You are on page 1of 392
7 TRUGNG DAI HOC BACH KHOA HA NOI B PHUNG HO, PHAN QUOC PHO GIAO TRINH 5 VAT LIEU BAN DAN wisi NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT TRUGNG DAI HOC BACH KHOA HA NOI PHUNG HO & PHAN QUOC PHO GIAO TRINH VAT LIEU BAN DAN NHA XUAT BAN KHOA HOC VA KY THUAT Ha N@i - 2008 LOUNOL DAU Vat lieu 6 thé rin chia ra lam ba loai: dign moi, ban dan va vat dan (kim loai). Mudn dinh nghia chinh x4c ba loai vat lieu nay néi chung va vat lieu ban dfn n6i riéng phai dya trén cau tric ving nang lwong cia dién vi trong cde vat ligu dé, Tam thdi chting ta dua ra m6t dinh nghia doi véi vat tiéu ban din dudi dang nhimg dic diém chinh cila vat liéu may: bén dan cé dién td saat nim gitia dién trd sudt cota kim loai (cé 10°Q.cm) va dién trd sudt cla dién moi (co 10°Q.cm). Ban d&n tinh khiét c6 he sO nhiét dién tro am, nghia 1 khi niet dO tang dién tro suat chia bin dan tinh khiét giam. Dién trd suat cha ban din phu thude rat manh vao néng dé tap chat, nhiét d6 cing nhw nhing téc dong ben ngoai nhu chiéu sang, dién trudng, tit trong... Vat ligu ban dén duce biét ‘dén tw rat lau, nam 1874 Braun d@ phat hién ra uinh chinh luu dong dién clia ti€p xtic kim foai vdi tinh thé sulfua kim foai (nhu quang pyrit déng), mét loai tinh thé ban dan. Tir dé dén nay vat liu ban dan 13 d6i wrong nghién citu duoc tap trung chi y nhiéu nhét va cing ngay cing dude img dung rong rai. Vat ligu ban din thyc su da lam mét cuéc cach mang trong cong nghiép dién ti cfing nhw trong nhigu nganh khoa hoc, k¥ thuat va céng nghiép khac. Trong nhing thap nien gan day, nhiing thanh tu vé vat lieu ban din da d&n dén su phat trién mot Tinh vuc rong Ién cia ning linh kién dién tu, vi dién ti, quang dién ti. Neay nay nghién cttu vat li¢u khong chi 1a nghién ctu cau tric, cdc tinh chat, cong nghé ché tao, tao hinh ma con [a nghién cttu xdc dinh nhimg quy lnat va moi quan hé gitta cdc yeu t6 dé dé tién t6i “thi€t ke” ché tao ra nhiing vat ligu bin din c6 nhimg dac tinh mong muén. Vi vay nhiing can bé lam viéc trong cdc Hinh vuc vat ligu bin dan cing nhu img dung ching can phai ¢6 nhimg hiéu biét tuong déi toan dién, co ban vé vat ligu ban dan. Dé phuc va cong tic dao tao k¥ su vat IY chuyén nganh vat ligu dién tir, chuyén nganh khoa hoc vat liéu va cic chuyén nganh khée lién quan cing nhu dé lam 18i lieu giéng day cao hoc, ti ligu tham khao cho nghién ctu sinh, cho gidng vién cdc chuyén nganh lién quan dén vat ligu bin din ching t6i bién soan gido trinh vat liéw bén dan nay. Noi dung gido trinh duge tinh bay trong 12 chuong, tuong tng 4 don vi hoc trinh véi thoi kigng 60 tiét. Chuong 1 tinh bay nhing khdi niem co bin vé “cau tric tinh thé”. Chuong 2 trinh bay so luo “nhiing khdi niém, tinh chat, 3 dac trung co ban cia vat figu bin dan”, Ngudi doc cé thé tim hiéu nhimg van dé dugc trinh bay trong chuong nay mot cach hé théng va ddy di hon trong “Gido trinh vat ly ban dan” [2] cila chting toi, Chuong 3 gidi thieu téng quan “phan loai vat liéu ban din”. O day gidi thigu tat cd cdc Joai ban duge phan loai thee cde tiéu chi khac nhau, trong d6 nhing lo: khong duoc trinh bay chi tiét trong nhing chuong sau nay, dugc inh bay ky hon, chi tiét hon & chyong 3. Chuong 4 gidi thiéu téng quan vé “cong nghé nudi don tinh thé”. Chuong 5 trinh bay “céc phuong phap x4c dinh théng s6 cha cht ban din”, Phan cén lai cna gido trinh danh dé trinh bay cdc loai vat ligu ban din quan trong. Noi dung cia cde chvong nay gém cac vin dé: cOng nghé ché tao, cau tnic tinh thé, cau tric ving nang luong, nhimg thong 86, dic diém va Ling dung cua vat ligu ban dan. Chuong 6 gidi thiéu “c4c ban dan nguyén 1”, chuong 7 gidi thiéu nhém “ban din hop chat A'BY”. Chuong 8 gidi thigu nhém “ban din hep chat A"BY'"". Chuong 9 gidi thi¢u cde nhém “ban dan hgp chat vo co khdc” ngoai hai nhém A™BY va AUBY. GO day chi ¥ dén nhém bén dan hop chat hai nguyen AB" va cdc nhém ban dan hop chat ba nguyén quan trong. Chucng 10 gidi thiéu “ban din hop chat hitu co”. Chuong 11 gidi thiéu téng quan vé “ban din v6 dinh hinh”, Vi day 1a loai vat ligu bin din chua duge nghién cit mét cach day di vé mat ly thuyét cho nén trong chvong nay ching tdi trinh bay téng quan vé cau tric v6 dinh hinh, cau tric ving nang luong, tinh chat dign, tinh chat quang cla mot sO ban dan vo dinh hinh, nhing ing dung quan trong cia ching, dic biét nhan manh nhtng ting dung cia silic vO dinh hinh trong Tinh vyc “dién ti tam Ién”. Chucng 12, chyong cuéi cing danh dé giéi thiéu mot loai ban din dac biét duge phan loai khéng theo tiéu chi thanh phan hod hoc hay edu tnic tinh thé ma theo kich thuée cia cau tric thanh phan, dé ta “ban dan thap chiéu”. Day 6 lé 1A “gido trinh vat ligu ban din” déu tién bing ting Viet, cdc tac gia d& gap khéng it nhimg khé khan vé kién chute, kinh nghi¢m cfing nhu tai ligu tham khao. Vi vay chdc chan gido tinh cdn c6 nhiéu sai sét. Ching toi rét mong nhan duge su thong cam, fuong thit va dac biét 1a su chi gido cia cdc vi bac thay, cdc bac dan anh, cdc ban dng nghiép va cdc ban doc gid. C&c téc gid xin chan thanh cém on GS Dam Trung Dén da doc ban thao cudi cing va déng gép nhiéu ¥ kién qui bau cho ndi dung cua gido trinh nay. Cae tac gid MUC LUC CHUONG 1. CAU TRUC TINH THE... 11. Déi ximg tinh thé 1.1.1. Mang tinh t 1.1.2. Nhom diém tinh thé 1.1.3, Nhém khong gian (Federov) Ll Ll 1 3 4, Chi sé Miller... 5, Dinh luat nhiém xa Vuff-Bragg «1.6, Mang dao va ving Brillouin. 1.2. Lien két trong tinh thé.. 1.2.1. Lién ket ion... 1.2.2. Lien ket dng hod ri 1.2.3. Lien ket kim loai.. 1.2.4. Lién ket Van Der Waals 1.3. Sai héng trong tinh thé 1.3.1. Sai hong diém 1.3.2, Sai hong dudng 1.3.3, Sai hong khoi Bai tap chuong 1... CHUGNG 2. NHUNG KHAI NIEM, TINH CHAT, BAC TRUNG CO BAN CUA VAT LIEU BAN DAN.. 2.1. Cau trie ving nang len; 2.2. Néng do hat dan can ban: 2.2.1. Ban dan tinh khiét (ban dn riéng) . 2.2.2. Ban din mat loai tap donor... 2.2.3. Ban dan mét loai tap acceptor 2.2.4. Ban dan chtta hai loai tap chat, ban dan bd tr 2.2.5. Ban dan suy bién. 2.3. Cac tinh chat dong 2.3.1. DO diin dién 2.3.2. DO din nhiet va cée hiu umg nhiet dien. 2.3.3. Cac hieu tmg Ganvanic = tir...... 2,4, Ban din khong can bang... SSSesne & ~ enann 2.5. Nhimg cau tric co ban trong linh kién ban dan. 2.5.1. Tiép xtic kim loai - ban din Chuyén tigp P - N déng chai 2.5.3. Chuyén tiép P - N di chi 2.5.4. Cau tric kim loai - dién méi - ban din (MOS) 95 2.6. Tinh chat quang ... 100 2.6.1. Cac dac trung quang cia vat li - LOO 2.6.2. Hap thy Anh sang trong bén din - 102 2.6.3. Qua trinh tai hgp.... 119 2.6.4, Hiéu img quang dan .. Bai tap chuong 2... CHUONG 3. PHAN LOAI VAT LIEU BAN DAN...... 3.1, Phan leai vat liéu ban dan theo thanh phan hod hoc 3.L1. Ban dan nguyén t6.... 3.1.2, Ban din hop chat Al'BY 3.1.3. Ban dan hgp chat A"B™' 3.1.4. Nhém cac hop chat vo co kha 3.1.5. Céc ban dan hep chat hau ca. 2.2, Phan loai theo théng s6, tinh chat vat lieu 3.2.1. Phan loai theo cu tric cia vat lidu ... 3.2.2. Phan loai theo tinh chat va bé rong ving cam. 2.3, Phan loai ban dn theo linh vuc tig dung... CHUONG 4. CONG NGHE NUOI DON TINH THE..... 4.1. Tong quan vé cang nghé ché tao don tinh thé 4.2. Phuong phap kéo don tinh thé Czochralski. 4.3. Phuong php két tinh dinh huéng Bridgman. 4.4, Phuong phap néng chay viing.. 4.5. Phirong phap nudi don tinh thé tir pha hoi 4.6, Hién tuong phan tach tap chat. 4,7, Sw phan bé tap chat trong tinh thé.. 4.8, Cong nghé epitaxy... 4.8.1. Phuong phdp epitaxy tir pha ho’ 4.8.2. Epitaxy silic 4 4, Phuong phip Ying dong hod hoc pha hoi kim Joai htt co. 4.8.5, Phuong phdp epitaxy pha long... 4.8.6. Epitaxy bing chim phan tir... 4.8.7. Cu tnic mang epitaxy Bai tap chuong 4.. CHUONG 5. CAC PHUONG PHAP XAC BINH THONG S6 CUA CHAT BAN DAN 5.1, Phan loai cac thong s 5.L.1, Nhém thong sé co ban... 5.1.2, Nhém thong sé dac tung . 5.1.3. Nhém thong s6 hoa ly 169 5.2. Cac phuong phap xdc dinh dé 170 5.2.1. Phuong phdp hai mili do 170 5.2.2. Phuong phap mili dé di dong 171 5.2.3. Phuong phap bén mii do 171 5.2.4, Phutong phap Van Der Pau! 173 5.2.5, Cc phuong phiip khong tiép xtic. 174 5.3. Cc phuong phap xac dinh néng dé hat dan va tap chat . 176 5.3.1. Phuong phap C-V 176 5.3.2. Phuong phap higu ‘mg Hal 180 3.3. Cac phuong phap quang 185 5.4, Cac phuong phap xac dinh dé linh d6ng eda hat dan 190 5.4.1, Xdc dinh dé linh dong theo @6 dan. 5.4.2. Dé linh dong Hal 5.4.3. Phuong phap thai gian bay §.5. Cac phuong phap do thoi gian sing cha hat dain 5.5.1, Khai niém thdi gian séng cha hat dan .. 5.5.2. Phuong phdp bién diéu do din bang tigp xtc diém 5.5.3. Phuong phap do thdi gian séng theo sy suy giam cha quang 5.5.4, Do thdi gian s6ng bang phuong phdp so pha 5.5.5. Phuong phép mtii dd sang di déng . Bai tap chuong 5.... CHUONG 6. CAC BAN DAN NGUYEN T 6.1. Silic... 6.1.1. Nguyén 6.1.2. Cong nghé ché tgo silic don tinh ti 6.1.3. Cau tric tinh thé cuia silic 6.1.4, Cau tric ving nang lugng cla silic 6.1.5, Nhimg thong sé chinh cia sili 6.1.6. Nhiing dac diém, img dung silic 6.2, Germani .,, 6.1.1. Nguyén té germani 6.2.2. Ché tao germani 4 6.2.3. Cau tnic ving nang Ivong cia germani 6.2.4, Nhiing thong s6 chinh cita germani 6.2.5, Nhiing ac diém img dung german 6.3.1. Nguyen 6.3.2. Cau tric tinh thé selen .3.3. Cau trie ving nang lugng 6.3.4, Céc thong s i 64, Telua 6.4.1, Nguyén 6 va edu tic tinh thé telua 6. C&u tréc nang Iwong cha telua 6.4.3. Nhimg thong s6 chinh cita telua CHUONG 7. BAN DAN HOP CHAT A™BY 7.1, Ché tao va lam sach cdc don chat Cong nghé ché tao GaSt 7.2.10. Cong nghé ché tao InSb.. 7.2.11. Cong nghé epitaxy hop chat AMB' 7.3. Cau trac tinh thé cia hop chat AB’, 7.4. Lien két hod hoc trong ban dan hop chat A"B 7.5. Cau tric ving nang luong cia hop chat A™“BY 7.6. Dung dich rin cia cdc hop chat AB 7.6.1. Cac bé dung dich ran dang A™,_.C".B' 7.6.2. Cac hé dung dich rin dang A™'BY | .D’, ... 7.6.3. Cac bé dung dich ran bén nguyen hé A" .BYC", DY 7.7. Cac tinh chat, dac trung, (mg dung ciia hep chat A!"B 7.7.1. Tinh chai dong cua hop chat A"'BY 7.7.2. Tinh chat quang cia hop chat A"'B' 7.7.3. Nhiing tg dung cia vat feu ABY CHUONG 8. BAN DAN HOP CHAT A"B” ,, 8.1. Cac nguyén t6 nhom IIB va nhom VI 8.1.1. Kém (Zn). 8.1.2. Cadmi (Cd 8.1.3. Thuy ngan (Hg) 8.1.4. Luu huynh (S). 8.1.5. Selen (Se). 8.1.6. Telua (Te) 8.2. Nhimg dac diém vé cau tric tinh thé cia A"B" ,. 8.2.1. Gidn do trang théi cdc hé hai nguyen A"'BY 8.2.2, Cau inc tinh thé cdc hop chat A"B™ 8.2.3. Lien két hod hoc trong hop chat A"B”! 8.3. Cau tric ving nang Iuong cia hop chat A"BY 8.4, Nhimg tinh chéit, dic diém, img dung cia hop chat A"B CHUONG 9. CAC BAN DAN HOP CHAT VO CO KHAC ssssssesenn 287 9.1, Cae ban dan hop chat ANBY 9.2. Cac ban dan hop chat hai nguyén khac.. 9.3, Cac ban dan hop chat ba nguyén.. CHUONG 10. BAN DAN HOP CHAT HUU CO 10.1. Cau tric tinh thé cia ban dan hitu eo... ore 10.2. ign tir o dinh xi va dién tit 7m khong dinh x1. 10.3, Mo hinh ving nang luong. 10.4. Dé linh dong cia hat dan 10.4.1. Sy phu thudc vao nhi ia dé linh dong 10.4.2. Su phy thudc vao dp suat ctia do linh dong. 10.4.3. Dé linh dong trong transitor hiéu img rvdng . 10.5. Higu img Hall 10.6. Cac co ché dan dién. 10.6.1. M6 hinh ly thuyét ving 10.6.2, M6 hinh chuyén tiép dudmg ngém 10.6.3, M6 hinh “nhay cde 10.7, Do dan dién cia tinh thé ban dan hitu co 10.8, Tinh quang dan eiia bin dan hitu co. 10.9, Qua trinh phun dién tich trong polyme 1ién hop - Qué trinh pha tap chat 10.10. Dién huynh quang, diode phat quang polyme.. 10.11. Nhimg tmg dung cha ban dan hita co. 10.11.1. Ung dung nhimg tinh chat din, 10.11.2. Uhg dung nhimg tinh chat quang va quang dién. 10.11.3, Ban din hitu co dude sit dung nhu mét vat liéu tich cue cla laser, 319 CHUGNG 11. BAN DAN VO DINH HiNH 11.1. Cau tric v6 dinh hinh 11.2, Cau triic ving nang luong dién ti trong chat ran vo . 11.2.1. Ly thuyét cau tric viing nding lung dién tit trong chudn tinh thé ... 322 11.2.2. Mu Anderson — Mott... 11.3. Cau true ving nang Igng cia ban din vé dinh hinh.. 11.3.1, Mau Mott-CFO 11.3.2. Mau Davis-Mott 11.3.3. Mau Marshall-Owen. 11.4, Do din dién cha ban dan v6 dinh hinh 11.4.1. Coché dan dien 11.4.2. Dé dan gan diém néng chay . 11.4.3. Dé linh déng cuén.. 11.4.4, Dd din trong trudng bién thién cla it 11.4.5, Higu tng dao va hiéu img nhé trong mang méng ban dan vo dinh binh .. 11.5. Tinh chat quang cha ban vé dinh hinh 11.5.1. DQ quang dan va hiéu suat lugng tir... 11.5.2. Dang phé hap thu & gén bi hap thu co ban 10 11.6, Mot sé ban dan vé dinh hinh théng dung 11.6.1. Silic v6 dinh hinh... 11.6.2. Cfc thuy tinh chalcogenu: 11.6.3. Selen v6 dinh hinh ..... 11.6.4, Ban dan vo dinh hink sit dung trong ky dhuat chyp anh Ginh dién . 350 11,7, Nhimg img dung quan trong cha ban dan v6 dinh hinh.............. 11.7.1, Pin mat trdi silic v6 dink hinh a-Si 11.7.2, Hién thi ban phang ding linh kién ban din i 11.7.3, Diode phat quang v6 dinh hinh va vi tinh thé carbua silic. CHUONG 12. BAN DAN THAP CHIEU .... 12.1, Bai toan dién tw trong giéng thé nang mét chiéu v6i vach cao vO cue ... thap chiéu 12,3. Téng quan vé cdc cu trie ban dan hai chiéu 12.3.1. Cau tric MOS... Cau tric chuyén tiép di chat Cau tréc chuyén tiép di chat kép Cau tric giéng Iuong tir lien ket Siéu mang vi cau tric chuyén tigp di chat. Cac lép delta va siéu mang nigi ..... Siéu mang céc l6p co gian . Siéu mai ’in din v6 dinh hinh, 12.4, Nhimg dac diém, ting dung cau trac bin dan hai chiéu. 12.4.1, Laser giéng luong tit hay laser chuyén tiép di chit kép. 12.4.2. Diéu bién quang dang gigng luong tit véi cu tric chuyén tip di chat kép...... 12.4.3. Photodetector c6 cau true nij 12.4.4. Transistor higu ting truémg pha tap diéu bien 12.4.5. Transistor duémg ngdm cng hudng .. 12.5, Cham Iwong tir va trién vong tng dung. Tai liéu tham khao .. Chuang 4: Cat trae tinh the CHUONG | CAU TRUC TINH THE Chiing ta biét ring vat ligu ban dan 1A cdc chat rin. Chét rin cé thé 14 don tinh thé, da tinh thé hode v6 dinh hinh. Vat liéu ban din duéi dang don tinh thé 14 quan trong, théng dung va dugc nghién ctu kj nhat. Néng do nguyén tir trong tinh thé vo cing Ion, nhumg cdc nguyén ti duoc sap xép theo mot tat ty tuan hoan déng nhat. Vi vay dé nghién ciu tinh thé ching ta chi cfin kh4o sdt mt nhém nguyén tir lan can nhau nhu mot cau tric co ban cia tinh thé ma Khi nhdc lai cu tric nay mét cach tufin hoan trong khéng gian ta nhan duge ca tinh thé. Dé mo ta va phan foai cdu tnic tinh thé ngudi ta dua ra nhiing khdi niém vé d6i ximg tinh thé, xem tinh thé nhw mot mang c4e diém tuén hoan trong khéng gian ba chiéu, xung quanh cdc diém dé 1a nhiing nhém nguyen tit déng nhat dugc bé tri giéng nhau. 1.1. DOI XUNG TINH THE 1.1.1, Mang tinh thé Dé mo td tinh thé tude tien ching ta néi dén mang diém (point lattice) nhu mot khdi niém thudn tuy todn hoc. Mang diém 1a tap hop cdc diém goi 14 nit mang (lattice point) ma vi tri duge dac trung bdi cfc vecta toa dé fi, goi la vecto mang (lattice vectors) fi = nya) +282 +n3a3 a-b trong d6 n,, n,, n, 1a nhimg so nguyén bat ky, 8), 42, 33 14 ba vecto khong cing nam trén mot mat phang dugc goi 1a ba vecto co sé (primitive vectors). Tir ba vecto co sd cé thé dung dugc mot hinh hdp cé cdc canh ting déi song song va dai bang ching, hinh hép nay goi la 6 mang nguyén thuy (primitive cell), O mang nguyén thuy chi cé cdc nit mang 6 céc dinh, vi méi nit mang ‘Trung Bai hoe Bach khoa Ha NOI 13 WAT LIEU BAN DAN & dinh 14 nit chung cho 8 6 lién ké nhau cho nén mdi 6 nguyén thay chi chita mét mit mang. Trén hinh 1-t biéu dién mot 6 nguyén thuy ciia mang diém ba chiéu. Do tinh tudn hoan, néu ta tinh tién mot 6 nguyén thuy theo céc vecte mang fi khéc nhau, ta sé nhén dugc toan bé mang diém. Hinh 1-1: O nguyén thup cde mang diérn ba chiéu. Chéng ta cing 6 thé dua ra khdi niém mang diém mot chiéu (linear lattice} duge dac trung béi vects mang i= mjd, va mang diém hai chiéu (hay mang phang) (plane lattice) duge dac wimg bdi cdc vecto mang fi =njdj +247. D6i vGi mang diém hai chiéu va ba chiéu ching ta ¢é thé chon nhiéu 6 mang nguyén thuy khdc nhau dac trmg cho mot mang, tuy nhién thé tich clla cdc 6 nguyén thuy dac tung cho cing mot mang déu bang nhau. Vi dy trinh bay Ohinh 1-2 d6i v6i mang chit nhat hai chiéu minh hoa nhan xét wén. Trong mang diém, nhimg duéng thing chita cfc nit mang goi 18 nhimg duéng mang, nhimg mat phing chita cde nit mang goi 1a mat mang. Bay gid néu ta gan vao méi nit mang mét nguyén ti hay mét nhém nguyen thr due goi 18 géc (basis) cla tink thé thi mang Minh 1-2: Be 6 fn thu} khée nhaw a diém sé tré thanh mang tinh th thug cho mang chit nhat hai chi8y oé dian ten OC cia tinh thé cé thé 36m mot bang nhau. nguyén tit hay nhiéu nguyén tt cing loai hay khéec loai sip xép bao quanh | cde nuit mang giéng hét nhau. Vi mang diém 14 mét mang tudn hoan I¥ tuémg vA vo han nén mang tinh thé cting 1a mot mang tudin hoan ly tuéng v6 han. Tinh thé thuc cing c6 cau tric tudn hoan nhung khdc mang tinh thé ly tudng & nhiing diém sau: tinh thé thye c6 kich thuéc hiu han, c6 thé c6 ahiing sai hong, Khuyét tat trong trat tu sép xép cdc nguyén tit, cdc nguyen ur trong tinh thé khong dimg yén tuyét d6i tai céc vi trf can bang ma dao dong xurg quanh cdc vj tri dé. 14 Trutng Bai hoc Bach Khoa Ha Noi Chuong 1: Cau trie tinh thé 1.1.2, Nhém diém tinh thé Nguti ta can cit vao tinh doi xting cia cu tntc tinh thé dé phan Joai ching. Tinh déi ximg duoc thé hién qua cdc phép bien déi déi xing. Phép bien doi 40% ximg Ja phép bién déi khi téc dung lén tinh thé (nghia 1a thue hién doi v6i tinh thé) lai cho mot tinh thé tring vdi tinh thé ban dau. Tinh thé xét & day 1a mang tinh thé ly tuéng v6 han. V6 mat todn hoc, ngudi ta chtmg minh rang cdc phép bién ddi d6i ximg c6 thé hop thanh mét nhém déi ximg, trong 46 méi phép bién déi doi xtmg 1a mot phan tit cia nhém, phép bién déi déng nhat 1a phan cir don vi E cha nhém. Cae phép bién déi déi ximg nhu cdc phép quay xung quanh mét truc (vdi g6e quay @ ~ 2%), cée phép phan chigu d6i xing qua mot mat phing (goi ld mat phing guong) va t6 hop cla hai loai phép bien déi ddi_ xing nay tao thanh mét nhém déi ximg goi 14 nhém diém tinh thé. Phan ti cla nhém img v6i phép quay duoc ky higu 1a C,, tong dé K = a +9 1 g6c quay, K chi cé thé bang 1, 2, 3, 4, 6 Phan wr cha nhém img voi phép phan chiéu duoc ky hiéu bang m va hién nhién m.m = m? = E. Trong mot nhém diém c6 thé 6 ca truc d6i ximg va mat phing guong, néu mat phang guong di qua truc d6i xing thi phép phan chiéu duge ky hiéu 14 m,, néu mat phang guong vuéng géc vi truc déi xting thi phan tir tng véi phép phan chiéu duge ky higu m,. Khi d6 tich cia phép quay Cy va phép phan chiéu m, ciing tao nén mOt phép déi xing duge ky higu IA S,, S=Cx.m,. Phép d6i xtmg S, = C,.m, chinh xdc 1a phép nghich dao ky hiéu 1a L Phép nghich dao dugc dac tnmg béi tam d6i xing, I 14 giao diém cua truc bac 2 va mat phing guong vwudng géc véi né, Khi thuc hién céc phép bién dd: doi xtmg tmg voi cdc phan tit nhom diém ludn c6 mot diém c6 dinh ya chinh vi thé nhém d6i ximg nay duoc goi 14 nhém diém tinh thé. V6i cdc phan tit nhu true doi xing, mat phdng guong, truc quay - phan chiéu, tam d6i xing (tuong tng da dugc ky hiéu 14 Cy, m, Sy, 1) 6 thé dumg nén c4c nhém diém. Ngvdi ta ching minh rang chi c6 thé c6 cd thay 32 nhém diém tinh thé, nhém it nhat ¢6 mot phan ti, nhém nhiéu nhat c6 48 phan ur, Bang 1-1 gidi thieu ky hiéu qu6c té, ky hiéu theo Schonflies, c4c phan tr cha nhém va téng sO phdn tir doi xwng cha 32 nhém diém tinh thé. ‘Truéng Bai hoc Bach khoa Ha Noi 15 VAT LIEU BAN DAN Trong ky higu quéc té & bang 1-1 cia céc nhém diém c6 chi 1 nhimg phan tir d6i xtmg chinh va vi tri gitta ching. Cac truc déi xting bac K duce kf hiéu bang s6 K, con truc quay phan chiéu bac K duge ky hiew bing K. Mar phing guong duoc ky hiéu bang m, néu cé mot sé mat phang guong khong tuong duong véi nhau thi ky hiéu bang mét s6 chit m tuong img. Néu truc bac K vudng géc vdi mat phing guong m ta ky hiéu bing mot gach chéo giita ching (K/m). Vi du (2/m) [4 nhém diém tinh thé 6 truc bac 2 vA mot mat phdng guong vudng géc véi truc dé,(42m) [a nhém diém tinh thé cé truc quay, phiin chiéu bac 4, mot truc bac hai va mot mat phing gwong. Tir bang 1-1 chiing ta thiy cé ca thay L1 nhém diém tinh, thé chi chita céc phép quay goi 18 cdc nhém quay thudin wy, dé la: 1, 2, 3, 4. 6, 222, 32, 422, 622, 23, 432. Bang 1-1: Ky nigu va cac phan tit oda 32 nhom diém tinh thé. So Tink hé ae ee Cée phdn ti 460i xtmg ptaie va T ]Banghieng | 1 GE 1 2 |Ba nghieng T GBI 2 3 [Motnghieng) m Cyl EL 2 4 |Motnghieng| 2 G |G 2 5 |Mot nghieng| 2/m Coy | ECos Te my 4 6 | He thoi 2mm | Cy | EC, 4 7 | He thoi 222 D, | E,G,C C2 4 8 |Heé thoi mmm Dy, | E, Cy, Cn, C’, Lm, m'y, m”, | 8 9 [Bon phuong | 4 Cy | B20. G 4 10 |Bon phuemg | | 5, | E,25,.C 4 11 {Bon phimng | 4/m | Cy |B, 20), Cy. 1 28. my 8 12 [Bon phuong | 4mm |, | E,2Cy, Cy 2m’, 2m", 8 13 |B6n phe | 42m | Dog | E, Cy, C°p, Cp, 284, 8 14 |Bén phuong | 422 Dy | E, 2Cy, Cy 2C’, 2072 8 15 |Bén phuong |4/mmm | py | E, 2Cy, Cy, 2C’, 20", 1, 28,,| 16 m,, 2m’, 2m l 16. Trvgng Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chuong 4: Céu tric tinh thé 16 [Ba phuong 3 G |E2c 3 17 |Ba phuong |. 3 Cy | E,2C3, 1, 28, 6 18 /Baphuong | 3m Cy | E,2C3,3m, 6 19 Baphyong | 32 D; | E,2C;,3C 6 20 |Ba phuong | 3m Dag _| E,2C3, 3Cp, 1, 28, 3m, 2 21 [Séuphuong | 6 Coy | E, 203. mye 285 6 22 |Sauphuong | 6 Cy | E, 205. 2Cy. Cy 6 23 /Sdu phuong | 6/m Con | E, 2Cg, Cy, 2C5, L. 253, 285.m, | 12 24 /Séuphuong | Gm2 | Ds, | E,2Ce,3Cy, m,.3m'y, Sp R 25 |Sdu phuong | 6mm Coy | Bs 2Ce 2Cs. Cy, 3m”, 3”, 12 26 |Sdu phuong | 622 Dg | E, 2Ce, 2C3, Cp, 3C9, 302 12 27 Sau phuomg |6/mmm | Dg |B, Cy, 2p. Co, Cn BC’ | 24 25,, 253. mp, 3m’, 3m”, 28 [Lap phuong | 23 T | B,8C3,3C Q 29 |Lap phong | m3 Ty | E,8Cy, 3Cy I 886, 3m. 24 30 [Lap phuong | 4mn3 Ty | E, 8C, 3C, 6m, 6S, 24 31 |Lap phuong | 432 O |B, 8Cy,3Cy 6C,, 6C 24 32 |Lap phuong | m3m O, | E, 8Cy, 3C>, 6C'2, OC, 1, 8S, | 48 3m’, 6m”. 6S, 1.1.3. Nhém khong gian (Fedorov) Chiing ta thay rang phép tinh tién theo mét vecto mang ii nhu & cong thitc (1-1) cling 1a mot phép bién déi déi ximg. Nhimg phép tinh tign nay tao thinh mdt nhém goi 1 nhém tinh tién, nhém tinh tién c6 sO phan ti vo han. Ching ta c6 thé coi nhimng vecto co sé 4, 42, 4; 1a ning vecto chuyén ddi cia céc phép tinh tién co ban, ma mdi phép tinh tién ndo khéc cling déu 1a t6 hop bac nhat cla cdc phép tinh tién co ban nay. Boi vay 6 I6n, vi trf tuong d6i cla cdc vecto co sé hay IA dang cia 6 co ban (tao thanh tir cdc vecto co sO nay) sé 14 dac trung cho nhém tinh tién cla mang tinh thé. Ngudi ta chting minh ring c6é thé cé 7 quan hé khdc nhau giffa ba vecto co sd Trung Dai hoc Bach khoa Ha NOi 7 VAT LIEU BAN DAN 4, 42, 43 nghia 1a c6 7 loai 6 ca ban khéde nhau. Nhiing mang tinh thé cd cau tric cing img vdi mot trong 7 tntong hop trén day thude mét tinh hé. Tinh hé c6 tén goi, thé ‘bien dang 6 co ban va duge biéu dign & bang 1-2. Bang 1-2: Bay finh hé co thé sore Ten ton ng Siovectseost | ioaete veo 1 | Bunghieng (triclinic) ay. ay, a asepey 2 Mot nghiéng (monoclinic) By, tay as 90°, y # 90° 3 | Thoi (orthorhombic) a, # a #ay a=B=y=90 4 Bén phuong (tetragonal) a,=a,#a; a=B=y=90° 5 | Ba phuong (rhombohedral) ay =a) =a a=B=y#90° 6 Siu phuong (hexagonal) a,=a,a; |a=B=90°,y = 120° 7 Lap phuong (cubic) ay say=ay a=Pp=y=90 Néu chting ta tinh tién cdc 6 co ban nay theo céc vecto mang sé nhan duvc toan b§ mang tinh thé, Trén hinh 1-3 biéu dién cdc 6 co ban thudc bay tinh hé, trong d6 cdc 6 co ban ky hiéu f, 2, 3, 4, 5, 6, 7 thudc 7 tinh hé khdc nhau 1a cdc 6 nguyén thuy, trong cdc 6 nay chi c6 cdc nit mang 6 dinh, Céc mang tuong img voi 7 0 nguyén thuy nay goi 1a céc mang don gidn. Tuy nhién nhomg 6 co ban néi chung cé thé c6 nut mang & ngoai céc dinh, nghia 1a khong phai 18 6 nguyen thuy, d6 [a cdc 6 co ban ky hiéu 2a, 3a, 3b, 3c, 4a, 7a, Tb. Tit cde 6 co ban cia cdc mang don gidn c6 thé thém cdc mit mang vao tam cla hai day, vao tam cdc mat bén hay vao tam cilia 6, khi dé tuong ting ta duge cic 6 co ban méi goi JA tam day, tam mat, tam khdi trong cing tinh hé voi 6 nguyén thuy xuat phét cla mang don gidn. Tuy nhién khong phai véi bat ctr mot 6 nguyén thuy nde ta cing cé thé thém vao céc nuit mang. Sy thém céc mit mang phai dam bdo sao cho mang méi nhan dugc cé 46i ximg khong thap hon (khéng ft phan tir d6i xting hon) mang ban ddu va v6i mgi cach chon cic vecta co sé khong thé nao dua 6 mang dé vé 6 mang di xét. Ngudi ta théy rang hé ba nghiéng, hé ba phuong, hé séu phuong khong chap nhdn sy them cdc mit mang. Hé mOt nghiéng chi chap nhan su thém ntit mang tam day, 46 14 mang mét nghitng tam day é& hinh 1-3-2a, He b6n phuong chi chap nhan sy thém nit mang tam khdi, d6 1a mang bén 18 Trung Bai hoc Bach khoa Ha N6i Chuang 1: Cau trie tinh he phuong tém khéi & hinh 1-3-4a. Hé lap phuong chap nhan sy thém cae nit mang tim khéi va tam mat, dé 1A mang lap phyong tam khdi o hinh 1-3-7a, mang lap phuong tam mat ¢ hinh 1-3-7b, Hé thoi chap nhan su thém ca ba loai nt mang va tao nén cd thay bon 6 co ban: mang thoi don gian ¢ hinh 1-3-3, mang thoi tam day 6 hinh !-3-3a, mang thoi tam khdi 6 hinh 1-3-3b va mang thoi tam mat @ hinh 1-3-3c. Két qua la cd tat ca 14 loai 6 co ban thudc 7 tinh hé voi cdc nhém tinh tién khde nhau. Nhimg mang tinh thé img véi cdc 6 eg ban trén goi 1A cdc mang Bravais. Trén hinh 1-3 biéu dién 14 6 co ban cia cfc mang Bravais, trong 46 c6 7 6 nguyén thuy va 7 6 khong phai la 6 nguyén thuy. Cing img voi mét dang 6 co ban (mot mang Bravais} tay thudc vao nhém ddi xtmg cia nhom nguyén tir x8p vao nut mang (g6c mang) mang tinh thé cé thé c6 nhom diém khac nhau, 32 nhém diém cé thé da dugc chi ra 6 bang 1-1. Nhu vay, khi chi dé ¥ dén phép quay va phan chiéu ta dugc 32 lép tinh thé (ang vdi 32 nhém diém), khi chi dé ¥ dén cdc phép tinh tién nguyén (tinh tién theo vecto mang fi = nya, +942 +M943 voi my, my, nj 1a nhing sé nguyén) ta duge 7 tinh hé gém 14 mang Bravais. Gitta cdc mang Bravais va cde nhém diém cé suf trong ting hu da chi ra trén bang 1-1. Khi déng thoi dé ¥ dén tét cA cée phan ti nhém diém, nhém inh tiém va phéi hop gitta ching véi nhau ta duge nhém déi xing ddy da hon cita tinh thé goi IA nhom khng gian tinh thé hay nhém Fedorov. Méi nhém khéng gian tuong img vdi mét loai mang Bravais va mot lp tinh thé x4c dinh. Nhung ngurc Iai, biét mang Bravais va nhém diém chua di dé xdc dinh nh6m khong gian. MGi phép bien déi doi xting cla nhém khéng gian déu c6 thé biéu dién dudi dang tich cha mOt phép quay va phép tinh tign. Phép quay hiéu theo nghia rong bao gém phép quay thong thudng va cdc phép quay két hop phép phan chiéu. Phép tinh tién & day néi chung 18 phép tinh tién khong nguyén. Trong nhém khong gian tinh thé cé nhfing phép bién déi déi ximg ma dén bay gid chua xét dén. BS 18 nhing phép bien ddi ddi xing lién quan dén tryc xodn dc (vita quay viva tinh ign) va lien quan dén mat trugt (vita phan chiéu vira tinh én). Tinh thé 6 truc xoan 6c bac K khi quay xung quanh truc dé mot g6c = 2a/K va ti€p theo tinh tin song song vdi truc dé mot doan bing (am/k) sé tu trimg v6i n6, a IA chu ky tinh thé theo phuong ella truc, theo chiéu quay ta c6 truc xodn 6c phai hodc trai. Cling nhu truc quay thong thudng, truc xo’in 6c cing chi c6é bac K = 1, 2, 3, 4, 6 va phan tl d6i ximg duge ky hiéu ld K,, Trung Bai hoc Bach khoa Ha Noi 19 VAT LEU BAN DAN m =v LAD (7a) (7b) Hinh 1-3: Oca ban cla 14 mang Bravais. 20 Trugag Dai hoc Bach khoa Ha NOI Chung 4: Cau trio tinh thé Bang 1-3 Danh sach 230 nhém kh6ng gian Pma2 [Pben P42,2 [42m [P3912 [Pc 14,32 Pea2, [Poca pa. 22 Pog = (P3221 PGscm pa 3m Pnc2 |Pmna = |P4,2,2 P4fmmm |P32 P63mc — |F43m Pmn2, |Cmem |P4,22 Pa/mce P3m1_— [Pém2_= 143m Pha? jCmca [p4,2,2. Pa/nbm |P31m [pez PA3n Poa2, [Cmmm [pqi7o Pa/nne P3e1 IP2 Pon? |Ceem = [P4322 /Pafmbm |P31¢ = |P62m_= |FA3c IP2, ICmm2 [Cmma {1422 Pafmnc |P3m P62 [143d C2 ICme2, Coca 14,22 |Paynmm [Pc Pom |Pm3m [Pm ICee2 [Fmmm =|P4mm = PSfnee [Pd [P6/ncm_|Pn3n Pe ICmm2 |Fddd = [P4bm = Paymme |P3 de [PGytmem_|Pm3n cm \Cbm2 |Immm [Pem —[Ptyrcm “P3md = [PGytmme [Pn3m cb |Cma2 [bam fPajnm = |P4,/nbe P3cd = LaR—fFrn3m Payrom [phone |Fm3c Ip2jm — |Cba2 bea P4ce = Pye P3 IP23 Fo3m P2,f |Fmm2 [imma {Pane [Pyimmm |P3c —|F23 Fd3e C2fm — fFdd2 Bon [Page PA yfnme Sau [123 lIm3m IP2/b mm2 |phuong P43bc— \P4a/ncm phuong [P2,3 a3d P2,/o baz [P4 4mm — fi4/mmm |P6 12,3 cab fima2_— Pa, lI4cm —[l4/mem |P6, Pm3 Thoi = [Pmmm_ Pay lI4;mdfl4Jamd [P65 [Pn P222. |Phnn [Py H4jca—|l4,/acd |P6 lim3 4 Ba PS. p222, |Pcem id P42m (Ba re Fd3 P2,2,2 |Pban 4, IP42c PB PG Fm3 P2,2,2, |Pmma [pa IP42,m |P3, P6/m [Pad 222, Pana 14 IPA 2c |P3, P6y/m fad (C222. [PmnaiP4/m = PAm_~=—s(P23— [P6222 F222 |Pcca—|P4yfm P42 [P3 6,22 |P4,32 1222 Pbam = [Pan [PAb2 [P23 P6322 F432 12,22; [Peon |Payin PAu? P312_— [P6322 F432 Pmm2 [Poem = |I4/m_ [P42 P32 PHy22_—f1432 Pme2, |Ponm = ida |Pac2 PS, 12 |P6;22—_ [P4332 Iree2 [Pm fP422_—|d 2m P3,21_— [Pom _—| P32 Truéng Hai hoc Bach khoa Ha NOI 21 VAT LIEU BAN DAN Tinh thé c6 mat (ruot khi thuc hién phép phan chiéu gufong qua mat dé tiép theo tinh tién di mot dogn bing ¢/2 va song song voi mét phuong trong mat truot sé ter tring véi nd, c 1a chu ky tinh thé theo phuong truot néi trén. Nhing, mat truot tuong img vGi nhitng mat guong xde dinh cia nhém xuat phat. bai vay thay vao chit m ky hiéu cdc mat guong d6 ta ding a, b, ¢ cho cdc trutng hap khi c4c veeto truot lan lugt huténg theo a, b,c. Khi vecto tnrot hung theo cdc dutmg chéo cia mat ben cia 6 co bin thi ding chit n dé ky higu mat tuo, khi vecta irugt hung theo phuong (aj +4 +33) ¢hi ding chi d. Loat mat tryot ky higu d con goi 1A mat truot kim cuong. Ngudi ta di chimg minh ring C6 tat ca 230 nhém khong gian tinh thé, nhém khong gian 1a nhom cé s6 phén tir vo han, Mdi cau tric tinh thé img v6i mot nhém khong gian nhat dinh, bai vay chi c6 thé c6 cd thay 230 cau tric tinh thé khac nhau. Bang 1-3 uinh bay danh sich 230 nhém khong gian phan theo bay tinh he trong dé cdc ky hiégu quéc té cilia cde nhém duoc xay dung theo quy tic sau day, Truéc hét ding cdc chit P, C, L, F dé lan luot chi loai 6 mang Bravais 14 don gin (P), tam day (C), tam khOi (1) hay tam mat (F). Tip theo La ky hig cla nhém diém tuong img. Trong truéng hep cé truc xoin dc K,, va mat trugt (a, b, c, n, d) phai thém vao 46 ky hién tuong ting cia cdc phdn tit di xg mdi nay. Néu truc xofn 6c twong ting v6i truc quay cla nhém diém {wong img thi chi vige thém chi sé m vao ky hiéu cia truc quay cla nhém diém. Vi dy: P6, 1a nhom khong gian ¢6 trac bic 6 xodn 6c véi doan trugt bing 5/6 chu ky mang theo tue dé, 0 mang Bravais la don gidn, 1.1.4, Chi sé Miller Dé ky higu cic mat mang va phuong mang ngudi 1a ding cdc chi sé Miller due xée dinh theo cdc bude sau: 1. Chon hé truc toa 46 cing véi ba vecto co sé a, &, 43 v6i don vi 1a do én ca ba vecte dé (ay, a, a3), 2, Xéc dinh ba giao diém (M, N, P) cha mat mang voi ba truc toa dé. 3. Xe dinh cdc doan thang tir géc toa dQ d&n cde giao diém theo don vi trén cfc truc (OM = ma,, ON = na,, OP = pay). 4. Tim ba 86 nguyén h, k, | sao cho: hek: al ol 1. ms: khi d6 (h, k, 1) 1a chi sé Miller cha mat mang. 22 Trutng Bai hoc Bach khoa Ha Ndi Chuong 4: Cau tric tinh thé, Vi du: Tren hinh 1-4 mat mang cé ba giao diém véi truc toa do cho ta m = 2, n=3,p=2. Vay tacé ltt elt lila P i 2 NI ale 3 3 3:2: 3|-3l- Bl- Két qua chi s6 Miller cia mat mang 1 (3,2, 3). Chi s6 Miller ctia mot phuong mang duge x4c dinh nhu sau: 1. Chon vecto mang ng&n nhat theo phuong 46 ey Hinh 1-4: Gidi thich each tim chi sé Milter cia mat mang, Fi(u, v,w) = ud + vay + wits 2, Chi s6 Milter cha phuong mang 1a [u, v, w). P6i voi céc mang trong tinh hé lap phuong, truc toa dQ tuc giao ta thdy phuong mang vudng géc v6j mat mang duge ky hiéu (h, k, 1) cd chi s6 miller 1a (h.k J]. Phuong php ky hieu ding ba chi s Miller tren day rét thud tién va 6 thé dig cho moi hé tinh thé. Tuy nbién riéng 46i v6i hé s4u phuong ngudi ta hay ding céch ky hiéu bén chi s6 cho cic mat mang, ggi 1A cde chi so Miller - Bravais. Dé xay dimg hé ky hi¢u bén chi sé cho mang sau phuong ta ding 4 truc toa dg OX), OX2, OX, va OZ nhu biéu dién 6 hinh 1-5. Cich tim cdc chi s6 cla mat mang cing gidng nhu 4a trinh bay tren day va nhan duge cdc chi s6 mat mang dang (h, k, t, 1). Néu ta ding ba truc toa do x), x, va z dé am ba chi s6 miller, vi du (h’, k’, I’) khi dé mdi lien hé gitta hai hé ky hieu sé 1a: -2ow-k h= 3 Qh’-k) k= 3 2k’ -h’) I =: Hy +h Miler - Bravais 05i vii hb séu phutsng, =n trong 66 n 1A thita sé chung c6 thé ude luge. Vi du: Mat (1 T01) (he 4 chi s6) trang hé ba chi s6 o6 ky higu (IT 1). Fruting Dai hoc Bach khoa Ha Néi 23 VAT LIEU BAN DAN 1.L5. Dinh luat nhiéu xa Vulf-Bragg Ching ta biét ring cc nguyen tit trong tinh thé sip xép mét cach cé erat ar tuan ho&n, khong cach gitta cde nguyen tit ed vai A ngbia Ia cO bude song cla tia X, cila tia dien ti. Chink vi vay tinh thé chdt rin c6 thé déng vai nhw mét cach tis nhiéu xa déi véi tia X va tia dien th. Mat khdc hién tuong nhigéu xa tia X va nhiéu xa dién tir duae sit dung 1am phuong phép nghién cufu cau inte cia chat ran. Chang ta tim diéu kién nhiéu xa tia X theo Laue, bang ciich xét su tén xa tia X trén hai nguyen tir & diém O va A cach nhau mot vecto co 88 a) ohu & hinh 1-6. Gia sir tia téi lan truyén theo huéng vecto i (v6i m =1) tir cdc diém IK nam trén mat s6ng déng pha va bi tin xa béi hai nguyén tit theo moi phuong. Xét tia tin xa vé phia ede diém RS theo hung xc dinh béi vecto m' (vdi m’ = 1), trong dé TAR va KOS tang cuéng lin nhau do giao thoa, nghia 1a dap ime diéu kién giao thoa. Digu kién d6 trong yi dy & hinh 1-6 1a: BO+ OCs) trong dé g, la mot sé nguyen bat ky. oe ee ee Néu biéu dién BO va OC duéi Hinh 1-6: Tan xa tia X trén tinh thé, dang uch hai vecto ta cd diéu kién giao thoa dudi dang: —aim + aim! = aim m) = gi Trong mang tinh thé ba chiéu, diéu kién giao thoa sé I: amt m) = gia ami) = gxh ag(mt m) = g3A, (1-2) trong dé g; 18 cdc s6 nguyen. Chiing ta goi vecto séng cha tia t6i 1a K, vecto song cia tia tan xa la K’, nghia R= a (1-3) 24 Trung Bai hos Bach khoa HA Nai Chuong 1: Cu tric tinh thé Bay gid chiing ta dua ra mot khdi niém - vecto mang dao 6, sao cho: 6.3, =2mg;; 6 .ag=2ngy: b.a3= 2ng, (1-4) C6 thé chimg minh ring vecto mang ddo 6 c6 dang: b =g,b1 +8252 +8,53 (1-5) trong dé by, bz, 31a ba veeta co sb cha mang dio d6, due xde dinh tir ba vecto co sé cia mang tinh thé (mang than) theo cdc nguyén tic sau: by = 22 ay *33] o Bam [i xaa} (1-6) trong dé V, = (@.{a2xa3]) Hi thé tich 6 nguyen thuy cha mang tinh thé, Str dung cdc biéu thie (1-4) (1-5), tir didu kién giao thoa (1-2) ta c6: 2 (ai - f).@) = 2ng, PR mi).a2=2ng, 20 (iG - i).ay= Omg, (ii? - ii) hay 1a - h)=gib1 +g,b2 +g;b3 =K'-K m Vay diéu kién giao thoa Laue c6 thé viét dudi dang: K’-K=5 hay K’=K +6 Vi K’=Ksuyra(K’P = K7=(K +5) Két qua la: (R= 874 R242 K) hay 1a zs b.K =0 a7 Trudng Bai hoc Bach khoa Ha Néi 25 VAT LIEU BAN CAN Nhu vay diéu kién giao thoa theo Laue cudi cing o6 thé biéu dién bing méi quan hé giita vecto séng K cia tia X va vecto mang dao duge dinh nghia bang (1-5) va (1-6). Tir cdc vecto co s@ cia mang dao duge dinh nghia bang (1-6) ta c6 thé xay dung 6 nguyén thuy cla mang dao va toan b6 mang dao nhu mot khdi niém ton hoc lién quan dén mang tinh thé. C6 thé chimg minh duge ring vecto mang dao 5 = gb) +g)b2 tabs yuéng géc vdi mat mang (h, k, 1) néu: B82: 83h: kel Néu ky hiéu khoang cach gitta hai mat mang gan nhat trong ho mat song song (h, k, 1) 1a day thi ta cé: trong d6 by 1a 46 1én cia vecte mang dao = yo eos Hint 1-7: Bidu din diéu kién nhiéu xa Laue bang 5 =hby +kby +155 finn hoc trong khong gian mang dao. Chiing ta 6 thé biéu dién diéu kién nhiéu xa Laue bing hinh hoe trong khong gian mang dao. Dé don gidn ta thé hién diéu nay trong mang hai chiéu trinh bay &hinh 1-7 theo cdc bude sau: 1- Dimg mang dao ting vi mang tinh thé. Trong mang dao dé chon mét nit mang dio O bat ky va vé vecto K. 2- Tir diém dau cta veto K (diém R) vé mot mat cau (# day 1a dudmg tron) ban kinh bang K = 2a , day 1a mat cdu Bwald, 3- Tim nhing nit mang 440 nim trén mat cdu, vi dy diém S$ tén hinh 1-7. Vecto RS = K’ 1A vecto séng cila tia tn xa phi hop diéu kién giao thoa. Vecto OS bang 6 14 mot vecto mang dio dap tmg diéu kien K'=K +6 Nhu vay ding hinh cdu Ewald trong khong gian mang dado cé thé xde dinh huréng cia cdc cuc dai giao thoa. 26 Trudng Bai hoc Bach khoa Ha NQi Chuong 4: C&u trie tinh thé Diéu kién Laue cing cd thé biéu dién bing céch khdc sau day: Dmg mot mat phing trang tryc cia 5 = OS (trén inh (1-7) 1 duémg thang PQ). Mat phang vu6ng g6c véi vecto mang dao b =2,b) + 2:62 +2,b3 chinh Ik mat mang cé chi sé Miller (h, k, 1) lién he véi g,, g5. B5 theo he thite: hik:l=g): go: g3 Goi m R& thita sé chung ciia g,, gg; ta c6: b=1B1 = m.by, Khi dé khodng cach ngfn nhat gitta cfc mat géin nhau trong ho mat (h, k, 1) Ia: d=dyy = 2% ome hk] Dak b Xét tam gide ORS trén hinh (1-7), goi goc ORS ld 8, ta c6 OS=2RSsin@ hay b=2Ksind = 248) sind 2(2% sind bedng@ 227m * dag Fd Két qua cudi cing ta cé 2dsinO = ma trong dé m 1a mot sé nguyén. Day chinh 1A cong thite Vulf-Bragg biéu dién diéu kién phan xa tia X. 1.1.6, Mang dado va ving Brillouin Dé nghién ctu hien tugng nhiéu xa tia X ciing nhw su lan truyén cha cdc loai song (s6ng dién tir, séng co hoc, song dién tir) trong tinh thé ngudi ta dua ra khai niém mang dao. Theo 46 méi mang tinh thé (mang thu4n) véi cdc vecta co sO G |, 2, 2, gin lién v6i m6t mang dao c6 cdc vecto co sb By, 52, Bb duoc xd dinh boi cic céng thitc (1-6). b, = 22 v= y, [243] dee bos y, [asx ai Bs = 2 axa] 9) ° ‘Trufing Bai hoe Bach Khoa Ha Nai 7 VAT LIU BAN DAN trong dé. V, = (@.[a2xas]) bang thé tich @ nguyén thuy cia tinh thé. Ba vecto co sé mang déo 6,, b2, 63 tao nén 6 nguyén thuy cia mang dao. “Thé tich” 6 nguyén thuy cila mang dao cing duge tinh theo cong thite: Vo = (1. [b2%bs)) (10) Trong mang dao ta cing xdc dinh duoc cdc vecto mang dao 6 =g,b) + 8,62 +,b5 Néu ta “tinh tién” 6 nguyén thuy theo cdc vectd mang dito b, ta nhan duce ci mang dao. Mang dao 18 mét khéi niém ton hoc duoc dung nén trong khong gian déo nhung né cing 1a nhiing mang Bravais va phu thudc vao tinh hé cla mang thuan. Ta co thé chimg minh duoc cdc két luan sau day: - Mang lap phuong don gién cé mang dao cing 1a mang l4p phuong don gian. - Mang Jap phuong tam mat cé mang dao la mang lép phuong tam khdi. - Mang sdu phicong (luc gidc) cé mang dao cing IA mang sdu phucmg. Vi mang dao ciing Ja nhimg mang Bravais cho nén né c6 thé duge mo ta bing 6 nguyén thuy ho’c 6 co ban khong phai 18 6 nguyén thuy, hang s6 mang trong trutng hgp nay phu thuéc vao hang sé mang thuan. Bay gid ching ta nghién ctu mét khai niém khdc duge xdc dinh trong mang dao cd. lién quan dén sy lan truyén céc loai séng trong mang tinh thé, nhu mét méi trudmg c6 cau tric tudn hoan. Gia sit ching ta xét dao déng co hoc trong mét mang tinh thé ma cdc nit mang thit i dugc xc dinh boi vecto: n,=R anja, +nya2+n85 d-11) trong d6 nj, Ny, ny JA nhémg sé nguyén, 4), 22, 43 1A ba vecto co so va gid thiét mdi nuit mang chi c6 mét nguyén ti, Khi d6 dao d6ng cla mang tinh thé tai nguyén tir thit i sé c6 dang: Ui = Agexpi[K Rj - og (1-12) trong d6 K 1a vecto sdng, 0, A tan s6 gée cita séng, & day ching ta bd qua céc dang phan cu khdc nhau cia dao dong. Bay gid néu them vao K mot yecto 6 thi ta cé mot ham séng moi 28 Trung Dai hoc Bach khoa Ha Nol Chutong 1: Céu tnic tinh thé U; = Axexpil(K +5).R ,- ot] Tuy nhién him séng méi U, sé tring hon toan véi ham séng U; & (1-12) néu vecto 6 thoa man diéu kien expi(b.R )=1 (1-13) Diéu kien (1-13) thod man khi b .R , = 2ng, trong dé g TA mot s6 nguyen. Tir (1-11) ta thay dé thod man (1-13) vecto b phi e6 dang = gb: +262 +2,53 véi g, Ja nhiing sO nguyen va by, bz, b 1a ba vecto co sé cha mang dao, vay chink 1a vecto mang dao. Nhu vay, do tinh tudn hoan cia mang tinh thé, cde vecto séng K bién thién trong khong gian mang dao va hai vecto séng K sai khdc nhau mot veeto mang dao 6 (nghTa la K va K +B) sé cho hai ham séng tring nhau, Dé chi cd nhing ham séng doc lap ma thoi, ta phai gidi han khu vyc bién thién cia vecto séng K. Khu vue chi “chita” nhting yecto séng K dic trung cho nhimg ham séng déc lap d6 goi 1a ving Brillouin. Tit diéu kién Laue (1-7) ta c6 thé viet: ge _lp2 b=46 trong d6 K 4a vecto séng, 5 Ia vecto mang dao. Néu tit géc mang déo O vé mot vecto mang dio b nhu d hinh 1-8, ching ta sé thay rang nhiing vecto séng K vé tir gée mang dao va c6 diém cudi aim trén mat trung tre cla vecto mang dao D sé thoa man diéu kin Laue crip K.b= 3b Nhu vay nhimg séng cé vecto séng K vé tir dink 1-8: Veoto K thod man g6c mang dao va ket thie (én mat trung truc diéu kign Laue, sé phan xa Bragg trd lai. Mat trung tryc cua vecto mang dao tao thanh bd cia ving Brillouin thi nhat. BG qua nhiing ching minh chinh xdc cé thé gidi thigu dudi day céch dung ving Brillouin Trugng Bai hoc Bach khoa Ha Noi 29 VAT LIEU BAN DAN cia mot mang vudng hai chiéu véi mang dao tuong ting ciing IA mot mang vudng biéu dién & hinh 1-9. - Chon mot nit mang dado 1am gc O; - Dumg cdc vecto mang dao xudt phat tir O lan heot tir ngan nhat, ngén thit hai - Vé cdc mat trung tre (trong hinh 1-9 1a dutng trung tryc) cla cde vecto mang dado dai vé; - Chon khoi da dién (trong hinh 1-9 1a da gidc) nhé nhat tao bdi cAc mat trung truc bao quanh géc O. D6 chinh 1a ving Brillouin thir nhat (tren hinh 1-9 [8 hinh vudng nho nhat). 7 Ne pe \ Nt lis 7 Co — | | ‘“ \ eo wen. Hinh 4-9: Gach dung vang Brifouin ’ - Chon kh6i da dién tiép theo bao quanh géc O, tri di ving Brillouin thi nat ta cé ving Brillouin thit 2 (trén hinh 1-9 phan gach gach fa ving Brillouin tht 2); - Tiép tyc nhw vay ta dung ving Brillouin bac 3, bae 4... Céc ving Brillouin bac khdc nhau 6 “thé tich” nh nhau (trén hinh 1A “dign efch” nhu nhau). Cac ving Brillouin c6 nhimg tinh chat sau: ~ Cc ving Brillouin cdc bac khdc nhau cé cing mot “thé tich” va bing “thé tich” 6 nguyén thuy cla mang dao: V5 = (bi {ba x bs) - Vi gitta mang ddo va mang thuan c6 mot quan hé 14: mang déo cia mang dao cla mot mang Bravais nao dé chfnh la mang Bravais da cho, cho nén gitta “thé tich” cua 6 nguyén thuy cia mang dio Vy va thé tich 0 nguyen thuy cla mang thudn V, = @ula2 xas]) c6 mét hé thitc: Vo-Vq = 2a) (1-14) - Cac ving Brillouin cé tinh dét xing phy thudc vao déi ximg cia tinh thé. Ving Brillouin tuon cé tam déi ximg. Ching ta o6 thé chitng minh duge nhimg két luan sau: - Ving Brillouin thé nhat cla mang lap phyong don gian 1a mot khéi lap phuong cé canh bang 2n/a, véi a 18 hang s6 mang ctia tinh thé. 30. ‘Truting Dai hoc Bach khoa Ha Néi Chuong 1: Céu tnic tinh th - Vang Brillouin thi nhat cla mang lap phuong tém mat 1a mét kh6i da dién c6 14 mat, biéu dién hinh 1-10a, trong dé cé 8 mat luc gidc va 6 mat vudng. - Ving Brillouin thit b) nhat cha mang sd Hinh 1-10: Viing Brilouin thet | etia mong lap phusng am — Phufong 1 mot khdi tru mét a) va cita mang séu phuang b}. luc gidéc biéu dién & hinh f-10b. 1.2, LIEN KET TRONG TINK THE Nhu da néi 6 trén, mdi nit mang tinh thé c6 thé gin vao mot nguyén ti, mot phan ti hay 1a mét nhém cdc hat dé. Nhing Ive lien két khdc nhau da git ede nguyén tro nhimg khodng cach xc dinh tao ra tinh thé, Dudi day sé xét nhiing nét chinh ctia loai lién két d6 dé di dé mot su phan loai tinh thé theo dac diém hda ly khdc véi viée phan loai theo tinh d6i xing cha cfu tritc tinh thé, 1.2.1, Lién két ion Chiing ta biét rang cac nguyen tr cla cdc nguyén 16 gin khi tro trong bang tudn hoan cé xu hugng nhudng hoae thu thém dién ti, cée xu huGng 46 duge dénh gid bang d6 am dién (cho dién ti) va do duang dién (thu dien ttn. Vi dy: nguyen tit kim loai kiém (dig sau khf tro) cd xu huéng cho dién tir dé td thanh ion duong, con nguyén tir halogen (ding tude kh{ tro) c6 xu hwéng thu dién tit dé tré thanh ion 4m. Méi lién két gitta hai nguyen uh loai nay dugc hinh thanh nhé Iyc tuong téc Coulomb gitta hai ion tréi dau duge goi la lien két ion. Tinh thé duoc tao thanh nhé lién két ion goi la tinh thé ion, vi du NaCl. Negu@i ta goi sO phdi vi la s6 nguyén ti (hay ion} gan nhat ddi vei mot nguyén tr; tinh thé NaCl cé cu tic lap phuong tam mat véi gdc 18 hai nguyen tl Na va Cl (nhu & hinh 1-11) c6 sé phdi vi bang 6, nghia la mot nguyén tir duge bao boc boi 6 Hint 4-11: Tinh thé NaCt. ‘Truding Bai hoc Bach khoa Ha Ngi 3h VAT UEU BAN DAN nguyen tir géin nhat khac loai va cach nguyen tir dé mot dean bing a/2 trong déala hang s6 mang. Cau tnic nay lam cho luc hit gitta cdc ion trai dau Ién hon Iie day gitra cdc ion cling dau. Giffa hai ion trdi dau c6 luc hut tinh dién, nhung vi chting cé bén kinh xdc dinh nén khi khoang ciich giita ching qua nhé chting cin ¢é lye diy do tuong téc ctia Iép v6 dién tit. Ngudi ta biéu dién thé nang tuong tac gitta hai ion trai d&u bing biéu thite: U; =Aexp(-R/p)- (1-15) q 4neR trong d6 p, A 1a cdc thong s6, R la khoang cach giita hai ion, e, 1a hing sé dién moi cia chan khong. Trong (1-15) s6 hang thit nh&t do lue déy giita hai ion sinh ra, n6 co gid tri 1én khi R nhd, sé hang thit hai do luc hut sinh ra, c6 gid tri kon khi R nho. © Bay gids chting ta sé tinh nang lugng tuong téc cia tinh thé gdm 2N nguyén tir: =NU.= _R g Uy = NU, = Niteso( a) “Gas R ] trong d6 z 1a s6 phéi vi, a 1a hing s6 Madelung, 9 nghia cia & sé néi sau. Tai khoang cach gitra hai nguyén tr can bang R, ta cé: (1-16) Wiz) dR [Ry cho nén: dU; _NZ2 Naq? _ - NR exp( ROT aR? (1-17) hay la: RG exp(-R,/p)=paq? /(4ne,24) (1-18) Th (1-18) néu biet p, 4 ta c6 thé xdc dinh R,. Nang lugng lién két ciia tinh thé g6m 2N ion véi khodng edch trung binh R, sé 1a: Nag? Ug = - I—p/Ro. 1-19) Be are Re Soap PARo) (1-19) Gia tri cha p duoc danh gid gdn dang bang 0,1R,, nghia 1a lye dy chi ding ké & khodng cach R rat nhd. Bay gid ching ta xét hing sO Madelung a trén m6 hinh mang tinh thé ion mot chiéu nhu 6 hinh 1-12. 32 Trung Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chung 1: Cau trie tinh thé Chti ¥ so hang thir hai dac trumg cho 3R 3A tuong tic tinh dién gitfa céc ion trong o-e_s A - R, eo O05 SS —_Oo~0- biéu wnt (1-16) 8 6 tir hinh 1-12: on = © = —7 ytd Ro Tha aR ART] Hinh 1-12: Mong tinh th8 ian mot chi8u. Tir day suy ra: a= oh-t+ 4-4. (1-20) Ung dung cong thite toan hoc: In(1+x) tacé: a= 2in2 (1-21) Trong thyc té @ phy thuée vao mang tinh thé, vf du: @(NaCl) = 1,747565 (tinh thé lap phuong tam mat); (CSC) = 1,762675 (tinh thé lap phuong don gidn); o(ZnS) = 1,6381 (tinh thé lap phuong tam mat). Bang 1-4 gidi thiéu gid tri nang luong lién két cha mdt s6 tinh thé ion. Bang 1-4: Nang lugng lién két cla mét s6 tinh thé ion . 2 Nang luong lién két . Nang lugng lién két Tinh thé (keattkmol) Tinh thé (kea/kmol) LiF 216400 MgF,, 363700 NaF 193700 StF, 399600 CsCl 154000 Mgl, 165600 NaCl 153100 AIF; 510000 auc 144400 AIC, 308000 AgF 148500 FeCl, 234000 1.2.2. Lién két déng hod tri Céc tinh thé nhu carbon (kim cuong9 silic, germani... hop thanh mot nhém chat rin dac biét, tong dé cdc nguyén tir Hién két vi nhau bling mot lye dac bigt goi la luc trao déi khéng thé gidi thich bing vat ly c6 dién. Luc tao déi Trung Bai hoc Bach khoa Ha Ndi 33 VAT LIEU BAN DAN duge hinh thanh nh@ su “gép chung” cdc dién tit hod tri, vi vay dang lién két nay duge goi 12 lien két déng hod tri, hay lién két nguyén ti. Trong tinh thé loai nay, méi nguyen tir 14 tam cia mot uf dién déu edu to tit bon nguyen ti cing loai cé lien két déng hod tri v6i nguyen wr 6 tam. Nhu vay méi nguyén tit duge lién két véi bn nguyén ti gan nhét bing bén cap dién tr ding chung. Chting ta hay xét tinh thé silic lam vi du. Silic cé cau hinh dign tir 1s'25°2p°3s73p", Nhu vay Iép ngoai cing v6i s6 lugng tir chinh n = 3 chura day, chi cé 4 dién tir, hai dién ti & trang thai 3s va 2 dién tir & trang thai 3p. Ching ta biét ring trang thdi s 14 y, véi mat do x4c suat tim hat hy,’ 6 dang doi xing cau, trong khi a6 cdc trang thai p: Ypys Wpys Wye VOI mat d6 xdc sulit tim hat hypal” . lwp Wal” ¢6 phan bé dang s6 8 can. Tuy nhién trong tinh thé silic cdc lién két hod tri gidng hét nhau dinh huéng déi xtmg chinh xdc v6i g6c gifta hai hudng bat ky 1a 109°5. So di nhu vay 14 do co su “lai hoa” gitta cdc (rang thai s vA cdc trang that p tao nén céc trang thai lai sp biéu dién bang t6 hop bac nhat dang: Wopi = 8s + DW ps + CWpy + di pe trong d6: a? = 4 3. Cac ham séng y,,, nay “md 4” bon dién tir hod tri cia silic. Dé hiéu 15 ban chat cla lien ket déng hoa tri ching ta sé xét sy hinh thanh lién két gitta hai nguyén tir hydro trong, phan tr H,. Gia sir cé hai nguyén cr hydro & cach nhau mot khoing bing r,,, nguyén ti A c6 hat nhan a va dién ti 1, nguyén tl B cé hat nhan b va dién ti 2 nhu & hinh 1-13. Hinh 1-13: M6 hinh phan tH. bf +0? +0? = Khi khoang céch gitia hai nguyén ti ry I6n cc ham séng cia ting dién tir y(1) va w,(2) khong che phd nhau, hai nguyén ti hodn toan déc lap; do d6 nang long cia hé hai nguyén tit bang téng nang lugng cia hai nguyén tir 2E,. Khi r,, gidm, ham séng phi lén nhau, r,, cang nhé dQ che phi cang Ion. Lie nay xde sudt dien nt 1 ty nguyén th A sang nguyén tir B va dién tir 2 tir 34 ‘Truéng Bai hoc Bach khoa Ha NGi Chuong 1: Cau tric tint thé nguyén ti B sang nguyén ur A cang Ién. Trong trang thdi nay méi dién tir khong phai chi thudc mot nguyen ti rieng ré ma ching déng thai thude cd hai nguyén tir, ttc 14 ching duge dua ra dé “ding chung”, Do c6 higu tng g6p chung dién tr nay nén mat do dién tir 6 mién giita hai hat nh4n tang lén. Su tang mat do dién tir gitta hai hat nhan gay nén su gidm nang lwong cua hé va lam xuat hién lye hut kéo hai hat nhan Iai voi nhau dé tao thanh lién két bén ving. Gidi bai todn he hai nguyen wt voi gid thiét ham séng cla hé tudn hoan theo nguyen ly khong thé phan biét cdc hat cing loai c6 dang: y= VCD). wyl2) + y.(2).u (1) Tinh ton gan ding dua dén nhing két qua sau day: - Nang Iuong cha hé phy thude vio nang long tuong téc Coulomb va nang lugng trao ddi giiia cdc hat, déng théi phy thugc vao dinh hudng tuong hé cua hai spin cia ching. - Trong truéng hgp spin dién ti nguoe nhau (déi song song) nang lugng cia hé gidm khi ry, gidm va dat ti cue tiéu tai mot gid tir, r6i sau d6 tang len. r, chinh Ia khodng cach giia hai nguyén tit trong phan tir bén ving va gid tri nang lugng tai day chinh 1 nang lugng lién két, nhw vay hai dién tt “ding chung” trong lién két déng hod tri cé spin nguge nhau. Nang lugng lien ket wong cdc tinh thé nguyen ti (lién két déng hod tri) thudng khé Ién. Bang 1-5 cho biét nang [uong lién két cla mot s6 tinh thé nguyen ti. Ngoai nhitng don chét, nhiéu tinh thé hop chat cing c6 lien ket déng hod trj kigu uf dién gitta cdc nguyén tit khéc loai. Vi du cdc hop chat A", cdc hop chat A"BY 6 cau tric lap phuong tam mat gidng cAu tric cha ZnS (goi 14 edu tric gia kém zinc-blend). Trén hinh 1-14 giéi thigu cfu tric kim cuong va cau tric ZnS (zinc-blend). Bang 1-5: Nang tugng lién két cda mot sd chat cé lin k6t dong hod tr Tint thé | Nang Keone ben ket) pink hd Mang er | a ket Ge 172000 ZS 283000 Si 108000 c 286000 B 115000 Truting Bai hoc Bach khoa Ha Noi 35 VAT LIEU BAN DAN Hinh 1-14; Céu tric tinh th Si (a) va ZnS (b). Tuy nhién lién két gitta cdc nguyén tit khdc loai trong céc hop chat nay khong phai [a lién két déng hod tri thuan tuy ma cé “pha” mot phiin lign két ion. Vi sé dién ty hod ui cia cd hai nguyén tir khiic loai 14 8, nhung mot nguyén tir c6 nhiéu din tir hon nguyén tir kia. Khi dua ra cde nguyen tt dimg chung thi mot nguyén tir tro thanh ion 4m nguyén ti kia tré thanh ion duong. Ching ta sé tim hiéu sau van dé nay khi xét cdc bin din hop chat. Dui day chi gigi thiéu phén tram lién két ion (ionicity) trong mét sé tinh thé ban din (xem bang 1-6). Biing 1-6: Phan tram fién két ion (ionicity) trong mOt sO tinh thé ban din Tinh thé % lién két ion Tinh thé % lien két ion Ge 0 GaP 32.8 Si a InAs 35.9 Cc 0 InP 42,1 sic 17.7 ZnS 62,3 GaSb 26,0 CdTe. 67,5. GaAs 31,0 CdS 679 1.2.3, Lién két kim loai Su tgo thanh tinh thé kim loai 1 rang khong thé nto gidi thich duge theo quan diém lien ket ion hoac lién két déng hod wi. Lien két ion chi xust hien gitta cdc nguyén tit c6 tinh chat hoan toan khdc nhau vé mat dién ti hod tri; trong khi dé lién két déng hod tri khong thé xuat hién gitta c4c nguyén ti cé nhiéu mdi litn két véi cdc nguyén tir xung quanh ma chi cd mot dign tit hod 36 Trutng Bai hoc Bach khoa Ha NGI Chuang 1: Cau trite tinh thé ti. Ching han nguyén ti déng chi cé mot dién ti hod tri, chi cé thé tao thanh mo¢ lién két déng hod tri véi mot nguyén tt déng khdc. Trong tinh thé mot nguyén tir ding lai cé 12 nguyén tit bao boc xung quanh. Vi vay trong kim logi phai tén tai mot loai lien ket khéc, ngudi ta goi li lien két kim foai. Ching ta biét trong nguyen ur kim loai céc dién th hod tr lien ket rat yu voi cdc ion. Khi tao thanh trang thai ran cdc nguyén tit kim loai phan bd rat gan hau, cdc dién tir hod tri cua ching cé kha nang rdi bo nguyén tit cla minh vi dich chuyén tu do trong toan khdi kim logi. K&t qua la ta c6 mot phan bé gén nhu dong nhat cc dién tich Am trong mang tinh thé, tao thanh mot thit khi dién tl. Moi lién két trong mang tinh thé kim loai duoc hinh thinh do sy tuong tac gitta ion duong véi chat khi dién tir my. Cu thé 1a cdc dign ct nam gitia cdc ion duong sé kév ching lai gdn nhau va lam can bang lye day gitta ching. Tir day ching ta thay ring lién két ion kim loai cé nhigu diém gan giong lien két déng hod tri, vi dy, co sit chung cita ca hai lien két nay TA sit ding chung cde dién ti hod wi. Tuy nhien trong lien két déng hoa tri cdc cp dién tir ding chung lu6n luon nam & khodng giita hai nguyén ei canh nhay, COn trong kim loai thi tat cd cde nguyén tk cha mang déu tham gia “gop chung” cdc dién tir hoa ti va cdc dién tit nay khong dinh xf tai nguyén tr nao nhét dinh ma dich chuyén ty do trong mang. Nang lugng lién két cla mot sé kim loai trinh bay @ bang 1-7. Bang 1-7: Nang tugng fién két cla mOl 8 tinh thé kim foal ranne | Smee Tne | Ng Na 25900 In 5200 cs 18800 Pb 47500 cu 81200 Ti 1900000 | Ag 6800 Fe 94000 Au 92000 Co 65000 Mz 36300 Ni 85000 Zn 24400. Pt 127000 Al 55000 Pd 110000 Ga 52000 Mo 160600 Trudng Bai hoc Bach khoa Ha NO 37 VAT LIEU BAN DAN 1.2.4. Lién két Van Der Waals Lien két Van Der Waals cn goi 1a lién ket thit cp (secondary bonding) hay lien ket vat ly (physical bonding) thutng rat yéu so vai cac lién két hod hoe da noi dén trén day. Lién két thir cap tén tai gifia tat ca cde nguyen tit, cde phan tly trong tinh thé, nhumg vi yéu nén né bi Tu md di trong cac tinh thé véi cdc loai lien két di néi & trén. Lién két thé cap tén tai gitta cfc nguyén ti Khi tro ¢6 célu tric vo dién tit bao hoa én dinh, tén tai gitta cde phan tir c6 lien két déng hod tri ben trong. Luc lién két thit cap 1a luc tuong tae giita cdc Iutng cue dién (electric dipole) cha nguyén tt hay cua phan ti gay nén. Lung cuc dién la cdc nguyén tit hog phan tir co “wong tam” phan bé dién tich am va dign tich dutong kh6ng tring nhau. Sy lién ket sinh ra tir lye twong téc Coulomb gitia hai cuc khdc du cia hai luéng cue canh nhau. Cac lvéng cuc sinh ra cé thé do hién tong cam ting dién va goi 1a luéng cue cam ting {induced dipole), 6 thé [a cac phan tit phan cuc s4n (polar molecule) va goi [8 cde lung cue co hitu (permanent dipole), Vi vay cé thé cd hing loai tong tac luting cue sau day: - Tuong tac ludng cye cdm ting véi nhau; - Tuong tac gitta lung cuc cam ting va luting cuc co hitu (phan tir phan cuc): - Twong tac giita cdc huéng cuc co hitu (phan tir phan cuc) véi nhau. Trén co sé ba loai tuong tac nay ching ta xét cdc loai lién két tht c4p sau day: 1, Lién két ludng cue cam img Mot ludng cyc duoc sinh ra hay duge cdm ting thanh tix mot nguyén tit hay mt phan tir von khong bi phan cuc, nghia 1A c6 déi xtmg vé mat dién tich, trong 46 sy phan bé cia dién tir 1 doi xing tuong déi véi dién tich duong cha hat nhan nhu 6 hinh 1-15a. @---8 b) Hinh 1-18: a - Nguyén ti d6i xing; b - Luttng cue dien. 38 Trutng Bai hoc Bach khoa Ha Ndi Chuong 1: Céu tric tinh thé Tuy nhién cdc nguyén ti thudng xuyén dao déng va cé thé trong mot thdi khac nao dé da xay ra mot sy bién dang cla hé d6i xing dién dé va tao nén mét lu@ng cuc dién nhu biéu dién & hinh (1-15b). Mot trong nhing ludng cue nhw vay c6 thé tong tac voi nguyén th déi ximg dién bén canh va lam bién dang su phan bo dién tich clia dién tir nay bién n6 thanh htong eve dién va twong tac gitta hai long cuc gay nén moi lién ket luGng cuc gitta hai nguyen tir, Lién két luémg cue cam img tao nén cdc chat long hay chat rin cha khi tro hay ciia mot so phan tir d6i xtmg dign nhu H,, Cl,. Nhiet do nong chay va nhieét do s6i cia ching rt thap, nang Iugng lién ket cla chung 1A thap mhat. Vi du déi véi Ar nang lugng lién két 18 1800 (kcal/kmol), ddi voi Cl, nang lugng lién két 18 7400 (keal/kmol). 2. Lién ket phan tt phan cuc - ledng cuc cdm tug Luding cye co hitu thutmg 1a céc phan tt cé su bat d6i xing trong phan b6 din lich am va dién tich duong, 46 14 nhimg phan tir phan cue. Trén hinh 1-16a biéu dién phan tir clohydric HCI, luéng cuc co hitu duge tao nén do dién tich duong va dién tich 4m tuong img lién quan dén hydro va clo trong phan th HCI. Nhimg phan nr phan cuc cé thé tuong tac véi phan tii khéng phan cuc & bén canh bién né thanh mot luGng cye cm tng, gay nén mot luc hut giita chting, tao ra luc lién két. Nang luong lién két phan tir phan cuc voi luéng cuc cam tmg lén hon nang lwong lién két lvGng cue cam ting. o---@ e-o = a) b) Hinh 1-16: a- Phan tt phan cue HCl; be Lién két hydro gita cdc phan 07 phan cyt HCL od 3. Lién két ludng cute co hitu Luc Van Der Waals cé thé t6n tai gifta hai phn tit phan cye. Nang luong lién két trong trudng hop nay lén hon rat nhiéu so véi nang luong tien ket luGng cuc céim tng. Trung Bai hoc Bach khoa Ha NOI 39 VAT LIEU BAN DAN Dang lién ket manh nhat trong cae loai lién két tht cap 1a lien két hydro (hydrogen bonding), dé 1a trudng hgp dic biét cua lin két ludng cuc co hiu. Dang lién két nay tn tai gitta cdc phan tit trong 46 hydro lién két déng hoa tj véi cée nguyén tir kc, vi du, v6i flo trong HF, v6i oxy trong H,O, vii nito trong NH. Trong méi lién két H-F, H-O, H-N dién tir duy nhat cha hydro duge dua g6p chung va nguyén tit hydro tré thanh cuc duong cia IvGng cuc. Cue duong ctia phan tir phan cue nay sé tuong tdc rit manh voi cyc Am cia phan tr phan cuc ben canh, ohur biéte dién trén hinh (1-165). Tir day chting ta thay proton (hat nhan ciia hydro) déng vai tro cdu néi lién két giita hai nguyén tir tich dién am Cl. Nang lugng lién ket hydro 1a tén nhat trong cdc loai lién két thit ofp, n6 c6 thé dat gid ti 12200 (keal/kmot) d6i vot HO, (8400 keal/kmol) déi véi NH. Ching ta nhan thay ring nghien ctu cdc loai lien két cho phép phan loai tinh thé theo dac diém hod IY, khée véi viée phan loai theo edu tric. Tuy nhién dic diém cia cde loai lién két gitta cdc nguyen tr cing a mot yéu té quyét dinh cau tric cua vat li¢u. Chinh vi vay céc vat liu ban din cé thanh phan hod hoc va tinh chat hoa ly tuong ty thudng két tinh thea ohimg dang tinh thé nhat . Chiing ta cé thé dua ra dudi day nhing dang cu tnic thutng gap cia cdc vat liéu ban din. C4 nguyén t6 ban din nhém LV nh C, Si, Ge thudng két tinh duéi dang lap phuong tam mat véi géc 1a 2 nguyen tl, kiéu kim cuong (diamond) duge ky hiéu bing chit D, nhw biéu dién 6 hinh 1-14a. Ngu@i ta néi rang tinh thé kiéw kim cuong cé cau tric phéi ti ut dién (tetrahedral coordination), nghia la méi nguyén tir 1a tam cia mot td dien ddu cau tao béi 4 nguyén tir gén nhat nhw biéu dién @hinh 1-17. Cac hop chit A"BY va A"B" két tinh dudi dang lap phuong tam mat véi géc 1a 2 nguyén tir (mot nguyén ti A" va mét nguyén tr BY) kiéu tinh thé gid kém (zinc-blend) duge ky hiéu bang chit Z, nhu biéu dién & hinh | -14b. Tinh thé zinc-biend cing cé phoi uf nt din Hink 4-17: Phéi Wt te dign trong trong dé mot nguyén tir 1a tam cla mot tt tinh thé kim cuong. dién déu cau tao tir 4 nguyen tit khac loai gan ahdt, Mét sé hop chat ANBY va ABM c6 thé két tinh dudi dang sdu phuong (hexagonal) kiéu wurtzite duge ky higu 1a W va biéu dién & hinh 1-18, trong 40 Trutng Bai flee Bach khoa Ha Noi Chuong 1: Céy trie tinh thé d6 cOng-tua vé biing dutmg dit nét 14 mot 6 co ban goi 1d orthohexagonal véi ba canh a,, b, c vuong géc voi nhau trong dé a, =a, b= ala a canh luc gidc) va c=c (canh ding cha kh6i luc gidc). Trong mot 6 co ban nay c6 hai phan wr ZnS voi hai nguyen ur Zn nam toa do (0,0,0) va dah (tinh theo don vi cla cdc truc a), b, ¢ trong img va hai nguyén tr S nam ¢ toa dd (0,0,u) va (4.2,44+u) trong 46 us 2. MOi nguyen tit Zn lien ket y6i 4 nguyén ti S nim 6 4 dinh cha mot tit dién, khoang cach tir nguyen tr Z dén | nguyen tir $ Hink 4-48: Céu inic Wurtzile 2n8. bang uc, 3 khoang cach con fai 1B Vi nh nhaw va bing [4a eal “HF Ley £= 202 © = 1,6330 va WB u= thi cde nguyen tit gn nhat nim ding wen dinh eta at dign déu. C4e hop chat ion dang A"B™ (vi du PbS, PoSe, PbTe) c6 c4u tric mudi NaCl (mudi md rocksalt) thudng dugc ky hieu la R. Ds Wa tinh thé dang lap phuong tam mat véi géc la mét phan tir NaCl, trong d6 mot nguyén tir (vf dy Na) 6 toa do (0, 0, 0) thi nguyen tir kia (vf du Cl) nlm 10a do aC$,5.4), ngtiia la tinh thé rockcalt c6 thé dugc xem a hai mang l4p phugng tam mit, trong dé mdi nut mang cé I nguyén tr mot loai, mang nay dich chuyén so v6i mang kia theo mot nita duéng chéo lap phuong, nhu bigu dién hinh I-11, 1.3. SAL HONG TRONG TINH THE Chiing ta da gid thuyét tinh thé 1a ly tong, oghia 18 nguyén tir duge sAp xép mot cach tudn hoan, trat ty sdp xép 1a tuyét déi hoan hao. Trén thuc 1é tinh thé thuc 18 khong hoan hdo ma né c6 nhitng sai hong. Tuy thudc vio pham vi kich thudc sai héng chia ra lam: sai héng diém (point Tring Bai hoc Bach khoa Ha NOi 41 VAT LIEU BAN DAN defects), sai hong dudng (linear defects), sai hong mat (interfacial defects) va sai hong kh6i (bulk or volume defects). 1.3.1, Sai héng diém Sai héng diém cé pham vi mot vai 6 mang. DG cé thé 2 nhimg mit khuyét (vacancy) hay nhimg nguyén tit xen ké (self-interstitial); d6 cing c6 thé 1A nhing nguyén ti tap chat (impurities). Nhiing nguyen té tap chat cd thé thay thé yao ché cia cdc nguyén ti chi (subtitutional impurity) he&c vao vi tri xen ké gitta cdc nguyén ti chi (interstitial impurity). Dei vGi mit khuyét va nguyen tir xen ké c6 thé c6 hai co ché hinh thanh. 1. Co ché' Frenkel cho rang do thang gidng nhiét mot neuyén tir c6 thé bi bit ra khoi vi uf can bang va doi dén mot vi uf méi gita nhimg nguyén tir khéc nhu biéu dién & hinh 1-19a. Bang cach d6 hinh thanh mot nit khuyét va mot nguyén nr xen ké, SO nit khuyét vA s6 nguyén tr S8888s3 ©00 Soo xen ké theo co ché nay luon OGOHO 600 luon bang nhau. Tuy nhien 9 SBE QQO090 $8 nang lung nhigt cin thiét oO OGOoo Ooo 9° oo dé sink ra qué inh T8Y sinh 4-19: a- Co ch6 Frenkel hinh thanh nit khuyét va thudng rat IGn, vi vay mat nguyén t xen ke; a6 sai hong diém Frenkel b- Ca ché Schotky hinh than nut khuyét. thutmg nhé. OOO GOO 2. Co ché Schotky gia thiét rang mot nguyén ti 4 lép ngoai mat do thing gidng nhiét hay va cham cé thé béc hoi hay ddi lén wen bé mat, nim trong trang thdi h&p phy (adsorbtion) va dé tai mét ché tréng nhu biéu dién & hinh 1-19b. Cac nguyén tir & phia trong cé thé nhay vao ché tréng dé va tao thanh mét nut khuyét & bén trong. Nang lugng cdn thiét dé hinh thanh ndt khuyét theo co ché nay thutng khéng [én (co 1 eV) nén mat do nit khuyét theo co ché Schotky cé thé kha Ién. Néu goi E, 14 nang Ivong cén thiét dé tao ra nit khuyét, hay 1A nang luong hoat hod (cnergy of activation) thi ving vi nhiét d6 T cilia tinh thé mat d6 nuit khuyét sé tun theo cong thite Boltzmann: n=Nevo{ Ex) (1-21) 42 Trung Bai hoe Bach khoa Ha NO} Chung 1: Céiu tric tinh thé trong d6 N 1a téng vi if c6 thé cla cdc nguyén tit, B, c6 gid tri cd leV, 6 20°C (N,/N) bing c& 10", & nhiét do 100°C (N,/N) bing co 10°, Negudi ta c6 thé x4c dinh nang lugng hoat hod EB, bang cach nghién ciru su gia tang dién tré suat do tan xa dién ti tren nut khuyét. Co ché Schotky chi tao ra nit khuyét vi vay su hinh thinh cAc nguyen tir xen ké thuong kh6 khan hon hinh thanh nat khuyét. 1.3.2. Sai hong dung Sai héng duéng o6 kich thydc ngang cd mét vai 6 mang, cdn kich thudée doc c6 thé rat 1én, tham chi bing kich thue tinh thé, Sai hong dutng dac trung nhat va thuéng gap ohat fi léch mang (dislocation). Lech mang duge hinh thanh c6 thé do tac dung cha ing suat, bién dang hoac do nhing co ché két tinh trong chit rin. Léch mang cé nhiéu loai, dudi day ching ta diém qua céc loai 46. 1. Léch mang bién Xét mot tinh thé c6 cau tric lap phuong don gidn nhu & hinh 1-20a. Gid sit tac dung lyc d4y (theo chiéu mii tén) dé cho nita trén eta tinh thé truot di mot doan bing chu ky mang, nhung su truot dé chua truyén di khép mat trgt ma chi gidi han trong khu vyc AA’BB’ ma thoi, Dudng AA’ chinh 12 bien gidi cha phan da bi trot cia tinh thé trong mat trot. Néu cat ngang tinh thé bing mét mat mang vudng géc véi duéng AA’, dang cfu tric mang trong mat cat dé duge biéu dig&m @ hinh 1-20b. — Hinh 1-20: @- Mot phdn tinh thé bi truct di mot chu ky mang; Ching ta thay ring b- Cu tric mang trong mat cét vudng géc voi AA’. tai diém a trén duéng AA’ xuat hién mot mat nguyén tit thita bi cut oa goi 14 mat phing du, Xung quanh a trong pham vi vai 6 mang, tinh thé bi bién dang. Nhu vay doc theo AA’ cé mot sai héng dudng, dé la khu vuc bién cia mat phing dev woos Trutng Bai hoe Bach khoa Ha NOI 43 VAT LIEU BAN DAN AA‘CC’, ta goi sai héng dudng do 1a lech mang bien (edge dislocation). Duong AA’ Ia uc cila lech mang, Léch mang bién cé mat phang du phia tren goi la lech mang duong va dugc ky higu [a L, nhur bigu dién bing hinh 1-20, con khi mat phang du phia dudi goi 1a léch mang am va ky hiéu 1a T. Khi qud trinh treot tip tuc thi mat phang du déi di theo phia trugt cho dén khi AA’ dat i mat ngoai cla tinh thé va tao ra mot bac thang. 2. Léch mang xodn Xét mot tinh thé bi bién dang nhu @ hinh 1-21, mét phdn tinh thé bi trot xudng phfa dudi va phan bien dang 46 bi gidi han boi duéag AA’. G day phuong truot song song vdi dubng AA’ khée véi tring hop léch mang bién phuong trugt vuong géc véi AA’. O xa dutng ‘AA’, mang hoan tan khong bi bien dang. Khu vue bao quanh di’mg AA’ goi 1a lech mang xofn (screw dislocation). Néu di quanh léch mang xo4n theo cdc mat nguyén tir thi ta thu duge dudng xoan 6c. Tuy theo chiéu cla xoan 6c khi di quanh truc léch mang ta cé léch Hinh 4-24: Tinh thé bién dang mang xoiin phai va léch mang xoan trdi. vai fech enang xoan. Dé dic trmg cho léch mang ngudi ta dua ra khdi niém vecte Burgers. D6 li vecto dich chuyén téng céng dat duge khi di theo mot duémg cong kin (cong - tua) véng quanh ‘ch mang dé trong ving hoan hao cla mang tinh thé. Vecto Burges cua Iéch mang bién vuong géc voi tryc Iéch mang. Vecto Burgers cia Jéch mang xodn song song véi truc léch mang. Cling ta c6 thé ching minh duge rang chi cd sai hong dudng dang !éch mang mdi cé vectd Burgers khdc khdng, cdc dang khdc cia sai hong dudng (vi du mot chudi nhtmg sai hong diém} déu c6 vecto Burgers bang khong. Vecto Burgers cla lech mang 1a mot dai \wong xdc dinh khong phu thude vao cach chon cong- tua, tir day ta thay rang léch mang khong thé chim dit tai mot diém & trong tinh thé, vi nu thé sé khong bdo ton vecto Burger khi vugt qua diém cham dit a6. Léch mang do dé chi cd thé cd cita ra & ngoai mat tinh thé, con trong tinh thé né cé dang dutmg khép kin. Trong thue té lech mang thudng gap khong @ dang léch mang bién hay xoin thudn tuy ma 1a dang hén hgp, ta goi dé 1a léch mang h6n hop. Trong tinh thé, nhimg lech mang c6 thé tgo nén nhimg cau hinh rat phite tap, goi 1a rimg Iéch mang, luGi lech mang. 44 Truding Dai hoc Bach khoa Ha Néi Chuong 1: Cau tric tinh thé bé dinh gid sé léch mang hay mute do sai hong do léch mang gay ra neudi ta dimg mat +h mang. Mat d6 léch mang p, doe dinh nghia bang ty so giita t6ng chi eda tat ca léch mang trong thé tich DE va thé tich tinh thé V: Le PL= Vv Nhu vay p, c6 thi nguyén [m™}, trong thuc té p, coi nhu bing s6 cita ra cla cdc léch mang trén mot don vi dién tich ca mot mat c&t qua tinh thé. Nhiing don tinh thé hodn hao cé mat dé Iéch mang khoang 10°cm’’, nhiing don tinh thé thong thudng cé p, c (104105 em. 1.3.3. Sai hong khdi Sai hong kh6i 1a ching 16 héng, khe mit, hat ln... 6 kich thutic In theo ca ba chiéu. Ngay nay, bang nhiing phuong phdp nu6i tinh thé va gia cong thich hop cé thé loai trir nhiing sai héng nay. Vi vay wong cdc loai tinh thé hoin hao nhu cdc tinh thé ban din ngay nay khong cé sai hong khdi. BAI TAP CHUONG I (1-1) Mat do (khéi Iuong riéng) cia tinh thé NaCl bang 2,18.10° kg/m’, Nguyén tir fugng cia Na la 23, cla Cl 1a 35,46. Hay x4c dinh hang sé mang cita NaCl. (1-2) Xée dinh sé nguyen tr trong mot 6 co ban cia tinh thé sat ket tinh trong hé lap phwong. Hang sé mang a = 2,27A, nguyén tir lugng cita sét 1a 55,84 khoi lugng riéng 7800kg/m’*. (1-3) Chimg minh rang mang tinh thé khong cé truc d6i xtmg bac 5 (nghia 1a phép d6i xtmg quay Cy, K = 5). (1-4) Ung dung cong thitc tinh thé tich 6 co ban tinh hé ba nghiéng (triclinic) tim cOng thife tinh thé tich 6 co ban tinh hé mot nghiéng (monoclinic), su phuong (hexagonal) va hé thoi (orthorhombic). (1-5) Tim c4c chi sO Miller cla mat phdng di qua cde mit mang tinh thé véi cdc toa do 9, 10, 30 néu céc hing sO mang ld a =3, b= 5,c =6. (1-6) © co ban céa tinh thé magie (Mg) thudc hé s4u phuong (luc gide - hexagonal) c6é cdc hang sO mang a = 3,20A, va c = 5,20A. Hay xéc dinh céc vecto mang dao, Trung Bai hoc Bach khoa Ha Noi 45 VAT LIEU BAN DAN (1-7) Ching minh rang néu hai mang m& mang nay Ia mang déo cla mang kia thi tich cia hai “thé tich” © nguyen thuy ctia ching phai bang (2n)°, (1-8) Ching minh rang khoang edch gita cdc mat (hkl) cita mang tinh thé bang dai Iugng nghich déo cha do dai vecto Dri: tit gde toa dé dén diém hkl mang dao. (1-9) Chiémg minh rang trong mang tinh thé lap phuong bit cit phuong [hkl] nao cing vuéng gdc vGi mat (hkl) v6i cing cdc chi so Miller. (1-10) Tia X voi buée séng A = 1,537A doi vio tinh thé nhom gay ra su nhigu xa trén mat (111) v6i géc Bragg bang 19°,2. Nhom cé eau tréc lap phuong tam mat, cé khdi lvgng riéng 2699 kg/m’ va nguyén tit lugng 26,98. Hay tinh sé Avogadro theo cdc sé ligu thuc nghiém trén. (1-11) Xac dinh sé nguyén tit silic trén céc mat (100) (110) (111) cha tinh thé silic va Khong ech ngén nhit gia hai nguyen tli silic. Hang sO mang cia Sila 5,43A. (1-12) Gia str nang luong cha hat trong trudng cia m6t hat khéc phu thude vao khong cach giita tam hai hat c6 dang: u@= -% +f trong do « va B 1a hang so. Ching minh rang: 1. Hai hat tao thianh mot lién két 6n dinh, bén véi ce)” OL 2. Thé nang téng c6ng cita hai hat O trang thai bén Fa af)" 10 vai) 48 3, O trang thai bén nang Ivong hit nhau bing 8 lan nang Iuong ddy nhau- 4. Lien ket gitta hai hat sé bi duit néu kéo hai hat ra khoang cach r voi 08-09" (1-13) Tinh ty s6 gitta s6 khuyét tat theo Schottky va sé khuyét tat theo Frenkel § nhiét 46 phong néu ning lwong dé tao ra nat khuyét (vacancy) IA 0,75eV va dé tao ra mot khuyét tat nguyén tir xcn ké 1a 3eV. r= 46 Trung Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chuong 4: Céu tric tinh thé (1-14) Dé hinh thanh mot nut khuyét trong tinh thé nhém cdn nang lwong 0,75eV. C6 bao nhiéu mit khuyét trén mot nguyén tit 6 thé tén tai o trang thai can bang nhiet dong 6 nhiét do phdng va 4 nhiet do 600K. (1-15) Mat d6 cde ntit khuyét can bing (co ché Schottky) n, duge biéu dién bang cong thiic n, = N.exp(-E,/kT) trong d6 N 18 mat do nguyen tit chat ban dan, E, 14 nang luong tao thanh nut khuyét theo co ché Schottky. Hay tinh ny trong Si & 27°C, 900°C, 1200°C; gid sit E, = 2,3eV. (1-16) Gid sie nang Iwong tgo thanh khuyét tat dang Frenkel a 1,1eV, hay danh gid mat do khuyét tat & 27°C va 900°C. Mat do khuyét tat dang Frenkl due biéu dién bang céng thitc: ny = WNexp(-E¢/2kT) trong 46 N 1a mat do nguyén tr ban dan, N’ 14 mat 40 cdc trang thai xen ké (cm™) duge biéu dién bing cong tic: N‘ = 1,10".exp(-3,8(eVY/kT).(om?) ‘Tring Dai hoc Bach khoa Ha Noi a7 VAT LIEU BAN DAN CHUONG 2 NHUNG KHAI NIEM, TINH CHAT, DAC TRUNG CO BAN CUA VAT LIEU BAN DAN i thigu vat ligu ban dan ching ta cn nim duge nhimg khai niém, tinh chat, dac trung co ban ciia vat ligu d6, nghia 1a 1at ca mhiing gi dae trung cho vat ligu ban dan. Trong chyong 1 chting ta da lam quen v6i nhing cdu tric tinh thé thutmg gap, nhing khdi nigm co ban dé mo 14, phan loai du tric cha tinh thé. Trong chuong nay sé gidi thi¢u nhimg khai niém, tinh chat, dac trung cita vat lieu vé cau tre nang lugng, néng do hat dan, tinh chat dong, tinh chat quang... Tuy nhién chiing ta sé trinh bay nhtmg van dé nay mot cdéch don gidn, bé qua nhimg ly thuyet chat ché, nhig tinh to4n cong kénh, nhim chuyén tai dugc ¥ nghia vat ly va thuc tién img dung ma thoi. 21. CAU TRUC VUNG NANG LUONG CUA BAN DAN DE nghién ctu tinh thé chat rin, vat ly ly thuyet da Om cach gidi gdn ding phuong tinh Schrodinger déi vai hé tinh thé, Bing phép gan diing doan nhiet dua wen su khdc nhau vé khdi wong cla dien tr va hat ahan, Born-Oppenheimer da tich hé dién ti khoi hé hat nhan va dua dé mot phuong trinh Schrodinger riéng cho he dién ti trong. trudng wn hoan cia hat nhan. Bang phép gan ding trudng tw hop ngudi ta chuyén bai toan nhiéu hat, nghia 1a bai todn cua c4 hé dién tir, vé bai todn mét dién ti, NOi cdch khdc tir phuong trinh Schrodinger cua ca hé dién tit ngvdi ta thu duge phuong trinh Schrodinger cla mét dién tir chuyén dong trong trudng tudin hoan do céc hat nhan gay nén va trudng tudn hoan do cic dién tit khde gay nén goi 1a rudng tu hop. Phuong trinh Schrodinger mot dién ti c6 dang: 48 Trung Dai hoc Bach khoa Ha Nei Chuong 2: Nhding Khai nigm, tinh chat, dac rung co ban ctia vat tidu ban dé |B 2) byl?) = E(t Basu =Ey(r) (21) trong 46 U(r) la mot ham tudn hoan theo chu ky mang, nghia 1A ta cé: UG) =U (ra) (2-2) ¥6i fi 1a vecto mang tinh thé. Bloch da ching minh bang ly thuyet rang ham séng dién ur trong trudng thé tudn hoan nhat thiét phai li ham cé dang: FeO =z (Ne (2:3) trong d6 z(t) phu thuge vao K va 1a mot ham tudn hoan theo chu ky mang tinh thé, nghia 1a ta c6: #8 (2-4) K - veetg song 1A mét s6 thc Ik| = = oe va dic tnmg cho ham séng, Ham song (2-3) goi la ham Bloch, né chinh 1a fhm séng phang De Broglie cé bién do khong phai c6 dinh ma bign diéu theo chu ky mang tinh thé. Chting ta thdy ring: -2 = zl = Gl = free = hex @ 1a mot ham tudn hoan, cho nén ta c6 thé néi ham Bloch JA mot ham trai dai theo toan bd tinh thé. Néu tinh thé c6 kich thuée gigi han th ty diéu kien bien tudn hoan ngudi ta ching minh dugc ring vecto séng K sé nhan nhing gid tri gidn doan véi cdc gia sé nhd nhdt: AK, = fe AK, = 2%, aK, = 2@ (2-5) Ly? 2 iKr v6i L,, L, L, Wa kich thude tinh thé. Tir day ta thay ring phn ti “thé tich” rong khong sian vecto sing K (any y _Ony an) Lelyl, V (V 1a thé tich tinh thé) sé “chéa” mot vecto séng K dic trumg cho mot ham séng. Ngudi ta ciing ching minh dude rang ham séng Bloch JA mot him tuan hoan trong khong gian K va nhitg vectd séng Kc6 thé chita trong ving Brillouin thit nhat dic trimg cho tat cd céc ham séng doc lap c6 thé, so ham sng d6 bing s& nguyén tir trong tinh thé (trong vi du mang lap phuong don gian voi mot nguyén tir G m6i nit mang). Tuy nhién dé gidi duge phuong AV, = AK, AK, AK, = (2-6) OK, Trating ai hoe Bach khoa Ha NOI 49 VAT LIEU BAN DAN trinh (2-1) chting ta phai biét tnrgng thé U(7), viée nay chi cé thé thue hién duge hd cdéc mé hinh gan ding. C6 hai md hinh gén ding xuét phat tir hai “cue” khdc nhau: - M6 hinh “dién tir gan te do” xem hé dién tir hod tri nhu mét thir kf ly tudng, khi dién tir wy do, khong lién ket vi mOt nguyén tir riéng biét; - Mo hinh “dién tir lign két manh” xem ham sng cia hé dién tir nh 13 hop cdc ham séng cilia dién tir trong cdc nguyén tit c6 lap. Ly thuyét tinh todn dua trén hai m6 hinh gén diing déu dua dén mot két qua 12 phé nang luong cla dign tt trong tinh thé cé dang ohimg vig cho phép xen ké nhimg ving cdm. Trong méi ving cho phép cdc mic nang Iuong [a gidn doan, s6 cic mite ning lvong bang sé him song o6 thé (cho phép) va bang sO nguyén tir trong tinh thé, vi vay khoang céch gitta hai mite nang lugng gan nhau nhat 1 rat nho (khoang 10ev) va nang lucng trong ving cho phép c6 thé xem 1A lién tuc. Nhiing ham séng 1a ham rigng cia phuong trinh Shrodinger (2-1) cdn goi [a nhiing trang thai hay 1A nhding quy dao (mg véi nhimg tri rieng 14 nang long ECK ). Tay nhién trong tinh thé sy phy thuge gitfa nang lugng B va vecto song K khong don giin nhy déi voi dién ti ty do trong chan khong tg? (E(K) = ow) ma 1a mot ham phic tap va la dic mg quan trong nhat eta tinh thé. Su phu thuéc E vio K, ham E = f(K) 1a cau tric ving nang Iwong, phd nang Ivong hay quy Iudt tan sAc cia dién tir trong tinh thé. Tim sy phu thuéc d6 14 van dé quan trong bée nhat ca vat ly chét ran. Sau khi tim duge phé nang Ivong cua dién tir bang cach gidi bai toan trong gdn dung mot dién tir, chting ta lap ddy cdc trang thai od thé véi cde mite nang rong gidn doan tir thap lén cao tuan theo nguyén ly loai trit Pauly: mi trang thai img vot mot vecto séng K(K,, Ky, K,) chi c6 thé cé nhiéu nhat 1a hai dién tir e6 spin ngugc chiéu nhau. Déi véi cdc tinh thé c6 cau tric khdc nhau, ¢6 s6 dién ts hod tri khdée nhau, ham séng nguyén tir cha ching khdc nhau, ta c6 thé cd hai Ginh hadng sau day: ~ Nhiing tinh thé ma phé nang luong cita dién tit c6 chita mét ving cho phép duge dién day mot phdn 1a nhimg kim loai, Trong cdc tinh thé nay nhimg mitc nang luong dién day dién ti va nhing mttc tréng khéng bi nggin céch 50 Trutng Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chugng 2: Nhing khéi niém, tinh chét, dae tung c¢ ban ofa val ligu ban dén béi mot ving cém, nén khi c6 dién trudng, dién tit cé thé lay duge nang lwong cha dién trudng chuyén lén mife nang lugng dang trong phia trén, nghia 1a c6 thé tham gia din dién. - Nhimg tinh thé ma phd nang Iwong cila dién tir chi gdm cae ving cho phép dién day hoan toan va cdc ving nang luong trong hoan toan. Ving cho phép day hoan toan cao nhat (trén cing) goi 1a ving hod tri, ving cho phép trong hoan toan thap nhat (duéi cing) goi Ia ving dan, gitta hai ving nay cé mot ving cam ngan cach c6 bé rong bang AE,. Nhiing tinh thé nay Ia chat dién méi (néu AE, 1én) hodc 1a chat ban din (neu AE, nhd). 6 nhiet do thap cdc chat nay khong dan dién duge vi cdc dién tr & trong vung hod tri, ving day hoan toan, khong thé nhan nang lugng cia dién truéng vi mie nang lugng con trong c6 thé nhan dién tir & qua cao, c4ch mot khoang nang lvong bang bé rong ving ciim AE,. Chi 3 ohiét do dil cao dé mot s6 dien ti nhan duge nang long nhigt a “site” vugt qua ving cam chuyén lén ving dan tro thanh dién ty gan nbu ty do oé thé tham gia din dién: déng théi xudt hién trong ving hod tri nhiing trang thai trong dé cho dién tir co thé “nhay lén” thay déi nang lugng khi c6 dién truéng tée dung va tham gia dan dién. Su phan chia gitta ban dan va dién moi chi 14 quy ude tong ddi vé lung (theo AE,), con su khic nhau gitta kim loai va ban dan [a vé ban chat cu mic ving nang luong. Nhu vay di voi bin ddn thi c6 hai ving nang long 1a quan trong, d6 1A ving hod tri va viing din; cho nén can phai nghien cif cau trac nang lugng, nghia [a sw phu thuéc E = f(K) cia hai ving d6, Nhu trén da néi ving Brillouin thit nhat “chia” day dti tat cA cdc vecta séng K dac trumg cho rat ca cdc trang thai dOc lap vi vay chiing ta chi cdn nghién ctu su phu thudc E=f(K) vdi vecto K bién thin trong ving Brillouin thi nhat 1a di. Nghién ctu va biéu dién cfu tric ving nang lugng 1a viéc lam rat khé khan, Nho tinh déi ximg cia ving Brillouin (xuat phat ti tinh déi ximg cia tinh thé), ngutsi ta c6 thé biéu dién sy phy thuge E=f(K) trong mdt so huéng quan trong, vf du hudng [1,1,1], [1,0,0] trong tinh thé thudc hé !ap phuong. Trong tinh thé ban dan, nhu ching ta biét, chi ed nhing dién tir tren ving d&n va nhimg trang théi trdng xudt hién trong ving hod ti 14 tham gia vio qua trinh dan dién, cdc dién tt dé thudng tap trung & ian can cuc téu cha ving dan, cdc trang thai tréng © ving hod tri lai tap trung gén cue dai nang luong cha ving nay. Vi vay déi voi tinh thé ban din ngudi ta quan tam dén su phy thuge E=f(R) é lan can vecto séng K, ing véi cyc tigu nang luong ving dan va cue dai ving hod tri. Trung Bai hoc Bach khoa Ha Noi st VAT LIEU BAN DAN Dé nghién ctu E=f(K) 6 lan can cue tiéu ving dan ching ta phan tich E(K) vao day Taylor 6 gan cye tigu 46. Loi dung tinh d6i xing cia tinh thé, bang viéc chon cde uruc toa dé thich hop & gan cue tiéu nang luong E(Ko) = E{K,,. or K,,) ta 6 két qua phan tich gain ding sau day: = 2, B(K)=84+1) SEK, -k,)4+ + PE (k, -K,,F +22 tk, -K,.)? oh oe ak2 8" aK? 2-7) Néu ching ta dat: SE _ fh ék2 my, he a 1a @E_ ma = Gig nea a hy 3 aK? _ oath CEL m= aE” » nghia la aK? m, (2-8) ek? thi biéu thite ECK ) & (2-7) phai cé dang: K, -K. -Ky)? BK) oe taka Ke KoF WK] go) my 2 3 trong d6 m,, m2, m3 c6 thit nguyén khdi lugng [kg] Ja ba thanh phan cia mot dai Iveng goi 1a khdi tugng hiéu dung, phu thudc vao hudng trong tinh thé. 2 —1 Néu my =m, = my =m" = (23) i? Khoi lugng higu dung I mot dai K lugng vo hudng va néu Ko = 0 thi ti (2-9) E(K ) sé 06 dang: e ie E(K) =E, + (2-10) Ta dat AK =B va goi la chudn xung Iuong cia dién tis, khi dé E(K ) 06 dang: BR) = B+ AR o =E,+ ay ny 52 Truting Bai hoc Bach khoa H NOi Chuang 2: Nhing khai nigm, tinh chat, déc tung ed ban cla vat liu ban dén Coi E, JA thé nang cla dién tir thi # 2 = P. déng vai ud lA dong nang 2m 2m cla dién tif trong tinh thé va chiing ta thay rang dign tr trong tinh thé chuyén dong nhu mot dién tit ty do nhung cé khoi long bang khdi lung higu dung, khac v6i khéi luong cia dién tir ty do, Khoi lugng hiéu dung trong truémg hgp tong quat 1A mét tenxo bae hai c6 chin thanh phda, do tinh déi ximg cia tinh thé cd thé con lai ba thanh phan khdc khéng nhu da gia thiét trén day, khoi Iugong higu dung 6 thé 16n hon hoac nhd hon khoi luong cua dién tk ty do. Diéu nay cé nghia 1A dién ti chuyén d6ng theo nhimg hudng khdc nhau trong tinh thé sé “mang” nhing gid tri khéi lvong khac shan. Trong cong thitc (2-9) néu lay mot gid ti E(K)=const ta sé duge phuong trinh cia mot mat bac hai trong khong gian K ; — py (K,-K, - ? (Ke —Koo)? Ky Kos? (Ky Kor)? 26-6) 2.12) my m2 m3 h Tai tt ca cdc “diém” trén mat ny nang long E cia dign ti bing nhau, vi vay mat nay goi 1a mat ding nang. V6i nhiing gia thiét dua ra trén day ta c6 thé bidu dién phurong trinh mat dang nay 6 (2-12) duéi dang - 2? (Ky -K, - (Ky Kol, Ky Ko) (Ke) aay ay aa a3 2 trong dé a? = SNE -B) (2-14) Day chinh 1a phuong trinh cla mot mat elip trong khong gian K véi ba bin truc a), a), a3 phu thuge vao ba thanh phin cha khéi lvgng higu dung. Khai nigm mat ding nang gitp ching ta mé ta céu tric ving nang lugng E=f(K), trén thyc té mat ding nang khong phai 1a mat cu, mat elip ma co thé phife tap hon. Bay gid néu ta phan tich E(K) vao day Taylor lan can diém cye dai nang luong cha ving hod tri ta cing duge mot phuong trinh wong ty (2-9), nghia la: Trung Bai hoo Bach khoa Ha Ndi 53 VAT LIEU BAN DAN _ 2 _ 2 (kK -K _ 2 BE) 6+ | Ks nka) Kyo! KP] Gay, 2 my my m3 en)" sz) ery trong dé m, = #7) =] ym, = a7] 2 =] am, = 02) CE G-16) aK, aK? aK? Vi diém Ky ung voi cue dai nding lugng cho nén cdc dao ham bac hai cla nang long theo K,, K,, K, 14 am, tir day ta thay khét Ivong higu dung cia dign tirc6 nang long Jan can cue dai viing hod tri c6 gid tri am. Bang IV thuyét c6 thé chimg minh duoc ring chuyén déng cila cdc dién ir lien ket trang ving hod tri khong dy hoan toan cé thé thay thé bing chuyén dong cha mot loai chudn hat goi la 16 (ong ¢6 dién tich duong (€, = +e) 6 =I 2 khoi tuong hiéu dung duong m, = -m', Mp =-m) = (25) : ak? “I am 2, 2 Mg, =—m, =) SE); ms =-my=-0 ZE| va ning a9 16 eK} é tring bang néng do cic trang thai trong trong viing hod ti. V6i nhing gid thuyet vA quy ude trén day ta c6 thé viét tai (2-15) dudi dang (Ky Kes)? , Ky Koy? (K, Kap)? _ m mg M3p z FED (2-17) P p Day la phuong trinh mat elip ding nang bao quanh cuc dai ving hod tri, c6 thé chuyén vé phuong trinh chinh tic dang: (Ky Koy}? + (Ky -KuyP K -Ky) aj a ay 1 (2-18) 2m, v6i a? =? (&, -E) (2-19) h Nhu vay dé nghien cifu, mo td cau tric ving nang Ivong ciia tinh thé bin din ngudi ta ding nhing dac trumg sau: 54 Trung Dai hoe Bach Khoa Ha Nai Chuong 2: Nhéng khéi niém, tinh chai, dée trung og ban cila vat liu ban dan - Su phy thudc E = ff K) theo mot sé huéng nhét dinh; - Hinh dang cdc mat dang nang lan can cdc cue dai, cuc tiéu va vi tri cic cue dai cue tigu trong khong gian K; - Thanh phan khéi luong higu dung cia dién ti, ca 16 trong; - Bé rong viing cam nang lugng AE,. Cée dic trung nay duge tinh todn bang ly thuyét va duoc xdc dinh bang thuc nghiém, vi du khoi hrong hieu dung cia dién tiy, ca 15 irong c6 thé xc dinh bang phuong phdp cong hudng i, 6é rong ving cdim AB, c6 thé xc dinh qua phé hap thu quang hoc... Neoai nhing trang thai trai dai cia dién ti duge mé ta bang cic ham song cé dang him Bloch, su c6 mat cua tap chat, cla sai hong, su vi pham tinh tudn hoan cia trugng tinh thé trén bé mat lam xuat hién ede trang thai dinh xit c6 cde mife nang luong nim trong ving cdém va ham sng t6n tai trong mét ving khang gian hep. Vai tro cha cdc trang thai dinh xt hét siic quan trong d6i vi cdc tinh chat, dac trung cla cdc mau vat tieu cy thé. Dac trung cho cdc trang thai dinh xi 12: néng do trang thdi, mie nang Ivgng cia trang thai trong ving c4m, ham phan bé wen cdc trang thai dinh xt. Nhu vay phd nang lugng cia dién tit trong tinh thé bao gém céc mic nang luong trong ving cho phép tng vdi cdc trang thai wai dai va cde miic nang lugng trong ving cm Ung véi cdc wang thai dinh xi. 2.2. NONG DO HAT DAN CAN BANG Dién ti cé nang luong nim trong ving dan va cdc 16 t6ng trong ving hod tri dong vai trd cdc hat din dién va goi chung 8 cdc hat din, Dé th duge néng do dién tit trong ving dan chting ta phai biét mat do twang thai, ham phan b6 dién tir, Mat d6 trang thai la sO trang thai dién tir trong mot don vi thé tich, tren mot don vi nang Ivong; bin than mat dO trang thai cing phu thuge vao nang lugng E duoc ky hiéu 1 N(E) va duge biéu dién bang cong thie: 2 N(E) = 2n (3 (-E)? (2-20) trong d6 mi, = (M?.m,.mp.mg]'", M 1a sé cde cue tiéu twong duong trong ving dn, m} goi la khéi lugng higu dung mat dé trang thai. Trung Oai hoe Bach khoa Ha NOi 35 VAT LIEU BAN DAN. Ham phan b6 dign tir 1a x4c sudt dién day dién wr cla cdc trang thai c6 nang lugng bing E va & nhiat do T; phd hop vai nguyen ly loai tris Pauly ham phan bo dién tt trong diéu kién can bang [a ham Fermi-Dirac: = 1 f= ed (2-21) eT 4] voi F la mic nang luong Fermi. Trong mot hé ma nang Ivong cia dién ty E >> F thi ham phan bo c6 thé viet gdn ding Fo We fy eT iT (2-22) va nguvi ta ndi ring hé dién tr 1a khong suy bign; ham phan b6 (2-22) cd dang ham phan bé Boltzmann. Néng d6 dién tit trong ving dn cé thé tinh bang biéu thiic: Emax n= d 2.f, (E).N(E).dE (2-23) © Trong trudng hop ban dan khong suy bién ta 6; (2-24) trong d6 (2-23) dugc goi la mat do trang thai higu dung cia ving dan, Tuong ty nhu vay ching ta cling dua ra nhing dai lugng lién quan dén viée x4e dinh néng do 16 trong trong ving hod tri. Mat d6 trang thai trong ving hod tri: a \3/2 2 N,(E) = 2n [Z| (By - By? (2-26) trong dé m;, 12 khéi Iwong hiéu dung mat do trang thai ciia 16 trong, né phy thuge vao c&u tric nang lugng cia ving hod tri. Ham phan bé 16 (rong 1A x4c suat trang thdi dién tir véi ning long E kh6ng duoc dién day (trdng): 56 Trung Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chytong 2: Nhiing khai niém, tink chat, dée tring og ban oda vat liéu ban din 1 1- ay = = (2-27) KT VW e +1 g kT 44 fg(E, 1D Trong truéng hop ban dan khong suy bién néng dé 1d tréng trong ving hod tri bang F-Ey) P,=Nye §T (2-28) . 3/2 2nmygkT trong dé Ny=2 FO (229) goi 14 mat dé trang thdi hi¢u dung cia ving hod tri. Biéu thitc néng d6 dién tir (2-24) va ndng 46 16 w6ng (2-28) tong diéu kién cin bing duge xdc dinh tit phuong php vat ly thong ke, ching phu thudc vao gid tri mite Fermi F, mét dic trumg cla ham phan b6. Vi vay mudn dm duge gid tri cy thé ca n,, p, chting ra phai sir dung phuong trinh trang hoa, dua vao cac thong sé cia mau vat lieu dé xdc dinh mite Fermi F, Tir (2-24) va (2-28) ching ta nit ra mot nhan xét: ~(Ec-Ey) ~AEy 2 Po=NNye KT SNUN Le kT = n? (2-30) ~a€, — Dai lu¢ng n= JNDN, -e 2kT (2-31) goi Ii néng d6 hat din rigng, la mot thong s6 cila vat ligu ban dn, n6 phy thude vao cdc théng s6 dac trung cho cau tric ving nang Iuong cia tinh thé ban din nbu bé rong ving cdm AB,, khoi lugng hiéu dung ctia dien tt, 16 trong va nhiét dg. Bé qua nhiing tinh todn, ching toi gidi thigu dudi day nhimg biéu thite. cha muic Fermi, néng do hat dan cn bang trong cdc loai ban din & nhimg nhiét d6 khac nhau, 2.2.1. Ban dan tinh khiét (bin din riéng) Ban dan tinh khigt 1 ban din khong chita tap chat, cdn due goi 1 bén din riéng (intrinsic). Ching ta dé dang thay rang trong bén dan tinh khiét phurong trinh trung hea sé cé dang: Trugng Bai hoc Bach khoa Ha Noi ST VAT LIEU BAN DAN ~(E,-F) -F-Ey) ny=p, => Nee kT SNe IT (2-32) 6 nghia ta dién cr wong ving du chi cé thé sinh ra do chuyén mute ta ving hod tri. Tir (2-32) ta cd: po Fet Eu kD, 2 3 (2-33) va: ~AEg Ty = py = YNgN, 2? (2-34) 2.2.2 Ban dan mot leai tap donor Néu trong tinh thé ban dan cé cdc nguyén tir tap chat thé ché céc nguyén tit ch (subtitutional impurities), cd s6 dién ti hod tri lén hon s6 dién tir hod tri cua nguyén tir bi thay thé mot dién ti (vi du P trong Si, Se thay thé As trong ban dan hgp chat GaAs) thi co mot dién ti cla nguyén tir tap chat khong tham gia vao cdc cap lién két é6ng hod tri. Dién tr “thita” nay lien két !ong lo véi ion tap chit va c6 trang théi (ham séng) dinh xd lan cfn ion dé voi mifc nang lvong E, nim trong ving cfm, thap hon mic E, (cutc tiéu ving dan) m@t khodng AB, hinh 2-1. Cée nguyen tr tap chat nay a nguén cung c&p dién tir nén goi 1 donor, néng do tap chat duge ky higu 1a Ny. Vi AEy << AE, nén chuyén mic tir ving hod tri én ving din va tir B, lén ving din xay ra G hai ving nhiét d6 khdc nhau: Hinh 2-1: Se a6 nang iuong cia ban én donor. 1. Trong ving nhiét do thap, chuyén mic tir ving hod tri len ving dan chua xdy ra, P, © 0, mic Fermi trong truting hop nay c6é dang: +Ey AT Ng _ z + 2 ON, (2-35) Néng do dién tir can bang trong ban din donor 6 nhiét do thap 14: F (2-36) 58 Trung Bai hoc Bach khoa H& Néi Chuong 2: Niting Khai nigm, tinh chat, dae trimg ca ban cila vét iu ban dan 2. Trong ving nhiét 49 ion hod tap chat cdc nguyén tir tap chat da bi ion hod hét, trong khi dé chuyén muic dien tir tir ving hod tri Jén viing din van cdn c6 thé bo qua, nghta 14 p, ~ 0. Ching ta dé dang thay rang trong ving nhiét do nay no=Ny va F=E,+ «tin Ne (2-37) Ne Gidi han dudi ctia viing nhiét do nay duge tinh tir diéu kien BN, otd weet =1 hay 7, -—fEe (2-39) . kin Ney) 8Ny Gi6i han tren cia ving nhiét d6 ion hod tap chat duge tinh tir diéu kien AE, 2n,=Ny hay T= —s eo (2-40) 2k 2 } Ng D6i vdi Si ving nhiét d6 ion hod tap chat nim trong khodng T, = 150K dén T, = 500K, 3. Trong ving nhiet do cao, khi_ ma n; oN, bn dan pha tap donor sé xit sur giéng nhwr ban dan riéng vi anh hudng cfa tap chat khong ding ké va bi ju m@ béi qué trinh chuyén mie cita dién wr ciy vong hod tri len ving din. 2.2.3. Ban dan mot loai tap acceptor Néu nguyen tit tap chat c6 sé dien th hod tri ft hon sO dién tit hod tri cha nguyén tir chi bj thay thé mot dién tir (vf du Al trong Si, hay Cd thay the nguyén ttt Ga trong hyp chat GaAs) thi trong tinh thé sinh ra mot lien két khong bao hoa va trong ving cam xudt hién mitc ning luong cho phép E, tng vdi mdt trang thai dinh xi cdn «6ng. E, nim cao hon B,, mie nang lugng cyc dai cla ving hod ui, mot khodng bang AE, (hinh 2-2). Vi AE,<< AE, nén chuyén mite cia dién tir cir ving hoa tri lén cde trang thdi dinh xf E,, bién nguyén tit tap chat thanh ion 4m, 1a rat dé so véi chuyén mite tt ving hod tri len 5, ving dan. Cae nguyén tir tap chat & day inh 22: eee frorg ban dn Trugng Bai hoc Bach knoa Ha Néi 59 VAT LIEU BAN DAN cé kha nang tiép nhan dién ti nén goi lA cdc acceptor va chinh ching da tao nén cdc 16 tréng trong ving hod tri. Goi néng dé cdc nguyén tit acceptor 1a N,, tuong tf nhu déi véi ban dan donor ta cé thé viét: 1. Trong ving nhiét d6 thap n, + 0 mic Fermi c6 dang _ E,+E, 47) N, Fey NT (2-41) Néng 6 18 tréng dug tinh theo céng thtic (2-42) 2. Trong ving nhiét dé ion hod tap chat chiing ta cé a,#0: Py=N,: F2E, -kTIn Ne (2-43) Ny Ving nhiét do nay cing duge x4c dink béi T, va T, biéu dién wong tng nhu (2-39) va (2-40) trong dé thay AE, bing AE, va N, bing N,. 3. Trong ving nhiét dd cao hon T; khi ma n; > > ban din tré thanh bin dan rieng. 2.2.4. Ban dan chia hai loai tap chat, ban dan bi trit Néu néng dé tap chat Ny = N, thi ban dan goi 18 ban dan ba tri toan phan, trong trutmg hop nay ban din xt sy gén gidng ban dan riéng. Néu Ng # N,, vidu Ny > N, thi bén dan goi la bin dan bi tt mot phfin. | Trong ving nhiét 46 thap ban dda bi wit mot phan c6 mic Fermi tinh bang cong thite: F=Ey+kTin Na-Na (2-44) 2N, Néng do 16 wong P, = 0, cdn néng do dién ti cd dang: aEg Nq-N we n= “On, Nee it (2-45) Trong ving nhiét do ion hod tap chat néu Ny >> N, tacd 60 Tring Bal hoc Bach khoa Ha Noi Chuang 2: Nhing khai niém, tinh chat, die rung co ban cia vat féu ban dan F=E,+ ktinNa Ne (2-46) ¢ va: ng =Ng-Ny =Ny 2-47) Céc cong thitc (2-46) va (2-47) nit ra duge khi Ny >> N, va da gid thiét 1a Ng =Ng—N, déng vai trd nh néng dé tap chat mot foai. Trong trutmg hgp néu Ny > N, nhung khong qua Ién nghia 1a khong thé viet Ng >> Ng thi néng do dién tt duge tinh bang cong thitc: y= gNa-Na wVa= Ny + an | (2-48) vi néng 46 16 trong duge tinh bang cong thie: n? =| Po=—b~2.n? [No-NatyiNa-Ni lesan? | (2-49) Nog 2.2.5, Ban dan suy bién Ban dan suy bién 1 bén dfn cé mite Fermi nam trong ving cho phép, nghia la F> BE, hoac F < E,. Vi vay ban din suy bién chi o6 thé 1a ban din pha mét loai tap chat hay ¢6 thé xem 1A ban d4n pha mét loai tap chat. Néu bin dan 1a bin dan donor thi néng do pha tap phai cao hon mét gid tri tdi han Ng, m6i c6 thé tré thanh ban dan suy bien, ta cé: 3/2 336 a 2108 ) (AE, (2-50) Trong trudng hgp nay néng dé dién tir duge tinh bang cong thitc nhu déi véi kim loai: tg(2a peo! 2 (2-51) 3 | 2 Thong thudng néng do hat din duce xic dinh bing the nghiém va qua cong thite (2-51) ta x4c dinh mite Fermi: 3) on? | aa - F=B,+ By" ( Ln? (2-52) Tating Bai hoe Bach Khoa Ha Néi 61 VAT LIEU BAN DAN D6i voi ban dan acceptor ching ta cling cd nhing cong thife trong ww déi v6i néng dO tap chat tdi han N,,, néng dé 15 tréng P, va mee Fermi F bing cach thay cde dai luong tuong tng. 2.3. CAC TINH CHAT DONG CUA BAN DAN Cac hién tugng lién quan dén chuyén dong cia hat ddn (dién tir va 16 trong ty do) dudi tic dung cua dién trudng, tit rudng, gradien ndng dé hat dan, gradien nhié d6 duce goi 1a cdc hién tugng dong, 2.3.1. Do dan dién 1. Cac hién tugng dong nhu sy dan di¢n cia ban din duge giai thich bang hai ly thuyét: thuyét dién ti kim loai va phyong trinh dong Boltzmann. Thuyét dién tu kim loai xem dién tu trong kim loai nhu mét hé kh ly tudng g6m cdc hat khong tuong tac voi nhau chuyén dong hén loan véi van 1c nhiét v,, thudng xuyén va cham voi céc nguyen tif, ion nit mang va cde khuyét (at... ong d6 x4c dinh hai dai long trung binh: quéng dudng chuyén dong ty do trung binh £, va thdi gian chuyén dong cr do trung binh 1, va méi lién hé gitta cdc dai lugng nay 1, (2-53) tr Khi trong chat ban d4n hodc kim loai c6 dién tru’mg vi cugng do E, dién tir déng thdi tham gia hai chuyén dong: chuyén dong nhiét voi van t6c v, va chuyén déng cé huéng dudi téc dung cita luc dién trutng ef: e, la dién tich cua dién tu (e, = -c). Trong khoang thdi gian giffa hai lan va cham, dién tir nhan dugc gia téc 2= ene va nhén dugc mét van t6e trung binh theo my, phuong cla dién truéng vg =e apf (2-54) my, 2 G day y=“ dugc goi fi d6 tinh dong cia dign tt, duc do bing [a]. My VGi gid thiét tat ca cdc dién th véi néng 46 n chuyén dong c6 hiéng theo cling mét van tc trung binh 1d Vg, 6 thé tinh dude vecto mat do dong dién: 62 Truting Bai hoc Bach khoa Ha N6i Chutong 2: Nhung Khai niém, tinh chat, dic trung co ban ota vat liu ban dan t eft Jn =e,n¥y =e,nu,@ =n Le (2-55) My hay a: Jn = 5,8 (2-56) Cong thitc (2-56) chinh ta dinh tuat Om trong chat rin véi 2 e,t 5, = Gy ItH, = 0. 1, (2-57) goi la do dan dien. Khi tmg dung thuyét dien wit kim loai vao ban dan 6 hai loai hat dan [a dién tir va 16 trong ta cé: J=In+Sp =(egnu, + CPU )E=(G,+0,JE=08 (2-58) Ket qua ta cé do din dién cha ban din G=0,tG, 2 2 ent, Ply + eppliy =n, BEAT. +p (2-59) a p trong d6 ty va tyr 18 thei gian chuyén dong ty do trung binh cia dién ur va 16 tréng tuong img. Thuyét dién tit kim loai cé wu diém 1a don gidn dé hiéu vé mat vat ly, dinh tinh nhumg khong chinh xdc vé mat dinh Iyong vi chva tinh dén ham phan bé dién tir theo nang Iuong, ma him phan bé nay lai thay d6i khi cé nhiing téc dung bén ngoai, dé 14 ham phan b6 khong can bang. 2. Phuong trinh dong Boltzmann 14 phuong trinh cho phép ching ta tim duge biéu thitc cia him phan bé khong can bing va tir ham phan bé khong can bang xdc dinh duge cdc dai Iu¢ng khac nhu mat dé dong dién. Phucemg tinh dong Boltzmann trong ché 46 dimg c6 dang waf+Kve 1/2) =0 (2-60) Se Y nghia cia phuong trinh dong Boltzmann & ché do dimg 1: su thay déi ham phan b6 do chuyén dong cia hat dan (so hang thit nhat) cong su thay déi ham phan bé do lye tée dung bén ngoai lam thay déi vecto séng K (sé hang tht hai) s€ can bang véi sur thay déi ham phan bé do va cham (scattering) dugc xem nhu két qua cia “lyc ma sat” (s6 hang thif ba). Sé hang thit ba duoc goi 1 tich phan va cham, trong trvdng hop sy chénh I¢ch gitia ham phan b6 khong can bing f vi ham phan bé can bang f, (ham Fermi - Dirac) khong Idn lim ta c6 thé lay gan ding tich phan va cham nhw sau: Truting Dai hoc Bach Khoa Ha Nei 63 VAT LIEU BAN DAN (4) tof (2-61) at uk) GO day t(k) c6 thit nguyén thdi gian va duoc goi Ia thdi gian héi phuc. Thdi gian héi phue 1(k) phu thude vao vecto séng K va do dé c6 thé phu thude vao nang luong E cia trang thai, né dac wrung cho khodng théi gian hé chuyén ti trang thdi kich thich vé wang thdi can bang khi_ ngat nguén kich thich, t(k) phu thuée vao co ché tan xa hat din. Néu tén xa 1a dan hdi va dang hudng thi t(k) = t,, diéu nay ndi lén rang chi sau mét lan tén xa (va cham v6i tam tan xa) hat din mat hét nang lugng Say dugc tir dién trudng dé tir trang thai kfch thich «é vé trang thai can bang. ‘Thdi gian hi phuc t(k) dae wrung cho qué trinh (én xa, phu thudc vao co ché tan xa. Trong tinh thé ban din cé hai loai tén xa quan trong d6 1a tan xa tén ion tap chat va tan xa trén dao dong mang tinh thé (14n xa trén phonon). Thoi gian hdi phuc trong co ché tdn xa trén ion tap chat phu thudc vao nang lugng theo céng thite: t(K) = TE? (2-62) trong co ché tén xa trén phonon su phu thudc dé 1a: (kK) = TE (2-63) trong d6 +,; va To, 14 cdc dai long khéng phu thudc vio nang lueng. 3. Trong bai todn vé do dan dien néu dat f = f, + f; ta c6 thé tinh duge ham f, tit phuong trinh déng Boltzmann trong ché do dimg: f-f, wet iy, f =~. - SL 2-64) TG) HB) Cop V6i gid thiét ban dn déng nhét va VT = 0 tacd f, =e,.1(8). (Es) (2-65) Tinh dén ham phan bé dién tit theo nang lugng ta rit ra dugc biéu thiic mat do ding dién: Ts VA dt (2-66) ff mie G day tich phan lay theo thé tich ving Brillouin tht nhat V,, voi dt, =dk, dky.dk,. 64 Tring Dai hoe Bach khoa Ha NOI Chuong 2: Nhitng khai niém, tinh chai, dac tang co bén cia vat fiéu ban dan Thay gid tri f, & (2-65) ching ta nhan duoc: j-€Kn.€=c€ (2-67) trong dé o= ’Kn 1 tenxg d6 din, Ki) la tenxo hé s6 nhiét dong. Ki 1& mt tenxo bac hai gém chin thanh phan (ij) 1 of Kp =-—S K)..y.v,dt, 2-68 th rare (2-68) Trong trudng hop ban d4n cé 1 cuc tiéu trong ving din, mat dang nang gan cuc tiéu 1a mat cdu, khéi lugng hiéu dung m” 1a dang huéng, ta cé thé chuy€n tich phan (2-68) theo vectc séng dt, sang t{ch phan theo nang lugng va thay ring hé sé nhiét dong Kr) 1a mot dai lugng vo huéng Ky =- * jects N(®).dE (2-69) 4. Uhg dung ket qud wen day cho ban din suy bin voi 2s. Se=8E-D wes Kn=Ky = (2-70) m va do din dien one uF) (2-71) trong d6 t(F) 1a thoi gian hdi phuc dy @ mite nang lugng Fermi. Diéu nay chiing t trong ban dan suy bign chi cé cde dién tir c6 nang Iuong gén mite Fermi tham gia dan dién ma thoi. Dé 1a vi cde mute nang Itong nam duéi sau so véi mic Fermi trong bdn dan suy bién se dién day hoan toan. 5. Déi v6i ban din khong suy bién voi Ze = fo = fe tacé Ky, =-Be(t) voi 2J Evan 2-72 1 =e) a= 2 fan 7) va do din a=¢? we? (2-73) G day (2) 14 thdi gian hdi phuc trung binh tren tat A dign tir cla ving din, (t) phy thudc vao co ché tén xa. Néu t(k) 6 thé bidu dién duéi dang Truting Bai hoc Bach khoa Ha NOl 65 VAT LIEU BAN DAN t=1,E”, p goi 1a chi s6 tan xa, (vi du: 1(K) = t,,E t(K) = to B*) thi tacd: 1(5/2+p) =1kp?. = 2-74 = WD" FG 7a) 7) trong 46 [1a ky higu cac ham gama. Ket qua 1 do din cia ban dn khong suy bi8n khi t(K) duge biéu dién dudi dang t(K) = 1,E? sé a: 2 e(t) ety. (kTPT(S/2 +p) =¢eK,, =en. = =on,—2 ! o=e°Ky, =¢n. 3 eM, = cn. TG?) (2-75) P trong 46 ju, — SLT) _ So (TPT /24 p) (2-16) m 13/2) ‘Trudng hop tan xa trén ion tap chat ta cd p = 3/2 va TS/2+p) _T(6/2+3/2)_ 8 2-7 T(5/2) T(3/2) vn Trudng hgp tin xa trén phonon ta cé p = -3/2 va T(S/2+p) _T(S/2-3/2)_ a (2-78) T(S/2) 16/2) Wr 6. DO dan dien cia ban dan véi cau tric nang lugng cia ving din e6 M cyc tiéu tuong dirong va mat ding ning & gdn cdc cuc tiéu c6 dang mat elip sé phitc tap hon nhiéu. Tuy nhién do tink d6i xting cia tinh thé 46 din cia cic tinh thé Si, Ge,... khong bién dang, vin Ia nhGng dai lvong ding hung va duge biéu dién bing cong thiic o 22st (2-79) ia trong 46 ii* 1A khéi lugng hiéu dung 46 dan dang hudng Loifly ty. (2:80) ae lim my * my Trong truémg hop nay dé tinh déng 1, cling duge dinh nghia 1a: fs tat) (2-81) 3 \m m, m; Cac cing thiic (2-79) (2-80) chi lién quan dén dién ti trong ving din, d6 66 ‘Trutng Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chuong 2: Ning Khai niém, tinh chat, dac tung co ban cla vat Neu ban dén dan do cc 16 tring trong ving hod tri gay nén cling 14 mot dai Ivong ding hudng néu tinh thé khong bi bign dang vi khoi Iugng higu dung tng voi cdc nhanh nang lugng khac nhau déu 1a cdc dai lugng ding huéng. 7. Tuy nhién néu ta lam bién dang tinh thé bang céch nén hoae kéo tinh thé theo mét phuong nao 46 thi dé dan sé thay déi kh4c nhau theo céc hudng khéc nhau, dé chinh (a higu img dp dién tro (hay higu img dién tré tenxo) Hieu (mg nay xay ra trong cé ban dan Joai n va ban din loai p, nhung khong giGng nhau. Hi¢u ting 4p dien tre trong ban dn loai n (vf dy silic loai n) duge giai thich nhu sau: Gia sir ta nén tinh thé Si theo phuong [100], khoang cach gitta cic nguyen tit theo phuong nay giam xuéng, vi vay nang lugng trao déi gitta chung tang lén, d4y ving dan ha thap xuéng. Con déi voi hai phuong yuong géc [010] va [001] thi xay ra Hint 2.3: Cac mat dang nang gan cue tidy nguoc lai, ning lung trao déi gidm — Ying dn cla silie bi nén theo phutcng [100). xuéng day ving din nang lén. Cic mat ding nang vi vay sé thay ddi nhu biéu dién & hinh 2-3 trong dé cdc hinh duit nét tng véi cdc mat ding nang khi tinh thé chua bi bign dang. Néng do dién tir trong céc cuc tidu ot sé thay déi mot lugng Sng nhung M Dong =O va Sn, = dn, Bny= 6n;= bn, = dn, a=! trong dé 26n, =—46n, (2-82) Bay gid ta c6 thé biéu dién Iuong thay déi cia tenxo d6 dan 86, = Bn ,(uh ~ 29) = ein — 2) (2-83) Boy ~ 80, = -<2(s)6n,(L -2) (2-84) G day mat ding nang gfin cdc cuc tidy JA mat elip trin xeay cé cdc bin truc dai tmg vdi my theo cdc phuong [100], [010] va [001} tuong ting véi timg cip cuc tiéu 1 va 4, 2 va 5, 3 va 6, hai ban truc vudng géc bing nhau va ngén ‘Trudng Dai hoc Bach khoa Ha Not 67 VAT LifU BAN DAN ing vdi m,. Tir day ching ta thay rang su thay déi do ddn theo cdc phuong khac nhau thi khéc nhau ca vé gid tri tuyét d6i va dau. Trong Si loai p cling xay ra hiéu tmg 4p dién tr@ nhung theo mét co ché khae. Trong ving hod tri cé bai nhanh nang lugng: nhanh 16 tr6ng nang va nhénh 16 tong nhe, hai nhanh nay cé cling mot gid tri cuc dai 3 tam ving Brillouin véi khoi Ivong hieu dung ding huéng m}, va m’,. Khi bién dang khong dang huéng, su d6i xing cia trvdng tinh thé bi phd vd, su dich chuyén cita dinh ving hod tri cia 16 tréng nang va 16 tréng nhe theo hai chiéu ngugc nhau (vi dy nhanh 16 trong nang nang len, nhdnh 16 tréng nhe ha xuéng mét luong bing 8E(K )). Sy dich chuyén nay lam cho néng do p, va pr thay d6i nhung vi p, + pp = p = N, nén dp, = -8p;. Tir day c6 thé gay nén su thay déi do dan 80 = elbpaig + Sata = echt tal os 8. Vé mat ly thuyét, n€u ta goi c4c thanh phan tenxo dién tré cia tinh thé khong bién dang 18 p%, va cia tinh thé bién dang la pz, Py, 1@ than phdn tenxa ting suat, thi hiéu tng dién tré tenxo duoc biéu dién bang cong thttc: PP nice Phin (2-86) Ph tm Tktm /4 cdc thanh phén cba tenxe 4p dit 1rd, A6i v6i tinh thé lap phuong tenxo 4p dién tré chi con lai ba thanh phan: My = Ay Mie = Mig Trae = Maa (2-87) Hiéu ing 4p dién wd cha bin din duge img dung rat higu qua trong cfc sensor vi co, c4c vi hé thong co dién tit. 2.3.2. DO dan nhiét va cac hiéu img nhiét dién 1. Trong bai toan vé 46 din nhiét ching ta gidi phuong trinh dong Boltzmann trong ché d6 dimg véi gan ding thdi gian hdi phuc (2-64) khi VT #0, ham phan b6 f = f, +f, phy thudc vao toa d6, sé fim duge f,: z E-F ef, = f,=-| e€-| VF+——VT | |¥—2 1K 2-88 i [ ( T )] BE (K) (2-88) Tir (2-88) ching ta tinh duge mat d6 dong nang lugng W 68 Trutng Bai hoc Bach khoa Ha Néi Chuang 2: Nhiing khai niém, tinh chat, dac tamg co ban cita vat fiéu ban dan w= jb JEW dey (2-89) (Vb) Két gua tinh todn cho ta: — 4 F\l- los W =| e&-TV}] — | |Kii-—-VTK 2-90, [ (£)] Nae 31 (2-90) ‘Tir (2-88) ta cing tinh dugc mat dé dong dién: ~[fa F\ls = i-| et-t9( F) [Riv TR 2-91) Oday Kz) va Kai I cae hé 86 nhiet dong tuong nenhu Kir biéa dién 62-69); Voi cde diéu kien mat dang nang 1a mat cdu ta cane c6 tuong ting 1a: Ky -Ky ot ie (2-92) an qe 1 3 fo K3)=K3 Up 1(E} 22 N(EMME (2-93) 4n'o oE 2, Ching ta biét ring do dfn nhiét x cia chat ran bao gém hai phan: phan thit nh&t do dao déng mang gay nén ky hiéu 1a y,, phén thit hai do dién ti chuyén dong gay nen ta ky higu Bi x,, nghifa I: Xr t he (2-94) Thanh phan d6 din nhiét do dign tit gay nén duge dinh nghia qua biéu thie sau day cha mat dé déng nang Ivong trong qué trinh dan nhiét ma mat 46 ddng dién bang 0: 2 2 =-y,VT= KiKi) - Kai VT 4,= Kyi -Kay (2-95) Ky: 1 DOi véi kim loai va ban dan suy bien ta tinh duge x, = wet ePnclF) _ wT g 7 “Be Tn 3c? ° @ 96) Tir day ta tinh dugc s6 Lorentz L: use -& (kh (297) Day chinh la ndi dung cia dink Juat Wiedmann - Franz, n6i lén su lién Truting Bai hoc Bach khoa Ha Noi 69 VAT LIEU BAN DAN quan chat ché gitta dé dan dién va d6 dan obiet d0i véi kim loai va ban din suy bién. Dé din nhiét cha bin din khong suy bién phu thudc vao co ché tén xa cia hat dan, trong ban dan chita mdt Joai tap chat, thdi gian héi phuc duge mo t& bing cong thitc t = +,B° (p goi IA chi 96 tan xg) thi x, duge bigu dién bang: T(9/2 + p).(5/2 + p)—F2(7/2 +p) = Dk cckTyptl et Ph Ole tp) 2 +p) Ke = Te fo GT) T(5/2)02(5/2 +p) trong d6 [1a ky higu cdc ham gama. (2-98) So Lorentz trong trong hep nay cé dang: = (k2} L= ( o~ §) (2-99) Trong trudng hop ban dan rieng sO Lorentz phu thudée vio bé réng ving cém vi trong qué trinh dan nhiét c6 cA qué trinh phit sinh va ti hop hat dn, khi dé ta 6: =k? 5 7), SEs L 2613 (rearescs (2-100) 3. Su chuyén dong cia dién tit, 16 trong trong chat bin din gay nén mat dé dong dién, mat dQ dong nang Iugng va 1A nguyén nhan cia cfc hién tuong nhigt dién nhur hién tong Seebeck, hién tong Thomson, hién tuong Peltier. Dé nghién cifu céc hién tong nay ching ta hay phan tich biéu thitc mat d6 dong dién J & (2-91) va mat do dong nang Iuong W (2-90). Ti (2-91) chitng ta c6 thé viét duge biéu thitc dign tring €: ge I 1 Ka -FKi . € Ke, V+ SALT 2-101) Tu (2-101) va (2-90) chung ta 06 thé bigw dién mat do dong nang luong dusi dang Ww Kajy_KuKy-K3 W = 2 -Sd ivy 2-102 Ky TK 2-102) 4. Tir biée thie cutng do dign trutmg (2-101) chiing ta thay rang trong mot mdu déng nhat (VF = 0) néu khong c6 dong dién (J = 0) va tén tai mét gradien nhigt do VT #0 thi do chuyén dong khuyéch t4n cha hat din sé xuat hién mét dién trudng dé 1a trudng nhiet dién €,. Trudng €, phu thugc vao 70 Truéng Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chuang 2: Nhing khai niém, tinh cht, dc trung co ban cla vat liéu ban dén VT duoc mé ta qua dai luong duce goi Ia suat nhiét dién dong vi phan tuyét Gi ky hieu lao vA ta cé: &, =0VT=—t_ SL yr (2-103) Tit (2-103) ta rit duge biéu thiic cha a, sudt nhigt dién dong vi phan tuyét d6i, mot dic trung quan trong cba vat ligu bdn d&n nhiét dién: = Ka FR (2-104) eTK,, Déi véi kim loai va ban dn suy bign ta ténh durge: _w eT 7 =a (2-105) thudng c6 gid tri raft nhd co 10° V/K. DOi vGi ban dan khéng suy bién ta cé thé tinh dugc a. phu thude vao co ché tdn xa hat dan (qua chi sé tén xa p) va néng dé hat dan n: =K[S4p-PoFe|_k/s Ne - a-K[ Sep ef J-e[g+ pom’ (2-106) thuéng cé gid tri cao hon cd 1 mV/K 5, Dé ché tao mot cap nhiét di¢n (hay mot pin nhiét dign) ching ta phai ¢6 ti€p xtic ciia hai vat liéu cé sudt nhigt dign dong vi phan tuyét déi khéc nhau. Méi cap nhiét dién nhu vay duoc dic trung béi mot sudt nhiét dien dong vi phan tuong d6i ot) = O - o,, trong dé oc, va a 1a sudt nhiét dién dong sinh ra khi nhiét 46 cia hai tiép xtic ché tao tir hai vat ligu JA T, va Ty sé Ia: Ty TR O12 = foyg(TAT = flo, — od (2-107) Ta Ts B6 chinh 1a hi¢u img Seebeck. 6. Ti bigu thie mat dO dong nang lugng W & (2-102) chiing ta thay rang mat do dong nang lugng gém hai thanh phan: thanh phdn thi nhdt lién quan dén ding dién nghia 18 sy chuyén dong o6 hung cha hat dén, thanh phan thit hai thi ching ta da biét 12 lign quan dén sy d&n nhiét. Thanh phan thir nhat chinh 14 ddng ning luong gy nén hiéu img Peltier. Ching ta cé thé biéu dién mat dé dong nang luong: Trung Bai hoc Bach khoa Ha N6i 71 VAT LIEU BAN DAN oy Koy Kak, -K3, } = Karj_ Saku Ba op j_ . Wages TK, VT=Mi-4.9T (2-108) Dai luong = Aa dugc goi 1a hé sé Peltier tuyét 46i. Higu img Peltier 1A VW su tod nhiét hay thu nhiet khi cé déng dién chay qua mét tiép xtic duge mo 14 bang phuong trinh: Qi = Wo- Wy =n -1=nhd (2-109) trong d6 Ty 1a he 6 Peltier tuong déi; Qf} 1a nhiét Iuong tod ra trong mot don vi thdi gian tai tip xtic gitta vat ligu 1 voi vat ligu 2. T1,3 lién quan dén 12 bi cong thiic: Th = 1, - TI, = oT - aT = ,2T (2-110) Higu img Peltier duge img dung nhu nguyen ly hoat dong cla may lanh bén din. 7. Tit nhimg phan tich trén day ching ta thay rang mot dac tumg quan trong cia vat ligu bin din nhiét dién 1 sudt nhiét dién dong vi phan tuyét doi cha n6. Tuy nhién dé dic trang cho phém chat ciia vat ligu nhiét dién ngudi ta thuong ding mot dai luong duoc goi 14 hé sé phdm chat ky hiéu 14 Z. z= Vs? @Q-11) x xP Hé s6 phdm chat cha vat ligu nhiét dién phu thudc vao o2 vi ly do da ban & trén, Z ty 16 thuan v6i do din dign vi o Ién cho phép nang cao dugc cong suat cha thiét bi nhiét dign, Z ty 1é nghich véi dQ dan nhiét vi x nhe cho phép duy tri dugc mOt gradien nhiét dd va nang cao dugc hiéu suat cua thiét bi. 2.3.3. Cac hiéu img ganvanic - tir Higu img gavanic - ch lien quan dén chuyén dong duéi tie dung cila dién truéng va tir truéng bét Iyc Lorentz: F-e€+e| ¥xB | (2-112) trong 46 ¢ - dién tich cha hat din, & - cudng dé dién trutmg, B - cam tng tir 1. Higu img gavanic - tiv quan trong nat 14 higu tng Hall. Thi nghiém hitu img Hall duge trinh bay & hinh 2-4. 72 Trudng Bai hoc Bach khoa Ha NGi Chuang 2: Nhéing Khai niém, tinh chat, dic tring co ban ofa val eu ban d&n Cho mot mau bin din hinh hop chit nhat 6 c4c canh a, b, c lan Ivet theo ba truc toa dO x, y, z. Gia sit th truéng B song song véi truc y, mat do dong dién i song song vdi truc x, giila hai diém ! va 2 én hai bé mat vuéng goc vi tryc z sé xudt hién mot hiéu dién thé Uy, nghia ta xudt hién mot dién trudng theo truc z la a Tirso dé thi nghiém ta cé: =#,=tH- Ry[ Bx] (2-113) trong 46 €, goi 12 dién tru’mg Hall, R ii hang sé Hall dugc tinh bing cong thie Rys pty (DIA) [ Bxi ] 2. Gidi phuong tinh dong Boltzmann Hinh 2-4: So 06 thi nghiém bu ung Hol. véi luc téc dung vao hat dia [a lye Lorentz theo gn ding thoi gizn héi phye: a ele pos Kvzt -£( df oxB \ p--fL 2-145 af -Z( E+ 98 | vat = (2-115) tac6 thé tinh duge ham phan BO khong can bing f = €, +f), véi: __fet(K) af, | 2 ex(K) - i es Sal te - | Ex B) 2-116) Biét ham phan bo irons can bing f ta dé dang tinh duyc mat do dong dién J: J= f fvdty =e? Ries SRi| eB] (2-117) w Wp) © day cdc hé s6 mbit dong Kiiva Kia la cfc tenxo véi cde think phéin Ki! phu thuge vao tir truéng va duoc xdc dink bang cong thite: «485% Eres Ku ed [ENED Oho oo aE (2-118) “3m* 3 e,) 1+|-——B ) ne * m Trong trvtng hop mat dang nang 1A mat cdu, phd nang luong cia dién tir cé Triténg Bai hoc Bach khoa HA NGi 73 VAT Liéu BAN OAN dang parabol cdc hé so nhiéet dong Kir va Kip sé we thanh cdc dai lugng vo huéng: = % B'SN(E) éf, Ki =K =o {— ‘ AEN 3B" (2-119) m *14( aa ) . m* Biéu thite mat do dong dign bay gid c6 dang: TaeKie ia ExB | (2-120) 3. Ung dung nhiing két qua nay chiing ta c6 thé x4c dinh cdc dai Iugng dac trung cho hiéu ‘mg Hall. Tir (2-120) ta viet biéu thie cdc thanh phan cia mat d6 ding: ay es I J, = eK, &, -— Ky 2€,By =—#0 m cb fae ney =0 => €,=0 Baek) 6+ Kie,B, 36, &Kipe 2-121) m Ky, Ti day ching ta nit ra duge géc Hall, g6c tao ~ nen gitta vecto mat do déng va vecto dien 1 trudng téng cong (hinh 2-5): tep-£2--£ 82g air g, m” Ki, TO& Chiing ta cling x4c dinh duge d@ din trong tit pinn 2-5: S008 biéu dién goo Hal, trudng o, tie cong thie: 4 #2 . K J, =0K} 6, +, B’e, =o m~* K, Lt t KD 6, =¢Ki, + Kop (2-123) Ki Cuéi ciing ching ta x4c dinh hang s6 Hall Ry = -——>> [Bxi] 74 Trubng Bai hoc Bach khoa Ha Noi Chuong 2: Nhilng khéi niém, tinh chat, déic trung co ban cua vai lidu bin dn * eK + Te BE, . Ru= m_ Ky = Kia OT cag et KG 2 - , 7 eR Ey tag Te B'Ex [Bo em’k}?| 14 *Kig m”? KT, mK, (2-124) 4, Bay gid ching ta cé thé ting dung nhimg két qua trén day dé6i véi ban din suy bién. Trong trutng hgp tir trrmg yéu, trong cac cong thiic (2-119) tinh Ki, néu bd qua dai luyng £-B <<1 6 mau s6 ta sé c6 Kf, &K,,. d0i v6i ban din suy bién ta cé: ™ Ky, =Ky =a Fh: Kt, =Kp =a? (F) (2-125) Tw (2-124) ta tinh duge hing sé Hall cia ban din suy bién: a (2-126) “en (9) mn m trong d6 n 1a néng do hat dan, e 1a dién tich hat din, néu ban dan 1 loai n (donor) R nhé hon 0, néu ban dan Ia loai p (acceptor), R duong. 5. D6i v6i nhimg ban din khong suy bign, trong ti tudng yeu céc he sO Kh = Ky -0(t); Ky = Kp =? ), tac6: m m 2 R -Ke_ 1") 14 (2-127) em"K,, €-M(,)?_ en trong do (t) 1a gid tri trung binh cha thdi gian héi phuc, {7*) 14 gid tri trung binh cia Linh phuong thdi gian héi phuc, A goi IA nhan t6 Hall phu thudc vao co ché t4n xa cha hat dan, Néu tan xa trén ion tap chat, img véi chi sé t4n xa p= 3/2 tacé A = 1,93; néu t4n xa trén dao dong mang, ting véi chi so tan xa p = -3/2 tacé A= a = LIB. Trong c&c céng thitc tinh Ry & (2-126) va (2-127) chiing ta da gia thiét ban dan chi cé mét loai hat din. Trung Bai hoc Bach khoa Ha N6i 75

You might also like