ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 1
संपादक मंडळ:
संकेत कुलकर्णी
सौरभ वैशंपायन
रोहित पवार
शु भंकर अत्रे
तुषार माने
सागर पाध्ये
कौस्तु भ कस्तु रे

मुखपृ ष्ठ चित्र: एडहवन लॉडड हवक्स

(अमे ररकी हित्रकार- १८४९ ते १९०३)
चित्रािा कालावधी: इ.स. १८८० अंदाजे

इहतिासाच्या पाऊलखु र्णा फेसबुक समू ि: https://www.facebook.com/groups/itihasachya.paulkhuna

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 2
 सांपादकीय

"इतिहासाच्या ु
पाऊलखणा" समूहाचा हा खाऊन तदवस काढि पण ज्ञानासाधनेि खांड पडू देि

पतहलाच ई-तदवाळी अांक समूहािील सदस्ाांपयंि नसि. दोन इतिहासकाराि टोकाचे मिभेद असि पण

आतण समस्त इतिहासप्रेमींपयंि पोहोचविाना त्यािही मोठे पणा तमरवण्यापेक्षा बौतिक व सांशोधनाची

आम्हाला आनांद होि आहे. भूक असायची. एकमेकाांच े कडवट टीकाकार

"इतिहास माणसाला वेड लाविो, शहाणा ु

एकमेकाांच्या पस्तकाां
ना प्रस्तावना तलहीि व त्या

बनविोच असे नाही" हे वाक्य अनेकदा ऐकायला प्रस्तावनेि बहुिाांशीतवरोधी मि नोंदवि िरीही याांचा

तमळिे. प्रत्यक्षाि त्याचा चाांगल्या-वाईट अर्थी दृतिकोन समाजाने समजून घेिला पातहजे अशी तवनांिी

ु
अनभवही येिो. आज इतिहास हा राबवून घेण्याचा देखील करि. आज हे सवश लोप पावले आहे.

घटक झाला आहे. आम्हाला इतिहास हा राष्ट्र अर्थवा इतिहासावर चार भावतनक व्याख्याने तदली की स्विःच

समाज उभारणीपेक्षा अतििा कुरवाळण्यासाठी हवा स्विः च्या नावामागे पदव्या लावून घेण्याची प्रवृत्ती

ु
असिो. महापरुष हे फक्त फोटोच्याच नव्हे िर बळाविाना तदसिे आहे. एखादी भाषा/तलपी/िांत्र

राजकीय, जािीय चौकटीि अडकवायला आपल्याला अर्थवा तवषय आत्मसाि न करिा सांबतां धि अर्थवा

ु
आवडिे. आज आपण ज्ाांना "महापरुष" म्हणिो, त्यावर आधातरि तवषयाांवर तवनासांदभश अतधकारवाणीने

ु
ज्ाांना आदशश मानिो, िी देखील िम्हा-आम्हा सारखी बोलण्याचे प्रकार देखील सराशस तदसिाि.

अगदी हाडा- माांसाची माणसेच होिी त्याांनाही राग- आज इतिहासाच्या नावावर आजूबाजूला हे जे

ु
लोभ, प्रेम-द्वेष, अशा भावना होत्या. िे देखील चकि र्थ ैमान घािले जाि आहे िे बघून कधी कधी तवषाद

असि हे मान्य करायला आपण ियार नसिो. आपल्या वाटिो. लोकाांना आिा इतिहासही इन्स्टांट फाट फू ड

आदशाशन े चूक करिाच कामा नये, तकां वा चूक के ली सारखा हवा असिो. चटकन वाचून होणारा, भरपूर

असेल िर त्यावर काहीिरी मलमपट्टी करणे हा हट्ट मसाला असलेला. त्यावर अधून-मधून एखादी जािीय

ु
इतिहासाचे अपतरतमि नकसान करिो. फोडणी. मग पदार्थ श सजवावा िसे अमानवीय आतण

पूवी सांशोधक स्विःला इतिहास अर्थवा एखाद्या ु ना, ऐतिहातसक घटनाांना

अिातकि क गोिींनी महापरुषाां

ु भर वाहून घेि. एकवेळ दुधपाव

तवषयासाठी आयष्य सजवून अजून १० जणाांना पाठवायचे आवाहन करून

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 1
 े धाडला तक आपल्याला इतिहास समजल्याने
मेसज इतिहास, महाराष्ट्राच्या अतििेचा एक महत्वपूण श

ु पदराि पडिे.
आतण इिराांना िो समजावण्याचे पण्य धागा. परां ि ु वषशभराि सोशल मीतडयावर या

एका तिकवरिी समाज माध्यमाांच्या माफश ि इतिहास, इतिहासतवषयी अनेक ग ैरसमज पेरले जािाि आतण

ु याांच्याबाबि खऱ्या-खोट्या गोिी वाऱ्याच्या

महापरुष इतिहास अभ्यासकाांना त्याचे सिि खांडन करावे

वेगाने पसरिाि. त्याि भर घालायला कादांबरी, लागिे. ५ वषांपवू ी याच ग ैरसमजाना एक खीळ बसावी

मातलका, तचत्रपट हािभार लाविाि. लतलि अर्थवा ु वर

यासाठी आम्ही काही इतिहासप्रेमींनी फे सबक

मनोरांजनात्मक पािळीवर याला अतजबाि हरकि ु ा' समूह ियार के ला, जो

'इतिहासाच्या पाऊलखण

नाही, उलट इतिहास रोचक करून साांगायला याची ु असेल परां ि ु तिर्थे माांडला जाणारा इतिहास
लोकातभमख

मदि होऊ शकिे. पण ह्या लतलि गोिी जेव्हा लोकाांच े ससांदभशच असेच याची खात्री करि रातहलो. आज या

ु
"सांदभश" बनिाि िेव्हा गोिी कठीण व्हायला सरुवाि समूहाला िब्बल २७ हजार सदस् जोडले गेलेि,

होिे. यासोबिच शेकडो अभ्यासक या समूहाि असल्याने

ह्या फाट फू ड इतिहासाच्या जमान्याि, इतिहास इतिहासाशी तनगतडि कोणत्याही शांकेचे तनरसन

हा "ससांदभशच" असावा असा काहीसा टोकाचा हट्ट लवकर होण्यास मदिही होिे.

ु
धरणारा "इतिहासाच्या पाऊलखणा" समूह गेली ३-४ या समूहाि अनेक तवशेष सप्ताहही राबवले

वषश काही ना काही नवीन देण्याचा प्रयत्न करीि असिो. जािाि ज्ाि एक तवतशि तवषय घेऊन आठवडाभर

महाराष्ट्राचां साांस्कृतिक वैतशष्ट्य म्हणजे इर्थले सण, के वळ त्याच तवषयावर लेख आतण शांका उपतिि

इर्थल्या परांपरा, इर्थलां लोकसातहत्य; परां ि ु यासोबिच के ल्या जािाि. यांदाचां हे पाचवां वषश, नेहमीप्रमाणे

महाराष्ट्राची एक सातहत्य परां परा म्हणजे तदवाळी अांक. ु

इतिहासप्रेमींना खाद्य परवण्याची जबाबदारीच या

प्रत्येक तदवाळी अांकाची काहीिरी खातसयि असिेच. ु

समूहाची असल्याने 'तदवाळी अांकाची' कल्पना सचली.

लतलि लेख, कतविा, तवनोदी, वैचातरक तकां वा या सवांच ां जे जे आपणाांसी ठावे, िे िे इिराांसी साांगावे ।

तमश्रण असलेले तदवाळी अांक आज बाजाराि उपलब्ध शहाणे करून सोडावे, सकळ जन।

ु
आहेि. तदवाळी जवळ आली की पस्तकाां
च्या दुकानाि ु
या समर्थ श उक्तीला अनसरून ु िः मराठयाांचा
मख्य

तकां वा विशमानपात्र तवक्रे त्याकडे हमखास गदी होणार अतधकातधक इतिहास ससांदभश व नव्या प ैलां सह

असा जणू पायांडाच पडला आहे. लोकाांपयंि पोहोचावा ही आमची धडपड नेहमीच्या

ु चचांबाहेरच्या पतरघाि जावी या तवचाराने

फे सबक

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 2
आम्ही हा ई-तदवाळी अांक काढण्याचे ठरतवले. ु ी या e -तदवाळी अांकाचे
आहे. आम्हाला खात्री आहे िम्ह

समूहािील सदस्ाांना याची कल्पना देिाच आम्हाला स्वागि कराल आतण हा (मोफि) अांक िमु च्या

कमी वेळाि खूप भरभरून प्रतिसाद तमळाला हे तमत्रमांडळीनाही पाठवाल.

आम्हाला आनांदाने नमूद करावेस े वाटिे. इतिहासाच्या अतवरि मननानेच उत्तम राष्ट्र

ु ा" फे सबक
"इतिहासाच्या पाऊलखण ु समूहािील घडिे. सांकटकाळी इतिहासाच्या एखाद्या कोपऱ्याि

अनेक सभासदाांनी आम्हाला ‘तपिळखोरे लेण्याांमधील िेवणारा एक तदवा देखील राष्ट्राला चेिना देऊन जािो.

तशलालेख’, ‘तजतनयसच्या शोधाि’, ‘भारिीय इतिहास श

अट एकच - त्या तदव्यावरील काजळी काळजीपूवक

ु
-एक जनकीय ु
व पराित्वीय आढावा’ सारखे अनेक साफ करि राहण्याची जबाबदारी कुणीिरी घेण्याची

ससांदभश आतण तवषयाची सखोल माांडणी के लेले लेख गरज असिे. अज्ञानाच्या त्या अांधाराचा ठाव घेणारा

पाठतवले. एक लहानसा तदवा प्रत्येक वाचकाच्या मनाि अक्षण्ु ण

याखेरीज आमच्या तवनांिीला मान देऊन डॉ. िेवि राहो.

ु
रुपाली मोकाशी, नाना फडणवीसाांच्या वांशािील स्नषा ु
िम्हा-आम्हा लागो प्रकाशाची आस।

श्रीमिी वैशाली फडणीस इत्यादींनी इतिहासाच्या दावो इतिहास वाट भतवष्याची।।

प्रेमापोटी आपल्या व्यस्त वेळािून वेळ अप्रतिम लेख या या शभु च्छ

े ाांसह...

श
अांकासाठी तलहून तदले त्याबद्दल त्याांच े मनःपूवक

आभार. आपले,

महाराष्ट्राला शेकडो दजेदार तदवाळी अांकाांची ु ा सांचालक मांडळ

इतिहासाच्या पाऊलखण

ु ाि तदवाळी अांक
दीघशकालीन परां परा आहे. आिाच्या यग

देखील तडतजटल बनले आहेि. या सवश तदवाळी अांकाि

खास इतिहासाला वाहून घेिलेला इतिहासाच्या

ु
पाऊलखणाचा हा तडतजटल अांक नक्की स्विःची वेगळी

ओळख बनवेल असा आम्हाला आत्मतवश्वास आहे. या सूचना: सदर अांकाि प्रतसि झालेल्या लेखाांिील मिे ही

ु ा समूहाच्या
अांकािून आतण इतिहासाच्या पाऊलखण लेखकाांची असून त्याांच्या तवचाराांशी सांपादक मांडळ

इिर उपक्रमािून "ससांदभश" इतिहास तलतहण्या- सहमि असेलच असे नाही.

वाचण्याची सवय वाढीस लागावी हीच आमची इच्छा

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 3
 ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
इतिहासाच्या पाऊलखण 4
 नाना फडणीस
- वैशाली फडणीस

नाना हे इतिहासािील प्रतसि व्यक्ती होऊन गेले. राहूनच मराठी साम्राज् अगदी भारिभर लौतककाचे
पेशवाई मधील साडेिीन शहाणे म्हणून ज्ा व्यक्ती के ले आतण मराठी साम्राज्ाची समृिी, ऐश्वयश वाढतवले.
े ी अधे शहाणे असा त्याांचा उल्ले ख
प्रतसि होत्या, त्याांपक
ू श नाव बाळाजी जनादशन भान.ु
के ला जािो. त्याांच े सांपण
त्याांचा जन्म सािारा येर्थ े झाला, नानाांच े तशक्षण पेशवे
कुटां ुबािील मलाां
ु च े बरोबर झाले, वयाच्या १४ व्या वषी

नानाांच्या खाांदयावर फडणीसीची जबाबदारी आली

इत्यादी हे सवशश्रिु आहे. त्याांची कारकीदश ही उत्त्त्तर
ु ाने गाजली होिी. राजकायश धरांु धर
पेशवाईि प्रामख्य
असे त्याांच े व्यतक्तमत्व होिेच पण प्रकृ तिची सार्थ
अतिशय कमी असल्याने लढवय्या वृत्तीचे नव्हिे. याच
ु त्याांचा अधे शहाणे असा उल्ले ख के ला
कारणामळे
ु
नाना फडणवीस, तचत्रशाळा प्रेस, पणे
जािो. त्यावेळी असलेले पूण श शहाणे म्हणजे- १)
तनजामशाहीिील असलेले तवठ्ठल सदां ु र, २) पेशवाई
ित्कालीन भारिाि मराठे शाहीच्या
मधील सखारामबापू बोकील आतण ३) नागपूरकर
ु े नानाांचा परकीय लोकाांशी म्हणजे इांग्रज,
राजकायाशमळ
भोसले याांच े कारभारी देवाजीपांि चोरघडे. वरील व्यक्ती
पोिगुश ीज, फ्रेंच िसेच मघु लाांशी राजकीय सांपकश होिा.
या राज्कायशकुशल आतण लढवय्या अशा असल्याने
ु
त्या लोकाांच्या भाषा, वैज्ञातनक तशक्षण आतण इिर गण
ू श शहाणे ही पदवी धारण के लेल्या आहेि. पण अधे
सांपण
आपल्या देशािील लोकाांनाही उपयोगी व्हावे याकरिा
शहाणे असलेले नाना फडणीस हे हया सवाशि श्रेष्ठ ठरले
त्याांनी स्वि: अनेक गोिी तशकू न श्रीमांि पेशवे
िे के वळ बिु ीच्या जोरावर. िे स्वि: लढवय्ये नव्हिे
सरकाराांकरिा खास प्रतशक्षकाांची नेमणूक के ली. नाना
िरीही मराठे शाही २५ वषे के वळ त्याांच्या बिु ीच्या
हजरजबाबीपणा, चाियु ,श माणसाांची उत्तम पारख
जोरावर तटकू न रातहली. िसेच लढायाांच े तनयोजन
याांकरिा ख्यािनाम होिे. त्याांच्याबददलच्या चाियु श
आतण असांख्य स ैतनकाांना मागशदशशन करून त्याांच्या
ु म्हणजे
कर्था प्रतसि आहेि. त्याांचा अजून एक गण
ु येर्थ े
कारतकदीि असांख्य लढाया तजांकून दाखवल्या, पणे
त्याांचा देवावर तवश्वास होिा पण अांधश्रिाांवर अतजबाि

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 5
 ु
तवश्वास नव्हिा. त्याांच े राजकीय क्षेत्रािील न ैपण्य पाण्याच्या सोयीकरिा अनेक हौद बाांधनू जनिेची सोय
अलौतककच होिे, त्याकरिा त्याांच े हेरखािे अतिशय के ली. हया सवश बाांधकामाांचा उपयोग सवशसामान्य
उत्कृ ि होिे. त्याचा एक नमनु ा म्हणजे तदल्ली येर्थ े जनिेला झाला. कायगाांव, टोके , नेवासे, पांढरपूर, काशी
बादशहाच्या दरबारािील सवश घटना िसेच अशा धातमशक क्षेत्राांवर वाडे आतण नदयाांवर घाट बाांधले.
ु
अांि:परािील ु
घटना दोन िे िीन तदवसाि पण्याि कळि खोपली येर्थ े मांदीर व िलाव बाांधला. लोहगड येर्थ े िळे
असि. जलद गिीने बािमी पोहोचवणाऱ्या हेरास खोदले. स्वि:चे मूळ गावी वेळास येर्थ े श्री शांकराांच े
बक्षीस तदले जाई. इांग्लां ड, पॅतरस येर्थील घटनाांची मांदीर बाांधले आतण श्री दुगशतदवी मांतदराचा जीणोिार
ु दरबाराि येि असे. याचे
मातहिीही ८ तदवसाि पणे के ला. त्याचप्रमाणे वेरूळ, कोपरगाव येर्थ े वाडे बाांधले.
उत्तम उदाहरण म्हणजे फ्रेंच राज्काांिीची घटना काशीजवळील कमशनाशी नदीवर पूल बाांधला पण हा
ु त्याांनी याचा उपयोग
नानाांना िाबडिोब कळल्यामळे ु
पूल फ्रेंच लोकाांची मदि घेऊन बाांधला. पण्याि
आपल्या राज्ाच्या फायद्याकरिा लागलीच करून ु
शतनवारवाड्याची दुरूस्ती आतण सशोतभकरणाचे
घेिला. नानाांच हेरखािे अतिशय चपळ होिे, त्याांना कामही करवून घेिले. गणेश पेठ वसतवली. १७६८-६९
नजरबाज अर्थवा अखबारबाज असेही म्हणले जाि मध्ये मेणवली येर्थ े स्वि: करिा वाडा बाांधला, या
होिे. वाडयाजवळच श्री तवष्ू मांदीर आतण श्री तशव मांदीरां
नाना फडणीसाांनी राज्ामध्ये खूप मोठया बाांधली. राजकारणािून तनवृत्त झाल्यानांिर नानाांनी येर्थ े
प्रमाणाि बाांधकामे के ली, प ैकी प्रर्थम स्वि:करिा एक वास्तव्य करण्याचे ठरवले होिे पण िसे झाले नाही.
मोठा वाडा बाांधला ज्ाला ''नाना वाडा''च म्हणले जािे. नाना कलासक्त होिे. त्याांच्याकडे मोठया
िो शतनवार वाड्याच्या मागील बाजूस बाांधला आहे. प्रमाणाि तचत्रसांग्रह िसेच पोर्थीसांग्रह होिा.
इ.स. १७७४ मध्ये हा वाडा बाांधला. िसेच १७६९ साली तनरतनराळया तठकाणचे नकाशे आतण भूगोलाच्या
ू श्री तवष्ूच
स्वि:चे खाजगी मालमत्तेिन ां े एक मांदीर तशक्षणाकरिा पृथ्वीचा गोलही त्याांच्या सांग्रहाि होिा.
ु
बाांधले, त्याचे नाव बेलबाग मांदीर असे ठे वले. िे पण्याि आकाश तनरीक्षणासाठी त्याांनी तितटश लोकाांकडून
बधु वार पेठेि आहे. शक
ु वार पेठेि एक लाखेचा वाडा दुतबशणी तवकि घेिल्या होत्या. सवाई माधवरावाांच्या
ु
म्हणून वाडा बाांधला होिा िसेच पण्याि "नाना काळाि नाना फडणीसाांनी तचत्रशाळा आतण
पेठ''वसतवली. तिची रचना अतिशय उत्कृ ि पििीने तशल्पशाळा िापन के ल्या होत्या. सर चार्लस श मॅलेट
के ली आहे. १७९० मध्ये "घोडे पीर'' हा दगाश बाांधला याांची मदि घेऊन व आपल्या देशािील िाांबटाांना
आहे. सदातशव पेठेि हौदावर श्री शांकराांच े देऊळ ु के ली, िसेच श्री
प्रतशक्षण देऊन तचत्रशाळा सरू
ु
बाांधले. पण्याि येणा-या लोकाांच्या रहाण्याच्या ु के ले होिे पण पढेु
भगवद्गीिा छापण्याचे कामही सरू
सोयीकरिा बधु वार पेठेि अनेक वाडे बाांधले. तपण्याच्या राजकारणाच्या कामाच्या व्यापाि िे बांद झाले.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 6
 नानाांच े राजकीय महत्त्व अतिशय जास्त होिे.
त्याांनी स्वि:चे तशक्के ियार करून घेिले होिे व मोिशब
ियार के ला होिा. काहीवेळा पेशवे सरकारचा िर
काहीवेळा त्याांचा स्वि:चा तशक्का वापरला जाई. नाना
फडणीस या व्यक्तीवर तदल्लीचा बादांशहा अतिशय खूश
झाला होिा, त्यानी नाना फडणीसाांना तदल्लीि वतजरीची
नेमणूक करण्यातवषयी आमांत्रण तदले होिे पण
स्वामीभक्त नानाांनी िी तवनांिी नाकारली. पण बाांदशहाने
त्याांना प्रेमाने "चाांदीचे कलमदान" बक्षीस तदले आतण
त्याांना "कलम बहादर" असे गौरतवले. त्यावेळी
बादशहा असे म्हणाला, "ऐसा वजीर अगर हमारे
दरबारमें होिा, िो तकिना अच्छा होिा!" मेणवली येर्थ े
ु
नाना फडणीसाांनी बाांधलेला वाडा आजही सतििीि
आहे आतण िो लोकाांना दाखतवला जािो. वारस म्हणून
आमचे तिर्थे वास्तव्य आहे.
नाना फडणीस या अतिशय बतु िमान आतण
श ाांबद्दल
तवलक्षण व्यतक्तमत्व असणाऱ्या आमच्या पूवज
त्याांच े वारस म्हणून आम्हाला आदर आतण अतभमान
ु धन्य धन्य वाटिे. २३
वाटिो, या घराण्याि आल्यामळे
माचश २०१९ रोजी नाना फडणीस याांची २१८ वी
ु
पण्यतिर्थी असल्याने त्याचे औतचत्य साधनु हा लेख
तलहीला आहे.

ु असून स्विः इतिहास अभ्यासक आतण

(लेतखका बाळाजी जनादशन भानू उफश नाना फडणवीसाांच्या घराण्यािील स्नषा

मोडी तलपी जाणकार आहेि. सदर लेख हा त्याांच्या घराण्यािील कागदपत्राांच्या आधारे तलतहला आहे)

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 7
 तपिळखोरे लेण्याांमधील तशलालेख
- डॉ. रुपाली मोकाशी

तपिळखोरे येर्थील बौि लेणी औरां गाबाद प्रस्तिु लेण्याांमध्ये एकू ण ११ कोरीव लेख आहेि.

तजल्ह्यािील सािमाळा पवशिराांगाांि कोरतवली आहेि. प ैकी ७ लेखाांची नोंद बजेस व इांद्रजी याांनी के ली आहे

(२०°१५’ N; ७५°१५’ E) एकू ण १४ लेण्याांचा हा समूह आतण १९५९ मध्ये प्रतसि के लेल्या उत्खनन अहवालाि

प्राचीन भारिािील लयनिापत्याच्या पतहल्या एम एन देशपाांड े याांनी ४ नवीन लेखाांची नोंद के ली आहे.

टप्प्यािील आहे. सह्याद्री पवशिराांगाांिील इिर लेणी सवश लेख िाह्मी तलपी आतण प्राकृ ि भाषेमध्ये कोरलेले

समूहाांप्रमाणे ही लेणीदेखील पतिमेकडील सोपारा व आहेि. एकाही लेखामध्ये कालतनदेश नाही. परांि ु

भडोच सारखी प्राचीन बांदरे आतण उत्तरेकडील उज्ज ैन अक्षरवातटके च्या आधारे हे लेख इसवी सन पूव श दुसरे

सारख्या नगराांना जोडणाऱ्या प्राचीन व्यापारी मागाशवर शिक िे इसवी सनाचे पतहले शिक या काळाि

तनमाशण के ल्या असाव्याि. तपिळखोरे हे टॉलेमीने वणशन कोरलेले असावेि.

के लेले ‘पेट्रीगल’ आतण ‘महामायरु ी सूत्र’ या बौि ग्रांर्थाि

ां ु ा क्र. ३)
गजपृष्ठाकार छि आतण च ैत्यगृहाि (गफ
वणश के लेले ‘तपिांगलय’ हे शांकरी नावाच्या यक्षाचे िान
३७ साध्या अिकोनी स्तांभाांची काहीशी आिल्या तदशेन े
असावे.
ु द्वाराकडून उजव्या
कललेली मातलका आहे. प ैकी मख्य

लयनिापत्याच्या महायान काळाि येर्थ े नवीन राांगिे ील १० आतण ११ व्या स्तांभाांवर दानकत्यांनी नोंद

िापत्य तनमाशण झाले नाही मात्र बिु ाच्या तभत्तीतचत्राांच े के ली आहे. प्रस्तिु च ैत्यगृह अजांठा येर्थील प्राचीन लेण े

अवशेष तदसिाि. येर्थील ‘भारवाहक यक्ष, द्वारपालाांची क्र. १० च्या समकालीन असावे असे बजेस याांच े मि

जोडी, पांख असलेल्या अश्वाांची जोडी, बाह्यभागावरील आहे. स्तांभ क्र. १० ही प्रतिष्ठानच्या तमिदेव याची देणगी

हत्तींची मातलका या तवशेष मूिी आहेि. होिी. [पतिठाणा तमिदेवस गातधकस कुलस (र्थबो)

ु
दानां] बजेस याांच्या मिानसार या लेखािील अक्षरे
भारिािील इिर लयनिापत्याप्रमाणे येर्थहे ी
अशोकालीन िाह्मी तलपीशी साधर्म् श दाखविाि.
लेण्याच्या बाांधणीि सहभाग असणाऱ्या दानकत्यांच े
तमिदेव स्वि:ची ओळख ‘गतिक कुळािील’ अशी
तशलालेख कोरलेले आहेि. ित्कालीन धमश, समाज
करून देिो. टॉलेमी याने ‘ज्ॉग्रफी’ या ग्रांर्थाि प्रतिष्ठान
आतण राजकीय पतरतििी याांना जाणून घेण्यासाठी हे
ही सािवाहन राजा पळूु मावी याची राजधानी
ु साधन आहे.
कोरीव लेख हे एक अमल्य

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 8
असल्याची नोंद के ली आहे. ‘पेतरप्लस ऑफ एतरतियन के ले आहे. मात्र मागील प्रमाणे हे वैद्य स्वि:स राजवैद्य

सी’ या ग्रांर्थाि तलतहल्याप्रमाणे येर्थनू बॅतरगॅझा [भडोच] म्हणवि नाहीि.

ु े
येर्थ े व्यापार चालि असे. देश परदेशािील व्यापारामळ
च ैत्यगृहाच्या शेजारील क्र. ४ च्या लेण्यािील
ु होिी. सगां
सािवाहन काळाि सबत्ता ु धी द्रव्याांचा व्यापार
छोट्या खोल्याांच्या तभांिींवर हे चार तशलालेख कोरलेले
याचेच तनदशशक आहे. काले येर्थ े देखील च ैत्यगृहाच्या
आहेि. नागराजू याांच्या मिे या लेखाांिील अक्षरवातटका
ु
व्हराांड्याि उजवीकडे धेनकाकट येर्थील गतिक
तवशेषि: लां बाकार इकार आतण चौरस ‘स’ आतण ‘ह’ ही
तसांहदस याच्या दानाची नोंद आहे.
काहीशी नांिरच्या काळािील तदसिे. प ैकी पतहला लेख

ु ाने
स्तांभ क्र. ११ ही प्रतिष्ठानच्या सघकच्या मल भग्न आहे. त्यािील ‘मतगल’ याचे दान इिके च वाचिा

ु
तदलेली देणगी होिी. [पतिठाना सघकस पिान र्थबो येि.े [……त्रस मतगलस दानां]. दुसऱ्या लेखािील

दानां] या दानकत्याशन े स्वि:चे नाव आतण व्ययसाय ‘राजवज’ म्हणजेच राजवैद्य इिकीच अक्षरे उरली

याबद्दल काहीच मातहिी तदली नाही. या दोन्ही आहेि. तिसऱ्या आतण चौथ्या लेखाांि मतगल याची

लेखाांमधील अतधक तचन्हाप्रमाणे असलेला ‘क’ तकां वा ु गी ‘दिा’ आतण मल

मल ु गा ‘दिक’ याांची दाने कोरलेली

इांग्रजी उलट्या ‘व्ही’ प्रमाणे ‘ग’ हे अक्षर लेखाांची ु (म)तगलस दहुि ु दिाय
आहेि. [राजवेजस वतच्छपिस

प्राचीनिा दशशविे. ु
दानां] [राजवेजस वतच्छ(पिसम)तगल ु दिकस
स पिस

(दानां)]
लयनिापत्याच्या पतहल्या टप्प्याि तनमाशण

झालेल्या इिर लेण्याांि सािवाहन आतण शक एम. एन. देशपाांड े याांनी नव्याने के लेल्या

राजवांशाचे लेख तदसून येिाि. तपिळखोरे येर्थ े या उत्खननाि चार नवीन तशलालेख प्रकाशाि आले.

राजाांच े लेख नाहीि. मात्र याच लेण्यामधील तवतवध अक्षरवातटके च्या आधारे हे लेख इसवी सन पूव श दुसऱ्या

लहान खोल्याांच्या तभांिींवर कोरलेले चार लेख राजवैद्य ां ु ा क्र. ४

शिकािील असावेि. यािील दोन लेख गफ

मतगल आतण त्याच्या कुटां ुतबयाांच े आहेि. मतगल हा मध्ये आहेि. प ैकी पतहला लेख डावीकडच्या

वतच्छ याचा पत्रु होिा. स्वि:स राजवैद्य म्हणवणारा श भ

अधस्त ु ीने
ां ावर कोरलेला आहे. हा स्तांभ एका तभक्षण

मतगल हा ित्कालीन महत्वाच्या राजघराण्याच्या सेविे दान तदला होिा. [—–य तभछुतनया दानां र्थ(भो)]

असावा. अशाच प्रकारे नण्ण वैद्य याने कान्हेरी येर्थ े

ां ु े मध्ये पांख असलेल्या घोड्याच्या
याच गफ
आतण वैद्य इतसरतखि आतण त्याचा पत्रु वैद्य सोमदेव
ु
तशल्पावर एक लेख आहे. [(धे)नकटस समसपिेु न
याांनी कुडा येर्थ े दान तदल्याचे िाह्मी तशलालेखाांि नोंद
ु तदले
कण्हेन कि] हे दान कण्ह या समस याच्या पत्राने

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 9
आहे. या लेखाि देखील दानकत्याशतवषयीची अतधक िशािच च ैत्य लेण े क्र. ३ आतण लेण े क्र. ४ येर्थील

ु
मातहिी नाही मात्र आवजूनश के लेला त्याच्या धेनकाकट ु अजूनही
स्तांभाांची बरीच पडझड झाली आहे. त्यामळे

या गावाचा उल्ले ख तवशेष आहे. या गावाचा तनतिि काही तशलालेख नि झाल्याची शक्यिा आहे.

ु
ठावतठकाणा समजि नाही. मात्र धेनकाकट हे इसवी

ु
सनाच्या सरुवािीच्या काळािील एक महत्वाचे व्यापारी
संदर्भ:
कें द्र असावे. काले येर्थील च ैत्यगृहािील स्तांभाांवर
ु
धेनकाकटच्या पांधरा दानकत्यांची नावे कोरलेली
आहेि. त्यािील सहा यवन आहेि. शेलारवाडी येर्थ े
ु
धेनकाकटच्या ु
(धेनकाकडे
) नांद याचे दान नोंदले आहे.
या नवीन उत्खननादरर्म्ान एक भारवाहक
यक्षाची मूिी सापडली होिी. त्याच्या डोक्यावर एक
पात्र आहे आहे आतण मद्रु ेवर एक गूढ तिि आहे. या
मूिीच्या डाव्या िळव्याच्या मागील बाजूस िाह्मी लेख
कोरला आहे. त्याि ही मूिी कण्हदास या हीरणकाराने
(सोनार) के ली असल्याचा उल्ले ख आहे. [कण्हदासेन
हीरणकारेन किा]
ां ु ा क्र. ५ समोर पडलेल्या एका दगडावर एक
गफ
खांतडि लेख आहे त्यानून फारसा अर्थ शबोध होि नाही.
[…..यठ अतर्थसेतनया]
ु तपिळखोरे येर्थील लेण्याांची
तठसूळ दगडामळे
बाांधणीपिािच पडझड सरुु झाली होिी हे येर्थील
 Burgess James and Indraji
Bhagwanlal, Inscriptions from the
Cave Temples of Western India,
Government Central Press, 1881
 Deshpande Brahmanand, Yaksha
Worship in Ancient Maharashtra,
Annals of the Bhandarkar Oriental
Research Institute, Vol. 91 (2010), pp.
91-104
 Deshpande M N, The Rock Cut Caves
of Pitalkhora in the Deccan, Ancient
India, 1959, pp. 66-93
 Fergusson James and Burgess James,
The Cave Temples of India, Oriental
Books Reprint Corporation, Delhi,
1969, pp. 269-273
 Nagaraju S., Buddhist Architecture of
Western India, Agam Kala Prakashan,
Delhi, 1981
 Epigraphia Indica Vol – X, H Luders,
Appendix to Epigraphia Indica vol.10
(no. 1187-1193)
 Qureshi Dulari, Rock Cut Temples of
Western India, Bharatiya Kala
Prakashan, Delhi, 2010

प्राचीन काळािील जीणोिारावरून तदसून येि.े

(लेतखका तवद्यावाचस्पिी, प्राध्यापक, इतिहास सांशोधक आतण िाह्मी तलपी जाणकार असून 'अलौतकका' या तियाांचा
ु
इतिहास उलगडणाऱ्या पस्तकाच्या लेतखका आहेि)

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 10
 ु
तजतनयसच्या शोधाि: एका वैचातरक यिाचा इतिहास
- जयेश चाचड

ु हा प्रकार नवीन नाही. अनेक

इतिहासाि यि ु ाचा हा
तजतनयस मध्ये रां गलेल्या वैचातरक महायि
ु े इतिहासाने अनभवली
घनघोर यि ु आहेि. दोन तवलक्षण इतिहास....
ु
िल्यबळ पक्ष आपापले ु कौशल्य
यि दाखवि ु ाचा अभ्यास
तजतनयस मधील वैचातरक यि
ु ाांचा
परस्पराांवर माि करण्याचा प्रयत्न करिाि. या यि ु रां गले होिे त्या
करण्यापूवी ज्ा सांकल्पनेभोविी हे यि
ु े यि
इतिहास रांजक असिोच, पण काही यि ु भूमीवर वर सांकल्पनेचा इतिहास जाणून घेण े आवश्यक ठरिे.
लढली जाि नाहीि िर प्रतिस्पध्याशच्या मेंदूि लढली ु
कृ ष्तववर ही िशी जनीच सांकल्पना आहे.
ु ाांचा इतिहासही प्रत्यक्ष
जािाि. अशा या वैचातरक यि १७८३ साली लां डनच्या रॉयल सोसायटीि जॉन तमशेल
ु भूमीवर लढल्या जाणाऱ्या यि
यि ु ाएवढाच रां जक या तितटश शािज्ञाने सादर के लेल्या शोधतनबांधाि डाकश
असिो, आतण त्यािून जर प्रतिस्पधी तजतनयस टार अर्थाशि कृ ष्िारा अशी सांकल्पना माांडली होिी.
असिील िर मग त्याांची बतु िमत्ता पाहून आपण पढेु १७९६ साली तपअर तसमोन तद लाप्लास या फ्रेंच
ु
अक्षरशः र्थक्क होऊन जािो. असेच एक वैचातरक यि शािज्ञाने आपल्या "ला तसटम दू मोंद" या ग्रांर्थािून
ु ाि
लढले गेले िे काही तजतनयस प्रतिस्पध्यांमध्ये. यि साधारणपणे अशीच सांकल्पना माांडली. ही डाकश
पणाला लागले होिे िे क्ाांटम मेकॅतनक्स मधील काही टारची सांकल्पना म्हणजे कृ ष्तववर या सांकल्पनेची
मूलभूि तनयम. पतहला वार नकळिपणे एका तजतनयस सवाशि जनु ी आवृत्ती होिी. पढेु १९१५ साली
शािज्ञाने के ला होिा. क्ाांटम मेकॅतनक्सच्या मूलभूि आइन्स्टाइनने व्यापक सापेक्षिेचा तसिाांि माांडून
ित्वाांवर िो वमी बसला होिा. या ित्वाांचा होणारा ु
गरुत्वाकष शण आतण अवकाश काळािील वक्रिा

पराभव दुसऱ्या तजतनयस शािज्ञाला पहावि नव्हिा. यातवषयी सतवस्तर स्पिीकरण तदले. या व्यापक
मग िोही आपली वैचातरक आयधु े सरसावून या सापेक्षिेच्या तसिाांिािूनच कृ ष्तववराची सांकल्पना
ित्वाांच्या रक्षणासाठी सज्ज झाला. या दोन तदग्गजाां मध्ये डोकावि होिी. १९१६ साली कालश श्वाझशतिर्लड ह्याांनी
ु रांगले. या
जवळ जवळ दोन दशके हे वैचातरक महायि व्यापक सापेक्षिा तसिाांिािील क्षेत्रीय समीकरणे
ु ाि अतिशय तवलक्षण अशा स ैिाांतिक
वैचातरक महायि सोडवून कृ ष्तववराचे अतस्तत्व सूतचि के ले. १९५८
आतण तिि सांकल्पना शोधल्या गेल्या. स ैिाांतिक सालपयंि ु
गरुत्वाकष ु
शणामळे कोलमडून तबांदूवि
भौतिकशाि एका वेगळ्याच उांचीवर नेले गेले. या दोन ु ॅ तरटी हाच
होणाऱ्या िाऱ्यासाठी श्वाझशतिर्लड तसांग्यल
शब्द वापरला जायचा. ु ॅ तरटी
तसांग्यल म्हणजे

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 11
तवशेषाांविा तजर्थे भौतिकशािाचे सवश तनयम तफके
ु ॅ तरटी
पडिाि. ज्ा व्यापक सापेक्षिा तसिाांिािून तसांग्यल
ु ॅ तरटीपाशी
ची सांकल्पना येि े िो तसिाांिही तसांग्यल
तनकामी ठरिो. पढेु डेव्हीड तफां के लटाइन ने दाखवून
तदले की श्वाझशतिर्लड तत्रज्ा ही एक मयाशदा आहे. या
ू बाहेर
े ा आि वस्तू जाऊ शकिाि पण िेर्थन
मयाशदच्य
येऊ शकि नाहीि. वल्फ ां तरां डलर नी श्वाझशतिर्लड
ु गॅग
तत्रज्ेला इव्हें ट होरायझन असे नाव तदले. १९६७ साली
जॉन व्हीलर याांनी कृ ष्तववर या सांकल्पनेला ब्लॅ क होल
हा शब्द रूढ के ला.
तदग्गजाांमधील मधील यिु ज्ा सांकल्पनेभोविी
रांगले िी मध्यविी सांकल्पना म्हणजेच कृ ष्तववर
अर्थाशि ब्लॅ क होल आतण त्याचे घटना तक्षतिज अर्थाशि
ु रांगण्यासाठी
इव्हें ट होरायझन. तजतनयस मधील यि
पाश्वभूमी ियार झाली होिी. जॉन व्हीलर याांनी
"कृ ष्तववराला के स नसिाि" (black hole has no
hair) असा तसिाांि माांडला िर त्याांच े तशष्य जेकब
बेकेंटाईन याांनी कृ ष्तववराचा अव्यवतििपणाचा
तनदेशाांक (entropy) मोजण्याचे समीकरण १९७२
साली शोधले. याच दरर्म्ान एका तजतनयस शािज्ञाने
एक माटर स्ट्रोक लगावि कृ ष्तववराचे िापमान
ां ु वाद,
मोजण्याचे समीकरण शोधून उष्माभौतिकी, पज
सापेक्षिा एकत्र आणण्याचा प्रयत्न के ला. तजतनयसच्या
ु ािील प्रतिस्पध्यांप ैकी एक मािब्बर असे हे तजतनयस
यि
शािज्ञ होिे टीफन हॉतकां ग. हे समीकरण स ैिाांतिक
भौतिकशािािील एक महत्त्वाचे समीकरण होिे.
ु ाची तठणगी पडण्यास या समीकरणा
तजतनयसच्या यि
ु
पासून सरवाि ु ाचे कारण जरी हे समीकरण
झाली. यि
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु ािील दुसऱ्या तजतनयसची टीफन
नसले िरी या यि
हॉतकां ग बरोबर गतणिी ओळख याच सतमकरणापासून
झाली. हे दुसरे मािब्बर प्रतिस्पधी होिे बॅड बॉय ऑफ
तफतजक्स आतण तस्ट्रां ग तर्थअरीच्या सांिापकाांप ैकी एक
असणारे तलओनाडश सतस्कां ड.
ु ाि पतहला वार नकळिपणे टीफन
तजतनयसच्या यि
हॉतकां ग याांनी १९७६ साली के ला होिा. हॉतकां ग याांनी
माांडले की कृ ष्तववराचे घटना तक्षतिज हा एक न
परिीचा मागश आहे. कृ ष्तववराला िापमान असिे
म्हणजेच प्रारण तकां वा रेतडएशनही असणार. ब्लॅ क बॉडी
रेतडएशनच्या स्वरूपाि असणारे हे रेतडएशन पढेु
हॉतकां ग रेतडएशन म्हणून प्रतसि झाले. या हॉतकां ग
ु कृ ष्तववराच्या वस्तमु ानाि घट होिे
रेतडएशनमळे
आतण िे आकां ु चन पावू लागिे. शेवटी कृ ष्तववराचा
आकार प्लँक लाांबी एवढा झाला की हे हॉतकां ग रेतडएशन
र्थाांबनू कृ ष्तववर तवरून जािे. याच बरोबर खूप मोठ्या
मातहिीचा नाश होिो. हा क्ाांटम मेकॅतनक्स आतण
स ैिाांतिक भौतिकशािािील काही मूलभूि तसिाांिावर
आघाि होिा. हा आघाि वमी बसला होिा. तलओनोडश
सतस्कां ड आतण त्याांच े सहकारी जेराडश टी हुफ्ट याांना
क्ाांटम मेकॅतनक्सच्या मूलभूि ित्वाांचा होणारा तवनाश
पहावि नव्हिा. प्रतिकार करणे गरजेच े होिे, आतण
सतस्कां ड याांनी िे आव्हान स्वीकारले. तजतनयस मधील
ु ाचे तबगल
यि ु वाजले होिे.
हॉतकां ग याांनी क्ाांटम मेकॅतनक्स मधील
इन्फॉमेशन कां झव्हे शन या मूलभूि ित्वावरच
नकळिपणे हल्ला के ला होिा. हॉतकां ग याांच े म्हणणे होिे
की एकदा कृ ष्तववराचे घटना तक्षतिज पार के ले की मग
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
12
कृ ष्तववराच्या बाहेरील जगाच्या दृिीने मातहिी
नाहीशी झालेली असिे. तवश्वाि अशी कोणिीही गोि
नाही की त्याद्वारे या नि झालेल्या "मातहिी" बद्दल
आपल्याला काही मातहिी तमळू शकिे. जणू काही िी
एखाद्या भक्कम तिजोरीि बांतदस्त असल्यासारखी असिे.
ु े कृ ष्तववर तवरून जािे
जेव्हा हॉतकां ग रेतडएशनमळ
िेव्हा जणू काही आिल्या माहीिीसकट तिजोरीच नि
ु .
होिे. सतस्कां ड बेच ैन झाले होिे िे याच गोिींमळे
इन्फॉमेशन कां झव्हेशनच्या ित्वातवरुि हे होिे. पण
हॉतकां ग याांच े तनष्कषशच इिके अचूक आतण गतणिीदृष्ट्या
भक्कम होिे की या तनष्कषाशि दोष काढण्याइिकी जागा
नव्हिी. वास्ततवक हॉतकां ग याांनी भौतिकशािािील
अतिशय मूलभूि प्रश्न तवचारून त्याचे उत्तर देण्याचा
प्रयत्न के ला होिा. आतण सतस्कां ड याांच्या जवळ हॉतकां ग
ु र नव्हिे.
याांच्या अचूक उत्तराचे ित्कातलक प्रत्यत्त
ु ाि पतहला वार टीफन हॉतकां ग
तजतनयसच्या यि
याांनी के ल्यावर त्यातवरोधाि एका शािज्ञ गटाकडून
एक तवचार पढेु आला िो म्हणजे हायपरस्पेस तकां वा बेबी
यतु नव्हस शचा. हा प्रकार म्हणजे हॉतकां गच्या शिाांनीच
हॉतकां ग याांना माि देण्याचा प्रयत्न होिा कारण ब्लॅ क
होल अँड बेबी यतु नव्हस श हा शोधतनबांध हॉतकां ग याांनीच
ु
माांडला होिा. या नवीन तवचारानसार कृ ष्तववराच्या
आि अवकाशाची मोडिोड होऊन बेबी यतु नव्हस शची
तनतमशिी होि असावी. कृ ष्तववराि तशरलेली मातहिी
या हायपरस्पेस मध्ये बांतदस्त होि असावी. आतण जेव्हा
ु े कृ ष्तववर तवरून जािे िेव्हा
हॉतकां ग रेतडएशन मळ
िेव्हा कृ ष्तववराबाहेरील तवश्वासाठी तनरीक्षणासाठी
उपलब्ध होि नसावी. पण या तवचाराि प्रश्न असा होिा
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु े तनमाशण होणारे बाल तवश्व
की या हायपरस्पेस मळ
प्रसरण पाऊन कधी ना कधी मोठे होऊन मूळ
तवश्वापासून वेगळे होणार आतण त्याचा पतरणाम
मातहिी नि होण्यािच होणार. हॉतकां गही काही कच्च्या
ु
गरुचे चेले नव्हिे आतण स्विःच्या शिाांनी पराभूि
ु ीच नव्हिे. त्याांनी जे तवधान के ले
होण्यासारखे िर मळ
होिे त्यामागे अत्यांि उच्च प्रिीचे गतणि होिे.
यानांिर प्रतिकाराचा प्रयत्न झाला िो तलओनोडश
सतस्कां ड याांच े सहकारी जेराडश तट हुफ्ट याांच्याकडून.
हुफ्ट याांनी हॉतकां ग याांच्या दाव्या तवरोधाि कणभौतिकी
मधील एका सांकल्पनेचा आधार घेिला िो म्हणजे एस-
मॅतट्रक्स (S-matrix) अर्थाशि स्कॅ टतरां ग मॅतट्रक्स. एस-
मॅतट्रक्स मूलकणाांच्या टकरीचे सवश सांभाव्य मागश आतण
तदशा याांच्या इतिहासाचे एक गतणिी टे बल असिे. याि
सवश सांभाव्य कृ िी आतण त्याांच े सवश सांभाव्य पतरणाम
याांचा तवचार के ला जािो. उदाहरणच द्यायचे झाले िर
एस-मॅतट्रक्स मध्ये दोन मूलकणाांच्या टकरीिून
पदार्थांची तनतमशिी, िाऱ्याांची तनतमशिी, कृ ष्तववराची
तनतमशिी असा सवश इतिहास सामावलेला असिो. जर
सवश सांभाव्य शक्यिा अचूकपणे एस-मॅतट्रक्स मध्ये
नोंदवल्या िर घटनाांचा क्रम उलट तफरवून
कृ ष्तववराच्या तनतमशिीपासून िे मूलकणाांच्या
टकरीपयंिचा इतिहास अचूकपणे साांगिा येिो. हुफ्ट
याांच्या मिे कृ ष्तववराची तनतमशिी आतण पढेु होणारा
त्याांचा नाश या तनव्वळ मूलकणाांच्या टकरींचा तिि
ु ना इलेक्ट्ट्रॉन आतण प्रोटॉन
पतरणाम असिो. याची िल
याांच्या टकरीशी करिा येईल. या टकरीची िीव्रिा
वाढवली िर या टकरी मधून कृ ष्तववराची तनतमशिी
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
13
 ु जर आपण कमालीच्या
सहज शक्य आहे. त्यामळे
अचूकिेन े सवश शक्यिाांच्या नोंदी एस-मॅतट्रक्स मध्ये
ठे वल्या िर मातहिीचा तवनाश न होिा त्याबद्दल अचूक
भातकिे आपण करू शकू . ही कल्पना भन्नाट होिी. जरी
प्रत्यक्षाि आणणे कठीण असले िरी स ैिाांतिक दृष्ट्या
ु कॉम्पटु रच्या मदिीने बनविा
असे एस-मॅतट्रक्स सपर
ु
येऊ शके ल. तजतनयसच्या यिाि पतहल्या वारावर
ु तजतनयसचे होिे. आतण
प्रतिवार झाला होिा. पण हे यि
हॉतकां ग हे एक तजतनयस होिे हे लगेच तदसून येणार
होिे.
एस-मॅतट्रक्स (S-matrix) ही सांकल्पना वापरून
इन्फॉमेशन कां झव्हे शन चे ित्व अबातधि रहाि होिे. पण
याि त्रटु ी अशी होिी की सवश सांभाव्य शक्यिाांचा
कमालीच्या अचूकिेन े तवचार करावा लागि होिा. एक
लहानशी चूकही पूण श एस-मॅतट्रक्स कोलमडून पाडायला
परेु शी होिी. एक छोटीशी नोंदवली न गेलेली फोटॉनची
ु गि
सूक्ष्म हालचालही भूिकाळ आतण विशमानाशी ससां
नसलेला भतवष्यकाळ होण्यास कारणीभूि आहे.
हॉतकां ग याांनी आपण तजतनयस का आहोि हे दाखवून
देि या एस-मॅतट्रक्स तवरुि एक नवीन सांकल्पना माांडली
िी म्हणजे नॉट-एस-मॅतट्रक्स तकां वा डॉलर मॅतट्रक्स (एस-
मॅतट्रक्स म्हणजे S-matrix आतण नॉट-एस-मॅतट्रक्स
म्हणजे $-matrix अर्थाशि डॉलर या चलनाची खूण).
हॉतकां ग याांच्या मिे एस-मॅतट्रक्स
कृ ष्तववराच्या तनतमशिीपयंि ठीक आहे पण एकदा
कृ ष्तववर तनमाशण झाले की मग िे कोणत्या
मूलकणापासून तनमाशण झाले ही मातहिी आपणास
कधीच तमळू शकि नाही. ही मातहिी
कृ ष्तववराबरोबरच तवरून जािे आतण तिचा नाश
होिो. कृ ष्तववर तनमाशण झाल्यावर त्याि हायड्रोजनचे
अणू गेले, मोठाले ग्रह गेले की अँटी मॅटर गेले िरी एस-
मॅतट्रक्सचा आधार घेि जर ही प्रतक्रया उलट तफरवली
िर कृ ष्तववराि काय गेले हे आपण कधीच साांग ू
शकणार नाही. कृ ष्तववराचे घटना तक्षतिज अर्थाशि
इव्हें ट होरायझन ही एक न परिीची सीमा आहे. एकदा
ही सीमा ओलाांडली की मग बाह्य तवश्वाशी घटनाांचा
सांपकश िटु िो. यासाठीच हॉतकां ग याांनी एस-मॅतट्रक्सच्या
कृ ष्तववरा तवषयीच्या सांकल्पने तवरोधाि नॉट-एस-
मॅतट्रक्स तकां वा डॉलर मॅतट्रक्स ही सांकल्पना माांडली.
हॉतकां ग याांच्या मिे एस-मॅतट्रक्स मधील जराशी चूक
ू श इतिहास बदलण्यास कारणीभूि ठरू शकिे. एस-
सांपण
मॅतट्रक्सच्या सहाय्याने आपण न्यूतिअर बॉम्बच्या
ु
स्फोटाचा घटनाक्रम उलट तफरवून ही घटना ज्ामळे
घडली त्या हायड्रोजन, यरु ेतनयम, प्ल ुटोतनयम च्या
अणूपां यंि जाऊ शकिो पण कृ ष्तववराची तनतमशिी ही
एक तवशेष घटना आहे. एकदा का कृ ष्तववर आतण
त्याचे घटना तक्षतिज ियार झाले की मग िे कोणत्या
गोिीपासून ियार झाले याला काहीच अर्थ श रहाि नाही.
ु े च कृ ष्तववराला इन्फॉमेशन तसांक म्हणिाि.
त्यामळ
ु रां गि होिे. शहाला प्रतिशह आतण
तजतनयसचे यि
ु शह तदला जाि होिा. एस-मॅतट्रक्स हा
प्रतिशहाला पन्हा
हे हॉतकां गच्या इन्फॉमेशन लॉस ला तदलेला चेकमेट आहे
असे वाटि असिानाच हॉतकां ग याांनी डॉलर-मॅतट्रक्सचा
डाव टाकू न अजून आपणच "ग्रँडमाटर" आहोि हे
दाखवून तदले होिे.
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
इतिहासाच्या पाऊलखण 14
 ु आिा ऐन भराि आले होिे.
तजतनयसचे यि
ु कमालीचे एकिफी होि होिे.
आिापयंि िरी हे यि
जेराडश टी. हुफ्ट याांच्या एस-मॅतट्रक्स तवरुि टीफन
हॉतकां ग याांनी डॉलर-मॅतट्रक्सचा प्रतिडाव टाकू न
ु
इन्फॉमेशन कां झव्हेशनची उरलीसरली आशा ही
ु
सांपिाि आणली होिी. पढेु CGHS तर्थअरी (कॅ लन,
तगतडांग्स, हावे, स्ट्रॉतमांजर तर्थअरी) द्वारे सापेक्षिेवर
आतण त्या अनषांु गाने कृ ष्तववराच्या इन्फॉमेशन
पॅराडॉक्स वर एकतमिीय उपाय शोधण्याचा
के तवलवाणा प्रयत्न झाला. पण हॉतकां ग याांनी
भौतिकशािािील खूपच गहन आतण मूलभूि प्रश्न
तवचारून त्याांची उत्तरे शोधण्याचा प्रयत्न के ला होिा.
त्याांचा सामना करण्यासाठी तििक्याच िाकदीच्या
गतणिी शिाची आतण िे चालवण्यासाठी आवश्यक
असणाऱ्या दुसऱ्या तजतनयसच्या बतु िवैभवाची
आवश्यकिा होिी.
सतस्कां ड याांच्या मिे जर हॉतकां ग याांच्या मूलभूि
प्रश्नाांची वेगळी उत्तरे शोधायची असिील िर मग काही
ु मळ
सांकल्पना पन्हा ु ापासून अभ्यासण्याची गरज होिी.
हॉतकां ग याांच्या मिे जर कृ ष्तववराला िापमान असिे
आतण बेकेन्स्टाईन याांच्या मिे जर कृ ष्तववराला
स्विःचा अव्यवतििपणा असिो िर हे िापमान आतण
अव्यवतििपणा म्हणजे नक्की काय असिो हे जाणून
घेण्याची गरज होिी. उष्माभौतिकीच्या तनयमाप्रमाणे
ां होिा. सतस्कां ड याांनी
या दोन्ही सांकल्पनाांचा घतनि सांबध
या सांकल्पनाांचा सखोल तवचार करि असे माांडले की
अव्यवतििपणा हे दुसरे तिसरे काही नसून एखाद्या
व्यविेिील लपलेली मातहिी असिे. म्हणजेच
इतिहासाच्या पाऊलखण
अव्यवतििपणा तवतशि रचनाांच्या सांख्याांचा लॉगेतरदम
असिे. जर आपण भाांड्याि गरम पाणी ओिले िर त्या
पाण्याचे िापमान मोजू शकिो. सतस्कां ड याांनी या
िापमान मोजण्याचा खोलवर तवचार के ला. जर आपण
ूां ी रचना आतण हालचाल
भाांड्यािील पाण्याच्या रेणच
ू श मातहिी
ां ी सांपण
जाणून घेऊ शकलो िर त्या पाण्यासांबध
जाणून घेऊ शकिो. सतस्कां ड याांच्या मिे
अव्यवतििपणा हे या व्यविेि लपलेली मातहिी
मोजण्याचे एकक आहे. टीफन हॉतकां ग याांच्या क्ाांटम
मेकॅतनक्स वरील हल्ल्यातवरुि वापरण्यासाठी तलओनोडश
सतस्कां ड गतणिी आतण स ैिाांतिक हत्यारे पारखून घेि
ु आिा िल्य
होिे. आिापयंि एकिफी होणारे हे यि ु बळ
होणार होिे.
कृ ष्तववराच्या इन्फॉमेशन पॅरॅडॉक्स वरून
ु ाि आिा सतस्कां ड उिरले होिे. मातहिीने
रांगलेल्या यि
एकदा कृ ष्तववराचे न परिीचे घटना तक्षतिज पार के ले
िर त्या मातहिीला कृ ष्तववराच्या बाहेर येण्याचा
कोणिाच मागश नाही, िे कृ ष्तववर तवरून गेल्यावर या
मातहिीचा नाश होिो हा हॉतकां ग याांचा तवचार सतस्कां ड
याांना कुठेिरी खटकि होिा. पण हॉतकां ग याांच्या
बतु िमत्ते बद्दल त्याांना पूण श आदर आतण तवश्वास होिा.
कृ ष्तववराचे िापमान आतण अव्यवतििपणा याांचा
अतिशय मूलभूि पािळीवर तवचार करून त्याांनी
माांडलेल्या गतणिािून एक तवलक्षण सांकल्पना डोकावि
ु
होिी. या सांकल्पनेला सरवािीला सतस्कां ड याांनी
ु
"होरायझन अॅटम्स" असे नाव तदले. या सांकल्पनेनसार
कृ ष्तववराच्या इव्हें ट होरायझनवर अतिशय पािळ,
ु एक प्लँक लाांबी एवढा अत्यच्च
समारे ु िापमानाचा पडदा
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
15
असिो. पढेु हीच "होरायझन अॅटम्स"ची सांकल्पना पढेु
कृ ष्तववराच्या भौतिकशािाि "स्ट्रे च्ड होरायझन"
म्हणून प्रतसि झाली. स्ट्रे च्ड होरायझन हे अतििप्त
मूलकणाांचा अतिशय पािळ असा पडदा असिो.
ु
पृथ्वीच्या वािावरणाशी याची काहीशी िलना करिा
येईल. आिा सतस्कां ड याांनी कृ ष्तववरा बद्दल एका
ु
स ैिाांतिक प्रयोगाबद्दल तवचार करण्यास सरुवाि के ली.
प्रयोग साधा होिा. समजा दोन अांिराळयात्री अॅतलस
आतण बॉब एका कृ ष्तववरापासून काही अांिरावर
आहेि. अॅतलसने कृ ष्तववराच्या तदशेन े जाण्याचे आतण
बॉबने तिचे तनरीक्षण करण्याचे ठरवले. इर्थे दोन
तनरीक्षणे होणार होिी. एक म्हणजे बॉबने के लेले
तनरीक्षण आतण दुसरे अॅतलस कृ ष्तववराच्या जवळ
जाि असिाना करि असणारे तनरीक्षण.
१) बॉबच्या दृिीने तवचार के ल्यास त्याला स्ट्रे च्ड
होरायझन म्हणजे अतििप्त होरायझन अॅटम्स चा पडदा
जो अॅतलस बाळगि असलेली सवश मातहिी हॉतकां ग
रेतडएशन मध्ये परावतिशि करणारा स्रोि भासेल.
२) अॅतलसच्या दृिीने तवचार करिाना तिला इव्हें ट
होरायझन पार करेपयंि फारसे काही जाणवणार नाही.
ु ॅ तरटी
पण एकदा का इव्हें ट होरायझन पार के ले तसांग्यल
पयंिचा तिचा प्रवास खूपच भयानक असेल.
वरवर पाहिा ही दोन्ही तनरीक्षणे परस्परतवरोधी
वाटिाि पण सतस्कां ड याांनी असे माांडले की ही दोन्ही
तनरीक्षणे एकाच वेळी बरोबर आहेि. सतस्कां ड याांनी
यावेळी आधार घेिला होिा िो क्ाांटम मेकॅतनक्सच्या
सांिापकाांप ैकी एक असणाऱ्या एका तजतनयस
शािज्ञाच्या एका सांकल्पनेचा.
इतिहासाच्या पाऊलखण
हे तजतनयस शािज्ञ होिे िे नोबेल पातरिोतषक
तवजेि े आतण अणूच्या सांरचनेची प्रतिकृ िी माांडणारे
शािज्ञ तनर्लस बोहर. तनर्लस बोहर आतण अल्बटश
आइन्स्टाइन याांचा क्ाांटम मेकॅतनक्स वरून रां गलेला
ु
वाद सप्रतसि आहेच. याच वादाचा पतरणाम म्हणून
बोहर याांनी माांडलेल्या एका सांकल्पनेचा सतस्कां ड याांनी
आधार घेिला. क्ाांटम मेकॅतनक्स मध्ये कॉतप्लमॅन्टातरटी
म्हणून ही सांकल्पना प्रतसि आहे. साधारणपणे क्ाांटम
मेकॅतनक्स मधील तवरोधाभासाांच्या सांदभाशि ही
सांकल्पना बोहर याांनी वापरली होिी. फोटॉन काही
ु
तवतशि पतरतििीि कणाांच े गणधमश दशशविाि िर काही
ु
तवतशि पतरतििीि लहरींचे गणधमश दशशविाि. डबल
स्लीट प्रयोगाने हे तसि करिा येि.े बोहर याांनी
कॉतप्लमॅन्टातरटी या सांकल्पनेिनू असे माांडले की
"फोटॉन हे कण आतण लहर आहेि" या तवधानापेक्षा
"फोटॉन हे कण तकां वा लहर आहेि" हे तवधान जास्त
सांयतु क्तक आहे. कॉतप्लमॅन्टातरटीची सांकल्पना
हायझेनबगशच्या अतनतिििेच्या ित्वाि पण वापरिा
येि.े काही प्रयोगािून आपण कणाांची गिी मोजू शकिो
िर काही प्रयोगािून कणाांची तििी. सतस्कां ड याांनी हेच
ित्व कृ ष्तववरासाठी वापरून नवीन सांकल्पना माांडली
िी म्हणजे ब्लॅ क होल कॉतप्लमॅन्टातरटी. बॉब आतण
अॅतलस च्या वैचातरक प्रयोगाबद्दल बोलायचे झाले िर
अॅतलस कृ ष्तववराचे घटना तक्षतिज पार करिाना दोन्ही
शक्यिा एकाच वेळी सत्य असिाि. अॅतलस जवळील
मातहिी कृ ष्तववराि नि होईल तकां वा कृ ष्तववराच्या
घटना तक्षतिजावर एखाद्या फोटोकॉपी मशीन सारखी
परावतिशि होईल. सतस्कां ड याांच्या मिे हॉतकां ग रेतडएशन
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
16
 ु
मळे बनणारे स्ट्रे च्ड होरायझन हे फोटोकॉपी
मतशनसारखे काम करेल. ब्लॅ क होल कॉतप्लमॅन्टातरटी हा
सतस्कां ड याांनी लगावलेला माटर स्ट्रोक होिा.
ु ाि आिा िल्यबळ
तजतनयसच्या यि ु प्रतिकाराला
ु
सरवाि झाली होिी.
हॉतकां ग याांनी माांडलेल्या इन्फॉमेशन पॅरॅडॉक्स वर
एक तवलक्षण सांकल्पना माांडून सतस्कां ड याांनी
तजतनयसपणाि हम भी कुछ कम नही असे दाखवून
तदले. ही तवलक्षण सांकल्पना होिी होलोग्राफीक
इमेजची. सतस्कां ड याांच्या बॉब आतण अॅतलस
याांच्यावरील वैचातरक प्रयोगाि दोन परस्परतवरोधी
शक्यिा आढळू न येि होत्या. पण सतस्कां ड याांच्या मिे
त्या परस्परतवरोधी नसून दोन्ही एकाच वेळी सत्य
होत्या. याचे कारण म्हणजे दोन्ही शक्यिा एकाच वेळी
पडिाळू न पहाणे शक्य नव्हिे. कृ ष्तववराच्या
ु े आतण हॉतकां ग रेतडएशन मळ
अव्यवतििपणा मळ ु े
ियार होणारे स्ट्रे च्ड होरायझन ओलाांडि असिानाच
अॅतलसच्या तत्रतमिीय फ्रेम ऑफ रेफरन्सची एक
तद्वतमिीय प्रतिमा कृ ष्तववराच्या घटना तक्षतिजा बाहेर
रें गाळे ल. हे एखादया होलोग्राम सारखे असेल. या
तद्वतमिीय प्रतिमेला सतस्कां ड याांनी नाव तदले
होलोग्राफीक इमेज. अॅतलस बरोबर मातहिीचे जे काही
तबटस ् (तद्वतमिीय तवश्वाि याांना तपक्सेल म्हणिाि िर
तत्रतमिीय तवश्वाि याांना वोक्सेल म्हणिाि) असिील िे
या होलोग्राफीक इमेजच्या सहाय्याने कृ ष्तववराबाहेर
राहिील आतण इन्फॉमेशन कां झव्हेशन चे ित्व अबातधि
राहील. पढेु जरी कृ ष्तववर हॉतकां ग रेतडएशन मळे
ु Susskind
तवरून गेले िरी या होलोग्राफीक इमेजच्या मूल कणाांच े
इतिहासाच्या पाऊलखण
तवश्लेषण करून कृ ष्तववरािील घटना तक्षतिजा-
पलीकडील मातहिीबद्दल आपण जाणून घेऊ शकू . याही
पढेु जाऊन सतस्कां ड याांनी माांडले की आपल्या
तवश्वािील घटनाांची होलोग्राफीक इमेज ज्ञाि तवश्वाच्या
सीमाांवर असेल. (अर्थाशि ही सीमा प्रत्येक सेकांदाला
ु े आपले तवश्व कदातचि
तवस्तारि असिे) त्यामळ
एखाद्या चितु मशिीय तवश्वाची तत्रतमिीय होलोग्राफीक
इमेज असण्याची शक्यिा आहे.
२००४ साली हॉतकां ग याांनी आपली चूक मान्य
करि डॉन पेज याांच्याशी १९८० साली लावलेल्या प ैजेि
आपली हार कबूल के ली. याि प ैजेच े बक्षीस म्हणून
हॉतकां ग याांनी पेज याांना एक डॉलर तदला होिा.
ु ाची साांगिा झाली िरी काही
तजतनयसच्या यि
नवीन तक्षतिजे शािज्ञाांना गवसणी घालण्यासाठी
खण ु ाचा
ु ावि होिी. काही तवलक्षण सांकल्पना या यि
पतरणाम म्हणून व्यक्त होि होत्या. त्याांचा वेध
घेण्यासाठी तजतनयसचा शोध चाल रहाणार होिा....
संदर्भ:
 कृष्णहववर: प्रा. मोिन आपटे
 कृष्णहववरे : प्रा. हनवास पाटील
 The Brief History of Time: Stephen
Hawking
 Black Hole and Baby Universe:
Stephen Hawking
 The Black Hole War: Leonard
 The Fabric of Cosmos: Brian Greene
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
17
  https://www.quantamagazine.org/ste illuminates-the-black-hole-
phen-hawkings-black-hole-paradox- information-paradox/
keeps-physicists-puzzled-20180314/  https://youtu.be/KR3Msi1YeXQ
 https://qz.com/1420737/stephen-
(लेखक तवज्ञान, तवशेषिः खगोलशािाचे जाणकार
hawkings-final-scientific-paper-
आहेि)

पाच खांडाि असलेल्या आठ तनरतनराळ्या दुतबशणींच्या साहाय्याने, 'इव्हेन्ट होरायझन टे तलस्कोप'च्या साहाय्याने नासाने

घेिलेले मेतसयर ८७ नावाच्या दीतघशके च्या कें द्रिानी असलेल्या कृ ष्तववराचे छायातचत्रां. या कृ ष्तववराचां वस्तमु ान

ु
आपल्या सूयाशच्या वस्तमानापे
क्षा साि अब्ज पटींनी जास्त आहे.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 18
 ऐतिहातसक तकिाब
- श्रेयस बाबासाहेब पाटील

ां ी वाचन करिाना बऱ्याच रां जक

इतिहासा सांबध असे तकिाब तदले जाि कारण तकिाब धारण

गोिी वाचनाि येिाि अशीच एक गोि तजच्याबद्दल करणाऱ्याला सन्मान तमळावा आतण राजकायश

अपूवाशई वाटली िी म्हणजे तकिाब. मूळ शब्द तखिाब करणाऱ्याांना उत्तेजना तमळावी आतण त्याांनी तकां वा

असून तकिाब असा अपभ्रांश झाला असावा. तखिाब हा इिराांनी िे पाहून त्याकामी परि उत्साहाने प्रयत्न

मूळ फारसी शब्द आहे त्याचा मराठी अर्थ श पदवी आहे. करावेि. असे तकिाब तमळणां हे त्याकाळी खूप

आजही पदवी धारण करणे तकां वा पदवी तमळणे ही अतभमानाचां समजलां जायचां. तकत्तेक जणाांना तमळालेले

अतभमानास्पद गोि समजली जािे िशीच िी तकिाब हे त्याांनी तकां वा त्याांच्या कुटां ुबीयाांनी आडनाव

ु ीन काळाि पण समजली जायची. त्याकाळी

मध्ययग तकां वा नाव या स्वरूपाि आजिागायि धारण के लेि

सरदार, मावळे , अतधकारी, तशपाई याांना चाांगलां काम उदाहरण द्यायचां झालां िर िर मोतहिे घराण्याि

के ल्याबद्दल तकिाब तदले जाि तकां वा काही राजे स्विः 'हांबीरराव' हा तकिाब नाव म्हणून धारण के ला जािो िर

तकिाब धारण करीि. मोगलाांच्या िसेच समकालीन भोसले घराण्याच्या शाखेस तदलेल्या पदवीचे 'घोरपडे'

ु
मतस्लम शासकाांच्या कायशकाळाि िर तकिाब द्यायचां हे आडनाव झाले.

आतण स्विःला घ्यायचां प्रमाण खूप जास्त होि. इिकां

हे जे तकिाब त्याकाळी तदले जाि त्याला एक अर्थ श
की प्रत्येक मोगल बादशाह नी स्विःच्या नावाला
असायचा िसेच बहुिाांश तकिाब हे फारसी भाषेि
उपनाव तकां वा तकिाब लावून घेिले होिे. मोगल
असायचे कारण त्याकाळी ही भाषा प्रचतलि होिी. या
आपल्या सरदाराांना तकरकोळ कामतगरीसाठी फार
तकिाबाांच े अर्थ श जाणून घेण े हे खूप रोचक असिां. आज
मोठ्या अर्थाशच े व मानाचे तकिाब देि आतण याच प्रमाण
या तकिाबाांबद्दल माझ्या वाचनाि ज्ा गोिी आल्या
सांभाजी महाराजाांच्या तवरुि दतक्षणेि मोतहमेवर
त्याबद्दल मातहिी देि आहे पण हा तवषय खूप मोठा
आल्यावर िर खूप वाढलां कारण मोगलाांना मराठ्याांनी
असल्याने तवस्तारभयास्तव मी नेमक्या शब्दाि हा लेख
त्रस्त करून ठे वले होिे आतण त्याांचा आत्मतवश्वास
तलहायचा प्रयत्न के लेला आहे आतण तकिाब या
ढळला होिा कदातचि िो वाढावा म्हणून औरांगजेब
तवषयाबद्दल माझ्या वाचनाि आलेल्या गोिी मी या
मोतहमेवर जाणाऱ्या प्रत्येक सरदारास तकिाब िसेच
लेखाि देि आहे. या तकिाबाांबद्दल मातहिी ही
इिर मान सन्मान देि होिा.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 19
 ु
कालानक्रमाने तदलेली नाहीये याची नोंद घ्यावी पण
शक्य तिर्थे घटनेचा कालावधी नमूद के ला आहे. या
लेखाचा उद्देश एवढाच आहे तकिाबाांबद्दल आतण त्या
तवषयीच्या घटनेबद्दलचा रांजक इतिहास डोळ्यासमोर
यावा.
िर आिा आपण पाहूया कुणी कुणाला कोणिे
तकिाब तदले आतण त्यामागचा इतिहास काय आहे.
ु
१) भोसले घराणे हे राजपिान्याहून दतक्षणप्राांिी
आलेले होिे तससोद्याचा राजा अजयतसांग याने
स्विःच्या पिाि तससोद्याचा राणा म्हणून स्विःच्या
ु
पिण्याची तनवड के ली म्हणून त्याचे दोन्ही पत्रु
सजनतसांग आतण क्षेमतसांग नाराज होऊन दतक्षणेि
आले. सजनतसांग याने बहमनी राजाची सरदारकी के ली
पढेु िो मरण पावला. त्याच सजनतसांगचा वांशज
कणशतसांग याने खेळणा (म्हणजे आिाचा तवशाळगड)
तकल्ल्याला घोरपड लावून (म्हणजे घोरपडीच्या
साहाय्याने चढून) िो अतजांक्य असा तकल्ला तजांकून
तदला. या लढाईि कणशतसांग धारािीर्थी पडला म्हणून
महांमद बहामनीने कणशतसांग याचा पत्रु भीमतसांग याला
'राजा घोरपडे बहाद्दर' हा तकिाब आतण कनाशटकािील
ु
मधोळ व ८३ गावाांची नवीन जहागीर नेमनू तदली.
िेव्हापासून भोसले घराण्याच्या एका शाखेस 'घोरपडे'
हे उपनाम पडून मधु ोळाांस त्याांच े कायमचे वास्तव्य
झाले.
(सं दभड :- इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग -२)
इतिहासाच्या पाऊलखण
२) जावळीचे मोरे घराणे हे आतदलशाहीचे
सरदार व विनदार घराणे होिे त्याांचा तशवाजी
महाराजाांच्या स्वराज्-सांकल्पाला कायम तवरोधच
ां ी हकीकि अशीही आहे
रातहला त्याांच्या घराण्यासांबध
तक, पूवी कनाशटकाि आतदलशहाच्या पदरी मोरे
ु फ
आडनावाचा नाईक होिा याला यस ू आतदलशहाने
१२००० स ैन्य देऊन नीरा आतण वारणा या दोन
ु ख जो तक घेण्यास फार कठीण होिा िो
नद्याांमधला मलु
घेण्यास पाठतवले त्यावेळी त्याांनी िो प्रदेश तशक्यांकडून
तजांकून घेिला म्हणून आतदलशहाने त्याांच्या नावाला
'चांद्रराव' हा तकिाब जोडून त्याला जावळीचा राजा
के ला हे नाव या घराण्याला तपढ्यानतपढ्या चालि आले.
(सं दभड :- ग्ां ट डफ : हिस्टरी ऑफ मराठा'ज (मराठ्ां िी
बखर)
३) अहमदनगरच्या तनजामशाहीिील रिाजी
मोतहिे हे तशवरायाांच्या पत्नी सोयराबाई याांच े आजोबा.
त्याांच्या महत्वपूण श पराक्रमाबद्दल त्याांना तनजामशहाने
'बाजी' हा तकिाब तदला होिा.
अर्थ श:- योिा
(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा -- डॉ. सदाहशव
हशवदे )
ु े
४) मतलक अांबरने के लेल्या तवश्वासघािामळ
शहाजीराजे तनजामशाही सोडून आतदलशाहीि आले
िेंव्हा त्याला इिका आनांद झाला तक त्याने आजपयंि
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
20
कुठल्याही तहांदू सरदाराला न तदलेला 'सरलष्कर' हा नाईकजी, सयाजी असे सहा पत्रु होिे यािील मोठा

तकिाब त्याांना देऊन त्याांचा बहुमान के ला. ु गा बाजी याांनी फिेहखानाच्या लढाईि झेंडा परि
मल

आणण्याची कामतगरी के ली होिी याबद्दल तशवाजी

ु
अर्थ श:- सेना प्रमख
महाराजाांनी त्याांना 'सजेराव' हा तकिाब तदला होिा.
(सं दभड :- इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग -२)

अर्थ श:- प्राांिाचे अगर राज्ाचे भूषण

५) तमत्राांनो, आपल्या सवांना परांु दरचा िह माहीि (सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा - डॉ. सदाहशव
हशवदे )
आहे या िहाि महाराजाांनी २३ तकल्ले मोगलाांकडे सपूु द श

के ले होिे हा िह होण्यास कारणीभूि होिे औरांगजेबाचे ु गा

८) इ. स. १६५७-५८ मध्ये खेमसावांिाांचा मल

राजपूि सरदार तमझाशराजे जयतसांग. याांच े घराणे म्हणजे लखम सावांि याांनी कुडाळच्या देसायाांचा मलु
ु ख

प्रभू रामचांद्राांच े पत्रु कुश याांची शाखा म्हणून याना बळकावला आतण तशवाजी महाराजाांच े माांडतलकत्व

कुशवाह/कछवाह असही म्हांटल जािां. या घराण्याला स्वीकारले. तशवाजी महाराजाांनी त्याांना 'सरदेसाई' हा

मोगलाांनी 'तमझाशराजे' हा तकिाब तदला होिा. तकिाब तदला.

अर्थ श:- राजपत्रु अर्थ श:- जकाि / सारा वसूल करण्याचा अतधकार

(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा --डॉ. सदाहशव ु अतधकारी (देसायाांच्या वरचा हुद्दा)
असलेला मख्य
हशवदे )
(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा - डॉ. सदाहशव
हशवदे )

६) 'अफझलखान' हे नाव नसून तवजापूर

दरबारािील भटारखान्याि असणाऱ्या भटारणीचा पत्रु ९) इ. स. १६६६ मध्ये नेिोजी पालकर याांच्या

अब्दुल्लाखान भटारी म्हणजेच अफझलखान याला ु

जागी तशवाजी महाराजाांनी कडिोजी गजर याांना

सरदार झाल्यावर तदला गेलेला तकिाब होिा. सरनोबिी देऊन त्याांना 'प्रिापराव' हा तकिाब तदला.

अर्थ श:- उत्तम, श्रेष्ठ अर्थ श:- शूरवीर

(सं दभड :- इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग -१) (सं दभड :- इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग -१)

७) कान्होजी जेध े हे तशवाजी महाराजाांच े तवश्वासू १०) आग्र्याहून औरां गजेबाच्या कै दिे नू सटु ू न

सरदार होिे त्याांना बाजी, सांभाजी, तशवजी, चाांदजी, येिाना तशवाजी महाराजाांनी लहान वयाच्या

शांभरु ाजाांना प्रवासाची दगदग सोसवणार नाही िसेच

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 21
पाळिीवर असलेल्या मोगल स ैन्यापासून शांभरू ाजाांची
ु
िात्परिी ु
सटका व्हावी म्हणून शांभरु ाजाांना मर्थरु ेि
मोरोपांिाांच्या नािेवाईकाांकडे ठे वले. पढेु जेंव्हा राजे
स्वराज्ाि पोहोचले त्यानांिर त्या नािेवाईकाांनी
म्हणजेच कृ ष्ाजीपांि, काशीपांि आतण तवसाजीपांि या
ु ना राजगडावर सखरूप
बांधनूां ी शांभराजाां ु पोहोचवले
त्यावेळी महाराजाांनी त्याांना 'तवश्वासराव' हा तकिाब
तदला व पालखी, घोडे, सरां जाम व बहुमानविे तदली.
अर्थ श:- तवश्वासास पात्र
(सं दभड :- सभासद बखर)
११) तशवाजी महाराजाांनी आपल्या हांसाजी
मोतहिे नामक धारकऱ्याला सरनोबि करून त्याला
'हांबीरराव' हा तकिाब तदला
(सं दभड :- सभासद बखर)
पण हांबीरराव हा तकिाब या घराण्याला पूवीपासून होिा
असे काही फारसी कागदपत्राि उल्ले ख आहेि. हांबीरराव
हा तकिाब पूण श घराण्याला तदलेला असल्याचे तदसून
येि.े कारण पढेु बऱ्याच कागदपत्राि अनेक व्यक्तींनी हा
तकिाब धारण के ल्याचे तदसून येि.े हांबीरराव हा
अमीरराव या शब्दाचा अपभ्रांश आहे. अमीर चा अर्थ श
होिो अतधकारी तकां वा शासक तकां वा हुकू म देणारा.
१२) सांभाजीराजाांनी गोव्यावर के लेल्या स्वारीि
(र्थोरली स्वारी ज्ाला पोिगुश ीज 'व्हडले राजीक' असां
म्हणिाि) पोितुश गजाांचा पूण श पराभव झाला. मोतहमेचा
इतिहासाच्या पाऊलखण
गोव्याच्या व्हॉइसरॉयवर एवढा पतरणाम झाला तक त्याने
गोवा येर्थील आपली राजधानी मामाशगोव्याला
हलतवण्याचा बेि के ला त्याने सांभाजी राजाांच्या
वतकलास 'राजदूि' (Emhaixado) हा तकिाब तदला.
िसेच याआधी सांभाजीराजाांना फक्त राजा असे
सांबोधणारे पोिगुश ीज सांभाजीराजाांना 'छत्रपिी' हे
अतभधान लावू लागले.
अर्थ श:- राजाांचा (राज्ाचा) दूि/वकील
(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा - डॉ. सदाहशव
हशवदे )
१३) सांभाजी राजे गोव्याच्या मोतहमेवर जाऊन
आले आतण त्याांनी रायगडावर आल्यावर त्याांच े तमत्र
िसेच सल्लागार असणाऱ्या कतव कलश याांना
सवाशतधकार देऊन त्याांना 'कुलइततियार' हा तकिाब
तदला.
अर्थ श:- सवाशतधकार असणारा व्यक्ती
(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा - डॉ. सदाहशव
हशवदे )
१४) तशवाजीराजाांच्या मृत्यनू िां र औरां गजेबाने
दतक्षणेिील पािशाह्या आतण मराठी साम्राज् नि
करायचा चांग बाांधला आतण दतक्षणेची मोहीम सरुु
के ली. त्याने आधी कुिबु शाही आतण आतदलशाही
सांपवायचे ठरवले. त्याने गोवळकोंड्याच्या तकल्ल्यावर
हल्ला चढतवला. तकल्ला सर होि नाही असे तदसिाच
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
22
त्याने कुिबशहाचा
ु सरदार शेख तनजाम यास तफिूर ममलकिमदार:- प्राांिाचा आगर देशाचा आधारस्तांभ

ु रशबखान' हा तकिाब आतण ६

के ले आतण त्यास 'मक्क
तहांदुराव:- तहांदू धमश प्रेमी (याचा वेगळा असा अर्थ श नाही)
ु रबखानाने
हजार मनसब व इिर इनाम तदले. याच मक्क
अमीर-उल-उमराव:- श्रीमांिाांमधील श्रीमांि
पढेु सांभाजी राजाांना कै द के ले.

तहम्मिबहाद्दर:- धाडसी वीर तकां वा शूरवीर

अर्थ श:- जवळचा / तनकटि
(सं दभड :- हिटर्णीस बखर)
(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा - डॉ. सदाहशव
हशवदे )

श ाांना
१७) हरजीराजे महातडक याांच्या पूवज

१५) सांभाजीराजाांच्या अटके नांिर मोगल सरदार तवजापूरच्या बादशहाांनी 'रायािराव' हा तकिाब तदला

इतिकादखान याने रायगडाला वेढा घालन रायगड होिा.

िाब्याि घेिला या कामतगरीबद्दल औरांगजेबाने त्याला

अर्थ श:- रावाांच े राव
ु
'झतल्फकारखान' हा 'तकिाब तदला.
(सं दभड :- ज्वलज्ज्वलनते जस सं भाजीराजा - डॉ. सदाहशव
हशवदे )
अर्थ श:- प्रेतषि महमांदच्या िलवारीचे नाव

(सं दभड :- मोगल दरबारिी बातमीपत्रे )

ु
१८) झल्फीकारखानाने रायगड घेिला आतण

राजाराम महाराजाांना महाराष्ट्र सोडून जाणे भाग पडले

१६) सांभाजी महाराजच्या मृत्त्यनू िां र ऑगट
पण दतक्षणेि तजांजीकडे गेल्यानांिर राजाराम
१६८९ मध्ये सांिाजी घोरपडे आतण सहकाऱ्याांनी
महाराजाांनी चार तवश्वासू माणसाांच्या हािाि
औरांजबे ाच्या छावणीवर छापा घािला आतण शाही
स्वराज्ाचा कारभार सोपतवला िे चार लोक म्हणजे
ू े िणावे कापले आतण सोन्याचे कळस
डेऱ्याच्या िांबच
रामचांद्रपांि भादणेकर, शांकराजीपांि गाडेकर, सांिाजी
ु होऊन राजाराम
कापून आणले या गोिीवर खश
घोरपडे, धनाजी जाधव.
महाराजाांनी सांिाजीस 'ममलकिमदार', सांिाजीचे बांध ू

बतहजी याांना 'तहांदुराव', िसेच मालोजी याांना 'अमीर- त्यावेळी महाराजाांनी रामचांद्रपांिाांना

उल-उमराव' आतण तवठोजी चव्हाण याांना 'हुकू मिपनाह' हा तकिाब देऊन गौरतवले आतण िे जे

'तहम्मिबहाद्दर' असे तकिाब तदले. हुकू म करिील िे प्रसांगी छत्रपिींनीही मोडू नयेि असे

अर्थ श:-

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 23
के ले. िसेच राजाराम महाराजाांनी शांकराजी पांिाांना ु ी मबां ु ई िे सावांिवाडी तकनाऱ्याचे
कान्होजींची तनयक्त

'राजाज्ञा' हा तकिाब तदला. सांरक्षण करण्यासाठी के ली. इ. स. १६९४ मध्ये

तवजयदुगश तकल्ल्याची सूत्र े त्याांच्या हािी तदली आतण

काही कागदपत्राि शांकराजी पांिाांचा उल्ले ख
बाळाजी तवश्वनार्थ याांच्या मध्यिीने त्याांना 'सरखेल'
'मदार-उल-महाम' असाही येिो.
आतण 'वजारिमाब' हे तकिाब वांशपरां परागि कायम
राजाराम महाराजाांनी धनाजी जाधव याांनाही
के ले.
'जयतसांगराव' हा तकिाब तदला.
अर्थ श:-
अर्थ श:-
ु (ऍडतमरल)
सरखेल:- आरमार प्रमख
हुकू मिपनाह:- हुकुम करण्याचा अतधकार असलेले
वजारिमाब:- वतजराच्या योग्यिेचा
राजाज्ञा:- ज्ाांची आज्ञा राजाच्या आज्ञेसारखीच
(सं दभड :- दयाड राज कान्होजी आं ग्े -डॉ. सदाहशव हशवदे ,
समजावी असे मराठा आरमार -एक अनोखे पवड - डॉ. सहिन पें डसे )

मदार-उल-महाम:- राज्ाचे आधारस्तांभ

जयतसांगराव:- तवजयी वीर (शेर) २०) खांडरे ाव दाभाडे याांची एकतनष्ठ सेवा, उत्तम

(सं दभड :-
प्रकारची मसलि व लढाईचे धाडस पाहून छत्रपिी

१) भारत इहतिास सं शोधक मंडळ त्रै माहसक वषड ९४, लेख
- राजाराम छत्रपती, लेखक - गु रुप्रसाद काहनटकर
२) मिाराष्ट्रातील प्रहसद्ध सरदार घरार्णी - प्रा. म. रा.
कुलकर्णी
राजाराम महाराजाांनी त्याांना 'सेनाखासखेल' हा तकिाब
देऊन विे, तशरपेच, हत्ती, घोडा, तनशाण व जरीपटका
तदली.

३) इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग ३)

अर्थ श:- राजाच्या र्थेट तनयांत्रणाखाली असणाऱ्या

ु
घोडदळाचा प्रमख

१९) सांभाजीराजाांच्या मृत्यनू िां र मराठा (सं दभड :- दाभाडे घराण्यािा इहतिास मारुतराव परां डेकर)

आरमाराची जबाबदारी कान्होजी आांग्र े याांच्याकडे

आली त्याांनी आरमार बळकट के ले. राजाराम

२१) छत्रपिी शाहू महाराज मोगलाांच्या कै दिे नू
महाराजाांच्या मृत्यनू िां र कान्होजींच्या कामाची दखल
सटु ू न आल्यावर स्वराज्ाची घडी तवस्कटलेली होिी
िाराराणीसाहेबाांनी घेिली आतण कान्होजींची मराठा
त्यावेळी बाळाजी तवश्वनार्थ याांनी काही काळािच मोठी
ु
आरमाराचे मख्य अतधकारी म्हणून तनवड के ली.
सेना उभी के ली व अनेक बांड े मोडून काढली म्हणून शाहू

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 24
महाराजाांनी श्रीमांि बाळाजी तवश्वनार्थ याांना 'सेनाकिे' अर्थ श:- िलवारबाजी मध्ये पटाईि असणारा

हा तकिाब तदला होिा.

स्रोि:- मराठी तवश्वकोश

अर्थ श:- ज्ाांनी स ैन्य उभे के ले असे (सं दभड :- खोबरे कर हव. गो. गु जराते तील मराठी राजवट,
पुर्णे, १९६२)
(सं दभड :- इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग -२)

२२) मोगली कै दिे नू सटु ू न आल्यावर शाहू

महाराजाांनी आपला राज्ातभषेक करवून घेिला आतण २४) पालखेडला बाजीरावाांनी तनजामाला धूळ

आपले अिप्रधान मांडळ नेमले. पण एवढ्यावरच न चारली होिी त्यानांिर १० वषांनी मोगलाांकडे

र्थाांबिा त्याांनी मदिीिून उिराई होण्यासाठी अनेकाांना बाजीरावाांशी लढायला, टक्कर द्यायला कुणी पयाशय

पदे तदली. त्याि त्याांनी परसोजी भोसले याांना नव्हिा म्हणून पांगि बादशहाांनी त्याला परि बोलावून

ु हा तकिाब तदला आतण नागपूरकडील

'सेनासाहेब सभा' त्याची शाही बडदास्त ठे ऊन त्याला 'असफजाह' हा

ु
मलुख जहागीर म्हणून तदला. तकिाब तदला आतण स ैन्य देऊन मराठ्याांच्यावर रवाना

के ले.
अर्थ श:- सरलष्कर च्या बरोबरीचा पण सेनापिीच्या

खालच्या हुद्द्याचा स ैन्याचा अतधकारी पढेु हीच तनजामशाही 'असफजाही' म्हणून उदयास

आली.
ु
(शब्दशः अर्थ श:- एका सभ्याचा सेनापिी)

(सं दभड :- मिाराष्ट्रािा इहतिास -मराठा कालखंड १७०७ ते अर्थ श:- चिरु सल्लागार
१८१८ हव. गो. खोबरे कर)
(सं दभड :- मराठी ररयासत खंड ४)

ु
२३) मराठे शाहीिील एक सप्रतसि घराणे म्हणजे
२५) इ. स. १७५५ नांिर जेंव्हा नजीबखान रोतहला
ु
गायकवाड घराणे या घराण्याचे मूळपरुष दमाजी
याने तदल्ली िाब्याि घेिली होिी िेंव्हा पेशव्याांच े सरदार
गायकवाड हे खांडरे ाव दाभाडे याांच्या स ैन्याि सरदार
तवठ्ठल तशवदेव तवांचरू कर याांनी १५ तदवस लढून तदल्ली
होिे. या दमाजी गायकवाडाांनी तनजामाबरोबर
सर के ली म्हणून तवठ्ठल तशवदेव याांना बादशहाने
झालेल्या बाळापूर येर्थील लढाईि बराच नावलौतकक
ु ल्क
चाांदवड िालुक्यािील जहागीर व 'उमदेिल्म ु ' हा
तमळवला म्हणून खांडरे ावानी त्याांची तशफारस छत्रपिी
तकिाब तदला.
शाहू महाराजाांकडे के ली िेंव्हा शाहू महाराजाांनी त्याांना
अर्थ श:- राज्ाचे आधारस्तांभ
'समशेरबहाद्दर' हा तकिाब तदला.
(सं दभड :-

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 25
इहतिासाच्या पाऊलखुर्णा भाग -१
ु मोगल
सोडला होिा. तकरकोळ कारणासाठी सिा
हवं िूरकर घराण्यािा इहतिास - िरी रघुनाथ गाडगीळ)
बादशहा तकिाब वाटि असि. जस तक सांिाजी घोरपडे

ू ी बािमी देणाऱ्या इसमास औरां गजेबाने

याांच्या मृत्यच

२६) काही तकिाब असे आहेि तक नांिर िे आडनाव ु खबरखान' असा तकिाब तदला होिा. (सांदभश:-
'खश

म्हणून धारण के ले गेले याबद्दल एक गमिीदार हकीकि मोगल दरबारची बािमीपत्रे). इिकां च काय तदलेले

अशीही आहे, पेशव्याांच े सरदार आनांदराव रास्ते याांच्या तकिाब खराब कामतगरी के ल्यावर काढून घेिल्याची,

ु
घराण्यािील एका परुषाने आधी कधीिरी आतदलशहा िसेच काही सरदाराांनी तकिाब मागून घेिल्याची

कडे काम करिाना वेळणेश्वर प्राांिािील तबनवारसी उदाहरणे मोगलाांच्या इतिहासाि आहेि.

तमळकि जप्त के ली. ही तमळकि लाखो रुपयाांची होिी.

आपला इतिहास अश्या रां जक गोिींनी भरलेला
सदरची जप्त के लेली सांपत्ती नीट बांदोबस्ताि
आहे. आतण अश्या रां जक गोिी वाचकाांना कळाव्याि
तवजापूरकर बादशहाच्या दरबारी हजर के ली. बादशहा
म्हणून हा लेखनप्रपांच. लेखनसीमा.
िी लाखो रुपयाांची तमळकि पाहून म्हणाला तक "रसद

पोहोचानेवाला गोखले (मूळ आडनाव) बडा रास्त

आदमी है! इसमेस े २-३ लाख रुपया खा जािा िोभी

हमकूां मालम नही होिा. इस वास्ते आजसे इनकु रास्त

कहीना. "
(टीप:- वरील लेखासाठी जे सांदभश तदले आहेि त्यािील
आतण अशा रीिीने गोखल्याांच े आडनाव 'रास्ते' झाले.
फार र्थोडे सांदभश हे मूळ सांदभश आहेि. आतण बाकीचे
पढेु छत्रपिी शाहू महाराजाांच्या मध्यिीने आनांदराव
आहेि िे मूळ सांदभांचा अभ्यास करून तलतहलेल्या
रास्त्ाांच्या बतहणींचे म्हणजे गोतपकाबाईंचे लग्न श्रीमांि
प्रतर्थियश लेखकाांच े सातहत्य आहे जे कठोर
नानासाहेब पेशवे याांच्यासोबि झाले.
सांशोधनािून तनमाशण झालेले आहे.)
अर्थ श:- (वर तदलेलाच आहे)

तवशेष आभार:- श्री. सत्येन वेलणकर, ज्ाांनी अवघड

(सं दभड :- गोखले व गोखले-रास्ते घराण्यािा इहतिास -
गोहवं द हवनायक आपटे )
तकिाबाांच े अर्थ श लावण्यासाठी मागशदशशन के ले.
िर तमत्राांनो, अशी आहे तकिाबाांची गम्मि. हे आतण

असे बरेच तकिाब तदल्याची इतिहासाि नोंद आहे.

मोगलाांनी िर तकिाब देण्याि आपला हाि खूपच तढला

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 26
 कुळकर्था औरांगजेबाच्या मामाची
शास्ताखान (काही तठकाणी शाइस्ताखान तकां वा
शाइस्ताहखान) मघु ल दरबारािील एक नामवांि
ु च्या
सरदार! दख्खन व बांगालसह अनेक सभ्याां
ु दारीवर असलेला हा शास्ताखान ज्ाच्यावर
सभे
ु
सरवािीस बादशाह औरां गजेबाची फार मजी होिी, पण
आपल्या कमाशन े ही मजी घालवलेल्या आतण
ुश
बांगालमध्ये डच, पोिगीज लोकाांवर िाबा तमळवणाऱ्या
शास्ताखानाची ही कर्था. ही कर्था फक्त शास्ताखानाची
नाही, िर पतरतििीने रांकाचा राजा आतण राजाचा रां क
कसा होिो, हे पतरतििीचे नाट्य दाखतवणारी ही कर्था.
एक नामवांि घराणां, अगदी अमाप वैभव असलेलां हे
घराणां. पण काळ असे काही चक्र तफरविो आतण
त्यायोगे पतरतििी अशी काही बदलिे की हे वैभवशाली
ु
घराणे दातरद्र्याच्या गिेि लोटले जािे. पण पन्हा
काळाचे चक्र तफरिाि, पतरतििी बदलिे आतण
दातरद्र्याच्या गिेि लोटले गेलेले हे घराणे वैभव
तशखराला पोहचिे, अश्याच पतरतििीच्या बदलत्या
कुशीची ही कहाणी. स्विःच्या नावाचे डांके
तपटवणाऱ्याला एका 'पहाड के चूह'े ने कशी धास्त
बसवली, ही कर्था त्या पराभवाची व त्या पराभूि
सरदाराची! ही वांशकर्था आहे दस्तूरखद्दु जहाांगीर आतण
शहाजहानच्या सासऱ्याची आतण स्विःला आलमगीर
म्हणतवणाऱ्या औरांगजेबाच्या मामाची! ही कर्था आहे
इतिहासाच्या पाऊलखण
- अतनके ि वाणी
्
अमीर-उल-उमराव नवाब-बहादुर तमझाश अबूिालीब
शास्ताखानाची!
ही कर्था सरुु होिे, खरु ासान अर्थाशि इराणच्या
दरबारािून. इराणचा राजा िहमास्प हा इराणचा
राज्किाश होिा. ह्या िहमास्पच्या दरबाराि ख्वाजा
महम्मद शरीफ नावाचा वजीर होिा. ख्वाजा महम्मद
शरीफ हा तशयाधमी असून उत्तम कवी होिा. पढेु
िहमास्पने त्यास यज्द प्राांिाचा कारभार तदला. ख्वाजा
शरीफ हा इ. स. १५७७ मध्ये मरण पावला. याचा एक
ु गा तगयास बेग.
मल
ु महांमद
तमझाश तगयासबेग, त्याला तमझाश घ्यासद्दीन
असेही म्हणि. पािात्य ग्रांर्थकार ह्यास अयाझ म्हणिाि.
बाप मेल्यावर त्याला दातरद्र्य आले. त्यावेळी आपले
ु े, एक मल
दोन मल ु गी व बायकोसह िो इराणािून
तनघाला. रस्त्ाि त्याला दरोडेखोराांनी लुटले. िेव्हा
त्याच्याजवळ फक्त दोन खेचर रातहले. त्यावर िे
आळीपाळीने बसि. कां दहार येर्थ े पोहचल्यावर त्याची
ु गी झाली. तिचे नाव
बायको प्रसूि होऊन तिला एक मल
ु
तमहरुतन्नसा. आपल्या हालाकीच्या पतरतििीमळे
ु ीला रस्त्ाि ठे वले व िो पढच्या
तगयासबेगने त्या मल ु
प्रवासाला तनघाला. पण ही िाटािूट तनयिीला मान्य
नव्हिी. वाटे ि प्रवास करि असिाांना तगयासबेगला
मतलक मसूद नावाचा एक व्यापारी प्रवासी भेटला. िो
तहांदुिानाि जाि होिा. ह्या मतलक मसूदनेच
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
27
तमहरून्नीसाला आणून तगयासबेगला तदले. अशी
हकीकि तरयासिकार गो. स. सरदेसाई देिाि. पण
ु ीला वाटे ि सोडून काही पाऊले पढेु
तगयासबेग त्या मल
ु
गेल्यावर िी मलगी रडू लागली. तगयासबेगला हा तवरह
ु ीला परि
सहन होईना. म्हणून िो आपल्या मल
ु ीला एका सापाने
घेण्यासाठी मागे तफरला. आपल्या मल
तवळखा घािला आहे, असे त्याला तदसले. पण
तनभशयपणे िो तिच्याजवळ गेला. िोच सापाने तवळखा
काढून िो तनघून गेला आतण तगयासबेग आपल्या
ु
मलीला घेऊन पढेु तनघाला. अशी हकीकि History
ु
of Begum Nurjahan ह्या पस्तकाि ु
लेखक सगम
आनांद देिाि. ह्यासाठी िे Nurjahan and
Jahangir-Elphinstone and Lenenpolle
ह्या ग्रांर्थाचा सांदभश देिाि. ह्या मतलक मसूदने
तगयासबेगला तहांदुिानाि आणून अकबर व त्याची भेट
करवून तदली. त्यास अकबराने नोकरीि घेिले.
अकबराच्या २४ व्या राज्ारोहण वधाशपनतदनी त्याने
तगयासबेगला ३०० स्वाराांची मनसब तदली. ही मनसब
पढेु वाढि जाऊन तगयासबेग एक हजारी मनसबदार
ु
झाला. त्याला काबलची तदवाणी तमळाली. तगयासबेग
हा राजकीय सांभाषणाि तचत्तवेधक, उत्कृ ि पत्रे
तलतहणारा व दरबारी विशनाि िरबेज होिा. जहाांगीर
ितिावर असिाांना त्याला इतिमादुल्ला ही पदवी
तमळाली.
पढेु तमहरून्नीसाचे जहाांगीरशी लग्न झाले.
जहाांगीरने िीचे प्रर्थम 'नूरमहल' (राजवाड्याची प्रभा)
व नांिर नूरजहान (जगत्प्रभा राणी) असे नामकरण के ले.
इतिहासाच्या पाऊलखण
इ.स. १६११ मध्ये हे लग्न झाले आतण तमहरून्नीसाची
जगत्प्रभा राणी (नूरजहान) झाली. ह्याच जगत्प्रभा
राणीने तगयासबेगच्या अवघ्या घराण्याला प्रभा
आणली. दातरद्र्याच्या गिेि पडलेल्या ह्या घराण्यावर
ु
आिा महागड्या सवातसक अत्तराांचा तछडकावा के ला
ु ू नही न पाहणाऱ्या ह्या
जाि होिा. कधीकाळी कोणी ढांक
घरािील व्यक्तींना आिा कुतन शसाि के ले जाऊ लागले.
ु वजीर झाला. पढेु इ.स.
नूरजहानचा बाप मख्य
१६२२ मध्ये तिची आई - असमि बेगम- तगयासबेगची
पत्नी मरण पावली. पढेु िीन मतहन्याांनी तगयासबेग मरण
पावला. त्याची कबर आग्र्याजवळ आहे. िो स्वभावाने
धातमशक होिा. मात्र िो लाच भरपूर घ्यायचा. ह्यास िीन
ु े असावी. याचा दुसरा मल
िे चार मल ु गा मीझाश अबल
ु
हसन उफश आसफखान पढेु प्रतसतिस आला.
पढेु प्रतसतिस आलेल्या ह्या आसफखानाचा जन्म
बहुदा खरु ासानमधील असावा. मोगल राजदरबारािील
अत्यांि नावाजलेला सरदार म्हणून आसफखानाची
ओळख होिी. हा मघु ल दरबारािील मनसबदार िर
होिाच पण काही काळ हा स ैन्याचा सेनापतिही होिा.
ु
िो बांगाल, लाहोर अश्या सभ्याचा ु दारही होिा.
सभे
जहाांगीर आतण शहाजहान ह्या दोन मघु ल बादशहाांच्या
कारकीदीि त्याने नोकरी के ली.
ु
सन १५१६-१७ च्या समारास इांग्रज वकील र्थॉमस
रो भारिाि आला. त्यावेळी जहाांगीर बादशहा होिा.
रोने काही व्यापारी मागण्या जहाांगीरसमोर ठे वल्या.
'आमच्या मालावार जकाि घेऊ नये, इांग्रजाांना हवा तिर्थे
व्यापार करिा यावा' इ. मागण्याांचा त्याि समावेश
होिा. काही मागण्या मान्य करून बादशहाने त्यास
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
28
फमाशन तदले. पण त्यास फमाशनाऐवजी पक्का िहनामा
हवा होिा. पण जर बादशहाने पक्का िहनामा करून
ु अतधकाऱ्याांच े विशन तनयांतत्रि होईल,
तदला, िर मघल
म्हणून आसफखानाने दुभाष्यास तफिवले. दुभाषी
बोलि असिाांना आसफखान व शाहजादा खरशु म त्यास
ु करीि. पढेु रोने आसफखानास लाच म्हणून
खाणाखणा
ु
एक मोठे मोिी नजर के ले. आिा मात्र आसफखान खश
झाला.
ु च
आसफखान हा शाहजादा खस्र ु ा तवरोधक होिा.
ु स
आपली बतहण नूरजहान सोबि खस्र ु राज्प्रातप्तपासून
दूर ठे वण्यासाठी दोघाांनी खपु करामिी के ल्या. पढेु
ु स
खस्र ु म्हणजे शहाजहानास राज् तमळाले, त्याकाळाि
आसफखान वजीर होिा. जहाांगीर बादशहाच्या सन
१६१६ च्या वाढतदवसतनतमत्त आसफखानाने मेजवानी
तदल्याचा उल्ले ख आहे. ३१ माचश १६१६ रोजी ही
मेजवानी झाली.
ु
सन १६३०-३१ च्या समारास शहाजहानने
दतक्षणेि स्वारी के ली. तनजामशाही व मघु ली सेना
तमळू न दतक्षणेि धमु ाकुळ घाल लागली. त्याांनी
आतदलशाहीवर आक्रमण के ले, त्यावेळी आसफखान
ु सेनापति होिा. त्यावेळी मरु ारपांि व
त्या सेन ेचा मख्य
खवासखानाने ह्या मोगली स ैन्याचा पराभव के ला.
१५०००च्या स ैन्यासह मोगलाांच्या मागे लागलेल्या ह्या
आतदलशाही स ैतनकाांनी मोगलाांना राज्ाच्या बाहेर
हाकलले. ह्या पराभवाने शहाजहान आसफखानावर
नाराज झाला. त्याने खानाला परि बोलावून
महाबिखानाला पाठतवले.
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु गा शास्ताखान हा पढेु
आसफखानाचा एक मल
ु ाचे नाव
प्रतसतिस आला. आसफखानाच्या दुसऱ्या मल
ु गशु उमेदखान असे देिो.
मनूची बझ
आसफखानाचा ु गा
मल शास्ताखान हा
औरां गजेबाचा तहितचांिक होिा. औरां गजेबाने दाराला
कै द के ल्यावर त्याला मारून टाकावे, असा सल्ला
देणाऱ्याि शास्ताखानही होिा.
ु
इ. स. १६३०-३१ च्या समारास शहाजहानने के लेल्या
ु हसन,
दतक्षण स्वारीि आजमखान, ख्वाजा अबल
तमझाशराजा जयतसांग आतद सरदाराांसह आसफखान व
ु गा शास्ताखानही होिा. त्यानांिर १६३५ च्या
त्याचा मल
दुसऱ्या मघु ल स्वारीिही शास्ताखान होिा. ह्या स्वारीि
ु
त्याने जन्नर व सांगमनेर तजांकले. पढेु १६३६ च्या
ु
समारास खानजमान ह्या मघु ल सरदाराने शहाजीवर
हल्ला के ला. तनजामशाहीला वाचतवण्याच्या प्रयत्नाि
असलेला शहाजीराजा परींड्यावर गेला. पढेु त्याने
रायबागच्या वस्त्ा लुटून कृ ष्ानदीच्या काठावर िो
र्थाांबला. ह्याचवेळी शास्ताखान शहाजीपत्रु सांभाजीचा
पाठलाग करण्यासाठी नातशककडे गेला. शहाजी व
सांभाजी कोकणाि एकत्र आले. आपल्या कुटां ुबाच्या
ु
रक्षणासाठी िे दोघे जन्नरला गेले. िेर्थ े लहानशी लढाई
होऊन मघु लाांना माघार घ्यावी लागली. िेव्हाच
शास्ताखानाची फौज आल्याने शहाजी भीमानदीकडे
गेला. ह्याच वेळी ६ मे १६३६ रोजी मघु ल व
आतदलशहाचा िह झाला व उभयांिाांनी शहाजीतवरुि
ु मोतहम आरां तभली.
सांयक्त
पढेु शहाजहान आजारी असिाांना त्याने
ु ाला-दाराला-
बांगालकडे असलेल्या आपल्या मल
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
29
आग्र्यास येण्याबाबि पत्र तलतहले. 'दारा येण्याआधी एतप्रल १६६२ रोजी खानावर छापा घािला. ह्याि
ु
िम्ही आग्र्यास येऊन पोहोचले पातहजे' अश्या खानाची िीन बोटे िटु ली. त्याचबरोबर त्याचा एक
आशयाचे पत्र शास्ताखान, अमीदखानादी ु गा-अबल
मल ु फिेहखान, एक जावई, बारा बायका

औरांगजेबाच्या तहितचांिकाांनी त्यास तलतहली. पढेु हे जखमी झाल्या.

दाराला समजल्यावर त्याने शास्ताखान व अमीनखान तद. २५ मे १६६३ रोजीच्या सूरिेहुन मद्रासकडे
याांना आपल्या वाड्याि कै द के ले. रोशन आरा बेगम ह्या पाठवलेल्या इांग्रजाांच्या पत्राि ह्या हल्ल्याच्या उल्ले खासह
ु ीने बादशहास ही पत्रे बनावट
शहाजहानच्या मल ु
त्याि खानाचे नकसानही ु
तदलेले आहे. सरिकर इांग्रज
असल्याचे साांतगिले. बादशहास िीचे म्हणणे खरे वाटून म्हणिाि, "....
ु
त्याने उभयिाांची सटका के ली. Killed so great persons wounded
ह्यानांिर शास्ताखान काही काळ माळव्याचा Shafta Ckaun killed 12 of his women
ु दार असावा. त्यानांिर त्याला इ. स. १६४८ च्या
सभे and wounded 6, killed his eldest son
ु
समारास ु
गजरािची ु दारी देण्याि आली. पण
सभे and sonn in law, wounded 2 more...."
िेर्थील त्याच्या असमाधानकारक कारभाराने त्याला ह्याच बरोबर कॉिा द गादश, र्थेवने ो ई. परकीय प्रवासीही
ु तदला.
बादशहाने दक्खनचा सभा ह्या हल्ल्याचा उल्ले ख करिाि. त्याचबरोबर
ु
समारे इ. स. १६४९ िे १६५२ ह्या काळाि औरां गजेबनार्म्ाि याचा उल्ले ख येिो. अबे करेची अशी
ु
दतक्षणच्या सभ्यावर राहून त्याला पन्हा ु
ु गजरािचा ु
सभा ु
समजूि आहे की, तशवाजी महाराज तवजापरकराां
च्या
देण्याि आला. पढेु १६५९ साली तशवाजी महाराजाांच्या ु वजीर आहेि, त्याच अनषांु गाने िो
दरबारािील मख्य
ु
तवरोधाि त्याची दतक्षणच्या सभ्यावर ु झाली.
नेमणक मातहिी देिो.
ह्याचबरोबर तवजापरु व गोवळकोंडा येर्थील बादशहाांना ह्या प्रकरणाि काही लेखक आणखी एक घटना
धमक्या देऊन त्याांच्याकडून येणारी खांडणी वाढवून साांगिाि. िी म्हणजे तशवाजी महाराज शास्ताखानाच्या
घ्यावी, असा आदेशही त्यास तमळाला. खान ८० हजार ु ीला घेऊन गेले. तद. २५ मे १६६३ च्या सरिकर
मल ु

घोडदळ, हत्ती, घोडे, ऊां टावरचा िोफखाना, अगतणि
पायदळ, सोबि बत्तीस कोटींचा खजाना अश्या
ियारीसह खान दतक्षणेि आलेला होिा. ९ तकां वा १० मे
ु तजांकून घेिले व िेर्थील लाल
१६६० रोजी त्याने पणे
महलाि िो ठाण माांडुन बसला. त्याने तशवाजी
महाराजाांच े तकल्ले घेण्याचा बराच प्रयत्न के ला. पण त्याि
त्याला यश आले नाही. पढेु तशवाजी महाराजाांनी ५
इांग्रजाांनी मद्रासला पाठवलेल्या पत्राि िे म्हणिाि,
"carried away his daughter and great
treasure of jwells and money..." प्रवासी
र्थेवने ोही असेच म्हणिो. पढेु िो म्हणिो की तशवाजी
ु ीला कोणिाही
महाराजाांनी आपल्या माणसाांना त्या मल
ु गी लाल
त्रास न देण्याची िाकीद तदली. पण ही मल
महालािच सापडली.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 30
 ु ािील ही एक
शास्ताखानाच्या पूण श आयष्य
महत्वाची आतण अपमानास्पद घटना आहे. ह्या घटनेची
त्याला इिकी लाज वाटली की लगेच ८ एतप्रल १६६३
ु
रोजी िो पण्याहून औरांगाबादेस गेला. ही घटना
औरांगजेब कश्मीरला असिाांना घडली. औरां गजेबाला
ही बािमी ८ मे ला कळाली त्याला खानाचा एवढा राग
आला की लगेच त्याने खानाची बदली बांगालच्या
ु
सभ्यावर के ली.
बांगालच्या तकनाऱ्यावर माघ नावाचे काही दयावदी
लोक चाचेपणाचा धांदा करून बांगालच्या तकनाऱ्याने
ु राज्ाि फार तदवसाांपासून उच्छेद करीि. त्याांना
मघल
ुश
पोिगीज लोक जाऊन तमळि. १६६४ साली खानाची
ु होिाच त्याने पोिगुश ीज लोकाांना
बांगालमध्ये नेमणक
आपल्याकडे वळतवले. त्यानांिर स्विःचे आरमार सज्ज
करून तचटगावपयंि रस्ता बाांधला. एक फौज
पायरस्त्ाने व दुसरी सागरी मागाशन े फौज पाठवून
तचिगाव कातबज के ले व त्याचे नाव इस्लामाबाद ठे वले.
ही बािमी ऐकू न औरां गजेब फार आनांदी झाला.
बांगाल प्राांिािील तबनजकािीच मालाच्या खरेदी-
ु दाराची परवानगी होिी.
तवक्रीवर इांग्रजाांना िेर्थील सभे
ु दार झाल्यावर
इ. स. १६६४ि शास्ताखान बांगालचा सभे
नजराणे घेऊन काही तदवस हा घोटाळा सरुु ठे वला.
मात्र पढेु इ. स. १६७२ि त्याने, 'इिर परकीय
व्यापाऱ्याांप्रमाणे जकाि द्यावी व आपले स ैन्य मदिीस
पाठवावे' असा हुकुम इांग्रजाांना तदला. मात्र 'हा कर जर
बांद के ला नाही, िर आम्ही बांगाल सोडून तनघनु जाऊ',
अशी धमकी इांग्रज प्रेतसडेंटाने खानास तदली. ह्याच
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु
समारास खानाची काही तदवसाांसाठी बदली झाली.
ु दाराला लाच देऊन जकाि माफ करवून
िेव्हा नवीन सभे
ु सभे
घेिली. पण १६७९ि खान पन्हा ु दारीवर आल्यावर
त्याला घाबरून इांग्रजाांनी बादशहाचे फमाशन आणले.
ु
त्यानसार, 'सूरि सोडून इिरत्र जकाि घेऊ नये' असा
हुकुम होिा. पण खानाने फमाशनािील उल्ले ख सांतदग्ध
असल्याचे कारण देऊन साडे िीन टक्के जकाि बसवली.
आसाममधील अहोम सेनापति लतछि बडफुकन-
ु
सरवािीस याांच े राज् महु लाांच े अांतकि होिे. पण
याचा स्वातभमान जागृि झाला आतण याने महु लाांतवरुि
ु
बांड के ले. यासाठी औरां गजेबाने रामतसांगाची नेमणक
के ली. रामतसांग ढाक्याि जािाच खानाने रामतसांगाचे
जांगी स्वागि के ले.
रामतसांग व शास्ताखान फौज घेऊन येि आहेि,
ही बािमी अहोम सेनापतिला कळिाच त्याने खानाला
एक पत्र पाठतवले, 'अरे िू दतक्षणेि गेला होिास िेर्थ े
ु ी फार फजीिी के ली. त्याने बोटे च
तशवाजी राजाने िझ
िोडली, पण िू आमच्यावर चालन येिो आहेस, आिा
ु े डोके साांभाळ!" अशा आशयाचे िे पत्र. ह्या
िझ
ु
प्रकरणाि फक्त सरवािीसच खानाची भूतमका होिी.
पढेु औरां गजेबाने खानाला तदल्लीला बोलावले. पढेु
ु दारीवर असावा.
काही काळ खान आग्र्याच्या सभे
ु दारीवर असिाांनाच िो मरण पावला. इ.
आग्र्याच्या सभे
ु
स. १६९४ च्या समारास त्याचा मृत्य ु झाला असावा.
ु े होिी. खानाला यूरोतपयन
त्याला अनेक मूली व मल
पातद्र लोक आवडि. शास्ताखानाला आग्र्यास त्याचा
ु
बाप आसफखानाच्या शेजारी परण्याि आले.
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
31
 खानाच्या वारसाांबद्दल फारशी मातहिी उपलब्ध
ु गा अबल
नाही. त्याचा एक मल ु फिेहखान लाल संदर्भ:
महालाि तशवाजी महाराजाांच्या छायाि मारला गेला.  English Records on Shivaji
 Foreign Biographies of Shivaji
ु
एका मलाचे ु गशु उमेदखान. एक
नाव मनूची देिो, बझ
 Storio Do Mogor - मराठी अनु वाद-
ु
मलगी दति रेहमि बानू उफश बीबी परी. श्री. ज.स.िौबळ
औरं गजे बनामा हिं दी अनु वाद- राय
ु ाचा उल्ले ख मनूची

खानाच्या आणखी एका मल
दे वीप्रसाद मुं शी
ु दाखान. हा कनाशटकाि सभे
करिो त्याचे नाव खदाबां ु दार  Mirat-I-Ahamadi, A Parsian history
ु
होिा. इ. स. १७०३-०४ च्या समारास िो अधोनी येर्थ े of Gujrat - Ali Muhammd Khan -
English Translation - M.F.
राहि होिा. याला मराठ्याांची फार भीिी वाटि होिी.
Lokhandwal
म्हणून त्याने मराठ्याांकडे एक मोठी रक्कम आगवू  मराठी ररयासत खंड १ - गो. स.सरदे साई
 मु सलमानी ररयासत खंड २-
पाठवून तदली. मराठ्याांनी त्याच्या तदवाण व महसूल
गो.स.सरदे साई
अतधकाऱ्याला पाठतवण्याबाबि धमकावले, त्याने  हिहटश ररयासत पूवाड धड - गो.स.सरदे साई
त्याप्रमाणे अांबलबजावणी के ली व िेर्थनू तनसटून गेला.  Lachit Barpukan and His Times -
Dr. S. K. Bhuyan
यापेक्षा अतधक या घराण्याबद्दल मातहिी तमळि  Studies in the History of Asam-
नाही. दातरद्र्याि तखिपि पडलेले हे इराणी घराणे Surya Kumar Bhuyan
 History of Begum Nurjahan -
भारिाि आले आतण राजपरीवाराचा भाग झाले. मघु ल
Sugam Anand
ु वजीर
दरबाराि एका सामान्य नोकरापासून िे मख्य  A Short History of Muslim Rule in
India - Ishwar Prasad
आतण र्थेट बादशहाचा सासरा आतण मामा होण्याचा
 शककते हशवराय - हवजयराव दे शमु ख-
मान ह्या घराण्याला तमळाला. मात्र तशवाजी हिं दी अनु . मोिन बां डे
महाराजाांनी खानाची के लेली नाचक्की ह्या घरण्याला  Magh Raiders in Bengal - Jamini
Mohan Gosh
अपमानास्पद ठरली.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 32
 फॅ ट मॅन आतण त्यामागची सत्यिा
- स्नेहा तवनय पटवधनश

६ ऑगट १९४५ ला तहरोतशमावर "तलटल बॉय" ह्याच्यावर तनणशयाची वेळ आली. िोपयंि त्याांना
ु जपान शरण आले नाही त्यामळ
टाकू न सिा ु े जपानला कोकू राच्या हवामानाची बािमी तमळाली होिी.
लवकराि लवकर नमवण्यासाठी व अमेतरकी स ैतनकाांच े हवामान एकदम साफ होिां.
प्राण वाचवण्यासाठी अमेतरके ने परि एकदा त्या दोन तवमानाांनी कोकू राकडे कू च के ले व
अणबु ॉम्बचा मागश स्वीकारला. साजंट तवल्यम बाने व सकाळी ९ वाजून २० तमतनटाांनी िे शहराच्या जवळ
ु
त्याांच े 509th कां पोतझट ग्रपचे सहकमशचारी हे या पोहोचले. सकाळी ९ वाजून ४५ ला कोकू राचे हवामान
ु
अणबु ॉम्ब तवषयावर अतिशय गप्तपणे काम करि होिे. ु े ‘बॉक्सार’ ला त्याचे लक्ष्य तदसि
खराब झाल्यामळ
ठरल्याप्रमाणे ९ ऑगट १९४५ रोजी िीन लढाऊ नव्हिे म्हणून शेवटी त्याांनी १० वाजून ३० तमतनटाांनी
तवमानां "फॅ ट मॅन" नावाच्या अतिशतक्तशाली तमशनला ितगिी तदली. आिा दुसऱ्या लक्ष्यावर
अणबु ॉम्बला घेऊन तनघाली. पोहोचून परि बेस कॅ म्पकडे येईल एवढांच इांधन तशल्लक
ु बॉम्बचां वजन कमी के ल्यावरच शक्य होिां.
होिां. िे सिा
त्याांनी कोकू रा, क्योिो, नागासाकी ही शहरे लक्ष्य म्हणून
ठरवली होिी. परां ि ु क्योिो हे टागेट बदलन हॅरी ट्रुमन
याांनी नागासाकीवर अणबु ॉम्ब टाकायला साांतगिला.
ु े लढाऊ तवमानाांनी नागासाकी कडे कू च के ले.
त्यामळ
े े व भरपूर बांदराांच े
नागासाकी हे शहर जास्त लोकसांख्यच
फॅ ट मॅन
असल्याने जपानला नमवणे शक्य होईल म्हणून
त्याांना ‘याकुतशमा’ या तठकाणी एकतत्रि व्हायचे
कोकू रापासून २७६ तकलोमीटरवर नागासाकी कडे
होिे. त्याांच े लक्ष्य ‘कोकुरा’ शहर होिे. सकाळी ८ वाजून
त्याांनी कू च के ले. १० वाजून ५६ ला ‘बॉक्सार’ आतण
१० तमतनटाांनी तवमानां याकुतशमावर पोहोचली. पण
‘ग्रेट आतटिट’ नागासाकी ला पोहोचले. मेजर चार्लस श
‘तबग तटां क’ नावाचे तवमान गायब होिे. रेतडओवर
तस्वनीने रडार चाल करायला साांतगिले. नागासाकीचे
ु े
एकमेकाांशी सांपकश साधायचे आदेश नसल्यामळ
ु त्याांना शहर अगदी
हवामान एकदम साफ असल्यामळे
बाकीच्या दोन तवमानाांना र्थाांबणे भाग होिे. ‘तबग तटां क
ु े मेजर चार्लस श तस्वनी
’ हे तवमान गायब असल्यामळ

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 33
 ु े त्याांना रडारची
सहज तदसि होिे. तदसि होिे त्यामळ
गरज नव्हिी

नागासाकी शहर

साधारणिः २२ तकलो टन वजन असलेल्या नागासाकीवर आदळिा क्षणी जवळजवळ सहा

बॉम्बने नागासाकी शहर उध्वस्त के ले. त्या बॉम्बची तकलोमीटर पतरसर बेतचराख झाला.
उष्िा ही ४०००° तडग्री पेक्षा जास्त होिी. बॉम्ब

उध्वस्त नागासाकी शहर

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 34
 मशरूमच्या आकाराचे ढग आतण त्याखाली धूर हल्ल्याि ६० िे ७० जण मारले गेले व ७० िे ८० हजार
असे बॉम्ब टाकल्यानांिर चे स्वरूप होिे. त्या अणबु ॉम्ब लोक गांभीररीत्या जखमी झाले.

मशरूमच्या आकाराचे ढग
या नांिर मात्र जपानच्या ‘सम्राट तहरोतहिो’ याांनी शरणागिी पत्करल्याचे कळवले. पण त्या दोन्ही
अमेतरके ि रेतडओ वरून १५ ऑगट १९४५ रोजी अणबु ॉम्बचे जवळपास १, ५०, ००० लोक बळी ठरले.

जपानचे ‘सम्राट तहरोतहिो’

पण काही इतिहासकाराांच्या मिे जपानवर बॉम्ब
टाकणे हा एकमेव पयाशय अमेतरके कडे नव्हिा. दहा वषश
अमेतरकन, रतशयन आतण जापनीज सांग्रहाांच े सांशोधन
करुन इतिहासकार व लेखक प्रोफे सर त्सयु ोशी
हासेगावा याांनी हे मि माांडले की अमेतरकी स ैतनकाांना व
नागतरकाांना वाचवण्यासाठी अणबु ॉम्बचा वापर के ला
गेला हे एक असत्य आहे. त्याांच्या मिे सत्य नेमके काय
आहे िे पाहू. त्यासाठी र्थोडां मागे डोकावू. तडसेंबर
१९४१ चा पलश हाबशर वर के लेला जपानने हल्ला. त्याि
ु
२४०२ अमेतरकी स ैतनक मारले गेले. ही पढील चार वषे

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 35
 ु ाची सरुवाि
पॅतसतफक क्षेत्राि होणाऱ्या यि ु होिी. या अनषांु गाने बतघिले िर फक्त जतमनीवरून तकां वा बॉम्ब
सगळ्या वषांि तमळू न जवळपास २० लाखाांहून जास्त टाकू न जपानला नमवणे हे दोनच तवकल्प नव्हिे.
स ैतनक व नागतरक मारले गेले. त्याि एक लाख इतिहासकार प्रोफे सर बाटे न बेन शटे न याांच्यामिे अजून
ु होिे. हा तवनाश टाळण्यासाठी
अमेतरकी स ैन्य सिा एक तवकल्प होिा आतण िो म्हणजे एका मजबूि
ु सांपवायची घाई होिी.
अमेतरके ला यि सहयोगीशी हाितमळवणी करून दोन्हीकडून जपान वर
१९४४ मध्ये अमेतरके ने मातरयाना आयलं ड हल्ला करणे. िसे त्याांनी सोतव्हएि यतु नयन रतशयाशी
ु े त्याांना जपान वर हल्ला
िाब्याि घेिले. त्यामळ सांधान बाांधले.
करण्यासाठी आयिी धावपट्टी (Runway) तमळाली ु रतशया १५ ऑगट १९४५
झालेल्या करारानसार
होिी. ु ाि उिरणार होिी. यामळे
पासून जपान तवरुि यि ु
ु
जपानवर जतमनी हल्ला शक्य होणार होिा. यामळे
जपानची दोन्हीकडून नाचक्की होणार होिी व अमेतरके चे
कमी स ैतनक मारले गेले असिे. पण प्रोफे सर हासेगावा
याांच्या ु
मिानसार रतशयाला सामील करून
घेिल्यानांिर हॅरी ट्रुमन याांनी परि या गोिीचा तवचार
ु े सोतवयि यतु नयन आतण पतिमी
के ला. पोट्सडॅम मळ
िाकदी मध्ये वाद खूप तचघळला होिा. ज्ाि पोलाांड
आतण पूव श यरु ोप वरून िणाव खूपच वाढला होिा. मे
१९४५ मध्ये जमशनीच्या शरणागिी नांिर रतशयाने पूव श
यरु ोपीय भागाांवर कब्जा के ला होिा. पूव श जमशनी, बाल्टीक
मातरयाना आयलं ड
राज्े, पोलां ड, झेकोस्लोव्हातकया, रोमातनया, बल्गेतरया
ां े औद्योतगक कें द्र व जास्त लोकसांख्या
त्याांनी शत्रूच
हे भाग तजांकून घेिले होिे. अमेतरके साठी हे घािक होिे
असलेल्या शहराांवर हवाई हल्ले चाल के ले. ६० शहराांच े
कारण रुस ची िाकद वाढि जाि होिी. ट्रुमन व त्याांच्या
ु
त्याांनी नकसान ु े जपान शरणागिी घेईल
के ले यामळ
सल्लागाराांना असे वाटि होिे की जर रतशया
असे वाटले होिे. परां ि ु िसे न करिा ह्याउलट जपानने
े डील राज्ाांच्या लढाईि उिरला असिा िर
अतिपूवक
ु ो म्हणजेच Total War” ही रणनीिी
“के त्सग
आतशया खांडाचा जास्तीि जास्त भाग िाब्याि घेईल.
वापरली. त्याि प्रत्येकाला “कातमकाझी म्हणजेच
ु े हॅरी ट्रुमन याांच्यासमोर हा प्रश्न उभा होिा की
त्यामळ
ु े िे अमेतरके ला
आत्मघािकी योिा” बनवले जाई. यामळ
ु ाि सामील करून घ्यायचे की नाही.
रतशयाला यि
नमवणार होिे. पण अमेतरके ला हे समजले व त्याांनी पढेु
ु ाि सामील करून घेिले िर
कारण जर का त्याांना यि
जाऊन अणबु ॉम्बचा मागश स्वीकारला. इतिहासाच्या

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 36
अमेतरकी स ैतनकाांच े प्राण वाचणार होिे परां ि ु िे जास्तीि अमेतरके तवरुि मातगिलेल्या मदिीचा. यावरून हेच
जास्त भागाांवर िी कब्जा करिील हाही धोका वाटि स्पि होिे की अणबु ॉम्ब टाकू नही शरणागिी
होिा. रतशयावर अमेतरके चा तवश्वास नव्हिा. पत्करायला जपान ियार नव्हिे. त्याांनी िाबडिोब रूसी
ु सांपवायचे
अमेतरके ला रतशयाच्या मदिीतशवाय हे यि स ैतनकाांना हमला करायचे आदेश तदले. तजर्थे 9 ऑगट
ु
होिे व त्याांच्याकडे असलेल्या आधतनक स ैतनकी ला एका हािाला अमेतरका अणबु ॉम्बची ियारी करि
शिाांचा वापर जगाला दाखवून द्यायचा होिा. हे फक्त होिी िर दुसरीकडे 15 लाख रुसी स ैतनक मांचतू रयाच्या
होणार होिां अणबु ॉम्बमळे
ु . अमेतरके ने अणबु ॉम्बची ु . व त्याांनी जपानी स ैतनकाांना हरवले.
हद्दीि घसले
ु ला
चाचणी न्यू मेतक्सकोच्या वाळवांटाि के ली. २१ जलै ु
जपानी स ैतनकाांनी मांचरीयाची ां चग
राजधानी चॅग ां ु येर्थनू
ट्रुमन याांना चाचणी यशस्वी झाल्याचे तरपोटश तमळाले. माघार घेिली. हे पाहून जपानच्या वतरष्ठ अतधकाऱ्याांनी
रतशयाच्या मदिीतशवाय व 15 ऑगट पूवी त्याांना इम्पेतरयल बँकर मध्ये एक िािडीची बठै क बोलावली.
जपानला हरवायचे होिे. हॅरी ट्रुमन याांनी सल्लागाराांना
पोट्सडॅम तडिे रेशन लागू करण्यास साांतगिले. ह्याि
ु ाचे
जपानला तबनशिश शरणागिी पत्करायची अर्थवा यि
जे पतरणाम होिील त्याला सामोरे जायचे होिे. परां ि ु
जपानच्या लीडस शनी ह्या गोिीकडे कानाडोळा के ला.
आिा ही शयशि ऍटोतमक बॉम्ब आतण सोतव्हएि
सोतव्हएि रेड आमी

यतु नयनच्या यि
ु ाि सामील होण्याची होिी.
त्या या बठै कीि वॉर पाटीचे ३ व पीस पाटीचे ३
६ ऑगटला तहरोतशमावर अमेतरके ने तलतटल
ु जण सामील होिे. त्यावेळेला सोतव्हएिच्या झालेल्या
बॉय बॉम्ब टाकला व रतशयाची रेड आमी मांचरीयाच्या
ु े पतहल्याांदा शरणागिीचा तवचार के ला गेला.
हल्ल्यामळ
हद्दीि आपले स ैन्य जमा करि होिी. टॅ तलन ला या
नौसेना, वायूसने ा, लष्कर, बॉम्ब हल्ला व तहरोतशमा वर
गोिीचा धक्का बसला की अमेतरके ने इिक्या लवकर हे
ु टॅ तलनला असे वाटले की झालेल्या अणबु ॉम्ब हल्ल्यानांिरही जपान शरणागिी ला
पाऊल उचलले. त्यामळे
ु ाि बतलदान द्यायचे होिे
ियार नव्हिे. प्रत्येकाला यि
जपान शरण जाईल व आपली राज् तवस्ताराची सवश
ु ाचा तहस्सा होिा. परां ि ु वतरष्ठ
आतण बतलदान देण े यि
ु
खेळी सांपिाि ु े िो खपु दुःखी होिा.
येईल. त्यामळ
ु
मांडळींसाठी मख्य अडचणी होत्या त्या अमेतरके ने
कारण टॅ तलनला वाटले होिे की आतशया खांडावर
ु जपान पढेु घािलेल्या अटी. त्यामळ
ु े त्याांना असे वाटि
राज् प्रिातपि करायचे स्वप्न धळीला तमळाले होिे
ु येईल. कारण जपानी
होिे की जपानची राजवट सांपिाि
परांि ु िेव्हा त्याांना तवदेशी मांत्रालयाकडून एक महत्त्वाचा
लोकाांना जपानची राजवट ही बाब अतभमानास्पद व
े आला आतण िो होिा जपानने रतशयाकडे
सांदश
गौरवास्पद होिी. जपानी वतरष्ठ अतधकारी तबनशिश

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 37
समप शणाला जपानी राजवटीचा शेवट मानि होिे
ु त्या अटी जपानला मान्य नव्हत्या. जपानला
त्यामळे
ु ोचा मागश वापरून अमेतरके ला त्याने घािलेल्या
के त्सग
अटी मागे घ्यायला लावायच्या होत्या व रतशयाशी
शाांििा प्रिातपि करू पाहायचे होिे. परां ि ु िे दोन्ही
मागश असफल झाले.
९ ऑगटला सोतव्हयेट ने जतमनीवरुन हमला
करून व अमेतरके ने नागासाकीवर अणबु ॉम्ब टाकल्याने
जपानी स ैतनकाांना दोन्ही बाजूनां ा एकाच वेळी र्थोपवून
धरणे शक्य नव्हिे परां ि ु वॉर पाटी शरणागिीला ियार
नव्हिी. परांि ु त्याांच्या कडे शरणागिी तशवाय दुसरा
मागश नव्हिा पण ही शरणागिी तबनशिश व्हावी हे त्याांना
मान्य नव्हिे. पीस पाटीला वाटि होिे की जर का
अमेतरके च्या अटी मान्य के ल्या नाहीि िर अमेतरका
ु
कधीही आपली शरणागिी स्वीकारणार नाही व हे यि
असेच चाल राहील. सकाळी अकरा वाजून दोन
तमतनटाांनी जेव्हा नागासाकीवर अणबु ॉम्ब टाकला गेला
ु होिी.
िेव्हा इम्पेतरयल बांकरमध्ये वतरष्ठाांची बठै क सरू
इम्पेतरयल बांकर
नागासाकीवर अणबु ॉम्ब टाकल्याची खबर काही
ु
वेळाने वतरष्ठ अतधकाऱ्याांपयंि पोहोचली. या गोिीमळे
त्याांच्या मधल्या वादावर काहीही पतरणाम झाला नाही
व शरणागिीच्या अटींवरिी दोन्ही पक्ष आपापल्या
इतिहासाच्या पाऊलखण
बाजून े ठाम रातहले. मीतटां ग बरखास्त झाली. परां ि ु पीस
पाटीला असे वाटि होिे की रूसी स ैतनक जपानच्या
ु भमु ीवरिी त्याांच े आक्रमण वाढवि होिे व यामळे
मख्य ु
जपानच्या राजवटी सत्तेला धोका तनमाशण झाला होिा.
ु े त्याांनी सम्राट तहरोतहिो याांच्या मदिीने जपानी
त्यामळ
स ैतनकाांना शरणागिी पत्करण्यास साांतगिले. परां ि ु हे
सोपे नव्हिे कारण जपानी स ैतनकाांना असे तशकवले गेले
होिे की मरेपयंि लढायचे व कुठल्याही पतरतििीि
कोणालाही शरण जायचे नाही. या पतरतििीि जर का
सम्राटाांनी शरणागिीचा मागश स्वीकारला असिा िर
जपानी स ैतनकाांना धक्का बसला असिा. १४ ऑगट
रोजी इम्पेतरयल बँकर मध्ये सम्राटाांसह वतरष्ठ
अतधकाऱ्याांची बठै क बोलावली गेली. त्याि सम्राटाांनी
पोट्सडॅम तडिे रेशन तबनशिश शरणागिीचा मागश
स्वीकारल्याचे साांतगिले हा पक्ष आतण पीस पक्ष या
दोघाांनाही जबरदस्त धक्का होिा व िसे त्याांनी १५
ऑगट रोजी अमेतरके ला रेतडओवरून शरणागिीचे
ु सांपिाि
सूतचि के ले व दुसरे तवश्व यि ु आले. प्रोफे सर
हासेगावा याांच्यामिे जपानने पत्करलेली शरणागिी ही
ु े घेिली होिी.
अमेतरके ला घाबरून नसून सोतव्हएिमळ
ु ाि येण्यामळ
सोतव्हएिच्या यि ु े सम्राटाांना कळू न चकले
ु
ु सरू
होिे की हे यि ु ठे वणे खूप धोकादायक होिे.
प्रोफे सर बाटश न बेन शटे न याांच्यामिे सोतव्हएि
ु ाि जपान तवरुि सामील झाल्यानांिर अमेतरके ला
यि
दुसरा अणबु ॉम्ब टाकण्याची गरज नव्हिी.
नागासाकीवर बॉम्ब टाकल्याचा जपानच्या शरणागिी
ु े दुसरा बॉम्ब
वर काहीही पतरणाम झाला नाही. त्यामळ
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
38
टाकला जाणां हे योग्य नव्हिां. त्याि ६० िे ७० हजार ु एक 'टोटल वॉर'
बतघिलां िर १९४५ पयंि तवश्वयि
लोक मारले गेले. (Total war is a war fought without
हल्ल्याच्या १९ तदवस आधी नागासाकी हे शहर limitations on targets or weapons) झाले
ु
अमेतरके च्या बॉम्ब टाकण्यापासून सरतक्षि रातहले होिे. होिे. ज्ाि मानविेला काहीही महत्व नव्हिे. हल्ल्याच्या
ु
प्रेतसडेंट ट्रुमन याांना तमळालेल्या मातहिीनसार ु के ले व बॉम्ब
६ तमनीटे आधी बॉक्सरने बॉम्ब रन सरू
त्याांच्याकडे व्यवहायश अण्विे (viable atomic टाकला. अकरा वाजून दोन तमतनटाांनी िो
weapons) होिी. अणबु ॉम्ब टाकण्यापूवी हॅरी ट्रुमन नागासाकीच्या धरिीवर आदळला आतण प्रचांड मोठा
तकां वा त्याांच्या कोणत्याही सल्लागाराने बॉम्ब टाकणे तवस्फोट झाला. काही क्षणािच चाळीस हजार लोक
जरुरी आहे का हा प्रश्न उपतिि के ला नाही, कारण मारले गेले िर काहीजण रेतडएशन च्या सातन्नध्याि
ह्याि अमेतरकी स ैतनकाांच े प्राण वाचणार होिे परां ि ु येऊन मारले गेले. पण या हल्ल्याि वाचलेल्या काही
कोणालाही सामान्य जपानी नागतरकाांची पवाश नव्हिी. नागतरकाांसाठी ह्या यािना मरणाहून कमी नव्हत्या.
ु त्याांनी तहरोतशमावर अणबु ॉम्ब टाकला.
त्यामळे लोक त्याांना दुय्यम वागणूक देऊ लागले त्याांनी
नागासाकीवर बॉम्ब टाकण्याच्या दोन तदवस आधी स्विःला सांपवायचा तवचार के ला पण त्याांना असे वाटले
जपानने सोतव्हएिकडे मदि मातगिली होिी परां ि ु की जे लोक या हल्ल्याि मारले गेले आहेि त्याांच्या
त्याांनीही मदिीस नकार देऊन जपान वर आक्रमण के ले र्थडग्याांवर कोणी फुलां वाहण्यासाठी मागे उरणार नाही.
कारण त्याांनाही सामान्य जपानी नागतरकाांची पवाश त्याप ैकी समीिे ु ी (हल्ल्यािून वाचलेले
ु रू िातनगच
ु
नव्हिी. सम्राट राजवट सरळीि चाल ठे वणे हे जपानी जपानी नागतरक) याांनी िीन वषश साि मतहने
वतरष्ठाांना महत्त्वाचे होिे. नागासाकी वर बॉम्ब हॉतस्पटलमध्ये काढली. त्याांना ह्या जगािून
टाकण्याच्या अधाश िास आधी सोतव्हएिने जपान कडून अणबु ॉम्बचा पूणपश णे नायनाट होऊन शाांििा प्रिातपि
ु
आलेला मदिीचा प्रस्ताव झगारून देऊन जपान वरिी झालेले पाहायचे आहे.
हल्ला के ला व दुसऱ्या अणबु ॉम्बची गरज नसिानाही आज जगाि सगळी तमळू न अठरा हजाराच्या वर
बॉक्सरने 'फॅ ट मॅन' घेऊन तटतनयन एअरवेज वरून आतण्वक क्षेपणाि आहेि व काही देश त्याची सिि
उड्डाण के ले. त्याांना िो बॉम्ब कोकुरा तकां वा नागासाकीवर ू श
चाचणीही करि आहेि. जर का हे टाकले गेले िर सांपण
टाकायचा होिा. याि अनेक तनष्पाप लोकाांच े प्राण पृथ्वी एका सेकांदाि बेतचराख होऊन जाईल. िर
जाणार हे तनतिि होिे. परां ि ु अमेतरके ला त्याांच्याकडे ु रु याांच्यासारखे जगाि शाांििा
आपणही समीिे
असलेल्या शिाांचा वापर करायचा होिा आतण प्रिातपि करण्यास जेवढे होिील िेवढे प्रयत्न करू.
रतशयाला आतशया खांडाि जास्तीि जास्त फै लाव
करण्याचे लक्ष्य प्रिातपि करू द्यायचे नव्हिे.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 39
  thebulletin.org/2019/08/a-cross-
taken-from-a-nagasaki-cathedral-
after-the-atomic-bombing-gets-
returned-74-years-later
 https://www.history.com/topics/wo
rld-war-ii/bombing-of-hiroshima-
and-nagasaki
 Google web search Wikipedia
समीिे ु
ु रू िातनगची  atomicheritage.org/history/bombin
gs-hiroshima-and-nagasaki-1945
(survivor from Nagasaki bomb)
 Atomic bombing of Hiroshima and
Nagasaki Wikipedia (images)
संदर्भ:  time.com/after-the-bom
 Video reference YouTube, History
channel

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 40
 The Life and Works of Late Historian
Ninad Bedekar
- Smita Mukerji & Swapnil Hasabnis

This holds true for Indian history as well

and at the turn of the century, concomitant
to India’s struggle for freedom from British
rule there arose the movement of great
Indian historians, pioneered by Sir
Jadunath Sarkar, R. C. Majumdar,
Surendranath Sen, G. S. Sardesai, among
others, who challenged established
colonial versions of Indian history and
endeavoured to evolve an authentic Indic
Babasaheb Purandare & Ninad Bedekar
account, to wrest the prerogative for
Indians to tell their own story unmarred by
Ninad Bedekar. A very few people outside
Eurocentric biases.
Maharashtra are familiar with this giant
among historians whose enthralling
In the same period, ‘Itihasacharya’
historical writings and orations from a
Vishwanath Kashinath Rajwade, led the
rigorously fact-based and scholarly
movement of Indic historiography in
approach, make up one of the most
Maharashtra, augmented by noted
valuable body of works in historical
historians like Datto Waman Potdar, T. S.
research. We try to look back at the life and
Shejwalkar, Vasudeo Sitaram Bendrey, G. H.
works of Late Ninad Bedekar whom the
Khare, and others. In the year 1910, V. K.
veteran historian and biographer of
Rajwade founded the Bharat Itihas
Chhatrapati Shivaji Maharaj, Babasaheb
Sanshodhak Mandal (BISM) भारत इहतिास
Purandare, referred to as the ‘Moving
संशोधक मं डळ, in Pune, an association of
Encyclopaedia of History’.
scholars committed to rectification of the
Indian historical narration. BISM grew to be
History as an instrument in the hands
a premier institution for historical research
of dominant powers to exercise greater
in Maharashtra and possesses today a
influence by controlling the narrative and
veritable treasure of historical documents
thereby the minds of the people, is well
and artefacts, some of which date back to
known and has been used throughout the
the pre-Christian era. One of the most
ages by those who held political authority.
important personalities associated with this

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 41
institution as a lifetime member was Ninad He frequently visited forts and sites of
Bedekar, who utilised the phenomenal historic significance, often with the
resources of BISM to bring alive the past company of Babasaheb Purandare, and
before us enriching history lovers across soon came to be known as an authority on
generations. forts in several states in India as well as
outside. He extensively researched and
wrote on the founder of the Maratha State,
Chhatrapati Shivaji Maharaj, and various
aspects of his military leadership,
administration, fort warfare and the
building of the Maratha Navy.

His thorough study of Maratha history

and Medieval India as a whole gave him
such command over the subject that on
one occasion he gave several lectures on
Shivaji for six days in a row without a single
paper in his hand for reference.

Ninad Bedekar during one of the heritage

treks at a fort

Bedekar mastered various scripts like

Modi, Farsi and Urdu, and learnt Persian,
Portuguese and French, in order to conduct
firsthand research on Maratha History. He
was a Sanskrit pandit and had a deep
interest in Braj Bhasha.
At Fort Raigad, explaining an inscription
(Source: Mandar Kulkarni)
Ninad Gangadhar Bedekar was born
on August 17, 1949 in a family with a rich
Among his notable works are: ‘थोरलं
historical background. His maternal side
राजं सां गून गेलं’ (Thorle Raje Sangun Gele –
(Raste family) were sardars (military and
administrative chiefs) in the Maratha Thus Spake The Elderly King), ‘समरां गर्ण’
Confederacy. Both his parents were (Samarangan – compilation of the wars
freedom fighters. An engineer by fought by Shivaji), ‘कालातीत व्यवस्थापन तत्त्वे ’
profession, he worked at a private company
(Timeless Management Principles – a co-
for over one and half decades before
authored book on war techniques of
resigning from active service to devote
Chhatrapati Shivaji and Peshva Bajirao),
himself completely to research on Maratha
‘Shivbhushan’ (a collection of 586 verses in
history and other aspects of Hindu history.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 42
Braj Bhasha of Kavi Bhushan along with historical articles and research papers, and
their Marathi translation), ‘झंझावात’ reproduced many original letters
(Jhanjhawat – a summary of major victories pertaining to Maratha history.
of the Marathas outside Maharashtra), and He received the ‘Best Literature in
Marathi Language’ award in 2001-2002 by
‘हवजयदु गाड िे रिस्य’ (Mystery of Vijaydurg – a
the Government of Maharashtra, for his
book that unravels the mysteries
work ‘Gajkatha’. He was also recognised
surrounding the sea fort of Vijaydurg.
with several other awards like
Along with historians Gajanan Mehendale
‘Shivbhushan’, ‘Durg-sahitya’, ‘Jijamata
and Dr. Ravindra Lonkar he wrote
Gaurav’, ‘Puran Purush’ and the
‘आहदलशािी फमाड ने’ (Farmans of Adilshah – a ‘Shivpunyatithi Raigad’ award.
compilation of Adilshahi decrees in Persian, Bedekar was also known for his riveting
along with their Marathi translation, an oratory and delivered several thousands of
excellent resource book on the history of talks both in India and abroad on topics he
medieval Deccan). He produced the was passionate about, the Panipat War of
Devnagri transliteration of the ‘Bakhar of 1761, the 1857 War of Independence, the
Panipat’ (a 1761 eyewitness account of the life of Savarkar, ‘Shivcharitra’ or talks on the
Battle of Panipat, by Raghunath Yadav, life of Shivaji, on ‘Pratapsurya’ Bajirao
translated into English by Dr. Uday Peshwa, and other personalities from the
Kulkarni). Maratha annals. He had committed to
memory all 586 verses of Kavi Bhushan in
Braj Bhasha and his spellbinding rendition
and elucidation of those was a rousing
experience for history lovers.

Bedekar knew like the back of his hand

almost 400 forts of India and some 75
others in other countries that he had
personally trekked to, and later he
organised excursions for history
enthusiasts to these places explaining their
background and historical importance to
them. His love and passion for history can
be assessed from the fact that he
completed trekking to 101 forts in his 61st
year in spite of suffering from health
problems. He scripted the ‘Light and Sound
Bedekar at Mandugarh (MP)
Show’ at Shaniwarwada, the residence of
Peshwa Bajirao in Pune and now a
Ninad Bedekar wrote over 35 books in
Marathi, published several hundreds of

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 43
memorial building, and wrote the script for
the Marathi TV Serial ‘Peshwai’.
With a group of people at Shanivarwada, Pune, October 1999

He provided vital inputs to director Sanjay Ninad Bedekar passed away on May
Leela Bhansali for his award-winning movie 10, 2015 at the age of 65 after a prolonged
‘Bajirao-Mastani’ based on the life of illness. It is a poignant coincidence that this
Peshwa Bajirao I. date is significant from the point of view of
two historical events that Bedekar was
Bedekar was associated with several passionate about: the 1857 Indian War of
organisations for historical research, Independence (which started on May 10,
among them, as a life member and 1857) as well as the date (May 10, 1937) on
Chairman of ‘Shri Shivaji Raigad Smarak which ‘Veer’ Savarkar, a man Bedekar
Mandal’ – Pune, and the Chairman of ardently admired, was released from
‘Gonida Durgpremi Mandal’. He was captivity by the British.
convenor of the ‘Panipat Ranasangram
Smriti Samiti’ formed in 2011 to mark the The title ‘Shivbhushan’ conferred on
250th Anniversary of the War between the him stuck, an epithet by which he was
Marathas and Afghans at the famed known by history lovers all over
battleground of Panipat in Haryana, and to Maharashtra for his dedication to the
spread awareness about history and history of Shivaji and his evocative
remember the sacrifices of the Marathas for recitations of Kavi Bhushan’s poetry.
the civilisational unit of India. Bedekar was
also a keen sportsman and an excellent Ninad Bedekar stressed on pluck and
artist. enterprise among the youth, coupled with
an awareness of the past in order to arrest

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 45
the general decline in Hindu society and
nation. He left an unfinished work at two
chapters on Peshwa Bajirao I, which could
have been another excellent resource on
the historic personality and the era.
Bedekar advocated genuine history
writing based on original sources and
evidences without propagandistic motives.
He said: “Nothing should be written or said
by a history researcher without proper
documentary evidence”. Though most of
his works are in the native Marathi
language, for precisely this reason they
reached a wider audience and contributed
to awareness among common people
about their origins, disseminated
inspirational style yet through reliable and
thoroughly factually sound portrayals sans
(सदर लेख यापूवी https://hritambhara.com/2019/05/10/a-tribute-to-the-shivbhushan/
येर्थ े प्रकातशि झाला आहे)
polemics. His oeuvre is an invaluable
contribution in emotive history-writing to
awaken a people apart from being
definitive reference material for corrective
re-writing of our history, available to us
through his books and speeches which
must be translated into English and other
languages and mainstreamed.
Bedekar would undoubtedly go down
as one of the greatest scholars of history
the country has produced, alongside the
illustrious Sir Jadunath Sarkar, Sitaram Goel
and others. It is apt to conclude this tribute
to Ninad Bedekar with the energising chant
which he would utter before each of his
in speeches: “श्री आदीशक्ती तुळजा भवानी” (Hail
the Divine Mother Tulja Bhavani!)
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
इतिहासाच्या पाऊलखण 45
 ु
भारिीय इतिहास -एक जनकीय ु
व पराित्वीय आढावा
ु उांबरकर
- अतजांक्य सधीर

5 सप्टें बर रोजी रातखगढी येर्थील उत्खननाि प्राप्त नसले िरीही). पेपर मधील तिि भाषा, definition

झालेल्या साांगाड्याचे DNA तवश्लेषण प्रकातशि झाले. लोक न समजून घेिा चचाश करिाि, दोषारोपण करिाि.

Vagheesh Narasimhan et al “The ु ाि एक भातषक

आयश आक्रमण तसिाांि हा मळ

Formation of Human Population of ु

गृहीिक असून त्यास परावा ना िेव्हा होिा व आिा

South and Central India” हा Science मधे आहे. AIT ची अनेकास मातहिी असल्याने त्याच्या

िर Vasant Shinde et al “An Ancient जास्त खोलाि जाि नाही. मॅक्सर्म्ूलर ने हा तसिाांि का

Harappan Genome Lacks Ancestry माांडला, पढेु िो खोडायचा प्रयत्न का के ला िोही तवषय

from Steppe Pastoralists or Iranian वेगळा. मॅक्सर्म्ूलर ला काही भारिीय तवद्वान

Farmers हा Cell जन शल मधे. ु र भट्ट असे सांबोधिाि. असो!

मोक्षमल

6 िारखेस यावर एक पत्रकार पतरषद झाली व याच मॅक्सर्म्ूलर ची दोन कर्थने खाली देि आहे

त्याि सांशोधकाांनी आपले तवचार माांडले. टीव्ही वर “…No power on earth will be able

चचाश, सोशल मीतडया व इ-न्यूज़ पोटश र्लस वर एकच to determine whether the Vedic hymns

ु
धरळा उडाला. बाजूच े व तवरोधाि अशी दोन्ही प्रकारे composed in 1000 or 1500 or 2000 or

मिे लोक माांडू लागले, पण यािील तकिी लोकाांनी हे 3000 BC…” (Physical Religion 1892

पेपस श वाचले अशी शांका येि.े p91).

Cell मधे प्रकातशि पेपरच्या मर्थळ्यािील काही “.. If we grant that they (i.e the

भाग तनवडून त्यावर लोकानी तनष्कष श काढणे चाल के ले. Vedas) belonged to second millenium

परि मार्थी भडकावण्याचे प्रकार चाल झाले. असेच before common era, we are probably on

कातहसे गेल्या 19 वषाशि आयश आक्रमणास बळ देणारी the safe ground, though we should not

बाजू तमळाली की चाल होिे (भलेही त्याि िसे काही forget that this is a constructive date

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 46
only, and that such a date does not उत्खननाि Equus Caballus (Horse), Eq

became positive by mere repetition… Asinus (गाढव) व Eq Hamionus च समकालीन

Whatever may be the dates of Vedic ु

अवशेष तमळाले. Periano Ghundai, रां गपर,

hymns, whether 1500 or 15000 BC they तशकारपरु ई तठकाणचे सवश अवशेस हे 1400 BC च्या

have their own unique place…in the आधीचे आहेि.

literature of world”. (The 6 systems of

Indian Philosophy 1898 p34-35) 2. Indo Aryan and Slavic Linguistic and

यावरुन काय बोध घ्यायचा िे वाचकाांनी Genetic Affinities predates the origin of

स्वमिीने ठरवावे. पढेु मी वाचलेल्या पेपस श मधील काही cereal farming – J Skulj et al

ठळक उल्ले ख व तनष्कष श माांडि आहे ु

जनकीय ु
पराव्या ु
नसार असे तदसिे की

1. घोडा कमीिकमी 2 वेळा Cattle, मेंढी, डुक्कर व पाणम्हैस च

भारिाि घोडा हा जरी Pleistocene Imdependent domestication झाले. गोवांश

काळापासनु अतस्तत्वाि असला िरी त्याि वेळोवेळी व मेंढीचां पाळीवीकरण हे भारिाि झाले. Hg N3 व I

ां अनेक
बदल झाले. मानवाचा जांगली प्रजातिशी सांबध हे भारिाि आढळले नाहीि. भारिीय उपखांडाि 36

हजार वषांपासून आहे. AIT वाल्या लोकाांचा असा (153 प ैकी) Y chromosomes उपलब्ध असनु

आक्षेप असिो की घोडा हा आयश लोकाांनी भारिाि R1a1 ची frequency सवाशि जास्त म्हणजे 30%

आणला. सत्य असे की घोडा व त्याच्याशी साधर्म् श आहे. जी ancestral node आज 90%

असणाऱ्या अिी या हरप्पन सांस्कृिीिील अनेक European maternal lineage मधे आहे िी

तठकाणी सापडल्या. ु आहे…

भारिाि असून जवळपास 50000 वषश जनी

उदा: हरप्पा, मोहनजोदारो, ु

सरकोिडा, भारि व यरु ोपाि mt DNA चा Hg U भरपूर

कातलबांगन, रोपर, मालवण, कनेवाल इ. भारिाि सद्य प्रमाणाि आहे. Hg K* हा पांजाब, आांध्रप्रदेश व

ु
पराव्यान ु domesticated घोड्याचा सवाशि जना
सार ु ु
श्रीलां का मध्ये अनपतिि, िर इिर भारिाि 0.8% व

ु
परावा बागोर (4500 BC) हा आहे. ज्ास True बांगाल येर्थ े 3.2% आहे. R1a1 हा भारिािून बाल्कन

ु
Horse म्हटले जािे त्याचे परावे कोडेकल, हल्लूर भागाि N3 च्या पूवी पोहचला व प्रसार झाला.

(Neolithic काळ) चे आहेि. कां ु िसी येर्थील

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 47
3. िाांदूळ आहे. भूमध्य समद्रु व आतफ्रके ि सिा
ु जवळपास सारखे

भारिाि आजही जांगली व domesticted प्रमाण आहे. मोन्गोलोईड स्पेतसतफक M, B, F, A हे

प्रकार आढळिो. चोपनीमांडो उत्खननाि जांगली िाांदूळ ग्रपु आहेि.

ु तमळाले असून िे 10000 वषश

खाि असल्याचे परावे -भारिीय Hg U ची वांशावळ ही यरु ोप िल
ु नेि तभन्न

ु आहेि. भाांडी व तवटा बनविाना िसाच्या

जने ु श हा 50000+ वष श
असून त्याांचा Common पूवज

ु कोल्दीहवा व महागरा येर्थनू प्राप्त झाले

उपयोगाचे परावे ु आहे.
जना

ु
असून िे अनक्रमे ु आहेि
8500 व 7500 वषश जने -गेल्या 15000 वषाशिील आढावा घेिला असिा असे

(Rice research in South Asia through तदसून येि े की भारिाि यरु ोपािनु येणाऱ्या mt DNA

ages – YL Nene, Asian Agri Hist 9.2 चे प्रमाण हे 10% च्या जवळ आहे.

2005 85-106)

ु नदी काठी काल्पी जवळ प्राचीन मनष्य

यमना ु 5. Complex genetuc origins of Indian

ु
वावरि होिा ह्याचे परावे आज उपलब्ध असनु िे population and Its implication – R

ु आहेि. यामळ
>40000-25000 वषश जने ु े गांगा नदी Tamang et al (J BioSci 37.5 Nov 2012

भागाि मानव आलाच नव्ह्िा, आयश उत्तर-पूव श 911-919, Ind Acad of Sci 911-919)

भागािून आले व इकडे सरकले या कर्थनास वाव नाही. – भारिािील तवतवध जािी-जमािींचे प ैिृक व मािृक

श एकच असून त्याि पूव श -पतिम यरु ोपीय भाग

पूवज

4. Chapter 31 An Indian Ancestry- A अगदीच र्थोडा आहे. “These realities suggest

Key for understanding Human the rejection of AIT hypothesis but

diversity in Europe and Beyond – T support an ancient deemographic

Kivisild et al (Archeogenetics: DNA history of India”.

and The Population Prehistory of

Europe Ed. C Renfrew, K Boyle, 6. Distribution of mtDNA

McDonald Inst Monogrphs 2000) macrohaplogroup N in India with

पतिम यरु ोतपय gene pool मधे 95% भाग हा special reference to haplogroup R and

H, I, J, K, T, U, V, W, X या 9 Hg पासून बनला

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 48
Its subhaplogroup U – S Maji et al (Int Jr time”. (Genetic evidence of recent

of Hum Genet 8.1-2 85-96 2008) population mixture in India – P

भारिीय N िटरचां Coalescense वय Moorjani et al, The Amer Jr of Hum

(CA) 45405+/-7752BP, Hg U उत्तर भारि Genet 93 422-438 5 Sept 2013)

(23%) िर दतक्षण भारिाि 10%

भारिीय व प.यरु ोपीय तलप्लट U2ची 57-50000 8. महाराष्ट्रीय M व U िटर चे coalescence age

वषांदरर्म्ान, िर U7च CA 37500-27500 वषश 45k +/-641 व 25.6k +/-1624 वषश इिके आहे.

ु लमान,
आहे. उत्तर भारतिय population मधे मस ह्या Hg च प्रमाण 63.5 व 14.8% असून T 1 आतण

ु
चमशकार, िाह्मणाि अनक्रमे 32%, 23%, 25.9% W चे एकतत्रि प्रमाण 4%, बाकी 18% प. यरु ोपीय

लोक असे आहेि ज्ाि Hg U च प्रमाण जास्त आहे. आहेि. (mtDNA diversity in tribal and

ु
लोधाव सांर्थाल लोकाि हेच अनक्रमे 18 व 10 टक्के caste groups in Maharashtra India and

आहे. अांध, पारधी, र्थोटी, लम्बाडी, आदी, अपिनी, Its implication on their genetic origins –

ु हा Hg आहे.
तनशी, नागा, तिप्पेरा लोकाि सिा M M Baig et al, Annals of Hum Genet

तवतवध hg च CA: R(73k+/-20.9k) 2004 68 453-460).

R5(66.1+/-22k) R2(11.4k+/- 9k) B5a-

>B5a1a(1.7k) F->F1a1a1(16.7k+/-5.6k) 9. तसांध-ू सरस्विी खोऱ्याि R1a1a*(xM 458) ची

k=1000 वषश सवाशि जास्त तवतवधिा व प्रमाण असून त्याचां

coalescence age हे 14 हजार वषश पेक्षाही प्राचीन

ु
7. भारिीय व यरोपीय लोकाि commonly व आहे. हे प्रमाण यरु ोप कडे जािाना कमी होिे.

closely असलेले U2, U7, W हे 30-40हजार Hg R1a, U4, U5, Hv3, Hv4 जे Pre

वषांपवू ी वेगळे झाले. आांध्र प्रदेशािील वैश्य लोकाि Neolithic काळी पसरले त्याांच े प्रमाण भारिाि

ु च्या
आजबाज ु जमािीिून येणारा gene flow नगण्य नगण्य आहे.

आहे (गेल्या 3 हजार वषाशचा तवचार करिा). “This “...although R1a1a* frequencyand

does not emply migration from diversity is highest among Indo-Aryan

western eurasia into India during this and Dravidian speakers, the

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 49
subhaplogroup R1a17-M458 frequency तवस्तारभयास्तव खूप गोिी टाळल्या. AIT-

peaks up among Slavic and Finno- AMT हे गृहीिक सदैव िकलादू पायावर उभे होिे.

Ugric peoples”. (Separating post glacial तवज्ञानािील खगोल, भूगोल, भूगभश, वनस्पिी,

co ancestry of European and Asian Y प्रातणशाि ई. प्रत्येक कसोटीवर िे कधीच तटकि नाही.

chromosomes within haplogroup R1a – सवश आधाराांचा तवचार करिा एक गोि मात्र स्पि होिे –

Peter Underhill et al, Eur Jr of Hum भारिाि जी काही प्रगिी झाली िी इर्थेच तनमाशण होऊन

Genet 2010, 18, 479-484). तवस्तारि गेली.

Hg R1a व R1b हे 25 हजार वषांपवू ी वेगळे

ु
झाले. जनकशाि याि गेल्या 19 वषाशि खपु प्रगिी व

ु े पढेु आली.
बदल घडले, नवीन मातहिी त्यामळ

ु
जनकीय प्रवास व प्रभावास आयश आक्रमण-

migration समजून त्यावरुन लोकाांची मार्थी

ु ीचे िसेच
भडकवून द्वेष पेरणे व वाढतवणे हे खूप चक

समाजास घािक आहे. िे आिा व यापढेु घडू नये असे

वाटिे.

(लेखक हे भारिीय प्राचीन परांपरा आतण इतिहासाचे अभ्यासक असून खगोलशाि, भौतिकतवज्ञान इत्यादी अनेक

तवषयाांवर त्याांचा अभ्यास आहे.)

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 50
 तहांदुिानच्या इतिहासािली दोन प्रतसि तसांहासन े
गिकाळाि ज्ा वस्तू तकां वा वास्तूबां द्दल ित्कालीन
लोकाांमध्ये कुिूहल आतण आकषशण होिे अशा वस्तू
तकां वा वास्तू आपण पाहिो िेव्हा आपण देखील त्याांच्या
बरोबर त्या काळाि खेचले जािो. या वस्तू आतण
वास्तूनां ी के वढा काळ आतण इतिहास प्रतसि व्यतिमत्व
पातहली असिील आतण कोणाकोणाचे हाि-पाय त्याांना
लागले असिील! असा तवचार आपल्या मनाि
आल्यातशवाय राहाि नाही. अनेकदा काही
इतिहासकालीन वस्तू आतण वास्तू काळाच्या ओघाि
लुप्त झालेल्या असिाि आतण विशमान काळाि फक्त
त्याची वणशन ां उपलब्ध असिाि. अशावेळी या
वस्तूतां वषयी आपल्या मनाि जास्तच हुरहूर तनमाशण
होिे. या वस्तू तकां वा वास्तू आपल्याला जशा होत्या िशा
पहायला तमळाल्या असत्या िर काय मजा आली
असिी! असे आपल्याला वाटिे. रायगडावर गेलो की
तिर्थल्या तशवकालीन इमारिी कल्पनेन े डोळ्यासमोर
ु
उभ्या करण्यािच आपण रमिो तकां वा पण्याला
शतनवारवाड्याि गेलो की आिा वाड्याि तशल्लक
रातहलेली, आिल्या इमारिींची जोिी पातहली की यावर
एके काळी उभ्या असलेल्या इमारिी कशा असिील या
तवचाराि आपण हरवून जािो!
अशाच दोन इतिहासप्रतसि, परां ि ु आिा
अतस्तत्वाि नसलेल्या दोन तसांहासनाांतवषयी आपण
जाणून घेणार आहोि. याप ैकी पतहले तसांहासन म्हणजे
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु वेलणकर
- सत्येन सभाष
ज्ाला िति-ए-िाऊस म्हणि िे मघु लाांच े प्रतसि मयूर
तसांहासन आतण दुसरे म्हणजे आपल्या सगळ्याांच्या
हृदयाि आजही तजवांि असलेले तहांदवी स्वराज्
सांिापक छत्रपिी तशवाजी महाराज याांच े तसांहासन!
ु च े मयूर तसांहासन
िति-ए-िाऊस तकां वा मघलाां
तहांदुिानाि ज्ा काही अलौतकक आतण अद्भि
ु
गोिी गिकालाि होत्या त्याप ैकी एक म्हणजे मघु लाांच े
प्रतसि मयूर तसांहासन. आपल्या प ैकी बहुिेक सवांनी या
तसांहासनाबद्दल इतिहासाि वाचलेले असिे, परां ि ु हे
तसांहासन नक्की होिे कसे या बद्दल आपल्याला फारशी
मातहिी नसिे. इ.स. १७३९ साली इराणचा बादशहा
नादीरशहा याने तदल्लीवर स्वारी के ली आतण लट म्हणून
हे तसांहासन िो आपल्यासोबि इराणला घेऊन गेला. पढेु
इराणमध्ये नेल्यानांिर देखील हे तसांहासन त्याच्या मूळ
रूपाि रातहले नाही. इ.स. १७८९ मध्ये इराणच्या
गादीवर आलेला आगा महु म्मद शाह याला हे तसांहासन
भांगलेल्या अविेि सापडले. त्या भांगलेल्या
तसांहासनामधून काही रत्ने काढून त्याने एक नवीन
ु या नवीन तसांहासनाि
तसांहासन ियार के ले, त्यामळे
मघु लाांच्या मूळ मयूर तसांहासनामध्ये वापरलेली काही
रत्ने बसवलेली आहेि असे म्हणिा येि.े हे तसांहासन
आिा िेहरान येर्थील राजवाड्याि ठे वलेले आहे.
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
51

मयूर तसांहासन होिे िरी कसे?
नादीरशहाने तदल्लीिून लुटून नेलेले मघु लाांच े
मयूर तसांहासन आिा अतस्तत्वाि नसल्याने हे तसांहासन
नेमके होिे िरी कसे? हा प्रश्न उपतिि होिो. सदैु वाने
ज्ा शहाजहान बादशहाने हे तसांहासन ियार के ले त्याचे
समकालीन इतिहासकार आतण काही परदेशी प्रवासी
याांनी मयूर तसांहासनाचे प्रत्यक्षदशी वणशन तलहून ठे वले
आहे, त्यावरून हे तसांहासन कसे असेल याचे एक तचत्र
र्थोड्याफार प्रमाणाि िरी आपल्या डोळ्यासमोर उभे
रहािे. याप ैकी अब्दुल हमीद लाहोरी आतण इनायि
ु इतिहासकाराांनी अनक्रमे
खान या मघल ु पादशाहनामा
ु
आतण शहाजहाननामा या त्याांच्या पस्तकाां
मधून आतण
झाां बािीस्त िाव्हेतन शये आतण फ्राांस्वा बतन शए या फ्रेंच
प्रवाश्याांनी आपल्या प्रवासवृत्ताांि हे तसांहासन कसे होिे
याचे वणशन तलहून ठे वले आहे. या प ैकी झाां बािीस्त
िाव्हेतन शये याने के लेले वणशन सवाशि तवस्तृि आतण
बारकाईने तनरीक्षण करून तलतहलेले आहे. महत्वाची
गोि म्हणजे या चारही जणाांनी हे तसांहासन 'याची देही
ु े मयूर तसांहासन नेमके
याची डोळा' पातहले होिे त्यामळ
होिे िरी कसे? हे आपल्याला या चार जणाांनी तलहून
ठे वलेल्या तटपणाांवरून समजिे.
अब्दुल हमीद लाहोरी याने पादशहानार्म्ाि के लेले वणशन
अब्दुल हमीद लाहोरी या मघु ल इतिहासकाराने
पादशाहनामा या आपल्या ग्रांर्थाि मयूर तसांहासनाचे
ु
वणशन तलहून ठे वले आहे. िे पढील प्रमाणे.
इतिहासाच्या पाऊलखण
"अनेक वषांपासून शाही जवातहरखान्याि अत्यांि
मौल्यवान अशी रत्ने जमा झाली होिी. यािील प्रत्यके
रत्न इिके तदव्य होिे की त्यापासून शांगाराच्या देविेच्या
कानाि शोभिील अशी कणशभषू णे तकां वा सूयदश वे िेला
शोभेल असा कां बरपट्टा ियार करिा आला असिा!
शहाजहान बादशहा गादीवर आल्यानांिर, दूरदृिी
असलेल्या प्रभृिींना साजेल असा एक तवचार त्याांच्या
मनाि आला. या अशा तदव्य रत्नाांची जागा दौलिीच्या
तसांहासनािच असू शकिे असे त्याांच्या मनाने घेिले.
ु या रत्नाांना पाहून सामान्य लोकाांची नजर ठरेल
त्यामळे
आतण बादशहाचे िेज वाढेल अशा पििीने या रत्नाांचा
उपयोग करण्याचे बादशहाने ठरवले.
बादशहाने आज्ञा के ली की शाही जवाहीर
खान्याि असलेल्या रत्नाांखरे ीज मातणक, गानेट, तहरे,
उत्तम प्रकारचे मोिी आतण पाचू अशी दोनशे लक्ष
रुपयाांपयंिची रत्ने बादशाहाांसमोर िपासणीसाठी
आणावीि. बादशहाांनी यािून तनवडलेली, ५०,०००
तमश्कल (१ तमश्कल =४.२५ ग्राम) वजनाची आतण
ु
समारे ८६ लक्ष रुपये एवढ्या तकमिीची रत्ने
ु काराांच्या
सवणश तवभागाचा ु
प्रमख, बेबादलखान
याच्याकडे सपूु द श करण्याि यावीि. या रत्नाांबरोबर
बेबाद्लखान याला १ लक्ष िोळे म्हणजेच २,५०,०००
तमश्कल एवढ्या वजनाचे शिु सोने आतण १४ लक्ष
रुपये देखील देण्याि यावेि.
हे होऊ घािलेले तसांहासन ३ गज लाांब, २.५ गज
रुांद आतण पाच गज उांच असे असावे आतण वर नमूद
के लेली रत्ने त्याि जडवावीि. तसांहासनाची
मेघडांबरीच्या बाहेरच्या बाजूवर मीन्याचे नक्षीकाम
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
52
करावे आतण त्याि र्थोडीफार रत्ने जडवावीि.
मेघडांबरीच्या आिली बाजू मातणक, गानेट आतण इिर
रत्नाांनी गच्च भरून टाकावी आतण ही मेघडांबरी पाचू
जडवलेल्या बारा खाांबाांवर िोलन धरावी. प्रत्येक
खाांबाच्या टोकावर दोन रत्नजतडि मोर बसवावेि, आतण
मोराची जोडी बसवलेल्या दोन खाांबाांमधील अांिरामध्ये
मातणक, तहरे, पाचू आतण मोिी यापासून ियार के लेले
एक झाड बसवावे. तसांहासनावर आरूढ होण्यासाठी
िीन पायऱ्या कराव्याि आतण या पायऱ्याांवर उत्तम
दजाशची रत्ने जडवावीि.
ु हे तसांहासन
अशा प्रकारे बादशहाच्या इच्छेनसार
ियार करायला साि वषे लागली आतण िे ियार
करायला १०० लक्ष रुपये एवढा खचश आला. या
तसांहासनाच्या भोविाली लोड -िक्के ठे वण्यासाठी अकरा
रत्नजतडि ितिे ियार करण्याि आले आतण यािल्या
मध्यभागी बसवलेल्या ितत्यावर बादशाहाांसाठीचे
आसन ियार करण्याि आले व त्यावर इराणचा
शहाअब्बास याने जहाांगीर बादशहाला भेट म्हणून
तदलेला, एक लक्ष रुपये तकमिीचा मातणक जडवण्याि
आला. दख्खनची मोहीम फत्ते करून आल्यानांिर
जहाांगीर बादशहाने हा मातणक शहाजहानला तदला
होिा. या माणकावर ि ैमूर, मीर शाहरुख, तमझाश उलुघ
ु
बेग, शहा अब्बास, मघल बादशहा अकबर आतण
जहाांगीर याांची नावे कोरलेली होिी. हे रत्न
शहाजहानकडे आल्यानांिर त्याने देखील आपले नाव
ु तसांहासनाच्या
त्यावर कोरले. बादशहाच्या आज्ञेनसार
ु
मेघडांबरीच्या आिल्या बाजूला हाजी महम्मद जान
इतिहासाच्या पाऊलखण
याचे एक पद तहरव्या मीनाकामाि कोरले गेले; या
पदाच्या शेवटच्या कडव्याि िारीख घािलेली होिी."
इनायि खान याने शहाजहानार्म्ाि के लेले वणशन
इनायि खानाने शहाजहानार्म्ाि के लेले वणशन
लाहोरच्या वणशनाइिके तवस्तृि नाही. िो तलतहिो,
"सन १०४४ (तहजरी) या वषाशिील नवरोझ ईद
उल तफत्र च्या तदवशी आला. या तदवशी बादशहा
शहाजहान नव्याने ियार के लेल्या तसांहासनावर आरूढ
ु
होणार होिे. बारा खाांबाांनी पेललेल्या मेघडांबरी ने यक्त
असे हे भव्यतदव्य तसांहासन, साडेिीन याडश लाांब अडीच
याडश रुांद आतण पायरी पासून मेघडांबरी पयंि मोजले
ु या
असिा ५ याडश उांच आहे. शहाजहानच्या आज्ञेनसार
तसांहासनाि ८६ लक्ष रुपये तकमिीचे जडजवाहीर आतण
१४ लक्ष रुपये तकमिीचा एक तहरा जडतवण्याि आला
आहे. या तसांहासनाला ियार होण्यास साि वषांचा
अवधी लागला आतण यामध्ये जडतवलेल्या रत्नाांमध्ये
ु एक
इराणच्या शहा अब्बास ने तदलेला, आतण समारे
लक्ष रुपये तकमिीचा एक मातणक असून, त्यावर
ि ैमूरलां ग वग ैरे बादशाहाांची नावे कोरलेली आहेि".
फ्रेंच प्रवासी फ्रान्स्वा बतन शए ने के लेले वणशन
फ्रेंच प्रवासी आतण वैद्य फ्रान्स्वा बतन शए हा काही काळ
मघु लाांच्या सेविे होिा. त्याने देखील मघु लाांच े मयूर
तसांहासन प्रत्यक्ष पातहले होिे. त्याने के लेले या
ु
तसांहासनाचे वणशन पढील प्रमाणे आहे:-
"या तसांहासनाचे पाय भव्य आतण भरीव सोन्याचे
असून त्याांची सांख्या सहा आहे. या पायाांवर माणकां ,
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
53
पाचू आतण तहरे जडतवलेले आहेि. या तसांहासनावर
जडतवलेल्या रत्नाांची एकू ण सांख्या तकां वा त्याची तकां मि
मला तनतििपणे साांगिा येणार नाही, कारण या
तसांहासनाच्या परेु स े जवळ जाऊन त्याचे बारकाईने
तनरीक्षण करण्याची परवानगी कोणालाही तमळि नाही;
परांि ु मी िम्हाला
ु एवढां साांग ू शकिो की या तसांहासनावर
तहरे आतण इिर अनेक रत्ने जडतवलेली आहेि आतण
माझ्या आठवणीप्रमाणे या तसांहासनाची तकां मि ४ कोटी
ु श
रुपये आहे. प्राचीन राजाांच्या राज्ाांमधून वषाशनवष
ु
मघल जवातहरखान्याि आलेले जडजवाहीर आतण
दरवषी उमरावाांना द्याव्या लागणाऱ्या भेटींच्या
माध्यमािून जमा झालेली रत्ने याांच े प्रदशशन
करण्यासाठी औरांगजेबाचे वडील शहाजहान याांनी हे
तसांहासन ियार करून घेिले. या तसांहासनाि वापरल्या
गेलेल्या जडजवातहराांच्या तकमिीच्या मानाने त्याची
कारातगरी अगदी सामान्य दजाशची आहे, परांि ु
तसांहासनावर असलेले दोन रत्नजतडि मोर मात्र चाांगले
साधले आहेि. हे मोर एका फ्रेंच गृहिाने ियार के ले
आहेि. या माणसाला कृ तत्रम रत्ने ियार करण्याची तवद्या
अवगि होिी, आतण या तवध्येच्या साह्याने त्याने
ु
यरोपािील अनेक राजेरजवाड्यानां फसवले व िो िेर्थनू
ु सम्राटाच्या आश्रयाला आला आतण इर्थे
पळू न मघल
मात्र त्याचे नशीब फळफळले".
फ्रेंच प्रवासी झाां बािीस्त िाव्हेतन शये याने के लेले वणशन
फ्रेंच प्रवासी व जडजवातहराांचा व्यापारी िाव्हेतन शये
याने इराण आतण तहांदुिानाच्या तमळू न एकां दर सहा
सफरी के ल्या. िो यरु ोपािील नवलाईच्या वस्तू आतण
इतिहासाच्या पाऊलखण
रत्ने मघु ल बादशाहाांना आतण तहांदुिानािील इिर
राजेरजवाड्यानां तवकि असे. त्याला मौल्यवान रत्नाांची
चाांगली पारख होिी. खद्दु औरां गजेब बादशहाने इ.स.
१६६५ च्या नोव्हें बर मतहन्याि त्याला मघु लाांच्या
जवातहरखान्यािील रत्नाांच े परीक्षण करायचे आमांत्रण
तदले होिे. याच वेळेला त्याने मघु लाांच्या मयूर
तसांहासनाचे बारकाईने परीक्षण करून त्याचा
िपशीलवार वृत्ताांि आपल्या प्रवासवणशनाि तलहून
ठे वला आहे. िाव्हेतन शयेन े तलतहलेला वृत्ताांि वरील िीन
े ा अतधक तवस्तृि आतण बारकाईने तनरीक्षण
वृत्ताांिाांपक्ष
करून तलतहलेला आहे. िाव्हेतन शये तलहून ठे वलेला
ु
वृत्ताांि पढील प्रमाणे :-
ु तसांहासनाचा
"पतहल्या दरबाराि ठे वलेल्या मख्य
आकार आपल्याकडील िांब ू मध्ये वापरि असलेल्या
ु सहा फुट लाांब
पलां गासारखा आहे. हे तसांहासन समारे
आतण चार फुट रुांद आहे. या तसांहासनाला वीस िे
पांचवीस इांच उांचीचे चार भक्कम पाय आहेि. या चार
पायाांवर चार खाांब बसतवलेले असून, या खाांबाांवर
ु
असलेल्या िळई सदृश्य बारा आडव्या पट्ट्ाांनी
तसांहासनाला िीन बाजूनां ी झाकणारी मेघडांबरी िोलन
धरलेली आहे. दरबारासमोर असलेली चौर्थी बाजू मात्र
ु
उघडी आहे. समारे अठरा इांचापेक्षा लाांब असलेले
तसांहासनाचे पाय आतण त्यावर असलेल्या िेवढ्याच
लाांबीच्या खाांबाांवर सोन्याचे नक्षीकाम असून, त्याि
असांख्य तहरे, मातणक व पाचू बसतवलेले आहेि. प्रत्येक
खाांबाच्या मध्यभागी ‘कॅ बकन’ पििीने प ैल पाडलेले
‘बलास’ जािीचे मोठे मातणक बसतवलेले आहेि. या
माणकाांच्या भोविी चारही बाजूला एक एक पाचू
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
54
 ु या रत्नाांची उभ्या फुलीच्या
बसतवलेला आहे, त्यामळे
आकाराची एक नक्षी ियार झाली आहे. या चारही
खाांबाांना जोडणाऱ्या आडव्या पट्ट्ाांवर अशाच प्रकारे
उभ्या फुल्याांची नक्षी आहे. या फुल्याांमध्ये एका
फुलीच्या मध्यभागी मातणक आतण बाजूला चार पाचू,
िर दुसऱ्या फुलीि मध्यभागी पाचू व बाजूला चार मोठे
‘बलास’ जािीचे मातणक जडवलेले आहेि. फुलीि
जडवलेले पाचू ‘टे बल कट’ पिेिीचे आहेि. मातणक
आतण पाचू याांच्या मध्ये असलेल्या जागी तहरे
जडतवण्याि आले आहेि. या तहऱ्याांमधील सवाशि
मोठ्या तहऱ्याचे वजन दहा िे बारा कॅ रेटपेक्षा जास्त
नसून, हे सवश तहरे शोतभवांि तदसि असले िरी आकाराने
चपटे आहेि. तसांहासनाच्या काही भागाि सोन्यामध्ये
जडतवलेले मोिी देखील लावले आहेि. तसांहासनाच्या
लाांबीकडील एका बाजूला. तसांहासनावर चढण्यासाठी
चार पायऱ्या बसतवण्याि आल्या आहेि. तसांहासनावर
असणाऱ्या िीन उशाांप ैकी बादशहाच्या पाठीमागे
ठे वायची उशी आपल्याकडील िक्ट्क्याांप्रमाणे मोठे
आतण गोलाकार आहे आतण बादशहाच्या डाव्या व
उजव्या बाजूला ठे वायच्या उशा, चपट्या आहेि. या
ु , एक
खेरीज तसांहासनाला एक िलवार, एक गझश
ु व बाणाांनी भरलेला भािा
गोलाकार ढाल, एक धनष्य
अशी तवतवध शिे अडकवलेली असिाि. ही शिािे,
तसांहासनावरील उशा आतण तसांहासनाच्या पायऱ्या
देखील तसांहासनावरील मौल्यवान रत्नाांसारख्याच
ु तसांहासना
रत्नाांनी सजतवण्याि आल्या आहेि. या मख्य
व्यतितरक्त असलेली इिर सहा तसांहासने देखील अशीच
रत्नजडीि आहेि.
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु तसांहासनावर जडतवलेले ‘बलास’ जािीचे
मख्य
मोठे मातणक मी मोजले िेव्हा त्याांची सांख्या
साधारणपणे एकशे आठ एवढी होिी. या सवश माणकाांना
‘कॅ बकन’ पििीने प ैल पाडण्याि आले असून, यािील
सवाशि लहान मातणक शांभर कॅ रेट वजनाचा आहे, परांि ु
यािले काही मातणक दोनशे कॅ रेटहून जास्त वजनाचे
देखील आहेि. या तसांहासनावर जडतवलेल्या पाचूच े रांग
आकष शक आहेि मात्र त्याांच्याि अनेक दोष देखील
ु साठ
आहेि. यािील सवाशि मोठ्या रत्नाचे वजन समारे
कॅ रेट आतण सवाशि लहानाचे िीस कॅ रेट एवढे भरेल.
पाचू मोजले असिा िे एकशे सोळा होिे, यावरून या
तसांहासनावर जडतवलेल्या रत्नाांमध्ये माणकाांपक्षे ा
ां ी सांख्या जास्त आहे असे म्हणिा येईल.
पाचूच
तसांहासनावरील मेघडांबरीची आिली बाजू तहरे
आतण मोिी या रत्नाांनी सजतवलेली आहे आतण
ु
मेघडांबरीच्या कडाडेखील मोिी लावून सशोतभि
ु
करण्याि आल्या आहेि. चिष्कोनी आकाराच्या या
मेघडांबरीवर तपसारा फुलवलेल्या मोराचे तशल्प असून,
हा तपसारा नीलमणी आतण इिर रांगीबेरांगी रत्नाांचा वापर
करून ियार करण्याि आला आहे. या मोराचे शीर
सोन्याचे असून, त्याि अनेक मौल्यवान रत्ने जडतवलेली
आहेि. मोराच्या छािीवर एक मोठे मातणक बसवलेले
असून, या माणकाखाली ‘पेअर’ फळाच्या आकाराचा
ु पन्नास
आतण जराशी तपवळसर झाक असलेला, समारे
कॅ रेट वजनाचा एक मोिी अडकवलेला आहे. या
मोराच्या दोन्ही बाजूनां ा मोरा एवढ्याच उांचीचे मोठे
पष्पग ु आहेि. या पष्पग
ु च्छ ु
ु च्छाि दाखवलेली आतणक
जािीची फुले सोन्याची असून त्याि देखील मौल्यवान
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
55
रत्ने जडतवण्याि आली आहेि. तसांहासनाच्या समोरील
ां िे नव्वद कॅ रेट वजनाचा एक तहरा आतण
बाजूस ऐशी
त्याच्या भोविाली माणकां आतण पाचू जडवून एक नक्षी
ियार करण्याि आली आहे. बादशहा तसांहासनावर
बसला असिा ही नक्षी त्याच्या डोळ्यासमोर सदैव
तदसि राहील अशा पििीने साकारण्याि आली आहे.
परांि ु माझ्या मिे या शोतभवांि तसांहासनाच्या
मेघडांबरीला आधार देणाऱ्या बारा खाांबाांच्या भोविी
जडतवलेल्या मोत्याांच्या सदां ु र ओळी, हा या
तसांहासानािील सवाशि मौल्यवान भाग आहे. हे मोिी
गोलाकार असून, उत्तम दजाशच े आहेि आतण यािील
प्रत्येक मोत्याचे वजन सहा िे दहा कॅ रेट एवढे आहे.
तसांहासनापासून चार फुटाच्या अांिरावर उजव्या
आतण डाव्या बाजूनां ा प्रत्येकी एक छत्री बसतवलेली
असून, या छत्र्ाांच े दाांड े साि िे आठ फुट लाांब आहेि.
हे दाांड े देखील तहरे, मातणक आतण मोिी या रत्नाांनी
जडतवलेले आहेि. दाांड्यावर लावलेल्या छत्र्ा लाल
रांगाच्या मखमली कापडापासून ियार करण्याि आल्या
असून त्यावर मोत्याचे नक्षीकाम करण्याि आले आहे.
ु गाने ज्ाचा पाया रचला आतण शहाजहानाने
ि ैमरलां
ज्ास पूण श के ले िे प्रतसि तसांहासन मला कसे तदसले
त्याचे हे वणशन आहे. बादशहाच्या मौल्यवान रत्नाांचा
ु
तहशेब ठे वणाऱ्या अतधकाऱ्याांनी मला साांतगिल्यानसार
ु १०७० लक्ष रुपये एवढी
या तसांहासनाची तकां मि समारे
असून, आपल्या चलनामध्ये ही तकां मि १६०,५००,०००
लीव्र एवढी होिे."
टीप:- अब्दुल हमीद लाहोरी आतण फ्रेंच प्रवासी
िाव्हेतन शये याांनी तदलेल्या वणशनाांमध्ये िफावि आहे हे
इतिहासाच्या पाऊलखण
खरां आहे, परां ि ु लाहोरीचा वृत्ताांि, हे तसांहासन ियार
के ले जाि होिे िेव्हा पासूनचा आहे(इ.स. १६३५ च्या
ु या तसांहासनाचा सांकतल्पि
पूवी पासून ), त्यामळे
आराखडा आतण पूण श झालेले प्रत्यक्ष काम यामध्ये
र्थोडाबहुि बदल झाला असावा तकां वा इ.स. १६६५ मध्ये
जेव्हा िाव्हेतन शयेन े हे तसांहासन प्रत्यक्ष पातहले िेव्हा
ु े
त्यामध्ये काही बदल के ले गेले असावेि, त्यामळ
लाहोरी आतण िाव्हेतन शये याांच्या िपतशलाि फरक
आढळिो परां ि ु हे र्थोडे फार फरक सोडले, िर
तसांहासनाचा आकार, त्याचे पाय आतण त्यावर
ु .
जडतवलेली रत्ने या सांदभाशिली मातहिी बरीचशी जळिे
आिा तशवछत्रपिींचे तसांहासन कसे होिे िे पाहू
तशवछत्रपिींचे तसांहासन, काही समकालीन आतण
उत्तरकालीन नोंदी-
खरां िर मघु लाांच्या मयूर तसांहासनाबद्दल जेवढी
तवस्तृि मातहिी तमळिे िेवढी तवस्तृि मातहिी
तशवछत्रपिींच्या तसांहासनाबद्दल दुदैवाने तमळि नाही,
परां ि ु िरी देखील समकालीन कागदपत्राांमधून आतण
काही उत्तरकालीन बखरींमधून या तसांहासनाबद्दल जी
काही र्थोडीफार मातहिी तमळिे िी आिा आपण पाहू.
तशवछत्रपिींचे तसांहासन ज्ाांनी प्रत्यक्ष आपल्या
डोळ्याांनी पातहले होिे, त्याांनी त्याबद्दल काय तलहून
ठे वले आहे हे जाणून घेणार आहोि. त्याचप्रमाणे
तशवछत्रपिींच्या नांिर ज्ा बखरी रचल्या गेल्या त्या
बखरींमध्ये या तसांहासनाबद्दल कोणिे उल्ले ख के ले
आहेि िे देखील पाहणार आहोि. याच बरोबर इ.स.
१६८९ साली जेव्हा रायगडाचा पाडाव झाला आतण
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
56
 ु च्या िाब्याि गेला, त्यावेळी या
तकल्ला मघलाां
तसांहासनाचे काय झाले? याबद्दल देखील र्थोडी मातहिी
घेणार आहोि.
प्रर्थम आपण या तसांहासनाबद्दलच्या समकालीन
आतण तसांहासन ज्ाांनी प्रत्यक्ष पातहले होिे अशा
लोकाांनी के लेल्या नोंदी पाहू.
्
इांतग्लश फॅ क्टरी रेकॉडशस मधील नोंदी
इांग्रजाांनी तशवाजी महाराजाांसोबि आतण त्याांच्या
बद्दल के लेले पत्रव्यवहार "English Factory
ु
Records" या पस्तकाच्या रूपाने प्रतसि झाले आहेि,
त्यामध्ये महाराजाांच्या तसांहासनाबद्दलची र्थोडी फार
मातहिी तमळिे. इांग्रजाांचा दुभाष्या नारायण शेणवी याने
४ एतप्रल १६७४ रोजी मबां ु ईच्या डेयटु ी गव्हन शरला
ु
तलतहलेल्या पात्राि महाराजाांच्या तसांहासनाबद्दल पढील
उल्ले ख येिो:-
"Sevajee is making a throne very
magnificent, on which he spends much
gould and Jewells, intending to be
crowned in June …. "
याचा मराठी िजमशु ा असा:-"तशवाजी राजा जून
मध्ये राज्ातभषेक करून घेण्याच्या ियारीि आहे आतण
याकतरिा िो सध्या एक भव्य तदव्य तसांहासन ियार
करून घेि आहे. या तसांहासनाकतरिा िो बऱ्याच
प्रमाणाि सोने आतण रत्ने वापरि आहे".
ु
पन्हा ु हुन
२५ एतप्रल १६७४ रोजी सरिे
ु
कातलकिला पाठतवलेल्या पत्राि इांग्रज पढील नोंद
करिाि.
इतिहासाच्या पाऊलखण
"Sevagee is making a costly throne
and intends to be crowned king in June
next"
शु
याचा मराठी िजमा ु
असा:- "पढील जनु
मतहन्याि होऊ घािलेल्या राज्ातभषेका साठी तशवाजी
राजा एक मौल्यवान तसांहासन ियार करि आहे."
या नांिरची नोंद महाराजाांच्या राज्ातभषेक
सोहळ्याला हजर रातहलेला इांग्रजाांचा प्रतितनधी हेन्री
ऑतक्सन्डन याच्या डायरीिली असून, िी
राज्ातभषेकाचा तदवशीची, म्हणजेच ६ जून १६७४ ची
आहे. या नोंदीमध्ये तसांहासनाच्या बाबिीिले र्थोडे फार
ु
िपशील येिाि. नोंद पढील प्रमाणे:-
"About 7 or 8 of the clock, went to
Court and found the Rajah seated in a
magnificent throne and all the nobles
waiting on him [in] very rich attire, his
son Sambhaji Rajah, Peshwa Moro
Pundit and a Brahmin of great
eminence seated on an ascent under the
throne, the rest, as well officers of the
army as others, standing with great
respect. I made my obeisance at a
distance and Narayan Shenavi held up
the diamond ring, which was to be
presented him. He presently took
notice of us and enordered our coming
nearer, even to the foot of the throne,
where being vested, we were desired to
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
57
retire, which we did, but not so soon
but that I took notice on each side of the
throne there being (according to the
Moor’s manner) on heads of gilded
lances many emblems of Government
and dominion, as on the right hand
were two great fishes heads of gold
with very large teeth, on the left hand
several horses’ tails, a pair of gold
scales on a very rich lance head poised
equally, an emblem of justice....."
याचा मराठी िजमशु ा असा:- "७ िे ८ वाजण्याच्या
ु आम्ही दरबाराि गेलो आतण (तशवाजी) राजाला
समास
एका भव्यतदव्य तसांहासनावर तवराजमान झालेले पातहले.
त्याचे सगळे सरदार भरजरी पोशाखाि उभे होिे.
ु
त्याचा मलगा सांभाजी राजा, त्याचा पेशवा मोरो पांतडि
आतण मोठ्या पदावरचा एक िाह्मण तसांहासनाखालील
पायरीवर बसले होिे. स ैन्यािील बाकीचे सवश अतधकारी
मोठ्या अदबीने उभे होिे. मी दुरूनच राजाला नमन
के ले आतण माझ्या बरोबर असलेल्या नारायण
शेणव्याने राजाला भेट देण्यासाठी आणलेली तहऱ्याची
अांगठी हािाि धरली आतण हाि उांचावून धरला.
राजाचे लक्ष आमच्याकडे गेले आतण त्याने आम्हाला
तसांहासनाच्या अगदी जवळ येण्यास साांतगिले.
तसांहासना जवळ पोहोचल्यावर माझ्या लक्षाि आले की
ु च्या पििीप्रमाणे,
तसांहासनाच्या दोन्ही बाजूनां ा, मघलाां
सोन्याच्या भाल्याांवर काही राजतचन्हे लावलेली आहेि.
या मध्ये उजव्या हािाला सोन्याची डोकी आतण मोठे
दाि असलेल्या दोन मत्स्ाांची तचन्हे होिी. डाव्या
बाजूला घोड्याांच्या अनेक शेपट्या आतण न्यायाचे
प्रिीक असलेले िराजूच े तचन्ह एका मौल्यवान
भाल्यावर लावलेले होिे...."
तशवछत्रपिींच्या तसांहासनाचे हे पतहले आतण
अखेरचे प्रत्यक्षदशी वणशन आहे. या नांिर
तशवछत्रपिींच्या नांिर तलतहलेल्या काही बखरींमध्ये
ां ी काही वणशन े येिाि, िी आिा आपण
तसांहासनासांबध
पाहू-
सभासद बखर
ही बखर तशवपत्रु राजाराम महाराजाांचा एक
प्रशाकीय अतधकारी कृ ष्ाजी अनांि सभासद याने
राजाराम महाराजाांच्या आज्ञेवरून १६९७ साली तजांजी
येर्थ े तलतहली. कृ ष्ाजी अनांि सभासद तशवाजी
महाराजाांच्या काळापासून स्वराज्ाच्या सेविे होिा,
ु े त्याने हे तसांहासन प्रत्यक्ष पातहले असण्याची
त्यामळ
शक्यिा नाकारिा येि नाही. सभासदाने तसांहासनाबद्दल
ु
के लेली नोंद पढील प्रमाणे:-
"पढेु ितिारूढ व्हावे म्हणून िति सवणाश
ु चे
बत्तीस मणाचे तसि करतवले. नवरत्ने अमोतलक तजिकी
कोशाि होिी त्यामध्ये शोध करून मोठी मोलाची रत्ने
ितिास जडाव के ली. जतडि तसांहासन तसि के ले".
हा एवढाच त्रोटक उल्ले ख सभासद करिो. परांि ु
येर्थ े प्रर्थमच तसांहासन बत्तीस मणाचे असल्याचा उल्ले ख
आला आहे.
तचटणीस बखर
यानांिर तशवछत्रपिींच्या ां ीचा
तसांहासनासांबध
उल्ले ख तचटणीस बखरी मध्ये येिो. ही बखर

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 58
मल्हाररामराव तचटणीस याांनी एकोतणसाव्या ु कलश आठ व
जतडि आि खाांब जडावाचे व सवणश
ु
शिकाच्या सरवािीला म्हणजेच तशवछत्रपिींच्या ु कमले व सवणश
सवणश ु पष्पे
ु व िाांब्याचे कलश आठ
ु १४० िे १५० वषांनी तलतहली आहे,
तनधनानांिर समारे करतवले..."
ु िी तििकीशी तवश्वसनीय मानली जाि नाही.
त्यामळे
ु
या बखरीमध्ये तसांहासनाबद्दलचे वणशन पढीलप्रमाणे तशवछत्रपिींच्या तसांहासनाचे पढेु काय झाले?
आहे:- आत्तापयंि आपण समकालीन कागदपत्राांमधील
"तसांहासन-सभा के ली. िेर्थ े क्षीरवृक्षाांची वेदी, वट- आतण काही उत्तरकालीन बखरींमधील तशवछत्रपिींच्या
ु करून,
औदुांबराची करावी िशी करून त्यास सवणे ां ीच्या काही नोंदी पातहल्या. आिा १६८९
तसांहासनासांबध
तिकटे मढऊन रत्नखतचि के ले. प्रमाण आहे ि ैसे के ले. साली सांभाजी महाराजाांना कै द के ल्यानांिर रायगडाचा
त्याजवरी तचत्रे प्रर्थम वोळ वृषभाांची, त्याजवतर जो पाडाव झाला, त्याांनिर या तसांहासनाचे काय झाले
माजाशराांची, त्याजवरी िरसाांची, त्याजवरी तसांहाांची, िे पाहू.
त्याजवरी व्याघ्ाांची ऐशी एका बाजूस आठ याप्रमाणे रायगडाच्या पाडावानांिर तसांहासनाचे काय
बत्तीस तचत्रे चहूकडे तमळोन काढून त्यास तसांहासन ऐसे झाले? याबद्दल कोणत्याही समकालीन मराठी अर्थवा
म्हणावे, ि ैसे तसि के ले होिी. त्याजवतर मृगचमश घालन, मघु ल साधनाि मातहिी तमळि नाही. शाां. तव.
ु तद द्रव्य घालावे. त्याजवतर
त्याजवतर काही सवणाश आवळस्कर याांनी आपल्या 'रायगडची जीवनकर्था' या
व्याघ्चमश घालन त्याजवरी कापाशस आसने मखमालीचे ु
पस्तकाि ु
ां ी पढील
या सांबध मातहिी तदली आहे:-
मृदू ऐशी घालन, बादली जरी विे घालन उपेबन म्हणजे "इतिकादखानाने तसांहासन फोडले. हस्तगि झालेली
लोड, िक्ये, मागे प्रभावळ करून त्यास छत्र, त्याजवतर दौलि व दौलिीिील कै द के लेली माणसे याांस त्याने
ु मय विाचा, त्यास मक्ताफळाां
मांडप, चाांदवा सवणश ु चे कोरेगाव येर्थ े बादशहापढेु रुजू के ले”.
ु
घोस ऐसे सशोतभि के ले होिे". या तवधानाला शाां. तव. आवळस्कर याांनी मराठी
शेडगावकर भोसले बखर तरयासि मधल्या 'तिरबिु ी राजाराम' या प्रकरणाचा
ही बखर शेडगावकर भोसले घराण्याच्या सांदभश तदला आहे.
दफ्िराि तमळाली आतण िी इ.स. १८५४ मध्ये तकां वा तरयासिकार तलतहिाि:- "तशवाजीचे तसांहासन
त्यानांिर लगेचच तलतहली गेली असली पातहजे. या फोडले आतण हस्तगि झालेली सांपत्ती व कै दी मांडळींचा
ु
बखरीमध्ये आलेले तसांहासनाबद्दलचे वणशन पढील भला मोठा पतरवार त्याने बरोबर नेऊन कोरेगाव येर्थ े
प्रमाणे:- बादशहापढेु रुजू के ले."
ु च े बत्तीस मणाचे जडावाचे व
"नांिर िति सवणाश दुदैवाने या आपल्या तवधानाला तरयासिकार
ु चामरादी राजतचन्हे व
छत्र मोिी लग झालरी सधा ु े त्याांनी हे तवधान
कोणिाही सांदभश देि नाहीि, त्यामळ

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 59
कोणत्या दस्तऐवजाच्या आधाराने के ले हे कळायला
मागश नाही!
या लेखासांबध ु
ां ी काही पस्तकां चाळिाना मला
यातवषयी एक अतिशय तवलक्षण नोंद सापडली. िी
भीमसेन सक्सेना याच्या 'िारीख ए तदलकुशा' या
ु
पस्तकािली आहे. हा भीमसेन सक्सेना औरांगजेबाच्या
े ा होिा आतण िो या घटना घडल्या त्याच
स ैन्याि सेवल
ु े समकालीन वृत्ताांि म्हणून
काळािला आहे, त्यामळ
त्याच्या तलखाणाला महत्व आहे. त्याने के लेली नोंद
तठकाणी मी वाचकाांच े लक्ष वर उिृि के लेल्या
ु
पढील प्रमाणे:-
हेन्री ऑतक्सन्डन याच्या डायरीकडे वेध ू इतच्छिो. हेन्री
"Itiqad khan captured the fort of
ऑतक्सन्डनने नमूद के ल्याप्रमाणे त्याने
Rairi, seized shahu, the son of sambha
राज्ातभषेकाच्या वेळी तसांहासनाजवळ जी राज्तचन्हे
and the wives of sambha and rama, and
पातहली, त्यामध्ये भाल्यावर लावलेली दोन मत्स् तचन्हे
was glorified with the title of Zulfiqar
होिी. भीमसेन सक्सेना म्हणिो त्याप्रमाणे, सांभाजी
khan bahadur and the gift of the mahi
महाराजाांकडून (म्हणजे अर्थाशि रायगडावरून)
maratib (fish emblem) which he had ु
झल्फीकारखानने तहसकावून आणलेली 'माही मरािीब
taken away from Sambha".
(मत्स् तचन्ह)' ही िीच (म्हणजे हेन्री ऑतक्सन्डनने
:- इतिकादखान
याचा मराठी िजमशु ा पढीलप्रमाणे
ु
तशवाजी महाराजाांच्या राज्ातभषेकाच्या वेळी
ु
याने रायरीचा तकल्ला तजांकला, सांभा(जी) चा मलगा
पातहलेली) असिील का? मी हा तनणशय वाचकाांवर
शाहू, सांभा(जी) च्या व रामा (राजाराम महाराज ) च्या
सोपविो!
ु
बायकाांना कै द के ले. याबद्दल झतल्फकार खान बहादुर
अशी पदवी देऊन त्याचा सन्मान करण्याि आला
आतण त्याने सांभा(जी) कडून तहसकावून आणलेले
'माही मरािीब (मत्स् तचन्ह)' त्याला भेट म्हणून
देण्याि आले.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 60
 Studies in Mughal India, Jadunath
टीप:- माही मरािीब म्हणजे मत्स् तचन्ह, िे

Sarkar
राजतचन्हाांप ैकी एक असिे. मघु लाांकडे अशी राजतचन्हे  Padshahnama of Abdul Hamid
देण्याची पिि होिी. पढेु पेशवाईि महादजी तशांद े याांना Lahori
 Shahajahannama of Inayat Khan
ु बादशहाकडून असे माही मरािीब तमळाले होिे.
मघल
 English Factory Records on Shivaji
हे माही मरािीब २०१० साली लां डन येर्थ े एका प्रदशशनाि  सभासद बखर
हिटर्णीस बखर
दाखवण्याि आले होिे. माझ्या सदैु वाने श्री सांकेि

 शे डगावकर भोसले बखर
कुलकणी (Sanket Kulkarni) याांनी मला या माही  ११) Tarikh-i- Dilkusha, Bhimsen
मरािीबाांच े फोटो उपलब्ध करून तदले. िे या Saxena, English translation edited
by V. G. Khobrekar
लेखासोबि जोडि आहे. मी त्याांचा शिशः आभारी
 १२) मराठी ररयासत, खंड -२
आहे. सध्या हे माही मरािीब ग्वाल्हेर येर्थ े आहेि.  १३) रायगडिी जीवनकथा- शां . हव.
आवळस्कर
लेखन सीमा.
 १४) श्री राजा हशवछत्रपती- ग. भा. मे िेंदळे

संदर्भ:
चित्रे :-
 Jean Baptiste Tavernier's Travels in
 मिादजी हशं दे यां ना मु घल बादशिा कडून
India, Vol 1
हमळालेले मािी मरातीब म्हर्णजे राज हिन्ह
 Travels in the Moghul Empire-
 िे न्री ऑक्सक्सन्डनच्या डायरीतले ६ जू न
Francois Bernier
१६७४ च्या हदवशीिे मू ळ पान
(सौजन्य:- श्री संकेत कुलकर्णी, लं डन)

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 61
 ु
जमशनीचे एकत्रीकरण आतण महायिाचे बीज
- हरेश तवजय िपेु

ु च्या इतिहासाि महत्वाचे पवश गणले जािे. एकसांघ जमशन देश बनतवणे ही साधी
जमशनीचे एकत्रीकरण हे पवश यरोप
सरळ बाब नव्हिी जवळजवळ ६०-७० वषाशमध्ये जमशनीमध्ये तवतवध राजकीय आतण सामातजक बदल झाले. पढेु पतहल्या
ु
महायिाचे ् घडामोडींचे सांतक्षप्त
बीज कसे रोवले गेले याचा धाविा आढावा त्यामधील महत्वाचे कलाटणी देणारया
वृत्ताांकन के ले आहे.
पतवत्र रोमन साम्राज्ाची तिति- भाग होिी. त्यावेळी रोमन साम्राज् हे एके काळी समृि

ु
जमशनीच्या एकत्रीकरणची सरुवाि ही १८व्या साम्राज् होिे. त्या मध्ये प्रतशया जे आिाचे जमशनी,

ु
शिकाच्या शेवटच्या सरुवाि होिे. या काळामध्ये मध्ये ु तनया, डेनमाकश व बेतर्लजयम
पोलां ड, रतशया, तलर्थआ

जमशनी हा वेगवेगळ्या ३०० राज्ाांमध्ये तवभागलेला मधीलकाही भाग तमळू न, ऑतस्ट्रया आतण इिर लहान

होिा. त्यािली बरीच राज्े ही पतवत्र रोमन साम्राज्ाचा लहान राज्े सामातवि होिी.

फ्रान्स क्राांिीचे पडसाद

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 62
 ु
त्याच समारास फ्रान्समध्ये क्राांिीने जोर धरला ु करून लहान लहान राज्ािील
साम्राज्ािील मख्य

ु
होिा. जन्या रूढीगि परां परा, िसेच राजेशाही, जनिेमध्ये एक होण्याची भावना तनमाशण झाली.

सरांजामशाही, धमशसत्ता याांच्या योगे रुजलेल्या याचा पतरणाम असा झाला की रोम मध्ये

ु
सामातजक कल्पना व ित्कालीन व्यविा झगारून असलेली वेगवेगळी ३०० साम्राज्े एकत्र येऊन त्याांची

तदल्या गेल्या व त्याांच्या जागी समिा, नागतरकत्व, सांख्या ३९ झाली. १८०६ मध्ये त्याने राईन कॉन्फे डरेशन

आतण मानवी हक्क ही प्रबोधक मूल्य े अांतगकारली गेली. ची िापना के ली. या मध्ये १६ राज्े होिी. याि पढेु १९

या काळाि फ्रान्सच्या मॅान्टेलक्यू या तवचारवांिाने 'सत्ता राज्े सामील झाली. पण ही कॉन्फे डरेशन १८१६ मध्ये

तवभाजनाचा तसिाांि' माांडला होिा. िसेच फ्रान्समधील नेपोतलयाांच्या परभावा नांिर खालसा झाली. लवकरच

अतनयांत्रीि राजेशाही व्यविा सदोष असल्याने िी पढेु १८१४-१५ मध्ये ऑतस्ट्रया मधील तवएन्ना येर्थ े या

बदलणे आवश्यक आहे, असे प्रतिपादन के ले होिे. ां स

सवश राज्ाांनी तमळू न तवएन्ना कॉग्र े ची िापना के ली.

त्याच्या तवचाराांचा प्रभाव फ्रान्समधील बतु िवादी याि राईन कॉन्फे डरेशन चे नाव बदलन पतहल्याांदा

लोकाांवर मोठ्या प्रमाणाि पडला होिा. या फ्रेंच जमशन कॉन्फे डरेशन असे नाव देण्याि आले. जमशन

राजक्राांिीला पातठां बा देण्यासाठी प्रतशयाचा ित्कालीन ां ु म्हांटले जािे. बड

भाषेि ह्याला बड ां ु मध्ये असलेलया ३९

राजा आतण रोमन साम्राज्ाचा राजा याांनी तमळू न राज्ाांप ैकी प्रतशया, ऑतस्ट्रया ही दोनच राज्े मोठी

घोषणा तपल्ल्नीटस येर्थ े के ली. फ्रान्सच्या राजाने यावर आतण शतक्तशाली होिी. पण या मध्ये औतस्ट्रयन

असा तनष्कष श काढला की रोमन साम्राज् आपल्या ु म्हणून गणले गेले. एकू ण जमशनीच्या
राज्ाला प्रमख

ु पकारे
तवरूि यि ु पकारण्या
ु ल. पण रोमन यि ु एकीकरणाि नकळि नेपोतलयनला श्रेय तदले िर वावगे

ु ाची घोषणा के ली
अगोदरच फ्रान्सने रोमन सोबि यि ठरणार नाही.

ह्याला फ्रेंच राज्क्राांिीचा पण पातठां बा होिा कारण मिभेदाांचा भिासरु –

त्याांना राज्क्राांिी फ्राांस बाहेर देखील पोहोचवयाची ां ु ची िापना िर झाली, पण लहान लहान
बड

ु ाला सरुवाि
होिी. आतण १७९२ मध्ये या यि ु झाली. राज्ाांना ऑतस्ट्रया तकां वा प्रतशया याांच्या नेिवृ ाखाली

एकीकरणाचा पाया – येण्यास ियार नव्हिे. िसेच ऑतस्ट्रयाच्या जनिेि

ु १८०६ पयशन्त
नेपोतलयनच्या नेिृत्वा खाली हे यि प्रतशया बद्दल द्वेषाची भावना होिी. या दोन राज्ाांमध्ये

ु होिी. सििच्या होणारया

सरू ु ामळे
् यि ु रोमन आतर्थ शक आतण सामातजक स्तरावर मिभेद होिे. प्रतशया

मध्ये औद्योतगक तवकास जोर धरू लागला होिा. िर

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 63
ऑतस्ट्रया कृ तषप्रधान राज् होिे. आतण सवाशि महत्वाचे ां ु मध्ये असलेल्या राज्ाांमधील
आली. या मध्ये बड

म्हणजे धातमशक कारण. एक कट्टर रोमन कॅ र्थतलक धमश व्यापारी तनबंध हळू हळू तशतर्थल करण्याि आले.

मानणारा होिा, िो म्हणजे ऑतस्ट्रया. िर प्रतशया े रून एकमेकाांमधील असलेले सांबध

जेणक ां अजून

प्रोटे टांट धमश मानणारा होिा. कॅ र्थतलक आतण प्रोटे टांट चाांगले होिील. हळू हळू अनेक राज्े या मध्ये सहभागी

मधील वाद मागील अनेक शिके चालि आलेला होिा. होऊ लागली. १८३६ पयशन्त बहुिाांशी २५ राज्े याि

कॅ र्थतलक समाज हा बाईबल सोबि पोप, मदरमेरी याांना समातवि झाली आतण एक करार करण्याि आला

मानणारा आहे. िर प्रोटे टांट समाज फक्त आतण फक्त ु व्यापार) असे बोलले जािे.
त्यालाच झोल्वरीन (मक्त

बाईबलला मानणारा आहे. तवशेष हे की यामध्ये ऑतस्ट्रया सहभागी झाला नव्हिा.

दुसरे कारण म्हणजे नवीन तवचार, राष्ट्रवादाचा वणवा –

ु
आधतनकीकरण याांची कास धरणारा म्हणजेच तलबरल ु
जमशन जनिेि राष्ट्रवादाची सरुवाि नेपोतलयन

असा प्रतशया आतण एकीकडे सांकुतचि, पारां पतरक ु ा नांिर लगेच सरुवाि
च्या यि ु झाली. अनेक तवचारवांि,

ु
म्हणजेच कां जवेतटव्ह तवचार करणारे ऑतस्ट्रया. त्यामळे कतव, तचत्रकार त्याि भर घालि होिे. त्याप ैकीच जोहान

उत्तरेकडील आतण दतक्षणेकढील राज्े याांच े २ गट गोतललय फीच या एका तवचारवांिाचे १८०६ मधील बोल

तनमाशण झाले. पढेु या गटामध्ये दोन प्रकारच्या तवशेष प्रतसि आहेि.

तवचारसरणी तनमाशण झाल्या. एक म्हणजे ऑतस्ट्रया “The first, original, and truly

े लँ ड
जमशनी मध्ये समातवि करणे त्यालाच ग्रोसडूचस natural boundaries of states are beyond

(Grossdeutschland) म्हणजेच मोठी जमशनी doubt their internal boundaries. Those

े लँ ड (Kleindeutschland)
सांबोधले व िेंडूचस who speak the same language are

म्हणजेच लहान जमशनी सांबोधले आतण या लहान joined to each other by a multitude of

जमशनी त्यामध्ये ऑतस्ट्रया नसेल. invisible bonds by nature herself, long

पतहला प्रयत्न – before any human art begins; they

१८१५ नांिर िब्बल ३ वषे जमशनी एक होण्यासाठी understand each other and have the

काही ठोस पाऊले उचलेली गेली नाहीि. पण १८१८ power of continuing to make

पासून व्यापारी स्तरावर पाऊले उचलली गेली. १८१८ themselves understood more and more

साली प्रतशयाने जकाि सांघटनेची िापना करण्याि

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 64
clearly; they belong together and are by मधील कॅ स्पर डेतवड तफ्रडतरच याचे प्रतसि तचत्र -

nature one and an inseparable whole”. Wanderer above the Sea of Fog, तग्रम बांध ु

पढेु झोल्वरीन मळ
ु े रोमन राज्े अतधक एकत्र याांच्या कतविा ही लक्षवेधी उदाहरणे साांगिा येिील.

येण्यास खूप मदि झाली. आपापसािील सामातजक १८४१ मध्ये कतव ऑगट होफ्फमनने एक

ां चाांगले होि गेले. सवांमध्ये राष्ट्रप्रम

सांबध े उफाळू न कतविा तलतहली होिी Deutschland über alles,

आले. त्याला वोल्क (Volk) म्हांटले जािे. १८१८ िी आिाच्या जमशनीचे राष्ट्रगीि आहे.

राजकीय प्रयत्न - कडे नसावी. बहूमिाने असे ठरतवण्याि आले की,

ु े जमशन हा एकसांघ
झोल्वरीन आतण राष्ट्रवादा मळ देशाचा एकच राजा असेल आतण दोन प्रकारच्या

देश तनमाशण करण्याची भावना जोर धरू लागली होिी. सांसदेची िापना करण्याि येईल. त्याप्रमाणे दोन सांसद

ां ु ची सवश राज्े फ्राक्फुटश

त्याचाच पतरणाम १८४८ मध्ये बड ु सांसद – The
िापन झाल्या, एक देशाची प्रमख

येर्थ े एकत्र आली. यालाच फ्राांक्फुटश पातलशमेंट House of state आतण दुसरी जनिेची सांसद - The

(Frankfurt Parliament) म्हांटले जािे. यामध्ये House of state people.

आपण सवश एकसांघ झालो पातहजे असे एकमिाने हे सवश होि असिाना या तनणशयास ऑतस्ट्रया

ु
चतचशले गेले. आधतनक व उदारमिवादी (तलिल- ियार झाले नाही. ऑतस्ट्रया आधतु नक व उदारमिवादी

Liberals) तवचार असलेल्याांच े असे मि झाले की तवचाराांच्या तवरूि होिा. वर साांतगिल्या प्रमाणे १८१५

आपल्याला एक व्हायचे असेल िर कायदे आतण ां स

साली ह्याच ऑतस्ट्रयाला तवएन्ना कॉग्र ु
े मध्ये प्रमख

साांतवधान तलतहले गेले पातहजे आतण सत्ता कोणा एका राज् म्हणून घोतषि के ले होिे.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 65
 पण या वेळेस प्रतशयाचा राजा फ्रेडेतरक तवतलयम ु के ले होिे. तबिाकश आधी पासून
स्विः त्याला तनयक्त

चौर्था यास िाज देण्याचे ठरतवले गेले. पण फ्रेडेतरक ने राजकारणाि सतक्रय होिा. जमशनीचे एकत्रीकरण हे

िाज घेण्यास नकार तदला. त्याच्या मिे आपण जरी ू श जमशनीवर प्रतशयाचेच राज्
त्याचे ध्येय होिे व सांपण

ू श राजा झालो िरी सत्ता सांसदेकडे राहील आतण

सांपण असेल ही त्याची महत्वाकाांक्षा होिी. तबिाकश प्रतशयाचा

आपल्या हािाि काहीच नसेल. आपण फक्त नाममात्र पांिप्रधान असला िरी आधतु नक तवचारसरणीचा

ु े फ्राांक्फुटश पातलशमेंट जास्त

राजा गणले जाऊ. त्यामळ नव्हिा. त्याचे तवचार सांकुतचि होिे. तबिाकश सत्ता

काळ चाल शकली नाही. पढेु प्रतशयाने अजून एक प्रयत्न प्रिातपि करण्यासाठी कोणिेही तसिान्त मानणारा

करून इफृ श ट(Erfurt) सांघटनेची िापना के ली होिी नव्हिा. सत्ता ही के वळ आतण के वळ बळावरच तमळू

ु तटकली नाही.
पण ही सांघटना सिा ु आधतु नक व
शकिे असे त्याचे मानणे होिे. त्यामळे

ऑतस्ट्रयावरील सांकट - समाजवाद तवचारसरणीचे लोक तबिाकश च्या तवरूि

१८१५ पासून ऑतस्ट्रया त्याच्या सांकुतचि वृत्ती होिे.

मळे ु ा नांिर
ु वेगळा रातहला होिा. नेपोतलयन च्या यि पण हार मानेल िो तबिाकश कसला. त्याला

१८४८ पयशन्त ऑतस्ट्रया मध्ये तवशेष असे काही घडले जमशनीचे एकत्रीकरण करायचेच होिे. त्याने १८६२ मध्ये

ु
नाही. आतर्थ शक पतरतििी सधारू लागली होिी. पण एका भाषणाि स्पि के ले, िे बोल IRON AND

येर्थील जनिेमध्ये राज्क्राांिी जोर धरू लागली. BLOOD म्हणून इतिहासाि ओळखले जािे.

अशािच १८५९ मध्ये फ्राांस आतण इटली मधील “Germany is not looking to

तपयडमोन्तराज् याांनी एकत्रीिपणे ऑतस्ट्रया तवरूि Prussia's liberalism, but to its power;

ु पकारले
यि ु ु े
आतण ऑतस्ट्रयाचा पराभव के ला. त्यामळ Bavaria, Württemberg, Baden may

ऑतस्ट्रया अांिगशि कमकुवि झाला. indulge liberalism, and yet no one will

तबिाकश चे प्रतशया मधील वचशस्व – assign them Prussia's role; Prussia has

इकडे १८६१ साली प्रतशयाचा राजा फ्रेडेतरक च्या to coalesce and concentrate its power

ु त्याचा भाऊ तवतलयम-१ गादीवर आला.

तनधनामळे for the opportune moment, which has

आतण लगेच त्याने धूि श आतण चिरु अश्या ओट्टो वोन already been missed several times;

तबिाकश यास पांिप्रधान म्हणून घोतषि के ले. तवशेष Prussia's borders according to the

म्हणजे हा तनवडून आलेला नव्हिा. राजा तवतलयम ने Vienna Treaties [of 1814-15] are not

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 66
favorable for a healthy, vital state; it is होण्यासभाग पाडणे त्यासाठी कोणा ्
तिसरया

not by speeches and majority राज्ापासून (जसे फ्राांस) धोका आहे असे साांगणे.

resolutions that the great questions of तबिाकश च्या रणनीिी साठी बऱ्याच गोिी

the time are decided – that was the big अनकूु ल होत्या. त्याकाळी रतशया, तिटन आतण फ्राांस

mistake of 1848 and 1849 – but by iron ु ा मळे

हीच मोठी साम्राज्े होिी. रतशया तक्रतमयनयध्य ु

and blood”. ु
कमजोर झाला होिा. तिटन अांिगशि िणावामळे

तबिाकश ची खरी रणनीिी – कमजोर झाला होिा. आतण फ्राांस असा तवचार करि

तबिाकश ला स ैन्यबळ मजबूि करण्यासाठी एक ु करिील

होिा की, कधी प्रतशया आतण ऑतस्ट्रया यि

ु
मख्य अडचण होिी िी सांसदेची. तबिाकश च्या आतण नांिर आपण त्याांच्यावर हल्ला करून माि करू.

तवचारसरणी प्रमाणे त्याचे असे म्हणणे होिे की, मी पतहल्या रणनीिी प्रमाणे तबिाकश ने १८६४ मध्ये

सांसदेच े प्रत्येक तनयम पाळण्यास बाांधील नाही. मी जे ु ास सरुवाि

श्लेतस्वग यि ु के ली. जमशनी जवळ असलेल्या

करेन िे जमशनी व प्रतशया साठी तहिकारक असेल. डेन्माकश मधील श्लेतस्वग व होर्लसटे न हे् भाग मख्य
ु करून

ु तबिाकश सांसदेच े तनयम पाळि नसे. जसे सांसद

त्यामळे जमशन भाषा बोलणारे होिे. हीच बाब लक्षाि घेऊन

श तनवेश
राजाच्या परवानगी तशवाय स ैन्यासाठी आतर्थक ऑतस्ट्रया आतण प्रतशया अांिगशि िणाव असूनदेखील

मांजरू करीि नसि पण तबिाकश लोकाांच्या कराचा प ैसा ु आपल्या सोबि वळवून एकत्रीितरत्या
ऑतस्ट्रयालासिा

परस्पर स ैन्यासाठी खचश करीि असे. पतरणामी जमशन श्लेतस्वग व होर्लसटे न ् वर हल्ला करून लगेच आपल्या

स ैन्यबळ मजबिु झाले. िाब्याि घेिले श्लेतस्वगभाग प्रतशयाकडे िर होर्लसटे न ्

आिा तबिाकश चे iron and blood धोरण भाग ऑतस्ट्रयाला देण्याि आला.

अमलाि आणण्याची ही योग्य वेळ आली होिी. त्याची प्रतशया आिापयंि भरपूर स ैन्यबल, अत्याधतु नक

रणनीिी स्पि होिी. जमशनीजवळ असलेली इिर जमशन ु िसेच आधतु नक तवकासामळे
शि सामग्री ु एक बलाढ्य

ु करून प्रतशयामध्ये
भातषक लहान लहान राज्े यि राज् झाले होिे. १८१५ मध्ये जी ३९ राज्े तमळू न जमशन

ु े प्रतशया बलाढ्य होईल

समातवि करून घेण े त्यामळ ां ु िापन झाले होिे िे प्रतशया
कॉन्फे डरेशन म्हणजेच बड

ु करून त्यावर तवजय

त्यानांिर ऑतस्ट्रया सोबि यि ने खालसा करून १८६७ मध्ये उत्तर जमशन

तमळवून प्रतशयामध्ये समातवि करून घेण े आतण कॉन्फे डरेशनची िापना के ली. म्हणजेच उत्तरेकडील

ऑतस्ट्रयािील लोकाांना सक्तीने प्रतशयामध्ये समातवि लहान राज्े प्रशीयामध्ये सामील झाली आतण

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 67
दतक्षणेकडील काही राज्े ऑतस्ट्रया मध्ये सामील िी एक होऊन आिा फक्त २ च राज्े ियार झाली.

झाली. आिा आधी जी वेगवेगळी ३९ जमशन राज्े होिी

जमशन कॉन्फे डरेशन िापने नांिरचा नकाशा –

् रणनीिीस सरुवाि
त्याचवेळेस प्रतशयाने दुसरया ु हांगरे ी राज्ाची तमळू न अखेर १८६७ मध्ये या दोन्ही

ु पकारले
के ली १८६६ मध्ये ऑतस्ट्रया सोबि यि ु . आतण राज्ाांनी तमळू न सांतवधानाची िापना के ली गेली. आिा

के वळ ७ आठवड्या मध्ये ऑतस्ट्रया वर तवजय ु करायचे होिे कारण ऑतस्ट्रया

तबिाकश ला फ्राांसशी यि

ु कोतनकग्रास येर्थ े झाले. या यि

तमळवला. हे यि ु ाचे काही के ल्या प्रतशयाचे तनयम पाळि नव्हिे.

ु े ऑतस्ट्रयाचा
भयांकर पतरणाम झाले. या पराभवामळ अजनु एक असे झाले की फ्राांसच्या राजाला असे वाटि

ित्कालीन राजाला आपल्या राज्ाचे सांतवधान करावे ु व्हयावे आतण

होिे की प्रतशया आतण ऑतस्ट्रयामध्ये यि

असे वाटू लागले. त्याच वेळेस बाजूलाच असलेल्या दोन्ही राज्े कमजोर व्हयावे आतण दोन्ही कमजोर

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 68
झाली की फ्राांस दोन्ही राज्ावर चढाई करून दोन्ही प्रतशया ने एक तनवेदन स्पेनला असे पाठतवले की,

राज्ाांवर तवजय तमळवेल. पण िसे काही झालेच नाही आमच्याकडील एक राजा स्पेन मध्ये राज् करेल. हे

प्रतशया एवढे सामथ्यशवान झाले होिे की त्याने ु े

काही फ्राांस ला मांजरू नव्हिे. दोन्ही बाजून े शत्रू त्यामळ

ु े फ्राांसचा
ऑतस्ट्रयाला ७ आठवड्यामध्ये हरवले. त्यामळ फ्राांस फारच घाबरले. िसेच अजून एक अशी रणनीिी

राजा खूपच घाबरला. फ्राांसचा राजा ऑस्ट्रीयाची मदि आखली की, फ्राांस चा एक राजदूि प्रतशयामध्ये होिे

करू पाहि होिा पण तबिाकश ने असे होऊ तदले नाही. त्याचे नाव होिे COUNT BENEDETTI त्याने

त्याने परस्पर फ्राांसच्या राजाशी बोलणे के ले की, असे सांतगिले की स्पेन मध्ये जो राजा आहे िो

ऑतस्ट्रयाची मदि न करिा जेव्हा प्रतशया ऑतस्ट्रया ला प्रतशयाचा नसेल. तबिाकश न े िो सांदश
े बदलन असा

हरवेल िेव्हा ऑतस्ट्रयाचा काही भूभाग फ्राांसला देण्याि े असा

के ला आतण वृत्तपत्राि छापला. त्याने सांदश

ु ानांिर असे काही झालेच नाही तबिाकश ने

येईल. पण यि तलतहला की प्रतशया चा जो राजा आहे king

तदलेले वचन पाळले नाही आतण भूभाग देण्यास नकार william 1 याने फ्राांस च्या राजदूिाचा अपमान के ला

तदला होिा. तबिाकश कोणिेही तसिाांि पाळणारा आहे. आतण ही बािमी फ्राांस च्या सवे वृत्तपत्राि छापली

नव्हिा. यालाच म्हणिाि खरे राजकारण. ु े पूण श

गेली. याचा फ्राांस च्या राजाला राग आला. यामळ

तबिाकश ला काही के ल्या ऑतस्ट्रया आपल्या फ्राांस मध्ये जमशनी बद्दल द्वेष तनमाशण झाला. आिा फ्राांस

राज्ाि समातवि करायचे होिे. पण कसे, त्या साठी ु ातशवाय काहीच पयाशय नव्हिा.
कडे यि

त्याने एक वेगळी रणनीिी आखली. जर फ्राांसने तबिाकश च्या ह्याच रणनीिी प्रमाणे फ्राांस फसला

ु पकारले
आपल्या आतण प्रतशया तवरूि यि ु िर पूण श ु ाची घोषणा
आतण त्याने १८७० मध्ये प्रतशया तवरूि यि

देशाि राष्ट्रवादाची लाट पसरेल आतण सवे एक होिील के ली. प्रतशया त्यावेळी फ्राांस पेक्षा खूप बलाढ्य

ू श जमशनी
उत्तर आतण दतक्षण असे काही न राहिा सांपण ु जास्त वेळ लढू शकला नाही आतण
असल्यामळे

एक होईल. अखेरीस १८७१ मध्ये फ्राांसच खूप दारुण पराभव झाला.

त्याचवेळेस फ्रान्सच्या बाजूला असलेल्या स्पेन िसेच फ्राांसला ५०० करोड फ्रँक एवढी रक्कम जमशनीला

ु े िेर्थील
मध्ये क्राांति चाल होिी. अांिगशि िणावामळ द्यावी लागली आतण अर्लसक लॉरेन्स या भाग पण

राजाला गादीवरून काढून टाकण्याि आले होिे, त्याांना िाब्याि घेिला.

नवीन नेिृवाची गरज होिी. ही बाब लक्षाि घेऊन

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 69
 हिाश नेपोतलयन ३रा (फ्राांसच ित्कालीन राजा) आतण डोईजड तबिाकश

ु या नांिर ऑतस्ट्रया सोडून

आतण अखेर या यि त्याने १८८३-८४ या काळाि आरोग्य तवमा, अपघाि

दतक्षणेकडील जमशनराज्े उत्तर जमशनी मध्ये सामील तवमा िसेच १८८९ मध्ये जेष्ठ नागतरकाांसाठी पेंशन

झाली आतण १ जानेवारी १८७१ साली एकसांघ जमशन ु

योजना सरुवाि के ली. यरु ोप मध्ये प्रर्थमच हा प्रयत्न

साम्राज्ाची ची िापना के ली गेली. १८ जानेवारी ला ु े साहतजकच सामान्य जनिा

के ला गेला. त्यामळ

पॅतरस जवळ असलेल्या वसेल येर्थ े त्याची अतधकृ ि तबिाकश च े समर्थ शन करू लागली.

घोषणा करण्याि आली. तबिाकश ला या साम्राज्ाचा ु े समाजवादी लोकाांच े मन तजांकण्याि

त्यामळ

पतहलां चान्सलर म्हणून घोतषि करण्याि आले. िो तबिाकश ला यश आले. पण आधतु नक व उदारमिवादी

१८९० पयशन्त या पदावर होिा. म्हणूनच तबिाकश ला लोकाांच े मन तजांकणे आवश्यक होिे. प्रतशया मधील

ु म्हणून पण सांबोतधले जािे.

जमशनीचा लोहपरुष बहुिाांशी लोक हे प्रोटे टांट होिे. हे लोक कॅ र्थतलक चचश

तबिाकश ची सामातजक काये - न मानणारे होिे. हीच बाब लक्षाि घेऊन तबिाकश ने

त्यासाठी तबिाकश न ेच जनिेच्या भल्यासाठी ु

कॅ र्थतलक चचशच े वचशस्व कमी करण्यास सरुवाि के ली

ु
सामातजक कल्याणकारी योजनाांची सरुवाि के ली. ु े कॅ र्थतलक लोकाांमध्ये असलेलली िाकद आतण
त्यामळ

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 70
 ु
हक्क हळू हळू कमी होण्यास सरुवाि झाली. १८७१ िे “Pope: "Admittedly, the last move

१८८७ या काळाि तबिाकश ने हे सत्र चालतवले, त्यालाच was unpleasant for me; but the game

जमशन भाषेि कुल्टु रकाम्प – kulturkampf असे still isn't lost. I still have a very

म्हांटले जािे. १८७५ मधील पोप आतण तबिाकश याांच्या beautiful secret move." Bismarck: "That

मधील चाललेल्या राजकारणाचे तवश्लेषण करणारे एक will also be the last one, and then you'll

तवशेष तचत्र एका मातसकाि प्रतसि झाले होिे. त्या तचत्रा be mated in a few moves – at least in

ु
खाली पढील सांभाषण तलतहले होिे. Germany”.

हुशार तबिाकश आतण पेचाि सापडलेला पोप

ु
महायिाचे सावट - ु ामध्येच पतहल्या महायि
फ्रेंको-प्रतशयन यि ु ाचे बीज

जमशन एकत्रीकरण िर झाले पण फ्राांसची झालेली रोवले गेले. िेर्थील तचत्रकाराांनी जमशनीबद्दलचा द्वेष

हार िेर्थील जनिा तवसरू शकली नाही. जमशनी बद्दल रेखाटला, त्यािलेच एक तचत्र “The Black Spot”

असलेल्या सूडाची भावना जोर धरू लागली. म्हणजेच ु ाला साांगि आहे की हा
ह्या तचत्रामध्ये एक तशक्षक मल

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 71
आहे एक काळा दाग Alsace Lorraine, जो ु ी घाबरू नका आशेचा तकरण बाकी
दशशतविे की िम्ह

जमशनीने आपल्याला तदला आहे. ह्याला कधीही तवसरू आहे. ही आग अशीच प्रत्येक फ्रेंच व्यतक्तमध्ये धगधगि

नको. आतण दुसरे एक तचत्र आहे त्याि एका िीच्या ु ा पयशन्त.

राहीली िी महायि

हािाि ज ैिनु चे रोप आहे जे शाांिीचे प्रिीक आहे िे हे

संदर्भ:
 https://en.wikipedia.org/wiki/Unification_of_Germany#Brief_timeline
 https://www.sutori.com/story/timeline-of-german-and-italian-unification--
V4WKosvGk6Qv79huyr5J3QjB *
 https://study.com/academy/lesson/the-unification-of-germany-summary-timeline-
events.html
 https://www.researchgate.net/publication/247500357_German_Unification_1815-
1871_and_Its_Relevance_for_Integration_Theory
 https://www.britannica.com/place/Germany/The-age-of-Metternich-and-the-era-of-
unification-1815-71
 https://www.britannica.com/topic/Confederation-of-the-Rhine
 https://www.napoleon.org/en/history-of-the-two-empires/timelines/creation-of-the-
confederation-of-the-rhine-12-july-1806/ *
 http://www.emersonkent.com/historic_documents/congress_of_vienna_1815.htm
 https://www.britannica.com/topic/Zollverein
 https://www.bundestag.de/en/parliament/history/parliamentarism/1848/1848-
200350
 https://hi.unionpedia.org/हबस्माकड
 https://www.britannica.com/event/Seven-Weeks-War
 https://www.newworldencyclopedia.org/entry/Franco-Prussian_War
 https://en.wikipedia.org/wiki/Revanchism

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 72
 श्री जोगेश्वरी- ज्ञान आतण भक्तीची अखांड परांपरा
- नतवन म्हात्रे

श्री जोगेश्वरी हे िानक मबां ु ई उपनगरीिील ही लेणी पाशपु ि पांर्थाशी सांबतां धि असल्याने या

पतिम रेल्व े मागाशवरील एक िानक आहे. येर्थच

े आहेि पांर्थातवषयी र्थोडी मातहिी जाणून घेऊ. पाशपु ि पांर्थ हा

श्री जोगेश्वरीची प्राचीन लेणी. या लेण्याचे िान प्राचीन ु , तशलालेख आतण शैव
प्राचीन शैव पांर्थ असून पराणे

तहांदु लेण्याांच्या तवकासाच्या दृिीने फार महत्वाचे मानले परां परेिील ग्रांर्थ या सारख्या साधनािून आपल्याला या

गेले आहे. जोगेश्वरी रेल्व े िानकावर उिरुन चालि पांर्थाची मातहिी तमळिे. लकुलीशाला तशवाचा २८ वा

ु
समारे १० तमतनटे अांिरावर या लेण्या आहेि. िसेच अविार मानिाि. यालाच पाशपु ि पांर्थाचा सांिापक

लेण्याच्या प्रवेशद्वारापयंि तरक्षाची सोय देखील आहे. ु

मानले गेले आहे. पराणान ु तशवाने आपल्या २८ व्या
सार

ु जनसामान्याांकतरिा भेट देण्यासाठी अगदी

त्यामळे ु
अविाराि गजरािमधील कायावरोहण येर्थ े 'लकुलीश'

सोईची अशी ही लेणी आहेि. या भागाचे जोगेश्वरी हे ु चा काळ इ.स.४ र्थे

नावाने अविार घेिला. या पराणाां

नाव जोगेश्वरी लेण्यािील श्री जोगेश्वरी मािेवरुनच शिक इिका आहे म्हणजेच लकुलीशाचे अतस्तत्व या

पडले असून तवशेष म्हणजे मबां ु ईिील मूळ रतहवासी ु िो

आधीचे असणार हे तनतिि. पौरातणक परां परेनसार

असलेल्या सोमवांशीय क्षतत्रय लोकाांची ही देवी पाशपु ि ित्वप्रणालीची व्यवतिि माांडणी करणारा

कुलदेविा आहे. होिा असे मानले जािे. जोगेश्वरी लेण्यािील तशल्पाि,

जोगेश्वरी लेणी ही तहांदु (िाम्हणी) लेणी असून लकुलीश वज्रपद्मासनाि बसलेला असून त्याच्या

प्राचीन शैव पांर्थ असलेल्या पाशपु ि पांर्थाशी सांबध

ां ीि उजव्या हािाि अक्षमाला आतण डाव्या हािाि

आहे. जोगेश्वरी लेण्याचा काळ हा इ.स. ५००-६०० ु ड) घेिलेला आहे. त्याच्या दोन्ही बाजूस चार
लगड(दां

इिका ढोबळमानाने ठरवलेला आहे. लेण्याि असलेली तशष्य दाखतवले असून िे नमस्कार मद्रु ेि आहेि.

तशल्पे ही ब-याच तझजलेल्या अविेि आहेि. िरीही ु

जोगेश्वरी लेणी सध्या पराित्वखात्याचा िाब्याि

ही तशल्पे तजवांि वाटिाि. लेण्याि तशवाच्या असली िरी लेणीिील देविाांची तनत्यपूजा ही अखांड

ु
अनग्रहम ु
िी, कल्याणसदां ु रमिी
ु िसेच लकुलीशाची ु आहे. यामळ
सरू ु े मख्य
ु िः पाशपु ि पांर्थाची, ज्ा पांर्थाि

तशल्पे आहेि. ु
ज्ञानाला, गरूला अत्यांि महत्व आहे असा ज्ञान मागश

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 73
साांगणारा परांपरेचा प्रवाह िर तनत्यपूजम ु े तनमाशण
े ळ कायशक्रम आयोतजि के ले जािाि. त्याच प्रमाणे

होणारी भक्ती याचा भतक्तमय प्रवाह याचा अनोखा सांगम ु

मागशशीषश मतहना, तदपावली, सांक्राांि, गढीपाडवा

जोगेश्वरीि आपल्याला पहायला तमळिो. जोगेश्वरीच्या यासारख्या सणाांच्या तदवशी तवशेष पूजा के ली जािे. या

ु
अशाच प्राचीन िे आधतनक काळाि आढळणारी ज्ञान लेण्याि महादेवाचे प्राचीन िान असल्याने

आतण भक्तीची परां परा याचा वेध घेण्याचा प्रयत्न आपण महातशवरात्री श्रावणािील सोमवार, शतनवार या तदवशी

या लेखाद्वारे करून घेणार आहोि. तवद्वानाांच्या आरिी, पूजा, न ैवेद्य ई. करुन श्री जोगेश्वर महादेवाचा

ु
मिानसार, जोगेश्वरी लेण्याांचा काळ हा इ.स. ५००- मोठा उत्सव करिाि.

६०० इिका ढोबळमानाने ठरवलेला आहे या लेण्याच्या जोगेश्वरी हा मबां ु ईच्या उपनगरािील भाग लहान

तनतमशिीचा कोणिाही तशलालेख उपलब्ध नसल्याने लहान चाळीनी वेढलेला आतण वदशळीचा लहान लहान

के वळ कला िापत्य आतण इिर वैतशष्ट्य याांचा अभ्यास खोल्याांमध्ये राहणारी सवशसामान्य वस्तीचा राहण्याची

करून काळ ठरवला आहे. सांशोधकाांच्या मिे ही लेणी जागा जेमिेम १० - १० इिकी परां ि ु येर्थ े राहणारी

ु याांनी इ स ६ व्या शिकाि तनमाशण के ली.

मौयश कलचरी ु े मात्र असामान्य कित्व
सवशसामान्य मल ुश ाची ठरिाि.

ु
समारे १५०० वषांपवू ी ची ही लेणी शैव परां परेिील अभ्यास, खेळ, कला, सामातजक जीवनािील तवतवध

सवाशि प्राचीन अशा पाशपु ि पांर्थाशी सांबतां धि आहे. क्षेत्राि नाव कमावणारी. शालेय जीवनापासून

ु परेचा आतण
पाशपु ि पांर्थािील ित्वज्ञानाचा, गरुपरां तवद्याथ्यांना भेडसावणारा प्रश्न एकच िो म्हणजे

तनयमाचा जर आपण अभ्यास के ला िर आपल्याला अभ्यासाची जागा कोणिी? जोगेश्वरीि असांख्य

पाशपु ि पांर्थाचे समाजािील िान समाज जीवनावरील तवद्यार्थी अभ्यासाच्या जागेच्या शोधार्थ श जोगेश्वरी

प्रभाव. राजाश्रय आतण धमाशमध्ये असलेले त्याचे िान ां ु े कडे वळिाि.

गफ

याचा पतरचय होिो. जोगेश्वरी लेण्यािील तवतवध भागाि आपापली

जोगेश्वरी लेणीिील देविाांची तनत्य पूजा होि ु

पस्तक ु होिो िो आधतु नक ज्ञानाचा
उघडुन सरू

असल्याने भातवकाांची मांतदराि सिि ये-जा असिे. ज्ञानप्रवाह. लेण्याांमध्ये अनेक तवद्यार्थी आपापल्या खास

नवरात्रीि येर्थ े नऊ तदवस मोठा उत्सव के ला जािो या शैलीि अभ्यास करि राहिाि. यावेळी तमत्र पतरवार

वेळी गभशगहृ ािील देवीचा शांगार के ला जािो. िसेच जोडला जािो, मागशदशशक तमळि जािाि. असांख्य

सकाळ सांध्याकाळ भजनाचा कायशक्रम िातनक भजन अभ्यासू तवद्यार्थी आतण त्याांना मदि करणारे मागशदशशक

मांडळाांमाफश ि होिो. अिमीला होम-हवन आदी तवद्यार्थी याांच्या प्रयत्नाने सवशसामान्य तवद्याथ्यांना

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 74
असामान्य यश तमळिे. मांतदरािील पतवत्र वािावरणाचा तवद्यार्थी जीवनाच्या गप्पा ईर्थे ऐकायला तमळिील.

ु
प्रभाव, भतक्तमय वािावरण, चाांगली साांगि यामळे ु
जोगेश्वरीच्या भागाि वसाहि समारे १५०० वषाशपवू ी

कळि नकळि चांगले वळण ईर्थे येणा-या तवद्याथ्यांना ु झाली असावी.

सरू

तमळािे. असांख्य तवद्याथ्यांच्या जीवनाच्या कर्था,

ु
पाशपु ि परां परेि गरुभक्तीला तवशेष महत्व आहे. ु गच जाये दण्डप्रकृ िींिि॥
दतक्षणे माितलां

शैव आगाम ग्रांर्थाि मानले जािे तक, तदक्षा समयी तशव अर्थाशि लकुलीश उध्वशमन्द्र
े रुपाि तचतत्रि हवा.

ु
प्रत्यक्ष गरूरुपाि प्रकट होिो. आचायश लकुलीश पद्मासनाि तकां वा पद्म / कमळावर बसलेला डाव्या

पाशपु ि सांप्रदायाचे मख्य

ु प्रविशक होिे. पाशपु ि हािाि माितु लां ग आतण उजव्या हािाि दण्ड असलेला

ु
पांर्थाच्या पनरुत्थानाकतरिा त्याांनी महत्वाचे कायश के ले. ु
हवा. तलां ग आतण वायू पराणाि देखील अशाच प्रकारे

या सवश प्रशांसनीय कायाशसाठी आचायश लकुलीशाना लकुलीशाच्या मूिीचे वणशन आले आहे. लकुलीश याने

पाशपु ि सांप्रदायाचा सांिापक मानले गेले आहे. सध्याचे बडोदा तजल्ह्यािील डभोई िालुक्यािील

ु
परांपरेनसार आचायश लकुलीशाला तशवाचा २८ वा कायावरोहण येर्थ े अविार घेिला. त्यास कुतशक, गगश,

अविार मानले गेले आहे. तवश्वकमशविार तमत्र आतण कौरुष्य हे चार तशष्य तमळाले. जोगेश्वरी

ु
वास्तशािान ु
सार लेण्यामध्ये असलेले तशल्प मकरिोरणामध्ये

लाकुलीश उध्वशमन्द्र ु
े पद्मासमपतििाां
म| आपल्याला पाहायला तमळिे. आचायश लकुलीश

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 75
पद्मासनामध्ये बसलेले असून हािी अक्षमाला आतण दांड ु तदरामध्ये कतपलेश्वर
मध्ये म्हणजे गरुमां आतण

आहे. त्याांच्या भोविी त्याचे कुतशक, गगश, तमत्र आतण उपतमिेश्वर या दोन तशवतलां गाची िापना के ल्याचे

कौरुष्य हे चार तशष्य दाखवलेले आहेि. चारही तशष्य स्तांभलेखाि म्हांटले आहे. दानकिाश उतदिाचायश याने या

आचायांना नमस्कार करिाना दाखतवले आहेि. ु परा देखील साांतगिली आहे.

लेखाि आपली गरुपरां

पाशपु ि अनयायाां
ु चा ईश्वराची पूजा आतण भक्ती पाशपु ि सांप्रदायाचा सांिापक लकुलीश याने सध्याचे

ु
यावर मोठा तवश्वास आहे. वराहपराणाि त्याचे स्पि बडोदा तजल्ह्यािील डभोई िालुक्यािील कायावरोहण

वणशन के ल्याचे तदसिे. ईश्वरप्राप्तीसाठी भक्ती आतण प्रेम येर्थ े अविार घेिला. त्यास कुतशक, गगश, तमत्र आतण

ु े पशपु ाि अनयायाां
यामळ ु ना स्वगश प्राप्ती होिे. कौरुष्य हे चार तशष्य तमळाले. दान किाश उतदिाचायश हा

ु
तशवपराणाच्या ु
वायवीय सांतहिेनसार देखील याच कुतशकापासून दहावा होिा असे लेखाि साांतगिले

ु
भावाचे प्रकटीकरण के ले आहे. पशपु ाि परां परेि गरू ु परा वतणशली आहे
असून त्याने कुतशकापासूनची गरुपरां

परांपरेच े असलेले िान हे पाशपु िाांच्या ित्वज्ञानाि, ु

गरुप्रिीचा असणारा भाव व्यक्त करण्यासाठी त्याने

ु असलेले महत्व, गरूद्वारे

गरुचे ु ज्ञान प्राप्त होऊन तशष्य ु आतण गरूचा
आपला गरू ु ु याांची गरुमां
गरू ु तदरे बाांधनू

तशवस्वरूप होिो ही मान्यिा हे सवश प्राप्त होण्यासाठी त्याि तशवतलां गाची िापना के ली यावरून

करावा लागणारा ज्ञानयज्ञ याच जोगेश्वरी लेण्याि ु परां परेच े महत्त्व आपल्याला कळू न
सांप्रदायािील गरू

ु
गरुतशष्य परांपरेच्या स्वरूपाि साकार होि असेल. े डील अधमश ड
येईल. जोगेश्वरी लेण्याच्या पूवक ां पाच्या

ु इ.स.५५० पासून िो ज्ञानयज्ञ सरू

समारे ु होि असलेला मागच्या दरवाज्ावर मकर िोरणाि असलेल्या या

तदसिो. गरुु आतण तशवाप्रिी भतक्तभाव हा पशपु ाि लकुलीशाच्या तशल्पाि लकुलीशासह त्याचे चार

ु चा मूलमांत्र आहे. लकुलीशाचे सवाशि प्रारां भीचे

अनयायाां तशष्य, कुतशक, गगश, तमत्र आतण कौरुष्य हे कोरलेले

तचत्रण मर्थरेु ि पहावयास सापडिे. डी. आर. भाांडारकर आहेि.

याांनी याची सवशप्रर्थम ओळख करून तदली. ह्या ु परा, त्याचे महत्व इ. पतहल्यानांिर आपण
गरुपरां

अांकानाि लकुलीश दोन हाि, िीन नेत्र, डाव्या हािाि े डे वळू .

सण, उत्सव आतण लेणीि होणा-या तनत्य पूजक

दांड, उजव्या हािाि कपाल, पारदशी वि या स्वरूपाि जोगेश्वरीमधील पूजा, त्याची व्यविा याची

सापडिो. मातहिी साांगणारा तशलालेख हा गधेगाळ असून सांस्कृि

ु
गप्तसाम्राट तद्विीय चांद्रगप्तु याच्या मर्थरु ा भाषा आतण नागरी तलपीि आहे. उत्तर कोकणचा

ु यत्ना
स्तांभलेखाि महेश्वरभक्त उतदिाचायश याने गवाश तशलाहार राजा अपरातदत्य पतहला याने तदलेले हे दान

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 76
असून त्याने आपल्या कुळाबद्दल मातहिी तदलेली असून च्या आसपास कोरण्याि आली िेव्हापासूनच ईर्थे

िो स्विः ला तजमूिवाहनाच्या कुळाि जन्मलेला तनत्यपूजा आदी. सरुु झालेले असून आजही मोठ्या

म्हणविो. महामांडलेश्वरातधपिी, महासमांिातधपिी, ु आहे असे म्हणिा येईल.

प्रमाणाि सरू

ु गरुडध्वज तमरवणारा,
नगरेश्वरातधश्वर आतण सवणश

ु
महासमद्रतधपिी यासारखी तबरुदे हीं या लेखाि येिाि.

यावरून तशलाहार राजाच्या सत्तेची कल्पना

ु द्वादशीला
आपल्याला समजिे. तदलेले दान हे च ैत्र शि

शके १०५९ या तिर्थीला तदले असून द्वादशीला म्हणजेच

एकादशीचे व्रिाचे पारणे फे डिाना हे दान तदल्याचे

कळिे. यावेळी जोगेश्वरी देवीचे पूजा करणारे

ु
मठातधपिी व व्यविा पाहणारे १३ जणाांची घरे करमक्त

करण्याि आली आहेि. अशा प्रकारची आज्ञा असणारा

हा लेख आहे. देवी बरोबरच तशवतलां गाची पूजा करणारे,

ु वाले, माळी, कां ु भार, आरिी करणारा या सारखे

भिे

देवीचे आतण देवाचे पूजा करणारे आहेि. ही सवश मांडळी

जोगेश्वरी लेण्याि असलेल्या श्री जोगेश्वरी आतण

आजच्या घडीला श्री जोगेश्वरी मांतदराि तनत्याची
महादेवाची तनत्य पूजाआदी करि होिी. म्हणूनच
पूजा सरुु आहे. सकाळ, सांध्याकाळ श्री जोगेश्वरी देवी
ु के ली. या तशलाखावरील दान
त्याांची घरे करमक्त
आतण जोगेश्वर महादेव िसेच इिर दैविाांची पूजा
राजाच्या दरबारािील अतधका-याांच्या साक्षीने तदले
मोठ्या प्रमाणाि होिे. तनत्य आरिी, न ैवेद्य, अतभषेक हे
आहे. यावरून राजाची आतण राज्ािील अतधका-याांची
उपचार देवावर के ले जािाि. तशवरात्री, नवरात्रोत्सव,
श्री जोगेश्वरी आतण महादेव याांच्या प्रिी असलेली भक्ती
ु
गणेश जन्म, तत्रपरारी पौतणशमा, सांक्राांि, होळी, इिर
ु
तदसून येि.े समारे ु
८८० वषांपवू ीचा भक्कम परावा
सण आतण उत्सव लेण्याि मोठया प्रमाणाि साजरे के ले
आपल्याला तलस्बन येर्थील तसांत्रा येर्थ े पाहायला
ु च्या
जािाि. तशलाहार राजाच्या लेखाि वतणशलेली पजे
तमळे ल. कलािापत्यदृष्ट्या िसेच अभ्यासकाांनी
सांबतां धि मांडळी हीं आिा तनत्यपूजातद करणाऱ्या
ु
माांडलेल्या मिानसार श्री जोगेश्वरी लेणी इ.स. ५५०
ु
मांडळींशी तमळिी जळिी आहेि. तशलाहारकालीन जी

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 77
 े ा कामाि होिी. त्याच मांडळींचे
माणसे देवाच्या सेवच्य परां परा आधतु नक तवद्यार्थी लेणीि अभ्यास करि सरू
ु

वांशज आजची मांडळी आहेि असे म्हणणे योग्य नाही े ा

ठे वि आहेि िर मांतदरािील मांडळी देवाच्या सेवच्य

परांि ु िी प्राचीन परां परा आजही आपल्याला तदसिे. माध्यमािून भक्तीमागाशची परां परा पढेु नेिाना तदसिाि.

पाशपु ि शैव सांप्रदायाच्य ित्वज्ञानानसार

ु ु
गरुच्या काळ प्राचीन असो वा अवाशचीन िो वारसा पढेु नेणारया

सहवासाि राहून अध्ययनाद्वारे तशवित्त्व समजावून मांडळींची परां परा मात्र आजही आपल्याला तदसिे.

घेऊन तशवस्वरूप होणे ही तशष्याांची ज्ञानमागाशची

संदर्भ-
 हशव पुरार्ण, स्कंद पुरार्ण, हलं ग पुरार्ण
 मिाराष्ट्र गेझेहटयर- प्रािीन काळ, दशड हनका हवभाग मिाराष्ट्र शासन
 मिाराष्ट्र गेझेहटयर- कला स्थापत्य, दशड हनका हवभाग मिाराष्ट्र शासन
 Rock-Cut Temples Around Bombay - K. H. Vakil
 हशवपुरार्ण-एक समीक्षात्मक अध्ययन, राजे शकुमार, शोध प्रबंध- इलािाबाद हवश्वहवद्यालय-फेिुवारी-
२००३
 घारापुरी दशड न- गो. ब. दे गलू रकर
 हशवमू तडये नमः- गो. ब. दे गलू रकर
 भारतीय मू तीशास्त्र- हन. पु. जोशी
 हशलािार राजवंशािा इहतिास आहर्ण कोरीव ले ख - हव. वा. हमराशी

छायाचित्रे -
 जोगेश्वरी ले ण्यातील हशल्प- आिायड लकुलीश आहर्ण त्यां िे हशष्य
 जोगेश्वरी ले ण्यां त अभ्यास करर्णारे हवद्याथी

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 78
 इतिहासोतच्छिां जगत्सवं
- सौरभ वैशपां ायन

इतिहासाचा अभ्यास करिाना साधारण कसा दशकाांनी प्रतसि के ले गेले. साांगायचा मद्दु ा असा की

ु
के ला जावा ह्याबाबि स्वानभवाचे चार शब्द देिो आहे. ु खची घालिाि
लोकां सांशोधनापोटी आपलां उभां आयष्य

ु ीच नाही हे
मी ह्या तवषयािला अतधकारी वग ैरे मळ ु े इतिहासाचा अभ्यास करिाना इतिहास हा
त्यामळ

सवशप्रर्थम साांगनु टाकिो. तवद्यार्थी आपण कसा अभ्यास समद्रु आहे; समद्रु तपऊन सांपवून टाकू म्हणणारया
्

ु
करिो हे तमत्राांना साांगिो िद्वि हे एका परीने स्वानभव तटटवीच्या चोचीि असे तकिीसे पाणी मावणार? ह्याच

कर्थन आहे. मी देतखल आत्ताशी कुठे अभ्यासाला तवचाराने ह्याला हाि घालावा. आपण तजिके वाचू

प्रयत्नपूवक ु
श सरुवाि के ली आहे. खाली तलहीलेल्याप ैकी त्याच्या पलीकडे अस्पतषशि असे हजार पट उरलेले आहे

अनेक गोिी मलाही नीट जमि नाहीि पण त्याचा ह्याची जाणीव सिि ठे वावी.

तवचार करुन ठे वला आहे िो माांडिो आहे. ु टच्या

इतिहास हा फसवा असिो. तवल ड्यराां

जगप्रतसि अमेरीकन सांशोधक व अत्यांि जेष्ठ श्रेष्ठ "The lesson of History" ची प्रस्तावनाच

ु ट आतण त्याांची बायको व

इतिहासकार तवल ड्यराां इतिहासवाचकाांसाठी गीिा-बायबल-कुराण आहे. त्याि

ु ट ह्याांनी आपल्या
नांिरची सह-लेतखका एतरयल ड्यराां िे म्हणिाि - "आपण हे सगळां का करिोय? आपल्या

ु ािली तकमान ३० वषे फक्त वेगवेगळ्या

आयष्य हािाला काय लागणार आहे? पराक्रमी राजाांच्या दु:खद

सांस्कृिींचा अभ्यास करण्याि, वेगवेगळे सातहत्य, लेख, ु ा घटना? इतिहासािून मनष्य

मृत्यच्य ु स्वभावाबाबि

िाम्रपट, वस्तू, हस्ततलतखिे, पोथ्या, कर्था, वग ैरे ु ाांला असां काय वेगळां तमळिां जे रस्त्ाि
िम्ह

जमवण्याि घालवली आतण मग एक एक करि ् कुणाही भणांगाला एकही पान न वाचिाच

चालणारया

जगभरािील सांस्कृिींवरिी अवाढव्य ग्रांर्थ तलहीले. तवल समजू शकिां?" ... "History is non-sense" ...

ु टचे फक्त "history of civilization" चेच

ड्यराां "To begin with, do we really know

११ खांड आहेि. िे त्याने १९३५ िे १९७५ ह्या ४० what the past was? what actually

वषांच्या काळाि तलहीले व प्रतसि के ले. २० इिर ग्रांर्थ happened? or is history "a fable" not

ु
आहेि प ैकी ५ ग्रांर्थ िर त्याच्या मृत्यपिाि िब्बल २ quite "agreed upon"? Our knowledge

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 79
of any past event is always incomplete अनेकदा आपल्याला अतप्रय उल्ले खही सापडिाि,

probably inaccurate, beclouded by अनेकदा धक्कादायक माहीिी हािाला लागिे. िी

ambivalent evidence & biased ु समोर

स्वीकारायची ियारी हवी, तनदान नवीन परावे

historians, & perhaps distorted by our ु समोर आले िर

येईपयंि िरी. नवीन तवश्वासजन्य परावे

own patriotic or religious partnership. िे स्वीकारावेि आधीचे मि बदलण्याि कमीपणा वाटून

"most history is guessing, & the rest is घेऊ नये.

ु टने फार ओघवत्या शैलीि हे

prejudice." तवल ड्यराां ु
इतिहास वाचिाना कधी अांगावरिी गलाबपाणी

सगळां तलहीलां आहे. जमल्यास नक्की तमळवनु वाचा. तशांपडलां जाि िर कधी कधी तचखलही. इतिहास

आपल्याकडे इतिहासाचायश राजवाडेंनी देखील दचकवणाराही असू शकिो. एखादी व्यक्ती बघिा बघिा

इतिहासाचा अभ्यास कसा करावा ह्याबाबि फार नायक अर्थवा खलनायक बनू शकिे. िरीही कुठलीही

काटे कोर तलहीले आहे. "अस्सल कागदाचा एक ू िश : एकाच रां गाि रां गवून टाकण्याचा मोह
व्यक्ती सांपण

तचठोराही समस्त बखरी व इिर साधनाांची मिे हाणून शक्य तििका आवरावा. बहुिाांषी प्रत्येक व्यक्ती आतण

पाडू शकिो!" इिक्या स्वच्छ शब्दाांि त्याांनी अस्सल घटनेि चाांगले व वाईट अश्या दोन्ही बाजू असिािच.

साधनाांच े महत्व तवशद के ले आहे. म्हणून अस्सल व्यक्ती अर्थवा साम्राज्ाांची बलिाने व कमकुवि बाजू

साधने तमळिील तििकी तमळवण्याचा प्रयत्न करावा. नोंद करुन आतण मान्य करुन पढेु गेल्यास डोक्याला व

ह्यािही प्रर्थम दजाशची, दुय्यम व तिय्यम असे गट पयाशयाने अभ्यास करिाना त्रास कमी होिो. दोन

पडिाि. शक्य तििक्या समकातलन साधनाांवरिी जोर ु ना शक्यिो टाळावी खास करुन त्याि
व्यक्तींमध्ये िल

ु त्या काळापासून
देऊन इतिहास माांडिा येिो. िम्ही एक वा अनेक तपढ्याांच े अांिर असल्यास, कारण दोन

तजिके दूर सरकिा तििके गोंधळ वाढि जाणे, व्यक्तींची मानतसक, शातररीक, बौतददक, आतर्थ शक,

ु
असलेली माहीिी नि होणे, नसलेली माहीिी घसवली सामातजक वग ैरे अनेक पािळ्याांवरिी परीतििी

जाणे हे प्रकार फार सराशस घडिाि. समकातलन सारखी असेलच असे नाही. यािला एखादा प ैल देखील

साधनाांिही पदरी ठे वलेले लेखतनक, भाट त्या त्या त्या व्यक्तीचे व्यक्तीमत्व अर्थवा एखाद्या घटनेच े परीमाण

घराण्याची वाहवा करिानाच तदसिाि. म्हणनु एकाच व परीणाम टोकाचे बदल शकिो.

घटनेबाबि स्वकीय - परतकय काय म्हणिाि त्यािले अजून एक, खास करुन भारिीय मानतसकिेसाठी

योग्य - अयोग्य काय हे समजून घेण्याची ियारी हवी. नोंदवावांस वाटिां - चारीत्र् व चरीत्र एकच समजू नये.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 80
 े , इष्कबाझ म्हणजे िी व्यक्ती
बाई-बाटलीचा शौक, रांगल फरक पडलेला असू शकिो. त्यावेळची समाज-मान्यिा

वाईटच हा पूवग्रश ह इतिहासाच्या अभ्यासाचे फार मोठे कशी होिी ह्याची नोंद करुन ठे वल्यास इतिहास

ु
नकसान करिो. लेबल लावलां की तवषय सांपल्याि जमा ु टीि
सटस ु होिो. त्याच्याशी नाही - नाही म्हणून झगडि

ु ाचा अभ्यास करिाना ह्या नोंदी

असिो. वैयतक्तक आयष्य बसण्याि वेळ वाया घालवू नये. नेमकां असां घडलां हा

तनतििच महत्वपूण श असिाि क्तचि प्रसांगी ह्यािूनच "तनष्कषश" अर्थवा असां व्हायला हवां होिां तकां वा नको होिां

ु
इतिहास घडि असिो हे देखील मान्य पण सरुवािच हे आपला "मि" असू शकिां - "हट्ट" नव्हे. तशवाय िो

झापडां लावून करु नये. जमल्यास ऐतिहातसक व्यक्तीचां तनष्कषश अर्थवा मि ही काळ्या दगडावरिी रेघ मानून

ु वेगळां करुन
वैयतक्तक आतण सामातजक आयष्य चाल नये.

अभ्यासावां. इतिहासाच्या अभ्यासाि भूगोल, खगोल,

इतिहासाचा अभ्यास म्हणजे के वळ रक्ताचे पाट व हवामान, अन्न, धातमशक - जािीय प्रर्था व परां परा, कायदा

ु हाच इतिहासाचा
लढाया नव्हेि. "सामान्याांच े आयष्य श , सामातजक व लष्करी घडी, पत्रे,
व व्यविा, आतर्थक

तवषय असिो" असे टॉलटॉयने म्हांटले िे उगीच नाही. ु

पोथ्या, दांिकर्था, गाणी, िांत्रज्ञान, वास्तशाि अर्थवा

इतिहासाि अवघां जग सामावलां आहे. इतिहासाि वास्तूसरां चना, ित्कातलन तशक्षण पििी,

अगतणि तवषय आहेि. िरी एखाद्या व्यक्तीच्या दळणवळणाची साधने, भाषा, लीपी, चलन, शेिी,

चरीत्रापासून िे महायदु दासारख्या जगड्व्याळ करपििी, शिािे, ित्कातलन तवज्ञान असे शेकडो

तवषयापयंि काहीही असू शकिां. उदा. एखादा श ाांकडे हे होिां

तवषय अभ्यासिा येिाि. आमच्या पूवज

मानवसमूह अभ्यासासाठी घेिला िरी त्यावर आतण िे होिां वग ैरे म्हणणां अतििेचा भाग असू शकिो

ित्कालीन भूगोल, हवामान, रहाणीमान, सामातजक, त्याने जीवाला बरां वाटिां पण त्याची कसोटीवर

आतर्थ शक, लष्करी, धातमशक समजूिींचा पगडा उिरलेली तसििा व डोळ्याांना तदसणारे अांतिम रुप

अभ्यासावा लागिो. ह्या कसोट्याांवरिी घासून िो मानव काय? हा मोठा प्रश्न आहे. ह्यावर तवचार व्हावा. एखादे

समूह तकिी प्रगि होिा हे समजू शकिां. इतिहासाचा ऐतिहातसक साधन समोर धरले िर त्यािून आपण तकिी

अभ्यास करिाना घडून गेलेल्या घटनाांवरिी आपला तवषय काढू शकिो ह्याचा तवचार करावा. उदा. एक साधे

सद्य कालखांड व आपले तवचार लादू नयेि. त्याि पत्र घेिले िरी त्यािून त्या दोन व्यक्तींचा एकमेकाांशी

हमखास िफावि असिे. अगदी २-३ दशकाांमध्ये असलेला नािेसबां ध, दोघाांची सामातजक अर्थवा अतर्थ शक

देखील सवशसाधारण समाज-मान्यिाांमध्ये टोकाचा परीतििी, वयािील अांिर, सामातजक परीतििी,

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 81
धातमशक समजूिी, वग ैरे आपल्याला शोधक नजरेन े वळचणीला अडकवलेलां एखादां शे - दोनशे वषांपवू ीच

बाजूला काढिा येिाि का? हे बघावे, त्या पत्रािील िलवारीचां - भाला - बरच्याचां पािां, एखादा जीणश

कालगणना, सही, तशक्के, पत्राची भाषा, मायने, लीपी ह्या ु वस्तू, नाणां काढून िमु च्या समोर ठे वल
कागद, जनाट े

िाांतत्रक बाबी मेहनि करुन आत्मसाि के ल्या िर साधने ु धक्का देईल. तकां वा िमु च्या एखाद्या झाडा-
आतण सखद

हािाळिाना सोपी जािाि. इतिहास अभ्यासिाना पाना-फुलाच्या अर्थवा प्राणी-पक्षी -तकटकाच्या नोंतदने/

ज्ोतिषापासून िे तवज्ञानापयंि कशालाही त्याज् फोटोने तनसगाशचा इतिहास उलगडला जाईल.

ु समजू नये समावेश करुन घ्यावा. िो

अर्थवा िच्छ ु ाांलाच
िम्ह नाही िर ह्या तवषयाांचा अभ्यास

इतिहासाकडे बघण्याचाच एक प ैल आहे. ऐकायला ् साठी िमु ची एक नोंद अर्थवा फोटो हा घबाड
करणारयाां

गांमि वाटे ल पण नेपोतलयन वरिी फ्रेंचाांनी इिका तमळाल्याचा आनांद देऊ शकिो.

ु
अभ्यास के लाय की म्हणे एक पस्तक हे त्याला र्थोडक्याि काय? िर इतिहास फार सरेु ख आहे.

लहानपणापासून मरेपयंि झालेल्या आजाराांवरिीच त्यावर कुठलाही पूवग्रश ह न ठे विा प्रेम करिा यायला

आहे. लोकां इर्थवर इतिहास खणून काढिाि. यावर ु असा.

पाहीजे बस्स! अजून काय तलतहणे? सज्ञ

र्थोडा तवचार व्हावा. लेखनसीमा.

् माझ्या तमत्र-
दऱ्याखोऱ्यािून भटकणारया

मैतत्रणींना तवनांिी. ह्या भटकां िी दरर्म्ान एक कसला िरी

छां द जीवाला लावून घ्या, फोटोग्राफी, वनस्पिी - प्राणी

- पक्षी - तकटक ह्याांच्या नोंदी, भौगोतलक रचना, गड -

ु सोयी
दुगांच े िापत्यशाि, पाणी साठवण्याच्या जन्या

ु कला, गावागावाांिनु तमळणाऱ्या

आतण पििी, जन्या

दांिकर्था, कतविा, गाणी, लोककर्था, परां परा, त्या त्या

भागािले अन्न अश्या तवतभन्न गोिींप ैकी एकाची नोंद

करायचा व जमल्यास ब्लॉग - सोशल साईटवर त्या

बाबिीि तलतहिे होण्याचा िरी छां द लावून घ्या. तवश्वास

ठे वा इतिहास ह्यािूनच जपला जािो - समजिो -

उलगडिो. न जाणो तिर्थला कुणी म्हािारबाबा

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 82
 ु जािीव्यविा - एक दृतिक्षेप
मध्ययगीन
िकालीन इतिहासाचे अवलोकन
असिाना, काळाच्या मयाशदा जाणणे फार आवश्यक
असिे. वास्ततवक इतिहासािील कोणत्याही घटनेचे
ू श आकलन करून घेण े अशक्य आहे.
जसेच्या िसे सांपण
ु
आपण के वळ उपलब्ध सांदभश-पराव्याां
च्या आधारे
जास्तीि जास्त सत्याच्या जवळ जाण्याचा प्रयत्न करू
शकिो. कमशकाांड, अांधश्रिा, पोर्थीतनष्ठ धातमशक समजूिी
ु ाि वचशस्व होिे, हे खरेच! कें द्रीय राजसत्ता
याांच े मध्ययग
पेशव्याांच्या मठु ीि आल्यावर राजकीय व्यविेि
िाह्मणाांच े वचशस्व वाढले. माधवराव पेशव्याांच्या
मृत्यपू िाि या व्यविेि जी अनागोंदी माजली तिची
वणशन े िे शदायकां च आहेि. समाज म्हटला, म्हणजे असे
दोष प्रत्येक समाजाि, प्रत्येक काळाि आढळिील; पण
कुठल्याही बाबिीि असे र्थेट काळे -पाांढरे पट्टे ओढिा
येि नाहीि; हेच दाखवण्यासाठी हा प्रयत्न.
ु ाि वणशभदे व त्या त्या वणांची किशव्य े
मध्ययग
यातवषयीची समजिु दृढ होिी. या किशव्याांच े पालन
म्हणजेच धमशपालन असे समजले जाि असे. याबद्दल
एक उदाहरण देिो. छत्रपिी सांभाजी महाराज आपल्या
'बधु भषणम
ु ् ग्रांर्थाि तशवछत्रपिींचा गौरव करिाना
'या
म्हणिाि -
येन क्षोतणिले कलावतवकले बिु ाविारां गिे
गोपलेतखलवणशधमशतनचये म्लेच्छःै समासातदिे ।
ु तषणः
भूयस्तपतरपालनाय सकलातित्वा सरद्वे
- डॉ. सागर पाध्ये
करीि स्वे स्वे वणशपर्थे तचरेण तवतहिा तवप्रादीवणाशः कमाि ।।
(१-१०)
ु पूणपश णे अविरले होिे.
अर्थ श - या धरिीवर कतलयग
बिु ाविाराची, कृ ष्ाविराची समाप्ती झाली होिी. सवशत्र
म्लेंच्छाांनी काहूर माजतवले होिे. त्यावेळी सवश
ां ु ांना तजांकून पनः
देवाधमांचा द्वेष करणाऱ्या लोकशत्रं ु
पृथ्वीचे रक्षण करण्याच्या हेिनू त्याांनी(तशवछत्रपिींनी)
ु
तवप्र(िाह्मण) इ. सवश लोकाांना आपल्या वणाशनसार
ु
किशव्यपिीच्या मागी लावले.
यासोबिांच आणखी एका उदाहरणाचा उल्ले ख
करिो. छत्रपिी सांभाजी महाराज राजा रामतसांगाला
तलतहलेल्या पत्राि म्हणिाि, "श्रतु ििृति-प्रतिपातदि
वणाशश्रम धमश आतण प्रजापालनाचा राजधमश याांना
पोहोचणारी हानी आपल्याला सहन होि नाही."
(ज्वलज्ज्वलनिेजस सांभाजीराजा पृ. क्र. १८७). येर्थ े
जन्माधातरि वणशव्यविेच े समर्थ शन करणे हा हेि ू नसून,
ु ाि सवंच तहांदू राज्कत्यांची धारणा 'प्रत्येक
मध्ययग
व्यक्तीने आपापल्याला ु
वणाशनसार करावयाचे
किशव्यपालन म्हणजेच धमश' अशीच होिी हे दाखवणे हा
हेि ू आहे.
अमक्या वगाशला समाजाि अतिशय खालचे
िान तदले जाि होिे, कोणिेही अतधकार तदले नव्हिे;
असे अनेकदा म्हटले जािे. या दाव्याि तकिपि िथ्य
ु ीन ग्रामव्यविा
आहे, हे जाणून घेण्यासाठी मध्ययग
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
इतिहासाच्या पाऊलखण 83
जाणून घेऊ. ु ीन
मध्ययग महाराष्ट्राि गावाच्या मेहेंदळे पृ. क्र. ३१४, ३२६, ३२७. यातशवाय पहा
कारभाराि, तवशेषिः कर गोळा करणे व राखणदारी छत्रपिी शाहू रोजतनशी, ले. २९६-२९७.)
ु आतण महार
करणे यामध्ये पाटील, कारभारी, चौगला विने ही सरसकट महार व्यक्तींचे हवाली के ली
असा चार प्रकारच्या व्यक्तींचा सहभाग असे. याप ैकी जाि नसून, प्राधान्य मात्र मराठा व्यक्तीला तदले जायचे,
कर गोळा करण्याचे काम पाटील करि असे. कराांचा असे एका पत्रावरून वाटिे. (उदा. पेशवेकालीन आतर्थ शक
तहशोब ठे वण्याचे आतण इिर तलखापढीचे काम व सामातजक पत्रव्यवहार - ले. ४७). परां ि ू 'इांग्रजाांच े
ु कर गोळा करण्याच्या
कुलकणी करि असे. चौगला राज् येईपयंि ित्कालीन समाजव्यविेि अमक्या
कामाि पाटलाला मदि करि असे आतण महार हा जािीस काही िानांच नव्हिे', असा जो अपप्रचार के ला
गावचा तशपाई आतण गावच्या सीमाांचा राखणदार जािो, त्यासही काही अर्थ श उरि नाही.
म्हणून काम करि असे. िरी महार व्यक्तींनाही ु ाि बेदरच्या बादशाहीपासून महार
मध्ययग
पाटीलकीची विने तदल्याची उदाहरणे खालील व्यक्तींना बावन्न हक्काांची सनद तदली होिी. गावािील
पत्राांमध्ये सापडिील - प्रत्येक लग्न, मयि यामागे महाराांना कर तदला जाि
१. सनदापत्राांिील मातहिी, पृ. क्र. १८३-८४ (या पत्राि ु
असे. बाजाराि येणाऱ्या मालावर जकाि वसलीचा हक्क
ु लुबाडलेली पाटीलकी महार व्यक्तीला
तवशेषिः पवी महाराांना असे. तवशेष म्हणजे इ. स. १७३८च्या एका
न्याय करून परि तदली आहे.) पत्राि महाराांच े काही अतधकार व किशव्ये साांगनू
श व सामातजक पत्रव्यवहार ले.
२. पेशवेकालीन आतर्थक 'याखेरीज महार बावन हकाचे धणी म्हणून दुतनया
१३,१४. बोलिाि' असा उल्ले ख सापडिो! (पेशवेकालीन आतर्थ शक
ु ाि महार-माांग, महार-चाांभार अशा
मध्ययग व सामातजक पत्रव्यवहार - ले. ४६)
भाांडणाांचहे ी तनवाडे के ल्याची उदाहरणे या काळाि वाचन-लेखन इ. तशक्षण सवशच जािी घेि
ु जािीचा/बलुत्याचा व्यवसाय
सापडिाि. अमक ु तशक्षण घेण्याकडे
नव्हत्या. आपापल्या व्यवसायानसार
दुसऱ्या जािीने करू नये, अशी ज्ाची त्याची ठाम ु
सवांचा कल होिा. िरी व्यवसायाि गरज पडल्यानसार
समजूि होिी. िशी पत्रे परांु दरे दप्तर, ओिरु कराांच े व्यक्ती तलहायला वाचायला तशकि असि. मबां ु ई
आतर्थ शक व सामातजक व्यवहार याि पहावयास प्राांिाचा पतहला गव्हन शर माऊां टटुअटश एलतफन्स्टन
तमळिाि! इिके च का, िर न्यायतनवाडे करण्यासाठी आपल्या एका तरपोटश मध्ये म्हणिो, "तलतहणे-वाचणे
ज्ा गोिसभा बसवल्या जाि त्यािांही िाह्मण, प्रभू, ु
िाह्मण, व्यापारी, शेिी करणारे वगश इत्याांदीपरिा
ु लमान बसल्याची उदाहरणे
मराठा, महार, चाांभार, मस मयाशतदि आहे." (Report on territories
आहेि. (श्री राजा तशवछत्रपिी भाग १ - गजानन conquered from Paishwa, 1821, page
no. 56). इतिहासाचायश राजवाडे याांनी एका कुणबी

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 84
 ु प्रकातशि के लेलाही
व्यक्तीची सही असलेला कागद पवी
तदसिो (समग्र राजवाडे सातहत्य खांड १३, पृ. क्र. ३३८).
म्हणजेच िाह्मणाांव्यतिरीक्त इिर कोणत्याही जािीस
राज्ावर कजश झाले, प ैशाची तनकड भासली,
म्हणजे काहीवेळेस जनिेवर जास्तीचा कर लादला जाि
असे, त्यास ‘कजशपट्टी’ म्हणि. गतरबावर जास्तीचा कर
लादला जाऊ नये अशी तवनांिी के ली म्हणून, अशी
कजशपट्टी महार व्यक्तींकडून घेऊ नये, अशी सूचना
नानासाहेब पेशव्याांनी के लेली आढळिे (बाळाजी
बाजीराव रोजतनशी भाग १ - गणेश तचमणाजी वाड,
इतिहासाच्या पाऊलखण
अतजबाि तशक्षण तदले जाि नव्हिे, हा दावाही तनराधार
ठरि
ले. ४९६). यातशवाय मौजे कळां बी प्राांि तमरज येर्थील
एका गावावरिी जप्ती आणली. पढेु चौकशी अांिी िो
गाव राजनाक वल्लद काळनाक महाराकडे पूवीपासून
असून िो हुजरु चाकरी करिो, हे समजिच गावचा
मोकासा व महसूल त्याकडे परि के ला आतण गाव
जप्तीिून मोकळे के ले. (र्थोरले माधवराव पेशवे
रोजतनशी भाग १, ले. ३४०)
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
85
 पाली गावच्या भोयी महारास सरकारचा
अतधकारी म्हणून कुलकणी, खोिपाटीलाांसारखाच
गावठाण माफ के ल्याचे नानासाहेबाच्या रोजतनशीिील
उल्ले खाि कळिे (बाळाजी बाजीराव रोजतनशी भाग १,
ु रातडचा खेळ होि असे.
ले. ३२६, पृ. २०३). पांढरपराि
िी जागा खणून ियार करायचा मान महाराांचा असे.
एका वषी बडवे िो खणू लागिाच िांटा उभा राहीला
आतण तनकाल महाराांच्या बाजून े देऊन बडव्याांना सति
िाकीद के ली (सवाई माधवराव रोजतनशी भाग ३, ले.
११४०, पृ. २८५). १७८९ मध्ये कात्रज गावानतजक
महार, चाांभार व माांग समाजाची वस्ती होिी िी. काही
ु
कारणाने मोडावी लागली. लगोलग हुजरािीिू
न २५१
रुपये आतण ३०० वासे नवीन घरे बाांधण्यासाठी तदल्याचे
स्पि होिे. (सवाई माधवराव रोजतनशी भाग ३, ले.
११४२, पृ.२८६). अजूनही एका तवतशि जािीने दुसऱ्या
जािीवर कायम अन्यायांच के ला, असां म्हणणार आहाि
का?
एकीकडे स्पृश्यास्पृश्यिेच्या समाजधारणा दृढ
होत्याच; पण त्या राखून रयिेची कशी सोय लावली
जाि असे, त्याचे उदाहरण म्हणून एकाच तवषयाशी
तनगडीि दोन-िीन पत्रे दाखविा येिील. सदर पत्रे इ.
स. १८२१च्या दरर्म्ानची आहेि. याकाळाि खरेिर
समाजािील शद्रु ातिशद्रु ाांवर सवाशतधक अन्याय झाला,
असे साांगण्याि येि;े पण या पत्राांिनू हा दुसरा प ैलही
नजरेस पडिो. सदर पत्रे ही तदवेघाटाि पाणपोईची सोय
करण्याबाबि आहेि. या पाणपोईजवळां च एक
ु होिी आतण जवळां च एका रामोशी
तवठोबाची मिी
व्यक्तीचा तनवास होिा. िेव्हा भ्रिाकार होऊ नये; म्हणून
इतिहासाच्या पाऊलखण
या रामोशी व्यक्तीस एकिर चौकी सोडून जावी, तकां वा
वीस हाि लाांब दुसरी चौकी करावी अशी िाकीद तदली.
याच पाणपोईशी तनगडीि दुसऱ्या एका पत्राि 'िाह्मण
व शूद्र वग ैरे वाटसरू येिील जािील त्यास पाणी पाजीि
जावे' अशा सूचनेवरून िाह्मण व शद्रु दोघाांसाठीही
पाण्याची व्यविा एकाच पाणपोईवर के लेली होिी, हे
लक्षाि येि.े (पेशवेकालीन आतर्थ शक व सामातजक
पत्रव्यवहार - ले. २२, २४, २६).
ु
रघनार्थ यादव या समकालीन व्यक्तीने इ. स.
१७६१ साली तलहीलेल्या आपल्या बखरीि नानासाहेब
पेशव्याांच े अांिःसमयीचे उद्गार नोंदवले आहेि. "देशस्त
कोकनस्त व प्रभ ु व सेणवई याांचा द्वेश अदेशा न धरावा.
दौलि बहुिाचा भाग आहे. सवांच े मनोरर्थ रक्षावे.
ु राजी रातखल्याने दौलिीस अपाये नाही यस
मणश ै े
िीर्थ शस्वरुप अंापा पासनु आह्मास आज्ञा जाली आहे व
ु ी हेच चालवावे. आम्ही जािो म्हणून उदास न होणे.
िह्म
धांद े व दरख ज्ाचे त्यास रक्षावे. न्याये तनिीने परद्रव्ये
परदारास या तवशयी तवचारे असावे. राज् तनिीस न्याये
अन्याये पाहून तसक्षा करीि जावी. धमश तनिी सोडू नये.
गौिाह्मण द्वीज प्रज्ासांरक्षण येर्था न्याय करावे. अन्याये
ु लमान याांणी आपले
कमश सहसा करु नये. तहांदू मराठे मस
आपले तरिीने विशल्यास द्वेश सहसा कोन्हे ही जािीचा
न करावा, व ज्ाचा जो धमश ज्ाचे जे दैवि त्याज तवशई
द्वेश राज्े तनिीस नसावा"
वरील वृत्ताि आतणक एक तवशेष बाब म्हणजे
तहांदुिानाि राहणारे िे सारे तहांदू आतण महाराष्ट्राि
राहणारे िे सारे मराठे या अर्थाशन े 'तहांदू, मराठा' हे शब्द
आलेले तदसिाि!
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
86
 े कराांनीच एकदा म्हटले
स्विः बाबासाहेब आांबड
ु ) जािीव्यविा तनमाशण
आहे, "...जर त्याने (मनने
के ली, ही गोि सत्य मानली, िर मन ु हा एक साहसी
ु मानला पातहजे आतण मग ज्ा समाजाने त्याचा
मनष्य
तस्वकार के ला िो समाज आज आपण ज्ा समाजाि
राहिो त्यापेक्षा वेगळा असलाच पातहजे...
...जािीव्यविेचा कायदा तनमाशण के ला गेला (जािीचा
कायदा तदला) ही गोिच अकल्पनीय आहे. असां म्हणणां
ु
अतिशयोक्तीपूण श होणार नाही, की नसत्या चार
ु अशा कायद्याचां पालन
शब्दाांच्या बळावर स्वि: मनही
करु शकणार नाही, तजर्थे एक वणश रसािळाला जाईल
आतण दुसरा वणश प्रगिीच्या सवोच्च तशखरावर
पोहोचेल...जािीव्यविेचा प्रसार आतण वृिी करणां हे
इिकां तवशाल आव्हान आहे, की िे कोणत्याही एकाच
ु
जािीच्या लोकाांच्या शक्ती आतण यक्तीने साध्य के लां
जाऊ शकि नाही. िाह्मणाांनी जािीव्यविा तनमाशण
के ली अशा तसिाांिाांच्या दाव्यासही हेच लागू होिां. असा
तवचार करणां (की िाह्मणाांनी जािी तनमाशण के ल्या) हे
ु
चकीचां ु आहे हे
आहे आतण (यामागचा) हेि ू द्वेषपणश
मला लक्षाि आणून द्यायचांय, याव्यतितरक्त जे मी
ु
मनबद्दल बोललो िेच इर्थे लागू होिां (त्यापेक्षा अतधक
बोलण्याची गरज नाही)." [Dr. Babasaheb
Ambedkar writings and speeches vol. 1
(castes in India) page no. 16]
र्थोडक्याि काय िर ित्कालीन समाजरचना व
समाजधारणा आजच्यापेक्षा तनतििांच वेगळी होिी
आतण जािीव्यविेिील दोषाांच े खापर कोणा एकाच
वगाशवर फोडिा येणार नाही, हे स्वि: डॉ. बाबासाहेब
इतिहासाच्या पाऊलखण
ु ीन भारिाि
े कराांनीच म्हटले आहे. मध्ययग
आांबड
जािीभेद वा अस्पृश्यिा नव्हिीच; असे मी म्हणण्याचा
प्रश्नांच येि नाही. कोणाच्या दोषाांवर पाांघरुण
घालण्याचाही प्रश्न नाही; पण अलीकडे जे हेत्वारोप के ले
जािाि, जी अतिरां तजि पतरतििी वणशन करून
साांतगिली जािे; त्याि िरी िथ्य आहे का? माझ्यामिे
काळाच्या मयाशदा ओळखून याकडे पहावयास हवे.
जािीतवषयक ही बांधने, किशव्य े व मयाशदा हाच खरा धमश
अशी एकजाि समाजाची िेव्हा समजूि होिी; पण
त्याचबरोबर या मयाशदा राखूनही तवतवध जािीधमांबाबि
राज्किे म्हणून सवशच मराठा राज्कत्यांच े धोरण
सतहष्ू होिे असे तनष्कषश आिापयंि तवचाराांि घेिलेली
उदाहरणे पाहिा काढिा येिील. िेव्हा कोणीही
कोणातवरुि के लेला तवद्वेषी प्रचार सत्य मानण्यापूवी
एकवार स्विः इतिहासाची पाने चाळावीि एवढेच मी
म्हणेन! आदरणीय बाबासाहेब परांु दरे म्हणिाि
त्याप्रमाणे, "इतिहासाि चांदनांही आहे आतण कोळसाही
आहे, आपण काय उगाळायचे हे ज्ाचे त्याने ठरवावे!"
संदर्भ-
 श्री राजा हशवछत्रपती भाग १ - ग. भा.
मे िेंदळे .
 बुधभु षर्णम् - छत्रपती संभाजी मिाराज
(संपादक -एि. डी. वेलर्णकर).
 पेशवेकालीन आहथड क व सामाहजक
पत्रव्यविार - रा. हव. ओतुरकर.
 बाळाजी बाजीराव रोजहनशी भाग १ -
गर्णेश हिमर्णाजी वाड.
 माधवराव पेशवे रोजहनशी भाग १ - गर्णेश
हिमर्णाजी वाड.
 सवाई माधवराव पेशवे रोजहनशी भाग ३ -
गर्णेश हिमर्णाजी वाड
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
87
 रघुनाथ यादव हित्रगुप्त हवरहित बखर
पाहनपतिी - उदय कुलकर्णी, हननाद
बेडेकर.
 ज्वलज्ज्वलनतेजस संभाजीराजा - सदाहशव
हशवदे .
 सनदापत्रां तील माहिती - पुरुषोत्तम हवश्राम
मावजी, द. ब. पारसनीस.
 Dr Babasaheb Ambedkar writings
and speeches Vol. 1.

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 88
 राजाराम महाराजाांचा कुटां ुबकतबला तजांजीि दाखल
- िषु ार माने

राजाराम महाराजाांचा तजांजीचा प्रवास अत्यांि माणसे त्याांनी तजांजीकडे पाठतवली आतण राण्याांच्या

खडिर होिा व त्याि त्याांच्या जीवासही बराच धोका प्रवासाची एक योजना महाराजाांना कळतवली.२ त्याांना

होिा. महाराज या प्रवासास तनघाले िेव्हा त्याांनी त्याांचा ु

सखरूपपणे तजांजीकडे आणण्याची जबाबदारी

कुटां ुबकतबला मागे तवशाळगडावर ठे वला होिा. ां ु ारे व तवसाजी

राजाराम महाराजाांनी तलां गो शांकर िग

तवशाळगडाहून तजांजीस जाणे आतण तियाांनी प्रवास ां ु ारे ह्या सावकारी पेशाच्या गृहिाांवर
शांकर िग

करणे, िे सिा ु
ु गप्तपणे
, ६०० मैलाांचा प्रवास ही अतिशय सोपतवली. हे दोघे बांध ू म्हणजे खांडो बर्लल्लाळ तचटणीस

कठीण गोि होिी.१ रामचांद्रपांिाांनाही राण्याांना याांच े मामा असून, त्याांची िारवे तकनारपट्टीवर व्यापारी

महाराजाांकडे कसे पोहचवायचे असा प्रश्न पडला होिा. मालाची ने-आण करि असि.३

िो सोडतवण्यासाठी तवशाळगडाहून काही तवश्वासू

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 89
 खांडो बाल्लाळाांच े दोघेही मामा राजापूर येर्थ े राहून नकल९

सावकारी करीि होिे. दोघेहीजण तवश्वासू आहेि असे

पाहून रामचांद्रपांिाांनी ठरवले की महाराणी िाराबाई, “स्वतस्त श्रीराज्ातभषेक शके २१ भावा सांवत्सरे

राजसबाई वग ैरे राजघराण्यािील लोकाांनी त्याांच्या कातिशक ु

श्रदध द्वाद्सी तिरवासरे(शतनवार)

मदिीने प्रर्थम समद्रु ामागे होनावर पयंि जावे आतण क्षेतत्रयकुलाविांस श्रीराजाराम छत्रपिी स्वामी याणी

तिर्थून पढेु खष्क

ु ीच्या मागाशन े तजांजी गाठावी.४ त्याांनी राजश्री दामाजी अनांि व तलां गो शांकर प्रभ ु मकाम
ु कसबे

राण्याांच्या समद्रु प्रवासाची उत्तम व्यविा के ली. े े स्वामी देशीहून

बांदर राजापूर याांसी तदल्हे वृतत्तपत्र यैसज

तवशाळगडाहून खाली कोकणाि उिरून दोन्ही राण्या स्वार होऊन कनाशटक प्राांि े आतलयावर स्वामींचा

यशवांिगडाच्या बांदराि िारवाि बसल्या व कारवारच्या राणीवसा दुसरा वाडा(िाराबाई) याांची रवानगी राजश्री

तकनारपट्टीवरील होनावर बांदराि उिरल्या.५ िेर्थनू ु के ली.

रामचांद्र पांतड[ि] अमात्य त्याांच्या पत्रावरून िम्ही

ु
बेदनूरच्या राणीच्या प्रदेशािून गप्तपणे प्रवास करून त्या ु ची) ठाणी राजापूर प्राांिी बैसली
िाम्राची(मघलाां

तजांजीस पोहोचल्या.६ असिा कोठे ु

उमज पडो नेतदिा यक्तीने सांकट

या प्रवासाि राणी चन्नमाचीही त्याांना मदि झाली ु न

प्रसांगामध्ये आपले जाहाज व लोक देऊन समद्रािू

असावी. यापूवी देखील राजाराम महाराजाांच्या तजांजी येकेरी(इक्केरी)च्या राज्ािून होनावरास पाठतवले.

प्रवासाि राणीने औरां गजेबाच्या तशक्षेचा धोका पत्करून िी(कुटां ु बकतबला) स्वामीसांतनध सखरूप
ु पावली.

ु
त्याांना मदि के ली होिी.७ इ.स. १६९१ च्या सरुवािीला स्वामींच्या पायाांसी येकतनष्ठिा धरून राणीवासाची सेवा

यशवांिगडजवळील बांदरािून सरुु झालेला हा प्रवास बहुिप्रकारे के ली हे विशमान वेदमूतिश रामभट पटवध शन व

त्याच वषाशच्या माचश-एतप्रल दरर्म्ान सांपला.८ गणोजी झेंड े राणीवासाकडे होिे याांणी तवतदि के ले.

तजांजीचा हा कठीण प्रवास खांडो बल्लाळाांच्या ु स्वामीचे सेवस

त्याजवरून िम्ही े ी येकतनट आहा. यैस े

ु े अगदी सखरूप
मामाांसारख्या तवश्वासू माणसाांमळ ु पार ु
जाणून िम्हावरी ु
स्वामी कृ पाळू होऊन िम्हास

पडला. या त्याांच्या महत्वाच्या कामतगरीबद्दल पढेु १९ वतडलाांच्या वौंशपरांपरेन े चाले यैस े इनाम देऊन

ऑक्टोबर १६९४ रोजी राजाराममहाराजाांनी तलां गो चालवावे हे स्वामीच्या मनाि येऊन इनाम दति लारी”

शांकर व दामाजी अनांि याांना वृतत्तपत्र तदले. त्यािील

ु
मजकू र पढीलप्रमाणे
:- ु खमस तिसेन अलफ
िेरीख ११ माहे रतबलावल स||

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 90

हे पत्र नकल असले िरी त्यास तचटणीस बखरीिून
आधार तमळिो हे महत्वाचे आहे. ह्या अशा तवश्वासू
माणसाांच्या जीवावर स्वराज् मघु लाांशी लढून िग
धरून रातहले.
संदर्भ-
1. छत्रपती राजाराम व तारारार्णी:- डॉ.
सदाहशव हशवदे पृ.४६
2. करवीर ररयासत:- स. मा. गगे
3. हशवपुत्र छत्रपती राजाराम:- डॉ.
जयहसंगराव पवार पृ.३५६
4. हकल्ले हजं जी:- मिे श तेंडुलकर
इतिहासाच्या पाऊलखण
5. हशवपुत्र छत्रपती राजाराम:- डॉ.
जयहसंगराव पवार पृ.३५७
6. थोरले राजाराम मिाराज यां िे िररत्र
पृ.४६-४८, हशवपुत्र छत्रपती
राजाराम:- डॉ. जयहसंगराव पवार
पृ.३५७
7. हशवपुत्र छत्रपती राजाराम:- डॉ.
जयहसंगराव पवार पृ.३५७
8. हशवपुत्र छत्रपती राजाराम:- डॉ.
जयहसंगराव पवार पृ.३५७, हकल्ले
हजं जी:- मिे श तेंडुलकर, छत्रपती
राजाराम व तारारार्णी:- डॉ. सदाहशव
हशवदे पृ.४७
9. करवीर ररयासत:- पृ.२८, हकल्ले
हजं जी:- मिे श तेंडुलकर
ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
91
 ु
इतिहासाच्या पाऊलखणाचा आजवरचा प्रवास

ु ािफे दरवषी ऑनलाईन आतण ऑफलाईन उपक्रम राबवण्याि येिाि. आजवर अनेकतवध
इतिहासाच्या पाऊलखण

ऐतिहातसक तवषयाांना वातहलेल्या खास तदवसाांच्या तनतमत्ताने 'तवशेष सप्ताह' समूहावर घेण्याि आले ज्ाि त्या सप्ताहाि

के वळ त्या त्या व्यक्ती/घटनाांशी सांबतां धि इतिहासावर स-सांदभश चचाश होिे.

 सोशल मीतडयावर एकू ण सभासद २७,०००+

 ऑगट २०१५- िापना

 ऑक्टोबर २०१६- एक रात्र तकल्ले रायगडावर, डॉ. सतचन जोशी आतण डॉ. के दार फाळके याांच्यासमवेि

 ऑक्टोबर २०१७- एक रात्र तसांहगडावर, डॉ. सतचन जोशी याांच्या समवेि

 ऑगट २०१८- तकल्ले वसईची एकतदवसीय सफर, अभ्यासक श्रेयस जोशी याांच्या समवेि

 तडसेंबर २०१८- एक रात्र सज्जनगडावर, डॉ. सतचन जोशी याांच्या समवेि

यापढेु ही इतिहासाच्या पाऊलखण

ु ािफे असेच अनेक तवषय आतण कायशक्रम हािी घेण्याचा आमचा मानस आहे. समूह

सांचालकाांप ैकी कोणीही इतिहास हा पोटापाण्याचा व्यवसाय म्हणून पाहि नसून प्रत्येक जण मातहिी िांत्रज्ञान, तवत्तीय,

ु
वैद्यकीय अशा आपापल्या क्षेत्राि कायशरि असून इतिहासाप्रिी असलेली आिा आतण आपलकी जपण्यासाठीच आम्ही

ु
सवशजण एकत्रां आलो आहोि. यापढील वाटचालीि आपणासारख्या असांख्य स्नेहीमांडळींची सार्थ आवश्यक असून

'एकमेका सहाय्य करू, अवघे धरू सपांु र्थ' म्हणि स-सांदभश इतिहासाची माांडणी करण्यासाठी एक पाऊल पढेु टाकू या.

बहुि काय तलतहणे? आमचे अगत्य असू द्यावे ही तवज्ञापना.

राजिे लेखनावधी!

अतश्वन अमावस्ा, 'लक्ष्मीपूजन',

श्रीनृप शातलवाहन शके १९४१

तफरां गी तदनाांक २७ ऑक्टोबर २०१९

- ु ा
टीम इतिहासाच्या पाऊलखण

ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९

इतिहासाच्या पाऊलखण 92
 ु ा । दीपावली इ-तवशेषाांक । २०१९
इतिहासाच्या पाऊलखण 93