A Y T U N Ç A L T IN D A L 'IN T Ü M K İT A P L A R I

U yu ştu ru cu M ad d eler Sorunu (T o p lu Ç a lışm a), H astü rk Y ay. (T ü k en d i)

P artizan (Şiirler), Y ü cel Y ay ., 1975 (Y asak lan d ı)
T ürkiy e'de K adın , B irlik Y a y .,1975 (8. B ask ı)
D in m eyen (Şiirler), 1. B askı P aris, 2. B ask ı H av ass Y a y .,1978 (Y asak lan d ı)
H aşh aş v e E m peryalizm , H av ass Y ay ., 1979 (3. Baskı)
S iy asal K ü ltü r ve Y öntem , H av ass Y a y .,1982
A n ılan (Şiirler), H av ass Y ay ., 1982 (Y asak lan d ı)
N için E şit İşe Eşit Ü cret D eğil?, S ü re ç Y ay ., 1984 ÜÇ İSA
İh an et Ş iirleri, S ü reç Y ay ., 1984
L aiklik; E nigm aya D ön ü şen P aradizm a, Y en i A v rasy a Y ay ., 1986 (4. B ask ı)
E lvedasız, K en di S esin den Ş iirler, 1992, İsv içre
T h ree F aces o f jes ııs, S u ssex , 1992
T ü rkiy e v e O rtod okslar, A n ah tar K itap ları, 1995 (4. Baskı)
E lvedasız, Sarm a l Y ay ., 1996 (3. B ask ı)
B ilin m ey en H itler, Y en i A vrasya Y ay ., 2000 (11. B ask ı) Aytunç Altındal
G ü l v e H aç K ardeşliğ i, Y en i A v rasy a Y ay ., 2 0 0 3 (2. B ask ı)
V atikan v e T a p m a k Ş övalyeleri, Y en i A v rasy a Y ay ., 2002 (6. B askı)
Ü f İsa, Y en i A v rasy a Y ay ., 2002 (6. B ask ı)

Ç E V İR İL E R

Ç in li P ap ağ an , E .S. G ard n er, A k ba Y ay ., 1972 (T ü k en d i)

P arababaları, F erd in an d L u n d b erg , E Y ay ., 1973 (2 C ilt) (T ü k en d i)
K erten kele, M o ris W est, E Y ay ., 1974 (8. B ask ı)
K ap italizm den S osy alizm e G eçiş S ü reci Ü zerin e, P. S w eezy -C . B ettelh eim ,
M a y Y ay ., 1974 (B eraat etti)
E rm iş, H alil C ib ran , E Y ay ., 1974 (14. B ask ı)
G ece A n a, K u rt V o n n e g u t Jr., E Y ay ., 1975 (3. B ask ı)
Savaş ve İşçiler, L en in , Y ü cel Y ay ., 1976 (Y asak lan d ı)
B arb arlık K ıyısı, N o rm a n M ailer, H av ass Y ay ., 1980 (3. B ask ı)
S özler, H alil C ib ran , Sü reç Y a y .,1984 (7. B ask ı)
 İÇİNDEKİLER
A lfa Y a y ın lan 1519
A y tu n ç A ltın d al K itapları 3

Ü Ç İSA
Three Faces of Jesus

A ytunç A ltın d al Üçüncü Baskıya Ö n sö z.................................................................. ix

İngilizce Aslından Çeviren Sibel Ö zbudun
Türkçe Baskı İçin Önsöz .............................................................. xüi

G iriş.................................................................................................. 1

Birinci Bölüm
İSA: SEKÜLER M USEVİ

1 - 5 . Basım : 2002 (Yeni A vrasya) 1.1. İnsancıl Olan Biziz, Çünkü Biz Romalıyız.............................. 11
6. Basım : Eylül 2004
1.2. Seçkin ve Kutsal Olan Biziz, Çünkü Biz M u s e v iy iz ............. 15
7. Basım : A ralık 2004
ISBN : 975-297-537-2 1.3. 'Ve Onun Adını Immanuel Koyacaklar' ................................ 26
1.4. Benzerlik Yasası G e re ğ in c e ....................................................... 31

Yayıncı ve Genel Yayın Yönetm eni M. Faruk Bayrak

İkinci Bölüm
Yayın Koordinatörü ve Editör Rana Gürtuna
İSA: "TA N RI BİZİM LE" Mİ?
Pazarlama ve Satış M üdürü V edat Bayrak
Kapak Tasarımı Utku Lom lu 2.1. İsa'nın Ö ne Sürdüğü Dışsal, Seküler İd d ia la r ........................43
2.2. Günahın Organik Siyasası.................................. 48
© 2004, ALFA Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.
2.3. Siraç'ın Oğlu İsa'dan Nasıralı İsa'ya .......................................58
Kitabın tüm yayın hakları Alfa Basım Yayım D ağıtım Ltd. Şti.'ne aittir. 2.4. Yasa İnsanlar İçindir ............................................ 62
Yayınevinden yazdı izin alınm adan kısm en ya da tamam en alıntı
yapılam az, hiçbir şekilde kopya edilem ez, çoğaltılam az ve yayım lanam az. Üçüncü Bölüm
İSA: "BEN NE OLACAKSAM O 'YU M "
A lfa Basım Yayım D ağ ıtım Ltd. Şti.
T icarethane Sokak No: 53 C ağaloğlu 34410 İstanbul, T urkey
3.1. 'Günaha Giren Ruh, Ö lecek Olan R u h tu r ' .............................. 71
Tel: (212) 511 53 03 - 513 87 51 - 512 30 46 Faks: (212) 519 33 00 3.2. İman Siyaseti ............................................................................... 84
w w w .alfakitap.com 3.3. İsa'ya Ne Oldu? ...........................................................................92
info@ alfakitap.com 3.4. Bireyin Kimliğini Olumlayan, Onun Farklılığıdır............... 107

Baskı ve Cilt Son söz.........................................................................................

M elisa M a tb a a cılık Notlar ..........................................................................................125
Ç iftehavuzlar Yolu A car Sanayi Sitesi No: 8 Bayram paşa - İstanbul Dizin ............................................................................................ 137
Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29
v
 Kitabın İngilizce orijinalindeki/Deuterokanonik* Kitap­
lar/Apokrifa dışında Kutsal Kitap'tan yapılan bütün aktarma­
lar, Holy Bible, New International Version, (On ikinci basım, Ey­
lül 1988, Hodder and Stoughton, Londra)'dan alınmıştır. Apok­
rifa, Sriach (ecclesiasticus), 1. Makabeler, 2. Makabeler'den yapı­
lan aktarmalar ise, Good News Bible, (The Bible Society/Collins,
Katolik baskı, B. Britanya, 1979)'dan yapılmıştır. Ayrıca Nouve­
au Commentaire Biblique, publie sous la direction de D. Guthrie,
J.A. Motyer, A.M. Stibbs, D.J. Wiseman; Editions Emmaüs (Sa-
int-Legier, 1987)'le karşılaştırılmıştır.

Türkçe çevirideki Kutsal Kitap aktarmaları, Kitab-ı Mukaddes,

Eski ve Yeni Ahid (Tevrat ve İncil), (Kitab-ı Mukaddes Şirketi, İs­
tanbul, 1958)'den yapılmıştır.

* D euterokanonik: K ilisece sonradan veya ikinci dereceden m uteber sayılan

m ukaddes kitaplara ait.
 X xı
Hıristiyan ilahiyatını kavrayabilmek çok güç bir eğitim­
dir. Hele başka bir dinin verileriyle yetiştirilmiş kişiler için
bu zorluk daha da fazladır. Örneğin Türkiye'de ilahiyat diye
tanımlanan eğitimin Batı'daki karşılığı gerçekle 'Divinity'dir.
Batı da Theology' diye tanımlanan disiplin ise, kanımca
'Tanrı-Bilim' olarak Türkçeleştirilmelidir. Batı'nm klasik eği­
timinde Theology ve Divinity arasında önemli farklılıklar
vardır, bunlar birbirlerine tam olarak tekabül etmezler. Üç
İsa işte 'Tanrı-Bilim' eğitimi ve perspektifiyle hazırlanmış bir
tezin anahatlarını içermektedir. Tezimin tamamını ortaya ko­
yabilmek için hazırladığım diğer iki kitap önümüzdeki yıl­
larda yayınlanacaklardır.
Uç Isa yayınlandığı zaman benim de tahmin etmediğim
bir ilgi gördü. 1993 te M akedonca'ya da çevrildi ve yayınlan­
dı. Ortodoks İlahiyat Fakültesi öğrencileri için yardımcı ders
kitabı oldu. Exeter Üniversitesi'nden Sandy Martin, Doktora
Tezi nde (Phd) bu kitapta açıklanan bakış açısını değerlen­
dirdi. Amerikalı ünlü sosyal bilimci Prof. Bernard Morris be­
ni çok yüreklendiren bir mektup yazarak kitabın teziyle ilgi­
li olumlu görüşler taşıdığını belirtti. Benzer şekilde Ameri­
ka'nın en ünlü şair ve düşünürü Prof. Robert Pinsky de çok
cesaretlendirici bir mektup yazdı. Bunları kitabın EK bölü­
münde bulacaksınız. Başkaları gibi 'kendini pazarlamaktan'
hoşlanmadığım için kısa kesiyorum. Kitabın Tezi (İsa'nın Se-
kuler Yaşamının Diyalektiği) Boston Üniversitesi Theology
Bölümu'nde Teoloji öğrencileri için kodekslenmiştir. Kitap
Ingiltere'de yayınlanmış olmasına rağmen halen sadece
Amerika da Daniel Liebert ve Alibris yayınevlerinin aracılı­
ğıyla ve üst fiyatından çok daha fazla bir fiyatla temin edile­
bilmektedir.
Böylelikle ilk kez bir M üslüman araştırmacı tarafından
Hıristiyanlık üzerine yazılmış fakat İslami bakış açısını değil
doğrudan doğruya Hıristiyan Teolojisi'ni içinden irdeleyen
bir kitap literatüre girmiş oldu. Bu zor İLKİ başarmış olmak
A ytu n ç A ltın dal
benim için bir mutluluktur ve evlatlarıma ve yurduma bıra­
kabilecek tek mirastır.
***
Üç İsa'nın Türkçe çevirisini okurken çok zorlanacaksınız.
Pes etmeyin. Konu zaten alışılmadık tarzda 'YENİ dir. Her
yeni gibi kabulü zor, reddi kolaydır. Bu kitapta yeni fikirler
var. Yeni bir İsa değerlendirmesi var. Katolik Kilisesi'nın de­
ğil, Kutsal M etinler'in (Scriptures) betimlediği bir İsa'nın
'Misyonuna' Dışsal/Seküler/Dünyevi bir bakış var. Söz ko­
nusu Kutsal M etinler'deki Teolojik İsa ile Katolik Kilise nin
Teleolojik (Mekân ve Zam an'a uyarlamak) İsa'sı hiçbir suret­
te bağdaşmaz - bazı temel olguların dışında. Bugünkü Kato-
lisizm 'de yer alan başta Easter (Yortu) olmak üzere, Noel
(Christmas), Pazar Tatili, Ali Souls Day, Epiphany, Babtısm
of Our Lord Fest, Mother of God, Octave of Christmas, So-
lemnity of Mary, Mark Evangelist Fest, Day of Immaculate
Conception vd. birçok 'Kutsal Gün' bu kutsal metinlerde yer
almamıştır ve yoktur. Bunların tamamı Teolojik değil Tele
olojik bakış açısıyla sonradan uydurulmuşlardır. İsa'nın
bunların hiçbirinden haberi ve bilgisi yoktu. Hatta Katolik
Kilisesi'nin başlattığı PAZAR TATİLİ'ni duysaydı belki de,
"Ben böyle bir Tanrı-Buyruğundan söz etmemiştim, bu sah­
tekârlığı kim yaptı?" diye sorardı. Çünkü İsa, kendisinin Oğ­
lu olduğunu öne sürdüğü Tanrı-Babası'nın Kutsal Metinler-
'de tatil olarak haftanın 1. Gününü (Pazar) değil 7. Gününü
(Cumartesi) tatil yaptığını biliyordu. Pazar SUN-DAY, Pa­
ganların Güneş'e Tapınma günüydü. Bunun Tek-Tanrıcılıkla
hiçbir ilgisi ve kutsiyet itibariyle de bağlantısı yoktu. Benzer
şekilde İsa, Kutsal M etinler'e göre Babası Tanrı tarafından
kendisine verilmiş olan Takvim'in de 360 günden oluştuğu­
nu biliyordu. Baba-Tanrı'nın bu Takvimi'ni değiştirerek onu
kendi isteğine göre 365 güne çıkartan Katolik Kilisesi olmuş­
tu. Diğer bir anlatımla Katolik Kilisesi Baba Tanrı'nm buy-
xii

TÜRKÇE BASKI İÇİN ÖNSÖZ

ruklarını ve Tanrı'dan geldiğine İMAN edilen metinleri, ken­
di egemenliğini pekiştirebilmek ve sürdürebilmek uğruna
dilediği gibi değiştirmiştir.

***

Uç Isa'nın bu üçüncü baskısını bu bakış açısıyla okursa­

nız bu zor okuma parçasını daha bir kolaylarsınız sanıyo­
rum. Kitabı bu yeni baskısına hazırlayan Yeni Avrasya Ya­
yın larının yöneticisine teşekkür ediyorum. "Tele-Yozlaş-
m a"nın doruk noktasında olduğu şu günlerde Türkiye'de
"Kirletilen Kültüre" değil, bilimsel çalışmalara destek olduk­
ları için de kendilerini ayrıca kutluyorum.

Aytunç Altındal
İspilandit / 10 Haziran 2001

Önsöz'de şu hususları vurgulamak istiyorum: Üç İsa'yı

okurken özel bir çaba gösterilmesi gerekiyor; araştırıcı ve
sorgulayıcı olmak gerekiyor.
Bunun gerekçelerini açıklayayım.
Birincisi bu kitabın teziyle ilgilidir. Tezi itibariyle Üç İsa,
Seküler değerler sistem atiğini yansıtıyor. Bu-Dünyalılığı,
yeryüzüne ait oluşu, cismaniliği işliyor. Türkçe'ye eksik ve
yetersiz olarak Laiklik ya da Çağdaşlaşma diye çevrilen Se-
külerleşm e olgusunu anlatıyor. Seküler anlayışın, Ate-
izm 'den, Laiklik'ten ve Çağdaşlaşm acılık'tan farklı olan bo­
yutlarını gösteriyor. Üç İsa'da ele alınan İsa, Musevi olm ası­
na rağmen bu kapalı-devre işleyen ve bir din olmaktan çok,
bir "Varoluş-Tarzı" sayılabilecek olan yapıya getirdiği Sekü­
ler yeniliklerle tanımlanıyor. Bu nedenledir ki, belirli Musevi
ve Hıristiyan çevrelerinde bu kitabın tezi özgün bir bakış açı­
sı olarak değerlendirilmiştir. Kitapta, kendi cemaatinin dog­
matikleşmiş değerlerinin dışına çıkarak Sekülerleşmiş bir

xiii
 XV
xiv A ytu n ç A ltındal

Eleştirel ilahiyat açısından değerlendirildiğinde Hıristi­

Musevi olan İsa anlatılıyor. Musevi Şeriatı'nın öngördüğü
yanlık -başta da K atoliklik- tanımsal olarak bir DİN değil bir
kul değil, Tann'nın isteğine uygun birey olabilmek hakkını
KÜLT'tür. Üç İsa'da işte bu yapısal farklılık çıkış noktası ola­
kendinde toplamış ve bu uğurda canını vermekten kaçınm a­
mış bir İsa bu kitabın öznesidir. rak benimsenmiştir.
Musevilik, Hıristiyanlık ve İslamiyet i karşılaştırmalı İla
İkincisi bu kitapta kullanılan Dil'le ilgilidir.
hiyat açısından incelersek, sadece Hıristiyanlık'ta var olan
Hıristiyanlığı kendi diliyle anlatmak gerekiyor. Ve ne ya­
bir olgu bu sistematiğin diğer ikisinden özde ayrıldığını ka­
zık ki bu Dil i tam Türkçe karşılıklarıyla verebilmek olası de­
nıtlar. Bu temel ayrılık noktası şudur: H ıristiyanlık'ta birey,
ğildir. Hatta bazı durumlarda Türkçe karşılıklar kullanılsalar
Tanrı karşısında kendi yetkisini kullanarak KARAR VER­
bile anlam kaymaları oluyor. Bir örneğini kitabın hemen ba­
MEK zorunda bırakılmıştır. Çünkü bu sistematikte, İsa'nın
şında bulacaksınız. İnsancıl Olan Biziz, Çünkü Biz Romalıyız
Tann'nın Oğlu mu, değil mi sorusuna muhatap olan bi-
denilen bölümde Romalı olmak, kültürel bağlamda, Roma
rey'dir. Neye inanacağına KARAR VERMESİ gereken de
kentinde oturuyor olmak değil, doğrudan doğruya Helen ol­
odur. Diğer bir deyişle, Birey, İsa'nın Tanrı olduğuna İNAN­
mamak anlamına geliyor. Kısacası biz Helen uygarlığından
MAK isterse İsa'yı Tanrı yapar ve böylece aldığı KARAR ge­
değil, Roma İmparatorluğu'nun uygarlığındamz denmek is­
reğince kabul eder. İstemese de durum değişmez. Bu kez de
teniyor. İnsancıl-olmak deyimi de öyle. Sadece İnsan-sever
İsa'nın İnsan olduğuna KARAR verir. Karar'm niteliği değiş­
ya da beşeri olmalığı değil, İnsan'ı ve onunla ilgili tüm olay­
se de, KARART alan değişmez. Çünkü İsa'yı Tanrı ya da
ları duyuş, düşünüş ve davranış alanlarının kaynağı, odak
O'nun Oğlu ya da İnsan yapıp yapmamak Birey'in alacağı
noktası olarak görmek ve algılamak demektir. Diğer bir de­
KARARTa gerçekleşir -v e tabiidir k i- sadece neye inanmak
yişle hayata İnsan'ın prizmasından bakmak demektir. Haya­
ihtiyacım duyuyorsa ona inanmaya KARAR vermiş olan Bi­
ta doğrudan doğruya "K ent"in penceresinden bakan ve Ön­
rey için bir Gerçeklik taşır bu KARAR, o kadar. Hıristiyan­
ce Kent Sonra İnsan diyen Helen'den ayrı olarak Önce İnsan
lık'ta İMAN etmeye karar vermek de, İM AN'dan KUŞKU
diyen Romalı olabilmektir.
(şüphe) duymak da İNSAN'a ait bir haktır.
iki örnek daha yazayım: Hıristiyanlığın temel kavram la­
rından olan Ekümenik kavramının Arapça karşılığı Darü'l İs­ Bu ne demektir?
En kısa deyişle eğer Birey, İsa'nın İnsan olduğuna, Tanrı
lam olmuştur. Doğaldır ki, Hıristiyanların yaşadıkları top­
olmadığına KARAR vermişse, belki de gerçekten Tanrı olan
raklarda onları ilgilendiren hizmetler, işler anlamına gelen
İsa'yı insanlaştırmış olmaktadır. Yani Birey, Tanrı'yı İnsan­
Ekümenik kavramıyla, Müslümanların yaşadıkları topraklar
laştırma hakkım ve yetkisini kendisinde toplayabilmiş de­
anlamına gelen Darü'l İslam birbirlerinin inkârı durumunda
mektir. Hayır, eğer Birey İsa'yı Tanrı olarak kabul etmeye
olan kavramlar olmalarına rağmen toplumsal, cemaatsel
KARAR vermişse, bu kez de belki de gerçekten İnsan olan
fonksiyonları itibariyle anlamdaştırlar. Eklesiastik ile Türkçe
İsa'yı Tanrılaştırmış olmaktadır. Yani İnsan'ı Tanrısallaştır-
Diyanet de böyledir. Biri Kilise'yi ilgilendiren işler vb. anla­
mak hakkım ve yetkisini kendisinde toplayabilmiş demektir.
mına gelirken, diğeri Cam i'yi ilgilendiren işler vb. anlamına
Kısacası, Hıristiyanlık'ta İsa'nın, Tanrı mı, İnsan mı,Tan-
gelir. Kavramlar-arası bir correlation vardır.
rı'nın Oğlu mu ya da tümü mü değil mi olduğu konusunda
Üçüncüsü bizzat Din olgusuyla ilgilidir.
xvi G ül v e H aç K ardeşliği xvii
A y tıın ç A ltın d al

KARARI VEREN DE KUŞKU DUYAN DA BİZZAT BİREY­ bu önsözü kaleme alırken o meşum haber ulaştı. Dost Uğur
DİR/İNSANDIR. M usevilik'te ve İslamiyet'te İnsan'ı Tanrı Mumcu kalleşçe planlanmış bir suikastta, adını ve düşünce­
yapmak, ya da Tanrı'yı İnsan yapmak diye bir olgudan ve lerini değil, ama fiziksel varlığını yitirmişti... Benim tanıdı­
kuşkudan söz edilmez. Bu iki sistematikte insanın böylesi bir ğım Uğur Mumcu dürüst ve haksever bir insandı. Türki­
KARARI alabilmeye ya da kuşku duyabilmeye yetkisi yok­ ye'de yıllarca sadece kalemiyle bir "M edeni Cesaret" timsali
tur. Çünkü bu iki sistematikte insanoğlu kendisini ve tüm olarak doğru bildiği görüşleri savundu. Bu nedenle Üç
evreni Yoktan Var Ettiğine inandığı Yaratıcısını, yani Tan- İsa'nın Türkçe baskısını O onurlu, O yürekli, O güler yüzlü
rı'sını bizzat kendi kararıyla kendisi Yaratamaz. En kısa söy­ Kuvay-ı M illiyeci'ye adamaktan onur duyuyorum.
leyişle Hıristiyanlığı benimsemek isteyen Birey, kendisi için Aytunç Altındal
önce bir Tanrı (İsa) yaratmak zorundadır. Bu tür yaratım fa­ Zürih / 24 Ocak 1993
aliyeti sadece Kültler için geçerlidir. Ancak bir K ült'te Birey
kendisi için bir İnanç ve onu temsilen bir Tanrı yaratabilir.
M usevilik'te ve İslamiyet'te birey'e böyle bir otorite verilme­
miştir. Bu Otorite-tipi, Tek-Tanrılılığa İsa ile girmiştir.
İsa ve Hıristiyanlık alanında yabancı bir dilde ve yabancı
bir terminolojiyi kullanarak inceleme yazan ilk Türk olmanın
bütün güçlüklerini yaşadım. Bunların üstesinden gelebilmek
için çok çalıştım. Amacıma nereye kadar ulaşabildim, henüz
bilemiyorum, zaman gösterecektir. Batı'yı Batı yapan değer­
lerin başında gelen Hıristiyanlık olgusunu "içinden" tanıta­
bilmek istedim. Özellikle de, Islami çevreler bu dünyada bir­
likte yaşamak ve var olmak zorunda oldukları Hıristiyanlığı
tanımak mecburiyetindedirler. Günümüze kadar gelmiş olan
basm akalıp eleştirilerle yetinm em elidirler kanısındayım .
Çünkü üstün Batı teknolojisini ortaya çıkaran Dinsel-Kültü-
rel Öğeler vardır. Üç İsa, kendi alanında bir Türk yazarı tara­
fından yazılmış ilk kitaptır. Umarım başkaları da konuyla il­
gilenirler.
Terzi kendi söküğünü dikemezmiş derler, doğru. Ben de
kendi yazdığım kitabı Türkçe'ye çeviremedim! Bu zor ve
zahmetli görevi Sibel Özbudun yüklendi. Kendisine ne ka­
dar teşekkür etsem azdır.
Sonsöz: Bu kitabın İngilizce orijinali "M edeni Cesaret"
kavramına ithaf edilmiştir. Türkçe baskısı için hazırladığım
 GİRİŞ

Dünyevi, dünyevilik ve dünyevileştirme (secular, secu­

larism, secularization) birbirine bağlı terimler olmasına
karşın, her birinin anlamında kuşkular vardır. Onyıllar
boyunca sosyoloji ve ilgili bilim dallarının değişik ekol ve
eğilimlerine ait çeşitli yazarlar, dünyeviliğin değişik ta­
nımlarını yapmışlardır. Medhurst ve Moyser'in çalışmala­
rında işaret ettikleri gibi "dünyevileştirme" yoğun tartış­
ma yaratmıştır ve terimin anlamı hakkında kuşkular bu­
lunmaktadır.1
Dünyevileştirme: Çok Boyutlu Kavram'da Karel Dob-
belaere, dünyevileştirme ve/veya laikleştirme2ile ilgili çe­
şitli tanım ve teorileri incelemiştir. David Martin, Genel
Dünyevileştirme Teorisi'nde, Avrupa'daki endüstri ülke­
lerinde dünyevileşmenin gelişimini irdelemiştir.3

l
2 A y tu n ç A ltın d al
G. J. Holyoake, İngiltere'de ilk radikal dünyevi eğitim
programını önerdi; E. Renan ve E. Durkheim, Fransa'daki
dünyevileştirme sürecine önemli katkılarda bulundular.
Weber, Parson ve Bellah, Tonnies, Troetsch, Pflautz, Ber­
ger, Yinger, Shiner, Luckman ve diğerleri gibi seçkin aka­
demisyenler ve sosyologlar, teorileri farklı olmasına kar­
şın, dünyevi amaçtan yana olmuşlardır. Öte yandan kilise
ve bazı teologlar ise, Dünyevi'yi anlama ve yorumlamala­
rını bir oranda düzelterek geliştirmişlerdir.
Böylece iki ayrı eğilim ortaya çıktı. Bunlardan bir tane­
si Nijk/Dobbelaere tarafından özetlenen, dünyeviyi din­
sel olandan ayıran bilimsel-.l kademik yaklaşımdır. 'Dün­
yevilik' düşüncesi yüzyıllardan beri yalnızca dünyeviyi
kutsal olandan ayırmak için değil, fakat özellikle ilkinin
İkincisine göre daha geride, ona bağımlı olduğunu göster­
mek için kullanılmıştır. "'Dünyevilik' kipinin 'kutsal'a zıt
olarak kullanıldığı ve türevlerinin inanca az çok açık fakat
genellikle kapalı olduğu kilise ve dinsel kültürel özgürleş­
meyi akla getirdiği açıktır."4 İkinci eğilim böyle bir çelişki
görmeyen teologların görüşlerini içerir: "...(bu) dünyevi­
leştirme öncelikle 'Hıristiyan' bir fenomendir. Bazı teolog­
lar Hıristiyanlık ve dünyevilik arasındaki belirli uyum
üzerinde durarak, dünyevileştirmeyi dinin bir gereği ola­
rak açıklamakta kullanmışlardır. Buna yönelik bir şeyler
yapılmış ancak hepsi açıklanmamıştır."5 Martin E.
Marty'ye göre, " 'dünyevileşme' 'inancı kapalı' anlamına
gelir ve 'inanca açık' olan 'dünyevilik'ten ayırt edilir, an­
cak 'kazanmalara bakıncaya dek' sonuçları kendine sakla­
yan bir dikkatle özeleştirel (bütünsel olmayan) tarafsızlığı
destekler."6
William A. Christian'ın Vatikan İkinci Konseyi'nin
(1962-1965) belgelerini inceledikten sonra gösterdiği gibi,
"... dünyevi gerçekler kilisenin öğretileriyle çelişmez."7
3
Ve ekler: "Gerçekte, teorik ve pratik dünyevi araştırmalar­
la ilgilenmek yalnız doğru değil, zorunludur da. Dünyevi
bilim dallarındaki rekabet, Hıristiyanlığın gerçek ve Tan-
rı'nın krallığının yayılmasına, şimdiki düzenin yenilen­
mesine (773) ve yaratma eyleminin mükemmelleştirilme­
sine katkıda bulunur (961). O halde, böylesi iyi sonuçlara
ulaşmak için bulunabilir araçlar kullanmak gerekiyorsa,
dünyevi araştırmalara girmek zorunlu görünmektedir."8
Kilise Hakkında Dogmatik Anayasa'da Vatikan II, insan­
ların dünyevi bilim dallarında yer almalarını teşvik etme­
yi önüne koyuyor. "O halde, dünyevi bilim dallarındaki
rekabetleri ve çalışmalarıyla, iyiliğin içlerinden yükselme­
siyle, içtenlikle çalışarak insan emeğiyle iyilikler yaratma­
larına izin verin; teknik ustalık ve bireysel kültür, yaratıcı­
nın planına göre ve onun sözünün ışığında, tüm insanla­
rın yararına hizmet edebilir (Par. 36, s. 393)." 9Papalık Kral­
lığı adlı kitabında Paolo Prodi, Papalık sisteminin doğası­
na yeni bir ışık tutar. Prodi'ye göre, Papalık 'ikili bağlılığı'
dile getirir. Papalar kutsal pederlerdir ve aynı zamanda
Papalığa ait devletlerin dünyevi krallarıdır. Prodi'ye göre,
Reformasyon sırasında ve sonrasında, "Papalık daha faz­
la dünyevileşti, devlet daha dinselleşti ve yalnızca güç ve
ideolojiyi değil, önceden kiliseye ait olan birçok işlevi de
kendi bünyesine aldı."10 Ve Peter L. Berger'in belirttiğine
göre; Yahudi-Hıristiyan geleneğinde, "Burada din ile
dünyevileştirme arasındaki ilişkide büyük bir tarihsel iro­
ninin bulunduğunu öne sürebiliriz. Bu ironi en açık olarak
şöyle söylenerek ortaya konabilir; tarihsel olarak Hıristi­
yanlık kendi kendisinin mezar kazıcısıdır."11
Harvey Cox, "Dünyevi Kentteki Din" adlı araştırma­
sında, geleneksel dinin yeniden ortaya çıkışını incelemiş
ve postmodern bir teoloji öne sürmüştür.12 David L. Mil­
ler, Tek - Tanrıcılık yerine, yeni Çok - Tanrıcılığı öne sür­
4 A ytu n ç A ltm d al
müştür (tanrıların ve tanrıçaların yeniden doğuşu).13 Ate­
izm ve inanç sahibi olmak, Alasdair Macintyre ve Paul Ri-
coeur tarafından Ateizmin Dinsel Anlamı'4 adlı kitapta
inandırıcı bir şekilde tartışılmıştır. Kısacası, her yıl dünye­
vilikle ilgili daha fazla çalışma yapılmaktadır ve katalog­
lara girmektedir.
Dünyeviliğin bugün çoğunlukla kilise ve devlet arasın­
daki ayrımı gösterdiği kabul edilir. Eğer dünyevilik kilise
ile devletin ayrılmasıysa, o halde laiklik de bence, dinin
politikadan farklılaştırılması (ayrılması zorunlu olmasa
da) sürecidir.
Bununla birlikte, bu kitapta 'dünyevi', sözgelişi 'bu
dünyaya ait' ve 'ne din tarafından açıklanan kutsallık
(Holy), ne de dini işlerden ayrı olandır (Profane). 'Dün­
yevi' burada, kutsal karşıtını değil15 fakat daha ziyade
toplumsal ve kültürel olanı anlatmaktadır. Öte yandan
'kutsal' ise, bana, kendisini doğrulayan her kanıttan ve
gösteren her düşünceden daha geniş ve büyük olan, ide-
alize edilmiş kurallara bağlı bir kavram gibi görünmek­
tedir.16
Dünyevi, bu dünyaya ait olarak anlaşıldığında, dünye­
vi değişimlerden ve kıtaların hareketinden veya piyasa fi­
yatlarından veya esas olarak teknolojiyi ve endüstriyle il­
gili dünyevi bilimsel çalışmalardan veya dünyevi şiirden
vb. söz edebilmemiz mümkün olur. 'Dünyevi hümanizm'
ve katı bütünsel 'devlet destekli dünyevilik' denilen bi­
çimler de keza modern dünyeviliğin çağdaş şekilleridir.
Ancak, bu kitabın kapsamı nedeniyle yazar, Aziz Paul
sonrası ortaya çıkan bu gelişmeleri dikkate almamıştır.
Dünyeviliğin tarihsel ve sosyal-ahlaki kökleri, 13. yüz­
yılda Gerçekçilerle Adcılar (Nominalist) arasındaki tartış­
malarda yatar. Kilise tarafından bugün 'Adcı Hıristiyan­
lık' olarak adlandırılan, aslında Dünyevi Hıristiyanlık'tır.
5
1920'lerden başlayarak dünyevilik, politik-ideolojik he­
saplaşmaların kurbanı olmuş ve bazen Ateizm'le birleşti­
rilmiştir. Dünyevilik ana kilisenin en büyük düşmanların­
dan birisi olarak görülmüş, sosyalistler ve diğer sözde 'yı­
kıcı' grupların açık bir fesat planı olarak gösterilmiştir. Ki­
lise liderleri suçlamalarında ve güç politikalarında, kilise­
deki 'dünyevilik' izlerinden söz etmekten dikkatlice ka­
çınmışlardır.17 Onlar örneğin 'Hıristiyan sosyalizmi' ola­
rak görülen dünyeviliğin İngiliz Kilisesi'ne ait biçimini18
ve 20. yüzyılın başlarında Avrupa'daki politik ortamı sü­
rükleyen ve Latin Amerika'daki 'kurtuluş teolojisi'nde ha­
len etkili olan Katolik Sosyalizmi'ni tamamen görmezden
gelmişlerdir.
Yves Congar'ın 1976'da yayınlanan Kilisede Kriz'inde19
olan, geçmişte Kilise'ye ait bunalımlar, Mgr. Duches-
ne'nin Toplu Yapıtlar'ında20 zaman sırasıyla izlenebilir. Bu
gibi 'krizleri' sırasında Kilise, dünyeviliğin, gerçek dışın­
dan gerçeğin ayrılmasını gözleyen boşluk olduğunu söy­
lemekten geri durmamıştır. Kilise'de ne zaman kriz olur­
sa, önderler inananların dikkatini derhal dünyevilik tara­
fından yaratılmış zararlar diye adlandırdıklarına çekerler.
Eğer dünyevi sistem Kilise hiyerarşisi tarafından kararlaş­
tırılmış standartlara göre çalışıyorsa onu takdir ederler,
yoksa dünyeviliği lanetlerler.
Dünyeviliğin yaygın olan biçimlerine karşı Kilise,
1980'lerde 'Hıristiyanlık yönetimi'ni21 yeniden kurdu ve
Birleşik Avrupa'ya tek seçenek olarak önerdi. Nostalji ve
ütopya nicedir federatif bir birlik anlayışındaki Avrupa
uluslarının gündemine yeniden girdi. 1990'larda Sürgün
KiliselerP olarak adlandırılanlar, Roma'daki Papa 2. Jean
Paul tarafından gündeme getirilen Katoliklik amacını
kuvvetle desteklediler. Vatikan tarafından yönetilen İn­
cil'i yeniden öğrenme programı, dünyevi Birleşik Avru­
 1

A y tu n ç A lt ı,dal 7
6 Ü ç İsa

am a Isa'yı, H ıristiyanların T an rı'sm ı anlayabilm ek husu ­

p a'ya karşı ilerlem ektedir. Birleşik A vrupa'yı yeniden Hı-
sundaki çabam ın yetersizliğinden değildir.
ristiyanlaştırm akta (yeniden K atolikleştirm e olm azsa), ki­
lise yönetim i, am açlarına ulaşm ak için, kendisi de dünye­ A y tun ç A ltındal
vi b ir belge olan İnsan H akları D eklarasyonu'nu sıkça kul­ Z ürih, 1992
lanm aktadır.23 Bu köktenci radikalizm in K atoliklikle sınır­
lı olm adığını ve M usevilikle, dikkate değer oranda İs­
lam 'd a da bulunduğunu belirtelim .
20. yüzyılın son on yılında 'ruhani âlem 'de gerçekleşen
bu köktenci değişim ler, gerçekte saçm alık ve sıkıcı konuş­
m aların ötesine geçm ekte ve bireyin dünyevi özel yaşam ı
için tehlike işaretleri verm ektedir. 19. yüzyıl softacılığınm
m od ern 'm askesi' olan bu yeni dini tutuculuk, K ilise-dev-
let ayrılığının tem el destekleyicisi olan m uhafazakâr poli­
tikanın yerini alm aya adaydır.
Bu tehlikeli durum , bu kitabın yazılm asının ardındaki
itici güçtür. Tem el fikrini, "Tarih, insan denetim indeki
güçlerle, olm ayanların çatıştığı ve işbirliği yaptığı bir sah­
n ed ir,"24 diyen R. H. T aw ney'd en alm ıştır.
H ıristiyan değilim ve hiç olm adım . Y etişm em ve öğre­
nim im i tam am lam am dünyevi bir sistem de olm asına kar­
şın, köklerim Islam i gelenektedir. Birçok kez m isyoner 'ci-
h at'çılar tarafından, A vru p a'd a veya başka yerde yaşa­
m akta olan H ıristiyan olm ayan entelektüellere yöneltilen
soruyla karşılaştım : "İsa size neyi ifade ed iy o r?" Bu kita­
bın üçlü adı, benim İsa'y ı gözüm de canlandırm am ın ve
öğretisi karşısında edindiğim izlenim lerin tanığıdır. A lın ­
tı yapılan yazarlar ve onların kullanılan değerli m alzem e­
si, belirtm ek bile gerekm ez ki, kişisel yorum larım ın so­
rum lusu değildir.
Bu kitapta sözü edilen veya alıntı yapılan çalışm alar,
hiçbir şekilde bu kitabın içeriğine paralel bir düşünceyi
gösterm ez, im a etm ez veya içerm ezler. Eğer çalışm am ku­
raldışı bulunursa, bu, bilginin sınırlılığından dolayıdır,
 İSA: SEKÜLER M ÜSEVİ

Açılmayacak örtü ve bilinmeyecek gizli şey yoktur.

İsa, Matta 10:26

1.1. İnsancıl* Olan Biziz, Çünkü Biz Romalıyız**

Roma İmparatorluğu'nun egemenliği altındaki toprak­

larda kırsal ve kentsel hayatı yönlendirenler Onlar'dı.
Toprak sahipleri, köle-sahipleri, idareci, asker, subay ve
buyurucu olan, Onlar'dı. Kararları Onlar verirler; Sekü-
ler/dünyevi ilahileri Onlar bestelerdi; spor yarışmaları
düzenler, şampiyonlar yaratırlardı. Kentlerini tiyatrolarla,
geniş meydanlarla, yüksek sütunlarla ve bahçelerle güzel­
leştirmiş olanlar Onlar’dı. Üzerleri kemerli yollar ve geçit­
ler yapmayı, kentlerde kişiye özel ya da kamuya açık ha­
mamlar inşa etmeyi ilk kez tasarlamış ve gerçekleştirmiş
olanlar Onlar'dı. Roma İmparatorluğu'nda yaşayan civili­
an (barbar olmayan) ve Yerleşik Düzen'i benimsemiş yurt­
taşlar Onlar’dı.
Gündelik hayatlarında, gerekli gördükçe, bağlılık duy­
dukları inanç sistemlerine özgü vecibeleri, Roma İmpara-

* İnsancıl. Buradaki kullanım ı itibariyle 'Humane'. Beşeri olm ak; İnsani olm ak;
İnsanlığı esas kabul etm ek; İnsan'ı hayatın m erkezinde görm ek anlam ında­
dır. Daha sonraki yüzyıllarda ortaya çıkan 'Hümanizm' akım ı Rom a'daki bu
düşünceden kaynaklanm ıştır (y.n.)
** R om alı: Buradaki kullanım ı itibariyle 'Roman'. Sadece Rom a şehirlerinde ya­
şayan anlam ında değil; Rom a İm paratorluğu'nun özgür yurttaşı olabilm ek
onuruna ulaşılm ışlığı ve Helen-olm am ayt sim geler. Dünyanın neresinde
olursa olsun R om alılığı ve ona özgü davranış, duyuş ve düşünüş bü tünlü­
ğünü ifade eder (y.n.).

11
12
A y tu n ç A ltın d al 13

torluğu'nun koyduğu ve özenle gözetim ve güvence altın­

varsayılan bir başkasıyla değiştirmek, rastlanılmayacak
da tuttuğu religio* diye tanımlanmış olan bir usule uygun
olaylardan değildi. Seküler ve Manevi/Ruhban taraflar
olarak yerine getirirlerdi. Bu nedenledir ki, Roma İmpara-
arasındaki Roma modus vivendi’si* olası çatışkı ve gerilim-
torluğu'nun yurttaşları gerçekte 'kült vecibelerine’ bağlıydı­
leri önlemek üzere kurulmuştu ve ‘Tek-Tanrı-merkeziyetçi-
lar; günümüzde kullanılan sözcük anlamıyla tam 'dindar'
liği’nden kaynaklanan hoşgörüsüzlüğü dışlamaktaydı. İn­
değillerdi. Dileyen dilediği kadar külte bağlı olabiliyor ve
sanlar düzenlenen festivallerde, sirklerde ve eğlencelerde
onların öngördüğü vecibeleri uyguluyordu. Dolayısıyla­
kehanetler dinlemeye ve yorumlar yapmaya çok düşkün­
dır ki, aralarında Panteistler, Polyteistler, Henoteistler ve
düler ama bugünkü anlamıyla bağlılık-yeminleri (Credo)
Kathenoteistler** çoğunluktaydı. Buna rağmen uçsal
ve yakarış duaları Onlar’a uygun değildi. Genel anlamda
(marjinal) kabul edilen bazı cemaatlerde Tek-Tanrıcılığa
tanrılarını, tanrıçalarını ve tapmaklarını seviyor, onlarla
yakın syncretism'e*** dayalı inanç-vecibeleri de uygulan­
yaşamaktan mutluluk duyuyor, hatta belki de onlara tapı­
maktaydı.
nıyorlardı, ama hiçbir Romalı kendi yazgısını sonsuza dek
Gündelik hayatı yapan yazılı ve sözlü iletişimde inanç
Tek-Tanrı'ya bağlamayı düşünmüyordu. İnsan'm mı tan­
sapkını, Heretik kavramını karşılayan bir deyim yoktu;
rıları yoksa Tanrı(lar)'ın mı İnsan'ı yarattığı şeklindeki so­
çünkü, dümdüz ve yekpare (teksesli) olmayan manevi de­
ru, küçük bir azınlığı oluşturan bazı dediğim-dedikçi ay­
ğerleri arasında ortodoks (tek gerçeklilik) varsayımlara an­
dınların meselesiydi: İmparatorluğu oluşturan tüm res
cak asgari düzeyde yer verilmişti. Ne oldukları bilinme­
publica’nın (kamu) böyle bir sorunsalı yoktu. Böylesi spe­
yen olaylar karşısında duyulan ilkel korku anlamına gelen
külatif konular Onlar’m ünlü düsturunu da değiştirmiyor­
supertitio kavramı, toplumun alt tabakalarında etkili bir
du: İnsancıl Olan Biziz; Çünkü Biz Romalıyız.
rol oynasa da gerçekte, İmparatorluğun religio'su toplum­
Felsefede Gnostiklerin, Skeptiklerin (kuşkuculuk), Epi-
sal katmanlar ve sınıflar arasında daha güçlü bir düzenle­
kürcülerin (doyumculuk) ve Platocularm izleyicileriydi­
yici ve birleştiriciydi.
ler. Görüşlerini açıklarken doktriner ya da dediğim-de­
Yurttaşların benimsemiş oldukları düzinelerle tanrı,
dikçi olmamaya özen gösterirler, daima akli olan çözüme
tanrıça ve onlara ilişkin kültler vardı. Tanrıları hizmet
ulaşmayı yeğlerlerdi. Kurtuluş/Selamet (Salvation) kav­
görmek için onlara hizmet veriyorlardı. Yine de günün bi­
ramının muhtemeldi ki, bireysel ve maddi bir anlamı var­
rinde bir tanrıyı yetersiz bularak kaidesinden alaşağı edi-
dı ama kesinlikle dinsel değildi. Bir Kurtarıcı’ya gereksi­
vermek ya da bereketsiz bir tanrıçayı daha etkili olacağı
nimleri yoktu; zaten varsayımsal Kurtarıcı(lar) olarak ka­
bul edilenler Onlar’dı.
* Religio: Roma İm paratorluğu'nda religio kavram ı, bireylerle tanrılar arasında
var olan ve resmen kabul edilm iş, yerleşik düşünce sistematiği çerçevesinde
Siyaset alanında sınıfsal bilince ulaşmış insanlardı. Uç-
rasyonel (akli temelleri) olan ‘Bağlar/İlişkiler’ manzumesi (bütünü) demektir. suz-bucaksız, yaygın ve güçlü bir imparatorluğun önde
** Panteist: Canlılık-m erkezli Tanrıcılık; P olyteist: Ç ok-T ann cılık; H eteroteist:
Bir grup T anrı'ya bağlılık, Katenoteist: Bir donem için belirli bir T anrı'ya,
başka dönem de başka Tanrı'ya bağlılık, (y.n.)
M odüs Vivendi: Yaşam tarzı. Diplom aside yaşam tarzına m üdahale edilm e­
*** Syncretism: Eş zam anlı bağlılık, eş-uyum bağlılığı, (y.n.)
yeceğini gösteren belge, (y.n.)
 Ü ç İsa A y tu n ç A ltın d al I

gelenleri ve soyları-tescilli mirasçılarıydılar. Kendileri ve yaptığı için Herod'a düşmanlık gösterseler de onun gün­
egemenlikleri altındaki halklar için yasa-yapıcılık görevi­ delik siyasete getirdiği yöntemlere ve pragmatizmine
ni üstlenmiş olanlar Onlar'dı. Hayattan ne istediklerini bi­ hayranlık duymadan da edemiyorlardı!
len, yurttaşlık bilincine ulaşabilmiş insanlardı. İster Sekü­
ler olsun ister manevi, tüm konularda yönetimi ellerinde
tutanlar ve son sözü söyleyenler Onlar'dı. Sonraki yüzyıl­ 1.2. Seçkin ve K utsal Olan Biziz, Çünkü Biz
larda Onlar'a Pagani (paganlar)1denildi ve günümüze dek M useviyiz
kendilerine takılmış olan bu adla tanındılar. Çağdaş Av­
İsrail Tanrısı, Kadir-i Mutlak; her zaman ve her yerde
rupa uygarlığının temellerini atanlar, Onlar'dı.
var olan, tüm-güçlerin-sahibi, eril Tanrı'ydı. Yaratan ve
Paganlar birçok ülkeyi ve ulusu yönetiyorlardı. Sömür­
ulaşılamaz olan Tanrı'ydı. Gökleri ve yeryüzünü ve me­
geleştirdikleri ülke ve uluslara kendi yaşam tarzlarını ve
kân içinde yer tutan her şeyi Kutsal Kitap İncil'in Eski
standartlarını dayatıyorlardı. Bir yandan yeni alışkanlık­
Ahit bölümünde anlamını bulan 'Altı İncil Günii' içinde
ları, görenek ve uygulamaları, diğer yandan da yeni dü­
yaratmıştı. (Halk inancasında bir İncil günü 144.000 dün­
zenlemeleri, yasaları ve yasakları yerleştiriyorlardı. Pa­
ya yılma denktir, ama hiç kuşkusuz, ölümlü olan insanoğ­
ganlara özgü yaşama ve yönetme tarzının tüm ulusları ve
lu, Kutsal Kitap İncil'in bir gününün gerçekte ne kadar ol­
cemaatleri hoşnut ettiği söylenemezdi. Nitekim, hoşnut
duğunu, tam süresini kesin olarak hesaplayamaz.) Tabi­
olmayan topluluklar arasında Kudüs'ün ve Filistin'in Mu-
idir ki, Tanrı'nın Kendisi kendi yarattığı 'Başlangıç'ta yer
sevileri başı çekiyorlardı.
almamıştı. Yarattığı her şey gibi Sonlu (Ölümlü) değildi.
Romalıların Kudüs'ü işgallerinden sonra Filistin, Roma
Tanrı yaratılmamıştı, dolayısıyla da kendine özgü Za-
tarafından atanmış krallarca yönetilir olmuştu. Filistin'in
man'ı ve Mekân'ı vardı.
'Büyük Kralı' diye tanınan Herod, işte bu 'atanmış' krallar­
Kutsal Kitap'm yedinci tekvin (doğuş) gününde Tanrı,
dan biriydi. Doğuş-hakkı itibariyle Semit (Ebonit) ve
planı uyarınca Kendisini Yaratılış'tan ayrıştırdı ve gör­
VV.H.C. Frend'in tanımıyla2 Nominal olarak Musevi olma­
kemli yaratıcı faaliyetini noktaladı. Yedinci günü (Sebt)
sına rağmen, Museviler İsrail'in Tanrısı'nm Yasası'na
kutsayıp dinlenmeye çekildi. Tanrı'nm suretinden yaratı­
(Musevi Şeriatı) uygun olarak 'Onaylanmış' bir kral değil
lan İnsan (Adem) ilk mübarek kılman ve Sebt de ilk takdis
de, işbirlikçi bir kral olduğu için, Filistin'in gerçek yöneti­
edilen idi.
cileri olan Romalı Paganlardan çok Herod'dan nefret edi­
Ancak kendi tasarımına göre Tanrı'nm yeryüzündeki
yorlardı. Museviler için Herod, ‘peygamberce yöneticilik
görevi devam ediyordu. Çünkü O'nun yarattığı her şey
(uhrevi) geleneğine tümüyle yabancı, Musevilik-dışı Se­
iyiydi, ama mükemmel değildi.3 Yaratılış ve insanlığın
küler (cismani) bir gücün Musevilerin başına yerleştirdiği
mükemmelliğe ulaşma çabası O'nun 'eserleri' arasınday­
bir kraldı. Bir diğer deyişle Herod, Museviler için 'Tanrı-
% dı, ama misyonerlik hizmetleri ve Tanrı'nm 'uluslar'a ait
tarafından-gönderilmiş' değil, 'insan tarafından-yaratılmış'
olan görevleri çoğunlukla O'nun Ruh'u ve melekleri tara­
kral'ı simgeliyordu. Buna rağmen, Romalılarla işbirliği
 Ih
fından yürütülmekteydi. Tanrı'nın tasarımına göre insan­
lığın kötü işleri -k i insanların tasavvurları gençliklerinden
başlayarak kötülüğe eğilimliydi (Tekvin, 8:21)- O'nun
Ruh'u ve melekleri tarafından arındırılacaktı. Sonradan
Şeytan'a dönüşen Lüsifer bile, başlangıçta Tanrı'nın bir
meleğiydi. Lüsifer Tanrı'ya başkaldırısından dolayı
O'nun İnayeti'nden uzaklaşmıştı.
İsrail'in Rab'binin kararlı ve buyurgan bir doğası vardı.
Yahudiler için Tanrı, (İbranice El) Kendini Elohim/Elaah,
el Shaddai, Yahve/Sabaoth (Yehova/RAB), Adonoi ve
Kabbalistik anlamında da Şekina gibi kimi adlarla ortaya
koyuyordu. Ad'ını oluşturan dört İbranice harf'in (ya da
ses) Tetragrammaton'u*, dile getirilmez, telaffuz edile­
mezdi. Bu harfler tümüyle gizli bir adın işaretleriydiler.
Yasa-Yapıcı Musa Tanrı'ya Ad'ını sormaya cesaret ettiğin­
de şu yanıtı almıştı: "BEN BEN OLANIM. İsrailoğulla-
rı'na böyle diyeceksin: Beni size BEN'im gönderdi. Ebedi­
yen adım bu ve devirden devire anılmam budur." (Çıkış
3:12-15) Gerçekten de böylesi mütevazı ama o denli de
açıklanamaz bir ad ve bağlamsal işlevleri olan Bir ve Tek
Tanrı O'ydu! Bir Olan, Tek BEN'im olan ve Bir ve Tek
BEN OLACAĞIM olan. Hepsi bu! İbranilere On Emri'nde
Tanrı Adı'nın kötülenmesini (Levililer, 19:12 ve 22:31) ve
boş yere ağza alınmasını (Çıkış, 20:7) kesinlikle yasakla­
mıştı. İsrailoğullarının sadece O'nun Adı'nı okuyup sonra
da isteyerek unutmalarına izin vardı. (Tanrı'nın Adı'nı ce­
maat önünde anan Musevi kendini kâfir konumuna düşü­
rüp doğuştan gelme haklarını yitirir ve sonunda da kendi­
ni Tanrı'nın Tekvin'inden ve Museviler'in Çıkış'mdan**
* /etragranumtotv. Dört harften oluşan sözcük; özellikle İbranice'deki. telaffuz
edilem ez sayılan ve T anrı'nın A d ı'nın gizem li sim gesi addedilen YH W H ya
da JH VH harfleri.
" Türkçe'ye "Çıkış" diye çevrilen " Exodus" Yahud iler'in M ısır'dan çıkarak K e­
nan iline gelişleri dem ektir, (y.n.)
A y tu n ç A ltın dal 17
dıştalar. Bu nedenle gizli adı güvenlikte tutulmalıdır.)
Musa'nın söylediği gibi İsrailoğulları kendilerini bildiği
günden beri Tanrı'ya karşı asi olmalarına rağmen (Tesni-
ye, 9:24), İsrailoğulları arasında bir tek Başrahip'in Tan-
rı'nm onaylanmış sözcüsü olarak, telaffuz edilemez ve
'Esrarengiz' Ad'ının 'Batıni anlamını' öğrenmeye hakkı
vardı. Diğer Yahudilere 'pek çok harikayı ve gizi'4 barın­
dıran bu adı hecelemesi dahi öğretilemezdi.
İsrail'in Tanrısı tüm kulları İsrailoğullarına (Levililer,
25:42) ve özel kulları Peygamberleri'ne bildirdiği gibi, son
derece kıskanç (Tekvin, 34:14) ve dehşet veren (Levililer,
26:16) bir Tanrı'dır. Bertrand Russell'm tanımıyla, "Tanrı
kavrayışının tümü kadim Doğu despotluğundan türetil­
miş bir kavrayıştır."5 İsrail'in Tanrısı başka ilahlara (Çıkış,
20:23) ve kendininkilerden başka gelenek ve âdetlere ta­
hammül edemiyordu. Birçok kez 'bütün uluslar'ın Bir ve
Tek Tanrısı olduğunu açıkça belirtmişti. Pagan tanrılarını
ve tanrıçalarını, sunaklarını ve tapınaklarını aşağılıyor ve
görmezden geliyordu. Komşu ülkelerde soykırımlar ya­
pılmasını isteyip İsrailoğullarmı bu kirli işi görmeye zor­
lardı. Pagan ilahlarını 'Tanrı-Olmayan Tanrılar' olarak ni­
teliyordu. Bu da İsrail Tanrısı'na göre bu tanrıların sadece
ilahlar olarak var olduğuna işaret etmekteydi.6 Ve onların
lanetlenmesi gerekiyordu: Putları ve simgeleri 'sapkın
yolların' nişanlarıydı. İlahi olana değil, 'Kötülükler ülke­
si'ne aittiler.
İsrailoğulları, kendi tanrıları tarafından seçilmişlerdi.
Tanrı'nın Kendisi kutsal olduğu için onlar da kutsaldılar
(Levililer, 20:7-8); Tanrı, İbranileri birçok kavim arasından
seçmişti (Levililer, 20:26); kutsal bir kavim olmak için çok
küçük ve güçsüz olmalarına karşın (Çıkış, 19:16)... İsrail'in
Tanrısı .tümüyle ayrıştırıcı -başlangıçta ışığı karanlıktan,
suyu karadan ve gündüzü geceden ayırmıştı- ve farklılaş-
 18
tırıcı bir Tanrı'dır. Ve Mircea Eliade'ın da belirttiği gibi,
Yahve, diğer tanrılardan farklı olarak kendini kozmik za­
man çevrimi içinde değil, mutlak bir başlangıcı ve sonu
olan tarihsel zaman süreci içinde ifade etmiştir.7
Bu nedenle Yahudi'nin gündelik yaşamı Tanrı tarafın­
dan kesin olarak iki alana ayrılmıştır: İlahi alan ve haram
alan. İsrail'in Tanrısı, Musevi yaşamının, tarihinin ve siya­
setinin tek yapımcısı ve tasarımcısıydı. Bunlara ilişkin her
türlü insan-yapısı karar ve hüküm, Tanrı'nm Yasası'yla
çelişmese dahi, bazen kaçınılmaz olarak O'na ters düşebi­
lirdi. Bunlar dışsal ve Seküler görüşler sayılırlardı. Bu Se­
küler görüşler Kültür,8Uygarlık, Felsefe ve Sanat gibi top-
lumsal-tarihsel kategorileri içeriyorlardı. Örneğin Kültür
Musevi'ye Bilgi Ağacı'nı anımsatmaktaydı. İsaiah Pey-
gamber'in de söylediği gibi. "Ve ondan artakalanı bir ilah,
kendine oyma bir put yapar; ve önünde yere kapanır ve
tapınır" (İsaiah, 44:17). Musevi zorunlu olarak Tanrısı'na
Tapmma'ya değil, O'na sadık kalmaya alışkındı. Öte yan­
dan Kültür, doğası itibariyle insanı 'güzel'e Tapmma'ya
çağırıyordu. İsrail Evi'nin çatısı altında teolojik ve pratik
anlamıyla Kültür'e ve başka ilişkin kavramlara yer yoktu.
İsrailoğulları kendi Ahit(ler)ince kutsanmışlardı, Seküler,
insan yapısı fikir ve idealleştirmelere gereksinimleri yok­
tu. Çünkü Musevilerin Yasası'na göre, "Var olan eskiden­
dir; ve olacak olan eskiden olmuştur; ve Allah geçmiş ola­
nı yine arıyor" (Vaiz, 3:15) denmekteydi. Geleceği araştır­
maya ve şimdiki zamana boyun eğmeye ya da geçmişe
hayıflanmaya gerek yoktu. Her şey gibi, bunlar da anlam­
sızdı! Çünkü Tanrı'nm yaptıklarına herhangi bir şey ekle­
nemez ve ondan bir şey eksiltilemezdi (Vaiz, 3:14). Muse-
vilere göre insanın yeryüzündeki görevi Kudüslü Kral
Davud'un oğlu Vaiz'in sözlerinde özetlenmişti. "İşin sonu
şudur; her şey işitildi: Allah'tan kork ve O'nun emirlerini
A ytu n ç A ltın dal 19
tut; çünkü insanın bütün vazifesi budur" (Vaiz, 12:13). İs-
railoğulları'ndan sadece "her şeyi yapan Allah'ın işini bil­
meleri" (Vaiz, 12:13) isteniyordu, O'nun işlerini yorumla­
maları değil. Tanrı'nm işlerini yorumlamak, "Tabir Al­
lah'a mahsus olduğundan" (Tekvin, 40:8) fesat sayılmak­
taydı. Ve böylesi fesatlar Musevilerle Tanrı arasına nifak
sokardı (İsaiah, 59:2). Çünkü Tanrı, Peygamber Mika'ya
"Yatakları üzerinde fesat düzenlerin (...) vay başına!" (Mi­
ka, 2:1) demişti. Yorumcu denenlerden çoğu Musevilerce
sahte peygamber ya da kâhin sayılıyorlardı, çünkü yo­
rumları mecazi olarak gerçekleşiyor ve Tanrı'nm Inaye-
ti'ni içermiyordu.9 Geleneğe göre, her 'yeni' Tanrı'nm bir
sunusu olmalıydı, insanlığın kültürünün ya da putların
değil. Çünkü 'her şeyin bir zamanı vardı' ve bizzat Tanrı,
"Sana şimdiden yeni şeyler, bilmediğin, gizli şeyler işittir­
dim," (İsaiah, 48:6) diyordu.
Oysa Pagan yaşam tarzı aşikârdır ki, sınırları kesin ola­
rak belirlenmiş bölümlemeler, sonsuza dek bağlayıcı ke­
hanetler, buyrultular ve sözde göksel düzenlemelerin bo­
yunduruğu altında sürdürülmüyordu. Örneğin Anado­
lu'daki Helenistik geleneğe göre, ilahilik insanlara değil,
özel yerlere ve hakkaniyet sembolü bir ilaha10 yakıştırılan
bir özellikti. Greko-Romenlerin Theios aner, Kutsal İnsan11
kavramı, fikir, ideal ve düşüncelerinde 'karizmatik olgun­
luğa' erişmiş insana özgüydü. Böylesi bir kişi Evren­
sel/Tümel İnsan, Bütün(sel), (Kâmil)-İnsan olarak tanım­
lanıyordu. Ama böylesi bir kişi bir Kadir-i Mutlak Tanrı
tarafından kutsanmış değildi; kendi aşılmaz nitelikleri, er­
demleri ve zekâsıyla kendi karizmasını 'insanlar arasında
ve insanlarla birlikte' yaratıyordu. Onların gözlerinde ya­
şayan bir ilah olarak kültürel statüsüne kendi erişmişti.
Theios aner Tanrı-yapısı ya da Tanrı-tarafından-gönderil-
miş-irtibat-insanı değil, içgörü ve vargıları, resmen tanın­
 20
mış filozoflarmkinden daha derin olan bilgileriyle kendini
yetiştirmiş bir bilge kişiydi. Theios aner bir bakıma Empe­
docles ya da "Ruhun ölümsüzlüğünün ölümsüzlere ben­
zerliğinden kaynaklandığını ve bu benzerliğin güneş, ay,
yıldızlar ve tüm gök-kubbe hiçbir zaman devinimsiz ola­
rak algılanmadığı için, tanrılarla ortak olarak sergilendiği
kesintisiz hareketten oluştuğunu"12 öğreten Crotonlu Alk-
meon gibiydi. Ancak popüler kültür onlara kehanetler ve
mucizeli eylemler yakıştırıyordu. Olasılıkla 'kehanetleri'
gerçekte 'verili vahiylere' değil, bilgi ve bilgeliğe dayalı
teşhis ve öngörülerdi. Greko-Romen gelenekte Theios aner
Gizemler'e tabi değildi; aksine Gizem denilen olgular,
Theios aner’e tabiydi ve ancak Noolojik* birimler olarak ge-
çerliydi.
Paganların düşünce tarzına göre her yurttaşın yaşamı
Musevilikte olduğu gibi göze görülmeyen ve adı anılma­
yan bir Deus Absconditus (gizli Tanrı) tarafından yönlendi­
rilmiş değildi. Pagan, tanrıların tam ortasında, onlarla iç
içe yaşıyordu, oysa Musevi sadece kendi tek Tanrısı'yla
birlikte yaşamak üzere seçilmişti. Devlet tarafından seçil­
miş ayrıcalıklı bir kişiliği olan Paganın tersine, Musevi
kendi topraklarında sıradan bir insan olmaya mahkûmdu.
Yurttaşların manevi istemlerine hizmet eden Pagan tanrı­
ların tersine, İsrail'in Tek Tanrısı dilediği an Musevilerin
yaşamının en mahrem alanlarına bile, hükmedebiliyor ve
nüfuz edebiliyordu.
Pagan tanrıları insan-yapısı imge ve idoller, Musevile­
rin taktığı adla, 'kötülük simgeleri'ydiler. İsrailliler için
Tanrı, insan yapısı değil, kendini yaratmış Yaşayan Hü­
kümran Tanrı'ydı. Musevi kendini (kişisel) yaşayan Tan-
rı'yla bağlantılandırırken, Pagan kendini sahip olduğu Se-
* Noolojik: Sadece akıl yoluyla bulunm uş, akılda var olan bilgi, (y.n.)
A ytu n ç A ltın dal 21
küler güçle özdeşleştirmekteydi. Pagan, her şeyin üzerin­
de, Roma İmparatorluğu'nun sivil yurttaşıydı. Kült inan­
cıyla değil, Devletine ve İmparatorluğa olan bağlılığıyla
tanımlanmaktaydı. Pagan, yalnızca İmparator'a tabiydi.
Musevi ise adını ve cemaat kimliğini Tanrı'yla bağlaşıklı­
ğı içinde edinebilmekteydi. Kimliği -yani atavistik ve do­
ğuş alanına göre biçimlendirilmiş tapmak- Devlet-ulusal-
cılığı-İmparator'u Pontifex Maximus olarak hiyerarşinin
doruğuna yerleştirmiş olan insan-yapısı Seküler mekaniz­
ma tarafından değil, Tanrı tarafından verilmişti.
Musevi her nasılsa Tanrı RAB tarafından kıskıvrak ya­
kalanmıştı. Bu nedenle kendisinden O'na inanç ya da
iman değil, Ad'ına bağlılık ve Yasası'na sadakat beklen­
mekteydi. Pagan, tanrılarla ilişkilerinde kendini özgür ve
serbest hissederdi; bir Tanrı tarafından bağlanmış ya da
tutsak kılınmış değildi. Musevi RAB'binin hizmetkârıydı;
Pagan ise dünyanın efendisi olmak üzere doğmuştu. Pa­
ganlar uluslarını uygarlık dünyasına iletmekle yüküm­
lüydüler; göklerin ötesinde bir yerlerde tahtında oturan
görünmez bir Tanrı'nm dizlerinin hizasına değil.
Paganlar, büyük-toprak-sahipleriydi. Oysa toprak, İs­
rail'in Yasası'na göre RAB'be aitti (Levililer, 25:23). Atala­
rının kabul ettiği Ahit nedeniyle Musevi, 'Vaadedilmış'
Topraklar'da Rab bin sözleşmeli işçisi gibiydi. İsrail Tan-
rısı'nın Yasası'na göre Eski Ahit'in on iki kabilesi bizzat
Rab tarafından bir araya getirilmişti. 'Birlikte ama yalnız'
ilkesiyle bir araya getirilmiş olmalarına karşın, bu birlikte­
lik, paganların birliğinden farklıydı. Pagan birliğinin te­
melleri Tanrı-tarafmdan-yapılmış yeryüzündeki değil, ik­
tisadi, siyasal, tarihsel ve toplumsal bağıntılarla kurul­
muştu. Paganlar yeryüzündeki servetleri ve buna denk
düşen seküler iktidarlarıyla birleşmişlerdi. Bu nedenle de
önyargısızdılar ve tüm zenginlik ve kudret sahiplerine,
 A y tunç A ltın dal

O'nunla pazarlığa oturabilecek konumda olan, yalnızca

inanç ve geleneklerine bakmaksızın kucak açıyorlardı (I.
Mac. 8:1-32). oydu. Çünkü bu dünyada barışı sağlamak uğruna bu son­
suz tartışmayı sürdürebilsin diye olağanüstü kurnazlık ve
Paganlar yabancı ülkeleri, ulusları ve tanrılarını bazen
bilgelik ile donatılmış olan tek varlık oydu! Zaten İbrani­
savaşarak, bazen de diplomatik tavizler yoluyla egemen­
ce İsrael adı, 'Tanrı'yla mücadele eden' anlamına gelmek­
likleri altına alıp sömürgeleştirirken, Museviler Tanrıla­
rından bir parça toprak edinebilmek için 'Doğru Yol'a, teydi. (Bu lakap, Kadir-i Mutlak Tanrı'yla gece boyunca
tartışan Yakub Peygamber'e bizzat Tanrı tarafından veril­
yani Teşuva'ya dönüp O'nunla daha ağır hükümler içe­
ren yeni akitler yapmak zorundaydılar. Ve Tanrı toprağı mişti.)
Musevi, ruhani önderlerince itaatiyle (teslimiyetiyle
elinden çıkarttığında, bu her zaman için daha ağır yaptı­
rımları öngörür -örneğin Tanrı bakire İsrail'in kocası ola­ değil) ve Hikmet'iyle, yani Logos'la RAB'bini hoşnut edip
O'ndan bağışlanma elde etmeye ikna edilmişti. İsrail'in
rak tanınmayı şart koşmuştu- ve baskı altında gerçekle-
şirdi. Yasası'na göre ancak Tanrı 'haksızlık, ihlal ve günahları'
bağışlayabilirdi (Çıkış, 34:7/Yerema, 31:34/ Daniel 9:9).
İsrail'in Tanrısı'nın Yasası'nda Musevi'nin religio ile
İnsan bunu yapamazdı. Bu nedenle RAB'bin kudret yeti­
değil, Tanrı'yla bağlantılı olması istenirdi. Musevi'nin
sini ve potansiyel yüceliğini kavrayabilmesi için Muse­
Ruh'a ya da genelde herhangi bir şeye inanması gerekmi­
vi'nin yüreğinin korkuyla dolu olması gerekiyordu. Onu
yordu, çünkü o, 'kendisi inançtı'.13 Musevi'nin RAB'la
Tanrı'nın huzuruna yaklaştıracak olan bir tek BU KORKU
bağlaşıklığı hiçbir zaman tapınmaya göre düzenlenmiş bir
ve BU KAVRAYIŞ'tı. Musevi kitabını ibadet etmek için
özdeşleşme sorunu sayılmıyordu.14 Musevi'nin kendini
değil, kavrayabilmek ve inceleyebilmek için okuyordu.
RAB'biyle özdeşleştirmesine izin yoktu. Bu da ona tüm
Oysa Paganlar için Zeitgeist'ı, yani zamanın ruhunu ve ze­
yeteneklerini ve zekâsını kendini RAB Tanrı'ya karşı sa­
kâsını kavrayabilmek, özel bir önem taşımaktaydı. Ne ki,
vunmada harekete geçirme olanağını veriyordu. Gerçekte
İsrailoğulları için RAB, her-yerde-mevcut'tu, her şey O'na
sıradan Musevi'yle RAB arasındaki ilişki, keskin bir ni­
aitti ve kendileri yalnızca Hikmet anlamında Logos'la do­
şancıyla hareket halindeki hedefi arasındaki ilişkiyi andır­
natılmışlardı. Dolayısıyla Musevi'nin kültürel, felsefi, sa­
maktaydı. Musevi bir anadan doğmuş olmakla Musevi,
çok kolay öfkelenen ve anında yıkıcı olabilen RAB'bin hu­ natsal ya da kültik bilgiye gereksinimi yoktu. Çünkü Tan-
rı'nm kudreti/gücü, insanlığın Sophia'sınm (Bilgi) çok
zurunda ve tapmağında tüm insanlığın keskin zekâlı avu­
ötesinde, onun ulaşabilirliğinin çok uzağmdaydı.
katı rolünü oynamakla onurlandırılmıştı. Dolayısıyla sa­
Ne ki, İsrail'in Tanrısı aynı zamanda iyicildi ve seçtiği
dık Musevi, salt insan aklı ve standartlarının tasavvur
edemeyeceği kadar yüce bir güçle mücadele ettiği için, cemaatiyle ilgilenirdi de. Musevi anlayışına göre, tüm
ulusların atası sayılan İbrahim Peygamber'den bu yana,
-Yakub gibi- Paganların Hercules'inden daha güçlü bir
kahraman olmak zorundaydı. Görevi her insanınkinden İnsanoğlu'yla Tanrı RAB arasında bir diyalog sürmektey­
daha seçkin ve derinlikliydi. RAB'be karşı önce direnecek di. İbrahim zaman zaman RAB'bi kendi görüşlerine ikna
ve bunda başarılı olmadığı takdirde, derhal uzlaşıp edebilmişti. Musa bundan da fazlasını yapmış ve Tanrı'ya

21
rakiplerinin kendisi hakkında söylediklerini 'kabul etme­
mesini' telkine cesaret edebilmişti (Sayılar, 16:15). Pagan­
lar için böylesi bir diyalog anlaşılmaz bir bağdı. Tanrılara
talimat vermek, ya da Tek Tanrı tarafından dayatılmış bir
'Ahit işareti' (Sünnet) temelinde sürekli bir diyaloğu sür­
dürmek, kendi hayat tarzları içinde onlar için bildik bir
konu değildi.
Musevi, yeryüzünde hayatta kalabilmek için Modus
Operandi'sinin (çalışma tarzı) denetimini Tanrı'ya sunuyor
ve karşılığında O'ndan bir anlaşmanın kazançlarını, bir
toprak ve korunma vaadini alıyordu. O andan itibaren
Musevi'nin hayat tarzı, Yüce Efendi'ye ait bir hanenin bir
hizmetkârı ya da mensubu gibi Tanrı'ya ait olmaktaydı.
Çünkü İsrail Evi'ndeki tarzlar Devlet ya da büyük mey-
danlı, her yurttaşın fikrini söyleyebildiği site ya da polis'le-
rin Seküler kültürlerince değil, Tanrı/RAB'bin Tıaşlangıç-
ta' yarattığı 'aile ilişkileri'yle biçimlenmekteydi.
Pagan yaşam tarzı ve onlara bağlı Musevi yaşam tarzı­
nın ortak paydaları yoktu. Musevi'nin pagan yönetiminin
Zeitgeist'ı karşısındaki direnişi genelde Musevi tarikatları
ve özelde radikal reformcu Zealotlarla, pasifik-kaçkmcı
Esseneler* gibi kesimler arasında geleneksel (ancak mutla­
ka Kabbalistik olması gerekmeyen) Peygamber Yöneticili­
ğini canlandırmanın gerekliliğini bir kez daha vurgula­
maktaydı. Essenelere göre, Zeitgeist gerçekte Zeit-Ohrıe-
Geist, yani Adalet/Hakkaniyet Ruhu'ndan Yoksun Za-
manlar'dan başka bir şeyi simgelemiyordu. Essenelerin
eleştirel hükümleri yalnızca Paganları mahkûm etmekle
kalmıyor, aynı zamanda Ferisiler, Kâtipler ve Saddukiler
gibi yerleşik Musevi tarikatları arasında egemen olan son
Esseneler: Çölde yaşayan, aralarına kadın alm ayan çok bağnaz bir Yahudi ta­
rikatı (ç.n.).
A y tu n ç A ltm d al 25
derece yozlaşmış uygulamalara da yöneliyordu. Essene­
lerin Dini Bütünlük'e ve Hakkaniyet'e yönelişi Musevi ta­
rikatları arasında iç çatışmaları kışkırtarak siyasal radikal
Yahudilik'in (Judaism) Peygamberce Yönetimcilik'i (Hü­
kümet Etme) üzerinde belirli bir ağırlık kazandığı bir fela­
ketle sonuçlandı. Yenilen, Peygamberlere bağlı yöneticilik
oldu, bunun yerine Rabbilere (Öğretmen) bağlı yöneticilik
ortaya çıktı.
Pagan ve Musevi tartışmalarında, genelde karşıtlıklar
iki farklı kimliğin kesin düsturları arasında saflaşmıştı: İn­
sancıl Olan Biziz; Çünkü Biz Romalıyız ve Seçkin ve Kut­
sal Olan Biziz; Çünkü Biz Musevi'yiz. Bu çatışkı, düşman­
lık ve kıskançlıklar sır olmamakla birlikte, her iki tarafça
da diplomatça bir anlayışla görmezden gelinip gizleniyor­
du. Ne ki, her iki 'ulus' da yeni taraftarlar kazanmak için
var güçleriyle uğraşmaktaydılar. Ve Ortadoğu'da Pagan­
lar ve Gentileler* ile Museviler arasındaki bu diplomatlık­
la gizlenmiş düşmanlık ve şiddet süregiderken, sonradan
Bakire Doğumu olarak adlandırılacak olay gerçekleşti. Bu,
Büyük Kral Herod'un otuz üç yıllık yönetiminin 'sondan
ikinci' yılında oldu. Isaac Newton'un da gözlemlediği gi­
bi, matematikçiler, gelenekte hiçbir temele dayanmaksızın
'Bakire Doğumu'nu İ.Ö. 6 ya da 4 yılının 25 Aralık ına15ta-
rihlendirdiler. Ve tarihçilerle Kilise Babaları sonradan bu
olayı Noel olarak belirlediler. A. Povvell Davies'in belirtti­
ği gibi, "... Hıristiyanlık Pagan dünyaya Kurtarıcı Tanrı
olarak İsa'nın çıkageldiği fikrini yaydığında, bu fikir daha
önceden var olanlara, özellikle de Mithra Dini'ne dayan­
maktaydı. Pagan Hıristiyanlar, İsa'nın doğum günü ola­
rak Mithra'nm doğum günü olan 25 Aralık'ı (kış gündö-
nümü) devralmışlardı."16
Gentile: R om alı ve/veya A nadolu'da yaşayan Helen kökenli kişiler (ç.n.)

Oluşundan onlarca yıl sonra çeşitli kaynaklardan der­
lenerek anılaştırılan bu olay, gelecek kuşaklara şöyle akta­
rılacaktı:
1.3. 'Ve Onun A dını Im m anuel K oyacaklar'
Yoahim ve Hanna'nın17 kızı Meryem, Nasıra Kasaba-
sı'nda18bir marangoz olan Yakub'un oğlu Yusuf'la19nişan­
lıydı. Ancak birleşmelerinden önce 'gebe olduğu anlaşıldı'
(Matta, 1:18). Yusuf "salih bir adam olup onu âleme rüsva
etmek istemeyerek, gizlice boşanmak niyetinde idi" (Mat­
ta, 1:19). RAB müdahale ederek meleklerinden birine dü­
şünde Yusuf'a görünmesini buyurdu. Melek dedi ki: "Sen
Davud oğlu Yusuf, Meryem'i kendine karı olarak almak­
tan korkma; çünkü kendisine doğmuş olan Ruhülku-
düs'dendir. Ve bir oğul doğuracaktır; ve onun adını İsa
koyacaksın; çünkü kavmini günahlarından kurtaracak
olan odur" (Matta, 1:20-21). Yusuf itaatkâr bir adamdı,
kendine söyleneni yaptı: Meryem'i karı olarak evine aldı
ama bir oğul doğurana dek onunla cinsel ilişkiden sakın­
dı. 'Ve çocuğun adını İsa koydu' (Matta, 1:25). Böylelikle
Isaiah Peygamber'in kehaneti yerine gelmiş oluyordu
(Matta, 1:23). Ve Meryem'in oğlu gelecek yüzyıllarda da
bu adla tanınacaktı.
Ancak, kehanetin yalnızca yarısının gerçekleştiği anla­
şılmaktadır, çünkü Isaiah Peygamber'in Tanrısı, bakire­
den doğacak çocuğa başka bir ad vaat etmişti. Bu ad, Im-
manuel'di. Okuyalım: "Bunun için Rab kendisi size bir
alamet verecek; işte kız gebe kalacak ve bir oğul doğura­
cak, ve onun adını Immanuel koyacak" (İsaiah, 7:14). Tan­
rı'nin başlangıçtaki tasarımını neden değiştirip bebeğe ye­
ni bir adı, İsa'yı20 vaat ettiği Yeni Ahit'te yazılı değildir.
Garip görülebilir ya da görülmeyebilir, ancak sonuçta
A ytu n ç A ltın d al 27
Meryem'den doğan çocuğun adı 'Tanrı-Bizimle' (yani,
Immanuel) değil, 'YHVH Selamettir' (yani, İsa) oldu.
Sekizinci gün, Anne Meryem'le üvey baba Yusuf, Şeri-
at'a göre bebeği sünnet ettirmek için Tapmağa götürdüler.
İsa Tapınak'ta sünnet edildi. Böylelikle Tanrı'nm Babil
Talmudu'na göre ilk muhtedi olan İbrahim'le yaptığı 'ah­
din işaretini' (Tekvin, 17:11) edinmiş oldu.21 Sekiz günlük
bebek İsa, böylelikle adanmış da oluyordu: "Ve Rab Mu­
sa'ya söyleyip dedi: Bütün ilk doğanları, İsrailoğulları ara­
sında, insanda ve hayvanda bütün rahmi açanları benim
için takdis et, o benimdir" (Çıkış, 13:1). Böylelikle Mer­
yem'in oğlu, İsrailoğulları'nın RAB'bine ait olmuştu.
Meryem'in kız kardeşi ya da kız kardeşlerinin ve dola­
yısıyla da altı ya da yedi yeğeninin olup olmadığı Yeni
Ahit'te yazılı değildir. (Klopas'm karısı Meryem'in -Yu-
hanna 19:25- Meryem'in gerçek kardeşi olup olmadığı be­
lirlenememiştir.) Yusuf'un daha önceki evliliğinden en az
altı ya da yedi evlat sahibi olmuş yaşlı bir adam olup ol­
madığı da kayıtlı değildir. Bu iki olasılık Yeni Ahit'te be­
lirtilmez, ama İsa'nın dört erkek kardeşinin adı verilir.
İsa'nın ayrıca en az iki ya da üç de kız kardeşi bulunmak­
taydı. İncil-derleyicisi Markos'dan okuyalım: "Meryem'in
oğlu ve Yakub'un, Yosef'in, Yahuda'nm ve Simun'un kar­
deşi, dülger, bu değil mi? Kız kardeşleri burada bizimle
değil mi?" (Markos, 6:3) Dört İncil yazarından İkincisi,
Markos'a göre bunlar, İsa'nın gerçek erkek ve kız kardeş­
leriydi, dördüncüsü Yuhanna'ya göreyse İsa'nın kuzenle­
riydiler (Yuhanna, 19:25). Eğer Yuhanna'nm öne sürdüğü
gibi İsa'nın kuzenleriyseler, o zaman Meryem yaşamının
sonuna dek bakire ve Tanrı'nın bakire gelini olarak kalmış
demektir.
Muhtemeldir ki, Meryem'in kız ya da erkek kardeşi
yoktu, ama Elisabeth adında bir kuzeni olduğu kesimiıı
 28
Meryem'in özellikle gebelik döneminde onunla çok yakın
olduğu bize bildirilmektedir. Elisabeth'in bakire Mer­
yem'in gebeliğini kendi ailesinden ilk öğrenen kişi olduğu
da yazılıdır.
Elisabeth kırk yaşlarında olmalıydı ve Zekeriya adlı bir
kâhinle evliydi (Luka, 1:5). Elisabeth 'kısır idi' (Luka, 1:7).
Sara, Raşel, Rebeka ve Hanna'dan sonra Kutsal Kitap'ta
adı geçen beşinci, Yeni Ahit'teki ilk kısır kadın Elisa-
beth'dir. Daha önceki bütün kısır kadınlar ve kocaları gibi
Elisabeth ve kocası da 'Allah indinde salih' idiler (Luka,
1:6). Bu nedenle, Zekeriya bir gün Rab'bin tapmağmday-
ken Melek Cebrail ona göründü ve dedi ki: "Korkma Ze­
keriya; çünkü duan işitildi, karın Elisabeth sana bir oğul
doğuracak, onun adını Yahya koyacaksın. (...) Çünkü
Rabbin gözünde büyük olacak, şarap ve içki içmeyecek ve
daha anasının karnından Ruhülkudüs'le dolu olacak. İsra-
iloğullarmdan birçoğunu onların Allah'ı Rabbe döndüre­
cek. Babaların yüreklerini oğullara, asileri salihlerin hik­
metine çevirmek ve Rabbe amade bir kavim hazırlamak
üzere İlya'nın ruhu ve kudretiyle onun önünde yürüye­
cektir (Luka, 1:13-17)."
İsrail'in Tanrısı daima Meleği Cebrail aracılığıyla ko­
nuşurdu. Tanrı her zaman önce kocalara 'korkmamaları­
nı' söyler, ardından onlara her birinin ayrıcalıklı anlamı
olan bir 'ad' ve bir 'oğul' müjdelerdi. Buradaki tek ilginç
husus, Melek Cebrail'in Zekeriya'ya, düşünde değil, tapı­
nağın loş ışıkları arasında tütsü yaktığı sırada konuşmuş
olmasıdır. Yeni Ahit'te anlatılanlara göre altı ay sonra
Meryem'i de ziyaret eden işte yine bu Melek Cebrail'di.
Bu Cebrail'in bir bakireye yaptığı varsayılan kayıtlara geç­
miş ilk ve son ziyaretidir. İnsanlara Tanrı'nm sözünü ilet­
mek Melek Cebrail için olağan bir olaydı. Ama Cebrail, ta­
bii RAB'bin talimatları üzerine, önce sıkıntılı kocalara gö­
A y tu ı.ç A ltındal
rünmeye alışkındı. Ne ki, bakireye görünüp 'müjdeyi ver­
mek', Melek Cebrail için alışılmadık bir durumdu. Belki
Melek Cebrail bu nedenle 'müjdeyi' vermeden önce 'Baki­
re Meryem'e korkmamasını söylemiştir!
Elisabeth'e dönelim! Zekeriya'ya bildirilen tarihte, oğ­
lu doğdu. Ona Zekeriya'nın akrabaları arasında bu adı ta­
şıyan kimse olmamasına karşın (Luka, 1:61) Yahya adını
verdiler, çünkü Zekeriya Abiya ruhban soyunun mensu­
buydu ve Elisabeth de, Meryem'in tersine, Harun'un so-
yundandı (Luka, 1:5). Yahya büyüdü, ruhça kuvvetlendi;
ve İsrail'e görüneceği güne kadar çöllerde kaldı (Luka,
1:80). Doğru, Markos'a göre Yahya kehanet uyarınca hiç
mayalı içki içmedi. Yalnızca bitki ve yaban balı yedi. Hiç
tıraş olmadı ve devetüyünden bir harmani giyip beline bir
deri kuşak taktı (Markos, 1:6). Yahya atalarının geleneği
nedeniyle Peygamber ya da Mesih (Christ) olmaya layık
değildi, ama aynı gelenek uyarınca bir Rahip-Yönetici ola­
bilirdi... Yahya bunları denemedi; onların yerine yaşamı­
nı bir başka seçeneğe adadı.
Gerçekte kendisinden altı ay küçük kuzeni olan ve da­
ha sonra Tanrı'nm Oğlu diye anılan İsa'nın gelişini bildi­
ren ilk Vaftizci oldu. Yeni bir İstiğfar ahdinin yeni işareti
olarak suyla Vaftiz'i başlattı. Kendinden sonra Kehanet'e
göre, insanları selametleri için suyla değil, Ruhülkudüs ve
ateşle vaftiz edecek olan İsa'nın gerçek vaftizci olacağını
bildirdi. Kilise, sonraları 24 Haziran gününü Vaftizci Yah­
ya Günü ilan etti. Vaftizci Yahya Günü'nün arifesinde
tüm dünya Hıristiyanlarının kentlerden çıkıp evlerindeki
kötü ruhları kovalayacak şifalı sarı kantaron otunu (St.
John's wort) toplamaları istendi. (Anlamlı bir Pagan uy­
gulamasıdır bu.)
Böylelikle, Yeni Ahit'in başlarında, bizlere iki oğul su­
nulmuştur. Biri Yahya (İbranice biçimiyle Johanna 'JAH-
 Ü ç İsa A ytu n ç A ltın d al M

VEH esirgeyicidir' anlamına gelir), diğeri de İsa, 'JAH- bu büyüleyici 'bakire doğumu'24 olayına neden değinme
VEH selamet'dir. Jahveh Esirgeyicidir, Jahveh Selamet- gereksinimi duymadıkları da daima bir sır olarak kaldı.
tir'in yolunu açmıştır. Her iki oğul da ilk doğan Yahudi
bebeklerdir ve dolayısıyla, Yasa'ya göre her ikisi de ebe­
veynlerinin Tanrısı'na adanmışlardır. 1.4. Benzerlik Yasası Gereğince
Isa'nın annesi Meryem, imana göre ya bakiredir, ya da
Matta, kendi İncil'inde, İsa'nın soy kütüğünü İbrahim
bir parthenos, yani yine bakire, ancak 'tertip edilmiş bir
Peygamber'le başlatıp 'Mesih denilen' İsa'yla bitirir (Mat­
evliliğe rıza göstermeyip kendi eşini seçen kadın'dır. (Ba­
ta, 1:16). Matta İbrahim'den İsa'ya kırk iki kuşak saymak­
kire) kötü ya da hafifmeşrep bir kadın olduğundan değil,
tadır. Onun soyağacmda üvey baba Yusuf 'Meryem'in ko­
kendi hakkının bilincinde bir kişi' olduğu için 'evlenme­
cası' olarak verilip İsa babasının soy hattıyla değil, anası­
den anne olmuştur'.22 İsa'nın Platoncu Celsus'un İ.S.
nın adıyla kaydedilmiştir. Bu, geleneksel İbrani soyağacı
170'te ileri sürdüğü gibi,23 büyüsünü Mısır'da öğrenmiş
kurgusunu bozduğu için alışılmadık bir işlemdir. Her iki
küstah bir şarlatan olup olmadığı çok önemli değildir. Di­
ebeveynin, Meryem ve Yusuf'un Matta yorumunda birer
ğer bir anlatımla Meryem'in Bakire olup olmadığı, ya da
kuşak işgal etmeleri de alışılagelmiş bir uygulama değil­
İsa nın göz boyayıcı olup olmadığı konumuz itibariyle bu
dir. Matta bu kırk iki kuşağı, her biri on dörder kuşak içe­
incelemede üzerinde durulmayacak hususlardır. Çünkü;
ren üç başlık halinde toplamıştır. Matta, Meryem ve Yu­
en kestirme deyişle 'Bakire Annelik' yakıştırması Hıristi­
suf'u dahil etmekle on dördüncü kuşağı İsa'ya yakıştır­
yanlık'tan çok önce, tüm Hindistan, Mezopotamya ve Or­
mıştı. Öte yandan, Luka İsa'nın soyağacını Adem'e ve
tadoğu'da bilinen bir olguydu. Örneğin; Buda, Sokrates,
O'ndan da tabii Tanrı'ya iletmişti. Luka İncili'nde
Eflatun ve Büyük İskender de halk söylencesine göre 'Ba­
Tann'dan İsa'ya yetmiş yedi kuşak sayılmıştı (gerçekte bu
kire Anne'den doğmuşlardı!
birkaç bin yıldan fazla tutmamaktadır).
Benzer şekilde, tarihsel İsa denilen de fazla önemli de­
Matta İbrahim Peygamber'den Davut Peygamber'e on
ğildir. Tarihsel İsa ilahiyatçı ve tarihçiler için bir çeşit 'in­
dört kuşak saymıştı. Ve Luka, Tann'dan İsa'ya yetmiş ye­
celenecek vak'a' iken mitolojik İsa, kendine inananlar di kuşak saymaktaydı. Cemaatin başındaki yöneticilere
için nihai gerçeklik olarak kalmıştır. Nesnel bir inceleme
iletilen mesaj, Davut Peygamber'in adının sayısal değeri­
için, tanımlarımıza perspektif kazandırabilecek tek İsa
nin İsa'nın kuşak değeriyle özdeşleştirilmesiydi. Matta ve
portresi, Yeni Ahit'teki Mesih'tir. Bu portrenin tarihi ger­
Luka, İsa'yı on dördüncü kuşağa yerleştirmekle, bilgelere
çekliğinin olup olmaması bizi ilgilendirmemektedir.
ve söz sahibi diğer cemaat yöneticilerine sıradan bilginin
Çünkü, Hıristiyan dünyası sadece ve sadece Yeni Ahit'te
ötesinde malzeme sağlamaktaydılar. Yetmiş yedi, yedi ar­
okuduğu Mesih'e bağlılık duymaktadır. Tarihsel Me­
tı yediye bölündüğünde, on dörde eşitlenir ve kırk iki ku­
sih'e değil.
şak üç kez on dört başlık altında (3x14) toplandığında Da­
Geleceğin Mesih ve Tanrısı'nm yeryüzündeki yaşamı
vut Peygamber'in adının sayısal değerine gönderme yap­
işte böyle başladı. Ve diğer iki İncil yazarının, İncillerinde
 n
maktadır, böylelikle Mesih denen İsa'yı gizlice onun soyu­
na bağlar. Bu soyağacı aktarımı, geleceğin tanrısını aynı
zamanda Yahudi Peygamberi İsaiah'nm kehanetine de
bağlamaktaydı. Her iki İncil yazarının attığı ilk adımlar,
bu kehanetin gerçekleştirilmesi bağlamında zorunluydu.
Uvey baba Yusuf'un Luka yorumunda bağımsız bir kuşak
sayılmayıp dıştalanması da kayda değer. Matta yorumun­
da bu kuşak boşluğunu, inanca göre İsa üzerinde hiçbir
'emeği' olmayan Yusuf'u ayrı bir kuşak olarak saptarken,
elinde yeterli sayıda kuşak bulunan Luka'nm ona hiç ge­
reksinimi olmamıştı.
Sayısal değerlere ilişkin konular, sonraki yüzyıllarda
Gnostik tarikatlar, gizli ya da Rafızi denen dernekler,
Okültistler ve Ezoteristlerce Operasyonel ve Spekülatif
olarak kullanılagelecektir. Bu değerler karmaşık cin kov­
ma dualarının çeşitli biçimlerini ifadelendirmenin yanı sı­
ra, simgeciliğin tılsım gizemlerine ve karmaşıklığına içkin
bir sayısal nitelik kazandırmada da temel kabul edilecek­
ti. Şu ünlü 'kutsal' on dört sayısı için bu kadar yeter sanı­
rım!
Isa Mesih'in çocukluğuna dair ayrıntılı bilgi yoktur.
Ancak ilginç bir olay aktarılmıştır (Luka, 2:41-51):
İsa on iki yaşındayken, ailesiyle birlikte her yıl Yeruşa-
lim'de (Kudüs) kutlanan Fısıh bayramından eve dönüşte
üç gün kaybolmuştu. Yusuf'la Meryem onu her yerde ara­
mışlar, ama bulamamışlardı. Uç gün sonra, Tapmağın av­
lusunda, yaşlılarla konuşurken gördüler onu. Luka bu
yaşlı Yahudi muallimlerin (Hahamlar) on iki yaşındaki
çocuk Isa'nın sorduğu sorular ve verdiği yanıtlardan çok
etkilendiklerini belirtmektedir. Bu muallimlerin gerçekten
etkilendikleri mi, yoksa tedirgin mi oldukları, İsa ile anne­
si Meryem arasındaki şu konuşmadan izlenebilir. Luka
şöyle yazıyor: "Onu gördükleri zaman, şaştılar ve anası
A y tu n ç A ltm d al
ona dedi: Ey oğul, neden bize böyle ettin? İşte babanla ben
yüreğimiz çok sıkılarak seni aradık. Onlara dedi: Neden
beni aradınız? Bilmiyor mu idiniz ki, benim için Babamın
evinde bulunmak gerekti? Onlar ise kendilerine söylediği
sözü anlamadılar." (Luka, 2:48-50)
Eğer, İsa bu öğretmenlerle annesiyle konuştuğu tarzda
konuştuysa, bu anlatım tarzı hazır bulunanları etkilemek­
ten çok tedirgin etmiştir. Çünkü Tanrı'nın tekil olarak 'Ba­
bam' biçiminde nitelendirilmesi Museviler arasında alışıl­
madık bir uygulama idi; Baba figürü olarak tanrı gelenek­
sel olarak 'Babam' biçiminde değil, 'Babamız' olarak ta­
nımlanırdı. Yine geleneksel olarak Tapınak RAB'bin ika­
met ettiği yerdi. RAB, 'Babamın evinde' oturmuyordu.
Eğer bu olay Luka'nm uydurduğu bir ekleme değilse, o
zaman taşıdığı anlam, önemlidir. Böylesi bir niteleme da­
ha on iki yaşındayken "Hepimizin babası bir değil mi? Bi­
zi bir Allah yaratmadı mı?" (Mal. 2:10) diyen gelenekten
açıkça kopmuş bir İsa'ya işaret etmektedir. Daha sonrala­
rı, bilindiği gibi, İsa otuz yaşlarına geldiğinde de, Yahudi-
lerin 'Tanrımız' nitelemesi geleneğini yadsıyarak Tanrı'yı
'Tanrım' olarak adlandıracaktır. Kimi durumlarda bazı
peygamberlerin Habakkuk'ta yapıldığı üzere (3:18-19)
Tanrı'yı 'Kurtarıcım' ya da 'Yehova, Rab, benim kuvve-
timdir' şeklinde nitelemelerine cevaz olsa da, 'Tanrımız'm
'Tanrım' biçiminde tekilleştirilmesi, Tanrı'nın İnsan-Ben-
liği'nde özelleştirilmesi sayılmaktaydı ve kesin olarak ya­
saklanmıştı. Çünkü Musevi peygamberi Mika'nm da be­
lirttiği gibi, "Çünkü bütün kavimler, her biri kendi ilahı­
nın ismiyle yürüyor; biz de daima ve ebediyen Allahımız
RABBİN ismiyle yürürüz" (Mika, 4:5) denmişti. Tanrılar
ve Ruhlar arasında yaşayan ve bazen onlar tarafından yar­
dıma ç'ağrılan Paganın tersine, Yargıç Tanrı RAB, Musevi-
lerin arasında yaşayan İlahi Güçtü. ("Çünkü ben Allahım
 11 Ü ç İsa
ve insan değilim; senin ortanda olan Kuddüsüm") (Hoşea,
11:9). Yaşayan Yargıç-Tanrı, İsrail'in RAB'bi bütün Muse-
vilerin arasındaydı, hiçbir Musevi'nin özel mülkiyeti al­
tında ya da evinde değildi.
Tanrı, Yeni Ahit boyunca, Eski Ahit'in tersine yalnızca
bir kez konuşur. Bu da İsa'nın kuzeni Yahya tarafından
vaftiz edilişi sırasında gerçekleşir. İncil yazarı Yuhan-
na nın söylediği gibi Vaftizci Yahya'nın mı onu herkes gi­
bi vaftiz olmaya çağırdığı, yoksa Matta, Luka ve Mar-
kos'ta gösterdiği üzere İsa'nın mı kendini Yahya tarafın­
dan vaftiz edilmeye davet ettiği açık değildir. Matta,
İsa nın vaftizini şöyle betimler: "Ve İsa vaftiz olup hemen
sudan çıktı; ve işte, gökler açıldı, ve Allahın ruhunun gü­
vercin gibi inip üzerine geldiğini gördü; ve işte, göklerden
bir ses dedi: Sevgili Oğlum budur, ondan razıyım" (Mat­
ta, 3:16-17). Tanrı bundan sonra İsa dahil kimseyle konuş­
madı ve İsa ve havarileri ibadet etmek üzere dağa çıktık­
larında bir buluttan gelen 'ses'in aynı mesajı tekrar etme­
si dışında hiç emir ya da talimat vermedi. İsa bu nedenle
"Allah Ruhtur ve ona tapmanlarm ruhta ve hakikatte ta­
pınmaları gerekir" demiştir (Yuhanna, 4:24).
Anlaşıldığı kadarıyla İsa sıradan bir Musevi gibi gelip
vaftiz olmuştur. Yahya: "Ben onu bilmezdim" der (Yu­
hanna, 1:31). Ve İsa, vaftiz edildiği sahilden, sonradan
Yahya'nın doğrulayacağı üzere mecazi anlamda tüm in­
sanlar ve özelde tüm Museviler için kullanılan bir unvan
olan Tanrı'nm Oğlu olmak sıfatını alarak ayrılmıştır (Yu­
hanna, 1:34). Tekvin'de şöyle denilir: "Ve vaki oldu ki,
toprağm yüzü üzerinde adamlar çoğalmaya başladı ve
onların kızları doğduğu zaman Allah'ın oğulları insanın
kızlarının güzel olduklarını gördüler ve seçtiklerinden
kendilerine karılar aldılar" (Tekvin, 6:1-3). Dolayısıyla bir
Musevi erkeği olarak İsa da bir Tanrı Oğlu'ydu ama bu
A ytu n ç A ltın dal
onu Mesih yapmaya yetmiyordu. Bu nedenledir ki sonra­
dan, başı kesilmek üzere Herod tarafından kapatıldığı ha­
pishaneden Yahya kendini beklenen Mesih olarak görüp
görmediğini anlamak üzere ona haberciler gönderecektir.
İsa bu hayati soruyu son derece belirsizce yanıtlar. Ger­
çekte İsa, Musevi cemaatini yöneten ve yönlendiren söz
sahibi kişiler tarafından çağrılmış ve onaylanmış değildi
(hatta-ç.) onlar tarafından yetersiz bulunmuştu!
İsa'nın nasıl doğduğu ya da Tanrı'nm beklenen Mesih'i
olarak nasıl onaylandığının üzerinde çok fazla durmaya
değmez. Kuşkusuz Nasıralı İsa, Musevilerin beklediği bir
ve tek Mesih değildi. Çünkü Mesih ideali İsa'dan onlarca
yıl önce Essene Kümran tarikatının biçimlendirdiği esra­
rengiz bir Hak Belleticisi'ne (imgesi-ç.) daha fazla uymak­
tadır.25
İsa'nın yaptığı söylenen mucizeler de fazla önemli de­
ğildir. Yeni Ahit derleyicilerinin kendisine yakıştırdığı
tüm o mucize ve işaretleri gerçekten yarattığı konusunda
kesinleşmiş hiçbir kanıt yoktur. Doğru olduklarına inanıl-
salar bile, bu olaylar Eklesiastikus kitabında insana kalan
tek önemli şeyin 'Bütünsel Görev'i olduğunu açıkça belir­
ten ruhani önderin terminolojisiyle söylersek, önemsiz ve
'anlamsız'dır. İsa'nın 'Bütünsel Görev' karşısındaki tefsiri
konumu İsa'nın misyonunun somut doğasını belirlemek­
tedir. İsa, cemaate açıkça ilan ettiği içindir ki, 'Bütünsel
Görevi'nin ne olduğu bilinmektedir. İsa görevi itibariyle
Yasa ve peygamberleri ilga etmek için değil, tamamlamak
için geldiğini söylemiştir (Matta, 5:17). Ama İsa'nın konu­
mu nedir? İsa'nın tefsiri konumu parametrik olarak İncil
yazarlarının nihai gerçeklik kabul edip sonraki kuşaklara
aktardıklarından değil, tersine Musevilerin düşmanca sa­
yıp ret Ve inkâr ettiklerinden çıkarsanabilir.
Bu yaklaşım İsa'nın çabalarmdaki entelektüel koıuımu-

nu aydınlatmaktadır. Başvurduğu yöntem, yetke ve öğre­
tisi entelektüel konumunu saptamanın ilk üç parametresi­
ni verirken kuşağının tutumundan da dördüncüyü sapta­
mak, olasıdır.
Kuşkusuz ki Musevi yaşlıları meclisi Sanhédrin, yöne­
timini ve yetkesini reddetmiş ve sınama sonucunda öğre­
tisini zararlı bulmuştur. Ve kendi kuşağının yaptığı çağrı
karşısındaki tutumu da olumsuzdur. Dolayısıyla, dört te­
mel değişmez üzerinde kendi halkı tarafından hemen tü­
müyle reddedilen bir İsa /Mesih, kendisini reddedenlerin
Yasası'm icaplarını yerine getirmek iddiasıyla ortaya çık­
maktaydı. Ve İncil yazarlarının sözünü ettiği sözümona
binlerce izleyici, son anlarında yanında değillerdi. Ve
mahkûmiyetinin arifesinde yalnızca Yahuda değil, kendi­
sinin Mesih olduğunu ilk söyleyen Şimun Petrus da onu
inkâr etmiştir. İsa'nın başına gelen, "Peygamberler ne ka­
dar onları çağırdılarsa onlardan o kadar uzağa gittiler"
(Hoşea, 11:2) diyen Tann'nın da başına gelendir.
Isa'nın iddialarının ne olduğu da iyi bilinmektedir:
a) İsa onaylanmış Mesih'tir.
b) Isa Tann'nın bir ve tek Oğludur ve bununla bağlan­
tılı olarak da, Tanrı'dır.
c) Tanrı Ruh'tur.
Bu alışılmadık iddialar bir araya getirildiklerinde, aynı
anda Mesih İsa, Tanrı ve Ruh'u vermektedir. Bu durum­
dan kaynaklanan sorun yalnızca onun gerçekten Tanrı
olup olmadığı değildir; sorun İsa'nın insanın suretinde
yaratılmış olmasıdır (Pavlus'un Filipinlere Mektubu, 2:2-
11.) Bu, Tann'nın Kendi'ni insanın suretinde yarattığı an­
lamına gelir. Oysa Yasa'ya göre 'İnsan Tann'nın suretinde
yaratılmıştır'. İsa'nın sürekli-kılınmış konumu bu ikilem­
de yatar. İnsan olarak İsa 'Tann'nın suretinde yaratılmış­
A y tu n ç A ltın d al ''
tır' (soyağacı hatırlanmalıdır); ama Tanrı ve Ruh olarak
İsa Mesih 'İnsanın suretinde yaratılmıştır'. Her iki durum­
da da İsa'nın yaratılışı Benzerlik Yasası'na tabi kılınmıştır.
Bu, bir gizden çok, mantıksal yanılgıdır.
Ölümlü ve Musevilere göre sıradan bir insanın Yaratı-
cı'yla böylesine bağlantılandırılması, Pagan-Helenistik
'İnsan-benzerliğinde yaratılmış Ruh' idealizasyonunu
tam bir biçimde yansıtmaktadır. Bu paradigma Pagan re-
ligio'suna ve tanrıların Modus Operandi'sine (işleyiş tar­
zı) gayet iyi uymakla birlikte, Musevi Şeriatı'na yabancı,
seküler bir iddiadır. Konumu, İsa'yı doğal olarak Pagan­
lar ve Gentileler için (Koloselilere Mektup, 2:9'da betim­
lendiği üzere) çok kabul edilebilir bir 'insan bedeninde ya­
şayan İlah', yapmıştır. Ancak, konumsal iddiaları onu
Musevilerin gözünde bir Sebt-bozguncusu* ve bir kâfir
haline getirmiştir.
'Tanrı suretinde yaratılmış' İnsan olarak İsa, (kendi da­
hil) birey olarak Musevi'yi İsrail Hanesi'nden farklılaştır­
makla, konumunu Sekülerleştirmiştir. Ve 'İnsan suretinde
yaratılmış' Tanrı olarak İsa, yetkeyi (otoriteyi) Yasa'dan
ayırarak Bütünsel Görev'ini (Misyon) kutsal kılmıştır.
İsa'nın tefsiri konumu Bütünsel Görevi'ni belirlemek­
tedir. İncil'de anlatılan konumu (Position) Benzerlik Yasa­
sı uyarınca onu Sekülerleşmiş bir Musevi haline getirmiş­
tir. Bir Musevi olarak İsa, İncil'e göre ilahi ve kutsanmış­
tır. İlahiliği sonradaitgamanı değiştirilerek görevine (mis­
yon) eklemlenmiş ve 'İnsan suretinde yaratılmış'
Ruhülkudüs olarak onu idealize ettirmiştir.
İsa'nın görevi karşısındaki konumu, Tann'nın kendi
görevi yaratıcılık karşısındaki konumuna fazlasıyla ben­
zer. Zaten insanlar Yaratıcılık (görevi) sayesinde Tann'nın
* Sebt: Y ahudiler için kutsal gün. Yahudi Şeriatı'nın en önem li yasaklar günü.
(y.n.)
 38
V
A ytu n ç A ltm d al

farkına varmışlardır. Ve Tanrı dahi, insan tarafından red­

kan Pagan ve Gentileler kendilerini bu paradigmatik 'İn­
dedilmiştir. Adem'in Tanrı'nm ilk buyruğuna boyun eğ­
san benzerinde yaratılmış Ruh'ta yeniden yaratabilmişler-
meyi reddettiği ve kendisini kutsamasına karşın ona şük­
dir. Zamanla İsa'nın adı Acı-Çeken İnsan'la anlamdaş ha­
ran sunmadığı anımsanmalıdır. İsrail'in Tanrısı da, seçtiği
le gelmiş ve giderek sınıfsal ve ulusal ayrım ve engelleri
halk tarafından birkaç kez reddedilmiştir.
aşarak nihai bağışlanma ve bireysel selametle özdeşleşme
İsa 'Bab/Kapı' olduğunu söylemişti. Evet, bir 'birim'
zeminini oluşturmuştur.
olarak tekilleşmiş-Tanrı birimindeki çağdaş (Seküler) Pa­
Musevilik gibi, son derece kendine-yeterli ve kendine-
gan ideoloji kavramı dine bu Kapı'dan girmiştir. Ve Mu­
işleyen, içe-kapanık bir ulusa çağdaş ve evrensel unsurla­
sevi 'Tek Tanrı altında Tek sınıflı toplum' ütopyası da ay­
rı, standartları ve değerleri kabul ettirme yolundaki art ni­
nı kapıdan dışarı çıkmış ve öbür çok-sınıflı devlet toplum-
yetsiz, adanmış çabaları günübirlik yaşayan İnsan'a karşı
larının tarihine karışarak, felsefi Hıristiyanlık Tanrısı kav­
İdeal İnsan tipi olarak ortaya çıkarmış ve bu simgeyi Za­
ramının yapılanışında işte bu 'yeni gelen'le (ideoloji) bağ-
manın Ruhu olarak tescil ettirerek anısını o günden bugü­
lantılanmıştır.26 Museviliğe böylece giren bu ideolojik un­
ne taşımıştır.
sur, sonradan Hahamların yöneticiliğini yaptığı Musevi­
İsa yaratıcı düşünebilen bir insandı, güncel siyasayı ve
lik olarak adlandırılacaktır.27 İdeolojinin sınıflandırma te­
ona ilişkin fikirleri biliyordu. 'Entelektüel yanıyla Seküler-
melinde ve Devletçe temsil edilerek içselleştirilmesi, ya­
leşmiş' Musevi olarak Tek-Tanrıcılıkta liberal bakışın ön­
bancı bir unsur olmakla birlikte peygamberlerin egemen­
cüsü olmuştu. Ve görevi sırasında ve sağlığında şakirtleri
liğini köktenci bir biçimde sona erdirmiş ve politik şahsi­
tarafından kutsal kabul edilen ilk Musevi'ydi. Seküler
yetlere ve Hahamlara yolu açmıştır. Adlarıyla belgelenen
kutsallık çağının onunla başlamasına şaşmamak gerek.
ilk hahamların Yahudilerin gündelik hayatına girişlerinin
Haham Ignaz Maybaum'un işaret ettiği gibi: "Antikite se­
Isa'nın çarmıha gerilişini izleyen onyıllara denk düşmesi,
küler bir yaşamı tanıma'zdı. Onu yaratan Hıristiyan inan­
bir rastlantı değildir.28
cı oldu."29 Evet, Seküler yaşam Hıristiyanlık'la değil, biz­
İsa ne yazık ki Yahveh tarafından ölümsüzleştirilmiş
zat İsa'yla birlikte başlamıştır. İsa ilk Sekülerleşmiş Muse­
değildir; ama sonraki kuşakların belleğinde 'İnsan benze­
vi'dir. Spinoza'dan önce, İsa vardır. Batı uygarlığını sekü-
rinde yaratılmış Ruh' olarak kendi kendini ölümsüzleştir-
lere açan kapının anahtarı budur. HollandalI ilahiyatçı
miştir. Özsaygısı ve özelleştiriciliği olan dürüst ve titiz bir
Arend T. Van Leeuvven, seküler hayatı 'tebdil-kıyafet Hı­
genç adam olan İsa, kuşkusuz takdire değer bir bireycilik
ristiyanlık'30 olarak nitelendirmişti. Simgesel söylemde,
öncüsü ve bir medeni cesaret simgesidir. Bir Musevi Soc-
eğer İsa'nın sağ elinde 'Kutsal' var idiyse, 'Seküler' de sol
ratesi'nden çok daha fazladır. Bütünsel Görevi'ni (mis­
elindeydi, denilebilir.
yon) yerine getirmek için çarmıha gerilişi ve unutulmaz
Roland ve Pury, Kierkegaard, Kari Barth, Emil Brunner
ıstırapları insanları fazlasıyla etkilemiştir ve onu her za­
vd.31 ünlü ilahiyatçılarca eleştirilen Sekülerleştirme süreci­
man var olan kurumsallaşmış Zeitgeist'ın örnek bir simge­
nin kökleri, on sekizinci yüzyılın Devlet-destekli ve Kilise-
si mertebesine yükseltmiştir. Daha sonra, Tanrı'dan kor­
onaylı sekülerizminde yatmaktadır. Yine de, tuhaftır ki,
40

Hıristiyanlık alanındaki, dinsel ya da Kilise kutsallık

yaratıcılarının çoğu, gerçekte seküler dindarlardı. Bu
uzun liste Havariler, Kilise Babaları ve öğretmenlerle baş­
layarak "Les rares points lumineux du Moyen Age éma­
nant de laies* (Pierre Waldo, François d'Assisi.. .)"32ile Or-
taçağ'a ulaşır. Calvin, Farel, Th. De Beze, Zinzendorf, Ge­
orge Fox, William Booth, George Williams, C. Finney, D.L.
Moody, Hudson Taylor, William Carey, A. Judson, Sad-
hou Sundar Sigh, Dr. P. De Benôit, Rees Havell33 ve Opus İkinci Bölüm
Dei gibi 'Seküler/Laik' örgütler bir yana, yüzlerce papaz,
papa ve azizle son bulur. Aziz Ignatius Loyola'nın (ö. İSA: "TANRI - BİZİM LE" Mİ?
1556) bir İspanyol askeri olduğunu ve Cizvit tarikatını
kurduğunu belirtelim. Laik-seküler 'kutsayıcılar' ve Evan-
jelistler hep vardır ve halen de vardırlar. Seküler unsurla­
rın kutsal'a (alanına-ç.) katkıları olmasaydı, Hıristiyanlı­
ğın Ekümenik** perspektifleri ve misyonları çökerdi.34Gü­
nümüzde Katolik Kilisesi'nin çift yönlü Bütünsel Göre-
vi'nin (Misyon) Hıristiyan olmayan halkların İncil'e kaza­
nılması ile bir zamanlar Hıristiyanlaştırılmış ama günü­
müzde yeniden Paganlaşmış olan Avrupa'nın bu, 'soy­
suzlaşmadan' kurtarılması için yeniden İncil'e döndürül­
mesi faaliyetleriyle özdeşleştirilmiş olması rastlantı değil­
dir.

* O rtaçağ'ın laiklerden kaynaklanan ender aydınlık noktaları (ç n.).

” Ekümenik-, Evrensel anlam a gelen K atolik kavram ından farklı olarak, H ıris­
tiyanların Evrenselliği demektir. H ıristiyanların yaşadıkları her yer anlam ı­
na da gelir (y.n.).
 İSA: "TA N RI BİZİM LE" Mİ?

"S a n a s ö y le y e n b en , o y u m " .

İsa-Yuhanna, 4:26

2.1. İsa'nın Öne Sürdüğü D ışsal, Seküler İddialar

İyi ama, dışsal, Seküler iddia ne demektir? William A.

Christian, Doctrines of Religious Communities'de (A Philosop­
hical Study) 'Seküler iddianın, başarının herhangi bir din­
sel cemaatin ayırt edici standartlarına göre ölçümlenmedi-
ği bir soruşturma sırasında gündeme gelen bir iddia1 ol­
duğunu gözlemlemiştir. Dışsal iddia konusundaysa, 'her­
hangi bir dinsel cemaatin ayırt edici öğretilerine dayan­
mayan, yabancı bir iddia, bu durumda Seküler, dışsal bir
iddia sayılır'2 demekteydi.
Bunun sonucu olarak, burada ve bu kitap boyunca 'se­
küler iddia' deyimini şöyle yorumluyorum: Seküler bir id­
dia, doğası itibariyle dışsal olup, herhangi bir verili dine göre
kendini örgütlemiş bir Cemaatin 'Ruhani Yönetiminin' dogma­
tikleşmiş veçhelerini ortadan kaldırmak amacıyla konulmuş bi­
reysel şerh(-ler)dir.
Bu tanıma uygun olarak, Isa'nın sıra dışı tarzda seçilip
yeniden düzenlenmiş (4x6) başlık halinde gruplandırılan
yabancı Seküler iddiaları aşağıda sıralanmıştır. Bu örnek­
ler bir önceki kesimde (1.4) betimlendiği şekliyle İsa'yı
kavramsallaştıran göstergeler olarak sunulmaktadırlar.
Sayıları çok daha fazla olmakla birlikte, bu seçme iddialar

43

Yahudi Cemaati'nin ayırt edici standartlarına göre kabul
edilmesi mümkün olmayan 'dışsal şerh' ve 'yollar'dan ba­
zılarıdır.
I. İsa'nın kullandığı yöntem 'e dair
a) İsa dedi: Yol ve hakikat ve hayat benim; ben vasıta
olmadıkça Baba'ya kimse gelmez. (Yuhanna, 14:6)
b) Isa dedi: Siz beni seçmediniz, ben sizi seçtim» (Yu­
hanna, 15:16)
c) Filipus dedi: Ya Rab, Baba'yı bize göster ve bize o
yeter. İsa ona dedi: Bu kadar zaman sizin ile berabe­
rim de beni tanımadın mı ey Filipus? Beni görmüş
olan Baba'yı görmüş olur; sen nasıl Baba'yı bize gös­
ter diyorsun? İman etmiyor musun ki, ben Baha'da­
yım, Baba da bendedir? (Yuhanna, 14:8-10)
d) Isa cevap verip ona dedi: Kim beni severse sözümü
tutar. (Yuhanna, 14:23)
e) Isa dedi: Çünkü dünyaya hükmetmeye gelmedim,
ama dünyayı kurtarmaya geldim. (Yuhanna, 12:47)
f) İsa dedi: Allah'tan olan, Allah'ın sözlerini dinler;
onun için siz dinlemiyorsunuz, çünkü Allah'tan de­
ğilsiniz.
Yahudiler cevap verip ona dediler: Sen Samiriyelisin ve
sende cin var, dediğimiz doğru değil mi?
İsa cevap verdi: Bende cin yoktur; fakat Baba'ma hür­
met ederim ve siz beni tahkir ediyorsunuz. Fakat ben ken­
di izzetimi aramıyorum; arayan ve hükmeden biri vardır.
Doğrusu ve doğrusu size derim: Eğer bir kimse benim sö­
zümü tutarsa ebediyen ölüm görmeyecektir.
Yahudiler ona dediler: Şimdi bildik ki sende cin vardır;
İbrahim öldü, peygamberler de ve sen: Eğer bir kimse be­
A ytu n ç A ltın d al I 1'
nim sözümü tutarsa, ebediyen ölümü tatmayacaktır, di­
yorsun. Yoksa sen babamız İbrahim'den büyük müsün? O
öldü; peygamberler de öldüler; sen kendini kim sayıyor­
sun?
İsa cevap verdi: Eğer ben kendimi taziz edersem, be­
nim izzetim hiçtir; beni taziz eden Babam'dır; siz O Al-
lah'ımızdır dersiniz ve onu bilmezsiniz; fakat ben onu. bi­
lirim ve sözünü tutarım. Babanız İbrahim benim günümü
göreceği için mesrur oldu; gördü ve sevindi.
Bunun için Yahudiler ona dediler: Henüz elli yaşında
değilsin, İbrahim'i de gördün mü?
İsa onlara dedi: Doğrusu ve doğrusu size derim; İbra­
him olmadan önce ben varım.
O zaman üzerine atmak için taşlar kaldırdılar, fakat İsa
gizlendi ve mabetten çıktı. (Yuhanna, 8:47-59)
II. Uyguladığı yetkeye dair
a) İsa bu şeyleri söyledi ve gözlerini göğe kaldırıp de­
di: Ey Baba, saat geldi; Oğlunu taziz eyle ki, Oğul se­
ni taziz etsin; nitekim ona bütün beşer üzerine hâki­
miyet verdin, ta ki, ona verdiğin kimselerin hepsine
ebedi hayat versin. Ebedi hayat da şu ki, seni, yalnız
gerçek Allah'ı ve gönderdiğin İsa Mesih'i bilsinler.
Yapmak üzere bana verdiğin işi başarıp seni yer
üzerinde taziz ettim. Ve ey Baba, dünya olmadan
önce senin nezdinde bende olan izzetle beni nezdiıı-
de taziz eyle (Yuhanna, 17:1-5).
b) İsa dedi: Ey adil Baba, dünya seni bilmedi, ben isi1
seni bildim; bunlar da beni sen gönderdiğini bildi
ler. Bana olan sevgin onlarda olsun, ben de onlardan
olayım diye senin ismini onlara bildirdim ve bildin1
ceğim (Yuhanna, 17:25-26).

I(>
c) Isa ona dedi: Kıymet ve hayat benim; bana iman
eden ölmüş olsa da, yaşar; ve kim yaşar ve bana
iman ederse, ebediyen ölmez (Yuhanna, 11:25-26).
d) İsa dedi: Bunun için Baba beni sever; çünkü ben ca­
nımı veririm, ta ki, onu tekrar alayım. Onu benden
kimse almaz; fakat onu kendiliğimden veririm. Onu
vermeye kudretim var; ve onu yine almaya kudre­
tim vardır (Yuhanna, 10:17-18).
e) Fakat İsa onlara cevap verdi: Babam şimdiye kadar
işlemektedir; ben de işliyorum, imdi bundan dolayı
Yahudiler onu öldürmeye daha ziyade çalışıyorlar­
dı, çünkü yalnız Sebt gününü bozmakla kalmadı, fa­
kat Allah kendi Babası idiğini söyleyerek kendisini
Allah'a müsavi kıldı (Yuhanna, 5:17-18).
f) Onların imanını görerek İsa: Ey adam, günahların
sana bağışlandı, dedi. Yazıcılar ve Ferisiler: Küfür
söyleyen bu adam kimdir? Allah'tan başka kim gü­
nahları bağışlayabilir, diye düşünmeye başladılar
(İsa Ferisilere:) Fakat İnsanoğlu'nun yeryüzünde
günahları bağışlamaya yetkili olduğunu bilesiniz
(Luka, 5:20-24).
III. Öğretilerine dair
a) Isa dedi: Ve size diyorum: Kim beni insanların
önünde ikrar ederse, İnsanoğlu da onu Allah'ın me­
lekleri önünde ikrar edecektir (Luka, 12:8).
b) İsa dedi: Dünyaya selamet getirmeye mi geldim sa­
nıyorsunuz? Size derim ki: Hayır! Fakat daha doğ­
rusu ayrılık getirmeye geldim; çünkü bundan son­
ra bir evde beş kişi olacak, üçü ikiye, ikisi üçe kar­
şı ayrılacaklar. Baba oğula karşı, oğul babaya karşı;
ana kıza karşı, kız anasına karşı; kaynana geline
A y tu n ç A ltın dal ■17
karşı, gelin kaynanasına karşı olacaklar (Luka,
12:51-53).
c) Kıyamet yoktur diyen Sadukiler o gün İsa'ya gelip
bir soru sordular. Fakat İsa cevap verip onlara de­
di: Siz kitapları ve Allah'ın kudretini bilmediğiniz­
den saptırıyorsunuz; zira kıyamette onlar ne evle­
nirler ne de kocaya verilirler, ancak gökte olan me­
lekler gibidirler. Fakat ölülerden kıyam hakkında
Allah tarafından size: 'Ben İbrahim'in Allah'ı, İs-
hak'm Allah'ı ve Yakub'un Allah'ıyım' diye söyle­
nen sözü okumadınız mı? Allah ölülerin Allah'ı de­
ğil, ancak yaşayanların Allah'ıdır. Ve halk bunu işi­
tince, onun öğretişine çok şaştılar (Matta, 22:23-33).
d) İsa onlara dedi: Doğrusu size derim; Vergi mülte­
zimleri ve fahişeler Allah'ın melekûtuna sizden ön­
ce giriyorlar (Matta, 21:31).
e) İsa dedi: Bundan dolayı size derim, Allah'ın mele-
kûtu sizden alınacak ve onun meyvelerini yetiştire­
cek bir millete verilecektir (Matta, 21:43).
f) O zaman İsa halka ve şakirtlerine söyleyip dedi: Ya­
zıcılar ve Ferisiler Musa'nın kürsüsünde otururlar;
bundan dolayı size söyledikleri bütün şeyleri yapın
ve tutun; fakat onların işlerine göre yapmayın; çün­
kü söylerler ve yapmazlar... Bunun için işte, size
peygamberler, hikmetli adamlar ve yazıcılar gönde­
riyorum (Matta 23:1-3, 34).
IV. K uşağa (Nesil) dair:
a) İsa dedi ki: Ki salih olan Habil'in kanından, mabetle
mezbah arasında öldürdüğünüz Barahiya oğlu Ze-
keriya'nm kanma kadar, yeryüzünde dökülen her
salih kan, üzerinize gelsin. Doğrusu size derim: Bü­
 48 U ç İsa
tün bu şeyler bu neslin üzerine gelecektir (Matta,
23:35-36).
b) O vakit İsa onlara: Öyle ise Kayser'in şeylerini Kay-
ser'e ve Allah'ın şeylerini Allah'a ödeyin, dedi. Ve
bunu işittikleri zaman, şaştılar ve İsa'yı bırakıp gitti­
ler (Matta, 22:21).
c) İsa onlara dedi: Yüreklerinizin katılığından ötürü
karılarınızı boşamanıza Musa müsaade etti; fakat
başlangıçta böyle olmamıştır. Ve ben size derim: Ki­
mi zinadan ötürü olmayıp karısını boşar ve başkası
ile evlenirse zina eder (Matta, 19:8-9).
d) Isa dedi: Doğrusu size derim; bütün bu şeyler yeri­
ne gelinceye kadar, bu nesil geçmeyecektir. Gök ve
yer geçecek; fakat benim sözlerim geçmeyecektir
(Luka, 21:32-33).
e) Ve onlara dedi: İnsan Sebt günü için değil, Sebt gü­
nü insan için oldu. Böylece İnsanoğlu Sebt gününün
de rabbidir (Markos, 2:27-28).
f) Ve onlara dedi: Bütün dünyaya gidin İncil'i* bütün
hilkate vazedin. İman edip vaftiz olunan kurtula­
caktır; fakat iman etmeyen mahkûm olacaktır... Zi­
ra bize karşı olmayan bizim tarafımızdandır (Mar­
kos, 16:15, 9:40).
2.2. Günahın Organik Siyasası
Tabii Seküler iddialarda bulunmak kişiyi bir anda Se-
küler ya da Sekülerist yapmaz3. Tıpkı bazı insan grupla­
rınca mutlak ve tek öğreti ya da kutsal sayılan yazılardan
çıkarsanan İman'ı savunmanın kişiyi bir anda 'ilahi' ya da
kutlu kılamayacağı gibi. Bunun yetkin bir örneği, Aziz
* 'Incil', iyi haber, m üjde anlam ına gelm ektedir (ç.n.).
A y tu n ç A ltm d al 4*1
Ambrose'dur. Latin Hıristiyanlığı'nın en önemli dört Din
Doktorundan biriydi, Ambrose. Hıristiyanlığı saran ve
Heretik sayılan Arianizm'in zorlu günlerinde Ambrose
Hıristiyan değil, Pagan bir vali olmasına karşın alelacele
piskopos yapılmıştı. Kendi iradesine karşın göreve çağrıl­
mıştı ve vaftiz olması için de kendisine yalvarmışlardı.
Ambrose, Kilise'de piskoposluğa atanan Sekülerlerin ne
ilki ne de sonuncusudur. Bir başka temsilci, çağdaş kano-
nistleri tarafından geleneksel olarak İbrahim Peygamber'e
eşdeğerde bulunan ve Militan Kilise'nin Tanrısı sayılan
Avignonlu Papa VI. Clement'dır. Bu papa da ilahiyatçı ve
tarihçilerce 'savurgan bir Seküler prens gibi yaşayan'4 tüm
papaların en hümanisti addedilirdi. VI. Clement, Kilise-
'deki yaptırımlarını doğrudan Tanrı'yla dengelemiş ve 'in
media' (araya) İsa'yı yerleştirmiştir. Kiliseye ilişkin konu­
larda Tanrı kadar güçlü sayılmasına karşın adı Azizler Ki­
tabı'na alınmamıştır. Musevilerin kovuşturulması sırasın­
da işlenen suçlara ilişkin olarak kayırmacılığı ve çifte stan­
dartlılığıyla tanınmıştır. Museviler 1348/49'da Strasburg
ve başka yerlerde tüm Hıristiyan dünyasını yok etmek
amacıyla Kara Veba salgını başlatmak ve Müslüman Sul­
tanlara casusluk yapmakla suçlanmışlardı.5
Seküler iddialarda bulunmak kişinin fikir ve düşünce­
lerini bir anda Sekülerleştirebilir ya da Sekülerleştirmeye-
bilir, ne ki, gerçekleşme sürecinde böylesi iddiaları ileri
sürenlere Seküler konum kazandırmada yardımcı olduğu,
açıktır.
İsa konumu itibariyle Seküler (dünyevi) idi; yani hiçbir
mezhep, tarikat ya da kültün üyesi değildi. Eğitim görmüş
bir insandı, ama 'yarı-gizli' bir Musevi Tarikatı'na men­
sup değildi. Musevilik'in içsel, gizli öğretisi kendisine öğ­
retilmiş değildi. Bu nedenle de Dışsal'dı. Karanlık bir Es-
sene Cemaati'ne üye olduğu yolundaki iddiaların ise ka-
 o A y tu ııç A ltındaI
nıtı yoktur. (Bu cemaatin mensubu olsa dahi, Esseneler
toplumdışı sayıldığından, bu onun konumunda bir deği­
şiklik yaratmayacaktı.) İsa bu dünyada (saeculum) yaşa­
mıştı (ya da İnanca göre yaşamak için gönderilmişti). Tan­
rı -ya da Tanrı'nın oğlu- olarak İsa'nın yeryüzündeki im­
ge ve konumu tümüyle Seküler (dünyevi) idi.
Seküler konumunda İsa dörtlü bir değişim başlatmıştı,
ilkin 'Tek Ulusun Tek Tanrısı'nın yetkesini (otoritesini)
adem-i merkezileştirmiş ve ulusu, ırkı, statüsü ya da kö­
keni ne olursa olsun, her bireye ölümden sonra dirilme
vaat ederek, bu Yüce Güç'e katılma olanağı sağlamıştı.
İkinci olarak, vaadin doğasını değişikliğe uğratmıştı. İbra­
him Peygamber'e Özgür kadın Sara'dan bir oğul vaat
edilmişti. Kutsal olan, akit(-ler) değil, bu vaadin kendisiy-
di. Gerçekte, Yahudiler bu vaatten dolayı Tanrıları tarafın­
dan seçilip kutsanmışlardı. Havari Pavlus'un haklı olarak
belirttiği gibi, Yahudiler köle kadın Hacer'in oğlu İsma­
il'in değil, özgür kadının oğlu olan İshak'ın soyundan gel­
mekteydiler. (Haceriler muhtemelen İslam'ın öncüleri ola­
rak 7. yüzyılda bir kez daha su yüzüne çıkmışlardır.)6 Do­
layısıyla, Benzerlik Yasası'na göre İsrail'in Tanrısı gibi İsa
da misyonu sırasında kutsal bir vaatte bulunmuştu. Bir
ulusa bir Yurt yerine, İsa 'çağrılan'(-lar)a 'bireysel diri­
liş/kıyam' vaat etmekteydi.
İsa'nın gündeme getirdiği üçüncü değişiklik, İsrail
Tanrısı'nın Ruh olarak tümelleştirilmesiydi. Böylelikle
Tanrı'nın Ruhu bizzat Tanrı'yla özdeşleştirilmiş oluyor­
du. Ve bu özdeşliği (identification) mantıksal sonucuna
kadar götürecek dördüncü değişikliği oluşturmuş ve bu
Ruh'daki (Tanrı) selameti bireyde tekilleştirmişti.
Sekülerlerle din görevlileri/papazlar (regulars: Niza­
miler) arasındaki din-içi ilişkiler Kilise tarihi boyunca sü­
rekli bir çelişki ve gerilim kaynağı olagelmiştir. Hıristi­
51
yanlık'ta göreli yeni unsurlar sayılan nizamiler tarihsel
olarak Çöl Babaları'ndan ve özellikle de Karanisli Aziz
Antony'den (Mısır) esinlenmişlerdi. Sekülerler ise Tarikat
mensubiyetine daha az ilgi göstermekle, Kilise'deki Ko-
numcular (Positionist) sayılabilirler. Onlar için genelde
Kilise ve onun sürekliliğinin önceliği vardır. Nizamiler
Misyon kavramını (Bütünsel Görev) savunmaya daha yat­
kındılar. Nizamiler arasında en bağlayıcı olan Cizvitlerdi
ve halen de öyledir; en ünlenmiş sekülerlerse Apellant-
lar'dı (17. yüzyıl İngiltere'si).7
1990'larda Opus Dei, Roma Katolik Kilisesi'nde seküler
konumu temsil etmektedir. Sekülerler geleneksel olarak
piskoposları (papaları) eleştirmede daha gönüllü davra­
nırken, Nizamiler sıkı Papacı ve her zaman mutlaka şahıs
olarak Papa'nm olmasa bile, Papalığın ateşli savunucula­
rıdır.
Fleuryli Aziz Abbo'ya göre, 'Sekülerin konumu iyi, pa-
pazınki daha iyi, ama keşişinki en iyisidir'.8 Ama Domini-
ken keşişi Hugo von Flavingny'ye (ö. 1153) göre, liste bi­
raz daha uzundur: 'Petrus, Pavlus, Havariler, Münzeviler,
Keşişler, Piskoposlar, Sekülerler ve Kadınlar'9. Aziz Abbo
(d. 945) Dominiken Tarikatı'nin reformcusu ve Cluny pra­
tiği diye tanınan yeni bir uygulamayı gündeme getiren ki­
şiydi. Keşişlerin savunucusu olmasına karşın Kilise'de
birlikte reform yapmaya çalıştığı keşişler tarafından vah­
şice öldürülmüştü (1004). Aziz Abbo döneminin en büyük
alimlerinden biriydi ve Seküler konularda Fransa Kr.ı
lı'yla Papa arasında aracılık yapardı. Genel anlamda Se
külerler, Kilise içinde kurumsallaşmalarından bu yana,
inatçı doktrinerler olan Nizamilerden çok daha liberal v e
hoşgörülüydüler. Seküler için esas olan Katolik Kilise
si'nin manevi bağımsızlığıydı; Papalığın dünyevi ege­
menliği ikincil, kimi zaman da üçüncül önem taşıyordu
 52
Paganlar için ise merkezdeki fikir, kahramanlaşmaya
göre biçimlendirilmiş İnsanlık idi. Paganlar kahraman-
merkezcilik anlamında hümanist idiler. İsrail Tanrısı'nın
da belirttiği gibi Pagan tanrıları kadim kahramanlar, yani
insanlardı. Gentileler (Helenist kökenliler) için merkezde­
ki fikir, Ruhlarının koruduğu Kent'ti. Kent/Polis yaşamı
Ruhlarca yönlendirilmekteydi. Museviler içinse merkez­
deki tema, toprak vaadinde bulunan Tanrı'ydı; İnsan ve
Polis'i daha az önemliydi. İsa'nın kehanetine göre her kö­
şesi ruhlarla dolu olan kentin Nominal insanı Tek Tan­
rı'nm Krallığı'na ulaşabilmek için ölümden kurtarılacak
yeni doğmuş birey haline gelmişti. Vaat fikri Musevi-
lerden çıkarsanmıştı, otoritenin adem-i merkezileştirilme­
si fikri pagan kökenliydi ve Ruh'un Tanrı'yla özdeşleşti­
rilmesi fikri de dışsal biçimiyle Helenistik, içsel/Batıni
olarak da Zerdüşt'çeydi.
Siyaset hiç kuşkusuz Seküler bir olgudur ve sivil kültür
alanına dahildir. Siyaset hiçbir zaman per se (tıpatıp) din
değildir, olamaz da. Ancak Durham Piskoposu David Jen­
kins'in haklı olarak belirttiği gibi 'Siyaset dinden, Hıristi­
yanlık'tan ayrılamaz'.10 Gerçekten de bu seküler unsuru
dinden soyutlamak mümkün değildir. Siyaset örgütlü di­
nin kurucularından biri ve sine qua non'udur.* Musa bir
Ulus-ve-Yasa-Yapıcı sayılan siyasal bir kişilikti, yalnızca
Tanrı'yla birlikte yürüyen bir İbrani değildi. Hıristiyanlık
dışındaki her öğretiyi ve dini Tanrı'nm İnayeti'nden dışta-
layan öğreti İsa'nın 'Tanrı-bizimle' olduğunu vazeder. Bu
önermenin kendisi siyasetin bir görünümüdür; doktriner
'Tanrı-bizimle' önermesi Hıristiyan geleneğine değil, Ya­
hudi kehanetler veresesine, özellikle de İsaiah Peygam-
ber'e aittir. Kendisi de bu anlayışa karşı mücadele eden
* (Lat.) Olm azsa olmaz (ç n.).
A y tu n ç A ltın dal
bir Yahudi olmasına rağmen İsa hiçbir zaman 'Tanrı-bi-
zimle' dememiştir. Kuşkusuz İsa, kendi çerçevesinde bi­
reyciydi. Bireyci seçeneği savunuyordu. İsa'nın öğretisi­
nin erim ve kapsamı 'Tanrı'nm Selametine Bana îman Aracı­
lığıyla Ulaşacaksınız'dı. 'Bize ve biz' adılları İsa'nın sıkça
kullandığı nitelikler değildiler. 'Tanrı-bizimle' demek ve
'biz'i 'ben'de tekilleştirmek birbirine taban tabana zıt iddi­
alardır. Toparlayacak olursak, Musevice kullanımıyla
'Tanrı-bizimle' (İbranice İmmanuel, bakireden doğacak ço­
cuğa verilecek ad) 'İçimdeki/Bendeki Tanrı' özdeşleştir­
mesini dıştalar. Museviler için 'Tanrı-bizimle' önermesi
kuşkusuz 'Aramızdaki Tanrı' anlamına gelmektedir. 'Tek
İnsandaki Tanrı' değil. 'İçimdeki/Bendeki (İnsan) Ruh' İs­
rail'in kıskanç Tanrısı tarafından kabul edilebilir bir duy­
guydu ve kentlerde, 'ruhların arasında' yaşayan Gentile-
lerin de bildikleri bir deyişti. Bir ideoloji olarak Katoliklik
'Tanrı-bizimle' kavramını Eski Ahit'ten devraldı ve onu
İsevi İncillerle karıştırarak kendi amaçlarına uygun bir
dogma haline getirdi. Böylesi bir eylem, gerçekte bir şa­
şırtma ve siyasal-kültürel aşınmadır ve ulvi amaçlara yö­
nelik kutsiyetle hiçbir ilişkisi yoktur.
David Jenkins bir de şunları yazmıştır: 'İlkin Hıristi­
yanlık bu-dünyayla ilgili bir din değildir. Öte-dünyayla il­
gili dinler arasında en bu-dünyaya-değgin olanıdır,11
İsa'nın öğretileri daha yakından incelendiğinde, en bu-
dünyayla ilgililiğin karakteristik gerçekliği gerçekten de
ortaya çıkar. Alan W. VVatts'ın bir yazısında belirttiği gibi,
Resmi Hıristiyan öğretisi şiddetle kınadığı Sekülerlik ol­
gusunun ve içi boş rölativizmin bizatihi nedenidir.12
Gerçekten de birer 'izm' olarak siyasal partilerin siya­
sal kaldıracı sayılan Sekülerizm, Roma Kilisesi'nin örgüt­
lediği resmi Hıristiyanlık'tan kaynaklanır. Ancak hem Se­
küler, yani dünyevi olma hali, hem de Sekülerlik, yani di­
 '>•1
A ytu n ç A ltm d al 55

ne açık olma hali, resmi Devlet-destekli Sekülerizmi önce­

lamete eriştirmek için bir ve tek Oğlu'nu onların arasına
ler. Resmi biçimlenişi içindeki Sekülerizm sivil değil, kon-
göndermesine gerek de kalmayacaktı.
vansiyonel siyasal örgütlenmenin radikalleşmesinin bir
İsa seküler düzenin bu-dünyalılığını anlatmak husu­
unsurudur, o kadar.
sunda hiçbir fırsatı harcamamıştı. Tek örnek yeterli olur
Isa, Cemaatine yabancılaşmış bir Yahudi, bir aydın ve
sanırım. İsa'nın öne sürdüğü tipik bir bu-dünya iddiası
bir önderdi. Siyaset alanında bilinçli ve kararlı bir özerklik-
İsa'nın şakirtlerini öğretisini yaymak üzere kentlere gön­
çiydi (otonomist). Bu tabii onu hiçbir biçimde devrimci
dermeden önce verdiği, Luka 22:36'da aktarılan şu öğütte
yapmaz fakat bir radikal reformcu olarak ortaya koyar. İsa
ifadesini bulmaktadır: "Fakat şimdi kesesi olan onu alsın
o yıllardaki mevcut siyasal örgütlerden hiçbirine mensup
ve torbası olan da alsın; ve olmayan esvabını satsın, ve kı­
değildi. Pragmatik ya da demokratik bir siyasete bağlılığı
lıç satın alsın."
olmayan kendi geliştirdiği bir çeşit organik siyaseti savun­
Bence organik siyaset parça ile bütün arasındaki cema-
maktaydı. Ve kesin olarak ideolojik siyasanın uzağındaydı.
at-içi ilişkilerle biçimlenen siyasetin tarzıdır. Organik si­
'Günah ve Sonsuz Hayat' gibi asli kavramlar İsa'nın or­
yaset parti siyaseti değil, genelde kutsal otorite (bütün) ile
ganik siyasasında önemli bir rol oynamaktaydılar. İsa'nın
onun altındaki bireysel Ruh'un (parça) işlevsel ve örgütsel
öğretisinde bu dünyadaki günahın kökeni, ikna edici bir
özerkliğini öngören özerk ve entelektüel hareketlerin ta­
biçimde sadece kötü davranışlara bağlanmıştı. İsa'nın
mamıdır. Bu entelektüel akımın içinde organik siyaset öy­
esas olarak eleştirdiği yaygın ve günaha neden olan cema-
le görünse bile 'yıkıcı' değil, 'hoşgörülü'dür.
at-içi sorunlardı. Hiçbir şekilde, rejimin Seküler kimliğini
Konvansiyonel (mevcut, yerleşik) siyasal örgütlenme­
değiştirmek niyetinde değildi. Tersine, sistemi birçok
nin aksine, organik siyaset rasyonel açıklamalara gereksi­
alanda destekliyordu. Haram olanla Seküler olanı birbi­
nim duymaz. Dinamikleri pragmatik olmaktan çok, duy­
rinden ayırıyordu (örneğin bkz. Matta 5-6-7). İsa'nın yoru­
gusaldı. Çağdaş sorunların keskin çelişkilerini gözler önü­
munda Sekülerlik, kendisine imanın başlıca rolü oynadığı
ne serecek fikirler sunmayabilir. Organik siyaset mevcut
ve Yasa-kurbanı Musevi'nin kurtuluşa ulaşabileceği ilahi
toplumsal ve bireysel sorunları ülküselleştirebilir ya da
bir sığınak olarak bir üçüncü olan haline gelmişti. İsa in­
bunlara duygusal çözümler önerebilir. Aşağıda aktarılan
sanlığın bu 'dünyalılığı'nı değil, 'ten'in günahlarını suçla­
önermeleriyle İsa organik siyasetinin insanlığın dünyevi
maktaydı (Matta, 6:32). Yoksa, kendisi gereksizleşecek, bir
işleriyle çalıştığını açıkça ortaya koymuştur.
non sequitor* haline gelecekti. İsa'nın düşünce sisteminde,
İsa demişti ki: "Eğer elin sürçmene sebep oluyorsa onu
insanlığın bu-dünyalılığı kendisi aracılığıyla Tanrı'nm
kes; senin için hayata çolak olarak girmek iki elin olarak
Sevgi ve İnayeti'ne erişebilmenin zorunlu bir evresiydi.
cehenneme, sönmez ateşe atılmaktan iyidir... Eğer gözün
Şöyle ki, eğer bu-dünyalılığı suretiyle insan mevcut olma­
sürçmene sebep oluyorsa onu çıkar." (Markos 9:43-47)
sa, günah da olmayacaktı; dolayısıyla Tanrı'nm onları se­
İsa kendisine 'İyi Muallim' diyen genç zenginle şöyle
konuşmuştu: "Niçin bana iyi diyorsun? Birden başka kim­
non sequitor: Dışta kalması gereken, gerekliliği kabul edilm eyen.
se iyi değildir, o da Allah'tır... Bir şeyin eksik; git nen var­
 A y tu n ç A ltın dal 57
56

lu Yahuda ve hain olan Yahuda İskaryot' (Luka, 6:14-16).

sa satıp fakirlere ver, gökte hâzinen olacaktır; ve gel be­
Bunların çoğu eğitimsiz ve yoksul, bu dünyadan insanlar
nim ardımca yürü." (Markos, 10:17-23) (Tabii bu zengin
idi. İsa Havarilerini kutsadıktan sonra onlara dedi ki: "Ne
genç adam kendisine söyleneni yapamadı. Markos onun
mutlu size, fakirler; çünkü Allah'ın melekûtu sîzindir...
sahip olduğu her şeyi satamayacak kadar zengin olduğu­
Fakat vay size, ey zenginler! Çünkü siz tesellinizi almışsı­
nu söyler.)
nız." (Luka, 7:20-24) İsa'nın düşünceleri, kutsamaları ve
"Adama karısını boşamak caiz mi?" sorusuyla kendini
vaatleri çoğu zaman insanlığı bu dünyadaki koşulları dik­
sınamaya gelen Ferisilere şu yanıtı vermişti:
kate alınarak başlayıp öte-dünyadaki (Tanrı'nm Melekû­
"Musa size ne emretti? Onlar da dediler: Musa boş bir
tu/Krallığı) ödüle doğru uzanmaktaydı.
kâğıdı yazmaya ve kadını boşamaya müsaade etmiştir.
İsa'nın Pagan yüzbaşıyla konuşması da organik siyase­
Fakat İsa onlara dedi: Yüreklerinizin katılığından dolayı
tinin bir başka yönünü vermektedir. İsa'ya göre yüzbaşı,
size bu emri yazdı. Fakat hilkatin başlangıcından Allah
Seküler otorite altında Yahudi-olmayan bir yönetici olma­
onları erkek ve dişi yarattı... Şöyle ki onlar artık iki değil,
sına karşın, İsrailoğullarmdan daha imanlıydı. Çünkü İsa
fakat bir bedendirler. İmdi, Allah'ın birleştirdiğini insan
kendisini izleyen kalabalığa yüzbaşıyı göstererek şöyle
ayırmasın." (Markos, 10:2-9)
demişti: "Size diyorum; İsrail'den bile bu kadar büyük
İsa'nın havarilerini ataması da organik siyasanın bir ör­
iman bulmadım." (Luka, 7:9)
neğidir, çünkü Yahudiler arasında daha önce böylesi bir
İsa'nın Ferisi Nikodimus'la karşılaşması da 'bildiği ko­
'görev' yoktu ve gerekli de değildi. Kendi cemaatini ör­
nuda konuşan' bir entelektüelin konumuna işaret etmek­
gütleyip kendi öğretisini yaygınlaştırabilmek için böylesi
tedir. İsa, Nikodimus'a demişti ki: "Doğrusu ve doğrusu
bir kurumu öngörmüş değillerdi. Dolayısıyla Museviler
sana derim: Bildiğimizi söylüyoruz, gördüğümüze şaha­
açısından Havarilik insan-yapısı bir kurumdu ve bu ne­
det ediyoruz; ve bizim şahadetimizi kabul etmiyorsunuz.
denle de geçiciydi. Havarilik Tanrı-yapısı değildi, çünkü
Eğer size dünya işleri söylediğim zaman iman etmezseniz,
Tanrı Museviler arasından Harun soyunu rahipler, Levili-
gök işleri söylersem nasıl iman edeceksiniz?" (Yuhanna,
leri de hizmetkârlar olarak tescil etmişti. Bunu uzun za­
3:10-12) Kuşkusuz İsa'nın yola çıktığı ve konakladığı du­
man önce gerçekleştirmişti. Havariliğin kendisi, İsa'nın
rak insanlığın en 'bu dünyadan' işleriydi. Samarityalı ka­
öğretilerinin Seküler siyasal yönünü temsil eder. İsa zo­
dınla da öyle olmuştu. İsa demişti ki: "Siz bilmediğinize
runlu olarak doğası itibariyle dışsal olan bir şerh ve bir yo­
tapmıyorsunuz, biz bildiğimize tapmıyoruz; zira kurtuluş
rum yaratmış ve bunu Musevi cemaatindeki alışılagelmiş
Yahudilerdendir..." (Yuhanna, 4:21-22)
peygamberce yöneticiliğin dogmatize olmuş kalıplarını
Ten'e ilişkin 'günahkârlık' sorunu İsa'nın kuşağı için
kırmak üzere öne sürmüştü.
yeni bir olgu değildi. Bunlar Musa'nın On Emri'nden bu
İsa'nın havari yaptığı on iki şakirdi şunlardı: '(Petrus
yana vardılar. Toplumsal yozlaşma da öyle. Eski Ahit ki­
adını verdiği) Simun ve kardeşi Andreas, Yakub ve Yu­
tapları ve Apokrifa'nın (İncil-Dışı Kutsal sayılmayan ki­
hanna, Filipus ve Bartolomeus, Matta ve Tomas, Alfe-
taplar) merkezi temasını 'yoGaşmış İsrailoğulları', onların
us'un oğlu Yakub ve Gayur denilen Simun, Yakub'un oğ­
 Ü ( İsa
başlarına gelen kötülükler ve onların dünyada neden ol­
dukları kötülükler oluşturur. İsa tüm bunları biliyordu.
Ancak muallimler (hahamlar) gibi bunları tekrar etmekle
yetinmedi, daha ileri giderek bu kötü alışkanlıkları değiş­
tirmeye çalıştı. Yasa ve Peygamberler'in (buyruklarını) ye­
rine getirecek yerde değiştirmeye kalkıştığı için, ister iste­
mez (Şeriat'ta) Yasa'da bir boşluk yarattı. İsa ne inançsız
(cansız) ne de ilahi (seçilmiş) olan yeni bir boyutu, ancak
organik siyasetin terim ve kavramları çerçevesinde tanım­
lanabilecek bir yaşam alanını vazediyordu. Bu nedenledir
ki İsa'yla birlikte ilk kez İnsan Hakları Din alanına dahil
oldu. Onunla birlikte Bireyselleşmiş insanın hakları, Ya-
sa'nın (şeriat) öngördüğü haklarla değil ama Tanrı'nm
haklarıyla dengelendi.
İsa kendi yarattığı boşluğu, eklektik biçimde kendi
elinde topladığı öz-otoriteyle yine kendi doldurdu. İsa bu
girişimiyle İnsan olarak Musevi'nin 'hakları'nı güvenceye
ve selamete çağırıyordu. İsa'yla birlikte Musevi yaşamına
ilk kez Seküler, bu-dünyayla ilgili siyaset dahil oldu. Se­
küler iktisat, Seküler siyaset ve Seküler kültür İsa'nın or­
ganik siyaseti aracılığıyla kanallar bularak ve onun aracı­
lığıyla tek tanrıcılığa sızdılar. Nasıralı İsa'yla birlikte Mu­
sevi Tek-Tanrıcılığı, Seküler cismaniyet üzerine temelle­
nen ve manevi olanla taçlandırılan yeni bir dine dönüşme­
ye başladı. Siyaset böylelikle dinin ayrılmaz bir sabiti (de-
ğer-ç.) haline geldi. Bir başka deyişle, İsa'yla birlikte bu
dünyadaki organik günahın siyasası, 'öte-dünya'daki se­
lamet 'yolu'nu belirleyen, onu oluşturan öğe haline geldi.
2.3. Siraç'ın Oğlu İsa'dan N asıralı İsa'ya
Isa (Jahveh Selamettir) Museviler için bir bakıma Sama-
rityalılara benziyordu, ama Gentile ya da Pagan gibi de­
A y tu n ç A ltın d al 5
ğildi. Öğretisinin kimi ilkeleri analitik felsefe ya da Roma
religio'sunun standartlarına göre Paganca ya da Helenis-
tik-Stoacı olsalar dahi, onlarla bir tutulmamıştı. Örneğin
Sebt gününe uymamak bir Gentile uygulamasıydı ve 137
yılında (İÖ 175) Pagan (vali) Antiochus tarafından konul­
muştu. Ve Tanrı'nmkilerin yanı sıra Sezar'm 'haklarını'
kabul etmek de kesinlikle Seküler ve özde Pagan bir iddi­
aydı ve Roma'daki Yasal ve Nizami kavrayışa uygundu.
İsrael'in eski kitaplarından I. ve II. Makabe'de Yahudi-
lerin kimi zaman kendi istekleri, kimi zaman da zorla akit-
lerinden ayrılıp Pagan ve Gentilelerin 'yollarına' döndük­
leri anlatılır, I. Makabe'de şöyle yazar: "O zamanlar (İÖ
175) İsrail ülkesinde Yasa'ya hiç kulak asmayan ve kavmi-
mizin bir bölümünü kötü biçimde etkileyen bir grup hain
Yahudi ortaya çıktı. 'Gentilelerle uzlaşalım' dediler, 'şim­
diye kadarki uzlaşmazlıklarımız bize dertten başka şey
getirmedi.' Bu teklif pek çok kişiye çekici geldi, ve hatta
bazıları o kadar heyecanlandılar ki işi kralın huzuruna çı­
kıp ondan Gentile âdetlerini benimseme izni almaya ka­
dar vardırdılar. Yeruşalim'de Grek sitelerindeki gibi bir
stadyum inşa ettiler. Sünnetlerini gizlemek için ameliyat
oldular, kutsal ahitten ayrıldılar, Gentilelerle iş yapmaya
başladılar ve daha birçok kötü iş yaptılar." (Mak. 1:11-15)
Bunlar 'ülkeye yabancı âdetlerdi' (I. Mak. 1:44), ama bazı
Yahudiler bunları uygulamaya başlamışlardı bile. Dahası,
II. Makabe'de Yahudilerin nasıl 'Grek yaşam tarzını be­
nimsemeye' zorlandıkları anlatılır (II. Mak. 6). Yahudiler
için bunlar, Tanrı'nm kendilerini cezalandırmasıydı. "Bu­
nun RAB'bin halkını imha etmek değil, cezalandırmak
için yaptığını düşün." (II. Mak. 6:12) Gerçekte bu tip dö­
neklikler Tanrı'nm Yahudilere bir uyarısı ve lütfuydu. (II.
Mak. 6:13) Musevi bunlara bakıp asıl yolundan sapmaya-
caktı.
 60
Isa'nın Gentile ya da Pagan damgasını yemeyişinin ne­
deni muhtemeldir ki etik ve ahlaki şerhleriyle kendisin­
den önceki İsa'nın bilgeliği arasında oluşturduğu koşut­
luktur. Siraç'm oğlu ve Ecclesiasticııs kitabının yazarı önce­
ki İsa, selamet ve Tanrı'nm düşlenemez kudreti (Sir.
39:18); ikiyüzlülüğün kötü sonuçları (Sir. 28:22); tövbe
(Sir. 40 ve 40:18) ve Yahudi yaşamında anlamı ve yeri olan
hemen her şey hakkında fazlasıyla yazmıştı. Sonraki
İsa'nın öncekinin bilgeliğini kendi retoriğine başlarıyla
uydurduğu anlaşılmaktadır. İki İsa'nın bilgelikleri arasın­
daki benzerlikler ilk bakışta son derece senkronik gözük­
mektedir. Ne ki, İsa Mesih'in benzerliklerden kendine öz­
gü yeni bir sentaks (bileşke) kurduğu anlaşılmaktadır. Ör­
neğin Yahudiliğin üç kutsal direği (Vaat, Peygamber, Ke­
hanet), İsa'nın 'Yol'unda Musevi Yasası'nın kurumsallaş­
mış yorumundan radikal olarak farklı çağdaş bir yorum
edinmiştir. Jahveh'nin tersine İsa yeryüzünde toprak vaat
etmeyip Tanrı'nm gökyüzündeki Krallığı'nda sonsuz ya­
şam ya da ölümden sonra yaşam vaat etmiştir. İsa, içine
doğduğu kehaneti tekrarlamamış ama, kendini kehanetle
özdeşleştirmiştir. (Bir bakımdan insan bilimleri ve ilişkin
toplumbilimleri alanında belgelenmiş ilk kurban, ilk insan
demektir İsa.) İsa, peygamberleri izlememiş, ama onları,
kendini izleyecekleri düzeylere indirmiştir.
Ecclesiasticus Kitabı'nın yazarı İsa'nın, ibadet anlayışı
(mantic) esas olarak Helenistik diyalektiğin Eristik* biçim­
leriyle temellenmekteydi. Ve ".. .Her insan, tıpkı Âdem gi­
bi topraktan yapılmıştır. Ancak Rab bilgeliği içinde onları
birbirinden farklı kılıp her birine farklı görevler yükledi...
İyi kötünün zıddı, hayat ölümün zıddı ve günah Rab'be
adanmışlığm zıddıdır. Şunu düşün: Ey Yüce her şeyi çift
* Eristik: Yüzeysel, görüntüyü gerçekten ayırm adan yapılan tartışm a tarzı
(y.n.).
A y tu n ç A ltın dal (,l
olarak yarattı, her şey ötekinin tersidir" (Sir. 33:10-11 ve
14-15) gibi önermeler İsa Mesih tarafından da kullanılmış­
lardır. Yeminler ve karar verme konusunda iyi bilinen sa­
vında İsa; "Ancak sözümüz: Evet, Evet; Hayır, Hayır ol­
sun; bundan ziyadesi şerirdendir", (Matta 5:37) diyordu.
Aristocu kıyas-'kategorileştirme' erken Musevi-Hıristiyan
yaşam tarzına böylelikle dahil olmuştur. 'Evet' ve 'Hayır'
İsa için zıtlardı, ancak Baba'nm Lütuf ve İnayeti'yle birleş­
mişlerdi. Siraç'da yazıldığı ve mesel ve vaazlarında İsa ta­
rafından da ortaya konulduğu gibi, "Kimse şeylerin ne­
den öyle olduklarını merak etmemeli, yaratılan her şeyin
bir amacı vardır." (Sir. 39:21) İsa da Siraç'm oğlu İsa gibi
bu düsturla hareket etmişti.
Şeriat'ta (Yasa) bu anlayışla yapılan metodolojik yakla­
şım Museviler için yeni değildi. Mısır Museviliği Helenis­
tik ibadet anlayışını Yahudi Tevrat'ıyla (yol, öğreti, yön;
Yasa olarak da çevrilir) kaynaştırmak için bu yönde kimi
adımlar atmıştı. İsa için Tekvin'deki temel amaç, imandı.
Ve bunu kazanmanın tek ölçütü de vazettiği imana kesin
bir evet ya da hayır'la yanıt verebilmekti. Çünkü Evet ya
da Hayır diyen dil, Baba'nm yarattığı aynı kişiye aitti.
Ancak İsa'nın entelektüel konumuyla I. Makabeler'de
sözü edilen 'hain Yahudiler'inki arasında esas benzerlik,
İsa'nın Kilisesi'ni Kaya* üzerine inşa etmeye karar verme­
siyle başlar. İsa'nın inşa etmeyi tasarladığı kilise, öncelik­
le konumu nedeniyle Yahudi Tapmağı'nm inkârıydı. İlk
Hıristiyanların ev-kiliseleri kuşkusuz İsrail'in Tanrısı'nm
ikametten hoşlanabileceği kutsal yerler değildiler. Öte
yandan Musevi inanç sisteminde Tapmağın yaratıcısı biz­
zat Tanrı'ydı. Kilise'nin işareti (Kaya) Tanrı'nm-gönderdi-
ği-Mesih ve 'insan-suretinde-yaratılmış' Tanrı'nm bir ve
* Kaya: Rock. H ıristiyanlıkta im an dem ektir. Pier/Petro/Petrus/Peter, Kaya=
im an dem ektir (y.n.).
 62 ü f İsa
tek Oğlu olan İsa'ya imandı. İlk Hıristiyanların kurdukla­
rı bu ev-kiliseler Yahudilerin gözünde Gentile stadyumla­
rı ya da pagan gymnasiumları'ndan daha değerli değiller­
di.
İsa sonunda hunhar bir biçimde öldürüldü. Ancak Mu­
sevi Haggadah'sında (folklor) RAB Tanrı bile kendini bir
kez çok güçlü bir rakip karşısında güçsüz hissetmişti. Mu­
sevi kadın Peygamber Deborah'm şarkısında dediği gibi:
"RABBİN meleği dedi: Meroz'a lanet edin, Onun halkına
ağır lanetle lanet edin, çünkü RABBİN yardımına, yiğitle­
re karşı RABBİN yardımına gelmediler" (Hâkimler, 5:23).
İnanca göre Tanrı (Rab) kabul edilen İsa da güçlü Yaş­
lılar Meclisi Sanhedrin karşısında kendini bir kez güçsüz
hissetti. Ve İsa'nın yardımına da kimse gelmedi ama Se­
küler Hane'nin en güçlü temsilcisi Pilatus onun yanında
saf tuttu!
Incil yazarı Yuhanna'nın Musevilerin ağzına yerleştir­
diği sözlerden anlaşıldığı kadarıyla o güne dek hiç kimse
Isa kadar cesaretle ve duyulmadık sözlerle konuşmamıştı
(Yuhanna, 7:46).
2.4. Yasa İnsanlar İçindir
İsa kuşkusuz bireye Yasa ve kurumlardan daha fazla
üstünlük ve öncelik tanıyordu. Musevilerin öne sürdüğü
ve suçladığı üzere bir Sebt-bozucusu değildi. İsrail Tanrı-
sı'nın kutsal günü Sebt'i ilga etmiş değildi, yalnızca onu
bireyselleşmiş insana tabi kılmıştı. Onun yaptığı, son tah­
lilde John Devvey'in Reconstructions in Philosophy'de açık­
ladığı sisteme benzemektedir. "Toplumsal düzenlemele­
rin, yasa ve kurumların insan için olduğu doğrudur, insan
bunlar için değildir; bunlar insanların refah ve ilerlemesi­
A y tu n ç A ltın d al (l ’
nin araç ve gereçleridirler. Ancak bireyler için bir şeyler
-hatta mutluluk- elde etmenin araçları değildirler. Bunlar
bireyleri yaratmanın araçlarıdırlar." Ve bireysellik "inisi­
yatif, yaratıcılık, çeşitlilik, inanç ve davranış tarzını seçme­
de sorumluluk alabilme" anlamına gelmektedir. "Bunlar
yetenek değil, başarıdır. Ve birer başarı olarak mutlak de­
ğil, kullanımlarına bağımlıdırlar. Ve bu kullanım, çevrey­
le birlikte değişkenlik gösterir.13
Oysa Museviler 'ahit için' yaratıldıklarına inanıyorlar­
dı; çünkü Yeremya'nm söylediği gibi Rab Yasası'nı onla­
rın yüreklerine yazmıştı (Yeremya, 31:33-34), dolayısıyla
ahdin kendileri için yapıldığını kabul etmiyorlardı. Çün­
kü Tanrı ilkin Kendisi'yle Nuh arasında bir ahit yapmıştı.
Ardından Kendisi'yle İbrahim Peygamber arasında bir
ahit oluşturmuştu. Tanrı demişti ki: "Ve sana ve senden
sonra zürriyetine Allah olmak için seninle ve senden son­
ra zürriyetin benim aramda ahdimi, nesillerince ebedi ahit
olarak sabit kılacağım." (Tekvin, 17:7-10)
Besbelli ki ahdin yaratıcısı Tanrı'ydı, ama ahit İbrahim
tarafından tutulmak üzere yapılmıştı. Tanrı İbrahim'e 'tu­
tacağınız' ahit bu, demişti. İbrahim ahit için 'yaratılmış'
değildi. Öyle olsaydı, Tanrı'nm bir ahit oluşturmasına ge­
rek kalmazdı. Yoksa Tanrı neden sadece kendi tutacağı bir
ahit yapsın ki? Ahit Tanrı ile İbrahim arasında bir tanıktan
ibaretti (ya da Tekvin 31:44'te betimlendiği üzere Laban
ve Yakub arasındaki tanık gibi). İbrahim'in ahde gereksi­
nimi vardı, ancak Tanrı'nm tanığa gereksinimi yoktu.
Tanrı Ahdi'yle insan için bir tanık oluşturmuştu -o ve ge­
lecek kuşaklar için Bir ve Tek Tanrı olduğuna dair tanık­
lık bu ahitle mebde bağlanmıştı. Çünkü 'başlangıçta' alı it
yoktu, yalnızca Tanrı'nm Planı* ve Tanrı'nm emirleri v.ır-
* Tanrı'nm P lanı: H ıristiyan ilahiyatında 'plan' T anrı'nm tasarım ları dnm -klır
(y.n.).
 (.4
dı. insan Tann'nın planı uyarınca yaratılmıştı, tanık ola­
rak ahdin maddeleri uyarınca değil.
Dolayısıyla ahit kuruluşu itibariyle açıklayıcıydı ve
kapsayacağı anlamının alanı değişime açıktı. Girişimini
geliştirebilmek için İsa'nın bu kapsayıcı alanı değiştirmesi
gerekiyordu. Bunu Yahudilerin gündelik yaşamına yeni
bir terminoloji sokarak gerçekleşirdi. Eski Ahit'te pey­
gamber ve muallimlerin yaptığı gibi onlara çoğul olarak
seslenecek yerde, bunu tekilleşmiş, bireyselleşmiş 'sen'
adıyla gerçekleştirdi. Alfred Kuen, Je batimi mon Eğitse'de
bu sesleniş tarzının İncillerde 200, Yeni Ahit'in geri kalan
bölümlerindeyse 500 kez olmak üzere toplam 700 kez kul­
lanıldığını saptamıştır.14 Bireyselleşmiş, tekil 'sen', 'O'ki,
ya da 'Ben...im ' biçimleri pek çok ilahiyatçının doğru ola­
rak gözlemlediği gibi, Yeni Ahit'in Eski Ahit'ten farklı dü­
şünüş tarzını sergileyen en belirgin kelimelerdir.
Yasa insan içindir' ile 'insan yasa içindir' önermeleri
karşısında takınılacak tutum İsa Mesih'e inanacaklar ara­
sında temel bir tercih sorunuydu. Çünkü İsa, kişinin ken­
dini zorlayarak 'Yasa'ya göre hakkaniyetli' davranması
gerektiği fikrini açıkça reddediyordu. İsa'ya göre bu fikir,
Yahudiler arasında bir yozlaşma ve sapma kaynağıydı. Bi-
rey'in bu tür bir Doğruluğa zorlanması, İsa için Ferisi ya-
salcılığmdan başka bir şey değildi ve düpedüz ikiyüzlü­
lüktü.
İsa bir çift yeni 'alan' vazetmişti: Kutsal ve cismani ara­
sındaki geleneksel (klasik değil) Yahudi ayrımı İsa'nın yo­
rumunda beklenmedik bir yansıma bulmuştu. Bireye ön­
celik vermekle İsa, Yahudi'yi Seçilmiş-İnsan-Olmak özel­
liğinden kopartmış ve onu İsrail Hanesi'nden ayırmıştır.
Yahudi bu şekilde Nominalleşerek İsa'nın öğretisinde ye­
ni bir Varlık Alanı edinmiştir. Ve Tanrı Baba'ya birey kar­
şısında üstünlük tanıyarak —İsa Baba'nın Oğul'dan üstün
A ytu n ç A ltın dal
olduğunu söylüyordu—'İman Alanı'nı kurmuş ve özellik­
lerinden soyutlanmış Yahudi'yi yeni bir kimlik kazanmak
üzere buraya çağırmıştır. Dolayısıyla İsa kutsal ve cisma­
ni alanlara o güne dek bilinmeyen iki mekânsal boyut da­
ha eklemişti: Nominal bireyin yaşadığı Varlık Alanı ve Ba­
ha'nın hüküm sürdüğü İman Alanı. Ve tüm varlıklar için
iki alan arasında bir kapı olarak kendisini koymuştur.
Sonsuza dek bağlayıcı olan bir Şeriat'ın boyunduruğu
(böylelikle-ç.) nihayet bireyin omuzlarından kaldırılmış­
tır. Birey geleneksel olarak belirlenmiş, tanımlanmış ve sı­
nırlandırılmış olan konumundan kurtulmuş ve iki alan
arasında seçimini yapmakta özgür kılınmıştır. Varlık Ala­
nı 'hayatın Sekülerliğini' temsil ederken, İman Alanı 'ha­
yatın manevi yanma' tekabül etmektedir. İki alan da insa­
nın seçimlerine tabi kılınmıştır. Ama İsa tercihinin İkinci­
si yönünde yapılmasının yararlı olduğunu vurgulamıştır.
Sonuç olarak İsa için Yasa insan, insansa Tanrı Baba için
yaratılmıştır denilebilir.
Museviler bir Cemaatin eşit haklara sahip mensupla­
rıydılar. Eşitlik fikri, atalarının Tanrı'yla yaptıkları ahde
eşit katılımları üzerinde temellenmekteydi. Bir başka de­
yişle, Patriyarkların İsrail Tanrısı'yla yaptıkları ahde göre
eşitlenmişlerdi. İsa'nın öğretisinde ise, herkes Tanrı'nm
Krallığı'na girişte eşitlenmişti. Havari Pavlus ise birey(-
ler)i ilk günahta eşitlemişti. Pavlus'a göre insanlar ilk gü­
nahtan doğma eşitlerdi. Pavlus'a göre insanlar hep o aynı
günahı işleyerek dünyaya geliyorlardı. İsa'ya göre, özel­
liklerinden soyutlanmış Yahudi kurulu bir ahdin eşit bir
üyesi ya da katılımcısı değil, Tanrı'nm Krallığı'na aday
eşit bir mümindir.
Gentileler, özellikle de Atmalılar için teori (bilme) ve
praksis (yapma) toplumsal rol paylaşımında kesin olarak
farklılaşmış alanlardı. Tıpkı insan ve görevinin ayrıldığı
66
gibi. Eylemler (yapma) mülksüz sınıf ve grupların edimle­
riyken 'bilme' efendilere ait sayılmaktaydı. Paganlar için
bu ikisi bir aradaydılar ve respublica (kamu) ile Devlet'in
refahının hizmetindeydiler. İsa bu iki temel eğilimi tek sü­
reçte toplamıştır. İsa için Teori (öğreti) tüm insanlar içindi
ve insanın faaliyetlerinin (praksis) tümü de Tanrı için ola­
caktı.
İsa Musevi seçkinciliğinden kaçınmış -ya da ondan
muhtemeldir ki vazgeçmiş- ama Bireyselliğe sarılmıştır.
Museviler için seçkinlik (ilahilik, seçilmişlik vd.) genel du­
rumlardan her zaman üstün değilseler de, öncelikliydiler.
İsa için birey/tekil özel karşısında öncelikliydi. Ve tümel
(evrensel) koşulsuz olarak Birey'in imanının içindeydi.
Tekil insan imanı aracılığıyla Sevgi'ye ve Tanrı'nm İnaye­
ti'ne ulaşabilirdi. İsa tüm insanlığın günahları için acı çek­
miş ve gerçek İman'm 'bedensel biçimi'ydi. Museviler için
tüm insanların günahları için bir kez acı çeken tek insan,
Tevrat'ın özünün tümden inkârı anlamına gelmektedir.
Helenleşmiş Musevi ve bir zamanların koyu Ferisi sof­
tası, Hıristiyanların Celladı Pavlus* 'eğitim görmemiş, sı­
radan insanlar' olan Mesih - yapıcı Simun Petrus ve Ha­
vari Yuhanna'mn (Resullerin İşleri 4:13) tersine ayrıcalıklı
bir Yahudi ailesinin eğitim görmüş bir üyesiydi; Pavlus
(Saul) doğumu itibariyle Yahudi, yasal yurttaşlık statüsü
itibariyle de Roma yurttaşıydı.
Pavlus, İsa'nın tebliğ ettiği mesajdaki özgün yanı kav­
ramıştı. Apokaliptik** eğilimleri15 ile, bu mesajı yalnızca
Yahudilere bir çağrı olarak değil, her şeyi kapsayan Yara­
tılış (Tekvin) olgusunun bir katalizörü olarak görüyordu.
* H avari Pavlus: G erçekte A nadolulu (Tarsuslu) b ir M usevi'ydi. A sıl adı Saul
idi. G rekçe biliyordu ve H elenist kültür içinde yetişm işti. H avari olm adan
önce ilk H ıristiyanlara işkence etm işti (y.n.).
** Apokaliptik: K ıyam et'e inanm ak; yalan K ıyam et belirtilerine inanm ak (y.n.).
A y tu n ç A ltın dal 67
Çünkü Yuhanna'mn dediği gibi, İsa, Tanrı'ya imanı tam
temsil etmekteydi. Bu nedenle 'in principio' ilkesel olarak
İsa, Logos olarak tam imandı (Yuhanna, 1:1). Pavlus kısa
bir tereddütten sonra kendi 'yol'unu kendini 'İsa'da' çar­
mıha gererek kurmaya karar verdi. Mademki İbrahim
Peygamber Tanrı'yla yola çıkmıştı, Tann'nın arkadaşı ol­
muştu, mademki İsa Mesih kendisini Baba Tann'nın 'için­
de' bulmuş ve Onun Oğlu olmuştu, öyleyse Pavlus da
İsa'yla birlikte yola çıkacaktı. Pavlus kehanetin Benzerliği
Yasası'nı izleyerek, hiç görmemiş, şakirtlik etmemiş, çar­
mıha gerilişine tanık olmamış olmasına rağmen kendini
İsa'nın 'içine' sokmakta tereddüt etmedi.
Pavlus, Kudüs'teki Musevilerin Tanrı tarafından daya­
tılmış 'alanları'ndan hoşnut olduklarını gayet iyi biliyor­
du: Onlann başka bir alana kesinlikle gereksinimleri yok­
tu. Ancak Tann'dan-korkan Paganlarla muhtedi Gentile-'
ler kendi bağlamlarında özelliklerinden soyutlanmış bi­
reylerdi. 'İman Alam'nm İncil'ine yeryüzündeki bütün ce­
maatlerden daha fazla gereksinim duyacaklardı - ya da
Pavlus böyle düşünüyordu. Bu düşünceyle yola çıkan Ha­
vari Pavlus kendini 'İman Alam'nm en yüksek yetkili elçi­
si olarak donatıp yeni yaşamında yeni bir dava edindi ve
tüm Genetile günahkârlarını Kurtuluş'a çağırmak amacıy­
la onların yaşadıkları Polis’e doğru yola çıktı.
Pavlus, Tek - Tanrıcı bir dinin ilk otantik siyaseti olan
Pavlus Hıristiyanlığını Kudüs'ün kırsal kökenli köylerin­
de değil sivil kentli Gentilelerin kozmopolit vicdanlarında
oluşturmaya koyuldu.
W.H.C. Frend'in anıtsal yapıtı The Rise ofChristianity'de
yazdığı gibi, Pavlus "enerjik, doğrudan, kendine güvenli,
kimi zaman da kibirli ve ben merkezci bir adamdı. Tarih­
te 'dinsel dâhi' nitelemesini hak eden birkaç bireyden bi­
riydi. Yine de güvenilir bir insan değildi. Apansız ihtidası
(ıH

başlangıçta pek anlaşılamadı; sonraları Gentileleri kaza­

nabilmek için Musevi mirasından fazlasıyla taviz verdi­
ğinden kuşkulanıldı."16 Ve Frend'in belirttiği gibi Pav-
lus'un ellerinde "Rab Mesih, imanla tanınacak Tanrı-in-
san, şakirtlerinin tanıdığı ve anımsadığı Nasıralı Peygam­
ber'in yerini aldı."17
Pavlus gerçekten de İsa'nın mesajını kendi istediği
tarzda anlayıp yorumlamıştır. Pavlus'un Teori ve Prati-
ği'nde iman, günah, acı, kıyam, çarmıh ve selamet anahtar
terimler haline gelmişlerdir. 'Bilme' (Teori) İsa'yla anlam­
Üçüncü Bölüm
daşlık kazanan İman Alanı'nı bilme anlamına gelmekte­
dir. 'Yapma' (Pratik) ise İsa'nın Bedeni'ni 'günahkârları'
İSA: "BEN NE OLACAKSAM
kendilerini bekleyen Kıyamet'ten kurtaracak olan Kilise O 'YUM "
biçiminde yeniden yaratmak olarak yorumlamıştı.18 Pav­
lus amaçlarına erişebilmek için Ahit işareti Yahudi sünne­
tini, Hezekiel Peygamber'in 'Kanınızda yaşayın' buyru­
ğunu terk etmekte ya da Yasa'yı eskimiş ve yararsızlaşmış
olarak reddedip yeni Tekvin için yeni bir ahit öne sürmek­
te de tereddüt göstermemiştir. İncilci Yahya gibi Pavlus
da Çarmıh'taki İsa'yı Tanrı'nm Logos'tına yerleştirmiş
ve19 sonradan O'nu her şeyin yaratılışındaki bir ve tek
Aracı ilan etmiştir.
Pavlus'un 'günah' kavramından ne anladığı açıklana-
bilirse onun kendi kavrayışı çerçevesinde oluşturduğu bir
siyaseti aracı yaparak 'yeni' bir dünya dini kurma yolun­
da sergilediği sonsuz hırsı daha iyi anlaşılabilir sanıyo­
rum.
 İSA: BEN NE O LACAKSAM O 'YUM

Çünkü ben resullerin en küçüğüyüm,

Ben ki resul çağrılmaya layık değilim,
çünkü Allah'ın kilisesine eza ettim.

(P avlu s'tan K orintoslulara 1 , 15:9)

3.1. ''Günaha Giren Ruh, Ölecek Olan Ruhtur'

İsa dünyayı kurtarmaya geldiğini söylüyordu. Yuhan­

na, "Babanın oğlunu Dünya'nın Kurtarıcısı olarak gön­
derdiğine" tanıklık ediyordu (Yuhanna 1:29). Matta diyor­
du ki: "Ve onun adını İsa koyacaksın; çünkü kavmini gü­
nahlarından kurtaracak olan odur" (Matta, 1:21). Luka ise:
"Çünkü İnsanoğlu kaybolmuş olanı aramaya ve kurtar­
maya geldi" demekteydi (Luka, 19:10). Pavlus, I. Timote-
os'ta "Mesih İsa günahkârları kurtarmak için dünyaya
geldi, sözü sadıktır ve her veçhile kabule layıktır" (I. Ti­
moteos 1:15) diyordu.
İsa Yuhanna'nm tanıklık ettiği gibi dünyayı kurtaracak
bir Kurtarıcı olarak mı gelmişti, Matta'nm yazdığı gibi
kavmini günahlardan kurtarmaya mı, Luka'nm öne sür­
düğü gibi kaybolanları arayıp kurtarmaya mı, yoksa Pav-
lus'un inandığı gibi 'tüm' günahkârları kurtarmaya mı?
Bu sorular Pavlus'un özelliklerinden soyutlanmış (mutla­
ka yabancılaşmış sayılmasa da) Yahudice düşünüş
tavrının nasıl işlediğini anlamaya yardımcı olabilir.
Kuşkusuz Tıaşlangıçta' günah yoktu. Tanrı'nm yaratı­
cılığının, bir parçası olarak günah altı Kutsal Kitap gü-

71
72
nünde ortaya çıkmamıştı. İlahiyat açısından bakıldığında
Tanrı o günlerde günahı yaratmamıştı, çünkü ilkin Tanrı
günah işleyemezdi; ikinci olarak Tanrı dini yaratmamış­
tı. Dolayısıyla Tanrı yaratmamış olduğu bir işlevi devir
edemezdi. Adem (Zeker) ve Havva (Negebhah) 'iyi ile
kötü'yü bilip, bilgelik kazanarak Tanrı gibi olmak' (Tek­
vin, 3:4-8) amacıyla meyveyi yediler. Tanrı hiçbir zaman
onlara günah işlediklerini söylemedi ya da onları günah­
kâr olarak nitelendirmedi. Aksine RAB dedi ki: "İşte
adam iyiyi ve kötüyü bilmekle bizden biri gibi oldu"
(Tekvin, 3:22). Dolayısıyla Tanrı'nm ilk buyruğuna itaat
etmemek Adem'i günahkâr değil, 'iyi ile kötü'nün bilici­
si' yapmıştır.
Kurumsallaşmış ve kabul edilmiş tefsirlerin tersine,
Eleştirel İlahiyatçılık açısından Adem ve Havva Tanrı'nm
huzurundan işledikleri bir günah nedeniyle değil, üreme­
yi öğrendikleri için kovulmuşlardır. Mecazi olarak yılan,
hayvanlar âlemini, meyve ise sevgiyi değil, üremeyi tem­
sil eder. Yaptıkları Tanrı sevgisi olmaksızın üremedir.
Çünkü Tanrı onları yarattıktan sonra kutsamış, ama hiçbir
zaman birbirlerini sevmelerini emretmemiştir. Eski
Ahit'te tüm âlemlerin kurulduğu o ilk altı günde Tanrı in­
sanlara birbirlerini sevmek zorunda olduklarını söyleme­
miştir. Şurası kesindir ki Havva fiziksel/cinsel içgüdüsel
olarak tüm yaratıklar gibi bir çocuk doğurmaya yönelmiş­
tir. Kutsal Kitap'ta yer aldığı şekliyle Tanrı'nın planı bu de­
ğildi. Kuşkusuz Adem ve Havva çocuk sahibi olacaklardı,
ama hayvanlar gibi içgüdüsel dürtülerle değil. Çünkü
Tanrı onlara verimli olmalarını söylemişti. Belli ki, Tan-
rı'nın planına göre Adem ile Havva'nın üremesinin doğal
yolu (Tanrı'nm Oğlu İsa'da tezahür ettiği gibi), bakire do­
ğumuydu. Fiziksel birleşme yoluyla değil, Havva'nın
Ruhsal-bakire gebeliği aracılığıyla üreme. Dolayısıyla
A y tu n ç A ltm d al 7.1
Adem ve Havva Kutsal Kitap'a göre Tanrı'nm planımla
olmayan bir iş yapmışlardı. Havva dinsel klişe ya da dog­
ma yapıldığı şekliyle günahkâr değil, bir kişilik-verici ve
kimlik alıcısıydı. (Havva, Adem gibi topraktan değil,
Adem'den -insan- yaratılmıştır. Adem'in oluşmuş kimli­
ğinden yaratılmıştır. Şahsiyet -Persona- İnsan'ın oynaya­
cağı rolü simgeleyen maske demektir.)
Tekvin'de günahın temelde bir kimlik sorunu olarak de­
ğil, bir kişilik (persona) sorunu olarak biçimlendiği vurgu­
lanmalıdır.
Tanrı'nm planına göre İnsan 'cinslerine göre canlı mah­
lûklar' (Tekvin, 1:24) gibi yaratılmış değildi. İnsan 'tekil'
olarak ve "denizin balıklarına, ve göklerin kuşlarına, ve sı­
ğırlarına, bütün yeryüzüne, ve yerde sürünen her şeye hâ­
kim olsun" (Tekvin, 1:26) diye yaratılmıştı. Ve Tanrı ona
"Semereli olun ve çoğalın, ve yeryüzünü doldurun, ve
onu tabi kılın" (Tekvin, 1:28) demişti. Ve yedinci gün,
Tanrı'nm "yaptığı işi bitirdiği" (Tekvin, 2:2) Sebt günü
gelmişti. Ve "toprağı işlemek için adam yoktu" (Tekvin,
2:6), "Ve RAB Allah yerin toprağından adamı yaptı, ve
onun burnuna hayat nefesi üfledi; ve adam yaşayan can
oldu" (Tekvin, 2:7). Adem kimliğini, yani bireyselliğini
'seçim' yaptığı an edinmişti. Yaptığı seçim ona bireyselli­
ğini kazandırmıştı. Adem yalnızdı ve Tanrı "kendisine
uygun bir yardımcı yapacağım" dedi. RAB Tanrı tıpkı
Adam gibi hayvanları da topraktan yarattı ve her birine
ad vermesi için onları adama getirdi ve "ve adam her biri­
nin adını ne koydu ise canlı mahlûkun adı o oldu". Ve
adam bütün sığırlara ve göklerin kuşlarına ve her kır hay­
vanına ad koydu". "Eski Ahit'ten anlaşıldığı kadarıyla
Havva ve Bilgi Meyvesi'nin ortaya çıkışından önce Adam
(Adem) dilediği gibi ad verebiliyordu. Adlar vererek
Adam kendi tekil -yapayalnızdı- kimliğini yaratmıştı.

74
Adem'in kimliği kendisiyle hayvanlar arasındaki farklılık
üzerine temelleniyordu. Çünkü onların arasında 'kendisi­
ne uygun bir yardımcı' da yoktu. Ama Adam'm bireysel
kimliğini kendine hayvanlardan (şahsiyeti) farklılaştıra­
rak oluşturmuştu. Bu fark onun kimliğiydi. RAB Tanrı
bundan sonra Adam'ı derin bir uykuya daldırıp ondan
kadını yarattı ve 'onu adama getirdi'.
Havva (Negebhah) ile birlikte Adem kişiliği (şahsiye­
ti) olarak 'rol eylemi'ni edindi. Adam'm kişiliği ve oyna­
maya yazılı olduğu rol, hayatta kalabilmek için Hav­
va'yla giriştiği birbirini tamamlayıcı birliğe uygun olarak
biçimlenmişti. Dolayısıyla, adamın/insanın kişiliği kim­
liğin 'fark'ı üzerine değil, 'ayrışma/çelişki' üzerine te­
mellenmişti. Çünkü Havva, Adam'm kendini farklılaştır­
dığı hayvanlar gibi topraktan değil, ama Adam'dan yara­
tılmıştı. Adam Kadm'ı gördüğünde dedi ki: "Şimdi bu
benim kemiklerimden kemik, etimden ettir." Bu nedenle­
dir ki "Adam anasını ve babasını bırakacak ve karısına
yapışacaktır ve bir beden olacaktır." Bu asli 'çelişki'
Adam'ı bir alandan ayırıp sonra onu bir başkasıyla bir­
leştirmektedir. Kimlik Adam'ı hayvanlardan farklılaştır­
mış ve Adem şahsiyetini kendi karşıtı olan Kadın'da bul­
muştur. Diğer bir anlatımla, Eski Ahit yorumlanınca Er-
kek'in Kimliği'nin (Identity) Tanrı'dan aldığı ve/fakat
şahsiyetini (Personality) Kadın sayesinde edindiği anla­
şılmaktadır.
Kişilik varoluşun içerik ve biçimi arasındaki çelişkiyle
şekillenirken, kimlik, özü (toprak) görünüşten (Tanrı
Benzeri olarak yaratılmış İnsan) ayrıştıran farkın tezahü­
rüdür. İnsanın kimliği onun 'yoldan çıkmasına' izin verir,
yani kimliği sonsal fark olarak 'seçim'e gerçeklik kazan­
dırır. İnsan yoldan çıkabilir, onun Tanrı indinde hatalı
addedilme hakkı vardır.1 Ama insan günahı kişiliğinde
A y tııııç A ltın d al 75
işler. İnsan 'bir beden' olduğunda, 'bilme'ye başlar. (Ya­
hudi geleneğinde de 'bilme'nin cinsel ilişki ve rollerle
ilintili oluşu rastlantı değildir.) Kimlik algılar ve duyum­
sar, ama kişilik akıl yürütür ve algılananı bilir. İnsan gü­
nah işlediğinde, ne yaptığını bilmektedir. Kutsal Kitap'ta-
ki İnsanlık tarihi, Yahudi alimlerce haklı olarak gözlem­
lendiği gibi, İnsan'ın utancı bilmesiyle başlar.2 Adam ve
karısı başlangıçta bir utanç hissetmezken, iyiyle kötüyü
öğrendikten sonra onu 'bildiler'. İnsan bilmeden günah
işleyemez, yalnızca yoldan çıkar. Yolunu şaşıran İnsan
her zaman Doğru Yol'a ve daha önceki günahsız duru­
muna yeniden dönebilir. (Buna İbranice'de Teshuva de­
nir. Doğru olana geri dönüş, rucû demektir.) Ama günah­
tan kurtulma Tanrı'nm bağışlamasını gerektirmektedir.
Adem günah işlememiş, yalnızca yoldan çıkmıştır; oysa
Kabil günah işlemiştir. Öfkesi kimliğine değil, kişiliğine
ilişkindir, çünkü her iki kardeş de Havva'nın söylediği
gibi, 'RAB'bin yardımıyla' doğmuşlardır (Tekvin, 4:1).
Kabil Tanrı'nm kardeşinin sunusunu seçtiğini gördüğün­
de suratını asmıştır. RAB Kabil'e sormuştu: "Niçin öfke­
lendin? Ve niçin çehreni astın? Eğer iyi davranırsan o
yükseltilmeyecek mi? Ve eğer iyi davranmazsan, günah
kapıda pusuya yatmıştır; ve onun istediği sensin; fakat
sen ona üstün ol" (Tekvin, 4:6-7).
Kabil günaha üstün olamadı. Kardeşi Habil'i öldürdü.
Sinsi planını kurdu, kardeşini kandırdı ve onu soğukkan­
lıca katletti. Bu, yoldan çıkma değil, günahtı. Bu yoldan
çıkma hakkını kullanma değildi. Çünkü İnsan yoldan çık­
ma durum ya da sürecinde ilkel masumiyetini yitirmeye­
bilir. Günah bilinçli olarak gerçekleştirilen bir eylemdir.
Masumiyetle bir ilgisi yoktur. Kişi Tanrı'nm Yasası önün­
de aynı anda hem masum hem günahkâr olamaz!
Adem kendi-bilincindeliği, kimliğinin parçası olan se­

çimden aldı; Havva'yla birleşmesinden sonra iyi ile kötü­
yü bildi, dolayısıyla kişiliğini kavrayarak bu noktadan iti­
baren kendini gerçekleştirebildi. Kimlik bir kendi-bilin-
cinde olma sürecidir, kişilikse kendini-gerçekleştirme sü­
recinde gelişir. Kabil'in günahından sonra "Adem karısını
tekrar bildi; ve bir oğul doğurdu ve onun ismini Şit koy­
du." Kabil sonsal günahkârı temsil ediyordu. Çünkü
"Şit'in de bir oğlu doğdu ve onun adını Enoş koydu. RAB-
BİN ismini o zaman çağırmaya başladılar" (Tekvin, 4:25-
26). İnsan aynı zamanda hem Tann'nın adını çağırıp hem
de günah işleyemez. Yoksa bu "Ya RAB'bim, bana sana
karşı günah işlememde yardımcı ol!" demeye denktir.
Şit-Enoş'un ardından iyi ve iyilik ilahi ve kutsal olanın
kaynağı ve onlara giden yol olurken kötü ve kötülük,
mutlaka dinsizin değil ama, günahın kaynağı haline geldi.
Yahudilik'te İnançsızlık ya da Haram kavrayışı Tapınağın
Kapısı önünde yatan,3 'Ruhsuz ve Cansız'ı temsil eder.
İnançsızlık mutlaka günahkârlık ya da kötülük değildir.
Günah insan-yapısıyken inançsızlık insanda bağımsız,
RAB tarafından henüz kutsanmamış olandır.
İnsan hatası Musevilerin gündelik yaşamında genel
olarak inanılandan daha önemsiz bir rol oynamış ve daha
az etkili olmuştur. Amittay'm oğlu Yunus'un öyküsü bu­
nu sergiler. Yunus RAB'bin "Kalk Nineve'ye, o büyük
şehre git, ve ona karşı çağır; çünkü onların kötülüğü be­
nim önüme kadar çıktı" (Yunus, 1:1-2) sözlerini işittiğinde
RAB'dan kaçmaya yeltenmiş ve Tarşiş'e yönelmiştir (Yu­
nus, 1:4). RAB emre itaat etmeyen Yunus'u 'günahkâr'
olarak nitelememiştir. Eyüp'le de aynı durum söz konusu­
dur. Bu 'en büyük adam' (Eyüp, 1:3) Tanrı'yı hata işle­
mekle suçlamıştı, ama Kutsal Kitap'ta yazıldığı gibi, "bu
işin hepsinde Eyüp suç işlemedi ve Allah'a uygunsuzluk
yüklemedi" (Eyüp, 1:22).
A ytu n ç A ltın dal
Musevi Yasası ve Haggadah'da günah özel bir olgu­
dur. Daima günah işleyen özel bir ülke (Hezekiel, 14:12-
13), günahkâr bir krallık (Amos, 9:8), Sodom ve Gomore
gibi özel kentler (Tekvin, 18:20), İsrail'de olduğu gibi gü­
nahkâr bir ulus (Amos, 3:2) ya da 'günaha giren' özel bir
ruh (Hezekiel, 18:3) vardır. Çünkü İsrail Tanrısı'nın emir­
leri özde İbraniler için olan özel düzenlemelerdir. RAB in­
san ruhu için düzenlemeler getirmemiştir. Dolayısıyla gü­
nah Yahudiler için özel, yapısal ve yasal bir konudur, ma­
nevi değil. Polis'te yaşayan Yahudi Hıristiyan gibi bir bi­
rey değil, özel konumu, ahit ve bir anayasayla (On Emir)
kesin olarak belirlenmiş özel bir insan tipidir. Ahde göre
Musevi'nin hatasını doğrudan RAB'le tartışma hakkı var­
dır. Tanrı'ya ulaşmak için aracıya ya da papaza gereksini­
mi yoktur. Ve kimse kendi yaşamını başkalarının günahı­
nın bedeli olarak teklif edemez. İbrahim Peygamber Tan-
rı'nın dostuydu (Tekvin, 18:22-23). Dolayısıyla Tanrı tara­
fından görüşlerini ifadelendirmesine izin verilmişti, bu
durum, İbrani için de geçerlidir. Adem'e seçme özgürlüğü
tanınmıştı; Musevi bunu kullanır. Kutsal Kitap'taki Tek-
vin'in tarihin başı olarak kurulmasından bu yana, Yahudi
Tanrı önünde haklarını -v e olası hatalarını- bilmektedir.
Musevi tarihsel olarak 'hatalarının bilincinde', 'günahının
bilincinde' olmaya koşullanmıştır. Çünkü yukarıda da be­
lirtildiği gibi, Tanrı bu Yasa'yı onun yüreğine yazmıştır ve
"herkes(-in) kendi komşusuna ve herkes(-in) kendi karde­
şine RABBİ bilin diye öğretmesine" (Yeremya, 31:34) artık
gerek kalmamıştır. Musevi'nin gündelik hayatında gü­
nahtan çok Korku ve Anlayış rol oynar. Günah Muse­
vi'nin bireyselliğine ve kimliğine eklemlenmiş değildir.
Musevi'nin özel statüsü kendi Tanrısı tarafından seçilmiş
olmasındadır, kimliğiyle aynı Tanrı tarafından ilahi kılın­
mıştır.
 Üç İsa
Pavlus Hıristiyanlığı'nda durum böyle değildir. Tü­
mel/ evrensel Kurtuluş her Hıristiyan'ın kendisinde Birey­
selleştirilmiştir. Günahın tümelliği de bireyselleştirilmiştir.
Bireyin günahı olmaksızın bireyin selameti de olamaz. Gü­
nahın tekil doğası ve anlamları Hıristiyanlık'ta (Yahudi
günlük yaşamında olduğu üzere) daha az cemaate ve din
adamlarına ilişkin, ama daha kentsel ve sivildir. Yahudi
geleneğinde günah işleyen ruh, kendi cezasını kendi çeker,
tüm insanlığın adına ceza çekemez. Hıristiyan Dogması'na
göre İsa kendi Bireyselliğinde, günahsızdır. Tanrı olarak
İsa günahı yaratamazdı; tüm insanların işlediği günahları
toplayarak bu günahlar için acı çekmişti ve bedelini yaşa­
mıyla ödemişti. İsa için günah bir kimlik değil, bir kişilik
konusuydu. Ancak Pavlus bu noktayı gözden kaçırarak
günahı kimliğin bir alamet-i farikası ilan etti. Pavlus'a gö­
re insanlar başlangıçta Adem ile Havva'nın işledikleri var­
sayılan günahtan ötürü, doğuştan günahkâr oldukları için
eşit ve özdeştiler. Bu ilk günah, ister Yahudi, ister Gentile,
ister Pagan olsun, fark etmiyordu. Dolayısıyla Pavlus, tüm
Gentileleri günahkâr ilan etmekte duraksamamıştı. Pavlus
günahı insanlığın benliğinde, hatta doğmamış kuşaklarda
başlatıyordu. Ancak orada kalmıyordu. Pavlus'a göre İsa
Meryem'in rahminde bedenselleşmiş olmakla kalmamıştı,
aynı zamanda Golgotha'daki çarmıhta günahlaştırılmıştı.4
Pavlus Korintoslulara şöyle yazıyordu: "Günahı bilmeyeni
bizim için günah yaptı, ta ki biz kendinde Allah'ın salâhı
olalım" (II. Korintoslulara, 5:21).
İsa'nın misyonu sırasında Gentile vicdan yasası kent­
lerdeki egemen ahlak yasasıydı. Nedir ki bu yasa Yahudi­
ler arasında geçerli değildi. Kentsel-sivil değerlerce prag-
matik olarak şekillenmiş olan Gentile vicdan yasası kim­
seyi günahkâr olarak damgalamamaktaydı. Hıristiyanlık
Pavlus'la başlayarak tümel günahın Bireye indirgenmiş
A y tu n ç A ltm d al '•
şeklini sivil/kentli Gentile'in vicdanına yerleştirdi. Dola­
yısıyla günah insanın tüm eylem, duygulanım ve düşün­
cesini belirleyen ortak 'birim' haline geldi. Gentile Pav­
lus'un belirlediği standartlar uyarınca kendini 'doğuştan
günahkâr' görmeye başladı. Vicdanın temizliği Pavlus
için yeterli ddğildi: 'Bu insanı masum kılmıyordu' (I. Kor,
4:4). Pavlus diyordu ki: "Niçin benim hürriyetime başka
vicdanla hükmolunuyor?" (I. Kor, 10:29) Dolayısıyla Pa­
gan ve Gentilelerin selamete ulaşmak için günaha ihtiyaç­
ları vardı. Bu nedenledir ki Pavlus'un öğretisinde Genti-
le'den yeni bir hayata vaftiz olması ve Çarmıh'taki İsa gi­
bi acı çekmesi isteniyordu.
Musevi için günahın yalnızca iki sonucu vardı. Ya RAB
tarafından cezalandırılıyor ya da bağışlanıyordu. Üçüncü
bir yol yoktu. Pavlus, Musevi geleneğinin dışında, üçüncü
bir seçeneği açıklayıp sistemleştirdi: Istırap çekmek. Mu­
sevi, yaşam ve geleneğinde hayatta kalma isteği ile varlı­
ğını sürdürebilme güdüsü, ıstırabı ve kişinin başkalarının
günahlarından ötürü suçlu olmasını dıştalamaktaydı. Baş­
kalarının günahları için acı çekme Kluseviler için bir lüks­
tü ve halen de öyledir. Hezekiel bunu açıkça ortaya koy­
maktadır: "Suç işleyen can, ölecek olan odur; babanın fe­
sadını oğul taşımaz ve oğlun fesadını baba taşımaz." (He­
zekiel, 18:20) Günahkâr bir babanın oğlu, babasının gü­
nahları yüzünden acı çekmez. Tabiidir ki öldürülemez de.
Musevilikteki günah ve kutsanmışlığın yapısı, Gentile
Hıristiyanlığının yayılışıyla birlikte dramatik bir değişi­
me uğradı. Pavlus'un İbranilere Mektubu'nda belirtildiği
gibi: "Çünkü kehanet değişince, şeriatın da değişilmesi
icap eder" (İbranilere, 7:12). Artık Melkisedek* tarikatının
* M elkişedek: Eski A hit'te söz edilen kral. İbrahim P eygam ber'in yardım cı ol
duğu kral. M elkisedek, İbrahim Peygam ber'i 1 utsam ıştır. Eski A hit'te kını
olduğu anlaşılam ayan esrarengiz bir kraldır bu (y.n.).
 A y tu n ç A ltın d al 81
KO

Yani Ahit'te günah 'Yasa'yı çiğnemek' (Yuhanna), 'oto-

yeni Yüce Rabbi İsa Mesih idi ve bu yüzden, "Çünkü za­
riyete başkaldırmak' (Yahuda) ve 'otoriteyi küçümsemek'
yıflığı ve faidesizliği sebebi ile evvelce olan bu emrin ipta­
(Peter) olarak betimlenmiştir. Pagan ve Gentilelerin yasa­
li (çünkü şeriat hiçbir şeyi kemale erdirmedi), ve onun ye­
yı ve otoriteyi belirleyen kendi ahlaki ve manevi yönetme­
rine vasıtası ile Allah'a yaklaştığımız daha iyi bir ümidin
likleri vardı. 'Ahit işaretini' taşımıyorlardı ve yürekleri
ithali oluyor"du (İbranilere, 7-18,19). Ve İsa'nın "her gün
sünnet* edilmemişti. 'Bu-dünyalı' bir vicdan yasasıyla yö­
başkâhinler gibi önce kendi günahları için ve ondan sonra
netiliyorlardı.
kavminin günahları için kurbanlar takdim etmeye mecbu­
Bu sorun Pavlus'un aklını fazlasıyla meşgul etmiştir.
riyeti yoktur; çünkü kendi kendini takdim ettiği zaman
Bunu Muhtedilerle ve dostlarıyla birçok kez tartışmıştır.
bunu bir kerede yaptı" deniliyordu (İbranilere, 7:27). Do­
Kullandığı tartışma yöntemi hiçbir şekilde Musevi gelene­
layısıyla İsa, Musa'dan daha büyüktü (İbranilere, 3) ve
ğine uygun değildi, ama Helen diyalektiğe uygundu. So­
"insan tarafından değil, Rab tarafından kurulan hakiki ça­
nunda Siraç'm kitabında olduğu gibi 'günah'ı Havva'ya
dırın* hizmetçisi (İbranilere, 8:2) idi. "Ve bu sebepten ye­
dek taşıyıp tümelleştirmeye karar vermiştir. Burada da bir
ni ahdin yayancısıdır, ta ki, birinci ahdin altında olan suç­
çıkış yolu bulmuştur. Ancak küçük bir sorun çıkmıştı kar­
ların fidyesi için ölüm vuku bulmuş olarak, davet edilen­
şısına: İyi de, Tanrı kimlerin Tanrısı olacaktı? Pavlus
ler ebedi miras vaadini alsınlar" (İbranilere, 9:15). İsa
O'nun yalnızca Yahudilerin değil, Gentilelerin de Tanrısı
"İkinciyi sabit kılmak için birinciyi kaldırıyor. İsa Mesih'in
olduğuna hükmetti. Kaba bir senkretizmle sorunu çözüm­
bedeninin bir kerede takdim olunması ile o irade de tak­
leyiverdi. Kimse tam doğrucu değildi ve insanın bu ilk
dis" (İbranilere, 10:9-10) olunuyordu.
günah karşısında mazur görülebilir bir yanı yoktu. Bu gü­
İsa, besbelli ki, Matta'nm haklı olarak gösterdiği gibi,
nah geçmişte ve gelecekte tüm insanlığın tek ortak payda­
'kavmini günahlarından kurtarmak için' yeryüzüne gel­
sı haline geliyordu. Günah'ı tümelleştirdikten (Pavlus'un
mişti. İsa'nın yaşam-boyu yoldaşı ve kan kardeşi Yakub
Galatyalılara Mektubu, 3:22) sonraki adım bunu her Gen-
şöyle yazıyordu: "Eğer günahlar işlemişse, kendisine ba­
tilenin vicdanının derinliklerine yerleştirebilmekti. Pavlus
ğışlanacaktır" (Yakub'un Mektubu, 5:15). İsa ancak birin­
çapında biri için bunun sorun olmaması gerekiyordu ama
ci ahitle bağlı olup 'günah' işleyenleri kurtaracaktı, Pav-
sorun haline geldi.
lus'un belirttiği gibi tüm kaybolmuş olanları ya da bütün
Paganlar gibi Gentile de sınıf-bilinci olan insanlardı.
'günahkârları' değil. Çünkü günah işleyebilmek için, önce
Zenginlerin yoksul ve sıradan insanlarla aynı ilk günahı
Ahit'e taraf olmak gerekiyordu. Gentileler Ahit'e bağlı ol­
paylaşmaları, Yazgı (Fortuna) kavramına ters düştüğü
madığı için vaat edilen mirası alabilmek için günaha gir­
için rahatsızlık yaratıyordu. Aristoteles bile kimilerinin
meye hakları yoktu. Çünkü Yakub'un dediği gibi günah
köle, kimilerinin de efendi olarak doğduklarına inanıyor­
'Eğer' işlenmişse bağışlanacaktı.
du. Gentileler ve Paganlar için tanrılar değil, mitolojik bo-

Yüreğin Sünnet Edilm esi, M usevilik'ten geçm e bir deyiştir. Birey'iıı Tanı ı'ııın
* Tabarnakl. Çadır. M u sevilik'te Tanrı'nm kurduğu ve bulunm aktan hoşlandı­
M utlak T ebliği'ne kesin inanç duym ası keyfiyetidir (y.n.).
ğı yer (y.n.).
82
yutları içindeki Yaratılış Efsanesi büyük önem taşıyordu.
Ve supertitio (Batıl) gibi iman da bilginin alt bir derecesi
sayılıp eğitimsiz sınıflara terk edilmişti. Gentileler arasın­
da geçerli inanca göre tanrılar dahi Yazgı'ya tabiydiler.
Tüm varlıkların ortak paydası günah değil, Yazgı'ydı.
Pavlus Yazgı'nın gücünü kırabilmek ya da zayıflatabil­
mek için, geçmişte edindiği bilgilerine döndü. Tartışmala­
rında araç olarak hileli mantık oyunlarını kullanmaya baş­
ladı. İsa'nın Ferisilerin sahtekârlığını nasıl eleştirdiğinin
Pavlus için hiçbir önemi yoktu. Tıpkı İsa'nın nasıl doğdu­
ğunun ya da nasıl vaftiz edildiğinin de bir önemi olmadı­
ğı gibi. (Pavlus *bu iki mucizevi olaydan hiç söz etmemiş­
tir. Onları görmezden gelmiştir yalnızca.) Pavlus hileli
mantık yardımıyla Tek-Tanrıcılık tarihindeki ilk kayıtlı
çifte standartçılığın yaratıcısı oldu.
Örneğin Pavlus için insanın masum sayılabilmesi için
vicdanen temiz olması yeterli değildi, ama gerektiğinde,
masumiyetini gösterebilmek için kendini vicdanen ger­
çekten temiz dindar bir adam olarak göstermekten utanç
duymuyordu. Peter, Barabbas ya da Silas'ı suçlarken, ken­
dini hileli konuşmalardan tenzih etmekte de duraksamı­
yordu. Korintoslulara Mektubu onun çifte standartlarını
etkili bir biçimde sergiler. Pavlus şöyle yazıyordu: "Ve Ya-
hudileri kazanayım diye Yahudilere Yahudi gibi davran­
dım; kendim şeriat altında olmadığım halde, şeriat altında
olanları kazanayım diye şeriat altında olanlara şeriat altın­
da gibi davrandım. Allah'a karşı şeriatı olmayanlardan
değil, ancak Mesih'in şeriatı altında olarak şeriat altında
olmayanları kazanayım diye şeriat altında olanlara şeriat
altında gibi davrandım... her suretle bazılarını kurtara­
yım diye herkese her şey oldum" (I. Korintoslulara, 9:20-
22). Anakronik bir çağrışımla Pavlus günümüzün bukale-
munvari ilkesiz politikacılarına benzetilebilir. Makya-
A ytu n ç A ltın d al 83
vel'den önce Pavlus vardı! Tek ve Mutlak gerçeklik saydı­
ğı görüşlerini kabul ettirebilmek için bir Gentile'nin kendi
yoluna ihtida etmesini kolaylaştırabilecek her sözcük, her
davranış ve her eylemi gayet dikkatlice kullanmıştı. Üst
sınıfın hanımları ve hizmetçileri arasında, Yazgı'ya inanan
Gentile erkeklerinden daha fazla başarı kazanmış olması­
na şaşmamalı!
Pavlus kendi kuşağı karşısında muhtemeldir ki İsa'dan
daha yaratıcı ve daha hoşgörülüydü. Pavlus şunları yaz­
mıştı: "Şöyle ki biz bundan böyle bedene göre kimseyi ta­
nımayız; ve Mesih'i bedene göre tanıdıksa da, artık şimdi
öylece tanımıyoruz. Şöyle ki eğer bir kimse Mesih'te ise,
yeni hilkattir; eski şeyler geçtiler; işte, yeni oldular" (II.
Korintoslulara, 5:16-17). Pavlus inanmak istediğine niçin
inandığını da şöyle açıklamıştı: "Yazılıdır ki: İman ettim,
bunun için söyleyeceğim" (Mezmurlar, 116:10). Ve ekli­
yordu: "Çünkü göze görünen geçici, ama göze görünme­
yen ebedidir." Dolayısıyla gözleri görülenler üzerinde sa­
bitleşmiş değildi. Pavlus gizli ve utanç verici yollardan
vazgeçtiğini bildiriyordu. Şöyle diyordu: "Fakat kurnaz­
lık ile yürümeyerek, Allah'ın kelamını tağşiş etmeyerek,
ancak hakikatin izharı ile kendimizi Allah'ın huzurunda
her insanın vicdanına tavsiye ederek, utancın gizli şeyleri­
ni reddettik" (II. Korintoslulara, 4:2).
Pavlus için İsa'nın, sözünü ettiği Patriarkların Tanrısı
gibi sadece canlıların Tanrısı olması yeterli değildi; önce­
den değişimsiz olan Tanrı kelamını çarpıtmamakla birlik­
te, gözden geçirmiş ve İsa'yı hem 'Dirilerin hem de tüm
Ölülerin Tanrısı' (Romalılara Mektup, 14:7-9) yapıvermiş­
ti. Ve Timoteos'un kitabında da Pavlus İsa'yı Tanrı ile İn­
san arasındaki 'Bir ve Tek aracı' ilan etmekteydi (Timote­
os, 1:2-5).
İsa'nın sözlerinin tersine 'insan-benzerinde yaratılmış'

Tanrı Oğlu imgesi, Pavlus'un ellerinde bir 'Aracı-Tanrı' ve
kozmopolit bir 'İnsan benzerinde yaratılmış Ruh'a dönüş­
müştü'.
3.2. İman Siyaseti
Pavlus, misyonunda pragmatik ve gerçekçiydi. Hiçbir
şeyi rastlantıya bırakmamaya çalışıyordu. Usta bir örgüt­
çüydü. Tüm Roma yurttaşları gibi o da kendisine intikal
etmiş olan Seküler kudretin gayet iyi bilincindeydi. Tehli­
keye düştüğünde, kendini koruyabilmek için miras aldığı
Seküler unvan ve standartları öne sürüyor ve esas ilgi ve
inançlarını dikkatlice gizliyordu. Yaşamındaki böylesi kri­
tik anlarda karşısmdakileri Ruhsal beyin-yıkamalarla hu­
zursuz etmemeye özen gösteriyordu.
Pavlus'un kendisini tutuklamaya gelen komutanın,
Roma yurttaşı olup olmadığını sorması üzerine, "Evet.
Ben Romalı doğdum" (Resullerin İşleri, 22:22-29) deyişi,
ya da yolunu kesen askerlere "Ben Kilikya'dan Tarsuslu
bir Yahudi, ehemmiyetsiz olmayan bir şehrin ahalisinde-
nim" (Resullerin İşleri, 21:37-39) deyişiyle olduğu gibi.
'Ehemmiyetsiz olmayan bir şehrin ahalisinden olmak'
Pavlus için çoğu zaman İsa'nın havarisi olmaktan daha
önemliydi.
Pavlus'un misyonunu anlamak, onun siyasete bakışını
anlamaktır. Diğer havarilerle karşılaştırıldığında Pavlus
bir havariden çok bir ideolog olarak ortaya çıkmaktadır.
Teleolojisi ve kendini gerçekleştirmesi (kendi-pratiği) ge­
nellikle imanını aşıyordu. Pavlus bir Fideist, bir görev ve
işlevlerin adamıydı. Kuşkusuz kimi yazarların öne sür­
dükleri gibi, bir Roma ajanı ya da muhbir değildi.5
* Sen kendi yolunda git, âlem ne derse desin (ç.n.).
A y tu n ç A ltın d al
Siyasal kariyerindeki iki ilginç manevra, Pavlus'u ra­
hatlıkla döneminin en ünlü taktikçi ve stratejistlerinin sı­
ralandıkları sütunların üzerine yerleştirmektedir.
İlk olarak Rab'bi Mesih İsa'nın peşi sıra, Pavlus da oto­
riteyi Musa Yasası'ndakinden farklılaştırmıştır. Ancak
İsa'nın tersine, Pavlus bunu yapmasına rağmen canını
uzunca bir süre korumayı başarabilmiştir.
Pavlus'un Musevilerle arasındaki tartışma Seküler de­
ğil, dinsel bir konuydu. Bir Yahudi ve bir Ferisiler Ferisi'si
olarak Sanhedrinlerin Yasa'ya uygun çözüm kararında ıs­
rarlı olması gerekirdi. Oysa, bunun kendisi için yarataca­
ğı sonuçları bildiğinden, bunu reddetmiştir. Roma yurt­
taşlığı kisvesine bürünerek ve tüm suçlayıcılarını şaşırta­
rak adil bir karar için Seküler merciye, bizzat Sezar'a baş­
vurmuştur (Resullerin İşleri, 25:8). Ve Seküler otorite tara­
fından masumiyetinin onaylanmış olması, şaşırtıcı değil­
dir. Seküler merci, kökeninde tam anlamıyla Yahudice
olan dinsel bir konu için Pavlus'u ölüme mahkûm etmeyi
gerekli bulmamıştır.
İkinci olarak, otoriteyi, ilginçtir ki, yoldaşı havarilerin
savundukları Musevi Yasası'yla değil, Kilise'yle özdeşleş­
tirmiştir. Ve onları ikna etmeyi, ve dahası Gentilelere iliş­
kin tüm konularda ipleri ele geçirmeyi başarmıştır.
Pavlus, Musevi-Hıristiyanlarla* arasında sünnet ve he­
lal/murdar meselesiyle ilgili çatışma patlak verdiğinde,
İsa'nın kan kardeşi ve Kudüs Kilisesi'nin saygıdeğer başı
Yakub'a başvurup onu kendi safına çekmeyi başarmıştı.
Pavlus Gentilelerin sünnet olmasının zorunlu olmadığını
ve bu nedenle de Musa Yasası'nin kimi maddelerine uy­
maları gerekmediğini öne sürüyordu. Kilise tam zıddı te­
* M usevi H ıristiyanlar: 1. yüzyılda başlayan ve İsa'nın beklenen M usevi Me-
sih 'io ld u ğ u n a im an eden M useviler. Bunlar hâlâ M usevi geleneğine bağlı
ancak H ıristiyanlaşm ış Yahudilerdir.
 Ü ç İsa
zi savunmasına rağmen kendi başına yetkin bir gövde
gösterisi düzenleyen Pavlus, Yakub'un onayını alıvermiş­
ti. Başlangıçta yanında hiç kimse yokken, sonunda kaza­
nan tek kişi o olmuştur.
Artık eline geçirdiği yetkiyle günah ve acı kavramları­
nı tasarlayıp Gentile adına karar verecek olan bir başına
oydu. Isa'nın kendi canı pahasına yarattığı orijinal girişi­
mi Pavlus'un ellerinde önemli bir siyasal araca dönüş­
müştü. Pavlus zorda kalınca, konumunu derhal Seküler-
leştiriyor, ancak 'bütünsel görevi'ni kutsallaştırıyordu.
Örneğin, Saddukiler kıyama, meleklere ve ruhlara inan­
mamaktaydılar (Resullerin İşleri, 23). Saddukiler, Musevi­
ler arasında 'bu-dünyalılık' ilkesine bağlı bir kesimdi.
Pavlus Saddukilerin 'bu dünyalılığı'na karşı çıkan Ferisi
görüşü savunarak iki grup arasında, Seküler mahkemenin
huzurunda son bulacak şiddetli bir tartışmaya yol açtı.
Pavlus'un provokasyonu Musevileri gafil avladı ve so­
nunda kendilerini, kendi yasa ve geleneklerine ilişkin bir
sorun hakkında çok nefret ettikleri seküler mercilere baş­
vurmuş olarak buldular!
Pavlus mevcut Gentile siyasasına göre; oluşturduğu
hem Seküler hem de ruhani bileşenleri olan bir dinin ku­
rucusu ve temellendiricisi olmuştur denilebilir. Pavlus'un
misyonu şöylece özetlenebilir: " Bu dünyaya ait siyasi konu­
larda Seküler, öte-dünyaya ait iş ve çabalarınızda ruhani olun."
Pavlus için bu dünyaya ait konularda son otorite, ayrıntı­
larıyla açıklandığı üzere, Seküler iktidardı, Musa Yasası
ya da onun yorumları değil. Gerçekte Pavlus bu yasa ve
bağlayıcı yükümlülüklerini Musevileri Tanrı'ya yaklaş­
maktan alıkoyan engeller olarak görmekteydi. David
t
* Pnvlus ilk Kiliseleri, M usevi Sinagogları'nda başlatm ış, sonra onları evlere
tnşıtmıştı (y.n.).
** İlç İsa, 1989-1990'da yazılm ıştır (ç.n.).
A ıjtu n ç A ltın d al H 7
Christie Murray'in belirttiği gibi, "İsa'nın içine doğduğu
Yahudilik'te tüm yorum ayrıntılarıyla Yasa, mümin Yahu­
di'yi tıpkı örümcek ağma yakalanmış sinek gibi hareketsiz
kılmaktaydı. Pavlus'un tanıdığı haliyle Hıristiyan Ruh'uıı
Özgürlüğü öğretisi, bunun antiteziydi."6 Pavlus'un bu tu­
tumu özde Helenistik idi ve Kralcı yönetim tarzlarını çağ­
rıştıran özellikleriyle bir bakıma Herod'un konumuna ya­
kındı. Yine de Pavlus'un bu tutumuna dindarlık, seçkinci-
lik ve Tanrı buyruklarının yabancı, seküler iktidar üzerin­
de üstünlüğünü inatla savunan kendi cemaati, varlığı iti­
bariyle gerçekte 'Dünyevi' olan Ferisiler grubu itiraz et­
miştir en çok.
Pavlus Romalılara mektubunda nasıl bir Devlet anlayı­
şı taşıdığını çok açık bir biçimde ortaya koymuştur. "Her­
kes üzerinde olan hükümetlere tabi olsun; çünkü Allah ta­
rafından olmayan hükümet yoktur. Bunun için yalnız ga­
zaptan ötürü değil, fakat vicdandan ötürü de tabi olmak
lazımdır. Çünkü hükümetler Allah'ın hizmetçisidirler.
Vergi hakkı olana vergiyi, gümrük hakkı olana gümrüğü,
korku hakkı olana korkuyu, hürmet hakkı olana hürmeti,
cümleye haklarını eda edin." (Romalılara, 13) (Ayrıca bkz.
Petrus'un I. Mektubu, 13-17)
Pavlus'un siyaset alanında uyguladığı manevralar son­
radan, özellikle ilk 200 yıl içinde kilise yöneticileri tarafın­
dan taklit edilmiştir. Kilise yöneticileri Seküler iktidarla
çelişiyor olmalarına karşın dinsel anlaşmazlıklarını Sekü­
ler yöneticilerin mahkemelerine götürmekten kaçınma­
mışlardır. Hıristiyan adının ilk kullanıldığı kent olan An­
takya Piskoposu, bunlardan biridir. Muhtemelen o sıralar
(İS 272) İtalya ve Roma'daki egemen Sekülerist akı m hırın
etkisi altında olan Piskopos Pavlus, İsa'nın Tanrı değil, İn
san olduğunu ilan etti. Muarızları onu derhal aforoz elli
ler, ancak boyun eğmedi. Ardından da adil bir hüküm için
 88
imparator Aurelius'a başvurdu. Fox'un belirttiği gibi, Se­
küler imparator için "bu talep kendisine ulaşan birçok ta­
lepten sadece biriydi."7 Bu din-içi sorunu Antakya Pisko­
posu Pavlus lehine çözümleyen, Seküler iktidarın son ka­
rarı oldu.
Havari Pavlus, Mesih ve Rab olarak İsa'ya imanını ken­
dine sermaye yaparak onu bir Tanrı olarak Gentilelere
sundu. Frend'in söylediği gibi, "Davut Mesihçiliği ve Tan­
rı Kelamı ya da Bilgeliği'nde (Hikmet) kişiselleşen ilahi
yaratıcı kudret, bir yüzyılı aşkın bir süredir Musevilerde
koşut bir akım izlemişti. Musevi Tek-Tanrıcılığım ihlal et­
meden bir araya gelmeleri mümkün değildi, gelememiş­
lerdir de. Pavlus'un 'Tanrı'nm Oğlu' kavrayışı Musevi
Mesihçiliği'nin sınırlarını aşar... Anlaşmazlığın tohumları
atılmıştı. Sonraki kuşaklarda Hıristiyanlar Mesih'e ‘bir
Tanrı' olarak tapınacaklardı."8
Sıradan insanlar olan diğer havari ve şakirtlerin elinde
Isa'nın öğretileri tutarlı, kendine yeterli bir siyasetten yok­
sundu. Pavlus dâhiyane bir biçimde bunu keşfedip yeni
dinin kirişlerini çattı. Bunu sadece bu hırslı politicón ve
Helenistik polemik sanatı ustası gerçekleştirebilirdi ve ye­
ni dinin siyasal gövdesini (Eklesiyoloji) ifadelendirme yo­
lundaki bitmez tükenmez çabalarıyla, bunu başardı. Ga-
latyalılara seslenen ünlü mahkûm-edici mektubu, Pav­
lus'un kendi İncil yorumunu ve Kilise-kurma siyasasını
tekelleştirme yolundaki kararlılığını açıkça sergilemekte­
dir. İbranilerin Yasa-Yapıcısı Musa gibi, Pavlus, polis'in
toplumsal-tarihsel, iktisadi ve kültür standartları uyarınca
Yahudilik'in Yasa-Bozucusu ve Gentilelerin İman-Yapıcı-
sı oldu.
Pavlus Yazgı'ya ilişkin mevcut fikirleri de değiştirdi.
* Henüz 3. yüzyılda yaklaşık 4600 elyazm ası İncil vardı. Bunlardan hiçbiri ke­
limesi kelim esine diğerinin aynı değildi (y.n.).
Ü ç İsa A y tu n ç A ltın d al
Pagan-Helenistik Yazgı kavrayışının yerine mutlak arın­
ma anlamında İsa'ya imanı yerleştirmeye çalıştı. Tan-
rı'dan korkan, Muhtedi kimi cemaatlerin dışında, Gentile­
ler arasında Yazgı'nm kudret ve hükmü öylesine kaçınıl­
mazdı ki, verili anlayışa göre tanrılar dahi Yazgı'nın gücü­
ne tabiydiler. Gentilelerin Yazgısı'nm mutlak iman ve Rab
olarak İsa adlı yeni bir Tanrı'yı gösteren Pavlus tarafından
kurtarılmak olması, belki de tarihin garip bir cilvesidir!
Pavlus religiocrat, yani din bürokratları diye adlandıra­
bileceğimiz sacerdotalistier'in, Gentile Kilisesi'ndeki bu ta­
viz vermeyen bürokratik koruyucuların ve bekçilerinin
kurucusuydu. Pavlus'un geleceğin kilisesi ve sacerdota­
lism (Kilise Bürokrasisi) konusunda formülasyonu, tek
gövde/çoğul parçalar ilkesi üzerinde temellenmekteydi.
Bu, öncelikle ve özellikle İsa'nın organik siyasetinden
Pavlus'un cemaat için siyasal iktidar tezine geçişi belirler.
Pavlus demişti ki: "İmdi, siz Mesih'in bedeni, ve ayrı ayrı
azasısınız. Ve Allah kilisede bazıları, önce resuller; ikinci
peygamberler; üçüncü muallimler, sonra kudretli işler,
sonra şifa mevhibeleri, yardımlar, idareler, dillerin cinsle­
rini koydu" (I. Korintoslulara, 12:27-28).
İsa için Kilise kendine inananlar topluluğuydu. Diyor­
du ki: "İki veya üç kişi nerede benim ismimle toplanmış
olurlarsa, ben orada, onların ortasındayım" (Matta, 18:20).
Dolayısıyla iki ya da üç kişinin olduğu yerde, Kilise de
vardı. Pavlus'un yorumunda Kilise, mezhep ve otorite bö­
lüşümü gereğince Hıristiyanların yaşam koşullarını yön­
lendiren ve giderek taahhüt eden nihai otorite merciine
dönüştü.
Yeni Ahit'te Mesih'ten sonra Pavlus, baş oyuncudur.
Yeni Ahit'te herkesten fazla yer tutar. Fikirleri ve işleri lıı
cilcilerinkinden daha fazla sayfa kapsamaktadır. Pavlus
hizmetlerini ve 'kentlerde kurduğu kiliseleri'ni anlatırken
 o A y tu n ç A ltın dal
Ü ç İsa
ne denli gayret sarf ettiğini övünerek anlatmıştır: "Onların
hepsinden ziyade çalıştım" (I. Korintoslulara, 15:10).
Pavlus'un ektiği tohum, Normatif değerlere sahip bir
siyaset ve günahta ve ıstırapta tasarruf kuramıdır. Kendi
yazdığı gibi Pavlus altı-yedi kişiden fazlasını vaftiz etmiş
değildir. Yine de, Gentile cemaatlerde yeni dinin kural ve
düzenlemelerini kendi toplumsal-siyasal anlayış ve stan­
dartları uyarınca kurmuştur. Dolayısıyla Gentile Hıristi-
yanlarından Pavluslaştırılmış Hıristiyanlar olarak söz et­
mek, yanıltıcı olmayacaktır.
Kurucu babaları Pavlus'tan aldıkları derslerin yönlen­
diriciliğinde religocrat'lar, tarih boyunca uzun, ince, ihti­
yatlı bir yolda yürüyerek Musevilerin Muallim dedikleri
İsa'yı Gentile-tarzı kurulmuş Kilise'de Tanrı yaparak te­
kellerine almışlardır. Öğretmen İsa'yı kendi tekeline alan
Pavlus Kilisesi, bundan sonra onu inanılmaz tanımlar la­
birentine sokarak sonsuza dek sürecek bir sürgüne gön­
dermişlerdir.
Religiocrat’larm eline düşen İsa, iman ve günahtan kur­
tuluşun Bir ve Tek kaynağı ve güvencesi İsa olmaktan çık­
tı. Bu misyonu Kilise yüklendi. 'Yahveh Selamettir' başa­
rılı bir biçimde, 'Kilise Selamettir'e dönüştürüldü. 'Gerçek
Isa, zamanla yerini Din Bürokratlarının istediği İsa'ya bı­
raktı.
Şurası kesindir ki, Pavlus da bu kadarını herhalde bek­
lememiştir. Ama oldu! Pavlus'un tartışmalarında izlediği
siyasal strateji, İsa'nın 'bize karşı olmayan, bizimledir' gi­
bi Seküler iddialarının arrivistçe* ve bu nedenle de esnek­
çe uygulamaları üzerine zekice oturtulmuştu. Bu durum­
da dahi, izleyicileri Kilise tarihi boyunca zaman zaman
İsa nin bir başka deyişini istismar hakkını kendilerinde
* Arrivızm: İkbal avcılığı, fırsatçılık, (y.n.)
VI
buldular: "Benimle beraber olmayan, bana karşıdır, ve be­
nimle beraber devşirmeyen, dağıtır. Bunun için size diyo­
rum: Her günah ve küfür insanlara bağışlanacaktır; fakat
Ruh'a karşı küfür bağışlanmayacaktır" (Matta, 12:30-31).
Fox, K.T. Ware'e dayanarak şunları yazmaktan kendini
alamamıştı: "Zulüm Hıristiyan tarihinin kalıcı bir gerçeği
olagelmiştir; 1918-1948 arasındaki otuz yılda,»İsa'nın Çar­
mıha Gerilişi'nden sonraki ilk 300 yıldakinden fazla Hıris­
tiyan'ın ölmüş olması, rastlantı değildir. Hıristiyanlığın
ilk dönemlerinde, Konstantin devrinde de (zulmün) sonu
gelmedi: Hıristiyanlar hemen kendi dindaşlarını zulme
uğratmaya koyuldular."9 Ve Bertrand Russell'ın dikkati
çektiği gibi: "İspanyollar Meksika ve Peru'daki bebekleri
önce vaftiz edip, hemen ardından beyinlerini dağıtıyorlar­
dı: Böylelikle bu bebeklerin Cennet'e gitmesini güvenceye
almış oluyorlardı... Konstantin çağından 17. yüzyıl sonu­
na kadar Hıristiyanlar her zaman Hıristiyanları Roma im­
paratorlarından daha şiddetli bir zulme uğrattılar. Hıristi­
yanlığın doğuşundan önce, bu mezalim, Yahudiler dışın­
daki kadim dünya tarafından bilinmemekteydi."10 Pav-
lusçu religiocrat'lann yükselişiyle, Gentile iyimserliği gi­
derek daha yoğun saldırılara uğradı. Yerine Kültürel-
Dinsel Karamsarlık Çağı yerleşti.
Kendine inananların varsayılan Tanrısı, imana göre
Tanrı'nm dünyayı ve 'kavmini' günahlarından kurtarmak
üzere yeryüzüne gönderilmiş oğlu İsa Mesih, Pavlus un
izleyicilerinin elinde Çarmıh üzerinde vahşice öldürül­
müş yakışıklı bir genç adama indirgenmişti. Bundan son­
raysa mucizeli bir şekilde diriltilip geride tazmin edilme­
miş acılar bırakarak Babası'nın yanında yaşamak üzere
göklere çekilmişti.
Günahkârların selamete erdirilmesinin sorumluluğu­
nu, bundan böyle iman bekçileri devralıyordu. Bu, bir ke­
 ‘ >2
resinde İsa ya da olmuştu; on iki yıldır kanama çeken bir
kadın kendisine yanaşıp iznini almadan harmanisine do­
kunmuştu. Markos un aktardığına göre kanama o an ke­
silmiş, ancak İsa 'nefsinde olan kuvvetin kendisinden çık­
tığını bilmişti' (Markos, 5:25-30). Belki de rastlantı eseri,
bu kadın geleceğin bir religiocrat'mm, geleceğin Kilise­
si nin kudret-tacirleri arasında ünlenmeyi ümit eden Pav­
lus un müstakbel bir şakirdinin anasıydı.
Şu sözler kime aitse, ortaçağda religiocrat'larm İsa adı­
na nasıl bir güç gösterisinde bulunduklarının daha iyi an­
laşılmasına katkısı olur sanırım.
'Timeo non Petrum, sed secretarium dus.’
(Petrus'tan korkmuyorum, beni korkutan, sekreteri.)11
Diğer bir deyişle, "Havari'den korkmuyorum, beni korku­
tan onun vekili olan Papa'dır."
3.3. İsa'ya Ne Oldu?
Musevi görevliler tarafından tutuklandıktan sonra (Yu­
hanna, 18:21), kısa bir sorgulamanın ardından İsa, Musevi
cemaatinin otokrat ihtiyarlarından oluşan bir kurul, San­
hédrin tarafından ölüme mahkûm edilip, ertesi gün Vali
Pilatus a teslim edildi (Matta, 27:2). İsa, Tanrı'nm adını le­
kelemekle Küfr'e Delalet'le suçlanıyordu. Böylesi temel ve
din-içi bir konuda, Sanhedrin'in İsa'yı Yasa'ya göre Sekü­
ler otoriteye teslim etmesi gerekmiyordu: Sonradan İste-
pan'a yaptıkları gibi taşlayarak yaşamına son verebilirler­
di. Bir Musevi nin cezalandırılması için Seküler otoriteye
başvurma girişimi, dinselden çok siyasal nedenlere daya­
nıyordu. Kendisinin de belirttiği gibi İsa, Devlet'e ya da
Sezar'a karşı bir başkaldırının önderi değildi. Frend'in de
belirttiği gibi, mevcut toplumsal düzeni ve dünyayı (sa-
A yturıç A ltındal
eculum) yıkıp değerlerini baştan aşağı değiştirmeyi açıkça
hedefleyen ilk Hıristiyan grup, İS 340'ta aşırı bir Donatist
fraksiyonu olan Circumcellionlardı. Ve Circumcellionlar,
İsa'dan değil, İS 66'daki Gayur ayaklanmasından esinlen­
mişlerdi.12 Ancak Barrabas bir ayaklanmaya katılan ünlü
bir asiydi (Markos, 15:7). Sanhédrin, Vali Pilatus'un tutuk­
lattığı Barrabas'm hayatını kurtarmaya kararlıydı. San­
hedrin'in Barrabas'ı İsa'ya tercih edişi muhtemeldir kı, si­
yasal kaygılar nedeniyle onun kendileri için, yanlış an­
lamlar temelinde kopuk bir diyalog sürdürebildikleri ya­
bancılaşmış Musevi İsa'dan daha fazla önem taşıması ne­
deniyledir. (Öz. Bkz. Yuhanna, 7 ve 8:12-47) Zaten Barra­
bas 'Babalarının Oğlu'ydu. (Barrabas: Aramice Bar-abba
[Baba'nın oğlu] demektir.)
Sanhédrin tarafından Küfr'e Delalet'le suçlanmasına
karşın -özü itibariyle büyük bir dinsel suçtu- İsa, Vali Pi­
latus'un huzuruna bir cani gibi çıkartıldı: "Eğer bu adam
kötülük eden olmasaydı, onu sana vermezdik" (Yuhanna,
18:303). Ancak Pilatus kestirme bir tepkiden sakınarak Ya-
hudilere İsa'yı kendi yasalarına göre yargılamalarını söy­
ledi: "Onu siz alın ve şeriatınıza göre ona hükmedin." Ya-
hudiler Pilatus'a dediler: "Bize kimseyi öldürmek caiz de­
ğildir" (Yuhanna, 18:31). Pilatus kendi görüşünü açıkladı:
"Onu siz alıp haça gerin" (Yuhanna, 19:6). Böylelikle Mu-
sevilere İsa'yı çarmıha çektirme izni verilmiş ya da böyle
buyrulmuştu, ama Museviler infazı gerçekleştirmeyi red­
dettiler. Çünkü bunu yapacak olurlarsa Barrabas'm yaşa­
mını Pilatus'un elinden kurtaramayacaklardı. Bunun yeri­
ne, dinsel bir sorunu siyasal bir gövde gösterisine dönüş­
türdüler. Böylelikle Pilatus kararını geri almak zorunda
kaldı. Pilatus ve Museviler arasında söyleşi, bu siyasal mı
şiflemenin doğasını açıkça ortaya koymaktadır.
"Yahudiler ona cevap verdiler: Bizim bir şeriatımız
 94
vardır, o şeriata göre onun ölmesi gerektir; çünkü kendisi­
ni Allah m oğlu ilan etti. İmdi, Pilatus bu sözü işittiği za­
man, daha çok korktu; ve yine hükümet konağına girip
Isa ya dedi: Sen neredensin? Fakat İsa ona cevap vermedi.
Pilatus da ona dedi: Bana söylemez misin? Biliyor musun
ki seni salıvermeye kudretim var, ve seni haça germeye de
kudretim vardır? İsa ona cevap verdi: Eğer sana yukarı­
dan verilmemiş olsaydı, benim üzerime senin hiç kudretin
olmazdı. Bunun için beni eline verenin günahı daha bü­
yüktür. Bunun için Pilatus onu salıvermeye çalışıyordu,
fakat Yahudiler bağırıp dediler: Eğer bunu salıverirsen
Kayser'in dostu değilsin; kim kendini kral ederse, Kay-
ser'e karşı kor... Ve (Pilatus) Yahudilere dedi: İşte Kralı­
nız! Fakat onlar: Kaldır, kaldır, onu haça ger; diye bağırdı­
lar. Pilatus onlara dedi: Kralınızı haça gereyim mi? Başkâ-
hiıüer cevap verdiler: Kayser'den başka kralımız yoktur"
(Yuhanna, 19:7-15).
Isa'nın Seküler yetki organı tarafından masum bulun­
masında şaşılacak bir şey yoktu. Pilatus 'başkâhinlerin
kıskançlıktan dolayı (İsa'yı) ele vermiş olduklarını' (Mar-
kos, 15:10) biliyordu. Gerek Pilatus, gerekse karısı, İsa'nın
hayatını kurtarmak için ellerinden geleni yaptılar.
Pilatus'un Musevilere yönelttiği ısrarlı sorular, ikilemi­
ni ve vicdani hesaplaşmalarını göstermektedir: "Pilatus
onlara: Öyleyse Mesih denilen İsa'yı ne yapayım, dedi.
Onların hepsi: Haça gerilsin, dediler. Ve Pilatus: Ya ne kö­
tülük yaptı, dedi. Fakat onlar: Haça gerilsin, diye çok ba­
ğırdılar" (Matta, 27:22-23)
Bu sıra dışı ve alışılmadık davanın tuhaf doğası, sonra­
dan, tarihe son derece önemli bir katkı yapacaktır.
Seküler iktidarın temsilcisi Pilatus kuşkusuz İsa'nın
Tanrı nm Oğlu, hatta ilahi olduğuna dahi inanmıyordu.
Yine de misyonunun (bütünsel görev) kutsal olduğunu
A y tu n ç A ltm d al
onayladığı ve kabul ettiği, belliydi. Sonunda İsa'yı, arala­
rında bir tartışma geçmiş olan Atanmış-Kral Herod'a tes­
lim etti. Herod, İsa'dan hoşnuttu. O da İsa'yı suçlamak
için bir neden görmüyordu; kendinden menkul kralı ala­
ya almak için renkli bir tunik giydirip Pilatus'a geri gön­
derdi.' Dolayısıyla İsa ilkin Seküler otorite, ardından da
Yahudilerin atanmış kralı tarafından suçsuz bulunmuş
oluyordu. Tutuklama ve ölüme mahkûmiyet, Paganların
Seküler iktidarının ya da Musevilerin kararıydı. Pilatus
çaresizlik içinde son sözlerini söyleyip bir çanak suyla ka­
labalığın önünde ellerini yıkadı: "Ben bu salih adamın ka­
nından biriyim, bunu siz düşünün." Bütün kavim cevap
verdi: "Onun kanı bizim üzerimize ve çocuklarımızın üze­
rine olsun!" (Matta, 27:24-25)
Ama sarsıcı sondan önce Pilatus beklenmedik bir ham­
leyle Musevilere bir oldubitti yaptı. Museviler dinsel suç­
lamayı siyasal bir sorun halinde çarpıtmışlardı. Sivil ve
dünyevi fikirleri olan Pagan Vali Pilatus onu geriye, ait ol­
duğu alana gönderdi. İsa'nın Musevilerin kralı olma iddi­
asını sözcüğün gerçek anlamıyla onaylayarak askerlerine
bir duyuru yazıp çarmıhın üzerine asmalarını söyledi.
'MUSEVİLERİN KRALI, NASIRALI İSA' denmekteydi
duyuruda. İsa'nın Çarmıha gerildiği yer kentin yakınla­
rında olduğundan ve duyuru Aramice, Latince ve Grekçe
olarak yazıldığı için pek çok Musevi bunu okudu. Muse­
vilerin önde gelen rahipleri Pilatus'a karşı çıktılar: Yahu­
dilerin Kralı değil, fakat bu adam: Ben Yahudilerin Kralı­
yım dedi, diye yaz. Pilatus cevap verdi: Ne yazdımsa yaz­
dım" (Yuhanna, 19:19-22).
Pilatus'un bu dava boyunca sergilediği siyasal deha
sonradan Musevilerin karşısına çok yönlü sorunlar çık.ıı
dı. İlkin, Musevilerin hükmü uyarınca çarmıha gerilen
Nasıralı İsa, Pagan yöneticisi tarafından Musevilerin Kr.ı
 A ytu n ç A ltındal 97

Iı ilan edilmekteydi. Pilatus'un oldubittisi, İsa'ya iman

h-siyaset sisteminde yarı-yasal bir uygulama haline gel­
edenler için prima facie* bir delil oluşturuyor ve Sanhédrin
mesini sağlayan ilk Pagandır.
üyelerini ilk elden Şeriat'ın (Musa'nın Yasası) ihlalcileri
Belli ki İsa, bölgede belli başlı siyasal fraksiyonlar ara­
durumuna düşürüyordu. Çünkü kâfirlere uygulanacak sındaki siyasal güç gösterilerinin kurbanı olmuştur. Ken­
ceza, Musa Yasası'nda açıkça belirtilmişti: "Ona uymaya­
disini ortadan kaldırmak için tasarlanmış bir komploya
caksın, ve onu dinlemeyeceksin; ve gözün ona acımaya­
kurban gitmediği açıktır. Zaten tüm olaylar İsa'nın kendi­
cak, ve esirgemeyeceksin, ve onu gizlemeyeceksin; fakat sini özdeşleştirdiği kehanete uygun olarak gerçekleşmiş­
onu mutlaka öldüreceksin; onu öldürmek için önce senin
tir: "Ve günahkârlarla sayıldı" (İsaiah, 53:12). İsa Çar-
elin, ve sonra bütün kavmin eli onun üzerine olacak. Ve
mıh'ta şöyle seslenmişti: "Eloi, Eloi lama sabachthani?" (Al­
ölsün diye onu taşla taşlayacaksın, çünkü seni Mısır diya­
lahım, Allahım niçin beni bıraktın?) (Markos, 15:34) Çar­
rından, kölelik evinden çıkaran Allah'ın RAB'den seni
mıha gerilen İsa, kendi sözleriyle, bir zamanlar Peygam­
çekmeye çalışmıştır. Ve bütün İsrail işitip korkacaklar, ve
ber Yeşu aracılığıyla İsrailoğulları'na şu vaatte bulunan
bir daha aranızda bunun gibi kötü bir şey yapmayacaklar­
Tanrı tarafından terk edilmişti: "Nasıl Musa ile beraber ol-
dır" (Tensiye, 13:8-11). İsa'yı Yasa uyarınca taşlayarak öl­
dumsa, seninle de öyle beraber olacağım; seni boşa çıkar­
dürme yerine, Museviler Yasa'dan ayrılarak onu bir cani
mam ve seni bırakmam. Kuvvetli ol ve yürekli ol. Kulum
gibi Çarmıh'a gerdiler. Eğer sanık İsa, yasaları çiğneyen
Musa'nın sana emrettiği bütün şeriata göre yapmaya dik­
biriyse, o zaman -Pilatus'a göre- Museviler ve Sanhédrin
kat etmek için kuvvetli ol, ve çok yürekli ol; yürüyeceğin
de öyle olmalıydı.
her yerde muvaffak olasın diye, ondan sağa yahut sola
Pilatus İsa'nın Misyonu'nu meşrulaştırmıştı. Herod'un
sapma" (Yeşu, 1:5-7).
yapacağı hamleyi gözledikten sonra, İsa'nın itirafını dik­
Eğer Tann'nın kelamına inanmak gerekiyorsa, İsa ne­
kate alarak onu tanımsal olarak Musevilerin Kralı ve Me­
den terk edilmiştir? Düz ve Doğru 'Yol'dan sapıp Sağa ve
sih ilan etti. Böylelikle halka Seküler iktidarın İsa'nın ilahi
Sola döndüğü için mi? İsa'ya göre tüm İsrail'den daha
misyonuna (görev) karşı bir itirazı olmadığını göstermeyi
imanlı olan (soldaki) yüzbaşıyla (centurion) sağdaki Sa-
hedefliyordu. Musevi-olmayan nüfusun gözünde, böyle­
marityalılarla görüştüğü akılda tutulmalıdır.*
likle Seküler iktidarın suçsuz, ya da kutsal ya da hoş gör­
Musevi Kralı Gideon bir keresinde Rab'be bir sunak in­
düğü bir davranış tarzı (Misyonerlik) seçkin Museviler ve
şa etmiş ve adına 'Yehova-Şalom' (Yehova Barıştır) de­
Sanhédrin tarafından canice, dehri ve kabul edilmez bu­
mişti (Hâkimler, 6:24). Oysa İsa barış değil ayrılık ve ça­
lunmaktaydı. Eğer bir ruhban-olmayan (layman) olarak
tışma getirmek için geldiğini söylüyordu. İsa gerçekten
İsa Sekülerleşmiş Musevilerin ilkiyse, o zaman besbelli ki
de kendi getirdiği ayrılığın kurbanı olmuştu, bir Musevi
Pilatus bu kutsanmış görev modelinin kırsal (Musevi) ve
komplosunun değil. Çünkü komplo kuramı Hıristiyan
kentsel (Gentile) gündelik yaşamına yön veren dine-daya- yorumcuların 'kendini-gerçekleştiren kehanet' diye lor
* M usevilerin kendilerinden olm ayanlarla dini konulan görüşm eleri, knnır.ı
Prinıa Facie (Lat.): Karşıtı kanıtlanana dek geçerli olan delil ve iddia (ç.n.).
m alan, yem ek yem eleri vb. yasaktı.
‘»8
müle ettikleri tezlerine de ters düşmekte ve onları çarpıt­
maktadır.
Yeni Ahit'teki kurguya göre İsa her şeyi biliyordu ve
kendi sonunu öngörmüştü. Komplo kuramı dokuya ek­
lemlenmiş başka bir yabancı Seküler-kültürel unsurdur,
çünkü komplo kuramları üzerine temellenmiş kehanetler­
de bulunmak, büyük Musevi peygamberlerinin âdeti de­
ğildi. Sanhédrin başından beri İsa'yı dinliyor ve gözlüyor­
du. Yahüda sadece bir muhbirdi, o kadar. Musevilere
İsa'nın bulunduğu yeri ihbar etmişti. Öte yandan Başra­
hip Kiyafas'ın Musevilerin bir kurban vermesi gerektiği
şeklindeki öğüdü, 'bir kişinin ölümü'ne ilişkin olup özel
olarak İsa'yı işaret etmemekteydi.
İsa ne yaptığını biliyordu. Sonuçlarını da. Kehanetleri­
nin gerçekleşmesi için komploya gereksinimi yoktu. Ken­
di kaçınılmaz Sonu kehanete içkindi. Sonuç olarak İsa
kendi kendisinin karar-merciiydi. Gaipten haber veren şa­
hısların öngörüleri bir komployu önceden bildirebilir,
ama Büyük Musevi* peygamberlerinin kutsal kehanetleri
komplo üzerine kurulmazlar. Yeni Ahit derleyicileri
İsa'nın ne denli masum olduğunu göstermek için komplo
kuramını eklemişlerdir. Her durumda, Tanrı'nın Bir ve
Tek Oğlu'na, dolayısıyla da bizzat Tanrı'nm kendisine
karşı insan-yapısı bir komplo hazırlaması düşünülemeye­
ceği için, bu kuram kendilerinin İsa'yı kavrayış tarzlarıyla
da çelişmektedir.
Bunun tersi daha da olanaksızdır: Tanrı'nın Bir ve Tek
Oğlu'na karşı Tanrı-yapısı bir komplo düzenlemesi, Pe-
ter'in ikinci mektubunda belirttiği üzere, "Önce bunu bil­
melisiniz ki, kitabın hiçbir peygamberliği hususi tefsirden
değildir. Çünkü peygamberlik asla insanın iradesiyle gel­
liuyük M usevi Peygam berler ayrım ı M u sevilik'te önem li rol oynar. İsa'nın
Kendi'ni özdeşleştirdiği kehanet Büyük Peygam ber K ehaneti'dir (y.n.).
A y tu n ç A ltın d al
memiştir, fakat insanlar Ruhülkudüs tarafından sevk olu
narak Allah'tan söylediler" (I. Petrus, 1:20-21). Kendine ya
da bizzat kendi oğluna karşı bir komploya ilişkin bir ke­
haneti açıklayan Tanrı kelamını bir tez olarak kurgusallaş­
tırmak şizofrenik değilse eğer, kesinlikle Sciolastik* bir ya­
kıştırmadır.
Eğer İsa Musevilerin dedikleri gibi beklenen Mesih de­
ğil de, sıradan bir İnsan'sa, o zaman 'sıradan bir insan'
misyonunda bölgenin en yüksek Pagan Seküler iktidarı
tarafından onaylanmış kral ve Musevilerin Mesih'i olarak
tanınmış ve kabul edilmiş oluyordu; ama eğer İncil yazar­
larının inandığı üzere, Tanrı'ysa, o zaman, insan yapısı bir
'Komploya' kurban olması olası değildi. Ortada bir Muse­
vi komplosunun bulunamayacağı açıktır. Çünkü, İsa gö­
revine başladığı andan itibaren insanlara ne vazettiğini
açıkça söylemiştir. En iyi bildiği şeyi vazetmek İsa'nın
hakkıysa, öğretilerini reddetmek de Musevilerin yasal
hakkıydı. Musevilerin İsa'yı söylemediği sözlerle iftiraya
kurban etmeye gereksinimleri yoktu. İsa kendisine hiçbir
yetki verilmediği halde tam yetkili olduğunu, beklenen
Mesih olduğunu söylemişti, olanaksız olmasına karşın
Tanrı'nın Bir ve Tek Oğlu olduğunu iddia etmişti, yapma­
ması gerekirken İsrail'in Tanrısı'nı özelleştirmişti... Muse-
viler açısından, sıradan bir Musevi olarak İsa tıpkı tüm İs-
railoğulları gibi Tanrı tarafından kutsanmıştı, ama 'bütün­
sel görevi' (Misyonu) kâfirce ve dehrice bulunmuştu. Se­
küler açıdansa, İsa kutsal değildi, ama 'bütünsel görevi'
kutsal bulunmuştu. '
Tanımsal anlamıyla, İsa yaşamındaki 'benzerlikler'iıı
kurbanı olmuştu denilebilir. Kehanet'te sözü edilen ben
zerliğe uygun olarak doğduğu söylenmişti. İsrail Y.ıs.ı
* Sciolastic: K elim e ve kavram ları kendi istem leri yönünde kııllannı.u ılık
 102
tan on ikisi, yaklaşık yirmi bin Hıristiyan'la birlikte şehit
edilmişlerdi.
Azizler Kitabt'rıda on binden fazla ad vardır. Adları anı­
lanlar birkaç yüz aziz, şehit edilmiştir. Ve Azizler Kita-
bı'nda anılan azizlerin büyük bölümü, aristokratik ya da
varlıklı ailelerden gelmektedir. Pek çok kral, birkaç krali­
çe ve akrabaları putperestlere, kâfirlere, sapkınlara ve
Ateistlere karşı Katolik İmanı'm savundukları gerekçesiy­
le aziz(e) ilan edilmişlerdir. Constantin'in sözde ihtidası
dan sonra -gerçekten ihtida ettiği tartışmalıdır- Ateizm
bu kez papalar ve sacerdotalistler tarafından kendilerinden
olmayanlara karşı kullanılır olmuştur. Ve bu azizlerden
bazıları, gerçekte kimi cinayetlerin sorumlusudur. Bunun
canlı bir örneği, İspanya Kraliçesi Isabel'dir. 1991'de Papa
II. Jean Paul, Kraliçe'yi müstakbel azize ilan etmiştir.
(1992'ye göre sırada yaklaşık iki bin azizlik adayı vardır.)
Katolik iman ve dogmasını savunmadaki adanmışlığı ne­
deniyle azizeliğe layık görülmüştür bu kraliçe. Oysa 15.
yüzyılda ülkesindeki sayısız cinayet ve işkenceden ve ni­
hayet on binlerce Yahudi'nin sürgün edilmesinden kişisel
olarak sorumlu olan oydu. Kendi Mutlak Tanrı fikrini da­
yatma uğruna kullanılan balta, tarih boyunca hiç körelme-
miştir; geçen her yüzyıl, yeni bir dramın tanığı olmuştur.
Isa'nın Misyonu döneminde tam olarak örgütlenmiş,
Sinagog'dan tam ayrılmış bir Kilise mevcut değildi. Pav­
lus'un günlerindeyse gevşek biçimde örgütlenmiş* yedi
kilise bulunuyordu. Galup Kamuoyu Araştırması'na (AI-
PO) göre 1980 yılında -yalnızca ABD'de- %55'i Protestan,
%30'u Katolik olmak üzere 225 milyon Hıristiyan yaşa­
maktaydı. Lamant'a göre, Protestan mezheplerinin en ge­
nişi, Güney Baptist Konferansı 14.6 milyon kişiyi, 36 bin
l’avlus ilk Kiliseleri, M usevi Sinagogları'nda başlatm ış, sonra onları evlere
taşıtmıştı (y.n.).
A y tu n ç A ltın d al 1'*'
kiliseyi, 3 bin misyonu ve 11 bin Bağımsız Baptist Cema­
ati temsil ediyordu.18
21. yüzyıla yaklaşırken* 810.464.000 Katolik, dünya nü­
fusunun %18.4'ünü oluşturmaktadır. Bu insanlar 359 bin
kilise mıntıkası ve 2.456 diyaseste toplanmışlardır ve yak­
laşık bir milyon rahibe ile 154.148 papazları vardır.19
Christian Buckley, yeryüzündeki Ateist sayısını iki yüz
milyon olarak hesaplamıştır.20Yeryüzünde Tek-Tanrıcılığı
kabul etmeyen üç milyar insan vardır. Ve ellerindekinden
son derece hoşnut görünmektedirler. Muhtemeldir ki
Tek-Tanrı'ya gereksinimleri yoktur. Örneğin Hint Klasik
kültürünün mistik boyutunda her yerde milyonlarca -g e­
leneksel olarak 330 milyon- tanrı vardır.21
Peter Hebblethwaite, bir uzman, gazeteci ve sırdaş bir
gözlemci olarak Vatikan hakkında şunları yazmaktadır:
"Kilise Kıyamet'i bekleyerek şurada yatan eski kemikler
üzerinde yükselmektedir. Sonradan bu temel üzerinde
devasa bir kuram ve ilahiyat ve kurgu ve iman ve boş inan
ve devlet siyasası üstyapısı yükseltilmiştir."22
İsa vaat ettiği üzere bu dünyaya dönecek olsa, bu gün­
lerde bir kez daha çileden çıkacak ve olasılıkla yeni 'ben­
zerlik' suçlamalarına muhatap olacaktır. El çabukluğuyla
çağımızın delilerine ya da sapkınlarına benzerliği öne çı­
karılacak ve religiocratlar kilisesi ya da TV Dindarları tara­
fından aşağılanacak, belki de aforoz edilecektir. Günü­
müzde kurumsallaşmış dinsel doğmayı yönlendirenlerin
artık kişi olarak İsa'ya gereksinimleri kalmamıştır.
Evet, doğumundan iki bin yıl sonra, İsa'ya ne oldu?
Bugün her mümin, bu soruya kendi imanını canlı tutahi
lecek bir yanıtı taşımaktadır. İnancı-bütün Hıristiyanl.ır
dan bazıları İsa'nın (Tanrı) Kilise'den sürüldüğünü, kimi
Üç İsa, 1989-1990'da yazılm ıştır (ç.n.).
 KM
leriyse günahkârlar tarafından suiistimal edildiğini söyle­
mektedirler. Durum ne olursa olsun, şurası açıktır: İsa
kendi adına dikilmiş kiliselerden hiçbirine kişi olarak gir-
miş değildir. Kimi kilise, tarikat, mezhep ve kültler onun
sadece adını ve yeryüzündeki yaşamını devralıp tekelleş-
tirmişlerdir. İsa'nın yeryüzündeki adı ve imgesi gerçek
imanın kaleleri olduğunu öne süren partiler için değerli
bir sermaye olmuştur. Onlar da bu addan kendi amaçları
için yararlanmazlık etmemişlerdir. Kiliseler gibi siyasal
partiler de hamlelerini 'Tanrı adına' gerçekleştirip23 tıpkı
bir zamanlar İsrail'in Tanrısı'na yapıldığı gibi, İsa'yı sö­
mürüp kendilerini İsa'ya ilişkin kendinden-menkul haki­
katlerle yeniden vaftiz ederek suçlarını ve banka cüzdan­
larını şişirmişlerdir.
Gerçekte İsa'nın aleyhinde olduğu varsayılan 'komplo'
halkın içinde yaşadığı dönemlerde değil, sonradan, kendi
adına hareket edenlerce tasarlanmıştır, denilebilir. Din
bürokratları, İsa'yı, eğer evinde (Kilise) gözaltına almadı­
larsa, mutlaka sonsuz bir suskunluğa mahkûm etmişler­
dir. Çileci Abelard gibi, gerçek İsa da terk edilmiş ve sade­
ce adıyla ve Kilise'nin kendisine yaptığı gündelik atıflarla
anımsanmaya yazgılı kılınmıştır.
Kendisine iman edilen İsa eğer McDowell ve Larson'un
önerdiği üzere, geçmişte ve günümüzde İsrail'in yaşayan
Tanrısı Yahveh ise,24 o zaman, halkının arasında yaşama­
sına izin verilmeyen bir Tanrı olduğu kesindir!
Isa bundan iki bin yıl önce doğdu. Dünya üzerindeki
misyonuna başlamasının üzerinden yaklaşık 1970 yıl geç­
ti. Kaçınılmaz soru, hâlâ ortadadır: "İsa'ya ve öğretisine
ne oldu?" Herhangi bir mümin, sui generis İsa'yı şu yüz
bin Kilise'de ya da sayısız sahte kilisede, sahte İnciklerde*
Henüz 3. yüzyılda yaklaşık 4600 elyazm ası İncil vardı. Bunlardan hiçbiri ke­
lim esi kelim esine diğerinin aynı değildi (y.n.).
A ytu n ç A ltın d al *,,.ı
veya papalık tebliğlerinde vd.'den hangisinde bulabile­
cektir?
İsa örneğin:
Kendisini Mesih ilan edip öğretileri üzerinde tek yetki­
li olmak iddiasında bulunan Havarisi Petrus'u;
Kendisini siyasete tabi kılan Havari Pavlus'u;
"Kadınların kiliseye girerken başlarını örtmelerini"25
buyuran ikinci Papa Linus'u;
'Dinsel görevlere ayrılan nesnelere ancak din görevlile­
rinin dokunabileceğini' buyuran sekizinci Papa Xystus'u;26
İmparator Constantine'i İsa adına vaftiz ettikten sonra
'din adamı olmayanların, din görevlilerini herhangi bir
suçlu suçlayamayacağını'27 ilan eden otuz dördüncü Papa
Silvester'i;
'Geleneğe aykırı olarak Roma Kilisesi'nin arcarius'u
olup hâzinenin işleriyle bizzat ilgilenen, nomenclátor'dan
kendi adıyla makbuz kesen'28 seksen birinci Papa Agat-
ho'yu;
Sadaka vermeyi bir çeşit ticari işlem, 'bu güvenliksiz
dünyadan öbürünün güvenliğine sermaye aktarımı'29 ola­
rak gören ve 'hoşgörü kenti'ni, 'Şeytan'm kenti' olarak
mahkûm eden Aziz Augustine'i (ö. 430);
Siyasal düşmanını (Malatesta) iman düşmanı ilan edip
ondan kurtulmak için elindeki tüm olanakları seferber
eden,30 ve dinsel görevleri İsa adına satışa çıkartan geçmiş
papaların en seküleri II. Pius'u;
1302 tarihli bull'u (Ferman) unam sanctum'da 'Seküler
kılıcın Petrus'un ihdasında olduğunu inkâr edenler,
Rab'bin kelamını anlamayanlardır/31 diye ilan eden Papa
VIII. Boniface'yi;
1614'te kendisinin Tanrı Kelamı'nın bedenleşmiş hiçi
mi, Yüce Prens Mikael olduğunu öne süren F/.ekiel
Meth'i;32
 IK A ytu n ç A ltın dai III-

Papaları, yapılan sahtekârlıkları ortaya çıkartanlara ve 3.4. Bireyin Kimliğini Olumlayan Onun
diğer sözümona yıkıcı unsurlara karşı koruyan Papaların Farklılığıdır
Yanılmazlığı (1870) dogmasını;
Deutzlu Rupert'e göre (12. yüzyıl, geleneksel manastır
Isa'nın vazettiği Kurtuluş'a erişebilmek için eski Muse­
zühdünün temsilcisi), Tanrı Baba'nm özel görevi 'nesnele­
vi Yasası'nı kesinlikle izlemek gerektiğini öne süren Ye­
rin doğasını' kurmaktı.33 Tanrı bunu altı Kutsal Kitap Gü­
dinci Gün Kilisesi'ni, ya da iman adına serbest aşkı uygu­
nü'nde gerçekleştirip özel görevini tamamlamıştı. Dolayı­
layan Oneida Cemaati'ni ya da Yehova Şehitleri'ni veya
sıyla Tanrı Yaratımı'yla (Tekvin) her şeyin Başlangıcı'nı
Ahir Zaman Azizleri'ni ya da Moony Cemiyeti'ni; onayla­
belirleyen doğaüstü unsur (Kişi) olarak görülmektedir.
yabilir miydi?
İnanca göre bundan sonra Kutsal Ruh'un özel görevi baş­
Sezar'a ait olanın Sezar'a, Tanrı'ya ait olanınsa Tanrı'ya
lamıştır. Kutsal Ruh'un özel görevi, doğayı Tanrı'nın ön­
verilmesini vazeden İsa, piskoposlarının Pontifex Maxi­
gördüğü mükemmelliğe ulaştırmaktır. Hıristiyanlığın Ki-
mus unvanıyla praeceptum imperetoris (İmparatorluk Yöne­
liseleri'nin bağlı olduğu doğmaya göre, Kutsal Ruh'un
timi) üzerinde mandatum dei (Tanrı Yasası) uyguladıkları­
özel görevi bitmemiştir ve hâlâ işlemektedir. Eğer Tanrı
nı görseydi kuşkusuz yine çileden çıkardı. Yine papalık el­
Baba'nm Özel Görev'i, var olan her nesne için, kendi do­
çisi (nuncio), dinsel mahkeme (rota), propaganda, araf,
ğasına uygun olan bir başlangıç oluşturmaksa, o zaman
Curia (Din Bürokratları'nın toplandıkları meclis) gibi hiç
Kutsal Ruh'un özel görevi de her nesne için, kendi doğa­
duymadığı ya da düşünemeyeceği sözcükler, aklını karış­
sına uygun olan Uygun bir Son oluşturmak idi ve halen de
tırırdı. Kendi saf Misyonu'nun çağlar boyunca birileri ta­
öyledir. Çünkü Başlangıcı olan hçr nesnenin kaçınılmaz
rafından Teokrasi ve Caesaro-papism gibi, ideolojik bi­
olarak bir de sonu vardır. Tanrı ile Kutsal Ruh arasında
çimlere büründürüldüğünü görse, kuşkusuz yine şaşkın­
Aracı olarak İsa bulunmaktadır. Yalnızca İnsan ya da in­
lıktan şaşkınlığa sürüklenirdi.
sanlık değil, 'bütün yaradılış' Başlangıç'tan Son'a, zorun­
Kendine sevebileceği bir baba arayan Nasıralı, düş kı­
lu olarak onunla birlikte yaşar. Dolayısıyla İsa Göksel an­
rıklıklarıyla yoğrulmuş bu hüzünlü genç adam, Vati­
lamıyla Başlangıç'ı ya da Son'u değil, gökyüzünün altın­
kan'daki yeryüzü tahtına dönecek olsa, şunları söyleyece­
daki Hayat'ı başlangıçtan sona doğru yönlendiren ara­
ğini görür gibiyim: "Çünkü ben, RAB, ben değişmem...
cı/aradaki YENİ'yi (Vahiy, 21:5-6) temsil etmektedir. İsa
Bana dönün, ben de size dönerim... Ve siz: Ne ile dönelim,
dünyanın Alfa ve Omega'sıydı. İsa'nın kendisinin Ezeli ve
diyorsunuz. İnsan Allah'ı soyar mı? Siz beni soymaktası­
Ebedi oluşunun nedeni budur: Logos olarak Baba'yla bir­
nız. Ve: Neden seni soyduk, diyorsunuz." (Malaki, 3:6-7)
likte Yaratılış'm bizatihi içinde değil, Tanrı'ya ait olan
Eğer İsrail Tanrısı'nın adı gerçekten de BEN BEN OLA­
Mutlak Mekân'da yer almaktadır. Dolayısıyla da, 'Bütün
NIM ise, Nasıralı İsa için de benzeri bir ad düşlüyorum:
sel Görev'i Tanrı'ya imanı sağlamak ve Uygun Son'a go
"BEN NE OLACAKSAM O'YUM."
türen uygun yolu öğretmektir.
Nasıralı İsa bu dünyada, varlığına inandığı Öteki Dün-
Başlangıç ile Son arasında yer alan zaman süresi, Tarih
ya'da olmak istediğini olabilmek için yaşadı ve ıstırap çekti.
 108
sel zaman olan saeculum (çağ) değil, dinamik, her an mev­
cut Yeni'nin sürecidir. Dolayısıyla İsa'nın temsil ettiği yer­
yüzü Hayat'ı kavrayışında mutlak, saptanmış bir geçmiş
ya da mutlak, tespit edilmiş bir şimdiki zaman yoktur. Bu
nedenledir ki İsa'yı alegorik olarak değil, sözcüğün gerçek
anlamıyla 'BEN NE OLACAKSAM O'YUM' diye tanımla­
dım. Başlangıç'tan Son'a dek yaratılmış olan her nesne be­
lirli bir ‘OLACAK'lık sürecindedir. Hiçbir nesne 'OLA­
CAK' halinden kurtulamaz. Hiçbir nesne bu 'OLA-
CAK'lık halinin dışında değildir. OLACAK'hk hali temsi­
li olarak dünyevi yaşamın rastlantılarını yönlendiren sü­
rekliliği ve değişimin her yerde mevcudiyetini belirlemek­
tedir. Tanrı -ya da Tanrı'nm oğlu- olarak İsa aşkın (trans-
cendental) değil, Yaradılış'tan ve Son'dan kaçınabilen tri-
ad quid'dır *
İsa, Iman'a göre, Tanrı'nm Logos'u ve mutlak zaman
içinde Yaradılış'ın aktif-başlangıcıdır. 'Ölümlü Olan Her
Musevi'nin Kendi İçinde Ezeli ve Ebedi Olduğu'nu doğ­
rulayan substarıce premiere** olmak üzere gönderilmiştir.
(Vahiy, 22:12 "İşte tez geliyorum; ve herkese kendi işinin
olduğuna göre mükâfatım elimdedir.")
Hıristiyanlık inancına göre İsa, Tanrı'nm uygun gördü­
ğü Son'a açılan Bir ve Tek Doğru, Adil, Yasal, Tanrı tara­
fından görevlendirilmiş Geçit, Yapı'dır (Çıkış). Birey bu
kapıdan yalnız başına geçer. Birey bu uygun kapıyı seç­
mesi halinde uygun Son'a ulaşır. Kutsal Ruh'un temsil et­
tiği bu uygun son bireyi Tanrı'ya ulaştırır; çünkü Kutsal
Ruh bireyin selamete erişmesi için vardır. Kutsal Ruh, bi­
reyi yakıp tüketen Hades değildir. Aksine, Tanrı'nm ödü­
lünü, Sonsuz Hayat'ı elde eder. Ve böylelikle birey (İnsan)
Eski Ahit'te izi bulunamadan ortadan kaybolup Tanrı ta­
* I riad quid-. Bir m ebde bağlı kalm ak zorunluluğu olm ayan üçüncü terim.
** Substance prem iere (Fr.): İlk töz (ç.n.).
A ytu n ç A ltındal 109
rafından yanma alınan Enoş gibi geldiği yere dönmüş
olur.
Tanrı'nm Hıristiyan Gnosis'indeki teslis işlevselliği te­
melde Helenistik diyalektiğin bir yansımasıdır. Mutlak te­
kil olan Tanrı ve Tümel olan Kutsal Ruh vardır. İkisinin
arasında ikili doğasıyla İsa yer alır. İsa hem özeli hem de
geneli simgeler. İçerik ve Biçim'dir (genel). Mekân ve Za­
man içinde Başlangıç ve Son'un özel İçeriği'yle genel Bi-
çim'in temsil eder; Kutsal Ruh ise Tekil Tanrı'nm tümel te-
zahürü'dür (görünüşü). Hıristiyanlığın TekTanrıcı ilahi­
yatında Tanrı tekil, onun tezahürü olan Kutsal Ruh ise tü­
meldir.
İsa Tanrı'nm 'insan benzerinde yaratılmış' Bir ve Tek
Oğlu olarak kavranıldığı takdirde özel içeriği, 'Tanrı ben­
zerinde yaratılmış' İnsan olarak ise genel biçimi vermek­
tedir. Hıristiyan dogmasında mekân ve zaman birliği ale­
gorik olarak ikili doğasıyla İsa tarafından temsil edilir.
Mekânın (içerik) ve zamanın (biçim) kişileştirilmesi olarak
kavranıldığında İsa çelişkiyi bir anlamsızlık ya da düşü­
nülmez (bir olgu -ç.) olarak dıştalar. Hem Tanrı hem İn­
san olma çelişkisi İsa mekân ve zaman içinde Tekil Tan­
rı'nın içerik ve biçimi, 'BEN' ve 'İM' (olmak) olarak algı­
landığında, silinmektedir. (İnsanın Tanrısallaştırılması ve­
ya Tanrı'nm İnsanlaştırılması Antik Mısır'da, Greklerde
ve Roma'da bilinen bir uygulamaydı.)
Mekân ve Zaman kişileştirilmesinde İsa, Tanrı tarafın­
dan diğer bütün insanlar gibi yaratılmış değildir. Tanrı
kendini Kendi Benzerinde -yani İnsan (İsa) olarak- yarat­
mıştır. Dolayısıyla, Tanrı tarafından Kader'i çizilmiş değil
ama, Logos'un kendisi olan İsa, İnsan'm 'içinde' olmak
üzere gönderilmiştir. Çünkü İsa 'Tanrı' içindeki Tanrı'dır.
Ve Tek bir insan kavminin değil, tüm saeculum'a göre ya­
şayan herkesin içinde olmak üzere gönderilmiştir.

Kutsal Kitap metinlerindeki kairos (genellikle Zaman
olarak anlaşılan Grekçe sözcük) kavramı, kutsal yazılar­
daki khronos’dan (genelde zaman için kullanılan Grekçe
sözcük) ayırt edilmelidir.34 John Austin Baker, kairos'u
'Doğru Zaman' olarak okumaktadır. Bence kairos'u Tanrı
planına göre 'Olacak Zaman'mda olduğu şekliyle, yani
'gerçekleşmesi umulan zaman' olarak anlamak daha doğ­
ru olacaktır. Vahiy, l:17-19'daki "Korkma, birinci ve son,
ve Diri olan benim; ve ölü idim, ve işte, ebetler ebedince
diriyim, ve ölümün ve ölüler diyarının anahtarları bende­
dir. İmdi gördüğüm şeyleri, ve olan şeyleri ve bundan
sonra vaki olacak şeyleri... yaz," bölümü, önerime güçlü
bir örnek sağlamaktadır. Kairos 'şimdi olan'ı gösterirken,
kendi içinde 'sonra olacak olan'ı da taşır. Kairos salt Doğ­
ru Zaman'a değil, belirsiz bir sürece işaret etmektedir. Va-
hiy'in üç buçuk günü Danyal'in anlattığı 'zaman, zaman­
lar ve yarı-zamam'dır (7:25). Ve ilk Musevi-Hıristiyan bel­
gelerinden biri olan Tibertine Sibyl'inde de sözü edilmek­
tedir.35 'Zaman, zamanlar ve yarı-zaman' Olacak-Za-
man'dır ve ölçülebilir Zaman (vakit) khronos'dan ayırt
edilmelidir. Ölüm ve Hades'in anahtarını elinde tutan,
Olacak-Zaman'la (birlikte) oradadır ve Olacak-Zaman'ı
temsil eden bu şahıs tüm Yaradılış'm ortak sorumlusudur.
'Diğer Kral' 'zaman ve yasaların kuruluşunu değiştirme­
ye kalkışacak olan' tek kişidir. 'Zamanın ve yasaların ku­
ruluşu' Tanrı aleyhine söz söyleyen ve azizlerine acı çek­
tiren Kral'ın elinde değişime tabi olacaktır. Değiştirilebile­
cek olan, 'zaman kuruluşu' ölçülebilir zaman/vakit'tir
(khronos), ama 'Diğer Kral' kairos'u tezahür ettiren Tan-
rı'nın katalizörü ya da aracı olarak bulunmaktadır. Tan-
rı'nın planı uyarınca Kral'da kişileşmiş kairos (Olacak Za­
man), khronos'da var olan 'zaman ve yasaların kuruluşu­
nu' değiştirir. İngilizce Church (Kilise) ve Almanca eşan­
A y tu n ç A ltın dal 111
lamlısı Kirche sözcüklerinin khronos'un türevleri olması
rastlantı değildir. Church/Kirche, değişime tabi dünyevi
kurum olan khronos'u 'zaman ve yasaların kuruluşu'nu
temsil eder. Fransızca Eglise sözcüğü ise Ecclesia'den36 gel­
mektedir ve Papa VI. Clement'a göre Kilise, (Ecclesia)
iman konusunda değiştirilmez ve yanılmazdı.37
Öte yandan saeculum hem kairos hem de khronos'u ba­
rındırmaktadır. Yani eğer kairos Alfa ise, o zaman khronos
Omega'dır - ama her ikisi de saeculum'a göre tanımlanmış
olmak kaydıyla. Kairos açıkça, 'Benzerliğe' koşuttur. İN­
SAN'a değil. Khronos Yaradılış'taki İNSAN'dan yola çıkar,
İnsan'ın Tanrısal benzerliğinden değil. İNSAN'm Tanrısal
Benzerliği değil bizzat kendisi ölümlülüğe, bir başka de­
yişle ölüm ve Hades'e tabi kılınmıştır. 'Doğru Zaman' ola­
rak kavranan fon'ros'dan kaynaklanan fikir pırıltıları ka­
nımca geçersizdir; kairos insanlar için belirli değil, belirsiz
bir datum'dur. İlahiyat açısından kendi kairos'unu yalnızca
Tanrı bilir. İnsanlar tarihleri ancak khronos'un alanında
tespit edebilirler, kairos'un alanında değil. Bunun sonucu
olarak da, hiçbir ölümlü kairos'un tarih ya da doğasını
doğru olarak öne süremez. Tanımsal anlamıyla, khro-
nos'un bilgisi Bilgi Ağacı alanına aittir, ama kairos'un bil­
gisi, Tanrı'nm kairos'un bulunduğu Hayat Ağacı'nm önü­
ne sapladığı kılıçla korunmaktadır.
Kanımca Kutsal Kitap bağlamında kairos zamanın içeri­
ğine, khronos ise biçimine denk düşmektedir. İsa, Tanrı-ya-
pısı-İnsan'm khronos'a göre biçimlendirilmiş kairos'unu
yansıtmaktadır.
Ezeli-Ebedi Hayat'ın temsilcisi olarak İsa, Tanrı'nm Bi-
çim'ine (Zaman), ezeli-ebedi hayatın bir ve tek Çıkış'ı
(Bab) olarak kavranılan İsa ise İçerik'ine (Mekân) tekabül
eder. Ancak ezeli-ebedi hayata sahip insan fikri, Yahudi­
lik arasında yabancı ve dışsal bir iddiadır. Oysa Greko-
 Üç İsa
Romen kuram anlayışı açısından bu, tümüyle olasıdır. Bu
Greko-Romen kuram, daha sonra Hıristiyanlık'ta dogma
halini almıştır.
Bağlamsal olarak İsa, 'Değişim daimidir'38 ilkesine tabi
olan saeculum'u temsil eder. İsa'nın Musevi gündelik yaşa­
mına getirdiği yenilik budur. Ferisiler, Musevi fraksiyon­
ları arasında yasacı olanlardı. Yasalara göre eksiksiz ve le­
kesiz olduklarını öne sürmekteydiler. Oysa kendi içinde
her bakımdan yasal ve eksiksiz olan sadece Tekil Tanrı Ba­
ha'ydı. İsa'nın Ferisilerle tartışmaları bu karmaşık sorun
çevresinde dönmektedir. İsa için tek doğru, eksiksiz, bü­
tün olan yasa, Tanrı Yasası'ydı; Ferisilerin dokunulmaz
olduğunu öne sürdükleri kendi anlayışlarına göre biçim­
lenmiş olan yasa değil. Dolayısıyla Ferisilerin meşruiyetçi
iddia ve düzenlemelerine göre yeryüzünde Nizamilik id­
diasında bulunmak, olası değildi. Bu yasa, insan-yapısıy-
dı. Musa tarafından vazedilmişti ve tıpkı Büyük Tapı-
nak'm insanlar tarafından yapıldığı gibi, Tanrı Yasası uya­
rınca değişime tabiydi. İsa gözü pekçe bu büyük Tapmağı
bozup birkaç gün içinde yeniden inşa edebileceğini söyle­
mişti.
İsa düzenleyici değil, kurucuydu. Ebedi hayatı yapan
esaslardan söz ediyordu. Bu dünyada her şeyin geçici ol­
duğunu, ama kendi sözlerinin sonsuza dek yaşayacağını
söylemişti. Saeculum'un esas ilkesi de her şeyin değişimin
her yerde mevcudiyetine tabi olduğudur - yaratılmış şey­
ler kendi içlerinde eksiksiz değildirler. Bu dünyada (saecu-
lum) hiçbir şey düzenli (tam) olamaz. İsa Tanrı'dan başka,
kendisi dahil hiç kimsenin iyi olmadığını söylüyordu.
Dogmaya göre İsa bu nedenle yeryüzüne gönderilmiş­
ti. Bireylere Doğru Yol'u göstermek için. Onlara eksiklik­
lerini gidererek, Tanrı indinde uygun kılma olanağını ver­
mek için. Bu nasıl olacaktı? Eğer her şey saeculum'da deği­
A ytu n ç A ltm dal 113
şimin kalıcılığı ve sürekliliği ilkesine tabiyse, o zaman bi­
reyler 'yeniden doğmuşluk'a kavuşabilmek için vaftiz ol­
mak durumundaydılar. İsa gözü pekçe çağdaş dinsel oto­
ritenin kurduğu düzenleri, standartlaştırmaları (Musa Ya­
sası) Sekülerleştirdi. (Özellikle temiz/murdar yiyecekler
ve el yıkama konularında; İsa tüm yiyecekleri helal ilan et­
ti.) Gündelik yaşama, seküler yaşamda olagelen toplum­
sal ve siyasal değişimlere uygun değişimler dahil etti.
İsa kendini aşkmlaştırmış değildir, onu aşkmlaştıran
kehanetti. Saeculum’da Eskatolojik bir konumu yok, ama
etten, kemikten bir varoluşu (mekân) vardı. Vazettiği sela­
met, Musevi kralın boyunduruğundan kurtuluşa sınırlan­
dıran selamete benzemiyordu. İsa'ya göre selamet, Tanrı
indinde nizami, tam ve eksiksiz olabilmek için saecu­
lum'un yozlaştırıcı bağlarından kurtuluştu. Musevi saecu-
lum’undan kurtulmayı değil, saeculum’da Tanrı tarafından
ayrıcalıklı kılınıp korunmayı istiyordu. Musevi gerçekçiliği
ve varlığını sürdürebilme mücadelesi saeculum’dan kur­
tulma fikrini dışlamaktaydı. Böylesi bir fikir Musevi'ye
verilmiş olan bilgelikle çelişmekteydi. Musevi yeryüzün­
de yaşamaya yazgılı olduğunun bilincinde olmak zorun­
daydı. Onun esas kaygısı, saeculum’un dışında değil, tam
tersine yeryüzünün neresinde ve nasıl yaşayacağıdır. Mu­
sevi'nin bu dünyada 'öbür dünyadaki' gibi yaşamak diye
bir kaygısı ve boş hayali yoktur.
İsa Babası tarafından saeculum’un nihai ve ideal temsil­
cisi olmak üzere ete kemiğe bürünmüş olarak gönderildi­
ği için saeculum’dan selameti vazetmekteydi. Dolayısıyla
Nihai ve Doğru Çıkış 'Yol'unu bir tek o biliyordu. Değişi­
min her yerde mevcudiyetine tabi yaratıklara, Uygun'a
'Çıkış' yolunu bir tek o gösterebilirdi.
Kutsal Ruh'un temsil ettiği Uygun Son, ruhun ölüp da­
ğılması değil, Diriliş'tir (Kıyam). Doğru Kapı'dan (İsa) iç­
 114
tenlikle ve içinde hiçbir ukde olmaksızın geçen birey, öl­
düğü an, bir çocuk masumiyetiyle yeniden doğacaktır. İsa
olmaksızın Diriliş olamaz, ve diriliş olmaksızın ezeli ebe­
di yaşam olmaz. Diriliş Tanrı tarafından belirlenmiş Ka­
pı dan (İsa) geçenler İçin, konulmuştur. Bu nedenledir ki,
Hıristiyan dogmasına göre bireyin seçme özgürlüğü İsa'y­
la sınırlandırılmıştır. Dogma açısından ölüm, mutlak son
değildir; önünde Diriliş uzanmaktadır. Ve İsa'ya iman
eden herkes için'dir (geçerli -ç.). Zaten, Tanrı kendini yal­
nızca İbrahim'e bildirmiştir, ama köle-kadın (cariye) Ha­
cer, onu gören ilk insan olmuştur: "Ve Hacer kendisine
söyleyen RABBİN ismini, Sen, ya Allah, beni görüyorsun
diye çağırdı; çünkü dedi: Burada da mı beni göreni gör­
dün?" (Tekvin, 16:13) Ve Tanrıları Yakub tarafından çalı­
nan İbrani-olmayan Laban (Tekvin, 31:30), ibadet aracılı­
ğıyla eğitilen ilk şahıstır (Tekvin, 31:29).
Isa'nın Tanrısı (Elohim) tüm insanların sevecen ve mer­
hametli Babası'ydı. Tümelliği içinde BİR'dir. Ama İsrail'in
Tanrısı (Yahveh) 'Bizim Tanrımız'dı. Tikelliği (özel) içinde
BİR'di. "Dinle, ey İsrail: Allahımız olan RAB bir olan RAB-
DİR." (Tesniye, 6:4) İsa kuşkusuz Tanrı olarak Elohim'i
(Theos) kastediyordu; İsrail'in kıskanç yönetici ve yargıcı
Yahveh'i (kyrios) değil.39 Hakkaniyet kavramı da, İsa'nın
Tanrısı yla Musevilerin RAB'bi arasındaki kavramsallaş­
tırma farklılıklarını anlamada önemli bir rol oynar.
RAB'bin başka ulusların topraklarına el koyup Yahudile-
re vermesinin nedeni İsrail'in hakkaniyeti değildir. Dola­
yısıyla RAB toprakları İsrail'deki hakkaniyetten ötürü bir
ödül olarak vermemiştir. RAB İsrailoğullarma toprağı İb­
rahim, Ishak ve Yakub'a verdiği sözü yerine getirmek
amacıyla vermiştir. Ve RAB karşılığında kuşkusuz İsra­
il'den hakkaniyet beklemiyordu. İsrail'in RAB'bi seçtiği
halkını gayet iyi tanımaktaydı. Çünkü yazılıdır ki: "Adam
A ytu n ç A ltın d al 115
kendini yaratandan daha tahir olur mu?" (Eyüp, 4:17)
Oysa hakkaniyet İsa için anahtar kavramdı. Gerçekte
mevcut yasalar uyarınca Tanrı'nm ödülüne mazhar olmak
için bir zorunluluk olarak hakkaniyete bağlı kalmaları is­
tenmemiş olan Musevileri İsa, selamete ulaşabilmeleri için
hakkaniyetli olmaya çağırmıştı. Muhtemeldir ki çağrısına
olumlu yanıt vermek istemediklerinden değil, ama
gelenekleri çiğnenemeyecek kadar güçlü olduğu için
olumlu yanıt verememişlerdir. Çünkü İsa'nın vaat ettiği
selamete erişmek için hakkaniyetli olmanın onlar için bir
anlamı yoktu. İsa'nın vazettiği selamet onların tasarımla­
rına uyan ya da beklentileri olan selamet değildi, ikinci
olarak ise, selamete erişmek için mutlaka İsa'nın öngördü­
ğü hakkaniyete dayalı bir yasaya tabi değillerdi.40 Musevi­
ler zaten kendi Tanrıları tarafından özgürleştirilmişlerdi.
Museviler Romalıların özgür tebasıydı, köle değillerdi.
Musevilerin hakkaniyet sorunu karşısındaki tutumları iki
farklı selamet kavrayışının varlığını doğrulamaktadır.
Maddileşmiş selamet, kurtuluş kavrayışı ve idealleştiril­
miş selamet kavrayışı. Museviler yalnızca Tanrıları tara­
fından seçilip ilahileştirilmiş değillerdi, ayrıca O'nun tara­
fından kurtarılıp özgürleştirilmişlerdi de. Museviler için
selamet dünyevi koşullara ilişkin maddi bir konuydu. İsa
içinse selamet idealize bir formdu ve gökseldi ve gelecek­
te bekliyordu. İsa hayatını bu selamet tanımı için bir bedel
olarak ödedi. Titus'un kitabında belirtildiği gibi, "Hepimi­
zi tüm kötülüklerden kurtarmak ve kendisi için kendisi­
nin olan, iyiyi yapmaya istekli bir halkı arındırmak için
kendini verdi" (Titus, 2:14).
Bu nedenledir ki, Museviler ve İsa için selamet kavra­
mı iki zıt anlama işaret etmektedir. Museviler selametten
özgürlüğü -herhangi yabancı bir gücün kölesi olmama­
y ı-, İsa ise kendisinin olacak bir halkı günahlarından arın-
 “f

116 Ü ç İsa

dırmayı anlıyordu. Kutsal Kitap'ta yazıldığı gibi RAB'bin

yaptığını İsa da yapmıştı. RAB bir ulusu seçmiş, onu arın­
dırıp yalnızca kendisi için kutsamıştı. İsa ise, bir halkı kur­
tarıp selamete erdirmek, 'kendisinin kılmak' için kendi
hayatını ortaya koymuştu. Böylesi bir iddia kuşkusuz Mu­
sa'nın Şeriatı'na ve Musevi anlayış tarzına Seküler, dışsal
bir iddiaydı. Gerçekte iddianın da ötesinde, RAB'bin Kud­
ret ve Hâkimiyet'ine doğrudan bir meydan okumaydı.
Musevilerin gözünde sıradan bir insan olan İsa, Tan-
SONSÖZ,
rı'nın kudretinden korkmuyor ve O'na özenerek, O'na,
RAB'be meydan okuyordu. İsa, Musevi yaşam tarzına NOTLAR,
'Fark'ı getirmişti. Ve yarattığı bu 'Fark' onun Kimliği'nin
olumlanması oldu. DİZİN

i
 SONSOZ

İsa kendisini yeryüzüne gönderen (Yuhanna, 17:18) ve

adını açıkladığı (Yuhanna, 17:6) Tann'nın selamete erişti­
ren tek yol olduğunu kanıtlamak için öldü. Mesih İsa'ya
olanlar dinsel yorumlara konulmuş 'Öbür Dünya'da de­
ğil, bu maddi dünyada, İsrail'in hâlâ sorunlu toprakların­
da gerçekleşti.
Seküler iddialarıyla İsa, kendisini reddedenlerce kıs­
kançlıkla korunan Yasa'ya ters düşmüştü. Ancak Cemaat
Yöneticileri'nin bildiklerini altüst ettiği ve Tanrı gibi, dün­
yadaki budalaca şeylerle bilgileri mahcup ettiği, güçlüle-
rin karşısına zayıfları koyduğu (I. Kor. 1:19-27) kesindir.
Alime, bilgeye ya da filozofa aptalca ya da kabul edilmez
gelen şeyler, Pavlus'a göre müminle mümin-olmayanı
ayırt etmeyi sağlayan, Uhrevi Aklın tezahürleriydi.
Günümüzde, yirmi birinci yüzyılın eşiğinde, İsa Sekii- ,
ler Zeitgeist'in vazgeçilmez bir temsilcisi olarak bizimle

I 19
 120
birlikte varlığını sürdürmektedir. Kilise-dışı(lay) mümin
hâlâ Kutsal Yazılar'daki talimatlara inanmaktadır. Ve mü­
mini olmayan hâlâ Kutsal Kitap'ta peri masalı ya da kıssa
olarak gördüğüyle eğlenmektedir. Ancak doğa-üstü varo­
luşunu inkâr etmek için İsa'ya (Tanrı) en fazla gereksinim
duyan, Ateisttir. Ateistlerin İsa'yı inkâr etmek için İsa'yı
inkârı, merkezin nerede olduğunu bilmeyen ama merkez­
ci olduğunu savlayanlara benzetilebilir. İsa elinden alındı­
ğında Ateist, çözülür. Tıpkı Şeytan'ın Kilise'nin elinden
alındığında dogmanın buharlaşıp yok olacağı gibi. Ate­
ist in Tanrı nin varlığını reddedebileceğini kendine kanıt­
lamak için İsa'ya gereksinimi vardır. Ve Kilise de dogma­
sını sürdürebilmek için Şeytan'a diğer tüm toplumsal ku-
rumlardan daha fazla gereksinim duymaktadır. Günü­
müzde Kilise nin deccal, Şeytan rolünü oynamak üzere
Ateiste her zamankinden fazla ihtiyacı vardır; Ateist de
inkârını koruyabilmek üzere Kilise'nin varlığına gereksi­
nim duyar.
Kilise ile Ateistin arasında gerçekte ne Tanrı ne de Şey­
tan'a değil sadece 'Belgelere ve Kayıtlara' gereksinim du­
yan bilim adamları yer almaktadır. Bilim adamı günü­
müzde neredeyse bir metinler jandarması rolünü üstlen­
miştir ve kutsal yazmalar ve rulolar konusundaki otorite­
sini sürdürebilmek için parşömenler dolusu kanıtı gerek­
sinir. İncelemelerinde İsa, Tanrı olarak ya da İnsan olarak
ya da her ikisi olarak bilim adamının dışında kimsenin
erişemeyeceği, zor seçilebilir bir Kara Delik'e dönüşmüş­
tür. Bu nedenledir ki Göklere çıkartılan bol satışlı kitapla­
rında Aziz Pavlus'un Roma istihbarat servislerinin Kim
Phılby'si ve ilk Hıristiyan cemaatlerinin de bir çeşit LSD
Çılgınları Çetesi oluşturmak üzere bir araya gelmiş kendi
kendisinin gözünü boyayan uyuşturucu satıcıları olarak
sunulmalarına şaşılmamalıdır.
121
A ytıın ç A ltm d al
Günümüz Seküleristi, Ateist ya da şöhret kazanmak
için her an rezalet ve sansasyon peşinde koşan başarısız
bilgiçlerden değildir. Bilinçli Sekülerist, kuşkusuz religi-
oacrat'larm icat ettikleri sahte dini verileri sacerdotalismı
ve bağnazlığı sürekli sorgular ve insan yaşamını etkileyen
seküler değişimleri dogmatize etmeye, doktrinleştirmeye,
yasakçılığa ya da standartlaştırmaya kalkışanların önün­
de bir engel oluşturur. Sekülarist Değişim'in her yerde-
mevcut, 'Fark'mı her nesne üzerinde etkin olduğunu ga­
yet iyi bilmektedir. Dolayısıyla değişimin her yerde var
olan mevcudiyetinden kaçabilecek herhangi bir dogma,
farklılıkların her nesneye içkinliğini dıştalayabilecek bir
öğreti yoktur. Seküleristin 'bütünsel görevi'ni yönlendi­
ren, korku değil, bilinçtir. Ve çağımız Seküleristini bireyin
seçim özgürlüğü hakkının uzlaşmaz savunucusu kılan da
bu anlayıştır.
Nasıralı İsa kuşkusuz İsrail Tanrısı'nm Onaylanmış el­
çisi değildi. İsa Havari ve Şakirtleri tarafından onaylanmış
olan Mesih'ti. Bu, geleceğin Tanrısı için daha farklı bir
kavramsallaştırma gerektirdiğinden, ilginçtir. Yani: A pri­
ori İsa, kurulu bir TekTanrılı dinin Tanrısı (ya da peygam­
beri) değil, saeculum’un görevlendirilmiş/atanmış (insan-
yapısı) Mesih'iydi. İsa'nın öğretisinde 'yeni' olan 'Otorıte-
Yetki'ydi. Musevi geleneğinde Tanrı Mutlak Egemenliğin
sahibiydi ve dünyevi otorite Tanrı tarafından Musevilere
verilmişti. Ve İsa'nın zamanında Sanhédrin tarafından
temsil edilmekteydi. Tanrı'nın Egemenliği mutlak, ama
Sanhédrin'in yetkisi göreliydi. Yetki, kolektif bir sorumlu­
luk ve edinimdir, ve İsrail'in Yargıç Tanrısı'nm koyduğu
kural ve standartlar uyarınca kullanılmaktaydı. İsa tüm
İbrani-Musevi tarih içinde kendi yaşamı ve faaliyetleri
üzerinde bireysel otorite iddiasında bulunmuş ilk insan­
dır. İsa'yla birlikte birey yaşamına ilişkin konularda -tıp-

122
kı Isa gibi- kendi otoritesini ele geçirmiştir. Birey, Musevi
geleneğinde ilk kez kendini yönetebileceği yasal bir temel
bulmuştur. Bu anlamda 'Birey', 'yeni doğmuş' kuşaktır.
Bu dünyevi bir Diriliş, kendini-yöneten bir otoriteyi elin­
de tutabilen bireyin uyanışıdır.
Isa aradaki Sanhédrin'in temsil ettiği örgütlenmiş oto­
riteyi ustaca devre dışı bırakarak Tanrı'nm Egemenliği'yle
uyumlu İnsan'ın kişisel otoritesini gündeme getirmiştir.
Bu İnsan'la kişisel Tanrısı arasında yapılmış 'yeni' bir
Ahit'ti. İnsana verilen otorite, Tanrı'nm Egemenliği'nin
üzerinde olamazdı, ama Yaşlılar Heyeti'nin temsil ettiği,
kimi zaman da saptırdığı Yerleşik Şeriat uyarınca düzen­
lenmiş de değildi.
Tabii insanın (sivil) özgürlükler(in)den yoksun bir oto­
rite tam bir otorite sayılmazdı. İsa, bunu bildiğinden, be­
şeri özgürlüklerin önünü açabilmek için haram/helal yi­
yecekler ve vergilendirme sorunlarına ilişkin yerleşik ya­
sal kural ve düzenlemeleri geçersiz saymakta duraksama-
mıştır. İsa'nın halkı için va'zettiği Kurtuluş'a, Ferisi, Sad-
duki ve Kâtibi fraksiyonlarının dayattığı tüm dünyevi sı­
nır, kurumsallaştırılmış âdet, alışkanlık ve kuralların bo­
yunduruğundan da selameti içeriyordu. Bu yeni selamet
kavramı, tekil insanın, hemcinsleriyle birlikte ya da yalnız
başına, bulunduğu yerde özgür ve özerk olabilmesinin
rasyonellerinin temellerini atmış oluyordu.
Bunun sonucunda, organik siyaseti uyarınca İsa bir ye­
nileştiriciydi. Tek-Tanrıcılığa üç yeni kavram getirmişti:
Birey özgürdü, kendi iman ve inancına ilişkin konularda
kendi otoritesini kullanma hakkına sahipti; birey kendi
toplumunda özerkti; ve bireyin kendi seçimini yapma
hakkı vardı.
Bu 'yeni' unsurlar (ve özellikle birey lehine hoşgörü so­
runu) İsa'nın öğretileri arasında görünüşte en zayıf, ve
12 3
A ytu n ç A ltın dal
kuşkusuz en kabul edilmez önerilerdi. Kilise Babaları'nın,
özellikle de Aziz Augustinus'un kurumsallaştırdığı Kato­
lik Doktrini zamanla bu zayıf hususları silerek İsa'nın öğ­
retilerini Evrensel Kilise'nin iradesine uydurdu. Kilise'nin
Otoritesini kurumsallaştırabilmek için Aziz Augusti­
nus'un ifadesi kullanılmıştı: "Deus homo factus es, et homo
deus fieret" (Tanrı insanı ilahileştirmek için kendini in-
san(i)leştirdi). Geleceğin religiocrat'lan ordusu ellerindeki
bu yorumla ilahi konularda En Yüce Otorite makamı kis­
vesine bürünerek ve yeryüzünde Kendini-Kutsamış
Kent'te (ya da Kentler) Egemen Tanrı'nm Bir ve Tek Kut­
sal (yarı-tanrı) Vekilleri olarak hareket etmemek için bir
neden görmemişlerdi. İsa'nın oluşturmaya çalıştığı hoşgö-
rüye-mazhar bireyinin Kilise içinde yeni özgürlükleriyle
çok kısa bir ömrü oldu; ve kısa zamanda unutuluverdi.
Bunun yerine, religiocrat’\ar İsa'yı esas alan bilim üzerine
değil, kendi tasarladıkları Mesih'i esas alan bilim üzerine
temellenen, efsane ve sırlarla dolu yeni bir İsa imgesi oluş­
turdular. Sekülerleşmiş Musevi, hoşgörüye-mazhar bire­
yin Seküler ve doğal haklarını arayıp savunan Nasıralı İn­
san İsa'yı gözlerden saklayan, Kilise-Yapısı-İsa'nın bu ha­
yalet imgesi oldu...
Eski Ahit'te Tanrı, insanlar arasında kayırmacılığı ya­
saklamaktaydı. Korumacılığı ve Kayırmacılığı sadece ken­
disine saklamıştı. Örneğin Nuh (ve ondan sonra başkala­
rı) dürüstlüklerinden ötürü Tanrı tarafından kayrılmışlar-
dı. Eski Ahit'in Tanrı tarafından gözetilen Musevi'si, özde
İsa'nın hoşgörüye mazhar bireyini önceler. Yine de çağdaş
Flıristiyanlaşmış sınıflı ulus-devletleri ve toplumlarına
yön veren Sekülerleşmiş yurttaşın öncüsü, İsa'nın hoşgö­
rüye-mazhar bireyi olmuştur. Burada önerildiği üzere,
eğer İsa kendi zamanında özgürleşmiş bireyin haklarının
peşinde idiyse o zaman günümüzdeki mümin Hıristiyan
 124

N O TLAR
da İsa'nın hoşgörüye-mazharşahi yönetici kültün kurum-
sallaştırdığı yasa ve düzenlemelerin boyunduruğundan
ve köleliğinden özgürleşmiş özerk 'BEN'İM'dir.
Kilise-Yapısı-Tanrı yorumuyla Nasıralı İsa, kurumsal­
laştırılmış bir Tanrı'dır ve gerçek anlamıyla, bir zamanla­
Giriş
rın güçlü Kent-Devleti, Papalık Devleti'nin Tanrısı olarak
1) K enneth N . M ed hu rst ve G eorge H. M oyse,
Bir ve Tek 'Sözel İmge'yi temsil eder. Ve yirminci yüzyılın
Church and Politics in a Secular Age
başından beri bu 'sözel imge' on dokuzuncu yüzyıl pa-
(O xford: C larend on P res, 1988), s. 18.
paz-aleyhtarlığmm şu Tanrı-karşıtı vaazını izleyen çağdaş 2) K arel Dobbelaere,
kiniklerin* ve Ateistlerin şu meş'um reddiyesiyle karşı Secularization: A Multi-Dimensional Concept,
karşıya kalmıştır: Homo homini deus est (İnsan insanın Tan­ C u rren t Sociology, C ilt 29, Sayı: 2, Y a z 81.
rısı'dır). S age Y ay. 'K av ram (S ekü lerleşm e/d ü n yevileşm e) ilk olarak
1648'd e W estphalia B arışı'n a yo l açan g ö rü şm eler sırasın d a
İşte bu bakış açısıyla Ateistlerin eleştirdikleri İsa ger­
Fransız Longueville tarafından kullanılmıştır, (s. 8)
çekte religiocratTarın denetimindeki Kilise'nin onların
3) D avid M artin,
önüne koyduğu, Kilise'nin kendi çıkarlarına uygun olarak A General Theory of Secularization,
kurgusal planda yeniden inşa ettiği, bir gölge-oyununun E xploration s in interpretative Sociology,
baş aktörü yapılmış olan İsa'dan başkası değildir. (O xford : Basil Blackw ell, 1978).
4) A lıntılar D obbelaere'den, a.g.y., s. 9,
M arty'n in , Varieties of Unbelief inden,
(N ew Y ork, H olt R inehart, 1964), s. 145
5) M artin , a.g.y. s. 9.
6) D obbelaere, aynı cilt, s. 9.
7) W illiam A. C hristian, Sr.,
Doctrines of Religious Communities
(A Philosophical Study,
N ew H aven : Y ale U niversity P ress, 1987), s. 211.
8) C h ristian Sr., a.g.y., s. 212.
9 ) C h ristian Sr., a.g.y., s. 210.
10) P ao lo P rod i,
The Papal Prince,
(C am bridge: C am bridge U niversity Pres, 1987
Ç eviren : Susan H askins), s. 162.
11) D obbelaere, a.g.y., s. 25.
12) H arv ey C o x, 1
Religion in the Secular City
Cynics: Tüm değerlerin önem siz v e geçersiz olduğunu, bu nları um ursam a­
m ak gerektiğini öne süren doktrin, (y.n.)
125
126 Ü ç İsa A ytu n ç A ltın d al 127

(N ew York: Simon and Schuster, 1984). 18) İngiltere'deki 'H ıristiyan Sosyalizm i' için bkz. Fabian Bildirileri,
13) D avid L. M iller özellikle no. 42. Christian Socialism, Rev. Stew art D. H eadlam 'in
The New Polytheism bir konuşm ası, bir Fabian D erneği yayını (L on d ra, 1894).
(Ö al'as, T exas: Spring Publications, 1981). Rev. H ead lam 'a gö re M esih. 'O seküler, sosyalist görevleri küçük
A yrıca bkz. H en ry C örbin'in ön söz m ektubu ve Jam es Hill- ölçekte Filistin'de gerçekleştirmiştir' (s. 6-7).
m an 'ın eki. A B D 'de The Christian Socialist, C h icag o'd a ayd a iki kez yayınla­
14) A lasd air M ac: N tyre ve Paul Ricoeur, nan sekiz sayfalık gazete.
The Religious Significance of Atheism, Özellikle bkz. The Socialism of fesus,
(Colom bia U niversity Pres, 1969) Rufus W . W eeks, grub u n yayınladığı bir kitapçık. A lm an ya için
15) A n d rew M. Greeley, özellikle bkz. Der rote Pfarrer G eorg Fritze (1874-1939), H ans
Religion/A. Secular Theory, Prolin gh eu er (Köln: P ahl-R ugenstein 1989), 'Religiöser Sozialis-
(N ew York: Free Pres, 1982) m us und K atholizism us' konusunda ilginç belgeler su n m ak ta­
G reeley Seküler'i K utsal'ın değil, D insel'in karşısına k oym akta­ dır (s. 204-210). İsviçre için örneğin bkz. Rev. H erm ann Kut-
dır. "T eorim , 'Seküler' bir teoridir. Bundan bir 'Sekülerleştirm e' ter'in kitabı They must or God and Social Democracy, C h icago 1908.
kuram ını - dinin geçm işte genellikle belirsiz bırakılan bir z a ­ Kilise'nin İkinci D ünya Savaşı sırasında A BD 'deki anti-sosyalist
m an d a old u ğu nd an d aha önem siz old u ğu nu öne süren bir ku- faaliyetleri için Bkz. Paul Blanshard'ın American Freedom and
ram ı-kast etm iyorum . Teorim , ayrıca ilahi ve dünyevi birbirin­ Catholic Power (Boston: The Beacon Pres, 1949).
den kesin hatlarla ayrılm ış iki alan m ış gibi, 'Seküler'i 'K utsal'ın 19) Y v es C o n g ar, La Crise dans l’Eglise et Mgr Levebvre (Paris: Oerf;
karşısına da koym am aktadır. Tersine, Seküler ile K utsal'ın bir 1976).
biçim de ayrı olm akla birlikte, ikisi arasındaki sınırın belirsiz ve 20) Ç ekişm e, buhran ve gerilim den ari bir Kilise, P avlu s'su z bir Y e­
geçirgen old u ğu kanısındayım . Seküler her gün K utsal'a m ü d a­ ni A h it'e benzer! Rom a ve Bizans Kiliseleri içindeki ve bunlar
hale ederken, Kutsal da Seküler'e m ü d ahale eder. Ben, Seküler'i arasındaki çekişm eler halen sürm ektedir. Özellikle bkz. L. D uc-
Eklesiyastik'in karşısına k oym ayı yeğ liyo ru m " (s. 1). hesne'in L'Eglise au VI em e Siecle (Paris: A ncienne Librairie
16) Bkz. Eugen Biser'in Argumente Für Goff'daki Tanrı tanımı. (A l­ Fontem oijıg, 1925) v e Les Premiers temps de l'Etat Pontifical (P a­
m an ya, H erderbücherei, 1987): 'G ott ist nicht n u r grosser als je­ ris: Fontem oing, 1911).
d er Begriff von ihm, er ist au ch grosser als jeder Bew eis'. (T an n 21) Judith H errion, The Formation of Christendom'da
yalnızca onunla ilgili her d üşü n ced en değil, her kanıttan da d a ­ (L on dra: Fontana P res, 1989),
ha büyüktür.) 'H ıristiyanlık âlem i' terim ini inceler. H errion 'un işaret ettiği gi­
(G. K rau s'u n m akalesi, s. 71). bi, bu terim ilkin A nglo-Sakson İngiltere'de kayıtlara geçm iştir
17) Bunu gösterm ek için iki örnek yetecektir. P apa XII. P i u s ,' Provi- ve önceleri H ıristiyan bağlılığını belirlem ede kullanılan Latince
da Mater Ecclesia'yı 2 Şubat 1947 tarihinde yayınladı. Kilise ka- G rekçe Christianitas ya da oikumene sözcükleriyle arasında tam
nonisti Bernhard P u sch m an n 'a gö re bu A n ay asa Seküler bir bel­ bir koşutluk yo k tu r (s. 8).
geydi. A lm anya 1948'd e kendi 'erstes deutsch es Sekülarinsti- 22) 'S ürgü n kiliseleri' eski-sosyalist ülkelerde bir zam an lar yasaklı
tu t'u , M arien K ardeşler B irliğ i/E n stitü sü 'n ü kurdu. A ynı yıl, 20 olan kiliseleri tanım lam ak için kullanılır. H ildesheim Piskoposu
M ayıs günü Trier Piskoposu kanonik Marienschwestern kuru ­ Josef H o m ey er'e göre pek çok kilise, kendi topraklarında tutsak
ntundan resm en Seküler Enstitü olarak söz etti. Bkz. H u bert d uru m d ay d ı. Bkz. 24-27 Ekim 1991 tarihlerinde H an nover'tle
M oh r'u n Das Katholische Apostolat/Zur Strategie und Taktik des po­ toplanan 'A v ru p a'y ı Düşlem ek-Birleşik A v ru p a'd a H ıristiyanlı­
litischen Katholizismus, ğın G eleceği' başlıklı U luslararası K onferans'ın yayınlanm am ış
(Berlin: Rutten und Loening, 1962), s. 138-139. zabıtları. Özellikle bkz: Jan u sz N ago rn y'n in (Lyubliyana) ko-
128 Üç İsa Aytunç Altındal 129

nuşm ası. (Bu m etinler Forschunginstitut für Philosophie, H an- 6) Rolf Rendtorff,
n over'd en sağlanabilir.) Tüm A v ru p a'd an 137 Katolik rahip, Israels Glaube in der Geschichte,
A vru p a'n ın Yeniden İncil'e D önm esi çağrısını yinelem ek için (Die Ju d en, G ü ter S tem b erger H rsg.)
R o m a'd a toplandı (25 K asım - 14 Aralık 1991). Bir İsviçre gaze­ (M ünih: V erlag C. H . Beck, 1990), s. 28.
tesinin bildirdiğine göre, A vru p a'n ın yeniden İncil'e D ön d ürül­ 7) M ircea Eliade,
m esi yalnızca eski-kom ünist ülkelerle sınırlı olm ayıp, '(sondern Das Heilige und das Profane,
au ch ) Säkularisierte W esteu rop a'yi (özellikle) d ü n y ev i/S ek ü ler (Suhrkam p, 1990), s. 97.
Batı A v ru p a'y ı da kapsıyordu. (Bu sonraki bir gelişm edir. N om inal olarak H int ve G rek mistik
(Tages A n zeig er/M ich ael M eier, 18.12.1991), s. 8. felsefe unsurlarının M usevi öğretisine dahil olm asıyla başlam ış­
23) K ilise'nin İnsan H akları'na ilişkin tutum u için bkz. Die Kirche tır.)
und die Menshenrechte (D okum ente 5, herausgegeben von d er 8) Ignaz M aybaum ,
Päpstlichen K om m ission (Justitia e P ax, 1976) P apa XXIII. Jean Trialogııe Between Jew, Christian and Müslim,
P au l'u n konuya ilişkin, Pacem in terris, s. 7'deki yoru m u . (L on dra: R outledge and K egan Paul, 1973), s. 143.
24) R.H. Taw ney, "K utsal K itap İbranice'sinde böyle bir sözcük (kültür) yoktur.
Religion and the Rise of Capitalism, İsrail ibranice'sinde k ültü r'ü karşılayan sözcük ise elektrik'i
(Pelican Book, 1975), s. 274. karşılayan sözcük k adar yen id ir."
9) Peygam berlerin m ecazi dili ve bunların yo ru m u Sir Isaac N ew -
ton 'u n Observations Upon the Prophecies of Daniel, and Apocalypse
Birinci Bölüm
of St. John'unda tartışılm ıştır. (L on dra: J. D arby and T. Brow ne,
1) Robin L ane Fox, 1733. Tıpkı basım , Zürih, A. A ltındal & C o., 'M odus V ivendi',
Pagans and Christians, 1985). P eygam b er (-si) dil (-i) için bkz. ikinci Bölüm.
(Penguin Books, 1988), s. 30. Sir Isaac N ew ton , a.g.y., s. 145 (diğer tartışm alar için bkz. bölü­
'A dlarını ilkin H ıristiyanlar verm iştir, Pagani.' m ün bütünü).
Sapkınlık, O rtodoksluk ve h om o d o xy için bkz. s. 31. 10) Fo x, a.g.y., s. 33.
Religio ve supertitio için, bkz. s. 32. 'A n ad olu 'd a halk Kutsal v e A dil bir İlah'a şeref s u n a rd ı...' K ut­
2) W .H .C . Frend , sal ateş için bkz. Lew is M um ford,
The Rise of Christianity, The City in History,
(D arton, Longm an and Todd, 1984), s. 21. (Penguin, 1979), ss. 1 5 0 ,1 8 2 ; K utsal Y ollar için bkz. s. 161.
3) Benzeri bir ön erm e için bkz. T h om as M erton, 11) Theios an er kavram ının farklı bir yo ru m u için bkz. M orton
No Man is an Island, Sm ith'in m akalesi: On the History of the 'Divine Man', (P agan is­
(N ew York: Dell Pub. C o., 1957), s. 39. m e, Ju d aism e, C h ristianism e/In flu ences et A ffrontem ents dans
'H er şey aynı anda hem iyi hem de k usurludur.' le M onde A n tiq u e/M élan g és offerts a M arces Simon.
4) A din Steinsaltz, Paris: Editions E. De Boccard , 1978), ss. 335-345.
The Essential Talmud, 12) T h eod or G om perz,
(Bantam Books, 1977, ss. 214-215; İbranice'den çeviren: C h aya The Greek Thinkers,
Galai). (L on dra: John M u rray, 8. basım , 1969). '
5) Bertrand Russell, Cilt I, s. 150.
Why I am not a Christian, 13) F ran z R osenzw eig,
(L on dra: U nw in H u m an Ltd., 1989), s. 26. The Star of Rédemption,
130 A ytu n ç A ltın dal 131

A ktaran M ayb au m , a.g.y., s. 59. Jerom e'a (yakl. 341-420) d ayan m ak tadır. A ziz Jerom e'a göre,
'M usevi herhangi bir şeye inanm az, o, inancın kendisidir.' (s. M eryem 'in annesi H an nah kısırdı ve kocasıyla gebe kalm adan
342) yirm i yıl yaşam ıştı.
14) F ran z R osenzw eig, 25) Esseneler ve H akkaniyet Belleticisi iç in bkz. İskenderiyeli Phi­
"T an rı'yla birlikte, am a 'd in'siz y ü rü y o ru z." lo.
A ktaran M ayb au m , a.g.y., ss. 81 ve 168. Quod Omnis Probus Liber,
15) Sir Isaac N ew ton , a.g.y., s. 145. Yaşlı Plinius,
(D iğer tartışm alar için bkz. Bölüm ün bütünü). Histórica Naturalis,
16) A Pow ell D avies, V. K itap, Bölüm 17 ve
The Meaning of the Dead Sea Scrolls, Josephus, Wars of the Jews
(Signet K ey Book, 1956), s. 90 K itap XVIII, i. 5 ve K itap XV , x, 5. çeviriler D avies'd en, a.g.y., Ek.
17) Onları Y oah im ve H an nah olarak tanım layan İnciller değil, 'ge- 26) "H ıristiyan felsefi tarihi bir H ıristiyan'la değil, am a bir M use­
lenek'tir (H an nah lütuf anlam ına gelir). A ziz H an nah cultus'xi vi'yle, İskenderiyeli Philo'yla b aşlam ak tad ır", 'Philo', s. 137, H.
14. yü zyıld a kabul edilm iştir. Bkz. Book of Saints. C h ad w ick 'd en ak taran Frend , a.g.y., s. 50.
18) Böylesi bir kentin v a r olup olm adığı çağd aş tarihçiler ve ilahi- 27) H ah am M ayb au m 'u n da belirttiği gibi, 'K utsal K itap p ey g am ­
yatçılarca tartışılm aktadır. A lan VVatts'a göre, 'N asıra' dal an la­ berlerine her zam an yakın olan M useviliğin k uram sallaşm ış bir
m ına gelirken A ziz Bernard bunu 'çiçek' olarak yo ru m lam ak ta­ din haline gelm esine gerek y o k tu ... M usevilik kurum sallaşm ış
dır. A lan W atts. bir dinden çok, p eygam bersi bir harekettir.' a.g.y., s. 168.
Myth and Ritual in Christianity, 28) Bkz. Steinsaltz, a.g.y., ss. 24-25-26.

(L on dra: T ham es and H u dson , 1983), s. 116. 29) M ayb au m , a.g.y., s. 167.

19) P apa IX. Pius Yu su f'u resm en evrensel kilisenin k oru yu cu azizi 30) M ayb au m , a.g.y., a.y.

ilan etm iştir. A yrıca çalışanların k oru yu cu azizi sayılır ve 1 M a­ 31) Alfred Kuen

yıs günü ona hasredilm iştir. Bkz. Book of Saints, a.g.y., s. 320.
Je Batirai Mon Eglise,
(V evey: Editions E m m aü s, 1967), ss. 296-297.
M atta'ya gö re Y usuf Y ak u b 'u n oğlu, (M atta, 1:16) L uk a'ya
32) Kuen, a.g.y., s. 273.
g ö rey se (Luka 3:23).
33) Kuen, a.g.y., s. 274.
20) "Bu, ibranice Jehoshuah, Joshus ya da Jeshua'nın G rekçe biçim i­
34) Çeşitli y azarlar H ıristiyan M an eviyatçılığı'ndaki huzursuzluk
dir. Orijinal G rekçe IH C O YC olarak yazılır ve H ıristiyan sim ge­
ve belirsizlikleri irdeleyip belgelendirm işlerdir. Bunlardan ü çü ­
ciliğinde IC.IH C. ya da IHS olarak kısaltılır."
nü anacağım :
21) Sukka 49 b.
H ubertus M ynarek,
Der Babylonische Talmud,
Religiös ohne Gott,
(M ünih: W ilhelm G oldm ann Verlag. A usgew ah it, übersetzt
(G oldm an V erlag, 1987);
und erklärt von reinhold M ayer, 1965), s. 101.
Les Sects et l'Eglise Catholique,
22) A lan W atts,
Le D ocum ent R o m ain /In tro d u ctio n d e Jean V ernette delegue
Nature, Man and Woman,
de l'E p isco p at/P resen tatio n de 200 grou p es religieux (Paris,
(N ew York: V intage Books, 1970), s. 168.
C erf, 1986);
23) Frend , a.g.y., s. 177.
M ax Bouderlique,
24) 'Bakire D oğum u' genellikle M ery em 'in El D eğm em iş Gebeli-
Sectes
ği'yle karıştırılır. Bu İkincisi, 19. yü zyıld a bir İm an İlkesi haline
Les m anipulations m entales,
getirilm işti. Bu fikir, Katolik d ogm an ın savu nu cu ların d an A ziz
(Lyon: C hronique, 1990).
132 A ytu n ç A ltın dal 133

İkinci Bölüm 13) John D ewey,

Reconstruction in Philosophy,
1) W illiam A. Christian Sr., a.g.y., s. 73. (N ew York: M entor, 1950), ss. 152-153.
2) Christian Sr., a.g.y., s. 80. 14) Kuen, a.g.y., s. 57.
3) Sekiilerist deyim i G eorge Jacob H olyoake tarafından icat edil­ 15) Frend, a.g.y., ss. 97-98.
m iştir. H olyoake kendini ateist denen kişilerden ayırt edebil­ 16) Frend, a.g.y., ss. 91-97.
m ek için, 1892'd e A v am K am arası'n a kabul edildiğinde Kutsal 17) Frend a.g.y., s. 93.
K itap üzerine yem in etm iştir. H olyoake İngiltere'de A teizm ve 18) Lew is M um ford The City in History'de şöyle yazar:
küfür suçlam asıyla h apse m ahkûm edilen son kişiydi. Bkz. M ic­ "N e ki h ayat bir kez, tanrıların benzeri olarak, böylesine kutsal­
hael J. Buckley. ca kavranıldığm da, kadim kentin kendisi bir cennet-benzeri h a­
At the Origins of Modern Atheism, line gelip Rom a d önem ine dek böyle kaldı.", a.g.y., s. 86.
(Yale U niversity P res, 1987), ss. 10-11. P avlus olasılıkla bu benzerlikten (sim ulacru m ) kendi Gentile
4) Bkz. Diana W ood, Kilisesi'ni biçim lendirm ede yararlanm ıştır.
Clement Vl/Pontificate and Ideas of an Avignon Pope, 19) K adim Grek L ogo s kavram ı, gerçekte dışsal, Seküler bir 'Keli­
(C am bridge: C am bridge U niversity Press, 1989), s. 1 ve 204. m e' v e /v e y a 'İlke'ydi ve M usevi 'Yol' ve diline kesin bir ihtiyat
5) C hristoph G üntert, L u d w ig Schm ugge, A ytu n ç A ltındal (H rsg) kaydıyla, sonraları dahledilm işti. Olasılıkla Philo'nun L ogos'u
Strassburg und die Judenverfolgung 1348/49, kavrayış tarzı nedeniyle ilkin (A racı olarak) İsa'd a kişileştiril-
(Zürih: A. A ltındal & Co., 'M od u s V ivendi', 1991). İlk kez bu ki­ miş, sonra Kutsal Ruh'la özdeşleştirilm iş ve en son un d a Tes-
tabın yazarı tarafından A vru p a'n ın gü n dem ine getirilen bu lis'in ikinci kişisi kılınmıştı. V e usul u yarın ca, Logos sonunda
“Unutturulmuş" katliam , A BD 'li Yah ud i eğitim ci Sonia Levitin (İsa olarak) K ilise'ye hasredilm işti. G izem li v e /v e y a sapkın
tarafından rom anlaştırılm ıştır. Bkz: The C u re, N Y. 1999. (H eretical) biçim lerinde Logos 'v ar olan' (insanların gözlem le­
6) Patricia C rone-M ichael Cook, yebileceği) ile 'v a r olan -ü stü ' (Tanrı) arasın da nihai düzenleyici
Hagarism/The Making of the Islamic World, kuvvetin nişanesine indirgenebilir. Logos-İsa-K ilise v e 'v a r o-
(C am bridge: C am bridge U niversity Press, 1977). lan-üstü' için bkz. R udolf Steiner,
7) 'A pp elan tlar' 1600 yılında R o m a'd a ortaya çıkan bir g ru p sekü­ Le Christianisme et les Mysteres Antiques,
ler din görevlisidir. Bkz. E d w ard N orm an , (C enevre: Editions A nthroposophiques R om an des, 1985), ss.
Roman Catholicism in England from the Elizabethan Settlement to the 149-151 ve 154.
Second Vatican Council,
(O xford: O xford U niversity Press, 1985), s. 43 ve s. 55.
Üçüncü Bölüm
8) A ugust M. Knoll,
Katholische Kirche und scholastisches Naturrecht, 1) V iktor Frankl,
(N euw ied: L u chterhan d , 1968), s. 34. The Will to Meaning, ak taran , M oshe Kohn, 'M an: P artn er in C re-
9) Knoll, a.g.y., aynı yerde. tion' başlıklı m akalesinde.
10) D avid E. Jenkins, D urham Piskoposu, 2) Bkz. M osh e K oh n'u n m akalesi
God, Politics and Future, 'Shame proves us human, keeps us humble',
(L on dra: SCM Pres L td., 1988), XII-XIII. (The Jerusalem Post, 14 Eylül 1991).
11) Jenkins, a.g.y., s. 46. 3) M aybaum , a.g.y., s. 167.
12) W atts, 4) Jqhn R. W . Scott,
Nature, Man and Woman Basic Christianity,
a.g.y., ss. 161-162. (İngiltere: Inter-V arsity Pres, 1983), s. 92.
 A y tu n ç A ltın dal
1 4 Ü ç İsa

20) Buckley, a.g.y., s. 27.

5) M ichael Baigent, Richard Leigh,
21) N inian Sm art,
Verschluss-Sache Jesus,
The World Religions,
(M ünih: D roem er K naur, 1991),
(C am bridge: U niversity Press, 1989), s. 47.
P aulu s, röm esch er A gen t od er Inform ant?,
22) H ebblethw aite, a.g.y., s. 10.
ss. 275-279. Ölü Deniz Y azm aları'na ilişkin d aha eski bir tartış­
23) Bkz. Özellikle D avid Y allop 'u n,
m a için bkz. Philip E. Ross'un makalesi.
In God’s Name/An Investigation into the murder of Pope John Paul I,
Overview: Dead Sea Scrolls,
(C orgi Books, 1989).
(Scientific A m erican, K asim 1990).
24) Joseph M cD ow ell-Bart L arson ,
Polem ikler için bkz.
fesus, A Biblical Defense of his Deity,
E d m u n W ilson'un
(California: C am pu s C ru sad e for C hrist, 1983), ss. 21-24.
The Dead Sea Scrools 1947-1969,
25) Liber Pontificalis, a.g.y., s. 2
(N ew York: O xford U niversity Press, 1989), ss. 16.
26) Liber Pontificalis, a.g.y., s. 4.
6) D avid-C hristie M u rray,
27) Liber Pontificalis, a.g.y., s. 14.
A History of Heresy, (O xford: O xford U niversity Press, 1989), s.
28) Liber Pontificalis, a.g.y., s. 74.
16.
29) Frend , a.g.y., s. 596.
7) Fox, a.g.y., s. 513.
30) Paolo Prodi,
8) Frend , a.g.y., s. 102.
The Papal Prince, a.g.y., s. 121.
9) Fo x, a.g.y., s. 419.
31) a.g.y., s. 18.
L am on t,
10) Russell, a.g.y., ss. 34-35. L u th er dahi, 'Kim se dünyanın kansız
32) H .C. Erik M idelfort,
yönetilebileceğini sanm asın. Sivil kılıç kızıl ve kanlı olm alıdır,'
Insanity and Culture/Understanding Popular Culture,
d em ekten kendini alam am ıştı.
Steven L. K aplan (Yay.)
Bkz. T aw n ey, a.g.y ., s. 110.
(M outon Publishers, 1984), s. 138.
11 ) P eter H ebblethw aite,
33) Giles Constable,
In the Vatican,
Renewal and Reform in Religious Life.
(L on dra: Sidgw ick and Jackson, 1986), s. 53.
Renaissance and Renew al in the Tw elfth C en tu ry'd e,
12) Frend, a.g.y., ss. 573-574.
Benson L. Robert-Constable Giles (Yay.),
13) Buckley, a.g.y., ss. 38-39.
(O xford: C larend on Press, 1985), s. 47.
14) Buckley, a.g.y., s. 363.
Deutzlu Rupert için ayrıca bkz. Jean Leclercq'in The Renewal of
15) Buckley, a.g.y., s. 2.
Theology başlıklı m akalesi, a.g.y., ss. 69, 77.
16) Buckley, a.g.y., aynı yerde.
34) Bkz. John A ustin Baker'in m akalesi
17) The Book of Pon tiffs,
The Right Time, Fem inine in the C h u rch'd e,
(Liber Pontificalis) Ç eviren ve önsöz: R aym ond Davis (Transla­
Yayınlayan: M onica Furlong,
ted T exts for H isto ria n /L a tin Series V. Liverpool U niversity
(L on dra: SPCK; 1984), ss. 163-177.
P ress, 1989), ss. 1-3.
35) D avid Flusser,
18) Stew art Lam ont,
An Early Jewish-Christian Document in the Tiburtine Sybil,
Church and State/Uneasy Alliances,
Paganism e, Judaism e, Christianism e'de,
(Londra: The Bodley H ead , 1989), s. 71.
a.g.y., ss. 153-183 ve ayrıca
19) Osservatore Romano, İngilizce, 29 Ekim 1984, aktarın Hebbletth-
Flusser'in Jesus'u (H am b u rg, Row ohlt, 1968).
w aite, a.g.y., s. 54
136
d iz in
36) Kuen, a.g.y., s. 42.
37) W oo d , a.g.y., s. 35.
38) D ew ey, a.g.y., s. 67.
39) Y ah veh (K yrios) ve Elohim (Theos) için bkz. Frend, a.g.y., s. 214.
40) "Ibraniler arasında her yeni tarihsel felaket, seçilm iş halkın ken­
dini kaptırıp koyverdiği gü n ah âlem lerinden öfkeye kapılan
Y ah veh 'in bir cezası olarak g ö rü lü rd ü ... Onların gözlerini haki­
ki 'T anrı'ya çevirerek d oğru yola dön dü ren tek etken, tarihsel
felaketlerdi." Bkz. M. Eliade'nin The Myth of Eternal Return'ü,
(Büyük Britanya: A R K A N A , 1989), ss. 102-103.
A yrıca bkz.,
I. Sam uel 1 2 :1 0 ,1 5 .

A ç
A dcılar, 4 çifte standartçılık, 49, 82
A pellantlar, 51
arcariu s, 105
D
D eus-A bsconditus, 20,
B dışsal iddia, 43
Birleşik A vru p a, 5 D oğu despotluğu, 17
Bütünsel G örev, 35, 37, 38, 40, 51

E
c
eklesioloji, 88
C ebrail, 28 El, 16
C ircum cellionlar, 93 esirgeyici, 30
C izvitler, 51
 138 A y tu n ç A ltında!

F M teleoloji, 84 Y
teşuva, 22
federatif birlik, 5 m an d atum dei, 106 Yah ud i-H ıristiyan geleneği, 3
T evrat, 61
fideist, 84 m ilitan kilise, 49 yazg ı, 82
theios aner, 120
yeniden K atolikleştirm e, 6
theos, 114
G N triad quid, 108

gerçekçiler, 4 nom enclátor, 105

z
non sequitor, 54 u Zeitgeist, 23-24
zeit-onhe-geistk, 24
H u n am sanctum , 105

H agg ad ah , 62, 77
O
Hıristiyanlık, 2, 5, 25, 30, 32, 40, otorite (adem -i m erkezi), 52
50, 52, 53, 7 8 ,1 0 8 ,1 1 2 , 127

P
i
Papalık Devleti, 124
ideal insan tipi, 39 p apaz aleyhtarlığı, 124
in principo, 67 P raecep tu m im peretoris, 106
insan hakları, 6, 58
iyim serlik, 91
R
religiocrat, 89-92, 103, 123-124
K
kairos, 110-111
S
karşıtlık, 25
kategorileştirm e, 61 sacerdotalist, 89, 102
K athenoteistler, 12 seküler iddia, 43, 48-49, 90, 119
kayırm acılık, 4 9 ,1 2 3 soyağacı, 31-32, 37
kehanet, 13, 19-20, 26, 29, 32, 52, soyutlanm a, 65, 67, 71
60, 79, 9 7 -1 0 0 ,1 1 3 sözel im ge, 124
khronos, 110, 111 substance prem iere, 108
köktencilik, 6, 38 sürgü n kiliseleri, 5
kyrios, 114

T
L T anrı'nın inayeti, 19
laikleştirm e, 1 tapınm a, 18, 22, 34, 101
Liber Pontificalis, 111 tefsir-i konum , 35, 37
Tek-Tanrıcılık, 13
 A y tu ııç A ltın dal 141
14 3

USA
BOSTON COLLEGE September 24,1992
CHESTNUT HILL, MASSACHUSETTS 02167-3006

DEPARTMENT OF THEOLOGY
(617)552-3880 Dear Aytun,

Thank you immensely for your book, which delights me, as

October 9,1992 well as instructing me, as I know it will go on doing. You have
a great gift for clarity, for presenting without reducing, and in
Dr. Aytunç Altındal
Modus Vivendi this are give me many formulations to ponder, in a strange
Limmatquai 80 way, your conception of Jesus as secular Jew reminds me of
CH-8001 Zurich John Michael Cuddihy's writing about nineteenth century
Switzerland Europe, in his chapter on Freud (The Ordeal of Civility).

Dear Aytun, Yours is a book I will be pleased to read over and over.

Thanks so much for the book, which I have found quite
stimulating. I have enclosed a copy of the MLA style sheet for
you, but your paper is already in that form. If you want
expand your paper at all or make any other changes, please
have everything to me by November 15,1992. The paper can
be 10 pages, including footnotes, double-spaced.
Looking forward to meeting you again, perhaps in Graz.
Sincerely,
(I'm going to enclose, as further evidence of my devotion to
certain kinds of cultural mixing, a poem called "Ginza Samba",
which comes partly out of my experiences as a saxophone
player.)
I am very pleased to know you, and hope we can meet
again.
Best wishes,

Robert Pinsky

Donald J. Dietrich
Chair, Department of Theology
142

March 4,1993

O. Aytun Altindal
MODUS VIVENDI
8000, Zurich, Limmatquai 80

Dear Aytun Altindal,

This is to convey my belated thanks for your THREE

FACES OF JESUS which I read while recuperating from a her­
nia operation. I am pleased to report that I have survived both
without ill effect. Seriously, I was intrigued by the thesis and
often found myself smiling at some of the jabs. Scholarly, but
not the conventional style.
With best wishes, sincerely,

Bernard S. Morris