Iliria

Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore

(shek. I-IV) / Some Aspects of the Cultural Development of
Western Dardania (1st-4th Century)
Luan Përzhita, Fatmir Peja

Citer ce document / Cite this document :

Përzhita Luan, Peja Fatmir. Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore (shek. I-IV) / Some Aspects of
the Cultural Development of Western Dardania (1st-4th Century). In: Iliria, vol. 32, 2005. pp. 237-256;

http://www.persee.fr/doc/iliri_1727-2548_2005_num_32_1_1121

Document généré le 12/10/2017

 ILIRIA NR. XXXII 2005-2006

Luan PËRZHITA
Fatmir PEJA

MBI DISA TIPARE TË ZHVILLIMIT KULTUROR NË

DARDANINË PERËNDIMORE (SHEK. I-IV)

Dekada më parë Emil Çershkov botoi një ndër veprat me rëndësi për periudhën
romake në Kosovë1. Punimi i tij ende edhe sot pasqyron një ndihmesë të çmuar në
fushën e studimeve të kësaj periudhe. Autori, duke iu referuar materialit të botuar nga
Evans2, Budaj3, Vuliç4, disa mbishkrimeve latine të përfshira në Corpus Incsriptionum
Latinarum (C.I.L)5, si dhe hulumtimeve në Ulpianë dhe Municipium DD në Soçanicë6,
pasqyroi për herë të parë një studim të detajuar për etapat e zhvillimit kulturor gjatë
shekujve I-IV në territorin e sotëm të Kosovës7. Studime të tjera për këtë periudhe
janë bërë nga Z.Mirdita8, N.Ferri9, E.Dobruna10, F.Peja11 etj., të cilët nëpërmjet materialit
epigrafik apo burimeve të autorëve antikë kanë pasqyruar disa aspekte të jetës në
këtë territor për shekujt I-IV. Gjithashtu, në vazhdën e kërkimeve në këtë fushë, u
1
E.Cerskov, Rimljani na Kosovo i Metohija, Prishtinë, 1972.
2
A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX,
Westminster, 1985
3
B.Arpad, Régészeti Kutatás Allaniában, ‘Dologozatok az edélyi nemzeti Muzeum
érem-és régiségtárábol’ II, Kolozvár, 1918.
4
A.Premerstein-N.Vulic, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des
öterreischen ärchaologischen Institutes in Wien, Band VI, Erstes Heft, Wien 1903.
5
A.von.Domascewski, Die Grenze von Moesia superior und der Illyriche, Grenzoill,
1890.
6
E.Cerskov, Ulpjana, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije, IV-V, Prishtinë, f. 375-376; po
ai, Municipium DD kod Soæanice, Beograd, 1970.
7
Po ai, Rimljani na Kosovo…,f. 20-23.
8
Z.Mirdita, Studime Dardane, Tiranë, 1982; po ai, Antroponimia e Dardanisë në kohën
romake, 1981.
9
N.Ferri, Statusi shoqëroro-ekonomik i të liruarve në provincën romake Moesia Superior,
Prishtinë, 1996.
10
E.Dobruna-Salihi, Plastika dekorative dhe figurative e gurit në Dardani gjatë kohës
romake (sepulkrale dhe e kultit), Prishtinë, 2005.
11
F.Peja, Jedan zanimljiv natpis sa Ulpiane, Glasnik Muzeja Kosova, XIII-XIV, Prishtinë,
1984, f. 59-60.
238 Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore (shek. I-IV)

botua për herë të parë nga S. Fidanovski12 qeramika e periudhës romake e zbuluar në
Ulpianë, ndërsa nga M.Paroviç-Peshikan kemi tashmë një studim më të detajuar për
hulumtimet arkeologjike të kryera në këtë qytet antik13.
Gjithsesi, studimet e mësipërme jo rrallëherë anashkalojnë territorin e pellgut të
Drinit të Bardhë, si pasojë e mungesës së gërmimeve arkeologjike në këtë areal.
Natyrisht, për studiuesit e kësaj fushe, kjo situatë ka krijuar vështirësi, kryesisht në
evidentimin e tipareve më të rëndësishëm, që lidhen me depërtimin romak dhe ecurinë
e administrimit të këtij territori për shekujt I-II dhe III-IV.
Aktiviteti arkeologjik i viteve 2000-200414, i cili, përveç të tjerash, u përqendrua në
fillimin e gërmimeve arkeologjike në vendbanimin e Çifllakut15 si dhe në evidentimin e
një sërë qendrash të kësaj periudhe (Dardania Perëndimore), ka krijuar një lëndë, e
cila, ndonëse modeste, mundëson një klasifikim të parë kronologjik të vendbanimeve
gjatë periudhës romake. Tashmë, mbi bazën e një analize të të dhënave arkeologjike,
mund të synohet evidentimi i disa prej tipareve të zhvillimit të kulturës për këtë territor,
për epokën që përfshin periudhën nga shekulli I e deri në shekullin IV m.Kr.
Territori i kërkimeve tona që përfshin pellgun e Drinit të Bardhë (Driloni antik) në
shekujt e parë pas Kr., inkuadrohej në pjesën perëndimore të provincës së Mëzisë së
Sipërme, të sapokrijuar në vitin 86. Me gjithë diskutimet e shumta të bëra nga studiues
të ndryshëm për kufijtë administrativë të kësaj province, supozohet se kufiri perëndimor
ishte pjesa juglindore e Scardus Mons-it (mali i Sharrit), që kalonte nëpër Bjeshkët e
Nemuna për në vijën e kufirit të sotëm të Kosovës me Shqipërinë16. Me problematikën
që lidhet me përcaktimin e kufirit perëndimor të dardanëve dhe Dardanisë në antikitet,
nga Z. Mirdita17 është bërë një studim i detajuar, me gjithë debatin shkencor që
përmbledh ky problem, ku autori arrin në përfundimin se kufiri perëndimor i Dardanisë
në kohën romake përputhet pothuajse me periudhat pararendëse (Fig. 1).
Për fazën e parë të depërtimit romak në Kosovë mungojnë burimet historike, po
ashtu edhe gjetjet epigrafike. Nisur nga materiali i zbuluar deri në vitet 60 të shekullit
të kaluar, E. Çershkov ka sqaruar disa çështje që janë të lidhura me tablonë e kësaj
periudhe18. Megjithëse pjesë përbërëse e provincës së Mëzisë, në fazën e parë të
12
S.Fidanovski, Roman potery of Ulpiana, Beograd, 1990.
13
M.Parovic-Pesikan, Ulpiana antique à la lumière de l’état actuel des recherches, Starinar
32, 1981, f.54-74.
14
L.Përzhita, K.Luci, G.Hoxha, A.Bunguri, F.Peja dhe T.Kastrati, Kërkime arkeologjike në
Kosovë 2000-2002, Arkivi i Institutit Arkeologjik Tiranë dhe Arkivi Muzeut Kosovë,
Prishtinë.
15
L.Përzhita, G.Hoxha, F.Peja, Gërmime arkeologjike të vitit 2002 në vendbanimin e Çifllakut
(Kosovë), Candavia, Tiranë, 1,2004, f. 125-136
16
A.Mocsy, Gesellschaft und Romanization in romischen Provinz Moesia Superior,
Budapest, 1970, f. 16
17
Z.Mirdita, Mbi kufirin perëndimor të dardanëve dhe të Dardanisë në antikë, Gjurmime
albanologjike, Seria e Shkencave Historike, 20, 1990, Prishtinë, 1991, f.7-30.
18
E.Cerskov, Rimljani na Kosovo......f. 32.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 239

shek. I-II ajo ishte jashtë

vëmendjes së interesave të
Romës. Ende edhe sot nuk
kemi shënime të qarta për
kohën e depërtimit të
romakëve në këtë territor.
Ajo që joshi romakët drejt
territorit të dardanëve, me sa
duket, ka qenë pasuria e
madhe minerare dhe fushat
pjellore të Rrafshit të
Dukagjinit. Minierat, si pikë
e rëndësishme për shfrytëzim Fig. 1. Harta e provincave

nga Perandoria Romake, u zhvilluan në ato qendra të cilat përmbanin resurse të tilla19.
Tashmë kemi, përveç qendrave të mëdha, edhe krijimin e qendrave të vogla që lidhen me
shfrytëzimin e mineraleve, siç është shembulli i minierës së Gjegjanit në afërsi të pellgut të
Drinit të Bardhë (Kukës)20. Një tjetër qendër me interes në Rrafshin e Dukagjinit, përshkruar
nga Budaj Arpad, është në Cerkolez, pikërisht aty ku Evans shënonte më parë gjurmët e
një miniere. Autori thekson se në këtë fshat ekzistojnë dhe disa qendra të tjera arkeologjike,
të cilat mund të inkuadrohen në periudhën romake21.
Me simbiozën e formave ekzistuese të urbanizimit dhe të atyre që sollën romakët, u
krijua një rrjet i gjerë vendbanimesh, që kishin forma të ndryshme në organizimin e tyre.
Gjatë kësaj periudhe një rëndësi të veçantë përsa i përket procesit të urbanizimit
morën qendrat ekzistuese me origjinë nga periudhat prehistorike dhe të mbretërisë
dardane. Politika e urbanizimit, thotë Çershkov, ka mundur të mbështetet vetëm
mbi rrjetin ekzistues të vendbanimeve iliriane22. Infiltrimi i qetë i administratës
romake në këto vise filloi, me sa duket, nga fundi i shekullit I mbas Kr., ndërsa shndërrimi
i qendrave të vjetra në njësi të reja të qeverisjes erdhi dhe u zhvillua shumë më ngadalë
se në vendet e tjera fqinje. Themelimi i kolonive romake u shoqërua me ndryshime në
19
Gjatë kësaj periudhe u krijuan punishte të përpunimit të metaleve të njohura si
Metalli Ulpiana ose më vonë si Metalli Aureliani, të cilin e përbënin Metalli Dardanici,
shih Cerskov, Municipum DD.., f. 71
20
M.Bela, L.Përzhita, Harta arkeologjike e zonës së Hasit dhe Rrafshit të Lumës, Iliria, 1990,
2, f. 237.
21
B.Arpad, vep.cit,.f. 29. Në ambientet e shpellës së madhe janë zbuluar kuti varrimi,
vatër zjarri, forma primitive të kultit të Diellit, muret para hyrjes, të cilat krijojnë disa
dhomëza të ngjashme me ndërtimet romake të njohura si “columbaria”. Në disa prej
tyre duken gjurmë afreskesh në ngjyrë të hapur trëndafili. Në gjetjet e këtij vendbanimi,
autori shënon dhe mbeturinat e një godine rreth 50 m të gjatë, ndërsa gjerësia është
rreth 2/3 e gjatësisë, duke e identifikuar me një kishë, pasi në sipërfaqen e saj vërehen
disa kryqe të gdhëndur.
22
Po ai, f. 33.
240 Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore (shek. I-IV)

jetën ekonomike dhe politike të dardanëve, të cilat u reflektuan jo vetëm në qytete, por
edhe në rrethinat e tyre. Procesi i urbanizimit nuk u kufizua vetëm në rigjallërimin e
vendbanimeve, por edhe në krijimin e formave të ndryshme të administrimit të tyre.
Kjo formë e re, me sa duket, preku esencën e organizimit të qendrave më të hershme,
me qëllim përfshirjen në to të interesave të Romës në tërë veprimtarinë ekonomike,
administrative etj. Një varg fortesash që janë me origjinë nga periudha e hekurit, u
rishfrytëzuan pas pushtimit romak, veçanërisht ato që ndodheshin në akset rrugore të
rëndësishme. Këtu mund të veçojmë Gexhën (Gjakovë), Vlashnjën (Prizren), Zatriqin
(Rahovec)23, etj.
Duke shqyrtuar shpërndarjen e vendbanimeve të shekujve I-IV në pellgun e Drinit të
Bardhë, vërejmë se ato
cekën dhe aspekte të
ndryshme të ekonomisë, të
cilat përcaktojnë bazën e
themelimit të tyre (Fig.2).
Kështu, gjatë kësaj periudhe,
pjesa më e madhe e
qendrave në këtë areal e
mbështesin ekzistencën e
tyre në shfrytëzimin e tokës.
Ndoshta një pjesë e tyre
u krijuan në fazën e dytë të
pushtimit romak, por ajo që
ne dimë me siguri, janë
gjurmimet e kryera së fundi
në vendbanimin e Çifllakut
(Rahovec), në të cilin janë
vërejtur dy faza të qarta në
stratigrafinë e gërmimit, që
përfaqësojnë dhe dy etapat
e depërtimit të Romës në
Dardani24.
Boshllëku tashmë i
krijuar mbi qendrat Fig.2. Harta e vendbanimeve të shek. I-IV
arkeologjike që flasin për

23
L.Përzhita, G.Hoxha, Fortifikime të shekujve IV-VI në Dardaninë Perëndimore, Tiranë,
2003, f. 66,82,90,95.
24
L.Përzhita, G.Hoxha, F.Peja, Gërmime….f.128-130.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 241

civilizimin e mbretërisë dardane, mendojmë se vjen si pasojë e mungesës së kërkimeve

në qendra të periudhës romake. Para depërtimit të Romës në Dardani, hulumtimet
sipërfaqësore në terren si dhe gjetjet të rastit kanë vënë në dukje disa vendbanime
shumështresore si në Banjën e Pejës (Pejë), Vlashnjë (Prizren) etj., që përmbajnë
material kulturor të datuar në shekujt III-II p. Kr, duke paraqitur kështu vendbanimet
e para të pafortifikuara, që lidhen kronologjikisht me periudhën e mbretërisë dardane.
Këto qendra, që pasqyrojnë një jetë dinamike dhe të pandërprerë, formojnë një grup
vendbanimesh të shekujve I-IV me origjinë më të hershme. Kjo specifikon për herë të
parë një tregues të drejtpërdrejtë për gjurmimin e qendrave të shekujve III-II p.Kr.
Natyrisht, panorama sapo ka filluar të sqarohet nga gjurmimet e fundit në disa
vendbanime të periudhës romake, të cilat me siguri do të prezantojnë në të ardhmen
dhe strukturat e para urbane, që lidhen me periudhën e mbretërisë dardane.
Përveç vendbanimeve të mësipërme, të cilat kohësisht janë më të hershme dhe
renditen në periudhën e shek.III-II p.Kr., në këtë areal bëjnë pjesë disa qendra të
tjera, ku shtresat më të hershme të tyre, në njohjen e deritanishme, përfaqësojnë një
grup vendbanimesh të organizuara, që kronologjikisht integrohen në fazën e
paradepërtimit të Romës në këto vise. Kështu, në klasifikimin e mëtejshëm të tyre,
jemi të prirur që për shekujt I p.Kr. dhe I mbas Kr. të vendosim vendbanimin e hapur
të Jahocit (Gjakovë)25. Një fushatë gërmimi e kryer në këtë qendër sqaroi ekzistencën
e një shtrese kulturore, e cila mund të datohet në shekullin I p. Kr., ose diçka më herët,
duke zgjeruar kështu stratigrafinë e vendbanimeve të periudhës së parë para depërtimit
romak në Kosovë. Zbulimi këtu i fragmenteve të një mozaiku bardhezi dhe i qeramikës
është një tregues me rëndësi për datimin e kësaj shtrese kulturore. Gjithashtu, mbi
jetën urbane që ka ekzistuar në këtë periudhë në këtë pjesë të Kosovës antike, e cila
u ndërpre më pas nga infiltrimi i Romës, flet dhe zbulimi i thesarit të monedhave të
shek. I p. Kr. në fshatin Qellopek (Klinë)26.
Ultësira e këtij areali paraqet disa veçori në krijimin e disa mikrozonave, të cilat u
shfrytëzuan në vendosjen e vendbanimeve. Një pjesë e tyre është renditur në luginë
ose në tarracat aluvionale, kryesisht përgjatë rrjedhjes së Drinit të Bardhë. Natyrisht,
dendësia më e madhe e vendbanimeve të këtij pellgu mund të klasifikohet në shekujt
III-IV. Një pjesë e tyre kanë një fazë zhvillimi të mëparshëm, ndërsa një pjesë tjetër
janë ndërtuar të reja. Në trajtimin e vijimësisë së stratigrafisë horizontale të qendrave
për fazën e parë të depërtimit romak në rajonin e Drinit të Bardhë, mund të veçojmë
shtresën më të hershme të Çifllakut, e cila është datuar paraprakisht në harkun kohor
të shekujve I-II mbas Kr (Fig.3).

25
Gërmimet në Jahoc u drejtuan nga M.Valla, të cilin e falënderojmë që na mundësoi
konsultimin me materialin arkeologjik të zbuluar gjatë fushatës së vitit 2003.
26
P.Popovic, Ostava drahmi Apolonie iz Qellopeka kod Peæi, Starinar XXVII, Beograd,
1976, f. 1975-1979.
242 Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore (shek. I-IV)

Në territorin e Rrafshit
të Dukagjinit është vërejtur
se pothuajse përgjatë gjithë
luginës së Drinit të Bardhë
pasqyrohet një dendësi
vendbanimesh, të cilat, nisur
nga kërkimet sipërfaqësore,
mund të ndahen në disa
grupe:
Në grupin e parë kemi
menduar të përfshijmë
vendbanimet me sipërfaqe Fig.3. Stratigrafia e vendbanimit Çifllak
të mëdha, në të cilat janë
gjetur objekte cilësore të një niveli të lartë, gjurmë ndërtimesh, mbishkrime latine etj.,
që i përcaktojnë këto si qendra të organizuara urbane në pellgun e Drinit të Bardhë.
Ndër to veçojmë Çifllakun (Rahovec), Dërsnikun (Klinë), Banjën e Pejës (Pejë),
Reçanin (Rahovec), Vlashnjën (Prizren), Retinë e Epërme (Rahovec), Piranën (Prizren),
Raushiqin (Deçan), Suharekën etj. Karakteristikat kryesore të këtij grupi vendbanimesh
lidhen me vendosjen e tyre në zonat strategjike të rrugëve të kalimit. Kështu, Çifllaku,
me një sipërfaqe prej afro 10 ha, ndodhet buzë luginës së Drinit të Bardhë, në aksin
kryesor të rrugës që vinte nga dardanet alpine në drejtim të kastrumit të Gegjës e më
tej në Ulpianë. Një pozitë të përafërt ka pak a shumë edhe vendbanimi i Dërsnikut, i
cili është ndërtuar në kryqëzimin e rrugëve antike tradicionale, duke lidhur kastrumin e
Pejës me Ulpianën.
Nisur nga zhvillimi i kulturës së kësaj periudhe në këtë territor, në literaturën e
shkruar nga Evans27, Budaj28, Permerstein, Vuliç29, Çeshkov30 etj., vazhdimisht është
kërkuar një qendër municipale në rajonin Çifllak-Dërsnik. Çershkov vëren mundësinë
të dy municipeve në pellgun e Drinit të Bardhë: një në afërsi të Pejës dhe një tjetër në
Dërsnik. Në vitin 1962, në Çifllak, u zbulua një mbishkrim, në të cilin përmendej një
dekurion, nga ku autori mendon se Aurelius Cassinus mund të ketë qenë dekurion në
këtë qytet, me origjinë nga vendbanimi i Dërsnikut (Klinë). Në sajë të materialit epigrafik,
bashkësi të tjera të organizuara në Rrafshin e Dukagjinit, në rangun e civitates, janë
shënuar dhe në Sopi të Epërme dhe Dërsnik të Poshtëm.
Për periudhën romake, shekujt III-IV, te Tit Livi gjejmë tre lloj vendbanimesh si
urbes, oppida dhe castella. Është ende herët të pohojmë për ekzistencën e kësaj
27
A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX,
Westminster, 1985.
28
B.Arpad, Regeszeti Kutatas Allaniaban…, f.32.
29
A.Permerstein, N.Vulic, vep cit.., Wien, 1903
30
E.Cerskov, Rimljani…f. 38, 39.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 243

formë urbane në pellgun e Drinit të Bardhë, por duhet të theksojmë se gërmimet

arkeologjike, që u kryen në vendbanimin e Çifllakut, treguan për një jetë të zhvilluar
urbane dhe kulturore, e cila kohësisht është e ndarë në shekujt I-II dhe shek III-IV.
Nuk e kemi ende të qartë nëse kjo situatë kronologjike përfshin edhe vendbanimet e
tjera të mëdha, por ajo që duhet theksuar është se ndër to janë gjetur objekte
arkitektonike, gjurmë ndërtimesh, që integrrohen mjaft mirë në shek. III-IV. Nuk është
e rastit që autorët romakë përmendin të gjitha këto forma vendbanimesh, pasi në
kërkimet e deritanishme duket qartë se në panoramën urbanistike të kësaj periudhe
ekzistojnë disa “qyteza” si në Sopi (Prizren), Vlashnjë (Prizren), Kusarë (Gjakovë),
Dollc (Klinë), Hisarin e Kastërcit (Suharekë) etj. Brenda këtij kuadri përfshihet dhe
grupi i fortifikimeve të mirëfillta romake, si në Pejë-kastrumi i Pejës, apo në Gegjë të
Gjakovës, etj. Çershkov, nisur nga fragmentet e një stele të zbuluar në fshatin Studenicë,
ka menduar se M.Ulpius, i cili paraqitet si dekurion i një municipi, mund të lidhet me
praninë e një qendre tjetër municipiale, që ka ekzistuar në zonën e sotme të Pejës. Në
të mirë të këtij mendimi mund të rendisim gjetjet që Budaj Arpad zbuloi në pellgun e
Lumbardhës së Pejës, ku do të veçojmë tri pllaka varri
të mëdha prej mermeri me mbishkrime latine të
shekujve II-III mbas Krishtit, njëra prej të cilave është
e një familje, të cilën Aelius Maurur e kishte ndërtuar
për vete, për djalin Kandidus dhe për të shoqen.
Ndërsa mbishkrimi tjetër, pjesë e një varri familjar, i
dedikohet burrit Ulpius Atticus, i cili fitoi të drejtën e
qytetarisë nga Trajani, vajzës dhe nipit nga një grua e
quajtur Pasades. Objekti i tretë është një stelë varri
ndërtuar nga Ulpius Aper, mbase edhe për të shoqen.
Në fund, ky autor nënvizon një mbishkrim tjetër, i cili
ka këtë përmbajtje DASSTPR31. Në rrethinat e Pejës
(Studenicë dhe Vrellë), përmenden tri mbishkrime, të
cilat i botoi Evans në C.I.L32, të zbuluara në gërmadhat
e një kishe (Fig.4). Më pas, Budaj zbuloi material
ndërtimor të periudhës romake si dhe një fragment
mbishkrimi latin, të cilin ai e konsideron si pjesë të një
Fig.4. Mbishkrim kushtuar përmendoreje të madhe, nga ku mund të lexohet një
Fortunës, Çifllak “Cursus Honorum”.
Me interes për kërkimet e kryera në këtë zonë
janë dhe gjetjet e disa mbishkrimeve latine në fshatin Zaklluqan, të zbukuruara me
shtyllëza me bazë të rrumbullakët, kompozuar me kapitel dhe varg gjethi në anë etj.
31
B.Arpad, vep.cit, f. 32.
32
C.I.L nr. 8292-8294.
244 Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore (shek. I-IV)

Tipi i germave është më shumë nga ato që iu përkasin shekujve II-III. Nga teksti
kuptohet se Flavius Kapito është vrarë gjatë udhëtimit të tij nga Dasminia për në
Viminacium.
Po ashtu, gjetjet e shumta dhe elemente të tjera që janë vërejtur në vendbanimin e
Dërsnikut të Poshtëm, pranë luginës së Drinit të Bardhë, ku mund të veçojmë dy monumente
që përmendin dekurionet e një municipi anonim kushtuar Jupiterit, e rendisin dhe këtë
qendër në grupin e vendbanimeve të rëndësishme të këtij areali. Një mbishkrim i zbuluar në
vitin 2004 në Çifllak33, i përket vitit 233, kohës së sundimit të konsujve MAXIMUS dhe
PATERNUS. Ai është i ngjashëm me mbishkrimin e Ulpianës, i cili iu kushtohej konsujve
MAXIMUS dhe SEVERIUS, të cilët sunduan në vitin 223 (Fig. 5).
Pellgut të Drinit të Bardhë i përkasin dhe mbishkrimet latine gjetur në Zhur, Xërxë,
Rahovec, Pejë, Prizren, Gjakovë, Klinë, Pejë, Deçan etj.
Në grupin e dytë mendojmë të
përfshihen vendbanimet të cilat ndodhen
më afër zonave malore, ku mund të
veçojmë atë të Nashpalit, Gurit Kuq,
Hoçë e Vogël, Bellacërkva, Rogovë
(Gjakovë) etj. Karakteristikë e tyre është
sipërfaqja e kufizuar, ndërsa aktiviteti
ekonomik, me sa duket, ka qenë i lidhur
më vitikulturën. Nga kërkimet
sipërfaqësore në këto qendra, ende nuk
Fig.5. Mbishkrim, Çifllak kemi hasur gjurmë ndërtimesh apo
banesa të veçuara, por është i pranishëm
një material qeramik i bollshëm, i datuar nga shekujt e parë e deri në shekullin IV.
Grupin e fundit e përbëjnë një sërë vendbanimesh të vogla që krijohen në luginat
e lumenjve si dhe në kodrina, të cilat kanë veçoritë e tyre të zhvillimit ekonomik. Ato
shtrihen rrëzë malësisë së Gjakovës dhe Deçanit. Gjetjet kryesore janë qeramika
ndërtimore, si tullat dhe tjegullat, dhe pak material qeramike, gjë që, me të drejtë, të
çon në klasifikimin e tyre si qendra me karakter blegtoral.
Zbulimi për herë të parë i mbishkrimeve latine në Gramaçel (Deçan), Ratkoc
(Rahovec), Studençan (Therandë), Reçan (Therandë), Gjakovë etj., është një dëshmi
me mjaft vlerë për periudhën në fjalë, pasi që pasqyron në radhë të parë përdorimin e
gjuhës latine në këtë trevë. Me mjaft interes na duket prania që shprehet në të njëjtën
kohë ndërmjet emrave latinë dhe emrave grekë, që është shfaqur në stelën e gjetur në
Pejë, ku autori ka vërejtur emrin AEL NICEF-orus 34. Një situatë e ngjashme kohët e
33
L.Përzhita, F.Peja, Raport i gërmimeve të vitit 2004 në Çifllak, Arkivi Institutit Arkeologjik
Tiranë dhe Arkivi i Institutit Arkeologjik Prishtinë.
34
Po aty, f. 151.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 245

fundit është pasqyruar edhe në një qendër tjetër të këtij pellgu, në qytezën e Pecës35.
Njëkohësisht, materiali mbishkrimor paraqet një risi, që lidhet me organizimin e
strukturave administrative të kohës, pranisë së ushtrisë si dhe akteve të lirimit. Kjo
periudhë nuk mund të kalonte pa trazira masive, siç është lëvizja e madhe e patronëve,
e dokumentuar si në burimet e autorëve antikë, ashtu edhe në disa mbishkrime latine
të kësaj periudhe. Dukuria e lëvizjes së latronëve, latrones dardaniae36, përbën dhe
një ndër veçoritë e provincës së asaj kohe të Mëzisë së Sipërme. Ajo u zhvillua gjatë
shekujve II-III kundër pushtimit romak dhe ishte e kufizuar vetëm në Dukagjin37.
Çershkov shfaq mendimin se gjatë sundimit të Mark Aurelit u rekrutuan, nga radhët e
latronëve dardanë, ushtarët për Cohors II Aurelia Dardanorum. Moscy ka supozuar
se ndër kohortat romake, që kanë kryer veprimtarinë e tyre ushtarake në Dukagjin, ka
qenë dhe Cohors I Aurelia Dardanorum38. Mbishkrimi i zbuluar në Rahovec tregon
se një nga vendveprimet e latronëve në pjesën veriore të malit të Scardus Mons-it
ishte dhe zona përreth Prizrenit.
Në Dardani ka ekzistuar një rrjet i gjerë stacionesh policore, beneficiare, i cili ka
qenë më i dendur në pjesën qendrore të Provincës, si në fshatin e sotëm Zhur, afër
Prizrenit, në veriperëndim të Mitrovicës dhe në Kaçanik. N.Vuliq shkruan për
mbishkrimin latin të zbuluar në fshatin Shkozë, në afërsi të Prizrenit, i cili i dedikohet
një ushtari të legjionit VII-Klaudian. Po ashtu, për një situatë të ngjashme flet edhe
stela romake e zbuluar kohët e fundit në këtë luginë39, që i kushtohet ushtarit të legjinonit
VII të Klaudit (Legio VII Claudia).
Në disa vendbanime provohet prania e njerëzve të lirë si në Gjakovë, Pejë etj40.
Ndërmjet mbishkrimeve të cilat janë marrë në shqyrtim, vërejmë se kemi dhe tri të tilla
në pellgun e Drinit të Bardhë me origjinë nga Gjakova, Peja dhe Klina (Zaklluqan)41.
Stela mbivarrore prej mermeri, e gjetur në Gjakovë, i përket Ulpius Cassius, të birit
Ulpius Aelius dhe bashkëshortes Cinna, e datuar në shekullin III42. Me interes është
dhe një e dhënë që vjen nga vendbanimi i Dërsnikut, i cili flet për skllevër të liruar43.
Për të njohur më mirë procesin e romanizimit dhe të përhapjes së kulturës romake
35
L.Përzhita, Qyteza dardane në Kodrën e Pecës, Tiranë, 2006 (dorëshkrim).
36
N.Vulic, Spomnik, LXXI, Beograd, 1931, nr. 214. Mbishkrimi përmban: D (is) M
(anibus) / SCERVIAE / DVS SITAES / VIX (it) AN (nis) XXX / P (ientissimo) ET SIBI
/ ET CAIAE DASI / CONIV / G / B (ene) M)erenti) VI / VS F(aciendum) C (uravit).
37
E. Cerskov, Rimljani....f. 55.
38
A.Mocsy.... f. 195.
39
E.Dobruna, (doreshkrim),Aur (elio) Arvdi mi (l) i (ti) | leg (ionis) VII C (laudine) | arm
(orum) c(u)s < t> (od) / l p (lentissimo) XXII / v (ixit) ann (s) / c (larissimo) i (uveni) b
(ene) m (erenti) p (osult).
40
I tillë është Ulp.Casius (Gjakovë); Al.Niceforus (Pejë) dhe P.Aelius Menander (Rudnicë).
41
N.Ferri, Statusi shoqëroro-ekonomik i të liruarve.., f. 120.
42
Po aty, f. 120; shih: N.Vuliæ, Spomenik SKA LXXI, 1931, p. 53, n. 116; Z. Mirdita,
Antroponimia e Dardanisë, 1981, p.256, n. 265.
43
I liruari El.Capito “a latronibus atrociasimam mortes perpesus est”.
246 Mbi disa tipare të zhvillimit kulturor në Dardaninë Perëndimore (shek. I-IV)

në Dardani, natyrisht një faktor që nxiti dhe stimuloi këtë zhvillim ishte ekzistenca në
atë kohë e një rrjeti rrugor, i cili mundësonte kontaktet kulturore të kësaj krahine me
ato të bregdetit Adriatik dhe më gjerë. Zhvillimi i jetës urbane në territorin e Kosovës
për periudhën romake u diktua në radhë të parë nga vetë pozita gjeostrategjike që
kishte kjo provincë në Ballkanin qendror. Është periudha kur via Lissus-Naissus44
realizonte kontakte të drejtpërdrejta me bregdetin Adriatik dhe me Ballkanin, dëshmuar
kjo nëpërmjet gjurmimeve arkeologjike të kryera jo vetëm në Kosovë, por edhe në
Shqipërinë VL. Jo më pak e rëndësishme ishte rruga që vinte nga pellgu i Drinit të Zi,
nga minierat e gipsit të Korabit në drejtim të Dardanisë, që njëkohësisht bënte lidhjet
me rrugën Egnatia45.
Nisur nga vendosja e qendrave të kësaj periudhe në pellgun e Drinit të Bardhë,
Çershkov flet për ekzistencën e disa rrugëve, që, sipas tij, kalonin në bregun e majtë të
Drinit të Bardhë, duke lidhur vendbanimet e pjesës veriore të Rrafshit të Dukagjinit
me ato të rrafshit të Prizrenit. Në këtë kuadër, ai thekson si qendra më të rëndësishme
vendbanimet në fshatin Ratkoc, Çifllak, Dërsnik i Poshtëm, Klinë dhe Zaklluqan.
Duke vazhduar kërkimet në rrugën e filluar nga Evans, i cili kishte përcaktuar më
parë drejtimin e rrugës romake në vijimin Lipjan-Prizren-Spas (Creveni)-Pukë (Ad
Picaria)46, Budaj Arpad ndalon dhe në disa qendra arkeologjike, të cilat janë konstatuar
në komunat e sotme të Gjakovës dhe Pejës. Ai përmend ekzistencën e një rruge
romake, e cila, duke u nisur nga Gjakova, kalon në Spas e përfundon në Shkodër.
Gjurmë të tilla u zbuluan gjatë hapjes së një rruge në drejtimin Golaj-Krumë, ku u
konstatuan gjurmë shtresash gurësh në formë kalldrëmi, si dhe në veri të fshatit Dobrunë
në drejtim të Gjakovës, të cilat vijnë deri në fshatin Lipovec. Kërkimet e fundit të
ndërmarra në Gjakovë kanë zbuluar praninë e një ure të periudhës romake në fshatin
Rogovë47.
Nga fundi i shekullit II dhe në vazhdim deri në shekullin IV, është me shumë vlerë
dekoracioni plastik i aplikuar në stelat e varreve, që sqaron elemente të artit që popullata
e asaj kohe përdorte në këtë rajon (Fig. 6 a-b). Me këtë problem është marrë E.
Dobruna, e cila ka vërejtur disa veçori në veshjet e paraqitura në objektet plastike të
kësaj periudhe.
44
T. Miller, IR, 1916, col.555-558.
45
L.Perzhita, Të dhëna të reja për fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit të Zi, Candavia,
1-2004, f. 57-80.
46
Nisur nga një informacion që Evans kishte marrë nga fretërit françeskanë të Shkodrës,
Budaj shënon drejtimin e rrugës nga Puka për në Kosovë. Është një rrugë e gjerë, e
veshur me bar, në bregun e djathtë të Drinit. Ajo shkon drejt Toplanës për në Briza,
Nikaj dhe Krasniq dhe njihet me emrin «Rruga e gjauri». Evans e ka përcaktuar këtë si
një mbeturinë të rrugës romake (harta-fig.nr.17).
47
Këtu aludohet për praninë e një ure romake, e cila ishte e shmangur nga ura aktuale
e Fshejt dhe ajo e Erenikut, të cilat relativisht janë ndërtime të periudhës turke. Autori
përmend, sipas vëllimit III nr. 8239 të C.I.L, gjetjen në lumin Drin të një përmendoreje
me mbishkrim të një varri ushtarak të periudhës romake.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 247

Në shekullin IV ndryshimet bëhen më të larmishme në disa lloj stolish si dhe në

veshjet tradicionale të popullsisë dardane48. Në të vërtetë, ato i takojnë fondit të kulturës
materiale provinciale romake, por kanë fituar nganjëherë veti të reja. Artistët i kanë

Fig. 6 a- b. Kapitel, Çifllak

punuar në përputhje me ndjenjat e tyre, duke dhënë figura të zakonshme njerëzish.

Tipare të tjera dalluese të tyre janë veshjet popullore dhe stolitë që mbajnë figurat e
skalitura me prejardhje nga fshatra të krahinave dardane. Në gërmimet arkeologjike
dhe nga gjetje të tjera të rastit, qarkullimi monetar, si një fenomen ekonomik i
përgjithshëm, ka qenë i shtrirë pothuajse në tërë këtë territor. Nga pikëpamja gjeografike,
të ndihmuara dhe prej një rrjeti
rrugor të zhvilluar, ato kanë pasur
një shpërndarje të gjerë në zonën
e Pejës, Rahovecit, Prizrenit etj
(Fig. 7).
Siç vërehet qartë nga kjo
panoramë e shkurtër, pellgu i
Drinit të Bardhë gjatë periudhës
romake ka qenë mjaft i pasur me
vendbanime dhe gjetje të tjera, të
Fig. 7. Absida e termes-Cifllak. cilat meritojnë të ndiqen me kujdes
në kërkimet e ardhshme.

48
L.Përzhita, K.Luci, G.Hoxha, etj., Raport.... 2002, Arkivi Institutit Arkeologjik,Tiranë
dhe Arkivi Muzeut Kosovë.
49
E. Dobruna, Veshja e gruas në Dardani dhe krahasimi i saj me atë të trevave te tjera ilire,
Candavia, 2-2005, Tiranë, 2005, f.399-408.
 SOME ASPECTS OF THE CULTURAL DEVELOPMENT OF
WESTERN DARDANIA (1ST-4TH CENTURY)

Around a half century before, Emil Çeshkov published one of the most important
works concerning the Roman period in Kosovo1. His work represents a valuable
contribution in the research area of this period, drawing on the material published by
Evans2, Budaj3, Vuliq4etc, and on the epigraphic evidence published in the Corpus
Inscriptionum Latinorum (C.I.L)5. The surveys and the investigations in Ulpiana and
Municipium DD in Soçanicë6, constituted the first detailed study of the cultural
development of the 1st-4th century in the present territory of Kosovo7. Other studies
for this period have been carried out by Z. Mirdita8, N. Ferri9, E. Dobruna10, F. Peja11,
who through the epigraphic material and antique textual sources have looked at aspects
of daily life in this territory for the 1st - 4th century.

1
E.Cerskov, Rimljani na Kosovo i Metohija, Prishtinë, 1972.
2
A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX,
Westminster, 1985.
3
Budaj,A,Régészeti Kutatás Allaniában, ‘Dologozatok az edélyi nemzeti Mùzeum érem-
és régiségtárábol’ II, Kolozvár, 1918.
4
Premerstein.A.V-Vulic.N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien, Jahreshefte des
osterreischen Archaologischen Institutes in Wien, Band VI, Erstes Heft, Wien 1903.
5
A.von.Domascewski, Die Grenze von Moesia superior und der Illyriche, Grenzoill,
1890.
6
E.Cerskov, Ulpjana, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije, IV-V, Prishtinë, f. 375-376, po
ai, Municipium DD kod Soæanice, Beograd, 1970.
7
Po ai, Rimljani na Kosovo…,f. 20-23.
8
Z. Mirdita, Studime Dardane (Dardan Studies) , Tirana, 1982, Z.Mirditai, Antroponimia
e Dardanisë në kohën romake, (Antroponomia of Dardania in Roman period) 1981.
9
N.Ferri, Statusi shoqëroro-ekonomik i të liruarve në provincën romake Moesia
Superior, Prishtinë 1996.
10
E.Dobruna-Salihi, Veshja e gruas ne Dardani dhe krahasimi i saj me ate te trevave te tjera
ilire, Candavia, 2-2005, Tiranë 2005 f.399-408.
11
F.Peja, Jedan zanimljiv natpis sa Ulpiane, GMK, XIII-XIV, Prishtinë 1984, f. 59-60.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 249
For Ulpiana, Roman period pottery was first published by S.Fidanovski12, although
a more detailed study of the archaeological investigations carried out on the antique
city was published by M.Parovic-Peshkan 13.
The above studies do not mention the territory of Drini i Bardhë, owing to a lack of
archaeological excavations in the area. This is a problem for archaeologists investigating
the area, especially those looking at the Roman evidence, as many of the features
relate to the Roman advancement and occupation of the area during the 1st – 2nd and
3rd – 4th centuries.
The archaeological activity carried out during 2000-200414, which included the first
archaeological excavations in the settlement at Çifllaku15, focused on a number of
centres of this period. This work has made possible a first archaeological interpretation
of settlement during the Roman period. It was hoped that an analysis of the
archaeological data would provide evidence for the development of cultural features
for this area between the 1st and 4th century.
The study area, including Drini i Bardhë area (the ancient Drilon), in the first
centuries A.D was within the western part of the new province of Moesia Superior
(created in AD 86). It is generally considered that the western administrative border
of this province was the south eastern part of Scardus Mons (Sharri Mountain ),
and that is passed through Bjeshkët e Nemura close to the present day border between
Kosovo and Albania16.
The problem of locating and placing the western border of the territory of the
Dardans and Dardania in antiquity was discussed by Z.Mirdita17, who concluded that
the western borderline of Dardania during the Roman period was almost identical to
the borderline during the previous period (Fig. 1).
There is a severe lack of historical sources and archaeological finds for the first
phase of Roman occupation in Kosovo. Using material from the 1960s E. Çershkov
made some suggestions relating to the sequence of events for this period18. It appears
that during the first half of the 1st – 2nd century parts of the province of Moesia were

12
S.Fidanovski, Roman potery of Ulpiana, Beograd, 1990
13
M. Parovic-Pesikan, Ulpiana antique a la lumiere de l’,etat actuel des recherches, Starinar,
32, 1981, f.54-74
14
L.Përzhita, K.Luci, G.Hoxha,A.Bunguri,F.Peja dhe T.Kastrati, Kërkime arkeologjike në
Kosovë 2000-2002, the archive of Institute of Archaeology and the Archive of Kosovo
Museum, Prishtina
15
L.Përzhita, G.Hoxha, F.Peja, Gërmime arkeologjike të vitit 2002 në vendbanimin e Çifllakut
(Kosovë), Candavia,Tiranë, 1,2004, f. 125-136
16
A.Mocsy, Gesellschaft und Romanization in romischen Provinz Moesia Superior,
Budapest 1970,f.16.
17
Z.Mirdita, Mbi kufirin perëndimor të dardanëve dhe të Dardanisë në antikë, Gjurmime
albanologjike, Seria e shkencave historike, 20,1990, Prishtinë, 1991, p.7-30.
18
E. Cerskov, Rimljani na Kosovo......p. 32.
250 Some aspects of the cultural development of western Dardania (1st-4th century)

of no interest to Rome. Even today we do not have a clear indication of the precise
period of Roman occupation in this territory. It was the great mineral resources and
the fertile fields of Rrafshi i Dukagjinit that attracted Romans towards the Dardans’
territory. The mines would have been heavily used by the Roman Empire and centres
developed in the areas of these resources19.
Mining centres and the creation of the small centres, such as the Gjergjan mine
near Drini i Bardhë (Kukës), relating to the exploitation of minerals were important to
Rome20. Another important centre in Rrafsh I Dukagjinit described by Budaj Arpad in
Cerkolez, is located exactly where Evans marked the traces of a mine. The author
emphasises that in other archaeological traces exist in this village which may date to
the Roman period21. A wide network of different settlement types was created,
combining the existing forms of urbanization and those brought by Romans.
During this period the earlier centres of prehistoric and Dardanian origin were of
importance during the urbanization process.
As Çershkov says, urbanization occurred within the existed system of the Illyrian
settlements22. The impact of the Roman authorities in this region started at the end of
the 1st century A.D but the transformation of old centres into new centres of
governance occurred more slowly than in other neighbouring regions. The establishment
of Roman colonies was accompanied with changes in the economical and political life
of the Dardans which were reflected not only in the cities but in their suburbs as well.
Urbanization was reflected not only in the physical growth of settlements but also
in the development of new forms of administration. These new forms of administration
also affected earlier centres, in order to advance Rome’s interests within wider
economic activity. A number of fortresses originally from the Iron Age period were
reused after the Roman invasion, especially those located on important transport
networks. These fortresses included Gegja (Gjakovë), Vlashnja (Prizren) and Zatriq
(Rahovec)23.
It can be seen that different areas of the economy were affected and were
influenced by the distribution of 1st – 4th century settlements in the Drini i Bardhë

19
During this period there were groups of metal processors known as Metalli Ulpiana or
later as Metalli Aureliani consisting Metalli Dardanici, see Cerskov, Municipum DD.., p. 71.
20
M.Bela, L.Përzhita, Harta arkeologjike e zonës së Hasit dhe Rrafshit të Lumës, Iliria, 1990,2
p 237.
21
Budaj,A, ibid,.p. 29. These include graves, hearths, primitive forms of a cult of Sol,
and a structure reminiscent of a columbarium. There was clearly some fresco in light
pink colour. The author mentions the ruins of a construction about 50 m long and the
width as the 2/3 of the length, which he identifies as a church in which some inscribed
crosses were noted.
22
Ibid, p. 33
23
L.Përzhita, G.Hoxha, Fortifikime të shekujve IV-VI në Dardaninë Perëndimore, Tiranë,
2003, p. 66, 82, 90, 95.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 251

region. The main role of these centres during this period was based on the utilisation
of the land for agricultural purposes (Fig.2).
It is likely that a part of this was created in the second phase of the Roman
occupation, however we are quite sure about two clear phases in the excavation
stratigraphy that represent the phases of Roman at Dardani24.
The absence of archaeological sites of the Dardan civilisation relates to the lack of
the research carried out on sites of the Roman period. The initial investigations in the
area along with chance finds demonstrate the presence of multi-period settlements in
Banja of Peja (Pejë), Vlashnje (Prizren). Below the Roman levels these sites show
evidence of material culture dated to the 3rd – 2nd century BC, representing the first
non-fortified settlements that are linked with the period of the Dardan kingdom.
These sites reflect a dynamic and continuous existence, forming a group of
settlements belonging to the 1st – 4th century with ancient origins. It seems therefore
that these sites have considerable implications for the investigation of other 3rd – 2nd
century BC sites. Considering the evidence collected from settlements of a Roman
date, we now have a clear idea that the Roman settlements have their origins in pre-
existing settlements of the Dardan period.
As well as the settlements noted above, most of which are ancient and date to the
3 – 2nd century BC, other sites have been noted in which the earliest layers seem to
rd

represent a group of organised settlements which existed prior to Roman occupation

in these areas. This latter group includes the open settlement of Jahovec (Gjakova)25
for the 1st century B.C and 2nd century A.D. A series of excavations carried out at this
site confirmed the existence of a deposit which was dated to the 1st century BC
pushing the occupation date of the settlement back to the period before the Roman
occupation of Kosovo. The dating of this important deposit was aided by the discovery
of small fragments from a black and white mosaic. Furthermore the find of a coin
dating to the 1st century BC in the village of Qellopek (Klinë)26 attests to the urban life
in this period in this part of ancient Kosovo which was disrupted later by the penetration
of Rome.
This represents some characteristics in the creation of some micro areas used in the
settlements establishment. A part of them is classified in the valley or the alluvial terraces,
mainly along the Drini i Bardhë valley. Naturally the major density of the settlements of this
pond might be classified in the 3rd-4th century. Some of them represent a previous
development phase whereas the other parts are modern constructions. Handling the

24
L.Përzhita, G.Hoxha, F.Peja, Gërmime….p.128-130.
25
The excavations in Javoc were directed by M. Valla. We thank him for the consult of
the archaeological material discovered during the campaign in 2003
26
P. Popovic, Ostava drahmi Apolonie iz Qellopeka kod Peci, Starinar XXVII, Beograd
1976, f.1975-1979.
252 Some aspects of the cultural development of western Dardania (1st-4th century)

continuance of the horizontal stratigraphy of the centres for the first phase of Roman
infiltration in Drini i Bardhë region, we can distinguish the early layer of Çifllak, which is
preliminarily dated during the I-II centuries A.D (Fig. 3).
In the Rrafshi i Dukagjinit area it was noticed that the Drini i Bardhë valley was
densely settled. The initial research allows the identification of various categories of
settlement.
The first category is characterised by settlements with large surface areas, where
high status objects, traces of buildings, Latin inscriptions etc have been found. These
represent organised urban centres in the Drini i Bardhë area. Of particular note in this
context are Çifllak (Rahovec), Dërsnik (Klina), Banja of Peja, Reçan (Rahovec),
Vlashnja (Prizren), Upper Retina (Rahovec), Pirana (Prizren), Raushiqi (Deçan),
Suhareka etc. The main characteristic of this group is their location at strategic points
of the road network. Thus Çiffllaku, with a surface area around 10 ha is situated in the
borders of Drini i Bardhe valley, on the main axis of the road that came from the
Dardanian Alps towards the castrum at Gjegja and further to Ulpiana (Fig.4). The
Dersnik settlement, meanwhile, is approximately located at the crossing of the traditional
ancient roads which linked the castrum at Peja with Ulpiana.
The cultural development of this period in the area, outlined by Evans27, Budaj28,
Permerstein, Vuliç29, Çeshkov30, etc has always envisaged an urban centre in the
Çifllak –Dërsnik area. Çerskov sees the possibility that two self governing cities
(municipia), one near Peja and another in Dërsnik were located in the Drini i Bardhë
valley. In 1962 an inscription was revealed at Çifllak which mentions a decurion. The
author believes that Aurelius Cassinus must have been a decurion in this city originating
from Dërsnik (Klinë). According to the epigraphic material, other organised units in
Rrafsh i Dukagjinit within range of a civitates are indicated in the Upper Sopi and the
Lower Dërsnik.
For the Roman period (3rd - 4th century) at Tit Livi we find three types of settlements;
urbes, oppida and castella. It is perhaps too early to confirm the existence of this
urban form in Drini i Bardhë although we should emphasise that the archaeological
excavations carried out in the Çifllak settlement, show a developed urban and cultural
life which was represented as divided into two periods; the 1st – 2nd century and 3rd –
4th century. It is unclear whether or not this chronological evidence relates to other
settlements, but it is worth mentioning that architectural objects and construction traces

27
A.Evans, Antiquarian Researches in Illyricum, part III, Archaeologia, XLIX,
Westminster, 1985.
28
Budaj. A, Regeszeti Kutatas Allaniaban…, f.32.
29
Permerstein.A; Vulic.N, Antike Denkmaler in Serbien und Macedonien Jahreshefte des
osterreischen archaologischen Institutes VI-Wien 1903.
30
E. Cerskov, Rimljani…f. 38, 39.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 253

have been found which appear to be indicative of the 3rd – 4th century.
It is not occasionally that the roman authors mention all these settlement forms
because excavations so far are clearly that in the city planning panorama of this
period still exist some “towns” as in Sopi (Prizren), Vlashnje (Prizren), Kusarë
(Gjakova), Dollcë (Klinë), Hisari of kastërci (Suhareka) etc. Within these excavations
are a group of authentic Roman fortifications as in the castrum of Peja, or in Geige of
Gjakova etc. Considering the fragments of a stele excavated in Studenica village
Çershkov believes that M. Ulpius, who is represented as a decurion of a municipium,
is possibly associated with another municipal site that exists today in the region of
Peja.
In this context we should also note the discoveries of Budaj Arpad in the valley of
Lumbardha of Peja, which include three large marble grave stones containing Latin
inscriptions, which date to the 2nd – 3rd century AD. One of the grave stones was built
by Aelius Maurus for his son, Candidus and for his wife. A further inscription, a part of
the family grave is dedicated by a woman known as Pasades to her husband, Ulpius
Atticus who was granted citizenship from Trajan, his daughter and grandson. The
third inscription is a grave stele erected by Ulpius Aper, perhaps for his wife. In
conclusion the author notes another inscription where it is written DASSTPR31. In the
suburbs of Peja (Studenica and Vrellë), three inscriptions, which have been published
in C.I.L, were revealed in the ruins of a church32. Subsequently Budaj was able to
reveal construction materials relating to the Roman period, as well as a Latin inscription
fragment which he considered a part of a great memorial commemorating the “Cursus
Honorum” of an unknown individual.
A number of other Latin inscriptions have been found in the village of Zaklluqan,
and these are of particular interest in terms of the excavations that have been carried
out in the area. The inscriptions are decorated with round pillars with capitals and
tendrils of foliage etc. The letters appear to be cut in a style from the 2nd – 3rd century.
The text tells us that Flavius Capito was killed during his journey from Dasminia to
Viminacium.
Other finds and elements were noticed in the settlement of Lower Dërsnik, near
the Drini i Bardhë valley, where we can distinguish two monuments which mention a
decurion of an anonymous municipium dedicated to Jupiter (Fig. 5).
An inscription revealed in 2004 at Çifllak33 belongs to the period of consulship of
Maximus and Severius dating it to the year 233 (Fig. 6). The inscriptions revealed in
Zhur, Xërxë, Rahovec, Pejë, Prizren, Gjakovë, Klinë, Pejë, Deçan etc. belong to the

31
Budaj.A, vep.cit, f. 32.
32
C.I.L nr. 8292-8294.
33
L.Përzhita, F.Peja, Raport i gërmimeve të vitit 2004 në Çifllak, The archive of the Institute
of Archaeology in Tirana and the archive IA Prishtina Arkivi.
254 Some aspects of the cultural development of western Dardania (1st-4th century)

Drini i Bardhë valley.

It is believed that the settlements located near mountainous areas belong to a second
category of site. Among these we can distinguish the sites of Nashpal, Guri i Kuq,
Hoçë e Vogël, Bellcërkva, Rogova (Gjakova) etc. These sites are characterised by
their limited surface area and by economic activity related to viticulture. Limited survey
at these sites did not locate traces of buildings but did identify ceramic material, dating
from the 1st century until the 4th century.
The third and final group contains a number of small settlements, found in the river
valleys and in the hills. They are located in the valley of the Gjakova and Deçani
highlands. The most common finds were construction ceramics (bricks and tiles) and
a few other ceramic materials, which were classified as belonging to centres of an
agricultural nature.
The discovery for the first time of the Latin inscriptions at Gramaçel (Deçan),
Ratkoc (Rahovec), Studençan (Therandë), Reçan (Therandë), Gjakovë etc is
extremely important, as it reflects the use of Latin in the region. Furthermore it is
worth mentioning the contact between the Latin and Greek names indicated by the
stele found in Peja, where the author noticed the name AEL NICEF-orus34. A similar
situation has also been recently noted at another site in this region, in the town of
Peca 35 .
Contemporary with the emergence of epigraphy as an innovation linked with the
organisation of the administrative structures, the army also emerged as an important and
influential presence. This period had large scale disorders and the presence of bandits
(latrones) is well documented by both ancient authors and Latin inscriptions of the period.
The occurrence of the latrones dardaniae36 is one of the distinctive characteristics of the
province of Moesia Superior. These disorders took place during the 2nd and 3rd centuries
against the Roman invasion and were controlled only in Dukagjin37. Çershkov thinks that
during the invasion of Marcus Aurelius latrones were recruited as soldiers for Cohors II
Aurelia Dardanorum. Moscy has suggested that among the Roman cohorts stationed in
Dukagjin one may have been Cohors I Aurelia Dardanorum38. The inscription revealed
in Rahovec shows one of the battle grounds against the latrones was Prizren, in the
northern part of Scardus Mons Mountain (Fig. 7).
A wide network of military camps existed in Dardania, which were most often
found in the central part of the province, for example that identified in the village today
34
L.Përzhita, F.Peja, Raport i gërmimeve të vitit 2004 në Çiflla, p.151.
35
L.Përzhita, Qyteza dardanë në Kodrën e Pecës, Tiranë, 2006 (manuscript).
36
N.Vulic, Spomnik, LXXI, Beograd, 1931, nr. 214. Mbishkrimi përmban: D(is) M
(anibus) / SCERVIAE / DVS SITAES / VIX (it) AN (nis) XXX / P(ientissimo) ET SIBI
/ ET CAIAE DASI / CONIV / G / B (ene) M ( erenti) VI / VS F(aciendum) C (uravit).
37
E. Cerskov, Rimljani....f. 55.
38
A.Mocsy...., f. 195.
 Luan PËRZHITA, Fatmir PEJA 255

known as Zhur, near Prizren, in the northwestern part of Mitrovica and in Kacanik. N.
Vuliq has commented on the Latin inscription discovered in the village of Shkoze near
Prizren, which was dedicated to a soldier of the 7th Claudian legion. Another stele, of
this period recently revealed in this valley39 was dedicated to a soldier of the 7th
Claudian legion, attesting to a similar situation.
Some settlements are believed to be have been occupied by people, as in Gjakova, Peja,
40
etc . We have three similar inscriptions from Drini i Bardhë originating from Gjakova,
Peja and Klina (Zaklluqan)41. The marble stele found at Gjakova, belongs to Ulpius Cassius,
the son of Ulpius Aelius and his wife Cinna, dated in the 3rd century42. Another example
comes from the Dërsnik settlement, in which the inscription talks about freed slaves43. The
process of Romanisation and the movement of cultural material and ideas in Dardania
would have been made possible by the existence of a network of roads. The cultural
centres in the region would have been able to make contact with other areas along the
Adriatic coast thereby gaining a better knowledge of a Roman way of life. The development
of urban life in Kosovar territory during the Roman period would have been dictated by the
central position of this province in the central Balkans.
During the Roman period the Lissus Naissus44 road allowed direct links with the
Adriatic coast and, judging by the archaeological evidence, seems to have carried on
into north-eastern Albania and not simply stopped in Kosovo. The road coming from
Drini i Zi area, from the gypsum mines of Korabi to Dardania would have linked with
the Via Egnatia45.
Considering the existence of the sites in Drini i Bardhë, Çershkov discusses the
existence of some roads that according to him passed the left side of Drini i Bardhë
linking the settlements of the northern part of Rrafshi i Dukagjinit with those of Prizren.
Within this framework he emphasises Ratkoc, Çifllak, Lower Dërsnik, Klinë and
Zallkuqan as the most significant sites.
Following on from the research of Evans, who had determined the direction of the
Roman road Lipjan-Prizren-Spas (Creveni)–Pukë (Ad Picaria)46, Budaj Arpad notes
some other archaeological sites which have been identified in the present day

39
E.Dobruna, (doreshkrim .Aur (elio) Arvdi mi (l) i (ti) | leg (ionis) VII C (laudine) | arm
(orum) c(u)s < t> (od) / l p (lentissimo) XXII / v (ixit) ann (s) / c (larissimo) i (uveni)
b(ene) m (erenti) p (osult).
40
I tillë është Ulp.Casius (Gjakovë); Al.Niceforus (Pejë) dhe P.Aelius Menander (Rudnicë).
41
N.Ferri, Statusi shoqëroro-ekonomik i të liruarve.., p. 120.
42
N.Ferri, Statusi shoqëroro-ekonomik i të liruarve..,, p. 120: see: N.Vuliæ, Spomenik SKA
LXXI, 1931, p. 53, n. 116; Z. Mirdita, Antroponimia e Dardanisë, 1981, p.256, n. 265.
43
N.Ferri, Statusi shoqëroro-ekonomik i të liruarve.., p. 120.
44
T. Miller, IR, 1916, col.555-558.
45
L.Perzhita, Të dhëna të reja për fortifikime të shek. IV-VI në luginën e Drinit të Zi, Candavia,
1-2004, p. 57-80.
46
According to the information that Evans had by Shkodra françeskan, Budaj marks
256 Some aspects of the cultural development of western Dardania (1st-4th century)

municipalities of Gjakova and Peja. He mentions the existence of a Roman road which
starts in Gjakova, passes in Spas and finishes in Shkodër. Such traces were discovered
during the opening of a road in Golaj-Krumë direction, where its paved surface was
clearly identified in the north part of the village of Dobrunë’s coming up to Lipovec47.
The last investigations undertaken in Gjakova revealed the existence of a Roman
bridge in the village of Rogova48.
At this point it is also worth mentioning the sculptural decoration applied in the
grave stele that provide some indication as to the style of art between the end of the
2nd century through to the 4th century. E. Dobruna has dealt with this problem and has
noticed features on certain items of clothing which are also represented on the sculptural
objects of the period. In the 4th century the changes were apparent on some types of
decoration and traditional garments of the Dardanian population as well49. These styles
belong to the material culture of the Roman province but have also gained new features.
The artists seem to have worked in accordance with their indigenous styles, particularly
in the area of human figures. Other distinguished features include folk garments and
the ornaments of the figures which originate from Dardanian villages.
Due to previous archaeological research and chance finds the evidence for
widespread monetary circulation is good. Evidence suggests that coinage was in
circulation all over the territory. Furthermore, from a they had a wider spread than the
Peja, Rahovec and Prizren areas .
It can be clearly seen therefore that there is a rich assemblage of Roman settlements
in the Drini i Bardhë area, which deserves further attention and additional excavations.

the road from Puka to Kosovo. It is a wide road, in the right of Drini which goes
towards Toplan to Briza, Nikaj and Krasniq and it is known «Rruga e gjauri » Evans
has defined as a ruin of Roman roade map -fig.no.17).
47
It is thought about the existence of a roman bridge avoided by the actual bridge of
Fshejt and that of Erenik, which are Turkish period constructions . The author mentions
according to the volume III no. 8239 of C.I.L findings in Drin river of a memorial with
an inscription of a military grave of Roman period.
48
L.Përzhita, K.Luci, G.Hoxha, etj., Raport.... The archive of the Institute of Archaeology
in Tirana and the Archive of Kosovo Museum.
49
E. Dobruna, vep.cit..,f.399-408.