građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu nauka + praksa 12.

1 / 2009

KONSTRUKTIVNI SISTEMI IZLOŽBENIH DVORANA

BEOGRADSKOG SAJMA

Bratislav Ilić

Rezime: Izložbene dvorane Beogradskog sajma značajno su doprinele ravnopravnom učešću Jugoslavije pedesetih godina
dvadesetog veka u dostizanju vrhunskih svetskih primera arhitekture. Zaokret u uspostavljanju javnih skupova i odnosa u
društvu nastaje formiranjem koncepta socijalističke plansko- tržišne privrede. Kao posledica toga objekti prepoznatljivih i
originalnih konstruktivnih sistema na Beogradskom sajmu postaju arhetipovi novih kulturnih i javnih događaja koji će
poslužiti kao uzori na tlu Jugoslavije, ali i van njenih granica. Ovi objekti postaju takođe veoma značajni stvarajući novi
likovni izraz u arhitekturi primenom tehnoloških dostignuća jugoslovenskog inženjerstva.

Ključne reči: konstruktivni sistem, dvorana, kupola, prednaprezanje, ljuska

THE STRUCTURAL SYSTEMS OF THE BELGRADE FAIR EXHIBITION HALLS

Summary: The construction of the Belgrade Fair exhibition halls in the 1950s enabled Yugoslav architecture of that era to reach a level
similar to the best examples of world class architecture. The turnaround in establishing public conferences and new social relations came
about due to the formation of a concept of a socialist market economy. One consequence of this was that the buildings of the Belgrade Fair,
with their recognisable and original structure, could become archetypes for new public and cultural events that would serve as an example
not only on in Yugoslavia but also further abroad. The significance of these buildings is reflected in the expression of new design practices
achieved through the application of new technological achievement of Yugoslav engineering.

Key words: structural system, exhibition hall, dome, stress spectrum, shell

dispoziciju kao i njegovo prvonagrađeno rešenje za

1 Uvod
Izgradnja Beogradskog sajma javlja se kao
posledica velikog zaokreta u spoljnoj politici
socijalističke Jugoslavije nakon 1948. godine.1
Identitet u kulturi i umetnosti nije mogla tako brzo
transformisati, pa se trenutak uspostavljanja nove
paradigme u kulturi i umetnosti pod uticajem državne
vlasti može predstaviti kroz izlaganje Miroslava
Krleže i raskid sa socijalističkim realizmom na
kongresu književnika u Ljubljani 1952. godine, koji je
u svom govoru najavio težnju za stvaranjem
„socijalističkog kulturnog medija“.
Na konkursu za izradu idejnog projekta za
izgradnju Beogradskog sajmišta 1953. godine prvu
nagradu je dobio arhitekt Milorad Pantović. Rešenje
novog Beogradskog sajma imalo je veoma sličnu
Staro sajmište iz 1937. godine. Ocrtavala ga je
jednostavnost primarnih formi kubičnog oblika.
Ipak, na inicijativu investitora, tj. političkog
vrha čije interese je zastupala Olga Divac,
organizovan je tim stručnjaka u sastavu: arhitekt
Milorad Pantović, građevinski inženjeri Branko
Žeželj, Milan Krstić, Boško Petrović i Dimitrije Ćertić
sa zadatkom da izrade potpuno novo rešenje koje će
ostvariti vezu države i njenog glavnog grada sa
evropskim tokovima,2 a istovremeno i novi vizuelni
identitet i originalnost koja bi proistekla iz
Beogradske konstrukterske škole.3 Nakon obavljenog
studijskog putovanja i upoznavanja sa najnovijim
trendovima u građenju sajmova u Minhenu,
Hanoveru, Parizu, Milanu, dat je značaj osmišljavanju
inovativnih konstruktivnih sistema budućih

2
1
Manević, Milorad Pantović,
Silberman, Foreign Policy, 3-5. 3
Đorđević, et.al, Život i delo srpskih naučnika, 189.

39
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
izložbenih dvorana Beogradskog sajma. Akademik
Đorđe Lazarević u tom kontekstu navodio je značaj
uloge konstruktera i umetničkog aspekta inženjerskog
objekta,4 bez obzira na njenu prostornu veličinu:
„Beogradski sajam kao arhitektura i urbanizam dao je
prilike njegovim tvorcima da se „iskažu“. Sa druge
strane, Pantovićeva dotadašnja ostvarenja imala su
prevashodno jednostavan formalni izraz, što je
zadržano u osnovnoj koncepciji. Nova arhitektonska
dela ponela su uz formalnu jednostavnost,
konstruktivnu logičnost i savremeni tehnološki izraz.
Autori svojim zajedničkim delom ostvarili su
maksimalan estetski izraz minimalnim likovnim
sredstvima.
2 Hala br. 1 – Univerzalna dvorana
Konstruktivni sistem hale br. 1 predstavlja kupola
formirana od 80 polulukova I preseka uklještenih
donjim krajem u krut prsten prečnika 94 metara.
Između lukova je laka konstrukcija od čelika i
durisola sa okruglim otvorima za osvetljavanje. Prsten
je prednapregnut primenom tri grupe kablova: za
pokrivanje momenata u vertikalnoj ravni – pozitivnih
i negativnih, i u horiyontalnoj ravni za pokrivanje
normalne zatežuće sile i horizontalnih momenata.
Opterećenje se prenosi do tla preko prstena koji je
oslonjen je na osam V stubova. Svaki V stub fundiran
je na betonskoj piramidi oslonjenoj na „franki“
šipovima.5
Akademik Branko Žeželj primenjivao je
jedinstveni proizvodni proces istraživanja,
projektovanja i građenja iz oblasti prednaprezanja,
ostvarenih u institutu IMS nakon rata. Ovaj institut je
veoma značajan kao jedinstven primer objedinjavanja
velikog broja laboratorija i naučnih institucija u
Jugoslaviji. Uvidom u spisak izvedenih objekata
Branka Žeželja dolazi se do zaključka da je on u
autorskom timu najbolje vladao teorijskim i
praktičnim znanjem iz oblasti prednaprezanja i
linijskih nosača, i da je bio osoba sa najizrazitijim
naučnim sklonostima od sve trojice autora.
Hala 1 Beogradskog sajma predstavlja veliku
sintezu rezultata naučnog i eksperimentalnog
istraživanja u praksi, sa težištem na prednaprezanju.
Prilikom izvođenja ovog objekta primenjena su
prethodna eksperimentalna istraživanja na modelima
(ceo sistem- kupola u razmeri 1:10, kao i luk u
razmeri 1:1). Takođe su primenjena inovativna rešenja
4 7
Lazarević. Izgradnja, 3-6.
5 8
Maksimović,, et al. 20 godina rada 1948-1968 Beograd. 215.
40
nauka + praksa 12.1 / 2009
prilikom postavljanja lukova primenom privremenih
zatega.
Nakon završetka kupola prečnika 106 metara
predstavljala je svetski rekord za ovaj vid
konstrukcije.
Može se reći da je univerzalna dvorana Beogradskog
sajma imala isti revolucionarni značaj za
premošćavanje velikih raspona javnih objekata
prednapregnutim betonom kao što je to bilo
dostignuće Maksa Berga (Max Berg) primenom
armiranog betona 1914. godine na Hali stoleća u
Vroclavu (Wroclaw).6
Značaj univerzalne dvorane Beogradskog
sajma se može sagledati ako se uzmu u obzir i objekti
Pjerluiđi Nervija (Pier Luigi Nervi) iz istog perioda.
Tu svakako treba izdvojiti objekte koji su u određenoj
meri mogli imati uticaja na konstruktere sajma- glavna
hala salona automobila u Torinu (1948-49.) kao i
palata sportova u Firenci (1955-56.) Uzajamna veza
može se postaviti i sa objektima koji su nastali ubrzo
nakon završetka sajma- mala olimpijska dvorana u
Rimu izgrađena 1957-60. godine, i velika palata
sportova izgrađena u periodu 1958-60, a posebno sa
projektom sportske i sajamske palate u Đenovi iz
1961. godine.7 Ovi primeri jasno pokazuju domete
jugoslovenskog inženjerstva u tom periodu i njihov
uticaj na razvoj konstruktivnih sistema u svetu.
3 Hale br. 2 i 3- Armiranobetonske ljuske
Stalna preokupacija akademika Milana Krstića bili su
površinski nosači. Odlika njegovih konstruktorskih
rešenja bila je gotovo uvek neka sistemska inovacija.8
Autor je brojnih smelih konstrukcija: silosa, tornjeva,
objekata velikih raspona. Autor je prvih ljuski u
Jugoslaviji (cilindrične ljuske fabrike cementa u
Novom Popovcu). Veliku pažnju posvetio je i
eksperimentalnom ispitivanju sfernih ljuski, koristeći
emona ljusku dimenzija 12x12 metara i primenjujući
ljuske na fabrici viskoze u Loznici raspona 32 metra,
debljine 6cm neposredno pre izgradnje Beogradskog
sajma.
Hale br. 2 i 3 nakon izgradnje imale su
najveće raspone za tu vrstu konstrukcija. Pored
činjenice da je hala br. 3 predstavljala potpuno
originalno arhitektonsko rešenje, mora se pomenuti da
su hale obilovale brojnim tehnološkim inovacijama u
izvođenju. Izgradnja hale 2 sa rasponima ljuski od 48
6
Nestorović, Konstruktivni sistemi, 29.
Nervi, Neue Strukturen, 142-147.
Lazarević. op.cit.
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
metara, debljine 9 cm zahtevala je kompleksnu
primenu prednaprezanja ljuski u ivičnim zonama.
Hala br. 3- takozvana hala za izlaganje teške
industrije, je oblika sfere prečnika 100 metara,
presečena sa dve vertikalne ravni na razmaku od 48
metara. Ljuska je uklještena u ivične nosače, gde u
jednom pravcu sile prihvataju kosi stubovi i prenose
do tla, dok su u drugom pravcu postavljeni vertikalni
stubovi ispod lučnog ivičnog nosača. Bilo je
neophodno izvršiti prednaprezanje ljuske u zonama
oslanjanja na ivične nosače. Ivični elementi
predstavljaju statički sistem kontinualnih nosača
preko 9 polja u podužnom pravcu, i kontinualnih
nosača preko 8 polja u poprečnom pravcu.
Izgradnja hale 3 zahtevala je formiranje
čeličnih zatega u ploči za prijem horizontalnih sila u
osloncima naspramnih kosih stubova na tlu. Naizgled
jednostavnim rešenjima premošćeni su veliki rasponi
uz primenu novih tehnologija građenja koji će od tog
trenutka postati redovna praksa na tlu Jugoslavije.
Fundiranje hala predstavljalo je veliki
problem zbog loših geomehaničkih karakteristika tla. I
u ovoj oblasti primenjene su nove metode prvi put u
Jugoslaviji primenom hidrauličnih presa preko kojih
su bile vršene korekcije usled neravnomernog sleganja
oslonaca.
Značaj ovih konstruktivnih rešenja je svetskih
razmera, s obzirom da je Milan Krstić unapredio
dotadašnja saznanja o graničnim vrednostima
izbočavanja ljuski i došao do zaključaka da se
sigurnost prednaprezanjem bar udvostručuje9,
opovrgavajući izvesne rezultate dotadašnjih
istraživanja svetski priznatog inženjera Eduarda
Torohe, osnivača Instituto de Ciencias de la
Construcción u Madridu.
Hale br. 2 i 3 pored inovativnosti u konceptu
dvostruko zakrivljenih formi doprinose razvoju
potpuno novog konstruktivno- tehnološkog sistema
građenja. Primena prethodnog naprezanja kablovskim
prostornim krivim snopovima je primenjena među
prvima u svetu. Značaj ovih objekata je utoliko veći
što je prema rečima Đorđa Lazarevića autor Milan
Krstić „gotovo bio nosilac naizgled anonimne, ali ipak
– govorilo se – škole dvogubo-krivih površinskih
sistema Milana Krstića“.
Uvidom u celokupni projektni proces, tj.
pristup i metodologiju tokom izgradnje Beogradskog
sajma možemo reći da je Pantović unapredio Le
Korbizjeov pristup10 sintezom kreativne i naučne
laboratorije u toku izvođenja samog objekta.
9 12
Krstić, Izgradnja, 47.
10
Loach. The Architectural Review, 73-77.
nauka + praksa 12.1 / 2009
4 Uloga sajamskih hala u konstruisanju novog
identiteta Jugoslavije
Prvi sajam održan je 23. avgusta 1957. godine kao
specijalizovani sajam tehnike, koji je predstavljao
predpremijeru za inostrane izlagače i posetioce. Prvo
izlaganje održano je dok su radovi još uvek bili u
toku, a skele još uvek na objektima.
Prvi međunarodni sajam održan je nekoliko
meseci kasnije i imao je 1500 izlagača, od čega 850 iz
28 zemalja, 650 iz Jugoslavije. Prvi sajam u Beogradu
imao je veliki značaj pre svega u spoljnoj politici, o
čemu govori i činjenica da je otvaranju prisustvovao
Josip Broz Tito, kao i mnogi zvaničnici iz
inostranstva.11 Nakon ovog sajma je odmah održan
Prvi kongres radničkih saveta Jugoslavije na sajmu,
čime su izvršene promene u unutrašnjoj politici,
prenoseći moć i autoritet političkog i ekonomskog
života na sindikalne i upravne organizacije radnika.12
Ove promene bile su jako izražene i u sferi
ekonomije.13 Nakon otvaranja sajma usledile su
značajne sportske i kulturne manifestacije za razvoj
svesti nove nacije, dok 1961. godina ima poseban
značaj kada je održana „Beogradska konferencija
neangažovanih zemalja“, prvi samit pokreta
nesvrstanosti koji je obeležio formalno nastajanje i
dalji razvoj ove organizacije. Ovom prilikom sve
delegacije su posetile sajam, čime je definitivno
uspostavljen novi imperijalni okvir socijalističke
Jugoslavije u svetu.
4.1 Vizuelni identitet izložbenih dvorana
Ono što ovim objektima daje individualni pečat jeste i
značaj materijala. U ovom slučaju upotrebljena su prvi
put u Jugoslaviji tri nova materijala- prednapregnuti
beton, aluminijum i staklo, kao osnovna sredstva
izraza arhitekture.
Beogradski sajam je postao mesto prenošenja
ideoloških poruka i informacija, a hala br. 1 je kao
univerzalna dvorana postala hram nove ideologije i
identiteta. S obzirom da je zgrada televizije izgrađena
u okviru kompleksa sajma, javni uticaj kroz vizuelni
identitet Beogradskog sajma postao je nemerljiv, s
obzirom da je slika novih prostornih koncepcija
jugoslovenskog inženjerstva svakodnevno slala
poruke zemlji i svetu.
Sajam je postao mesto konstituisanja novog
građanskog društva što potvrđuju sajmovi mode,
gostovanja Nine Riči, Alena Delona, Elizabet Tejlor,
11
Milosavljević, Beogradski sajam:50: 1937-1957-1987, 28-32.
Linden. Comparative Politics, 216.
13
Dunn, Publius, 139.
41
građevinsko – arhitektonski fakultet u nišu
Če Gevare, organizovanje koncerta Luisa Armstronga,
kao i prva pozorišna predstava u Jugoslaviji „Otkrića“
JDP Beograd na kojoj je prisustvovalo 5000 gledalaca
1963. godine.
Svi ovi događaji koje su pratili milioni
gledalaca, kao prepoznatljiv mozaik u pozadini su
imali rebrastu strukturu Žeželjevih plitkih lukova ili
zaobljene forme Krstićevih sfernih ljuski. Ovakva
praksa nastavljena je razvojem i drugih sajamskih
kompleksa u Jugoslaviji.14
5 Zaključak
Konstruktivni sistemi u arhitekturi Beogradskog sajma
svojim originalnim i impresivnim vizuelnim i
tehnološkim identitetom poslužili su kao jasan diskurs
za ostvarivanje društveno- političkih ciljeva u
transformaciji kulturnog identiteta Jugoslavije
sredinom dvadesetog veka. Istovremeno su bili
reprezent države iskazujući njen privredni napredak,
čime su otvorili mogućnost za buduću saradnju sa
ostalim državama u građevinarstvu ali i u drugim
oblastima društvenog delovanja. Na kraju, proširili su
poruku univerzalnih vrednosti liberalnog
socijalističkog društva, koje je spremno prihvatilo
ulogu epicentra svetske kulturne, privredne i političke
razmene informacija šezdesetih godina dvadesetog
veka.
Sajamske izložbe su spektakli koji imaju
uticaja na celokupan razvoj gradova. Iz tog razloga
važno je posmatrati kompleks Beogradskog sajma pre
svega kao prostor koji doživljava metamorfozu
zajedno sa društvenim i tehnološkim promenama,
novim potrebama uslovljenim ekonomskim i
političkim odnosima, infrastrukturom i prostornim
razvojem grada.
Nesumnjivo je da će, kao i u prethodnim
vremenima, na početku dvadeset prvog veka pa i u
budućnosti, novo viđenje arhitekture Beogradskog
sajma biti metafora transformacije društvenih i
ekonomskih odnosa u Srbiji.
Beogradski sajam ne bi trebalo posmatrati kao
izložbeni eksponat tržišne privrede dvadesetog veka,
već transformisati u savremeni sajamski kompleks u
jugoistočnoj Evropi. Neophodno je sačuvati identitet
koji je sajam imao u razvoju jugoslovenskog društva
formirajući prostorni kompleks spektakla i
prezentacije neoimperijalne socijalističke Jugoslavije,
i zaštititi baštinu sajma od utapanja u korporativni
sistem sajmišta bez zapisanog teksta prošlosti.
14
Pantović, Arhitektura i urbanizam, 33.
42
nauka + praksa 12.1 / 2009
LITERATURA
[1] Beogradski sajam:50: 1937-1957-1987, V.
Milosavljević, Beogradski sajam, Beograd, 1987.
[2] Communal Federalism: Dialectics of Decentralization
in Socialist Yugoslavia, W. N. Dunn, Publius, Vol. 5, No.
2, Federalism and Community: A Comparative View
(Spring, 1975), 139
[3] Delo Milana Krstića, Đ. Lazarević, Izgradnja, broj 8.
1975. (Beograd), 3-6.
[4] Govor na Kongresu književnika u Ljubljani, M. Krleža,
Knjiga eseja, Srpska književna zadruga, Beograd, 1961.
187-225.
[5] Život i delo srpskih naučnika.Biografije i bibliografije.
Knjiga X, V. Đorđević, et al., Srpska akademija nauka i
umetnosti, II odeljenje, Odbor za proučavanje života i rada
naučnika u Srbiji i naučnika srpskog porekla, Beograd,
2005.
[6] Izložbe i sajmovi i nove tendencije u savremenoj
arhitekturi, M. Pantović, Arhitektura i urbanizam, broj 14,
1962. (Beograd), 33.
[7] Konstruktivni sistemi- principi konstruisanja i
oblikovanja, M. Nestorović, Arhitektonski fakultet
Univerziteta u Beogradu, Beograd, 2000.
[8] Milorad Pantović, Z. Manević. Savez arhitekata Srbije
i Društvo arhitekata Beograda. Beograd, 1982.
[9] Neue Strukturen, P. L. Nervi, Verlag Gerd Hatje,
Stuttgart, 1963.
[10] Primena prednaprezanja u konstrukcijama ljusaka, M.
Krstić, Izgradnja, broj 8, 1975. (Beograd), 43-47.
[11] Razvoj građevinarstva kroz spregu nauke,
projektovanja i građenja B. Žeželj, Izgradnja, broj 6. 1980.
(Beograd), uvodni tekst broja.
[12] Studio as Laboratory, J. Loach, The Architectural
Review, CLXXXI, 1079 (January, 1987), pp. 73-77
[13] The Impact of Interdependence Yugoslavia and
International Change, R. Linden, Comparative Politics,
Vol. 18, No. 2 (Jan. 1986), 216.
[14] Yugoslavia's "Old" Communism: Europe's Fiddler on
the Roof, L. Silberman, Foreign Policy, No. 26 (1977), 3-27
[15] 20 godina rada 1948-1968 Beograd, M. Maksimović,
et al. Institut za ispitivanje materijala SR Srbije, Beograd,
1968.