RICHARD

DAVVKINSGen Bencİldİr’İii bestselleryazarı

İllüstrasyonlar DAVE McKEAN

N e y İ n G e r ç e k t e n D o ğ r u O l d u ğ u n u N a s i l B î l İy o r u z ?
 RI CHARD
DAW KINS
Gerçeğin Büyüsü
Neyin gerçekten doğru o c u ğ u n u nasıl biliyoruz

Magic of Reality
How We Know Wkat’s Really True

İLLÜSTRASYONLAR

DAVE M cKEA N
ÇEVİREN
İSTEM FER
EDİTÖR
B. DUYGU ÖZPOLAT

O
k u zey

Kuzey Yayınları
www.kuzeyyayinlari.com
Clinton John Dawkins
1915-2010

Ey sevgili babam
 İçindekiler

Gerçek nedir? Büyü nedir?

Kimdi bu ilk insan?

Neden bu kadar çok çeşit

hayvan var?

Neden yapılmıştır şeyler acaba?

Neden gece ve gündüzümüz,

kış ve yazımız var?

Güneş nedir?

Gökkuşağı nedir?
Her şey nasıl ve 160

ne zaman başladı?

Uzayda yalnız mıyız? 182

Deprem nedir? 204

Neden kötü şeyler olur? 226

Bir mucize nedir? 246

İndeks 267

Teşekkürler 271

Resimler 271
m

<sr%

)uyu
necrıV

erçek , var olan h er şeyd İ r . Kulağa çok basit

G geliyor değil mi? Aslında o kadar basit değil. Çe­

şitli pürüzler var. Mesela b ir zam anlar var olan am a ar­
tık olm ayan dinozorlar ne olacak? Peki ya ışıkları bize
ulaşıp da onları görebildiğimizde kendileri sönüp git­
m iş olabilecek kadar uzaktaki yıldızlara n e demeli?
D inozor ve yıldızlara birazdan geleceğiz. Bırakalım
geçmişi, bugün bile b ir şeyin var o lduğunu nasıl biliyo­
ru z ki? Yani tam am , beş duyu organım ız (görm e, kok­
lam a, d okunm a, duym a ve tatm a) p ek çok şeyin gerçek
olduğu konusunda bizi ikna etm ede oldukça iyi iş çı­
karıyorlar: kayalar ve develer, yeni biçilm iş çim ve taze
dövülm üş kahve, zım para kâğıdı ve kadife, şela­
leler ve kapı zilleri, şeker ve tuz. A m a sadece beş
duyum uzdan biriyle tespit edebildiğim iz şeylere
m i “gerçek” diyeceğiz?
Ya çıplak gözle görülem eyecek k adar uzakta­
ki b ir galaksi? Ya güçlü b ir m ikroskop olm aksızın
görülemeyecek kadar küçük b ir bakteri? O nları
görem ediğim iz için var olm adıklarını m ı söyle­
meliyiz? Hayır. Elbette duyularım ızı özel araçların
kullanım ı yoluyla iyileştirm em iz m üm kün; galak­
si için teleskoplar, bakteriler için m ikroskoplar
kullanabiliriz. Teleskopların ve m ikroskopların
nasıl çalıştıklarını bildiğim iz için, onları duyula­
rım ızın (bu örnekte görm e duyusunun) erişim ini
arttırm ak için kullanabiliriz. Böylece, b u aletlerin
görm em izi sağladığı şeyler, bizi galaksilerin ve
bakterilerin var o lduğuna ikna eder.
Peki ya radyo dalgaları? O nlar var mı? Ne
gözlerimiz, ne de kulaklarım ız onları tespit ede­
bilir, ancak yine televizyon gibi özel araçlar radyo
dalgalarını, görebileceğimiz ve duyabileceğimiz
sinyallere dönüştürürler. Böylece, radyo dalgala­
rın ı görem esek ya da duyam asak da gerçekliğin
b ir parçası olduklarını biliriz. Teleskop ve m ik­
roskoplarda olduğu gibi, radyo ve televizyonların
da nasıl çalıştıklarını biliyoruz. Bu aletler bize,
var olanı g örüntülem ede yardım cı oluyorlar: yani
gerçek dünyayı, gerçekliği... Radyo teleskopları­
n ın (ve X-ışım teleskoplarının) bizlere yıldızları
ve galaksileri farklı bir gözden sunm ası da gerçek­
lik algımızı
genişletm enin
b ir başka
yolu.
Dinozorlara geri dönersek, bir zam anlar Dünyada Bir sofamda, icftesiaopbr bir tur zaman m a­
gezindiklerini nereden biliyoruz? O nları hiç gör­ kinesi o b n k çab ab ifirk t Herhangi bir şeye
medik ya da duym adık ya da onlardan koşarak Kaktığımrafa gördüğümüz şey aslında ışıktır
kaçmak zorunda kalmadık. Ne yazık ki dinozorları ve ışığın yol kat etmesi zaman alır. Bir arkada­
bize doğrudan gösterebilecek b ir zam an m akine­ şınızın yüzüne baktığınızda bile aslında onun
m iz d e yok. Ancak burada d a duyularım ızın farklı geçmişteki halini görürsünüz çünkü ışığın a r­
türde bir yardımcısı yani fosillerimiz var ve onları kadaşınızın yüzünden sizin gözünüze gelmesi
çıplak gözle görebiliyoruz. Fosiller koşup zıplamaz saniyenin çok küçük bir kısmı kadar zaman
ama fosillerin nasıl oluştuklarını anladığımız için alır. Ses ise çok d aha yavaş hareket eder, işte bu
bize milyonlarca yıl önce olup bitenler hakkında yüzden çakan şimşeğin görüntüsü, gök gürültü­
bir şeyler söyleyebilirler. İçinde çözünm üş halde sünden açık arayla daha erken gelir. Uzakta ağaç
mineraller bulunan suyun, taş ve çam ur katm anları kesen bir adam ı izlediğinizde, baltanın ağaca
arasında göm ülü ölü bedenlerin içine nasıl sızdığını vururken çıkardığı seste tuhaf b ir gecikme ol­
anlıyoruz. M inerallerin suyun dışına çıktığında na­ duğunu hissedersiniz.
sıl kristalize olduğunu ve atom atom ölü bedende­
ki m addelerin yerini alırken taşa orijinal hayvanın
biçim inin izini nasıl bıraktığını anlıyoruz.
Dolayısıyla dinozorları duyuları­
mızla doğrudan göremesek
de, onların bir zamanlar
var olduklarını, bize
duyularım ız aracılı­
ğıyla ulaşan dolaylı
kanıtlar sayesin­
de çıkarabili­
yoruz: antik
yaşamın taşsal iz­
lerini görüp, onlara
dokunuyoruz.
 Işık o k ad ar hızlı hareket eder ki, doğal olarak gördüğüm üz her şeyin o an
gerçekleştiğini düşünürüz. Am a yıldızlar için d u ru m farklıdır. Güneş bile
sekiz ışık dakikası uzaklıktadır. Eğer G üneş patlayacak olsaydı, b u yıkı­
cı olayın bizim gerçekliğim izin bir parçası olması için sekiz dakika •’ .
geçmesi gerekirdi ve b u olay bizim sonum uz olurdu! G üneş- • .
ten sonraki e n yakın yıldtz olan Proxim a C entauri’ye 2012 '* M
yılında bakacak olursanız gördükleriniz 2008’d e gerçek-,
leşmiş olan şeylerdir. Galaksiler çok büyük yıldız küm ele- ■. :
ridir. Bizler Samanyolu adlı galaksideyiz. Samanyolu’n un . '•
kapı kofnşusu A ndrom eda G alaksisine bakacak olduğunuzda
teleskopunuz sizi iki buçuk mjİyon yıl geriye götüren bir zam an m akinesi olur.
Stephanın Beşlisi adı verilen ve H ubble teleskopuyla gözlemleye­
bildiğimiz, beş galaksilik b ir küm e var; bu küm eler nefes
kesici bir şekilde birbiriyle çarpışıyorlar. Am a g ördü­
ğüm üz çarpışm a aslında 280 milyon yıl önce-

& sine aittir. O çarpışan

galaksilerde, bizleri gö-
rebilecek kadar güçlü bir
teleskopla bakan uzaylılar var­
sa, şu anda gördükleri şey dino­
zorların atalarıdır.
.-fc Uzayda gerçekten uzaylılar var mı? O nları hiç görme-
- / dik ya da duymadık. O nlar da gerçekliğin bir parçası mı?
Kimse bilm iyor; ama eğer varlarsa bunun göstergesi olabile­
cek şeylerin ne gibi şeyler olacağını biliyoruz. Eğer bir uzay­
lının yakınına yaklaşacak olursak, duyu organlarım ız bize
b ir uzaylıyla karşı karşıya olduğum uzu söyleyebilir. Kim
bilir belki de bir gün, birileri diğer gezegenlerdeki yaşamı
buradan tespit edebileceğimiz kadar güçlü bir teleskop icat
edecek. Ya da belki de radyo teleskoplarımız ancak uzaylı
^ zekâsının ü rü n ü olabilecek m esajlar yakalayacak. Gerçeklik
$ |sad ece şu anda bildiklerim izden ibaret değil. Henüz b ilm e­
diğim iz ve gelecekteki b ir zam ana kadar, belki d e beş duyu­
m uza yardım cı olabilecek d aha iyi araçlar geliştirene kadar
bilemeyeceğimiz şeyleri de kapsar.
 A tom lar h er zam an varlardı, an cak onların
varlığından em in o lm am ız görece yeni b ir şey ve
öyle görün ü y o r ki bizim to ru n larım ız da bizim şu ­
anda bilm ediğim iz birçok şeyi bilecekler. Bilimin
mucizesi ve keyfi d e yeni şeyleri o rtaya çıkarm aya
durm aksızın devam etm esindedir. Bu bizim h er­
hangi b irin in u ydurduğu herhangi bir şeye in an ­
m am ız gerektiği anlam ına gelm ez: hayal edebile­
ceğimiz am a gerçek olm ası hiç de olası olm ayan
m ilyonlarca şey vardır: periler ve gulyabaniler, si­
hirli lam ba cinleri ve tek gözlü devler. H er zam an
açık fikirli olmalıyız, am a b ir şeyin v a r olduğuna
inanm an ın geçerli tek nedeni, o n u n v ar o lduğuna
dair gerçek kanıtların bulunm asıdır.
Modeller hayalgücümüzü sınamak
Beş d u y u m u z d o ğ ru d a n tespit edem ediği za­
m anlard a, neyin gerçek o ld u ğ u n u an lam ak için,
bilim cilerin kullan d ıkları az bilin en b ir yöntem
var. Bu, o rad a n eler d ö n ü y o r olabileceğinin test
edilebilir b ir “m o d e r’in d e n faydalanm a yoludur.
O rad a ne olabileceğini h ayal ederiz, veya tah m in
ederiz de diyebilirsiniz. B una m o d el denir. D aha
sonra, (genellikle başka ölçü m cih azların ın yard ı­
mıyla) m o d el d o ğ ru o lduğu tak d ird e n e g ö rm e­
m iz ya d a n e duy m am ız gerektiğinin (genellikle
m atem atiksel h esaplam alar y ap m ak suretiyle) çı­
karım ın ı yaparız. S onrasın d a d a b u n u n gerçekten
de gözlem lediğim iz şey o lu p o lm ad ığ ın a bakarız.
M odel gerçek an lam d a tah ta ve plastik ten b ir m a ­
k et olabileceği gibi, kâğıt ü zerin d ek i birk aç satır
m atem atik den k lem i ya da bilgisayardaki b ir
benzetim d a olabilir. M odele d ikkatlice bakarız,
eğer m o d el doğruysa, duyularım ızla (ve belki
de ilave araçlar y ardım ıyla) ne gö rm em iz (ya
da duym am ız vs.) gerektiğini belirleriz. Sonra
da b u çık arım ların d o ğ ru ya d a yanlış o lu p ol­
m adıkların a bakarız. Eğer doğru larsa, b u , m o ­
delin sah id en de gerçekliği tem sil ettiğ in e d air
güvenim izi a rtırır; s o n ra bu lg u ları b iraz d ah a test
etm ek ve d o ğ ru lam ak için, belki de m o ­
deli te k ra r g özden geçirerek daha
16
ileri deneyler tasarlam aya devam ederiz. Eğer çı­
k arım larım ız yanlışsa, m odeli kabul etm eyiz ya
da b azı d eğişiklikler yaparak tekrar deneriz.
İşte size b ir örnek: B ugünlerde biliyoruz ki
genler (kalıtım ın birim leri) D N A denilen şeyden
oluşur. D N A ve nasıl çalıştığı h ak kında oldukça
fazla şey biliyoruz. A m a çok güçlü b ir m ik ro s­
kopla bile DNA’n ın neye benzediğinin d etaylarını
görem eyiz. D N A h ak kında b ildiğim iz h em en h er
şey dolaylı olarak oluşturduğum uz m odellerden
ve b u m o dellerin s ınanm asından geliyor.
Aslında, DNA’n ın ne olduğunu kim se bilmez­
den çok önce bile, bilimciler m odellerin tahm inlerini
test ederek genler hakkında birçok bilgiye ulaşmıştı.
O n dokuzuncu yüzyılda AvusturyalI raf
Gregor M endel, kilisesinin bahçesinde çok
m iktarda bezelye üreterek deneyler yap­
tı. Çiçeklerinin renklerine ya da bezelye
tanelerinin kırışık veya düzgün oluşları­
na göre nesiller boyu bitkileri saydı. Tek
gördüğü bezelye taneleri ve çiçeklerdi ve
gözlerini b u farklı tipteki çiçekle­
ri ve bezelyeleri saymak
için kullanabiliyor­
du. Mendel öyle
is im le n d ir m e ­
m iş olsa d a bi-
w zim artık gen adını verdiğimiz şeylere dair bir model
/ icat etti ve eğer m odeli doğruysa, belirli bir ürem e'
deneyinde düzgün yüzeyli bezelyelerin sayısının kı­
rışık bezelyelerin üç katı olması gerektiğini hesapla­
dı. Ve saydığında tam olarak öyle olduğunu gördü.
Detayları bir kenara bırakacak olursak, asıl nokta
Mendel’in sadece gözleriyle gözlemlediği ve hatta bir
mikroskopla bile göremediği “genleri” hayal gücüyle
bulmasıydı. Genleri mikroskopla göremiyordu ama
düzgün ve kırışık bezelyeleri görebiliyordu. Onları
sayarak kendi kaktım modelinin gerçek dünyada­
ki bir olgunun iyi bir temsili olduğuna dair dolaylı
yoldan kanıt bulmuş oldu. D aha sonra bilimciler
Mendel’in yönteminin bir uyarlamasını, bezelyeler
yerine meyve sinekleri gibi başka canlılar üzerinde, Crick DNA’yı kendi gözleriyle göremiyorlardı. Onlar
genlerin kromozom adı verilen (insanlarda kırk altı, da, modeller hayal ederek ve onları test ederek b u­
meyve sineklerinde sekiz adet bulunan) şeritler üze­ luşlarını yaptılar. Gerçekten de metal ve kartondan
rinde belli bir şuayla dizildiğini göstermek için kul DNA’nın neye benziyor olabileceğinin modellerini
landılar. Hatta modelleri test ederek, genlerin kro inşa ettiler ve bu modellerin doğru olması durum un­
mozom üzerinde tam olarak hangi sırada dizildiğin da belirli ölçümlerin hangi değerlerde çıkması gerek­
anlamak bile m üm kün oldu. Tüm bunlar biz genle tiğini hesap ettiler. Modellerden, ikili-sarmal olarak
rin DNAdan oluştuğunu bilmeden önce yapılmıştı. adlandırılan m odelin çıkarımları, Rosalind Franklin
Bugünlerde genlerin DNAdan oluştuğunu bi­ ve Maurice VVilkins’in saflaştırılmış DNA kristalle­
liyoruz ve DNAhın tam olarak nasıl çakştığmı da, rine x-ışını göndermeyi de içeren özel araçlar kul­
James VVatson ve Francis Crick ve onların ardından lanarak yaptıkları ölçümlere tamı tamına uyuyordu.
gelen birçok bilimci sayesinde biliyoruz. VVatson ve VVatson ve Crick, DNA yapısına dair modellerinin,

17
 İS İ
• \

l ‘
£ |
1 H

18
Gregor Mendel’in kilisesinin bahçesinde gözlemlediği sonuçları
tam olarak üretebileceğini de hem en fark ettiler.
D em ek ki, neyin gerçek olduğunu anlam am ızın üç yolu
var. D oğrudan, beş d uyum uzu kullanarak anlayabiliriz. Dolaylı
olarak, teleskop, m ikroskop gibi özel araçların yardımıyla, ama
yine beş duyum uzla anlayabiliriz. Veya daha da dolaylı olarak,
neyin gerçek olabileceğine dair m odeller yaratıp, bu m odelleri,
gördüğüm üz (ya d a duyduğum uz vs.) şeyleri başarılı b ir şekil­
de tah m in edip edem ediklerine göre test ederek gerçeği tespit
edebiliriz. Sonuç olarak, öyle ya d a böyle, iş h er zam an d uyula­
rım ıza geliyor.
Peki bu, gerçekliğin sadece doğrudan veya dolaylı olarak,
duyularım ızla ya da bilimsel yöntem lerle tespit edilebilen şey­
lerden ibaret olduğu anlam ına m ı geliyor? Peki ya kıskançlık ve
neşe, m utluluk ve aşk gibi şeyler? Bunlar d a gerçek değil mi?
Evet, gerçekler. A ncak onların gerçeklikleri beyne dayanı­
yor; hiç şüphesiz, insan beynine ve bir ihtim al şempanze, köpek
ve balina gibi diğer gelişmiş canlıların beyinlerine de. Kayalar
neşeyi veya kıskançlığı hissedemez, dağlar âşık olmaz. Bu d uy­
gular, onları tecrübe e denler için oldukça gerçektirler am a be­
yinler olm asa bu duygular da olmazdı. Bu gibi duyguların ve
belki d e hayal bile edemeyeceğimiz başka duyguların, diğer ge­
zegenlerde v ar olabilmeleri m üm kün, am a ancak ve ancak, bu
gezegenlerde beyinler ya da beyin eşdeğeri (evrenin başka bir
yerinde ne garip düşünm e organları ya da hisseden makineler
pusuda bekliyordur kim bilir) b ir şeyler mevcutsa.

Bilim ve doğaüstü olaylar:

açıklama ve onun düşmanı

D em ek ki gerçeklik bu d u r ve b u saydıklarım d a bir şeyin gerçek

olup olm adığını nasıl anlayabileceğimizin yollarıydı. Bu kitabın
h er b ir bölüm ü, gerçekliğin belirli b ir yönünü ele alacak; örne­
ğin güneş ya da deprem ler ya da gökkuşağı ya da birçok farklı
hayvan çeşidi. Şimdi bu bölüm ün başlığındaki diğer anahtar ke­
limeye yani büyüye dönm ek istiyorum. Büyü biraz kaypak bir
kelime: genellikle üç farklı şekilde kullanılır ve önce benim de
bunları b irbirinden ayırm am gerekiyor. İlkine “doğaüstü büyü”
diyeceğim, İkincisine “sahne büyüsü (sihir)”, üçüncüsüne de (ki
bu benim başlıkta kullanm ak istediğim favori anlam ) “şiirsel
büyü” diyeceğim.

19
 D oğaüstü büyü dediğim iz tipteki büyü,
m itlerde ve p eri m asallarında (veya “mucizeler’de,
am a onu şim dilik b ir k enara bırakıp kitabın son
bölüm ü n d e geri döneceğim ) rastladıklarım ız­
d a . A laaddin’in lam basındaki, cadıların büyüle­
rindeki, G rim m Kardeşlerdeki, H ans C h ristian
A nderson’u n ve J. K. Rowling’in hikâyelerindeki
büyü, b u büyüdür. Bir cadının b ir p rensi kurbağa­
ya d ö n üştürm esindeki ya d a b ir p e rin in balkaba-
ğını pırıltılı b ir at arabasına d ö n üştürm esindeki
kurm aca büyüdür. T üm b u n lar çocukluğum uz­
dan sevgiyle andığım ız hikâyelerdir ve çoğum uz
hâlâ geleneksel N oel gösterilerinde anlatıldığında
b unları keyifle dinleriz, am a h epim iz biliyoruz ki
bu tip büyü sadece k urm acad ır ve gerçekte böyle
şeyler olmaz.
Sahnede yapılan büyü, yani sih ir ise tam ter­
sine gerçekten de v a rd ır ve çok eğlencelidir. Ya da
20
en azından,
seyircinin dü­
şündüğü şey olm asa da
gerçekten bir şeyler olm akta­
dır. Sahnedeki bir adam (nedense
genellikle b ir adam olur am a isterseniz
kadın d a diyebilirsiniz) gerçekte olan şey ol­
dukça farklıyken, çok hayret verici (ve h atta doğa­
ü stü görünen) bir şeyin gerçekleşmekte olduğunu
düşünm em izi sağlayarak bizi kandırır. İpek m e n ­
diller tavşanlara dönüşem ez, tıpkı kurbağaların
prenslere dönüşem ediği gibi. Sahnede gördüğü­
m üz şey sadece b ir num aradır. Gözlerim iz bizi
yanıltır. D aha doğrusu sihirbaz, belki de sözcük­
leri akıllıca kullanarak, dikkatim izi ellerinin yap­
tığından uzaklaştırıp gözlerim izi yanıltm ak için
büyük çaba harcar.
 Bazı sihirbazlar d ü rü sttü r ve izleyicileri­
nin sahnede gerçekleşenin b ir num aradan iba­
ret olduğunu bildiklerinden em in olm ak için
uğraşırlar. Bunu söylerken James “M uhteşem ”
R andi ya da Penn ve Teller ya d a D erren Brown
gibi isim leri düşünerek söylüyorum. Bu takdir
edilesi sihirbazlar num arayı nasıl yaptıklarını
tam olarak anlatm asalar da, (çünkü anlatsalar
belki de sihirbazlar kulübünden kovulurlardı),
gösterilerin doğaüstü bir sihir içerm ediğini iz­
leyicinin bildiğinden em in olm ak için gerekeni
yaparlar. Diğerleri yaptıklarının bir num ara ol­
duğunu açıkça söylem ezler am a yaptıkları için
abartılm ış iddialarda da bulunm azlar; alenen ya­
lan söylem eden izleyiciyi keyifli bir gizemle baş
başa bırakırlar. A ncak maalesef, bile bile dürüst
olmayan ve sanki “doğaüstü” ya da “paranorm al”
güçleri varm ış gibi davranan sihirbazlar da var:
böyleleri sadece düşünce gücüyle m etalleri b ü ­
küp saatleri d urdurabildiklerini iddia edebilirler.
Bu sahtekârlardan (“şarlatan” b u gibi kim seler
için uygun bir kelim edir) bazıları, “psişik güç­
lerini” kullanarak nerenin kazılm ası gerektiğini
anlayabildiklerini iddia edip m aden ya da p et­
rol şirketlerinden büyük p aralar alırlar. Başka
şarlatanlar ise, ölülerle iletişim kurabildikle­
rin i iddia ederek yas tutan insanları istism ar
ederler. İşler b u noktaya varınca artık keyif
verm ekten, eğlenceli olm aktan çıkar, insanla­
rın saflıklarından ve üzüntülerinden faydalan­
m aya dönüşür. Bazıları bu sahtekârların ölülerle
k onuştuklarına içtenlikle inanabilir.
 B üyünün b ir ü çü n cü anlam ı da b ö lü m ü n h gökyüzüne karşı bir gökkuşağı gördüğüm üzde
başlığında kastetm ek istediğim şiirsel büyüdür, de kullanırız. “Büyüleyici” b u anlam da kullanıl-
Güzel b ir m ü zik parçasıyla gözlerim iz do lar ve dığında basitçe bizi d erinden etkileyen, uyaran,
bu perform ansı “büyüleyici” olarak adlandırırız, tüylerim izi d iken d iken eden, bize tam o larak ya-
Ayın ve şeh ir ışıklarının olm adığı karanlık b ir şadığım ızı hissettiren şey anlam ına gelir. Ben size
gecede gökyüzündeki yıldızlara bakar, nefesim i- bu kitapta, gerçeklerin, bilim sel yöntem lerle an-
'.z i. kesen b ir m utlulukla g ördüğüm üzün “büyü ladığım ız gerçek dünyanın olgularının bu ü çüncü
■ğibi” ö ldüğünü söyleriz. Aynı kelim eyi görkem li _ şiirsel ve iyi ki yaşıyorum dedirten anlam da bü-
“ bir güpbafım ı ya d a d ağ m anzarası ya-’dS kapa- yüleyicî ojdûğunu.gö'sterm eyi um uyorum .
 Şim di d oğaüstü olaylar düşüncesine geri
d ö nm ek ve bu d üşü n ce n ed en asla içinde yaşadı­
ğım ız dünyada ve evrende g ö rd ü ğ ü m ü z şeylere
dair do ğ ru b ir açıklam a su nam az b u n u açıkla­
m ak istiyorum . A slında b ir şeyin d oğaüstü açık­
lam ası b ir açıklam a b ile değildir, d ah a d a kötüsü
o şeyin açıklanm a ihtim alin i de ebediyen o rta ­
dan kaldırır. N eden böyle söylüyorum ? Ç ün-
.kü^ “doğaü stü ” olan h e r şey ta n ım gereği doğal
açıklam anın erişim inin ötesindedir. D oğaüstü,
son 400 küsur yıldır yararlandığım ız bilgi b iri­
kim indeki b üyük ilerlem eleri b orçlu o lduğum uz
bilim in ve iyi yapılandırılm ış, d enenm iş ve test
ed ilm iş bilim sel yöntem in erişim inin ötesinde­
dir. Bir şeyin d oğaüstü o lduğunu söylem ek sade­
ce “anlam ıyoruz” dem ek değildir, aynı zam anda
“hiçbir z am an d a anlam ayacağız, o y üzden a n la­
mayı denem e bile” dem ektir.
 Bilim tam tersi b ir yaklaşım sergiler. Bilimin
gücü şim dilik h er şeyi açıklam aya yetm ez ama
başarılı olm asını sağlayan şey de b u yetersizliktir.
Bilim b u n u sorular sorm aya, olası m odeller ya­
ratm aya ve test etmeye, böylelikle doğruya giden
yolu santim santim açmaya devam etm ek için bir
itici güç olarak kullanır. Bugünkü gerçeklik algı­
m ızın d ışında b ir şey gerçekleşecek olursa, b ilim ­
ciler bu d u rum u, şim diki m odellerinde bir sorun
olduğu ve bu m odeli terk etm ek ya da değiştirm ek
gerektiği şeklinde yorum larlar. D o ğ ru olana adım
adım yaklaşm am ız işte bu düzeltm eler ve arkasın­
d an gelen test etm eler yoluyla olur.
Bir cinayet karşısında şaşırıp k alan ve ola­
yı çözm eyi den em ek için bile çok tem bel olup
“doğaüstü” diyerek dosyayı k ap atan b ir dedek tif
hakkın d a ne düşü n ü rd ü n ü z? Bir zam an lar (kız­
gın ya da m u tlu tanrılar, şeytanlar, cadılar, ru h ­
lar, lan etler ya d a b üyülerin y ol açtığı) doğaüstü
bir olayın so nucu olarak g örülen şeylerin aslında
anlayabileceğim iz, test edebileceğim iz ve güve­
nebileceğim iz doğal açıklam aları o ld uğunu tüm
bilim ta rih i b oyunca gördük. Bilim in h en ü z d o ­
ğal açıklam alarda bulunam adığı şeylerin d oğa­
üstü b ir ned en d en kaynaklandığına inanm am ız
24
için kesinlikle hiçbir n eden yok, tıpkı b ir zam an­
lar insanların sandığı gibi volkanlara ya da dep­
rem lere ya d a h astalıklara kızgın kutsal varlıkla­
rın n eden olduğuna inanm am ız için bir neden
olm adığı gibi.
Elbette kim se bir kurbağanın bir prense
(ya da prensin kurbağaya mıydı? Bir tü rlü h a ­
tırlayam attı), veya bir balkabağınm at arabasına
dönüşebilm esinin m ü m k ü n olduğuna gerçek­
ten inanm az, am a böyle şeylerin gerçekte neden
im kânsız olduğunu hiç d u ru p düşü n d ü n ü z m ü?
B unu açıklam anın çeşitli yolları var. B enim fa­
vorim şu.
K urbağalar ve at arabaları özel b ir şekilde
b ir araya getirilm esi gereken çok sayıda parçadan
oluşan karm aşık şeylerdir. Yani kazara (ya da bir
değneğin hareketiyle) oluşam ayacak bir yapıya
sahiptirler, “karm aşık”tan kastım bu. Kurbağa ya
da at arabası gibi karm aşık b ir şeyi yapm ak ol­
dukça zordur. A t arabası yapm ak için tü m parça­
ları doğru biçim de bir araya getirm eniz gerekir.
Bir m arangozun ve diğer zanaatkârların hüner­
lerine ihtiyacınız vardır. At arabaları şans eseri
veya parm ağınızı şıklatıp “A brakadabra” dem e­
nizle ortaya çıkıvermez. At arabasının belli bir
yapısı, karm aşıklığı, tekerlekler ve akslar, p en c e ­
reler ve kapılar, yaylar ve k aplam alı ko ltu k lar gibi
kısım ları vardır. A t arabası gibi k a rm aşık b ir şeyi,
kül g ibi basit b ir şeye d ö n ü ştü rm e k görece kolay
olurdu, p e rin in sih irli değneğinde, kıvılcım çı­
karacak b ir d ü z e n e k o lm ası yeterdi. H e m e n h e r
şeyi k üle çev irm ek kolaydır. A m a k im se b ir yığın
külü ya da b ir b alkabağm ı alıp at arab asın a çe-
virem ez ç ü n k ü a t arabası fazlasıyla karm aşıktır.
H atta at a rabası sadece k arm aşık değildir, ulaşım
için in sanlara fayda sağlayan b ir nesn e olduğu
için fa ydalı b ir yönde karm aşıktır.
H adi işleri p eri için b iraz kolaylaştıralım .
P erin in ön ü n d e balkabağı yerine, m ak et uçak
yap m ak için kullan d ığ ım ız te k te k parçalardan
oluşan setlere b e n z e r şekilde, içinde b ir at arabası
o lu ştu rm ak için gerekli tü m parçaların k a rm ak a­
rışık d u rd u ğ u b ir koli o lsun. At arabası yapm ak
için gerekli p a rça seti yüzlerce tah ta kalas, cam
levha, d em ir ç u b u k ve parm aklık, to m a rla k a p ­
lam a, çarşaf ç arşaf d eri ile b irleştirm ek için çi­
viler, tornav id alar ve k ap kap yapıştırıcı içerirdi.
Şim di p eri a n n e n in dü zen li b ir sırayla kullanm a
kılavuzundak i talim atları okuy u p p arçaları b ir­
leştirm ek y erine, h e p sin i dev b ir bohçaya koyup
çalkaladığını düşü n ü n . Sizce parçaların ta m da
çalışır haldeki b ir at arabası o lu ştu rm ak üzere
b ir araya gelip b irb irlerine yapışm a şansı nedir?
C evap h içtir, yani sıfırdır. B unun ned en lerin d en
b iri şu: k arm akarışık haldeki parçaları b ir araya
getirerek çalışan b ir a t arabası h atta çalışan her­
hangi bir şey o lu ştu ram am an ın yollarının sayısı,
oluşturabilm e y ollarının sayısından çok a m a çok
d a h a fazladır.
Bir yığın parça alsanız ve rasgele etrafa sa-
vursanız, ara sıra işe yarar bir yapı oluşturacak
ya d a iyi kötü b ir şeylere benzetebileceğim iz şe­
k ilde düşebilirler. A ncak b u n u n gerçekleşm e y ol­
la rın ın sayısı, bizim o n ları b ir hu rd a yığınından
başka b ir şeye benzetem eyeceğim iz şekilde düş­
m elerinin yollarıyla kıyaslanınca çok çok azdır.
B ir h u rd a yığınını m ilyonlarca kez tekrar tekrar
karıştırıp o n la r ı. . . başka b ir h u rd a yığını h aline
g e tirm enin m ilyonlarca yolu vardır. Parçaları h er
karıştırdığınızda d a h a önce görm ediğiniz özgün
b ir yığın elde edersiniz am a bu m ilyonlarca ola­
sılıktan sadece çok am a çok kü çü k bir g ru p ya­
yıntı, (sizi b aloya götürm ek gibi) herhangi b ir işe
yarayan ya d a tanıdık ya d a h atırlanabilir b ir şey
halini alabilir.
25
 Kim i duru m lard a, bu p ar­
çacıkları karıştırabileceğim iz yol­
ların sayısını saym ak gerçekten
de m üm kündür, aynı b ir deste
iskam bil kâğıdıyla yapabileceği­
Kartları dağıtanın desteyi k ar­
m iz gibi. Bu örnekte söz konusu
dığını ve dö rt oyuncuya, h e r birinde
parçacıklarım ız iskam bil kâğıtları
13’er k art olacak şekilde k artlan da­
olsun.
ğıttığını düşünün. E lime bakıyorum
ve şaşkınlıktan nefesim kesiliyor. 13
maçanın 13 u de bende! M açaların

O yuna devam
etm ek için fazla ürk­
tüğüm den diğer üç
oyuncuya, onların da
benim kadar şaşıra­
caklarını bilerek elimi
açıyorum.

A ncak teker teker diğer oyun­

cular da k artlarını m asaya açtıkla­
rın d a şaşkınlığım ız h er b ir oyun­
cunun eliyle daha da artıyor. H er
birin in eli “m ükem m el”, b irinde 13
kupa, öbü rü n d e 13 sinek diğerinde

İM ise 13 karo var.

 Böyle b ir şey doğaüstü b ir büyü m ü olurdu?
Öyle düşünm eye m eyledebiliriz. M atem atikçiler
böylesi olağanüstü b ir dağıtım ın tam am en şans
eseri d enk gelebilmiş olm asının olasılığını he­
saplayabilirler. G ö rü n en o ki b u sayı m üm kün
olam ayacak k ad ar küçük b ir sayı 53.644.737.76
5.488.792.839.237.440.000’da 1. Bu sayıyı nasıl
okum am gerektiğinden bile em in değilim! Bir
trilyon yıl b oyunca o tu ru p k art oy u n u oynaya­
cak olursanız, böyle m ükem m el b ir el yakalam a
Evrimin yavaş büyüsü
fırsatınız b ir kere olabilir, o da belki. A m a, mesele
şu ki, o el gelebilecek diğer her elden d aha a z olası Peri masallarında olduğu gibi, bir kar­
değil! 52 k a rttan herhangi b ir belirli elin gelme m aşık organizmayı tek bir adım da
olasılığı 53.644.737.765.488.792.839.237.440.000’ diğer bir karmaşık
da 1, çünkü b u tü m olabilecek k art dağılım larının nizmaya çevirmek ha
toplam sayısı. Yalnızca biz dağıtılan ellerin büyük kikaten de gerçekçi
çoğunluğunda diğer belirli ö rü n tü leri fark e t­ olasılıklar diyarının
miyoruz, bize sıradan b ir d ağılım dan farklıymış ötesinde bir şey olur­
izlenim i verm iyorlar. Biz sadece b ir şekilde d ik ­ du. Ama karmaşık
katim izi çeken elleri fark ediyoruz. canlıların var olduğu
Eğer parçaların ı rasgele kom bin asy o n lar­ b ir gerçek. Peki bu can­
da yeniden düzenleyecek k a d a r caniyseniz, b ir lılar nasıl ortaya çıktılar?
prensi dönüştürebileceğiniz m ilyarlarca şey var.
A m a b u k om b in asy o n ların çoğu tıp k ı m ilyarlar­ bunlar ve çam ağaçlan, prens­
ca anlam sız k a rt d a ğ ılım ın d a o lduğu gibi hiçbir ler ve balkabaklan, siz ve ben
şeye benzem eyecektir. Rasgele k a rıştırılan b u gibi karm aşık şeyler gerçekte
parçaların kom bin asy o n ların d an sadece k ü çü ­ nasıl meydana geldiler? Tarihin
cük b ir azın lık ancak, (kurbağayı g eçtim ), ta n ı­ büyük bir bölüm ü boyunca kim­
n abilir ya d a işe y arar b ir şeye benzer. senin düzgün bir şekilde cevap-
Prensler kurbağaya, balkabakları at araba­ layamadığı güç bir soruydu
larına d önüşm ez çü n k ü k urbağalar ve at arabala­ bu. O nedenle insanlar bunu açık­
rı, parçaları neredeyse sonsuz tane h u rd a yığını lam ak için hikâyeler uydur- ■
şeklinde bir araya gelebilecekken gelm em iş olan dular. A ma sonra b u soru, ya­
karm aşık şeylerdir. Bir gerçek o larak artık biliyo­ şamış en büyük bilimcilerden
ruz ki yaşayan h e r canlı, h er insan, h e r tim sah, Charles D anvin tarafından, on
h e r karatavuk ve h atta h er B rüksel lahanası aslen dokuzuncu yüzyılda çok da
daha basit b içim lerden evrildiler. Yani bu sadece talıkh b ir şekilde
şanstan ibaret b ir süreç ya d a b ir tü r b ü y ü mü? bölüm ün geri
Hayır! Kesinlikle değil! Bu çok sık rastlanılan b ir saca açıklamak için
yanlış anlam a, o y üzden gerçek hayatta gördükle­ fakat bunu yapaı
rim izin neden ve nasıl, tesadüfen ya d a şans eseri kendi anlatım ından farklı bir anla­
ya da “büyülü” b ir şeylerle (tabii ki bizi h uşu ve tım kullanacağım.

27
 Danvin’in bu soruya verdiği cevap şöyleydi: İn­
sanlar, timsahlar ve Brüksel lahanaları gibi karmaşık
organizmalar, birdenbire, bir hamlede ortaya çıkmadı.
Her yeni adımdaki canlı, adım adım, aşamalı olarak
bir önceki adımda zaten var olandan azıcık daha fark­
lılaştı. Uzun bacaklı bir kurbağa yaratmak istediğinizi
duşunun. Amacınıza ulaşmak için hemen hemen is­
tediğinize yalan bir başlangıç noktası belirleyin, örne­
ğin kısa bacaklı kurbağalardan başlayın. Kısa bacaklı
kurbağalarınızı şöyle bir inceleyin ve bacak boylarım
ölçün. Bu kurbağaların diğerlerinden birazcık daha
uzun bacaklı olanlarından birkaç erkek ve dişi seçip
çiftleşmeleri için bırakın, daha kısa bacaklı olanların
ise çiftleşmelerini tüm den engelleyin.
Uzun bacaklı erkekler ve dişiler üreyecekler ve
iribaşlar meydana getirecekler, bu iribaşlar da bacak­
ları olan kurbağalara dönüşecek. Yeni nesildeki kur­
bağaların bacaklarını da ölçün ve yine ortalamadan
daha uzun bacaklı olan erkek ve dişileri seçip ürem e­
leri için bir araya koyun.
28
Bunu bir 10 nesil boyunca tekrarladıktan
sonra ilginç bir şey fark etmeye başlayabilirsiniz.
Kurbağa nüfusunuzun ortalam a bacak boyu u zun­
luğu, başlangıçtaki nüfusun ortalam a bacak boyu
uzunluğundan fark edilebilir derecede fazla ola­
caktır. H atta 10. nesildeki tüm kurbağaların ilk ne­
sildeki herhangi bir kurbağadan daha uzun bacaklı
olduğunu bile görebilirsiniz. Ya da belki de 10 nesil
yeterli olmaz, 20 nesil hatta daha fazlası gerekebilir.
Ama eninde sonunda g ururla “eski kurbağalardan
daha u zun bacaklı yeni b ir kurbağa yaptım” diye­
bilirsiniz.
Bunu yapmak için ne bir sihirli değneğe ne de
herhangi bir çeşit büyüye gerek var. Burada yaptığı­
m ız işlemin adı seçici üretme. Bu işlem, kurbağala­
rın kendi aralarındaki çeşitlilikten ve bu çeşitliliğin
sonraki nesillere, ebeveynlerden çocuklara genler
yoluyla aktarılm asından faydalanır. Basitçe hangi
kurbağaların üreyeceklerini hangilerinin ürem e­
yeceklerini seçerek yeni bir tip kurbağa yapabiliriz.
 Basit değil mi? A m a sadece u zu n bacaklar
yapm ak yeterince etkileyici değil. S onuçta bacak­
ları daha kısa da olsa y in e de kurbağalar ile işe
koyulduk. Bir de d a h a kısa bacaklı kurbağalarla
değil de, h ep ten kurbağa olm ayan b ir şeyle, ö r­
neğin d ah a ç ok sem endere b enzeyen b ir şeyle bu
işe başladığınızı d ü şü n ü n . S em enderler, k urb ağ a­
ların bacaklarıyla (en azın d an arka bacaklarıyla)
kıyaslanınca oldukça kısa bacaklara sahipler ve
onları zıplam ak yerine y ü rü m e k için kullanırlar.
Ayrıca sem enderlerin u zu n kuyru k ları varken,
kurbağalarda k uyruk b ile y oktur ve sem enderler
çoğu kurbağadan d a h a ince ve u zundur. Am a
binlerce nesil geçm esi için yeterince zam an ve­
rilirse, sabırla kurbağaya d ah a çok benzeyen dişi
ve erkeklerin ü rem esine izin verip, kurbağaya
daha az benzeyen b ireylerin ürem esini engelle­
yerek b ir sem en d er n ü fu su n u n nasıl b ir k urbağa
nüfusuna dönüşebileceğini sanıyorum kafanızda
canlandırabilirsiniz. Bu işlem in hiçb ir a d ım ın d a
öyle büyük b ir değişim görm ezsiniz. H er nesil
b ir önceki nesle oldukça benzeyecektir. Ancak
yeterince nesil geçtikten sonra ortalam a kuyruk
u zu n lu ğ u n u n b iraz azaldığını, o rtalam a a rka b a­
cak u zunluğunun d a biraz arttığını fark etm eye
başlayabilirsiniz. B elirli b ir sayıda nesli g eride bı­
raktıktan sonra, eskisinden d ah a kısa kuyruklu ve
d a h a u zun arka bacaklı bireyler, sürü n m ek yerine
zıplam ayı daha kolay bulm aya başlayabilirler. Bu
böyle s ü rü p gider.
Tabi b u senaryoda kendim izi, varm aya ça­
lıştığım ız sonuca ulaşm ak için çiftleşm esini iste­
diğim iz dişileri ve erkekleri seçen b irer yetiştirici
olarak hayal ettiğim iz b ir tablo çizdim . Çiftçiler
b u tekniği, daha ço k ü rü n veren ya da hastalığa
daha dayanıklı ekinler ve hayvanlar ü retm ek gibi
am açlar için binyıllardır uyguluyorlar. D arw in
b u sürecin işlemesi için bir yetiştiricinin seçim
yapm asına bile gerek olmadığım anlayan ilk kişiy­
di. D arw in basitçe, bazı bireyler üreyecek kadar
29
yaşayam ayıp b azıları yaşayabildiği için, tü m bu
sürecin doğal olarak işleyebileceğini gördü. Ü re­
yebilecek k a d a r u z u n sü re hayatta kalabilenler,
kalam ayanlardan d ah a iyi özelliklere sahip old u k ­
larınd an yaşam larını sü rdürebiliyor ve üreyebili­
yorlardı. Böylece o n ların çocukları d a ann e-b ab a­
ların ın hayatta k alm alarına y ardım cı olan genleri
alm ış oluyorlardı. İster sem enderler y a da k u rb a ­
ğalar, ister kirp iler ya d a hin d ib a otları söz k o nusu
olsun, b ir toplulukta h er z am an hayatta kalm akta
diğer bireylerden d a h a iyi olan bireyler olacaktır.
Eğer u zu n bacaklar, k urbağalar ve çekirgelere zıp­
layarak tehlikeden uzaklaşm akta, çitalara ceylan­
ları kovalam akta, ceylanlara çitalardan kaçm akta
yardım cı olacaksa, d ah a u z u n bacaklı bireylerin
ölm e olasılığı, d a h a kısa bacaklı bireylerin ölm e
olasılığından d ah a a z olacaktır. Böylece, u zu n b a ­
caklı bireylerin üreyecek k ad ar yaşam aları d aha
olası hale gelecektir. A yrıca, çiftleşm ek için uygun
eş adayı olan bireyler arasında u zu n b acaklılar ço­
ğ u nlu k ta olacaktır. D olayısıyla h e r y en i nesilde,
uzu n bacaklılık için gerekli g enlerin b ir sonraki
nesle aktarılm a şansı artar. Z am anla n ü fu sta u zu n
bacaklılık g en in i taşıyan bireylerin sayısı çoğalır.
30
Yani b u doğal süreç, ürem eleri için uzu n bacaklı
bireyleri seçen insan gibi akıllı bir tasarım cının
yaratacağı etkiyle tam olarak aynı etkiyi yaratır.
Tek bir farkla, böyle bir tasarımcıya ihtiyaç du y­
m adan. O lan biten h e r şey, ü rem ek için y eterin­
ce uzun bacaklı olanların ürem esi, uzu n bacaklı
olm ayanların ise üreyem em esinin doğrudan bir
sonucu olarak, doğal yollardan kendi b aşına ger­
çekleşir. Bu n edenle b u sürece doğal seçilim adını
veriyoruz.
Yeterince nesil geçmesi için zam an tanınırsa,
semendere benzeyen atalar kurbağaya benzeyen
torunlara dönüşebilir. D aha da zam an tanınırsa b a­
lığa benzeyen atalar, m aym una benzeyen torunlara
dönüşebilir. D aha daha çok zam an tanınırsa bakte­
riye benzeyen atalar insanlara benzeyen torunlara
dönüşebilirler ve zaten tam olarak olan da budur.
Bu şimdiye kadar yaşamış h er hayvan ve bitkinin
geçmişinde meydana gelmiş bir şeydir. B unun için
gerekli nesillerin sayısı sizin veya b enim hayal ede­
bileceğimizden çok daha fazladır am a dünya milyar­
larca yıl yaşındadır ve fosillerden bildiğimiz kadarıy­
la yaşam, 3,5 milyar yıl önce başladı, yani evrimin
gerçekleşmesi için yeterince zam an bulunuyordu.
 İşte Darvvirî:in bü y ü k fikri de b u d u r ve adı da
D oğal Seçilim Yoluyla Evrim’dir. Bu, insan zih n i­
n in b u lduğ u en önem li fikirlerden biridir. D ünya
üzerindeki yaşam la ilgili bildiğim iz h er şeyi açık­
lar. O kad ar önem lid ir ki, ilerleyen bölüm lerde
evrim e geri döneceğim . Şim dilik sadece evrim in
çok yavaş ve aşam alı olarak ilerlediğini anlam a­
nız yeterli. A slm da pren sler ve kurbağalar gibi
karm aşık şeylerin v ar o lm asını m ü m k ü n k ılan da
evrim in böyle çok aşam alı oluşudur. Bir kurbağa­
n ın büyüyle b ir p rense d ö n ü şü m ü aşam alı değil,
an id ir ve b u olayı gerçeklik dünyasının dışına iten
de b u aniliktir. Evrim ise olan lar için gerçek b ir
açıklam adır, gerçekten işe yarar ve evrim in doğ­
ruluğunu gösteren gerçek kanıtları vardır. K arm a­
şık yaşam b içim lerinin b ir anda, (aşam alı olarak
adım adım evrilm ek yerine) te k b ir ham lede o rta ­
ya çıktığını iddia eden h e r şey, p e rin in sihirli d e ğ ­
neğinin kurm aca büyüsü n d en d a h a iyi olm ayan
tem bel işi b ir hikâyedir sadece.
Balkabaklarının at arabalarına dönüşm ele­
rinde de d u ru m aynıdır: büyülü sözler kurbağalar
ve prenslerde işe yaram adıkları gibi balkabakla-
rın d a da işe yaramaz. At arabaları evrilmezler, en
azından doğal yollardan prensler ve kurbağalar gibi
evrilemezler. Ama yolcu uçakları, bilgisayarlar ve
kilden yapılmış ok uçları gibi, at arabaları da, aslen
kendileri evrilm iş olan insanların yapımıdırlar. İn ­
san beyni ve elleri doğal seçilimle evrilm iştir tıpkı
sem enderlerin kuyrukları, kurbağaların bacakları
gibi. Evrilen insan beyni, at arabaları ve norm al
arabalar, m akaslar ve senfoniler, çam aşır m akine­
leri ve saatler tasarlam a ve yaratm a kabiliyetine sa­
hiptir. B urada bir kez daha büyü yok. Bir kez daha
düzenbazlık yok. Bir kez daha h er şey güzelce ve
basitçe açıklandı.
Bu kitabın geri kalanında size bilimsel olarak
algılanabilir gerçek dünyanın kendine has büyü­
sünü gösterm ek istiyorum. Gerçek olan ve nasıl
çalıştığını anladığım ız ilham verici güzelliklerden
oluşan, benim şürsel dediğim büyüyü... Gerçek
dünyanm gerçek güzelliği ve büyüsünün yanında,
doğaüstü büyüler ve sihirler ucuz ve basit kalır.
Gerçeğin büyüsü n e d oğaüstüdür ne de kandırm a­
cadır, sadece m uhteşem dir. M uhteşem ve gerçektir.
M uhteşemdir, çünkü gerçektir.
 u kitap tak i çoğu b ö lü m ü n başlığı b ir sorudan
B oluşuyor. A m acım , b u soru lara cevap verebil­
m ek ya d a en azından olabilecek e n olası cevabı
verm ektir, y ani bilim in cevabını. A m a çoğunlukla
önce m asalsı cevaplarla başlayacağım ç ü n k ü b u n ­
lar ilginç ve eğlenceli oluyorlar ve b ir zam anlar
b u n lara gerçekten in an an in san lar vardı. Bazıları
şu a nda bile inanıyor.
D ü n y an ın h er yerinde insanların, kökenleri­
ne yani n ereden geldiklerine d a ir b ir söylenceleri
vardır. Birçok soyun söylenceleri sadece o soyun
kökenin e d a ir b ir şeyler anlatır, san k i diğer soylar hiç
yokm uş gibi! Aynı şekilde birço k soyun, in sanları öldür­
m em eleri gerektiğine d a ir kuralları v a rd ır am a “insanlardan”
kastın sadece k en d i so y u n d an in sanlar olduğu ortaya çıkar. Diğer
soylardan gelen in sanları ö ldürm ekte h iç so ru n yoktur!
îşte size tip ik söylencelerden T azm anya abo rjinlerinden b ir
g ru b u n kökenlerine d a ir b ir tanesi. M oinee isim li b ir tanrı, yıl­
dızlarda geçen b ir savaş esnasında D rom erd een er isim li d üşm an
b ir ta n rı tarafın d an yenilgiye uğratılır. M oinee ölm ek üzereyken
yıldızlardan Tazm anya’ya düşer. Ö lm eden önce, istirahat m ekânını
son b ir kez ku tsam ak ister ve insan ları yaratm aya k a rar verir. A ncak
ölm ek üzere o ld u ğ u nu b ildiğinden öyle b ir telâşe içindedir ki
onlara d iz verm eyi u n u tu r, (hiç şüphesiz zor d u ru m u n u n da
dikkatin i d ağıtm asının verdiği) dalgınlıkla onlara kangu­
ru la r gibi b ü y ü k kuy ru k lar verir, b u d u ru m insan larm h iç­
b ir zam an oturam ayacakları anlam ın a gelm ektedir. S onra
da ölür. İnsan lar k a n g u ru ku y ru k lu ve dizsiz olm aktan
nefret edip yardım için gökyüzüne yalvar-

Bunun üzerine hâlâ gökyüzünde ||g|R B ğ&

haykırarak zaferini kutlam akta olan ulu
D rom erdeener in sanların yardım çığlıkla-
K rını işitir ve ne olup bittiğini görm ek için *
\ Tazmanya’ya iner. İnsanlara acır ve onlara
bükülebilen dizler verip vücutlarına uy-
m ayan o kanguru kuyruklarını keser. Ar
tık hepsi oturabilecektir ve sonsuza kadar
^ mutlu yaşarlar.
r Sık sık bu söylencenin farklı türleriyle karşı-
k laşırız. Bu şaşırtıcı bir şey değil çünkü insanlar kamp
I ateşinin etrafında hikâyeler anlatırken genelde de-
I tayları değiştirirler, böylece hikaye yörelere göre fark- *
■ hlıklar göstermeye başlar. Bu Tazmanya söylencesinin İ
A farklı bir anlatımında Moinee, Parlevar adını verdiği ilk
m a k insanı gökyüzünde yaratır. Parlevar kanguru gibi bir kuy-
K » ruğa ve bükülemeyen dizlere sahip olduğundan oturama-
maktadır. Yine önceki öyküde olduğu gibi düşman tanrı
Dromerdeener kurtarmaya gelir. Parlevara uygun dizler
I verip kuyruğunu keser, yarayı merhem ile iyileştirir.
I Parlevar daha sonra gök yolu (Samanyolu) bo-
yunca yürüyerek Tazmanya’ya iner.

33
 O rta D o ğ u n u n M usevi soylarının sadece
bir tan rıları vardı ve M useviler bu tanrıyı dü ş­
m an soyların tan rıların d an ü stü n görüyorlardı.
Bu ta n rın ın çeşitli isim leri vardı ve insan ların ona
b u isim lerle seslenm eleri yasaktı. Söz k o nusu ta n rı ilk
insanı tozdan y aratır ve adını Â dem (“adam ” anlam ına
gelir) koyar. Âdem’i kasten kendisine b en zer şekilde yarat­
m ıştır. A slında tarihteki çoğu tan rı, erkek (veya bazen kadın) o la­
ra k resm edilir, genellikle dev gibidirler ve h er zam an doğaüstü güçleri
vardır.
T anrı Â dem ’i, (biri h ariç tü m ü n ü n ) m eyvelerini yiyebileceği ağaçlarla dolu Eden
adı verilen b ir cennet bahçesine yerleştirir. Bu yasak olan ağaç “iyiliğin ve kötülüğün bilgisi
ağacıdır” ve ta n rı Âdem’i b u ağacın m eyvelerini yem eyeceğinden e m in b ir şekilde bırakır.
D aha so n ra ta n rı Â dem ’in tek başın a yalnızlık hissedeceğini fark edip b u konuda bir
şeyler yapm ak ister. İşte b u noktada, D rom erd eener ve M oinee’n in hikayesinde oldu­
ğu gibi, efsanenin iki farklı türüyle karşılaşıyoruz ve h e r iki tü r de kutsal Yaratılış
Kitabı’n d a bulunuyor. D ah a eğlenceli olan tü re göre, tan rı tüm hayvanları Âdem’e
yardım cı o lm aları için y aratır a m a hâlâ b ir şeylerin eksik olduğuna k arar verir: bir
kadm ! Böylece Âdem’i u yuşturup göğsünü açar, b ir kaburgasını çıkarır ve göğsünü
tekrar diker. D ah a s o n ra b u kaburgadan b ir k ad ın yetiştirir, tıpkı sizin kestiği­
niz b ir d aldan yeni b ir bitkiyi yetiştirebileceğiniz gibi. O na Havva adını v erir ve
Âdem’e karısı o larak sunar.
N e yazık ki bahçede kahrolası b ir yılan
vardır ve Havva’ya yanaşıp o n u iyiliğin v e k ö ­
tülüğ ü n bilgisi ağacm m yasak m eyvesinden
koparıp  dem ’e yedirm eye ik n a eder.  dem ve
Havva m eyveyi yerler ve d erhal çıplak oldukla-

34
rın ın bilgisine sahip olurlar. Bu o nları u tandırır ve
kendilerine in cir yaprağından birer ön lük yapar­
lar. Tanrı b u n u fark ettiğinde, yasak meyveyi yiyip
bilgilendikleri ve san ırım m asum iyetlerini kaybet­
tikleri için onlara kızar. O nları bahçeden kovarak,
hem A dem ve Havva’yı hem de tü m çocuklarını
zorluklar ve acılarla dolu b ir yaşam la lanetler. Bu­
güne kadar, Â dem ve Havva’n ın korkunç itaatsizli­
ğin in hikâyesi “ilk günah” adı altında hâlâ birçok
insan tarafından ciddiye alınm aktadır. H atta ba­
zıları, (Âdem’in gerçekten var olm adığını kabul
etm elerine rağm en) b u “ilk günahın” Âdem’den
hepim ize geçtiğini ve hepim izin  dem ’in suçunu
paylaştığım ıza inanırlar.

35
 İskandinavya’n ın denizci V ikingler
olarak ü n salm ış olan N orveçli in san ­
ları, Y unanlar ve R om alılarda olduğu
gibi birço k tan rıy a sahiptiler. Baş ta n ­
rıların ın ism i O din’d ir ve bazen W otan
ya d a W oden o la ra k d a isim lendirilir, ki
İngilizce “W ednesday” yani çarşam ba
g ü n ü n ü n ism i b u rad an gelm ektedir. (İn ­
gilizce “T hursday” yani p erşem be g ü n ü ­
n ü n ism i d e y ine b ir başka N orveç ta n rı­
sından , u lu çekiciyle şim şekler çaktıran
T hor’d a n gelir).
Bir g ü n O d in , kendileri de b irer
tan rı olan kardeşleriyle b e rab er sahil
kıyısında y ü rü rk e n iki ağaç gövdesine
rastlar.
 Gövdelerden b irini “Ask” adını verdikleri ilk adam a, ö bü­
rü n ü de “Embla” adını verdikleri ilk k ad ın a dönüştürürler. İlk
adam ve kad ın ın b edenlerini yaratan ta n rıla r d ah a sonra da
onlara yaşam ın nefesini verirler; bilinç, y üz ve konuşm a arm a­
ğanları d a b unları takip eder.
N eden ağaç gövdeleri m erak ediyorum . N eden b uz sar­
kıtları ya da k u m tepeleri değil? K im in, n eden b u hikâyeleri
uydurduğunu m erak etm ek sizce de çok ilginç değil mi? Tah­
m inen tü m bu efsaneleri ilk icat eden ler b u n ların kurm aca ol­
duğu n u u ydurdukları esnada biliyorlardı. Ya d a b irçok farklı
insan, farklı zam anlarda, farklı yerlerde hikâyelerin farklı k ı­
sım larını uydurdu; başka in sanlar d a bu parçaları aslında k u r­
m aca olduğunu fark e tm eden, belki d e b azılarını d eğiştire­
rek b ir araya g etirdi m i dersiniz?
M asallar eğlencelidir ve onları tekrar etm eyi
severiz. A m a k adim b ir söylence ya d a internette
dolaşıp du ran m o d ern b ir “şehir efsanesi” de
olsa, eğlenceli b ir hikâye duyduğum uzda
d u ru p b u hikâyenin ya da en azından
herhangi b ir parçasının doğ ru olup ol­
m adığını sorm aya da değer. Ö yley­
se hadi soralım , ilk insan kimdi?
Ve bu so ru n u n doğ ru
olan, bilim sel cevabı­
n a bir göz atalım .

37
Kimdi t>ULilk
insan gerçekten*?
BU SİZİ ŞAŞIRTABİLİR am a ilk insan diye bir
şey hiç olm adı, çü n k ü h e r insanın ebeveynlerinin
olm ası gerekir ve o ebeveynlerin de insan olm a­
sı gerekir! Tıpkı tavşanlarda olduğu gibi. H içbir
zam an b ir ilk tavşan yoktu ya da ilk tim sah ya
da ilk yusufçuk. Şimdiye k adar doğan h e r yaratık
ebeveynleriyle aynı tü re m en su p tu (belki birkaç
istisna olabilir am a b u ra d a onları g örm ezden ge­
leceğim). Yani b u d oğm uş olan h er yaratığın b ü ­
yükanne ve büyükbabalarıyla da aynı tü re ait ol­
duğu anlam ın a gelmelidir. Ve b ü y ü k büyükanne
ve büyük büyükbabalarıyla da. Ve büyük büyük
büyük an n e ve bü y ü k büy ü k büyükbabalarıyla da.
Ve b u böyle sonsuza k ad ar gider.
Sonsuza kadar m ı? A slında hayır, o k ad ar
basit değil. B unu b iraz açıklam ak gerekecek ve
açıklam aya b ir d üşünce deneyiyle başlayacağım.
D üşünce deneyi, hayal g ü cünüzü kullanarak
yaptığınız b ir d eneydir. Şim di hayal edeceğim iz
gerçekte im kânsız çü n k ü bizi zam anda geriye
götürecek y ani b iz d oğm adan ço k öncesine. Fa­
kat bunu hayal ederek de önem li bir şeyler öğre­
nebiliriz. O y üzden işte d üşünce deneyim iz. Tek
yapm anız gereken şu k om utları takip etm ek.
K endinize ait b ir fo toğraf bulun. Şimdi
babanızın bir fotoğrafını b u lu n ve o n u sizinki­
n in üzerin e k oyun. D aha s o n ra o n u n b abasının,
yani dedenizin fotoğrafını bulun. D aha sonra
da o n u n babasının, yani d ed enizin babasının
bir fotoğrafını bu lu n ve en üste yerleştirin. Bü­
yük büyük dedelerinizin hiçbiriyle tan ışm a­
m ış olabilirsiniz. B en b en im kilerin hiçbiriyle
ta n ışm a d ım am a b irin in b ir k ö y o k u lu m ü d ü ­
rü , b irin in b ir k ö y d o k to ru , d iğ e rin in B ritanya
H in d istan ’ın d a o rm a n c ı, b ir d iğ e rin in d e k re m a
d ü şk ü n ü , yaşlılığında b ir kaya tırm a n ış ı s ıra s ın ­
d a ö len b ir av u k at o ld u ğ u n u b iliy o ru m . Y ine de
b ab an ızın b a b a s ın ın b a b a s ın ın neye b e n z e d iğ in i
b ilm iy o rsan ız b ile o n u d e ri çerçevede so lm a k ­
ta o lan kah v eren g i b ir foto ğ raftak i h ayal m eyal
b ir su re t o la ra k h ayal ed eb ilirsin iz. Ş im d i b u n u
o n u n b abası iç in d e d ü ş ü n ü n . R esim leri b irb iri­
n in ü zerin e te p elem e k o ym aya, b ü y ü k b ü y ü k b ü ­
y ü k le r a ra sın d a d a h a d a gerilere g itm ey e d ev am
ed in . B un u y ap m ay a fo to ğ ra fın k eşfin d e n öncesi
için bile d ev am edeb ilirsin iz; n e d e olsa b u b ir
d ü şü n c e deneyi.
D üşü n ce d en ey im iz için kaç ta n e b ü y ü k b a­
baya ihtiyaç duyacağız? H m m , sadece 185 m ilyon
ka d arı y eterli olur!
Sadece mi?
SADECE Mİ?
Ü st üste dizilm iş 185 m ilyon fotoğrafı hayal
etm ek k olay değildir. Böyle b ir y ığının yüksekliği
ne olurdu? Şöyle ki h e r b ir fotoğrafın n o rm a l fo­
to ğ ra f kâğıdına basıldığını d ü şü necek olursak, 185
m ilyon fo toğraf 7.000 m etrelik b ir k ule o lu şturur:
b u ü st üste 180 tan e N ew York g ö kdeleninden bile
yüksek. D evrilm ese bile (ki d evrilir) tırm a n m a k
için ço k yüksek. Ö yleyse h adi o n u yan yatıralım
ve fotoğrafların hepsini tek b ir k itap rafına yerleş­
tirelim .
Kitap rafının u zunluğu n e k ad ar olur?
Yaklaşık altm ış beş kilom etre.
R afın size yakın u cu n d a sizin fotoğrafınız,
u zak u cu n d a ise 185 m ilyonuncu büyük
b ü y ü k b abanızın fotoğrafı b ulunur. N eye b en zi­
yor? D ökülm üş saçları v e b eyaz favorileriyle yaşlı
b ir ad am a mı? L eopar kü rk ü giym iş b ir m ağara
a d am ına mı? Böylesi d üşünceleri u n u tu n . Tam
olarak neye b en zed iğ in i b ilm iyoruz am a fosiller
bize oldukça iyi b ir fikir veriyorlar. 185 m ilyo­
n u n c u büy ü k büyükbabanız ş u n u n gibi b ir şeye
b en ziyordu -------------------------------------------------►
39

Evet doğru. 185 m ilyonuncu bü y ü k bü y ü k ­
babanız b ir balıktı. 185 m ilyonuncu büyük büyü­
kanneniz de öyle, zaten öyle olm asalar çiftleşe-
m ezlerdi ve siz de bu rad a olm azdınız.
H aydi şim di birer b irer fotoğraflara göz ata­
ra k 65 kilom etrelik kitap rafı b oyunca yürüyelim .
H er fotoğraf önün d ek i ve arkasındakiyle aynı
tü rd e n b ir canlıyı gösterir. H erkes tıp k ı önündeki
ve arkasındakine benzem ektedir, tıpkı derken, en
azından b ir b aba ve oğlu b irb irin e n e k ad ar b e n ­
ziyorsa o kadar. Yine de rafın b ir ucu n d an öb ü r
ucuna d u rm ad an yürüyecek olursanız b ir u çta
insan, öb ü r uçta b ir balık g örürsünüz. A rada da
b ir sü rü diğer ilginç büy ü k bü y ü k ... büyükba­
balarınızı görürsünüz, az sonra da göreceğimiz
gibi bunlara kim i insansılar, bazı m aym unlar,
bazı sivrifareler ve benzeri hayvanlar dahil­
dir. H er biri, sıradaki kom şularıyla benzerdir,
yine de birbirinden uzak h erhangi iki fotoğ­
rafı alırsanız birbirlerinden çok farklıdır ve
sırayı insandan uzaklaşarak yeterince takip
ederseniz bir balığa ulaşırsınız. Bu nasıl ola­
bilir?
Aslında bu anlam ası o kadar da zor
bir şey değil. Birbirini k üçük adım larla ta­
kip eden aşamalı değişim lerin, büyük bir
değişime yol açabileceği fikrine oldukça
aşinayız. Bir zam anlar bebektiniz. Şimdi
değilsiniz. Ç ok daha yaşlı olduğunuzda
yine çok farklı görüneceksiniz. Yine de
hayatınızın h er g ünü, uyandığınızda bir
gece önce yatağa giden kişiyle aynı kişi­
siniz. B ir bebek yürüm eye başlar, sonra
bir çocuğa dönüşür, sonra b ir ergene,
sonra genç b ir yetişkine, sonra orta-
yaşlı b ir yetişkine, sonra da yaşlı bir
insana dönüşür. Bu değişim o kadar
yavaş gerçekleşir ki “Bu kişi birdenbi­
re b ebek olmayı bıraktı ve bir çocuk
oldu” diyebileceğiniz b ir gün asla o l­
maz. D aha sonra da “Bu kişi çocuk olmayı bıraktı
ve b ir ergen oldu” diyebileceğiniz bir gün asla gel­
mez. “D ü n b u adam orta-yaşlıydı; bugünse yaşlı
b ir adam ” da demezsiniz.
Bu, bir balıkla karşılaşıncaya k adar bizi 185
milyon nesil boyunca baba,
büyük baba, büyük b ü ­
yükbaba diye geriye
götüren düşünce de­
neyim izi anlam am ıza
yardım cı olur. Tersten
gidip zam anda ileri
saracak olursak, ken­
d i balık çocuğunun
çocuğu da balık olan
balık atanızın (git
gide daha az balıksı olacak şekilde) 185 m ilyon
nesil sonra o rtaya çıkan çocuğu d a siz olursunuz.
Yani b u n la rın h e p si çok yavaş, öyle k i bin
h atta o n b in yıl geriye gitseniz ve 400. b ü y ü k b ü ­
yükbabanızın oralara b ir yere gelseniz b ile b ir
değişim fark edem eyeceğiniz k ad ar yavaştı. Ya da
d ah a doğrusu, kim se tıpatıp babasına b enzem e­
diği için tü m yol boy u n ca b ir sü rü ufak değişikli­
ği fark ederdiniz a m a değişim lerde genel b ir g id i­
şat fark edem ezdiniz. M o d e rn in san lard an geriye
o n bin yıl gitm ek, b ir eğilim in açığa çıkm ası için
yeterli değildir. O n b in yıl önceki a tanızın p o rtre ­
si m odern in san lard an h iç d e farklı olm ayacaktır
tabi eğer kıyafet, saç v e favorilerindeki yüzeysel
farklılıkları saym azsak. B izlerden yani m o d ern
insanlardan, b ir m o d e rn in san ın d iğerinden
farklı oldu ğ u n d an daha farklı olmayacaktır.
Peki ya 4000. b ü y ü k büyükbabanızı b u la­
bileceğiniz, y üz b in yıl öncesi için d u ru m nedir?
İşte ancak o n o k tad a fark edilebilir b ir değişim
olabilir. Belki kafatasında h afif b ir kalınlaşm a,
özellikle d e kaş k em erinde. A m a bu hâlâ, sadece
h a fif bir değişim olacaktır. H adi şim d i zam anda
biraz dah a geriye gidelim . Eğer ra f b oyunca ilk
b ir m ilyon yılı yürüyecek olursanız, 50 bininci
büyük büyükbabanız, H om o erectus dediğim iz
başka b ir tü rd e n sayılacak k ad ar farklı olacaktır.
Bildiğiniz gibi b u g ü n bizler H om o sapiensleıiz.
H om o erectusfoı ve H om o sapierısler b ü y ü k ih ­
tim alle birbirleriyle çiftleşem ediler; am a çiftle-
şebilselerdi bile çocu k ların ın ç o cu k sahibi olm a
4 bininci büyük büyükbabanız
yeteneği b üy ü k ihtim alle olm ayacaktı, tıpkı eşek
babaya ve at anneye sahip, neredeyse hiçbir za­
m an çocuk sahibi olam ayan k atırlar gibi. (Bunun
n e den böyle olduğunu bir so n rak i b ö lüm de gö­
receğiz.)
A m a y ine b ir k ez dah a h e r şey ç ok yavaş ve
aşam alı gerçekleşiyor. Siz H om o sapienssm iz ve
50 bininci b üy ü k büyükbabanız H om o erectustu.
A m a, b ir anda H om o sapiens b ir b ebek d oğuran
b ir H om o erectus hiç b ir zam an v a r olmadı.
Yani, ilk insan kim di ve n e zam an yaşadı
so ru su n u n kesin b ir yanıtı yoktur. “N e zam an be­
b ek olm ayı b ırakıp b ir ç ocuk o ldun?” s o rusunun
cevabı gibi bulanıktır. B üyük ihtim alle b ir milyon
yıldan dah a a z am a yüz b in y ıldan daha fazla bir
süre ö nce b ir n oktada, atalarım ız b ir m o d ern in ­
sanla karşılaşsalar, birbirleriyle üreyem eyecekleri
k adar b irbirlerinden farklı olacaklardı.
H om o erectus’a insan denip denm em esi
gerektiği ise ayrı b ir tartışm a konusu. Bu an-
lam bilim sel dediğim iz tü rd e n y ani kelim eleri
nasıl kullanm ayı tercih ettiğinizle ilgili b ir k o ­
nu dur. Bazı in san lar zebrayı çizgili at olarak
a d lan d ırm ak isterken, bazıları “at” kelim esinin
sadece b indiğim iz tü r için k ullanılm asını ister.
Bu d a b aşka b ir anlam bilim sel so ru n d u r. “Kişi”,
50 bininci büyük büyükbabanız
“a d a m ”, “ k a d ı n ” g ib i s ö z c ü k le r i s a d e c e Homo sapiens i ç in
k u l l a n m a y ı t e r c i h e d e b i li r s i n i z . B u s iz e k a l m ı ş b i r şey.
A n c a k h i ç k i m s e 1 8 5 m i ly o n u n c u b ü y ü k b a l ı k s ı b a b a n ı ­
z a “a d a m ” d e m e z . S iz le o n u b a ğ l a y a n k e s i n t i s iz z i n c ir e v e
z i n c ir d e k i h e r b i r e y i n k e n d i n d e n ö n c e k i v e s o n r a k iy l e t a ­
m a m e n ay n ı tü re m e n s u p o lm a s ın a ra ğ m e n b u sa ç m a b ir
ş e y o lu rd u .

Taşa dönüştüler
P e k i, u z a k a t a la r ı m ız ı n n e y e b e n z e d i k l e r i n i v e n e z a ­
m a n y a ş a d ık l a r ı n ı n a s ı l b iliy o r u z ? Ç o ğ u n lu k l a fo s ille rd e n .
B u b ö l ü m d e k i a t a la r ı m ız ı n t ü m r e s im l e r i f o s ille re d a y a n a ­
r a k y a p ı l a n c a n l a n d ı r m a l a r d ır a m a m o d e r n h a y v a n l a r a b a ­
k ı l a r a k r e n k le n d ir ild ile r .
F o s ille r t a ş t a n o lu ş m u ş tu r . B u n la r , ö l ü h a y v a n l a r ı n v e
b i t k il e r i n ş e k ille r in i a l m ı ş t a ş la r d ır . H a y v a n l a r ı n b ü y ü k b i r
ç o ğ u n l u ğ u ta ş a d ö n ü ş m e f ı r s a tl a r ı o l m a d a n ö lü r le r . E ğ e r
fo s il o l m a k i s tiy o r s a n ız b u i ş in p ü f n o k ta s ı, e n i n d e s o n u n ­
d a s e r tl e ş e r e k b i r “t o r t u l k a y a ” o l u ş tu r a c a k , d o ğ r u t i p te b i r
ç a m u r y a d a k i l in i ç i n e g ö m ü lm e k tir .
B u n e d e m e k o lu y o r? K a y a t i p le r i ü ç e a y r ıl ır : k a tıla -
ş ım , t o r t u l v e b a ş k a la ş ı m k a y a la r. B a ş k a la ş ım k a y a la r a s le n
d i ğ e r ik i t i p t e n y a n i k a tıla ş ım v e t o r t u l k a y a l a r d a n b a s ın ç
v e ıs ı n e d e n i y le b a ş k a la ş a r a k o l u ş tu k l a r ı i ç in b u r a d a o n l a r ı
g ö r m e z d e n g e le c e ğ im . K a tıla ş ım k a y a l a r b i r z a m a n la r , ş i m ­
d i p a t l a y a n v o l k a n l a r d a n g e le n s ı c a k l a v la r g ib i e r iy i k h a ld e
b u l u n u r l a r k e n s o ğ u d u k l a r ı n d a s e r t k a y a la r o l a r a k k a t ı l a ş ­
m ış la r d ır . H e r t ü r l ü s e r t k a y a , r ü z g â r v e y a s u t a r a f ı n d a n
d a h a k ü ç ü k k a y a la r, ç a k ılla r, k u m v e t o z o l u ş t u r m a k ü z e -
r e a ş ın d ır ılır (e ro z y o n a u ğ ra r). K u m v e to z , s u d a
a s ılı k a l ı r v e s o n u n d a tortul v e y a ç a m u r t a b a k a l a r ı
ş e k lin d e d e n iz in , g ö lü n y a d a d e r e n in d ib in e çö -
k e le b ilir. Ç o k u z u n z a m a n i ç i n d e b u ç ö k e l le r s e r t ­
le ş e r e k tortul kaya t a b a k a l a n (y a d a k a t m a n l a r ı )
o lu ş tu r a b i l i r . T ü m k a t m a n l a r i l k o l u ş tu k l a r ı n d a
d ü z v e y a t a y k e n m i l y o n l a r c a y ıl s o n r a b i z o n l a r ı
g ö re n e k a d a r g e n e ld e e ğ ilm iş, te r s d ü z e d ilm iş ya
d a b ü k ü lm ü ş o lu rla r ( b u n u n n a s ıl o ld u ğ u n u g ö r­
m e k i ç in 10. b ö l ü m d e k i D e p r e m l e r e b a k ı n ) .
Ş im d i ö l ü b i r h a y v a n ı n , b e l k i d e b i r ı r m a k
a ğ z ın d a , ç a m u r u n iç in e sü rü k le n d iğ in i d ü şü n ü n .
E ğ e r d a h a s o n ra h a y v a n ın iç in d e b u lu n d u ğ u b u
ç a m u r s e r tl e ş i p b i r t o r t u l k a y a h a l i n i a l a c a k o l u r s a ,
h a y v a n ın b e d e n i ç ü r ü y ü p g id e b ilir a m a ç a m u rd a ,
e n in d e s o n u n d a b u lu n m a k ü z e re b e d e n in b iç im i­
n i n b o ş b i r i z i n i b ı r a k ı r . B u fo s i l t i p l e r i n d e n b i r i ­
d i r v e h a y v a n ı n b i r ç e ş it “n e g a t i f ” r e s m i d i r . V e y a
b u b o ş b i ç i m , y e n i ç ö k e l ti l e r in i ç i n i d o l d u r a b i l e ­
c e ğ i b i r k a l ı p iş le v i g ö r ü r , b u k a l ı b a d o l a n ç ö k e l ti­
l e r d a h a s o n r a s e r tl e ş e r e k h a y v a n ı n b e d e n i n i n d ı ­
ş ı n ı n b i r “p o z i t i f ” k o p y a s ı n ı o l u ş tu r u r . B u d a fo s il
t i p le r i n d e n İ k i n c i s i d i r . B ir d e ü ç ü n c ü t i p fo s il
v a r d ır , b u n d a d a h a y v a n ı n b e d e n i n d e k i a t o m l a r
v e m o le k ü lle r b ir e r b ire r, s u d a d a h a s o n r a k r is ta l­
le ş e r e k ta ş l a ş a c a k o l a n a t o m l a r v e m o l e k ü l l e r ile
y e r d e ğ iş t i r i r l e r . E n iy i t i p fo s il b u d u r ç ü n k ü ş a n s
d a y a r d ım e d e r s e f o s i l i n o r t a s ı n a d o ğ r u , h a y v a ­
n ı n iç k ı s ı m l a r ı n a d a i r k ü ç ü k d e t a y la r ı n d a k a lıc ı
b i r ş e k ild e k o p y a s ı ç ı k a r ı lm ı ş o lu r.
F o s il l e r t a r i h l e n d i r i l e b i l i r l e r d e . Ç o ğ u n l u k ­
l a k a y a la r d a k i r a d y o a k t i f i z o t o p l a r ı ö l ç e r e k k a ç
y a ş ı n d a o l d u k l a r ı n ı s ö y le y e b ilir iz , i z o t o p l a r ı n v e
a t o m l a r ı n n e o l d u k l a r ı n ı 4 . B ö lü m d e ö ğ r e n e c e ğ iz .
K ıs a c a r a d y o a k t i f i z o t o p , b a ş k a ç e ş it a t o m l a r a b o -
z u n a b i le n t i p t e a t o m l a r d ı r : ö r n e ğ i n u r a n y u m - 2 3 8
d e n ile n a to m , k u rş u n - 2 0 6 d e n ile n a to m a b o z u n a -
b ilir . B iz d e b u n u n n e k a d a r z a m a n d a g e r ç e k le ş ti­
ğ i n i b i l d iğ i m i z d e n i z o t o p l a r ı b i r e r r a d y o a k t i f s a a t
o l a r a k d ü ş ü n e b i l i r i z . R a d y o a k t i f s a a tl e r d a h a ç o k ,
s a r k a ç lı s a a tl e r k e ş f e d ilm e d e n ö n c e i n s a n l a r ın
k u ll a n d ı ğ ı s u s a a tle r i v e m u m s a a tl e r i n e b e n z e r le r .
D i b i n d e d e l i k b u l u n a n b i r s u t a n k ı , ö lç ü le b ilir b i r
h ı z d a b o ş a lır . E ğ e r t a n k g ü n e ş d o ğ a r k e n d o l d u ­
r u l u r s a , k a l a n s u y u n s e v iy e s in e b a k ı l a r a k g ü n ü n
n e k a d a r ı n ı n g e ç tiğ in i b e l i r l e m e k m ü m k ü n o lu r.
M u m s a a ti i ç in d e a y n ıs ı g e ç e rlid ir. M u m b e lli
b i r h ı z d a y a n a r, b ö y le c e k a la n m u m m i k ta r ı n a
b a k a r a k n e k a d a r z a m a n d ı r y a n m a k ta o l d u ğ u n u
a n la y a b ilir s in iz . U r a n y u m - 2 3 8 s a a ti n d e is e , u r a n ­
y u m - 2 3 8 m i k ta r ı n ı n y a r ıs ı n ı n k u r ş u n - 2 0 6 ’y a b o -
z u n m a s ı i ç in 4 ,5 m ily o n y ıl g e ç m e s i g e r e k tiğ in i
b iliy o r u z . B u s ü r e y e u r a n y u m - 2 3 8 ’in “y a r ıl a n m a
ö m r ü ” d e n ir . B ö y le c e , b i r k a y a d a n e k a d a r k u r ­
ş u n - 2 0 6 o l d u ğ u n u ö l ç ü p u r a n y u m - 2 3 8 m i k ta r ı y ­
l a k ıy a s la y a ra k , h i ç k u r ş u n - 2 0 6 o lm a y ıp s a d e c e
u ra n y u m - 2 3 8 o ld u ğ u d u ru m d a n , y an i s a a ti n
“s ı f ır la n m ış ” o l u ş u n d a n b u y a n a n e k a d a r z a m a n
g e ç t iğ i n i h e s a p la y a b ilir s in iz .
P e k i s a a t n e z a m a n s ıf ır la n ır ? Ş ö y le k i b u s a ­
d e c e e r iy i k k a y a n ı n s e r tl e ş e r e k k a tıla ş tığ ı s ı r a d a
s a a tl e r i s ıf ı r l a n a n k a t ı l a ş ı m k a y a la r i ç i n g e ç e rlid ir.
N e y a z ık k i b i r “s ıf ır a n ı” o lm a y a n t o r t u l k a y a la r d a
b u y ö n t e m iş le m e z v e f o s ille r b i r t e k t o r t u l k a y a ­
l a r d a b u l u n u r . Ö y le y s e y a p m a m ı z g e r e k e n t o r t u l
k a y a ç la r a r a s ı n d a h a p s o l m u ş k a t ı l a ş ı m k a y a la r ı
b u lu p o n la rı s a a t o la ra k k u lla n m a k tır. Ö rn e ğ in
e ğ e r b i r fo s il, ü z e r i n d e 1 2 0 m i ly o n y ıllık , a l t ı n d a
is e 1 3 0 m i ly o n y ıllık k a t ı l a ş ı m k a y a l a r b u l u n a n b i r
t o r t u l k a t m a n d a y s a b u f o s ilin 1 2 0 ila 1 3 0 m ily o n
a r a s ı n d a b i r y a ş a s a h ip o l d u ğ u n u b ile b ilir s in iz .
B u b ö l ü m d e b a h s e tt i ğ i m t ü m t a r i h l e n d i r m e le r e
b u ş e k ild e u la ş ılıy o r . H e p s i y a k la ş ık t a r i h l e n d i r -
m e l e r v e ç o k h a s s a s o l d u k l a r ı d ü ş ü n ü lm e m e li.
 U r a n y u m - 2 3 8 , s a a t o l a r a k k u l l a n ı l a b i le c e ­
ğ im iz t e k i z o to p d e ğ ild ir. M ü k e m m e l b i r ş e k ild e
g e n iş y a y ılım g ö s te r e n y a r ı ö m ü rle r iy le d a h a b ir
s ü r ü b a ş k a iz o to p la r v a r d ır . Ö r n e ğ in , k a r b o n -
1 4 ’ü n y a r ı ö m r ü s a d e c e 5 7 3 0 y ı l d ı r v e b u o n u
k a z ıb ilim c ile rin in s a n g e ç m iş in i a r a ş tır m a la r ı
i ç i n y a r a r l ı k ı l a r . B ir ç o k f a r k l ı r a d y o a k t i f s a a t i n
ö r t ü ş e n z a m a n ö lç e k le r in e s a h i p o lm a la r ı ç o k
g ü z e l b ir d u r u m d u r , b ö y le c e o n la r ı b ir b ir le r i­
n i k o n tro l e tm e k te k u lla n a b iliriz v e h e r z a m a n
u y u ş u rla r .
K a r b o n - 1 4 s a a ti d i ğ e r l e r i n d e n fa rk lı b ir
ş e k i l d e ç a l ı ş ı r . K a t ı l a ş ı m k a y a l a r ü z e r i n d e d e ğ il,
y a ş a y a n c a n lıla r ın b ır a k tık la r ı k a lın tıla r ın k e n ­
d ile r in d e ç a lış ır, ö r n e ğ in e s k i b i r a ğ a ç ta . R a d ­
y o a k tif s a a tle r im iz a r a s ın d a e n h ız lıla r d a n b ir i­
d ir a m a 5 7 3 0 y ıl y in e d e in s a n y a ş a m ın d a n ç o k
ç o k d a h a u z u n b i r s ü r e d ir . Ö y l e y s e b u s ü r e n i n
k a r b o n - 1 4 ’ü n y arı ö m rü o ld u ğ u n u n a s ıl b ili­
y o r u z d i y e s o r a b il i r s i n i z , h e l e u r a n y u m - 2 3 8 ’in
y a r ı ö m r ü n ü n 4 ,5 m i l y o n y ı l o l d u ğ u n u n a s ı l b i ­
li y o r u z ? C e v a p ç o k b a s it! A t o m l a r ı n y a r ı s ı n ı n
b o z u n m a s ı n ı b e k l e m e m iz e g e r e k y o k t u r . A t o m ­
la rın s a d e c e k ü ç ü k b ir k ıs m ın ın b o z u n u m u n u n
h ız ın ı ö lç e b ilir (ç e y re k ö m ü r, y ü z d e b i r ö m ü r
v s .) v e o r a d a n y a r ı ö m r ü h e s a p la y a b i l i r i z .
Zamanda geriye yolculuk
H a y d i b i r b a ş k a d ü ş ü n c e d e n e y i y a p a l ım .
Y a n ın ız a b i r k a ç a r k a d a ş a l ı n v e z a m a n m a k i ­
n e s in in iç in e g ir in . M o to ru ç a lış tırın v e o n b in
y ı l ö n c e s i n e z ıp la y ın . K a p ıy ı a ç ı n v e e t r a f ı n ı z d a
k a r ş ıl a ş t ı ğ ı n ı z i n s a n l a r a b i r b a k ı n . E ğ e r b u g ü n
I r a k ’ı n o l d u ğ u y e r e i n m i ş s e n i z o i n s a n l a r ı n t a r ı ­
m ı k e ş f e tm e s ü r e c in d e o ld u k la r ın ı g ö re c e k tin iz .
D i ğ e r b i r ç o k y e r d e i s e “a v c ı - t o p la y ı c ı ”l a r b i r y e r ­
d e n b a ş k a b ir y e re h a r e k e t e d iy o r, y a b a n i h a y ­
v a n l a r ı a v la y ıp , y a b a n i m e y v e le r i , y e m i ş l e r i v e
k ö k le ri to p lu y o r o la c a k la rd ı. N e s ö y le d ik le rin i
a n la y a m a y a c a k tın ız v e (e ğ e r g iy iy o rla rsa ) k ıy a ­
f e tl e r i ç o k f a r k l ı o l a c a k t ı . N e v a r k i , e ğ e r o n l a r a
m o d e r n g iy s ile r g iy d ir ip , s a ç la r ın ı m o d e r n b ir
b iç im d e k e s e c e k o lu r s a n ız g ü n ü m ü z d e k i in s a n ­
la r d a n a y ır t e d ile m e z le r d i (y a d a e n fa z la b u g ü ­
n ü n in s a n la r ın ın b ir b ir le r in d e n a y ır t e d ile b ild i­
ğ i k a d a r e d i l i r l e r d i ) . A y r ıc a , z a m a n m a k i n e n i z e
a ld ığ ın ız m o d e r n in s a n la r ın h e r h a n g i b iriy le d e
ü r e m e k a b iliy e tin e ta m a m e n s a h ip o lu rla r d ı.
Ş im d i o n l a r ı n a r a s ı n d a n b i r g ö n ü llü a lın
(b u b e lk i d e s iz in 400. b ü y ü k b ü y ü k b a b a n ız o la ­
b ilir ç ü n k ü y a k la ş ık o la r a k o n u n y a ş a m ış o la b ile ­
c e ğ i z a m a n d ilim in e g e ld in iz ) v e z a m a n m a k in e ­
n i z i b i r o n b i n y ı l d a h a g e r iy e y a n i g ü n ü m ü z d e n
y i r m i b i n y ıl g e r iy e , 8 0 0 . b ü y ü k b ü y ü k b a b a n ı z l a
ta n ış m a ş a n s ın ız ın o la c a ğ ı z a m a n a a y a rla y ın . B u
s e f e r, k a r ş ı l a ş a c a ğ ı n ı z t ü m i n s a n l a r a v c ı - t o p la y ı -
c ı o la c a k tır a m a y in e h e p s i m o d e r n in s a n la r ın
b e d e n in e s a h ip o la c a k v e y in e m ü k e m m e l b i r ş e ­
k i l d e m o d e r n i n s a n l a r l a ç if t l e ş i p d o ğ u r g a n d ö l ­
le r ü r e te b ilm e k a b iliy e tin d e o la c a k la rd ır. O n la r ­
d a n b ir in i d e z a m a n m a k in e n iz e a lın v e b ir o n
b in y ıl d a h a g e r i g id in . B u n u y a p m a y a d e v a m
e d i n , o n b i n y ı l lı k a d ı m l a r l a z a m a n d a g e r i g i d i n
v e h e r d u r a k ta y e n i b i r y o lc u a lıp o n u d a g e ç m i­
şe g ö tü rü n .
O l a y ş u k i b i r ç o k o n b i n y ı llık z ı p l a m a n ın
a r d ı n d a n e n n i h a y e t, b e l k i d e g e ç m iş t e b i r m ily o n
y ıl g e r iy e g it ti ğ i n i z d e , z a m a n m a k i n e s i n d e n ç ık ıp
b a l o n c a g ö r d ü ğ ü n ü z i n s a n l a r ı n b i z l e r d e n k e s in ­
lik le f a rk lı o l d u ğ u n u v e y o l c u l u l u ğ u n u z u n b a ş ı n ­
d a y a n ı n ı z a a l d ı k l a r ı n ı z l a ü r e y e m e y e c e k l e r in i fa rk
e tm e y e b a ş la y a c a k s ın ız . A m a y o lc u l i s t e n iz e s o n
e k le d ik le r in iz , y a n i n e r e d e y s e o n l a r k a d a r k a d im
o la n la r , o n l a r l a ü re y e b ile c e k le r d ir .
B u r a d a y a p m a y a ç a lış tığ ım s a d e c e d a h a ö n c e
d e d i k k a t ç e k t iğ i m n o k t a n ı n b u k e z d e b a ş k a b i r
d ü ş ü n c e d e n e y iy le y e n i d e n a l t ı n ı ç iz m e k : b u a ş a ­
m a l ı d e ğ i ş i m le r i n a lg ıla n ış ı, a y n ı b i r s a a ti n a k r e p
k o l u n u n ile rle y iş i g ib i, k o la y d e ğ ild ir . B u n u ik i f a rk ı
y o l d a n d ile g e t i r m e y e d e ğ e r ç ü n k ü b u ç o k ö n e m li
v e b a z ı i n s a n l a r i ç in k a v r a m a s ı ç o k z o r b i r k o n u (v e
b ö y l e o l m a s ı d a g a y e t a n la ş ı l a b i l i r b i r ş e y ) .
250 bininci büyük büyükbabanız
( 6 m i l y o n y ıl ö n c e )
H a d i g e ç m iş e o l a n y o lc u lu lu ğ u m u z a d e v a m
e d e lim v e o g ü z e l b a lığ a g id e n y o l b o y u n c a a r a d a k i
b a z ı i s ta s y o n la r a g ö z a ta lım . Z a m a n m a k in e m iz le
“6 M ily o n Y ıl ö n c e s i ” o la r a k e tik e tle n m iş is ta s y o n a
h e n ü z v a r d ığ ım ız ı d ü ş ü n ü n . O r a d a n e b u lm a lıy ız ?
A f r ik a k ı t a s ın d a k a lm a y a d ik k a t e tt i ğ i m i z s ü re c e ,
b u la c a ğ ım ız ( a r t ı e k s i b ir k a ç n e s il) 2 5 0 b i n i n c i b ü ­
y ü k b ü y ü k b a b a m ız o la c a k tır. B u a ta la r ım ız in s a n s ı
m a y m u n l a r d ı r v e b i r a z ş e m p a n z e y i a n d ıra b ilir le r.
A m a b u n l a r ş e m p a n z e d e ğ ild ir. O n u n y e r in e ş e m ­
p a n z e le r le p a y la ş tığ ım ız o r t a k a ta la r ım ız d ır . F a k a t
B eş M ily o n D o k u z Y ü z D o k s a n B in Yıl ö n c e s i
İ s t a s y o n u n d a n a ld ığ ım ız y o lc u la r la ç iftle ş e b ile c e k ­
l e r v e b ü y ü k ih tim a lle B e ş M ily o n D o k u z Y ü z B in
Y ıl Ö n c e s i İs ta s y o n u y o lc u la r ıy la d a ... A m a b ü y ü k
ih tim a lle D ö r t M ily o n Yıl Ö n c e s i İs ta s y o n u ’n d a
b iz e k a tıla n la r la d e ğ il.
H adi Y ir m i B eş M i ly o n Y ıl öncesi
İ s t a s y o n u ’n a k a d a r o n b i n e r y ı llık s ı ç r a m a l a r ı m ı z a
d e v a m e d e lim . O r a d a y a k la ş ık b i r t a h m i n l e , s iz in
v e b e n i m b i r b u ç u k m i ly o n u n c u b ü y ü k b ü y ü k b a -
b a m ı z ı b u lm a lıy ız . B u n la r , k u y r u k l a r ı o la c a ğ ı iç in k a d a r y a k ın d ırla r v e m o d e r n le m u rla r a d a b iz d e n
i n s a n s ı m a y m u n o lm a y a c a k la r . B u g ü n g ö rse k , v e y a m o d e r n m a y m u n l a r d a n d a h a f a z la y a k ı n d e ­
o n la r a m a y m u n d e r d ik , o y s a g ü n ü m ü z d e k i m a y ­ ğ ild ir le r. G ü n ü m ü z d e y a ş a y a n h a y v a n l a r d a n h i ç ­
m u n l a r a b i z e o l d u k l a r ı n d a n d a h a y a k ı n d e ğ ille r. b ir iy le ç if tle ş m e le r i m ü m k ü n o lm a z . A m a b ü y ü k
B iz d e n ç o k f a r k l ı o l s a l a r d a , b i z i m l e v e y a m o ­ ih t im a ll e A ltm ış İ k i M ily o n D o k u z Y ü z D o k s a n
d e r n m a y m u n l a r l a ü r e y e m e s e le r d e , b iz e Y irm i B in Yıl ö n c e s i İs ta s y o n u y o lc u la r ıy la ç if tle ş e b ilir­
D ö r t M i ly o n D o k u z Y ü z D o k s a n B in Y ıl ö n c e s i ler. H a d i o n l a r ı d a z a m a n m a k i n e s i n e a lıp g e ç m i­
İ s t a s y o n u n d a k a t ı l a n l a r l a ü r e y e b i l ir l e r . B a ş ı n d a n ş e g id iş im iz i b i r a z h ı z la n d ır a lım .
s o n u n a k a d a r, y a v a ş y a v a ş, a ş a m a lı d e ğ iş im b u .
B ir i s t a s y o n d a n d i ğ e r i n e f a r k e d i l e b i l i r d e ­
ğ iş ik lik l e r g ö r e m e d e n , h e r s e f e r i n d e o n a r b i n y ıl 7 milyonuncu büyük büyükbabanız
g e r iy e v e d a h a g e r iy e g i d i y o r u z . A l t m ı ş Ü ç M i l ­ ( 6 3 m i ly o n y ıl ö n c e )
y o n Y ıl Ö n c e s i İ s t a s y o n u ’n a v a r d ı ğ ı m ı z d a b iz i
k i m k a r ş ıl a y a c a k g ö r m e k i ç in b i r d u r a l ı m . B u ­
r a d a y e d i m i l y o n u n c u b ü y ü k b ü y ü k b a b a m ız l a el
(p a ti? ) s ık ış a b ilir iz . B u b ü y ü k b a b a l a r ı m ı z
l e m u r g ib i b i r ş e y l e r e b e n z e y e c e k l e r
ve n ite k im , h e m b ü tü n m o d e r n le m u r-
la rın , h e m m o d e r n m a y m u n la rın h e m
d e b iz im d e d â h il o ld u ğ u m u z m o d e rn
in s a n s ı m a y m u n la r ın a ta şıd ırla r. M o d e r n
in sa n la ra , m o d e r n m a y m u n la ra o ld u k la rı

1.5 milyonuncu büyük büyükbabanız

(2 5 m i l y o n y ıl ö n c e )

45 milyonuncu büyük
büyükbabanız
( 1 0 5 m i l y o n y ıl ö n c e )
Y ü z B e ş M ily o n Y ıl Ö n c e s i İ s ta s y o n u ’n d a
4 5 m ily o n u n c u b ü y ü k b ü y ü k b a b a m ız a r a s tla rız .
O a y n ı z a m a n d a , k e s e li m e m e l i l e r i n ( k i b u n l a r
g ü n ü m ü z d e ç o ğ u n lu k la A v u s tra ly a ’d a v e b i r a z
d a A m e r ik a ’d a b u l u n u r ) v e ( g ü n ü m ü z d e s a d e c e
A v u s tr a ly a v e Y en i G in e ’d e b u l u n a n ö r d e k g a g a ­
lı o r n i t o r e n k le r v e d ik e n li k a r ın c a y iy e n le r g ib i)
m o n o t r e m m e m e l i l e r h a r iç t ü m m e m e lile r in d e
b ü y ü k a ta s ıd ır. R e s im d e b ü y ü k b a b a y ı a ğ z ı n d a e n
s e v d iğ i y iy e c e k o l a n b ö c e k le g ö r ü y o r s u n u z . B a z ı­
la r ı n a d a h a ç o k b e n z e s e d e t ü m g ü n ü m ü z m e m e ­
lile riy le e ş it d e r e c e d e y a k ı n a k r a b a d ır .
Ü ç Y ü z O n M i ly o n Y ıl Ö n c e s i İ s ta s y o n u b iz i
1 7 0 m ily o n u n c u b ü y ü k b ü y ü k a n n e m iz l e ta n ış tır ır .
O t ü m m o d e r n m e m e l i l e r i n v e y ıla n , k e r te n k e le ,
k a p l u m b a ğ a , t i m s a h g ib i s ü r ü n g e n le r i n v e t ü m d i ­
n o z o r la r ı n d a a ta s ı d ı r ( k u ş l a r ın d a , ç ü n k ü k u ş la r
d i n o z o r l a r d a n o r t a y a ç ık m ış la r d ır ) . D a h a ç o k b ir
k e r te n k e l e g ib i g ö r ü n s e d e d i ğ e r t ü m m o d e r n m e ­
m e lile r e e ş it u z a k lık ta a k r a b a d ır . B u , b ü y ü k a n n e ­
n i n z a m a n ı n d a n b u y a n a k e r te n k e le le r in , ö r n e ğ in
m e m e l i l e r d e n d a h a a z d e ğ iş tiğ i a n l a m ı n a g elir.
A r t ı k g ö r m ü ş g e ç i r m iş z a m a n y o l c u l a r ı o l a ­
r a k , d a h a ö n c e b a h s e tt i ğ i m b a l ı ğ a u l a ş m a m ı z a
ç o k k a l m a d ı . H a d i y o ld a s o n b i r k e z d a h a ,
175 m ily o n u n c u b ü y ü k b ü y ü k b a ­
b a m ız la k a r ş ıl a ş a c a ğ ı ­
m ız Üç Y üz
K ırk
 s o n r a d a . . . d a h a s o n r a s ın a g i t m e y e b a ş la d ık ç a b ilg i­
M ily o n Yıl ö n c e s i İ s t a s y o n u n d a d u r a l ı m . B u
m i z b i r b e lir s iz lik le r s i s in i n iç i n d e k a y b o lm a y a b a ş la r
b ü y ü k b a b a m ız b ir a z s e m e n d e re b e n z e y e c e k ­
ç ü n k ü b u n l a r b u l a b i l d i ğ im i z f o s ille r in a z a lm a y a b a ş ­
t i r v e t ü m m o d e r n i k i y a ş a y ı ş l ı la r ı n ( s e m e n ­
la d ı ğ ı k a d i m z a m a n la r d ır .
d e r le r v e k u rb a ğ a la r ın ) o ld u ğ u k a d a r d iğ e r
t ü m o m u r g a l ı l a r ı n d a b ü y ü k a ta s ıd ır .
D ö r t Y ü z O n Y e d i M i ly o n Y ıl Ö n c e ­
175 milyonuncu
si İ s t a s y o n u n d a is e 1 8 5 m i l y o n u n c u b ü y ü k
büyük büyükbabanız
b ü y ü k b a b a n ı z ı y a n i s a y f a 4 0 ’t a g ö r d ü ğ ü n ü z
( 3 4 0 m i l y o n y ıl Ö n c e )
b a lığ ı g ö r ü r s ü n ü z . Z a m a n d a g e r iy e g i t m e y e
o r a d a n s o n r a b i l e d e v a m e d e b i li r i z , g i t g i d e
ç e n e li, ç e n e s i z b a l ı k l a r ı d a i ç e r e n d a h a u z a k
b ü y ü k b ü y ü k b a b a la rım ız la ta n ış ırız , v e d a h a

170. milyoriuncu büyük'

büyükanneniz
(310 m i l y o n y ıl ö n c e )
DNA bize hepimizin kuzen
olduğumuzu söylüyor
K a d im a ta la r ım ız ın t a m o la r a k n e y e b e n z e ­
d iğ in i b iz le r e g ö s te re b ile c e k f o s ille r im iz o lm a s a
d a , tü m y aşay an c a n lıla rın b iz im k u z e n im iz
o ld u ğ u n d a n v e o n la r ın d a b ir b ir le r in in kuze­
n i o l d u ğ u n d a n h i ç ş ü p h e m i z y o k . A y r ıc a h a n g i
m o d e r n h a y v a n la r ın b ir b ir le r iy le y a k ın k u z e n
(ş e m p a n z e le r v e in s a n la r y a d a s ıç a n la r v e fa re le r
g ib i ) , h a n g i l e r i n i n b i r b i r l e r i y l e u z a k k u z e n ( i n ­
s a n la r v e g u g u k k u ş la rı y a d a fa re le r v e tim s a h la r
g ib i) o l d u k l a r ı n ı d a b i l iy o r u z . N a s ı l m ı b i l iy o ­
ru z ? O n la r ı s is te m a tik b ir ş e k ild e k a r ş d a ş tır a ra k .
G ü n ü m ü z d e e n g ü ç lü k a n ıt, D N A k a r ş ıla ş tırm a ­
l a r ı n d a n g e l m e k t e d ir .
D N A tü m y a şa y a n y a r a tık la r ın h e r b ir h ü c ­
r e s i n d e t a ş ı d ı ğ ı g e n e t i k b i l g id i r . D N A , “ k r o m o ­
z o m ” a d ı v e r ile n , d ü z e n li b i r ş e k ild e s a r ılı h a ld e
b u l u n a n v e r i “ş e r i t l e r i ” b o y u n c a h e c e l e n i r . B u
k r o m o z o m la r g e r ç e k te n d e e s k i tip b ilg is a y a rla ­
r a v e r ile n v e r i ş e r itle r i g ib id ir le r ç ü n k ü ta ş ıd ık ­
la r ı b ilg i dijitaldir v e ş e r i t l e r b o y u n c a s ı r a l a n ır .
S a y a b i l e c e ğ i n i z “h a r f ” k o d l a r ı n d a n o l u ş a n u z u n
i p l ik ç i k l e r d e n m eydana g e lm iş le rd ir: her b ir
h a r f o r d a d ı r y a d a d e ğ i l d i r , o r t a s ı y o k t u r . D N A ’y ı
İnsan CTCCAACACTTCCAAAGCATCACCACCAAT.^
Şempanze CTCCACCACTTCCAAAGCGTCACCACCAAJ
Fare CTCCACCACGTCCAAAGCATCACCACCCAT»
d i j it a l y a p a n b u d u r v e D N A “ h e c e l e n i r ” d e m e ­
m in n e d e n i d e b u d u r.
B ugüne kadar b a k ıla n her h a y v a n d a k i,
b itk id e k i v e b a k te r id e k i tü m g e n le r, o c a n lın ın
n a s ı l i n ş a e d i l e c e ğ i n e d a i r b e lli b i r a lf a b e ile y a ­
z ı l m ı ş m e s a j l a r d ı r . B u a l f a b e n i n (2 9 h a r f l i T ü r k ­
çe a lfa b e d e n fa rk lı o la ra k ) A , T, C v e G o la ra k
y a z d ı ğ ım ı z s a d e c e d ö r t h a r f i v a r d ır . A y n ı g e n le r,
b irk a ç a y r ış tırıc ı fa rk la b irç o k c a n lıd a b u lu n u r.
Ö r n e ğ in F o x P 2 a d ı v e r ile n b ir g e n m e m e lile r v e
d a h a b i r ç o k c a n l ı d a o r t a k t ı r . B u g e n 2 0 0 0 ’d e n
f a z l a h a r f t e n o l u ş a n b i r d iz id ir . B u s a y f a l a r ı n
a ş a ğ ıs ı n d a F o x P 2 g e n i n i n o r t a s ı n d a b i r y e r l e r ­
d e n , 831. h a rfte n 910. h a rfe k a d a r g id e n 8 0 h a r f­
lik k ıs a b ir b ö lü m ü v a r. Ü s tte k i s ıra b ir in s a n d a n ,
o r t a d a k i s ı r a b i r ş e m p a n z e d e n , e n a l t t a k i s ı r a is e
b i r f a r e d e n . S o n i k i s ı r a n ı n s o n u n d a k i s a y ı l a r ise
o g e n in ta m a m ın ın , in s a n d a k i F o x P 2 g e n in in t a ­
m a m ın d a k i h a r fle rd e n k a ç h a r f fa rk lı o ld u ğ u n u
g ö s te r iy o r .
F o x P 2 g e n in in tü m m e m e lile rd e o r ta k o l­
d u ğ u n u sö y le y e b ilirsin iz ç ü n k ü h a r f k o d la r ın ın
b ü y ü k ç o ğ u n lu ğ u a y n ıd ır v e b u , g e n in ta m a m ı
i ç i n d e d o ğ r u d u r s a d e c e b u 8 0 h a r f l i k k ı s ım iç i n
d e ğ il. T ü m ş e m p a n z e h a r f l e r i b iz i m k i y le t a m ı
ta m ın a a y n ı d e ğ il ve fa re n in k ile rd e d a h a d a ç o k
f a r k v a r . F a r k l ı l ık l a r k ı r m ı z ı y l a r e n k l e n d i r i l ­
d i. T o p l a m d a 2 0 7 6 h a r f t e n ş e m p a n z e l e r d e
d o k u z u b iz d e n fa rk lıy k e n , fa re d e 139
h a r f f a r k l ı d ır . B u ö r ü n t ü d i ğ e r g e n l e r
iç in d e g e ç e rlid ir. B u d a , şe m p a n z e le ­
r i n b i z e n e d e n d a h a ç o k , f a r e l e r i n is e
d a h a a z b e n z e d i ğ i n i a ç ık la r.
 Ş e m p a n z e le r b iz im y a k ın k u z e n le rim iz d ir,
fa re le r ise d a h a u z a k k u z e n le rim iz . “U z a k k u z e n ”
o lu ş u m u z o n la r la p a y la ş tığ ım ız e n y a k ın o r ta k
a ta m ız ın u z u n z a m a n ö n c e y a ş a d ığ ı a n la m ın a
g e lir. M a y m u n l a r b i z e f a r e d e n d a h a y a k ı n d ı r
am a ş e m p a n z e le rd e n daha u z a k t ır . B a b u n la r
v e re s u s m a k a k la rı d a m a y m u n d u r a n c a k b ir ­
b irle r in in y a k ın k u z e n le rid ir v e n e re d e y s e a y n ı
F o x P 2 g e n i n e s a h i p t i r . B iz e v e ş e m p a n z e l e r e ,
a y n ı d e r e c e d e u z a k tır la r v e b a b u n la r ı ş e m p a n ­
z e d e n a y ı r a n F o x P 2 ’d e k i D N A h a r f l e r i n i n s a y ıs ı
(2 2 ) , b a b u n l a r ı b i z d e n a y ı r a n h a r f l e r i n s a y ıs ıy la v e b ü y ü k i h t i m a l l e g e le c e k te b u n u n l a i lg ili d a h a
(2 3 ) n e r e d e y s e a y n ıd ır. H e r ş e y m a n tık lı g ö r ü ­
n ü y o r.
B u k o n u y u ta m a m la m a k iç in d e v a m e d e r ­
se k , k u rb a ğ a la r m e m e lile rin ç o k d a h a u z a k k u ­
z e n le rid ir. Tüm m e m e lile r, b a s itç e h e p s in in
b irb irle r iy le ta m o la r a k e ş it y a k ın lık ta k u z e n
o lm a la rın d a n ö tü rü , k u rb a ğ a la rd a n y a k la şık
o la r a k a y n ı sa y ıd a fa rk lı h a r fe s a h ip tir ; tü m m e ­
m e l i l e r b i r b i r l e r i y l e , m e m e l i l e r i n k u r b a ğ a l a r la
p a y l a ş t ı ğ ı ( 3 4 0 m i l y o n y ıl ö n c e y a ş a m ı ş ) o r t a k
a t a d a n d a h a y a k ı n g e ç m i ş t e ( 1 8 0 m i l y o n y ıl
ö n c e ) y a ş a m ış b ir o r ta k a ta y a sa h ip tir.
A m a e lb e tte tü m in s a n la r d iğ e r in s a n la r­
la , tü m b a b u n la r d iğ e r b a b u n la r la v e tü m fa re le r
d i ğ e r f a r e l e r l e a y n ı d e ğ i l l e r . S iz i n g e n l e r i n iz l e
b e n i m k i n i h a r f h a r f k a r ş ıla ş tır a b ilir iz . S o n u ç ?
B ir ş e m p a n z e y l e s a h i p o l d u ğ u m u z o r t a k h a r f ­
l e r d e n b ile d a h a fa z la o r t a k h a r f e s a h ip o l d u ğ u ­
m u z o r ta y a ç ık a r. A m a y in e d e h â lâ fa rk lı b a z ı
h a r f le r b u lu r u z . A m a ç o k fa z la d e ğ il, h e m a y r ı­
c a F o x P 2 g e n in i a y rı tu tm a k iç in ö z e l b ir se b e p
’CATCATTCCATAGTGAATGGACAGTCTTCAGTTCTAAGTGCAAGAC
’CATCATTCCATCGTGAATGGACAGTCTTCAGTTCTAAATGCAAGAC
.CATCATTCCATAGTGAACGGACAGTCTTCAGTTCTGAATGCAAGGC
y o k . E ğ e r in s a n la r ın g e n le rin d e o r ta k o la n tü m
h a r fle ri sa y a c a k o lu rs a n ız , o rta y a ç ık a n s a y ın ın ,
h e r h a n g i b ir im iz in b ir şe m p a n z e y le o r ta k o la n
h a r f s a y ıs ın d a n d a h a b ü y ü k o ld u ğ u n u g ö r ü r s ü ­
n ü z . V e k e n d i k u z e n i n iz l e b e n i m l e o l d u ğ u n d a n
d a h a ç o k o r ta k h a r f e s a h ip s in iz . H a tta a n n e v e
b a b a n ız la v e e ğ e r v a r s a k a r d e ş le rin iz le d a h a d a
ç o k o r ta k h a r fe s a h ip s in iz . A s lın d a s a h ip o ld u k ­
l a r ı o r t a k D N A h a r f l e r i n i s a y a r a k h e r h a n g i ik i
i n s a n ı n b i r b i r l e r iy l e n e k a d a r y a k ı n a k r a b a o l ­
d u k l a r ı n ı h e s a p la y a b i l i r s i n iz . B u il g in ç b i r k o n u
ç o k ş e y d u y a c a ğ ı z , ö r n e ğ i n p o l i s , b i r k iş iy i, o k i ­
ş i n i n k a r d e ş i n i n D N A “p a r m a k i z i n i ” k u l l a n a r a k
t a k i p e d e b ile c e k .
B azı g e n le r tü m m e m e lile rd e (k ü ç ü k fa rk ­
lı lı k l a r la ) f a r k e d i l e b i l i r d e r e c e d e a y n ı d ı r . B u
g i b i g e n l e r d e k i h a r f f a r k l ı lı k l a r ın ı s a y m a k , f a r k lı
m e m e l i t ü r l e r i n i n b i r b i r l e r i n d e n n e k a d a r f a r k lı
o ld u k la rın ı o r ta y a ç ık a rm a k iç in y a ra rlıd ır. B a ş­
k a g e n l e r is e d a h a u z a k il iş k i l e r i o r t a y a ç ı k a r m a k
iç in y a r a rlıd ır, ö r n e ğ in o m u rg a lıla r v e s o lu c a n la r
a r a s ı n d a . Y in e b a ş k a g e n l e r d e b i r t ü r ü n i ç i n d e ­
k i f a r k l ı lı k l a r ı o r t a y a ç ı k a r m a k i ç i n , ö r n e ğ i n s i ­
z in b e n im le n e k a d a r y a k ın a k ra b a o ld u ğ u m u ­
z u a n l a m a k t a y a r a r l ı d ı r . İ l g i n i z i ç e k tiy s e , e ğ e r
İ n g i l t e r e ’d e n g e l i y o r s a n ız e n y a k ı n o r t a k a t a m ı z
b ü y ü k i h t i m a l l e b i r k a ç y ü z y ıl ö n c e y a ş a m ış tır .
E ğ e r T a z m a n y a y e r li s i y a d a b i r A m e r i k a y e r l i ­
siy se n iz b ir o r ta k a ta b u lm a k iç in b irk a ç o n b in
y ıl g e r iy e g i t m e m i z g e r e k e b ilir . E ğ e r K a la h a r i
Ç ö lü ’n d e n b i r ÎK u n g S a n i s e n i z d a h a b i l e g e r iy e
g i t m e m i z g e r e k e b ilir .
9
139
 H i ç ş ü p h e g ö t ü r m e y e n g e r ç e k ş u k i, g e z e g e n
ü z e r i n d e k i h e r h a y v a n v e b i t k i t ü r ü ile o r t a k b i r
a t a m ı z v a r . B u n u b i l iy o r u z ç ü n k ü k i m i g e n le r,
h a y v a n la r , b i t k il e r v e b a k t e r i l e r d â h i l o l m a k ü z e r e
b ü t ü n c a n l ı l a r d a k o la y c a f a r k e d i l e b i l i r b i ç i m d e
a y n ı. V e h e r ş e y i n d e ö t e s i n d e , g e n e t i k k o d u n
k e n d is i , y a n i b ü t ü n g e n l e r i ç e v i r e ­
b ile n s ö z lü k , şim d iy e
d e k i n c e le n m iş b ü t ü n c a n lıla r d a a y n ı. H e p im iz
k u z e n iz . Y a n i a ile a ğ a c ın ız s a d e c e e n t a n ı d ı k k u ­
z e n le rin iz o la n şe m p a n z e le ri v e m a y m u n la rı d e ­
ğ il, a y n ı z a m a n d a f a re le ri, b i z o n l a r ı, i g u a n a la r ı,
s a ly a n g o z la r ı, p a p a ty a la r ı, k a r ta l la r ı , m a n t a r la r ı ,
b a lin a la r ı, k ö s t e b e k l e r i v e b a k t e r i le r i d e iç e riy o r.
B u n la r ı n h e p s i b i z i m k u z e n l e r i m i z . H iç is tis n a s ız
h e r b ir i. B u , h e r h a n g i b i r e f s a n e d e n ç o k d a h a
m u h t e ş e m b i r d ü ş ü n c e d e ğ i l m i? V e d a h a d a
m u h t e ş e m i , b u h i k â y e n in t a m t a m ı n a g e r ­
ç e k o l d u ğ u n u b iliy o r u z .
53
 İM İ h a y v a n l a r i n n e d e n o l d u k l a r ı g ib i

K o ld u ğ u n u “a ç ı k la y a n ” b irç o k
c e v ar, ö r n e ğ in le o p a r la r ın b e n e k le rin i
ta v ş a n la r ın b e y a z k u y ru k la r ın ı. A m a
f a r k l ı h a y v a n t ü r l e r i n i n ç e ş itliliğ i v e
h a y v a n la rın y a y ılış ı h a k k ın d a pek
fa z l a s ö y l e n c e y o k g i b i g ö r ü n ü y o r . B u
k o n u d a m u a z z a m d i l ç e ş it l i l iğ i n i a ç ı k ­
la m a y a y ö n e l i k Y a h u d ile r c e o r t a y a
a tıla n B a b il K u le s i s ö y l e n c e s i ­
n e b en z er tü rd e n b ir sö y le n ­
c e b u l a m a d ı m . B u s ö y le n c e y e
g ö re b ir z a m a n la r d ü n y a d a k i
tü m in s a n la r a y n ı d ili k o n u ş u ­
y o rla rd ı. B u sa y e d e , b ir g ü n
gökyüzüne u la ş a c a ğ ın ı um ­
d u k la r ı b ü y ü k b ir k u le n in
in ş a s ı n d a b i r b i r l e r iy l e
ahenk iç in d e ç a l ış ı ­
y o rla r d ı. T a n r ı b u n u
fa rk e tti ve h e r k e s in
d iğ e r h e r k e s i a n la y a ­
b i l i y o r o l m a s ı y la ilg ili
o la ra k b ir k a r a m s a rlı­
ğ a d ü ştü . E ğ e r b irb irle ­
r iy l e k o n u şa b iliy o r ve
ç a lış a b il i y o r l a r s a , daha
n e le r y a p m a z la rd ı? B ö y le -
c e “d i l l e r i n i b o z m a y a ” k a r a r
v e r d i k i “b i r b i r l e r i n i n n e s ö y l e d i ğ i n i a n l a y a m a s m l a r ”.
B u s ö y le n c e b iz e n e d e n b ir ç o k fa rk lı d il o ld u ğ u n u v e
f a r k lı ü l k e y a d a k a b i l e l e r d e n i n s a n l a r ı n b i r b i r l e r iy l e
k o n u ş m a y a ç a lış tık la rın d a s ö y le d ik le rin in k u la ğ a a n ­
l a m s ız b i r t a k ı m s e s l e r g i b i g e l d i ğ i n i a ç ık lıy o r.
H a y v a n l a r ı n m u a z z a m ç e ş itliliğ i h a k k ı n d a d a
b e n z e r b i r s ö y le n c e b u lm a y ı u m u y o r d u m ç ü n k ü g ö ­
r e c e ğ i m i z ü z e r e d i l l e r i n e v r im i y l e h a y v a n l a r ı n e v r i ­
m i a r a s ı n d a b i r b e n z e r l i k v a r . A m a ö z e l li k l e s a d e c e
farklı hayvan çeşidi sayısını i r d e l e y e n b i r s ö y le n c e
y o k g ib i g ö rü n ü y o r . B u ş a ş ırtıc ı b ir d u r u m ç ü n k ü
k a b ile i n s a n l a r ı n ı n ç o k s a y ı d a h a y v a n ç e ş id i o l d u ­
ğ u n u n f a r k ın d a o ld u k la r ın a d a ir d o la y lı k a n ıtla r
v a r. A l m a n b i l im c i E r n s t M a y r , 1 9 2 0 ’l e r d e Y en i
G i n e ’n i n d a ğ l ı k a r a z i l e r in d e , k u ş a r a ş t ı r m a l a ­
r ı n d a ö n c ü l ü k e d e c e k ç a l ış m a l a r d a b u l u n ­
m u ş t u . 1 3 7 t ü r l ü k b i r l i s t e d e r le m iş , s o n r a
d a y e re l P a p u a k a b ile i n s a n la r ın ın b u n la ­
r ı n 1 3 6 ’s ı i ç i n a y r ı a y r ı i s i m l e r i o l d u ğ u n u
ş a ş k ı n l ı k la f a r k e t m i ş ti .
S ö y le n c e le r e g e r i d ö n e l i m . K u z e y
A m e r ik a ’n ı n H o p i k a b ile sin in Ö rü m ­
c e k K a d ın d e n e n b i r t a n r ı ç a s ı v a r. B u
k a b i l e n i n y a r a d ı l ış s ö y l e n c e s i n e g ö re ,
b u t a n r ı ç a g ü n e ş t a n r ı s ı T a w a ile b ir lik
o lm u ş ve b e r a b e r İlk B ü y ü Ş a rk ıs ın ı
s ö y le m iş le r . B u ş a r k ı D ü n y a y ı v e
y a ş a m ı v a r e t m i ş . Ö r ü m c e k K a d ın ,
T a w a ’n ı n a k l ı n d a n g e ç e n d ü ş ü n c e l e r i a l m ı ş v e o n ­
la r ı s o m u t b iç im le re d ö n ü ş tü r e r e k b a lık la rı, k u ş ­
l a r ı v e d iğ e r t ü m h a y v a n la r ı y a r a tm ış .
P u e b lo v e N a v a jo g ib i d iğ e r K u z e y A m e r i­
k a k a b i l e l e r i n i n y a ş a m a d a i r s ö y l e n c e s i i s e e v r im
f i k r i n e b i r a z b e n z e r : D ü n y a ’d a y a ş a m , f i l i z l e n e n
b ir b itk in in b ir d iz i a ş a m a d a n g e ç e re k b ü y ü m e s i
g ib i o r t a y a ç ı k m ı ş . B ö c e k l e r k e n d i d ü n y a l a r ı o l a n
B ir i n c i y a d a K ı r m ı z ı D ü n y a ’d a n t ı r m a n a r a k
İ k in c i D ü n y a y a , k u ş la r ın y a ş a d ığ ı M a v i
D ü n y a y a g e l m iş le r . S o n ­
56
r a İ k i n c i D ü n y a ç o k k a l a b a l ı k g e lm e y e b a ş la m ış ,
k u ş la r v e b ö c e k le r Ü ç ü n c ü , y a n i in s a n la r ın v e d i­
ğ e r m e m e l i l e r i n y a ş a d ığ ı S a r ı D ü n y a ’y a u ç m u ş l a r .
S a r ı D ü n y a d a k a l a b a l ı k g e lm e y e , y e m e k a z a l m a ­
y a b a ş la m ış , b ö y le c e b ö c e k le r, k u ş la r v e h e rk e s
D ö r d ü n c ü D ü n y a ’y a , g e c e n i n v e g ü n d ü z ü n S iy a h
v e B e y a z D ü n y a s ı n a g e ç m iş le r . T a n r ı la r , D ö r d ü n ­
c ü D ü n y a ’d a t a r ı m y a p m a y ı b i l e n d a h a a k ıllı i n ­
s a n l a r ı y a r a t m ı ş l a r v e o n l a r d a y e n i g e le n le r e
b u iş in n a s ıl y a p ılm a s ı g e re k tiğ i­
n i ö ğ r e tm i ş l e r .
 Y a h u d i y a r a d ılış s ö y le n c e s i ise , ç e ş itliliğ e h a k k ı n ı v e r m e ­
y e d a h a ç o k y a k la ş ıy o r a m a t a m o l a r a k o n u a ç ık la m a g i r i ş i ­
m i n d e b u lu n m u y o r . A s lın d a Y a h u d ile r in k u ts a l k i t a b ı n d a , b i r
ö n c e k i b ö l ü m d e g ö r d ü ğ ü m ü z g ib i ik i a y r ı y a r a d ı l ış s ö y le n c e s i
y e r a lıy o r. İ l k i n d e Y a h u d ile r in t a n r ı s ı h e r ş e y i a ltı g ü n d e y a r a ­
tır . B e ş in c i g ü n d e b a lığ ı, b a l i n a l a r ı v e t ü m d e n i z y a r a t ı k la r ı n ı
v e g ö k y ü z ü n ü n k u ş l a r ı n ı y a r a tır . A ltın c ı g ü n d e i n s a n d a d â h i l
o l m a k ü z e r e k a r a h a y v a n l a r ı n ı n g e r i k a l a n ın ı y a r a tır. S ö y le n ­
c e n i n a n l a tı m ı , y a ş a y a n y a r a t ı k la r ı n s a y ıs ı v e ç e ş itliliğ i ü z e ­
r i n d e b i r a z d u r u r . Ö r n e ğ i n ; “ T a n r ı b ü y ü k b a lin a la r ı, h a r e k e t
e d e n t ü m c a n lıla r ı y a r a ttı; s u l a r b u c a n lıla r ın , k e n d i l e r i g ib i
ç o k s a y ıd a c a n l ıl a r d o ğ u r m a s ı n ı s a ğ la d ı, k a n a t lı t ü m k u ş l a r ı n
d a k e n d i l e r in e b e n z e r c a n l ıl a r d o ğ u r m a s ı n ı s a ğ la d ı” v e “ T a n ­
r ı d ü n y a d a k i h e r h a y v a n ı”
v e “y e r y ü z ü n d e sü rü n e n
h e r c a n lıy ı, k e n d i l e r i g ib i
c a n lıla r d o ğ u rm a la rın ı
s a ğ la y a ra k ” y a r a t t ı. A m a
n e d e n b u k a d a r ç e ş itlik le ?
B u n u n c e v a b ı v e r ilm iy o r.
İk in c i s ö y le n c e d e ,
ta n rın ın bu ilk in s a n ı n
ç e ş itli e ş lik ç ile r e ih tiy a c ı
o ld u ğ u n u d ü ş ü n m ü ş o la ­
b ile c e ğ in e d a i r b i r t a k ı m
i p u ç la r ı a lıy o r u z . İ l k i n s a n
A d e m , y a ln ız o l a r a k y a r a ­
tılıp , g ü z e l v a h a b a h ç e s i­
ne y e r le ş tir ilm iş ti. Ama
s o n ra t a n r ı “b i r in s a n ı n
y a l n ı z o l m a s ı n ın iy i o l m a ­
y a c a ğ ın ı” a n l a d ı v e b ö y le -
c e “y e r d e k i t ü m y a r a t ı k la ­
r ı v e g ö k te k i t ü m k u ş la r ı
b iç i m l e n d i r d i v e A d e m ’i n
o n l a r a n e is im v e r e c e ğ in i
g ö r m e k i ç in o n l a r ı A d e m ’e
s u n d u ”.

57
 Neden
bu kadar
çok, farklı türde
ka\ivan var
A d e m ’İ n HAYVANLARI i s i m l e n d i r m e g ö r e v i z o r
b i r g ö r e v d i, k a d i m Y a h u d il e r i n f a r k e d e b ile c e ğ in -
d e n d e z o r . G ü n ü m ü z e k a d a r y a k l a ş ı k 2 m ily o n
t ü r ü n is im le n d ir ild iğ i d ü ş ü n ü lü y o r v e b u say ı
h e n ü z i s im l e n d i r i l m e m i ş t ü r l e r i n s a y ı s ın a k ıy a s la
ç o k k ü ç ü k k a lıy o r.
İ k i h a y v a n ı n a y n ı t ü r e y a d a f a r k lı t ü r l e r e
a i t o l d u ğ u n a b ile n a s ı l k a r a r v e r e b i l iy o r u z ? E ş e y li
ü r e y e n h a y v a n l a r s ö z k o n u s u o l d u ğ u n d a b i r ç e ş it
t a n ı m l a m a y a p a b i li r i z . E ğ e r b i r l i k te ü r e y e m iy o r -
l a r s a f a r k l ı t ü r e a i t t i r l e r d e r iz . A t v e e ş e k g ib i, b i r ­
l i k te ü r e y e b i l e n a m a k ıs ır , y a n i k e n d i s i ü r e y e m e -
y e n ( k a t ı r v e y a b a r d o d e d i ğ i m i z ) b i r y a v r u ü r e te n
u ç ö r n e k l e r o la b ilir . B u n e d e n l e a t l a r ı v e e ş e k le ri
a y r ı t ü r l e r e y e r le ş t ir iy o r u z . D a h a b a r i z b i r ö r n e k ,
a t l a r v e k ö p e k l e r f a r k l ı t ü r l e r e a i t t i r v e b ir b ir le r iy -
58
le ü r e m e y i d e n e m e z l e r b ile , d e n e s e l e r d i d e k ıs ır
b i r y a v r u d a h i ü r e te m e z l e r d i . A m a k a n i ş l e r v e
a v k ö p e k l e r i a y n ı t ü r e a i t t i r ç ü n k ü b ir lik te m u t lu
m e s u t ü r e y e b i l ir l e r v e ü r e tt i k l e r i y a v r u la r d a k ı s ır
o lm a z la r.
H e r b i r h a y v a n ı n y a d a b i t k in i n b ilim s e l a d ı
ik i L a tin c e k e l i m e d e n o l u ş u r v e g e n e llik le eğik y a ­
z ılır. İ l k k e lim e “c in s ” y a n i t ü r l e r d e n o lu ş a n g r u p ­
l a r ı v e İk in c is i d e o c in s iç i n d e k i b e lli b i r t ü r ü
if a d e e d e r . Ö r n e k o l a r a k Homo sapierıs ( “a k ıllı
ad am ”) v e Elephas maximus ( “ç o k b ü y ü k fil”)
v e r ile b ilir. H e r tü r , b i r c i n s i n ü y e s id ir. Homo b i r
c i n s a d ıd ır . Elephas d a ö y le . A s l a n ı n L a tin c e a d ı
Panthera leo’d u r v e Panthera c in s i a y n ı z a m a n d a
Panthera tigris’ı ( k a p la n ) , Pantherapardusu ( le o ­
p a r v e y a “p a n t e r ” ) v e Panthera onca’yı ( ja g u a r ) d a
 iç e r i r . Homo sapiens c i n s i m iz i n h a y a tta v e s ır tla n la r , E tç ille r ( C a r n iv o r a ) d e n i l e n t a k ı m ı n
k a lm ış te k tü r ü d ü r a m a fo ­ a l t ı n d a k i fa r k lı a ile le r e a ittir le r . M a y m u n la r , ( b i ­
s ill e r e Homo erectus v e Homo z im d e d â h i l o l d u ğ u m u z ) k u y r u k s u z m a y m u n l a r
habilis g ib i i s i m l e r v e r il m i ş t ir . H o m o ’d a n y e te ri v e l e m u r l a r ı n h e p s i d e P r i m a t la r t a k ı m ı n ı n a l t ı n ­
k a d a r f a r k lı o l a n d i ğ e r i n s a n b e n z e r i f o s i l l e r ise d a k i f a r k lı a ile le r e m e n s u p t u r l a r . H e r t a k ı m d a
Australo-
b a ş k a b i r c i n s e y e r le ş t ir il i r l e r , ö r n e ğ i n f a rk lı s ı n ıf l a r a a ittir. T ü m m e m e lile r . M e m e lile r
pithecus africanus ve Australopithecus afarensis ( M a m m a lia ) s ın ıf ı n d a b u lu n u r .
( b u a r a d a A v u s t r a ly a i l e b i r il g il e r i y o k , a u s t r a lo B u g r u p l a n d ı r m a s ils ile s in in t a s v i r i n i o k u ­
“g ü n e y li” a n l a m ı n a g e l i r k i A v u s tr a ly a ’n ı n i s m i d e d u k ç a z i h n i n i z d e g e liş e n a ğ a c ın ş e k lin i g ö r e b ili­
b u r d a n g e lir z a te n ). y o r m u s u n u z ? B u b i r a ile a ğ a c ıd ır : h e r b i r d a l ı n ı n
H e r c in s b i r aileye m e n s u p t u r , a ile i s m i g e ­ a l t d a lla r a , h e r a lt d a l ı n b a ş k a a l t d a l l a r a a y r ıld ığ ı,
n e llik le e ğ i k d e ğ i l a m a b ü y ü k h a r f l e b a ş l a n a r a k ç o k d a llı b i r a ğ a ç . D a lla r ın u ç l a r ı y a n i s ü r g ü n le r ,
y a z ılır. K e d il e r ( a s la n la r , l e o p a r l a r , ç i ta la r , k a r a k u ­ tü r l e r d ir . D a ll a r v e a l t d a l l a r d a d i ğ e r g r u p la r d ır ,
la k l a r v e b i r ç o k k ü ç ü k k e d i t ü r ü ) K e d ig ille r (F e li- y a n i s ın ıf , t a k ı m , a ile v e c in s . A ğ a c ın t a m a m ı ise
d a e ) a ile s in i m e y d a n a g e t i r i r l e r . H e r a i l e d e b i r ta­ D ü n y a ü z e r i n d e k i t ü m y a ş a m d ır .
kıma m e n s u p t u r . K e d ile r, k ö p e k l e r , a y ıla r , ç a k a l la r

59
 A ğ a ç la rın n e d e n b u k a d a r ç o k s ü rg ü n ü o l­
d u ğ u n u d ü ş ü n ü n . D a l l a r d a l l a n ı r . Y e te rli s a y ıd a
d a lın d a lın ın d a lın a k a v u ş tu ğ u m u z d a , s ü rg ü n le ­
r i n t o p l a m s a y ıs ı ç o k f a z la o la b ilir . E v r im d e d e
o l a n b u d u r . C h a r l e s D a r w i n ’i n k e n d i s i d e , ü n lü
k ita b ı Türlerin Kökeni Üzerine’d e b u lu n a n te k re ­
s i m o l a r a k d a l l a n a n b i r a ğ a ç ç iz m i ş t i r . A ş a ğ ıd a
D a r w i n ’i n k i t a b ı y a z m a d a n b i r k a ç y ı l ö n c e d e f ­
t e r l e r i n d e n b i r i n e k a r a l a d ı ğ ı a ğ a ç ç i z im i n i n ö n ­
c e k i b i r v e r s iy o n u v a r. S a y f a n ın b a ş ı n d a k e n d i n e
y a z d ı ğ ı g i z e m l i b i r m e s a j v a r : “D ü ş ü n ü y o r u m d a ”.
S iz c e b u r a d a n e d e m e k is te m iş ? B e lk i b i r c ü m le
yazm aya b a ş la d ığ ı s ıra d a ç o c u k la rın d a n b iri­
s i a r a y a g i r d i , b ö y l e c e o c ü m l e y i h i ç b itir e m e d i.
B e lk i d e d ü ş ü n d ü ğ ü ş e y i b ö y le b i r ç iz im y a p a r a k
if a d e e t m e y i k e l i m e l e r le a n l a t m a k t a n d a h a k o la y
b u l d u . B e lk i d e h i ç b i le m e y e c e ğ iz . S a y fa d a b a ş k a
b ir y a z ı d a h a v a r a m a d e ş ifr e e tm e s i z o r. B ü y ü k
60
b i r b il im c in i n , y a y ın la n m a s ı iç in y a z m a d ığ ı k e n ­
d i n o t l a r ı n ı o k u m a k n e k a d a r c e z b e d ic i.
Ş im d i s ö y le y e c e k le r im t a m o l a r a k h a y v a n ­
l a r ı n a ğ a c ın ın n a s ıl d a l l a n d ı ğ ı n ı a n l a tm ı y o r a m a
siz e p r e n s ib i k o n u s u n d a b i r f i k i r v e r e c e k . B ir a ta
t ü r ü n ik iy e a y r ıld ığ ın ı h a y a l e d in . E ğ e r s o n r a b u
ik i t ü r d e ik iy e a y r ılır s a d ö r t t ü r e d e r . E ğ e r b u n l a ­
r ı n h e r b i r i ik iy e a y r ıl ı r s a s e k iz e d e r v e b u b ö y le
16, 3 2 , 6 4 , 1 2 8 ,2 5 6 , 5 1 2 . . .d iy e g id e r. E ğ e r sa y ıy ı
ik i k a t ı n a ç ı k a r m a y a d e v a m e d e r s e n iz , m i ly o n la r ­
c a t ü r e v a r m a n ı n f a z la z a m a n a lm a y a c a ğ ın ı g ö r e ­
b ilir s in iz . B u b ü y ü k i h tim a lle s iz e m a n t ı k l ı g e le ­
c e k t ir a m a b e lk i b i r t ü r ü n n e d e n ik iy e a y r ılm a s ı
g e r e k tiğ in i m e r a k e d e b ilir s in iz . İ n s a n d ille r i n e ­
d e n ik iy e a y r ılıy o r s a b u n u n d a a s l ı n d a o n a b e n z e r
b ir n e d e n i v a r, o y ü z d e n h a d i d u r u p b u n u n ü z e ri­
n e d ü ş ü n e l i m b ira z .
Parçalara ayrılmak: diller ve
türler nasıl bölünür
B a b il K u le s i e f s a n e s i, e l b e tt e d o ğ r u o l m a s a d a i l ­
g i n ç b i r s o r u o l a n n e d e n b u k a d a r ç o k fa r k lı d il
v a r s o r u s u n u a k ı l l a r a g e tir iy o r .
N a s ıl b a z ı t ü r l e r b i r b i r l e r i n e d i ğ e r l e r i n d e n
d a h a ç o k b e n z i y o r l a r v e a y n ı a ile i ç i n e y e r le ş t ir i-
liy o r la r s a , d i l l e r i ç i n d e a il e l e r v a r d ır . İs p a n y o lc a ,
İ ta ly a n c a , P o r t e k i z c e , F r a n s ı z c a v e b i r ç o k A v r u ­
p a d ili v e R o m a n ş ç a , G a liç y a c a , O k s i t a n y a c a v e
K a ta la n c a a ğ ı z la r ı b i r b i r l e r i n e ç o k b e n z e r l e r ;
h e p s i n e b i r d e n “ R o m a n ” d i l le r i d e n i r . B u is im
a s l ı n d a o r t a k k ö k e n l e r i o l a n L a t i n c e d e n g e lir,
R o m a d ili a n la m ın d a d ır . İn g iliz c e “ ro m a n c e ”
y a n i a ş k k e li m e s i y l e b i r b a ğ l a n tı s ı y o k t u r a m a
g e lin ö r n e k o l a r a k a ş k i f a d e l e r i n i k u l l a n a l ı m .
H a n g i ü l k e d e o l d u ğ u n u z a b a ğ l ı o l a r a k İ l i ş l e r i n i­
zi if a d e e t m e k i ç i n ş u n l a r d a n b i r i n i k u l l a n ı r s ı ­
n ız : “ T i a m o ”, “A m o t e ”, “ T ’a i m i ” y a d a “Je t ’a im e ”.
L a tin c e d e is e t ı p k ı g ü n ü m ü z İ s p a n y o lc a s ı n d a k i
g ib i “ T e a m o ”.
K e n y a , T a n z a n y a v e y a U g a n d a ’d a b irin i
s e v d iğ i n i z e y e m i n e t m e k i ç in S w a h ili l i s a n ı n d a
“ N a k u p e n d a ” d iy e b i l i r s i n iz . B ir a z d a h a g ü n e y ­
d e , b e n im b ü y ü d ü ğ ü m M o z a m b ik , Z a m b ia v e
M a la w i’d e is e “N d i m a k u k o n d a ”. G ü n e y A f r i­
k a ’d a k i B a n t u d i l e r i n d e is e “N d i n o k u d a ”, “N d i-
y a k u t h a n d a ” d i y e b il i r s i n iz y a d a Z u l u d i l in d e ,
“N g i y a k u t h a n d a ”. B u B a n t u a ile s i, R o m a n d il
a ile s in d e n f a r k l ı d ı r v e h e r ik i s i d e H o l l a n d a c a ,
A lm a n c a v e İ s k a n d in a v d i l le r i n i i ç e r e n C e r m e n
a ile s in d e n f a r k lıd ır . B a k ın “a ile ” k e l i m e s i n i d i l le r
i ç in n a s ı l d a k u l l a n d ı k , t ı p k ı t ü r l e r ( k e d ig i l l e r a i ­
le s i, k ö p e k g i l l e r a ile s i) v e t a b i k e n d i a ile l e r i m iz
(J o n e s a ile s i, R o b i n s o n a ile s i, D a w k i n s a ile s i)
iç in k u l l a n d ı ğ ı m ı z g ib i.
B i r b i r i n e y a k ı n d i l a i l e l e r i n in n a s ı l a s ı r la r
i ç i n d e o r t a y a ç ı k t ı k l a r ı n ı a n l a m a k z o r d e ğ il. A r ­
k a d a ş la r ı n ı z ı n s i z in le v e k e n d i a r a l a r ı n d a n a s ıl
k o n u ş tu ğ u n u b ir d in le y in v e so n ra b u n u b ü y ü ­
k a n n e v e b a b a n ı z ı n k o n u ş m a s ı y l a k ıy a s la y ın .

61
 K o n u ş m a la r ı s a d e c e b ira z fa rk lıd ır v e o n la r ı k o ­
l a y lık la a n l a y a b i l ir s in i z a m a s iz e s a d e c e ik i n e ­
s il u z a k ta la r . Ş im d i b ü y ü k a n n e v e b a b a la r ın ız la
d e ğ i l d e 2 5 . b ü y ü k b ü y ü k a n n e v e b a b a la r ın ız la
k o n u ş tu ğ u n u z u d ü ş ü n ü n . B u siz i o n d ö r d ü n c ü Mecnun oluban yüriyem
y ü z y d d a y a ş a m ı ş , ş u n u n g ib i m ı s r a l a r y a z a n ş a i r
Yüce dağları büriyem
Y u n u s E m r e ’n i n y a ş a d ığ ı d ö n e m e g ö t ü r e c e k tir :
Mum olubanı eriyem
Yanam hey dost diyü diyü
Günler geçe yıl çevrile
Üstüme sinlem obrıla
Ten çüriye toprak ola
Tozam hey dost diyü diyü

A s lın d a o ld u k ç a a n la şıla b ilir,

d e ğ il m i? A m a e m i n i m k o n u ş u l u r ­
k e n d u y s a n ız a n la m a k ta z o r la n ır -
d ın ız . H a tta e n a z İs p a n y o lc a ’n ın
İta ly a n c a ’d a n fa rk lı o ld u ğ u k a d a r,
fa rk lı b i r d il o ld u ğ u n u b ile d ü ş ü ­
n e b ilird in iz .

ama
mır tımöapıusrrga
 İ ş t e b ö y le , h e r h a n g i b i r y e r d e k i b i r d i l a s ır la r
b o y u d e ğ iş ir. B a m b a ş k a b i r ş e y o l m a y a d o ğ r u “s ü ­
r ü k l e n i r ” d i y e b ilir iz . Ş im d i b i r d e f a r k lı y e r le r d e
a y n ı d ili k o n u ş a n in s a n la r ın (e n a z ın d a n te le f o n ­
l a r v e r a d y o l a r i c a t e d i l m e d e n ö n c e ) b i r b i r l e r in i n
n e d e d ik le r in i s ık s ık d u y m a im k â n la r ın ın o lm a ­
d ığ ı v e b u d i l i n f a r k lı y e r le r d e f a r k lı y ö n l e r e d o ğ r u
s ü r ü k le n e c e ğ i g e r ç e ğ i n i d e h e s a b a k a t ı n . B u k e li­
m e l e r in k e n d i l e r i k a d a r , o d i l i n k o n u ş u l u ş b iç im i
i ç in d e g e ç e r l i d i r : T ü r k ç e ’n i n İ s t a n b u l , K a r a d e n iz ,
E g e , T r a k y a v e y a D o ğ u A n a d o lu a ğ ı z la r ı n ı n k u l a ­
ğ a n e k a d a r f a r k lı g e l d i ğ i n i d ü ş ü n ü n . A y r ıc a E g e ­
lile r, İ z m i r a ğ z ı n ı M u ğ l a a ğ z ı n ı v e A y d ın a ğ z ı n ı d a
k o la y lık la a y ı r t e d e b ilir le r . Z a m a n g e ç t ik ç e d i lin
h e m k o n u ş u lu ş u h e m d e k e lim e le ri b ir b ö lg e n in
k e n d in e h a s h a lin i a lır; d ilin k o n u ş u lu ş u b irb irin -
İspanyolca
İtalyanca
Provansça
Keltçe
d e n y e t e r i n c e a y r ı ik i y o la s ü r ü k l e n i r s e b u n l a r a
“le h ç e ” d e r iz .
Y e te ri k a d a r u z u n s ü r e d e v a m e d e n s ü r ü k ­
l e n m e d e n s o n r a f a rk lı y e r e l le h ç e le r s o n u n d a o
k a d a r f a r k lıla ş ır la r k i b i r b ö lg e d e k i i n s a n l a r d iğ e r
b ö lg e d e k i i n s a n l a r ın n e s ö y le d iğ in i a n la y a m a z
h a le g e lir. İş te b u n o k t a d a o n l a r ı n f a r k lı d ille r o l ­
d u k l a r ı n ı s ö y le riz . A l m a n c a v e H o lla n d a c a , a r t ı k
v a r o l m a y a n o r t a k b i r d i l d e n i k i f a rk lı y ö n e s ü r ü k ­
le n d i ğ i n d e o l a n b u y d u . A v r u p a ’n ı n f a rk lı k ı s ım ­
l a r ı n d a F ra n s ız c a , İ ta ly a n c a , İs p a n y o lc a v e P o r t e ­
k iz c e b i r b i r l e r in d e n b a ğ ım s ız o l a r a k L a tin c e d e n
u z a ğ a s ü r ü k l e n d i k l e r in d e d e o l a n b u y d u .
F ra n s ız c a , P o r te k iz c e v e İ ta ly a n c a g ib i “ k u ­
z e n l e r i n ” b i r b i r l e r in e k o m ş u “d a lla r d a ” o ld u ğ u ,
L a tin c e g ib i a t a la r ı n s a a ğ a c ın d a h a a ş a ğ ıla r ın d a
b u l u n d u ğ u b i r d i l a ile a ğ a c ın ı ç iz e b ilir s in iz ,
tı p k ı D a rv v in ’in t ü r l e r iç i n y a p tığ ı g ib i.
Galiçyaca
Romence
Got dili
Almanca
 D ille r g ib i, t ü r l e r d e z a m a n la v e m e s a fe y ­
le d e ğ iş irle r. B u n u n neden o ld u ğ u n a b a k m a d a n
önce, b u n u nasıl y a p tık la r ım g ö rm e liy iz . D ille r
i ç in k e l i m e l e r n e y s e , t ü r l e r i ç i n d e D N A o d u r.
D N A 2. B ö lü m ’d e g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i , h e r c a n l ı ­
n ı n iç in e t a ş ı d ı ğ ı , o c a n l ı n ı n n a s ı l o l u ş a c a ğ ın ın
g e n e t i k o iig is id ir . B ir e y l e r e ş e y li ü r e d i k l e r i n d e
D N A ’l a r ı k a r ış ı r . Y e re l b i r n ü f u s u n ü y e l e r i b a ş k a
b ir y e re l n ü fu s a g ö ç e ttik le rin d e , b u y e n i k a tıl­
d ık la rı n ü f u s ta k i b ire y le rle ç iftle ş e re k g e n le rin i o
n ü f u s a a k t a r m ı ş o l u r l a r . B u n a “g e n a k ı ş ı ” d iy o r u z .
İ ta ly a n c a v e F ra n s ız c a n m b irb ir in d e n u z a ­
ğ a s ü r ü k l e n m , s in in t ü r le r d e k i k a r ş ılığ ı is e b i r b i ­
r i n d e n a y r ı d ü ş m ü ş i k i n ü f u s u n D N A ’l a r ı m n g it
g i d e d a h a a z b e n z e r h a l e g e l m e s i d i r . D N A ’l a r ı g it
g id e , b e b e k y a p m a k i ç i n d a h a a z b e r a b e r ç a l ış a ­
b i l i r h a l e g e l e c e k t i r . A t l a r v e e ş e k l e r b i r b i r l e r iy l e
ç i f t l e ş e b i l i r l e r a m a a t D N A ’s ı e ş e k D N A ’s ı n d a n o
k a d a r u z a ğ a s ü r ü k le n m iş tir k i, b u ik isi a r tık b ir ­
b i r l e r i n i a n l a y a m a z l a r . Y a d a ş ö y l e s ö y l e y e b ilir iz ,
y e t e r i n c e g ü z e l k a r ış a m a z l a r . B u i k i “D N A l e h ­
ç e s i” b i r c a n l ı, ( y a n i b i r k a t ı r ) o r t a y a ç ı k a r a c a k
k a d a r b ir b ir le r in i a n la r la r a n c a k k e n d is i d e d o ­
ğ u rg a n o la n b ir c a n lı o rta y a ç ık a ra c a k k a d a r d e ­
ğ il: ö n c e d e n d e g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i k a t ı r l a r k ı s ır d ı r .
D ille r v e tü rle r a ra s ın d a k i ö n e m li b ir fa rk lı­
l ı k is e d i l l e r d e n d i ğ e r d i l le r e k e l i m e l e r in g e ç e b i l ­
m e s i d i r . Ö r n e ğ i n R o m a n , C e r m e n v e K e ltik d i l ­
l e r i n d e n a y r ı b i r d i l o l a r a k g e l i ş t ik t e n ç o k s o n r a
T ü r k ç e , F r a n s ı z c a d a n “v a l i z ”, B e n g a l d i l i n d e n
" b u n g a l o v ”, A la s k a d i l i n d e n “a n o r a k ” s ö z c ü k le r i ­
n i a l m ı ş tı r . H a y v a n t ü r l e r i is e a k s i n e , b i r k e z b i r ­
l i k te ç if t l e ş e m e y e c e k k a d a r b i r b i r l e r i n d e n ( g e n e ­
tik o la ra k ) y e te rin c e u z a ğ a s ü rü k le n d ile r m i b ir
d a h a a s la ( n e r e d e y s e a s la ) D N A d e ğ i ş t o k u ş u n d a
b u l u n m a z l a r . B a k t e r il e r b a ş k a b i r h i k â y e d ir : o n ­
la r g e n d e ğ iş to k u ş u n d a b u lu n u rla r , a n c a k b u k i­
ta p ta b u k o n u y a g irm e y e y e te c e k k a d a r y e r y o k .
B u b ö lü m ü n g e r i k a la n ın d a h e p h a y v a n la r h a k ­
k ın d a k o n u ş tu ğ u m u fa rz e d in .
Adalar ve yalıtım:
ayrılığın gücü

D e m e k k i t ü r l e r in D N A ’l a r ı d a , d i l le r i n k e li­
m e l e r i g ib i, a y r ı d ü ş t ü k le r i n d e b i r b i r i n d e n
u z a ğ a s ü r ü k l e n i y o r m u ş . B u n e d e n o la b ilir?
B u a y r ılığ a n e d e n o l a n ş e y n e o la b ilir? D e ­
n i z b a r iz b i r o la s ılık tır. A y rı a d a l a r ü z e r i n ­
d e k i n ü f u s l a r b ir b ir le r iy le k a r ş ıla ş m a z la r,
e n a z ı n d a n s ık ç a k a r ş ıla ş m a z la r v e b ö y le c e
ik i a y r ı g e n k ü m e s i n i n b i r b i r i n d e n u z a ğ a
s ü r ü k l e n m e s i iç i n b i r f ır s a t d o ğ a r . B u d u ­
r u m a d a la r ı, y e n i t ü r l e r in o r t a y a ç ı k m a s ı n ­
d a s o n d e re c e ö n e m li b ir y e re koyar. A m a
b i r a d a y ı, ille d e e tr a f ı s u y la ç e v rili b i r k a r a
p a r ç a s ı o l a r a k d ü ş ü n m e k z o r u n d a d e ğ iliz .
B ir k u r b a ğ a i ç in v a h a , e tr a f ı y a ş a y a m a y a ­
c a ğ ı k u r a k ç ö l ile k a p lı o l a n y a ş a y a b ile c e ğ i
b i r “a d a d ı r ”. B a lık iç i n g ö l b i r a d a d ır . H e m
t ü r l e r h e m d e d i l le r i ç in a d a l a r ö n e m l i d i r

65
çünkü b ir ad a n ü fu su n u n diğer nüfuslarla iletişi­
m i kesilm iştir (tü rler söz k o n u su olunca ada gen
akışını keser, tıpkı dillerin etkileşim i kestiği gibi)
ve böylece kendi yönünde evrilm eye başlam akta
özgür hale gelmiştir.
Bir so n rak i önem li n o k ta ise b ir ada nü fu su ­
n u n sonsuza k adar izole kalm ası gerekm ediğidir:
genler zam an zam an onları çevreleyen engelleri,
ister su o lsun ister yaşanam az alanlar olsun, aşa­
bilir.
4 Ekim 1995’te k ütüklerden ve sökülm üş
ağaçlardan oluşan b ir yığın, rüzgar tarafından
Karayip A daları’n d an Anguilla’n m kum salına
uçurulm uştu. Yığının üzerinde, diğer b ir adadan,
büyük ihtim alle 250 km u zaklıktaki G uadelup’tan
gelip tehlikelerle dolu b ir yolculuktan sağ k u rtu ­
lan 15 yeşil iguana vardı. Bir önceki ay Luis ve
M arilyn adı verilen kasırgalar K arayipler boyunca
esip gürlem iş, ağaçları sökerek denize fırlatm ıştı.
ö y le görünüyor ki b u fırtınalardan biri iguanala­
rın tırm anm akta olduğu ağaçları da (Panama’da
d a g ördüğüm üzere iguanalar ağaçlarda oturm ayı
severler) söküp denize uçurm uş olmalı. Sonun­
da Anguilla’ya vardıklarında b u sıradışı ulaşım
aracından kum sala inerek b u yepyeni ada evinde
beslenm eye ve ü rem eye ve DNA’larını aktarm aya
başladılar.
B unu biliyoruz çünkü yerli balıkçılar igua­
naları Anguilla’ya v arırken gördüler. Asırlar önce
etrafta tan ık olabilecek kim seler olm asa da, igua­
naların atalarını G uadelup’a ilk getiren de çok b ü ­
yük olasılıkla b enzer b ir olaydı. Ayrıca b enzer bir
öykü çok büyük bir olasılıkla, sıradaki hikayem i­
zin geçeceği G alapagos adalarındaki iguanaların
varlığı için d e geçerli.
Galapagos adaları tarihsel önem e sahip
çünkü b u adaların, 1835’te HM S Beagle gem isinde
b ir keşif gezisinin üyesi olarak b ulunduğu sırada
adaları ziyaret eden C harles Darvvin’in evrim üze­
rine ilk düşüncelerine ilham verdiği düşünülür.
Galapagos adaları, Pasifik O kyanusunda, G ü­
ney Am erika kıyılarının yaklaşık 1000 km
batısında bulunan volkanik adalar bütünüdür.
Hepsi volkanların d eniz dibinden yükselm esiyle
oluşm uş olan (sadece birkaç m ilyon yaşındaki)
genç adalardır. Bu dem ek oluyor ki bu adalar
üzerinde yaşayan h e r bitki ve hayvan başka bir
yerden (tahm inen G üney A m e­
rika anakarasından), evrimsel
ölçülere göre yeni gelmiş
olmalı. Türler b ir kez
vardıktan sonra, adalar
arasında nihayet tü m
adalara yayılacak sıklıkta
(yani yüzyılda b ir ya da
iki kez) daha kısa geçişler
yapm ış olabilirler. A m a yine
de b u n a d ir geçişler, geçişler arası
dönem lerde tü rlerin ayrı ayrı evrilm elerine, yani
bu bölüm deki deyişimizle “birbirlerinden uzağa
sürüklenm elerine” m üsaade edecek kadar sey­
rekti.
îlk iguanaların Galapagos adalarına ne za­
m an geldiğini kim se bilm iyor. Büyük ihtim alle
tıpkı 1995’te Anguilla’ya gelişleri gibi, anakara­
dan sürüklenerek geldiler. B ugün anakaraya en
yakın ada San C ristobal (D anvin’in bildiği İngi­
lizce ismiyle C hatham ) adasıdır am a m ilyonlarca
yıl önce, şim di artık sular altında kalm ış baş­
ka adalar da vardı. İguanalar ilk kez, bu su al­
tında kalm ış olan adalardan birine gelmiş, oradan
bu g ü n hâlâ su üstünde olan diğer adalara geçiş
yapm ış d a olabilirler.
Bir kez geldiler mi, artık yeni yerlerinde serpi-
lebilme im kânları olacaktır, tıpkı 1995’te Anguilla’ya
gelenler gibi. Galapagos’taki ilk iguanalar, kısmen
(dillerde olduğu gibi) sadece “sürüklenme yolu” ile
ve kısmen de doğal seçilimin yeni hayatta kalım
becerilerini desteklemesinden ötürü (çünkü görece
çorak volkanik adalar, Güney A merika anakarasın­
dan çok farklı bir yerdir) anakaradaki kuzenlerinden
evrilerek farklılaşmışlardır.
Farklı adaların birbirlerine olan uzaklığı, ka­
raya olan uzaklıklarından çok daha azdır. Yani ada­
lar arası yanlışlıkla geçişler anakarayla olduğundan
daha sık yaşanıyor olmalı: bin yılda bir değil de yüz­
yılda bir gibi mesela. Eninde sonunda iguanalar tüm
adalara yayılmış olmak. Adadan adaya sıçramalar,
farklı adalarda evrimsel olarak birbirlerinden uzağa
sürüklenmelere izin verecek kadar da seyrek olmak,
her gen “bulaştırma” olayı arasında yeterli vakit bu­
lunmak. Öyle ki tekrar karşılaştıklarında, artık bir­
likte üreyemeyecek hale gelmiş olsunlar. Sonuç ise
şu; Galapagos adalarında şu anda, artık birbirleriy-
le üreyemeyen üç farklı kara iguanası türü bulunur.
Conolophus pallidus sadece Santa Fe adasında bulu­
nur. Conolophus subcristatus Fernandina, Isabela ve
Santa Cruz adalarının da dâhil olduğu birçok adada
67
bulunur. Conolophus marthae ise büyük Isabela ada­
sının üzerindeki beş volkan zincirinin en kuzeyinde-
kine hapsolmuştur.
Bu da b ir başka ilginç soruyu akıllara geti­
riyor. Bir gölün ya da vadinin de, sularla çevrili
bir kara parçası olm asalar da b ir çeşit ada sayıla­
bileceğini söylediğim i hatırlıyorsunuz değil mi?
İşte aynısı Isabela üzerindeki beş volkanın her
biri için de geçerli. H er b ir volkan, kendisini ö bür
volkanın çölünden ayıran vaham sı, bitki ö rtü-
sünce zengin b ir alanla (aşağıdaki resim de yeşille
gösterilen alan) çevrilidir. Çoğu Galapagos ada­
sı sadece tek b ir volkana sahipken Isabela’d a beş
tane vardır. Belki de küresel ısınm anın etkisiyle,
sular yükselecek olursa Isabela deniz ile ayrılmış
beş farklı adaya dönüşecektir. D em em o ki, ada
üzerindeki h er b ir volkanı da b ir çeşit ada olarak
düşünebilirsiniz. Yani en azından, sadece volka­
n ın etrafındaki eğim li arazide yetişen bitkilerle
beslenen bir kara iguanasına (ya da bir d ev k ap­
lumbağaya) sorsanız, volkanların adadan bir farkı I
yoktur.
Çok sık olm am ak üzere kim i zam an aşılabi-l
len bir coğrafi engelin sağladığı yalıtım, evrimsel I
dallanmaya neden olur. (Aslında ille de coğrafi I
engel olması gerekmiyor. Başka olasılıklar da var, I
özellikle böcekler söz konusu olduğunda, am a k o -l
nuyu karm aşık hale getirm em ek için burada o ay­
rıntılara girmeyeceğim.) Bölünen nüfuslar bera­
b er üreyemeyecek k adar birbirlerinden uzağa bir
kez sürüklendiler m i, coğrafi engele artık gerek I
yoktur. Bu iki tü r bir d aha DNA’larm ı birbirlerine I
bulaştırm adan kendi evrimsel yollarına giderler.
Gezegendeki yeni türlerin ortaya çıkışının b irin ­
cil sorum lusu başlıca bu tip ayrılmalardır; hatta I
göreceğimiz gibi örneğin salyangozları bizim de
dahil olduğum uz om urgalıların atalarından ayı­
ran asıl olay da böyle bir şeydir.
Galapagos üzerindeki iguanaların geçmiş­
lerinde bir noktada, çok alışılm adık yeni bir tür
ortaya çıkaran b ir dallanm a olayı yaşandı. H an­
gisi bilm iyoruz am a adalardan b irinde yerel kara
iguanası nüfuslarından biri yaşam a tarzlarını ta ­
m am en değiştirdi. Bu iguanalar volkanların ya­
m acındaki bitkilerle beslenm ek yerine, kıyıya git­
tiler ve deniz yosunlarını yemeye başladılar. D aha
sonra doğal seçilim, hünerli yüzücü olan bireyleri
tercih etm iştir. Bugün onların toru n ları d eniz al­
tındaki yosunları yem ek için dalm ayı alışkanlık
haline getirmişler. O nlara deniz iguanaları diyo­
ruz ve kara iguanalarının aksine deniz iguanaları
yalnızca Galapagos’ta bulunurlar. D eniz iguana­
ları, kendilerine denizdeki yaşam larında destek
olan birçok garip özelliğe sahipler ve bu onları
Galapagos’taki ve dünyanın başka her yerinde­
ki kara iguanalarından gerçekten de farklı kılar.
Kara iguanalarından evrildikleri kesin am a Gala­
pagos’taki g ünüm üz kara iguanalarıyla p ek yakın
kuzen oldukları söylenemez. Yani Conolophus
cinsinden çok önce anakaradan gelip adalara yer­
leşmiş, şim di ise yokolmuş daha önceki bir cins­
ten evrilm iş olm aları m uhtem el. Farklı adalarda
farklı deniz iguanası ırkları var ancak hepsi aynı
tür. Bir gü n bu farklı ırkları, aynı deniz iguana­
sı cinsinin farklı türleri olarak adlandırılabilecek
kadar birbirlerinden uzağa sürüklenm iş olarak
bulm ak m üm kün olacak.
 D ev kaplumbağalar,
lav kertenkeleleri, uça-
m ayan tu h a f karabatak­
lar, alaycı kuşlar, ispinoz­
lar ve Galapagos’taki diğer
tü m hayvanlar ve bitkiler
için hikâye benzerdir. Benzer
şeyler dünyanın h e r yerinde
/ olur. Galapagos özellikle n e t bir
f örnektir. Adalar, (göller, vadiler
w ve dağlar d a dâhil olm ak üzere),
yeni tü rler ortaya çıkarırlar. Bir ırm ak
da b enzer b ir işlev görebilir. Eğer bir
hayvan için b ir n eh ri geçm ek zorsa, n ehrin
iki yakasındaki nüfusların genleri birbirlerin­
d en uzağa sürüklenebilir, tıpkı dillerin iki lehçeye,
onların d a daha sonra iki farklı dile sürüklenm esi
gibi. Dağ sıraları da yalıtım da b enzer b ir rol üstle­
nebilir. Sadece uza k mesafelerde olm ak bile yalıtım
sağlayabilir... Ispanya’daki b ir fare, üreyebilen bir
fareler zinciriyle tü m Asya üzerinden Çin’e bağ­
lı olabilir. A m a b ir genin fareden fareye b u kadar
uzun yolları katetm esi o kadar u zun zam an alır ki
aslında gayet ayrı adalarda olduklarını söyleyebili­
riz ve İspanya ve Çin’deki fare evrim i farklı yönlere
sürüklenebilir.
Galapagos’taki üç kara iguanası tü rü , evrim ­
sel geçmişlerinde sadece birkaç bin yıllık sü rü k ­
lenm e yaşamışlardır. Yüzlerce m ilyon yıl geçtikten
sonra ise tek b ir atadan gelen bu tü rlerin to ru n la­
rı, örneğin b ir h am am böceğiyle b ir tim sah kadar
birbirlerinden farklı hale gelebilir. Aslına bakar­
sanız, bir zam anlar h am am böceklerinin (ayrıca
salyangozları ve yengeçleri de içeren daha birçok
hayvanın) b ü y ü k büyük büyük (buraya çok sayıda
büyük gelecek) anne ve babası aynı zam anda tim ­
sahların da (ve tabi diğer b ü tü n om urgalıların da)
büyük büyük bü y ü k atasıdır (“büsbüyük ata” d i­
yelim). Ama b u k adar büyük ve kadim büsbüyük
atanızı b ulm ak için çok çok gerilere, belki b ir m il­
yar yıldan geriye gitm eniz gerekebilir. Bu o kadar
önce gerçekleşmiş ki onları ilk ayıran engelin ne
olduğunu tahm in etm eye çalışm ak bile zor. Ama
h e r ne idiyse denizde bir yerde olm uş olmalı çü n ­
kü o uzak günlerde k aralarda yaşayan hayvan yok­
tu. Belki de b u büsbüyük ata türler sadece m ercan
resiflerinde yaşayabiliyorlardı ve iki n üfus k endile­
rin i derin deniz sularıyla ayrılmış iki ayrı m ercan
resifi ü zerinde buluverdi.
Bir önceki bölüm de gördüğüm üz gibi, şem ­
panzelerin ve insanların en yakın ortak büsbüyük
atasını bulm ak için sadece 6 milyon yıl geriye git­
m eniz gerekiyor. Bu bizim için baştaki ayrıma ne­
d en olan m uhtem el coğrafi engelin ne olduğunu
tah m in edebileceğimiz kadar yakın bir geçmiş. Bu
engelin, doğusunda insanlar batısında ise şem pan­
zelerin evrildiği düşünülen Afrika’daki Büyük Rift
Vadisi olduğu fikri ortaya atılmıştır. Şempanze dalı
d aha sonra sıradan şem panzeler ve pigme şem ­
panzeler yani bonobolar olarak ikiye ayrılmıştır:
bu seferki engelin ise Kongo ırm ağı olduğu ileri
sürülm üştür. Bir önceki bölüm de gördüğüm üz
üzere, tüm mem elilerin ortak b üsbüyük atası yak­
laşık 185 milyon yıl önce yaşamıştır. O günden
bugüne, onun torunları bugün gördüğüm üz b in ­
lerce m em eli tü rü n e dallanm ıştır da dallanmıştır:
231 etçil tü r (köpekler, kediler, çakallar, ayılar vb.),
2000 kem irgen türü, 88 balina ve y unus türü, 196
çift tırnaklı hayvan (inekler, antiloplar, domuzlar,
geyik ve koyun), 16 at ailesinden tü r (atlar, zebralar,
tapirler ve gergedanlar), 87 tavşan ve yaban tavşanı
tü rü , 977 yarasa türü, 68 kanguru türü, (bizim de
d ahil olduğum uz) 18 insansı m aym un tü rü ve yol
boyunca nesli tükenm iş (ki bunlardan bazıları sa­
dece fosillerden bulunan insan türleridir) daha bir
sü rü tü rü m eydana getirmiştir.
71
Karışım, seçilim ve hayatta kalma türe ait değillerse aynı gen havuzunun üyele­
ri olamazlar çünkü aynı yerde bulunup sık sık
Bu bölüm ü, hikayeyi biraz daha farklı b ir dille karşılaşsalar bile eşeyli ürem e ile DNA’ları k arı­
toparlayarak bitirm ek istiyorum . Gen akışına şamaz. Eğer aynı tü rü n nüfusları coğrafi olarak
kısaca değindim bile; bilimciler b ir de gen ha­ ayrı düşerlerse, gen havuzları için birbirlerinden
vuzu denen b ir şeyden bahsediyorlar, şim di de uzağa sürüklenm e im kanı doğar, bu sürüklen­
bunun ne anlam a geldiğinden biraz bahsetm ek me o kadar uzağa olabilir ki, artık tekrar karşı­
istiyorum . Elbette gerçekten içi genlerle dolu bir laşsalar bile birlikte üreyemeyecek hale gelebilir­
havuz yok. Buradaki “havuz” içinde genlerin k a­ ler. A rtık gen havuzları karışamayacak durum da
rışabileceği bir ortam ı temsil ediyor. A ma genler
sadece canlı bedenlerindeki hücrelerin içinde
bulunabiliyor. Öyleyse gen havuzu derken ne
kastediliyor?
Eşeyli üreme, her nesilde genlerin karış­
m asını sağlar. Siz, annenizden ve babanızdan
gelen genlerin karışım ıyla doğdunuz, yani bü ­
yükanne ve babalarınızın genlerinin karışım ın­
dan. Bu, evrim sel sürecin işlediği uzun, upuzun,
binlerce, on binlerce, yüz binlerce yıllık geçmiş
boyunca nüfustaki her birey için geçerlidir. Bu
süreç boyunca eşeyli ürem e işlemi, nüfustaki
genlerin iyice karılm asını sağlar, adeta çorba
karıştırır gibi karıştırır. İşte bu bağlamda bü ­
yük, girdap gibi dönen b ir “gen havuzundan”
bahsetm ek anlamlı olur.
Birbirleriyle üreyebilen hayvan ve bitki
grupları olarak ifade ettiğim iz tü r tanımım ızı
hatırlıyorsunuz değil mi? İşte şim di neden bu
tanım ın önemli olduğunu görebilirsiniz. Eğer
iki hayvan aynı türün aynı nüfusundaysa, bu
onların genlerinin aynı gen havuzunda karışıyor
olduğu anlam ına gelir. Eğer iki hayvan aynı
olduğuna göre farklı türler olm uşlardır ve N eden nesiller ilerledikçe genlerin
birbirlerinden daha da uzağa sürüklenm eye sayısı değişmelidir? Aslına bakarsa­
milyonlarca yıl boyunca devam edip, birbir­ nız b u k adar uzu n zam an içinde de-
lerinden insanlarla ham am böcekleri kadar ğişm eselerdi şaşırtıcı olurdu. Asırlar
farklılaşabilirler. geçtikçe dillerin neden değiştiğini
Evrim gen havuzundaki değişim dem ek­ düşünün. “Z at-ı aliniz”, “muhterem ”,
tir. Gen havuzundaki değişme bazı genlerin “mamafih”, “filhakika” gibi sözcükler
daha çoğalması bazı genlerin daha azalması ya da “h iss-i kable’l vuku” gibi söz
demektir. Bir zamanlar yaygın olan genler öbekleri günüm üz Türkçesinde artık
seyrekleşebilir ya da tam am en yokolup gide­ pek fazla kullanılmıyor. Ö te yan­
bilirler. Bir zam anlar seyrek olan genler ise dan “falan olmak”
yaygınlaşabilir. Sonuçta türün tipik bireyleri­ gibi ifadelerin
nin şekli ya da boyutu ya da rengi ya da dav­ b u n d an sa­
ranışı değişir: değişir çünkü gen havuzundaki dece 20 yıl
genlerin sayısı değişir. İşte bu evrimdir. önce anla-

73
şılması m üm kün değilken bu ifadeler şu anda
yaygın olarak kullanılıyor. Aynı biçimde beğeni
ifadesi o larak kullanılan “yıkılıyor” d a öyle.
Bu bölüm de şim diye kadar dillerde olduğu
gibi ayrı nüfuslarda da gen havuzlarının birbir­
lerinden uzağa sürüklenebilecekleri fikrinden
öteye gitmeye gerek duymadım. A ma aslına ba­
karsanız, türler söz konusu olunca sürüklenm e­
den çok daha fazlası mevcut. Bu “çok daha faz­
lası” doğal seçilimdir yani Charles Darwin’in en
büyük keşfi olan çok büyük öneme sahip b ir sü­
reçtir. Doğal seçilim olmasaydı bile gen havuz­
larının ayrılıp sürüklenm esini bekleyebilirdik.
A ncak başıboş b ir sürüklenm e olurdu bu. Doğal
seçilim evrim i belli b ir yöne doğru iteler: hayat­
ta kalım yönüne. Gen havuzlarında varlıklarını
sürdürebilen genler, hayatta kalmak için iyi olan
genlerdir. Peki b ir geni hayatta kalm ak için iyi
yapan şey nedir? Diğer genlere, hayatta kalmada
ve üremede başarılı olacak bedenler inşa edebil­
meleri için yardım etmesidir; bu bedenler ken­
dilerine hayatta kalmada yardım cı olmuş genleri
aktarabilecek kadar uzun yaşayabilen bedenler
olmalıdır.
Bunu tam olarak nasıl yaptıkları ise türden
türe değişir. Genler, yarasa ve kuş bedenlerin­
74
de kanatları yapmaya yardım ederek varlıkları­
n ı sürdürürler. Köstebek bedenlerinde iri yarı,
kürek gibi eller yapmaya yardım edenler kalır.
Aslanlarda hızlı koşan bacaklar, keskin dişler
ve pençeler yapmaya yardım eden genler va­
rolm aya devam eder. Antiloplarda hızlı koşan
bacaklara, keskin görüşe ve duymaya yardım
eden genler hayatta kalır. Yaprak böceklerinde,
onları yapraktan ayırt edilemeyecek hale getiren
genler varlıklarını sürdürm eye devam eder.
Detaylar farklı olsa da tü m türler için
geçerli oyun, genlerin gen havu­
zunda varlıklarını sürdürebilm e
oyunudur. Bir daha herhangi
bir hayvanı ya da bitkiyi gördü­
ğünüzde kendinize şunu h atır­
latın: bu baktığım şey, kendi­
sini yapan genleri aktarmaya
yönelik karm aşık bir makine.
Genler için b ir hayatta
kalım ' makinesine
bakıyorum .
75
 yapı
n

H erhangi b ir şeyden b ir parça aldığınızı

ve bulabildiğiniz en ince en keskin jiletle
o n u ikiye böldüğünüzü düşünün.

O rtaya çıkan bu parçaları da ikiye bölün,

sonra b ir daha ve b ir daha, tekrar tekrar

n n ı i i i
N DOKUZUNCU YÜZYIL İNGİLTERE’SİNDE, Edwa-
O rd Lear’ın Saçmalıklar Kitabı diye çok m eşhur bir
çocuk kitabı vardı. Bu kitapta b ulunan “Baykuş ve p i­
b i i b, “

Parçalar en sonunda, daha da fazla kü-

sipisi” gibi şiirler kadar kitabın sonundaki “T arifler’i
çülemeyecek kadar k üçük bir boyuta
de severim. Kıtırlı Külbastı tarifi şöyle başlıyordu:
ulaştılar mı? Jiletin keskin kenarı ne ka­
d ar ince? Bir iğnenin sivri ucu ne kadar
Birkaç parça biftek alın ve onları m ü m kü n olan
sivridir?
en küçük parçalara bölün, bölmeye devam edin,
dokuz belki de on kez bölün.

Bir şeyi küçük ve daha küçük parçalara bölmeye de- M addelerin en k üçük yapıtaşları neler-
vam ederseniz ne elde edersiniz? dir?

76
mi sti r
A ntik Yunan, Çin ve H indis­
tan uygarlıklarının hepsi, m ad­
delerin dört "elementten” yapıldığı
kanaatine varmıştır: hava, su,
ateş ve toprak.
Ama bir A ntik Yu­
nanlı olan Demokritos
gerçeğe biraz daha yak­
laşmıştı. Demokritos,
bir şey yeteri kadar küçük
parçalara bölünürse, sonun­
da daha fazla bölünemeyecek
küçüklükte bir parçaya ulaşılır diye
düşünmüştü. Yunancada “bölmek” için tomos söz­
cüğü kullanılır ve Yunanca sözcüklerin başına
getirilen “a” öneki olumsuzluk anlamı katar.
Yani “a-tom ik”, daha küçük parçalara bö ­
lünemeyecek kadar küçük şey anlamına
gelir ve bu da bizim “atom” sözcüğü­
m üzün geldiği yerdir. Altın atomu,
altının m üm kün olan en küçük
parçasıdır. Daha küçük parçaya
bölünmesi müm kün olsa bile,
altın atomu bölündüğü an al­
tın olm a özelliğini yitirecektir.
Dem ir atomu da yine demirin
m üm kün olan en küçük parça­
sıdır. Bu böyle devam eder.

77
 Tek bir tip atom dan oluşan saf
m addelere elem ent adı verilir
(ki bu isim b ir zam anlar hava,
su, to p rak ve ateş için de kulla­
nılm ıştı ama çok farklı b ir an ­
lam da). Oksijen, dem ir, klor, b a ­
kır, sodyum , altın, karbon, cıva
ve azot elem entlere örnektir.
M olibden gibi bazı elem entler
Dünya’d a n ad ir b u lu n u rlar (bu
yüzden belki de m olibdeni hiç
duym am ış olabilirsiniz) ama
evrenin başka köşelerinde daha
sık rastlanılabilir (b unu nereden
bildiğimizi m erak ediyorsanız 8.
Bölüm’ü bekleyin).
D em ir, kurşun, bakır, çin­
ko, kalay ve cıva gibi m etaller
de elementtir. O ksijen, h id ro ­
jen, azot ve neon gazları da öyle.
A ma etrafım ızda gördüğüm üz
bir sü rü m adde elem ent değil
bileşiktir. Bileşik, birbirinden
farklı bird en fazla atom un belli
b ir şekilde b ir araya gelmeleriy­
le oluşur. Büyük ihtim alle suya,
“H 20 ” dendiğini duym uşsunuz­
dur. Bu kimyasal b ir form üldür
ve iki hidrojen a tom unun bir
78
oksijen atomuyla bileştiği anla­
m ına gelir. Bileşik oluşturm ak
için b ir araya gelmiş atom ların
bütü n ü n e molekül denir. Bazı
m oleküller oldukça basittir; ör­
neğin su m olekülünün sadece
bahsettiğim iz üç atom u vardır.
Bazı m oleküller ise, (özellikle
canlıların bedenlerindekiler),
belli b ir biçim de b ir araya gel­
m iş yüzlerce atom dan oluşabilir.
Bir m olekülü, başka bir molekül
değil de o m olekül yapan şey, bu
atom ların b ir araya geliş biçim ­
leri, bağ k urm a çeşitleri ve sayı­
larıdır.
“M olekül” sözcüğünü aynı
tü rd en birden fazla atom un bir
araya geldiği d u ru m için de kul­
lanabilirsiniz. İki oksijen ato ­
m undan oluşan oksijen m ole­
külü, nefes alm am ız için gerekli
olan gazdır. Bazen üç oksijen
atom u b ir araya gelerek ozon de­
nilen başka b ir m olekülü oluş­
tururlar. Bir molekülde b ulunan
atom lar aynı bile olsa, m olekül­
de b ulunan sayıları fark yaratır.
 O zonu solum ak zararlıdır
am a Dünya’nın üst atm osferin­
deki ozon tabakası bizi G üneş’in
en zararlı ışınlarından korur.
AvustralyalIların güneşlenirken
özellikle dikkatli olm aları ge­
rekm esinin nedenlerinden biri,
ozon tabakasındaki “deliğin” gü ­
neyde Avustralya taraflarında ol­
masıdır.

Kristaller: geçit törenindeki atomlar

Elmas kristalleri, element
halindeki milyonlarca karbon
atom unun belli bir şekilde bir
araya dizilip istiflenmesiyle
oluşan belirli b ir büyüklüğü
olmayan dev moleküllerdir.
A tom lar kristalin içinde o kadar
düzenli bir şekilde yerleşmiş­
lerdir ki onları geçit törenindeki
askerler gibi düşünebilirsiniz, b
tek farkla, atom larınki 3 boyutlu
geçit törenidir, daha çok balık sürüleri-
ninki gibi. A ma bu sürüdeki “balıkların” sayısı getirir. Ama karbon atomları eğer farklı bir dü ­
muazzamdır, en küçük elm as kristalindeki kar­ zenlenme edinmişlerse, yağ olarak kullanılacak
bon atomu sayısı bile dünyadaki tü m balık (artı kadar yum uşak grafit kristalleri de oluşturabilir­
insan) sayısından fazladır. “İstiflenmek” ifadesi, ler.
aralarında boşluk olmayan, sıkıca paketlenmiş Kristalleri güzel saydam nesneler olarak
katı karbon öbeklerini çağrıştırıp sizi yanıltma­ düşünüyoruz, hatta berrak sular için “kristal gibi”
sın. Aslında göreceğim iz üzere, çoğu “katı” m ad ­ diyoruz. A ma aslında, çoğu katı m adde kristal­
de boşluklardan oluşur. Bu biraz açıklama gerek­ lerden yapılmıştır ve çoğu katı m adde saydam
tirecek! Bu konuya geri döneceğim. değildir. Bir parça demir, b ir sürü m inik kristalin
Tüm kristaller “geçit törenindeki askerler” paketlenmesiyle oluşur, h er b ir kristal milyonlar­
gibidir, tüm atom lar kristale şeklini verecek şekil­ ca dem ir atom undan oluşur ve b ir elmas krista­
de, belli bir örüntü içinde düzenlice dizilmişlerdir. lindeki karbon atom ları gibi “geçit törenindey­
Zaten kristalden kastımız budur. Bazı “askerler” mişçesine” dizilmişlerdir. Kurşun, alüm inyum ,
“geçit törenine” birden fazla şekilde katılıp farklı altın, bakır, hepsi başka atom ların kristallerin­
kristaller oluşturabilirler. Karbon atomlarının, den oluşur. G ranit veya kum taşı gibi kayalar da
geçide katılma şekillerinden özellikle bir tane­ öyle, ama onlar daha çok birçok farklı çeşit k ris­
si efsanevi sertlikte elm as kristallerini m eydana tal karışım ının birlikte paketlenmesiyle oluşur.

79
 Kum da kristalli yapıdadır. Aslında çoğu
kum tanesi, rüzgar ya da su tarafından koparıl­
mış küçük birer kaya parçasıdır. Aynısı biraz su ve
başka sıvıların da katıldığı çamur için de geçerli-
dir. Kum taneleri ve çamur taneleri sıklıkla, yeni­
den bir araya gelerek “tortul” kayaları oluştururlar
çünkü bu kayalar kum ve çamur çökeltilerinin
sertleşmesiyle oluşur. (“Çökelti”, örneğin bir ne­
hir, göl ya da deniz gibi b ir sıvının dibinde çöken
katı parçacıklardır). Kumtaşının içindeki kumlar
çoğunlukla, D ünyanın kabuğundaki en yaygın iki
kristal olan kuvars ve feldispattan oluşur. Kireçtaşı
farklıdır. Tebeşir gibi, kalsiyum karbonattan olu­
şur ve toprak altındaki mercan iskeletlerinden ve
tek hücreli foram denilen canlıların kabukları da
dahil olm ak üzere deniz kabuklarından gelir. Eğer
çok beyaz bir kumsal görecek olursanız, bu kum ­
saldaki kumun beyazlığı da büyük ihtimalle aynı
kalsiyum karbonattan kaynaklanmaktadır.
Bazen kristaller tamam en aynı elementin aynı tip
atom larının “geçidinden” oluşurlar. Elmas, altın,
bakır ve dem ir buna örnektir. Bazı kristallerse iki
farklı tip atomun yine düzenli ama dönüşümlü
bir geçidinden oluşur. Tuz (bildiğimiz sofra tuzu)
bir element değil iki elementten (sodyum ve klor)
oluşan bir bileşiktir. Bir tuz kristalinde sodyum
80
ve klor atomları'geçitte dönüşümlü olarak, yani
bir sodyum bir klor atomu olacak şekilde beraber
dizilirler. Aslında bu durum da atom değil “iyon”
olarak adlandırılırlar ama bunun neden böyle
olduğunun detayına girmeyeceğim. Her sodyum
atom unun, birbirine dik açıyla konumlanmış
altı tane klor atomu komşusu bulunur: önünde,
arkasında, sağında, solunda, üstünde ve altında.
Aynı şekilde klor atomları da sodyum atomlarıyla
çevrilmişlerdir. Tüm bu düzenlenme karelerden
meydana gelir, işte bu yüzden güçlü bir mercek
ile bakıldığında tuz kristalleri küp şeklinde yani
karenin üç boyutlu biçiminde, ya da en azından
kare şekilli köşelere sahip biçim lerde görünürler.
Birden fazla tip atomun “geçidinden” oluşan daha
birçok başka kristal vardır ve bunların çoğu kaya­
larda, kumlarda ve toprakta bulunur.
Katı, sıvı, gaz:
moleküller nasıl hareket ederler
Kristaller katıdır ama her şey katı değildir. Bir
de sıvı ve gazlar vardır. Bir gazda, moleküller kris­
talde durdukları kadar bitişik durmazlar ve müm­
kün olan tüm boşluklarda serbestçe koşuşturur,
bilardo topları gibi (ama bu durum da üç boyutlu
 olarak, bilardo masasındaki gibi iki boyutlu olarak değil) düz çizgiler üze­
rinde seyahat ederler. Bulundukları kabın duvarlarına ya da başka b ir gaz
molekülüne çarpana kadar ilerlerler, çarptıklarındaysa yine bilardo toplan
gibi geri sekerler. Gazlar sıkıştırılabilir ve bu bize atomlar ve moleküller
arasında bir sürü boşluk olduğunu gösterir. Bir gazı sıkıştırdığınızda gazın
“geri ittirdiğini” hissedersiniz. Parmağınızı bisiklet pompanızın ucuna k o­
yup pistonu iterseniz gazın bu geri itiş etkisini hissedersiniz. Parmağınızı
orada tutup pistonu bırakırsanız bu his kesilir. Hissettiğiniz bu itişe “ba­
sınç” denir. Basmç pom panın içinde bulunan (azot, oksijen ve az m iktar­
da da diğer gazlardan oluşan) havadaki milyonlarca molekülün tüm ünün
yarattığı bombardıman etkisinden kaynaklanır. Basmç arttıkça bombardı­
man daha yüksek hızda gerçekleşir. Bu da (örneğin bisiklet pompasının
pistonunu ittirdiğinizde olduğu gibi) aynı m iktarda gaz molekülünü daha
küçük hacimde sıkıştırdığınızda ya da sıcaklığı arttırdığınızda olur, çünkü
sıcaklık artışı da gaz moleküllerinin daha hızlı hareket etm esini sağlar.
Sıvılar da, m oleküllerinin etrafta hareket etmesi ya da “akması” bakı­
m ından gazlarla benzerdir (bu yüzden sıvıların ve gazların ikisine birden
“akışkan” deriz, fakat katilar için bu tanımı kullanmayız). Ama bir sıvıda­
ki moleküller birbirine, gazdaki moleküllerden daha yakındır. Gazı kapalı
bir kaba koyarsanız, gaz, kabı baştan aşağı, köşe bucak dolduracak şekilde
yayılır. Gazın hacmi de tüm kabı dolduracak biçimde hızlıca artar. Sıvılar
da kabın tüm köşe bucağını doldurur ama sadece belli bir seviyeye kadar.
Belirli bir miktar sıvı, aynı miktardaki gazın aksine belli b ir hacimde ka­
lır ve yerçekim inin etkisi yüzünden kabı aşağıdan yukarıya doğru ihtiyacı
olan hacim kadar doldurur. Çünkü sıvıların molekülleri birbirlerine yakın
dururlar. A ma bir katmınkinden farklı olarak birbirleri üzerinden kayarak
etrafta hareket ederler, bir akışkan şeklinde davranmalarının sebebi budur.
Bir katı ise kabı doldurmaya kalkmaz bile, sahip olduğu şekli koru­
maya devam eder. Çünkü katiların molekülleri, sıvılarmki gibi birbirleri­
nin üzerinden kaymak yerine komşularma göre aynı konumlarını (hemen
hemen) korurlar. “H em en hemen” diyorum çünkü katilarda bile mole­
küller (yüksek sıcaklıklarda daha hızlı olmak üzere) bir nevi titreşirler,
ancak kristal “geçit törenindeki” konum larından kristalin şeklini et-
\ kileyecek kadar uzaklaşmazlar.
\ Bazı sıvılar “kıvamlı” olur, örneğin pekmez gibi. Kıvamlı sı­

m , vılar aslında akar ama o kadar yavaş akar ki çok kıvamlı bir sıvı,
eninde sonunda kabın tabanını dolduracak olsa da b u çok uzun
zaman alabilir. Bazı sıvılar o kadar kıvamlıdır, yani o kadar yavaş

r
akarlar ki, onlara katı bile diyebiliriz. Bu gibi maddeler kristal­
lerden yapılmadıkları halde katı gibi davranırlar. Ö rneğin cam.
Camın “aktığı” söylenir ama bu o kadar yavaştır ki fark etmemiz
asırlar alır. Bu yüzden, pratik nedenlerden ötürü camı katı olarak
v kabul edebiliriz.
81
 Katı, sıvı ve gaz, maddenin yaygın olan üç “haline” ver­
diğimiz isimlerdir. Çoğu madde üç halde de bulunabilir, ama
farklı sıcaklıklarda. Metan, Dünya üzerinde bir gazdır ( g e ^
nellikle “bataklık gazı” olarak da adlandırılır çünkü batak­
lıklardan kabarcıklar halinde çıkar ve bazen de alev alıverir).
Ama Satürn’ün büyük ve çok soğuk uydusu Titanda sıvı halde
metan gölleri bulunur. Cıvayı bir sıvı olarak düşünürüz ama
bu sadece Dünyada normal sıcaklıklarda sıvı olduğu anlamı­
na gelir. Kutup soğuğunda dışarıda bıraktığınızda cıva katı
bir metaldir. F.ğer yeteri kadar yüksek bir sıcaklığa ısıtırsanız
demir de sıvı olur. Hatta D ünyanın derinlerindeki merke­
zinin etrafında sıvı demir ve nikelden bir deniz vardır. Bil­
diğim kadarıyla, yüzeyinde sıvı dem ir okyanusları bulunan
çok sıcak gezegenler de olabilir, pek ihtimal vermesem de bu
okyanuslarda yüzen ilginç yaratıklar da olabilir. Ama bizim
standartlarımıza göre demirin erim e noktası hayli yüksektir,
bu nedenle Dünya yüzeyinde demirle genellikle “soğuk de­
mir” olarak karşılaşıyoruz. Keza civanın donm a noktası da
hayli düşüktür, bu nedenle onunla da genellikle sıvı olarak
karşılaşıyoruz. Sıcaklık ölçeğinin öteki ucunda, yani onları
yeterince ısıttığınız durum da ikisi de gaz hale geçerler.

Atom un içinde
Bu bölüm ün başında maddeyi m ümkün olan en küçük par­
çalarına kadar ayırmayı hayal ettiğim izde atoma gelince
durmuştuk. Kurşun atomu, kendisine hâlâ kurşun denmesi­
ni hak edecek en küçük parçacıktır demiştik. Ama gerçekten
bir atomu daha küçük parçalara ayıramaz mısınız? Peki ya
o parçalar, küçük minnacık b ir kurşun parçasına benzemez
mi? Hayır, küçük bir kurşun parçacığına benzemezler. Hiç­
bir şeye benzemezler. Çünkü atomlar gözle görülemeyecek
kadar hatta çok güçlü mikroskoplarla bile görülemeyecek
kadar küçüktürler. Ve evet, bir atomu daha da küçük par­
çalara ayırabilirsiniz, ama bunu yaptığınızda, birazdan gö­
receğimiz sebepler dolayısıyla, artık o element olmaktan
çıkar. Ayrıca bu yapması çok zor bir şeydir ve çok büyük
miktarlarda enerji açığa çıkmasına neden olur. Bu nedenle
“atomu parçalamak” sözcükleri bile bazı insanların keyfini
kaçırmaya yeter. Atom ilk kez 1919 yılında Yeni Zelaııdalı
büyük bilimci Ernest Rutherford tarafından bölündü.
 Bir atomu görmemiz ve onu başka bir şeye dönüştürme-
bölmemiz mümkün olmasa da bu onun içinin neye ben
ediğini araştıramayacağımız anlamına gelmez. 1. Bölümde
N çıtladığım gibi, bilimciler bir şeyi doğrudan göremediklerin­
de, onun neye benzeyebileceğine dair bir “model” ortaya ko­
yarlar ve bu modeli test ederler. Bilimsel model, bir şeyin neye
benziyor olabileceğini düşünmenin bir yoludur. Yani atomun
modeli, bir atomun içinin neye benziyor olabileceğine dair bir
çeşit zihinsel resim gibidir. Bilimsel model, hayal ürünü gibi
görünebilir ama sadece bir hayal ürünü değildir. Bilimciler bir
modeli sadece ortaya atmakla kalmaz, onu aynı zamanda test
ederler. “F.ğer düşündüğüm bu model doğruysa, gerçek dünya­
da şunu ve bunu görmeyi beklemeliyiz” derler. Deneyler yapıp,
belli ölçümler alınca ne bulmanız gerekeceğini öngörürler. Ba­
şarılı bir model, öngörüleri doğru çıkan b ir modeldir, özellikle
de deney testini başarıyla geçerlerse. Ö ngörüler doğru çıkarsa,
bu durum da modelin muhtemelen gerçeği ya da en azından
gerçeğin bir kısmını temsil ettiği anlamına geldiğini umabiliriz.
Bazen öngörüler doğru çıkmaz ve bilimciler geri dönüp
modelde bazı düzeltmeler yaparlar veya yeni bir model düşü­
nürler ve onu test ederler. 11er şekilde, bizim “bilimsel yöntem”
dediğimiz bu model sunma ve test etme yöntemi, insanların
bir zamanlar anla(ya)madığı şeyleri, uydurulmuş en yaratıcı
en güzel söylenceden daha iyi açıklama şansına sahiptir.
İlk atom modellerinden biri olan “üzümlü kek hamuru”
olarak da bilinen atom modeli on dokuzuncu yüzyılda büyük
İngiliz fizikçi J. J. Thomson tarafından ortaya atılmıştır. Bu m o­
delin üzerinde durmayacağım çünkü daha başarılı olan Rut-
herford modeli onun yerini almıştır. Rutherford atom modeli
aynı zamanda atomu ilk kez bölen. Yeni Zelanda’d an İngiltere’ye
Thomson’ın öğrencisi olarak çalışmak için gelen ve daha sonra
Cambridge’d eki fizik kürsüsünü Thomson’d an devralan Ernst
Rutherford tarafından ortaya atılmıştır. Rutherford modeli de,
Rutlıerford’un öğrencisi olan ünlü DanimarkalI Niels Bohr ta­
rafından geliştirilmiş, küçük m inyatür bir güneş sistemi olarak
ele alınmıştır. Atomun ortasında, kütlenin çoğunluğunu içeren
bir çekirdek vardır. Çekirdeğin etrafında da “yörüngelerinde”
dolanan, elektron adı verilen küçük parçacıklar bulunur (“yö­
rünge” kelimesi sizi yanıltmasın, güneşin etrafında dönen bir
gezegen gibi elektronlar küçük yuvarlak ve belli bir konumlan
bulunan şeyler değillerdir).

83
 Rutherford-Bohr modelindeki, muhteme­
len gerçeği yansıtan, şaşırtıcı bir nokta çekirdekler
arasındaki uzaklığın elmas gibi sert katilarda bile,
çekirdeğin boyutuna kıyasla çok büyük olmasıdır.
Çekirdekler hayli aralıklı olarak dizilmişlerdir. İşte
dönmeye söz verdiğim noktaya geldik.
Elmas kristalinin, geçit törenindeki (ama üç
boyudu bir geçit törenindeki) askerler gibi dizilmiş
karbon atomlarından oluşan dev bir molekül oldu­
ğunu söylediğimi hatırlıyor musunuz? Güzel, şimdi
bu elmas kristali “modelimizi” onu ölçeklendirerek
biraz daha geliştirelim, yani kristaldeki boyuüann ve
uzaklıkların birbiriyle nasıl ilişkilendirildiğine girece­
ğiz. Kristaldeki her bir karbon atomunu, etrafındaki
yörüngelerinde dönen elektronlarıyla birlikte, asker
olarak değil de bir futbol topu olarak resmettiğimizi
düşünün. Bu ölçekte, en yakın komşu futbol topu 15
kilometreden uzakta olacaktır.

84
Futbol topları arasındaki bu 15’e r kilometre mesafe­
ler, yörüngesindeki elektronları barındırır. A ma her
bir elektron, bizim “futbol topu” ölçeğimize göre,
bir sivrisinekten çok daha küçüktür ve bu minyatür
sivrisinekler futbol toplarına birkaç kilometre uzak­
tan uçarlar. Görüyorsunuz ki, şaşırtıcı b ir şekilde,
efsanevi sert elmas bile aslında neredeyse tamamen

boşluktur!
Aynısı, ne kadar sert ve katı olursa olsun tüm
kayalar için de geçerli. D em ir ve kurşun için de ge­
çerli. E n sert odu n için de geçerli. Ayrıca sizin ve be­
nim için de geçerli. Katı maddelerin “paketlenmiş”
atomlardan meydana geldiğini söylemiştim, ama
“paketlenmiş” dem ek biraz garip kaçıyor çünkü
atomların kendileri de çok büyük oranda boşluk­
tan oluşuyor. A tomların çekirdekleri birbirlerinden
o kadar uzak ki, futbol topu boyutuna getirilseler,
herhangi bir çift atom arasında 15 kilometre uzak­
lık ve arada uçuşan birkaç sivrisinek olurdu.
 Bu nasıl olabilir? Eğer bir kaya neredeyse ta­
m am en boşluktan oluşuyorsa, diğer bir ölçekle en
yakın komşusundan kilometrelerce uzakta bulunan
futbol toplan gibi aralıklıysa nasıl oluyor da bu ka­
dar sert ve katı olabiliyor? N eden üzerine oturduğu­
m uzda iskambilden kuleler gibi yıkılmıyor? Madem
çoğunlukla boşluktan oluşuyor neden baktığımız
şeyin arkasını göremiyoruz? N eden hem bir duvar
hem de ben çoğunlukla boşluktan oluşuyorsak dos­
doğru duvarın içinden geçemiyorum?
İlk başta makul b ir fikir gibi görünüyor. D u­
varın ve benim bedenimin, birbirlerinden 15 kilo­
metre uzaklıktaki futbol toplan gibi aralıklı duran
atomlardan oluştuğunu biliyorum. Elbette, eğer
hem duvar h em de bedenim çoğunlukla boşluk­
tan oluşuyorsa, benim atomlarımı duvarın atom-
lan arasındaki boşluklara denk getirerek duvardan
geçebilmem m üm kün olmalıydı, değil mi? Neden
geçemiyorum?

Sıradan bir binanın sıradan bir odasın­

da oturduğunuzu ve duvara baktığınızı
hayal edin. Ve şöyle düşünmeye başlı­
yorsunuz: bu duvar sadece betondan ve
beton da sadece atomlardan ve atomlar
da büyük ölçüde boşluktan oluşuyor.
Keza siz de öyle, büyük oranda boşluk­
tan oluşuyorsunuz.

Bu durumda, elbette ki duvardan geçe­

biliyor olmanız gerekir, değil mi? Ne­
den bir denemeyesiniz ki? Ve böylece
denemeye karar veriyorsunuz.
N r -1
H î i v J İ

\
Ve sonra duvara tosluyorsunuz.
Neden?
T İ
r v •
 Neden kayalar ve duvarlar se rttir ve neden Katı m addeyi “içinden geçemeyeceğiniz
bizim boşluklarım ızla onların boşluklarını denk şey” olarak tanım larız. Bir çekirdeği kom şuları-
g etirem eyM A H İm a m ,! gereken şu ki, katı „a göre sabit bir k o n u m d a tu ta n bu gizemli kuv-
m adde olarak h issettiğinim v e f t , . .. f , n iv ıe hjr d u v a rd a n geçemezsiniz. İşte
ler sadece e lek tro n Ve ek ' S° rdu§umuz Şey- vetler nedeniyle di
topundan” ve ' ' s i v r i s i n e k * ten’ Yan>“futbol katıbudur. sa d e c e atom ları bir
duvardan g e ç m e y i d ^ ^az^asıdır (nitekim, Sıvı da katiya erîZ ^ v e k u v v e tler daha
acılı b ir d e n e y im \ e herkes bu1 gereğiarada tutan bu gizem
gizem»li a- -an b jrb jr]eJerj
r i ü zerin d en
bol to rp —
la r ın
«.«ı” bo ir
ır bh iir ;• ^j insanları,
........arı, “fut-
az sıkıdır, böylece atom a ^ seçe b ile ce ğ i
z a m a n d a h e r “f, ,n de n ayrı tutan fakat aynıkayabilirler, bu da suyun JÇ
M w „ t h re i to p u n » -O h ,» .™ Ş ” -izi anlamına
i ’sgelir i a. m»a - " ” g eiçinden çem ez-
geçebildiğiniz k a d a r h ız lı 8 V
-n d in e # siniz. Hava gaz o ld u ğ u i ç i n (d a h a
v e tle r d e n ”, “b a ğ lard an ” ve “alan­ doğrusu g a zla rın b i r k a r ış ım ı
la r d a n s ö z e d e rle r. İşte maddeleri • olduğu için) iç in d e n g e ç m e k ve
k a tı o l a r a k h isse tm e m iz i sağlayan içinde hareket e t m e k k o la y d ır
b u k u v v e t l e r v e alanlardır. Çünkü gaz a to m la rı b i r b i r l e r i n e
A t o m v e ç ekirdek gibi gerçek- bağlı olmaktan d a h a ç o k s e rb e s tç e
te n d e ç o k k ü ç ü k olan olgubrm b o ^- dolaşırlar. Bir caz ın irin rt* . •• ••
, in d iğ in iz ç a n ta n , -madde ve “boşluk”
bo* ak atomların
ancak atomların ço&ut “ Ç m d' Y e n m e k
«i,-
tu n a yitirmeye başlar. Çe- (Aştığın,e yönün , ersi & *■' " ™ y ü r ü m e y e
a ra s ın d a k i f a r gjbi
gibi bir -“madde”
„ adde- ve zorlaşır. “Rüzgar”
"Rüzgar" b u dur
d u , rriv
û ^. Kl ‘a r e k e t «d
e d iy o rsa
k ir d e ğ i n , W , arasında "boşluktan- ye çalışırken olan da h,’„ ı Z 8 ara k a r ş ı y ü rü m e-
d iğ e r çe cövlemek aslında yürümek zor cUkm. . Ur- ^ i r fırtın a v a
d İ ğ a Ç f ' s m t l m söyleme1 aslında yürümek zor o l a b i U r y e W l £ lr,In a y a 1™S‘
f tam oıaı«
olarak
* doğruo bir bir >
jet m otorunun
»i unun y,ara
a„ ttıo
„ “ *a s ır°8»y» karşı v /yaa da
ifade değildir. yürümek im kansızdır Y apay rüzgara karşı

87
 Bizler katı maddelerin içinden ge­
çenleyiz ama fotonlar gibi çok küçük
parçacıklar geçebilirler. Işık huzmeleri,
foton akımlarıdır ve “saydam” dediğimiz
türden katı maddelerin içinden doğruca
geçebilirler. Suyun veya camın ya da bazı
değerli taşların “futbol toplarının” dizili­
mi sayesinde

fo to n la r

aralardan
geçebilirler, gerçi tıpkı sizin suda y ürü­
meye çalışırken yavaşladığınız gibi biraz
yavaşlarlar.
Kuvars kristalleri gibi bazı istisnalar
haricinde kayalar saydam değildir ve fo­
tonlar kayaların içlerinden geçemezler.
Bunun yerine, kayanın rengine bağlı ola­
rak, ya kayanın kendisi tarafından soğu­
ru lu r ya da kaya yüzeyinden yansıtılırlar
ve aynı şey diğer katilar için de geçerli-
dir. Bazı katı şeyler fotonları çok özel bir
biçimde doğrusal olarak yansıtırlar ve
bunlara ayna deriz. Ama çoğu katı m ad­
de, fotonların çoğunu soğurur (saydam
değildirler) ve yansıttıklarını da dağıta­
rak yansıtırlar (ayna gibi davranmazlar).
O nları “opak” ve ayrıca hangi türden
fotonları soğurup hangi türden fotonları
yansıttıklarına bağlı olarak renkli görü­
rüz. Renklerle ilgili bu önem li konuya
“Gökkuşağı nedir?” başlıklı 7. Bölüm’d e
tekrar döneceğim . Şimdi daha da küçük
bir yere odaklanalım ve çekirdeğin içine,
futbol to punun kendisine bakalım.
 En küçük şey
Çekirdek pek de futbol topu
değildir aslında. O biraz kaba bir
modeldi. Kesinlikle bir futbol topu
gibi yuvarlak değildir. H atta belli bir
“şekli” olup olm adığından bahsedebi­
leceğimiz bile kesin değil.

kelimesinin kendisi,
tıpkı “katı” kelimesi
gibi, çok küçük boyut­
larda anlamını
yitiriyordur. Ve küçük
derkençokçokçokküçüklen
bahsediyoruz.

sonundaki
n o k ta , m ily o n la rc a m ü r e k ­
k e p a t o m u ---------

H er bir çekirdek, proton ve nötron denilen daha kü­

çük parçacıklar içerir. O nları da top gibi düşünebilirsiniz
isterseniz ama tıpkı çekirdek gibi onlar da gerçekte top
gibi değildir. Protonlar ve nötronlar boyut olarak hemen
hem en aynıdır. Gerçekten çok çok küçüktürler am a yine
de çekirdeğin etrafında dönen elektronlardan (“sivrisi­
neklerden”) 1000 kat daha büyüktürler. Proton ile n ö t­
ron arasındaki temel fark protonun yüklü, n ö tronun ise
yüksüz olmasıdır. Elektronların da elektrik yükleri vardır
ama protonunkinin tersidir. “Elektrik yükünün” ne oldu­
ğuna burada çok girmeyeceğiz. N ötronlar yüksüzdür.
Protonlar ve nötronlar çok çok küçüktür am a elekt­
ronlar çok çok çok küçük oldukları için atom un kütlesi­
n i esasında sadece proton ve nötronlar oluşturur. “Kütle”
nedir? Kütleyi ağırlık gibi bir şey olarak düşünebilirsiniz
ve ağırlıkla aynı birimlerle ölçersiniz (örneğin gram).
A ncak yine de kütleyle ağırlık aynı şey değildir. Bunu
açıklamam gerekecek am a b u açıklamayı bir sonraki bö ­
lüm e erteliyorum. Şimdilik “kütleyi” “ağırlık” gibi bir şey
olarak düşünün.

89
 B ir n e s n e n in k ü tlesi nered ey se tam am en ,
tü m a to m la rın d a k a çar ta n e p ro to n ve n ö tro n
old u ğ u n u n to p la m ın a dayanır. B ir elem entin
herh a n g i b ir a to m u n u n ç e k ird eğ in d ek i p ro to n
sayısı a y n ıd ır ve ç ek ird eğ in e tra fın d a k i elektron
sayısı da b u p ro to n sayısına e ş ittir am a elekt­
ro n la r çok k ü ç ü k o ld u k la rı için k ütleye fark
edileb ilir b ir k atk ıları yoktur. Bir h id ro je n a to ­
m u n u n sadece b ir p ro to n u (ve b ir elek tro n u )
vardır. B ir u ra n y u m a to m u n u n 92 p ro to n u v a r­
dır. K u rşu n u n 82 tan e. K arb o n u n 6 tan e, l ’d en
100’e k a d a r (ve 100’d e n b ira z fazla) h e r sayı için,
o sayıda p ro to n a (ve elek tro n a) sa h ip b ir ve sa ­
90
dece b ir elem ent vardır. H epsini b u rad a saym a­
yacağım am a b u n u yapm ak h iç de zor olm azdı
(Eşim Lala, hafıza egzersizi ve u y um asına y ar­
dım cı olm ası için geliştirdiği b ir y öntem le h e p ­
sini ezb erden h ızlıca sayabilir).
B ir elem en tin sahip olduğu p ro to n (ve
elektron) sayısına o elem en tin “atom n u m a ra ­
sı” denir. Ö rneğin, k a rb o n u n ato m nu m arası 6,
k u rşu n u n k i 82’dir. E lem entler, p eriy o d ik tablo
den ilen (ilginç olsa da n ed en periy o d ik tablo
den d iğ in in detay ların a girm eyeceğim ) tab lo d a
uygun b ir biçim de yerleştirilm işlerdir. Şim di
söz verdiğim üzere, n ed en “k u rşu n u k ü çü k par-
çalara a y ırırk en s o n u n d a öyle b ir yere gelirsiniz
ki o parçacığ ı te k ra r b ö ld ü ğ ü n ü z d e a rtık k u r­
şu n o lm a k ta n çık ar” d ed iğ im i açıklayacağım .
K urşun a to m u n u n 82 p ro to n u v ard ır. E ğer a to ­
m u b ölecek o lu rsa n ız a rtık 82 p ro to n u o lm aya­
cak ve k u rşu n o lm a k ta n çıkacaktır.
Bir a to m u n ç ek ird eğ in d ek i n ö tro n sayı­
sı, p ro to n say ısın d an d a h a az sab ittir: p e k çok
e lem en tin farklı n ö tro n sa y ıların a sah ip izotop
d en en versiy o n ları vardır. Ö rn e ğ in , k a rb o n u n
K arbon-12, K arb o n -1 3 ve K arb o n -1 4 d e n e n
üç izo to p u b u lu n u r. B urad ak i sayılar, a to m u n
p ro to n la rın ın ve n ö tro n la rın ın to p la m ı olan
k ü tlesini tem sil eder. H e r b irin in a ltı p ro to n u
b ulunur. K a rb o n -1 2 ’n in a ltı n ö tro n u , K arbon-
13’ü n yedi ve K a rb o n -1 4 ’ü n de sekiz n ö tro n u
b ulunur. K arb o n -1 4 gibi b azı iz o to p la r ra d y o ­
aktiftir, y an i ö n g ö rü le b ilir b ir h ızd a am a öngö-
rülem ey e n a n la rd a b aşk a b ir elem en te d ö n ü şe ­
bilirler.
Pekala, m a d d e le ri d a h a k ü ç ü k d ah a daha
k ü çü k pa rç a la ra ayırm a g ö rev im iz b u ü ç p a r ­
çacıkla s o n b u ld u m u: elek tro n , p ro to n ,
n ö tro n ? H ayır, p ro to n la rın ve n ö tro n la rın iç in ­
de bile k u a rk ded iğ im iz dah a k ü ç ü k b ir şeyler
var. A m a b u kon u y a b u k itap ta girm eyeceğim .
Sizin anlayam ayacağınızı d ü şü n d ü ğ ü m d en d e ­
ğil. B en ken d im , an lam ad ığ ım ı bildiğim den!
B urada bilin m ey en in h arik alar d iyarına g iri­
y o ruz. Ve anlayışım ızın sın ırla rın a ne zam an
v a rdığım ızı fark etm ek de önem li. Bu şeyleri
h iç anlayam ayacağım ızdan değil. B üyük ih ti­
m alle anlayacağız d a, bilim ciler b aşarılı olm ayı
u m a ra k b u k o n u la r üzerin d e çalışm aya devam
ediyorlar. A m a n eyi an lam adığım ızı bilm eliyiz
ve o k o n u n u n üzerin d e çalışm adan önce b u n u
k abul etm eliyiz. Ç ok k ü çü k o lg u ların h arik alar
diyarıyla ilgili e n azın d an bazı şeyleri anlam aya
başlayan b ilim ciler v a r am a b e n o n lard an b iri
d eğilim . B ilgim in s ın ırla rın ı b iliyorum .
Stf

Karbon: yaşamın yapı iskelesi
Tüm elementler kendilerine has b ir şekilde özel­
dirler. Ama bir tanesi yani karbon, o kadar özel ki
bu b ölüm ü biraz ondan bahsederek bitirm ek isti­
yorum . Karbon kimyasının, onu diğer tü m kim ­
yadan ayıran bir ismi bile var: “organik” kimya.
G eri kalan tüm kimya ise “inorganik” kimyadır.
Peki karbonu bu kadar özel kılan nedir?
Cevap karbon atom larının diğer karbon
atomlarıyla bağ yaparak zincirler oluştur­
m asında yatıyor. Kimyasal bir bileşik
olan oktan (yukarıda, onu petrolün
ya da benzinin bir bileşeni ola­
rak da biliyor olabilirsiniz),
hidrojen atomları (gri toplar) ve sekiz karbon­
dan (siyah toplar) oluşan görece kısa bir zincir­
dir. K arbonla ilgili harika bir özellik, herhangi bir
uzunluğa sahip zincirler oluşturabilmesidir, bazı­
ları gerçekten yüzlerce karbon uzunluğundadır.
Bazen zincirler bir halka oluşturabilir, ö rn eğ in
üstte sağdaki (güve kovucuların yapıldığı madde)
naftalin gibi. Naftalin molekülleri de yine hidro­
jen bağlı k arbonlardan ancak bu kez iki halka bi­
çiminde oluşmuştur. Karbon kimyası, b ir bakıma
lego benzeri bir oyuncak seti gibidir.
Kimyacılar laboratuarda karbon atom larını sa­
dece basit halkalar olarak değil Bucky küreleri
ve Bucky tüpleri benzeri harika biçimlerde de
birbirine bağlamayı başarmışlardır. “Bucky”, jeo-
dezik kubbeyi icat eden büyük A merikalı mim ar
Buckminster Fuller’in takm a adıdır. A radaki bağ-

92
lantıyı aşağıdaki resme bakarak görebilirsiniz. Bi­
lim cilerin yaptıkları Bucky küreleri ve Bucky tü p ­
leri yapay moleküllerdir. A m a karbon atomlarının,
lego parçalarının birleşmesi gibi birleşerek, nasıl
çok büyük olabilen iskele benzeri yapılar oluştu­
rabileceğini göstermişlerdir. (Daha yakın tarihte,
Bucky küresi yapılarının, uzayda, uzak bir yıldızın
yakınına doğru sürüklenm ekte olan b ir toz bulu­
tunda tespit edildiğine dair heyecan verici haberler
yayınlandı.) Karbon kimyası her biri farklı şekil­
lerde, neredeyse sonsuz sayıda olası molekül sunar
ve bunların farklı binlercesi canlı bedenlerinde
bulunur. Yukarıda tüm kaslarımızda milyonlarca
kopyası bulunan çok büyük b ir molekül olan mi-
yoglobini görebilirsiniz. Çizim , atomları tek tek
göstermiyor sadece onları birbirine bağlayan bağ­
ları gösteriyor.
M iyoglobindeki tü m atom lar karbon ato­
m u değildir am a onları etkileyici bir yapı iskeleti
gibi birbirine bağlayanlar karbon atomlarıdır. Ve
yaşamı m üm kün kılan gerçekten de budur. Mi-
yoglobinin canlı hücrelerindeki binlerce eş dere­
cede karm aşık molekülden sadece b iri olduğunu
düşünürseniz, tıpkı sizin yeterince büyük bir lego
setiyle hem en hem en her şeyi inşa edebileceğiniz
gibi k arbon kimyasının da canlı organizmalar ka­
d ar karmaşık herhangi b ir şeyi oluşturm ak için bir
araya getirilecek olası biçimleri m uazzam genişlik­
teki bir yelpazede sağlayabileceğini aklınızda can­
landırabilirsiniz.
Ne! Söylence yok mu?
Bu bölüm bir dizi söylence ile başlam adığın­
dan farklı oldu. Bunun tek nedeni bu konu
üzerine söylence bulm anın çok zor olması.
G üneşin ya da gökkuşağının ya da depremle­
rin aksine, çok küçük olguların dünyası ilkel
insanların pek dikkatini çekmemiştir. Biraz
düşününce bu durum çok da şaşırtıcı değil
aslında. O olguların orada olduğunu bilm ele­
rinin bir yolu yoktu, dolayısıyla onları açıkla­
m ak için bir söylence icat etm eleri de gerek­
m edi elbette. Göllerin ve havuzların, toprağın
ve tozun, hatta kendi bedenlerim izin bile gözle
görülemeyecek kadar küçük am a yine de k ar­
maşık olan kendilerine has güzellikte ya da
bakış açınıza göre korkutucu canlılarla kayna­
dığını, o n altıncı yüzyılda mikroskop icat edi­
lene dek kimse bilm iyordu.
Aşağıdaki resimdeki canlılar toz akar­
ları. örüm ceklerle uzaktan akrabalar ancak
göze küçük beneklerden başka bir şey olarak
görünmeyecek kadar küçükler. H er evde on ­
lardan binlerce bulunur, h er halı ve büyük ih­
tim alle sizinki de dahil olm ak üzere h er yatak
onlarla kaynar.
Eğer ilkel insanlar o nları biliyor olsalardı,
onların varlığını açıklamak için nasıl söylen­
celer ve efsaneler yaratırlardı kim bilir! Ama
m ikroskop icat edilm eden önce bu canlıların
varlıkları hayal bile edilemezdi, bu yüzden
onlar hakkında b ir söylencemiz yok. Ayrıca
ne kadar küçük olurlarsa olsunlar, bu akarlar
bile yüz trilyondan fazla atom a sahip.
Toz akarları görülm ek için fazla küçük­
tü r ama onları oluşturan hücreler daha da
küçüktür. O nların, ve bizlerin, içimizdeki çok
sayıdaki b akteri ise daha da küçüktür.
 Ve atom lar bakterilerden de küçüktür.
Tüm dünya son derece küçük, gözle görülem e­
yecek kadar küçük şeylerden m eydana gelmiş­
tir. A m a buna rağm en hiçbir söylencede h a t­
ta her şeyi bilen ta n rı tarafından gönderildiği
düşünülen kutsal kitaplarda bile onların bahsi
geçmez! Aslına bakarsanız, tü m bu mitlere ve
söylencelere baktığınızda bilim in sabırla o rta ­
ya çıkardığı bilgiyi içerm ediklerini görürsünüz.
Evrenin ne kadar büyük ve kaç yaşında o lduğu­
nu söylemezler, kanseri nasıl tedavi edebilece­
ğim izden bahsetm ezler, yerçekim ini ya da içten
yanm alı m otoru açıklamazlar, bakterilerden ya
d a nükleer füzyondan ya da elektrikten ya da
anesteziklerden söz etmezler. Aslında, hiç de
şaşırtıcı olmayan b ir şekilde kutsal kitaplardaki
hikayeler, o hikayeleri anlatm aya başlayan in ­
sanların dünya h akkında bildiklerinden fazlası­
n ı içermezler! Eğer b u “kutsal kitaplar” gerçek­
ten her şeyi bilen tan rılar tarafından yazılmış,
ya d a yazdırılm ış ya da vahiy edilmişlerse, sizce
de b u tan rıların tü m b u yararlı ve önem li b ilgi­
ler üzerine bir şeyler söylememiş o lm aları garip
değil mi?
 AŞAMLARIMIZA İKİ büyük döngü tarafin dan yön VERİLİR, bunlardan biri öbü­
Y ründen çok daha yavaştır. Hızlı olan döngü, karanlık ve aydınlığın her 24 saatte bir
gerçekleşen günlük dönüşüm üdür ve yavaş olan döngü ise yaz ve kışın 365 günden
birazcık uzun süren dönüşüm üdür. Hiç de şaşırtıcı olm ayan bir şekilde her iki döngü
de söylenceler doğurm uştur. Özellikle, güneşin doğudan batıya çarpıcı seyahati ne­
deniyle gece-gündüz döngüsüne dair söylenceler oldukça zengindir.
Hatta kimi insanlar güneşi, bir tan rı tarafından gök­
yüzü boyunca sürülen altın b ir at arabası olarak
görürler.
Avustralya’nın aborjinleri en az 40.000
yıldır adalarında yalıtılmış bir yaşam sürer­
ler ve dünyanın en eski söylencelerinden
bazılarına sahiptirler. Bunlar çoğunluk­
la Rüyadevri denilen, dünyanın oluştuğu,
hayvanlar ve devlerle dolu gizemli bir çağda
geçer. Farklı aborjin kabilelerinin farklı Rü­
yadevri söylenceleri vardır. Şimdi anlataca­
ğım, güney Avustralya’nın Flinders sıradağ­
larında yaşayan kabileye ait.
İki kertenkele, Rüyadevri zamanında
arkadaş olmuşlar. Biri bir dev kertenkele,
öbürü de bir gekoymuş (ayaklarında dikey
yüzeylere tırm anm asını sağlayan vakumlar
bulunan sevimli bir kertenkele tipi). Bu iki
arkadaş, diğer arkadaşlarının “güneş kadın”
ve onun sarı dingo köpekleri tarafından kat­
ledildiklerini öğrenmişler.

96
 >

KIS
■
u e Ijİg w3 r ?

Bunun üzerine güneş kadına çok kızan dev kertenkele, güneş kadına
bum erangını fırlatıp onu gökyüzünden düşürmüş. G üneş batı ufkundan
kaybolup dünyayı karanlığa boğmuş. Bizim iki kertenkele paniklem iş
ve umutsuzca güneşi gökyüzüne geri koyup ışığı yeniden canlandırm a­
ya çalışmışlar. D ev kertenkele güneşin
kaybolduğu batı tarafına doğru bir
bumerang daha fırlatm ış. Bildi­
ğiniz üzere bum erang fırlatana
geri dönen fevkalade bir alettir.
Bu yüzden kertenkeleler, bu ­
merang geri dönerken güneşi
de gökyüzüne geri getireceğini
umuyorlarmış. A m a öyle olm a­
mış. Bunun üzerine b ir umut
güneşi geri getirir diye birçok
yöne birçok bum erang fırlat­
mışlar. En son dev kertenkele­
nin sadece bir tane bumerangı
kalm ış ve umutsuzlukla onu
güneşin kaybolduğu yönün
tersine, doğuya doğru fırlatmış.
Bu kez bum erang geri dönerken
güneşi de beraberinde getirmiş.
O günden beri güneş aynı rotayı
izlemiş, batıdan batıp, doğudan
doğmuş.

97
 D ü n y an ın h e r y erin d e, söylenceler ve efsan e­
lerd e bu g arip özellik v ard ır: belli b ir olay ilk kez
g erçekleşir ve so n ra h iç a çıklanm ayan n e d en lerd en
ö tü rü aynı şey son su za d ek olm aya devam eder.
îşte b ir b aşka a b o rjin söylencesi d a h a. Bu se­
ferki gü n ey d o ğ u Avustralya’dan. A b o rjin in b iri b ir
g ü n , g ökyüzüne b ir em u y u m u rta sı fırlatır (em u,
b ir çeşit A vustralya d e v ek u şu d u r). Y um urta ç a t­
lar, için d en gü n eş çık ar ve (artık b ir şekilde orada,
göky ü zü n d e b u lu n a n ) b ir yığ ın y akacak o d u n u tu ­
tu ştu ru r. G ö k ta n rısı ışığın in san lara yararlı o ld u ­
ğ u n u fark e d er ve o g ü n d en so n ra h izm etk arla rın ı
g ö kyüzüne h e r gece ertesi g ü n ü ay d ın latm ak için
y eterin ce y an acak o d u n koy m aları için g ö rev len ­
dirir.
M evsim lerin d a h a u z u n o lan d ö n g ü sü d e d ü n ­
y anın d ö rt b ir tara fın d a söylencelere k o n u o lm u ş­
tur. Yerli Kuzey A m erik a söylencelerinde d e k a ra k ­
terler, diğer b irço k söylencede o ld u ğ u gibi, genelde
hayvanlardır. Şim diki söylence b a tı K anada’n ın
T ah ltan y erlilerin d en . Bir z am an lar K irpi ile K u n ­
d u z ara sın d a m e v sim lerin n e k a d ar u z u n sürm esi
gerektiğine d a ir b ir çekişm e varm ış. K irpi kışın
beş ay sü rm e sin i isteyip beş p a rm a ğ ın ı gösterm iş.
A m a K un d u z kışın beş aydan fazla, k u y ru ğ u n d ak i
çizgilerin sayısı k a d ar sü rm e sin i istiyorm uş. K irpi
sin irle n m iş ve d ah a d a kısa b ir k ış için ısra r e tm e ­
ye d evam etm iş. Ç ılgınca b ir iş yapıp başp arm ağ ın ı
ısırıp k o p arm ış ve k alan d ö r t p a rm a ğ ın ı kaldırm ış..
Ve o g ü n de n so n ra kış d ö r t ay sü rm ü ş. Bu söylen­
ceyi b iraz hayal k ırıcı b u lu y o ru m ç ü n k ü k ış ve y a­
zın v arlığ ın ı d o ğ ru d an k abul ed iy o r ve sadece kaç
ay süreceği k o n u su n a b ir açıklam a getiriyor. En
azın d a n b u açıdan b ak ın ca Y unan sö y ­
lencesi P ersefone d ah a iyi.
Persefone baş ta n rı Z eus’u n k ı­
zıydı. A n n esi D ünya’n ın b ere k et ve
h a sat ta n rıça sı D em eter’di. Persefo­
ne, D em eter ta ra fın d an ço k se v ilir­
d i ve ek in lere göz k ulak olu rd u . A m a Persefone’yi
seven b ir te k D em eter değildi, yeraltı ta n rısı Ha-

98
des de Persefone’yi seviyordu. Bir gün Persefone
çiçekli b ir çayırda oynarken, b ir yarık açıldı ve at
arabası üzerinde H ades belirdi; Persefone’yi kav­
rayarak o nu aşağıya, karanlık yeraltı krallığına gö­
türdü. D em eter kızının kaybından dolayı o kadar
büyük üzüntü içine düştü k i bitkileri büyütm eyi
bıraktı ve insanlar açlık çekmeye başladı. So n u n ­
da Zeus, gidip Persefone’yi ışığın ve canlıların
dünyasına geri getirm esi için mesajcısı H erm es’i
yeraltı dünyasına yolladı. Maalesef, Persefone’nin
yeraltı dünyasında bulun d u ğ u esnada altı n ar ta ­
nesi yediği ortaya çıktı ve b u (söylencelerde gör­
meye alıştığım ız m antık üzere) h er yıl (yediği her
nar tanesi için) altı ay boyunca yeraltı dünyasına
geri gitm ek z orunda olduğu anlam ına geliyordu.
Böylelikle Persefone yılın bah arla başlayıp yaz b o ­
yunca devam eden bir kısm ın ı yeryüzünde geçirir.
Bu süre boyunca bitkiler yeşerir ve h er şey çok g ü ­
zeldir. Ama kış gelince yediği şu lan et n ar taneleri
yüzünd en H ades’in y anına d ö n e r ve to p rak soğuk
ve ç orak kalır, h içbir şey büyüm ez.
günü geceye.
çgulrgn 5erçeKkB n
N e za m a n o rtada döngüsel b ir şekilde ve son
derece hassas bir biçim de değişen b ir olgu
olsa, bilim ciler bir şeylerin ya sarkaç gibi sa-
lındığından ya d a d ö n d ü ğ ü n d en şüphelenir.
Bizim g ü nlük ve m evsim sel döngülerim iz için
söz konusu olan İkincisidir. Mevsimsel d öngü
D ünyanın, kendisin d en 150 m ilyon kilom etre
uzaklıkta bulunan G üneş’in e trafındaki yıl­
lık dönüşüyle açıklanır. Ve gü n lü k d öngü de
Dünya’n m bir topaç gibi d önüp durm asıyla
açıklanır.
G üneş’in gökyüzü boyunca hareket ettiği
yanılsaması, eh adı ü stü n d e b ir yanılsamadır.
Göreceli hareketin b ir yanılsamasıdır. Benzer
yanılsam alarla sıklıkla karşılaşırsınız. Mesela,
istasyonda diğer b ir tren in yan ın d a durm akta
olan başka bir trendesinizdir. Birden “hareket”
Kigl
g d jr '
etm eye başladığınızı sanırsınız. A m a sonra
fark edersiniz ki gerçekte h areket ettiğiniz yok.
H areket eden aslında zıt yönde giden diğer
tren. T renle ilk seyahatim de bu yanılsam adan
ne k ad ar etkilendiğim i hatırlıyorum . (Am a
çok k ü çü k olm alıyım ki b u ilk tren seyahati­
m e d a ir yanlış anladığım b ir başka şeyi daha
hatırlıyorum : Platform da beklerken a nnem
ve b abam “T renim izin gelmesine az kaldı” ve
“îşte tren im iz geliyor” gibi şeyler söyleyip d u ­
ruyorlardı. Trene bir an önce binm ek için çok
heyecanlanm ıştım ç ü n k ü o bizim trenim izdi.
K oridorda bir aşağı b ir yukarı h e r şeye hayret
ederek y ürüyüp d u rm u ştu m ve gururluydum
ç ünkü h e r bir parçasının sahibi olduğum uzu
düşünüyordum .)
 G öreceli hareket yanılsam ası te rsin e d e ça­
lışır. D iğer tren in hareket ettiğ in i d ü şü n ü rsü n ü z
am a aslında hareket e den sizin tren in izd ir. G er­
çek hareket ile g örünen hareket arasındaki farkı
anlam ak z or olabilir. E lbette eğer b ulu n d u ğ u n u z
tren bir sarsıntıyla hareket etm eye başlıyorsa o
zam an kolay, am a çok sessiz ve sakin h arek et edi­
yorsa değil. Eğer tren in iz yolda birazcık daha az
hızlı giden b ir tren i yakalarsa, k en d in izi tren in iz
duruyorm uş da ö bür tren yavaşça geri gidiyor­
m uş gibi kandırabilirsiniz.
Güneş ve Dünya için de aynısı geçerlidir. Güneş
aslında gökyüzü boyunca doğudan batıya hareket et­
mez. Gerçekte olan şey Dünya’mn, evrendeki hemen
hemen her şey gibi kendi etrafında dönmesidir (hatta
Güneş’in kendisi de bunu yapar ama şimdilik onu bir
kenara bırakalım). Biraz daha teknik konuşacak olur­
sak Dünya’nın kendi “ekseni” etrafında döndüğünü
söyleriz: ekseni, yerkürenin Kuzey Kutbundan girip
Güney Kutbundan çıkan bir çubuk olarak düşünebi­
lirsiniz. Güneş Dünya’ya göre neredeyse hareketsizdir
(evrendeki diğer şeylere göre değildir ama burada sa­
dece Dünyadan nasıl göründüğünden bahsetm ek is­
tiyorum). Hareketi hissedemeyeceğimiz kadar yumu­
şak ve sarsıntısızca döneriz ve nefes aldığımız hava da
bizimle birlikte döner. Eğer öyle olmasaydı korkunç
hızla esen bir rüzgar hissederdik çünkü saatte 1674,4
kilometre hızla dönmekteyiz. En azından Ekvatordaki
dönüş hızı bu; Kuzey ya da Güney Kutbuna doğru git­
tikçe dönüş yavaşlar çünkü bulunduğumuz zeminin
eksen etrafındaki dönüşünü tamamlaması için katet-
mesi gereken mesafe azalır. Gezegenimizin dönüşünü
hissedemediğimiz ve hava da bizimle beraber döndü­
ğü için, durumumuz iki tren örneğindekine benzer.
Hareket ettiğimizi anlamanın tek yolu bizimle beraber
dönmeyen nesnelere bakmaktır: Güneş ve diğer yıl­
dızlar gibi. Gördüğümüz şey ise göreceli hareket ola­
caktır ve sanki biz duruyormuşuz da yıldızlar ve G ü­
neş bizim gökyüzümüz boyunca hareket ediyorlarmış
gibi görünecektir, tıpkı iki tren örneğinde olduğu gibi.
101
 Ü nlü d ü şü n ü r W ittgenstein, b ir g ü n öğrencisi ve
arkadaşı olan E lizabeth A nscom be’a sorar:

“Neden insanlar, Dünya'mn kendi ekseni etrafında döndüğünü düşünmektense

Güneş’in Dünya’mn etrafında döndüğünü düşünmenin doğal olduğunu söylerlerki?’’
Bayan A nscom be cevap verdi,
“Sanırım Güneş Dünya’m n etrafında
dönüyor gibi göründüğü için.’’

102
 Eğer Dünya saatte 1674,4 kilom etre hızla
dönüyorsa yukarıya zıpladıktan sonra yere indi­
ğim iz zaman başka bir noktaya inm iş olmaz m ı­
yız? Saatte 150 kilom etre hızla seyahat eden bir
trende de havaya zıplayabilirsiniz ve yine aynı
noktaya inersiniz. Kendinizi bir nevi zıpladığı­
nız esnada tren tarafından ileri fırlatılmış olarak
düşünebilirsiniz am a öyle hissetmezsiniz çünkü
trendeki diğer her şey de aynı hızda hareket et­
mektedir. T rende bir topu havaya düm düz atıp tu ­
tabilirsiniz. Trende giderken iyi bir pinpon oyunu
çıkarm anız da gayet müm kün. Yeter ki tren sabit
hızda ve sarsıntısız gitsin, hızlanıp yavaşlamasın
ya da bir virajı hızla alm asın. (Ama b u durum
sadece kapalı araçlar için geçerlidir. Tepesi açık
bir kamyonda pinpon oynamayı denerseniz top
UÇUP gider. Çünkü kapalı bir araçtayken hava
da sizinle birlikte gelir, açık bir kamyondaysanız
gelmez.) Ne kadar hızlı olursa olsun, sürekli ve
kararlı bir hızda giden kapalı bir araçta seyahat
ederken pinpon oynayabileceğiniz (ya da diğer
başka şeyleri yapabileceğiniz) gibi, kütük gibi ha­
reketsiz de durabilirsiniz. Ancak tren hızlanmaya
(ya da yavaşlamaya) başlarsa ve havaya zıplarsa­
nız, pekâla başka bir noktaya inebilirsiniz! Hız­
lanan ya da yavaşlayan ya da viraj alan bir tren ­
de oynanacak pinpon oyunu da (hava hâlâ araca
göre durağan olsa da) epey ilginç olacaktır. Buna
daha sonra yörüngede bulunan bir uzay istasyo­
nunda bir şeyler fırlattığınızda neler olacağıyla
ilgili olarak geri geleceğiz.
Gece gündüz çalışmak ve takvim
Dünya üzerinde bulunduğum uz yerin
Güneş’e mi yoksa karanlığa mı dönük olduğuna
bağlı olarak gece, yerini gündüze bırakır ve g ü n ­
düz de geceye. Ancak kısa geceler ve uzun sıcak
yaz günlerinden, uzun gecelere ve kısa soğuk
kış günlerine mevsimsel geçişler de günün gece­
ye, gecenin güne değişmesi kadar belirgindir, en
azından ekvatordan uzakta yaşayanlarım ız için.
Gece ile gündüz arasındaki fark muazzamdır.
O kadar ki, hayvan türlerinin çoğu ya gündüzcü-
d ü r ya da gececi, am a ikisi b irden değil. Genellik­
le g ünün aktif olmadıkları kısm ında uyurlar. İn­
sanlar ve kuşların büyük çoğunluğu geceleri uyur
ve gündüzleri hayat işleri ile meşgul olurlar. Kirpi
ve jaguarlar ve başka pek çok m emeli geceleri ça­
lışır gündüzleri uyur.
Hayvanların benzer şekilde kış ve yaz ara­
sındaki değişime uyum sağlama yolları da var­
dır. Birçok memeli kış için kalın ve kabarık bir
kürke b ü rü n ü r ve baharda da kıllarını döker.
Birçok kuş ve memeli, kışı ekvatorun yakınında
geçirm ek üzere k im i zaman çok u zak mesafelere
göç ederler ve yazın d a daha yüksek enlemlere
(çok daha kuzeye ya da güneye), uzun günlerin
ve kısa gecelerin bol m iktarda yemek yemeyi
m ü m kün kıldığı yerlere geri göç ederler. Kutup
kırlangıcı denen b ir deniz kuşu göç olayında aşı­
rıya kaçmıştır. Kutup kırlangıçları kuzey yazını
Kuzey K utbunda geçirirler. Sonra, kuzey sonba­
harı sırasında güneye göç ederler am a tropikal
103
bölgelerde du rm az, A ntarktika’ya k ad ar d evam e d er­
ler. K itaplar A ntarktika’yı b azen Kutup kırlangıcının
“kışlam a alanı” o larak tan ım la r am a elbette b u saçm a
b ir ta n ım ç ü n k ü k u tu p kırlangıcı A ntarktika’da o ld u ­
ğu e snada g üney yarım kürede m evsim yazdır. Kutup
kırlangıcı o k a d ar uzağa göç eder ki iki y arım k ü re­
deki yazı da yakalar, “kışlam a alanı” y o k tu r ç ünkü
kış m evsim ine d e n k gelmez. Bu b an a b ir arkadaşı­
m ın yazları İngiltere’de geçirip, kış aylarında tropikal
Afrika’ya gitm esini şakayla karışık o larak “k ışı göğüs­
lem ek” şeklinde tan ım lam asın ı hatırlatıyor.
Bazı hayvanların kışı atlatm ak için seçtiği bir
başka yol ise kış b oyunca uyum aktır. Buna “kış uy k u ­
su” denir. A yılar ve yer sincapları kış uykusuna y atan
birçok m em eliden ve daha b ir sü rü diğer hayvandan
sadece iki tanesidir. Bazı hayvanlar kış boyunca k e­
sintisiz uyurken, bazıları ise çoğunlukla u y u r am a ara
sıra da kim i m iskin aktivitelerde b u lu n m ak için kal­
kıp so n ra tek rar uyurlar. Genellikle kış uykusu sıra­
sında v ücut sıcaklıkları önem li ö lçüde dü şer ve v ücut
içindeki h e r şey yavaşlayarak neredeyse d u rm a n o k ­
tasına gelir, iç m otorları ancak rölantide çalışır. H atta
Alaska’daki b ir kurbağa b u z kalıbı gibi donup, b ahar­
da çözülerek y eniden canlanm aya k ad ar varmıştır.
Bizim gibi kışı atlatm ak için kış uyku su n a yat­
m ayan ya da göç etm eyen hayvanların bile değişen
m evsim lere u yum sağlam ası gerekir. Y apraklar b a­
h a rd a yeşerir, son bah ard a d ö k ü lü r ve böylelikle ya­
zın yemyeşil olan ağaçlar kışın k u ru ve çıplak kalırlar.
K uzular b ah ard a d oğarlar ve b öylece büyü rlerk en sı­
cak h avalardan ve yeni o tlardan faydalanırlar. Bizler
ise kışın v ü cu d u m u zd a y ü n lü k ü rk ler oluşturm ayız
am a genellikle y ü n lü k ıyafetler giyeriz.
M evsim lerin değişim ini g örm ezden gelemeyiz
am a onları anlıyor muyuz? Çoğu in san bu değişimi
anlam az. H atta Dünya’n ın G üneş’in etrafın d a d ö n ­
m esin in b ir yıl aldığını ve yıl d ediğim iz şeyin ta m da
bu old u ğ u nu bile bilm eyen bazı in san lar var! Yapı­
lan b ir ankete g öre İngilizlerin y üzde 19’u Dünya’nın
G üneş e trafındaki d ö n ü şü n ü n b ir ay sü rd ü ğ ü n ü d ü ­
şün ü y o r ve b en zer o ran lar başka A vrupa ü lkeleri için
de söz konusu.
 Yılın ne anlama geldiğini anlayanlar arasında
bile D ünyanın Güneş’e yazm daha yakın, kışın ise
daha uzak olduğunu sanan birçok kişi var. Bunu
bir de yeni yıla cayır cayır bir kumsalda bikini­
siyle mangal yaparak giren AvustralyalIya söyle­
yin! G üney yarım kürede Aralık ayının yaz ortası,
T em m uzun da kış ortası olduğunu hatırladığınız
anda mevsim lerin Dünya’n ın Güneş’e yakınlığın­
daki değişimle ilgili olm adığını fark edeceksiniz. O
zaman bu işin bir başka açıklaması olmalı.
Gök cisimlerinin neden diğer gök cisimlerinin
etrafında döndüğü sorusunun cevabına bakmadan
bu açıklamada pek uzağa gidemeyiz. O yüzden şim ­
di buna bakacağız.
Yörüngenin içine
Neden gezegenler Güneş’in etrafındaki yörüngelerde
kalırlar? Neden herhangi bir şey, başka herhangi bir şe­
/ yin etrafında yörüngede kalır ki? Bu ilk kez on yedinci
yüzyılda, gelmiş geçmiş en büyük bilimcilerden biri olan
Sör Isaac Nevvton tarafından anlaşılmıştır. Nevvton tüm
yörüngelerin kütle çekim kuvveti tarafından kontrol
edildiğini göstermiştir. Bu, düşen elmayı yere doğru çe­
kenle aynı kuvvettir ama sadece daha büyük bir ölçekte.
(Ne yazık ki, Nevvton’un bu fikri kafasına elma düştüğü
zaman bulduğu hikayesi büyük ihtimalle doğru değil.)
Newton, çok yüksek bir dağm tepesinde nam­
lusu yatay bir şekilde denize doğrultulm uş bir top
hayal etti (söz konusu dağ deniz kenarında). Atılan
her top mermisi yatay olarak harekete başlar gibi gö­
rünüp aynı zamanda denize doğru düşecektir. Deniz
üzerindeki yatay hareket ile denize doğru olan düşey
hareketin birleşimi aşağı doğru zarif bir eğri oluştu­
racaktır ve m erm i sonunda suya düşecektir. Burada
merminin, her zaman, eğrinin daha düz olan ilk kı­
sımlarında bile düşmekte olduğunu anlamak önemli.
Bir süre yatay gidip sonra, düşmesi gerektiğini fark
edince bir anda düşmeye başlayan çizgi film karak­
teri gibi, düşüşe geçmeye bir anda karar vermiyor!
 Top mermisi, atıldığı andan itibaren düşüşe ge­
çiyor ama baştaki yatay hareketi epey hızlı oldu­
ğundan o esnadaki düşüşünü düşey bir hareket
olarak görmüyorsunuz.
Şimdi topum uzu daha büyük ve daha güçlü
hale getirelim ki top atış yaptığında, top merm isi
denize düşmeden önce çok daha uzağa gidebil­
sin. Hâlâ daha aşağı doğru bir eğim olsun ama
çok hafif, çok “düz” bir kıvrılma olsun bu. Hare­
k e t i n yönü, yolun epeyce bir kısmı boyunca ola-
ıdiğince yatay olsun ama buna rağmen sürekli
düşmeye de devam etsin.
Ç ok daha büyük ve çok daha güçlü bir top
ile bu düşünce deneyine devam edelim: bu top o
kadar güçlü olsun ki atacağı top mermisi denize
düşmeden gerçekten çok büyük bir mesafe katede-
bilsin. Şimdi Dünyanın yuvarlaklığı işin içine gir­
meye başladı. Top merm isi hâlâ sürekli “düşüyor”
am a gezegenin yüzeyi dairesel olduğu için “yatay”
hareketten bahsetmek biraz garip olmaya başlıyor.
Mermi hâlâ, daha önce olduğu gibi zarif bir eğriyi
takip etmeye devam ediyor. Ama merm i, denize
doğru eğriyi takip ettikçe, deniz de Dünyanın eğ­
risini takip edip merm iden uzak kalmaya devam
ediyor. Böylece m erm inin denize düşmesi daha da
çok zaman alıyor. Yine sürekli bir düşüş var ama
bu düşüş gezegenin etrafında gerçekleşiyor.
Bu düşüncenin nereye gittiğini görebilirsiniz.
Şimdi öyle güçlü bir top hayal ediyoruz ki atı­
lan top mermisi, başladığı noktaya gelene kadar
D ünyanın etrafında gitmeye devam etsin. Mermi
“düşmeye” devam ediyor ama gezegenin kıvrımı,
m erm inin hareketinin kıvrımıyla eşitlendiğin­
den, denize daha da yakınlaşmadan D ünyanın
etrafında dönüyor. İşte şimdi m erm i yörünge­
de ve onu yavaşlatacak bir hava direnci olmadı­
ğını varsayarsak (ki gerçekte olacaktır) sınırsız
bir zaman boyunca yörüngede kalıp dönmeye
devam edecek. Top mermisi “düşmeye” devam
ediyor olacak ama ertelenen düşüşünün zarif eğ­
risi, D ünyanın etrafı boyunca tekrar tekrar d o ­
lanacak. Tıpkı m inyatür bir ay gibi davranacak.
Aslında, uydu dediklerim iz böyle şeylerdir yani
yapay “aylar”dır. “D üşerler” am a asla gerçekten
yere inmezler. Uzun mesafe telefon görüşmeleri
ya da televizyon sinyalleri için kullanılan uydular,
yersabit yörünge denen özel bir yörüngede do ­
lanırlar. Yani Dünya’nın etrafında dönm e hızları.
D ünyanın kendi ekseni etrafında dönm e hızıyla
tam olarak aynı olacak şekilde ustalıkla ayarlan­
mıştır, böylece D ünyanın etrafındaki yörüngele­
rini her 24 saatte bir tamamlarlar. Eğer düşünür­
seniz bu, her zaman Dünya yüzeyindeki belli bir
noktanın üzerinde bulundukları anlam ına gelir.
Uydu çanağınızı, tam da aşağıya televizyon sin­
yalleri yollayan belli bir uyduya doğrultabilmeni-
zin nedeni de budur.
Yörüngedeki bir cisim, örneğin uzay istasyo­
nu, her zaman “düşm ektedir” ve hafif ya da ağır
olsun uzay istasyonunun içindeki diğer her şey de
aynı hızla düşmektedir. Burası du ru p bir önceki
bölüm de söz verdiğim üzere kütle ve ağırlık ara­
sındaki farkı açıklamak için iyi bir yer.
Yörüngedeki bir uzay istasyonundaki tüm
nesneler ağırlıksızdır. Ama kütlesiz değildir­
ler. Daha önce kütleden bahsettiğimiz bölümde
gördüğümüz üzere bu nesnelerin kütleleri, sa­
hip oldukları proton ve nötron sayısına bağlıdır.
Ağırlık, (kütle) çekim kuvvetinin kütleniz üze­
rinde uyguladığı çekimdir. Dünya üzerindey­
ken kütleyi ölçmek için ağırlığı kullanabiliriz
çünkü çekim kuvveti her yerde (hem en hemen)
aynıdır. Ama daha büyük kütleli gezegenlerin
çekim kuvvetleri daha güçlü olduğundan ağırlı­
ğınız bulunduğunuz gezegene göre değişir. Küt­
leniz ise nerede olursanız olun aynı kalır, hatta
yörüngedeki bir uzay istasyonunda ağırlıksız
olsanız bile. Uzay istasyonunda ağırlıksız o lur­
sunuz çünkü sizin ağırlığınızı ölçen cihaz da si­
zinle birlikte aynı hızda (“serbest düşüş” denen
107
hareket içerisinde) “düşm ektedir”, bu n e­
denle ayağınız ta rtı üzerinde hiçbir basınç
uygulamayacak, tartı da sizi ağırlıksız ola­
rak gösterecektir.
A m a ağırlıksız olm anıza rağm en kütle­
siz olm aktan uzaksınız. Eğer uzay istasyo­
nunun “tabanından” kuvvetlice zıplayacak
olursanız, “tavana” do ğ ru harekete geçer­
siniz (nerenin taban nerenin tavan olduğu
pek de belli değildir ya neyse!) ve tavan ne'
kadar yüksek olursa olsun kafanızı tavana
çarparsınız ve tıpkı kafanızın üzerine dü ş­
m üşsünüz gibi canınız acır. Uzay istasyo­
nundaki diğer nesneler de sizin gibi kütleli
cisim ler olacaktır. K abinde yanınızda bir
top m erm isi olsa o da sizinle beraber, n e­
redeyse bir deniz topu k adar hafifmişçesi­
ne ağırlıksız bir şekilde süzülecektir. Ama
onu tutu p kabinin ö bü r tarafına fırlatm aya
çalışırsanız, deniz topu k adar hafif olm adı­
ğını görürsünüz. M erm iyi fırlatmaya çalış­
m ak sizi zorlar hatta to p u hareket ettirm ek
yerine kendinizi aksi yöne ittirm iş olarak
da bulabilirsiniz. Top m erm isi “aşağı” uzay
istasyonunun tabanına doğru gitm ek üze­
re hiçbir harekette bulunm asa da, size ağır
gelecektir. Eğer top m erm isini o d an ın diğer
bir köşesine fırlatm ayı başaracak olursanız,
ağır b ir cisim yolu üzerindeki b ir şeye ç arp ­
tığında nasıl bir etki yaratırsa o da öyle bir
etki yaratacaktır, o nedenle d oğ ru d an ya da
duvardan sekerek a stronot arkadaşlarınızın
kafasına çarpm am ası iyi olur. Eğer diğer bir
top merm isiyle çarpışacak olursa, ikisi de
geri sekecektir am a bu iki pin p o n topununki
gibi hafif değil “ağır” bir çarpışm a olacaktır.
U m arım bu anlattıklarım size kütle ve ağır­
lık arasındaki fark hakkında bir hissiyat ver­
miştir. Uzay istasyonunda, b ir top m erm isi
bir b a londan çok daha fazla kütleye sahiptir
ancak her ikisinin de ağırlığı aynıdır: sıfır.
Yumurtalar, elipsler ve
kütle çekimden kaçış
H adi dağın tepesindeki topum uza g erfd ö n elim ve onu
daha da güçlendirelim . N e o lu rd u j^ ım d i N ew tondan
hem en önce yaşam ış olan b ü ^ k Alm an bilim ci Jo-
hannes Kepler ile tanışm am ızın vakti geldi. Kepler,
diğer cisim lerin yörüngesirfae dolaşan cisim lerin
yaptığı z arif e ğrinin aslında b ir daire değil, antik
Yunan zam anlarından b /r i m atem atikçilerin /
“elips” olarak bildiği birişekil o lduğunu gös- t
terdi. Elips aşağı yukara b ir yu m u rta biçi- /
m indedir (am a sadece aşağı yukarı”, çü n - /
kü yum urtalar tam eli s değildir). Daire, r
özel bir elips biçim idiı küt b ir y um urta
düşünün, o kadar küçilk ve b o d u r olsun
ki bir pinpon topu gib çözüksün.
H em elips çizm en n kolay b ir şey,
hem de dairenin elipsin ©zel b ir biçim i
olduğuna sizi ikna etm ek tein bir yol var.
Bir parça ip alın ve iki u cu h u birbirine
olabildiğince küçük ve güzetee d üğüm - 1
leyerek ipi b ir halka haline getnûn. Şim di \
bir deste kağıda b ir raptiye batırın, yaptı- \
ğım z halkayı raptiyenin etrafından geçirin. \
Bir kurşun kalemi, halkanın b ir u c u n aW ap - \
tiye ö bür ucunda kalem olacak şekilde h a l k l a
geçirin. H alkanın yetiştiği yere uzanacak kadar*Ns _ ^
ipi gergin tuta rak raptiyenin etrafında bir tu r atıp
kalem le çizin. Elbette b ir daire çizmiş oldunuz.
Şimdi ikinci b ir raptiye daha alın ve onu d a kağıt
destesine, önceki raptiyeye tem as edecek şekilde batı­
rın. İpi iki raptiyeden geçirip az önceki işlemi tek rar­
layacak olursanız hala b ir daire çizersiniz ç ü n k ü ra p /
tiyeler tek bir raptiye gibi davranacak kadar birbirine
yakındır. Şimdi işler ilginçleşecek. Raptiyeleri birbi­
rinden birkaç santim uzağa yerleştirin. Yine kalemle,
ipin yetişebileceği yerleri çizecek olursanız çizdiğiniz
şey bir daire değil, “y um u rta biçim li” bir elips olacak­
tır. Raptiyeleri birbirind en ne kadar uzağa yerleştirir­
seniz, çizdiğiniz elips de o kadar basık olur. Ne kadar
yakm a yerleştirirseniz o k adar geniş, o k adar dairesel

110
olur. İki raptiye tek bir raptiye olacak şekilde ça­ makları göstermiş oldu. Başta top merm isi sade­
kıştıklarında ise elips artık bir daire olur, bahset­ ce denize düşüyordu. D aha sonra giderek artan
tiğim özel biçim budur. güçle birlikte arka arkaya ateşlediğimiz m erm i­
Şimdi, elipsle tanıştığımıza göre, süper-güç- lerin eğrisi, top (neredeyse) dairesel bir yörünge
lü topum uza geri dönebiliriz. Neredeyse dairesel için gereken hıza ulaşana kadar git gide yataylaştı.
diyebileceğimiz bir yörüngede dolanacak şekil­ Sonra ateşleme hızının daha da artm asıyla, top
de bir top merm isi fırlatmıştık zaten. Eğer şimdi m erm isinin yörüngesi daha az dairesel bir hal
topu biraz daha güçlendirecek olursak, m erm inin aldı ve uzadı, böylece eliptik hale geldi. Sonun­
yörüngesi daha “uzatılmış”, daha az dairesel, elip­ da “elips” o kadar uzadı ki elips olm a özelliğini
tik bir hal alacaktır. Buna “dış merkezli” yörünge tam am en kaybetti, m erm i kurtulm a hızına ulaştı
denir. Top merm isi önce Dünyadan uzağa doğru ve hepten gözden kayboldu.
fırlayacak ve sonra geriye doğru, dönüşe geçecek­ D ünyanın G üneş etrafındaki yörüngesi tek­
tir. Dünya iki “raptiyeden” biridir. Diğer raptiye nik olarak bir elipstir am a neredeyse özel daire
katı b ir cisim olarak bulunm az ama onu uzaydaki biçimine yakın bir elips. Aynısı Plüton hariç diğer
hayali bir raptiye olarak düşünebilirsiniz. Hayali gezegenler için de geçerlidir (zaten günümüzde
raptiye, bazı insanlar için matematiksel hesapla­ Plüton, gezegen kategorisinden çıkarılmıştır).
maları anlaşılır kılm akta yardım cı o lur am a sizin Ö te yandan bir kuyrukluyıldızın yörüngesi ise
kafanızı karıştırıyorsa unutun gitsin. Burada fark çok ince, uzun bir yum urta gibidir. Kuyrukluyıl­
edilmesi gereken önem li nokta, D ünyanın bu dızın elipsini çizmek için kullanacağınız “raptiye­
‘yum urtanın” merkezi olmayacağıdır. Merm inin ler” birbirlerinden çok uzaktır.
yörüngesinin D ünyadan uzaklaşması, bir tarafta Kuyrukluyıldızın “raptiyelerinden” biri gü­
(sözgelişi “hayali raptiyenin” olduğu tarafta), d i­ neştir. Yine burada da, öteki “raptiye” aslında
ğer tarafta olduğundan (yani D ünyanın kendi­ uzayda gerçek bir cisim değildir, onu sadece h a­
sinin “raptiye” olduğu tarafta olduğundan) çok yal etm eniz gerekiyor. Kuyrukluyıldız, Güneş’ten
daha fazla olacaktır. en uzakta bulunduğu konumdayken (bu konuma
Topumuzu daha da güçlü hale getirmeye d e­ “günöte” denir) en düşük hızda hareket eder. Kuy­
vam edelim. Bu durum da m erm i artık D ünyadan rukluyıldız, tüm hareketi boyunca serbest düşüş­
çok çok uzağa gidiyor ve çekim kuvveti tarafın­ tedir am a bir kısm ında bu hareket Güneş’e doğru
dan zar zor çekilip Dünya’ya dönüşe geçebiliyor değil Güneş’ten öteye doğrudur. Yavaşça günöte
olsun. Yörüngenin elipsi çok uzun ve gerilmiş bir konum undan dönüşe geçer ve Güneş’e doğru
hal almıştır. Ve öyle bir nokta gelecektir ki artık düşmeye başlar, gittikçe hızlanarak düştükçe d ü ­
elipT ^İTnaktaa^ıkacaktır: top merm isini daha şer, tâ ki Güneş’in (yani öteki “raptiyenin”) etra­
da hızlı ateşleriz ve bu td rrrrtîk -to p ıijjlim y an ın fından, Güneş’e en yakın noktası günberiden yol
çekim kuvvetinin onu geri döndürebileceğTndk^- —boyuncaulaşacağı en yüksek hızla geçene kadar.
tanın da ilerisine taşır. M erm i “kurtulm a hızına” Kuyrukluyıldız g önberi_noktasında, Güneş’in
ulaşmıştır ve sonsuza kadar (ya da bir başka cis­ etrafından hızla dönerek uzaklâşnîaya başla_r ve
m in, örneğin güneşin, kütle çekimine kapılana Güneş’ten uzaklaşıp en yavaş olduğu günöte nok­
kadar) gözden kaybolur. tasına giden yolculuğu boyunca aşamalı olarak
G ücü yavaş yavaş artan topumuz, b ir yörün­ hızını kaybeder. Bu döngü kendini defalarca tek­
genin oluşum una ve sonrasına giden tüm basa­ rarlamayı sürdürür.

111
 Uzay m ühendisleri, ro k etlerin in yakıt h arca­
m aların ı azaltm ak için sap an etkisi d en en b ir şey­
den yararlanırlar. U zak gezegen S atürn’ü ziyaret
etm ek için tasarlanan C assini uzay aracı, d o la m ­
baçlı b ir yolm uş gibi g ö rü n e n b ir ro ta izleyerek
Satürn’e ulaşm ıştır. A m a aslında bu rota sapan e t­
kisin in ustaca kullanılm asıyla p lanlanm ıştır. C as­
sini, k endisini d o ğ ru d a n Satürn’e g ö tü rm ek için
gerekecek roket y ak ıtın d an çok d ah a azını k u lla­
nıp, rotası ü zerin d ek i üç gezegenin çekim kuvvet­
leri ve yörüngesel hareketlerin d en faydalanm ıştır.
Venüs’ten iki kez y ararlanıp. D ü n y a n ın etrafın d an
salın d ık tan s o n ra Jüpiter’d e n gelen son b ir kuv­
vetli yardım la ilerlem iştir. H er b irin d e b ir kuy­
rukluyıldız gibi gezegenin e tra fın d an dolaşarak
düşü şü n ü s ü rd ü rm ü ş, G üneş’in e tra fın d a d olanan
gezegenlerin kütle çekim sel etek lerin e yapışıp hız
kazanm ıştır. Bu d ö rt sapan desteği C assini’yi, o
zam an d an b eri d u d a k uçuklatıcı fotoğraflar g ö n­
112
derdiği, halkalardan ve 62 uydudan (aydan) o lu­
şan S atürn sistem ine d o ğ ru fırlatm ıştır.
D ediğim gibi gezegenlerin ço ğunun
G üneş’in etrafındaki yörüngeleri neredeyse d ai­
resel elipsler şeklindedir. P lüton ise farklıdır, sa­
dece b ir gezegen olarak a d la n d ırılm a y a c a k kadar
küçük o lm asın ın h aricinde, fark edilebilir d erece­
de dışm erkezli bir yörüngesi vardır. Ç oğunlukla
N ep tü n ’ü n y ö rüngesinin d ışın d ad ır am a giinbe-
ride N eptün’ü n neredeyse dairesel olan y örünge­
sin in içine g irer ve bu esnada G ü neşe N ep tü n ’d en
dah a yakındır. A ncak P lüton’u n y örüngesi b ile bir
kuyrukluvıldızınki kadar d ışm erkezli o lm an ın y a­
k ın ın d an geçem ez, ü n lü H alley Kuyrukluyıldızı,
bize an cak g ü nberideyken yani Güneş'e en yakın
olup G üneş’in ışınlarını y ansıttığı esnada g ö rü n ü r
olur. E liptik yörüngesi on u çok çok uzaklara gö­
tü rü r ve bizim yakınım ıza an cak h er 75-76 yılda
bir gelir. Ben 1986'da H alley K uyrukluyıldızını
^jtfrdüm ve o zam anlar bebek olan kızım Juliet’e g ö s te n S ^
Kulağına ben im bu kuyrukluyıldızı tekraıî göremeyeceğimi
am a o n u n 2061’d e dö n d ü ğ ü n d e görm ek için b ir şansı daha
olduğunu fısıldadım (elbette söylediklerim i anlayacak yaşta
değildi am a b en yine d e ısrarla söyledim )/
Bu arada kuyrukluyıldızın “kuyruğu" toz-
dan bir trendir ve bu tozların kaynağı zanne-
debileceğimiz gibi kuyrukluyıldızın baş / /
kısmı değildir . Daha çok bunlar gü- / /
neş rüzgarı dediğimiz, Güneş’ten / / /
“esen” parçacıkların akımdır. Böy- j / /
lelikle kuyrukluyıldızın kuyru- / / /
ğu, kuyrukluyıldızın nereden / / / /
geldiğinden bağımsız olarak, / I |
her zam an Güneş’in bulun­
duğu yönün tersine doğru- 1
dur. Bir zamanlar bilimkurgtı \ \ \ •
hikayelerinde geçen heyecan \
verici bir tasarı olan, /Güneş \ \
rüzgarlarını devasa “yelkenlere”
sahip uzay araçların/hareket ettir- 'v «8
ıııek için kullanma fikri şimdilerde
Japon uzay mühendisleri tarafından
uygulamaya/ğeçiriliyor. Tıpkı gerçek rüz­
garı kullanarak hareket eden yelkenliler gibi,
uzay-yelkenlileri de teorik olarak uzak dünyalara
gitm enin oldukça ekonom ik bir yolunu sağlayabilir.
Yaz mevsimine yan bakış
A rtık yörüngeleri anladığımıza göre, neden kış
ve yaz mevsimlerimizin olduğuna dair sorumuza
geri dönebiliriz. Hatırlarsanız bazı insanlar yazın
Güneşe daha yakın, kışın ise daha uzak olduğu­
muzdan mevsimlerimizin olduğunu sanıyorlardı.
Eğer D ünyanın yörüngesi Plüton’unki gibi olsaydı
bu iyi bir açıklama olabilirdi. Aslında Plüton'un
kışı ve yazını oluşturan neden tam olarak budur
(her ikisi de bizim burada yaşadığımız herhangi bir
sıcaklıktan çok daha soğuk geçse de).
Ancak D ünyanın yörüngesi neredeyse daire­
seldir, dolayısıyla gezegenin Güneş’e olan yakınlığı
ve uzaklığı değişen mevsimlerimizin nedeni ola­
maz. Dünyanın Güneşe en yakın olduğu konum
(yani günberi) Ocak ayında ve en uzak olduğu
konum (yani günöte) ise Temmuz ayındadır ama
eliptik yörünge dairesel olmaya o kadar yakındır ki
bu fark edilebilir bir ayrım yaratmaz.
Peki o zaman, yaz ve kış arasındaki ayrıma
neden olan nedir? Oldukça farklı bir şey. Dünya
bir eksen etrafında dönmektedir ve bu eksen eğik­
tir. Bu eğiklik mevsimlere sahip oluşumuzun asıl
nedenidir. Nasıl mı? Bakalım.
Daha önce de dediğim gibi ekseni, yerkürenin
Kuzey Kutbundan girip Güney K utbundan çıkan
bir çubuk (ya da dingil) gibi düşünebiliriz. Şimdi
Dünyanın Güneş etrafındaki yörüngesini, kendisi­
ne ait bir dingili olan çok büyük bir tekerlek gibi
düşünün ve bu dingil Güneş’in “Kuzey Kutbuyla”
“Güney Kutbu” arasından geçiyor olsun. Bu iki ek­
sen (D ünyanın ve Güneş’in eksenleri) birbirleri­
ne tamam en paralel olabilirlerdi, yani Dünyanın
ekseninin eğik olmadığını düşünün. Bu durumda
gün ortasındaki Güneş ekvatorda her zaman tepe
noktasında olacak, gündüz ve gecenin uzunluğu
her yerde aynı olacaktır. Mevsimler olmayacaktır.
Ekvator her daim sıcak olacaktır ve ekvatordan her
iki kutba doğru ilerledikçe hava gittikçe soğuya­
caktır. Ekvatordan uzaklaşarak sıcaktan kurtulmak
m üm kün olacak ama kışı beklemek bir fark yarat­
mayacaktır çünkü bekleyecek bir kış olmayacaktır.
Bir yaz ya da herhangi bir çeşit mevsim de olm a­
yacaktır.
Ancak gerçekte bu iki dingil birbirine paralel
değil. D ünyanın dingili (ekseni), Güneş’in etrafın-
daki yörüngesine göre eğiktir. Ama bu eğiklik öyle Kuzey yazortasında, Kuzey Kutup Dairesinde ör­
çok da kızla değil, 23,5 derecedir. Eğer (Uranüs’’ün- neğin İzlanda’nın kuzeybatı ucunda ayakta duracak
ki gibi) 90 derece olsaydı, Kuzey Kutbu yılın bir b ö ­ olursanız, Güneş’in kuzey ufkunu sıyırıp geçtiğini
lüm ünde doğrudan Güneşe bakıyor olacaktı (buna ama asla tam batmadığını görürsünüz. Daha sonra
kuzey yazortası diyebiliriz), öte yandan kuzey kı- gün ortasına doğru gökyüzündeki (çok da yüksek
şortasında ise Güneş’in olmadığı yöne bakıyor ola­ olmayan) en yüksek noktasına yükselir.
caktı. Eğer Dünya Uranüs gibi olsaydı, yazortası Kuzey Kutup Dairesinin biraz dışında kalan
boyunca güneş Kuzey Kutbunda her zaman tepe kuzey İskoçya’d a ise, yazortası güneşi bir çeşit gece
noktasında olacak (orada hiç gece olmayacaktı), yaratacak kadar ufkun altına iner ama bu pek ka­
Güney K utbunda ise gündüz olmayacak, hava buz ranlık bir gece olmaz çünkü Güneş hiçbir zaman
gibi soğuk ve karanlık olacaktı. Altı ay sonra ise ufkun çok çok altına inmez.
tam tersi. Demek ki, kış (gezegenin bizim bulunduğu­
Ancak gezegenimiz gerçekte 90 derece değil m uz kısmı Güneş’ten uzağa doğru bakarken) ve yaz
sadece 23,5 derece eğik olduğundan biz kendimizi, (Güneş’e doğru bakarken) mevsimlerine sahip olu­
eksenin dik olduğu mevsimsizlik aşırılığından, ne­ şumuzu da kış mevsiminde günlerin kısa, yaz mev­
redeyse tam eğik olduğu Uranüs aşırılığına giden siminde ise uzun oluşunu da Dünyanın ekseninin
yolun ilk çeyreğinde buluruz. Bu da, D ünyanın eğikliği açıklıyornnış. Ama eksen eğikliği, kışın ne­
kuzey yazortasında, Güneş’in Uranüs’teki gibi Ku­ den bu kadar soğuk, yazın ise neden bu kadar so­
zey K utbunun tepe noktasında olmadığı anlamına ğuk, yazın ise neden bu kadar sıcak olduğunu da
gelir. Bu aşamada aralıksız gündüz yaşanır ancak açıklıyor mu? Neden Güneş tam tepedeyken, ufka
Uranüs’teki gibi Güneş en tepede değildir. Dünya yakın bulunduğu am a alçaklarda gezindiği d u ­
döndükçe Güneş de gökyüzünde daire çizer gibi rum dan daha sıcak hissedilir? G üneş aynı Güneş,
görünür ama asla tam olarak ufkun altına inmez. hangi açıda bulunuyor olursa olsun aynı miktarda
Bu söylediğim Kuzey Kutup Dairesi için geçerli. sıcak olm ası gerekmez miydi? Hayır, gerekmezdi.
 G ün eşe doğrıı eğik d u rd u ğ u m u zd a o na h a ­
fifçe yakın o lduğum uz gerçeğini unutabilirsiniz.
Bu, G ün eşe olan m esafem iz (150 m ilyon kilo­
m etre) düşü n ü lü rse son derece k üçük (sadece
birkaç bin kilom etrelik) bir farktır ve G üneş’in
güııöte ve günberi arasındaki (5 m ilyon kilo­
m etre kadar) uzaklık farkıyla k arşılaştırıldığında
da g örm ezden gelinebilir. Hayır, asıl önem li
olan hem G üneş ışınlarının bize h a n ­
gi açıyla geldiği, hem de günlerin
kışın daha u zun, yazınsa daha
kısa olm asıdır. G üneşi gün
ortasın d a öğleden s o n ra ­
ki h alinden d aha sıcak
h issettiren, g ü n orta-
güııeş krem i
sürm eyi öğleden
so n ra sürm ekten
d aha önem li kılan
•v bu açıdır. Bitki-
■' lerin yazın, kışın
', old u ğ u n d an daha
çok büyüm esini
V sağlayan, bu açı ve
gün uzu n lu ğ u n u n
birleşim idir.
Peki bu açı ne­
den bu k ad ar büyük
b ir fark yaratıyor? Bunu
açıklam anın b ir yolu
şu: Yazın ortasın d a, öğlen
vakti güneşlendiğinizi ve g ü ­
neşin tepenizde o lduğunu hayal
edin. S ırtınızın ortasındaki d erin in
belli b ir santiınctrekaresine düşen foton­
lar) (küçük ışık p arçacıkları) b ir ışıkölçerle (fo­
tom etre) ölçebilirsiniz. Kış m evsim indeyse öğle
vakti yani g ün o rtasında. D ünyanın eksenindeki
eğiklik nedeniyle güneş görece alçakta olacak,
yani güneş ışınları D ünyaya d ah a eğik bir açıy­
la daha “yandan” geliyor olacak, siz bu zam anda
güneşlenecek olursanız, güneşten gelen belirli
sayıdaki fotonlar cildinizin d ah a büyük bir ala­
nı tarafından “paylaşılacaktır”. Bu da, h ani yazın
güneşlendiğiniz du ru m d ak i baştaki o deri ala ­
nının payına, yazın ortasındayken olacağından
daha az foton düşeceği anlam ına gelir. C ildiniz
için geçerli olan bu d u ru m , ağaçların yaprakla­
rı için de geçerlidir ve bu bitkiler için gerçekten
önem lidir çünkü bitkiler besinlerini üretm ek
için g üneş ışınlarını kullanırlar.
G ün ve gece, kış ve yaz; bunlar bizim ve
(belki denizin karanlık ve soğuk d erinliklerin­
de yaşayanlar hariç) tüm canlıların yaşam larını
kontrol eden önem li değişken döngülerdir. Bi­
zim için çok önem li o lm ayan am a başka canlılar,
örneğin deniz kıyılarında yaşayan canlılar için
çok önem li başka d öngüler d e vardır. Bunlardan
biri de Ay’ın neden olduğu, genellikle gelgit ola­
rak kendini gösteren döngülerdir. Ay döngüleri,
kurt a d am lar ve vam pirler gibi rahatsız edici bazı
eski söylencelere de konu olm uştur. A m a şim di
bu konuyu istem eyerek de olsa bir kenara bıra­
kıp G üneş’in k endisine geçmeliyim.
117
 üneş , soğuk iklim lerde o kadar rahatlatıcı

G büyüleyici b ir parlaklığa sahiptir ve sıcak

iklimlerde de b ir o kadar acımasız ve kavuru­
cudur ki insanların ona tan rı olarak tapınm a­
sını garipsem em ek gerekir. G üneşe tapınm a
genellikle aya tapm m ayla birlikte g örülür ve
güneş ile ay genellikle karşı cinsler olarak
düşünülürler. Nijerya’n ın Tiv kabilesinde
ve batı Afrika’nın diğer başka yerlerinde, gü­
neşin büyük ta n rı Awondo’n u n oğlu, ayın ise
kızı olduğuna inanılır. G üneydoğu Afrika’d aki
Barotse kabilesindekiler ise güneşin, ayın ağabeyi
değil de kocası olduğunu düşünürler. Söylenceler­
de güneş genellikle erkek, ay ise kadın olarak görülür
am a b u n u n tersi de olabilir. Japon Şinto d in in d e güneş,
tanrıça A m aterasu, ay ise o n u n erkek kardeşi Ogetsuno’dur.

118
16. yüzyılda İspanyollar gelmeden önce, Güney ve O rta
Am erikada serpilen büyük uygarlıklar güneşe taparlardı. A nd
dağlarının eteklerinde yaşayan İnkalar güneşin ve ayın kendile­
rinin ataları olduklarına inanırlardı. Meksika topraklarında yaşa­
yan Azteklerin tanrılarının birçoğu, M ayalar gibi aynı bölgedeki
daha eski uygarlıklarınkilerle ortaktır. Bu tanrıların pek çoğu­
n u n güneş ile bir bağları vardır ya d a bazı durum larda güneşin
kendisidirler. Azteklerin “Beş G üneş Söylencesi” şimdiki dünya
varolmadan önce dört dünya daha
olduğunu ve her birinin kendi gü­
neşi olduğunu anlatır. Önceki dört
dünya genellikle tanrıların gazabı
sonucu olmak üzere afetlerle birer
birer yokedilmiştir. Siyah Tezcat-
lipoca diye adlandırılan ilk tanrı,
onu sopasıyla gökyüzünden devi­
ren kardeşi Quetzalcoatl ile kavga
halindedir. Bir süre devam eden
güneşsiz karanlık dönem in ar­
dından Quetzalcoatl ikinci güneş
olur. Tezcatlipoca sinirinden tüm
insanları m aym una çevirir, Quet-
zalcoatl da tüm maymunları üfle­
yip uçurur ve ikinci güneşlikten
istifa eder.
Tanrı Tlaloc üçüncü gü­
neş olur. Fakat bu tanrı, karısı
Xochiquetzal’ın Tezcatlipoca ta­
rafından çalınm asına çok kızar,
küser ve yağm ur yağdırmayı red­
deder, böylece korkunç b ir kurak­
lık olur. İnsanlar yağm ur için o
kadar yalvarırlar ki onların yaka­
rışlarından bıkan Tlaloc alın size
yağm ur diyerek bir ateş yağm uru
gönderir. Ateş tüm dünyayı yakar
ve tanrıların h er şeye yeni baştan
başlaması gerekir.

119
 D ö rd ü n cü güneş ise Tlaloc’u n yeni
eşi C halchiuhtlicue olur. Başlangıçta işler
yolu n d a görü n m ektedir am a Tezcatlipoca
o n u o k ad ar üzer ki 52 yıl hiç durm adan
kan ağlar. G özyaşları dünya­
yı yok eder ve tan rıların yeni
b aştan başlam aları gerekir.
Söylencelerin k ü çük detayları
nasıl da özellikle b elirttiği sizce
de ilginç değil m i? C halchiuht­
licue n e d en 51 ya d a 53 değil de
52 yıl b oyunca ağlamış?

Azteklerin hâlâ gökyüzünde

görmekte olduğumuza inandıkları
beşinci güneş, kimi zaman Huit-
zilopochtli olarak da bilinen tanrı
Tonatiuh’tur. Annesi Coatlicue bir
dem et tüy tarafından yanlışlıkla
hamile bırakılmış ve onu doğur­
muştur. Bu kulağa garip gelebilir
ama böyle şeyler geleneksel söylen­
celerle büyümüş insanlara oldukça
norm al gelir (bir başka Aztek tan­
rıçası da balkabağına benzer bir
meyve olan sukabağı tarafından
hamile bırakılır). Coatlicue’nin 400
oğlu, annelerinin yeniden hamile
olduğunu duyduklarında sinirle­
nirler ve kafasını koparmaya çalı­
şırlar. Ancak Coatlicue iki arada bir
derede Huitzilopochtli’yi doğurur.
Tamamen silahlanmış bir halde
doğan Huitzilopochtli, “güneye”
kaçan birkaçı hariç 400 üvey kar­
deşini öldürmekte hiç vakit kaybet­
mez. Huitzilopochtli bu olayların
ardından beşinci güneş olma gö­
revini üstlenir.

120
Aztekler güneş tanrısını tatm in
etm ek için insan kurban etmeleri
gerektiğine yoksa her sabah gü­
neşin doğmayacağına inanırlardı.
G örünen o ki, kurban etmeye ara
verip güneşin b ir ihtim al yine de
doğup doğmayacağını test etm ek
akıllarına gelm emiş. Azteklerin
kurban törenlerinin dehşet ve-
riciliği meşhurdur. İspanyolla­
rın (kendi dehşet vericiliklerini
beraberlerinde getirerek) kıtaya
varmalarıyla Azteklerin altın çağı
sona ererken güneşe tapınanların
uygulamaları kan dondurucu bir
noktaya ulaşmıştır. 1487’de büyük
Tenochititlan t;
ğında kurban edile
insan sayısının
20.000 ila 80.000
arasında olduğu
tahm in edilmek-
tedir. Güneş ta n ­
rısını m em nun
etm ek için farklı
hediyeler de su­
nulabilirdi ancak
asıl sevdiği şey insan
kanı ve hâlâ atms
ta olan insan kalbiy­
di. Savaş zam anının
en temel amacı,
kalpleri çıkarıla-
rak kurban etm ek için çok sayı­
da savaş tutsağı toplayabilmekti.
Kurban etm e töreni genellikle,
örneğin Aztek, Maya ve İnka-
larm m eşhur devasa piramitleri
gibi (güneş tanrısına daha yakın
olabilmek için) yerden yüksek
bir alanda yapılırdı. D ört rahip
sunakta kurbanı tutar, beşinci
bir rahip de bıçağı kulla­
nırdı. Kalbi çıkarmak
için m üm kün oldu­
ğunca hızlı dav­
ranırdı, çünkü
böylece kalbi
tutup güneşe
kaldırdığında
i kalp hâlâ atı-
j* yor olurdu,
f Bu esnada
L kalbi çıkarıl­
m ış kanlar
iç in d e k i
beden, te­
penin ya da
piram idin ya­
m açlarından aşağıya
yuvarlanırdı. Beden bu­
rada yaşlı adam lar tara­
fından tutulup parçaları­
na ayrılır ve genellikle
iyinsel yemeklerde
yenirdi.
Piram itler, ayrıca b ir başka uy­
garlıkla yani M ısır’daki an tik uy­
garlıkla ilişkilendirilirler. A ntik
M ısırlılar d a güneşe tapardı. En
bü y ü k tanrıların d an biri güneş
olan R a idi.

Bir M ısır efsanesine göre gök­

y ü z ü n ü n kıvrım ı, dünya­
n ın üzerin d e k öp­
rü k u rm u ş tan rıça
N ut’u n b e d en in in
kıvrım larıdır. Bu
efsaneye göre ta n ­
rıçan ın h er gece
güneşi y u tu p e r­
tesi sabah d a ye­
n id e n d o ğ urduğu
düşünülür.
 D iğer söylencelerde güneş ta n rı o larak değil
am a ta n rın ın yarattığı ilk şeylerden b iri olarak
geçer. O rta D oğu’n u n İb ran i kabilesi)
yaratılış söylencesine göre, kabi­
lenin ta n rısı Y H W H altı g ü n lü k „
yaratılışın ilk g ü n ü n d e ışığı ya- e
ra tır am a şaşırtıcı b ir şekilde d ö r­
d ü n cü g ü n e k ad ar g üneşi yaratmaz!
“Ve T anrı iki bü y ü k ışığı yarattı: d ah a b ü ­
y ük olan ışık g ünü, d a h a k ü ç ü k olan geceyi
yönetti, T anrı ayrıca yıldızları d a yarattı.”
G üneş ve yıldızlar y aratılm adan
varolan ilk ışığın nerd en gel­
diği bize söylencede anla­
tılm ıyor.
Ş im di bilim sel
kanıtlarla teyit edil­
m iş G üneş’in gerçek
doğasına yani ger­
çekliğe dönm e za­
m an ı geldi.
123
1 Bir futbol topuyla büyük b ir açık alana gidin ve Güneş’i tem sil etm esi
için futbol to p u n u yere koyun..

2 Sonra 25 m etre y ü rüyün, D ü nyanın boyutunu ve G üneş’ten uzaklığını

tem sil etm esi için yere ö ğütülm em iş b ir karabiber tanesi atın.

3 Aynı ölçekte Ay, iğne başı büyüklüğünde ve karabiber tanesinden sade­

ce 5 santim etre uzaklıkta olacaktır.

4 Fakat aynı ölçekte devam edecek olursak, Güneş’ten sonraki en yakın

yıldız olan Proxim a C en tau ri (birazcık daha küçük) bir futbol topu ola­
cak tır ve o n u yaklaşık olarak ... h azır m ısınız ...

............. 6 5 0 0 k i l o m e t r e u z a ğ a k o y m a n ı z g e r e k e c e k t i r !

P roxim a C en tau ri’n in etrafındaki yörüngelerde dönen başka gezegenler

olabilir d e olm ayabilir de am a başka yıldızların, belki de çoğu yıldızın e t­
rafında d ö n en başka gezegenler old u ğu kesin. Bu yıldızlarla gezegenleri
arasındaki m esafe genellikle yıldızların birbirlerine olan m esafesinden
daha küçüktür.
Yıldızlar nasıl çalışır
Bir yıldızla (güneş gibi), b ir gezegen (M ars ya da Jü­
piter gibi) arasındaki fark şudur; yıldızlar parlak ve
sıcaktır ve onları kendi ışıklarıyla görürüz, gezegenler
ise görece daha soğuktur ve onları sadece etrafında
dolandıkları, yakınlarındaki b ir yıldızdan gelen ışığı
yansıttıklarında görürüz. Bu fark g ö rü n en o ki boyut­
larındaki farklılıktan kaynaklanıyor. G örelim baka­
lım nasıl.
Bir cisim ne k ad ar büyürse, m erkezine doğru
olan çekim kuvveti de o k ad ar güçlü olur. H er şey d i­
ğer h er şeyi çekim kuvvetiyle çeker. H atta siz ve ben
bile b irbirim iz üzerinde b ir kütle çekim kuvveti uy­
guluyoruz. A ncak bu çekim , söz k onusu cisim lerden
biri b ü y ü k olm adıkça fark edilem eyecek k ad ar zayıf­
tır. D ünya büyüktür, dolayısıyla o na d oğru bir çekim
hissederiz ve herhangi b ir şeyi bıraktığım ızda “aşağı
doğ ru ” yani D ü n y an ın m erkezine d oğ ru düşer.
Bir yıldız ise D ünya gibi bir gezegenden çok daha
büyüktür, dolayısıyla kütle çekimi de çok daha güç-
lüdür. Büyük b ir yıldızın m erkezi çok büyük basmç
altındadır çünkü devasa b ir çekim kuvveti yıldızdaki
h er şeyi merkeze doğru çekmektedir. Yıldızın içindeki
basm ç arttıkça sıcaklık da artar. Sıcaklık gerçekten çok
yüksek, sizin ve benim hayal bile edemeyeceğimiz k a­
d ar yüksek hale geldiğinde yıldız bir nevi yavaş işleyen
bir hidrojen bom bası gibi davranarak çok büyük m ik­
tarlarda ısı ve ışık saçmaya başlar ve böylece gece gök­
yüzünde onları parlarken görebiliriz. Yoğun ısı, yıldızı
balon gibi şişirm e eğilim indedir ancak aynı zam anda
kütleçekim i de onu büzmektedir. ism in dışarı doğru
itmesiyle çekim kuvvetinin merkeze doğru çekm e­
si arasında bir denge vardır. Yıldız kendi ısı denetim
sistem ine sahiptir. Sıcaklaştıkça d aha çok şişer, şiştikçe
m erkezdeki m addenin kütlesi daha az yoğun b ir hal
alır ve böylece biraz ısı kaybeder. Bu d a yıldızın tekrar
küçülm eye başlam ası anlam ına gelir ve bu n u n sonu­
cunda ısı tekrar artm aya başlar ve bu böyle devam eder.
Sanki yıldız atan b ir kalp gibi kalkıp iniyorm uş gibi
anlattım , am a aslında öyle değil. B unun yerine boyutu
ortada b ir yerde, o büyüklükte kalm asını m üm kün kı­
lan sıcaklığa sahip olduğu n oktada durur.
126
 G üneşin de sadece diğerleri gibi b ir yıldız olduğunu
söyleyerek başlam ıştım am a aslında birçok farklı tipte yıldız
var ve b u yıldızlar çok farklı büyüklüklere sahipler. Bizim G ü ­
neş’im iz (aşağıda) çok büyük değil. Bize G üneş’ten sonra en
yakın olan P roxim a C en tau ri’d e n biraz büyük am a diğer b aş­
ka yıldızlardan çok d aha küçük.

fh
n#- *

Bildiğim iz en büyük yıldız hangisi? Bu onları nasıl ölç­

tüğünüze göre değişir. Boydan boya ö lçüldüğünde en b ü ­
yük olan yıldızın ismi VY Canis M ajoris’tir. Bir u çtan öbür
uca (çapı) bizim G üneş’im izden 2000 kez d aha büyüktür.
G üneş’in çapı da D ünya’n ın k in in 100 katıdır. A ncak VY C a­
nis M aioris’in kütlesi, koskoca b o yutuna rağm en Güneş’in-
kinin sadece 30 katıdır. Eğer G üneş k ad ar yoğun olsaydı
m ilyarlarca kat fazla kütlesi olm ası gerekirdi. Pistol Yıldızı
ve d aha yakın bir zam anda keşfedilen Eta C arinae ve R136al
(pek akılda kalıcı bir isim değil) gibi yıldızların kütleleri
Güneş’ten 100 kat, hatta daha bile fazladır. G üneş’in kütlesi
de D ü n y an ın kütlesinden 300.000 kat d a h a fazladır. Bu da
Eta C arinae’nin kütlesinin D ünya’n ın k in d en 30 milyon kat
fazla olduğu anlam ın a gelir.
Eğer R136al gibi devasa b ir yıldızın gezegenleri varsa,
ondan çok a m a çok uzakta olm alıdırlar yoksa yanıp b uharlaş­
m aları an meselesi olurdu. Çekim kuvveti o kadar büyüktür
ki (çü n k ü kütlesi çok b üyü k tü r) gezegenleri gerçekten d e çok
am a çok uzak olsalar da yörüngesinde kalabilirler. Eğer öyle
bir gezegen varsa ve ü zerinde herhangi biri yaşıyorsa, R136al
m uhtem elen on lara bizim G üneş’im izin bize gözüktüğü gibi
görünecektir. Ç ünkü çok d aha büyük olm asına rağm en aynı
zam anda çok d ah a uzakta olacaktır. Tam da yaşamı destek­
lem ek için gerekli m iktarda olacaktır bu m esafe çü nkü diğer
türlü o rad a yaşam olm ayacaktır zaten!

128
 Bir yıldızın yaşam öyküsü
Ancak bırakın R 136al’in yörüngesindeki ge­
zegenlerde yaşam olup olm adığını, yörüngesinde
gezegen olduğu bile meçhuldür. B unun nedeni
aşırı derecede büyük yıldızların çok kısa öm ürlü
olm alarıdır. R136al büyük ihtim alle sadece bir
milyon yıl yaşında, ki bu G üneş’in yaşının binde
birinden az b ir süre ve yaşam ın evrilm esi için ye­
terli değildir.
Güneş daha küçük, daha “o rta halli”, m il­
yarlarca yıllık (sadece m ilyonlar değil) uzun ya­
şam öyküsü boyunca birçok aşam adan geçmiş
bir yıldızdır. Tıpkı b ir ç ocuğun büyüyüp yetişkin
olması, a rdından o rta yaşlarını sürm esi ve sonun­
da yaşlanıp ölecek olması gibi. O rta halli yıldızlar
çoğunlukla h idrojenden yani tü m elem entlerin
en basitinden (bakınız 4. bölüm ) oluşur. Yıldızın
iç kısm ındaki bu “yavaş işleyen hidrojen bom ba­
sı”, devasa m iktarlarda ısı, ışık ve diğer radyasyon
tipindeki biçim lerde enerjiyi açığa çıkararak h id ­
rojeni helyum a (Yunan güneş tanrısı Helios’tan
ism ini alan bir şey d aha) yani ikinci en basit ele­
m ente dönüştürür. Bir yıldızın büyüklüğünün,
ısının dışa doğru itmesiyle, kütle çekim inin m er­
keze doğru çekim inin b ir dengesinin sonucu ol­
duğunu söylediğimi hatırlıyor musunuz? İşte bu
denge, yıldızın m ilyarlarca yıl boyunca kendini
yiyip bitirip sonunda yakıtının bitm esine kadar
aşağı yukarı bozulm adan kalır. D aha sonra ise,
kütle çekim in karşı k onulm az etkisi sonucu yıldız
genellikle kendi içine göçer ve bu noktada kızılca
kıyamet kopar (kıyamet anını daha iyi hiçbir şey
anlatam az herhalde).
 . Bir yıldızın yaşam öyküsü astronom ların küçük bir
kesitinden fazlasını gözlem leyem eyeceği kadar uzundur.
Neyse ki, gökyüzünü teleskoplarıyla tarayan astro n o m ­
lar h e r biri g elişim inin farklı aşam alarında birçok yıldız
bulabilirler: bunların kim isi bizim G üneş’im izin de b u n ­
d a n d ö rt b u çuk m ilyar yıl önce olduğu gibi gaz ve to z .
b u lu tların d an oluşm a evresinde olan “bebek” yıldızlar,
çoğu bizim G üneş’im iz benzeri o rta yaşlı yıldızlar; b a ­
zısı b u n d a n birkaç milyar yıl sonra bizim Güneş’im izin
b aşına gelecekler hakkında fikir veren yaşlı ve ölm ekte
olan yıldızlardır. A stronom lar farklı büyüklüklerdeki ve
yaşam d ö n g ülerinin farklı basam aklarındaki birçok yıl­
d ız d a n b ir “m üze” kurm uşlardır. Bu “m üzedeki” h e r bir
eser d iğ erlerinin bir zam anlar neye b enzediğini ya da ile­
ride neye b enzeyeceğini gösterir.
Bizim G üneş’im iz gibi sıradan bir yıldız en in d e so­
n u n d a h id ro jenini b itirir ve az önce anlattığım gibi h id ­
ro je n yerine helyum “yakmaya” başlar (tırn ak işaretlerini
koydum çü n kü b una gerçekten yakm ak denem ez, çok
d ah a sıcak b ir işlem bu). Bu noktada yıldız “kırm ızı dev”
olarak adlandırılır. G üneş yaklaşık beş m ilyar yıl sonra
b ir kırm ızı dev haline gelecek, yani bu dem ek oluyor ki
şu a n aşağı yukarı yaşam d öngü sü n ü n o rtaların d a olmalı.
O vakitler gelm eden çok d ah a önce bizim zavallı küçük
gezegenim iz yaşam ak için çok sıcak bir hal alacak. İki
m ilyar yıl içinde G üneş şim dikinden yüzde 15 dah a p a r­
lak olacak, bu d a Venüs bugün n asılsa iki milyar yıl sonra
D ü n y a n ın öyle olacağı anlam ına geliyor. Venüs’te kim se
yaşayam az ç ünkü orada sıcaklık 400 santigrat dereceden
fazladır. A m a iki m ilyar vıl oldukça u zun bir süre ve in ­
san lar çok çok büyük bir ihtim alle o günler gelm eden çok
önce yokolacaklar, böylece kavrulacak k im se olmayacak.
Ya d a belki de teknolojim iz o k ad ar ilerlem iş olacak ki
D ü n y a n ın yörüngesini dah a yaşanabilir b ir mesafeye
çekm e im kanım ız olacak. D aha sonra yani helyum da
bittikten sonra, G üneş ardında beyaz cüce d enen soğu:
yup solacak b ir çekirdekten başka bir şey b ırakm ayıp, ç o­
ğ u nlukla toz ve kalıntılardan oluşan bir bulut arasında
kaybolacak.
 Süpernovalar ve yıldız tozu
P '** / - . Az önce bahsettiğimiz dev yıldızlar gibi bizim Güneş’im izden çok daha bü-
: f? j • " yük ve sıcak olan diğer yıldızlar için hikaye daha farklı sonlanıyor. Bu cana-
ç?jğ/İ- -varlar hidrojenlerini daha da çabuk “yakarlar” ve onların nükleer “hidrojen
bombası” fırınları, hidrojen çekirdeklerini çarpıştırarak helyum çekirdek­
le ‘ . lerine dönüştürm ekten daha fazlasını yaparlar. Büyük yıldızların fırınları
.; f ne kadar sıcak olursa, yıldızlar o kadar farklı çeşitte olan daha ağır atomlar
• ■ f’ ' oluşturabilirler. Bu daha ağır olan atomlara Dünya’d a ve bizim bedenleri­
mizde bol miktarda bulunan karbon, oksijen, azot ve (en ağırı olm ak üzere)
dem ir de dahildir. Göreceli olarak kısa bir zam an sonra, bu kadar büyük
yıldızlar kendilerini süpernova patlaması denen devasa bir patlamayla yo-
kederler ve bu patlamalarda d em irden daha ağır olan atomlar ortaya çıkar.
Eta Carinae yarın bir süpernova olarak patlayacak olsa ne olurdu?
Bu gelmiş geçmiş en büyük patlam a olurdu. A m a m erak etm eyin b undan
önüm üzdeki 8000 yıl boyunca h aberim iz olmazdı çünkü Eta C arinae ile
aram ızdaki uzaklık için ışığın katetmesi gereken mesafe b u dur (ve hiçbir
şey ışıktan hızlı hareket etmez). Peki ya Eta Carinae bundan 8000 yıl önce
patladıysa? îşte o zam an bu patlam adan kaynaklanan ışık ve diğer rad­

k yasyon bize h er an ulaşabilir. Bunu g ördüğüm üz an Eta C arinae’nin 8000

yıl önce patlam ış olduğunu anlayacağız. Tarih boyunca sadece 20 kadar
süpernova patlam ası kayda alınmıştır. Büyük A lman bilimci Johannes
Kepler 9 Ekim 1604’te bu patlam alardan bir tanesini görm üştür. Bu say­
fadaki e n son resim söz konusu patlam anın kalıntılarını bugün g ördüğü­
m üz haliyle gösteriyor ve kalıntılar Kepler’in ilk gördüğü andan bugüne
dek yayılmış d uru m da. Patlam anın kendisi 20.000 yıl önce, aşağı yukarı
Neandertal insanlarının soylarının tükendiği zam anlarda gerçekleşmiş.
Süpernovalar sıradan yıldızlardan farklı olarak, örneğin kurşun ve
uranyum gibi dem irden bile ağır elem entleri ortaya çıkarabilirler. M u­
azzam süpernova patlam aları, yaşam için gerekli o lanlar da d ahil olm ak
üzere ö nce yıldızın sonra d a süpernovanın oluşturduğu elem entleri uza-
■û ,. ( İ ym derinliklerine ve uzak noktalarına doğru saçarlar. Eninde sonunda
ağır elem entlerce zengin toz bulutu yeniden döngüye girer ve yeni
yıldızlar ve gezegenler yapm ak üzere yoğunlaşmaya başlar. Bizim
gezegenim izdeki m addelerin geldiği yer budur, aynı zam anda v a­

■X î *• rolm am ızı sağlayan karbon, azot, oksijen ve b enzeri elem entle­

ri içerm esinin nedeni de budur. Bu elem entler bir zam anlar
evreni aydınlatan ve çoktan sönüp gitm iş süpernova patla­
m asından artakalan tozdan gelirler. O şairane “bizler yıldız
tozuyuz” lafının geldiği yer de budur. Bu gerçekten de d oğ­
ru. A ra sıra (am a oldukça nadir) m eydana gelen sü p erno­
va patlam aları olmasaydı, yaşam için gerekli elem entler de
olmayacaktı.
131
 Etrafında
dönüp durmak
Güneş’in tüm gezegenlerinin, D ünya da
dahil olm ak üzere, yörüngelerinin aynı
“düzlem de” olduğu gerçeğini gözardı
edemeyiz. Bu ne anlam a geliyor? Teorik
olarak, bir gezegenin yörüngesinin h er­
hangi bir açıda eğik olabileceğini dü şü ­
nebilirsiniz. Ancak güneş sistemimizde
d urum bu değildir. Güneş sistem inde,
sanki ortasında Güneş olan görünm ez
bir disk varm ış da diğer tüm gezegen­
ler, m erkezden farklı uzaklıklarda olmak
üzere o disk üzerinde hareket ediyorlar­
m ış gibi bir d urum söz konusudur. D a­
hası, tüm gezegenler G üneş etrafında
hep aynı y önde dönerler.
N eden? Ç ünkü büyük ihtim alle
öyle başladılar da o ndan. H aydi ö nce d ö ­
nüş yönünü ele alalım. G üneş sistem inin
tam am ı, yani Güneş ve gezegenler, m u h ­
tem elen bir süpernova patlam asından
arta kalanlar olarak yavaş yavaş dönen
bir gaz ve toz bulutu olarak ortaya çık­
tılar. Evrende serbest salınan neredey­
se tüm cisim lerin yaptığı gibi, bu bulut
da kendi ekseni etrafında dönm ekteydi.
Ve evet, tah m in ettiğiniz gibi bu bulu­
tun dönm e yönü, bugün gezegenlerin
Güneş’in etrafındaki dönm e yönleriyle
aynı.
 Şim di gelelim tüm gezegenlerin n e­
den bu “diskin” üzerinde “aynı düzlem de”
bulunduklarına. D etayına girm eyeceğim
am a bilim insanlarının oldukça iyi anla­
dıkları karm aşık kütle çekim sel n edenler­
den ötürü, dönm ekte olan büyük bir gaz
ve toz bulutu, m erkezinde m uazzam bir
kütle bulunacak şekilde dönen bir disk
haline gelme eğilim indedir. G örünen o ki
bizim güneş sistem im iz için de aynısı ge­
çerli. Toz, gaz ve küçük m adde kümeleri,
gaz ve toz o larak kalmazlar. Kütle çekimi,
b u bölüm ün başında bahsettiğim şekilde
onları kom şularına doğru çeker. Bu k ü ­
m eler kom şularına katılarak daha büyük
m adde küm eleri oluştururlar. Kümenin
boyutu büyüdükçe uyguladığı kütle çe­
kim kuvveti de artar. Böylece dönen dis­
kim izde, büyük küm eler daha küçük
kom şularını da kendilerine katarak
daha d a büyürler.
D iğerlerine nazaran en büyük
küm e, m erkezde konum lanm ış ve
G üneş’i oluşturm uştur. D aha küçük
küm eleri kendilerine çekebilecek kadar
büyük olan ve G üneş tarafından yutul­
mayacak kadar o n d an uzakta bulunan
diğer küm eler gezegenleri m eydana getir­
m işlerdir. G üneşe en yakından en uzağa
do ğ ru sıralayacak olursak M erkür, Venüs,
D ünya, M ars, Jüpiter, Satürn, U ranüs ve
N eptün olm ak üzere. Eskiden bu listede
Plüton da yer alıyordu ancak g ünüm üzde
gezegen olm ak için çok küçük sayıldığın­
dan bu listeden çıkarılm ıştır.

133
 oluşurlar. Zaman bilardo
topları gibi birbirleriyle çarpışırlar
ve bazen içlerinden biri asteroit kuşa-
|İ 3 V ğının dışına itilir ve D ünya gibi başka
bir gezegenin yakınlarından geçebilir.
Bunları atmosferin üst katm anların-
y dan geçtikleri sırada yanarken “kayan yıldız­
lar” ya d a “gök taşları” olarak sık sık görürüz.
 D aha nadiren, bir göktaşı atm osfer­
deki zorlu sınavından sağ çıkarak yeryüzü­
ne çarpacak kadar büyük olabilir. 9 Ekim
1992’d e, atmosferi geçen büyükçe bir tu ğ ­
la boyutlarındaki bir göktaşı New York,
Peekskill’d e bir arabaya çarptı. 30 Temmuz
1908de çok daha büyük, bir ev büyüklü­
ğündeki bir göktaşı ise Sibirya’nın üzerinde
patlayarak geniş alanlarda büyük orm an
yangınlarına sebep oldu.
Bilimciler artık, günüm üzde Orta
Amerika’d a bulunan Yukatan’a 65 milyon
vıl önce düşerek büyük bir afete neden olan
ve m uhtem elen dinozorların ölüm üyle so­
nuçlanan çok daha büyük bir göktaşına
dair kanıtlara sahipler. Yapılan hesaplara
göre bu yıkıcı çarpışm a sonucu açığa çıkan
enerji, dünyadaki tüm nükleer bombaların
aynı anda Yukatan’da patlatılması sonucu
açığa çıkacak olan enerjinin bile yüzlerce
katıydı. Bu çarpışm a sonucu dünyanın her
yıkıcı deprem ler, görülm em iş bü-
tsunam iler ve orm an yangınları
yoğun toz ve dum an tabakası
nya'nın yüzeyini yıllarca karartm ıştı.
öf-' Dolayısıyla gün ışığına ihtiyaç duyan

I »itkiler ve bitkilere ihtiyaç duyan hayvanlar

'açlıktan öldüler. Şaşırtıcı olan, dinozorla­
rın neden öldükleri değil, bizim atalarımız
olan m em elilerin nasıl hayatta kaldığıdır.
Belki de küçük bir topluluk yeraltında uy­
kuya yatarak hayatta kalabildi.

135

atımızın ışığı
Bu bölüm ü g ü n ışığının yaşam için önem inden
bahsederek tam am lam ak istiyorum. Evrende baş­
ka b ir yerde yaşam olup olm adığını bilm iyoruz (bu
soruyu başka b ir bölüm de ele alacağım) am a bildi­
ğim iz bir şey var, eğer orada b ir yerde yaşam varsa
çok büyük ihtim alle bir yıldızın yakınındadır. Ayrı­
ca bizim benzerim iz olan b ir yaşam biçim i varsa, o
yaşam biçim inin b ulunduğu gezegen ile gezegenin
yıldızı arasındaki görü n ü r mesafenin, m uhtem e­
len bizim gezegenimiz ile G üneş arasındaki kadar
olacağmı söyleyebiliriz. “G örü n ü r mesafe” sözüyle,
yaşam biçim inin algıladığı mesafeyi kastediyorum.
Yani gerçekteki mesafe, süper dev yıldız R 136al ö r­
neğinde gördüğüm üz gibi çok d aha fazla olabilir.
A m a eğer o yaşam biçim lerinin güneşi onlara, bizim
güneşim izin bize göründüğü boyda görünüyorsa,
yani gelen ısı ve ışık m iktarı hem en h em en aynıysa,
görünürdeki mesafe aynı olacaktır.
N eden yaşam bir yıldıza yakın olmalı? Ç ünkü
tü m yaşam biçim lerinin enerjiye ihtiyacı var­
dır ve yıldız ışığı b ariz b ir enerji kaynağıdır.
Dünya’da bitkiler g ü n ışığını toplayarak
diğer canlıların kullanabileceği hale geti­
rirler. Yani bitkiler g ü n ışığıyla besleniyor
denebilir. H avadan aldıkları karb o n d i­
oksit, to p rak tan aldıkları su ve m ineraller
gibi başka şeylere d e ihtiyaçları vardır. A m a
enerjiyi g ü n ışığından alırlar ve b u enerjiyi, y ap­
136
m aları gereken d iğer h er şeyi çalıştıran b ir çeşit ya­
kıt olan şekeri ü retm ek için kullanırlar.
Siz enerji harcam adan şeker üretemezsiniz. Bir
kez şekere sahip oldunuz m u, onu “yakarak” tekrar
enerji elde edebilirsiniz am a onu üretm ek için har­
cadığınız enerjinin tam am ını asla geri alamazsınız
çünkü bir kısmı b u süreç esnasmda kayba uğrar.
“Yakmak” dediğimizde alevli, dum anlı bir yanm a kas­
tetmiyoruz. Bir yakıtı sahiden ateşle yakmak, ondan
enerji elde etme yollarından sadece
biridir. Enerjiyi küçük paketler
halinde, yavaşça ve işe yarar bir
şekilde açığa çıkarmanın daha
kontrollü yollan da var.
Yeşil bir yaprağı, tü m yü­
zeyi büyük bir güneş paneli olan ve
güneş ışınlarını yakalayıp elde ettiği enerjiyi çatısı­
n ın altındaki montaj hattını çalıştırm ak için kulla­
nan bir fabrika gibi düşünebilirsiniz. Yaprakların
ince ve d üz olm alarının sebebi, onlara güneş ışınla­
rın ı yakalayabilecekleri büyük b ir yüzey k azandır­
m aktır. Fabrikanın ürettiği ü rü n ise çeşitli tipler­
deki şekerlerdir. Üretilen şekerler, çeşitli dam arlar
aracılığıyla bitkinin geri kalan kısım larına iletilir.
Bu kısım larda enerjiyi şekerden d ah a iyi depolam a­
n ın b ir yolu olan nişasta gibi başka m addeler ü re­
tilir. S onunda nişastadan ya da şekerden, bitkinin
diğer kısım larının yapım ı için enerji açığa çıkarılır.
Bitkiler, antiloplar ya da tavşanlar gibi otçullar
(yani bitki yiyen canlılar) tarafından yenildiklerinde,
enerji, yine birtakım kayıplara uğrayarak otçullara
geçer. Otçullar bu enerjiyi bedenlerini
Sindirim
geliştirmek ve gündelik işleri sırasmda kaslarım çalış­
tırm ak için kullanırlar. Bu gündelik işlere, daha baş­
ka birçok bitkiyi otlam ak ve yemlenmek de dahildir.
Otçulların yürürken, yemek yerken, kavga ederken
ve çiftleşirken kullandıkları kasları çalıştıran enerji,
bitkiler aracılığıyla en nihayetinde güneşten gelir.
Diğer hayvanlar, yani etçiller ise otçulları yerler.
Enerji bu sefer de (yine bu esnada kayba uğram ak
suretiyle) etçillere geçmiş olur ve bu enerji de etçille­
rin kaslarmı kendi gündelik işleri için çalıştırmaları
sırasmda kullanılır. Bu işlere çiftleşmek, kavga etmek,
ağaçlara tırm anm ak, memeliler özelinde yavrularına
süt üretm ek gibi diğer işlere ek olarak, yenecek olan
otçulları kovalamak da dahildir. Enerji etçillere çok
dolaylı b ir yoldan ulaşmış olsa da güneş hâlâ nihai
enerji kaynağıdır. Ve b u dolambaçlı yolun her ba­
samağında kayda değer miktarda enerji kaybı olur.
Kaybolan bu enerji, ısı enerjisi olarak açığa çıkar ve
evrenin geri kalanını ısıtmak gibi gereksiz bir göreve
katkıda bulunur.
Başka hayvanlar, yani parazitler ise h em ot-
çulların hem de etçillerin bedenleri üzerinden
beslenirler. B urada d a n ihai enerji kaynağı güneş­
tir ve yine tam am ı kullanılam ayan enerjinin bir
bölüm ü ısı enerjisi olarak kaybolur.
Son olarak, ister b itki ister otçul ister etçil is­
terse parazit olsun, b ir canlı öldüğünde böcekler
gibi leşçiller tarafından yenir ya da bakteri ve m an ­
tarlar gibi leşçiller, çürükçüller tarafından haz­
medilerek çürürler. Bir kez daha güneşten gelen
enerji el değiştirm iştir ve bir kez daha enerjinin
b ir kısm ı ısı olarak kaybolmuştur. Gübre yığınla­
rı bu nedenle sıcaktır. Gübre yığınlarındaki tüm
ısı, nihayetinde yıllar ö nce güneş paneli yapraklar
tarafından yakalanm ış olan güneşten gelen enerji­
dir. Y um urtalarını kuluçkaya bırakm ak için gübre
yığınlarının ısısını kullanan ç ok ilginç Avustralas-
ya çalıhindileri vardır. Yum urtalarının üzerlerine
o turup onları vücut ısılarıyla ısıtan diğer kuşlar­
d an farklı olarak, çalıhindileri yum urtalarını içine
bırakacakları büyük bir gübre yığını oluştururlar.
Gübre yığınının sıcaklığım, yığının üzerine daha
çok çalı çırpı koyup ısıtarak y a da çalı çırpıyı yı­
ğından alıp soğutarak kontrol ederler. A m a tüm
kuşlar, ister vücut sıcaklıklarıyla olsun ister bir
gübre yığını yardımıyla, eninde sonunda yum ur­
talarını kuluçkaya yatırm ak için güneş enerjisini
kullanm ış olurlar.
Bazen bitkiler yenm ez ancak turba bataklıkla­
rın ın dibine batarlar. Yüzyıllar boyunca üzerlerine
yenileri eklendikçe b ataklık katm anları h alinde sı­
kıştırılırlar. Batı İrlanda ya da İskoçya adalarında­
ki insanlar bataklıkları kazıp, tuğla büyüklüğünde
öbekler keserek, bunları yakıt olarak kışın evlerini
ısıtm ak için kullanırlar. Bir kez daha burada evleri
ısıtm ak ve yem ek pişirm ek için kullanılan enerji­
n in kaynağı, (bu kez) yüzyıllar evvel yakalanmış
olan güneş enerjisidir.
137
 U ygun koşullar altında ve m ilyonlarca yılın
ardından, bataklıklar sıkışıp dönüşerek sonunda
k öm ü r haline gelebilir. Aynı m iktar bataklık kö­
m ürü ve norm al k öm ür karşılaştırıldığında, n o r­
m al k öm ür daha verim li b ir yakıttır ve çok d aha
yüksek b ir derecede yanar. O n sekizinci ve on d o ­
kuzuncu yüzyıllarda sanayi devrim ini başlatan da
köm ür alevleri ve ocaklarıydı.
Ç elik fabrikalarında ya da m aden eritm e
ocaklarında kullanılan, trenleri raylarda gemileri
denizlerde y ü rü ten buharlı m akineleri çalıştıran
tü m o ısı aslında, 300 m ilyon yıl önce yaşam ış b it­
kilerin yeşil yaprakları aracılığıyla güneşten gelir.
Sanayi devrim inin kim i “karanlık şeytani
makineleri” b u h a r gücüyle çalışırdı am a ondan
önceki birçok pam u k m akinesi su değirm enle­
rinden gelen enerjiyle çalıştırılırdı. D eğirm en
hızla akan b ir n e h rin k enarına kurulur, neh rin
değirm enin üzerinden akm ası sağlanırdı. Bu su
değirm eni, fabrikayı b ir u çtan öb ü r uca kateden
büyük b ir aksı ya da m ili dönd ü rü rd ü . Mil b o ­
yunca bantlar ve dişliler, çeşitli iplik eğirm e ve
çırçır m akinelerini, dokum a tezgahlarını çalıştı­
rırdı. Bu m akineler bile nihayetinde güneş enerji­
siyle çalışırdı. Nasıl mı?
Su değirm enleri, yerçekim inin etkisiyle ba­
yır aşağı çekilen su tarafından çalıştırılır. Am a bu
ancak, yükseklerden gelen devam lı b ir su kaynağı
olm ası d u rum unda m üm kündür. Su, bulutlardan
yağış olarak gelir ve dağların tepelerine yağar.
Bulutlar ise sularını, Dünya’n ın denizleri, gölleri,
nehirleri ve su birikintilerinden buharlaşan su­
dan karşılarlar. Buharlaşm a için enerjiye ihtiyaç
vardır ve işte bu enerji güneşten gelir. Yani eğirme
m akinelerinin ve dokum a tezgahlarının bantları
ve çarklarını çalıştıran su değirm enlerini dö n d ü ­
ren enerji eninde sonunda yine güneşten gelir.
Pam uk fabrikaları daha sonraları köm ür ’
yakan bu h ar sistem lerine geçtiğinde yine nihai j
olarak güneşten gelen enerjiyi kullanmışlardır. \
Ancak fabrikalar tam am en buhar gücüne geçme­
den önce, ara bir basam aktan geçtiler. Tezgahları
çalıştıracak olan büyük su değirm enini kullan­
m aya devam ettiler am a suyu yukarıdaki bir de- |
poya pom palam ak için bir buhar m akinesi kul- j
landılar. Yukarıda, depoda bulunan su, değirm eni ı
döndürdükten sonra depoya geri pom palanm ak 1
üzere d eğirm ene akıyordu. Yani su ister güneş ta ­
rafından bulutlara, isterse köm ür yakan bir buhar
makinesiyle yukarıdaki depoya çıkarılıyor olsun,
gerekli enerji en başta h ep güneşten gelir. A rada­
ki tek fark, bu h ar m akinesi milyonlarca yıl önce
bitkiler tarafından depolanm ış güneş enerjisini
kullanarak çalışırken; nehir üzerindeki değir-
 sına benzer olarak şeker de kasları hareket ettir­
m ek için yavaşça yakılır.
Şekeri ve diğer besin yakıtlarını sahiden ateşe
verip y akm anın bize b ir faydası dokunm az! Ateş­
le yakm ak, güneşin depolanan enerjisini kullan­
m anın savurgan ve yokedici b ir yoludur. H ücre­
lerim izde gerçekleşen yakm a işlem i o kadar yavaş
o kadar kontrollüdür ki, sanki su tepeden d am ­
lalar halinde inip bir dizi değirm eni döndürüyor
gibidir. Yeşil yapraklardaki güneşten beslenen
kim yasal tepkim e de, suyu tepeye pom palam anın
bir eşidir. Bitki ve hayvan hücrelerinde (örneğin
kasların çalışması gibi) enerji harcayan kimyasal
tepkimeler, enerjiyi dikkatlice kontrol edilen ba­
samaklarla, adım adım alırlar. Şekerler gibi yük­
sek enerjili yakıtlar, enerjilerini birçok aşamada,
birbiri ardına sıralanm ış m inik şelalelerden düşe­
rek ilerleyen b ir akıntı gibi h er biri birbirini takip
eden bir dizi kimyasal tepkim e sonrasında açığa
çıkarırlar.
Detaylar ne olursa olsun, yaşam ın tü m su d e­
ğirm enleri, çarkları ve aksları nihayetinde güneş
tarafından beslenir. Eski insanlar yaşam ın güneşe
b u k adar bağlı olduğunu bilselerdi belki d e g üne­
şe daha bile fedakarca tapınırlardı. Şim di m erak
ediyorum da diğer yıldızların kaçı y örüngelerin­
m enin, sadece birkaç hafta önce yağm ur olarak
deki gezegenlerde yaşamı besliyordur acaba? A n ­
depolanıp tepelere yağan güneş ışığı tarafından
cak bu konu d aha ileriki
döndürü lü y o r olm asıdır. Bu şekilde “depolanm ış
gün ışığına” potansiyel enerji den ir ç ü n k ü suyun
tepeden aşağıya, içindeki güçle akarak iş yapma
potansiyeli vardır.
Bu bize yaşam ın nasıl güneş tarafından bes­
lendiğini gayet güzel anlatıyor. Bitkilerin gün
ışığını şeker yapm ak için kullanm ası, suyun da­
ğın tepesine y a d a fabrikanın çatısındaki depoya
pom palanm ası gibidir. Bitkilerin (ya da bitkileri
yiyen otçullarm , ya da otçulları yiyen etçillerin)
şekeri (ya da şekerden yapılan nişastayı ya da
nişastadan yapılan eti) kullanm asını ise şekerin
yanm ası olarak düşünebiliriz. B uharın fabrikada­
ki aksı d öndürm esi için k ö m ü rü n hızla yakılm a­

139
 aö\M a&=
O Vneair?
i l g a m işd e s t a n i yazılm ış en
G eski hikayelerden biridir. Yu­
nan ların ve îb ran ilerin efsanelerin­
den de eski, 5000 ila 6000 yıl önce
M ezopotam yada (şim diki Irak’ta)
hayat b ulm uş Süm er uygarlığının bir
söylencesidir. Gılgamış, Süm er söy­
lencesindeki büy ü k k ahram an kralın
adıdır, kim se gerçekten yaşayıp yaşa­
m adığını bilm iyor am a hakkında
yazılm ış çok sayıda hikaye var.
Yunan k ahram an Odysseus
(Ulysses) ve A rap kahram an
Denizci Sinbad gibi Gılga-
m ış da destansı yolculukla­
ra çıkar, bu yolculuklarda
birçok ilginç şey ve insan­
larla karşılaşır. Gılgamış’ın
karşılaştığı insanlardan bir
tanesi, Gılgamış’a kendisi
hakkında tu h af b ir öykü anla­
tan yaşlı (çok, çok yaşlı, yüzlerce yıl
yaşında) b ir adam olan U tnapiştim ’d i. Aslında öyküsü Gılgamış’a tu h a f görün­
m üştü am a size çok da tu h a f görünm eyebilir çü n k ü büyük ihtim alle b u öykünün benze­
rin i d u y d u n u z . . . am a başka b ir isim de, başka bir adam hakkında.

140
 Baş ta n rı Enlil herkesi
yokedecek b ir sel felaketi
gönderm elerini önerir,
böylece tan rılar güzel bir
gece uykusu çekebilecek­
lerdir. A m a su tanrısı Ea,
Utnapiştim ’i uyarmaya k a­
rar verir. Ea U tnapiştim ’e
evini yıkıp b ir gem i yap­
m asını söyler.
¥ r
£ >
Bu. gem i çok büyük
olm alıdır çünkü
Utnapiştim ’in “yaşayan
tü m canlıların tohum ­
larını” gemiye alması
gerekmektedir.

U tnapiştim Gılgamış’a,
yüzyıllar önce çok gürül­
tü yapıp onları uyutm a­
dıkları için tan rıların
insanlara kızgın o lduğu­
n u anlatır.

141
 U tnapiştim ta m d a . Sonunda U tnapiş­
vaktinde yani yağm ur altı tim bir k uzgun salar.
gün altı gece d urm ad an Kuzgun geri dönm ez.
yağm azdan evvel.gemiyi U tnapiştim bir yerlerde
bitirir.: D evam ında gelen bir kara parçası oldu­
sel; ğein'îde güvende ğunu ve kuzgunun onu
U tnapiştim h er tara­
olm ayan diğer herkesi bulduğunu anlar.
fı sım sıkı kapatılmış
v eiherşeyi şular altında
gem ide b ir k epenk açar
bırakır. Yedinci günde
ve b ir güvercini serbest
rüzgar hafifler ve sular
bırakır. G üvercin bir
durulur!
kara parçası bulm ak
için etrafa bakınır ancak
bulam ayıp geri döner.
U tnapiştim b u sefer bir
kırlangıcı salar am a yine
b ir şey bulamaz.

S onunda gem i bir dağ tepesinde karaya oturur. İştar denen d i­

ğer b ir tanrı, tan rıların daha başka korkunç sel felaketi gönderm e­
yeceği sö zünün b ir göstergesi olarak ilk gökkuşağını yaratır. İşte
Süm erlilerin an tik efsanesine göre gökkuşağı böyle oluşmuştur.
H ikayenin size tanıdık geleceğini söylemiştim. Hıristiyan, Yahu­
di veya M üslüm an ülkelerde yetişen çocuklar, bir iki ufak tefek farklı­
lık h aricinde bu hikayenin, Süm er efsanesinden daha yeni b ir hikaye
olan N uh’u n G em isi hikayesiyle aynı olduğunu hem en fark edecekler­
dir. Gemiyi yapanın adı değişir, U tnapiştim değil N uh olur. Eski efsa­
nenin bird en fazla olan tanrıları Yahudi hikayesinin tek tanrısı haline
gelir. “Yaşayan tü m canlıların tohum ları” lafı “yaşayan her candan
iki tane” diye geçmeye başlar ki bu da Gılgamış destanı­
n ın kastettiği şeyle aynıdır. Aslında açıkça görü­
lüyor ki Yahudi hikayesi olan N uh, Utnapiştim
efsanesinin yeni bir versiyonundan başka bir şey
değil. Bu hikaye yıllarca etrafta dolaşan ve kulak­
ta n kulağa yayılan bir halk söylencesi. G örünürde
çok eski olan efsanelerin, genelde kendilerinden
bile eski olan başka efsanelerden kim i bazı isim ­
lerin ve detayların değişmesiyle türediğini görürüz.
Bu hikayenin iki versiyonu d a gökkuşağıyla bitiyor.

142
 H em G ılgamış destanında hem de Yara- ışık kirliliğinin fazla olduğu şehirlerde değil an-
tılış K itabında, gökkuşağı söylencenin önem - cak şehirden uzakta çok karanlık gecelerde gö-
li bir parçasıdır. Yaratılış Kitabı gökkuşağının, rebilirsiniz.) Adadaki insanların sayısı çok arttı
Tanrı tarafından N uh ve N uh’un soyuna ver- ve tıpkı Gılgamış Destanında olduğu gibi tan-
diği sözün bir göstergesi olarak gökyüzüne rıça Hutaş’m rahatı için fazla gürültülü olmaya
yerleştirildiğini belirtir. başladılar. Adadaki curcuna geceleri Hutaş’ın
Nuh’un hikayesiyle, daha eski olan uyumasına engel oldu. Ancak Hutaş, Sümer ve
Utnapiştim’in Sümer hikayesi arasında bir fark- Yahudi tanrıları gibi insanları öldürm ek yerine
lılık daha var. Hikayenin Nuh versiyonunda daha merhametli bir yol seçti. Hepsini adadan.
Tanrının -insanlardan duyduğu memnuniyet- onları duyamayacağı anakaraya kovalamaya
sizliğin nedeni hepsinin iyileştirilemez derecede karar verdi. Anakaraya geçebilmeleri için onla-
günahkar olmasıdır. Süm er ra bir köprü yaptı. Ve bu köprü . . . evet, gökku-
hikayesinde insanlığın şağınm ta kendisiydi!
suçunun bundan ğa ■' '
daha hafif oldu­
ğunu düşünebi­
lirsiniz. O kadar
gürültü yapmışız ki
tanrılar uyuyama­
mış! Bence komik
bir durum . G ürültü­
cü insanların tanrıları
uyutmayışları mevzusu, ” y-
tamamen bağımsız olarak Ka-
liforniya sahili yakınındaki Santa $
Cruz A dasının Chüm ash toplulu-
ğunun söylencelerinde de beklen- aK S
medik şekilde karşımıza çıkar. S t i
Chum ash insanla&jtokeudi- T \ 1
lerinin, Gökyüzü Yılanı ileev li olan \V3
Yeryüzü tanrıçası Hutaş tarafından,
büyülü bir bitkinin tohum ları olarak,
bulundukları adada yaratıldıklarına inanır­
lardı, ancak adanın adı o zamanlar Santa
Cruz değildi çünkü bu İspanyolca bir
isim. (Bugün biz Gökyüzü Yılanını
Samanyolu olarak biliyoruz. O nu *

143
 Gökkuşağı k ö prü­
sünü geçerlerken,
gürültücülerden
bazıları aşağıya bak­
tılar ve yükseklikten
o k adar korktular ki
başları d öndü.

144
Gökkuşağı başka söylencelerde de karşım ı­
za çıkar. Eski İskandinav (Viking) söylence­
lerinde, gökkuşakları tanrıların gökyüzün­
den yeryüzüne inm ek için kullandıkları
kırılgan köprüler olarak görülürdü.
I

Tüm bu efsaneler nasıl başlar m erak ediyorum .

O nları kim uydurur, n eden bazı insanlar so nun­
da bunların gerçekten olm uş olduğuna inanır?
B unlar çok ilginç ve cevaplaması kolay olmayan
sorular. A m a bizim cevaplayabileceğimiz bir soru
var: b ir gökkuşağı n edir gerçekten?

145
 Gökkuşağının
gerçek biıyüsil
O n yaşlarindayken , beni L ondra’ya Gökkuşağının Bittiği Yer isimli bir çocuk oyununu gör­
meye götürm üşlerdi. O y u n d a g ü nüm üz tiyatrolarında artık gösterilm eyecek kadar dem ode
bir yurtseverlik işleniyordu. İngiliz o lm anın ne k ad ar özel olduğundan bahseden, İngiltere’nin
(Britanya değil; İskoçya, G aller ve İrlanda’nın kendi koruyucu m elekleri ayrıca vardır) koruyu­
cu meleği Aziz G eorge tarafından k u rtarılm ış çocukların başından geçenlerle ilgili bir oyundu.
Ama oyuna d air hatırladığım en canlı anı, Aziz G eorge değil gökkuşağının kendisiydi.
O yundaki çocuklar gerçekten gökkuşağının bittiği yere gidiyorlardı ve onları gök­
kuşağının yerle birleştiği kısm ın o rtasında y ürürlerken görüyorduk. O yun,
yukarıdan gelip sisin içinden geçen renkli spot ışıklarıyla ve büyülenm iş
bir biçim de ortalıkta dolaşan çocuklarla akıllıca sahneye konm uştu. Sa­
nırım tam bu sırada ışıl ışıl zırhı ve g üm üş miğferiyle Aziz George
görün m ü ştü ve biz gördüğüm üz sah n e k arşısında nefeslerimizi
tutarken sahnedeki çocuklar bağırm ıştı:
“Aziz George! Aziz George! Aziz George!”

Ama benim hayal gücüm ü ele geçiren

gökkuşağıydı. Boşverin Aziz George’u:
dev bir gökkuşağının ayağının dibinde
dolaşm ak ne k adar h arikadır k im bilir!
 O yun yazarının fikri nerden aldığını tahm in edebilir­
siniz. Bir gökkuşağı sahiden, belki de birkaç kilom etre öte­
de asılı duran gerçek bir cisim m iş gibi görünür. Bir ayağı
buğday tarlasında ö b ü r ayağı da (eğer bütün bir gökku­
şağını görecek k adar şanslıysanız) bir tepenin ucunda
gibidir örneğin. D osdoğru yürüyüp yerle birleştiği
noktada oyundaki çocukların yaptığı gibi diki-
lebileceğinizi sanırsınız. Size anlattığım tüm
söylencelerde d e bu fikir vardır. G ökkuşağı
belirli b ir uzaklıktaki, belirli b ir yerdeki,
belirli bir nesne gibi görünür.
Muhtemelen durum un gerçekten böyle
olm adığını anladınız! Öncelikle, eğer bir gökku­
şağına yaklaşmaya kalkacak olursanız, ne kadar
hızlı koşarsanız koşun ona asla ulaşamazsınız: siz
ona doğru koştukça gökkuşağı da sonunda tam a­
m en solana kadar sizden uzaklaşacaktır. Onu ya­
kalayamazsınız. Aslında gerçekte sizden uzaklaş­
m akta değildir çünkü zaten başından beri belirli
bir yerde değildir. Gökkuşağı bir yanılsamadır
am a çok etkileyici bir yanılsama ve onu anlamak
bir sonraki bölüm de değineceğimiz birçok ilginç
şeyi de beraberinde getirecek.
147
Işık neden yapılmıştır
Ö ncelikle tayf denen şeyi anlam am ız ge­
rekiyor. Işık tayfı, Kral II. Charles dönem inde,
yani günüm üzden 350 yıl kadar önce, gelmiş
geçmiş en büyük bilimci denilebilecek Isaac
Nevvton tarafından keşfedildi (Nevvton gece
ve gündüzle ilgili bölüm de gördüğüm üz üzere
daha başka birçok şey de keşfetm iştir). New-
ton, beyaz ışığın aslında farklı renklerin bir
karışım ı olduğunu keşfetmiştir. Bir bilimci
için beyazın anlam ı budur.
Peki New ton bunu nasıl buldu? Bir deney
hazırladı. Ö nce odasını içeri ışık giremeyecek
şekilde kararttı ve sonra perdede daracık bir
yarık açtı, böylece bir kurşun kalem inceli­
ğindeki beyaz günışığı huzm esi içeri girebildi.
D aha sonra bu ışık h uzm esinin, b ir çeşit üç-
gensel cam parçası gibi düşünebileceği­
niz p rizm adan geçmesini sağladı.
P rizm a n ın yaptığı iş, in c e beyaz huzm ey i
yaym aktır, am a p riz m a d a n yayılarak çıkan
huzm e a rtık b eyaz değildir. B ir g ökkuşağı gibi
Bir ışık huzm esi h avanın içinden seyahat eder,
cam a çarp ar ve bükülür. Bu b ükülm eye ışığın
kırılm ası denir. K ırılm a sadece cam yüzü n d en
o n u k ırılm ış g ibi g ö steren d e ışığın k ırılm ası o la ­
yıdır. D em ek k i ışık c am a y a da suya d e n k g eldi­
ğinde k ırılıyorm uş. A m a asıl n o k ta şu. Bu kırılm a
açısı ren g in e b ağlı olarak ışık tan ışığa ço k az far-
keder. K ırm ızı ışığın k ırılm a açısı, m avi ışıktan
d ah a d üşüktür. Yani eğer beyaz ışık N e w to n u n
ta h m in ettiğ i gibi g erçekten başka ışıkların k a rı­
şım ı ise b eyaz ışığı p rizm a ile k ırarsan ız n e olur?
çok ren k lid ir ve N ew ton ortaya çıkardığı bu
gökkuşağına b ir isim verm iştir: tayf. G örelim
bakalım n asıl çalışıyor b u tayf.
olm ak zo runda değildir: su da aynı işi g örür ve
gökkuşağına geri döndüğüm üzde b u ayrıntı
önem li olacak. Bir küreği, nehre daldırdığınızda
M avi ışık kırm ızı ışıktan dah a çok bükülecektir
ve böylece b u iki ren k ışık p riz m a n ın öteki ta ­
rafın d an çıkarlarken b irb irlerin d en ayrılm ış o la­
caklardır. İkisinin a rasında ise sarı ve yeşil ışıklar
ortaya çıkacaktır. Sonuç olarak N ew to n u n ışık
tayfı oluşacaktır: yani gökkuşağındaki d o ğ ru sı­
rasına göre sıralanm ış tü m gökkuşağı renkleri:
kırm ızı, tu ru n c u , sarı, yeşil, m avi, m or.
149
 Newton b ir prizm a yardımıyla gökkuşağı orta­
ya çıkaran ilk kişi değildi. Başka insanlar da aynı so ­
nucu çoktan gözlemlemişlerdi. Ancak birçoğu, san­
ki boya eklemişçesine, prizm anın b ir şekilde beyaz
ışığı “renklendirdiğini” düşünmüşlerdi. Nevvtonun
fikri ise son derece farklıydı. Beyaz ışığın tü m renk­
lerin b ir karışım ı olduğunu ve prizm anın tek yaptı­
ğının bunları birbirinden ayırm ak olduğunu düşün­
müştü. Haklıydı da ve b u n u bir çift iyi düşünülm üş
deneyle kanıtladı. İlk olarak, daha önce yaptığı gibi
prizmayı aldı ve prizm anın arkasına dar bir yarığı
150
olan bir levha yerleştirdi, bu yarıktan renkli huzm e­
lerden sadece biri (örneğin sadece kırmızı huzme
diyelim) geçebilecekti. D aha sonra bu dar, kırmızı
ışık huzmesinin yolu üzerine bir prizma daha koydu.
İkinci prizm a da olması gerektiği gibi kırmızı ışığı
büktü. Ancak prizm adan çıkan yine sadece kırmızı
ışıktı. Eğer prizmalar boyar gibi ışığı renklendiri­
yor olsalardı görmeyi bekleyeceğiniz şekilde fazla­
dan başka renkler eklenmemişti. Sonuç tam olarak
Nevvton’un beklediği gibiydi ve beyaz ışığın başka
ışıkların karışımı olduğu teorisini destekliyordu.
 Üç p rizm a k ullanarak gerçekleştirdiği ik in ­
ci d eney d aha da zekiceydi. Bu d eney N ew ton’un
E xperim en tu m C rucis’i olarak adlandırılır. Bu
sözcükler L atincedir ve “k ritik deney” anlam ına
gelir ya da “tezi gerçekten çözüm e bağlayacak
olan deney” de diyebiliriz.
Yukarıdaki resm in solunda N ewton’u n p erde­
sindeki yarıktan gelip p rizm adan geçerek gökkuşa-
ğındaki renklere ayrılan beyaz ışığı görüyorsunuz.
Dağılan gökkuşağı renkleri, daha so n ra N ewton’u n
ikinci prizm asından geçm eden ö nce onları b ir ara­
ya toplam asını sağlayacak şekilde bir mercekten
geçiyorlar. D aha sonra ikinci prizm a, gökkuşağı
renklerini tekrar beyaz ışığa çevirm e görevi görü­
yor. Bu zaten gayet güzel bir şekilde Newton’u n fik­
rini kanıtlam ış olsa da tam olarak em in olm ak için
b u beyaz ışık huzm esini tekrar üçüncü bir p rizm a­
dan daha geçiriyor ve b u prizm a b ir kez daha be­
yaz ışık huzm esini gökkuşağı renklerine ayırıyor!
Beyaz ışığın gerçekten de tü m renklerin karışım ın­
d an oluştuğunu kanıtlam ak için olabilecek en iyi
şekilde düşünülm üş b ir ispat bu.
 P rizm alar iyi hoş am a gökyüzünde
b ir gökkuşağı gördüğünüzde orada
asılı du ran büyük b ir p rizm a yoktur.
A m a m ilyonlarca yağm ur dam lası
vardır. Öyleyse h e r b ir yağm ur tane­
si k üçük b ir p rizm a gibi m i davranı­
yor? Eh biraz öyle am a tam d a değil.

Eğer gökkuşağı görm ek istiyor­

sanız, yağm ur fırtınasına baktı­
ğınız esnada güneşi arkanıza alm a­
lısınız. H er bir yağm ur tanesi, prizm a
değil de küçük bir top gibidir ve ışık küre­
lere çarptığında p rizm aya çarptığından daha
farklı davranır. Şöyle ki, yağm ur dam lasının
uzakta olan k enarı b ir ayna görevi görür. İşte
bu yüzden gökkuşağı görm ek isterseniz g ü ­
neşi arkanıza almalısınız. G üneşten gelen
ışık, h er bir y ağm ur dam lasının içinde takla
atıp geriye ve aşağıya d oğru yansıyacak, sizin
gözlerinize çarpacaktır.

152
 G örelim bakalım nasıl. G üneş arkanızda ve yukarıdayken
uzaktaki b ir yağm ura bakıyor olun. G üneş ışını tek b ir yağmur
dam lasına çarpsın (elbette diğer başka b ir sü rü yağm ur d am ­
lasına da çarpıyor am a d u ru n , oraya geleceğiz). Bu yağm ur
dam lasına A dam lası diyelim. Işık huzm esi A’ya bize yakın olan
üst yüzeyinden çarp ar ve bükülür, tıpkı Newton’u n prizm ası­
n ın yüzeyine çarptığında olduğu gibi. Elbette yine kırm ızı ışık
m aviden d aha az kırılacaktır, dolayısıyla tayf kendini şim diden
göstermeye başlayacaktır. Sonrasında ise tü m renkli ışık hu z­
meleri yağm ur dam lası boyunca, d am lanın uzaktaki yüzeyine
dek ilerler. H uzm eler d am ladan havaya geçm ek yerine, bize ya­
kın olan yüzeyin alt kısm ına doğ ru geri yansıtılır. Işık huzm eleri
dam lanın bize yakın b u y üzeyinden havaya geçiş yaparken tek­
rar k ırılır ve yine kırm ızı ışık m aviden d aha az bükülür.

Böylelikle, g ün ışığı yağm ur

dam lasını terk ederken, küçük bir tayf
şeklinde dağılmış olacaktır. Yağmur
dam lasının içinde iki kez ayrışan renk
huzm eleri şim di sizin bulunduğunuz
yöne doğru son sürat geliyorlar. Eğer
gözünüz b u huzm elerden birinin, ö r­
neğin yeşil olanın diyelim, yolu üze­
rindeyse göreceğiniz sadece yeşil ışık
olacaktır. Sizden daha kısa biri de
Adan gelen kırm ızı huzm eyi görebilir.
Sizden daha u zun biri ise Adan gelen
mavi ışık huzm esini görebilir.

153
 Kim se belli tek b ir dam ladan tayfın b ü tü n ü n ü göremez. Her biriniz
sadece tek b ir saf ren k görür. A m a h epiniz tü m renkleriyle gökkuşağı gör­
düğü n ü zü söylersiniz. Peki am a nasıl? Şöyle ki, şimdiye kadar sadece A
dam lası dediğim iz tek b ir yağm ur dam lasından bahsettik. A ncak milyon­
larca yağm ur dam lası var ve hepsi aynı biçim de davranıyorlar. Siz Anın
kırm ızı huzm esine bakarken. A dan daha alçaktaki B damlası diyeceğimiz
bir başka d am la da m evcuttur. B’n in kırm ızı huzm esini görm ezsiniz çünkü
Bden gelen kırm ızı ışık sizin m idenizin oralara b ir yere d enk gelir. Ama
B’n in mavi huzm esi, gözünüze gelm ek için tam olarak doğru yükseklik­
tedir. A dan alçakta am a B den yüksekte başka yağm ur dam laları da vardır.
Bu d am laların kırm ızı ve m avi huzm eleri gözünüze d enk gelmeyebilir am a

A ncak b u b ir gökkuşağı değildir. Peki gökkuşağının geri kalanı ner-

den gelir? Y ağm urun b ir ucu n d an diğer ucuna, tü m yüksekliklerde başka
yağm ur d am lalarının var olduğunu unutm ayın. Bu arada gördüğünüz her
gökkuşağı, g özünüz m erkezde olacak şekilde, b ir daire o luşturm a eğilim in­
dedir, tıpkı h o rtu m la bahçeyi sularken güneşin d am lalar spreyinin içinden
ışımasıyla gördüğünüz dairesel büsb ü tü n gökkuşakları gibi. Genellikle b ü ­
tü n b ir gökkuşağı görm üyor o luşum uzun tek nedeni, yeryüzünün araya
girmesidir.

154
 İşte b u y üzden b ir a n gökkuşağını g örürsünüz. A m a diğer
bir anda, tü m yağm ur dam laları daha alçaktaki b ir konum a düş­
m üş olacaklardır. Şimdi A, B’n in önceden olduğu yerdedir ve
onun yeşil huzm esi yerine a rtık mavi huzm esini görm ektesiniz-
dir. B’nin ise hiçbir huzm esi size ulaşam am aktadır (am a ayağı­
nızın dibindeki köpeğe ulaşabilir). Ve yeni b ir yağm ur damlası
(daha önce huzm elerini görem ediğiniz C dam lası) şim di A’m n
önceden olduğu noktaya yerleşm iştir ve o n u n k ırm ızı huzm esi­
n i görebilm ektesinizdir.
 Şim di de tayfın kendisinin, yani kırm ızı­
dan, turuncuya, yeşile, maviye ve m o ra doğru
sıralam anın gerçekte ne olduğuna bakalım .
K ırmızı ışığın m aviden daha d üşük b ir açıyla
kırılm asına sebep o lan nedir?
Işık titreşim ler veya dalgalar olarak d ü ­
şünülebilir. Tıpkı havadaki ses titreşim leri gibi,
ışık da elektrom anyetik titreşim lere sahiptir.
Elektrom anyetik titreşim in ne olduğunu açık­
lamaya çalışm ayacağım çünkü b u çok zam an
alacak (ayrıca kendim d e b u konuyu tam am en
anladığım dan em in değilim ). Asıl nokta şu ki,
ışık sesten çok farklı olsa da, tıpkı sesten b a h ­
sederken kullandığım ız gibi yüksek frekanslı
(kısa dalgaboylu) ve d üşük frekanslı (uzun dal-
gaboylu) titreşim lerden bahsetm em iz m ü m ­
kün. Soprano gibi tiz sesler yüksek frekanslı
ya da kısa dalgaboylu dediğim iz titreşim lere
sahiptir. D üşük frekanslı ya da uzun dalga­
boylu dediğim iz sesler ise derin, kalın seslerdir.
B unların ışıktaki eşdeğeri ise şöyledir: kırm ızı
(uzun dalgaboyu) kalın yani bas ses, sarı b ari­
ton (bastan d aha az kalın ve d erin ), yeşil tenor,
m avi alto ve m o r (kısa dalgaboyu) da soprano
yani tiz sestir.
Bizim duyam ayacağım ız kadar tiz sesler
vardır. Bunlara sesüstü (u ltrasound) denir;
yarasalar b u sesleri duyabilir ve onların y a n ­
kılarını kullanarak yollarını bulabilirler. Bizim
duyam ayacağım ız k ad ar d üşük sesler de var.
Bunlara da sesaltı (infrasound) denir; filler,
balinalar ve bazı başka hayvanlar birbirleriyle
iletişim k u rm ak için b u derin g u rultuları k u l­
lanırlar. Biz insanların duyabileceği ses bandı,
(yarasalar için değil am a bizim ) d uym am ız için
çok yüksek olan sesüstü ve (fillerin duyabile­
ceği am a bizim d uym am ız için) çok alçak olan
sesaltı sesler arasında o rtad a b ir yerdedir.
 Aynısı ışık için de geçerlidir. Sesö-
tesi yarasa viyaklam alarının ışıktaki eş­
değeri m orötesidir. Bizler m orötesi ışığı
görem esek de böcekler görebilir. Kimi
çiçeklerin ü zerinde, o n ları to zlaştırm a­
ları için böcekleri cezbedecek çizgiler ya
da başka d esenler bulunur, bu desenler
ancak m orötesi dalgaboyunda görü le­
bilir. Böcek gözleri onları görebilir am a
bizim b u d esenleri g örülebilir ışık tayfı­
n a “çevirm em iz” gerekir. Sağda görülen
akşamsefası çiçeği bize hiçb ir deseni
ve çizgisi olm ayan sarı bir çiçek olarak
görünür. A m a o n u m orötesi ışıkta fo-
toğraflayacak olursanız bird en ortaya
çıkan birço k çizgi g örürsünüz. A lttaki
resim deki d esenler gerçekte beyaz değil,
m orötesi. A ncak bizler m orötesini göre­
m ediğim izden, deseni bizim algılayabi­
leceğim iz b ir ren k te resm etm em iz gere­
kir ki görebilelim ve b u resm i yapan da
siyah ve beyazı kullanm ayı tercih etmiş.
Mavi ya d a h erhangi başka b ir rengi de
kullanabilirdi.
Tayf, m orötesinden so n ra böcekle­
rin bile görem eyeceği çok d aha yüksek
frekanslara d o ğ ru gitm eye devam eder.
X-ışınları m orö tesin d en bile daha “tiz”
b ir “ışık” olarak düşünülebilir. Ve gam a
ışınları d aha d a yüksek frekanslıdır.
Tayfın diğer b ir ucundaysa, k ırm ı­
zıyı b öcekler görem ez am a bizler görebi­
liriz. K ırm ızıdan so nrasına ise “kızılötesi”
denir. Bizler b u dalgaboyunu ısı olarak
hissetsek de görem eyiz (yılanlar, avları­
n ın yerini tespit edebilm ek için kullan­
dıkları kızılötesi dalgaboyuna özellikle
hassastırlar). Sanırım b ir arı kırm ızıya
“tu ru n cu ötesi” diyebilir. K ızılötesinden
daha derin “bas notalar” b azı şeyleri p i­
şirm ek için kullandığım ız m ikrodalga­
lardır. D aha d a derin baslar (daha uzun
dalgaboyları) ise radyo dalgalarıdır.
157

gördüğ ü ışığın, yani kısm en “yüksek p e rd e ­
de” olan u çtak i m o rla k ısm en “d ü şü k p erdede”
olan k ırm ızı arasındaki g ö rü n eb ilir renklerin
oluşturd u ğ u ta y f ya da “gökkuşağının”, tiz u ç ta ­
k i gam a ışın ların d an k alın u çtak i radyo dalga­
ların a u zan an çok b ü y ü k b ir tayfın ortasındaki
kü çü k b ir k ısım la sın ırlı olm asıdır. Tayfın n ere­
deyse tam am ı b izim gözlerim ize görünm ez.
G üneş ve yıldızlar, “bas” rad y o dalgala­
rın d an “soprano” kozm ik ışınlarına dek, tü m
frekanslarda veya “perdelerde” elektrom anye­
tik ışın yayarlar. Bizler kırm ızıd an m o ra kadar,
daracık g ö rü n eb ilir ışık b a n d ın ın dışındakileri
görem esek de, b u g ö rü n m ez ışınları te sp it ed e­
bilecek araçlarım ız var. 6. b ölüm deki süpernova
resm i, sü p ern o v ad an gelen X -ışınları k ullanıla­
ra k çekilm işti. Süpernova resm indeki renkler
de, akşam sefası çiçeğindeki d esenleri g öster­
m ek için k ullanılan beyaz gibi yapay renklerdir.
Bu yapay renkler, X -ışın ların ın farklı dalgaboy-
la rîn ı b elirtecek şekilde kullanılm ışlardır. R ad­
yo a stro n o m u d en en bilim ciler, X -ışınları ya da
ışık dalgalarındansa radyo dalgalan kullanarak
yıldızların “fotoğraflarım ” çekerler. K ullandık­
ları alete radyoteleskop denir. Başka bilim ciler­
se gökyüzünün fotoğraflarını tayfın diğer u cu n ­
da, X -ışınları ban d ın d a çekerler. Tayfın farklı
uçlarını kullanarak, yıldızlar ve evren hakkında
farklı şeyler ö ğrendik. G özlerim izin b üy ü k tay­
fın o rtasındaki sadece k ü çü k b ir yarıkta görebi­
liyor olm ası, bilim sel araçların tespit edebildiği
engin ışık a ralığından sadece incecik b ir b andı
görebiliyor olduğum uz gerçeği, bilim in hayal
gücüm üzü nasıl harekete geçirebileceğinin h a ­
rika b ir göstergesi yani g erçeğin büyü sü n ü n g ü ­
zel b ir örneğidir.
Bir sonraki bölüm de gökkuşağıyla ilgili daha
bile m üthiş bir şey öğreneceğiz. Uzaktaki bir yıl­
dızdan gelen ışığı tayfına ayrıştırmak bize sadece
yıldızın neden yapılmış olduğunu değil kaç yaşın­
da olduğunu da söyler. İşte evrenin kaç yaşında ol­
duğunu ve ne zaman başladığım anlamamızı sağla­
yan kanıtlar bu tarz (gökkuşağı kanıtları türünden)
kanıtlardır. Bu size pek m üm kün görünmeyebilir
ama bir sonraki bölüm de hepsi açığa çıkacak.
159
 Haydi Bantu kabilesin­
den bir Afrika söylencesiyle yani
Kongo’nun Boşongo’su ile başlaya­
lım anlatmaya. Başlangıçta karalar
yokmuş, sadece sucul b ir karanlık
ve (bu kısm ı önemli) b ir de tanrı
Bumba varmış. Bumba’nm karnı
ağrımaya başlam ış ve güneşi kus­
muş. Güneşten yayılan ışık karan­
lığı kovm uş ve güneşten gelen ısı
suyun b ir kısm ını k urutup karaları
ortaya çıkarmış. Ancak Bumba’m n
karın ağrısı hâlâ geçmemiş, b u defa
da ayı, yıldızları, hayvanları ve in ­
sanları kusmuş.
Birçok Ç in varoluş efsanesi
ise, Pan G u d enen k im i zam an k ö ­
pek kafalı, kıllı dev b ir adam ola­
rak resm edilen b ir karakter içerir.
İşte size P an G u söylencelerinden
bir tanesi. Başlangıçta C ennet ve
Yeryüzü arasında belirgin b ir ay­
rım yokmuş: h e r şey siyah büyük
b ir yum urtayı çevreleyen yapış
yapış bir çorbadan ibaretm iş. Yu­
m u rtan ın içinde kıvrılıp uyuyan
Pan Gu’ymuş. Pan G u y u m u rta­
n ın içinde 18.000 yıldır uyum ak­
taymış. Sonunda uyandığında
yum urtad an k u rtulm ak istemiş,
baltasını alıp yolunu açm aya k o ­
yulmuş. Y um urtanın içinden çı­
kan bazı şeyler ağırm ış ve b atarak
Yeryüzü’n ü oluşturm uş. Bazı şeyler
ise hafifm iş ve yüzerek gökyüzünü
oluşturm uş. Bir sonraki 18.000 yıl
boyunca y eryüzü ve gökyüzü g ü n ­
de 3 m etre hızla şişmişler.

161
 H ikayenin bazı versiyonlarına göre Pan
G u gökyüzünü ve yeryüzünü birbirlerinden
uzağa itm iş ve b u n u yaparken o kadar yorul­
m uş k i so nrasında ölm üş. Pan G u’n u n çeşitli kı­
sım ları d aha sonra evrenin bildiğim iz kısm ını
oluşturm uş. Nefesi rüzgar, sesi yıldırım ; gözle­
rin in b iri ay b iri yıldız, kasları tarla, dam arları
yol olm uş. Teri yağm ur, saçları yıldız olmuş. İn ­
sanlar da b ir zam anlar o n u n b edeninde yaşa­
yan bitler ve pirelerin torunlarıym ış.
Bu arada yeryüzünü ve gökyüzünü birbirin­
den ayıran Pan Gu’n u n hikayesi (büyük ihtimalle
bir alakalan yok ama) Yunan söylencelerindeki,
gökyüzünü tutan Atlas'ın hikayesine benziyor
(gerçi Atlas tu h af bir biçimde resim lerde ve hey­
kellerde genellikle omuzlarında gökyüzünü değil
de Dünya’nın kendisini taşırmış gibi gösterilir).
162
 Şimdi de Hindistan'ın birçok varoluş söylen­ lu (Zulu'ların tanrısı) veya Abassie (Nijerya) veya
cesinden birine bakalım. Zam anın başlangıcından “G ökyüzündeki Yaşlı Adam” (Kanada’daki yerli
önce, yüzeyinde dev bir yılanın kıvrılıp oturduğu Saliş kabilesinin tanrısı) olsun evren varolm adan
engin bir hiçlik okyanusu varmış. Yılanın kıvrım­ önce b ir çeşit yaratığın v ar olduğunu varsaym ala­
ları arasında Lord V işnu uyurmuş. Sonunda Lord rı b eni hayal kırıklığına uğratıyor. Ö nce bir çeşit
Vişnu, hiçlik okyanusunun dibinden gelen derin bir evrenin var olm ası ve yaratıcı bir ru h u n işe k o ­
uğultuyla uyanmış ve göbeğinden b ir nilüfer çiçeği yulabilm esi için b u evrenin on a m ekan olm ası
çıkmış. Nilüfer çiçeğinin ortasında Vişnu’n u n hiz­ gerektiğini düşünm ez misiniz? Bu söylencelerin
metkarı Brahm a oturuyorm uş. Vişnu, Brahma’ya hiçbiri evrenin yaratıcısının en başta kendisinin
dünyayı yaratmasını buyurm uş. Brahma (ki genelde erkek olur b u tanrı) nasıl var ol­
emri hem en yerine getirmiş. Ne demek, duğuna d air bir açıklama getirmezler.
derhal! Ve eh değmişken tü m canlıları da Dolayısıyla b u söylencelerle pek
yaratmasını istemiş. Elbette, hemen! bir yere varamayız. Şim di gelelim ev­
Bu söylencelerin, B um ba ya da renin nasıl başladığının, bildiğim iz
B rahm a ya da Pan G u veya U nkuluku- gerçek hikayesine.
164
Bİl İ m c İ ler İn , g erçek l İğ İn nasil olabileceğine Bazı bilimciler zamanın kendisinin de b ü ­
dair “m odeller” düşü n erek çalıştıklarını 1. b ö ­ yük patlam a ile başladığını ve bu nedenle, Kuzey
lüm den hatırlıyor m usunuz? D aha sonra bu m o ­ K utbunun kuzeyinde n e var diye sormadığımız
dellere dayanarak ne görm em iz ya da 11e ölçm e­ gibi, büyük patlam adan önce ne olm uştu sorusu­
m iz gerektiğine d air öngörülerde bulunup h er bir nu da sorm am am ız gerektiğini söyleyecektir. A n­
m odelin doğ ru olup olm adığını test ediyorlardı. lamadınız mı? Ben de öyle. Ama kısmen anladı­
Y irm inci yüzyılın o rtalarında evrenin nasıl oluş­ ğım bir şey var o da büyük patlam anın olduğuna
tuğuna d a ir iki rakip m odel ortaya atıldı, b unlar­ ve ne zam an olduğuna dair kanıtlar. Bu bölüm bu
dan biri “sabit evren” m odeli, diğeri ise “büyük kanıtlarla ilgili.
patlam a” modeliydi. Sabit evren m odeli çok ze­ Ö nce galaksi ne dem ek, o nu açıklamalıyım.
kice ortaya konm uş b ir m odeldi ancak doğru 6. bölüm deki futbol benzetm esinde görm üş o l­
olm adığı ortaya çıktı. Yani b u m odele dayanarak duğum uz üzere, Güneş’in yörüngesindeki geze­
yapılan ö n görülerin yanlış olduğu görüldü. Sabit genlerin uzaklıklarıyla karşılaştırılınca, yıldızlar
evren m odeline göre b ir başlangıç hiç olm am ıştı: arasındaki mesafe akıl alm az derecede fazladır.
ezelden beri evren şu anki b içim inde varolm uştu. Ancak yıldızlar n e k adar uzakta dıırsalar d a g ru p ­
Ö te yandan büyük patlam a m odeli ise evrenin lar halinde küm elenm işlerdir ve bu gruplara ga­
belirli b ir zam anda, farklı b ir patlam a ile başladı­ laksi denir. İşte galaksilerin bir resmi:
ğı fikrini ortaya atıyordu. Büyük p atlam a m odeli­
ne göre yapılan ö ngörüler doğrulanm aya devam
etti ve böylece çoğu bilim ci tarafından b u m odel
genel olarak kabul edilm iş hale geldi.
Büyük patlama m odelinin m od ern versiyo­
n una göre gözlem lenebilir tü m evren 13 ila 14 mil­
yar yıl önce b ir patlam a sonucu var oldu. Neden
“gözlemlenebilir” diyorum ? “Gözlem lenebilir ev­
ren”, varlığına dair herhangi b ir kanıtım ız olan her
şeyi ifade ediyor. Bizim algımızın ve araçlarım ızın
ulaşamadığı başka evrenler olm ası m üm kün. Kimi
bilimciler, belki biraz da hayal gücüyle, “çoklu ev­
ren" olabileceğine dair tahm inlerde bulunuyorlar:
bizim evrenim izin “kabarcıklarından” sadece bi­
rini oluşturduğu, evrenlerden oluşan bir “sabun
köpüğü”... Ya da belki de gözlemlenebilir, bizim
de bir parçası olduğum uz ve varlığına d air d oğ ru ­
dan kayıtlarım ızın olduğu evrenim iz varolan tek
evrendir. H er şekilde, bu bölüm de anlattıklarım ı
gözlemlenebilir evren ile sınırlandıracağım . Göz­
lemlenebilir evren, büyük patlam a ile başlamış gö­ H er b ir galaksi aslında milyarlarca yıldız ile
rünüyor ve bu fevkalade olay 14 milyar yıldan az gaz ve toz bulutundan oluşm uş'beyaz bir girdap
bir süre önce m eydana gelmiştir. gibi görünüyor.

165
 Bizim G üneş’im iz Sam anyolu d enen ga­
laksiyi oluşturan yıldızlardan sadece birisidir.
Sam anyolu denm esinin nedeni, bizim karanlık
gecelerde galaksiyi sadece belli b ir açıdan görüp,
galaksinin ancak b ir kısm ını gözlem leyebilm em iz
ve on u n gökyüzünde uzanan gizemli b ir beyaz
çizgi ya da patikaya benzem esidir. Gerçekte ne
olduğunu farkedene k adar o n u b ir ö bek u zun b u ­
lutla karıştırabilirsiniz am a farkettiğinizde huşu
içinde kalır, söyleyecek söz bulam azsınız. Bizler
Samanyolu galaksisinin içinde olduğum uzdan
onu tü m ihtişam ıyla görem eyiz am a dışarıdan
nasıl görün d ü ğ ü n e d air bizim konum um uzun
166
da işaretli olduğu bir resim tasvirini yukarıda gö­
rebilirsiniz. “Güneş” diye işaretlenm iş çünkü bu
ölçekte G üneş ve gezegenleri arasındaki mesafeyi
ayırt e tm ek m üm kün değil.
Bu ise (sağda), h er biri, tıpkı bizim
Sam anyolu’m uz gibi, m ilyarlarca yıldız kümesi
olan yüzlerce galaksinin bir teleskop aracılığıyla
çekilmiş, çizim olm ayan gerçek bir fotoğrafı. Bu
fotoğrafa h er baktığım da, bu h er bir küçük ışık
lekesinin Samanyolu gibi büsbütün bir galaksi ol­
duğunu düşünüp şaşırm aktan kendim i alam ıyo­
rum . A m a gerçek bu. Evren, yani bizim gözlemle­
nebilir evrenim iz, ç ok büyük b ir yer.
 Bir sonraki önemli nokta da şu. H er bir galak­
sinin bizden ne kadar uzakta olduğunu ölçmemiz
müm kün. Nasıl mı? Evrendeki herhangi bir şeyin
ne kadar uzakta olduğunu nasıl m ı biliyoruz? Ya­
kındaki yıldızlar için en iyi yöntem “paralaks” yani
ıraklık açısı yöntemidir. Parmağınızı yüzünüzün
önünde tutun ve ona sol gözünüzü kapatıp bakın.
Şimdi sol gözünüzü açm ve sağ gözünüzü kapatın.
Gözlerinizin birini açıp birini kapamaya devam et­
tikçe parmağınızın konum unun b ir oraya bir bura­
ya zıplıyormuş gibi yer değiştirdiğini göreceksiniz.
Parmağınızı daha da yakma getirirseniz bu hopla­
m alar daha da büyüyecektir. Parmağınızı uzaklaş­
tırırsanız b u hoplamalar da küçülecektir. Tek bil­
m eniz gereken gözlerinizin birbirine olan uzaklığı,
böylece bu hoplam aların büyüklüğünü kullanarak
gözlerinizle parm ağınız arasındaki uzaklığı hesap­
layabilirsiniz. Uzaklıkları hesaplamak için kullanı­
lan paralaks yani ıraklık açısı yöntem i işte budur.
Şimdi parmağınızın yerine, gözlerinizin biri­
ni kapayıp öbürünü açmayı ve bunu tekrarlamayı
karanlık gökyüzündeki b ir yıldıza bakarken yapın.
Yıldız en ufak bir hoplama belirtisi göstermeyecek­
tir. Ç ünkü bunun için fazla uzaktadır. Bir yıldızı
“hoplatmak” için gözleriniz arasındaki mesafenin
milyonlarca kilometre olması gerekirdi! Birbirin­
den milyonlarca kilometre uzakta duran gözleri
kapatıp açarak oluşacak etkinin aynısını nasıl ya­
ratırız? Dünya’n ın G üneş etrafındaki yörüngesinin
300 milyon kilometre çapmda olduğu gerçeğinden
faydalanabiliriz. Yalan bir yıldızın, arkasındaki yıl­
dızlara göre k onum unu tespit ederiz. Altı ay sonra,
yani Dünya yörüngenin öteki tarafına doğru 300
milyon kilometre yer değiştirdiğinde yıldızın görü­
nen konum unu tekrar ölçeriz. Eğer yıldız yeterince
yakındaysa konum u “hoplamış” olacaktır. Bu hop­
lam anın uzunluğunu ölçerek o yıldızın ne kadar
uzaklıkta olduğunu kolayca hesaplayabiliriz.
 M aalesef paralaks yöntem i sadece yakında­
ki yıldızlar için geçerlidir. U zak yıldızlar ve diğer
galaksiler için “gözlerim iz” b irb irin d en 300 m il­
yon kilom etreden çok daha uzakta durm alıdır.
Başka b ir yöntem b ulm am ız gerekir. B unu b ir ga­
laksinin ne k ad ar p arlaklıkta ışıldadığını ölçerek
yapabileceğinizi düşünebilirsiniz: elbette daha
uzaktaki b ir galaksi y akındakinden daha soluk
olacaktır değil m i? Bu yaklaşım la ilgili so ru n şu
ki farklı galaksiler gerçekten de farklı parlaklık­
larda olabilirler. Bu b ir lam banın n e k ad ar uzakta
olduğunu tah m in etm eye benzer. Bazı lam balar
diğerlerinden daha parlaktır. Uzaktaki p arlak b ir
lambaya m ı yoksa yakındaki soluk b ir lambaya
m ı baktığım ızı nasıl anlayacağız?
Neyse ki astronom ların “sta n d a rt kandil”
dedikleri özel birtakım
larlar. Yani görünen parlaklıklarım değil, gerçek
parlaklıklarını, ışıklarının (ya da X-ışınlarının
veya bizim ölçebileceğimiz herhangi bir başka
radyasyon tü rü n ü n ) teleskoplarım ıza u laşm adan
önceki yoğunluklarını bilebilirler. Ayrıca b u özel
“kandilleri” nasıl tespit edebileceklerini d e bilirler
ve böylece astronom lar bir galakside bunlardan
birini bulabildikleri sürece, sağlam m atem atiksel
denklem lerin de yardım ıyla o galaksinin ne k a ­
d ar uzakta olduğunu tahm in edebilirler.
Yani elimizde çok kısa mesafeler için pa-
ralaks dediğim iz yöntem v ar ve bir de giderek
artan büyük mesafeleri ölçm ek için çeşitli stan­
d art kandillerin bulunduğu “merdiven” var, ki bu
yöntem le çok uzak galaksilere kadar mesafeleri
bile ölçebiliyoruz.
Gökkuşağı ve kırmızıya kayma
Evet şim di galaksi ned ir ve bize olan uzaklığı nasıl
bulunur biliyoruz. Sıradaki adım için 7. bölüm de
tanıştığım ız gökkuşağının ışık tayfından yararlan­
m am ız gerekecek. Bir keresinde, bilim cilerin onla­
ra göre gelmiş geçmiş e n önem li icadın n e olduğu­
nu söyledikleri b ir kitabın b ir bölüm üne katkıda
bulunm am istenmişti. Ç ok eğlenceliydi am a par­
tiye biraz geç katıldığım için bü tü n bilindik icatlar
çoktan kapılmıştı: tekerlek, m atbaa, telefon, bilgi­
sayar vb. Böylece başka kim senin seçm ediğinden
aşağı yukarı em in olduğum b ir araç seçtim ve ger­
çekten de herkesin kullandığı b ir araç olm asa bile
(ki itiraf etmeliyim b en de hiç kullanm adım ) çok
önem li bir araçtır bu; spektroskop yani tayfölçer.
Tayfolçer b ir gökkuşağı m akinesidir. Eğer
bir teleskopa bağlı b ulunursa belli b ir yıldızdan
ya da galaksiden gelen ışığı alıp, Newton’u n p riz­
m alarıyla yaptığı gibi tay f oluşturacak şekilde da­
ğıtır. A m a N ewton’u n p rizm aların d an b iraz daha
karm aşıktır çünkü tayfına ayrıştırılan yıldız ışığı
üzerin d en isabetli ölçüm ler yapm anızı m üm kün
kılar. N eyin ölçüm leri? Bir gökkuşağında ölçüle­
cek ne v a r ki? İşlerin gerçekten ilginçleşmeye baş­
ladığı kısım işte burası. Farklı yıldızlardan gelen
ışığın ürettiği “gökkuşakları” kim i yönleriyle
b irbirlerinden farklıdır ve b u bize yıldız­
lar hak kın d a çok şey anlatabilir.
Yıldız ışıklarının Dünya’d a hiçbir zam an
görm ediğim iz, çeşitli tu h a f renkler içerdiği a n ­
lam ına m ı gelir bu? Hayır, kesinlikle öyle değil.
Dünya’d a gözlerinizin görebileceği tüm renkleri
zaten gördünüz. B unu biraz hayal kırıcı m ı b u ­
luyorsunuz? Ben ilk duyduğum da öyle olduğunu
düşünm üştüm . Çocukken H ugh Lofting’in D ok­
to r D olittle kitaplarını severdim . Bu kitaplardan
b irinde doktor aya gider ve de gördüğü yepyeni,
insan gözleri tarafından daha önce görülm em iş
renkler karşısında m est olur. Bu düşünceyi sev­
m iştim . Bilindik D ünya’m ızın evrendeki diğer
h e r şeyi tipik olarak yansıtm ıyor olabileceği fikri­
ni heyecan verici bulm uştum . A m a m aalesef fikir
heyecan verici olsa d a öykü doğru değildi, doğru
olamazdı da. Bu çıkarım ın kaynağı, Newton’u n
keşfinden geliyor, yani beyaz ışığın gördüğüm üz
tü m renkleri içerdiği ve beyaz ışık b ir prizm a ta ­
rafından dağıtıldığında bütün renklerin ortaya
çıktığı keşfinden. Bu aralıkta bildiklerim izin d ı­
şında bir renk yok. S anatçılar çok sayıda farklı tür
ve tonda renk oluşturabilirler ancak tü m bunlar
beyaz ışığın tem el bileşenlerinin b ir kom binas­
yonu olacaktır. Kafam ızın içinde gördüğüm üz
renkler aslında sadece beynim iz tarafından ışığın
farklı dalga boylarını tanım lam ak için u ydurul­
m uş birer etikettir. Burada, yani D ünya’da tü m
aralıklardaki farklı dalgaboylarıyla karşılaştık bile.
Ne ayın n e de yıldızların ren k k o nusunda yapacak
bir sürprizleri yok. N e yazık ki öyle.
Peki öyleyse farklı yıldızlar spektroskop yani
tayfölçer ile ölçebileceğimiz farklı gökkuşakları
üretirler derken neyi kastediyorum ? Öyle g örünü­
yor k i yıldız ışığı b ir tayfölçer tarafından dağıtıldı­
ğında, tayfın kim i yerlerinde ince siyah çizgilerden
oluşan tu h a f örü n tü ler m eydana gelir. Ya da bazen
b u çizgiler siyah değil renkli olu r ve siyah olan ar-
kaplandır. Birazdan bu farkı açıklayacağım . Çizgi­
lerin o luşturduğu desen gerçekten d e b ir çubukko-
da (barkod) b enzer çünkü yıldız ve yıldızın neden
m eydana geldiği hakkında bize çok şey anlatır.
Ç ubukkod çizgilerini o luşturan sadece yıl­
dız ışığı değildir. L aboratuarda incelem e im kanı
bulduğum uz üzere D ünya üzerindeki ışıklar da
çubukkod oluşturur. Bu çubukkodları ortaya çı­
karan ise farklı elem entlerdir, ö rn e ğ in sodyum
tayfın sarı k ısm ında baskın çizgiler oluşturur.
Sodyum bu h arın d an b ir elektrik arkı geçirildiğin­
de oluşan sodyum ışığı sarı renkte parlar. B unun
nedeni fizikçiler tarafından anlaşılm ıştır ancak
ben anlayam ıyorum çünkü k u antum teorisini a n ­
lamayan b ir biyologum.
G üney İngiltere’deki Salisbury şehrinde o ku­
la giderken, parlak kırm ızı renkteki okul şapka­
m ın sarı sokak lambası ışığındaki tu h af g örünü­
şünden düpedüz büyülenm iştim . A rtık kırm ızı
değil, sarım sı bir kahverengi gibi görünüyordu.
Keza parlak kırm ızı renkteki iki katlı otobüsler
de öyleydi. N edeni şuydu. O zam anlar diğer pek
çok İngiliz kenti gibi Salisbury’de de sokak lam ­
baları için sodyum buharı lam baları kullanılıyor­
du. Bu lam balar tayfın sadece sodyum un k endine
has çizgileriyle sınırlanm ış d ar b ir aralığında ışık
yayıyordu. Sodyum un en parlak çizgileri açık ara
sarıda bulunur. H angi açıdan bakılırsa bakılsın
sodyum ışığı saf bir sarı ışıkla parlar, beyaz güneş
ışığından ya da sıradan bir elektrik am pulünün
belli belirsiz sarım tırak ışığından çok farklıdır.
Sodyum lam balarından gelen ışıkta gerçekte kır­
m ızı ışık bulunm adığından, şapkam tarafından
yansıtılacak bir kırm ızı ışık da yoktu. Eğer bir şap­
kayı ya da b ir otobüsü başta kırm ızı yapanın ne
olduğunu m erak ediyorsanız, cevap kırm ızı h ariç
neredeyse geri kalan tüm renklerdeki ışığı soğu­
ran boya m olekülleridir. Yani tüm dalgaboylarmı
içeren beyaz ışığın diğer tüm dalgaboyları m adde
tarafından emilir, çoğunlukla kırm ızı ışık yansıtı­
lır ve cisim kırm ızı görünür. Sodyum buharlı so­
kak lam balarından gelen ışıkta ise yansıtılabilecek
b ir kırm ızı ışık yoktur, dolayısıyla cisim sarım tı­
rak kahverengi görünür.
171
 o o o o o o o o o o o o o o
410
420
430
'T^-'T'^-'^-'^-Lrıu-ıınu-ıınLnLnLn
1 H Hidrojen
Sodyum sadece örneklerden birisidir. H er ele­
m entin k endine has “atom num arasına” yani
çekirdeğindeki p roton sayısı (ve aynı zam anda
çekirdeğin etrafındaki yörüngelerdeki elekt­
ron sayısı) olan b ir num araya sahip olduğunu
4. B ölüm den hatırlayacaksınız. îşte b u yörünge­
lerdeki elektronlarla ilgili sebeplerden ö tü rü her
elem entin ışık ü zerinde k endine özgü b ir etki­
si vardır. Tıpkı çubukkod gibi . . . aslında yıldız
ışığı tayfındaki çizgi desenleri d e aşağı yukarı bir
çubukkoddur. Yıldızdan gelen ışığı tayfölçer ile
dağıttığınızda ortaya çıkan çubukkod çizgilerine
bakarak o yıldızda 92 doğal elem entten hangile­
rinin b ulun d u ğ u n u belirleyebilirsiniz.
İstediğiniz herhangi b ir elem enti seçip tayf-
sal çubukkoduna bakabileceğiniz b ir web sitesi
var: www.booksattransworld.co.uk/dawkins-ele-
ments Bu sitede im leci hareket ettirerek istediği­
niz elem ente gelebilirsiniz. Elem entler hidrojen­
den başlayıp giderek artan atom num aralarına
göre sıralanmışlar.
Ö rneğin y ukarıda b u sitede hidrojen, yani 1.
elem ent (çünkü hatırlarsanız hidrojenin sadece
bir protonu vardı) için bulu n an resm i görebilir­
siniz. G ördüğünüz gibi hidrojen, biri tayfın m or
bölgesinde, biri koyu mavi, biri soluk mavi ve biri
de kırm ızıda olm ak üzere d ö rt çubuk oluşturuyor
(farklı renklerin dalgaboyları da en üstte verilmiş).
Bu web sitesindeki resim leri anlam ak için
kafa karıştırıcı olabilecek bazı detayları netleştir­
m em iz gerekiyor. Öncelikle çubukların ortaya çık­
m a biçim lerine dikkat edin: (resm in üst kısm ında)
Mavi
172 A r t a n d a lg a b o y u
089
069
620
630
640
660
670
610
650
siyah arkaplanda renkli, (alt kısm ında) renkli ar-
kaplanda siyah çizgiler olarak gözüküyorlar. Bun­
lardan siyah arkaplan üzerinde renkli olanına
yayım (yansıtma) tayfı, renkli arkaplan üzerinde
siyah g örünenine ise soğurm a tayfı denir. Bunlar­
dan hangisini elde ettiğiniz, söz konusu elementin
ışıklı parladığına m ı (sodyum sokak lam baların­
da olduğu gibi sodyum elem entinin parlaması)
yoksa ışığın önüne m i geçtiğine (sıklıkla bir ele­
m entin bir yıldızda var olm ası durum unda oldu­
ğu gibi) göre değişir. Aradaki fark üzerinde fazla
durm ayacağım . Ö nem li olan h er iki durum da da
çubukların, tayfın aynı noktalarında oluşmaları.
Herhangi b ir elem ent için, çizgiler renkli ya d a si­
yah olsun, çubukkodun deseni aynıdır.
Diğer bir karm aşık detay ise, bazı çubukla­
rın diğerlerinden daha belirgin oluşu. Bir yıldız­
dan gelen ışığa tayfölçer ile bakıldığında genel­
likle sadece çok belirgin olan çubukları görürüz.
Ancak b u web sitesinde, genellikle yıldız ışığında
görülm eyen am a laboratuarda görebileceğimiz
zayıf çizgiler de dahil olm ak üzere tü m çizgileri
görebiliyoruz. Sodyum ışığı sarıdır ve tayfın sarı
bölgesinde belirgin çubuklar oluşturur, deseni
çubukkoda daha da çok benzeten diğer çizgile­
rin varlığı ilginç olsa d a pratik nedenlerden ö türü
onları görm ezden gelebilirsiniz.
Aşağıda ise üç belirgin çubukkod çizgisiyle
sodyum un yayım tayfını görebilirsiniz. Sarı olanın
nasıl d a baskın olduğunu görebilirsiniz.
İşte böyle h er elementin farklı bir çubukkod
deseni vardır. Herhangi bir yıldızdan gelen ışığa
Kırmızı
 w
Dünya'da
■0 Yakın galakside
»
Uzak Galakside
Artan dalgboyu
Mavi
bakarak o yıldızda hangi elem entlerin olduğunu
anlayabiliriz. Kabul etm ek gerekiyor ki bu epey kar­
m aşık çünkü birçok farklı elem entin çubukkodları-
n ın bir araya gelip karm a karışık olması söz konusu.
Ama onları d a ayıklam anın yolları var. Bu tayfölçer
ne harika b ir araç!
Şim di işler daha da ilginçleşecek. Karşı say­
fada altta gördüğünüz sodyum tayfı b ir Salisbury
sodyum lam basına ya da çok da uzakta olm ayan
bir yıldızdan gelen ışığa bakarken gördüğünüz
tayftır. G ördüğüm üz yıldızların çoğu, örneğin
bilindik burçlar kuşağı takım yıldızları, bizim ga­
laksim izde bulun u rlar ve bu gördüğünüz resim bu
yıldızlardan b irin d en gelen sodyum ışığı tayfıdır.
Ancak eğer farklı b ir galaksideki yıldızın sodyum
tayfına bakıyorsanız, oldukça farklı b ir resim gö­
rürsünüz. Bu sayfanın başında biri D ünyadan (ya
da yakındaki b ir yıldızdan gelen), diğeri ise ya­
landaki b ir galaksiden ve sonuncusu da çok u zak
bir galaksiden olm ak üzere üç farklı yerden gelen
sodyum ışığının çubukkod desenini görebilirsiniz.
Önce en alttaki, çok uzak bir galaksiden gelen
sodyum ışığının çubukkod desenine bakın ve onu
en üstteki D ünya üzerinde üretilmiş bir sodyum
ışığının çubukkod deseniyle karşılaştırın. Çubukla­
rın birbirlerinden aynı uzaklıklarda konumlanmış
olduğunu göreceksiniz. Ancak en alttakinde tüm
desen tayfın kırmızı ucuna doğru kaymıştır. Peki
bunun hâlâ sodyum olduğunu nerden biliyoruz öy­
leyse? Cevap çubukların arasındaki uzaklıkların aynı
oluşundadır. Bu sadece sodyum için geçerli olsaydı
pek de ikna edici olmayabilirdi. Am a aynı şey tüm
elemender için geçerlidir. H er seferinde söz konusu
Sodyum un tayfı
II
11
11
elemente ait aynı kendine has konumlanış desenini,
tümüyle kırmızı uca doğru kaymış olarak görüyoruz.
Dahası herhangi bir galaksi için, tüm çubukkodlar
tayf üzerinde aynı miktarda kaymaya uğrarlar.
Eğer aşağı yukarı bizim galaksimize yakın (ya­
kın derken, bir önceki paragrafta bahsettiğim çok
uzaktaki galaksilere oranla yakın am a bizim kendi
Samanyolu galaksimizdeki yıldızlardan uzaktaki)
b ir galaksiden gelen ışığın sodyum çubukkodunu
gösteren ortadaki resm e bakacak olursanız orta
miktarda bir kayma görürsünüz. Sodyum un imza­
sı olan aynı konum lanış deseninin, bu kez çok da
kaymamış olduğunu görürsünüz. İlk çizgi koyu
maviden uzağa ötelenm iştir am a yeşile k adar değil
sadece açık maviye kadar. Sarıdaki (bir araya gele­
rek Salisbury sokak lam balarının sarı rengini oluş­
turan) iki çizgi de aynı yönde, tayfın kırm ızı ucuna
doğru ötelenmiştir. A m a çok d aha uzak olan galak­
siden gelen ışıktaki kadar d a değil, sadece biraz t u ­
runcu bölgeye girmiştir.
Sodyum örneklerden sadece b ir tanesi. Diğer
herhangi bir element de, tayfın üzerinde kırmızı
yönüne doğru aynı kaymayı gösterir. Galaksi ne k a­
dar uzaktaysa, kırmızıya doğru kayma da o kadar
büyük olur. Buna “Hubble kayması” denir çünkü
büyük Amerikalı astronom Edwin Hubble tarafın­
dan keşfedilmiştir. Bu arada, Edvvin Hubble’ın ismi
ölüm ünden sonra aynı zamanda, 167. sayfadaki
gibi çok uzak galaksilerin resm ini çeken Hubble te­
leskopuna da verilmiştir. Aynı zam anda “kırmızıya
kayma” ya da “kızıla kayma” olarak da adlandırılır
çünkü tayftaki kaym anın yönü kırm ızının bulun­
duğu tarafa doğrudur.
173
Büyük patlamaya doğru geri sarım
Peki kırm ızıya kaym a ne anlam a geliyor? Neyse
ki bilim ciler b u k on u y u iyice anlam ış b ulu n u y o r­
lar. Kırm ızıya kaym a “D op p ler kaym ası” denilen
olgu n u n b ir örneği. D op p ler kaym ası dalgaların
ve önceki b ö lü m d e görd ü ğ ü m ü z gibi dalgalardan
oluşan ışığın b u lu n d u ğ u h e r d u ru m d a oluşabilir.
Sıklıkla “D op p ler etkisi” olarak d a isim lendirilir
ve bize d a h a çok ses dalgalarıyla ilgili ö rn ek ler­
d en ta n ıd ık gelir. Bir yol kenarında arabaların
yüksek h ızda vızıldayarak geçm esini izlerken,
h e r b ir araba m o to ru n u n sesi sizi geçtikten sonra
kalınlaşıyorm uş gibi duyulur. A slında araba m o ­
to ru n u n to n u n u n değişm ediğini, aynı kaldığını
174
biliyorsunuz, p eki öyleyse n eden ses kalınlaşı­
yorm uş g ibi duyulur? Cevap: d oppler etkisinden
dolayı ve açıklam ası d a şöyle.
Ses havada değişen hava basıncı dalgaları
şeklinde seyahat eder. Bir araba m o to ru n u n ya
da tro m p etin diyelim (çünkü tro m p eti dinlem esi
m o tordan dah a keyiflidir) tınısını dinlediğiniz­
de, ses dalgaları sesin kaynağından tü m yönlere
d o ğru havada ilerler ve beyniniz bunu ses ola­
ra k algılar. Trom petten yayılıp kulağınıza kadar
gelenin hava m olekülleri olduğunu dü şü n m e­
yin. Ç ünkü hiç de öyle değil: o d ü şü ndüğünüz
şey rüzgar o lurdu ve rüzgar sadece tek b ir yönde
seyahat ed erk en ses d alg alan tü m yönlere d oğ ru
seyahat ederler, tıpkı b ir su birik in tisin e taş a ttı­
ğınızda yüzeyde o luşan d algalar gibi.
A nlam ası en kolay dalga M eksika dalgası
denilen, bü y ü k sp o r salonlarında ve stad y u m ­
larda insan ların sırayla, kendin d en önceki (sol
taraflarındaki diyelim) kişin in h em en ardın d an
ayağa kalkm ası ve o turm asıyla olu ştu ru lan dal­
gadır. Bir k alkm alar ve o tu rm alar dalgası tü m
stadyum u seri b ir şekilde dolaşır. Kim se gerçek­
te y erinden k ıpırdam az am a dalga tü m stadı kat
eder ve aslına bakarsanız, b u n u b ir in sa n ın koşa­
bileceğinden çok d a h a hızlı b ir şekilde yapar.
Su birikintisinde seyahat e den ise, yüzeyde­
ki suyun yükseklik değişim leri şeklinde ilerleyen
dalgadır. O nu dalga yapan şey, atılan taştan d o ­
layı etrafa kaçışan su m olekülleri değildir. Tıp­
kı stadyum daki insanlar gibi su m olekülleri de
yukarı aşağı hareket etm ektedirler. Tam olarak
taştan uzağa kaçışan hiçbir şey yoktur. Ö yley­
m iş gibi g ö rünür çünkü su yüzeyindeki yüksek
ve alçak noktaların hareketi açılarak dışa doğru
devam eder.
175
 Ses dalgalan ise bu n d an biraz daha farklı­
dır. Ses dalgalarının d u ru m u n d a seyahat eden şey,
değişen hava basıncı dalgasıdır. Hava m olekülleri
eden
sırasıyla, b ir m iktar trom petten uzağa ve tro m p e­
d a lg ;
te d oğ ru (ya da artık ses kaynağı h e r neyse) ileri
t e p e c ik le ­
ve tekrar geri hareket ederler. O n lar b u n u y apar­
rini, yamacın
ken kom şu hava m oleküllerine çarparlar ve o n ­
başında hareketsiz
ların da ileri geri b ir harekete başlam alarına n e ­
duruyor olsaydınız
d en olurlar. Bu sefer o n lar d a k endi kom şularına
o zam an yapacağından
çarparlar ve böylece so nunda b irbirlerine çarpan
daha hızlı bir şekilde toplar.
m oleküller dalgası yani diğer b ir anlam da deği­
Böylece trom petin tınısı size, g er­
şen basınç dalgası, tro m p etten uzağa doğ ru tüm
çekte olduğundan daha tiz gelecektir.
yönlerde yayılır. İşte tro m p etten kulağınıza kadar
D aha sonra siz trom petçinin yanından
seyahat eden d e b u dalgadır, hava m oleküllerinin
kayıp geçince, kulağınız birbirini takip eden
kendisi değil. Dalga, ses kaynağının tro m p et m i
dalga tepeciklerine daha yavaş bir hızda çarpa­
yoksa insan sesi m i ya da b ir araba m ı olduğun­
caktır (sanki dalgalar daha aralıklı geliyorlarmış
dan bağım sız olarak sabit b ir hızla hareket eder:
gibi, çünkü ses dalgası da kızağınızın hareket e t­
havada yaklaşık olarak saatte 1236 kilom etre
tiği y öne doğru seyahat etm ektedir), böylece n o ­
(suyun altında dö rt kat ve bazı katilarda ise d aha
tan ın duyulan tınısı gerçekte olduğundan daha
bile hızlı hareket eder). Eğer trom petinizde tiz bir
kalın olacaktır. Aynı şey siz sabit durduğunuzda,
n ota çalacak olursanız ses dalgalarının hızı aynı
am a sesin kaynağı hareket ettiğinde de gerçekle­
kalır ancak dalga tepecikleri arasındaki mesafe
şir. Gerçek m i değil m i bilm iyorum am a şu gü­
(dalgaboyu) kısalır. Kalın b ir n o ta çalarsanız te­
zel bir hikayedir: Bu etkiyi keşfeden AvusturyalI
pecikler arasındaki m esafe arta r am a sesin hızı
bilim ci C hristian D oppler’in etkiyi göstermeleri
yine aynı kalır. D em ek ki tiz notaların dalgaboyu,
kalın olanlardan d aha kısaymış.
Ses dalgası dediğim iz şey işte budur. Şim di gele­
lim D oppler kaym asına. Bir tro m petçinin karlı bir
yam açta u zun ve aralıksız b ir n o ta çaldığını d ü şü ­
nün. Bir kızağa b iniyorsunuz ve trom p etçin in ya­
nın d a n hızla kayıp geçiyorsunuz (bu örnekte bir
araba değil de kızak seçtim çünkü kızak sessizdir,
böylece trom peti duyabilirsiniz). N e duyardınız?
Birbirini takip eden dalga tepecikleri, tro m p et­
çinin çalm ayı seçtiği notaya bağlı olarak oluşan
aralıklarla trom peti terkediyorlar. A m a siz tro m ­
petçiye d oğru kayarken, kulağınız b irbirini takip

176
için b ir b an d o takım ı kiralayıp ü stü açık b ir trene
bindirdiği rivayet edilir. B una göre b an d o takım ı­
n ın çaldığı n ota, tre n in izleyici kitlesini geçmesiy­
le a niden d aha a lt b ir perdeye düşüverm işti.
Işık dalgalarıysa d ah a da farklıdır, tam ola­
rak ne M eksika dalgasına ne de ses dalgalarına
benzerler. A m a onların da kendilerine has bir
D oppler etkisi bulunur. Tayfın kırm ızı u cunun,
mavi uc undakinden d aha u zun dalgaboylarına
sahip olduğunu, yeşilin ise ortad a olduğunu h a ­
tırlayın. C h ristian D oppler’in tren in d ek i b a n d o ­
cuların hepsinin sarı üniform alar giydiklerini
düşünün. Tren size d o ğ ru hızlandıkça, gözleriniz
dalga tepeciklerini, tren in du ru y o r olduğu halden
daha hızlı “toplayacaktır”. Böylece ü niform aların
renginde, tayfın yeşil k ısm ına d oğ ru hafif b ir kay­
m a olacaktır. T ren sizi geçip gittikten s o n ra ise
tam tersi b andonun üniform ası hafifçe kırm ızıya
d oğru kayacaktır.
Bu örnekle ilgili tek bir yanlışlık var. Sizin bu
maviye ya da kırmızıya kaymaları farkedebilmeniz
için trenin saatte milyonlarca kilom etre hızla se­
yahat ediyor olm ası lazım. Trenler Doppler etkisi­
n in renkler üzerinde farkedilebilmesi için gereken
hızın yakınına bile yaklaşamazlar. A m a galaksiler
bunu yapabilir. Sayfa 172’d eki resim de sodyum
çubukkod çizgilerinin konum larının açıkça tayfın
kırm ızı ucuna doğru kaymış olm asından görebi­
leceğiniz üzere, çok uzak galaksiler bizden saatte
yüzlerce milyon kilom etre hızla uzaklaşmaktadır.
Ayrıca (daha önce bahsettiğim gibi “standart kan­
diller” ile ölçüldüğü üzere) ne kadar uzaktalarsa
o kadar hızlı bir şekilde bizden uzaklaşıyorlar (ve
kırmızıya kaym a da o kadar fazla oluyor).
 Evrendeki tü m galaksiler b irbirlerinden
uzaklaşm aktadır, bu bizden de uzaklaşıyor ol­
dukları a nlam ına geliyor. T eleskopunuzu hangi
yöne doğrultu rsan ız d oğ ru ltu n , u zak galaksiler
bizden (ve birbirlerinden) giderek artan bir
hızda uzaklaşm aktalar. Tüm evren, yani uzayın
kendisi, m uazzam bir hızla genişlem ektedir.
Ö yleyse n eden bu genişlem enin etkisi
galaksilerle sınırlı kalıyor diye sorabilirsiniz.
N eden b ir galaksinin içindeki yıldızlar da b ir­
birlerin d en uzaklaşm ıyorlar? Siz ve ben, neden
birbirim izden uzaklaşm ıyoruz? Şöyle ki, bir
galaksideki h er şey gibi birb irin e yakın halde
küm elenm iş olan şeyler, k om şularının kütle
çekim kuvvetlerini en güçlü şekilde hisseder­
ler. Bu o nları kendi içlerinde b ir arada tutarken
birbirine uzak cisim ler (diğer galaksiler) evre­
n in genişlem esiyle birbirlerinden uzaklaşırlar.
Size m uhteşem b ir şey d ah a söyleyeyim mi?
A stro n o m lar evrenin genişlem esine baktılar
ve zam anı geri sardılar. Yani adeta genişleyen
evrenin b ir film ini çekip filmi geri sarm ış
oldular. Ve b u n u yaptıklarında galaksilerin
birbirlerinden uzaklaşm ak yerine yakınlaştık­
larını gördüler. D ahası astro n o m lar bu film ­
180
den evrenin genişlem esinin başlam ış olması
gereken anı hesaplayabildiler. İşte o anın 13 ila
14 milyar yıl kadar ö nce olduğunu bu şekilde
biliyorlar. O an, evrenin kendisinin başladığı
an d ır ve ismi de şudur:
“büyük patlama”.
G ünüm üzün evren “modelleri” büyük
patlam a ile başlayan tek şeyin evren olm adığı­
nı varsayıyorlar. Z am anın ve uzayın kendisinin
de büyük patlam ayla başladığını söylüyorlar.
Bunu açıklam am ı istem eyin benden çünkü ev-
renbilim ci olm adığım için ben kendim de a n ­
lam ıyorum . A m a belki şim di neden tayfölçeri
gelm iş geçmiş en önem li icatlardan biri olarak
aday gösterdiğim i anlam ışsınızdır. Gökkuşağı
sadece bakılm ası güzel b ir şey değil. Bir bak ı­
m a bize, zam an ve uzay dahil h e r şeyin nasıl
başladığının hikayesini anlatır. Bence bu gök­
kuşağını daha bile güzel kılıyor.
 yalnız mıyız?
Bildiğim kadarıyla evrende uzaylıların varlı­
ğıyla ilgili olarak anlatılan çok eski söylencelerin
sayısı p ek fazla değil. B unun nedeni belki de eski­
den, üzerinde yaşadığım ız dünyadan çok çok daha
büyük b ir evrenin varlığından haberdar olunm a-
masıydı. Bu fikir 1500’lü yıllarda bilim insanları­
nın, dünya ve diğer birkaç gezegenin güneşin yö­
rüngesinde olduğunu keşfetmelerine kadar devam
etti. Üstelik, değil galaksiler, yıldızların bize uzaklı­
ğı ve sayıları bile, yakın zam ana dek bilinmiyordu.
İnsanların, d ünyanın bir yerinde “aşağıyı” işaret et­
tikleri zam an (mesela Borneo’da), dünyanın diğer
tarafında (bu örnekte Brezilya’da) bu n u n “yukarısı” olacağının
farkına varm alarının üzerinden henüz çok az zam an geçti. Ö n ­
celeri insanlar, “yukarısı” deyince b u n u n h er yer için aynı yönü
ifade ettiğini, yani “yukarının” gökyüzünün üzerinde tanrıların
yaşadıkları yer olduğunu düşünm ekteydi.
Acayip yaratıkların varlığıyla ilgili sayısız inanç ve söylence­
ler u zun zam an boyu anlatılagelm iştir: şeytanlar, ruhlar, cinler, h a ­
yaletler, vb... A ncak ben b u bölüm de “Yalnız mıyız?” diye sorarken
aslında “Evrenin başka y erinde de uzaylı yaşam biçim leri var m ı?” d e­
m ek istiyorum . Söylediğim gibi uzaylılar hakkındaki söylencelere ilkel
kabileler arasında çok az rastlanılm aktadır. Bu fikirler m odern şehirlerde
yaşayanlar arasında çok d aha yaygındır. Söz k onusu çağdaş söylenceler eski
söylencelerin aksine daha ilginçtir çü n k ü ilk ortaya çıktıkları andan itibaren
gelişmelerini görebiliriz. Bu söylencelerin gözüm üzün ö nünde ortaya çıkışını
izliyoruz. Bu nedenle b u bölüm de çağdaş söylencelerden bahsedeceğim.
1997’n in M art ayında Kaliforniya’da C ennetin Kapısı adlı d indar bir tarikat
39 üyesinin zehir içerek ölmesiyle acı bir son yaşadı. Bu 39 üyenin kendilerini
öldürm elerinin arkasındaki n eden ise, uzayda uzaklardan bir yerler­
den gelecek o lan b ir ufonun, ruhların ı alıp başka b ir dünyaya gö­
türeceğine d air inançlarıydı. O g ünlerde H ale-B opp adı verilen
parlak b ir k uyruklu yıldız g ökyüzünde açıkça gözlenebiliyor­
d u ve tarikatın inancına göre (çü n k ü ru h a n i liderleri onla­
ra böyle söylemişti) bu k uyruklu yıldıza y olculuğunda b ir uzay
gemisi eşlik ediyordu. Bu olayı gözlem lem ek için gidip bir teleskop
aldılar fakat kısa b ir süre sonra “çalışm ıyor” diye aldıkları yere geri
verdiler. Peki teleskopun çalışm adığını nasıl anlam ışlardı? Ç alışm a­
dığını sanm ışlardı çünkü uzay gem isi falan görem em işlerdi.
Tarikat lid eri M arshall A pplewhite m üritlerin in inandığı
şeye kendisi d e inanıyor m uydu? B üyük olasılıkla inanıyor­
du çünkü zehri alanlardan biri d e kendisiydi. Dolayısıyla
hakikaten sam im iyetle inanıyor olmalıydı! Ç oğu tarikat
lideri b u işi sadece k adın m ü ritlere sahip o lm ak için ya­
parlar ancak M arshall Applewhite, tarikatta kendisini
hadım etm iş eski üyelerden biriydi, b u yüzden görünen
o k i seks o n u n için çok d a öncelikli b ir ihtiyaç değildi.
 Bu tarz insanların yay­
gın olarak tutkunu ol­
dukları şey bilimkurgudur.
Cennetin Kapıları tarikatının
üyelerinin her biri Uzay Yolu
(Star Trek) hayranıydı. Elbette di­
ğer gezegenlerden uzaylılar hakkında
bilimkurgu hikayeleri de boldur ancak ço­
ğumuz onların kurgu, hayal gücünün b ir ü rünü
ve uydurulmuş hikayeler olduğunu, aynı zamanda
gerçekle ilgili olmayan şeyler olduğunu biliyo­
ruz. Ama gerçekten de uzaylılar tarafından
kaçırılmış ve alıkonulmuş olduğunu iddia
eden ve buna derinden inanan insanların
sayısı da az değil. Buna inanmayı o kadar
istiyorlar ki, en ufacık bir “kanıt” üzerinden
dahi bunu iddia edebildiklerini görüyoruz. Ö r­
neğin bir adam sadece burnu kanadığı için kaçı­
rıldığım iddia etti. Bu adam a göre uzaylılar,
dişini takip edebilmek için burnuna bir radyo vericisi
yerleştirmişlerdi. Diğer bir inancı da, cildinin renginin
ailesine göre biraz daha koyu olm asından dolayı kendisinin
de biraz uzaylı olabileceğiydi.
Şaşırtıcı derecede çok sayıda A m erikalı, kendisinin dehşet
verici deneylerde kullanılm ak üzere gri tenli büyük kafalı ve
p ö rtlek gözlere sahip adam lar tarafından uçan dairelere b in­
dirilerek kaçırıldıklarını iddia etm ektedir. Uzaylıların insanları
kaçırm aları üzerine, neredeyse Eski Y unan ve O lim pos dağı tanrıları
m itolojileri k ad ar zengin ve detaylı b ir m itoloji oluşm uş d urum da. Fakat bu
uzaylı alıkoym a söylenceleri h en ü z yeni ve kaçırıldıklarını iddia eden insanlar­
la gidip sohbet edebilirsiniz: norm al, akıl sağlığı yerinde ve m antıklı görünen
bu insanlarla konuşursanız size, uzaylılarla y üz yüze görüştüklerini h atta o n ­
ların neye benzediklerini ve tiksindirici deneylerini yaparlarken, neşterlerini
insanların v ücutlarına b atırırken söyledikleri sözleri anlatacaklardır (tabii ki
uzaylılar o nların d ilinde konuşuyor).

184
 Susan Clancy, kaçırıldığını iddia eden in sanlar üzerine detaylı çalışma­
lar yapan birçok psikiyatristten biri. Bu in sanların çoğu olayı ya k ısm en h atır­
lam akta y a da hiç h atırlam am aktadır. Bunu, uzaylıların b u kişilerin vücutları
üzerindeki deneylerini b itirdikten sonra şeytanca teknikler k ullanarak hafıza­
larını kısm en silmiş olm alarına bağlam aktalar. Bazen kayıp hatıralarını geri
getirm ek için b ir h ipnozcuya veya b ir psikoterapiste başvuruyorlar.
Silinmiş anıları k u rtarm ak kendi içinde ilginç bir konu
olm akla birlikte, tam am en ayrı b ir hikayedir. Bir olayı hatır­
ladığım ızı d üşündüğüm üzde başka b ir hatırayı hatırlıyor
olabiliriz. Dolayısıyla h e r hatırladığım ız şey gerçek b ir
hatıra olm ayabilir; hatıralar zam anla başka olaylar ile
hafızam ızda yer değiştirebilir. En n e t h atıralarım ızın
aslında yanlış hatıralar olduğu y önünde güçlü k an ıt­
lar bulunuyor. H atta yanlış hatıralar, iyi m eslek ah­
lakına sahip olm ayan terapistler tarafından kasten
hafızaya yerleştirilebilirler.
Yanlış hafıza sen d ro m u bize, uzaylılar tarafın­
dan kaçırıldığını iddia eden bazı insanların b u fi­
kirlere sahip olm alarının n edenlerini açıklam am ızda
yardım cı olm aktadır. Ç oğu zam an, b ir insan, gazetede
diğer kaçırılm a hikayelerini o kur ve endişelenir. D aha
önce d e söylediğim gibi b u in sanların çoğu Uzay Yolu ya
da diğer bilim kurgu hikayelerinin hayranıdır. İlginç olan şeyse
b u in sanların h er zam an, televizyonda görülen uzaylı imgelerinin
ve onların yaptıkları deneylerin aynılarını anlatıyor olmaları.
Olası diğer b ir d u ru m ise kişinin uyku felci adı verilen ürkütü­
cü b ir deneyim den olum suz etkilenmesidir. Bu oldukça yaygın bir
durum dur. Siz de b u n u yaşamış olabilirsiniz, eğer öyleyse um ut
ediyorum ki b ir sonraki deneyiminiz, ben size b u n u n ne ol­
duğunu şim di anlattıktan sonra d aha az ürkütücü geçecek.
N orm alde siz uyurken ve rüya g ö rürken vücudunuz
felç d urum undadır. Bu, rüya g ö rürken kaslarınızın h a­
reket etm em esi ve uyurgezer olm am anız içindir (buna
rağm en uyurgezerlik ara sıra ortaya çıkan b ir durum ).
Ve yine n orm alde uyandığınızda ve rüyalarınız sona
erdiğinde felç d u ru m u sona e rer ve a rtık kasları­
nızı h areket ettirebilirsiniz.
 Fakat arada b ir bilincinizin yerine gelm esi ile
kaslarınızın yeniden canlanm ası arasında b ir ge­
cikme olur ve buna uyku felci denir. Tahm in edebi­
leceğiniz gibi b u ürkütücü b ir şeydir. Yarı uyanıksı­
nız, odanızı ve içindeki h er şeyi görebilmektesiniz
ancak kıpırdayamamaktasınız. Uyku felci bazen
korku verici halüsinasyonlara sebep olabilir. İn ­
sanlar isim verem edikleri korkunç b ir tehlike duy­
gusuyla dolarlar. Bazen sanki rüyadaymış gibi ora­
da olmayan şeyleri görürler ve tıpkı rüyadaki gibi,
rüyayı gören kişi, gördüklerinin tam am en gerçek
olduğunu düşünür.
Eğer uyku felci sorununuz varken b ir halü-
sinasyon görecek olursanız b u sanrı nasıl bir şey
olurdu? G ünüm üzdeki b ir bilim kurgu hayranı,
büyük kafaları ve yüzlerini kaplayan gözleri ile k ü­
çük gri adam lar görebilir, ö n c e k i yüzyıllarda, b i­
lim kurgu ortaya çıkm adan önce, insanların gördü­
ğü imgeler farklıydı: gulyabaniler veya belki ku rt
adam ya da kan em en vampirler, (eğer şanslılarsa)
güzel kanatlı melekler.
B uradaki esas nokta şu ki, uyku felcini dene-
yimleyen insanların gördükleri, gerçekte var olm a­
m ış ancak geçmiş korkulardan, efsanelerden veya
kurgu öykülerden akılda kalanlardır. H atta halüsi-
nasyon görm eseler bile, deneyim o kadar korkutu­
cudur ki, genellikle uyku felci mağdurları sonunda
uyandıklarında başlarına korkunç b ir şey gelmiş
olduğuna inanırlar. Eğer özellikle vam pirlere inan­
m a eğiliminiz varsa, size b ir kan em icinin saldırdı­
ğına dair kuvvetli bir inanç ile uyanabilirsiniz. Eğer
ben uzaylıların insan kaçırm alarına özellikle ilgi
duyuyorsam, uzaylılar tarafından kaçırılıp hafıza­
m ın silindiğine inanarak uyanabilirim.
Genellikle uyku felci m ağdurlarının başına
gelen tipik şeylerden bir diğeri de, aslında uzaylı
veya korkunç deney halüsinasyonları görmedikleri
zam an bile, ne olmuş olabileceğine dair şüpheleri­
n in zihinlerinde oluşturduğu korkunç izlenimlerin
yalancı hatıralar olarak belleklerine yerleşmesidir.
Bu süreç genellikle arkadaşlar ve aile tarafından
güçlendirilir, onların hikayenin ayrıntıları için he­
vesle ağız araması ve hatta “Uzaylılar orada mıydı?
Ne renktiler? Filmlerdeki gibi büyük gözleri var
mıydı?” gibi hayalleri tetikleyici soruları sürecin
ilerlemesine yardım cı olur. H atta sorular bile ya­
lancı hatıraların hafızaya sokulması ve kazınm a­
sı için yeterli olabilir. İşe bu açıdan baktığınızda,-
1992 tarihli anketin, yaklaşık dört milyon A m eri­
kalının uzaylılar tarafından kaçırıldığını düşündü­
ğü sonucuna varması şaşırtıcı değil.
Psikolog arkadaşım Sue Blackmore, uzaylı ya­
bancılar fikri popülerleşm eden önce ortaya çıkan
korkulara büyük bir ihtimalle uyku felcinin neden
olmuş olabileceğine dikkat çekiyor. O rtaçağda in­
sanlar bir “inkubusun” (bir kadın kurbanını o nun­
la seks yapması için ziyaret eden erkek şeytan)
veya “sukkubusun” (bir erkek kurbanını onunla
seks yapması için ziyaret eden dişi şeytan) kendi­
lerini gecenin ortasında ziyaret ettiğini iddia edi­
yorlardı. Uyku felcinin etkilerinden bir diğeri
de, hareket etmeye çalıştığınızda bir
şey vücudunuza bastırıyor gibi hissetm ektir. Bu durum , deneyim in etki­
siyle dehşete kapılmış m ağdur tarafından kolayca cinsel b ir saldırı olarak
yorumlanabilir. New foundland’d e anlatılan bir efsanede, gece insanları
ziyaret eden ve göğüslerine bastıran “Yaşlı b ir Cadı”dan bahsedilir. Çin-
hindi’ndeki b ir efsanede ise insanları karanlıkta ziyaret edip onları felç
eden “G ri Hayalet” bulunur.
Dolayısı ile insanların neden uzaylılar tarafından kaçırıldıklarına
inandıklarına dair iyi fikrim iz v ar ve günüm üzdeki uzaylılar tarafından
kaçırılma efsanelerinin önceki zorba inkubus ve sukkubus ile ya d a gece
ziyarete gelip u zun köpek dişleri ile kanım ızı em en vam pirler ile bağlan­
tısını kurabiliriz. Bu gezegenin, uzaydan gelen b ir varlık (veya benzer şe­
kilde, bir inkubus veya sukkubus veya şeytanların herhangi bir türü) tara­
fından ziyaret edildiğine dair geçerli hiçbir kanıt bulunm am aktadır. Ama
hâlâ, diğer gezegenlerde yaşayan varlıkların gerçekten var olup olmadığı
sorusu ile karşı karşıyayız. H enüz bizi ziyaret etm em iş olmaları var olma­
dıkları anlam ına gelmiyor ki. Bizim kinin aynısı veya belki bizimkine az
ya da çok b enzer türden b ir evrim
 DİĞER
GEZEGENLERDE
GERÇEKTEN
HAYAT
VAR M İP
CEVABI KİMSE BİLMİYOR. Eğer beni o veya
bu şekilde bir görüş bildirm eye zorlarsanız, evet
derim ; m uhtem elen m ilyonlarca gezegende ha­
yat var. Fakat bir görüş kim in um u ru n d a olu r ki?
D oğrudan bir kanıt m evcut değil. Bilimin en b ü ­
yük erdem lerinden biri de, bilim insanlarının bir
şeyin cevabını bilm edikleri zam an bun u n farkında
olmalarıdır. Bir şeyi bilm ediklerini neşeyle itiraf
ederler. Neşeyle, çünkü cevabı bilm em ek onu bul­
maya çalışm ak için heyecan verici bir maceradır.
188
Bir g ün diğer gezegenlerde canlılığa dair eli­
mize kesin bir kanıt geçtiği zam an bundan emin
olacağız. Şim dilik b ir b ilim insanının yapabilece­
ği e n iyi şey, belirsizliği azaltabilecek, varsayım lar
yerine olasılık tahm ini yürütebilm em izi sağlaya­
cak h er türlü bilgiyi kaydetm ektir. Ve bu, kendi
içinde yapılması ilginç ve zorlu b ir şeydir.
Sormamız gereken ilk soru kaç tane gezege­
nin bulunduğudur. Çok yakın zamana kadar, sade­
ce güneşimizin yörüngesindekilerin var olduğuna
inanmak m üm kündü çünkü gezegenler en büyük
teleskoplarla bile tespit edilemiyordu. Günüm üzde
pek çok yıldızın gezegenleri olduğuna dair elimizde
iyi kanıtlar var ve neredeyse her gün güneş sistemi
dışında yeni gezegenler keşfediliyor. Bunlar Güneş
dışındaki yıldızların etrafında dönen gezegenlerdir.
Bir gezegenin keşfedilmesinin en kolay yolu­
nun teleskop aracılığıyla onu görebilmek olduğunu
düşünebilirsiniz. Ne yazık ki gezegenler çok uzaklar­
dan görünemeyecek kadar sönüktür, kendi başlarına
parlamazlar sadece yıldızlarının ışığını yansıtırlar,
dolayısıyla onları doğrudan göremeyiz. Doğrudan
olmayan yöntemlere güvenmek zorundayız ve en iyi
yöntem yine 8. Bölüm’d e karşılaştığımız bir cihaz olan
tayfölçerin kullanımıdır. Bunu işte şöyle yapıyoruz:
Bir gök cismi yaklaşık olarak aynı boyutlarda­
ki başka bir gök cisminin yörüngesine oturduğunda,
her iki cisim birbirinin yörüngesinde hareket etm e­
ye başlar, çünkü birbirleri üzerinde yaklaşık olarak
eşit çekim kuvveti uygularlar. Gökyüzüne baktığı­
mızda gördüğümüz yıldızların birçoğu aslında, san­
ki görünm ez bir çubuk ile bağlanmış ve bir halterin
iki ucu gibi birbirlerine bağlı, birbirinin yörüngesin­
de olan iki yıldızdır ve yıldız İkilisi diye adlandırılır­
lar. Kütlelerden biri diğerinden çok daha küçük o l­
duğundaysa, yani bir gezegen ile o gezegenin yıldızı
arasındaki durum da olduğu gibi, büyük olan küçük
olanın kütle çekimi karşısında sadece belli belirsiz
kımıldarken, küçük olan büyük olanın etrafında vız
vız döner. D ünyanın Güneş’in yörüngesinde oldu­
ğunu söylüyoruz, ama aslında Güneş de D ünyanın
çekim kuvvetine karşı m inik hareketler yapmakta­
dır. Ayrıca Jüpiter gibi büyük bir gezegen, yıldızının
konum u üzerinde fark edilir bir etki yapabilir. Yıldı­
zın bu ufak hareketleri, yıldız “güzergâhı” boyunca
saymak için çok küçüktür. Fakat yıldızın hareketine
sebep olan gezegeni göremesek bile, elimizdeki kimi
cihazlar sayesinde, çok küçük bile olsalar bu hare­
ketleri tespit edebiliriz.
Yıldızın bu küçük hareketlerini nasıl tespit
edebildiğimiz kendi içinde ilginç bir konudur.
Herhangi bir yıldız en iyi teleskopla bile gerçekten
hareket ettiğini görebilmemiz için çok uzaktadır.
Ama, garip biçimde bir yıldızın hareketini görm e­
m emize rağm en, yaptığı hızı hesaplayabiliriz. Tu­
haf gelebilir am a, tam olarak bu noktada tayf ölçer
devreye giriyor. 8. bölüm’de bahsettiğim iz Doppler
etkisini hatırladınız mı? Yıldızın hareketi bizden
uzağa doğru gerçekleştiğinde, gelen ışık kırmızıya
kayacaktır. Yıldızın hareketi bize doğru gerçekleş­
tiğinde ise ışığı maviye kayacaktır. Dolayısı ile bir
yıldızın yörüngesinde bir gezegen var ise, tayföl-
çer bize ritm ik olarak kırmızı-mavi-kırmızı-mavi
şeklinde titreşim ler gösterecektir ve bu düzenli
ışık kayması zam anlamaları bize gezegenin kendi
yıldızı etrafında dönm e süresini verecektir. Tabi ki
birden fazla gezegen olduğunda bu durum biraz
daha karışık bir hal alır. Ama astronom lar m a­
tematikte iyidirler ve bu karm aşık durum la başa
çıkabilirler. Bu satırlar yazılırken (Ocak 2011)
bahsettiğim bu yöntem kullanılarak 484 gezegen
ve 408 yıldız tespit edilmişti. Siz bunu okuduğu­
nuzda şüphesiz bu sayı daha fazla olacaktır.
Gezegenleri tespit e tm ek için başka y öntem ­
ler de m evcuttur. Ö rneğin, bir gezegen yıldızının
yörüngesinin belirli bir kısm ından geçerken,
yıldızın yüzeyinde küçük bir kısım belirsizleşir
veya tutulur. Tıpkı, Ay’ın G üneş tutulm asına se­
bep olm ası gibi, fakat bu du ru m d a ay çok yakın
olduğu için daha büyük görünür.
189
Bir gezegen kendi yıldızı ve bizim aram ıza girdi­ büyük o lan yıldızlar, patlam adan önce çok u zun
ğinde de, yıldızı çok yavaşça sönükleşir ve bazen süre varlıklarını sürdürm e eğilim inde değildirler.
cihazlarım ız b u sönükleşm eyi tespit edebilecek A m a kendim izi güneş benzeri yıldızların y ö rü n ­
kadar hassas olabilir. Şimdiye k ad ar b u yolla 110 gesindeki gezegenlerle sınırlasak bile, elimizde
gezegen keşfedilm iştir. B unlardan başka 35 geze­ katrilyonlarcası olacak dem ektir, ki b u sayıyla
genin tespit edilm esinde etkili olan birkaç farklı bile d u ru m u hafife alıyor olm a olasılığımız var.
yöntem daha var. Bazı gezegenler b u teknikler Peki “doğru türde b ir yıldızın” yörüngesin­
arasından bird en fazlası kullanılarak tespit edil­ deki bu gezegenlerin kaç tanesi, yaşamı destekle­
m iştir ve galaksim izde G üneş dışındaki yıldızla­ m ek için uygundur? Şimdiye k adar güneş sistemi
rın yörüngesinde b u lu n an gezegenlerin m evcut dışında keşfedilen gezegenlerin büyük çoğunluğu
genel toplam ı 519’dur. “Jüpiter” tü rü gezegenlerdir. Bu, onların çoğunun
G alaksim izde, gezegenleri ararken gözlem ­ yüksek basınçlı gazdan m eydana gelen “gaz devle­
lediğim iz yıldızların büyük çoğunluğunun yö­ ri” olması demektir. Gezegenleri keşfetme yönte­
rüngesinde gezegenlerin olduğu ortaya çıkm ış­ m im iz genellikle Jüpiter tü rü gezegenlerden d aha
tır. Dolayısıyla eğer galaksim izin tip ik b ir örnek küçük herhangi bir şeyi tespit edecek yeterlilikte
olduğunu varsayarsak, m uhtem elen evrendeki hassasiyete sahip olm adığı için, b u d urum şaşır­
çoğu yıldızın yörüngesinde gezegenleri olduğu tıcı değildir. Ve Jüpiter tü rü gezegenler, yani gaz
sonucuna varabiliriz. G alaksim izdeki yıldızların devleri, bildiğim iz kadarı ile yaşam için uygun
sayısı yaklaşık olarak 100 m ilyar ve evrendeki ga­ değildir. Tabi b u d em ek değildir ki tek m uhtem el
laksilerin sayısı da yaklaşık o kadar. Bu da, to p ­ yaşam biçim i bizim bildiğim iz gibi b ir yaşam biçi­
lam da 10.000 m ilyar yıldız gibi b ir sayı dem ek. midir. Jüpiter’de bile yaşam olabilir, gerçi b en b u n ­
Bilinen yıldızların yaklaşık olarak %10 kadarı dan şüpheliyim. Sözünü ettiğim iz katrilyonlarca
astronom lar tarafından “güneş b enzeri” olarak gezegenin içinden kaç tanesinin Jüpiter benzeri
tanım lanm ıştır. G üneşten ç ok farklı olan yıldızlar gaz devleri gibi değil de D ünya benzeri kayalık ge­
gezegenlere sahip olsalar bile çeşitli nedenlerden zegenler olduğunu bilmiyoruz. Fakat b u o ran çok
ö türü bu gezegenlerin ü zerinde yaşam ı destekle­ küçük olsa bile, kesin sayı yine de yüksektir çünkü
m eleri olası değildir: ö rn e ğ in , güneşten çok daha toplam sayı çok am a çok büyüktür.

190
I6T
 Yaşanabilir gezegenleri aramak
Bildiğimiz kadarıyla yaşam suya bağlıdır.
Yine de dikkatimizi bildiğimiz türde bir
hayat biçimine sabitlemekten kaçınmamız
gerek, am a şu an için egzobiyologlar (dün­
ya dışı hayat arayan bilim insanları) suyu
esas olan şey olarak kabul ediyor, o kadar
ki çabalarının büyük bir kısmı suyun izini
göklerde aramaya harcanıyor. Suyun tespit
edilmesi, hayatın kendisini tespit etmekten
çok daha kolaydır. Eğer suyu bulursak, bu orada
kesinlikle hayat olduğu anlamına gelmez, am a doğru
yönde büyük bir adım olur.
için suyun en azından b ir k ısm ının sıvı h alde bu-
lunm ası gereklidir. Buz da, bu h ar da işe yaram a-
yacaktır. B ugün öyle olm asa da geçm işte M ars’ın
yakından incelenm esi sıvı suyun delillerini gös-
term iştir. Ve diğer pek çok gezegen, sıvı h alde
olm asa da en azından b ir m ik tar su b u lundurur,
Jüpiter’in u y dularından biri olan E uropa buz ile
kaplıdır ve h aklı olarak b u zu n altında sıvı sud an
bir deniz olduğu varsayılm aktadır. İnsanlar G ü-
neş sistem inde dünya dışı hayat için en iyi ada-
yın M ars olacağını d ü şünm üşlerdi ve Percival
Lowell isim li ü n lü b ir a stronom , M ars yüzeyinde
gözlenen çaprazlam asına çizgilerin su kanalları
olduğunu bile iddia etm işti. G ünüm üzde artık
uzay araçlarım ız Mars’ın detaylı fotoğraflarını
çekm ektedir ve hatta gezegenin yüzeyine bile
inm iştir; kanalların ise Lowell’ın hayal gücünün
b ir ü rü n ü olduğu ortaya çıkmıştır. G ünüm üzde
Europa, G üneş sistem im izdeki dünya dışı hayat
iddialarının m erkezindeki Mars’ın yerini almış
bulunuyor, am a çoğu b ilim insanı daha uzaklara
bakm am ız gerektiğini düşünüyor. K anıtlar Güneş
sistemi dışındaki gezegenlerde özellikle suyun
n ad ir o lm adığına işaret etmektedir.
193

Çok soğuk
Peki ya sıcaklık? Eğer bir gezegen yaşam ı destek­
liyorsa sıcaklığının ayarı nasıl olmalı? Bilim in ­
sanlarının “Yaşanabilir bölge” diye b ir tabiri var.
Bununla çok sıcak ve çok soğuk iki uç noktanın
arasında olan “tam olarak istenilen” bölgeyi kas­
tediyorlar. D ü nyanın yörüngesi yaşam için “tam
olarak istenilen” koşuldadır: suyun sürekli kay­
nayacağı şekilde G üneşe yakın değil, veya suyun
do n u p tam am en katılaşacağı ve bitkilerin beslen­
mesi için yeterli G üneş ışığının bulunm ayacağı
kadar uzakta da değildir. E vrende katrilyonlarca
gezegen b u lunm asına rağm en, gezegenlerin yıl­
dızlarından uzaklıkları ve sıcaklıkları söz konusu
olduğunda bunların an cak çok k ü çü k bir b ö lü ­
m ün ü n tam olarak istenilen koşullarda olm asını
bekleyebiliriz.
G eçenlerde (Mayıs 2011), Gliese 581 isim ­
li yıldızın yörüngesinde bizden 20 ışık yılı kadar
uzakta (yıldızlar arası uzaklık kadar değil ama
194
Yaşanabilir
bölge
yine de insan standartla­
rı için büyük mesafe) bir
“Yaşanabilir gezegen” keş­
fedildi. Bu gezegenin yıldızı,
Güneş’ten çok daha küçük olan
bir kırm ızı cüce ve buna bağlı
olarak yıldızın yaşanabilir alanı da
güneşinkinden daha yakın. En az altı
gezegeni var: Gliese 581e, b, c, g, d ve f.
Bunların pek çoğu Dünya gibi küçük, kaya­
lık gezegenler. B unlardan Gliese 581d’nin, sıvı su
için yaşanabilir alanda olduğu düşünülm ekte. As­
lında Gliese 581d’d e su olup olm adığı bilinmiyor,
am a eğer varsa buz veya buhardan çok sıvı halde
olması m uhtem el. Kimse Gliese 581d’d e gerçekten
hayat o lduğunu ileri sürm üyor, gezegenleri a ram a­
ya başlam am ızdan çok kısa bir süre sonra bu ge­
zegeni keşfetmiş olm am ız, m uhtem elen daha pek
çok yaşanabilir gezegen olduğunu düşündürüyor.
Yıldız
 Peki ya gezegenin boyutu? N e d aha büyük,
ne daha küçük, tam olarak yaşanabilir b ir geze­
gen büyüklüğü var mı? G ezegenin büyüklüğünün,
daha doğru su kütlesinin, yerçekim inden ötü rü
yaşam ü zerinde büyük b ir etkisi vardır. D ünya ile
aynı çapa sahip b ir gezegen çoğunlukla som altın­
dan m eydana gelmişse kütlesi dünyadan üç kat
daha büyük olacaktır. Bu d u ru m d a o gezegenin
yerçekimi, D ünyada alışık olduğum uzdan üç kat
daha fazla olacaktır. G ezegende yaşayan canlılar
dahil h er şey ü ç k at d aha ağırlaşacaktır. Bir ayağı
diğerinin önüne atm ak için büyük b ir çaba gere­
kecektir. G ergedan büyüklüğünde b ir hayvan k en­
di ağırlığında ezilebilecekken, fare büyüklüğünde
bir hayvan v ü c udunu destekleyebilmek için kaim
kem iklere ihtiyaç duyacaktır ve m inyatür b ir ger­
gedan gibi hantal yürüyecektir.
A ltının Dünya’yı m eydana getiren demir, nikel
ve diğer şeylerden d aha ağır olması gibi, k öm ür de
bunlardan daha hafiftir. D ünya büyüklüğünde am a
çoğunlukla k öm ürden m eydana gelen bir gezegen,
alışkın olduğum uzun sadece beşte biri kadar çekim
kuvveti uygulayacaktır. Bu defa, gergedan büyük­
lüğünde bir hayvan, örümceğe benzeyen ince, cılız
bacakları üzerinde sıçrayabilecektir. Ve gezegende­
ki diğer koşullar da uygun ise en büyük dinozor­
lardan bile çok daha büyük hayvanlar rahatça evri-
lebilecektir. Ay’ın çekim kuvveti Dünya’n ın çekim
kuvvetinin altıda biridir. Bu nedenle astronotların
aydaki yürüyüşleri zıplayarak koşm ak şeklinde
görünen ilginç bir hareketti, ki b u hareket, astro­
notların kocam an uzay giysileri yüzünden oldukça
kom ik görünüyordu. Aslmda b u gibi zayıf çekim
kuvvetine sahip bir gezegende evrim geçiren bir
hayvan çok daha farklı yapılar geliştirirdi, doğal se­
çilim b u durum un icabına bakardı.
Eğer nötron yıldızında olduğu gibi çekim
kuvveti çok güçlü ise, orada yaşam olmayacak­
tır. N ötron yıldızı bir çeşit çökm üş yıldızdır. 4.
Bölüm’d e öğrendiğim iz üzere, m adde norm alde
hem en hem en tam am en boşluktan oluşur. Atom
çekirdekleri arasındaki uzaklık, çekirdeklerin
kendi büyüklükleri ile kıyaslandığında oldukça
büyüktür. A m a b ir n ötron yıldızına “çökmüş” d er­
ken kastettiğimiz, b ütün o boş alanın olmamasıdır.
N ötron yıldızı, sadece bir şehir büyüklüğünde olsa
bile G üneş’in kütlesi k adar bir kütleye sahip olabi­
lir, dolayısı ile çekim kuvveti yıkıcı bir şekilde güç-
lüdür. Eğer b ir n ötron yıldızına düşseydiniz, D ü n ­
yadaki ağırlığınızın yüz m ilyar katı k adar daha
ağırlaşırdınız. D üm düz olurdunuz. H areket
edemezdiniz. Bir gezegenin yaşanabilir ala­
n ın dışına çıkması için n ötron yıldızının
çekim kuvvetinin sadece küçük bir kıs­
m ına sahip olması yeterli olacaktır, ki bu
sadece bizim bildiğimiz türde yaşam için
değil, aynı zam anda hayal edebildiğimiz
olası yaşam çeşitleri için de geçerli.
197
Burada size bakıyor
Eğer diğer gezegenlerde yaşayan canlı­
lar olsaydı, neye benzerlerdi? Bilim
kurgu yazarlarının uzaylıları, b ü ­
yük kafalar veya ilave gözler, veya
belki kanatlar gibi birkaç ayrıntı d ı­
şında insanlara benzer şekilde hayal
etm elerinin, biraz işin kolayına kaç­
m ak olduğuna dair genel b ir kanı m ev­
cut. H atta uzaylılar insansı resmedilmediklerin-
de bile, çoğu uzaylı çok açık b ir şekilde örümcek,
ahtapot veya m antar gibi tanıdık canlıların sadece
değiştirilmiş versiyonlarıdır. A m a belki de bu du­
rum sadece tem bellik ve hayal g ücü yoksunluğun­
dan kaynaklanmıyor. Eğer uzaylılar gerçekten varsa
(ve bence m uhtem elen varlar), belki gerçekten de
onların bize çok alışılmadık görünm eyeceğini var­
saym ak için iyi nedenlerim iz var. Kitaplarda veya
filmlerde uzaylılar, herkesin bildiği gibi pörtlek
gözlü canavarlar olarak tanım lanır, dolayısıyla ben
de burada gözleri örnek olarak ele alacağım. Bacak­
ları veya kanatları veya kulakları d a ele alabilirdim
(ya da hayvanların neden tekerlekleri olmadığı
üzerine kafa yorabilirdim!) A m a gözlerden vazgeç­
meyeceğim ve eğer gerçekte uzaylılar varsa, onların
gözleri olabileceğini d üşünm enin aslında tembelce
bir hareket olm adığını göstermeye çalışacağım.
Gözlere sahip olm ak oldukça yararlıdır ve
b u d u ru m çoğu gezegen için geçerli olacaktır. Işık,
kim i fiziksel sebeplerden dolayı, doğrusal olarak
198
yol alır. Bir yıldızın etrafında olduğu gibi, ışığın
bulunduğu h er yerde yolunuzu bulm ak, gezinmek,
nesnelerin nerede olduklarını saptam ak için ışık
ışınlarını kullanm ak teknik olarak kolaydır. Üze­
rinde yaşam b u lunan h erhangi bir gezegen büyük
olasılıkla b ir yıldızın yakınında olacaktır, çünkü
haliyle yıldız, yaşam için gerekli olan enerjinin
kaynağıdır. Sonuç olarak, yaşam ın var olduğu
yerde ışığın da bulunm ası ihtim ali yüksektir ve
ışığın olduğu yerde, çok kullanışlı olacakları için
gözlerin evrilmesi çok m uhtem eldir. Bizim geze­
genim izde gözlerin, düzinelerce kez birbirinden
bağım sız şekilde evrilm iş olm ası şaşırtıcı değildir.
Bir göz yapm anm sınırlı sayıda yolu vardır, ve
bence bunların h er biri hayvanlar alemimizin bir
yerinde evrilmiştir. Yukarıda soldaki resimdeki bir
kam era gözdür, aynı kam era gibi, küçük bir delikten
ışığı içeri alan karanlık bir odadır. Mercek, arkada­
ki bir ekrana, yani retinaya, görüntünün tepetaklak
olarak düşmesini sağlar ve görüntüyü odaklar. Hat­
ta aslında m ercek bile şart değildir. Eğer yeterli kü-
çüklükteyse basit b ir delik de iş görür am a bu çok
az ışığın geçmesi ve görüntünün çok sönük olması
demektir, tabi eğer gezegen yıldızından bizim gü­
neşten aldığımızdan çok daha fazla ışık almıyorsa.
Bu tabü ki d e m üm kündür, böyle bir durum da ger­
çekten de uzaylılar iğne deliği gözlere sahip olabilir­
di. İnsan gözünün (kam era gözün hem en yanında,
sağda) retinada odaklanan ışığın m iktarını artırm ak
için bir merceği vardır. A rkadaki retina, ışığa duyarlı
ve sinirler aracılığıyla beyne b unu ileten hücrelerle
kaplıdır. Bütün omurgalılar b u türden gözlere sa­
hiptir, kam era göz ise, ahtapot da dahil başka pek
çok çeşit hayvan türünde, diğer göz tipinden bağım ­
sız olarak evrilmiştir. Bu arada, tabii ki kısan tasa­
rımcılar tarafından da keşfedilmiştir.
Zıplayan ö rüm cekler (aşağıda solda) garip
tü rden b ir tarayıcı göze sahiptir. Bu da aslında
kam era göze benzer, fakat retinası, ışığa duyarlı
hücrelerin kapladığı b ir perde olm ak yerine d ar
b ir şerit şeklindedir. Bu şerit retina, kendisini
hareket ettiren ve böylece örüm ceğin önünde­
ki görüntüyü “tarayan” kaslara bağlıdır. Şaşırtıcı
olarak b u b iraz televizyon kam erasının yaptığına
benzer, zira televizyon kam erasının g ö rüntünün
tam am ını gönderm ek için sadece bir kanalı var­
dır. K am era sahneyi boylu boyunca, çizgi çizgi ta ­
ra r am a b u n u o k adar hızlı yapar ki neticede bize
ulaşan görüntü tek b ir resim halindedir. Zıplayan
ö rüm ceklerin gözleri taram a işlem ini b u kadar
hızlı yapam azlar ve karşılarındaki görüntüde,
sinekler gibi “ilginç” kısım lara odaklanm a eğili­
m indedirler, a m a yine de prensip aynıdır.
B unun dışında bir de, böceklerde, karides­
lerde ve diğer çeşitli hayvan g ruplarında b ulunan
p etek göz (aşağı sağda) vardır. Petek göz, b ir yarı
k ü renin m erkezinden dışarı u zanan yüzlerce tüp-
çükten oluşur. H er tü p ü n ucu küçük bir m ercek
ile kaplıdır, dolayısıyla tüplerin her b irini m inya­
tü r b ir göz o larak düşünebilirsiniz. A m a b u m er­
cek kullanılabilir b ir gö rü n tü oluşturm az: sadece
ışığı tüpte toplar. H er tüp ışığı farklı bir yönden
aldığı için, beyin görüntüyü y eniden oluşturm ak
için hepsinden gelen bilgiyi birleştirir: b u olduk­
ça k aba bir görüntü olsa da, örneğin yusufçukla­
rın uçm akta olan bir avı yakalam alarını sağlaya­
cak kadar iyidi;
199
 En b ü y ü k teleskoplarım ızda m ercek y erine
kavisli ayna ku llan ırız ve bu p rensip, özellik­
le d en iz ta ra k la rın d a olm ak ü zere hayvanların
gözlerinde de kullanılır. D eniz ta ra k la rın ın gözü,
retinad ak i g örüntüye o d ak lan m ak için kavisli
b ir ayna kullanır, fakat ayna re tin a n ın ön ü n d e
konum lan m ıştır. Bu da, ister istem ez ışığın b ir
k ısm ın ın retinaya u laşm asını engeller, ki bu
d u ru m u n ben zeri teleskoplar için de geçerlidir.
N eyse ki ışığın büy ü k çoğunluğu ay nadan geçe­
bildiği için b u o k ad ar d a ö nem li değil.
Bu saydıklarım ız b u gezegendeki h ayvan­
larda evrilm iş olan (üstelik çoğu b ird e n fazla kez
evrilm iş olan) ve bilim in san ların ın hayal ed e­
bileceği g öz o lu ştu rm a yolların ın h e m e n h em en
tam am ın ı oluşturur. E ğer başka gezegenlerde
görebilen canlılar varsa, o n ların gö rm e y ö n tem ­
lerinin bize ta n ıd ık geleceğini ileri sü rm ek o l­
dukça y erin d e b ir id d ia olurdu.
Hayal gücüm üzü biraz daha kullanalım .
Hayali uzaylılarım ızın gezegeninde, gezege­
n in yıldızından yayılan
enerji m uhtem elen ışık
200
tayfının uzun dalgaboyları ucundaki radyo dal­
galarından, kısa dalgaboyları u cundaki X ışınları­
na kadar uzanır. Uzaylılar niye kendilerini tayfın
“ışık” dediğim iz frekanslarının b ulunduğu d a r bir
şeridi ile sınırlasınlar ki? Belki radyo gözlere sa­
hipler. Belki X ışınlarını algılayabilen gözleri var.
îyi bir gö rü n tü yüksek çözünürlüğe bağlı­
dır. Bu ne anlam a geliyor? Ç ö zü n ü rlü k arttıkça
birb irin d en ayrı gö rü n en iki farklı nokta arasın­
d aki uzaklık azalır. îşte b u yüzden u zun dalga
boylarının çözünürlüğü iyi değildir. Kısa dalga
boyları ise m ilim etreden de küçük uzunluklar­
la ölçüldüklerinden m ükem m el b ir çözünürlük
sağlarlar, fakat radyo dalga boyları m etre b azın­
d a ölçülür. Yani radyo dalgaları gö rü n tü oluş­
tu rm a k için kötü b ir araçken, iletişim amaçlı
kullanılm ak için iyidir ç ü n k ü yeniden yapılandı-
rılabilirler. Yeniden yapılandırılm ak,
dalganın y apısında k ontrollü ve çok
hızlı b ir şekilde değişim yapm ak
dem ektir. B ugün bildiğim iz kada­
rıyla, şim diye d ek gezegenim izde
hiçbir canlı doğal b ir yolla radyo
dalgalarını yayabilecek, ayarlayabilecek ve algı­
layabilecek yönde ev rilm em iştir: b u n u n gerçek­
leşm esi ancak in san ların teknolojik gelişimiyle
m üm k ü n oldu. A m a belki başka gezegenlerde
doğal yoldan radyo dalgaları ile iletişim k u ra b i­
len c anlılar olabilir.
Peki ya g ö rü n ü r ışık d algalarından daha
kısa olan d algalar (m esela X ışınları) söz k o n u ­
suysa? X ışınlarını odak lam ak çok zordur, zaten
b u yüzden kullandığım ız röntg en m akineleri
gerçek g ö rü n tü yerin e d ah a çok gölgesel resim ­
ler üretir. A m a başka b ir gezegendeki b ir yaşam
biçim in in X ışınları g ö rü ş yeteneğine sahip ol­
m ası im kansız değildir.
H er çeşit görüş yeteneği, ışın ların doğrusal
ya da en azın d an ta h m in edilebilir b ir rotad a
r. Işık ışınlarının, aynı siste
olduğu gibi, h er yöne saçılm ış olm aları görm ek
için iyi değildir. Kalın b ir sis tabakası ile sürekli
ö rtü lü olan b ir gezegen gözün evrilm esine ö n a­
yak olacak b ir o rtam değildir. Böyle b ir gezegen,
gözler yerine, yarasalar, y u n uslar ve insan yapı­
m ı denizaltılarda kullanılan “so nar” benzeri bir
çeşit yankı ile yol alm a sistem inin e vrilm esi için
uygun b ir o rtam olacaktır. N eh ir yunusları so­
n a r k ullanm akta oldukça başarılıdır çünkü için ­
de yaşadıkları su o k ad ar b u lanıktır k i adeta sisli
hava gibidir. Sonar, gezegenim izdeki hayvan­
larda (yarasalar, balinalar ve m ağarada yaşayan
kuşların iki farklı tü rü olm ak üzere) en az dö rt
kez evrilm iştir. Yabancı b ir gezegende sonar
evrim ine rastlam ak, özellikle b u ge­
zegen sürekli olarak b ir sis tabakası
ile kaplı ise, h iç şaşırtıcı olmaz.
 Veya, eğer yabancı gezegendeki canlılar ileti­
şim için radyo d algalarını işleyebilecek organlara
sahip olacak şekilde evrildilerse b u hayvanların
yollarını bulm asını sağlayabilecek ve siste de ça­
lışabilecek uygun b ir ra d a r sistem i de evrilm iş
olabilir. G ezegenim izde, kendi oluşturdukları
elektriksel alandaki sapm aları kullanarak yolları­
nı bulabilm e kabiliyetine sahip olacak şekilde ev­
rilm iş balıklar var. A slında bu hüner, b irbirin d en
bağım sız şekilde iki kez evrilm iştir: A frikalı ba­
lıkların b ir g ru b u n d a ve onlard an tam am en ayrı
olan G üney A m erika balıklarının b ir grubunda.
Ö rdek gagalı ornito ren k lerin gagasında, avla­
rın ın k aslarının hareketi yüzü n d en suda oluşan
elektriksel dalgalanm aları tespit edebilen elekt­
rik alm açları bulunur. Balık ve ornitorenktekine
benzer biçim de an cak daha ileri seviyede elekt­
riksel duyarlılık geliştirm iş b ir yabancı yaşam b i­
çim i düşü n m ek z o r değil.
Bu bö lü m kitaptaki diğer bölüm lerden biraz
daha farklı çünkü b ildiklerim izden çok bilm edik­
lerim ize ağırlık verdik. H enüz başka gezegenlerde
yaşam ı keşfetm em iş olsak bile (ki b u n u
ne kadar çok şey söyleyebileceğini görm üş ve et-
kilenm işsinizdir. Başka bir yerdeki yaşam ı arayı­
şım ız gelişigüzel ve rasgele değildir: fizik, kimya
ve biyoloji bilgim iz sayesinde, m uazzam uzak­
lıklardaki yıldız ve gezegenler hakkında anlam lı
bilgileri aram ak ve e n a zından canlılığa ev sahibi
olm a olasılığı b ulunan gezegenleri saptam ak için
donanım lıyız. G izem ini hâlâ koruyan ç ok şey var
ve bizim ki gibi büyük b ir evrenin bü tü n sırları­
nı o rtaya çıkarm am ız p ek olası değil am a bilimle
donanm ış olarak en azından b u konu hakkında
anlam lı, akla yakın sorular sorabiliriz ve inandı­
rıcı cevaplan bulduğum uzda onları hem en fark
edebiliriz. A kılları durduracak şekilde inanılm az
hikayeler keşfetm ek zo runda değiliz: gerçek b i­
limsel araştırm anın ve keşfin sevinci ve heyecanı
sayesinde hayal gücüm üzü dizginleyebiliriz.
Ve nihayetinde bu, hayal ü rü n ü şey­
lerden çok daha heyecan ve­
ricidir.
 danizda kitap okuyarak ya da televiz­

O yon seyrederek veya bilgisayar oyunu

oynayarak sessizce o turduğunuzu hayal
edin. B irdenbire korkutucu b ir g üm bürtüy­
le tü m o da sallanm aya başlıyor. Tavandan
sarkan abajur delice sallanıyor, biblolar
raflarda takırdıyor, m obilyalar zem inde
hareket ediyor, siz de sandalyenizden
devriliyorsunuz. îki dakika sonra her
şey sakinleşiyor ve korkm uş b ir çocu­
ğun ağlam ası ve b ir köpeğin havlam a­
sıyla delinen b ir sessizlik etrafı kaplı­
yor. K endinizi toparlıyorsunuz ve tüm
ev başınıza yıkılmadığı için ne kadar
şanslı olduğunu düşünüyorsunuz. Çok
ciddi b ir deprem de başınıza o da gelebilirdi. la rın ın kuzey doğu açıklarındc
Bu kitabı yazm aya başlam adan önce k in d en bile dah a güçlü b ir deprem oldu.
Karayiplerdeki Haiti adaları tah rip edici Bu deprem , kıyıya vurd u ğ u n d a hayal
bir deprem le sallandı ve başkent P ort au edilem eyecek b ir yıkıcılığa sahip dev d al­
Prince büy ü k oran d a yıkılıp yokoldu. İki gaların (tsunam i) oluşm asına n eden oldu.
yüz o tuz b in kişinin h ayatını kaybettiği d ü ­ Bu dev dalgalar şehirleri beraberinde
şünülüyor ve zavallı y etim çocuklar da d a ­ sürükleyerek binlerce in san ın ölüm üne,
hil o lm ak üzere geriye k alanların p ek çoğu m ilyonlarcasınınsa evsiz kalm asına sebep
sokaklarda veya geçici kam plarda yaşıyor. oldu. Üstelik, halihazırda zaten d ep rem ­
Bir süre so n ra, b u defa kitabın göz­ d en zarar görm üş olan b ir n ü k leer san t­
d en geçirilm e aşam asında, Japonya kıyı­ rald eki tehlikeli p atlam aları da tetikledi.

204
 D eprem ler ve sebep oldukları tsuna-
m iler Japonya’da alışıldıktır (hatta “tsuna-
m i” sözcüğü Japoncadan gelir) am a ülkede
b u n a b enzer b ir şey daha önce yaşanm a­
m ıştı. Başbakan bu deprem i, H iroşim a ve
N agazaki şehirlerinin atom bom basıyla yo-
kedildiği İkinci D ünya Savaşı’n d an bu yana
ülkenin başına gelen en büyük felaket ola­
rak niteledi. Gerçekten de, deprem ler Pa­
sifik O kyanusu’n u n sınırları boyunca yay­
gındır. Japonya’yı vuran deprem den bir ay
önce bir başka deprem de Yeni Zelanda’nın
C hristchurch şehrinde ciddi can ve m al k a­
yıplarına n eden olm uştu. 1906’d a ü nlü San
Francisco deprem inin gerçekleştiği Kali­
forniya ve A m erika Birleşik D evletleri’nin
batısındaki diğer bölgeler de büyük ölçüde
b u “ateş halkası” denilen çerçeveye dahil­
dir. Los Angeles şehri de d eprem bölgesin­
de bulunan şehirlerden biridir.
205
 Deprem olduğunda ne olur?
L os A ngeles yakinlarinda gerçekleşecek b ir lar Los Angeles’m m erkezine varıyor. Bu noktada
dep rem in neye benzeyeceğini g örm ek için bir sağdaki “uçaktan çekilmiş” görüntüye bakacak
bilgisayar benzetim ine bak arak fik ir edinebilir­ olursanız o sırada neler olup bitm ekte olduğunu
siniz. B enzetim , h e n ü z gerçekleşm em iş b ir şeyin görebilirsiniz ve b u oldukça sıradışı b ir görüntü.
b ir nevi görsel ta h m in id ir am a gerçekçi bilim sel Tüm şehir bir akışkan gibi davranıyor. D algala­
olgulara dayanır, sanki bilgisayar ta ra fın d an çe­ rın içinden geçtiği b ir şehir gibi görünüyor. Katı,
kilen b ir “ya öyle olsaydı” film i gibidir. Film size kuru yer tabakası, dalgalar tarafından süpürülü­
h en ü z gerçekleşm em iş b ir olayı gösterir ve böy- yor tıpkı denizde olduğu gibi! İşte deprem budur.
lece b ir g ü n gelip de m u htem elen olabilecek b ir Eğer o esnada yerdeyseniz b u dalgaları gö­
şeyin eğer gerçekleşm iş olsa n eye benzeyeceğini rem ezsiniz çünkü onlara çok yakın ve görece
görebilirsiniz. çok küçük kalırsınız. Tek hissedeceğiniz b u b ö ­
B uradaki resim ler, benzetim d en alınm ış iki lüm ün başında tasvir ettiğim gibi ayağınızın
bölü m ü n k arelerinden oluşan d izileri gösteriyor. altında sallanan ve hareket eden yer olacaktır.
Resim lerin solundaki d a r şerit, Los Angeles’ın
işaretlendiği bölgeyi, aynı b ir h a rita gibi g üney­
den kuzeye kuşbakışı gösteriyor. İlk iki çerçe­
ven in alt kısm ın a d o ğ ru beliren k ırm ızı ve sarı
lekeler d ep rem in n ered e başladığını gösteriyor.
B una d ep rem in “m erkez üssü” denir. H aritada
yılan gibi uzanan kırm ızı çizgi ise birazd an d e ­
ğineceğim San A ndreas Fayı’dır. O n u şim dilik
sadece yerdeki b ir yarık, D ünya’n ın yüzeyindeki
b ir zayıflık çizgisi o larak d ü şünün.
Sağdaki dizi ise harita değil am a Los
Angeles’ın uçaktan çekilmiş, şehrin güney d o ğ u ­
sun a yani dağlara ve deprem in m erkez üssüne
(yine kırm ızıyla işaretlenm iş yere) karşıdan b a ­
kan b ir görüntüsü.
Eğer b enzetim i bilgisayarınızda çalıştıracak
olursanız k orkutucu b ir şey göreceksiniz. H ari­
tada kırm ızı olan m erkez ü ssünün San A ndreas
Fayı ü zerinde kuzeye d o ğ ru hızla ilerlediğine
şahit olacaksınız. İki tarafa d oğru yayılan dalga­
ların mavi, yeşil ve sarı renkleri deprem in şidde­
tini belirtiyor. Yaklaşık 80 saniye sonra, kırm ızı
m erkez Los Angeles’ın karşısm a k ad ar geldiğin­
de sarı ve yeşil dalgalar çoktan şeh rin o rtasından
geçmekte. Bir 10 saniye sonra ise kırm ızı dalga­

206
 Benzetim de kullanılan renklere “sahte
renkler” den ir ve bunlar bilgisayarın farklı
yerlerdeki sarsıntı şiddetinin ne olduğunu
söylem e yoludur. Mavi zayıf, kırm ızı ise g üç­
lü sarsıntı anlam ına gelir, yeşil ve sarı da a ra ­
daki şiddetleri belirtir. Bu renkler dalgaların
D ünyanın yüzeyindeki hareketini görselleş-
tirm em ize, onların ne k adar hızlı ilerlediğini
görm em ize yardım cı olur. D eprem in “k ırm ı­
zı” merkezi San A ndreas Fayı üzerinde saatte
yaklaşık 8000 kilom etre hızla ilerlemektedir.
D ediğim gibi bu sadece bir bilgisayar
benzetim i, b ir deprem in gerçek çekim i değil.
Bilgisayar hareket m iktarını gerçek hayatta-
d kinden bin kat daha kötü görünecek şekilde
abartıyor. A m a bu olay gerçekte de tüyler ü r­
pertici olacaktır.
Birazdan h em bir d eprem in, hem d e San
A ndreas ve d ünyanın başka yerlerindeki b e n ­
zerleri gibi b ir “fay hattının” gerçekte ne o l­
duğunu açıklayacağım. Ama önce gelin bazı
söylencelere bakalım.
 Deprem söylenceleri
T arih tek i b elirli d ö n e m le rd e g erçekten m ey- ortaya çıkm ış olabilecek b ir çift söylence ile
d an a gelm iş d e p rem ler ve b u n la rın etkisiyle başlayacağız.

Bir Yahudi efsanesi, in sanların g ünahkarlıkları y üzünden

Sodom ve G om orrah isim li iki şehrin, İbrani tanrısı tara-
^^♦ B ^fm d an nasıl yokedildiğinin hikayesini a n la tırı. jtjjkğ

Efsaneye göre h e r iki Tanrı Lot’u hâlâ şansı varken

şehirde de Lot ism in­ Sodom’d an kaçm ası için
deki adam dan başka uyarm ak üzere iki m elek
iyi insan yoktur. gönderir.

Lot ve ailesi, tanrı Sodom’u n üzerine cehennem a te ş P * ^ H

yağdırmaya başlamadan h em en önce tepelere doğru yola
. koyulur. D önüp geriye bakm am aları k onusunda kesin
| em ir almışlardır ancak maalesef Lot’un karısı bu em re •
L uymaz. Şöyle bir bakm ak için arkasını döner. Tanru |
İH : o n u derhal tuzdan b ir sütuna dönüştürür; kimile- '4
H \ ri bu sütunu bugün bile görelüleceğinizi söyler.. ^ ..

Bazı kazıbilim ciler Sodom ve G om orrah’ın nıtlar bulduklarını iddia ediyorlar.

4000 yıl önce bulu n d u ğ u n a inanılan bölgenin Eğer b u doğruysa, b u yokolm a hikayesi dep-
büyük b ir deprem le sarsılm ış olduğuna d air ka- rem söylenceleri listem izde yerini alabilir.

208
 Belli b ir d e p re m d e n k a y n a k a lm ış olab i-
lecek d iğ e r b ir In c il söylen cesi de E rih a’n ın
yıkılışıd ır. E rih a İsra il’d e k i Ö lü D e n iz ’in b ira z
ku zey in d e k a la n d ü n y a n ın e n eski ş e h irle rin -
d en b irid ir. G ü n ü m ü z e k a d a r d e p re m le rd e n
çekm ediği k alm am ıştır. 1927’de tü m bölgeyi
sallayan ve 25 k ilo m e tre u zak tak i K udüs’te
bile y ü zlerce k işin in ö lü m ü n e yol açan cid d i
b ir d e p re m in m erk ez ü ssü n e y akındı,

Bu eski İb ran k h ik ay esi, b in lerce yıl ön ce Eriha’yı fet­

h e tm e k isteyen Yeşu isim li efsanevi k a h ram an ın öy­
k ü sü n ü anlatır.

Eriha, kalın surlarla çevriliymiş ve insanlar kendilerini içeri

kilitlem işler ki saldırıya uğram asınlar. Yeşu’n u n adam ları d u ­
varları yıkıp geçememişler, b un u n ü zerine Yeşu, rahiplerine koç
b oynuzundan b orularını öttürm elerini ve tüm a dam larından
avazları çıktığı k adar bağırm alarını istemiş.
G ü rü ltü o k adar güçlüymüş ki duvarlar sarsılm ış ve d üm ­
d üz olm uş. Yeşu’n u n askerleri içeri d oluşm uşlar ve kadınlarla
çocuklar ve h atta tü m inekler, koyunlar ve eşekler d ahil olmak
üzere şehirdeki herkesi kılıçtan geçirmişler.

Ayrıca tanrıları tarafından

gH V emredildiği üzere, kendisine
verm ek için g üm üş ve altın
hariç h er şeyi yakmışlar.
H ikayenin aktarılışına göre
bu iyi bir şey: Yeşu’n u n insan­
larının tanrısı bu n u n böyle olm asını
istiyor ki böylece o nun kulları d aha önce
Eriha’n ın insanlarına ait olan toprakları ele
geçirebilsinler.

Eriha d eprem bölgesinde olduğu için, b u g ü n insanlar Yeşu

ve E riha efsanesinin, duvarlarını yıkacak kadar şiddetle şehri
sallayan b ir d eprem so nrasında ortaya çıkm ış olabileceği­
n i düşünüyorlar. Eski b ir folklorik hatıran ın , o kum a yazma
bilm eyen insan nesilleri boyunca ağızdan ağıza geçerken nasıl
da abartılıp saptırılm ış olabileceğini ve b u h atıranın sonunda
büyük kahram an Yeşu’n u n ve bağırış çağırıştı ve b o ru üflemeli
duvar yıkm aların b ir efsanesi haline gelebileceğini kolayca hayal
edebilirsiniz.
 A z önce anlattığım b u iki söylence tarihteki B unlardan birine göre yerküre, N am azu is-
belirli deprem ler so nrasında ortaya çıkm ış ola- m indeki dev b ir kedi balığının sırtında yüzermiş.
bilirler. D ünyanın d ö rt b ir yan ın d an gelen, genel N am azu ne zam an k uyruğunu sallasa D ünya
olarak in sanların deprem leri açıklam aya çalış- sallanırmış.
malarıyla ortaya çıkm ış olabilecek başka söylen­
celer d e var.
Japonya çok sayıda deprem tec­
rüb e ettiği için, Japonların oldukça
renkli deprem söylenceleri olması
h iç de şaşırtıcı değil.

'W

210
 Birkaç b in k ilo m e tre güney d ek i Yeni o ld u ğ u n a in an ıyorlardı. Bebek Ru n e zam an
Z elanda’ya A vrupalı d e n iz c ile r gelm ed en b ir- tekm elese ya da an n e sin in ra h m in d e gerinse
kaç yüzyıl ö nce k a n o la rla g elip y erleşm iş M ao- b ir d ep rem o ld u ğ u n u d ü şü nüyorlardı,
ri yerlileri, T o p rak A na’n ın ta n rı R u’ya ham ile

211
 Kuzeyde, Sibirya kabileleri ise D ünya’nın, tan rı Tull ta ­
rafından yönlendirilen ve b ir köpek tarafından çekilen bir
kızağın ü zerinde olduğuna inanıyorlardı. Zavallı köpeğin
pireleri vardı ve n e zam an kaşınsa b ir dep rem olurdu.

Bir Batı Afrika efsanesine göreyse Dünya

bir disk şeklindeydi. Bir ucu bir dağ tarafın­
d an desteklenirken, öbür ucunu da haşm etli
bir dev tutuyordu ve b u devin karısı da gök­
yüzünü kaldırıyordu. Zam an zam an dev ve k a­
rısı kucaklaşıyorlardı ve tahm in edebileceğiniz
üzere D ünya sallanıyordu.
 Başka Batı Afrika kabileleri ise bir
devin kafasında yaşadıklarına inanı­
yorlardı. O rm anları saçları, insanlar ve
hayvanları da kafasında dolaşan bitler
olarak düşünüyorlardı.
Dev ne zam an hapşırsa dep­
rem ler oluyordu. Buna gerçekten
inandıklarından şüpheliyim ama
en azından söylenceye göre inan­
m aları gereken şey buydu.
Bugünlerde deprem­
lerin gerçekte ne oldukla­
rını biliyoruz ve şimdi söy­
lenceleri bir kenara bırakıp
gerçeğe bakma zamanı.
Pardon.
İlk olarak levha tek toniğinin m uhteşem hikayesi­
n i d inlem em iz lazım .
Herkes dünya haritasının neye benzediğini
bilir. Afrika’n ın ve G üney Amerika’n ın şekillerini
ve geniş A tlantik Okyanusu’n u n onları ayırdığını
biliyoruz. Hepim iz Avustralya’yı haritada bulabilir,
Yeni Zelanda’n ın Avustralya'nın güneydoğusun­
da kaldığını biliriz. İtalya'nın, “futbol topu” olan
Sicilya’yı tekm elem ek üzereym iş gibi g ö rünen bir
çizmeye benzediğini biliriz. Bazı insanlar da Yeni
Gine’yi bir kuşa benzetirler. İçindeki sınırlar sürek­
Dünya'mn günümüzdeki durumu T
214
li değişse de Avrupa’n ın çerçevesini kolayca bula­
biliriz. İm paratorluklar gelir ve gider, ülkeler ara­
sındaki öncüler tarih boyunca değişir durur. A m a
kıtaların çerçeveleri hep aynı kalır, ö y le mi? Hayır
değil ve b u önem li bir nokta. K ıtalar hareket ediyor
am a kabul e tm ek lazım ki b u n u çok yavaş yapıyor­
lar. Himalayalar, A nd D ağları ve Toroslar gibi dağ
sıralarının konum ları da aynı şekilde çok yavaş bir
şekilde yer değiştirir. İnsanlık tarihi boyunca bu
büyük coğrafi yapıların aynı kaldığını söyleyebi­
liriz. A m a Dünya’n ın tarihiyle karşılaştırınca, bu
çok kısa b ir süredir. Yazılı tarihim iz bu n d an sadece
5000 yıl geriye gider. A m a siz b ir m ilyon yıl geriye
gidin (yani yazılı tarihim izin gittiğinden 200 kere
daha geriye) ve o zam an bile kıtalar gözüm üze he­
m en hem en aynı şekilde görünecektir. A m a b ir 100
milyon yıl daha geriye gidersek ne görürüz?
Şu aşağıdaki haritaya b ir bakın! G üney Atlantik
Okyanusu, bugünkü haline oranla dar bir kanal gibi,
neredeyse AffikaUan G üney Amerika’ya yüzebile­
cekmişsiniz gibi görünüyor. Kuzey Avrupa neredey­
se Grönland’a dokunuyor ve G rönland da neredey­
se Kanada’ya... Hindistan'ın nerede durduğuna bir
balon, artık Asya'nın b ir parçası bile değil, aşağıda
Madagaskar'ın yanında b ir tarafa doğru devrilmiş
duruyor. Afrika da aynı şekilde bugün gördüğüm üz
daha dik duruşuna kıyasla biraz yan yatmış.
A klım a gelm işken, güncel b ir haritaya ba­
karken G üney A m erika’n ın doğu kısm ının şüp­
he uyandıracak derecede Afrika’n ın b atı kısm ına
benzediğini, sanki b ir yapbozun parçalarıym ış­
çasına b ir araya gelm ek “ister” gibi d urduklarını
farkettiniz m i? ö y le görün ü y o r ki zam anda b ir
100 milyon yıl öncesi T
50 m ilyon yıl daha da geriye gidecek olursak (ki
b u bile yerbilim sel zam an ölçeğinde “biraz” kısa
b ir zam an olurdu) onların gerçekten de birbirine
oturduğu ortaya çıkar. Altta sağda gördüğünüz
h arita güneydeki kıtaların 150 milyon yıl önce
neye benzediğini gösteriyor.
Afrika ve G üney A m erika tam am en birbirle­
rine yapışık olm akla kalmıyor, M adagaskar, H in­
distan ve A ntarktika’ya ve resim den görem eseniz
de A ntarktika’n ın ö b ü r tarafından da Avustralya
ve Yeni Zelanda’ya yapışıklar. Hepsi G ondwana
denilen (tabi aslında o sıralar on a G ondw ana d i­
yecek kim se yoktu, üzerinde yaşayan dinozorlar
ona b ir isim verm em işti am a biz bugün kendisine
G ondw ana diyoruz) tek bir büyük k ıta parçasıydı.
G ondw ana d ah a sonra birbiri ardına parçalara ay­
rılarak yavru kıtalar m eydana getirdi.
İnanılm ası güç b ir hikaye gibi geldi size değil
mi? Yani, k ıtalar gibi devasa kütlelerin binlerce ki­
lom etre hareket etm eleri kulağa epey tu h a f geliyor
am a b u n u n böyle olduğunu biliyoruz, dahası nasıl
olduğunu d a anlıyoruz.
150 milyon yıl öncesi ▼
215
Yer nasıl hareket eder
Bildiğimiz bir şey daha var; kıtalar sadece birbirle­
rinden uzaklaşmıyorlar. Kimi zam an birbirleriyle
çarpışıyorlar d a ve bu olduğu zam an muazzam dağ
sıraları gökyüzüne doğru yükseliveriyor. Himalaya-
lar bu şekilde oluşm uştur yani Asya ve Hindistan çar­
pıştığında. Aslında H indistan’ın Asya ile çarpıştığını
söylemek tam d oğru değil. Biraz sonra göreceğimiz
üzere asıl çarpışan “levha” denilen çok d aha büyük
bir şeydir ve Hindistan onun üstünde oturur. Tüm
kıtalar bu “levhaların” üzerinde otururlar. Buna az
sonra geleceğiz am a önce kıtaların bu “çarpışmaları”
ve uzaklaşmaları hakkında biraz d aha düşünelim.
“Çarpışma” sözcüğünü duyduğunuzda aklınıza
ani gerçekleşen bir olay gelebilir, tıpkı bir kam yonun
arabayla çarpışması gibi. A m a geçmişte olan ve gü­
nüm üzde olmaya devam eden şey aslında b u değildir.
Kıtaların hareketi son derece yavaş gerçekleşir. Bir
keresinde birinden kıta hareketinin, tırnaklarım ızın
uzam a hızında gerçekleştiğini duym uştum . O turup
tırnaklarınıza bakacak olursanız onları uzarlarken
göremezsiniz. A m a birkaç hafta sonra baktığınızda
uzamış olduklarını görürsünüz ve onları kesmeniz
gerekir. Aynı şekilde G üney Amerika’n ın Afrika’dan
uzaklaşışını göremezsiniz. Ama bir 50 milyon yıl
beklerseniz iki kıtanın birbirlerinden oldukça uzak­
laşmış olduklarını farkedebilirsiniz.
“Tırnakların uzam a hızı” kıtaların ortalama hare­
ket hızıdır. A ma tırnaklar aşağı yukarı sabit bir hızda
uzarlarken kıtalar atımlar halinde hareket eder: kıta
bir atımda bulunur sonra bin yıl kadar durulur ve bu
esnada hareket etmesi için basmç birikmesi olur, ar­
dından bir atım daha gerçekleşir ve bu böyle gider.
Belki de yavaş yavaş deprem lerin gerçekte ne
olduğunu tah m in etmeye başladınız. Evet doğru:
deprem ler bu atım ların gerçekleştiği esnada h isset­
tiğim iz şeydir.
B unu size bilinen bir gerçek olarak söylüyo­
ru m am a bunu nereden biliyoruz? Ve ilk kez ne
zam an keşfettik? İşte bu, anlatm am gereken büyü­
leyici bir hikaye.
 Geçm işte çeşitli insanlar G ü­
ney A m erika ve Afrika arasın­
daki yapbozum su uyum u
farketm işlerdi am a bu n u n ne
anlam a geldiğini bilm iyorlar­
dı. Yaklaşık 100 yıl önce Alf-
red VVegener isim li bir A lm an
bilim ci cesur b ir fikir ortaya
attı. Bu o kadar cesur bir fikir­
d i ki çoğu insan o n u n biraz deli
olduğunu düşündü. W egener k ıta­
ların dev gem iler gibi sürüklendiğini
ileri sürm üştü. W egener’in görüşüne
göre, Afrika ve G üney A m erika ve
diğer güney karaları b ir zam anlar
bir bütündüler. Zam anla bir­
birlerinden k optular ve ayrı
yönlere d o ğru yelken aç­
tılar. Wegener’in gö­
rü şü böyleydi ve bu
yüzden insanlar ona gül-
uu. A m a günüm üzde biliyoruz
ki W egener haklıydı (yani hem en hem en
haklıydı), en a zından ona gülen insanlardan çok d aha
haklı olduğu kesin.
Ç ok m iktarda kanıt tarafından desteklenen g ü ­
nüm üz levha tektoniği teorisi W egener’in fikrinin
tıpa tıp aynısı değil. VVegener, Afrika, G üney
Am erika, H indistan, Madagaskar, A ntarkti­
ka ve Avustralya’n ın bir zam anlar bir bütün
oldukları ve sonra ayrıldıkları konusunda
kesinlikle haklıydı. A ncak bu n u n nasıl ger­
çekleştiği VVegener’in düşündüğünden biraz
farklıydı. W egener kıtaların denizi yararak,
su ü zerinde değil am a eriyik ya d a yarı-eriyik
haldeki Yeryüzü k abuğu üzerinde yüzdükleri­
ni düşünm üştü. G ünüm üzdeki levha tektoni­
ği teorisi ise denizin dibi de dahil olm ak üzere
Y eryüzünün kabuğunun tam am ını birbirine geç­
m iş levhalar b ütü n ü olarak kabul eder. Yani hareket
. eden sadece k ıtalar değil, ü zerine o turdukları levhalar­
d ır ve D ünya’n ın yüzeyi üzerinde b ir levhanın parçası
olm ayan hiçbir yer yoktur.
217
 Dünya'daki

•VHASI

Ç oğu le v h a n ın sa h ip o ld u ğ u ala- JU A N D EFU G A İ

n ın b ü y ü k b ir k ısm ı d e n iz in a ltın - LEVHASI %.
d ad ır. K ıtalar o la ra k b ild iğ im iz k ara
k ü tleleri, b u lev h a la rın yüksek te, su y u n
ü z e rin d e k a la n k ısım la rıd ır. A frik a k ıta ­ KARAYİP
sı, G ü n e y A tlan tik ’in y a rısın a k a d a r u z an an, LEVHASI
ç o k d a h a b ü y ü k o la n A frik a le v h a sın ın ü z e rin d e
b u lu n u r. D iğ e r başlıca le v h a la r ise H in d is ta n ve
A vustraly a le v h aları, H in d is ta n h a riç tü m A sya ve C O C O S*
A vrupa’yı iç e re n A vrasya lev h ası, A vrasya ve A f­ LEVHASI
rik a le v h a la rı ara sın a sık ışm ış g ö rece k ü ç ü k A rap
lev h ası, Kuzey A m erik a’y ı ve G rö n la n d ’ı içi-
n e a lıp Kuzey A tla n tik o k y anusu-
R k n u n o rta la rın a k a d a r u zan an
, Jj K uzey A m e rik a lev hasıdır, NAZCA
LEVHASI
î' jF A yrıca b ü y ü k P asifik levha-
| $ sı g ib i ü z e rin d e n ere d e y se h iç
iI A k u r u k a ra p a rç a sı b u lu n d u rm a ­
dı y a n b a z ı le v h a la r d a vardır.
flMiKA
•VHASI

PASİFİK LEVHASI SCOTIA LEVHASI

ANTARKTİKA LEVHASI
 AVRASYA LF.'

a $a P
LEVHAŞ FİLİPİNLER
LEVHASI

AFRİKA

AVUSTRALYA LEVHASI

..s > *

v jğ $
r jJ 0 '

\ - 4%
<»•*
 B u ra d a k i re sim d e n d e g ö re b ileceğ in iz gibi
G ü n e y A m e rik a lev h ası ve A frik a lev h ası a ra ­
sın d a k i a y rım , h e r ik i k ıta d a n d a k ilo m e tre le r­
ce u z ak ta. G ü n ey A tla n tik ’in d ib in in o rta s ın d a
y e r alır. D e n iz in d ib in in d e le v h a la ra d a h il o l­
d u ğ u n u h a tırla y ın ; b u , s e r t kaya d em ek. Peki
öyleyse G ü n e y A m e rik a ve A frik a b u n d a n 150
m ily o n y ıl ö n ce n a sıl iç içey d iler? W egener’in
b u s o ru y u cevaplam ası g erekm eyecekti çü n k ü
o, k ıta la rın k e n d ile rin in sü rü k le n d iğ in i d ü şü ­
n ü y o rd u . A m a eğer b ir z am an lar G ü n ey A m e­
rik a ve A frika b ir b ü tü n d ü y se, levha tektoniği
b u g ü n o n la rı ay ıran su y u n a ltın d a k i o n c a sert
kayayı n asıl açıklıyor? L evhaların d en iz a ltın ­
d a k i k ayalık k ısım la rı b ir ş ekilde b ü y ü m ey i m i
başard ılar?
Deniz tabanı yayılm ası
Evet. Cevap “deniz tabanı yayılması” denen
bir olguda yatıyor. B üyük havaalanlarında in­
sanların valizlerini taşıyabilmeleri için, örneğin
term inal girişinde veya beklem e salonuna gidiş­
te, uzun m esafeler kateden yürüyen yolları bilir
misiniz? H ani tü m yolu y ürüm ek yerine, insanlar
hareket eden b an tın ü zerine binerler ve tekrar y ü­
rüm eye başlam aları gereken noktaya kadar bant
tarafından taşınırlar. Bu yürüyen yollar ancak iki
kişinin yanyana durabileceği genişliktedir. Am a
şim di o yürüyen yolun binlerce kilom etre geniş­
liğinde, Kuzey K u tbundan A ntarktika’ya kadar
uzanan b ir genişlikte o lduğunu hayal edin. Bir de
yürüyüş hızında değil de tırnaklarınızın uzama
hızında h areket ettiğini düşünün. Evet tahm in et­
tiğiniz gibi Güney Am erika kıtası ve tüm Güney
Am erika levhası, Afrika kıtası ve Afrika levhasın­
dan o yürüyen yollara benzer bir m ekanizm a ile
uzağa taşınıyor. Ancak bu yürüyen levha denizin
dibinde, A tlantik O kyanusunun güneyinden k u ­
zeyine kadar uzanıyor ve çok yavaş hareket ediyor.
Peki ya Afrika? A frika levhası neden aynı
yönde hareket edip G üney A m erika levhasına
yetişmiyor?
221
 Ç ünkü A frika da b ir başka y ürü y en y ol ü ze­
rind e ve bu yol ö b ü rü n ü n ta m tersi yönde iler­
liyor. Afrika’n ın y ü rüyen yolu, b a tıd a n doğuya
giderken, G üney A m erika’n ın y ü rüyen yolu d o ­
ğudan batıya gidiyor. Peki o rta d a n eler oluyor?
Bir d ahaki sefere b ü y ü k b ir havaalanında ya da
m etro d a ya d a büy ü k b ir alışveriş m erk ezin ­
de yürüyen b ir yol görd ü ğ ü n ü z zam an, ü zerine
b inm ed en önce o n u izleyin. Yerdeki b ir aralık­
ta n çıkar ve sizden uzaklaşır. Yerin ü zerinden
ileriye, y erin a ltın dan ise geriye size d o ğ ru gelen
ban t, te k rar te k ra r b u tu ru atar. Ş im di aynı yarık ­
ta n çıkan am a b u sefer tam aksi istikam ette h a ­
reket eden b ir başka b a n t d a h a hayal edin. Eğer
bir adım ınızı birine, öbü rü n ü ötekisine koyacak
olursanız bacaklarınızı 180 derece açm ak z o ru n ­
da kalırsınız.
Yerdeki b u y arığın A tlantik O kyanusundaki
eşi, derin denizin d ibinde, en g üneyden en k uze­
ye kadar uzanır ve kendisine orta-A tlantik sırtı
denir.
O rta-A tlan tik s ırtın d a n çıkan iki “b a n t”,
b irb irin e zıt yönlere gider. Biri G üney
A m erika’yı devam lı batıya taşırken, diğeri
A frika’yı doğuya d o ğru götürür. Ve havaalanın-
dak i b a n tla r gibi, tek to n ik levhaları taşıyan bu
bantlar, d ö n e r ve D ünya’n ın derin lik lerin d en
geri gelirler.

Çevirim Akıntısı
MANTO
 Bir d ah ak i sefere yürüyen b ir yolla karşılaştığınızda, ü zerine
bin in ve kendinizi A frika (ya da tercih ederseniz G üney A m eri­
ka) olarak hayal e derek sizi taşım asına izin verin. Yolun s onuna
geldiğinizde in in ve sizin geldiğiniz noktaya d ö n m ek üzere ban-
tın y eraltına girip kayboluşunu izleyin.
Y ürüyen y o lların b an tla rı elek trik m o to rla rın ca hareket e tti­
rilir. Peki D ünya’n ın b ü y ü k lev h aların ı ve b e rab erlerin d ek i kıtaları
taşıyan b an tla rı harek et e ttire n ned ir? D ü n y a yüzeyinin a ltın d ak i d e­
rinliklerd e çevirim a k ın tıları vardır. Ç ev irim ak ıntısı nedir? Belki evi­
n izde b ir elektrikli so b a vardır. Bir o d a şu şekilde ısınır: soba havayı ısıtır.
Isınan hava y ükselir ç ü n k ü so ğ u k h av adan d a h a az y o ğ u n d u r (sıcak-hava
balonları d a b u şekilde çalışır). Sıcak hava a rtık d a h a fazla yükselem e­
yeceği no k tay a yani tav an a ulaşıncaya k a d a r yük selir ve alttan gelen

i—aîpP»-

Çevirim Akıntısı

taze sıcak hava tara fın d a n iki yana ilerlem eye
zorlanır. H ava yan lara d o ğ ru ilerlerken so ğ u r ve
inişe geçer. Yere ç arp tığ ın d a te k ra r y an lara d o ğ ­
ru gitm eye z o rla n ır ve ısıtıcıya yakalanıp te k rar
yükselm eye b aşlayıncaya k a d a r y erde ilerler. Bu
açıklam a b ira z basitleştirilm iş b ir açıklam a am a
yine de b u ra d a ö n em li olan an a fik ir şu: uygun
koşullar a ltın d a b ir elek trik li soba, havayı te k ­
ra r tek ra r d ö n d ü re b ilir y a n i h av an ın o d a içinde
dolaşım ın ı sağlar. Böylesi b ir d olaşım a “çevirim
akıntısı” denir.
Aynı şey su için de geçerlidir. Aslında her­
hangi b ir sıvı ya da gaz için de geçerlidir. A m a
Dünya’n ın yüzeyinin altında nasıl b ir çevirim
akıntısı o labilir ki? O rada sıvı v ar m ı ki? Evet, as­
lında var denebilir. Su gibi değil belki a m a yoğun
b ir bal ya d a p ekm ez gibi yarı sıvıdır. Ç ünkü o ra ­
sı o kadar sıcaktır ki h e r şey erir. Isı çok derin ­
lerden gelir. D ünya’n ın m erkezi gerçekten d e çok
sıcaktır ve yüzeye gelene kadar d a sıcak olmaya
devam eder. Bu ısı zam an zam an volkan dediği­
m iz n oktalardan yüzeye fışkırır.

223
Isı sayesinde hareket
Levhalar sert kayadan m eydana gelmişlerdir ve
gördüğüm üz üzere birçoğu denizin altındadır. H er
levha kilometrelerce kalınlıktadır. Bu kalın levha
zırhına “litosfer” yani “taş küre” denir. Taş kürenin
altında ise daha bile kalın bir katman bulunur ve bu
katm ana pekm ez küre dense yeridir am a gerçek ismi
bu değil (gerçek ismi üst m anto). Taş kürenin sert
kayalık levhalarının bu pekm ez küre üzerinde “yüz-
düğü” söylenebilir. Altındaki derin ısı, pekm ez küre-
nin kendi içinde son derece yavaş, aşındırıcı çevirim
akıntıları oluşmasına neden olur ve yüzen koskoca
kayadan levhaları taşıyan işte bu çevirim akıntılarıdır,
Çevirim akıntıları oldukça karmaşık bir yol iz-
lerler. Kendileri de bir çeşit hızlı çevirim akıntıları
olan tüm okyanus akıntılarını ve rüzgarları düşü-
nün. D ünyanın yüzeyindeki çeşitli levhaların, sanki
hepsi bir atlıkarıncadaymış gibi aynı yöne değil de
tüm yönlere doğru taşınm alarına şaşırmamak la-
zım. Levhaların birbirleriyle çarpışmalarına veya
birbirlerinden yırtılırcasına ayrılmalarına ve birbir-
lerinin altına dalmalarına ya da birbirlerine yanla-
masına sürtünm elerine de şaşırm am ak lazım. Ve

Atmosfer

MANTO

Erimiş metalden
oluşmuş dış çekirdek

Katı metalden
oluşmuş iç
çekirdek

224
elbette tüm bu devasa kuvvetleri (aşınma, burkul­
ma, güm bürdem e, kazıma kuvvetlerini) depremler
olarak hissetmemize de... D eprem lerin korkunç ol­
duğu bir gerçek ama insan asıl neden daha korkunç
depremler olmadığını düşünm eden edemiyor.
Bazen h areket eden b ir levha, kom şu su n u n
altına kayar. B una “dalm a-b atm a” denir. Ö rn e ­
ğ in A frika levh asın ın b ir k ısm ı Avrasya levha­
sının altın a d alm aktadır. İtalya’d a d ep rem olup
du rm asın ın , an tik R om a d ö n em lerin d e Vezüv
dağ ın ın patlayıp Pom pei ve H erk u lan eu m şeh ir­
lerini yoketm esinin n ed en i b u d u r (ç ü n k ü vol­
kanlar levhaların sın ırların d a dizilirler). Everest
dağı d a d ah il olm ak üzere H im alaya dağları b u ­
gü n k ü devasa y ü ksekliklerine H in d istan levha­
sın ın devam lı Avrasya levhasının altın a d alm a­
sıyla ulaşm ışlardır.
Konuya San A ndreas Fayı’yla başlam ıştık
m adem on u n la bitirelim . San A ndreas Fayı, Pa­
sifik levhasıyla Kuzey A m erika levhasının uzun
karşılaşm a ve “patinaj” çizgisi üzerindedir. H er iki
levha d a kuzeybatıya doğru ilerlem ektedir ancak
Pasifik levhası daha hızlı ilerler. Los Angeles Şehri
Kuzey A m erika levhası ü zerinde değil Pasifik lev­
hasının üzerindedir ve çoğunluğu Kuzey A m e­
rika levhasının üzerinde olan San Francisco’n un
devam lı üzerine d o ğru sokulm aktadır. Tüm bu
bölgede deprem ler h er zam an bekleniyor ve uz­
m anlar b ir on yıl içinde büyük b ir tane olacağını
tahm in ediyorlar. Neyse ki Kaliforniya, Haiti’nin
aksine, deprem m ağdurlarının korkunç d u ru m ­
larıyla ilgilenm ek için iyi donanım lı b ir eyalettir.
G ünün birinde Los Angeles’m kim i kısım la­
rı kendini San Francisco’da bulabilir. A m a buna
d aha çok v ar ve bugün hayatta olanların hiçbiri
b unu göremeyecek.
 ed en kö tü şeyler olur? D eprem ya da fırtına
N gibi korkunç b ir afetten sonra insanların şöyle
şeyler söylediklerini duyarsınız:

“A m a bu haksızlık. Bu zavallı insanlar böy-

lesi bir kaderi hakedecek ne yaptı?”

Eğer kötü bir insan sağlıklı bir şekilde yaşamını sürdü

düğü halde gerçekten çok iyi bir insan çok acı çektiği bi
hastalığa yakalanır ve sonunda ölürse, yine yalanırız:

“H aksızlık!” Veya şöyle deriz

“A dalet bunun
neresinde?”

Bu hisse karşı k oym ak çok zor, b ir şekilde, bir

çeşit doğal adalet olmalı diye düşünebilirsiniz. İyi
şeyler iyi insanlara olmalı. Kötü şeylerse, illa olm ak
zorundalarsa sadece kötü insanların başına gel­
meli. O scar Wilde’ın enfes oyunu A zim li Olmanın
Önemi’nde, yaşlıca bir m ürebbiye olan Bayan Prism
u zun yıllar önce nasıl rom an yazdığını açıklar. Ken­
disine rom anın iyi bitip bitm ediği sorulunca cevap
verir: “İyiler için m utlu, kötüler için m utsuz sonla
bitti.” Gerçek hayat ise farklıdır. Kötü şeyler o lur ve
oldukları zam an kötü insanlar kadar iyi insanların
da başına gelir. Neden? Neden gerçek hayat Bayan Prism’in
kurgusundaki gibi değil? Neden kötü şeyler oluyor?
Tanrılarının m ükem m el b ir d ünya yaratm a niyetin­
de olduğu, ancak m aalesef bu esnada b ir şeylerin ters git­
tiğine inanan birçok insan vardır ve b ir o kadar fikir de
bu ters giden şeyin ne olduğuna dairdir. Batı Afrika’nın
D ogon kabilesine göre, dünyanın başlangıcında, içinden
ikizlerin çıktığı kozm ik b ir yum urta varm ış. Eğer ikiz­
lerin ikisi de aynı anda çıksalarm ış hiçbir so ru n olm a­
yacakmış. A m a m aalesef biri olması gerekenden erken
çıkmış ve tan rın ın tü m m ükem m ellik planlarını suya
düşürm üş. D ogon’lara göre kötü şeylerin olm asının ne­
deni bu.

Ö lüm ün dünyaya nasıl geldiğine dair pek çok sanenin başka versiyonlarındaki başka hızlı bir hay­
efsane bulunur. Tüm Afrika’d a, farklı kabileler insan­ van) tarafından taşman ölüm haberi insanlara daha
lara ulaştırması için bukalem una ölümsüzlük habe­ çabuk ulaşmış. Bir Batı Afrika efsanesinde ise yaşam
rinin verildiğine inanır. Am a m aalesef bukalemun o haberini taşıyan yavaş bir kurbağa, ölüm haberini
kadar yavaş yürüm üş ki (bukalemunlar sahiden ya­ taşıyan hızlı bir köpek tarafmdan geçilir. Aslmda ha­
vaş yürür, bilmez miyim , çocukluğum un Afrika’d a berlerin hangi sırayla geldiğinin niye bu kadar önem ­
geçirdiğim kısmında ismi Hookariah olan bir buka­ li olduğunu pek anlamadığımı söylemeliyim. Kötü
lemunum vardı) daha atik bir kertenkele (ya da ef­ haber ne zaman varırsa varsm yine kötü haberdir.
 H astalığın k ö tü şeyler a rasın d a özel b ir yeri
v ard ır ve k e n d in e h as söylenceleri d o ğurm uştur.
B unun b ir n ed en i de hastalık ların u zu n sü re k ıs­
m en gizem li k alm alarıdır. A talarım ız aslanlar­
dan, kılıçdişli kaplan lard an , diğer kabilelerden
ve açlıktan kayn ak lan an başka tehlikelerle de
karşılaşm ışlardır ancak o tehlikelerin gelişini
görebilir, anlayabilirsiniz. Ö te y an d an çiçek h as­
talığı veya veba veya sıtm a, on lara h erh an g i b ir
uyarı o lm aksızın yo k tan varolm uş gibi g ö rü n ­
m üş olm alı ve b u tehlikelere k arşı nasıl h a z ır­
lıklı olabileceklerini de b ilm iyorlardı. Bu onlar
için k o rk u tu cu b ir gizem olm alıydı. H astalıklar
nered en geliyordu? Bu acılı ölüm leri, sü rü n d ü ­
ren diş ağrısın ı veya berb at benek leri h a k ed e­
cek ne yaptık? İn sa n la rın h astalıkları anlam aya
çalışm ak için u m utsuzca ve kend ilerin i h a sta ­
lıklard an k o ru m a k için d ah a da um u tsu zca batıl
inançlara b aşv u rm asın a şaşırm am ak gerek. Bir­
çok A frika kabilesinde çok y akın dö n em e kadar.
2 28
hastalanan ya da hasta b ir çocuk sahibi olan
kişiler, suçlam ak için hem en etrafta şeytani bir
büyücü ya da cadı ararlardı. Eğer b en im çocuğu­
m u n ateşi çıkarsa, b u b ir d ü şm an ım ın ona büyü
yapsın diye b ir cadıyla anlaştığı için olm alıdır. Ya
da belki de d o ğ d uğunda b ir keçi k u rb an edecek
param olm adığı içindir. Veya yeşil b ir tırtıl yolu­
m u n ö n ü n d en geçtiğinde kötü ru h lara tü k ü rm e­
yi u n u ttu ğ u m için.
A ntik Yunan’d a ise hasta hacılar gecelerini,
şifa ve tıp tan rısı A sclepius’a a danm ış tapm aklar­
d a geçirirlerdi. T anrının onları iyileştireceğine
ya da tedaviyi rü yalarında söyleyeceğine in an ır­
lardı. Bugün bile, şaşırtıcı sayıda hasta in san Lo-
u rdes gibi yerlere seyahat ederek, kutsal suyun
o n ları iyileştireceğini u m arak kutsal havuzlara
girerler (bana kalırsa aynı suya giren diğer bir­
çok insan d an başka bir şey kapm aları iyileşm e­
lerinden dah a olası). Son 140 y ıldır 200 milyon
in san tedavi olm ayı um arak, Lourdes’e hacı ol-
m aya gitti. Ç o ğ u n u n ciddi rahatsızlıkları yoktu
ve neyse ki çoğu (haccı gerçekleştirseler de ger­
çekleştirm eseler d e olacağı gibi) iyileştiler.
A ntik Yunan’d a, tü m d oktorların uym ası ge­
reken yem ine ism ini verm iş olan “tıbbın babası”
H ipokrat, deprem lerin hastalıkların önem li b ir
nedeni olduğunu düşünm üştü. O rta çağlarda ise,
birçok insan hastalıkların nedeninin gezegen­
lerin yıldızlar karşısındaki konum ları olduğuna
inanıyordu. Bu astroloji denen inançlar sistem i­
n in bir parçasıydı ve saçma görünse de bugün
hâlâ oldukça çok inananı bulunur.
229
 Sağlık ve hastalıkla ilgili, m ilattan önce be­ m adan evvel, hastalıkları önleyeceği um uduyla
şinci yüzyıldan, m ilattan sonra o n sekizinci yüzyı­ doktorlardan b u n u y apm alarını isterlerdi.
la kadar varlığını sürdürm üş olan e n inatçı söylen­ Bir zam anlar okuldayken, öğretm enim iz
ce, d ö rt “ru h hali” söylencesidir. Biri için “bugün bizden hastalıkların n eden olduğunu dü şü n m e­
ru h hali yerinde” dediğim izde, bu o günlerden m izi istem işti. Bir çocuk el kaldırıp hastalıkla­
kalm a b ir alışkanlıktır a m a insanlar b u n u n ard ın ­ rın “g ünahlar” y ü zünden olduğunu söylemişti!
daki fikre a rtık inanmıyorlar. Bahsedilen b u d ört B ugün bile, genel olarak k ö tü şeylerin benzer
ru h hali hüzün, asabiyet, iyim serlik ve sakinliktir. sebeplerle olduğunu düşünen birçok insan var.
İyi b ir sağlığın bu dö rd ü n ü n arasındaki “dengeye” Bazı söylenceler, atalarım ız çok u zun zam an
bağlı olduğu düşünülürdü ve bugün hâlâ “çakra- önce çok fena b ir şey yaptıkları için kötü şeylerin
larınızdan” yayılan “enerjinizi” ellerini kullana­ olduğunu q ne sürüyor. İlk atalarım ız olan A dem
rak “dengeleyen” sözde “şifacılardan"
benzer şeyler duyabilirsiniz.
D ö rt ru h h ali teo risin in
dok to rlara hastaları iyileş­
tirm elerin d e yardım cı o lm a­
dığı kesin d ir am a h astalar
ü ze rin d e y apılan “kanatm a”
uygulam aları h ariç ç o k b ü ­
yü k b ir zarar verm em iş
olabilir. K anatm a uygula­
m asına göre h a sta n ın d a ­
m arların d an b iri neşter
ben zeri b ir kesici aletle
kesilir ve b ir m ik ta r kan
özel b ir küvete akıtılırdı.
Elbette b u zavallı h as­
tayı d a h a da hasta ya­
pard ı (b u işlem George
W ashington’ın ö lüm üne
katkıda bu lu n m u ştu r)
am a d o k to rlar eski ru h
hali söylencesine o k ad ar
inan ırlard ı ki bu uygula­
mayı çok kez gerçekleş­
tirm işlerdir. H atta b u kan
akıtm a işlem i sadece hasta
insanlara da y apılm am ış­
tır. Bazen in san lar h asta ol-

230
 ve Havva’n ın hikayesini anlatan
Yahudi söylencesinden b a h ­
setm iştim . A dem ve Havva’n ın
k orkunç b ir şey yaptığım h a ­
tırlayacaksınız: yasak ağacın m eyvesini y em eleri için
yılanın k e n d ilerin i ikna etm esine izin verm işlerdi. Bu
efsanevi suç, ç ağlar b oyunca a k tarıld ı ve b azı in sanlar
hâlâ b u su çu n bu g ü n e k a d a r olan tü m k ötülüklerin
sorum lu su o lduğuna inanıyor.
aa

Birçok söylence iyi tan rılar ve kötü tan rılar (veya

şeytanlar) arasındaki çekişm eden bahseder. K ötü tanrılar
dünyadaki k ö tü şeylerden sorum ludurlar. Ya da iyi tan rı­
larla savaş h alinde olan çoğul değil de, sadece tek b ir k ötü
ruh, yani Şeytan veya o n a b en zer b ir şey d e olabilir. Eğer
şeytanlarla ta n rıla r ya d a iyi tanrılarla k ö tü tan rılar arasın­
daki bu sürtüşm e olm asaydı kötü şeyler hiç olmayacaktı.

231
 şeyler neden
H erhang İ b İr şey neden olur k i zaten? Bu cevap
vermesi güç bir soru am a aslmda “Kötü şeyler ne­
den olur?” sorusundan daha akla uygun bir soru.
Ç ünkü şans eseri beklenenden d aha sık olmaya baş­
lamadıkça ya da kötü şeylerin sadece kötü insanla­
rın başına gelmesini sağlayan b ir çeşit doğal adalet
olması gerektiğini düşünm üyorsak kötü şeyleri ayrı
tutup özel muamele etm ek için b ir neden yok.
Kötü şeyler şans eseri bekleyeceğim izden
daha sık m ı olm aya başladı? Eğer öyleyse gerçek­
ten açıklam am ız gereken b ir şey var dem ektir. İn ­
sanların şakayla k arışık “M urp h y K anunları” ya
da “A ksilikler Yasası”n a atıfta bulu n d u ğ u n u duy­
m uş olabilirsiniz. Bu yasalara göre: “Eğer b ir re­
çelli ekm eği yere düşürecek olursanız, h e r zam an
reçelli tarafın ın üzerine düşecektir”. Ya da daha
genel olarak: “Eğer b ir şeyin kötü gitm e ihtim ali
varsa, k ö tü gidecektir.” İnsanlar sık sık bun u n la
ilgili şakalar yaparlar am a bazen b u n u n b ir şaka­
dan fazlası o lduğunu d ü şündükleri hissine kapı­
labilirsiniz. Gerçekten de dünyanın onlara karşı
olduğuna inanıyorlarm ış gibi görünürler.
Televizyon belgeselleri için b ir m iktar çeki­
m e katıldım ve çekim lerde “çekim esnasında” kö­
tüye gidebilecek şeylerden b ir tanesi istenm eyen
gürültülerdir. Uzakta b ir uçak belirince çekimi
d u rd u ru p uzaklaşana kadar beklem ek gerekir ve
bu gerçekten çok sin ir b ozucu olabilir. Eski tarih ­
sel dönem lerdeki yaşam ı anlatan kostüm lü filmler
232
olur gerçekten?
en ufak b ir uçak gürültüsüyle mahvolabilir. Film
sektöründeki insanların, film için sessizliğin en
önem li olduğu sahnelerde uçakların kasten tepe­
lerinden geçtiklerine inanm ak gibi b ir batıl inanç­
ları var ve h er seferinde A ksilikler Yasası’m anarlar.
Bu yakınlarda, çalıştığım bir çekim eki­
biyle beraber çekim yapm ak için gürültünün
çok az olacağından em in olduğum uz bir yerde,
O xford’u n y akınlarındaki büyük bir çayırlıkta k a­
rar kıldık. Ü stelik sessiz sakin olacağından iki kez
em in olm ak için çekim yapm ak için sabahın er­
ken saatlerini seçtik. Bir de ne görelim, İskoçya-
lım n biri tek başına gayda çalışıyor (belki de ka­
rısı evden kovalamış). H ep bir ağızdan “Aksilikler
Yasası!” diye inledik. A m a
gerçekte olan şudur; çoğu
zam an sürüp gitm ekte olan
bir gürültü zaten vardır
am a biz sadece, örneğin
film çekim im izi baltaladığı
için sinirim izi bozduğu za­
m an b u n u farkederiz. Sini­
rim izi bozan, sıkıntı veren
şeyleri farketm e ihtim alim iz
yanlıdır ve b u bizi dünya
n ın kasten sinirlerim i­
zi bozm aya çalıştığı­
n ı düşünm eye iter.
 Ekm ek örneğine dönersek, gerçekten reçelli tarafına,
reçelsiz tarafının ü zerine d üştüğünden d aha sık d üştüğünü
bulm ak şaşırtıcı olm az. Ç ünkü m asalar çok yüksek değil­
d ir ve ekm ek reçelli tarafı yuk arı bakacak şekilde düşmeye
başlar ve m asanın yüksekliği çok fazla olm adığından yere
düşünceye k ad ar genellikle ancak yarım b ir d önüş yapacak
kadar süre geçer. A m a ekm ek örneği b u kasvetli fikri ifade
etm enin sadece renkli b ir yoludur:

“bir şey ters gidebilecekse ters gider.’

Belki A ksilikler Yasası için şu d aha iyi b ir ö rn ek olabilir: “Yazı tu ra

atarsanız, tu ra gelm esini ne k a d a r çok isterseniz, yazı gelm e ih ti­
m ali o k ad ar artar.”
Bu karam sar b ir bakış açısı. Bir de tu ra gelm esini ne kadar
çok isterseniz, tu ra gelme ihtim alinin o k ad ar artacağını düşünen
iyim serler var. Belki b u n u da işlerin iyi gideceğine dair iyimser
inanç olması b akım ından “Pollyanna Yasası” olarak adlandırabili­
riz. Ya da Fransız yazar Voltaire tarafından y aratılan karaktere atfen
“Pangloss’u n Yasası” da diyebiliriz. Voltaire’in “Dr. Pangloss”una göre
“H er şey, olabilecek en iyi dünyada olabileceklerin e n iyisi içindir.”
Bunları bu şekilde belirttiğiniz zam an Aksilikler Yasası’n ın da,
Pollyanna Yasası’m n d a saçm a olduğunu h em en görebilirsiniz. M ade­
n i paralar ve ekm ek dilim lerinin sizin arzularınızın gücünü bilmeleri­
nin bir yolu ve onları gerçekleştirmek ya da engellemek için kendileri­
ne ait arzuları yoktur. Ayrıca bir insan için kötü olan b ir şey, bir başkası
için iyi olabilir. Rakip tenis oyuncularının ikisi de zafer için gayretli
bir şekilde d ua ederler am a b irinin kaybetm esi gerekir! “Neden kötü
şeyler olur?” ya d a “Neden iyi şeyler olur?” diye sorm ak için özel bir
neden yoktur. H er ikisinin de arkasındaki asıl sorulm ası gereken genel
soru şudur: “Neden herhangi bir şey olur?”
233
Şans, tesadüf ve sebep
Bazen insanlar “H er şeyin b ir sebebi var” derler.
Bir b akım a b u doğru. H er şeyin gerçekten
b ir sebebi var. Bu, olayların sebepleri
olduğu ve sebebin h e r zam an olaydan
önce geldiği anlam ına gelir. Tsunam i-
ler denizin altındaki deprem ler nede­
niyle olur, deprem ler ise 10. bölüm de gör­
düğüm üz gibi Dünya’n m tektonik levhalarındaki
hareket yüzünden olur. H er şeyin b ir sebebi var
denm esindeki d o ğru m antık; “sebebin” b ir “öncül
neden” anlam ına geldiği m antıktır. A m a insanlar
bazen “sebep” derken çok farklı bir şeyi kasteder­
ler, daha çok “am aç” anlam ında bir şey. Mesela
şöyle derler:

“T sunam i günahlarım ız y ü zü n d en gönderilen bir cezaydı”

veya

“Tsunam i, strip tiz kulüpleri ve diskolar ve barlar ve

diğer tü m g ü n a h k a r yerleri yo k e tm e k için geldi”

İnsanların ne kadar sık böyle saçm alıklara baş­

vurduklarını görm ek hayret vericidir.
Belki de b u çocukluktan kalm a b ir şeydir.
Ç ocuk psikologları, küçük çocuklara bazı taşla­
rın n eden sivri olduğu s orulduğunda çocukların
bilim sel açıklam aları reddedip “böylelikle hay­
vanlar k endilerini kaşıyabilirler” cevabını tercih
ettiklerini gösterdiler. Ç ocukların çoğu büyüyüp
sivri taşlara dair b u tarz açıklam aları geride bı­
rakm ışlardır. A m a pek çok yetişkin, iş deprem ler
gibi acı olaylara ya d a deprem den k urtulanların
şansına gelince b u tarz açıklam alardan silkele­
nip k urtulm akta p ek başarılı değildir.
Peki ya “kötü şans”? Gerçekten kötü şans, dahası iyi
şans diye bir şey var mı? Bazı insanlar diğerlerinden
daha şanslı mı? İnsanlar bazen şansım ters “gitti”
derler. Ya da “son zamanlarda başıma o kadar çok
kötü şey geldi ki, kötü şans hakkımı kullandım ar­
tık bir parça iyi şansı hakettim” de diyebilirler. Ya da
“Bilmem kim o kadar şansız bir insan ki her şey onun
için kötü sonuçlanıyor” demeleri de mümkün.
“Bir parça iyi şansı hakettim” ifadesi, “Ortala­
malar yasası”n m yaygın biçim de yanlış anlaşılma­
sına bir örnektir. Kriket oyununda hangi takım ın
ilk başladığı genellikle büyük fark yaratır. Takım
kaptanları avantajı kim in alacağını belirlemek
için yazı tura atarlar ve her iki takım ın taraftarları
da kendi takım ının kaptanı yazı turayı kazansın
diye um ut eder. H indistan ve Sri Lanka ara­
sında yakınlarda gerçekleşen b ir m aç öncesi
Yahoo internet sayfası şu soruyu sordu:
“D h o n i [H in d ista n ’ın k a p ta n ı] y a z ı
tu ra d a bir k e z d a h a şan slı o lacak m ı? ”
Gelen cevaplar arasından (benim anlam adığım
bir n eden d en ö tü rü ) seçilen “En iyi cevap” şuy­
du:
“O rtalam a la rya sa sın a d erinden inan ıyo ru m ,
b en im o yu m S angakkara’n ın [Sri L a n k a h ın
kaptanı] şanslı olacağı ve heyecanla beklenen
y a z ı turayı kazanacağı y ö n ü n d e ”
B unun nasıl saçm a b ir açıklam a olduğu­
n u görebiliyor m usunuz? D ah a önceki b ir dizi
m açta, D h o n i yazı turayı h e r seferinde kazan­
m ıştı. D em ek ki yanlış anlaşılm ış “O rtalam alar
Yasası”, D honi’n in b ugüne k ad ar şanslı olduğunu
gözeterek b u sefer kaybetm esini ve dengenin y en i­
den sağlanmasını gerektiriyor. B unu ifade e tm enin
diğer bir yolu da yazı turayı kazanm a sırasının
Sangakkara’d a olduğunu söylemektir. Ya da tekrar
D h o ni kazanacak olursa b u n u n haksızlık olacağını
söylem ek de olabilir. A ncak gerçekte, D honi yazı
turayı dah a önce kaç kere kazanm ış olursa olsun,
b u denem ede de kazanm a şansı her zam an yarı
yarıyadır. “Sıranın” veya “adaletin” yazı turayla bir
ilgisi yoktur. Bizler h ak veya haksızlığı önem siyor
olabiliriz am a b u m adeni paraların u m u ru n d a de­
ğil! Keza evrenin d e öyle.
Bir bozukluğu 1000 kere atarsanız yaklaşık
olarak 500 kere yazı, 500 kere tu ra gelm esini bek ­
lersiniz. A m a farzedin b ir bozukluğu 999
kere attınız ve h e r defasında tu ra geldi.
Sonuncu denem e için oyunuz hangisin­
d en yana olurdu? “O rtalam alar Yasası’n ı”
pek çok insanın yaptığı gibi yanlış anla­
dıysanız yazı dem eniz gerekir çünkü sıra
yazıda ve eğer tekrar tu ra gelecek olursa
b u haksızlık olur. A m a b en iddiaya gire­
rim yine tu ra gelecektir, aklınız varsa siz
de öyle yaparsınız. Paranın 999 kez arka arkaya
tu ra gelmiş olması, birilerinin paranın kendisiyle
veya o nu havaya atış şekliyle oynadığı anlam ına
gelir. “O rtalam alar Yasası’nın” yanlış anlaşılm ası
birçok kum arbazı d a m ahvetmiştir.
 Kabul etm ek gerekir ki, geriye dönüp baktığınızda
“Sangakkara’n ın yazı turayı kaybetmesi büyük şanssızlık
olmuş çünkü bu sayede Hindistan çok güzel bir atışla
oyuna başladı ve b u da çok sayı kazanm alarını sağladı”
diyebilirsiniz. Bunda yanlış bir şey yok. Tek söylediği­
niz yazı turayı kazanm anın gerçekten bir fark yaratmış
olduğu, yani b u olay özelinde yazı turayı kim kazanırsa
kazansın çok şanslı olacaktı. Söylememeniz gereken ise,
D honi, önceki pek çok yazı tura atışında kazandığı için
b u sefer sıranın Sangakkara’d a olduğu. Hele şunu hiç söy-
lememelisiniz: “Dhoni iyi bir kriket oyuncusu am a onu
kaptan yapmamızın asıl n edeni yazı turayı kazanm ak ko­
nusunda çok şanslı oluşu.” İnsanlar birey olarak yazı tura
atışlarında şanslı olm ak gibi bir özellik sahibi değildir. Bir
kriket oyuncusunun iyi bir vurucu ya da kötü bir atıcı ol­
duğunu söyleyebilirsiniz. A m a yazı turaları kazanmakta
iyi veya kötü olduğunu söyleyemezsiniz!
Aynı sebepten ö türü boynunuza şanslı bir tılsım
takarak da şansınızı arttırabileceğinizi düşünm ek ta­
m am en saçmalıktır. Ya da uğurlu formanızı
giyerek. Bu gibi şeylerin başınıza gele­
cekleri etkileme güçleri yoktur, tabi
bir şekilde sizin nasıl hissettiğinizi
etkilem edikleri sürece, örneğin
b ir tenis servisinden önce size
biraz daha güven kazandırarak
sizi sakinleştirm esi gibi. Ama
bu n u n şansla hiçbir ilgisi yoktur,
bu psikolojidir.

Bazı insanların “başına

sık kaza gelen” olarak adlan-
dırıldığı doğrudur. A ma bu
o kişinin talihsiz değil sadece
'sakar” olduğu ve düşmeye
daha m üsait olduğu anlamı­
na geliyorsa kabul edilebilir.
 Eğer gerçekten ko m ik bir “başına
sık kaza gelen" örneği görm ek is-
tiyorsanız, Peter Sellers’m M ü- J Ş j f y
ı fettiş Jacques Clouseau’yu ^ * * " " * * * m fg m
l oynadığı Pembe Panter
film ini seyretmelisiniz. Müfettiş Clouseau
W sürekli utanç verici ve eğlendirici kazalar
f yapar am a bu bazı insanların “başına s ı k |
kaza gelen” derken kastettiği ,
| gibi h ep kötü “şans” sahibi o l - ° »
H fe g t m asından değil, daim i be-
ceriksiz olmasından kay-l
H k naklanır.

(Bu arada Pembe Panter fil­

m in in orijinal olanını izle­
m eye çalışın, Pembe Panter'in
Oğlu, Pembe Panter’in İnti­
kam ı gibi devam filmi olarak
so nradan çıkan b enzer isimli
olanları değil.)
Pollyanna ve paranoya
Gördüğümüz gibi kötü şeyler, tıpkı iyi şeyler gibi
şans eseri olmaları gerektiğinden daha sık gerçek­
leşmiyorlar. Evrenin bir zihni yok, duyguları ve
kişiliği yok, dolayısıyla size zarar vermek ya da
sizi memnun etmek için bir şeyler yapmaz. Kötü
şeyler olur, çünkü şe yler olur. Sizin bakış açınıza
göre iyi ya da kötü olmaları, onların olma ihtimal­
lerini etkilemez. Bazı insanlar bunu kabul etmek­
te zorlanırlar. Kötülük edenin kötülük bulacağını,
erdemlerin ödüllendirileceğini düşünmeyi tercih
ederler.
Eakat şimdi tüm bunları söyledikten sonra
bir an durup düşündüm de komik ama Aksilikler
Yasasına benzer bir şeyin doğru olduğunu kabul
etmem lazım. Bir fırtınanın ya da depremin sizi
haklamak gibi bir arzusu olmadığı kesinlikle doğru
olsa da (çünkü öyle ya da böyle sizi umursadıkları
yoktur) canlıların dünyasına döndüğümüzde işle­
rin biraz değiştiğini görürüz. Eğer bir tavşansanız,
bir tilki sizi haklamak için oradadır. Eğer bir ğolyan
balığıysanız, bir turna balığı sizi haklamak için ora­
dadır. Tilkinin ya da turna balığının bunları düşü­
nerek yaptıklarını söylemeye çalışmıyorum, ki öyle
238
de olabilir. Aynı şekilde bir virüsün sizi haklamak
için oralarda bir yerde olduğunu söylemekte sakın­
ca görmüyorum ve kimse virüslerin herhangi bir
şey düşünebildiğine inanmaz. Ancak doğal seçilim
yoluyla evrim; virüslerin, tilkilerin ve turna balıkla­
rının, kurbanları için pratikte pek iç açıcı olmayan
şekillerde davranmaları yönünde çalışmıştır yani
sanki kasten onları haklamak için oradaymışlar
gibi, depremler veya kasırgalar veya heyelanlar açı­
sından söz konusu olmayan bir şekilde davranma­
ları yönünde.:. Depremler ve kasırgalar kurbanları
için kötüdürler ama kötü şeyler yapmak için özel­
likle adım atmazlar: hiçbir şey yapmak için Özellik­
le adım atmazlar, onlar sadece olurlar.
Doğal seçilim, yani Darvvin'in deyimiyle var­
olmak için mücadele; her canlı varlığın, ona zarar
vermek için çok çalışan bir düşmanı olduğu anla­
mına gelir. Ve bazen doğal düşmanların kullandık- '
lan hileler bize zekice planlanmış gibi görünürler.
Örneğin örümcek ağları, habersiz böcekler için
zekice hazırlanmış tuzaklardır. Karınca aslani-di­
nilen küçük bir böcek, avlarının içine düşmesi-için -
bubi tuzakları kazar.
 Karınca aslanı, kazdığı koni şeklindeki çukurun
dibinde bekler ve çukura düşen her karıncayı ya­
kalar. Kimse örüm ceğin ya da karınca aslanının
zeki olduğunu ve ku rn az tuzağını tasarladığını
öne sürm ez. Am a doğal seçilim onların, bizim
gözlerim ize zekice görünen, b u biçim lerde dav­
ranm alarına neden olacak beyinlere sahip olacak
şekilde evrilm elerini sağlamıştır. B enzer şekilde
bir aslanın bedeni, antilopların ve zebraların so ­
nunu getirm ek için zekice tasarlanm ış gibi gö­
rünür. Bir antilop olsaydınız, sessizce yaklaşan,
kovalayan ve üstünüze atlayan b ir aslanın sizi
haklam ak için oradaym ış gibi görüneceğini aklı­
nızda canlandırabilirsiniz.
Avcıların (diğer hayvanları ö ldürüp yiyen
hayvanların), avlarının kötülüğüne çalıştıkları­
nı görm ek zor değil. A ncak avlar da avcılarının
kötülüğüne çalışırlar. Yenmekten kurtulm ak için
ellerinden geleni yaparlar ve.eğer hepsi bunu b a ­
şarırsa avcılar açlıktan ölür. Aynısi parazitler ve
konakları için de geçerli. Bu aynj zam anda birbir-
; leriyle rekabet h alinde bulunan aynı tü rü n üyeleri
\ için de geçeri id ir. Eğer h a y a t kolaysa, doğal seçi­
lim ister av ya da avcı, ister parazit ya da konak
isterse rakipler olsun, .düşm anlarda ilerlem elerin
evrilm esiııi destekleyecektir. Ve b u ilerlemeler
hayati yeniden zorlaştıracaktır. D eprem ler ve
kasırgalar can sıkıcıdır ve hatta düşm an olarak
adlandırılabilirler am a sizi “haklam ak” için avcı­
ların veiparazitlerinki gibi “A ksilikler Yasası” b en ­
zeri bir d urum ları yoktur.
Bunun, herhangi bir yahşi hayvanın, örneğin
bir antilobun düşünüş tarzı ü zerinde kimi etkileri
vardır.! Bir antilopsanız ve uzun çalıların hışırda­
dığını duysanız, bu sadece bir rüzgar diye düşü­
nebilirsiniz. Rüzgarın sizi haklam ak gibi bir amacı
olm adığına göre endişe edecek bir şey yok: rüzgar,
antiloba ve antilobun başına geleceklere karşı ta­
m am en ilgisizdir. Ancak u zun çalılardaki bu hışır­
dam a sinsice yaklaşmakla olan bir leopar da olabi­
lir ve bir leopar kesinlikle antilobu haklam ak için
oradadır: antilop ölarak siz, leopar için lezzetli bir
yemeksiniz ve doğal seçilim antilopları yakalama
konusunda becerikli leopar ataları desteklemiştir.
Bu yüzden antilopların, tavşanların, golyan balık­
larının ve diğer hayvanların birçoğunun daima
tetikte olmaları gerekir. Dünya tehlikeli avcılarla
doludur ve bir çeşit Aksilikler Yasası olduğunu
varsayarak yaşamak en güvenlisidir. Hadi bunu
Charles D arwin’in diline, yani doğal seçilimin d i­
line çevirelim: bu hayvanlardan, sanki bir Aksilik­
ler Yasası varm ış gibi davranan bireylerin hayatta .
1
| kalma ve ürem e şansı Pollyarpıa Yasası varm ış gibi
davranan bireylerden daha f&zladır.
Bizim atalarımız da zakıanlarının çoğunu as­
lanlar ve timsahlar, pitonlar lÜ kilıçdişler gibi ölüm ­
cül tehlikelerden kaçarak geçirdiler. Dolayısıyla her
insanın şüpheci, hatta bazılarına göre paranoyak
bir dünya görüşü benimsemesi, her çalı hışırtısını,
h er dal çatırtısını m uhtem el bir tehdit olarak gör­
mesi ve bir şeylerin kendisini haklam ak istediğini,
kasten onu öldürm eyi planladığım düşünm esi o
kadar da m antıksız değil. Eğer önceden tasarlan­
m ış olduğunu düşünüyorsanız da “planladığını”
söylemek doğru bir bakış açısı değil, am a bu fikri
doğal seçilimin diline çevirmek kolay: “O rada bir
yerde, doğal seçilim tarafından beni öldürm ek için
plan yapıyormuş gibi davranm ak üzere şekillendi­
rilmiş düşm anlar var. D ünya tarafsız değil ve p e ­
nim başım a geleceklere karşı kayıtsız değil. Dıin- •
ya bana karşı. Aksilikler Yasası doğru olmayabilir
am a doğruym uş gibi davranm ak, Pollyanna Yasası
doğruym uş gibi davranm aktan d aha güvenli.”
Belki de bugüne kadar birçok insanın hâlâ,
dünya onların kötülüğünü istiyorm uş gibi batıl
inançlara sahip olm alarının nedeni budur. Bunun
çok ileriye gittiği duru m d ak i kişilere “paranoyak”
diyoruz.

2 41
Hastalık ve evrim: devam eden bir süreç mi?
Dediğim gibi avcılar bizim kötülüğüm üzü isteyen
tek u n su r değil. Parazitler gibi d aha sinsi ve en az
avcılar k ad ar tehlikeli tehdiüer d e var. Tenyalar ve
karaciğer kelebeklerinin, bakteriler ve virüslerin de
dahil olduğu parazitler bizim bedenlerim iz üze­
rinden beslenerek yaşarlar. Aslan gibi avcılar da
bedenlerim iz üzerinden beslenirler am a b ir avcı ile
parazit arasındaki fark genellikle belirgindir. Para­
zitler yaşamaya devam eden k u rbanlar üzerinden
beslenirler (gerçi so nunda onları öldürebilirler de)
ve genellikle k u rbanlarından daha küçüklerdir. Av­
cılar ise kurbanlarından ya daha b üyüktür (bir kedi­
n in b ir fareden büyük olm ası gibi) ya da küçüklerse
bile çok da k üçük değildirler (bir aslanın zebradan
küçük olm ası gibi). Avcılar avlarını d o ğrudan öldü­
rü r ve sonra yerler. Parazitler ise kurbanlarını daha
yavaş yerler ve parazit onları içeriden yerken k u r­
ban uzun süre hayatta kalabilir.
Parazitler genellikle büyük sayılarla saldırırlar,
tıpkı v ücudum uzun büyük b ir grip ya da soğuk al­
gınlığı enfeksiyonu geçirmesi sırasında olduğu gibi.
Çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük parazitler
genellikle “mikrop” olarak adlandırılırlar am a bu çok
genel bir sözcük. Çıplak gözle görülemeyen parazit­
ler, çok çok küçük olan virüsleri, virüslerden daha
büyük am a hâlâ çok küçük olan bakterileri (bakte­
rilerin parazitleri gibi davranan virüsler de vardır)
ve bakteriden çok daha büyük am a hâlâ mikroskop
olmaksızın görmek için çok küçük olan sıtma para­
ziti gibi tek hücreli organizmaları içerir. G ünlük dilde,
bu saydıklarımızdan daha büyük olan bu tek hücreli
parazitlerin genel bir ismi yoktur. Bazdan “protozoa”
olarak adlandırılabilir am a b u kullanım dışı b ir söz­
cük. Diğer önemli parazitler arasında saçkıran ve
atlet ayağı gibi örnekleri içeren m antarlar da vardır
(kültür m antarlan ya da şapkalı mantarlar gibi büyük
olanlar çoğu m antarın neye benzediği konusunda
yanlış bir izlenim veriyor).
Tüberküloz, kimi zatürree tipleri, boğmaca,
kolera, difteri, cüzzam, kızd, çıban ve tifüs gibi has­
talıklar, bakteriyel hastalıklara örnektir. Kızamık, su­
çiçeği, kabakulak, çiçek hastalığı, uçuk, kuduz, çocuk
felci, kızamıkçık, gribin çeşitli tipleri ve soğuk algın­
lığı dediğüniz sınıftaki hastalıklar ise virüslerin sebep
olduğu hastalıklara örnektir. Sıtma, amipli dizanteri
ve uyku hastalığı ise “protozoaların” neden olduğu
hastalıklardır. Diğer önemli parazitlerse d aha büyük,
hatta çıplak gözle görülebilecek kadar büyük olan,
yassı kurt, kancalı kurt ve karaciğer kelebekleri gibi
çeşitli kurtçuklardır. Çocukken çiftlikte yaşadığım
zamanlarda, sıklıkla sansar ya da köstebek gibi ölü çocuklar için olduğundan daha zorlu geçer (özellikle
hayvanlar bulurdum. Okulda biyoloji öğreniyordum erkekler için, çünkü bu virüs testislere saldırır) ve bu
ve bu küçük cesetleri bulduğum zaman içlerini açıp yüzden insanlar çocukların kabakulak geçirmesinin
inceleyecek kadar ilgiliydim. Beni etkileyen ilk şey ne iyi bir fikir olduğunu düşünürlerdi. Aşı ise benzer bir
kadar da çok yaşayan ve oynaşan kurtçuklarla (kanca­ amacı bilinçli olarak yapmak için geliştirilmiş zekice
lı kurtlarla yani teknik isimleriyle nematodlarla) dolu bir tekniktir. Hastalığın kendisini bulaştırmak yerine,
olduklarıydı. Aynısı okulda incelediğimiz evcil sıçan­ doktor size hastalık yapıcı etkenin zayıflatılmış bir
lar ve tavşanlar için asla geçerli değildi. türünü verir ya d a ölü mikroplardan oluşan bir iğne
Vücudun parazitlere karşı, bağışıklık sistemi de­ yapar. Böylece hastalığın kendisini vermeden bağışık­
nen çok becerikli ve genellikle etkili bir doğal savun­ lık sisteminizi uyarır. Zayıflatılmış tür, hastalık yapıcı
m a mekanizması vardır. Bağışıklık sistemi o kadar etkenin gerçeğinden çok daha az zararlıdır: aslında,
karmaşıktır ki onu anlatmak için başlı başma b ir kitap genelde hiçbir etki hissetmezsiniz bile. Ama bağışıklık
lazım. Kısaca, tehlikeli bir parazitin varlığını algıla­ sisteminiz ölü mikroplan ya da hastalığın hafif türünü
dığında vücut özel hücreler üretm ek üzere harekete “hatırlar” ve böylece, eğer gelecek olursa, gerçek hasta­
geçer. Bu hücreler söz konusu parazite saldırmak için lıkla savaşmak için önceden silahlarını kuşanmış olur.
tıpkı savaşa gitmeye çağırılmış askerler gibi kan yoluy­ Bağışıklık sisteminin neyin “yabancı”, dolayısıy­
la taşınırlar. Genellikle bağışıklık sistemi kazanır ve la savaşılması gereken (“şüpheli” bir parazit) olduğu­
kişi iyileşir. Bundan sonra, bağışıklık sistemi bu belirli na, neyin vücudun bir parçası olarak kabul edilece­
savaş için geliştirdiği moleküler gereçleri “hatırlar” ve ğine “karar vermek” gibi zorlu bir görevi vardır. Bu
aynı parazit tarafından başlatılan sonraki herhangi bir özellikle bazı durum larda karmaşık bir iş olabilir,
enfeksiyonda, parazit o kadar hızlı mağlup edilir ki biz örneğin hamile kadınlarda olduğu gibi. Kadmm için­
farkına bile varmayız. İşte bu yüzden kızamık, kaba­ deki bebek “yabancıdır” (bebekler, genlerinin yarısı
kulak ya da suçiçeği geçirdiğinizde, bu hastalıkları bir babalarından geldiği için annelerinin genetik olarak
daha geçirmeniz p ek olası değildir. Kabakulak hastalı­ kopyası değildir). A m a bağışıklık sisteminin bebeğe
ğını çocukken geçirmek, büyüyüp yetişkin olunca ge­ karşı savaşmaması önemlidir. Bu, memelilerin ataları
çirmeyi önler çünkü bağışıklık sisteminin artık hasta­ evrilirken çözülmesi gereken önemli problemlerden
lığa karşı “hafızası” vardır. Kabakulak, yetişkinler için biriydi. Görünüşe bakılırsa çözülmüş olmalı ki, be-
bekler doğum a kadar ana rahm inde hayatta kalmayı başlatır! Bu özbağışıklık denilen hastalıklara neden
başarıyorlar. Ancak birçok düşük vakası da olm uyor olur. Apolepsi (bu hastalıkta saçlarınız öbekler halin­
değil ve belki de bu, evrimin bu sorunu çözerken de dökülür çünkü beden kendi saç köklerine saldırır)
zorluk yaşadığını ve çözüm ün henüz tam am lanm a­ ve sedef hastalığı (aşırı tepkili bağışıklık sistemi ciltte
dığını gösteriyor. Bugün bile birçok bebek hayattaysa pem be döküntülü pullar oluşturur) özbağışıklık has­
bun u doktorlarımıza borçluyuz, örneğin bazı aşın talıklarına örnektir.
bağışıklık sistemi tepkilerinde bebeklerin doğar doğ­ Bağışıklık sisteminin zam an zam an aşırı tepki
m az vücutlarındaki kanın tam am ının değiştirilmesi vermesi şaşırtıcı değil çünkü saldırm anız gereken
gerekebiliyor. bir şeye saldırmamanız ve saldırmamanız gereken
Bağışıklık sistem inin yanlış anladığı b ir diğer şeye saldırmanız arasında ince bir çizgi vardır. Tıp­
durum sa, sözde bir “saldırgana” karşı şiddetle sa­ kı uzun çalılardaki hışırtıdan kaçmakla kaçmamak
vaşmasıdır. Alerji b udur: bağışıklık sistem i zararsız arasında karar vermesi gereken antilop örneğinde
şeylerle, gereksiz yere, savurganca ve h atta kişinin karşılaştığımız gibi. Bir leopar mı? Yoksa sadece çalı­
kendisine zarar verir derecede savaşır. Ö rneğin, ları hareket ettiren zararsız bir esinti mi? Tehlikeli bir
havadaki polenler norm alde zararsızdır ancak bazı bakteri m i yoksa zararsız bir polen tanesi mi? Merak
insanların bağışıklık sistem leri onlara karşı aşırı etmeden duram ıyorum , acaba alerjiler ya da özba-
tepki verir. Bu “sam an nezlesi” dediğim iz, hapşırdı­ ğışıklık hastalıklarıyla bedel ödeyen aşırı aktif bağı­
ğınız, gözlerinizin sulandığı rahatsızlık verici aler­ şıklık sistemine sahip insanlar belli bazı virüslerden
jik b ir reaksiyondur. Bazı insanlar ise kedilere ya da ya da diğer parazitlerden daha m ı az etkileniyorlar?
köpeklere alerjiktir, onların bağışıklık sistem leri de Bu tip “denge” problem leri oldukça yaygındır.
bu hayvanların tüylerindeki zararsız moleküllere H er çalı hışırtısını tehlike olarak g örüp hep kaça­
aşırı tepki verir. Alerjiler bazen çok tehlikeli olabi­ rak “riskten çok kaçınm ak’ da, zararsız b ir yerfıs-
lir. Bazı insanlar yerfistığm a o kadar alerjiktir ki bir tığına veya kendi dokularına yüklü m iktarda bağı­
tanesini yem ek dahi onları öldürebilir. şıklık cevabı v erm ek d e m üm kün. Aynı zamanda,
Bazen aşırı tepki veren bağışıklık sistemi o ka­ tehlike gerçek olduğunda cevap verm ekte başarı­
dar ileri gider ki kişinin kendisine alerjik reaksiyon sız olacak kadar um ursam az olm ak veya gerçekten

Bağışıklık sistem i b ir grip virü sü tarafın­

dan g erçekleştirilen saldırıyla nasıl cevap
v erir (sağda)

Üstteki sıra başarılı bir saldırıyı gösteriyor.

Virüs hücreye yaklaşır (1). Virüsün anahta­
rı hücrenin kilidiyle (hücre yüzeyi alma­
cıyla) eşleşir (2) ve böylece virüsün hücre
içine girmesine izin verilir (3) ve virüs
burada çoğalır. Sonunda sayıları binleri
bulan virüs, hasta hücreyi patlatır (4).

Alttaki sıra bağışıklık sisteminin saldırıya

karşı koyuşunu gösteriyor.
Bağışıklık sisteminin antikorları virüse
Balgam damlası
yaklaşır (1) ve kendilerini ona bağlarlar (2).
A rtık virüs hücre kilidine uymamaktadır
(3) ve böylece virüs hücreye giremez.
çok tehlikeli b ir parazitle karşılaşıldığında gerekli hücrelerini öldürüp kendi hücrelerimizi öldürm e­
bağışıklık cevabını üretm em ek de m üm kün. D en­ yen zehirlere antibiyotik denir. Kemoterapi kanser
geyi tu ttu rm ak zor ve terazinin iki kolundan b iri­ hücrelerini zehirler ancak geri kalan hücrelerimizi
n in ağır gelm esinin de cezası var. de zehirler çünkü hücrelerim iz birbirine çok b en ­
Kanser, gerçekleşen kötü şeylerin özel bir d uru­ zer. Eğer zehiri çok verirseniz kanseri yok edebilir­
mudur: ilginç ama çok önemli bir tanesidir. Kanser, siniz am a önce zavallı hastayı öldürürsünüz.
vücutta yerine getirmeleri beklenen görevi yapmayan Gerçek düşmanlara (kanser hücrelerine) saldır­
ve parazideşen, kendi vücudumuza ait hücreler gru­ makla arkadaşlarımıza (kendi hücrelerimize) saldır­
budur. Kanser hücreleri genelde bir araya gelerek “tü ­ m ak arasındaki denge problemine, yani uzun çalılar
m ör” denilen, kontrolsüz büyüyen ve vücudun diğer arasındaki leopar problemine tekrar geri döndük.
kısımlarıyla beslenen yapılan oluştururlar. En kötü Bu bölüm ü b ir tah m in ile bitirm em e izin
kanserler vücudun diğer kısımlarına da yayılır (buna verin. Ö zbağışıklık hastalıklarının, birçok atasal
metastaz denir) ve sonunda kişiyi öldürür. Bunu ya­ nesil boyunca kansere karşı verilen evrimsel bir
pan tümörlere kötü huylu tüm ör denir. savaşın y an ü rü n ü olm aları m üm kün olabilir mi?
Kanserlerin bu kadar tehlikeli olm alarının Bağışıklık sistem i, kötü huylu tüm örler olm a şansı
sebebi, kanser hücrelerinin d o ğrudan bizim kendi bulm adan evvel onları baskılayarak kanser önce­
hücrelerim izden türem eleri. Bunlar, kendi hücre­ si hücrelere karşı savaşı kazanm ış olabilir. Benim
lerim izin hafifçe değişmiş türleridir. Dolayısıyla tahm inim , kanser hücrelerine karşı bu sürekli
bu, bağışıklık sistem im izin onları yabancı olarak dikkatli olm a d u ru m u sonucu bağışıklık siste­
tanım akta zorlanacağı anlam ına gelir. Bu aynı za­ m in in zam an zam an ileri gidip zararsız dokulara
m anda kanseri öldürecek b ir tedavinin zor olacağı yani vücudun kendi h ücrelerine saldırarak bizim
anlam ına da gelir çünkü aklınıza gelebilecek her­ özbağışıklık dediğim iz h astalıklara n eden olduğu.
hangi bir tedavinin (bir zehir gibi) k endi diğer sağ­ Ö zbağışıklık hastalıklarının, evrim in kansere k ar­
lıklı hücrelerim izi öldürm esi de olasıdır. Bir bak­ şı geliştirm ekte olduğu etkili bir silahın kanıtları
teriyi öldürm ek çok daha kolaydır çünkü bakteri olduğu söylenebilir mi?
hücreleri bizim hücrelerim izden farklıdır. Bakteri Siz ne düşünüyorsunuz?

245
Bu k İta b in İ lk bölüm ünde büyüden bahset­
miş, d oğaüstü büyü (bir kurbağayı prense d önüş­
türecek büyülü sözcükler söylem ek ya da içinden
cin çıksın diye b ir lam bayı ovalam ak gibi şeyler)
ile sahne num araların ı (ipek m endilleri tavşana
dönüştü rm ek ya da b ir kadını testereyle ikiye
kesm ek gibi ilüzyonları) birbirinden ayırm ıştım .
B ugün kim se p eri m asalılarına inanm ıyor. H er­
kes balkabaklarm ın sadece Külkedisi m asalında
at arabalarına dönüşebileceğini biliyor. Ve h e ­
pim iz biliyoruz ki tavşanların boş g ö rü n en şap­
kalardan çıkm ası sadece kandırm acadır. Ancak
hâlâ ciddiye alm an kim i doğaüstü m asallar var
ve bun ların k o n u aldıkları “olaylar” sıklıkla m u ­
cize olarak adlandırılırlar. Bu bö lü m mucizelerle
ilgili, kim senin inanm adığı peri m asalı büyüleri­
n in ve gerçek büyü gibi gözükse de kandırm aca
olduğunu bilinen sahne num aralarının aksine
birçok insanın inandığı d oğaüstü olaylarla ilgili.
Bunların kimisi hayalet hikayeleri, kim i­
si korkutucu şehir efsaneleri, kimisi de “yıllardır
aklıma gelmeyen bir ünlüyü rüyam da gördüm ve
hem en ertesi sabah o gece ölmüş olduğunu öğ­
rendim” gibi esrarengiz tesadüf öyküleri. Bir de
dünyanın dört bir yanındaki yüzlerce dinden ge­
len birçok hikaye vardır ve özellikle bunlar sıklıkla
mucize olarak adlandırılanlardır. İşte size bir ö r­
nek, İsa adındaki gezgin bir Yahudi vaizin katıldığı
b ir d üğünde şarap tükenir. İsa biraz su getirmele­
rini söyler ve mucizevi güçlerini suyu şaraba çevir­
m ek için kullanır, hem de çok iyi bir şaraba diye
hikaye devam eder. Bir balkabağının at arabasına
dönüşebileceği fikrine gülüp geçecek olan, ipek
m endillerin gerçekten tavşanlara dönüşmeyeceği­
ni son derece iyi bilen insanlar, bir peygamberin
suyu şaraba dönüştürebileceğine (veya başka bir
dinin inananlarının inancına göre, kanatlı b ir atla
cennete uçtuğuna) m emnuniyetle inanırlar.
247
Söylenti, tesadüf ve çığ gibi
büyüyen hikayeler
G enellikle b ir m ucize hikayesi d u y d u ğ u ­
m uzd a b u n u b ir görgü ta n ığ ın d an değil, b irin in
k arısın ın a rk ad aşın ın k u ze n in d e n duyan b irin ­
d en d uyan b ir b aşkasından d in leriz ve yeterince
insan d an in san a aktarılm ış olan h e r hikaye çar­
pıtılır. H ikayenin ana kaynağının kendisi de ge­
nellikle çok u z u n zam an önce b aşlam ış b ir söy­
len tid ir ve ağızdan ağıza an latıla a n latıla o k adar
b o zu lm u ştu r ki (eğer varsa) söylentiyi başlatan
gerçek olayın n e o ld u ğ u n u ta h m in etm ek n e re ­
deyse im kansız b ir h a l alır.
248
K ahram an ya da cani o lsun, ünlü herhangi
b irin in ö lü m ünden sonra neredeyse h e r seferin­
de b irilerin in o n ları canlı gördüğüne d air h ik a ­
yeler tü m dünyayı dolaşır. Bu Elvis Presley için
de geçerliydi, M arilyn M onroe için de ve h atta
A dolf H itler için bile geçerliydi. İnsanların böyle
söylentileri ak tarm aktan n ed en b u k ad ar keyif
aldığını bilm ek zor am a bir keyif aldıkları gerçek
ve söylentilerin yayılm asının başlıca n ed en lerin ­
den b iri d e bu.
İşte size böylesi b ir söylentinin nasıl baş­
ladığına dair güncel b ir örnek. Popüler şarkıcı
M ichael Jackson’m 2009 yılındaki vefatının ar­
dından, bir A m erikan televizyon ekibi, şarkıcının
 V arolm ayan Ülke ad ı verilen m a­
likanesinde reh b er eşliğinde bir
gezi gerçekleştirdiler. O rtaya
çıkan film in b ir sahnesinde
insanlar u zu n b ir korid o ru n
ucu n d a şarkıcının hayaletini
gördüklerini düşünüyorlar.
B en kayıtlara baktım ve
hiç de ik n a edici olm adığı­
n ı gördüm ancak bu, dö rt
b ir yana yayılan kontrol­
den çıkm ış söylentileri
başlatm ak için yeterliydi.
M ichael Jackson’ın haya­
leti a rtık aram ızdaydı!
Taklit sahnelerin ortaya
çıkm ası de gecikmedi,
ö rn e ğ in karşı sayfada­
ki fotoğraf, b ir adam ın
arabasının cilalı yüze­
yinden çektiği b ir fo­
toğraf. E m im in siz de,
özellikle “yüzü” iki y an ­
daki bulutlarla karşılaş­
tırdığınızda, baktığınız
şeyin b ir b ulutun yan­
sım ası o lduğunu açıkça
görüyorsunuz. A ncak
M ichael Jackson’ın fa­
n atik b ir hayranının
heyecanlı hayal gücü
için b u gö rü n tü ancak
Jackson’m h ayaleti olabilir
ve b u resim YouTube’da 15
m ilyon kez izlendi!
A slın d a b u ra d a sö z ü n ü
etm eye d eğ er ilg in ç b ir n o k ta
var. İn s a n la r sosyal hay v an lard ır,
d olayısıyla in sa n b e y n i d iğ e r in s a n ­
la rın y ü z le rin i, o ra d a o lm asalar b ile g ö r­
m ek ü zere ö n c e d e n p ro g ra m la n m ıştır. İşte
in sa n la rın sık lık la b u lu tla r ta ra fın d a n o lu ştu ru -

249
lan d e se n le rd e ya da k ız a rm ış ek m ek d ilim le ­
rin d e ya da d u v a rd a k i ru tu b e t lek e le rin d e y ü z ­
le r g ö rm e le rin in n e d e n i budur.
Tüyler ürpertici hayalet hikayeleri anlatm ak
eğlencelidir, özellikle eğer gerçekten korkutucuy­
salar, h atta gerçek oldukları iddia edilince daha
da eğlenceli olu r b u öyküleri anlatm ası. Sekiz
yaşım dayken, ailem le eğri büğ rü siyah kirişleri
olan yaklaşık 400 yıllık, eski b ir evde kısa b ir süre
oturm uştuk. Tabi evle ilgili u zu n süre önce ölmüş
bir rahibin evin gizli b ir bölm esinde göm ülü ol­
duğuna d air b ir efsane olm ası hiç de şaşırtıcı de-
ğildi. Hikayeye göre ayak seslerini m erdivenlerde
duyabilirm işsiniz am a korkunç gerçek şu ki on al­
tıncı yüzyıldayken evin m erdiveninde fazladan bir
basam ak olduğu için güya olması gerekenden bir
adım fazla duyarm ışsınız! Okul arkadaşlarım a b u
hikayeyi aktarırken ne kadar keyif aldığım ı hatır­
lıyorum . H ikayenin kanıtlarının n e kadar iyi oldu­
ğunu sorgulam ak hiç aklım a gelmemişti. Evin eski
olm ası ve arkadaşlarım ın etkilenm esi yeterliydi.
\ İnsanlar hayalet hikayeleri an latm aktan b ü ­
yük heyecan duyarlar. Aynısı m ucize hikayeleri
için de geçerli. Eğer b ir m ucize söylentisi b ir k i­
taba yazılırsa, o söylentinin d oğruluğunu tartış­
m ak zorlaşır, hele b ir de kitap çok eskiyse. Eğer
bir söylenti yeterince eskiyse, “gelenek” olarak ad­
landırılm aya başlanır ve in sanlar o na d aha da çok
inanm aya başlar. Bu biraz garip, çünkü insanların
bir hikaye ne k adar eskiyse, sözde olayın gerçek­
lerden saptırılm ası için o k ad ar çok zam an geçmiş
olduğunu farkedeceklerini düşünebilirsiniz. Elvis
Presley ve M ichael Jackson b ir geleneğin ortaya
çıkması için fazla yakın b ir zam anda yaşam ışlar­
dır, dolayısıyla “Elvis M ars’ın yüzeyinde görüldü”
gibi hikayelere fazla insan inanm az. A m a belki
2000 yıl sonra, k im bilir?
Peki ya şu yıllardır görm edikleri ya da d ü ­
şünm edikleri b ir insan hak k ın d a rüya gören ve
uyandıklarında paspasın üzerinde o kişiden bir
m ektup bulan, ya da o k işinin o gece öldüğünü
birisinden öğrenen veya gazetede okuyan insan ­
ların anlattıkları garip hikayeler? Sizin de böyle
bir tecrübeniz olm uş olabilir. Böylesi tesadüfleri
nasıl açıklıyoruz?
Şöyle ki en olası açıklam a b u n ların sadece
tesadüften ibaret olduğu, d aha fazlası değil. Asıl
nokta bizlerin, sadece tu h a f tesadüfler olduğunda
onu hikayeleştirip, tu h a f olm adıklarında hikaye-
leştirm em em iz. Kimse şöyle demez: “D ün gece
yıllardır düşünm ediğim eniştem i rüyam da gör­
d üm ve uyandığım da duydum ki gece ölmemiş/”
Bir tesadüf ne kadar acayipse yayılması o
k adar m uhtem eldir. Bazen bu olay insana o kadar
etkileyici görünür ki kişi, gazeteye m ektupla h a­
b er verm e ihtiyacı hisseder. Belki de bir zam an­
lar m eşhur am a u zun zam andır unutulm uş olan
b ir aktrisi rüyasında ilk kez görm üştür, uyanır ve
aktrisin o gece ölm üş olduğunu öğrenir. Rüyada
b ir “elveda ziyareti”. Ne kadar acayip! A m a bir
anlığına, aslında n e olm uş olabileceğini düşünün.
Bir tesadüfe gazetede yer verilmesi şöyle gerçek­
leşmiş olabilir: olay m ilyonlarca okuyucudan sa­
dece biri tarafından yaşanır ve b u okuyucu gaze­
teyi haberdar eder. Sadece Britanya’yı ele alacak
olursak, h er g ün yaklaşık 2000 insan ölm ektedir
ve h er gece yüz m ilyonlarca rüya görülüyor o lm a­
lı. Olaya böyle yaklaşınca, zam an zam an birinin
uyanıp rüyalarında gördükleri insanın o gece öl­
düğünü öğrenm eleri beklenm eyecek bir şey değil.
Gazetelere hikayelerini gönderecek olanlar sade­
ce bu tip insanlar olacaktır.
251
 D iğer b ir k o n u da hikayelerin kişiden k işi­ “K adın tam saat 3’te ölm üş ve kuzenim in arka­
ye aktarılırk en büyütülm esi. İnsan lar iyi h ikaye­ daşının k arısının to ru n u d a k ad ın ı tam olarak o
leri o k ad ar çok severler ki, o n u b iraz d ah a iyi­ saatte rüyasında görmüş.”
leştirm ek için anlatırken ilk duydu k ların a b iraz Bazen gerçekten de garip tesadüflerin açık­
da kendileri r e n k katarlar. B aşkalarının tüylerini lam alarını tam olarak belirleyebiliriz. A merikalı
diken diken e tm ek o k ad ar keyiflidir k i hikayeyi büyük bilim ci Richard Feynman’ın karısı trajik
abartırız, çok değil b irazcık yani o n u b iraz d aha b ir şekilde kansere yenik düşm üştü. Karısının
ren k len d irm ek için. S on ra diğ er kişi d e hikayeyi odasındaki saat tam da o öldüğü anda durm uş.
kendisi aktarırk en birazcık d ah a ab a rtır ve bu Tüyleriniz diken d iken oldu mu! A ncak Dr. Feyn-
böyle gider. Ö rneğin u y andığınızda ü n lü b irin in m an için boşuna büyük bir bilim ci demiyoruz.
o gece ö lm üş o ld u ğ u n u ö ğrenirseniz tam olarak D u ru m u n m antıklı açıklam asını yine kendisi o r­
ne zam an ö ld ü ğ ü n ü b u lm ak için so ru ştu rm a y a­ taya çıkardı. Saat kusurluydu, y erinden kaldırılıp
pabilirsiniz. Cevap “ah, yaklaşık olarak sabaha eğildiğinde durabiliyordu. Bayan Feynm an öl­
karşı 3 su ları olm alı” şeklinde olabilir. Böylece düğünde resm i ölüm sertifikası için hem şirenin
o n u rüyanızda gayet d e sabaha karşı 3 civarı g ö r­ saati kaydetm esi gerekmişti. H astanın odası hafif
m üş olabileceğiniz çık arım ın ı y apabilirsiniz. Ve karanlık olduğu için h em şire saati p encerenin ya­
siz d aha ne o ld u ğ u n u an lam adan, ağızdan ağıza n m a g ötürüp o kum ak için eğmişti. Ve işte saat o
dolaşırken “yaklaşık olarak” ve “civarı” sözcü k ­ a n durm uştu. Bir m ucizeyle alakası yok, sadece
leri hikayeden çık arılır ve hikaye şu h ale gelir: kusurlu b ir mekanizm a.

252
 Böyle b ir açıklam a olm asaydı bile, yani saa­
tin yayı sahiden de tam Bayan Feynman’ın öldüğü
anda durm u ş olsaydı bile, o kadar etkilenm em e­
m iz gerekirdi. Am erika’da h er gü n ü n ve gecenin
h e r dakikasında p ek çok saatin d u rduğuna şüphe
yok. Ve h er g ü n pek çok insan da ölüyor. D aha
önce de d eğindiğim noktayı tek rar etm ek gerekir­
se “Saatim tam olarak 5’e 10 kala d u rd u ve (in a­
nabiliyor m usun?) hiç kim se ölmedi” diye “haber”
yaymaya z ahm et etmeyiz.
Büyüyle ilgili b ö lü m d e b ah settiğ im şa rla­
ta n lard a n b iri, saatleri “d ü şü n ce gücüyle” ye­
n id e n çalıştırabileceğini id d ia ediyordu. K ala­
b alık televizyon izleyici kitlesine, o n la r gidip
evlerin d ek i h erh an g i b ir eski b o zu lm u ş saati
alıp ellerin d e tu ta rla rk e n , k en d isi d ü şü n c e g ü ­
cüyle saatleri u z a k ta n çalıştıracağı g a ra n tisin i
veriyordu. N eredeyse a n ın d a stü d y o d ak i te le ­
fon çalıyordu ve telefo n u n u c u n d a k i heyecanlı
ses heyecan içinde saatin in çalışm aya b aşladı­
ğını b ildiriyordu.
Bunun açıklamasının bir kısmı Bayan
Feynman’ın saatindeki durum un bir benzeri ola­
bilir. M odern dijital saatler için bu daha az geçerli
olacaktır am a saatlerin yayları olduğu zamanlar,
durm uş bir saati sadece elinize alm ak bile, ani hare­
ketin saatin zembereğini dengeleyen çarkı hareket
ettirm esinden dolayı, çalışmaya başlamasını sağla­
yabilir. Bu, eğer saat biraz ısınırsa d aha kolay olur
ve kişinin avcunun ısısı bunun için yeterli olabilir.
Bu çok sık olmaz am a ülke çapında sizi izleyen ve
durm uş saatlerini ellerine alan ve belki de sallayan
ve sıcak avuçlarında tutan 10.000 kişi olunca o ka­
d ar sık olmasına da gerek yok. Sahibinin heyecanla
telefon edip tüm televizyon izleyicilerini etkileme­
si için 10.000 saatten sadece b ir tanesinin çalışma­
ya başlaması yeterli. Çalışmaya başlamayan diğer
9999 saatten hiç haberim iz olmaz.
253
Mucizeler hakkında düşünmenin
iyi bir yolu
O n sekizinci yüzyılda ü n lü b ir İskoç d ü şü n ü r olan
D avid H um e, m ucizelerle ilgili akıllıca b ir tespitte
bulunm uştu. H um e, m ucizeleri doğa yasalarının
bir “ihlali” (ya da çiğnenm esi) olarak tan ım la­
m akla işe başladı. Suyun ü zerinde y ü rü m ek ya da
suyu şaraba dön ü ştü rm ek ya da saatleri sadece
düşünce gücüyle d u rd u rm a k veya başlatm ak ya
da kurbağaları prenslere dönü ştü rm ek doğa ya­
salarını ihlal etm eye d air güzel örneklerdir. Büyü
üzerine olan bölüm de bahsettiğim nedenlerden
ö tü rü böylesi m ucizeler bilim için çok rahatsız
edici olurdu. Tabi eğer gerçekten gerçekleşselerdil
Öyleyse b u m ucize hikayelerine nasıl yaklaşm alı­
yız? H um e’u n sorduğu s o ru d a buydu ve bahsetti­
ğim akllıca tespit verdiği cevaptadır.
Eğer H um e’u n kendi ağzından duym ak isti­
yorsanız işte şöyle demişti:
Hiçbir şahitlik bir mucizenin doğruluğu­
nu ortaya koym ak için yeterli değildir;
254
tabii bu şahitliğin sahte olması, doğrulu­
ğunu kanıtlamaya çabaladığı gerçekten
daha m ucizevi olmadığı sürece.
Hum e’u n tespitini bir başka şekilde ifade et­
m em e izin verin. Eğer C an size bir mucize hikayesi
anlatacak olursa, buna ancak ve ancak Çan'ın size
yalan söylemesinin (ya d a hata yapmasının) anlattı­
ğı şeyden d aha mucizevi olduğunu düşünüyorsanız
inanın. Ö rneğin diyebilirsiniz ki “Çan’a hayatım p a­
hasına güveniyorum, o asla yalan söylemez. C anın
yalan söylemesi bir mucize olurdu.” Çok iyi çok gü­
zel ancak Hume şöyle bir şey derdi: “C anın yalan
söylemesi ne kadar olasılık dışı olursa olsun, Çan’ın
yalan söylemesi, gördüğünü iddia ettiği mucizenin
gerçek olmasından gerçekten daha m ı olasılıksız?”
C anın bir ineğin ayın üzerinden zıpladığını gördü­
ğünü iddia ettiğini düşünün. C an norm alde n e ka­
dar güvenilir ve dürüst olsa da, yalan söylediği fikri
(ya da halüsinasyon gördüğü fikri) bir ineğin sahi­
den ayın üzerinden sıçramasından daha a z mucize­
vi olacaktır. Dolayısıyla Çan’ın yalan söylediği (ya da
yanıldığı) açıklamasını tercih etmelisiniz.
 Bu çok uç ve hayali b ir örnekti. H adi şim ­ 1 Resimdekiler gerçekten çiçeklerin arasında
di Hum e’u n fikrinin pratikte nasıl işleyeceğini uçuşan kanatlı k üçük insanlar yani perilerdir.
görm ek için gerçekten olm uş b ir şeyi ele alalım.
2 Elsie ve Frances b unları uydurm uş ve sahte
1917’d e iki genç İngiliz kuzen Frances G riffiths ve
fotoğraflar çekmişlerdir.
Elsie W right perilerin fotoğraflarını çektiklerini
söylediler. Yukarıda fotoğraflardan birinde Elsie’yi
Bu aslında bir yarışm a bile değil, değil mi?
“perileriyle” birlikte poz verirken görüyorsunuz.
Çocuklar h er zam an hayal ü rünü şeyler gerçekmiş
Fotoğrafın açıkça sahte olduğunu d üşü­
gibi yaparlar ve b unu yapm ak kolaydır. A m a eğer
nebilirsiniz ancak o zam anlar fotoğrafçılık h e ­
zor olsaydı bile, Elsie ve Frances’i çok iyi tamsanız
nüz daha çok yeniyken, k andırılm ası neredeyse
ve ikisinin de her zam an çok güvenilir ve m uziplik
im kansız m eşh u r d edektif Sherlock H olm es’un
etmeyi asla düşünm eyecek kızlar olduklarını bil­
büyük yazarı Sör A rth u r C o nan Doyle bile bu
seniz dahi; hatta kızlara doğruyu söyleten b ir ilaç
fotoğraflara aldanm ıştı ve d ah a birçok insan da
verilse ve yalan makinasının testinden çok başarı­
öyle. Yıllar so n ra Frances ve Elsie yaşlı birer kadın
lı b ir şekilde geçseler; tüm bunlar birleşip onların
olduklarında ortaya çıkıp, “perilerin” k artondan
yalan söylemesini başlı başına bir mucize haline
başka b ir şey olm adığını kabul ettiler. A m a hadi
getirse bile H um e ne derdi? Hum e’a göre onların
gelin H um e gibi düşünelim ve C o nan Doyle ile
yalan söylüyor oluşu “mucizesi”, fotoğrafını çektik­
diğerlerinin b u kandırm acaya n eden inan m am a­
lerini iddia ettikleri perilerin gerçekten var olması
ları gerektiğini görelim . A şağıdaki şu iki olasılık
m ucizesinden hâlâ daha küçük bir mucize olurdu.
gerçek olacak olsa h angisinin daha m ucizevi ola­
cağını düşünürdünüz?
255
 Elsie ve Frances muziplikleriyle kimseye cid­ dehşet verici. Kızların bunu neden yaptığını m erak
di bir zarar verm ediler ve aslında büyük C onan etm eden duram ıyorum . Birbirlerini m i etkilemeye
Doyle’u kandırm ayı başardıkları için b u daha çok çalışıyorlardı? Bugünün e-postalarm da ve sosyal
kom ik b ir hikaye. A ncak genç insanların yaptıkları paylaşım sitelerinde gördüğüm üz acımasız “sanal-
b u tarz hileler bazen, en hafif ifadeyle, hiç de gü­ şiddet” gibi bir şey olabilir mi? Yoksa kendi abartılı
lünecek şeyler olmayabiliyor. O n yedinci yüzyılda hikayelerine samimiyetle inanm ışlar mıydı?
New England’m Salem kasabasm da b ir g ru p genç Haydi, genel olarak mucize hikayelerine ve
kız, “cadılara” saplantılı b ir ilgi duym aya başladı­ nasıl başladıklarına geri dönelim. Belki de genç
lar ve m aalesef içinde bulundukları topluluğun kızların söyledikleri garip şeylere ve söylenen
ileri derecede batıl inançlı yetişkinlerinin inandığı şeylere inanm aya en ünlü örnek Fatima’nm söz­
bir sürü şey uydurm aya ve hayal etm eye başladı­ de mucizesi olabilir. 1917’d e Portekiz’in Fatima
lar. Birçok yaşlı kadın ve bazı adamlar, şeytanla şehrinde, ism i Lucia olan on yaşındaki bir çoban
işbirliği içindeki cadılar olm akla suçlandılar. Ken­ kız, iki küçük kuzeni Francisco ve Jacinta ile be­
dilerinin, havada uçtuklarını ya da artık cadıların raber bir tepenin üzerinde b ir görüntüye şahit
başka h er ne gariplikler yaptıklarına marnlıyorsa olduklarını iddia ettiler. Ç ocuklar tepenin, uzun
onları yaptıklarını gördüğünü iddia eden kızlara zam an önce ölmüş olm asına rağm en yerel halk
büyü yapm akla da suçlandılar. Sonuçları çok cid­ için b ir çeşit tanrıça haline gelmiş “Bakire M er­
di oldu: kızların ifadeleri neredeyse y irm i kadar yem” diye b ir kadın tarafından ziyaret edildiğini
insanı darağacm a gönderdi. H atta b ir adam tö­ söylediler. Lucia’ya göre hayalet M eryem onunla
renlerle taşların altında ezildi. S ırf b ir g ru p çocuk konuştu ve ona ve diğer çocuklara Ekim’in 13’üne
onun hakkında hikayeler uydurdu diye m asum kadar h er ayın 13’ünde ziyaret etm eyi sürdürece­
bir insanın başm a böyle b ir şey gelm esi ne kadar ğini ve söylediği kişi olup olm adığını kanıtlam ak

256
için Ekim’in 13’ü nde b ir m ucize gerçekleştirece­ ye görünm ediği için hikayenin o kısm ını ciddiye
ğini söyledi. Beklenen m ucizenin söylentileri tüm alm am ıza gerek yok. A ncak h areket eden güneş
Portekiz’e yayıldı ve söylenen g ünde 70.000’den m ucizesi 70.000 insana görünm üş olm ası gerek­
fazla insandan oluşan bü y ü k b ir kalabalık orada tiğine göre b u n d an ne çıkarabiliriz? G üneş ger­
toplandı. Gerçekleşen mucizeye güneş de dahildi. çekten h areket e tti m i (ya d a D ünya güneşe göre
O esnada güneşe n e olduğuna d air rivayetler çeşit­ hareket etti d e güneş hareket ediyor gibi m i gö­
lidir. Kim i görgü tanıklarına göre “danseder” gibi ründü?) H adi H um e gibi düşünelim . B urada göz
görünüyordu k im isine göre tekerlek gibi fırıl fırıl ö nü n d e bulundurabileceğim iz ü ç o lasılık var:
dönüyordu. E n aşırı iddia ise şuydu:
1 Güneş gökyüzünde gerçekten hareket etti
. . . güneş g ö kyüzünü y ırtıp kork­ ve h er zam anki konum una geri dönm eden önce
m uş kalabalığın başına yıkılm a k üzere ürkm üş kalabalığın üzerine üzerine geldi. (Ya da
g ib iy d i. . . Tam kalabalığın üzerine d ü ­ D ünya dönm e şeklini öyle b ir değiştirdi ki sanki
şüp hepsini yokedecek bir ateş topu gibi güneş hareket ediyorm uş gibi göründü).
görünm eye başlamıştı k i m ucize araya
girdi ve güneş gökyüzündeki norm al 2 Ne güneş ne d e D ünya gerçekten hareket etti
yerine dönüp her za m a n ki gibi huzurla ve 70.000 insan aynı anda b ir halüsinasyon g ö rd ü .
ışımaya başladı. . .
3 H içbir şey olm adı, tü m olay yanlış aksettiril­
Peki, gerçekte ne o ld u ğ u n u düşünüyoruz? di, abartıldı ya d a sadece uyduruldu.
Fatima’da gerçekten b ir m ucize sö z k o n u su m u y ­
du? Hayalet M eryem gerçekten g ö rü n d ü mü?
Beklendiği gibi, üç k ü çü k ç o cu k h ariç hiçkim se­

257
 Bu üç olasılıktan en m akul, en akla uygun
olanı sizce hangisi? Ü çü de oldukça uzak ihtim al­
ler gibi görünüyor. A m a 3. olasılığın inanılm ası
en az zor, m ucize payesini en az hak eden olası­
lık olduğu açık. Ü çüncü olasılığı kabul etm ek için
sadece b irin in 70.000 insanın güneşin oynadığına
şahit olduğu yalanını söylem iş olduğunu ve b u ya­
lanın bu g ü n internette dolaşan diğer herhangi b ir
popü ler şehir efsanesi gibi tekrar edilip yayıldığını
kabul etm em iz yeterli. İkinci seçenek daha az ola­
sı. 70.000 kişinin eşzam anlı olarak güneşle ilgili bir
halüsinasyon g ördüğüne inanm am ızı gerektiriyor.
Ü çüncüye oranla inanılm ası d aha zor. A ncak h er
ne kadar olasılıksız ve neredeyse m ucizevi olsa da
2. olasılık h er şeye rağm en 1. olasılıktan çok daha
az mucizevi.
G üneş dünyanın yarısı için tü m gün boyu
görü n ü r d urum dadır, sadece Portekiz’in b ir ka­
sabasında değil. Eğer güneş gerçekten hareket
etm iş olsaydı sadece Fatima’d aki insanlar değil,
tü m yarıküredeki m ilyonlarca kişi gördükleri
karşısında şaşkına dönerdi. A slında 1. olasılı­
258
ğa karşı muhalefet bundan da güçlü. Eğer güneş
gerçekten söylenildiği hızda hareket etmiş olsay­
dı ya d a Dünya’n ın dönüşünü sanki güneş dev
b ir hızda hareket ediyorm uşçasına değiştirecek
kadar etkili bir şey olsaydı bu hepim izin felaketi
olurdu. Ya D ünya yörüngesinin dışına çıkardı ve
bugün yaşamsız, k aranlık boşluğa savrulan soğuk
bir kaya h alini alm ış o lurdu ya d a Güneş bizi y ut­
m uş olurdu ve çoktan hepim iz kızarm ış olurduk.
Dünya’n m saatte yüzlerce kilom etre (ekvatorda
saatte 1600 kilom etre) hızla döndüğünü ve gü­
neşin görünen hareketinin bizim algılayamaya­
cağım ız k adar yavaş olduğunu çünkü çok uzakta
olduğunu 5. bölüm ’d en hatırlayın. Eğer G üneş ve
D ünya aniden birbirlerine doğru, bir grup insanın
güneşin onları “ezecekmiş gibi” üstlerine geldiğini
görecek kadar hızla hareket edecek olsalar, gerçek­
teki h areketin n orm aldekinden binlerce kez d aha
hızlı olm ası gerekirdi ve b u gerçek anlam da d ün­
yanın sonu olurdu.
Lucia’nm , kalabalığa güneşe dik d ik bakm a­
larını söylediği ifade edilir. Bu arada b u yapılabile-
cek en aptalca şeylerden b iridir çü n k ü gözlerinize olarak do ğ ru olm asına gerek yok. O rtaya atılan
kalıcı hasar verebilir. Ayrıca güneşin gökyüzünde mucize iddiasının olasılıksızlığmın, halüsinasyon
hareket ettiği, yalpaladığı sanrısına n eden olabilir. ve y alan gibi alternatifleriyle karşılaştırılabileceği
Eğer sadece tek b ir kişi g üneşin hareket ettiği h a- bir ölçeğe o turtulm ası yeterli.
lüsinasyonunu görm üşse ya da b u konuda yalan
söylemişse; o birine, o biri ötekisine, ötekisi bir
başkasma, başkası da h e r biri başka b ir sü rü in ­
sana anlatacak b ir sü rü diğer başka insana bunu
aktaracak olsa, popüler b ir söylenti başlatm ak için
yeterli olurdu bu. S onunda d a bu söylentiyi duyan
insanlardan biri b u n u yazıya dökecektir. A ncak
H um e için önem li olan, söylentinin gerçekten b u
şekilde ortaya çıkıp çıkm adığı değil, ö n e m li olan,
70.000 görgü tanığın ın yanılıyor olm ası h e r ne
kadar akla uygun görünm ese de, b u n u n aslm da
güneşin anlatıldığı biçim de hareket etm iş olm a­
sından çok daha akla uygun olduğudur.
H um e d o ğ ru d an çıkıp m ucizelerin im k an ­
sız o lduğunu söylemem iştir. O n u n yerine bize,
bir m ucizeyi olasılıksız b ir olay olarak kabul
etm em izi önerm iştir, yani olasılıksızlığını kesti­
rebileceğim iz b ir olay olarak. Bu ta h m in in tam
 H aydi gelin ilk b ö lüm de bahsettiğim kart
oyunlarına geri dönelim . D ö rt oyuncuya k artlan
dağıttığım ızı ve b irin in elinde sadece Kupalar, b i­
rin in elinde sadece Karolar, ö b ü rü n ü n elinde sa­
dece M açalar d iğerinin elindeyse sadece Sinekler
olacak şekilde h e r b irin in elinin m ükem m el oldu­
ğun u hayalim izde canlandırdığım ızı hatırlarsınız.
Eğer bu gerçekten b aşım ıza gelirse ne düşünm eli­
yiz? Yine, ü ç olasılık belirleyebiliriz:
1 Süper güçleri olan b ir büyücü ya d a cadı ya
da falcı ya da tanrı tarafından doğaüstü b ir mucize
gerçekleştirilmiştir. Bilimsel yasaları ihlal ederek,
kartlardaki tü m kupaları, karoları, sinekleri ve m a­
çaları değiştirip, kartları dağıtm adan önce m ükem ­
mel b ir şekilde sıralamıştır.
2 Bu gerçekten çok çarpıcı bir tesadüftür. Kartlar
bu mükemmel dağılıma yol açacak şekilde kanşmıştır.
3 Birileri ku rn az b ir nu m ara yapm aktadır,
belki de elbisesinin koluna sakladığı önceden
260
ayarlanm ış bir desteyle, dağıtıldığını gördüğüm üz
desteyi değiştirivermiştir.
Şimdi Hum e’u n tavsiyesi uyarınca ne düşü­
nüyorsunuz? Her üç olasılık da inanması biraz güç
görünebilir. A m a 3. seçenek, açık ara farkla inan­
ması en kolay olanı. İkinci seçenek de gerçekleşmiş
olabilir ama b unun ne kadar olasılık dışı olduğunu
hesaplamıştık ve gerçekten de çok çok olasılıksız
olduğunu görm üştük: 53.644.773.776.548.879.283
.923.744.000’d a bir gerçekleşebilecek bir durum du
bu. Birinci seçeneğin ihtim alini bu kadar hassas şe­
kilde hesaplayanlayız am a b unu hiç doğru düzgün
kanıtlanm am ış ve kim senin anlamadığı bir kuvve­
tin gücünün kartlardaki kırm ızı ve siyah şekillerle
oynaması olarak düşünün. Bu d urum için "im kan­
sız” demeye pek gönüllü olmayabilirsiniz. Ama
H um e sizden bunu istemiyor, onun tek istediği
bu durum u alternatifleriyle kıyaslamanız. Bu olay
özelinde bu alternatifler, birinin bir k art num arası
yaptığı ya d a m üthiş bir şans olayının gerçekleştiği
73
şeklinde. En az bunun kadar akıllara durgunluk ve­
ren başka n um aralar (ki bunlar genellikle kart n u ­
maralarıdır) görm edik m i hepimiz? M ükemmel el
dağılımına dair en olası açıklamanın, h er ne kadar
evrenin yasalarını ihlal etmekten daha az mucizevi
olsa da sadece şans eseri de değil, bir sihirbazın n u­
marası ya da dürüst olm ayan bir hilebazın oyunu
olduğu apaçık ortada.
Gelin b ir başka m eşhur m ucize hikayesine
yani daha önce değindiğim Yahudi vaizin suyu
şaraba dönüştürm e hikayesine bakalım. Bir kez
daha ü ç tem el olası açıklamayı listeleyelim:
1 Gerçekten olmuştu. Su gerçekten şaraba d ö ­
nüşm üştü.
2 Bu kurnazca b ir sihirbazlık numarasıydı.
3 Böylesi b ir olay hiç yaşanmamıştı. Bu sadece
birinin uydurduğu bir hikaye, b ir kurmacaydı. Ya
da gerçekte olandan çok daha az olağanüstü bir şe­
yin yanlış anlaşılması söz konusuydu.
Sanırım buradaki m üm künlük sırası konu­
sunda pek şüphe yok. Eğer 1. açıklama doğru ol­
saydı, tıpkı ilk bölümde bahsettiğimiz balkabakları
ve at arabaları ile kurbağalar ve prenslerde olduğu
gibi bildiğimiz bazı temel bilimsel ilkelerin ihlal
edilmiş olması lazım. Saf su moleküllerinin, alkol,
tanin, çeşitli şekerler ve daha bir sürü başka şey­
lerin de dahil olduğu karmaşık bir molekül karışı­
m ına dönüşmesi gerekirdi. Eğer bu açıklamayı di­
ğerlerine tercih edeceksek, alternatif açıklamaların
gerçekten de son derece olasılıksız olması gerekirdi.
Bunun (genelde sahnelerde ve televizyonlar­
da yapılan num aralardan çok daha kurnazca) bir
sihirbazlık num arası olması da olası ancak yine
de 3. açıklamadan daha çok değil. Bu olayın ger­
çekleşmiş olduğuna dair kanıt bile yokken neden
sihirbazlık numarası olarak açıklamakla uğraşalım
ki? Karşılaştırdığımızda 3. açıklama çok daha ola­
sıyken, sihibazlık num arası olabileceğini düşünm e­
ye niye gerek duyalım? Biri bir hikaye uydurmuş.
261
İnsanlar h er zam an hikaye uydururlar. Kurgu bu-
dur. Hikayenin kurm aca olduğu o kadar akla uy­
gun b ir açıklam adır ki, olayı sihirbazlık num ara­
larıyla açıklam ak için kendim izi yorm am ıza gerek
yoktur; h er ne kadar sihirbazlık num arası, evrenin
nasıl işlediğine dair bildiğim iz h er şeyi tepetaklak
ederek bilim sel kanunları ihlal eden m ucize açıkla­
m asından d aha olası olsa da.
A slında özellikle, İsa d enen b u vaiz h a k k ın ­
d a u ydurulm uş birçok k urm aca hikaye biliyoruz.
Ö rneğin, belki de sizin de biliyor olabileceğiniz,
Kiraz Ağacı isim li sevim li kısa b ir şarkı vardır.
262
Şarkı İsa’nın, annesi Meryem’in (bu arada bu
M eryem ile Fatim a hikayesindeki M eryem aynı
kişi) k arnında olduğu zam anı ve M eryem ile Ko­
cası Yusuf’u n bir kiraz ağacının yakınlarında yü­
rüyüşünü anlatır. Meryem’in canı k iraz ister am a
m eyveler M eryem’in yetişemeyeceği kadar yü k ­
sektedir. Yusuf’u n da canı ağaçlara tırm anm ak
istem em ektedir, işte tam o sırada . . .
Konuştu bebek İsa
M eryem ’in karnında
“Bükül ey uzun dal,
Bükül ki a nnem biraz alabilsin
Bükül ey uzu n dal,
Bükül ki annem biraz alabilsin”
Sonra b üküldü uzun dal
D okunana dek Meryem’in eline
Ağlayarak dedi Meryem “Yusuf, gördün m ü
Geldi bana kirazlar emirle”
Ağlayarak dedi Meryem “Yusuf, gördün mü
Geldi bana kirazlar emirle”
Kiraz ağacı hikayesini hiçbir kutsal kitapta
bulam azsınız. Herkes yani gerçekten bilgili ve
eğitimli herkes b u n u n kurgudan başka bir şey
olm adığını bilir. Suyu şaraba dönüştürm e hika­
yesinin d o ğru olduğuna birçok insan in anır am a
herkes k iraz ağacı hikayesinin k urm aca o lduğun­
da hem fikirdir. Kiraz ağacı hikayesi sadece 500
yıl önce uydurulm uştur. Suyu şaraba d önüştür­
m e hikayesi ise d aha eskidir. H ristiyanlık d ininin
d ö rt kitabından sadece b irinde yer alır (John’un
Incil’inde geçer, diğer üçünde geçmez) am a, b u ­
n un kiraz ağacı hikayesinden sadece birkaç yüzyıl
önce u ydurulm uş b ir hikayeden fazlası olduğuna
inanm ak için h içbir n eden yoktur. Bu arada d ört
kitabın dö rd ü de tasvir ettiklerini iddia ettikle­
ri hikayelerden çok çok sonra yazılm ışlardır ve
hiçbiri b ir görgü tanığı tarafından yazılmamıştır.
Kiraz ağacı hikayesi gibi suyu şaraba dönüştürm e
hikayesinin de s af b ir k urgu o lduğunda k arar k ıl­
m ak gayet akla uygun görünüyor.
 Aynı şeyi, iddia edilen diğer tü m m ucizeler
için, herhangi b ir şeyin tü m “doğaüstü” açıklam a­
ları için de söyleyebiliriz. Anlayam adığım ız b ir
şeyin gerçekleştiğini d ü şü n ü n ve b u n u n nasıl bir
düzenbazlık veya hilekarlık veya yalan olduğunu
da görem iyor olalım: burad an o şeyin doğaüstü
olm ası gerektiği sonucuna varm ak d o ğ ru olur
m uydu? Hayır! 1. bölüm de açıkladığım gibi, bu
o şeyi anlam ak için sorulm ası gereken tü m diğer
sorulara ve araştırm alara son verecektir. O şeyin
herhangi b ir doğal açıklam asının asla m ü m kü n
olm ayacağım söylem ek tem bellik ve hatta ikiyüz­
lülük olur. Eğer h erhangi garip b ir şeyin “doğaüs­
tü ” olduğunu iddia ediyorsanız, o n u şu anda a n ­
lam adığınızı söylem ekle kalmıyor, pes ettiğinizi
ve o n u n asla a n laşılm ay acağ ın ı söylüyorsunuz
demektir.
Bugünün mucizesi, yarının
teknolojisi
Bugünün en iyi bilimcilerinin bile açıklaya­
madığı şeyler var. Ancak bu, tüm araştırmaları son-
landırıp aslında hiçbir şey açıklamayan sahte büyü
ve doğaüstü “açıklamalara” başvurmamız gerektiği
anlamına gelmiyor. Bir ortaçağ adamı düşünün, hat­
ta bu adam döneminin en eğitimli kişisi olsun. Bu
adam ın bir jet uçağı, bir dizüstü bilgisayarı, bir cep
telefonu ya da bir GPS’li navigasyon cihazı gördü­
ğünde nasıl tepki vereceğini hayal edin. Büyük ihti­
malle b u araçların doğaüstü ve mucizevi olduğunu
söyleyecektir. Ama bu araçlar bugün bizim için sı-
radan araçlar ve bilim sel ilkeleri takip ederek onları
icat edenler sayesinde nasıl çalıştıklarım biliyoruz.
O nların varlığını açıklamak için büyü ya d a mucize
ya da doğaüstü açıklamalara gerek duym adık ve or­
taçağdaki adam ın böyle açıklamalara başvurm asının
yanlış olacağım görebiliyoruz.
Bu tespiti yapm ak için ortaçağa kadar gitm e­
m ize gerek yok. 19. yüzyıldaki b ir çete, işleyecekleri
suçları g ü nüm üz cep telefonlarım kullanarak k oor­
dine etse, bu Sherlock Holmes’a telepati gibi görü­
nürdü. Holmes’u n dünyasında, b ir cinayet şüphelisi
Londra’d a işlenen b ir cinayetin akşam ı N ew York’ta
olduğunu ispat etse b u yeterli o lurdu çünkü o n d o ­
kuzuncu yüzyılda aynı gü n ü n sabahı Londra’d a ak­
şam ı N ew York’ta olm ak im kansızdı. A ksini iddia
eden doğaüstü b ir şeyler söylüyor gibi görünürdü.
Ancak bugün m o d e rn je t uçakları b u n u kolaylıkla
m ü m k ü n kılıyor. Tanm m ış bilim kurgu yazarı
A rthur C. Clarke b u tespiti Clarke’ın Ü çüncü
K anunu adı altında özetler: Yeteri kadar geliş­
m iş herhangi bir teknoloji büyüden farksızdır.
Bir zam an m akinası bizi yüzyıl ile­
riye taşıyacak olsa, bu g ü n im kansız olduğunu
düşünebileceğim iz harikalar, b ir anlam da m ucizler
görürdük. A n cak b u, bug ü n im kansız g ö rünen h e r
şeyin gelecekte gerçek olacağı a nlam ına d a gelmez.
Bilim kurgu yazarları kolaylıkla b ir zam an maki-
nası ya d a yerçekim ini yokeden b ir silah ya d a bizi
ışıktan hızlı götüren b ir roket hayal edebilirler. A n ­
cak sadece bunları hayal edebiliyor o lm am ız böyle
m akinaların b ir g ü n gerçek olacağı anlam ına gel­
mez. B ugün hayal edebileceğim iz şeylerin bazıları
gerçek olabilir. Ç oğu ise olmayacaktır.
Bu ko n u d a ne kadar düşünürseniz, doğaüs­
tü mucize kavram ının anlam sızlığını o kadar fark
edersiniz. Eğer b ir şey o lu r ve b u bilim tarafından
açıklanam azsa, şu iki sonuca rahatça varabilirsiniz:
O şey ya hiç olm am ıştır (gözlemleyen yanılmıştır,
veya yalan söylüyordur veya k andırılm ıştır) ya da
bugün sahip olduğum uz bilim yetersiz kalmıştır.
Eğer m o d e rn bilim açıklayam adığı b ir gözlemle ya
da deneysel sonuçla karşılaşırsa, bilim im iz buna
bir açıklam a getirene kadar ilerlem eden rah at et-
2 64
meyiz. Diyelim b u açıklamayı getirm ek için yeni
ve radikal bir bilim gerekiyor, öyle ki bu yenilik,
bilim cilerin o n u bilim olarak algılamak­
ta zorlanacakları derecede devrimsel ve
garip b ir yenilik. D u ru m b u olsa d a sorun
değil. D aha önce oldu bu.
A m a asla, “açıklayamadığı­
m ıza göre doğaüstü olmalı”
ya d a “mucize olmalı” diyecek
kadar tem bel ve yenilgiyi kabul
edenlerden olmayın. O n u n yeri- f
ne bu n u n bir yapboz olduğunu, bir
bilm ece olduğunu, tu h a f o lduğunu
ve kabul etm em iz gereken bir m ey­
dan okum a olduğunu
söyleyin. Bu m eydan okumayı
ya o açıklanam ayan gözlemin
doğruluğunu sorgulayarak ya
da bilim im izi yeni ve heyecan
verici alanlara genişleterek gö- _ .
ğüsleyebiliriz. Böylesi b ir m ey= H
dan okum aya verilmesi gereken
en uygun ve cesur cevap, devam j
edip o problem i doğrudan ele almaktır, i
Ve bu gizeme uygun bir cevap bulana ka­
d a r “bu h enüz anlayam adığım ız am a üzerinde
çalışmaya devam ettiğim iz b ir k onu” dem ekte hiç
so ru n yoktur. Ashna bakarsanız, yapılabilecek tek
dürüstçe şey de budur.
Mucizeler, büyüler ve söylenceler; bunların
hepsi keyiflidir ve b u kitap boyunca bunlarla eğ­
lenceli vakit geçirdik. H erkes iyi b ir hikayeyi se­
ver ve um arım sizler d e çoğunlukla b ölüm lerim in
başında yer verdiğim söylencelerden keyif almış-
smızdır. Ancak daha çok, söylencelerin ardından
gelen bilim den keyif aldığınızı üm it ediyorum ,
Um arım gerçeğin kendine has b ir b üyüsü olduğu
konusunda b enim le hemfıkirsinizdir. Gerçek, söy-
uydurulm uş gizem lerden veya
m ucizelerden kelim enin en iyi ve heyecan verici
anlamıyla çok daha büyüleyicidir. Bilimin kendi
büyüsü vardır, bu
g C rÇ C g İR b Ü y Ü S Ü d Ü r
265
 Teşekkürler
Richard Dawkins kitap için aşağıdakilere teşekkür eder:
L alla W a rd , L a w re n c e K rau ss, S ally G a m in a ra , G illia n S om erscales,
P h ilip L o rd , K a tr in a W h o n e , H ila ry R ed m o n ; K en Z etie, T om
L ow es, O w e n T oller, L o n d r a St P a u l O k u lu n d a n W ill W illiam s
v e S am R o b e rts , A la in T o w n se n d , Bili N ye, E lisab eth C o rn w e ll,
C a ro ly n P o rco , C h r is to p h e r M cK ay, J ac q u elin e S im p so n , R o salin d
T em p le, A n d y T h o m s o n , J o h n B ro ck m a n , K ate K ettlew ell, M a rk
P agel, M ic h a e l L a n d , T o d d S tiefel, G re g L anger, R o b e rt Jacobs,
M ic h a e l Y u d k in , O liv e r P y b u s , R a n d R ussell, E d w a rd A shcroft,
G re g S tik e le ath er, P a u la K irby, A n n i C o le -H a m ilto n v e M o ra y F irth
O k u lu p e r s o n e li v e ö ğ re n c ile ri.

Dave McKean kitap için aşağıdakilere teşekkür eder:

C h ris tia n K r u p a (b ilg isay ar m o d ellem ec i); R u th H o w a rd (K im ya
d a n ış m a n ı), A n d r e w H ills (F iz ik d a n ış m a n ı) ve C ra n b r o o k O k u lu ;
C la re , Y o lan d a v e L ia m M cK ean .

Resimler
A r a b a k a p o r ta s ın d a k i M ic h a e l Jackson, syf. 248, © K N S N ew s
“K ız a rtm a ta v a sın d a k i İsa”, syf. 2 49, © C a te rs N ew s
“T o stta k i İsa”, syf. 2 4 9 , © C h ip S im o n s/G e tty
C o ttin g le y p e r ile ri, syf. 2 55, © G le n n H ill/S S P L /G e tty
G a la k sile r, syf. 167, © N A S A /G e tty
T ayfölçer, syf. 170, © O x fo rd B ilim T a rih i M ü zesi

271