

) ;=<kd;aul wOHhk m%fõYh jeo.;a fldg i,lkafka tla m%Odk {dk iïmdok
fya;=jla ksid h¡ tkï hï iudc foaYmd,k m%mxphla $.eg¨jla$f;audjla ms<sn|
j jvd;a mßmQ¾K wjfndaOhla ,nd .kakg kï tu m%mxph$.eg¨j$f;audj m%ldYhg
m;a jk tla wjia:djla fkdj wjia:d lsysmhla u ikaikaokd;aul j wOHhkh
lsÍu jvd;a M,odhS jkafka h hkak hs¡

WodyrK I (- rgl foaYmd,k ia:djr Ndjhg ;=vqfok jvd;a fyd| wdKavq l%uh
l=ula o@ hk .eg¨j ms<sn| j wOHhkh i|yd f,dalfha mj;sk
ckdêm;s yd md¾,sfïka;= wdKavql%u lsysmhla ;=<kd;aul j yeoEßh
yels h'

WodyrK II (- .egqï ;shqKq ù we;s rgl yd iduh ;yjqre ù we;s rgl foaYmd,k
ia:djr Ndjh i|yd jvd iqÿiq u wdKavq l%uh l=ulao hkak wOHhkh
lsÍug o ;=<kd;aul m%fõYh wjYH fõ'

^.=rejrhd fï i|yd WodyrK imhñka idlÉPd lrkak&

foaYmd,kh ;=<kd;aul j yeoEßh hq;af;a wehs@ fuys § flk;a ksõgka iy cdka


jekav;a hk foaYmd,k úoHd{hkaf.a Foundation of Comparative Politics hk lD;sfhka
iemfhk ms<s;=re jeo.;a fõ'

1' ;u rfÜ foaYmd,kh uekúka wjfndaO lr .ekSug kï wfkla rgj,


foaYmd,kh .ek wjfndaOh ,nd .ekSu jeo.;a ùu¡
2' tla tla rgl foaYmd,k b;sydih" foaYmd,k miqìu iy foaYmd,k wdh;k
.ek ,nd.kakd ixikaokd;aul wjfndaOhlska f;dr j tu rgj, foaYmd,kh
.ek ukd wjfndaOhla ,nd.; fkdyels ùu'

;=<kd;aul wOHhk m%fõYfha Odrd ;=kls'

^w& iïNdjH ;=<kd;Aul foaYmd,k wOHhk m%fõYh


^wd& úis jeks ishjfia ;=<kd;aul foaYmd,k wOHhkh
^we& iuld,Sk ;=<kd;aul foaYmd,k wOHhkh

^w& iïNdjH ;=<kd;aul foaYmd,k wOHhk m%fõYh (-

fulS wOHhkh mqrd;k .%Sl" frdau fuka u uOH;k hqfrdamSh foaYmd,k


Ñka;kh lrd .uka lrhs' weßiafgdag,a The Politics kï lD;sfha tl, .%Sl

11
iuQydKavqj, mej;s wdKavql%u j¾.S lrKh i|yd fhdod .;af;a ;=<kd;aul
úê l%uh hs' wdKavqj, iajNdjh j¾. lsÍu i|yd Tyq ñkqï o~q folla Ndú;
flf<a h' tkï md,lhkaf.a ixLHdj iy wdKavj q ¥Is; o hkak hs' weßiafgdag,a
.%Sisfha meje;s wdKAvql%u rdcdKavq" jxYdêm;s wdKAvq" m%cdmSä; wdKAvq"
l;smhdêldÍ wdKAvq iy m%cd;ka;%jd§ wdKavq f,i j¾.SlrKh flf<a wdKavq
l%u ms<sn| j ;=<kd;aul wOHhkhla mokï lrf.k h'

^wd& úis jeks ishjfia ;=<kd;aul foaYmd,k wOHhkh

fuu wOHhk m%fõYh weußldfõ úYaj úoHd,j, 1960 oYlfhka miq j


j¾Okh jQjls' th foaYmd,k wOHhkfha úoHd;aul keUqrej miqìï fldgf.k
we;s jQjls' úoHd;aul foaYmd,k úoHd Odrdfõ m%Odk ;¾lh jQfha foaYmd,k
úoHd úê l%uh o iajdNdúl úoHd úêl%uhg wkqrEm wdkqNúl úoHdjla úh
hq;= h hk woyi hs' fuys § ;=<kd;aul foaYmd,k wOHhkfha udOHh úh
hq;af;a wdKavql%u jHjia:d fyda foaYmd,k b;sydih fyda ixikaokh lsÍu
fkd j wdkqN+;sl j ksÍlaIKh l< yels j¾;udk foaYmd,k f;aud mokï
fldgf.k" fjkia foaYmd,k l%u ^Political Systems& ;=<kd;aul j yeoEÍu
hs' tu f;aud kï foaYmd,k kùlrKh" foaYmd,k j¾Okh" foaYmd,k
ixialD;sh foaYmd,k iudcdkqfhdackh iy foaYmd,k p¾hdj hkdÈh hs'

fï m%fõYh fhdod.;a m%Odk ;=<kd;aul foaYmd,k úoHd lD;s lsysmhla kï(-

1. f.aì%h,a ta' wdukaâ - zz;=<kd;aul foaYmd,k l%uZZ kï ,smsh ^1956" The


Journal of Politics fj¿u 18-wxl 3&
2. f.aì%h,a ta' wdukaâ iy fÊïia tia' flda,auka - 1960" The Politics of the
Developing Areas ^ixj¾Okh jk l,dmj, foaYmd,kh& kï .%ka:h'
3. iSuqj¾ udáka ,smaiÜ" 1960" zzfoaYmd,k ñksid ( foaYmd,kfha iudc mokuZZ
^Political Man: The Social Bases of Politics& hk .%ka:h'
4. f.aì%h,a ta' wdukaâ iy isâks j¾nd - 1963 zzmqrjeis foaYmd,k ixialD;sh(
rgj,a myl foaYmd,k wdl,am iy m%cd;ka;%jdohZZ ^The Civic Culture:
Political Attitudes and Democracy in Five Nations & kï .%ka:h'
5. ieuqfj,a mS' ykaákagka - 1968 zzfjkia jk iudcj, foaYmd,k m¾hdhZZ
^Political Order in Changing Societies& kï .%ka:h'

^we& iuld,Sk ;=<kd;aul foaYmd,k wOHhkh

iuld,Sk ;=<kd;aul foaYmd,k úoHd idys;Hh mÍlaId lrk úg my; i|yka


me;slvj,a ksÍlaIKh l< yels h'

^i& fuys § wOHhkhg ,la l< yels úIh m:h fnfyúka kuHYS,S h' foaYmd,k
wdh;k" foaYmd,k l%shdj,s" foaYmd,k mßj¾;kh" iudc foaYmd,k .egqï"
idu l%shdj,s" rdcHfha iajNdjh iy mßj¾;k" m%cd;ka;S%h mßj¾;kfha
ÈYdk;s" mqrjeis l%shdldß;ajh" cd;sljd§ foaYmd,kh" isú,a iudc foaYmd,k
l%shdldß;ajh" udkj whs;sjdislï" ia;%Skaf.a foaYmd,k iyNd.s;ajh hk
f;aud WodyrK hs'

12
^ii& ;=<kd;aul foaYmd,k ú.%yh l< hq;af;a foaYmd,k ixj¾Okh iy
m%cd;ka;%jdoh ms<sn| mrudo¾YS udÈ,Ska fj;ska ,nd .kakd ñkqï o~q Ndú;
lrñka fkdjk w;r tjeks iqiudo¾YS udÈ,s wjYH ke;'

^iii& ;=<kd;aul ú.%yfha wruqK úh hq;af;a tla tla rgj, foaYmd,k h:d¾:hka
fj;ska ;=<kd;aul mdvï Wlydf.k foaYmd,k ú.%yh Yla;su;a lsÍu hs'

1'4'3' nyq úIhl m%fõYh -

fuu m%fõYfhka isÿ jkafka foaYmd,k úoHdfjka ndysr YslaIKhkaf.a kHdh"


ixl,am yd úêl%u foaYmd,k úoHd ú.%yhg fhdod.ekSu hs¡ foaYmd,k úoHdfõ
b;sydih foi n,k úg foaYmd,k úoHdj iEu úg u wfkla YslaIK yd iïnkaO
ù" tajdfhka fmdaIKh ù we;s nj fmfka'

WodyrK (-
.%Sl hq.fha - o¾Ykjdoh
frdau hq.fha - foajO¾u Ydia;%h" b;sydih iy kS;s úoHdj
19 jk ishjfia § - w¾: Ydia;%h" b;sydih" kS;s úoHdj
20 jk ishjfia § - iudc úoHdj" udkj úoHdj" ufkda úoHdj"
N+f.da, úoHdj" l,dj" idys;Hh

nyq úIhl m%fõYhla foaYmd,k úoHdjg wjYH ùug fya;= lsysmhls¡

³ foaYmd,kh hkak iudcfha wfkl=;a me;slvj,ska yqfol,d j" úhqla; j


mj;sk fohla fkdj" tajd iuÕ noaO ù ;sfnk iy iudch fj;ska u mek
kÕsk m%mxphla úu¡

WodyrK (- m%cd;ka;%jdoh yd l=, idOlh w;r iïnkaOh¡ fuh ,xldfõ


yd bkaÈhdfõ foaYmd,k ixialD;sfha jeo.;a f;audjla fuka
u WNf;dafldaálhla o fjhs¡ th uekúka wjfndaO lr .ekSug
kï iudc úoHd iy udkj úoHd m%fõY foaYmd,k úoHd
ú.%yhg wjYH fõ'

nyq úIhl hk ixl,amfha w¾: ;=klaa ;sfí'

» ksYaÑ; Ydia;S%h úIhhlaa f,i wkkH ù ;snqK;a iudcfha wfkl=;a me;slv


iuÕ o foaYmd,kh wvq jeä jYfhka iïnkaO nj ms<s.ekSu¡
»» foaYmd,k úoHdfõ thg u wdfõKsl kHdh yd ixl,am ;snqK o" wfkl=;a
úIhhkaf.a kHdh iy ixl,am iuÕ tajd ne£ ;sîu iy tajdhska fmdaIKh
,eîu¡
»»» kHdhj,g yd ixl,amj,g wu;r j úêl%u iïnkaO j o foaYmd,k úoHdj
fjk;a YslaIK Odrdjka i;= úêl%u iuÕ iïnkaO ùu yd tajdhska fmdaIKh
,eîu¡

13
1'4' úoHd;aul ^p¾hdjd§& m%fõYh¡

² —foaYmd,k úoHdj˜ hkakg úis jeks ishjfia fok ,o w¾:hla jkafka zzúoHd;aul
úêl%uhZZ ^scientific method& Ndú; lrñka foaYmd,kh wOHhkh lsÍu h hkak hs¡

² fuu kj w¾:fhka" foaYmd,k úoHdj ienE iy ks¾jHdc úoHdjla njg m;aúh


yelafla th iajdNdúl úoHdjka o wd¾:sl úoHdj iy ufkda úoHdj o úiska Ndú;
lrkq ,enQ úoHd;aul úêl%uh ;u úê l%uh f,i fhdod.;a úg muKs h hk woyi
.uHudk úh¡

² fuh 1930 oYlj, § iy 1940 oYlj, § m%Odk jYfhka weußldkq foaYmd,k


úoHd{hka lKavdhula w;r m%p,s; jQ woyils¡

² wd¾:sl yd iudc úoHd{hka o w;r uq,a neif.k ;snQ fuhska m%ldY jQfha iudch"
wd¾:slh yd foaYmd,kh .ek lrk wOHhk fj;ska —j,x.=˜" —úYajikSh˜ iy
—ksjerȘ oekqu f.dv kÕkakg kï" tajdfha l%u úoHdj kj ÈYdk;shlg fhduq úh
hq;= nj hs'

² ta kj uÕ kï iajdNdúl úoHdjka ta jk úg id¾:l j fhdod f.k we;s —


úoHd;aul˜ iy —wdkqNúl˜ úêl%uh hs¡

 úoHd;aul m%fõYfha uQ,O¾u (-

² iudc foaYmd,k wOHhkfha b,lalh úh hq;af;a —wdkqNdúl m¾fhaIK˜ fj;ska


,nd .kakd lreKq" idlaIH iy o;a; u; mokï jQ oekqula ksIamdokh lsÍu h¡
—wdkqNúl m¾fhaIK˜ flfrkafka ksÍlaIKh iy m%f;HlaIKh l< yels lreKq
iy o;a; iudc foaYmd,k m%mxphka ms<sn| j fidhd .ekSu hs¡

² úoHd;aul j f.dvkÕk iudc-foaYmd,k ú.%yh —jdia;úl˜ ^objective& úh hq;= h¡


tkï úoHd;aul j f.dvkÕk ×kh" wfma fm!oa.,sl" tkï wd;aóh ks.uk úYajdi"
w.;s" hkdÈfhka ksoyia úh hq;= w;r" úoHd;aul foaYmd,k oekqu m¾fhaIlhdf.a
o wd;aóh$ fm!oa.,sl ks.ukj,ska ksoyia úh hq;= h hk uQ,O¾uh hs¡

² tfia u iudc foaYmd,k m%mxp ms<sn| j wm f.dv kÕk oekqu iy ks.uk"


jákdlï úksYaphkaf.ka f;dr ^value free& úh hq;= h¡

² hïlsis m%mxphla .ek wOHhkh lrñka tys fyd|$krl" hym; $whym; .ek
úksYaphhka bÈßm;a fkdl< hq;= w;r" wdkqNúl iy jdia;úl o;a; iy idlaIH u;
muKla mokï j úYaf,aIK" ksÍlaIK iy ks.uk f.dvk.d .ekSu l< hq;= h¡

² fuys we;s uQ,O¾uh kï —jákdlï˜ úksYaphkaf.ka ksoyia ×kh ^Value free


knowledge& hkak hs¡ th iajdNdúl úoHd úêl%ufhka iudc úoHdjkag meñKs
uQ,O¾uhls'

14
 úoHd;aul m%fõYh iy p¾hdjdoh (-

² foaYmd,k úoHdfõ p¾hdjdoh ^Behaviourism/Behaviouralism& hkq mqo.


a , foaYmd,k
p¾hdj wOHhkh lsÍu ish m%Odk úoHd;aul m%ia;=;h njg ie,l+ foaYmd,k úoHd
úIh Odrdj hs¡

² 1920 wdrïN jq fuh 1930 iy 1940 oYl j,§ jvd m%p,s; j foaYmd,k kHdh m;%hg
l< n,mEu fldf;la o h;a" tu ueÈy;a ùu —p¾hdjd§ úma,jh˜ ^Behavioural Revolution&
hkqfjka 20 jk ishjfia foaYmd,k úoHdfõ úldYkh ms<sn| we;s jD;a;dka;j,
m%ldY flßKs¡

² p¾hdjd§ m%fõYfha m%Odk ;¾lh fufia h¡ wdkqNúl wOHhkhg ,la l< yels
foaYmd,k m%mxph kï iudcfha ;ks ;ks mqoa.,hka" foaYmd,k ls%hdj,sh ;=< ls%hd
lrk wdldrh" tkï foaYmd,k p¾hdj iy tu p¾hdjkag n,mdk idOl hs¡

² mqoa.,fhda foaYmd,k ls%hdj,shg iyNd. fj;s¡ foaYmd,k ;SrK .ks;s¦ ;u foaYmd,k


p¾hdjg n,mdk foaYmd,k úYajdi iy u; Tjqkag ;sfí¡ tajd jkdys foaYmd,k
p¾hdj hs' tu p¾hd wdkqNúl m¾fhaIKhg ,la l< yels h¡ tu wdkqNúl m¾fhaIK
uÕska m%udKd;aul o;a; ,nd .; yels h'

WodyrK (- ue;sjrKhl § Pkaoodhlhka Pkaoh §u ms<sn| j wdkqNúl yd


m%udKd;aul o;a; myiqfjka ,nd .; yels h¡ tu o;a; ia;S%$ mqreI"
wOHdmk uÜgu" jD;a;h s " .%dóh$kd.ßl;dj" jhia uÜgu" wdÈ jYfhka
j¾.SlrKh l< yels h¡ ta u; ,nd.kakd o;a; úYaf,aIKh lruska
p¾hd rgd" m%jK;d" .;s ,laIK ixLHd;aul o;a; Tiafia ^j.=" m%ia;dr"
m%;sY; wdY%hfhka& ksrdjrKh lr.; yels h¡

 p¾hdjdofha uE; ld,Sk m%jK;d

² p¾hdjd§ wOHhkfha uE; ld,Sk m%jK;dj jQfha mqrjeishkaf.a foaYmd,k iyNd.s;j a h


^Political Participation& ms<sn| j wOHhkh lsÍu hs¡ fuh o wdkqNúl m¾fhaIK uÕska
wOHhkh l< yels ls%hdoduhls¡ weußldkq p¾hdjd§ka uE; ld,Sk j fï ms<sn| j
fnfyúka Wkkaÿjla olajd we;¡

² p¾hdjdoh 1920 oYlfha wdrïN ù 1950 - 60 oYlj, § tys wêm;s Odrdj njg m;a
jqj o 1970 oYlj, miqnEug ,la úh¡

² Bg ;snQ úfõpkhla jqfha" foaYmd,k p¾hdj muKla wOHhkh lsÍu hkak wjOdrKh
lsÍu ksid foaYmd,k ú.%yfha úIh m:h w;sYhska mgq ùug th ;=vq ÿka nj hs¡

² foaYmd,k p¾hdj foaYmd,kfha tla me;slvla muKla ksid wfkla me;slv fkdi,ld
yeÍu foaYmd,kfha jeo.;a u wx. foaYmd,k wOHhk kHdh m;%fhka bj;a lsÍula
njg m;a úh'

² ta wkqj 1970 oYlfha § p¾hdjd§ m%fõYfha jeo.;alu wvqfjñka od¾Yksl" fM;sydisl


iy iudc úoHd;aul m%fõYj, jeo.;alu h<s;a u;=jkakg úh¡

15
² fï fjki;a iuÕ p¾hdjdoh 1970" 80 oYlj, § mYapd;a p¾hdjd§ ^Post- Behavioral&
wjêhlg iïm%dma; úh¡ fï wjêfha jQ ;j;a m%jK;djla jkafka wdkqNúl yd
m%;HlaI uQ,jd§ foaYmd,k .=rel=,fha wdêm;Hh o ì| jefgkakg ùu hs¡

² fï fjki flfrys udlaiajd§ - kj udlaiajd§ - ,snr,a" od¾Yksl - ia;S%jd§ iy


mYapd;a kQ;kjd§ Odrd fj;ska t,a, jQ wNsfhda. o ;SrKd;aul úh¡

1' 4' 5' foaYmd,k w¾: Ydia;%Sh m%fõYh¡

foaYmd,k w¾: Ydia;S%h m%fõYh ^Political Economy Approch& j¾;udkfha iïmQ¾Kfhka u


wkkH ù ;sfnkafka udlaiajd§ kHdh yd m%fõYh iuÕ h¡ 19 jk ishjfia hqfrdamfha ìysjQ
Ñka;khla jQ udlaia jdofha od¾Yksl" wd¾:sl úoHd;aul" foaYmd,k iy iudc úoHd;aul
me;slv ;sfí¡

foaYmd,k w¾: Ydia;%h hk ixl,amh uq,ska u Ndú; jQfha 18 jk ishjfia hqfrdamSh


Ñka;lhka w;r h¡

² NdKav ksIamdokh
² fjf<|du
² cd;sl wdodhu

hk wd¾:sl ls%hdj,sh wdKavqfõ m%;sm;a;s iuÕ o iïnkaO jk wdldrh;a" wd¾:sl ls%hdj,shg


wdKavqfõ m%;sm;a;sj, n,mEu;a wOHhkh lsÍu tys uq,a ld,Sk kHdh m;%h úh¡ fuu
Ñka;kfha m%Odk ksfhdað;hka jQfjda
² wevï iañ;a
² fâúâ ßldfvda
² fcdaka iagqjÜ ñ,a
² f;dauia ue,a;ia
hk wh hs'

ld,audlaia foaYmd,k w¾:Ydia;%h ms<sn| fuu idïm%odhsl jgyd .ekSu fjkia flf<a h'
ld,audlaia f.a ú.%yfha olakg ,enqKq kj iy úfYaI ,laIKhla jqfha wd¾:sl lafIa;%h
.ek .eUqßka yodrk w;r u 19 jk ishjfia foaYmd,k w¾: Ydia;%{hka fkdl< wdldrfha
kHdhsl moaO;shla ^a theoretical system& f.dvkeÕSu hs¡ tu m%fõYh —fM;sydisl fN!;sljdoh˜
^historical materialism& hkqfjka ye|skafõ¡ th ukqIH b;sydih" iudc jHQyh" wd¾:slh"
foaYmd,kh iy Ñka;kh hk fïjd iuia;hla f,i i,ld" tu iuia;h;a" tys tlsfkl
me;s iy iuia;h w;r we;s iïnkaO;d;a wOHhkh lsßu i|yd fhdackd jQ kHdhsl yd
úêl%u m%fõYhls¡ fuu fM;sydisl fN!;sljd§ m%fõYfha m%Odk kHdhsl wxf.damdx. lsysmhls¡
tajd kï"

» ukqIH iudch wOHhkh lsÍfï § wm ta i|yd m%úIag úh hq;af;a" uq¿ iudch u


iuia;hla ^totality& f,i i,ldf.k h¡ —iudc ieleiau˜ ^social formation& hkq fuu
iudc iuia;h ye|skaùug fhdod.;a kHdhsl ixl,amh hs¡

»» iudc ieleiaula uQ,sl jYfhka ;, $ uÜgï follska iukaú; h¡ tajd kï


1 wd¾Ól moku ^economic base&

16
2 iudc" foaYmd,k" ixialD;sl u;jd§ hk fïjdhska iukaú; Wmß jHQyh
^superstructure& hk fïjd hs'

»»» iudc ieleiafï Wmß jHqyfha - tkï iudc foaYmd,k" ixialD;sl yd u;jd§
lafIa;%j,-isÿjk mßj¾;k iy fjkia ùï" tlsfklska iajdëkj" yqfol,d j isÿ
jk j¾Ok u fkdfõ' tajdg hïlsis iajdëk meje;aula ;sìh yels jqj;a" wjidk
ú.%yfha § tu fjkialï isÿ jkafka wd¾Ól mokfï isÿjk ls%hdldß;ajhg iy
mßj¾;khkag m%;spdr jYfhka iy tajdfha m%ldYk f,ig hs¡

»¼ wd¾Ól" iudc" iy foaYmd,k mßj¾;kfha uq,sl .;sl;ajhla jkafka" ´kE u


iudchl mj;sk zmka;s wr.,hZ ^class strugle& hs¡ th jQ l,s iudch tlsfklg
miñ;=re wNs,dI we;s mka;sj,g fn§fï m%;sM,hls¡ fuu fn§u isÿ jkafka o
wd¾:sl fya;= wkqj h¡ iudcfha wd¾:sl iïm;aj,g ysïlu ;sîu fyda fkd;sîu;a
mka;s úfNaokfha moku hs¡ mka;s wr.,h isÿ jkafka wd¾:sl n,h ysñ iy wysñ
mka;s w;r h¡

fuu uQ,l
s udlaij
a d§ kHdhsl woyia mokï lr f.k foaYmd,k w¾:Ydia;S%h m%fõYh
foaYmd,k úoHd úIh lafIa;%hg meñKsfha wdkqNúl$m%;HlaIuQ,jd§ p¾hdjd§
foaYmd,k úoHd m%fõYhg úl,amhla jYfhks¡

foaYmd,k w¾:Ydia;S%h m%fõYh wjOdrKh l< foaYmd,k úoHd{hka bÈßm;a l<


úoHd;aul$p¾hdjd§ foaYmd,k úoHdj ms<sn| úfõpk lsysmhls¡

» p¾hdjd§ foaYmd,k úoHdj ieneúka u wOHhkh lrkafka foaYmd,kfha


we;s kshu" yrd;aul f;aud fkdj" tys u;=msg m%ldYk h¡
II p¾hdjd§ foaYmd,k úoHdj" foaYmd,ksl jYfhka .;dkq.;sl h¡

III ths k a is ÿ jka f ka iudcfha foa Y md,k jHQ y hka fjkia ls Í u" fyda
m%;sixialrKh lsÍu fyda fkdj tajd mj;ajdf.k hEu h¡ th mj;akd wêm;s
n,hg fiajh lrhs¡

udlaiajd§ wdNdih ,enQ foaYmd,k w¾: Ydia;S%h m%fõYfha wdNdIh ,enQ foaYmd,k
Ñka;lhka bÈßm;a l< úl,am foaYmd,k úµd m%fõYfha ,laIK iy me;slv
lsysmhls¡

» foaYmd,k m%mxphla ú.%y lsÍfï § tys we;s wd¾Ól" yd iudc mka;s uq,hka
o y÷kdf.k tu iuia;h wdYs%; j ;u ú.%yh f.dvkeÕSu¡

»» foaYmd,kh" wd¾:sl yd iudc mka;s hk idOlj,ska ;SrKh lrk nj


ms<s.ekSu¡

»»» foaYmd,kfha we;s uQ,l


s ^fundamental& f;audjka f,i n,h" wdêm;Hh" mka;s
úfNaokh" mka;s .egqu" rdcHh" wdêm;H úfrdaO iudc m%;spdr hk fïjd
ie,lSu¡

»¼ foaYmd,k wOHhkh" iudc" foaYmd,k" wd¾:sl u;jd§ wdÈ fËa;%j, mj;akd


wdêm;HOdÍ n, jHQyhka /äl,a úfõpkhg md;% lsÍu b,lal lr .ekSu'

17
¼ iudc" foaYmd,k mßj¾;kh i|yd úpdrd;aul foaYmd,k wOHhkh lem
úh hq;=hehs úYajdi lsÍu'

1' 4' 6' iudc úoHd;aul m%fõYh¡

iudc úoHdj ^Sociology& foaYmd,k úoHdjg b;d ióm Ydia;S%h úIhhls' fï úIh fol
tlsfklska fjka jQfha 19 jk ishjfia weußldkq úYaj úoHd,j,§h¡ 20 jk ishjfia uq,
tu fjka ùu ;yjqre jqj;a tu úIh fol w;r wka;¾iïnkaO;d wo o mj;S¡ —foaYmd,k
iudc úoHdj˜ ^Political sociology& hkq foaYmd,k yd iudc úoHd m%fõY w;r we;s
wfkHdkH;ajh ms<s.ekSu uÕska f.dv keÕ=Kq foaYmd,k úoHdfõ;a iudc úoHdfõ;a we;s
WmfË;%hls¡

foaYmd,k úoHd wOHhkh iy ú.%yh" iudc úoHdfõ kHdh" m%fõY iy úê l%u wdÈfhka
fnfyúka m, ,nd we;¡ tfuka u 19 jeks ishjfia iy úis jeks ishjfia uq,a wjêfha tu
úIh lafIa;% fol meje;sfha tlsfklg iïnkaO j h'

² 20 jk ishjig fmr isá" T.ia;a fldï;a" ld,a udlaia iy uelaia fjn¾ hk


Ñka;lfhda kQ;k foaYmd,k úoHdfõ fuka u iudc úoHd kHdhfha;a" úê l%ufha;a
mqfrda.dóyq h¡

² 20 jk ishji ueo Nd.fha § b;d n,mEï iy.; m¾fhaIlhka msßilf.ka iukaú;


jQ *Ekal*
a ¾Ü .=rel=,h úiska m¾fhaIKh lrk ,o fËa;% iudc úoHdj iy foaYmd,k
úoHdj hk úIh folg u iïnkaO tajd úh'
² foaYmd,k úoHdjg iudc úoHdfjka iy udkj úoHdfjka ,eî we;s wdNdih foaYmd,k
úoHdfõ úêl%u iy kHdhsl mßudj hk wxY foflys u oelsh yels h¡

² f;aud;aul j iudc úoHd wOHhkh iukaú; ù ;sfnkafka iudc jHQyh" iudc


ixúOdk" iudc tall" ukqIHhd iy iudch w;r iïnkaO;d" iudc ia;rdhKh"
iudc mßj¾;kh iy ta ish,a, u iïnkaO j isÿ jk ukqIH ls%hdldß;ajh f;areï
.ekSu wruqKq lrf.k h¡

² iudc úoHdfõ u WmúIh fËa;%hla jk udkj úoHdj Wkkaÿj olajkafka iudc"


ixialD;sl wd.ñl wdÈ ikao¾Nhka uÕska jvd;a ióm j ukqIHhdf.a iudc
l%shdldß;ajh wOHhkh lsÍug h¡

² foaYmd,k úoHdfõ wOHhkh lrk iuyr .eg¨ iy f;aud ms<sn| j iudch wdYs%;
j mq¿,a yd .eUqre wjfndaOhla ,nd.ekSug by; ±lajQ iudc úoHd yd udkj úoHd
m%fõY b;d m%fhdackj;a fõ¡

WodyrK (-
foaYmd,k mlaI hkq foaYmd,k úoHd wOHhkfha f;audjls¡ foaYmd,k
úoHd{hka mlaI .ek idïm%odhsl j wOHhkh lf<a"

² mlaIj, jevms<sfj<
² ue;sjrK m%ldYk
² mlaIj, b;sydih

18
² mlaI kdhlhka lrk l:d
² mqj;am;a jd¾;dj,ska ,efnk f;dr;=re
² mlaI kdhl iïuqL idlÉPd mokï fldg f.k h¡

fïjd iudch ;=< ls%hd lrk wdldrfha b;d jeo.;a me;slvj,a h¡ tfy;a ta
uÕska foaYmd,k mlaI .ek iïmQ¾K ú.%yhla bÈßm;a fkdflf¾'

³ foaYmd,kh iy foaYmd,k mlaI hkak iudcfha ls%hd;aul jk wdldrh f;areï


.ekSug wmg iudc úoHd;aul yd udkj úoHd;aul m%fõY fnfyúka m%fhdackj;a
h¡ foaYmd,khg mqrjeishka iyNd.s jkafka wehs@ .%dóh yd m%cd uÜgfuka foaYmd,k
mlaIj, n,h ;sfnkafka ld i;= j o@ Okh" l=,h" mjq,a miqìu" ia;S% mqreI Ndjh
hkdÈ idOl mqrjeishkaf.a foaYmd,k mlaIj, ls%hdldß;ajhg n,mdkafka flfia
o@ foaYmd,kh iy foaYmd,k mlaI m%cdj w;r iÔj f,i mj;sk in|;dj wjfndaO
lr.kakg kï wmg fujeks m%Yakj,g ms<s;=re fidhd .ekSu wjYH fõ' tfy;a ta
i|yd m%fõYhla yd úêl%u wjYH h' foaYmd,k úoHd{hkag iudcúoHd yd udkj
úoHd m%fõY fnfyúka M,odhs f,i Ndú; l< yels h¡

1' 4' 7' ia;S%jdÈ m%fõYh (-

foaYmd,k yd iudc wOHhkhg úYd, n,mEula l< ia;S%jdoh Ydia;%Sh Odrdjla njg m;a
jQfha 1970 oYlfha § h¡ th ia;%sjd§ Ydia;S%h Odrdfõ o m%Odk me;slvla fjhs¡ ia;%Sjd§ m%fõYh
foaYmd,kh ms<sn| j w;suQ,sl m%Yak lsÍula isÿl<d muKla fkdj zfoaYmd,khZ hk
ixl,amfha w¾:h mjd ixj¾Okh lsÍug iu;a úh¡
foaYmd,k ú.%yfha § ia;S%jd§ m¾hdf,dalfhka wdNdih ,nd u;= lrk m%Yak idïm%odhsl
foaYmd,k úoHdfõ we;eï m%Yakj,g jvd fjkia h¡

WodyrK jYfhka
» foaYmd,kh hk fË;%fhka ia;S%ka neyer lr ;sfnkafka wehs@
»» foaYmd,kh mqreIhkaf.a fËa;%hla njg m;a lr ;sîu ;j ÿrg;a ms<s.; hq;= o@
»»» iudch fM;sydisl jYfhka ia;%Ska oaù;Sh ;;a;ajhg" wdka;sllrKhg" mSvdjg" iy
fjkialï lrkq ,eîug Ndckh lr ;sfnkafka wehs@ tfia lsÍu ;j ÿrg;a
mj;ajdf.k hd hq;= o@
»¼ ia;%Ska mSvkhg m;a lrk iudc" foaYmd,k" ixialD;sl u;jd§ jHQy fudkjd o@
¼ iudc yd udkj úuqla;h s ms<sn| ,snr,ajdofha iy iudcjdofha m¾hdf,dal m%udKj;a
o@

fujeks m%Yak .fõIKh lsÍu uÕska ia;%Sjdoh úiska foaYmd,k yd iudc ú.%yhg kj
kHdhsl $ ixl,amuh m%fNao .Kkdjla o tl;= lrkq ,eìK¡

² ia;S% mqreI iudc Ndjh ^Gender&


² ia;%S mqreI Y%u úNckh ^Male-Female division of labour&
² ms;D uq,sl;ajh ^Patriarchy&
² ia;S% mSvkh ^Women's oppression&
² mqreI flakaøSh;ajh ^Androcentrism&
² mqreI wdêm;Hh ^Male domination&
² ia;%S úuqla;sh ^Women's liberation&

19
hk ixl,am tajd w;r jeo.;a fõ¡

foaYmd,k úoHd wOHhk úu¾Ykh iy kHdh ia;%Sjd§ m%fõYh fj;ska fjkia jQ wdldrh
fláfhka fufia ±laúh yels h'

^I& rdcHh" foaYmd,k n,h" m%cd;ka;%jdoh" iudcjdoh" ksoyi" iudkd;au;dj h" hqla;h
s "
idOdrK;ajh" whs;sjdislï" fjkialï lsÍï" iQrd lEu" mSvkh" úfrdaO;dj" rdcH
m%;sm;a;s" mqrjeis Ndjh hkd È foaYmd,k úoHdfõ tk w;suQ,sl ixl,am ish,a, u"
ia;%S-mqreI iudc Ndjh ^Gender& hk m%fNaoh wdY%hfhka h<s úu¾Ykh lsÍu yd
tajdfha úIh m:hg ia;%S-mqreI iudc Ndjh ms<sn| m%fõYh tl;= lsÍu'

^II& mka;sh" cd;sh" iudch" mqrjeishd hk foaYmd,k úoHdfõ we;s wNsuQ,sl wkkH;d
ixl,am w;rg" ia;%S-mqreI iudc Ndjh hkak tl;= lsÍu'

^III& foaYmd,kh hkq uyck mßuKav,fha ^Public Sphere& isÿjk l%shdj,shls" hk .%Sl
foaYmd,k od¾Ykslhskaf.ka wdrïN jQ woyi fjkia fldg" fm!oa.,sl mßuKav,h
o ^Private Sphere& foaYmd,kh isÿjk lafIa;%hla njg ms<s.ekSu'

^IV& ukqIH yd iudc úuqla;sh ^Emancipation & ms<sn| j idïm%odhsl bÈß o¾Ykhg zia;%S
úuqla;shZ ^Emancipation of Women& hkak o tl;= lsÍu'

fhdað; bf.kqï b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' my; i|yka ksoiqka wkqj m%Yakdj,s ilia lsÍug isiq$isiqúhka fhduq lrùu'

ksoiqka 1' m%;sudkSh wOHhkfha kshe¿Kq foaYmd,k Ñka;lhka fofofkl=


kï lrkak'
I' ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''
II' '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''

ksoiqka 2' my; i|yka lD;s rpkd lrk ,o foaYmd,k Ñka;lfhda ljryq
o@
I' iuQydKavj
q ''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''
II' foaYmd,kh '''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''

2' my; i|yka ud;Dld hgf;a lKavdhï bÈßm;a lsÍï ie,iqï lr mk;shg bÈßm;a
lrkak'

foaYmd,k úoHdfõ"
I' od¾Yksl$m%;sudkSh m%fõYh'
II' ;=<kd;aul m%fõYh'
III' nyq úIhl m%fõYh'
IV' úoHd;aul ^p¾hdjd§ m%fõYh&'
V' foaYmd,k w¾: Ydia;%Sh m%fõYh'
VI' iudc úoHd;aul m%fõYh'

20
V' ia;%Sjd§ m%fõYh'

wdY%s; .%ka: iy ,sms

01' wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j ^2007&" foaYmd,k úoHdfõ uQ,sldx. 1"


fld<U" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j'

02' Goodin, Robert E (ed) (2009), The Oxford Hand book of Political Science, Oxford,
Oxford University Press.

03' Grisby, Elleen, 2009, Analyzing Politics; An Introduction to Politics Science, Belmont,
CA, USA: Cengage Learning.

04' Heywood, Andrew, 2013, Politics, London: Palgrave Macmillan.

05' Hineman, Robert A (1995), Political Science An Introducion, New York, Mc Graw Hill
Provessional.

21
02' foaYmd,k úoHd úIh iukaú; jk lafIa;%

ksmqK;dj 02 (- foaYmd,k úoHd úIh iukaú; jk lafIa;% y÷kd.ksñka foaYmd,k


úoHdj wOHhkh lrhs¡
^ld,Éfþo 20 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
2¡ 1 foaYmd,k úoHdj iukaú; jk WmúIh lafIa;%j, iajNdjh iy
wka;¾.;h yodrhs'
2¡ 2 iudcfha foaYmd,k cSú;h ;=< tajdfha ld¾hNdrh úu¾Ykh lrhs¡

bf.kqï M, (-
 foaYmd,k úoHd úIh iukaú; jk lafIa;% kï lr úia;r lrhs¡
 ta tla tla lafIa;% foaYmd,k úoHd wOHhk úIh lafIa;%h mßmQ¾K ^holistic&
lrk wdldrh meyeÈ,s lrhs'
 tu úIh lafIa;% ms<sn| wjfndaOh foaYmd,k f,dalh ms<sn| úpdrd;aul j
is;Sug wdOdr lr .kshs'
ye¢kaùu (-
foaYmd,k wOHhkh Y;j¾I 24l muK ld,hla mqrd j¾Okh jQ iy úldYkh jQ
Ydia;S%h YslaIKhls¡ foaYmd,k úoHd úIhfha j¾;udk wka;¾.;h y÷kd.ekSu fuu
mdvfï § isÿ flf¾¡

iïNdjH .S%l hq.fha isg fï jk f;la foaYmd,k wOHhkh iukaú; jk m%Odk


WmfËa;%hla f,i foaYmd,k o¾Ykh y÷kajd Èh yels h¡ foaYmd,k ls%hdj,sfha
jeo.;a ld¾hhla bgq lrk ;j;a idOlhla jkafka foaYmd,k u;jdo h¡ kQ;k
foaYmd,k iy iudc Ñka;kh uÕska" iudcfha isÿjk ixisoaê tfia isÿjkafka
ukaoehs meyeÈ,s lrk foaYmd,k kHdh ;j;a jeo.;a fËa;%hla fjhs¡ foaYmd,k
úoHd úIh wka;¾.; jk ;j;a jeo.;a f;audjla jkafka foaYmd,k wdh;k hs¡
úêu;a yd wúêu;a hk j¾.SlrK Tiafia fuu wdh;k yodrkq ,efí¡ ta wkqj fuu
ksmqK;dj foaYmd,k o¾Ykh" foaYmd,k u;jdo" foaYmd,k kHdh yd foaYmd,k
wdh;k hk f;aud Tiafia wOHhkh lsÍu wfmalaId flf¾¡

mdvï ixj¾Okh i|yd uÕ fmkaùula"

1' foaYmd,k úoHd úIh iukaú; fËa;% y÷kd.ekSu¡

1'1' foaYmd,k o¾Ykh¡

foaYmd,k o¾Ykjdoh m%Odk f;aud ;=kla ms<sn| j wjOdkh fhduq lrhs¡

^w& foaYmd,k ú.%yfha Ndú; lrk ixl,amj, w¾:ksrEmKh meyeÈ,s lsÍu¡


WodyrK (- rdcHh" n,h" mqrjeis Ndjh" ksoyi" whs;j
s dislï iudkd;au;dj¡

^wd& foaYmd,kh ms<sn| we;s uQ,sl m%Yak u;= lrñka tajd .fõIKh lsÍu¡
WodyrK (- rdcHh hkq l=ula o@ rdcHhla wjYH jkafka wehs@ rdcHfha
iïNjh flfia ù o@ foaYmd,kh hkq l=ula o@

22
^we& foaYmd,k ls%hdldß;ajh "foaYmd,k wdh;k" rdcH m%;m
s ;a;s hk fïjdg uÕ
fmkajk m%;sudkShl ksIaGdjka fhdackd lsÍu'
WodyrK (- ksoyi" iudkd;au;dj" idOdrK;ajh" fmdÿ hym;" iudc
úuqla;sh¡

iïNdjH .S%l hq.fha isg j¾;udkh f;la foaYmd,k o¾Ykjd§ka Wkkaÿjla olajd we;s
f;aud lsysmhla f,i hqla;sh" idOdrK;ajh" whs;j
s dislï" ksoyi" iudkd;au;dj" foaYmd,k
úuqla;sh iy rdcHfha iajNdjh yd wruqKq hk fïjd bÈßm;a l< yels h¡ flfia fj;;a fuu
f;aud ms<sn| j foaYmd,k od¾Ykslhka w;r fmdÿ talu;sl Ndjhla fkdue;s w;r" tajd
idlÉcdjg" újdohg iy u;fNaohg ,la fjñka yqÿ iod;k ixl,amuh m%fNao jYfhka
mj;S¡

foaYmd,k o¾Ykjd§ka Wkkaÿj olajd we;s f;aud iy tajd .fõIKh l< foaYmd,k
od¾Ykslhka ms<sn| ir, wjfndaOhla my; j.=fjka ,nd.; yels h'

f;audj iïNdjH$uOHld,Sk iy uq,a iuld,Sk foaYmd,k


kQ;k foaYmd,k od¾Ykslfhda od¾Ykslfhda

hqla;sh$ ma f,a f gda " weßia fgda Ü,a " idka ; fcdaka frda,i
a "a frdnÜ fkdisl"a
idOdrK;ajh T.ia ; S k a " idka ; wela j hs k dia " uhs l,a ieka v,a" ud¾ ;d
f;da u ia fydíia " fâúâ ys h q ï " kianjqï" uy;aud .dkaê
bïudkqfj,a ldkaÜ" rEfida" fcdaka
iagqj¾Ü ñ,a" ld,a udlaia

iudk…h weßiafgdag,a fydíia" fcdaka f,dla" uy;aud .dk aê" uhsl ,a


rEfida " ñ,a" udlaia" wef,lais o fjda , a Ü i¾" pd,a i a fÜ,¾"
f;dla ú ,a " y¾nÜ ia f mkai¾" frdk,aâ âfjdalska
ysh q f.da f.% daI s hia " bïudkq fj,a
ldkaÜ" ñ,a" udlaia

whs;j
s dislï ldkaÜ" o f;dlaú,a" f,dla" yshqï" whs i hd n¾,s k a " frdk,a â
wevï iañ;a" udlaia" fudkafgialshq âfjda l s k a " fcda k a frda , a i a "
pd,aia fÜ,¾

ksoyi maf,afgda" weßia fgdag,a fydíia" whs i hd n¾,s k a " fmâßla


f,dla" udlaia" fcrñ fnka;ï yfhla" fcdaka frda,aia" *s,sma
fmàÜ

foaYmd,kfha ma f,a f gda " weßia fgda g,a " idka ; iS rhsÜ ñ,aia" h¾.ka yn¾udia"
iajNdjh T.ia;Ska" uelshdfj,a,s" fydíia" pd,aia fÜ,¾" ñfI,a *qflda
f,dla " rEfida " ldka Ü " fya . ,a "
udlaia

rdcHfha iajNdjh fydíia" f,dla" rEfi da" fc daka frda,a ia" h¾.k a"
uelshdfj,a,s" udlaia yn¾udia" pd,aia fÜ,¾

23
19 jk ishji olajd hqfrdamfha o¾Ykjdohg foaYmd,k ú.%yfha by< u ia:dkhla ysñ jqj
o úis jeks ishji ueo Nd.fha th hï miqnEulg ,la úh¡ tfia jQfha wkqN+;sjdÈ$m%;HlaI
uQ,jd§ foaYmd,k úoHd m%fõYh keÕSfï miqìfuys h¡ tfia jqj;a 1970 oYlfha uq,§ h<s;a
foaYmd,k úoHdfõ o¾Ykjdohg we;s wjOdkh biau;= jkakg úh¡ thska foaYmd,k úoHd
ú.%yfha ke;s jq lS¾;sh iy ia:dkh h<s;a ,efnkakg úh¡ tu fjki we;sjQfha 1971 § m<
jq weußldkq foaYmd,k od¾Yksl fcdaka frda,aia f.a A Theory of Justice ^hqla;sh ms<sn|
kHdhhla& kï .%ka:h fya;= fldg f.k hs¡ ta iuÕ od¾Ykslhka" foaYmd,k úoHd{hka yd
iudckHdhfõ§ka w;r we;s jQ idlÉPd yd újdo foaYmd,k o¾Ykjdoh h<s Tijd ;eîug
mdol úh¡

2¡ 2 foaYmd,k u;jdo

² ,snr,ajdoh" iudcjdoh" m%cd;ka;%jdoh" iudc m%cd;ka;%jdoh" meisiaÜ jdoh" rdcH


iqNidOk jdoh" kj ,snr,a jdoh" cd;sl jdoh" jeks foaYmd,k u;jdo f,dal
foaYmd,kfhys ,d úYd, ld¾hNdrhla bgq l< tajd h¡

² foa Ymd,k u;jdohla hkq iudcfha foaYmd,khg n,mEï lrk" foaYmd,k


ls%hdldß;ajhg yd .ukg uÕ fmkajk" iudcfha úYd, ck fldgila wdl¾IKh
lr .ekSug iu;a jk" foaYmd,k u;su;dka;r yd úYajdi wdÈfhka iukaú; ksYÑ
a ;
woyia iuqÉphls¡ ´kE u foaYmd,k u;jdohla

³ tlsfklg ix.; woyia ud,djlska iukaú; fõ¡


³ iudcfha hï hï fldgiaj, foaYmd,k ú{dkh" úYajdi iy bÈß oelau yev
.eiaùug o iu;a fõ¡
³ iudc fldgia foaYmd,k ls%hdldß;ajhg fhduq lsÍfï yelshdj o iys; h'
³ fuh ksoiqka ;=kla weiqßka meyeÈ,s l< yels'

I ,snr,a jdoh -

• foaYmd,k u;jdohla f,i ,snr,ajdofha m%Odk;u uQ,O¾uh jkafka fm!oa.,sl


ksoyi hs' fm!oa.,sl ksoyi" iudcfha ksoyfia uq,a ., nj;a" th wd¾Ól" iudc"
ixialD;sl hk lafIa;%j, § uQ,sl uQ,O¾uh úh hq;= nj;a ,snr,a jdoh úYajdi lrhs'

• ,snr,a jdoh ft;sydisl jYfhka j¾Okh jQfha hqfrdamfha jevjiï l%uh ì| jeà
Okjdoh ìys ùfï miqìfuys h'

• ksoyia fj<|fmd< ms<sn| ,snr,ajd§ wd¾Ól uQ,O¾uh zzksoyiZZ ms<sn| ,snr,ajd§


f;areï .ekSu iuÕ noaO ù ;sìK' foaYmd,k lafIa;%h o zzksoyiaZZ tlla úh hq;= h
hk ,snr,a foaYmd,k u;jdoh" miq j m%cd;ka;%jdoh iuÕ noaO úh' zz,snr,a
m%cd;ka;%jdohZZ hkak ìys jQfha ta fj;sks'

• j¾;udk f,dalfha foaYmd,k wdh;k" uQ,O¾u iy Ndú;hka yev .eiaùug ,snr,a


foaYmd,k u;jdoh m%Odk idOlhla ù ;sfí' tf,i ,snr,a jdofha wdNdifhka
f.dv keÕ=Kq wdh;k" uQ,O¾u iy Ndú; fufia h'

wdh;k - md¾,sfïka;j
= " ckudOH" ksoyia wêlrKh" iSñ; n,;, iys;
wdKAvqj'

24
uQ,O¾u - mqoa., ksoyi" n,;, fjka lsÍu" ixjrK iy ;=<k l%u"
kS;f s ha wdêm;Hh" uQ,l
s whs;j
s dislï" fm!oa.,sl foam< whs;h
s '

Ndú; - ksoyia ue;sjrK" mqrjeis whs;sjdislï iqrlaI;


s lsÍfï rdcHfha
j.lSu" mqoa., ksoyi iy;sl lsÍu" rdcHh wd¾Ól yd iudc
lafIa;%fha wju f,i ueÈy;a ùu" wd.u iy rdcHh fjka
lsÍu' foaYmd,k n,hg iSud meñKùu'

II iudcjdoh -

• 19 jeks ishjfia fojk Nd.fha wdrïN jQ iudcjdoh úis jeks ishjfia § m%n,
foaYmd,k u;jdohla f,i me;sßK' th ìys jQfha ,snr,ajdohg iy Okjdohg
úfõpkhla fuka u úl,amhla o jYfhks'

• 19 jeks ishjfia uq,a Nd.fha § m%xYh" c¾uksh yd ì%;dkHh hk rgj," ld¾ñl


úma,jh;a iuÕ we;s j ;snQ iudc wd¾Ól úIu;d bÈßfha" iudcjdofhka bÈßm;a jQ
m%Odk woyi kï iudc iudk;ajh iy foam<j, fmdÿ iudÔh whs;sh hs'

• tu uQ,sl woyi ;j ÿrg;a j¾Okh fjñka zziudcjdohZZ hkak m%n, u;jdohla


njg m;a lrk ,oafoa udlaiajdoh úisks' iudcjdoh ms<sn| j udlaiajdoh bÈßm;a l<
m%Odk m%jdoh jQfha" ienE iudcjdoh we;s l< yelafla Okjd§ l%uh fmr<d oud"
lïlre mka;sh" md,l mka;sh njg m;a lrk iudcjd§ úma,jhlska h hkak hs'

úis jeks ishjfia foaYmd,kfhys,d iudcjdoh m%Odk ld¾h y;rla bgq flf<a h'
^w& ksoyi" iudk;ajh iy iudc-foaYmd,k úuqla;sh ms<ns | ,snr,ajd§ u;jdohg
m%n, úl,amhla f.dv keÕSu'
^wd& Okjd§ m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uhg úl,am jYfhka iudcjd§ rdcHh
ms<sn| bÈß ±laula bÈßm;a lsÍu'
^we& Okjdoh yd ne÷Kq iQrdlEu" iudc mSvkh yd iudc wiudk;dj ms<sn| j ±ä
úfõpkhla bÈßm;a lrñka" mSä; ck fldgiaj, iudk;ajh" whs;sjdislï
yd iudc úuqla;sh ms<sn| f;audj foaYmd,k Ñka;kfha flakaøh fj;g
f.k tau'
^wE& hqfrdamSh fuka u hqfrdamSh fkdjk f,dalfha o iudc $foaYmd,k ksoyi
i|yd jQ nyqck jHdmdrj,g uÕ fmkajQ m%n, foaYmd,k u;jdohla ùu'

III cd;sljdoh -

• oyjeks ishjfia mgka f,dalh mqrd mej;=Kq m%n,;u u;jdohls'

• m<uqfjka hqfrdamfhka u;= ù miq j wdishdkq" wm%sldkq iy ,;ska weußldkq rgj,


m%n, foaYmd,k u;jdohla njg m;a úh'

• foaYmd,k u;jdohla f,i cd;sljdoh bgq lr we;s iy ;j u;a bgq lrk ld¾h
/ila fõ'
^w& rdcHhla f,ig ixúOdkh úh yels fmdÿ wkkH;djla we;s foaYmd,k
m%cdjla f,ig ;uka .ek u mßl,amkh lsÍfï u;jd§h yd ixl,amSh rduqj
m%cdjkag imhkafka cd;sljdoh hs' NdIdj" wd.u" ixialD;sh iy N+ñ m%foaYh"

25
tf,i fmdÿ m%cdjla yeáhg ;uka .ek u mßl,amkh lsÍug m%cdj,g bv
i,ik wkkH;d idOl h'

^wd& kQ;k cd;sl rdcHh ^Nation State& uQ,sl jYfhka yev.eiS ;sfnkafka
cd;sljdoh úiska cd;sh iy rdcHh mßl,amkh lr we;s wdldrh wkqj h'
fN!ñl tald.%;dj" ixialD;sl tal;ajh" cd;sh iy rdcHh tlg iumd; úh
hq;= h hk kQ;k rdcHfha mokï jd§ uQ,O¾u yev.eiS ;sfnkafka cd;sljd§
foaYmd,kfha úúO m%ldYhka f,i h'

• fï wkqj fmkS hk lreKla kï" foaYmd,k u;jdo iudcfha foaYmd,k Ñka;kh"


ú{dkh iy Ndú;h iuÕ ióm j ne£ ;sfnkakd jQ;a" foaYmd,k wdh;k iy
foaYmd,k mßj¾;kfha .uka uÕ yev .eiaùug odhl jkakd jQ;a ;SrKd;aul
foaYmd,k idOhla jk nj hs'

2' 3' foaYmd,k kHdhh

kq;k foaYmd,k iy iudc Ñka;kfha —kHdh˜ hk ixl,amh idudkHfhka Ndú; jkafka


iudcfha isÿjk ixisoaê tfia isÿ jkafka ukaoehs meyeÈ,s lsÍug iy ú.%y lsÍug Ydia;%{hka
Ndú; lrk úêl%ñl fuj,ula yeáhg h¡ my; i|yka WodyrK j,ska th f;areï .; yels

isÿùu wOHhk fËa;%h kHdhh

wjldYhg we;=¿jk øjH jia;=jla fN!;sl jdoh .=re;ajdl¾IK


uy fmdf<dj u;g m;s; jkafka kHdhh
weh s@ fjk;a ÈYdjl . uka
fkdlrkafka wehs@

fjf<|fmdf<a NdKav ys.jk úg


tajdfha ñ, by< hkafka wehs@ wd¾Ól úoHdj b,a,qu iemhqu
ms<sn| kHdhh
iudc wd¾Ól mßj¾;k isÿjk úg
iuyr iudcfldgia w;r l%u úfrdaë
yeÕSï iy ler,s we;s jkafka wehs@ foaYmd,k úoHdj idfmalaI úySk;d
kHdhh ^Relative
deprivation theory&

úoHdfõ —kHdhh˜ hkqfjka y÷kajk foh flá ixl,amhla njg iQ;. % ; l< yels" fya;M
= ,
iïnkaO;dfõ ;¾lKh wkqj f.dvkÕk úoHd;aul m%ldYhls¡ úoHd;aul kHdh idudkHfhka
bgq lrk ld¾hh kï" iajdNdúl fyda iudc fyda foaYmd,k fyda f,dalfha" wm ksÍlaIKh
lrk isÿùï tl tlla .ek fkd j" tajd iukaú; jk wx. rdYshla" tkï iuia; m%mxph"
.ek ú.%y lsÍï bÈßm;a lsÍu hs¡ fï wkqj kHdhhla hkq f,dalfha isÿjk fmdÿ m%mxphka
.ek meyeÈ,s lsÍug úoHd{hka Ndú; lrk Ydia;S%h fuj,uls¡ kHdh f.dvkeÕSu iajdNdúl
fuka u iudcSh úoHdjkaf.a tla jeo.;a ld¾hhls¡ foaYmd,k úoHdfõ kHdh hk ixl,amhg
w¾: folla ;sfí¡

26
1 m%;sudkSh kHdhh ^Normative Theory&
2 úoHd;aul kHdhh ^Scientific Theory&

³ m%;sudkSh kHdhh hkq foaYmd,k o¾Ykh iy foaYmd,k Ñka;kh iuÕ wkkH ù


we;s kHdhh hs¡ th maf,afgdaf.a isg j¾;udkh mj;sk foaYmd,k o¾Yk iïm%odhh
iuÕ iïnkaO ù we;¡ tu iïm%odhh foaYmd,k kHdh f,i bÈßm;a lr ;sfnkafka
m%Odk jYfhka u foaYmd,kh" rdcHh" foaYmd,k n,h" wdKavqlrKh yd rdcH
m%;sm;a;s flfia úh hq;= oehs fhdackd lrk ffioaOdka;sl uq,O¾u h ^axiomatic
principles&' rdcHh ms<n
s | weßiafgdag,af.a kHdhh" iudc .súiqu ms<sn| fydíiaf.a yd
f,dlaf.a kHdhh" n,h ms<sn| ,snr,ajd§ kHdhh hk fïjd m%;sudkSh kHdh ms<sn|
iïNdjH WodyrK hs'

• ta i|yd úisjeks ishjfia WodyrK jkafka hqla;h


s ms<sn| j fcdaka frda,aiaf.a
kHdhh" iuQydKavqjd§ ksoyi ms<sn| j ms,sma fmá;af.a kHdh" uyck
mßuKav,h ms<sn| yn¾udiaf.a kHdh hk fïjd h'

úoHd;aul kHdhh

• foaYmd,k úoHdjg úoHd;aul;ajh ms<sn| kHdhd;aul woyi tl;=jQfha 1930 oYlfha


h' th iudÔh úoHdjkaf.a zzúoHd;aul yeÍuZZ ms<sn| miqìfuks' fuu úoHd;aul jd§
iudÔh úoHd iïm%odfhys § kHdhh hkak w¾:l:kh lrkq ,enQfha" iajdNdúl
úoHd iïm%odfhys § kHdh ixl,am.; l< wdldrhg u h' tkï" kHdhfha ld¾hh
jkafka f,dalfha isÿjk foa tfia isÿjkafka uka±hs tfia isÿjk kS;shlg wkqj
meyeÈ,s lsÍu h' kHdhh hkq tjeks kS;s f.dvkeÕSuls' ta wkqj kHdhhla hkq
iajdNdúl fyda iudc fyda f,dalfha isÿjk foa meyeÈ,s lsÍfï kS;shls' úoHd{hka
;u mÍlaIK uÕska kHdh f.dv k.kafkah hkafkys wre; wdkqNdúl o;a; iy
idlaIH ksÍlaIKhg iy úYaf,aIKhg Ndckh lr zzkS;sZZ moaO;s f.dv keÕSu hs'

• iudÔh úoHdfõ m%;HlaI uQ,jdo rduqj we;=<; f.dvkeÕ=k neúka foaYmd,k


úoHdfõ fuu kHdhsl Odrdj y÷kajkafka m%;HlaI uQ,jd§ foaYmd,k úoHd
kHdhh ^Pasitivist Political Theory& hkqfjks' p¾hdjdoh" ;=<kd;aul foaYmd,k
úoHd ú.%yh" foaYmd,k kùlrKh" yd foaYmd,k l%u moaO;s hk 1930
oYlfhka miq j ìys jQ foaYmd,k úoHd m%fõY foaYmd,k kHdh hkak
ÿgqfõ fuu m¾hdf,dalh Tiafia h'

• j¾;udk foaYmd,k úoHdfõ wm by; ±lajQ m%;sudkSh iy úoHd;aul hk


m%fõY fol u Ndú; fõ' fï w;r úisjeks ishjfia meje;s iy iuld,Sk j
mj;akd foaYmd,k úoHdj kHdhsl lafIa;%" m%fõY yd u;Odrd .Kkdjlska
u iukaú; tlla nj o wmg ksÍlaIKh l< yels h' tjeks m%Odk kHdhsl
Odrd jkafka my; i|yka tajd h'

^w& ,snr,a foaYmd,k kHdhh


^wd& iuQydKavqjd§ foaYmd,k kHdhh
^we& udlaiajd§ foaYmd,k kHdhh
^wE& mYapd;a - udlaiajd§ foaYmd,k kHdhh
^b& foaYmd,k kùlrK kHdhh
^B& ia;%sjd§ foaYmd,k kHdhh

27
^W& mYapd;a - kQ;kjd§$mYapd;a jHQyjd§ foaYmd,k kHdhh
^W!& mYapd;a - hg;aúð;jd§ foaYmd,k kHdhh

2'4' foaYmd,k wdh;k

foaYmd,kh wOHhkh lsÍfï§ wm foaYmd,k wdh;k .ek Wkkaÿj olajkafka iudcfha


foaYmd,kh úúO wdldrfhka wdh;k.; ù we;s ksid iy fndfyda foaYmd,k ls%hdodu iy
Ndú; foaYmd,k wdh;k wdYs%; j ilia ù we;s ksid;a h¡ wd¾Ól úoHdj" iudc úoHdj"
wOHdmk úoHdj" foaYmd,k úoHdj yd kS;sh hk Ydia;%Sh fËa;% .Kkdjla u —wdh;k˜
wOHhkh ;u YslaIKhg jeo.;a fldg i,l hs¡

wdh;k .ek wOHhkh lsÍfï § oelsh yels fohla kï tajd kS;sÍ;s" fr.=,dis" p¾hd moaO;s
hk fïjdhska iukaú; ixúOdk nj hs¡ ta w;r iudcfha mj;akd wdh;k hï hï ksYaÉ;
wruqKq i|yd f.dv keÕS we;s ixúOdk o fjhs¡

² iudcfha mj;akd wdh;k" úêu;a ^formal& iy wúêu;a ^Informal& hkqfjka j¾.SlrKh


l< yels h¡

³ mdi,a" úYaj úoHd," k.r iNd" md¾,sfïka;=j hk fïjd úêu;a wdh;k fõ¡
tajd ksYaÑ; kS;sÍ;s" fr.=,dis" msßia iy f.dvkeÕs,s hk fïjdhska iukaú;
oDYHudk j mj;sk wdh;k hs¡

³ mjq," {d;s;ajh" l=," mka;s" ms;D uQ,sl;ajh iudcfha mj;akd jeo.;a wdh;k
jqj;a tajd mj;skf
a ka wúêu;a iajNdjhlsks¡ tajd wm bÈßfha fN!;sl jYfhka
oDYHudk j ke;;a wmg tajdfha meje;au" ls%hdldß;ajh yd m%;sM, ixcdkkh
l< yels h¡

² foaYmd,k wOHhkhg wod< jk m%Odk fmf<a wdh;k y;rla .ek fuu mdvfï §
idlÉcd l< hq;= j we;' tajd kï rdcHh yd wdKavqj" foaYmd,k mlaI" n,mEï
lKavdhï iy isú,a iudch fõ'

2'4'1' rdcH yd wdKavqj foaYmd,k wdh;k jYfhka

² ´kE u iudchl mj;sk uQ,sl iy flakaøSh foaYmd,k wdh;k jkafka rdcH iy


wdKavqj hs' iudcfha we;s wfkla fndfyda foaYmd,k wdh;k m%Njh ,nkafka o
rdcHh iy wdKavqj fj;sks'

ksoiqka - md¾,sfïka;=j" leìkÜ uKav,h" wêlrKh" m<d;a md,k wdh;k"


ika k oa O yuq o d" fmd,S i s h " is r f.j,a " mdi,a " úYa j úoHd,h"
fomd¾;fïka;= hkdÈh'

² rdcHh iy wdKavqj tlsfklg iïnkaO jqj;a" ta fol tlla u fkdfõ' kQ;k


m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uj, rdcHh hkq idfmalaI jYfhka §¾>ld,hla ia:djr
j mej;s iudcfha we;s w;suQ,sl foaYmd,k ixúOdkh hs' wdKAvqjla hkq rdcHfha
lghq;= iy j.lSï bgq lsÍu i|yd uyck;dj úiska flá ld,hlg n,h ,nd fokq
,nk ixúOdkh hs'

28
² mQ¾j-m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uj, rdcH yd wdKAvqj w;r fï fjki fkdmej;sK's

ksoiqka - rdcdKavq l%uj, uyck;dj f;dard.;a wdKAvqjla fkd;snqK w;r"


rdcHh iy wdKavqj w;r fjka lsÍula o fkd;sìKs' rc;=ud rdcHh o"
wdKAvqj o úh'

² rdcHh iy wdKavqj w;r wdh;ksl fjka ùu hqfrdamfha jevjiï foaYmd,k jHQyh


yd rdcdKavqj ì|jegqKdg miq ìys jQ ,snr,a m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%ufha m%Odk
,laIKhla úh'

² foaYmd,k wdh;khla f,i rdcHh jkdys ukd j ixúOdkh ù ;sfnkakls' kQ;k


rdcH ixúOdkh ù ;sfnkafka ksYaÑ; N+f.da,Sh$fN!ñl m%foaYhl h' rdcHhg
ksYaÑ; foaY iSud ;sfí' ksYaÑ; fN!ñl tallhla ;=< foaYmd,k jYfhka ixúOdkh
ù isák mqrjeis m%cdjla u; ;u wdêm;Hh iy n,h mj;ajd .ekSfï whs;shla iy
wêldrhla o rdcHhg ;sfí' th foaYmd,k úoHdfõ y÷kajkafka zziajdêm;H n,hZZ
hkqfjks' fï wêldß n,h mj;ajd .ekSug ;j;a wdh;k .Kkdjla u rdcHhg we;'
wdKAvqj thska tl wdh;khls'

² foaYmd,k wdh;khla jYfhka rdcHhg uQ,sl ffk;sl jHQyhla ;sfí' th kï


wdKavql%u jHjia:dj hs' rdcHfha iajNdjh" jHQyh" wdh;ksl ixhq;sh hk fïjd
;SrKh lr we;af;a wdKavq l%u jHjia:dfjks' tfuka u ;u wêldß n,h l%shd;aul
lsÍu i|yd rdcHh i;= m%Odk;u wdh;k kï jHjia:dodhlh" úOdhlh" wêlrKh"
ikakoaO yuqod iy ks,Or ;ka;%hhs' ta yeu Wmwdh;khl u tajdg ksYaÑ; kS;s" Í;s"
fr.=,dis msßia n, hk fïjd o we;'

² foaYmd,k wdh;khla f,i wdKavqj l%shd lrkafka rdcHfha n,;, l%shd;aul lrk
m%Odk;u ksfhdað; wdh;kh jYfhks' kS;s iïmdokh iy l%shd;aul lsÍu" m%;sm;a;s
iïmdokh iy l%shd;aul lsÍu" uyckhd iuÕ iïnkaO;d meje;aùu iy wfkl=;a
rdcHhka iuÕ iïnkaO;d meje;aùu hkq rdcHh fjkqfjka wdKAvqj bgq lrk
m%Odk ld¾h h'

² tlsfklg fjkia jqj;a" tlsfkl iuÕ iïnkaO wdh;ksl iuia;hla yeáhg .;a
úg" rdcHh iy wdKAvqj ixúOdkh ù ;sfnk wdldrh f;aud y;rlg fnÈh yels h'

1' jHjia:dodhl wdh;kh - md¾,sfïka;=j" ikaëh jHjia:dhl


uKav," m<d;a iNd'
2' úOdhl wdh;k - leìkÜ uKav,h" wud;HdxY"
fomd¾;fïka;=" rdcH ixia:d"
ks,n, l%uh'
3' wêlrK wdh;k - fY%aIaGdêlrKfha isg my<g
úysfok wêlrK moaO;s
4' wdrlaIl" kS;sh yd ikakoaO yuqod" fmd,Sish"
-
iduh ms<sn| wdh;k nkaOkd.dr

² rdcHh foaYmd,k úoHd ú.%yfha w;sYhska u flakaøSh f;audj o merKs;u f;audj o


fõ' .%Sl od¾Yksl maf,afgdaf.a isg wo jk foaYmd,k ú.%yfha zzrdcHhZZ hkak
.fõIKh lr wjika fkdjk f;audjls'

29
² foaYmd,k od¾Ykslhka yd kHdhh fõ§ka rdcHh ms<sn| m%Odk jYfhka wjOdkhg
,lalr we;s f;aud fumßÈ h'

^w& rdcHfha iajNdjh


^wd& rdcHfha iïNjh
^we& rdcHfha wruqK
^wE& rdcHfha n,h iy iajdêm;H n,h
^b& rdcHh iy mqrjeishd$iudch
^B& rdcHh n,fha iSud
^W& rdcHfha mßj¾;k iy udÈ,s

² fï w;r zzwdKAvqjZZ hkqfjka wo wm f;areï .kakd w¾:fhka wdKavqj .ek lrk


idlÉPd" iïNdjH foaYmd,k Ñka;kfha ke;' fndfyda úg wdKAvqj yd rdcHh tl
u w¾:hlska Ndú; lr ;sfí' thg fya;=j wm by; § lshQ mßÈ rdcHh yd wdKavqj
fjka lsÍu" 18 jeks ishjfika miq isÿ jQ j¾Okhla ùu h'

² foaYmd,k úoHd idys;Hfha zzwdKAvqjZZ hk f;audj nyq,j wOHhkh lr ;sfnkafka"


fjka fjka wdKAvq l%u udÈ,Ska y÷kd .ekSug iy tu wdKavql%u ;=,kd;aul j
yeoEÍug h' foaYmd,k úoHdfõ y÷kdf.k iy wOHhkh lr we;s tjeks wdKAvq
my; i|yka mßÈh'

^w& m%cd;ka;%jd§ wdKAvq


^wd& m%cd;ka;%jd§ fkdjk wdKavq
^we& mQ¾j-m%cd;ka;%jd§ wdKavq
^wE& iuQydKavqjd§ wdKavq
^b& talShjd§ wdKavq
^B& ikaëhjd§ wdKavq
^W& iNd. wdKavq
^W!& Okjd§ wdKavq
^t& iudcjd§ wdKavq
^ta& mYapd;a-iudcjd§ wdKavq

2'4'2' foaYmd,k mlaI

² foaYmd,k mlaI kq;k foaYmd,kfha" úfYaIfhka u m%cd;ka;%jd§ foaYmd,kfha"


ke;s j u neß wx.hls'

² foaYmd,k mlaI §¾> b;sydihlg ysñlï fkdlshhs¡

² hqfrdamfha iy weußldfõ foaYmd,k mlaI ìys jQfha 19 jk ishjfia ueo Nd.fha


mgka h¡ ,xldj" bkaÈhdj jeks rgj, úisjeks ishjfia ueo Nd.fha tu l%shdj,sh
wdrïN úh¡

² tfy;a foaYmd,kfhys,d foaYmd,k mlaI isÿ lrk flakaøSh ld¾hNdrh ksid u tajd
ms<sn| b;d mq¿,a iy ;j u;a mq¿,a fjñka mj;sk Ydia;S%h idys;Hhla foaYmd,k
úoHd fËa;%fha ks¾udKh fjñka we;¡

30
² foaYmd,k mlaI ms<sn| Ydia;S%h wOHhkh w;ska jeo.;a foaYmd,k wdh;k f,ig
hqfrdamfha iy weußldfõ foaYmd,k mlaIj, ld¾hNdrh ;yjqre jQfha úisjeks
ishji wdrïNfha § h¡

² tu miqìfuys jQ m%Odk idOl 2ls¡

¸ ksfhdack wdKavql%uh jHdma; ùu¡


ksfhdack wdKavql%ufha m%Odk;u wdh;ksl hdka;%Kh yeáhg foaYmd,k
mlaIj, ld¾hNdrh bÈßhg u meñKSu h¡

¸¸ Pkao n,h jHdma; ùu¡


óg fmr wNs,dI lKavdhï ^interest groups& f,i mej;=Kq foaYmd,k lKavdhï
mq¿,a idudcsl;aj iy ixúOdk jHQyhla iys; j j¾Okh ùu thg fya;= úh¡

² foaYmd,k mlaIhla hkq

² ue;sjrK fyda fjk;a udOHhla fyda uÕska wdKavq n,h ,nd .ekSu wruqKq lr f.k
f.dvkÕd we;s ixúOdkhls¡

² wekaârE fyajqâ " iudcfha we;s foaYmd,k lKavdhï iy iudc jHdmdr j,ska
foaYmd,k mlaIhla fjka fldg y÷kd.; yels m%Odk ,laIK y;rla ^Andrew
Heywood, Politics& olajd we;¡

à foa Ymd,k mlaI W;aidy lrka fka foaYmd,k n,h ,nd.ekSu uÕska
wdKavqn,h ls%hd;aul lsÍugh¡
à foaYmd,k mlaI —idudðl ldâm;˜ ysñ idudðlhkaf.ka iukaú; jk
ixúOdk.; tallhls¡
à wdKavqfõ m%;m
s ;a;j
s ,g wod< jk úIh .Kkdjla wjOdrKh lrk m%;sm;a;s
rduqjla mej;Su ^iuyr úg ;ks m%;sm;a;Suh lreKla muKla bÈßhg ouk
l=vd mlaIo mj;S&
à foa Ymd,k mla I hlg m% ; s m ;a ; S u h iy u;jd§ wkkH;djla mej;S u
^olaIsKdxYsl jdudxYsl uOHia:jd§" cd;sljd§" iqN idOkjd§ jYfhka&'
à ishjil l,la u|la blaujd .sh Ydia;S%h idys;Hhla iys; foaYmd,k mlaI
ms<sn| wOHhkfha §" foaYmd,k úoHd{hka Wkkaÿj olajd we;af;a my;
i|yka f;aud flfrys h'

1 foaYmd,k mlaI j¾.SlrKh

à flavr u; mokï jQ mlaI ^Cadre parties& iy nyqck mokula iys;


mlaI ^mass parties&
à uyck u;h ksfhdackh lrk mlaI ^representative parties& iy uyck
u;h yev.iajk mlaI ^intergrative parties&
à jHjia:djd§ mlaI ^constitutional& iy úma,jldÍ ^revolutionary& mlaI
à jdudxYsl mlaI iy olaIsKdxYsl mlaI

31
2 foaYmd,k mlaIj, ld¾h

à ksfhdackh ^Representation&
à foaYmd,k m%N+ ia;r ks¾udKh lsÍu yd thg w¨;a fldgia n|jd
.ekSu ^Elite formation and recruitment&
à iudc lKavdhïj, foaYmd,k wruqKq iïmdokh lsÍu' ^setting political
goals&
à uyck Pkao odhl wNs,dI foaYmd,k l%shdj,sh we;=<g f.k tau
^interest articulation and aggregation&
à uyckhd foaYmd,k l%shdldß;ajhg fufyhùu yd kdhl;ajh §u
^mobilization and leadership&
à wdKAvqfõ lghq;= ixúOdk.; lsÍu'

3 mlaI l%u

à ;ks mlaI l%u'


à oaú mlaI l%u'
à wêm;s ;ks mlaI l%u'
à wêm;s oaú mlaI l%u'
à nyq mlaI l%u'

4 mlaI l%shdldß;ajh yd Wml%u

à foaYmd,k mlaIj, u;jdo'


à ue;sjrK Wmdh iy Wml%u'
à idudðlhka n|jd .ekSï iy wruqo,a f.dv keÕSfï úê l%u'
à foaYmd,k mlaIj, iudc moku'
à mlaIj, ixúOdk jHQyh'
à fiajdodhl-fiajdodhS iïnkaO;dj jeks iudc cd,'

foaYmd,k mlaI .ek lr we;s wOHhk foi n,k úg bka nyq;rh hqfrdamh
iy weußldj" tkï ÈhqKq ld¾ñl Okjd§ iy ,snr,a m%cd;ka;j % d§ foaYmd,k
l%uj, w;a±lSï u; mokï lr we;s nj meyeÈ,s fõ' ksfhdack m%cd;ka;%jdoh
iïnkaOfhka flá b;sydihla we;s ld¾ñl lrKhg yd kùlrKhg wvqfjka
Ndckh ù we;s iudcj, mj;akd foaYmd,k mlaIj, iajNdjh" l%shdldß;ajh
yd .;s ,laIK fjkia iajNdjhla fmkakqï l< yels h'

kso (- ,xldfõ" bkaÈhdfõ" wm%sldfõ" ,;ska weußldkq iy wdishd;sl rgj,


uE; ld,fha lr we;s wOHhkj,ska" fï fjkia ùïj, iajNdjhka
y÷kd.; yels h'

2'4'3' n,mEï lKavdhï ^Pressure Groups& (-

 fïjd hqfrdamSh iy wefußldkq foaYmd,k úoHdfõ úfYaIfhka idlÉPdjg n÷ka jQ


foaYmd,k iudc lKavdhï j¾.hls'

32
 fï i|yd wefußldfõ nyq, j Ndú; jkafka wNs,dI lKavdhï ^Interest Groups& iy
f,dì lKavdhï ^Lobbing Groups& hk mo fol hs' ì%;dkHfha Ndú; lrkafka
n,mEï lKavdhï hkak hs' fï mo ;=fka jpkd¾: fufia ±laúh yels h'

• n,mEï lKavdhï hkq lKavdhula yeáhg ixúOdkh ù" kS;s" rdcH" m%;sm;a;s"
rcfha ;SrK hk fïjdg n,mEï lrk ixúOdkd;aul mqrjeis lKAvdhï h'

• wNs,dI lKavdhï hkq ksYaÑ; wNs,dIhla$wruqKla$m, m%fhdackhla mokï


lrf.k ;u idudðlhkaf.a jqjukd iy wNs,dI bgq lr .ekSug l%shd lrk
ixúOdkd;aul mqrjeis lKAvdhï h'

• f,dì lKavdhï hkq kS;sh" rdcH m%;sm;a;s yd rcfha ;SrK wdÈhg" n,mEï
lsÍug uyck ksfhdað;hka" foaYmd,{hka" ks,OdÍka yuq fjñka" Tjqkaf.a
;SrKj,g ;ukag wjYH n,mEï isÿ lrk" ke;fyd;a fjk;a iudc
lKavdhula fyda wdKavqjla fyda fjkqfjka uqo,g tu ld¾hh isÿ lrk
ixúê; lKavdhï h' f,dì lKavdhï mqrjeis lKavdhï úh yels w;r tfia
fkdùug o mq¿jk'

ksoiqka - weußldfõ mqrjeis lKavdhï fyda úfoaY wdKAvq fyda fjkqfjka


f,dì lKavdhï lrk" tuÕska wdodhï Wmhk jHdmdßl iud.ï'

 n,mEï" wNs,dI iy f,dì hk lKAvdhï foaYmd,k úoHd wOHhkhg jeo.;a


jkafka" tajd kS;s iïmdokhg" rdcH m%;sm;a;sj,g iy wdKavqj, ;SrKj,g n,mEï
lrk" foaYmd,k mlaIj,g wu;r j iy iudka;r j mj;sk wdh;k ksid h'

 fïjd úêu;a ixúOdk jk w;r ngysr rgj, fuka u ,xldfõ o ;sfnkafka iñ;s
iud.ï yeáhg h' tajdfha idudðlfhda iy ks,OdÍ uKav, isá;s' jHjia:d" ld¾hd,"
iy jegqma ,nk ld¾h uKav, o iys; h'

 jHdmdßlhka" l¾udka; lrejka" f.dùka" úOdhl ks,OdÍka" wd.ñl lKavdhï"


jD;a;Sh lKavdhï" ia;Sk
% a wdÈ fndfyda iudc fldgia n,mEï$wNs,dI$f,dì lKavdhï
msysgqjdf.k we;'

 ,xldfjka .; yels ksoiqka -


• iq¿ f;a j;= ysñhkaf.a ix.uh'
• jeú,s lrejkaf.a ix.uh'
• ,xld jdKsc uKav,'
• ,xld uys,d iñ;sh'
• rdcH ffjoH ks,OdÍkaf.a ix.uh'
• iuia; ,xld fn!oaO uyd iïfï,kh'
• fm!oa.,sl niar: ysñhkaf.a ix.uh'

 foaYmd,k úoHd idys;Hfha § jD;a;Sh iñ;s iy iudc jHdmdr n,mEï$wNs,dI$f,dì


lKavdhï f,i fkdie,flhs' tajd fjk u m%fNaohl foaYmd,k wdh;k f,i
ie,fla'

33
 foaYmd,k mlaI iy n,mEï lKavdhï w;r tajdfha wruqKq Èkd .ekSug .kakd
l%shdud¾. ms<sn| oDIAá fldaKfhka n,k úg m%Odk fjkila ;sfí'

• foaYmd,k mlaI wdKavq we;=<g f.dia t uÕska rdcH m%;sm;a;s ;SrK wdÈhg
n,mEï lsÍug W;aidy or;s'

• n,mEï$wNs,dI$f,dì lKavdhïj, uQf,damdhh jkafka" wdKavq ;=<g fkdhd


wdKAvqjg msg;ska isg wdKavqfõ m%;sm;a;sj,g yd ;SrKj,g n,mEï lsÍu h'

• we;eï n,mEï lKavdhï ;ks f;audjla u; f.dv keÕS ;sfnk ixúOdk fõ'

kso (- mßirh /lSu" úY%dñlhkaf.a whs;sjdislï /lSu" nia uÕskaf.a whs;Ska


iq/lSu" ks¾hd; fjf<|dfï fh§ isák iud.ïj, whs;Ska /l .ekSu"
urK o~qjug úreoaO ùu'

• we;eï n,mEï lKavdhï Bg jvd mq¿,a kHdh m;% yd b,lal iys; tajd fõ'

kso (- m%cd;ka;%jdoh" udkj whs;j


s dislï" ia;%S whs;s" isú,a whs;sjdislï wd§
kHdh m;%'

 n,mEï$wNs,dI$f,dì lKavdhïj,g mlaI j yd úmlaI j ;¾l mj;S'

mlaI j we;s ;¾l

• foaYmd,k mlaI ;u kHdh m;%hg we;=<;a lr fkd.kakd" tfy;a ksYaÑ;


mqrjeis lKavdhïj,g wod< iy jeo.;a jk ÿla .ekú,s" b,a,Sï" wNs,dI iy
wjYH;d ms<sn| j iudcfha;a" wdKAvqfõ;a wjOdkh fhduq lsÍfï udOHhla
ùu'

• foaYmd,k mlaIj, W!kmQrKhla f,i l%shd lrñka mqrjeis foaYmd,k


iyNd.s;ajfha wjldYh mq¿,a lsÍu'

• rdcH m%;sm;a;s yd ;SrK .ek" Wkkaÿj olajk mqrjeishka ixúOdkh lsÍu yd


Tjqka w;r ta ms<sn| idlÉPd iy úfõpkh m%j¾Okh lsÍu uÕska iudcfha
uyck foaYmd,k idlÉPdj .eUqre lsÍu yd ta uÕska m%cd;ka;%jdoh ;yjqre
lsÍu'

• ;u m%;sm;a;s yd ;SrK ms<sn| j wdKAvq olajk ys;=jlaldr p¾hdjg ixjrKhla


f,i l%shd lrñka iudcfha m%cd;ka;%jdÈ YlH;dj Yla;su;a lsÍu'

úmlaI j we;s ;¾l

• fïjdg nef|kafkda;a" l%shdldrlhka jkafkda;a W.;a" Okj;a iy jrm%ido


,;a mqrjeishka h' tneúka fujeks ixúOdk n, m%N+;aj ^elite& .;s ,laIKhla
;sfnk w;r tajdhska m%;s,dN ,nkafka o" iudcfha m%N+ ia;rhka ùu'

34
• fïjd ksfhdackh lrkafka iudc lKavdhïj, mgq iy ksYaÑ; wjYH;d
ksid" tajdhska iudcfha jeä fokdf.a iy fmdÿ hym;g isÿjk fiajdj my<
uÜgul mej;Su'

• iuyr rgj, fujeks lKavdhïj,g fndfyda iudc n,hla ysñ h' th jkdys
ck;dj fj;ska ,nk n,hla fkdfõ' tneúka tajd i;= n,h iqcd; Ndjhlska
hqla; fkdùu'

• m%cd;ka;%jd§ l%shdj,sh újD; jQjla jQj;a" fuu ixúOdk wdKAvqfõ m%;sm;a;s


yd ;SrK wdjD; jQjla njg m;a lsÍu'

2'4'4' isú,a iudch (-

 isú,a iudch hkq zzrdcHfhka mßndysr j iy iajdëk j mqrjeishka ;u fmdÿ wruqKq


fjkqfjka tlg$ixúOdkh ù iy iduQysl j l%shd lrk iudc wjldYh hs'ZZ óg
wu;r j tjeks wjldYhla we;=<; l%shd flfrk mqrjeis ixúOdk ye¢kaùug o
zzisú,a iudchZZ hk moh Ndú; fõ' fuh jkdys isú,a iudch hkakg § we;s mgq
w¾:hls' fuu mq¿,a iy mgq w¾: foflka u zisú,a iudchZ hk ixl,amh j¾;udk
foaYmd,k yd iudc kHdhfha Ndú; flf¾'

 j;auka m%cd;ka;%jd§ kHdhfhys o isú,a iudch ms<sn| ixl,amhg jeo.;a ;ekla


ysñ fõ' Yla;u
s ;a yd il%h
S isú,a iudchla ;sîu" Yla;su;a m%cd;ka;%jdohl ,laIKhla
iy m%;sM,hla nj o isú,a iudch ms<sn| kHdhj,ska lshefõ' '

 foaYmd,k yd iudc kHdhfha isú,a iudch hkakg we;s ixl,amSh b;sydih ;=< th
w¾: y;rlska Ndú; lrkq ±lsh yels h'

1' iïNdjH ,snr,ajd§ w¾:h (-

tkï rdcH iy mjq, w;r mqoa., l%shdldß;ajh i|yd we;s iudc wjldYh'
bïuEkqfj,a ldkaÜ iy f*âßla fyaa.,a kï jQ c¾uka od¾Ykslhka fmkajd
ÿka mßÈ isú,a iudch jkdys Okjd§ fjf<|fmd< ms<sn| wjldYh o fjhs'

2' iïNdjH udlaiajd§ w¾:h (-

isú,a iudch hkq Okjd§ fjf<|fmd<h" hk fya.,a f.a woyi ;j ÿrg;a


bÈßhg f.khñka" ld,a udlaia tu ixl,amh mdúÉÑ lf<a Okjd§ iudch
hkakg ;j;a m¾hdh mohla yeáhg h' fuu udlaiajd§ w¾:hg wkqj isú,a
iudcfha isÿ jkafka iEu flfkl=g u ;u fm!oa.,sl iy wd;aud¾:ldó
wNsu;d¾: idlaId;a lr .ekSug Tjqfkdjqka iuÕ ;r. je§u hs' ta wkqj
isú,a iudch ;=< isÿjkafka mqoa.,hka tlsfkldf.ka fjka ù yqfol,d ù
;u YlH;djka bgq lr.; fkdyels ;;a;ajhlg weo jeàu hs'

3' idx.ñl m%cd;ka;%jd§ w¾:h (-

fï wkqj isú,a iudch hkq rdcHfhka iajdëk j" ;u fmdÿ wjYH;d bgq lr
.ekSug iñ;s iud.ï msysgqjd f.k fmdÿfõ l%shd lsÍug m%cd;ka;%jd§

35
foaYmd,k jHQyhka ;=< mqrjeishkag ,efnk iudc wjldYh hs' isú,a iudch
idx.ñl m%cd;ka;%jdofha ^associational democracy& wjldY f,i m<uqfjka
woyia lf<a 19 jeks ishjfia isá m%xY cd;sl foaYmd,k Ñka;lhl= jQ
wef,laisia o f;dlaú,a h' tfy;a Tyq zzisú,a iudchZZ hk moh mdúÉÑ lr
ke;' Tyq Bg Ndú; lf<a zmqrjeis Ôú;hZ ^Civil Life& hkak hs' ta ud¾.fhka
o f;dlaú,a ú.%y lf<a isú,a iudch hkqfjka wo wm y÷kajk m%mxph u h'

4' kj udlaiajd§ .%dïIshdkq w¾:h (-

wkaf;daksfhda .%dïiaIs kï b;d,s cd;sl udlaiajd§ Ñka;lhd 1930 oYlfha §


,shQ f,aLkj, zisú,a iudchZ hkakg w¨;a udlaiajd§ w¾:hla ÿkafka h' ta
wkqj isú,a iudch hkq rdcHh yd mqrjeishka w;rueo we;s iudc ixialD;sl
wjldYh hs' md,l mka;Ska ;u wdêm;Hh iudch u; mj;ajd .ekSfï §
wjYH uyck leue;a; ,nd .ekSug wjYH foa lrkafka fuu iudc ixialD;sl
wjldYfhys lrk ueÈy;aùï uÕsks' wd.u" ixialD;sh" wOHdmkh hk iudc
ixialD;sl lafIa;% fuka u" mdi,a" jD;a;Sh iñ;s" l%svd iñ;s" ckudOH"
m,a,sh jeks iudc ixialD;sl wdh;k o" isú,a iudc mßuKav,hg wh;a fõ'

5' m%cd;ka;%jd§ iudc-foaYmd,k l%shdldß;ajfha wjldYh f,i (-

isú,a iudch hkakg fuu w¾:h ,efnkafka 1970 oYlfha w. § iy 1980


oYlfha uq, § muK h' m%cd;ka;j
% doh fkd;snK
q q ,;ska weußldfõ" kefÕkysr
hqfrdamfha iy wdishdfõ wêldrjd§ wdKavq;ka;%j,g tfrys j m%cd;ka;%
foaYmd,k jHdmdr u;= ùfï iudc-foaYmd,k wjldY;a" jHdmdr;a" ye¢kaùug
fuu ixl,amh fhdod .eksK' fï yeu rgl u wêldßjd§ md,k ;ka;%
hgf;a foaYmd,k mlaI fkdmej;s ksid" tu md,k ;ka;%hg tfrys iudc
foaYmd,k l%shdldß;ajh u;= jQfha jD;a;Sh iñ;s" wd.ñl ixúOdk" f.dú
jHdmdr" ixialD;sl yd l,d ixúOdk" YsIH jHdmdr wdÈh udOH fldgf.khs'
fï jHdmdrj, ld¾h Ndrh" foaYmd,k mlaIj,ska fkdflreK ld¾h Ndrhla
úh' tjeks jHdmdr miq j m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k iudcj, o" foaYmd,k
mlaIj,g iudkdka;r j" úl,am foaYmd,k l%shdldß;ajhl fhfokakg
mgka .;s' foaYmd,k mlaI fkdjk foaYmd,k ieliSï ^non-party political
formations& hk ye¢kaùu isú,a iudc jHdmdrj,g ,enqfKa ta ksid h'

6' isú,a iudch iudc jHdmdr yd tajdfha wjldYh f,i (-

m%cd;ka;j
% d§ fuka u m%cd;ka;j
% d§ fkdjk iudcj, iudcfha mq¿,a foaYmd,k
wNs,dI u;= lrk nyqck jHdmdr mek kÕS'

kso (- f.dú jHdmdr" ;reK jHdmdr" ia;%S jHdmdr" wd.ñl jHdmdr"


jD;a;Sh iñ;s jHdmdr" mßir jHdmdr" udkj whs;sjdislï
jHdmdr" mqj;am;a ksoyi i|yd jQ jHdmdr'

• fujeks jHdmdr o foaYmd,k mlaIj,ska fjka fõ' tajd foaYmd,k mlaI


fuka l%udkql+, ixúOdk jHQy yd idudðl;ajh we;s tajd fkd j újD;
jHdmdr hs' tajdg ksYaÑ; u;jdo yd l%shud¾. ;sfí' mq¿,a nyqck fldgia Rcq

36
foaYmd,k l%shdldß;ajhg fhduq lsÍu ^Mass Action& tajdfha úfYaI;ajhls'
fujeks nyqck jHdmdr o isú,a iudc jHdmdr f,i ye¢kafõ'

foaYmd,k úoHdj isú,a iudch .ek Wkkaÿ ùug fya;=

• isú,a iudc jHdmdr" foaYmd,k mlaIj,g wu;r j iy iudka;r j" foaYmd,k


l%shdldß;ajh isÿ lrK wdh;k hs'

• rdcHfhka o" foaYmd,k mlaIj,ska o" iajdëk j yd fjka jQ iudc-foaYmd,k


wjldYhla" isú,a iudcfhka ksfhdackh fõ'

• mqrjeis foaYmd,k iyNd.s;ajhg" foaYmd,k mlaIj,ska fkdiemfhk w¨;a


wjldYhla isú,a iudch fj;ska ,efí'

• il%sh isú,a iudchla mej;Su" rgl m%cd;ka;%jdoh .eUqre lsÍug odhl fjhs'

• foaYmd,k n, uq¿ .ekaùfï §" foaYmd,k mlaI wu;l lrk ke;fyd;a


iqÿiqlï ke;s" f;aud iy wruqKq u; mqrjeisfhda ixúOdkh lr;s'

• ixúOdkh yd n, uq¿ .ekaùï uÕska mqrjeishka foaYmd,k jYfhka iún,


lsÍug odhl fõ'

2'5' ;=<kd;aul foaYmd,kh ^Comparative Politics& (-

 1950 oYlfhka miq foaYmd,k úoHdfõ ksYÑ


a ; Odrdjla f,i ;=<kd;aul foaYmd,kfha
j¾Okh isÿ úh'

 th wefußldkq foaYmd,k úoHdj ;=< wdrïN ù" miq j foaYmd,k úoHd lafIa;%fha
zwOHhk OdrdjlaZ iy zwOHhk úê l%uhlaZ f,i o jHdma; úh'

 ;=<kd;aul foaYmd,kh yeoEÍfï b;sydih weßiafgdag,af.ka wdrïN jk w;r


jvd;a iqÿiq wdKavq l%uhla fhdackd lsÍu i|yd tl, .%Sisfha mej;s fm!r rdcHhka
.Kkdjla u th wOHhkh lf<a h'

 uelshdfj,a,s o ;u foaYmd,k wOHhkh i|yd ;=,kd;aul m%fõYhla Ndú; flf<a


h'

 foa Y md,k úoHdfõ idïm% o dhs l wjOdkh fhduq ù ;s n q K q hq f rda m fhka iy


wefußldfjka msg;" f,dalfha fjk;a rgj, foaYmd,k l%u .ek wOHhkhg
foaYmd,k{hka Wkkaÿ ùu" ;=<kd;aul foaYmd,kh wOHhk Odrdjla f,i j¾Okh
ùug fya;= úh'

 ta wkqj ;=ka jeks f,dalfha;a" reishdj m%uqL iudcjd§ rgj,;a" foaYmd,kfha iy


foaYmd,k l%ufha we;s úfYaI;d y÷kd .ekSug foaYmd,k úoHd{fhda bÈßm;a jQy'
fuhska isÿjQfha foaYmd,k úoHd úIhfha ;snQ wefußldkq iy hqfrdamSh flakaøSh
wjOdkh fjkia ùu hs'

37
 fufia tla tla rgj, foaYmd,kh ;=,kd;aul j wOHhkh lsÍu uÕska" foaYmd,k
l%shdj,s .ek fmdÿfõ wod< jk idudkHlrK ks.ukj,g t<öug foaYmd,k{hka
fm,eöu fya;= fldgf.k" th úê l%uhla njg m;a úh'

Wod (- ue;sjrK l%u" Pkao odhlhkaf.a p¾hdjg n,mdk wdldrh rgj,a lsysmhla
weiqßka wOHhkh lr" fmdÿ ks.ukj,g ^idudkHlrKSh lrk ,o& t<öfï
yels hdj ,efí' fuu úêl%uh ;=<kd;aul úê l%uh hehs y÷kajkq ,efí'

 ;=<kd;aul foaYmd,kh yd wdKavql%u yeoEÍug foaYmd,k úoHd{hka Wkkaÿ jkafka


l=ula ksid o@ (-

I foaYmd,kh fjk;a rgj,a iuÕ ;=,kd;aul j yeoEÍfuka wmg wfma rfÜ


foaYmd,kh .ek jvd;a fyd| wjfndaOhla ,nd .; yels ùu'

II wfkl=;a rgj, foaYmd,kh .ek ukd wjfndaOhlg" wm ta tla tla rgla


.ek muKla fkd j" rgj,a lsysmhla ii|d ne,Su o fnfyúka m%fhdackj;a
h'

III kQ;k foaYmd,k úoHd ú.%yfha tla ld¾hhla jkafka foaYmd,k .eg¨ iy
f;aud ms<sn| idudkHlrKh lrk ,o fmdÿ ks.ukj,g t<öu hs'

 ;=<kd;aul j wOHhkh lrkafka fudkjd o@ (-

 foaYmd,k úoHd{fhda rgj,a w;r iei£u lr;s'

Wod(- foaYmd,k mlaI l%uh .ek rgj,a lsysmhl ;=<kd;aul


wOHhkhla l< yels h' ^Cross-National Comparisons&

 rgla we;=<; o f;aud;aul iei£ï l< yels h'

Wod(- ia;%S-mqreI ue;sjrK iyNd.s;ajfha m%jK;d" ms<sn| j .%dóh


iy kd.ßl jYfhka ;=<kd;aul wOHhkhla l< yels h'
^Within-Country Comparisons&

 foaYmd,k úoHd;aul jYfhka jeo.;a f;aud wka;¾cd;sl jYfhka ;=,kd;aul


j wOHhkh l< yels h'

Wod(-  m%cd;ka;%jd§ mßj¾;kh" ckdêm;s wdKavql%uj,


id¾:l-wid¾:l Ndjh'
 iudkqmd;sl ksfhdack l%uh" ksfhdack
m%cd;ka;%jdohg lrk n,mEu'
 ia;%Skaf.a foaYmd,k iyNd.s;ajfha m%jK;d

wdÈh ;=<kd;aul j wOHhkh l< yels f;aud fõ'

38
fhdað; bf.kqï b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' foaYmd,k úoHdj iukaú; jk WmúIh lafIa;% fyd¢ka wOHhkh lr ì;a;s


mqj;am;la fyda iÕrdjla fyda ilia lrkak'

wdY%S; .%ka:

01' wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j ^2007&" foaYmd,k úoHdfõ uQ,sldx. 1"


fld<U" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j'

02' o fidhsid" tï' ´' ta' ^2003&" foaYmd,k úoHdfõ uQ,sl isoaOdka;" fmardfoKsh"
l¾;D m%ldYk

03' Whkaf.dv" chfoaj" 2011" isú,a iudch" th l=ula o@ ldf.a o@ l=ulg o@" fld<U
iudc úµd{hskaf.a ix.uh'

04' Goodin, Robert E (ed) (2009), The Oxford Handbook of Political Science, Oxford,
Oxford University Press.

05' Heywood, Andrew, 2013 Politics, London: Palgrave Macmilan.

06' Newton, Kenneth and Van Deth, Jan W. 2010, Foundations of Comparative Politics,
Cambridge: Cambridge University Press.

39
03' rdcHh'

ksmqK;dj 03 (- ;ud o mqrjeishl= jk rdcHh ms<sn| j kHdhsl iy m%dfhda.sl


wjfndaOhlg moku ilid .kshs'
^ld,Éfþo 55 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
3'1' rdcHh hk ixl,amh ú.%y lrhs'
3'2' rdcHh ms<sn| j¾.SlrKh mokï fldg f.k rdcHh hk f;audj
úu¾Ykh lrhs'
3'3' rdcHh ms<sn| foaYmd,k ixl,am wdY%hfhka kQ;k rdcH udÈ,s ú.%y lrhs'
3'4' rdcHh yd tys iajNdjh foaYmd,k úoHd ixl,am iy kHdh wdY%fhka
ú.%y lrhs'

bf.kqï M, (-
 rdcHh w¾:l:kh lr tys ld¾hNdrh úia;r lrhs'
 kQ;k fN!ñl rdcHfha iy cd;sl rdcHfha ,laIK y÷kajhs'
 f.da,ShlrKh rdcHh flfrys we;s lrk n,mEu úu¾Ykh lrhs'
 rdcH udÈ,s j¾. lr ú.%y lrhs'
 rdcH mrudêm;Hh yd mqrjeishd hk ixl,am w¾:l:kh lrhs'
 rdcHfha iajNdjh ms<sn| kHdhsl m%fõY kï lr tajd tlsfkl úia;r
lrhs'
 ñksia ksoyi m%j¾Okh lsÍu i|yd rdcHhg jvd;a fhda.H jk ,laIK
y÷kdf.k m%ldY lrhs'

ye¢kaùu (-
• rdcHh hkq foaYmd,k úoHdfõ m%Odk fmf<a f;audjls' ta iuÕ u rdcHh hkak wm
yeu fokdf.a u Ôú;hg Rcq j fyda jl% j fyda n,mdk iudc wdh;khla o fjhs'
rdcHfha n,mEug yiqfkdù Ôj;a ùug idudkHfhka ukqIHhkag wmyiq h' ukqIHhl=
rdcHh iuÕ in|;d f.dv k.k m<uq jk wjia:dj jkafka Wm; ,shdmÈxÑ lsÍu
hs' th flfkl=f.a urKh f;la mj;sk iïnkaO;djls' rdcHfha idudðl;ajh
,eîfuka mqoa.,fhla mqrjeishl= njg m;afõ' rdcHh we;=<; whs;sjdislï ,eîug
ysñlrefjla o fõ'

• rdcHh ms<sn| j we;s úfYaI ldrKhla kï th weiska ±lsh fkdyels" w;ska iam¾Y
l< fkdyels" tfy;a iudcfha iEu ;ekl u mj;sk m%mxphla ùu hs' mqrjeishkaf.a
whs;sjdislï yd ksoyi wdrlaId lsÍu;a" iduldó iy M,odhS Ôú;hla .; lsÍug
wjYH kS;sh yd iduh wdrlaId lsÍu;a" wd¾Ól j¾Okh yd iudc iqNidOkh iy;sl
lsÍu;a rdcHfha j.lSu f,ig idudkHfhka ms<s.efka' mqrjeishka f,i wm YslaIKh
lrkafka iy yS,E lrkafka rdcHh hhs wmg lsj yels h'

úIh lreKq ye¢kaùug w;aje,la (-

3'0' rdcHh (-
• rdcHh f;areï .ekSfï m%Odk;u uQ,O¾uh kï" rdcHh hkq ft;sydisl yd iudÔh m%mxphla
hkak hs' thska woyia lrkafka zzrdcHhZZ ksYaÑ; ft;sydisl ;;a;ajhka fya;= fldg ìys ù"
úúO ft;sydisl ikao¾Nhka Tiafia úldYkh ù" úúO iajrEm f.k we;s iudc wdh;khla
fõ h hkak hs' fláfhka lshkafka kï rdcHh hkq" ft;sydisl jYfhka iqúfYaI jQ

40
ks¾udKhls' th iudÔh ks¾udKhla o fõ' tys f;areu kï rdcHfha iajNdjh iudcfha
ft;sydisl j¾Okhkag wkql+, j fjkia ù we; hkak hs' f.da;%sl rdcHfha isg kQ;k
m%cd;ka;%jd§ rdcHh f;la rdcHfha isÿ jQ ft;sydisl úldYkfhka fmfkkafka ta lreK
hs'

3'1' rdcHh iy tys N+ñldj (-

 rdcHh hkq iudchla md,kh lsÍug ks¾udKh jQ n, jHQyj,;a" wdh;kj,;a" tl;=j f,i
w¾: ±laúh yels h'

 rdcHfha ld¾hhka idïm%odhsl j f;areï f.k we;af;a" m%Odk ld¾h lafIa;% ;=kla wdY%h
lrf.k hs' tajd

^i& jHjia:dodhlh - tkï kS;s iïmdokh'


^ii& úOdhlh - tkï kS;s l%shd;aul lrùu'
^iii& wêlrKh - tkï hqla;sh mis|,Su'

 fï j¾.SlrKh zzrdcHhZZ hkak f;areï .ekSug wmg m%fhdackj;a jqj;a" rdcHfha ld¾hNdrh
Bg jvd mq¿,a iy ixlS¾K fõ'

 iuld,Sk f,dalfha rdcHj, ld¾hNdrh my; i|yka mßÈ ±laúh yels h'

^i& kS;fs ha" iudc m¾hdfha yd foam<j, Ndrldr;ajh(- fuh rdcHfha merKs;u ld¾hNdrh
hs' thg"

^a& iqmßlaIdj ^Policing& uÕska iudc iduh mj;ajd .ekSu' ^wjYH


jqjfyd;a ikakoaO yuqod fhoúh yels h&
^b& hqla;sh mis|,Su" wêlrK mßmd,kh yd o~qjï §u'
^c& kS;s iïmdokh iy kS;s w¾:l:kh'
^d& m%;sm;a;s iïmdokh'
hk lghq;= wh;a fõ'

^ii& wd¾Ól mßmd,kh iy fufyhùu'


^a& whnÿ tl;= lsÍu'
^b& rfÜ wd¾Ól .uka uÕ ks¾Kh lsÍu iy wd¾Ól m%;sm;a;s iïmdokh'

^iii& iudc md,kh" fufyhùu iy iudc wëlaIKh (-


fï hgf;a wdodhï fn§hdfï rgd ks¾Kh lsÍu iy md,kh lsÍu" wd¾Ól iy jdKsc
lafIa;j% , m%ñ;Ska ;SrKh lsÍu" iudc wdrlaIK iy iqNidOk l%shdud¾." È<s÷ iyk
m%;sm;a;"s ksjdi" fi!LH" wOHdmk" .ukd.uk wdÈ iudc lafIa;%j, m%;sm;a;s ;SrKh
lsÍu" rdcHh isÿ lrhs'

^iv& iudcfha kS;sh yd iduh mj;ajd .ekSu' (-


rdcHfha foaY iSud we;=<; kS;sh yd iduh mj;ajd .ekSu;a" mqrjeishka rdcHfha
wdêm;H n,hg wjk; ùu iy;sl lsÍu;a i|yd rdcHh ksrka;rfhka W;aidy
.kshs' ta i|yd wêldß n,h o" wdh;k o" msßia n,h o" rdcH i;= h' fmd,sish"
wêlrKh iy msßia n,h mj;ajd .ekSu;a mqrjeis fidaÈish iy iqmÍlaIdldÍ;ajh;a

41
^Surveillance and policing& kS;sh yd iduh mj;ajd .ekSug rdcHh i;= wdh;k iy
Ndú; h'

^v& hqoaO m%ldY lsÍu iy hqoaO lsÍu idudkHfhka rdcHhg muKla ysñ úfYaI ld¾hhla
f,i ie,fla' rdcHh wNHka;r fuka u ndysr hqoaOj,g o iyNd.s fjhs' wNHka;r
hqoaO wjYH jkafka rdcHfha wdrlaIdjg rdcHfha foaY iSud we;=<;ska t,a, jk
;¾ck uev meje;aùug h' rdcHhla ndysr hqoaOj,g t<fUkafka" rdcHfha wdrlaIdjg"
fjk;a rdcHj,ska t,a, jk hqo ;¾ckj,g uqyqK §ug h'

3'1'1' iudcfhys mj;akd foaYmd,k n,fha flakøSh m%ldYkh f,i rdcHh (-

• ukqIHhka iduQysl jYfhka ixúOdkh ù we;s tla udOHhla jkafka foaYmd,k


jYfhka we;s jk iduQysl;ajh hs' tu foaYmd,k iduQysl;ajfha m%Odk m%ldYkh
rdcHh hs'

• ñksiqka iduQysl jYfhka ixúOdkh jk wfkl=;a ixúOdk f,i iafõÉPd iñ;s"


foaYmd,k mlaI" jD;a;Sh iñ;s" iudc jHdmdr" wd.ñl ixúOdk l%shd;aul fjhs'

• tfy;a rdcHh ta ish,a,g u jvd n,.;= iy Wiia ukqIH ixúOdkh hs zzrdcHh


ukqIH iud.uls( tfy;a th ukqIH iud.ï w;r by< u iud.u jkafka hZZ hk
weßiafgdag,af.a iqm%isoaO m%ldYfha moku fuhhs'

• rdcHh ukqIH ixúOdk$iud.ï w;r by< u ixúOdkh jkafka h hk m%ldYhg


w¾: folla ;sfí'

^i& weßiafgdag,shdkq w¾:h (-

• .%Sl foaYmd,ksl od¾Yksl weßiafgdag,a Politics hk lD;sh wdrïNfha § u m%ldY


lrk m%jdohla kï zzrdcHh ukqIH iud.ula jk w;r u" ukqIHhkaf.a by< u
fmdÿ hym; fjkqfjka l%hs d lrk ksid th wfkla ukqIH iud.ïj,g jvd W;a;Í;r
jkafka hZZ hkak hs'

• wfkl=;a iud.ï lem jkafka ;u idudðlhkaf.a ksYaÑ; wruqKq Èkjd .ekSu


Wfoid h'

• tfy;a rdcHh iudcfha iEu fokdf.a u fmdÿ iy Wiia hym; <Õd lr .ekSu ;u
wruqK lr .kakd neúka th Wiia u ukqIH iud.u fõ'

^ii& fjfíßhdkq w¾:h (-

• 19 jk ishjfia w. Nd.fha iy 20 jeks ishjfia uq,a Nd.fha Ôj;a jQ c¾uka cd;sl


iudc úoHd{hl= jQ uelaia fõn¾ ^Max Weber& rdcHh ms<sn| j l< ú.%yh fj;ska
fuh jvd fyd¢ka m%ldY fõ'

zzPolitics as a VocationZZ ^1919& ^foaYmd,kh jD;a;shla jYfhka& kï rpkfha


Tyq olajd we;af;a zzrdcHh hkq ksYaÑ; N+ó m%foaYhla we;=<; n,y;aldÍ

42
n,h iqcd; f,i mdúÉÑ lsÍfï taldêldrh ;sfnkafka ;ukag muKlehs
lshdmdk ukqIH m%cdj hsZZ hkqfjks'

• iudcfha wfkl=;a wdh;kj,g yd mqoa.,hkag n,y;aldÍ n,h ^Coercive Power&


mdúÉÑ lsÍfï whs;sh ;sfnkafka ta i|yd rdcH bv fof;d;a muKs' rdcHh hkak
ie,eflkafka m%pKav;ajh mdúÉÑ lsÍfï zzwhs;shZZ ysñ tl u uQ,dY%hh f,ig h'
rdcHh ;uka .ek is;kafka;a tmßÈ h'

• tfi au rdcHfha foaY iSud ;=< isák iudc lKavdhï o" ukqIHhka o" fufyhùfï"
md,kh lsÍfï" yslauùfï fuka u o~qjï lsÍfïo wjidk n,h ysñ ixúOdkh
jkafka o rdcHh hs' ta i|yd n,h o" kS;sÍ;s o" ixúOdk o" mqoa.,fhda o" rdcHh i;=
fj;s' md¾,sfïka;=j" kS;s fr.=,dis" wêlrKh" ks,n,;ka;%h" hqo yuqodj" fmd,Sish"
nkaOkd.dr hkdÈfhka iukaú; úia;D;" n,.;= iy wka lsis ÿ wdh;khlg fkdue;s
jQ wêldß n,hla ^authority& rdcHhg ;sfí'

• by;ska ±lajQ wêldß n,h" foaYmd,k úoHdfõ y÷kajkafka rdcHfha zzmrudêm;H


n,hZZ hkqfjks' rdcHfha mrudêm;H$iajdêm;H n,h hkq tys n,h ;sfnk N+ñ
m%foaYh we;=<; iudch fufyhùu i|yd wjYH kS;s iïmdokh" kS;s l%shd;aul
lrùu" hqla;sh mis|,Su" kS;sh yd iduh mj;ajdf.k hdu i|yd rdcHhg muKla
we;s n,hls'

• wfkl=;a ukqIH ixúOdkj,g tu n,h iq¿ m%udKhlg fyda we;af;a rdcHhg hg;a
j iy rdcHfha wkqu;sh we;s j muKs'

3'1'2' kQ;k fN!ñl rdcHh'

• kQ;k fN!ñl rdcHh m%Odk wx. y;rla hgf;a ixúOdk.; fldg ;sfí'
I' ksYaÑ; foaY iSudj'
II' cd;sl moku'
III' wdKavqj'
IV' iajdêm;Hh

I' ksYaÑ; foaYiSudj (-

• kQ;k cd;sl rdcHh tys wêldß n,h me;sfrk ksYaÑ; foaY iSudjl mj;S' th
meyeÈ,s foaY iSudjla we;=<; ixúOdkh ù ;sfí'

• ksYaÑ; foaY iSud mej;Su" kQ;k cd;sl rdcHfha úfYaI ,laIKhls' tu foaY iSud"
wfkl=;a rdcH iy wka;¾cd;sl kS;sh úiska o ms<s.kq ,nk tajd h' mQ¾j-kQ;k
rdcHj, foaY iSud kuHYS,S jQ w;r" kQ;k rdcHj, foaY iSud idfmalaI jYfhka
wkuH h'

• rdcHfha foaY iSud lD;%su fyda iajdNdúl fyda iSud fyda tu fohdldrfhka u iukaú;
iSud fyda úh yels h'

• tu rdcHfha iSud f.dvìï iSudfjka" uqyqÿ iSudfjka fyda tu folaka u o" tu


l,dmh mqrd úysÿKq .=jka iSudfjka o hqla; fõ'

43
• rdcHhg wh;a N+ñ m%foaYh ;SrKh jkafka fuu foaY iSudj uÕsks' rdcHfha fN!;sl
iy øjHuh moku th i;= N+ñh fõ' zzfN!ñl;ajhZZ ^Territoriality& hk ixl,amh
rdcHhg yeu úg u jeo.;a ù ;sfnkafka tneúks'

• rg ms<sn| yeÕSu ke;fyd;a foaYdNsudkh cks; ùu i|yd n,mdk idOl w;=frka


tla m%n, idOlhla f,i o" N+ñh" ^Territory, Land& jeo.;alula Wiq,hs'

• mqrjeishka ;uka hïlsis rdcHhlg wh;a jkafka h hk woyi we;slr .kafka"


foaYiSudj,ska ;SrKh jQ N+ñh wdY%h fldgf.k hs'

II' cd;sl moku (-

• kQ;k cd;Ska ìysùfï l%shdj,sh yd kQ;k rdcHh ìys ùfï l%shdj,sh tlsfklg
iudka;r j isÿ ù we;'

• zztla cd;shla - tla rdcHhlaZZ hk iólrKh Bg wod< fõ' th zzcd;sl - rdcHhZZ


^Nation-State& hk kQ;k foaYmd,k iajrEmfha moku o fõ'

• kQ;k rdcHh ìys ùfï oDIaáuh idOlh jQfha zzcd;sljdoh hsZZ'

• cd;sljdoh hkq zzrdcHfha foaY iSudj ;=< jdih lrk ish¨ ck fldgia tla
wkkH;djla ysñ" tla cd;shla f,iZZ ie,lSfï foaYmd,k ú{dkh m%ldYhg m;a
lrk u;jdohhs'

• tuÕska cd;sl tlai;a Ndjh yd cd;sl wkql,kh isÿ fõ hehs wfmalaId flf¾'
kQ;k rdcHh cd;sl rdcHhla f,i ye¢kafjkafka tneúks'

III' wdKavqj (-

wm by; 2'4'1 fldgfia § ÿgq mßÈ"

• rdcHfha iajdêm;Hh l%shd;aul lrk ixúOdkh wdKavqj fõ' tkï rdcHfha n,h
l%shd;aul lrk wdh;ksl moaO;sh wdKavqj hs'

• wdKavqj úiska rdcHfha n,h l%shd;aul lsÍfï yd úksYaph lsÍfï l%shdj,sh isÿ
flf¾' ta wkqj jHjia:dodhl" úOdhl" wêlrK hk n,;, ;%s;ajh mokï lr.;a
wdh;k moaO;shla iy wdh;ksl lafIa;% ;=kla ks¾udKh ù ;sfí'

• wdKavq j¾. úúOdldr jk w;r" m%cd;ka;%jd§ wdKavq" taldêm;s wdKavq" wêldßjd§


wdKavq" iudcjd§ wdKavq wdÈ jYfhka úúO wdKavq udÈ,s olakg ,efí' tfia u
rdcdKavlq u
% " md¾,sfïka;= wdKAvl
q u
% " ckdêm;s wdKAvl
q u
% " ñY% wdKAvl
q u
% hkdÈ jYfhka
úúO wdKavql%u o mj;S'

IV' iajdêm;Hh (-

• rdcHh i;= wêldß n,h fuhska woyia fõ'

44
• rdcHhg ysñ iajdêm;Hh" iudcfha fjk;a lsis ÿ ixúOdkhlg ysñ fkdjk mru
n,h fõ'

• kS;s mekùug;a" uq¿ n,h fhdod tu kS;s l%shd;aul lsÍug;a" kS;s lv lrkakjqkag
o~qjï lsÍug;a" rdcHh fj; mj;sk fjk;a wdh;khla i;= j ke;s n,h ñka woyia
fõ'

• tu n,h jkdys wka whg wK fok" tfy;a wka whf.ka wK fkd,nk n,hls'

• foaY iSudj ;=<;a bka msg;;a rdcHh wiydh ;;a;j


a hg m;aù we;af;a o" rdcHfha foaY
iSudj ;=< iEu mqoa.,hl= fuka u" iEu ixúOdkhla u rdcHhg ish wjk; Ndjh m<
lrkafka o th i;= iajdêm;Hh n,h fya;= fldgf.k h'

3'1'3' kQ;k cd;sl rdcHh'

• cd;sl rdcHh ^Nation-State& hkq kQ;k rdcHh ye¢kaùug Ndú; lrk iudc úoHd;aul
ixl,amhls'

• zzcd;sl rdcHhZZ hk woyi m%:ufhka j¾Okh jQfha oy wgjeks ishjfia hqfrdamfha


h'

• tys uQ,sl weÕùu jkafka zztl cd;slhlg tl rdcHhls - tl rdcHhlg isákafka


tl cd;shlsZZ hkak hs'

• 1789 m%xY úma,jfhka miq j ìysjQ m%xY rdcHh hqfrdamfha m<uq jeks cd;sl - rdcHh
f,i ie,fla'

• cd;sl rdcHh" kQ;k rdcHfha úfYaI ,laIKhla f,i ie,flkafka" mQ¾j-kQ;k


rdcH cd;sl-rdcH fkdjQ ksid h'

• mQ¾j-kQ;k rdcHj,g ksYaÑ; N+ñ m%foaY yd ksYaÑ; foaY iSud ;snqfKa ke;' rdcH
n,h uOH.; ù ;snqfKa o ke;' tl u cd;shla f,i ie,l=Kq m%cdj" úúO NdId"
ixialD;sl yd m%foaYSh wkkH;d iys; jQfjda hs'

• tfy;a kQ;k cd;sl rdcHh" thg fjkia h' tl cd;shlg ;sìh hq;af;a" tla cd;sl
yd ixialD;sl wkkH;djlehs uq, § lsheúKs' tneúka ixialD;sl" NdISh iy wd.ñl
jYfhka nyqúO j mj;sk iudcj, kQ;k cd;sl- rdcH fndfyduhlau rdcHh yd
cd;sh f.dv keÕSfï l%shdj,sfha § uy;a w¾nqoj,g uqyqK md we;'

• tneúka j¾;udkfha cd;sl rdcHh hk ixl,amh w¨f;ka w¾:l:kh l< hq;= njg
foaYmd,k úoHd{fhda fhdackd l<y' ta wkqj zznyq;ajjdohZZ hk ixl,amh f.dvkeÕS
;sfí'

• bka .uH jk woyi jkafka kQ;k rdcHh jd¾.sl yd ixialD;sl m%cdjka .Kkdjlska
iukaú; úh yels nj hs' ixialD;sl" jd¾.sl yd wkkH;d úúO;ajh ms<s.kakd
nyq;ajjd§ ^Pluralist& rdcHhla ms<sn| woyi thska bÈßm;a fõ'

45
3'1'4' f.da,ShlrKh iy rdcHh'

• kj ,snr,ajd§ wd¾Ól yd foaYmd,k m%;sixialrK úiska myiqlï imhkq ,enQ


l%shdj,shla f,i wd¾Ól f.da,ShlrKh ye¢kaúh yels h' fuu l%shdj,sfhys,d
rdcHhkays olakg ,enqKq kj m%jK;dj jQfha rdcHfhka ndysr iy rdcHj, iSudj
blau jQ idOlj, iy n,fõ.j, wdêm;Hh hs'

• m%d.aOkh" úoHq;a ;dlaIKh" mKsjqv wka;¾cd;sl yqjudrefõ úma,jh" ixialD;sl


f.da,ShlrKh" Y%ñlhkaf.a ixp,kh hk fïjd cd;sl rdcHfha iSudjka fkd;ld"
tu iSud ì|f.k me;sreKq tajd úh'

• fïjd cd;sl rdcHhg n,mEï lf<a flfia o hkak ms<sn| j idlÉPdj bÈßhg
meñKs w;r ta .ek kHdhsl m%fõY folla u;= úh' tkï"

I f.da,ShlrKh uÕska cd;sl rdcHh wjidkhg m;aúh yels nj'


II cd;sl rdcHh wjika jkafka ke;s j" th h<s jHQy.; lsÍulg ,la jk nj'

• f.da,ShlrKh úiska mj;akd cd;sl-rdcH l%uh uy;a w¾nqohlg weo oukq ,nk
njg u;= jqKq ú.%yfha ksfhdað;hl= jQ m%xY cd;sl uydpd¾h Ôka-udß f.fykafkd
^Jean-marie Gehenno& ^1995& m< l< The End of the Nation State ^zzcd;sl rdcHfha
wjidkhZZ& lD;sfha olajk mßÈ" f.da,ShlrKh uÕska ìys ù we;s ;;a;ajhla ksid"
úfYaIfhka u f.da,ShlrKh jQ iudc ms<sn| miqìu ;=<" fN!ñl;ajh u; mokï jQ
cd;sl-rdcHhg ±ka meje;aula ke;' foaY iSudj, ±ka w¾:hla ke;' ukao m%d.aOkhg"
f;dr;=rej,g" ;dlaIKhg iy ukqIHhkaf.a ixúOdk cd,hkag cd;sl rdcHfha
iSudjka ;j ÿrg;a jeo.;a fkdjkjd muKla fkdj" tajd l%shd lrkafka cd;sl
rdcHfha foaY iSudjka o fkd;lñks' ±ka foaY iSud hkq lsis ÿ f;areula ke;s fohls'
f.da,Sh f;dr;=re iudcfhys,d fN!ñl;ajh hkak ;j ÿrg;a jeo.;a ke;'

• by; ;¾lfhka ;j ÿrg;a lshkafka zzcd;shZZ hk woyig ;snQ jeo.;alu o wvq


fjñka mj;sk nj hs' fmdÿ wruqKla iy fmdÿ brKula ms<sn| j is;Su ;djld,sl
iïnkaO;d cd, iudch ;=< ;j ÿrg;a ke;s ksid ukqIHhka tlg ne| oud we;af;a
;djld,sl" foaYmd,k jYfhka jeo.;a lula ke;s cd, iïnkaO;d h' fïjdg uqyqK
§ug cd;sl rdcHhg mq¿jka lula ke;s nj o ta ;¾lfhka lshefõ'

• cd;sl rdcHh ÿ¾j, ùu" f.da,ShlrKfha m%;sM,h hs'

• zzcd;sl rdcHh ÿ¾j, ùuZZ ms<sn| m%jdofha ;rula fjkia bÈßm;a lsÍula jkafka
zzf.da,Sh m%d.aOkh rdcHfha .%yKfhka ñ§ rdcHfha md,kfhka iajdëk;djla ,nd
we;ZZ hkak hs'

• fâúâ fy,aâ 1991" zzm%cd;ka;%jdoh" cd;sl rdcHh yd f.da,Sh l%uhZZ hkqfjka m<
l< rpkfha" f.da,ShlrKh úiska tla ;ks rdcHhl" wêm;s rdcHhl" mjd md,khg
yiq fkdjk w¨;a f.da,Sh wd¾Ól l%uhla f.dv kÕñka ;snqKq njg ;¾l lr we;'
fï wkqj w¨;a cd;Hka;r foaYmd,k m¾hdhla f.dv kefÕa' tkï mdr cd;sl"
iïnkaO;d cd, ^Transnational networks& ìys ùu iy tajd md,kh lsÍug rdcHhkag
fkdyels ùu hs' rdcHfhka msg; we;s wka;¾cd;sl ixúOdkj,g b;d u n,.;=
rdcHhkaf.a l%shdldß;ajh mjd iSud lsÍug" tajdg n,mEï lsÍug yelshdj ,eî ;sfí'

46
3'2' rdcH udÈ,s iy j¾.SlrKh'
• f.da;%sl rdcH'

• m%d:ñl foaYmd,k ixúOdk jk fïjdfha j¾;udk ixlS¾K iudcj, fuka foaYmd,k


ixúOdk jHqy fyda wdh;k fyda olakg fkdù h'

• foaYmd,k fyj;a md,k n,;, iudch ;=< úisr mej;sK'

• tajdfhys n,j;a mqoa.,hkaf.ka iEÿKq md,l fyj;a ;Skaÿ .kakd lKavdhï ìys jk
w;r fndfyda úg f.da;%hla tla mjq,lska tla mqoa.,fhla ne.ska tys idudðl;ajh
,nhs'

• tu lKavdhï uÕska f.da;%fha tlai;alu mj;ajd .; yels úh'

• f.da;%sl md,k oduj, kdhl;aj N+ñldj bgq lrk .%dóh kdhlhl= o isák w;r
Tyqg we;af;a iSñ; wêldrhls'

• Tyqf.a foaYmd,k n,h W;amdo jkafka lKavdhu ;=< ;udf.a fcHIaG;ajh wkqj h'

• tu kdhlhka wfkl=;a f.da;% iuÕ Okh yd wd.ñl lghq;= fjkqfjka igka je§
;u lKavdhug m%;s,dN fnod yer we;s nj udkj jxYfõ§yq mji;s'

• fuys ±lsh yels iudk;ajhla jkafka kdhlhkaf.a mjq, fuka ish¨ mjq,a ;;a;j
a fhka
tl iudk ùu hs'

• wdydr yd wfkl=;a wjYH;d iïnkaOfhka fuu iudc iajhxfmdaIs; fõ'


• f.da;%sl rdcHj, foaYmd,k Ndú;hka mokï jQfha pdß;% jdß;%" mqo mQcd" wNspdrúê
iy iïm%odh wkqj h'

• .%Sl kd.ßl ^fm!r& rdcH

• foaYmd,kh iïnkaOfhka ifÉ;k jQ m%:u rdcH l%uh jYfhka ie,flkafka .%Sl


kd.ßl rdcH l%uh hs' th f.da;%sl rdcHj,g miq j j¾Okh jQ rdcH udÈ,shls'

• kQ;k rdcHfha mjd kHdhsl moku ilid .ekSfï § fnfyúka wdNdih ,nd .kafka
fm!r rdcH l%uh wdY%s; j f.dv keÕ=Kq iïNdjH .%Sl foaYmd,k Ñka;kfhks'

• .%Sl kd.ßl rdcH l%uh ksYaÑ; iy l=vd N+f.da,Sh tallhl ixúOdkh jQ m%cdjla
iys; md,k l%uhla yd Ôjk rgdjla wdY%s; j j¾Okh jQjls'

• .%Slfhda tys mÈxÑ j m%d:ñl jYfhka iy f.da;%h mokï lrf.k ^clan and tribe&
m%cdjla f,i N+ l,dm ;=< ixúOdkh jQy' tajd foaYmd,k Ôú;fha flakaøia:dk
njg m;a úh'
• .%Sl kd.ßl rdcH l%ufhka fmfkkafka f.da;% mßmd,kh" l%ufhka wdKavqlrKh"
ms<smeÈ fmfoi fyj;a N+ñh mokï lrf.k wdrïN ù we;s njh'

47
• .%Sl kd.ßl rdcH jgd" tu iudcfha foaYmd,k" wd¾Ól" nqoaêuh yd iodpdrd;aul
Ôú;h N%uKh jkakg úh'

• .%Sl kd.ßl rdcHhg wkkH jQ woyia folla olakg ,efí'


^I& kd.ßl rdcH foaYmd,ksl jYfhka ixúOdkh jQ tallhla ùu'
^II& tajd tlsfklska iajdëk jQ tall ùu'

• .%Sl kd.ßl rdcH fjk;a kd.ßl rdcH iuÕ wkkH ùu .%Slhkag kqyqre jQ fohla
jQjd fia u th ck.ykh yd N+ñh w;ska iSñ; iy l=vd foaYmd,k tallhla o úh'

• tlS ck;dj ;=< ;u rdcHh .ek b;d Wiia yeÕSula ;sìKs' k.rfha wd.u ish¨
mqrjeishkaf.a wd.u úh'

• tfia u .%Sl kd.ßl rdcHh ;=< ia;%Skag" jy¨kag" wd.ka;=l Y%ñlhkag mjd mqrjeis
Ndjh ysñjQfha ke;' mqrjeis Ndjh hkq foam< ysñ msßñka i;= jQ jrm%idohls'

• Rcq m%cd;ka;j
% doh mej;s we;kaia jeks fm!r rdcHj, mqrjeisfhl= jYfhka m%cdfõ
lghq;= fjkqfjka ils%h f,i ueÈy;a ùu wfmalaId flßKs'

• .%Sl kd.ßl rdcHj, úúO foaYmd,k udÈ,s j¾Okh ù ;sìK' ;ks mqoa., md,k
;ka;%" l;smhdêldÍ md,k ;ka;%" Rcq m%cd;ka;%jd§ md,k ;ka;%" taldêm;s md,k
;ka;%" tajdg WodyrK hs'

• .%Sl k.r rdcH foaYmd,k jYfhka jeo.;a jkafka" m%cd;ka;%jdoh yd mqrjeis


foaYmd,k l%shdldß;ajh iïNjh ,enqfõ tajd wdY%s; j ùu ksid h'

• rdcdKavq

• rdcdKavq hkq fndfyda úg mrïmrdfjka rdcH;ajhg Wreulï lshk" ;ks mqoa.,hl=


úiska mj;ajdf.k hkq ,nk md,k l%uhls' th f,dalfha iEu rgl u olakg
,enqKq mQ¾j-kQ;k rdcH udÈ,shls'

• rcqg$/ðkg iqcd; Ndjh ,enqfKa iïm%odhfhks'

• foajjrïjd§ woyiaj,ska rcqg rdcH lsÍu i|yd foúhkaf.ka n,h ,eî we;ehs
m%ldY ùu ksid" i¾jn,e;s rdcdKavq l%uj, foajOd¾ñl rdcHhl ,laIK o olakg
,eìKs'

• rdcdKavq md,lhdg w;a;fkdau;sl n,;, ysñ jQ w;r kS;sh Tyqf.a$wehf.a fm!oa.,sl


wd{d uÕska W;amdokh úh'

• i¾j n,OdÍ rdcdKavql%uj, foaYmd,k wdh;k mej;sfha wvq ixj¾Ok wjêhl h'
jHjia:dodhl" úOdhl" wêlrK" mßmd,k yd hqo n,;, rcq$/ðK fj; flakaø.;
ù ;sîu thg m%Odk fya;=j úh'
• rdcdKavql%uj, zzmqrjeis NdjhZZ ms<sn| ixl,amhla o fkdù h' ta fjkqjg mej;sfha
zzhg;ajeishdZZ ^Subject& hk woyi hs' hg;a jeishkag kQ;k mqrjeishkag fuka

48
whs;sjdislï fkd;sìK' ta fjkqjg mej;sfha j.lSï h'

• ,snr,a m%cd;ka;j
% d§ rdcH (-

 iSñ; rdcHh ms<sn| ixl,amh ,snr,ajdofha uQ,sl foaYmd,k ixl,amhls'

 taldêm;s rdcH jdohg tfrys j ñksia ksoyi ;yjqre lsÍu Wfoid 17 jeks Y;j¾Ifha
w. Nd.fha mgka ì%;dkHh m%uL
q ngysr hqfrdamh iy weußld tlai;a ckmo rdcHhkays
me;sr.sh foaYmd,k u;jdoh ,snr,a m%cd;ka;%jdoh fõ'

 ,snr,a jdoh iy kQ;k m%cd;ka;%jdoh tlsfklg m%;snoaO j j¾Okh jQ foaYmd,k


ixl,am fõ'

 m%cd;ka;%jdoh hkq uyckhd úiska isÿ flfrk md,kh ms<sn| ixl,amhls' tfyhska
th ksYaÑ; md,k l%uhla iuÕ ne÷Kq ixl,amhls'

 ,snr,ajdoh tla;rd ksYaÑ; wd¾Ól l%uhla iuÕ ne÷Kq u;jdohls' tkï th Okjd§
wd¾Ól l%uh ^ld¾ñl Okjd§& yd ne÷Kq u;jdoh fõ'

 fï wkqj ,snr,a m%cd;ka;%jdoh Okjd§ wd¾Ól l%uh yd m%cd;ka;%jd§ md,k l%uh


tlsfkl iïnkaO lrhs'

 ,snr,a m%cd;ka;%jd§ rdcHh uQ,sl jYfhka Okjd§ wd¾Ól iudc l%uh u; mokï
jQ foaYmd,k l%uh fõ'

 uyck md,kh ms<sn| ixl,amh fï hgf;a m%uqL jk w;r uyck ksfhdað;hka


úiska isÿ lrkq ,nk md,kh fyj;a ksfhdack m%cd;ka;%jd§ wdKavql%uh" ,snr,a
m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uhl uQ,sl u ,laIKhls'

 ksfhdack wdKavql%uh l%shd;aul ùu i|yd wjYH uQ,sl iudc - foaYmd,k úp,Hhka


lsysmhla fufia ±laúh yels h'

• kkajeoEreï ksoyi'
• iudkd;au;dj'
• nyq;rfha md,kh'
• uyck md,kh'
• jHjia:dkql+, jdoh'
• kS;sfha wdêm;Hh'
• wêlrKfha iajdëk;ajh'
• j.lSu iys; wdKavqj'
• ksoyia ue;sjrKh'
• ;r.ldÍ foaYmd,k mlaI l%uh'
^.=rejrhd fï ms<sn| j mka;s ldurfha § idlÉPdjl ksr; jkak'&

• iudcjd§ rdcH udÈ,sh (-

49
• iudcjd§ rdcHh úis jeks ishjfia j¾Okh jQ rdcH udÈ,shls' tu udÈ,sfha kHdhsl
iy u;jd§ moku jQfha 19 jeks ishjfia hqfrdamfha ìys jQ udlaiajdoh hs' udlaiajdoh
hkq ld,audlaia hk c¾uka Ñka;lhd f.dvkeÕ+ kHdhsl" od¾Yksl iy Ñka;k
moaO;shls'

• udlaiajd§ foaYmd,k Ñka;kfha iudcjd§ rdcH udÈ,sh ms<sn| ixl,amh f.dv


ke.=fKa" 19 jeks ishji jk úg hqfrdamfha j¾Okh ù ;snqKq Okjd§ iy ,snr,ajd§
rdcH udÈ,shg úl,amhla jYfhks'

• th jkdys Okjd§ iudc" wd¾Ól" foaYmd,k l%uh lïlre mka;sh úiska fmr<d
oukq ,eîfuka miq j f.dv kefÕk rdcH udÈ,sh f,i udlaiajd§ kHdhka bÈßm;a
lrk ,§'

• iudcjd§ rdcHhl wruqK jkafka Y%u iQrd lefuka f;dr" iudcfha mka;s úfNaokhla
ke;s iudkd;au;djd§ iudchla f.dv keÕSu h'

• iudcjd§ rdcHl § jeä jYfhka wjOdkh fhduq lrkafka" mqrjeishdf.a fN!;sl


Ôjk ;;a;ajh j¾Okh lsÍu i|yd h' wOHdmkh" /lshd" ksjdi" fi!LHh wdÈ uQ,sl
ukqIH wjYH;d iEu fofkl=g u iudk wjldY iys; j iemhSu iudcjd§ rdcHfha
j.lSu f,i ie,elsK'

• tksid fm!oa.,sl jHjidh fjkqjg rdcH wdêm;Hh ia:dmkh fõ' iudcjd§ka


úYajdi l< mßÈ lïlre mka;s wd{d odhl;ajh hgf;a wd¾Ól iïm;a iy ksIamdok
l%shdj,sfha fm!oaa.,sl whs;sh wfydais fldg iudÔh fmdÿ wêldrh ia:dmkh l<
úg iudc mka;s wNdjhg hhs' mka;s wiudk;d o wfydais fjhs'

• mka;s úrys; iudchl § mka;s wdhqOhla jk rdcHh kue;s u¾okldÍ ixia:dj ;j


ÿrg;a wjYH fkdjk neúka th úhelS hk nj o udlaiajd§ kHdhfhka wjOdrKh
flßK'

• iudcjd§ rdcHh" ,snr,a m%cd;ka;%jd§ rdcHhg yd;amiska fjkia h' iudcjd§ rdcHfha
ysñlrejka jkafka lïlre mka;sh hs' tys foaYmd,k l%ufha moku ,snr,a
m%cd;ka;%jdoh fkdj" ks¾Ok mka;s wd{dodhl;ajh hs'

• foaYmd,k mlaI u; mokï jQ foaYmd,k ;r.ldÍ;ajhla tys ke;' nyq mlaI l%uh
fjkqg tys we;af;a ;ks mlaI l%uhls'

• reishdj" Ökh" lshqndj" W;=re fldßhdj" úhÜkduh" ldïfndach iy kefÕkysr


hqfrdamfha rgj,a lsysmhla iudcjd§ rdcH l%uh w;ayod ne,sK'

• fidaúhÜ ix.uh iy kefÕkysr hqfrdamfha iudcjdoh ì|jeàfuka miq iudcjd§


rdcHh" ,snr,a m%cd;ka;%jd§ rdcHhg úl,amhla f,i ie,flkafka ke;'

• *eisiaÜjd§ rdcH (-

50
• *eisiaÜjdoh hkq rdcHfha W;a;Í;r Ndjh ^Glorification of the state& fY%I
a aG;ajh yd
wiydh Ndjh;a" j¾.jdoh;a" rKjdoh;a" uq,a lr.;a foaYmd,k u;jdohls'

• th uq,ska ìys jQfha 1920 oYlfha yd 1930 oYlfha b;d,sfha iy c¾uksfha h'
b;d,sfha fnkSfgda uqfida,skS" c¾uksfha wefvd,a*a ysÜ,¾ hqfrdamSh *eisiaÜjdofha
m%Odk u foaYmd,k kdhlfhda fofokd h'

• *eisiaÜjdofha uQ,sl f;audjla f,i ie,flk wka; cd;sjdoh weiqßka rdcHh ms<sn|
j ú.%y lrk ysÜ,¾ fmkajd fokafka zzcd;sfha m%;suQ¾;sh rdcHhZZ jk nj h'

• *eisiaÜjdoh uÕska rdcHh iy cd;sh i¾jiu ;;a;ajhg m;alr we;s nj tuÕska


.uH fõ'

• *eisiaÜjdohg wkqj rdcHh" zzcd;sfha ms<sìUqj fõZZ rdcHh úiska cd;sfha wjYH;dj
ksfhdackh lrkq ,nhs' tneúka rdcHh iy cd;sh wkkHiu fõ'

• rdcHh ms<sn| j we;s *eisiaÜjd§" ks¾jpk w;ßka jvd;a lemS fmfkk ks¾jpk
folla fõ' tkï zrdcHh mrfuda;a;u ixúOdkh fõZ hkak iy zrdcHh i¾j n,OdÍ
ixúOdkh fõZ hk ks¾jpk fol hs'

• kSÜfIa bÈßm;a l< zziqmß


s ñksidZZ ^Super Man& hk ixl,amh" rdcHh ms<n
s | *eisiÜ
a jd§
u;h flfrys m%n, jYfhka n,md ;sfí' tuÕska" rdcHfha iqmsß Ndjh" W;alDIAg
Ndjh" mrfuda;a;u fõ h hk úksYaph uÕska rdcHhg iudk l< yels wka lsisÿ
ixúOdkhla fkdue;af;a h' hkak olajkq ,efí'

• zrdcHh i¾j n,OdÍZ fõ hkafkka woyia jkafka tys n,h wiSñ; fõ" n,h
W;a;Í;r yd wiydh n,hla fõ hkq hs'

• *eisiaÜ rdcHh iudc ixúOdkhla fkdj" th iudchg by<ska mj;skakla fõ'


rdcHh woaN=;" .=ma; iajNdjhla ork w;r tys h:d iajNdjh jgyd .ekSug idudkH
ck;djg fkdyels fõ'

• tfia u rdcHfha Wm;" tys j¾;udk iajNdjh yd rdcHfha wkd.;h ms<sn| j


l%udkql+, ú.%yhla *eisiaÜjdoh uÕska bÈßm;a fkdflf¾' zzrdcHh iod;k fõZZ
hkak wjOdrKh flf¾' bka woyia jkafka rdcHhg wdrïNhla fyda wjidkhla
fyda fkd;sfnk nj h'

• zzrdcHh yd iudch i¾j iu fõZZ hkqfjka w¾: ksrEmKh lrk *eisiaÜjd§yq


iudch iy mqoa.,hka fkdi,ld yßñka rdcHfha jeo.;alu muKla biau;= l<y'
mqoa., úuqla;sh idlaId;a jkafka rdcHhg iy rdcHfha wdêm;Hhg mqoa.,hd
idl,Hfhka u wjk; ùu uÕsks'

• iudcfha ck;dj jeo.;a fkdjk nj;a" jeo.;a jkafka rdcHh muKla nj;a" yqjd
olajk *eisiaÜjdoh zzrdcHh-md,lhd fõZZ tkï rdcHh yd md,lhd i¾j iu fõ'
tneúka rdcHfha m%;suQ¾;sh md,lhd jkafka h hk nj fmkajd ÿkafka h'
• fï wkqj *eisiÜ
a rdcHfha md,lhd i¾jf;daNø h' tkï {dkjka; nj" .=K.rel;ajh"
udkj ohdj" rK Y+r;ajh" ùr;ajh" rdcH ;dka;%sl Ndjh" foaY fm%aó;ajh hk

51
.=Kdx.j,ska *eisiaÜ md,lhd mßmQ¾K fõ' kdhlhdg idl,Hfhka lSlre ùu
mqrjeishkaf.ka wfmalaId lrkafka ta ksid h' kdhl jkaokh yqjd ±laúh hq;= h'

• *eisiaÜ rdcHfha iEu ck udOHhla u kdhl jkaokh yqjd ±laúh hq;= h' foaYmd,k
mlaI" n,mEï lKavdhï iïmQ¾Kfhka u ;ykï h'

• ck;djf.a foaYmd,k iyNd.S;ajh *eisiaÜjdoh m%;slafIam lrhs' rdcH md,k


l%shdoduh iïmQ¾Kfhka u md,lhdf.a taldêldrh hgf;a isÿ jk w;r" rdcHfha
kS;sh jkafka md,lhdf.a wNsu;h hs'

• ikakoaO n,h *eisiaÜ rdcHfha moku fõ' *eisiaÜ rdcHhg ;ud yer fjk;a lsis
ÿ wdldrhl iudc wruqKq ke;' zzrdcHh-rdcHh u wruqKq lrf.k mj;S' tkï
rdcHh-rdcHh Wfoid mj;SZZ

• hg;a úð; rdcHh (-

• zzhg;a úð; rdcHhZZ hkqfjka ye¢kafjkafka ì%;dkH" m%xY" ´,kao" iamd[a[ wdÈ
hqfrdamSh hg;a úð; n,fõ.j, Rcq n,hg hg;a j isá" hqfrdamSh fkdjk iudcj,
j¾Okh jQ rdcH udÈ,shhs' tu rdcH udÈ,sh" ft;sydisl jYfhka j¾Okh jQfha 16
jeks ishjiska miq j h'

• ,xldfõ o hg;a úð; rdcHfha úldYkh wdrïN jQfha 16 ishjfia uq,a Nd.fha mgka
.;a mD;=.Sis hg;a úð; md,kh hgf;a h' 1815 § uq¿ Èjhsk u ì%;dkH wdêm;Hh
hg;g .ekqKq miq" uq¿ rfgys u foaYmd,k jHQyh" ì%;dkH hg;a úð; md,kh
hgf;a fjkia úh'

• hg;a úð; rdcHhg fmr mej;s mQ¾j-hg;a úð; rdcHh tlaflda ,xldj" nqreufha"
bkaÿkSishdfõ fyda bkaÈhdfõ fuka jevjiï rdcdKavq úh' ke;fyd;a fndfyda
wm%sldkq rgj, fuka" f.da;%sl rdcH úh'

• hg;a úð; rdcHh m%;sIaGdmkh lsÍu ksid" fuu hg;a úð; iudchkays foaYmd,k
l%uj, my; i|yka fjkialï isÿ úh'

^i& úYd, N+ñ m%foaY tl rdcHhl wdêm;Hhg .ekSu ksid hg;a úð; rdcHh"
mQ¾j-hg;a úð; rdcHj,g jvd úYd, fN!ñl rdcHh njg m;a ùu'

^ii& hg;a úð; rdcHh msysgqjk ,oafoa hqoaO l%shdud¾. uÕska ksid hg;a úð;
rdcH j¾Okh jQfha ñ,sgß rdcHh jYfhks' foaYSh iudcfhka t,a, jQ ler,s
yd úfrdaO;d ue~meje;aùug hg;a úð; rdcHfha hqoaO Yla;sh;a" hqo yuqodj;a
ksr;=re j mj;ajdf.k hkq ,eìK'

^iii& hg;a úð; rdcHh uOH.; rdcH ;ka;%hla u; ilia jQjla úh' hg;a úð;
md,kh úiska fuu iudcj, we;s lrk ,o m%Odk foaYmd,k fjkila
jkafka" uOH.; rdcHh jHQyhla f.dv keÕSu hs' miq j mYapd;a-hg;a úð;
rdcHh f.dv keÕ=fKa tu jHQyh mokï fldg f.kh'
^iv& hg;a úð; iudcj, hg;a úð; rdcHh f.dv kÕk ,oafoa ñ,sgß-ks,Odßjd§
rdcH jYfhks' th m%cd;ka;%jd§ rdcHhla o fkdù h' foaYSh iudcfha
ksfhdað;hka" hg;a úð; rdcHh jHQyhg iïnkaO lr.kakd ,oafoa" foaYSh

52
iudcfha ksfhdað;hka yeáhg fkd j" hg;a úð; rdcHfha u ksfhdað;hka
^tacka;hka& f,i l%shd lsÍug h' hg;a úð; rdcHhg fiajh lsÍu fjkqfjka
Tjqkag bvï" kskao.ï" ;k;=re iy uQ,H m%;s,dN ,eìK' hg;a úð; rdcHh
fjkqfjka whnÿ tl;= lsÍu;a" kS;sh iy iduh mj;ajd .ekSu;a" tu foaYSh
ks,OdÍka fj; mejreKq m%Odk ld¾h úh'

• mYapd;a hg;a úð; rdcHh -

• mYapd;a hg;a úð; rdcH úfYaI rdcH udÈ,shla f,i kHdhsl j ;¾lhla f,i f.dv
keÕ=fõ mlsia;dkq iïNjhla iys; yïid w,dú ^Hamza Alavi& kï jQ kHdhfõÈhd
h'

• 1972 § New Left Review iÕrdfõ m< l< "State in Post-colonial Societies: Pakistan
and Bangaladesh" hk rpkh Bg mdol úh'

• yïid w,dúf.a kHdhh iy fjk;a m%fõYhka o weiqfrka mYapd;a - hg;a úð;


rdcHfha úfYaI ,laIK fufia bÈßm;a l< yels h'

^I& mYapd;a - hg;a úð; iudcj, we;s rdcHh" tu iudcj, mej;s hg;a úð;
rdcH jHQyh ;j ÿrg;a bÈßhg f.k hEula úh' hg;a úð; md,kfhka
,enqKq foaYmd,k ksoyi tu jHQyj,ska leã fjka ùug ;=vq § ke;'

^II& mYapd;a hg;a úð; rdcH fndfyduhl u m%cd;ka;%jd§ mßj¾;kh id¾:lj


fyda l,a mj;akd f,i fyda isÿ ù ke;' yuqod l=uka;%Kj,ska m%cd;ka;%jd§
md,k ;ka;% fmr<d ±óu iy wêldrjd§ md,k ;ka;% ìys ùu fuu iudcj,
fmdÿ ,laIK ù ;sfí' thg jH;sf¾l ù ;sfnkafka bkaÈhdj iy ,xldj
jeks mYapd;a hg;a úð; iudc w;f<diails'

^III& mYapd;a-hg;a úð; rdcHfha we;s iqúfYaI ,laIKh kï tu rgj, idfmalaI


jYfhka Yla;su;a iy n,iïmkak ñ,sgß iy isú,a ks,Or jHQyhla rdcH
;ka;%fha flakaøSh wdh;k f,i lghq;= lsÍu hs' tajd hg;a úð; md,k l%uh
;=< § f.dv kÕkq ,enQ tajd h" hg;a úð; jdofhka ,enqKq foaYmd,k ksoyi
ksid tu jHQy fjkia jQfha ke;' tajd foaYmd,k mlaI iy isú,a foaYmd,k
wdh;kj,g jvd n,iïmkak h'

^IV& foaYmd,k mlaI isú,a foaYmd,k wdh;kj,g jvd n,j;a j" ñ,sgß iy
ks,Or;dka;s%l jHQyhla u;= ùu mYapd;a hg;a úð; rdcH m%cd;ka;%jd§;ajhg
mßj¾;kh ùug we;s jHQyd;aul ndOdjla úh'

• kj ,snr,ajd§ rdcHh (-

wd¾Ól miqìu(

53
• rdcH iqNidOk ixl,amh ;=ka jk f,dalfhka .s,syS hdu wdrïN ùu;a" iudc jdoh
f,dal mßydkshg m;aùu;a ksid f,dal Okjd§ wd¾Ól yd foaYmd,k n,fõ.hkag
f,dj mqrd ksremoD; j ;yjqre ùug wjldYh ie,isKs'

• tu miqìfï cd;sl rdcHfha foaYiSudj blaujd fjf<|fmd< wd¾Ól l%uh YS>%


jHdma;shlg ,la úh'

• fuu uQ,H m%d.aOkh uq,alr.;a OfkaYajr fjf<|fmd< wd¾Ól l%uh wka;¾cd;sl


jYfhka l%shd;aul ùu fya;= lrf.k zzf.da,ShlrKhZZ ixl,amh ìys úh'

• Okjd§ wd¾Ól l%ufha uq,a hq.fha rdcH m%;sm;a;sh jQfha ks¾ndOjdoh hs' tuÕska
isÿjQfha rdcHh" wd¾Ól lghq;=j,g ueÈy;a fkdùu fyj;a ndOd fkdlsÍu h'

• uq,a ld,Sk rdcH ks¾ndOjd§ m%;sm;a;s wj,x.= ù .sfha" iqNidOl rdcH ixl,amh
mq¿,a f,i me;sÍ .sh miqìul h'

• 1960 oYlh jk úg rdcH iqNidOk jdoh l%ufhka wj,x.= ù l<ukdldÍ rdcH


ixl,amh me;sßK'

• fufia ,snr,a rdcH wdKavq md,khg muKla iSud lsÍu kj ,snr,a rdcHfha uQ,sl
,laIKhla úh'

• Okjd§ fjf<|fmd< wd¾Ólh c.;alrKhg n÷ka ùu ksid f,dalfha foaYmd,k


ikao¾Nh m%n, fjkilg mßj¾;kh jQ w;r" fjf<|fmd< wd¾Ólhg wkqrEmsl
f,i c.;alrKh jQ ixialD;shla o j¾Okh úh'

• fujeks ;;a;ajhla wkqj cd;sl rdcHh yqfola u kdu ud;%sl Ndjhg m;a ùu;a" rdcH
wd¾Ól lghq;=j,ska úks¾uqla; ùu;a wksjd¾h wx.hla jkafka h' tkï cd;sl
rdcHh foaY iSud blaujd jHdma; ù we;' fjf<|fmd< yeisrùu i|yd lsis ÿ m%h;akhla
±Íug rdcHhg wjldYhla fkdue;'

• fjf<|fmd< wd¾Ólhg bv fokq jia cd;sl wd¾Ólhla újD; lsÍug rdcHh mshjr
.; hq;= w;r" c.;a wd¾Ólh yeisrùfï iïmQ¾K ld¾h Ndrh" f,dal nexl=j"
wka;¾cd;sl uQ,H wruqo," wka;¾cd;sl fjf<| ixúOdkh yd nyq cd;sl iud.ï
jeks wka;¾cd;sl ixúOdk úiska lrkq ,efí'

• tfyhska wd¾Ólh yeisrùfï ld¾hh j;auka rdcHhg wh;a jQjla fkdfõ' fujeks
miqìul rdcHhg mejÍ we;s ld¾hh jkafka ksoyia fjf<|fmd< l%shdldß;ajhg
wjYH iduldó mßirhla ia:dms; lsÍu" hqla;sh mis|,Su iy l<ukdlrKh hs'

• fuys § l<ukdlrKh hkqfjka woyia lf<a Okjd§ fjf<|fmd< wd¾Ólh h:d


mßÈ mj;ajdf.k hEu i|yd wjYH ish¨ wdldrfha ;;a;ajhka iïmdokh lsÍu iy
fufyhùu uq,a lr.;a l<ukdlrKh hs'

54
foaYmd,k Ñka;k miqìu(

• kj ,snr,ajd§ woyia m< l< foaYmd,k Ñka;lhka w;ßka frdnÜ fkdaisla" f*âßla
fjdaka yfhla jekafkda m%Odk fj;s'

• kj ,snr,a jd§ka fmkajd fok wkaoug iEu ñksil=g u tla;rd ksYaÑ; whs;j s dislï
iuqodhla Wreu ù mj;S' fïjd lsis fia;a u meyer.; fkdyelsh' w;ay< fkdyels iy
wka i;= l< fkdyels tajd h' tajd rdcH ksiel j u ,ndÿka tajd fkdjk neúka
tajdfha iunr;dj we;s lsÍu i|yd rdcH ueÈy;a fkdúh hq;= h'

• frdnÜ fkdails a ^Robert Nozik& olajd we;s wkaoug mqo.


a ,hdf.a foaYmd,k whs;sjdislï
wdrlaId lsÍu i|yd rdcH n,h b;d u wju jYfhka l%shd;aul úh hq;= h'

• rdcHfha n,h fmd,sia n,hlg jeä hula fkdúh hq;= h' mqoa.,hdf.a foam< ms<sn|
whs;sh jvd;a jeo.;a jkjd fuka u tu whs;sh fkdflf,ish hq;= nj o Tyq fmkajd
fohs' j;auka OfkaYajr wd¾Ól l%ufha kj m%jK;djg wkqrEmsl j rdcHfha iajNdjh
fjkia lrkq msKsi kj ,snr,a jd§ woyia fï whqßka bÈßm;a ù ;sfí'

• j¾;udk ÈhqKq OfkaYajr rdcHhkays fuka u wvq ÈhqKq OfkaYajr rdcHj, mjd rdcH
iqNidOk lghq;=j,g ueÈy;a ùu u;fNaod;aul h' wka;¾cd;sl uQ,H ixúOdkj,
kshuh ù we;af;a wvq ÈhqKq rdcHj, iqNidOk rdcH úhoï wfydais l< hq;= nj h'

• fujeks ;;a;ajhla wkqj Tjqka iudcfha È<skaoka fjkqfjka fhdackd lrk úi÷u
jkafka" rdcH fkdjk ixúOdk uÕska iykdOdr ,nd§fï l%shd ms<sfj; hs' fï wkqj
wka;¾cd;sl wêrdcHjdofhka wdOdr ,nk rdcH fkdjk ixúOdk cd,hla f,dalfha
l%shd;aul jkq ±lsh yels h'

• OfkaYajr wd¾Ól l%ufha j¾Okhg n,mE ks¾ndOjd§ m%;sm;a;sh th ì| jeàug


fya;= idOl njg m;a jQ w;r" Bg úl,amh ù biau;= jQ rdcH iqnidOk m%;sm;a;s
l%shdjg keÕSfuka Okjd§ iudc-wd¾Ól l%uh h,s mqk¾Ôjkhg m;aj ia:djr iudc
l%uhla njg m;a úh' fuf,i Okjd§ l%uh ia:djr ùu" È.=ld,Sk j Bg mej;s
n,fõ.hla jQ iudcjd§ iudc l%uh fn,ySk lsÍug iu;a úh'

wju rdcH ixl,amh(

• tfyhska rdcHh iqNidOkjdofha ft;sydisl ld¾hNdrh wjika lrñka OfkaYajr


l%ufha ienE uQ,Hjd§ wruqKq h<s biau;= ùu úis jk ishjfia w. Nd.fha § wju
rdcH ^minimalist state& ixl,amh mek keÕSu uÕska ixfla;j;a flßKs'

• wju rdcH ixl,amh uÕska kej; j;djla rdcHfha ld¾h Ndrh iSud lsÍug fyj;a
wju lsÍula ±lsh yels h' tfy;a th ks¾ndO rdcHfha ;rï iudc" wd¾Ól lghq;j
= ,ska
wE;a ùula bj;a j isàula fyda ueÈy;a fkdù isàula fkdfõ'

• fuys § rdcH ueÈy;a jkafka iudc" foaYmd,k lghq;= l<ukdlrKh lsÍu i|yd
iSñ; jQ m%udKhlsks' tfy;a th iqNidOl rdcHfha ;rï mq¿,a yd myiq ueÈy;a ùula
o fkdfõ' ta wkqj rdcH ks¾ndOjdoh yd iqNidOk jdoh hk folg w;rueÈ
;;a;ajhla f,i wju rdcHh y÷kd .; yels h'

55
3'3' rdcHh ms<sn| foaYmd,k ixl,am'

3'3'1 rdcHh iy iajdêm;Hh (-

• iajdêm;Hh hkafkys woyi zzW;a;Í;rZZ hkak hs' iajdêm;Hh n,h hkafkka


woyia lrkafka rdcHh i;= W;a;Í;r n,hls'

• fï moh m<uq jrg foaYmd,k úoHd idys;Hfha Ndú;hg .kq ,enqfõ ðka fndvEka
^Jean Bodin& úisks Tyq iajdêm;Hh w¾:l:kh lf<a kS;sfhka iSud fkdjQ mqrjeishka"
hg;a jeishka flfrys fhoúh yels rdcH i;= W;a;Í;r n,h hkqúk' iajdêm;s OdÍ
ixia:dj fjk;a lsisÿ iudkhl=g hg;a fkdfõ'

• fï wkqj iajdêm;Hhg me;slv folla ;sfí'


I wNHka;r iajdêm;Hh ^Internal Sovereignty&
II ndysr iajdêm;Hh ^External Sovereignty&

• wNHka;r iajdêm;Hh hkq ´kE u ksoyia rdcHhla ;u rdcHfhys Ôj;a jk


;eke;a;kaf.a wjk; Ndjh ,nd .ekSug ffk;sl n,h iys; nj h'

• ndysr iajdêm;Hh hkq fjk;a lsisÿ iajdêm;s n,hlg th hg;a fkdjk njhs' fï
wkqj iajdêm;s rdcHhlg ;u úfoaY m%;ms ;a;h
s n,mEïj,ska f;dr j mj;ajd .ekSug
yelshdj ;sfí'

• iajdêm;s n,h ia:djr" ish,a, jid me;sfrk" fkdfnÈh yels" wka i;= l< fkdyels"
mejßh fkdyels talSh fohla f,i ie,fla'

• iajdêm;H n,h ms<sn| ixl,amh ikaëhjdoh yd f.da,ShlrK l%shdj,sh hgf;a


nrm;< wNsfhda.hlg ,la ù ;sfí' cd;sl rdcHhla ;=< isák úúO ck jd¾.sl
fldgia tlai;a lsÍu i|yd iajdêm;H n,h fnod yeÍfï keUqrejla j¾Okh fjñka
mj;S'

• ;j;a w;lska" iajdêm;H n,h f.da,ShlrK l%shdj,sh uÕska o wNsfhda.hlg ,la j


;sfí'

• j¾;udkfha f,dalfha fmdÿ m%;sm;a;s cd;sl uÜgfï iajdêm;H tall uÕska ;Skaÿ
lrkjdg jvd m%n, j Wmßcd;sl ^Super-National Organzations& ixúOdkj,ska ;SrKh
fõ'

• cd;sl rdcHhkag foaYSh j ;Srenÿ m%;sm;a;sh yd wmrdO hkq l=ula± hs ;ks j ;SrKh
l< yels j ;snQ neúka tys wNHka;r iajdêm;Hh j,x.= j mj;S hehs ms<s.eksKs'

• tfy;a j¾;udk m%d.aOk .,dhdu;a iuÕ ^Capital Flight& we;s jQ fjf<|du kshdukh
lrk f,dal fjf<| ixúOdkh jeks wdh;k wka;¾cd;sl udkj ysñlï" kS;s yd
iïm%odh iy wmrdO hkq l=ula± hs ;SrKh lsÍu;a iuÕ iajdêm;Hh o wNsfhda.hg
,la j we;'

56
• tneúka j¾;udk cd;sl rdcH hkq f,dal mßudK Wmß cd;sl wdh;kj,ska .kq
,nk m%;sm;a;s foaYSh j l%shdjg kÕk tacka;jrhl=f.a ;;a;ajhg m;a j we;s njg
;¾lhla u;= j ;sfí'

• fï miqìu ;=< m%n, rdcHkays iajdêm;Hh j¾Okh ù ÿn, rdcHhkays iajdêm;Hh


kdh hEug ,la j we;s nj hs'

3'3'1 rdcHh iy mqrjeishd (-

• mqrjeishd hkafkys ir, woyi zzk.rfha jikakdZZ hkak hs' tys j¾;udk w¾:h
zzrdcHfha idudðlhdZZ hkak hs'

• mqoa.,hd ;u fmdÿ Ôú;h iïnkaO ;SrK .ekSfï l%shdj,shg iyNd.s jk wdldrh


wkqj zzmqrjeishdZZ hkak ;SrKh fõ'

• weßiafgdag,ag wkqj mqrjeishd hkq rdcHfha ld¾hNdrhg il%sh j iïnkaO jk


;eke;a;d h'

• fuu woyi Tyq bÈßm;a lf<a l=vd .%Sl kd.ßl rdcHh hk miqìfuys h'

• kQ;k ixlS¾K rdcH l%ufha § .%Sl kd.ßl rdcHj, § fuka mqrjeishkag rdcH
md,k lghq;=j,g Rcq j iïnkaO úh fkdyels h' th l%shd;aul jkafka ck;d
ksfhdað;hka ud¾.fhks'

• kQ;k m%cd;ka;%jd§ rdcHj, kS;s iïmdolhka yd úOdhlh ck;d ksfhdað;hka


fyda ck;djg j.lshk mqrjeishka fyda jkq we;ehs wfmalaId flf¾' bka woyia
jkafka mqrjeishka fmdÿ ;SrK .ekSug ck;d ksfhdað;hka uÕska iïnkaO jk
j.lsjhq;= ks,OdÍka jk nj h'

• tfyhska rdcHfha lghq;= iïnkaOfhka mqrjeishkaf.a ld¾hNdrh kQ;k rdcHfha


fjkia ùïj,g wkqj yev .ekaù we;'

• j¾;udkfha § rdcHh yd mqrjeishd w;r iïnkaO;dfõ lemS fmfkk ,laIK


folla ;sfí'
I mqrjeishka N=la;s ú¢k foaYmd,k whs;sjdislï'
II mqrjeishkaf.a foaYmd,k j.lSï'

• ta wkqj mqrjeishd hkq rdcHfha iqNidOkh yd whs;sjdislï N=la;s ú¢k rdcHhg ta


fjkqfjka wjk; Ndjh olajkafkls'

• rdcHhl N+ñh ;=< Ôj;a jkakjqkag mqrjeis Ndjh m%odkh l< yels yd wysñ l< yels
tl u tl wdh;kh rdcH hs' tfy;a ienE ;;a;ajh jkafka rdcHh md,kh lrk
whg th ;SrKh lsÍug yels ùu h'

• T.H. Marshall jeks wh fï ixl,amhg zziudc mqrjeis NdjhZZ hkak tla lr we;'
ta whg wkqj" /lshdjla lsÍug" ksjila ysñ lr.ekSug we;s whs;sh jeks oE o iudc

57
mqrjeis Ndjh úiska w¾: .kajkq ,nhs' udI,af.a fuu ziudc mqrjeis NdjhZ hk
woyi z,snr,a mqrjeis NdjhgZ úl,amhls'

• rdcHhg mqrjeishd wjk; Ndjh ±laúh hq;af;a wehs ±hs hk m%Yakhg foaYmd,k
Ñka;lhka úúO ms<s;=re imhd we;'

 weßiafgdag,ag wkqj rdcHfha wjidk wruqK ish¨ mqrjeishkaf.a iqNidOkh


iy hym;a jQ Ôú;hla i,id §u h' mqrjeishdg iodpdrd;aul jYfhka Wiia
jQ" i;=gq ckl W;a;Í;r Ôú;hla rdcHh ;=< § iemfha'

 iudc .súiqï kHdhg wkqj mqrjeishd rdcH ìyslr .ekSu;a iuÕ rdcHhg
wjk; Ndjh ±laùug tlÕ;d iïuq;shla we;s lr.kS' ta fjkqfjka rdcH
mqrjeishdg wdrlaIdj yd iudc wdrlaIdj imhhs'

 ,snr,aa jd§ kHdhg wkqj mqrjeishdf.a iajdNdúl whs;sjdislï wdrlaId lr


fokafka rdcH úiska ksid mqrjeishd rdcHhg wjk; úh hq;= h'

 rEfida olajd isá mßÈ rdcHh fmdÿ leue;a; ksfhdackh lrk w;r tuÕska
ksfhdackh jkafka ;ukaf.au fmdÿ leue;a; h' tneúka mqrjeishd rdcHhg
wjk; úh hq;= h'

 rdcHh" wdKavqj iy md,k ;ka;%h w;r iïnkaO;d yd fjkialï (-

• ´kE u iudchl mj;sk uQ,sl iy flakaøSh foaYmd,k wdh;k jkafka rdcHh iy


wdKavqj hs'

• iudcfha we;s wfkla fndfyda foaYmd,k wdh;k m%Njh ,nkafka o rdcHh iy


wdKavqj fj;sks'

ksoiqka (- md¾,sfïka;=j" leìkÜ uKav,h" wêlrK" m<d;a md,k wdh;k"


ikakoaO yuqod" fmd,sih
s " isrf.j,a" mdi,a" úYajúoHd," fomd¾;fïka;=
hkd § jYfhks'

• rdcHh iy wdKavqj tlsfklg iïnkaO h' tfy;a ta fol tlla u fkdfõ'


m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uj, rdcHh hkq idfmalaI jYfhka §¾> ld,hla ia:djr
j mj;akd" iudcfha we;s w;suQ,sl foaYmd,ksl ixúOdkh hs'

• wdKavqjla hkq" rdcHfha lghq;= iy j.lSï bgq lsÍu i|yd uyck;dj úiska flá
ld,hlg n,h ,nd fokq ,nk ixúOdkhla fõ'

• mQ¾j m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%uj, fuu fjki fkd;snqKs'

ksoiqka (- rdcdKavqjla ;=< uyck;dj f;dard.;a wdKavqjla fkd;sìK w;r"


rdcHh iy wdKavqj w;r fjka lsÍula o fkdùh' rc;=ud" rdcHh o
wdKavqj o úh'

58
• rdcHh iy wdKavqj w;r wdh;ksl fjka ùu" hqfrdamfha jevjiï foaYmd,k jHQyh
yd rdcdKavqj ì| jeàfuka miq ìys jQ ,snr,a m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k l%ufha m%Odk
,laIKhla úh'

• rdcHh jkdys ukd j ixúOdkh jQ" ksYaÑ; fN!ñl m%foaYhlska o" foaYmd,k
jYfhka ixúOdkh ù mqrjeis m%cdjla u; ;u wdêm;Hh iy n,h mj;ajd .ekSfï
whs;shla yd wêldrhla o iys; foaYmd,k ixúOdkhla fõ'

• ;u wêldß n,h mj;ajdf.k hdug rdcHhg we;s wdh;k w;=frka wdKAvqj" tla
wdh;khla muKla fõ'

• rdcHhg we;s uQ,sl ffk;sl jHQyh wdKavl


q %u jHjia:dj jk w;r" rdcHfha iajNdjh"
jHQyh" wdh;ksl ixhq;sh hk fïjd tuÕska ;SrKh lrhs'

• rdcHh ;u wêldß n,h l%shd;aul lrkafka ;uka i;= jHjia:dodhlh" úOdhlh


wêlrKh" ikakoaO yuqod iy ks,n, ;ka;%h mokï lrf.k h'

• fuys § wdKAvqj l%shd lrkafka rdcHfha n,;, l%shd;aul lrk m%Odk;u ksfhdað;
wdh;kh yeáhg hs' kS;s iïmdokh" iy l%h s d;aul lsÍu" m%;m
s ;a;s iïnkaO;d meje;aùu
iy wfkl=;a rdcHhka iuÕ iïnkaO;d meje;aùu hk tajd rdcHh fjkqfjka
wdKavqjla bgq lr.; hq;= m%Odk ld¾h fõ'

• md,k ;ka;%h ^Regime& (-

• md,k ;ka;%h ^Regime& hk ixl,amh zwdKavqjZ hkakg ;rula iudk jqj;a" thg
fjkia w¾:hla we;a;ls' wdKavqjla hkq rdcHfha lghq;= lsÍu i|yd uyck;dj
úiska m;a lrkq ,nk wdh;ksl jHQyh hehs wms by; § ÿgqfjuq' m%cd;ka;j
% d§ l%uhla
;=< wdKAvjq la hkq md¾,sfïka;f
= õ nyq;rh ysñ j isák w.ue;s iy leìkÜ uKav,h
úiska kdhl;ajh fokq ,nk wdh;ksl jHQyh hs'

• tla tla wdKavqjla tys u;jdo iudc mokï yd kdhl;ajh iïnkaO j we;s úfYaI;d
mokï fldgf.k tu wdKAvqj ye¢kaùfï § zzmd,k ;ka;%hZZ ^Regime& hk moh
Ndú; flf¾' WodyrK lsysmhla my; ±lafõ'

• wdKAvqfõ kdhl;ajh wkqj wdKavqjla ye¢kaùu - rdcmlaI md,k ;ka;%h"


chj¾Ok md,k ;ka;%h" bkaÈrd .dkaê md,k ;ka;%h" wd§ jYfhka"

• wdKavqfõ ixhq;sh wdY%s; j we;s jk md,k ;ka;%h - yjq,a$iNd.; wdKavq


;ka;h
% ^Coalition regime&

• wdKAvqfõ u;jd§ ixhq;sh wdY%s; j - iqNidOkjd§ md,k ;ka;%h ^Welfare


regime&" iudcjd§ md,k ;ka;%h ^Socialist regime& wêldrjd§ md,k ;ka;h
%
^authoritarian regime&

59
3'4' rdcHfha iajNdjh ms<sn| kHdhsl m%fõY (-

 iudc iïuq;sjdoh'

• iudc iïuq;s j doh u;= jQ fha" mYapd;a uOHld,S k hq frda m fha rdcHfha n,h
idOdrKSlrKh lsÍu i|yd mej;s foajO¾ujdoh ì|jeà mej;s miqìul h'

• ful, md,lhka foúhka jykafiaf.a ksfhdað;hka f,i fmkS isáñka f.k.sh


jevjiï wd¾Ól l%uh" keÕS tk kj jdKscjd§ mka;shg ndOdjla úh'

• OfkaYajr l%uh kue;s iudc l%uh ;=< ìys jQ kj iudc mka;shg wjYH jQfha
idïm%odhsl jevjiï ro,hka ia:dmkh lr ta ;;a;ajh ;u wdYd fjkqfjka fhdod
.ekSu h' thg WmldÍ jQ zziudch ;=<ska rdcH ìys ùu ms<sn| u;jdohZZ iudc iïuq;s
jdoh weiqßka biau;= jQfha tlS iudc wjYH;dj fõ'

• fuf;la ÈjHuh Wm;l mej;=Kd hhs ie,el+ rdcHhg iudcuh Wm;la mj;sk nj
ñka fmkajd fokq ,eî h' th zziudcfha we;s jQ iïuq;shl m%;sM,hla jYfhkaZZ isÿ
jQ nj ms<s.eksKs'

• fuu u;h kHdhhla f,i bÈßm;a l< f;dauia fydíia" fcdaka f,dla" fIdka Idla
rEfida hk Ñka;lhka ;sfokd h'

• f;dauia fydíia tx.,ka;fha 1642-1648 w;r we;s jQ isú,a hqoaO ld,fha we;s jQ
foaYmd,k wia:djr Ndjh wjika fldg ia:djr foaYmd,k ;;a;ajhla f.dv keÕsh
yelafla Yla;su;a rdcdKavqjlg nj fmkajd §fï wruqK i|yd fuu kHdh bÈßm;a
flf<a h'

• fcdaka f,dla bx.%Sis úma,j iufha tx.,ka; taldêm;s rdcdKavqfõ n,h hg;a
lrñka md¾,sfïka;=fõ n,h ;yjqre lsÍu wruqKq lr.ksñka ;u ú.%yh bÈßm;a
flf<a h'

• rEfida m%xYfha mej;s taldêm;s rdcdKavqjg yd ¥Is; ro, n,hg tfrys j uyck;djf.a
úma,jhla uÕska rdcdKavq l%uh yd ro, n,h uq,ska Wmqgd oud n,fha W,am;
uyck;dj nj ±laùug ;u kHdh bÈßm;a flf<a h'
^.=rejrhd úiska §¾> j mka;s ldurh ;=< fï ms<sn| j idlÉPdjl ksr; jkak'&

• udlaiajdoh'

• udlaiajdoh hkq wd¾Ól idOlh uq,a lrf.k b;sydih yd iudch ms<sn| j ú.%y
lsÍug bÈßm;a jQ mq¿,a o¾Ykhls'

• ld,a udlaia iy f*âßla tx.,aia y÷kajd ÿka fuu u;jdofhka rdcHfha m%Njh"
úldYkh yd tys wkd.;h ms<sn| j Bg fmr fkd;sì wdldrfha ú.%yhla bÈßm;a lr
we;'

60
• Tjqka olajkafka ñksia iudcfha fï;dla mej;s b;sydih mka;s igkaj, b;sydihla
nj hs' b;sydifha mej;s iEu iudchl u mej;s m%;súfrdaO;djka u¾okh lsÍu i|yd
rdcHh keu;s WmlrKh foam< ysñ mka;sh úiska Wmfhda.s lr.kq ,nkd fyhska
zzrdcHh foam< ysñ mka;sfha WmlrKhZZ jYfhka o zzrdcHh u¾okldÍ ixúOdkhla
jYfhka l%shd;aul jk njZZ o Tjqyq olajd isáhy'

• m%d.a fldñhqksiaÜ hq.h" jy,a hq.h" jevjiï hq.h" Okjd§ hq.h iy iudcjd§ hq.h
Tiafia ukqIH iudcfha ft;sydisl úldYkh ù we;s iy isÿjk nj b;sydih ms<sn|
udlaiajd§ kHdhfhka lsheúK' rdcHh o" ta ta ft;sydisl hq.j,g wkqj úldYkh
ù we;'

• iïNdjH udlaiajdohg wkqj kQ;k OfkaYajr rdcHh hkq ksIamdok idOl ysñ
Okm;s mka;sh úiska Y%uh muKla ysñ" tfy;a tu Y%ufha whs;sh mjd ;ukaf.ka
úhqla; lsÍug ,la jQ lïlre mka;sh iQrdlEu i|yd f.dv k.d.;a mka;s WmlrKh
hs' tksid u rdcHh wfydais l< hq;= nj udlaiajd§yq úYajdi lr;s'

• OfkaYajr rdcHh wfydais lsÍfï ft;sydisl ld¾hNdrh udlaiajd§ka mjrdfokqfha


lïlre mka;shg hs' lïlre mka;sh i;= j tlS YlH;dj we;s kuq;a th ixúOdkh
lsÍfï hdka;%Khla wjYH fõ' udlaiajd§kag wkqj rdcHh wfydais lsÍfï ft;sydisl
ld¾hNdrh i|yd lïlre mka;sh fufyheùfï j.lSu fldñhqksiaÜ mlaIh úiska
isÿ flf¾' tfyhska fldñhqksiaÜ mlaIh" lïlre mka;sfha mqfrda.dó foaYmd,k
n,uq¿j njg m;a fõ'

• lïlre mka;sh n,h w;alrf.k iudcjd§ iudchla f.dv kexùug mjd rdcH
ixúOdkh lsishï ld,dka;rhla i|yd w;HjYH jk nj udlaiajd§yq mji;s'

• iudcjd§ úma,jhlska miq j f.dv kefÕkafka ks¾Ok mdka;sl rdcHhls' mka;s


úrys; iudcjd§ iudchg;a" lïlre mka;shg;a tfrys j OfkaYajrh úiska kej;
f.dv keÕsh yels m%;súma,jh u¾okh lsÍfï ld¾hNdrh" mYapd;a úma,ùh ks¾Ok
mdka;sl rdcHfha wjYH;dj hk m%jdofha miqìfuys we;s ;¾lh fõ'

• flfia fj;;a" iudcjd§ úma,jhlska miqj §¾>ld,Sk j rdcHfha wjYH;djka mek


fkdkÕsk neúka rdcHfha wfydais ùu fkdfyd;a úhelS hdu isÿjk nj we;eï
udlaiajd§yq úYajdi l<y' f,kska óg lsishï fjkia woyila orñka" OfkaYajr
rdcHh bfí wfydais ùulg jvd lïlre mdka;sl kdhl;ajh hgf;a wfydais l< hq;=
hdka;%Khla f,i úia;r lf<a h'

^.=rejrhd §¾> j idlÉPd lrkak&

• ,snr,a jdoh'

• 18 Y; j¾Ih w. Nd.fha mgka ngysr hqfrdamfha me;sr .sh ksoyi ms<sn| foaYmd,k
u;jdoh ,snr,ajdoh f,i y÷kajkq ,efí'

61
• oyy;a jk Y; j¾Ih w. Nd.fha bx.%Sis od¾Yksl fcdaka f,dla" mqoa., ksoyi"
foaYmd,k ksoyi yd foam< whs;shg we;s ksoyi ms<sn| j bÈßm;a l< woyia
,snr,ajdofha j¾Okh yd fmdaIKh flfrys m%n, f,i n,mEfõ h'

• oyih jk ishjfia mgka ngysr hqfrdamfha jdKsc Okjdoh uq,a lrf.k ìys jQ
wd¾Ól l%uh rdcHh úiska yiqrejkq ,eî h' tfy;a 18 jk ishjfia w. Nd.fha §
m%Nj jk ld¾ñl Okjdoh yeisrùu i|yd rdcHh ueÈy;a fkdúh hq;= nj;a" tu
wd¾Ól l%uh Bg u wdfõKsl jQ n,fõ. uÕska yeisfrk nj;a" iïNdjH wd¾Ól
úoHd{hka fom<la jQ wevï iañ;a yd fâúâ ßldfvda m%ldY lr isáhy'

• fï miqìfuys rdcHh wd¾Ólh yeisr úh hq;= ke; hk u;jdoh uq,a lrf.k rdcH
ks¾ndOjdoh kue;s ixl,amh ìys jQfha h' th ,snr,ajdofha flakaøSh m%jdohls'

• ta wkqj ks¾ndOjd§ rdcHhla f.dv keÕSu i|yd jk foaYmd,k u;jdoh yeáhg


,snr,ajdoh me;sr .sfha ngysr hqfrdamfha ia:dms; jQ ld¾ñl Okjd§ wd¾Ól l%ufha
foaYmd,k m%ldYkh jYfhks'

• fuf,i úldYkh jQ ,snr,a jdoh m%fNao ;=kla Tiafia y÷kd.ekSug mq¿jk'

 iïNdjH ,snr,ajdoh - ks¾ndO rdcH ixl,amh'


 mYapd;a-iïNdjH ,snr,ajdoh - iqNidOk rdcH ixl,amh'
 kj ,snr,ajdoh - wju rdcH ixl,amh'

• iïNdjH ,snr,a jdoh( oy wgjk ishji w. Nd.fha me;sr .sh uq,ald,Sk ,snr,ajd§
woyia iïNdjH ,snr,ajdoh fõ' fuh ksYaÑ; j u wd¾Ólh yeisrùug rdcHh
ueÈy;a fkdúh hq;= nj;a" rdcHh iudcfha iduldó mßirhlaa we;s lsÍu iy wmlaImd;
j hqla;sh mis|,Sfï fhfoñka mqoa.,hdf.a lghq;=j,g b;d u wju jYfhka ueÈy;a
ùu m%udKj;a nj;a bka wjOdrKh flßK' ta wkqj wvqfjka u md,kh lrk rdcHh
fyd| u rdcHh jk nj;a thska woyia úh'

• mYapd;a iïNdjH ,snr,ajdofhka ,o wd¾Ól ksoyi yuqfõ Okm;s mka;sfha ,dN


Wmßu lsÍu i|yd ks¾Ok mka;sh iQrdlEfï mq¿,a bv m%ia;d Okm;s mka;shg ysñúh'
tuÕska mek kÕsk iudc wiudk;dj yd mSä; mka;sh È.ska È.gu uqyqK fok
oßø;dj" ú/lshdj" ukaofmdaIKh" frda.S nj" kQ.;alu jeks iudc wd¾Ól m%Yakj,g
úi÷ï fiùu wjYH úh' ta i|yd kS;sh yd iduh wdrlaId lrñka rdcHh bgq lrk
fmd,sia rdcldßhg wu;r j iudc iqNidOkhg o ueÈy;a úh hq;= nj wjOdrKh
flßKs' fufia iudcfha fmdÿ hym; Wod lsÍu i|yd rdcHh ueÈy;a úh hq;= nj
kHdhd;aul j bÈßm;a l< wh w;r à' tÉ' .%Ska yd fydí yjqia idñ jrhd uq,a ;ek
.;ay' ta wkqj rdcH iqnidOk ixl,amh ,snr,ajd§ u;jdoh ;=< uq,a nei .;af;a h'

• fjf<|fmd< wd¾Ól l%ufha m%fõYhka iuÕ rdcH iqNidOk ixl,am wj,x.= ù


l<ukdldÍ rdcH ixl,amh me;sÍ .sfha h' tf,i wdrïN jk kj ,snr,ajd§ ixl,am
;=<ska kej; j;djla rdcHfha ld¾hNdrh iSud lsÍula fyj;a wju lsÍula ±l .;
yels fõ' tfy;a ks¾ndO rdcH ;rug u" rdcHh wd¾Ól yd iudc lghq;=j,ska wE;a
j isàula" bj;a j isàula ueÈy;a fkdù isàula wju rdcH ixl,amfhys olakg
fkd,efnk w;r" wju rdcHh wd¾Ól yd iudc lghq;=j,g iSñ; ueÈy;a ùula

62
lrhs' tkï iudc foaYmd,k lghq;= l<ukdlrKh lsÍu i|yd rdcH iSñ; f,i
ueÈy;a úh hq;= nj lshhs' fï wkqj rdcH ks¾ndO jdoh yd rdcH iqNidOkjdoh hk
folg w;rueÈ ;;a;ajhla f,i wju rdcHh ms<sn| m%fõYh y÷kd.; yels h'

^.=rejrhd fï u;jdoh §¾> j mka;s ldurfha idlÉPd lrkak&

• ia;S% jdoh'

• rdcHh iïnkaO úfYaI ia;j


S% d§ kHdhhla fkdue;' thg we;af;a n,h ms<n
s | kHdhhls'
tfy;a" rdcHh yd foaYmd,kh ms<sn| úfYaI m%fõYhla fhdackd lsÍug ia;%Sjdoh
iu;a ù ;sfí'

• zz,sx.sl;ajh mqu;sßlrKh fldg ;sfíZZ hkak fï kHdhfha m%uqL woyihs'

• wdêm;Hh yd hgm;a lsÍu yryd YDx.dr;ajhg keÕSfuka mqreIhka yd ia;Sk


% a iudcfha
m%fNao yeáhg ks¾udKh lr we;ehs th lshhs'

• msßñkaf.a f,dal o¾Ykhg wkqj f.dv keÕS we;s m¾hdjf,dalj,ska ia;%sh w¾:l:kh
flfrk w;r thska wef.a YÍrh jg lrkq ,efí' wef.a l:kh yev.iajhs" Ôú;h
úia;r lrhs" ia;%Skaf.a Ôú;fha wka;¾.;h ielfia' ta ta ,sx.sl;ajhg thg wod<
ld¾h Ndrhla kshufldg ;sfí'

• ia;%Sjdofha úúO .=rel=, ;sfí' ,snr,a" udlaiajd§ yd /äl,a hkq tu m%Odk .=rel=,
fõ'

• ia;%Sjd§ka rdcHh ms<sn| j ork woyi jkafka" rdcHh hkq mqreI flakaøSh j f.dv
kxjk f,dalh" bÈßhg f.k hk mqreIhka i;= fuj,ula jYfhks'

• rdcHh iïnkaO j ia;%S jdohg kHdhhla fkdue;s ksid u th ,snr,ajdoh yd


udlaiajdoh w;r foda,kh fõ'

• ,snr,a ia;%Sjd§yq ia;%S úuqla;sh i|yd rdcHfha ueÈy;a ùu wkqu; lr;s' udlaiajd§
ia;%Sjd§yq Okjd§ rdcHh m%;slafIam lsÍug fhdackd lr;s' th ia;%Skag idOdrK;ajh
f.k fok l%uhla ia:dmkh lrk f,i b,a,d isáhs'

• wjidk jYfhka ia;%Sjd§ka m%ldY lrkafka w;HjYHfhka u mqreI uQ,sl fuj,ula


jk rdcHh" ia;%Ska u; mqreI f,dalh wdfrdamKh lsÍfï fuj,ula f,i l%shd;aul
jk nj h'

fhdað; bf.kqï - b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' l=im;a we§u uÕska ;ud fj; ,efnk ud;Dldj Tiafia lreKq bÈßm;a lsÍu$l:d
lsÍu'
i' foaYmd,k n,fha flakaøSh m%ldYkh f,i rdcHh'
ii' kQ;k fN!ñl rdcHh'
iii' kQ;k cd;sl rdcHh'

63
iv' f.da,ShlrKh iy rdcHh'
v' f.da;%sl rdcHh'
vi' .%Sl fm!r rdcHh'
vii' rdcdKavqj'
viii' ,snr,a m%cd;ka;%jd§ rdcHh'
ix' iudcjd§ rdcHh'
x' meisiaÜjd§ rdcHh'
xi' hg;aúð;jd§ rdcHh'
xii' mYapd;a hg;aúð;jd§ rdcHh'
xiii' kj ,snr,ajd§ rdcHh'

2' my; i|yka f;aud we;=<;a jk mßÈ fmd;a msxpla ilia lrkak'
• rdcHh iy iudc ixúOdk'
• rdcHh yd mqrjeis Ndjh'
• rdcHh" wdKavqj iy md,k ;ka;%h w;r iïnkaO;d yd fjkialï'
• iudc iïuq;sjdoh'
• udlaiajdoh'
• ,snr,ajdoh'
• ia;S%jdoh'

wdY%s; .%ka: iy ,sms

01' wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j ^2007&" foaYmd,k úoHdfõ uQ,sldx. 1"


fld<U" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j'

02' fl%diauka" wd¾'tÉ'tia' ^1972&" wdKavql%u yd rg jeishd" fld<U" wOHdmk m%ldYk


fomd¾;fïka;=j'

03' ,Eials" yer,aâ fÊ' ^1970&" rdcH ms<sn| isoaOdka; yd jHjydrh" fld<U" wOHdmk
m%ldYk fomd¾;fïka;=j'

04' Whkaf.dv" chfoaj" 2010" rdcH ms<sn| foaYmd,k kHdh iy Ndú;h" fld<U(
iudc úµd{hskaf.a ix.uh'

05' Jessop, Bob, (2015), State: Past, Present and Future, Cambridge, MA: Polity Press.

06' Vincent, Andrew, (1987), Theories of the State, Oxford: Blackwell.

64
04' wdKavql%u wdlD;s

ksmqK;dj 04 (- f,dalfha mj;akd wdKavql%u wdlD;s m%fNao wdY%hfhka wdKavql%u ú.%y


lsÍug we;s yelshdj m%ldY lrhs'
^ld,Éfþo 30 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
04'1' rdcHfha n,h fn§u wkqj wdKavql%u wdlD;s ilia ù we;s wdldrh
úia;r lrhs'
04'2' úOdhl n,h ixúOdkh lsÍu wkqj wdKAvql%u wdlD;s ilia ù we;s
wdldrh úia;r lrhs'

bf.kqï M, (-
 rdcHfha n,h fn§u wkqj wdKAvql%u wdlD;s y÷kd .ksñka tajd
w¾:l:kh lrhs'
 tlS wdKAvql%uj, ,laIK iy jdis" wjdis fmkajd fohs'
 úOdhl n,h ixúOdkh ùu wkqj wdKavql%u wdlD;s y÷kd .ksñka
w¾:l:kh lrhs'
 tlsfkl wdKavql%uj, M,odhS Ndjh ms<sn| j ;=<kd;aul j woyia olajhs'
 ,xldfõ ±kg ;sfnk wdKavql%ufha ,laIK" W.;a wdKavql%u udÈ,s
wdY%fhka ú.%y lrhs'

ye¢kaùu (
fuu fldgfiys wruqK jkafka f,dalfha mj;akd wdKavql%u wdlD;skays m%fNao iy tajdfhys
úfYaI;d y÷kd .ksñka" ta ms<sn| ú.%yhla isÿ lsÍu;a" rdcHfha iajdêm;H n,h fn§u iy
úOdhl n,h ixúOdkh ùu wkqj wdKavql%u wdlD;s y÷kd .ekSu;a h'

fuu mdvu m<uq j" rdcHfha iajdêm;H n,h fn§u" ke;skï iajdêm;H n,h ia:dk.;
jkafka fld;ek o hkak u;" wdKavql%u j¾. lrñka tu wdKavql%uj, úfYaIs; ,laIK
ii|ñka idlÉPd lrhs' fojkq j" tu wdKavql%uj, idfmalaI jdis wjdis fmkajd iajdêm;s
n,h ia:dk.; jk wdldrh wkqj talSh" ikaëh" w¾O ikaëh iy iyikaëh hk wdKavql%u
ilia jk wdldrh idlÉPd lrhs'

tfuka u" úOdhl n,h ixúOdkh jk wdldrh wkqj f,dalfha mj;akd m%Odk wdKavql%u
wdlD;sj, úfYaI;d y÷kd .ksñka ta ms<sn| úYaf,aIKhla o isÿ flf¾' fuys § ,snr,a
m%cd;ka;%jdoh hgf;a l%shd;aul jk leìkÜ wdKavql%uh" ckdêm;s wdKavql%uh iy ñY%
wdKavql%uh fuka u tal ;ka;% wdKavql%uh o wOHhkh lrkq we;'

rdcHfha iajdêm;H n,h fn§u mokï fldg f.k mj;akd wdKavql%u wdlD;s(

talSh wdKavql%u

talSh wdKavql%uhl rdcH iajdêm;H uqMukska u /£ mj;skafka uOHu wdKavqj fj; h'
talSh wdKavql%uhl jHjia:dkql+, W;a;Í;r;ajh uOHhg mjrd ;sîu fya;=fjka m<d;a
wdKavq we;=M ´kE u m¾hka; l%uhla mj;skafka uOHu wdKavqfõ leue;a; mßÈ h' fuh
ixjrKh fkdjQ uOH.;lrK ;;a;ajhla ks¾udKh lrhs' uOHu wdKavqjg ish wNsu;h
mßÈ m<d;a wdKavq wdh;k kej; yev .eiaùug;a" kej; ixúOdkh lsÍug;a" wfydais lsÍug;a

65
yels hdj we;' tfuka u tu wdh;kj, n,;, iy j.lSï mqM,a lsÍug fuka u b;d
myiqfjka yl=Mjd oeóug o yels h'

f,dalfha fndfyda rdcH ixúOdkh ù we;af;a talSh md,k l%uhla f,i h' úfYaIfhka oeä
ckjd¾.sl fn§ïj,ska f;dr l=vd m%cd;ka;%jd§ rgj, talSh md,k jHQyhka iïu;hla
njg m;a j ;sfí' ikaëhjdofha ixlS¾K;ajh iuÕ ii|k úg" talSh md,k jHQyh ie,lsh
yelafla ir, yd idfmalaI jYfhka ld¾hlaIu l%uhla f,i h' ^flfia fj;;a" m%dfhda.sl
j" taalSh l%uj, uOHh iy mßêh w;r we;s iïnkaO;dj ikaëh l%uj, fuka ixlS¾K h'&

talSh wdKavql%ufha ,laIK

• rdcHfha iajdêm;H n,h ;ks" cd;sl wdh;khlg mjrd ;sîu'

• talSh wdKavql%uj, iajdêm;H n,h uqMukska u mejÍ we;af;a cd;sl uOHu


wdKavqj fj; h'

• Oqrdj,s ie,iqulg wkqj f.dv kxjd we;s wdKavq wdh;k rgdj uÕska uOHu cd;sl
wdKavqj úiska my< uÜgfï wdh;k wfydais lsÍfï wêldß;ajh ysñ lr.kS'

• uOHfha jHjia:dodhlfha W;a;Í;r;ajh ms<sìUq jk wkaoug talSh rdcHj, cd;sl


jHjia:dodhlh tal uKav,jdoh u; mokï fõ'

• fmvr,a wdKavql%uhg idfmalaI j talSh wdKavql%uh idfmalaI jYfhka wixlS¾K


iy ld¾hlaIu wdKavql%uhla f,i o ±lafõ'

talSh wdKavql%ufha m%jK;d

talSh wdKavq l%shdldß;ajh ksrka;rfhka u mßmd,kuh úuOH.;lrKhg ,la fõ' tkï


my< uÜgïj,g jeä jeäfhka mßmd,k j.lSï mejÍu h' fuh foaYmd,k n,h my<g
mejÍula fkdfõ' 1990 oYlfha isg fndfyda talSh rdcHhka my< uÜgïj,g jeä jeäfhka
j.lSï mejÍfï W;aidyhla olakg ,efí'

talSh rdcHhkays uOHfha isg my< uÜgïj,g mßmd,k n,h úiqrejd yeÍu m%Odk wdldr
;=klska isÿ úh yels h'

1' n,h ú;eka lsÍu (deconcentration)


n,h ú;eka lsÍu uq¿ukska u mßmd,kuh ld¾hhls' fï hgf;a isÿ jkafka uOHu
wdKavqfõ ld¾h uKav, w.k.rfhka msg; fjk;a m%foaYj, fiajh i|yd fhoùu
h' tys wruqK jkafka mßmd,k lghq;= mqM,a lsÍu" wdKavqfõ mßmd,k lghq;= i|yd
flfrk úhoï wvq lsÍu hkdÈh hs'

2' mßmd,kh úuOH.; lsÍu (decentralization)


ñka woyia jkafka m%;sm;a;s l%shdjg kexùfï j.lSu m<d;a md,k jeks Wmcd;sl
wdh;kj,g mejÍu h' ì%;dkHh iy ialekaäfkaúhdkq rgj,a fï iïnkaOfhka
fyd| u WodyrKh hs' tjeks rgj,a úiska m<d;a wdKavq uOHu wdKavqfõ tlÕ;dj
we;s j fyda ke;s j fyda iqNidOl jevigyka l%shd;aul lrhs' WodyrKhla jYfhka"

66
tlai;a rdcOdksfha m<d;a wdKavq uOHu wdKavqj úiska ilia lrkq ,nk ie,iqï
l%shdjg kxjhs'

3' n,h mejÍu (devolution)


ñka woyia jkafka we;eï jHjia:dodhl n,;, o we;=¿ j ;SrK .ekSfï iajdëk;ajh
uOHu wdKavqj úiska my< uÜgïj,g ,nd §u hs' m%xYfha" b;d,sfha iy iamd[a[fha
m%foaYSh wdKavq fï iïnkaOfhka WodyrK jYfhka ±laúh yels h' tlai;a rdcOdksh
úiska 1999 § iafldÜ,ka;hg iy fõ,aihg n,h fnod mjrk ,o md¾,sfïka;=
mk;a y÷kajd fok ,È' tfia jqj o trg uOHu wdKavqfõ md¾,sfïka;=jg idudkH
mk;la iïu; lsÍu uÕska tf,i mjrk ,o n,h wfydais l< yels h'

 ikaëh wdKavql%uh

ikaëh ke;fyd;a f*vr,a wdKavql%uh hkq ;ks rdcHhla ;=< wdKavq w;r mßmd,k n,h
iïnkaëlrKh lsÍfï l%uhla fkd j" iajdêm;H n,h fnodf.k l%shd;aul lrkq ,nk
nyq uÜgfï (multilevel) md,k wdlD;shls (Martin & Harrop 2013).fï wkqj ikaëh
wdKavql%uhl § uOHu wdKavqj iy ikaëh l%uh iliaj we;s Wm tall tkï" m%dka; fyda
m<d;a w;r" ffk;sl iajdêm;Hh fnod .kq ,nhs' ikaëh wdKavql%uhl fï lsis÷ uÜgulg
wfkla uÜgu wfydais lsÍfï yels hdjla fkdmj;S' fuuÕska m%dka;j, idfmalaI iajdëk;aj
;;a;ajh wdrlaId flf¾' ta ksid u ikaëh wdKavq l%uhl uOHu wdKavqjg m%dka; wdKavq
nyq;rhl wkqu;sh fkdue;s j ish n,;, mqM,a lr.; fkdyels h'

tlai;alu iy m%foaYh
S úúO;ajh w;r iïuq;shla u; ikaëh l%uh mokï fõ' th idfmalaI
jYfhka iajdëk ke;fyd;a fjkia foaYmd,k wNs,dI we;s tall w;r we;s jk idlÉPd
iy flaj,a lsÍï mokï fldgf.k we;s flfrk wdKavql%uhla o fõ' ´kE u ikaëh
wdKavql%uhl oelsh yels fmdÿ ,laIK lsysmhla mj;S'

 ikaëh wdKavql%ufha ,laIK

• wdKavq hdka;%Kh tlsfklg idfmalI


a jYfhka iajdh;a; wdKavq uÜgï follska iukaú;
fõ' tkï cd;sl fkdfyd;a uOHu wdKavqj iy m%dka; wdKavq jYfhks'

• uOHu wdKavqj iy m%dka; wdKavq" wdKavq n,;, rdYshla ysñ lr.kS' fïjd iajdëk
n,;, h' wdKavq uÜgï foflka tllg j;a wfkla uÜgfï n,;, w;am;a lr.;
fkdyels h'

• ikaëh wdKavq l%uhl uOHu rchg iy m%dka; tallj,g úfYaIs; ld¾h mejf¾' uOHu
wdKavqj" ndysr iïnkaO;d" wdrlaIdj" ixl%uK lghq;= iy uq,H lghq;= jeks fmdÿ
wNHka;r lghq;= Ndr j isák w;r m%dka; wdKavqj,g mejfrk lghq;=j, úúO;ajhla
;sìh yels h' tfia jqj o fmdÿfõ wOHdmkh" m<d;a md,k lghq;=" fi!LH lghq;="
iudc fiajd lghq;= jeks ld¾h m%dka;j,g mejf¾'

• uOHu iy m%dka; hk tla tla wdKavq uÜgfï mj;akd j.lSï iy n,;, ,sÅ; wdKavql%u
jHjia:djla uÕska ksYÑ
a ; j olajd we;' uOHh iy mßêh w;r iïnkaO;dj h fufyhjkq
,nkafka uOHhg fyda m%dka; wdKavqj,g fyda tal md¾Yaúl j fjkia l< fkdyels
úêu;a ffk;sl rduqjla ;=< h' tneúka ikaëh wdKavql%uhl wdKavql%u jHjia:dj"
idfmalaI jYfhka wkuH" ixfYdaOkh lsÍu ;rula ÿIalr tlla fõ' WodyrK jYfhka

67
´iafÜ%,shdfõ iy iaúÜi¾,ka;fha jHjia:d ixfYdaOkh lsÍu i|yd cku; úpdrK
Tiafia ck;djf.ka wkqu;sh ,nd .ekSu o wjYH lrhs'

• uOHu wdKavqj iy m%dka; w;r iyfhda.s;dj f.dv keÕSfï wruqfKka o uOHu wdKavf q õ
m%;sm;a;s iïmdok l%h
s dj,shg m%dka; wdKavq iïnkaO lr .ekSu msKi
s o uOHu wdKavf
q õ
jHjia:dodhlh oaúudKav,sljdoh u; mokï fõ' fndfyda rgj, fifkÜ uKav,fha
fyj;a fojk uKav,fha wruqK m%dka; rdcHj,g o uOHu wdKavqfõ ksfhdackh yd
n,;, ,nd §u hs'

• wdKavql%u jHjia:dfõ úêu;a úêúOdk w¾:kssrEmKh lrkq ,nkafka fY%aIaGdêlrKh


úisks' tuÕska fY%aIaGdêlrKh l%shd lrkafka uOHu wdKavqj iy m%dka; wdKavq w;r
.egqï iu:hlg m;a lrk by< u wdh;kh f,i hs' uOHu iy m%dka; uÜgfuys wod<
n, fCIa;%h ;SrKh lsÍu uÕska ikaëh wdKavql%uh l%shd;aul jkafka flfia o hkak
;SrKh lsÍfï yels hdj fmvr,a wêlrKhg mj;S'

• talh
S wdKavl
q %uh úldYkd;aul udÈ,shla jk w;r ikaëh wdKavl q u
% h iqúfYaIS ;;a;j
a hka
hgf;a ys;du;d ilia lr .ekqKls' ikaëh wdKavql%uhla ixia:dmkh lsÍu flafj,a
lsÍï ud,djla u; isÿjk fohls' iajdëk tall tl;= lr.kafka flfia o@ uOHh iy
m%dka; w;r n,h fnokafka flfia o@ hkdÈ w;suQ,sl lreKq fujeks flaj,a lsÍïj,
§ jeo.;a ;ekla .kS' tfuka u jHjia:d iïmdok l%shdj,shg ikaëh wdKavql%uhla
ixia:dmkh lsÍfï l%shdmámdáfhys m%Odk ia:dkhla ysñ fõ' l=ula ksid o h;a" flakaøh
iy tall w;r n,h fn§u isÿjkafka wdKavql%u jHjia:dfjka ùu ksihs' tfia jqj o"
talSh l%uhla ks¾udKh lsÍfï § fujeks wNsfhda.j,g uqyqK §ug isÿjkafka ke;'

ikaëh wdKavq msysgqjd .ekSug uq,a jk fya;=

• fmr § iajdëk j mej;s rdcHhka fyda foaYmd,k tall fyda tla rdcHhla jYfhka
talrdYs ùfï wjYH;dj h wkqj ikaëh rdcH msysgqjd .kq ,eìKs' iaúÜi¾,ka;h
iy wefußld tlai;a ckmoh fuhg WodyrK jYfhka ±laúh yels h' ndysr ;¾ckhl
meje;au" wka;¾cd;sl iïnkaO;d ukd j l<ukdlrKh lsÍu" ke;fyd;a wd¾Ól
ixj¾Okh ikaëh rdcH ìys lsÍu i|yd wdikak fya;= úh yels h'

• N+ñfha úYd,;ajh ikaëh wdKavqlu % msysgjq d .ekSug uq,a jk ;j;a lreKls' f,dalfha
N+f.da,Sh jYfhka úYd, rdcHhka fmvr,a l%uhla y÷kajd §ug ;SrK lsÍu fuu
lreK iuÕ iEu úg u iumd; fkdjQj o" wefußld tlai;a ckmoh ^1787&" lekvdj
^1867&" n%iS,h ^1891&" ´iafá%,shdj ^1901&" fulaisfldaj ^1917& iy bkaÈhdj ^1947& wdÈ
rgj,a iïnkaOfhka fuh i;Hhls' N+f.da,Sh jYfhka úYd, rdcHhka ixialD;sl
jYfhka úúO;ajhla .ekSfï keñhdjla mj;sk w;r Yla;su;a m%foaYSh iïm%odhhka
ysñ lr .ekSfï bv lvla o tajd i;=j mj;S'

• ikaëh l%uh msysgqjd .ekSug Wkkaÿ lrjk wjidk idOlh jkafka ixialD;sl iy
jd¾.sl úúO;ajh hs' ikaëhjdoh iudÔh fn§ïj,g iy úúO;ajhkag ksrka;rfhka
u wdh;ksl ms<s;=rla imhhs' WodyrK jYfhka bkaÈhdfõ m%dka; rdcHhkaf.a iSud"
NdIdj mokï j m%Odk jYfhka kshu l< o" mxcdnh iy ldYaórh jeks m%dka;
wd.ñl fjkialï o ie,ls,a,g .kS' úúO;ajh ;=< talh
S ;ajh (unity in diversity) hk
mdGfhka fuu woyi m%n, j m%ldY fõ'

68
ikaëh wdKavql%ufha hym;a ,laIK

• ;ks uOH.; wdh;khla fj; iajdêm;Hh flakaø.; j we;s talSh wdKavql%uhl §


fuka fkd j" jHjia:dkql+, f,iska iy;sl lrk ,o foaYmd,k yvla m%dfoaYsl yd
m<d;a wNs,dIhkag ,nd §ug yels ùu'

• uOHu wdKavqfõ jHjia:dodhlfha fojk uKav,h Tiafia m%dka; wdKavq uOHu


wdKavqj ;=< hï m%udKhl ksfhdackhla iy n,;, N=la;s ú£u' ikaëh n,;, ,enQ
mßêfha tall fjka j isákafka u ke;sj" uOHu wdKavq jHQyh we;=<; tl;= ùu o
ta uÕska isÿ fõ'

• wdKavq n,h úuOH.; j úisÍu fya;=fjka mqoa., ksoyi wdrlaId lsÍug wdOdr
lrk ixjrK yd ;=<k cd,hla ks¾udKh fjhs'

• Nskk
a jQ iudchla tlai;a j iy taldnoaO j mj;ajd .ekSu i|yd wdh;ksl hdka;K
% hla
ikaëh l%ufhka ,nd fohs' fï iïnkaOfhka .;a úg ckjd¾.sl iy m%dfoaYsl
jYfhka fnÿKq iudchkag fmvr,a úi÷ula fhda.H úh yels h' fn,aðhï w;aoelSï
uÕska fmkajd fok wdldrhg fnÿKq iudchl ckjd¾.sl úúO;ajh hd lsÍu i|yd
ikaëh md,k l%uh m%fhdackj;a fõ'

• úYd, rdcHhla ixúOdkh lsÍu i|yd iajdNdúl iy m%dfhda.sl ie,eiqula ikaëh


l%uh uÕska ,nd fohs'

ikaëh wdKavql%ufha whym;a ,laIK

• úis jk ishjfia isg ikaëh wdKavql%u uOH.;lrK Èidjg keUqre ùu je<elaùug


ikaëhjdohg yels hdjla fkdue;s ù ;sfí'

• ikaëh l%uh fya;=fjka wdKavq fn§ï we;s úh yels w;r" rdcHh ;=< flakaømidß
n,mEï Yla;su;a jkq we;'

• ikaëh wdKavq" talSh iy uOH.; wdKavq ;rï ld¾hlaIu iy Yla;u


s ;a tajd fkdfj;s
hkak o ;j;a úfõpkhls'

ikaëh wdKavq l%u f.dv keÕSu

ft;sydisl jYfhka ikaëh wdKavql%u msysgqjd .ekSfï ud¾. ;=kla mj;S'

1' fmdÿ wNs,dIhka yUdhdu msKsi l,ska fjka j mej;s tall tlg tl;= j uOHu
wêldßhla ks¾udKh lr.ekSu'

fï hgf;a fndfyda úg ikaëh wdKavq f.dvkÕd .kq ,nkafka ia:dms; foaYmd,k


ckiudc .Kkdjla fjka fjkajQ wkkH;d yd iajd¾: wdrlaId lr.ekSfï wfmalaIdj
o iys; j tlg tl;= ùu uÕsks' WodyrK jYfhka 1787 § wefußldfõ m%dka; 13 l
ksfhdað;hkaf.a yuq ùulska wefußld tlai;a ckmoh ìys úh' wefußldkq w;aoelSï
uÕska Yla;su;a f,i n,mEï ,o iudk iïfï,k 1848 § iaúÜi¾,ka;fha o" 1867

69
§ lekvdfõ o" 1897$98 jirj, § ´iafá%,shdfõ o isÿ úh' fï i|yd fm,Uqï idOl
jkqfha wd¾Ól iy wdrlaIdj ms<sn| lreKq h'

2' fnÿKq rgla tlg tl;= fjñka ikaëh md,k l%uhla f,iska m%;sjHQy.; ùu'

fuh l,d;=rlska isÿ jkakls' fn,aðhu m%Odk WodyrKh hs' m%xY NdIdj l;d lrk
m%foaY iy ´,kao NdIdj l;d lrk m%foaY w;r mej;s fn§ï ksid we;s jQ .eg¿
fya;f= jka 1970 iy 1980 oYlj, isÿ l< jHjia:d ixfYdaOk uÕska fuu lKavdhïj,g
jeä n,;, ,nd ÿka w;r" wjidkfha § 1995 jif¾ § fn,aðhu ikaëh rgla
jYfhka m%ldYhg m;a lrk ,È'

3' talSh rdcHhla jd¾.sl yd ixialD;sl úúO;ajh u; ikaëh rdcHhla f,i m%;sjHQy.;
lsÍu'

iamd[a[h" uef,aishdj iy ol=Kq wm%sldj fuhg WodyrK fõ' iïNdjH talSh


rdcHhla jQ uyd ì%;dkHh o ±ka ikaëh ,laIK w;am;a lrf.k we;'

w¾O ikaëh wdKavql%uh

w¾O ikaëh wdKavq l%uhl talSh wdKavql%uhla i;= ,laIK iy ikaëh wdKavql%uhl
,laIK hk fol u tl úg y÷kd.; yels h' fï wkqj talSh iy ikaëh wdKavql%u hk j¾.
folg w;rueÈ j mj;sk wdKavql%uhla f,i w¾O ikaëh l%uh ie,lsh yels h'

bkaÈhdj w¾O ikaëh wdKavql%uhla iïnkaOfhka Èh yels fyd| u WodyrKhhs' bkaÈhdkq


wdKavql%uh i,lkq ,nkafka ikaëh wdKavql%uhla fyda talSh wdKavql%uhla fyda jYfhka
fkdj w¾O ikaëh wdKavql%uhla f,i h' oaú;aj wdKavq wdh;k l%uh iy jHjia:dfõ
W;a;Í;r Ndjh hk ,laIK uÕska bkaÈhdkq jHjia:dj uQ,l
s jYfhka u ikaëh wdKavl q u
% hl
.;s ,laIK fmkakqï l< o" ta iuÕ u talSh rdcHhl mj;sk fndfyda .;s ,laIK o
wka;¾.; lrf.k we;' WodyrK jYfhka talSh mqrjeis Ndjh" ks,n, l%ufha wdêm;H iy
fï ish,a,g u by<ska uOHu wdKavqjg úYd, n,;, m%udKhla wdKavql%u jHjia:dfjka
w;alr §u oelaúh yels h'

bkaÈhdkq jHjia:dj ;=< we;s n,;, fn§u úu¾Ykh lrk úg meyeÈ,s jkafka trg
jHjia:dj uOHu wdKavj q g mlaImd; whqßka l%shd lr we;s nj hs' fï iïnkaOfhka WodyrK
lsysmhla ±laúh yels h'

WodyrK jYfhka yÈis wjia:djla m%ldY we;s wjia:djl m%dka; wdKavqj, úIh ,ehsia;=j
iïnkaOfhka uOHu wdKavqjg kS;s iïmdokh l< yels h' tfuka u uOHu wdKavqjg m%dka;
wdKavqj, úOdhl n,;, md,kh l< yels h' ieneúka u yÈis wjia:d ld,hl § bkaÈhdkq
jHjia:dj talSh rdcHhl .;s ,laIK fmkakqï lrhs' bkaÈhdkq jHjia:dfjys yÈis wjia:d
j¾. ;=kla i|yka fõ' tkï

1' cd;sl yÈis wjia:dj

bkaÈhdj ndysr wdl%uKhlg fyda wNHka;r le,eöulg fyda uqyK


q ÿka úgl jHjia:dfõ
352 jk j.ka;sh hgf;a ckdêm;sjrhdg yÈis wjia:djla m%ldY l< yels h'

70
2' m%dka; yÈis wjia:dj

lsih
s ï m%dka;hl jHjia:d hdka;%Kh ì| jegqKq wjia:djl jHjia:dfõ 356 jk j.ka;sh
hgf;a ckdêm;sjrhdg yÈis wjia:djla m%ldYhg m;a l< yels h'

3' uQ,H yÈis wjia:dj

bkaÈhdfõ uQ,H ia:djr;ajhg ;¾ckhla we;s jQ úgl jHjia:dfõ 360 jk j.ka;sh


hgf;a ckdêm;sjrhdg yÈis wjia:djla m%ldYhg m;a l< yels h'

ta yereKq úg idudkH ld,j, § mjd uOHu wdKa v q f õ md¾,s f ïka ; = j g m% d ka ;


jHjia:dodhlhkaf.a wkqu;shlska f;dr j ir< nyq;rhlska kj m%dka; ms<s.ekSu fyda
m%dka;j, foaY iSudjka fjkia lsÍu fyda l< yels h' wefußldkq jHjia:dj iïNdjH
fmvr,a wdlD;shla f,iska úia;r lrk fla' iS' úh¾ bkaÈhdkq jHjia:dj úia;r lrkafka
w¾O ikaëh wdKavqlu % hla f,i h' w;sf¾l talSh ,laIK iys; fmvr,a wdKavql%uhlg jvd
w;sf¾l fmvr,a ,laIK iys; talSh wdKavql%uhla f,i Tyq bkaÈhdkq wdKavql%uh y÷kajhs'
fuh Tyq leá fldg olajkafka bkaÈhdkq wdKavql%uh iajrEmfhka fmvr,a jqj o idrfhka
talSh wdKavql%uhla jk nj m%ldY lrñks' tfy;a" m%dfhda.sl jYfka bkaÈhdkq wdKavql%ufha
fmvr,a ,laIK Yla;su;a ù we;s nj o lsj yels h'

iyikaëh l%uh

iyikaëh hkafkka jdÑl jYfhka woyia jkafka tlÕ;dj hs. iyikaëh l%uh hkq
iajdëk rdcH tall w;r ióm iyfhda.hla we;s lr.ekSug tajd w;r we;s lr.;a tlÕ;djls'
fndfyda úg tlÕ;djla $ .súiqula uÕska iyikaëh wdKavql%uh ks¾udKh lr.kq ,nk
w;r" miq j fmdÿ jHjia:djla iïu; lr.efka' wdrlaIdj" úfoaY lghq;=" fmdÿ uQ,H tall
jeks ne?reï .eg¨j,g uqyqK §fï wruqfKka iyikaëh wdKavql%u wdKavq ìys ù we;' fï
wkqj iyikaëh l%uhla hkq ish¨ tallj,g wod< j fmdÿ ld¾hhka i|yd jQ foaYmd,k
tallj,ska iukaú; ix.uhls' tkï úfYaIs; wruqKq bgq lr.ekSfï wfmalaIdfjka iajdêm;s
n,h iys; rdcH úiska uOHu wdKavqjg iSñ; n,hla ,nd fok wdKavql%uhls'

iyikaëh l%uhl m%dka; wdKavq n,;,j,ska jeä m%udKhla ork w;r uOHu wdKavqjg
we;af;a iqM n,;, m%udKhls' uOHu wdKavqj l< hq;af;a l=ula o hkak ;SrKh lrkq
,nkafka m%dka; wdKavq úisks' iyikaëh l%uhg ft;sydisl WodyrKh f,i Articles of
Confederation hgf;a f.dv kÕk ,o wefußldkq wdKavl
q u
% h oelaúh yels h' kQ;k WodyrKh
f,i iaúÜi¾,ka;h oelaúh yels h'

úOdhl n,h ixúOdkh ùu wkqj mj;akd wdKavql%u

fï hgf;a wdKavql%u j¾. ;=klg fnokq ,efí' tkï" md¾,sfïka;= wdKavql%uh" ckdêm;s
wdKavql%uh iy ñY% wdKavql%uh jYfhks'

md¾,sfïka;= wdKavql%uh

md¾,sfïka;= wdKavql%u ksrka;rfhka u ì%;dkHh wdo¾Yhg .kS" tu wdKavql%u mqM,a


f,iska ì%;dkH fmdÿ rdcH uKav,Sh rgj, olakg ,efí' tfuka u ngysr hqfrdamSh
rgj,ska o fidhd .; yels h'

71
ckdêm;s wdKavql%uj, úOdhlh iy jHjia:dodhlh w;r meyeÈ,s fn§ula mej;=k o
md¾,sfïka;= l%ufhys fuh meyeÈ,s j oelsh fkdyels h'

md¾,sfïkak= wdKavql%ufha ,laIK

• md¾,sfïka;= l%uhl" md¾,sfïka;= uka;%Sjrekaf.ka iukaú; jk leìkÜ uKav,hg


úOdhl n,h ysñ h' leìkÜ uKav,h zzfoaYmd,k úOdhlhZZ hkqfjka ye|skfa jkafka
tneúks'

• md¾,sfïka;=fõ nyq;r iydh ,nk mlaIfha fyda ikaOdkfha fyda kdhlhd w.ue;s
njg m;a fõ'

• w.ue;sjrhd úiska idudkHfhka md¾,sfïka;=fõ idudðlhka w;=frka f;dard.kakd


whf.ka leìkÜ uKav,h ilia lr.kS' leìkÜ uKav,h wdKavqfõ kdNsh njg
m;a fõ'

• md¾,sfïka;=fõ iydh u; wdKavqj r\ mj;S' fuhska woyia jkafka md¾,sfïka;=


l%uhl úOdhlh iDcq f,iska u jHjia:dodhlh u; r\ mj;sk nj;a jHjia:dodhlhg
j.lshk nj;a h'

• rdcH kdhlhd iDcq f,iska u f;dardm;a lr .ekSula isÿ fkdfõ' rdcH kdhlhd
tlaflda rc flfkl= fyda tfia;a ke;skï jl% f,iska f;dardm;a lr.kq ,nk
ckdêm;sjrhl= fyda úh yels h' ì%;dkHh iy bkaÈhdj WodyrK hs'

• w.ue;sjrhd iy leìkÜ uKav,h iduQysl f,iska md¾,sfïka;=jg j.lsh;s'

 ckdêm;s l%uh iuÕ ii|k úg md¾,sfïka;= l%ufha jdis w;=ßka tlla jkafka úOdhlfha
iy jHjia:dodhlfha iïñY%Kfhka Yla;su;a iy ia:djr wdKavqjla ks¾udKh lsÍfï
yelshdj hs' fuh fmdÿfõ ´iafÜ%,shdfõ" lekvdfõ" ì%ldkHfha" fvkaud¾lfha iy
cmdkfha olakg ,efí'

ckdêm;s wdKavql%uh

,snr,a m%cd;ka;%jdÈ f,dalh ;=< ckdêm;s wdKavql%uh md¾,sfïka;= wdKavql%uhg tla


m%Odk úl,amhls' tfiaa jqj o" ckdêm;s wdKavql%uh md¾,sfïka;= wdKavql%uh fuka f,dj
mqrd me;sreKq wdKavql%uhla fkdfõ' wefußldkq tlai;a ckmofha ckdêm;s wdKavql%uh
,;ska wefußldfõ fndfyda rgj, wdlD;shla jYfhka fhdod f.k ;sfí' ms,smSkh ta
iïnkaOfhka we;s wdishd;sl WodyrKhls'

ckdêm;s wdKavql%u w;r ljr wdldrfha fjkialï mej;sh o tu wdKavql%ufha mj;sk


w;suQ,sl .;s ,laIK kï jHjia:dodhlh iy úOdhlh fjk fjk u f;aÍ m;aùu
(separate origin) iy tlsfklska fjka jq meje;au (separate survival) h' fï wkqj"

• úOdhlh iy jHjia:dodhlh fjka fjka j f;dardm;a lr.kq ,nk w;r fuu


wxYj,g jHjia:dkql=, iajdëk n,;, ysñ fõ' fï wkqj ckdêm;sjrhd iDcq

72
f,iska u fyda wefußldkq tlai;a ckmofha ckdêm;sjrhd f;dardm;a lr.kakd
wdldrhg fyda Pkao úoHd,hla uÕska m;a lr.efka'

• úOdhl iy jHjia:dodhl wxY w;r úêu;a mqoa., fn§ula mj;S' ckdêm;sjrhd


rdcHfha kdhlhd fuka u wdKavqfõ kdhlhd o fõ'

• úOdhlh jHjia : dodhlhg j. fkdls h k w;r" jHjia : dodhlhg úfYa I s ;


fodaIdNsfhda. l%shdj,shlska ñi ckdêm;sjrhd bj;a l< fkdyels h' wfkla w;g
ckdêm;sjrhdg jHjia:dodhlh bj;a l< fkdyels h' ñka woyia jkafka fuu wxY
foflys ks< ld,h ksYaÑ; lr we;s nj h'

• úOdhl wêldß;a j h ckdêm;s j rhdg ,nd § we;s w;r leìkÜ uKa v ,h


ckdêm;sjrhdg j. lshkq ,nk yqÿ WmfoaYlfhda h' leìkÜ uKav,fha idudðlfhda
jHjia:dodhlfha idudðlfhda fkdfj;s' jHjia:dodhlfha idudðlhl= leìkÜ
uKav,hg m;a l<fyd;a Tyq$weh jHjia:dodhlfhka b,a,d wiaúh hq;= h'

• rdcH kdhlhdf.a N+ñldj iy wdKavqfõ kdhlhdf.a N+ñldj ckdêm;s ks,h fj;g


f.dkq lr we;'

• ckdêm;s wdKavql%ufha m%Odk m%n,;dj jkqfha úOdhl n,;,j,ska jHjia:dodhl


n,;, fjka lsÍug W;aidy oeÍu hs' th ixjrK iy ;=<k l%uh u; f.dv kÕd
we;' tu ;;a;ajh mqoa., ksoyi iy ysñlï wdrlaId lsÍug iydh fõ' tfuka u
wdKavqfõ tl wdh;khlg n,h flakaø.; ùfï wjldYh thska je<elafõ'

ñY% wdKavql%uh

úúO wdKavql%uj, ,laIK wka;¾.; j mj;sk wdKavq ñY% wdKavql%u f,iska y÷kajkq
,nhs' rdcdKavq iy iuqydKavq hk wdKavql%u ,laIK ñY% jQ wdKavq fuka u ckdêm;s iy
md¾,sfïka;= wdKavql%uj, ,laIKj, tl;=fjka f.dv keÕ=Kq wdKavql%u o mj;S'

fuf,i ñY% wdKavqlu


% .Kkdjla mj;sk w;r bka jvd;a nyq, iy ckm%sh ñY% wdKavql%u
iajrEmh jkafka md¾,sfïka;= wdKavql%ufha iy ckdêm;s l%ufha uQ,sl wx. ,laIK
iys; w¾O ckdêm;s l%uh hkqfjka nyq, j y÷kajkq ,nk wdKavqlu % h hs' w¾O ckdêm;s
wdKavql%uh tla w;lska md¾,sfïka;=jg W;a;r §ug ne|S isák w.ue;s we;=M weu;s
uKav,hlska o ;j w;lska ck;djf.a iDcq Pkaofhka f;aÍm;a jk úOdhl n,;, iys;
ckdêm;s jrhl=f.ka o iukaú; fõ' w¾O ckdêm;s wdKavlq %ufha m%Odk ,laIK lsysmhla
mj;S'

• ckdêm;sjrhd ck;djf.a Pkaofhka f;dardm;a lr .;a whl= ùu


• ckdêm;sjrhdg ie,lsh hq;= úOdhl n,;, mej;Su

73
• úOdhl n,;, iys; w.ue;sjrhd iy weu;s uKav,hla ckdêm;sjrhdg wNsuqL j
isàu iy ta msßi md¾,sfïka;=fõ nyq;r leue;a; we;s f;la Oqrh ±Íu

oaú;aj úOdhl l%uh kñka o ye|skafjk w¾O ckdêm;s l%uh m%Odkhka fofofkl= iys;
l%uhla neúka th ksh; jYfhka u md,k wêldß;ajfha fn§ula ks¾udKh lrhs' tmuKla
o fkdj m%;súreoaO mlaI follg ckdêm;s iy weu;s uKav,fha n,h wh;a jk úgl
fuu fn§u ckdêm;sjrhd iy w.ue;sjrhd w;r .egqï we;s ùug o fya;= úh yels h'
m%xYh fï iïnkaOfhka Èh yels m%n, WodyrKhls' óg w;sf¾l j fï jk úg Y%S ,xldj
o we;=Mj n,af.aßhdj" ,s;=fõkshdj" ueifvdakshdj" uev.ialrh" ud,s" fudieïìla"
frdfïkshdj wdÈ rgj, o l%shd;aul jkafka w¾O ckdêm;s wdKavql%u hs (Newton Deth
2005; Sodaro 2008).

tal ;ka;% wdKavql%uh (Autocracy)

tal ;ka;% wdKavl


q u
% hl m%Odk ,laIKh jkafka tla mqo.
a ,hl= w; rdcH n,h ixflakøa Kh
j ;sîu iy tal;dka;%slhdf.a ;SrK ndysr ffk;sl wjfrdaOl fyda ck;d md,kh fyda
hk foflka tllg j;a ,la fkdùu h'

fuu md,k l%uh hgf;a mqoa., whs;sjdislï idudkHfhka fkdi,ld yßk w;r n,h
ksrka;rfhka u mj;ajd f.k hkq ,nkafka n,y;aldrfhkss' fï wkqj tal ;dka;%slhdf.a
wêldß;ajh j<lajk jHjia:djla fyda lsisÿ kS;hs la fyda fuu md,k l%ufhys fkdmj;S'
tfuka u ck;djg Tjqkaf.a wdKavqj l%shd;aul úh hq;af;a flfia o hkak ms<sn| j ;u
woyia m%ldY lsÍug ue;sjrK jeks m%cd;dka;%sl l%u fõo fkdue;'

tal;dka;%sljdofha ^autocracy& m%Odk ft;sydisl iajrEmhka jkafka mru rdcdKavql%uh


iy taldêm;sjdoh hs' ta w;r u" tal n,jdÈ md,k l%uh iy yuqod w{dodhl;ajhla iys;
md,k l%uh tal ;dka;%sl md,k l%u jYfhka y÷kd.; yels h' tfia jqj o tal n,jdÈ
(totalitarian) md,k l%u iy yuqod wd{dodhl md,k l%u iEu úg u tal ;dka;%sl md,k
l%u iuÕ tlg .uka lrkafka ke;' tal n,jdÈ md,k l%uhl § ^tal n,jdÈ md,k
l%uhla hkq Ôú;fha iy isú,a iudcfha iEu me;s lvla u md,kh lrk md,k l%uhls&
fuka u yuqod wd{dodhl;ajhla iys; md,k l%uhl § tla W;a;Í;r wd{dodhlhl= úiska
tu md,k l%uhg kdhl;ajh §u uÕska tal ;dka;%sl md,k l%uhla ks¾udKh lr.;
yels h' wfkla w;g tal n,jdÈ fyda yuqod wd{dodhl;ajhla iys; md,k l%u fldñhqk"
cqkagd fyda ;ks foaYmd,k mlaIhla fyda jeks iduQysl kdhl;aj iajrEmhlska l%shd l<
yels h' we;eï úg tal ;ka;% md,k l%u m%cd;ka;%jdÈ wdKavql%u Tiafia o u;= úh yels
h' tal ;ka;% md,k l%uhl mj;sk m%Odk jdish jkqfha ;SrK .ekSu iy ;SrK l%shd;aul
lsÍu jyd isÿ l< yels ùu hs' tfia jqjo" tal;ka;% wdKavql%u m%cd;ka;%jdoh iïmQ¾Kfhka
u ksfIaOkh lrhs' th mQ¾j-m%cd;dka;%sl iy ks¾-m%cd;dka;%sl foaYmd,k udÈ,shls'

74
fhdað; bf.kqï b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' rdcH n,h fn§u mokïlrf.k mj;akd wdKavql%u wdlD;s'


2' úOdhl n,h ixúOdkh lsÍu wkqj mj;akd wdKavql%u wdlD;s

hk f;aud fol hgf;a újdo lKavdhï fol ne.ska iQodkï lr újdohla ie,iqï
lr.kak'

wdY%s; .%ka: iy ,sms

01. Bealey Frank, Richard A. Chapman and Michael Sheehan, (1999), Elements in
Political Science, Edinburgh: Edinburgh University Press.

02. Hague, Rod and Martin Harrop, ( 2013), Comparative Government and Politics,
New York: Palgrave Macmillan.

03. Heywood, Andrew, (2013), Politics, New York: Palgrave Macmillan.

04. Lijphart, A (ed.), (1992), Parliamentary Versus Presidential Government, Oxford:


Oxford University Press.

05. Wheare, K.C, (1966), Modern Constitutions , Oxford: Oxford University University
Press.

75
05' foaYmd,k u;jdo

ksmqK;dj 05 (- foaYmd,k u;jdoj, iajNdjh iy ld¾h ms<sn| wjfndaOh


m%o¾Ykh lrhs'
^ld,Éfþo 30 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
5'1' úúO foaYmd,k u;jdo y÷kd .kshs'
5'2' tajdfha uQ,sl ,laIK iy foaYmd,k lafIa;%fha § tajd bgqlr we;s ld¾h
úpdrd;aul j úuihs'
bf.kqï M, (-
 foaYmd,k u;jdo w¾:l:kh lrhs'
 tlS foaYmd,k u;jdo ;=<kd;aul j ú.%y lrhs'
 fuu foaYmd,k u;jdo" foaYmd,khg n,md we;s wdldrh" foaYmd,k
ixisoaê weiqßka ú.%y lrhs'
ye¢kaùu (-
• foaYmd,k u;jdo hk ixl,amfhka woyia lrkafka" iudcfha foaYmd,k ú{dkhg"
mqoa.,hkaf.a yd iudc lKavdhïj, foaYmd,k l%shdldß;ajhg fuka u foaYmd,k
wdh;kj, iajNdjh yd ld¾hNdrh ;SrKh lsÍug o n,mdk" l%udkql+, j f.dkqù
;sfnk foaYmd,k woyia moaO;Ska h' foaYmd,k oDIaájdo iy foaYmd,k Ñka;kh
hkq thg fhfok m¾hdh mo fõ' foaYmd,k úoHdfjys § foaYmd,k u;jdo hk
ixl,am Ndú; lrkafka l%udkql+, j ilia ù ;sfnk foaYmd,k Ñka;k moaO;s iy
woyia iuqodh hk w¾:fhks'

• foaYmd,k u;jdohla m%Odk fmf<a Ñka;lfhl=f.a fyda Ñka;lhka lsysm fofkl=f.a


fyda b.ekaùï iy woyia moaO;shla u; f.dvkeÕS ;sfnkakg mq¿jk' ke;fyd;a
m%Odk tl Ñka;lhl= fkdue;s j" Ñka;lhka .Kkdjla úiska bÈßm;a lrk ,o
woyiaj, j¾Okfha m%;sM,hla f,i f.dvkeÕS ;sfnkakla o úh yels h'

• foaYmd,k jYfhka b;d jeo.;a ld¾h Ndrhla isÿ lr we;s foaYmd,k u;jdo
lsysmhla y÷kd .ekSu fuu mdvfuka wfmalaId flf¾' ta wkqj"

• ,snr,a jdoh
• iudc jdoh
• iuQydKavq jdoh
• iudc m%cd;ka;%jdoh
• meisiaÜ jdoh
• cd;sl jdoh
• ksrd.ñl jdoh
• ia;%S jdoh

hk foaYmd,k u;jdo foaYmd,k úoHd úIh lafIa;%fha isÿ l<d jQ ld¾hNdrh yd


tajdfha iajNdjh" ,laIK yd jeo.;alu ms<n
s | wjfndaOhla ,nd §u fuu ksmK
q ;dfjka
wfmalaIs; h'

76
úIh lreKq meyeÈ,s lr .ekSu i|yd w;aje,la(-

5.1 ,snr,a jdoh

• fuh liber hk ,;ska jpkfhka ks¾udKh jQjls' tys w¾:h fjkafka zksoyiZ hkak hs'

• ,snr,a foaYmd,k o¾Ykh ;=<;a wd¾Ól kHdh ;=<;a" zksoyiZ hkak ixl,am.; flrefKa
rdcHfha$wdKavqfõ wkjYH ueÈy;a ùfuka" weÕs,s .eiSfuka ksoyia ùuZZ ^Freedom from
undue government interference& hk f,isk's

• 17 jeks ishjfia § hqfrdamfha mej;s jevjiï iudc-wd¾Ól" foaYmd,k l%uh iy i¾j


n,OdÍ rdcdKavq l%uh miqìfï tajdg tfrys j u;= jQ woyia ud,djla yeáhg o ,snr,a jdoh
y÷kajd Èh yels h'

• 17 ishji jk úg rcqf.a ys;=jlaldr md,k ;ka;%hg tfrys jQ w¨;a iudc mka;sj, keÕS
taula o úh' Okjdofha wdrïNl wjêh jQ ful, ìys jQ w¨;a jdKsc yd uOHu mka;sh"
rdcHfha ys;=jlaldr md,k l%uh o" ys;=uf;a fjf<|du md,kh lsÍu yd whnÿ .ekSu l<
wd¾Ól md,kh o fkd bjiS h'

• fujeks miqìul Tjqkag wjYH zksoyiZ jQfha rdcdKavqfõ ys;j = laldr foaYmd,k iy wd¾Ól
ueÈy;a ùïj,ska ñ§u hs' miq j th ,snr,a jdofha we;s uqLH; u uQ,O¾uhla j j¾Okh jQfha
h'

• fï wkqj ,snr,ajd§ ixl,amfha uQ,sl w¾:h jQfha rdcHfha$ wdKavqfõ ueÈy;a ùïj,ska iy
tajd mkjk iSud$md,kj,ska ,nk ksoyi hs' ^Freedom from government's interference and
constraints imposed by the government& fuu woyfiys od¾Yksl weÕùula iy foaYmd,ksl
weÕùula o .eí j ;sìKs'

I od¾Yksl weÕùu (-

• ksfIaOkSh ksoyi ^negative Freedom& f,i iïNdjH ,snr,a jdoh úiska ksoyi
hkakg" w¨;a w¾:hla imhk ,È' fuhska woyia jkafka ndOd" iSud" ueÈy;a ùï
fkdue;s ùu ksid mqoa.,hka w;a ú¢k ksoyi hs' ^Freedom from constraints" ndOd
fkdue;s ùfuka ,nk ksoyi&

• ;j ÿrg;a"
 ys;=jlaldr f,i wdKAvqj úiska w;a wvx.=jg .kq ,eîfuka f;dr ùfï
ksoyi ^Freedom from arbitrary arrest&
 ys;=jlaldr f,i wdKavqj mkjk whnÿj,ska f;dr ùfuka ,nk ksoyi
^freedom from arbitrary taxatiom& hkdÈ f,i iïNdjH ,snr,ajd§ o¾Yk jdoh
ksoyi zzksfIaOkSh ksoyiZZ f,iska ixl,am .; fldg we;'

II foaYmd,ksl weÕùu (-

• ñka woyia lr we;af;a rdcH ks¾ndOjdoh hs'

77
• miq ld,fha wd¾Ól uQ,O¾uhla f,i j¾Okh jQ rdcH ks¾ndOjdoh ^laissez-faire&
hkafkka lshejqfKa wd¾Ól" iudc" foaYmd,k lafIa;%j,g wdKavqfõ ueÈy;a ùu
wju úh hq;= h hk woyi hs'

• ksoyia wd¾Ólh iy ksoyia fjf<|fmd< rdcH ks¾ndOjdoh iuÕ ne÷Kq m%Odk


ixl,am folls'

• wdKavqfõ ueÈy;a ùu yd md,kh wju lrñka ksoyia j l%shd lrk fjf<|fmd<la


u; f.dv keÕ+ ksoyia wd¾Ólhla ms<sn| woyi tys yrh fõ'

• fm!oa.,sl ksoyi hkak" ksoyia fj<|m, iy ksoyia wd¾Ólh i|yd w;HjYH mQ¾j
fldkafoaishla f,i iïNdjH ,snr,ajdoh ie,lS h'

 ,snr,a jdoh iy fm!oa.,sl ksoyi (-

• fm!oa.,sl ksoyi - iïNdjH ,snr,a jdofha kHdhd;aul uQ,O¾uhla jk w;r


j¾;udk ,snr,a foaYmd,k yd wdKavql%u jHjia:d Ñka;kfha uq,a.,la o n÷
ixl,amhls'

• ,snr,a o¾Ykjdofha;a" iudc" foaYmd,k" wd¾Ól oDIaájdoj, iy kHdhj,;a uQ,sl


b.ekaùula jk zfm!oa.,sl ksoyiZ ^Individual Freedom& hk m%jdoh f.dv kÕd
;sfnkafka Wml,amk lsysmhla u; h'

I iudch iukaú; jkafka ;ks ;ks mqoa.,hkaf.ks' tneúka iudch jkdys


;ks ;ks mqo. a ,hkaf.ka iukaú; jk iudc ftlHh hs' ^Society is a collection
of individuals&

II iudch iukaú; jk tla tla ;ks mqoa.,hd ^Individual& jkdys ksoyia ^Free&"
;d¾lsl j is;sh yels ^rational& iy iajdh;a; ^autonomous& ukqIHfhls'

III iudch iukaú; jk ksoyia" ;¾l nqoaêh ysñ" iy iajdh;a; mqoa.,hkag ;u


ukqIH YlH;d Wmßu f,i idlaId;a lr .ekSug yelsjkafka ndysr" tkï
wdKavqfõ fuka u iudcfha o iSud ndOl iy ueÈy;a ùï wju lrñka iy;sl
flfrk zzksoyiaZZ mßirhla ;=<h' th zksoyiZ rclrk mßirhls'

IV wdKavqfõ j.lSu jkafka fm!oa.,sl ksoyi iy;sl lrk p¾hdjlska wdKavq


lsÍu hs' fuh l< yelafla kS;sfha wdêm;Hh" ksoyi" iy wd¾Ól" iudc
lafIa;%j, wju f,i ueÈy;a ùu iy;sl lrk wdKavq l%uhlsk's th zz,snr,aZZ
wdKAvq l%uh hs'

 ,snr,a foaYmd,k u;jdoh (-

m%Odk Ñka;lfhda yd Tjqkaf.a woyia

 f;dauia fydíia ^1586-1679&

• fudyq lsisfia;a u ,snr,a Ñka;lfhla fkdfõ'

78
• tfy;a ,snr,a foaYmd,k o¾Ykfha uQ,sl m%jdo jk

^w& ;ks mqoa.,hd rdcHhg mQ¾jl h"


^wd& mqoa.,hd ;d¾lsl nqoaêhla ysñ iajdh;a;
mqoa.,fhls"
^we& rdcHh hkq ukqIHhkaf.a iudÔh ks¾udKhls
hk woyiaj, wdrïNlhd Tyq h'

• 1652 § f,úhd;ka ^Leviathan& kue;s foaYmd,k o¾Ykjdofhys jeo.;a jk lD;sh


fydíia m< flf<a w;a;fkdaau;sl rdcdKavq l%uh hqla;s iy.; lsÍug h'

• rdcHfha iïNjh ms<sn| j Tyq f.dv keÕ+ iudc iïuq;sjdoh ;=<" miq ld,fha
,snr,ajd§ Ñka;khg uÕ mE¥ by; wm ±lajQ woyia ;=k .eí ù ;sìK'

fcdaka f,dla ^1632-1704&

• fydíiag miq j tx.,ka;fha ìysjQ m%Odk foaYmd,k Ñka;lhd jQ fudyq ,snr,ajd§


foaYmd,k Ñka;kfha ienE wdrïNlhd h'

• ±ä rdcdKavq úfrdaêhl= jQ f,dla tx.,ka;fha rdcdKavqjd§ka iy md¾,sfïka;=jd§ka


w;r ;snQ n, wr.,fha § md¾,sfïka;=jd§kaf.a ms, ksfhdackh flf<a h'

• f,dla 1690 § zzwdKavqj .ek rpkd follaZZ hk .%ka:h m< lrñka iïNdjH ,snr,a
jdofha uQ,sl foaYmd,k m%ia;+;h f.dv keÕS h'

• ,snr,ajd§ foaYmd,k u;jdohg f,dla isÿ l< tl;=fõ m%Odk f;aud my; i|yka
mßÈ ±laúh yels h'

I rdcHfha n,fha uQ,dY%h uyck;dj hs'

II wdKavq lsÍfï n,h md,lhkag ,eî ;sfnkafka uyck;dj úiska Tjqkag


fldkafoais iys; j ,nd § we;s Ndrlr;aj n,hls ^Trusteeship&'

III uyck;dj ,nd § we;s tu Ndrldr;aj n,fha fldkafoais fkdlvjd bgq


lsÍug md,lfhda ne£ isá;s' uyck;djf.a ksoyi" Ôú;h yd foam<j,
wdrlaIdj iy;sl lsÍu tu fldkafoaisj, wruqK hs'

IV ;uka iuÕ tlÕ jQ md,lfhda tu fldkafoais W,a,x>kh lr;a kï" Tjqkag


§ we;s n,h wdmiq le|ùfï whs;sh uyck;djg ;sfí'

V wdKAvqjg we;af;a iSñ; n,hls' tu n,h iSud jk udOH folls'

^w& wdKavqfõ n,dêldrh" uyck;dj md,lhkag § we;s Ndrldr;ajh


.súiqfï fldkafoaisj,ska iSud ù ;sîu'
^w& md,lhkag uyck;dj wdKavq n,h mjrkafka iSñ; ld,mßÉfþohlg
ùu'

79
• f,dla foaYmd,k Ñka;khg y÷kajd ÿka fuu m%jdoh y÷kajkafka zziSñ; wdKavqjZZ
^Limited Government& ms<sn| ixl,amh f,i hs'

 fudkafgialshq ^1689-1755&

• m%xY foaYmd,k Ñka;lhl= jQ fudyq ,snr,a foaYmd,k Ñka;khg l< m%Odk;u


odhl;ajh jkafka n,;, fjka lsÍfï isoaOdka;h f.dv keÕSu hs'

• l%s'j' 1748 § m%xY NdIdfjka m, l< zzkS;sfha ÔjhZZ kue;s lD;sfhka fï isoaOdka;h
j¾Okh lr ;sfí'

• fuys m%Odk;u uQ,O¾uh jkafka wdKavq n,h jHjia:dodhl" úOdhl iy wêlrK


hk wdKAvqfõ m%Odk YdLd w;r fn§ ;sìh hq;= h hkak hs'

• tfia fkdfn§ tu n,;, tla wdh;khla fyda tla mqoa.,hl= fyda fj; flakaø.;
ù ;sfnk l, tys m%;sM,h jkafka mqoa., ksoyi ;rfha u W,a,x>kh lrk md,k
flakaøhla ìys ùu hs' fudkafgialahq th y÷kajkafka zzm%cdmSvl md,khZZ ^Tyranny&
f,i hs' th je<elaùfï uÕ jkafka wdKAvqfõ tu n,;, tajd l%shd;aul lrk YdLd
w;r meyeÈ,s j fnod .ekSu;a" tu wdh;k tlsfklska iajdëk j meje;aùu;a h'

• foaYmd,k n,h md,lhka úiska m%cd mSvl f,i Ndú; lsÍfï wk;=r ksrka;rfhka
u ;sfnk ksid uyckhdf.a ksoyi wdrlaId lsÍug kï tu n,hg iSudjka mekúh
hq;= h hk Wml,amkh u; fuu isoaOdka;h f.dv keÕsK'

• fï i|yd fudkafgialahq fhdackd lf<a wdKavq n,h tla mqoa.,fhl= fyda wdh;khla
fyda fj; flakaø.; ùug bv fkd;eìh hq;= nj h'

 fIdaka Idla rEfida ^Jean Jacques Rousseau& ^1712-1778&

• m%xY cd;slhl= jQ rEfida iudc .súiqïjd§ iïm%odh h bÈßhg f.k .sh wfhls'

• 1762 § m<jQ zziudc .súiquZZ ^Social Contract& Tyqf.a m%Odk;u foaYmd,k lD;sh fõ'

• f,dla" fudkafgialahq fuka u rEfida o Wkkaÿ jQfha rdcHh úiska lrkq ,nk
W,a,x>kh lsÍïj,ska ukqIH ksoyi" wdrlaId lr .ekSug h'

• rdcHh ukqIHhkaf.a ksoyi iy wdrlaIdj iy;sl lsÍu msKsi Tjqka u ks¾udKh lr


.ekqK o" rdcHh úiska u ukqIH ksoyig ydks lsÍfï wk;=r o ;sfí' fuu m%fya,l
s djg
rEfida ÿka úi÷fï yrh jQfha rdcH n,h rdcHhka ;=< ixúOdkh ù isák iEu
fokdf.a u hym; wruqKq lr.; hq;= h hkak hs'

• rEfida ixl,am folla udOH lr.ksñka fï m%jdoh bÈßm;a lf<a h'

I zzfmdÿ leue;a;ZZ ^General Will& hkak m<uq jekak fõ' rdcHh ksfhdackh
lrkafka" md,lhdf.a j;a iudcfha ál fofkl=f.a j;a" leue;a;$hym;
fkdj" rdcHfha idudðlhka j isák iEu fokdf.a u iduQyl s leue;a;$hym;
h hkak tys w¾:h fõ'

80
II zzuyck mrudêm;HZZ hkak fojekak fõ' mrudêm;H n,fha ysñlrejd
jkafka rdcHh fyda md,lhka fyda fkdj uyck;dj h" hkak tys w¾:h fõ'
uyckhd i;= mrudêm;Hh wkai;= l< fkdyels h" fnÈh fkdyels h'

5'2' iudcjdoh

• 19 jeks ishjfia hqfrdamfha u;= jQ foaYmd,k u;jdohls'

• fuh ìys ùug mokï jQfha 17 ishjfia isg j¾Okh jQ ld¾ñl úma,jfha m%;sM,hla f,i
hqfrdamSh Okjd§ iudcfha we;s jQ ;shqKq mka;s úfNaokh;a" lïlre mka;sh m;a j isá w;sYh
oßø;dj;a h'

• wvq jegqma-iuÕ jQ ±ä Y%u iQrd lEug f.dÿre jQ lïlre mka;sfha whs;sjdislï Èkd .ekSu
wruqKq lr.;a jD;a;Sh iñ;s jHdmdrh yd wr.,h o 19 ishjfia uq,a Nd.fha j¾Okh ù
;sìK'

• iudcjdoh hk woyi u;= jk wjê folla y÷kd .; yels fõ'

I fï woyi m<uqfjka u u;= jQfha Okjd§ l%uh hgf;a mej;s fm!oa.,sl foam< l%uh
fjkqjg fmdÿfõ iudch ika;l j mj;sk foam< l%uhla ms<sn| úl,amhla bÈßm;a
lsÍfuks' zzfoam< ms<sn| iudcfha fmdÿ whs;shZZ we;s lsÍu uÕska wd¾Ól ksIamdok
l%shj,sh o iudcfha fmdÿ l%shdj,shla njg m;a l< úg fm!oa.,sl foam< l%uh
hgf;a u;= ù ;snqKq b;d ±ä wd¾Ól iy iudc wiudk;d wfydais l< yels h hk
woyi fuys wdrïNl ixl,am.; lsÍfuka wfmalaId flßK'

II ld,a udlaia yd f*âßlaa tax.,aia hk fofokd yjqf,a f.dvkÕd bÈßm;a l< iudcjdoh
ms<n
s | w¿;a u;jdoh zudlaiajdohZ f,i ye¢kafõ' ;ukaf.a w¨;a kHdhh" iudcjdoh
ms<sn| merKs ixl,amfhka fjkia fldg ±laùug zzúoHd;aul iudcjdohZZ hkqfjka
Tjqyq th ye¢kajQy' th udlaiajd§ iudcjdoh hkqfjka o ye¢kaúh yels h'

• 1848 § udlaia yd tax.,aia m< l< zzfldñhqksiaÜ m%ldY hZZ uÕska zziudcjdohZZ ms<sn|
udlaiajd§ kHdhh m<uqfjka l%udkql+, j bÈßm;a lrk ,È' tys jQ m%Odk woyia lsysmhla
idrdxY lr ±laúh yels h'

I Okjd§ iudc-wd¾Ól l%uh lïlre mka;sfha Y%u iQrdlEu u; f.dv keÕS ;sfnk
iy mj;sk tlls'

II fm!oa.,sl foam< l%uh iy ksIamdok ud¾.j, fm!oa.,sl whs;sh u; mokï jQ


Okjd§ l%uh mj;akd ;dla Y%u iQrdlEu iy iudc wiudk;d mj;S'

III fuu Y%u iQrdlEu" oßø;dj yd iudc wiudk;d wfydais lsÍug kï" Okjd§ iudc-
wd¾Ól l%uh wfydais lr ta fjkqjg iudcjd§ iudc-wd¾Ól l%uhla w¨f;ka msysgqúh
hq;= h'

IV tu iudc l%ufha m%Odk u ,laIKh úh hq;f a ;a foam< iy wd¾Ól ksIamdok ud¾.j,


fm!oa.,sl whs;h
s wfydais fldg" tajdfha fmdÿ iudcuh whs;sh f.dv keÕSu h' túg
wd¾Ól iïm;aj, ysñlrejka jkafka uq¿ uy;a iudch hs' jrm%ido ,dNS ál fofkla

81
fkdfõ' túg iudc iïm;aj,ska ksmojk foa iEu flfkl=g u iudkj N=la;s ú¢h
yels h' ksIamdokh" yqjudrej iy mßfNdackh iudk;ajh u; f.dvkefÕkq we;'
fuys § iudch mka;sj,g fn§ hdu o ^mka;s úfNaokh& ;jÿrg;a fkdmj;skq we;'

V fujeks iudc-wd¾Ól mßj¾;khla isÿ jkakg kï th iudc úma,jhla udOH


fldg f.k idlaId;a lr.; hq;= fõ' tys kdhl;ajh bgq lrkafka lïlre mka;sh
hs' lïlre mka;sfha kdhl;ajfhka isÿjk zziudcjd§ úma,jhZZ Okjd§ iudcfha
lïlre mka;sh iy OfkaYajr mka;sh w;r isÿjk mka;s wr.,h l+gm%dma; jk
isÿùï o fjhs'

VI iudcjd§ úma,jh" /äl,a foaYmd,k mßj¾;khls' tys§ isÿjkafka Okjd§ rdcHh


fmr<d oud lïlre mka;sh úiska rdcH n,h w;am;a lr.kq ,eîu hs' tuÕska
OfkaYajr mka;sfha foaYmd,k n,h wfydais fjhs'

VII iudcjd§ rdcHfha m%Odk u ld¾hh jkafka OfkaYajr wd¾Ól l%uh" fjkqjg foam<
ms<sn| fmdÿ whs;h
s u; mokï jQ iudcjd§ wd¾Ól yd iudc l%uhla msysgù
q ug wjYH
/äl,a mßj¾;kj,g kdhl;ajh §u hs'

VIII iudcjd§ iudch wjidkfha § zzfldñhqksiaÜZZ iudc l%uhla njg mßj¾;kh jkq
we;' fldñhqksiaÜ iudc l%uh uq¿ukska u iduQysl;ajh yd iudk;ajh u; mokï
jQ iudcjd§ mßj¾;kfha wjidk m%;sM,h hs'

• fï ,laIK wkqj meyeÈ,s jk lreKla kï th ,snr,ajdoh fuka u iudc-wd¾Ól-foaYmd,k


jHQyhka h<s ilia lsÍu wruqKq lr.;a u;jdohla jQ nj h' tfy;a ,snr,ajdoh Okjdofha
u;jdoh hs' iudcjdoh Okjdoh ksfIaO lsÍfï u;jdoh hs'

• úis jeks ishjfia § iudcjdoh" foaYmd,k oDIaáhla njg m;a úh' ta fj;ska u;= jQ Okjdoh
ms<sn| ±ä úfõpkh;a" úl,amhla-hqfrdamfha o" hg;aúð; f,dalfha o uy;a wdl¾IKhg
,la úh'

kso (- 1917 reishdkq úma,h" 1949 Ök úma,jh" fojeks f,dal hqoaOfhka miq kefÕkysr
hqfrdamfha iudcjd§ wdKAvq msysgù
q u" 1959 lshqndkq úma,jh" hqfrdamfha lïlre mka;s
wr.," iudcjd§ u;jdofhka miq wdNdih ,enQ tajd h'

• 20 ishjfia § zzf,dal iudcjd§ jHdmdrhZZ kï jQ foaYmd,k l%shdud¾. yd m%h;ak j¾Okh


o isÿ úh'

• ful, foaYmd,k u;jdohla yeáhg iudcjdoh ;j;a mßj¾;khlg Ndckh fõ' th kï


udlaij
a dofha b.ekajQ zzúma,jjd§ iudcjdohgZZ ^Revolutionary Socialism& iudka;r j zz;=kj
a eks
f,dalfha iudcjdohZZ ^Third-World Socialism& hk u;jdoh f.dv keÕSu hs'

• bkaÈhdfõ Y%S fkare" Bðma;=fõ wíÿ,a .ud,a kid¾ iy gekaidkshdfõ cq,shia kshf¾f¾ fuys
m%Odk m%ldYlfhda h'

• ;=kj
a eks f,dal iudcjdoh f.dv kefÕkafka udlaiajd§-iudcjd§ kHdhfha ;snQ iudkd;au;dj
h iy iudc idOdrK;ajh ms<sn| woyia u; h' hg;a úð; ld,fha" ,snr,a Okjdofhka ;u
rgj,a Wreu lr.;a wd¾Ól W!k ixj¾Okh yd iudc wiudk;djkag ms<shï fkd,efnk

82
nj ms<s.;a fï kdhlfhda mYapd;a - hg;aúð; iudcj,g jvd;a .e<fmk wd¾Ól ixj¾Ok
úl,am fijQy' Okjdofha;a" iudcjdofha;a uQ,O¾u ñY% lr.;a fï úl,am y÷kajkq ,enqfõ
zziudcjdohZZ kñks'

5'3' iuQydKavqjdoh

• fuh ,snr,a jdoh fuka u foaYmd,k u;jdohla jk w;r u foaYmd,k kHdh iy foaYmd,k
o¾Ykh hk j¾.SlrKhg o wh;a fõ'

• foaYmd,k m%cdj" mqrjeis Ndjh" ksoyi iy foaYmd,kh ms<sn| iuQydKavqjd§ woyia kQ;k
rdcH" tys iajNdjh yd wruqKq ks¾Kh lsÍug jeo.;a odhl;ajhla imhd ;sfí'

• ,snr,a jdoh iy iuQydKavqjdoh tlsfklg fjkia foaYmd,k u;jdo fkdjQj;a" ta fol


w;r mj;sk fjkialï y÷kd.ekSu" tu u;jdo ksYaÑ; j y÷kd.ekSug wdOdr jkq we;'

• iuQydKavqjdoh" foaYmd,k ixl,amhla f,i;a" oDIaájdohla f,i;a È.= b;sydihlg ysñlï


lshhs' tu b;sydih .%Sl" frdau hq.hka olajd Èjhhs'

• iuQydKAvqjd§ woyiaj, j¾Okh wjê 4 la hgf;a fmkajd Èh yels h'

1' iïNdjH iuQydKavqjdoh (- .%Sl yd frdau iuQydKAvqjd§ hq.h - weßiafgdag,a" fmd,sìhia


iy isifrda'
2' hqfrdamfha mqkreo iuh (- uelshdfj,a,s j¾Okh l< iuQydKAvqjd§ Ñka;kh'
3' oy wg jeks ishjfia m%xY iy weußldkq iuQydKAvj q doh - m%xYfha rEfida" fudkafgialh
a q
iy wefußldfõ f;dauia fc*¾ika iy fÊïia ueäika'
4' úis jeks ishjfia iuQydKAvqjdoh (- yekd wefrkaâÜ" lafõkaáka ialsk¾" *s,sma
fmàÜ ^Hannah Arendt, Quentin Skinner and Philip Pettit& úis jeks ishjfia
iuQydKAvqjdofha m%Odk m%ldYlfhda h'

• iuQydKAvqjdofha fmdÿ yrd;aul uQ,O¾u lSmhla u ;sfí'

^w& iuQydKAvqjdoh rdcdKAvqjdohg tlfy<d úreoaO h' fuh 18 yd 19 jeks ishjiaj,


,snr,ajdohg iudka;r j j¾Okh jQjls'

^wd& iuQydKAvqjdohg wkqj mrudêm;H n,fha ysñlrejd rcq$md,lhd fkdj uyck;dj


hs' fuh o iïNdjH ,snr,ajdohg iudka;r j ìys jQ rdcdKAvq úfrdaë ia:djrhls'

^we& rdcH kdhlhd uyck Pkaofhka m;a lr.; hq;= nj wjOdrKh lrk w;r" tlS
woyi 18 ishjfika miq j¾Okh jQ uQ,O¾uhls'

^wE& mqrjeishd foaYmd,k jYfhka il%hs " úmrïldÍ" foaYmd,k i;a;j


a hl= f,i l%shdj,shg
iyNd.s jkafka h' foaYmd,ksl jYfhka ils%hj isg fmdÿ hym; fjkqfjka lem ù
jev lsÍu iuQydKAvqjd§ mqrjeis Ndjfha m%Odk ,laIKh hs' fuh weßiafgdag,a f.ka
mgka mej; tk woyils' fuu .;s ,laIK Tjqka y÷kajkafka zzmqrjeis hy.=KhZZ
^Civic virtue& hkqfjks'

83
^b& mqrjeishka foaYmd,k m%cdjla ^Political Community& f,i ixúOdk.; j isà fï
wruqK jkafka iEu mqrjeishl=g u fmdÿ hym; ^Common Good& ie,eiaùu hs'

^B& foaYmd,kfha wruqK ksoyi hs' th mqrjeishkag ils%h j ñil ksIal%sh j isàfuka
,nd .ekSug fyda /l .ekSug fyda yels fohla fkdfõ' myiqfjka ke;s úh yels
iïm;la jk ksoyi /l.; yelafla mqrjeis foaYmd,k iyNd.s;j a h hk l%shdldß;ajh
uÕsks' fuh zzmqrjeis il%sh;ajhZZ ^Civic engagement& hk kHdhsl mofhka ye¢kafõ'

• ,snr,ajdoh yd iuQydKAvqjdoh tlsfklska fjkia jkafka fuu ,laIKj,sks'

^w& mqrjeishd iy foaYmd,kh'

I' iuQydKAvqjdohg wkqj mqrjeis Ndjh hkq yqfola rdcHfha$foaYmd,k m%cdfõ


idudðl;ajh ,nd .ekSu u fkdfõ' foaYmd,k l%shdj,shg il%sh f,i iyNd.S jk"
ta uÕska fmdÿ hym; fjkqfjka lem ù jev lrk mqrjeishka i;= hy.=Khls'
zzfoaYmd,kfha fh§uZZ hkq tu fmdÿ hym;;a" ksoyi idlaId;a lr .ekSu;a wruqKq
lr f.k wkH mqrjeishka o iuÕ yjqf,a fyj;a iduQysl j lghq;= lsÍu hs' mqrjeishd
il%sh j foaYmd,kh l< hq;= w;r ksoyi /flkafka tjeks l%shdldß;ajhlsks'

II' tfy;a" fï ms<sn| ,snr,a woyi óg fjkia h' mqrjeis Ndjh hkq rdcHfha$foaYmd,k
m%cdfõ idudðl;ajh ysñ ùu hs' ,snr,a m%cd;ka;%jd§ rdcHhl mqrjeishd lrkafka
;ukag ,eî ;sfnk ksoyi fm!oa.,sl j" ksy~ j N=la;s ú£u hs' il%sh j foaYmd,k
wr.,fha fh§ug mqrjeishdg isÿjkafka ,snr,a fkdjk iy m%cd;ka;%jd§ fkdjk
foaYmd,k l%uhla ;=< h'

^wd& ksoyi

I' ,snr,ajdoh zzksoyiZZ ixl,am.; lf<a zzfm!oa.,sl ksoyi ^Personal Freedom&ZZ


fjkqfjks' tkï rdcHfh;a" iudcfha;a" wkHhkaf.a;a ndOd lsÍï iy ueÈy;a ùï
wdÈfhka úks¾uqla; j ;ks mqoa.,hkag ;u is;eÕs mßÈ" wkHhkag ndOdjla fkdjk
mßÈ is;Sfï" l%shd lsÍfï yd Ôj;a ùfï ksoyi hs' by; i|yka lr we;s mßÈ fuh
ye¢kafjkafka zzksfIaOkSh ksoyiZZ ^Negative-Freedom& hkqfjks' tkï ndOdj,ska
f;dr j ,efnk ksoyi ^Freedom from constraint& hkak hs'

II' iuQydKavqjdohg wkqj ksoyi hkq mqrjeishka ;u wr., uÕska idlaId;a lr .kakd
iy wdrlaId lr.kakd whs;shls' ksoyi hkq ksi¾.fhka u wfydais ùfï ;¾ckhg
uqyqK mdk fmdÿ whs;shls' th /l.ekSu i|yd ,snr,ajdoh fhdackd lrk ffk;sl"
foaYmd,k rduqj m%udKj;a fkdjk w;r" ta i|yd mqrjeis l%shdldß;ajh ^Civic
engagement& w;HjYH nj fu uÕska lshefõ'

• woH;k iuQydKavqjd§ Ñka;kh'

20 ishjfia iuQydKAvqjd§ iïm%odhfha m%Odk Ñka;lhka jQ yekd wfrkavÜ" lafjkáka


ialsk¾ iy ms,sla fmàÜ hk ;sfokd u;= l< woyiaj, m%Odk f;aud folls'

i' foaYmd,k wdêm;Hjdofhka f;dr j idlaId;a flfrk


ksoyi ^Freedom from domination&

84
ii' ksoyi idlaId;a lr .ekSfï udOHh jYfhka mqrjeis
l%shdldß;ajh'

 20 ishjfia iuQydKAvqjdoh mqrjeishdf.a foaYmd,k l%shdldß;ajhg iy ld¾hNdrhg


úfYaI wjOdkhla fhduq lrk ksid th zzmqrjeis iuQydKavj
q dohZZ ^Civic Republicanism&
hkqfjka o ye¢kafõ'

5'4' iudc m%cd;ka;%jdoh

• fuh oykj jk ishjfia w. Nd.fha § wdrïN jQ j¾;udkfha;a mj;akd u;jdohls'

• 1860 oYlfha c¾uksfha lïlre mka;s jHdmdrh mokï fldgf.k ìys jQ c¾uka iudc
m%cd;ka;%jd§ mlaIh fuys ,d mqfrda.dó úh'

• jD;a;Sh iñ;sj, ixúOdkh jQ hqfrdamSh rgj, lïlre mka;sh mokï fldgf.k iudc
m%cd;ka;%jd§ mlaI ìys ù we;s wdldrh 20 ishjfia uq,a oYlj, ±lsh yels úh'

• fojk f,dal hqoaOfhka miq c¾uksfha yd ialekaäfkaúhdkq rgj, iudc m%cd;ka;%jd§


jHdmdrj,g kj mqk¾Ôjhla ,eìK'

• úis jeks ishjfia hqfrdamh


S iudc m%cd;ka;%jd§ Ñka;kfha m%Odk;u ,laIKh kï ,snr,ajdoh
iy udlaiajdoh hk Ñka;k Odrd tlla wfkl iuÕ wkkH fkdù" tajdfha iuyr wx. ñY%
lr f.dvkeÕ=Kq tlla ùu h' Okjdofha iy udlaiajdofha iïñY%Khla f,i o fuh
y÷kajkafka tneúks'

• iudc m%cd;ka;%jdoh hqfrdamfha wdrïN jQfha udlaiajdofha wdNdih ,nñka iy th ;u ks,


u;jdoh f,i i,lñks' tu iudc m%cd;ka;%jd§ lïlre mlaI uq,§ udlaiajdofha wdNdih
,enQ tajd h'

• úis jeks ishjfia uq,a oYlfha" iudc m%cd;ka;%jd§ jHjydrhg udlaiajdofhka yd úma,ùh
iudcjdofhka fjkia jQ u;jd§ keUqrejla yd foaYmd,k wkkH;djhla ,efnkakg úh'
tys mqfrda.dñhd o fuu Ñka;kh yev.eiajQ m%Odk;u Ñka;lhd o ^1850-1932& c¾uka iudc
m%cd;ka;%jd§ mlaIfha kdhl tâj¾â n¾kaiaghska ^Edward Bernstein& h'

• uq, § udlaiajdÈhl= jQ Tyq" wksjd¾h lïlre mka;s úma,jhla ms<n


s | j woyi ms<s.;af;a ke;'
md¾,sfïka;=j udOH fldgf.k" m%;sixialrK uÕska lïlre mka;shg iudcjd§ wruqKq bgq
lr.; yels h" hk kj woyi iudc m%cd;ka;%jd§ Ñka;khg tla lsÍu n¾kaiaghska Bg l<
tl;=j úh'

• 1930 oYlfhka miq j rdcH iqNidOkjd§ u;jdoh" iudc m%cd;ka;%jd§ Ñka;kh iuÕ
tlaúh' iudc m%cd;ka;%jdoh iudcjdofha u uDÿ Odrdjla f,i ie,lSug miqìï jQfha fuu
Ñka;kuh tl;=j hs'

• foaYmd,k Ñka;khla f,i iudc m%cd;ka;%jdofha m%Odk uQ,O¾u fufia h'


I. Okjd§ iudc wd¾Ól l%uh úiska we;s lrkq ,nk .eUqre wd¾Ól wiudk;d" oßø;dj
iy iudc widOdrKhkag úi÷ï Okjdoh ;=< fkdue;s ksid tu l%uh m%;slafIam
l< hq;= h'

85
II. Okjdohg úl,amh f,i u;= jQ iudcjdoh" Okjdoh úiska we;s lrk ,o .eg¨
j,g m%n, ms<s;=re fhdackd lf<ah' tfy;a úma,ùh mßj¾;khla fj;ska iudcjdoh
ìys lsÍfï udlaiajd§ ms<sfj; m%dfhda.sl;ajfhka ÿria fõ'

III. Okjdofha .eg¨j,g iudcjd§ úi÷ï ,nd Èh hq;af;a Okjd§ l%uh" iudc
iudkd;au;dj yd iudc idOdrK;ajh ms<sn| iudcjd§ uQ,O¾u wkqj m%;sixialrKh
lsÍfuks'

IV. Okjdoh iudcjd§ uQ,O¾u wkqj m%;sixialrKh lsÍfï m%;sm;a;S uh mshjr my;
i|yka mßÈ fõ'

1' wd¾Ól lafIa;%hg rdcHh ueÈy;a ùu (-


 fuh rdcH ks¾ndOjd§ ,snr,a Okjd§ uQ,O¾ufhka meyeÈ,s j fjka ùuls'
 rdcHfha ueÈy;a ùu uÕska wd¾Ólfha .uka uÕ md,kh lsÍug yd yeisrùug
yels fõ'
 tuÕska fjf<|fmd< wd¾Ólfhka we;s jk whym;a wd¾Ól-iudc m%;sM,
^iudc wiudk;d" oßø;dj" iuc widOdrK;ajh wdÈh& i|yd ms<shï fhÈh
yels h'

2' ñY% wd¾Ólh (-


 fï uÕska fhdackd jQfha Okjd§ yd iudcjd§ wd¾Ól uQ,O¾u yd m%;sm;a;s
ixfhda. lsÍu hs'
 fjf<|fmd< wd¾Ólh mj;akd .uka u tlS wd¾Ólh rdcHh úiska md,kh
lsÍu ñY% wd¾Ólfha ^Mixed Economy& m%Odk ,laIKh hs'

3' iudc iqNidOkh (-


 Okjd§ ,snr,a wd¾Ól l%ufha iudc iqNidOkh hk ixl,amh mj;skafka u
ke;'
 tys úYajdih jQfha fjf<|fmd< n,fõ. úiska iudc iqNidOkh zzn,d.kakjd
we;sZZ nj hs'
 iudc m%c d;ka;% jdoh tu woyi ;rfha u m%;s lafIam lrñka " ksoyia
fjf<|fmd<g l< yelafla wiudk;dj we;s lsÍu ñi" tajdg úi÷ï fh§u
fkdjk nj wjOdrKh lrhs'
 thg ms<shï jYfhka iudc m%cd;ka;j% d§ Ñka;kh fhdackd lf<A wd¾Ól yd
iudc lafIa;%j, rcfha Rcq ueÈy; aùu u; mokï jQ iudc iqNidOkh
^Social Welfarism& hs'

4' wdodhï iy Okh iudcfha h<s fnodyeÍu (-


 Okjd§ fjf<|m< wd¾Ólfha whym;a m%;M s ,hla jk wdodhï yd Okh fn§hdfï
±ä wiudk;d isÿùu iy Okh iq¿;rhla w; flakaø.; ùu hkakg iudc
m%cd;ka;%jdoh fhdackd lf<aa wdodhï iy Okh h<s fnod yeÍfï úl,amh hs'
^Redistribution of income and wealth&
 wdodhï nÿ uÕska Okj;=kaf.ka ,nd .kakd Okh iudc iqNidOk l%h s dud¾.
i|yd jeh lsÍu fï i|yd fhdodf.k we;s m%Odk Wml%uh hs'

86
5' iduQysl flaj,a lsÍu (-
 iudc m%cd;ka;%jd§ jHdmdrh" ft;sydisl jYfhka lïlre mka;sh u; mokï
jQjls'

 tneúka lïlre mka;sfha jegqma iy Ôjk uÜgï wdrlaId lr .ekSu wruqKq


lrf.k iajdñ mlaIh iuÕ iduQysl .súiqïj,g t<öu ms<sn| uQ,O¾uh
iudc m%cd;ka;%jdofha uQ,sl ,laIKhla fõ'
5'5' *eisiÜ
a jdoh

• ,snr,ajdoh 17-18 ishjiaj,g;a" iudcjdoh 19 jeks ishjig;a" *eisiaÜjdoh 20 ishjfia


m<uq w¾Ohg;a wh;a jQ u;jdo hs'

• oDIaájdohla fuka u" foaYmd,k jHdmdrhla o jYfhka *eisiaÜjdoh ìys jQfha m<uq yd
fojk f,dal hqoaO w;r ld,fha h'

• fojk f,dal hqoaOfha § b;d,sh yd c¾uksh ,enQ mrdch iuÕ foaYmd,k u;jdohla f,i
*eisiaÜjdoh ;SrKd;aul mrdchlg Ndckh úh'

• zz*eisiaÜ jdohZZ hk jpkh b;d,sfha fnkSfgda uqfida,sksf.a kdhl;ajfhka ìys jQ taldêm;s"


rKjd§ foaYmd,k jHdmdrh ye¢kaùug uq,ska u Ndú; flßK'

• miq j th c¾uksh iy cmdkh ;=< ìys jQ j¾.jd§" rKjd§ iy taldêm;sjd§ foaYmd,k


jHdmdr iy rdcH l%uh ye¢kaùug Ndú; l< fmdÿ foaYmd,k kduhla njg m;a úh'

• c¾uka *eisiaÜjdoh ye¢kajqK c¾uka iïNjhla we;s jpkh zzkÜisjdohZZ ^Nazism& hs' th
zzcd;sl iudc jdohZZ ^National Socialism& hk wre;a we;s c¾uka jpkfha ixlaIsma;h hs'

miqìu (-

• b;d,sfha iy c¾uksfha *eisiaÜjdoh ìys jQfha Okjdoh" ,snr,a m%cd;ka;%jdoh"


iudcjdoh iy fldñhqkis aÜjdoh hk fïjdg iïmQ¾Kfhka u miñ;=re oDIaájdohla
iy foaYmd,k jHdmdrhla f,ig h'

• m<uqjk f,dal hqoaOfha mrdch miqìï fldgf.k b;d,sfha iy c¾uksfha we;s jQ ±ä


foaYmd,k w¾nqoh" 1920 .Kka j, wd¾Ól wjmd;h ksid we;s jQ wd¾Ól yd iudÔu
h lvd jeàu *eisiaÜjdoh yd kÜisjdoh ìys ùfï miqìfuys ;sìK'

u;jdoh (-

• *eisiaÜjdofha uQ,O¾u iy wruqKq b;d meyeÈ,s j m%ldY lr ;sfnkafka c¾uka kÜis


md,lhd jQ wefvd,a*a ysÜ,¾ ^Adolph Hitler& 1925-26 § ,shQ zzuf.a igkZZ ^Mein
Kampf& kï lD;sfhks' th foaYmd,k isrlrejl= j isáh § ysÜ,¾ úiska ,shk
,oaols'

• ysÜ,¾ iy b;d,s *eisiaÜjd§ kdhl fnksfgda uqfid,skS ^Benitto Mussolini& m%ldY


l< woyia yd Ndú; wdY%fhka *eisiaÜjd§ Ñka;kfha iy foaYmd,kfha m%Odk
,laIK y÷kd .; yels h'

87
^w& foaYmd,k taln,jdoh ^Totalitarianism& (-

 *eisiaÜjdoh tla;rd wdldrhl taldêm;s md,k ;ka;%hla f.dv keÕSu b,lal l<
w;r" th ye¢kaùug foaYmd,k kHdhfha fhdod .;a ixl,amh taln,jdoh hs'

 tys w¾:h kï rdcHh w;Hka;fhka u taldêm;s ùu iy taldêm;s md,k ;ka;%hla


úiska iuia; iudch u;a" foaYmd,k l%uh;a ;u mßmQ¾K .%yKhg yd wdêm;Hhg
yiqlr .ekSu hs'

^wd& rdcH jkaokh ^Cult of the state& (-

 uqfida,k
s Sf.a *eisiÜ
a jd§ woyia ixl,am.; lsÍfuka werUqKq fuhska lshejqfKa rdcHfha
wdêm;Hh uq¿ iudch;a" iEu mqrjeisfhl=;a" fldkafoais iy m%Yak lsÍulska f;dr j
ms<s.ekSu;a" rdcHfha n,dêldrhg ish leue;af;ka u hg;a ùu;a h'

 l=ula ksid o h;a" rdcHfhka m%ldY jkafka uq¿ cd;sfha u fY%aIaG;ajh" f.!rjh iy
brKu ksid h'

 *eisiaÜ foaYmd,k l%ufhys rdcHfhka fjka jQ yd iajdëk jQ fm!oa.,sl ksoyila


ke;'

 ksoyi idlaId;a jkafka n,hg" wêldßhg iy kdhlhdg hg;a ùu uÕsks'

^we& fm!oa.,sl ksoyila ke; (-

 ,snr,a jdofha" uQ,sl yrh jQfha rdcHfha wdêm;Hfhka wdrlaId jk fm!oa.,sl


ksoyi kï" *eisiaÜjdoh hgf;a zzfm!oa.,sl ksoyiZZ hk ixl,amh m%;wslafIam úh'

 mqoa.,hl=f.a ksoyi mj;skafka rdcHhg" cd;shg iy kdhlhdg fldkafoais úrys;


j wjk; ùfï mßudj u; h'

^wE& kdhl jkaokh ^Cult of the leader& (-

 kdhlhdf.a n,h iy wdêm;Hhg iEu mqrjeisfhl=u;a" uq¿ uy;a cd;sh;a" fldkafoais


úrys; j iy iafõÉPdfjka wjk; ùu' *eisiaÜjdofha úfYaI ,laIKhls'

 c¾uksfha kÜisjdoh hgf;a bÈßfhka jQ *Qr¾ ^Fuhrer& hk ixl,amh fuu kdhl


jkaokh m%ldY l< *eisiaÜjd§ ks¾udKhls'

^b& w;Hka; j¾.jdoh$cd;sjdoh (-

 c¾uka kÜisjdofhys j¾Okh jQ fuu ,laIKh fj;ska m%ldY jQfha c¾uka cd;sh
f,dalfha W;=ï u jQ cd;sh nj;a" f,dalfha brKu r|d mej;sfha c¾uka cd;sfha
brKu u; nj;a" tneúka uq¿ f,dalh u; u ;u wdêm;Hh msysgqùug cd;shg Y=oaO
jQ whs;shla ;sfnk nj;a h'

88
 zzc¾uka cd;sh wd¾h cd;shlsZZ hk woyi fï fj;ska mek keÕ=Kls' ,laI ixLHd;
hqfojq cd;slhka >d;kh lsÍu c¾uka kÜisjd§ka idOdrKh lf<a fï úYajdih
mokï lr.ksñks'

^B& w;Hka; rKjdoh ^extreme militarism& (-

w;Hka; rKjdoh uQ,hka folla fj;ska mek keÕS we;'


I c¾uka cd;sh f,dalfha zzW;=ïu cd;shZZ ksid uq¿ f,dalh u ;ukaf.a hg;g .ekSfï
f,dal jHdma;jd§ woyi'

II c¾uka iudch zzwd¾hZZ c¾uka cd;sfha n,hg ;¾ckhla f,i ie,l+ wkH jd¾.sl
lKavdhïj,ska zzksoyiaZZ lsÍu' fojk f,dal hqoaOh wdrïN lsÍug c¾uka kÜisjd§ka
fm,UqfKa fuu Ñka;kh mokï lrf.k h'

^W& m%pKav;ajh iy NSIKh ^Terror& foaYmd,k n, udOHhla f,i Ndú; lsÍu (-

 *eisiaÜ rdcHfha;a" *eisiaÜ n, jHdma;sfha;a úfYaI ,laIKh jQfha uq¿ iudch u


;ukaf.a wdêm;Hh hg;g n,y;aldrfhka w;alr .ekSu hs'

 ;u n,hg tlÕ fkdjk iEu iudc$jd¾.sl fldgila u hg;a lr .ekSug yd


YdÍßl j úkdY lsÍug *eisiaÜjd§yq ixúOdkd;aul j bÈßm;a jQy'

 ta u; zzck ixydrhZZ ^Genocide& *eisiaÜ rdcHfha ld¾hhla njg m;a úh'

 *eisiaÜjdoh iuÕ tlÕ fkdjQ ckhdg ;snqfKa úl,am folls' tlaflda rgyer hdu
hs' ke;akï ckixydrhl >d;khg ,la ùu hs'

 m<uq f,dal hqoaOfhka miq j b;d,sfha iy c¾uksfha mek keÕ=Kq *eisiaÜjdoh"


fojk f,dal hqoaOfha § tu rgj,a ,o mrdch;aa iuÕ ks, jYfhka wjika úh'

 *eisiaÜ jdoh ukqIH YsIagdpdrfha we;s jQ uelsh fkdyels l¿ me,a,ula f,i


ie,fla'

 *eisiaÜ Ñka;kh wo jk úg mrdch ù we;;a" Bg we§ .sh ^wdl¾IKh jQ& l=vd


lKAvdhï hqfrdamfha;a" weußldfõ;a ;j u;a isá;s'

5'6' cd;sljdoh

• 19 iy 20 jeks ishjiaj, j¾Okh jQ m%Odk;u foaYmd,k u;jdohls" cd;sljdoh' ^Nationalism&'

• th foaYmd,k u;jdohla fuka u" foaYmd,k yd iudc jHdmdrhla o jk w;r kQ;k


f,dalfha rdcHh" foaYmd,k .egqï iy wka;¾ rdcH iïnkaO;d hk fïjd ks¾Kh lsÍug
n,mE m%Odk;u idOlhla o fõ'

• cd;sljdofha ld¾hNdrh wu;l l<fyd;a" kQ;k f,dalh f;areï .ekSug fkdyels ;rug"
kQ;k b;sydifha .uka uÕ;a" ukqIHhkaf.a foamd,k brKu;a yev .eiaiSug cd;sljdoh
odhl ù ;sfí'

89
• cd;sljdoh hkak fláfhka olajkafka kï" zzcd;shlaZZ hkqfjka ;uka .ek u iajhx-
wjfndaOhla we;s m%cdjla ksYaph foaYmd,k wruqKla i|yd fufyhjk zzcd;shZZ ms<sn|
woyi hs'

• u;jdohla" Ñka;k Odrdjla yeáhg cd;sjdofha úfYaI;aj folla mj;S'

^I& cd;sljdoh hkqfjka l%udkl+, tald.% Ñka;khla ke;'

 th ksYÑ
a ; Ñka;lhl= fyda od¾Ykslhl= fyda iuÕ wkkH ù ke;' Bg ukd Ñka;lfhla
o ke;' fï .ek fnkälaÜ wekav¾ika kï foaYmd,k kHdhfõÈhd 1983 § m< l<
Imagined Communities ^mßl,ams; m%cdj& kï lD;sfha ukd j fmkajd § ;sfí'

 cd;sljdoh foaYmd,ksl jYfhka fld;rï n,.;= jqj;a" th od¾Yksl jYfhka È<s÷


h' od¾Yksl talu;sl;ajhla tys ke;' wfkl=;a foaYmd,k u;jdo fuka ;ukaf.a u
uyd Ñka;lhka fyda kHdhfõ§ka fyda cd;sljdoh úiska ìys lrkq ,en ke;'
zzcd;sljdohg fydíia flfkl=" o fldlaú,a flfkl=" udlaia flfkl= ;nd fõn¾
flfkla o ke;ZZ-^wekav¾ika" 1983'14&

^II& uyd od¾Ykslhka" Ñka;lhka úiska ks¾udKh fkdl<;a" úúO iudcj,ska ìys ù
we;s cd;sljd§ u;jdoj, jHQyd;aul iduH;d ;sîu hs'

kso(- isxy, cd;sljdoh" cmdk cd;sljdoh" bx.%Sis cd;sljdoh" reishdkq cd;sljoh"


wdÈ jYfhka tlsfklg Rcq j lsisÿ iïnkaOhla mjd ke;s cd;sljdoj,
jHQyd;aul ixhq;sh tl iudk h'

• cd;sl jdoh m%Odk m%fõY ;=kla hgf;a y÷kd.; yels h'


1' kQ;kjd§ m%fõYh' ^Modernist&
 fuh 18 jeks ishjfika miq j hqfrdamfha ld¾ñl Okjdoh;a cd;sl rdcHhla
j¾Okh ùfï l%shdj,ska iuÕ iïnkaO j f.dvke.=Kq u;jdohls'

2' Ñrkaa;kjd§ m%fõYh - ^Primordialist&


 cd;sljdoh wjqreÿ oyia .Kkl b;sydihla we;s" ukqIH b;sydih ;rï u
merKs ixisoaêhla nj ñka m%ldY flf¾'

3' fuj<ïjd§ m%fõYh - ^Instrumentalist&


 cd;sh hk woyi foaYmd,k{hka iy foaYmd,k m%N+ka n,h ,nd .ekSu
i|yd mdúÉÑ lrk fuj,ula nj fuhska lshefõ'

• zzcd;shZZ ms<sn| yeÕSfï mokï iy cd;sljdoh'

1' cd;sljdofha m%Odk;u ld¾hh kï zzhïlsis m%cdjlg ;uka ish¨ fokd iduQyslj
.;a l, zzcd;shZZ hk úYd, m%cdjg wh;a fj;s hs hk yeÕSu f.dv keÕSu h' tkï
cd;sh hk m%cdjg wh;a ùu ^Bdonging to the community called nation& hk yeÕSu hs'

2' zzcd;shlaZZ hk ;ks tallhla f,i is;kakg Tjqka w;r fmdÿ njla ms<sn| Yla;su;a
njla o ;sìh hq;= h' cd;sljd§ka fuh olajkafka zcd;sl wkkH;djZ ^National

90
Identity& hkqfjks' cd;sl wkkH;d ldrl kï NdIdj" wd.u" ixialD;sh" fmdÿ
b;sydih iy iuyr úg fmdÿ fN!ñl m%foaYhlg wh;a ùu hs'

3' fmdÿ nj ms<sn| yeÕSfuka wdrïN jk cd;sljdoh miq j foaYmd,k iajrEmhla


w;am;a lr .kshs' tuÕska zcd;shZ hkakg foaYmd,k wkkH;djla ,efnk w;r"
ck;djg foaYmd,k b,lal ,nd§ cd;sh foaYmd,k jYfhka fufyhjhs' foaYmd,k
ksoyi" m%foaYSh iajhx md,kh" iy m%cd lKavdhï whs;sjdislï fuu foaYmd,k
wruqKq w;r m%Odk fõ'

4' iajhx ;SrK whs;sh ^Right of self-determination& cd;sljdoh yd iïnkaO m%Odk


ixl,amhls' bka woyia jkafka ;ukaf.a foaYmd,k brKu ;SrKh lsÍfï whs;sh
iEu cd;shlg u ysñ h hk woyi hs' foaYmd,k jYfhka fjk u rdcHhla msysgqjd
.ksñka fjka ùu" m%foaYh
S iajhx md,kh - cd;sl iajhx ;SrK whs;sh uÕska idlaId;a
lr.kakd wruqKq h'

5' foaYmd,k jYfhka cd;sljd§ u;jdofha ld¾hhla jkafka zcd;shlaZ f,i y÷kajk
tla m%cdjla" wfkl=;a m%cdjlf.ka fjka fldg y÷kd .ekSu hs' fmr o lshQ mßÈ tys
ks¾Kdhlhla jkafka NdIdj" wd.u" ixialD;sh wdÈ jQ cd;sl wkkH;d ldrl h'
fufia fjkia fldg y÷kd .ekSu wka;hlg .sh úg zzwm iy i;=rd$i;=rkaZZ hk
oaú;aj úfNaokh Tiafia f,dalh foi ne,Sug cd;sljd§yq fm,fU;s'

• cd;sljdoh u;jdohla fuka u foaYmd,k jHdmdrhla f,i ^18 ishji isg j¾;udkh
f;la& m%Odk iajrEm folls'
1' cd;sl - rdcH cd;sljdoh
2' ckjd¾.sl cd;sljdoh

1' cd;sl - rdcH cd;sljdoh

 fuh cd;sljdofha iïNdjH iajrEmh hs' fuys m%Odk ,laIKh jkafka cd;sl-
rdcH wkkH;dj mokï lr.ekSu hs'

 hqfrdamfha 18 ishjfia we;s jQ cd;sl rdcH udÈ,sfha yrh zztla cd;shla-tla


rdcHhlaZZ hk iólrKh wkqj tla cd;shlg wh;a jeisfhda tu rdcHhhg
wh;a fj;s'

 cd;shg we;s wh;a ùu" ne£u iy wdorh hkq tu cd;sfha rdcHh iuÕ o
wkkH ùfuka ,efnk ne£u yd rdcHhg wdorh lsÍu hs'
kso(- Y%S ,dxlsl cd;sh" bkaÈhdkq cd;sh" ;dhs,ka; cd;sh jYfhka m%ldY
jkafka fuu cd;sl-rdcHjd§ cd;sljd§ mßl,amkh hs'

2' ckjd¾.sl cd;sljdoh

 cd;sl rdcHhla ;=< Ôj;a jk jd¾.sl m%cdjka w;r we;sjk iduQysl m%cd
lKavdhula ms<sn| foaYmd,k ú{dkh zzjd¾.sl cd;sljdohZZ ^Ethnic
Nationalism& hkqfjka ye¢kafõ'

 Bg o mokï jkafka NdIdj" wd.u" ixialD;sh fmdÿ wkkH;d idOl h'

91
 jd¾.sl cd;sljd§ ú{dkh mek kÕskafka ;ud o idudðl;ajh ork cd;sl
rdcH mj;akd cd;sl-rdcH cd;sljdofhka o ;udg iudk;ajh yd whs;sjdislï
fkd,efnk nj yd ;ud fjkialïj,g Ndckh jk nj mjik ÿla .ekú,s
o iuÕ h'

 tjeks jd¾.sl cd;sljdoj, foaYmd,k b,a,Sïj, iudk whs;j


s dislï" m%foaYSh
iajhx-md,kh iy fjka ùu hk b,lal o we;=<;a fõ'

• 18 ishjfia isg cd;sjdofha ft;sydisl w;a±lSu ñY% tlls' th idOkSh fuka u


ksfIaOkSh m%;sM, o w;alr § ;sfí'

1' f,dalfha kQ;k rdcH moaO;sh" uQ,sl jYfhka u cd;sl-rdcHjd§ cd;sljdoh


úiska ;SrKh flf¾'
2' foaYmd,k ksoyi" úuqla;sh ms<sn| woyi cd;sljdoh b;d m%n, ck iduQysl
ú{dkhg tlalr ;sfí'
3' w;Hka; cd;s ljdoh" rdcH fuka u cd;sljd§ jHdmdrh o hq oaO" ck
>d;k$ixydr" m%pKav;ajh i|yd fufyhjd ;sfí'

5'6' ksrd.dñljdoh ^Secularism&

• ksrd.dñljdoh hkq wd.u iy foaYmd,kh ñY% fkdlsÍu hs'

• rdcH lafIa;%hg wd.fï n,mEula o" wd.ñl lafIa;%hg rdcHfha n,mEula o fkdue;sj" ta
fol tlsfklg fjkia iy iajdëk j lafIa;% folla fldg ie,lsh hq;= h hk woyi m%ldY
lrk u;jdohls'

• wd.u foaYmd,khg meñKSu;a" foaYmd,kh i|yd wd.u udOHhla lr .ekSu;a ms<sn|


miqìfuys,d" wd.ñl .egqï m%Odk foaYmd,k f;audjla j mj;sk j¾;udkfha ksrd.ñljdoh
ms<sn| Wkkaÿj jeä ù ;sfí'

• fï iïnkaO j ;shqKq idlÉPdjla bkaÈhdfõ isÿfjñka mj;sk w;r" rdcHh ksrd.ñl úh


hq;= nj 1975 § wdKavql%u jHjia:djg tla l< ixfYdaê;fhka o lshfõ' th m%cd;ka;%jdoh
;rug jeo.;alula ,efnk" bkaÈhdkq jHjia:dfõ iy foaYmd,k l%ufha mokï uQ,O¾uhla
o fõ'

iïNjh (-

• 18-19 ishjiaj, hqfrdamfha fuys iïNjh we;s úh'

• th hqfrdamSh m%nqoaOjd§ ^Enlightenment& Ñka;kfha u fldgila fõ'

• ta ksid u iïNdjH ,snr,ajdoh yd iudcjd§ Ñka;k Odrd ksrd.ñljdoh iïnkaO


úh'

92
• hqfrdamSh ksrd.dñljdoh" uOHld,Sk hq.fha wjidkh olajd ld,fha m%Odk u;jdohla
jQ w;r rdcHh iy m,a,sh w;r mej;s wdh;ksl nkaOkh u; rdcdKavqfõ wdrlaIlhd
f,i m,a,sh fmkS isàug tfrys j j¾Okh úh'

• rdcKavq l%uhg úreoaO jQ n,fõ. rdcHh yd m,a,sh w;r mej;s fï zzwY=oaO ikaOdkhg
oZZ tfrys ùfuka ksrd.ñljdoh u;= jkafka tu wr.,fha oDIaájd§h m%;sM,hla
f,isks'

• ksrd.dñl jdoh u;= ùug ;j;a fya;=jla f,i hqfrdamSh m%nqoaO hq.fha u;= jQ ;¾l
nqoê
a hg uq,;
a ek §u fmkajd Èh yels h' th m,a,h
s mj;ajdf.k .sh nqoê
a uh wdêm;Hhg
tfrys úh'

• m%nqoaO hq.fha u;= jQ ksrd.ñljdoh" iïNdjH ,snr,a jdofha;a" iudcjdofha;a"


Ñka;kuh uQ,dY%hhla úh'

• ,snr,a jdoh úiska mqoa., ksoyi" is;Sfï yd" yDohidlaIHfha ksoyi hk uQ,O¾u
ksrd.ñljdofhka Wlyd .kakd ,o w;r iudcjdoh" iudc mSvkfha wdh;khla
yeáhg wd.fï wdêm;Hhg wr., lsÍu" thska Wlyd .;af;ah'

• fï wkqj zzm,a,sh iy rdcHh tlsfklska fjka lsÍuZZ ^Scparation of church and the
state& hqfrdamSh ,snr,ajd§ iy iudcjd§ iïm%odhj, u;= jQ m%Odk igka mdGhla úh'

,snr,a ksrd.ñljdofha uQ,O¾u (-

I rdcHh iy m,a,s wdh;ksl jYfhka fjka lsÍu(-


rdcHfha iajNdjh iy rdcH m%;sm;a;s ;SrKh lsÍu hkdÈhg wd.u ueÈy;a fkd úh
hq;=jdla fuka u wd.ñl lghq;= i|yd rdcHh ueÈy;a fkdúh hq;=h hkak ñka woyia
fõ'

II rdcHh wd.u iuÕ wkkH fkdùu iy wd.ñl wOHhkhg yd m%pdrKhg rdcHh


iïnkaO fkdùu'

III rdcH lsis u wd.ulg mlaImd;s;ajhla fkdue;s úh hq;= h' wd.u ukqIHhkaf.a
fm!oa.,sl fohla jk w;r th foaYmd,khg f.k wd hq;= ke;'

IV wd.u wfydais l< hq;= hhs ,snr,a ksrd.ñljdoh m%ldY fkdlrhs' wd.ñl ksoyi
mqrjeis uQ,sl whs;sjdislula jk w;r wd.ñl;ajh u; lsis ÿ mqrjeishl=g fjkia
lula fkdl< hq;= nj th wjOdrKh lrhs'

iudcjd§ ksrd.ñljdoh (-

• udlaiajd§yq wd.u iudc mSvkfha wdh;khla f,i;a" f,dalh ms<sn| j idjoH


wjfndaOhla mSä; ckhdg ,ndfok u;jdÈ moaO;shla f,i;a ye¢kajQy'

• iudcjd§ ksrd.ñljdofha uQ,O¾u (-

93
I iudcjd§ rdcHh iïmQ¾Kfhka u wd.fuka fjka úh hq;= h' wd.ug mej;sh
yelafla rdcHfha wjirh u; muKs'

II iudcjd§ l%uhl § wd.ñl" foaYmd,k wdh;kj,g ksoyi ke;'

III iudcjd§ l%uhl § wd.ñl wdh;kj,g mej;Sug bv ,efnkafka iudcjd§


rdcH g tajdhska wk;=rla fkdjk ;dla ÿrg;a rdcHfha ±ä iqmßlaIdldÍ;ajh
hgf;a;a h'

IV wd.ñl wkkH;dj u; foaYmd,k fyda isú,a iudc ixúOdk msysgqùug


wjldY ke;'

bkaÈhdkq ksrd.ñljdoh (-

• ,snr,a iïNjhla we;s j bkaÈhdkq ksrd.ñljdoh f.dv keÕS we;'

• bkaÈhdkq ksrd.ñljdofha m%Odk ,laIK (-


I fuys w¾: folla ;sfí'
^w&' ,snr,a ksrd.ñljdofha kHdhd;aul uQ,O¾uh iEu wd.ulg u
wmlaImd; j ^Impartial& ie,lSu hs' yskaÈ NdIdfjka th zzO¾u
ksrfmalaI;dZZ hkqfjka lshfõ'
^wd&' iEu wd.ulg u tl fia ie,lSu' tkï iEu wd.ula u tl iudk nj
ms<s.ekSu hs' th zzi¾j O¾u iïNdjZZ hk ixl,amfhka m%ldY fõ'

II mqoa.,hkaf.a wd.ñl wkkH;dj fkd;ld rdcHh iEu mqoa.,hl=g u tl


iudk j ie,ish hq;= h'

III mqrjeis whs;sjdislï ,nd .ekSfï § lsis ÿ mqrjeishl=g ;u wd.ñl wkkH;dj


ndOdjla fkdfõ'

ksrd.ñljdoh iy foaYmd,kh (-

• ksrd.ñljdofhka flfrkafka rdcHh iy wd.u w;r iïnkaOh" rdcH m%;sm;a;s yd


mqrjeis whs;sjdislï wd.ñl mokulska f;dr j ks¾Kh lsÍu hs'

• tfy;a foaYmd,khg wd.u iïnkaO fkdúh hq;= nj bka woyia fkdfõ'

• ksrd.ñl moku we;s rdcHj, wd.u mokï lr.;a foaYmd,k mlaI iy jHdmdr
;sfnk w;r bkaÈhdj Bg ksoiqka fõ'

ksrd.ñljdofha j¾;udk jeo.;alu (-

• ksrd.ñljdoh f,dal foaYmd,khg wod< ùug lreKq folla n,mdhs'

I wd.ñl uQ,O¾ujdoh mokï fldg.;a wd.ñl rdcHh ^Theocratic& ìys ùfï


yelshdj'

94
II nyq ixialD;sl jdoh mokï fldg f.k" wd.ñl wkkH;dj we;s iq¿ ck
m%cdjkaf.a whs;sjdislï wdrlaId lsÍu'

5'7' ia;%j
S doh (-

• foaYmd,k u;jdohla f,i ia;%Sjdofha ueÈy;aùu 1970 oYlfha § wdrïN jQjls'

• kHdhsl yd l%shdldÍ iudc Odrdjla f,i hqfrdamfha iy weußldfõ wdrïN jQ fuu u;jdoh
miqj hqfrdamSh fkdjk iudcj,g me;sßKs'

• ia;%Sjd§ jHdmdrfha;a" Ñka;kfha;a m%Odk Odrd 5 la y÷kd.; yels h'


,snr,a ia;%Sjdoh
iudcjd§ ia;%Sjdoh
/äl,a ia;%Sjdoh
mYapd;a kQ;k ia;%Sjdoh
mYapd;a-hg;aúð; ia;%Sjdoh

 ,snr,a ia;%Sjdoh (- wOHdmkh" /lshd wjldY iy iudk jegqma Èkd .ekSu uÕska ia;%Skag
foaYmd,k iy ffk;sl whs;sjdislï Èkd .ekSu'
• ;u YÍrh ms<sn| ;SrK .ekSug ia;%Skag whs;shla we;'
• iudk /lshd" iudk jegqma iy iudk whs;sjdislï ,snr,a ia;%Sjdofha m%Odk igka
mdG fõ'

 iudcjd§ ia;%Sjdoh (- iudk;ajh Èkd.ekSfï uQf,damdh iïnkaOfhka fuh ,snr,a ia;%S


jdofhka fjkia fõ'
• ia;%S úuqla;sh i|yd jQ wr.,h iudcjdoh i|yd jQ wr.,h iuÕ iïnkaO l< hq;=
nj;a" wfkl=;a iudc fldgia ;u whs;sjdislï i|yd lrk wr., iuÕ ia;%Skaf.a
wr.,h o noaO l< hq;= nj;a wjOdrKh flf<a h'

 /äl,a ia;%Sjdoh (- ms;D uQ,sl;ajh iïmQ¾Kfhka wfydais lsÍu ia;%S úuqla;sh i|yd
w;HjYH nj ms<s.kS'
• mqreIhd iy ia;%sh jYfhka iudch mSvl iy mSä; jYfhka oDIAá.; lr ;sfnkafka
ms;D uQ,l;ajh úisks'

 mYapd;a kQ;k ia;%Sjdoh (-


• ia;%Ska iy ia;%S mSvkh tl iudk fkdjk w;r mSvkh ia;%Ska w;a ú¢kafka
úúOdldrfhks' tneúka ia;%Skaf.a b,a,Sï o taldldr úh hq;= ke;' tajd úúO fõ'
• úúO iudc mßirj, ia;%S mSvkh tu mßirhg yd ia;%Skaf.a mka;s wiudk;dj" j¾K
fNaoh" /lshdj jeks ldrK wkqj iudk fkdjk neúka tu fjkialï iy úfYaI;d
mokï lr.;a ia;%Sjdohl wjYH;dj fuuÕska wjOdrKh flfrhs'

 mYapd;a-hg;aúð; ia;%Sjdoh (-
• fuuÕska hg;a úð;j, mej;s ksoyi ,enQ iudcj, ia;%S mSvkfha úfYaI;dj,g
wjOdkh fhduq lrñka" ia;%S whs;sjdislï h<s ixl,am.; lrhs'

95
• j¾.jdohg yd hg;a úð;jdohg ,lajQ fujeks iudcj, ia;%Skaf.a w;a±lSu ngysr
iudcj, ia;%Skaf.a w;a±lSug fjkia neúka tajdg wjOdkh fhduq lrñka ia;%Sjd§
foaYmd,k ú{dkhla f.dvkeÕSug fudjqyq fhdackd lr;s'

fhdað; bf.kqï b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' flaj, jHdmD;shla ilia lsÍu'

úúO foaYmd,k u;jdo hk ud;Dldj Tiaafia mejreula ilia lrkak'


fuys § my; i|yka lreKq ms<sn| wjOdkh fhduq lrkak'

• zu;jdohZ ks¾jpkh lsÍu'


• zu;jdohZ ye¢kaùu'
• tajd iïnkaO m%Odk Ñka;lhka yd Tjqkaf.a woyia bÈßm;a lsÍu'
• foaYmd,k úoHd úIh lafIa;%h flfrys tajdhska isÿ jQ n,mEu'
• tajdfha m%dfhda.sl jeo.;alu$j¾;udk m%jK;d

hk lreKq wdjrKh jk mßÈ ks¾udKYS,S mejreula bÈßm;a lrkak'

wdY%s; .%ka: iy ,sms

01' Whkaf.dv" chfoaj ^2011&" Tlafldu rcjre Tlafldu jeisfhda@" rdcH ms<sn|
foaYmd,k kHdh iy Ndú;h" fld<U" iudc úoHd{hskaf.a ix.uh'

02' j¾Kmd," úYajd ^1996&" foaYmd,k u;dka;r" Wiia Ñka;kh ms<sn| ú.%yh"
fld<U" wOHdmk m%ldYk fomd¾;fïka;=j'

03' úf¾l¾" pd¾,aia ^2001&" foaYmd,k isoaOdka;fha úldYh" fld<U" wOHdmk


m%ldYk fomd¾;fïka;=j'

04' Bryson, Valorie, (2003), Feminist Political Theory: An Introduction, New York:
Palgrave Macmillan.

05' Graham, Paul and John Hoffman (2006), Introduction to Political Ideologies, New
York: Pearson Longman.

06' Heyhood, Andrew (2012), Political Ideologies: An Introduction, Basingstoke:


Palgrave Macmillan.

07' Pettit, Phillp, (2002), Republicanism: A Theory of Freedom and Government,


Oxford: Oxford University Press.

96
06' .egqï yd .egqï iu:kh

ksmqK;dj 06 (- .egqïj, iajNdjh wjfndaO fldgf.k .egqï ksrdlrKh iy iduh


f.dv keÕSu ms<sn| wjYH;dj m%ldY lrhs'
^ld,Éfþo 40 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
6'1' .egqï iy .egqï ksrdlrKh ms<sn| kHdhsl iy m%dfhda.sl wxY meyeÈ,s
lrhs'
6'2' iduh f.dvkeÕSfï iy m%;sixOdk.; ùfï jeo.;alu ms<sn| j
úpdrd;aul j woyia olajhs'
bf.kqï M, (-
 .egqï ks¾jpkh lr j¾.SlrKh o lrhs'
 .egqï ksrdlrKh l< yels l%u w¾: olajhs'
 .egqï y÷kd .ekSug l,a ;nd wk;=re weÕùfï we;s jeo.;alu meyeÈ,s
lrhs'
 .egqï j<lajd .ekSug ueÈy;a fjhs'
 .egqï l<ukdlrKh i|yd iu;a whl= f,i l%shd lrhs'
 .egqï mßj¾;kh úpdrd;aul j úu¾Ykh lrhs'
 .egqï iu:k udOH meyeÈ,s lrhs'
 iduh f.dv keÕSu hkak y÷kajhs'
 .egqï iu:kh iy iduh f.dvkeÕSu j¾;udk f,dalhg wod< jk wdldrh
meyeÈ,s lrhs'
 ;u Ôú;fha § w;aolsk .egqï" idOkSh m%;sM, we;s lrk mßÈ mßj¾;kh
lsÍug W;aidy .ekSug lem fjhs'

ye¢kaùu (-
• j¾;udkfha § .egqï yd .egqï iu:k wOHhkh mq¿,a nyq úIhl wOHhk Odrdjla
njg m;a j we;' foaYmd,k úoHdj" iudc úoHdj" kS;sh" l<ukdlrK wOHhkh"
cd;Hka;r iïnkaO;d hk lafIa;%j, th jeo.;a wOHhk YdLdjla ù we;' .egqu
iy .egqï iu:kh ms<sn| wOHhkh foaYmd,k úoHd lafIa;%fha § wjOdkhg fhduq
jQfha 1980 ;rï uE; ld,fha § h'

• fuu mdvfï § f;aud ;=klg wjOdkh fhduq lrkq ,efí' tkï

i' .egqï ks¾jpkh lr f;areï .ekSu'


ii' .egqï iu:kh ks¾jpkh lr f;areï lsÍu'
iii' iduh f.dv keÕSu iy m%;sikaOdk.; ùu hk ixl,am ks¾jpkh lr
f;areï .ekSu'

úIh lreKq meyeÈ,s lr .ekSu i|yd w;aje,la

6'1' .egqï ks¾jpkh (-

.egqï hkq ukqIHhka" iudc lKavdhï" ke;fyd;a rdcH folla fyda jeä .Kkla w;r
mj;akd iqúfYaI iunkaO;djls' uydpd¾h l%siafgda*¾ ñfp,a bÈßm;a lr we;s my; i|yka
ks¾jpkfhka fuh ;j ÿrg;a meyeÈ,s lr .; yels h'

97
zz.egqula hkq ;uka w;r tlsfklg fkdmEfyk wruqKq we;s" ke;fyd;a we;ehs is;k"
md¾Yaj folla ke;fyd;a mqoa.,hka fyda iudc lKAvdhula fyda jeä .Kkla fyda w;r
mj;akd iïnkaO;djlsZZ

uydpd¾h l%siafgdam¾ ñfp,af.a cd;Hka;r .egqïj, jHQyh ^The Structure of International


Conflict& ^1981& kï lD;sfha w¾: ú.%yhg wkqj .egqula hkak tÈßjdÈlu" ;r.h" wdrdjq,"
hk fïjdg fjkia h' foaYmd,k yd iudc kHdhfha fmkajd § we;s mßÈ tÈßjdÈlu" ;r.h
iy wdrjq, hk fïjd .egqu lrd mßj¾;kh úh yels ;;a;aj h' .egqula tÈßjdÈlu yd
wdrdjq, hk fïjdhska fjkia jkafka th m%pKav;ajhg iy thg iïnkaO md¾Yajj,g
úkdYldÍ yd ydksodhl m%;sm, w;alr §ug we;s úNj;dj ksid h'

;r.ldÍ;ajh" tÈßjdÈlu yd wdrdjq, hk fïjd ukqIH iïnkaO;d w;r ksrka;rfhka


mj;sk tajd h' tajd je<elaúh fkdyels wka;¾ mqoa., yd wka;¾ lKAvdhï iïnkaO;d h'
tfy;a .egqï ksrdlrKh m%fõYfhka lshkafka" je<elaúh hq;= jkafka tajd md¾Yajj,g
wfkHdakH jYfhka ydks we;s lrk .egqï njg j¾Okh ùu hs'

m%d:ñl uÜgñka n,k úg mqoa.,hka w;r o .egqï yg .kS' tajd yg .kafka ukqIHhd
tlsfkld iuÕ .efgk wruqKq fidhd hk úg h'

WodyrK (- tl wU f.ähla iïmQ¾Kfhka ysñ lr .ekSfï wruqKska l%shd lrk <uhska


fofofkl= w;r .egqula we;s úh yels h' wU f.äh ;kshu iïmQ¾Kfhka ysñ lr.ekSu hkq
tlsfklg iukh l< fkdyels wruqKla ^an incompatible goal& jk ksid h'

tu WodyrKh iudc yd cd;sl uÜgug o f.k hd yels h' iudc lKavdhï" ckjd¾.sl m%cd
lKavdhï" iudc mka;s" cd;Ska yd rdcH w;r wdÈ jYfhka we;s jk iïnkaO;d j, § .egqï
we;s jkafka n,h" iïm;a" Okh" ;;a;ajh hkdÈ wruqKq w;am;a lr .ekSfï § Tjqka w;r
;sfnk iukh l< fkdyels j .efgk wruqKq yd wNs,dI ksid h'

.egqïj, ld¾hh y÷kd.ekSu o fuys § jeo.;a fõ'

.egqïj, ld¾hh (-
fï ms<sn| j m%Odk m%fõY folls'
1' .egqïj, idOkSh me;slv'
2' .egqïj, ksfIaOkSh me;slv'

1904 § fcdaÊ isfu,a kï iudc úoHd{hd ,shQ .egqfï iudc úoHdj ^Sociology of Conflict&
kï lD;shg wkqj .egqfï idOkSh ld¾h .Kkdjls' tkï"

 iudch j¾Okh fkdù tl ;ek m,a ùu je<elaùu'


 iudc m%YAkj,g wjOdkh fhduq lrñka tajd úi£fï wjYH;dj wjOdrKh lsÍu'
 mqoa.,hka yd iudc fjkia ùug odhl ùu'
 iudc lKavdhïj, tald.%;dj Yla;su;a ùu'

1956 § ¨úia fldai¾ hk iudc úoHd{hd ,shQ iudc .egqfï ld¾hh ^The Function of Social
Conflict& kï lD;shg wkqj .egqfï idOkSh m%;sM, my; i|yka mßÈ fõ'

98
 .egqï ukd f,i tald.% fkdjQ iudc lKavdhï w;r mj;akd wd;;sh iukh lsÍug
;=vq fok neúka tajd iudc lKavdhï w;r tald.%;dj ;yjqre lsÍug ;=vq fohs'

 udlaiajdohg wkqj iudc b;sydifha bÈß .ufka .dul n,fõ.h jkafka mka;s
.egqu hs' ^Class conflict&

 tlsfklg miñ;=re iudc mka;s w;r b;sydih mqrd u we;s ù ;sfnk m%;súfrdaO;d
yd .egqï ksid iudc ft;sydisl mßj¾;khlg Ndckh ù we;'

2' .egqïj, ksfIaOkSh me;slv

.egqïj,ska ks¾udKh flfrk m%pKav;ajh" ukqIH >d;k" ck >d;k" wd¾aÓl yd


iudc úkdYldÍ;ajh'

WodyrK - • m<uq jk yd fojk f,dal hqoaOh'


• wka;¾ rdcH hqoaO iy wú .egqï'
• rgj, wNHka;rfha isÿ jk isú,a hqoaO'
• m%pKAv ck jd¾.sl .egqï'
• f,dalfha uy n,j;=ka w;r w;sYhska úkdYldÍ mrudKq
wú igklg uE;la jk ;=re ;snQ wjldYh'
• f,dal uÜgfuka me;sÍ hk ;%ia;jd§ iy ;%ia; úfrdaë
hqoaOh

.egqï ksrdlrKh iy iu:kh ms<sn| j foaYmd,k iy Ydia;%Sh Wkkaÿj u;= jQfha


úfYaIfhka 20 jk ishjfia § ukqIH j¾.hd w;aÿgq .egqï ms<sn| fuu ksfIaOkSh
w;a±lSï miqìfï h'

6'1' .egqï j¾.SlrKh (-

.egqï ;=ka wdldrhlska j¾.SlrKh l< yels h'


1' ir, j¾.SlrKh'
2' lD;Hjd§ j¾.SlrKh'
3' foaYmd,k j¾.SlrKh'

1' ir, j¾.SlrKh

fuu .egqï wdldr y;rls'

i' mqoa.,dNHka;r .egqï'


ii' wka;¾ mqoa., .egqï'
iii' lKavdhï we;=<; .egqï'
iv' wka;¾ lKavdhï .egqï'

i' mqoa.,dNHka;r .egqï'

tla tla mqoa.,hkaf.a is;a wNHka;rfha we;s jk .egqï fuhg wh;a fõ' Ôú;fha
úúO wjia:dj, § úúO wruqKq" wNs,dI mokï fldgf.k Ñ;a; wNHka;r .egqï

99
we;s ùu iajdNdúl ukqIH w;a±lSuls'

ii' wka;¾ mqoa., .egqï'

mqoa.,hka w;r we;sjk wka;¾ l%shdldß;ajfha § mqoa.,hka fofofkl= fyda jeä


m%udKhla fyda w;r we;s jk ;r.h" fjkialï yd tÈßjdÈlï mokï fldg f.k
we;sjk .egqï h'

iii' lKavdhï we;=<; .egqï'

iudc lKavdhï w;r úúO wruqKq yd wNs,dI uQ,dY%h fldg we;sjk .egqï fï
m%fNaohg wh;a fõ'

iv' wka;¾ lKavdhï .egqï'

fï j¾.hg wh;a jkafka lKavdhï folla fyda .Kkdjla fyda w;r we;s jk .egqï
h'

2' lD;Hjd§ j¾.SlrKh


fuys moku jkafka .egqïj,ska iudcfha bgq flfrk ld¾h Ndrh yd M, úmdlj,
iajNdjh hs' fï moku u; weußldkq iudc ufkda úoHd{hl= jk fuda¾Üka fvdhsIa
.egqï ldKAv follg fn§ h'

^w& idOkSh .egqï ^Constructive Conflict&


^wd& ksfIaOkSh .egqï ^Destructive Conflict&

^w& idOkSh .egqï


idOkSh ld¾hhka bgq lrk yd m%;sM, ,nd fok .egqï fï hg;g .efka'
fuu .egqïj,g iyNd.s jk md¾Yajlrejka is;kafka .egqu fj;ska ;ukag
idOkSh m%;sM, ,enqKq nj h' tneúka .egqfï m%;sM, .ek Tjqyq ;Dma;shg m;a
fj;s' th .egqfï idOkSh wjidkhla we;s lrhs' th úkdYldÍ fkdj
ks¾udKd;aul h' tjeks .egqul we;s uQ,sl u ks¾udKd;aul ld¾h Ndrh kï"
.egqug ;=vq ÿka fya;= úi|d .ekSug iduQysl j iy ks¾udKd;aul l%shd lsÍug
md¾Yajlrejkag wjldYh" yels hdj iy lemùu ,eîu hs'

^wd& ksfIaOkSh iy úkdYldÍ .egqï


ksfIaOkSh .egqul § md¾Yajlrejka is;kafka .egqu ksid ;ukag ,enqfKa
wjdisodhl m%;sM, nj h' túg Tjqyq .egqu .ek w;Dma;shg m;a fj;s' tys
m%;SM,hla jYfhka isÿ jkafka idOkSh .egqul § fuka .egqu wjidkhg
m;a ùu fkdfõ' th jvd;a me;sfrñka W;aikak ùu hs' uydpd¾h fvdhsIag
wkqj ksfIaOkSh .egqula ;j ÿrg;a jHdma; ùfï l%shdj,sh ;=< § isÿjkafka
.egqfuka yd thg ;=vq ÿka uQ, fya;=j,ska iajdëk ù W;aikak ùfï w¨;a
cjhla iy .;sl;ajhla w;am;a lr .ekSu hs'
Wod (- Y%S ,xldfõ ckjd¾.sl .egqu'

100
3' foaYmd,kuh j¾.SlrKh
f,dalfha mj;akd fndfyda .egqï foaYmd,k .egqï h' tajd fm!oa.,sl .egqï fkdfõ'
úYd, ck iuQy" rdcH tajdg iïnkaO fj;s' tajd fndfyda úg m%pKav ù we;'
fndfyda úg tajd ld,hla mqrd È.a.eiaiS" úi£ug ÿIalr tajd fõ' fuu .egqïj,
iajNdjh mokï lrf.k uydpd¾h mSg¾ fjd,kaiaáka ^Peter Wallensteen& ;=ka wdldr
j¾.SlrKhla bÈßm;a lr we;'

^w& wka;¾ rdcH .egqï


^wd& rdcH wNHka;r .egqï
^we& rdcH ks¾udK .egqï

^w& wka;¾ rdcH .egqï

wka;¾cd;sl foaYmd,kh ;=< wka;¾ rdcH .egqï úúO iajNdjfhka iy idOl


mokï fldgf.k isÿfõ'

Wod(- rdcH w;r foaY iSud fyda iïm;a fyda fnod .ekSu wdÈh mokï
fldgf.k we;s jk .egqï' iuyr úg fïjd wka;¾ rdcH hqoaO njg
o m;afõ' wi,ajeis rgj,a fuka u f,dal n,j;=ka o tjeks wka;¾
cd;sl .egqïj,g iïnkaO ùu 20 jk ishjfia isÿjQjls' ksrú hqoaO
^Cold War& hq.fha § isÿ jQ mßÈ f,dal n,j;=ka fujeks hqoaOj,g
jl%j iïnkaO úh yels h'

^wd& rdcH wNHka;r .egqï

rdcH wNHka;r .egqïj,g fndfyda úg ksñ;a; jkafka foaYmd,k n,h hs'


Wod (- È.a.eiajQ ikakoaO .egqï" tkï" isú,a hqoaO'

fujeks .egqïj, § rdcH fndfyda úg l%shd lrkafka tajd kS;shg yd iduhg;a" rdcH
wdrlaIdjg;a ;¾ck f,i i,ldf.k h' wNHka;r .egqï W;aikak ùu ksid tajd
isú,a hqoaO njg m;aùu f,dalfha miq.sh oYl lsysmfha olakg ,enqKq m%jK;djls'
túg isÿjkafka rdcH n,h ms<sn| .egqï È.a.eiaiqKq isú,a hqoaO njg m;aùuhs'

rdcH wNHka;r .egqï ks¾udKh ùfï idOl


^i& jHQyd;aul idOl
^ii& wd¾Ól yd iudc idOl
^iii& foaYmd,k idOl
^iv& ixialD;sl idOl

^i& jHQyd;aul idOl(

jd¾.sl yd iudÔh jYfhka nyqúO iudcj," foaYmd,k tald.%;dj we;s lrf.k


mj;ajdf.k hdug iu;a rdcHhla ks¾udKh ù fkdue;s ùu" tu iudcj, .egqï
we;sùfï m%Odk jHQyd;aul idOlhls' iuyr ckjd¾.sl lKavdhïj, ÿla.ekú,sj,g
idOkSh m%;spdr ±laùug wdKAvq wiu;a jk úg" ke;fyd;a m%;slafIam lrk úg"
rdcH ÿ¾j, fõ' rdcH úfrdaë yeÕSï tu lKavdhï w;r uq,a nei .kS' rdcHfhka
;ukaf.a whs;sjdislï b,a,Sïj,g idOkSh m%;spdr fkd,efn;ehs is;k tjeks ck

101
fldgia iy rdcH tlsfkldf.ka wE;a ùu ÿla .ekú,s úfrdaO;d njg;a úfrdaO;d
.egqï njg;a mßj¾;kh ùug ;=vq fohs'

^ii& wd¾Ól$iudc idOl(

±ä iudc" wd¾Ól" wiudk;d mej;Su" iudÔh jYfhka fjkialï lrkq ,eîï iy


iudÔh jYfhka isÿjk wdka;sllrKh hk fïjd w;aú¢k iudc fldgia w;r ÿla
.ekú,s j¾Okh ùu idudkHfhka isÿjkakls' tfy;a wdKavq úiska tu ÿla .ekú,s
fkdlvjd fkdi,ld yßkq ,nk úg" iudc wika;=Iaáh f.dvkeÕS" th mj;akd
l%uhg tfrys j úfrdaO;djla njg m;afõ' úfYaIfhka wd¾Ól ixj¾Ok l%shdj,s
ksid wd¾Ól úIu;d ;shqKq jk úg foaYmd,k úhjq,a we;sùu fndfyda rgj, iq,n
w;a±lSula ù ;sfí' jD;a;Sh iñ;s iy YsIH yd ;reK jHdmdr wdKAvqj iuÕ újD;
.egqïj,g t<öu fuu miqìfuys isÿjkakls' rfÜ m%Odk wd¾Ól iudc ixj¾Ok
l%shdj,sfhka iq¿ ckjd¾.sl fldgiaj,g m%;s,dN fkd,efnk úg Tjqkaf.a ÿla
.ekú,s ck jd¾.sl .egqï njg o m;afõ' YS>% wd¾Ól mßj¾;k isÿ jk úg iudcfha
we;sjk YS>% ld¾ñllrKh iy kd.ßllrKh o ksid fndfyda iudc fldgia w;r
we;súh yels wkdrlaIs; yeÕSï o iudc wiykhg;a foaYmd,k /äl,alrKhg;a ;=vq
fok nj .egqï ms<sn| Ydia;%Sh idys;Hfha ±lafõ'

^iii& foaYmd,k idOl(

rdcH wNHka;r .egqï we;sùfï m%Odk foaYmd,k idOl lsysmhla u .egqï wOHhk
idys;Hfhka y÷kdf.k ;sfí' tajdhska wjOdrKh flfrk lreKq y;rla ;sfí'

• iuyr m%cd lKavdhïj,g wiudk j yd fjkialï fldg i,lk foaYmd,k


wdh;k mej;Su'

• iEu jd¾.sl ixialD;sl m%cd lKAvdhula u we;=<;a lr .kafka ke;s nysIl


a drl
cd;sjd§ u;jdo'

• iudcfha jd¾.sl yd iudc lKAvdhï w;r we;s ;shqKq foaYmd,k ;rÕh iy


m%;súfrdaO;d'

• wd¾Ól" iudc iy foaYmd,k w¾nqo wjia:dj, § .egqï ;shqKq jk mßÈ tajd


mdúÉÑ lrk m%N+ foaYmd,kh'

^iv& ixialD;sl yd u;jd§ idOl(

f,dalfha cd;sl rdcHj, b;d iq,N .egqï úfYaIh ù ;sfnk ckjd¾.sl .egqïj,g
;=vq § we;s m%Odk fya;+j jkafka ixialD;sl idOlh hs' nyq jd¾.sl iudcj, iq¿;r
jd¾.sl lKavdhïj, NdIduh" wd.ñl" wOHdmk iy fjk;a ixialD;sl ysñlïj,g
yd wkkH;dj,g ms<s.ekSula fkd,eîu;a" tajd fjkialï lrkq ,eîug Ndckh
ùu;a ksid tu m%cdjka w;r ÿla.ekú,s" wiykh iy wika;=Iaáh we;s fõ' tajd
foaYmd,kSlrKh ùu ckjd¾.sl .egqï we;sùfï wdrïN hhs' ckjd¾.sl;ajh u;
mokï jQ wkkH;d u;jdo ckjd¾.sl .egqï ;shqKq lsÍug odhl;ajh imhhs' nyq;r
fuka u iq¿;r jd¾.sl lKavdhï w;r we;s jk tjeks cd;sljd§ u;jdoj, iq,N
,laIKhla ù ;sfnkafka" tajd wfkHdakH jYfhka nysIaldrl jQ u;jdo ùu hs'

102
tkï" ;uka yer wka jd¾.sl fldgiaj,g wdrdOkd fkdlrk iy tu m%cd fldgia
;u meje;aug ;¾ck njg m;a ù we;s i;=rka f,i i,lk u;jdo hs' fujeks
cd;sljd§ u;jdo nyqjd¾.sl iudcj, cd;sl wkql,khg ndOdjls'

rdcH ks¾udK .egqï

mSg¾ fjd,kaiaàkaf.a w¾: ksrEmKh wkqj" rdcH ks¾udK .egqï hkq rdcHh we;=<;
Ôj;a jk hï lsis m%cdjlf.a wdrlaIdj hkak m%Odk u ksñ;a; lrf.k" wdKavqjla
iy ;u wkkH;djka hï lsis N+ñ m%foaYhlg we;s whs;sjdislu;a lshd mdk úreoaO
lKavdhï w;r we;s .egqï h'

fuu w¾: ú.%yh wkqj" j¾;udk f,dalfha fndfyda nyqjd¾.sl rgj, mj;akd
m%foaYSh wkkH;dj" n,h fnod .ekSu fuka u fjka ùu o wruqKq lrf.k l%shd
lrk ckjd¾.sl foaYmd,k jHdmdrh yd tu rgj, wdKavq w;r we;s .egqï rdcH
ks¾udK .egqï h'

.egqï iy .egqï iu:kh ms<sn| uE; ld,Sk Ydia;%Sh wOHhkj,ska fmkajd § we;s
jeo.;a lreKla kï" mqoa.,sl .egqïj, isg wka;¾ rdcH .egqï f;la fndfyda .egqï
j," tla;rd Ôjk jl%hla mj;sk nj hs'

.egqï wOHhkfha mqfrda.dó weußldkq úoaj;l= jk ¨úia l%sian¾.a ^Louis Krisberg&


fuu woyi bÈßm;a l< m¾fhaIlfhls'

.egqïj, Ôjk jl%h ^Conflict Life Cycle&

wfkHdkH jYfhka ßfok


ysr ùu

W;aikak;dj
W;aikak ùu my< neiSu
;Sj%;dj

idu idlÉPd

.egqu mek keÕSu .egqu fl<jr ùu

mdol fldkafoais mYapd;a .egqï


iy wm%ldYs; iduh f.dv
.egqï keÕSu
ld, mrdih

103
uydpd¾h l%sian¾.a lshk mßÈ" .egqï hkq tl ;ek fjkia fkdù mj;sk tajd fkdfõ' .egqu
we;s ù fkdfmkS hhs' uq,ska u iduldó fkdjk .egqï miqj tajd úúO wjêka w;ßka .uka
lroa§ jvd;a iduldó fõ' .egqï wjê .Kkdjla Tiafia .uka lrk w;r tla .egqul
m%;sM,h kj .egqul wdrïNhla jkakg o mq¿jk' fï wkqj uydpd¾h ls%ian¾.a y÷kdf.k
we;s .egqul úúO wjê .egqfï Ôjk pl%h hk woyig mokï ù we;s nj fmfka'

tu wjê my; i|yka mßÈ fõ'

.egqï mdol jk fya;=$fldkafoais mej;Su ^Pre-Conditions&

fuh mQ¾j .egqï wjêh hs' tys m%Odk ,laIKh kï" .egqula cks; lsÍug m%udKj;a
fldkafoais mej;Su iy tajd fndfyda úg y÷kdf.k fkd;sîu hs' y÷kd.;a;;a tajd
.egqulg ;=vq fok nj fkdms<s.ekSu hs' tajd ms<sf.k uq, § u úi÷ï §u" .egqula u;=
ùu je<elaùug iu;a fõ'

.egqï mek keÕSu ^Emergence&

fï wjêfha § isÿjkafka" uq,a wjêfha § mej;s ÿla.ekú,s yd tajdg ,efnk ksfIaOkSh


m%;spdr mokï fldg f.k iukh l< fkdyels wNs,dI iy wruqKq ks¾udKh ùu
hs'

.egqu W;aikak ùu ^Escalation&

fuhska woyia jkafka .egqfï mßudj iy ;Sj%;dj hk fowdldrfhka u .egqu


.=Kd;aul jYfhka kj wjêhlg iïm%dma; ùu hs' .egqu m%pKav fuka u hqoaOuh
wjêhlg wj;S¾K ùu" .egqu ksid isÿjk urK ixLHdj yd foam< ydksh by< hdu
.egqu W;aikak ùfï § isÿfõ' wNHka;r .egqula isú,a hqoaOhla njg mßj¾;kh
ùu;a" .egqfï md¾Yaj tal md¾Yaúl hqoaOuh úi÷ï i|yd ±ä f,i lemùu;a fï
wjêfha § isÿfõ' idudkHfhka rgj, wNHka;r .egqïj, § fuu wjêh idfmalaI
jYfhka §¾> ld,Skh' .egqu foaYmd,k yd idlÉPduh jYfhka úi£ug we;s
wjldY fuu wjêfha § ÿ¾j, h'

.egqfï W;aikak;dj wvq ùu' ^De-Escalation&

.egqula W;aikak wjêhlg m;a jqj o" tu W;aikak;dj wvq ùfï .;sl;ajh .egqïj,g
;sfí' .egqul W;aikak nj wvq ùu wdrïN jkafka tys W;aikak;dj wvq lsÍfï
ix{d md¾Yajlrejka tlsfklg yqjudre lr.ekSfuka miq j h' tjeks ;;a;ajhlg
m;a ùu fkdfhla idOlj, m%;sM,hla úh yels h' md¾Yjj,g .egqï ;shqKq f,i
mj;ajd .ekSfï iïm;a yd yels hdj wvq ùu" wka;¾cd;sl n,mEï" .egqu mj;ajd.ekSug
wjYH uyck iyfhda.h ÿ¾j, ùu" .efgk md¾Yaj .egqu ksid u y;s jeàu iy ta
ksid u tal md¾Yaúl úi÷ï fiùfï wêIAGdkh ÿ¾j, ùu hk fïjd fndfyda úg
olakg we;s idOl hs'

ú,shï ta' id¾Üuka bÈßm;a lr we;s wfkHdakH jYfhka ßfok ysrùu ^Mutually
hurting stalemate& hk ixl,amh .egqula W;aikak ùu yd W;aikak;dj wvqùu f;la
isÿjk .egqfï mßj¾;kh meyeÈ,s lrk kHdhsl iQ;h % ls' fï uÕska id¾Üuka fmkajd

104
fokafka" .egqul W;aikak;dj ;Sj% uÜgulska È.= ld,hla mj;sk úg" hqoaOuh
jYfhka tal md¾Yaúl úi÷ï ,nd .ekSug we;s yels hdj wfydais ù hdfï yelshdj
wod< md¾Yajj,g wjfndaO jk nj hs' lsis ÿ md¾Yajhlg tal md¾Yaúl chla ,nd.;
fkdyels" bÈßhg j;a wdmiaig j;a hd fkdyels ysrùul .egqfï md¾Yaj lrefjda
yiqù isá;s' th wjdis f.k fok" fomd¾Yjhg u nrm;< mdvq f.k fokakls'
talmd¾Yaúl úi÷ï fkdj md¾Yaj fol u yjqf,a fiúh hq;= oaúmd¾Yaúl idlÉPduh
úi÷ï fiùug md¾Yaj iQodkï jkafka túg h' fuh .egqfï W;aikak;dj wvqùfï
w;suQ,sl mQ¾j fldkafoaish nj id¾Üuka lshhs' .egqu idlÉPduh jYfhka úi£u
i|yd ;=ka jeks md¾Yajhlg ueÈy;a lrejka jYfhka iyNd.s ùug bv ,efnkafka
fuu miqìfuys h'

.egqu fl<jr lsÍu ^Termination&

rgla wNHka;rfha isÿjk .egqula isú,a hqoaOhla njg m;a ù" ta ksid u È.a.eiaiS
^Protracted& we;s .egqula fl<jr lsÍu §¾> ld,Sk l%shdoduhl m%;sM,hls' tjeks
iuyr .egqï tla mlaIhlg hqoaOuh ch.%yKhla w;a ùfuka fl<jr úh yels h'
túg idudkHfhka isÿjkafka mrdð; md¾Yajh" Tjqka ler,s lrejka kï" úkdYhg
m;aùu;a" Tjqkaf.a foaYmd,k b,a,Sï bgqlrkafka o keoao hkak ms<sn| j ;SrKh
lsÍfï iïmQ¾K whs;sh" tkï ksfIaO n,h" ch.%dys mlaIh jk wdKavqjg ysñ ùu;a
h'

È.a.eiaiqKq" isú,a hqo .egqula fl<jr lsÍfï wksla uÕ fomd¾Yajh u tlÕ jk


idlÉPduh úi÷ulg t<ö uhs' th idudkHfhka zzidu .súiqulaZZ ^Peace Agreement&
ud¾.fhka isÿfõ' ;=kajeks md¾Yajhl ueÈy;alrKh ^Mediation& ta i|yd jeo.;a
fufyhla bgq lrhs' idu .súiqfï § fndfyda úg isÿjkafka" .egqug iïnkaO md¾Yaj
uq, § ch.%yKh lsÍug wfmalI a d l< tal mdlaIl
s ^Unilateral& iy Wmßujd§ ^Maximalist&
b,lal w;yer oud" fomd¾Yjhg u tlÕ úh yels b,lal f;dard .ekSu hs' fï wkqj"
idlÉPduh idu .súiqula uÕska .egqula fl<jr ùu" .egqfï md¾Yaj iy b,a,Sï
w;r isÿjk wfkHdakH bv §ula ^Mutual accommodation& iy w;ruÕ iudodkhla
^compromise& o fjhs'

 .egqïj,g l< hq;af;a l=ula o@

.egqï ksrdlrKh lsÍfï oDIaáfldaKfhka n,k úg" .egqïj,g m%fõY úh hq;af;a


tajd idOkSh yd ks¾udKd;aul f,i úi£fï wruqK we;s j h' .egqï iu:kh ms<sn|
Ydia;%Sh idys;Hfha fï i|yd bÈßm;a lr we;s WmfoaYh kï ta i|yd we;s fyd| u
m%fõYh jkafka .egqïj,g ;=vq ÿka mdol fya;= ^Underlying causes& y÷kdf.k" tajdg
wduka;%Kh lsÍu hkak hs'

ihsuka *sI¾ ^Simon Fisher& iy lKAvdhu 2000 § m< l< Working with Conflict
^.egqu iuÕ jev lsÍu( l%shdldrlï i|yd ksmqK;d yd Wmdh ud¾.& kï fmdf;a"
.egqu iïnkaOfhka l%shd lsÍfï § m%fhdackj;a jk m%fõY .Kkdjla u úia;r lr
;sfí' fï m%fõY .egqï iu:k idys;Hfha úúO m¾fhaIlhka yd l%shdldÍka úiska
fhdackd lrkq ,enQ tajd hs' fïjd .egqï iu:k mqyqKq lrejka yd l%shdldrlhka w;r
mq¿,a f,i Ndú; lrkq ,enQ tajd o fõ'

105
^w& m%cd iïnkaO;d m%fõYh( ^Community Relations Approach&

fï m%fõYfha uQ,sl woyi kï" .egqula isÿ ù ;sfnkafka m%cdjka w;r iïnkaO;d
ì|jeàu ksid nj h' m%cd lKAvdhï w;r we;sjk wúYajdih" miñ;=re;dj iy
O%eùlrKh tys ,laIK hs' tneúka" .egqï iu:kfha wruqKq úh hq;af;a"

• .egqug iïnkaO md¾Yaj w;r ikaksfõokh iy wjfndaOh m%j¾Okh lsÍu'


• jd¾.sl" ixialD;sl" iudÔh wdÈ úúO;ajh ms<s.ekSug yd bjiSug m%cdjka
w;r we;s yels hdj m%j¾Okh lsÍu'

^wd& udkj wjYH;d m%fõYh ^Human Needs Approach&

.egqï ms<sn| udkj wjYH;d kHdhfhka lshefjkafka" .egqï we;s jkafka uQ,sl
fN!;sl" udkisl yd iudÔh ukqIH wjYH;d bgq fkdùu ksid nj h' fujeks
.egqïj,ska wjOdrKh lrk wruqKq jkafka wdrlaIdj" wkkH;dj" ms<s.kq ,eîu"
lKavdhï f.!rjh" foaYmd,k iyNd.s;ajh" ksoyi hk fïjd h' ukqIH wjYH;d
u; mokï jk tjeks .egqï iu:kfha § my; ±lafjk wruqKq wkqj lghq;= lsÍu
m%fhdackj;a h'

• ;ukaf.a bgq fkdù we;s udkqISh wjYH;d y÷kdf.k" tajd bgq lr.ekSug
iqÿiq úl,am ud¾. fiùug .egqug iïnkaO md¾Yaj Wkkaÿ lrùu'
• iEu md¾Yajhl u uQ,sl udkqIsl wjYH;d idlaId;a lr.; yels tlÕ;dj,g
t<öug md¾Yajj,g Wojq §u'

^we& wkkH;d wjYH;d m%fõYh( ^Identity Needs Approach&

wkkH;d kHdh wjOdrKh lrkafka" .egqï we;s jkafka m%cd lKavdhïj, wkkH;dj
;¾ckhg m;a ù we; hk yeÕSu fj;ska h hk woyihs' w;S;fha È isÿ jQ mrdchka"
ÿla ú£ï iy miqnEï tajdfha yrfha u ;sfí' tjeks .egqï iu:kh i|yd my; i|yka
foa l< hq;= fõ'

• ;uka tlsfkldg yefÕk ;¾ck iy ìh ljf¾ ±hs y÷kd .ekSug md¾Yajj,g


Wojq lrñka" Tjqka w;r iyfõokh ^empathy& iy ixys¢hdj ^reconciliation&
f.dvkÕd .ekSug wdOdr ùu'
• ish¨ md¾Yajj, uQ,sl wkkH;d wjYH;d ms<s.efkk iduQysl tlÕ;d we;s
lr.ekSu'

^wE& ixialD;sl ikaksfõok m%fõYh( ^cultural communication Approach&

wka;¾-ixialD;sl ikaksfõok kHdhfhka wjOdrKh lrk lreKla kï" .egqï


we;sjkafka" tlsfkl ixialD;sl ikaksfõok ffY,s w;r we;s wix.; Ndjh" tkï
fkdmEySu" ksid hkak hs' .egqï iu:kfha wruqKq f,i fuu m%fõYh fhdackd
lrkafka'

• .egqug iïnkaO md¾Yajj, ixialD;s ms<sn| j Tjqka w;r we;s wjfndaOh


jeä lsÍu'

106
• tu lKavdhï w;r tlsfkld .ek we;s ksfIaOkSh taldldÍ jgyd .ekSï
^Negative stereotypes& bj;a lr .ekSu'
• wka;¾-ixialD;sl ikaksfõokh Yla;su;a lsÍu'

^b& .egqï mßj¾;kh m%fõYh( ^Conflict Transformation Approach&

.egqï mßj¾;k kHdhfhys lshk tla uQ,sl woyila kï" .egqï we;s fjkafka
wiudk;d yd widOdrKh .eíù we;s iudc" wd¾Ól" foaYmd,k yd ixialD;sl
jHQyhkag m%;spdr jYfhka h hkak hs' tjeks .egqïj, § .egqï mßj¾;k ld¾hh
w;HjYH fõ' ta i|yd l< hq;= foa fufia h'

• wiudk;dj, yd widOdrKj, uQ, fya;=j jk jHQy yd m%;sm;a;s rduq fjkia


lsÍu'
• .egqug iïnkaO md¾Yaj w;r we;s wjfndaOh idOkSh f,i mßj¾;khlg
Ndckh lsÍu'
• m%cdjka iún, .ekaùu iy iduh" idOdrK;ajh" iudj §u" ms<s.ekSu yd
m%;sikaOdk.; ùu ^Reconciliation& m%j¾Okh lrk l%shdj,s yd Ndú; wdrïN
lsÍu'

^B& .eg¨ úi£fï m%fõYh( ^Problem Solving Approach&

fuu m%fõYfha kHdhsl moku kï .egqu we;s ù ;sfnkafka tys md¾Yaj w;r we;s ^i&
tlsfklg fkd.e<fmk iy wix.; wruqKq ksid" iy ^ii& .egqu iïnkaO j Y+kH
ftlHuh ^Zero-sum& ia:djr ^;uka muKla ksjerÈ h" ;ukag muKla ish¨ ch
,eìh hq;= h" m%;sjdÈhd imqrd mrdch úh hq;= h" úkdY úh hq;=h hk úYajdih&
mj;ajdf.k hdu ksid h' hk ú.%yh hs' tneúka tajd fj;ska mek kef.k .eg¨
úi£u ^Problem Solving& .egqï iu:kfha wruqKhs' ta i|yd l< hq;af;a

• .egqug mdol jQ fya;= yd .eg¨ iy ;u fm!oa.,sl;ajh tlsfklska fjka lr


.ksñka" ;ukaf.a oDV ia:djr u; fkdj uQ,Od¾ñl lreKq mokï lr f.k
.egqï iu:kh i|yd iyuka;%Kfha ^Negotiation& fh§ug md¾Yajj,g wdOdr
lsÍu'
• tla md¾Yajhla fkdj iEu md¾Yajhla u ch.kakd tlÕ;d we;s lr .ekSug
md¾Yajj,g myiqlï iemhSu'

6'2' .egqï iu:k l%shdj,sh (-

 .egqï iu:kh idudkHfhka §¾> l%shdj,shls'

 fm!oa.,sl fuka u iudc foaYmd,k .egqïj, o ksÍlaIKh l< yels lreKla kï" .egqula
iïmQ¾K f,i úi£ug ÿIalr jqj;a .egqug idOkSh f,i m%fõY ùfï udOH mj;sk nj h'

 ta wkqj
• .egqï .ek l,a;nd wk;=re weÕùu'
• .egqï je<elaùu'
• .egqï l<ukdlrKh'
• .egqï mßj¾;kh'

107
• mYapd;a .egqï - iduh f.dv keÕSu'
• .egqï iu:kh'

 .egqï .ek l,a;nd wk;=re weÕùu ^Early Warning&

• fuh 1980 iy 1990 oYlj, j¾Okh jQ ixl,amhls'


• fuys uQ,l
s woyi kï iudcfha we;s ùug bv ;sfnk .egqï ms<sn| l,a;nd y÷kdf.k
tajd we;s ùu je<elaùug mshjr .ekSu hs'
• tfia lsÍfï § .egqï we;súh yels ia:dk" iudc fldgia wdÈh y÷kdf.k tajd
fj;ska .egqï we;s ùug ;=vq Èh yels fya;= wOHhkh lr tajd úi£ug fhdackd ilia
l< yels h'

 .egqï je<elaùu (- ^Conflict Prevention&

• by;ska ±lajQ zzl,a;nd wk;=re weÕùuZZ .egqï je<elaùfï wdrïNl mshjrls'


• .egqï we;s ùug we;s idOl" bvlv yd ia:dk y÷kd.;a miq tajd .egqï njg W;aikak
ùu je<elaùu fuys wruqK fõ'
• .egqï je<elaùfï wdldr folla ;sfí'

I ir, je<elaùu (- ^Light prevention&


• fuhska lrkqfha .egqula m%pKav wjêhg meñKSu je<elaùug mshjr .ekSu
hs'
• rdcH ;dka;%sl ueÈy;aùï" ixjdo" iyuka;%Kh" idu idlÉPd" .eg¨ úi£fï
jevuq¿ wdÈ udOH fï i|yd fhdod .; yels h'

II .eUqre je<elaùu (- ^Deep prevention&


• fuhska lrkqfha .egqug mdol jk uQ,fya;= fidhd tajdg úi÷ï ,nd §" .egqu
we;sùfï bvlv je<elaùu hs'
• wd¾Ól yd foaYmd,k m%;sixialrK" ixj¾Ok l%shdud¾." wdodhï h<s fnod
hEfï l%shdud¾." Y=NidOk m%;sm;a;s" foaYmd,k wdh;k f.dv keÕSu wdÈh
fï i|yd fhdod.; yels l%shdud¾. hs'

 .egqï l<ukdlrKh (- ^Conflict Management&

.egqï l<ukdlrKh hkakg w¾: folla ;sfí'

I .egqula iïmQ¾Kfhka úi£u ÿIalr" l,a .kakd l%shdj,shla ù we;s úg" .egqfï
m%pKav;ajh yd úkdYldÍ m%;sM, md,kh lr" tys jHdma;sfha mßudj iy ;Sj%;dj
iSud lsÍu" .egqï l<ukdlrKh hs' th .egqfï mdol uQ,fya;=j,g úi÷u fiùug
W;aidy .kafka ke;' fï m%fõYh uÕska .egqï ie,eflkafka ksfIaOkSh m%;sM, we;s
lrkakla f,ih'

II fuu fojk m%fõYh .egqï ie,eflkafka ksfIaOkSh n,fõ.hla f,i fkdj iudcfha
tlsfklg fjkia wfmalaId iy wruqKq w;r .egqula f,i h' tneúka l< hq;=
jkafka .egqï m%cd;ka;%jd§ iy iduldó rduqjla ;=<" ixjdo iy idlÉPd udOHfhka
m%ldYhg m;ajk l%shdj,shla njg m;a lsÍu hs'

108
fuu udOH foflka u wfmalaId lrkafka .egqula w¾nqohla njg m;aùu je<elaùu
hs'

 .egqï mßj¾;kh ^Conflict Transformation&

fuu ixl,amh ;j ÿrg;a úuid n,uq"

• fuhska lshefjkafka .egqula idOkSh f,i iu:kh lsÍu" yqfola idu .súiqulska
fyda tla md¾Yajhla ch .ekSfuka fyda w;am;a lr yels wruqKla fkdj" mßj¾;kSh
l%shdj,s .egqu we;=<;ska u isÿjkakla o jk nj hs' tkï .egqu úiska u .egqfï
.;sl;ajh" wruqKq wNs,dI o mßj¾;khg ,lafõ'

• mSg¾ fjd,kaiaàka ^1991& g olajkafka" .egqï mßj¾;kh hkq .egqfï ft;sydisl


l%shdj,sfha § ,efnk b.ekqï iïNdrfha m%;sM,h nj hs' ta wkqj id¾:l f,i
isÿjk .egqï mßj¾;khla hkq hqoO a fha wk;=r kej; we;s fkdjk wdldrhg .egqfï
md¾Yajlrejka" .egqug ;=vq § we;s ksñ;s iy .egqfuka wfmalaIs; wruqKq fjkia ùu
hs' ta wkqj .egqula idOkSh f,i iu:kh lsÍfï w¨;a wjldY újD; fõ'

• .egqfï mßj¾;kh wdldr lsysmhlska isÿ úh yels h' bka lsysmhla my; i|yka fõ'

md¾Yajlrejka mßj¾;khg m;aùu ^Actor Transformation&


• .egqfï md¾Yajlrejka" wdKavq" kdhlhka fjkiaùu iy Tjqka .egqu foi
olajk wdl,am fjkiaùfuka .egqulg we;s jk n,mEu'

ksñ;s iy kHdh m;%j, mßj¾;kh ^Issue and Agenda Transformation&


• fuys§ isÿjkafka .egqug flakaø ù we;s ksñ;s iy kHdh m;% fjkia ùu hs'
• Wmßujd§ wruqKq fjkqjg" w;ruÕ iudodkhlg bv imhk wruqKq u;= ùu"
tal mdlaIsl ch.%yK fjkqjg yjq,a iudodk i|yd bvlv u;= ùu fï uÕska
isÿfõ'

.egqfï kS;sÍ;s mßj¾;kh ^Rule Transformation&


• .egqfï md¾Yajlrejkaf.a p¾hdfõ fjkialï isÿùu fuhska woyia flf¾'

jHQyuh mßj¾;kh ^Structural Transformation&


• .egqfï iuia; jHQyh" ksñ;s" wruqK"q p¾hdj" md¾Yaj hkdÈ ish,a, mßj¾;kh
ùu hs'

 mYapd;a - .egqï iduh f.dv keÕSu ^Post Conflict - Peace Building&

• fuhska yeÕfjk lreK kï" idu .súiqula wiaaika lsÍu fyda hqoaOh wjika lsÍu
fyda .egqï iu:kh i|yd imhkafka w;YjYH mQ¾j fldkafoaishla muKla nj hs'
ñka miq u;=jk wNsfhda.h jkafka .egqu h<s we;s fkdjk mßÈ .egqfï mdol
fya;=j,g idOkSh f,i wduka;%Kh lrñka" wd¾Ól-foaYmd,k wdÈ m%;sixialrKh
isÿ lsÍu h'

• .egqfï § úkdY jQ m%foaY iy iudc h<s f.dv keÕSu" mqkre;a:dmkh" m%;s ixj¾Okh"
m%cdjkag iyk ie,iSu hqla;sh yd idOdrK;ajh bgq lsÍu" m%cdjka yd rdcHh w;r

109
ixys¢hdj f.dv keÕSu hk fïjd mYapd;a .egqï iduh f.dv keÕSfï ld¾hhg wh;a
fõ'

 .egqï iu:kh ^Conflict Resolution&

• .egqï iu:kh hkq .egqula h<s we;s fkdjk mßÈ tys uQ, fya;=j,g fuka u .egqï
isÿfjoa§ u;= jQ ÿla .ekú,sj,g o wduka;%Kh lrñka isÿ lrk iduh f.dv keÕSfï
l%shdj,shla fj;ska w;am;a lr .; hq;= wruqKls'

6'3' .egqï iu:k udOH (-

.egqï iu:k l%shdj,sfha § m%fhdackhg .kakd uQ,sl udOH 4 ls'


1' iyuka;%Kh
2' ueÈy;alrKh
3' idu .súiqï
4' iduh f.dvkeÕSu

 iyuka;K
% h ^Negotiation&

• Getting to Say 'yes' kï iyuka;%Kh ms<sn| j iqm%isoaO w;afmd; ,shQ frdac¾ *sI¾
^Roger Fisher& f.a iy ú,shï hQß ^William Ury& f.a ks¾jpk wkqj" iyuka;%Kh hkq
zzwmg wkHhkaf.ka ,nd .ekSug jqjukd foa ,nd .ekSu i|yd fhdod .kakd
udOHhls' Tn iy wfkla md¾Yajh w;r fnod .; yels fmdÿ wNs,dI fuka u
mgyeKs wNs,dI o mj;sk úg" fomd¾Yajh w;r tlÕ;djla we;slr .ekSu wruqKq
fldg f.k isÿjk ikaksfõok yqjudrej iyuka;%Kh hsZZ

• zziyuka;%KhZZ hkq .egqul fh§ isák md¾Yaj ;u .egqu úi|d .ekSu i|yd fhdod
.kakd idlÉPduh l%shdj,shls'

• zziyuka;%KhZZ hkq tlsfklg .efgk fmdÿ ia:djrhla njg m;a lr .ekSu i|yd
.egqug iïnkaO md¾Yaj w;r we;sjk l%shdj,sh hs'

• iyuka;%Kh isÿ lrk wdldr ;=kla .egqï iu:lrK idys;Hfha ±lafõ'

^w& .egqï úi|d .ekSï iyuka;%Kh ^Problem Solving Negotiation&


fuys § isÿjkafka .egqfï md¾Yajj,g fmdÿfõ ms<s.; yels úi÷ula fidhd
hEu hs' th md¾Yaj folg u i;=gq úh yels" w;rueo iudodkldÍ úi÷ula
yjqf,a fidhd .ekSfï l%shdj,shls' th isÿ jkafka .egqug mdol jQ .eg¨
úi£ug tlÕ ùfuks'

^wd& wdrdjq,aldÍ iyuka;%Kh ^Contending Negotiation&


fuys § isÿjkafka .egqug iïnkaO tl md¾Yajhla" wfkla md¾Yajh u; ;u
ia:djrh megùu i|yd idlÉPdfõ fh§u hs' ;u ia:djrh kuHYS, fkdlr
±ä f,i mj;ajd .ksñka" miñ;=re md¾Yajfha ia:djrh ;ukag jdis f,i
fjkia lsÍug n, lsÍu fuys § flf¾'

110
^we& kuHYS,S iyuka;%Kh ^Yielding Negotiation&
fï l%ufha § isÿjkafka" .egqug iïnkaO md¾Yaj" úi÷ula fidhd .ekSu
i|yd ;u wruqKq yd wfmalaId ms<sn| j kuHYS,S ùu hs'

 ueÈy;alrKh ^Mediation&

• ueÈy;alrKh hkq .egqug iïnkaO md¾Yaj w;r újdohg ;=vq § we;s ksñ;s
iïnkaOfhka fomd¾Yajhg u ms<s.; yels ksrdlrKhla ^Settlement& we;s lsÍfï
wruqKska ;=kajeks md¾Yajhla Ndrf.k ;sfnk w;rueÈ l%shdldrluls' ueÈy;alrKh
tl wjia:djl isÿjk tl l%shdldrlula fkdj l%shdj,shls' th wjê lSmhlska
hqla; fõ'

I uq, § .egqï md¾Y j w;r mKsúvlrejl= f,i l%shd lsÍu'


II Tjqka w;r idOkSh woyia yqjudrejlg wjYH ikaksfõok udOHh ùu yd ta
i|yd wdOdr iemhSu'
III .egqug úl,am úi÷ï .ek is;Sug wdOdr ùu'
IV .egqfï md¾Yaj idlÉPd fïihg f.k tau iy idlÉPdj, iNdm;s ld¾h
bgq lsÍu'
V iyuka;%Kfha § we;s jk .eg¨ldÍ lreKq úi£ug md¾Yajlrejkag wdOdr
lsÍu'
VI iyuka;%Kfha fhfok md¾Yajj, m%ldYlhd f,i lghq;= lsÍu'
VII idu .súiqu flgqïm; lsÍug wdOdr lsÍu'
VIII idu .súiqu l%shd;aul lsÍug" md¾Yaj lrejka b,a,d isák Wojq ,nd §u'

6'3'3' idu .súiqï

• rdcH wNHka;r fyda wka;¾ rdcH fyda .egqula mj;sk úg" iyuka;%Kfha;a"
ueÈy;alrKfha;a wfmalI a dj jkafka .egqfï md¾Yaj lrejka idu .súiqulg ke;fyd;a
ksrdlrK .súiqulg ^Peace Agreement/Settlement Agreement& wiaika lrkq we; hkak
hs' idu .súiqu ^Peace Accord& hk moh o fï i|yd fhdod .efka'

• ;=kajeks md¾Yajhl ueÈy;alrKh isÿjk wjia:djl idu .súiqug .egqï md¾Yajlrejka


wiaika lrkafka" tu ;=kajeks md¾Yajfha iyNd.s;ajh iy wkqYdikd mßÈ h' .súiqu
flgqïm;a lsÍug o ;=kja eks md¾Yajh iyNd.S fjhs' ueÈy;alrKh fkdue;s wjia:dj,
md¾Yaj fofla úfYaI{fhda .súiqu flgqïm;a lr;s'

• .egqula tal md¾Yaúl j wjika jQ wjia:djl" idu .súiqu wiaika lrkafka ke;'
tjeks wjia:djl fndfyda úg isÿjkafka mrdð; md¾Yajh hg;a ùfï .súiqula
wiaika lsÍu hs' th idu .súiqula fkdfõ'

 idu .súiqul ,laIK

i .egqfï md¾Yaj fol u" .egqu w;aysgqùug fyda wjika lsÍug fyda tlÕ ùu'

ii ;ks j u;a yjqf,a;a l%shd;aul lsÍug tlÕ jk fmdfrdkaÿ idu .súiqfï fldkafoais
njg m;a lsÍu'

111
iii .egqï isú,a hqoO
a hla kï hqoO
a h wjika lsÍu" ksrdhqOlrKh" igkalrejka mqkre;a:dmkh
lsÍu" hqoaOfhka irKd.;hka jQ isú,a ckhd h<s mÈxÑ lrùu" udkj whs;sjdislï
lvùïj,g ms<s;=re fiùu wdÈ ld¾hhkag yjqf,a tlÕ ùu'

iv ler,sldr md¾Yajh foaYmd,k m%Odk m%jdyhg tl;= lr .ekSu iy tu md¾Yajfha


foaYmd,k b,a,Sïj,g m%;spdr jYfhka foaYmd,k m%;sixialrKj,g tlÕ ùu'

v .súiqï fldkafoais ksis mßÈ l%shd;aul lrk njg Ym: ùu iy ta i|yd iajdëk
ksÍlaIK úêúOdkj,g tlÕ ùu'

 iduh f.dv keÕSu

idu .súiqulg md¾Yajlrejka t<öu" iduh f.dv keÕSfï §¾> l%hs dj,shl wdrïNh
muKs' úfYaIfhka u m%pKav iy È.a.eiaiqKq isú,a hqoaO mej;s iudcj, iduh
f.dvkeÕSu o §¾> ld,Sk iy mßj¾;kSh l%shdj,shla fõ' iduh f.dvkeÕSfï
l%shdj,sfha m%Odk wNsfhda. folls'

i idu .súiqfï md¾Yj tlÕ jQ fldkafoais ksis mßÈ yd fmdfrdkaÿ jQ mßÈ


l%shd;aul lsÍu'
ii .súiqu wiïmQ¾K f,i l%shd;aul ùfï § we;súh yels .egqug wdmiq hdfï
yels hdj md,kh lsÍu'

6'4' iduh f.dv keÕSu ^Peace - Building&

6'4'1 iduh f.dvkeÕSu" ks¾jpk iy m%fõY


.egqï iy idu wOHdmk idys;Hfha iduh hkak fohdldrhlg ixl,am .; lr
we;' uydpd¾h fhdydka .e,agqx ^Johan Glatung& 1964 § y÷kajd ÿka tu fohdldr l%uh

i ksfIaOkSh iduh ^Negative Peace&


m%pKav;ajh yd hqoaOh fkdue;s ùfuka we;s jk iduh'

ii idOkSh iduh ^Positive Peace&


fuh m%pKav;ajh iy hqoaOh fkdue;s ùfuka ,nk iduhg jvd wE;g hhs'
ukqIH m%cdj w;r wfkHdakH wjfndaOh jHdma; ùu" idu wOHdmkh"
wka ; ¾cd;s l iyfhda . s ;dj" wdrjq , a úi|d.ekS u id¾:l f,i .egq ï
l<ukdlrKh lsÍu" iudc widOdrKlu yd wiudk;d wfydais lsÍfuka
iudcfha jHQyd;aul m%pKav;ajhg we;s wjldY wfydais lsÍu hk fïjd
mokï fldgf.k f.dv kÕk ,o iduh fuhska woyia fõ'

• óg wu;rj 1970 oYlfha § ìys jQ zzOrKSh iduhZZ ^Sustainable Peace& hk w¨;a


ixl,amfha ks¾ud;Djrhd jkafka o uydpd¾h .,a;=x h' fuys jdÑl w¾:h kï zz;u
NjH;d laIh jkafka ke;sj ;uka u fmdaIKh lr .ksñka bÈßhg hd yels iy
mej;sh yels iduhZZ hkak hs'

• tlai;a cd;Skfa .a ixúOdkfha uyf,alï j isá nQf;%daia n%f;daia-.d,s ^Boutros Boutros-


Ghali& 1992 § bÈßm;a l< zziduh Wfoid kHdh m;%hZZ ^An Agenda for Peace& hk

112
f,aLkfha i|yka lrk ,o iduh f.dvkeÕSu ms<sn| ks¾jpkh my; i|yka h'

zzrgla kej; jrla .egqug wdmiq hdfï wjodku wvq lsÍfï b,lalh we;s j" .egqï
l<ukdlrKh i|yd cd;sl uÜgfï we;s yels hdjka iEu uÜgñka u Yla;su;a
lsÍu;a" OrKSh iduh iy OrKSh ixj¾Okh i|yd moku ±óu;a wruqKq lr.;a
mshjr .Kkdjla u iduh f.dvkeÕSu hkakg wvx.= h' iduh f.dvkeÕSfï Wmdh
ud¾. ukd f,i ixhqla; jQ iy rfÜ iqúfYaI wjYH;dj,g .e<fmk tajd úh hq;=h'
tajd cd;sl ysñldß;ajhla u; mokï úh hq;= hZZ

• uydpd¾h fcdaka fmda,a f,vrdla ^John Paul Lederach& zziduh f.dvkeÕSuZZ hk


ixl,amfhka wjOdrKh lrkafka §¾> ld,hla m%pKav .egqï meje;s iudchl
OrKSh iduhla f.dvkeÕSug kï iudc ìï uÜgfuka" tkï idudkH ckhdf.a
uÜgfuka" iduh f.dvkeÕSfï l¾;jH isÿ úh hq;= nj h' mqrjeishkag;a" isú,a
iudc n,fõ.j,g;a" rdcH fkdjk ixúOdk j,g;a iduh f.dv keÕSu i|yd we;s
YlH;dj uydpd¾h f,vrdla wjOdrKh lrhs' thg fya;=j iduh f.dv keÕSfï
moku hkq m%cdjka w;r we;s jk zzwfkHdakH úYajdihZZ muKs'

6'4'2 m%;sikaOdk.; ùu ^Reconcilition&

iduh f.dvkeÕSfï kHdh m;%fha m%Odk wjia:djla f,i zm%;sikaOdk.; ùuZ hk


l%shdj,sh ie,fla' ixys¢hdj we;s lsÍu hk fhÿu o ta i|yd fhdod.; yels h'
úfYaIfhka u §¾>ld,Sk m%pKav .egqï mej;s iudcj, idOkSh iduh f.dvkeÕSug
w;HjYH hehs ie,flk m%;sikaOdk.; ùu hkafkys ir, w¾:h kï w;S;fha
.egqug iïnkaO ish¨ md¾Yaj fuka u .egqu ;=< fn§ isá ck;dj o iduh f.dvkeÕSu
i|yd o tl;= ùu hs' tu tl;= ùfï l%shdj,sfha w;S;fha mej;s miñ;=relu" ffjrh
iy wfkHdakH ielh w;yer oud ñ;%;ajh" úYajdih iy wfkHdakH f.!rjh ms<sn|
j yeÕSï u; mokï jQ idOkSh iïnkaO;d f.dv keÕSu o thska wfmalaId flf¾'

m%;sikaOdk.; ùu uÜgula ;=klska isÿùu wjYH fõ'


i ufkda úoHd;aul l%shdud¾. -
m%pKav;ajfha f.dÿre njg m;a jQ ck;djg tu fõokdldÍ w;a±lSï iuÕ idOkSh
f,i .kqfokq lsÍug we;s yels hdj iy iQodku f.dv keÕSu'

ii iudÔh l%shdud¾. -
iudÔh uÜgfuka tu ld¾hh i|yd iudch iQodkï lsÍu" m<s.ekSu fjkqjg ñ;%;j
a h
yd iudj §u" fjka ù isàu fjkqjg tl;= ùu" iy ffjrh fjkqjg wfkHdakH
iylïmkh f.dvkeÕSu fuu iudc l%shdldrlïj, wruqKq h'

iii foaYmd,k l%shdud¾. -


fm!oa.,sl uÜgñka isÿ jk ufkdaúoHd;aul fuka u iudcuh ziqj lsÍfïZ ^Healing&
l%shdj,shg iudka;r j zfoaYmd,k iqj lsÍfïZ l%shdj,shla ^Political Healing&
m%;sikaOdk.; ùug we;=<;a h' .egqug uQ, fya;= jQ" wd¾Ól foaYmd,k yd iudÔh
idOlj,g foaYmd,k jYfhka wduka;K % h lsÍfï m%;i
s xialrK l%hs dj,shl wjYH;dj
fuhska wjOdrKh flf¾'

113
• iduh f.dv keÕSu ms<sn| ol=Kq wm%sldkq w;a±lSï uÕska wjOdrKh l< lreKla kï
m%;sikaOdk.; ùfï l%shdj,sh" i;Hh fiùu" hqla;sh ,nd §u iy iduh hk fïjd
tlsfklg iïnkaO foa úh hq;= nj hs'

zzi;Hh fiùuZZ ^Truth Seeking& hkafkka woyia jkqfha .egqu mej;s iufha isÿ jQ
m%pKav l%shdj,sfha § we;a; jYfhka isÿ jQfha l=ula±hs iEu fokd u újD; j
±kf.k ta u; zziqj lsÍfï l%shdj,shZZ f.dvkeÕSu hs'

zzhqla;shZZ ^Justice& wjYH jkafka .egqu iufha iEu md¾Yjhla úiska u lrk ,o
udkj whs;sjdislï W,a,x>kj, úkaÈ;hka jQ jeishkag hqla;sh yd idOdrKlajh
bgq lsÍu hs'

ol=Kq wm%sldfõ 1995 § msysgqjkq ,enQ i;H fiùfï yd m%;sikaOdk.; ùfï fldñiu
^Truth and Reconciliation Commission& fï iïnkaO j f,dalfha mj;akd iqm%lg
WodyrKh hs' tkï jerÈ lrejka fidhd o~qjï lsÍfï idïm%odhsl ffk;sl m%fõYh
fjkqjg;a" zzm<s.ekSfï hqla;sZZ ^Retributive Justice& m%fõYh fjkqjg;a zziqj lsÍfï
hql;
a Zs Z ^Restorative Justice& m%fõYh wdfoaY flf¾' hql;
a h
s ms<n
s | j fuu m%;i
s kaOdk.;
ùfï m%fõYfha yrh kï" jerÈ lrejkag o~qjï §u fjkqjg udkj whs;sjdislï
lvùï isÿ l< mqoa.,hka iy úkaÈ;hka o" Tjqka wh;a m%cdfõ idudðlhka o" tl u
fmdÿ l%shdj,shla fj;g f.kajd" iudj b,a,Su yd iudj §u udOHfhka hqla;sh bgq
lsÍu hs' l%shdj l< mqoa.,hka iy úkaÈ;hska w;r yuq ùu" idlÉPdj iy iylïms;
ixjdoh fï l%shdj,sfha udOHh hs'

fhdað; bf.kqï b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' mka;sh lKavdhïj,g fnokak'

N+ñld rx.k i|yd ud;Dld fnod fokak'

• .egqï l,a;nd wk;=re weÕùu'


• .egqï je<elaùu'
• .egqï l<ukdlrKh'
• .egqï mßj¾;kh'
• mYapd;a .egqï iduh f.dv kexùu'
• iyuka;K % h'
• ueÈy;alrKh'
• idu .súiqï'

kshñ; Èkhl § N+ñld rx.k bÈßm;a lsÍug wjia:dj ,nd fokak'

114
wdY%s; .%ka:

01. Coser, L., (1975), The Function of Social Conflict, Glencoe, Ili, Free Press.

02. Fisher, Simonetal, (2000), Working with Conflict; Constructive and Destructive Pro-
cesses, New Haven and London: Yale University Press.

03. Fisher, Roger and William Ury, (1991), Getting to Yes, Negotiating Agreoment without
Giving In, USA: Penguin Books.

04. Ghail, Boutros-Boutros, (1992), An Agenda for Peace, New York: United Nations.

05. Galtung, Johan, (1964), "An Editorial" Journal of Peace Research, 1:1, 1-4.

06. Kriesbers, Louis, (1998), Constructive Conflicts: From Escalation to Resolution, Lanham,
Maryland; Rowman an Littlefield.

06. Mitchel, Christopher, (1981), The Stuccture of International Conflict, London:


Macmillan.

07. Lederach, John Paul, (1997), Building Peace, Washington, D.C: US Institute of peace.

08. Simmel, George, (1955), Conflict, NewYork: Free Press.

09. Zartman, William I, (1995), Ripe For Resolution: Conflict and Intervention in Africa,
New York: Oxfrd University Press.

10. Wallensteen, Peter, (2002), Understanding Conflict Resolution: War, Peace and the
Global System, London: SAGE.

115
07' Y%S ,xldfõ hg;a úð; mßj¾;kh

ksmqK;dj 07 (- Y%S ,xldfõ hg;a úð; mßj¾;kfha iudc" wd¾Ól iy foaYmd,k me;slv
y÷kd .kshs'
^ld,Éfþo 50 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
7'1' hg;a úð;jdoh iy hg;a úð; md,k l%uh ,xldfõ iudc" wd¾Ól iy
foaYmd,k mßj¾;khg ;=vq ÿka wdldrh ú.%y lrhs'
7'2' Y%S ,xldfõ hg;a úð; mßj¾;kfha m%;súmdl wjfndaO lr .ksñka woyia
olajhs'

bf.kqï M, (-
 hg;a úð; mßj¾;kfha iudc" wd¾Ól iy foaYmd,k .uka ufÕa m%jK;d
iy m%;sM, úia;r lrhs'
 Y%S ,xldfõ kQ;k rdcHhg moku jegqKq wdldrh meyeÈ,s lrhs'
 Y%S ,xldfõ ksfhdack m%cd;ka;%jdofha wdrïNh iy úldYh isÿ jQ wdldrh
fmkajd fohs'
 fvdkfuda¾ wdKavql%ufha ,laIK úYaf,aIKh lrhs'

ye¢kaùu (-
fuu mdvfï wruqK hg;a úð;hla njg m;a jQ Y%S ,xldj flfrys hg;a úð; l%uh
flfia n,mEfõ ±hs .fõIKh lsÍu hs' tys§ zzhg;a úð; rdcHhZZ hk ixl,amh
y÷kajd §" hg;a úð; l%uh yd tys foaYmd,kh ,xldfõ wd¾Ól" iudc yd foaYmd,k
hk lafIa;%j,g n,mE wdldrh .ek meyeÈ,s lrkq ,efí' fuys § u;l ;nd .; hq;=
jeo.;a lreK kï" fuu wOHhkh ,xldfõ ì%;dkH hg;a úð; iuhg iSud jk nj
h'

úIh lreKq meyeÈ,s lr.ekSu i|yd w;aje,la (-

by; 3 jeks mdvfï zzhg;a úð; rdcHhZZ hk wkqud;Dldj hgf;a we;s igyk fï
mdvug iïnkaO l< yelsh'

hg;a úð; yd hg;a úð; rdcHh (

f,dal b;sydih .fõIKh lroa§ hg;a úð; ìys jQ wdldr folla y÷kd.; yels h' tkï"

^1& lsishï rdcHhl ck;dj kj foaYhla fidhdf.k th ckdjdi lr" uõ rdcHfha


iudc" foaYmd,k iy wd¾Ól l%uj,g wkqrEm jQ ixia:d f.dv kÕd f.k" ujq
rdcHfha wdêm;Hhg hg;a j tu kj foaYh mj;ajd .ekSu'

^2& fmr ckdjdi jQ m%foaYhla n,.;= rdcHhla úiska .súiqulska fyda hqo n,fhka fyda
wE|df.k" ;u wdêm;Hh hgf;a md,kh lsÍu'

fuu fojeks l%ufhka hg;a úð;hla jk iudch úð;ldrl rdcHfha wdêm;Hhg hg;a fõ'
Y%S ,xldj hg;a úð;hla njg m;a jQfha o fuu fofjks l%uhg h'

116
 ';=ksjk ysllghs 3'2 rdcHh udÈ,s iy j¾.SlrKh hk úIh wka;¾.;fha hg;a
úð; rdcHh hk f;audj hgf;a ±lajQ úIh lreKq o óg wod< lr.kak'

hg;a úð; rdcHh -

hg;a úð;ldrl rdcH yd hg;a úð;h w;r mj;sk in|;dj h ú.%y lsÍu i|yd foaYmd,k
yd iudc úoHd{hka úiska Ndú;hg .kakd ixl,amhla f,i hg;a úð; rdcHh ^Colonial
State& y÷kajd Èh yels h' fuys § hg;a úð; rdcH h hkqfjka woyia lrkafka úð;ldrl
rdcHfha ksfhdað;hd jYfhka l%shd;aul jk hg;a úð; iudch iy tys foaYmd,k" mßmd,k
yd hqoaO uh jHQyh hs' wdKAvqj ksfhdackh lrkafka hg;a úð; iudcfha uyck wNs,dI
fkdj úð;ldrl rdcHfha wNs,dI hs' th ujq rdcHfha wd¾Ól" iudc" ixialD;sl yd
foaYmd,k wjYH;dj,g wkqj fufyhùu tys m%uqL ld¾h Ndrh fõ' th hg;a úð;fha
iduh yd ms<sfj< mj;ajdf.k hdug m%uqL;ajh fohs' hg;a lr.;a ck;djf.ka t,a, jk
n,mEï u¾okh" u;jd§ wdëm;Hh" ta iudch flfrys msysgj q d,Sug m%uqL;ajh ,nd foa' hg;a
úð; rdcHfha úfYaI ,laIKh jkafka hg;a úð;ldrl rdcHfha wjYH;d fjkqfjka
n,y;aldÍ f,i r|d mej;Su hs' tneúka hg;a úð; rdcHhg we;af;a wju iqcd; Ndjhls'
hg lS wruqKq i|yd hg;a úð; rdcHfha wd¾Ól" iudc" ixialD;sl yd foaYmd,k ixia:d
fjkia lsÍug yd mßj¾;kh lsÍug th W;aiql fjhs'

hg;a úð; mßj¾;k iy tys m%;sM, (

Y%S ,xldj 1505 isg 1948 olajd ngysr úð;jd§ .%yKhg yiq úh' m<uq j mD;=.%SiSyq;a fojkqj
,kafoaiSkq;a ;=kajkqj bx.%SiSyq ,xldj .%yKhg .;ay' fï cd;Ska w;ßka ,xldj flfrys oDV
n,mEula t,a, lf<da bx.%SiSyqh' Tjqyq 1796 isg 1815 f;la ,xldfõ uqyqÿnv m<d;a md,kh
l<y" 1815 isg uq¿ ,xldj u ;u md,kfha wKilg k;= lr.;ay' t;eka mgka ì%;dkH
keu;s hg;a úð; ldrlhka ^Colonizer& úiska y÷kajd fok ,o m%;sm;a;s ,xldj kue;s
úð;lrKh jQ iudch flfrys È.=ld,Sk n,mEula lr ;sfí'

úð;ldrl rdcH hg;a úð;j, úð; rdcHhla f.dv kÕkafka yd hï hï iudc wd¾Ól"
foaYmd,k yd mßmd,k m%;sixialrK y÷kajd ÿkafka

^1& ;u úð;h mj;ajdf.k hdfï wdrlaIl yd mßmd,k úhoï wêl ùu iy Rcq j


úð;h md,kh lsÍu wmyiq ùu'
^2& ;ukag wìuqj we;s kj iudcfha we;s Ôjk rgd yd wNs,dI úð;ldrlhdf.a ixialD;sh
iuÕ fkdmEySu tajd th fjkia lr .ekSu'
^3& ;ukag hg;a jeis iudc ;u ujq rdcHfha Wmßu hym; i|yd Ndú;hg .ekSu" hk
uQ,sl wruqKq bgq lr .ekSug h'

 mQ¾j hg;a úð; Y%S ,dxlsl iudcfha m%Odk ksIm


a dok uQ,dY%hh jQ bvï rcqg wh;a úh'
rdcldÍ l%uh tys m%Odk ,laIKh úh' idudkH ck;dj ;u w;Hdikak iajdñhd
uÕska ,nd.;a bvï hï fiajdjla iemhSug hg;a j j.d l<y' fï Oqrdj,sfha my<
;eke;a;d by< ;eke;a;dg fiajh lsÍfï l%uh ksid;a ;u l=gqïnfha wjYH;d
i|yd;a Tjqyq bvï j.d l<y'

 ksYaÑ; fiajdjla iemhSu hk fldkafoaish ksid fm!oa.,sl jHjidfha j¾Okh


wekysá w;r ksIamdokh uQ,sl jYfhka hemqï uÜgfï mej;Sug fya;= úKs'

117
,dN bmhSfï Okjd§ wNsfm%arKfhka uvkd ,o ì%;dkH hg;a úð;jd§kag" meje;s
fï l%uh ndOdjla úh' Tjqka úiska wdrïN lrk ,o j;= wdY%;
s jdKsc lDIs l¾udka;hg
wjYH Y%uh ,nd .ekSug Y%ñlhka$f.dúhka bvug ne| oud ;snQ iudc l%uh ^rdcldß
l%uh& ndOd úh'

ld¾hlaIu j nÿ wh lr .ekSu iy úð; ldrl rdcHfha wd¾Ól wNs,dI bgqa lr


.ekSu i|yd bvï ms<sn| fm!oa.,sl whs;sh y÷kajd fok ,È' flda,anDla-leurka
flduidßiajrekaf.a m%Odk fhdackdj,ska lemS fmfkk tlla jQfha fuh hs'

WodyrK (- uqvq ìï mk;'

 rdcldÍ l%uh wfydais lr bvï ms<sn| ;r.ldÍ fjf<|m<la y÷kajd §u'

bx.%SiSka úiska we;s lrk ,o ;r.ldÍ bvï fjf<|fmdf,ys wdfhdackh isÿ flrefKa
fldams" iskafldakd" f;a" rn¾ iy fmd,a hk jdKsc fNda.hka flfrys h' fïjdg
ld¾ñl ;dlaIKh fhdod.;a w;r wfmalaId l< mßÈ j;= jeú,s l¾udka;hg furg
idïm%odhsl ck;dj t;rï wdl¾IKh jQfha ke;' Tjqyq ;u yqre mqreÿ hemqï lDIsl¾ufha
u kshqla; jQy' úð; rdcHh o úoHd;aul mßfNdackh" hdka;%SlrKh yd há;,
myiqlï j¾Okh uÕska j;= jeú,s Èß.ekaù h' tys m%;sM,h jQfha ,xldfõ oaú;aj
wd¾Ólhla ìys ùu hs' tlla hemqï wd¾Ólh hs' wksl fjf<| wd¾Ólh hs'

 jdKsc lDIsl¾udka;h ksid furg ck iudch iuÕ ukd j wkql,kh fkdjQ


bka§h øúv ck fldÜGdihla o ìys úh' uq, § my;rg isxy,hka tajdg wjYH
Y%ñlhka f,i lghq;= l< o" j¾Okh jk Y%u b,a¨u yuqfõ úfoaYsl Y%ñlhka
f.kajd .ekSug isÿ jQ nj úoaj;ayq fmkajd fo;s'

 Okjdohg m<uq j ksrdjrKh jQ my; rg isxy,fhda j;= wdY%s; l¾udka;j,g wjYH


fiajd iemhSfuka o" wrlal= f¾kao jeks kj wd¾Ól wjldY m%fhdackhg .ekSfuka
o ie,lsh hq;= uQ,sl m%d.aOkhla Wmhd .;ay' miqj Tjqyq foaYSh jHjidhl mka;shla
njg m;a jQy' tys ,d m%uqL;ajh .;af;da my;rg isxy, ck iudcfha wêm;s fkdjk
l=,j,g wh;a jQfjda h' Tjqyq furg foaYSh OfkaYajr mka;sfha iudrïNlfhda fj;s'

 fuys § úfYaIfhka i|yka l< hq;= lreK kï furg Okjdoh §¾>ld,Sk ft;sydisl
úldYkhl m%;sM,hla fkdjQ nj h' th hg;a úð; rdcHh úiska ish m%;sm;a;s uÕska
wdfrdamKh lrk ,o tlls' tys m%;sM,h jQfha mqoa., m%drïNkh w.h lrk" iudc
ip,;dj m%sh lrk ck fldgila iy wdÖ¾K l,amsl we.hqïj, .e,S isák
ckfldgila hk fomsßila tlg Ôj;a jk iudc l%uhla ìys ùu h'

hqfrdamSh hg;a úð;jd§kaf.a m%dÿ¾N+;h


s ksid yr moaO;s folla tlsfkl uqK .eisKs'
hqfrdamSh iudch fm!oa.,sl;ajh w.h l< iudc ip,;djg .re l< idrO¾u
iys; tlls' Tjqkg yuq jQ ,dxlsl iudch wdfrdams; ^Ascribed& idrO¾u u; mokï
jQ iudc ip,;dj weysrE tlls' tneúka fï kqyqre iudch fjkia lsÍug wod<
we;eï mshjr Tjqka úiska .kakd ,È'

• wksjd¾h rdcldß fiajh wfydais lsÍu'


• újD; fjf<|fmd<la y÷kajd §u'
• fjf<| NdKav i|yd ;Sre nÿ wvq lsÍu'

118
• wdKavl q drhd i;= j mej;s wiSñ; n,;, mqo.
a , ksoyi iSud lrk neúka jHjidhl
iudchlg .e<fmk mßÈ Tyqf.a n,;, iSud lsÍu'
• bvï nÿ l%uh taldlD;sl fldg nÿ tl;= lsÍfï whs;sh fjkafoaisfha úlsKSu
k;r lsÍu'
• øjHj,ska nÿ f.ùu fjkqjg uqo,ska nÿ f.ùu y÷kajd §u'
• oyihla j mej;s m<d;a ixLHdj my olajd wvq lsÍu'
• Rcq nÿ fjkqjg jl% nÿ l%uhla y÷kajd §u'
• rdcH fjf<| taldêldrh wfydais lsÍu'
• hqfrdamSh cd;Skag ,xldfõ mÈxÑ ùug ;snQ ndOd bj;a lsÍu'
• isú,a fiajh m%;sixúOdkh lsÍu'
• jHjia:d iïmdokh i|yd wdKAvqldrhdg iyh ùug jHjia:dodhl iNdjla we;s
lsÍu'
• úOdhl lghq;= i|yd úOdhl iNdjla we;s lsÍu'
• bx.%Sis wOHdmkh m%p,s; lsÍu'
• wêlrK l%uh l%udkql+, f,i ixúOdkh lsÍu'

7'1 wd¾Ól yd iudc mßj¾;k (

hg;a úð; rdcHh ,xldfõ y÷kajd ÿka m%;sm;a;Skaf.a n,mEu fohdldr fõ' tkï
i wfmalaIs; m%;sM,
ii wkfmalaIs; m%;sM," fïjd idOkSh ùug fyda fkdùug fyda bv we;'
wd¾Ól yd iudc mßj¾;kh ;, folla hgf;a isÿ úh'

I hg;a úð; Okjdofha wdrïNh iy jHdma;sh'


II hg;a úð; iudc mßj¾;kh'

wd¾Ól ;,fha isÿ jQ fjkialïj, moku f,i ,xldfõ hg;a úð; Okjd§ wd¾Ólhla
iïNj ùu fmkajd Èh yels h' hg;a úð; ldrl rdcH hg;a úð;h ;uka hg;g k;= lr
.ekSfuka n,dfmdfrd;a;= jkafka ujq rfÜ l¾udka;j,g wjYH lrk wuq øjH yd mßfNdackh
i|yd wjYH lrk oaú;Shl lDIsld¾ñl øjH iïmdolhl= f,i ;nd .ekSu yd ujq rdcHfha
ld¾ñl jHjidhlhka i|yd fjf<|m<la f,i ;nd .ekSuhs' fï l%shdj,sh i|yd újD; Y%u
fjf<|fmd<la yd bvï fj<|fmd,la we;s lsÍu i|yd rdcldß l%uh wfydais lsÍu;a uqvq ìï
yd lsÍgfha bvï jeks wd{dmk;a yryd m<uq j fldams fojkqj f;a" rn¾" fmd,a jeks jdKsc
fnda. i|yd bvï fjf<|m<la rdcHfha ueÈy;a ùfuka we;s lsÍu;a fmkajd Èh yels h'

 fï wkqj ,xldj m%d:ñl lDIsld¾ñl øjH ksIamdolhl= f,i f,dal Okjd§ wd¾Ól
l%uh iuÕ iïnkaO fõ' rcfha wjOdkh fhduq jkafka jdKsc j;= j.djka i|yd
wjYH lrk há;, myiqlï jeä ÈhqKq lsÍu ^WoHdk" uydud¾." ÿïßh& yd wod<
úoHd;aul m¾fhaIK lsÍu flfrys muKs'

 fjf<|fmdf<ys úlsKSu i|yd flfrk uyd mßudK jdKsc lDIs wd¾Ólhlska


iukaú; fjf<|fmd<la ìys úh'

 hg;a úð; m%;sm;a;sh uÕska wruqKq fkdl< idOkSh m%;sM, o ;sfí' tajd kï m<uq
j wrlal= f¾kaoh ñ,g .;a yd miq j j;= lïlrejkag yd jHjidhlhkag wjYH
uQ,sl fiajdjka iemhQ ^lr;a; lrejka f,i" l=vd lv ysñhka f,i& hï m%d.aOk
iuqÉÑ;lrKhla w;a lr.;a foaYSh Okm;s mka;shl iïNjh h'

119
 by; lS fiajdj, kshqla; jQfjda idïm%odhsl isxy, ck iudcfha wêm;s fkdjk
l=,j,g wh;a ;eke;af;da h' ta uÕska iudc lKavdhïj, Wvql=re iudc ip,;djla
we;s úh' th Y%S ,xldfõ iudkd;aujd§ iudc idrO¾u fmruqKq lr.;a m%cd;ka;j
% d§
iudchla ìys ùug wjYH lrk miqìu lrd fufyhúula úh'

tfia Okh Wmhd.;a ;eke;af;da by< iudc ;;a;ajdNs,dIfhka iudc fiajd wdY%S;
lghq;=j, fhfoñka wOHdmk" ixialD;sl iy iudc ;,fha wNsj¾Okh i|yd l%shd
l<y'

 iudcfha mßj¾;khla f,i rdcldß l%uh wfydais lsÍu" ksoyia Y%u fjf<|fmd<la
we;s lsÍu" lKavdhï jdoh fjkqjg mqoa., jdoh rchk ffk;sl iïnkaO;d ^jeo.;a
ñkqï oKavla f,i& bÈßhg meñKSu" bx.%Sis wOHdmkh hk fïjd iudc ixialD;sl
;,j, ie,lsh hq;= m%;sixialrK ìys ùug mdol úh' fï fjkialï uÕska kj
iudc mka;s l%uhla ks¾udKh úh' ,xldfõ Okm;s iudc mka;shla ìys jkafka
flda,anDla-leurka fhdackd l< OfkaYajr wd¾Ól m%;sm;a;sj, m%;sM,hla jYfhks'

 bx.%Sis wOHdmkh iy hg;a úð; hq.fha y÷kajd ÿka wfkl=;a iudc ixialD;sl
m%;sixialrK iuÕ w;sk; f.k ;jÿrg;a mej;s jevjiï l%uh fjkqjg kQ;k
iudc l%uhlg moku jeàu isÿúh' tys m%;sM,hla jYfhka tla w;lska kQ;k isú,a
iudch ìys jQ w;r hg;a úð;jd§ m%;sixialrKj,ska fyda Rcq j u ngysr wOHdmkh
jeks m%;sixialrKj,ska fyda m%;s,dN fkd ,enQ foaYSh wOHdmkhg iSud jQ mka;shla
o ìys úh'

 ngysr iudc l%uh uÕska b,a,d isáfhda ngysr iudc mkakhg nr jQ tys foaYmd,k
idrO¾u wkq.ukh lrk ;eke;af;da h' fuhg myiqfjka yev .eiqfKa bx.%Sis
wOHdmkh ,enQ m%udKj;a Okhla Wmhd.;a lKavdhï muKs' foaYSh wOHdmkh ,enQ
whg tfia yev .eiSug fkdyels úh' Tjqyq wdÖ¾K l,amsl rgdjka wkq.ukh
lrñka kj wdrhl isú,a iudchla f.dv kÕd .;ay' th ye¢kaúh yelaflaa uQ,dlD;sl
isú,a iudch ^Prototype of a Civil Society& hkqfjks' tys ,laIKh jkafka m%foaYSh
jdoh" ckj¾.h" wd.u jeks oE mokï fldg.;a iudc ixúOdk ìys ùu h'

7'2 foaYmd,k m%;sM, (

mQ¾j hg;a úð; rdcHfha foaYmd,kh ieliS ;snqfKa rcq fyj;a N+m;s flakaøSh j h' rcq
idïm%odhsl kS;shg wkqj md,kh f.k hd hq;= hhs m%;sudKhla mej;sh;a" tu m%;sudK
j,x.= jQfha N+m;sf.a wNsu;hg hg;a j h' tneúka mQ¾j hg;a úð; rdcHfha md,kh
w;a;fkdau;sl úh' ì%;dkH md,k hq.fha y÷kajd ÿka flda,anDla-leurka fhdackd j,ska
fï ;;a;ajh mßj¾;khg ,la jQ w;r" ;okqnoaO m%;sixialrKj,ska tu fjkiaùï ;j ;j;a
bÈßhg f.k hk ,È'

 flda,anDla m%;sixialrK uÕska ,xldfõ mej;s oaú;aj md,kh wfydais fldg uq¿ rg
u tl fmdÿ kS;s l%uhla hg;g f.kú;a m<d;a mylg fnod" rfÜ mßmd,k lghq;=
uOH.; lrk ,È' fï l%shdj,sh jQl,s wkd.;fha tal n, flakaøSh uOH.; talSh
rdcHhlg wjYH jk moku ±óula o úh'

120
 wfkla w;g ,xldj jHjia:dkql+, md,khlg fhduq lrñka hg;a úð; mßmd,k
m%;sixialrK uÕska wdKAvqldrjrhdf.a w;a;fkdau;sl md,k n,;, iSud fldg"
mqoa.,dNs,dI idOkh <Õdlr .; yels jHQyhla ks¾udKh lsÍfuys ,d wjYH jk
ffk;sl yd foaYmd,k w;a;sjdru o flda,anDla-leurka m%;sixialrK uÕska oukq
,eìKs' tuÕska wdKAvqldrjrhd lsÍghg j.lsj hq;= h hk isoaOdka;h biau;= lsÍug
o W;aidy flßK'

 tfuka u wdKavqldrhd ;u wNsu;h wkqj f.k hk md,kh fjkqjg úOdhl


iNdfõ wkqu;sh we;s j whjeh ilia l< hq;= h hk fldkafoaish uÕska j.lSï
iy.; md,khlg k;= lsÍug .kq ,enQ W;aidyh bÈßfha § foaYmd,k úOdhlhla
f.dv keÕSfuys,d uQ, îch njg m;a úh'

 wdKAvqldrhdg kS;s iïmdokh lsÍug ;snQ n,h iSud lrñka jHjia:dodhl iNdj
we;s lsÍfuka wkd.; md¾,sfïka;= wdKavql%uhlg wjYH moku ±ñKs' bka miq
we;sjQ jHjia:dodhl m%;sixialrKj,g uÕ fmkajQfha fï moku hs' ;j o ,xldjg
m%:u jrg ksfhdackh ms<sn| isoaOdka;h fï uÕska y÷kajd fokq ,eìKs'

 kS;s iïmdokh iïnkaO j jHjia:dodhl iNdj we;s jQ w;r" wdKavqldrhd iNdfõ


jev lghq;=j,g iïnkaO fkdù h' fuhska n,dfmdfrd;a;= jQfha j.lSï iys; md,k
l%uhla ìys ùuh'

 hg;a úð; mßj¾;kfha ;j;a jeo.;a wx.hla f,i ,xldfõ kS;s l%uh ixfYdaOkh
lsÍu yd mßmd,kh uOH.;lrKh y÷kajd Èh yels h' uq¿ ,xldj u tl u wmrdO
kS;s l%uhlg f.kd w;r m%dfoaYsl kS;shla jQ Wvrg kS;sh mqoa., kS;shla njg m;a
lrk ,È' ta isú,a lghq;= wrNhd h'

 ,xldj mßmd,k tall mylg fnod lÉfÉß mßmd,k l%uh y÷kajd fok ,È' fï
wkqj ,xldj talSh mßmd,k jHQyhlg f.k wdfjda ì%;dkH hg;a úð; md,lfhda
h' jHjia:dkql+, md,kh ms<sn| j moku jeàu uÕska ksfhdað; m%cd;ka;%jdofha
îch frdamKh úh'

 1910 uel,ï wdKAvl


q u
% fhka m%:u jrg iSñ; Pkao n,h y÷kajd§u fya;f
= jka W.;alu
yd foam< ysñlu wkqj iSñ; lKAvdhulg Pkao n,h ,eìKs'

 fuh 1920 jk úg ;j ÿrg;a j¾Okh lrñka m<d;ano ksfhdackhg uÕ mdod fokq


,eìKs'

 1924 m%;sixialrK uÕska iSñ; iy m<d;ano Pkao n,h ;j ÿrg;a mq¿,a lrk ,È'
ksfhdack m%cd;ka;%jdoh bÈßhg f.k hdug fuh fya;= úh'

 1931 fvdkfuda¾ m%;sixialrK uÕska j.lSï iys; wdKAvql%uhla y÷kajd§fï moku


jeáK' ta wkqj wjqreÿ 21 g jeä ia;%S mqreI fomd¾Yajhg u i¾j ck Pkao n,h
m%odkh flßK'

 mej;s jHjia:d odhl iNdj wfydais lrñka kj jHjia:dodhlhla we;s lrk ,È'
rdcH uka;K
% iNdj kñka ye¢ka jQ" th ksfhdað;hka 61 fofkl=f.ka iukaú; úh'

121
 mej;s jd¾.sl ksfhdackh wfydais lrñka m<d;ano ksfhdackh we;s lrk ,È' fï
hgf;a rdcH uka;%K iNdjg i¾jck Pkao n,h uÕska ksfhdað;fhda 50 fofkla o
wdKavqldrhdf.a kdulrKfhka ksfhdað;fhda wg fofkla o rdcH ks,OdÍyq ;sfofkla
o m;a lrk ,oy' fï wh w;ßka l:dkdhl jrhl= o m;a lr .ekSug wjldYh ,nd
ÈKs'

 iajfoaYslhka b,a,d isá leìkÜ l%uh fjkqjg úOdhl ldrl iNd l%uh we;s lrk
,È' rdcH uka;%K iNdfõ ksfhdað;hka 61 w;=ßka rdcH ks,OdÍka iy l:dkdhl
jrhd yer b;sß ksfhdað;fhda 57 fokd úOdhl ldrl iNd y;lg fnok ,oy' ldrl
iNd yf;a iNdm;sjreka y;afokd iy rdcH ks,OdÍka ;sfokdf.a tl;=fjka wud;H
uKav,h ilia úKs'

 1931 m%;sixialrKh uÕska we;s jQ i¾jck Pkao n,h ksid ksfhdack m%cd;ka;%jdohg
ck;dj yqre mqreÿ úh' fï ksid ue;sjrKh uÕska ;u md,lhka f;dard .ekSug yd
fjkia lsÍug ,dxlsl ck;dj yqre mqreÿ jQy'

 foaYmd,k n,h yiqrejk wh ck;djg j.lSug yqre mqreÿ jQfha i¾jck Pkao n,h
fya;= fldgf.k h' foaYmd,k{hka ck;djg j.lSug keUqre jQfha ck;djg ;uka
fok fmdfrdkaÿ j.lSulska bgq fkdl<fyd;a ck;d iyh ;ukag fkd,efí h hk
woyisks' ta wkqj Tjqyq j.lSfï wdKavql%uhlg yqre mqreÿ úh'

 fvdkfuda¾ wdKavql%uh l%shdjg kexùug foaYmd,k mlaI wjYH fkdù h' tfuka u
tu wdKvql%uh úiska foaYmd,k mlaI ìys ùu wffO¾hj;a lrk ,§' tfy;a i¾jck
Pkao n,h fya;= fldgf.k Pkao odhlhka ixúOdkh lsÍug we;s jk wjYH;dj
ksid foaYmd,k mlaI wdrïN úh'

 fï wdKavq l%uj,ska foaYmd,k jYfhka ck;dj iún, .ekajqK y'

 fvdkfuda¾ l%uh uÕska iudc iÔjlrKh fõ.j;a úh' iudcfha mSä; ck fldgia
i¾jck Pkao n,h uÕska w;a lr.;a Yla;sh hgf;a ysi tiùug mgka .;ay'

 foaYmd,k{hkaf.a meje;au ck;dj u; r|d mj;sk fohla njg m;a jQ ksid ck;d
iyh jeä jeäfhka ,nd .ekSu i|yd foaYmd,k{hka tlsfkld mrhñka ;r.ldÍ
f,i Y=NidOk jev lghq;= lsÍug mgka .ekSu fvdkfuda¾ wdKavql%uh hgf;a ±lsh
yels h'

 fuu wdKAvql%uh hgf;a j.lSï fufyhùug wud;H uKav,h msysgqùu o jeo.;a h'
ta wkqj wdKAvqldrhd" bÈß ld,fha § kdñl úOdhl njg m;a úh' fuu uKav,hg
;u ks, fuka u fm!oa.,sl u; o m%ldY lsÍfï whs;h s ;sìKs' fuu wud;H uKav,h
fvdkfuda¾ uq,a hq.fha § l%shd lf<a lKavdhï folla jYfhks' fuys § rdcH ks,OdÍka
jQ rdcH f,alï" kS;s f,alï iy uqo,a f,alï fj; úYd, n,;, m%udKhla ysñ jQ
w;r iajfoaYSh wud;Hjrekag ysñ jQ n,;, mjd md,kh lsÍfï yels hdj ;sìKs'
wdrïNfha § fuu uKav,h iduQysl j.lSulska l%shd fkdl< o fvdkfuda¾ hq.h
wjidkfha § tlai;a lKavdhula f,i l%shd;aul úh'

 úOdhl ldrl iNd l%uh uÕska iq¿ ckfldgiaj,g o md,k ld¾hhg iyNd.S ùug
bv m%ia;dj ie,isKs' wfkla w;g md,k ld¾hhkays § fm!oa.,sl uka;%Sjrhdg

122
ie,lsh hq;= ia:dkhla ysñ úh' fmdÿfõ ish¨ u uka;%Sjrekag jHjia:dodhl lghq;=
fuka u úOdhl lghq;= o úIhfhys mqyqKqjla iy w;a±lSï ,eìKs'

 fvdkfuda¾ wdKAvql%uh l%shd;aul jQ ld,fha we;s jQ m%cd;ka;%jd§ foaYmd,k


mßj¾;kfha ;j;a jeo.;a wx.hla jQfha isú,a iudc l%shdldß;ajh jHdma; ùu hs'
jfï jHdmdrh" cd;sl jHdmdr" jD;a;Sh iñ;s jHdmdr" wd.ñl ixúOdk" ia;%S jHdmdr
hk fïjdfha jHdma;sh fuu ld,fha isÿùu iudc mßj¾;khg jeo.;a odhl;ajhla
,nd Èks'

fï wkqj fvdkfuda¾ wdKavql%u m%;sixialrKh iudc" wd¾Ól" foaYmd,k lafIa;%hkays


mßj¾;kSh ikaêia:dkhla úh' th ksoyiska miq ld,fha fõ.j;a jQ foaYmd,k mßj¾;kh
ienE f,i wdrïN jQ wjêh hs'

fhdað; bf.kqï - b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' m%Yak úpdrd;aul jev igykla l%shd;aul lsÍu'

• mka;sh A iy B f,i lKavdhï follg fnokak'


• tla lKAvdhulg 1833 isg 1924 ^we;=¿ j& olajd o wfkla lKavdhug 1931 isg
1948 ^we;=¿j& olajd hg;a úð; mßj¾;kfha wd¾Ól" foaYmd,k" iudc m%;sM,
hk f;aud ,nd fokak'
• ;u lKavdhug ,enqKq ud;Dldj Tiafia m%Yak úpdrd;aul jev igykla
l%shd;aul lsÍu'
• ,l=Kq m%odkh lrñka jev igyk bÈßhg f.k hkak'

wdY%s; .%ka: iy ,sms

01' chj¾Ok" l=udß ^2004&" fidlalka f,dlalka jQ j.hs" fld<U" iudc


úoHd{hskaf.a ix.uh'

02' kjr;ak nKavdr ^2007&" ì%;dkH hg;a úð;hq.fha Y%S ,xldfõ cd;sl jHdmdrh"
fld<U" mdiaÜ mí,sIska ^m%hsjÜ& ,sñgâ'

03' m%kdkaÿ" ,laisß ^1974&" cd;sl jHdmdrh" jHjia:d j¾Okh yd jdudxYsl jHdmdrh"
§mdks m%ldYlfhda" kqf.af.dv'

04' nKavdrf.a" wfidald ^2005&" Y%S ,xldfõ hg;a úð; jdoh" fld<U" iag%eÜ*¾â
f,ala'

05' ú;dkjiï" w;=< ^2007&" Y%S ,xldfõ wdKavql%uh iy foaYmd,kh" uyr.u" ;rxð
m%skag¾ia'

123
06' Ceylon Government Press, (1969), Ceylon, Report of the Commission on
Costitutional Reform, Colombo, Ceylon Government Press.

07' Jennings, Ivor and H.W. Tambiah, (1952), The Dominion of Ceylon: The Develop-
ment of It's Laws and Constitution, London: Stevens and Sons Limited.

08' Kannangara, A.P. (2011), A Survey of Social Change in an Imperial Regime,


Colombo: Vijitha Yapa Publications.

124
08' fjiaÜñkaiag¾ wdKAvql%u wdlD;sh iy tys fjkialï

ksmqK;dj 08 (- ksoyiska miq Y%S ,xldfõ wdKAvql%u jHjia:d ixj¾Okh ms<sn| wjfndaO
m%o¾Ykh lrhs'
^ld,Éfþo 50 hs&
ksmqK;d uÜgu (-
8'1' ksoyiska miq jHjia:d iïmdokhg miqìï jQ idOl úia;r lrhs'
8'2' ta wdKAvq l%uhkays ,laIK fjka fjka j meyeÈ,s lrhs'
8'3' tu wdKAvql%uj, m%jK;d yd .eg¨ fmkajd fohs'

bf.kqï M, (-
 1947 iy 1972 jHjia:d hgf;a isÿ jQ jHjia:d j¾Okh iy m%jK;d ú.%y
lrhs'
 1947 iy 1972 olajd jHjia:d hgf;a mej;s jHjia:dodhlhkays ixhq;sh
iy iajdêm;Hh ;=<kd;aul j meyeÈ,s lrhs'
 1947 iy 1972 jHjia:d hgf;a úOdhlfha iajNdjh iy n,;,
;=<kd;aul j ú.%y lrhs'
 iq¿ ck whs;sjdislïj, iajNdjh iy iSudjka fmkajd fohs'
 wêlrKfha iajdëk;ajfha iSud fmkajd fohs'
 wêlrKfha iy rdcH fiajh hk lafIa;%j, isÿ jQ fjkialï úpdrd;aul j
ú.%y lrhs'

ye¢kaùu (-
fida,anß jHjia:dj fjiaÜñkaiag¾ wdlD;shg wkqj ilia lrk ,oaols' fjiaÜñkaiag¾
wdlD;sfha wdKAvql%uhla hkq ì%;dkH wdKavql%ufha ,laIK iys; wdKAvql%uhls' tajd kï(-

• wdKavql%u jHQyh ;=< flakaøSh ia:dkh md¾,sfïka;=jg ysñ ùu'


• md¾,sfïka;=jg j. lshk leìkÜ uKav,hla mej;Su'
• md¾,sfïka;=j ffk;sl jYfhka W;a;Í;r ùu'
• wdKAvqj md¾,sfïka;=j uÕska md,kh lsÍu'
• md¾,sfïka;=fjka m;a jQ uka;%Skaf.ka wdKavqj ilia ùu'
• wdKavqj md¾,sfïka;=jg j.lSu ^md¾,sfïka;=jg weu;sjreka ;ks ;ks j fyda iuQyhla
jYfhka fyda bj;a l< yels h&
• md¾,sfïka;f= õ wêldß;ajhg ksiel jYfhka wNsfhda. l< fkdyels f,i wêlrKfha
N+ñldj iSud iys; ùu'
• flaj, uka;%S Pkao fldÜGdi l%uh u; mokï jQ oaú mlaI l%uh'

fida,anß jHjia:dj 1944 weu;s uKav, flgqïmf;a we;=<;a fhdackd iy fida,anß fldñiu
úiska bÈßm;a l< fhdackd u; mokï j ilia lrk ,o leìkÜ wdKAvq l%u wdlD;shls'
leìkÜ uKav, msysgqùfï § o" md¾,sfïka;=fõ jHQyh ilia lsÍfï § o" kdñl úOdhlh
msysgqùfï § o" fjiaÜñkaiag¾ wdKavq l%u wdlD;shg wkqj ilia jqj o we;eï wx.j,ska
fida,anß wdKavq l%uh ì%;dkH wdKavql%ufhka fjkia úh' tajd kï"

125
• fida,anß jHjia:dj ,sÅ; jHjia:djla ùu'
• idfmalaI jYfhka wkuH jHjia:djla ùu'
• jHjia:d újrK n,h iSñ; iy wm%ldYs; f,i wêlrKhg ysñ ùu'

fida,anß jHjia:dfjka ,xldj nyq jd¾.sl yd nyq wd.ñl iudchla nj ms<s.eksKs'


iajdëk wêlrKhla iy iajdëk rdcH fiajhla we;s lsÍug jHjia:dfjka mshjr
f.k ;sìKs' tu jHjia:dj l%shd;aul jQ ld,h ^1947-1972& ;=< tu jHjia:djg
ixfYdaOk wgla isÿ lrk ,È'

úIh lreKq meyeÈ,s lr.ekSu i|yd w;aje,la (-

8'1' fida,anß jHjia:dj fjkqjg kj jHjia:djla iïmdokh lsÍug


miqìu jQ m%Odk idOl (

• fida,anß jHjia:dj hgf;a ,xldj ;j ÿrg;a ì%;dkH lsÍgfha rdcHhla jYfhka


fkdmej;sh hq;= hehs m%n, u;hla f.dvkeÕSu'
• ,xldj iuQydKAvqjla njg m;a lsÍfï wjYH;dj'
• rdcH fiajd fldñIka iNdj iy wêlrK fiajd fldñIka iNdj iïnkaOfhka
mej;s .eg¨'
^fuu .eg¨ fudkjd ±hs .=rejrhd úiska fláfhka oelaúh hq;= h&

fï iïnkaOfhka i,ld n,d jHjia:dj m%;sixialrKhla lsÍu i|yd wjia:d foll §


mshjr .;a; o tajd id¾:l jQfha ke;'

I' uyck tlai;a fmruqK wdKAvqfõ w.ue;s tia' ví,sõ' wd¾' ã' nKAvdrkdhl uy;d
1957 fkdjeïn¾ 2 jHjia:d ixfYdaOk lsÍu i|yd taldnoaO md¾,sfïka;= f;aÍï
ldrl iNdjla m;a lf<a h' 1959 fmnrjdß 6 Èk fuu lñgqj fmdÿ tlÕ;djlg
meñK ;sìKs' úfYaIfhka ,xldj iuQydKavqjla l< hq;= njg yd kj jHjia:djg
uQ,sl whs;sjdislï we;=<;a lsÍfï wjYH;dj h ms<sn| j fuu lñgqjg ksfhdackh
l< ish¨ foaYmd,k mlaI w;r fmdÿ tlÕ;djla ;sìKs' tfy;a 1959 iema;eïn¾
udifha § nKavdrkdhl >d;kh fya;=fjka jHjia:d m%;sixialrK jev ms<sfj<
wvd< úh'

II' 1965 ud¾;= ui m;a jQ tlai;a cd;sl mlaI wdKAvqj ,xldj iuQydKavqjla njg m;a
lsÍu i|yd jHjia:djg ixfYdaOk f.k tafï woyiska md¾,sfïka;= taldnoaO ldrl
iNdjla m;a l< o úmlaIh kj jHjia:djla ilia l< hq;= h hk u;fha ±ä j
/£ isàu ksid fida,anß jHjia:dj fjkia lsÍug tlai;a cd;sl mlaI wdKAvqjg yels
hdjla fkdù h'

tneúka kj jHjia:djla iïmdokh lsÍug ksh; mshjr .kakd ,oafoa 1970 ka miq iuÕs
fmruqK wdKavqj h' kj jHjia:d iïmdol uKav,hla uÕska flgqïm;a lr mkjk ,o
m%:u ckrc jHjia:dj 1972 uehs udifha isg 1978 jir olajd l%shd;aul úh' tys m%Odk
,laIK fufia h'

• leìkÜ wdKAvq l%uhla ùu'


• fjiaÜñkaiag¾ rdcdKavq l%uh wfydais fldg m%:u jrg iuQydKavq l%uhla we;s lsÍu'
• ck;d mrudêm;H ixl,amhg flakaøSh jeo.;alula ,nd §u'

126
• cd;sl rdcH iNdj ck;djf.a mrudêm;H n,h l%shdjg kxjk tl u ksfhdað;hd
njg m;a lsÍu'
• ck;d mrudêm;Hh n,fhka m;a jQ w.ue;s úiska kdu ud;% úOdhlhd m;a lsÍu'
^iuQydKavqj i;= jQ ,laIKhls&
• fida,anß jHjia:dfõ ;snqK we;eï ixjrK iy ;=<k úêúOdk bj;a lsÍu'
WodyrK (- wêlrKh i;= iSñ; jHjia:d újrK n,h wfydais lsÍu'
jHjia:dodhlh tal uKav,jdoh u; msysgqùu'
rdcH fiajdj" leìkÜ uKav,fha md,kh hg;g .ekSu'
• Y%S ,xldj talSh rdcHhla f,i jHjia:d.; lsÍu'
• rdcH iy fn!oaOd.u w;r iïnkaO;djg jHjia:dj ;=< mokula ,nd §u'
• isxy, muKla rdcH NdIdj lsÍu'
• rdcH fiajh iy wêlrK fiajh jvd ióm f,iska foaYmd,k úOdhlh iuÕ
iïnkaO lsÍu'
• fida,anß jHjia:dfjka fkdi,ld yer ;snqKq rdcHh m%;sm;a;s uQ,O¾u iy udkj
whs;sjdislï ms<sn| úêúOdk 1972 jHjia:djg we;=<;a flßKs' tfia jqj o fïjd
wêlrKh uÕska l%shd;aul lrjd .; fkdyels úh'

8'2' jHjia:dodhlfha ixhq;sh iy iajdêm;Hh(

fida,anß l%uh hgf;a md¾,sfïka;=j ilia jQfha wdh;k 3 l tl;=fjks'


I' /ck ^w.%dKavqldrhd&
II' ksfhdað; uka;%S uKav,h
III' fifkÜ iNdj

md¾,sfïka;=fõ m%Odk wdh;kh jQfha ksfhdað; uka;%S uKav,h hs' fuu uKav,h iukaú;
úh hq;= idudðl ixLHdj jHjia:dfõ olajd ;snqfKa ke;' iEu ck ix.Kkhlg u miqj
Pkao fldÜGdi iSud ks¾Kh fldñika iNdj úiska Pkao fldÜGdi fnod fjka lsÍu uÕska
ixLHdj ;SrKh l< hq;= hehs jHjia:dfõ i|yka úh' fida,anß jHjia:dj l%shd;aul jQ
ld,h ;=< ksfhdað; uka;%S uKav,fha idudðl ixLHdj tl u wdldrfhka mej;=fKa ke;'

• 1947-1959 ld,h f;la uka;%S ixLHdj 101 la úh' ñka 95 fofkl= Pkao fldÜGdi
mokñka ck;d Rcq Pkaofhka o b;sß 6 fokd iq¿ ck fldgia ksfhdackh lsÍu
i|yd o m;a lrk ,È'

• 1960 fida,anß wdKavql%uh l%shd;aul jQ b;sß ld,h ;=< uka;S% ixLHdj 157 la úh' bka
151 la Pkao fldÜGdi mokñka ck;djf.a Rcq Pkaofhka f;aÍ m;a jQ w;r b;sß 6
fokd iq¿ ck fldgia ksfhdackh lsÍug m;a jQy'

• fojk uKav,h jQ fifkÜ iNdj ;sia fofkl=f.ka iukaú; úh' ñka 15 fofkl=
w.ue;sf.a Wmfoia u; w.%dKavqldrhd úiska m;a lrk ,o w;r b;sß 15 fokd
md¾,sfïka;=fõ ksfhdað; uka;%S uKav,h ;=< ksfhdackh jQ foaYmd,k mlaI úiska
f;dard m;a lr .kakd ,È'

wm fmr o ÿgq mßÈ" cd;sl rdcH iNdj iukaú; úh hq;= idudðl ixLHdj wdKavql%u
jHjia:dfõ ksYaÑ; f,i i|yka fldg fkd;sìKs' th ks¾Kh lrk ,oafoa jHjia:dfõ 77
j.ka;sh hgf;a iSud ks¾Kh lsÍfï fldñiu úisks'

127
fida,anß jHjia:dj hgf;a md¾,sfïka;=jg mru jHjia:dodhl n,hla ysñ fkdù h' tkï"

• 29^2& jk j.ka;sh ixfYdaOkh lsÍug fyda wfydais lsÍug fyda n,h md¾,sfïka;j
= g
fkd;sìKs'
• hï mk;la jHjia:djg wkql+, fkdfõ kï ta kS;s n, rys; lsÍfï n,h wm%ldYs;
j wêlrKhg ;sîu' ^fY%aIaGdêlrKh&
• 1947 ,xld iajdëk;d mk; wkqj ,xldfõ b,a,Su yd leue;a; u; ,xldj fjkqfjka
kS;s mekùfï n,h ì%;dkH md¾,sfïka;=j i;= ùu'

1972 jHjia:dj hgf;a cd;sl rdcH iNdj kS;s iïmdokh lsÍfï n,;, iys; tl u
wdh;kh úh' tkï"

• jHjia:dfõ mia jk j.ka;shg wkqj Y%S ,xld iuQydKavqfõ rdcH n,h l%shdjg
kxjkq ,nk W;a;Í;r WmlrKh jQfha cd;sl rdcH iNdj hs'
• 44 jk j.ka;shg wkqj cd;sl rdcH iNdfõ jHjia:dodhl n,;, W;a;Í;r úh'
• cd;sl rdcH iNdfõ jHjia:dodhl n,hg wdKavql%u jHjia:dj fyda jHjia:dfjka
fldgila fyda mßÉýkak lsÍfï n,h o" ixfYdaOkh lsÍfï n,h o kj wdKavql%u
jHjia:djla mekùfï n,h o we;=<;a úh'
• 45 jk j.ka;shg wkqj cd;sl rdcH iNdjg ysñ jk jHjia:dodhl n,h w;ayeÍug"
mejÍug fyda lsis u wdldrhlska wka i;= lsÍug yels hdjla fkd;sìKs'
• 39 jk j.ka;shg wkqj rdcH iNdj úiska mkjk ,o lsis u kS;shl j,x.= Ndjh
m%Yak lsÍug fyda ta ms<sn| u;hla m%ldY lsÍug fyda wêlrKhg fyda fjk;a
wdh;khlg fyda n,h ysñ fkdù h'

fï lreKq wkqj fida,anß jHjia:dj hgf;a mej;s jHjia:dodhlh fuka fkdj" 1972
jHjia:dodhlh mQ¾K iajdêm;H n,h iys; wdh;khla úh'

8'3' úOdhlfha iajNdjh iy n,;, (

fida,anß jHjia:dj hgf;a msysgqjk ,o úOdhlh leìkÜ úOdhlhla úh' rfÜ m%Odk
md,k ixia:dj jQfha leìkÜ uKav,h hs' leìkÜ uKav,fha kdhlhd jQfha w.ue;sjrhd
h' w.ue;sjrhd f,i m;a l< hq;= jQfha ksfhdað; uka;%S uKav,fha nyq;rhlf.a úYajdih
Èkd.;a uka;%Sjrhd h' fndfyda wjia:dj, ,xldfõ lsisÿ foaYmd,k mlaIhlg ksYaÑ;
nyq;rh ksfhdað; uka;%S uKav,h ;=< ,nd.; fkdyels wjia:dj, w.ue;sjrhd f;aÍfï §
w.%dKavqldrjrhdg ;u wNsu;h wkqj l%shd lsÍug wjldYh ;sìKs'

m;a l< hq;= weu;sjrekaf.a ixLHdj fldmuK o hkak jHjia:dfõ i|yka fkdjQ neúka th
ksYaph lsÍu uq¿ukska u isÿ jQfha w.ue;sjrhdf.a wNsu; mßÈ h' w.ue;s i;= fiiq
rdcldßj,g wu;r j wdrlaIl iy úfoaY lghq;= Ndr m%Odkhd f,i o l%shd l< hq;= hehs
jHjia:dfõ i|yka úh' wêlrK weu;s Oqrh i|yd fifkÜ uKav,fha idudðlhl= ùu
wjYH úh' wdKavqfõ m%;sm;a;suh ;SrK leìkÜ uKav,h úiska .kakd ,o w;r bka miq ta
;SrK ks,OdÍka uÕska l%shdjg kxjkq ,eìK' 46 jk j.ka;sh hgf;a rfÜ md,kh iy
úOdhlh fufyhùu Ndr jQfha leìkÜ uKav,h fj; h' md¾,sfïka;j = le|ùu iy úiqrejd
yeÍu iïnkaOfhka w.%dKavqldrjrhdg Wmfoia §fï n,h w.ue;s i;= úh' leìkÜ uKav,h
iduQysl j md¾,sfïka;=jg j. lsj hq;= h'

128
1972 jHjia:dj hgf;a foaYmd,k úOdhlh jQfha w.ue;s m%uqL leìkÜ uKav,h hs' w.ue;s
cd;sl rdcH iNdfõ nyq;r úYajdih Èkd.;a uka;%Sjrhd h' w.ue;sjreka iy wud;HdxYh
;SrKh lsÍu" wud;Hjrekaf.a úIh iy ld¾h Ndrh ;SrKh lsÍu w.ue;s i;= ld¾hh úh'
wud;Hjreka mjrk ,o úIh iy ld¾h fjkia lsÍug fuka u wud;H Oqrj,ska bj;a lsÍug
o" w.ue;sjrhdg n,h ;sìKs' by< wêlrKj, úksYaphlrejka ;%súO yuqod m%Odkhka
leìkÜ f,alï" wud;HxY f,alïjreka" m;a lsÍu w.ue;s i; =h'

tf;la mej;s iajdëk rdcH fiajd fldñIka iNdj wfydais fldg" rdcH fiajdjg wod<
j.lSï weu;s uKav,h fj; mejßKs'

8'4' iq¿ ck whs;j


s dislï (

fida,anß jHjia:dfjys iq¿ ck lKavdhïj, whs;sjdislï wdrlaId lsÍfï wruqKska úê


úOdk .Kkdjla we;=<;a úh' tajd kï"

29^2& j.ka;sh -
iq¿ ck lKavdhïj, whs;sjdislï wdrlaId lsÍu i|yd we;=<;a lrk ,o m%n, úê
úOdkhla jQfha fuu j.ka;sh hs' ta wkqj'''

^w& wd.ñl ksoyi ;ykï lsÍu fyda iSud lsÍu fyda fkdl< hq;= úh'
^wd& tla jd¾.sl fyda wd.ñl fyda ck lKavdhula fjk;a ck lKavdhulg n,
fkdmdk wjysrlïj,g fyda iSud lsÍï j,g fyda ,la fkdl< hq;= úh'
^b& jd¾.sl fyda wd.ñl fyda ck lKavdhulg fjk;a tjeks lKavdhulg ysñ
ke;s jrm%ido ,nd fkdÈh hq;= úh'
^B& lsishï wd.ñl uKav,hla ixia:dmkh tys md,l jrhdf.a wkqu;sh fkdf.k
fjkia fkdl< hq;= úh' lsishï wd.ñl uKav,hla kS;sh uÕska ixia:dmkh
lr wef;d;a tys md,l uKav,fha b,a,Sï u; yer wka lsis ÿ whqrlska fjkia
lsÍula fkdl< hq;= úh'

• nyq uka;%S wdik l%uh (-

iq¿ ck lKavdhïj, whs;sjdislï wdrlaId lsÍu iïnkaOfhka mej;s ;j;a úêúOdkhla


jQfha nyq uka;%S wdik l%uh hs' fï uÕska wfmalaId lf<a Èjhsfka we;eï m%foaYj, m%Odk
ckj¾.h iuÕ ñY% j Ôj;a jk iq¿ ck lKavdhïj,g ksfhdackhla iemhSu h' 1946
jif¾ § msysgqjk ,o Pkao fldÜGdi iSud ks¾Kh lsÍfï fldñIka iNdj úiska nÿ,a,"
n,xf.dv" lvq.kakdj" wïn,kaf.dv" n,msáh iy ueo fld<U hk nyq uka;%S Pkao
fldÜGdi msysgqjk ,È' flfia jqj o fida,anß fldñiu úiska nyq uka;%S fldÜGdi
msysgqùu uÕska wfmalaId lrk ,o wruqKq" ta wdldrfhka u bgq jQfha ke;'

• kdu lrKfhka uka;%Sjre ih fofkl= ksfhdað; uka;%S uKav,hg m;a lsÍu (

fuu úêúOdkfhka úfYaIfhka wfmalI a d flrefKa hqfrdamSh" n¾.¾ iy uqia,ï


s ckfldgia
fjkqfjka uka;%Sjreka i fofkl= ksfhdað; uka;%S uKav,hg m;a lsÍu h' jHjia:dfõ
4^2& jk j.ka;shg wkqj w.%dKavqldrhd úiska fuu uka;%Sjreka m;a l< hq;= jQfha
w.ue;sjrhdf.a Wmfoiaj,g wkql+, j h' tneúka iq¿ cd;Skaf.a whs;sjdislï m;a l<
uka;%Sjrekaf.ka ienE f,iska u wdrlaId jQfha ke;'

129
• fifkÜ uKav,h (

iq¿ ck fldgia i|yd hï wdldrhl /ljrKhla ie,iSfï úê l%uhla f,iska fofjks


uKav,hla msysgqùug úê úOdk we;=<;a lrk ,È' fifkÜ uKav,fha idudðlhkaf.ka
wvla w.%dKavl
q drhdf.a wNsu;h mßÈ m;A lsÍug úêúOdk ie,iSu uÕska iq¿ ck fldgiaj,
idudðlhkag Tjqka ksfhdackh lrk iq¿ ck fldgiaj, whs;sjdislï fjkqfjka l%shd
lsÍug bv ie,iSu wfmalaIdj úh' w.ue;sjrhd iq¿ cd;sl fifkÜ iNslhka m;a lsÍfï
§ ta iïnkaOfhka iq¿ ck moku ie,ls,a,g .;a; o" ta iuÕ u w.ue;sjrhd iy Tyqf.a
foaYmd,k mlaI flfrys we;s foaYmd,k moku úfYaIfhka ie,ls,a,g .;a nj meyeÈ,s
j u fmfkkakg ;sìKs' fuys m%;sM,h jQfha w.ue;sjrhd úiska m;a lrk ,o iq¿ ck
fldgiaj, fifkÜ iNslhka" w.ue;sjrhd ksfhdackh l< foaYmd,k mlaIj,g <eÈ
msßila ùuh' fuu ;;a;j a h ksid ,xldfõ fifkÜ uKav,h iq¿;r whs;j s dislï wdrlaId
lsÍfï m%udKj;a hdka;%Khla f,iska ie,lsh fkdyels úh'

fï yer iajdëk rdcH fiajd fldñIka iNdjla msysgqùfuka rdcH fiajh ms<sn| úYajdihla
we;s lsÍu jHjia:d iïmdolhkaf.a wfmalaIdj úh' tfuka u wêlrK fiajfha iajdëk;ajh
i|yd we;s l< úêúOdk o iq¿ cd;Skaf.a whs;sjdislï wdrlaId lsÍug iyh úh'

8'5' rdcH fiajh iy wêlrKh (

fida,anß jHjia:dj uÕska rdcH fiajh ms<sn| j.lSu weu;s uKav,h fj; mjrk ,È' tla
tla weu;sjrhd hgf;a mej;s ish¨ fomd¾;fïka;j= , lghq;= ms<sn| j.lSu wod< weu;sjrhdg
uq¿ukska u Ndr úh' fomd¾;fïka;=fõ lghq;= iïnkaëlrKh fldg mßmd,kh lsÍfï §
weu;sjrhdg iyh ùug iaÓr f,alïjrfhla w.ue;sf.a Wmfoia u; w.%dKavqldrhd úiska
m;a lrk ,È' Tyq wod< weu;sjrhdf.a md,kh hgf;a ish lghq;= fufyhúh' weu;sjrhd
iy wud;HxY w;r;a weu;sjrhd yd fomd¾;fïka;= w;r;a iïnkaëlrKh f.dv keÕ=fKa
iaÓr f,alïjrhd uÕska h'

fuu jHjia:dfõ úfYaI ,laIKhla jQfha rdcH fiajfha iajdëk;ajh wdrlaId lsÍu i|yd
ksYaÑ; úê úOdk tuÕska ilia lr ;sîu hs'

rdcH fiajlhka m;a lsÍu" udre lsÍu" wia lsÍu iy úkh md,kh lsÍu iajdëk rdcH fiajd
fldñiug mjrk ,§'

fuf,i rdcH fiajd fldñiu m;a lsÍug fya;= folls'

I' foaYmd,k w; fmùïj,ska rdcH fiajh wdrlaId .ekSu'


II' rdcH fiajh ms<sn| iq¿;r lKavdhï w;r úYajdih f.dv keÕSu'

jir myl ld,hlg w.ue;sf.a Wmfoia u; w.%dKavqldrhd úiska rdcH fiajd fldñiug
idudðlfhda ;sfofkla m;a lrk ,È' foaYmd,k w; fmùïj,ska rdcH fiajd fldñiu
wdrlaId lsÍu i|yd jHjia:dkql=, úêúOdk lsysmhla úh' tajd kï"

1' md¾,sfïka;=fõ lsis ÿ idudðlfhl= rdcH fiajd fldñiug m;a fkdl< hq;= ùu'
2' lsishï idudðlhl= m;a lrk wjia:dj jk úg wdKavqfõ fiajlhka jYfhka lsis
ÿ f.ùula yd lsis ÿ OQrhla ork ,oafoa kï th wjika l< hq;= ùu'
3' fiajd ld,h wjika lsÍfuka miq kej; fiajhg m;a fkdùu'

130
4' fiajfhka bj;a lsÍu kshñ; fya;= ±laùfuka miq w.%dKavqldrhd úiska muKla l<
hq;= ùu'
5' fldñiu ;SrKhlg n,mEï lrkakl= remsh,a 1000 lg jeä fkdjk ovhlg fyda
jirlg fyda jeä fkdjk isr o~qjulg fyda ta o~qjï folg u fyda hg;a l< yels
ùu'

fufia úêúOdk fh§ug mshjr .;a; o fldñifï iajdëk;ajh uq¿ukska u wdrlaId lsÍug
fkdyels úh' weu;sjrekaf.a n,mEïj,g fldñiu k;= jQ wjia:d ;sìKs' fï ksid fldñiu
ksrka;rfhka úfõpkhg ,la úh'

1972 iuQydKAvq m<uq ckrc jHjia:dj uÕska iajdëk rdcH fiajd ixl,amh wfydais fldg
rdcH fiajh b;d meyeÈ,s f,i wud;H uKav,fha md,kh hg;g m;a lrk ,È' ta wkqj"

• rdcH ks,OdÍka m;a lsÍu" udre lsÍu" fiajfhka my lsÍu iy úkh md,kh wud;H
uKav,hg Ndr úh'

• w.ue;sjrhdf.a Wmfoia u; ckdêm;sjrhd úiska m;a lrkq ,nk by< rdcH ks,OdÍka
yer fiiq rdcH ks,OdÍka m;a lsÍfï j.lSu uq¿ukska u wud;H uKav,h i;= úh'
fï iïnkaOfhka rdcH fiajd WmfoaYl uKav,fhka woyia úuish hq;= úh' ^fuys
§ rdcH fiajd WmfoaYl uKav,h iy rdcH fiajd úkh uKav,fha ld¾hhka iy
wud;H uKav,fha rdcH fiajh iunkaO we;s n,h ms<sn| úia;rd;aul j .=rejrhd
idlÉPd l< hq;= h&

• fida,anß jHjia:dj hgf;a w.%úksYaphldrjrhd iy fY%aIaGdêlrKfha fiiq


úksYp
a hldrjreka" wmrdO úksYaph flduidßiajreka m;a lrk ,oafoa w.ue;sjrhdf.a
Wmfoia u; w.%dKavqldrhd úisks' fY%aIaGdêlrK úksYaphlrejl=g jhi wjqreÿ 62
jk f;la fiajh l< yels h' jirlska fiajh §¾> lsÍfï n,h w.ue;sjrhdg ;sìKs'
bj;a lsÍu fifkÜ uKav,h iy ksfhdað; fifkÜ uKav,h b,a,Sula u;
w.%dKavqldrjrhd úiska bj;a l<fyd;a ñi úksYaphlrejka bj;a l< fkdyels h'
Tjqkaf.a Oqr ld,h iy iajdëk;ajh iy;sl lrk ,È'

• fiiq úksiqrejka m;a lrk ,oafoa wêlrK fiajd fldñiu úisks' ^wêlrK fiajd
fldñiu ms<sn| .=rejrhd idlÉPd l< hq;= h&

• ish¨ úksYaphldrejkaf.a iajdëk;ajh iy wmlaImd;s;ajh hqla;sh mis|,Su ms<sn|


uyck úYajdih we;s lsÍug úê úOdk fhdok ,È'

1972 jHjia:djg wkqj wêlrKhg fjkialï lsysmhla isÿ lrk ,È'


• rdcdêlrKhg wNshdpkd lsÍug mej;s whs;sh wfydais fldg 1971 msysgqjk ,o
wNshdpkdêlrKhg ,nd §u'

• fY%aIaGdêlrK iy wNshdpkdêlrK úksiqrejkaf.a Oqr ld,h wLKav Ndjh wdrlaId


lsÍu'

• Widú l%ufha fjkila we;s lsÍug cd;sl rdcH iNdj úiska iïu; lrk mk;lska
isÿ l< yels nj jHjia:dfõ 121 jk j.ka;sfha i|yka lrk ,È' ^1973 wxl 44 ork
hqla;sh mis|,Su&

131
• tf;la mej;s Widú wfydais fldg my; i|yka Widú we;s lrk ,È'
1' wNshdpkdêlrKh
2' fY%aIaGdêlrKh
3' uydêlrKh
4' Èid wêlrKh
5' ufyaia;%d;a wêlrKh

• 1973 wxl 44 ork hqla;sh mis|,Sfï mk;ska Y%S ,xldfõ l,dm 16 lg fnod tla tla
l,dmh ;=< uydêlrKhla ne.ska msysgqjk ,È'

• ta tla tla l,dmh Èidj,g fnod Èid wêlrKh ne.ska msysgqjk ,È'

• tla tla l,dmh fldÜGdij,g fnod tla tla fldÜGdifhys ufyaia;%d;a wêlrKh
ne.ska msysgqjk ,È'

• fY%aIaGdêlrKfha úksiqrejkaf.a úY%du hd hq;= jhi 63 f,i ksYaph lsÍu'

• wêlrK fiajd WmfoaYl uKav,h iy wêlrK fiajd úkh uKav,h msysgqjk ,È'
^fï uKav, fol ms<sn| j .=rejreka úiska úia;rd;aul j idlÉPd l< hq;= h&

8'6' uQ,sl whs;j


s dislï (

udkj ysñlï wdrlaId lsÍu i|yd udkj ysñlï kS;s ix.%yhla wdKavql%u jHjia:djg
we;=<;a lsÍu ,snr,a m%cd;ka;j
% d§ wdKavql%uhkays ,laIKhla jk neúka Y%S ,xld wdKavql%u
b;sydifha m%:u jrg uQ,sl whs;sjdislï ms<sn| j.ka;sh f,dalfha fiiq rgj, uQ,sl
whs;sjdislï j.ka;s wkq.ukh lrñka msysgqjd ;sfí'

• i¾j idOdrKSh;ajh'
• w;a;fkdau;sl f,i Ôú; wysñ lsÍfuka ksoyia ùu'
• ksoyi iy fm!oa.,sl iqrlaIs; Ndjh'
• is;Sfï ksoyi'
• yDoh idlaIHfha ksoyi iy wd.ñl ksoyi'
• iajlSh ixialD;sh N=la;s ú£fï iy jeäÈhqKq lsÍfï ksoyi'
• NdIKfha iy woyia m< lsÍfï ksoyi'

hkdÈ whs;sjdislï jHjia:djg we;=<;a lr ;sìKs' 1972 whs;sjdislï ms<s.ekSula ,nd ÿkak
o tu whs;sjdislï mßÉfþofha ÿ¾j,;d lsysmhla mej;sKs'

1' fuu jHjia:dfjka i|yka whs;sjdislï wjir Èh yels iSudjkag hg;a lr ;sîu'
2' jHjia:dfjka whs;sjdislïj,g ks, ms<s.ekSu ,nd ÿkak o whs;sjdislï W,a,x>kh
jQ úgl ta iïnkaOfhka ffk;sl ms<sirK me;Sfï l%uhla fkd;sîu'
3' jHjia:dfõ olajd ;snQ fndfyda whs;sjdislï furg mqrjeishkag muKla iSud lr
;sîu'
4' jHjia:dfõ ms<s.kakd ,o whs;sjdislï lafIa;%h mgq tlla úh'

132
5' fuys i|yka jk whs;sjdislï merKs iajdNdúl whs;sjdislï iïm%odhfha tk isú,a
iy foaYmd,k whs;sjdislïj,g iSud úh'

fhdað; bf.kqï b.ekaùï l%shdldrlï (-

1' msgq fmr<khla ieliSu$mj¾ fmdhskaÜ ^bÈßm;a lsÍula&

1947 - 1972 jHjia:d hgf;a Y%S ,xldfõ wdKavql%u jHjia:d j¾Okh iy m%jK;d
hk f;audj my; i|yka lreKq weiqßka f.dv kÕkak'

• wdKAvql%ufha kj$ jHjia:dfõ ixhq;sh'


• úOdhlfha iajNdjh yd n,;,'
• iq¿ ck whs;sjdislï'
• wêlrKh yd rdcH fiajh'
• uQ,sl whs;sjdislï'

kshñ; Èkfha § bÈßm;a lsÍu isÿ lrkak'

wdY%s; .%ka: iy ,sms

01. Coomaraswamy, Radhika, (1984), Sri Lanka: The Crisis of the Anglo- American
Constitutional Traditions in a Developing Society, New Delhi: Vikas Publishing House
Ltd.

02. Cooray, L.J.M, (1984), Constitutional Government in Sri Lanka, Colombo: Lake
House Investments Ltd.

03. Goonesekere R.K.W, (1998 ), ‘Change in Constitutional Government', in A.D.V de S


Indraratna (ed.) Fifty Years of Sri Lanka's Independence : A Socio Economic Review,
Colombo: Sri Lanka Institute of Social and Economic Studies.

04. Jennings, Ivor, (1948), Comments on the Constitution, London: The Associated
Newspapers of Ceylon Limited.

05. Wilson, A.Jayaratnam, (1979), Politics in Sri Lanka, 1947-1979, London: The Macmillan
Press Ltd.

06. Wilson, A.J, (1958), ‘ Minority Safeguards in the Ceylon Constitution' In Ceylon Journal
of Historical and Social Studies

07. ú,aika ta' fÊ' ^1968& ,xld wdKavql%u jHjia:dj ms<sn| ksnkaOk" fld<U Y%S ,xld
m%ldYk iud.u

08. ú;dkjiï" w;=<" ^2007&" Y%S ,xldfú wdKavql%uh iy foaYmd,kh" uyr.u ;rxÔ
ms%kaÜia

133

You might also like