Atlas Ekofizjograficzny

ATLAS
EKOFIZJO
GRA
FICZNY
MIASTA
STOŁECZNEGO
WARSZAWY
Warszawa, 2018
2
Zespół autorski:
KIPPIM dr Piotr Fogel

mgr Magdalena Łaska
mgr Anna Majchrzak
inż. Michał Cichocki
dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW
SGGW dr Agata Cieszewska

Zleceniodawca dr inż. Renata Giedych
Katedra Architektury Krajobrazu
dr Piotr Wałdykowski
dr Joanna Adamczyk
Miasto Stołeczne Warszawa
dr inż. Gabriela Maksymiuk
Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego dr inż. Joanna Dudek-Klimiuk
ul. Marszałkowska 77/79 dr inż. Marzena Suchocka
00-001 Warszawa mgr inż. Maciej Wasilewski

mgr inż. Agata Winiarska
NFOŚ mgr Alicja Kiczyńska

mgr Andrzej Weigle
Wykonawca
dr hab. Piotr Sikorski,
Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej
i Mieszkalnictwa dr inż. Witold Strużyński,
mgr Andrzej Węgrzynowicz
ul. Targowa 45
mgr Andrzej Horbacz
03-728 Warszawa
AQUAGEO
dr Michał Fic
mgr Jarosław Kręgiel
mgr inż. Igor Grądziel
Centrum Badań Kosmicznych PAN
dr hab. Stanisław Lewiński, prof. CBK PAN

mgr inż. Sebastian Aleksandrowicz
SPIS TREŚCI OCENA CHARAKTERU I INTENSYWNOŚCI ZMIAN ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU..................................................... 77
WSTĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU, KTÓRE MOŻE POWODOWAĆ
WSTĘP ...........................................................................................................................................................................................7 DOTYCHCZASOWE UŻYTKOWANIE I ZAGOSPODAROWANIE .............................................................................................. 81
WARSZAWA NA TLE UWARUNKOWAŃ REGIONALNYCH .........................................................................................................9 UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE ............................................................................................................................. 82
POWIĄZANIA MIASTA ST. WARSZAWY Z OTOCZENIEM......................................................................................................... 10 OGRANICZENIA ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WYNIKAJĄCE Z PRZEPISÓW PRAWA ........... 83
BUDOWA GEOLOGICZNA........................................................................................................................................................... 12 OGRANICZENIA ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WYNIKAJĄCE Z UWARUNKOWAŃ
UTWORY POWIERZCHNIOWE ................................................................................................................................................... 13 EKOFIZJOGRAFICZNYCH .......................................................................................................................................................... 84
OSADY ANTROPOGENICZNE .................................................................................................................................................... 14 PRZYRODNICZE PREDYSPOZYCJE DO KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ .............. 85
PRZEPUSZCZALNOŚĆ GRUNTÓW ........................................................................................................................................... 15 SPW+, CZYLI SPW 2006 + ZIELONA INFRASTRUKTURA WARSZAWY .................................................................................. 91
WARUNKI BUDOWLANE W MIEŚCIE ......................................................................................................................................... 16 WSKAZANIA DOTYCZĄCE ZACHOWANIA I KSZTAŁTOWANIA TERENÓW WAŻNYCH DLA PRZYRODNICZEGO
FUNKCJONOWANIA MIASTA, W TYM W OBRĘBIE SPW+ ...................................................................................................... 94
GŁÓWNE JEDNOSTKI GEOMORFOLOGICZNE ........................................................................................................................ 17
REKOMENDACJE WYNIKAJĄCE Z PODSUMOWANIA PRAC NAD ATLASEM EKOFIZJOGRAFICZNYM MIASTA
PRZEKROJE PRZEZ POZIOMY GEOMORFOLOGICZNE WARSZAWY................................................................................... 19 STOŁECZNEGO WARSZAWY .................................................................................................................................................. 108
HIPSOMETRIA ............................................................................................................................................................................. 20 OCENA STANU ZACHOWANIA WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH ORAZ MOŻLIWOŚCI ICH KSZTAŁTOWANIA ................ 109
NACHYLENIA TERENU ............................................................................................................................................................... 21 SPIS RYCIN ............................................................................................................................................................................... 110
GŁÓWNE FORMY GEOMORFOLOGICZNE ............................................................................................................................... 22 SPIS TABEL ............................................................................................................................................................................... 111
WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA I ZAGROŻENIA WYNIKAJĄCE Z RZEŹBY TERENU ................................................... 23 SPIS FOTOGRAFII .................................................................................................................................................................... 111
WODY POWIERZCHNIOWE ........................................................................................................................................................ 25 SPIS LITERATURY .................................................................................................................................................................... 113
PIERWSZY POZIOM WODONOŚNY ........................................................................................................................................... 26
ZASOBY WÓD PODZIEMNYCH .................................................................................................................................................. 27
TEMAT RZEKA – WISŁA.............................................................................................................................................................. 28
ZAGROŻENIE POWODZIOWE .................................................................................................................................................... 29
WARUNKI KLIMATYCZNE ........................................................................................................................................................... 30
GLEBY .......................................................................................................................................................................................... 35
ROŚLINNOŚĆ RZECZYWISTA.................................................................................................................................................... 36
OSTOJE RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ A JAKOŚĆ SIEDLISK ....................................................................................... 38
OSTOJE FLORY NACZYNIOWEJ................................................................................................................................................ 39
OSTOJE FAUNY .......................................................................................................................................................................... 42
OBSZARY CHRONIONE M. ST. WARSZAWY ............................................................................................................................ 45
UŻYTKOWANIE TERENÓW M. ST. WARSZAWY ....................................................................................................................... 52
REALIZOWANA POLITYKA PRZESTRZENNA ............................................................................................................................ 54
DRZEWA W WARSZAWIE – WYZWANIA I SZANSE .................................................................................................................. 55
WYCINKA DRZEW W WARSZAWIE............................................................................................................................................ 56
TOŻSAMOŚĆ KRAJOBRAZOWA WARSZAWY .......................................................................................................................... 57
EKSPOZYCJA WIDOKOWA KLUCZOWYCH STRUKTUR KRAJOBRAZOWYCH WARSZAWY................................................ 59
OCENA STANU ZACHOWANIA WALORÓW KRAJOBRAZOWYCH ORAZ MOŻLIWOŚCI ICH KSZTAŁTOWANIA ................. 61
CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH ............................................................................................................ 63
OCENA ZGODNOŚCI DOTYCHCZASOWEGO UŻYTKOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU Z CECHAMI
I UWARUNKOWANIAMI PRZYRODNICZYMI .............................................................................................................................. 65
OCENA ZGODNOŚCI DOTYCHCZASOWEJ POLITYKI PRZESTRZENNEJ Z CECHAMI I UWARUNKOWANIAMI
PRZYRODNICZYMI ...................................................................................................................................................................... 66
OCENA STANU OCHRONY I UŻYTKOWANIA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH, W TYM RÓŹNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ
...................................................................................................................................................................................................... 67
OCENA STANU OCHRONY OBSZARÓW WAŻNYCH DLA ZACHOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ .................. 69
OCENA PRESJI NA ZMIANĘ ZAGOSPODAROWANIA TERENU ............................................................................................... 71
OCENA ODPORNOŚCI ŚRODOWISKA NA DEGRADACJĘ ORAZ ZDOLNOŚCI DO REGENERACJI ..................................... 72
CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI ŚRODOWISKA ORAZ ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ......................................................................... 74
ATLAS EKOFIZJOGRAFICZNY MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY
WSTĘP uwarunkowań przyrodniczych oparto na przetwarzaniu znacznej ilości e. zasobów przyrodniczych i ich ochrony prawnej,
danych. f. walorów krajobrazowych i ich ochrony prawnej,
Atlas ekofizjograficzny Warszawy (zwany dalej Atlasem) z formalnego g. jakości środowiska oraz źródeł zagrożeń
Postery prezentują zagadnienia tematyczne, które zespół autorski uznał
punktu widzenia stanowi Opracowanie ekofizjograficzne do Studium
za ważne lub których, ze względu na specyfikę opisywanej problematyki ETAP 2. Diagnoza stanu środowiska, obejmującą następujące oceny
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st.
nie można było zilustrować syntetycznymi mapami. środowiska przyrodniczego:
Warszawy (zwanego dalej Studium), które na mocy art. 72 ust.1 Ustawy
z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska 2001 (tj. 2018 Atlas uzupełniono fotografiami dokumentującymi opisywane zagadnienia, a. odporności na degradację i zdolność do regeneracji;
poz. 799 ze zm.) należy sporządzić w celu sformułowania uwarunkowań a jednocześnie podkreślono piękno i niepowtarzalny charakter stołecznej b. stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych, w tym
przyrodniczych i rekomendacji do rozwoju i/lub przekształcania struktury przyrody. różnorodności biologicznej;
przestrzennej gminy. c. zasobów przyrodniczych
Omówienia wymaga kolejność przedstawianych zagadnień, nietypowa,
d. stanu zachowania walorów krajobrazowych
Decyzja o przedstawieniu opracowania ekofizjograficznego w formie z punktu widzenia zwyczajowej struktury opracowania ekofizjograficznego
e. zgodności dotychczasowego użytkowania i zagospodarowania
Atlasu, podjęta przez Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego (w układzie charakterystyki, oceny, uwarunkowania), która nawiązuje do
obszaru z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi,
Urzędu m. st. Warszawy wynikała z przyjętej polityki uspołecznienia wskazanego w Rozporządzeniu porządku. W przypadku Atlasu
f. charakteru i intensywności zmian zachodzących w środowisku,
procedury sporządzania Studium, znacznie wykraczającej poza regulacje zastosowano podejście tematyczne i funkcjonalne, mapy komponentów
g. stanu środowiska oraz jego zagrożeń i możliwości ich ograniczenia
ustawowe. Przed zespołem opracowującym Atlas postawiono zadanie przedstawione są w układzie od najbardziej stabilnych do tych najszybciej
przygotowania materiału, który byłby jednocześnie przydatny do ulegających zmianom, natomiast mapy poszczególnych ocen dowiązane Ponadto w ramach diagnozy stanu środowiska opracowano wstępną
prowadzenia profesjonalnych prac planistycznych i zrozumiały dla zostały do zagadnień syntetycznych. Dla przykładu, mapa oceny zasobów prognozę dalszych zmian zachodzących w środowisku, które może
wszystkich uczestników procedury sporządzania Studium. Dodatkowo, przyrodniczych została umieszczona bezpośrednio po mapie powodować dotychczasowe użytkowanie i zagospodarowanie terenu.
realizacja tego zadania wiązała się z koniecznością dotrzymania zasad charakterystyki stanu zasobów przyrodniczych, a nie w odrębnej części
ETAP 3. Określenie uwarunkowań przyrodniczych, na które składają się:
i merytorycznego zakresu opracowania ekofizjograficznego, określonego zawierającej wyłącznie oceny. Wydaje się, że zaproponowany układ
w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. pozwala na łatwiejsze zrozumienie przesłanek i kryteriów a. określenie przydatności poszczególnych terenów dla rozwoju
w sprawie opracowań ekofizjograficznych (Dz.U. 2002 nr 155 poz. 1298) – przeprowadzanych ocen. Porównanie zagadnień, przedstawionych funkcji użytkowych,
zwanego dalej Rozporządzeniem. w Atlasie z wymaganym zakresem opracowania ekofizjograficznego b. wskazanie terenów, których użytkowanie i zagospodarowanie,
ułatwiają odwołania do właściwego paragrafu i punktu Rozporządzenia z uwagi na cechy zasobów środowiska i ich roli w strukturze
Problem przydatności Atlasu zarówno do formułowania polityki przyrodniczej obszaru, powinno być podporządkowane potrzebom
zestawione w postaci tabelarycznej.
przestrzennej, jak i do szerokiej dyskusji nad problemami środowiskowymi zapewnienia prawidłowego funkcjonowania środowiska
Warszawy, możliwościami ich minimalizacji lub likwidacji został Jak opracowano Atlas ekofizjograficzny Warszawy, czyli metoda
i zachowania różnorodności biologicznej,
rozwiązany w następujący sposób: Niniejsze opracowanie stanowi aktualizację Opracowania c. określenie ograniczeń wynikających z konieczności ochrony
• w Atlasie zamieszczono wszystkie elementy opracowania ekofizjograficznego z 2006 r. w związku z tym bazuje ono na poprzedniej zasobów środowiska lub występowania uciążliwości i zagrożeń
ekofizjograficznego, wymagane przez Rozporządzenie w formie wersji, ale jednocześnie uwzględnia: środowiska oraz wskazanie obszarów, na których ograniczenia
zestawu zagadnień, map tematycznych, analitycznych oraz te występują.
• zmianę granic m. st. Warszawy z 2002 r. polegającą na włączeniu
syntetyzujących. Mapom tym towarzyszą opisy oraz komentarze w jego granice dzielnicy Wesoła (poprzednie opracowanie Charakterystykę stanu i funkcjonowania środowiska opracowano na
omawiające najistotniejsze problemy środowiska przyrodniczego ekofizjograficzne nie obejmowało tego terenu); podstawie istniejących materiałów i opracowań, w tym przekazanych przez
Warszawy; Zleceniodawcę. Badania i wizje terenowe przeprowadzone zostały
• zmiany w sposobie zagospodarowania przestrzeni, które zaszły
• załącznikiem do Atlasu są mapy w skali 1:20 000 prezentujące w ciągu niemal 15 ostatnich lat; w ograniczonym zakresie.
wybrane, szczegółowe wyniki analiz do uwzględnienia w trakcie
• wyniki opracowań problemowych sporządzonych w ostatnich latach W fazie diagnozy dla każdej z wyżej wymienionych ocen przygotowano
formułowania polityki przestrzennej;
przez Urząd m. st. Warszawy, w tym zwłaszcza dotyczących odrębną metodykę jej przeprowadzenia, wynikającą z ogólnych zasad
• w Atlasie znajduje się spis literatury, wykorzystanej do jego zagadnień klimatycznych, hydrograficznych i zielonej infrastruktury;
przygotowania, która umożliwia pogłębienie wiedzy o środowisku sporządzania ocen środowiska przyrodniczego, celu oceny oraz zakresu
• wnioski wynikające z analizy aktualności obowiązującego Studium problemowego, jak również kryteriów oceny. Szczegółowe metody zostały
przyrodniczym Warszawy.
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego; krótko opisane we wprowadzeniu do omówienia rezultatów każdej oceny.
Co zawiera Atlas ekofizjograficzny Warszawy, czyli jego treść i forma • wnioski wynikające z opracowań strategicznych sporządzonych
w ostatnich latach przez Urząd m. st. Warszawy oraz powstałych Uwarunkowania zostały określone metodą tzw. „nakładania” wybranych
Atlas składa się z map wraz z krótkimi, syntetycznymi komentarzami oraz informacji, wygenerowanych zarówno w fazie charakterystyki, jak i w fazie
na szczeblu regionalnym i krajowym.
tablic/posterów ilustrujących wybrane zagadnienia i problemy ważne dla diagnozy, a następnie interpretowania wyników tego nakładania.
specyfiki przyrodniczych uwarunkowań oraz mogące mieć wpływ na Zgodnie z §6 Rozporządzenia, dotyczącym zakresu opracowania Metoda ta stosowana była od początku sporządzania opracowań
zagospodarowanie przestrzenne Warszawy. ekofizjograficznego, Atlas przygotowano w trzech zasadniczych etapach: ekofizjograficznych w Polsce. Znana jest także z przełomowej pracy
Mapy tematyczne, przedstawione są w skali przeglądowej prezentując ETAP 1. Rozpoznanie i charakterystyka stanu oraz funkcjonowania McHarga (1969) Design with Nature.
poszczególne zagadnienia w ujęciu kolejnych komponentów środowiska środowiska w zakresie: Relacje poszczególnych zagadnień prezentowanych w Atlasie
przyrodniczego, a następnie w części syntetycznej zawarto ich ekofizjograficznym, do zakresu opracowania ekofizjograficznego,
a. powiazań przyrodniczych obszaru z jego szerszym otoczeniem
podsumowanie w formie map bonitacyjnych – obejmujących oceny stanu wymaganego Rozporządzeniem prezentuje Tab. 16 (strona 109).
b. poszczególnych elementów przyrodniczych i ich wzajemnych
i walorów środowiska przyrodniczego. W ostatniej części zawarto
powiazań
wskazania do formułowania nowej polityki przestrzennej
c. dotychczasowych zmian w środowisku,
z przeprowadzonymi analizami środowiska przyrodniczego. Analizy
d. struktury przyrodniczej obszaru, w tym różnorodności biologicznej,
7
Wykaz skrótów
Atlas ekofizjograficzny miasta stołecznego Warszawy – aktualizacja

opracowania ekofizjograficznego podstawowego na potrzeby studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy
BAiPP – Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego Urzędu m. st. Warszawy
CBDG – Centralna Baza Danych Geologicznych
Decyzje wz – decyzje o warunkach zabudowy
GUGIK – Główny Urząd Geodezji i Kartografii
GZPW – główny zbiornik wód podziemnych

IMGW – Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
ISOK – Informatyczny System Ochrony Kraju
KIPPIM – Krajowy Instytut Polityki Przestrzennej i Mieszkalnictwa
KPN – Kampinoski Park Narodowy
KPZK – Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030
MOFOWW – Miejski Obszar Funkcjonalny Ośrodka Wojewódzkiego Warszawy

MPK – Mazowiecki Park Krajobrazowy
NFOŚ – Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska
Opracowanie ekofizjograficzne – opracowanie ekofizjograficzne podstawowe
OSOP – obszar specjalnej ochrony ptaków
PBC – powierzchnia biologicznie czynna

Plan miejscowy – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego
RIJP – Roczny Indeks Jakości Powietrza
Rozporządzenie – Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie
opracowań ekofizjograficznych
RZGW – Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej
SGGW – Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

SOOS – specjalny obszar ochrony siedlisk
SPW 2006 – system przyrodniczy m. st. Warszawy ustalony w studium
uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy
z 2006 r.
SPW+ – system przyrodniczy m. st. Warszawy

Studium – studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
m. st. Warszawy
Upzp – ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym
WIOŚ – Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska
WOChK – Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu

WWC – Warszawska wyspa ciepła
ZI – Zielona infrastruktura
ZIW – Zielona infrastruktura Warszawy
ZPW – Zielony pierścień Warszawy
8
WARSZAWA NA TLE UWARUNKOWAŃ REGIONALNYCH

Warszawa leży w centrum Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Ośrodka Wojewódzkiego
Warszawy (MOFOWW). Termin ten w zapisach Koncepcji Przestrzennego
Zagospodarowania Kraju 2030 oraz ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym (art. 2 ust. 6b upzp) zastąpił sformułowanie „obszar metropolitalny
Warszawy”. MOFOWW odpowiada jednostce statystycznej NUTS 2. Region Warszawski
Stołeczny stanowi wyodrębniony obszar w województwie mazowieckim. W jego skład
wchodzą m. st. Warszawa oraz powiaty: miński, wołomiński, nowodworski, warszawski
zachodni, grodziski, piaseczyński, otwocki, pruszkowski, legionowski.
W regionalizacji fizycznogeograficznej według J. Kondrackiego (2002), Warszawa jest
położona w makroregionie Niziny Mazowieckiej, częścią której są bezpośrednio związane
z Warszawą mezoregiony: Równina Warszawska (318.76), Dolina Środkowej Wisły
(318.75), Równina Garwolińska (318.79) oraz częściowo Kotlina Warszawska (318.73).
Regiony te sąsiadują w bezpośrednim otoczeniu Warszawy z Równiną Łowicko-Błońską
(318.72) oraz Równiną Wołomińską (318.78) (Ryc. 1).
Wobec konieczności utrzymania rozległych terenów otwartych wokół dużych ośrodków
miejskich toczy się dyskusja nad potrzebą utworzenia tzw. zielonych pierścieni
otaczających miasta. Tereny otwarte (czyli niezabudowane) wokół Warszawy pełnią wiele
różnych funkcji: środowiskotwórczych (regeneracja powietrza i minimalizowanie wyspy
ciepła, lokalizacji polderów dla ochrony przed powodziami, odnawianie zasobów
wodnych, ograniczenie erozji), społecznych (zapewniają miejsca do wypoczynku
i relaksu, edukacji przyrodniczej), ekologicznych (stanowią miejsca bytowania roślin
i zwierząt oraz powiązania przyrodnicze), a także gospodarczych (tereny upraw
rolniczych i leśnych, miejsca eksploatacji kopalin). W konsekwencji zachowanie terenów
otwartych wokół Warszawy w formie zielonego pierścienia w istotny sposób kształtuje
warunki środowiska przyrodniczego stolicy. Rekomendacja dla wskazania zielonych
pierścieni została zawarta w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030.
Zielone pierścienie to tereny leśne i rolne, których główną cechą jest brak, lub niewielki
udział zabudowy. Wyznacza się je zwykle w promieniu około 20 km wokół miasta. Mają
one umożliwić ograniczanie niekontrolowanego rozlewania się zabudowy na terenach
podmiejskich i tym samym ograniczyć degradujący na środowisko wpływ tego zjawiska.
Zielony Pierścień Warszawy wskazano w Opracowaniu ekofizjograficznym do planu
zagospodarowania przestrzennego obszaru funkcjonalnego Warszawy, przygotowanym
w 2018 r. Składa się on z rozległych terenów otwartych okalających miasto, choć nie
otacza on Warszawy ciągłym pasem (Ryc. 1). Zaproponowano włączenie do niego: (1)
obszarów otwartych cennych przyrodniczo z przewagą ekosystemów naturalnych
i półnaturalnych – lasów, łąk, pastwisk i terenów hydrogenicznych (podmokłych i dolin
rzecznych), a także (2) terenów pól ornych o dobrych warunkach glebowych (II-III klasa
bonitacyjna), będących w gospodarczym wykorzystaniu, z niewielkim jeszcze udziałem
zabudowy. W ZPW koncentrują się główne zasoby przyrodnicze będące jednocześnie
miejscami wypoczynku i rekreacji dla mieszkańców aglomeracji warszawskiej.
Ryc. 1. Zielony Pierścień Warszawy

Źródło: opracowanie SGGW na podstawie „Opracowania ekofizjograficznego dla miejskiego obszaru funkcjonalnego
ośrodka wojewódzkiego Warszawy, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie” (2018); CBDG.
9
POWIĄZANIA MIASTA ST. WARSZAWY Z OTOCZENIEM najistotniejsze ekologicznie obszary, tj. KPN i dolina Wisły, są trwale 6. Powiązanie Lasu Kabackiego z terenami otwartymi w kierunku
oddzielone przez drogę krajową nr 7 łączącą Warszawę i Gdańsk. południowym – łączy stosunkowo izolowany kompleks leśny jakim
Obszar otaczający Warszawę z jednej strony koncentruje bardzo cenne 3. Powiązanie kompleksów leśnych w północnej części jest Las Kabacki (powiązany jedynie wąskim pasem Skarpy
pod względem przyrodniczym tereny, z drugiej zaś, jest miejscem Mazowieckiego Parku Krajobrazowego – wpływa ono na silne Ursynowskiej) z terenami otwartymi położonymi na północ
dynamicznych przekształceń środowiska, zagrażających tym obszarom. powiązanie dzielnic Wawer i Wesołej (południowo – wschodniej od Konstancina-Jeziorny i dalej do doliny Jeziorki. Obecnie
Zachowanie sieci powiązań, czyli korytarzy ekologicznych, pomiędzy tymi części miasta) z terenami podmiejskimi i rozległymi kompleksami powiązanie to wydaje się stabilne z uwagi na wzrastający udział
najcenniejszymi obszarami jest jednym z podstawowych warunków leśnymi stanowiącymi Lasy Celestynowskie i Otwockie. Obecnie terenów porolnych, które podlegają zarastaniu. Trudno jednak nie
poprawnego funkcjonowania środowiska przyrodniczego zarówno w skali powiązanie to jest stabilne, a projektowana obwodnica Warszawy zauważyć tu i ówdzie pojedynczych działek budowlanych
lokalnej, jak i regionalnej. Rolę korytarzy ekologicznych, ułatwiających od strony południowej planowana jest w taki sposób, aby wkraczających na ten obszar. Również rozwój zabudowy wzdłuż
przemieszczania się roślin i zwierząt, spełniają doliny rzek oraz pasy zminimalizować negatywne jej oddziaływanie na środowisko. drogi 721 wskazuje na przyszłe przekształcenia tego obszaru.
naturalnych lub półnaturalnych ekosystemów i zadrzewień. W najbardziej newralgicznych miejscach obwodnica będzie 7. Powiązanie z kompleksem leśnym Łosiowe Błota – łączące Park
przebiegać na estakadzie, co zapewnia swobodne przemieszczanie Leśny „Bemowo” z kompleksem lasów z rezerwatami Łosiowe
W skali regionu powiązania przyrodnicze Warszawy z MOFOWW budują
się zwierząt, również tych największych jeleniowatych. Błota i Kalinowa Łąka. Kompleksy te są nieco izolowane na co
dość rozległe obszary o najwyższych walorach przyrodniczych stanowiące
4. Powiązanie kompleksów leśnych w rejonie Lasów Rembertowsko – wpływa słabe powiązanie z Puszczą Kampinoską od której
biocentra (centra różnorodności biologicznej regionu), które zajmują blisko
Okuniewskich. Obejmuje ono połączenie lasów warszawskich oddzielają je wciąż rozbudowujące się osiedla jednorodzinnej
32% powierzchni tego obszaru. Najcenniejsze z nich są chronione
z lasami poligonu wojskowego w gminie Zielonka i dalej w kierunku zabudowy Klaudyna i Mościsk oraz drogi lokalne.
w Kampinoskim Parku Narodowym (KPN), rezerwatach przyrody,
wschodnim z rozległymi terenami łąkowymi. Mimo, iż nie jest to 8. Powiązanie wzdłuż kanału Żerańskiego – łączące tereny otwarte
obszarach Natura 2000 oraz w parkach krajobrazowych Mazowieckim
teren o potwierdzonych zasobach przyrodniczych (nie jest objęty nadwodne jeziora Zegrzyńskiego z Wisłą. Powiązanie budują ciągi
i Chojnowskim. System Przyrodniczy Warszawy posiada bezpośrednią
ochroną i słabo zbadany) na jego znaczenie przyrodnicze wpływa łąk z grupami zadrzewień śródpolnych przechodzące w mieście
łączność przynajmniej z częścią z nich. Osią tego systemu jest Wisła ze
udział zwartego drzewostanu oraz rozległy zasięg. Poprzez lasy w kompleksy terenów rolnych i porolnych.
swoją szeroką, stosunkowo naturalną doliną i mało przekształconym
Okuniewskie istotne jest szerokie i stabilne powiązanie stolicy
(względem innych rzek) przebiegiem. Dolina Wisły stanowi główny Istotnym problemem dla sieci powiązań przyrodniczych wokół Warszawy
z terenami otwartymi ciągnącymi się od Lasów Rembertowskich na
korytarz ekologiczny nie tylko regionu, ale również kraju. Inne powiązania jest zagospodarowanie tworzące bariery ekologiczne, a w szczególności
wschód od Warszawy.
przyrodnicze Warszawy z otoczeniem można wskazać poprzez kompleksy zwartej zabudowy przecinające pasma terenów otwartych,
identyfikację tych form pokrycia terenu, które sprzyjają łączności drogi o dużym natężeniu ruchu, a w skali lokalnej rozproszona zabudowa.
ekologicznej. Będą to pasma lasów, łąk i pastwisk, a także terenów
podmokłych łączące główne biocentra regionu. W obrębie miasta także
występują tereny cenne przyrodniczo i to właśnie powiązanie ich
z biocentrami regionalnymi położonymi w MOFOWW zapewnia możliwość
migracji roślin i zwierząt.
Powiązania przyrodnicze Warszawy z otoczeniem przedstawiono na tle
Zielonego Pierścienia Warszawy.
Do najważniejszych powiązań Systemu Przyrodniczego Warszawy
z otoczeniem należą (Ryc. 2):
1. Powiązanie wzdłuż doliny Wisły terenów otwartych łąk
z zadrzewieniami obejmuje szerokie, słabo przekształcone pasmo
międzywala – obszar ten na całej długości stanowi chroniony
obszar Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły wraz z rezerwatami
zlokalizowanymi na wiślanych łachach: Kępa Zawadowska na
południu i Ławice Kiełpińskie na północ od Warszawy. Ciągłość Fot. 1. Powiązania przyrodnicze Warszawy – dolina Wisły (autor: P. Fogel)
funkcjonowania (stabilność) zapewnia tu brak barier na całej
Do mniej znaczących powiazań ekologicznych Warszawy z otoczeniem
długości doliny w Warszawie – fragmenty doliny przy mostach Fot. 2. Kompleksy zwartej zabudowy przecinające pasma terenów
należą (Ryc. 2): otwartych (autor: P. Fogel)
przebiegających w mieście pozostawione są jako tereny otwarte,
a drogi przebiegają na estakadach. 5. Powiązanie terenów otwartych w rejonie Lasów Legionowskich –
2. Powiązanie Lasu Młocińskiego oraz doliny Wisły w Warszawie łączące dynamicznie rozwijającą się mozaikę zabudowy
z Kampinoskim Parkiem Narodowym (rejon ul. Trenów) – w istotny jednorodzinnej, terenów otwartych Białołęki z kompleksem Lasów Przeciwdziałanie pogłębianiu się izolacji cennych fragmentów przyrody
sposób wpływa na System Przyrodniczy Warszawy. Jedynym Legionowskich. Powiązanie to ma niższą rangę z uwagi poprzez utrzymanie dotychczas istniejących połączeń między
elementem przecinającym ten korytarz ekologiczny jest ulica na mniejsze rozmiary płatów leśnych oraz znaczącą ich izolację zachowanymi płatami naturalnego środowiska oraz łączenie
Trenów o relatywnie niewielkim natężeniu ruchu (poniżej 5000 (od północy ograniczenie stanowi Legionowo, od zachodu
izolowanych fragmentów staje się niezwykle ważnym wyzwaniem dla
samochodów na dobę). Znaczenie tego powiązania należy
planowania przestrzennego.
Jabłonna, a od wschodu Rembelszczyzna). Ponadto nie
podkreślić, z uwagi na fakt, że dalej na północ od Warszawy występują tu znaczące tereny chronione (jedynie mały rezerwat
w rejonie Łomianek zwarta zabudowa tworzy barierę ekologiczną Bukowiec Jabłonowski), las jest stosunkowo młody, a ponadto
trudną do pokonania. Od Łomianek w kierunku północnym te dwa przecięty znaczącą barierą w postaci linii kolejowej o dużym
natężeniu ruchu łączącą Warszawę z Nasielskiem i Gdańskiem.
10
Ryc. 2. Powiązania przyrodnicze Warszawy na tle Zielonego Pierścienia Warszawy, w granicach Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Ośrodka Wojewódzkiego Warszawy
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie „Opracowania ekofizjograficznego dla miejskiego obszaru funkcjonalnego
ośrodka wojewódzkiego Warszawy, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie”, 2018.
11
BUDOWA GEOLOGICZNA
Warszawa leży w centralnej części mezozoicznej jednostki geologicznej zwanej Niecką
Mazowiecką. Podłoże charakterystycznego zagłębienia stanowi stropowa część utworów
powstałych w kredzie, wykształconych głównie pod postacią margli oraz margli
piaszczystych. Strop utworów kredowych znajduje się na głębokości 260-290 m p.p.t.
Powyżej zalegają osady powstałe w okresie trzeciorzędowym (paleogen i neogen),
głównie w oddziałach: oligocenu, miocenu i pliocenu. Osady oligocenu i miocenu mają
miąższość wynoszącą łącznie 50-70 m. Są to głównie piaski, w których znajdują się
bogate zasoby wód podziemnych, stanowiących jeden z najistotniejszych podziemnych
„skarbów” stolicy. W stropowej części utworów miocenu znajdują się przewarstwienia skał
osadowych, słabo przepuszczalnych, które dobrze izolują zasobną oligoceńską warstwę
wodonośną. Z tego okresu, w sprzyjających morfologicznie miejscach, pochodzą wkładki
węgla brunatnego. Osady pliocenu mają zróżnicowaną miąższość od 25 do 150 m,
co jest następstwem erozyjnej działalność lądolodów oraz związanymi z naciskiem lodu
na podłoże – procesów glacitektonicznych. Osady powstałe w pliocenie, tworzyły się
w warunkach wielkiego zbiornika słodkowodnego w warunkach ochładzającego się
klimatu, ale jeszcze przed zlodowaceniami. Składają się na nie głównie iły „pstre”. Dziś,
wzdłuż Skarpy Warszawskiej występują pojedyncze odsłonięcia utworów plioceńskich.
Przypowierzchniowe osady czwartorzędowe powstawały w okresie zlodowaceń oraz
przedzielających je interglacjałów. W trakcie jednego z nich, interglacjału mazowieckiego,
zaczęła kształtować się pierwotna dolina Wisły. Osady czwartorzędowe, choć
najmłodsze, mają zróżnicowaną miąższość od zaledwie kilkunastu cm do nawet 150 m.
Wpływ na tak zróżnicowaną grubość osadów miała między innymi dynamika procesów
glacjalnych i postglacjalnych np. tworzenie się wypiętrzeń glacitektonicznych oraz rowów
erozyjnych. Osady te mają zróżnicowaną litologię, występują pod postacią iłów
zastoiskowych, pyłów, glin zwałowych czy piasków fluwioglacjalnych i piasków
zwałowych o zróżnicowanym uziarnieniu. W zachodniej części Warszawy występuje ciąg
interglacjalnych osadów pojeziernych wypełniających tzw. Rynnę Szczęśliwicko-
Żoliborską, z którymi związane są niekorzystne warunki geotechniczne (patrz mapa
„warunki budowlane w mieście”). Najmłodsze utwory holoceńskie zalegają w dolinach
rzecznych. Są to głównie piaski fluwialne. W obniżeniach i zastoiskach występują osady
z dużym udziałem substancji organicznych (namuły i torfy).
Budowa geologiczna części stolicy położonych po obu stronach Wisły różni się.
Warszawa lewobrzeżna zbudowana jest z bardziej odpornych na erozję wysoczyznowych
utworów akumulacji lodowcowej. Ich krawędź przebiega w bezpośrednim sąsiedztwie lub
niewielkim oddaleniu od aktualnego koryta rzeki Wisły, tworząc Skarpę Warszawską.
Prawobrzeżna część miasta zbudowana jest z dolinowych osadów akumulacji rzecznej.
Częstsze są tu osady typowe dla akumulacji rzecznej oraz eolicznej w strefie wyższych
poziomów akumulacyjnych, które zachodzą na osady glacjalne Równiny Garwolińskiej
w południowo-wschodniej części miasta (Ryc. 3). Charakterystyczną cechą
powierzchniowej budowy geologicznej Warszawy jest znaczny udział osadów
antropogenicznych, szczególnie w centrum miasta, których miąższość w niektórych
lokalizacjach dochodzi do kilku metrów.
W północnej części miasta, na pograniczu Warszawy i gminy Legionowo znajduje się
złoże piasków kwarcowych „Choszczówka”. W przeszłości eksploatacja piasku odbywała
się bez koncesji, obecnie została zaniechana. Złoże znajdujące się w obrębie Warszawy
nie jest przewidywane do eksploatacji ze względu na wymogi ochrony środowiska
i krajobrazu oraz z uwagi na jego położenie na gruntach leśnych.
Dotychczas nie przeprowadzono kartowania geologicznego na obszarze dzielnicy
Ryc. 3. Budowa geologiczna – geneza osadów powierzchniowych
Źródło: opracowanie AQUAGEO na podstawie: Atlas geologiczno-inżynierski Warszawy (PIG, 2000).
Wesoła.
12
UTWORY POWIERZCHNIOWE
Mapę utworów powierzchniowych opracowano w oparciu o dane zgromadzone przez
Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa dla m. st. Warszawy. Choć mapa ta
wykazuje podobieństwa do mapy geologicznej, to wskazać należy, na typowo
gleboznawcze podejście do litologii oraz jej charakterystykę na głębokości 1,5 m p.p.t.
Blisko 67% powierzchni miasta pokrywają piaski o różnym stopniu spoistości i różnej
granulometrii. Ich zaleganie jest silnie powiązane z procesami kształtowania rzeźby
terenu miasta w plejstocenie i holocenie.
8% powierzchni miasta, w przypowierzchniowej warstwie zbudowana jest z glin
polodowcowych. Osady te cechuje różny stopień spoistości. Ich większe płaty
koncentrują się głównie w wysoczyznowej, lewobrzeżnej części Warszawy (dzielnice:
Ursynów, Włochy, Bemowo).
Osady pylaste zajmują 7% ogólnej powierzchni miasta. Choć pod względem
granulometrycznym zaliczane są do tego samego rodzaju skał, to jednak geneza tych
osadów po obu brzegach Wisły jest różna. Na lewym brzegu są to głównie residua glin,
podczas, gdy w prawobrzeżnej części Warszawy są to przede wszystkim utwory
akumulacji rzecznej.
Relatywnie niewielkie powierzchnie zajmują osady organiczne, głównie torfy i muły
związane z zanikiem starorzeczy (0,3%).
Nieco ponad 18% powierzchni miasta cechuje się na tyle silnie zmienioną strukturą
osadów powierzchniowych, że nie można ustalić ich charakteru. Zostały one w toku
przemian urbanistycznych miasta usunięte lub nadsypane materiałami pochodzącymi
z innych części miasta, w tym związanymi z okresem odbudowy stolicy po zniszczeniach
wojennych. Powierzchnia tych gruntów od czasu powstania mapy w IUNG zwiększyła się.
Zróżnicowanie litologiczne osadów powierzchniowych Warszawy kształtuje i wpływa na

warunki budowlane podłoża. Współcześnie największe ograniczenia mogą dotyczyć
obszarów położonych na osadach organicznych oraz drobnoziarnistych osadach
rzecznych, z którymi może wiązać się wysoki poziom wód gruntowych dodatkowo
ograniczający możliwości zabudowy. W przeszłości, znacznym utrudnieniem
budowlanym było występowanie iłów plioceńskich, które między innymi opóźniły budowę
metra w Warszawie czy wprowadzanie zabudowy w miejscach ich płytkiego zalegania
pod powierzchnią terenu (np. obszar Parku Krasińskich). Obecność glin polodowcowych
sprzyjała jednak wykorzystaniu gliny do produkcji cegieł. Współcześnie duże znaczenie
ma piasek pozyskiwany podczas pogłębiania koryta Wisły na wysokości prawo
i lewobrzeżnego ujęcia wody. Nielegalne pozyskiwanie piasków eolicznych na cele
budowlane powoduje degradację obszarów wydmowych w granicach miasta i jest
rzadkim, ale nagannym procederem.
Ryc. 4. Litologia utworów powierzchniowych na głębokości 1,5 m

Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie Mapa glebowo-rolnicza (obszar Warszawy w skali 1:10 000, obszar Wesołej w skali 1:25 000)
oprac. przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (1998).
13
OSADY ANTROPOGENICZNE
W Warszawie utwory antropogeniczne występują powszechnie. Przede wszystkim są one
skumulowane w centralnej części stolicy. Złożona historia miasta, a w szczególności
okres po II wojnie światowej, przyczyniła się do powstania znaczących
wielkopowierzchniowych nasypów gruntów antropogenicznych związanych z pracami
mającymi na celu odgruzowanie stolicy. Nasypy o największej miąższości znajdują się
w rejonie ścisłego centrum miasta, tj. część Śródmieścia i Powiśla, w rejonie Starej Pragi,
Portu Praskiego, Targówka Przemysłowego, EC Żerań czy też w rejonie Skarpy
Warszawskiej (poniżej Starego Miasta). Powstały głównie w wyniku nawiezienia gruzów
oraz ich rozplantowania, stąd chociażby jak np. na Muranowie, nie są one widoczne
w krajobrazie miasta.
Utwory antropogeniczne wyróżniające się w terenie występują w postaci nasypów
kolejowych i drogowych oraz wałów przeciwpowodziowych. Znaczna część warszawskich
„górek” jak np. w Parku Szczęśliwickim, Kopiec Powstania Warszawskiego na
Czerniakowie czy Górka Moczydłowska, to zdeponowane nasypy z odgruzowania
Warszawy. Natomiast sztuczne wzniesienia na terenie Ursynowa (Kopa Cwila, Górka
Kazurka) powstały w wyniku depozycji gruntów z wykopów pod budowę osiedli
mieszkaniowych, dróg oraz I linii metra. Istotnym antropogenicznym wyniesieniem na
terenie miasta jest składowisko odpadów Radiowo.
Warto nadmienić, że nasypy antropogeniczne zlokalizowane w rejonie Skarpy
Warszawskiej, cechują się obecnością większej zawartości w swoim składzie materii
organicznej, co prawdopodobnie świadczy o niekontrolowanym „historycznym”
składowaniu w tych miejscach odpadów komunalnych. Takie nasypy charakteryzują się
złymi parametrami geotechnicznymi.
Tereny, które na ogół w najmniejszym stopniu zostały zmienione przez człowieka
tj. niemal całkowicie pozbawione są utworów antropogenicznych, znajdują się
w międzywalu Wisły oraz na obrzeżach miasta. W tym ostatnim przypadku są one
głównie wykorzystywane do celów rolniczych lub leśnych.
Obecność znacznych miąższości osadów antropogenicznych stanowi w większości

dziedzictwo zniszczenia zabudowy Warszawy podczas II wojny światowej
i zagospodarowania gruzów. Zapis wcześniejszych okresów tworzenia tych osadów
zaznacza się także w postaci historycznych składowisk odpadów komunalnych
w bezpośrednim sąsiedztwie Starego Miasta (np. Gnojna Góra) lub zasypywania
wyrobisk gliny w różnych częściach Warszawy otaczających Śródmieście. Osady te są
utrudnieniem dla rozwoju zabudowy ze względu na ograniczoną przewidywalność ich
parametrów geotechnicznych oraz ich niekiedy nieznane lokalizacje. Cechą
charakterystyczną zdeponowanych osadów antropogenicznych jest na ogół ich słabe
zagęszczenie oraz morfologiczne zróżnicowanie. Przy realizacjach inwestycji
kubaturowych, generujących większe naprężenia ośrodka gruntowego, wymagają one
każdorazowych badań geoinżynierskich.
Ryc. 5. Miąższość osadów antropogenicznych

Źródło: opracowanie AQUAGEO na podstawie Atlas geologiczno-inżynierski Warszawy 1:10 000 (PIG, 2000), Mapa gruntów antropogenicznych
w skali 1:10 000 (K. Mejer i in., 2000), Rastrowa mapa hydrograficzna Polski (zasoby RZGW, 2013).
14
PRZEPUSZCZALNOŚĆ GRUNTÓW
Naturalny obieg wody w Warszawie został silnie zmieniony wskutek postępującej
urbanizacji. Jedynie na niewielkich powierzchniach miasta występuje naturalna
i niezaburzona infiltracja wód do gruntu. Na terenach słabo dotychczas przekształconych
to budowa geologiczna determinuje stopień przepuszczalności gruntu, który ma wpływ
na migrację powierzchniowych zanieczyszczeń w głąb ziemi. Stąd też wysoczyznowa
część lewobrzeżnej Warszawy, która pokryta jest osadami wodnolodowcowymi, stanowi
zdecydowanie lepszą barierę izolacyjną dla wód wgłębnych. Jednak wskutek
wielokrotnego przerwania ciągłości warstw izolacyjnych w związku z realizacją budynków
oraz sieci podziemnej infrastruktury, obszary zabudowane cechuje zróżnicowana
przepuszczalność.
W aspekcie migracji zanieczyszczeń zdecydowanie słabiej chronione są obszary
prawobrzeżnej Warszawy i doliny Wisły, gdzie niemal na powierzchni zalegają utwory
piaszczyste pochodzenia fluwialnego. Największe zagrożenie dla migracji
zanieczyszczeń w głąb gruntu znajduje się na terenach pozbawionych naturalnej bariery
izolacyjnej warstwy wodonośnej.
W związku z brakiem nieprzepuszczalnej, naturalnej bariery izolacyjnej, czwartorzędowe
ujęcia wód dla Warszawy, zlokalizowane w obrębie głównego zbiornika wód
podziemnych Dolina Środkowej Wisły (GZWP 222), są szczególnie wrażliwe
na zanieczyszczenia. Wody z tego poziomu eksploatowane są do celów użytkowych
w części Wawra, Wilanowa, Białołęki oraz Wesołej. Są to dzielnice o niezbyt intensywnej
zabudowie, jednak z urbanistycznego punktu widzenia rozwijają się obecnie w bardzo
szybkim tempie.
Obecnie do kompleksowego ujęcia oceny retencyjności zlewni wykorzystywana jest
metoda bazująca na kształtowaniu się odpływu powierzchniowego wywołanego opadem
efektywnym, z uwzględnieniem pokrycia/użytkowania terenu, przepuszczalności gleb
(lub właściwości gruntów) oraz spadków terenu (United States Dept. of Agriculture,
1986). Kluczowy jest tu parametr CN (Curve Number), określany na podstawie
przestrzennego zróżnicowania pokrycia terenu oraz utworów powierzchniowych.
Wskaźnik ten przyjmuje wartości od 0 do 100 %. Dla obszarów miejskich tereny
o znacznym potencjale retencji gruntowej mieszczą się w przedziale od 0 do 70%.
Długotrwała antropopresja w granicach Warszawy prowadzi do znaczącego pogorszenia

jakości wód piętra czwartorzędowego, których stan klasyfikowany jest obecnie jako
średni lub zły.
Ważną rolę w procesie retencjonowania wód odgrywają mady i grunty organiczne.
Zawierają one dużo drobnych frakcji mineralnych, które korzystnie wpływają na absorpcję
wody i jej udostępnianie strefie korzeniowej szaty roślinnej. W rezultacie infiltracja wody
wraz z rozpuszczonymi w niej zanieczyszczeniami przebiega w tym przypadku dużo
wolniej niż w gruntach piaszczystych.
Czynnik przepuszczalności gleb z uwagi na specyfikę obszaru opracowania został
zinterpretowany jako retencja gruntowa.
Ryc. 6. Przepuszczalność gruntów

Źródło: opracowanie AQUAGEO na podstawie: Mapa hydrograficzna Polski 1:50 000 (GUGiK, 2013), CBDG,
Charakterystyka i ocena funkcjonowania układu hydrograficznego (…), 2017.
15
WARUNKI BUDOWLANE W MIEŚCIE

Złe warunki posadowienia budynków powiązane są z litologią podłoża, w szczególności
z obecnością gruntów organicznych takich jak torfy, namuły i mady. Występują one
w rejonie Rynny Szczęśliwicko-Żoliborskiej, Wilanowa, Łuku Siekierkowskiego, Gocławia,
Saskiej Kępy i Kępy Tarchomińskiej. Ich łączna powierzchnia wynosi około 1500 ha.
Złe warunki budowlane w rejonie Skarpy Warszawskiej powiązane są natomiast
z występowaniem obszarów z sytuacją geologiczną sprzyjającą zachodzeniu ruchów
osuwiskowych. Łącznie zajmują one około 34 ha. Czynnikiem naturalnym, który
warunkuje powstawanie osuwisk jest budowa geologiczna wschodniej krawędzi Równiny
Warszawskiej, gdzie występuje miejscowe nachylenie iłów plioceńskich ku Wiśle,
tworzące płaszczyznę zsuwu dla młodszych utworów czwartorzędowych. W procesie
tworzenia inwestycji budowlanych należy mieć na uwadze niestabilną sytuację
geologiczną w strefie Skarpy Warszawskiej, głównie w kontekście zagrożenia
wynikającego z możliwości wystąpienia ruchów masowych ziemi.
Czynnikiem, który wpływa niekorzystnie na warunki posadowienia budynków w mieście
jest niewielka głębokość występowania zwierciadła wód gruntowych. Poziom ten,
do głębokości do 2 m p.p.t., zajmuje łącznie w Warszawie powierzchnię ponad 10 tys. ha.
Tereny takie znajdują się między innymi w rejonie Zakola Wawerskiego, Wólki
Zerzeńskiej, tarasu zalewowego Wisły i podskarpia w Wilanowie.
Fot. 3. Plac budowy przy ul. Miedzianej (autor: P. Fogel)
Nienormowane warunki budowlane posiadają nasypy antropogeniczne, w szczególności

te o znacznej miąższości, nawet powyżej 10 m. Koncentrują się one w rejonie Starej
Pragi, Targówka Przemysłowego, części Śródmieścia czy Powiśla.
Najmniej korzystne warunki budowlane dotyczą obszarów położonych na osadach

organicznych oraz drobnoziarnistych osadach rzecznych, gdzie płytko występuje poziom
wód gruntowych (0-2,0 m p.p.t.) lub istnieją obszary podmokłe z wodą na powierzchni.
Problem ten jest widoczny w dolinie Wisły w rejonie Białołęki, Rembertowa, Wawra oraz
Wilanowa. Utwory słabonośne zaznaczają się również wzdłuż kopalnych osadów rynny
eemskich osadów jeziornych w strefie Równiny Warszawskiej, określanych potocznie
jako Rynna Szczęśliwicko-Żoliborska.
W przypadku osadów antropogenicznych, ich słabe zagęszczenie oraz morfologiczne
Ryc. 7. Warunki budowlane podłoża zróżnicowanie wpływa na wymóg stosowania badań geoinżynierskich przy tworzeniu
Źródło: opracowanie AQUAGEO na podstawie: Atlas geologiczno-inżynierski Warszawy 1:10 000 (PIG, 2000), Mapa gruntów antropogenicznych w skali obiektów kubaturowych.
1:10 000 (K. Mejer i in., 2000), Rastrowa mapa hydrograficzna Polski (RZGW, 2013), Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 –
Pierwszy poziom wodonośny. Występowanie i Hydrodynamika – arkusze nr 487, 488, 523, 524, 559, 560 (PIG, 2006)
16
GŁÓWNE JEDNOSTKI GEOMORFOLOGICZNE występowaniem iłów plioceńskich oraz spoistych osadów plejstoceńskich, Jego wysokość osiąga zaledwie 3-4 m (ponad SNW). Wyraźnie
odpornych na działanie erozji bocznej. zaznaczają się wyższe tarasy plejstoceńskie, określane także jako tarasy
Warszawa jest położona na dwóch wysoczyznach polodowcowych: wydmowe. Należą do nich tarasy wzniesione 7-10 m (ponad SNW):
Równinie Warszawskiej (Wysoczyzna Warszawska) i na niewielkim elsnerowski, marymoncko-bielański, burakowski, białołęcko-legionowski
fragmencie Równiny Garwolińskiej (Wysoczyzna Siedlecka) (IIc) oraz falenicki (IId), wzniesiony 9-10 m (ponad SNW). Elementem
w południowo-wschodniej części miasta (Biernacki 1990). Położenie dominującym w ramach tych tarasów jest w większości pokryta lasami
Warszawy nawiązuje do Doliny Wisły, należącej do dolnego fragmentu rzeźba eoliczna (wydmowa z zagłębieniami śródwydmowymi),
Doliny Środkowej Wisły, przechodzącego w północnej części miasta wykształcona z pokryw piaszczystych.
w Kotlinę Warszawską. Północno-wschodnie części miasta mogą być
uznawane za położone w strefie przejściowej pomiędzy Doliną Wisły
a Równiną Wołomińską. Poszczególne układy rzeźby tworzą poziomy
wysokościowe, które są oddzielone widocznymi w topografii terenu
stokami. W przypadku doliny Wisły są to krawędzie erozyjne tarasów
wyższych (do kilku metrów wysokości względnej), jednak największe
różnice wysokości (10-25 m wysokości względnej) tworzy wysoczyznowa
krawędź erozyjna Równiny Warszawskiej, na którą składa się układ
wyraźnie zarysowanych stoków (Skarpa Warszawska). Przebieg Skarpy
Warszawskiej jest zbliżony do południkowego (południowy-wschód –
północny-zachód). Jej najwyższy fragment znajduje się na wysokości
Śródmieścia z kulminacją w rejonie Pałacu Kazimierzowskiego
(Uniwersytetu Warszawskiego). W strefie Równiny Warszawskiej można Fot. 5. Koryto Wisły na wysokości Stadionu Narodowego w strefie
„Gorsetu Warszawskiego” (autor: P. Wałdykowski)
wyznaczyć strefy różniące się wysokością. Najwyższe genetycznie części
poziomów wysoczyznowych Równiny Warszawskiej w granicach miasta
Równina zalewowa została podzielona wałami przeciwpowodziowymi na Fot. 6. Naturalna plaża „Wilanów Zawady” w międzywalu równiny
(Biernacki 2001) występują w dzielnicy Wola (IIIk) a najniższe, najsilniej zalewowej Wisły na wysokości Wału Zawadowskiego – widok
dwie części: strefę międzywala (SK, SKŁ), gdzie zachodzą procesy
przekształcone przez procesy erozyjno-denudacyjne, na wysokości Bielan, z przeciwległego brzegu (autor: P. Wałdykowski)
korytowe oraz obszar ulega regularnemu zalewaniu przez wody
Żoliborza i Ursynowa (IIIb).
wezbraniowe i nadbudowywaniu materiałem rzecznym (0-5 m ponad
średni stan wody w rzece), a strefę zawala (RZZ, RZA), którą przed
wezbraniami i w konsekwencji powodzią zabezpieczają wały
przeciwpowodziowe. Równina zalewowa za wałami przeciwpowodziowymi
została w większości przekształcona w wyniku zabudowy, niwelowania
dawnych starorzeczy i bocznych koryt powodziowych. W jej obrębie
można wyróżnić dwa poziomy: niższy (RZZ) – słabiej przekształcony
antropogenicznie (3-5 m ponad średni stan wody w rzece SNW – Średnia
Niska Woda) oraz wyższy (RZA) – nadbudowany w wyniku intensyfikacji
zabudowy (5-8 m ponad średni stan wody w rzece – SNW). Poziom
wyższy równiny zalewowej występuje wyłącznie w lewobrzeżnej części
doliny na wysokości Bielan i Żoliborza. Wyższe poziomy w dolinie Wisły
tworzą tarasy plejstoceńskie (IIa, IIan, IIc, IId, IIe), które nie są
symetryczne pomiędzy lewą i prawą częścią doliny, a ich układ jest
znacznie szerzej rozbudowany w kierunku wschodnim. Najniższy poziom
plejstoceński (IIa) tworzą tarasy: praski, solecki, wilanowski oraz
łomiankowski, których wysokości wynoszą od 5,5-6 m (ponad SNW) Fot. 7. Widok na taras solecki (IIan) w Parku im. Marszałka Edwarda
w północnej części miasta do około 7 m (ponad SNW) w południowej Rydza-Śmigłego (autor: M. Łaska)
części Warszawy. Taras solecki w części Powiśla został znacznie
Fot. 4. Fragment Skarpy Warszawskiej poniżej Rynku Starego Miasta – nadbudowany antropogenicznie, szczególnie w okresie zwózki gruzów po
rejon Gnojnej Góry (autor: P. Wałdykowski) II wojnie światowej, w wyniku czego możliwe jest lokalne wyznaczenie Analizując genetyczne cechy rzeźby terenu w Warszawie dostrzec
wyższego poziomu tarasu (IIan) osiągającego wysokość 7-9 m (ponad można wyraźnie układające się wzdłuż Wisły pasma.
W dnie Doliny Wisły istnieją współczesne (holoceńskie) poziomy równiny SNW). Do niższych tarasów plejstoceńskich nawiązuje taras kawęczyński Szczególną strefą jest Skarpa Warszawska stanowiąca wyraźną
zalewowej oraz plejstoceńskie tarasy nadzalewowe. Szerokość samego (IIe), będący dolną częścią tarasu radzymińskiego. Taras ten, ze względu granicę wysoczyznowej części Warszawy, poniżej której zaczyna się
koryta Wisły na wysokości ujścia Świdra, na południe od Warszawy, na genezę erozyjno-denudacyjną, charakteryzuje się wyraźnym spadkiem dolina Wisły. Naturalne układy rzeźby Warszawy stanowią dziedzictwo
wynosi około 1 km, ale na wysokości mostu Śląsko-Dąbrowskiego koryto w kierunku Wisły i płytkim zaleganiem utworów spoistych przykrytych przyrodnicze miasta, które należy eksponować i chronić w procesie
zwęża się do 350 m. Zwężenie to, zwane „gorsetem warszawskim”, cienką warstwą piasków eolicznych ze znacznym udziałem lokalnych rozwoju miasta.
wynika z budowy geologicznej i jest spowodowane płytkim podmokłości. Tworzy on strefę przejściową pomiędzy Doliną Środkowej
Wisły a Równiną Wołomińską (częściowo dzielnica Rembertów i Wesoła).
17
Ryc. 8. Główne jednostki geomorfologiczne

Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Biernacki i in. Środowisko Przyrodnicze Warszawy, PWN (1990); Załącznik nr II.3. Geomorfologia Warszawy – mapa
w skali 1:35 000 Opracowanie Ekofizjograficzne do Studium (2006), Monitoring Skarpy Warszawskiej… (2017).
18
PRZEKROJE PRZEZ POZIOMY Różnice wysokości w układzie poziomów geomorfologicznych rzeźby uległy one wcześniejszemu przemodelowaniu przez człowieka.
Warszawy są najwyraźniejsze w związku z istnieniem Skarpy Zachowanie naturalnych granic rzeźby terenu ma wpływ na elementy
GEOMORFOLOGICZNE WARSZAWY
Warszawskiej. Różnice względne wysokości skarpy są jednak znacznie lokalnego krajobrazu fizjonomicznego miasta oraz zachowanie
mniejsze w porównaniu do wysokości największych budynków miasta dziedzictwa przyrodniczego.
Charakter zmian rzeźby terenu Warszawy i jej układ najlepiej są widoczne (np. Warsaw Spire, Pałac Kultury i Nauki oraz zabudowy wielorodzinnej),
w przekroju równoleżnikowym. Istnieje wyraźna różnica pomiędzy częścią co jest widoczne na obu przekrojach. Wskazuje to na niewielkie Główne naturalne granice poziomów geomorfologicznych Warszawy
Warszawy w strefie tzw. „gorsetu warszawskiego” na linii przekroju zróżnicowanie wysokościowe poziomów geomorfologicznych Warszawy można dostrzec na mapie nachyleń (Ryc. 12) oraz mapie hipsometrycznej
Śródmieście – Praga-Północ (przekrój A-A’ – Ryc. 9) oraz w strefie w porównaniu do miast położonych na obszarach wyżynnych czy górskich. (Ryc. 11), gdzie zaznaczają się one ciągłymi liniami o układzie zbliżonym
szerokiej doliny Wisły na wysokości Mokotowa i Wawra (przekrój B-B’ – Naturalne granice rzeźby w postaci krawędzi tarasów nadzalewowych nie do południkowego.
Ryc. 10). wyróżniają się znacząco w porównaniu do form antropogenicznych, takich
Ograniczona szerokość doliny Wisły na wysokości „gorsetu jak nasypy drogowe i kolejowe czy wały przeciwpowodziowe. Obecność
warszawskiego” skutkuje zmniejszeniem szerokości równiny zalewowej. naturalnych granic rzeźby terenu może być widoczna w terenie, o ile nie
Ryc. 9. Przekrój przez poziomy geomorfologiczne w układzie Śródmieście – Praga-Północ

Źródło: opracowanie SGGW (autor: P. Wałdykowski, M. Wasilewski).
Ryc. 10. Przekrój przez poziomy geomorfologiczne w układzie Mokotów – Wawer

Źródło: opracowanie SGGW (autor: P. Wałdykowski, M. Wasilewski).
19
HIPSOMETRIA
Warszawa jest położona w nizinnej części Polski, w ramach tzw. Niżu Polskiego
(Kondracki 2002). Wysokości bezwzględne na terenie miasta zawierają się pomiędzy
74,8 a 152 m n.p.m. Maksymalne wysokości występują w rejonie Śródmieścia, Woli
i częściowo Ochoty (115-130 m n.p.m.). Najniższe wysokości bezwzględne (74,8-80 m
n.p.m.) występują w dolinie Wisły na terenie Białołęki. Różnica wysokości pomiędzy
rzędną koryta Wisły przy południowej i północnej granicy miasta wynosi 6,88 m, z czego
wynika, że średni spadek koryta rzeki w Warszawie wynosi 2,5‰. Najbardziej
zróżnicowanym wysokościowo obszarem jest wąska strefa stoków krawędzi erozyjno-
denudacyjnej wysoczyzny Równiny Warszawskiej (Skarpa Warszawska). Wysokość
względna stoków Skarpy wynosi ok. 20 m rejonie Młocin i Lasku Bielańskiego, 6-8 m na
Marymoncie i w rejonie al. Armii Krajowej, 12-15 m w rejonie Cytadeli Warszawskiej,
18-20 m na wysokości Starego Miasta, 20-25 m pomiędzy kościołem Św. Anny
a Belwederem, ok. 20 m na wysokości Parku Morskie Oko i około 15 m na wysokości
Służewca i Ursynowa. Największe nachylenia Skarpy Warszawskiej dochodzą do 30°,
najmniejsze wynoszą 15-20°. W uproszczeniu można przyjąć, że średnie nachylenia
stoków Skarpy Warszawskiej osiągają wartości zbliżone do około 24°. W związku
z tworzeniem nasypów budowlanych podczas rozbudowy miasta, Skarpa Warszawska
ulegała znacznym przekształceniom, co spowodowało zwiększenie stromości jej stoków
na wysokości Śródmieścia oraz Mokotowa.
Fot. 8. Zabezpieczone osuwisko na Skarpie Warszawskiej

przy Kościele Św. Anny (autor: P. Wałdykowski)
Mimo że największe różnice wysokości bezwzględnych tworzą naturalne formy rzeźby,

na lokalne różnice wysokości (wysokości względne) mają także wpływ formy
pochodzenia antropogenicznego (np. Górka Szczęśliwicka, Kopiec Powstania
Warszawskiego, dawne obiekty militarne). Lokalne deniwelacje form antropogenicznych
wynoszą 10-30 m, a więc mogą być podobne do lokalnych różnic wysokości
występujących w strefie Skarpy Warszawskiej. Poza obiektami punktowymi, znaczne
przekształcenia rzeźby wprowadził rozwój systemu komunikacyjnego oraz systemu
przeciwpowodziowego. Tworzone przez nie formy linijne trwale zmieniają naturalny układ
rzeźby.
Pod względem ukształtowania terenu istnieją dwa obszary o odmiennych cechach:
równiny i łagodne stoki związane z wysoczyznami polodowcowymi oraz równiny
zalewowe i nadzalewowe związane z doliną Wisły. Strefy te oddzielone są wyraźnymi
Ryc. 11. Zróżnicowanie wysokościowe Warszawy (hipsometria) lub słabo zarysowanymi w terenie stokami krawędzi erozyjno-denudacyjnych
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Numeryczny model rzeźby terenu (2015).
i erozyjnych, które stanowią o zróżnicowaniu wysokościowym Warszawy, poza formami
pochodzenia eolicznego (wydmami) oraz formami antropogenicznymi.
20
NACHYLENIA TERENU
Stoki krawędzi erozyjnych tarasów nadzalewowych najlepiej zaznaczają się przy granicy
z równiną zalewową. Stoki te, o ile nie zostały przekształcone przez człowieka, mają
nachylenie osiągające maksymalnie 45°, a ich wysokość nie przekracza 3 m wysokości
względnej. Najlepiej zachowana jest krawędź nadzalewowego tarasu praskiego
na południe od Gocławia oraz na północ od osiedla Tarchomin, a w lewobrzeżnej części
Warszawy od Czerniakowa po południową granicę miasta.
W obrębie tarasów nadzalewowych lokalne różnice w nachyleniu terenu należy wiązać
z występowaniem wydm. O ile nie zostały one przekształcone w związku z zabudową,
najczęściej mają dobrze zarysowane stoki. W topografii widoczne są ramiona osiągające
długość nawet kilku kilometrów i wysokości względne przekraczające 20 m. Największe
różnice wysokości związane ze skupiskami form wydmowych znajdują się w rejonie
Aleksandrowa, Falenicy, Zbójnej Góry i Wiśniowej Góry (Wawer), Wesołej, Bródna (rejon
Targówka), Choszczówki i Nowodworów (Białołęka), a w części lewobrzeżnej Warszawy
w rejonie Lasu Młocińskiego i Lasu Bielańskiego. Najdłuższe formy wydmowe występują
wzdłuż linii kolejowej w kierunku Legionowa (tzw. Wydma Henrykowska) oraz wzdłuż
Traktu Brzeskiego w kierunku Wesołej.
Zróżnicowanie nachyleń i wysokości wynikające z występowania form antropogenicznych
widoczne jest w postaci obiektów fortyfikacyjnych (np. Cytadela Warszawska),
przemysłowych (np. Siekierki, Żerań, Kawęczyn), pagórków utworzonych z nasypów
miejskich (np. Kopiec Powstania Warszawskiego, Górka Szczęśliwicka) oraz nasypów
komunikacyjnych (drogowych lub kolejowych).
Fot. 9. Cytadela Warszawska w dzielnicy Żoliborz (autor: M. Łaska)
Ryc. 12. Nachylenia stoków

Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Numeryczny model rzeźby terenu (2015).
21
GŁÓWNE FORMY GEOMORFOLOGICZNE ograniczona za przyczyną regulacji hydrotechnicznych. W strefie

pomiędzy wałami przeciwpowodziowymi nadal można zaobserwować silne
Formy rzeźby występujące na terenie Warszawy są związane z genezą przekształcenia rzeźby w postaci bocznych koryt powodziowych
ukształtowania głównych jednostek geomorfologicznych, a więc (starorzecza suche i wypełnione wodą), dwóch poziomów akumulacyjnych
wysoczyzn polodowcowych i doliny Wisły. W większości zostały one (1-2 m oraz 2-5 m ponad SNW), a w strefie koryta Wisły łach
znacząco przeobrażone przez współczesną działalność człowieka. piaszczystych i kęp (łachy utrwalone roślinnością) oraz form
W ramach wysoczyzn polodowcowych na równinie zaznaczają się formy akumulacyjnych w postaci nasypów i wału przykorytowego. Na równinie
naturalne o genezie glacjalnej i wodnolodowcowej, takie jak: dna dolin zalewowej poza wałami przeciwpowodziowymi, nadal widoczna jest część
erozyjnych związanych z obniżeniami po odpływach subglacjalnych bocznych koryt powodziowych z charakterystycznymi zbiornikami
z zachowanymi górnymi krawędziami (np. Drny, górnej Sadurki, dolnej wodnymi (starorzeczami). Poza wałami przeciwpowodziowymi obecność
Sadurki, doliny Służewskiej, Rudawki, wododziału Drny/Sadurki tych form ulega stopniowemu zacieraniu w związku z wkraczaniem
wykorzystujących obniżenia m.in. Rynny Szczęśliwicko-Żoliborskiej), zabudowy. W części równiny zalewowej położonej u podnóży tarasów
drugorzędne dolinki i obniżenia erozyjne (np. dolina Potoku Bielańskiego), wyższych plejstoceńskich zaznaczają się strefy związane z formami Fot. 13. Stok narciarski zbudowany na nasypie Górki Szczęśliwickiej
obniżenia wytopiskowe oraz pagórki akumulacji szczelinowo-lodowcowej pochodzenia organicznego. Są to głównie powierzchnie równinne (autor: P. Wałdykowski)
(np. słabo zachowane kemy w rejonie Ursynowa). Widoczne w terenie są na utworach organicznych torfów niskich lub gytii oraz płytkich zatorfień
także lokalne wzniesienia wysoczyzn o bliżej nieokreślonej genezie oraz i namułów, współcześnie zasilanych wodami gruntowymi. Działalność człowieka tworząca formy pochodzenia antropogenicznego
spłaszczone wzniesienia wysoczyzn. zaznacza się w postaci nasypów miejskich związanych zwłaszcza
z wkraczaniem zabudowy, istnieniem obiektów fortyfikacyjnych, hałd oraz
Najbardziej rozpoznawalną formą Warszawy, jest wysoczyznowa krawędź składowisk odpadów o zróżnicowanej wysokości. Czasem są to formy
erozyjna zwana Skarpą Warszawską. Forma ta składa się ze stoków wyłącznie wypukłe, a czasem nasypy służą wypełnieniu zagłębień
o znacznych nachyleniach (najczęściej 10-35 stopni). Rozczłonkowana terenowych. W innych przypadkach są to historyczne wyrobiska
jest wąwozami i suchymi dolinami erozyjnymi, u wylotu których zaznaczają poeksploatacyjne gliny polodowcowej służącej do produkcji cegieł
się stożki napływowe i złoża deluwiów. Powierzchnie stokowe związane (tzw. glinianki). Rozwój miasta powoduje degradację naturalnych form
ze Skarpą Warszawską tworzą niezależnie od nachylenia ostrą granicę rzeźby oraz wprowadza nowe elementy, takie jak pagórki
krajobrazową pomiędzy Równiną Warszawską i Doliną Środkowej Wisły. antropogeniczne, nasypy kolejowe i drogowe, wały przeciwpowodziowe
Stoki Skarpy Warszawskiej są głównymi miejscami występowania ruchów oraz koryta i brzegi cieków zabezpieczone przed erozją. Nowe formy
masowych z osuwiskami na terenie miasta. Powierzchnie stoków charakteryzują się większą stromością stoków w porównaniu do form
nieutrwalonych roślinnością, mogą być strefami największych efektów naturalnych oraz mają wyrównaną powierzchnię. Warszawa w znacznej
rzeźbotwórczych związanych z erozyjną i akumulacyjną działalnością mierze była zburzona podczas II wojny światowej. Gruzy budynków
wody na zboczach podczas zdarzeń opadowych oraz roztopów. wykorzystano do wyrównywania powierzchni (np. poziomu tarasu
Fot. 11. Boczne koryto powodziowe w międzywalu Wisły na wysokości soleckiego) oraz do tworzenia pagórków antropogenicznych, w różny
Zakola Wawerskiego (autor: P. Wałdykowski) sposób zaadaptowanych użytkowo w późniejszych okresach (np. Górka
Moczydłowska, Górka Szczęśliwicka, Kopiec Powstania Warszawskiego,
W strefie tarasów plejstoceńskich charakterystyczne jest występowanie dawny Stadion X-lecia – obecny Stadion Narodowy).
form związanych z dawnymi procesami eolicznymi. Należą do nich
głównie pokrywy piasków eolicznych oraz wydmy o różnych kształtach
i rozmiarach, pomiędzy którymi zachowały się niecki deflacyjne oraz Wśród naturalnych form ukształtowania terenu szczególnie istotne
międzywydmowe zagłębienia bezodpływowe. W ich obrębie występują w kontekście planowania przestrzennego są obszary stoków Skarpy
często zbiorniki wypełnione wodą, gdzie zachodzi współczesna Warszawskiej zagrożone lub niezagrożone ruchami masowymi oraz
akumulacja organiczna. formy występujące w dolinie Wisły, w strefie jej basenu powodziowego
(strefa międzywala i zawala).
Co do innych form naturalnych należy podkreślić potrzebę ich
zachowania, zwłaszcza w przypadku istnienia lokalnych obniżeń
Fot. 10. Skarpa Warszawska, widok na Zamek Ujazdowski wypełnionych podmokłościami, form wydmowych, rynien
(autor: P. Fogel) subglacjalnych oraz krawędzi erozyjnych (stoków tarasów
nadzalewowych).
Zróżnicowany zestaw form geomorfologicznych zaznacza się w dolinie W przypadku form antropogenicznych atrakcyjne są elementy
Wisły. Są to głównie formy fluwialne związane ze współczesną świadczące o historycznych etapach rozwoju miasta (nasypy
(holoceńską) działalnością Wisły i jej dopływów. Należą do nich także historyczne, wyrobiska poeksploatacyjne, nasypy i obniżenia
pagóry wydmowe utworzone przez procesy eoliczne a także formy fortyfikacyjne).
pochodzenia organicznego. Holoceńskie formy fluwialne są typowe dla
Wszystkie formy powinny być wyeksponowane i chronione
poziomu równiny zalewowej zarówno w strefie międzywala, jak i poza rozwiązaniami planistycznymi przed degradacją związaną z rozwojem
wałami przeciwpowodziowymi, czyli dla całej strefy basenu powodziowego miasta.
Wisły. Główną formą doliny Wisły jest koryto rzeki, którego naturalna Fot. 12. Rzeźba antropogeniczna brzegów dawnej glinianki –
tendencja do meandrowania na wysokości miasta została znacznie Jeziorko Szczęśliwickie (autor: P. Wałdykowski)
22
WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA I ZAGROŻENIA (Monitoring Skarpy Warszawskiej… 2017) ukazuje strefy tego zagrożenia
wzdłuż Skarpy Warszawskiej. Ich lokalizacja wynika z budowy
WYNIKAJĄCE Z RZEŹBY TERENU
geologicznej (osady polodowcowe podściełane iłami plioceńskim) oraz
Współcześnie największe powierzchniowo przekształcenia rzeźby są nachyleń terenu, co na skutek długotrwałych opadów atmosferycznych
związane z rozwojem zabudowy miasta. Można uznać, że realizacja lub zaburzenia stabilności skarpy podczas wprowadzania zabudowy może
każdej inwestycji związana z postawieniem obiektów budowanych oraz uaktywniać ruchy masowe i powodować znaczne szkody materialne.
wyrównaniem powierzchni terenu stanowi trwałe przekształcenie
naturalnej rzeźby terenu. W związku z rozwojem miasta powstają nasypy
miejskie, których miąższość zwiększa się wraz z etapami rozwoju
Warszawy. Elementami szczególnie wyróżniającymi się są obszary
zabudowane oraz istotne wypukłe formy rzeźby terenu o wysokości
powyżej 10 m.
Fot. 17. Brzeg erozyjny Wisły zabezpieczony opaską przeciwerozyjną na

wysokości ul. Droga Golfowa (autor: P. Wałdykowski)
Fot. 16. Skutki ruchów masowych Skarpy Warszawskiej w rejonie Parku

Arkadia (autor: P. Fogel)
Oprócz ruchów masowych, największe nachylenia terenu sprzyjają erozji

wodnej na stokach Skarpy Warszawskiej. Zagrożenie erozją wodną na
stokach może występować, także w strefach stoków krawędzi tarasów
nadzalewowych, wydm oraz form antropogenicznych. W przypadku
Fot. 14. Bulwar Wiślany na wysokości mostu Śląsko-Dąbrowskiego – degradacji pokrywy roślinnej lub błędnie zorganizowanego odpływu wody
widok na północ (autor: M. Łaska) ze stoku, wszystkie stoki o nachyleniu powyżej 10⁰ można uznać za
zagrożone erozją wodną. Niewystarczająco zabezpieczone formy
antropogeniczne (nasypy drogowe, kolejowe, usypane wzniesienia)
ulegać mogą szybszej erozji aniżeli formy naturalne, co wynika z ich
mniejszej kompakcji. Rozcięcia powstające pod wpływem działalności
wody na stoku mogą prowadzić do strat materialnych. Najczęstszymi jest Fot. 18. Antropogenicznie przekształcony lewy brzeg Wisły przy wejściu
do Portu Czerniakowskiego (autor: P. Wałdykowski)
degradacja ścieżek i dróg po ekstremalnych zdarzeniach opadowych.
Poniżej rozcięć erozyjnych na stokach mogą tworzyć się nietrwałe formy
akumulacyjne w postaci stożków napływowych, powodujące pokrycie
Główne zagrożenia wynikające z rzeźby terenu koncentrują się wzdłuż
materiałem stokowym dróg lub posesji położonych poniżej.
Skarpy Warszawskiej. Są to ruchy masowe (tereny potencjalnie
Zagrożenie wynikające z działalności erozyjnej oraz akumulacyjnej Wisły aktywne i strefy występowania osuwisk) oraz zagrożenie erozją
i jej dopływów w Warszawie można uznać za ograniczone do minimum. i akumulacją wodną na stokach i u ich podstawy.
Zabezpieczenia w postaci umocnień brzegów, ostróg lub ścian oporowych
Poza Skarpą Warszawską zagrożeniem może być erozyjna działalność
zainstalowanych wzdłuż odcinków brzegów predysponowanych wody na wszystkich nieutrwalonych roślinnością stokach przy
do podcinania (zewnętrzne łuki meandrów) skutecznie eliminują problem nachyleniach powyżej 10°.
erozji bocznej (brzegi cieków z zabezpieczeniami przeciwerozyjnymi).
Współczesna akumulacja rzeczna podczas wezbrań może wystąpić W dolinach cieków innych niż Wisła, zagrożeniem może być podcinanie
w strefie całego basenu powodziowego Wisły, jednak w czasie zwykłych brzegów przez erozję boczną, o ile brzegi nie zostały wzmocnione.
Fot. 15. Roboty budowalne w równinie zalewowej Wisły – budowa wezbrań ogranicza się do strefy międzywala dzięki wałom Głównym zagrożeniem dla samej rzeźby jest rozwój zabudowy, która
Centrum Nauki Kopernik w czasie wezbrania w 2010 r. (autor: P. Fogel) przeciwpowodziowym. Na Ryc. 13 zaznaczono odcinki cieków zaciera naturalne ukształtowanie terenu miasta.
zabezpieczone przed erozją boczną, a więc niezagrożone. Pozostałe
Głównymi zagrożeniami dla rozwoju miasta wynikającymi z rzeźby terenu odcinki wzdłuż cieków można uznać za potencjalnie zagrożone erozją
są strefy potencjalnego występowania ruchów masowych (aktualnie w strefie zewnętrznych łuków meandrów.
niezagrożone) oraz strefy występowania osuwisk. Opracowanie z 2017 r.
23
Ryc. 13. Współczesne przekształcenia rzeźby terenu Fot. 19. Tor rowerowy przy antropogenicznym Wzgórzu Trzech Szczytów w dzielnicy
Źródło: opracowanie SGGW Ursynów (autor: M. Cieszewski)
24
WODY POWIERZCHNIOWE
Postępująca urbanizacja Warszawy w sposób istotny wpływa na aktualny układ sieci
hydrograficznej. Łączna długość wszystkich stołecznych cieków wynosi ok. 216 km
(co daje średnią gęstość sieci na poziomie 42 km/km 2).
Ze względu na konfigurację terenu, Warszawa podzielona jest na trzy zasadnicze
zlewnie: bezpośrednią Wisły oraz Bzury i Bugo-Narwi (z których wody także trafiają
do Wisły, jednak już poza granicami stolicy). Pod względem hydrograficznym miasto
podzielone jest na 10 obszarów określanych jako jednolite części wód powierzchniowych.
Głównym elementem hydrograficznym w Warszawie jest Wisła. Płynie ona w obrębie
miasta na długości ok. 31,5 km z południowego-wschodu na północny-zachód,
na odcinku od 497,2 km do 528,7 km swojej długości. Wisła stanowi główną bazę
drenażu dla wszystkich cieków przepływających przez stolicę. Innymi dużymi ciekami są:
Wilanówka, Kanał Żerański, Potok Służewiecki, Długa oraz Kanał Bródnowski. Koryta
i obszary przykorytowe wszystkich rzek i cieków Warszawy zostały przekształcone
w różnym stopniu, jednak w najmniejszym zakresie dotyczy to Wisły.
Na terenie miasta znajduje się ok. 160 zbiorników wodnych. Większość naturalnych
zbiorników to jeziora zakolowe podlegające naturalnej sukcesji. Największymi są: Jezioro
Czerniakowskie, Jezioro Wilanowskie oraz Łacha Potocka. Część warszawskich
zbiorników jest pochodzenia antropogenicznego. Są to glinianki i torfianki o niewielkiej
powierzchni.
Fot. 20. Łacha Potocka (autor: M. Łaska)
Obszary podmokłe, a więc takie, na których poziom wody gruntowej występuje płycej
niż 1 m p.p.t. związane są głównie z doliną Wisły i Wilanówki oraz północno-wschodnią
częścią miasta.
Rozbudowa infrastruktury miasta doprowadziła do degradacji szeregu cieków

naturalnych. Tylko fragmenty niektórych rzek obserwować możemy na powierzchni.
Często ich długie odcinki lub wręcz całe cieki płyną kanałami pod powierzchnią terenu,
Ryc. 14. Wody powierzchniowe np. Bełcząca, Drna, Rudawka Sadurka i Żurawka.
Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie: www.kzgw.gov.pl, Charakterystyka i ocena funkcjonowania układu hydrograficznego (…), 2017.
25
PIERWSZY POZIOM WODONOŚNY

Poziom zalegania pierwszego poziomu wód gruntowych na obszarze Warszawy jest
powiązany z dwoma czynnikami: budową geologiczną oraz wielkością wyniesienia ponad
poziom Wisły, która stanowi główną bazę drenażu wód.
Przyjmując klasyfikację zalegania wód podziemnych dla potrzeb budownictwa, na terenie
miasta można wyróżnić:
obszary niekorzystne i o ograniczonej przydatności dla budownictwa, gdy
zwierciadło wód zalega płycej niż 2,0 m p.p.t.,
obszary o przeciętnej przydatności dla budownictwa, gdy zwierciadło wód
podziemnych zalega na głębokości 2,0 – 5,0 m p.p.t.,
obszary o dobrych warunkach dla budownictwa, gdy zwierciadło zalega poniżej
5,0 m p.p.t.
Zwierciadło wód gruntowych najpłycej położone jest na tarasie zalewowym Wisły,
w bezpośrednim sąsiedztwie koryta rzecznego oraz wzdłuż mniejszych cieków
na tarasach nadzalewowych.
Największe powierzchniowo obszary, z płytko zalegającymi wodami gruntowymi znajdują
się w szczególności wzdłuż rzek Czarnej i Długiej, Kanału Bródnowskiego oraz
w dzielnicach Wilanów, Wawer, Rembertów, Białołęka i Targówek. Zwierciadło wód
gruntowych zalega tu nie niżej niż 2 m p.p.t.
Tereny z głęboko zalegającym zwierciadłem wód podziemnych, poniżej 5 m p.p.t.,
znajdują się w strefie przykrawędziowej wysoczyzn (Równiny Warszawskiej
i Wysoczyzny Wołomińskiej). Tereny takie występują na Górnym Mokotowie, Ochocie,
Śródmieściu, Ursusie, Włochach, Bemowie, Targówku, Białołęce (wschodniej) i Wesołej.
Trzeba zaznaczyć, że tereny wysoczyzn charakteryzują się również znaczną
zmiennością występowania głębokości zwierciadła wód podziemnych, co wynika
z ułożenia i przebiegu warstw geologicznych ich litologii oraz morfologii terenu.
Głębokość zalegania pierwszego poziomu wód podziemnych jest istotnym czynnikiem

wpływającym na sposób zagospodarowania terenu. Szczególnie wpływ ten dotyczy fazy
realizacji nowych inwestycji, ale nie jest też bez znaczenia na etapie
eksploatacji budynków. Odnosi się to głównie do możliwości zagospodarowania wód
opadowo-roztopowych a także głębokości posadowienia instalacji do infiltracyjnego
wprowadzania tych wód do gruntu.
Ryc. 15. Pierwszy poziom wodonośny

Źródło: opracowanie AQUAGEO na podstawie: Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 – Pierwszy poziom wodonośny. Występowanie
i Hydrodynamika – arkusze nr 487, 488, 523, 524, 559, 560 (PIG, 2006), Rastrowa mapa hydrograficzna Polski (zasoby RZGW, 2013).
26
ZASOBY WÓD PODZIEMNYCH

Głównym źródłem wody dla Warszawy jest przepływająca przez środek miasta Wisła.
Woda dla potrzeb komunalnych pozyskiwana jest za pomocą infiltracyjnych ujęć
powierzchniowych położonych pod dnem Wisły. Wielkość zasobów wodnych możliwa
do wykorzystania powiązana jest z panującymi warunkami meteorologicznymi.
Charakteryzuje je duża zmienność, uzależniona od stanu wód i wielkości przepływu.
Wahania wód Wisły, mają również istotny wpływ na zróżnicowanie chemiczne ujmowanej
wody.
Powierzchniowe ujęcia wód w Warszawie pokrywają aż 86% zapotrzebowania miasta.
Studnie czerpiące wodę z dna Wisły, dla lewobrzeżnej Warszawy, zlokalizowane
w rejonie mostu Siekierkowskiego. Głównym ujęciem dla prawobrzeżnej Warszawy jest
tzw. „Gruba Kaśka”, zlokalizowana na południe od mostu Łazienkowskiego. Miejskie
ujęcia wód powierzchniowych znajdują się również w rejonie Zalewu Zegrzyńskiego,
poza granicami m. st. Warszawy. Wody z takich ujęć, ze względu na znaczny stopień
zanieczyszczenia przechodzą skomplikowany i kosztowny proces ich oczyszczania.
Warszawa korzysta także z ujęć wód ze zbiorników wód podziemnych piętra
czwartorzędowego (GZWP 222, Dolina Środkowej Wisły) oraz trzeciorzędowego
(GZWP 215, Subniecka Warszawska w tym jego część centralną zalegającą pod całym
miastem określaną jako GZWP nr 2151). Woda z piętra czwartorzędowego stanowi
w zasadzie główny użytkowy poziom wodonośny. Ze względu na występowanie iłów
plioceńskich na niewielkich głębokościach poziom ten zanika, lub też wykazuje złe
parametry hydrogeologiczne w rejonach: Ołtarzew – Wawrzyszew, Sady Żoliborskie –
Cytadela – Kępa Potocka – Żerań, Muranów, Ochota, Wola. Zasoby piętra
czwartorzędowego eksploatowane są za pomocą ujęć głębinowych i stanowią źródło
wody dla dzielnic Wawer i Wesoła.
Zasoby wód piętra trzeciorzędowego ujmowane są poprzez ogólnodostępne studnie wód
oligoceńskich. Jest ich łącznie 104 i są rozproszone na terenie całego miasta. Wody te
charakteryzują się najwyższą jakością spośród wszystkich ujęć, do czego przyczynia się
wysoki stopień izolacji utworów wodonośnych. Niemniej jednak nawet wody podziemne
eksploatowane z utworów oligoceńskich wymagają stosowania procesów uzdatniania
(odżelaziania).
Wody z utworów oligoceńskich, po ich odkryciu w 1897 r., miały charakter artezyjski
(tj. wszystkie nawiercone otwory charakteryzowały się samowypływami – sięgającymi
nawet 14 metrów nad poziom terenu). Później w latach 70. i 80. XX w., na skutek
intensywnej eksploatacji, miały tzw. charakter subartezyjski, tj. ich zwierciadło
piezometryczne zalegało zdecydowanie niżej. Obecnie zasoby tych wód ulegają
odbudowie, co skutkuje na tyle dużym wzrostem ciśnienia piezometrycznego,
że zaczynają się ponownie pojawiać samowypływy na powierzchnię terenu.
Zasoby wód podziemnych zgromadzone w Głównych Zbiornikach Wód Podziemnych

nr 222 Dolina Środkowej Wisły i 215 Subniecka Warszawska podlegają prawnej
ochronie. Ochrona ta dotyczy przede wszystkim ograniczeń w zagospodarowaniu, które
mogłyby wpływać na ich jakość, a zatem eliminacji możliwości dopływu zanieczyszczeń.
Ponadto ochrona zasobów wód podziemnych polega na ograniczaniu nadmiernego
poboru wód, oraz zwiększaniu możliwości ich zasilania przez wody opadowe
(bioretencja).
Ryc. 16. Zasoby wód podziemnych

Źródło: opracowanie AQUAGEO na podstawie: Baza danych GIS Mapa Hydrogeologiczna Polski (MHP) w skali 1:50000,
Rastrowa mapa hydrograficzna Polski (zasoby RZGW, 2013), CBDG.
27
TEMAT RZEKA – WISŁA Współcześnie Wisła odzyskała należną jej rangę, stała się wizytówką wytyczono tzw. Szlak Bulwarowy, który nie jest tak atrakcyjny
stolicy. Jej brzegi zarówno te zagospodarowane – bulwary, jak i częściowo przyrodniczo, za to posiada bogatą ofertę kulturalną i gastronomiczną.
Wisła stanowi wyjątkowy zasób Warszawy, zarówno o charakterze naturalne – plaże miejskie tętnią życiem.
Na znajdującym się w granicach miasta odcinku Wisły, przeprawę przez
przyrodniczym, jak i kulturowym. Dzieli stolicę na dwie części:
rzekę umożliwia 9 stałych mostów (a także tramwaj wodny) – Tab. 1.
lewobrzeżną i prawobrzeżną. Administracyjne granice miasta zaczynają Walory przyrodnicze
się na 497,2 km biegu rzeki, a kończą na 528,7 km. Długość rzeki Tab. 1. Mosty na Wiśle w granicach m. st. Warszawy
w granicach miasta wynosi 31,5 km. Wisła w porównaniu z innymi dużymi rzekami Europy, jest w niewielkim
stopniu przekształcona antropogenicznie dzięki czemu istnieją tu dogodne Lp. Nazwa mostu Kilometr Wisły Długość [m] Rodzaj mostu
1 Siekierkowski 507 500 drogowy
Funkcje rzeki i jej doliny warunki siedliskowe dla fauny i flory. 2 Łazienkowski 510,60 424,5 drogowy
Szczególnie cennym przyrodniczo obszarem jest tzw. międzywale 3 Poniatowskiego 511,90 506 drogowy
Źródło zaopatrzenia w wodę – Wisła stanowi źródło wody, niezbędnej do 4 Średnicowy 512,10 445 kolejowy
z fragmentami lasów i zarośli. Żyjąca w dolinie Wisły fauna stanowi bogaty
funkcjonowania miasta. Na jej warszawskim odcinku istnieje kilka 5 Świętokrzyski 512,25 430 drogowy
pod względem różnorodności gatunkowej i ekologicznej zasób. Najlepiej
znaczących ujęć wody na cele komunalne (ujęcia dla wodociągu 6 Śląsko-Dąbrowski 513,90 527 drogowy
zbadana jest awifauna. 7 Gdański 515,60 406,5 drogowo-kolejowy
praskiego i wodociągu centralnego) oraz przemysłowe (ujęcia
8 Grota-Roweckiego 518,70 645 drogowy
elektrociepłowni Siekierki i Żerań). Zachowanie wartości przyrodniczych i krajobrazowych Wisły jest
9 Skłodowskiej-Curie 523 795 drogowy
nadrzędnym celem polityki przestrzennej miasta.
Zagospodarowanie Wisły Zagrożenia
Pierwsze prace regulacyjne mające na celu ustabilizowanie linii brzegowej Wisła jest nie tylko symbolem miasta, ale również żywiołem stanowiącym
Wisły na terenie Warszawy, prowadzone były, w latach 1893-1910. poważne zagrożenie. Na całym warszawskim odcinku Wisły występuje
Współcześnie Wisła od Siekierek do Kanału Żerańskiego jest uregulowana obszar międzywala stanowiący koryto wielkich wód. Jest ono ograniczone
m. in. przy pomocy ostróg wykonanych na prawym brzegu. Procesy wałami lub skarpą wysokiego tarasu. Można mówić o dwóch rodzajach
regulacyjne na Wiśle zdeterminowały sposób zagospodarowania obszarów zagrożenia powodziowego: bezpośrednie (niechronione
lewobrzeżnej i prawobrzeżnej Warszawy. Jak pokazuje analiza różnych obwałowaniami obszary doliny narażone na zalanie przy każdym
map tematycznych jednoznaczna granica Wisły jest trudna do ustalenia wezbraniu rzeki występującej z brzegów) i potencjalne (chronione
i zależy m.in. od stanów wody oraz dynamiki procesów erozji i akumulacji obwałowaniami tereny zagrożone zalewem, w przypadku nieskuteczności
Fot. 21. Ujęcie wody „Gruba Kaśka” (autor: M. Fic) zachodzących w korycie (Ryc. 17). istniejących zabezpieczeń np. przerwania wału).
Odprowadzanie wód ze zlewni oraz odbiór ścieków – naturalną funkcją 900

800
rzeki jest odprowadzanie wód opadowych i roztopowych ze zlewni. 700
Ponadto Wisła jest odbiornikiem oczyszczonych wód z oczyszczalni 600
ścieków komunalnych „Czajka” oraz „Południe”. 500
400
Korytarz ekologiczny – Wisła stanowi fragment międzynarodowego 300
korytarza ekologicznego łączącego Bałtyk z dorzeczem Dniestru i Dunaju. 200
Ma ogromne znaczenie jako ostoja gniazdującej ornitofauny oraz ważny 100
0
szlak ptactwa migrującego, wspierając tym samym różnorodność
1813
1838
1839
1844
1845
1863
1855
1867
1884
1889
1891
1903
1924
1934
1947
1960
1962
1980
1992
1997
2001
2005
2010
2012
2014
2015
2018
gatunkową i siedliskową w skali kraju. Dzięki Wiśle Warszawa jest jedną
stan Wisły stan alarmowy
z najciekawszych przyrodniczo stolic europejskich.
stan ostrzegawczy SWW - średnia wysoka woda
SSW - średnia średnia woda SNW - średnia niska woda
Korytarz wymiany powietrza – dolina Wisły stanowi naturalny korytarz
przewietrzania, którym przepływają masy powietrza przede wszystkim Ryc. 17. Przebieg Wisły według różnych źródeł danych Ryc. 18. Wybrane ekstremalne stany wody w Wiśle w Warszawie
Źródło: opracowanie KIPPIM. Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie Historyczne i współczesne warunki
z kierunku północnego i północno-zachodniego oraz południowo-
przepływu wód wielkich Wisły w Warszawie Część I
wschodniego. Wisła i towarzyszące jej tereny otwarte umożliwiają
Lewy brzeg w rejonie Śródmieścia jest zagospodarowany. W ostatnich
wymianę powietrza pomiędzy centrum miasta i Zielonym Pierścieniem Znaczącym zagrożeniem dla środowiska jest również jakość wody
latach wykreowano tu wysokiej jakości przestrzeń publiczną, w tym
Warszawy. w Wiśle. Jeszcze przed II wojną światową tereny nadwiślańskie były
urządzono nadwiślańskie bulwary, stworzono ciągi spacerowe i rowerowe.
Gospodarcze wykorzystanie rzeki – dawniej Wisła była ważnym Z kolei prawy „dziki” brzeg, zadrzewiony i zakrzewiony, stanowi popularnym miejscem wypoczynku, w tym kąpieli Warszawiaków.
szlakiem żeglugowym, który wskutek braku regulacji utracił na znaczeniu. w pierwszej kolejności ostoję dla żyjących tu gatunków fauny i flory. Zanieczyszczenie rzeki ściekami komunalnymi i przemysłowymi na długie
Obecnie gospodarcze wykorzystanie rzeki ogranicza się do wydobycia Na fragmentach prawego i lewego brzegu Wisły utworzono 5 plaż, które lata uniemożliwiło rekreacyjne wykorzystanie Wisły. Warszawa do 2011 r.
z jej koryta dobrej jakości kruszywa na cele budowlane. w sezonie są chętnie odwiedzane przez mieszkańców. była ostatnią stolicą w krajach Unii Europejskiej i jedną z dwóch
w Europie, która nie oczyszczała wszystkich ścieków komunalnych przed
Rekreacyjne i turystyczne wykorzystanie rzeki – przez wiele lat Wzdłuż Wisły, po jej prawej i lewej stronie, utworzono rekreacyjne trasy
zrzuceniem ich do rzeki. Normy unijne dotyczące czystości wód
potencjał Wisły, jako zaplecza rekreacyjnego i turystycznego miasta, nie rowerowe. Szczególnie atrakcyjny jest nadwiślański Szlak Słoneczny,
przyspieszyły realizację inwestycji mających na celu ograniczenie
był wykorzystywany z powodu zanieczyszczenia rzeki. Zmiana polityki wyznaczony na prawym brzegu rzeki, pomiędzy korytem Wisły a wałem
zanieczyszczeń i podwyższenia jakości wody w rzekach. Dzięki temu
w zakresie ochrony wód powierzchniowych oraz idąca za tym poprawa przeciwpowodziowym, umożliwiający poznanie najbardziej atrakcyjnych
stosunek do Wisły diametralnie się zmienił – rzeka stała się wizytówką
jakości wody w Wiśle przyczyniły się do zwrócenia się miasta ku rzece. przyrodniczo fragmentów miasta. Z kolei na lewym brzegu Wisły
miasta.
28
ZAGROŻENIE POWODZIOWE
Jednym z największych naturalnych zagrożeń dla miasta są ponadprzeciętne wezbrania
wody w Wiśle. W szczególności dotyczy to tzw. wód 100 letnich oraz 500 letnich. Mogą
być one wywołane zarówno roztopami pokrywy śnieżnej (luty-kwiecień), jak również
wysokimi opadami atmosferycznymi (czerwiec-lipiec). Wezbrania wód stanowią obecnie
realne zagrożenie powodziowe wyłącznie w międzywalu, w którym znajdują się obiekty
infrastruktury technicznej (np. słupy wysokiego napięcia czy ujęcie wody „Gruba Kaśka”)
oraz rekreacyjnej, natomiast nie ma tu zabudowy przeznaczonej na stały lub czasowy
pobyt ludzi.
Poza międzywalem zagrożenie powodzią może wystąpić wyłącznie w przypadku
przerwania ciągłości wałów, w najniżej położonych częściach miasta. Dotyczy to
w szczególności fragmentów dzielnic położonych na tarasach zalewowych prawobrzeżnej
Warszawy (Białołęka, Targówek, Praga-Północ, Praga-Południe, Wawer).
W lewobrzeżnej części miasta zagrożenie to dotyczy części Wilanowa, Mokotowa,
Śródmieścia oraz Bielan.
Fot. 22. Wezbranie Wisły w 2010 r. – widok na most Poniatowskiego (autor: P. Fogel)
Wystąpienie 100-letniej wody, połączone z przerwaniem wałów przeciwpowodziowych

może stanowić zagrożenie dla blisko 220 tys. osób, z czego 88% to mieszkańcy
prawobrzeżnej Warszawy. W zasięgu wód powodziowych, oprócz osiedli
mieszkaniowych znajdują się także istotne arterie komunikacyjne i zakłady przemysłowe
(np. EC Siekierki, Oczyszczalnia Południe), stąd potencjalna klęska żywiołowa wywołana
powodzią może mieć skutek nie tylko materialny i bytowy, ale także epidemiologiczny
i środowiskowy.
Poziom alarmowy Wisły, mierzony w profilu Port Praski wynosi 650 cm. W ciągu ostatnich
25 lat, został on przekroczony czterokrotnie w latach 2001 (706 cm), 2005 (658 cm),
2010 (780 cm), 2014 (698 cm). W czasie powodzi w 1997 r. do stanu alarmowego
zabrakło zaledwie 2 cm. Najwyższa odnotowana powódź w Warszawie miała miejsce
w 1844 r., stan wody wyniósł wtedy 863 cm Ryc. 18.
2,84% powierzchni m. st. Warszawy uznane zostało za obszar szczególnego zagrożenia

powodzią. Wiąże się z tym potrzeba i obowiązek wprowadzenia ograniczeń
Ryc. 19. Zagrożenie powodziowe w zagospodarowaniu wynikających z ustawy Prawo Wodne z dnia 20 lipca 2017 r. ze zm.
Źródło: Opracowanie KIPPiM na podstawie Mapy zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego (ISOK),
Mapy hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000.
29
WARUNKI KLIMATYCZNE 40 Usłonecznienie

35
Mazowiecko-podlaski region klimatyczny, w którym położona jest 30 Średnie roczne sumy usłonecznienia wahają się od 1348 h/rok (2017 r.)
25
do 2480 h/rok (2006 r.). Średnia dla badanego wielolecia wynosi
temperatura [°C]
Warszawa, z uwagi na ścierające się w jego obrębie masy powietrza 20
kontynentalnego i oceanicznego, cechuje się dużą zmiennością stanów 15 2140 h/rok (Ryc. 23.) Wyniki we wpisują się w tendencję obniżania
10 wartości usłonecznienia w Warszawie o około 87 godzin na 100 lat
pogody w ciągu roku i w okresach wieloletnich. Ponadto specyfiką klimatu 5
Warszawy, tak jak w przypadku innych dużych miast, są różnice 0 (Lorenc 2003). Wywołane jest to między innymi wzrostem
w pomiarach m.in. temperatury powietrza i wielkości opadów, między
-5 zanieczyszczenia powietrza w mieście.
-10
terenami peryferyjnymi, a centrum miasta. -15
-20
2500
Charakterystykę poszczególnych czynników klimatycznych oparto -25
w głównej mierze na danych dla stacji meteorologicznej IMGW Warszawa- sty lut mar kwi maj cze lip sier wrz paź lis gru
2000
Okęcie, położonej ok. 8 km na południowy zachód od centrum miasta, średnia miesięczna absolutne max. dobowe
z uwagi na wieloletnią tradycję rzetelnych pomiarów, dostęp do danych 1500
liczba godz.
absolutne min. dobowe średnia roczna
archiwalnych oraz fakt, że jest najczęściej wybieraną stacją reperową 1000
w badaniach klimatu Warszawy. Dane źródłowe pochodzą również Ryc. 21. Rozkład średnich miesięcznych temperatur w latach 2007-2016
Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie.
z opracowań branżowych dotyczących klimatu miasta wykonanych na 500
zlecenie Urzędu Miasta St. Warszawy, stąd m.in. różne zakresy czasowe Roczny rozkład średniej temperatury powietrza (dalej: T ś) w Warszawie 0
prezentowanych danych.
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
wykazuje zróżnicowanie przestrzenne, jednak różnica ta wynosi zaledwie
0,8°C. Najwyższe wartości Tś (9,6-9,8°C) nie są charakterystyczne jedynie
Warunki termiczne Ryc. 23. Średnie roczne wartości usłonecznienia w latach 1997-2017
dla centrum miasta, występują one również w południowo-zachodniej jego
Na podstawie danych dla ostatniego 30-lecia można zaobserwować spore części, a w przypadku niektórych dzielnic peryferyjnych (np. Bielany,
wahania średniej rocznej temperatury powietrza w Warszawie oraz Wawer) pojawiają się punktowo na niewielkich obszarach gęsto
Latem sumy miesięczne promieniowania całkowitego, obserwowane
kształtujący się trend wzrostu średniej rocznej temperatury powietrza (Ryc. zabudowanych osiedli mieszkaniowych. Najchłodniejsze fragmenty miasta
na obszarach podmiejskich są wyższe o 5-10% w porównaniu
20). Najniższą średnią roczną temperaturę zaobserwowano w 1987 r. (z Tś 9,0-9,2°C), znajdują się w dzielnicach: Wesoła, Rembertów i Wawer,
ze śródmieściem. W zimie różnice te dochodzą nawet do 15-20%.
(6,7oC), natomiast najwyższą w 2015 r. (10,4oC). W 2017 r. średnia które charakteryzują się dużym udziałem lasów i terenów zieleni (Ryc. 22).
wartość temperatury wynosiła 9,5°C. Niewątpliwie wpływ na rozkład przestrzenny temperatury w mieście ma
sposób zagospodarowania terenu oraz udział powierzchni biologicznie 350 12
czynnej. 325
11 300
10 10
275
9
temperatura [0C]
8 250
8
suma godzin
liczba godzin
7 225
6 200
5 175 6
4 150
3
2 125 4
1 100
0 75
50 2
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
25
0 0
Ryc. 20. Średnia roczna temperatura w latach 1986-2017 sty lut mar kwi maj cze lip sier wrz paź lis gru
Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych ze stacji IMGW Warszawa-Okęcie.
usłonecznienie (suma godzin)
liczba godzin słonecznych w ciągu dnia
W latach 2007-2016 najwyższe wartości średniej temperatury odnotowano
w sezonie letnim (czerwiec-sierpień) – 18 - 20°C. Pod koniec wiosny (maj) Ryc. 24. Średnie miesięczne usłonecznienie w latach 2007-2016
i na początku jesieni (wrzesień) średnia temperatura wynosiła 15,0°C. Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie.
Najniższa wartość średniej temperatury występowała w styczniu osiągając
Przebieg godzinowy usłonecznienia jest zróżnicowany i wykazuje
-1,5°C (Ryc. 21).
zależność od pór roku. Najwyższe wartości usłonecznienia (od 290
W analizowanym wieloleciu dni gorące z temperaturą powyżej 25°C do ponad 320 godzin) notowane są w okresie maj - sierpień. Nieco niższe
występowały w okresie od kwietnia do września, najwięcej przypadało ich wartości usłonecznienia (od 120 do ponad 200 godzin) notuje się wczesną
na lipiec – średnio 17 w ciągu roku. Dni upalne z temperaturą powyżej wiosną i jesienią. Najniższe sumy usłonecznienia (35-69 godzin)
30°C występowały głównie w lipcu i sierpniu – w badanym okresie występują w miesiącach listopad-grudzień oraz styczeń-luty (Ryc. 24).
odnotowano ich średnio 11 w roku. Z kolei dni mroźne, z temperaturą do Energia słoneczna otrzymywana w miesiącach letnich stanowi do 46%
-10°C, pojawiały się w okresie od listopada do marca. W analizowanym natomiast w miesiącach zimowych zaledwie ok. 6% sumy rocznej (Lorenc
wieloleciu średnio w roku zaobserwowano 13 dni mroźnych oraz 2 dni Ryc. 22. Model rozkładu temperatury powietrza dla roku 2015 2003).
Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017 (s. 153).
bardzo mroźne (z temperaturą poniżej -10°C).
30
Opady atmosferyczne Wielkość opadów na terenie miasta jest zróżnicowana zarówno Mgły
przestrzennie jak i w zależności od pory roku. W skali rocznej najmniejsze
Średnia rocznych sum opadów dla Warszawy w latach 1997-2017 wynosi sumy opadów otrzymują obszary położone w północno-zachodniej części Zjawisko to obserwowane jest najczęściej jesienią z uwagi na fakt, że jest
545 mm, przy czym poszczególne średnie roczne sumy opadów wahają miasta, z kolei największe sumy opadów przypadają na tereny położone to okres wzmożonego wychładzania terenu, któremu towarzyszy napływ
się od 396,3 mm w 2015 r. do 795,5 mm w 2010 r. (Ryc. 25). Są one na południowo-wschodnich krańcach stolicy. cieplejszych mas powietrza znad oceanu sprzyjający kondensacji pary
wyraźnie większe w porównaniu ze średnią sumą opadów dla Niziny wodnej. W analizowanym okresie 2007-2016 najwięcej dni z mgłą
Mazowieckiej (poniżej 500 mm). Miasto stanowi barierę dla odnotowano w październiku i listopadzie (średnio ok. 5). Od grudnia
przemieszczających się mas powietrza, jest także źródłem jąder do lutego, mglistych dni jest nieco mniej – średnio ok. 3.
kondensacji, co przyczynia się do powstawania chmur i w rezultacie
Znacznie rzadziej mgła występuje wiosną z uwagi na znacznie wolniej
większych opadów.
zachodzący proces wychładzania terenu nocą oraz mniejszą wilgotność
powietrza. Letnie mgły występują sporadycznie, mają charakter lokalny
800 i zanikają przed wschodem słońca.
700
600 6
500
5
Opady [mm]
400
Liczba dni z mgłą

300 4
200
3
100
0 2
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
1
Ryc. 25. Średnie roczne sumy opadów w latach 1997-2017

Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie. 0
Ryc. 27. Rozkład średnich rocznych sum opadów w latach 2008-2014 sty lut mar kwi maj cze lip sier wrz paź lis gru
Źródło: Zakład Geoekologii i Klimatologii IGiPZ PAN, Warszawa – ADAPTCITY.
Najwyższe wartości opadów występują od maja do sierpnia (57-87 mm),
Ryc. 29. Średnia miesięczna liczba dni z mgłą w latach 2007-2016
przy czym największe wartości przypadają na lipiec. Najniższe średnie Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie.
sumy opadów notuje się w lutym i marcu (ok. 29 mm). Liczba dni
z opadem nie koreluje z wartościami średnimi opadów. Najwięcej dni Ciśnienie atmosferyczne
z opadem odnotowano w styczniu (19), a najmniej w sierpniu (1) (Ryc. 26).
Opady w okresie letnim charakteryzują się większą intensywnością niż te Średnia wartość ciśnienia notowana w latach 2007-2016 wynosi
obserwowane zimą. 1015 hPa. Najmniejsze wartości ciśnienia występują latem wraz ze
wzrostem temperatury – ok. 1013 hPa w lipcu, zaś największe jesienią,
w okresie silnego wychładzania lądu – ok. 1019 hPa w październiku.
90 20
80 18
1019
70 16
Liczba dni z opadem
14
60 1018
Opady [mm]
12
50
10 1017
Ćiśnienie [hPa]
40
8
30 1016
6
20 4
1015
10 2
0 0 1014
sty lut mar kwi maj cze lip sier wrz paź lis gru
1013
opad liczba dni w opadem sty lut mar kwi maj cze lip sier wrz paź lis gru
Ryc. 26. Średnie miesięczne sumy opadów z lat 2007-2016 Ryc. 28. Rozkład średnich sum opadów w poszczególnych Ryc. 30. Średnia miesięczna wartość ciśnienia w latach 2007-2016
Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie. porach roku w latach 2008-2014 Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie.
Źródło: Zakład Geoekologii i Klimatologii IGiPZ PAN, Warszawa – ADAPTCITY.
31
Rodzaje, kierunek i prędkość wiatru Warunki przewietrzania w odniesieniu do klinów

napowietrzających z 2006r.
W ciągu roku nad Warszawę napływają masy powietrza zarówno
kontynentalnego, jak i oceanicznego, co skutkuje dużym zróżnicowaniem
warunków pogodowych na obszarze miasta. Dominują masy powietrza
polarno-morskiego, nieco rzadziej napływa powietrze kontynentalne.
Sporadycznie natomiast nadciągają nad miasto masy powietrza
arktycznego oraz powietrza zwrotnikowego.
Spośród kierunków wiatru największy udział ma ten z sektora zachodniego
(24,7%). Znaczny udział ma również wiatr północno-zachodni (10,7%)
w ciepłej porze roku, a w chłodnej porze roku wiatr południowo-zachodni
(10,5%). Wiatr wschodni (12,8%) i południowo-wschodni (13,9%) dominują
wiosną i jesienią. Masy powietrza z kierunku północnego (7,2%)
i północno-wschodniego (5,9%) napływają najrzadziej.
PORA CHŁODNA PORA CIEPŁA
N
30
25
N-W N-E
20
15
10
5
W 0 E
S-W S-E
Ryc. 31. Róże średnich kierunków wiatru [%] z lat 2007-2016

N Ryc. 33. Warunki przewietrzania miasta w porze chłodnej (na wys. 4 m) Ryc. 34. Warunki przewietrzania miasta w porze ciepłej (na wys. 4 m)
5 Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017. Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017 (s. 175).
4
N-W N-E
Kierunek, a także siła wiatru decydują o skuteczności przewietrzania Cisze
3
miasta. Warunki przewietrzania uznaje się za korzystne, gdy prędkość
2
wiatru przekracza 3 m/s, natomiast niekorzystne, kiedy prędkość spada Najmniejszy udział cisz (brak wyczuwalnego wiatru – prędkość wiatru nie
1 przekracza 0,5 m/s) występuje od stycznia do marca – 5,6-6,9%.
poniżej 3 m/s (Ryc. 33, Ryc. 34).
W 0 E Od kwietnia do sierpnia udział cisz wzrasta do ponad 8%. Na początku
Na zwiększenie oporu aerodynamicznego znacząco wpływa struktura jesieni udział cisz jest największy – we wrześniu i październiku cisze
zabudowy miasta (zarówno wysokościowa jak i przestrzenna), a także stanowią kolejno 9,3% i 10,6%. Długotrwałe okresy bezwietrzne (V<2m/s)
tworząca się w obrębie wysp ciepła inwersja termiczna. Skutkiem sprzyjają powstawaniu zjawiska smogu.
S-W S-E powyższego jest rozpraszanie energii kinetycznej strumieni powietrza.
Warunki te odpowiadają za zmniejszanie średniej prędkości wiatru wraz ze
11
S wzrostem intensywności zabudowy. Należy jednak zaznaczyć, że lokalne 10
warunki przewietrzania w poszczególnych częściach miasta są bardziej 9
złożone, zależą m.in. od charakteru i rozmieszczenia zabudowy, 8
Ryc. 32. Róże średnich prędkości wiatru [m/s] z lat 2007-2016 7
Cisze [%]
Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie. przebiegu ciągów komunikacyjnych, przeszkód wysokościowych, 6
rozmieszczenia i wielkości terenów zieleni. Istotną rolę w procesie 5
Wiatr o najwyższych prędkościach wieje z północnego zachodu (4,5 m/s) przewietrzania miasta odgrywają kliny napowietrzające. Ich funkcja polega
4
3
oraz z zachodu (4,4 m/s). Najmniejsze prędkości osiąga wiatr wiejący na ułatwieniu wymiany i regeneracji powietrza poprzez zwiększenie 2
z południa (2 m/s). Rozkład kierunków wiatru i jego prędkość ma ogromne dynamiki tej wymiany w układzie wertykalnym i horyzontalnym, 1
znaczenie w kontekście przewietrzania miasta i kształtowania warunków 0
co w konsekwencji przyczynia się do poprawy powietrza w mieście. sty lut mar kwi maj cze lip sier wrz paź lis gru
aerosanitarnych, zważywszy na fakt, że prędkość wiatru w centrum miasta W 2006 r. wyznaczonych było 8 takich klinów, obecnie dzięki najnowszym
jest o ponad 60% mniejsza niż na jego peryferiach. Ryc. 35. Średni miesięczny udział cisz [%] w latach 2006-2007
badaniom ich układ zmodyfikowano. Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych dla stacji IMGW Warszawa-Okęcie.
32
Typy topoklimatu Warszawy w analizowanym okresie. Intensywność WWC osiąga wtedy ok. 2°C izolowanych fragmentów centrów dzielnic peryferyjnych. Natomiast wyspa
w centralnej części Warszawy. Zjawisko jest najmniej nasilone zimą – ciepła występująca w nocy nie ogranicza swego najczęstszego
Swoistą syntezą informacji o warunkach klimatycznych jest mapa typów różnica temperatury między Śródmieściem a peryferiami osiąga wówczas występowania jedynie do centrum miasta i arterii komunikacyjnych.
topoklimatu, Warszawy, która powstała z połączenia trzech warstw ok. 1,5°C. Sytuacja ta uwarunkowana jest m.in. sezonem grzewczym Obejmuje swoim zasięgiem znaczne obszary lewobrzeżnej części
tematycznych przedstawiających względne wartości temperatury i aktywnością niskich źródeł emisji ciepła oraz zanieczyszczeń na Warszawy, a także dzielnice peryferyjne.
powietrza (Ta), prędkości wiatru (V) i całkowite promieniowanie słoneczne obszarach zabudowy jednorodzinnej zlokalizowanych na obrzeżach
(K) (Błażejczyk i in. 2014). miasta (Błażejczyk i in. 2014). DZIEŃ NOC
Warszawska wyspa ciepła wykazuje również silną zależność dobową.
Powstaje 2 - 3 godziny przed zachodem słońca, a zanika kolejnego dnia
około 3 - 4 godziny po wschodzie. Największą intensywność osiąga
w czasie zbliżonym do wschodu słońca - różnica temperatury między
centrum, a peryferiami osiągać może wtedy nawet od 5 do 7°C
(Błażejczyk 2002).
Ryc. 36. Typy topoklimatu (1-5) w Warszawie)

Źródło: Błażejczyk, 1996 [w:] Miejska wyspa ciepła w Warszawie, IGiPZ PAN.
Różnorodność podłoża i zagospodarowania terenu w mieście powoduje

znaczne zróżnicowanie przestrzenne oraz rozproszenie wydzielonych
typów topoklimatu. Najsilniejszy związek między sposobem
zagospodarowania terenu w mieście, a rodzajem topoklimatu występuje Ryc. 38. Częstość występowania WWC w zależności od pory dnia
w przypadku skrajnych względem siebie typów (1 i 5). Lasy i parki Godz. 02.00 Godz. 08.00 Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017.
Warszawy cechują się umiarkowanym i dużym osłabieniem prędkości
wiatru i promieniowania oraz najmniejszymi wartościami temperatury Wśród licznych uwarunkowań przyczyniających się do powstawania
powietrza, tym samym odpowiadają pierwszemu typowi topoklimatu (1). miejskiej wyspy ciepła największe znaczenie ma udział powierzchni
Z kolei obszary przemysłowe oraz tereny zwartej zabudowy śródmiejskiej biologicznie czynnej, w mniejszym stopniu wskaźnik intensywności
charakteryzują się umiarkowanym osłabieniem i przeciętnymi wartościami zabudowy czy odległość od centrum miasta. WWC nasila się wraz ze
prędkości wiatru i promieniowania przy znacznie podwyższonej spadkiem powierzchni terenów biologicznie czynnych, wzrostem
temperaturze, co jest charakterystyczne dla typu piątego (5). Pozostałe wskaźnika intensywności zabudowy oraz bliskością centrum miasta.
typy topoklimatu Warszawy nie są tak silnie związane
Istotną rolę w łagodzeniu skutków WWC odgrywają korytarze wymiany
z zagospodarowaniem.
powietrza, które z uwagi na znaczne kontrasty termiczne względem
W kontekście występowania zjawiska miejskiej wyspy ciepła (MWC), otaczającej zabudowy sprzyjają wymianie a w konsekwencji ochładzaniu
najbardziej intensywnie zachodzi ono w piątym typie topoklimatu, powietrza w mieście.
natomiast w pierwszym typie praktycznie nie występuje.
Zjawisko WWC najsilniej zaznacza się pośród wysokiej i zwartej zabudowy
Warszawska wyspa ciepła (WWC) Godz. 14.00 Godz. 20.00 centrum miasta oraz w gęsto zabudowanych osiedlach m.in. na Żoliborzu,
Pradze-Południe, Woli, Ursusie i Mokotowie, osiągając średnio w roku
Charakterystyczną cechą klimatu obszarów zurbanizowanych jest Ryc. 37. Model rozkładu temperatury powietrza wyspy ciepła w Warszawie 2-3oC. Z kolei na obszarach leśnych położonych na peryferiach miasta
występowanie miejskiej wyspy ciepła. Przyczynami powstawania wyspy z dnia 12 sierpnia 2015 r. – różnice względne co 1,0°C oraz wzdłuż koryta Wisły zjawisko to w zasadzie nie występuje.
Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017.
ciepła są m.in. zmiany w bilansie radiacyjnym, wyższa emisja sztucznego
W wyniku realizacji prognozowanych do 2070 r. inwestycji budowlanych
ciepła i zanieczyszczeń powietrza w centralnej części miasta w stosunku Częstość występowania wyspy ciepła identyfikowaną jako procentowy na terenie miasta zmianie ulegnie rozkład przestrzenny WWC.
do obszarów peryferyjnych oraz różne przewodnictwo cieplne i pojemność udział występowania temperatury wyższej od otoczenia o 1,5oC, Powiększony zostanie zasięg zarówno obszarów o największej
cieplna powierzchni zabudowanych i otwartych (niezabudowanych). uśrednioną dla okresu rocznego, w podziale na porę dzienną i nocną intensywności wyspy ciepła jak i obszarów, gdzie współcześnie zjawisko
Zjawisko to występuje na obszarach zdominowanych przez zwartą przedstawia rysunek (Ryc. 38). Stanowi on potwierdzenie przebiega łagodniej (średnia roczna 1–2°C). Rozpraszanie zabudowy oraz
zabudowę, z dużym udziałem sztucznych nawierzchni. dotychczasowych obserwacji, że nocna wyspa ciepła jest zjawiskiem zmniejszanie powierzchni biologicznie czynnych przyczyni się do
W cyklu rocznym zjawisko powstawania wyspy ciepła jest najbardziej częściej występującym i obejmuje znacznie większy obszar w porównaniu uszczuplenia terenów, na których wyspa ciepła nie występuje.
intensywne jesienią. Temperatura minimalna w północnej części z dzienną wyspą ciepła. Zasięg WWC w ciągu dnia przeważnie obejmuje
Śródmieścia jest wtedy średnio o 2,5°C wyższa niż na Okęciu. Wiosną obszary w obrębie ścisłego centrum, wzdłuż głównych ciągów
i latem rozkład przestrzenny WWC jest zbliżony do uśrednionego rozkładu komunikacyjnych, prowadzących z centrum na północ miasta oraz kilka
33
Warunki komfortu aerosanitarnego
Ryc. 39. Bonitacja terenów pod względem warunków przewietrzania Ryc. 40. Roczny Indeks Jakości Powietrza Ryc. 41. Komfort aerosanitarny
Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017. Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017. Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017.
W 2017 roku zweryfikowano przebieg korytarzy wymiany powietrza, Przy określaniu rocznego indeksu jakości powietrza (dalej: RIJP) Warunki komfortu aerosanitarnego zostały określone jako wypadkowa
co spowodowało modyfikację ich przebiegu. Nowy ich układ przedstawia uwzględniono trzy rodzaje zanieczyszczeń: pyły zawieszone PM 10 dwóch zmiennych: jakości powietrza i warunków przewietrzania na danym
Ryc. 39. na tle ogólnych warunków przewietrzania w tym korytarzy i PM 2,5 oraz dwutlenek azotu, których normy stężenia w atmosferze na obszarze (Tab. 2).
napowietrzających z 2006 roku. Trudniejszymi warunkami przewietrzania obszarze miasta są przekraczane. W wyniku przeprowadzonego
charakteryzują się tereny o zwartym pokryciu – są to zarówno strefa modelowania dla danych z 2015 r. otrzymano obraz przestrzennego Tab. 2. Zmienne warunków komfortu sanitarnego
ścisłego Centrum o zwartej zabudowie oraz lokalnie innych fragmentów zróżnicowania RIJP. Tereny, gdzie jakość powietrza skategoryzowano WARUNKI PRZEWIETRZANIA
miasta zabudowanych w zwartym układzie. Podobna sytuacja odnosi się jako złą, stanowią znaczną część powierzchni dzielnic: Ursus, Włochy, DOBRE UMIARKOWANE ZŁE
do rozległych kompleksów leśnych jak Las Kabacki czy lasy w rejonie Ochota, Praga-Północ, Praga-Południe, Targówek oraz Białołęka. Jest to DOBRY bardzo dobre umiarkowanie dobre umiarkowanie dobre
POWIETRZA
Wawra. Najlepszymi warunkami przewietrzania cechują się tereny otwarte, związane przede wszystkim z tzw. niską emisją z lokalnych kotłowni umiarkowanie
JAKOŚCI
UMIARKOWANY dostateczne niezadowalające
INDEKS
dobre
niezabudowane, ale i niepokryte zwartą roślinnością wysoką, czyli tereny i domowych pieców grzewczych oraz z terenów komunikacyjnych.
ZŁY niezadowalające niezadowalające złe
o małej szorstkości podłoża. W Warszawie jest to rejon lotniska Chopina Obszary o umiarkowanej jakości powietrza występują głównie
oraz dolina Wisły z polami i łąkami. w dzielnicach: Bemowo, Bielany, Białołęka, Mokotów, Wola, Śródmieście.
Stanowią one strefy buforowe względem terenów o złej jakości powietrza.
Żoliborz, południowa część Wilanowa i Ursynowa oraz południowo- Najlepszymi warunkami aerosanitarnymi cechują się dzielnice Wesoła,
wschodnie dzielnice miasta tj.: Rembertów, Wesoła i Wawer to dzielnice, Wawer i Rembertów (duży udział lasów). W pozostałych dzielnicach
w których dominują obszary charakteryzujące się dobrą jakością korzystne warunki aerosanitarne panują na terenach, gdzie przeważa
powietrza. zabudowa o niskiej intensywności przy jednoczesnym znacznym udziale
terenów zieleni. Na obszarach, gdzie dominuje zwarta zabudowa miejska
Z przeprowadzonych analiz wynika, że ok. 31% mieszkańców Warszawy
(gorsze warunki przewietrzania) lub występują liczne źródła emisji
zamieszkuje tereny o złej jakości powietrza, 39% tereny o umiarkowanej
zanieczyszczeń (niska emisja), warunki komfortu aerosanitarnego
jakości powietrza, a 30% obszary o dobrej jakości powietrza.
są niezadowalające lub złe (Ursus, Białołęka).
34
GLEBY
Niemal cała naturalna pokrywa glebowa Warszawy uległa silnemu przekształceniu
wskutek zachodzących długotrwałych procesów urbanizacyjnych.
21,3% powierzchni miasta całkowicie pozbawione jest pokrywy glebowej. Są to grunty
trwale zasklepione znajdujące się pod budynkami, placami, drogami itp. W konsekwencji
postępującej urbanizacji proces ten narasta. Niejednokrotnie naturalna pokrywa glebowa
do głębokości 1,5 m p.p.t. i więcej została całkowicie zdarta. Blisko 28,8% powierzchni
Warszawy stanowią różne gleby antropogeniczne: urbanoziemy i industrioziemy,
towarzyszące terenom zabudowanym, rekreacyjnym i komunikacyjnym, które powstały
w wyniku bezpośredniej działalności człowieka. Właściwości fizyko-chemiczne takiej
pokrywy glebowej są wyraźnie odmienne od naturalnej pokrywy glebowej,
w szczególności dotyczy to zasobności w próchnicę, zdolności absorpcyjnych
i retencyjnych zarówno w odniesieniu do wody, jak i ciepła.
Gleby użytkowane rolniczo również podlegały pewnym przekształceniom, z tego względu
określane są mianem kulturoziemów. Zalicza się do nich głównie grunty orne. Występują
one w południowej, południowo-zachodniej i zachodniej, a także północnej części
Warszawy. Do najżyźniejszych należą mady rzeczne związane z tarasem zalewowym
Wisły, choć powierzchniowo przeważają słabe jakościowo gleby bielicowe i płowe pokryte
w znacznym stopniu lasami. W ramach przedstawionej klasyfikacji można wyróżnić
hortisole (tzw. gleby ogrodowe) związane z terenami ekstensywnej zabudowy oraz
ogrodami działkowymi. Kulturoziemy Warszawy, ze względu na ich genezę zaliczyć
można do gleb: wspomnianych wyżej mad, a także gleb brunatnych. Największy udział
próchnicy charakteryzuje gleby organiczne czarne ziemie, gleby torfowe i murszowe
zajmujące niewielkie powierzchnie. Ich szczególna rola związana jest ze znacznym
potencjałem retencyjnym.
Stosunkowo najmniej przekształcone gleby związane z występowaniem użytków
zielonych znajdują się w międzywalu Wisły oraz w Białołęce i Wawrze. Są to głównie
mady. Gleby cechujące się najwyższą jakością określono wykorzystując ocenę
kompleksów przydatności rolniczej gleb.
W latach 2006-2017 nie badano zanieczyszczenia gleb, z tego względu nie zawarto
takich informacji w niniejszym Atlasie.
Do najcenniejszych gleb Warszawy należą te cechujące się wysokim stopniem żyzności

– czyli mady oraz wysoko próchniczne gleby hydrogeniczne charakteryzujące się dużą
zdolnością retencyjną. Ta ostatnia cecha ma szczególne znaczenie w obliczu zmian
klimatu i konieczności spowolnienia obiegu wody w mieście. Ograniczenie rozwoju
zabudowy na takich obszarach sprzyjanie tylko zachowaniu zasobów glebowych ale
także odnawianiu zasobów wodnych. Żyzne gleby w mieście nie stanowią formalnego
ograniczenia w procesie rozwoju zabudowy, ale stanowią potencjał do kształtowania
terenów zieleni (głównie parków i zieleńców) oraz terenów dla rozwoju coraz bardziej
popularnego rolnictwa miejskiego: pól uprawnych, farm miejskich w tym edukacyjnych,
gospodarstw ziołowo-warzywnych, ogrodów działkowych, a więc różnorodnych terenów
budujących tzw. zieloną infrastrukturę Warszawy.
Ryc. 42. Typy i podtypy gleb

Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie: Mapa glebowo-rolnicza (obszar Warszawy w skali 1:10 000, obszar Wesołej w skali 1:25 000)
oprac. przez Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (1998).
35
ROŚLINNOŚĆ RZECZYWISTA i podszyt szybko, jak na zbiorowiska leśne, odtwarza się. Wiele takich Niewielką powierzchnię wśród zbiorowisk półnaturalnych (16,3%) zajmują
łęgów wykształca się na zalesionych w latach powojennych łąkach murawy napiaskowe (klasa Koelerio-Corynephoretea) oraz psiary
Na potrzeby niniejszego opracowania zaktualizowano wcześniejsze mapy (Olszynka Grochowska, Las Bródnowski, Pole Mokotowskie), i wrzosowiska (klasa Nardo-Callunetea) – 5,1% związane z wtórnym
roślinności rzeczywistej opracowane przez Chojnackiego (z 1991 r.) spontanicznie odnawia przy ciekach (rejon Wilanowa) oraz pojawia się stabilizowaniem się piaszczystych siedlisk na rozproszonych
i Kozłowską (z 1999 r.). Dokonano weryfikacji zasięgu jednostek w drodze sukcesji na meliorowanych olsach i szuwarach (Zakole stanowiskach. Zajmują one często znaczne obszary piaszczyste
roślinnych w oparciu o aktualne użytkowanie terenu. Dla dzielnicy Wesoła, Wawerskie, zespół przyrodniczo-krajobrazowy Olszyna). Są to przeważnie w sąsiedztwie zabudowy, zwłaszcza w południowo-wschodniej części
dla której nie było opracowanej mapy roślinności rzeczywistej (dzielnica postacie zbiorowisk wciąż nie w pełni wykształcone. Warszawy.
włączona w granice Warszawy w 2002 r.) wykonano mapę roślinności
Zbiorowiska szuwarów trzcinowych i turzycowisk (klasa Phragmitetea)
w oparciu o badania własne w nawiązaniu do metodyki wyznaczania
oraz zbiorowiska wodne (klasa Lemnetea i Potametea) i namuliska (klasa
jednostek roślinności zaproponowanej przez Kozłowską.
Bidentea) zajmują 3,3% terenu miasta. Są one związane z płyciznami na
Naturalne zbiorowiska leśne zajmują 14,6% powierzchni miasta, przy brzegach Wisły, mniejszymi ciekami oraz niewielkimi zbiornikami w tym
czym powierzchniowo dominują bory sosnowe i mieszane (związek starorzeczami. Większość tych zbiorników ma charakter sztuczny, są
Dicrano-Pinion), które w sumie zajmują aż 65,4% powierzchni leśnej. nadmiernie zeutrofizowane, a ich brzegi zbyt strome, toteż nieliczne są
Zbiorowiska te występują na uboższych glebach na obrzeżu Warszawy miejscem występowania zbiorowisk wodno-błotnych. Zachowało się ich
i tworzą często rozległe kompleksy leśne w rejonie Aleksandrowa, niewiele zwykle przy tych o charakterze naturalnym (starorzecza) nad
Miedzeszyna, Rembertowa, Wesołej, Choszczówki i Henrykowa. Wśród Jeziorkiem Czerniakowskim oraz przy jeziorach Powsińskim,
lasów liściastych dominują grądy (zespół Tilio-Carpinetum) zajmując Powsinkowskim i Wilanowskim.
19,7% powierzchni lasów. Występują one na niemal wszystkich
Zbiorowiska synantropijne i mozaika zbiorowisk związana z zielenią
powierzchniach żyznych siedlisk leśnych, ale tworzą tam w dużej mierze
urządzoną przy zabudowie, uprawach rolno-ogrodniczych i infrastrukturze
postacie zdegenerowane. Najlepiej zachowane powierzchnie grądów
komunikacyjnej zajmuje zdecydowanie największą powierzchnię miasta
znajdują się w Lesie Bielańskim i Młocińskim, Parku Łazienki Królewskie,
(71,1%). W tej grupie 6,7% to roślinność parków, zieleńców, cmentarzy
Natolinie i na Skarpie Ursynowskiej. Fot. 24. Torfowisko przejściowe w rezerwacie przyrody Bagno Jacka
i ogródków działkowych, a 1,6% roślinność terenów sportowych
(autor: P. Stolarz)
i rekreacyjnych. Duża część terenów zieleni urządzonej to roślinność
Wszystkie łęgi należą w całej Europie do nielicznych, cennych i coraz towarzysząca drogom 12,0% oraz roślinność nieużytków, terenów
rzadziej spotykanych zbiorowisk. W dużych miastach takie siedliska są przemysłowych i kolejowych 12,7%.
bardzo rzadko spotykane.
Świetliste dąbrowy (zespół Potentillo albae-Quercetum) zajmują niewielką
powierzchnię lasów (zaledwie 1,5%). Są to wielogatunkowe, ciepłolubne
lasy dębowe na siedliskach zasobnych i suchych. Na skutek działalności
człowieka, głównie protegowania sosny, zbiorowiska upodobniły się do
borów mieszanych i zubożały o cenne gatunki roślin. Wiele płatów
zupełnie zanikło. Najlepiej zachowane postacie świetlistej dąbrowy
występują w Rezerwacie im. Króla Jana III Sobieskiego oraz
w rezerwacie Kawęczyn.
Najmniejszy udział powierzchniowy (0,1% lasów) mają olsy (zespół Ribeso
Fot. 23. Bór świeży (autor: M. Łaska)
nigri-Alnetum). Wieloletnie odlesienia i odwodnienia doprowadziły do
Nieznaczną powierzchnię (0,8% lasów) zajmują łęgi wierzbowe i topolowe zaniku większości tego typu zbiorowisk jeszcze w ostatnim dziesięcioleciu.
(zespoły Populetum albae, Salicetum albo-fragilis, Fraxino-Alnetum). Najlepiej zachowane olsy znajdują się na Zakolu Wawerskim. Fot. 25. Zbiorowiska synantropijne związane z infrastrukturą kolejową
(autor: P. Fogel)
Są one związane niemal wyłącznie z międzywalem Wisły, gdzie tworzą Znaczną powierzchnię całej Warszawy (6,5%) zajmują postacie
ciąg, w niewielu miejscach przerywany, przez całą długość miasta. Dobrze zdegenerowanych lasów i zarośli na porzuconych gruntach, często Spontaniczne zbiorowiska synantropijne terenów porolnych oraz
zachowane fragmenty łęgów zachowały się w rejonie Tarchomina, o zmienionym siedlisku, niekiedy określane jako „nieużytki”, choć towarzyszące uprawom rolnym i ogrodniczym w Warszawie zajmują
Nowodworów, Białołęki, Czerniakowa, Siekierek, Wilanowa, w Lesie stanowiące cenny rezerwuar zieleni miasta. 11,4%. Ich ilość systematycznie maleje wraz z intensyfikacją zabudowy.
Młocińskim i Bielańskim; jak również regenerujące postacie łęgów
w centrum miasta między mostem Łazienkowskim a Śląsko-Dąbrowskim. Zbiorowiska półnaturalne otwartych łąk, pastwisk, muraw i wrzosowisk,
Na szczególną uwagę zasługują łęgi rezerwatów faunistycznych Wyspy bez sztucznych trawników, zajmują w całej Warszawie 4,6% powierzchni.
Zdecydowanie największą powierzchnię wśród nich zajmują łąki świeże Roślinność Warszawy tworzy mozaikę niemal wszystkich zbiorowisk
Zawadowskie i Ławice Kiełpińskie oraz w Parku Morysin.
i wilgotne (klasa Molinio-Arrhenatheretea) – 82,6%). Najbogatsze roślinnych występujących na Nizinie Mazowieckiej. Wyróżniono
Łęgi olszowo-jesionowe i wiązowo-jesionowe (związek Alno-Ulmion) florystycznie łąki kwietne znajdują się rejonie Wilanowa, Wawra i Białołęki. 140 zespołów, przy czym na tę liczbę wpływają głównie zbiorowiska
zajmują 2,1% wszystkich lasów. Najcenniejsze ich postacie znajdują się Zagrożeniem dla tej roślinności jest intensywny rozwój zabudowy,
synantropijne. Ewenementem w skali Europy jest występowanie
w starych kompleksach leśnych i parkowych w Natolinie, Lesie Bielańskim w granicach miasta naturalnych lasów bagiennych i łęgowych, łąk
a jednocześnie zarzucanie użytkowania rolniczego. Występowanie
i Parku Młocińskim. Są to wilgotne siedliska w sąsiedztwie niewielkich wilgotnych oraz torfowisk. To istotne dziedzictwo przyrodnicze wymaga
zbiorowisk wielogatunkowych łąk pośród zwartej zabudowy jest
cieków i wysięków często zlokalizowanych u podnóża zboczy. Łęgi szczególnej opieki i ochrony.
ewenementem. W niektórych krajach Europy takie tereny podlegają
olszowo-jesionowe spotyka się znacznie częściej, gdyż drzewostan specjalnej ochronie.
36
Ryc. 43. Roślinność rzeczywista

Źródło: opracowanie NFOŚ z wykorzystaniem Mapy roślinności rzeczywistej Warszawy w skali 1:10 000 (2001)
37
OSTOJE RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ A JAKOŚĆ SIEDLISK

W granicach m. st. Warszawy zachowały się obszary wyróżniające się z otoczenia
z uwagi na występowanie rzadkich, ginących, zagrożonych gatunków czy zanikających
typów ekosystemów. Są to fragmenty naturalnych lub półnaturalnych biotopów (lasy,
dolina rzeki, starorzecza, łąki, torfowiska). Zostały one uznane za ostoje różnorodności
biologicznej. Wyznaczono je w oparciu o dostępne dane, gdyż w latach 2006-2017 nie
prowadzono badań terenowych w tym zakresie. Wskazano dwie odrębne sieci ostoi
ważnych dla zachowania różnorodności roślin oraz zwierząt. Do waloryzacji fauny
Warszawy wykorzystano dane dotyczące płazów i ptaków. Są to grupy stosunkowo
dobrze poznane na terenie miasta, a jednocześnie obejmujące gatunki osłonowe, których
ochrona pociąga za sobą ochronę wielu innych, współwystępujących gatunków, a także
ich siedliska.
Na terenie m. st. Warszawy wyróżniono dwie kategorie ostoi:
1. Ostoje o kluczowej randze dla zachowania różnorodności flory i/lub fauny.
Podstawą ich wskazania była potwierdzona i udokumentowana w literaturze
obecność rzadkich, ginących, zagrożonych gatunków lub zanikających typów
ekosystemów;
2. Ostoje o znaczącej randze dla zachowania różnorodności flory i/lub fauny.
Wydzielono je dla tych obszarów, dla których brak jest aktualnych, pewnych
danych o występowaniu rzadkich, ginących i zagrożonych gatunków, jednak
z uwagi na potencjał siedlisk występowanie ich jest wielce prawdopodobne.
Kluczowe dla różnorodności miasta są lasy i łąki, bogate w rzadkie gatunki roślin oraz
stanowiące miejsca występowania różnych gatunków zwierząt. Ostoje ważne dla
zachowania różnorodności biologicznej miasta zajmują łącznie 15,29% jego powierzchni.
Cenne gatunki roślin i zwierząt związane są najczęściej z najmniej przekształconymi
typami roślinności (Ryc. 44). Waloryzacja typów roślinności Warszawy wykonana
na podstawie stopnia naturalności zbiorowisk roślinnych przedstawia jej zróżnicowanie
na zbiorowiska naturalne, półnaturalne i synantropijne. W poszczególnych kategoriach
wyróżniono postacie cenne i zdegradowane. Naturalne zbiorowiska cenne
i zdegradowane dominują na obrzeżach miasta, gdzie występują lasy, ale również
w centrum, gdzie wprowadzono wiele płatów zieleni parkowej i ogrodowej – w obu tych
typach roślinności wyznaczono liczne ostoje różnorodności biologicznej. Największą
powierzchnię zajmuje roślinność półnaturalna zdegradowana. Zaliczono do niej głównie
roślinność towarzyszącą zabudowie mieszkaniowej i usługowej oraz wieloletnie odłogi
z samosiewami. Tereny porolne (odłogowane) w granicach miasta odznaczają się dużym
potencjałem, choć zieleń ta jest słabej jakości i ma nietrwały charakter. Zwykle tereny
te traktowane są jako rezerwa budowlana. Znaczny obszar zajmuje roślinność
synantropijna, która, towarzyszy działalności człowieka takiej jak uprawa roli oraz
terenom silnie zdegradowanym.
Przekształcenie lub zniszczenie siedlisk najcenniejszych gatunków będzie równoznaczne

ze spadkiem liczebności lub utratą tych gatunków. Zahamowanie procesu dewastacji
takich miejsc i zapewnienie im skutecznej ochrony jest warunkiem utrzymania
różnorodności biologicznej na zurbanizowanych terenach miasta.
Ryc. 44. Waloryzacja zasobów przyrody ożywionej

Źródło: opracowanie NFOŚ.
38
OSTOJE FLORY NACZYNIOWEJ

Flora „roślin naczyniowych” Warszawy, do których zalicza się skrzypy, widłaki, paprotniki
oraz rośliny kwiatowe, jest rozpoznana bardzo dobrze, choć wciąż są odnajdowane nowe
stanowiska i rzadziej nowe dla miasta taksony. W granicach miasta, w ciągu ostatnich
20 lat, odnotowano około 1 500 gatunków spontanicznie rosnących roślin naczyniowych,
co stanowi ponad połowę flory naszego kraju. W wyniku zmian środowiskowych,
w ostatnim wieku, wyginęło jednak w kraju około 20% rodzimych gatunków roślin
naczyniowych, a wiele innych jest silnie zagrożonych wyginięciem, są one określane jako
gatunki lokalnie rzadkie. To one są najbardziej wrażliwymi wskaźnikami spadku
różnorodności biologicznej. Ich najważniejsze stanowiska (ostoje) zajmują 8,88%
powierzchni miasta.
Stanowiska najcenniejszych gatunków znajdują się w kompleksach leśnych i łąkach
stanowiących pozostałości dawnych obszarów puszczańskich i tradycyjnych terenów
rolnych. Do tych obszarów zalicza się między innymi fragmenty zadrzewień Parku
Natolin, Parku Łazienki Królewskie, Lasu Młocińskiego, Lasku Bielańskiego, rezerwatów
przyrody: Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego i Kawęczyn, zespołu przyrodniczo-
krajobrazowego Zakole Wawerskie, a także łąki w rejonie Powsina i Wilanowa. Dzięki
długotrwałemu użytkowaniu łąkarskiemu i leśnemu obszary te do dziś stanowią ostoję
różnorodności florystycznej i obfitują w liczne gatunki chronione oraz rzadko spotykane
na Mazowszu. Właśnie w tych najstarszych kompleksach leśnych i rolnych zachowały się
jeszcze tak interesujące rośliny, jak: gnieźnik leśny, pluskwica europejska, turówka
wonna, lilia złotogłów, a także starodub łąkowy, kosaciec syberyjski, nasiężał pospolity
i pełnik europejski.
Stanowiska cennych gatunków roślin związane są również z siedliskami wodnymi
i bagiennymi. Największe nagromadzenie takich siedlisk występuje w dolinie Wisły.
Stanowią one miejsce występowania takich chronionych roślin, jak: salwinia pływająca,
pływacz zwyczajny i grzybienie białe.
W granicach miasta wyznaczono miejsca koncentracji najcenniejszych gatunków roślin
naczyniowych. Jednak są one zagrożone na skutek postępującej urbanizacji. Dotyczy to
zarówno bezpośredniego zmniejszania się powierzchni aktywnych biologicznie,
zajmowanych przez zabudowę i drogi, ale również obniżania poziomu wód gruntowych,
prowadzącego do zanikania siedlisk mokrych, bagiennych i małych zbiorników wodnych
oraz nasilania presji rekreacyjnej na obszary cenne przyrodniczo. Zniszczenie tych
najcenniejszych siedlisk spowoduje nieodwracalną utratę poszczególnych gatunków
i spadek różnorodności biologicznej miasta.
Warszawa na tle innych dużych miast europejskich, wyróżnia się dużą powierzchnią
zbiorowisk o cechach naturalnych. Siedliska tego typu sprzyjają występowaniu licznych
rzadkich gatunków roślin, zagrożonych wyginięciem. Zniszczenie tych siedlisk spowoduje
nieodwracalną utratę poszczególnych gatunków i spadek różnorodności biologicznej.
Ryc. 45. Ostoje flory naczyniowej*

*numery na mapie powiązane są z numeracją siedlisk w Tab. 3
39
Tab. 3. Charakterystyka ostoi różnorodności biologicznej flory naczyniowej

(numer ostoi w tabeli odpowiada numeracji na Ryc. 45)
Nr ostoi Nazwa ostoi Charakterystyka 19 Łęgi Praskie Dobrze zachowany fragment zadrzewień łęgów wierzbowych.
Lasy grądowe oraz przesuszona postać łęgu olszowego z ubogim runem i fragmenty
Obszar łach piaszczystych, gdzie przy niskich stanach rzeki pojawiają się duże powierzchnie Olszynka
1 Ławice Kiełpińskie 20 zbiorowisk nieleśnych z nieznacznym udziałem rzadkich gatunków: mięta długolistna,
namulisk z rzadkimi gatunkami: komosą czerwonawą, namulnikiem brzegowym. Grochowska
czworolist pospolity.
2 Łęgi Tarchomińskie Dobrze zachowany fragment zadrzewień łęgów wierzbowych. Ciepłolubne postacie lasów Rembertowa. Lasy dojrzałe, z dość ubogim runem, ale lokalnie
21 Kawęczyn I zawierające gatunki rzadkie: pięciornik biały, naparstnica zwyczajna, lilia złotogłów, groszek
Tereny rzadkich łęgów jesionowo-olszowych, wierzbowych i topolowych z bezodpływowymi skrzydlasty.
3 Park Młociny I zagłębieniami z rzadkimi gatunkami: jaskier wielki, pływacz zwyczajny, turzyca siwa, turzyca
gwiazdkowata. Ciepłolubne postacie lasów mieszanych Rembertowa. Lasy średniowiekowe, z dość ubogim
22 Kawęczyn II
runem, ale lokalnie zawierające gatunki rzadkie: naparstnica zwyczajna, groszek skrzydlasty.
Bory sosnowe i częściowo nie zalesione zwydmienia z rzadkimi gatunkami: rojownik pospolity,
4 Park Młociny II
rozchodnik kaukaski, rozchodnik ościsty, ciemiężyk białokwiatowy, janowiec ciernisty
Dobrze zachowane lasy bagienne i otwarte torfowiska na torfach przejściowych i wysokich
Rozlewiska, okresowo przesychające i zarastające olsami. W bliskim sąsiedztwie ciek z kompletem gatunków właściwych dla tych siedlisk, w tym rzadkich dla torfowisk: grzybienie
z łęgiem jesionowo-olszowym. Utrzymuje się tu bogata flora szuwarów i łęgów: turzyca białe, pływacz drobny, turzyca nitkowata, czermień błotna, borówka bagienna, wełnianka
5 Las Młociński I 23 Bagno Jacka wąskolistna, żurawina błotna, rosiczka okrągłolistna, turzyca dzióbkowata, modrzewnica
tunikowa, turzyca długokłosa, turzyca brzegowa, turzyca błotna, jaskier wielki, rzęśl wiosenna,
kłosownica leśna. pospolita, turzyca siwa, siedmiopalecznik błotny, bobrek trójlistkowy, pióropusznik strusi. Na
obrzeżach siedlisk bagiennych: groszek błotny. Na wydmie: pierwiosnek wyniosły, widłak
6 Las Młociński II Miejscami dobrze wykształcony bór mieszany oraz bór sosnowy wilgotny i bagienny. goździsty, mącznica lekarska, turówka wonna, kukułka szerokolistna.
Ostoja Przy Lesie Dobrze zachowana łąką świeża i wilgotna z bogatą kompozycją gatunków, w tym nieliczne
7 Starodrzew na siedliskach borów mieszanych, dąbrowy i grądu, z wielowiekowymi dębami,
Młocińskim gatunki rzadkie, np. przetacznik kłosowy.
z luźnym i ubogim runem: przytulia wonna, cienistka trójkątna, ciemiężyk białokwiatowy,
24 Lasy Wawerskie I goryczka wąskolistna, gorysz siny, lebiodka pospolita, dzwonek brzoskwiniolistny, konitrut
Łęg wierzbowy z niewielkimi łachami piaszczystymi z pojawiającymi się nielicznymi gatunkami
8 Międzywale Młociny błotny, fiołek nibypsi, jastrzębiec gładki, lilia złotogłów, czosnek zielonawy, podkolan biały,
rzadkimi: komosa czerwonawa, miłka owłosiona, turzyca brzegowa nad zbiornikami.
trzcinnik leśny, prosownica rozpierzchła, turówka leśna, bliźniczka psia trawka.
9 Dęby Młocińskie Starodrzew lasów grądowych z ubogim runem. Starodrzew na siedliskach borów mieszanych, dąbrowy i grądu, z wielowiekowymi dębami,
z luźnym i ubogim runem: przytulia wonna, cienistka trójkątna, ciemiężyk białokwiatowy,
Bardzo dobrze zachowany starodrzew grądowy i łęgowy oraz bogata flora leśna, w tym
25 Las Sobieskiego goryczka wąskolistna, gorysz siny, lebiodka pospolita, dzwonek brzoskwiniolistny, konitrut
gatunki rzadkie: miodunka ćma, zdrojówka rutewkowata, kopytnik pospolity, śledziennica
10 Las Bielański I błotny, fiołek nibypsi, jastrzębiec gładki, lilia złotogłów, czosnek zielonawy, podkolan biały,
skrętolistna, piżmaczek wiosenny, jaskier kosmaty, turzyca palczasta, czworolist pospolity,
trzcinnik leśny, prosownica rozpierzchła, turówka leśna, bliźniczka psia trawka.
wyka grochowata, czosnek zielonawy, prosownica rozpierzchła
Dobrze zachowany las grądowy i łęgowy oraz dość bogata flora leśna, w tym gatunki rzadkie: Dobrze zachowany ols porzeczkowy z niedużym fragmentem torfowiska przejściowego
11 Las Bielański II
miodunka ćma, głóg dwuszyjkowy, wiśnia ptasia, śledziennica skrętolistna. i źródliskowych olsów z rzadkimi gatunkami: nasięźrzał pospolity, bobrek trójlistkowy,
12 Łęgi Bielańskie Dobrze zachowany fragment zadrzewień łęgów wierzbowych. siedmiopalecznik błotny, dziewięciornik błotny, turzyca tunikowa, jaskier wielki, kukułka
szerokolistna, kukułka krwista, porzeczka czarna, zachylnik błotny, fiołek błotny, gnidosz
26 Zakole Wawerskie błotny, śledziennica skrętolistna, rutewka orlikolistna, kozłek bzowy, kozłek całolistny, szczaw
13 Łęgi Bródnowskie Dobrze zachowany fragment zadrzewień łęgów wierzbowych.
wodny, kozłek dwupienny, turzyca tunikowa, turzyca długokłosa, turzyca żółta, turzyca
Oedera, turzyca siwa, trzcinnik lancetowaty. W strefie okrajkowej lasów bagiennych i łąk
14 Łęgi Potockie Dobrze zachowany fragment zadrzewień łęgów wierzbowych.
występują rzadkie gatunki tych siedlisk: ostrożeń łąkowy, naparstnica zwyczajna, śniedek
baldaszkowaty, orlik pospolity, kruszczyk szerokolistny, turzyca darniowa.
Lasy mieszane, grądowe i łęgowe z lokalnymi skupiskami gatunków typowych dla tych siedlisk
z udziałem gatunków rzadszych: róża rdzawa, jeżyna fałdowana, pępawa różyczkolistna, Lasy grądowe i mieszane, w tym fragmenty ciepłolubnych dąbrów, z gatunkami rzadkimi: orlik
przetacznik kłosowy, przytulia lepczyca, przylaszczka pospolita, wyka kaszubska, koniczyna pospolity, kokorycz pełna, przytulia Schultesa, przytulinka wiosenna, gorysz siny, lepnica
27 Lasy Wawerskie II
15 Las Bemowo I pagórkowa, koniczyna złocistożółta, starzec srebrzysty, przytulia wydłużona, gajowiec żółty, zielonawa, pięciornik biały, rutewka orlikolistna, jaskier wielokwiatowy, naparstnica zwyczajna,
fiołek nibypsi. W wilgotnych fragmentach na torfach: turzyca łuszczkowata, kozłek dwupienny, dzwonek brzoskwiniolistny, fiołek nibypsi, lilia złotogłów, turzyca pagórkowata.
kruszczyk błotny, kukułka krwista, goryczuszka błotna, szarota żółtobiała, starzec leśny, oman
wierzbolistny, bliźniczka psia trawka, turzyca Hartmana. Cenny starodrzew grądowy z ubogim runem z udziałem rzadkich gatunków leśnych: złoć
Park Łazienki mała, kokorycz pusta, gajowiec żółty, kokoryczka wielokwiatowa, czosnek winnicowy,
28
Lasy sosnowe, mieszane i grądowe z lokalnymi skupiskami gatunków typowych dla tych Królewskie kłosownica leśna, poziomka twardawa, groszek żółty, prosownica rozpierzchła,
16 Las Bemowo II niezapominajka leśna, jaskier kosmaty.
siedlisk z udziałem gatunków rzadszych: mącznica lekarska, widłaczek torfowy.
Fragment zachowanych lasów bagiennych, znacznie przesuszonych podczas budowy Trasy Naturalny fragment międzywala z rzadkimi gatunkami: skrzyp gałęzisty, kokornak
17 Olszyna Toruńskiej, renaturyzowany; zachował się starodrzew olszy i lokalnie kilka gatunków powojnikowy, kozłek bzowy, mikołajek płaskolistny, nawrot lekarski, kanianka europejska,
bagiennych lasów: pępawa błotna, manna fałdowana. Międzywale kanianka wielka, przywrotnik pasterski, starzec nadrzeczny, niezapominajka skąpokwiatowa,
29
Międzylesia krwawnik wierzbolistny, dziewięćsił pospolity, czosnek kątowaty, mikołajek płaskolistny, skrzyp
Cmentarz
18 Starodrzew grądowy z bardzo ubogim runem. gałęzisty, czosnek winnicowy, podkolan biały, listera jajowata, turówka wonna, zamokrzyca
Powązkowski
ryżowa; w starorzeczach: rzęśl wiosenna, rdestnica ściśniona, ponikło igłowate.
40
Małe starorzecze z bogatą kompozycją roślin unoszących się na powierzchni wody, w tym Bardzo dobrze zachowany starodrzew grądowy i łęgowy w części podskarpowej z bogatym
30 Jezioro Żabie Oko runem i licznymi rzadkimi gatunkami: zanokcica murowa, niezapominajka leśna, miodunka
gatunków rzadkich: rzęsa garbata, wolfia bezkorzeniowa.
ćma, jaskier kosmaty, zdrojówka rutewkowata, kokorycz pełna, kopytnik pospolity, łuskiewnik
Lasy mieszane, bory sosnowe i trzęślicowe z bogatym gatunkowo runem, w tym rzadkie różowy, fiołek przedziwny, przytulia Schultesa, fiołek torfowy, pszeniec gajowy, szczyr trwały,
gatunki: lepnica wąskopłatkowa, wyka kaszubska, groszek czerniejący, kokorycz pełna, śledziennica skrętolistna, piżmaczek wiosenny, paprotnica krucha, zerwa kłosowa, czworolist
31 Lasy koło Wesołej 46 Las Natolin
jastrzębiec gładki, bagno zwyczajne, borówka bagienna. W kilku zbiornikach z roślinnością pospolity, pępawa błotna. Śródleśna łąka świeża i wilgotna z udziałem licznych rzadkich
trzęsawiskową występuje: sit cienki, sit sztywny, sit drobny, bliźniczka psia trawka. gatunków: kosmatka polna, ciemiężyk białokwiatowy, niezapominajka skąpokwiatowa.
W rozlewisku manna fałdowana. Na skarpie tymotka Boehmera, pięciornik wyprostowany
Lasy mieszane i bory z gatunkami rzadkimi: jaskier wielokwiatowy, gajowiec żółty, starzec (od kilku lat nie notowany na skutek intensywnego koszenia), ostrożeń warzywny, ostrożeń
Lasy koło
32 leśny, jastrzębiec gładki, szarota leśna; w dołach potorfowych pływacz drobny; na łące: łąkowy.
Wiśniowej Góry
ostrożeń łąkowy, sit cienki, sit sztywny, czarcikęsik Kluka, turzyca żółta, róża rdzawa. Duży obszar dość dobrze zachowanego lasu grądowego i mieszanego z lokalnymi skupiskami
Śródleśne torfowisko przejściowe z gatunkami rzadkimi: modrzewnica pospolita, rosiczka rzadkich gatunków: widłak goździsty, widłak jałowcowaty, paprotka zwyczajna, gruszycznik
okrągłolistna, bagno zwyczajne, borówka bagienna, tojeść bukietowa, dziewięciornik błotny, jednokwiatowy, żankiel zwyczajny, przytulia wonna, lilia złotogłów, sasanka otwarta, miodunka
Torfowiska koło wąskolistna, przywrotnik jasny, róża kutnerowata, jeżyna wzniesiona, jeżyna rozcięta, głóg
33 widłaczek torfowy, wąkrota zwyczajna, wełnianka wąskolistna, turzyca siwa, turzyca
Zbójnej Góry dwuszyjkowy, głóg odgiętodziałkowy, wietlica samicza, kopytnik pospolity, gnieźnik leśny,
gwiazdkowata, turzyca długokłosa; w zbiorniku: grzybienie białe, turzyca dzióbkowata,
jeżogłówka najmniejsza, pływacz zwyczajny. cienistka trójkątna, turzyca palczasta, paprotnica krucha, przetacznik kłosowy, gruszynka
Duży naturalny zbiornik wodny związany dawniej z Wisłą (starorzecze), z dużą strefą Rezerwat Las jednostronna, wierzbownica błotna, nerecznica grzebieniasta, szarota leśna, pomocnik
47
Jezioro roślinności przywodnej. Mimo pogarszających się warunków wodnych znajduje się tu wiele Kabacki I baldaszkowy, gruszyczka okrągłolistna, gruszyczka zielonawa, żebrzyca roczna, jastrzębiec
34 gładki, lilia złotogłów, kosmatka gajowa, kłosownica leśna, groszek wiosenny, łuskiewnik
Czerniakowskie gatunków rzadkich: grzybienie białe, rdestnica przeszyta, turzyca dwustronna, turzyca
brzegowa, oczeret Tabernemontana, wolfia bezkorzeniowa. różowy, miodownik melisowaty, pszeniec gajowy, czworolist pospolity, gwiazdnica
Podskarpowa część parku ze zbiornikiem i cennymi zabagnieniami powstałymi z wód wielkokwiatowa, turzyca piaskowa, dzwonek brzoskwiniolistny, cienistka trójkątna, perłówka
wysiękowych zboczy, na wysiękach (murawy i lasy lęgowe) rzadkie gatunki: pępawa błotna, zwisła, prosownica rozpierzchła. W strefie brzegowej zachowała się spora grupa gatunków
35 Park Arkadia I rzadkich: czosnek skalny, lebiodka pospolita, jastrzębiec sabaudzki, fiołek nibypsi, dziewięćsił
rukiew wodna, ostrzew spłaszczony, turzyca odległokłosa, turzyca niby-lisia, pióropusznik
pospolity, klinopodium pospolite.
strusi, nerecznica grzebieniasta, porzeczka czarna, trędownik skrzydlaty.
Dużą część obszaru zajmuje urządzony park Królikarnia, z ubogim runem i nielicznymi Duży obszar umiarkowanie zachowanego lasu grądowego i mieszanego z lokalnymi
Rezerwat Las
36 Park Arkadia II gatunkami leśnymi, w tym gajowiec żółty oraz na otwartych murawach: turzyca rozsunięta, 48 skupiskami rzadkich gatunków: widłak goździsty, widłak jałowcowaty, paprotka zwyczajna,
Kabacki II
sierpnica pospolita i fiołek Rivina. żankiel zwyczajny, przytulia wonna.
Jezioro Jezioro przylegające do parku, z ubogą roślinnością brzegową, ale niegdyś zawierające Jezioro (starorzecze) z rozbudowaną strefą brzegową i bogatą roślinnością szuwarów i wodną
37 49 Jezioro Lisowskie
Wilanowskie rzadkie gatunki wodne; obecnie występują: rdestnica przeszyta i rdestnica połyskująca. z udziałem rzadkich gatunków: grzybienie białe, wierzba czarniawa, turzyca brzegowa.
Odcięty fragment jeziora Wilanowskiego (przy ul. Sytej), wody mogą jeszcze okresowo Zbocza porośnięte zadrzewieniami i zaroślami na siedlisku grądowym z dużym udziałem
kontaktować się przez pas szuwarów(starorzecze). Brzeg jest sztucznie wykaszany lecz 50 Zbocza Powsina gatunków ciepłolubnych: zerwa kłosowa, dzwonek pokrzywolistny, poziomka twardawa,
38 Staw Zawadowski
dobrze jest wykształcona kompozycja unoszących się na powierzchni wody, w tym masowo szałwia łąkowa, czosnek zielonawy.
występująca salwinia pływająca. Lasy grądowe, z udziałem starych drzew z lokalnymi skupiskami gatunków typowych dla tych
Starodrzew lasu łęgowego z pozostałościami ogromnych topól ze zubożonym runem, lokalnie 51 Park Wiśniewo siedlisk z udziałem rzadszych: gajowiec żółty, przytulia wonna, kokoryczka wielokwiatowa,
39 Morysin występuje sporo gatunków rzadkich: turzyca rzadkokłosa, kłosownica leśna, niezapominajka zerwa kłosowa.
leśna, gajowiec żółty, perz psi, ostrożeń błotny, złoć mała.
Kolor ciemnozielony – Ostoje o kluczowej randze dla zachowania różnorodności flory,
40 Łęgi Wawerskie Dobrze zachowany fragment zadrzewień łęgów wierzbowych
Kolor jasnozielony – Ostoje o znaczącej randze dla zachowania różnorodności flory.
Drzewostan grądu z ubogim runem, z rzadkimi gatunkami: paprotnica krucha, piżmaczek
Skarpa
41 wiosenny, kokorycz pełna, prosownica rozpierzchła, gajowiec żółty. Na otwartych zboczach
Ursynowska I
koniczyna złocistożółta, żebrzyca roczna, przetacznik kłosowy.
Przesuszona łąka wilgotna z udziałem rzadkich gatunków: owsica omszona, starodub łąkowy,
Skarpa
42 turzyca wczesna, jeżogłówka pojedyncza, ostrożeń warzywny, turzyca wiosenna, perz psi,
Ursynowska II
poziomka twardawa.
Jezioro (starorzecze) z udziałem rzadkich gatunków: jaskier krążkolistny; na pobliskiej łące:
Jezioro
43 fiołek mokradłowy, mięta długolistna, rdestnica przeszyta, rdestnica połyskująca, oczeret
Powsinkowskie
Tabernemontana, turzyca żółta, trzcinnik prosty.
Bardzo dobrze zachowane łąki zalewowe (selernicowe) porozcinane przez zarzucone
fragmenty zadrzewień, dróg, jednak zawierające dużą liczbę rzadkich gatunków: selernica
44 Powsinek żyłkowana, groszek błotny, czosnek kątowaty, turzyca dwustronna, przytulia północna, turzyca
Hartmana, turzyca darniowa, sierpik barwierski, starodub łąkowy, kukułka szerokolistna,
kukułka krwista, goździk pyszny.
Obszar międzywala Wisły obejmujący północny fragment rezerwatu Wyspy Zawadowskie,
gdzie znajduje się fragment naturalnych siedlisk nadrzecznych - łęgi topolowe, wiklinowiska Fot. 26. Ostoja koło Wesołej (autor: P. Sikorski) Fot. 27. Las Młociński – siedlisko dzięcioła średniego
Wyspy i piaszczyste łachy. Znajdują się tu cenne fragmenty łęgów oraz wiele rzadkich gatunków i czarnego (autor: A. Węgrzynowicz)
45
Zawadowskie namulisk pojawiających się nieregularnie podczas niskich stanów rzeki: komosa ostroklapowa,
komosa czerwonawa, komosa sina oraz gatunki muraw napisakowych i okresowo zalewanych
obniżeń: lepnica tatarska, starzec bagienny
41
OSTOJE FAUNY
Obraz fauny Warszawy jest typowy dla dużych miast. W części centralnej, gdzie
dominuje gęsta zabudowa, różnorodność zwierząt jest stosunkowo niewielka, jednak
te gatunki, które przystosowały się do siedlisk zurbanizowanych, osiągają tu bardzo
wysokie zagęszczenia. Bogactwo gatunkowe tej części miasta podnosi znacząco
przecinająca go Wisła oraz parki ze starym drzewostanem. Najcenniejsze ostoje fauny,
z których część objęta jest ochroną rezerwatową, znajdują się w strefie peryferyjnej
miasta. Ostoje kluczowe dla zachowania różnorodności fauny zajmują 13,42%
powierzchni miasta.
Jedną z ważniejszych ostoi zwierząt na obszarze Warszawy jest dolina Wisły, która
stanowi korytarz migracyjny dla wielu gatunków zwierząt, a także jest najważniejszym
w Warszawie miejscem zimowania ptaków wodno-błotnych. Szczególnie interesujący jest
południowy odcinek rzeki, w rejonie rezerwatu Wyspy Zawadowskie, gdzie corocznie, na
piaszczystych ławicach i wyspach zakładają gniazda cenne gatunki ptaków (m.in. mewa
siwa, rybitwa rzeczna i białoczelna). Warszawski odcinek rzeki jest częścią obszaru
specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły.
Wysoką wartość faunistyczną ma kilka kompleksów leśnych ze starym drzewostanem,
położonych na obrzeżach miasta: Las Bielański, Park Młociński, Las Bemowski,
Las Kabacki i Las Sobieskiego. Są one siedliskami chronionych gatunków ssaków, w tym
nietoperzy, rzadkich ptaków, takich jak dzięcioł średni, muchołówka mała i białoszyja,
a także zagrożonych gatunków owadów. Dla tej ostatniej grupy szczególnie duże
znaczenie ma Las Bielański, zasiedlony przez kozioroga dębosza.
Na północnych i południowych obrzeżach Warszawy przetrwały niewielkie płaty łąk
stanowiących siedlisko rzadkiego w skali kraju motyla – modraszka telejusa.
Zbiorniki wodne i niewielkie cieki rozlokowane w różnych częściach Warszawy są
siedliskiem bobra, wielu gatunków ptaków lęgowych i zimujących, a także miejscem
rozmnażania 13 gatunków płazów. Najcenniejsze zbiorniki, takie jak: Jezioro
Czerniakowskie, Zgorzała, Wilanowskie i Powsinkowskie, położone w południowej części
miasta, tworzą wraz z kompleksem łąk w rejonie Wilanowa i Powsina pas terenów
pokrytych roślinnością o wysokiej wartości faunistycznej.
W strefie śródmiejskiej ważnymi ostojami różnorodności biologicznej są parki ze starym
drzewostanem. Przykładem może być dobrze zbadany Park Skaryszewski, gdzie
wykazano ponad 400 gatunków zwierząt.
Głównym zagrożeniem dla różnorodności fauny Warszawy jest postępująca urbanizacja,
polegająca na zajmowaniu pod zabudowę nowych obszarów, w tym terenów cennych dla
niektórych grup zwierząt oraz izolacja poszczególnych ostoi. Niekorzystnym zjawiskiem
jest też zbliżanie się zabudowy do terenów objętych ochroną, o szczególnej wartości,
takich jak międzywale Wisły, czy Las Kabacki. Negatywny wpływ na bogactwo świata
zwierząt ma niekiedy rewitalizacja parków, czy też zbiorników wodnych, prowadzona bez
uwzględnienia potrzeb ochrony różnorodności biologicznej.
W Warszawie wciąż znaczny jest udział terenów cennych dla zachowania fauny.
To unikalne dziedzictwo przyrodnicze wymaga szczególnej opieki zwłaszcza na tych
obszarach, które nie zostały dotychczas objęte ochroną.
Ryc. 46. Ostoje fauny*

*numery na mapie powiązane są z numeracją siedlisk w Tab. 4.
42
Tab. 4. Charakterystyka ostoi różnorodności biologicznej fauny

(numer ostoi w tabeli odpowiada numeracji na Ryc. 46)
Nr Park wraz z kanałkiem na Chomiczówce stanowiący zimowisko ptaków wodnych
Nazwa ostoi Charakterystyka 15 Park Chomicza
ostoi (do 1000 osobników).
Wilgotne, półotwarte tereny, będące potencjalnym siedliskiem rzadkich w skali Mała kępa zadrzewień olszowych otoczona zurbanizowanymi terenami. Miejsce
1 Olesin 16 Park Olszyna
Warszawy gatunków ptaków. zimowania ptaków wodnych (głównie krzyżówki).
Kanał o długości 17 km łączący wody Wisły i Zalewu Zegrzyńskiego. Brzeg w wielu Ze względu na dość stary, urozmaicony drzewostan ostoja stanowi istotne miejsce
17 Park Żeromskiego
2 Kanał Żerański miejscach porośnięty trzciną i drzewami. Jest siedliskiem chronionych ssaków występowania fauny.
wodnych – bobra i wydry. Betonowy zbiornik, okresowo zasilany wodą, zlokalizowany w parku na styku
Niewielki, uregulowany ciek, uchodzący do Kanału Żerańskiego. Jest miejscem z murem cytadeli, jest jednym z najliczniejszych miejsc rozrodu ropuchy zielonej
3 Rzeka Długa 18 Staw pod Cytadelą
żerowania bobrów. i traszki zwyczajnej w Warszawie. Cenne stanowisko płazów, funkcjonujące jako
W strefie centralnej miasta koryto Wisły jest przewężone (tzw. gorset warszawski) miejsce rozrodu od kilkudziesięciu lat.
i niemal całkiem pozbawione wysp i ławic. W peryferyjnych strefach rzeka ma Tunel przebiegający między Pl. Inwalidów a Cytadelą Warszawską. Jest to jedno
charakter roztokowy, z licznymi wyspami i piaszczystymi ławicami, na których 19 Tunel Pl. Inwalidów z najważniejszych znanych zimowisk nietoperzy w Warszawie (3 gatunki nocków:
gniazdują cenne gatunki ptaków, takie jak mewa siwa, rybitwa rzeczna i białoczelna, Natterera, duży i rudy).
sieweczka obrożna. Niemal na całym warszawskim odcinku znajdują się stanowiska 20 Fort Traugutta Ważne zimowisko nietoperzy (5 gatunków, głównie nocek Natterera i nocek rudy).
bobra i wydry. Wisła jest najważniejszym korytarzem ekologicznym w Warszawie.
Koryto rzeki wraz z pasem nadbrzeżnych zadrzewień stanowi szlak migracji wielu Park ze starym drzewostanem, stanowiący siedlisko cennych gatunków zwierząt.
21 Park Praski
gatunków ptaków i ssaków. Wisła jest też najważniejszym w Warszawie miejscem Stwierdzono tu m.in. występowanie puszczyka.
4 Wisła
zimowania ptaków wodnych. W wodach Wisły występuje co najmniej 25 gatunków Ostoja obejmuje niewielki kompleks leśny z urozmaiconym drzewostanem, będący
ryb, w tym kilka objętych ochroną gatunkową lub umieszczonych w czerwonej księdze 22 Olszynka Grochowska
siedliskiem m.in. puszczyka, dzięcioła średniego i czarnego.
gatunków zagrożonych (np. kiełb białopłetwy, piskorz, certa, boleń). Do niedawna Śródleśne torfowisko wykształcone w dawnym wyrobisku potorfowym. Występują
występował tu też rzadki gatunek mięczaka – szczeżuja wielka. Wysoką wartość tu cenne gatunki bezkręgowców, objęte ochroną gatunkową – pijawka lekarska, ważki
faunistyczną mają też zadrzewienia porastające brzegi Wisły. Są one siedliskiem 23 Bagno Jacka
zalotka większa i białoczelna oraz motyl paź żeglarz. Stwierdzono tu też żabę trawną,
wielu gatunków ptaków, m.in. dużej populacji dzięcioła średniego; występuje tu też żabę moczarową, żabę wodną, żabę jeziorkową, ropuchę szarą i traszkę zwyczajną.
kilka gatunków nietoperzy oraz rzadkie bezkręgowce, takie jak zgrzypik twardokrywka
czy pająk Savingyia frontata. 24 Park Moczydło Park miejski z niewielkim stawem stanowiący ostoję ptaków zimujących.
Otwarte, trawiaste tereny, będące potencjalnym siedliskiem rzadkich w skali Park śródmiejski ze starym drzewostanem charakteryzujący się wysokim
5 Augustów
Warszawy gatunków ptaków. 25 Ogród Krasińskich zagęszczeniem i dość dużą różnorodnością awifauny lęgowej. Jest to też miejsce
Niewielki kanał odwadniający uchodzący do Kanału Żerańskiego. Nad jego brzegami koncentracji ptaków wodnych (głównie krzyżówek) w zimie.
6 Kanał Bródnowski znajdują się żerowiska bobrów. Odcinek od ul. Radzymińskiej do ul. Toruńskiej Ze względu na stary drzewostan, park stanowi ostoję awifauny. Staw w Ogrodzie
stanowi ważne zimowisko ptaków (pow. 1000 osobników). Saskim (betonowy) stanowi bardzo specyficzne stanowisko ropuchy zielonej
Kompleks leśny z fragmentami starodrzewiu. Ostoja ptaków (puszczyk, dzięcioł średni 26 Ogród Saski w obrębie zwartej miejskiej zabudowy. Stanowisko jest izolowane od kilku
i czarny, muchołówka mała) i ssaków (m.in. borowiaczek, darniówka, ryjówka dziesięcioleci, a populacja płazów poddana jest silnej presji ptaków krukowatych
7 Park Młociny
malutka) oraz rzadkich gatunków owadów (pachnica dębowa i mrówki nadrzewnica (okres metamorfozy larw). Mimo tego jest to ważna ostoja tego gatunku.
czteroplamka oraz koczowniczka czarna). Okresowy zbiornik (betonowy) zlokalizowany na podskarpiu Uniwersytetu
Niewielki kompleks leśny ze starym drzewostanem (dęby, kasztanowce, wiązy, graby) 27 Staw przy Oboźnej Warszawskiego (róg ul. Oboźnej i Browarnej) jest najmniejszym stanowiskiem
8 Dęby Młocińskie z jedynym w Warszawie, obok Lasu Bielańskiego, stanowiskiem kozioroga dębosza. ropuchy zielonej w Warszawie. Występuje tu również traszka zwyczajna.
Występuje tu też puszczyk oraz dzięcioł czarny i zielony. Duży park o urozmaiconym drzewostanie. Stwierdzono tu występowanie szeregu
Kompleks leśny z fragmentami grądu i łęgu o charakterze zbliżonym do naturalnego. rzadkich gatunków, w szczególności bezkręgowców – biedronkowatych, ważek
Obecność starych drzew powoduje, że teren pod względem faunistycznym jest (w tym chronionej zalotki większej), trzmieli oraz małży (m.in. puste skorupy szczeżui
jednym z najcenniejszych w Warszawie. Jest to ważna ostoja rzadkich gatunków 28 Park Skaryszewski wielkiej i kulkówki rzecznej). W Parku występuje dzięcioł średni, pięć gatunków
owadów, m.in. kozioroga dębosza (liczna populacja), jelonka rogacza, pachnicy nietoperzy, bóbr i piżmak. Liczne zbiorniki wodne połączone ze sobą, w tym
9 Las Bielański
dębowej i innych chrząszczy oraz mrówek związanych z zamierającymi drzewami największe Jezioro Skaryszewskie są siedliskiem żab zielonych (żaba jeziorkowa,
i martwym drewnem. Stwierdzono tu gniazdowanie ok. 40 gatunków ptaków, w tym żaba wodna, żaba śmieszka), a także ropuchy szarej i traszki zwyczajnej.
dzięcioła czarnego i średniego oraz muchołówki białoszyjej i małej. Ssaki reprezentuje Ostoję tworzy układ kanałów (Gocławski i Wystawowy) i jezior (Balaton i Gocławskie)
m.in. darniówka oraz kilka gatunków nietoperzy. łączących się z systemem wodnym Parku Skaryszewskiego. Całość tworzy ciąg
Dawne starorzecze Wisły, poddane gruntownemu przekształceniu krajobrazowemu Kompleks Jeziora
29 ekologiczny bardzo istotny dla płazów. Występuje tu żaba wodna, żaba trawna,
10 Łacha Potocka w ramach utworzonego kilkadziesiąt lat temu parku. Miejsce zimowania ptaków Gocławskiego
ropucha szara i ropucha zielona. Kanał Gocławski jest też ważnym miejscem
wodnych. Różnorodność i liczebność płazów jest mała (żaba wodna i ropucha szara). zimowania ptaków wodnych.
Niewielki płat łąki otoczony zabudową. Jedno z ostatnich w Warszawie stanowisk
11 Telejusowa łąka 30 Kanał Nowa Ulga Zimowisko ptaków wodnych.
rzadkiego motyla – modraszka telejusa.
Kompleks leśny położony częściowo poza granicami miasta. Obejmuje bardziej Ostoja rzadkich gatunków ptaków, takich jak dzięcioł średni (duża populacja)
31 Las Sobieskiego
wartościowe fragmenty kompleksu: żyzne drzewostany liściaste oraz śródleśne i muchołówka mała. Z pośród ssaków stwierdzono m.in. kilka gatunków nietoperzy.
polany i bagna. Występuje tu m.in. dość liczna populacja dzięcioła średniego 32 Lasy Wawerskie Siedlisko wielu cennych gatunków zwierząt.
i gąsiorka, stwierdzono też gniazdowanie żurawia, samotnika i muchołówki małej.
12 Las Bemowski I Regularnie pojawiają się łosie. Na jednej ze śródleśnych polan stwierdzony został Podmokły teren będący izolowanym starorzeczem Wisły. Ostoja, a zwłaszcza obszar
modraszek telejus. Kompleks poprzecinany jest licznymi rowami melioracyjnymi zespołu przyrodniczo-krajobrazowego, ma szczególną rangę dla ptaków i płazów
z efemerycznymi drobnymi zbiornikami wodnymi. Jest to ważne miejsce w Warszawie. Stwierdzono tu gniazdowanie m.in. bączka, remiza, derkacza, wodnika,
występowania żab brunatnych (żaba trawna i żaba moczarowa); spotykana jest muchołówki małej i błotniaka stawowego. Ze ssaków występuje tu piżmak i rzęsorek
33 Zakole Wawerskie
również ropucha szara. rzeczek. Zwarte siedlisko o stosunkowo dobrym uwilgotnieniu (obszary podmokłe)
stwarza optymalne warunki dla występowania żab brunatnych (żaba trawna i żaba
Mniej żyzne, głównie iglaste, fragmenty Lasu Bemowskiego. Wraz z pozostałą,
13 Las Bemowski II moczarowa). W skali Warszawy jest to jedno z najistotniejszych stanowisk tej grupy
bogatszą częścią kompleksu, ostoja stanowi ważne miejsce występowania fauny.
płazów. Okazjonalnie, obserwowano również ropuchę szarą.
Małe stawy otoczone zabudową mieszkaniową. Ważne miejsce zimowania ptaków. Brzegi kanału są w wielu miejscach zadrzewione, stanowiąc miejsca żerowania
14 Stawy Brustmana Zanim brzegi zostały wzmocnione betonową obmurówką, stawy były miejscem 34 Kanał Wawerski
bobrów.
rozmnażania płazów. Ostoja obejmuje park położony na skraju strefy śródmiejskiej. W latach 1990.
Park marsz. E. Rydza-
35 stwierdzono tu dość duże bogactwo gatunkowe ptaków. W okresowo zasilanym
Śmigłego
stawie przy ul. Książęcej stwierdzono traszkę zwyczajną i ropuchę zieloną.
43
Podziemna rotunda stanowiąca ważne zimowisko nietoperzy (stwierdzono tu Fragment Skarpy Warszawskiej wraz z leżącymi u jej podnóża łąkami i torfowiskami.
36 Elizeum
5 gatunków). Występują tu rzadkie gatunki owadów, takie jak postojak wiesiołkowiec i pachnica
Ostoja stanowi zwarty układ wodny wyprowadzający wody Parku do Wisły. Park jest dębowa. Jest to również potencjalna ostoja modraszka telejusa. Ostoja jest też
bazową ostoją zdziczałej populacji kaczki mandarynki. Występuje tu też puszczyk, siedliskiem cennych gatunków ptaków (dzięcioł średni i białoszyi, puszczyk, derkacz,
Park Łazienki Królewskie
dzięcioł średni i zielony. Jest to jedno z ważniejszych miejsc zimowania ptaków jarzębatka). W okolicy Kościoła Św. Katarzyny znajdują się podziemne groty będące
wraz z Kanałem 53 Skarpa Ursynowska
37 wodnych w Warszawie. Bardzo wysokie zagęszczenia osiąga tu wiewiórka. jednym z najważniejszych w Warszawie miejscem zimowania nietoperzy (nocek
Piaseczyńskim i Portem
W przypadku Łazienek płazy reprezentowane są przez nieliczną ropuchę szarą Natterera, duży, rudy, wąsatek, mopek, gacek brunatny). Księży Staw to miejsce
Czerniakowskim
i zieloną. W Kanale Piaseczyński (Agrykola) licznie występuje traszka zwyczajna bardzo licznego i cennego zgrupowania żab zielonych (żaba jeziorkowa, żaba wodna,
i ropucha zielona, natomiast w Porcie Czerniakowskim żaba wodna i ropucha szara. żaba śmieszka). Występuje tu również żaba moczarowa, żaba trawna i ropucha
Park Jazdów i Park Tereny parkowe położone w strefie śródmiejskiej z dość dużą różnorodnością szara.
38 Kompleks starorzeczy Wisły połączonych systemem rowów (Jezioro pod Morgami
Ujazdowski awifauny lęgowej.
Teren o charakterze parkowym, o dużym zróżnicowaniu flory. Potencjalna ostoja zwane Torfami, Jezioro Lisowskie, Jezioro Torfowisko, Jezioro Powsinkowskie
39 Ogród Botaniczny i Jezioro Wilanowskie) oraz sąsiadujące z nimi kompleksy wilgotnych łąk z kępami
bioróżnorodności.
Osadnik Stacji Uzdatniania Wody stanowiący wraz z otaczającym terenem miejsce drzew i krzewów. Duża mozaikowość terenu sprzyja występowaniu rzadkich
40 Osadnik Czerniakowski i chronionych gatunków zwierząt.
zimowania ptaków wodnych (w szczególności mew).
Rozległy półotwarty teren parkowy z dużym stawem charakteryzujący się bogactwem Na znajdujących się tu zbiornikach gniazdują łabędzie nieme, czernice, kokoszki
41 Pole Mokotowskie wodne, bączki, perkozy dwuczube, perkozki i śmieszki. Znajduje się tu jedna
fauny.
Ostoja Powsińsko - z niewielu w Warszawie kolonii lęgowych rybitw czarnych. Zbiorniki są też miejscem
Rozległy park położony w strefie peryferyjnej miasta. W Parku znajdują się dwie 54
Wilanowska zimowania ok. 10 gatunków ptaków. Na okolicznych łąkach i wśród zadrzewień mają
glinianki połączone wąskim przesmykiem oraz trzecia przedzielona osią lokalnej ulicy.
Kompleks jest izolowany. Na gliniakach gniazduje m.in. łyska, trzcinniczek swoje siedliska derkacze, jarzębatki i gąsiorki.
42 Park Szczęśliwicki Płazy reprezentuje żaba wodna, żaba trawna i ropucha szara. W jeziorach występuje
i prawdopodobnie bączek. W niektóre zimy stwierdzane są spore koncentracje ptaków
trawianka (Perccotus gleni) - inwazyjny przedstawiciel ichtiofauny, który może
wodnych. Różnorodność gatunkowa płazów jest niska (żaba wodna, ropucha szara
wpływać na ograniczanie liczebności płazów (w szczególności stadiów larwalnych).
i ropucha zielona). Stwierdzono tu co najmniej 11 gatunków ryb.
Jezioro Powsinkowskie jest siedliskiem różanki wymienionej w II Załączniku
43 Cm. Żołnierzy Radzieckich Ostoja fauny, głównie ptaków. Dyrektywy Siedliskowej.
Ważne stanowisko płazów w obrębie silnie zurbanizowanego obszaru. Skład Ostoja jest potencjalnym siedliskiem modraszka telejusa.
44 Park Morskie Oko gatunkowy utrzymuje się niezmiennie od kilkudziesięciu lat (ropucha zielona i traszka Cenne drzewostany łęgowe. Występuje tu m.in. kilka gatunków nietoperzy, dzięcioł
55 Morysin
zwyczajna). średni i puszczyk.
Niewielki kanał łączący się z wodami Jeziora Czerniakowskiego. Jego brzegi stanowią Siedlisko nielicznych w Warszawie ptaków wodnych. Z płazów stwierdzono żabę
45 Kanał Czerniakowski 56 Jezioro Grabowskie
miejsce żerowania bobra. wodną, ropuchę szarą, żabę moczarową.
Ostoja położona wzdłuż trasy siekierkowskiej na przedłużeniu dawnych łąk oraz Jezioro polodowcowe (ewenement w skali Warszawy). Stwierdzono tu nieliczne
ogródków działkowych w ścisłej korespondencji z Jeziorem Czerniakowskim i Wisłą. 57 Jezioro Imielińskie gatunki płazów: żaba wodna, żaba moczarowa, żaba trawna, ropucha zielona, traszka
46 Kompleks fos Augustówka zwyczajna). Jezioro jest też siedliskiem ptaków wodnych.
Stwierdzono tu żabę trawną, żabę wodną, ropuchę szarą, ropuchę zieloną,
grzebiuszkę ziemną i traszkę zwyczajną. Starodrzew, będący siedliskiem cennych gatunków fauny. Występuje tu dzięcioł
Jeden z większych zbiorników wodnych w Warszawie, którego brzegi w wielu średni i puszczyk, a także borsuk i gronostaj. Jest to również siedlisko rzadkich
58 Las Natolin
miejscach są zarośnięte. Zbiornik użytkowany jest wędkarsko i rekreacyjnie. Jest to gatunków owadów, m.in. niedźwiedziówki włodarki, postojaka wiesiołkowca i pachnicy
ważna ostoja fauny. Znajdują się tu m.in. siedliska bobra, występuje też piżmak. dębowej.
Wśród ptaków uwagę zwraca stosunkowo liczna populacja bączka, gniazduje tu 59 Staw Kądziołeczka Mały zbiornik będący siedliskiem ptaków wodnych.
47 Jezioro Czerniakowskie ponadto perkozek, perkoz dwuczuby, łabędź niemy, wodnik. Z płazów stwierdzono
żabę wodną, żabę trawną, żabę moczarową i ropuchę szarą. W wodach Jeziora Jeden z większych kompleksów leśnych w Warszawie. Obok uboższych
wykazano występowanie co najmniej 14 gatunków ryb, w tym różanki wymienionej drzewostanów borowych znajdują się tu fragmenty grądów i łęgów ze starodrzewem.
w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej oraz rzadkiego gatunku mięczaka – szczeżui Sprzyja to występowaniu wielu rzadkich przedstawicieli fauny. Ostoja obejmuje
wielkiej. najbardziej wartościowe fragmenty Lasu Kabackiego. Ssaki reprezentuje m.in. borsuk,
jenot, ryjówka malutka i kilka gatunków nietoperzy. Las Kabacki jest siedliskiem
Kanał Sielecki i Staw 60 Las Kabacki I
48 Ostoja obejmuje żerowiska bobra. cennych gatunków ptaków – obecna jest tu największa w Warszawie populacja
Sielecki dzięcioła średniego i muchołówki małej, stwierdzono też obecność dzięcioła czarnego,
Park położony w obrębie skarpy mokotowskiej oraz zadrzewiony teren dawnego fortu. a dawniej również muchołówki białoszyjej, kobuza i trzmielojada. Las Kabacki jest też
W zadrzewieniach Parku Arkadia gniazduje m.in. puszczyk. Stawy Królikarnia (zwane siedliskiem wielu rzadkich owadów, w szczególności tych, które związane są
Arkadia) rozmieszczone są w układzie paciorkowym. Gniazduje tu m.in. łyska z martwym drewnem.
Park Arkadia i fort i kokoszka wodna. Występują tu mało liczebne populacje płazów (ropucha szara 61 Las Kabacki II Zwarty kompleks leśny będący siedliskiem wielu cennych gatunków zwierząt.
49
Piłsudskiego i żaba wodna), gniazduje kilka par łysek. Zlokalizowana przy ul. Idzikowskiego fosa,
o zasilaniu źródliskowym (niskiej wydajności) odprowadza wody w kierunku fortu Zbiornik o powierzchni ponad 1 ha zlokalizowany na skraju Lasu Kabackiego
marszałka Piłsudskiego. Zarówno w fosie, jak i na terenie fortu różnorodność (pomiędzy lasem a nasypem powierzchniowego toru technicznego metra).
gatunkowa płazów jest niska (nieliczna żaba wodna i ropucha szara). Stanowisko zrewitalizowano ponad 10 lat temu. Nadal jest to ważne miejsce rozrodu
62 Moczydło
Mały ciek, o uregulowanych, ale miejscami zarośniętych brzegach. W niektórych ropuchy szarej (znaczna liczebność godujących osobników). Dodatkowo, stwierdzono
latach zimuje tu do 1300 ptaków wodnych. Ostoja stanowi istotny szlak migracji tu żabę moczarową, żabę trawną, żabę wodną, grzebiuszkę ziemną i traszkę
płazów, przy czym przeważają żaby zielone (żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba zwyczajną.
50 Rzeka Wilanówka Dwa, kilkuhektarowe zbiorniki, zrewitalizowane w 2013 r. Ważna ostoja awifauny
śmieszka). Stwierdzane są również inne gatunki (żaba moczarowa, żaba trawna,
ropucha szara, grzebiuszka ziemna), zwłaszcza w obrębie rozlewisk i stawów wodno-błotnej. Znajduje się tu m.in. duża kolonia śmieszek, gniazduje perkoz
w bezpośredniej styczności z rzeką (stawy przy ul. Ruczaj oraz przy ul. Sytej. rdzawoszyi, zausznik i bączek. Jest to też jedno z najbardziej zróżnicowanych
Niewielki zbiornik otoczony torfowiskiem. Stwierdzono tu m.in. gniazdowanie czernicy, 63 Jezioro Zgorzała gatunkowo stanowisk występowania płazów Warszawy (żaba moczarowa, żaba
51 Jezioro Torfy trawna, żaba wodna, żaba jeziorkowa, ropucha szara, ropucha zielona, grzebiuszka
głowienki, perkoza rdzawoszyjego, śmieszki.
Uregulowana dolina Potoku Służewieckiego z kilkoma stawami. Stawy zasiedlone są ziemna i traszka zwyczajna), w tym jedno z ostatnich na Mazowszu stanowisk
przez zespół żab zielonych (żaba jeziorkowa, żaba wodna, żaba śmieszka). kumaka nizinnego - gatunku wymienionego w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej.
Występuje tu również żaba moczarowa, żaba trawna i ropucha szara. Gniazduje tu 64 Park Wiśniewo Ostoja obejmuje park ze starymi dębami, stanowiącymi siedlisko pachnicy dębowej.
52 Dolinka Służewiecka
kilka gatunków ptaków wodnych (m.in. perkozek, łyska). Potok Służewiecki od
ul. Dolina Służewiecka aż do Wilanowa jest miejscem koncentracji ptaków wodnych Kolor pomarańczowy – Ostoje o kluczowej randze dla zachowania różnorodności fauny,
w zimie. Kolor żółty – Ostoje o znaczącej randze dla zachowania różnorodności fauny.
44
OBSZARY CHRONIONE M. ST. WARSZAWY

Warszawa jest jedną z najbardziej zielonych europejskich stolic. W 2018 r. zajmowała
12 miejsce wśród badanych 50 światowych stolic, wyprzedzając m.in. Waszyngton, Paryż
czy Toronto (https://travelbird.nl/green-cities-index-2018). Tereny objęte ochroną na mocy
ustawy o ochronie przyrody, zajmując łącznie powierzchnię 18 546,9 ha. Granice
niektórych z nich całkowicie lub częściowo pokrywają się. Obszary te nie tylko stanowią
istotny element struktury ekologicznej miasta, lecz także pozytywnie wpływają na jakość
życia mieszkańców, w tym zapewniając przestrzeń do wypoczynku i rekreacji.
Najwięcej terenów cennych przyrodniczo przybyło w Warszawie po największym
poszerzeniu jej granic w 1951 r. Powstał wówczas pierwszy rezerwat przyrody –
„Rezerwat im. Króla Jana III Sobieskiego” (1952 r.), a następnie rezerwat „Las Bielański”
(1973 r.). Kolejne obiekty utworzono w latach 80. XX w., w tym „Las Kabacki im. Stefana
Starzyńskiego” – największy rezerwat na całym Mazowszu. Ochroną rezerwatową objęto
do tej pory większość pozostałości puszczy, głównie dawnych lasów i parków królewskich
oraz książęcych („Las Natoliński”, „Morysin” i „Skarpa Ursynowska”), a także torfowisko
(„Bagno Jacka”), starorzecze („Jeziorko Czerniakowskie”) i obszar dawnej bitwy
powstańczej („Olszynka Grochowska”). W końcu XX w. listę stołecznych rezerwatów
uzupełniono o obszary nadwiślańskie – „Ławice Kiełpińskie” i „Wyspy Zawadowskie” oraz
rezerwat „Kawęczyn” chroniący roślinność ciepłolubną. Niektóre obiekty łączą na swoim
terenie walory przyrodnicze z historycznymi i kulturowymi („Las Kabacki im. Stefana
Starzyńskiego”, „Olszynka Grochowska”, „Las Natoliński”, „Morysin”).
W końcu lat 80. XX w. niewielki fragment miasta włączono w granice Mazowieckiego
Parku Krajobrazowego, a pod koniec lat 90. XX w. na znacznie większym obszarze
wyznaczono Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu. Obszary te są głównym
elementem systemu osłony ekologicznej Warszawy. Pełnią funkcje glebochronne,
wodochronne i klimatyczne. Jednocześnie stanowią doskonałe miejsce wypoczynkowe
i rekreacyjne, chętnie wykorzystywane przez mieszkańców Warszawy i okolic, do czego
zachęca sieć turystycznych szlaków pieszych i rowerowych oraz ścieżek przyrodniczych.
Niestety, narażone są również na presję urbanizacyjną.
Europejską sieć Natura 2000 na terenie stolicy reprezentuje 6 obszarów, w tym
5 obszarów chronionych na podstawie Dyrektywy Siedliskowej oraz 1 obszar chroniony
na podstawie Dyrektywy Ptasiej. Obszar Dolina Środkowej Wisły objął duży teren
międzywala rzeki na całej długości miasta. Pozostałe obszary utworzono w nawiązaniu
do granic istniejących już rezerwatów przyrody.
Listę stołecznych form ochrony przyrody uzupełniają użytki ekologiczne, za które uznano
pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności
biologicznej oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, czyli fragmenty krajobrazu
naturalnego i kulturowego chronione ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne.
Pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości
przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej objęto ochroną
w postaci 490 pomników przyrody.
Wszystkie formy ochrony, za wyjątkiem rezerwatów przyrody, udostępniane są bez
ograniczeń do wykorzystywania rekreacyjnego i turystycznego. Zakaz wstępu obowiązuje
w czterech spośród 12 stołecznych rezerwatów (Bagno Jacka, Las im. Króla Jana
Sobieskiego, Ławice Kiełpińskie oraz Skarpa Warszawska). Pozostałe rezerwaty
udostępnione są w postaci szlaków wyznaczonych dla ruchu pieszego i/lub rowerowego.
W najszerszym zakresie udostępniony został rezerwat „Jeziorko Czerniakowskie”.
Ryc. 47. Formy ochrony przyrody

Źródło: opracowanie NFOŚ na podstawie Centralnego Rejestru Form Ochrony Przyrody (crfop.gdos.gov.pl/CRFOP). Reżimy wynikające w ustanowienia form ochrony przyrody obowiązują na 27,32%
powierzchni miasta.
45
(liczba przy opisie odpowiada numeracji na Ryc. 47) Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu [2] łęgowe. W przypadku mewy siwej, śmieszki, rybitwy rzecznej, rybitwy
białoczelnej, ostrygojada i sieweczki obrożnej obszar stanowi największą
Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu (WOChK) został utworzony krajową ostoję lęgową tych gatunków o kluczowym znaczeniu dla
Mazowiecki Park Krajobrazowy [1] w 1997 r. i zajmuje 148 409,1 ha, z czego w granicach m. st. Warszawy zachowania ich populacji. Miejsca rozrodu wymienionych gatunków
(dzielnice: Żoliborz, Śródmieście, Bemowo, Białołęka, Bielany, Mokotów, znajdują się również w części obszaru położonej w granicach
Mazowiecki Park Krajobrazowy (MPK) został utworzony w 1986 r.
Praga-Południu, Praga-Północ, Rembertów, Ursynów, Wawer, Wesoła, administracyjnych Warszawy.
i zajmuje 15 710 ha, z czego w granicach m. st. Warszawy (dzielnica
Wilanów) znajduje się 11 315,8 ha (7,6%).
Wawer i Wesoła) znajduje się 2 575,13 ha (16%). Głównym celem
ochrony obszaru są walory krajobrazowe pozostałości rozległego Obszar ten stanowi system powiązanych ze sobą przestrzennie terenów
kompleksu leśnego dawnej Puszczy Osieckiej. Krajobraz Parku tworzą związanych z doliną Wisły i Narwi wraz z dopływami oraz towarzyszącymi
porośnięte sosnami łańcuchy wydm i rozdzielające je podmokłe obniżenia, im kompleksami lasów. Wyróżnia się on zróżnicowanym krajobrazem,
często wypełnione torfami. Park jest ostoją kilkudziesięciu gatunków wartościowym ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych
ssaków, ptaków i gadów. z rekreacją i wypoczynkiem, a także pełnioną funkcją korytarzy
ekologicznych.
W jego granicach wyodrębniono trzy strefy: strefę szczególnej ochrony
ekologicznej, obejmującą tereny, które decydują o potencjale biotycznym
obszarów oraz istotnym znaczeniu dla rozprzestrzeniania organizmów, Fot. 30. Sieweczka rzeczna Fot. 31. Pisklę mewy siwej
strefę ochrony urbanistycznej obejmującą wybrane części miasta (autor: A. Węgrzynowicz) (autor: A. Węgrzynowicz)
o wzmożonym naporze urbanizacyjnym, mające szczególne wartości
przyrodnicze oraz strefę zwykłą obejmującą pozostałe tereny. Dolina Środkowej Wisły jest ważnym na skalę międzynarodową
korytarzem migracyjnym, stanowiącym miejsce żerowania i odpoczynku
Aktualnie trwają prace nad weryfikacją granicy WOChK oraz
ptaków. Na odcinku warszawskim ma ona szczególnie duże znaczenia dla
wyznaczonych w jego obrębie stref.
ptaków zimujących.
Obszar Specjalnej Ochrony PLB140004 Dolina Środkowej Wisły [3] Plan zadań ochronnych obowiązuje do 2024 r.
Obszar został utworzony w 2014 r. Obejmuje powierzchnię 30 777,88 ha, Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk 2000
z czego na terenie m. st. Warszawy znajduje się 2347,07 ha (dzielnice:
Żoliborz, Śródmieście, Białołęka, Bielany, Mokotów, Praga-Północ, Praga- PLH140029 Kampinoska Dolina Wisły [4]
Południe, Wawer i Wilanów). Jest to jedyny w Warszawie obszar
Obszar utworzony w 2011 r. Zajmuje powierzchnię 20 659,11 ha, z czego
utworzony na podstawie Dyrektywy Ptasiej.
w Warszawie 100,50 ha (dzielnica Białołęka).
Obszar obejmuje dolinę Wisły pomiędzy Warszawą a Płockiem,
Fot. 28. Bór chrobotkowy w MPK (autor: P. Stolarz) na odcinku, na którym rzeka zachowała swój najpiękniejszy na Mazowszu
naturalny charakter. Wisła płynie tu swoim naturalnym korytem o typie
W granicach Warszawy na terenach MPK znajduje się pas wydm roztokowym. W krajobrazie wyraźnie zaznaczają się: meandry, zakola,
porośniętych lasami sosnowymi. Uboższe postacie z porostami zajmują brody, starorzecza, piaszczyste łachy, urwiste skarpy i strome brzegi.
szczyty wydm, natomiast zasobniejsze krzewinkowo-mszyste rozlokowane W dolinie zachowały się liczne starorzecza tworzące charakterystyczne
są u ich podstawy. W zagłębieniach występują interesujące torfowiska, pasma otoczone mozaiką zarośli wierzbowych, lasów łęgowych oraz
zwłaszcza koło Zbójnej i Wiśniowej Góry (min. Macierowe Bagno), czasem ekstensywnie użytkowanych łąk i pastwisk.
w otulinie borów trzęślicowych. Różnorodność siedlisk warunkuje znaczne bogactwo gatunkowe zwierząt
Na terenie całego Parku zachowało się sporo obiektów zabytkowych, i roślin, w tym wielu chronionych i zagrożonych wymarciem.
takich jak drewniane wille Otwocka, XIX-wieczne dwory w okolicznych Na szczególną uwagę zasługuje ichtiofauna rzeki. Występuje tu jedna
wsiach, czy poniemieckie schrony bojowe tzw. Przedmościa z najliczniejszych w Polsce populacji bolenia oraz stabilna i liczna
Warszawskiego z czasów I wojny światowej. W MPK w granicach populacja kozy złotawej. Rzeka ma również znaczenie dla gatunków
Warszawy występują tylko 2 zabytki kultury: archeologiczny zabytek wędrownych: minoga rzecznego, jesiotra ostronosego i łososia. Z korytem
nieruchomy i cmentarz. rzeki nierozerwalnie związane są stabilne i silne liczebnie populacje bobra
oraz wydry. Dolina Wisły stanowi także kluczowy korytarz migracyjny dla
W celu ochrony najbardziej cennych przyrodniczo miejsc na terenie całego łosia i wilka. W rozlewiskach i starorzeczach miejsca rozrodu
Fot. 29. Pokryte łęgiem wyspy(kępy) w korycie Wisły poniżej mostu
Parku utworzono 10 rezerwatów przyrody i ustanowiono pięćdziesiąt i przebywania znalazły liczne populacje płazów, w tym kumaka nizinnego
Śląsko-Dąbrowskiego (autor: P. Wałdykowski)
cztery pomniki przyrody, z czego w granicach Warszawy jeden rezerwat i traszki grzebieniastej. Obszar pełni kluczową rolę dla ptaków zarówno
przyrody (Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego uznany również za obszar Występują tu co najmniej 24 gatunki ptaków z Załącznika I Dyrektywy w okresie lęgowym, jak i podczas sezonowych migracji. Znaczna część
Natura 2000) oraz 2 pomniki przyrody. Funkcjonuje tu kilkanaście szlaków Ptasiej. Z uwagi na wysoką liczebność populacji lęgowych przedmiotami występujących tu gatunków wymienionych jest w I Załączniku Dyrektywy
turystycznych i ścieżek dydaktycznych. ochrony w obszarze są zarówno ptaki zamieszkujące piaszczyste wyspy Ptasiej.
Aktualnie trwają prace nad weryfikacją granicy MPK. i ławice, nadrzeczne skarpy, zarośla nadrzeczne, łąki i pastwiska, jak i lasy Dla obszaru nie ustanowiono planu zadań ochronnych.
46
Obszar położony jest w obrębie rozległego kompleksu Lasów

Rembertowsko-Okuniewskich. Od II połowy XIX w. wykorzystywany był
jako poligon wojsk lądowych.
Prócz Bagien Celestynowskich i Kampinoskiego Parku Narodowego jest to
jedno z większych skupisk wydm i torfowisk na Mazowszu.
Obszar stanowi bardzo ciekawy przykład rzeźby o specyficznej budowie
geologicznej i zróżnicowanym geomorfologicznie krajobrazie. Piaszczyste
wydmy, zróżnicowane pod względem form morfologicznych, przekraczają
niejednokrotnie 25 m wysokości względnej. Towarzyszą im bezodpływowe
obniżenia wypełnione osadami mineralnymi, organicznymi lub wodą.
Jedno z największych takich zgłębień, wypełnione torfem, nosi nazwę
Bagna Jacka (jest to rezerwat przyrody o tej samej nazwie).
Prawie 80% obszaru porastają zbiorowiska leśne. Są to głównie bory
Fot. 32. Kormoran (autor: A. Węgrzynowicz)
sosnowe, które reprezentują niemal pełną skalę wilgotnościową siedlisk,
od skrajnie suchych po wilgotne. W granicach obszaru stwierdzono liczne
PLH140041 Las Bielański [5] Fot. 34. Las Natoliński (autor: P. Sikorski)
chronione i zagrożone gatunki roślin i zwierząt.
Obszar utworzony w 2011 r., zajmuje powierzchnię 129,84 ha (dzielnica
Dla obszaru nie ustanowiono planu zadań ochronnych. Przez wiele lat teren ten był niedostępny dla zwiedzających, co z jednej
Bielany). W jego granicach położony jest rezerwat przyrody Las Bielański.
strony skutkuje tym, że obecnie jest jednym z lepiej zachowanych tego
Las Bielański stanowi pozostałość po dawnej Puszczy Mazowieckiej. PLH140031 Las Jana III Sobieskiego [7] typu obiektów w Warszawie, ale jednocześnie stan wiedzy o jego walorach
Walorem tego miejsca jest urozmaicona rzeźba terenu z wysoką skarpą jest niedostateczny.
i z wyraźnie zaznaczonymi czterema tarasami lewobrzeżnej Skarpy
Wawer). W jego granicach położony jest rezerwat przyrody Rezerwat im. Dla obszaru nie ustanowiono planu zadań ochronnych.
Warszawskiej. W skład jego szaty roślinnej wchodzą zróżnicowane
Króla Jana III Sobieskiego.
wiekowo i gatunkowo zbiorowiska leśne: od grądów po łęgi. Znaczny
Rezerwaty przyrody
stopień naturalności, z wieloma gatunkami chronionymi, zachowała tu flora Rzeźba terenu jest urozmaicona, a deniwelacje dochodzą do 20 m.
i fauna. Obszar cechują zachowane w bardzo dobrym i dobrym stanie grądy. Ławice Kiełpińskie [9]
Lokalne wyniesienia w obrębie grądów porośnięte są przez różnej
Miejsce to jest ostoją zwierząt na trasie ich wędrówek wzdłuż Wisły Rezerwat utworzony w 1998 r. Zajmuje powierzchnię 803,00 ha, z czego
wielkości płaty ciepłolubnej dąbrowy. Cechą charakterystyczną
oraz między miastem a Puszczą Kampinoską. na terenie m. st. Warszawy 88,18 ha (dzielnica Białołęka). Włączono go
występujących tu zbiorowisk leśnych jest obecność ponad 150 letnich
Dla obszaru nie ustanowiono planu zadań ochronnych. dębów szypułkowych oraz oryginalnie wyglądające, rosnące w tzw. również w granice obszaru Natura 2000 PLB140004 Dolina Środkowej
wiankach, odroślowe, około 100 letnie lipy drobnolistne. Olbrzymie Wisły oraz PLH140029 Kampinoska Dolina Wisły. Rezerwat obejmuje
znaczenie ekologiczne, ze względu na obecność zróżnicowanych obszar wysp, piaszczystych łach oraz wód płynących Wisły. Wyspy są
mikrosiedlisk, ma znaczna ilość martwego drewna. Obecność starych okresowo zalewane i ciągle zmieniają swój kształt. Jest to miejsce
drzew powoduje, że wśród awifauny duży udział mają dziuplaki, a niektóre występowania wielu gatunków lęgowych, migrujących i zimujących ptaków
z nich osiągają tu bardzo wysokie zagęszczenia. wodno-błotnych.
Obszar z uwagi na swoje powiązania przestrzenno-funkcjonalne z innymi Rezerwat jest objęty zakazem wstępu przez cały rok.
kompleksami leśnymi na prawym brzegu Wisły spełnia rolę jednego Zadania ochronne dla rezerwatu obowiązują do 2021 r.
z najważniejszych regionalnych korytarzy ekologicznych.
PLH140042 Las Natoliński [8]

Ursynów i Wilanów). W jego granicach położony jest rezerwat przyrody
Las Natoliński.
W granicach obszaru znajduje się zespół pałacowo-parkowy sięgający
schyłku XVII w., a część drzewostanów całego obszaru jest jeszcze
starsza. Dominują tu zbiorowiska leśne w typie grądów o puszczańskim
Fot. 33. Las Bielański (autor: P. Sikorski) charakterze z bardzo dużym udziałem martwego drewna. Niewielki udział
mają zbiorowiska łąkowe. Teren ten jest ostoją wielu unikalnych w regionie
PLH140034 Poligon Rembertów [6] gatunków owadów, w tym jednej z najsilniejszych na Mazowszu populacji
pachnicy dębowej. Na jego terenie skupionych jest ponad 1 000 drzew
Obszar utworzony w 2011 r. Zajmuje powierzchnię 241,93 ha, z czego
o rozmiarach pomnikowych.
w Warszawie – 16,22 ha (dzielnica Wesoła; w granicach miasta znajduje
się jedna, niewielka enklawa tego obszaru). Fot. 35. Rezerwat przyrody Ławice Kiełpińskie (autor: P. Sikorski)
47
Las Bielański [10] dominują bory (przeważa sosna jako gatunek główny z brzozą Bagno Jacka [14]
brodawkowatą i dębem szypułkowym). Najcenniejsze fragmenty stanowią
Rezerwat utworzony w 1973 r., zajmuje powierzchnię 132,59 ha (dzielnica Rezerwat utworzony w 1981 r., zajmuje powierzchnię 19,45 ha, z czego
dąbrowy świetliste z luźnym drzewostanem dębowym, w runie którego
Bielany). Włączono go również w granice obszaru Natura 2000 na terenie m. st. Warszawy 16,62 ha (dzielnica Wesoła). Włączono go
występują cenne gatunki ciepłolubne: pięciornik biały, naparstnica
PLH140041 Las Bielański. Obiekt łączy w sobie cenne wartości również w granice obszaru Natura 2000 PLH140034 Poligon Rembertów.
zwyczajna, lilia złotogłów i groszek skrzydlasty.
przyrodnicze, widokowe i historyczne. Na znacznej części terenu jest Rezerwat chroni dobrze zachowane lasy bagienne i otwarte torfowiska
pozostałością dawnej Puszczy Mazowieckiej. Widocznym tego Na terenie tzw. Koziej Górki (nazwanej również rembertowskimi na torfach przejściowych i wysokich z kompletem gatunków właściwych
świadectwem są 400-letnie dęby. Szczególnym walorem rezerwatu jest Palmirami) znajdują się miejsca pamięci po masowych egzekucjach dla tych siedlisk, w tym rzadkich dla torfowisk (m.in. turzyca nitkowata,
urozmaicona rzeźba terenu z wysoką skarpą, z której rozpościera się wykonywanych w tych lasach przez Niemców podczas II wojny światowej. czermień błotna, rosiczka okrągłolistna, żurawina błotna). Występują
szeroka panorama prawobrzeżnej Warszawy. Charakterystycznym tu objęte ochroną gatunki bezkręgowców: pijawka lekarska, paź żeglarz,
Na terenie obiektu dopuszczony jest ruch pieszy i rowerowy po
elementem rzeźby terenu są też suche doliny i wąwozy. Las Bielański jest zalotka większa i białoczelna. Jest to również ważna ostoja płazów.
wyznaczonym szlaku.
ostoją rzadkich gatunków owadów, m.in. kozioroga dębosza (liczna
Obiekt jest objęty zakazem wstępu przez cały rok.
populacja), jelonka rogacza, pachnicy dębowej i innych chrząszczy oraz Zadania ochronne dla rezerwatu obowiązują do 2020 r.
mrówek związanych z zamierającymi drzewami i martwym drewnem. Rezerwat nie posiada planu ochrony.
Stwierdzono tu gniazdowanie ok. 40 gatunków ptaków, w tym dzięcioła Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego [13]
czarnego i średniego oraz muchołówki białoszyjej i małej. Jest to najstarszy rezerwat w Warszawie – został utworzony w 1952 r.,
Na terenie obiektu dopuszczony jest ruch pieszy i rowerowy po zajmuje powierzchnię 114,41 ha (dzielnica Wawer). Włączono go również
wyznaczonym szlaku. w granice obszaru Natura 2000 PLH140031 Las Jana III Sobieskiego.
Obejmuje naturalne lasy Puszczy Mazowieckiej z drzewostanem dębowo-
Plan ochrony rezerwatu obowiązuje do 19 października 2036 r. sosnowo-lipowym. Kompleks ma urozmaiconą rzeźbę terenu – jego
wschodnią część stanowią rozległe, ubogie, piaszczyste wydmy
porośnięte borem sosnowym, środkowa część kompleksu to tereny
o płaskim ukształtowaniu z dominującymi lasami mieszanymi,
przechodzące w zachodniej części w żyzne drzewostany liściaste
z przewagą wiekowych dębów, osiągających imponujące rozmiary.
Las Sobieskiego jest ważną ostoją ptaków, takich jak dzięcioł średni (duża
populacja) i muchołówka mała. Ssaki reprezentuje m.in. kilka gatunków
nietoperzy.
Fot. 36. Dzięcioł czarny Fot. 37. Muchołówka białoszyja

(autor: A. Węgrzynowicz) (autor: A. Węgrzynowicz) Fot. 39. Rezerwat przyrody Bagno Jacka (autor: P. Stolarz)
Olszynka Grochowska [11] Jeziorko Czerniakowskie [15]
Rezerwat utworzony w 1983 r., zajmuje powierzchnię 59,45 ha (dzielnica Rezerwat utworzony w 1987 r. i zajmuje powierzchnię 47,68 ha (dzielnica
Praga-Południe). Celem ochrony jest zachowanie ze względów Mokotów). Celem ochrony jest zachowanie wartości krajobrazowych
historycznych, krajobrazowych i społecznych fragmentów lasu rosnącego i przyrodniczych starorzecza Wisły (Jez. Czerniakowskie) z bogatą florą
na obszarze pola bitwy toczonej pomiędzy wojskami polskimi i carskimi i fauną. Jeziorko Czerniakowskie to największy naturalny zbiornik wodny
pod Grochowem 25 lutego 1831 r. W drzewostanie dominują dęby w stolicy (pow. ok. 14,6 ha). Jest ono wyraźnie podzielone na 2 części:
szypułkowe z licznymi domieszkami olszy, lipy drobnolistnej, klonu północną, która jest większa i bardziej dzika, a brzegi jeziora porastają
pospolitego, jawora i jesiona wyniosłego. Wśród rzadkich gatunków roślin gęste szuwary, oraz mniejszą południową, gdzie wytyczono kąpielisko.
występuje mięta długolistna i czworolist pospolity. Lasy są ostoją m.in. Niestety, oddziaływanie antropogeniczne w postaci zabudowy brzegów
puszczyka, dzięcioła średniego i czarnego. jeziora, jak i jego rekreacyjnego wykorzystania przyczyniło się do
znaczącego spadku różnorodności flory i fauny rezerwatu. W rezerwacie
W granicach rezerwatu znajdują się fragmenty umocnień ziemnych obserwuje się wypłycanie jeziora i jednocześnie zmniejszanie jego
z okresu insurekcji kościuszkowskiej oraz pomnik upamiętniający powierzchni oraz obniżanie poziomu wód gruntowych. Procesy
uczestników bitwy pod Grochowem. te spowodowane są przede wszystkim osuszaniem otaczających terenów,
Fot. 38. Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego (autor: P. Fogel)
Na terenie obiektu dopuszczony jest ruch pieszy po wyznaczonym szlaku. podpiwniczeniem budynków, zwiększeniem udziału terenów
zurbanizowanych, a także przeprowadzeniem kanalizacji burzowej na
Rezerwat nie posiada planu ochrony. W rezerwacie znajdują się miejsca pamięci i pomniki, m.in. cmentarz ofiar terenach zainwestowania otaczających rezerwat co skutkuje
II Wojny Światowej i Obelisk Piłsudskiego upamiętniający ćwiczenia ograniczeniem zasilania wód Jeziorka.
Kawęczyn [12] Legionów Piłsudskiego.
Mimo pogarszających się warunków wodnych znajduje się tu wiele
Rezerwat utworzony w 1998 r., zajmuje powierzchnię 69,71 ha (dzielnica Obiekt jest ogrodzony i objęty zakazem wstępu przez cały rok. gatunków rzadkich: grzybienie białe, rdestnica przeszyta, turzyca
Rembertów). Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych dwustronna, turzyca brzegowa, wolfia bezkorzeniowa. Wśród ptaków
i dydaktycznych ciepłolubnych gatunków roślin naczyniowych i ich Rezerwat nie posiada planu ochrony.
uwagę zwraca stosunkowo liczna populacja bączka; gniazduje tu ponadto
stanowisk. W rezerwacie przeważają młode drzewostany, wśród których perkozek, perkoz dwuczuby, łabędź niemy, wodnik.
48
Na terenie obiektu dopuszczony jest ruch pieszy po wyznaczonym szlaku niezapominajka leśna, miodunka ćma, jaskier kosmaty, zdrojówka
oraz pływanie po wyznaczonym akwenie. rutewkowata i kokorycz pełna. Dzięki dużej ilości martwego drewna
w różnych stadiach rozkładu występują tu rzadko spotykane gatunki
Plan ochrony rezerwatu obowiązuje do 20 września 2034 r.
mchów, porostów, grzybów i owadów (np. pachnica dębowa).
Skarpa Ursynowska [17] W rezerwacie spotkać można również liczne gatunki ptaków, w tym wiele
dziuplaków (np. dzięcioł średni).
Rezerwat utworzony w 1996 r., zajmuje powierzchnię 20,8 ha (dzielnica
Wilanów). Obejmuje pozostałość zespołu pałacowo-parkowego Rozkosz, Obecnie jest to jedyne miejsce w Warszawie, gdzie na tak dużą skalę
będącego rezydencją filialną wobec zespołu pałacu wilanowskiego. zachodzą naturalne procesy, będące przedmiotem obserwacji naukowych
W granice rezerwatu włączono wysoką, porośniętą drzewostanem i prac badawczych. Atrakcją terenu są również rozrzucone w lesie
grądowym skarpę doliny Wisły oraz położone u jej podnóża łąki ozdobne romantyczne budowle i zabudowania podworskie, ponieważ
i zadrzewienia łęgowe. Wzmożona urbanizacja na obszarze otaczającym Natolin, podobnie jak Morysin, Rozkosz i nieistniejący już dziś Gucin Gaj
rezerwat oraz intensywne wykorzystywanie rekreacyjno-wypoczynkowe był elementem tzw. klucza wilanowskiego, czyli rezydencją filialną
Fot. 40. Rezerwat przyrody Jeziorko Czerniakowskie (autor: P. Sikorski) rezerwatu przyczyniły się do wyraźnej synantropizacji flory. Rzadkie względem zespołu pałacowego w Wilanowie. Teren jest ogrodzony.
gatunki roślin reprezentują: paprotnica krucha, piżmaczek wiosenny, Rezerwat został udostępniony dla zwiedzających w ramach
Jest to obiekt w najszerszym zakresie udostępniony do wykorzystania kokorycz pełna, prosownica rozpierzchła, koniczyna złocistożółta organizowanych przez opiekunów rezerwatu wycieczek.
rekreacyjnego – dopuszczone jest na obszarach wyznaczonych i przetacznik kłosowy. Występują tu rzadkie gatunki owadów, takie jak Plan ochrony rezerwatu obowiązuje do 5 lutego 2035 r.
wprowadzanie psów, jazda konna, amatorski połów ryb, pływanie, postojak wiesiołkowiec i pachnica dębowa. Wśród ptaków można spotkać
plażowanie wraz z kąpielami oraz ruch pieszy. dzięcioła średniego i białoszyjego, puszczyka, derkacza, jarzębatkę. Wyspy Zawadowskie [19]
Plan ochrony rezerwatu obowiązuje do 2 czerwca 2032 r. Obiekt jest ogrodzony. Rezerwat jest objęty zakazem wstępu przez cały Rezerwat utworzony w 1998 r. i zajmuje powierzchnię 530,28 ha, z czego
rok. na terenie m. st. Warszawy 137,98 ha (dzielnica Wilanów i Wawer).
Morysin [16] Włączono go również w granice obszaru Natura 2000 PLB140004 Dolina
Zadania ochronne dla rezerwatu obowiązują do 2023 r.
Środkowej Wisły. Obejmuje wyspy, mielizny i piaszczyste łachy oraz wody
płynące Wisły, a także lasy łęgowe i zarośla wierzbowe. Łachy, ławice
i wyspy tworzą się naturalnie w korycie rzeki, corocznie zmieniając swoją
rzeźbę i położenie w zależności od ilości piasku niesionego przez rzekę
i stanu wody (koryto ma charakter roztokowy). Szata roślinna jest
zróżnicowana: od wysokopiennego łęgu z dominującą wierzbą i topolą,
po wikliniska z podrostami drzew oraz wysoką roślinnością zielną. Jest to
miejsce gniazdowania i żerowania rzadkich gatunków ptaków wodno-
błotnych oraz ostoja innych zwierząt związanych ze środowiskami
wodnymi. W części rezerwatu położonej w granicach Warszawy znajdują
się m.in. kolonie lęgowe rybitwy rzecznej i białoczelnej oraz mewy siwej.
Stwierdzono tu również siedliska bobra i wydry. Dodatkowo, obszar
charakteryzuje się dużymi walorami krajobrazowymi.
Na terenie obiektu dopuszczony jest ruch pieszy po wyznaczonym szlaku.
Fot. 41. Park Morysin (autor: P. Sikorski) Plan ochrony rezerwatu obowiązuje do 26 grudnia 2023 r.
Fot. 42. Skarpa Ursynowska (autor: P. Sikorski)
Rezerwat utworzony w 1996 r., zajmuje powierzchnię 53,46 ha (dzielnica
Wilanów). Położony jest w widłach kanału Sobieskiego i rzeki Wilanówki. Las Natoliński [18]
Jest to pozostałość parku romantycznego, który pełnił rolę rekreacyjno-
wypoczynkową dla właścicieli pałacu w Wilanowie. Największą wartością Rezerwat utworzony w 1991 r. i zajmuje powierzchnię 104,22 ha (dzielnica
przyrodniczą rezerwatu jest ponad 100-letni las łęgowy – jest to jeden Wilanów). Włączono go również w granice obszaru Natura 2000
z najlepiej zachowanych łęgów wiązowo-jesionowych na Mazowszu. PLH140042 Las Natoliński. Rezerwat został utworzony w celu ochrony
Liczne drzewa osiągnęły rozmiary drzew pomnikowych. W runie występuje jednej z nielicznych, a jednocześnie bardzo cennych pod względem
sporo gatunków rzadkich: turzyca rzadkowłosa, kłosownica leśna, przyrodniczym pozostałości dawnych puszcz mazowieckich. Zachowanie
niezapominajka leśna, gajowiec żółty i ostrożeń błotny. Spotkać tu można zbliżonych do naturalnych ekosystemów leśnych, wśród których znajduje
kilka gatunków nietoperzy, a spośród ptaków dzięcioła średniego się około 1 000 starych, pomnikowych drzew w wieku przekraczającym
i puszczyka. Ogromne ilości martwego drewna w różnym stanie rozkładu często 300 lat, było możliwe dzięki ograniczeniu od ponad 200 lat
stanowią siedliska grzybów, mchów i owadów. publicznego dostępu do obiektu. Podobnie jak Morysin, Roskosz
i nieistniejący już dziś Gucin Gaj jest to element tzw. klucza
Dużą wartość ze względów kulturowych i historycznych stanowią ruiny Wilanowskiego jedna z 4 rezydencji filialnych względem zespołu
budynków należących do dawnego założenia pałacowo-parkowego. Park pałacowego w Wilanowie założona wraz z parkiem romantycznym.
Morysin jest wpisany do rejestru zabytków oraz jest częścią pomnika Rzadkie i cenne gatunki roślin reprezentują: zanokcica murowa, Fot. 43. Rezerwat przyrody Wyspy Zawadowskie (autor: P. Fogel)
historii.
49
Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego [20] Użytki ekologiczne Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
Rezerwat utworzony w 1980 r. i zajmując powierzchnię 903,6 ha (dzielnica Za użytki ekologiczne uznano 6 obiektów zajmujących łącznie 13,6 ha. Za zespoły przyrodniczo-krajobrazowe uznano 5 obiektów zajmujących
Ursynów) jest największym rezerwatem województwa mazowieckiego. Wśród nich znalazły się łąki, zadrzewienia, murawy dywanowe i zbiornik łącznie 82,71 ha. Wśród nich znalazły się łąki i zadrzewienia o wysokich
Położony jest na płaskim terenie urozmaiconym we wschodniej części wód powierzchniowych stanowiące ostoje rzadkich i/lub chronionych walorach krajobrazowych i estetycznych.
wzniesieniami pochodzenia wydmowego. Wyjątkowym akcentem gatunków roślin i zwierząt.
krajobrazowym jest wysoka skarpa nad doliną Wisły. Przed utworzeniem Tab. 6. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe
rezerwatu na terenie Lasu Kabackiego prowadzono zwykłą gospodarkę
rok
leśną, która doprowadziła do uproszczenia składu gatunkowego i struktury lp.* nazwa pow. w ha cel ochrony
utworzenia
w stosunku do układów naturalnych. Jednak mimo tego zachował się
tu 120-160-letni, wielogatunkowy drzewostan, często o charakterze mozaika łąk wraz
piętrowym, z licznymi pomnikowymi dębami, sosnami i bukami oraz z zadrzewieniami i grupami
Zakole
bogatym runem, w którym występuje m.in.: widłak goździsty i jałowcowaty, 27 2002 55,62 krzewów, lasów łęgowych oraz
Wawerskie
szuwarów trzcinowych; bardzo
paprotka zwyczajna, gruszycznik jednokwiatowy, lilia złotogłów, sasanka
liczne gatunki ptaków i płazów
otwarta, miodunka wąskolistna, przywrotnik jasny i róża kutnerowata.
Stary, urozmaicony drzewostan sprzyja występowaniu wielu cennych stary drzewostan z udziałem
gatunków ptaków – obecna jest tu największa w Warszawie populacja dębów, wiązów,
Dęby
dzięcioła średniego i muchołówki małej. Las Kabacki jest też siedliskiem 28 2002 9,26 kasztanowców i grabów; liczne
Młocińskie
wielu rzadkich owadów, w szczególności związanych z martwym gatunki ptaków; mogiła i
drewnem. pomnik żołnierzy AK
Śladami po bogatej historii Lasu Kabackiego są mogiły i pomniki szereg rzadko spotykanych
upamiętniają m.in. miejsca zbrodni hitlerowskich, funkcjonowanie tajnej Park gatunków drzew i krzewów,
29 2003 1,59
jednostki „Wicher”, która rozszyfrowywała niemieckie kody wojskowe SGGW zarówno rodzimych, jak
słynnej „Enigmy” oraz miejsce katastrofy lotniczej z 1987 r. Fot. 45. Użytek ekologiczny nr 620 – Przy Lesie Młocińskim i obcego pochodzenia
(autor: P. Sikorski)
Interesującym obiektem jest drewniana leśniczówka z 1890 r. usytuowana kompleks zieleni parkowej
na skarpie - obiekt wpisany do rejestru zabytków. Tab. 5. Użytki ekologiczne na terenie Warszawy z charakterystycznym
30 Arkadia 2008 14,01
krajobrazem oraz bogatą
Na terenie rezerwatu dopuszczony jest ruch pieszy i rowerowy fauną i florą
nazwa i numer rok
po wyznaczonych trzech szlakach i dwóch ścieżkach przyrodniczych. lp.* pow. w ha cel ochrony
użytku utworzenia
W południowej części kompleksu, w pobliżu zabytkowej leśniczówki zadrzewienia olszy czarnej;
4,82 31 Olszyna 2003 2,23
znajduje się duża polana rekreacyjna z wyznaczonym miejscem liczne gatunki ptaków
siedlisko przyrodnicze
do rozpalania ogniska. Przy Lesie
i stanowisko rzadkich (*liczba porządkowa w tabeli odpowiada numeracji na Ryc. 47)
21 Młocińskim – 2002
Plan ochrony rezerwatu obowiązuje do 19 października 2036 r. (4,72 według lub chronionych
620
aktualizacji gatunków
granic)
22 Powsin – 621 2002 1,66 zmienno-wilgotne łąki
Powsinek –
23 2002 2,18 zmienno-wilgotne łąki
622
Jeziorko
wody i przyległe
24 Imielińskie – 2002 3,94
trzcinowiska
623
Czesława fragment Skarpy

25 2002 0,4
Łaszka – 624 Warszawskiej
Janusza
fragment Skarpy
26 Kusocińskiego 2002 0,59
Warszawskiej
– 625
Fot. 44. Rezerwat przyrody Las Kabacki (autor: P. Fogel) (*liczba porządkowa w tabeli odpowiada numeracji na Ryc. 47)
Fot. 46. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Olszyna (autor: P. Sikorski)
50
Pomniki przyrody 80
Niektóre z pomnikowych drzew noszą imiona historycznych postaci lub
72
dedykowane są wydarzeniom z historii. Oprócz wspomnianego dębu
Na terenie m. st. Warszawy utworzono 490 pomników przyrody. Wśród 70
szypułkowego Mieszko I warto wspomnieć o jaworze Maria, rosnącym na
nich znajdują się obiekty odznaczające się unikalnością występowania, 60 52 terenie parku przy Instytucie Onkologii przy ul. Wawelskiej 15,
znacznym wiekiem, okazałymi rozmiarami, osobliwą formą lub innymi 50 46 46 44
43 42 posadzonym w 1932 r. przez Marię Skłodowską-Curie na pamiątkę
cechami wyróżniającymi je wśród podobnych okazów. Kryteria uznawania
40 otwarcia Instytutu, topoli kanadyjskiej zwanej Topolą Obrońców rosnącej
tworów przyrody ożywionej i nieożywionej za pomniki przyrody są 29
30 25 przy ul. Grójeckiej 95 w miejscu najcięższych walk barykadowych we
regulowane przez ogólnie obowiązujący akt prawny dopiero od 2017 r. 19
20 15 14 13 wrześniu 1939 r., czy lipie drobnolistnej nazywanej Lipą Sowińskiego,
Wśród warszawskich pomników przyrody występują wiekowe drzewa, 12 10
6 rosnącej na nasypie stanowiącym pozostałość fortyfikacji reduty. Imię
w tym rodzime i obcego pochodzenia, rosnące w alejach (12 obiektów), 10 4
0 Marszałka Józefa Piłsudskiego noszą dwa różne głazy narzutowe uznane
grupach (95 obiektów) lub pojedynczo (306 obiektów), pojedyncze głazy 0
za pomniki przyrody.
narzutowe (71 obiektów) lub ich grupy (3 obiekty) oraz 3 inne twory
przyrody (murowane podziemie wbudowane w skarpę wiślaną będące
ostoją i miejscem zimowania nietoperzy, skamieniały pień araukarii oraz
działka z otaczającym dom ogrodem o charakterze ozdobnym
skomponowanym w formie krajobrazowej). Łącznie w kategorii pomników Ryc. 49. Pomniki przyrody w dzielnicach m. st. Warszawy
przyrody znajduje się 2 396 obiektów. Część z nich jest zlokalizowana na Źródło: opracowanie własne NFOŚ na podstawie danych BOŚ UM St. Warszawy.
terenach prywatnych, przez co dostęp do nich jest ograniczony.
Dwie aleje położone są na terenie więcej niż jednej dzielnicy, stąd suma
pomników w poszczególnych dzielnicach jest większa, niż ogólna liczba
tych obiektów w mieście
Wśród pomnikowych drzew najczęściej można spotkać lipy, zarówno
dzikorosnące, jak i uprawiane, oraz dęby szypułkowe, natomiast wśród
głazów narzutowych dominują eratyki pochodzące ze starych masywów
krystalicznych Skandynawii.
Dąb szypułkowy Mieszko I, rosnący przy ul. Nowoursynowskiej, jest
jednym z najstarszych drzew w Polsce; liczącym ponad sześćset lat.
Liczne drzewa uznane za pomniki przyrody można znaleźć na terenie
Ogrodu Botanicznego UW przy Alejach Ujazdowskich. Duże skupisko Fot. 48. Pomnik przyrody – grupa głazów narzutowych na Skwerze
drzew pomnikowych rośnie na terenie parku otaczającego Pałac im. Olgi i Andrzeja Małkowskich (autor: P. Fogel)
w Wilanowie. Pomnikowe obiekty znajdują się również w Parku Łazienki
Spośród głazów narzutowych, wyróżnia się swoimi rozmiarami Głaz
Królewskie, Parku Skaryszewskim, Parku Królikarnia, Parku Kaskada
Podchorążych, znajdujący się przy głównym wejściu do Państwowego
i Parku Morskie Oko. Najbardziej okazała pomnikowa aleja, złożona
Instytutu Geologicznego przy ul. Rakowieckiej. Duże skupiska głazów,
z ponad 1 000 lip, ciągnie się na długości ponad 4 km w granicach
odnalezionych na placach budowy na obszarze całej Warszawy,
3 dzielnic wzdłuż Al. Żwirki i Wigury.
przewieziono między innymi przed siedzibę Muzeum Ziemi PAN, Instytut
Geologiczny, a także do warszawskich parków, np. na skwer Olgi
i Andrzeja Małkowskich. Dla upamiętnienia Światowego Dnia Ziemi
26 kwietnia 2000 r. na Polu Mokotowskim przed gmachem Biblioteki
Narodowej uformowano krąg megalityczny złożony z 13 głazów – również
będący pomnikiem przyrody.
Biuro Ochrony Środowiska prowadzi rejestr obiektów kwalifikujących się
do uznania za kolejne pomniki przyrody.
Drzewa stanowiące pomniki przyrody podlegają ochronie aż do ich
samoistnego, całkowitego rozpadu. Przy czym zasada ta dotyczy terenów
Ryc. 48. Pomniki przyrody niezabudowanych, a drzewa nie mogą stanowić zagrożenia dla ludzi lub
Źródło: opracowanie NFOŚ na podstawie danych BOŚ UM St. Warszawy.
mienia.
Najwięcej pomników przyrody utworzono w dzielnicy Mokotów, Wilanów,
Białołęka i Wawer, natomiast najmniej w dzielnicy Praga-Południe,
Rembertów i Targówek. Żadnego pomnika nie utworzono na Pradze- Ograniczenia w zagospodarowaniu terenów objętych formami ochrony
Północ (Ryc. 48, Ryc. 49).
przyrody wynikają z aktów prawa miejscowego je powołujących lub
z planów ochrony. Ograniczenia te mogą być różne dla każdej z form.
Fot. 47. Pomnik przyrody w Parku Kultury w Powsinie – Dąb Hetman
(autor: M. Cieszewski)
51
UŻYTKOWANIE TERENÓW M. ST. WARSZAWY Fabrycznym. Dziś tereny wykorzystywane na ten cel w przeszłości, pełnią które ułatwiają szybkie dotarcie do centrum miasta z jego obrzeży.
funkcje mieszkaniowo-usługowe np. Kamionek, Tarchomin, Czyste, Powstawanie zabudowy na suburbiach ułatwia także niesprzyjający
Struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta podlega stałym Służewiec Przemysłowy, Ursus. W Śródmieściu, Mokotowie, Ochocie, racjonalnemu gospodarowaniu przestrzenią system prawa. Proces ten, na
i dynamicznym przemianom. Wpływ na to ma stołeczna ranga Warszawy Woli oraz części Pragi-Północ i Pragi-Południe zachodzą korzystne, niespotykaną w Polsce skalę, zachodzi w gminach wchodzących w skład
oraz wzrastająca jej rola na arenie międzynarodowej, zarówno jako przemiany „brown fields” (terenów poprzemysłowych i pokolejowych) MOFOWW. W jego wyniku następuje fragmentacja i w rezultacie
ośrodka politycznego jak i gospodarczego. głównie na cele budownictwa mieszkaniowego wielorodzinnego degradacja terenów pełniących funkcje przyrodnicze. Do najczęstszych
i biurowego. zmian należy przekształcanie lub likwidowanie cieków, zajmowanie
Analiza obecnej struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta wskazuje,
żyznych gleb na cele nierolnicze, tworzenie lokalnych nasypów,
że większość terenów zabudowanych ma charakter wielofunkcyjny, Kluczowe z punktu widzenia odnowy tkanki miejskiej i poprawy jakości
zmieniających rzędną terenu oraz powstawanie barier migracji zwierząt
a przemiany zachodzące w tkance miejskiej utrwalają ten stan. życia są, inspirowane działaniami władz, procesy kompleksowej
a także synantropizacja roślinności i wprowadzanie na istniejące siedliska
Powierzchniowo, bardzo duży obszar (16,9 %) spośród wszystkich rewitalizacji, które dotyczą zdegradowanych terenów mieszkaniowych,
obcych gatunków roślin.
terenów funkcjonalnych przypada na cele komunikacji (kolejowej, poprzemysłowych, powojskowych, pokolejowych. Rewitalizacja terenów
drogowej i lotniczej) (Ryc. 50). Niespełna 50% powierzchni Warszawy zdegradowanych, ze względu na dostępną na ten cel pulę środków
stanowią tereny otwarte, jednak ich udział w całkowitej powierzchni miasta zewnętrznych, będzie głównym motorem przemian tkanki miejskiej.
jest większy, gdyż mieszczące się w tej kategorii tereny zieleni towarzyszą Najintensywniejsze procesy rewitalizacji realizowane są w prawobrzeżnej
także osiedlom mieszkaniowym, w szczególności tym powstałym w drugiej części miasta i dotyczą Starej Pragi, Kamionka i Targówka Fabrycznego.
połowie XX w. Na części z nich udział powierzchni biologicznie czynnej
(PBC) przekracza nawet 60% (np. osiedle przy ulicy Bernardyńskiej).
Tereny zieleni urządzonej kształtujące w znacznym stopniu krajobraz
Warszawy i przyczyniające się do poprawy jakości środowiska miejskiego
tworzy 88 parków, 242 zieleńce.
Fot. 51. Tereny wykorzystywane rolniczo w dzielnicy Wilanów

(autor: A. Cieszewska)
Fot. 50. Urban sprawl w dzielnicy Białołęka (autor: K. Leszczyński)

Fot. 49. Osiedle mieszkaniowe wielorodzinne przy Parku Skaryszewskim
Rozwój tkanki miejskiej odbywa się także „na zewnątrz”, przez
(autor: P. Fogel)
zajmowanie nowych terenów, dotychczas otwartych, pod zabudowę,
Intensywny rozwój przestrzenny miasta odbywa się dwutorowo poprzez głównie mieszkaniową, produkcyjną, składową. Dotyczy to peryferyjnych
rozwój „do wewnątrz” i „na zewnątrz”. Najbardziej pożądany ze dzielnic miasta: Wilanowa, Bemowa, Tarchomina, Białołęki, Wawra,
społecznego, ekonomicznego i środowiskowego punktu widzenia rozwój Włoch. Większość terenów niezabudowanych Warszawy zlokalizowana
odbywa się wewnątrz obszaru o w pełni wykształconej zwartej strukturze jest na obrzeżach, głównie w jej prawobrzeżnej części. Są to tereny rolne
funkcjonalno-przestrzennej, a więc w ramach obszaru zurbanizowanego, i porolne Wawra i Białołęki oraz Białołęka Dworska, Lasy Rembertowskie,
w którym struktura przestrzenna, ciągi komunikacyjne i wyposażenie Wawerskie, Wesołej. Lewobrzeżna część miasta jest silniej
w sieci infrastruktury technicznej oraz infrastruktura społeczna zostały zurbanizowana. Większe powierzchniowo, zwarte obszary wolne od
zrealizowane w takim zakresie, że zlokalizowanie na tych obszarach zabudowy to Lasy Kabacki, Bielański, Młociński oraz tereny rolnicze Fot. 52. Budowa południowej obwodnicy Warszawy w rejonie
Wilanowa, zach. Ursynowa, Włoch i Bemowa. Wszystkie otwarte tereny dzielnicy Wilanów (autor: P. Fogel)
nowej zabudowy nie wymaga istotnych nowych inwestycji
infrastrukturalnych. podlegają silnej presji urbanizacyjnej. Dotyczy ona ich przekształcania
w tereny budowlane, a w przypadku lasów miejskich otaczania ich
Śródmieście, północna Ochota oraz wschodnia część Woli tworzą zabudową. Nowe inwestycje powstające poza obszarami o zwartej Struktura funkcjonalno-przestrzenna miasta podlega stałym
funkcjonalne centrum miasta, którego rangę podkreślają kompozycja strukturze funkcjonalno-przestrzennej, na terenach słabo i dynamicznym przemianom. Wpływ na to ma stołeczna ranga
przestrzenna, skala i architektura budynków oraz szczególna dbałość skomunikowanych z resztą miasta i wymagających rozbudowy Warszawy oraz wzrastająca jej rola na arenie międzynarodowej,
o zieleń, której w tej części miasta jest stosunkowo mało. Przemysł, podstawowej infrastruktury technicznej. Zjawisko to opisywane jest zarówno jako ośrodka politycznego jak i gospodarczego.
w szczególności ten związany z działalnością uciążliwą jest wypierany w literaturze pod hasłem „urban sprawl”, czyli żywiołowe rozlewanie się
poza obszar Warszawy. Jednak duże powierzchniowo obszary miast. Jest ono trudne do zahamowania, ze względu na zrealizowane lub
przemysłowe zlokalizowane są nadal na Żeraniu, Bielanach, Targówku toczące się inwestycje komunikacyjne (obwodnica Warszawy, metro),
52
Ryc. 50. Użytkowanie terenów m. st. Warszawy

Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych z BAiPP UM St. Warszawy.
53
REALIZOWANA POLITYKA PRZESTRZENNA

Warszawa prowadzi politykę przestrzenną w oparciu o zapisy Studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta stołecznego Warszawy
przyjętego, w postaci tekstu ujednoliconego wraz z załącznikami, uchwałą
nr LXII/1667/2018 Rady m. st. Warszawy z dnia 1 marca 2018 r. Dokument ten stanowi
szóstą zmianę Studium zatwierdzoną uchwałą nr LXXXII/2746/2006 Rady m. st.
Warszawy z dnia 10 października 2006 roku.
W Studium ustalono m.in. zasięg stref funkcjonalnych (śródmieścia funkcjonalnego,
miejskiej i przedmieść), z którymi bezpośrednio powiązana jest wysokość i intensywność
zabudowy, a także procentowy udział powierzchni biologicznie czynnej. Wskazano
elementy współtworzące System Przyrodniczy Warszawy. Ustalono również strukturę
funkcjonalną – przeznaczenie terenu, w ramach którego wydzielono możliwe
do zainwestowania tereny: wielofunkcyjne, usług, zabudowy mieszkaniowej, produkcyjno-
usługowe, obiektów i urządzeń infrastruktury technicznej, obiektów i urządzeń
komunikacji. Wskazano także tereny zieleni, wolne od zabudowy lub dopuszczające
ściśle określony rodzaj inwestycji. Polityka przestrzenna miasta zakłada zastąpienie
funkcji rolniczej zabudową, głównie mieszkaniową. Oznacza to, że blisko 14%
powierzchni miasta stanowi rezerwę dla nowej zabudowy, głównie na obrzeżach
w dzielnicach Wilanów, Ursynów, Włochy, Bemowo, Bielany, Białołęka, Rembertów,
Wawer oraz Mokotów. W pierwszej kolejności Studium daje możliwość przekształcania
struktury funkcjonalnej miasta, w obrębie terenów już dziś zabudowanych,
w szczególności będących obszarami o w pełni wykształconej zwartej strukturze
funkcjonalno-przestrzennej. Jednak wskutek pokrycia Warszawy planami miejscowymi
jedynie w 33%, rozwój przestrzenny miasta odbywa się także na podstawie decyzji wz
co pogłębia chaos w przestrzeni.
Prognozy GUS wskazują, że liczba ludności Warszawy do 2050 r. nie przekroczy 2 mln
mieszkańców. Tymczasem analiza założonych chłonności realizowanej polityki
przestrzennej wskazuje, że na terenie miasta może zamieszkać do 3 mln. osób (Studium
2006). Wobec rozbieżności pomiędzy ww. wartościami strukturę funkcjonalną
zaproponowaną w obecnym Studium uznać można za nieefektywną z perspektywy
potrzeb i możliwości rozwoju miasta.
Z obowiązujących przepisów (ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym)

wynika konieczność dostosowania rozwoju przestrzennego miasta do prognozowanej
w perspektywie 30 lat liczby ludności, co w praktyce oznacza konieczność
zweryfikowania rezerw budowlanych.
Ryc. 51. Strefy funkcjonalne określone w Studium

Źródło: opracowanie KIPPIM na podstawie danych z BAiPP UM St. Warszawy oraz Studium (2006).
54
DRZEWA W WARSZAWIE – WYZWANIA I SZANSE Utrzymanie i wymiana drzew
Drzewa na terenach silnie zurbanizowanych Drzewa w Warszawie, w szczególności na terenach publicznych,

wymagają ochrony poprzez prowadzenie właściwej polityki dla terenów
Drzewa w Warszawie, w szczególności na terenie silnie zurbanizowanego zieleni. Ustanawiać ona powinna standardy inwentaryzacji, waloryzacji
centrum, mają istotny wpływ na warunki życia ludzi i coraz częściej są i ochrony drzew, w tym również zasady postępowania w procesie
postrzegane przez społeczeństwo jako znacząca wartość. Tam też inwestycyjnym. Należy określać zarówno sposób wskazywania miejsc
niekorzystne warunki rozwoju oraz presja inwestycyjna powodują do sadzenia drzew (w tym również w trudnych warunkach miejskich,
trudności w ich utrzymaniu. W badaniach prowadzonych w Instytucie np. na sieciach infrastruktury technicznej), jak i sposób ich pielęgnacji.
Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa wykazano, że na obszarze
warszawskiej Pragi-Północ w ciągu tylko 2 lat (2010-2012) ubyło 12% W przypadku, kiedy na terenie Warszawy nie jest możliwe sadzenie drzew
drzew przyulicznych (Szczepanowska, Sitarski 2015). Drzewa są usuwane w standardowy sposób ze względu na trudne warunki i wysoką
lub zamierają przedwcześnie w związku z kolidowaniem z inwestycjami antropopresję, należy stosować modyfikację siedliska przez wprowadzanie
budowlanymi (drogami, ścieżkami rowerowymi, budynkami) lub pod nawierzchnie systemów antykompresyjnych. Systemy te muszą
z podziemną infrastrukturą techniczną. Naturalną przyczyną zamierania zapewniać odpowiednią objętość dla rozwoju korzeni. Przykładowo dla
drzew w stolicy jest także proces ich starzenia, co obserwowane jest na potrzeb średniego drzewa jest to minimum 38 m 3 podłoża.
przykładzie topoli mieszańcowych. Aktualnie tworzona jest Mapa Koron Drzew, która wesprze planowanie
Fot. 53. Zieleń przyuliczna na ul. Hożej (autor: P. Fogel).
Jedną z głównych trudności sadzenia i utrzymania drzew na terenach zabiegów pielęgnacyjnych, zapewniających prawidłowy rozwój zieleni
miejskich są niekorzystne warunki siedliskowe dla ich rozwoju, W mieście bezcenny jest starodrzew, który wymaga szczególnej i przy tym w Warszawie.
szczególnie dotyczy to drzew rosnących przy ulicach, choćby ze względu skutecznej ochrony. Stare drzewa poza wskazanymi już korzyściami Każde drzewo jest ważne
na silne zagęszczenie gleby. Badania naukowe wykazały, że w centrach pełnią ważną rolę krajobrazową i kulturową. Często też w obronie przed
miast młode drzewa często nie są w stanie przeżyć więcej niż 7-10 lat ich wycinką organizuje się społeczność lokalna, jak choćby protest Drzewa w mieście posiadają wartość przyrodniczą, krajobrazową,
(Foster i Blaine 1978). Ich zamieranie powoduje utratę okresu przeciwko wycince drzew w Ogrodzie Krasińskich, w związku z jego kulturową, oraz odtworzeniową (monetarną). Udział terenów pokrytych
największych korzyści, które drzewa świadczą na rzecz społeczeństwa rewaloryzacją i modernizacją w 2013 r. Duże drzewa przyuliczne świadczą koronami drzew świadczy o „żywotności ekologicznej” terenów miejskich.
i środowiska, który przypada na wiek drzew 20-40 lat (szybki rozwój 6-10 razy więcej korzyści, niż drzewa małe (Szczepanowska, Sitarski Jak pokazują badania naukowe prowadzone w światowych metropoliach,
korony oraz niskie nakłady na utrzymanie drzewa) (Szczepanowska, 2015). Wartość ekologiczna drzew sędziwych jest ogromna i niemożliwa równowaga ekosystemu miasta prowadząca do poprawy komfortu życia
Sitarski 2015). Drzewa w tym wieku najkorzystniejszy z punktu widzenia do rekompensaty przez młode nasadzenia, czy nawet drzewa dojrzałe, i zdrowia mieszkańców miasta, może zostać osiągnięta w Warszawie
wartości odtworzeniowej i usług ekosystemów współczynnik korzyści – gdyż są one siedliskiem dla tysięcy gatunków, zarówno w obrębie pnia w sytuacji, kiedy tereny śródmiejskie i przemysłowe pokryte będą
koszty. i korony jak i systemu korzeniowego. Z tych powodów drzewa sędziwe koronami drzew minimum w 15%, tereny mieszkaniowe i usługowe –
powinny być szczególnie chronione. w 25% oraz podmiejskie tereny osiedlowe – w 50% (Maco i in. 2002).
Naturalne starzenie się drzewostanu wymaga aktywnych działań
związanych z oceną ryzyka i planowaniem nowych nasadzeń w miejsce
drzew zagrażających lub tych bez szans na długi i bezpieczny rozwój.
W Warszawie w najbliższych latach można spodziewać się wielu nowych
nasadzeń. Jednak równie ważne jak sadzenie nowych drzew jest ochrona
drzew dojrzałych i sędziwych przed nieuzasadnioną wycinką, przykładowo
usuwaniem drzew dziuplastych czy z owocnikami grzybów, które nie
stwarzają zagrożenia. Do oceny ryzyka niezbędne jest doskonalenie
metodyki oceny i zarządzania w tym zakresie na terenie Warszawy.
Znaczenie drzew w mieście wzrasta w związku z koniecznością

adaptacji do zmian klimatu – do najważniejszych korzyści związanych
Ryc. 52. Wybrane usługi ekosystemowe świadczone przez drzewa
z ich występowaniem należą: łagodzenie miejskiej wyspy ciepła,
miejskie (opracowanie graficzne K. Andzo)
redukcja zanieczyszczeń, produkcja tlenu czy tłumienie hałasu –
W przypadku centrum Warszawy zakres korzyści świadczonych przez
to tylko kilka czynników wpływających w istotny sposób na jakość życia
w Warszawie. Drzewa, zwłaszcza te najcenniejsze, czyli duże i starsze
drzewa dotyczy głównie poprawy jakości warunków otaczającego Fot. 54. Zadrzewienia osiedlowe w dzielnicy Ochota (autor: P. Fogel). wymagają szczególnej ochrony choćby w procesie inwestycyjnym.
środowiska, m.in. poprzez łagodzenie skutków miejskiej wyspy ciepła czy
Naturalne starzenie się drzewostanu wymaga aktywnych działań
tłumienia hałasu. Drzewa w ciepłe, słoneczne, letnie dni przez ocienianie
związanych z wprowadzaniem nowych nasadzeń. W Warszawie
i ewapotranspirację ograniczają zużycie energii elektrycznej na zmiana ta w ciągu najbliższych lat będzie znacząca.
ochładzanie pomieszczeń. Odwrotna sytuacja występuje w zimowe dni,
kiedy odpowiednio usytuowane drzewa zmniejszają prędkość wiatru,
co spowalnia proces wyziębienia mieszkań, a tym samym zmniejsza
zapotrzebowanie energii na ogrzewanie.
55
WYCINKA DRZEW W WARSZAWIE Nasilenie zjawiska usuwania drzew w Warszawie umożliwiła ustawa z dnia
16 grudnia 2016 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody oraz ustawy
Wymiana drzew w Warszawie jest procesem naturalnym. Jednak o lasach, która weszła w życie z dniem 1 stycznia 2017 r. Dopuściła ona
w sytuacji, kiedy wycinka dotyczy znacznych powierzchni, starych drzew wycinkę drzew i krzewów na gruntach prywatnych, o ile nie była ona
lub założeń parkowych budzi ona wiele emocji. Tak było np. pod koniec związana z prowadzoną działalnością gospodarczą. Liberalizacja
2012 r., gdy w ramach rewitalizacji Ogrodu Krasińskich usunięto przepisów w tym zakresie polegała na odstąpieniu od konieczności
337 drzew. uzyskiwania zgody na ścięcie drzewa oraz wnoszenia wysokich opłat
z tego tytułu.
Wycinka drzew i krzewów na niespotykaną w ostatnich dziesięcioleciach
skalę trwa. Ekolodzy szacują, że tylko w latach 2009 – 2014 w Warszawie W związku z liberalizacją dotychczas rygorystycznych przepisów
wycięto ponad 150 tys. drzew (Ryc. 53). Zdecydowana większość z nich w Warszawie, tak jak w całym kraju, rozpoczęła się masowa wycinka
została usunięta, gdyż kolidowały z różnymi inwestycjami developerskimi drzew, która odbywała się poza całkowitą kontrolą urzędników. Brak
i infrastrukturalnymi realizowanymi w mieście. Odrębnym zagadnieniem jednak jest szacunków dotyczących liczby ściętych w Warszawie drzew.
jest usuwanie drzew chorych i starych, które zagrażać mogą życiu Przepisy te, ze względu na skalę uruchomionego zjawiska były szeroko
i zdrowiu Warszawiaków oraz mieniu znajdującemu się w ich pobliżu. krytykowane, a efekty ich obowiązywania szeroko prezentowano
Problem ten nasila się w związku z obserwowanymi od kilku lat zmianami w Internecie między innymi pod hasłem „Polska w trocinach” czy
klimatu miasta, w szczególności wzrostem liczby dni z gwałtownymi „Lex Szyszko”. W Warszawie najbardziej bulwersujących wycinek
zjawiskami pogodowymi. dokonano w Parku Świętokrzyskim, Al. Na Skarpie, skwerze przed
Urzędem Dzielnicy Śródmieście, na ul. Kartograficznej, na Skwerze
Agatona.
Ryc. 54. Zasięg wycinki drzew w okresie od 8 sierpnia 2016 r.

do 16 sierpnia 2017 r.
Źródło: opracowanie CBK PAN na podstawie zdjęć satelitarnych Sentinel 2.
Fot. 55. Wycięte prewencyjne drzewo w dzielnicy Ochota (autor: P. Fogel)
W ramach aktualizacji opracowania ekofizjograficznego podjęto próbę

oszacowania powierzchni wyciętych drzew. Ze względu na ograniczenia
zastosowanej metody porównano dostępne zdjęcia satelitarne z okresu
sprzed i po największej niekontrolowanej wycince drzew w Warszawie
(niestety nie było możliwości dokonania takich analiz w okresie
obowiązywania zliberalizowanych przepisów). Wykrycie zmian
Ryc. 53.Wycinka drzew w Warszawie w latach 2009 – 2014
Źródło: opracowanie KIPPiM na podstawie
w zadrzewieniu wykonane zostało na zdjęciach satelitarnych Sentinel 2
http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17394205,Obezwladniajace__ dostarczanych przez Europejską Agencję Kosmiczną. Obiekty Fot. 56. Wycinka drzew związana z procesem budowlanym
w_Warszawie_w_6_lat_wycieto_az_150.html?disableRedirects=true sklasyfikowane automatycznie jako wylesienia zostały sprawdzone (autor: M. Suchocka)
metodą interpretacji wizualnej, a ewentualne błędy klasyfikacji zostały
poprawione. Niestety ze względu na ograniczenia rozdzielczości
wykorzystanych zdjęć satelitarnych minimalny obszar zmian ustalono na
400 m2. Wynik tych analiz prezentuje Ryc. 54.
56
TOŻSAMOŚĆ KRAJOBRAZOWA WARSZAWY Krajobraz Warszawy w dużej mierze zdeterminowany jest także przez Platinum Tower 1, Platinum Tower 2, Prime Corporate Center, Prosta
zespół fortyfikacji Twierdzy Warszawa, którego rozplanowanie zostało Tower, PZU Tower, Q22, Rondo 1, Spektrum, The Westin Warsaw,
Tożsamość krajobrazową Warszawy budują obszary i obiekty składające dostosowane do naturalnych warunków fizjograficznych. Do Warsaw Financial Center, Warsaw Spire, Warsaw Trade Tower, Warta
się na struktury przestrzenne posiadające indywidualne, niezmienne wyróżniających się w krajobrazie miasta obiektów fortecznych zaliczyć Tower, Złota 44. Do ikon architektury współczesnej zaliczyć należy: Pałac
w czasie cechy pozwalające je wyróżnić spośród innych. W procesie należy: Cytadelę Warszawską, Fort I Bielany, Fort II Wawrzyszew, Fort IIA Kultury i Nauki, Bibliotekę Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Historii
budowania tożsamości krajobrazowej Warszawy największą rolę odegrały Babice (Radiowo), Fort III (Blizne, Groty), Fort IV Chrzanów, Fort V Żydów Polskich POLIN, Centrum Nauki Kopernik oraz Stadion Narodowy.
dolina Wisły i Skarpa Warszawska, które zdeterminowały układ (Włochy), Fort VI (Okęcie), Fort VII (Zbarż), Fort VIII Służew, Fort VIIA
Obiekty i obszary budujące tożsamość krajobrazową Warszawy,
przestrzenny i kompozycyjny miasta. Służewiec, Fort IX Dąbrowskiego (Sadyba, Czerniaków), Fort X
ze względu na swoje wysokie walory kulturowe i/lub przyrodnicze zostały
Augustówka (Siekierki), Fort XIIa Lewinów (Zacisze), Fort XIII Lewicpol
Jednymi z kluczowych wyróżników krajobrazu miasta są zlokalizowane objęte różnego rodzaju formami ochrony.
(Lewiopol), Fort Czerniaków (Piłsudskiego, Legionów Dąbrowskiego,
wzdłuż Skarpy Warszawskiej obiekty budujące jego historyczną sylwetę.
Mokotów II), Fort Mokotów, Fort Rakowiec, Fort Parysów (Bema, Obiekty o najwyższych wartościach kulturowych zostały uznane
Są to: Klasztor Kamedułów, Cytadela, Kościół Nawiedzenia Najświętszej
Powązkowski), Fort Szczęśliwice, Fort Śliwickiego, Fort Wawer za pomniki historii. Należą do nich: historyczny zespół miasta z traktem
Marii Panny, Kościół Św. Kazimierza, Kościół Paulinów, Kościół
(Suworowa), Zespół Reduty Wolskiej. królewskim i Wilanowem, zespół zabytkowych cmentarzy wyznaniowych
Dominikanów, Katedra Św. Jana, Zamek Królewski, Kościół Jezuitów,
na Powązkach oraz Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya. Obszar
Kościół Św. Anny, Kościół Św. Józefa, Pałac Namiestnikowski, Kościół
Skarpy Warszawskiej w granicach miasta oraz wielkoprzestrzennego
i Klasztor Wizytek, Pałac Kazimierzowski, Kościół Św. Krzyża, Zamek
założenia wilanowskiego zostały objęte strefą konserwatorską ochrony
Ostrogskich, Pałac Zamoyskich, Muzeum Narodowe, Sejm, Zamek
krajobrazu kulturowego. W celu ochrony wartości widokowych
Ujazdowski, Belweder, Pałac Brühla, Kościół Ewangelicki, Pałac Szustra,
wyznaczono strefy konserwatorskie otoczenia i ekspozycji dla
Kościół Św. Michała, Pałac Królikarnia, Kościół Św. Katarzyny, Pałac
następujących obiektów: Klasztor Kamedułów, Fort I (Bielany), Fort II
Ursynowski i Pałac Natoliński.
(Wawrzyszew), Fort IIA, Fort III (Blizne, Groty, Fosa Groty), Fort IV
Istotną rolę w budowaniu tożsamości i wizerunku miasta odgrywają (Chrzanów), Fort V (Włochy), Fort VI (Okęcie), Fort VII (Zbarż), Fort VIII
historycznie ukształtowane zespoły urbanistyczne. Zaliczyć do nich (Służew), Fort X (Augustówka), Fort Mokotów, Fort Służewiec, Fort
należy: Stare Miasto, Nowe Miasto, Saską Kępę, Uniwersytet Warszawski, Szczęśliwice, Fort Traugutta, Reduta Wolska z Cmentarzem
Wojskową Akademię Techniczną, Akademię Sztuki Wojennej, Zespół Prawosławnym, Cmentarz Powązkowski, Cmentarz Wilanowski, Zespół
Szpitala Dzieciątka Jezus, Zespół Szpitala Starozakonnych na Czystem, parków Wilanów – Morysin, Przedpole Parku w Wilanowie, Park
Żoliborz Historyczny, Kolonię Lubeckiego, Kolonię Posłów i Senatorów Królikarnia, Gucin Gaj, Stacja Filtrów, Instytut Geologiczny, Nadbrzeże
PPS, Kolonię Staszica, Kolonię Śliwice, Miasto-ogród Młociny, Miasto- Lewobrzeżne, Nadbrzeże Prawobrzeżne i Żoliborz Historyczny.
ogród Czerniaków (Sadyba), Miasto-ogród Stare Włochy, Miasto-ogród
Obszary istotne dla zachowania dziedzictwa krajobrazowego Warszawy,
Nowe Włochy; MDM, Osiedle Boernerowo, Osiedle Przyjaźń, Osiedle
cechujące się najwyższymi walorami przyrodniczymi, są chronione
Stare Bielany, Osiedle Wierzbno I, Osiedle Młodych, Osiedle Praga II,
Fot. 58. Cmentarz Powązkowski (autor: P. Fogel) w postaci rezerwatów krajobrazowych. Są to rezerwaty: Jeziorko
Sielce A, Sielce Północ, Osiedle WSM Koło, Osiedle Sady Żoliborskie,
Czerniakowskie, Las Kabacki, Olszynka Grochowska, Morysin i Skarpa
Osiedle Zakładów Ursus, Osiedle Muranów Południowy, Osiedle Nowe
Elementami struktury przestrzennej miasta, składającymi się na jego Warszawska. Innymi formami ochrony dedykowanymi ochronie krajobrazu
Miasto, Osiedle Ludna, Osiedle Nowy Świat, Osiedle Szwoleżerów,
dziedzictwo krajobrazowe, są także historyczne parki i cmentarze. Zaliczyć Warszawy są: Mazowiecki Park Krajobrazowy, Warszawski Obszar
Osiedle Nowe Miasto, Osiedle Mirów, Osiedle Muranów,
do nich należy przede wszystkim: Park Łazienki Królewskie wraz Chronionego Krajobrazu oraz zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: Dęby
Oś Stanisławowską, Oś Saską. zespół budowlany Starego Mokotowa oraz
z Ogrodem Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego, Park Wilanowski, Młocińskie, Park Olszyna, Park SGGW w Warszawie, Zakole Wawerskie
zespół willowy Górnego Mokotowa.
Park Agrykola, Park Ujazdowski, Park Dreszera, Park Promenada, Park i Arkadia.
Królikarnia, Park Skaryszewski, Park Praski, Park Morysin, Park Natolin,
Ogród Saski, Ogród Krasińskich, Ogród Zoologiczny, Park Traugutta,
Zespół Cmentarzy Powązkowskich (Stare Powązki, Cmentarz Żydowski,
Cmentarz Ewangelicko-Augsburski, Cmentarz Ewangelicko-Reformowany,
Muzułmański Cmentarz Kaukaski, Muzułmański Cmentarz Tatarski)
Cmentarz Wilanowski, Cmentarz Bródnowski, Cmentarz Żydowski na
Bródnie, Cmentarz Wolski Prawosławny i Cmentarz Powstańców
Warszawy.
O tożsamości krajobrazowej miasta decydują nie tylko nawarstwienia
obiektów historycznych oraz ich zespołów, ale także współczesne
elementy krajobrazu. Należą do nich obiekty wysokościowe tworzące
nową sylwetę miasta, a także ikony architektury współczesnej stanowiące
swoistego rodzaju symbole miasta. Obiektami, tworzącymi współczesną
panoramę miasta są: Babka Tower, Błękitny Wieżowiec, Central Tower,
Centrum LIM, Cosmopolitan, Euro Centrum, Gdański Business Center,
Hotel Hilton, Ilmet, Inter Continental Warszawa, Intraco I, JM Tower,
Millennium Plaza, Moniuszki Tower, North Gate, Novotel Warszawa
Fot. 57. Stare Miasto (autor: M. Cieszewski) Centrum, Oxford Tower, Pałac Kultury i Nauki, Pekao Tower, Plac Unii, Fot. 59. Wysokościowce w dzielnicy Śródmieście (autor: M. Łaska)
57
Ryc. 55. Elementy budujące tożsamość krajobrazową Warszawy

Źródło: opracowanie SGGW.
58
EKSPOZYCJA WIDOKOWA KLUCZOWYCH STRUKTUR widokowych Muzeum Powstania Warszawskiego i kościoła św. Anny (Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, Św. Kazimierza, Paulinów,
oraz na dachach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Centrum Nauki Dominikanów, Jezuitów, Św. Anny, Św. Józefa, Ewangelicki, Wszystkich
KRAJOBRAZOWYCH WARSZAWY
Kopernik. Pośród ogólnodostępnych punktów widokowych cztery Świętych), Katedra Św. Jana, Klasztor Kamedułów na Bielanach.
Kluczowymi strukturami krajobrazowymi Warszawy są Skarpa charakteryzują się wielokierunkowymi otwarciami. Ich lokalizacja to: Most Dominanty budujące historyczną panoramę Warszawy to również dawne
Warszawska, wraz ze zlokalizowanymi wzdłuż jej korony zespołami Świętokrzyski, Kopiec Powstania Warszawskiego na Czerniakowie oraz królewskie rezydencje (Zamek Królewski, Zamek Ujazdowski) oraz Sejm.
historycznej zabudowy oraz dolina Wisły, stanowiąca największe wnętrze Wzgórze Trzech Szczytów i Kopa Cwila na Ursynowie. Większość
krajobrazowe miasta. Ekspozycja tych struktur uzależniona jest istniejących, ogólnodostępnych punktów widokowych ma ograniczony
w znacznej mierze od sposobu zagospodarowania ich bliższego zasięg widoku do jednego kierunku (Uniwersytet Kardynała Stefana
i dalszego otoczenia. W przypadku Skarpy Warszawskiej jej ekspozycji Wyszyńskiego, punkt widokowy przy kościele Nawiedzenia Najświętszej
w skali miasta sprzyjają tereny otwarte oraz zabudowa o wysokości MP – ul. Kościelna, Gnojna Góra, punkt widokowy na Bulwarach
poniżej 12 m. W przypadku wnętrza krajobrazowego doliny Wisły granice Karskiego, Uniwersytet Warszawski – za Pałacem Kazimierzowskim, taras
zasięgu przedpola ekspozycji wyznaczają głównie zespoły roślinności widokowy w parku Rydza-Śmigłego, punkt widokowy za Pałacem
wysokiej oraz zabudowa. Konstantego Zamoyskiego, taras widokowy za Pałacem Ujazdowskim
oraz Kopiec Moczydłowski i Górka Szczęśliwicka.
Wszystkie dziewięć mostów łączących brzegi Wisły stanowią ciągi
widokowe, z których możliwa jest obserwacja rozległego wnętrza doliny
Wisły oraz sylwety miasta po obu jej stronach. Podobną rolę pełnią drogi
jezdne i rowerowe oraz ciągi spacerowe przebiegające w obrębie przedpól
ekspozycji (zarówno Skarpy Warszawskiej, jak i wnętrza krajobrazowego
Fot. 62. Dominanty budujące panoramę miasta (autor: M. Cieszewski)
doliny Wisły). Rolę taką pełnią ulice Wybrzeże Gdańskie, następnie
Wybrzeże Kościuszkowskie, ul. Wioślarska i Solec oraz Bulwary Wiślane W ostatnich kilkunastu latach, obok Pałacu Kultury i Nauki, który przez
począwszy od podnóża Cytadeli, aż do Płyty Desantu 3 Dywizji Piechoty. wiele lat stanowił silną współczesną dominantę Warszawy, w obrębie
O atrakcyjności widoku stanowi jego rozległość, wieloplanowość oraz Śródmieścia, północnej Ochoty oraz wschodniej Woli wybudowano
przede wszystkim treść widoku, na którą w sposób szczególny wpływają szereg, nowoczesnych budynków, które ze względu na swoją skalę,
występujące w polu widoku dominanty krajobrazowe. „Widok na …” materiał oraz formę budują jej współczesną panoramę. Wszystkie
Fot. 60. Przedpole ekspozycji Skarpy Warszawskiej na wysokości
Starego Miasta (autor: A. Cieszewska) stanowi o jakości ekspozycji biernej. trzydzieści trzy budynki dominant budujących współczesną panoramę
miasta, wymieniono przy okazji zagadnienia: Tożsamość krajobrazowa
Przedpole ekspozycji Skarpy ma układ wąskich pasm na śródmiejskim jej Warszawy.
odcinku oraz płatowy w północnych i południowych dzielnicach Warszawy. We wnętrzu krajobrazowym Wisły największą rolę w tworzeniu
Związane jest to zarówno z ukształtowaniem terenu, jak i jego pokryciem. współczesnej tożsamości odgrywają dominanty przestrzenne lub
Na percepcję krajobrazową zasadniczy wpływ mają lokalizacje punktów wysokościowe. Do takich zaliczono Bibliotekę Uniwersytetu
oraz ciągów widokowych, z których widoczne są najbardziej wartościowe Warszawskiego, Centrum Nauki Kopernik, Stadion Narodowy, Bulwary
przyrodnicze i kulturowe struktury krajobrazu. Punkty widokowe oraz ich Wiślane oraz mosty: Świętokrzyski i Siekierkowski.
ciągi są elementami budującymi ekspozycję czynną krajobrazu. Pośród
wszystkich punktów widokowych wyróżniono dwie ich zasadnicze grupy:
punkty ogólnodostępne oraz o ograniczonej dostępności, w tych ostatnich
ograniczenie to wynika przede wszystkim z ich lokalizacji na tarasach,
wieżach widokowych lub innych do tego celu przystosowanych częściach
budynków. Drugim kryterium podziału punktów widokowych jest jakość
widoku, rozumiana jako jego rozległość. Zgodnie z tym kryterium
wyróżniono punkty, z których widoki są ograniczone do jednego kierunku
oraz te, z których obserwacja terenu możliwa jest w wielu kierunkach.
Większość otwarć widokowych o jednym kierunku to widoki kierowane na
dolinę Wisły z punktów zlokalizowanych przy koronie Skarpy Fot. 61. Widok z wieży widokowej przy kościele Św. Anny
w kierunku południowo-wschodnim (autor: M. Cieszewski)
Warszawskiej, natomiast te o wielu kierunkach obserwacji znajdują się na
wieżach i tarasach widokowych lub naturalnych wzniesieniach Pośród dominant krajobrazowych wyróżniono dwie ich kategorie –
(charakteryzujących się dużą wysokością względną). dominanty budujące panoramę miasta oraz budujące współczesną
Istniejące punkty widokowe o ograniczonej dostępności i jednym kierunku tożsamość wnętrza krajobrazowego Wisły. Dominanty budujące panoramę
obserwacji to: taras widokowy Muzeum Warszawy, Ogród Górny Zamku Warszawy podzielono na dwie grupy – budynki historyczne oraz
Fot. 63. Bulwary Wiślane widziane z mostu Świętokrzyskiego
Królewskiego, Pałac Królikarnia, Pałacyk Rektorski SGGW, taras współczesne. Historyczne dominanty budujące panoramę miasta, to
(autor: A. Majchrzak)
widokowy Pałacu w Natolinie i Pałac w Wilanowie. Punkty widokowe przede wszystkim budynki znajdujące się w granicach Starego i Nowego
o ograniczonej dostępności, z których widok jest wielokierunkowy Miasta oraz charakterystyczne budynki wzniesione wzdłuż Traktu
zlokalizowane są na tarasie widokowym Pałacu Kultury i Nauki, wieżach Królewskiego. Większość z nich, to budowle sakralne – kościoły
59
Ryc. 56. Ekspozycja widokowa kluczowych struktur krajobrazowych Warszawy

Źródło: opracowanie SGGW na postawie Numerycznego modelu pokrycia terenu (2015).
60
OCENA STANU ZACHOWANIA WALORÓW Wisły, historyczne parki i cmentarze oraz objęte ochroną zespoły
urbanistyczne. Do obszarów o zmodyfikowanych walorach krajobrazowych
KRAJOBRAZOWYCH ORAZ MOŻLIWOŚCI ICH
zaliczono głównie obszary nowej zabudowy zrealizowane w ostatnich
KSZTAŁTOWANIA 10-ciu latach w strefie ochrony urbanistycznej Warszawskiego Obszaru
Chronionego Krajobrazu. Obszary o trwale przekształconych walorach
Ocenę stanu zachowania walorów krajobrazowych stolicy
krajobrazowych, to przede wszystkim pozostałe fragmenty Warszawskiego
przeprowadzono dla elementów budujących tożsamość krajobrazową
Obszaru Chronionego Krajobrazu znajdujące się pod dużą presją
Warszawy, a także dla wybranych elementów ekspozycji biernej i czynnej.
inwestycyjną. Są to głównie fragmenty WOCHK zlokalizowane w dzielnicy
Przy ocenie stanu zachowania walorów krajobrazowych elementów
Wawer.
budujących tożsamość krajobrazową Warszawy brano pod uwagę zmiany
w sposobie i intensywności zagospodarowania terenu. Szczegółowe Stan zachowania ekspozycji widokowej kluczowych struktur
kryteria oceny przedstawia Tab. 7. krajobrazowych Warszawy określono dla dominant budujących
historyczną panoramę miasta oraz dla punktów widokowych. Szczegółowe
Tab. 7. Ocena stanu zachowania walorów krajobrazowych kryteria oceny przedstawia Tab. 8.
Fot. 65. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Arkadia (autor: P. Fogel)
Ocena Kryteria kwalifikacji
Do dominant budujących historyczną panoramę miasta o zaburzonym tle
Tereny o nie zmienionych cechach i typie ekspozycji zaliczono Kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny,
Elementy budujące tożsamość krajobrazu, w tym tereny o niewielkich Zamek Królewski, Kościół Św. Anny, Zamek Ostrogskich, Sejm, Zamek
krajobrazową Warszawy przekształceniach związanych np. Ujazdowski, Belweder i Kościół Św. Katarzyny. Punkty widokowe
o zachowanych walorach z uzupełnieniem zabudowy przy zachowaniu o utraconych walorach ekspozycyjnych to: punkt widokowy przy
krajobrazowych układu przestrzennego oraz formy i gabarytów
ul. Dewajtis, Taras przy Pałacu Kazimierzowskim, Taras przy Pałacu
zabudowy
Ursynowskim oraz Taras przy Pałacu w Natolinie.
Tereny o zmienionych cechach i typie
Elementy budujące tożsamość
krajobrazu, zagospodarowane w sposób
krajobrazową Warszawy
nawiązujący do sposobu zagospodarowania
o zmodyfikowanych walorach
terenów sąsiednich w zakresie funkcji, formy
krajobrazowych
i skali zabudowy
Elementy budujące tożsamość Tereny o zmienionych cechach krajobrazu

krajobrazową Warszawy i typie krajobrazu, zagospodarowane
Fot. 66. Taras widokowy na Bulwarach Wiślanych (autor: M. Cieszewski)
o trwale przekształconych w sposób kontrastowy w stosunku do
walorach krajobrazowych otaczającej zabudowy i/lub terenów otwartych
W celu skutecznej ochrony walorów krajobrazowych rekomenduje się
uwzględnienie wniosków z opracowania Analizy przestrzenno-widokowe
Tab. 8. Stan zachowania ekspozycji widokowej kluczowych projektowanych w centrum warszawy obiektów wysokościowych i zmian
struktur krajobrazowych
zachodzących w krajobrazie w latach 2014-2016, sporządzonego przez
Ocena Kryteria kwalifikacji Miejską Pracownię Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju.
Dominanty budujące Obiekty o zachowanym tle ekspozycji lub Fot. 64. Widok na Zamek Królewski z prawego brzegu Wisły w dzielnicy Dotyczy to głównie doprecyzowania w zapisach Studium przedziałów
historyczną panoramę miasta niewielkich jego modyfikacjach wynikających Praga-Północ (autor: M. Cieszewski) i limitów wysokości zabudowy oraz zasad lokalizowania dominant.
o zachowanym tle ekspozycji z rozwoju struktur roślinnych Konieczne jest także utrwalenie zasad i przestrzennego reżimu ochrony
Możliwość kształtowania walorów krajobrazowych Warszawy jest w wielu w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego dla terenów
Dominanty budujące Obiekty, w których tle ekspozycji pojawiły się
miejscach ograniczona. Wynika to przede wszystkim z braku szczególnie wrażliwych na zmiany, dotyczy to przede wszystkim
historyczną panoramę miasta nowe obiekty stanowiące konkurencyjne
o zaburzonym tle ekspozycji dominanty, zaburzające percepcję historycznej odpowiednich instrumentów gwarantujących skuteczną ochronę Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, którego stopień
sylwety miasta krajobrazu. Do głównych problemów związanych z ochroną walorów pokrycia miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego wynosi
krajobrazowych Warszawy należą: obecnie ok. 22%.
Punkty widokowe Punkty widokowe, których zasięg i głębokość
o zachowanych walorach widoku nie uległy zmianom niska skuteczność zachowania strefy ochrony krajobrazu
ekspozycyjnych
Dobrym rozwiązaniem byłoby także rekomendowanie do audytu
kulturowego, a co za tym idzie przedpola ekspozycji Skarpy krajobrazowego wyznaczenia w granicach WOCHK strefy ochrony
Punkty widokowe Punkty widokowe, których zasięg i/lub Warszawskiej, krajobrazu w rozumieniu art. 23a ust.1. pkt 1 ustawy o ochronie przyrody,
o utraconych walorach głębokość widoku uległy trwałym niska skuteczność zachowania właściwej ekspozycji panoramy a także uznanie za krajobraz priorytetowy strefy ochrony krajobrazu
ekspozycyjnych zmianom/przekształceniom Starego Miasta, kulturowego. Do krajobrazów o cechach priorytetowych powinny być także
niska skuteczność zachowania stref ekspozycji zabytków. zaliczone rezerwaty krajobrazowe oraz pomniki historii. Zaproponowane
Stopień zachowania walorów krajobrazowych Warszawy w dużej mierze
Wszystkie z ww. walorów są chronione w postaci tzw. ochrony powyżej obszary są szczególnie cenne dla społeczeństwa nie tylko ze
uzależniony jest od reżimu ochrony terenu. Stąd też do elementów
planistycznej określonej w Studium uwarunkowań i kierunków względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe i historyczne, ale także
budujących tożsamość krajobrazową Warszawy o zachowanych walorach
zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy z 2006 r. oraz ze względu na wysokie walory estetyczne i widokowe.
krajobrazowych można było zaliczyć te tereny, których forma ochrony
opracowanych na tej podstawie miejscowych planach zagospodarowania
uniemożliwiła lub znacząco utrudniła zmiany w zagospodarowaniu
przestrzennego. Zapisy polityki przestrzennej miasta, poprzez brak mocy
przestrzennym. Zaliczono do nich przede wszystkim obszary leśne, dolinę
prawnej, nie są gwarantem ich właściwej ochrony.
61
Ryc. 57. Ocena stanu zachowania walorów krajobrazowych oraz możliwości ich kształtowania
62
CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH tu dogodne warunki bytowania, a niektóre z nich osiągają duże Z punktu widzenia możliwości retencyjnych podłoża najlepsze możliwości
zagęszczenia. Najcenniejsze przyrodniczo obszary i obiekty objęte zostały do spowolnienia obiegu wody występują w utworach organicznych oraz
Termin „zasoby przyrodnicze” bywa definiowany w różny sposób. Zwykle ochroną na mocy ustawy o ochronie przyrody, w tym w granicach miasta dobrze przepuszczalnych. Tereny sprzyjające retencji są bardzo cenne
używa się go w odniesieniu do zasobów o charakterze gospodarczym, wyznaczono kilka obszarów ważnych dla Wspólnoty Europejskiej. w miastach, gdzie znaczna część opadów jest odprowadzana
takich jak: surowce mineralne, gleby, wody, a zatem tych komponentów Wyjątkowe na tle innych europejskich stolic jest utworzenie w jej bezpośrednio do kanalizacji burzowej, co dramatycznie przyspiesza
środowiska, które mają wartość użytkową. W Programie Ochrony bezpośrednim sąsiedztwie Kampinoskiego Parku Narodowego, którego odpływ. Obszary występowania tego zasobu można podzielić na związane
Środowiska dla Warszawy (2016) zasoby przyrodnicze zdefiniowano jako fragment otuliny obejmuje dzielnicę Bielany. Łącznie, obszary podlegające z ułatwioną retencją gruntową (woda występuje w utworach
tereny pokryte roślinnością (str. 85). Na potrzeby niniejszego opracowania ochronie zajmują 27,3% powierzchni miasta, ale zdecydowaną powierzchniowych o dobrej przepuszczalności na różnej głębokości)
definicję tę poszerzono i odniesiono do terenów ich występowania. Zasoby powierzchnię zajmuję Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu i powierzchniową (woda występuje na powierzchni, a w podłożu dominują
przyrodnicze Warszawy zostały zatem zdefiniowane jako tereny: o dosyć niskim reżimie ochronnym. Poza systemem ochrony prawnej grunty organiczne). Głównymi takimi obszarami w granicach Warszawy
pozostaje jeszcze kilkanaście obiektów ważnych dla zachowania jest cała równina zalewowa Wisły (basen powodziowy) oraz strefy
− leśne i zadrzewione w tym cenne dla zachowania różnorodności
różnorodności biologicznej miasta. peryferyjne miasta związane z lasami i obszarami z wydmami (Mazowiecki
biologicznej;
Park Krajobrazowy), a także rozległe obniżenia w obrębie wysoczyzn
− o nieprzekształconej rzeźbie terenu;
polodowcowych (m.in. Las Kabacki, Las Bielański, Las Młociński, Jeziorki
− wód powierzchniowych;
Północne i Południowe, Radiowo).
− istotne dla zachowania wód powierzchniowych i podziemnych,
w tym o zdolnościach do retencji gruntowej i powierzchniowej; Zasobem wpływającym na poprawę klimatu, szczególnie istotnym dla
− wpływające na poprawę klimatu; jakości życia w mieście, są strefy ważne dla przewietrzania miasta oraz
− o wysokiej przydatności rolniczej gleb. związane z regeneracją powietrza. Ich układ powiązany jest
z dominującymi kierunkami wiatru zwłaszcza od zachodu (np. Bielany,
Definicja ta poszerza katalog zasobów, zdefiniowanych w POŚ (2016) Wola i Ochota) oraz wzdłuż doliny Wisły (strefa międzywala rzeki oraz
głównie o abiotyczne komponenty środowiska, ważne z uwagi na tereny zabudowy jednorodzinnej Białołęki). Kierunki zachodnie mogą być
zachowanie tożsamości krajobrazowej Warszawy (Skarpa Warszawska), wspomagane przez kierunki wschodnie napływu mas powietrza,
zwiększanie odporności na zmiany klimatyczne (tereny o dużych co odbywa się dzięki niemal wolnym od zabudowy terenom kolejowym.
zdolnościach retencyjnych), czy też tworzenie warunków wymiany Obszary związane z regeneracją powietrza w dużej mierze pokrywają się
powietrza (obszary regeneracji i wymiany powietrza). z układem obszarów przewietrzania, jednak ich zasięg jest większy.
Rozmieszczenie wspomnianych wyżej zasobów w mieście przedstawia W regeneracji powietrza uczestniczą zwłaszcza tereny pokryte lasami oraz
Ryc. 58. Znajdują się one głownie w obrębie SPW 2006, a więc obszarów, inne niezabudowane tereny pokryte roślinnością (tereny gruntów ornych
dla których rekomendowana jest dominująca funkcja przyrodnicza. Fot. 69. Obszar o względnie nieprzekształconej rzeźbie terenu – równina oraz łąki), które występują we wszystkich strefach peryferyjnych miasta.
Zachowanie dotychczasowych funkcji terenów cennych przyrodniczo zalewowa Wisły w strefie międzywala (autor: A Majchrzak) Największy ich zasięg należy wiązać z południową i południowo-
powinno być bezwzględnie przestrzegane. wschodnią oraz północną częścią Warszawy. Tereny te są łącznikiem
Terenami cennymi przyrodniczo pod względem abiotycznym są: Skarpa pomiędzy innymi obszarami kluczowymi dla regeneracji powietrza
Warszawska, obszary z wydmami (południowo-wschodnia i północna w Warszawie, a więc Puszczą Kampinoską, Lasami Chojnowskimi,
część miasta) oraz równina zalewowa Wisły w strefie międzywala (na całej Lasami Otwockimi, Lasami Okuniewsko-Rembertowskimi, które wchodzą
długości międzywala w granicach Warszawy). Obiekty te stanowią tereny w zakres tzw. Zielonego Pierścienia Warszawy.
o względnie nieprzekształconej rzeźbie terenu, których ochrona sprzyja
zachowaniu naturalnych elementów geomorfologicznych w Warszawie.
Do zasobów wód powierzchniowych należy zaliczyć Wisłę, jej dopływy
oraz towarzyszące ciekom zbiorniki wodne. Zbiorniki wodne są
pozostałością po systemie hydrograficznym równiny zalewowej Wisły
sprzed budowy wałów przeciwpowodziowych. Licznie występują w strefie
zawala Wisły oraz wzdłuż jej dopływów (np. Wilanówka).
Istniejące w rejonie Warszawy Główne Zbiorniki Wód Podziemnych
nr 2151 (stanowiący centralną część zbiornika 215 i obejmujący swoim
zasięgiem cały obszar miasta) i 222 stanowią ważne źródło zaopatrzenia
w wodę miast i miejscowości położnych w ich obrębie, w tym Warszawy.
Zasięg płytszego – czwartorzędowego GZWP 222 nawiązuje w większości
Fot. 67. Puszczyk zaobserwowany Fot. 68. Dzięcioł średni do prawobrzeżnej części Warszawy, choć należy go łączyć z utworami
w Parku Łazienki Królewskie (autor: A. Węgrzynowicz) rzecznymi całej doliny Wisły, także w rejonie Wilanowa i Powsina.
(autor: A. Węgrzynowicz) GZWP nr 222 jest ze względu na rodzaj utworów wodonośnych (piaski,
mułki) jest klasyfikowany jako silnie zagrożony przez antropopresję
Warszawa na tle innych dużych miast europejskich wyróżnia się dużą i określa się, że jest bardzo podatny na zanieczyszczenie. Nie jest
powierzchnią terenów pokrytych roślinnością, w części o charakterze natomiast zagrożony zanieczyszczeniem GZWP Subniecki Warszawskiej
naturalnym. Siedliska tego typu sprzyjają występowaniu licznych rzadkich Fot. 70. Tereny kolejowe wspomagające proces przewietrzania miasta
– 2151 – odnoszący się do wód trzeciorzędowych. (autor: M. Łaska).
i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin. Również zwierzęta znajdują
63
Ryc. 58. Zasoby przyrodnicze m. st. Warszawy

Źródło: opracowanie SGGW i KIPPIM.
64
OCENA ZGODNOŚCI DOTYCHCZASOWEGO UŻYTKOWANIA

I ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU Z CECHAMI
I UWARUNKOWANIAMI PRZYRODNICZYMI
Do przeprowadzenia oceny przyjęto założenie, że na obszarze miasta główne konflikty na
linii człowiek-środowisko będą odnosiły się do terenów zainwestowanych. Z jednej strony
w mieście występują tereny gdzie środowisko przyrodnicze stwarza zagrożenie dla
zabudowy, związane z rozwojem procesów rzeźbotwórczych, zagrożeniem
powodziowym, podtopieniami czy płytko zalegającymi poziomami wodonośnymi.
Z drugiej strony to rozrastająca się zabudowa stwarza zagrożenie dla cennych
składowych środowiska, co w konsekwencji wpływa na jakość życia mieszkańców miasta.
Podstawą weryfikacji zgodności dotychczasowego użytkowania i zagospodarowania
obszaru z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi było ustalenie, w jakim stopniu
zabudowa została wprowadzona na obszary, na których występują zagrożenia
naturogeniczne, a także czy zabudowa wkracza na tereny cenne przyrodniczo (formy
ochrony przyrody, ostoje flory i fauny nie podlegające ochronie) lub prowadzi do ich
izolacji.
Fot. 71. Nadsypywanie gruzu pod nową zabudowę w Zakolu Wawerskim

(autor: A. Cieszewska)
Na podstawie przeprowadzonej analizy (Ryc. 59) należy stwierdzić, że na obszarze

miasta występują kolizje między zabudową oraz uwarunkowaniami przyrodniczymi.
Największy przestrzennie obszar niezgodności dotyczą zagospodarowania w strefie
równiny zalewowej (basenu powodziowego) Wisły, w strefie podmokłych obniżeń
u podnóża Skarpy Warszawskiej oraz krawędzi tarasów nadzalewowych w dolinie Wisły
w dzielnicach Wawer oraz Wilanów. Obszary te są zagrożone zalewaniem wodami
rzecznymi w razie wystąpienia ekstremalnego zdarzenia przerwania wałów
przeciwpowodziowych. Ponadto, są to obszary występowania płytkiego poziomu wód
gruntowych oraz gruntów organicznych generalnie określanych jako nieprzydatne pod
zabudowę, a jednocześnie cenne dla swych właściwości przyrodniczych (zdolności
retencyjne). Zabudowa na obszarach podmokłych lub gruntach organicznych rozwinęła
się w rejonie dzielnicy Białołęka oraz Rembertów. W dzielnicach Wawer i Wesoła
(np. Aleksandrów, Falenica, Stara Miłosna) oraz Białołęka pojawia się problem zabudowy
na terenach leśnych. Silna presja występuje w otulinach rezerwatów przyrody
Ryc. 59. Ocena zgodności dotychczasowego użytkowania terenu z uwarunkowaniami przyrodniczymi
Źródło: opracowanie SGGW i KIPPIM. Las Kabacki, Natolin, Olszynka Grochowska oraz Las Bielański i związana jest
z ekspansją terenów zabudowy na te obszary, co pośrednio oddziałuje również na
przedmioty ochrony rezerwatów.
65
OCENA ZGODNOŚCI DOTYCHCZASOWEJ POLITYKI PRZESTRZENNEJ

Z CECHAMI I UWARUNKOWANIAMI PRZYRODNICZYMI
Ocenę zgodności dotychczasowego użytkowania i zagospodarowania obszaru z cechami
i uwarunkowaniami przyrodniczymi, uzupełniono o analizę zgodności obowiązującej
polityki przestrzennej, zawartej w Studium z warunkami środowiska przyrodniczego.
W tym celu zestawiono uwarunkowania, przedstawione na Ryc. 59 z rezerwami terenów
przeznaczonych do zabudowy. W efekcie (Ryc. 60) ustalono tereny ewentualnej, nowej
zabudowy kolidujące z uwarunkowaniami przyrodniczymi (tereny oznaczone szrafem).
Powstająca zabudowa przyczyniłaby się do pogorszenia stanu środowiska lub warunki
środowiska mogłaby stanowić w tych obszarach zagrożenie dla nowo powstającej
zabudowy. Obszary pokrywających się tych dwóch elementów: rezerw budowlanych oraz
terenów o konfliktowych warunkach środowiska z pewnością wymagają bardziej
uważnych decyzji odnośnie rozwoju zabudowy. Problemy te dotyczą przede wszystkim
Białołęki, Wawra, Wilanowa, Targówka i Wesołej.
Fot. 72. Zabudowa kolidująca z uwarunkowaniami przyrodniczymi

w dzielnicy Białołęka (autor: K Leszczyński)
Ryc. 60. Ocena zgodności dotychczasowej polityki przestrzennej z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi
66
OCENA STANU OCHRONY I UŻYTKOWANIA ZASOBÓW

PRZYRODNICZYCH, W TYM RÓŹNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ
Ocenę stanu ochrony zasobów przyrodniczych przeprowadzono w odniesieniu do tych
zasobów, które związane są z obszarami cennymi przyrodniczo objętymi ochroną prawną
na mocy Ustawy o ochronie przyrody. Dla tych obszarów wzięto pod uwagę formalne
podstawy określające zasady ochrony, użytkowania, zagospodarowania i udostępniania,
wskazane w planach ochrony lub planach zadań ochronnych (rezerwaty, park
krajobrazowy, obszary Natura 2000), miejscowych planach zagospodarowania
przestrzennego (użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, obszar
chronionego krajobrazu).
Ocenę użytkowania zasobów przyrodniczych sporządzono dla pozostałych terenów,
gdzie wzięto pod uwagę potencjalne zagrożenie zasobów, jakim jest intensyfikacja
zagospodarowania lub/i, chaotyczna zabudowa.
Tab. 9. Zasady oceny stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych
Ocena stanu ochrony zasobów związanych z terenami prawnie chronionymi
Zasoby właściwie chronione Zasoby niewłaściwie chronione

i użytkowane i użytkowane
• zasady ochrony, zagospodarowania • stwierdzona intensyfikacja zabudowy

i udostępniania obiektu zostały określone w bezpośrednim sąsiedztwie terenu
w obowiązującym dokumencie: planie chronionego (na podstawie analizy
ochrony lub planie zadań ochronnych zagospodarowania terenu)
(na podstawie analizy dokumentów) • występowanie presji urbanizacyjnej
• brak lub niewielka presja urbanizacyjnej w granicach terenu chronionego
w otoczeniu obiektu – w promieniu 500 m. (z wydanymi pozwoleniami na budowę)
(na podstawie analizy zagospodarowania kryterium dotyczy jedynie terenów
terenu – mapa użytkowania 2017) chronionych, dla których nie ma ustawowego
• brak presji urbanizacyjnej w granicach zakazu rozwoju zabudowy
terenu chronionego (na podstawie analizy
warunków zabudowy) uwaga: kryterium
dotyczy jedynie terenów chronionych,
dla których nie ma ustawowego zakazu
rozwoju zabudowy
Ocena stanu użytkowania zasobów występujących poza terenami prawnie chronionymi
Zasoby zagrożone w wyniku

obecnego użytkowania
Zasoby użytkowane w sposób właściwy
i obserwowanych tendencji rozwoju
zagospodarowania przestrzennego
• brak presji urbanizacyjnej, w tym tendencji • występowanie presji urbanizacyjnej, w tym

do rozwoju chaotycznej zabudowy tendencji do rozwoju chaotycznej zabudowy
zagrażającej integralności lub /i jakości zagrażającej integralności lub /i jakości
zasobu (brak wydanych pozwoleń na zasobu (na podstawie analizy
budowę) rozmieszczenia wydanych decyzji
o warunkach zabudowy (z wydanymi
pozwoleniami na budowę)
Ryc. 61. Ocena stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych – stan istniejący
67
Na podstawie przeprowadzonych analiz (Ryc. 62) należy stwierdzić, że wśród

warszawskich obszarów chronionych o wysokim reżimie ochronnym przeważają obszary
z ustanowionymi, aktualnymi planami ochrony. Plany ochrony ma 7 z 12 warszawskich
rezerwatów przyrody (Jeziorko Czerniakowskie, Las Bielański, Las Kabacki,
Las Natoliński, Morysin, Rezerwat im. Jana III Sobieskiego, Wyspy Zawadowskie).
5 rezerwatów (Bagno Jacka, Kawęczyn, Ławice Kiełpińskie, Olszynka Grochowska,
Skarpa Ursynowska) nie posiada planów ochrony. Dla tej ostatniej grupy dla trzech
obiektów wykonano plany zadań ochronnych (Kawęczyn, Ławice Kiełpińskie i Skarpa
Ursynowska). W najgorszej sytuacji pod względem formalnym są rezerwaty Bagno Jacka
oraz Olszynka Grochowska.
Największa presja zabudowy na tereny najcenniejsze przyrodniczo (zabudowa
występująca w promieniu 500 m od ich granic) dotyczy rezerwatów: Olszynka
Grochowska, Kawęczyn, Skarpa Ursynowska oraz Jeziorko Czerniakowskie. Ponadto za
niepokojącą można uznać koncentrację wydanych decyzji o warunkach zabudowy
w otulinie rezerwatów Las Kabacki oraz Ławice Kiełpińskie.
Najwięcej decyzji o warunkach zabudowy, na terenach otwartych w latach 2008-2017
wydano dla południowo-wschodniej i północnej części miasta. W szczególności w obrębie
terenów zieleni leśnej należącej do Mazowieckiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny.
Brak ochrony obszarów cennych przyrodniczo ze względu na warunki abiotyczne
(występowanie gruntów organicznych, istotnej zdolności do retencji gruntowej
i powierzchniowej itp.), zwłaszcza w rejonie Zakola Wawerskiego, części Białołęki
i Rembertowa, choćby poprzez zapisy w planach miejscowych, skutkuje wysoką liczbą
decyzji wz wydanych dla terenów otwartych. Wskazuje to na znaczną presję osadniczą
w tych obszarach.
W polityce przestrzennej miasta największe rezerwy terenów przeznaczonych pod
zabudowę (stan na styczeń 2018 r.) występują w ramach obszarów cennych przyrodniczo
podlegających ochronie oraz cennych przyrodniczo niepodlegających ochronie, lecz
istotnych z powodu warunków abiotycznych lub istotnych dla podtrzymania różnorodności
biologicznej (ryc.62). W przypadku pełnego wykorzystania tych rezerw, istnieje możliwość
wystąpienia zagrożenia dla obszarów, które są ważne z punktu widzenia kształtowania
funkcji przyrodniczych miasta. Największe rezerwy terenów pod zabudowę zlokalizowane
są w dzielnicy Białołęka, Wawer (rejon Zakola Wawerskiego), Wesoła, Rembertów oraz
Wilanów. Słabość systemu planowania przestrzennego w kraju oraz brak planów
miejscowych skutkował, w latach 2008-2017, znaczną koncentracją decyzji wz
na obszarach cennych przyrodniczo.
Ryc. 62. Zagrożenia ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych

w przypadku realizacji polityki przestrzennej zawartej w Studium (2006)
68
OCENA STANU OCHRONY OBSZARÓW WAŻNYCH DLA

ZACHOWANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ
Z uwagi na szczególne znaczenie różnorodności biologicznej jako zasobu
przyrodniczego, odrębnie przedstawiono ocenę stanu ochrony obszarów ważnych dla
zachowania różnorodności biologicznej.
Znacząca liczba ostoi ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej położona jest
w granicach obszarów objętych ochroną prawną na podstawie ustawy o ochronie
przyrody. Najbardziej skuteczną ochronę mają zapewnione ostoje pokrywające się
z rezerwatami przyrody. Wystarczającą ochronę, w odniesieniu do reżimu ochronnego,
mają obszary uznane za użytki ekologiczne lub zespoły przyrodniczo-krajobrazowe.
Jednak zespół przyrodniczo-krajobrazowy Zakole Wawerskie, jako obszar o szczególnej
randze dla flory i fauny, w tym zwłaszcza dla ptaków oraz dla płazów, obejmuje zbyt małą
powierzchnię. Stosunkowo niski poziom ochrony różnorodności biologicznej zapewnia
Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu. W szczególności odnosi się to do łąk
wilanowskich, wnioskowanych w przeszłości do włączenia do sieci Natura 2000. Jedynie
niewielkie ich fragmenty objęto ochroną w formie rezerwatu „Morysin” oraz użytku
ekologicznego „Powsin” i „Powsinek”. Ochrona pozostałych fragmentów łąk w formie
obszaru chronionego krajobrazu nie zabezpiecza ich przed antropopresją, w tym
zwłaszcza zabudową. Ta forma ochrony jest również niewystarczająca dla zachowania
terenów nadwiślańskich oraz Lasu Młocińskiego i Bemowskiego z cennymi torfowiskami
i wilgotnymi łąkami, a także dla jeziora Torfy wraz z otaczającymi torfowiskami będącego
ostoją ptaków wodno-błotnych.
Wiele ostoi ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej w części lub w całości
pokrywa się z obiektami stanowiącymi dziedzictwo kulturowe, co dodatkowo wzmacnia
ochronę występującej tu flory i fauny. Trzy ostoje ważne dla zachowania flory chronione
są jako obiekty wpisane do rejestru zabytków (Cmentarz Powązkowski, Park Łazienki
Królewskie i Park Wiśniewo), natomiast wszystkie pozostałe położone są w granicach
obszarów włączonych do systemu ochrony przyrody. Mniej korzystnie przedstawia się
sytuacja w przypadku ostoi ważnych dla zachowania fauny. Poza systemem ochrony
prawnej (zarówno z ustawy o ochronie przyrody, jak i z ustawy o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami) pozostaje 12 ostoi: Kanał Żerański, Rzeka Długa, Kanał
Bródnowski, Telejusowa Łąka, Stawy Brustmana, Park Chomicza, Park Moczydło, Pole
Mokotowskie, Park Szczęśliwicki, Jezioro Grabowskie, Staw Kądziołeczka i Jezioro
Zgorzała. Tymczasem niektóre z tych obiektów podlegają silnej antropopresji.
W przypadku ostoi Telejusowa Łąka i Jezioro Zgorzała związana jest ona z urbanizacją
terenów w granicach ostoi lub w jej sąsiedztwie, natomiast w przypadku ostoi Park
Szczęśliwicki i Park Moczydło – z intensywną rekreacją.
Przeprowadzona ocena skłania do rekomendowania ustanowienia nowych obszarów

chronionych. Ich wykaz znajduje się w końcowej części Atlasu w rozdziale
REKOMENDACJE WYNIKAJĄCE Z PODSUMOWANIA PRAC NAD ATLASEM
EKOFIZJOGRAFICZNYM MIASTA STOŁECZNEGO WARSZAWY.
Ryc. 63. Ocena stanu ochrony obszarów ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej
69
Tab. 10. Formy ochrony przyrody oraz zabytki kultury w granicach obszarów ważnych 8 Dęby Młocińskie
dla zachowania różnorodności flory i fauny 9 Las Bielański
Nr Rodzaj ochrony* 10 Łacha Potocka
Nazwa ostoi
ostoi MPK WOChK REZ. OSOP SOOS UŻ. EK. ZP-K ZK 11 Telejusowa łąka
FLORA 12 Las Bemowski I
1 Ławice Kiełpińskie 13 Las Bemowski II
2 Łęgi tarchomińskie 14 Stawy Brustmana
3 Park Młociny I 15 Park Chomicza
4 Park Młociny II 16 Park Olszyna
5 Las Młociński I 17 Park Żeromskiego
6 Las Młociński II 18 Staw pod Cytadelą
7 Ostoja Przy Lesie Młocińskim 19 Tunel Pl. Inwalidów
8 Międzywale Młociny 20 Fort Traugutta
9 Dęby Młocińskie 21 Park Praski
10 Las Bielański I
22 Olszynka Grochowska
11 Las Bielański II
23 Bagno Jacka
12 Łęgi bielańskie
24 Park Moczydło
13 Łęgi bródnowskie
25 Ogród Krasińskich
14 Łęgi potockie
15 Las Bemowo I 26 Ogród Saski
16 Las Bemowo II 27 Staw przy Oboźnej
17 Olszyna 28 Park Skaryszewski
18 Cmentarz Powązkowski 29 Kompleks Jeziora Gocławskiego
19 Łęgi praskie 30 Kanał Nowa Ulga
20 Olszynka Grochowska 31 Las Sobieskiego
21 Kawęczyn I 32 Lasy Wawerskie
22 Kawęczyn II 33 Zakole Wawerskie
23 Bagno Jacka 34 Kanał Wawerski
24 Lasy Wawerskie I
35 Park marsz. E. Rydza-Śmigłego
25 Las Sobieskiego
36 Elizeum
26 Zakole Wawerskie
Park Łazienki Królewskie wraz
27 Lasy Wawerskie II
37 z Kanałem Piaseczyńskim i Portem
28 Park Łazienki Królewskie Czerniakowskim
29 Międzywale Międzylesia
38 Park Jazdów i Park Ujazdowski
30 Jezioro Żabie Oko
39 Ogród Botaniczny
31 Lasy koło Wesołej
40 Osadnik Czerniakowski
32 Lasy koło Wiśniowej Góry
33 Torfowiska koło Zbójnej Góry 41 Pole Mokotowskie
34 Jezioro Czerniakowskie 42 Park Szczęśliwicki
35 Park Arkadia I 43 Cmentarz Żołnierzy Radzieckich
36 Park Arkadia II 44 Park Morskie Oko
37 Jezioro Wilanowskie 45 Kanał Czerniakowski
38 Staw Zawadowski 46 kompleks fos Augustówka
39 Morysin 47 Jezioro Czerniakowskie
40 Łęgi wawerskie 48 Kanał Sielecki i Staw Sielecki
41 Skarpa Ursynowska I 49 Park Arkadia i fort Piłsudskiego
42 Skarpa Ursynowska II
50 Rzeka Wilanówka
43 Jezioro Powsinkowskie
51 Jezioro Torfy
44 Powsinek
52 Dolinka Służewiecka
45 Wyspy Zawadowskie
53 Skarpa Ursynowska
46 Las Natolin
47 Las Kabacki I 54 Ostoja Powsińsko - Wilanowska
48 Las Kabacki II 55 Morysin
49 Jezioro Lisowskie 56 Jezioro Grabowskie
50 Zbocza Powsina 57 Jezioro Imielińskie
51 Park Wiśniewo 58 Las Natolin
FAUNA 59 Staw Kądziołeczka
1 Olesin 60 Las Kabacki I
2 Kanał Żerański 61 Las Kabacki II
3 Rzeka Długa 62 Moczydło
4 Wisła 63 Jezioro Zgorzała
5 Augustów 64 Park Wiśniewo
6 Kanał Bródnowski * Rodzaj ochrony: MPK - Mazowiecki Park Krajobrazowy, WOChK - Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu, REZ. - rezerwat
7 Park Młociny przyrody, OSOP - Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków, SOOS - Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk, UŻ. EK. - użytek ekologiczny,
ZP-K - zespół przyrodniczo-krajobrazowy, ZK – obszar wpisany do rejestru zabytków.
70
OCENA PRESJI NA ZMIANĘ ZAGOSPODAROWANIA TERENU

Presja na zmianę przeznaczenia terenu na cele budowlane jest w Warszawie ogromna
i ma ona głównie charakter spekulacyjny. Wada systemu planowania przestrzennego,
umożliwiająca wznoszenie budynków bez planu miejscowego na podstawie decyzji
o warunkach zabudowy sprawia, że zainteresowanie taką uproszczoną i wadliwą,
z urbanistycznego punktu widzenia, formą realizacji inwestycji jest duże. Określone
przepisami warunki wydania takich decyzji nie obejmują środowiskowych ograniczeń.
Stąd też decyzje o warunkach zabudowy wydane zostały między innymi dla terenów
zieleni, kompleksów leśnych czy gruntów rolnych. Najwięcej decyzji o warunkach
zabudowy dla terenów otwartych wydano w dzielnicach Wawer, Białołęka, Wilanów,
Ursynów, w rejonach zupełnie nieprzygotowanych infrastrukturalnie do urbanizacji. Nowa
obiekty budowlane mogą stwarzać zagrożenie dla warunków środowiska przyrodniczego
i wpływać na jakość życia w mieście. Zagrożenie to dotyczy przede wszystkim terenów
istotnych dla regeneracji i wymiany powietrza, gruntów podmokłych i słabonośnych,
a także przyczyniać się do obniżenia walorów krajobrazowych miasta. Decyzje
o warunkach zabudowy mogą być wydawane wyłącznie na obszarach, na których nie
obowiązują miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Obecnie jest
to aż 62,77% całkowitej powierzchni miasta. Ponadto ogromna jest skala presji
inwestycyjnej na obrzeżach Warszawy. Należy podkreślić, że część wydanych decyzji
o warunkach zabudowy nie zakończy się powstaniem nowych inwestycji z powodu
o wiele niższego popytu na grunty budowlane w mieście. Taki stan rzeczy wzmagał
będzie jednak chaos przestrzenny i negatywny wpływ nowej zabudowy na i tak już silnie
przekształcone środowisko przyrodnicze miasta.
Zmiana ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym wymusiła
na samorządach przeprowadzenie analizy wskazującej obszar o zwartej strukturze
funkcjonalno-przestrzennej. W Warszawie wyznaczono taki obszar w oparciu o kryteria
ilościowe odnoszące się do stopnia intensywności zabudowy, gęstości dróg oraz stopnia
uszczelnienia gruntu. Wzięto pod uwagę także kryteria jakościowe, na które złożyły się
dostęp do usług publicznych, infrastruktury technicznej i komunikacji. Rozwój
przestrzenny miasta powinien koncentrować się wewnątrz tych obszarów. Według
szacunków około 14,8% powierzchni terenów zurbanizowanych i zabudowanych znajduje
się poza obszarami o zwartej strukturze funkcjonalno-przestrzennej.
Nie bez znaczenia dla komfortu życia na terenach zurbanizowanych jest uszczuplanie
terenów zieleni urządzonej lub nieurządzonej poprzez powstawanie nowej zabudowy.
Dotyczy to w szczególności obszaru Śródmieścia, Starej Pragi, Górnego Mokotowa,
wschodniej Woli. Skumulowane konsekwencje takich działań dotyczą wielu aspektów
funkcjonowania przyrodniczego m.in. zasięgu i natężenia miejskiej wyspy ciepła oraz
skutków nawalnych opadów.
Ryc. 64. Presja na zmianę zagospodarowania terenów niezainwestowanych

Źródło: opracowanie KIPPIM.
Fot. 73. Efekt presji inwestycyjnej na tereny otwarte poza obszarem o w pełni
wykształconej zwartej strukturze funkcjonalno-przestrzennej (autor: K Leszczyński)
71
OCENA ODPORNOŚCI ŚRODOWISKA NA DEGRADACJĘ ORAZ

ZDOLNOŚCI DO REGENERACJI
Ocenę tę trudno przeprowadzić w sposób jednolity dla silnie zurbanizowanego obszaru
wielkiego miasta, któremu towarzyszy znaczny udział terenów niezabudowanych
określanych jako otwarte. Stąd też postanowiono odrębnie analizować tereny
zabudowane, a więc o silnie przekształconych procesach przyrodniczych oraz tereny
otwarte, na których procesy te mają charakter względnie prawidłowy, a więc zgodny
z prawami przyrody.
W przypadku terenów zabudowanych punktem wyjścia była potwierdzona badaniami
obserwacja, że z reguły są one w różnym stopniu zdegradowane pod względem
przyrodniczym i mają niewielką zdolność do regeneracji (zaburzone są tu procesy
przyrodnicze). W ich obrębie można jednak wskazać te obszary, gdzie komponenty
istotne dla jakości życia mieszkańców mają możliwość pewnej regeneracji (powietrze,
roślinność). Wiąże się to zwykle z występowaniem zwartych obszarów pokrytych
roślinnością lub/i wodami. W przypadku terenów otwartych głównymi przesłankami
do oceny odporności była wrażliwość poszczególnych komponentów środowiska
na antropopresję. Tab. 11 przedstawia ogólne zasady kwalifikacji terenów
lub komponentów środowiska jako bardziej lub mniej odpornych na degradację.
Przyjęto także założenie, że na ogół wyższa odporność na degradację wiąże się
z większym potencjałem do regeneracji środowiska przyrodniczego.
Tab. 11. Zasady oceny odporności na degradację i zdolności do regeneracji
Ocena odporności na degradację i zdolność do regeneracji środowiska

przyrodniczego terenów zabudowanych
Tereny wyższej odporności Tereny niższej odporności
• tereny o udziale powierzchni biologicznie • tereny o udziale powierzchni biologicznie

czynnych powyżej 60% (na podstawie czynnych <60% powierzchni terenu,
analizy mapy użytkowania terenu), • udział terenów o zdolności do retencji
• udział terenów o zdolność do retencji gruntowej >70% powierzchni (wskaźnik
gruntowej <70% powierzchni (wskaźnik CN)
CN)
Ocena odporności na degradację i zdolność do regeneracji terenów otwartych
Tereny wyższej odporności Tereny niższej odporności
• brak zagrożenia degradacją wód • możliwa degradacja wód podziemnych:

podziemnych: występowanie utworów słabo występowanie utworów i gleb organicznych
przepuszczalnych lub dobrze lub występowanie utworów dobrze
przepuszczalnych z głębiej zalegającymi przepuszczalnych z płytko zalegającymi
wodami gruntowymi >2m p.p.t. wodami gruntowymi <2m p.p.t.
(na podstawie analizy własnej mapy (na podstawie analizy własnej mapy
utworów powierzchniowych) utworów powierzchniowych)
• brak zagrożenia rozwoju procesów • możliwa degradacja wód
rzeźbotwórczych (na podstawie analizy powierzchniowych: występowanie cieków
mapy rzeźby terenu) i zbiorników wodnych
• pokrycie trwałą roślinnością wysoką (na • podatność na rozwój procesów
podstawie analizy mapy roślinności rzeźbotwórczych (ruchów masowych, erozji
rzeczywistej) i akumulacji rzecznej)
• występowanie terenów ostoi fauny (poza
Ryc. 65. Ocena odporności środowiska na degradację oraz zdolności do regeneracji obszarami z roślinnością wysoką)
Źródło: Opracowanie SGGW i KIPPIM.
72
Obszary podatne na degradację pokrywają się w znacznej mierze

z terenami o wysokim udziale powierzchni biologicznie czynnych
(PBC>60%). Znajdują się one w dzielnicy Białołęka, Targówek,
Rembertów, Wawer, Wesoła i Wilanów oraz w zachodniej części dzielnic
Bemowo i Bielany. W przypadku wykorzystania tych terenów na cele
budowlane nieodwracalnemu zniszczeniu mogą ulegać występujące tam
grunty organiczne, a poprzez konieczność stosowania nasypów
wyrównujących, degradacji ulega naturalna rzeźba terenu. Osuszenie
terenu przeciwdziałające podtopieniom lokalnym przez obniżenie poziomu
wód gruntowych, negatywnie oddziałuje na roślinność, zwłaszcza jeśli
dotyczy to terenów występowania cennych siedlisk przyrodniczych.
Fot. 78. Źródło w Parku Arkadia (autor: P. Fogel)
Fot. 74. Teren o niewielkim udziale PBC i znikomej zdolności do retencji Tereny o wysokim udziale powierzchni biologicznie czynnej (PBC >60%)
gruntowej – rejon placu Konstytucji (autor: P. Fogel) występują także w częściach Warszawy mało podatnych na degradację
przyrodniczą. Są to najczęściej strefy zabudowy jednorodzinnej, tereny
Przeprowadzona ocena, której wyniki zawiera Ryc. 65, dowodzi, rolne i porolne oraz osiedla ze znacznym udziałem zieleni urządzonej
że w Warszawie istnieje znaczny udział terenów podatnych na degradację (dzielnice: Włochy, Ursus, Ursynów oraz południowo-wschodnie części
środowiska przyrodniczego. Degradacja środowiska może dotyczyć: Bielan, Bemowa, Żoliborza i część zabudowy dzielnicy Wawer w otoczeniu
wód podziemnych (a zwłaszcza terenów o wysokim poziomie wód tzw. „linii otwockiej”).
gruntowych);
naturalnej rzeźby terenu (przede wszystkim Skarpa Warszawska,
stoki wyraźnych krawędzi tarasów nadzalewowych w dolinie Wisły
oraz wyraźne formy wydmowe w rejonie Białołęki, Wawra
i Wesołej, boczne koryta powodziowe, czy przykrawędziowe
podmokłych obniżeń w obrębie tarasu zalewowego Wisły);
wód powierzchniowych;
występowania cennych ostoi flory i fauny. Fot. 76. Nadsypywanie gruzu w Zespole przyrodniczo-krajobrazowym
Znaczna część tych terenów jest atrakcyjna do zainwestowania, Zakole Wawerskie (autor: A. Cieszewska)
co powoduje ich nieodwracalne przekształcenie.
Fot. 79. Osiedle zabudowy jednorodzinnej ze znacznym udziałem zieleni

urządzonej w dzielnicy Żoliborz – ul. Czarnieckiego (autor: M. Łaska)
Fot. 77. Łęgi nadwiślańskie – tereny ostoi fauny i flory podatny na

degradację (autor: P. Sikorski)
Fot. 75. Przykład dobrze zachowanej krawędzi plejstoceńskiego tarasu
rzecznego kształtowanego w holocenie – Zakole Wawerskie, na południe Fot. 80. Teren zabudowane o wyższej odporności środowiska
od ul. Wąbrzeskiej (autor: P. Wałdykowski) przyrodniczego na degradację (autor: A. Cieszewska)
73
CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI ŚRODOWISKA ORAZ Wskazany na Ryc. 70 scenariusz uszkodzenia lub przerwania wałów
przeciwpowodziowych ma charakter jedynie potencjalnego zagrożenia.
ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ
Niebezpieczeństwo podtopień wskazano w obszarach z występowaniem
Jakość środowiska przyrodniczego przedstawiono wraz z charakterystyką płytko zalegających wód gruntowych tj. powyżej 2 m p.p.t. Są to głównie
stanu poszczególnych jego komponentów (powietrze, woda, utwory tereny położone w dolinie Wisły, a w mniejszym stopniu na obszarach
powierzchniowe, itd.). Ponadto wskazano źródła zagrożeń środowiska wysoczyznowych. Problem ten może być dotkliwy dla tych rejonów gdzie
przyrodniczego. Podstawowym problemem w zakresie jakości środowiska występują wspomniane obiekty w tym przede wszystkim zakłady o dużym
przyrodniczego Warszawy jest zanieczyszczenie powietrza. Świadczą lub zwiększonym ryzyku wystąpienia awarii. Korzystną tendencją jest
o tym przekroczone normy jakości powietrza wskazane na Ryc. 66, Ryc. spadająca liczba takich zakładów na terenie miasta.
68, Ryc. 67 i Ryc. 69. Dotyczą one czterech kluczowych parametrów: pyłu Zagrożenia powierzchni ziemi wskazano jedynie w odniesieniu dla
zawieszonego PM 10 i PM 2,5 jak również benzo(a)pirenów oraz terenów poprzemysłowych, które przewidziane są do zagospodarowania,
dwutlenku azotu. Zanieczyszczenia te w znaczący sposób wpływają na a obecnie w niewielkim stopniu przebadane są pod tym kątem.
jakość życia mieszkańców Warszawy. Ostatnio prowadzone badania Ze względu na możliwą zmianę przeznaczenia, w tym na cele zabudowy
i analizy odnośnie kształtowania warunków klimatycznych (Potencjał do mieszkaniowej i usługowej, wskazano te tereny poprzemysłowe, które
kształtowania warunków klimatycznych… 2017) wskazały, że za znaczną Fot. 82. Kompostownia „Radiowo” (autor: M. Łaska)
wymagają bardziej szczegółowego rozpoznania oraz być może podjęcia
cześć zanieczyszczeń odpowiada niska emisja zarówno z terenu miasta działań remediacyjnych.
Uciążliwością dla mieszkańców w mieście są także odory wpływające
jak i przylegających miejscowości. Obejmuje ona emisję komunikacyjną
w istotny sposób na jakość życia. Źródłami odorów są: oczyszczalnie Zagrożenia środowiska związane są także z promieniowaniem
oraz emisję pyłów i gazów pochodzących z domowych pieców
ścieków, spalarnie odpadów, miejsca segregacji odpadów i kompostownie. elektromagnetycznym. Na obszarze miasta nie stwierdzono jak dotąd
grzewczych, a także lokalnych kotłowni. Z tego względu na mapach
W mniejszym stopniu problem ten generują niewielkie, nielegalne przekroczenia norm odnoszących się do tego typu zagrożeń w miejscach
ilustrujących niniejszą ocenę zdecydowano się wskazać w granicach
składowiska odpadów. dostępnych dla ludności, czy też przeznaczonych pod zabudowę
miasta tereny, w których znajduje się zabudowa położona poza zasięgiem
systemu ciepłowniczego oraz drogi o dużym natężeniu ruchu (powyżej mieszkaniową (WIOŚ, 2017), skutkiem czego nie wskazano żadnego
Kolejnym kluczowym zasobem środowiska, dla którego konieczne jest
5000 samochodów/dobę). Poprawa jakości powietrza będzie wymagała obszaru ograniczonego użytkowania. Na Ryc. 70 wskazano jedynie te
zdiagnozowanie źródeł zagrożeń, są zasoby wodne. Za główne
szczególnej atencji względem tych obszarów. Dotyczy to zwłaszcza obiekty, które potencjalnie charakteryzują się zwiększoną emisją
zagrożenie tych zasobów uznano miejsca zrzutów ścieków oraz zabudowę
dzielnic położonych na obrzeżach miasta jak Wawer, Wesoła, Rembertów, promieniowania elektromagnetycznego.
zlokalizowaną poza systemem kanalizacji. Dotyczy to w szczególności
Targówek, Białołęka, Bielany, Włochy i Ursus. dzielnic: Wawer, Białołęka, Ursus a w mniejszym stopniu Bielany,
Targówek i Rembertów.
Fot. 81. Droga o dużym natężeniu ruchu (DW 637) – ul. Targowa Fot. 83. Miejsce zrzutu oczyszczonych ścieków z oczyszczalni „Czajka”
(autor: M. Łaska) (autor: M. Łaska) Fot. 84. Linie napowietrzne wysokiego napięcia 400 kV przebiegające przy
północnej granicy m. st. Warszawy (autor: M. Łaska)
Kolejnym elementem wpływającym na jakość środowiska miejskiego jest Dopełnieniem zagrożeń środowiska związanych z warunkami wodnymi są
stan klimatu akustycznego. W Warszawie wskazano zaledwie jeden Syntetyczne podsumowanie zebranych informacji zawarto na mapie źródeł
powodzie i podtopienia. Dotyczy to m.in. takich zagrożeń jak: zalanie
obszar ograniczonego użytkowania z przekroczonymi normami hałasu – zagrożeń stanu środowiska – Ryc. 70.
systemów zaopatrzenia w wodę (w tym brak czystej bieżącej wody),
jest to rejon lotniska Chopina na Okęciu. Ponadto część ciągów przedostanie się ścieków z sieci kanalizacyjnej i oczyszczalni do wód
komunikacyjnych wskazuje na przekroczone dopuszczalne normy hałasu, powierzchniowych, zalanie składowisk odpadów oraz zakładów dużego
choć zwykle dotyczą one obszarów bezpośrednio do nich przylegających. i zwiększonego ryzyka wystąpienia poważnej awarii oraz magazynów
Jest to hałas powyżej 75dB. z substancjami niebezpiecznymi.
74
Fot. 85. Zanieczyszczenie powietrza (smog) w okresie zimowym

(autor: M. Cieszewski)
Ryc. 66. Rozkład stężeń średniorocznych pyłu zawieszonego PM 2,5 Ryc. 68. Rozkład stężeń średniorocznych pyłu zawieszonego PM 10
Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017. Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017.
Fot. 86. Zagrożenie wysokim stanem wody w Wiśle (autor: P. Fogel)
Ryc. 67. Rozkład stężeń średniorocznych benzo(a)pirenów Ryc. 69. Rozkład stężeń średniorocznych dwutlenku azotu
Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017. Źródło: Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych (…), 2017. Fot. 87. Nielegalne składowisko odpadów w dzielnicy Bemowo
(autor. M. Łaska)
75
Ryc. 70. Źródła zagrożeń dla środowiska

Źródło: opracowanie własne SGGW i KIPPIM.
76
OCENA CHARAKTERU I INTENSYWNOŚCI ZMIAN Do punktowych źródeł emisji zalicza się zakłady szczególnie uciążliwe dla Przebieg stężeń średniorocznych PM 2,5 oraz liczba dni z przekroczeniem
powietrza, których liczba w ostatnich latach zmalała, lecz nie są one poziomu dopuszczalnego stężenia 24-godz. PM 10 w ostatnich latach
ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU
wystarczająco wyposażone w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń zostały przedstawione na wykresach (Ryc. 74, Ryc. 75). Jakość
Ocena charakteru i intensywności zmian została przeprowadzona (Ryc. 73). warszawskiego powietrza wydaje się poprawiać, wciąż jednak
z uwzględnieniem źródeł zagrożeń, stanu komponentów środowiska oraz przekraczane są poziomy dopuszczalne.
przekształceń w pokryciu terenu. Oceną objęto lata 2006 (uchwalenie
Studium) – 2016 (aktualny Rocznik Statystyczny Warszawy). 3,5
2006 3
Zanieczyszczenia powietrza
2,5
W Warszawie występują dwa podstawowe źródła zanieczyszczenia 2
ng/m3
powietrza: emisja powierzchniowa (tzw. emisja niska) oraz liniowa
1,5
(Ryc. 71). 2016
1
0,5
0 2 4 6 8 10 12 14
benzo(a)piren 0,424 0,006 0,056 0
zakłady gazowe zakłady pyłowe 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
PM2,5 1438,772 2179,616 572,057 stężenie średnioroczne poziom docelowy poziom docelowy
Ryc. 73. Liczba zakładów uciążliwych dla powietrza w Warszawie, w tym
wyposażonych w urządzenia do redukcji zanieczyszczeń, Ryc. 76. Wielkość stężeń średniorocznych benzo(α)pirenu w Warszawie
PM10 1460,821 2403 881,4
w latach 2006 i 2016 w latach 2008-2016
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS. Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Potencjał do kształtowania warunków
0% 20% 40% 60% 80% 100% klimatycznych (…), 2017 r.
emisja powierzchniowa emisja liniowa emisja punktowa 35

Wielkość stężeń średniorocznych benzo(α)pirenu od 2011 roku wykazuje
Ryc. 71. Udział poszczególnych źródeł emisji benzo(α)pirenu, oraz pyłu 30 tendencję spadkową. Poziom docelowy jest jednak co roku znacznie
zawieszonego PM 2,5 i PM 10 w 2015 r. 25 przekraczany (Ryc. 76). W przypadku ozonu liczba dni z przekroczeniem
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Potencjał do kształtowania warunków dopuszczalnej maksymalnej średniej stężeń 8-godz. nie jest przekraczana,
klimatycznych (…), 2017 r. 20
µg/m3
ale jakość powietrza nie wykazuje w ostatnich latach poprawy (Ryc. 77).
15
Emisja powierzchniowa (tzw. „emisja niska”) to zanieczyszczenia
10 30
pochodzące z wielu rozproszonych źródeł, gdzie wyrzut zanieczyszczeń
5
do powietrza następuje nie wyżej niż 25 m nad powierzchnią terenu. Są to 25
przede wszystkim obszary zabudowy z indywidualnymi źródłami ciepła. 0
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 20
Ma ona największy wpływ na jakość warszawskiego powietrza. Związane
liczba dni
Niepodległości Wokalna Kondratowicza poziom dopuszczalny
jest to ściśle z rodzajem spalanych paliw oraz niedostateczną 15
świadomością ekologiczną mieszkańców Warszawy. Znaczna część Ryc. 74. Wielkość stężeń średniorocznych PM 2,5
zanieczyszczonego powietrza pochodzi również z terenów podmiejskich. w Warszawie w latach 2009-2016 10
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie Potencjał do kształtowania warunków
Emisja liniowa związana jest głównie z komunikacją samochodową. klimatycznych (…), 2017 r. 5
W ostatnich latach zauważalny jest znaczny wzrost samochodów
200 0
osobowych zarejestrowanych na 1000 mieszkańców (Ryc. 72). 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
180
160
Wokalna Kondratowicza Podleśna poziom dopuszczalny
140
liczba dni
120 Ryc. 77. Liczba dni z przekroczeniem dopuszczalnej maksymalnej średniej

100 stężeń 8-godz. ozonu w Warszawie w latach 2006-2016
80 Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Potencjał do kształtowania warunków
60 klimatycznych (…), 2017
40
20 Zagrożenie hałasem
0
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Brak danych nie pozwala na określenie tendencji zmian. W 2012 roku
Niepodległości Wokalna Kondratowicza
Anieli Krzywoń poziom dopuszczalny głównym źródłem zagrożenia hałasem w Warszawie był hałas drogowy.
Ryc. 72. Liczba samochodów osobowych zarejestrowanych w Warszawie
Na obszarach z przekroczonym dopuszczalnym poziomem hałasu
na 1000 mieszkańców Ryc. 75. Liczba dni z przekroczeniem dopuszczalnego stężenia 24-godz.
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS mieszkało ok. 7% ludności Warszawy. Pozostałe źródła hałasu mają
PM 10 w Warszawie w latach 2006-2016
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie: Potencjał do kształtowania warunków marginalne znaczenie (POŚ 2016).
klimatycznych (…), 2017 r.
77
Pola elektroenergetyczne
Ścieki trafiające do oczyszczalni są obecnie oczyszczone prawie w 100%
Na koniec 2014 roku przez Warszawę przebiegało 41,5 km linii (Ryc. 82). W 2016 r. na 102 674 dam3 jedynie 10 dam 3 nie zostało
elektroenergetycznych najwyższych napięć 400 kV i 220 kV oraz 536 km oczyszczonych (≈0,01%). Jest to związane m.in. z modernizacją
napowietrznych linii wysokiego napięcia 110 kV. W ostatnich latach i rozbudową oczyszczalni ścieków „Czajka” w 2012 r. Znacznie rozwinięto
przybyło linii kablowych, które charakteryzują się znacznie mniejszą również sieć kanalizacyjną (Ryc. 81). Dzięki tym realizacjom nastąpił
emisją pól – od 10,4% w 2008 r. do 18% w 2014r. Badania skokowy wzrost liczby mieszkańców miasta obsługiwanych przez
przeprowadzone w 2014 roku nie wykazują przekroczeń wartości oczyszczalnie ścieków.
dopuszczalnych pola elektromagnetycznego. Mimo iż pomiary
prowadzone przez WIOŚ nie wskazują na przekroczenia wartości
dopuszczalnych, jednak wykazują one tendencję wzrostową. Może być to
związane ze zwiększającą się liczbą urządzeń emitujących pola Ryc. 82. Udział ścieków oczyszczonych w Warszawie w latach 2006 i 2016
elektroenergetyczne (POŚ 2016). Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
Gospodarka wodna i ściekowa

Wody podziemne
W ostatnich latach znacznie spadło zużycie wody na mieszkańca (Ryc.
Dostępne dane nie pozwalają na określenie tendencji zmian. Program
78). Wskaźnik ten może wynikać z większej świadomości ekologicznej
Ochrony Środowiska dla Warszawy z 2016 roku wskazuje na średnią i złą
mieszkańców, zwiększonej popularności urządzeń oszczędzających
jakość wód w obrębie piętra czwartorzędowego ze względu na długotrwałą
zużycie wody – zmywarek do naczyń, pryszniców zamiast wanien lub być
antropopresję. Dotyczy to przeważnie terenów o słabej izolacji lub braku
skutkiem wzrostu cen wody.
izolacji warstwy wodonośnej (POŚ 2016).
Powierzchnia ziemi
Ryc. 80. Produkcja ścieków w Warszawie w latach 2006 i 2016 Struktura użytkowania gruntów nie uległa w ostatnich latach znaczącym
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS. zmianom. Od 2005 roku zdecydowanie dominuje powierzchnia gruntów
zurbanizowanych, która dodatkowo stale się powiększa. Zwiększyła się
również powierzchnia gruntów pokrytych wodami o ponad 70 ha (Ryc. 83,
Ryc. 84). Powierzchnia gruntów leśnych pozostała od 2005 roku prawie
bez zmian. Wzrost powierzchni gruntów zurbanizowanych w Warszawie
zachodzi kosztem zmniejszenia terenów użytków rolnych. Jest to
niepokojący trend. Grunty rolne stanowią znaczną część terenów
otwartych odpowiedzialnych za przewietrzanie miasta oraz będących
ostoją różnorodności biologicznej. Ich udział powierzchni zmalał z ponad
Ryc. 78. Zużycie wody na mieszkańca w Warszawie w latach 2006 i 2016 30% w 2005 roku do niewiele ponad 20% w 2016 roku.
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
60%
Bardzo duże zmiany zaszły w gospodarce ściekowej. Obecnie prawie
wszyscy mieszkańcy Warszawy korzystają z usług oczyszczalni ścieków 50%
(Ryc. 79). Mimo wzrostu liczby użytkowników oczyszczalni, roczna
produkcja ścieków uległa znacznemu zmniejszeniu (Ryc. 80). 40%
30%
Ryc. 81. Długość sieci kanalizacyjnej w Warszawie w latach 2006 i 2016
20%
Głównym źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych w Warszawie

10%
są zrzuty nieoczyszczonych ścieków z kanalizacji ogólnospławnej
w czasie deszczy nawalnych, nielegalne zrzuty ścieków do wód, a także 0%
wprowadzanie do środowiska niewystarczająco oczyszczonych ścieków 2005 2010 2015 2016
z niewielkich oczyszczalni lokalnych. Z danych Państwowego Monitoringu Użytki rolne Grunty leśne Grunty pod wodami Grunty zurbanizowane
Środowiska na lata 2010-2014, wynika, że stan i potencjał ekologiczny
siedmiu z dziesięciu badanych jednolitych części wód powierzchniowych Ryc. 83. Struktura użytkowania gruntów w Warszawie w latach 2005-2016
(JCWP) w Warszawie jest „słaby”, ze względu na przekroczenia Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
Ryc. 79. Procent ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków określonych wskaźników. Dla dwóch JCWP potencjał ekologiczny został
w Warszawie w latach 2006 i 2016 określony jako „zły” (w tym Wisły od Jeziorki do Kanału Młocińskiego),
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS. a dla jednej (rzeki Długiej) jako „umiarkowany” (POŚ 2016).
78
Ryc. 84. Grunty pokryte wodami w Warszawie w latach 2006 i 2016 Ryc. 87. Liczba pomników przyrody w Warszawie w latach 2006 i 2016 Ryc. 90. Ubytki i nasadzenia krzewów w Warszawie w latach 2006 i 2016
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS. Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS. Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
Obszary i obiekty chronione, tereny zieleni Powierzchnia terenów wypoczynkowo-rekreacyjnych, czyli terenów Zarówno w 2006 jak i w 2016 roku były notowane bardzo duże ubytki
parków, zieleńców i zieleni osiedlowej, uległa znacznemu zmniejszeniu. drzew. Przekraczają one znacznie liczbę nasadzeń nowych drzew. Należy
Powierzchnia terenów objętych formami ochrony przyrody nieznacznie Co za tym idzie, zmalała powierzchnia tego typu terenów w przeliczeniu zwrócić uwagę na fakt, że nowo posadzone młode drzewa nie mają tak
wzrosła (Ryc. 85). Powierzchnia parków krajobrazowych i rezerwatów nie na 1 mieszkańca (Ryc. 88). dużych wartości jak drzewa dojrzałe i nie spełniają tak dobrze usług
uległa zmianom, nieznacznie wzrosła natomiast powierzchnia obszarów
ekosystemowych (Ryc. 89). Znacznie lepszą sytuację można
chronionego krajobrazu (Ryc. 86). Powiększyła się także liczba pomników
zaobserwować w przypadku krzewów. Ubytki są nieznaczne
przyrody (Ryc. 87).
w porównaniu z nowymi nasadzeniami w obu analizowanych latach (Ryc.
90).
10,2m2 /os.
9m2/os.
Ryc. 88. Powierzchnia terenów wypoczynkowo-rekreacyjnych ogółem

oraz na 1 mieszkańca w Warszawie w latach 2006 i 2016
Ryc. 85. Powierzchnia terenów objętych formami ochrony przyrody Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
w Warszawie w latach 2006 i 2016
9000
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
rezerwaty obszary chronionego parki krajobrazowe Ryc. 91. Zmiany powierzchni parków, zieleńców i terenów zieleni
krajobrazu
Ryc. 89. Ubytki i nasadzenia drzew w latach 2006 i 2016 osiedlowej na 1 mieszkańca w m 2 w latach 2006 i 2016
2006 2016 Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
Ryc. 86. Powierzchnia terenów objętych formami ochrony przyrody
w latach 2006 i 2016
79
W poszczególnych dzielnicach Warszawy zmiany w powierzchni terenów

zieleni w latach 2006-2016 nastąpiły w różnym stopniu.
W przypadku parków w analizowanym okresie ich powierzchnia pozostała
niezmienna w 7 dzielnicach (Ryc. 92). Ubytek terenów zieleni urządzonej
zaobserwowano natomiast na Targówku, Pradze Południe, Ochocie, Woli
oraz Bemowie, jednak wartość spadku powierzchni nie przekracza
jednostkowo 2,5 ha. Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest zwiększenie
terenów parków na Bielanach, Białołęce, Ursynowie, Włochach, a nawet
w intensywnie zabudowanym Śródmieściu. Największy przyrost
powierzchni parków nastąpił na Mokotowie, dzięki modernizacji Parku
Dolina Służewiecka.
Powierzchnia zieleńców w Warszawie w zdecydowanej większości dzielnic
uległa zmianie (Ryc. 93). Znacząco wyróżnia się spadek powierzchni
zieleńców w Śródmieściu, gdzie tereny te często przeznaczane są pod
zabudowę w celu dogęszczania tkanki miejskiej. W dzielnicach
stanowiących wschodnie i zachodnie obrzeża Warszawy nie zaszły
w ostatnich latach żadne zmiany. Przyrost powierzchni zieleńców jest
zazwyczaj niewielki, od jedynie 0,2 ha w Żoliborzu do 2,7 ha w Wilanowie.
Najwięcej zieleńców przybyło na Woli – 3 ha.
W przypadku terenów zieleni towarzyszącej układom komunikacyjnym,
w zdecydowanej większości dzielnic, zauważa się spadek ich powierzchni
(Ryc. 94). Są to głównie stare dzielnice Warszawy, gdzie większość
inwestycji budowlanych związanych z systemem drogowym i infrastrukturą
Ryc. 92. Zmiany powierzchni parków w dzielnicach Warszawy Ryc. 94. Zmiany powierzchni terenów zieleni ulicznej techniczną odbywa się kosztem istniejącej zieleni przyulicznej. Dodatkowo
w latach 2006 i 2016 w latach 2006 i 2016 ze względu na silną antropopresję oraz zanieczyszczenie środowiska
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS. dochodzi często do przedwczesnego starzenia się, a w konsekwencji
zamierania drzew będących głównym elementem terenów towarzyszących
układom komunikacyjnym. Jak wspomniano już w rozdziale DRZEWA W
WARSZAWIE – WYZWANIA I SZANSE, w centrach miast młode drzewa
często nie są w stanie przeżyć więcej niż 7-10 lat, w związku z czym
ubytki mogą się powiększać w dalszej perspektywie. Natomiast
w dzielnicach młodszych, położonych na obrzeżach Warszawy, takich jak
Białołęka, Wesoła, Wawer i Ursynów obserwuje się przyrost zieleni
ulicznej, co związane jest z rozbudową sieci drogowej na terenach
o jeszcze niewykształconej strukturze przestrzennej.
Sytuacja terenów zieleni osiedlowej w ostatnich latach uległa znacznej
poprawie w całym mieście (Ryc. 95). Najwięcej nowych terenów zieleni
osiedlowej powstało na Mokotowie, Ursynowie oraz Bemowie. Związane
jest to z bardzo intensywnym rozwojem nowych osiedli mieszkaniowych.
Najmniejszy wzrost obserwuje się w dzielnicach, w których dominuje
zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna, takich jak Wesoła czy Wawer.
Powierzchnia terenów zieleni przypadająca na jednego mieszkańca
w prawie całej Warszawie uległa zwiększeniu. Na wskaźnik ten wpływa nie
tylko wzrost powierzchni terenów zieleni, ale również zmiany w liczbie
mieszkańców. Największy przyrost tej wartości obserwuje się m.in.
w dzielnicach: Mokotów, Ursynów, Bemowo (rozwój terenów zieleni,
zwłaszcza osiedlowej) oraz Włochy, Targówek (ubytek liczby
mieszkańców). Znacznym spadkiem odznacza się Wilanów,
co spowodowane jest niemal dwukrotnym zwiększeniem liczby
mieszkańców tej dzielnicy (Ryc. 91).
Ryc. 93. Zmiany powierzchni zieleńców w dzielnicach Warszawy Ryc. 95. Zmiany powierzchni terenów zieleni osiedlowej
w latach 2006 i 2016 w latach 2006 i 2016
Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS Źródło: opracowanie SGGW na podstawie danych GUS.
80
WSTĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN nastąpił znaczny wzrost powierzchni terenów zabudowanych ulegnie poprawie poprzez działania rewitalizacyjne, jak również będą one
i zurbanizowanych. Stało się to głównie kosztem terenów rolnych. lepiej odpowiadały na potrzeby mieszkańców, czemu będą służyć
ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU, KTÓRE MOŻE
Zaznaczył się natomiast niewielki wzrost powierzchni lasów. Kolejnym rozbudowane procesy konsultacji społecznych.
POWODOWAĆ DOTYCHCZASOWE UŻYTKOWANIE istotnym trendem jest zwiększenie powierzchni terenów zieleni na
Dotychczasowa niedostateczna ochrona krajobrazu miasta – w tym jego
I ZAGOSPODAROWANIE mieszkańca. Znacząco zwiększył się udział nowych nasadzeń drzew przy
panoramy, osi i punktów widokowych spowoduje, że stopniowo sylweta
jednoczesnym zmniejszeniu udziału nasadzeń krzewów na co wskazują
Celem prognozy jest określenie dalszych zmian zachodzących miasta ulegnie przekształceniu, a układ Skarpy Warszawskiej stanie się
obserwowane wskaźniki GUS.
w środowisku, które mogą być powodowane przy zachowaniu nieczytelny. Najważniejsze dominanty historyczne zostaną sukcesywnie
dotychczasowych kierunków przekształceń zagospodarowania terenów zasłonięte przez nowo powstające, chaotycznie sytuowane wysokie
miasta. budynki, tak jak tłem dla widoku Belwederu z Parku Łazienki Królewskie
stał się wieżowiec przy Placu Unii Lubelskiej (Fot. 90).
Tendencje zmian stanu komponentów środowiska przyrodniczego
Warszawy wskazują, że w ciągu ostatnich 10 lat nastąpiła pewna
poprawa, zwłaszcza w zakresie oczyszczania ścieków oraz zmniejszenia
emisji zanieczyszczeń z wysokich emitorów. Wiąże się to z inwestycjami
w rozbudowę infrastruktury technicznej (oczyszczalnie ścieków, filtry
przemysłowe), które miały miejsce w ostatnich latach (zakończenie
budowy oczyszczalni ścieków Południe w 2006 r., rozbudowa oczyszczalni
ścieków Czajka 2012 r.). Niestety, poprawa komunikacji publicznej, tak od
strony infrastrukturalnej – jakość dróg, torowisk, jak i taboru – m.in.
pojawiły się autobusy hybrydowe oraz nowe tramwaje, nie była w stanie
zahamować niekorzystnych trendów, wyrażonych udziałem transportu
w zwiększaniu zanieczyszczenia powietrza. Przyczyną jest ciągle rosnąca
liczba samochodów. W latach 2006-2016 w mieście przybyło ok. 200
samochodów zarejestrowanych na każde 1000 mieszkańców (GUS).
Fot. 89. Chaotyczne rozprzestrzenianie się zabudowy w dzielnicy

Białołęka (autor: K. Leszczyński)
Przy utrzymaniu się obserwowanych trendów, a zwłaszcza w perspektywie Fot. 90. Widok na Belweder z Parku Łazienki Królewskie (autor: P. Fogel)
dalszego wzrostu liczby ludności oraz intensyfikacji zabudowy trzeba
liczyć się z pogarszaniem się jakości środowiska przyrodniczego stolicy, Problemem będzie dalsze rozlewanie się zabudowy, zwłaszcza
co będzie miało bezpośrednie przełożenie na jakość życia. Szczególnym na terenach stanowiących obiekty SPW. Świadczyć o tym może
zagrożeniem będzie wysoki stopień zanieczyszczenia powietrza niedostateczna ich ochrona w ostatnich 10 latach (np. w obrębie korytarzy
w powiązaniu ze zmniejszającym się udziałem terenów otwartych, tak wymiany powietrza znacząco zmniejszył się udział terenów biologicznie
w obrębie zwartej zabudowy, jak i na obrzeżach miasta. W niewielkim czynnych).
stopniu poprawę tego stanu rzeczy zapewnią obszary regeneracji Utracone w ten sposób będą bezpowrotnie nie tylko zasoby przyrodnicze
iwymiany powietrza, gdyż w część z nich nastąpi rozwój zabudowy. – istniejące jeszcze cenne ostoje flory i fauny czy zasoby glebowe, ale
Kluczowym problemem w nadchodzących latach może okazać się także potencjał rekreacyjny dla mieszkańców Warszawy. W starych
niedostateczna adaptacja miasta do zmian klimatu, zwłaszcza w zakresie dzielnicach poprzez dogęszczanie zabudowy będą znikały lokalnie istotne
tzw. miękkich rozwiązań, a więc różnorodnych elementów zielonej dla codziennego wypoczynku zieleńce, a w rejonach nowych osiedli
infrastruktury. Przy dalszym zabudowywaniu terenów o znacznym będzie co prawda powstawać zieleń osiedlowa, jednak dla parków
Fot. 88. Problemy parkingowe na osiedlach zabudowy wielorodzinnej potencjale do retencji gruntowej odprowadzanie wody do gruntu w miejscu czy terenów do uprawiania sportu po prostu nie będzie miejsca.
(autor: P. Fogel) powstawania opadu dla wielu obszarów będzie niemożliwe, zwłaszcza gdy
nie będzie polityki dedykowanej powstawaniu zielonych ulic z rowami
Równie groźnym i trudnym do opanowania zanieczyszczeniem powietrza chłonnymi czy niecek biofiltracyjnych. Mimo zwiększenia nowych Jedną z najważniejszych i najpilniejszych potrzeb, z punktu widzenia
jest tzw. „niska emisja”. Generuje ją obok komunikacji zabudowa nasadzeń wciąż proces usuwania drzew będzie dotyczył głównie drzew zachodzących zmian w środowisku, jest podjęcie systemowych działań
jednorodzinna, której gwałtowny rozwój nastąpił zarówno w dzielnicach starych, o dużych rozmiarach, znacznie cenniejszych dla ograniczania związanych z poprawą stanu środowiska w tym warunków
Warszawy położonych na jej obrzeżach (Białołęka, Wawer), jak i poza wyspy ciepła, absorpcji szkodliwych pyłów, pochłaniania CO2 oraz aerosanitarnych oraz zrównoważonego gospodarowania wodami
granicami miasta, w jej bezpośrednim sąsiedztwie (zwłaszcza od strony zatrzymywania wody opadowej w koronach drzew. Skutkiem tych działań opadowymi.
zachodniej). będzie ograniczenie wymienionych korzyści. Ponadto odbiór wód
opadowych wciąż będzie odbywał się siecią kanałów burzowych, których
Wzrost liczby mieszkańców Warszawy (na podstawie danych GUS,
pojemność będzie jeszcze bardziej zmniejszona z uwagi na intensyfikację
w okresie 2006-2016 wyniósł jedynie 50 tysięcy, ale Śleszyński (2011)
zabudowy. Przy mało efektywnej polityce ukierunkowanej na powstawanie
szacuje, że niezameldowanych mieszkańców jest już przeszło 220 000),
nowych obiektów zielonej infrastruktury w skali lokalnej (zielonych dachów,
a także wzrost ich zamożności i chęci posiadania nowych, większych
zbiorników na deszczówkę) warunki życia w centralnej część miasta
i bardziej atrakcyjnych mieszkań sprawił, że w ciągu ostatnich 10 lat
pogorszą się. Należy podkreślić, że stan istniejących terenów zieleni
81
UWARUNKOWANIA EKOFIZJOGRAFICZNE
Przy określaniu przyrodniczych uwarunkowań rozwoju przestrzennego wielkiego
i w znacznym stopniu zainwestowanego miasta, jakim jest Warszawa, trzeba dokonać
interpretacji ich zakresu problemowego, regulowanego w § 6 pkt 6 lit. a), b) i c)
Rozporządzenia. Dotyczy to zwłaszcza pkt 6.6 a wskazującego na potrzebę określenia
przydatności dla rozwoju funkcji użytkowych. Przyjęta obecnie doktryna planowania miast
wskazuje na zasadę wielofunkcyjności, a zatem łączenia funkcji (mieszkaniowej,
usługowej, rekreacyjnej, a nawet produkcyjnej) pod warunkiem, że są one realizowane
w sposób wzajemnie niekonfliktowy). W związku z tym nie wydaje się celowe
wskazywanie terenów przydatnych dla rozwoju poszczególnych funkcji. Jedynym
wyjątkiem od tej zasady może być funkcja rolnicza. Z tego względu skupiono się nie na
funkcjach, a na identyfikacji terenów, które charakteryzują się ewentualnymi
ograniczeniami dla zagospodarowania, a zwłaszcza zabudowy. W przypadku zabudowy
istniejącej skoncentrowano się na wskazaniu kierunków jej przekształceń prowadzących
do poprawy jakości środowiska. Uwzględniając omówione wyżej przesłanki, ostatecznie
określono przyrodnicze uwarunkowania rozwoju przestrzennego Warszawy poprzez:
wskazanie ograniczeń rozwoju zagospodarowania przestrzennego wynikających
z przepisów prawa,
wskazanie ograniczeń rozwoju zagospodarowania przestrzennego, w tym
lokalizowania zabudowy, wynikających z uwarunkowań ekofizjograficznych
określenie przyrodniczych predyspozycji do kształtowania struktury funkcjonalno-
przestrzennej.
82
OGRANICZENIA ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO WYNIKAJĄCE Z PRZEPISÓW PRAWA
Ograniczenia rozwoju zagospodarowania przestrzennego wynikających z przepisów
prawa prezentuje Tab. 12 i Ryc. 96.
Tab. 12. Ograniczenia wynikające z przepisów prawa

Obszary podlegające
Nazwa
ograniczeniom Rodzaj ograniczenia
Ustawy
w zagospodarowaniu
obszary narażone na
ograniczenia w zakresie lokalizowania
niebezpieczeństwo osuwania się
zabudowy
mas ziemnych
Ustawa Prawo Ochrony Środowiska

obszary innych niż lotnicze
ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu
konfliktów akustycznych
ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu,
obszar ograniczonego użytkowania wymagania techniczne dotyczące budynków,
(zagrożony hałasem lotniczym) sposób korzystania z terenów objętych
obszarem
ograniczenia związane
z występowaniem ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu
ponadnormatywnego hałasu
obiekty generujące zagrożenie

wystąpienia poważnych awarii ograniczenia w zakresie przeznaczenia terenu
(o dużym lub poważnym ryzyku)
rezerwaty zakaz lokalizacji zabudowy
Ustawa o ochronie
formy ochrony przyrody, dla których
przyrody
dopuszczono zainwestowanie (park
krajobrazowy, obszar chronionego ograniczenia w zakresie rodzaju
krajobrazu, obszar Natura 2000, i intensywności zabudowy
zespół przyrodniczo – krajobrazowy,
użytek ekologiczny)
Ustawa
Wodne
Prawo
obszary narażone na występowanie ograniczenia w zakresie lokalizowania
powodzi zabudowy
Ustawa o ochronie zabytków

i opiece nad zabytkami
ograniczenia w zakresie ingerencji
pomniki historii
w substancję zabytkową obszarów
Ryc. 96. Ograniczenia wynikające z przepisów prawa

83
OGRANICZENIA ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO WYNIKAJĄCE Z UWARUNKOWAŃ
EKOFIZJOGRAFICZNYCH
Ograniczenia rozwoju zagospodarowania przestrzennego, w tym lokalizowania
zabudowy, wynikające z uwarunkowań ekofizjograficznych prezentuje Tab. 13 i Ryc. 97.
Tab. 13. Ograniczenia rozwoju zagospodarowania, w tym lokalizowania zabudowy,

wynikające z uwarunkowań ekofizjograficznych
Obszary podlegające ograniczeniom
Rodzaj ograniczenia
w zagospodarowaniu
obszary występowania naturalnych,

zakaz przekształcenia rzeźby terenu
nieprzekształconych form rzeźby terenu
lokalizacja zabudowy i zmiana przeznaczenia terenu

tereny poprzemysłowe potencjalnie możliwa po ustaleniu rodzaju stopnia
zdegradowane zanieczyszczenia gruntu, a następnie
przeprowadzenia rekultywacji lub remediacji
obszary występowania terenów

utrzymanie wysokiego udziału PBC ≥60%
o potencjale do retencji gruntowej
obszary występowania terenów ograniczenie dla lokalizacji zabudowy oraz zakaz

o potencjale do retencji powierzchniowej zmiany stosunków wodnych
obszary występowania cennych gleb utrzymanie wysokiego udziału PBC ≥60%
zakaz lokalizacji zabudowy oraz zmiany funkcji terenu

ostoje flory i fauny stanowiących zagrożenie dla zachowania
różnorodności biologicznej obszaru
występowanie obszarów istotnych dla ograniczenia w zakresie lokalizowania zabudowy:

przewietrzania wysokość, rodzaj i intensywność zabudowy
występowanie obszarów istotnych dla ograniczenia w zakresie zmiany przeznaczenia

regeneracji powietrza terenu, utrzymanie wysokiego udziału PBC ≥60%
występowania powiązań przyrodniczych

miasta z Zielonym Pierścieniem ograniczenia w zakresie zmiany przeznaczenia terenu
Warszawy
Ryc. 97. Ograniczenia wynikające z uwarunkowań ekofizjograficznych

84
PRZYRODNICZE PREDYSPOZYCJE DO KSZTAŁTOWANIA przyrodniczo i klimatycznie oraz obszarów ochrony ekologicznej, które Na rysunku struktury funkcjonalno-przestrzennej Warszawy SPW został
obejmują: zdefiniowany poprzez wskazanie:
STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ
− strefę krajobrazu chronionego i parki krajobrazowe, obszaru podstawowego (tworzą go następujące typy obszarów:
Przesłanki teoretyczne − strefę uzdrowiskową, zieleni leśnej, nadwiślańskiej, urządzonej, urządzonej z udziałem
Określenie przyrodniczych predyspozycji do kształtowania struktury − strefę nawietrzającą, terenów sportu i rekreacji, parków historycznych oraz zabudowy
funkcjonalno-przestrzennej miasta, polega na wskazaniu w jego − kliny nawietrzające, jednorodzinnej w kompleksach leśnych),
przestrzeni obszarów: − ciągi powiazań przyrodniczych. obszarów wspomagających i korytarzy wymiany powietrza (tworzą
je następujące typy obszarów: zieleni urządzonej, urządzonej
1. o predyspozycjach do zachowania lub/i rozwoju funkcji W Miejscowym planie ogólnym zagospodarowania przestrzennego z udziałem terenów sportu i rekreacji, systemu fortecznego,
użytkownych; m. st. Warszawy z 1992 r. (zatwierdzonym uchwałą Rady m. st. Warszawy cmentarzy, o przewadze zabudowy mieszkaniowej, zabudowy
2. istotnych dla funkcjonowania środowiska przyrodniczego (obiegu nr XXXV/199/92 z dnia 28 września 1992 r.) dla określenia wyznaczanej jednorodzinnej w kompleksach leśnych, usług, o innym
wody, wymiany mas powietrza, przemieszczania się organizmów). struktury przyrodniczej po raz pierwszy użyty został termin system przeznaczeniu w tym obiektów transportu kolejowego i lotniczego),
przyrodniczy miasta (choć trzeba zaznaczyć, że wprowadzenie także minimalnego udziału PBC: minimalny obowiązujący udział terenów
Wyznaczanie takich struktur w oparciu o kryteria przyrodnicze,
innych terminów, np. strefa ekologiczna powoduje pewne trudności biologicznie czynnych dla obszaru podstawowego wynosi 70%,
a zwłaszcza ekologiczne ma miejsce od przełomu lat 80 i 90-tych
interpretacyjne). System ten budował: podstawowy układ terenów a dla obszarów wspomagających – 60%,
ubiegłego wieku. Wówczas to w polskiej literaturze przedmiotu zaczęły się
tworzących strefę ekologiczną miasta, w tym: wskazanych powiązań przyrodniczych.
pojawiać opracowania teoretyczne, których wspólnym celem było
określenie kryteriów i metody identyfikowania w strukturze miasta − większe kompleksy leśne w strefach ekologicznych, Stosowanie różnego nazewnictwa w przywołanych wyżej dokumentach
obszarów, powiązanych przestrzennie, które powinny pełnić przede − tereny tworzące system wymiany i regeneracji powietrza, planistycznych może sprawiać wrażenie, że ich autorzy proponowali
wszystkim tzw. funkcję środowiskotwórczą. Zakładano, że − tereny wspomagające układ ekologiczny miasta, odmienne rozwiązania, w tym przestrzenne. W istocie jednak była to
zidentyfikowanie i odpowiednie zagospodarowanie takiej struktury sprzyjać − powiązania przyrodnicze. zwykle kontynuacja wynikająca z głównych i dość stabilnych uwarunkowań
będzie dobrej kondycji środowiska przyrodniczego całego miasta, a przez fizjograficznych (dolina Wisły, tereny podmokłe, Skarpa Warszawska,
to wpływać na jakość życia jego mieszkańców. W Polsce koncepcje W dokumencie planistycznym z 2001 r., zatytułowanym Ustalenia wiążące
gminy warszawskie przy sporządzaniu miejscowych planów tereny leśne, parki historyczne). Różnice dotyczyły planowanego stopnia
o takich założeniach lub przesłanki teoretyczne do ich opracowania przekształcenia terenów otwartych w zabudowane i rozmieszczenia w ich
przestawione zostały w następujących publikacjach: Andrzejewski (1980), zagospodarowania przestrzennego (Załącznik nr 2 do Uchwały
Nr XXXVIII/492/2001 Rady m. st. Warszawy z dnia 9 lipca 2001r.) ramach terenów zieleni.
Stala (1990), Biernacki (1990), Wolski i in. (1994), Szulczewska, Kaftan
i in. (1996), Przewoźniak (2002). Charakteryzują je nieco odmienne wyznaczona została tzw. strefa przyrodnicza obejmująca: Przesłanki do weryfikacji zasięgu przestrzennego SPW 2006
założenia, zwłaszcza metodyczne, nazwy i sposób realizacji. − tereny chronione, Jak już wyżej wspomniano, analiza zasięgów przestrzennych rozmaicie
We wszystkich podkreślona jednak została konieczność zachowania − tereny rekreacyjno-wypoczynkowe (wybrane), nazywanych elementów struktury przyrodniczej Warszawy wskazuje,
układu terenów aktywnych biologicznie, przenikających miasto − tereny rekreacyjno- mieszkaniowe (wybrane), że część wyznaczanych w jej ramach obszarów powtarza się we
i określanych najczęściej jako węzły, płaty lub bazy (obszary) zasilające − tereny inne (wybrane). wszystkich analizowanych dokumentach planistycznych. Są to zwykle
oraz korytarze ekologiczne, sięgacze, i złącza przyrodnicze. obszary, których przeznaczenie i sposób użytkowania pozostają
Za zasadniczy warunek ich prawidłowego funkcjonowania autorzy uznali Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
niezmienne, albo z uwagi na charakter obszaru (np. parki miejskie), albo
nie tylko wzajemną łączność wyłonionych elementów, ale także łączność m. st. Warszawy z 2006 r. ze zmianami (Uchwała nr LXXXII/2746/2006
z uwagi na specyficzne uwarunkowania przyrodnicze (np. Dolina Wisły).
z podobnymi strukturami, zlokalizowanymi na zewnątrz miasta. z dnia 10 października 2006 r)., ugruntowuje termin System Przyrodniczy
Wyzwaniem dla kształtowania SPW są zatem obszary wyznaczane jako
Warszawy (SPW) dla określenia jej struktury przyrodniczej.
Wyjaśnić także należy, że koncepcje kształtowania struktury funkcjonalno- tzw. „wspomagające”. Ich zasięg, a przede wszystkim funkcjonowanie
przestrzennej miast z uwzględnieniem specjalnej roli terenów pokrytych SPW zbudowany jest z trzech podstawowych podsystemów: przyrodnicze uzależnione jest od rozwoju, dopuszczanych w ich obrębie
roślinnością i wodami pojawiały się w historii rozwoju myśli urbanistycznej funkcji użytkowych oraz zabudowy. Ostatnie dziesięciolecie charakteryzuje
biologicznego – o podstawowej funkcji siedliskotwórczej,
już w XIX w. Za te, które w największym stopniu odcisnęły swój ślad na się przyspieszeniem procesów inwestycyjnych, w tym zabudowy obszarów
z przewagą terenów, na których występują zbiorowiska roślinne
strukturze przestrzennej współczesnych miast uznać należy „zielone wspomagających SPW, czemu w znacznej mierze sprzyjało lokowanie
o dużej różnorodności biologicznej, będące ostoją dla zwierząt,
pierścienie”, promowane w ramach koncepcji miasta ogrodu oraz tzw. zabudowy na podstawie z decyzji o warunkach zabudowy.
a przede wszystkim ekosystemy leśne, łąkowe, łęgowe oraz zieleń
„zielone kliny”. Koncepcje te nie miały, bo w tamtych czasach nie mogły urządzona, Opracowanie wskazań do kształtowania struktury przyrodniczej Warszawy
mieć na względzie wyżej opisanych przesłanek ekologicznych. Podkreślić hydrologicznego – regulującego obieg wody w zlewni (cykl na potrzeby nowego Studium wymaga zatem weryfikacji przestrzennych
jednak trzeba, że ich autorzy koncentrowali się na poprawie warunków hydrologiczny), retencję, odpływ, parowanie i zasilanie wód i funkcjonalnych uwarunkowań SPW 2006. W tym celu przeprowadzono
życia mieszkańców miast, a szczególnie na zapewnieniu dostępu do podziemnych, złożonego z terenów o dużym udziale powierzchni serię analiz, których celem było ustalenie, w jakim stopniu SPW 2006
terenów zieleni oraz poprawie jakości powietrza. biologicznie czynnej, wód powierzchniowych i terenów realizuje zakładane funkcje przyrodnicze. Problematykę oraz cele i główne
Kształtowanie struktury przyrodniczej jako elementu struktury zbudowanych z gruntów przepuszczalnych, założenia metodyczne przeprowadzonych analiz zawiera Tab. 14.
funkcjonalno-przestrzennej Warszawy klimatycznego – regulującego wymianę powietrza, polegającą na
Ponadto, na potrzeby kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej
regeneracji powietrza i przewietrzaniu, składającego się z terenów
Po raz pierwszy struktura przyrodnicza Warszawy, uwzgledniająca miasta i weryfikacji zasięgu SPW 2006 przeprowadzona została
biologicznie czynnych z dużym udziałem zieleni (regeneracja
założenia ekologiczne została określona w Perspektywicznym planie identyfikacja i ocena usług ekosystemowych, dostarczanych przez tereny
powietrza) i z terenów otwartych o małym zainwestowaniu.
ogólnym zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy z 1982 roku pokryte roślinnością i wodami.
(Dz. U. RN m. st. Warszawy z 1983 r. nr 5 poz. 16. z dnia 15 marca 1983).
W planie tym ustalono kształtowanie systemu terenów czynnych
85
Tab. 14. Analizy wykonane na potrzeby weryfikacji zasięgu i uwarunkowań funkcjonowania SPW 2006
Cel i główne założenia
Lp. Problematyka analizy Wykorzystane materiały
metodyczne
Mapa użytkowania terenu m. st.
Warszawy (materiał roboczy do
aktualizacji studium – 2017);
Informacje dotyczące wydanych decyzji
Analiza struktury użytkowania o warunkach zabudowy (dane BAiPP UM
terenów w obrębie SPW 2006 Jej celem było ustalenie, w jakim
st. Warszawy);
(stan na 2017 r.). stopniu przekształcenia w strukturze
użytkowania i zagospodarowania Charakterystyka i ocena funkcjonowania
1 Jej wyniki zawiera Ryc. 98. układu hydrograficznego ze szczególnym
terenów spełniają kryterium
Przekształcenia struktury uwzględnieniem systemów melioracyjnych
zgodności z założeniami
użytkowania terenów w obrębie kształtowania SPW2006. na obszarze m. st. Warszawy wraz
SPW 2006– stan na 2017 r. z zaleceniami do Studium uwarunkowań
i kierunków zagospodarowania
przestrzennego m. st. Warszawy i planów
miejscowych. Ekovert, Łukasz Szkudlarek
(2016).
Analiza zasięgu klinów

nawietrzających oraz obszarów
o predyspozycjach do regeneracji
powietrza, wyznaczonych Jej celem była weryfikacja zasięgu Studium 2006;
w ramach SPW 2006, w świetle przestrzennego klinów Potencjał do kształtowania warunków
2 badań potencjału do nawietrzających i ich klimatycznych – w tym wymiany
kształtowania warunków funkcjonowania oraz obszarów i regeneracji powietrza w Warszawie.
klimatycznych. regeneracji powietrza. Atmoterm (2017).
Jej wyniki zawiera Ryc. 99.
Obszary ważne dla kształtowania
warunków klimatycznych miasta.
Analiza rozmieszczenia obszarów Charakterystyka i ocena funkcjonowania

istotnych dla kształtowania układu hydrograficznego ze szczególnym
Jej celem było ustalenie relacji
warunków hydrologicznych uwzględnieniem systemów melioracyjnych
przestrzennych między SPW 2006
miasta. na obszarze m. st. Warszawy wraz
a aktualną siecią hydrograficzną
3 z zaleceniami do Studium uwarunkowań
Jej wyniki zawiera Ryc. 100. oraz obszarami o korzystnych
i kierunków zagospodarowania
Obszary ważne dla kształtowania warunkach retencji gruntowej
przestrzennego m. st. Warszawy i planów
warunków i terenami podmokłymi.
miejscowych. Ekovert, Łukasz Szkudlarek
hydrologicznych miasta. (2016).
Analiza rozmieszczenia obszarów

o udokumentowanym Jej celem było ustalenie relacji
występowaniu cennych przestrzennych między tymi
zbiorowisk roślinnych oraz Badania i analizy wykonane na potrzeby
obszarami, a zasięgiem
4 gatunków fauny. Atlasu ekofizjograficznego Warszawy –
przestrzennym SPW2006
uwarunkowania biotyczne.
Jej wyniki zawiera Ryc. 101. i określenie ewentualnych potrzeb
Obszary ważne dla zachowania weryfikacji granic.
różnorodności biologicznej.
Analiza obszarów o potencjale Celem tej analizy było porównanie

do kształtowania Zielonej zasięgu przestrzennego (stopnia
Infrastruktury Warszawy z punktu „nakładania” się) obiektów Zielonej
widzenia ich relacji Infrastruktury Warszawy (ZIW) Studium 2006;
funkcjonalnych i przestrzennych z obszarami włączonymi do SPW Potencjał do kształtowania zielonej
5 z SPW 2006. 2006 oraz zidentyfikowanie infrastruktury w Warszawie. Katedra
Ryc. 98. Przekształcenia struktury użytkowania terenów w obrębie SPW 2006 Jej wyniki zawiera Ryc. 102. możliwości wykorzystania obiektów Architektury Krajobrazu, SGGW (2016).
Źródło: opracowanie SGGW. Obszary o potencjale do ZIW do kształtowania powiązań
kształtowania Zielonej przyrodniczych, zwłaszcza
Infrastruktury Warszawy w obrębie centralnej części miasta
86
Na podstawie wyżej omówionych analiz, a także opracowań z rozmieszczenia obszarów pokrytych roślinnością, zwłaszcza − Analiza uwarunkowań biotycznych pozwoliła na wskazanie
przygotowanych na zlecenie Urzędu m. st. Warszawy przywołanych w tym wysoką), to granice korytarzy zostały zmodyfikowane – korytarze obszarów występowania cennych gatunków flory i fauny (Ryc.
Atlasie sformułować można następujące wnioski: są krótsze i szersze. Zasady zabudowy tych korytarzy 101). Wynika z niej, że niemal wszystkie ostoje zawierają się
(sformułowane w opracowaniu pt. Potencjał do kształtowania w SPW 2006, jedynie niektóre z nich znajdują się poza zwartym
− Przekształcenia struktury użytkowania terenu oraz zabudowa
warunków klimatycznych…, 2017) dopuszczają m.in. sytuowanie systemem. Chodzi tu zwłaszcza o parki, zlokalizowane w centralnej
w największym stopniu miały miejsce na obszarach
w ich obrębie jedynie pojedynczych wysokich budynków. części miasta oraz niektóre tereny fortów. Ważną ostoją okazał się
wspomagających SPW 2006, a szczególnie w obrębie korytarzy
Odpowiednio rozmieszczone powodują dynamizację przepływu także Kanał Żerański. Należy podkreślić, że część
wymiany powietrza (Ryc. 98, Ryc. 99). Prawie we wszystkich z nich
powietrza. zidentyfikowanych ostoi nie jest objęta ochroną prawną. Dotyczy to
zmniejszył się udział terenów biologicznie czynnych i obecnie
− Analiza rozmieszczenia obszarów ważnych dla poprawy warunków zwłaszcza ostoi faunistycznych w obrębie terenów o charakterze
w wielu przypadkach występują tu tereny o PBC poniżej 60% (Ryc.
hydrologicznych (Ryc. 100) wskazuje, że obecnie w obrębie SPW rolniczym, na przykład wzdłuż doliny Wilanówki lub w rejonie
98) Jak jednak wskazuje opracowanie: Potencjał do kształtowania
2006 występują jeszcze takie obszary. Ich rozmieszczenie, Białołęki, a zatem na terenach zagrożonych przekształceniami
warunków klimatycznych… (2017) (Ryc. 99) nie powoduje to,
w znacznej mierze w części wspomagającej SPW 2006, sprawia, użytkowania. Przekształcenie tych terenów, a zwłaszcza rozwój
w zasadzie, ograniczenia ich roli jako korytarzy wymiany powietrza.
że są one bardziej narażone na niekorzystne przekształcenia, zabudowy może doprowadzić do bezpowrotnej utraty tego zasobu.
Jedynie korytarze „zachodnie” częściowo utraciły swoją funkcję.
związane z pojawianiem się zabudowy. W zasadzie należałoby − Zestawienie obszarów o potencjale do kształtowania Zielonej
Niepokojącym zjawiskiem jest chaotyczny rozwój zabudowy
zatem – w miarę możliwości – w jak największym stopniu włączyć Infrastruktury Warszawy (definicja i omówienie w dalszej części
jednorodzinnej w obrębie SPW 2006, zwłaszcza w jego części
je do podstawowej części SPW lub stosować rozwiązania tekstu) z zasięgiem przestrzennym SPW 2006 (Ryc. 102)
wspomagającej, w rejonie Białołęki Dworskiej oraz Wawra. Nie
zapewniające spowolnienie odpływu oraz zwiększenie wskazuje, że choć obiekty o najwyższym potencjale,
powoduje on jeszcze przekroczenia minimalnego wskaźnika 60%
retencjonowania wód deszczowych u źródła, czyli w miejscu w największym stopniu dostarczające usług regulacyjnych
PBC, ustalonego dla SPW 2006, ale dalsza intensyfikacja
wystąpienia opadu. Z uwagi na zagrożenia związane ze zmianami i podtrzymujących znajdują się w obrębie SPW 2006, to jednak
zabudowy prowadzić będzie do utraty możliwości pełnienia przez
klimatu, a zwłaszcza występujące naprzemiennie opady nawalne poza jego granicami występuje wiele obiektów, dostarczających,
te obszary funkcji środowiskotwórczych, zwłaszcza
oraz wydłużone okresy suszy, tereny te należy chronić przed obok regulacyjnych, ważnych usług kulturowych. Konfiguracje
hydrologicznych i biologicznych.
zabudową (uszczelnieniem), aby zachować ich potencjał przestrzenne tych obiektów wskazują na szansę – oczywiście nie
− Zasięg przestrzenny korytarzy wymiany powietrza, wyznaczony
retencyjny. W przypadku wód powierzchniowych oraz terenów we wszystkich przypadkach – powiązania ich w spójny układ.
w Studium (2006) został zweryfikowany w ramach opracowania:
podmokłych istotne jest zachowanie ich stref zasilania oraz Funkcje powiazań pełnić mogą zadrzewione ulice, systemy
Potencjał do kształtowania warunków klimatycznych…, 2017.
biologicznej obudowy brzegów. skwerów, a także tereny zieleni osiedlowej.
Wnioski wskazują, że o ile obszary istotne dla regeneracji
powietrza w zasadzie nie uległy zmianie (co wynika
Ryc. 99. Obszary ważne dla kształtowania warunków Ryc. 100. Obszary ważne dla kształtowania warunków Ryc. 101. Obszary ważne dla zachowania różnorodności biologicznej
klimatycznych miasta hydrologicznych miasta Źródło: opracowanie SGGW.
Źródło: opracowanie SGGW. Źródło: opracowanie SGGW.
87
Ryc. 102. Obszary o potencjale do kształtowania Zielonej Infrastruktury Warszawy

Źródło: Opracowanie SGGW na podstawie Potencjał do kształtowania ZIW (2016).
88
Usługi ekosystemów Warszawy Lindego. W mniejszym stopniu, jednak nadal dostarczające kilku różnych Tereny o dużej zdolności do retencji gruntowej znajdują się przede
usług, są tereny położone w dolinie Wisły, tereny zieleni urządzonej, wszystkim na obrzeżach miasta, w przeważającym stopniu na terenie
Usługi ekosystemów to korzyści dostarczane społeczeństwu i gospodarce ogrody działkowe, a także cmentarze. Należy podkreślić, że sumarycznie prawobrzeżnej Warszawy (Ryc. 106). Obszary cenne dla zwierząt i roślin,
przez środowisko. Wachlarz tych korzyści jest bardzo szeroki i dotyczy tereny dostarczające usług regulacyjnych i podtrzymujących zajmują zlokalizowane są zwłaszcza w dolinie Wisły oraz w obrębie terenów zieleni
takich zagadnień jak: zaopatrywanie w podstawowe dobra (np. wodę znaczną powierzchnię miasta. Tereny poprawiające klimat lokalny oraz urządzonej i terenów pokrytych lasami. Wśród terenów pokrytych
pitną, żywność), zapewnianie środowiska do życia oraz regulowanie jakość powietrza zlokalizowane są głównie w południowo-wschodniej roślinnością, największą zdolność do sekwestracji węgla wykazują lasy
warunków, w których żyjemy, a także odpowiadanie na nasze potrzeby części Warszawy (dzielnice Wilanów, Wawer, Wesoła i Rembertów), i tereny parków, z uwagi na duży udział drzew. Tereny istotne dla
kulturowe (m.in. Costanza i in., 1997, Bolund, Hunhammar, 1999, Tzoulas a także od północy – na Białołęce i częściowo na Bielanach oraz wzdłuż sekwestracji węgla znajdują się głównie w dzielnicach Rembertów,
i in., 2007). Zrozumienie istoty usług ekosystemowych oraz związków doliny Wisły (Ryc. 104). Tereny pokryte roślinnością mają pozytywny Wawer, Wesoła oraz Ursynów (Ryc. 107).
między środowiskiem, społeczeństwem i gospodarką wyraźnie pokazuje, wpływ na redukcję ponadnormatywnego hałasu o różnym pochodzeniu,
że ochrona środowiska ma silne uzasadnienie ekonomiczne. Ogólnodostępne tereny wypoczynkowe Warszawy obejmują: parki,
co ma szczególne znaczenie dla komfortu życia w mieście. Ryc. 105
zieleńce, tereny ogrodów działkowych, lasy oraz tereny sportowe, które
Usługi ekosystemowe są klasyfikowane na różne sposoby. Na potrzeby pokazuje te tereny pokryte roślinnością, które z uwagi na swoje położenie,
z racji pełnionej funkcji są wyposażone w elementy zagospodarowania
niniejszego opracowania dokonano identyfikacji terenów dostarczających w buforze do 2 km od źródła hałasu, mają istotny wpływ na jego tłumienie.
służące sportowi i rekreacji. Obszary te, wraz z terenami zieleni
świadczeń ekosystemowych w podziale na 3 grupy: zaopatrzeniowe, osiedlowej, stanowią główne miejsca integracji społecznej. W analizie
regulacyjne i podtrzymujące oraz kulturowe, klasyfikując je zgodnie usług istotnych dla integracji mieszkańców uwzględniono tereny osiedli
z wytycznymi CICES (Common International Classification of Ecosystem mieszkaniowych, w których udział terenów biologicznie czynnych (a zatem
Services) wersją V5.1 (Haines-Young, Potschin, 2018). Zagadnienia te są z możliwością wykorzystania rekreacyjnego) stanowi ponad 50%. Ryc. 108
przedstawione na Ryc. 103 – Ryc. 108. Analizie poddano wybrane usługi pokazuje, że dystrybucja obszarów ważnych zarówno dla integracji
ekosystemów – typowe dla obszarów miejskich. społecznej jak i rekreacji jest nierównomierna. Dzielnice szczególnie
Usługi zaopatrzeniowe w mieście związane są z zapewnianiem dostępu ubogie w tereny mogące świadczyć usługi kulturowe to Ursus, Włochy,
do wody pitnej oraz produkcją żywności, stąd w Warszawie są to głównie Wilanów oraz częściowo Białołęka. Natomiast w zakresie możliwości
tereny o funkcji rolniczej, ogrody działkowe oraz koryto Wisły wraz obcowania z przyrodą, to zapewniają ją obszary objęte formami ochrony
z komunalnymi ujęciami wód powierzchniowych i ujęcia wód przyrody, czyli rezerwaty (z wyłączeniem czterech obiektów
czwartorzędowych i oligoceńskich (Ryc. 103). nieudostępnionych do zwiedzania), park krajobrazowy, obszary Natura
2000, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, użytki ekologiczne, a także
tereny cenne dla flory i fauny nieobjęte ochroną. Dostęp do tych terenów
częściowo uzupełnia możliwości wypoczynkowe, zwłaszcza na Wilanowie.
Fot. 92. Las Młociński – przykład miejsca dostarczającego wiele usług

(autor: A. Węgrzynowicz)
Tab. 15. Usługi ekosystemowe

Usługa ekosystemu Kryteria delimitacji
• udział roślinności pow. 70% dla terenów

otwartych
Poprawa klimatu lokalnego
• udział roślinności pow. 50% dla terenów
zabudowy
• położenie w klinie nawietrzającym

Poprawa jakości powietrza • położenie w obszarze o dużych
Fot. 91. Teren pełniący usługi zaopatrzeniowe (autor: A. Cieszewska) zdolnościach do regeneracji powietrza
Fot. 93. Park Kępa Potocka – przykład miejsca dostarczającego usługi
• położenie zieleni wysokiej w buforze do
Do usług regulacyjnych i podtrzymujących dostarczanych przez miejskie Redukcja hałasu kulturowe (autor: M. Cieszewski)
2 km od źródła hałasu ponad 60 dB
ekosystemy zaliczamy: poprawę klimatu lokalnego, poprawę jakości
powietrza, redukcję hałasu, zdolność do retencji gruntowej, zapewnianie Zdolność do retencji gruntowej • wskaźnik CN poniżej 70%
siedlisk dla gatunków oraz zdolność do sekwestracji węgla. Usługi • siedliska cenne dla flory i fauny
Powołując się na koncepcję usług ekosystemów należy podkreślić,
kulturowe dostarczane przez miejskie ekosystemy, to przede wszystkim Siedliska dla gatunków • powiązania przestrzenne miedzy cennymi
że każdy teren pokryty roślinnością i wodami jednocześnie świadczy
możliwość rekreacji, sprzyjanie integracji społecznej oraz okazja siedliskami wiele różnych usług. Usługi te mogą pozostawać w konflikcie, dlatego
obcowania z przyrodą. Kryteria delimitacji przedstawione są w Tab. 15. też w procesie zarządzania i podejmowania decyzji należy uwzględnić
• tereny pokryte lasami lub roślinnością harmonizowanie relacji, zwłaszcza miedzy usługami regulacyjnymi
Zgodnie z tą koncepcją każdy ekosystem jednocześnie świadczy wiele Zdolność do sekwestracji węgla
wysoką a kulturowymi.
różnych usług. Ich największej liczby dostarczają tereny pokryte lasami,
m.in. lasy wawerskie, Las Młociński, Las Kabacki, Natolin, rezerwaty
przyrody Las Bielański i Olszynka Grochowska, Las Bemowski oraz Las
89
Ryc. 103. Obiekty i obszary dostarczające usług zaopatrzeniowych Ryc. 105. Obszary dostarczające usług wpływających na redukcję hałasu Ryc. 107. Obszary dostarczające usług wpływających na sekwestrację węgla
Źródło: opracowanie SGGW. Źródło: opracowanie SGGW. Źródło: opracowanie SGGW.
Ryc. 104. Obszary dostarczające usług wpływających na poprawę klimatu Ryc. 106. Obszary dostarczające usług o dużej zdolności do retencji gruntowej Ryc. 108. Obszary dostarczające usług kulturowych
lokalnego oraz jakość powietrza Źródło: opracowanie SGGW. Źródło: opracowanie SGGW .
90
SPW+, CZYLI SPW 2006 + ZIELONA INFRASTRUKTURA WARSZAWY

Opisane wyżej analizy skłaniają do rekomendowania zmian w dotychczasowej strukturze
przestrzennej SPW 2006. Przede wszystkim, konieczne wydaje się rozgraniczenie w obrębie
SPW dwóch zasadniczych typów obszarów, a ściślej mówiąc obiektów (wyznaczonych
w ramach opracowania Potencjał do kształtowania ZIW 2016):
1) obiekty o ustabilizowanym użytkowaniu i przeznaczeniu terenu (w ich przypadku
zmiana przeznaczenia wydaje się mało realna, a ich granice i zarządców można
jednoznacznie zdefiniować;
2) obiekty o nieustabilizowanym przeznaczeniu terenu, których rola w SPW zależeć
będzie od podjętych w przyszłości decyzji planistycznych, a ich granice i zarządców
trudno jednoznacznie określić (zwykle z uwagi na ich liczbę).
Rozmieszczenie obiektów „stabilnych” i „niestabilnych” przedstawia Ryc. 109. Z uwagi na

znaczenie przyrodnicze obiektów o dużej powierzchni, a jednocześnie potrzebę ochrony
i wzmacniania (poprzez tworzenie powiązań przyrodniczych) obiektów o mniejszej
powierzchni, wśród obiektów „stabilnych” rozróżniono następujące rodzaje: o powierzchni
przekraczającej 10 ha, 2-10 ha oraz poniżej 2 ha. Przedstawione analizy ujawniają, z jednej
strony ogromny potencjał tkwiący w obszarach SPW 2006, z drugiej zaś jego zagrożenia.
Wiążą się one zarówno z dalszym, trudnym do kontrolowania rozwojem zabudowy
na terenach jeszcze niezabudowanych, położonych poza granicami obszarów o w pełni
wykształconej zwartej strukturze funkcjonalno-przestrzennej, jak i z intensyfikacją zabudowy
w obrębie tych obszarów. Zasadne wydawało się zatem dokonanie przestrzennej integracji
SPW 2006 oraz obiektów wskazanych w opracowaniu pt. Potencjał do kształtowania ZIW
(2016), znajdujących się poza systemem.
Zielona infrastruktura Warszawy została zdefiniowana jako system powiązanych przestrzennie
lub/i funkcjonalnie:
− obiektów, w zagospodarowaniu których dominują (udział powyżej 65%) tereny pokryte
roślinnością i/ lub wodami, a obiekty te pełnią lub mogą pełnić w przyszłości ważne
funkcje społeczne i przyrodnicze;
− „zielonych” elementów zagospodarowania sprzyjających zrównoważonemu
gospodarowaniu wodami opadowymi i/lub zachowaniu różnorodności biologicznej i/lub
poprawie jakości życia.
Dokonanie tej integracji wymagało przeprowadzenia hierarchizacji obiektów, wskazującej na
ich znaczenie w skali miasta, dzielnicy oraz „miejsca” – Ryc. 110, Ryc. 111, Ryc. 112.
Ostateczne rekomendacje dotyczące kształtowania struktury funkcjonalno-przestrzennej
Warszawy, to propozycja modyfikacji SPW 2006, w postaci SPW+, uwzględniająca także
główne założenia koncepcji zielonej infrastruktury. Modyfikacja ta obejmuje:
1) poszerzenie podstawowej części SPW o:
a. wybrane obiekty, znajdujące się dotychczas w części wspomagającej SPW, których
znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej oraz utrzymania korzystnych
warunków hydrologicznych zostało potwierdzone;
b. wybrane obiekty, znajdujące się dotychczas w części wspomagającej SPW, które mają
istotne znaczenie łącznikowe lub / i dopełniające dla części podstawowej;
c. wybrane obiekty (parki, większe zieleńce, ogrody działkowe), położone w granicach
obszarów o w pełni wykształconej zwartej strukturze funkcjonalno-przestrzennej, które
mają potencjał do utworzenia sieci.
2) wskazanie w części wspomagającej SPW obszarów, które w obecnym stanie użytkowania
charakteryzują się zachowanymi walorami terenów otwartych;
3) uwzględnienie nowego zasięgu korytarzy wymiany powietrza;
4) włączenia terenów znajdujących się dotychczas poza SPW jako obiektów
wspomagających SPW+ na poziomie dzielnicy.
Ryc. 109. Rozmieszczenie obiektów „stabilnych” i „niestabilnych” SPW+
Źródło: opracowanie SGGW. Proponowaną koncepcję SPW+, uwzględniającą sformułowane wyżej rekomendacje,
przedstawia Ryc. 113.
91
Ryc. 110. Obiekty podstawowe SPW+ Ryc. 111. Obiekty wspomagające SPW+
Źródło: Opracowanie SGGW Źródło: Opracowanie SGGW
92
Ryc. 112. Obiekty o znaczeniu lokalnym istotne dla kształtowania SPW+ Ryc. 113. SPW+
Źródło: Opracowanie własne SGGW Źródło: Opracowanie SGGW
93
WSKAZANIA DOTYCZĄCE ZACHOWANIA I KSZTAŁTOWANIA

TERENÓW WAŻNYCH DLA PRZYRODNICZEGO FUNKCJONOWANIA
MIASTA, W TYM W OBRĘBIE SPW+
Przedstawione wyżej uwarunkowania przyrodnicze określają możliwości i ograniczenia
dalszego rozwoju, a także przekształceń zagospodarowania przestrzennego Warszawy.
Jednak, trzeba zdawać sobie sprawę, że na zakres i sposób ich uwzględnienia przy
formułowaniu polityki przestrzennej miasta wpłynie także konieczność wzięcia pod uwagę
innych ważnych uwarunkowań – społecznych, ekonomicznych, infrastrukturalnych.
Zasadnicze decyzje, związane z uwarunkowaniami przyrodniczymi dotyczyć będą
finalnego zasięgu i sposobu kształtowania SPW+. Jest to ważny element struktury
funkcjonalno-przestrzennej, wpływający na jakość środowiska przyrodniczego miasta,
a przez to na warunki życia mieszkańców. Jednak ostatecznie o efektywności SPW+,
a także o warunkach życia, związanych z jakością środowiska przyrodniczego w całym
mieście zadecydują rozwiązania urbanistyczne, architektoniczne i infrastrukturalne,
przyjmowane w ramach poszczególnych inwestycji (zarówno nowych, jak i polegających
na modernizacji istniejącej zabudowy). Rozwiązania te muszą uwzględniać potencjał
i potrzebę zachowania elementów środowiska przyrodniczego, takich jak: Skarpa
Warszawska, ostoje różnorodności biologicznej, a także procesów przyrodniczych, takich
jak: procesy rzeźbotwórcze, przepływ i regeneracja powietrza atmosferycznego,
ewapotranspiracja, infiltracja, retencjonowanie wód, migrację dziko żyjącej flory i fauny.
Elementy te i procesy kształtują tożsamość przyrodniczą Warszawy, wpływają
na wspomniane wyżej warunki życia (np. poprawa jakości i wilgotności powietrza,
minimalizacja wyspy ciepła), a także decydują o stopniu przystosowania miasta
do skutków zmian klimatycznych.
Ryc. 114 przedstawia obszary o różnych uwarunkowaniach dla zachowania elementów
środowiska przyrodniczego oraz przebiegu procesów przyrodniczych, a zestaw
schematów ilustruje rozwiązania urbanistyczne, pożądane z punktu widzenia
kształtowania prawidłowych relacji między terenami zabudowanymi („terenami
nieprzepuszczalnymi” dla wody) a terenami pokrytymi roślinnością lub/i wodami.
Podstawowymi kryteriami różnicującymi kategorie obszarów, przedstawionych na Ryc.
114 jest udział terenów biologiczne czynnych oraz udział terenów zachowujących
zdolność do retencji gruntowej.
Ryc. 114. Wskazania do zagospodarowania m. st. Warszawy

94
Wskazania dla całego miasta:
(1) Zachowanie i wzmocnienie powiązań SPW+ z najcenniejszymi b) Przy podejmowanych działaniach inwestycyjnych, związanych d) Stosowanie, w miarę możliwości, nawierzchni przepuszczalnych na
elementami Zielonego Pierścienia Warszawy; o ile nie jest możliwe z realizacją nowej lub modernizowaniem istniejącej zabudowy drogach pieszych, rowerowych, placach i przestrzeniach publicznych
zachowanie istniejącego powiązania (np. z uwagi na budowę dróg), wszędzie, gdzie to jest możliwe zachowywanie i w miarę możliwości (typu: ekoraster, mineralne utwardzone i nieutwardzone, siatki
konieczna jest kompensacja w postaci udrożnienia łączności powiększanie powierzchni biologiczne czynnej (najlepiej z geowłókniny);
przyrodniczej (budowa przejść podziemnych lub zielonych mostów). o zróżnicowanej strukturze roślinności); jest to wskazane z uwagi na jej
znaczenie dla poprawy odczuwalnych warunków klimatycznych,
zwłaszcza w okresach upałów (redukcja temperatury powietrza,
zwiększanie wilgotności powietrza) oraz spowalnianie odpływu wód
opadowych;
(2) Przystosowanie przestrzeni miejskiej do spodziewanych skutków
zmian klimatu poprzez:
a) Zachowanie ciągłości układu hydrograficznego - cieków i zbiorników, c) Powiększanie pojemności retencyjnej poprzez zagospodarowanie e) Odseparowanie wód deszczowych od ścieków oraz ich biologiczne
a w miarę możliwości ich renaturyzacja, podtrzymanie funkcjonowania wód opadowych i roztopowych w miejscu ich występowania (niecki oczyszczanie bezpośrednio w miejscu opadu (oczyszczalnie
obszarów podmokłych (czasowo podtapianych) o wysokich retencyjne, studnie chłonne, baseny adsorbcyjne, ogrody deszczowe, hydrofitowe, sekwencyjne systemy sedymentacyjno-biofiltracyjne);
zdolnościach retencyjnych – zachowanie ich zasilania; sztuczne ekosystemy bagienne, zielone dachy, zbiorniki naziemne
i podziemne); dotyczy to przede wszystkim nowopowstających
inwestycji, jak również obszarów o niewielkim PBC (tj. <40%), w tym
takich jak: parkingi wielkopowierzchniowe, tereny intensywnej
zabudowy – tak aby 90% wody opadowej pozostała u źródła
tj. w miejscu wystąpienia opadu;
95
f) Zarządzanie zjawiskami ekstremalnymi, poprzez przystosowanie (4) Zachowanie lasów prywatnych dla funkcji społecznych (6) Wprowadzanie elementów zagospodarowania przyjaznych dla dziko
niektórych dróg do czasowego spełniania funkcji kanałów i przyrodniczych. żyjących zwierząt (karmniki dla ptaków zwłaszcza w publicznych
prowadzących wody powodziowe lub wody z deszczów nawalnych, terenach zieleni oraz terenach osiedlowych; ogrodzenia ażurowe bez
a terenów takich jak parkingi do roli zbiorników retencyjnych; podmurówki umożliwiające przejścia dla małych zwierząt, takich jak
w szczególnych przypadkach rozważenie możliwości wprowadzenia jeże, żaby), przygotowanie miejsc zimowania dla drobnej fauny –
tzw. „placów wodnych” (rodzaj skweru, zaprojektowany w sposób pozostawianie niewykoszonych fragmentów trawników z krzewami).
umożliwiający jego czasowe wykorzystanie jako odbiornika nadmiaru
wód deszczowych).
(3) Tworzenie systemu zielonych ulic poprzez obsadzanie ulic drzewami (5) Zachowanie pasów terenów o szerokości 10-20 m pokrytych (7) Zachowanie naturalnych form rzeźby terenu dobrze czytelnych
tam, gdzie to jest możliwe i uzasadnione tak, aby zminimalizować roślinnością wzdłuż cieków oraz wokół zbiorników jako barier w krajobrazie miasta, poprzez ochronę przed przekształceniem
negatywny wpływ na warunki komfortu aerosanitarnego oraz spowolnić biogeochemicznych oraz powiązań przyrodniczych. Pasy te mogą też naturalnych granic ukształtowania terenu (np. Skarpa Warszawska,
odpływ wód oraz w miarę możliwości wprowadzenie systemu odbioru pełnić funkcje rekreacyjno-wypoczynkowe (poprzez trasy spacerowe, krawędzie tarasów rzecznych, formy wydmowe) przed niwelacją oraz
wód opadowych wzdłuż ciągów komunikacyjnych. ścieżki). tworzeniem nasypów.
96
(8) Stosowanie zabezpieczeń przeciwerozyjnych na stokach (10) Uwzględnienie w planowaniu przestrzennym wyznaczonych (12) Rozwijanie funkcji edukacyjnej odnoszącej się do stanu środowiska
naturalnych form rzeźby terenu (Skarpy Warszawskiej, tarasów oraz terenów zagrożonych ruchami masowymi ziemi (osuwiska zboczowe) przyrodniczego oraz stosowanych rozwiązań poprawiających jego
wydm) oraz antropogenicznych poprzez stosowanie nawierzchni i obszarów potencjalnie aktywnych (zgodnie z wynikami Opracowania funkcjonowanie, w tym warunków aerosanitarnych, spowolnienia obiegu
utwardzonych nie tylko na drogach, ale także na ścieżkach gruntowych. Instytutu Techniki Budowlanej pt. Monitoring Skarpy Warszawskiej, wody, zachowania różnorodności biologicznej itd. w miejscach
Na stokach powyżej 5º nachylenia należy wprowadzić zasadę 2017). publicznych, w parkach, ogrodach działkowych czy lokalnych obiektach
stosowania roślinności utrwalającej podłoże. W przypadku dróg SPW+.
utwardzonych należy odpowiednio przygotować odpływ wody po stoku.
(9) Stosowanie zabezpieczeń przeciwerozyjnych (oraz ochronę (11) Prowadzenie monitoringu przebiegu ruchów masowych ziemi na
istniejących) w strefach brzegowych koryta Wisły oraz innych cieków terenie Skarpy Warszawskiej (powtarzane kartowanie wykonywane
występujących na obszarze Warszawy, z uwzględnieniem konieczności przez zespoły eksperckie).
dodania nowych rozwiązań w miejscach predysponowanych do erozji
bocznej, dennej i wgłębnej cieków.
97
Wskazania dla obszarów zidentyfikowanych

jako korytarze wymiany powietrza:
(1) Zachowanie PBC w miarę możliwości powyżej >60%, oraz (3) Ograniczenie dogęszczania zabudowy w obrębie korytarzy (5) Wprowadzenie zakazu sytuowania obiektów uciążliwych z punktu
zachowanie zwartych kompleksów terenów pokrytych roślinnością w sposób powodujący tworzenie się form barierowych – w razie widzenia jakości powietrza.
i/lub wodami, dynamizujących pionową wymianę powietrza; ustalenie szczególnej konieczności mogą być budowane pojedyncze, luźno
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz rozmieszczone budynki o dość zwartej bryle i niewielkie w podstawie.
wydawanych decyzjach o warunkach zabudowy wskaźnika udziału
powierzchni biologicznie czynnej o wartości powyżej 60%.
(2) Ograniczenie zagęszczania zabudowy w strefie krawędziowej (4) Unikanie nasadzeń zieleni zwartej wielowarstwowej
korytarzy powietrznych w celu zachowania ich korzystnego wpływu (w tym zalesień), w obrębie obszarów wymiany powietrza położonych
na warunki klimatyczne terenów przyległych. na głównych kierunkach wiatrów, tj. zachodnich, które zwiększając
szorstkość podłoża mogą utrudniać wymianę powietrza i hamować
prędkość wiatru; zwarte zadrzewienia w ich obrębie powinny być
formowane na obrzeżach, w sposób sprzyjający powstawaniu układów
tunelowych, dynamizujących wymianę powietrza.
98
Wskazania dla terenów zabudowanych z dużym udziałem PBC

>60% oraz dużej zdolności do retencji gruntowej (CN<70):
(1) Zachowanie obecnego udziału PBC, a nawet zwiększenie (3) Utrzymywanie lub wprowadzanie roślinności o zróżnicowanej, (5) Zakładanie łąk kwietnych pełniących funkcje ozdobne oraz
powierzchni przepuszczalnych poprzez sukcesywną wymianę wielowarstwowej strukturze (drzewa, krzewy, roślinność niska). wzbogacających różnorodność biologiczną.
nawierzchni nieprzepuszczalnych w obrębie dróg pieszych
i rowerowych oraz placów; w przypadku konieczności dogęszczania
zabudowy, zaleca się, aby PBC nie zostało zmniejszone <45%.
(2) Stosowanie metod małej retencji (np. zbiorników wodnych do (4) Tworzenie skupisk roślinności krzewiastej przyjaznej dla drobnej (6) W przypadku nowych inwestycji zachowanie terenów pokrytych
lokalnego magazynowania wód opadowych lub rowów infiltracyjnych). fauny (grupy krzewów z jadalnymi owocami i krzewów ciernistych). roślinnością lub/i wodami w obrębie zabudowy w formie względnie
dużych i zwartych powierzchni (poprawia to warunki wymiany powietrza
i obniża jego temperaturę).
99
(7) Zachowanie lub utworzenie powiązań przyrodniczych Fot. 94. Przykład osiedla dobrze dostosowanego do zmian klimatu, Fot. 95. Przykład naturalistycznych nasadzeń roślinnych, grupa drzew
i rekreacyjnych między obiektami SPW+ co sprzyja uatrakcyjnieniu rozwiązanie zbiornika gromadzącego wody opadowe, pełniącego i krzewów tworzących zwarty układ – przyjazny dla drobnej fauny, obok
warunków do rekreacji oraz zachowaniu różnorodności biologicznej. jednocześnie funkcje wypoczynkowe – Malmö, Västra Hamnen, nawierzchnia przepuszczalna (zielona) na drodze dojazdowej –
Szwecja (autor: A. Cieszewska). Wageningen, Holandia (autor: A. Cieszewska).
(8) Wypracowanie i określenie sposobu realizacji zasady kompensacji Fot. 96. Przykład osiedla mieszkaniowego, w którym jako ogrodzenie Fot. 97. Przykład certyfikatu dla naturalnie utrzymanego siedliska –
utraty zasobów przyrodniczych w trakcie realizacji nowo powstających zastosowano żywopłot (autor: A. Cieszewska). biotopu przed domem jednorodzinnym – element przyjazny
inwestycji. Element przyjazny drobnym zwierzętom pełniący jednocześnie funkcje podtrzymaniu różnorodności biologicznej, zasobu glebowego, a także
estetyczne oraz separujące – Berlin, Niemcy. sprzyjający gromadzeniu wód deszczowych w miejscu wystąpienia
opadu – Austin, USA (autor: A. Cieszewska).
100
Wskazania dla terenów zabudowanych ze średnim udziałem PBC

40-60% oraz mniejszej zdolności do retencji gruntowej (CN>70):
(1) Zachowanie lub zwiększanie obecnego udziału PBC poprzez (3) Utrzymywanie lub wprowadzanie zróżnicowanej, wielowarstwowej Fot. 98. Przykład wnętrza osiedlowego ze średnim udziałem PBC,
sukcesywną wymianę nawierzchni nieprzepuszczalnych, w przypadku struktury roślinności (drzewa, krzewy, roślinność niska), w przypadku dobrze dostosowanego do zmian klimatu – rozwiązanie zbiornika
konieczności dogęszczania zabudowy. Zaleca się aby PBC nie zostało ograniczonej powierzchni zaleca się tworzenie tarasów i stropodachów gromadzącego wody opadowe, pełniącego jednocześnie funkcje
zmniejszone <45%. z powierzchnią biologicznie czynną oraz wprowadzanie pnączy. wypoczynkowe – Malmö, Västra Hamnen, Szwecja. (autor:
A. Cieszewska).
(2) Stosowanie metod małej retencji: magazynowanie wód opadowych (4) Utrzymywanie lub wprowadzane względnie dużych i zwartych Fot. 99. Przykład zielonej ulicy dostosowanej do odprowadzania wód
w zbiornikach retencyjnych, nieckach filtracyjnych, a w przypadku braku powierzchni pokrytych roślinnością lub wodami w obrębie zabudowy, co opadowych, niewielki ogród deszczów, obok osłona dla nowo
możliwości realizacji większych elementów stosowanie podziemnych wpływa pozytywnie na warunki wymiany powietrza i obniżenie jego posadzonego drzewa służąca ochronie korzeni przed wydeptywaniem –
lub powierzchniowych zbiorników na deszczówkę. temperatury; w przypadku ograniczonej powierzchni zaleca się Portland, USA (autor: A. Cieszewska).
stosowanie tzw. „parków kieszonkowych”.
101
Wskazania dla terenów zabudowanych ze relatywnie małym

udziałem PBC<40% oraz mniejszej zdolności do retencji gruntowej
(CN>70):
(1) Zwiększanie obecnego udziału PBC poprzez sukcesywną wymianę (3) Utrzymywanie lub wprowadzanie zróżnicowanej, wielowarstwowej Fot. 100. Przykład zielonego dachu w centrum miasta w Lozannie,
nawierzchni nieprzepuszczalnych, a także stosowanie zielonych struktury roślinności (drzewa, krzewy, roślinność niska) z wyłączeniem Szwajcaria – dach stanowi element dworca kolejowego – zwiększa on
dachów, pnączy, fontann, zbiorników wodnych. korytarzy wymiany powietrza, a w przypadku ograniczonej powierzchni w znacznym stopniu powierzchnie pokryte roślinnością w części miasta
tworzenie tarasów i stropodachów z powierzchnią biologicznie czynną o relatywnie małym PBC. (autor: A. Cieszewska).
oraz wprowadzanie pnączy.
(2) Stosowanie metod małej retencji: magazynowanie wód opadowych (4) Ograniczenie nadmiernego zagęszczenia zabudowy, powodującego Fot. 101. Przykład zróżnicowanej struktury roślinnej w centralnej części
w zbiornikach retencyjnych, nieckach filtracyjnych, a w przypadku braku pogorszenie warunków życia (ograniczenia przewietrzania i wymiany miasta o relatywnie małym PBC – Rotterdam, Holandia. Rozwiązanie
możliwości realizacji większych elementów stosowanie podziemnych powietrza, nadmierne zacienienia, brak dobrze funkcjonujących terenów sprzyja retencji gruntowej, jak również z uwagi na udział krzewów
lub powierzchniowych zbiorników na deszczówkę. zieleni, w tym towarzyszącej zabudowie mieszkaniowej). przyjazne jest drobnej faunie (autor: M. Wasilewski).
102
Wskazania dla terenów SPW+ Podstawowych:
(1) Tworzenie powiązań przyrodniczych i rekreacyjnych, łączących (3) Rozbudowa funkcji społecznych w ekstensywnie (5) Sukcesywna wymiana nawierzchni nieprzepuszczalnych
poszczególne obiekty poprzez budowę lub przekształcanie istniejących zagospodarowanych obiektach SPW+. na nawierzchnie zapewniające odprowadzanie wód opadowych.
ulic w tzw. zielone drogi tzn. uzupełnione o pasy roślinności, a także
wykorzystanie w tym celu istniejących cieków oraz układów zbiorników
wodnych i terenów podmokłych.
(2) Rozbudowa funkcji przyrodniczych (warunków do dostarczania (4) „Otwarcie” nieudostępnionych ogrodów działkowych dla osób (6) Zaniechanie, w miarę możliwości, grodzenia obiektów,
regulacyjnych i podtrzymujących usług ekosystemów) w obiektach nieposiadających działek (możliwość spacerów, zagospodarowanie a w przypadkach wymagających wprowadzania ogrodzeń
o dominującej funkcji społecznej i stosunkowo intensywnym pojedynczych ogrodów jako społecznych miejsc wypoczynku oraz pozostawienie przejść dla drobnych zwierząt, sprzyjających zachowaniu
charakterze zagospodarowania (uwaga: z uwzględnieniem wymagań placów zabaw), zwłaszcza w przypadku tych obiektów, które były łączności przyrodniczej.
konserwatorskich w obiektach historycznych) planowane do przekształcenia w parki.
103
Fot. 102. Przykład terenu wypoczynkowego w Monachium, Niemcy, Fot. 103. Przykład naturalnego placu zabaw w Monachium, Niemcy – Fot. 104. Przykład wykorzystania terenów pokomunikacyjnych
z nawierzchnią przepuszczalną na drodze pieszo-rowerowej oraz plac zabaw z nawierzchnią przepuszczalną sprzyjającą infiltracji, jak w Brukseli, Belgia - łączących tereny zieleni w mieście, odzyskane
z niewielkim parkingiem rowerowym. Struktura roślinna ma charakter również bezpieczeństwu dzieci. Naturalne barwy, faktura oraz forma w procesie rewitalizacji obszarów pokomunikacyjnych – obecnie na
naturalistyczny, nie wymaga dodatkowych nakładów na utrzymanie elementów sprzyja poznawaniu składowych środowiska obiekt miejscu dróg dojazdowych zrealizowano miejsca wypoczynku dla
(pielęgnowanie, w tym koszenie) – (autor: M. Wasilewski). dopasowany fizjonomicznie do otoczenia (autor: M. Wasilewski). mieszkańców z niewielką farmą miejską, znaczny udział PBC sprzyja
zachowaniu procesów przyrodniczych (autor: A. Cieszewska).
Fot. 105. Przykład naturalistycznego parku w Monachium, Niemcy – Fot. 106. Przykład tablicy informacyjnej w Austin, USA, wyjaśniającej Fot. 107. Przykład niecki chłonnej w Budapeszcie, Węgry – służącej
teren urządzony przy wykorzystaniu lokalnych biotopów, sprzyjający zasadę działania niecki biofiltracyjnej (elementu zielonej infrastruktury), odprowadzaniu wód deszczowych z terenu parku (autor:
zachowaniu różnorodności biologicznej. Na drogach pieszo-rowerowych jak również korzyści dla środowiska jakie wiążą się z jej A. Cieszewska).
zastosowano nawierzchnię przepuszczalną. Takie rozwiązanie sprzyja funkcjonowaniem (autor: A. Cieszewska).
zachowaniu zasobów środowiska, a jednocześnie ogranicza nakłady na
utrzymanie (pielęgnowanie, w tym koszenie) (autor: M. Wasilewski).
104
Wskazania dla terenów SPW+ Wspomagających:
(1) Ograniczenie przeznaczania terenu na cele budowlane, (3) Zaniechanie, w miarę możliwości, grodzenia terenu, Fot. 108. Przykład zastosowania ogrodzenia w formie żywopłotu –
w przypadku konieczności wprowadzenia zabudowy zaleca się: a w przypadkach wymagających wprowadzania ogrodzeń Aachen, Niemcy, w obrębie ogrodów działkowych – udostępnionych dla
pozostawienie przejść dla drobnych zwierząt (ogrodzenia bez mieszkańców z sąsiedztwa – drogi spacerowe mają nawierzchnie
Wariant I: wprowadzanie zabudowy wyłącznie na dużych działkach,
podmurówki, z prześwitem), a tym samym zachowanie łączności przepuszczalne. (autor: A. Cieszewska).
tak by zachować wskaźnik PBC większy lub równy 60%;
przyrodniczej.
Wariant II: skoncentrowanie zabudowy w niewielkich kompleksach
z pozostawieniem zwartych terenów pokrytych roślinnością.
(2) Dla terenów pozostawionych w użytkowaniu rolniczym lub terenów (4) Zachowanie lub tworzenie powiązań przyrodniczych i rekreacyjnych Fot. 109. Przykład uspołecznionego kompleksu ogrodów działkowych
odłogowanych zaleca się uzupełnienie funkcji społecznej obiektu (zielone drogi) łączących obiekty zielonej infrastruktury, tak aby udostępnionych okolicznym mieszkańcom – Aachen, Niemcy (autor:
o ścieżki piesze i/lub rowerowe, siłownie plenerowe – nadanie funkcji przeciwdziałać fragmentacji SPW+. A. Cieszewska).
społecznej tym terenom przyczyni się do ich szerszego wykorzystania,
możliwe do zastosowania granty dla właścicieli ziemi na wprowadzanie
funkcji społecznej (rekreacyjnej, artystycznej) lub zastosowanie
instrumentów fiskalnych.
105
Dobre praktyki Warszawy:
Fot. 110. Przykład rozwiązania cieku odprowadzającego nadmiar wód Fot. 111. Przykład rozwiązania nawierzchni we wnętrzu osiedlowym – Fot. 112. Przykład rozwiązania stawu odbierającego wody opadowe we
opadowych – Osiedle Manhattan, ul. Kłobucka, Warszawa – Dobre Osiedle Manhattan, ul. Kłobucka, Warszawa, nawierzchnie mają wnętrzu osiedlowym – osiedle Alto Wilanów, Warszawa – brzegi
rozwiązanie dla adaptacji do zmian klimatu, płytkie uformowanie dna charakter przepuszczalny, formowana roślinność ma zróżnicowaną zbiornika są formowane w sposób przyjazny migracji małych zwierząt
sprzyja wykorzystaniu do zabaw dla dzieci (autor: A. Janus). strukturę (autor: A. Janus). (autor: A. Janus).
Fot. 113. Przykład rozwiązania rowu chłonnego – osiedle Alto Wilanów, Fot. 114. Przykład rozwiązania nawierzchni drogi przeciw pożarowej we Fot. 115. Przykład rozwiązania parkingu, otoczonego zwartym pasem
Warszawa – rów chłonny czasowo przetrzymuje nadmiar wód wnętrzu osiedlowym – osiedle Ostoja, Wilanów, Warszawa – zieleni, ul. Stawki, Warszawa - otaczający parking tworzy częściową
opadowych – dobre rozwiązanie dla adaptacji do zmian klimatu (autor: nawierzchnia ma charakter przepuszczalny, jednocześnie jest barierę dla zanieczyszczeń (fitoremediacja), a jednocześnie jest
A. Janus). porośnięta roślinnością, co sprzyja dodatkowej funkcji wypoczynkowej miejscem odprowadzania wód opadowych (autor: A. Janus).
(autor: A. Janus).
Dobre praktyki Warszawy:

106
Fot. 116. Przykład polityki w zakresie zieleni miejskiej Przykład Fot. 117. Przykład zieleni tymczasowej, przykład dobrego rozwiązania Fot. 118. Partycypacja społeczna w zakresie kształtowania zieleni
prowadzonej dobrej polityki związanej ze zwiększeniem udziału drzew w miejscach wymagających przeprojektowania (autor: A. Cieszewska). miejskiej – angażowanie mieszkańców do kształtowania zieleni
w mieście – akcja skierowana do mieszkańców (autor: A. Cieszewska). w mieście – znacząca funkcja edukacyjna (autor: A. Cieszewska).
Fot. 119. Przykład nowych nasadzień – ul Świętokrzyska przykład Fot. 120. Przykład zieleni tymczasowej na terenach o bardzo niskim Fot. 121. Przykład naturalistycznego placu zabaw dostosowanego
prowadzonej dobrej polityki związanej ze zwiększeniem udziału drzew udziale PBC – przykład dobrego rozwiązania – wprowadzania do otoczenia (autor: A. Cieszewska).
wzdłuż ulic (autor: A. Cieszewska). roślinności czasowej, w miejscach o bardzo niewielkim PBC (autor:
A. Cieszewska).
107
REKOMENDACJE WYNIKAJĄCE Z PODSUMOWANIA − łęgi tarchomińskie [7], Opracowanie strategii rozwoju terenów zieleni w Warszawie
− łęgi bielańskie [8],
PRAC NAD ATLASEM EKOFIZJOGRAFICZNYM MIASTA Opracowanie Strategii rozwoju terenów zieleni w Warszawie (tereny
− łęgi bródnowskie [9], znajdujące się w zarządzie miasta), lub szerzej – Strategii zielonej
STOŁECZNEGO WARSZAWY
− łęgi potockie [10], infrastruktury Warszawy (dla terenów znajdujących się w SPW+)
Opracowanie o charakterze inwentaryzacyjnym − łęgi praskie [11], z uwzględnieniem świadczonych usług ekosystemowych przez
− łęgi wawerskie [12]. poszczególne obiekty.
1. Mapa roślinności rzeczywistej Warszawy
Analizy i syntezy, przedstawione w Atlasie ekofizjograficznym Biuro Ochrony Środowiska prowadzi rejestr obiektów zgłoszonych do
Miasta Stołecznego Warszawy można było opracować dzięki objęcia ochroną w postaci pomników przyrody. Rekomenduje się podjęcie
aktualizacji i rozbudowaniu zasobów informacyjnych o warunkach działań w celu ustanowienia ochrony obiektów spełniających kryteria, Zagadnienia, które powinny być rozwinięte w Studium
środowiska przyrodniczego miasta. Szczególną rolę miały w tym w tym zwłaszcza na terenie dzielnicy Praga-Północ, na terenie której jak
1. Rozszerzenie wskaźników urbanistycznych o wskaźniki
względzie opracowania dotyczące warunków klimatycznych dotąd nie powołano żadnego pomnika przyrody.
ekologiczno–przestrzenne.
i wodnych, zlecone przez Biuro Architektury i Planowania Wskaźnik te będą służyły wdrażaniu zielonej infrastruktury w skali
Przestrzennego Urzędu m. st. Warszawy. Do kompletu aktualnych miejsca, jak również adaptacji do zmian klimatu.
badań, charakteryzujących środowisko przyrodnicze Warszawy W aspekcie kształtowania SPW+ najważniejsze znaczenie
należałoby dołączyć mapę roślinności rzeczywistej oraz odgrywać będzie wskaźnik PBC – wymagający rozwinięcia
inwentaryzację dziko żyjącej fauny. W Atlasie wykorzystano o aspekt jakościowy jak na przykład struktura roślinności,
zaktualizowaną mapę roślinności rzeczywistej, opracowaną możliwość retencjonowania wody (porównaj BAF w Berlinie)
w 2006 r. Jej aktualizacja, jakkolwiek bardzo użyteczna, opierała Dla adaptacji do zmian klimatu obok PBC istotne będzie
się głównie o weryfikacje terenowe wybranych poligonów oraz uwzględnienie wskaźnika CN umożliwiającego wprowadzenie
analizę ortofotomapy . Na przeprowadzenie pełnego kartowania szczegółowych rozwiązań w zakresie zrównoważonego
nie pozwolił czas przeznaczony na wykonanie Atlasu, obejmujący gospodarowania wodami opadowymi na przykład prowadzenie
tylko jeden sezon wegetacyjny oraz środki finansowe. urządzeń do bioretnecji
Opracowanie aktualnej mapy roślinności rzeczywistej Warszawy 2. Wzmocnienie powiązań przyrodniczych.
w skali 1:5000 (skala szczegółowości sprawdzona w przypadku Przy projektowaniu nowych struktur przestrzennych zachowanie
dużego miasta – Kraków) byłoby zatem znaczącym poszerzeniem integralności SPW+ polegające na wyznaczaniu lokalnych
informacji o zasobach przyrodniczych miasta. korytarzy ekologiczno-rekreacyjnych (porównaj greenways) w celu
2. Ocena zanieczyszczenia gleb i gruntów na terenach zapewnienia jak najszczerszej gamy usług ekosystemowych
poprzemysłowych przewidzianych do zabudowy 3. Wzmocnienie działań na rzecz poprawy środowiska.
Warunkiem poprawy jakości środowiska w Warszawie jest
stosowanie rozwiązań systemowych w zakresie gospodarki
Opracowanie dokumentacji stanowiącej podstawę ustanowienia form wodno-ściekowej i ciepłownictwa.
ochrony przyrody 4. Rozważenie wprowadzenie różnorodnych form rolnictwa
Analizy wykonane na potrzeby niniejszego opracowania wykazały, że miejskiego jako narzędzia zachowania terenów otwartych.
w Warszawie istnieją obszary o dużym znaczeniu dla zachowania Rolnictwo miejskie przyczynia się do zmniejszenia śladu
różnorodności biologicznej miasta, które nie zostały objęte żadną formą ekologicznego miasta, pełni istotne funkcje społeczne w tym
ochrony, a jednocześnie zasoby przyrodnicze, występujące w ich obrębie edukacyjne i integracyjne.
są narażone na silną antropopresję. Dla obszarów tych należałoby
sporządzić dokumentację przyrodniczą uzasadniającą ich ochronę. Wnioski do planu zagospodarowania przestrzennego MOFOWW
Obszary proponowane do objęcia ochroną to:
Ryc. 115. Rekomendacje dotyczące ustanowienia form ochrony przyrody* 1. Warunkiem poprawy jakości środowiska przyrodniczego
− Łąki Wilanowskie (proponowana forma ochrony zespół Źródło: opracowanie KIPPIM. w Warszawie zwłaszcza w zakresie jakości powietrza jest zmiana
*numery na Ryc. 115 odpowiadają numeracji w tekście
przyrodniczo-krajobrazowy) [1], systemów grzewczych w gminach podwarszawskich.
− Międzywale Miedzeszyna (proponowana forma ochrony zespół 2. Właściwe funkcjonowanie zielonej infrastruktury w granicach
przyrodniczo-krajobrazowy) [2], miasta wymaga zapewnienia utrzymania powiązań przyrodniczych
− Las Młociński (proponowana forma ochrony użytek ekologiczny) z siecią ekologiczną MOFOWW.
[3], 3. Podjęcie działań na rzecz wdrożenia koncepcji Zielonego
− Las Bemowski (proponowana forma ochrony dla fragmentów – Pierścienia Warszawy wyznaczonego w Planie zagospodarowania
4 użytki ekologiczne) [4], przestrzennego MOFOWW stanowiącego zaplecze rekreacyjne,
− jezioro Torfy (proponowana forma ochrony użytek ekologiczny) [5]. żywnościowe oraz pełniące istotne funkcje środowiskotwórcze.
Formy ochrony przyrody proponowane do powiększenia to:

− zespół przyrodniczo-krajobrazowy Zakole Wawerskie [6].
Rozważenie ochrony w postaci zapisów MPZP:
108
Tab. 16. Układ Atlasu ekofizjograficznego m. st. Warszawy CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI ŚRODOWISKA ORAZ przemysłowej, wypoczynkowo-
w relacji do Rozporządzenia ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ rekreacyjnej, rolniczej, leśnej,
uzdrowiskowej, komunikacyjnej,
z uwzględnieniem infrastruktury
ROZPOZNANIE I CHARAKTERYSTYKA STANU ORAZ FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA, DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA I FUNKCJONOWANIA ŚRODOWISKA, A W SZCZEGÓLNOŚCI: niezbędnej do prawidłowego
UDOKUMENTOWANA I ZINTERPRETOWANA PRZESTRZENNIE W ZAKRESIE:
spełniania tych funkcji
poszczególne elementy BUDOWA GEOLOGICZNA ocena odporności środowiska na DRZEWA W WARSZAWIE – WYZWANIA I SZANSE
degradację oraz zdolności do SPW+, CZYLI SPW 2006 + ZIELONA INFRASTRUKTURA
przyrodnicze i ich wzajemne wskazanie terenów, których
regeneracji WYCINKA DRZEW W WARSZAWIE WARSZAWY
powiazania oraz procesy UTWORY POWIERZCHNIOWE użytkowanie i zagospodarowanie,
zachodzące w środowisku z uwagi na cechy zasobów
ocena stanu ochrony i użytkowania OSTOJE RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ A JAKOŚĆ
PRZEPUSZCZALNOŚĆ GRUNTÓW SIEDLISK środowiska i ich rolę w strukturze
zasobów przyrodniczych, w tym
przyrodniczej obszaru, powinno być REKOMENDACJE WYNIKAJĄCE Z PODSUMOWANIA
różnorodność biologiczna PRAC NAD ATLASEM EKOFIZJOGRAFICZNYM MIASTA
OCENA STANU OCHRONY I UŻYTKOWANIA ZASOBÓW
podporządkowane potrzebom
OSADY ANTROPOGENICZNE STOŁECZNEGO WARSZAWY
PRZYRODNICZYCH, W TYM RÓŹNORODNOŚCI zapewnienia prawidłowego
HIPSOMETRIA BIOLOGICZNEJ funkcjonowania środowiska
i zachowania różnorodności
NACHYLENIA TERENU OCENA ODPORNOŚCI ŚRODOWISKA NA DEGRADACJĘ biologicznej
ORAZ ZDOLNOŚCI DO REGENERACJI OGRANICZENIA ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA
określenie ograniczeń wynikających
GŁÓWNE FORMY GEOMORFOLOGICZNE PRZESTRZENNEGO WYNIKAJĄCE Z PRZEPISÓW PRAWA
z konieczności ochrony zasobów
ocena stanu zachowania walorów OCENA STANU ZACHOWANIA WALORÓW
środowiska lub występowania
GŁÓWNE JEDNOSTKI GEOMORFOLOGICZNE KRAJOBRAZOWYCH ORAZ MOŻLIWOŚCI ICH
krajobrazowych oraz możliwości ich uciążliwości i zagrożeń środowiska
kształtowania KSZTAŁTOWANIA OGRANICZENIA ROZWOJU ZAGOSPODAROWANIA
PRZEKROJE PRZEZ POZIOMY
oraz wskazanie obszarów, na PRZESTRZENNEGO WYNIKAJĄCE Z UWARUNKOWAŃ
GEOMORFOLOGICZNE WARSZAWY których ograniczenia te występują EKOFIZJOGRAFICZNYCH
ocena zgodności dotychczasowego OCENA ZGODNOŚCI DOTYCHCZASOWEGO
użytkowania i zagospodarowania UŻYTKOWANIA I ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU Z
GŁÓWNE FORMY GEOMORFOLOGICZNE CECHAMI I UWARUNKOWANIAMI PRZYRODNICZYMI SPW+, CZYLI SPW 2006 + ZIELONA INFRASTRUKTURA
obszaru z cechami WARSZAWY
i uwarunkowaniami przyrodniczymi
WODY POWIERZCHNIOWE OCENA ZGODNOŚCI DOTYCHCZASOWEJ POLITYKI
ocena zgodności dotychczasowej
PRZESTRZENNEJ Z CECHAMI I UWARUNKOWANIAMI REKOMENDACJE WYNIKAJĄCE Z PODSUMOWANIA
PIERWSZY POZIOM WODONOŚNY
polityki przestrzennej z cechami PRZYRODNICZYMI PRAC NAD ATLASEM EKOFIZJOGRAFICZNYM MIASTA
i uwarunkowaniami przyrodniczymi STOŁECZNEGO WARSZAWY
ZASOBY WÓD PODZIEMNYCH WYCINKA DRZEW W WARSZAWIE
ocena charakteru i intensywności
zmian zachodzących w środowisku
WARUNKI KLIMATYCZNE OCENA CHARAKTERU I INTENSYWNOŚCI ZMIAN
ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU
GLEBY
ocena stanu środowiska oraz jego WARUNKI KLIMATYCZNE
ROŚLINNOŚĆ RZECZYWISTA zagrożeń i możliwości ich
ograniczenia CHARAKTERYSTYKA JAKOŚCI ŚRODOWISKA ORAZ
ŹRÓDEŁ ZAGROŻEŃ
dotychczasowe zmiany WARUNKI BUDOWLANE W MIEŚCIE
w środowisku
WSPÓŁCZESNE PRZEKSZTAŁCENIA I ZAGROŻENIA WSTĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU, POLEGAJĄCA NA
WYNIKAJĄCE Z RZEŹBY TERENU OKREŚLENIU KIERUNKÓW I MOŻLIWEJ INTENSYWNOŚCI PRZEKSZTAŁCEŃ I DEGRADACJI
ŚRODOWISKA, KTÓRE MOŻE POWODOWAĆ DOTYCHCZASOWE UŻYTKOWANIE I
UŻYTKOWANIE TERENÓW M. ST. WARSZAWY ZAGOSPODAROWANIE
REALIZOWANA POLITYKA PRZESTRZENNA DRZEWA W WARSZAWIE – WYZWANIA I SZANSE
struktura przyrodnicza obszaru, TEMAT RZEKA – WISŁA REALIZOWANA POLITYKA PRZESTRZENNA

w tym różnorodność biologiczna
WYCINKA DRZEW W WARSZAWIE
powiazania przyrodnicze obszaru WARSZAWA NA TLE UWARUNKOWAŃ REGIONALNYCH WSTĘPNA PROGNOZA DALSZYCH ZMIAN
z jego szerszym otoczeniem ZACHODZĄCYCH W ŚRODOWISKU, KTÓRE MOŻE
POWIĄZANIA MIASTA ST. WARSZAWY Z OTOCZENIEM POWODOWAĆ DOTYCHCZASOWE UŻYTKOWANIE
I ZAGOSPODAROWANIE
zasoby przyrodnicze i ich ochrona OSTOJE FLORY NACZYNIOWEJ
prawna OKREŚLENIE PRZYRODNICZYCH PREDYSPOZYCJI DO KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY
OSTOJE FAUNY FUNKCJONALNOPRZESTRZENNEJ, POLEGAJĄCE W SZCZEGÓLNOŚCI NA WSKAZANIU OBSZARÓW,
KTÓRE POWINNY PEŁNIĆ PRZEDE WSZYSTKIM FUNKCJE PRZYRODNICZE
OBSZARY CHRONIONE M. ST. WARSZAWY

PRZYRODNICZE PREDYSPOZYCJE DO KSZTAŁTOWANIA
CHARAKTERYSTYKA ZASOBÓW PRZYRODNICZYCH
walory krajobrazowe i ich ochrona TEMAT RZEKA – WISŁA OCENA PRZYDATNOŚCI ŚRODOWISKA, POLEGAJĄCA NA OKREŚLENIU MOŻLIWOŚCI ROZWOJU I
prawna OGRANICZEŃ DLA RÓŻNYCH RODZAJÓW UŻYTKOWANIA I FORM ZAGOSPODAROWANIA OBSZARU
OSTOJE FAUNY
PRZYRODNICZE PREDYSPOZYCJE DO KSZTAŁTOWANIA
TOŻSAMOŚĆ KRAJOBRAZOWA WARSZAWY
OKREŚLENIE UWARUNKOWAŃ EKOFIZJOGRAFICZNYCH, FORMUŁOWANYCH W POSTACI WNIOSKÓW

EKSPOZYCJA WIDOKOWA KLUCZOWYCH STRUKTUR
Z ANALIZ, PROGNOZ I OCEN, O KTÓRYCH MOWA W PKT 1-5, STOSOWNIE DO PRZEDMIOTU I SKALI
KRAJOBRAZOWYCH WARSZAWY
SPORZĄDZANEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO, KTÓRE W SZCZEGÓLNOŚCI
OBEJMUJĄ
jakość środowiska oraz źródeł TEMAT RZEKA – WISŁA
zagrożeń wraz z identyfikacją określenie przydatności SPW+, CZYLI SPW 2006 + ZIELONA INFRASTRUKTURA
źródeł tych zagrożeń ZAGROŻENIE POWODZIOWE WARSZAWY
poszczególnych terenów
dla rozwoju funkcji użytkowych,
a w szczególności: mieszkaniowej,
109
Ryc. 59. Ocena zgodności dotychczasowego użytkowania terenu z uwarunkowaniami przyrodniczymi __________________ 65
SPIS RYCIN
Ryc. 60. Ocena zgodności dotychczasowej polityki przestrzennej z cechami i uwarunkowaniami przyrodniczymi ___________ 66
Ryc. 1. Zielony Pierścień Warszawy _______________________________________________________________________ 9 Ryc. 61. Ocena stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych – stan istniejący ______________________________ 67
Ryc. 2. Powiązania przyrodnicze Warszawy na tle Zielonego Pierścienia Warszawy, w granicach Miejskiego Obszaru Ryc. 62. Zagrożenia ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych w przypadku realizacji polityki przestrzennej zawartej w
Funkcjonalnego Ośrodka Wojewódzkiego Warszawy _________________________________________________________ 11 Studium (2006) ______________________________________________________________________________________ 68
Ryc. 3. Budowa geologiczna – geneza osadów powierzchniowych ______________________________________________ 12 Ryc. 63. Ocena stanu ochrony obszarów ważnych dla zachowania różnorodności biologicznej ________________________ 69
Ryc. 4. Litologia utworów powierzchniowych na głębokości 1,5 m _______________________________________________ 13 Ryc. 64. Presja na zmianę zagospodarowania terenów niezainwestowanych ______________________________________ 71
Ryc. 5. Miąższość osadów antropogenicznych ______________________________________________________________ 14 Ryc. 65. Ocena odporności środowiska na degradację oraz zdolności do regeneracji ________________________________ 72
Ryc. 6. Przepuszczalność gruntów _______________________________________________________________________ 15 Ryc. 66. Rozkład stężeń średniorocznych pyłu zawieszonego PM 2,5 ____________________________________________ 75
Ryc. 7. Warunki budowlane podłoża ______________________________________________________________________ 16 Ryc. 67. Rozkład stężeń średniorocznych benzo(a)pirenów ____________________________________________________ 75
Ryc. 8. Główne jednostki geomorfologiczne ________________________________________________________________ 18 Ryc. 68. Rozkład stężeń średniorocznych pyłu zawieszonego PM 10 ____________________________________________ 75
Ryc. 9. Przekrój przez poziomy geomorfologiczne w układzie Śródmieście – Praga-Północ ___________________________ 19 Ryc. 69. Rozkład stężeń średniorocznych dwutlenku azotu ____________________________________________________ 75
Ryc. 10. Przekrój przez poziomy geomorfologiczne w układzie Mokotów – Wawer __________________________________ 19 Ryc. 70. Źródła zagrożeń dla środowiska __________________________________________________________________ 76
Ryc. 11. Zróżnicowanie wysokościowe Warszawy (hipsometria) ________________________________________________ 20 Ryc. 71. Udział poszczególnych źródeł emisji benzo(α)pirenu, oraz pyłu zawieszonego PM 2,5 i PM 10 w 2015 r. __________ 77
Ryc. 12. Nachylenia stoków ____________________________________________________________________________ 21 Ryc. 72. Liczba samochodów osobowych zarejestrowanych w Warszawie na 1000 mieszkańców ______________________ 77
Ryc. 13. Współczesne przekształcenia rzeźby terenu ________________________________________________________ 24 Ryc. 73. Liczba zakładów uciążliwych dla powietrza w Warszawie, w tym wyposażonych w urządzenia do redukcji
Ryc. 14. Wody powierzchniowe _________________________________________________________________________ 25 zanieczyszczeń, w latach 2006 i 2016 ____________________________________________________________________ 77
Ryc. 15. Pierwszy poziom wodonośny ____________________________________________________________________ 26 Ryc. 74. Wielkość stężeń średniorocznych PM 2,5 w Warszawie w latach 2009-2016 _______________________________ 77
Ryc. 16. Zasoby wód podziemnych _______________________________________________________________________ 27 Ryc. 75. Liczba dni z przekroczeniem dopuszczalnego stężenia 24-godz. PM 10 w Warszawie w latach 2006-2016 ________ 77
Ryc. 17. Przebieg Wisły według różnych źródeł danych _______________________________________________________ 28 Ryc. 76. Wielkość stężeń średniorocznych benzo(α)pirenu w Warszawie w latach 2008-2016 _________________________ 77
Ryc. 18. Wybrane ekstremalne stany wody w Wiśle w Warszawie _______________________________________________ 28 Ryc. 77. Liczba dni z przekroczeniem dopuszczalnej maksymalnej średniej stężeń 8-godz. ozonu w Warszawie w latach 2006-
Ryc. 19. Zagrożenie powodziowe ________________________________________________________________________ 29 2016 ______________________________________________________________________________________________ 77
Ryc. 20. Średnia roczna temperatura w latach 1986-2017 _____________________________________________________ 30 Ryc. 78. Zużycie wody na mieszkańca w Warszawie w latach 2006 i 2016 ________________________________________ 78
Ryc. 21. Rozkład średnich miesięcznych temperatur w latach 2007-2016 _________________________________________ 30 Ryc. 79. Procent ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków w Warszawie w latach 2006 i 2016 ________________ 78
Ryc. 22. Model rozkładu temperatury powietrza dla roku 2015 __________________________________________________ 30 Ryc. 80. Produkcja ścieków w Warszawie w latach 2006 i 2016 _________________________________________________ 78
Ryc. 23. Średnie roczne wartości usłonecznienia w latach 1997-2017 ____________________________________________ 30 Ryc. 81. Długość sieci kanalizacyjnej w Warszawie w latach 2006 i 2016 _________________________________________ 78
Ryc. 24. Średnie miesięczne usłonecznienie w latach 2007-2016 _______________________________________________ 30 Ryc. 82. Udział ścieków oczyszczonych w Warszawie w latach 2006 i 2016 _______________________________________ 78
Ryc. 25. Średnie roczne sumy opadów w latach 1997-2017 ____________________________________________________ 31 Ryc. 83. Struktura użytkowania gruntów w Warszawie w latach 2005-2016 ________________________________________ 78
Ryc. 26. Średnie miesięczne sumy opadów z lat 2007-2016 ___________________________________________________ 31 Ryc. 84. Grunty pokryte wodami w Warszawie w latach 2006 i 2016 _____________________________________________ 79
Ryc. 27. Rozkład średnich rocznych sum opadów w latach 2008-2014 ___________________________________________ 31 Ryc. 85. Powierzchnia terenów objętych formami ochrony przyrody w Warszawie w latach 2006 i 2016 __________________ 79
Ryc. 28. Rozkład średnich sum opadów w poszczególnych porach roku w latach 2008-2014 _________________________ 31 Ryc. 86. Powierzchnia terenów objętych formami ochrony przyrody w latach 2006 i 2016 _____________________________ 79
Ryc. 29. Średnia miesięczna liczba dni z mgłą w latach 2007-2016 ______________________________________________ 31 Ryc. 87. Liczba pomników przyrody w Warszawie w latach 2006 i 2016 __________________________________________ 79
Ryc. 30. Średnia miesięczna wartość ciśnienia w latach 2007-2016 _____________________________________________ 31 Ryc. 88. Powierzchnia terenów wypoczynkowo-rekreacyjnych ogółem oraz na 1 mieszkańca w Warszawie w latach 2006 i 2016
Ryc. 31. Róże średnich kierunków wiatru [%] z lat 2007-2016 __________________________________________________ 32 __________________________________________________________________________________________________ 79
Ryc. 32. Róże średnich prędkości wiatru [m/s] z lat 2007-2016 _________________________________________________ 32 Ryc. 89. Ubytki i nasadzenia drzew w latach 2006 i 2016 ______________________________________________________ 79
Ryc. 33. Warunki przewietrzania miasta w porze chłodnej (na wys. 4 m) __________________________________________ 32 Ryc. 90. Ubytki i nasadzenia krzewów w Warszawie w latach 2006 i 2016_________________________________________ 79
Ryc. 34. Warunki przewietrzania miasta w porze ciepłej (na wys. 4 m) ___________________________________________ 32 Ryc. 91. Zmiany powierzchni parków, zieleńców i terenów zieleni osiedlowej na 1 mieszkańca w m 2 w latach 2006 i 2016 ___ 79
Ryc. 35. Średni miesięczny udział cisz [%] w latach 2006-2007 _________________________________________________ 32 Ryc. 92. Zmiany powierzchni parków w dzielnicach Warszawy w latach 2006 i 2016 ________________________________ 80
Ryc. 36. Typy topoklimatu (1-5) w Warszawie) ______________________________________________________________ 33 Ryc. 93. Zmiany powierzchni zieleńców w dzielnicach Warszawy w latach 2006 i 2016 ______________________________ 80
Ryc. 37. Model rozkładu temperatury powietrza wyspy ciepła w Warszawie z dnia 12 sierpnia 2015 r. – różnice względne co Ryc. 94. Zmiany powierzchni terenów zieleni ulicznej w latach 2006 i 2016 _______________________________________ 80
1,0°C ______________________________________________________________________________________________ 33 Ryc. 95. Zmiany powierzchni terenów zieleni osiedlowej w latach 2006 i 2016 _____________________________________ 80
Ryc. 38. Częstość występowania WWC w zależności od pory dnia ______________________________________________ 33 Ryc. 96. Ograniczenia wynikające z przepisów prawa ________________________________________________________ 83
Ryc. 39. Bonitacja terenów pod względem warunków przewietrzania ____________________________________________ 34 Ryc. 97. Ograniczenia wynikające z uwarunkowań ekofizjograficznych ___________________________________________ 84
Ryc. 40. Roczny Indeks Jakości Powietrza _________________________________________________________________ 34 Ryc. 98. Przekształcenia struktury użytkowania terenów w obrębie SPW 2006 _____________________________________ 86
Ryc. 41. Komfort aerosanitarny __________________________________________________________________________ 34 Ryc. 99. Obszary ważne dla kształtowania warunków klimatycznych miasta _______________________________________ 87
Ryc. 42. Typy i podtypy gleb ____________________________________________________________________________ 35 Ryc. 100. Obszary ważne dla kształtowania warunków hydrologicznych miasta ____________________________________ 87
Ryc. 43. Roślinność rzeczywista _________________________________________________________________________ 37 Ryc. 101. Obszary ważne dla zachowania różnorodności biologicznej ____________________________________________ 87
Ryc. 44. Waloryzacja zasobów przyrody ożywionej __________________________________________________________ 38 Ryc. 102. Obszary o potencjale do kształtowania Zielonej Infrastruktury Warszawy _________________________________ 88
Ryc. 45. Ostoje flory naczyniowej* _______________________________________________________________________ 39 Ryc. 103. Obiekty i obszary dostarczające usług zaopatrzeniowych ______________________________________________ 90
Ryc. 46. Ostoje fauny*_________________________________________________________________________________ 42 Ryc. 104. Obszary dostarczające usług wpływających na poprawę klimatu lokalnego oraz jakość powietrza ______________ 90
Ryc. 47. Formy ochrony przyrody ________________________________________________________________________ 45 Ryc. 105. Obszary dostarczające usług wpływających na redukcję hałasu_________________________________________ 90
Ryc. 48. Pomniki przyrody______________________________________________________________________________ 51 Ryc. 106. Obszary dostarczające usług o dużej zdolności do retencji gruntowej ____________________________________ 90
Ryc. 49. Pomniki przyrody w dzielnicach m. st. Warszawy _____________________________________________________ 51 Ryc. 107. Obszary dostarczające usług wpływających na sekwestrację węgla ______________________________________ 90
Ryc. 50. Użytkowanie terenów m. st. Warszawy _____________________________________________________________ 53 Ryc. 108. Obszary dostarczające usług kulturowych__________________________________________________________ 90
Ryc. 51. Strefy funkcjonalne określone w Studium ___________________________________________________________ 54 Ryc. 109. Rozmieszczenie obiektów „stabilnych” i „niestabilnych” SPW+ __________________________________________ 91
Ryc. 52. Wybrane usługi ekosystemowe świadczone przez drzewa miejskie (opracowanie graficzne K. Andzo) ___________ 55 Ryc. 110. Obiekty podstawowe SPW+ ____________________________________________________________________ 92
Ryc. 54.Wycinka drzew w Warszawie w latach 2009 – 2014 ___________________________________________________ 56 Ryc. 111. Obiekty wspomagające SPW+ __________________________________________________________________ 92
Ryc. 53. Zasięg wycinki drzew w okresie od 8 sierpnia 2016 r. do 16 sierpnia 2017 r. _______________________________ 56 Ryc. 112. Obiekty o znaczeniu lokalnym istotne dla kształtowania SPW+ _________________________________________ 93
Ryc. 55. Elementy budujące tożsamość krajobrazową Warszawy _______________________________________________ 58 Ryc. 113. SPW+ _____________________________________________________________________________________ 93
Ryc. 56. Ekspozycja widokowa kluczowych struktur krajobrazowych Warszawy ____________________________________ 60 Ryc. 114. Wskazania do zagospodarowania m. st. Warszawy __________________________________________________ 94
Ryc. 57. Ocena stanu zachowania walorów krajobrazowych oraz możliwości ich kształtowania ________________________ 62 Ryc. 115. Rekomendacje dotyczące ustanowienia form ochrony przyrody* _______________________________________ 108
Ryc. 58. Zasoby przyrodnicze m. st. Warszawy _____________________________________________________________ 64
110
Fot. 37. Muchołówka białoszyja (autor: A. Węgrzynowicz)_____________________________________________________ 48
SPIS TABEL
Fot. 38. Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego (autor: P. Fogel) ________________________________________________ 48
Tab. 1. Mosty na Wiśle w granicach m. st. Warszawy _________________________________________________________ 28 Fot. 39. Rezerwat przyrody Bagno Jacka (autor: P. Stolarz) ___________________________________________________ 48
Tab. 2. Zmienne warunków komfortu sanitarnego ____________________________________________________________ 34 Fot. 40. Rezerwat przyrody Jeziorko Czerniakowskie (autor: P. Sikorski) _________________________________________ 49
Tab. 3. Charakterystyka ostoi różnorodności biologicznej flory naczyniowej ________________________________________ 40 Fot. 41. Park Morysin (autor: P. Sikorski) __________________________________________________________________ 49
Tab. 4. Charakterystyka ostoi różnorodności biologicznej fauny _________________________________________________ 43 Fot. 42. Skarpa Ursynowska (autor: P. Sikorski) ____________________________________________________________ 49
Tab. 5. Użytki ekologiczne na terenie Warszawy _____________________________________________________________ 50 Fot. 43. Rezerwat przyrody Wyspy Zawadowskie (autor: P. Fogel) ______________________________________________ 49
Tab. 6. Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ________________________________________________________________ 50 Fot. 44. Rezerwat przyrody Las Kabacki (autor: P. Fogel) _____________________________________________________ 50
Tab. 7. Ocena stanu zachowania walorów krajobrazowych _____________________________________________________ 61 Fot. 45. Użytek ekologiczny nr 620 – Przy Lesie Młocińskim (autor: P. Sikorski) ___________________________________ 50
Tab. 8. Stan zachowania ekspozycji widokowej kluczowych struktur krajobrazowych ________________________________ 61 Fot. 46. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Olszyna (autor: P. Sikorski) __________________________________________ 50
Tab. 9. Zasady oceny stanu ochrony i użytkowania zasobów przyrodniczych _______________________________________ 67 Fot. 47. Pomnik przyrody w Parku Kultury w Powsinie – Dąb Hetman (autor: M. Cieszewski) _________________________ 51
Tab. 10. Formy ochrony przyrody oraz zabytki kultury w granicach obszarów ważnych dla zachowania różnorodności flory i Fot. 48. Pomnik przyrody – grupa głazów narzutowych na Skwerze im. Olgi i Andrzeja Małkowskich (autor: P. Fogel) ______ 51
fauny ______________________________________________________________________________________________ 70 Fot. 49. Osiedle mieszkaniowe wielorodzinne przy Parku Skaryszewskim (autor: P. Fogel) __________________________ 52
Tab. 11. Zasady oceny odporności na degradację i zdolności do regeneracji _______________________________________ 72 Fot. 50. Urban sprawl w dzielnicy Białołęka (autor: K. Leszczyński) _____________________________________________ 52
Tab. 12. Ograniczenia wynikające z przepisów prawa _________________________________________________________ 83 Fot. 51. Tereny wykorzystywane rolniczo w dzielnicy Wilanów (autor: A. Cieszewska) ______________________________ 52
Tab. 13. Ograniczenia rozwoju zagospodarowania, w tym lokalizowania zabudowy, wynikające z uwarunkowań Fot. 52. Budowa południowej obwodnicy Warszawy w rejonie dzielnicy Wilanów (autor: P. Fogel)______________________ 52
ekofizjograficznych____________________________________________________________________________________ 84 Fot. 53. Zieleń przyuliczna na ul. Hożej (autor: P. Fogel). _____________________________________________________ 55
Tab. 14. Analizy wykonane na potrzeby weryfikacji zasięgu i uwarunkowań funkcjonowania SPW 2006 __________________ 86 Fot. 54. Zadrzewienia osiedlowe w dzielnicy Ochota (autor: P. Fogel). ___________________________________________ 55
Tab. 15. Usługi ekosystemowe __________________________________________________________________________ 89 Fot. 55. Wycięte prewencyjne drzewo w dzielnicy Ochota (autor: P. Fogel) _______________________________________ 56
Tab. 16. Układ Atlasu ekofizjograficznego m. st. Warszawy w relacji do Rozporządzenia ____________________________ 109 Fot. 56. Wycinka drzew związana z procesem budowlanym (autor: M. Suchocka) __________________________________ 56
Fot. 57. Stare Miasto (autor: M. Cieszewski) _______________________________________________________________ 57
Fot. 58. Cmentarz Powązkowski (autor: P. Fogel) ___________________________________________________________ 57
SPIS FOTOGRAFII Fot. 59. Wysokościowce w dzielnicy Śródmieście (autor: M. Łaska) _____________________________________________ 57
Fot. 60. Przedpole ekspozycji Skarpy Warszawskiej na wysokości Starego Miasta (autor: A. Cieszewska) ______________ 59
Fot. 1. Powiązania przyrodnicze Warszawy – dolina Wisły (autor: P. Fogel) ________________________________________ 10
Fot. 61. Widok z wieży widokowej przy kościele Św. Anny w kierunku południowo-wschodnim (autor: M. Cieszewski)______ 59
Fot. 2. Kompleksy zwartej zabudowy przecinające pasma terenów otwartych (autor: P. Fogel) _________________________ 10
Fot. 62. Dominanty budujące panoramę miasta (autor: M. Cieszewski) __________________________________________ 59
Fot. 3. Plac budowy przy ul. Miedzianej (autor: P. Fogel) ______________________________________________________ 16
Fot. 63. Bulwary Wiślane widziane z mostu Świętokrzyskiego (autor: A. Majchrzak) ________________________________ 59
Fot. 4. Fragment Skarpy Warszawskiej poniżej Rynku Starego Miasta – rejon Gnojnej Góry (autor: P. Wałdykowski)________ 17
Fot. 64. Widok na Zamek Królewski z prawego brzegu Wisły w dzielnicy Praga-Północ (autor: M. Cieszewski) ____________ 61
Fot. 5. Koryto Wisły na wysokości Stadionu Narodowego w strefie „Gorsetu Warszawskiego” (autor: P. Wałdykowski) ______ 17
Fot. 65. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Arkadia (autor: P. Fogel) ____________________________________________ 61
Fot. 6. Naturalna plaża „Wilanów Zawady” w międzywalu równiny zalewowej Wisły na wysokości Wału Zawadowskiego – widok
Fot. 66. Taras widokowy na Bulwarach Wiślanych (autor: M. Cieszewski) ________________________________________ 61
z przeciwległego brzegu (autor: P. Wałdykowski) ____________________________________________________________ 17
Fot. 67. Puszczyk zaobserwowany w Parku Łazienki Królewskie (autor: A. Węgrzynowicz) ___________________________ 63
Fot. 7. Widok na taras solecki (IIan) w Parku im. Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego (autor: M. Łaska) _________________ 17
Fot. 68. Dzięcioł średni (autor: A. Węgrzynowicz) ___________________________________________________________ 63
Fot. 8. Zabezpieczone osuwisko na Skarpie Warszawskiej przy Kościele Św. Anny (autor: P. Wałdykowski) ______________ 20
Fot. 69. Obszar o względnie nieprzekształconej rzeźbie terenu – równina zalewowa Wisły w strefie międzywala (autor: A
Fot. 9. Cytadela Warszawska w dzielnicy Żoliborz (autor: M. Łaska) _____________________________________________ 21
Majchrzak) _________________________________________________________________________________________ 63
Fot. 10. Skarpa Warszawska, widok na Zamek Ujazdowski (autor: P. Fogel) ______________________________________ 22
Fot. 70. Tereny kolejowe wspomagające proces przewietrzania miasta (autor: M. Łaska). ____________________________ 63
Fot. 11. Boczne koryto powodziowe w międzywalu Wisły na wysokości Zakola Wawerskiego (autor: P. Wałdykowski) _______ 22
Fot. 71. Nadsypywanie gruzu pod nową zabudowę w Zakolu Wawerskim (autor: A. Cieszewska) _____________________ 65
Fot. 12. Rzeźba antropogeniczna brzegów dawnej glinianki – Jeziorko Szczęśliwickie (autor: P. Wałdykowski) ____________ 22
Fot. 72. Zabudowa kolidująca z uwarunkowaniami przyrodniczymi w dzielnicy Białołęka (autor: K Leszczyński) __________ 66
Fot. 13. Stok narciarski zbudowany na nasypie Górki Szczęśliwickiej (autor: P. Wałdykowski) _________________________ 22
Fot. 73. Efekt presji inwestycyjnej na tereny otwarte poza obszarem o w pełni wykształconej zwartej strukturze funkcjonalno-
Fot. 14. Bulwar Wiślany na wysokości mostu Śląsko-Dąbrowskiego – widok na północ (autor: M. Łaska) _________________ 23
przestrzennej (autor: K Leszczyński) _____________________________________________________________________ 71
Fot. 15. Roboty budowalne w równinie zalewowej Wisły – budowa Centrum Nauki Kopernik w czasie wezbrania w 2010 r.
Fot. 74. Teren o niewielkim udziale PBC i znikomej zdolności do retencji gruntowej – rejon placu Konstytucji (autor: P. Fogel) 73
(autor: P. Fogel) ______________________________________________________________________________________ 23
Fot. 75. Przykład dobrze zachowanej krawędzi plejstoceńskiego tarasu rzecznego kształtowanego w holocenie – Zakole
Fot. 16. Skutki ruchów masowych Skarpy Warszawskiej w rejonie Parku Arkadia (autor: P. Fogel) ______________________ 23
Wawerskie, na południe od ul. Wąbrzeskiej (autor: P. Wałdykowski) ____________________________________________ 73
Fot. 17. Brzeg erozyjny Wisły zabezpieczony opaską przeciwerozyjną na wysokości ul. Droga Golfowa (autor: P. Wałdykowski)
Fot. 76. Nadsypywanie gruzu w Zespole przyrodniczo-krajobrazowym Zakole Wawerskie (autor: A. Cieszewska) _________ 73
___________________________________________________________________________________________________ 23
Fot. 77. Łęgi nadwiślańskie – tereny ostoi fauny i flory podatny na degradację (autor: P. Sikorski) ______________________ 73
Fot. 18. Antropogenicznie przekształcony lewy brzeg Wisły przy wejściu do Portu Czerniakowskiego (autor: P. Wałdykowski) 23
Fot. 78. Źródło w Parku Arkadia (autor: P. Fogel) ___________________________________________________________ 73
Fot. 19. Tor rowerowy przy antropogenicznym Wzgórzu Trzech Szczytów w dzielnicy Ursynów (autor: M. Cieszewski) ______ 24
Fot. 79. Osiedle zabudowy jednorodzinnej ze znacznym udziałem zieleni urządzonej w dzielnicy Żoliborz – ul. Czarnieckiego
Fot. 20. Łacha Potocka (autor: M. Łaska) __________________________________________________________________ 25
(autor: M. Łaska) ____________________________________________________________________________________ 73
Fot. 21. Ujęcie wody „Gruba Kaśka” (autor: M. Fic) ___________________________________________________________ 28
Fot. 80. Teren zabudowane o wyższej odporności środowiska przyrodniczego na degradację (autor: A. Cieszewska) ______ 73
Fot. 22. Wezbranie Wisły w 2010 r. – widok na most Poniatowskiego (autor: P. Fogel) _______________________________ 29
Fot. 81. Droga o dużym natężeniu ruchu (DW 637) – ul. Targowa (autor: M. Łaska) ________________________________ 74
Fot. 23. Bór świeży (autor: M. Łaska) _____________________________________________________________________ 36
Fot. 82. Kompostownia „Radiowo” (autor: M. Łaska) _________________________________________________________ 74
Fot. 24. Torfowisko przejściowe w rezerwacie przyrody Bagno Jacka (autor: P. Stolarz) ______________________________ 36
Fot. 83. Miejsce zrzutu oczyszczonych ścieków z oczyszczalni „Czajka” (autor: M. Łaska) ___________________________ 74
Fot. 25. Zbiorowiska synantropijne związane z infrastrukturą kolejową (autor: P. Fogel) ______________________________ 36
Fot. 84. Linie napowietrzne wysokiego napięcia 400 kV przebiegające przy północnej granicy m. st. Warszawy (autor: M. Łaska)
Fot. 26. Ostoja koło Wesołej (autor: P. Sikorski) _____________________________________________________________ 41
__________________________________________________________________________________________________ 74
Fot. 27. Las Młociński – siedlisko dzięcioła średniego i czarnego (autor: A. Węgrzynowicz) ____________________________ 41
Fot. 85. Zanieczyszczenie powietrza (smog) w okresie zimowym (autor: M. Cieszewski) _____________________________ 75
Fot. 28. Bór chrobotkowy w MPK (autor: P. Stolarz) __________________________________________________________ 46
Fot. 86. Zagrożenie wysokim stanem wody w Wiśle (autor: P. Fogel) ____________________________________________ 75
Fot. 29. Pokryte łęgiem wyspy(kępy) w korycie Wisły poniżej mostu Śląsko-Dąbrowskiego (autor: P. Wałdykowski) _________ 46
Fot. 87. Nielegalne składowisko odpadów w dzielnicy Bemowo (autor. M. Łaska) __________________________________ 75
Fot. 30. Sieweczka rzeczna (autor: A. Węgrzynowicz) ________________________________________________________ 46
Fot. 88. Problemy parkingowe na osiedlach zabudowy wielorodzinnej (autor: P. Fogel) ______________________________ 81
Fot. 31. Pisklę mewy siwej (autor: A. Węgrzynowicz) _________________________________________________________ 46
Fot. 89. Chaotyczne rozprzestrzenianie się zabudowy w dzielnicy Białołęka (autor: K. Leszczyński) ____________________ 81
Fot. 32. Kormoran (autor: A. Węgrzynowicz) ________________________________________________________________ 47
Fot. 90. Widok na Belweder z Parku Łazienki Królewskie (autor: P. Fogel) ________________________________________ 81
Fot. 33. Las Bielański (autor: P. Sikorski) __________________________________________________________________ 47
Fot. 91. Teren pełniący usługi zaopatrzeniowe (autor: A. Cieszewska) ___________________________________________ 89
Fot. 34. Las Natoliński (autor: P. Sikorski) __________________________________________________________________ 47
Fot. 92. Las Młociński – przykład miejsca dostarczającego wiele usług (autor: A. Węgrzynowicz) ______________________ 89
Fot. 35. Rezerwat przyrody Ławice Kiełpińskie (autor: P. Sikorski) _______________________________________________ 47
Fot. 93. Park Kępa Potocka – przykład miejsca dostarczającego usługi kulturowe (autor: M. Cieszewski) ________________ 89
Fot. 36. Dzięcioł czarny (autor: A. Węgrzynowicz) ___________________________________________________________ 48
111
Fot. 94. Przykład osiedla dobrze dostosowanego do zmian klimatu, rozwiązanie zbiornika gromadzącego wody opadowe, Fot. 118. Partycypacja społeczna w zakresie kształtowania zieleni miejskiej – angażowanie mieszkańców do kształtowania
pełniącego jednocześnie funkcje wypoczynkowe – Malmö, Västra Hamnen, Szwecja (autor: A. Cieszewska). ____________ 100 zieleni w mieście – znacząca funkcja edukacyjna (autor: A. Cieszewska). ________________________________________ 107
Fot. 95. Przykład naturalistycznych nasadzeń roślinnych, grupa drzew i krzewów tworzących zwarty układ – przyjazny dla Fot. 119. Przykład nowych nasadzień – ul Świętokrzyska przykład prowadzonej dobrej polityki związanej ze zwiększeniem
drobnej fauny, obok nawierzchnia przepuszczalna (zielona) na drodze dojazdowej – Wageningen, Holandia (autor: A. udziału drzew wzdłuż ulic (autor: A. Cieszewska). __________________________________________________________ 107
Cieszewska). _______________________________________________________________________________________ 100 Fot. 120. Przykład zieleni tymczasowej na terenach o bardzo niskim udziale PBC – przykład dobrego rozwiązania –
Fot. 96. Przykład osiedla mieszkaniowego, w którym jako ogrodzenie zastosowano żywopłot (autor: A. Cieszewska). _____ 100 wprowadzania roślinności czasowej, w miejscach o bardzo niewielkim PBC (autor: A. Cieszewska). ___________________ 107
Fot. 97. Przykład certyfikatu dla naturalnie utrzymanego siedliska – biotopu przed domem jednorodzinnym – element przyjazny Fot. 121. Przykład naturalistycznego placu zabaw dostosowanego do otoczenia (autor: A. Cieszewska). ________________ 107
podtrzymaniu różnorodności biologicznej, zasobu glebowego, a także sprzyjający gromadzeniu wód deszczowych w miejscu
wystąpienia opadu – Austin, USA (autor: A. Cieszewska). ____________________________________________________ 100
Fot. 98. Przykład wnętrza osiedlowego ze średnim udziałem PBC, dobrze dostosowanego do zmian klimatu – rozwiązanie
zbiornika gromadzącego wody opadowe, pełniącego jednocześnie funkcje wypoczynkowe – Malmö, Västra Hamnen, Szwecja.
(autor: A. Cieszewska). _______________________________________________________________________________ 101
Fot. 99. Przykład zielonej ulicy dostosowanej do odprowadzania wód opadowych, niewielki ogród deszczów, obok osłona dla
nowo posadzonego drzewa służąca ochronie korzeni przed wydeptywaniem – Portland, USA (autor: A. Cieszewska). _____ 101
Fot. 100. Przykład zielonego dachu w centrum miasta w Lozannie, Szwajcaria – dach stanowi element dworca kolejowego –
zwiększa on w znacznym stopniu powierzchnie pokryte roślinnością w części miasta o relatywnie małym PBC. (autor: A.
Cieszewska). _______________________________________________________________________________________ 102
Fot. 101. Przykład zróżnicowanej struktury roślinnej w centralnej części miasta o relatywnie małym PBC – Rotterdam, Holandia.
Rozwiązanie sprzyja retencji gruntowej, jak również z uwagi na udział krzewów przyjazne jest drobnej faunie (autor: M.
Wasilewski). _______________________________________________________________________________________ 102
Fot. 102. Przykład terenu wypoczynkowego w Monachium, Niemcy, z nawierzchnią przepuszczalną na drodze pieszo-
rowerowej oraz z niewielkim parkingiem rowerowym. Struktura roślinna ma charakter naturalistyczny, nie wymaga dodatkowych
nakładów na utrzymanie (pielęgnowanie, w tym koszenie) – (autor: M. Wasilewski). ________________________________ 104
Fot. 103. Przykład naturalnego placu zabaw w Monachium, Niemcy – plac zabaw z nawierzchnią przepuszczalną sprzyjającą
infiltracji, jak również bezpieczeństwu dzieci. Naturalne barwy, faktura oraz forma elementów sprzyja poznawaniu składowych
środowiska obiekt dopasowany fizjonomicznie do otoczenia (autor: M. Wasilewski). ________________________________ 104
Fot. 104. Przykład wykorzystania terenów pokomunikacyjnych w Brukseli, Belgia - łączących tereny zieleni w mieście,
odzyskane w procesie rewitalizacji obszarów pokomunikacyjnych – obecnie na miejscu dróg dojazdowych zrealizowano miejsca
wypoczynku dla mieszkańców z niewielką farmą miejską, znaczny udział PBC sprzyja zachowaniu procesów przyrodniczych
(autor: A. Cieszewska). _______________________________________________________________________________ 104
Fot. 105. Przykład naturalistycznego parku w Monachium, Niemcy – teren urządzony przy wykorzystaniu lokalnych biotopów,
sprzyjający zachowaniu różnorodności biologicznej. Na drogach pieszo-rowerowych zastosowano nawierzchnię
przepuszczalną. Takie rozwiązanie sprzyja zachowaniu zasobów środowiska, a jednocześnie ogranicza nakłady na utrzymanie
(pielęgnowanie, w tym koszenie) (autor: M. Wasilewski). _____________________________________________________ 104
Fot. 106. Przykład tablicy informacyjnej w Austin, USA, wyjaśniającej zasadę działania niecki biofiltracyjnej (elementu zielonej
infrastruktury), jak również korzyści dla środowiska jakie wiążą się z jej funkcjonowaniem (autor: A. Cieszewska). ________ 104
Fot. 107. Przykład niecki chłonnej w Budapeszcie, Węgry – służącej odprowadzaniu wód deszczowych z terenu parku (autor:
A. Cieszewska). ____________________________________________________________________________________ 104
Fot. 108. Przykład zastosowania ogrodzenia w formie żywopłotu – Aachen, Niemcy, w obrębie ogrodów działkowych –
udostępnionych dla mieszkańców z sąsiedztwa – drogi spacerowe mają nawierzchnie przepuszczalne. (autor: A. Cieszewska).
_________________________________________________________________________________________________ 105
Fot. 109. Przykład uspołecznionego kompleksu ogrodów działkowych udostępnionych okolicznym mieszkańcom – Aachen,
Niemcy (autor: A. Cieszewska). ________________________________________________________________________ 105
Fot. 110. Przykład rozwiązania cieku odprowadzającego nadmiar wód opadowych – Osiedle Manhattan, ul. Kłobucka,
Warszawa – Dobre rozwiązanie dla adaptacji do zmian klimatu, płytkie uformowanie dna sprzyja wykorzystaniu do zabaw dla
dzieci (autor: A. Janus)._______________________________________________________________________________ 106
Fot. 111. Przykład rozwiązania nawierzchni we wnętrzu osiedlowym – Osiedle Manhattan, ul. Kłobucka, Warszawa,
nawierzchnie mają charakter przepuszczalny, formowana roślinność ma zróżnicowaną strukturę (autor: A. Janus). _______ 106
Fot. 112. Przykład rozwiązania stawu odbierającego wody opadowe we wnętrzu osiedlowym – osiedle Alto Wilanów, Warszawa
– brzegi zbiornika są formowane w sposób przyjazny migracji małych zwierząt (autor: A. Janus). _____________________ 106
Fot. 113. Przykład rozwiązania rowu chłonnego – osiedle Alto Wilanów, Warszawa – rów chłonny czasowo przetrzymuje
nadmiar wód opadowych – dobre rozwiązanie dla adaptacji do zmian klimatu (autor: A. Janus). ______________________ 106
Fot. 114. Przykład rozwiązania nawierzchni drogi przeciw pożarowej we wnętrzu osiedlowym – osiedle Ostoja, Wilanów,
Warszawa – nawierzchnia ma charakter przepuszczalny, jednocześnie jest porośnięta roślinnością, co sprzyja dodatkowej
funkcji wypoczynkowej (autor: A. Janus). _________________________________________________________________ 106
Fot. 115. Przykład rozwiązania parkingu, otoczonego zwartym pasem zieleni, ul. Stawki, Warszawa - otaczający parking tworzy
częściową barierę dla zanieczyszczeń (fitoremediacja), a jednocześnie jest miejscem odprowadzania wód opadowych (autor: A.
Janus). ___________________________________________________________________________________________ 106
Fot. 116. Przykład polityki w zakresie zieleni miejskiej Przykład prowadzonej dobrej polityki związanej ze zwiększeniem udziału
drzew w mieście – akcja skierowana do mieszkańców (autor: A. Cieszewska). ____________________________________ 107
Fot. 117. Przykład zieleni tymczasowej, przykład dobrego rozwiązania w miejscach wymagających przeprojektowania (autor: A.
Cieszewska). _______________________________________________________________________________________ 107
112
SPIS LITERATURY • Rozporządzenie nr 12 Wojewody Mazowieckiego z dnia 4 kwietnia 2005 r. uchylające rozporządzenie zmieniające
rozporządzenie w sprawie utworzenia Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka. (Dz.U. Woj. Maz.
Akty prawne: 2005 nr 75 poz. 1981).
• Rozporządzenie nr 13 Wojewody Mazowieckiego w sprawie Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława
• Ustawa prawo geodezyjne i kartograficzne z dnia 17 maja 1989 r. (Dz.U. 2017 poz. 2101). Łaszka z dnia 4 kwietnia 2005 r. (Dz.U. Woj. Maz. 2005 nr 75 poz. 1982).
• Ustawa prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U. 2018 poz.799). • Rozporządzenie nr 73 Wojewody Mazowieckiego z dnia 8 lipca 2005 r. uchylające rozporządzenie zmieniające
• Ustawa o planowaniu przestrzennym i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27 marca 2003 r. (Dz.U. 2018 poz. rozporządzenie w sprawie wprowadzenia użytków ekologicznych [im. Janusza Kusocińskiego] na terenie województwa
1945). mazowieckiego. (Dz.U. Woj. Maz. 2005 nr 175 poz. 5573).
• Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. (Dz.U. 2018 poz. 2067). • Rozporządzenie nr 74 Wojewody Mazowieckiego z dnia 8 lipca 2005 r. w sprawie użytków ekologicznych [im. Janusza
• Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2018 poz. 1614).
Kusocińskiego]. (Dz.U. Woj. Maz. 2005 nr 175 poz. 5574).
• Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie z dnia 13 kwietnia 2007 r. (Dz.U. 2018 poz. 954).
• Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz • Rozporządzenie nr 118 Wojewody Mazowieckiego z dnia 13 października 2005 r. w sprawie zespołu przyrodniczo –
o ocenach oddziaływania na środowisko z dnia 3 października 2008 r. (Dz.U. 2018 poz. 2081). krajobrazowego „Zakole Wawerskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2005 nr 238 poz. 7792).
• Ustawa prawo wodne z dnia 20 lipca 2017 r. (Dz.U. 2018 poz. 1722). • Rozporządzenie nr 3 Wojewody Mazowieckiego w sprawie Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu z dnia
• Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie opracowań ekofizjograficznych z dnia 9 września 2002 r. (Dz.U.2002 13 lutego 2007 r. (Dz.U. Woj. Maz. nr 42, poz. 870).
nr 155 poz. 1298). • Rozporządzenie nr 13 Wojewody Mazowieckiego z dnia 27 kwietnia 2007 r. w sprawie zespołu przyrodniczo –
krajobrazowego „Park SGGW”. (Dz.U. Woj. Maz. 2007 nr 88 poz. 2051).
Akty prawa miejscowego:
• Rozporządzenie nr 35A Wojewody Mazowieckiego z dnia 13 lipca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
• Decyzja Komisji z dnia 10 stycznia 2011 r. w sprawie przyjęcia na mocy dyrektywy Rady 92/43/EWG czwartego użytków ekologicznych. (Dz.U. Woj. Maz. 2007 nr 138 poz. 3652).
zaktualizowanego wykazu terenów mających znaczenie dla Wspólnoty składających się na kontynentalny region Rozporządzenie nr 59 Wojewody Mazowieckiego z dnia 12 listopada 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
biogeograficzny (notyfikowana jako dokument nr C(2010) 9669)(2011/64/UE) (Dz.U. UE. 2011 nr L 33 str. 146). użytków ekologicznych [Powsinek]. (Dz.U. Woj. Maz. 2007 nr 231 poz. 6685).
• Obwieszczenie Wojewody Mazowieckiego z dnia 21 marca 2003 w sprawie sprostowania błędów [użytek ekologiczny • Rozporządzenie nr 5 Wojewody Mazowieckiego z dnia 28 stycznia 2008 r. w sprawie zespołu przyrodniczo –
im. Janusza Kusocińskiego]. (Dz.U. Woj. Maz. nr 173 poz. 4279). krajobrazowego „Dęby Młocińskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2008 nr 9 poz. 298).
• Obwieszczenie Wojewody Mazowieckiego z dnia 21 marca 2005 r. o sprostowaniu błędów [Mazowiecki Park • Rozporządzenie nr 54 Wojewody Mazowieckiego z dnia 2 października 2008 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie
Krajobrazowy im. Czesława Łaszka]. (Dz.U. Woj. Maz. 2005 nr 81 poz. 2161). zespołu przyrodniczo – krajobrazowego „ZakoIe Wawerskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2008 nr 173 poz. 6168).
• Rozporządzenie Wojewody Warszawskiego z 18 maja 1994 w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo – • Rozporządzenie nr 73 Wojewody Mazowieckiego z dnia 29 października 2008r. w sprawie zespołu przyrodniczo –
krajobrazowego pod nazwą „Olszyna”. (Dz.U. Woj. Warsz. 1994 nr 12 poz. 125). krajobrazowego „Olszyna”. (Dz.U. Woj. Maz. 2008 nr 194 poz. 7034).
• Rozporządzenie nr 32/98 Wojewody Siedleckiego z dnia 10 czerwca 1998 w sprawie Mazowieckiego Parku • Uchwała nr XV/75/86 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Siedlcach z dnia 30 maja 1986 r. w sprawie utworzenia
Krajobrazowego. (Dz.U. Woj. Siedl. 1998 nr 17 poz. 102). Mazowieckiego Parku Krajobrazowego. (Dz.U. Woj. St. War. 1986 nr 9 poz. 81).
• Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 21 grudnia 1998 r. w sprawie • Uchwała nr LXXXII/2746/2006 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 10 października 2006 r. w sprawie studium
uznania za rezerwat przyrody „Kawęczyn”. (Dz.U. 1998 nr 161 poz. 1091). uwarunkowań kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy. (tekst jednolity Uchwała
• Rozporządzenie nr 38a Wojewody Mazowieckiego z dnia 24 stycznia 2001 r. w sprawie utworzenia Mazowieckiego nr LXII/1667/2018 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 1 marca 2018 r.).
• Uchwała nr XXXVII/1106/2008 Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 10 lipca 2008 r. w sprawie ustanowienia
Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka. (Dz.U. 2001 nr 13 poz. 118).
zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Arkadia”. (Dz.U. Woj. Maz. 2008 nr 141 poz. 4976).
• Rozporządzenie nr 274 Wojewody Mazowieckiego z dnia 12 grudnia 2001 r. w sprawie ogłoszenia wykazu rezerwatów
• Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego z dnia 24 czerwca 2009 r. Sygn. Akt IV SA/WA 285/09 [w sprawie
przyrody zlokalizowanych na terenie województwa mazowieckiego i utworzonych do dnia 31 grudnia 1998 roku. (Dz.U.
Woj. Maz. 2001 nr 269 poz. 6860). Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka]. (Dz.U. 2009 nr 179 poz. 5110).
• Rozporządzenie nr 55 Wojewody Mazowieckiego z dnia 1 lipca 2002 r. w sprawie wyznaczenia zespołu przyrodniczo – • Zarządzenie Ministra Leśnictwa z dnia 16 października 1952 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody [Las im. Jana
III Sobieskiego]. (M.P. 1952 nr 93 poz. 1449).
krajobrazowego „Dęby Młocińskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 199 poz. 4304).
• Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 23 stycznia 1973 r. w sprawie uznania za rezerwaty
• Rozporządzenie nr 72 Wojewody Mazowieckiego z dnia 29 sierpnia 2002 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przyrody [Las Bielański]. (M.P. 1973 nr 5 poz. 38).
utworzenia Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 236 poz. 6012). • Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 11 sierpnia 1980 r. w sprawie uznania za rezerwaty
• Rozporządzenie nr 74 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wprowadzenia użytku o nazwie przyrody [Las Kabacki][ Łosiowe Błota]. (M.P. 1980 nr 19 poz. 94).
„Powsin”. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 242 poz. 6179). • Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 21 września 1981 r. w sprawie uznania za rezerwaty
• Rozporządzenie nr 75 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wprowadzenia użytku przyrody [Bagno Jacka]. (M.P. 1981 nr 26 poz. 231).
ekologicznego o nazwie „Powsinek”. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 242 poz. 6180). • Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 24 listopada 1983 r. w sprawie uznania za rezerwaty
przyrody [Olszynka Grochowska]. (M.P. 1983 nr 39 poz. 230).
• Rozporządzenie nr 76 Wojewody Mazowieckiego z dnia 5 września 2002 r. w sprawie wyznaczenia zespołu • Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 18 lutego 1987 r. w sprawie uznania za
przyrodniczo-krajobrazowego „Zakole Wawerskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 242 poz. 6181). rezerwaty przyrody [Jezioro Czerniakowskie]. (M.P. 1987 nr 7 poz. 54).
• Rozporządzenie nr 87 Wojewody Mazowieckiego z dnia 14 października 2002 r. w sprawie wprowadzenia użytków • Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych z dnia 8 grudnia 1989 r. w sprawie uznania za
ekologicznych [im. Janusza Kusocińskiego]. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 304 poz. 7999). rezerwaty przyrody [Kalinowa Łąka]. (M.P. 1989 nr 44 poz. 357).
• Rozporządzenie nr 90 Wojewody Mazowieckiego z dn. 23 października 2002 r. w sprawie wprowadzenia użytku • Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 9 października 1991 r. w sprawie
ekologicznego „Jeziorko Imielińskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2002 nr 277 poz. 7212). uznania za rezerwaty przyrody [Las Natoliński]. (M.P. 1991 nr 38 poz. 273).
• Zarządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 14 czerwca 1996 r. w sprawie
• Rozporządzenie nr 49 Wojewody Mazowieckiego z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie wyznaczenia zespołu
uznania za rezerwat przyrody [Morysin]. (M.P. 1996 nr 42 poz. 409).
przyrodniczo – krajobrazowego [Park SGGW]. (Dz.U. Woj. Maz. 2003 nr 235 poz. 6133). • Zarządzenie nr 14 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 17 czerwca 2010 r. w sprawie
• Rozporządzenie nr 60 Wojewody Mazowieckiego w sprawie ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody rezerwatu przyrody „Morysin”. (Dz.U. Woj. Maz. 2010 nr 155 poz. 3826).
„Wyspy Zawadowskie” z dnia 8 grudnia 2003r. (Dz.U. Woj. Maz. 2003 nr 306 poz. 8148).
Rozporządzenie nr 11 Wojewody Mazowieckiego z dnia 10 marca 2004 r. zmieniające zarządzenie w sprawie uznania • Zarządzenie nr 20 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie
za rezerwaty przyrody [Jezioro Czerniakowskie]. (Dz.U. Woj. Maz. 2004 nr 63 poz. 1601). rezerwatu przyrody „Olszynka Grochowska”. (Dz.U. Woj. Maz. 2010 nr 197 poz. 5477).
• Rozporządzenie nr 13 Wojewody Mazowieckiego z dnia 16 kwietnia 2004 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony • Zarządzenie nr 21 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 23 sierpnia 2010 r. w sprawie
Mazowieckiego Parku Krajobrazowego im. Czesława Łaszka na okres 20 lat. (Dz.U. Woj. Maz. 2004 nr 87 poz. 2131). rezerwatu przyrody „Rezerwat im. Króla Jana Sobieskiego”. (Dz.U. Woj. Maz. 2010 nr 197 poz. 5478).
• Rozporządzenie nr 26 Wojewody Mazowieckiego z dnia 14 września 2004 r. zmieniające rozporządzenia w sprawie • Zarządzenie nr 4 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 14 lutego 2011 r. w sprawie
wprowadzenia użytków ekologicznych [im. Janusza Kusocińskiego] na terenie województwa mazowieckiego. (Dz.U. rezerwatu przyrody „Las Natoliński”. (Dz.U. Woj. Maz. 2011 nr 35 poz. 1132).
Woj. Maz. 2004 nr 250 poz. 6746). • Zarządzenie nr 14 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 19 lipca 2011 r. w sprawie
rezerwatu przyrody „Skarpa Ursynowska”. (Dz.U. Woj. Maz. 2011 nr 138 poz. 4429).
113
• Zarządzenie nr 16 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 22 lipca 2011 r. w sprawie • Biernacki Z. (2000). Geomorfologia i wody powierzchniowe. W: Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury
rezerwatu przyrody „Jeziorko Czerniakowskie” . (Dz.U. Woj. Maz. 2011 nr 153 poz. 4872). Biura Zarządu m. st. Warszawy (red.), Wisła w Warszawie (22-70). Warszawa: Biuro Zarządu m. st. Warszawy.
• Zarządzenie nr 9 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 8 maja 2012 r. w sprawie Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury.
• Błażejczyk K. (2002). Znaczenie czynników cyrkulacyjnych i lokalnych w kształtowaniu klimatu i bioklimatu aglomeracji
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Jeziorko Czerniakowskie. (Dz.U. Woj. Maz. 2012 poz. 4195).
warszawskiej. Warszawa: PAN IgiPZ.
• Zarządzenie nr 5 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 31 stycznia 2014 r. w sprawie • Błażejczyk K., Błażejczyk A., Kuchcik M., Milewski P., Szmyd J. (2014). Zmiany zagospodarowania Warszawy według
rezerwatu przyrody „Ławice Kiełpińskie”. (Dz.U. Woj. Maz. 2014 poz. 1074). „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego” i możliwy ich wpływ na warunki
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 3 września 2014 r. w sprawie mikroklimatyczne i jakość życia mieszkańców. Studia Regionalne i Lokalne, 2, s.95-118.
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Morysin. (Dz.U. Woj. Maz. 2014 poz. 8274). • Błażejczyk K., Kuchcik M., Milewski P., Błażejczyk A., Szmyd J. (2014). Wyspy ciepła w Warszawie – przyczyny,
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 17 grudnia 2014 r. w sprawie zasięg i możliwości ograniczenia. Przegląd Urbanistyczny, s.21-25.
rezerwatu przyrody „Kawęczyn”. (Dz.U. Woj. Maz. 2014 poz. 11876). • Błażejczyk K., Kuchcik M., Milewski P., Dudek W., Kręcisz B., Błażejczyk A., Szmyd J., Degórska B., Pałczyński C.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie (2014). Miejska wyspa ciepła w Warszawie. Uwarunkowania klimatyczne i urbanistyczne. Warszawa: Wydawnictwo
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Las Natoliński. (Dz.U. Woj. Maz. 2015 poz. 530). Akademickie Sedno.
• Bogdanski J. (1990). Uwarunkowania geomorfologiczne. W: J. Kazimierski (red.), Środowisko przyrodnicze Warszawy
• Zarządzenie Nr 10 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 13 maja 2015 r. w sprawie
(90-97). Warszawa: PWN.
ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody Kawęczyn. • Bolund P., Hunhammar S. (1999). Ecosystem services in urban areas. Ecological Economics, 29, 2, s.293–301.
• Zarządzenie Nr 26 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 25 maja 2016 r. w sprawie • Borowski J. (1993). Kambiofagi i ksylofagi projektowanego rezerwatu „Skarpa Ursynowska” w Warszawie. Parki
wyznaczenia szlaków na terenie rezerwatu przyrody „Olszynka Grochowska”. Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 12, 1, s.69-80.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 15 czerwca 2016 r. w sprawie • Chojnacki J. (1991). Zróżnicowanie przestrzenne roślinności Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Las Natoliński. (Dz.U. Woj. Maz. 2016 poz. 5494). Warszawskiego.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 15 czerwca 2016 r. w sprawie • Chmielewski W. (1996). Zieleń Warszawy – funkcje, problemy i nadzieje w obliczu realizacji programu ekorozwoju. W:
Zieleń Warszawy – Problemy i Nadzieje. Konferencja Naukowo-Techniczna, Warszawa–Powsin. 6 września 1996.
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Morysin. (Dz.U. Woj. Maz. 2016 poz. 5495).
Ogród Botaniczny PAN.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie i Regionalnego Dyrektora Ochrony • Cieszewska A. (2009). Ocena ruchu turystycznego w Kampinoskim Parku Narodowym w latach 2005-2006. W:
Środowiska w Lublinie z dnia 30 maja 2016 r. zmieniające zarządzenie w sprawie ustanowienia planu zadań A. Andrzejewska, A. Lubański (red.), Trwałość i efektywność ochrony przyrody w Polskich Parkach Narodowych.
ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dolina Środkowej Wisły PLB140004. (Dz.U. Woj. Maz. 2016 poz. 5083). Izabelin: Kampinoski Park Narodowy.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 20 lipca 2016 r. w sprawie rezerwatu • Cieszewska A., Giedych R., Adamczyk J., Maksymiuk G. (2008). Zagospodarowanie rekreacyjne południowej części
przyrody Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego (Dz.U. Woj. Maz. 2016 poz. 7242). Warszawy. Warszawa: Katedra Architektury Krajobrazu SGGW.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 20 lipca 2016 r. w sprawie rezerwatu • Cieszewska A., Kowalczyk M., Szumacher I. (2016). Użytkownicy Parku Skaryszewskiego w Warszawie w latach
przyrody Las Bielański (Dz.U. Woj. Maz. 2016 poz. 7246). 2009-2015 [Users of Skaryszewski Park in years 2009-2015]. W: J. Romanowski (red.), Park Skaryszewski
• Zarządzenie nr 39 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 29 lipca 2016 r. w sprawie w Warszawie: przyroda i użytkowanie. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
• Costanza R., I in. (1997). The value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature 387, 6630, s.253–
ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody Ławice Kiełpińskie.
260.
• Zarządzenie nr 43 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 24 sierpnia 2016 r. w sprawie • Czerwiński Z., Czępińska-Kamińska D., Zielony R. (2003). Środowisko przyrodnicze Lasu Kabackiego. Warszawa:
wyznaczenia szlaków na terenie rezerwatu przyrody Las Bielański. Wydawnictwo SGGW.
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 22 września 2016 r. w sprawie • Degórska B. (2002). Kształtowanie terenów otwartych na obszarze metropolitalnym Warszawy – rozpoznanie
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Las Bielański. (Dz.U. Woj. Maz. 2016 poz. 8575). problemów. W: G. Węcławowicz (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geografii społeczno-ekonomicznej (37-54).
• Zarządzenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 22 września 2016 r. w sprawie Warszawa: PAN IgiPZ.
ustanowienia planu ochrony dla rezerwatu przyrody Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego. (Dz.U. Woj. Maz. 2016 • Degórska B. (2007). Spontaniczny rozwój zabudowy mieszkaniowej na obszarze metropolitalnym Warszawy jako
przykład istotnego problemu planowania przestrzennego. W: S. Kozłowski, P. Legutko-Kobus (red.), Planowanie
poz. 8576).
przestrzenne – szanse i zagrożenia środowiskowe (292-311). Lublin: KUL.
• Zarządzenie nr 4 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 20 stycznia 2017 r. w sprawie • Degórska B. (2012). Problemy planowania struktur przyrodniczych Obszaru Metropolitalnego Warszawy związane
wyznaczenia szlaku na terenie rezerwatu przyrody Kawęczyn. z żywiołową urbanizacją przestrzeni. Mazowsze Studia Regionalne, 10, s.89-106.
• Zarządzenie nr 16 Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Warszawie z dnia 19 maja 2018 r. w sprawie • Dębski K. (1959). Próba oszacowania denudacji na obszarze Polski, Prace Komisji Gospodarki Wodnej, 2, s.477-481.
ustanowienia zadań ochronnych dla rezerwatu przyrody Skarpa Ursynowska. (Obowiązuje do 2023 r.). • Dobrzańska, J. (2011). Zmiana krajobrazu okolic wybranych starorzeczy Wisły w Warszawie poddanych presji
• Miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla fragmentów m. st. Warszawy uchwalane w latach 1996-2018. urbanizacyjnej. Przegląd Naukowy. Inżynieria i Kształtowanie Środowiska, 54, s.304-310.
(liczba obecnie obowiązujących planów miejscowych dla Warszawy – 277 [stan na dzień 31 października 2018 r.]). • Dyguś K. (2013). Vegetation of industrial waste landfills within the agglomeration of the capital city of Warsaw. Journal
of Ecological Engineering,14, s.22–32.
• Dylik J. (1953). O peryglacjalnym charakterze rzeźby środkowej Polski. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe
Literatura i artykuły prasowe: • Fal B., Dąbrowski P. (2001). Dwieście lat obserwacji pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie: Obserwacje
stanów wody, Gospodarka Wodna, 11.
• Abbott A. (2011). City living marks the brain. Nature, 22, s.429. • Fal B., Dąbrowski P. (2001). Dwieście lat obserwacji pomiarów hydrologicznych Wisły w Warszawie: Przepływy Wisły
• Adamczyk A., Błażejczyk K., Baranowski J., Kuchcik M. (2008). Warunki termiczne aglomeracji warszawskiej. W: K. w Warszawie, Gospodarka Wodna, 12.
Kłysik, J. Wibig, K. Fortuniak (red.), Klimat i bioklimat miast (11-20). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. • Falkowski T. (2005). Wpływ morfologii podłoża aluwiów na stabilność układu koryta środkowej Wisły, Przegląd
• Alcock I., White M.P., Wheeler B.W., Fleming L.E., Depledge M.H. (2014). Longitudinal effects on mental health of Geologiczny, 53, s.605-608.
moving to greener and less green urban areas. Environmental Science & Technology, 48, s.1247–1255. • Falkowski T., Ostrowski P., Siwicki P., Brach M. (2017). Channel morphology changes and their relationship to valley
• Andrzejewska M., Baranowski M., Kowalska A., Matuszkiewicz J., Roo-Zielińska E., Rusztecka M., Solon J. (2007). bottom geology and human interventions; a case study from the Vistula Valley in Warsaw, Geomorphology, 297, s.100-
Development of a geo-discussion panel as a tool for public participation in Poland. W: A. Van den Brink, R. Van 111.
Lameren, R. Van de Velde, S. Däne (red.), Imaging the future. Geo-visualisation for participatory spatial planning in • Fic M. (red.) (2004). Ekofizjoragficzno-urbanistyczne uwarunkowania zagospodarowania rejonu Jeziorka
Europe (65-73). Wageningen: Wageningen Academic Publishers. Czerniakowskiego w Warszawie – wybrane zagadnienia. Falenty: Wydawnictwo IMUZ.
• Andrzejewski R. (1980). Ekofizjografia i ekologiczne kształtowanie środowiska biotycznego na obszarach • Fic M. (2004). Środowiskowe uwarunkowania zagospodarowania otoczenia Jeziorka Czerniakowskiego w Warszawie.
zurbanizowanych. Człowiek i Środowisko 4, 4. s. 5-20. Falenty: Wydawnictwo IMUZ.
• Baranowski J., Kuchcik M., Adamczyk A., Błażejczyk K. (2008). Zróżnicowanie opadów atmosferycznych w Warszawie • Fic M. (2005). Warszawska Przyroda – Obszary i obiekty chronione. W: J. Wojtatowicz (red.), Monografia Biura
i okolicach. W: K. Kłysik, J. Wibig, K. Fortuniak (red.), Klimat i bioklimat miast (81-90). Łódź: Wydawnictwo Ochrony Środowiska Urzędu M. St. Warszawy. Warszawa.
Uniwersytetu Łódzkiego. • Fic M., Katryński W. (2005). Rozpoznanie warunków geologiczno-inżynierskich w otoczeniu J. Czerniakowskiego –
• Biernacki Z. (1990). Koncepcja kształtowania trzonu przyrodniczego oraz osłony ekologicznej miasta w istotny etap w opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Przegląd Geologiczny, 53, 8,
modyfikowanych planach zagospodarowania przestrzennego. W: Problemy ochrony i kształtowania środowiska s.664-667.
przyrodniczego na obszarach zurbanizowanych. 2, 22. Wydawnictwo: SGGW-AR. • Fogel P. (2012). Wskaźniki oceny polityki i gospodarki przestrzennej w gminach. Warszawa: Biuletyn KPZK.
• Foster, R.S., Blaine, J. (1978). Urban tree survival: trees in the sidewalk. Journal of Arboriculture 4, s. 14-17.
114
• Galera H., Sikorski P. (2010). Warszawski odcinek doliny Wisły. W: A. Obidziński (red.) Z Mazowsza na Polesie • Luniak M., Borzęcka I., Chudzicka E., Goszczyński J., Mazgajska J., Mazgajski T., Nowicki W., Pilipiuk I., Romanowski
i Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowo-Wschodniej (103-117). J., Skibińska E., Wiśniewolski W. (2000). Fauna. W: J. Lickiewicz, J. Pawlak, W. Pietrusiewicz (red.), Wisła
Warszawa: Wydawnictwo SGGW. w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Elipsa.
• Galera H., Sudnik-Wójcikowska B. (2000). The flora of the highest building in Poland (the Palace of Culture and • Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W. (1999). Fauna. W: I. Głowacka (red.), Monografia przyrodnicza Gminy Warszawa
Science in Warsaw). Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 69, 1, s.41-54. Centrum (45-49, 96). Warszawa: Agencja Wydawniczo-Reklamowa Dino.
• Gascon M., Triguero-Mas M., Martínez D. (2016). Residential green spaces and mortality: A systematic review. • Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. (2001). Ptaki Warszawy 1962–2000. Warszawa: Instytut Geografii
Environment International, 86, s.60-67. i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
• Gascon M., Triguero-Mas M., Martinez D., Dadvand P., Forns J., Plasencia A. (2015). Mental health benefits of long- • Luniak M., Lesisz M., Marciński A., Nowicki W. (2007). Ptaki Parku Skaryszewskiego w Warszawie w okresie 1957-
term exposure to residential green and blue spaces: A systematic review. International Journal of Environmental 2006. Notatki Ornitologiczne, 48, 2, s.92-105.
Research and Public Health, 12, s.4354–4379. • Maco S.E., Mcpherson E.G., 2002, Assessing canopy cover over streets and sidewalks in street tree populations,
• Gortat T. (2017). Faunal Inventory of Morysin Nature Reserve. Warsaw: University of Warsaw, Department of Ecology. Journal of Arboriculture 28(6).
• Jasińska A., Sikorski P., Indeka L., Wierzba M. (2006). Wybrane wskaźniki regeneracji grądów (Tilio-Carpinetum) ze • Magnuszewski A., Gutry-Korycka M., Mikulski Z. (2012). Historyczne i współczesne warunki przepływu wód wielkich
sztucznym udziałem drzew iglastych. Rocznik Dendrologiczny, 54, s.105-114. Wisły w Warszawie. Część I. Gospodarka Wodna, 1, s.9-18.
• Górski P. (2004). Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) Warszawy. Kulon, 9, 2, s.185-200. • Matuszkiewicz J. M. (2000). Ocena wartości przyrodniczej międzywala Wisły na odcinku warszawskim. Międzywale
• Górski P., Tatur-Dytkowski J. (2015). Longhorn beetles (Coleoptera: Cerambycidae) of central Mazovia, Poland. Baltic Wisły jako swoisty układ przyrodniczy (odcinek Pilica-Narew). Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego
Journal of Coleopterology, 15, 2, s.107-127. Zagospodarowania PAN.
• Gryz J., Krauze-Gryz D. (2013). Występowanie puszczyka Strix aluco na terenie Warszawy w latach 2005–2010. Ornis • Matuszkiewicz J. M., Roo-Zielińska E. (2000). Międzywale Wisły jako swoisty układ przyrodniczy (odcinek Pilica-
Polonica, 54, s.212–217. Narew). Dokumentacja Geograficzna 19. Warszawa: PAN IgiPZ. [on-line][na dzień 02.11.2018]
• Instytut Techniki Budowlanej. (2017). Monitoring Skarpy Warszawskiej w granicach administracyjnych m. st. Warszawa http://rcin.org.pl/Content/6248/WA51_16143_r2000-nr19_Dokumentacja-Geogr.pdf
ze szczególnym uwzględnieniem przemieszczeń górotworu, budynków i budowli na obszarze trzech jej fragmentów • Mazgajska J. (2008). Zmiany składu gatunkowego batrachofauny Warszawy w ostatnich piętnastu latach, w związku
w trzech cyklach pomiarowych w latach 2015-2017. z przekształceniami środowisk rozrodczych. W: W. Zamachowski (red.), Biologia Płazów i Gadów – Ochrona
• Jacewicz A. (2000). Ocena i propozycja zabudowy hydrotechnicznej koryta Wisły. W: Wydział Planowania Herpetofauny. W: IX Ogólnopolska Konferencja Herpetologiczna, 22-23.09.2008.
Przestrzennego i Architektury Biura Zarządu m. st. Warszawy (red.), Wisła w Warszawie (154-171). Warszawa: Biuro • Mazgajska J. (2009). Amphibians of the Wawer district on the Warsaw Agglomeration. Fragmenta Faunistica, 52, s.33-
Zarządu m. st. Warszawy. Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury. 42.
• Janicka M., Pawluśkiewicz B., Dąbrowski P. (2006). Waloryzacja przyrodniczo-użytkowa zbiorowisk łąkowych • Mazgajski T. D., Rejt Ł., Chromy M., Podlacha F. (2001). Stan i zmiany awifauny rezerwatu „Las Bielański”
z udziałem Arrhenatherum elatius i Bromus inermis ukształtowanych w wyniku zaniechania użytkowania na terenie w Warszawie. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 20, s.27–41.
rezerwatu „Skarpa Ursynowska”. Polish Journal of Agronomy, 27, s.38-47. • McHarg I. L. (1969). Design with Nature. Garden City N.Y.: Natural History Press.
• Janus A., Szumilas H., Giedych R. (2016). Zrównoważone gospodarowanie wodami opadowymi na terenach • Milewski P., Błażejczyk K., Kuchcik M., Szmyd J. (2014). Miejska wyspa ciepła w Warszawie [7 map] W:
współczesnych osiedli mieszkaniowych Warszawy. Problemy Ekologii Krajobrazu, 42, s.17-25. A. Kalinowska-Szymczak (red.), Kalejdoskop GIS, 3, s.106-107.
• Janus K., Lesiński G. (2017). Gucin jako refugium ptaków. Ad Rem, 1, s.48-51. • Millennium Ecosystem Assessment. (2005). Ecosystems and human well-being. Washington DC: Island Press.
• Janicka M., Pawluśkiewicz B., Dąbrowski P. (2016). Waloryzacja przyrodniczo-użytkowa zbiorowisk łąkowych • Nowakowska J., Żak K. (2010). Lasy Warszawy. Warszawa: Wyd. Urzędu m. st. Warszawy.
z udziałem Arrhenatherum elatius i Bromus inermis ukształtowanych w wyniku zaniechania użytkowania na terenie • Oleński, W. (2008). Kształtowanie krajobrazu kulturowego Warszawy – analiza urbanistyczna lokalizacji budynków
rezerwatu „Skarpa Ursynowska”. Polish Journal of Agronomy, 27. wysokościowych i ochrona widokowa zespołu Starego Miasta. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 10, s.104-
• Kojtek B., Rochowicz E. (2010). Zespół lęgowy leśnych ptaków rezerwatu Morysin w Warszawie. Parki Narodowe 113.
i Rezerwaty Przyrody, 29, 2, s.93-106 • Oleński, W. (2012). Cyfrowa panorama miasta. GIS w analizach krajobrazu Warszawy. Arcana GIS, 1, s.27-30.
• Kondracki J. (2002). Geografia regionalna Polski. Warszawa: PWN. • Oleński, W. (2013). Dylematy krajobrazowe „miast ze szkła i żeliwa” – o analizie lokalizacji wieżowców na obszarze
• Korotaj-Kokoszczyńska M., Wałdykowski P., Zgorzelski M. (2017). Rzeźba W: A. Richling (red.), Przyroda Mazowsza śródmieścia Warszawy. PATIO, 4, s.22-26.
i jej antropogeniczne przekształcenia (31-54). Pułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna im. A. Gieysztora. • Perek M. (1991). Kształtowanie się zwierciadła wód gruntowych na warszawskim odcinku Wisły. Kwartalnik
• Kowalska A. (2012). Kompleksy roślinności i krajobrazy roślinne doliny środkowej Wisły. Warszawa: PAN IgiPZ. Geologiczny, 35, 3, s.383-402.
• Kozłowska A. (2001). Mapa roślinności Warszawy w skali 1:10 000. Założenia teoretyczne, metoda wykonania • Pluta K. (2002). Przekształcenia krajobrazu kulturowego Skarpy Warszawskiej na obszarach granicznych m. st.
i zastosowanie. Prace Geograficzne, 180. Warszawy w południowej części miasta. Architektura Krajobrazu, 3-4, s.48-54.
• Kozłowska A., Matuszkiewicz A.J., Chojnacki J., Supłat S., Plit J. (1997). Charakterystyka i ocena roślinności. • Przewoźniak M. (2002). Kształtowanie środowiska przyrodniczego miast. Przykłady z Regionu Gdańskiego. Wydział
W: Monografia przyrodnicza Gminy Warszawa-Centrum (54-65). Warszawa: IGPiK. Architektury Politechniki Gdańskiej.
• Kuchcik M. (2002). Wyniki szczegółowych badań klimatu odczuwalnego w Warszawie. W: K. Błażejczyk (red.), • Romanowski J. (red.) (2016). Park Skaryszewski w Warszawie – przyroda i użytkowanie. Warszawa: Wydawnictwo
Znaczenie czynników cyrkulacyjnych i lokalnych w kształtowaniu klimatu i bioklimatu aglomeracji warszawskiej (139- Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
149). Warszawa: PAN IgiPZ. • Rosłon-Szeryńska E., Sikorski P. (2011). Wybrane problemy zarządzania drzewostanem w parkach miejskich. Cz. I.
• Kuchcik M. (2003). Warunki topoklimatyczne w różnych dzielnicach Warszawy. W: K. Błażejczyk, B. Krawczyk, Ochrona różnorodności biologicznej zadrzewień a ich pielęgnacja. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych,
M. Kuchcik (red.), Postępy w badaniach klimatycznych i bioklimatycznych (179-190). Warszawa: PAN IgiPZ. 562, s.197-205.
• Kuchcik M, Błażejczyk K. (2001). Wpływ warunków pogodowych na zachorowalność i umieralność mieszkańców • Rowiński P. (1997). Awifauna projektowanego rezerwatu „Zakole Wawerskie” w Warszawie. Kulon, 2, 2, s.177-194.
Warszawy. W: B. Krawczyk, G. Węcławowicz (red.), Badania środowiska fizycznogeograficznego aglomeracji • Rowiński P., Nowakowski J.K., Kowalski M. (1998). Zespół ptaków lęgowych „Rezerwatu im. Króla Jana Sobieskiego”
warszawskiej. Zbiór prac (71-81). Warszawa: PAN IgiPZ. w Warszawie. Kulon, 3, 1, s.75-87.
• Kuchcik M., Błażejczyk K., Milewski P., Szmyd J. (2015). Zagospodarowanie terenu a zróżnicowanie termiczne • Różycki S. (1969). Zarys geologii i geomorfologii Mazowsza w nawiązaniu do działalności człowieka. Czas
Warszawy. W: A. Kalinowska (red.), Miasto idealne – miasto zrównoważone. Planowanie przestrzenne terenów Geograficzny, 40, s.189-223.
zurbanizowanych i jego wpływ na ograniczenie skutków zmian klimatu (153-158). Warszawa: Uniwersyteckie Centrum • Różycki S. (1972). Nizina Mazowiecka W: M. Klimaszewski (red.), Geomorfologia Polski Tom 2. Warszawa: PWN.
Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym i Zrównoważonym Rozwojem.
• Sarnacka Z. (1982). Stratygrafia i charakterystyka litologiczna osadów czwartorzędowych rejonu doliny Wisły na
• Kuchcik M., Milewski P. (2016). Miejska wyspa ciepła w Warszawie – próba oceny z wykorzystaniem Local Climate południe od Warszawy. Biuletyn Państwowego Instytutu Geologicznego, 337.
Zones. Acta Geographica Lodziensia, 104, s.21-33.
• Sarnacka Z. (1992) Stratygrafia osadów czwartorzędowych Warszawy i okolic. Warszawa: Prace Państwowego
• Kuchcik M., Milewski P., Baranowski J., Szmyd J., Błażejczyk K., Błażejczyk A. (2016) Tereny zieleni na wybranych Instytutu Geologicznego.
osiedlach warszawskich – kształtowanie odczucia cieplnego a potencjał alergenny w świetle zmian klimatu. W: M.
• Sielezniew M. P., Stankiewicz A. M. (2001). Występowanie i ekologia modraszka telejusa, Maculinea teleius Bgstr.
Kosmala (red.) Tereny zieleni wobec zmian klimatu (143-156). Toruń: Polskie Zrzeszenie Inżynierów i Techników
(Lepidoptera, Lycaenidae) w Warszawie. W: P. Indykiewicz, T. Barczak, G. Kaczorowski (red.), Bioróżnorodność
Sanitarnych Oddział Toruń.
i ekologia populacji zwierzęcych w środowiskach zurbanizowanych (77-81). Bydgoszcz: Wydawnictwo NICE.
• Lachowycz K., Jones A. P. (2013). Towards a better understanding of the Relationship Between Greenspace and
• Sielezniew M., Stankiewicz A. (2002). Motyle tzw. Większe nocne (Macrolepidoptera, Heterocera) rezerwatu „Las
Health: Development of a Theoretical Framework. Landscape and Urban Planning, 118. S.62–69.
Natoliński” w Warszawie. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, 21, 2, s.195-205.
• Lesiński G., Fuszara E., Kowalski M. (2001). Charakterystyka miejskiego zgrupowania nietoperzy Warszawy.
• Sikorska D., Sikorski P., Dobrzańska J. (2010). Zanikanie siedlisk hydrogenicznych na terenach zurbanizowanych
Nietoperze, 2, 1, s.3-17.
Warszawy. W: D. Chylińska, J. S. Łach (red.), Studia krajobrazowe a ginące krajobrazy (151-161). Wrocław:
• Lorenc H., Mazur A. (2003). Współczesne problemy klimatu Warszawy. Warszawa: IMGW. Wydawnictwo. Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Luniak M. (2006). Bogactwo gatunkowe i liczebność fauny wielkiego miasta – przykład Warszawy. Kosmos, 55, 1, • Sikorska D., Sikorski P., Hewelke P. (2010). Disturbance duration in urban hydrogenic ecosystems due to drainage.
s.45-52. Annals of Warsaw Agricultural University – SGGW, Horticulture, Land Reclamation, 30, s.207-216.
• Luniak. M (red.) (2010). Przyroda Bielan warszawskich. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN.
115
• Sikorska D., Sikorski P., Hewelke P. (2010). Protection of valuable water dependent ecosystems in urban areas. • Szulczewska. B. Kaftan J. (red.). (1996). Kształtowanie Systemu Przyrodniczego Miasta. IGPiK. Warszawa.
Annals of Warsaw University of Life Sciences – SGGW Land Reclamation, 42, 2, s.271–278. • Szulczewska B., i in. (2011). Ocena wskaźnika terenów biologicznie czynnych jako standardu kształtowania struktury
• Sikorska D., Sikorski P., Hopkins J.R. (2016). High biodiversity of green infrastructure does not contribute przestrzennej terenów mieszkaniowych. (N527 0669 33 2007-2010). Warszawa: MniSW. [on-line][na dzień 02.11.2018]
to recreational ecosystem services. Sustainability, 8. https://www.igipz.pan.pl/project_en/events/p3_054.html
• Sikorska D., Sikorski P., Richard H.J. (2016). High biodiversity of green infrastructure does not contribute • Szulczewska B., Giedych R., Borowski J., Kuchcik M., Sikorski P. Mazurkiewicz A., Stańczyk T. (2014). How much
to recreational ecosystem services. Sustainability, 9. green is needed for a vital neighbourhood? In search for empirical evidence. Land Use Policy, 38, s.330–345.
• Sikorski P. (2013). Wpływ naturyzacji parku miejskiego na różnorodność florystyczną runa i trawników parkowych. • Szumacher I. (2005). Funkcje ekologiczne parków miejskich. Prace i Studia Geograficzne, 36, s.107-120.
Warszawa: Wydawnictwo Wieś Jutra. • Szumacher I., Jackowiak K., Konopski M. (2008). Dźwięki w parkach miejskich (Warszawy). Prace Komisji Krajobrazu
• Sikorski P., Borowski J., Kochan J., Sikorska D. (2016). Roślinność siedlisk lądowych Parku Skaryszewskiego Kulturowego, 11. Lublin: Instytut Nauk o Ziemi UMCS.
w Warszawie. W: J. Romanowski (red.), Przyroda Parku Skaryszewskiego (91-106). Warszawa: Wydawnictwo • Szumacher I., Malinowska E. (2013). Potencjał rekreacyjny wybranych typów zieleni miejskiej. Problemy Ekologii
Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Krajobrazu. Rekreacja w krajobrazach o wysokim potencjale, 34, s.223–229.
• Sikorski P., Borowski J., Sikora D., Romanowski J., Sikorska D. (2016). Przyroda w zabytkowym parku miejskim – • Śleszyński P. (2011). Oszacowanie rzeczywistej liczby ludności gmin województwa mazowieckiego z wykorzystaniem
wizja użytkowników, przyrodników i architektów krajobrazu. W: J. Romanowski (red.), Przyroda Parku danych ZUS. Studia Demograficzne, 2, 160.
Skaryszewskiego (227-242). Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. • Tzoulas K., I in. (2007). Promoting ecosystem and human health in urban areas using Green Infrastructure: A literature
• Sikorski P., Borowski J., Sikorska D., Wierzba M., Kehl J. (2010). Mało znane parki i zieleńce Warszawy jako review. Landscape and Urban Planning, 81, 3, s.167–178.
rezerwuary dzikiej przyrody. W: A. Obidziński (red.), Z Mazowsza na Polesie i Wileńszczyznę. Zróżnicowanie i ochrona • United States Department of Agriculture. (1986). Urban hydrology for small watersheds. Technical Release 55
szaty roślinnej pogranicza Europy Środkowo-Wschodniej (103-117). Warszawa: Wydawnictwo SGGW. Washington: Natural Resources Conservation Service.
• Sikorski P., Jackowiak K., Szumacher I. (2008). Interdisciplinary environmental studies in urban park as a basis for • Wałdykowski P., Smolska E., i in. (2004). Environmental impacts and consequences. Ladslides. W: M. Gutry-Korycka
their sustainable management. Miscellanea Geographica, 13, s.11-20. (red.) The Consequences of Urban Sprawl: A case Study of Warsaw Agglomeration. Warszawa: Wydawnictwo WgiSR
• Sikorski P., Parafjańczuk S., Wierzba M., Sikorska D., Borowski J., Vitasović Kosić I. (2014). Zjawisko nielegalnej UW.
dyspersji w lasach łęgowych w warunkach dużej presji Turystycznej. W: T. Kałuża (red.), Problemy gospodarowania • Wałdykowski P. (2014). Znaczenie rzeźby terenu w dokumentach planistycznych na tle różnych typów rzeźby Polski.
wodą na terenach leśnych, zurbanizowanych i niezurbanizowanych (131-144). Poznań: Wydawnictwo Naukowe Przegląd Naukowy – Inżynieria i Kształt Środowiska, 66, s.421 – 431.
Bogucki. • White M.P., Alcock I., Wheeler B.W., Depledge M.H. (2013). Would you be happier living in a greener urban area? A
• Sikorski P., Sikorska D., Studzińska M. (2011). Long term changes in plant species composition in urban park on the Fixed-effects Analysis of Panel Data. Psychological Science, 24, s.920–928.
example of Łazienki Królewskie Park in Warsaw. Problemy Ekologii Krajobrazu, 30, s.177-182. • Wiencław E., Złotoszewska-Niedziałek H., Pawłat H. (1996). Ocena współzależności wód podziemnych
• Sikorski P., Szumacher I., Sikorska D., Kozak M., Wierzba M. (2012). Effects of visitor pressure on understory i powierzchniowych na terenie pasma Gocław-Julianów w aspekcie ochrony środowiska. W: Wybrane problemy
vegetation in Warsaw forested parks (Poland). Environmental Monitoring and Assessment, 185, s.1-14. przyrodniczo-rolniczych podstaw inżynierii środowiska. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. Warszawa 19-20
• Sikorski P., Wierzba M. (2009). Siedliska przyrodnicze. Obszar Natura 2000. W: J. Wojtatowicz (red.), Przyroda września 1996. Warszawa: Wydawnictwo SGGW.
Warszawy (106-110). Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa. • WIOŚ Warszawa. (2002). Jakość i zagrożenia wód powierzchniowych w województwie mazowieckim. Warszawa:
• Sikorski P., Wierzba M., Wysocki C. (2006). Regeneracja spinetyzowanych grądów wyłączonych z tradycyjnego WIOŚ.
użytkowania gospodarczego. Rocznik Dendrologiczny, 54, s. 67-73. • Wiśniewolski W., Ligięza J. (2011). Ichthyofauna of selected water bodies and the Vistula River in Warsaw. Fragmenta
• Sikorski P., Wysocki C., Sikorski D., Wierzba M. (2010). Zieleń osiedlowa jako ostoja różnorodności biologicznej Faunistica, 54, 1, s.59-76.
w mieście. Różne miary jej jakości w planowaniu przestrzennym. W: M. Szumański, B. Szulczewska (red.), Metody • Wolski P., Cieszewska A., Sieroszewska M., Giedych R. (1994). Studium uwarunkowań przyrodniczych
architektury krajobrazu (1-5). Warszawa: Wydawnictwo Wieś Jutra. i krajobrazowych w skali planu szczegółowego na przykładzie centralnej części Kielc. W: Jakość krajobrazu, jakość
• Sikorski P., Wysocki C., Wierzba M. (2007). Resistance to trampling of selected grass species on extensively managed życia. Konferencja Polskiej Asocjacji Ekologii Krajobrazu. Płock. 6-8.10.1994.
urban lawns. Annals of Warsaw Agricultural University – SGGW, Horticulture, Landscape Architecture, 28, s.81-87. • Wojtatowicz J. (red.) (2011). Przyroda Warszawy. Warszawa: Wyd. Urzędu m. st. Warszawa.
• Sikorski P., Wysocki C., Wierzba M., Sikorska D. (2015). Różnorodność szaty roślinnej osiedli mieszkaniowych. • Wojtczuk M. (2015). Obezwładniające: w Warszawie w 6 lat wycięto aż 150 tys. drzew. Gazeta Wyborcza [on-line][na
Możliwości i potrzeby jej kształtowania. W: B. Szulczewska (red.), Osiedle mieszkaniowe w strukturze przyrodniczej dzień 02.11.2018] http://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/1,34862,17394205,Obezwladniajace__w_Warszawie
miasta (93-109). Warszawa: Wydawnictwo SGGW. _w_6_lat_ wycieto_az_150.html?disableRedirects=true
• Skalski, J. (2008). Unifikacja krajobrazów miejskich. Znaczenie procesu percepcji w jakościowej ocenie przestrzeni • Wysokiński L. (1999). Warszawska Skarpa Śródmiejska od Al. Jerozolimskich do ul. Sanguszki. Warszawa: Drukarnia
publicznej Warszawy. Architektura Krajobrazu, 2, s.4-13. Piotra Włodarskiego.
• Skalski, J. (2011). Ocena walorów krajobrazu w procesie postrzegania na przykładzie krajobrazu doliny Wisły • Zaczkiewicz W. (2000). Geologia. W: Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury Biura Zarządu m. st.
w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka Ogrodu i Krajobrazu. Warszawy (red.), Wisła w Warszawie (14-21). Warszawa: Biuro Zarządu m. st. Warszawy. Wydział Planowania
• Stala Z. (1990). Ekofizjograficzne zasady kształtowania struktury przestrzennej miast w planach zagospodarowania Przestrzennego i Architektury.
przestrzennego. IGPiK. Warszawa
• Stolarz P. (2009). Ptaki rezerwatu im. Króla Jana III Sobieskiego w Warszawie, w granicach obecnych i historycznych. Opracowania przestrzenne i kartograficzne:
Kulon, 14, s.115-120.
• Stolarz P. (red.) (2011). Rezerwat Bagno Jacka. Monografia przyrodnicza. Warszawa: Centrum Ekologii Człowieka. • Atlas Hydrograficzny Polski. (2000). Warszawa: IMGW.
• Stolarz P., Lesiński G. (1998). Kręgowce rezerwatu im. Króla Jana III Sobieskiego w Warszawie. W: Fauna Miast • Baza danych i geobaza do aktualizacji planów gospodarowania wodami na obszarach dorzeczy. Państwowe
Bydgoszcz: Barczak & Indykiewicz. ATR. Gospodarstwo Wodne Wody Polskie. [on-line][na dzień 02.11.2018] http://www.kzgw.gov.pl/index.php/pl/materialy-
• Stuczyński T., Budzyńska K. Gawrysiak L., Jadczyszyn J. (2000). Gleby. W: Wydział Planowania Przestrzennego informacyjne/dyrektywy-unii-europejskiej/ramowa-dyrektywa-wodna-plany-gospodarowania-wodami
i Architektury Biura Zarządu m. st. Warszawy (red.), Wisła w Warszawie. (71-81). Warszawa: Biuro Zarządu m. st. • BDOT10k. (WODGiK).
Warszawy. Wydział Planowania Przestrzennego i Architektury. • Baza danych GIS Mapa Hydrogeologiczna Polski (MHP) w skali 1:50000.
• Stuczyński T., Fogel P., Jadczyszyn J. (2008). Ochrona gleb na terenach zurbanizowanych. Urbanista, 11. • Biernacki Z. (red.) (1990). Środowisko przyrodnicze Warszawy. Warszawa: PWN.
• Strużyński W. (1996). Wstępne wyniki badan herpetofauny Skarpy Ursynowskiej. Przegląd Naukowy Wydziału • Biernacki Z. (2001). Geomorfologia – Załącznik Nr II.3 – Mapa geomorfologiczna w skali 1:35 000. W: Opracowanie
Melioracji i Inżynierii Środowiska, s.100-103. ekofizjograficzne do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego Miasta Stołecznego
• Strużyński W. (2017). Płazy i gady Księżych Stawów w Gucinie. Ad Rem, s.40-47. Warszawy, Biuro Naczelnego Architekta Miasta. Warszawa: Miejska Pracownia Planowania Przestrzennego i Strategii
• Sudnik-Wójcikowska B. (1987). Flora miasta Warszawy i jej przemiany w ciągu XIX i XX wieku Część I, Część II. Rozwoju.
Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. • Biernat H., Laskowski W., Derda J., Otwinowski J. (1997). Objaśnienia do Mapy Geologiczno-Gospodarczej Polski,
• Sudnik-Wójcikowska B., Galera H. (2011). Warsaw. W: J.G. Kelcey, N. Müller (red.), Plants and Habitats in European arkusz Warszawa Wschód. Warszawa: PIG.
Cities (499-545). Nowy Jork: Springer. • Centralny Rejestr Form Ochrony Przyrody. [on-line][na dzień 03.12.2018] http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/
• Sudnik-Wójcikowska B., Lipka J. (1998). Flora Warszawy – uzupełnienia. Gatunki rodzime. W: B. Sudnik-Wójcikowska • Degórska, B., Deręgowska, A. (2008). Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego warszawy na przełomie XX i XXI
(red.), Flora Warszawy i jej przemiany w ciągu XIX i XX wieku. Część 3. Dokumentacja 1987-1997 (7-19). Warszawa: wieku. Atlas Warszawy nr 10. Warszawa: IgiPZ PAN.
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. • Ewidencja Zabytków [on-line][na dzień 02.11.2018] https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/
• Szczepanowska H.B., Sitarski M. (2015). Drzewa. Zielony kapitał miast. IGPiM. Warszawa. • Frankowski Z., Bażyński Z., Wysokiński L. i in. (2000). Atlas Geologiczno-Inżynierski Warszawy. Warszawa: PIG.
• Szkudlarek Ł. (2015). Charakterystyka i ocena funkcjonowania układu hydrograficznego, ze szczególnym • Hydrogeologia. Państwowy Instytut Geologiczny PIB. Bank HYDRO. [on-line][na dzień 02.11.2018]
uwzględnieniem systemów melioracyjnych na obszarze m. st. Warszawy wraz z zaleceniami do Studium uwarunkowań https://www.pgi.gov.pl/psh/dane-hydrogeologiczne-psh/947-bazy-danych-hydrogeologiczne/9057-bankhydro.html
i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy i planów miejscowych. Warszawa: Wydział Polityki • Luniak M., Kozłowski P., Nowicki W., Plit J. (2001). Ptaki Warszawy. Atlas Warszawy zeszyt 8. Warszawa: IgiPZ PAN.
Przestrzennej Biura Architektury i Planowania Przestrzennego. • Mapa akustyczna Warszawy [on-line][na dzień 02.11.2018] http://mapaakustyczna.um.warszawa.pl/pl/
116
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Warszawa Wschód nr 524 wraz z Objaśnieniami. Cygański K., ● NMPT. (Główny Geodeta Kraju).
Woźniak E. (1997). Warszawa: PIG/MOŚZNiL. ● NMT. (WODGiK).
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Legionowo. Sokołowski A. ● Profile geologiczne z Banku HYDRO.
(2000). ● Rastrowa mapa hydrograficzna Polski. (2013). Zasoby RZGW.
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Okuniew. Perek M. (1997). ● Sarnacka Z. (1980). Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski, skala 1 : 50 000, arkusz Warszawa Wschód (524) wraz
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Otwock. Perek M. (1997). z Objaśnieniami. WG Warszawa.
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Piaseczno. Mianowski Z. ● Sikorski P., Sikorska D., Wierzba M. (2012). Wisła warszawska. Szata roślinna + dane numeryczne wysp [on-line][na
(1997). dzień 02.11.2018] http://wislawarszawska.pl/szata-roslinna/
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Radzymin. Włostowski J., ● System Osłony Przeciwosuwiskowej (SOPO). Państwowy Instytut Geologiczny PIB. Warszawa. [on-line][na dzień
Borkowski P. (2000). 02.11.2018] http://geoportal.pgi.gov.pl/portal/page/portal/SOPO/aplikacja
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Raszyn. Mianowski Z. (1997). ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Legionowo. Nowak J. (1977).
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Warszawa Wschód. Cygański ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Piaseczno. Sarnacka Z. (1976).
K., Woźniak E. (1997). ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Radzymin. Bruj M., Włodek M. (2006).
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Główny użytkowy poziom wodonośny. Arkusz Warszawa Zachód. Cygański ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Raszyn. Sarnacka Z. (1976).
K., Woźniak E. (1997). ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Okuniew. Nowak J. (1976).
● Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Legionowo. Kubiczek I. (2006). ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Otwock. Baraniceka M. D. (1975).
● Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Otwock. Pęczkowska B., Figiel Z. ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Warszawa Wschód. Sarnacka Z. (1980).
(2006). ● Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1 : 50 000. Arkusz Zachód. Morawski W. (1976).
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Okuniew. Pęczkowska B., Figiel Z. ● Wydział Polityki Przestrzennej Biura Architektury i Planowania Przestrzennego. (2013). Plany parcelacyjne, plany
(2006). zabudowań i plany miejscowe z przeznaczeniem pod gospodarkę leśną (WZM). Urząd m. st. Warszawy. Warszawa.
• Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Piaseczno. Pęczkowska B., Figiel Z.
Opracowania:
(2006).
● Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Radzymin. Hulboj A. (2006).
• Analiza i ocena aktualności Warszawskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu w granicach m. st. Warszawy.
● Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Raszyn. Szakkowska M., Bęczkowska
K. (2006). • Biuro Infrastruktury Urząd Miasta Stołecznego Warszawy. (2016). Polityka rozwoju systemu wodociągowo-
● Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Warszawa Wschód. Hulboj A. (2006). kanalizacyjnego w Warszawie do 2025 r. [on-line][na dzień 02.11.2018]
● Mapa Hydrogeologiczna Polski 1 : 50 000. Pierwszy poziom wodonośny. Arkusz Warszawa Zachód. Kubiczek I. https://infrastruktura.um.warszawa.pl/sites/infrastruktura.um.warszawa.pl/files/dokumenty/monitorowanie_polityki_wod
(2006). _kan_za_2014.pdf
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 487. Legionowo. Nowak J. (1978). • Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego. (2014). Ocena aktualności studium uwarunkowań i kierunków
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 561. Otwock. Baraniecka M. D. (1976). zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 560. Piaseczno. Sarnacka Z. (1976). [on-line][na dzień 02.11.2018] http://docplayer.pl/8790636-Biuro-architektury-i-planowania-przestrzennego-ocena-
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 488. Radzymin. Bruj M, Włodek M. (2006). aktualnosci.html
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 559. Raszyn. Sarnacka Z. (1978). • Centrum UNEP/GRID-Warszawa. (2016). Bazy danych obszarów chronionych w województwie mazowieckim.
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 524. Warszawa-Wschód. Sarnacka Z. (1980). Weryfikacja i uszczegółowienie granic - obejmujący m.in. Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu i Mazowiecki
● Mapa Geologiczna 1 : 50 000 (SMGP) Arkusz nr 523. Warszawa-Zachód. Morawski W. (1980). Park Krajobrazowy. Zleceniodawca: Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego.
● Mapa geologiczna utworów powierzchniowych na głębokości 2 m. Frankowski Z. (red.) (2000). Warszawa: PIG. • Charakterystyka i ocena wartości przyrodniczych „Parku Wiśniewo”, Warszawa, Białołęka. Lokalna Agenda 21.
● Mapa Geologiczno-Gospodarcza Polski 1 : 50 000. Arkusz Warszawa Wschód nr 524 wraz z Objaśnieniami. Biernat Warszawa.
H., Laskowski W., Dreda J., Otwinowski J. (1997). Warszawa: IG/MOŚZNiL. • Cieszewska A., Giedych R., Adamczyk J., Maksymiuk G. (2007). Adaptacja istniejącego układu hydrograficznego
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Legionowo. Wierchowiec J., Krogulec E. (2010). miasta stołecznego Warszawy do odbioru wód deszczowych. Opracowanie bazy danych dla zlewni Potoku
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Okuniew. Kruk L., Kapera H. (2010). Służewieckiego i rzeki Wilanowski. Warszawa: Katedra Architektury Krajobrazu SGGW.
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Otwock. Kruk L., Kapera H. (2010). • Cieszewska A., Giedych R., Adamczyk J., Maksymiuk G., Wałdykowski P. (2011). Koncepcja rozwoju infrastruktury
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Piaseczno. Pęczkowska B., Figiel Z. (2006). turystycznej na przykładzie Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Warszawskie. Zleceniodawca: LKP Lasy
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Radzymin. Mądry S. (2010). Warszawskie. [on-line][na dzień 02.11.2018]
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Raszyn. Kałus D., Leśniak J., Kruk L., Kapera H. (2010). https://www.mos.gov.pl/fileadmin/user_upload/mos/srodowisko/lesnictwo/Koncepcja_rozwoju_infrastruktury_turystyczn
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Warszawa Zachód. Wierchowiec J., Krogulec E. (2010). ej_na_przykladzie_Lesnego_Kompleksu_Promocyjnego_Lasy_Warszawskie.pdf
● Mapa Geośrodowiskowa Polski 1 : 50 000. Arkusz Warszawa Wschód. Wierchowiec J., Krogulec E. (2010). • Cieszewska A., Giedych R., Adamczyk J., Maksymiuk G., Wałdykowski P. (2015). Strategia rozwoju produktów
● Mapa glebowo – rolnicza. (IUNiG). turystyki rowerowej w Województwie Mazowieckim. Grant Ministerstwa Turystyki. Projekt realizowany we współpracy
● Mapa Głównych Zbiorników Wód Podziemnych. Państwowy Instytut Geologiczny PIB. [on-line][na dzień 02.11.2018] MROT (Mazowiecka Regionalna Organizacja Turystyczna) na podstawie umowy współpracy z Katedrą Architektury
http://epsh.pgi.gov.pl/epsh Krajobrazu SGGW.[on-line][na dzień 02.11.2018] www.mrot.pl/images/strategia.docx
● Mapa roślinności Warszawy w skali 1:10 000. Kozłowska A. (1999). Materiały Biura Zarządu m. st. Warszawy. • Dokumentacja do planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000, 2011 – Dolina Środkowej Wisły PLB140004
● Mapa Typy Krajobrazów roślinnych. Kozłowska A. (2000). [on-line][na dzień 02.11.2018] w województwie mazowieckim i lubelskim. [on-line][na dzień 02.11.2018]
http://architektura.um.warszawa.pl/sites/default/files/files/Zal_Nr_II.5.pdf http://warszawa.rdos.gov.pl/files/artykuly/19132/46.pdf
● Mapy obszarów zagrożonych podtopieniami. (2006). Państwowy Instytut Geologiczny PIB [on-line][na dzień • Fic M. (2007). Regionalny Program Rozwoju Gmin i Powiatu Pruszkowskiego Zlewni Utraty – Program Utrat.
02.11.2018] https://www.pgi.gov.pl/psh/dane-hydrogeologiczne-psh/947-bazy-danych-hydrogeologiczne/8874-obszary- Zleceniodawca: Zarząd Powiatu Pruszkowskiego.
zagrozone-podtopieniami.html • Fic M. (2010). Analiza możliwości odprowadzania wód odpadowych i roztopowych oraz szczegółowa analiza ochrony
● Mapa Podziału Hydrograficznego Polski 1 : 50 000. Arkusz N-34-126-D. Kokociński P., Lenartowicz M., Gutry-Korycka środowiska wodno-gruntowego z uwzględnieniem lokalnej fauny i flory rejonu Jeziora Grabowskiego. Opracowanie:
M. (2013). AQUAGEO.
● Mapa Podziału Hydrograficznego Polski 1 : 50 000. Arkusz N-34-127-C. Kokociński P., Afelt A., Gutry-Korycka M. • Fic M. (2011). Raport ze zrealizowanych prac: Koreferat ze sporządzonego przez firmę CDM sp. z o.o. opracowania:
(2013). Problemowe Opracowanie Ekofizjograficzne (POE) do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu
● Mapa Podziału Hydrograficznego Polski 1 : 50 000. Arkusz N-34-138-B. Kokociński P., Afelt A., Gutry-Korycka M. Placówki w Warszawie oraz do prac nad zmianą Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania
(2013). Przestrzennego m. st. Warszawy w rejonie Huty ArcelorMittal w Warszawie.
● Mapa Podziału Hydrograficznego Polski 1 : 50 000. Arkusz N-34-139-A. Iwaniak R., Afelt A., Lenartowicz M., Gutry- • Fic M., Kotowska J., Kręgiel J., Sobieszek J. (2014). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania
Korycka M. (2013). projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu ul. Kobiałka, dzielnica Białołęka w Warszawie.
● Mapa Podziału Hydrograficznego Polski 1 : 50 000. Arkusz N-34-139-C. Matczak A., Lenartowicz M., Gutry-Korycka M. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa.
(2013). • Fic M., Kręgiel J., Batory J., Zychowicz R. (2016). Opinia hydrogeologiczna wpływu projektowanych robót na
● Mapy ryzyka powodziowego. (KZGW). szczelność i stabilność wału przeciwpowodziowego rzeki Wisły. Budowa rurociągów tłocznych 2xDN 1600 mm i 1xDN
● Mapa użytkowania terenu. (PODGiK). 1000 mm w ramach budowy południowej obwodnicy Warszawy na odcinku 5+050,00 – 9+200,00. Zleceniodawca:
● Mapa zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego. (ISKO). SOMEX Sp. z o.o.
● Mapy zagrożenia powodziowego i mapy ryzyka powodziowego. (2013). Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej PIB. • Fic M., Kręgiel J., Katryński W., z zespołem. (2002). Opracowanie ekofizjograficzne rejonu Jeziorka Czerniakowskiego
[on-line][na dzień 02.11.2018] http://www.isok.gov.pl/pl/mapy-zagrozenia-powodziowego-i-mapy-ryzyka-powodziowego i Łuku Siekierkowskiego. Falenty: AQUAGEO.
● Ortofotomapa. (CODGiK).
117
• Fic M., Kręgiel J., Kotowska J., Lechowski B., Miszkurka Ł. (2008). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb • Kasprzykowski Z., Krechowski J., Sikorski P., Wierzba M. (2006). Ocena oddziaływania na środowisko przyrodnicze
przygotowania projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Fort Bema w Warszawie. dla projektu pn.: ”Modernizacja linii kolejowej nr 8, etap ii: odcinek realizacyjny Warszawa Okęcie – Radom – Kielce”.
Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. Zleceniodawca: Setaroute.
• Fic M., Kręgiel J., Kotowska J., Miszkurka Ł. (2008). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania projektu • Lokalny program rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013. (2005). [on-line][na dzień 02.11.2018]
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Starej Miłosnej Południe w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto http://www.rewitalizacja.um.warszawa.pl/lokalny-program-rewitalizacji-mst-warszawy
Stołeczne Warszawa. • Maksymiuk G., Wałdykowski P., Fic M., Kręgiel J. (2008). Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie
• Fic M., Kręgiel J., Kotowska J., Miszkurka Ł., Stempień P. (2011). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego w celu ustalenia predyspozycji
przygotowania projektu Planu Zagospodarowania Przestrzennego osady Dąbrówka, dzielnica Ursynów w Warszawie. terenów do pełnienia różnych funkcji i sposobów zagospodarowania. Warszawa: SGGW i AQUAGEO.
Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. • Matyjasiak P. (2013). Inwentaryzacja przyrodnicza wykonana na potrzeby zadania inwestycyjnego LIFE+ „Ochrona
• Fic M., Kręgiel J., Kotowska J., Miszkurka Ł., Stempień P. (2011). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb siedlisk kluczowych gatunków ptaków Doliny Środkowej Wisły w warunkach intensywnej presji aglomeracji
przygotowania projektu Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego rejonu ul. Podskarbińskiej, dzielnica warszawskiej”
Praga-Południe w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. • Mazowiecki Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. (2015). Program Państwowego Monitoringu Środowiska
• Fic M., Kręgiel J., Kotowska J., Miszkurka Ł., Stempień P. (2011). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb woj. mazowieckiego na lata 2016-2020. Warszawa: Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie. [on-
przygotowania projektu Miejscowego Planu Zagospodarowania Przestrzennego obszaru Raków, dzielnica Włochy line][[na dzień 02.11.2018] https://www.wios.warszawa.pl/pl/publikacje-wios/publikacje/1149,Program-Panstwowego-
w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. Monitoringu-Srodowiska-woj-mazowieckiego-na-lata-2016-2020.html
• Fic M., Kręgiel. J, Kotowska J., Miszkurka P. (2009). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania • Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego. (2018). Opracowanie ekofizjograficzne do planu zagospodarowania
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu osiedla Sadul dzielnica Wawer w Warszawie. przestrzennego województwa mazowieckiego oraz stanowiące załącznik do niego „Opracowanie ekofizjograficzne dla
Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. miejskiego obszaru funkcjonalnego ośrodka wojewódzkiego Warszawy" (projekt).
• Fic M., Kręgiel. J, Miszkurka J.Ł., Stempień P. (2009). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania • Mazowiecko-Świętokrzyskie Towarzystwo Ornitologiczne. (2013). Inwentaryzacja faunistyczna Jeziora Zgorzała.
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Nowego Wawrzyszewa dzielnica Bielany Opracowanie wykonane na zlecenie Dzielnicy Ursynów.
w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. • Miejska Pracownia Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju (2006). Opracowanie ekofizjograficzne do studium
• Fic M., Kręgiel. J, Miszkurka J.Ł., Stempień P. (2009). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy. 2006. [on-line][na dzień 02.11.2018]
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Zachodniego pasma pyrskiego w rejonie http://architektura.um.warszawa.pl/ekofizjografia
ul. Sarabandy dzielnica Ursynów w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. • Miejska Pracownia Planowania Przestrzennego i Strategii Rozwoju. (2008). Analiza urbanistyczna lokalizacji budynków
• Fic M., Kręgiel. J, Miszkurka J.Ł., Stempień P. (2009). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania wysokościowych na obszarze śródmieścia Warszawy. Zleceniodawca: Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu ul. Tynkarskiej dzielnica Ursus i Włochy Urzędu m. st. Warszawy.
w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. [on-line][na dzień 02.11.2018] https://architektura.um.warszawa.pl/sites/default/files/KW_095_S.pdf
• Fic M., Kręgiel. J, Miszkurka J.Ł., Stempień P. (2009). Analiza możliwości odprowadzenia wód opadowych • Narodowy Instytut Dziedzictwa. (2011). Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków w studiach
i roztopowych w oparciu o istniejącą sieć hydrogeniczną. Specjalistyczne opracowanie uzupełniające do opracowania uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz w miejscowych planach zagospodarowania
ekofizjograficznego podstawowego dla obszaru Aleksandrowa w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne przestrzennego. Poradnik dla planistów i samorządów lokalnych. Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa. [on-
Warszawa. line][na dzień 02.11.2018] http://krajobrazmojegomiasta.pl/download/content/page_modules/43/17/poradnik-dla-
• Fic M., Kręgiel. J, Miszkurka J.Ł., Stempień P. (2009). Sporządzenie wytycznych środowiskowych do opracowania planistow-i-samorzadow-lokalnych.pdf
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego Aleksandrowa. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. • Nitecka-Frączyk D., Sikorski P., Baranowski A., Kryński K., Wierzba M. (2010). Analiza stanu środowiska
• Fic M., J., Kręgiel J., Sobieszek J., Kass K. (2014). Opracowanie Ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania projektu przyrodniczego ze wskazaniami do zagospodarowania terenu. Proces certyfikacji BREEAM. (Inwentaryzacja
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Opacz, dzielnica Włochy w Warszawie. przyrodnicza i wskazania do projektu dla terenu przeznaczonego pod budowę kompleksu budynków na działkach nr
Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. ew. 5/1, 5/7, 5/11, 5/13, 5/15 w obrębie 2-03-04 przy ul. Al. Jerozolimskie 160 na terenie Dzielnicy Ochota m. st.
• Fic M., Kręgiel J., Sobieszek J., Kass K. (2015). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania projektu Warszawy). Zleceniodawca: BOUYGUES IMMOBILIER POLSKA Sp. z o.o.
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Załuski, dzielnica Włochy w Warszawie. • Oficjalska H. i in. (1996). Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych
Zleceniodawca: Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy. zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych GZWP 222 – Dolina Środkowej Wisły
• Fic M., Kręgiel J., Sobieszek J., Kass K. (2015). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania projektu • OW SARP (2015). Rekomendacje dotyczące zagospodarowania Osi Stanisławowskiej w rejonie Portu
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru Paluch, dzielnica Włochy w Warszawie. Czerniakowskiego. Warszawa: OW SARP.[on-line][na dzień 02.11.2018] http://sarp.warszawa.pl/wordpress/wp-
Zleceniodawca: Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy. content/uploads/2015/03/Rekomendacje-zagospodarowanie-Osi-Stanislawowskiej-w-rej.pdf
• Fic M., Kręgiel J., Sobieszek J., Kass K. (2015). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania projektu • Panorama dzielnic Warszawy w 2015 roku. Urząd Statystyczny w Warszawie. [on-line][na dzień 02.11.2018]
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu ulicy Annopol, dzielnica Białołęka w Warszawie. http://warszawa.stat.gov.pl/publikacje-i-foldery/inne-opracowania/panorama-dzielnic-warszawy-w-2015-r-,5,17.html
Zleceniodawca: Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy. • Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Poligon Rembertów PLH140034. Zleceniodawca: Uniwersytetu
• Fic M., Kręgiel J., Sobieszek J., Kass K. (2016). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania projektu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy. (2012).
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu Portu Żerańskiego dzielnica Białołęka w Warszawie. • Pracownia Ochrony Środowiska Biura Planowania Rozwoju Warszawy SA (2009). Analiza obszarów Natura 2000 pod
Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. kątem ich potencjalnych zagrożeń wynikających z lokalizacji nowych przedsięwzięć na terenie m. st. Warszawy.[on-
• Fic M., Kręgiel J., Sobieszek J., Kotowska J. (2012). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania line][na dzień 02.11.2018] http://www.architektura.um.warszawa.pl/content/natura2000
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonie ul. Chłopickiego, dzielnica Praga-Południe • Program Ochrony Środowiska dla miasta stołecznego Warszawy na lata 2017-2020 z perspektywą do 2023 r.[on-line][
w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. na dzień 02.11.2018]
• Fic M., Kręgiel J., Sobieszek J., Kotowska J. (2013). Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb przygotowania http://zielona.um.warszawa.pl/sites/zielona2.um.warszawa.pl/files/Program%20ochrony%20%C5%9Brodowiska%2020
projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu Przedpola Pałacu Wilanowskiego, dzielnica 17-2020%20(2023).pdf
Wilanów w Warszawie. Zleceniodawca: Miasta Stołecznego Warszawa. • Projekt Uchwały Rady Miasta Stołecznego Warszawy w sprawie zasad i warunków sytuowania obiektów małej
• Fic M., Kręgiel J., Stępień P. (2010). Program badań środowiskowych dla wykonania problemowego opracowania architektury, tablic reklamowych i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń. (2017). [on-line][na dzień 02.11.2018]
ekofizjograficznego do miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rejonu placówki w Warszawie oraz do http://konsultacje.um.warszawa.pl/sites/konsultacje.um.warszawa.pl/files/warszawska_uchwala_krajobrazowa_-
prac nad zmianą studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. st. Warszawy dla rejonu _projekt.pdf
Huty Arcelor Mittal. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. • Program zwiększania lesistości dla Województwa Mazowieckiego do 2020 r. Zleceniodawca: Urząd Marszałkowski
• Fic M., Kręgiel J., Stempień P., Miszkurka Ł. Kotowska J., Horeglad M. (2010). Analiza możliwości odprowadzania wód Województwa Mazowieckiego. (2006). [on-line][na dzień 02.11.2018] https://www.mazovia.pl/komunikaty--konsultacje-
opadowych i roztopowych oraz szczegółowa analiza ochrony środowiska wodno-gruntowego z uwzględnieniem spoleczne/komunikaty/art,416,program-zwiekszania-lesistosci-dla-wojewodztwa-mazowieckiego-do-roku-2020.html
lokalnej fauny i flory rejonu Jeziora Grabowskiego w granicach obszaru opracowania miejscowego planu • Rapacka M., Kański T. (2011). Zebranie i analiza dostępnych materiałów archiwalnych związanych z planami
zagospodarowania przestrzennego rejonu ul. Poleczki w Warszawie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa. parcelacji budowlanej z lat 1921 – 1947 oraz powojennych planów zalesień (plany WZM) dla obszaru położonego w
• Gminna Ewidencja Zabytków m. st. Warszawy [on-line][na dzień 02.11.2018] granicach administracyjnych współczesnej Warszawy wraz z oceną skutków planistycznych i prawnych. MERKAN sp.
https://zabytki.um.warszawa.pl/sites/zabytki.um.warszawa.pl/files/GEZ_Aktualny_wykaz_zabytk%C3%B3w_2016.08.p z o.o. Warszawa.
df • Raporty z Programu ochrony środowiska dla m. st. Warszawy na lata 2009-2012 z perspektywą do 2016 r.[on-line][na
• Haines-Young R., Potschin M. (2018). Common International Classification of Ecosystem Services (CICES) V5.1 dzień 02.11.2018] https://bip.warszawa.pl/Menu_podmiotowe/biura_urzedu/OS/programy/Raport+za+lata+2009-
Guidance on the Application of the Revised Structure. Nottingham: Fabis Consulting Ltd. [on-line][na dzień 02.11.2018] 2010+z+realizacji+Programu+ochrony+%C5%9Brodowiska+dla+m. st.+Warszawy+na+lata+2009-20.htm
https://cices.eu/content/uploads/sites/8/2018/01/Guidance-V51-01012018.pdf • Raport z realizacji projektu „Przyroda Pola Mokotowskiego”. (2017). Warszawa.
• Informacje Miejskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji w m. st. Warszawie S.A. o jakości wody
wodociągowej. [on-line][na dzień 02.11.2018] https://www.mpwik.com.pl/view/jakosc-wody
118
• Sikorski P. (2010). Opracowanie analiz fitosocjologicznych dla terenu parku ekologicznego w Warszawie, dzielnica • Wysocki C., Kasprzykowski Z., Sikorski P., Wierzba M. (2006). Waloryzacja przyrodnicza ogrodów działkowych przy
Ursus oraz na tej podstawie określenie wytycznych do kształtowania szaty roślinnej dla tego terenu. Zleceniodawca: ulicy Kinowej w Warszawie. Zleceniodawca: PBE-Natura.
Architektura Krajobrazu Elwira Mroczkowska. • Wysocki W., Borowski J., Rowiński P., Sikorski P., Wierzba M., Sikorska D., Sadowski J., Zagórska K. (2008).
• Sikorski P. (2012). Doradztwo naukowe w zakresie doboru gatunkowego roślin, rozmieszczenia nasadzeń, sposobu Inwentaryzacja zadrzewień z waloryzacją i gospodarką drzewostanem w Obszarze Specjalnej Ochrony Natura 2000
wykonywania prac ogrodniczych oraz wsparcie merytoryczne przy przygotowaniu materiałów edukacyjnych „Dolina Środkowej Wisły” (PLB140004) w Warszawie na odcinku praskim. Warszawa-Siedlce.
umieszczonych na tablicach w Parku im. Romana Kozłowskiego". Zlecenie: Urzędu Dzielnicy Ursynów. • Wysocki C., Sikorski P. (2011). Raport - Inwentaryzacja wczesnowiosennego runa w zadrzewieniach boskietów i płd.
• Sikorski P. (2012). Ocena oddziaływania przedsięwzięcia na szatę roślinną obszaru WZ1-3 wraz z otoczeniem, wsch. części Parku w Wilanowie ze wskazaniami do jego pielęgnacji. Zleceniodawca: AKG Architektura Krajobrazu.
inwestycja budowa zespołu zabudowy wielofunkcyjnej usługowo-handlowo-gastronomiczno-rozrywkowo-biurowej. • Wysocki C., Sikorski P. (2012). Raport - Rodzaje trawników i łąk kwietnych na terenie Parku Wilanów. Ich zakładanie,
Zleceniodawca: COIMPEX sp. z o.o. oraz zabiegi pielęgnacyjne. Zleceniodawca: AKG Architektura Krajobrazu.
• Sikorski P. (2017). Wstępne wyniki grantu Potencjał przyrodniczy i społeczny nieużytków miejskich w Warszawie – • Zakład Urządzania Lasu SGGW - Fundacja Rozwoju SGGW. (1992). Projekt planu ochrony uroczyska i rezerwatu
inwentaryzacja i waloryzacja wybranych obszarów nieużytków miejskich. „Olszynka Grochowska” na okres 1.01.1992 –31.12.2006. Na zlecenie MPRO.
• Sikorski P., Baranowski A., Kryński K., Wierzba M. (2010). Kompleks budynków biurowych wraz z garażami • Zintegrowany Program Rewitalizacji m. st. Warszawy do 2022 roku. [on-line][na dzień 02.11.2018]
podziemnymi oraz niezbędną infrastrukturą techniczną, drogami i parkingiem na działkach nr ew. 5/1, 5/7, 5/11, 5/13, http://rewitalizacja.um.warszawa.pl/zintegrowany-program-rewitalizacji-mst-warszawy-do-2022-roku.
5/15 w obrębie 2-03-04 przy ul. Al. Jerozolimskie 160 na terenie Dzielnicy Ochota m. st. Warszawy. Analiza stanu
środowiska przyrodniczego ze wskazaniem do zagospodarowania terenu. Zleceniodawca: IN&OUT Architekci
Krajobrazu.
• Sikorski P., Wierzba M. Kasprzykowski Z. (2010). Weryfikacja szaty roślinnej na potrzeby OOŚ budowy zespołu
budynków mieszkalnych wielorodzinnych z funkcją handlowo – usługową, garażem podziemnym, pełną infrastrukturą
techniczną i dojazdami, przy ul. J.N. Jeziorańskiego w Dzielnicy Praga-Południe M. St. Warszawy. Zleceniodawca:
DOM DEVELOPMENT S.A.
• Sikorski P., Wierzba M., Pachuta K., Sikorska D., Żołnierczuk M. (2011). Ekspertyza florystyczna i fitosocjologiczna
renaturyzowanego Jeziora Zgorzała. Zleceniodawca: Urząd Dzielnicy Ursynów.
• Sikorski P., Wierzba M. (2015). Doradztwo dla Biura Ochrony Środowiska w Warszawie w sprawie „Parku dla Psów”
w Parku Pole Mokotowskie. Zleceniodawca: Biuro Ochrony Środowiska Warszawa.
• Sikorski P., Wierzba M. (2015). Doradztwo dla Biura Ochrony Środowiska w Warszawie w sprawie utworzenia Użytku
Ekologicznego przy ul. Przasnyskiej. Zleceniodawca: Biura Ochrony Środowiska Warszawa.
• Sikorski P., Wińska-Krysiak M., Sikorska D. Kubacka K. (2016). Wykonanie opracowań dotyczących zabudowy
zielonych torowisk tramwajowych. Ocena stanu trawiastej zabudowy torowiska we wskazanych lokalizacjach na sieci
torowisk Tramwajów Warszawskich (TW/DIIZ/Z/1191/2015). Zleceniodawca: Tramwaje Warszawskie sp. z o.o.
• Stachowiak M., Bistuła-Prószyński G., Gogolewski T. (2017). Sprawozdanie z realizacji zadania „Monitoring stanu
ochrony pachnicy dębowej (Osmoderma eremita) i jej siedlisk, będącej przedmiotem ochrony obszaru Natura 2000
Park Natoliński PLH140042”
• Strategia adaptacji do zmian klimatu dla m. st. Warszawy do roku 2030 z perspektywą do roku 2050. (2017). [on-
line][na dzień 02.11.2018] http://adaptcity.pl/wp-content/uploads/2017/02/Warszawska-Strategia-
Adaptacji_za%C5%82o%C5%BCenia_upowszechnianie.pdf
• Szulczewska B., Adamczyk J., Giedych R., Maksymiuk G., Wałdykowski P., Cieszewska A. (2006). Opracowanie
ekofizjograficzne do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego m. St. Warszawy.
Zleceniodawca: Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego Miasta Stołecznego Warszawa.
• Szulczewska B., Cieszewska A. (2009). Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego
województwa Mazowieckiego. Zleceniodawca: Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego
• Szulczewska B., Cieszewska A. (2012). Prognoza Oddziaływania na Środowisko do Planu Zagospodarowanie
Przestrzennego Województwa Mazowieckiego. Zleceniodawca: Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego. [on-
line][na dzień 02.11.2018] http://docplayer.pl/6844271-Prognoza-oddzialywania-na-srodowisko-do-planu-
zagospodarowania-przestrzennego-wojewodztwa-mazowieckiego.html
• Szulczewska B., Cieszewska A. (2016). Potencjał do kształtowania zielonej infrastruktury w Warszawie. Zamawiający:
Biuro Architektury i Planowania Przestrzennego M. st. Warszawa.
• Szulczewska B., Cieszewska A., Giedych R., Adamczyk J., (współpraca z PIG). (2009). Program Ochrony Środowiska
Warszawy na lata 2009-2012 z uwzględnieniem perspektywy do 2016 roku. Zleceniodawca: Biuro Ochrony
Środowiska Miasta st. Warszawy.
• Szulczewska B., Cieszewska A., Giedych R., Adamczyk J., Maksymiuk G., Wałdykowski P. (2008). Studium
ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu
i kanału Zerzeńskiego. Zleceniodawca: Biuro Ochrony Środowiska Miasta Stołecznego Warszawy.
• Szulczewska B., Cieszewska A., Giedych R., Fornal-Pieniak B., Sikorski P., Wierzba M., Dudek-Klimiuk J., Maksymiuk
G., Wałdykowski P., Fic M., Kręgiel J. (2008). Studium ekofizjograficzne dla obszaru położonego w rejonie Zakola
Wawerskiego wraz z układem hydrograficznym rowu i kanału Zerzeńskiego. SGGW i AQUAGEO.
• Wasilewicz M., Koperski P., Mikulski A., Oglęcki P., Sikorska D., Sikorski P. (2016). Analiza aktualnego składu fauny
oraz roślinności wodnej i nabrzeżnej zbiornika Jeziorko Czerniakowskie. Zleceniodawca: Miasto Stołeczne Warszawa
– Dzielnica Mokotów .
• Węgrzynowicz A. (2015). Sprawozdanie z inwentaryzacji ptaków w Ogrodzie Krasińskich i Parku Jazdów w roku 2015.
• Węgrzynowicz A. (2016).. Monitoring ornitologiczny na terenie lasów miejskich Warszawy w roku 2016. Sprawozdanie
dla Lasów Miejskich Warszawa.
• WIOŚ. (2016). Raport o stanie środowiska województwa Mazowieckiego w 2015 roku. Warszawa: WIOŚ. [on-line][na
dzień 02.11.2018] https://www.wios.warszawa.pl/pl/publikacje-wios/publikacje/1266,Stan-srodowiska-w-wojewodztwie-
mazowieckim-w-2015-roku.html
• WIOŚ (2017) Roczna ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za rok 2016.Warszawa: WIOŚ.
[on-line][na dzień 02.11.2018] https://www.wios.warszawa.pl/pl/publikacje-wios/publikacje/1295,Roczna-Ocena-
Jakosci-Powietrza-w-wojewodztwie-mazowieckim-Raport-za-rok-2016.html
• Woźniak A. (2016). Monitoring wybranych gatunków owadów na terenie kompleksów leśnych na gruntach Skarbu
Państwa we władaniu m. st. Warszawy – Lasów Miejskich – Warszawa. Sprawozdanie dla Lasów Miejskich Warszawa.
119

Atlas Ekofizjograficzny

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atlas Ekofizjograficzny

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ATLAS

KIPPIM dr Piotr Fogel

dr hab. Barbara Szulczewska, prof. SGGW

SGGW dr Agata Cieszewska

00-001 Warszawa mgr inż. Maciej Wasilewski

NFOŚ mgr Alicja Kiczyńska

Centrum Badań Kosmicznych PAN

dr hab. Stanisław Lewiński, prof. CBK PAN

OSADY ANTROPOGENICZNE .................................................................................................................................................... 14 PRZYRODNICZE PREDYSPOZYCJE DO KSZTAŁTOWANIA STRUKTURY FUNKCJONALNO-PRZESTRZENNEJ .............. 85

Atlas ekofizjograficzny miasta stołecznego Warszawy – aktualizacja

GZPW – główny zbiornik wód podziemnych

MOFOWW – Miejski Obszar Funkcjonalny Ośrodka Wojewódzkiego Warszawy

PBC – powierzchnia biologicznie czynna

SGGW – Szkoła Głowna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie

SPW+ – system przyrodniczy m. st. Warszawy

WOChK – Warszawski Obszar Chronionego Krajobrazu

WARSZAWA NA TLE UWARUNKOWAŃ REGIONALNYCH

Ryc. 1. Zielony Pierścień Warszawy

Zróżnicowanie litologiczne osadów powierzchniowych Warszawy kształtuje i wpływa na

Ryc. 4. Litologia utworów powierzchniowych na głębokości 1,5 m

Obecność znacznych miąższości osadów antropogenicznych stanowi w większości

Ryc. 5. Miąższość osadów antropogenicznych

Długotrwała antropopresja w granicach Warszawy prowadzi do znaczącego pogorszenia

Ryc. 6. Przepuszczalność gruntów

WARUNKI BUDOWLANE W MIEŚCIE

Fot. 3. Plac budowy przy ul. Miedzianej (autor: P. Fogel)

Nienormowane warunki budowlane posiadają nasypy antropogeniczne, w szczególności

Najmniej korzystne warunki budowlane dotyczą obszarów położonych na osadach

Ryc. 8. Główne jednostki geomorfologiczne

Ryc. 9. Przekrój przez poziomy geomorfologiczne w układzie Śródmieście – Praga-Północ

Ryc. 10. Przekrój przez poziomy geomorfologiczne w układzie Mokotów – Wawer

Fot. 8. Zabezpieczone osuwisko na Skarpie Warszawskiej

Mimo że największe różnice wysokości bezwzględnych tworzą naturalne formy rzeźby,

Fot. 9. Cytadela Warszawska w dzielnicy Żoliborz (autor: M. Łaska)

Ryc. 12. Nachylenia stoków

GŁÓWNE FORMY GEOMORFOLOGICZNE ograniczona za przyczyną regulacji hydrotechnicznych. W strefie

Fot. 17. Brzeg erozyjny Wisły zabezpieczony opaską przeciwerozyjną na

Fot. 16. Skutki ruchów masowych Skarpy Warszawskiej w rejonie Parku

Oprócz ruchów masowych, największe nachylenia terenu sprzyjają erozji

Fot. 20. Łacha Potocka (autor: M. Łaska)

Rozbudowa infrastruktury miasta doprowadziła do degradacji szeregu cieków

PIERWSZY POZIOM WODONOŚNY

Głębokość zalegania pierwszego poziomu wód podziemnych jest istotnym czynnikiem

Ryc. 15. Pierwszy poziom wodonośny

ZASOBY WÓD PODZIEMNYCH

Zasoby wód podziemnych zgromadzone w Głównych Zbiornikach Wód Podziemnych

Ryc. 16. Zasoby wód podziemnych

Odprowadzanie wód ze zlewni oraz odbiór ścieków – naturalną funkcją 900

Wystąpienie 100-letniej wody, połączone z przerwaniem wałów przeciwpowodziowych

2,84% powierzchni m. st. Warszawy uznane zostało za obszar szczególnego zagrożenia

WARUNKI KLIMATYCZNE 40 Usłonecznienie

Liczba dni z mgłą

Ryc. 25. Średnie roczne sumy opadów w latach 1997-2017

Rodzaje, kierunek i prędkość wiatru Warunki przewietrzania w odniesieniu do klinów

Ryc. 31. Róże średnich kierunków wiatru [%] z lat 2007-2016

Ryc. 36. Typy topoklimatu (1-5) w Warszawie)

Różnorodność podłoża i zagospodarowania terenu w mieście powoduje

Warunki komfortu aerosanitarnego

Do najcenniejszych gleb Warszawy należą te cechujące się wysokim stopniem żyzności

Ryc. 42. Typy i podtypy gleb

Ryc. 43. Roślinność rzeczywista

OSTOJE RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ A JAKOŚĆ SIEDLISK

Przekształcenie lub zniszczenie siedlisk najcenniejszych gatunków będzie równoznaczne

Ryc. 44. Waloryzacja zasobów przyrody ożywionej