TEHNOLOŠKI ELEMENTI PROJEKTOVANJA DEPONIJA

SOME ELEMETS OF LANDFILL DESIGN

Milica KARANAC, Marina MIHAJLOVIĆ, Ana DAJIĆ, Dimitrije STEVANOVIĆ,
Jovan JOVANOVIĆ
Inovacioni centar Tehnološko - metalurškog fakulteta u Beogradu, Univerzitet u Beogradu,
Beograd, Srbija, mkaranac@tmf.bg.ac.rs, msavic@tmf.bg.ac.rs, aveljasevic@tmf.bg.ac.rs,
dstevanovic@tmf.bg.ac.rs, jovankl@outlook.com
Mića JOVANOVIĆ
Tehnološko - metalurški fakultet u Beogradu, Univerzitet u Beogradu, Beograd, Srbija,
mica@tmf.bg.ac.rs
Jedan od elemenata integrisanog upravljanja otpadom je deponovanje otpada koje je prema
hijerarhiji upravljanja otpadom na poslednjem mestu, kao najmanje poželjna opcija. Da bi otpad
bio odložen bez opasnosti po životnu sredinu, neophodno je valjano izraditi tehnološke projekte
izgradnje i zatvaranja deponija. Projektovanje deponija trebalo bi da se vrši uz primenu važećih
nacionalnih i evropskih propisa. U radu su opisani elementi tehnološkog projektovanja savremenih
deponija koji uključuju: program deponovanja, obezbeđivanje vodonepropusnosti dna i prekrivnog
sloja, sakupljanje i tretman procednih voda, sakupljanje, tretman i iskorišćenje deponijskog gasa i
zatvaranje deponija. Cilj valjanog projektovanja svakog elementa je izgradnje tehnološki i
ekonomski održivih deponija.
Ključne reči: tehnološko projektovanje deponija; vodonepropusnost; procedne vode; deponijski gas
Waste disposal is very important element of integrated waste management. According to the waste
management hierarchy landfilling is the least desirable option. During the landfills construction
and closure, without risk to the environment, the proper design is necessary. Landfill design should
be done by applying the national and European regulations. This paper presents the elements of
modern landfills design, regard to their: program of waste disposal, impermeability of cover and
bottom layer, leaching collection and treatment, gas collection and treatment and landfill closure.
Proper design for each element of landfills is the building technologically and economically viable
landfill.
Key words: landfill design; impermeability layer; leachate; landfill gas

I. Uvod

Funkcionalni elementi integrisanog upravljanja otpadom su: nastajanje otpada, selekcija na mestu nas-
tanka, sakupljanje, transport, skladištenje, reciklaža, termički tretman otpada sa ili bez iskorišćenja energije i
deponovanje. U mnogim zemljama primenjuju se različite vrste tretmana kao što su mehaničko-biološki,
termički tretman otpada, itd. Deponovanje otpada je i pored različitih vrsta tretmana neizbežno, a u mnogim
zemljama primenjuje se kao jedina opcija. Deponija predstavlja složen sistem koji potencijalno može zagadi-
ti životnu sredinu, što ukazuje na neophodnost obezbeđivanja trajnog rešavanja problema zagađenja. Postoji
veliki broj radova koji se bavi problematikom otpada, kao i pojedinim elementima tehnološkog projektova-
nja deponija [1-6]. U domaćoj naučnoj literaturi postoje radovi koji se uglavnom bave upravljanjem otpa-
dom, a ne projektovanjem deponija. Valjanim tehnološkim projektovanjem deponija trebalo bi da se spreči
potencijalno zagađivanje zemljišta, vazduha, površinskih i podzemnih voda. U radu će biti prikazani elemen-
ti tehnološkog projektovanja deponija koji predstavljaju osnov za ostale tehničke projekte, kao što su hidro-
građevinsko, mašinsko i elektro projekti [7].

1
 II. Propisi u oblasti deponovanja otpada
Projektovanje i izgradnja deponija trebalo bi da bude u skladu sa međunarodnim i nacionalnim propi-
sima. U Evropskoj Uniji, Direktiva o deponijama (u daljem tekstu Direktiva) definiše ciljeve koje bi trebalo
ispuniti, ujedno predstavlja i najbolje dostupnu tehniku za projektovanje deponija (eng. Best Available
Techniques, BAT) [8-11]. U Republici Srbiji na snazi je Uredba o odlaganju otpada na deponije (u daljem
tekstu Uredba), koja je doneta po ugledu na Direktivu [12]. Prema Uredbi postoji tri osnovne klase deponija:
deponije inertnog, neopasnog i opasnog otpada. Stručna javnost iznela je stav da je potrebno donošenje pod-
zakonskih akata, tumačenja i izmena pojedinih elemenata Uredbe [13].

III. Tehnološki elementi deponija

Tehnološki projekat deponovanja otpada bavi se elementima koji doprinose smanjenju uticaja na živo-
tnu sredinu. Ključni elementi tehnološkog projekta deponije koji bi trebalo da definišu valjana rešenja su: a)
program deponovanja, b) obezbeđivanje vodonepropusnosti dna i prekrivnog sloja, c) sakupljanje i tretman
procednih voda i d) sakupljanje, tretman i iskorišćenje deponijskog gasa i e) adekvatno zatvaranje deponija
(slika 1).

Slika 1. Tehnološki elementi projektovanja deponija

A. Program deponovanja
Prvi element tehnološkog projekta deponija je precizno definisanje programa deponovanja otpada koji
se odnosi na vrstu i klasu otpada koji se prihvata na deponije. U zavisnosti od vrste i klase otpada, projektom
se definišu obavezni elementi deponije zahtevani Uredbom. U EU postoji definisano koja vrsta otpada se
deponuje na određenoj klasi deponije koje se dodatno mogu podeliti u potklase [9]. Na deponiju neopasnog
otpada može se odložiti samo komunalni otpad posle separacije, neopasni otpad, stabilizovan i nereaktivan
opasan otpad. Na deponiji za opasan otpad može biti odložen samo opasan otpad, a na deponiji za inertan
otpad samo inertan otpad.
B. Vodonepropusnost dna, strana i prekrivnog sloja
Postavljanjem vodonepropusnog sloja obezbeđuje se zaštita podzemnih, površinskih voda i zemljišta
od zagađenja iz tela deponije. Vodonepropusnost dna i strana deponije obezbeđuje zaštitu tokom operativne
faze rada deponije, a prekrivnog sloja nakon završenog perioda eksploatacije, prilikom zatvaranja deponije.
Vodonepropusnost postiže se postojanjem prirodne geološke barijere (eng. geological barrier) na terenu ili
ugradnjom veštačke uspostavljenje geološke barijere (eng. artificially established geological barrier), sas-
tavljene od prirodnih i/ili veštačkih materijala (glina, pesak, šljunak, bentonit, kamena prašina ili njihova
mešavina; geotekstili, geomreže, georešetke ili geomembrane; geosintetička glinena obloga - eng.
Geosynthetic Clay Liner, GCL; mešavina peska i bentonita ojačana polimerom - eng. Polymer Enhanced
Bentonit - Sand Mixture, PEBSM) [13]. Za svaku klasu deponija propisane su vrednosti koeficijenta vodop-
ropusnosti - K i debljine barijere - d. Sloj veštački uspostavljene geološke barijere trebalo bi da bude mini-
malno 0,5 m [8].

2
 Obavezan element deponija, koji se postavlja između geološke barijere i drenažnog sloja, je veštačka
zaptivna obloga. Uglavnom se postavlja HDPE folija (eng. High - density polyethylene, HDPE). Mehanička
zaštita zaptivne obloge postiže se postavljanjem sloja geotekstila. Važno je istaći da zaptivna obloga ne može
zameniti geološku barijeru i ne može biti upotrebljena kao veštački uspostavljena geološka barijera. Tehno-
loško rešenje vodonepropusnosti deponije zasniva se na proveri karakteristika terena ili izboru materijala za
veštački uspostavljenu geološku barijeru. Projekat bi trebalo da dokaže karakteristike upotrebljenih materija-
la u pogledu vodonepropusnosti, kao i da se valjanost tih proračuna proveri i potvrdi u procesu tehničke kon-
trole tehničke dokumentacije [14].
C. Tretman procednih voda
Prema navedenim propisima obavezno je sakuljanje i tretman procednih deponijskih voda. Kvalitet i
kvantitet procednih deponijskih voda zavisi od: sastava otpada, procesa stabilizacije i razgradnje otpada na
deponiji, načina deponovanja (punjenja i stepena sabijanja otpada), hidroloških uslova na lokaciji i sl. [15,
16]. Količina procednih voda u toku godine značajno varira u funkciji meteoroloških uslova, a samim tim i
njihov kvalitet, odnosno koncentracija zagađujućih materija.
Sakupljanje procednih deponijskih voda vrši se drenažnim sistemom. Njihov tretman se može vršiti
zajedno sa otpadnim vodama iz transfer stanica, komunalnim otpadnim vodama iz pomoćnih objekata depo-
nije, kao i otpadnim vodama od pranja vozila. Ne može se predložiti opšte rešenje za njihov tretman, jer
količina i kvalitet procednih voda značajno variraju u toku godine [17]. Usled napred navedenog ukazuje se
na potrebe projektovanja robusnog postrojenja za prečišćavanje procednih voda. Postoje brojne tehnike za
tretman procednih voda [18-20]. Jedan od načina za smanjenje zagađujućih materija u procednim vodama je
njihova recirkulacija kroz telo deponije. Recirkulacijom procednih voda ubrzava se razgradnja i stabilizacija
otpada, doprinosi smanjenju njegove zapremine, smanjuje sadržaj zagađujućih materija u procednim voda-
ma, povećava stvaranje deponijskog gasa, smanjuju se troškovi tretmana procednih voda i ukupni troškovi
rada deponije [21-26]. Postavlja se pitanje da li je moguće izgraditi deponiju bez sistema za prečišćavanje
procednih voda, odnosno da se smanjenje koncentracije zagađujućih materija vrši recirkulacijom procednih
voda.
D. Nastajanje, sakupljanje i tretman deponijskog gasa
Deponijski gas nastaje kao proizvod mikrobiološke razgradnje otpada u aerobnim ili anaerobnim uslo-
vima. Kvalitet i kvantitet deponijskog gasa zavisi od sastava i starosti otpada, faze razgradnje otpada, dubine
deponije, sadržaja vlage, pH, temperature, stepena sabijanja otpada, atmosferskog pritiska, itd. Sačinjen je
uglavnom od CO2 i CH4. Za procenu nastajanja deponijskog gasa koriste se različiti matematički modeli
[27].
Kao alternativa recirkulaciji procednih voda kojom se povećava stvaranje deponijskog gasa, primenju-
je se aracija otpada [28].
Da bi se odstranili negativni uticaji nekontrolisanog širenja deponijskog gasa, trebalo bi da se izvodi
plansko sakupljanje gasa postavljanjem degazacionog sistema. Sakupljanje gasa je značajno, jer u kontaktu
sa kiseonikom iz vazduha, na povišenim temperaturama, metan ima eksplozivna svojstva [29].
Prema propisima obavezno je sakupljanje, kontrola, odvođenje i iskorišćenje deponijskog gasa koji je
klasifikovan kao obnovljivi izvor energije [31]. Sakupljanje i kontrola deponijskog gasa postiže se postav-
kom horizontalnih i vertikalnih drenažnih cevi za gas (biotrnovi ili neki drugi, savremeni sistem). Biotrnovi
su gasni bunari koji služe za odvođenje deponijskog gasa. Postavljaju se po telu deponije. Savremeni sistem
za sakupljanje deponijskog gasa sastoji se od gustih mreža vertikalnih i horizontalnih fleksibilnih bunara,
kojima se postiže maksimalna ekstrakcija gasa, u kombinaciji sa izgradnjom prekrivnih slojeva. Takav sis-
tem obezbeđuje kontrolu protoka nastalog i sakupljenog gasa, bez gubitka ili emisija u atmosferu [30]. Uko-
liko iskorišćenje deponijskog gasa nije ekonomično, onda se mora spaljivati na licu mesta [32].
Spaljivanje na baklji je jedan od načina tretmana deponijskog gasa. Energetski efikasnija rešenja zas-
nivaju se na sagorevanju deponijskog gasa i direktnoj upotrebi nastale toplotne energije ili indirektnoj upot-
rebi za proizvodnju električne energije na generatorima. Prednosti upotrebe deponijskog gasa u energetske
svrhe su zaštita vazduha od zagađenja, smanjenje emisije gasova sa efektom staklene bašte i ekonomska
dobit. Do 2030. godine očekuje se da oko 10-20% biogasa može nastati iz deponija [33].
E. Zatvaranje deponija
Prilikom projektovanja deponija, prema proceni rizika od zagađenja, neophodno definisati način zatva-
ranja deponija [34, 35] koje se izvodi prema zahtevima i preporukama iz propisa. Nakon perioda eksploataci-
je deponija, postavlja se prekrivni sloj koji sprečava dotok atmosferskih voda u telo deponije, obezbeđuje

3
sakupljanje i tretman procednih voda kao i sakupljanja i tretmana deponijskog gasa. Prekrivni sloj sastoji se
od vodonepropusnog sloja, drenažnog sloja za vodu i gas i sloja za rekultivaciju.

IV. ZAKLJUČAK
Da bi savremena deponija bila valjano projektovana neohodno je obezbediti sve elemente tehnološkog
projektovanja koji obuhvataju: a) program deponovanja otpada, b) obezbeđivanje vodonepropusnosti dna i
prekrivnog sloja, c) sakupljanje i tretman procednih voda, d) sakupljanje, tretman i iskorišćenje deponijskog
gasa kao i e) adekvatno zatvaranje deponija. U praksi je uočeno da tehnička dokumentacija ne sadrži tehno-
loški projekat sa odgovarajućim proračunima i da se materijali za obezbeđenje vodonepropusnosti biraju bez
odgovarajućih podloga, što je neprihvatljivo. Program prijema otpada savremene deponije trebalo bi da u
potpunosti odgovara klasi (potklasi) deponije. Prečišćavanje procednih voda zahteva projektovanje robusnog
postrojenja koje može da podnese varijacije u kvalitetu i količini otpadnih voda. Ukazuje se na mogućnost
recirkulacije procednih voda kroz telo deponije, radi podsticanja stvaranja deponijskog gasa kao i smanjenja
koncentracije zagađujućih materija u otpadnoj vodi. Deponijski gas trebalo bi sakupljati i iskoristiti za dobi-
janje energije. Valjanim tehnološkim projektovanjem svih navedenih elemenata deponija ostvaruje se mogu-
ćnost izgradnje tehnološki i ekonomski održivih deponija.

V. Zahvalnica
Istraživanja u ovom radu izvršena su u okviru aktivnosti na projektu TR 34009 koji finansira Ministar-
stvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

VI. Literatura
[1] Wilson, W. D. C, R. L., Rodic, S. A., Scheinberg, V. C., Velis, A. G., Alabaster, Comparative analysis of
solid waste management in 20 cities, Waste Manage Res 30 (2012) pp. 237.
[2] Landfill manuals, Landfill operational practices, Environmental Protection Agency, Ireland, 1997.
[3] Hoor, H. A., Rowe, R. R., Potential for Desiccation of Geosynthetic Clay Liners Used in Barrier Systems
J. Geotech. Geoenviron. Eng., 139 (10) (2013) pp. 1648-1664.
[4] Bouazza, B. A., Geosynthetic clay liners, review article, Geotext. Geomembr. 20 (2002) pp. 3-17.
[5] Kerry Rowe, Sangam, R., P., Henri, Durability of HDPE geomembranes, Geotext. Geomembr. 20 (2002)
pp. 77-95.
[6] Peng, P. Y., Perspectives on Technology for Landfill Leachate Treatment, Arabian Journal of Chemistry
(2013), doi: http://dx.doi.org/10.1016/j.arabjc.2013.09.031.
[7] Jovanović, J. M., J. Jovanović, Osnovi tehnološkog projektovanja, Udruženje hemičara i tehnologa Srbi-
je: Čigoja štampa, Beograd 2013., pp. 10, 11.
[8] Directive 2008/98/EC of the European Parliament and of the council of 19 November 2008 on waste and
repealing certain Directives (OJ L 312/3, 22.11.2008.).
[9] Directive 1999/31/EC of the European Communities Council Decision of 19 December 2002
establishing criteria and procedures for the acceptance of waste at landfills pursuant to Article 16 of
and Annex II to Directive 1999/31/EC (OJ L 11/27, 16.1.2003.).
[10] Environment Agency, LFE5 Guidance for the Landfill Sector, Technical Requirements of the Landfill
Directive and Integrated Pollution Prevention and Control (IPPC S5.02), April 2007, http://cdn.environment-
agency.gov.uk/geho0407bmho-e-e.pdf (jul 2012.).
[11] Environment Protection Agency Ireland, Final Draft BAT Guidance Note on Best Available Techniques
for the Waste Sector: Landfill Activities, December 2011
http://www.epa.ie/pubs/advice/bat/BAT%20Landfill%20-%20Final%20Draft%20-
%20December%202011.pdf (jun2013.).
[12] Uredba o odlaganju otpada na deponije, („Sl. glasnik RS“, br. 92/2010).
[13] Karanac, K M., J. M., Jovanović, T. E., Timmermans, M. H., Mulleneers, M. M. Mihajlović, J. J. Jova-
nović, Prilog projektovanju vodonepropusnih slojeva deponija, Hem. Ind., 2013, 67 (6) pp. 961-973.
[14] Pravilnik o sadržini i načinu vršenja tehničke kontrole glavnih projekata („Sl. glasnik RS“, br. 93/2011).
[15] Heng Lee A., H. N. Nikraz, Y. Tse Hung, Influence of Waste Age on Landfill Leachate Quality, IJESD,
Vol. 1 (4) October 2010.
[16] Kulikowska K. D., K. E. Klimiuk, The effect of landfill age on municipal leachate composition, Biore-
source, Technol. 99 (2008) pp. 5981-5985.

4
[17] Ehrig E. H.-J., Qlity and quantity of sanitary landfill leachate, Waste Manag. and Res. 1 (1) (1983) pp.
53-68.
[18] Povrenović P. D., K. M. Knežević, Osnove tehnologije prečišćavanja otpadnih voda, Tehnološko-
metalurški fakultet, Univerziteta u Beogradu, Beograd 2013. god.
[19] Renou R. S., J-G. Givaudan, S. Poulain, F. Dirassouyan, P. Moulin, Landfill leachate treatment : review
and opportunities, J. Hazard. Mater. 150 (3) (2008) pp. 468-493.
[20] Wiszniowski W. J., R. D. Robert, J. Surmacz-Gorska, M. K. Miksch, J. V. Weber, Landfill leachate
treatment methods: A review, Environ. Chem. Lett. 4 (2006) pp. 51-61.
[21] Ahmed F. N., C. Q. Lan, Treatment of landfill leachate using membrane bioreactors: A review, Desali-
nation 287 (2012) pp. 41-54.
[22] A. V. Bhambulkar, Effects of Leachate Recirculation on a Landfill, International Journal of
Advances in Engineering and Technology, 11 (2) (2011) pp. 286-291.
[23] R. Zhao, T. Huang, M. McGuire, From a Literature Review to an Alternative Treatment System for
Landfill Gas and Leachate, Challenges 3 (2012) pp. 278-289.
[24] L. Ye, W. Lina, Z. Shizhong, Removal of Pollutants of Landfi ll Leachate by Recirculation, Journal of
Wuhan University of Technology-Mater. Sci. Ed. 23 (2) (2008).
[25] M. Warith, X. Li, H. Jin, Bioreactor landfills: state-of-the-art review, Emirates Journal for Engineering
Research, 10 (1) (2005) pp. 1-14.
[26] N. D. Berge, D. R. Reinhart, E. S. Batarseh, An assessment of bioreactor landfill costs and benefits,
Waste Manage. 29 (2009) pp. 1558-1567.
[27] Scheutz S. C., K. P. Kjeldsen, J. E. Bogner, A. De Visscher, J. Gebert, H. A. Hilger, M. Huber-Humer,
K. Spokas, Microbial methane oxidation processes and technologies for mitigation of landfill gas emissions,
Waste Manag. Res. 27 (2009) pp. 409.
[28] Ritzkowski R. M., S. R. Stegmann, Landfill aeration worldwide: Concepts, indications and findings,
Waste Manage. 32 (2012) pp. 1411-1419.
[29] Chapter 6, Subpart F closure and post-closure,
www.epa.gov/osw/nonhaz/municipal/landfill/techman/subpartf.pdf
[30] Scottish Environment Protection Agency, Guidance on the management of landfill gas,
https://brand.environment-agency.gov.uk/mb/B0lMbl
[31] Directive 2009/28/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009, On the promoti-
on of the use of energy from renewable sources and amending and subsequently repealing Directives
2001/77/EC and 2003/30/EC.
[32] Zakon o energetici („Sl. glasnik RS“, br. 57/2011, 80/2011 - ispr., 93/2012 i 124/2012).
[33] Cvetković C. S., T. Kaluđerović Radoičić, V. B. Vukadinović, K. M. Kijevčanin, Potentials and status
of biogas as energy source in the Republic of Serbia, Renew. Sust. Energ. Rev. 31 (2014) pp. 407-416.