8.

ARMIRANOBETONSKE LJUSKE

8.1. UVOD

Ljuske su noseće konstrukcije formirane od zakrivljenih površi, koje prihvataju opterećenje

primarno silama u ravni (ravnomerno raspodeljenim po debljini ljuske), ali i savijanjem,
posebno u zoni oslanjanja i veze sa drugim elementima. Pogodnim izborom geometrije, sa
malim debljinama, ljuske mogu biti izuzetno racionalni elementi kad je o utoršku materijala
reč.
U opštem slučaju, ljuske mogu biti različitih oblika površi koje karakteriše Gauss-ova mera
krivine, proizvod krivina glavnih pravaca (κα i κβ):
1
K = κα ⋅ κ β = , ................................................................................................................ (8.1)
rα ⋅ rβ
gde su rα i rβ poluprečnici krivina. Prema znaku krivine, razlikuju se (Sl. 8/1):
• Eliptične površi imaju pozitivnu Gauss-ovu krivinu, odnosno, centri oba poluprečnika
glavnih krivina su sa iste strane površi. Ove ljuske ne mogu menjati svoj oblik bez iste-
zanja srednje površi, zbog čega su vrlo krute.
• Hiperboličke površi imaju negativnu Gauss-ovu krivinu, odnosno, centri poluprečnika
glavnih krivina su na različitim stranama površi. Karakterišu se pravim izvodnicama.
• Parabolične površi imaju nultu Gauss-ovu krivinu. Jedan od poluprečnika glavne krivine
im je beskonačno velik.

Sl. 8/1. Površine različite Gauss-ove krivine

Kada je debljina ljuske (h) mala u poređenju sa poluprečnikom krivine (r), ljuska se smatra
tankom, a statički tretman ovih elemenata može biti baziran na teoriji tankih ljuski. Načelno,
ljuska se smatra tankom ukoliko je zadovoljeno:
h 1
≤ . ...................................................................................................................................... (8.2)
r 20
Osnovne pretpostavke tehničke teorije tankih ljuski su:
• Smatra se da prava vlakna upravna na srednju površ ljuske ostaju prava i upravna na
deformisanu srednju površ, ne menjajući svoju dužinu.

375
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

• Normalni naponi u pravcu normale na srednju površ su zanemarljivi u odnosu na ostale

komponentalne napone.
Analizu sila u preseku ljuske je pogodno sprovesti na delu površi ograničenom linijama gla-
vnih pravaca (koordinatnim linijama). Glavni pravci su određeni maksimalnim i minimalnim
poluprečnicima krivine. U opštem slučaju, postoji deset sila u presečnim površima ljuske:
normalne sile Nα i Nβ, smičuće sile Nαβ i Nβα, transverzalne sile Qα i Qβ, momenti savijanja Mα
i Mβ i momenti torzije Mαβ i Mβα (Sl. 8/2). Ovih deset veličina, načelno, nije moguće odrediti
samo iz uslova ravnoteže (problem nije statički određen), nego se moraju postaviti i dopun-
ske veze između napona, deformacija i pomeranja ljuske.

Sl. 8/2. Sile u presečnim površinama ljuske, opšti slučaj

Opšti problem je, pod određenim uslovima, moguće dekomponovati na nezavisne slučajeve
membranskog i fleksionog naprezanja ljuske.
Pretpostavljajući elastično ponašanje ljuski (Hooke-ova hipoteza), ljuska se može analizirati
na način koji podrazumeva njeno naprezanje samo u srednjoj površi, poput membrane koja
ne pruža nikakav otpor savijanju. Od presečnih sila, javljaju se samo normalne sile Nα i Nβ,
smičuće sile Nαβ i Nβα, a ova vrsta naprezanja se naziva membransko naprezanje ljuski,
ljuski dok
je odgovarajuća teorija proračuna - membranska teorija (Sl. 8/3a). Membransko stanje nap-
rezanja se može analizirati i kod ljuski konačne debljine pod sledećim uslovima:
• Granični uslovi oslanjanja moraju biti takvi da reaktivne sile naprežu ljusku samo u nje-
noj srednjoj površi. Ovim, mogu biti sprečena samo pomeranja u pravcu tangente na
meridijalnu ivicu na kojoj se ljuska oslanja (Sl. 8/3b).
• Debljina ljuske mora biti dovoljno mala da se član z/r u izrazima datim na Sl. 8/2 može
zanemariti u odnosu na jedinicu. Ovim i raspodela normalnih i smičućih napona po visini
h preseka postaje konstantna:
Nα = σ α ⋅ h , N β = σ β ⋅ h , Nαβ = N βα = τ αβ ⋅ h . ................................................................. (8.3)
• Srednja površ mora biti glatka i ne sme biti naglih promena u debljini ljuske.
• Opterećenje mora biti kontinualno raspodeljeno, bez skokova ili koncentrisanih dejstava.

376
 8. Armiranobetonske ljuske

Sl. 8/3. Membranske sile i membranski uslovi oslanjanja

Sada, kada je broj nepoznatih veličina samo tri, (8.3), ove se mogu odrediti samo iz uslova
ravnoteže.
Konturni uslovi ljuske su najčešće takvi da ne dozvoljavaju slobodnu membransku deforma-
ciju kraja – ljuske su po konturi obično kruto vezane (elastično uklještene) za druge elemen-
te (ljuske, ploče, prstenaste grede...). Ovim i membranski uslovi rada na krajevima ljuske ne
mogu biti ostvareni, nego su „poremećeni“ fleksionim silama. Osim konturnih uslova, do
pojave momenata savijanja dovode i nagle promene debljine ljuske, koncentrisana optereće-
nja, skokovi u kontinualno promenljivom opterećenju ili koncentrisana opterećenja.

Sl. 8/4. Fleksione sile

Pored membranskih, u presečnim ravnima ljuske javljaju se momenti savijanja i torzije, te

transverzalne sile (Sl. 8/4). Teorija ljuski kojom se analiziraju naponi i deformacije ljuski
uključujući i dejstvo momenata savijanja i transverzalnih sila naziva se fleksiona teorija ljus-
ljus-
ki.
ki
Nije ni potrebno posebno naglašavati da je danas uobičajen proračun uticaja u ljuskastim
elementima primenom softvera za strukturalnu analizu baziranom na primeni metode kona-
čnih elemenata. Modeliranje ljuske proizvoljne geometrije kao poliedarske površine formira-
ne od površinskih konačnih elemenata, mogućnost apliciranja proizvoljnog opterećenja,
mogućnost uticaja na tačnost rezultata gustinom mreže, mogućnost proračunskog obuhva-
tanja realnih konturnih uslova... su samo neke od nespornih prednosti ovog načina proraču-
na. Ipak, sa stanovišta inženjerskog razumevanja problema, klasični pristup proračunu je od
nemerljivog značaja i dalje.

8.2. ROTACIONE LJUSKE

Rotacione (rotaciono-simetrične) ljuske su one čija je srednja površ rotaciona površ nastala
obrtanjem ravanske krive linije oko jedne prave, ose obrtanja (Sl. 8/5). Koordinatne linije
ovako formiranih ljuski su meridijalne krive i paralelni krugovi. U ravni meridijalnih krivih
meri se ugao α, a u ravni kružnica ugao φ. Poluprečnici glavnih krivina su rα i rφ151.

151 Primetiti da rφ nije poluprečnik kružnice (paralele).

377
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/5. Rotaciona ljuska

Pretpostavljajući membranski rad,

rad na elementarnom delu površine rotacione ljuske optere-
ćenom komponentama površinskog opterećenja u pravcima tangente na glavne pravce, te
normale na srednju površ (px, py, pz), dolazi se do tri uslova ravnoteže (Sl. 8/6): dva po sumi
sila u pravcu tangenti i jedan po sumi sila upravnih na srednju površ. Pretpostavljajući,
dodatno, i rotaciono- opterećenja kada je px jednako nuli, svi uticaji
rotaciono-simetričnu distribuciju opterećenja,
postaju samo funkcije jednog parametra – ugla α:

Sl. 8/6. Membransko stanje rotacionih ljuski

N φ = − rφ ⋅ ( p z + N α / rα ) , Nαφ = 0 , ......................................................................................... (8.4)

( )
Nα = −  ∫ r ⋅ rα ⋅ py ⋅ sin α + pz ⋅ cos α dα + C  / (r ⋅ sin α ) , .............................................. (8.5)

gde je sa r obeležen poluprečnik kružnice (paralele), a integraciona konstanta C se određuje

iz konturnih uslova.
Pod dejstvom rotaciono-simetričnog opterećenja ljuska se deformiše i tačke ljuske dobijaju
odgovarajuća pomeranja u pravcu tangente na meridijalnu krivu, v, i u pravcu normale na
površ, w. Koristeći se vezama između napona i deformacija (ε), iz teorije tankih ljuski je
poznato:

⋅ ( Nα −ν ⋅ Nφ ) , εφ = ⋅ ( Nφ −ν ⋅ Nα ) .
1 1
εα = ........................................................... (8.6)
E⋅h E⋅h
Nakon uvođenja veza između deformacija i pomeranja, mogu se karakteristična pomeranja –
izduženje poluprečnika paralele, ∆r, i promena ugla tangente na meridijalnu krivu, χ – naći
kao:

378
 8. Armiranobetonske ljuske

⋅ ( Nφ −ν ⋅ Nα )
r
∆r = r ⋅ εφ = ............................................................................................. (8.7)
E ⋅h
cot α   1 d  rφ 
⋅  Nα − ν N φ − ( Nφ − ν Nα ) ⋅ ⋅ ( Nφ − ν Nα )  .
rφ
χ= − ⋅  ..................... (8.8)
E ⋅h  rα  rα dα  E ⋅ h 
Analiza fleksionog naprezanja ljuske, makar i rotacione, je znatno složenije od membran-
skog. Za slučaj rotaciono-simetričnog opterećenja polovina presečnih sila je identički jedna-
ka nuli:
Nαφ = Nφα = 0 , M αφ = M φα = 0 , Qφ = 0 . ............................................................................. (8.9)

Sl. 8/7. Fleksiono stanje rotacionih ljuski, rotaciono-simetrično opterećenih

Za preostalih pet sila mogu se postaviti uslovi ravnoteže na elementu površine (Sl. 8/7).
Suma sila u pravcu tangente na meridijalnu krivu, u pravcu normale na površ, te suma
momenata, respektivno, daju:
d
( r ⋅ Nα ) − rα ⋅ Nφ ⋅ cosα − r ⋅ Qα + p y ⋅ r ⋅ rα = 0 , .......................................................... (8.10)
dα
d
r ⋅ Nα + rα ⋅ Nφ ⋅ sin α + ( r ⋅ Qα ) + pz ⋅ r ⋅ rα = 0 , i ......................................................... (8.11)
dα
d
( r ⋅ Mα ) − rα ⋅ Mφ ⋅ cosα − r ⋅ rα ⋅ Qα = 0 . ...................................................................... (8.12)
dα
Veze između dilatacija i pomeranja su:
1  dv  v ⋅ cot α + w 1  dw 
εα = ⋅ + w  , εφ = , χ = ⋅v − , ............................................ (8.13)
rα  dα  rφ rα  dα 
a veze između presečnih sila i pomeranja su date sa:
 1  dv  ν  E ⋅h
Nα = D ⋅   + w  + ( v ⋅ cot α + w )  , D = , ................................................. (8.14)
 rα  d α  rφ  1 −ν 2
 ν  dv  1  E ⋅ h3
Nφ = D ⋅   + w  + ( v ⋅ cot α + w )  , K =
( )
, ...................................... (8.15)
 rα  d α  rφ  12 ⋅ 1 − ν 2

 1 d  1  dw   ν  dw  
Mα = −K   v −  + v −  cot α  .................................................. (8.16)
 rα d α  rα  d α   rα rφ  dα  
 ν d  1  dw   1  dw  
Mφ = −K   v −  + v −  cot α  .................................................. (8.17)
 rα d α  rα  dα   rα rφ  dα  

379
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Jednačine (8.10) do (8.17) predstavljaju sistem od deset jednačina sa deset nepoznatih: pet
presečnih sila, dve komponente pomeranja (v i w) i tri komponente deformacijskih veličina
(εα, εφ i χ). Prkatična rešenja će biti razmatrana na primeru pojedinih tipova ljuski.
U realnim konstrukcijama ljuski, membransko stanje naprezanja, pod rotaciono-simetričnim
opterećenjem, ostvaruje se u većem delu ljuske, osim, najčešće, u okolini konture. Ljuska je
najčešće po svojoj konturi kruto vezana za neki drugi element. Zato, zbog sprečenosti mem-
branskog deformisanja, na konturi se remeti membransko stanje i u ljusci se javljaju uticaji
od savijanja (Sl. 8/8).

Sl. 8/8. Ivični poremećaji cilindrične ljuske kruto spojene sa drugim elementima

Sl. 8/9. Momenti savijanja poduž izvodnice za dugu i kratku cilindričnu ljusku

Po svom karakteru fleksioni uticaji (poremećajni uticaji) su takvi da se relativno brzo prigu-
šuju za uobičajene dimenzije ljuski. Njihova veličina se (na makro-nivou posmatrano) sma-
njuje sa udaljenjem od ivice. Ako se može smatrati da se poremećajni uticaji na jednom kra-
ju ljuske „ne osećaju“ (ne utiču na deformaciju) na drugom kraju ljuske, takve ljuske nazivaju
se dugim.
dugim U suprotnom, ljuske su kratke.
kratke Na Sl. 8/9 su, za dugu i kratku cilindričnu, mem-
branski oslonjenu na dnu, ljusku, opterećenu radijalnim horizontalnim linijskim optereće-
njem na obe ivice, prikazani oblici dijagrama momenata savijanja Mα.
Presečne sile kod rotaciono-simetrično opterećenih rotacionih ljuski u sklopu složenije
konstrukcije mogu biti određene primenom metode sile. Ukupne vrednosti sila određuju se
superpozicijom membranskog rešenja i uticaja dobijenih fleksionom analizom ivičnih pore-
mećaja. Prvo se veze ljuske sa susednim elementima prekidaju, konstrukcija se dekomponu-
je, na način da se pretpostavljaju membranski uslovi oslanjanja pojedinih elemenata. Ovim je
formiran takozvani osnovni sistem, za koji je samo analizom uslova ravnoteže moguće odre-
diti membransko rešenje. Na mestu raskinute veze uvode se dve statički nepoznate veličine:
horizontalna sila XH (linijsko opterećenje, kN/m’) i moment savijanja XM (linijsko opterećenje,
kNm/m’) (Sl. 8/10).

380
 8. Armiranobetonske ljuske

Sl. 8/10. Dekompozicija konstrukcije: osnovni sistem i statički nepoznate

Veličine statički nepoznatih veličina određuju se iz uslova-pretpostavke da nema međusob-

nog razmicanja elemenata u horizontalnom pravcu u vezi, niti međusobne promene nagiba
tangente. Skraćeno, krajevi ljuski spojenih u čvoru imaju jednako horizontalno pomeranje ∆r
i obrtanje χ. Uslovne jednačine virtualnog rada, kojima se sumiraju ovi uslovi imaju poznat
oblik, a broj ovih jednačina, N, odgovara broju statički nepoznatih veličina:
X 1 ⋅ δ11 + X 2 ⋅ δ12 + ... + δ10 = 0
X 1 ⋅ δ 21 + X 2 ⋅ δ 22 + ... + δ 20 = 0
. ......................................................................................... (8.18)
...
X 1 ⋅ δ N 1 + X 2 ⋅ δ N 2 + ... + δ N 0 = 0
Pri tome, svaki koeficijent δij čine dva sabirka, odnosno dobija se kao zbir odgovarajućih
pomeranja na oba (prvom i drugom) elementa u vezi:
δ ij = δ ij′ + δ ij′′ . ........................................................................................................................... (8.19)

Koeficijenti δi0 se određuju kao odgovarajuća pomeranja u osnovnom sistemu u pravcu i

smeru usvojenih statički nepoznatih od spoljašnjih opterećenja. I oni predstavljaju zbir
odgovarajućih koeficijenata sa dva u čvoru vezana elementa.
Kod konstrukcija formiranih od dugih ljuski, problem određivanja statički nepoznatih se
znatno pojednostavljuje. Uvođenjem pretpostavke da se ivični poremećaji na jednom kraju
ljuske „ne osećaju“ na drugom, čini odgovarajuće δij koeficijente jednakima nuli. Za posledi-
cu, umesto jednog sistema jednačina, problem se dekomponuje na više manjih sistema jed-
načina (na primer, četiri puta statički neodređen sistem na Sl. 8/10, uz cilindričnu ljusku
usvojenu dugom, postaje dva puta po dva puta statički neodređen – nezavisno je moguće
odrediti statički nepoznate u gornjoj vezi od onih u donjoj).
U slučaju dejstva koncentrisanog (zapravo, linijskog) opterećenja na ljusku, problem se reša-
va formiranjem dve nezavisne ljuske, pokazano na Sl. 8/11. Pri tome je nebitno da li se samo
opterećenje „pripisuje“ gornjoj ili donjoj ljuski, ili se „deli“. Slično se postupa i u slučajevima
ljuski kod kojih postoji skok u debljini (Sl. 8/12).

Sl. 8/11. Dekompozicija na mestu koncentrisanog opterećenja

381
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/12. Dekompozicija na mestu skokovite promene debljine ljuske

Treba imati na umu da statički nepoznate veličine izazivaju u presecima ljuske, ne samo
momente savijanja (Mα i Mφ) i transverzalne sile (Qα), nego i aksijalne sile Nα i Nφ, zbog čega
se rezultujuće aksijalne sile određuju superpozicijom njihovih membranskih i fleksionih vre-
dnosti.
Ljuske se, u opštem slučaju, dimenzionišu u dva ortogonalna glavna pravca na složeno savi-
janje: prstenasta armatura proizilazi kao rezultat dimenzionisanja pravougaonog poprečnog
preseka jedinične širine (1m) na granične vrednosti uticaja Mφ i Nφ, dok se meridijalna arma-
tura određuje iz odgovarajućih graničnih uticaja Mα i Nα. Pri tome, treba voditi računa o raz-
ličitim statičkim visinama u dva upravna pravca, te o minimalnim količinama armature, koje
kod ljuski odgovaraju onima za pune ploče.

8.2.2. SFERNE LJUSKE (KUPOLE)

(KUPOLE)
Sferne kupole su najčešće konveksne ljuskaste figure pozitivne Gauss-ove krivine. Primenu
kao armiranobetonske pronalaze još na početku XX veka, uglavnom kao krovne konstrukcije
nad kružnim osnovama, zahvaljujući sposobnosti da premošćavaju velike raspone sa malim
debljinama. U pogledu utroška materijala ovo ih svrstava u red najracionalnijih konstrukcija.
Sa druge strane, racionalnost njihove primene je limitirana pogodnošću i cenom izvođenja
(skupa oplata i skela).
Najčešće, rotacione sferne kupole se primenjuju za pokrivanje dvorana i hala kružne osnove
i većih raspona, te kao elementi rezervoarskih konstrukcija (Sl. 8/13). U konstrukcijama se
javljaju u kombinacijama sa drugim elementima: prstenastim nosačima, pločama, drugim
ljuskama...

Sl. 8/13. Primena sfernih kupola kod hala i rezervoara

Uobičajene debljine kupola su vrlo male – za krovne konstrukcije su između 5 i 14cm, a za

raspone osnove i preko 100m. Zbog male debljine, a uglavnom pritisnuti, ovi elementi mogu
biti podložni gubitku stabilnosti, zbog čega je preporuka usvajati debljinu ljuske na način da
se membranskim radom iazazvani normalni naponi ograniče na manju vrednost od dopušte-
nih (preporuka je 50% dopuštenih)152. Još jedna preporuka u pravcu obezbeđenja od suviše

152 Dopušteni naponi su „zaostatak“ ranije primenjivane „logike“ proračuna armiranobetonskih kons-
trukcija, ali je data preporuka i dalje praktično validna.

382
 8. Armiranobetonske ljuske

malih debljina ljuske je ona kojom bi debljinu valjalo ograničiti sa donje strane u funkciji
poluprečnika krivine na sledeći način: d / r ≥ 0 .00 1 5 (približno 1/600!).

Sl. 8/14. Sferne ljuske sa otvorom za osvetljenje (lanternom)

S obzirom da su kupole opterećene uglavnom mirnim kontinualnim opterećenjem (sopstvena

težina, izolacija, sneg, tečnost...), to one rade pretežno membranski. Samo u području oslo-
naca, zbog veze s drugim elementima (najčešće preko prstenastog nosača) javljaju se fleksi-
oni poremećaji. Moguće neravnomerno opterećenje vetrom redovno nije od velikog značaja
budući je malo u odnosu na ostala. Otud, kupole se mogu približno proračunavati kao rota-
ciono-simetrično opterećene.
Često se krovne kupole izvode sa otvorom za osvetljenje u temenu (Sl. 8/14). U tom slučaju
gornja ivica ljuske dobija prstenasto ojačanje na koje se pričvršćuju elementi svetlosne lan-
terne. Sada se i gornja ivica ljuske karakteriše fleksionim uticajima.
Kako su kod sferne ljuske poluprečnici glavnih krivina jednaki:
rα = rφ = a , r = a ⋅ sin α , ....................................................................................................... (8.20)

to se presečne sile po membranskoj teoriji nalaze lako (videti (8.4) i (8.5)):

( )
Nα = −  ∫ a 2 ⋅ sin α ⋅ p y ⋅ sin α + pz ⋅ cos α dα  / ( a ⋅ sin α ) , .......................................... (8.21)
Nφ = − a ⋅ ( pz + Nα a ) . ......................................................................................................... (8.22)

Karakteristična pomeranja su:

−a ⋅ sin α
∆r = ⋅ ( a ⋅ pz + (1 + ν ) ⋅ Nα ) , i ................................................................................ (8.23)
E⋅h
a  dp z 
χ= ⋅ − (1 + ν ) ⋅ p y  ............................................................................................... (8.24)
E ⋅ h  dα 
U nastavku je, u formi specifičnog slučaja, analizirano membransko dejstvo sopstvene težine
sferne kupole. Kako je:
p y = g ⋅ sin α i pz = g ⋅ cosα ,

to se aksijalne sile dobijaju:

a⋅g  1 
Nα = − i Nφ = a ⋅ g ⋅  − cos α  .
1 + cos α  1 + cos α 
Raspored i veličina aksijalnih sila prikazani su na Sl. 8/15. Primetiti da za ugao kupole veći
od 51.49º prstenaste sile Nφ prelaze iz pritiska u zatezanje. Takođe, interesantno je primetiti
i da normalni naponi ne zavise od debljine ljuske.

383
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/15. Promena aksijalnih sila za dejstvo sopstvene težine

Za ravnomerno podeljeno opterećenje po osnovi, kakvo je opterećenje snegom, na primer,

važi:
p y = p ⋅ sin α ⋅ cos α i p z = p ⋅ cos 2 α ,

te aksijalne sile u obliku (Sl. 8/16):

Nα = −0.5 ⋅ a ⋅ p , N φ = −0.5 ⋅ a ⋅ p ⋅ cos ( 2 ⋅ α )

Sl. 8/16. Promena aksijalnih sila za dejstvo ravnomerno podeljenog opterećenja po osnovi

Za karakteristične slučajeve opterećenja (Sl. 8/17) izrazi za presečne sile se obično mogu
pronaći u obliku tabulisanih alata. NJima se uobičajeno daju i izrazi za karakteristična pome-
ranja.

Sl. 8/17. Neki karakteristični slučajevi opterećenja kupole

Za određivanje ivičnih poremećaja kod sferne kupole, jednačine (8.10) do (8.17) se, uz odre-
đena zanemarenja malih veličina i konstatovanjem da je py = pz = 0, svode na dve nezavisne
diferencijalne jednačine oblika (k – koef. prigušenja):
∂4 χ ∂Qα
∂α 4
+ 4⋅ k4 ⋅ χ = 0 ,
∂α
+ 4 ⋅ k 4 ⋅ Qα = 0 , k =
a
h
(
⋅ 3 ⋅ 1 −ν 2 ) . ......................................(8.25)

Sl. 8/18. Oznake uglova na ivicama kupole

Uz oznake kao na Sl. 8/18, zavisno od posmatrane ivice (n = 1, 2), rešenje diferencijalne
jednačine se nalazi u obliku:

384
 8. Armiranobetonske ljuske

Qα = C ⋅ e − k ⋅wn ⋅ cos ( k ⋅ wn + ψ ) , ............................................................................................ (8.26)

gde su C i ψ integracione konstante određene uslovima na konturi. Izrazi za sile u preseci-
ma, te integracione konstante za slučajeve ivičnog opterećenja horizonztalnim silama i
momentima, dati su na Sl. 8/19.

Sl. 8/19. Izrazi za presečne sile i karakteristična pomeranja

Dati izrazi se odnose na duge ljuske – one kod kojih je zadovoljeno:

k ⋅ (α 2 − α1 ) ≥ 6 i α n ≥ 30° . .................................................................................................. (8.27)
U praksi je, i za fleksione poremećaje, uobičajena primena tabulisanih izraza za sile i pome-
ranja. Pri tome, dovoljno je analizirati samo slučajeve prikazane na Sl. 8/19.
U najvećem delu kupole vlada membransko stanje, pa se i dimenzionisanje u ovom delu svo-
di na analizu centrično pritisnutog ili centrično zategnutog pravougaonog preseka jedinične
širine. U ivičnim zonama, u meridijalnom pravcu, preseci se dimenzionišu na složeno savija-
nje, prema Mα i Nα. U zoni prostiranja poremećajnih uticaja obično se ljuska kontinualno
zadebljava. Momenat u tangencijalnom pravcu je najčešće prihvaćen već podeonom armatu-
rom.

Sl. 8/20. Armiranje sferne ljuske (osnova)

Sl. 8/21. Jednostruko i dvostruko armiranje ljuske

385
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/22. Armiranje ivičnih delova kupole

Teme ljuske se, kao kod kružnih ploča, armira ortogonalnom mrežom. Ostatak ljuske se
armira meridijalnom i prstenastom armaturom . Kako se razmak meridijalne armature pove-
ćava udaljavanjem od temena (smanjuje se površina armature po jedinici dužine), to je
neophodno (čak zbog održavanja neophodnog minimuma armature ili dopuštenog razmaka
između šipki) polovljenje razmaka sve kraćim šipkama (Sl. 8/20). Ljuska se u većem delu
armira mrežom u sredini debljine (za ljuske debljine manje od 7cm) ili simetričnim mrežama
na oba lica (za debljine preko 7cm) (Sl. 8/21). U zoni ojačanja, obostrano armiranje se u
meridijalnom pravcu najčešće postiže šipkama oblika ukosnica, a tangencijalna armatura u
obe zone ima karakter podeone (Sl. 8/22).
Tanke ljuske se, po pravilu, zadebljavaju na spoju sa ivičnim elementima (prstenom) u cilju
obezbeđenja mogućnosti prijema poremećejnih momenata savijanja (Sl. 8/22).

8.2.3. KONUSNE LJUSKE

Konusne ljuske se najčešće koriste (Sl. 8/23) za levkove silosa i bunkera, kod rezervoarskih
konstrukcija i vodotornjeva, kao stubovi tornjeva, kod dimnjaka... Mogu se izvoditi kao kla-
sične armiranobetonske ili kao prednapregnute ljuske, najčešće u horizontalnom pravcu.
Kod konusnih ljuski, glavni poluprečnik krivine rα ima beskonačnu dužinu, izvodnica u meri-
dijalnom pravcu je prava linija.

Sl. 8/23. Primeri primene konusnih ljuski

Sl. 8/24. Membranski uslovi oslanjanja konusne ljuske i geometrijske oznake

Uvođenjem veza (Sl. 8/24):

rφ = y ⋅ cot α , dy = rα ⋅ dα , r = y ⋅ co s α , Nα → N y , ...................................................... (8.28)

mogu se odrediti vrednosti presečnih sila i pomeranja po membranskoj teoriji:

386
 8. Armiranobetonske ljuske

Ny =
(
− cos α ⋅ ∫ p y ⋅ sin α + pz ⋅ cos α ⋅ y ⋅ dy ) , .................................................................. (8.29)
y ⋅ sin α ⋅ cos α
Nφ = − y ⋅ pz ⋅ cot α , ................................................................................................................. (8.30)

− y ⋅ cos α
∆r =
E⋅h
(
y ⋅ pz ⋅ cot α +ν ⋅ N y ) , .................................................................................(8.31)
cot α  
χ=
E⋅h
d 2
( )
 N y + cot α ⋅ dy y ⋅ pz −ν ⋅ y ⋅ p y  . ................................................................ (8.32)
 
Za slučaj dejstva sopstvene težine (Sl. 8/25), komponente opterećenja su:
p y = g ⋅ sin α , pz = g ⋅ cosα ,

a vrednosti presečnih sila su:

N y = − g ⋅ y / ( 2 ⋅ sin α ) , N φ = − g ⋅ y ⋅ sin α ⋅ cot 2 α .

Sl. 8/25. Promena aksijalnih sila za dejstvo sopstvene težine

Za dejstvo jednako podeljenog opterećenja po osnovi (Sl. 8/26) biće:

1 cos 3 α
p y = p ⋅ sin α ⋅ cos α , p z = p ⋅ cos 2 α , N y = − ⋅ p ⋅ y ⋅ cot α , Nφ = − p ⋅ y ⋅
2 sin α

Sl. 8/26. Promena aksijalnih sila za dejstvo jednako podeljenog opterećenja po osnovi

Sl. 8/27. Neki karakteristični slučajevi opterećenja konusne ljuske

Za karakteristične slučajeve opterećenja (poput onih datih na Sl. 8/27) izrazi za presečne sile
se obično mogu pronaći u obliku tabulisanih alata. NJima se uobičajeno daju i izrazi za kara-
kteristična pomeranja.
Neporemećeno membransko stanje je moguće samo ako je ivica ljuske oslonjena na način da
reakcija oslonca dejstvuje u srednjoj ravni ljuske. Normalno, ivica ljuske završava obodnim
prstenom, koji uzrokuje ivične poremećaje. Spoj ljuske i prstena može biti zgloban ili krut
(Sl. 8/28).

387
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/28. Sile na spoju konusme ljuske i prstena

Sl. 8/29. Oznake na krajevima ljuske

Za određivanje ivičnih poremećaja kod sferne kupole, jednačine (8.10) do (8.17) se, uz odre-
đena uprošćenja, svode na diferencijalnu jednačinu četvrtog reda po nepoznatoj promeni
ugla obrtanja (k – koef. prigušenja):
∂4 χ tan α
∂y 4
+ 4 ⋅ k4 ⋅ χ = 0 , k =
y⋅h
⋅ 3 ⋅ 1 −ν 2 ( ) ......................................................................(8.33)
Uz oznake kao na Sl. 8/29, rešenje jednačine se može napisati u obliku:
χ = C ⋅ e−k n ⋅d n
⋅ cos ( k n ⋅ d n + ψ ) , ............................................................................................ (8.34)
gde se konstante C i ψ određuju iz konturnih uslova. Vrednosti presečnih sila i karakteristič-
nih pomeranja su date na Sl. 8/30. Izrazi važe za duge ljuske, kod kojih je zadovoljeno:
k ⋅ ( y2 − y1 ) ≥ 6 ......................................................................................................................... (8.35)

Sl. 8/30. Izrazi za presečne sile i karakteristična pomeranja

Konusne ljuske se armiraju u smeru izvodnice i po koncentričnim krugovima. Broj šipki koje
se pružaju po izvodnicama, po jedinici dužine se smanjuje sa približavanjem ivici, što valja
nadomestiti ubacivanjem među-šipki. Ljuske deblje od 8cm se armiraju u dve zone celom
površinom. Uz prsten, ljuska se dimenzioniše na ekscentrični pritisak u pravcu izvodnice.

8.2.4. CILINDRIČNE LJUSKE

Armiranobetonski cilindri se koriste kod konstrukcija rezervoara, silosa i bunkera kružne
osnove (Sl. 8/31). Kod rezervoara, cilindar se sa donje strane zatvara kružnom pločom, koja

388
 8. Armiranobetonske ljuske

je najčešće kruto spojena s cilindrom, ali je moguće i rešenje sa plivajućom varijantom. Sa

gornje strane, cilindar se zatvara ili kružnom pločom ili ljuskom, preko kružnog prstenastog
nosača. Kod vodotornjeva, cilindri se projektuju u sklopu sa ostalim ljuskastim elementima u
cilju formiranja pogodne geometrije. Kod silosa, ćelije kružne osnove su dugački cilindri u
dnu najčešće vezani s konusnom ljuskom levka.
U svim ovim slučajevima, opterećenje na površinu cilindra je po pravilu rotaciono simetrično
(pritisak tečnosti, zrnastog materijala ili tla).

Sl. 8/31. Primeni primene cilindričnih rotacionih ljuski

Kod cilindrične ljuske je glavni poluprečnik rα beskonačne dužine, a ugao α je 90º, što meri-
dijalnu krivu transformiše u vertikalnu pravu izvodnicu.

Sl. 8/32. Membranski uslovi oslanjanja cilindrične ljuske i geometrijske oznake

Uvođenjem veza:
rφ = a , dy = rα ⋅ dα , Nα → N y , ......................................................................................... (8.36)

izrazi za membranske sile i pomeranja postaju:

Ny = ∫ p y ⋅ dy , ......................................................................................................................... (8.37)
Nφ = −a ⋅ pz (kotlovska formula), ............................................................................................. (8.38)

−a
∆r =
E ⋅h
(
⋅ a ⋅ pz + ν ⋅ N y ) , .................................................................................................. (8.39)
a  dpz 
χ= ⋅a ⋅ −ν ⋅ p y  . .................................................................................................. (8.40)
E ⋅ h  dy 
Za slučaj delovanja sopstvene težine (Sl. 8/33a) biće:
ν ⋅a⋅ g ⋅ y −ν ⋅ a ⋅ g
N y = − g ⋅ y , Nφ = 0 , ∆r = , χ= .
E⋅h E⋅h

Sl. 8/33. Dejstvo sopstvene težine i tečnosti

389
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Za dejstvo tečnosti (Sl. 8/33b) biće:

p⋅a⋅ y a2 ⋅ p ⋅ y −a 2 ⋅ p
N y = 0 , Nφ = , ∆r = , χ = .
L E ⋅h⋅L E ⋅h⋅L
Za druge slučajeve opterećenja (poput onih na Sl. 8/34) izrazi za presečne sile i karakteristi-
čna pomeranja se obično mogu pronaći u obliku tabulisanih alata.

Sl. 8/34. Karakteristični slučajevi opterećenja

Jednačine fleksione teorije se, uz (8.36) i:

Qα → Q y , Mα → M y , h = co n st . , ..................................................................................... (8.41)

svode na jednu diferencijalnu jednačinu četvrtog stepena:

d 4w p
+ 4⋅ k4 ⋅ w + z = 0 , k =
(
3 ⋅ 1 −ν 2 )
. .................................................................... (8.42)
dy 4
K a⋅h
U opštem slučaju, rešenje je oblika:
w = w0 + e − ky ( C1 cos ky + C 2 sin ky ) + e ky ( C 3 cos ky + C 4 sin ky ) , .................................... (8.43)

gde je w0 partikularno rešenje, a integracione konstante se određuju iz konturnih uslova. Za

duge ljuske, kod kojih je:
k ⋅ L ≥ 6 , ................................................................................................................................... (8.44)

ivični poremećaji se određuju iz rešenja homogenog dela diferencijalne jednačine, koja se

odnosi na ljusku bez površinskog opterećenja, a za opterećenje samo po konturi:
d 4w
4
+ 4 ⋅ k4 ⋅ w = 0 . ................................................................................................................. (8.45)
dy
Rešenje jednačine:
w = e − ky ( C1 cos ky + C 2 sin ky ) + e ky ( C 3 cos ky + C 4 sin ky ) ............................................... (8.46)

predstavlja zbir dve prigušene oscilatorne funkcije. Kad je ljuska duga, uticaji s jednog kraja
se ne prenose na drugi, pa se rešenje svodi na oblik s dve integracione konstante:
w = e − ky ( C1 cos ky + C 2 sin ky ) . ............................................................................................. (8.47)

Sl. 8/35. Oznake na krajevima ljuske

Uz oznake sa Sl. 8/35, rešenje se može napisati u obliku:

390
 8. Armiranobetonske ljuske

w = C ⋅ e − k ⋅d n ⋅ cos ( k ⋅ d n + ψ ) , ............................................................................................... (8.48)

gde se konstante C i ψ određuju iz konturnih uslova. Vrednosti sila u preseku i karakteristič-
nih pomeranja su date na Sl. 8/36.

Sl. 8/36. Izrazi za presečne sile i karakteristična pomeranja

Za delovanje samo horizontalne sile XH na konturi, integracione konstante su:

2 ⋅ a2 ⋅ k
C= ⋅ XH ,i ψ = 0 , ..................................................................................................... (8.49)
E ⋅h
dok je za delovanje samo momenta savijanja XM:
4 ⋅ a2 ⋅ k 2 π
C= ⋅ XM , ψ = . ................................................................................................... (8.50)
2 ⋅E⋅h 4
Puno uklještenje cilindričnog zida u temelj (Sl. 8/37a) rezultira većim poremećajnim momen-
tima My i manjim aksijalnim silama Nφ u odnosu na slučaj elastičnog uklještenja dna cilindra
(Sl. 8/37b).

Sl. 8/37. Puno i elastično uklještenje dna cilindričnog zida

Sl. 8/38. Armiraje donjeg dela cilindra i veza sa oslonačkim elementima

Rotaciono simetrične cilindrične ljuske se u tangencijalnom pravcu dimenzionišu i armiraju

na centrični pritisak ili zatezanje. U pravcu izvodnice, preseci su opterećeni na složeno savi-
janje (momenti My i aksijalne sile Ny).

391
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Zatežuće prstenaste sile Nφ se prihvataju prstenastom armaturom, koja se, po pravilu, pos-
tavlja sa unutrašnje strane, budući da ne prihvata momente savijanja. U vertikalnom pravcu,
krak unutrašnjih sila se maksimizira postavljanjem vertikalne armature kao spoljašnja. Na Sl.
8/38 prikazan je detalj armiranja cilindra za slučaj punog i elastičnog uklještenja.

8.3. LJUSKASTI I KROVOVI

Tanke ljuske se danas uspešno primenjuju kao krovne konstrukcije velikih raspona, kod
hangara, hala, stadiona, dvorana... Prostorni rad omogućava značajno smanjenje težine.
Mogu biti prizmatične (cilindrične), konusne, ljuske dvojne zakrivljenosti ili naborane kons-
trukcije.

8.3.1. PRIZMATIČNE (CILINDRIČNE)

(CILINDRIČNE) KROVNE LJUSKE
Prizmatičnim se nazivaju one ljuske koje nastaju translacijom prave izvodnice po dvema
identičnim vođicama, najčešće u obliku elipse, parabole ili kružnice. Gauss-ova krivina ovih
ljuski je jednaka nuli, a, da bi zadržale oblik pod opterećenjem, moraju završavati krutim
dijafragmama (Sl. 8/39a). Kako su, iz uslova na konturi, meridijalne sile Nφ jednake nuli na
podužnim ivicama, to se opterećenje ljuske može prenositi samo savijanjem.

Sl. 8/39. Elementi prizmatične krovne konstrukcije i membranske presečne sile

Sl. 8/40. Poprečni i podužni presek kroz prizmatičnu ljuskastu krovnu konstrukciju

U podužnom pravcu, grubo, ljuska se ponaša kao gredni element raspona l1, a savojna kru-
tost ovakve „grede“ se uvećava projektovanjem ivičnih elemenata (Sl. 8/39, Sl. 8/40).
Ovakve ljuske se najčešće projektuju kao višetalasne, ređanjem jedne uz drugu na način da
dve susedne imaju zajednički ivični element. Kod srednjih ivičnih elemenata ovo rezultira
poništavanjem horizontalnih projekcija membranskih sila Nφ. Kod srednjih ljuski je, ovim,
savijanje u poprečnom pravcu značajno redukovano, a u podužnom pravcu raspodela nor-
malnih sila Nx približno odgovara onoj kod grednih elemenata. Krajnje ljuske, pak, zahtevaju
složeniji (momentni) proračunski tretman u oba pravca. Alternativa je dodatno ukrućenje
krajnjih ljuski poprečnim dijafragmama u cilju smanjenja poprečnih deformacija. Na Sl. 8/41,
za jednorasponsku ljusku, prikazan je uticaj poprečnog ukrućenja na deformaciju ljuske.

392
 8. Armiranobetonske ljuske

Sl. 8/41. Deformacija ljuske, opterećene sopstvenom težinom, bez i sa poprečnim ukrućenjem

I u podužnom pravcu ljuske mogu biti projektovane kao višerasponske.

Specifičan način primene cilindričnih ljuski, kod šed krovova, prikazan je na Sl. 8/42.

Sl. 8/42. Primena cilindričnih ljuski kod šed krovova

Iako je membransko stanje naprezanja karakteristika većeg dela površine ljuske (bar kad je o
opterećenjima od sopstvene težine ili snega reč), na spoju ljuske sa dijafragmama i ivičnim
elementima ono je neminovno narušeno i, na ovim mestima, javljaju se poremećajni uticaji.
Njihovo proračunsko određivanje je moguće samo korišćenjem klasične momentne teorije
ljusaka ili, danas je to uobičajena praksa, primenom softvera baziranih na metodi konačnih
elemenata.
Ljuske kod kojih je odnos raspona l2 prema l1 veći od 1 (redovno između 3 i 4) nazivaju se
dugim Njihov rad u podužnom pravcu je blizak grednom elementu raspona l1 i poprečnog
dugim.
preseka koji formiraju ljuska i ivični elementi. Raspon dugih ljuski u podužnom pravcu je
uobičajeno između 20 i 30m. Strela svoda, f, zajedno sa visinom ivičnog elementa, usvaja se
većom od desetine podužnog i šestine poprečnog raspona. Ivični elementi (Sl. 8/43; date su
i uobičajene dimenzije) mogu biti projektovani različitih oblika, zavisno od intenziteta poje-
dinih uticaja, te potrebe prijema horizontalnih i/ili vertikalnih opterećenja s ljuske.

Sl. 8/43. Mogući oblici poprečnog preseka ivičnih elemenata

Oslonačke dijafragme mogu biti projektovane kao puni zidni nosači, rešetkasti, lučni (sa
zategom) ili okvirni. Na Sl. 8/44 prikazani su neki oblici oslonačkih dijafragmi i poprečni
preseci ivičnih elemenata višetalasnih ljuski.

393
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/44. Dijafragme i ivični elementi višetalasnih ljuski

Približni proračun dugih ljuski, za srednja polja višetalasnih dispozicija, može odgovarati
proračunu grednih elemenata čiji poprečni presek formiraju preseci ljuske i ivičnih elemena-
ta. Položaj neutralne linije određuje se za ovako pretpostavljeni homogen presek. Dodatna
aproksimacija može biti pretpostavka linearne raspodele normalnih napona po visini prese-
ka, kako je na Sl. 8/45 prikazano za presek ljuske bez ivičnih elemenata.

Sl. 8/45. Aproksimacija raspodele normalnih i smičućih napona po visini preseka ljuske

Kod krajnjih talasa, ili jednotalasnih ljuski, krajevi preseka se mogu pomerati i horizontalno i
vertikalno, pa prethodna aproksimacija ne može biti efikasno primenjena.
Presek dugih ljuski se dimenzioniše prema dijagramu normalnih napona σx, glavnih kosih
napona po vrednosti jednakih smičućim τxφ i napona od poremećajnih momenata savijanja.
Zatežuće normalne napone u celini prihvata armatura, čija se potrebna površina određuje iz
rezultantne sile zatezanja. Za kružni cilindar Sl. 8/45, biće:
2 ⋅ r ⋅ h ⋅ σ xg
Zu =
yg
( )
⋅  r ⋅ sin α 0 − α 0 ⋅ r − y g  . ...................................................................... (8.51)

Sl. 8/46. Opterećenje dijafragme

Smičući naponi (na visini neutralne linije brojno jednaki glavnim kosim naponima) se odre-
đuju iz globalne smičuće sile, Tu, na poznat način, usvajajući za širinu preseka dvostruku
debljinu ljuske (S – statički moment površine preseka iznad težišta):
Tu ⋅ S
τx = . ............................................................................................................................ (8.52)
I ⋅2⋅h
Na dijafragme se opterećenje s ljuske prenosi preko sila Sx, koje tangiraju srednju površ lju-
ske (Sl. 8/46), a određuju se iz smičućih napona u ljusci na osloncu. Uz ovo, dijafragme su,
naravno, opterećene i sopstvenom težinom.

394
 8. Armiranobetonske ljuske

Podužna zategnuta armatura (8.51) se, po pravilu, koncentriše u dno ivičnog elementa (na
maksimalnom kraku) i, načelno, njena količina opada od sredine raspona ka osloncima (Sl.
8/47a). Ljuska se armira mrežom, u podužnom i poprečnom pravcu, po celoj površini, a lju-
ske debljine veće od 9cm se armiraju dvostruko. Uz ivične elemente i uz dijafragme, potreba
za armaturom se određuje i na osnovu intenziteta poremećajnih uticaja, kada je ljuska opte-
rećena na savijanje sa aksijalnom silom. Prelaz od ljuske prema ivičnom elementu često
(posebno u slučaju vrlo tankih ljuski) treba projektovati kao zadebljan (vuta). Na spoju sa
ivičnim elementom debljina ljuske je 2 do 2.5 puta veća od one u središnjem delu, a dužina
postepenog povećanja debljine je minimalno 10 debljina ljuske (Sl. 8/47b).

Sl. 8/47. Armiranje preseka ivičnog elementa

Kratke ljuske su one sa podužnim rasponom manjim od poprečnog. Podužni rasponi su

uobičajeno u granicama između 5 i 12m, poprečni idu i do 30m, strela luka se usvaja većom
od sedmine poprečnog raspona, a debljine ljuski se usvajaju u granicama između 6 i 12cm.
Ovakve ljuske prostorno prenose opterećenje i aproksimacije komentarisane kod dugih ljuski
ovde ne mogu biti primenjene. Ljuska preko smičućih napona koji tangiraju srednju površ
prenosi opterećenje na dijafragme (samo 4-5% opterećenja ljuske se na dijafragme prenese
preko poprečnih poremećajnih sila).

Sl. 8/48. Kratka prizmatična ljuska

Približno, zategnuta armatura u ivičnim elementima može se odrediti usvajanjem kraka unu-
trašnjih sila jednakim oko 55% visine celog preseka:
Zu Mu q ⋅ l2 ⋅ l12 1 q ⋅ l2 ⋅ l12
Aa = = = ⋅ = . .................................... (8.53)
σv z ⋅σ v 8 ⋅ 2 0.55 ⋅ ( f + a ) ⋅ σ v 9 ⋅ σ v ⋅ ( f + a )

Ljuska se armira lakom mrežom (na primer prečnikom Ø6 na razmaku 12 ili 15cm), a mak-
simalni razmak žica ne sme biti veći od dvostruke debljine niti od 20cm. Iznad dijafragmi i

395
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

na spoju ljuske sa ivičnim elementima postavlja se dopunska armatura za prijem momenata

savijanja.
Dijafragma kratkih ljuski opterećena je smičućim silama koje deluju tangencijalno na srednju
površ ljuske. U tom, poprečnom, pravcu, ljuska je pritiskujuće napregnuta, a za maksimalnu
silu pritiska dovoljno je tačno odrediti:
Nφ = − q ⋅ r , ............................................................................................................................ (8.54)

gde je q ukupno opterećenje, a r poluprečnik zakrivljenosti ljuske. Ukupna sila pritiska za

krajnju i za srednju dijafragmu (podužni pravac) iznosi:
1
N = ⋅ q ⋅ r ⋅ l1 , N = q ⋅ r ⋅ l1 . ................................................................................................. (8.55)
2
Kako ivični elementi ne mogu primiti pritiskujuće sile poprečnog pravca, Nφ, to se ove pos-
tepeno smanjuju od maksimalne vrednosti u temenu do nule na ivicama. Zakon ove promene
se može aproksimirati kvadratnom parabolom (Sl. 8/49):
N x = 2 ⋅ q ⋅ r ⋅ l1 ⋅ ( l2 − x ) ⋅ x / l22 . za krajnju, i ........................................................................... (8.56)
N x = 4 ⋅ q ⋅ r ⋅ l1 ⋅ ( l2 − x ) ⋅ x / l22 , za srednju dijafragmu. ......................................................... (8.57)

Sl. 8/49. Kvadratna parabola

Smanjenje sile pritiska u ljusci rezultira rastom tangencijalnih sila:

dN x 4 ⋅ q ⋅ r ⋅ l1
Tx = = ⋅ ( l2 − 2 ⋅ x ) . ........................................................................................ (8.58)
dx l22
Za x = 0, za krajnju, odnosno srednju, dijafragmu, biće:
2 ⋅ q ⋅ r ⋅ l1 4 ⋅ q ⋅ r ⋅ l1
Tmax = ,i Tmax = . .................................................................................. (8.59)
l2 l2

Uz pretpostavku da se aksijalna sila smanjuje po zakonu sinusa, rezultati za opterećenje

dijafragme su slični, za krajnju, odnosno za srednju, dijafragmu:
π ⋅ q ⋅ r ⋅ l1 π ⋅ q ⋅ r ⋅ l1
Tmax = ,i Tmax = . ................................................................................. (8.60)
2 ⋅ l2 l2

8.3.2. KROVNE LJUSKE DVOJNE ZAKRIVLJENOSTI

Sferne krovne ljuske se mogu izvoditi i ojačane rebrima u vidu rebrastih kupola.
kupola Rebra se
pružaju u meridijalnim i prstenastim ravnima i monolitno su vezana s tankom ljuskom. Pri
dnu kupole, rebra se spajaju pomoću ležišnog prstena, koji prima razupiruće sile meridijal-
nih rebara. Često se izvode od montažnih elemenata (Sl. 8/51).

396
 8. Armiranobetonske ljuske

Sl. 8/50. Rebraste kupole

Sl. 8/51. Montažni element rebraste kupole i detalj spoja rebrom

Proračun rebrastih kupola je relativno komplikovan već i za rotaciono simetrično optereće-

nje, zbog visokog stepena statičke neodređenosti.
Plitke ljuske nastaju translacijom izvodnice u obliku parabole, elipse ili kružnice po dvema
vođicama koje su takođe u obliku parabole, elipse ili kružnice. Mogu se zamisliti kao isečak
kupole nad ne-kružnom (pravougaonom, trougaonom...) osnovom. Poput ostalih ljuski s
pozitivnom Gauss-ovom krivinom, odlikuju se velikom krutošću, a opterećenje prenose u
dva smera. Otud, njihova primena je karakteristična za velike raspone i površine i u tom
smislu su u prednosti nad prizmatičnim (između ostalog, i manje debljine ljuske). Plitkima se
nazivaju one ljuske kod kojih odnos strele prema kraćem rasponu nije veći od 1/5.
Mogu biti jednotalasne i višetalasne, kao i kratke i duge. Kratke ljuske u podužnom pravcu
najčešće naležu na dijafragme, a u poprečnom na ivične elemente (Sl. 8/52a). Krajevi ljuske,
uz spoj sa oslonačkim elementima, se postepeno zadebljavaju do debljine 2 do 2.5 puta
veće od one u središnjem delu, na širini od približno petnaestine do desetine odgovarajućeg
raspona.

Sl. 8/52. Plitke ljuske

397
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

I eksperimentalna ispitivanja potvrđuju membranski rad središnjeg dela ljuske – središnji

deo je izložen dvoosnom aksijalnom pritisku, što implicira konstruktivno armiranje. Podužne
zatežuće sile, kao i momenti savijanja u poprečnom pravcu, se javljaju u zoni ivičnih eleme-
nata. Smičuće sile su koncentrisane u uglovima ljuske i prihvataju se ivičnim ojačanjima.

Sl. 8/53. Pomeranje i aksijalne sile Nx plitke ljuske opterećene sopstvenom težinom

Plitke ljuske se mogu proračunavati samo približno po teoriji ljuski, ali se danas uspešno
proračunavaju primenom numeričkih metoda (MKE). Problematičnost egzaktnog proračun-
skog tretmana posebno je izražena u aspektu kontrole izbočavanja, zbog čega ovde valja biti
oprezan i konzervativan.
Ljuska se armira u smeru glavnih napona zatezanja i mrežom koja se postavlja po celoj
površini. Uz ivice, ljuska se obavezno armira dvostruko.
Konoidne ljuske nastaju translacijom prave izvodnice po dvema vođicama, od kojih je prva
prava, a druga je kriva. Kako kriva vođica može biti različitih oblika, to je i velik broj moguć-
nosti obrazovanja konoidnih ljuski. Za pokrivanje površina najpogodnije su one konoidne
ljuske kojima je druga izvodnica mimoilazni pravac (hiperbolični paraboloid, Sl. 8/54a) ili
parabola (konoid, Sl. 8/54b).
Hiperbolični paraboloid je ljuska negativne Gauss-ove krivine (jedan pravac je konveksan,
drugi konkavan), što je čini deformabilnom i zategnutom u jednom pravcu, ali se oplata
može formirati od pravih dasaka, što značajno pojednostavljuje izvođenje (Sl. 8/55).

Sl. 8/54. Primeri konoidnih ljuski: hiperbolični paraboloid i konoid

Sl. 8/55. Konkavni i konveksni pravac hiperboličnog paraboloida i prave izvodnice

Može biti oslonjen na samo dva stuba. Ako stubovi podupiru niže uglove, potrebno je izme-
đu stubova projektovati zategu (Sl. 8/56b). Ako su poduprti viši uglovi, poželjno je projekto-
vati razupirač, kako je pokazano na Sl. 8/56a.

398
 8. Armiranobetonske ljuske

Sl. 8/56. Hiperbolični paraboloid oslonjen na dva stuba

Krovnu konstrukciju je moguće formirati i kombinovanjem više hiperboličnih paraboloida (Sl.

8/57).

Sl. 8/57. Kombinovani krovovi od hiperboličnih paraboloida

Sl. 8/58. Proračunski model hiperboličnog paraboloida

Vertikalno opterećen (ravnomerno po osnovi) hiperbolični paraboloid se može jednostavno

proračunati po membranskoj teoriji (drugi izvod po x i y osi je jednak nuli). Jednačina sred-
nje površi je (Sl. 8/58):
z = C ⋅x⋅ y .............................................................................................................................. (8.61)

Smičuće sile u presecima paralelnim s ivicama se određuju prema:

N xy = Z ( 2 ⋅ C ) = G ( 2 ⋅ C ) , za Z = G , ............................................................................... (8.62)

a normalne sile, ondo glavne normalne sile (u dijagonalnim presecima) su:

N x = N y = 0 , N1 = − N 2 = N xy . ............................................................................................ (8.63)

Na ivicama ljuske smičuće sile moraju preuzeti ivični elementi ili dijafragme.
Hiperbolični paraboloidi su zbog svoje statičke i konstrukcijske jednostavnosti, te zbog
vizuelnog efekta, vrlo privlačne za primenu. Međutim, valja biti oprezan kad su njihove mane
u pitanju (negativna Gauss-ova krivina čini ove ljuske vrlo osetljivim na promenljiva lokalna i
na koncentrisana opterećenja, kao i na promenne oblika usled, na primer, izduženja zatege).
Armiraju se ortogonalnom mrežom u jednom ili dva reda, a između njih se postavlja kosa
armatura za prihvat smičućih sila.

399
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/59. Isečak konoidne ljuske kao šed-krov

Konoid je racionalna ljuska pretežno naprezana membranskim uticajima, a pogodna za šed

krovne konstrukcije (Sl. 8/59). U donjem delu konoida se javljaju zatežuće sile i potreba za
zategnutom armaturom. Armatura se postavlja u dva reda u području pritiska, a u zategnu-
toj zoni se može armirati jednostrukom mrežom. Između dva sloja armature, u uglovima
ploče treba postaviti kosu armaturu za prihvatanje glavnih kosih napona zatezanja.

8.3.3. POLIEDARSKE KROVNE KONSTRUKCIJE

Poliedarske površi se formiraju od tankih ravnih ploča monolitno vezanih pod izvesnim
uglom na način da formiraju noseću strukturu. Svaka ivica je oslonac dveju susednih ploča.
Zavisno od oblika pojedinih ploča (pravougaone, trapezne, trougaone) razlikujemo prizmati-
čne ili piramidalne poliedarske konstrukcije. Ploče poliedara su uglavnom napregnute u sop-
stvenim ravnima, ali neizostavno i momentima savijanja i smičućim silama na ivicama: zbog
monolitne veze između nosećih površina, podužne deformacije u pravcu pružanja ivice
moraju biti jednake, a time i normalni naponi, zbog čega po se ivici javljaju smičuće sile.
Proračun uticaja u presecima površi je danas podrazumevan kao rezultat primene metode
konačnih elemenata.
Rasponi poliedarskih krovnih konstrukcija uobičajeno dostižu raspone reda 20 do 30m, a
kao prednapregnute – i znatno veće (do 60m). Nabori se postavljaju u poprečnim pravcima i
oslanjaju se na dijafragme krute u svojoj ravni (Sl. 8/60). Zbog jednostavnijeg izvođenja
(jednostavnija oplata) mogu biti u značajnoj prednosti u odnosu na cilindrične ljuske (uprkos
manjoj ekonomičnosti po pitanju utroška materijala).

Sl. 8/60. Neke mogućnosti oblikovanja poliedarskih krovnih konstrukcija

Širina jednog poliedarskog elementa uobičajeno ne prelazi 3.0 do 3.5m i projektuju se deb-
ljine, uobičajeno, 5 do 9cm. Visina krovne konstrukcije je u intervalu između dvadesetine i
desetine raspona. Često se izvode od montažnih elemenata, a neki od češće korišćenih obli-

400
 8. Armiranobetonske ljuske

ka poprečnih preseka su prikazani na Sl. 8/61. Mogu biti jednorasponske ili višerasponske, a
širina talasa, l2, je uobičajeno između 10 i 12m.

Sl. 8/61. Često korišćeni preseci montažnih elemenata poliedarskih krovova

Približni proračun prizmatičnih poliedarskih konstrukcija može biti sproveden analogno

cilindričnim (Sl. 8/62).

Sl. 8/62. Proračunski model – približni proračun

Neki primeri složenijih poliedarskih krovova, formiranih od trougaonih ploča su prikazani na

Sl. 8/63.

Sl. 8/63. Složeni poliedarski krovovi formirani od trougaonih ploča

Šatoraste konstrukcije su poliedarske konstrukcije formirane od monolitno vezanih trapez-

nih i trougaonih ploča okrenutih vrhom nagore, najčešće oslonjene u uglovima na stubove
(Sl. 8/64).

Sl. 8/64. Šatorasti krovovi

Zbog konveksnog oblika, mogu biti racionalne i za blage nagibe, a pri tome minimalno armi-
rane. Strele šatora su uobičajeno u rasponima L/12 do L/8.
Na Sl. 8/65a prikazan je karakterističan detalj armiranja u poprečnom preseku nabora. Ploče
se armiraju glavnom armaturom za prijem savijanja u pravcu raspona složene ljuske (tačkas-
to prikazana armatura u ivičnoj zoni), te poprečnom armaturom koja, načelno, obezbeđuje
poprečni prenos opterećenja sa ploča na ivične elemente (ivice). U blizini ivice i dijafragme
ploče se armiraju u dva reda radi prihvatanja negativnih momenata savijanja. Dodatno, na
spoju ploče i dijafragme se postavlja armatura za prijem smičućih sila (Sl. 8/65b).

401
Brujić - Betonske konstrukcije – radna verzija - 28. novembar 2013

Sl. 8/65. Neki detalji armiranja poliedarskih krovova

Za maksimalne dopuštene razmake šipki armature, te za minimalne procente armiranja, važe

iste odredbe kao i za pune ploče.

402