Ερασιτεχνικώς, Ενθέως και ουχί Ιδιωτικώς

Γράφει ο Κόττης Κωνσταντίνος

konstantinosoa@yahoo.gr

Το Ιερό Δένδρο των Αγίων Ημερών: Η Εορτή και η εικόνα της

Γεννήσεως σε διαλεκτική με την αρχαιότητα

Μια συζήτηση η οποία πολύ συχνά γίνεται τέτοιες άγιες ημέρες, αφορά το
περίφημο δένδρο. Αυτό που με τόση χαρά στολίζουμε. Φυτικές πάλι μορφές, απαντούν
ως ένα βαθμό και στην Εικόνα της Γεννήσεως του Χριστού. Μια εικόνα που τόσοι και
τόσοι γράφουνε γι΄αυτήν, αλλά σπάνια προσεγγίζεται όπως πρέπει, μακριά από τον
προχριστιανικό και διαθρησκειακό τύπο, την μυστηριακή λειτουργική εικόνα, σε
πορεία προς την εσχατολογική αλήθεια.
Η πρώτη διαπίστωση, θα λέγαμε κομβική, είναι πως σε πολλές πρώιμες
εικόνες της Γεννήσεως, η βλάστηση είναι υποτυπώδης (βλ. κοπτική εικόνα του 7ου
αιώνα και βυζαντινά τρίπτυχα από την Μονή του Σινά) ή και ανύπαρκτη (Γέννηση του
6ου αιώνα από την πολύπτυχη εικόνα του θησαυρού στο Sancta Sanctorum, στο
Λατερανό Παλάτιο της Ρώμης). Πριν προχωρήσουμε, λοιπόν, στην φυτική ερμηνεία,
θα πρέπει να γίνει κατανοητό το κύριο στοιχείο, που είναι το σπήλαιο. Αυτό δεν απαντά
στις κανονικές βιβλικές πηγές και διαφοροποιείται από την έννοια της φάτνης, την
οποία συναντούμε, όντως, στον Λουκά (2:7). Συνεπώς είναι εύλογο να υποπτευθούμε
μια αλληγορία. Όμως εδώ οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις, προτίμησαν, συχνά, την
ευκολία, να αναγάγουν την απεικόνιση του σπηλαίου ως σύγχυση με την φάτνη ή
επίδραση από τις απόκρυφες πηγές, κυρίως το «Πρωτευαγγέλιο του Ιακώβου» (21, 3)
ή σπανιότερα τον «Ψευδοματθαίο» (18, 1). Όμως κατεξοχήν σε αυτή την εικόνα, η
ορθόδοξη θεολογία συνυφαίνεται με την αλληγορία της εκκλησιολογίας του σπηλαίου.
Η υποτυπώδης βλάστηση, η οποία φύεται από το άγονο όρος – σπήλαιο, ίσως
απηχεί την διάκριση Ιωσήφ και Θεοτόκου με βάση την καιόμενη βάτο και τον Μωυσή.
Δεν είναι ένα φυσικό σπήλαιο κατά την ιστορική διήγηση, αλλά ο άβατος τόπος που ο
Χριστός, μυστηριακώς, γεννάται ως θεάνθρωπος. Κατά τον Πλάτωνα, στον Θεό o
οποίος τελεί ακινήτως, αρμόζει μόνο ο ενεστώτας χρόνος (Τίμαιος 38a). Ο Χριστός δεν
γεννήθηκε, ούτε θα γεννηθεί. Γεννάται. Ο Μωυσής ως νομοθέτης είναι ο κατεξοχήν
τύπος δικαιοσύνης, ενώ δίκαιος χαρακτηρίσθηκε από τους ευαγγελιστές και ο Ιωσήφ
(Ματθαίος 1:19). Ο Μωυσής θέλησε να δει την καιόμενη βάτο και του δόθηκε η θεία
εντολή να μην πλησιάσει και να βγάλει τα παπούτσια του (Έξοδος 3:2-3:6).
Οι διαλεκτικές της πέτρας και της βάτου ή των μικρών δέντρων είναι
σημαντικές. Ο Χριστός έκανε λόγο για δυνατότητα δημιουργίας ανθρώπων από τις
πέτρες, απορρίπτοντας τον ιουδαϊκό εθνοφυλετισμό, κατά την φιλοσοφία των υιών
Αβραάμ (Ματθαίος 3:9). Αλλά και ο διάβολος ζήτησε από τον Χριστό να κάνει άρτους
από τις πέτρες (Ματθαίος 4:3). Στην ελληνική μυθολογία, η δημιουργία των ανθρώπων
γίνεται από λίθους (Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, Α΄, 7, 2). Ο λίθος / λαός, είναι μια
βάση, η οποία χρειάζεται αλληλεπίδραση, αλλά χωρίς την διαμόρφωση του Θεού, δεν
μπορεί αξιωματικά να διεκδικήσει τίποτα. Αυτή η ζωογόνηση του άγονου όρους –
σπηλαίου, γίνεται δια της ορθής ομολογίας προς τον Χριστό, με σκεύος εκλογής την
Θεοτόκο: «και εξελεύσεται ράβδος εκ της ρίζης Ιεσσαί και άνθος εκ της ρίζης
αναβήσεται» (Ησαΐας 11:1). Πιθανόν απηχείται η Δ΄ Οικουμενική Σύνοδος της
Χαλκηδόνος του 451 και η βαπτισματική περίοδος. Ο Χριστός αποτελεί την ράβδο,
που ενώνει τα διεστώτα. Χωρίς την ρίζα-ράβδο, δεν υφίσταται το άνθος και οι κλάδοι.
Ας δούμε όμως και τα προχριστιανικά σκιώδη και κυρίως τον κεντρικό
ερμηνευτικό πυρήνα τους. Στην Δύση το έλατο καθιερώνεται με τον άγιο Βονιφάτιο,
κατά τον 8ο αιώνα, σε αντικατάσταση της ιεράς των Εθνικών δρυός. Ως προς το έλατο,
η κελτική παράδοση μας παρέχει κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία. Οι Κέλτες είναι ένα
φύλλο, το οποίο σχετίζεται με τους Ιρλανδούς και έχει συγγένεια με τους Γαλάτες.
Συνδέθηκε με τον ελληνισμό τόσο δια του αποικισμού (The book of the taking of
Ireland, IV, "Partholon", 209), όσο και με την ελληνική και ειδικά θρακομακεδονική
ιεροπρακτική (Julius Caesar, De bello Gallico, VI, 13-14 & 17-19). Στην ελληνικής
παράδοσης κελτική θεολογία, το έλατο είναι σύμβολο ευθύτητας, αιωνιότητας και
αληθείας. Πρόκειται, επίσης, για δέντρο το οποίο «ανοίγεται» στις ακτίνες του ήλιου
και «κλείνεται» στο σκοτάδι, θυμίζοντας τον ευαγγελιστή Ιωάννη (3:20-21). Τα
παραπάνω, το καθιστούν κατάλληλο ως αλληγορία της ορθόδοξης εκκλησιολογίας.
Παράλληλα το έλατο σήμαινε τόπους σημαντικών ταφών. Θα θέσουμε άλλες
δύο περιπτώσεις, οι οποίες σχετίσθηκαν με σημαίνοντες θανάτους σε αθηναϊκά και
φρυγικά έθιμα. Ας αναφερθεί, εδώ, πως η περιοχή των Ηδωνών όπου και η Αμφίπολη,
συνδέθηκε στενά, τόσο με την Φρυγία, όσο και με την Αθήνα δια του Θησέως.
Πρώτιστα η επιστροφή του Θησέως στην Αθήνα, σήμανε την αυτοχειρία του Αιγέως
και συνέπεσε με την «Ειρεσιώνη». Στο έθιμο αυτό, ως μεταίχμιο μεταξύ του χρόνου
που έφευγε και του χρόνου που έρχονταν, κόβονταν και στολίζονταν κλάδοι κότινου
/αγριελιάς. Το δένδρο αυτό ήταν κατεξοχήν σύμβολο ίδρυσης, πλαισιώνοντας τον τάφο
του οικιστή κατά την αργοναυτική παράδοση (Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αργοναυτικά, Β΄,
842-849). Πολύ περισσότερο, το έθιμο αυτό σχετίσθηκε με την σωτηρία των απογόνων
του Ηρακλέους και τέτοιος ήταν και ο Αλέξανδρος (Πλούταρχος, Θησεύς, 22, 1-5). Η
εικόνα της Γεννήσεως, απηχεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο την αργοναυτική παράδοση.
Στη φρυγική παράδοση, ένα άλλο δένδρο συνδέθηκε με την αυτοχειρία, την
θεοποίηση και την αναγέννηση. Ο πάρεδρος της Κυβέλης Άττις, καταλήφθηκε από
μανία και αυτοκτόνησε ευνουχισμένος κάτω από ένα πεύκο. Το αίμα του υπήρξε η
πηγή, για να αναβλαστήσει μια αμυγδαλιά και μια βιολέτα (Arnobius, Adversus
Nationes, V, 5, 1-7, 4.). Στο δέντρο αυτό του Άττεως κρεμούσαν σύμβολα της μητρικής
λατρείας, ενώ δημιουργούσαν γαϊτανάκια από μακριές κόκκινες κορδέλες, προς
κυκλικό χορό (Ιουλιανός, Ύμνος εις την Μητέρα των Θεών, 165c.).
Κλείνοντας επανερχόμαστε στην εικόνα της Γεννήσεως. Σε έναν αριθμό
τέτοιων εικόνων, συναντούμε ένα δένδρο κοντά στον Ιωσήφ (π.χ. Γέννηση Άγγελου
Ακοντάτου, Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών) ή και κοντά στο σπήλαιο (Kurbinovo).
Δεδομένου πως η μυστηριακή είναι και ζωή και γνώση, μπορούν να γίνουν συνειρμοί
με το εσχατολογικό δένδρο - βιβλίο της προφητείας προς τα έθνη (Αποκάλυψη 10:9-
10:11 ), αλλά και το δένδρο της ζωής που έλυσε το Αρνίο (Αποκάλυψη Ιωάννου 5:5).
Όλα αυτά μπορούν να απηχούνται. Κυρίως, όμως, πρέπει να συνδέεται με το
αειπάρθενο της Θεοτόκου και την διάκρισή της από τον Ιωσήφ, η οποία ως πειρασμός
παραδίδεται σε απόκρυφη διήγηση. Αναρωτιόμαστε αν στο δέντρο δίπλα στον δίκαιο
Ιωσήφ, συναντούμε το «Δίκαιος ως φοίνιξ ανθήσει και ωσεί κέδρος η εν τω Λιβάνω
πληθυνθήσεται. Πεφυτευμένοι εν τω οίκω Κυρίου, εν ταις αυλαίς του Θεού ημών
εξανθήσουσιν» (Ψαλμοί, 91:13-14). Ο φοίνιξ απηχεί τον ήλιο και την αναγέννηση, ο
Χριστός προφητεύθηκε ως ήλιος δικαιοσύνης, ενώ έλατο και κέδρος ανήκουν στην ίδια
οικογένεια. Χριστός Γεννάται !