Special - Education - Punjabi Notes PDF

Special Education
DEDU506
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
SPECIAL EDUCATION
Copyright © 2012
All rights reserved with publishers
Produced & Printed by

USI PUBLICATIONS
2/31, Nehru Enclave, Kalkaji Extn.,
New Delhi-110019
for
Lovely Professional University
Phagwara
√Ò∂Ï√
(SYLLABUS)
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
SPECIAL EDUCATION
¿∞ÁÙ
∂ :
«√«÷¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÔØ◊ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À:
A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «¬«Â‘≈«√’ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ È≈Ò «√º«÷¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ú≈«’¯ ’Ú≈¿∞‰≈Õ
B. «√º«÷¡≈ÊΔ¡ª «Úº⁄ √≈∂ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¡≥Â √≥Ï≥Ëª ÁΔ √Ófi Ï≈∂ «◊¡≈È Á∂ «Ú¡≈Í’ Á≈¡∂ «Úº⁄ Ú≈Ë≈ ’È≈ ‘ÀÕ
C. «√º«÷¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ «ÚË≈È’ ¡Â∂ ÔØ‹È≈Úª ˘ √Ófi‰ Á∂ √ÓºÊ Ï‰≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ
Objectives :
To enable the learners to :
1. To acquaint the learner with the historical perspective of special education
2. To promote in the learner an extensive purview of the knowledge about all exceptionalities and comprehend
their inter-relatedness
3. To enable the learner to understand the policies and legislation in special Education in India.
Sr. No. Content

1 Special Education: Concept , Nature, Objectives, Need , Scope & Types
2 Physically challenged: definition, types, characteristics, Identification,
causes, problems of Physically challenged, Preventions and teaching
strategies
3 Visually impaired: definition, types, characteristics, Identification, causes,
problems of Visually impaired, Prevention and teaching strategies
4 Speech and Hearing impaired: definition, types, characteristics,
Identification, causes, problems of Speech and Hearing impaired,
Preventions and teaching strategies
5 Mentally retarded: definition, types, characteristics, Identification, causes,
problems of Mentally retarded, Preventions and teaching strategies
6 Learning disabilities: definition, types, characteristics, Identification, causes,
problems of Learning disabilities, Prevention and teaching strategies
7 Gifted children: definition, types, characteristics, Identification, causes,
problems of Gifted children, teaching strategies
8 Backward and delinquent children: definition, types, characteristics,
Identification, causes, problems of Backward and delinquent children,
Preventions and teaching strategies
9 Policies and provisions: Constitutional Provisions for Group of Children
with special learning Needs, Disability Act 1995, IED scheme, Inclusive
education and Mainstreaming,
10 Apex Bodies on Special Education: RCI, NIMH, NIVH, NIOH,
Rehabilitation of exceptional children: role of peers, role of family, role
of community and role of government.
ftPk^t;s{ (Contents)
«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ

(Special Education: Concept and Nature) 1
«¬’≈¬Δ-B: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ÒØÛ
(Special Education: Objectives and Need) 8
«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª
(Special Education: Scope and Types) 15
«¬’≈¬Δ-D: ÙΔ’ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, √Á◊∞‰
(Physically Challenged: Definition, Types, Characteristics) 23
«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of Physically Challenged) 29
«¬’≈¬Δ-F: √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊: Ø’Ê≈Ó, «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª
(Physically Challenged: Preventions, Teaching Strategies) 45
«¬’≈¬Δ-G: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰
(Visually Impaired: Definition, Types and Characteristics) 60
«¬’≈¬Δ-H: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰, √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of Visually Impaired) 68
«¬’≈¬Δ-I: È∂Â‘ΔÈ ¡Í≥◊Â≈: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª
(Visually Impaired: Preventions and Teaching Strategies) 75
«¬’≈¬Δ-A@: ◊±≥◊≈ ¡Â∂ ÏØÒ≈ ¡Í≥◊Â≈: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, Òº¤‰
(Speech and Hearing Impaired: Definition, Types, Characteristics) 85
«¬’≈¬Δ-AA: ◊±≥◊∂ ¡Â∂ ÏØÒ∂ ¡Í≥◊Â≈ ÁΔ¡≈ √Óº«√¡≈Úª, Í«‘⁄≈‰, ’≈È
(Identification, Causes, Problems of Speech and Hearing Imapired) 97
«¬’≈¬Δ-AB: ÏØÒ‰ ¡Â∂ √∞‰È ¡Í≥◊Â≈ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª
(Speech and Hearing Impaired: Preventions and Teaching Strategies) 107
«¬’≈¬Δ-AC: Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
(Mentally Retarded: Definition, Types, Characteristics) 119
«¬’≈¬Δ-AD: Ó≈È«√’ ±Í ÚºÒØ √Óº«√¡≈: Í«‘⁄≈‰, ’≈È
(Identification: Causes, Problems of Mentally Retarded) 125
«¬’≈¬Δ-AE: Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹: ÍÃÂΔÏ≥Ë ¡Â∂ «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ¡ª
(Mentally Retarded: Prevention and Teaching Strategies) 133
«¬’≈¬Δ-AF: «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, ¡«ÌÒ’Ù‰
(Learning Diablities: Definition, Type, Charateristics) 144
«¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of Learning Diablities) 150
«¬’≈¬Δ-AH: «√º÷‰ «Ú’Òª◊: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª
(Learning Disablities: Prevention and Teaching Strategies) 162
«¬’≈¬Δ-AI: ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄:∂ Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
(Gifted Children: Definition, Types, Characteristics) 174
«¬’≈¬Δ-B@: ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of Gifted Children) 182
«¬’≈¬Δ-BA: ◊∞‰Δ Ïº⁄∂: «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª
(Gifted Children: Teaching Strategies) 187
«¬’≈¬Δ-BB: Í¤«Û¡≈ ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, ¡«ÌÒ’Ù‰
(Backward and Delinquent Children: Definition, Types, Characteristics) 193
«¬’≈¬Δ-BC: Í¤≈‰, ’≈È, Í¤«Û¡≈ ¡Í≈ËΔ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of Backward and Delinquent Children) 204
«¬’≈¬Δ-BD: Í¤«Û¡≈ ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª
(Backwar and Delinquent Children: Preventions and Teaching Strategies) 215
«¬’≈¬Δ BE : ÈΔÂΔ¡ª ¡Â∂ √Á: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª Á∂ ◊∞ºÍ Ò¬Δ √≥«ÚË≈È’ √Áª
(Policies and Provisions: Contitutional Provisions for Group of Children with Special learning Needs) 226
«¬’≈¬Δ-BF: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE
(Disability Act 1995) 237
«¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ‹È≈
(The IED Scheme) 244
«¬’≈¬Δ-BH: √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó∞º÷ Ë≈≈
(Inclusive Education and Mainstreaming) 255
«¬’≈¬Δ-BI: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ “Â∂ «√ı «¬’≈¬Δ¡ª: ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡Â∂ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄.
(Apex Bodies on Special Education: RCI and NIMH) 264
«¬’≈¬Δ-C@: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ “Â∂ «√ı ÁΔ¡ª «¬’≈¬Δ¡ª: ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄., ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄.
(Apex Bodies on Special Education: NIVH, NIOH) 271
«¬’≈¬Δ-CA: ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄∂ Á∂ Í∞ÈÚ≈√: √≈ÊΔ¡ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ √≈ÊΔ¡ª, ÍÚ≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈
(Rehabilitation of Exceptional Children: Role of Peers, Role of Family) 276
«¬’≈¬Δ-CB: «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á≈ Í∞ÈÚ≈√: √Ó≈‹ ÁΔ Ì±«Ó’≈, √’≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈
(Rehabilitation of Exceptional Children: Role of Community, Role of Government) 288
«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ
«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ ÈØ‡

(Special Education: Concept and Nature)
ftP/ t;s{ (Contents)

¿∞Á∂Ù (Objectives)
ÍÃ√Â≈ÚÈ≈ (Introduction)
A.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ Ë≈‰≈ (Concept of Special Education)
A.B ¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª (Adaptations and Modifications)
A.C «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ÍÃ«’ÂΔ (Nature of Special Education)
A.D Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in India)
A.E √≈ªÙ (Summary)
A.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
A.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
A.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
fJ; fJekJh d/ nfXn?B s'A pknd ftfdnkoEh :'r j'Dr/L
J ¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’È≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ Ë≈‰≈ ˘ √Ófi‰≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ÍÃ«’ÂΔ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È≈Õ
J Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’È≈Õ
«√º«÷¡≈ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ ‘Ø Â‹«Ï¡ª Á∂ ÈÂΔ‹∂ ¡«Ë¡ÀÈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ ÁΔ ’≈Ú≈¬Δ ‘ÀÕ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «¬º’
‘Á≈«¬Â ‘À, «‹‘ÛΔ «’ «Ú’Òª◊ ‹ª ◊∞‰Δ ¡Â∂ ÔØ◊Â≈ Ú≈Ò∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ «‹‘Èª Ò¬Δ ÷≈√ «√÷Ò≈¬Δ ÁΔ ˜±Â
‘∞øÁΔ ‘À, Ò¬Δ Ï‰≈¬Δ ◊¬Δ ‘ÀÕ «¬‘Ø‹∂ ’∞fi «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ¡≈Ó ‹Ó≈Â ⁄ ÍÛÈ «Úº⁄ Ó∞Ù’Ò ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ˙‘Èª ˘
√’±Ò «Úº⁄ ÷≈√ «√º«÷¡≈ ÁΔ ˜±Â ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ¡≈ÓÂΩ Â∂ «¬‘ √Ë≈È ‹Ó≈Â «Úº⁄ ⁄ø◊≈ ’øÓ ’Á∂ ‘È, Í «¬‘Èª
˘ √’±Ò «Úº⁄ «’√∂ ÷≈√ ’ØÙÒ «Úº⁄ Ó‘≈Â ‘≈√Ò ’’∂ ¡≈Í‰Δ Í±Δ √ÓºÊ≈ Â∂ Í‘∞ø⁄‰ ⁄ ÓÁÁ ’ÁΔ ‘ÀÕ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ˙‘ (A) «ÚÙ∂Ù ’‘∂ ‹≈‰ ÁΔ ’√Ω‡Δ ˘ Í±≈ ’Á≈ ‘ÀÕ (B) √’±Ò
¡«Ì¡≈√ «Úº⁄, ‹ª ÷≈√ «Úº«Á¡’ √∂Ú≈ «Úº⁄ ÚºË ÂØ∫ ÚºË √ÓºÊ≈ «Ú’«√Â ’È Ò¬Δ ÂÏÁΔÒΔ ÁΔ ˜±Â ‘ØÚ∂Õ
«Ú’Òª◊Â≈ ÓÀ‚Δ’Ò, √Ó≈‹’ ‹ª «√÷Ò≈¬Δ «Úº⁄ ¡Ω÷≈¬Δ Á∂ ’≈‰ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹Ø «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ √Ë≈È
Âº’Δ ¡Â∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±È Á÷Ò «ÁøÁΔ ‘À, «‹Ú∂∫ «’ √’±Ò Á∂ Â‹«Ï¡ª ÂØ∫ Ó∞È≈¯∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ ‹ª ’øÓ
«Úº⁄ √ÎÒÂ≈Í±È Ì≈◊ ÒÀ‰ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ ÷≈√ «√º«÷¡≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ «Ú¡’ÂΔ◊Â ˜±Â ¡Â∂ ¿∞‘Èª
˜±Âª ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ ¡≈Ó √’±Ò ÍÃØ◊≈Ó≈ ÁΔ ‘ºÁ ˘ Í¤≈‰È ¡Â∂ ÍÃÂΔ«’¡≈ Á∂‰ Ò¬Δ √Ó≈‹ ÁΔ «¬º¤≈ Á≈
√Ï±Â ‘ÀÕ
LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 1

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ A.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ Ë≈‰≈ (Concept of Special Education)

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «¬º’ ‘Á≈«¬Â ‘À «‹‘ÛΔ «’ ÷≈√ ÂΩ Â∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂ ÁΔ «ÚºÒ÷‰ ˜±Â ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ
Ï‰≈¬Δ ◊¬Δ ‘ÀÕ «¬√Á≈ ÓÂÒÏ ‘À «’ «√º«÷¡≈ «¬º’ «Ú«ÙÙ‡ Ïº⁄∂ ÁΔ ˜±Âª ‹Ø «’ ¿∞√ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ ÈÂΔ‹≈
‘È ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ «Ú’«√Â ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ ‘ «¬º’ Ïº⁄ ‘Δ «Ú«ÙÙ‡ ‘À, «¬√ ’’∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
Á≈ «¬º’ √Ó∞º⁄≈ ¿∞Á≈‘‰ Á∂‰≈ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ «¬√ ˘ ‘ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈
ÓÀ‚Δ’Ò, √Ó≈‹’ ‹ª «√÷Ò≈¬Δ «Úº⁄ ¡Ω÷≈¬Δ Á∂ ’≈‰ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹Ø «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ √Ë≈È Âº’Δ ¡Â∂
«Ú’≈√ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±È Á÷Ò «ÁøÁΔ ‘À, «‹Ú∂∫ «’ √’±Ò Á∂ Â‹«Ï¡ª ÂØ∫ Ó∞È≈¯∂ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ
’∞ºfi «Ú«Á¡≈ÊΔ Í±Ú Ï≈ÒÚ≈ÛΔ ◊∂‚ ÍºË, ’∞fi Í«‘Ò∂, Á±√∂ ‹ª ÂΔ√∂ ◊∂‚ ÍºË Â∂ ’øÓ ’ ‘∂ ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ
’∞fi «Ú«Á¡≈ÊΔ ¡‹∂‘∂ ÚΔ ‘Ø √’Á∂ ‘È «‹‘Èª ÁΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√, «◊¡≈È Á∂ «Ú’≈√,
‹ª ÙΔ«’ ‹ª «√÷Ò≈¬Δ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ˜±Â Â∂ Ó∞º÷ ±Í Â∂ ’∂∫Á«Â ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
«’√∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ‘∂· «Ò«÷¡ª ¡ø’ª ÂØ∫ «ÓÒ ’∂ Ï‰Δ ‘À:
J «¬º’ «Ú’ÂΔ◊Â Í≈·’ÃÓ «‹‘Û≈ «’ Ï≈Ï ¿∞Ó, ◊À «Ú’Òª◊ √≈ÊΔ¡ª ÂØ∫ ¡Òº◊ ‘ØÚ∂ (¿∞Á≈‘È
Ú‹Ø∫ «¬º’ ¡øÈ∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ Ï∂Ò («ÒÍΔ) Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’’∂ ÍÛÈ≈ ¡Â∂ «Ò÷‰≈ «√÷≈¿∞‰≈)Õ
J «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ ¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª Á∂ È≈Ò Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √Ó≈È (√Ë≈È) Í≈·’ÃÓ «‹Ú∂∫
«’ ◊À «Ú’Òª◊ √≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ‘∞øÁ≈ ‘À (¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫ ÂΔ‹Δ ‹Ó≈Â Á≈ «‘√≈Ï ÍÛ≈¿∞‰≈ Í «◊‰ÂΔ
Á∂ ‘«Ê¡≈ ¡Â∂ √‘≈«¬’ Â’ÈΔ’ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’’∂)Õ
J «¬‘Èª ÂºÂª ˘ ‹ØÛ ’∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ’’∂Õ
√ÚÀ-Ó∞Òª’È (Self Assessment)
A. ÷≈ÒΔ Ê≈Úª ˘ ÌØ:
(i) ......... ‘Á≈«¬Â ‘À «‹‘ÛΔ «’ ÷≈√ ÂΩ Â∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂ ÁΔ «ÚºÒ÷‰ ˜±Â ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ Ï‰≈¬Δ
◊¬Δ ‘ÀÕ
(ii) ‘ «¬º’ Ïº⁄ ‘Δ ....... ‘À, «¬√ ’’∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ √Ó∞º⁄≈ ¿∞Á≈‘‰ Á∂‰≈ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
(iii) ........... ÓÀ‚Δ’Ò, √Ó≈‹’ ‹ª «√÷Ò≈¬Δ «Úº⁄ ¡Ω÷≈¬Δ Á∂ ’≈‰ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹Ø «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ
√Ë≈È Âº’Δ ¡Â∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±È Á÷Ò «ÁøÁΔ ‘À,
A.B ¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª (Adaptations and Modifications)

«‘Á≈«¬Â ˘ «Ú’ÂΔ◊Â Ï‰≈¿∞‰≈ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±È «‘º√≈ ‘ÀÕ «‘Á≈«¬Â ¡Â∂ √’±Ò Á≈ ’≈‹
«Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ ˜±Â Á∂ «‘√≈Ï È≈Ò Ï‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’Á∂ ’Á∂ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ ¿∞√ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈
’’∂ ‹Ó≈Â Á∂ ’øÓ ‹ª ¡≈ÁÂª «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ ÁΔ ˜±Â ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ ÂÏÁΔÒΔ¡ª ˘ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:
J «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ «’ «√÷≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À ‹ª
J «¬º’ Ïº⁄ √’±Ò «Úº⁄ «’Ú∂∫ ’øÓ ’Á≈ ‘À
’Á∂ ’Á∂ ÒØ’ «¬‘ √Ø⁄ «’ Í∂Ù≈È ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È «’ «¬º’ ÂÏÁΔÒΔ ‘Ø‰ ÂØ∫ «’ ÓÂÒÏ ‘À ¡Â∂ «¬º’ ◊∞‹≈≈ ’È ÂØ∫
«’ ÓÂÒÏ ‘ÀÕ ¡≈Ó ÂΩ Â∂ «¬º’ ÂÏÁΔÒΔ Á≈ ÓÂÒÏ ’Δ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ‹ª «Ú«Á¡≈ÊΔ ÂØ∫ «’ ¿∞ÓΔÁ ‘À
«Úº⁄ Í«ÚÂÈ ‘ÀÕ «¬º’ ’≈‹ ˘ ¡≈√≈È Âª «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ Ï≈’Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó≈È ÍºË Á≈ ’øÓ È≈
’È≈ ÍÚ∂, ÂÏÁΔÒΔ ÁΔ «¬º’ ¿∞Á≈‘È ‘ÀÕ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ «‹‘Û≈ ¡≈Í‰∂ ‹Ú≈Ïª ˘ «Ò÷ È≈ √’∂ ¿∞√˘ ÏØÒ
2 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ
’∂ ¡≈Í‰∂ ‹Ú≈Ï Á∂‰≈ ◊∞‹≈∂ ÁΔ «¬º’ ¿∞Á≈‘È ‘ÀÕ «¬√ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÂØ∫ Î∂ ÚΔ Ï≈Ï ‹≈‰’≈Δ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ ‘À ÈØ‡
¡Â∂ √Ó≈È ÍÃÙÈ Á≈ ‹Ú≈Ï Ï≈’Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Úª◊ Á∂‰ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ≈ ‘À, Í ¿∞√˘ «¬‘ «Á÷≈¿∞‰ Ò¬Δ «’ ¿∞√
’ØÒ «◊¡≈È ‘À ¿∞√˘ ‹Ú≈Ï «Ò÷‰ ÁΔ ˜±Â È‘Δ∫ ‘ÀÕ
¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª Ï≈∂ √Ï ÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±È ‹≈‰È Ú≈ÒΔ ◊ºÒ «¬‘ ‘À «’ «¬‘ ÁØÚ∂∫ Ïº⁄∂ ˘ ÍÛÈ «Úº⁄
ÓºÁÁ Ò¬Δ Ï‰∂ ‘ÈÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫:
√Ø˘ ¡º·ÚΔ∫ ‹Ó≈Â Á≈ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À «‹√ ˘ «’ ÍÛÈ ¡Â∂ «Ò÷‰ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ‘ÀÕ ˙‘ «¬º’ «ÈÔ«ÓÂ
¡º·ÚΔ∫ ‹Ó≈Â Á≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À «‹‘Û≈ «’ √Ë≈È «√º«÷¡≈ ¡«Ë¡≈Í’ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡«Ë¡≈Í’ ÁΔ ‡ΔÓ
Á∞¡≈≈ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √Ø˘ ÁΔ Ø‹≈È≈ √’±Ò ÁΔ ¡≈ÁÂ «Úº⁄ ¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª «Úº⁄ ‘∂· «Ò÷∂
Ù≈ÓÒ ‘È:
A. √Ø˘ ˘ ÍÛÈ ¡Â∂ «Ò÷‰ Á≈ ’≈‹ ¤Ø‡≈ «ÓÒ∂◊≈Õ
B. √Ø˘ ÁΔ¡ª «’Â≈Ïª ¡º·ÚΔ∫ ‹Ó≈Â Á∂ Í≈·’ÃÓ Â∂ Í ¿∞√Á∂ ÍÛÈ Á∂ ÍºË (⁄ΩÊΔ ‹Ó≈Â) Â∂ ¡Ë≈«Â
‘ØÚ∂◊Δ
C. √Ø˘ ‹ÁØ∫ ÚΔ ’‘∂◊≈ Âª ¿∞√˘ ÍΔ«÷¡≈ Á∂ √Ú≈Ò ÍÛ ’∂ √Ófi≈¬∂ ‹≈‰◊∂Õ
¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª «‹¡≈Á≈Â ‘∂· «Ò÷∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘È:
«ÈË≈ÈÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫:
J «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ ’øÓ ‹ª ÍΔ«÷¡≈ Í±Δ ’È Ò¬Δ Ú≈Ë± √Ó≈ Á∂‰≈Õ
J ÍΔ«÷¡≈ ˘ ’¬Δ «ÁÈª «Úº⁄ ÂØÛ Á∂‰≈Õ
√≈Ó◊ΔÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫:
J ¿∞ÍÁ∂Ù ¡Â∂ «’Â≈Ïª ˘ ¡≈‚Δ˙ ‡∂Í Á∂ ±Í ⁄ Á∂‰≈Õ
J ¡«Ë¡≈Í’ Á∂ ¿∞ÍÁ∂Ù Á∂ ÈØ‡Æ√ Á∂‰≈
J Úº‚Δ¡ª ¤ÍΔ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª «’Â≈Ïª Á≈, Ï∂Ò ¡Â∂ √Δ‚Δ «Úº⁄ «’Â≈Ïª («‚‹Δ‡Ò Í≈·) Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò
’‰≈Õ
«‘Á≈«¬ÂÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫:
J ’≈‹ ÁΔ ’«·È≈¬Δ ˘ ÿ‡≈¿∞‰≈
J ÍÛÈ Á≈ ÍºË ÿ‡≈¿∞‰≈
J «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ/√≈ÊΔ «√º«÷¡’ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’‰≈Õ
«Ú«Á¡≈ÊΔ Á≈ ¿∞ºÂÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫:
J ¿∞ºÂª ˘ ‹∞Ï≈ÈΔ ‹ª «Ò÷Ú≈¬∂ ‹≈‰ ÁΔ ¡≈«◊¡≈ Á∂‰≈Õ
J «Ò÷ÂΔ ’øÓ Ò¬Δ «¬º’ ÙÏÁ √ø√≈Ë’ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’‰≈Õ
J √ø’∂«Â’ Ì≈Ù≈, √ø⁄≈ ¿∞Í’‰, Ï∂Ò, ‹ª ¡ø◊∂‹Δ È‘Δ∫ Âª Ú√ÈΔ’ Ì≈Ù≈ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’’∂Õ
ÈØ‡√ ◊∞‹≈≈ «¬’ ÏÁÒ≈Ú ‘À «‹‘Û≈ «¬μ’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ «Ú’Òª◊Â≈ ˘ Í≈«‹Â ‹ª «Ú’ÒÍ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
A.C «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ÍÃ«’ÂΔ (Nature of Special Education)
B@ÚΔ √ÁΔ ÁΔ Ù∞±¡≈Â «Úº⁄ √’≈Δ «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó ÁØ Ó∞„Ò∂ «Ú’ÒÍ Á∂‰ Òº«◊¡≈: «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÒΩ’-

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √‡∂Í Á‹≈ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‹ª ◊À Á‹≈ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹ª Òº«◊¡≈Õ ¿∞√ √Ó∂ Á∂ ÍÃÏøË’ª Á≈ ÓøÈ‰≈
√Δ «’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¿∞‘È≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ÿ √≈¯ ’ ‘Δ ‘À «‹‘Û∂ ÚÀ√∂ √Ó≈‹ Á∂ ÙΔ«’, «ÁÓ≈◊Δ, ‹ª
ÈÀ«Â’ ÂΩ Â∂ «Ú’Òª◊ ÓÀ∫Ïª Á∂ ¡Á≈«¡ª «Úº⁄ ‹≈ ‘∂ ‘∞øÁ∂Õ «¬º’ Ú≈ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈Âª «Úº⁄ Ù≈ÓÒ ‘Ø ’∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ «‹¡≈Á≈Â √≈∂ √’±ÒΔ ’ÀΔ¡ Á∂ ÁΩ≈È ˙‘Èª ‹Ó≈Âª «Úº⁄ ‘Δ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈Âª «Úº⁄ «¬º’ ¡«Ë¡≈Í’ ‹ª ˙‘Èª ÁΔ «’√∂ «¬º’ ÍΔ«÷¡≈ «Úº⁄ ’≈◊∞‹≈Δ Á∂
¡Ë≈ Â∂ º«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ÍÃÏøË È∂ «ÚÙ∂Ù Ú◊ È≈Óª’È ÍÀÁ≈ ’ΔÂ≈ «‹√ «Úº⁄ «’ ¡ÒÍ √ø«÷¡’ √Ó∞Á≈¬∂
Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ì≈Δ Â‹Ó≈ÈΔ ’ ‘∂ √ÈÕ «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ ¡≈Í‰∂ «Úº⁄ ÚΔ ’≈ÎΔ √Óº«√¡≈Úª √ÈÕ
’∞fi ¡Á≈∂ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ‹±Â Á∂ ¡˘√≈ «Ú«Á¡’ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ ’·Ø
¡È∞Ù≈√È ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ ’ ‘∂ √ÈÕ
Ï∞«È¡≈ÁΔ ⁄≈‘∂/‹ª √ø⁄È≈ ⁄≈‘∂ «ÈÔ«ÓÂ Á‹≈ ‹Ó≈Â ‹ª Úº÷Δ, ¡≈Ó ÂΩ Â∂ ◊À Á‹≈ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ - ¡ºËΔ
√ÁΔ ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ Âº’ ⁄ÒÁΔ ‘ΔÕ Ï‘∞Â ÿº‡ «ÚØË Á∂ È≈Ò ¡º‹ ’Ò Á∂ «Ú’Òª◊ «√¡≈‰∂ «‹‘Û∂ ¡Òº◊ √∞«ÚË≈Úª
‹ª ¡Òº◊ ‹Ó≈Âª ˘ «¬√Â∂Ó≈Ò ’Á∂ ‘È ˙‘ «Ú«Á¡’ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ «ÚØË Á∂ Ï≈∂ «‹¡≈Á≈ È‘Δ∫ ’«‘ √’Á∂Õ
¡≈Í‰Δ «√º«÷¡≈ ˘ ¡≈Í‰∂ ÌÀ‰-Ì≈Úª ‹≈ ˙‘Èª ◊Úª‚Δ¡ª È≈Ò Ó∞’≈ÏÒ≈ ’Á∂ ‘Ø¬∂ ˙‘ ‘Ó∂Ù≈ Î≈√«Ò¡ª ÁΔ
◊ºÒ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫, ¿∞‘ ˙‘Èª «Ú«Ù¡ª, «‹Ú∂∫ «’ √≈«¬ø√, ÁΔ ◊ºÒ ’Á∂ ‘È «‹øÈ≈ ˘ ˙‘Èª È∂ ’Á∂
È‘Δ∫ Í«Û¡≈, È’Ù∂ «‹‘Û∂ ˙‘Èª È∂ ’Á∂ È‘Δ Á∂÷∂, ÷∂Â Á∂ ÁΩ∂ «‹‘Û∂ ˙‘Èª È∂ ’Á∂ È‘Δ∫ ’ΔÂ∂, «’Â≈Ïª
«‹‘ÛΔ¡ª ’Á∂ ÚΔ ÓΩ‹±Á È‘Δ∫ √Δ, ’≈‹ «‹‘Û≈ «’ «‹¡≈Á≈Â Ï‘∞Â ¡≈√≈È ‘∞øÁ≈ √Δ, ˙‘Èª ÁΔ √ÓºÊ≈ ÂØ∫
¿∞ÓΔÁ (Â’ΔÏÈ √≈∂ ¡«Ë¡≈Í’ª Á∞¡≈≈) ‹Ø «’ Ï‘∞Â ÿº‡ ‘∞øÁΔ ‘À, ÁΔ ⁄⁄≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
AIF@ Âº’ Ó≈«Í¡ª ¡Â∂ Í∂Ù∂Úª È∂ Í∞≈‰∂ ÍÃÏøË Á∂ ¡º◊∂ Ó‹Ï±Â ⁄∞ÈΩÂΔ¡ª Á∂ Í‘≈Û ÷Û∂ ’ «ÁºÂ∂ √È, ¡Â∂
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ È∂ Â∂‹ ÏÁÒ≈Ú Á≈ √Ó≈ Ù∞± ’ «ÁºÂ≈ √Δ «‹‘Û≈ «’ ¡º‹ ÚΔ ⁄ºÒ «‘≈ ‘ÀÕ ˙‘ ÍÃÏøË «ÚÒ∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ó∞ÎÂ ¡Â∂ „∞’ÚΔ∫ √’≈Δ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Á≈Ú∂Á≈ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ ÎÀ‚Ò ’≈˘È ÒØ’ª È≈Ò
Íº÷Í≈Â ’È («’¿∞∫«’ ˙‘ «Ú’Òª◊ È∂) ˘ ◊À-’≈˘ÈΔ ÓøÈÁ≈ ‘ÀÕ «¬√Á≈ ÓÂÒÏ «’ ÒØ’ª ˘ ˙‘Èª ÁΔ
«Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’≈È «√º«÷¡≈ ‹ª ÈΩ’Δ Ò¬Δ ÓÈ≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ «¬√Á≈ «¬‘ ÓÂÒÏ ÚΔ ‘À «’ Á∂Ù «Úº⁄
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÒÀ ‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ «’√Óª ¡Â∂ «◊‰ÂΔ Á≈ Á√Â≈Ú∂‹ º÷‰≈ ÚΔ ˜±Δ ‘ÀÕ ÎÀ‚Ò ’≈˘È
≈‹ª ÂØ∫ ◊∞‰Δ ¡Â∂ ÔØ◊ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂‰ ÁΔ ˜±Â È‘Δ∫ √ÓfiÁ≈Õ «¬√ ’’∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
√∂Ú≈Úª ÒÀ ‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ «◊‰ÂΔ ’ª◊√ ÁΔ √Ò≈È≈ «ÍØ‡ «Úº⁄ È‘Δ∫ «Á÷ÁΔÕ ÍøÂ± Ï‘∞Â √≈∂ ≈‹ª
È∂ «¬√ Âª Á∂ ÚΔÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Ó±‘ ˘ «ÚÙ∂Ù √∂Ú≈Úª ˜±Δ ’È Ò¬Δ ’≈˘È Ò≈◊± ’ΔÂ∂ ‘ÈÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ ÚÂÓ≈È «Úº⁄ «Ú√∂√ «√º«÷¡≈ ÍÃ‰≈ÒΔ ÁΔ¡ª ‹Ûª Ô»ØÍ ¡≈¬∂
√’ÀÈ‚ΔÈ∂ÚΔ¡≈ «Úº⁄ «¬º’ √Ø √≈Ò Í«‘Òª «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª È≈Ò √Ò»’ ÁΔ ÍÃ‰≈ÒΔ
«Úº⁄ ‘ÈÕ
√ÚÀ Ó∞Òª’È (Self Assessment)
B ¡È∂’ «Ú’ÒÍ Ú≈Ò∂ √Ú≈Ò: √‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) ......... Á≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â ‘Ø‰≈ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±È «‘º√≈ ‘ÀÕ
(˙) «‘Á≈«¬Â (¡) «√º«÷¡≈ (¬) Á‹≈ (√) ¡È∞’±ÒÂ≈

«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ
(ii) ........ Á≈ ÓÂÒÏ ’Δ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ‹ª «Ú«Á¡≈ÊΔ ÂØ∫ «’ ¿∞ÓΔÁ ‘À «Úº⁄ Í«ÚÂÈ ‘ÀÕ ÈØ‡
(˙) ’≈‹ (¡) ÂÏÁΔÒΔ (¬) «Ú’Òª◊Â≈ (√) «Ú«Á¡≈ÊΔ
(iii) ...... Âº’ Ó≈«Í¡ª ¡Â∂ Í∂Ù∂Úª È∂ Í∞≈‰∂ ÍÃÏøË Á∂ ¡º◊∂ Ó‹Ï±Â ⁄∞ÈΩÂΔ¡ª Á∂ Í‘≈Û ÷Û∂ ’ «ÁºÂ∂ √È,
¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ È∂ Â∂‹ ÏÁÒ≈Ú Á≈ √Ó≈ Ù∞± ’ «ÁºÂ≈ √Δ «‹‘Û≈ «’ ¡º‹ ÚΔ ⁄ºÒ «‘≈ ‘ÀÕ
(˙) AIG@ (¡) AIH@ (¬) AIF@ (√) AII@
(iv) ’∞fi ¡Á≈∂ ¡Â∂ ....... ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ‹±Â Á∂ ¡˘√≈ «Ú«Á¡’ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ ’·Ø
¡È∞Ù≈√È ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ ’ ‘∂ √ÈÕ
(˙) «ÚÙ∂Ù √’±Ò (¡) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (¬) «Ú’≈√ÙΔÒ Á∂Ù (√) ¡È∞Ù≈√È
A.D Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in India)

¡≈‹≈ÁΔ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ Ì≈Â «Úº⁄, Á∂Ù «Úº⁄ Ï∞ºË‹ΔÚΔ ÷≈ÏΔ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Ï‘∞Â ÿº‡ «ÚÙ∂Ù √’±Ò √È
«‹‘Û∂ ◊À-√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂ √ÈÕ ’∞fi «ÁÓ≈◊Δ ¡«Ú’«√Â ÒØ’ª ˘ «ÁÓ≈◊Δ ‘√ÍÂ≈Òª
«Úº⁄ ÌÂΔ ’Ú≈«¬¡≈ «◊¡≈ √Δ ¡Â∂ Ï‘∞Â √≈∂ ÿ ‘Δ «‘ ◊¬∂ √ΔÕ ¡≈‹≈ÁΔ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ì≈Â «Ú’Òª◊Â≈
Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ’≈ÎΔ ¡º◊∂ «È’Ò «◊¡≈ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Á≈ «‘‰-√«‘‰ Á≈È ÂØ∫ ‘º’ Â∂ «Úº⁄ ÏÁÒ
«◊¡≈ ‘ÀÕ «√º«÷¡≈, Í∂Ù∂Ú «√÷Ò≈¬Δ, Í∞ÈÚ≈√ Á∂‰≈ ‘∞‰ «¬‘ Á∂‰ Ú≈Ò∂ ÁΔ «¬º¤≈ ‹ª Í√øÁ È‘Δ∫ ‘Δ, Í √‘≈≈
‘≈√Ò ’È≈ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Á≈ ‘º’ ‘ÀÕ
Ì≈Â √’≈ È∂ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ √’≈Δ ÔØ‹È≈Úª ˘ ÍÃÌ≈ÚΔ „ø◊ È≈Ò Ò≈◊± ’È Ò¬Δ, «Ú’Òª◊ª È≈Ò
Â≈ÒÓ∂Ò ’È Ò¬Δ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’«√Â ’È Ò¬Δ, √ÚÀ Á∂ ÈÓ±È∂ «Â¡≈ ’È Ò¬Δ, ÷Ø‹ ’È Ò¬Δ ¡Â∂
√±⁄È≈ ˘ Á√Â≈Ú∂‹ ¡Â∂ ÍÃ√≈ ’È Ò¬Δ ⁄≈ ≈Ù‡Δ ÍºË Á∂ ¡Á≈∂ «Â¡≈ ’ΔÂ≈ ‘ÈÕ «¬‘ ¡Á≈∂ ‘È:
≈Ù‡Δ Á«Ù‡Δ-«Ú’Òª◊ √ø√Ê≈È, ≈Ù‡Δ √∞‰È-«Ú’Òª◊ √ø√Ê≈È, ‘º‚Δ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √ø√Ê≈È,
¡Â∂ ≈Ù‡Δ Ó≈È«√’ «Ú’Òª◊ √ø√Ê≈ÈÕ «Ú’Òª◊ - «Ú¡’ÂΔ √ø√Ê≈È ¡Â∂ ≈Ù‡Δ Í∞ÈÚ≈√, «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂
÷Ø‹ √ø√Ê≈È Í∞ÈÚ≈√ Ò¬Δ ÁØ ‘Ø ≈Ù‡Δ ÍºË Á∂ ¡Á≈∂ ‘ÈÕ «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ A@ ≈‹ª «Úº⁄ «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡
¡Â∂ «Ú¡≈Í’ Í∞ÈÚ≈√ ˘ Ò’Ù º÷ ’∂ «‹Ò≈ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Á (DRC) ÔØ‹È≈ Ù∞± ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ ‚Δ ¡≈ √Δ ÁΔ
‹ÈÙ’ÂΔ ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ Ò¬Δ ⁄≈ ÷∂ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ «√÷Ò≈¬Δ ’∂∫Á √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ
«√º«÷¡≈ Â∂ ≈Ù‡Δ ÈΔÂΔ (AIHF) «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±È ÿ∞Ó≈¿∞Á≈ Ó∞’≈Ó Ï«‰¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ÈΔÂΔ «Úº⁄ Í«‘ÒΔ Ú≈
«Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ √À’ÙÈ Ù≈ÓÒ ’ΔÂ≈Õ √ø÷∂Í «Úº⁄ √À’ÙÈ «Úº⁄ Ù≈ÓÒ ’ΔÂ∂ ¡ø’ ‘∂· «Ò÷∂ ‘È:
J ‘Ò’Δ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ √Ë≈È √’±Ò «Úº⁄ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
J ◊øÌΔ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «ÚÙ∂Ù √’±Ò «Úº⁄ «‹Ò≈ ’∂∫Á «Úº⁄ ‘Ø√‡Ò ÁΔ √∞«ÚË≈ Á∂
È≈Ò ‘ØÚ∂◊ΔÕ
J «√º«÷¡≈ ÁΔ «Ú¡Ú√≈«¬’Â≈ ˘ Ù∞± ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
J «√«÷¡’ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÍÃ Ø ◊ ≈Óª Ò¬Δ «Ú’Òª◊ Ïº ⁄ Δ¡ª ÁΔ «√º « ÷¡≈ ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰ Ò¬Δ
Í∞È«Ì«Úø«È¡≈«√Â ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈;
J √≈∂ √ÚÀº«¤’ ’Ø«ÙÙª ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
¡º‹ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ CG «‚ÍÒØÓ≈ ÍÃØ◊≈Ó ¡Â∂ C ÏΔ. ¡À‚. (RCI) «‚◊Δ¡ª ‘ÈÕ Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√
Í«ÙÁ (), √≈Ó≈‹’ ÈΔ¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈«Â≈ ÓøÂ≈Ò∂ Á∂ Â«‘Â «¬º’ √ª«Ú«Ë’ ¡Á≈≈ ‘À «‹‘Û≈ «’ «Ú’Òª◊

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬È√≈È ÁΔ «√º«÷¡≈, «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ √ø⁄≈ÒÈ ˘ «È¡øÂ«Â ’Á≈ ‘ÀÕ

‹«Ò≈ Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó (DPEP) Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ Á∂ √≈Ë≈‰Δ’‰ ’È ÚºÒ «¬º’ Úº‚≈ ’ÁÓ ‘À «‹√ «Úº⁄
«ÚÙ∂Ù ˜±Âª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ÚΔ Ù≈ÓÒ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Ï‘∞Â √≈∂ ‹«Ò∂ «¬√ ÍÃØ◊≈Ó ˘ Ò≈◊± ’ ‘∂ ‘ÈÕ
√Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ Á∞ÈΔ¡≈ Ì «Úº⁄ ‘À, ‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ (DPEP) Ó∞º„Ò∂ ÍºË (Íø‹ÚΔ∫ ‹Ó≈Â Âº’) Â∂
¿∞ÍÔ∞’Â «√«÷¡’ «Â¡≈Δ, Ï∞«È¡≈ÁΔ √‘±ÒÂª ¡Â∂ ˙Í’‰≈ «Úº⁄ Ïº«⁄¡ª ˘ Ù≈ÓÒ ’È Á≈ «ÈÙ≈È≈ º÷Á≈
‘ÀÕ «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ A,A@@ ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ √’±Ò √’≈Δ ÓºÁÁ Á∂ È≈Ò ◊À-√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂
‘ÈÕ
‡≈√’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «’ ‘À? ¡≈Í‰∂ ÙÏÁª «Úº⁄ Ú÷≈‰ ’ØÕ

C ‘∂· «Ò÷∂ Ú≈’ª «Ú⁄Ø∫ √‘Δ ◊ÒÂ ⁄∞‰Ø:
(i) ¡≈‹≈ÁΔ ÂØ∫ Í«‘Òª Á∂ Ì≈Â «Úº⁄, Á∂Ù «Úº⁄ Ï∞ºË‹ΔÚΔ ÷≈ÏΔ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Ï‘∞Â ÿº‡ «ÚÙ∂Ù √’±Ò
√È «‹‘Û∂ ◊À-√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂ √ÈÕ
(ii) «‹Ò≈ Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ Á∂ √≈Ë≈‰Δ’‰ ’È ÚºÒ «¬º’ Úº‚≈ ’ÁÓ ‘ÀÕ
(iii) ¡º‹ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ D@ «‚ÍÒØÓ≈ ÍÃØ◊≈Ó ¡Â∂ C ÏΔ. ¡À‚. «‚◊Δ¡ª ‘ÈÕ
(iv) «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈, E@@ ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ √’±Ò √’≈Δ ÓºÁÁ Á∂ È≈Ò ◊À-√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂
‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ
A.E √≈ªÙ (Summary)

J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «‘Á≈«¬Â Á≈ «¬º’ Í«’ÃΔ¡≈ ‹ª ÂΔ’≈ ‘À ‹Ø «ÚÒ∂ ¡Â∂ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ
«¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
J «¬√˘ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ «’√Ó ¡Â∂ ÍºË Á∂ ¡≈Ë≈ Â∂ «ÌøÈ ÂΔ«’¡ª «Úº⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±È ‘À, «¬‘ «¬º’ ÏÁÒ≈Ú ‘À «‹√ «Úº⁄ ’Δ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹≈
«‘≈ ‘À ‹ª «Ú«Á¡≈ÊΔ ÂØ∫ «’ ¿∞ÓΔÁ ‘À ¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
J «ÈË≈È, √≈Ó◊Δ, «‘Á≈«¬Â ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á≈ ¿∞ºÂ ˙‘ ÷∂Â ‘È «‹√ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ ’øÓ ’ÁΔ
‘À Õ
J «¬‘ «¬’≈¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ⁄«ºÂ ˘ Ù≈ÓÒ ’ÁΔ ‘À, ¡≈‹≈ÁΔ Á∂ √Ó∂ ÂØ∫ Í«‘Òª ÂØ∫ ‘Δ Ì≈Â «Úº⁄
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Â∂ ‹Ø «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J ≈Ù‡Δ ÍºË Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Â≈ÒÓ∂Ò Ò¬Δ ⁄≈ «√÷ Á∂ ¡Á≈∂ ⁄ø◊∂ Â≈ÒÓ∂Ò Á∂ ÂΔ’∂ È≈Ò ’øÓ
’ ‘∂ ‘ÈÕ
(i) ≈Ù‡Δ Á«Ù‡Δ-«Ú’Òª◊ √ø√Ê≈È ¡º÷ª ÂØ∫ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
(ii) ≈Ù‡Δ √∞‰È-«Ú’Òª◊ √ø√Ê≈È, √∞‰È «Úº⁄ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
(iii) ≈Ù‡Δ ‘º‚Δ «Ú’Òª◊Â≈ √ø√Ê≈È, ‘º‚Δ¡ª ÂØ∫ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ

«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ
(iv) ≈Ù‡Δ Ó≈È«√’ «Ú’Òª◊ √ø√Ê≈È, Ó≈È«√’ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ ÒØ’ª Ò¬Δ ’øÓ ’Á∂ ÈØ‡
‘ÈÕ
J «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ A@ ≈‹ª «Úº⁄ «‹Ò≈ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Á (DRC) ÔØ‹È≈ Ù∞± ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ
J «√º«÷¡≈ ÁΔ ≈Ù‡Δ ÈΔÂΔ Á∂ ¡È∞ø√≈ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ √À’ÙÈ Ù≈ÓÒ ‘ÀÕ
J ‘Ò’Δ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ √Ë≈È √’±Ò «Úº⁄, ‘Ø√‡Ò ÁΔ √‘±ÒÂ≈ Á∂ È≈Ò «ÚÙ∂Ù
√’±Ò, «Ú¡Ú√≈«¬’Â≈, ¡«Ë¡≈Í’ «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó Ú◊À≈ «¬√ √À’ÙÈ Á∂ ’∞fi Ó‘ºÂÚÍ±È ¡ø’ ‘ÈÕ
J «¬√ «Úº⁄ CG «‚ÍÒØÓ≈ ÍÃØ◊≈Ó ¡Â∂ C ÏΔ. ¡À‚. «‚◊Δ¡ª ‘ÈÕ
J «‹Ò≈ Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó (DPEP) Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ Á∂ √≈Ë≈‰Δ’‰ ’È ÚºÒ «¬º’ Úº‚≈ ’ÁÓ ‘À
«‹√ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ˜±Âª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ÚΔ Ù≈ÓÒ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ A,A@@ ÂØ∫ «‹¡≈Á≈
√’±Ò √’≈Δ ÓºÁÁ Á∂ È≈Ò ◊À-√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ
A.F ÙÏÁ-’ØÙ (Keywords)

J ¡È∞’±ÒÂ≈ : «’√∂ ⁄Δ‹ ˘ ÏÁÒ‰ Á≈ ÂΔ’≈, ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫ ¡≈Í‰≈ Úº¬Δ¡≈Õ
J ÂÏÁΔÒΔ¡ª : «’√∂ ⁄Δ‹ √ÚΔ’≈ÔØ◊ Ï‰≈¿∞È Ò¬Δ ÏÁÒ≈Ú ÁΔ «’«¡≈ ‹ª ÂΔ’≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ : ¿∞‘ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «‹‘Èª ˘ ÙΔ’ ‹ª ÍÛ≈¬Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À
A.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ Ë≈‰≈ Á≈ Ú÷≈‰ ’ØÕ
B. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ⁄«ºÂ ÁΔ ⁄⁄≈ ’ØÕ
C. Ì≈Â √’≈ Á∞¡≈≈ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ «’øÈ∂ √ø√Ê≈È ÏÈ≈¬∂ ‘È?
D. «√º«÷¡≈ ÁΔ ≈Ù‡Δ ÈΔÂΔ Á∂ ¡˘√≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ √À’ÙÈ Á∂ ¡ø’ Áº√ØÕ
E. √’≈Δ ÓºÁÁ È≈Ò ◊À-√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂ «’øÈ∂ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ‘È?
¿∞μÂ: √ÚÀ Ó∞Òª’È (Answers: Self Assessment))
A. (i) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (ii) «ÚÒº÷È (iii) «Ú’Òª◊Â≈
B. (i) ˙ (ii) ¡ (iii) ¬ (iv) ˙
C. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ◊ÒÂ (iv) ◊ÒÂ
A.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ : ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡ ¡ÀÎ. ‹ØÈ√È, √∂‹ ÍÃ’≈ÙÈÕ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: «Òø‚≈ «ÚÒÓÙ√‡, ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ, ¡ÀÒÈ ‚Ï«Ò¿∞ Ï±, ¡ÀÈ √Δ ¡À√ ÍΔÕ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚À«È¡Ò ÍΔ. ‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¬∂Ó.’≈ÎÓÀÈ, Í∂‹ √Δ.Í∞Ò∂È, «Í¡√È
¬∂‹∞’∂ÙÈ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-B: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ÒØÛ

(Special Education: Objectives and Need)
B.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of Special Education)
B.B «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó (Individualized Education Programs)
B.C «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª (¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.) (Special Education Needs (SEN))
B.D «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ (¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂.) (Special Educational Needs and
Disability Act (SENDA))
B.E «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ÁΔ «¬º’ ÙÃ∂‰Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹Â≈ (Disability as a Category of Special
Educational Needs)
B.F √≈ªÙ (Summary)

B.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
B.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
B.I √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ¿∞Á∂Ùª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ ’ΔÂΔÕ
J «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ÁΔ¡ª ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ’È Ò¬ΔÕ
J «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ «¬º’ Ú◊ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ ¡≈’ÒÈ ’‰ Ò¬Δ
Ò’Ù ¡Â∂ ¿∞Á∂Ù ˙‘ ÷∂Â ‘È «’ Ïº⁄≈ √≈Ò Ì ‹Ó≈Â «Úº⁄ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «√«÷¡’, «¬º’ √Ò≈‘’≈ ‹ª
«’√∂ ‘Ø ÂΔ’∂ È≈Ò ’øÓ ’‰◊∂Õ «È◊≈ÈΔ, ’øÓª ˘ Í±≈ ’È, «√«÷¡’ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò, ¡≈«Á Á∂ Ó≈«Ë¡Ó
È≈Ò Í±Δ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ Ó≈Í,◊∂‚, Ó≈È’Δ«’ÃÂ ÍΔ’Ù‰≈ ‹ª «¬º’ ’øÓ ÁΔ Ó∞‘≈Â Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò ’ΔÂΔ
‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ ‘ «¬º’ Ò’Ù ¡Â∂ Í⁄∂Â∂ ¿∞Á∂Ùª ˘ «¬º’ Ú’≈ √ÓÍÂ ‘ÀÕ Ò’Ù «√ËªÂ’, ¡≈Í √‘≈«¬Â≈
’ΩÙÒª, √∞Ì≈¡, Í≈ÓÙ, ¡≈«Á È≈Ò √ÏøËÂ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
¡º‹ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ÷≈Â∂ «Úº⁄ √⁄≈¬Δ «¬‘ ‘À «’ Úº÷ Úº÷ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª Úº÷Δ¡ª «ÚÙ∂Ù ˜±Âª ‘ÈÕ ’∞ºfi
˘ √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ √Ó«√¡≈Úª Á∂ √≈‘Ó‰∂ È≈Ò «ÈºÏÛÈ «Úº⁄ ÓÁÁ ÁΔ ˜±Â ‘À, ÈÂΔ‹∂ Á≈ ±Í ¿∞È∑ª
ÁΔ «ÚÒº÷‰Â≈ ‘ÀÕ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ’¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹Ø ◊∞‰Δ ‘È, ˙‘Ø ¡≈Í‰∂ √«‘Í≈·Δ¡ª È≈ÒØ∫ Úº÷ Ó«‘√±√ ’Á∂
‘ÈÕ«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó Èª ’∂ÚÒ «ÚÙ∂Ù «ÚÁ≈ÊΔ¡ª ˘ ÏΩ«Ë’ ±Í «Úº⁄ ⁄∞‰ØÂΔ «ÁøÁ≈ ‘À,Í «ÚÙ∂Ù «ÚÁ≈ÊΔ¡ª
ÁΔ ÓÁÁ ’Á≈ ‘À ‹Ø «ÚÙ∂Ù «ÚÁ≈ÊΔ ÁΔ Ï∂◊≈È◊Δ ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ’Á∂ ‘ÈÕ‘Ø ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ

«¬’≈¬Δ-B: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ÒØÛ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «’√∂ Ú‹∑≈ ’≈‰ ‹Ø ˙‘ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘∞øÁ∂ ˙‘È≈ ˘ «ÚÙ∂Ù √∂Ú≈Úª ÁΔ ˜±Â ‘∞øÁΔ ÈØ‡
‘À «’¿∞∫«’ ·∂· «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Ó «Úº⁄ ’∞ºfi ¡’Ó’ ‘≈ÒÂ ’≈È ¿∞È∑ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ÁΔ ‘ºÁ ÏøÈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
¿∞Ë≈‰ Á∂ ÂΩ Â∂, ‹∂‘Û∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂÷ È‘Δ∫ √’Á∂ ˙‘Èª ˘ Ï∂Ò «Úº⁄ ‹ª Úº‚∂ «ÍÃø‡ ÁΔ¡ª «’Â≈Ïª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó
ÚÒØ∫ ÍÛ≈¿∞‰ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ ‹Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ √∞‰ È‘Δ∫ √º’Á∂ ˙‘È≈ Ò¬Δ √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈ Á∂ «ÈÔÓ≈ÚÒΔ ‹ª ’∞ºfi
‘Ø «ÚÙ∂Ù √ø⁄≈ ÍÃ‰≈ÒΔ «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ÁΔ ˜±Â ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ «Ú«Á¡≈ÊΔ √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ⁄∞ÈΩÂΔ¡ª
Á≈ √≈Ó‰≈ ÚΔ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ È≈ ’∂ÚÒ ¡≈Í‰∂ ¡Í≈‘≈‹ÆÍÈ ‘≈ÒÂ ÁΔ ⁄∞‰ØÂΔ Á∂ È≈Ò √≈Ó‰≈ ’‰≈ «√º÷‰≈ ÍÀ‰≈ ‘À,
Í ¡≈Í‰∂ ‘≈ÒÂª Â∂ ‘Ø ÒØ’ª ÁΔ ÍÃ«Â«’Ã¡≈ ÚΔÕ ’¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ «‹√Á≈ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á≈ ÓÂÒºÏ Úº÷ «√º«÷¡≈
Í«√«ÊÂΔ «Úº⁄ «√º÷‰≈ ‘À, ¿∞μÊ∂ ‹Ø‚Δ «◊¡≈È ‘À «’ ¿∞È∑ª Á∂ «Ú«Á¡’ ¡È∞ÌÚ ‘Ø ÁΔ Â∑ª È‘Δ∫ ‘ÈÕ «¬√ «Ú«ÚË
‹±Âª Á∂ È≈Ò ’øÓ ’’∂, «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈, «√º«÷¡≈ «Ú’ÒÍ Á≈ «¬º’ Í«Ù«’ÃÂ ÒÛΔ Ï‰ «◊¡≈ ‘À «‹√˘ ‘
«Ú’Òª◊’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á≈ ¡«Ë’≈ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ª ˘ «Ú’ÒÍª Ï‰≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ ’Ω‰ «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈ √∂Ú≈Úª ÍÃ≈ÍÂ ’∂ ¡Â∂ «Ú’ÒÍ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ T√Ë≈ÈÂ≈U ¡Â∂ T¡√Ë≈ÈÂ≈U Á∂ «Ú⁄≈ª ¿∞μÂ∂ «ÈÌ
’Á≈ ‘ÀÕ
B.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of Special Education)

A. ‡ØÒΔ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í √«‘Â (Ó≈Í∂) Ïº⁄∂ ÁΔ Â≈’Â ¡Â∂ ’Ó‹ØΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ ◊ºÒ ’±◊ΔÕ
Ò’Ù ¡Â∂ ¿∞Á∂Ù «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ ÷∂Â Á∂ ¡øÁ √‘≈«¬Â≈ ÁΔ ˜±Â ˘ fiÒ’≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
B. «’√∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «√«÷¡’ ÚºÒØ∫ Ò¬Δ¡ª ◊¬Δ¡ª ‹Ó≈Âª Á∂ ¡≈Í‰∂ Ò’Ù/¿∞Á∂Ù ÂÀ¡ ‘Ø‰◊∂Õ
C. √∞Ì≈¡ Ò’Ù ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ‘Ò’∂ √∞Ì≈¡ √Ó«√¡≈Úª Ò¬Δ ‘∞øÁΔ¡ª ‘ÈÕ ◊øÌΔ √∞Ì≈¡ Á∂ Óº∞«Á¡ª Ú≈Ò∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ Á≈ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬º’ √∞Ì≈¡ ‘√Âº’÷∂Í ÔØ‹È≈ «¬º’ Ú«¬’ÂΔ’ «√º«÷¡≈ ÔØ‹È≈ ÚÒØ∫
Úº÷ Ï‰«¬¡≈ ‘ÀÕ
D. ‘Ø Ò’Ùª ˘ √Ó∞Á≈«¬’ Ì≈◊ΔÁ≈Δ, «¬º’Ø «‹‘∂ «√º«÷¡≈ Ì≈◊ΔÁ≈Δ, ¡≈Í √‘≈«¬Â≈, ’ΩÙÒ¡ª ¡≈«Á Á∂
√øÁÌ «Úº⁄ ˜±Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹Ø«Û¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
E. Ïº⁄∂ «‹øÈ≈ ÁΔ ‹±Â «Ú¡Ú√≈«¬’, Ì≈Ù‰, ‹ª √Δ’ «¬Ò≈˜ ‘À ˙‘Èª Á∂ Ò’Ù ÚΔ «¬‘È≈ ÷∂Âª
È≈Ò √ÏøËÂ ‘ØÈ◊∂Õ
ÈØ‡√ «¬‘ Ïº⁄∂ ÁΔ ¿∞Ó ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘À, «’ ˙‘˘ «¬º’ √’±Ò ÂØ∫ ¡◊Ò∂ √’±Ò ÂØ∫ Ò’Ùª «Úº⁄
ÈØ∂‡√ ÂÏÁΔÒΔ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘À
B.B «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó (Individualized Education Programs)

«¬º’ «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó (¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ.) «¬º’ ÍÃÙÈ ‘À, «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Ó
Á∂ Ï≈∂ «¬º’ «Ò÷ÂΔ «Ï¡≈È ‘ÀÕ «¬‘ «¬º’ «È◊≈ÈΔ ¿∞Í’‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬‘ √∞«È√«⁄Â ’Á≈ ‘À «’ Ïº⁄≈
ÒØÛΔ∫ÁΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ √ÏøËÂ √∂Ú≈Úª ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∂Õ«¬‘ «¬º’ Ó∞Òª’‰ √Óº◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’≈‹ ’Á≈
‘À ‹ÁØ∫ Ïº⁄∂ ÁΔ Âº’Δ ¡Â∂ ¡È∞Ó≈«ÈÂ Ò’Ùª ˘ Í±≈ ’‰ ÁΔ √ΔÓ≈ «ÈË≈Â ’Á∂ ‘ÈÕ
‘ ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ˘ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J Ïº⁄∂ ÁΔ ÓΩ‹±Á≈ ÍºË Â∂ «Ú«Á¡’ ’≈◊∞˜≈Δ Á≈ «¬º’ «Ï¡≈È;

J ¡ÒÍ’≈Ò «Ù’Ù‰ ¿∞Á∂Ùª √«‘Â Ú≈«Ù’ Ò’Ùª Á≈ «¬º’ «Ï¡≈È:
J «Ú«ÙÙ‡ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ √ÏøËÂ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’È Á≈ «¬º’ «Ï¡≈È;
J Ïº⁄∂ Ò¬Δ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø‰ ÁΔ ‘ºÁ;
J √∂Ú≈Úª Á≈ ¡≈øÌ ¡Â∂ √∂Ú≈Úª ÁΔ ÍÃ«Â¡≈«ÙÂ «Ó¡≈Á Á∂ ¡È∞Ó≈È Ò¬Δ Â≈Δ÷ª;
J ¿∞ÍÔ∞’Â ¿∞Á∂Ù ÍÀÓ≈È≈ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ¡Â∂ ¡È∞√±«⁄¡ª Á∂ «ÈË≈‰ ÍÃØ◊≈Ó, ÿº‡ ÂØ∫
ÿº‡ «¬º’ Ú≈«Ù’ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂, ⁄≈‘∂ ¿∞Á∂Ùª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À
¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ‘ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ, AF (¡Â∂ ‹∂ „∞’Á≈ ‘À Â≈ ¤Ø‡∂) √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó ÂØ∫ Ù∞± ’’∂, ˜±Â √ø’Ó‰
√∂Ú≈Úª Á∂ «¬º’ «Ï¡≈È ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ«¬º’ ÏÀ·’ ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ÁΔ ¿∞μ√È≈ ’È Ò¬Δ C@ ’ÀÒ∂∫‚
«ÁÈª Á∂ Â≈Δ÷ ÔØ◊Â≈ Á∂ ¡øÁ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ «ÈË≈Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
«¬º’ ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ., «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ √ÏøËÂ √∂Ú≈Úª Á∂ ÍÃÁ≈È ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ÍÃÌ≈Ú «Úº⁄ ‘Ø‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞ÍÔ∞’Â «ÈÔ∞’ÂΔ ÂºÁ Âº’ «ÈË≈Â È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‹ÁØ∫ Âº’ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª ‹±Âª Á∂ ÁÃÛ
√ø’ÒÍ ¡Â∂ √∂Ú≈Úª Á∂ ÍÃ’≈ ˘ ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ ‹≈ √’∂ÕÕ ‘≈Òª«’ «¬‘ √ø’ÒÍ «¬º’ ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ÏÀ·’ «Úº⁄ Ï‰≈
‘∂ ‘È, ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ˘ ÍÒ∂√Ó∂∫‡ ¯À√Ò∂ ÂØ∫ Í«‘Òª «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment)
A.÷≈ÒΔ Ê≈Úª ÌØ:
(i) √∞Ì≈¡ Ò’Ù ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ‘Ò’∂............... √Ó«√¡≈Úª Ò¬Δ ‘ÈÕ
(ii) ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ‘ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ................√≈Ò ÁΔ ¿∞Ó ÂØ∫ Ù∞± ’’∂, ˜±Â √ø’Ó‰ √∂Ú≈Úª Á∂
«¬º’ «Ï¡≈È ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

(iii) «¬º’ «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ Ï≈∂ «¬º’ «Ò÷ÂΔ
................... ‘ÀÕ
(iv) ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ................. ˘ Íº«’¡ª ’È≈ «’ Ïº⁄≈ ÷≈√ √∂Ú≈Úª ¡Â∂ Ú∂Ù∂Ù «√º«÷¡≈ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’∂Õ
B.C «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª (¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.) (Special Education Needs (SEN))

«¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª ı≈√ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª (¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.) ‘∞øÁΔ¡ª ‘È ‹∂’ ¿∞√ ÁΔ¡ª «√÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ
‹ª ¡Í≈‘‹Â≈ ‘À ‹∂‘Û≈ ¿∞√ ÁΔ ¿∞Ó Á∂ ‘Ø Ïº«⁄¡≈ ÁΔ Â∞ºÒÈ≈ «Úº⁄ ¿∞√ Ò¬Δ Ó∞Ù«’Ò Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ï‘∞Â √≈∂
Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ÁΩ≈È «’√∂ Â∑ª ÁΔ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ‘Ø √’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ√’±Ò ¡Â∂ ‘Ø
√ø◊·È ‹ÒÁΔ ¡Â∂ √Ω÷∂ ÂΔ’∂ È≈Ò ’¬Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ∞’≈Ú‡ª Â∂ ’«·È≈¬Δ¡ª Â∂ ’≈Ï± Í≈¿∞‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’
√º’Á∂ ‘ÈÕ ’∞fi Ïº«⁄¡ª ˘ √’±Ò «Úº⁄ ’∞fi ‹ª ˙‘Èª Á∂ √≈∂ √Ó∂∫ Ò¬Δ Ú≈Ë± √«‘ÔØ◊ ÁΔ ‹±Â ‘ØÚ∂◊ΔÕ
√Ø «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á≈ ÓÂÒºÏ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ:
J «√÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ¡ª- √’±Ò «Úº⁄ Ï∞«È¡≈ÁΔ ’ΩÙÒ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ
J Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ √∞Ì≈¡ ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª - √’±Ò «Úº⁄ ÁØ√Â Ï‰≈¿∞‰ ‹ª «Ú¡√’ª Ò¬Δ √ÏøËÂ ‹ª
·Δ’ ÚÂ≈˙
J ÷≈√ «√º«÷¡≈ ’«·È≈¬Δ¡ª- ÍÛ∑È, «Ò÷≈¬Δ, «◊‰ÂΔ ’øÓ ‹ª ‹≈‰’≈Δ ˘ √ºÓfi‰ Á∂ È≈Ò

«¬’≈¬Δ-B: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ÒØÛ
J √øÚ∂ÁΔ ‹ª ÌΩ«Â’ ‹±Âª- Ó√ÒÈ √∞‰Èª ‹ª «ÁÃÙ Á∞ÏÒÂ≈, ‹Ø ¿∞È∑ª˘ √’±Ò «Úº⁄ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ ÈØ‡
√’Á≈ ‘À
J √ø⁄≈ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª- ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ «Ú¡’Â ‹ª Á∞√∂ ’Δ ’«‘ ‘∂ ‘È ˘ √ºÓfi‰≈
J «⁄«’Â√≈ ‹ª «√‘Â ÁΔ ‘≈ÒÂ - ‹Ø «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ Âº’Δ ˘ ‘ΩÒΔ ’ «ÁøÁ≈ ‘À ¡Â∂/‹ª «¬Ò≈‹ Ù≈«ÓÒ
‘À ‹Ø ¿∞√Á∂ ‹ª ¿∞√ÁΔ «√º«÷¡≈ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘ÀÕ
Ïº⁄∂ Úº÷ Áª ¿∞μÂ∂ Âº’Δ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡Â∂ Úº÷ Úº÷ ÂΔ’ª ÚÒØ∫ ¿∞‘ √ÌÂØ∫ ÚËΔ¡≈ «√º÷Á∂ ‘ÈÕ «√«÷¡’ «¬√
˘ «¬√ ÂΔ’∂ È≈Ò «Ë¡≈È «Úº⁄ º÷Á∂ ‘È «’ «‹Ú∂∫ ˙‘Ø ¡≈Í‰∂ Í≈· ˘ ¡≈ÔØ«‹Â ’Á∂ ‘È ¡Â∂ ÍÛ∑≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
Ïº⁄∂ ËΔÓΔ ÍÃ◊ÂΔ «√‹Á∂ ‘È ‹ª «¬º’ ÷∂Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ’«·È≈¬Δ Ò¬Δ Ú≈Ë± ÓÁÁ «ÁºÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ‹ª √ÎÒ
‘Ø‰ Ò¬Δ ¡Òº◊ Í≈·ª ÁΔ ÓºÁÁ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ÍÃ≈¬ΔÓΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ˜±Â √∞Ì≈¡, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‹ª √≈Ó≈‹’ ’«·È≈¬Δ
√ΔÕ √Ó∞º⁄∂ H% ÒØ’ª ÂØ∫ ÿº‡ ÌΩ«Â’ ±Í «Úº⁄ ÿº‡ Ì≈ Á∂ «Ú’Òª◊ √Δ,«‹Ú∂∫ «’
√Δ’ ‹ª √øÚ∂ÁΔ «Ú’Òª◊, «‹√˘ Ó∞„ÒΔ ÒØÛ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ
B.D «ÚÙ∂ Ù «Ú«Á¡’ ‹±  Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À ’ ‡ (¡À √ .¬Δ.¡À È .‚Δ.¬∂ . ) (Special
Educational Needs and Disability Act (SENDA))
‹ÁØ∫ ¡ÍÚ‹È Á≈ ‹Ø÷Ó «Úº⁄ ¡≈Ï≈ÁΔ Á∂ ¡≈√Í≈√ √≈«‘Â ÁΔ ‹ª⁄ ‘Ø¬Δ Âª «¬‘ √ÍºÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À «’ ÷Ø‹ ¡Â∂
ÈΔÂΔ Í≈· Á∂ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ˜Ø «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ˜±Â ÁΔ ¡ÚË≈‰≈Úª Á∂ «Úº⁄ ‘ÀÕ Ú‰È’Â≈ Á∂ ±Í
«Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ «¬√ ÍÃÌ∞ÂÚ ÍÃ⁄ºÒÂ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª «ÚË≈¬Δ „ª⁄∂ Á∞¡≈≈ ÍÃÏ«ÒÂ
’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ È∂ ÁØ √øÌ≈«Ú’ ÍÃÂΔ√ÍË≈ „ª⁄∂ ˘ «¬’º·∂
«Ò¡≈¿∞‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‘À, Í ÈΔÂΔ ¡√ÎÒ ‘Δ ‘À ¡Â∂ ÿ‡È≈ «Úº⁄ «¬º’ ◊ÛÏÛΔ Ï‰≈¬Δ ‘À ¡Â∂ ’˘È Á≈
Â∞’Û≈ ‹Ø «Ú¡’ÂΔ◊Â ÁΔ ÍÃ⁄ºÒÂ √ø√«’ÃÂΔ ˘ ÏÁÒÈ Ò¬Δ Ï‘∞Â ÊØÛ≈ ’øÓ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ
¡≈ÂÓ’∂∫Á«Â, √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‹ª √∞Ì≈¡ Ó∞Ù«’Òª (¡À√.¬Δ.ÏΔ.‚Δ) Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ ÚºËÁΔ
«◊‰ÂΔ Ó≈«Í¡ª, «√«÷¡’ª, ‹ª Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ÍºË ÁΔ ‘Â≈Ù≈ ÍÀÁ≈ ’ ‘Δ ‘ÀÕ
¡Í≈‘‹Â≈ ˘ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡«Ë’≈ ¬∂‹∂∫‚∂ ÚÒØ∫ ‹∂‘Û≈ «’ √ø⁄È≈ÂÓ’ ÂÏÁΔÒΔ È≈Ò ¡’ÙÓ ÒØ’ª Ò¬Δ «‹¡≈Á≈
ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ √Ó≈ÈÂ≈ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ ’ÁÓ ¡º◊∂ ÚË‰ «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ«¬‘ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ «Ú’Òª◊
ÒØ’ª ÁØ¡≈≈ ¡È∞ÌÚ ’ΔÂΔ ◊ΔÏΔ,‘≈ÈΔ,¡Â∂ √≈Ó≈‹’ Ï≈¬Δ’≈‡ ¿∞È∑ª Á∂ Á∞ÏÒÂ≈ ‹ª «⁄«’Â√≈ ÙÂª Á∂ «¬º’
Ò≈˜ÓΔ ÈÂΔ‹∂ Á∂ ¡Ë≈ ¿∞μÂ∂ È‘Δ∫ √ÓfiÁΔ √◊Ø∫ Í«¡≈Ú‰ Ï≈Ë≈ÚªÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ¿∞Í‹Δ ‘ÀÕ
‚Δ.‚Δ.¬∂. Á≈ «Ú√Ê≈ ’‰ Ò¬Δ ¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂. Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ √∂«‡ø◊ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’È È≈Ò
«¬‘ ¡≈√ «Ú¡’Â ’ΔÂΔ √Δ «’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ «¬√ √∞Ì≈¡ ÚÒØ∫ «¬º’ «Ú’Ò«Í’ Ó≈‚Ò ÍÃÁ≈È ’∂◊≈Õ«¬√ Ó≈‚Ò
«Úº⁄ ˜Ø «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ √∞Ë≈ Á∂ ÍÃÂΔÓ≈È ÂØ∫ ‘º‡ ’∂ «¬º’ √Ó≈«‹’ ¿∞√≈Δ ÚºÒ √’ ◊∂¡≈ ‘À,«‹ºÊ∂ ¡Í≈‘‹Â≈
Ï≈‘Δ Ú≈Â≈ÚÈ ’≈Èª Á≈ «¬º’ ¿∞ÂÍ≈Á ‘À ‹Ø «√º«÷¡≈ ¡Â∂ «√º÷‰ Ò¬Δ ∞’≈Ú‡ ÍÃ√Â∞Â ’Á≈ ‘ÀÕ ‚Δ.‚Δ.¬∂.
Á∂ ¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂. Á∂ Â∂‘Â, ¡«‹‘∂ ÍÃ≈ÚË≈È «Ú’Òª◊ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «¬º’ ’≈˘ÈΔ ¡«Ë’≈
‘ØÚ∂◊≈Õ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ «¬√ «¬ø‡À’«‡Ú Ó≈‚Ò ÚÒØ∫ ÂØ∫ ¿∞Í‹È≈ √≈ÚÌΩ«Ó’ «‚‹≈«¬È Á∂ «√ºËªÂª «Úº⁄ «¬º’

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÚºËÁΔ ∞⁄Δ √ΔÕ

«√÷‰ ¡Â∂ Ú≈Â≈ÚÈ Á∂ «√÷ªÁ± «ÌøÈÂ≈ Ò¬Δ √≈ÚÌΩ«Ó’ «‚‹≈«¬È Á∂ √øÍ’ Ò¬Δ Í±∂ «‚‹≈«¬È ÁΔ «ÚËΔ
«Úº⁄ ’Ø«ÙÙ ’È≈ ⁄≈‘∞øÁΔ ‘À Èª «’ ÓΩ‹±Á≈ ¡Â∂ ¡’√ ¡„∞’Ú∂∫ ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ √Ó≈È ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ
’È≈Õ‹ÁØ∫ «√º÷∂¡≈ Ò¬Δ ‹≈Δ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À Âª «¬√ ’Ø√ Á∂ «‚‹≈«¬È ¡Â∂ «Ù’Ù‰ «ÚËΔ¡ª Ò¬Δ √Ó≈Ú∂ÙΔ
(⁄º’ÚÂΔ) ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘Ø √’Á≈ ‘À
ÈØ∂‡√ ¡Í≈‘‹Â≈ Ì∂ÁÌ≈Ú ¡À’‡ (‚Δ.‚Δ.¬∂.) È∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ √≈Ó≈‹’ Ó≈‚Ò ¿∞μÂ∂ ‹Ø «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
B. ‘∂· «Ò÷∂ Ú≈’ª «Ú⁄Ø∫ √‘Δ ◊ÒÂ ⁄∞‰Ø:
(i) «¬º’ ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ., «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ √ÏøËÂ √∂Ú≈Úª Á∂ ÍÃÁ≈È ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ÍÃÌ≈Ú
«Úº⁄ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(ii) ¡Í≈‘‹Â≈ Ì∂ÁÌ≈Ú ¡À’‡ (‚Δ.‚Δ.¬∂.) È∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ √≈Ó≈‹’ Ó≈‚Ò ¿∞μÂ∂ ‹Ø «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
(iii) Ïº⁄∂ «‹√ ÂΔ’∂ È≈Ò «√÷Á≈ ‘À ¿∞√∂ ‘Δ Á ¡Â∂ ÂΔ’∂ «Úº⁄ Âº’Δ ’Á≈ ‘ÀÕ
B.E «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ÁΔ «¬º’ ÙÃ∂‰Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹Â≈ (Disability as a
Category of Special Educational Needs)
‘≈Òª«’ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ (¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂.) ˘ ÁØ ¡Òº◊ ÚÀ⁄≈«’ ÁÃÙ«‡’Ø‰
ÁΔ Â‹Ó≈ÈΔ ’È Ò¬Δ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, «¬‘ √ÍºÙ‡ ‘À «’ «¬º’ Ó≈‚Ò Á±‹∂ È≈ÒØ∫ ‘≈ÚΔ ‘ÀÕ ¡Í≈‘‹Â≈ ˘
«ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ «¬º’ Í‘Ò± Á∂ ±Í «Úº⁄ «⁄Â«Â ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ÙÏÁª Á∂ ÍÃÔØ◊ «Úº⁄ Ú≈’¯Â≈ «¬º’ Úº‚Δ
Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈ √’Á≈ ‘ÀÕ«ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª «¬º’ «ÈÙ«⁄Â „ª⁄≈ Í∂Ù’Á≈ ‘À ‹Ø √’±Òª ¡Â∂ ÈΔÂΔ «ÈÓ≈Â≈Úª
Á∂ «¬º’ ÏΩ«Ë’ √‘±ÒÂ ÷∂Â Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ √’Á∂ ‘ÈÕ⁄≈‘∂ ‹Ø ÚΔ ’≈È ‘ØÚ∂, «¬√ Ó≈È«√’Â≈ ˘
ÏÁÒÈ≈ ¡Ω÷≈ ‘À ¡Â∂ «¬√ √Ó∂∫ ¿∞μÊ∂ ’Ø¬Δ √ø’∂Â È‘Δ∫ ‘À «’ ¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂. «¬º’ √Ê≈¬Δ ÍÃÌ≈Ú Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
ÍΔ¡√È Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ «Úº⁄ ’¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Ë≈È≈ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª, √∞Ì≈¡ «Úº⁄ Ó∞Ù«’Òª
¡Â∂ «√º÷‰ ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ’∞ºfi ¡≈Ë≈ È≈Ò ‹∞Û∂ ‘∂ ‘ÈÕ«Î ÚΔ «¬‘ ÍÃÓ≈‰ ‘À «’ ¡√Δ
√ÓΔ«÷¡’ ’ «’ Áº√«¬¡≈ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ÁΔ ÙÃ∂‰Δ Á∂ ¡øÁ ¿∞μÊ∂ Úº÷Δ¡ª ˜±Âª, Úº÷≈
«Ú«Á¡’ ¡È∞ÌÚ ¡Â∂ Úº÷≈ È«Â‹∂¡ª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ ‹Ú≈È ÒØ’ª Á∂ √ÍÙ‡ ¿∞Í √Ó±‘ ‘ÈÕ
«Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ Ò∂ÏÒ ¡È∞√≈ «¬º’ √Ó±«‘’≈È Á≈ «¬º’ √øÌ≈«Ú’ ÈÂΔ‹≈ ‘À «’ ¡ËÓ
ÿ‡‰ª Ú≈ÒΔ ¡Í≈‘‹Â≈ Ú≈Ò«¬¡≈ ÁΔ¡ª ‹±Âª «ÚÙ∂Ù ±Í «Úº⁄ √«ÓºÒÂ Ï‰ ‹ªÁΔ¡ª ‘È «‹Ú∂∫ ÈΔÂΔ¡ª Á∂
Ï‘∞ÓÂ ÁΔ¡ª ‹±Âª ÚÒØ∫ ÍÃ∂«Â ‘È,ÓÂÒÏ «’ Ïº⁄∂ «‹øÈ≈ ÁΔ¡ª ¿∞Á≈Ú≈ÁΔ «√º÷‰ ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª ¡Â∂ ˙‘Ø «‹øÈ≈
ÁΔ¡ª √≥Ì≈ÚΔ Ó∞Ù«’Òª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ Ó∞Ù«’Òª ‘∞øÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬‘ ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ ¿∞Ò∂÷ÈΔÔ ‘À, «’
AD-AI ’Ø√ ¡Â∂ ÔØ◊Â≈ √∞Ë≈ ÁΔ ‚Δ¡ÀÎ¬Δ¡À√ «ÍØ‡ ¿∞μÂ∂ ’Ø¬Δ «Ú’Òª◊ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á≈ ⁄⁄≈ È‘Δ∫ ‘À,«√Î
«ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ Ú≈Ò∂ ‘Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘È (¡Â∂ ¿∞‘ «’√∂ ÚΔ AA Ó≈ÓÒ∂ ÁΔ ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ «ÍØ‡ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ∞Í ÚÒØ∫
È‘Δ∫ «Á÷≈«¬¡≈ ‘∂)Õ ¿∞μÊ∂ «‹ºÊ∂ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ √øÁÌ «Úº⁄ ≈Ù‡Δ Í≈«·¡⁄«¡≈
Á∂ C ÍºË Á∂ ‘∂·ª ’øÓ ’ ‘∂ ÒØ’ª Á∂ È≈Ò Ï≈Ï ‘Ø‰≈ «Ú÷≈¬Δ «ÁøÁ∂ ‘À «’ «‹øÈª ÁΔ¡ª ˜±Âª ÍÃ√Â≈«ÚÂ ÍÚ∂Ù

«¬’≈¬Δ-B: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ÒØÛ
ÍºË «‚ÍÒØÓ≈ ÚÒØ∫ Ó∞Ò≈’≈Â ’ΔÂΔ ‹≈‰◊Δ¡ªÕ AD-AI √Ó±‘ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ’ΩÙÒ Ò¬Δ √’≈Δ «⁄º‡≈ ÍºÂ «√º÷‰ ÈØ‡
ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ú≈È ÒØ’ ‹Ø «√º«÷¡≈, Ø‹◊≈, ‹ª ¡«Ë¡≈ÍÈ (¡ÀÈ¬Δ¬Δ‡Δ) «Úº⁄ È‘Δ∫ ‘È, Á∂
√øÁÌ È≈Ò «⁄º‡≈ ÍºÂ Ù∞± «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ¡Â∂ Ó∞’ÂΔ ÁΔ ¡≈Ùø’≈ «Úº⁄ ‹ª «√º÷‰ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰
¡ÚØË «Úº⁄ «¬º’ ¡øÂ ’Á≈ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’, «√º÷‰ ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª ¡Â∂ «Ú’Òª◊ Ú≈Ò∂ ‹Ú≈È ÒØ’ª Á∂ Ï≈¡Á «Úº⁄
’¬Δ √øÁÌ Á∂ È≈Ò ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ È≈Ò ‹Ú≈È ÒØ’ª, Í«Ì≈Ù≈Úª Ï≈∂ √ÍÙ‡Â≈ Á∂ ¡‰‘Ø∫Á Á≈
√∞fi≈¡ Ï‰≈ ‘∂ ‘ÈÕ
‹ÁØ∫ ¡≈Íª «¬‘ √≈¯ ’È≈ ⁄≈‘ª◊∂ «’ ¡√Δ∫ «√÷Ò≈¬Δ Ó∞Ù’Òª ‹ª ¡Í≈‘‹Â≈ ¡Â∂ «Ú‘≈, Ì≈Ú≈ÂÓ’, ¡Â∂
√Ó≈‹’ Ó∞Ù’Òª Ú≈Ò∂ ÈΩ‹Ú≈È ÒØ’ª «Ú«Á¡’ Â‹«Ï¡ª ¡Â∂ ‹ΔÚÈ ÓΩ«’¡≈ Á≈ √∞Ë≈ ’È Ò¬Δ ’ΔÂΔ ‹≈È
Ú≈ÒΔ Í«‘Ò ˘ Í±≈ √ÓÊÈ «ÁøÁ∂ ‘ªÕ «¬√ «Ú⁄≈ Á≈ ¡√ÒΔ Ëº’ «¬‘ ‘À «’ «¬‘ ÈΩ‹Ú≈È ÒØ’ ÷≈√ «Ú«Á¡’
‹±Âª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ «¬º’ «‘º√∂ ÂØ∫ ‘Δ Ï‰∂ ‘ÈÕ ˙‘ ÈΔÂΔ¡ª «‹‘ÛΔ¡ª «¬‘Èª ÈΩ‹Ú≈È≈ Ò¬Δ ¿∞«⁄Â ‘Ø‰,
˙‘ Á±√∂ «Ú’Òª◊ Ò¬Δ „∞º’ÚΔ¡ª È≈ ‘Ø‰Õ Á¡√Ò «Ú‘≈, Ì≈Ú≈ÂÓ’, ¡Â∂ √Ó≈‹’ Ó∞Ù’Òª È≈Ò ’ΔÂΔ
◊¬Δ Í¤≈‰, «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á≈ Ú÷≈È ’È Ò¬Δ ’ΔÏΔ ÂΔ’≈ ‘ÀÕ
‡≈√’ ¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂. ’Δ ‘À? «¬√Á∂ ’≈‹ Áº√ØÕ

C. ¡È∂’ «Ú’ÒÍ Ú≈Ò∂ √Ú≈Ò :
√‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) ¡Í≈‘‹Â≈ ˘ .............. «Ú«Á¡’ ‹±Âª Á∂ «¬º’ Í‘Ò± Á∂ ±Í «Úº⁄ «⁄Â«Â ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ
(¿) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (¡) Î∂Ó ’≈‹ (¬) Í≈Ú≈ËÈ (√) ¡Í≈‘‹Â≈
(ii) Í‘∂‹◊ «√÷Ò≈¬Δ Ó∞Ù’Ò ˘ ............ Ïº«⁄¡ª ˘ Ó∞º„ÒΔ «√º«÷¡≈ ‹±Âª Ò¬Δ «ÁºÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ
(¿) C@% (¡) BA.E% (¬) BI% (√) H%
(iii) .............. ÈΩ‹Ú≈È √øÚ∂ÁΔ ‹ª ÌΩ«Â’ ‹±Âª Ò¬Δ «Ú’Òª◊ Ïº¤∂ √’±Òª ‹≈È ’≈Ò‹ «Úº⁄ ‘ÈÕ
(¿) H@% (¡) I@% (¬) GI% (√) EI%
(iv) ’∞º¤ √≥√Ê≈Úª ¡Â∂ ............... ¡√≈Ë≈È «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÒØÛΔ∫ÁΔ¡ª «√º«÷¡’ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ √÷Â
¡È∞Ù≈ÙÈ «Ú’ÒÍ ÍÃÁ≈È ’Á∂ √ÈÕ
(¿) «ÚÙ∂Ù √’±Ò (¡) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (¬) «Ú’≈Ù√ΔÒ Á∂Ù (√) ¡È∞Ù≈ÙÈ
B.F √≈ªÙ (Summary)
J «¬√ «¬’≈¬Δ «Úº⁄ ¡√Δ∫ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔÕ
J ‡Δ⁄∂ ‹ª ¿∞Á∂Ù «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¡«Ë¡≈Í’ «ÈË≈«Â ’Á∂ ‘ÈÕ
J ¡≈Íª «Ú¡ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó, ÷≈√ «Ú«Á¡’ ‹±Âª, ¡Í≈‘‹Â≈ ’≈˘È Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
J ¬Δ.¡≈¬Δ.ÍΔ. Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ ÔØ◊Â≈ √∂Ú≈ Á∂ C@ «ÁÈ Á∂ ¡øÁ «¬º’ √Ì≈ ‹∞ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
J Ï‘∞Â √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ÁΩ≈È «’√∂ Â∑ª ÁΔ «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª ‘Ø √’ÁΔ¡ª
‘ÈÕ
J ¿∞√ Ïº⁄∂ ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ‹±Â ‘À «‹√˘ «√÷Ò≈¬Δ Ó∞Ù’Òª, Ì≈Ú≈ÂÓ’ ¡Â∂ «Ú‘≈Δ Ó∞Ù’Òª,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «ÚÙ∂Ù «√÷Ò≈¬Δ Ó∞Ù’Òª, √øÚ∂ÁΔ ‹ª ÌΩ«Â’ ‹±Âª, ¡Â∂ √±⁄È≈ Ó∞Ù’Òª ‘ÈÕ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ «ÈÔÓ ¡Í≈‘‹Â≈ «ÚÂ’≈ ’≈˘È Á∂ «Úº⁄ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª
Ò¬Δ Î∂Ó ’≈‹ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
J ¡≈ÂÓ’∂∫Á«Â, √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‹ª √∞Ì≈¡ Ó∞Ù«’Òª (¡À√.¬Δ.ÏΔ.‚Δ) Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ
ÚºËÁΔ «◊‰ÂΔ Ó≈«Í¡ª, «√«÷¡’ª, ‹ª Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ÍºË ÁΔ ‘Â≈Ù≈ ÍÀÁ≈ ’ ‘Δ ‘ÀÕ
J ¡Í≈‘‹Â≈ ˘ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡«Ë’≈ ¬∂‹∂∫‚∂ ÚÒØ∫ ‹∂‘Û≈ «’ √ø⁄È≈ÂÓ’ ÂÏÁΔÒΔ È≈Ò ¡’ÙÓ ÒØ’ª
Ò¬Δ «‹¡≈Á≈ ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ √Ó≈ÈÂ≈ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ ’ÁÓ ¡º◊∂ ÚË‰ «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ
J ¡Í≈‘‹Â≈ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÂØ ¡Òº◊ ¡Òº◊ ⁄Δ‹ª È‘Δ∫ ‘È Í «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ‹±Âª Á∂
¡Í≈‘‹Â≈ Í«‘Ò± Â∂ Ï«‰¡≈ ‘ÀÕ
B.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ¡Í≈‘‹Â≈ : ÙΔ’ ‹ª «ÁÓ≈◊Δ ‘≈ÒÂ «‹√Á≈ ÓÂÒÏ Â∞√Δ∫ ¡≈Í‰∂ ÙΔ Á≈ ’Ø¬Δ «‘º√≈
¡≈√≈ÈΔ È≈Ò ‹≈È «ÏÒ’∞Ò ‘Δ «¬√Â∂Ó≈Ò È‘Δ∫ ’ √’Á∂Õ
J ‡∞º‡‰≈ : «ÙÂ∂, ⁄⁄≈ ‹ª ÍÃ‰≈ÒΔ ÁΔ ¡√¯ÒÂ≈Õ
J Í«‰≈Ó : «’√∂ Ú≈ÍΔ ⁄Δ‹ Á≈ ÈÂΔ‹≈Õ
J Í«‘Ò-’ÁÓΔ : «’√∂ Ó∞Ù’Ò ÂØ∫ È«‹º·È Á≈ ÈÚ≈ ÂΔ’≈Õ
B.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ ’Δ Ó∞Ù’Òª ‘È?
B. ‚Δ.‚Δ.¬∂. ’Δ ‘À? «Ú¡≈«÷¡≈ ’ØÕ
C. ¡À√.¬Δ.¡ÀÈ. ’Δ ‘À?
D. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Â∂ «¬º’ ÍÀ≈ «Ò÷Ø?
E. ¡Í≈‘‹Â≈ ’Δ ‘À?
¿∞μÂ : √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self-Assessment)
A. (i) «Ú‘≈ (ii) AF (iii) «Ï¡≈È (iv) ÍÃÏøË’Δ „ª⁄≈
B. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ◊ÒÂ
C. (i) ¿ (ii) ¬ (iii) ¬ (iv) ¿
B.I √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚∂ÈΔ¡Ò ÍΔ. ‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ.’≈¿±ÎÓÀÈ, ÍÀ¬Δ◊∂
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
B. ¬Δ.¡≈.¡≈¬Δ.√Δ. ’«≥◊‘≈¿±√ ¡≈È ‘À∫‚Δ’ÀÍ‚ ¡À∫‚ «◊Î‡‚ «⁄Ò‚È ∂√‡ØÈ ÚΔ.¬∂. :
«Ú˜∞¡ÒΔ ‘À∫ÁΔ’ÀÍ‚: «’∞¡≈«¬˜ √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈÒ «Ï’≈˜ ¡≈¯...¡À˜ Ò≈¬Δ«‡≥◊,
‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ ’À’‡√«‡º’√Õ

«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª
«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª ÈØ‡

(Special Education: Scope and Types)

C.A Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in India)
C.B Úº÷-Úº÷ Á∂Ùª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in Different Countries)
C.C «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Special Education)
C.D √≈ªÙ (Summary)
C.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
C.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
C.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Ì≈Â ¡∂Â ‘Ø Á∂Ùª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ ◊∞≥˜≈«¬Ù Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª «’√Óª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ È∂ ÚÂÓ≈È ÁΔ Â∑ª Ì±Â’≈Ò «Úº⁄ ’Á∂ ÚΔ √’≈Δ ¡Â∂ ˆÀ-√’≈Δ ¬∂‹≥√Δ¡ª
Á∞¡≈≈ «ÚÙ∂Ù ’Ø«ÙÙª ¡Â∂ ˆΩ ÁΔ ¡«‹‘Δ Ó≈Â≈ ÍÃ≈ÍÂ È‘Δ∫ ’ΔÂΔÕ ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ √Ó≈‹ Á≈ Úº¬Δ¬∂ «Úº⁄ ¡Â∂
ı≈√ ÂΩ “Â∂ Ó≈«Í¡ª Á≈ Úº¬Δ¬∂ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ÍÃÂΔ √Ó≈‹ ¡Â∂ √º«Ì¡Â≈ Á∂ «Ú’≈√ È≈Ò
ÂÏÁΔÒΔ ¡≈¬ΔÕ
Í«‘Ò∂ ÍÛ≈¡ «Úº⁄, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª È≈Ò ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ¡Â∂ «ÚØËÂ≈ Á≈ √Ò±’ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ ¿∞È∑ª ˘ “Ì◊Ú≈È
Á≈ Ú’” Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡Â∂ Ó≈«Í¡ª “Â∂ ÏØfi Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ ¡’√ ¿∞È∑ª ˘ Ó≈«Í¡ª Á∞¡≈≈ Ó≈ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈
√ΔÕ
¡◊Ò∂ ÍÛ≈¡ «Úº⁄, ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ˜ÂÈ Ù∞± ’ΔÂ∂ ◊¬∂Õ Í ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ‘≈‰Δ¡ª ÂØ∫ Úº÷
Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ ¿∞È∑ª ˘ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ √Δ «’ ¿∞‘ √≈Ë≈È √’±Òª «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á∂ ÔØ◊ È‘Δ∫ ‘ÈÕ
«¬√∂ Â∑ª, Í«‘ÒΔ Ú≈ Úº÷-Úº÷ Á∂Ùª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ¡Â∂ √≥√Ê≈Úª √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª, ‹Ø «’ ˆÀ
¡Í≈‘‹ √≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈«Í¡ª ÂØ∫ Úº÷ Ï‰ÈÕ
B@ÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ ¡ºË «Úº⁄, ÈÚΔ∫ √Ø⁄ ¡Â∂ ÈÚ∂∫ ¡«‘√≈√ È∂ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ÈÚ∂∫ ≈‘ ’ØÒ∑ «ÁºÂ∂Õ
«¬‘ Ó«‘√±√ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ «’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ Úº÷-«’√Ó Á∂ «Ú¡’ÂΔ È‘Δ∫ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ √Ó≈‹ Á∂ ‘Ø ÓÀ∫Ïª ÁΔ Â∑ª
¡Í≈‘‹ª ˘ ÚΔ √Ó≈È ÍÛ∑≈¬Δ, ’≥Ó ¡Â∂ √Ó≈‘ «Úº⁄ Í±È Ì≈◊ΔÁ≈ Á≈ ¡«Ë’≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÚΔ Í¤≈«‰¡≈ «◊¡≈ «’
¡Í≈‘‹, ı≈√’’∂ ¿∞‘ ‹Ø ¡Í≈‘‹ ÁΔ √≥‹ÓΔ «‚◊Δ Á∂ ‘ÒΔÓ ‘È ¡Â∂ ¡«√Ê ¡Í‘≈‹ ‘È, ¿∞È∑ª ˘ ¡≈Ó √’±Òª «Úº⁄

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¿∞Èª∑ Á∂ ˆÀ-¡Í≈‘‹ √≈ÊΔ¡ª È≈Ò «ÚÙ∂Ù ÓÁÁ ÍÃÁ≈È ’’∂ ÍÛ∑≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈, √Ó≈È √’±Òª «Úº⁄
ˆÀ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ È≈Ò ¡≈Ó «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ Ò¬Δ ı⁄ ¡Â∂ ⁄Ú∂˜ Á∂ Ó≈Ó«Ò¡ª «Úº⁄ «¬º’
¡≈«Ê’ Í‰≈ÒΔ Í≈¬Δ ◊¬Δ ‘ÀÕ «√º«÷¡’ª, ÔØ‹È≈’≈ª ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª Á∂ Ì≈◊ “Â∂ «¬‘ ¡«‘√≈√, Í¤≈‰ ¡Â∂ √Ø⁄
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¬∂’Δ«’Â «√º«÷¡≈ ˘ Ë≈È≈Â«Ó’Â≈ ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ ’∂◊ΔÕ
C.A Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in India)

«√º«÷¡’ √∂Ú≈Úª ˘ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «¬√ Ó≥‚ÒΔ Âº’ Úº‚∂ ÍºË “Â∂ Ú≈Ë≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ¡ÀÒΔÓÀ∫‡Δ ÌÂΔ Á≈
¡ÀÒΔÓÀ∫‡Δ ÍºË “Â∂ ’∞ºÒ Ïº«⁄¡ª Á∂ √≥Ï≥Ë «Úº⁄ «ÚÙÚ-«Ú¡≈ÍΔ’È @.@G% ‘ÀÕ ÌÂΔ Á≈ «¬‘ ¡≥’Û≈ ¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ. (AIIB) Á∂
¡È∞√≈ A% Ú«Ë¡≈Õ «¬‘ ÿº‡ ÌÂΔ ⁄Δ÷-⁄Δ÷ ’∂ Ì≈Â «Úº⁄ Òº÷ª ‘Δ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡’ ÓΩ«’¡ª Á∂ «¬È’≈
¡Â∂ ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ˘ Áº√ ‘Δ ‘À, Ì≈Ú∂∫ «’ Á∂Ù Á≈ √≥«ÚË≈È √≈∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃ≈¬ΔÓΔ ÍºË Âº’ Ò≈˜ÓΔ «√º«÷¡≈ ˘
Á√≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «ÚÙ∂Ù Ó≥‚ÒΔ «Ú⁄Ø∫ «˜¡≈Á≈ ‹ª Âª ÌÂΔ ’Á∂ ‘∞≥Á∂ ‘Δ È‘Δ∫ ‹ª «’√∂ «¬º’ ’≈‰ ’’∂ ‹ª ‘Ø ÷ÒØÂ
’’∂ Ï∂Á÷Ò/√’±Ò ¤º‚ «Á≥Á∂ ‘ÈÕ ¡Í≈‘‹ª ˘ «√º«÷¡≈ ÈÀ‡Ú’ «Úº⁄ «Ò¡≈¿∞‰ ÍÃÂΔ Óº·Δ Âº’Δ ÂÁ Á∂ «ÈÔ«ÓÂ √’±Òª
«Úº⁄ Í±≈ ’ΔÂ≈ Ò◊Ì◊ I@% Á∂ ÂºÊ Á∂ Ï≈Ú‹±Á «ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ ’Â≈Δ Ï≥ÁØÏ√Â ’≈‰ ‘ÀÕ
‡≈√’ ¡≥È∑∂ ÒØ’ ÍÛ∑Á∂ ¡Â∂ «Ò÷Á∂ «’Ú∂∫ ‘È?
C.B Úº ÷ -Úº ÷ Á∂ Ù ª «Úº ⁄ «ÚÙ∂ Ù «√º « ÷¡≈ (Special Education in Different

Countries)
’∞ºfi ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄∂ ‘∞≥Á∂ ‘È, Í ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª ˜±Âª ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ √∂Ú≈Úª ‘Ó∂Ùª È‘Δ∫ ‘∞≥ÁΔ¡ªÕ «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈ ÁΔ «¬«Â‘≈«√’ ‹Û∑ AIÚΔ∫ √ÁΔ «Úº⁄ Ô±Í ¡Â∂ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ «ÓÒΔÕ ÍÃ≈⁄ΔÈ √º«Ì¡Â≈ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹ª
Âª Ó≈ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ √Δ ‹ª ¿∞È∑ª È≈Ò ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ¡Â∂ ÏÁ√’±ÒΔ Á≈ Úº¬Δ¡≈ ¡Í‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ AIÚΔ∫ √ÁΔ ÂØ∫ Í«‘Òª
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ √ÚΔ«’ÃÂ, «’Í≈ Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª ¿∞Á≈‘Èª «ÓÒÁΔ √ÈÕ
¡Í‘≈‹ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù ÍÛ∑≈¬Δ ÍÁ≈È ’È Ò¬Δ AIÚΔ∫ √ÁΔ «Úº⁄ Ô±Í ¡Â∂ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ «ÚÚ√«ÊÂ ’Ø«ÙÙª Ù∞±
’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ Í ¡ÓΔ’Δ ÒØ’ ‹Ø Í«‘Òª-Í«‘Ò ¡Í≈‘‹ª ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò Ï≈∂ «⁄≥Â≈Â∞ √È ¿∞‘ Ô±Í «Úº⁄ ‘∞≥Á∂ «Ú’≈√ ÁΔ
‹≈‰’≈Δ º÷Á∂ √ÈÕ «¬ÊØ∫ Âº’ «’ ’∞ºfi ¡ÓΔ’Δ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ï≈∂ Ó∞„Ò≈ «◊¡≈È ÍÃ≈ÍÂ ’È Ô±Í Á≈ ÁΩ≈
’È ÚΔ ◊¬∂Õ «¬‘ «¬º’ ÂºÂ ‘À «’ Ô±ÍΔ ÚÀÁ Í«‘Òª-Í«‘Ò Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ï≈∂ «⁄≥Â≈Â∞ √ÈÕ «¬√∂
Â∑ª ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «˜¡≈Á≈ ¡≈≥Ì’ ’≥Ó ◊±≥◊∂ ¡Â∂ Ï«‘∂ Ïº«⁄¡ª Á∞¡≈Ò∂ ‘Ø‰ Òº◊≈Õ
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «Í¤Ø’Û «¬‘ È‘Δ∫ Á√≈¿∞∫Á≈ «’ TÔ±Í ⁄≥◊≈-¡ÓΔ’≈ Ó≈Û≈UÕ «¬‘ √º⁄ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄
Ó‘ºÂÚÍ±È «Ú⁄≈ Ô±Í ÂØ∫ ¡ÓΔ’≈ ÚºÒ ‹ªÁ∂ √ÈÕ Ï‘∞Â∂ Ô±ÍΔ ¡Â∂ ¡ÓΔ’Δ ÚÀÁ ¡Â∂ «√º«÷¡’ª È∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂
«Ú’≈√ «Úº⁄ Úº‚≈ ÔØ◊Á≈È Í≈«¬¡≈, «¬È∑ª «Ú⁄Ø∫ ’∞ºfi Ó≥È∂-ÍÃÓ≥È∂ ‘È:
(A) ‹∂.¡ÀÓ.‹Δ. «¬‡≈‚, ÚÀÁ (B) √≈Ó±«¬Ò «◊Ã‚Ò∂ ‘ØÚ

(C) ¬Δ. √∂◊±¬ΔÈ, ¡ÀÓ.¡≈. Á≈ ¡«Ë¡≈Í’ (D) ‡Δ.¡À⁄. ◊≈Ò≈¿±‚∂‡
(E) «√◊Ó∞≥‚ Î∂¿±‚ (F) «Î«ÒÍ ÍΔÈÒ
(G) ¡ÀÈ √±ÒΔÚÈ

«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª
ÈØ‡
ÈØ‡√ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «˜¡≈Á≈ ÓØ„Δ Ô±ÍΔ ÚÀÁ √ÈÕ
C.B.A Ô±Í «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in Europe)

‹∂.¡ÀÓ.‹Δ. «¬‡≈‚ Á≈ ÔØ◊Á≈È: «¬‡≈‚ ‹Ø «¬º’ ÎÃÀ∫⁄ ÚÀÁ ‘À, «˜¡≈Á≈ «¬«Â‘≈’≈ª «‹√ÂØ∫ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ
Ù∞±¡≈Â Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â ‘ÀÕ AIÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ Ù∞±¡≈Â «Úº⁄, «¬‡≈‚ È∂ «Ú‡’ È≈Ò Á∂ AA
ÂØ∫ AB √≈Ò Á∂ ‹≥◊ÒΔ Ó∞≥‚∂ ˘ ÍÛ∑≈«¬¡≈Õ Ó∞≥‚∂ ˘ ˜≈«‘ ÂΩ “Â∂ C ‹ª D √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó «Úº⁄ Áº÷‰Δ ÎÃª√ «Úº⁄ ¤º‚
«ÁºÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¿∞‘ «‹≥Á≈ «‘‰ Á≈ ÍÃÏ≥Ë ’Á≈ «‘≈ ‹Á Âº’ ¿∞‘ Î«Û∑¡≈ È≈ «◊¡≈Õ ‹Á ¿∞√˘ Î«Û∑¡≈ «◊¡≈
¿∞√ Ú’Â ¿∞‘ «Á÷ ¡Â∂ Úº¬Δ¬∂ ÂØ∫ ˜≈‰Úª «‹‘≈ ‘Ø «◊¡≈ √ΔÕ ¿∞‘ È≥◊≈, ◊≥Á≈, ‚«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ÏØÒ‰ ÂØ∫
¡√ºÊ √Δ ¡Â∂ ¿∞‘ ÌØ‹È ˘ √∞≥ÿ Á∂ ⁄∞‰Á≈ √ΔÕ «¬‡≈‚ ¿∞√˘ √≈Ë≈È È‘Δ∫ Ï‰≈ √’Á≈ √Δ Í ¿∞‘ È≈‡’Δ „≥◊
È≈Ò √Ï ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ «√º«÷¡’ „≥◊ Á∞¡≈≈ ¿∞√Á∂ Úº¬Δ¬∂ Á≈ √∞Ë≈ ’ΔÂ≈Õ
√∂◊±¬ΔÈ Á≈ ÔØ◊Á≈È: √∂◊±¬ΔÈ ˘ Ó≈È«√’ ÿ≈‡ Á∂ Ó‘≈È ¡«Ë¡≈Í’ Á∂ È≈Ó È≈Ò ÚΔ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ «¬‡≈‚
ÁΔ¡ª ÍÃ≈ÍÂΔ¡ª ÂØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘Ø’∂ ¿∞√È∂ ’Ó˜Ø-Ó≈È«√’Â≈ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ Í«‘Ò≈ ÍÏ«Ò’ √’±Ò AHCG «Úº⁄
ÍÀ«√ «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ≈Õ AHDF «Úº⁄ ¿∞√È∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈«È’ «ÚËΔ Á∞¡≈≈ «¬√Á≈ «¬Ò≈‹ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ
’Ò≈«√’ Í≈·Í∞√Â’ «¬‚Δ˙√Δ ÍÃ’≈«ÙÂ ’ΔÂΔÕ ¿∞√ÁΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ Ë≈È≈ Ïº⁄∂ ÁΔ «¬’√≈Â≈ ÌΩ«Â’, ¡’ÒΔ
¡Â∂ ÈÀ«Â’ «Ú’≈√ ÁΔ Âº’Δ ’È≈ √ΔÕ ¿∞√ÁΔ¡ª Â’ÈΔ’ª ¡Â∂ √Óº◊Δ Ï≈¡Á «Úº⁄ ‹≈‰Δ-Í¤≈‰Δ ÓØ∫‡À√Δ
«ÚËΔ Ò¬Δ ¡≈Ë≈ Ï«‰¡≈Õ √∂◊±¬ΔÈ ¡ÓΔ’≈ ⁄Ò≈ «◊¡≈ ¡Â∂ √≈Ó±«¬Ò ‘ØÚ È≈Ò «ÓÒ’∂ Ó≥Á-Ï∞ºËΔ¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈
Ò¬Δ ’≥Ó ’È Òº◊≈Õ
«‡≈‚, √∂◊±¬ΔÈ ÁΔ¡ª ¡È∞ÌÚΔ ÷Ø‹ª ¡Â∂ ≈‹ ÍÒ‡≈ «Ú⁄≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ’≈ÓÔ≈ÏΔ¡ª AIÚΔ∫ √ÁΔ ÁΩ≈È, ‹Ø «’
¡‹Ø’Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ÈΔ∫‘ ‘È, ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘È:
(A) Ó≥Á-Ï∞ºËΔ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â «‘Á«¬Âª
(B) Ó≥Á-Ï∞ºËΔ¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡’ ’≈‹ª ÁΔ «Ë¡≈È È≈Ò ¡È∞’ÃÓ ÒÛΔ
(C) ¿∞Â∂‹Èª “Â∂ ˜Ø
(D) Ïº«⁄¡ª Á∂ Ú≈Â≈ÚÈ Á≈ √∞’ÙÓ ÍÃÏ≥Ë
(E) √‘Δ ¡Á≈’≈Δ Ò¬Δ Â∞≥Â «¬È≈Ó
(F) «ÚÚ‘≈«’ ‘∞Èª Ò¬Δ ¿∞√Â≈ÁΔ
(G) «¬º’ Ô’ΔÈ «’ ‘ «¬º’ ¿∞μ⁄ ÍºË “Â∂ √≥ÌÚ ÂΩ “Â∂ «√«÷¡’ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
(H) «¬º’ ’ÍÒÈ≈ «’ ‘ Ïº⁄≈ ’∞ºfi ÍÁÚΔ Âº’ √∞Ë≈ ’∂◊≈
«¬‡≈‚ √≈‹Δ Ô≥Âª Á≈ ÓØ„Δ √Δ, √∞Ì≈ÚΔ ±ÍªÂÈ Â’ÈΔ’ª Á≈ ’≈„Δ, Í«‘ÒΔ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? Ï≈‰Δ «ÚÙ∂Ù, ◊±≥«◊¡ª ÁΔ ˜∞Ï≈ÈΔ «√º«÷¡≈ Á≈ «√‹‘≈ ¡Â∂ Ó≥ÁºÏ∞ºËΔ ¡Â∂ √Δ’
¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «ÍÂ≈ √ΔÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ C.B.B ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in America)

«¬‘ √º⁄ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ ¡≈≥Ì’ ’≥Ó Ô±Í «Úº⁄ ‘∞≥Á≈ √ΔÕ Í ¿∞Ê∂ Ï‘∞Â∂ ¡ÓΔ’Δ ÚΔ √È «‹È‘ª
È∂ Ó∞„Ò∂ √≈Òª ÁΩ≈È ÔØ◊Á≈È Í≈«¬¡≈ √ΔÕ
Ò±¬Δ√ Ï∂Ò Á≈ ÔØ◊Á≈È: Ò±¬Δ√ Ï∂Ò ¡≥«È∑¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úº⁄ «¬º’ √Ì ÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±È ¡≥’Û≈ √ΔÕ
Ï∂Ò, ‹Ø ¡≈Í‰∂ Ï⁄ÍÈ «Úº⁄ «¬º’ Á∞ÿ‡È≈ ’≈‰ ¡≥È∑≈ ‘Ø «◊¡≈ √Δ, ¿∞√È∂ ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ ÍÛ∑≈¬Δ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ
ÁΔ «¬º’ ’ÃªÂΔ’≈Δ ÍÃ‰≈ÒΔ Á≈ «Ú’≈√ ’ΔÂ≈Õ Ï∂Ò «ÚËΔ ¡‹∂ ÚΔ ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ ÍÛ∑≈¬Δ-«Ò÷≈¬Δ ÁΔ √Ì ÂØ∫
¿∞«⁄Â «ÚËΔ Ó≥ÈΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
‘ØÚ Á≈ ÔØ◊Á≈È: √±ÒΔÚÈ ‘ØÚ Á≈ «Ú«Á¡≈Ê‰ √ΔÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ¡«Ë¡≈Í’ª ÁΔ¡ª «√÷Ò≈¬Δ «ÚËΔ¡ª ÂØ∫ Ï‘∞Â
ÍÃÌ≈«ÚÂ √ΔÕ ‘≈Òª«’, ¿∞‘ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ √Δ, ¿∞‘ ‘∂ÒÈ ’∂Ò ÁΔ ¿∞√Â≈Á ÁΔ √∂Ú≈ ’ÁΔ √ΔÕ ‘∂ÒÈ ’∂Ò
«¬º’ Ï«‘≈-¡≥È∑≈-⁄∞ºÍ √ΔÕ √±Ò∂ÚÈ ÁΔ¡ª ¡«ÍÂ ’Ø«ÙÙª È∂ «¬º’ ‘À≈ÈΔ‹È’ ÈÂΔ‹≈ «Ò¡≈ √’ÁΔ¡ª √ÈÕ
‘∂ÒÈ È∂ fi‡Í‡ ⁄Δ˜ª Á∂ È≈Ó ¡Â∂ ¿∞√Á∂ ¡≈√Í≈√ Ú≈Â≈ÚÈ «Úº⁄ ‘∞≥ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ «√º÷‰≈ Ù∞± ’ «ÁºÂ≈Õ
¿∞√È∂ A@ √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó «Úº⁄ T‘∞‰-ÓÀ∫-Ï∂‹≈È-È‘Δ∫U ’«‘‰≈ «√º÷ «Ò¡≈ √ΔÕ Ï≈¡Á «Úº⁄ ¿∞‘ ◊ÃÀ˜±¬∂‡ ‘Ø¬Δ ¡Â∂
¿∞√È∂ «¬º’ Úº‚Δ √≥«÷¡≈ «Úº⁄ «’Â≈Ïª «Ò÷Δ¡ªÕ
◊ÀÒΔ¿±‚∂‡ Á≈ ÔØ◊Á≈: ÊØÓ√ ‘ØÍ«’≥È ◊ÀÒΔ¿±‚∂‡ ˘ Ï«‘«¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ‚±≥ÿΔ «ÁÒ⁄√ÍΔ √ΔÕ ¿∞√È∂
‘≈‡ÎØ‚ «Úº⁄ AHAG «Úº⁄ Ï«‘«¡ª Ò¬Δ Í«‘Ò≈ ¡ÓΔ’È «ÈÚ≈√Δ √’±Ò √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ≈Õ Ú≈«Ù≥◊‡È ‚Δ.√Δ.
«Úº⁄ TÁ≈ ◊ÀÒΔ¿±‡ ’≈Ò‹U ¿∞√Á∂ √ÈÓ≈È «Úº⁄ º÷∂ È≈Ó Ú≈Ò≈ Ï«‘«¡ª Ò¬Δ ’∂ÏÒ «¬‘Δ ’≈Ò‹ ‘ÀÕ
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰: (Self Assessment)
A.÷≈ÒΔ Ê≈Úª ÌØ:
(i) ................... ˘ Ó≥Á Ï∞ºËΔ ¿Í≈‘‹ª Á∂ ¡«Ë¡≈Í’ Á∂ È≈Ó È≈Ò ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(ii) .................., ‹Ø ¡≈Í‰∂ Ï⁄ÍÈ «Úº⁄ «¬º’ Á∞ÿ‡È≈ ’≈‰ ¡≥È∑≈ ‘Ø «◊¡≈ √Δ, ¿∞√È∂ ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ
ÍÛ∑≈¬Δ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ ÁΔ «¬º’ ’ÃªÂΔ’≈Δ ÍÃ‰≈ÒΔ Á≈ «Ú’≈√ ’ΔÂ≈Õ
(iii) ......................... È∂ ‘≈‡ÎØ‚ «Úº⁄ AHAG «Úº⁄ Ï«‘«¡ª Ò¬Δ Í«‘Ò≈ ¡ÓΔ’È «ÈÚ≈√Δ √’±Ò
√Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ≈Õ
(iv) ¡Í‘≈‹ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù ÍÛ∑≈¬Δ ÍÁ≈È ’È Ò¬Δ AIÚΔ∫ √ÁΔ «Úº⁄ Ô±Í ¡Â∂ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄
................. Ù∞± ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ªÕ
(v) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ «¬«Â‘≈«√’ ‹Û∑ AIÚΔ∫ √ÁΔ «Úº⁄ .................. «Úº⁄ «ÓÒΔÕ
C.C «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Special Education)

¡º‹-’ºÒ∑, «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ¡ª ˜±Âª ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ
«¬º’ ‹«‡Ò «ÚÚ√Ê≈ ‘ÀÕ «¬Ê∂ «Â≥È «’√Ó ÁΔ¡ª √‘≈«¬Â≈Úª ÓΩ‹±Á ‘È: «√ºËΔ¡ª √∂Ú≈Úª, ¡«√ºËΔ¡ª ‹ª √Ò≈‘’≈Δ
√∂Ú≈Úª ¡Â∂ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈ÚªÕ
«√ºËΔ¡ª √∂Ú≈Úª ı∞Á «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò ’≥Ó Á∞¡≈≈ ‘≈Ò≈Â ‹Ø ¿∞È∑ª ˘ √’±Ò «Úº⁄ ‘∂‡ª √∞º‡Á∂ ‘È ¿∞È∑ª ÁΔ
≈‘Â ‹ª √‘Δ ’È Ò¬Δ ‹ª «‹‘ÛΔ Âº’Δ ¿∞‘ √’±Ò «Úº⁄ ’Á∂ ‘È ¿∞√˘ √∞¡≈‰ ‹ª Â∂˜ ’È Ò¬Δ ÍÃÁ≈È
’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹Ø «’ √≥’∂ÂΔ Ì≈Ù≈ ÁΔ ÚÂØ∫ Ò¬Δ Ï«‘≈ ‘À ÁΔ «√º«÷¡≈, «¬º’ ÍÛ∑≈¬Δ
¡Í‘≈‹Â≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «ÚËΔ Á≈ ¿∞ÍÔØ◊ ’’∂ ÍÛ∑‰ Á∂ Ò¬Δ ‹ª ¡Ò‹∂Ï≈ ’È

«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª
Á∂ Ò≈Δ ÍÃ«ÂÚ≈Ù≈ÒΔ ⁄ΩÊ≈-◊Ã∂‚ «√º«÷¡’ª Á∞¡≈≈ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª √∂Ú≈Úª ÁΔ «√ËΔ ¿∞Á≈‘‰ ‘ÀÕ ÈØ‡
¡«√ºËΔ¡ª ‹ª √Ò≈‘’≈Δ √∂Ú≈Úª ’Ò≈√±Ó ¡«Ë¡≈Í’ª ¡Â∂ ‘Ø ‹Ø ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò Úº‚∂ ¡√∂
ÂØ∫ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª ˜±Âª ˘ Í∞≈ ’È ÒΔ ’≥Ó ’ ‘∂ ‘È ˘ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ ¡«Ë¡≈Í’
˘ ÓÁÁ ’ÁΔ ‘À, «’ ÍÛ∑‰ ÁΔ ÍÛ∑≈¬Δ ¡ÔØ◊Â≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ ÍÛ∑≈¿∞‰ ÁΔ ⁄≥◊Δ «ÚËΔ ÁΔ Í¤≈‰ ’È≈
‹ª ¡«Ë¡≈Í’ ˘ «Á÷≈¿∞‰≈ «’ «¬º’ √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ Ó∞Û-¡Ú√Ê≈ «Úº⁄ «’Ú∂∫ «Ò¡≈¿∞‰≈
‘À, «¬‘ ¡«Ë¡≈Í’ª ¡Â∂ ‘Ø Ó≈«‘ª Á∞¡≈≈ ÍÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ¿∞Á≈‘‰ª ‘ÈÕ
√≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª «ÚÙ∂Ù «ÈÍ∞≥È «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∞¡≈≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «√ºË∂ ÂΩ “Â∂ ‹ª ¿∞È∑ª ˘ ‹Ø ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò ’≥Ó ’Á∂ ‘È, ˘ ¡«√ºË∂ ÂΩ “Â∂ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª «Úº⁄
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ¡˜Ó≈«¬Ù ¡Â∂ √Ò≈‘, √’±Ò √Ó≈«‹’ ’≥Ó, «√º«÷¡’/«’ºÂ≈Ó∞÷Δ ÊÀÍΔ, ÌΩ«Â’ «√º«÷¡≈ ¡Í‰≈¿∞‰≈,
√’±ÒΔ «√‘Â √∂Ú≈Úª ¡Â∂ ¡≈Ú≈‹≈¬Δ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª «Úº⁄ √‘≈«¬’ Â’ÈΔ’, «‹√ÂØ∫ Ì≈Ú ‘À ¡Í≈‘‹
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª ’≈‹Δ ÔØ◊Â≈Úª ÁΔ √ªÌ ‹ª √∞Ë≈ Ò¬Δ √Ó≈È «Â¡≈ ’È≈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ ¿∞Á≈‘‰
Ò¬Δ, «Ï‹Ò¬Δ √≥⁄≈ Ô≥Â Á∂ Ï≥ÁØÏ√Â ˘ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
√∂Ú≈ ÁΔ¡ª «’√Óª ‹Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ ¡≈Í‰∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘È, ¿∞‘ ¡≈Í‰Δ¡ª
ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ¡ª ˜±Âª Á∂ ÍºË Á∂ ¡È∞√≈ Úº÷∂Ú∂∫ ‘ÈÕ ∞‹◊≈ Á∂‰ ÁΔ «’«¡≈ Úº÷-Úº÷ ‘≈Ò≈Âª Ò¬Δ Úº÷-Úº÷
‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ ’Á∂-’Á≈¬Δ∫ Ïº⁄∂ ¿∞È∑ª ˘ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ ˜≈Δ «√º«÷¡’ ‹Ó≈Âª ÂØ∫ Ï≈‘ ÒÀ‹≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ’Á∂-’Á∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÂØ∫ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ √≈ËÈ ’Ó«¡ª ÁΔ ÚÂØ∫ √’±Ò «ÁÈ Á∂ BA ÂØ∫ F@% ˜≈Δ
«√º«÷¡≈ ’Ò≈√±Ó Á∂ Ï≈‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’È Ò¬Δ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ª
√Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘È, «‹È∑ª «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ √’±Ò «ÁÈ Á∂ F@% ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ˜≈Δ ’Ò≈√±Óª ÂØ∫
Ï≈‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª ÍÃ≈ÍÂ ’ √’‰Õ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ ˜≈Δ ’Ò≈√ª «Úº⁄ Í≈‡-‡≈¬ΔÓ
«‘Á«¬Âª È≈Ò «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√±Óª ⁄ ‹ª ˜≈Δ √’±Ò ’À∫Íº√ “Â∂ Î∞ºÒ-‡≈¬ΔÓ «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ª «Úº⁄ «Ò¡≈Á≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
«¬ÊØ∫ Âº’ «’ ‹Á «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Î∞ºÒ-‡≈¬ΔÓ «ÚÙ∂Ù √∂Ú≈Úª ÁΔ ˜±Â ‘∞≥ÁΔ ‘À, ¿∞Ê∂ Úº÷-Úº÷ T√Δ«ÓÂ’≈ΔU
«‚◊Δ¡ª ‘ÈÕ ’∞ºfi «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ’Ò≈√±Óª «Úº⁄ ¡≈Í‰≈ √≈≈ Ú’Â ’º„Á∂ ‘ÈÕ ‘Øª ˘ «ÏÓ≈Δ
‹ª ‘Ø ÓÀ‚Δ’Ò √Óº«√¡≈Úª ’≈‰, ÿª ‹ª ‘√ÍÂ≈Òª «Úº⁄ ÍÛ∑≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡‹∂ ÚΔ Ï≈’Δ «ÈÚ≈√Δ (√≥√Ê’),
’Ò≈√ª ‹Ø «’ √Ê≈È’ √’±Ò «‹Ò∑≈ ÂØ∫ ⁄Ò≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È, ÁΔ √Ê≈ÍÈ «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «˜¡≈Á≈ √Δ«ÓÂ’≈Δ
√Ê≈ÍÈ «Úº⁄, «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÈÚ≈√Δ √’±Òª ‹ª √≥√Ê≈Úª «Úº⁄ «‘≥Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò ‹ª √≥√Ê≈ Á∂ ¡ÓÒ≈ ÓÀ∫Ïª
Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¡√Δ∫ √Ê≈ÍÈ≈ ÁΔ √Â«Â «‹√ «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘È ¡Â∂
¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ, ‹Ø ‘ √Ê≈ÍÈ «Úº⁄ ÍÛ∑Á∂ ‘È Á∂ ¡È∞Í≈Â ‹ª √≥«÷¡≈ “Â∂ ¡‹Ø’Δ «ÍØ‡ Á√≈¿∞∫Á∂ ‘ªÕ
‡∂ÏÒ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ÎΔ√ÁΔ ‹Ø ¤∂ Ó∞º÷ «√º«÷¡’ Ú≈Â≈ÚÈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
Ú≈Â≈ÚÈ «Ú«Á¡≈ÊΔ (%) Ú‰È
˜≈Δ ’Ò≈√ CCG «Ú«Á¡≈ÊΔ ˜≈Δ ’Ò≈√ª «Úº⁄ ¡≈Í‰Δ «√º«÷¡≈ ÁΔ
Ï‘∞ÓÂ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò «ÁÈ Á≈ BA%
ÂØ∫ ÿº‡ ˜≈Δ ’Ò≈√ª Á∂ Ï≈‘ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
«¬√ «Ú’ÒÍ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À ˜≈Δ ’Ò≈√ª «Úº⁄ Ïº⁄∂
ÁΔ Êª ¡Â∂ ˜≈Δ ’Ò≈√ «Úº⁄ Ïº⁄∂ ÁΔ Êª Á∂ È≈Ò-
È≈Ò ˜≈Δ ’Ò≈√ Á«Ó¡≈È «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ’È≈ ¡Â∂ ˜≈Δ ’Ò≈√ Á∂ Ï≈‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈

ÍÃ≈ÍÂ ’È≈Õ
√≈ËÈ ±Ó CD.F «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘È ¡Â∂
√’±Ò «ÁÈ Á∂ BA ÂØ∫ F@% Ò¬Δ ˜≈Δ ’Ò≈√±Ó Á∂
Ï≈‘ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√ «Úº⁄
Ù≈«ÓÒ ‘À ˜≈Δ ’Ò≈√ «Úº⁄ Í≈‡-‡≈¬ΔÓ
«‘Á≈«¬Âª È≈Ò √≈ËÈ ±Ó «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ
ÁΔ ÊªÕ
«ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ BE.B «Ú«Á¡≈ÊΔ √’±Ò «ÁÈ Á∂ F@% ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ˜≈Δ
’Ò≈√±Óª ÂØ∫ Ï≈‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª
¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ˜≈Δ
’Ò≈√ª «Úº⁄ Í≈‡-‡≈¬ΔÓ «‘Á≈«¬Âª ÚΔ ÍÃ≈ÍÂ ’
√Á’∂ ‘ÈÕ
Úº÷ √’±ÒΔ √‘±ÒÂª D.I √’±Ò «ÁÈ Á∂ E@% ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹Â≈
È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ Úº÷ ‚∂-√’±Òª «Úº⁄
«Ú«Á¡≈ÊΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª
ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
«ÈÚ≈√Δ √‘±ÒÂª @.H «Ú«Á¡≈ÊΔ ÍÏ«Ò’ ‹ª «Èº‹Δ «ÈÚ≈√ª “Â∂ ÍÏ«Ò’
ı«⁄¡ª “Â∂, √’±ÒΔ «ÁÈ Á≈ E@% ÂØ∫ «˜¡≈Á≈
«√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
ÿ È≈Ò ÏºË≈/ @.G «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘√ÍÂ≈Òª «Úº⁄ ‹ª ÿª È≈Ò ÏºË∂
‘√ÍÂ≈ÒΔ Ú≈Â≈ÚÈ ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ º÷∂ ‹ªÁ∂ ‘È ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self Assessment)
B. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”
(A) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ¡ª ˜±Âª ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ «¬º’
‹«‡Ò «ÚÚ√Ê≈ ‘ÀÕ
(B) «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹Ø «’ √≥’∂ÂΔ Ì≈Ù≈ ÁΔ ÚÂØ∫ Ò¬Δ Ï«‘≈ ‘À, «¬‘ ¡«√ºËΔ √∂Ú≈ ÁΔ ¿∞Á≈‘‰ ‘ÀÕ
(C) √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª «ÚÙ∂Ù «ÈÍ∞≥È «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∞¡≈≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «√ºË∂ ÂΩ “Â∂ ‹ª ¿∞È∑ª ˘ ‹Ø ˆÀ-
Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò ’≥Ó ’Á∂ ‘È, ˘ ¡«√ºË∂ ÂΩ “Â∂ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(D) √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª «Úº⁄ √‘≈«¬’ Â’ÈΔ’ Ù≈«ÓÒ È‘Δ∫ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(E) √≈ËÈ ±Ó √’±ÒΔ «ÁÈ Á∂ BA ÂØ∫ F@% Ò¬Δ ˜≈Δ «√º«÷¡≈ ’Ò≈√±Ó ÂØ∫ Ï≈‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È
’È Ò¬Δ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ

«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª
C.D √≈ªÙ (Summary) ÈØ‡

J «√º«÷¡’ √∂Ú≈Úª ˘ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «¬√ Ó≥‚ÒΔ Âº’ Úº‚∂ ÍºË “Â∂ Ú≈Ë≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ
¡ÀÒΔÓÀ∫‡Δ ÌÂΔ Á≈ ¡ÀÒΔÓÀ∫‡Δ ÍºË “Â∂ ’∞ºÒ Ïº«⁄¡ª Á∂ √≥Ï≥Ë «Úº⁄ «ÚÙÚ-«Ú¡≈ÍΔ’È @.@G% ‘ÀÕ
ÌÂΔ Á≈ «¬‘ ¡≥’Û≈ ¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ. (AIIB) Á∂ ¡È∞√≈ A% Ú«Ë¡≈Õ
J ¡Í≈‘‹ª ˘ «√º«÷¡≈ ÈÀ‡Ú’ «Úº⁄ «Ò¡≈¿∞‰ ÍÃÂΔ Óº·Δ Âº’Δ ÂÁ Á∂ «ÈÔ«ÓÂ √’±Òª «Úº⁄ Í±≈ ’ΔÂ≈
Ò◊Ì◊ I@% Á∂ ÂºÊ Á∂ Ï≈Ú‹±Á «ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ ’Â≈Δ Ï≥ÁØÏ√Â ’≈‰ ‘ÀÕ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ «¬«Â‘≈«√’ ‹Û∑ AIÚΔ∫ √ÁΔ «Úº⁄ Ô±Í ¡Â∂ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ «ÓÒΔÕ ÍÃ≈⁄ΔÈ √º«Ì¡Â≈
«Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹ª Âª Ó≈ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ √Δ ‹ª ¿∞È∑ª È≈Ò ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ¡Â∂ ÏÁ√’±ÒΔ Á≈
Úº¬Δ¡≈ ¡Í‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ AIÚΔ∫ √ÁΔ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ √ÚΔ«’ÃÂ, «’Í≈ Á∂÷Ì≈Ò
¡Â∂ «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª ¿∞Á≈‘Èª «ÓÒÁΔ √ÈÕ
J ’∞ºfi ¡ÓΔ’Δ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ï≈∂ Ó∞„Ò≈ «◊¡≈È ÍÃ≈ÍÂ ’È Ô±Í Á≈ ÁΩ≈ ’È ÚΔ
◊¬∂Õ
J «¬‘ √º⁄ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±È «Ú⁄≈ Ô±Í ÂØ∫ ¡ÓΔ’≈ ÚºÒ ‹ªÁ∂ √ÈÕ
J ‹∂.¡ÀÓ.‹Δ. «¬‡≈‚ Á≈ ÔØ◊Á≈È: «¬‡≈‚ ‹Ø «¬º’ ÎÃÀ∫⁄ ÚÀÁ ‘À, «˜¡≈Á≈ «¬«Â‘≈’≈ª «‹√ÂØ∫ «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈ ÁΔ Ù∞±¡≈Â Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â ‘ÀÕ
J √∂◊±¬ΔÈ ˘ Ó≈È«√’ ÿ≈‡ Á∂ Ó‘≈È ¡«Ë¡≈Í’ Á∂ È≈Ó È≈Ò ÚΔ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ √ΔÕ «¬‡≈‚ ÁΔ¡ª
ÍÃ≈ÍÂΔ¡ª ÂØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘Ø’∂ ¿∞√È∂ ’Ó˜Ø-Ó≈È«√’Â≈ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ Í«‘Ò≈ ÍÏ«Ò’ √’±Ò AHCG «Úº⁄
ÍÀ«√ «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ≈Õ AHDF «Úº⁄ ¿∞√È∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈«È’ «ÚËΔ Á∞¡≈≈ «¬√Á≈ «¬Ò≈‹ ¡Â∂
¡≈Í‰Δ ’Ò≈«√’ Í≈·Í∞√Â’ «¬‚Δ˙√Δ ÍÃ’≈«ÙÂ ’ΔÂΔÕ
J Ò±¬Δ√ Ï∂Ò Á≈ ÔØ◊Á≈È: Ò±¬Δ√ Ï∂Ò ¡≥«È∑¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ «¬«Â‘≈√ «Úº⁄ «¬º’ √Ì ÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±È
¡≥’Û≈ √ΔÕ Ï∂Ò, ‹Ø ¡≈Í‰∂ Ï⁄ÍÈ «Úº⁄ «¬º’ Á∞ÿ‡È≈ ’≈‰ ¡≥È∑≈ ‘Ø «◊¡≈ √Δ, ¿∞√È∂ ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ
ÍÛ∑≈¬Δ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ ÁΔ «¬º’ ’ÃªÂΔ’≈Δ ÍÃ‰≈ÒΔ Á≈ «Ú’≈√ ’ΔÂ≈Õ
J √±ÒΔÚÈ ‘ØÚ Á≈ «Ú«Á¡≈Ê‰ √ΔÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ¡«Ë¡≈Í’ª ÁΔ¡ª «√÷Ò≈¬Δ «ÚËΔ¡ª ÂØ∫ Ï‘∞Â ÍÃÌ≈«ÚÂ
√ΔÕ ‘≈Òª«’, ¿∞‘ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ √Δ, ¿∞‘ ‘∂ÒÈ ’∂Ò ÁΔ ¿∞√Â≈Á ÁΔ √∂Ú≈ ’ÁΔ √ΔÕ ‘∂ÒÈ ’∂Ò
«¬º’ Ï«‘≈-¡≥È∑≈-⁄∞ºÍ √ΔÕ
J ¡º‹-’ºÒ∑, «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ¡ª ˜±Âª ˘ Í±≈
’È Ò¬Δ «¬º’ ‹«‡Ò «ÚÚ√Ê≈ ‘ÀÕ «¬Ê∂ «Â≥È «’√Ó ÁΔ¡ª √‘≈«¬Â≈Úª ÓΩ‹±Á ‘È: «√ºËΔ¡ª √∂Ú≈Úª,
¡«√ºËΔ¡ª ‹ª √Ò≈‘’≈Δ √∂Ú≈Úª ¡Â∂ √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈ÚªÕ
J «√ºËΔ¡ª √∂Ú≈Úª ı∞Á «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò ’≥Ó Á∞¡≈≈ ‘≈Ò≈Â ‹Ø ¿∞È∑ª ˘ √’±Ò «Úº⁄ ‘∂‡ª √∞º‡Á∂ ‘È
¿∞È∑ª ÁΔ ≈‘Â ‹ª √‘Δ ’È Ò¬Δ ‹ª «‹‘ÛΔ Âº’Δ ¿∞‘ √’±Ò «Úº⁄ ’Á∂ ‘È ¿∞√˘ √∞¡≈‰ ‹ª Â∂˜
’È Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ
J ¡«√ºËΔ¡ª ‹ª √Ò≈‘’≈Δ √∂Ú≈Úª ’Ò≈√±Ó ¡«Ë¡≈Í’ª ¡Â∂ ‘Ø ‹Ø ˆÀ-Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò
Úº‚∂ ¡√∂ ÂØ∫ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª ˜±Âª ˘ Í∞≈ ’È ÒΔ ’≥Ó ’ ‘∂ ‘È ˘ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª
‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ
J √≥Ï≥«ËÂ √∂Ú≈Úª «ÚÙ∂Ù «ÈÍ∞≥È «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∞¡≈≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «√ºË∂ ÂΩ “Â∂ ‹ª ¿∞È∑ª ˘ ‹Ø ˆÀ-

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ó≈Ó±ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª È≈Ò ’≥Ó ’Á∂ ‘È, ˘ ¡«√ºË∂ ÂΩ “Â∂ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ √≥Ï≥«ËÂ
√∂Ú≈Úª «Úº⁄ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ¡˜Ó≈«¬Ù ¡Â∂ √Ò≈‘, √’±Ò √Ó≈«‹’ ’≥Ó, «√º«÷¡’/«’ºÂ≈Ó∞÷Δ ÊÀÍΔ,
ÌΩ«Â’ «√º«÷¡≈ ¡Í‰≈¿∞‰≈, √’±ÒΔ «√‘Â √∂Ú≈Úª ¡Â∂ ¡≈Ú≈‹≈¬Δ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
J «¬ÊØ∫ Âº’ «’ ‹Á «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Î∞ºÒ-‡≈¬ΔÓ «ÚÙ∂Ù √∂Ú≈Úª ÁΔ ˜±Â ‘∞≥ÁΔ ‘À, ¿∞Ê∂ Úº÷-Úº÷
T√Δ«ÓÂ’≈ΔU «‚◊Δ¡ª ‘ÈÕ ’∞ºfi «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ’Ò≈√±Óª «Úº⁄ ¡≈Í‰≈ √≈≈ Ú’Â
’º„Á∂ ‘ÈÕ ‘Øª ˘ «ÏÓ≈Δ ‹ª ‘Ø ÓÀ‚Δ’Ò √Óº«√¡≈Úª ’≈‰, ÿª ‹ª ‘√ÍÂ≈Òª «Úº⁄ ÍÛ∑≈«¬¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡‹∂ ÚΔ Ï≈’Δ «ÈÚ≈√Δ (√≥√Ê’), ’Ò≈√ª ‹Ø «’ √Ê≈È’ √’±Ò «‹Ò∑≈ ÂØ∫ ⁄Ò≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È, ÁΔ
√Ê≈ÍÈ «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «˜¡≈Á≈ √Δ«ÓÂ’≈Δ √Ê≈ÍÈ «Úº⁄, «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÈÚ≈√Δ √’±Òª ‹ª
√≥√Ê≈Úª «Úº⁄ «‘≥Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò ‹ª √≥√Ê≈ Á∂ ¡ÓÒ≈ ÓÀ∫Ïª Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
C.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J Ù∞±¡≈Â : «Ï≥Á± «‹√ÂØ∫ ’Ø¬Δ ⁄Δ˜ Ù∞± ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
J Ó≈«‘ : «¬º’ «Ú¡Â’Δ ‹Ø «’ ’≥Ó ‹ª ÍÛ∑≈¬Δ Á∂ ı≈√ ÷∂Â «Úº⁄ «ÈÍ∞≥È ‘ØÚ∂Õ
J ÔØ◊Á≈È : «’√∂ ’≈‰ ÁΔ ÓÁÁ Ò¬Δ «¬º’ ’≈Ú≈¬Δ ‹ª √∂Ú≈Õ
J ÊÀÍΔ : «¬º’ √Δ’ √Óº«√¡≈ ‹ª «ÏÓ≈Δ Á≈ «¬Ò≈‹
C.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. «’√∂ ÚΔ ÁØ ¡ÓΔ’Δ ÔØ◊Á≈ÈΔ¡ª Á∂ È≈Ó ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ ÔØ◊Á≈È Áº√ØÕ
B. ¡«√ºËΔ¡ª ‹ª √Ò≈‘’≈Δ √∂Ú≈Úª ’Δ ‘È?
C. Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ ’Δ √Ê≈È ‘À?
D. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ Ì≈◊Δ ÔØ◊Á≈È Áº√ØÕ
¿∞μÂ: √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self Assessment)
A. (A) √∂◊±¬ΔÈ (B) Ï∂Ò C) ÊØÓ√ ‘ØÍ«’≥È√
(D) «ÚÚ√«ÊÂ ’Ø«ÙÙª (E) Ô±Í
B. (A) √‘Δ (B) ˆÒÂ (C) √‘Δ (D) ˆÒÂ (E) √‘Δ
C.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚∂ÈΔ¡Ò ÍΔ. ‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ. ’≈¿±ÎÓÀÈ, ÍÀ¬Δ◊∂
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ., ¡∂ÒÈ ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂«¬≥È; √’Ø‡ ¡ÀÎ. ‹Ø‘È√È; √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ

«¬’≈¬Δ-D: ÙΔ’ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, √Á◊∞‰
«¬’≈¬Δ-D: ÙΔ’ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, √Á◊∞‰ ÈØ‡

(Physically Challenged: Definition, Types,
Characteristics)

D.A Í«Ì≈Ù≈ (Definition)
D.B ÙΔ’ ¡Í≈‘‹ Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Physical Disabilities)
D.C ÙΔ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡≈ Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of Physically Handicapped Children)
D.D √≈ªÙ (Summary)
D.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
D.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Question)
D.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄Δ¡ª Í«Ì≈Ù≈Õ
J √Δ’ ¡Í≈‘‹ Á∂ ÍÃ’≈ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈Õ
J √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √Á◊∞‰≈ Á≈ Ú‰ÈÕ
«¬º’ ⁄∞‰ΩÂΔ (¡Í≈‘‹Í∞‰≈) √ø⁄È≈ ¡Â∂ √Ó≈Ø‘ ÁΔ «ÈÍº÷ Í«Ì≈Ù≈ È∞’√≈È Á∂‰ Ú≈ÒΔ ‘∞øÁ∂ ‘ÀÕ ¿∞Á≈‘‰ Á∂
Ò¬Δ, «¬’ ¡º÷ «Úº⁄ È˜ Á≈ È∞’√≈È ⁄∞‰ΩÂΔ (¡Í≈‘‹Í∞‰≈) ‘ÀÕ «¬√ «Úº⁄ ’Ø¬Δ Ù≥’≈ È‘Δ∫ ‘À, «’ «¬º’ ¡º÷ª Ú≈Ò∂
¡≈ÁÓΔ ÚºÒØ∫ «ÁÃÙ ÷∂Â √‘∂‚ÈªÕ ¿∞√∂ Â∑ª ‘Δ, «¬º’ Ïº⁄≈ ‹Ø «¬º’ ’≥È ÂØ∫ Ï‘≈ ‘À ˘ «¬º’ ¡≈Ú≈‹ ÁΔ «ÁÙ≈ Á≈
ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ Ó∞Ù«’Ò ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ò∂«’È «¬√ ˘ T¡Í≥◊Â≈T Á∂ ±Í «Úº⁄ È‘Δ∫ Óø«È¡≈ ‹≈ √’Á≈Õ “¡Í≥◊Â≈“,
¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ¡Â∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â Â∂ √Ó≈‹ Á∂ √Ó∞º⁄∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ ÈÂΔ‹≈ ‘À ‹Ø «Ú¡’ÂΔ Á∂ «’«¡≈ÂÓ’ ÍºË ¿∞μÂ∂
«¬º’ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ÍÃÌ≈Ú Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª “⁄∞‰ØÂΔ“ ¡Â∂ “¡Í≥◊Â≈“ Á∂ «Úº⁄ Ì∂Á «¬ºÊ∂ „∞’Úª ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª,
√≈∂ ÓÀ‚Δ’Ò Í«Ì≈«ÙÂ ¡Í≥◊, ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ Á∂ ±Í ¡ÓÒ ’È≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ «¬º’ ¡øÈ∂ ¡≈ÁÓΔ Á∂ ¡Í≥◊ ‘Ø‰ ˘
¡Í≈‘‹ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «√¯ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ΩÙÈΔ Á∂ ‘≈Ò≈Âª ⁄ «¬º’ √Ë≈È ÓÈ∞º÷ Á∂ È≈Ò Ó∞’≈ÏÒ≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
Úº÷-Úº÷ ÍÛ≈¬Δ¡ª ÂØ∫ ÍÂ≈ ⁄Ò≈ ‘À «’ «’√ ‘ºÁ Âº’ «’√∂ ÚΔ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ˘ ÙΔ Á≈ √Ú≈ÓΔ ‘Ó∂Ù≈ ‘≈Ò≈Â ¿∞μÂ∂
«ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ ’∞ºfi ¡Í≈‘‹ ‘À ‹Ø Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ «¬º’ ¡Í≥◊Â≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’øÓ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞Á≈‘‰ Á∂
Ò¬Δ, ø◊ ¡øË≈ÍÈ «¬º’ È∂«Ú◊∂‡ ¡«Ë’≈Δ ‹ª «¬º’ ‚≈«¬Ú Ò¬Δ «¬º’ ¡Í≥◊Â≈ ‘À, Ò∂«’È √≈∂ Ò¬Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
«¬√ Â∑ª, «¬º’ ‘’Ò≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ √¯Ò «Ú«◊¡≈ÈΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À, Ò∂«’È ¿∞‘ «¬º’ ¡º¤≈ Ú’Â≈ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈Õ
ÏÙÂ∂ √∞‰Ú≈¬Δ Â∂ ÿº‡ Ï‘∂ ¡Â∂ √∂ÒÎ ÍÃØÍ∂Ò‚ ’∞√Δ¡ª Ò’«Ú¡ª ˘ ÍÃÁ≈È ’’∂, ’∞ºfi ¡Í≈‘‹ ˘ ÿº‡ ’ΔÂ≈ ‹≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ ¡√Δ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √≈∂ ÍÃ’≈ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’ª◊∂Õ «¬√ «Úº⁄ √Δ’
È∞’√≈È, «ÁÃÙ‡Δ, ÏÀ‘≈Í‰ ◊±◊
≥ Í
∂ ‰ ¡Â∂ ¡≈ÊØÍ«∂ ‚’ È∞’√≈È Á∂ √≈∂ ÍÃ’≈ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ
D.A Í«Ì≈Ù≈ (Definition)

√Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ ¡≈ÁÓΔ ¿∞‘ ‘∞≥Á∂ ‘È ‹Ø ◊À-√≥Ú∂ÁΔ ÌΩ«Â’ √ΔÓ≈Úª, Ô≈ÈΔ √ΔÓ≈ ‹Ø Èª «√¯ ¡º÷ª ‹ª
’øÈª, √◊Ø∫ ‘Ø ¡ø◊ª Á∂ «‹Ú∂∫ ¡ø◊, ‘º‚Δ¡ª, ‹ØÛª, ‹ª Óª√Í∂ÙΔ¡ª Á∂ ’≈È ‘Ø‰Õ
√Δ’ ⁄∞‰ØÂΔ «¬º’ √≥Ï≥«ËÂ ÍÃÂº÷ ⁄∞‰ØÂΔ ‘À ¡Â∂ «¬‘ «Ú◊Û∂ ‘Ø¬∂ √Δ ˘ √Ó≈‹ Á∂ Íº÷Í≈Â ’≈È ‘Ø «‹¡≈Á≈
‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Ú¡’ÂΔ ‹Ø ¡≈Ó ÓÈ∞º÷ ˜≈‘ È‘Δ∫ ‘∞øÁ≈ ‘À, ‹Ø ¡È∞’±ÒÂ≈ ˘ ¡Ω÷≈ Ï‰≈ ÒÀÁ≈ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ √Ó≈‹
«Ú’Òª◊Â≈ ˘ √ÚΔ’≈ ’È Ò¬Δ ’≈¯Δ ¡≈Ë∞«È’ ‘À ¡Â∂ «¬È∑ª ⁄∞ÈΩÂΔ¡ª Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’‰ Á∂ Ò¬Δ ÔÂÈ ’
«‘≈ ‘À, ‘∞‰-Âº’ ‘ ‹◊∑≈ «¬√ √‘±ÒÂª ‘ Êª È‘Δ∫ Í‘∞≥⁄Δ¡ª ‘ÈÕ
√’±Ò √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ «¬º’ ¡È∞’±ÒÂ≈ Á≈ ÂøÂ ‘À, «’¿∞∫«’ ¿∞È∑ª Á∂ ÚΔ Á±√«¡ª Úª◊± ¡≈Ó
«ÁÓ≈◊ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ¿∞È∑ª ÁΔ √Óº«√¡≈ √Δ’ „ª⁄∂ ÁΔ ‘À Â∂ Ï‘∞Â √≈∂ „≥◊ ¡Â∂ ¿∞Í’Èª ÚΔ ‘È ‹Ø ¿∞È∑ª ˘
Ú≈Â≈ÚÈ “⁄ Â≈ÒÓ∂Ò Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄ ¡≈√≈ Á∂ √’∂Õ «√«÷¡’ª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ’Ø√ «Úº⁄ ÚΔ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫
‹Ó≈Âª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Ò¬Δ ¿∞È∑ª ˘ «Â¡≈ «’Â≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ √’±Ò, «Èº’∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Ò¬Δ √Ó≈‹ ÁΔ √∂Ú≈ “⁄ «¬º’ √Ó≈«‹’ ıØ‹ Á∂ ±Í «Úº⁄
Ó≥«È¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
D.B √Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Physical Disabilities)
√Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ ÍÃ’≈ ‘∂· ¡È∞√≈ ‘È:
(i) ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ «Úº⁄ È∞’√≈È «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ «¬º’ ÍÃ’≈ ‘À, ‹Ø «’ ÒØ’ª ˘ √Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ Úº÷-Úº÷
ÍÃ’≈ Á∂ È≈Ò Ù≈«ÓÒ ’ ÒÀÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ÍÃ’≈ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ «Úº⁄ ¿∞ÍΔ ¡ø◊ «Ú’Òª◊Â≈, ÓÀÈ∞¡Ò
«ÈÍ∞‰Â≈ ¡Â∂ √ø‹Ø◊ «Úº⁄ √Δ Á∂ Úº÷∂ ¡ø◊ª Á∂ È≈Ò «Ú’Òª◊Â≈ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ «Úº⁄
«Ú’Òª◊Â≈ ‹ª Âª «¬º’ ‹øÓ‹≈Â ‹ª ¿∞Ó Á∂ È≈Ò ÍÃ≈ÍÂ √Óº«√¡≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ √Óº«√¡≈ ’∞ºfi Ø◊ª
Á≈ ÈÂΔ‹≈ ÚΔ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ «‹‘Û∂ ÒØ’ª ÁΔ √ø⁄È≈ «¬º’ ‡∞º‡Δ ‘Ø¬∂ «Íø‹ ÁΔ ‘À ¿∞‘ ÚΔ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ
«¬√ ÙÃ∂‰Δ «Úº⁄ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
(ii) ΔÛ∑ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ √º‡ «¬º’ ‘Ø ÈÂΔ‹≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ø ’Á∂ ’Á∂ ¡≈‹ΔÚÈ «Ú’Òª◊
Ï‰≈’∂ º÷ √’Á≈ ‘ÀÕ «Í≥‹ “Â∂ «¬√ Â∑ª ÁΔ √º‡ «‹¡≈Á≈Â ◊øÌΔ Á∞ÿ‡È≈Úª Á∂ ’≈È ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ΔÛ∑
ÁΔ ‘º‚Δ «Úº⁄ √º‡ Í±Δ ‹ª ¡Ë±Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ ¡Ë±Δ √º‡ Á∂ ÍÃ’≈ «Úº⁄, ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ
ÚÒØ∫ √≥’∂Â Í±Δ Â∑ª ÷ÂÓ È‘Δ∫ ‘∞≥Á∂, ‹ÁØ∫ «’ «¬º’ Í±Δ Â∑ª ı≈Ï √øÚ∂ÁΔ ¡ø◊ª «¬º’ Í±Δ √º‡ Á≈
ÈÂΔ‹≈ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ ‘Ø √’Á≈ ‘À ’Á∂-’Á≈¬Δ «’√∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ È∞’√≈È «¬º’
‹ÈÓ ÁØÙ ‘ØÚ∂Õ
(iii) «ÁÓ≈◊Δ «Ú’Òª◊Â≈ «¬º’ «Ú’Òª◊Â≈ ‘À ‹Ø «’ «ÁÓ≈◊ ÁΔ √º‡ Á∂ ’≈È «ÁÓ≈◊ «Úº⁄ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ «ÁÓ≈◊
ÁΔ √º‡ ÁΔ «‚◊Δ ‘Ò’∂, ÓºË ¡Â∂ ◊øÌΔ ÚÒØ∫ ÒÀ ’∂ ’ √’Á∂ ‘ªÕ ÓØ‡∂ ÂΩ ¿∞μÂ∂ «ÁÓ≈◊ ÁΔ¡ª √º‡ª Á∂
ÁØ ÍÃ’≈ ‘È, ¬∂’Ú≈«¬‚ «ÁÓ≈◊ √º‡ (¬∂ÏΔ¡≈¬Δ) ¡Â∂ «ÁÓ≈◊Δ √ÁÓ≈ √º‡ (‡ΔÏΔ¡≈¬Δ)Õ ¬∂’Ú≈«¬‚

«¬’≈¬Δ-D: ÙΔ’ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, √Á◊∞‰
«ÁÓ≈◊Δ √º‡ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ «¬º’ ÚøÙ≈È∞◊Â ÍÃ’≈ È‘Δ∫ ‘À, Ò∂«’È ‚Δ-‹∂È∂ÙÈ ‘À ‹Ø «’ ‹ÈÓ Á∂ ÈØ‡
Ï≈¡Á ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ √º‡ Á∂ ¡«‹‘∂ ’¬Δ Ó≈Ó«Ò¡ª Á∂ ’≈È ‘È ¡Â∂ «˜¡≈Á≈Â Ï≈‘Δ √ºΔ Á∂ ¡ø◊ª “Â∂
ÏÒ ÍÃÔØ◊ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ‡ÃÓÀ«‡’ «ÁÓ≈◊Δ √º‡ Á∂ ÈÂΔ‹∂ ’≈È Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ Ó≥ÁΔ ¡Â∂ ’∞ºfi
√∞Ì≈¡ ¡Ùª«Â ‘Ø ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
(iv) «ÁÃÙ‡Δ «Ú’Òª◊Â≈ √Δ’ È∞’√≈È Á≈ «¬º’ ‘Ø ÍÃ’≈ ‘ÀÕ «‹√ «Úº⁄ ‘‹≈ª ÒØ’ ‹Ø Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈
«Ú«ÌøÈ ¡≈Ó ÂØ∫ ◊øÌΔ È˜ ¡≈¿∞‰ Ú≈ÒΔ¡ª √º‡ª ‹ª ı≈ÏΔ ÂØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ «¬√ ÍÃ’≈ ÁΔ¡ª √º‡ª ÚΔ
’∞ºfi ◊øÌΔ √Óº«√¡≈ ‹ª Ø◊ª «‹Ú∂∫ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ È∂Â ·Ø’ Ø◊, «‹‘∂ ÍÀÁ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ È˜ È∞’√≈È
Á∂ ’∞ºfi ÍÃ’≈ «Úº⁄ ’≈ÈΔ¡ª ÷Ø∫⁄, ÙÚ∂ÂÍ‡Ò ¿∞μÂ∂ ÷Ø∫⁄, ÓË∞Ó∂‘ È≈Ò √ÏøËÂ ¡º÷ ÁΔ ‘≈ÒÂ, ÷∞Ù’
¡º÷ª ¡Â∂ ’ØÈΔ¡Ò «ÚË≈È Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ
(v) √∞‰Ú≈¬Δ «Ú’Òª◊Â≈ √Δ’ È∞’√≈È ÁΔ ÙÃ∂‰Δ ¿∞È∑ª ÒØ’≈ ˘ Ù≈«ÓÒ ’ÁΔ ÁÀ ‹Ø «’ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ‹ª
ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ Ï‘∂ ‘ÈÕ ‹Ø ÒØ’ ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ ÏØÒ∂ ‘È ¿∞‘ √∞‰Ú≈¬Δ √‘≈«¬Â≈ ÁΔ ÚÂØ ’‰ È≈Ò
√∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ˘ Á± ’ √’Á∂ ‘ÈÕ Ò∂«’È ‹∂ Ï‘≈ÍÈ Í±≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘À Âª «¬√ ÍÃ’≈ ÁΔ
‘≈ÒÂ ÚºË ÌÀÛΔ ‘ÀÕ
(vi) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «Ú’Òª◊Â≈ «¬º’ ÍÃ’≈ Á≈ √Δ’ È∞’√≈È ‘À ‹Ø ¿∞È∑ª ÒØ’ª «Úº⁄ ‹Ø «‚√Ò∂’√Δ¡≈
¡Â∂ ‘Ø Ï‘∞Â √≈Δ¡ª «√º÷‰ √≥Ï≥ËΔ Ó∞Ù’Òª ÓΩ‹±Á ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘ÈÕ ÍÛ∑È, «Ò÷‰, ¡Â∂ √∞‰È √≥Ï≥ËΔ
’«·È≈«¬¡ª Á≈ √≈Ó‰≈ «‚√Ò∂’√Δ¡≈ ÁΔ Â’ÒΔÎ ’’∂ ’È≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ÒØ’ª ˘ «¬‘ ‹± ÍÂ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ √Δ’ «Ú’Òª◊Â≈ ‘Ó∂Ù≈ «¬º’ ÙÂ
È‘Δ∫ ‘À «‹ºÊ∂ «¬º’ «ÈÙ«⁄Â ¡ø◊ Á∂ ’øÓËøÁ≈ ÏøÁ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À È‘Δ∫ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
Ò◊≈Â≈ ÁÁ ÚΔ ÿº‡ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ª «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ’≥Ó ’È ÁΔ ÙÓÂ≈ ÂØ∫ È’≈
√’Á≈ ‘ÀÕ
√ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self Assessment)
A. Ï‘∞ «Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ: ·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) .................. √º‡ «‹¡≈Á≈Â ◊øÌΔ Á∞ÿ‡È≈Úª Á∂ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
(’) ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ (÷) «Íø‹ (◊) √È≈Ô∞ (ÿ) ÂøÂ«’≈
(ii) .................. È˜ È∞’√≈È Á≈ «¬º’ ¡≈Ó ÍÃ’≈ ‘ÀÕ
(’) ¡Ω’∞Ò ‡ÃØÓª (÷) ◊Ò∂ Á∂ √ø’Ó‰ (◊) √’ÚΔ (ÿ) ÎΔÒ≈Δ«√√
(iii) .................. ÒØ’ «Úº⁄ √Δ’ È∞’√≈È ÚÂÓ≈È Á≈ «¬º’ ÍÃ’≈ ‘À, ‹Ø «‚√Ò∂’«√¡≈ ¡Â∂ ‘Ø Ï‘∞Â
√≈Δ¡ª «√º÷‰ √≥Ï≥ËΔ ’«·È≈«¬¡ª ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ
(’) «ÁÃÙ «Ú’Òª◊Â≈ (÷) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «Ú’Òª◊Â≈
(◊) √∞‰Ú≈¬Δ «Ú’Òª◊Â≈ (ÿ) «ÁÓ≈◊ «Ú’Òª◊Â≈
(iv) ................. Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ÷≈Ï ¡Â∂ ’∞ºfi √∞Ì≈¡ ¡Ùª«Â Á≈ ÈÂΔ‹≈ ‘ÀÕ
(’) ¬∂’Ú≈«¬‚ «ÁÓ≈◊Δ √º‡ (÷) ø◊ ¡øË≈ÍÈ
(◊) ‡Ã≈Ó∂‡Δ’Ò «ÁÓ≈◊Δ √º‡ (ÿ) ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ D.C ÙΔ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡≈ Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of Physically
Handicapped Children)
’¬Δ Ïº⁄∂ √Δ’ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ ‘≈Òª«’, «Ú’Òª◊ ¡≈Í‰∂ ‹ΔÚÈ ‹ª ’∞ÁÂΔ ÍÃÂΔÌ≈ ˘
√Δ«ÓÂ È‘Δ∫ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‹∂’ ¿∞È∑ª ˘ √ÓÊÈ ¡Â∂ ÍÃØÂ√≈«‘Â ·Δ’ „≥◊ È≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂Õ ‘≈Òª«’ √Δ’
±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ’∞ºfi ⁄∞ÈΩÂΔ¡ª √‘≈ÈΔ¡ª ÍÀ‰◊Δ¡ª, ¿∞È∑≈ ˘ «ÈÙ«⁄Â ‘≈Ò≈Âª «Úº⁄ ÍΔ¤∂ ‘º‡‰
ÁΔ Ï‹≈¬∂ ‘≈Ò≈Â ¡È∞√≈ „Ò‰ ¡Â∂ ¡È∞’±Ò Ï‰È≈ «√º÷‰≈ ÍÚ∂◊≈ Âª ‹Ø ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ √∞Í«È¡ª ˘ Í∞≈ ’È Á∂
ÔØ◊ Ï‰ ‹≈‰Õ
D.C.A √Δ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Physical Characteristics)
√Δ’ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √Ì ’∞ºfi ‘ºÁ Âº’ √Δ’ √ΔÓ≈Úª Á∂ È≈Ò ⁄∞‰ΩÂΔ «ÓÒÁΔ ‘ÀÕ ’¬Δ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫
«Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ Â≈ÒÓ∂Ò ÁΔ ’ÓΔ∫, ’Ó‹Ø Óª√Í∂ÙΔ¡ª, ’ÛΔ Óª√Í∂ÙΔ¡ª, ‹ª ’Ø¬Δ Óª√Í∂ÙΔ¡ª ÁΔ
Â≈’Â Èª ‘Ø‰ ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ √Δ’ Ê∂∂ÍΔ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ÿº‡ ¡Â∂ √Ó∂∫Â ¡Í≥◊Â≈ ÚΔ ‘ºÒ
’‰ «Úº⁄ ¡Í≥◊ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √‘≈«¬Â≈ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ √≈∂ ˜±Δ √Ó≈È ¡Â∂ √∞º«÷¡≈ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄
Ïº⁄∂ Á∂ √≥ÌÚ ±Í «Úº⁄ ÓØÏ≈«¬Ò ¡Â∂ ¡‹≈Á ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
D.C.B Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Emotional Characteristics)
«¬º’ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‘≈ÒÂ ¿∞μÂ∂ È˜ º÷‰≈ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈, ÍÚ≈ Á∂ ÓÀÏª,
ÁØ√Âª ¡Â∂ «√«÷¡’ª Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ ’¬Δ Ú≈ ÌΩ«Â’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Ú≈, ‘Â≈Ù≈, ◊∞º√≈ ¡Â∂ ¿∞Á≈√Δ ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ
’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ Ïº⁄∂ Á∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ “Â∂ ¡’√ «√ºË∂ √ÓÊÈ ¡Â∂ ÍÃØÂ√≈‘È Á≈ ¿∞√Á∂ ¡≈√Í≈√ Á∂
ÒØ’ª ÚÒØ∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∂ ÍºË ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ ¡‹∂‘∂ ÒØ’ ‹Ø ÷∞ºÒ∑∂ ÂΩ “Â∂ √Δ’ ±Í
ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ï≈∂ ◊ºÒ ’‰ Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’‰ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ Ó∞ºÁΔ¡ª ˘ ‘ºÒ ’‰Õ ’∞ºfi
Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄, «¬‘ Ïº⁄∂ Á∂ Ò¬Δ ˘ «⁄«’Â√’ ÂØ∫ ⁄Àº’ ’Ú≈¿∞‰≈ Î≈«¬Á∂ÓøÁ ‘∞≥Á≈ ‘À ‹ª ‹≈ÈÚª Á∂ ≈‘Δ∫ ÊÀ∂ÍΔ
«Úº⁄ ÒÀ‹≈‰≈ ‹ª √Δ’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ‹Ø ¡≈ÂÓ«ÚÙÚ≈√ ˘ ÚË≈¿∞∫ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
D.C.C «√º÷È ¡«ÌÒ’Ù‰ (Learning Characteristics)
‘≈Òª«’ √Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ È≈Ò ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ˘ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÚΔ «Ú’Òª◊ ‘∞≥Á∂ ‘È, ’∞ºfi Ïº⁄∂ Ó≈È«√’ ±Í
ÚÒØ∫ Ó‹Ï±Â ¡Â∂ «’√∂ ÚΔ Á±º‹∂ Ïº⁄∂ ÁΔ Â∑ª √ÓºÊ≈Ú≈È ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡Â∂
«√«÷¡’ √’±Ò «Úº⁄ ¿∞Â«’ÃÙ‡Â≈ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰ ¡Â∂
¡≈Í‰Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÍÃÂΔÌ≈ ¡Â∂ Â≈’Â Á≈ «◊¡≈È ‘ØÚ∂Õ ·Δ’ √ÓÊÈ ¡Â∂ ÍÃØÂ√≈‘È Á∂ È≈Ò √Δ’ ±Í ÚÒØ∫
«Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Á∂ √’±Ò «Úº⁄ √¯Ò ‘Ø‰ Â∂ ‘Ø √«‘Í≈·Δ¡ª ˘ Í≈ ’ √’‰Õ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ¡Â∂ «√«÷¡’ª ˘
Ïº⁄∂ ˘ ¿∞Í‘≈ √Ófi‰ ¡Â∂ «¬º’ √Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ ’≈È √ΔÓ≈ Èª Ï‰≈¿∞‰Õ
‡≈√’ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Ò¬Δ «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ‹ª Ïº⁄∂ Á∂ «Ú’≈√ ¿∞μÂ∂ È˜ º÷‰ Âª
‹Ø «¬º’ √Δ’ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¤∂ÂΔ ÂØ∫ ¤∂ÂΔ Í«‘⁄≈‰ ‹≈‰ ¡Â∂ ¿∞Í⁄≈ Á∂
«Ú’ÒÍ ÒºÌ‰Õ
B. ÷≈ÒΔ √Ê≈Èª ÁΔ Í±ÂΔ:

«¬’≈¬Δ-D: ÙΔ’ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, √Á◊∞‰
(i) ........................ Ï‘∞Â ⁄≥◊Δ Â∑ª √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≥◊ Ïº«⁄¡ª «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ‘Ø ÚΔ ¡Í≥◊Â≈ ÈØ‡
√ÓÔØÍ« ˘ ‘ºÒ ’È “⁄ √‘≈«¬’ ‘Ø‰Õ
(ii) .............. ¡Â∂.................. √’±Ò «Úº⁄ ¿∞Â«’ÃÙ‡Â≈ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊
Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÍÃÂΔÌ≈ ¡Â∂ Â≈’Â ˘ ÍÀÁ≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄, Ú∂÷‰≈ Ïº⁄∂ Ò¬Δ Î≈«¬Á∂ÓøÁ ‘À .............................. ‹ª ‹≈ÈÚª ‹ª √Δ’
◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ‘À ‘È«’ ¡≈Í‰∂ ¡≈ÂÓ«ÚÙÚ≈√ ˘ ÚË≈¿∞‰ Á∂ È≈Ò «¬º’ «⁄«’Â√≈ ÍØ◊≈Ó «Úº⁄
Á≈«÷Ò≈ «Ò¡≈Õ
D.D √≈ªÙ (Summary)

J √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ ¡≈ÁÓΔ ¿∞‘ ‘∞≥Á∂ ‘È ‹Ø ◊À-√≥Ú∂ÁΔ ÌΩ«Â’ √ΔÓ≈Úª, Ô≈ÈΔ √ΔÓ≈ ‹Ø Èª «√¯
¡º÷ª ‹ª ’øÈª, √◊Ø∫ ‘Ø ¡ø◊ª Á∂ «‹Ú∂∫ ¡ø◊, ‘º‚Δ¡ª, ‹ØÛª, ‹ª Óª√Í∂ÙΔ¡ª Á∂ ’≈È ‘Ø‰Õ
J ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ «Úº⁄ È∞’√≈È «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ «¬º’ ÍÃ’≈ ‘À, ‹Ø «’ ÒØ’ª ˘ √Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ Úº÷-Úº÷
ÍÃ’≈ Á∂ È≈Ò Ù≈«ÓÒ ’ ÒÀÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ÍÃ’≈ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ «Úº⁄ ¿∞ÍΔ ¡ø◊ «Ú’Òª◊Â≈, ÓÀÈ∞¡Ò
«ÈÍ∞‰Â≈ ¡Â∂ √ø‹Ø◊ «Úº⁄ √Δ Á∂ Úº÷∂ ¡ø◊ª Á∂ È≈Ò «Ú’Òª◊Â≈ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
J ΔÛ∑ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ √º‡ «¬º’ ‘Ø ÈÂΔ‹≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ø ’Á∂ ’Á∂ ¡≈‹ΔÚÈ «Ú’Òª◊
Ï‰≈’∂ º÷ √’Á≈ ‘ÀÕ «Í≥‹ “Â∂ «¬√ Â∑ª ÁΔ √º‡ «‹¡≈Á≈Â ◊øÌΔ Á∞ÿ‡È≈Úª Á∂ ’≈È ‘∞øÁΔ
‘À Õ
J «ÁÓ≈◊Δ «Ú’Òª◊Â≈ «¬º’ «Ú’Òª◊Â≈ ‘À ‹Ø «’ «ÁÓ≈◊ ÁΔ √º‡ Á∂ ’≈È «ÁÓ≈◊ «Úº⁄ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ «ÁÓ≈◊
ÁΔ √º‡ ÁΔ «‚◊Δ ‘Ò’∂, ÓºË ¡Â∂ ◊øÌΔ ÚÒØ∫ ÒÀ ’∂ ’ √’Á∂ ‘ªÕ ÓØ‡∂ ÂΩ ¿∞μÂ∂ «ÁÓ≈◊ ÁΔ¡ª √º‡ª Á∂
ÁØ ÍÃ’≈ ‘È, ¬∂’Ú≈«¬‚ «ÁÓ≈◊ √º‡ (¬∂ÏΔ¡≈¬Δ) ¡Â∂ «ÁÓ≈◊Δ √ÁÓ≈ √º‡ (‡ΔÏΔ¡≈¬Δ)Õ
J «ÁÃÙ‡Δ «Ú’Òª◊Â≈ √Δ’ È∞’√≈È Á≈ «¬º’ ‘Ø ÍÃ’≈ ‘ÀÕ «‹√ «Úº⁄ ‘‹≈ª ÒØ’ ‹Ø Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈
«Ú«ÌøÈ ¡≈Ó ÂØ∫ ◊øÌΔ È˜ ¡≈¿∞‰ Ú≈ÒΔ¡ª √º‡ª ‹ª ı≈ÏΔ ÂØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ «¬√ ÍÃ’≈ ÁΔ¡ª √º‡ª ÚΔ
’∞¤ ◊øÌΔ √Óº«√¡≈ ‹ª Ø◊ª «‹Ú∂∫ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ È∂Â ·Ø’ Ø◊, «‹‘∂ ÍÀÁ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ «Ú’Òª◊Â≈ √Δ’ È∞’√≈È ÁΔ ÙÃ∂‰Δ ¿∞È∑ª ÒØ’≈ ˘ Ù≈«ÓÒ ’ÁΔ ÁÀ ‹Ø «’ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ‹ª
ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ Ï‘∂ ‘ÈÕ
J √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «Ú’Òª◊Â≈ «¬º’ ÍÃ’≈ Á≈ √Δ’ È∞’√≈È ‘À ‹Ø ¿∞È∑ª ÒØ’ª «Úº⁄ ‹Ø «‚√Ò∂’√Δ¡≈
¡Â∂ ‘Ø Ï‘∞Â √≈Δ¡ª «√º÷‰ √≥Ï≥ËΔ Ó∞Ù’Òª ÓΩ‹±Á ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
J ’¬Δ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ Â≈ÒÓ∂Ò ÁΔ ’ÓΔ∫, ’Ó‹Ø Óª√Í∂ÙΔ¡ª, ’ÛΔ Óª√Í∂ÙΔ¡ª,
‹ª ’Ø¬Δ Óª√Í∂ÙΔ¡ª ÁΔ Â≈’Â Èª ‘Ø‰ ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ
J ’¬Δ Ú≈ ÌΩ«Â’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Ú≈, ‘Â≈Ù≈, ◊∞º√≈ ¡Â∂ ¿∞Á≈√Δ ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ ’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ Ïº⁄∂ Á∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’
«ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ “Â∂ ¡’√ «√ºË∂ √ÓÊÈ ¡Â∂ ÍÃØÂ√≈‘È Á≈ ¿∞√Á∂ ¡≈√Í≈√ Á∂ ÒØ’ª ÚÒØ∫ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø¬∂ ÍºË
ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
J «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡Â∂ «√«÷¡’ √’±Ò «Úº⁄ ¿∞Â«’ÃÙ‡Â≈ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ √Δ’
±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÍÃÂΔÌ≈ ¡Â∂ Â≈’Â Á≈
«◊¡≈È ‘ØÚ∂Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ D.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √ø⁄Úª : ÈÂΔ‹≈ ‘À «’ Ù’ÂΔ «Úº⁄ ÚºË ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
J ¡Í≥◊Â≈ : «¬º’ √Ê≈¬Δ √Δ’ ‹ª Ó≈È«√’ ‘≈ÒÂ ‘À «’ «¬‘ Ó∞Ù’Ò Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ
√Δ ‹ª ÓÈ ÁΔ «ÚÙ∂Ù «‘º√≈ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
J Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ : ÒØ’ª ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J √Δ’ : «¬º’ ÂΔ’≈ ‘À «’ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ √Δ Âª √◊Ø∫ ¡≈Í‰∂ ÓÈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
D.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. «‚√Ò∂’«√¡≈ ’Δ ‘À ?
B. È˜ È∞’√≈È Á∂ ¡≈Ó ÍÃ’≈ ’Δ ‘È ?
C. ¿∞«⁄Â ¿∞Á≈‘‰ Á∂ È≈Ò ÁΔÿ’≈«Ò’ «Ú’Òª◊Â≈ √Ófi≈˙Õ
D. «ÁÓ≈◊ ÁΔ √º‡ Á∂ ’≈È ’Δ ‘À ?
¿∞μÂ: √ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Answers: Self Assessment)
A. (i) (’) (ii) (◊) (iii) (÷) (iv) (◊)
B. (i) Í∞ÈÚ≈√ (ii) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈, «√«÷¡’, (iii) «⁄«’Â√’
D.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡, ¡À¯. ‹≈È√≥È;√∂◊ ÍÏÒΔÙ, «¬≥’.Õ
B. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ‚À«È¡Ò ÍΔ. ‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¬∂Ó. ’≈ÎÓÀÈ, Í∂‹Δ √Δ. Í∞«ÈÒ; ÍΔ¡√≥È
«√º«÷¡≈, «¬ø’.Õ
C. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: «Òø‚≈, ÚΔÒÓÙ∞√‡, ÍΔ¬∂⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ, ¬∂ÒÈ ‚Ï«Ò¿±. ÏÃΔ¿∞,
ÍΔ¬∂⁄.‚Δ., ¬∂È.√Δ.¡À√.ÍΔÕ

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ÈØ‡

’≈È, √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of
Physically Challenged)

E.A «ÁÃÙ ¡Í≈‘‹Â≈ (Visual Impairment)
E.B √∞‰È ¡Í≈‘‹Â≈ (Hearing Impairment)
E.C Ì≈Ù‰ ¡Í≈‘‹Â≈ (Speech Impairment)
E.D √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹Â≈ (¡≈ÊØÍ∂«‚’) (Physically Disability (Orthopedic))
E.E √≈ªÙ (Summary)
E.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
E.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
E.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J «ÁÃÙ È∞’√≈È √ºÓfi≈¿∞‰Õ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔÕ
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á≈ Ú‰È ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡≈ÊØÍ∂«‚’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈Õ
√≈‚Δ ¡≈Ï≈ÁΔ Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ì≈◊ ‘À (¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ ÂΔ‘ Òº÷ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈) ‹Ø ÿº‡ ‘À ¿∞È∑ª ÁΔ √ÓºÊ≈
˘ ÍÌ≈ÚΔ „ø◊ ÚÒØ∫ ‹ª √∞º«÷¡Â ±Í ÚÒØ∫ Ó≈‰’ ÷ÍÂ’≈ ¿∞ÂÍ≈Áª Á≈ ÚÂØ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ «¬√ ‘Ø √’Á≈ ‘À
‹ÈÓ Á∂ √Ó∂∫ ‹ª Á∞ÿ‡È≈ ‹ª Ø◊ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‘≈√Ò ’ Ò¬Δ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ ¿∞μÊ∂ «ÚÙ∂Ù Á≈ «¬º’ ‹ÏÁ√Â
«Ú«ÚËÂ≈ ‘À Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À, Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √øÔØ‹È ¡Â∂ «Ú’Òª◊ ÁΔ ◊øÌΔÂ≈,
¡√Δ √ÌÂØ∫ √Ω÷ ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ √ÏøËÂ ’ √º’Á∂ ‘ª È∞’√≈È ÁΔ ÍÃÓ∞º÷ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ Ú∂÷’∂ ÷ÍÂ’≈
¿∞ÂÍ≈Áª Á∂ ÚÂØ Ò¬Δ ÍÃÌ≈ÚÕ
J È∞’√≈È ÁΔ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ù∂«‰¡ª
J «ÁÃÙ‡Δ‘Δ‰
J √∞‰Ú≈¬Δ
J √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’/Ì≈Ù≈ ¡Í≥◊Â≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J √Δ’ ¡Íø◊Â≈
E.A «ÁÃÙ ¡Í≈‘‹Â≈ (Visual Impairment)

E.A.A Í«‘⁄≈‰ (Identification)
¡øÈª Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰: ¿∞‘ ¡≈’≈Ù √ºÓfi‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ È‘Δ∫ Á±Δ ˘ Á∂÷‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘À,
¡øË∂ ¡≈ÁÓΔ¡ª √Ê≈«È’¡ÚË≈‰≈ÚªÁΔ ÍÃÙø√≈ «Úº⁄ «¬º’ «ÚÙ∂Ù È∞’√≈È «Úº⁄ ‘ÈÕ ÏÒ≈«¬ø‚ ÒØ’ª ˘ ‹≈«‘≈
ÂΩ ¿∞μÂ∂ È˜ ÚÒØ∫ ‘Ø «¬øÁΔ¡ª Á∂ ÚÂØ Á∞¡≈≈ √Ê≈«È’¡ÚË≈‰≈Úª‹≈‰È∂Õ ¡øÈ∑≈ ’Á∂ ’Á∂ ’∞ºfi ÚΔ È‘Δ∫
Á∞¡≈≈ ¡≈’≈Ù Á∂ «¬º’ ÍÃÙø√≈ √Óª «¬‘ ’‰ Ò¬Δ Úº÷≈ Á±Δ ¿∞μÂ∂ ⁄Ò‰ Ò¬Δ ÒÀ∫Á≈ ‘À «Ú’«√Â ¡Â∂ ¤Ø‘ ¡Â∂
Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫Õ ¡≈«‚ÙÈ Ú√Âª ÁΔ «ÁÙ≈ Á∂ √∞≈◊ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À ‹Ø ¡≈Ú≈‹ Ï‰≈ ‘À, Ò∂«’È «¬‘ «¬√ Â∑ª
Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú√Âª Á≈ ’Ø¬Δ «Ú⁄≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ¤Ø‘-√ÏøËΔ ¡Â∂ ¡È∞ÌÚ ÁΔ ÒØÛ ‘∞øÁΔ ‘À È≈Ò «√ºË∂ Ú√Âª Á∂
¡≈√Í≈√ ‹ª √øÍ’ ¡øÁØÒÈÕ «¬√ ÍÃ’≈, √Ú◊Δ¬∂ «È’≈¡Ω∫ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á± ÁΔ¡ª Ú√Âª, Ï≈ÁÒª ¡Â∂ ∞÷, Á∂
±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ Í‘≈Ûª ¡Â∂ ‘Ø Ì±◊Ø«Ò’ «¬’≈«¬ÔØ∫ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ï‘∞Â Úº‚Δ Ú√Âª ‹ª
ÏÀ’‡ΔΔ¡≈ «‹Ú∂∫ √±÷Ó Ú√Âª ¡Â∂ È‘Δ∫ Óø«È¡≈ ’∂ÚÒ √≈ÁÃ«Ù¡ Á∞¡≈≈ «ÈÔØ«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ’
√’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ú√Âª ÚÒØ∫ ¬∂’√‡ÍÒ∂ÙÈ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ¡È∞ÌÚÕ
¤Ø‘ √ÏøËΔ Ì≈ÚÈ≈ Ó∞„ÒΔ «‹√ Â∑ª «Úº⁄ ¡ÚË≈‰≈Úª ÁΔ «¬º’ «’º√Ó ¡øÈ∑≈ Ïº⁄∂ Á∞¡≈≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ ‘∂ ‘ÀÕ ¤Ø‘
√ÏøËΔ Ë≈È≈ Á∂ ÁØ Úº÷≈ ÍÃ’≈, «√øÊ∂«‡’ ¤Ø‘ ¡Â∂ «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ ¤Ø‘ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «’ÃÂ«Ó ¤Ø‘ «¬º’
«Ú¡’ÂΔ ÁΔ ¤Ø‡Δ Ú√Âª Á∂ ¤Ø‘ √ÏøËΔ ¡ÈÚ∂Ù‰ ‹Ø ’≈¯Δ ¤Ø‡∂ ¤≈ ‘∂ ‘È ˘ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À «¬º’ ‹ª ÁØÈª
‘ºÊª ÚÒØ∫Õ ÏÁ«’º√ÓÂΔ ÚÒØ∫ √ÌÂØ∫ ÌΩ«Â’ Ú√Âª «√øÊ∂«‡’ ¤Ø‘ Ò¬Δ ÚΔ Úº‚∂ ‘È Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ «¬√ ÌΩ«Â’
Ú√Âª Ò¬Δ «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ ¤Ø‘ ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ ¤Ø‘ ¤± Ù≈«ÓÒ «¬º’
Ú√Âª Á∂ Úº÷∂ Ìº«‹¡≈ ’ΔÂΔ ¡Â∂ «Î Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ «¬√ Úº÷ Úº÷ «‘º√Δ¡ª Á≈ ¿∞√≈ΔÕ ¡ª÷Ø∫Ú≈Ò≈ ‹ÁØ∫ «’
«Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ Úº÷≈ Ú√Âª ‹ª «¬º’ ⁄Δ˜ Á∂ ’∞ºfi «‘º√Δ¡ª Á∂ È≈Ò ‘Δ Ó≈ÈÂ≈ ‘À ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘À, ¡øÈ∑≈
«Ú¡’ÂΔ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ó≈ÈÂ≈ ‘À ’«Ó’ √Ø⁄Á≈ ‘ÀÕ «¬º’ ’«Ó’ „ø◊ ÚÒØ∫ Ë≈È≈ Ò¬Δ «¬‘ ÒØÛ ÍÃÂΔÏø«ËÂ ¡øÈ∑≈
Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√ÁΔ Á∞ÈΔ¡≈ Á≈ «¬º’ ÚÀ⁄≈«’ √ºÓfi ‘≈√Ò ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ
¿∞‘ ’øÓª ˘ √∞‰È «Úº⁄ Ï‘∞Â ¡º¤≈ ’ ‘∂ ‘ÀÕ ¿∞‘ ⁄È≈ÂÓ’Â≈ Á∂ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ¿∞μ⁄ √’ØÕ «¬√ ÍÃ’≈,
ÌÒ∂ ‘Δ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «Ú’≈√ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ Ï‘∞Â √≈∂ Úø«⁄Â ’ ‘∂ ‘È ¿∞‘ «Úº⁄ ’ ‘∂ ‘À ’¬Δ Ó≈¡ÈΔ¡ªÕ
ÈØ‡√ ¡øÈΔ¡ª Á∂ ÒØ’ª ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ «¬º’ Ú≈Ë≈ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ «Ú’«√Â «’¿∞∫«’ ¿∞È∑ª Á∂ ‘Ø
«¬øÁΔ¡ª ¿∞μÂ∂ «ÈÌÂ≈ «‹¡≈Á≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
E.A.B ’≈‰ (Causes)

«ÁÃÙ ¡Û⁄È Á∂ ’≈È ÁØÈª ¡≈È∞Úª«Ù’ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À
ÿ ‹ª ¡«Ì√‰ √Ó«√¡≈ÚªÕ ÍÃÓ∞º÷ ÿ √Ó«√¡≈Úª È˜ÁΔ’ È˜ ‘È, ¡Â∂ «ÁÃÙ«‡ÚÀÙø«Ó¡Õ È˜ÁΔ’ È˜,
‹ª «Úº⁄, «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÁÃÙ ¿∞μÂ∂ Ú∂÷ √º’Á∂ ‘È ∂∫‹ ÏøÁ ’Ø, Ò∂«’È «¬º’ Á±Δ ¿∞μÂ∂ ⁄Δ‹ª ˘ Á∂÷‰ «Úº⁄
Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ Ú∂÷∂ Ïº⁄Δ¡ª È˜ÁΔ’ È˜ Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ¡≈Ó ‘ÀÕ «√Î È˜ÁΔ’ È˜ Á∂

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
«ÚÍΔÂ ‘ÀÕ «ÁÃÙ«‡ÚÀÙø«Ó¡ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â ’∂∫Á«Â «⁄‘∂ √Ó«√¡≈ÚªÕ «¬√Ò¬Δ ‹ª Ë∞≥ÁÒ≈ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ÈØ‡
È˜Õ
E.A.C ¡ø«È¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Visually Impaired)
¡øÈª «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √∞Ì≈¡ √Ó«√¡≈Úª ÁΔ Â∑ª ’¬Δ √Ó«√¡≈Úª, «√º÷‰ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À, √Ó≈‹ ‹ª
√≈Ó≈‹’ √Ó≈ÔØ‹È ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ √Ê≈È ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈ÚªÕ ’∞ºfi √Ó«√¡≈Úª ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈-
«ÚÓÙ ’ ‘∂ ‘È ‘∂·ª:
(A) ◊ΔÏ ÷∞«Î¡≈: ¡È∞√øË≈È Á∂ «ÚÙÒ∂Ù‰ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ ¡øÈΔ¡ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ ◊ΔÏ Ï∞ºËΔ Á∂
Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ ¡ÈÚ∂Ù‰ «Úº⁄ ‘À, ¿∞‘ ‘À «¬‘ ÚΔ ¡ÚË≈‰≈ ◊·È «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ ÷∞«Î¡≈
ÍΔ’Ù‰Ø∫ «Úº⁄ ÷≈Ï È∞Ó≈«¬Ù «Úº⁄ «‹√Á∂ Í«‰≈Ó√Ú±ÍÕ ’∞ºfi ÍÃΔ÷¡≈ √±⁄È≈, «◊¡≈È ‹ª ¡È∞ÌÚ ÁΔ «‚◊Δ
ÚÒØ∫ «Ó«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ò¬Δ Ò∂«’È ¡øË∂ Ïº⁄∂, √’Ø«ø◊ ÁΔ «¬√ ÍºËÂΔ Á≈ «¬º’ Ï‘∞Â ÿº‡ ÍºË ÿº‡ ‘ÀÕ
(B) «√º«÷¡’ ÓøÁÂ≈: «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ◊ΔÏ ¡’≈Á«Ó’ ¿∞ÍÒºÏËΔ¡ª ‘À ‘ÈÌÒ∂ ‘Δ ¿∞‘ Úº‚∂ Á≈ ÚÂØ Ï∂Ò Á∂
ÍÃ’≈Õ ¿∞‘ ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ «¬º’ ÚÒØ∫ ÁØ √≈Ò ÚÒØ∫ ÓøÁ ‘Ø ⁄⁄≈ ’ ‘∂ ‘À ¡Â∂ ‘Ø Í≈«¬¡≈ «ÁÃÙ È∞’√≈È
‹≈‰’≈Δ ÁΔ ‘ΩÒΔ ¡«Ë◊‘‰ Ò¬Δ Ó∞º÷ ’≈’ ‘À, Ò∂«’È ‹ª⁄-ÍÛÂ≈ÒÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ ‘ΩÒΔ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂
«Ù’Ù‰ «Úº⁄ ’ÓΔ Á ÍÃ’«¡≈ÚªÕ
(C) ‘ΩÒΔ Ì≈Ù‰ «Ú’≈√: Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ¡øÈ∑≈ Ïº⁄Δ¡ª È’ÒΔ Á∞¡≈≈ Ì≈Ù‰ ÁΔ ’Ò≈ È‘Δ∫ √Δ÷ √º’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘
’∂ÚÒ «’ ¿∞‘ ’Δ √≈Ó≈«¬’ ¤Ø‘ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ÚÒØ∫ √∞‰È Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ √Δ÷ √º’Á∂ ‘ÀÕ ¡È∞√øË≈È Á∂ Ó≈«Ë¡Ó
ÚÒØ∫ «¬‘ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ ÙÏÁª Á∂ ¡«Ë◊‘‰ ¡øË≈ÍÈ ÚΔ ¡Û⁄È ÍÀÁ≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
(D) Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈: ¡√Δ ‹≈‰Á∂ ‘ª «’ Ù÷√Δ¡Â Á≈ «Ú’≈√ ÁØÈª ÚøÙ≈È∞◊Â ¡Â∂ Ù≈«ÓÒ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂
’≈’ªÕ «¬‘ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ «¬º’ √ø◊·È ¡≈Í‰∂ ‹ΔÚÈ ÚÒØ∫ √øÙØ«ËÂ ¡È∞ÌÚÕ ¡øÈª Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ò¬Δ, ‹ΔÚÈ Á∂
¡È∞ÌÚª ˘ ¡≈Í‰∂ ‘Δ ÂΔ’∂ ‘À ‹Ø Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È «Úº⁄ ‹≈‰≈ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ Úº÷ ‘ÀÕ
E.B √∞‰È ¡Í≈‘‹Â≈ (Hearing Impairment)

√∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ √∞‰È «Ú’≈ ÁΔ «‚◊Δ ÍÃ’≈ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À, ‹ÁØ∫ «’ Ï‘≈ÍÈ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «¬º’
’øÈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ◊ºÒÏ≈Â Á∂ Ì≈Ù‰ Ì∂ÁÌ≈Ú ⁄Ó ¡√ÓºÊ≈Õ Ï‘∂ ÒØ’ª, ¿∞È∑ª ‹Ø √ø⁄≈ Ò¬Δ ¿∞È∑ª ÁΔ
√∞‰Ú≈¬Δ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂Õ È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ «¬º’ «‚◊Δ ÿº‡ Á∂ È≈Ò ÒØ’ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
E.B.A Í«‘⁄≈‰ (Identification)
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰: ‘≈Ò ‘Δ «Úº⁄, Â’ÈΔ’Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ Âº’Δ Á∂ ’≈È, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ
Í«‘⁄≈‰ ¡≈√≈È ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ’∞ºfi Ó‘ºÂÚÍ±‰ Â’ÈΔ’ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ Á∂ Ò¬Δ:
(A) «Ú’≈√ √’∂Ò: «Ú’≈√ ÁΔ ‘≈ÒÂ ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ «Ú◊«Û¡≈
Ïº⁄Δ¡ªÕ «¬‘ «◊¡≈È∂∫Á«¡ Á∂ √øÏøË Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ÁΔ ÚÂÓ≈È ‘≈ÒÂ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ ¡È∞’±Ò ‘À «Ú’≈√Õ
Ïº⁄≈ «Ú’≈√ ÒΔÏ≈ «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ Ï‘∞Â Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ «¬√ ÍÀÓ≈È∂ ¿∞μÂ∂ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ ÓøÁ «Ú’≈√ Á∂ Ó≈ÓÒ∂
«Úº⁄ √∞Ë≈≈ÂÓ’ ’≈ºÚ≈¬Δ Á∂ «ÈÁ≈È Ò¬Δ «¬º’ ¡≈Ë≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
(B) ÍΔ’Ù‰∫: «¬º’ ‘Ø Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÃΔ÷¡≈ Ó√ÂÙ’ √ÏøËΔ ’øÓª Á≈ ¡≈’ÒÈ ‘ÀÕ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ¡Â∂ Ó√ÂÙ’
È∞’√≈È Á∂ Ó≈«Ò’, √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «¬º’ ⁄ø◊Δ «◊‰ÂΔ «¬Ò≈Ú≈ ÓØ‡ ’ÓΔ ‘ÀÕ «¬º’ Ó≈‘ «Úº⁄
’∞ºfi √ø’∂Â «ÓÒ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ªÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (C) Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «⁄«’Â√≈ ÍΔ÷¡≈: «¬√ Â’ÈΔ’ Á∂ Á∞¡≈∂ «¬º’ «⁄«’Â√’ «¬º’Ø «‹‘∂ «⁄«’Â√≈ ÒÀ∫Á≈ ‘À ¿∞‘ «¬º’ Ïº⁄∂
Á∂ «¬Â‘≈√ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Úº÷≈ ¡ø◊ª Á∂ ’≈‹ ¡Â∂ ‹ª⁄ ¡≈«‚ÙÈÕ √∞‰È ¡Â∂ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈ Á∂ «Úº⁄ Á∂ «ÙÂ∂ ÁΔ
ÚΔ Óø◊ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
(D) Ïº⁄∂ ÁΔ ’∂√ √‡‚Δ: Ó≈ÓÒ∂ «¬Â‘≈√ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ÓÈØ«⁄«’Â√’ ÚÒØ∫ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÓÈØ«⁄«’Â√’
Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ «√ºË∂ ‹ª Ïº⁄∂ Á∂ «¬º’ ’ΔÏΔ «ÙÂ∂Á≈ ÚÒØ∫ ‚∂‡≈ «¬’º·∂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «’ «¬’º·≈ ’‰ ‚∂‡≈,
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ◊ºÒª ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:
(A) Ïº⁄∂ Á∂, Ô≈ÈΔ, È≈Ó ¡Â∂ ÍÂ≈ ¡≈«Á
(B) ÚÂÓ≈È √Óº«√¡≈ (Òº¤‰ ¡≈«Á) Á∂ «Ï¡≈ÈÕ
(C) «√‘Â «¬Â‘≈√ (Ø◊, ◊øÌΔ Ø◊, √«‹’Ò ¡≈Í∂ÙÈ ¡≈«Á)Õ
(D) «Ú’≈√ Á≈ «¬Â‘≈√ ¡Â∂
(E) ÍÚ≈ Á∂ «¬Â‘≈√Õ
(E) Ï≈Ò √∞Ì≈¡ Á≈ «ÚÚ√«ÊÂ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò: «¬‘ „ø◊ ¡«Â¡øÂ ¡È∞’±Ò ¡Â∂ ¡«Â¡øÂ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈
Á≈ ¡≈’ÒÈ ’‰ Ò¬Δ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ √∞Ì≈¡ ÁΔ Ó∞º÷ ÈÓ±Á≈ ¡ø’ ÚÒØ∫ «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø ‹≈ ‘∂
‘È «¬√ ÍÃ’≈ ‘È:
(A) Ò◊≈Â≈ ’øÈ ¡ª‚∂ Á∂ ÍÃÂº÷ ’ ‘∂ ‘È;
(B) ¿∞‘ Ú≈Δ «¬º’ ÂÎ «√ «Ï‘Â √∞‰;
(C) «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÈÁ∂ÙØ∫ Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘∂ ‘È;
(D) ‹Ó≈Â «Úº⁄, ‘Ó∂Ù≈ Ò¬Δ ‘Á≈«¬Â ÍÃÙÈ ¡≈«Á ÁØ‘≈È∂ Á≈ ¡È∞ØË
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ Ó∞º÷ Òº¤‰
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃÙÈ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:
A. ’Δ Ïº⁄∂ «√º«÷¡≈ ÁΔ Í∞È≈ÚÃºÂΔ Ò¬Δ Í±¤ ‘∂ ‘Ø?
B. Ïº⁄∂ È∞Ó≈«¬Ù Ï∂⁄ÀÈΔ ¡Â∂ ¡≈È≈’≈ÈΔ ’Á≈ ‘À?
C. ’Δ Ïº⁄∂ Á∂ ’øÈ Á∂ «¬º’ ÈÓ±Á≈ «Ú’≈ ‘À?
D. ’Δ Ïº⁄∂ Á∂ ’øÈ ÚÒØ∫ «¬º’ ¤∞º‡Δ ‘À?
E. ’Δ Ïº⁄∂ Á∂ ’øÈ «Úº⁄ ÁÁ ÁΔ ¡’√ «Ù’≈«¬Â ’Á∂ ‘È?
F. ’Δ Ïº⁄≈ ¿∞√Á∂ «√ ¡’√ Ú≈Δ ’ÃÓ «Úº⁄ «Ï‘Â √∞‰?
G. Ïº⁄∂ ¡≈Í‰∂ ‘Á≈«¬Â Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À?
H. ’Δ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√Á∂ ’øÈ ¡’√ ÷Ø∫⁄?
I. ’Δ Ïº⁄≈ Ú’Â∂ Á∂ «⁄‘∂ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’Á∂ ‘Ø¬∂ ’‰ Ò¬Δ Ì≈Ù‰ √ºÓfi «Ò√«‡ø◊?
«√«÷¡’ ‹∂’ ⁄≈ ‹ª Íø‹ √Ú≈Òª Á∂ ‹Ú≈Ï Á∂ ±Í «Úº⁄ «⁄‘«ÈÂ ’ ‘∂ ‘È ‘ª «Úº⁄ √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈
Ùº’ ’ √º’Á∂ ‘È Ïº⁄∂Õ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ ’‰ Ò¬Δ ¬Δ¬∂È‡Δ Ó≈‘ ˘ Ì∂«‹¡≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹ª⁄ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ ‹∂’ ¡≈’ÒÈ «ÍØ‡ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ‘Ò’∂ ‹ª ¿∞Á≈Ú≈ÁΔ «‚◊Δ «¬ø«◊Â
È∞’√≈È Ïº⁄∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±Ò «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ’«·È≈¬Δ Á∂ «ÏÈª ¬∂’Δ’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ¡≈’ÒÈ
«ÍØ‡ ◊øÌΔ ‹ª ◊«‘≈ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È «¬ø«◊Â ’Á≈ ‘À Ï‘∂ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÙ∂Ù √’±Ò «Úº⁄ º«÷¡≈
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
«¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ «’Ú∂∫ ‘ØÚ∂◊≈? √≈¯ ‘À, ¿∞μÊ∂ ’∞ºfi √∞Ì≈¡ ’ ‘∂ ‘È √ø’∂Â’Ø∫ ¡Â∂ √«‘Â ÈØ‡
’∞ºfi Âº’ÛΔ √Óº◊ΔÕ Ò∂«’È «¬√ÂØ∫ Í«‘Òª «’ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ ’‰ Ò¬Δ Ì∂«‹¡≈ ‘À ’«Ò«È’, ’∞ºfi Òº¤‰ «Ú÷≈¬Δ Á∂ ‘∂
‘ÈÕ «¬‘ √∞Ì≈¡ √∞≈◊ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ˘ «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Á≈ ‘À «ÈÓÈ «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‹ª «‹¡≈Á≈Õ
A. Ò◊≈Â≈ ’øÈ «Úº⁄ ÁÁÕ
B. ’øÈ ÚÒØ∫ ÁÚ «ÈÚ‘ÈÕ
C. √ΔÂ ¡Â∂ ¿∞μ⁄Δ ¿∞‚≈È ÌÈ≈ ◊Ò∂ ¡’√ ‘Ø‰ Ú≈ÒΔÕ
D. √øÂ∞ÒÈ ÁΔ ’ÓΔÕ
E. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «ÁÙ≈Úª «Úº⁄ ¡√ø◊ÂΔÕ
F. ‘Ó∂Ù≈ Í±¤ ’Δ-’Δ
G. ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò Ï∞Ò∑ ¡øÁØÒÈÕ
H. Ì≈Ù‰ ÁØÙÕ
I. √ΔÓÂ ÙÏÁ≈ÚÒΔÕ
A@. «Ë¡≈È Ì∞◊Â≈È∂ «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ¡≈ÓÂΩ  ¿∞ μ Â∂ , «¬º ’ «Ú¡’ÂΔ Ï‘≈ Óø « È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ ∫ ÿ≈Ú ÿº ‡
ÚÒØ∫ ÿº‡ I@ (E Í‘∞ø⁄È≈ ‘ØÚ∂◊≈ A@ «¬º’Ø «‹‘∂ Ì≈Ù‰ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ˜Ø ÚÒØ∫
Ú≈) √∞«‰¡≈ ‹≈ √ºÓ«fi¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ‘Ø ÚΔ ÍÃÚ«ËÂ Ì≈Ù‰ È‘Δ∫ ’
√º’Á∂ ‘È Õ
E.B.B ’≈‰ (Causes)

√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ √≈∂ ’≈‰ª ⁄≈ Á∂ Â«‘Â Ú◊Δ’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À: (’) ÚøÙ≈È∞◊Â ¡Â∂ ◊À
ÚøÙ≈È∞◊Â (÷) ‹øÓ‹≈Â ¡Â∂ ¡«Ë◊‘‰ (◊) ÍÃ√Ú Í±Ú, ÍÃ√Ú’≈ÒΔÈ ¡Â∂ ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á, ¡Â∂ (ÿ) √Δ’
¡Â∂ Ó≈È«√’Õ ’Á∂ ’Á∂ √∞‰È «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ Á∞¡≈≈ Í±Ú «ÈË≈Â ‘À «Ú¡’ÂΔ ÁΔ √ø⁄È≈Õ
«¬‘ ‹ÈÓ Á∂ √Ó∂∫ ÓΩ‹±Á ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ª ‹ΔÚÈ «Úº⁄ Ï≈¡Á «Úº⁄ «Ú’«√Â ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√ ÁØÙØ∫ ·Ø’, Ø◊ ‹ª
Á∞ÿ‡È≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‘≈√Ò ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¡Í’Ù¬Δ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ «¬º’ ÚøÙ≈È∞◊Â ÍÃ’≈ ‘ÀÕ «Î ¿∞μÊ∂
¡Í’Ù¬Δ ÂøÂ«’≈ ÏØÒ≈Í‰ Á∂ «¬º’ ÚøÙ≈È∞◊Â ÍÃ’≈ ‘À ‹Ø ‹ÈÓ Á∂ √Ó∂∫ ÓΩ‹±Á ‘À ‹ª ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ΔÚÈ «Úº⁄
Ï≈¡Á «Úº⁄ «Ú’«√Â ’‰≈Õ «¬√Ò¬Δ Ó≈Â≈Úª ˘ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È «¬√ ÁÚ≈Úª ˘ ÒÀ‰ Ò¬Δ ÍÃÂΔÏø«ËÂ ’
‘∂ ‘ÈÕ Ó≈ÂÃ’ ’∞ÍØÙ‰ ¡Â∂ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È Ø◊Δ «‘‰ ÁΔ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ’∞ºfi Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈È ÚΔ ‘ÈÕ
Ó√ÂÙ’ Â≈Í, Ó√ÂÙ’ ‹ª √∞‰È ÍÃ‰≈ÒΔ ¡Â∂ Ï∂È «‡¿±Ó Á≈ ¡‰-¿∞«⁄Â «Ú’≈√ ¡Â∂ ’∞ºfi È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ
Á∂ √È≈«¬«Ú’ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ ÍÃ√Ú’≈ÒΔÈ ’≈È √≈≈ ÍÃ√Ú Á∂ √Ó∂∫ Á∂ Ï≈¡Á ¡È≈’«√Â≈ √Ó«√¡≈Úª
ÚÒØ∫, ÍÃ√Ú «Úº⁄ √øÁøÙ, Ú≈‹≈ Úø‚ Á∂ ÚÂØ, √Óª ÚÒØ∫ Í«‘Òª ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á ÍΔÒ¡≈ ¡Â∂ Úø‚ «Úº⁄ √øÚ∂ÁÈ≈‘≈Δ
¬∂‹∂∫‡Ø∫ Á∂ ÚÂØ Á∞¡≈≈ Â∞øÂ, ’≈ÒΔ ÷øÿ, ‡≈«¬Î≈«¬‚ Ï∞÷≈, «¬ø√∂Î∂Ò≈«¬«‡√ ¡Â∂ ’ø·Ó≈Ò≈ Á≈ Ø◊ È∞’√≈È
√∞‰Ú≈¬Δ Á∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÃ√ÚØºÂ ’≈È ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ √Ì Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ’≈’ª, Á∞ÿ‡È≈Úª, ◊øÌΔ ‹ÒÁ≈ ‘À,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ˜«‘ΔÒ≈ ÁÚ≈Úª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ú√≈Á ¡Â∂ Á∞º÷ ÚΔ √∞‰Ú≈¬Δ ‘Ø ÁØÙÕ ¡øÁÒ≈ ’øÈ «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ ‹Ø Ù≈«¬Á ‘Δ ’Á∂
‘∞øÁ≈ ‘À ÁΔ È∞’√≈È «Úº⁄¡√≈Ó≈«È«¬Â≈Úª‹ª √∞‰È ÂøÂ«’≈ ÈÂΔ‹≈ √‹Δ ’‰ Ò¬Δ ¿∞μÂÁ≈¬Δ ‘ÀÕ ’Á∂ ’Á∂
Ï‘≈ÍÈ Ø◊ Á≈ Ï‘≈«È¡≈ Á∂ È≈Ò Ì«ÓÂ ‘À «‹√ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ ˘ √∞‰È Ò¬Δ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘Ø‰ Á≈
«Á÷≈Ú≈Õ Ò∂«’È Ø◊ Á≈ Ï‘≈«È¡≈ «ÚÙ∂Ù ÍÃΔ÷¡≈ Á∞¡≈≈ Í≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Õ
A. H.I. Á∂ ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ’≈È: ’∞ºfi ’≈È ‘À ‹Ø ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ‘∞øÁ∂ ‘È
(’) ÚøÙ≈È∞◊Â (÷) ±Ï∂Ò≈
(◊) √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊ (ÿ) ‚◊√ ¡Â∂
(Ÿ) ’∞ÍØÙ‰Õ
(’) ÚøÙ≈È∞◊Â: √øÚ∂ÁΔ ÂøÂ«’≈ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ AA ÚÒØ∫ F@ ¯Δ√ÁΔ «¬º’ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ ’≈È ‘À (ÍÃÓ∞º÷ ‹ΔÈ
«√ø‚ØÓ) ¡Â∂ «Íº¤∂ ‘º‡‰ Á≈ ‹ΔÈ √ø⁄‰ (ÍÃÚ∂Ù’ «√ø‚ØÓ) ÏØÒ≈Í‰ Á∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ D@% ÁΔ Ë∞ÈÕ
(÷) ±Ï∂Ò≈: Ó≈Â≈ ±Ï∂Ò≈, «¬º’ ‹ÓÈ ÷√≈ Ú≈«¬√ ‘À «’ «¬√ÁΔ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «ÚÈ≈Ù’≈Δ ÍÃÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈
‘À ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ Í«‘Ò∂ «ÂøÈ Ó‘ΔÈΔ¡ª Á∂ ÁΩ≈È «¬º’ ¡‹øÓ∂ Ïº⁄∂ ¿∞μÂ∂ √ÌÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈È ‘À,
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ √≈∂ «◊¡≈Â ’≈È Á∂ BG% Ò¬Δ ÷≈ÂΔ¡ªÕ
(◊) √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊: ’ø·Ó≈Ò≈ Á≈ Ø◊ ÁΔ Â∑ª ‹ÒÁΔ √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊Ø∫ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘À, Óª Á∂ «¬øÎÒ±¬∂ø‹≈
Ïº⁄≈ ÁΔ √∞‰Ú≈¬ΔÕ Óª «‹Ú∂∫, ÓË∞Ó∂‘, ◊∞Á∂ ÁΔ Ø◊ Á∂ ’∞ºfi ‘Ø Ø◊Ø∫ Ô«’ÃÂ Ø◊ Ïº⁄∂ ÁΔ √∞‰È ÁΔ
√ÓºÊ≈ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
(ÿ) ‚◊√: ’∞ºfi ‹ª⁄ √‡∂Í‡ØÓ≈«¬«√È ÁΔ Â∑ª ‘À «’ Ó‹Ï±Â ÁÚ≈Úª ÁΔ ˜±Â ÚÒØ∫ «˜¡≈Á≈ Ú÷≈«¬¡≈
«◊¡≈ ‘À, ’∞ÈÀÈ , ¡Â∂ √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ ¬∂Ò¬∂√‚Δ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ ‘∂ ‘È ◊ÌÚÂΔ
Ó≈Â≈Úª «¬√ ÚÒØ∫ Á± «‘È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(Ÿ) ’∞ÍØÙ‰: ’∞ÍØÙ‰ ¡«‹‘≈ ‘Δ «¬º’ ¡Â∂ ’≈È ‘ÀÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ¡≈¬∂⁄ ¡√ø◊ÂΔ, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ·Ø’,
Ó√ÂÙ’ Â≈Í, Ï∂È «‡¿±Ó ¡Â∂ √È≈«¬«Ú’ ’∞ºfi ’≈’ª ¿∞È∑ª Á∂ Ì≈◊ ’ Ïº⁄≈ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ
√ÓºÊ≈ ¿∞μÂ∂ «ÚØË ÍÃÌ≈«ÚÂ ’‰ «Úº⁄Õ
B. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ ÁΩ≈È ’≈È: ‹ÈÓ Á∂ ÁΩ≈È ¿∞μÊ∂ ’∞ºfi ’≈’ ‘È ‹Ø ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘È √∞‰Ú≈¬Δ
È∞’√≈ÈÕ √øÁøÙ ÁΔ ¡≈’√Δ‹È ÚÂØ Á∂ Úø‚ «Úº⁄ ’ÓΔ, Ú≈‹≈ Úø‚, √Óª ÚÒØ∫ Í«‘Òª ÍÃ√Ú ÍΔÒ¡≈ Á∂ Â∞øÂ
Ï≈¡Á, √øÚ∂ÁÈ≈‘≈Δ ¬∂‹∂∫‡Ø∫ Á∂ Úø‚ «Úº⁄ ÍÃÔØ◊ Á∂ ’≈È √∞‰Ú≈¬Δ √Ó«√¡≈ÚªÕ
C. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á ’≈‰: ‹Ø ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á È∞’√≈È «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª
˘ ÷√≈, ’ø·Ó≈Ò≈ ’≈ÒΔ ÷øÿ, ‡≈«¬Î≈«¬‚ Ï∞÷≈, «¬ø√∂Î∂Ò≈«¬«‡√, √ø’Ó‰ Èº’ «Úº⁄ «‡¿±Ï, «Ú⁄’≈ ’øÈ
«Úº⁄ √ø’Ó‰, ’øÈ «ÈÚ‘È ¡≈«Á √∞‰È Ò¬Δ «¬√ √≈∂ Á≈ ¡◊Ú≈¬Δ È∞’√≈ÈÕ ’øÈ «ÈÚ‘È «‹¡≈Á≈ ’≈‰ª
«Úº⁄ ÍÃÓ∞º÷ ‘ÀÕ
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÚÒØ∫ √ÓºÊ ‹≈◊±’Â≈ ‹ÒÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ¡Û⁄È ˘ Ø’‰ Á≈ Í≈Ò‰ ’ √º’Á∂ ‘È ◊ÌÚÂΔ Óª
¡Â∂ ÈÚ‹≈Â Á∂ «√‘Â Á∂ «√‘Â ÁΔ ‹ª⁄ Ò¬Δ √∂Ú≈Úª ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À È∞’√≈È ¡Â∂ √ÏøËÂ
√Ó«√¡≈ÚªÕ
D. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ ’≈È: √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ‹±Δ ‹À«Ú’ ’≈’ª Á∂ Ò¬Δ, Ò∂«’È ’≈È È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ’≈‰Õ ¡øÂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ ÓÈØØ◊
’≈‰ªÕ ¡øÂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ’øÈ Á≈ ‚≈’‡ «⁄«’Â√≈ Ò¬Δ Òº◊ «‘≈ ‘À ¡Â∂ Ù«Ò¡

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
«⁄«’Â√≈ ‘√Âº’÷∂Í, ¡Â∂ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ÍÃÚËÈ ¡Â∂ «⁄«’Â√’Δ¬∂ ÍÏøËÈ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À, Ò∂«’È «¬º’ ‹ª ÈØ‡
Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√ ¿∞μÂ∂ √ø√≈ËÈ «√«÷¡’ ˜Ø «√«÷¡’ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ’ÁÓÕ
E. «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ‹À«Ú’ ’≈‰: ‹Ø √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ ‘È: √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò
È∞’√≈ÈÕ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¡≈Ú≈‹ ÁΔ ¡√ÒΔ √È≈«¬«Ú’ ‡ª√«ÓÙÈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘Δ
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÚÒØ∫ ’Ø’ÒΔ¡ ‹ª √∞‰È Á∂ ¡øÁ √øÚ∂ÁΔ ÁΔÚ≈ª ˘ ÿ‡≈¿∞‰ Á∂ ÈÂΔ‹≈ ÁØÈª ÂøÂ«’≈ Ò¬Δ
¡≈È∞Ú∫«Ù’ ¡Â∂/‹ª Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª Á∂ ’≈ÈÕ
√≈ÚË≈È √‡∂Í‡ØÓ≈«¬«√È, ’∞ÈÀÈ, ¡Â∂ ¬∂Ò¬∂√‚Δ «‹Ú∂∫ Ó‹Ï±Â ÁÚ≈Úª ÁΔ ˙Ú‚Ø‹ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂
È≈Ò ‹∞‚∂ ‘∂ ‘È È∞’√≈ÈÕ Âª Ó≈Â≈Úª √∞‰È ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ «¬√ ÁÚ≈Úª ˘ ÒÀ‰
Ò¬Δ ÍÃÂΔÏø«ËÂ ’ ‘∂ ‘È È∞’√≈ÈÕ
E.B.C ¡Í≥◊ Ïº⁄∂ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Hearing Impaired Children)

√∞‰Ú≈¬Δ «¬º’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÚÒØ∫ ÚΔ Úº‚∂ ÚÒØ∫ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ïº⁄∂ Á∂ √≈∂ √Ó≈ÔØ‹È ¿∞μÂ∂ ¿∞È∑ª Á∂
ÍÃÌ≈Ú Á∂ Í«Í∂÷Õ √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ÁΔ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª ˘ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ Â≈«Ò’≈ Á∂ ±Í
«Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À Á≈ √≈ ‘ÀÕ
ÏØÒ≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ ˜±Â Á∂ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÙÃ∂‰Δ Á∂ ¡È∞√≈ ÏÁÒÁ≈
«‘øÁ≈ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ ’ΔÂΔÕ
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª

Íº Ë  Ì≈Ù‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª «ÚÙ∂Ù ‹±Âª
A. È≈ÓÒ √∞‰Ú≈¬Δ ÏØÒ È≈ÓÒ ‘ÀÕ ⁄≥◊Δ ÍÛÂ≈ÒΔ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È ÁΔ ÒØÛ È‘Δ∫Õ
È≈Ò BE ‚Δ.ÏΔ. «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰Δ ‘∞Èª È≈Ò «Ú’≈√
«Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈ÓÒ ÈÓ±È∂ ˘ ¡Í‰≈¿∞‰≈Õ
ÊÀÙ‘ØÒ‚
B. BF ÂØ∫ D@ ‚Δ.ÏΔ. √∞‰Ú≈¬Δ Ï∂√∞Â ÏØÒ, «Í¤∂ ΩÒ∂ È≈Ò ’Ò≈√ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Êª ÂØ∫ Ò≈Ì
√∞‰Ú≈¬Δ ÊÀÙ‘ØÒ‚ ÏØÒ ÁΔ Á±Δ “Â∂ ÏØÒ √∞‰È «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò ÒÚ∂Õ √∞‰È Ô≥Â Ò≈ÌÁ≈«¬’
ÍÃÁ«ÙÂ ’ÈΔÕ È≈ÓÒ √ΔÓ≈Úª È≈Ò ‘ÀÕ Ó≈«Í¡ª ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª
ÏØÒ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ ’È≈Õ ’∞ºfi «√º«÷¡’ ˘ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √∞‰È ÿ≈‡
¡Í≈‘‹Â≈ Ó∞Ù«’Ò ÍÛÂ≈ÒΔ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ª ˘ √Óº«√¡≈ Ï≈∂ «√º«÷¡’ ‘Ø‰≈
ÓΩ«’¡ª “Â∂ ÍÃÁ«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂Õ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
C. DA-EE ‚Δ.ÏΔ. √≥‹ÓΔ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ ¡∂Â ÏØÒ ÈÓΔ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘ÈÕ ¿∞‘ √∞‰È Ô≥Â ¡Â∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √∞‰È ÿ≈‡Õ ’Á∂-’Á∂ ÚÂØ∫ Ú≈Ò∂ ÙÏÁª «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò, «Ú√Â≈‰ «Úº⁄ ·Δ’, Ó∞„Ò∂
ÙÏÁ ¡Â∂ Ó∞‘≈Ï∂ Á∂ ¡Ê «Úº⁄ ÊΩÛ≈ «‹‘≈ ÏØÒ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂
Î’, ‹ØÛÏ≥ÁΔ «Úº⁄ È∞’√ Í ¡‹∂ ÚΔ ⁄Â∞Δ Ó≈«Í¡ª ÁΔ √Ò≈‘ √≥’∂Â’ ÏØÒ
ÏØÒ ÿ≈‡ ◊∞‰Δ ¡Â∂ Â’ΔÏÈ È≈ÓÒ ÓØÛ‰≈Õ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ «È◊≈È
ÍÛ∑≈¬Δ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ «Úº⁄ Á∂ΔÕ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂Õ «ÚÙ∂Ù Êª, ÓÁÁ
«√º«÷¡≈......
√ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment)

A. ÷≈ÒΔ √Ê≈Èª ÁΔ Í±ÂΔ:
(i) ¤Ø‘ √ÏøËΔ Ë≈È≈ Á∂ ÁØ Úº÷-Úº÷ ÍÃ’≈ Á∂ ‘∞øÁ∂ ‘È................... ¡Â∂......................Õ
(ii) ....................... ÿ ‹ª ¡«Ì√‰ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) ................ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ’ «‘≈ ‘ÀÕ «¬√Ò¬Δ ¿∞μÊ∂
‹ª Ë∞∫ËÒ≈ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ È˜Õ
(iv) ......................... Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(v) √∞‰Ú≈¬Δ ‘À ‹Ø Ù≈«¬Á ‘Δ ’Á∂ ÁΔ È∞’√≈È «Úº⁄ ¡øÁÒ≈ ’øÈ ‹ª √∞‰È ÂøÂ«’≈ Á∂ ÈÂΔ‹∂ «Úº⁄
¡√≈Ó≈ÈÂ≈Úª ’‰ Ò¬Δ ¿∞μÂÁ≈¬Δ ................Õ
E.C Ì≈Ù‰ ¡Í≈‘‹Â≈ (Speech Impairment)

√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫, ◊øÌΔ ÓøÁÂ≈ ÚÒØ∫ ¡√ÓÊÂ≈ Ô≈Á ’‰ Ò¬Δ ’ √º’Á∂
‘È, ¡‰‘Ø∫Á ‹ª «ÚÙ∂Ù √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’øÓª ÁΔ È∞’√≈È (√ÌÂØ∫ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫, Ì≈Ù≈)Õ «¬√Ò¬Δ, ’≈«¡≈ÂÓ’
√ΔÓ≈Úª ‹Ø ÈÂΔ‹≈ ’ √º’Á∂ ‘È Á∂ ÍÃ’≈ ÚΔ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «ÌøÈ ‘ÀÕ
√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «Ú«ÚË ‘∂ ‘È, Ò∂«’È «√ÓÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, Ë≈È≈, √Óº«√¡≈
√∞Òfi≈‰, ¡Â∂ «Ú’Òª◊Õ «√ÓÂΔ √Ó«√¡≈Úª ’«·È≈¬Δ ÿº‡ ÚÒØ∫ ‹≈‰’≈Δ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ «Ó¡≈Á
Á∂ Ìø‚≈‰, ÁΔÿ’≈«Ò’ ¡Â∂ Á±Á≈‹ Á∂ «√ÓÂΔÕ «¬‘ Í¤≈‰È ¡Â∂ Í∞øÈ: ÍÃ≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ÚΔ
Ù≈«ÓÒ ‘À ‹≈‰’≈ΔÕ Ë≈È≈ √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄ ÒÀ‰ Ò¬Δ Ì≈◊ ÒÀ‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡Â∂ √øÚ∂ÁΔ Ì∂ÁÌ≈Ú ’«·È≈¬Δ
‹≈‰’≈ΔÕ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ √Óº«√¡≈ ˘ Í¤≈‰È, ⁄∞‰È ¡Â∂ √Ó≈Ë≈È ˘
Ò≈◊± ’‰, ¡Â∂ ÈÂΔ‹∂ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈Õ ÚÀ⁄≈«’ ’«·È≈«¬¡ª √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂ ‘È ¡È∞’ÃÓ‰
«Úº⁄, Í«‘Òª √≈Ó≈ÈΔ’‰Õ
E.C.A Í«‘⁄≈‰ (Identification)
Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰: Úº÷≈ Â’ÈΔ’ª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ ‘∂ ‘È Ò∂«’È «¬º’ ¡«‹‘Δ Â’ÈΔ’ ‘À √∞Ì≈¡
√∞≈◊ Á≈ ÍÂ≈ ’‰ Ò¬Δ Ì≈Ù‰ ÁØÙ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
A. È∞’√Á≈ ‹ØÛÏøÁΔ ‹ª ¿∞⁄≈‰ (Á÷Â Ò¬Δ ’Δ) ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ Î≈‡’ Ò¬Δ ÷≈Ë≈ ⁄±’, «Ú«’ÃÂΔ¡ª
(ÿ±ø‡ Ò¬Δ ‹‘≈‹)Õ
B. È≈Í√øÁ ¡Ú≈‹ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ ¡È∞È≈«√’Â≈ (Èº’ ¡≈Ú≈˜ ÏÀ·‰≈ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ Ï‘∞Â «‹¡≈Á≈ ¡≈Ú≈‹,
’·ØÂ≈ (‹ÒÈ)Õ

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
C. È∞’√Á≈ ¡Ú≈‹ ÚΔ Ï‘∞Â «‹¡≈Á≈ ‹ª ÿº‡, Ï‘∞Â ˜Ø ÚÒØ∫ ‹ª Ï‘∞Â ÍØÒ≈, ÈΔ√ ¡Ú≈‹Õ ÈØ‡
D. ÏÛÏÛ≈, «÷Ò≈È≈Õ
E. ÏØÒ∂ ◊¬∂ ÙÏÁª/Ú≈’ª Á∂ ÓÂÒºÏ ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ
F. ˜Ï≈ÈΔ Ú≈’ √Ú±Í‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ
Ì≈Ù‰ È∞’√Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ «¬‘ ‘Ø ÒØ’ª Á∂ Ì≈Ù‰ ÚÒØ∫ Ì‡’ ‹ªÁ≈ ‘À «’ «¬‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ÎØÈ, √ø⁄≈
Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í, Ô≈ √Ú≈ÓΔ ‘Ø‰ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù≈ √Ó«√¡≈Úª ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ó‘ºÂÚÍ±‰ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈
‘À ‹∂’ ¿∞‘ √ø⁄≈ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í ‹∂’ ¿∞‘ Ú’Â≈ ’≈È ‹ª ‹∂’ ¿∞‘ √ØÂ≈ Ò¬Δ ¡Â∂ √Ó«√¡≈Úª Á∂
’≈ÈÕ
E.C.B ’≈‰ (Causes)
(A) ’≈Ï«È’ ’≈È: Ì≈Ù‰ ÁØÙØ∫ Á∂ ‹À«Ú’ ’≈‰ª Â≈Ò«Ú¡ «Ú√ø◊ÂΔ¡ª, ÁøÂ «⁄«’Â√≈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ,
Í’Ù≈ÿ≈Â, ¡Â∂ «Ú√ø◊ÂΔ¡ª, ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ÁøÂ ¡≈«Á, «Ú±Í‰ Á∂ «‡¿±Ó ‹ÏÛ∂ ¡Â∂ Ï∞ÒΔ¡ª ÁΔ ÚΔ
«Úº⁄ ÈÂΔ‹≈Õ «¬º’ Á∂ Á∂ È≈Ò ¡Â∂ ÏÛÏØÒ≈ Ïº⁄∂ ÁΔ ’«·È≈«¬¡ª Îº’≈ Â≈Ò± ¡Â∂ Îº’≈ ÁΔ ◊øÌΔÂ≈ ˘ «√ºË∂
«˜øÓ∂Á≈ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(B) ’≈«¡≈ÂÓ’ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À: «¬‘ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ «¬º’Ø «‹‘∂ Ì≈Ù‰ ÂøÂ Á∂ È≈Ò ’¬Δ Ïº⁄Δ¡ª,
Í’≈ÙÈ ¡Â∂/‹ª ¡Ú≈‹ «Úº⁄ ÁØÙÕ ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ «ÍØ‡ ‘À «’ ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ «¬º’ Úº‚Δ ¿∞Ó Á∂ È’ÒΔ
Ì≈, «¬º’ Ï⁄ÍÈ Á≈ ÁØ√Â ‹ª «¬º’ Ï≈Ò¿∞Ó «¬√ «Ú√ø◊ÂΔ Ò¬Δ «¬º’Ó≈Â ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ √º⁄ ‘À «’
Ïº«⁄¡ª √ÍºÙ‡ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ’øÈ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ √Δ÷È≈Õ ¿∞‘ «¬º’ fi±º· «Úº⁄ ◊ºÒ ’‰≈ √Δ÷
ÂΔ’∂, ‹∂’ ¿∞‘ È∞’√Á≈ ÙÏÁ√ø◊‘ √∞«‰¡≈Õ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂, Ì≈Ù‰ ÁØÙ ÁΔ È’Ò Ï≈Ò¿∞Ó √∞Ì≈¡ ¿∞μÂ∂
¡≈Ë≈«Â ‘ÀÕ
(C) ’≈‰: Ì≈Ù‰ ÁØÙ Á∂ ‘≈Ò Á∂ ¡«Ë¡«¬ÈØ∫ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ Ì≈Ù‰ Á∂ ’¬Δ ÁØÙ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ Ì≈Ù‰ ÁØÙØ∫
Á∂ ’≈È ‹À«Ú’ ‹ª ’≈‹ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È, ¿∞‘ ‘Ø √’Á≈ ‘À Í«¡≈Ú‰ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª ÍÃÂΔ’«¡≈Úª
Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ò¬Δ, Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ Ø«’¡≈ ‘ÀÕ «¬√ «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ, Òº’ÛΔ Áº«√¡≈ «’
Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ’≈«¡≈ÂÓ’ ÁØÙ «ÈÙ«⁄Â ±Í ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ’≈¯Δ ¡Í√Ó≈¡Ω‹È ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ÚºÒ
¡Úª¤ÈΔ¬∂ Òº¤‰ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
(D) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈‰: Ì≈Ù‰ ÁØÙ ÚΔ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ó±Ò ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ Ì≈Ù‰ ¡ø◊ª ÁΔ
ÍÃÌ≈Ú’≈«Â≈ ¿∞μÂ∂ ‘Δ È‘Δ∫ √◊Ø∫ «Ú¡’ÂΔ◊Â Í«Í’ÚÂ≈ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘À Ïº⁄∂ Á∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í‰∂
¡≈Í Ò¬Δ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À, ‹Ø Á±√Δ¡ª Á∂ È≈Ò ¡≈Í‰∂ «ÙÂ∂ ˘ ¡Â∂ «‚◊Δ Ò¬Δ ÿ ¡Â∂ ÍÃ∂«Â ÚΔ ÍÃØÂ√≈«‘Â
Ì≈Ù‰Õ ’∞ºfi ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫ Á≈ ÓøÈ‰≈ ‘À «’ «¬√ ÁØÙØ∫ ˘ «Ú¡≈’∞Ò Ó«‘√±√ ’ ‘Δ ‘À ‹ª Ì≈ÚÈ≈Úª, È∞’√Á≈
Ì≈Ù≈ ÍÀÁ≈ ‘Ø‰ Ú≈ÒΔ ¡≈ÁÂª Á≈ ÈÂΔ‹≈ ‘È √≈Ó≈‹’ ÁÏ≈¡ ÚÒØ∫Õ
(E) √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È∞’√≈È: Ì≈Ù‰ Á∂ √Ú≈◊Â Á∂ «Ú’≈√ «¬º’Ø «‹‘∂ √∞‰È ÍÃ‰≈ÒΔ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ÁΔ
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, √∞‰È «¬ÈÍ∞‡ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «Î Ì≈Ù‰ √Ú≈◊Â ’ΩÙÒ ’∞ºfi «Ú⁄Ò‰ ‘À
‹ª «Ú’≈√ «Úº⁄ Á∂ΔÕ «¬√ ÁØÙÍ±‰ ≈¬∂ ÍÃ‰≈ÒΔ Á∂ ’≈È, «¬√ √≈Ò Ó¬Δ «Úº⁄ Ì≈Ù‰ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ
’Á∂ ‘ÈÕ «ÍØ‡ Á≈ ’«‘‰≈ ‘À «’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ «‚◊Δ ¿∞μÂ∂ «√ºË≈ ¡√ ÍÀ∫Á≈ ‘À Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Á≈
¿∞ÂÍ≈ÁÈÕ
(F) √≈Ó≈‹’ ÍÃÌ≈Ú: Ì≈Ù≈ √ø⁄≈ Á≈ «¬º’ √≈ËÈ ‘ÀÕ «¬‘ ÚΔ √≈Ó≈‹’ √øÁÌ «Úº⁄ «Ú’«√Â ’Á≈ ‘ÀÕ «¬º’

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ó≈‘ΩÒ «Úº⁄, Ïº⁄Δ¡ª ¿∞Â∂‹È≈ ÁΔ ’ÓΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÓΩ’≈ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ ÈÚ∂∫ ÙÏÁ «√º÷Δ¬∂Õ Ïº⁄Δ¡ª, ¿∞Â∂‹’ ÿª, √’±Òª
¡Â∂ Ì≈Ù≈ ¿∞ÍÒÏËΔ Ò¬Δ «È‰≈«¬’ Ì±«Ó’≈ «ÈÌªÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞μ⁄ Í∂Ù∂Ú √Ó±‘ª ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ‹ÒÁΔ Ì≈Ù‰ «Ú’≈√ «Ú÷≈Õ
(G) √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ: Ïº⁄∂, ‹Ø Ó√ÂÙ’ Í’Ù≈ÿ≈Â Á∂ «Ù’≈ ‘È ¡’√ ¿∞Â∂‹È≈ ÁΔ ’ÓΔ ‘À ◊ºÒ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂
«¬√Ò¬Δ Ï∂‘ºÁ ÍÃ∂«Â ’‰ ÁΔ ˜±Â ‘À, Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√≈, √Í≈√«‡’, ¡Â∂ ¡Ω÷≈ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡’√ Ì≈Ù‰ ÁØÙØ∫
ÁΔ «¬º’ ⁄ø◊Δ «◊‰ÂΔ ‘À, ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò √Ω÷ ÚÒØ∫ Áº√ √º’Á∂ ‘È «’ «¬º’ ¡øË«Ú¡Ú√Ê≈ÂÓ’ Ïº⁄∂ «Ú⁄Ò‰ «Ú÷≈¿∞‰
Ò¬Δ ¡Â∂ Ïº⁄∂ «Á÷≈È≈ ‘ØÚ∂◊≈ Â≈Ò ¡Â∂ «Í⁄ ¡Â∂ √ø’Ó‰ «Úº⁄ Ò◊≈Â≈ ÂÏÁΔÒΔ «Úº⁄Õ
E.C.C Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Speech Impaired Children)
Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ ’¬Δ √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ Ó‘ºÂÚÍ±‰
√Ó«√¡≈Úª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi ‘È ‘∂·ª ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈ «‘≈ ‘À:
(A) «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ò¬Δ, ’∞√Ó≈¡Ω‹È Ï‘∞Â ¡≈Ó ‘ÀÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Í«‘Ò’≈ ÍÃ«ÚÂΔ «Ú÷≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ,
«⁄øÂ≈Úª ¡Â∂ ‚Õ ¿∞‘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ √ºÂ≈Ú≈ÁΔ ¡ª’ÛΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ó≈ÈÂ≈ ‘ÀÕ
(B) Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬øÈΔ Á± ÍÛ∑È∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ √øÏøË ‘À ¡Ú ‘ÈÕ ¿∞‘ √’±Ò
«Úº⁄ ‘ÈÕ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂ √∞Ì≈¡ Á∂ √Ó≈È È‘Δ∫ Ó≈‰’Õ
(C) ’Á∂ ’Á∂ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ È∞’√Á≈ Ì≈Ù‰ Á∂ Ó‹≈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ’Ø«ÙÙ ¡Â∂ ÎÒ√±Í Ïº⁄∂ ¡≈Í‰∂
¡≈Í ˘ √≈Ó≈‹’ ‘≈ÒÂ ÚÒØ∫ ’º„ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «’ ’’∂, √Ó≈‹Δ’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ÚΔ ‘À ¡≈‚∂ ¡≈¿∞∫ÁΔ ‘ÀÕ «¬√
Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞μÊ∂ √ÏøËÂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó±‘ª «Úº⁄ È∂Â≈ È‘Δ∫ ÏøÈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(D) «Ú√ø◊ÂΔ ÁΔ ◊øÌΔÂ≈ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘À, Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ‹ª ÿº‡ Úº÷ ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
Ó≈È«√’ «Ú’≈√ Á≈ «¬º’Ó≈Â √≈ËÈ ‘ÀÕ
(E) Ï‘∞Â Ú≈, Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈Í‰∂ ÁØÙ Á∂ ÍÃÂΔ ‹≈◊±’ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ √øÚ≈Á √Ê≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ
«ÓÒ Á±√Δ¡ª Á∂ È≈ÒÕ «¬√Ò¬Δ ¿∞‘ ÷∂Ò ¡Â∂ √Ó±‘ª ÁΔ¡ª ◊ÂΔÚËΔ¡ª «Úº⁄ √◊Ó ±Í ÚÒØ∫ Ì≈◊ È‘Δ∫ ÒÀ
√º ’ Á∂ Õ
(F) «¬º’ ◊ΔÏ ¡’√ √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú «Úº⁄ ◊ΔÏ ‘ÀÕ ¿∞⁄≈‰ ’«·È≈«¬¡ª ‘√Âº’÷∂Í ’øÓ Ó≈ÈÂ≈ ¡Â∂ ÚÂÈΔ
Á∂ È≈ÒÕ
E.D √Δ’ ± Í ÚÒØ ∫ ¡Í≈‘‹Â≈ (¡≈ÊØ Í ∂ « ‚’) (Physically Disability

(Orthopedic))
¡≈ÊØÍ∂«‚’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂: ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ¡≈ÊØÍ∂«‚’ ¡Û⁄È ‹ª ¡Û⁄ÈÕ ÒØ’ØÓØ‡ ¡Û⁄È ‘º‚Δ¡ª,
‹ØÛØ∫ ¡Â∂ Óª√Í∂ÙΔ¡ª Á∂ ’øÓËøÁ≈ Á∂ È≈Ò √Ó«√¡≈Úª Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘ÀÕ ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ¿∞È’Δ
◊øÌΔ ‘≈ÒÂÕ ‘Ø Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ¿∞‘ Í«‘¡≈ ’∞√Δ ‹ª «Ú√≈÷Δ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ¿∞‘ ÁΔ ˜±Â ‘À Ú≈√Â∞ Ï≈Ë≈Úª
¡Â∂ √’±Òª «Úº⁄ ’∞ºfi Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ √øÙØËÈØ∫ Á∂ ‘‡≈‰Õ ‘Ò’≈ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ
√Óº«√¡≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ ¿∞‘ «Úº⁄ ¬∂’Δ’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «‹¡≈Á≈ ’«·È≈¬Δ Á∂ «ÏÈª È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±ÒÕ
E.D.A Í«‘⁄≈‰ (Identification)
‘º‚Δ Ø◊ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ ÁΔ Í«‘⁄≈‰: ‘º‚ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ï‘∞Â ‘À ÌØ≈’∞ «‹Ú∂∫ ‘Ø «Ú’Òª◊ Á∂ È≈Ò
Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ¡≈√≈È ‘À ¡Â∂ √∞‰È «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘À ¿∞μÊ∂ ¡≈«Á ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø «¬º’ ‘Ò’∂ «‚◊Δ ‘À ‹Ø

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
¡ÈÁ∂÷Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘À √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ «¬√ Ó≈ÓÒΔ¡ª Á∂ Ò¬Δ, Í«‘⁄≈‰ √∞Ì≈¡ Í’≈ÙÈª ¿∞μÂ∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ √±⁄Δ ÁΔ ÓÁÁ ÈØ‡
ÚÒØ∫ Ï‰≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
¡≈ÊØÍ∂«‚’ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃÙÈ Ò◊≈¿∞‰ ÚÒØ∫ «√¡≈«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:
A. ◊ΔÏ ÓØ‡ ’≈Ï± ‹ª √ø‹Ø◊Õ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ÁØ ‹ª ÁØ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ Óª√Í∂ÙΔ √ø‹Ø◊ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À
«’√∂ ÚΔ ’≈‹ È∞Ó≈«¬Ù Ò¬Δ √Ó±‘ªÕ
B. ‹ª «¬º’ Òø◊Û≈ Á∂ È≈Ò ⁄ºÒÁ≈ ‘ÀÕ
C. √Δ’ ’√Â Á∂ ÁΩ≈È ÁÁ Á∂ Òº¤‰ «Á÷ªÁ≈ ‘ÀÕ
D. ⁄∞‰È «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ÎÛ ¡Â∂ ’∞ºfi ‹◊∑≈ «Úº⁄ Í≈Õ
E. «¬º’ ¡√«Ê ¯ÀÙÈ «Úº⁄ ÒÀ ‹≈˙Õ
F. ¡’√ «‚º◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
G. «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ◊ΔÏ ÓØ‡ ’≈Ï± ¡Â∂ √ø‹Ø◊ ‘ÀÕ
H. «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √Δ’ ’√Â Á∂ ÁΩ≈È ÁÁ Á∂ Òº¤‰ «Á÷ªÁ∂ ‘ÈÕ
I. ¿∞∫◊ÒΔ¡ª, ÍÀ, ‘ºÊ, ΔÛ∑, ◊ÁÈ «Úº⁄ «Ú’≈Õ
A@. ‹ØÛØ∫ «Úº⁄ Ò◊≈Â≈ ÁÁÕ
AA. ⁄Ò‰ «Úº⁄ ¡øÁØÒÈ ÓØÛÁ∂Õ
AB. ¬∂ÓÍ∞«‡‚ ¡ø◊ ¡Â∂
AC. ÏÀ·∂, ÷Û∂, ⁄Ò‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ
‘º‚Δ Ø◊ Á∂ ’≈È
«¬√ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ ’¬Δ ¡Â∂ «Ú«ÚË ‘ÈÕ Ó√ÂÙ’ È∞’√≈È, Ó√ÂÙ’ Â≈Í, ¡Â∂
Ó√ÂÙ’ ¡È≈’«√Â≈ √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬ΔÕ ¡≈¬∂⁄ ¡√ø◊ÂΔ, ÈÙ≈, ◊ÌÚÂΔ ¡ΩÂª Ò¬Δ Ú≈«¬Ò
√ø’Ó‰ ÚΔ √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ’≈ÈÕ «¬√ Â∑ª, ÒøÏ∂ √Óª Âº’ «Ó‘ÈÂ, √Δ√≈ «ÚÙ≈’ÂÂ≈, Á∞ÿ‡È≈Úª Á≈
’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À √È≈«¬«Ú’ «Ú’≈ª Ò¬Δ «√º÷‰ Á∂ Ó√ÂÙ’ ˘ È∞’√≈ÈÕ ÍØÒÔØ, Ïø√, ¡Â∂ ⁄Ø‡ª Ó‘ºÂÚÍ±‰
’≈È ‘∞øÁ∂ ‘È ¬∂È¬∂√¬∂√˙, AIIA «Úº⁄ Ì≈ÂΔ √Ó≈‹ Á∂ ÍÃÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄Õ
¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ÍÃ∂È≈ Á≈ ’≈’ ’¬Δ¡ª ‘ÈÕ Ò∂«’È ’∞ºfi Ó∞º÷ ÍÃ∂È≈ Á≈ «¬º’ √øÍ±‰ «◊¡≈È ’≈’ª ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ
«¬º’ ÍØ◊≈Ó ÁΔ ÔØ‹È≈ Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÀÕ «¬º’Ó≈Â ’≈’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’ ‘∂ ‘È:
ÚøÙ≈È∞◊Â ’≈È: «¬√ «Ú√ø◊ÂΔ ÍΔÛ∑Δ ÚÒØ∫ ÍΔÛ∑Δ Ò¬Δ ‘∂·ª Á∂ ’∞ºfi ÍÃ’≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ◊∞‹Á≈ ‘À «÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‹ΔÈ ÂøÂ Á∂ ’øÓËøÁ≈ «Úº⁄ ¡Ùª«ÂÕ ‘≈Òª«’, «¬º’ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ⁄⁄≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ ‘≈ÒÂ
ÚøÙ≈È∞◊Â ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ‘∞‰∂ Âº’ «¬‘ ‘Δ ‹ÈÓ «Úº⁄ È‘Δ∫ ˜≈‘ ‹ª «Ú÷≈¬Δ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‘Ø √’Á≈ ‘À
«Ú¡’ÂΔ ÁΔ ÂºÂ’≈Ò ÍÚ≈ Á∂ √≈‘Ó‰∂Õ
‹ÈÓ‹≈Â ’≈‰: ‹ÈÓ‹≈Â ÁØÙ ¿∞È∑ª ‘À «’ ‹ÈÓ Á∂ √Ó∂∫ ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ ¡≈Ó ‹øÓ‹≈Â ÁØÙ ’ÒºÏ ÍÀ, ’±Ò‘∂ ÁΔ
◊‚Ï‚Δ, ‘º‚Δ¡ª Ï∂ÍÂ≈, ËÈ∞Ù ÍÀ, «fiºÒΔÁ≈ ¿∞∫◊ÒΔ¡ª ¡≈«Á «¬√ ÁØÙØ∫ ‘È Ù≈«ÓÒ √ø’Ó‰ Á∂ ’≈È √øÌÚ ‘À,
ÍØ√‰≈ ÁΔ ’ÓΔ, ¬∂’√ ÈΔ, Óª ÁΔ¡ª ◊øÊΔ¡ª «Ú’≈, Ó≈Â≈ ’∞ÍØÙ‰ ¡≈«Á
¬∂’Ú≈«¬‚ ’≈‰ª: ¬∂’Ú≈«¬‚ ÁØÙ ‹ÈÓ ⁄Ø‡, Á∞ÿ‡È≈, ÍØ√‰≈ ÁΔ ’ÓΔ, È∞’√Á≈ ‘º«‚¡ª ‹ª ‹ØÛØ∫, Ú≈«¬Ò
√ø’Ó‰, ¡≈«Á
¡ø’ (È≈Ù ‹ª ‹øÓ‹≈Â Á∂ ¡ø◊ª ÁΔ È∞’√≈È ·Ø’ Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À (¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, «Ú√ÎØ‡ ‘Ø √’Á≈ ‘À,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬º’ ÓÙΔÈ, Úº÷, ‹Ò‰) ‹ª √‹Δ (’≈È ’À∫√, Í«ËΔ¬∂ ËÓ‰Δ Ø◊ «Úº⁄) ÓË∞Ó∂‘Õ
Í≈«’ø√ø√ Ø◊: «¬‘ Í∞≈‰∂ «Ú¡√’ª Á∂ «¬º’ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Ø◊ Óª√Í∂ÙΔ ’·ØÂ≈ ÁΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À, ¡øÁØÒÈª ÁΔ
√∞√ÂΔ, ¡Â∂ ’øÍÈ Á≈ «¬º’ ¡ºÒ◊ ÍÃ’≈ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ’Ø¬Δ ¡√ÒΔ Í’Ù≈ÿ≈Â ‘ÀÕ Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ ¿∞Ó Ù∞∞¡≈Â E@ ÚÒØ∫
G@ ’‰ Ò¬Δ ‘À, ¡Â∂ Ø◊ ‡≈’∂ Â∂ A@,@@,@@@ ÍÃÂΔ ¡≈Ó AHG Ó≈ÓÒΔ¡ª ‘À ‘ÈÕ
ÓÒ‡ΔÍÒ √’∂Ò∂Ø«√√ (¬∂Ó.¬∂√): ¬∂’≈«Ë’ ’«·È ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÁΔ «¬º’ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Ø◊ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ
’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ’Á∂ È‘Δ∫ Î≈«¬Ï ˘ ’Ú «¬ø√∞Ò∂‡ √≈Ó◊Δ Á∂ «ÚÈ≈Ù ÚÒØ∫ ÍÃ‰≈ÒΔ ÁΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘ÀÕ √Ó«√¡≈Úª
«¬√ ¡≈ÁÓΔ¡ª ◊ΔÏ Óª√Í∂ÙΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ’≈Ï± ’Ó‹ØΔ ¡Â∂ Ê’≈‰, ⁄Ò‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ ¡È∞ÌÚ Ù≈«ÓÒ ‘È,
◊ºÒ ’ ‘Δ ‘À, Ú∂÷, √øÚ∂ÁÈ ‹ª ÒØÌΔ Ú√Âª ¡Â∂ ◊ÓΔ ÁΔ ◊∞√ÀÒ≈ÍÈÕ
¬∂.¬∂Ò.¬∂√ (Ò≈¿∞ ◊∂‘«◊ Á∂ ’‰): ¬∂.¬∂Ò.¬∂√. (Á∂ Ø◊) (Í≈ÙÚ √’∂Ò∂Ø«√√) «¬º’ ‘º«Â¡≈≈ ¡Í’Ù¬Δ Ø◊ ‘À
’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ √ÚÀº«¤’ Óª√Í∂ÙΔ¡ª Á≈ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Í’Ù≈ÿ≈Â Á∞¡≈≈ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘ÀÕ ÍÃÓ∞º÷
Òº¤‰ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Óª√Í∂ÙΔ ¡ø◊ª, ‡ø’, √≈‘ ÒÀ‰ ÁΔ¡ª Óª√Í∂ÙΔ¡ª ˘ Ù≈«ÓÒ ’Ó‹ØΔ ‘À, ◊Ò∂ ¡Â∂ ‹ΔÌ, ÌØ≈’∞
Í’Ù≈ÿ≈Â ¡Â∂ ◊øÌΔ Ì≈Ù‰ ’«·È≈«¬¡ª Ò¬Δ ¡≈◊±Õ
Í«‘ÒÚ≈È: Í∂ÙΔ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Á∂ ’≈È ÚøÙ≈È∞◊Â ÏΔÓ≈Δ¡ª Á∂ «¬º’ √Ó±‘ ‘À Óª√Í∂ÙΔ¡ª «Úº⁄ ’Ó‹ØΔ, Óª√Í∂ÙΔ¡ª
¿∞μÂ∂ ’≈Ï±, √ø’Ø⁄ ¡Â∂ ⁄Ò‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ È∞’√≈È, √Ú≈√, ¿∞μÂ∂ Í‘∞ø⁄‰ Á∂ Ï≈¡Á, ¡Â∂ Ù’ÂΔ Ù≈«ÓÒ ‘ºÊ
ÁΔ ÚÂØÕ
«Íø‹ √øÔ∞’Â ¡øÁØÒÈ √ΔÓ≈Úª (‹ª Âª ‹øÂ«’ ‹ª ÁÁ Á∂ ’≈È), ¤Ø‡∂ ¡ø◊, Ï∂ÍÂ≈ ¡ø◊ª, ‹ª ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ
‡ø’ √±ÍÕ
«¬√ ÁΔ ’∞ºfi Ó≈Ó±ÒΔ ’≈È ‘È:
◊·Δ¡≈: ◊·Δ¡≈ ‹ØÛØ∫ «Úº⁄ ÁÁ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¯Â≈ ÁΔ √ΔÓ≈ ˘ ÿº‡
’‰ ¡Â∂ ’Ó‹ØΔ Á∂ ’≈ÈÕ ∞Ó∂‡Δ ◊·Δ¡≈ «¬º’ Í∞≈‰Δ «√ø‚ØÓ ‘ÀÕ Í∞≈‰∂ ¡≈√‡ÔØ¡≈Ê≈«¬«‡√ ¡Í’Ù¬Δ
√øÔ∞’Â Ø◊ ‘ÀÕ
√∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ: (√ΔÍΔ) Ó√ÂÙ’ Í’Ù≈ÿ≈Â Ó√ÂÙ’ Á∂ ÓØ‡ ÷∂Âª ˘ È∞’√≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À Í±Ú Ó√ÂÙ’ Í«Í’ÚÂ≈ (Ú≈«‰«‹’ ÍºÂ Á∂ «‹¡≈Á≈Â Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄Ø∫ Í«‘Òª ‘∞øÁ∂ ‘È, Á∂ ÁΩ≈È
‹ª ‹ÒÁΔ ‘Δ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á)Õ Á∂ ’∞ºfi ’≈È √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ Á∂ ¿∞μ⁄ Â≈ÍÓ≈È, ¡≈’√Δ‹È ÁΔ ’ÓΔ, ¡Â∂ «√
¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡ ’ ‘∂ ‘ÈÕ √ÌÂØ∫ ¡≈Ó ÍÃ’≈ ‘È:
(A) ¡øË«Ú¡Ú√Ê≈ÂÓ’, «‹ºÊ∂ «Ú¡’ÂΔ ¡Â∂ Ó∞Ù’Ò ÚÒØ∫ ⁄ºÒÁ≈ ‘À,
(B) ◊ÂΔÚÌÓΔ, √øÂ∞ÒÈ ¡Â∂ ◊«‘≈¬Δ Ë≈È≈ Á∂ «¬º’ «Ú¡≈’∞Ò Ì≈ÚÈ≈ ÚÒØ∫ ‘∞øÁΔ ‘À, ¡Â∂
¡‰«¬º¤’, ¡«ÈÔø«ÂÃÂ ¯Â≈ ÚÒØ∫ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ √≈≈ Ó≈ÓÒΔ¡ª Á≈ √øÔØ‹È ’ ‘∂ ‘È «ÂøÈ ÍÃ’≈:
ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ ⁄Ø‡: ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ «Úº⁄ ⁄Ø‡ Í’Ù≈ÿ≈Â ‹ª ’∂ÚÒ Í∂ÙΔ¡ª Á≈ Í’Ù≈ÿ≈Â (’Ó‹Ø) «Úº⁄ ÈÂΔ‹≈
’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ÁΔ ‘ºÁ Âº’ /Í’Ù≈ÿ≈Â ’∂ÚÒ Í∂ÙΔ¡ª Á≈ Í’Ù≈ÿ≈Â ¡Â∂ «’Ú∂∫ ¿∞μ⁄ ‹ª ÿº‡ ΔÛ∑ ¿∞μÂ∂
ÍÃÌ≈«ÚÂ √Δ Á∂ ’∞ºfi «‘º√Δ¡ª Á∞¡≈≈ «ÈË≈Â ’ ‘∂ ‘È È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ ¡Â∂ ÁΔ ‘º‚Δ ˘ È∞’√≈È ‘∞øÁ≈
‘ÀÕ √≈∂ ⁄≈ ¡ø◊ª Ù≈«ÓÒ ‘À ¡Â∂ ‘À ΔÛ∑ ÁΔ ËΩ‰ ÷∂Â (¿±ÍΔ) ⁄Ø‡ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫, ‘∂·ª Á∂ ¡ø◊ª Á≈ Í’Ù≈ÿ≈Â
’∂ÚÒ ‘∂·Ò∂ Ù≈«ÓÒ ¡Â∂ ‘∞øÁ≈ ‘À, «‹ºÊ∂ ⁄Ø‡ A ¤≈ÂΔ (ΔÛ∑ «Ú⁄’≈ Ú≈Í√ ÿº‡ Á∂ ÍºË ÚÒØ∫ ‘∂·ª √ΔÕ
«√ (Ó√ÂÙ’ ·Ø’) ⁄Ø‡: ÙÏÁ «√ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡ ⁄Ø‡ª ÁΔ «¬º’ ÎÀ«Ò¡≈ √‰Δ Á≈ Ú‰È ’‰ Ò¬Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈
‹ªÁ≈ ‘À, √«‘Â «‘Ò≈È≈, Ó√ÂÙ’ √‡∂Ó ⁄Ø‡, ÏøÁ «√ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡, Ó√ÂÙ’ ’Â√≈Ú, ¿∞Á≈√ ÷ØÍÛΔ ÎÀ’⁄,

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
«ÚÁ∂ÙΔ ⁄Δ˜ («‹Ú∂∫, Ï∞Ò∂‡), ¡È≈’«√Â≈, ¡Â∂ ÍØ√‡ ¡≈Í∂«‡Ú √ø’Ó‰Õ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ ⁄Ø‡ ÁΔ Â∑ª, «√ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡ ÈØ‡
¡Â∂ Í’Ù≈ÿ≈Â ¡Â∂ ’∂ÚÒ Í∂ÙΔ¡ª «Úº⁄ √‡Ø’ ¡’√ ÈÂΔ‹≈ ‘À, Ò∂«’È ¿∞μÊ∂ ‘Ø ÁΔ «¬º’ «’º√Ó Á≈ ‘ØÚ∂ √’Á≈ ‘À
ÍÃÌ≈Ú Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫Õ
√‡Ø’ (Ó√ÂÙ’ √øÚ‘ÈΔ Á∞ÿ‡È≈): √‡Ø’ Á∂ «ÂøÈ Ó∞º÷ ’≈È ‘È: ÿÈ≈√ÂÂ≈ (’Â «¬º’ ’Â ¿∞√ «ÏøÁΔ
˘ «Í¤Ò∂ ÍØÂ ÏÒ≈’ ’Â Á∂ ÍÚ≈‘ «Úº⁄ Êº«’¡≈) , È’√Δ («Úº⁄ ÷±È Ú◊ «‘≈ Í«‰≈Ó√Ú±Í Ó√ÂÙ’ Á∂
¿±Â’ª, ¿∞μ⁄ ’Â⁄≈Í ‹ª «¬º’ ËÓÈΔÚ√Î≈ Á≈ ‡±‡È≈) Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂Õ
‡≈√’ ¬∂ ¬∂Ò ¬∂√ ’Δ ‘À?
E.D.C √Óº«√¡≈Úª (Problems)

√Δ’ ¡Íø◊Â≈ Ú≈Ò∂ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∞¡≈≈ Í∂Ù ¡≈ ‘Δ √Ó«√¡≈Úª ◊ΔÏ Óª√Í∂ÙΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ’≈Ï±, ’Ó‹ØΔ, ¡Â∂
Ê’≈‰, ⁄Ò‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ, ◊ºÒ ’ ‘∂ ‘È, Á∂÷‰, ÏØÒ‰, √øÚ∂ÁÈ ‹ª ÒØÌΔ (’≈È ÁÁ ‹ª ’Ó‹ØΔ), ◊ºÒª
Í∞º‹‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ, ¡Â∂ Ó∞Ù’Ò ‹ª «ÓÙÂ ‹ØÛÂØÛ ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ (Ëº’≈, ¡Â∂ ÏÁÒ∂)Õ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ
ÁΔ ⁄Ø‡ Á∂ È≈Ò ¡≈ÁÓΔ¡ª Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ¡ø◊ª Á≈ ÚÂØ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ÚÂØ ’ √º’Á∂ ‘È
«‹¡≈Á≈Â ‹ØÛÂØÛ Ò¬ΔÕ ÿ∞Ó≈ ◊ÂΔ¡ª Ó∞Ù’Ò ‹ª ¡√øÌÚ ÒØ’ª Ò¬Δ ‘Ø √’Á≈ ‘À √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ, ΔÛ∑ ÁΔ
‘º‚Δ ÁΔ ⁄Ø‡, ◊·Δ¡≈, ¬∂’≈«Ë’ √«‘Â √Δ’ («Ú’Òª◊ Á∂ ’¬Δ ÍÃ’≈ Á∂ È≈Ò ’«·È, Í∂ÙΔ, ¡≈«Á)Õ
◊øÌΔ √Δ’ «Ú’Òª◊ Á∂ È≈Ò ’∞ºfi ¡≈ÁÓΔ¡ª Ò¬Δ ÚΔ ’øÓ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «‚‹≈«¬È ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È
È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ¿∞ÂÍ≈Áª ˘ «√ºË∂Õ «¬√ ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ √‘≈«¬’ √Óº◊Δ¡ª Á≈ Ó∞È≈¯≈ ÒÀ‰ Á∂ ¿∞μÂ∂
ÌØ√≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈Í‰∂ «ÚÙ∂Ù √ÓºÊ≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ Ó≈‰’ ¿∞ÂÍ≈Áª Á∂ È≈Ò «¬√ √‘≈«¬’
√Óº◊Δ¡ª Á≈ ÚÂØ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ¿∞μÂ∂Õ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ √‘≈«¬’ √Óº◊Δ¡ª ◊ÂΔÙΔÒÂ≈
(«‹Ú∂∫, «Ú√≈÷Δ, Ú‘ΔÒ⁄∂«¬) ¬∂‚√, ‘∂Î∂ ¬∂‚√ («‹Ú∂∫, Í∞º‹Á≈ ‘À) √ø⁄≈ (¬∂‚√ «‹Ú∂∫, ¬∂’Ò √«Ú⁄ ¡≈Ë≈«Â
«’ÃÂ«Ó ¡Ú≈‹) ¡Â∂/’ø«Í¿±‡ «‚Ú≈«¬√ «¬ø‡Î∂√ ¬∂‚√ («‹Ú∂∫, ’ΔÏØ‚ √ø⁄≈«ÒÂ)Õ
B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) «¬‘ √º⁄ ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÏÛÏØÒ≈ ’‰ Ò¬Δ √Δ÷È≈, ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’Δ¬∂ Á∞¡≈≈................
(’) ÷Â≈ (÷) ’øÈ (◊) Ó∞ø‘ (ÿ) ¡Ú≈˜
(ii) Ïº⁄∂, ‹Ø Ó√ÂÙ’ Í’Ù≈ÿ≈Â Á∂ «Ù’≈ ‘È ¡’√ ¿∞Â∂‹È≈ ÁΔ ’ÓΔ......................Õ
(’) ◊ºÒ (÷) √∞‰È≈ (◊) Á∂÷‰ (ÿ) ¤Ø‘‰
(iii) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ È∞’√≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À................Õ
(’) √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È (÷) «ÁÃÙ È∞’√≈È
(◊) Ì≈Ù‰ È∞’√≈È (ÿ) ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È
(iv) ...................... ¡Û⁄È ÚÒØ∫ √ÏøËÂ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(’) ‘º«‚¡ª (÷) ‹ØÛ (◊) Óª√Í∂«Ù¡ª (ÿ) Ó√ÂÙ’

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (v) Í∞≈‰∂ Óª√Í∂ÙΔ ’·ØÂ≈ ÁΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ «Ú¡√’ª, ¡øÁØÒÈª ÁΔ √∞√ÂΔ ¡Â∂ «¬º’ ¡Á«ÚÂΔ¬∂ ÍÃ’≈ Á∂
’øÍÈ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â ‘È........................Õ
(’) Í≈«’ø√ø√ Ø◊ (÷) ¬∂’≈«Ë’ ’«·È
(◊) Ò≈¿∞ ◊∂‘«◊ ’‰ (ÿ) Ó≈√-Í∂ÙΔ ‚≈¬Δ√‡ØÎΔ
E.E √≈ªÙ (Summary)

J ¡√Δ Í«‘⁄≈‰ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À, ¡Â∂ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈
«ÚÓÙ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ⁄Òª Ó‘ºÂÚÍ±‰ ¡ø’ Í∞È≈ÚÃºÂΔ ’‰≈Õ
J «ÁÃÙ È∞’√≈È:
Í«‘⁄≈‰:
(A) ¤Ø‘ √ÏøËΔ Ì≈ÚÈ≈ Ó∞„ÒΔ «Úº⁄ «‹√ Â∑ª¡ÚË≈‰≈ÚªÁΔ «¬º’ «’º√Ó ¡øÈ∑≈ Á∞¡≈≈ ¡«Ë◊‘ΔÂ
’ ‘∂ ‘À Ïº⁄∂Õ ¤Ø‘ √ÏøËΔ Ë≈È≈ Á∂ ÁØ ÍÃ’≈ (’) «√øÊ∂«‡’ ¤Ø‘ (÷) «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ ¤Ø‘ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
(B) ÏÒ≈«¬ø‚ ¡º¤≈ ÒØ’ª Á∂ ’øÓª ˘ √∞‰È «Úº⁄ Ï‘∞Â ¡º¤≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ⁄È≈ÂÓ’Â≈ Á∂
¿∞Í≈ÒΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ¿∞μ⁄ ‚≈‰Õ ¡øÈ∑≈ «Ú¡’ÂΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À Ó≈ÈÂ≈ ‘À ’«Ó’ √Ø⁄Á≈ ‘ÀÕ
(C) ◊ΔÏ ¡º÷ ‘ºÊ √ø‹Ø◊ ÚΔ «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á≈ «¬º’ √ø’∂Â ‘ÀÕ
’≈È: «ÁÃÙ ¡Û⁄È Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ÁØÈª ¡≈È∞Ú∫«Ù’ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰ ˘ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘
’≈È ‘À ÿ ‹ª ’ √º’Á∂ ‘È «ÚÒΔÈΔ’‰ √Óº«√¡≈Õ ÍÃÓ∞º÷ ÿ √Ó«√¡≈Úª È˜ÁΔ’ È˜
‘È, ¡Â∂ «ÁÃÙ«‡ÚÀÙø«Ó¡Õ
√Óº«√¡≈Úª: ◊ΔÏ ÷∞«Î¡≈, Ù÷√Δ¡Â «Ú«Á¡’ ÓøÁÂ≈ ‘ΩÒΔ Ì≈Ù‰ «Ú’≈√ «Ú’≈ ¡øÈΔ¡ª Ïº⁄Δ¡ª
ÁΔ ÍÃÓ∞º÷ √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi ‘ÈÕ
J √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈
Í«‘⁄≈‰: √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ «Ú’≈√ «‹Ú∂∫ ’∞ºfi ÍÃΔ÷¡≈ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À
ÍÀÓ≈È∂ ¿∞μÂ∂ ÓÈØØ◊Δ Â≈«’’ ÍÃΔ÷¡≈ «⁄«’Â√≈ ÍΔ÷¡≈, Ïº⁄∂ Á∂ ÍÛ∑≈¬Δ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ
‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡Õ
’≈È: √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ⁄≈ √È’ ‘È (’) ÚøÙ≈È∞◊Â (÷) ‹øÓ‹≈Â ¡Â∂ ¡«Ë◊‘‰ (◊)
ÍÃ√Ú Í±Ú, ÍÃ√Ú Í±Ú ¡Â∂ ÍÃ√ÚØºÂ (ÿ) √Δ’ ¡Â∂ Ó≈È«√’Õ
J ÚøÙ≈È∞◊Â, ±Ï∂Ò≈, √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊, ÁÚ≈Úª ¡Â∂ ’∞ÍØÙ‰ Á∂ ’≈È ’ ‘∂ ‘È «¬√ÂØ∫ Í«‘Òª ‹ÈÓ
’ÓΔ, √øÁøÙ Á∂ Úø‚ «Úº⁄ ¡≈’√Δ‹È Á≈ ÚÂØ ’Ø, Ú≈‹≈ Úø‚ ‹ÈÓ ¡Â∂ ÷√∂ Á∂ ÁΩ≈È ’≈È ‘∞øÁ∂
‘È, ’ø·Ó≈Ò≈ Î«Û¡≈ ’≈ÒΔ, «ÁÓ≈◊Δ Ï∞÷≈, ‡≈«¬Î≈«¬‚ Ï∞÷≈ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á ’≈È ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ
J √Óº«√¡≈Úª: Ï∂‘ØÙ Ì≈Ù‰ √∞‰È «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ, ÍÃÙ·Ì±ÓΔ Á∂ È≈Ò Í’≈ÙÈ ÁΔ Á±Δ ¿∞μÂ∂ Ì≈Ù‰,
’Á∂ ’Á∂ √∞‰È Ë≈È≈ √Ó«√¡≈Úª Ï‰ÁΔ «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ’∞ºfi ÍÃÓ∞º÷ √Óº«√¡≈Úª ‘È Ïº⁄Δ¡ªÕ
«ÚÒø«ÏÂ Ì≈Ù‰, ¡Ú√≈Á ¡Â∂ ‹∞Á≈¬Δ Á∂ ’∞ºfi ‘Ø √Óº«√¡≈Úª ‘ÈÕ
J Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂
Í«‘⁄≈‰: È∞’√Á≈ ‹ØÛÏøÁΔ ‹ª ¿∞⁄≈‰, È≈Í√øÁ ¡Ú≈‹ ◊∞‰ÚºÂ≈ √≈È∞È≈«√’Â≈, È∞’√Á≈ Ï‘∞Â
«‹¡≈Á≈ ‹ª Ï‘∞Â ÿº‡ ÏÛÏÛ≈, ¡Ú≈‹ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ’∞ºfi √ø’∂Â «ÓÒ ‘∂ ‘ÈÕ

«¬’≈¬Δ-E: √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
’≈È: ‹À«Ú’ ’≈‰ª Â≈Ò«Ú¡ «Ú√ø◊ÂΔ¡ª, ÁøÂ¡«È¡«ÓÂÂ≈Úª, ’≈«¡≈ÂÓ’ Ù≈«ÓÒ ’≈È ÈØ‡
‹ØÛÏøÁΔ ¡Ú≈‹ «Úº⁄ ÁØÙ ‘È, ’≈È Ó≈‘ΩÒ Á∂ ’≈È ÁØÙ Á≈ ÓÂÒºÏ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ È∞’√≈È Á≈ ’≈È
Ï‰Á≈ ‘ÀÕ √≈Ó≈‹’ Ïº⁄∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ÍÚ≈‘ «Úº⁄ ‘Ø ’≈È ‘ÈÕ
√Óº«√¡≈Úª: Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¡Ú ‘ÈÕ ¿∞‘ Í«‘Ò’≈ «Ú÷≈¿∞‰
Ò¬Δ ◊ºÒª, «⁄øÂ≈Úª ¡Â∂ ‚Õ ¿∞È∑ª˘ Òº◊Á≈ ‘À ÁÏ≈È≈ ¡Â∂ √Ó≈‹ ÚÒØ∫ Úº÷Õ
J √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ (¡≈ÊØÍ∂«‚’)
Í«‘⁄≈‰: Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á±º‹∂ Á∂ È≈Ò Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Ï‘∞Â ¡≈√≈È ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Õ ¿∞‘ ◊ΔÏ ÓØ‡
’≈Ï± ‹ª √ø‹Ø◊ ‘À, «¬º’ Òø◊Û≈ Á∂ È≈Ò ⁄ÒÁ∂ «‚º◊ ‹ªÁ≈ ‘À, ¡’√Õ
’≈È: ¿∞μÊ∂ √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ √Ì Úº÷ Úº÷ ’≈È ‘ÀÕ
J Óª√Í∂ÙΔ ’·ØÂ≈ ÚÒØ∫ Í≈«’ø√ø√ Ø◊, ¬∂’≈«Ë’ ’«·È «¬ø√∞Ò∂‡ Á∂ «ÚÈ≈Ù Á∂ ’≈È ‘À √≈Ó◊ΔÕ
J Ó∂∂ «¬º’ Í≈ÙÚ ’«·È √ÚÀº«¤’ Á∂ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Í’Ù≈ÿ≈Â Á∂ ’≈È ‘ÀÕ
J Í∂ÙΔ Óª√Í∂ÙΔ¡ª «Úº⁄ ’Ó‹ØΔ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘ÀÕ
J ◊·Δ¡≈ ‹ØÛØ∫ «Úº⁄ ÁÁ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘ÀÕ
J Ó√ÂÙ’ Í’Ù≈ÿ≈Â Ó√ÂÙ’ Í«Í’ÚÂ≈ ÚÒØ∫ Í«‘Òª Ó√ÂÙ’ Á∂ ÓØ‡ ÷∂Âª Á∂ ’≈È ‘ÀÕ ΔÛ∑ ÁΔ
‘º‚Δ ¡Â∂ «√ ⁄Ø‡ Ï‘∞Â ◊øÌΔ ‘ÀÕ «¬‘ √≈∂ ⁄≈ «Òø’ Á∂ Í’Ù≈ÿ≈Â «Úº⁄ ÈÂΔ‹≈ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
J √Óº«√¡≈Úª: ◊ΔÏ Óª√Í∂ÙΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ’≈Ï± ’Ó‹ØΔ ¡Â∂ Ê’≈‰, ⁄Ò‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ, ◊ºÒ ’ ‘∂
‘È, Ú∂÷, ÏØÒ «‘≈ ‘À ‹ª ’Ó‹ØΔ Á∂ ’≈È ÒØÌΔÕ ÒØ’ ¿∞√Á∂ È≈Ò ‘ÓÁÁΔ ‘À, Ò∂«’È ¿∞‘ ÙÓ
Ó«‘√±√ ¡Â∂ È≈ÒÕ ¿∞‘ Í±Δ √øÌ≈ÚÈ≈ Ò¬Δ ¡º◊∂ «Ò¡≈¿∞‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
E.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J È∞’√≈È : «¬º’ √Δ’ ‹ª Ó≈È«√’ ‘≈ÒÂ ‘Ø‰ Á≈ ≈‹ ‘À «‹√Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «’ «‘º√≈ √Δ
‹ª Ó√ÂÙ’ Á∂ ·Δ’ „ø◊ ÚÒØ∫ ’øÓ È‘Δ∫ ’Á≈Õ
J «È¿±ØÒ≈«‹’Ò : È√ª ˘ ‹ª ÂøÂ«’≈ «Ú«◊¡≈È Á∂ «Ú«◊¡≈È Ò¬Δ √ÏøËÂÕ
J √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ : √ºÓfi‰ ÁΔ Ó≈È«√’ Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J ¡√«Ê¡ª : «⁄«’Â√≈ ÁΔ Ù≈÷≈ ⁄Ø‡ª ¡Â∂ ‘º‚Δ¡ª Á∂ Ø◊Ø∫ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J ‘’ºÂ : ¡øÁØÒÈ ‹ª Ó∞øÂ«’Ò ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ
E.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. È˜ÁΔ’ È˜ ’Δ ‘À?
B. ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ’≈‰ª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’ØÕ
C. ◊ÌÚÂΔ ÂΔÚΔ∫ ¿∞μÂ∂ Ó‹Ï±Â ÁÚ≈Úª Á∂ ÍÃÌ≈Ú ’Δ ‘À?
D. √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ ’Δ ‘À?
E. Í∂ÙΔ , ¡Â∂ ¬∂’≈«Ë’ ’«·È Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «Ò÷Δ¬∂Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¿∞μÂ: √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self-Assessment)

A. (i) «√øÊ∂«‡’ ¤Ø‘, «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ ¤Ø‘ (ii) «ÁÃÙ È∞’√≈È
(iii) «ÁÃÙ«‡ÚÀÙø«Ó¡ (iv) ‹≈◊±’Â≈
(v) √‹Δ
B. (i) ÷ (ii) ’ (iii) ◊ (iv) ÿ (v) ’
E.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀ Ù Ò ¡À ˜ ± ’ ∂ Ù È: ‚∂ È Δ¡Ò ÍΔ. ‘≈Ò≈‘È, ‹∂ Ó √ ¡‘≈Ò≈‘È, ‹∂ Ó √ ¡À Ó .

’≈¿±ÎÓÀÈ, ÍÀ¬Δ◊∂ √Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
B. ¬Δ.¡≈.¡≈¬Δ.√Δ. ’«≥ ◊ ‘≈¿± √ ¡≈È ‘À ∫ ‚Δ’À Í ‚ ¡À ∫ ‚ «◊Î‡‚ «⁄Ò‚È ∂ √ ‡Ø È
ÚΔ.¬∂. : «Ú˜∞¡ÒΔ ‘À∫ÁΔ’ÀÍ‚: «’∞¡≈«¬˜ √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈÒ «Ï’≈˜ ¡≈¯...¡À˜
Ò≈¬Δ«‡≥◊, ‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ
’À’‡√«‡º’√Õ

«¬’≈¬Δ-F: √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊: Ø’Ê≈Ó, «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ÈØ‡

(Physically Challenged: Preventions,
Teaching Strategies)

F.A «ÁÃÙ È∞’√≈È ÂØ∫ Ø’Ê≈Ó (Prevention of Visual Impairment)
F.B «ÁÃÙ È∞’√≈È Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Visual Impairment)
F.C √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Hearing Impairment)
F.D √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Students with
Hearing Impairment)
F.E Ì≈Ù‰ ¡Â∂ È∞’√≈È Ì≈Ù≈ Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Speech and Language Impairment)
F.F Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈ Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Speech and Language
Disorders)
F.G ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Orthopedic Impairment)

F.H ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies of Orthopedic Impairment)
F.I «Ù’Ù‰ ¡Â∂ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ «¬øÍ∂«¬Ó∂∫‡ Ïº⁄∂ (Teaching and Orthoedic Impairment)
F.A@ √≈ªÙ (Summary)
F.AA ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
F.AB ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
F.AC √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ú‰È ‘ÀÕ
J Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡≈ÊØÍ∂«‚’ «ÌÃÙ‡ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
«¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À «’ ‹ØÛÏøÁΔ ’«·È≈«¬¡ª ¡Â∂ ÁÙ≈ÂΔ ‘À «’ Á≈ «¬º’ «√ºË≈ ÈÂΔ‹≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÂøÂ«’≈
«Ú«◊¡≈È, √Δ’ ‹ª ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’ «¬º’ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ÍÚ≈‘ ¡Ú≈‹ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ‘À
◊≈«¬Ï ‘ÀÕ ’Á∂ ’Á∂ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁØÈª Ì≈Ù≈ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ Á∂Δ ’‰≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ÈØ‡: Ì≈Ù≈ Á∂Δ √ºÓfi ÁΔ ’ÓΔ ‘À, ¡Â∂ «Ò∂
«Ú⁄≈ ’‰ Ò¬Δ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √Δ’ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ⁄≈ ÍÃ’≈ Á∂ ‘ÀÕ ‘ «¬º’ «Ú’Òª◊Â≈ Úº÷ «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ªÕ «ÁÃÙ
È∞’√≈È, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¡Â∂ È∞’√≈È Ì≈Ù‰ «‹¡≈Á≈ ÁΔ ˜±Â ‘À ¡Â∂ ¡‹ΔÏ ÍÃ’≈ «Ù’Ù‰, Ò∂«’È √Δ’
«Ú’Òª◊ ‹ª ¡≈ÊØÍ∂«‚’ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º«÷¡≈ Á∂ È≈Ò «ÓÒ √’Á≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂Õ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂
√≈∂ ÍÃ’≈ «Úº⁄ Ø’Ê≈Ó Ø◊Ø∫ ÚÒØ∫ √∞º«÷¡≈ ÁΔ Â∑ª Òº◊Ìº◊ «¬º’ ‘Δ ‘À, ‹∞ÒÓ, Á∞ÿ‡È≈Úª ÚÒØ∫ Ï⁄È Á∂Õ «¬√ Ô±«È‡
«Úº⁄ ¡√Δ ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’‰◊∂ Úº÷≈ «Ú’Òª◊Õ
F.A «ÁÃÙ È∞’√≈È ÂØ∫ Ø’Ê≈Ó (Prevention of Visual Impairment)

¡º÷ª Ì◊Ú≈È ÁΔ √ÌÂØ∫ ’ΔÓÂΔ ¿∞Í‘≈ ‘ÈÕ ¡√Δ ’∞ºfi ÚΔ Ú∂÷’∂ ‘ ’øÓ ’Á∂ ‘ªÕ ¡º÷ª Á∂ «ÏÈª, ¿∞μÊ∂ √≈‚∂
√≈‘Ó‰∂ ÷≈ÒΔ ¡Â∂ ‘È∑∂Δ Á∞ÈΔ¡≈Õ ¡√Δ ¡º¤≈ ¡º÷ª Á∂ ‘ª ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ ¡√Δ ’∞ºfi ⁄⁄≈ ’ ‘∂ ‘ª «ÈÚ≈’
¡º÷ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÚÒØ∫ Ï⁄È Á∂ ¿∞Í≈¡Õ ‹∂’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ «¬√ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ’ ‘∂ ‘È
¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ Á≈ Í≈Ò‰ ’ØÕ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Úº÷≈ ¡º÷ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ’ √º’Á∂
‘ÈÕ «ÈÚ≈’ Á∂ ’∞ºfi ¿∞Í≈¡ Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÈøÈ≈È∞√≈ ‘È:
J «Ú‡≈«ÓÈ ÈÚ‹≈Â Ïº⁄≈ Ò¬Δ √ÂÈÍ≈È Á∂ «¬º’ ¡ÓΔ ’ØÒØ√‡Ó (√ÂÈ Á≈ Í«‘Ò≈ Á∞ºË)Õ
J ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ «¬º’ √≈Ò Ò¬Δ √ÂÈÍ≈È Á∂«ÙÙ∞ÚªÕ
J C-F Ó‘ΔÈ∂ «Úº⁄ Ù∞± ’‰ Ò¬Δ Ó’≈ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ¿∞ÍÒºÏË ‘Δ ÍºÂ∂Á≈ √Ï‹Δ¡ª «Úº⁄ «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂
«Úº⁄ Ï÷Â≈Ú «ÙÙ∞Úª ÎΔ‚, √±÷ÓÂ≈ ’º‡, ¡Â∂ ‘Ø ÌØ‹È Á∂ È≈Ò «ÓÙÂ ‹∂’ √øÌÚ ‘Ø, Ò¬Δ ¿∞È∑ª˘
¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ÓøÈ‰ÔØ◊ Ï‰≈¿∞‰ Á∂Õ
J √’±Ò Í±Ú Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‘ «ÁÈ Á∂ ÌØ‹È «Úº⁄ ‘È∑∂∂ ‘Δ ÍºÂ∂Á≈ √Ï‹Δ¡ª ‹ª ÎÒª ˘ Ù≈«ÓÒ ’ØÕ
J ÍΔÒ≈, È≈ø◊Δ Ïº⁄∂ Á∂ ÷≈‰∂ «Úº⁄ «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ (Ô≈ÈΔ ÍÍΔÂ≈ ¡Â∂ ¡≈Ó) «Úº⁄ ¡ÓΔ ÎÒ Ù≈«ÓÒ ’ØÕ
J Ïº⁄∂ Á∂ ÷≈‰∂ «Úº⁄ ⁄ÏΔ ‘È∑∂∂ ‘Δ ÍºÂ∂Á≈ √Ï‹Δ¡ª, ÎÒ ¡Â∂ ‘Ø √ØÂª Á∂ È≈Ò Ù≈«ÓÒ √Ï‹Δ¡ªÕ
J ◊ÌÚÂΔ ¡Â∂ √ÂÈÍ≈È ’≈¿∞‰ Ú≈ÒΔ ¡ΩÂª ˘ ‘ «ÁÈ «Ú‡≈«ÓÈ «Úº⁄ ¡ÓΔ ÷≈È≈ ÷≈È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À Õ
J «Ú‡≈«ÓÈ Ïº⁄∂ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á Óª Á∂ Ó∞ø‘ ÚÒØ∫ Â∂Ò «Úº⁄ B@@,@@@ ¡≈«¬¿± ‹ª ÍÃÙ≈√È ‹ÈÓ Á∂
Ï≈¡Á «¬º’ Ó‘ΔÈ∂ Á∂ ¡øÁÕ
J ÍÚ≈ª ˘ «√º«÷¡Â «’ ÂΩ∫ËΔ Á≈ «¬º’ ¡øÌ Á≈ «⁄Â≈ÚÈΔ Á∂ √ø’∂Â ‘À ¡Â∂ ‘Ø √’Á≈ ‘À Ó±ø‘ ÚÒØ∫ Â∂Ò
«Úº⁄ «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ «÷Ò≈ Á∞¡≈≈ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈Õ
J √’±Ò Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Ò¬Δ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ¤Ø‡∂ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ ÂΩ∫ËΔ «ÍØ‡Õ
J «¬º’ ¡º¤≈ ¡Â∂ ÍΩÙ«‡’ Á∞ºË Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃØ‡ΔÈ ¡Â∂ «Ú‡≈«ÓÈ «Úº⁄ ¡ÓΔ, ÷≈‰≈, ÍÍΔÂ≈, ¡≈Ó, ÒÀ
Ò˙ ◊≈‹, Í≈Ò’, ¡ª‚≈ ¡Â∂ Óº¤ΔÕ
J √±‹ ÁΔ¡ª «’Èª ˘ Ï‘∞Â ‹«¡≈Á≈ ‹Ø÷Ó, ◊‘È ◊ÓΔ, ¬∂’√-ÈΔ ¡Â∂ ⁄Ø‡ª ÚÒØ∫ ¡º÷ª ÁΔ º«÷¡≈Õ
J ÓË∞Ó∂‘ ¡Â∂ ÍÌ≈ÚΔ „ø◊ ÚÒØ∫ ¡≈ÂÙ’ «‹Ú∂∫ Ø◊Ø∫ Á≈ «¬Ò≈‹Õ
J «’√∂ ÚΔ ÁÚ≈¬Δ ÁΔ ¡º÷ Ò¬Δ ¡≈Ú∂ÁÈ ‹ª ˜Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫ «’√∂ ÚΔ ÁÚ≈¬Δ ÒÀ‰ ÚÒØ∫ ·Δ’ ‘Ø √’Á≈
‘À Õ
J Ù∞∞¡≈Â «Úº⁄ È∂Â È˜ ⁄ÙÓ∂ Á∂ È≈Ò √∞Ë≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
J ÍÃΔ«÷¡≈ ¡º÷ª Á∂ Ï≈¡Á ¿∞ÍÔ∞’Â ⁄ÙÓ≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ

J ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ ÁΔ Âº’Δ Á∂ È≈Ò ⁄ÙÓ∂ ÁΔ Ù’ÂΔ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔÕ ÈØ‡

J ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ ÁΔ Í«Í’ÚÂ≈ Á∂ Ï≈¡Á √‹Δ Ò¬Δ È˜ Ï‘≈Ò ’‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
J √≈Ú‹«È’ Ó’≈ÓΔ Ì≈Ù≈ ¡Â∂ ‘Ø ¿∞ÍÔ∞’Â ‘∞øÁ≈ ‘À «‹Ú∂∫ «Úº⁄ Í⁄∂ Á≈ ÚÂØ ‹≈◊±’Â≈ ÏÈ≈˙
‚Ó ÁΔ Ó≈ ’∞‡≈¬Δ, ’·Í∞ÂÒΔ ¡≈«Á ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À
J «ÚÚ√«ÊÂ ¡º÷ Ó’≈ÓΔ È∂Â ‘√ÍÂ≈Ò ‹ª Ó’≈ÓΔ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ È≈Ò «Ù«Ú ÁΔ ‹ª⁄ È∂Â
√‹ÈÕ
J ¡º÷ √‹Δ ÁΔ ÒØÛ È‘Δ∫ ‘∞øÁΔ ‘À Ø◊Δ¡ª Á∂ ¿∞Í⁄≈, ÁÚ≈Úª, ¡≈¬Δ ‚≈Í ÍÃÁ≈È ’ØÕ
J «Íø‚ Íø⁄≈«¬Â, Ô∞Ú≈ÚªÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ È≈Ò ’∂∫ÁΔ «Íø‚ «Úº⁄ È∂Â «Ù«Ú Á≈ ÍÃÏøË ’ÒºÏ ‹ª «’√∂
‘Ø Ó’≈ÓΔ √ø◊·ÈÕ
J «ÚÚ√Ê≈ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ‹Ø «Ù«Ú «Úº⁄ √ø⁄≈«ÒÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À Á≈ Í≈Ò‰ ’ØÕ
J ¡º÷ «¬√ √≈∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ ‹ª⁄ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ¡Â∂ ¿∞ÍÔ∞’Â ⁄ÙÓ≈ ‹ª ¡º÷ ÍÃÁ≈È Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈ ¡≈«Á
Ï±øÁª
F.B «ÁÃ Ù È∞ ’ √≈È Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Visual
Impairment)
J ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÍÚ∂Ù ’‰ ¡Â∂ ¤º‚‰ Á∂ ’Ó∂ ‹ª √≈«¬‡ ¿∞μÂ∂ ÏØÒØÕ
J È≈Ó ÚÒØ∫ «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ’≈Ò ‹∂’ Â∞√Δ ¡≈Í‰∂/¿∞√Á∂ «Ë¡≈È ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘ØÕ
J «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ √≈‘Ó‰∂ √ÍºÙ‡ ØÙÈΔ («÷‚’Δ Á∂ ’ØÒ «‹Ú∂∫) ÚÒØ∫ Á± ¡Â∂ ¡«ËÓ≈ÈÂ: √Δ‡ª Ú◊Õ
J «√ºË∂, ¡º◊∂, ¤º‚ «ÁºÂ≈, ¡≈«Á Á∂ √øÏøË «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ √Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú‰È≈Â«Ó’ ÙÏÁª Á≈
ÍÃÔØ◊ ’Δ¬∂ ¡«Ì«Úø«È¡≈√Õ «ÁÙ≈Úª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ¡Â∂ «Ú¡Ê ‹≈‰’≈Δ Á∂ È≈Ò ¡√ÍÙ‡ ÙÏÁª Á∂
ÍÃÔØ◊ ÚÒØ∫ Ï⁄È Á∂ Ò¬Δ, ¿∞μÊ∂, «¬ºÊ∂,, ¡≈«Á Á∂ ±Í «Úº⁄
J «Ú√Ê≈ ÚÒØ∫ Ú‰È, «Ú«Á¡’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÁΔ ¿∞«⁄Â «ÁÃÙ ÿ‡È≈ÚªÕ
J Ú‰È ‘À ¡Â∂ ¤Ø‘ ’Á∂ ‘Ø¬∂ ‹Ó≈Â, ÍÃÔØ◊Ù≈Ò≈, √Óº◊Δ, √≈Ó◊Δ Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ú≈’Î ‘À,
√≈Ó◊Δ, ÷∂Â √≈«¬‡Ø∫, ¡≈«Á
J ’Ó∂ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ, «ÚÙ∂Ù ÏÀ·’ª ‹ª ’≈‹ ÁΔ ˜Ï≈ÈΔ √±⁄È≈ Á∂Õ
J «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È, ‹ÁØ∫ ¿∞«⁄Â Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ «Ò÷ÂΔ ‹≈‰’≈Δ ˘ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ ÍÃ√Â≈ÚÕ
J ¡≈Í‰∂ Í√øÁΔÁ≈ Ó≈«Ë¡Ó «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ¿∞ÍÔ∞’Â Í≈· «’Â≈Ïª Á≈ ¡≈Á∂ÙÕ
J È≈Ó ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ÁΔ Í«‘⁄≈‰, Ó≈È È‘Δ∫ ‘À «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹Ø ¡øÈΔ¡ª ‘À Í«‘⁄≈‰ Â∞√Δ ¡≈Í‰Δ
¡Ú≈‹ ÚÒØ∫ ÌÒ∂ ‘Δ Â∞√Δ Í«‘Òª «ÓÒ ⁄∞º’∂ ‘ØÕ
J ‹∂’ Â∞√Δ «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á≈ Ó≈◊ÁÙÈ ’‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À,
¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ Í«‘⁄≈‰, ¡≈Í‰∂ ÍÃ√Â≈Ú √∂Ú≈Úª ¡Â∂, ‹∂’ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘È, «Ú«Á¡≈ÊΔ
‘ºÊ ¡≈Í‰∂ ‘ºÊ ÁΔ Í∂Ù’ÙÕ ¿∞È∑ª˘ Áº√Ø «’ ‹∂’ ¿∞‘ ’‰ Ò¬Δ ’ÁÓ ‹ª ‘∂·ª ’ÁÓ ‘À, ¿∞È∑ª˘ ÍÂ≈
‘À «’ ‹∂’ ÁÚ≈‹≈ ¿∞È∑ª Á∂ ÷ºÏ∂ ‹ª ¡Á≈Úª ‘À, ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ √øÌÚ ’‰ ÁΔ «⁄Â≈ÚÈΔ «ÁºÂΔ
÷ÂΔÚ¡ªÕ
J ‹Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫, «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ ÍÂ≈ ‘À «’ ‹∂’ Â∞‘≈˘ Ó∞øÂ«’Ò ’‰ ‹ª ¤º‚‰ Ò¬Δ ‹ª «¬º’

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ◊ºÒÏ≈Â ÷ÂÓ ’‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ

J ‹∂’ «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‘À, È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «Ù’Ù‰ Í«¡≈Ú‰
ÁΔ ‹ª⁄ ÌØ√≈ ‘À «’ «¬‘ √ÓºÊ ‘À ¡Â∂ ÚÂØ Ò¬Δ «Â¡≈ ‘ÀÕ
J ‹ÁØ∫ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À ‹Ø «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò √øÚ≈Á √Ê≈ÍÂ ’‰, ‘Ó∂Ù≈ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘
Í«‘⁄≈‰ ¡Â∂ ‹Ø Á±√Δ¡ª Á∂ ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ
J Í≈ÒÂ± ‹ª È‘Δ∫ «¬º’ ◊≈«¬‚ ’∞ºÂ∂ ¤±Õ ◊≈«¬‚ ’∞ºÂΔ¡ª ‹≈ÈÚª ’øÓ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «¬‘ ’‰ Ò¬Δ
÷ÂÈ≈’ ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡øÈª «Ú¡’ÂΔ «Ú◊«Û¡≈ ‹∂’ ’∞ºÂ∂ «Ú⁄«ÒÂ ‘ÀÕ
J Ó≈Ó±ÒΔ «¬º’ ÍØ‡∂ÏÒ ¡È∞Ú≈Á’ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ ΩÒ≈ ÁΔ √ºÓfiÕ
J «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ «¬º’ √∞‰È ‹ª ¤Ø‘ √ø’∂Â «‹ºÊ∂ «¬º’ «ÁÃÙ √ø’∂Â ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À Á≈
ÚÂØ ’ØÕ
J «¬‘ «ÁÃÙ Á∂ È≈Ò ÒØ’ª Ò¬Δ ˜Ø ÚÒØ∫ ÏØÒÁ∂ ‘È Ò¬Δ ˜±Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
J ‘Ó∂Ù≈ Ú◊ ¡È∞√±⁄Δ Á∂ ¡◊«Ó «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ ˘ √±⁄Â ’ØÕ
F.B.A «√«÷¡’ ÍÃ√Â∞ÂΔ (Teacher Presentation)
J ˜Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫ Ï≈‘ «¬º’ ÈÚ∂∫ ‹ª Â’ÈΔ’Δ ÙÏÁ ÚÂÈΔ ’’∂, Â∞√Δ «¬º’ «ÁÃÙ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ
‹≈ ÓÁÁ ’∂◊≈ È∞’√≈È, Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ Ò¬ΔÕ
J «¬º’ ÚË∂ ‘Ø¬∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ √’«Í‡, «ÈÁ∂Ù, ‹ª «¬º’ ÎÀ«Ò¡≈ √Ï’ ÁΔ Δ«‚ø◊ ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò
’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À È˜ ¡Â∂ ¤Ø‘ C Ó≈‚Ò Á≈ Ú‰È ’‰ «Úº⁄ ÚÂØ Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔÕ
J «¬º’ ˙Ú‘∂‚ ÍÃØ‹∂’‡ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ’ÁÓ Á ’ÁÓ «ÈÁ∂Ù «Ú÷≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ ˘ ¤º‚’∂ √≈∂
«ÈÁ∂ÙØ∫ Á≈ Ó÷Ω‡≈ (¬∂√) «¬º’ ‘À «’ Â∞‘≈˘ Í∂Ù ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁ≈ ‘ªÕ
J «¬º’ ¡Í≈ÁÙΔ ‹ÁØ∫ ÚΔ ÍÃØ‹∂’‡ √øÌÚ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ Í≈· ‹ª ÓÀÈ∞¡Ò «Ú√Ê≈Õ
J ø◊ ÁΔ √≈∂ Ú√Âª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ «¬º’ √Ï’, ÍÃÔØ◊, ‹ª ‘Ø «ÁÙ≈Úª ÚÒØ∫ √ÏøËÂ
«¬º’ Ï∂Ò Ò∂ÏÒ «ÈÓ≈Â≈ Á∂ È≈Ò Ò∂ÏÒ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹ª È‘Δ∫ Âª Á∂ È≈Ò √≈≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
Ò¬Δ ’Ø«‚Â È˜Õ
J «Ú√Ê≈ ÚÒØ∫ Ú‰È, «ÁÃÙ ÿ‡È≈Úª, «ÁÃÙ ÓΔ«‚¡≈, √«‘Â √≈∂ Í√ø◊ Á≈ ¡Â∂ «ÁÙ≈Úª Í«‘Ò±¡ª ‘À
‘È «’ È˜ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
J ¡÷ª Ú≈Ò≈ «Ï¡≈È ‹ª Ú‰È≈Â«Ó’ ÚΔ‚Δ˙ (¡«ËÓ≈ÈÂ: ¿∞μÂ≈ºË) Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ÚΔ‚Δ˙ Á∂
Í«‘Ò±¡ª Á≈ Ú‰È ‹ª Ò∂‹ «‚√’Õ
J «Ú√Ê≈ ÚÒØ∫ Ú‰È ‘À, √≈∂ Í√ø◊ Á≈ «ÁÃÙ ÿ‡È≈Úª ‹ª ⁄≈’ÏØ‚ «Ò÷≈¬ΔÕ
J «‹ºÊ∂ ˜±Â ‘À, √Ï’ ‹ª «ÁÙ≈ √≈Ó◊Δ, «¬º’ ÚË∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ √’«Í‡ Á≈ ÚÂØ ’Ø, ‹ª √Óª Á∂ ¡º◊∂
Ú◊ ‘À∫‚¡≈¿∞‡√ Ò¬Δ Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ
J ¤Ø‘ C Ó≈‚Ò ⁄∞º«’¡≈ ∂÷≈ «⁄ºÂ, ‹ª «⁄ºÂ Á∂ Í±’ Ò¬Δ ¿∞ÍÒºÏË ‘À ‹ª «¬º’ ¤Ø‘ ÍÃ≈±Í «Úº⁄
◊≈«Î’√ ‹ÁØ∫ ˜±Â √ΔÕ
J ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘Ø, «ÂøÈ ¡≈Ô≈ÓΔ ¡«Ì¡≈Ú∂ÁÈ Ò¬Δ ¡√ÒΔ Ú√Âª Á≈ ÚÂØ ’ØÕ
J √∞‰È/¤Ø‘ ÍÃ√Â∞ÂΔ Ò¬Δ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ «ÈÁ∂ÙØ∫ Á≈ √øÙØ«ËÂ ’ØÕ
J ¡√Ê≈¬Δ ¤Ø‘ ÍÃ√Â∞ÂΔÔØ∫ Ò¬Δ ⁄∞º«’¡≈ ∂÷≈ «⁄ºÂ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ

J ÚÂØ «¬º’ ˙Ú‘∂‚ ÍÃØ‹∂’‡, ⁄≈’ÏØ‚, ∂÷ª’È, ‹ª √Ò≈«¬‚ Á∂ ±Í «Úº⁄ Â∞√Δ «¬º’Ø «‹‘∂ ±Í ÚÒØ∫ ÈØ‡
‘∞øÁ≈ ‘À, Ò∂«’È ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘Ø «‹¡≈Á≈ ÎÀ«Ò¡≈ ˜Ï≈ÈΔ Ú‰È, √øÌÚÂ: «‹ºÊ∂ ¿∞ÍÔ∞’Â Á∂ È≈Ò
Í±’Õ
J «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹Ó≈Â ÍÃ√Â∞ÂΔÔØ∫ «’≈«‚ø◊ ‹ª Í≈· Ò¬Δ «¬º’ ‡∂Í «’≈‚ Á≈ ÚÂØ ’‰ ÁΔ
¡≈«◊¡≈ «Á˙Õ
J √≈∂ ‘À∫‚¡≈¿∞‡√ ¡Â∂ «¬º’ ¿∞«⁄Â ±Í «Úº⁄ ’≈‹ ¿∞ÍÒºÏË ’≈˙: ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫
«ÍÃø‡, Úº‚∂ «ÍÃø‡, Ï∂Ò, ‹ª «¬º’ ’À√∂‡ ¿∞μÂ∂, √ø⁄≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «¬Ù‡ÂÓ ÓØÛ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ
’Á≈ ‘ÀÕ
J «¬º’ ¡º÷ ‹ª ÒøÏ∂ √Óª Ò¬Δ «¬º’ «È‹Δ («¬Ò∂’‡≈«È’ Òÿ± ‡∂ÒΔ«Ú‹È) ¡º÷ ‹ª «¬√∂ Â∑ª Á∂ √Óº◊Δ¡ª
Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Δ¬∂ ⁄≈’ ÏØ‚ ‹ª È∞Ó≈«¬Ù Â≈«Ò’≈ ÍÃ√Â∞ÂΔÔØ∫ ÁΔ ∂∫‹ «‡ºÍ‰Δ¡ªÕ
F.B.B Í≈· ÍÛ∑È≈ «√√‡Ó (Text Reading Systems)
J Ì∞◊Â≈È∂ ‹ª √Ú«¬ø√∂Ú’ Í≈·’ª ‹ª Ò∂÷’ª ◊ÃøÊª Á∂ È≈Ò «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ
ÁΔ √‘≈«¬Â≈ ’ √º’Á∂ ‘È, √≈Ó◊Δ ¡Â∂ Ò≈«¬ÏÃ∂Δ Δ«‚ø◊Õ
J ÍÃ√Â≈Ú ÍÛ∑È∂ Á∂ Ò¬Δ, ‹ª ÍÛ∑È∂ Á∂ Ò¬Δ, «¬º’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ «Ò÷ÂΔ
‹≈‰’≈Δ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈, ‹ÁØ∫ ¿∞«⁄Â ‘ØÕ
J «ÚÚ√«ÊÂ ’Ø, √Óª ÚÒØ∫ ¡º◊∂ Í≈· Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‹ª ‘Ø ¡«Ë¡ÀÈ √≈Ó◊Δ Á∂ ¡≈‚ÔØ «’Â≈Ï
¡«Ë◊‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ◊ºÒ ’ ‘∂ √«Ú√ Ï∞º’, ÏÒ≈«¬ø‚ ¡Â∂, Í≈· ÍÛ∑È∂ «√√‡Ó Ò¬Δ «’≈«‚ø◊, ‹ª
¡≈‚ÔØ ¡≈¿∞‡Í∞‡ «‚Ú≈«¬√Õ
J Úº÷≈ Ï∂Ò √Óº◊Δ¡ª √‘≈«¬Â≈ ¡øÈª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ ÍÛ∑È∂Õ
F.B.C ÍÃΔ«÷¡≈ (Testing)
J ¤Ø‘ ÍΔ«÷¡≈Úª Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈ ’Ø, ‹∂’ ¤Ø‘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¡≈«◊¡≈ È‘Δ∫ ‘À (’«‘øÁ∂ ‘È, «¬º’ «Úº⁄
¡‹≈«¬Ï-ÿ) Âª «¬º’ «⁄ÛΔ¡≈ÿ «Úº⁄ «¬º’ ¡‹≈«¬Ï-ÿ È∞Ó≈«¬Ù ¡≈«¬‡Ó ‹ª ’«‘‰ Ò¬Δ ¤Ø‘
Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ «’¿±∂‡, √øÍ’/Ï±‡∂, ÍÙ∞ ¡Â∂/‹ª √ø«◊Ã‘ ÍÃ‹≈ÂΔ) Á≈ ÚÂØ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ‹◊∑≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ ◊ÂΔ«ÚËΔ Ò¬Δ ’ΔÏ ÍÃΔ«÷¡≈ ‹∂’ ¤Ø‘ ÍΔ«÷¡≈ ˜±Δ ‘ÀÕ
J «¬º’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÚÂÓ≈È ÍΔ«÷¡≈Úª «’ ¡øÈΔ¡ª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «ÈÍº÷ ‘ØÚ∂◊≈Õ Í∞º¤‰≈ ÁÃÙ«‡’Ø‰
Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ ¿∞‘/¿∞‘ √ÌÂØ∫ ¡≈√≈È ‘Ø Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
J «¬º’ √øÌÚ ¡≈√≈È „ø◊ ‡∂Í ¿∞μÂ∂ ÍΔ«÷¡≈ ÍÃÙÈ «’≈‚ ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «’≈‚ ‘À «¬º’ ÷∂Â
‘À ‹Ø ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ‘∂·Ò≈ ¡Ùª«Â «Úº⁄ ‡∂Í ¿∞μÂ∂ ¡≈Í‰∂ ‹Ú≈ÏÕ
J «¬º’ ÚË∂ ‘Ø¬∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ √’«Í‡, «ÈÁ∂Ù, ‹ª Δ«‚ø◊ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ÍÃΔ«÷¡≈ √≈Ó◊Δ Á∂ È≈Ò
È≈Ò ‹≈‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J «‹¡≈Á≈ √Óª ÁΔ ¡≈«◊¡≈ «Á˙Õ
J ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ ÁΩ≈È «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ ’‰ ÁΔ ¡≈«◊¡≈ «Á˙Õ
J Ï‘∞Â «ÍÃø‡ Á≈ ÚÂØ (B@ √±Í ‹ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ÁΔ ˜±Â ‘À «‹Ú∂∫ AD) Ï‰≈˙Õ
J «ÁÃÙ ÏÛ≈¬Δ (Â≈Ò ‹ª ¡≈ÚË’ ÓÙΔÈ), Ï∂Ò/ÚÂØ ’Δ¬∂ Ï∂Ò ∂÷ª’È/«Ò÷ÂΔ ÍÃÂΔ’«¡≈Úª,
Úº‚∂ ÏÒ≈’ ‹Ú≈Ï ÍÂ’ Ò¬Δ Ï∂Ò √Óº◊ΔÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment)

(i) ............ ¡º÷ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ÈÚ‹≈Â Ïº⁄≈ Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÀÕ
(ii) √±‹ ÁΔ¡ª «’Èª Á≈ ‹Ø÷Ó, ◊‘È ◊ÓΔ ÚÒØ∫ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ º«÷¡≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂
............ Ò¬Δ ¡º÷ √Ó«√¡≈Úª ÚÒØ∫ Ï⁄ÈÕ
(iii) ............... ¡º÷ª ’º⁄ ÁΔ Ù’ÂΔ «Úº⁄ Ú≈Ë≈................Õ
(iv) ................. «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ Ï‘∞Â ÒØ’ª ˘ «Í¡≈≈ ‘Ø «◊¡≈ ¡Â∂ Á∂ «¬Ò≈‹ √øËΔ,
ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ ¡≈«Á
(v) «√«÷¡’ «¬º’ Á≈ ÚÂØ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À............. «‹ºÊ∂ «¬º’ «ÁÃÙ √ø’∂Â ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
F.C √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Hearing Impairment)

ΩÒ≈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó: «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ˜Ø ΩÒ≈ ÚÒØ∫ ‹≈‰± ’≈«¬¡≈ ‘À √ÌÂØ∫
√Ê≈¬Δ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ ’≈‰ªÕ «¬‘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ¡Â∂ ÁÁ Á∂ «ÏÈª ‹ª ‘Ø
«Ú’«√Â Òº¤‰, ¡Â∂ Â∞√Δ ÈØ«‡√ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ Â∞‘≈˘ È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ ‘À ‹ÁØ∫ Âº’ «¬‘ ◊øÌΔ ‘ÀÕ
√ÓºfiΩÂ≈ Òº¤‰: Á∂ Òº¤‰ª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È: ’øÈ «Úº⁄ ΩÒ≈ ‘À, ¡«‹‘∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú‹ «‘≈ ‘À, ◊‹È,
◊∞Ò‹≈,, ‹ª √Δ‡Δ, ΩÒ≈ ¡ªÂ≈«¬«’ ‹ª Ò◊≈Â≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ √≈≈ √Óª ÁΔ ’∂ÚÒ «¬º’ ‘Δ «Ú¡’ÂΔ ‘À ‹Ø ‘À
«¬‘ («Ú¡’ÂΔÍ’) √∞‰ √º’Á∂ ‘ÈÕ ‘≈Òª«’, ¿∞μÊ∂ ‘∂ ‘È ’∞ºfi ÍÃ’≈ ‘À «’ ‚≈’‡ ‹∂’ «¬º’ ’øÈ (¿∞Á∂Ù)
«Úº⁄ Í≈ «ÁºÂ≈ ‘À √∞‰ √º’Á∂ ‘ÈÕ √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’ Â∞‘≈‚∂ Ïº⁄∂ ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √∞‰Ú≈¬Δ ÍΔ«÷¡≈ ‘À ¡Â∂
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ˘ Ø’‰ Ò¬Δ ‘∂·ª «ÁºÂ∂ ◊¬∂ √∞fi≈Úª Á∂ Ï≈¡ÁÕ ’ÁÓ Â±ø ΩÒ≈ ÍÃ∂«Â √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂
¡≈Í‰∂ ‹Ø÷Ó ˘ ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ ÒÀ ‹≈ √º’Á∂ ‘È «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ù≈«ÓÒ ‘È:
«¬√ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘À ¡Â∂ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ΩÒ≈ ÚÒØ∫ Ï⁄È Á∂Õ Â±ø ’øÓ ¿∞μÂ∂ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ΩÒ≈ ’‰ Ò¬Δ
√øÍ’ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ÿ ¿∞μÂ∂, ¡Â∂ ’¬Δ ‘Ø √∂«‡ø◊√ «Úº⁄Õ ÍÂ≈ ‘À ’Δ ‘Ò≈Âª Á∂ ÍÃ’≈ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’
ΩÒ∂ Á∂ ÍºË ˘ ÍÀÁ≈ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ º«÷¡’ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ ‹∂’ Â∞√Δ ‹≈‰Á∂ ‘È «’ Â∞‘≈‚∂ Ò¬Δ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ΩÒ∂ Á∂
¡≈√Í≈√ ‘Ø‰ ‹≈ ‘∂ ‘È, √∞‰Ú≈¬Δ Í≈˙∫Á∂ ‘Ø º«÷¡’, ‹ª ’øÈª ˘ «¤Í≈È∂Ú≈Ò∂ «‘º√∂ Á∂ ±Í «Úº⁄Õ
J Ó≈Â≈ «È¡øÂ«Â ’Δ¬∂ «’ ‹ÁØ∫ Â∞√Δ ’ √º’Á∂ ‘ØÕ ‘∂·ª Ó≈Â≈ ÓØÛ ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ ΩÒ≈
«Úº⁄ ’ÓΔ √‡ΔÔØ, ‡ΔÚΔ, ’≈ ‹ª ∂‚Δ˙ ¿∞μÂ∂, ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «¬«¬ÎØÈ ‹ª Á∂ È≈Ò «Ú¡’ÂΔ◊Â
√∞‰ √Óº◊Δ¡ª ¿∞μÂ∂ ’øÈ ’ÒΔ¡ªÕ
J ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬Δ «¬øÂ‹≈ È‘Δ∫Õ ’øÈ Ò¬Δ ΩÒ≈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ È∞’√≈È Á∂ Ï≈¡Á ’ΔÂ≈
‹ªÁ≈ ‘À, «¬√˘ ¿∞Ò‡ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ Ò∂«’È ‹∂’ Â∞√Δ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ’∞ºfi ΩÒ≈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ‘À, «¬‘ ÚΔ ’‰ Ò¬Δ ¡º◊∂ Ø’‰ Á∂ Á∂ È‘Δ∫ ‘Ø¬Δ ‘À È∞’√≈È ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ ‘À «’
Â∞√Δ ‘∞‰∂ ÚΔ º«÷¡≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ‘Ø ’≈‰ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó: √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ‘Ø ÍÃ’≈ Á∂ ¡≈Í‰∂ ‹Ø÷Ó ˘ ÿº‡
’‰:

¡≈Í‰∂ ’øÈ «Úº⁄ ’Á∂ «¬º’ ’Í≈√ fi≈‚±: √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ‘Ø ÍÃ’≈ Á∂ ¡≈Í‰∂ ‹Ø÷Ó ˘ ÿº‡ ’‰: ÈØ‡
J √Û’ Á∂ „ÒÚª, ‹ª ‘Ø ⁄Δ˜ ¤ÛΔ ’‰ Ò¬Δ ’øÈ Á≈ ◊øË’ ‹ª ‘‡≈‰ Ò¬Δ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ¡≈Í‰∂
’øÈ ÷Ø∫⁄Õ ’øÈ Á≈ ◊øË’ √Ó«√¡≈Úª ˘ Ø’‰ Á≈ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ ÂΔ’≈ ’øÈ Á≈ ◊øË’ «¬’ºÒ∂ ¤º‚ «‘≈
‘ÀÕ Ò¬Δ «’Ú∂∫ ’·Ø ÓØÓ ˘ Á± ’‰ Ò¬Δ ¿∞μÂ∂ ‹≈‰’≈Δ, «ÚÙ≈ ’øÈ Á≈ ◊øË’ Ú∂÷ØÕ
J ‘Ó∂Ù≈ ¡≈Í‰Δ Èº’ ¡Â∂ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ÁØÈª Èº’ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¿∞μ«‚¡≈Õ
J ‘Ú≈¬Δ Ô≈Â≈ Á∂ ÁΩ≈È «È◊Ò, ¡Â∂ ¡’√ ¿∞Ï≈√Δ ‹ÁØ∫ ‹‘≈˜ ÒÀ∫«‚ø◊ ‘ÀÕ ‹∂’ Â∞√Δ «¬º’ ‘À ¿±ÍΔ
ÙÚ√È √Óº«√¡≈ («‹Ú∂∫ √ÁΔ, ÎÒ±, ‹ª «¬º’ √≈«¬È√ √ø’Ó‰ Á∂ ±Í «Úº⁄), «¬º’ ÒÀ ¿∞μÂÈ ÚÒØ∫
Í«‘Òª ’∞ºfi ÿø‡Δ¡ª ‹ª ¿∞μÂÈ ÚÒØ∫ Í«‘Òª «√Î «¬º’ √ÍÃ∂ Á≈ ÚÂØ ’ØÕ
J «√◊∂‡ ÍΔ‰≈ ¤º‚ «Á˙Õ Â∞√Δ «‹¡≈Á≈ È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ ‘À ‹∂’ Â∞√Δ «√◊∂‡ ÍΔ‰≈ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ
F.D √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies

for Students with Hearing Impairment)
ÿ Ò¬Δ ÷∂Ò ÓÀÁ≈È Á∂ ÍºË ’‰ Á≈ «¬≈Á≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ’Ø¬Δ √Â≈ È‘Δ∫ ‘À √ÎÒÂ≈ ÁΔ ◊≈ø‡Δ «Úº⁄ ¿∞‘ ¡Â∂
È‘Δ∫ ‘Δ ¿∞‘ ’Ø√ ÁΔ ¡÷ø‚Â≈ Á∂ È≈Ò √ÓºfiΩÂ≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «’ÃÍ≈ Ô≈Á º÷Ø «’ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ‘Δ ’ ‘∂ ‘À
√∞fi≈¡Õ/«√«÷¡’ª, ’Ó⁄≈Δ¡ª ÁΔ ÒØÛ ‘À ‹ª È‘Δ∫ «¬√ √≈∂ «‘‰ ÁΔ ‹◊∑≈ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¿∞‰ ÁΔ ¿∞∫ÓΔÁ ’
‘∂ ‘ÈÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ ’Â≈ ÏÀ·‰ ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ «¬º’ Ò’Δ È˜ Á∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘, ‹Ø Á∞Ì≈ÙΔ¡ª Á≈ ÚÂØ Ò¬Δ ¡Â∂ ‹Ø ÒØ’ Ï∞Ò∑ ÍÛ∑È∂ ¿∞μÂ∂ ÌØ√≈ ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘À
¡Â∂ «ÁÃÙÕ ‹∂’ «¬º’ Á∞Ì≈«Ù¡≈ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÁÃÙ Á∞Ì≈«Ù¡≈ Ù≈«ÓÒ ’‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ Ì≈Ù‰’È Ú≈Ò≈Õ ÓÂ ÏØÒØ ÏÒÀ’ÏØ‚ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ
J ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘Ø, Í«ÍÂ ÏÀ·‰ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ Á≈ ÚÂØ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¿∞‘ Ï‘∂ ‹ª ‘≈‚ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ
Í∂Ù’Ù √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ ’‰ Ò¬Δ √≈∂ Ú◊ Á∂ ÍÃÂΔÌ≈◊Δ¡ª ˘ Á∂÷‰ Á≈ ÓΩ’∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ
J √⁄≈¬Δ «¬‘ ‘À «’ ‘ºÊ, «’Â≈Ïª, ‹ª ¡≈Í‰∂ «⁄‘∂ Á∂ √≈‘Ó‰∂ Ó≈«¬’ØÎØÈ ÚÒØ∫ ‹ØÛ √º’Á∂ ‘È Á∂ Ï≈∂
«Úº⁄ ÍÂ≈ Ï∞Ò∑ Í≈·’ª ÁΔ ’«·È≈«¬¡ª
J «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ Á∂÷‰ Á∂ ¡øÁ ¡≈Í‰∂ «⁄‘∂ º÷Ø ¡Â∂ «¬º’ ’∞ÁÂΔ ¡≈Ú≈˜ «Úº⁄ ◊ºÒ
J ‹ÁØ∫ «¬º’ Á∞Ì≈«Ù¡≈ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À, Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ «√ºË∂ È‘Δ∫ Á∞Ì≈«Ù¡≈ ÚÒØ∫
◊ºÒ
J «√¡≈‰Ø Òº◊Á≈ ‘À «’ «¬‘ Á∞Ì≈«Ù¡≈ Ò¬Δ ¡È∞Ú≈Á ’‰ Ò¬Δ «¬Ò≈Ú≈ √ø√≈ËÈ √Óª Á≈ √ø«÷ÍÂ ≈ÙΔ
«¬º’ √∞È∂‘≈ ‘Ø Ì≈Ù≈ «Úº⁄ ¡≈Í‰Δ Ó±Ò Ì≈Ù≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘À, «’¿∞∫«’ «¬‘ «¬º’ Á∂Δ Á≈ ’≈È ‘ØÚ∂◊≈
«Ú«Á¡≈ÊΔ ÍÃ≈ÍÂ ‹≈‰’≈Δ, √Ú≈Ò Í±¤ «‘≈ ‘À ¡Â∂/‹ª Ì∂∫‡ «‡ºÍ‰Δ
J ÍÃÙÈ ‹ª ’Ó∂ «Úº⁄ √ÚΔ’≈ ’Á∂ ‘È ‹Ø Á±√Δ¡ª ÁΔ¡ª «‡ºÍ‰Δ¡ª «‡ºÍ‰Δ ’ΔÂΔ ‘À ÁØ‘≈Úª «¬øÈ≈
‘À «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂ √ÍΔ’ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’ √º’Á∂ ‘È
J «ÁÃÙ ¬∂‚√ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ◊ºÒ ÁΔ¡ª ÍÃ√Â∞ÂΔÔØ∫ ˘ √∞ÁÃÛ ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ
J ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘Ø, Ú◊ ±Í ∂÷≈, «Ú«÷¡≈È ÈØ‡ª, ÈÚΔ∫ Â’ÈΔ’Δ ÁΔ √±⁄Δ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ÍÃÁ≈È
«ÈÔÓ ¡Â∂ ¡≈‚ÔØ ¡Â∂ «ÁÃÙ-ÙÚ‰Δ √≈Ó◊Δ ÁΔ Ó∞Á«Â ‡∂Í

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J √ø’Ø⁄ ‹ÁØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ √∞È∂‘≈ ˘ «Ò÷ÂΔ ±Í «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ È≈Ò √øÚ≈Á È‘Δ∫ ’≈‹ ¡È∞√±⁄È,
¡Â∂ √Óª √ΔÓ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√ Â∑ª ÁΔ ‹≈‰’≈Δ
J ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘Ø, Ò¬Δ ◊ºÒ È‘Δ∫ ‘À ‹ÁØ∫ «Ú¡’ÂΔ «Ò÷ «‘≈ ‘À ÁΔ ’Ø«ÙÙÕ
J ⁄Δ÷‰≈ È‘Δ∫!!
J «¬º’ √‘≈«¬Â≈ √∞‰ ‹∂’ «‚Ú≈«¬√ Á∂ È≈Ò ÍÃÔØ◊ Ò¬Δ «¬º’ Ó≈«¬’ØÎØÈ ‡ª√ÓΔ‡ Í«‘È‰ Ò¬Δ
¿∞μÂÁ≈¬Δ Í∞º«¤¡≈
J ‹∂’ ¿∞μÊ∂ Ú◊ «Úº⁄ «¬º’ ÂØ‚ «‘≈ ‘À, ’‰ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ÊØÛ∑≈ Ï‘≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ «Ë¡≈È Í≈¿∞‰
Ò¬Δ √∞«È√«⁄Â ‘Ø «Ú«÷¡≈È Ù∞± ’‰
J Ò⁄’ΔÒ≈ ‘Ø‰≈: «¬º’ Ï‘Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÁÃÙ-ÙÚ‰Δ √≈Ó◊Δ Á∂ È≈Ò ’øÓ ’‰ Ò¬Δ ¡≈‹≈Á ±Í
ÚÒØ∫ ¡Â∂ «¬º’ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈ «ÁøÁ∂ ‘È √Óª ÁΔ ÒøÓΔ «Ó¡≈Á
J «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’ ‘Δ È≈Ó È‘Δ∫ ¤≈Íº‰ ÁΔ ¡≈«◊¡≈ «Á˙ (Ô≈ÈΔ Ï≈‘
Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘Ø¬∂ ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ‹ª Ú◊ Á∂ ¡≈≈Ó ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ «‘‰
ÁΔ ‹◊∑≈
B.«Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È √º⁄ ‹ª ◊ÒÂ ‘È:
(i) ¡√Δ «¬º’ Ï≈Ò Ò¬Δ ’ø„≈ ‹ª ’øÈ «Úº⁄ ‘Ø Â∂‹ ⁄Δ˜ Á≈ ÚÂØ ’Á∂ È‘Δ∫ ’‰ Ò¬Δ ’øÈ Á≈ ◊øË’ ˘
Á± ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰ Ò¬Δ ‹ª ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÷Ø∫⁄ ’øÈÕ
(ii) √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‹Ó≈Â Á∂ ¡øÂÓ ’º⁄∂ «Úº⁄ ÏÀ·‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) «√«÷¡’ «ÁÃÙ ¬∂‚√ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ◊ºÒ ÁΔ¡ª ÍÃ√Â∞ÂΔÔØ∫ ˘ √∞ÁÃÛ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ‹ÁØ∫ ÚΔ
√øÌÚ ‘ØÕ
(iv) «√«÷¡’ Ï‘≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÙÚ‰Δ «ÁÃÙ √≈Ó◊Δ Á∂ È≈Ò ’øÓ ’‰ Ò¬Δ ¡≈‹≈Á ±Í ÚÒØ∫ ¡≈«◊¡≈
È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ¡Â∂ √Óª ÁΔ «¬º’ ÒøÓΔ «Ó¡≈Á Á∂ Ò¬ΔÕ
(v) «√«÷¡’ Ì≈Ù‰ ¿∞μÂ∂ Ó‹Ï± Ó∞Ù’Ò ¡Â∂ ¡Ω÷≈ ÙÏÁª Ò¬Δ Ïº⁄∂ ˘ ¡’Ó’ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
F.E Ì≈Ù‰ ¡Â∂ È∞’√≈È Ì≈Ù≈ Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Speech and Language
Impairment)
√ø√≈ «√‘Â √ø◊·È Á≈ C ⁄‰ª «Úº⁄ «⁄«’Â√≈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ (’) Ó∞„ÒΔ Ø’Ê≈Ó,
(÷) Á«ÚÂΔ«¬’ Ø’Ê≈Ó, (◊) ÂÃÂΔ«¬’ Ø’Ê≈ÓÕ
(’) Ó∞„ÒΔ Ø’Ê≈Ó: Á∂ ¡øÁ «¬º’ Ø◊ ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ ÿº‡ ’‰ Á∂ ¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ √≈∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÚÒØ∫
√ÏøËÂ ‹È√ø«÷¡≈ ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ ˘ ÿº‡ ’‰, ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘Ø, ÈÚ∂∫ Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ ‹Ø÷ÓÕ ¬∂ÍÒ≈«¬‚
«¬‘ Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ ‹≈‰’≈Δ ¡Â∂ «√‘Â «√º«÷¡≈, Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ¡«Ë¡≈ÍÈ
Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ¿∞È∑ª √≈∂ Í∂Ù∂ÚØ∫ ÁΔ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ‹È√ø«÷¡≈ Á∂ È≈Ò «ÈºÏÛÈÕ
(÷) «Ó‚Ò ¤∞‡’≈≈: Ø◊ Á∂ ÍÃ√≈ ˘ ÿº‡ ’‰ Á∂ ¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ √≈∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ
«Ú’≈√ Á∂ √Ó∂∫ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Ò≈◊± ’‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬√ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À ÿº‡ ’‰Õ Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫
√’Δ«Èø◊ ¡Â∂ Á∂Δ ‹ª «Ú’≈ª Á≈ ‹ÒÁΔ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰Õ ‹ÒÁΔ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ ¡Â∂ ¿∞Í⁄≈ «Ú’≈

Á∂ ¿∞ÈÓ±ÒÈ Ò¬Δ ‹ª «Ú’≈ Âº’Δ ÁΔ ’ÓΔ ’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ÈØ‡
(◊) ÂÃÂΔ«¬’ Ø’Ê≈Ó: ¿∞μÂ∂ ’‰≈ Í∞≈‰Δ «Ú’Òª◊ ‹ª «¬º’ ÁΔ Í∞È≈ÚÃºÂΔ Á∂ ÍÃ√≈ ˘ ÿº‡ ’‰ Á∂ Ø◊,
«¬√ ÍÃ’≈ ’≈«¡≈ÂÓ’ Ø◊ Á∂ ’≈È ±Í ∂÷≈ Ï≈‰Δ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Úº⁄Õ ˘ ÿº‡ ’‰ «Ú’Òª◊
Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ Úº÷≈ Â’ÈΔ’ª √«‘Â √Óº«√¡≈ Á∂ ÍÏøËÈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ¡Â∂ ¡º◊∂ «¬º’ «Ú’≈ Á≈ «¬º’
ÈÂΔ‹∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÀÁ≈ ‘Ø‰ Ú≈ÒΔ √Ó«√¡≈Úª ˘ Ø’‰ Á∂ ‘√Âº’÷∂Í «Úº⁄ Ò’ÙÕ
Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «⁄«’Â√’, ¡≈Í‰∂ «¬Â‘≈√ «Úº⁄ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ ÂÃÂΔ«¬’ ÍÃÁ≈È ÁΔ Ø’Ê≈ÓÕ ‘≈Ò Á∂ √≈Òª
«Úº⁄ Ó∞„ÒΔ ¡Â∂ «Ó‚Ò ¤∞‡’≈∂ Á∂ ¡«Ì¡≈√ ÏøÈ «◊¡≈ ‘À «¬º’ ÚºËÁΔ ‘Ø¬Δ Í∂Ù∂ Á∂ ’øÓ Á≈ «‘º√≈ ‘À, Á∂ ±Í «Úº⁄
«¬È∑ª ÁØÈª ÷∂Âª ‘ÀÕ ’Δ «¬√ Á≈ ¿∞Á≈‘‰ ¡«Ì¡≈√ «¬ºÊ∂ «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ Ø’Ê≈Ó Á≈ ¡È∞’±ÒÈ Ò¬Δ «¬º’ ˜±Δ ’ÁÓ √≈∂ ¡øÌ Á≈ Ø’Ê≈Ó ÁΔ ‰ÈΔÂΔ «Úº⁄
Ù≈«ÓÒ ‘À «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ «¬√ ’≈˘ÈΔ √ÓºÊ≈ Á∂ Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬‘ Í«‘Òª
ÚÒØ∫ ‘Δ ’¬Δ Ô±ØÍΔ Á∂Ùª «Úº⁄ ‘ÀÕ
’¬Δ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª Á∂ Ì≈Ù‰ ‹ª Ì≈Ù≈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ ÒÀ ‹≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ’¬Δ «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡ «¬º’ «⁄«’Â√≈
¡≈Ë≈ ‘À ¡Â∂ «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª Ò≈◊±Õ Ï‘∞Â Á± ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ÍØÒÔØ, ¡Â∂ ±Ï∂Ò≈ «ÚÈ≈Ù’≈Δ
ÍÃÌ≈Ú «¬º’ «¬º’ ¡‹øÓ∂ Ïº⁄∂ ˘ ‘Ø √’Á≈ ‘À, ¿∞«⁄Â º«÷¡≈ «Ú¡√’ª ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √∞º«÷¡≈ «¬√ ¡Â∂ ‘Ø
ÏΔÓ≈Δ¡ª ÚÒØ∫Õ ¿∞«⁄Â ÍÃ√Ú Í±Ú Á∂÷Ì≈Ò Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√‘Â Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ ¡º¤≈ ÍØ√‰≈ Ù’ÂΔ ¡Â∂
Ï‘∞Â ¤Ø‡∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¡øÌ Á≈ «Ú’≈√ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ÁΔ ‘ÀÕ
◊ΔÏΔ ¡Â∂ «Ú’Òª◊ Á∂ «Úº⁄ √øÏøË √ÍºÙ‡ ‘À (√Δ.‚Δ.¬∂Î, B@@D)Õ ‹Ø ◊ΔÏ ‘È ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘À
‹≈‰’≈Δ ¡Â∂ «⁄«’Â√≈ ÍÃØ◊≈Óª, ‹Ø ¿∞È∑ª˘ ÷Â∂ «Úº⁄ Í≈¿∞∫Á≈ ‘À «’ ÈÂΔ‹∂ Á∂ Ø◊Ø∫ Ò¬Δ ’‰ Ò¬Δ ÚÂØ
«Ú’Òª◊ (¡Â∂, B@@A)Õ Í«‘Òª ¡Â∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á ¿∞«⁄Â «⁄«’Â√≈ Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ ¿∞ÍÒÏËÂ≈ ‘À Ó‘ºÂÚÍ±‰
‘ÀÕ Ï⁄ÍÈ Á∂ ÁΩ≈È «√‘Â Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ Í‘∞∫⁄ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ Ï⁄ÍÈ «Úº⁄ Ø◊Ø∫, «‹Ú∂∫ ÷√≈ ¡Â∂
˙«‡«‡√ ÓΔ«‚¡≈ Á∂ ±Í «Úº⁄, ‹ª Ï⁄≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¤∂ÂΔ ‘Δ «¬Ò≈‹ ‘ÀÕ «Ï‘Â √≈Ú‹«È’ «√º«÷¡≈ ¿∞ÍÒºÏË
ÍÃØ◊≈Óª √øÍ±‰ ‹È√ø«÷¡≈ ¡º¤≈ ÍÃ√Ú Í±Ú Á∂÷Ì≈Ò, ÍØ√‰≈, ¡Â∂ «⁄«’Â√≈ ÁΔ ÒØÛ Á∂ ÒØ’ª ˘ √±⁄Â
Á∂÷Ì≈ÒÕ √∞º«÷¡≈ Á∂ Ó‘ºÂÚ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈‰’≈Δ Á∂ ÍÃ√≈ Ò¬Δ ÈÚΔ ÁÃÙ«‡’Ø‰ Ø◊ ÚÒØ∫ Ïº⁄Δ¡ª Á∂
¡≈ÁÓΔ¡ª, ‹Ø ÁΔ «◊‰ÂΔ ˘ ÿº‡ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÒΔ ¡øÂ ’ √º’Á∂ ‘È Ì≈Ù≈ √Ó«√¡≈Úª «’¿∞∫«’ ¿∞‘
‡Δ’≈’‰ ‹ª Ø◊ Ò¬Δ ‹ÒÁΔ ¿∞Í⁄≈ ÍÃ≈ÍÂ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ √ΔÕ Ò¬Δ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ‡ΔÚΔ ‹ª ∂‚Δ˙ «¬Ù«Â‘≈
’∞ºfi ÍÚ≈ª Âº’ Í‘∞∫⁄ √’Á≈ ‘À, Úº÷ Úº÷ ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÍÌ≈ÚΔ ‹ÁØ∫ ‘Ø ÍÚ≈ª ˘
Áº√∂Õ «√‘Â Ó∂ÒΔ¡ª, ⁄⁄ª, Ï≈ÁΔ Á∞¡≈≈ ÍÃ≈¡Ω«‹Â ¡Â∂ ‘Ø √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ √ø◊·Èª «Úº⁄ ÍøÍ≈◊Â √≈ËÈª ÁΔ
Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ÍÌ≈ÚΔ √≈ÏÂ ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡ÎΔ’Δ ¡ÓΔ’Δ √Ó∞Á≈¬∂ (√Δ.‚Δ.¬∂Î., B@@D) Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰
‹≈‰’≈Δ √øÚ≈ÁÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È ÎØ«Ò’ ¬∂«√‚ Á≈ «¬º’ Í±’ ÍØ√‰≈ Îº’∂ Á∂ ‹Ø÷Ó ˘ ÿº‡ ’
√º’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ï∞Ò∑ (Ó≈⁄, AIIE) BE ÚÒØ∫ E@ ÎΔ√ÁΔ Á∂ Á∞¡≈∂Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ F.F Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈ Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for
Speech and Language Disorders)
Ì≈Ù≈: «¬º’ ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À «‹√Á∂ È≈Ò ¿∞‘/¿∞‘ √ºÓfi Á∂ È≈Ò ’«·È≈«¬¡ª
‘À ¡Â∂/‹ª/˜Ï≈ÈΔ ˜Ï≈ÈΔ ‹ª «Ò÷ÂΔ √ø⁄≈ «¬º’ Ì≈Ù≈ «Ú’≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ª «¬º’ È‘Δ∫ ‘Ø
√’Á≈ ÂøÂ«’≈ «Ú«◊¡≈È, √Δ’ ‹ª ’∞ÁÂ «Úº⁄ ’∞ºfi ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Á≈ ÍÃÂº÷ ÈÂΔ‹≈ ‘ÀÕ
«¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À «’ ‹ØÛÏøÁΔ ’«·È≈«¬¡ª ¡Â∂ ÁÙ≈ÂΔ ‘À «’ Á≈ «¬º’ «√ºË≈ ÈÂΔ‹≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÂøÂ«’≈
«Ú«◊¡≈È, √Δ’ ‹ª ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’ «¬º’ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
Ì≈Ù‰: ÁØÈª «Ú’≈ª Ïº⁄∂ ÁΔ «√º÷‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ¿∞μÂ∂ ÍÃÌ≈Ú ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «Úº⁄
¡Á≈ÒÂ, Ì≈Ù‰, Ì≈Ù≈/‹Ø Ò¬Δ √ΔÓ≈ «ÈË≈Â ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’Á≈ ‘À «¬º’ ¡≈’ÒÈ ’‰≈ ‘ØÚ∂◊≈ «Ú’≈
Á∂Õ «¬º’ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Ø◊«Ú«◊¡≈ÈΔ ÚΔ ¡Â∂ Ò¬Δ «√Î≈ΔÙª ÍÃÁ≈È ÿ ¿∞μÂ∂ √ÓÊÈ Ò¬Δ √∞fi≈Úª Á∂ È≈Ò
È≈Ò «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍØ◊≈Ó (¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ.)Õ «¬º’ Ú≈ «Î, ‹ÒÁΔ ‘√Âº’÷∂Í Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ
J «√«÷¡’ª ˘ √øÔ∞’Â ≈Ù‡ Ò¬Δ ˜±Δ ‹Ó≈Â «‹È∑ª √øÌÚ ΩÒ≈ ˘ ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘È
‹≈Ú∂◊≈Õ «¬√ ÓÁÁ ’Á≈ ‘À Ï≈‘Δ ΩÒ≈ ‹Ø √ºÓfi √‘≈«¬Â≈ ’Á≈ È≈Ò «ÏÈª Ïº⁄∂ Á∂ ÎØ’√ ¡Â∂ √ºÓfiÕ
J ÌØ√≈ ‘À «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ ’ØÒ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ ÏÛÏØÒ≈ «ÈÁ∂Ù Á∂ ‘Δ ‘À ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘
ÁØ‘≈È∂ Ò¬Δ Í∞º¤‰≈ «ÈÁ∂ÙØ∫ ¡Â∂ ‹ÒÁΔ ˜±Δ ‹ÁØ∫Õ ¡’√ ˜Ï≈ÈΔ √∞≈◊ ÍÃÁ≈ÈÕ
J «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «¬º’ ÙªÂ ‹◊∑≈ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ ’øÓ ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘ØÕ
J ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ¡Â∂ ‹≈‰Ï±ºfi’∂ ÏØÒØÕ
J ÏÒÀ’ÏØ‚ ‹ª ⁄≈‡ Í∂Í ¿∞μÂ∂-«ÁÃÙ ÍÃÁ≈È ’ØÕ
J «Ú«Á¡≈ÊΔ ¡’√ ÎØ’√ ¡Â∂ ’ÁÓ ÚÒØ∫ ’ÁÓ «ÈÁ∂Ù ÍÃÁ≈È ÁØ‘≈ ‹ÁØ∫ ˜±ΔÕ
J «¬Ù≈Δ¡ª Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Δ¬∂ «’ √ºÓfi Á≈ √ÓÊÈÕ
J Ì≈Ù‰ ’«·È≈«¬¡ª ˘ ·Δ’ ’‰ ÚÒØ∫ Ï⁄Δ¬∂-«¬‘ «¬º’ ’Ó‹Ø ¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’‰◊∂,
«¬‘ Ï‘∞Â «‹¡≈Á≈ ‘À Ó≈‚Ò ·Δ’ Ì≈Ù‰ ÍÀ‡È Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ
J Ì≈Ù‰/Ì≈Ù≈ Ø◊«Ú«◊¡≈ÈΔ Á∂ È≈Ò ¡≈Ë≈ ‡⁄ ’‰ Ò¬Δ √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ Ò¬Δ ·Δ’ ‹◊∑≈ «Úº⁄
‘È ‹◊∑≈Õ
J «√º÷‰ Á∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ √’≈≈ÂÓ’ ‘Ø‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
J «‹È∑ª √øÌÚ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ Â≈’Â ¿∞μÂ∂ ’À«Í‡Ò «Úº⁄ «Ò÷Δ¬∂Õ
J Ø◊Δ ‹ÁØ∫ Ïº⁄∂ ˘ ÏØÒ «‘≈ ‘À, ’«·È≈«¬¡ª Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ Ìº‹‰ ÁΔ ‘Â≈Ù≈ ¡Â∂ Úº‚Δ ÍºËÕ
F.G ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Orthopedic Impairment)

¡≈ÊØÍ∂«‚’ «ÈÚ≈‰Δ¬∂ Ø◊Ø∫ ÚÒØ∫ ÈÂΔ‹≈ ‘À «’ ˘ Ø’‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â
«√‘Â, «√º«÷¡≈, ÍØ√‰≈, ¡Â∂ º«÷¡≈Õ «¬‘ «¬√ Â∑ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ‡≈’∂ Â∂ √Ò ÍÃ’«¡≈Úª Ù≈«ÓÒ «Ú’≈√ Ò¬Δ
√≈Î-√Î≈¬Δ, «⁄«’Â√≈ Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ ÍØ√‰≈ Á∂ Ó‘ºÂÚ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈ ÍÀÁ≈ ’‰ «È◊≈ÈΔ ’‰ Ò¬Δ
Ó∞Ù’Ò ‹ÈÓª ÚÒØ∫ ÍÀÁ≈ ‘Ò≈Âª ÚÒØ∫ Ï⁄È ‹ÈÓª, ¡Â∂ ‘º‚Δ¡ª ˘ Ó‹Ï±Â ÍØÒÔØ ÍÃÙ≈√È ÍØÒÔØ ¡Â∂ Ï≈¡Á
ÍØÒÔØ «√ø‚ØÓ ˘ Ø’‰ Á∂Õ ¿∞μÊ∂ Ó‘≈È ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÷∂Ò Â∂ Ó‹≈ ◊ÒÂ ¡Â∂ ÷ÂÈ≈’ √Ê≈Èª ¿∞μÂ∂ Á∞ÿ‡È≈Úª
ÚÒØ∫ Ï⁄È Á∂ √Ó∂∫ «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Á∂÷Ì≈ÒÕ ¡√Δ ¡Â∂ Ò≈ÍÚ≈‘ ‚≈«¬«Úø◊ ÚÒØ∫ Ï⁄È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

F.H ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies of Orthopedic ÈØ‡

Impairment)
«Ú’Òª◊ Á∂ È≈Ò √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘, ¡≈ÊØÍ∂«‚’ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ‹Ó≈Â ÿ Á∂
È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ «Ú¡’ÂΔ◊Â ‹±Âª ¿∞μÂ∂ «ÈÌ «ÌøÈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ È≈Ò Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ’¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
¡≈ÊØÍ∂«‚’ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’, «¬º’Ø «‹‘∂ «√«÷¡’ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ «¬º’Ø «‹‘∂ ’Ø√ «Úº⁄ «‹È∑ª √øÌÚ
«Ú«Á¡≈ÊΔ Ù≈«ÓÒ ’‰ Ò¬Δ √«‘ÔØ◊ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
«Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ ¡≈Á∂Ù «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ ’Ø√ «Úº⁄ ÍÚ∂Ù Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ «¬√ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘À «‘‰ ÁΔ
‹◊∑≈:
J «ÚÙ∂Ù ÏÀ·‰ Ò¬Δ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ¡≈√È ¡Â∂ ¡øÁØÒÈª ˘ «Ú’«√Â ’‰ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ ‘ÀÕ
J «ÈÁ∂Ù √’Ò ¡Â∂ ·Δ’ ÓØ‡ ’ΩÙÒ Á∂ «Ú’≈√ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’ΔÂ≈Õ
J ¿∞ÍÔ∞’Â ¡≈◊Ó √ø⁄≈ ¡Â∂ ‘Ø √‘≈«¬’ √Óº◊Δ¡ª ÁΔ √∞º«÷¡≈Õ
J «⁄«’Â√≈ ‘≈ÒÂ ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ («‹Ú∂∫ Êº’ «◊¡≈ ‹ÒÁΔ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Á∂ ±Í «Úº⁄) ¿∞μÂ∂ «¬√Á∂
¡√ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈Õ
¡≈ÊØÍ∂«‚’ ÁΔ Ï‘∞¡≈Ô≈ÓΔ ’∞ÁÂ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫, ‘Ø «ÚÙ∂Ù«◊¡≈Úª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «Ú’≈√ÙΔÒ
¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «¬º’ ¿∞ÍÔ∞’Â «Ú«Á¡’ ÍØ◊≈Ó ˘ Ò≈◊± ’‰Õ «¬√ «ÚÙ∂Ù«◊¡≈Úª Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂
‘È:
J ÌΩ«Â’ «⁄«’Â√’ ‘À ‹Ø √’Ò ÓØ‡ ’ΩÙÒ (ÍÀª ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â, «Íº·, ◊ÁÈ ¡Â∂ ËÛ) ¿∞μÂ∂
’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
J «Ú¡Ú√≈«¬’ «⁄«’Â√’ ‹Ø ·Δ’ ÓØ‡ (¿∞μÂ∂ ’øÓ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ¡Â∂ ‘«Ê¡≈, ‘ºÊ ¿∞μÂ∂
«Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ‚∂«√ø◊ ¡Â∂ «¬√È≈È) Á∂ ±Í «Úº⁄ ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄Õ
J Ì≈Ù‰ Ì≈Ù≈ ‹Ø Ì≈Ù‰ Á∂ È≈Ò √Ó«√¡≈Úª ¿∞μÂ∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ È≈Ò ’øÓ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ì≈Ù≈Õ
J ¡È∞’±«ÒÂ √Δ’ «√º«÷¡≈ Á∂ «√«÷¡’, ‹Ø «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ÍΔ¬Δ «√«÷¡’ª ˘ ‹Ø È≈Ò ’øÓ ’‰ Ò¬Δ
ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À Á∂ È≈Ò ˙.‡Δ. ¡Â∂ ÍΔ.‡Δ. ’∞º‡Δ «Ú’Òª◊ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ ÓÁÁ Ò¬Δ «¬º’
’√Â ÍØ◊≈Ó «Ú’«√Â ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ‘Ø «⁄«’Â√’ (Ó≈«ÒÙ «⁄«’Â√’, √ø◊ΔÂ «⁄«’Â√’, ¡≈«Á)Õ ˙Ó
F.I «Ù’Ù‰ ¡Â∂ ¡≈ÊØ Í ∂ « ‚’ «¬ø Í ∂ « ¬Ó∂ ∫ ‡ Ïº ⁄ ∂ (Teaching and Orthoedic

Impairment)
¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ˘ √Ω÷ ÚÒØ∫ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±Ò «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ¡≈Ò∂÷
Ú‰È ’∞ºfi «Ú⁄≈ ‘À «’ «√«÷¡’ª ˘ «¬º’ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈Ò ‘À, ‹ÁØ∫
«’ «Ù’Ù‰ Á≈ ÚÂØ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬º’ √’±Ò ¡Â∂ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÛ∑≈¬Δ «Úº⁄ ‘Ø‰ Á≈ ¡«Ë’≈
‘ÀÕ Ï‘‘≈Ò, «¬‘ «¬º’ ¤Ø‡∂ «‹‘∂ ¡È∞’±ÒÈ ¡Â∂ «Â¡≈Δ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ «¬º’ ÁÀ«È’
¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ ’¬Δ ⁄∞ÈΩÂΔ¡ª Á≈ √≈Ó‰≈Õ «¬√ ÒÛΔ Á≈ «¬º’ «‘º√≈ «¬√ ¿∞μÂ∂ Áº√Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ò∂÷ ’∂∫Á«Â ¿∞μÂ∂
«Ù’Ù‰ ¡Â∂ È∞’√≈È ¡≈ÊØÍ∂«‚’Õ «¬‘ Ú‰È Úº÷≈ ±ÍªÂØ∫ «√«÷¡’ª «Úº⁄ ’ √º’Á∂ ‘È ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ¡Â∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ú◊ «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Ò¬Δ «¬º’ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ ÓÁÁ ’‰ Ò¬Δ ‹Ó≈ÂÕ
Í‘∞ø⁄ ¡Â∂ ‹Ó≈Â Ò∂¡≈¿∞‡: ‹ÁØ∫ Â∞√Δ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ ¿∞∫ÓΔÁ ’ ‘∂ ‘Ø ‹Ó≈Â «Úº⁄ È∞’√≈È,
‹Ó≈Â ÁΔ Í‘∞∫⁄ ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈ ’ØÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ Ú‘ΔÒ⁄∂«¬ «Úº⁄ ‘À, Ú‘ΔÒ⁄∂«¬ Á∞¡≈≈ ¡≈√≈È Ú◊
‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ‹ª⁄ ‹∂’ ÎÙ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª ‹±Âª Ò¬Δ √ÓºÊ ‘ÀÕ ÚΔ ÁÚ≈‹≈ ⁄ØÛ≈¬Δ, √ΔÛΔ¡ª ‹ª Ê∂√‘ØÒ‚
¡Â∂ ÁÚ≈‹≈ ÁΔ ‹ª⁄ ’ØÕ ÙΩ⁄≈Ò¬∂ Í‘∞ø⁄ «¬º’ ¡Â∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À Ó∞ºÁ≈ «¬‘ ‘À «’ «Ú⁄≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘ÀÕ ‹∂’ ¡≈Í‰Δ ‹Ó≈Â ¿∞ÍÔ∞’Â È‘Δ∫ ‘À, Â∞‘≈‚∂ Ò¬Δ ÈÚΔ’‰ ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈ ’‰≈ ‘ØÚ∂◊≈ ‹ª «¬º’ Úº÷ ’Ó∂
«Úº⁄ ÂÏ≈ÁÒ≈Õ
«ÚÙ∂Ù ÎÈΔ⁄: «¬º’ Ú‘ΔÒ⁄∂«¬ «Úº⁄ «¬º’ Ïº⁄≈ ‘À, ‹ª «¬º’ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ
ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘À, ’∞ºfi «ÚÙ∂Ù ’∞√Δ ‹ª ‡∂ÏÒÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò «¬√ Ó∞ºÁΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’ØÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ Òº◊
«‘≈ ‘À ¿∞√ ¿∞μÂ∂ ÏÀ·‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò È∂ÓΔ ‹Ó≈Â ’∞√Δ, Ò¬Δ Á∂ Ò¬Δ ¿∞È∑ª˘ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ’∞√Δ ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈ ’
‘Δ Ò≈«¬’ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ ‹Ó≈ÂÕ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√ÁΔ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‘ Ø‹ √Óª ÁΔ «¬º’ Ï‘∞Â ÷⁄ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ «¬√Á∂
«¬Ò≈Ú≈ ‹∂’, «¬º’ Ïº⁄∂ ¡≈≈Ó ÚÒØ∫ ÏÀ·∂ È‘Δ∫, «√º÷‰ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ Ï‘∞Â Ó∞Ù’Ò ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
√øÙØ«ËÂ «Ò÷≈¬Δ ¬∂‚√: ¡≈Í‰∂ ¿±ÍΔ ¡ø◊ «Úº⁄ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À
¬∂‚√ «Ò÷≈¬ΔÕ «Ò÷≈¬Δ ¬∂‚√ ÏØ‚ «Ò÷≈¬Δ, «ÚÙ∂Ù ’≈◊‹, Í∂∫«√Ò ÎÛÁΔ ‘À, ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù Í∂∫«√Ò Ë≈’ªÕ √ø‹Ø◊
√Ó«√¡≈Úª Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÚΔ «¬º’ Ì≈«Â ÏÈÀ‰ ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬º’ «√«÷¡’ Á∂ ±Í «Úº⁄ Â∞√Δ
¡ÚË≈‰≈ «√º÷‰ ¿∞μÂ∂ ‹Ø ¡Â∂ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ ¤Ø‡∂ «‹‘∂ «¬Ò≈Ú≈ «Ò÷‰ Ò¬Δ √Óª Á∂‰ Á∂ Á∞¡≈∂ ÓÁÁ ’ √º’Á∂
‘Ø Õ
√Ï’ ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ ‹Ó≈Â ’«¡≈Úª √øÙØ«ËÂ: «Úº⁄ «¬º’ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄≈ ‘Ø‰ ¡≈Í‰Δ
‹Ó≈Â √Ï’ ÔØ‹È≈Úª «Úº⁄ ’∞ºfi √øÙØËÈ ÁΔ ÒØÛ ‘ØÚ∂◊ΔÕ «¬√ Â∑ª ‘À «’ ÔØ‹È≈ ÁΔ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ¡≈ÊØÍ∂«‚’
È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ √«‘Â √≈∂ Ïº⁄Δ¡ª, Ì≈◊ ÒÀ √º’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡È∞’±Ò √≈Ó◊Δ
Â∞√Δ ÍÃÁ≈È, «¬º’ √‘≈«¬’ Áº√∂, ‹ª «¬º’ ’≈‹ ¡≈Úø«‡Â ‘À «’ ¿∞‘ ¡«‹‘≈ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈
¡≈‹≈Á ±Í ÚÒØ∫Õ «Ù’Ù‰ ¡Â∂ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÎÀ«Ò¡≈ «Ú⁄≈ Ò¬Δ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘À «¬√ ÍÛ∑Δ¬∂Õ
√Ó≈Ú∂ÙΔ ‹Ó≈Â: «¬º’ ‹Ó≈Â ¡Â∂ ’∞ºfi ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡«Ë’ÂÓ ¡Û⁄È
√Ó≈Ú∂Ù ’‰ Ò¬Δ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ú≈√Â∞ È‘Δ∫ ‘ÀÕ «¬‘ ¡’√ «⁄Û∑≈ ¡Â∂ √≈ÊΔ¡ª Á∞¡≈≈ Ï≈¬Δ’≈‡Õ Âª «Â¡≈
¡≈Í‰∂ Ú◊ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ ¡Â∂ «¬º’ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ Ù≈«ÓÒÕ «’Ú∂∫ ¿∞‘ ˜±Â Á∂
Ï≈∂ «Úº⁄ ◊ºÒ ’Ø Á∂÷Ì≈Ò Ò¬Δ ¡Â∂ Ïº⁄∂ Á≈ «¬Ò≈‹Õ «’Ú∂∫ ‘À «’ Ïº⁄∂ «√Î ¿∞È∑ª˘ Í√øÁ ‘À ¡Â∂ √Ø⁄Á≈ ‘À ¡Â∂
Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ◊ºÒ ÁΔ Â∑ª Òº◊Á≈ ‘À Ï√ ¿∞È∑ª˘Õ «¬º’ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «‹øÓ∂Á≈Δ¡ª ˘ ¡≈Úø«‡Â ’‰ Ò¬Δ ÓÁÁ Ò¬Δ
¿∞√˘ ÙΩ⁄≈Ò¬∂ ‹≈‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√Á∂ È≈Ò «Úº⁄ ÏÀ·‰ Ò¬Δ Ú◊, «¬º’ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ¿∞√˘ Òø⁄ ÏÃ∂’ Á∂
ÁΩ≈È È≈ÒÕ «‹øÓ∂Á≈Δ¡ª Ïº⁄Δ¡ª ˘ Á∂ Á∂Úª◊∂ ÓØ’Δ¡ª Ò¬Δ Ïº⁄∂ ˘ «Ï‘Â ÍÂ≈ Í≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ ‹Ó≈Â «Úº⁄,
Ïº⁄∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«ÂÕ «¬√ √⁄≈¬Δ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È «Á˙ «’ ¡√Δ √Ì Úº÷ Úº÷ ‘ª, ¡Â∂ «¬º’ Á±º‹∂
˘ √ÚΔ’≈ ’‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ «¬º’Ø «‹‘∂ Ï∞ºËΔ ‘À ¡Â∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ’Ø√ ÁΔ ˜±Â È‘Δ∫ ‘ÀÕ ¿∞‘ Â∞‘≈ÊØ∫ ’Δ
˜±Â ‘À, Óø‹±Δ ¡Â∂ «¬º’ ¤Ø‡∂ «‹‘∂ √Ó≈ÔØ‹È ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ÔØ◊Á≈È Á∂‰◊∂ ‹Ó≈Â
ÚÒØ∫ ’Δ Â±ø ’Á∂ ¿∞È∑ª˘ ’‰ Ò¬Δ ÔØ◊Á≈È ’ √’Á≈Õ

ÈØ‡
‡≈√’ √øÙØ«ËÂ «Ò÷≈¬Δ ¬∂‚√ ’Δ ‘À?

C. Ï‘∞-«Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ:
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) ............... Ó‹Ï±Â ‘º‚Δ¡ª Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ ˜±Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(’) √Î≈¬Δ (÷) «⁄«’Â√≈ Á∂÷Ì≈Ò (◊) ÍØ√‰≈ (ÿ) ÒÛ≈¬Δ
(ii) ............... ‹Ø ·Δ’ ÓØ‡ ’ΩÙÒ ¿∞μÂ∂ ’øÓ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ‚∂«√ø◊ Á∂ ±Í «Úº⁄
ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª, «¬√È≈È?
(’) «Ú¡Ú√≈«¬’ «⁄«’Â√’ (÷) √Δ’ «⁄«’Â√’
(◊) Ì≈Ù‰ Ì≈Ù≈ Ø◊«Ú«◊¡≈ÈΔ (ÿ) √Δ’ «√«÷¡’
(iii) ................. «‹¡≈Á≈Â ¡≈ÊØÍ∂«‚’ (¡ø◊ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ Á∂ÙÁØ‘) ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ïº⁄∂ «Ú’Òª◊
Á∞¡≈≈ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(’) ‡∂ÏÒ (÷) Í«‘¬∂Á≈ ’∞√Δ Á≈ (◊) «Ò÷≈¬Δ ÏØ‚ (ÿ) «ÚÙ∂Ù ’ÒÓ
F.A@ √≈ªÙ (Summary)

J «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó: ¡Â∂ Ï≈¡Á Á∂ √Ó∂∫ «Úº⁄ Ïº⁄∂ Á∂ √Ó∞«⁄Â ÍØ√‰≈ ‹ÈÓ, ˜±Δ Ê‰ ÎΔ‚
«Ú‡≈«ÓÈ «¬º’ ¡ÓΔ ’ØÒØ√‡Ó ‘Δ ÍºÂ∂Á≈, ÍΔÒ≈, È≈ø◊Δ ÎÒ (ÍÍΔÂ≈, ¡≈Ó) «ÁÃÙ ÚÒØ∫ Ï⁄È Á∂
ÍÃÓ∞º÷ √ØÂ ‘ÈÕ
J ¡º÷ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò Á∂ ÍÃÂΔ ‹≈◊±’Â≈ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰
‘È Ïº⁄∂Õ
J ¿∞Í⁄≈ ¡Â∂ Â∞ √Ó«√¡≈Úª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ È∂Â «Ù«Ú √≈Ú‹«È’ √ø◊«·Â «Úº⁄ Ï‘∞Â ÒØ’ª ˘
«Í¡≈≈ ‘À √’≈ Á∞¡≈≈Õ
J «ÁÃÙ È∞’√≈È Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ¡ª ˘ «Ù’Ù‰: «ÁÃÙ Ò¬Δ ’¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª È∞’√≈ÈÕ
J ÚË∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ √’«Í‡, «ÈÁ∂Ù, ‹ª ÍÛ∑È∂, ˙Ú‘∂‚ ÍÃØ‹∂’‡ Á≈ ÚÂØ, Ï∂Ò Ò∂ÏÒ Ó≈’∂, ⁄∞º«’¡≈
¡Â∂ Ò’Δ ‚≈«¬ø◊ «ÁÃÙ È∞’√≈È Â’ÈΔ’ Á∂ ’∞ºfi ’ ‘∂ ‘ÈÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Ò¬Δ Ø’Ê≈Ó: «÷¡’ √∞‰Ú≈¬Δ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Ø, ¿∞μ⁄ ΩÒ≈ ‹◊∑≈ ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ’
‘∂ ‘È, ’∞ºfi «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡Õ
J ¡√Δ √≈‚∂ ’øÈ «Úº⁄ √Û’ Á∂ „ÒÚª ‹ª ‘Ø ⁄Δ˜ Á≈ ÚÂØ È‘Δ∫ ’‰ Ò¬Δ ’øÈ Á≈ ◊øË’ ˘ Á± ’‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª: «√«÷¡’ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ò¬Δ Í«ÍÂ ÏÀ·‰ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈
’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À Ïº⁄∂Õ
J √Ú≈Ò ‹ª «‡ºÍ‰Δ ÁΔ «ÍØ‡, ÏØÒ≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ «Úº⁄ Ò⁄’ΔÒ≈, «ÁÃÙ ÁΔ¡ª ’ÂÈª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ò¬Δ Á∂‰ Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔÕ

J ¡≈‚ÔØ «Ú‹∞¡Ò √‘≈«¬Â≈ Á∂ ÚÂØ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ Ó∞º÷ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª
«Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi ‘ÀÕ
J Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¤∞‡’≈≈: ÷√∂ ÁΔ Â∑ª ‹ÒÁΔ Ï⁄ÍÈ Ø◊Ø∫ ÚÒØ∫ «‘Î≈˜Â, ’ø·Ó≈Ò≈
Á≈ Ø◊Õ Í«‘Òª ¡Â∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á ¿∞«⁄Â «⁄«’Â√≈ Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ ¿∞ÍÒÏËÂ≈ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ
J ‡ΔÚΔ ‹ª ∂‚Δ˙ «¬Ù«Â‘≈ ’∞ºfi ÍÚ≈ª Âº’ Í‘∞∫⁄ √’Á≈ ‘À, Úº÷ Úº÷ ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈
ÍÌ≈ÚΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ ‘Ø ÍÚ≈ª ˘ √±⁄Â «¬√ Ø◊Ø∫ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈ Ò¬Δ Ï‘∞Â ÍÌ≈ÚΔ
‘∂ ‘ÈÕ
J Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ¡ª ˘ «Ù’Ù‰ «√«÷¡’: Ï∂ÒΩÛ≈ ˘ ÿº‡ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
‹Ó≈Â ΩÒ≈, ÏÛÏØÒ≈ «ÈÁ∂ÙØ∫ ¡Â∂ ˜Ï≈ÈΔ √∞≈◊ ÚÂØ «¬Ù≈Δ¡ª √ÓÊÈ ‘À «’ Á∂ √ºÓfi, Ø◊Δ ‘Ø
√’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ Ïº⁄≈ ÏØÒ «‘≈ ‘À ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «¬º’ ÙªÂ ‹◊∑≈ ÍÃÁ≈È ’øÓ ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘ÀÕ
J Ø’Ê≈Ó √Δ’ «Ú’Òª◊Â≈ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ È∞’√≈È Ò¬Δ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ «√‘Â ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È
’∂∫Á«Â «√º«÷¡≈, ÍØ√‰≈ ¡Â∂ º«÷¡≈Õ
J «¬‘ ÚΔ ˜±Δ ‘À √Î≈¬Δ Á∂ Ó‘ºÂÚ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈, «⁄«’Â√≈ Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ ÍØ√‰≈ Ú«Ë¡≈
«Ú’≈√ Ò¬Δ Ó‹Ï±Â ‘º‚Δ¡ª Á∂ Ò¬Δ, ÍØÒÔØ ¡Â∂ Ï≈¡Á ÍØÒÔØ «√ø‚ØÓ ˘ Ø’‰Õ
J «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª: √Δ’ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ÏÀ·‰ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈, √∞º«÷¡≈ ¿∞ÍÔ∞’Â
«⁄«’Â√≈ ‘≈ÒÂ Á≈ ¡≈◊Ó √ø⁄≈ ‹≈◊±’Â≈, «Ù’Ù‰ Á∂ ’∞ºfi ‘À ‰ÈΔÂΔ¡ªÕ
J «ÚÙ∂Ù ÎÈΔ⁄ Á≈ ÍÃÔØ◊, √øÙØ«ËÂ «Ò÷≈¬Δ ¬∂‚√, √Ï’ ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ¡Â∂ √Ó≈Ú∂ÙΔ
‹Ó≈Â Ï‘∞Â ÒØ’ª ˘ «Í¡≈≈ ‘ÀÕ
F.AA ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J Ø’Ê≈Ó : ÚÒØ∫ ÌÀÛ≈ ’∞ºfi ˘ Ø’‰ Á≈ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
J ‡Δ’≈ : «¬º’ ÍÁ≈Ê ‘À «’ ’Â «Úº⁄ Í≈ «ÁºÂ≈ ‘À ¡Â∂ «’‘≈ «’ «¬√ Ø◊ ÚÒØ∫ √Δ ÁΔ
º«÷¡≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
J ÁÃÙ«‡’Ø‰ : ’ ‘∂ ‘È ‹ª «¬º’ √Óº«√¡≈ ‹ª ’≈‹ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’∞ºfi Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ø⁄ Á≈ «¬º’
ÂΔ’≈ ‘ÀÕ
J ÍØ‡∂ÏÒ : «¬‘ ¡≈√≈È ’‰ Ò¬Δ ÒÀ ‹≈‰ Ò¬Δ ‹ª ’‰ Ò¬Δ ’ÁÓ ‘ÀÕ
F.AB ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡øÈΔ¡ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ’∞ºfi Í≈· ÍÛ∑È∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª «Ò÷Δ¬∂Õ
B. «ÁÃÙ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÍÃΔ«÷¡≈ „ø◊ ’Δ ‘À?
C. «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª √∞‰Ú≈¬Δ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ ¤Ø‡≈ «‹‘≈ Ì±Â-ÍÃ√≈«Â Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
D. √∞‰Ú≈¬Δ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Ò¬Δ ’∞ºfi «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂Õ
E. √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ò¬Δ «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡ «Ù’Ù‰ «ÚËΔ¡ª ’Δ ’ ‘∂ ‘È Ïº⁄Δ¡ª (¡≈ÊØÍ∂«‚’)?

¿∞μÂ: √ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Answers: Self-Assessment) ÈØ‡

A. (i) Ê‰ ÎΔ‚ «¬º’ ¡ÓΔ ’ØÒØ√‡Ó (ii) ¬∂’√-ÈΔ «Ú‡≈«ÓÈ
(iii) ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ (iv) «Ù«Ú ÁÃÙ«‡’Ø‰
(v) √∞‰È ‹ª ¤Ø‘ √ø’∂Â
B. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ
(iv) ˆÒÂ (v) ˆÒÂ
C. (i) ÿ (ii) (’) (iii) (÷)
F.AC √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. Á≈ «ÍÃ≥√ΔÍÒ ¡À∫‚ ÍÃÀ’«‡√ ¡≈¯ ¡À˜±’∂ÙÈÒ ÓÀÈ∂‹ÓÀ∫‡: ‡ØÈΔ Ï∞Ù, Ò∂√ ÏÀÒ, √∂‹ ÍÏ«ÒÙ,
B@@BÕ
B. ¡À˜±’∂ÙÈÒ ÓÀÈ∂‹ÓÀ∫‡: √‡ÃÀ‡∂‹Δ, ’∞¡≈«Ò‡Δ ¡À∫‚ «√Ø√˜, Ó≈◊∂‡ ÍÃΔ‚Δ, ØÈ, ˙ÍÈ
Ô±ÈΔÚ«√‡Δ ÍÃ∂√, AIIG

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-G: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰

(Visually Impaired: Definition, Types and
Characteristics)

G.A Í«Ì≈Ù≈ (Definition)
G.B È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ¡ª ¡≈Ó «’√Óª (Common Types of Visual Impairments)
G.C ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ¡ª (Refractive Errors)
G.D È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristic of a Visually Impaired Child)
G.E √≈ªÙ (Summary)
G.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
G.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
G.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ˘ Í«Ì≈«ÙÂ ’È≈Õ
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈, ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ¡ª ¡Â∂ ¡≈Ó ¡º’ª ÁΔ¡ª ‘≈ÒÂª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔÕ
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ ˘ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
Ï‘∞Â √≈ ÒØ’ª ˘ «’√∂ «Ï≥Á± “Â∂ ¡≈Í‰∂ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘Ø ‹ªÁΔ ‘ÀÕ ’∞ºfi Âª Á± Í¬Δ¡ª ⁄Δ˜ª
˘ Á∂÷ È‘Δ∫ √’Á∂Õ ‘Øª ˘ ¤Ø‡Δ ¤Í≈¬Δ ÍÛ∑‰ «Úº⁄ «Áº’Â ¡≈ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ÁΔ¡ª ¡Ú√Ê≈Úª Á≈ ¡≈√≈ÈΔ
È≈Ò ’Ω∫‡À’‡ ÒÀ∫√ ‹ª ¡ÀÈ’ª È≈Ò «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
Í ‹Á ¡º÷ ‹ª «ÁÓ≈◊ Á≈ «¬º’ ‹ª «˜¡≈Á≈ «‘º√≈ «‹√˘ «⁄Â Ï‰ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ «ÏÓ≈Δ ‹ª È∞’√≈ÈΔ, ◊≥ÌΔ ‹ª
’∞ºÒ È∞’√≈ÈΔ ‘Ø √’ÁΔ ‘À, ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ¡«‹‘∂ ’∂√ª «Úº⁄ «ÁÃÙ‡Δ ÓÀ‚Δ’Ò «¬Ò≈‹, √‹Δ ‹ª √‘Δ ÒÀ∫√ª «‹Ú∂∫
«’ ¡ÀÈ’ª ‹ª ’Ω∫‡À’‡ È≈Ò Ï‘≈Ò È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔÕ
’∞ºfi ÒØ’ Í±È ±Í «Úº⁄ ¡≥È∑∂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È, Í Ï‘∞Â∂ ‘Ø «‹È∑ª ˘ ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑∂ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰Δ ØÙÈΔ
Í∞Δ Â∑ª È‘Δ∫ ÷Ø‘≥Á∂, Í «˜¡≈Á≈ ΩÙÈΔ «‹Ú∂∫ «’ B@ Î∞º‡ ÂØ∫ ÷Û∑∂ ‘Ø’∂ «’√∂ ⁄Δ˜ ˘ Á∂÷ È‘Δ∫ √’Á∂ ‹Á«’ ’Ø¬Δ
«¬È√≈È B@@ Î∞º‡ ÂØ∫ ÷Û∑ ’∂ ’Ø¬Δ ⁄Δ˜ Á∂÷ √’Á≈ ‘ÀÕ
G.A Í«Ì≈Ù≈ (Definition)

Ì≈Â «Úº⁄, È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ ⁄ΩÛΔ Í«Ì≈Ù≈ ¡≥«È∑¡ª Á∂ ’≈ÏÀ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ Â«‘Â Á∂ È≈Ò-È≈Ò

«¬’≈¬Δ-G: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰
¡Í≈‘‹Í∞‰∂ (Ï≈Ï ÓΩ’≈, ¡«Ë’≈ª ÁΔ º«÷¡≈ ¡Â∂ Í±È Ì≈◊ΔÁ≈Δ) È≈Ò «¬È√≈È ¡À’‡, AIIE «Úº⁄ Ò¬Δ ‹ªÁΔ ÈØ‡
‘À, ‹Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘À:
G.A.A ¡≥È∑≈Í‰ (Blindness)
¡«‹‘Δ ‘≈ÒÂ «‹√ «Úº⁄ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ «’√∂ ÚΔ ‘∂· «Ò÷Δ ‘≈ÒÂ «Ú⁄Ø∫ ◊∞˜ «‘≈ ‘ØÚ∂:
J «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ Í±È ±Í «Úº⁄ ˆÀ-‘≈˜Δ, ‹ª
J ⁄≥◊Δ ¡º÷ «Úº⁄ √‘Δ ÒÀ∫√ È≈Ò È∂Âª ÁΔ ΩÙÈΔ F/F@ ‹ª B@/BB@ (√È∂Ò∂È) ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ È≈ ‘ØÚ∂, ‹ª
J «ÁÃÙ‡Δ Á∂ ÷∂Â ÁΔ √ΔÓ≈ B@ «‚◊Δ Á∂ ’ØÈ Á∂ √Ó≈È ‘ØÚ∂ ‹ª ÏÁÂ ‘ØÚ∂Õ
¡≥È∑∂Í‰ ˘ ÂÀ¡ ’È Ò¬Δ, «ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ ¡Â∂ «ÁÃÙ‡Δ Á≈ ÷∂Â Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ (WHO, AIIB) Á≈ WHO Í«Ì≈Ù≈ ’≥Ó ‘∂· «Ò÷∂ ¡∫∞√≈ ‘À:
Tÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈Ò≈ «¬È√≈È ¿∞‘ ‘À ‹Ø «¬Ò≈‹ ÂØ∫ Ï≈¡Á, ¡Â∂/‹ª «Ó¡≈Δ Ú«‹Â √‘Δ Á∂ ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ «ÁÃÙ‡Δ
ΩÙÈΔ ÿº‡ Ë≈È≈ ˘ F/AH Á∂ «Ï≥Á± ÂØ∫ ÿº‡Ø-ÿº‡ A@ «‚◊Δ Á∂ «¬º’ «ÁÃÙ ÷∂Â «Úº⁄ ÍÃ’≈Ù ’È Á∂ Ò¬Δ ‘À, Í
‹Ø ÚÂØ∫ ’Á∂ ‘È, ‹ª √≥Ì≈«ÚÂ ÚÂØ∫ ’È Á∂ ÔØ◊ ‘È, ÔØ‹È≈ ¡Â∂/‹ª «¬º’ ’≈‹ Á∂ Í≈Ò‰ Á∂ Ò¬Δ «ÁÃÙ‡Δ
’≈‹ª ÂØ∫ ¡Í≈‘‹ ‘ÀÕU
«Ï≥Á± «¬√ ◊ºÒ “Â∂ ˜Ø «Á≥Á≈ ‘À «’ ˜±Δ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ, «ÁÃÙ‡Δ ¡Á≈«¬◊Δ “Â∂ ¡√ ‘∞≥Á≈ ‘À Í «Î ÚΔ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ
ÚÂØ∫ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ ¡≈÷Δ «Ï≥Á± Ó‘ºÂÚÍ±È ‘À: ¡◊ ÔØ◊ «ÁÃÙ‡Δ ‘À, «¬√ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ÚÂØ∫ ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ Á∂‰Δ
√≥ÌÚ ‘ÀÕ «¬√Á∂ È≈Ò ‘Δ, ¡«‹‘≈ «¬È√≈È ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
‡∂ÏÒG.A
È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Á∂ Ú◊
Ú◊ √‘Δ ÚΔ.¬∂. WHO Í«Ì≈Ù≈ Ì≈ÂΔ
-⁄≥◊Δ ¡º÷ «Ó¡≈ ’≥Ó Í«Ì≈Ù≈
@ F/F-F/AH È≈ÓÒ È≈ÓÒ È≈ÓÒ
A <F/AH-F/F@ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ
B <F/F@-C/F@ √ıÂ È∂Â‘Δ‰ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ ¡≥È∑≈
¡Í≈‘‹
C <C/F@-A/F@ ¡≥È∑≈ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ ¡≥È∑≈
D <A/F@-Îˇ ¡≥È∑≈ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ ¡≥È∑≈
E ¡ÀÈ.ÍΔ.¡ÀÒ. ¡≥È∑≈ Í±≈ ¡≥È∑≈Í‰ Í±≈ ¡≥È∑≈Í‰
G.A.B ÏØÒ∂ ¡≥È∑∂Í‰ È≈Ò «¬È√≈È (Persons with Deaf blindness)
ÏØÒ≈-¡≥È∑≈Í‰ «¬º’ ¡«‹‘Δ √«ÊÂΔ ‘À ‹Ø ÏØÒ∂Í‰ ¡Â∂ ¡≥È∑∂Í‰ È≈Ò ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘Ø Ó∞Ù«’Òª ˘ ÍÃ◊‡≈¿∞∫ÁΔ ‘ÀÕ «¬‘
«¬º’ T¤ÂΔU ÙÏÁ ‘À, «‹√ «Úº⁄ Ïº⁄∂ ¡Â∂ ÍÃΩÛ Ù≈«ÓÒ ‘È, ‹Ø «ÁÃÙ‡Δ ¡Â∂ √∞‰È ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ¡ª Úº÷-Úº÷
«‚◊Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ ◊∞‹Á∂ ‘È, Ù≈«¬Á ÁØÈª È≈Ò «’ ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª ¡Â∂ √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈, ‹Ø «’ ‘∂·
«Ò÷∂ ’≈‰ ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘È:
J √ıÂ √≥⁄≈
J «Ú’≈√Δ, ¡Â∂
J «√º«÷¡’ Ó∞Ù«’Òª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬√ «Úº⁄ Ïº⁄∂ ¡Â∂ ÍÃΩÛ Ù≈«ÓÒ ‘È, ‹Ø «’:

J ¡≥È∑∂ ¡Â∂ ‚±≥ÿ∂ ÏØÒ∂ ‘ÈÕ
J ¡≥È∑∂ ¡Â∂ √ıÂ ‹ª ÿº‡ √∞‰Á≈ ‘ÀÕ
J Ì≥ÈÚ∂∫ √∞‹≈÷∂ ¡Â∂ ‚±≥ÿ∂ ÏØÒ∂ ‘ÈÕ
J Ì≥ÈÚ∂∫ √∞‹≈÷∂ ¡Â∂ √ıÂ ‹ª ÿº‡ ÏØÒ∂Õ
G.A.C È∂Â ΩÙÈΔ (Visual Acuity)
«¬‘ ¡º÷ª È≈Ò «Ú√Â≈ È≈Ò Á∂÷‰ ÁΔ ÔØ◊Â≈ ˘ Á√≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ Á±Δ ÂØ∫ È∂Â ΩÙÈΔ Ó≈ÍΔ ‹ªÁΔ ‘À «’ ÚºË Á±Δ
“Â∂ ÷Û∑≈ «¬È√≈È «’√∂ «¬º’ ı≈√ ⁄Δ˜ ˘ Á∂÷ √’Á≈ ‘À, ˘ √Ó≈È ⁄Δ˜ Á∂÷‰ Ú≈Ò∂ √≈Ë≈È «¬È√≈È ÁΔ Á∂÷‰ ÁΔ
ÔØ◊Â≈ È≈Ò Ú≥‚Ø ’’∂ Ó≈«Í¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√∂ Â∑ª, F/F@ ÁΔ È∂Â ΩÙÈΔ ÂØ∫ Ì≈Ú ‘À «’ «Ú¡’ÂΔ F ÓΔ‡ ÁΔ
Á±Δ ÂØ∫ Á∂÷ È‘Δ∫ √’Á≈, ‹Ø «’ «¬º’ √≈Ë≈È «Ú¡’ÂΔ È≈ÓÒ «È◊≈‘ È≈Ò F@ ÓΔ‡ ÁΔ Á±Δ ÂØ∫ Á∂÷‰ Á∂ ÔØ◊
‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¡◊ «È◊≈‘ «˜¡≈Á≈ «Ú◊ÛΔ ‘Ø¬Δ ‘À «’ ˙-⁄≈‡ ÁΔ Úº‚Δ ˙ Á∂÷‰ Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔ F ÓΔ‡ Á∂ ‹ª
¿∞√ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ È˜ÁΔ’ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À Âª ¿∞‘ ¡≥È∑≈ ‘ÀÕ È∂Â ΩÙÈΔ ˘ ‹ª⁄‰ Á≈ √Ω÷≈ ÂΔ’≈ ‘À «’ ’Δ «Ú¡’ÂΔ
F ÓΔ‡ ÁΔ Á±Δ ÂØ∫ ¿∞∫◊Òª ˘ «◊‰ √’Á≈ ‘À?
«⁄ºÂ: G.A ¿∞∫◊Ò «◊‰ÂΔ ‹ª⁄
«⁄ºÂ: G.B ¡º÷ª ÁΔ √Ë≈È ‹ª⁄

B. Ï‘∞-«Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ: √‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈Ò≈ «¬È√≈È ¿∞‘ ‘À ‹Ø «¬Ò≈‹ ÂØ∫ Ï≈¡Á, ¡Â∂/‹ª «Ó¡≈Δ Ú«‹Â √‘Δ Á∂ ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ

«¬’≈¬Δ-G: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰
ÿº‡ Ë≈È≈ ˘ ...............«ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ ‘ÀÕ ÈØ‡

(¿) G/AH (¡) F/AH (¬) I/AH (√) A/AH
(ii) ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ ................... ‹ª «˜¡≈Á≈ Á≈ «Ú◊Û∂ ±Í ˘ ¡Í≈‘‹ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(¿) AE% (¡) A@% (¬) D@% (√) I@%
(iii) ...................... «¬º’ T¤ÂΔU ÙÏÁ ‘À, «‹√ «Úº⁄ Ïº⁄∂ ¡Â∂ ÍÃΩÛ Ù≈«ÓÒ ‘È, ‹Ø «ÁÃÙ‡Δ ¡Â∂ √∞‰È
ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ¡ª Úº÷-Úº÷ «‚◊Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ ◊∞‹Á∂ ‘È, Ù≈«¬Á ÁØÈª È≈Ò «’ ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ¡ª
Ó∞Ù«’Òª ¡Â∂ √Δ’ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘ÀÕ
(¿) ¡≥È∑≈Í‰ (¡) «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ (¬) ÏØÒ≈-¡≥È∑≈Í‰ (√) Ï«‘≈
(iv) È∂Â ΩÙÈΔ ÂØ∫ Ì≈Ú ‘À «’ «Ú¡’ÂΔ ............... ÓΔ‡ ÁΔ Á±Δ ÂØ∫ Á∂÷ È‘Δ∫ √’Á≈, ‹Ø «’ «¬º’
√≈Ë≈È «Ú¡’ÂΔ È≈ÓÒ «È◊≈‘ È≈Ò F@ ÓΔ‡ ÁΔ Á±Δ ÂØ∫ Á∂÷‰ Á∂ ÔØ◊ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(¿) I (¡) F (¬) A@ (√) B@
(v) È∂Â ΩÙÈΔ ˘ ‹ª⁄‰ Á≈ √Ω÷≈ ÂΔ’≈ ‘À «’ ’Δ «Ú¡’ÂΔ F ÓΔ‡ ÁΔ Á±Δ ÂØ∫ .......... ˘ «◊‰ √’Á≈
‘À?
(¿) ¿∞∫◊Òª (¡) ◊∂Áª (¬) Òº’ÛΔ¡ª (√) Í≥¤Δ
G.B È∂ Â ‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ¡ª ¡≈Ó «’√Óª (Common Types of Visual

Impairments)
ˆÀ-√‘Δ ÔØ◊ «ÁÃÙ‡Δ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ‘≈Ò≈Âª ÁΔ ’·ØÂ≈ “Â∂
¡≈Ë≈«Â √’±ÒΔ Ú≈Â≈ÚÈ ÁΔ ˜≈Δ «√º«÷¡≈ ‹ª «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ‘∂·ÒΔ¡ª «¬’≈¬Δ¡ª ÁΔ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ ‹≈
√’ÁΔ ‘ÀÕ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÔØ◊Â≈ Ò¬Δ ’∞ºfi ı≈√ ’√Ω‡Δ ˘ Í±≈ ’È≈ ˜±Δ ‘∞≥Á≈ ‘À,
«‹Ú∂∫ «’ ÿº‡ È∂Â ΩÙÈΔ, È∂ÂΔ ÷∂Â √ΔÓ≈, ÍÃ◊ÂΔÚ≈ÁΔ ¡º÷ª ÁΔ «ÏÓ≈Δ ‹ª ’Ω‡Δ’Ò È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈Õ
(i) Ì≥ÈÚΔ∫ «È◊≈‘: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ‹Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ «√º«÷¡’ ’≈ˆ∞˜≈Δ “Â∂ ¡√ ’ÁΔ ‘À, ¿∞ÁØ∫
‹ÁØ∫ «’ ÚºË √≥ÌÚÂ≈ √‘Δ ‘ØÚ∂Õ
(ii) ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ: ‹∂’ «’√∂ ÁΔ È∂Â ΩÙÈΔ B@/G@-B@/AF@ ÂØ∫ ÿº‡ ‘À ¡Â∂ √‘Δ È‘Δ∫ ‘À, Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ
√≥‹ÓΔ ÿº‡ ΩÙÈΔ Ú≈Ò≈ ‘ÀÕ
(iii) ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈: √ıÂ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ È≈Ò B@/B@@-B@/D@@ ÂØ∫ ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈ ‘ÀÕ B@/D@@-B@/A@@@
ÂØ∫ ‚±≥ÿ≈ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ‘À ¡Â∂ Í±È ¡≥È∑≈Í‰ Á∂ Ï‘∞Â È˜ÁΔ’ ‘ÀÕ
(iv) Í±≈ ¡≥È∑≈: ÿº‡ √±fi ÁΔ ’ÓΔ ˘ Í±≈ ¡≥È∑≈ ‹ª Í±≈ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
G.C ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ¡ª (Refractive Errors)

È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ ÁΔ √Ì ÂØ∫ Ó∞º÷ ¡≈Ó «’√Ó √Ò ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ ‘ÀÕ «¬√ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À, È˜ÁΔ’Δ
√∞‹≈ı≈Í‰, Á± Á≈ √∞‹≈ı≈Í‰ ¡Â∂ «ÁÃÙ‡ΔÚÀÙÓÕ È˜ÁΔ’Δ-√∞‹≈Í‰ «Úº⁄ «⁄Â À‡ΔÈ≈ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ’∂∫Á«Â
’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘È, Á± ’È “Â∂ Ë∞≥ÁÒ∂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Á± Á≈ √∞‹≈ı≈Í‰ Á∂ ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫ «⁄Âª ˘ À‡ΔÈ≈ Á∂ «Íº¤∂
’∂∫Á«Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «‹√ ÂØ∫ Ì≈Ú ‘À «’ Ïº⁄∂ ˘ ⁄Δ˜ª È˜ÁΔ’ ’È “Â∂ Ó∞√«’Ò ÍÀÁ≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ «ÁÃÙ‡ΔÚÀÙÓ Á∂
ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫ ’ΩÈΔ¡≈ ‡∂„≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, «‹√ «Úº⁄ À‡ΔÈ≈ Á∂ «¬º’ ÷∂Â «Úº⁄ ΩÙÈΔ ’∂∫Á«Â ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ ‘≈Ò≈Â

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Á∂ ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫ È˜ÁΔ’ ¡Â∂ Á± ÁΔ ⁄Δ˜ “Â∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ˘ È≈-’≈ÏÒ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «’√ÓÂ È≈Ò, ¡ÓØÛ
ˆÒÂΔ¡ª ·Δ’ ‘Ø‰ ÔØ◊ ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
ÈØ‡√ Ï‘∞Â∂ Ïº⁄∂ ¡ÀÈ’ª ÁΔ ÚÂØ∫ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ √‘Δ «ÁÃÙ‡Δ Á≈ ¡≈È≥Á ÒÀ∫Á∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù √∂Ú≈Úª ÁΔ ˜±Â È‘Δ∫ ‘∞≥ÁΔ ‹Á Âº’ «’ ’∞ºfi ’≈‰ ’’∂ ¡ÓØÛ
ˆÒÂΔ √‘Δ ‘Ø‰ Á∂ ÔØ◊ È≈ ‘ØÚ∂Õ
B. ı≈ÒΔ √Ê≈È ÌØ:
(i) .................. È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ‹Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ «√º«÷¡’ ’≈ˆ∞˜≈Δ “Â∂ ¡√ ’ÁΔ ‘À, ¿∞ÁØ∫
‹ÁØ∫ «’ ÚºË √≥ÌÚÂ≈ √‘Δ ‘ØÚ∂Õ
(ii) √ıÂ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ È≈Ò B@/B@@-B@/D@@ ÂØ∫ ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈ ‘À, ..........ÂØ∫ ‚±≥ÿ≈ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹
‘À ¡Â∂ Í±È ¡≥È∑≈Í‰ Á∂ Ï‘∞Â È˜ÁΔ’ ‘ÀÕ
(iii) ÿº‡ √±fi ÁΔ ’ÓΔ ˘ ................. «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(iv) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ √Ì ÂØ∫ Ó∞º÷ ¡≈Ó «’√Ó √Ò ................... ‘ÀÕ
(v) .......................... Á∂ ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫ ’ΩÈΔ¡≈ ‡∂„≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, «‹√ «Úº⁄ À‡ΔÈ≈ Á∂ «¬º’ ÷∂Â «Úº⁄
ΩÙÈΔ ’∂∫Á«Â ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
G.D ¡≈Ó ¡º÷ª ÁΔ¡ª ‘≈ÒÂª (Common Eye Conditions)

(i) ¡ÀÓÏÒΔ˙ÍΔ¡≈ (Amblyopia): Ó≥Á«ÁÃÙ‡Δ ˘ ¡≈Ò√Δ ¡º÷ ÚΔ «’‘ª ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡≈Ò√Δ ¡º÷ Ú≈Ò∂ Ïº⁄∂
«Ë¡≈ÈÔØ◊ ‘Ø √’Á∂ ‹ª È‘Δ∫ ÚΔ ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ ’ÁΔ-’ÁΔ ¡≈Ò√Δ ¡º÷ «ÁÃÙ‡Δ ¡≥Á ‹ª Ï≈‘ «Úº⁄
ÏÁÒ ‹ªÁΔ ‘À, Í ’ÁΔ-’ÁΔ ’Ø¬Δ Ï≈‘Δ √≥’∂Â È‘Δ∫ ‘∞≥Á≈Õ Ó≥Á«ÁÃÙ‡Δ ¡º÷ ÁΔ Ó≈ÛΔ √«ÊÂΔ ¡Â∂
’Ó˜Ø Ó≈√-Í∂ÙΔ¡ª ’≈‰ ØÙÈΔ ÿº‡‰ Á≈ ’≈‰ Ï‰ÁΔ ‘ÀÕ «¬√Á≈ «¬Ò≈˜ ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ È≈ÓÒ ¡º÷
“Â∂ ÍÀ⁄ Ò◊≈¿∞‰≈ ‘À ‹Ø ¡≈Ò√Δ ¡º÷ Á≈ ’≥Ó √ıÂ ’Á≈ ‘ÀÕ √‹Δ √∞Ë≈ ÚΔ ¡≈Ó ‘ÈÕ
(ii) À‡ΔÈΔ√ «Í◊ÓÀÈ‡Ø√≈ : «¬‘ ¡«‹‘Δ ‘≈ÒÂ ‘À ‹Ø «Ú≈√Â «Úº⁄ «ÓÒÁΔ ‘ÀÕ À‡ΔÈΔ√ «Í◊ÓÀÈ‡Ø√≈ Á∂
’≈‰ Í«ËΔ «ÁÃÙ‡Δ Á≈ È∞’√≈È ‘∞≥Á≈ ‘À ¡Â∂ ¡≥Â «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ ◊≥ÌΔ «ÁÃÙ‡Δ ¡Í≈‘‹ ‘Ø ’∂ «‘
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) √Ó∂∫ ÂØ∫ Í«‘Òª ÍÀÁ≈ ‘Ø¬∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ∂‡ΔÈØÍÀÊΔ : «¬‘ ‘≈ÒÂ ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ √Ó∂ ÂØ∫ Í«‘Òª ÍÀÁ≈ ‘Ø¬∂
Ïº«⁄¡ª «Ú⁄ Í≈¬Δ ‹ªÁΔ ‘À, «‹È∑ª ˘ ‹ÈÓ √Ó∂∫ ¡≈’√Δ‹È ÁΔ ¿∞μ⁄ «ÏÂΔ ÁΔ ÒØÛ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ À‡ΔÈ≈ Á∂
Á≈◊ ¡Â∂ ‡∞’Û∂ «¬√ ‘≈ÒÂ Á∂ ÈÂΔ‹∂ ‘ÈÕ
(iv) √‡≈«Ï√Óº√: «¬√ ‘≈ÒÂ «Úº⁄, ÁØÈ∂ ¡º÷ª «¬’Ø √Ó∂∫ “Â∂ «’√∂ «¬º’ ⁄Δ˜ ÚºÒ Âº’‰ ÂØ∫ ¡√ÓºÊ ‘∞≥ÁΔ¡ª
‘ÈÕ √‡≈«Ï√Óº√ Ó≈√-Í∂ÙΔ¡ª Á∂ ¡√≥Â∞Ò‰ ’≈‰ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(v) ’Ø‡Δ’Ò «ÁÃÙ‡Δ ¡Í≈‘‹Â≈ : ’Ø‡Δ’Ò «ÁÃÙ‡Δ ¡Í≈‘‹Â≈ ı∞Á ¡º÷ª È≈Ò ’Ø¬Δ √Óº«√¡≈ È‘Δ∫ ‘À, Í
«ÁÓ≈◊ Á∂ «ÁÃÙ‡Δ ’Ø‡À’√ ÷∂Â È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ ‘ÀÕ «¬È∑ª Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ Á∂Δ È≈Ò «Ú’≈√ ‹ª √∂ΔÏÃ∂Ò
Í≈«Ò√Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ «ÁÃÙ‡Δ Ïº⁄∂ ÁΔ «√‘Â, «Ó˜≈˜ ‹ª ¿∞√Á∂ Ú≈Â≈ÚÈ Á∂ ¡≈Ë≈«Â «ÁÈÌ «Úº⁄

«¬’≈¬Δ-G: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰
ÏÁÒ √’ÁΔ ‘ÀÕ ÈØ‡
‡≈√’ Í≈ÓÏÒΔ˙ÍΔ¡≈ ’Δ ‘À?
G.E È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of a Visually Impaired

Child)
«¬‘ Í¤≈‰ ’ÈΔ ‘Ó∂Ùª ¡Ω÷Δ ‘∞≥ÁΔ ‘À «’ Ïº⁄≈ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ú∂∫ «’ Ï‘∞Â ¤Ø‡∂ Ïº⁄∂ √Δ’ ÂΩ
“Â∂ «ÁÃÙ‡Δ √Óº«√¡ª Á∂ √≥’∂Â Á∂‰∂ Ù∞± ’ «Á≥Á≈ ‘À, Ï‘∞Â Ú≈ Ïº⁄∂ ÁΔ «È◊≈‘ ÁΔ √Óº«√¡≈ ¿∞ÁØ∫ Âº’ ÍÂ≈ È‘Δ∫
⁄ÒÁΔ ‹Á Âº’ ¿∞‘ √’±Ò È‘Δ∫ ‹≈‰ Òº◊ ‹ªÁ≈Õ TÁ≈ ¡Ó∂«’È ˙Í‡ØÓ∂‡«’ ¡À√Ø√Δ¬∂ÙÈU È∂ «¬‘ √≥’∂Â ’ΔÂ≈
‘À «’¿∞∫ «’ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ «√÷‰ ÁΔ Ï‹∑≈ È≈Ò H@% ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ¿∞√ÁΔ «ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ “Â∂ «ÈÌ ’ÁΔ ‘À, «¬√
Ò¬Δ ‹ÒÁΔ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ ¡Â∂ «¬Ò≈‹ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
(i) ÌΩ«Â’ √≥’∂Â: ’≈√-¡º÷ª, Ï≈‘ ÁΔ Â¯ ¡º÷ª, ¡º÷ª «¬º’ Í≈√∂ ÂØ∫ Á±‹∂ Í≈√∂ ˘ ‹ª ¿∞μÍ ¡Â∂ ÈΔ⁄∂ ˘
ÿ∞≥ÓÁΔ¡ª, ‹ª ¡º÷ª ‹Ø «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’È Á∂ Ò¬Δ È‘Δ∫ Òºÿ ‘Δ¡ª ‘Ø‰, «¬‘ √Ì Ïº⁄∂ ÁΔ È∂Âª ÁΔ
√Óº«√¡≈ Á∂ √≥’∂Â ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ Ï≈’Δ √Óº«√¡≈Úª ÿº‡ ÍÃÂº÷ ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(ii) Ï∂„≥◊≈Í‰: «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹∂’ ¿∞‘ «˜¡≈Á≈ ’∞⁄º‹≈ «Á÷∂Õ Ó≈ÛΔ «ÁÃÙ‡Δ
‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹ÁØ∫ Ïº⁄≈ «È≥Â ⁄Δ˜ª «Úº⁄ Ìº‹∂ ¡Â∂ «‚º◊ ÍÚ∂Õ ¿∞√˘ ¡√Ò «Úº⁄ ⁄Δ˜ª Á∂ Á±-È∂Û∂ ‘Ø‰
ÁΔ Í÷ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ¡≈Ú∂Õ ¡º÷ª ¡≈√-Í≈√ Á∂ Ï≈∂ ‹≈‰’≈Δ «Á≥ÁΔ¡ª ‘È ¡Â∂ Ì◊Ω«Ò’ √«ÊÂΔ ‘È
‹Ø «ÁÓ≈◊ ˘ √≥⁄≈ Ì∂‹ÁΔ¡ª ‘ÈÕ ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫, Ï∂„≥◊≈Í‰ ¿∞ÁØ∫ ‘∞≥Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ ¡º÷ Á±Δ ˘ È≈ Ó≈Í √’∂Õ
’Á∂-’Á≈¬Δ∫ ¤Ø‡∂ Ïº⁄∂ ‹Ø Â∞ È‘Δ∫ √’Á∂ ¿∞È∑ª ˘ ¡√Ò «Úº⁄ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(iii) Úº¬Δ¡≈: ’∞ºfi Ïº«⁄¡ª ˘ ‹Ø «ÁÃÙ‡Δ √Óº«√¡≈Úª Á∂ Ò¬Δ ÿº‡ «Ë¡≈È «Ú√Â≈ «Á÷≈¬Δ «Á≥Á∂ ‘ÈÕ ‘Ø
Ïº⁄∂ Ù≈«¬Á ‹ÒÁΔ ¡º÷ fiÍÁ∂ ‹ª Ì∂∫◊ Ó≈Á∂ ‘È ‹Á ¿∞‘ ÍÛ∑Á∂ ‹ª ‡Δ.ÚΔ. Á∂÷Á∂ ‘ÈÕ ¡’√ Ïº⁄∂ Â∂˜
ΩÙÈΔ ÍÃÂΔ √≥Ú∂ÈÙΔÒ ‘∞≥Á∂ ‘È ‹ª ‡Δ.ÚΔ. Á∂ ’ØÒ ÏÀ·Á∂ ‹ª ÍÛ∑‰ Ú∂Ò∂ Í∞√Â’ª ˘ Ó±≥‘ Á∂ È˜ÁΔ’ ÎÛ∑’∂
ÍÛ∑Á∂ ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª, ¤Ø‡∂ Ïº⁄∂ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Â≈ È≈Ò √≈«¬Á «÷‚Ø«‰¡ª ˘ Ó±≥‘ Á∂ È∂Û∂ º÷Á∂ ‘ÈÕ
(iv) ¡º÷-‘ºÊ Á≈ Ó≈Û≈ Â≈ÒÓ∂Ò: ¡º÷ ¡Â∂ ‘ºÊ Á≈ Ó≈Û≈ Â≈ÒÓ∂Ò Ïº⁄∂ ÁΔ «ÁÃ√‡Δ √Óº«√¡≈ Á≈ «¬’º ‘Ø √≥’∂Â
‘Ø √’Á≈ ‘À, «¬√ ’’∂ Ó≈«Í¡ª ˘ ¤Ø‡∂ Ïº⁄∂ ˘ ÷∂‚Á∂ √Ó∂∫ ‹ª⁄‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Úº‚∂ Ïº⁄∂ ‹Ø √’±Ò ‹ªÁ∂
‘È, ¿∞È∑ª ˘ ÷∂‚ª ÁΔ «’«¡≈Úª «Úº⁄ ‹ª ’Ò≈√ «Úº⁄ ’∞ºfi ÍÃØ‹À’‡ª «Úº⁄ «Áº’Â ¡≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ ¡º÷-‘ºÊ
Á∂ Ó≈Û∂ Â≈ÒÓ∂Ò «Úº⁄ Ù≈«¬Á Ù≈«ÓÒ ‘Ø √’Á≈ ‘À «¬º’ ◊∂∫Á ˘ √∞º‡‰ ‹ª Ï∞º⁄‰ «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò, ‹∞º‡∂ ’√‰
«Úº⁄ ‹ª ÏÒÀ’ÏØ‚ ÂØ∫ √’±Ò Á≈ ’≥Ó ’È «Úº⁄ «Áº’ÂÕ ◊≥ÁΔ «Ò÷≈¬Δ ÚΔ ¡º÷-‘ºÊ Á∂ Ó≈Û∂ Â≈ÒÓ∂Ò Á≈
√≥’∂Â ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ‹Ø ¡≈Ò√Δ ¡º÷ª, ’Ã≈√ ‹ª ÿ∞≥Ó‰-«Î‰ Ú≈ÒΔ¡ª ¡º÷ª ÂØ∫ ◊∞˜Á∂ ‘È, ¿∞È∑ª ˘
Â≈ÒÓ∂Ò, √≥Â∞Ò‰ ¡Â∂ ‚±≥ÿΔ √±fi «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À, Ó±Ò ÂΩ “Â∂ «’¿∞∫ «’ ¿∞‘ ÍÛ∑≈¬Δ Ú∂Ò∂ «¬º’
¡º’ ÁΔ ÚÂØ∫ ’Á∂ ‘ÈÕ
(v) Ó≈ÛΔ ¡’≈Á«Ó’ ’≈◊∞˜≈Δ: Ïº⁄∂ «‹È∑ª ˘ Á∂÷‰ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À ¿∞‘ √’±Ò «Úº⁄ Ó≈ÛΔ ’≈◊∞˜≈Δ ÍÀ√
’Á∂ ‘ÈÕ ¡’√, ÍÛ∑≈¬Δ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ √Óº«√¡≈ ¡√Ò «Úº⁄ Ó≈ÛΔ «ÁÃÙ‡Δ ’≈‰ ‘∞≥ÁΔ ‘À È≈ «’
ÍÛ∑≈¬Δ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ’≈‰Õ «¬º’ Ïº⁄∂ Ù≈«¬Á ⁄≥◊Δ Â∑≈ ÍÛ∑ È≈ √’∂ ‹ª Ù≈«¬Á ÍÛ∑≈¬Δ √Ó∂∫ ¡≈Í‰Δ¡ª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¿∞∫◊Òª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’∂ Âª ‹Ø ¿∞‘ ¡≈Í‰Δ ‹◊∑≈ È≈ ÷Ø‘ Á∂Ú∂Õ ’∞ºfi Ïº«⁄¡ª ˘ Ô≈Á-Á≈ÙÂ ÁΔ
√Óº«√¡≈ ‘∞≥ÁΔ ‘À, ‹Ø ¿∞È∑ª È∂ ÍÛ∑«¬¡≈ ‘≥∞Á≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ «‹È∑ª ˘ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘∞≥ÁΔ ‘À, ¿∞È∑ª ˘
«Ò÷‰ «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ ◊«‰Â ¡Â∂ ‘Ø «Ú«Ù¡ª «Úº⁄ Ó∞Ù«’Òª ¡≈ √’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ √‘Δ
«Ë¡≈È ’∂∫Á«Â È≈ ‘Ø‰ Ú≈Ò∂ Ïº⁄∂, Á±‘Δ «ÁÃÙ‡Δ ‹ª ’≈ˆ˜ “Â∂ Ë∞≥ÁÒΔ ¤Í≈¬Δ «Á÷‰ Ú≈Ò∂ Ïº⁄∂ Ò¬Δ
√’±Ò Á≈ ’≥Ó Úº« «¬º’ ⁄∞‰ΩÂΔ Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÏÁ«’√ÓÂΔ È≈Ò, √≈Δ¡ª «ÁÃÙ‡Δ √Óº«√¡≈Úª ¡≈√≈ÈΔ
È≈Ò ‡Ø‘Δ¡ª È‘Δ∫ ‹ªÁΔ¡ªÕ Ïº⁄≈ «‹√˘ Ù∞± ÂØ∫ ‘Δ «ÁÃ√‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘ØÚ∂, ¿∞√ÁΔ «ÁÃÙ‡Δ Á∂÷‰ ˘
√≈Ë≈‰ Ò◊ÁΔ ‘À Âª ’’∂ ¿∞‘ «Ù’≈«¬Â È‘Δ∫ ’Á∂Õ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? TÁ≈ ¡Ó∂Δ’È ¡’À‚ÓΔ ¡≈¯ Í∂‚Δ¬∂‡√U «√¯≈Ù ’Á≈ ‘À «’ Ïº⁄∂ ˘ Ó∞„Ò∂
Í«‘Ò∂ √≈Ò ÁΩ≈È «È≥Â ⁄≥◊∂ Ï≈Ò Á«Ó¡≈È ¡≈Í‰Δ¡ª ¡º÷ª ÁΔ ‹ª⁄ ’Ú≈¿∞‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ «¬º’ Ïº⁄∂ Á≈ E √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó ÁΔ Ù∞±¡≈Â ÂØ∫ ‘ √≈Ò «È≥Â ¡º÷ª ÁΔ
‹ª⁄ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ

C. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”
(i) Ó≥Á-«ÁÃÙ‡Δ ˘ ¡≈Ò√Δ ¡º÷ ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(ii) Í±Ú-«√¡≈‰Í∞‰≈ ÁΔ À‡ΔÈØÍÀÊΔ Ïº⁄∂ ‹Ø ÍÃΔ-ÓÀ«⁄¿± ‘∞≥Á∂ ‘È «‹È∑ª ˘ ‹ÈÓ “Â∂ ¿∞μ⁄ ¡≈’√Δ‹È ÁΔ
˜±Â ‘∞≥ÁΔ ‘À «Úº⁄ ¡≈Ó È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(iii) ‡∂„≈ Á∂÷‰≈, ÁØÈª ¡º÷ª Á≈ «¬º’Ø √Ó∂∫ «¬º’ ⁄Δ˜ Ú≈Ò Á∂÷‰ Á∂ ÔØ◊ È≈ ‘Ø‰≈ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(iv) TÁ≈ ¡Ó∂«’È ˙Í‡ØÓ∂‡«’ ¡À√Ø√Δ¬∂ÙÈU È∂ «¬‘ √≥’∂Â ’ΔÂ≈ ‘À «’¿∞∫ «’ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ «√÷‰ ÁΔ Ï‹∑≈
È≈Ò F@% ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ¿∞√ÁΔ «ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ “Â∂ «ÈÌ ’ÁΔ ‘ÀÕ
(v) «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹∂’ ¿∞‘ «˜¡≈Á≈ ’∞⁄º‹≈ «Á÷∂Õ
G.F √≈ªÙ (Summary)

J «¬√ «¬’≈¬Δ «Úº⁄ ¡√Δ∫ ÓØ’Ò∂ ÂΔ’∂ «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰ª ÁΔ
⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
J ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈Ò≈ «¬È√≈È ¿∞‘ ‘À ‹Ø «¬Ò≈‹ ÂØ∫ Ï≈¡Á, ¡Â∂/‹ª «Ó¡≈Δ Ú«‹Â √‘Δ Á∂ ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ
«ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ ÿº‡ Ë≈È≈ ˘ F/AH Á∂ «Ï≥Á± ÂØ∫ ÿº‡Ø-ÿº‡ A@ «‚◊Δ Á∂ «¬º’ «ÁÃÙ ÷∂Â «Úº⁄ ÍÃ’≈Ù
’È Á∂ Ò¬Δ ‘À, Í ‹Ø ÚÂØ∫ ’Á∂ ‘È, ‹ª √≥Ì≈«ÚÂ ÚÂØ∫ ’È Á∂ ÔØ◊ ‘È, ÔØ‹È≈ ¡Â∂/‹ª «¬º’
’≈‹ Á∂ Í≈Ò‰ Á∂ Ò¬Δ «ÁÃÙ‡Δ ’≈‹ª ÂØ∫ ¡Í≈‘‹ ‘ÀÕ
J Ì≈Â «Úº⁄ ¡≥È∑∂Í‰ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ ˘ ’∂ÏÒ «¬º’ «Úº⁄ ¡≥È∑≈Í‰ Á∂ Á≈«¬∂ ÂØ∫ ‘≈ÈΔ Á∂ È≈Ò ÒØ’ª ˘ Ï≈‘
’ΔÂ≈ ‘ÀÕ
J «¬º’ ¡º÷ Ú≈Ò∂ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ’∂√ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ ¡È∞Í≈Â C@% ‘À, ÓÀ‚Δ’Ò Í«Ì≈Ù≈ Á∂ ¡È∞√≈,
«¬º’ «Ú¡’ÂΔ «¬º’ «¬º’ ¡º÷ È≈Ò Á∂÷ √’Á≈ ‘À Âª ¿∞‘ ¡≥È∑≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-G: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª ¡Â∂ √Á◊∞‰
J ÏØÒ≈-¡≥È∑≈Í‰ «¬º’ ¡«‹‘Δ √«ÊÂΔ ‘À ‹Ø ÏØÒ∂ Â∂ ¡≥È∑∂Í‰ È≈Ò ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘Ø Ó∞Ù«’Òª ˘ ÍÃ◊‡≈¿∞∫ÁΔ ‘ÀÕ ÈØ‡
J Á±Δ ÂØ∫ È∂Â ΩÙÈΔ Ó≈ÍΔ ‹ªÁΔ ‘À «’ ÚºË Á±Δ “Â∂ ÷Û∑≈ «¬È√≈È «’√∂ «¬º’ ı≈√ ⁄Δ˜ ˘ Á∂÷ √’Á≈ ‘À,
˘ √Ó≈È ⁄Δ˜ Á∂÷‰ Ú≈Ò∂ √≈Ë≈È «¬È√≈È ÁΔ Á∂÷‰ ÁΔ ÔØ◊Â≈ È≈Ò Ú≥‚Ø ’’∂ Ó≈«Í¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ¡ª ’∞ºfi ¡≈Ó «’√Óª ‘È:
(i) Ì≥ÈÚΔ∫ «È◊≈‘ (ii) ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ (iii) ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈ (iv) Í±≈ ¡≥È∑≈Í‰
J √Ò ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘∂ È˜ÁΔ’Δ ’ÓΔ, Á± ÁΔ ’ÓΔÕ

J Ó≥Á-«ÁÃ√‡Δ, À‡Δ«È‡Δ√ «Í◊ÓÀ∫‡, À‡ΔÈØÍÀÊΔ ¡≈¯ ÍÃΔ-ÓÀ«⁄¿±Δ‡Δ, √‡≈ÏΔ√Ó√, ’Ω‡Δ’Ò È∂Â‘Δ‰
¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘∞≥Á∂ ‘È:
J ÌΩ«Â’ √≥’∂Â: ’≈√-¡º÷ª, Ï≈‘ ÁΔ Â¯ ¡º÷ª, ¡º÷ª «¬º’ Í≈√∂ ÂØ∫ Á±‹∂ Í≈√∂ ˘ ‹ª ¿∞μÍ ¡Â∂ ÈΔ⁄∂ ˘
ÿ∞≥ÓÁΔ¡ª, ‹ª ¡º÷ª ‹Ø «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’È Á∂ Ò¬Δ È‘Δ∫ Òºÿ ‘Δ¡ª ‘Ø‰, «¬‘ √Ì Ïº⁄∂ ÁΔ È∂Âª ÁΔ
√Óº«√¡≈ Á∂ √≥’∂Â ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ Ï≈’Δ √Óº«√¡≈Úª ÿº‡ ÍÃÂº÷ ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
J Ïº⁄∂ «‹È∑ª ˘ Á∂÷‰ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À ¿∞‘ √’±Ò «Úº⁄ Ó≈ÛΔ ’≈◊∞˜≈Δ ÍÀ√ ’Á∂ ‘È, «‹Ú∂∫ «’ ÍÛ∑‰≈,
«Ò÷‰≈ ¡Â∂ ‘Ø «’«¡≈Úª
G.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ¡’≈Á«Ó’ : «√º«÷¡≈ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ ı≈√ ’’∂ √’±Ò ‹ª Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ
È≈Ò √≥Ï≥«ËÂÕ
J ¡’√ : Ï‘∞Â≈ ’’∂ ‘Ø‰ Ú≈Ò≈Õ
J «ÁÃÙ‡Δ : «È◊≈‘ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂÕ
J ¡Í≈‘‹/«Ú◊«Û¡≈ : È∞’√≈«È¡≈ ‹ª Í±È ±Í «Ú⁄ ’≥Ó È≈ ’Á≈ ‘ØÚ∂Õ
G.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ¡ª “Â∂ ÈØ‡ «Ò÷ØÕ
B. Í≥‹ ¡≈Ó ¡º÷ª ÁΔ¡ª ¡Ú√Ê≈Úª «Ò÷ØÕ
C. È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ ’Δ ‘È?
D. «ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ ’Δ ‘À?
E. ‘∂· «Ò÷Δ¡ª «¬’≈¬Δ¡ª “Â∂ ÈØ‡ «Ò÷Ø:
(¿) ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ (¡) Í±È ±Í «Úº⁄ ¡≥È∑≈

A. (i) ¡ (ii) ¬ (iii) ¬ (iv) ¿
B. (i) Ì≥ÈÚΔ∫ «È◊≈‘ (ii) B@/D@@-B@/A@@@
(iii) Í±≈ ¡≥È∑≈Í‰ (iv) √Ò ¡ÓØÛ ˆÒÂΔ¡ª
(v) «ÁÃÙ‡ΔÚÀÙÓ
C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ˆÒÂ (v) √‘Δ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ G.I √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. ¬Δ.¡≈.¡≈¬Δ.√Δ. ’«≥◊‘≈¿±√ ¡≈È ‘À∫‚Δ’ÀÍ‚ ¡À∫‚ «◊Î‡‚ «⁄Ò‚È ∂√‡ØÈ ÚΔ.¬∂. :
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂«¬≥È; √’Ø‡ ¡ÀÎ. ‹Ø‘È√È; √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’.Õ

«¬’≈¬Δ-H: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰, √Óº«√¡≈Úª
«¬’≈¬Δ-H: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰, √Óº«√¡≈Úª ÈØ‡

(Identification, Causes, Problems of Visually
Impaired)

H.A È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identifying Students with Visual Impairment)
H.B ¡≥È∑∂Í‰, ¡Í≈‘‹Í∞‰∂, ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ, «ÁÃÙ‡Δ ÿ≈‡, ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈, «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ ’≈‰ (Causes of
Blindness, Impaired, Low Vision, Vision Loss, Legally Blind, Loss of Vision)
H.C È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∞¡≈≈ √≈‘Ó‰≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈‰ Ú≈ÒΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª (Problems facing by
Visually Impaired Child)
H.D √≈ªÙ (Summary)

H.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
H.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
H.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings )
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ ÔØ◊ ‘Ø‰≈Õ
J ¡≥È‘≈Í‰, ÿº‡ «ËÃÙ‡Δ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈, «ÁÃÙ‡Δ ÿ≈‡ ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈, «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ ’≈‰ Á≈ Ú‰È
’È≈Õ
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∞¡≈≈ √≈‘Ó‰≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
TÈ∂Â‘Δ‰ ¡Ø≈‘‹Í∞‰≈U «¬’≈¬Δ «’√∂ ÚΔ «’√Ó ÁΔ «ÁÃÙ‡Δ ÿ≈‡, «’√∂ ÚΔ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ «‹√˘ «Á÷Á≈ È‘Δ∫ ÂØ∫
ÒÀ’∂ «‹√ÁΔ Ì≥ÈÚΔ∫ «ÁÃÙ‡Δ ÿ≈‡ ‘À Âº’ Á∂ ’ÃÓ Á≈ Ú‰È ’È Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ «Ú¡’ÂΔ ‹Ø
’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈ ‘∞≥Á≈ ‘À, ¿∞√ÁΔ ÊØÛΔ «È◊≈‘ ‘∞≥ÁΔ ‘À Í «˜¡≈Á≈ «È◊≈‘ ÷ÂÓ ‘Ø ⁄∞º’Δ ‘∞≥ÁΔ ‘À ‹Ø B@ Î∞º‡ ÂØ∫ ÷Û∑ ’∂
Á∂÷‰ Ò¬Δ ÒØÛΔ∫ÁΔ ‘À, «‹Ú∂∫ «’ «¬º’ √‘Δ «È◊≈‘ Ú≈Ò∂ «Ú¡’ÂΔ ˘ B@@ Î∞º‡ ÂØ∫ ÷Û∑’∂ «Á÷Á≈ ‘ÀÕ Ïº⁄≈ ‹Ø ‹ÈÓ
ÂØ∫ ‘Δ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ‘À, ¿∞‘ ‹ÈÓ‹≈Â ¡≥È∑≈ ‘∞≥Á≈ ‘À «‹√Á∂ Ï‘∞Â √≈∂ ’≈‰ ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ «¬√ Â∑ª Á≈
¡≥È∑≈Í‰ «¬º’ ◊ÌÚÂΔ Óª ÂØ∫ ¡≈Í‰∂ ¡‰‹≥Ó∂ Ïº⁄∂ ˘ ◊Ì «Úº⁄ ‘Δ «ÓÒ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
‘≈Ò≈Â ‹Ø ‹ÈÓ ÂØ∫ Ï≈¡Á «ÁÃÙ‡Δ ÿ≈‡ ’Á∂ ‘È ¿∞È∑ª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À Ó≥Á-«ÁÃÙ‡Δ ‹ª «’√∂ ¡º÷ «Úº⁄ Ó∞„Ò∂ √≈Òª
ÁΩ≈È ÿº‡ ÚÂ‰ ’≈‰ ÿº‡ «ÁÃÙ‡ΔÕ ‡∂„≈ Á∂÷‰≈ ‹ª ¡º÷ª ÁΔ ˆÒÂ √∂Ë/’Ã≈√ Ó≥Á-«ÁÃÙ‡Δ Á∂ ¡≈Ó ’≈‰ ‘ÈÕ
«¬‘ ‘≈ÒÂ ÂÁ ‘∞≥ÁΔ ‘À, ‹Á «ÁÓ≈◊ «¬º’ ˆÒÂ-√∂Ë Ú≈ÒΔ ¡º÷ Á∞¡≈≈ Ì∂‹∂ ◊¬∂ √≥’∂Â ˘ ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ’È≈ Ù∞±
’ «Á≥Á≈ ‘ÀÕ ¡≈Ò√Δ ¡º÷ ÂÁ ‘∞≥ÁΔ ‘À, ‹Á «ÁÓ≈◊ ’Ó˜Ø ¡º÷ ÂØ∫ «⁄ºÂª ˘ ÁÏ≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞√ ÁΔ ¡º÷ª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «Úº⁄ «ÁÃÙ‡Δ √Ó≈È ±Í È≈Ò «Ú’«√Â ’È≈ Ï≥Á ‘Ø ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
H.A È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identifying Students with
Visual Impairment)
È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ·∂· Ïº«⁄¡ª Úª◊ ‹≈ÍÁ∂ ‘È, Í Ó∞„Ò∂ √≥’∂Â √Óº«√¡≈ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘
√≥’∂Â Ó‘ºÂÚÍ±È ‘∞≥Á∂ ‘È «’¿∞∫«’ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Ó∞„ÒΔ Á÷Ò ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ
’ÁΔ ‘ÀÕ
È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ Ó∞„ÒΔ Í¤≈‰ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±È ‘À «’¿∞∫«’ Ó∞„Ò≈ Á÷Ò Ï‘∞Â ¡√Á≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
’Á∂-’Á≈¬Δ∫ «¬‘ √ÍºÙ‡ ’È≈ ¡Ω÷≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À «’ Ïº⁄∂ ˘ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À ‹ª È‘Δ∫Õ «ÁÃÙ‡Δ √Óº«√¡≈ Á∂
ÌΩ«Â’ √≥’∂Âª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È «¬º’ ‹ª ÁØÈØ∫ ÍÒ’ª Á≈ Êº’‰≈ ‹ª Ïº⁄≈ ‹Á ¡º÷ª Ï≥Á ’Á≈ ‘À Âª ÍÒ’ ¿∞√˘
Í±Δ Â∑ª È≈ „’∂Õ ‹∂’ Ïº⁄≈ √ÍºÙ‡ Ì∂∫◊ Ó≈Á≈ ‘À Âª fi‡’ ’∂ ¡º÷ ÿ∞≥Ó≈¿∞∫Á≈ ‘À ‹ª ÁØÈØ∫ ¡º÷ª «¬’º·Δ¡ª È‘Δ∫
ÿ∞≥Ó≈¿∞∫Á≈, Âª Ó≈«Í¡ª ˘ Ïº⁄∂ ˘ Ïº«⁄¡ª Á∂ ¡º÷ª Á∂ Ó≈«‘ ‚≈’‡ ˘ «Á÷≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡ÈØ÷Δ ¡º÷ª ÁΔ
ÚÂØ∫ ÁΔ √Óº«√¡≈ Á∂ √±⁄’ ‘Ø √≥’∂Â ‘È, «‹Ú∂∫ «’:
J «’√∂ ‘Ø ÁΔ¡ª ¡º÷ª «Úº⁄ È≈ Á∂÷‰≈
J ‹Ø Ïº⁄≈ ⁄≈‘∞≥Á≈ ‘À ¿∞√ ÂØ∫ ¡º◊∂ ‹ª «Í¤∂ ‹≈‰≈
J ⁄Δ˜ª Á∂÷‰ Ò¬Δ Ï‘∞Â È∂Û∂ ‹ª Á± º÷‰Δ¡ª
J ¡≈Í‰≈ «√ ÿ∞≥Ó≈¿∞‰≈ ‹ª fi∞’≈¿∞‰≈ ‹Á ¿∞‘ ¡≈Í‰Δ¡ª ¡º÷ª ÁΔ ÚÂØ∫ ’Á≈ ‘À
J ¡º÷ª ˘ «È≥Â Ëº’‰≈ ‹ª Ó√ÒÈª
J «√ºË≈ Á∂÷‰ ÁΔ Êª “Â∂ «’√∂ ⁄Δ˜ ÁΔ «¬º’ √≈¬Δ‚, ¿∞μÂ∂ ‹ª ÊºÒ∂ ÚºÒ Á∂÷‰≈
J ⁄Δ˜ª «Úº⁄ ‡º’ Ó≈‰Δ ¡Â∂ ≈Â ˘ ⁄Δ˜ª Á∂÷‰ Ò¬Δ Ï‘∞Â «Áº’Â ¡≈¿∞∫ÁΔ ‘À
J «Â≥È √≈Ò Á∂ ‘∂· È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ ⁄Δ˜ª ÁΔ Í¤≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹ÓΔÈ “Â∂ Í¬Δ¡ª ⁄Δ˜ª ˘
Á∂÷‰ ÁΔ Êª “Â∂ Ó«‘√±√ ’’∂ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞, Ó≈«Í¡ª ˘ Ó∞„Ò∂ Ï⁄ÍÈ È≈Ò Á÷Ò Á∂ ’∂ ’≥Ó ’È≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¤Ø‡∂ Ïº⁄∂ ‹Ø È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ‘È, ¿∞‘ Ó∞„ÒΔ Á÷Ò √∂Ú≈Úª Ò¬Δ ÔØ◊ ‘È, ‹Ø Ïº⁄∂ Á∂
‹ΔÚÈ Á∂ Í«‘Ò∂ ’∞ºfi √≈Òª ÁΩ≈È Í«Ú≈ ÁΔ ÓÁÁ ’Á≈ ‘ÀÕ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
Ò¬Δ Ó∞„ÒΔ Á÷Ò √Ó≈«‹’, ÌΩ«Â’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ «Ú’≈√ Á∂ Ú≈Ë∂ «Úº⁄ ¡«‘Ó ‘ÀÕ
Ó≈«Í¡ª ˘ ¡≈Í‰∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √’±Ò Á∂ «‹Ò∑∂ Á∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á¯Â È≈Ò √∂Ú≈ √Ê≈«ÍÂ ’È Ò¬Δ √≥Í’
’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √∂Ú≈Úª Á∂ Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ ¡«Ë¡ªÍ’ª
È≈Ò «ÁÃÙ ‘≈ÈΔ Á∂ È≈Ò ÔØ◊Â≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ √’Á∂ ‘È, «¬º’ Â≈ÏÁ≈ ¡Â∂ ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ Ó≈«‘, «¬º’ ÌΩ«Â’
‚≈’‡, «¬º’ Ì≈Ù‰ ‚≈’‡ ‹ª «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈«È’, «Ú¡’ÂΔ◊Â ˜±Âª “Â∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ È∂Â‘Δ‰
¡Í≈‘‹ È≈Ò Ïº⁄∂ ˘ √Ó≈Ú∂ÙΔ ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ √∞Ë≈ ¡Â∂ «‘≈«¬Ù È≈Ò ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «√º«÷¡’ Ò≈◊±
J ÍÛ∑≈¬Δ ’≈◊∞˜≈Δ ¡Â∂ √∞‰È ¡Í≈‘Í∞‰∂ Á≈ ¡√
J È∂Â‘Δ‰ ¡≈Í‘‹Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ˜±Âª
J ¡≈˜≈Á ‹ΔÚÈ Ò¬Δ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «Â¡≈Δ
J ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª ¡º÷ª Á∂÷‰≈: È∂Â‘Δ‰ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡’ √∞fi≈¡
J Ú≈’«Ú’≈

«¬’≈¬Δ-H: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰, √Óº«√¡≈Úª
J Â∞‘≈‚∂ «ÚÙ∂Ù ˜±Âª Ú≈Ò∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «¬º’ ÿº‡ ÷⁄ Ú≈ÒΔ ¡È∞√±⁄Δ «’Ú∂∫ «Â¡≈ ’ÈΔ ‘ÀÕ ÈØ‡
J ¡≥È∑∂ ¡Â∂ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á≈ √Ó≈«‹’-’È
J Ï«‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó≈Ú∂Ù ÁΔ «ÚËΔ
J ‹Á Ïº⁄∂ Ì≈Ù≈ ÁΔ ’≈Ú≈¬Δ È≈ ’È √’‰ ¿∞È∑ª ˘ √Ófi‰≈
J √∞‰È ÂØ∫ ¡√ÓºÊ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ˜±Âª
J √Ó≈Ú∂Ù: «È≥Â «√º«÷¡≈ ’Ò≈√±Ó È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ
J ÏØ«Ò¡ª-¡≥«È∑¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈: ÏØÒ∂-¡≥«È∑¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ‡Ø‡’∂
J Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ «ÁÃÙ‡Δ √±fi- ‹Á ¡º÷ª ÁΔ ‹ª⁄ ’≈¯Δ È‘Δ∫ ‘∞≥ÁΔ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ‹Á «¬º’ Ïº⁄≈ «Â≥È √≈Ò ÂØ∫ ¿∞μÍ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ √∂Ú≈Úª Ò¬Δ
ÔØ◊ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À ‹∂’ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ ¿∞√ÁΔ «√º«÷¡≈ “Â∂ ¡√ ’ÁΔ ‘ÀÕ
A. ı≈ÒΔ √Ê≈È ÌØ:
(i) ................. Ïº⁄∂ ·∂· Ïº«⁄¡ª Úª◊ ‹≈ÍÁ∂ ‘È, Í Ó∞„Ò∂ √≥’∂Â √Óº«√¡≈ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ
(ii) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ Ó∞„ÒΔ Í¤≈‰ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±È ‘À «’¿∞∫«’ Ó∞„Ò≈ Á÷Ò Ï‘∞Â................ ‘Ø
√’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) «ÁÃÙ‡Δ √Óº«√¡≈ Á∂ ÌΩ«Â’ √≥’∂Âª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È «¬º’ ‹ª ÁØÈØ∫ ............... Á≈ Êº’‰≈ ‹ª Ïº⁄≈ ‹Á
¡º÷ª Ï≥Á ’Á≈ ‘À Âª ÍÒ’ ¿∞√˘ Í±Δ Â∑ª È≈ „’∂Õ
(iv) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ È≈Ò Ïº⁄∂ ˘ ................... ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ √∞Ë≈ ¡Â∂ «‘≈«¬Ù È≈Ò ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(v) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ Ó∞„ÒΔ Á÷Ò √Ó≈«‹’, ÌΩ«Â’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ «Ú’≈√
Á∂ Ú≈Ë∂ «Úº⁄ ............... ‘ÀÕ
H.B ¡≥È∑∂Í‰, ¡Í≈‘‹Í∞‰∂, ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ, «ÁÃÙ‡Δ ÿ≈‡, ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈, «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔ Á∂
’≈‰ (Causes of Blindness, Impaired, Low Vision, Vision Loss, Legally
Blind, Loss of Vision)
¡≥È∑≈Í‰ «È√≥’Ø⁄ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ «‹È∑ª Á≈ È≈-ΩÙÈΔ √±fi Á≈ Â˜∞Ï≈ ‘ØÚ∂ ¿∞È∑ª ˘ Í±≈ ¡≥È∑≈ Ó≥«È¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¡Â∂ ’∞ºfi Í±È ±Í «Úº⁄ ÊΩÛΔ fiÒ’ ÂØ∫ «ÏÈª ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑∂ ¿∞È∑ª ˘ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «‹È∑ª ÁΔ
«ÁÃÙ‡Δ B@/B@@ ÂØ∫ ÿº‡ ‹ª Á±‹∂ (Í≈√≈) ÁΔ «ÁÃÙ‡Δ B@ «‚◊Δ ‹ª ÿº‡ ‘ØÚ∂Õ
(i) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ¿∞È∑ª ˘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À «‹È∑ª ÁΔ «È◊≈‘ ÿº‡ ‘À ‹Ø √‘Δ È‘Δ∫ ‹ª √≈Ë≈È ÍºË “Â∂ √‘Δ È‘Δ∫
‘ÀÕ È∂Â‘Δ‰ ¡≈Í‘‹Í∞‰≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À:

J «ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ ÁΔ ’ÓΔ ∼ ⁄Δ˜ª √ÍºÙ‡ È≈ «Á÷‰Δ¡ª
J ¡º÷ Á≈ ˆÒÂ ¡≈’≈ ∼ ÍÁ≈Ê “Â∂ «Ë¡≈È Á∂‰≈ ¡Ω÷≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J «ÁÓ≈◊ «ÁÃÙ‡Δ ‹≈‰’≈Δ ÁΔ √‘Δ ¡ÓÒ È≈ ’∂

J ¡º÷ ˘ È∞’√≈È ∼ «ÁÃÙ‡Δ ‹≈‰’≈Δ ¡ÓÒ ‹ª ÍÃ≈ÍÂ ’È ÁΔ ÔØ◊ ¡√
J «ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â ÁΔ ’ÓΔ ∼ «ÏÈª ¡º÷ ‹ª «√ Î∂∂ ⁄ΩÛ≈ ÷∂Â È≈ Á∂÷ √’∂
(ii) «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ √Ú-«Ú¡≈ÍΔ ’ÓΔ ‹ª ¡≥È∑∂Í‰ Ò¬Δ ·∂· ’≈‰ «‹√ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À:
J ¡≈Ò√Δ ¡º÷ J ÷∂‚ª ÁΔ √º‡

J ‡Δ.¡≈¬Δ.¬∂. ‹ª √º‡ J √≈«¬‰’ ‹Ò‰
J ¡º÷ª Á≈ ¡≥Á±ÈΔ ÍÁ≈ J «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ ÁΔ ’ÓΔ
J ÷±ÈΔ ÚÀ√Òª Á≈ Ï≥Á ‘Ø‰≈ J ¡º÷ª ÁΔ ‹«‡Ò √‹Δ
J ‹≈Ò≈ ∼ ¡º÷ª Á∂ ÒÀ∫√ Á≈ ‹≥Ó‰≈ J ÓØÂΔ¡≈ ∼ ˙Í«‡’ Â≥Â± È∞’√
J À‡ΔÈØÏÒ≈√‡ØÓ≈ ∼ ¡º÷ª Á∂ ’À∫√ ÁΔ Ù’Ò J ‡Ã≈’ØÓ≈ ∼ ⁄Ò≈Ó∂ÁΔ¡≈ «¬≥ÈÎÀ’ÙÈ ÁΔ «’√Ó
J ˙Í«‡’ «È¿±Δ«‡√ ∼ ˙Í«‡’ Â≥Â± ‹Ò‰
J ˙Í«‡’ ◊ÒΔ˙Ó≈ ∼ «‡¿±Óª Á≈ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ÚË‰≈
J «‹¡≈ÏÂΔ√ À‡ΔÈØÍÀÊΔ ∼ «‹¡≈ÏÂΔ√ ÁΔ ‹‡ÒÂ≈
J À‡Δ«È√ «Í◊Ó∂È‡Ø√≈ ∼ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ À‡ΔÈÒ È∞√’≈È
(iii) «¬È∑ª ÿ≈«‡¡ª Á∂ «¬º’ ‹ØÛ∂ «Úº⁄ ’∂ÏÒ ¡√Ê≈¬Δ ¡≥È∑≈Í‰ Ï‰Á≈ ‘ÀÕ
Â∞‘≈‚Δ «ÁÃÙ‡Δ ’ÓΔ «Úº⁄ «√¯ «ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â Ù≈«ÓÒ ‘Ø √’Á≈ ‘À, «‹√˘ «ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â È∞’√ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ:
J «‹¡≈ÏÂΔ√ À‡ΔÈØÍÀÊΔ, ‘≈¬ΔÍ‡ÀÈ«√Ú À‡ΔÈØÍÀÊΔ, À‡ΔÈÒ ‚Δ‡À⁄ÓÀ∫‡ ∼ «‹√Á∂ ’≈‰ ¤Ø‡∂, Ï∂Á√Â±
«ÁÃÙ‡Δ ÍÀ⁄ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
J «‡¿±Ó, «Í⁄±¬∂Δ ◊ÒÀ∫‚ Á∂ È˜ÁΔ’ ËÓÈΔ«Ú√Î≈ ∼ «‹√Á∂ ’≈‰ Á±‹Δ ¡º÷ «Úº⁄ «ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â Á∂
Ï≈‘Δ Ì≈◊ ˘ Á∂÷‰≈ ÔØ◊ È‘Δ∫ ‘∞≥Á≈Õ
J ¡º÷ ÁΔ ÓÀ«’¿±Ò≈ Á≈ «ÚÔ≈Í‹ÈÈ, ˙Í«‡’ Â≥Â± È∞’√ ∼ √ÓºÊ≈ Á∂ È∞’√≈È Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À ’∂∫Á
«ÁÃ√ ÷∂Â «Úº⁄ ⁄Δ‹ª ˘ Á∂÷‰Õ
J √‡Ø’, Ó√«ÂÙ’ Á∂ Ï≈¬Δ¡ª ÚºÒ ÍÃÌ≈«ÚÂ «‡¿±Ó ∼ ‹√Á∂ ’≈‰ ÁØÈª ¡º÷ª Á∂ √º‹∂ Í≈√∂ ÁΔ
«ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â Á∂ Ì≈◊ ‹ª √≈∂ ˘ Á∂÷‰ «Úº⁄ ÔØ◊Â≈ È≈ ‘Ø‰ΔÕ
J ÓØÂΔ¡≈, ’∞ºfi À‡ΔÈÒ ◊ÛÏÛΔ («‹Ú∂∫ «’ Δ‡ΔÈÀ√ «Í◊Ó∂‡Ø√≈) «‹√Á∂ ’≈‰ √≈Δ¡ª «ÁÙ≈Úª «Úº⁄
«ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔÕ
‡≈√’ Ì≈Â «Úº⁄ ¡≥È∑∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ’Δ √«ÊÂΔ ‘À?

B. Ï‘∞-«Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ
(i) ’≈˘ÈΔ ¡≥È∑≈ .................. ÂØ∫ ÿº‡ «ÁÙÃ‡Δ ˘ ’«‘≥Á∂ ‘ÈÕ
20 20 20 20
(¿) (¡) (¬) (√)

«¬’≈¬Δ-H: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰, √Óº«√¡≈Úª
100 200 50 80
ÈØ‡
(ii) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ¿∞È∑ª ˘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À «‹È∑ª ÁΔ «È◊≈‘ ...............“Â∂ √‘Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(¿) «ÁÃÙ‡Δ (¡) ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ (¬) √≈Ë≈È (√) Ïº⁄∂
(iii) ............................. ¡≥È∑∂Í‰ Á≈ Ó∞º÷ ’≈‰ ‘ÀÕ
(¿) «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ ÁΔ ’ÓΔ (¡) «ÁÃÙ‡Δ ΩÙÈΔ
(¬) ¡º÷ª Á≈ ¡≈’≈ √‘Δ È≈ ‘Ø‰≈ (√) «ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â ÁΔ ’ÓΔ
(iv) ........................... ¡√Ê≈¬Δ ¡≥È∑≈Í‰ Á≈ ’≈‰ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(¿) «‹¡≈ÏÂΔ√ À‡ΔÈØÍÀÊΔ (¡) ‘≈¬ΔÍ‡À∫«√Ú À‡ΔÈØÍÀÊΔ
(¬) «‡¿±Ó (√) √º‡
H.C È∂ Â ‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº « ⁄¡ª Á∞ ¡ ≈≈ √≈‘Ó‰≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈‰ Ú≈ÒΔ¡ª √Óº « √¡≈Úª
(Problems Facing by Visually Impaired Child)
(i) Â≈ÒÓ∂Ò: Í«Ú≈ √≥Í’ ¡È∞√≈ ÌΩ«Â’ √≥Â∞Ò‰ ¡Â∂ Â≈ÒÓ∂Ò È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’
⁄∞‰ΩÂΔ Ï‰ ‹ªÁ≈ ‘À, ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈√Í≈√ ÁΔ¡ª ⁄Δ˜ª ˘ È‘Δ∫ Á∂÷ √’Á∂ ¿∞‘ ¡≈Ï≈˜ “Â∂ Ú√≈‘
’Á∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ Ú≈Â≈ÚÈ Á∂ ¡È∞’±Ò ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Í«Ú≈ Ú≈Ò∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÓÁÁ ‘Ó∂Ùª «÷‚Ω«‰¡ª
˘ Ê≈Í∂ ÷∂Â «Úº⁄ º÷ ’∂ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ È≈Ò ‘Δ √Ó≈È ˘ «‘Ò≈¬∂ «ÏÈªÕ ‘Ø ◊ºÒª ‹Ø Ó≈Í∂ ‹ª ÁØ√Â ’
√’Á∂ ‘È ¿∞‘ ‘È «’ È≈Ú≈’¯ ÷∂Â «Úº⁄ Ïº⁄∂ Á∂ È≈Ò Â∞È≈ ¡Â∂ ÍΩÛΔ¡ª “Â∂ «‹Ê∂ Âº’ √≥ÌÚ ‘Ø ’√∂
À∫Í º÷ Á∂‰Õ
(ii) √≥√≈ «Úº⁄ ∞fi≈¡ ¡Â∂ «ÁÒ⁄√ÍΔ Á≈ «Ú’≈√: ‹Á «’ È∂Â‘Δ‰ Ïº⁄∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Ò∂-Á∞¡≈Ò∂ ÁΔ¡ª ⁄Δ˜ª
˘ È‘Δ∫ Á∂÷ √’Á∂, ¿∞‘ ¿∞È∑ª ˘ ‹ª⁄ È‘Δ∫ √’Á∂ ¡Â∂ ÍÃÙÈ Í∞¤Á∂ ‘ÈÕ ÒØ’ª ˘ Ïº«⁄¡ª ˘ ¡≈Í‰∂
Ú≈Â≈ÚÈ ÍÃÂΔ ÿ∞≥Ó‰-«Î‰ Ò¬Δ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ ‹Á ¿∞‘ ’∞ºfi È≈ √Ófi √’‰ Âª
ÍÃÙÈ Í∞º¤‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ Úº÷-Úº÷ «Ú«Ù¡ª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ È≈Ò ‘Δ, ¿∞È∑ª ˘ Úº÷-
Úº÷ Ï‰≈Ú‡ª ¡Â∂ Ì≈ª Á∂ È≈Ò-È≈Ò ‹Ø Úº÷Δ¡ª ¡≈Ú≈˜ª ’º„‰ ¿∞È∑ª ⁄Δ˜ª È≈Ò ∞fi≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À Õ
(iii) Ì≈ÚÈ≈Â«Ó’ Â‰≈¡: ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ ¡ÓΔ’È Î≈¿∞∫‚∂ÙÈ Á≈ ’«‘‰≈ ‘À «’ ¿∞È∑ª ’∂√ª «Úº⁄ «‹ºÊ∂
¡≈‘‹Í∞‰≈ √«‘‹∂ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À ‹ª «‹‘Û∂ ‹ÈÓ ÂØ∫ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ ‘È, È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÈÚ∂∫
‹ª ¡‰‹≈‰ ‘≈Ò≈Â «Úº⁄ Â‰≈¡ Ó«‘√±√ ’Á∂ ‘È, ı≈√’’∂ ¡≈Í‰∂ ‘≈‰Δ¡ª ÂØ∫ «¬’ºÒ∂ Ó«‘√±√ ’Á∂
‘ÈÕ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ’Á∂-’Á≈¬Δ∫ ¿∞Á≈√ ‹ª Ó≈Ô±√ Ó«‘√±√ ’Á∂ ‘ÈÕ Ó≈Í∂ ‹ª ÁØ√Â Ïº«⁄¡ª
ÁΔ¡ª «⁄≥Â≈Úª ˘ √∞‰’∂ ÓÁÁ ’ √’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª ˘ √ªfi≈ ’’∂ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ’
√’Á∂ ‘ÈÕ ¡«Ë¡≈Í’ Í≈Ò‰ √Ófi Á∞¡≈≈ ÓÁÁ ’ √’Á∂ ‘È ¡Â∂ ’Ò≈√ «Úº⁄ ÷∞ºÒ∑Δ ⁄⁄≈ ’’
√’Á∂ ‘È, ‹Á È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª ¿∞ÓΔÁª «˜¡≈Á≈ ‘Ø‰Õ
(iv) «√º«÷¡≈ ⁄∞‰ΩÂΔ¡ª: ¡≥«È∑¡ª ÁΔ ≈Ù‡Δ ÎÀ‚∂ÙÈ Á∂ ¡È∞√≈ ÈÂ∂‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª Ï‘∞Â
ÊΩÛΔ¡ª «√º«÷¡≈ √Óº«√¡≈Úª ‘∞≥ÁΔ¡ª ‘È ‹Ø ¿∞‘ «’√∂ ÚΔ «√º«÷¡≈ √Ê≈ÍÈ≈ «Úº⁄ Â˜∞Ï≈ ’Á∂ ‘È ¡Â∂
ı≈√’’∂ «¬º’ Í≈≥Í«’ ’Ò≈√±Ó «Úº⁄Õ ‹∂’ «¬º’ ¡«Ë¡≈Í’ ’Ø¬Δ ◊Ã≈Î, ⁄≈‡ ‹≈ ‘Ø ¿∞Á≈‘‰
ÏÒÀ’Ï«‚ “Â∂ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À Âª «¬º’ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄≈ ¿∞√˘ È≈ Á∂÷ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ È≈ ‘Δ ’Ø¬Δ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ò≈Ì ÒÀ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘Ø ‘Δ Á≈È≈ ÌΩ«Â’ ¡«Ì¡≈√ ¡Â∂ ◊∞ºÍ «’«¡≈Úª “Â∂ Ò≈◊± ‘∞≥ÁΔ ‘À, ‹Ø «’ Ï‘∞Â
«Á÷ÁΔ¡ª ‘ÈÕ «√º«÷¡’ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù ˜∞Ï≈ÈΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ¡Â∂ ·Ø√ Ú√Â±¡ª
«‹È∑ª ˘ Ïº⁄∂ ¤±‘ √’‰ ¿∞È∑ª È≈Ò ÓÁÁ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ
(v) ÍÃÏ≥Ë/‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ: «’¿∞∫ «’ ¿∞‘ ’Á∂ ÚΔ È‘Δ∫ Á∂÷ √’Á∂ «’ ’Δ ⁄Δ˜ª ¿∞È∑ª Á∂ Á∞¡≈Ò∂ Í¬Δ¡ª ‘È ¡Â∂ «’√
Â∑ª Á≈ Í⁄≈ ¤«Í¡≈ ‘À ÁΔ Í¤≈‰ È‘Δ∫ ’ √’Á∂, È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ÍÃÏ≥Ë/‹ºÊ∂Ï≥Á È≈Ò
Ó∞Ù«’Òª ¡≈ √’ÁΔ¡ª ‘È, «‹È∑ª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À ÿ Á∂ ’≥Ó Á≈ ÍÃÏ≥ÁÕ ¡≥«È∑¡ª ÁΔ ≈Ù‡Δ ÎÀ‚∂ÙÈ
È∂ Ïº«⁄¡ª ˘ √’±Ò Á∂ ’≥Ó Á≈ ÍÃÏ≥Ë ’È «Úº⁄ ‚º«Ï¡ª, ÎØÒÁª ¡Â∂ Ï∂Ò ÍºËª È≈Ò ÍÃ‰≈ÒΔ Á≈
«Ú’≈√ ’È ÁΔ «√¯≈Ù ’ΔÂΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ïº⁄∂ «‹È∑ª ÁΔ ÊØÛΔ Ï‘∞Â «È◊≈‘ ‘À, ¿∞È∑ª Ò¬Δ ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ
¡ÓΔ’È Î≈¿∞∫‚∂ÙÈ È∂ Ïº⁄∂ ˘ Í¤≈‰È Ò¬Δ ≥◊Á≈ ⁄Δ˜ª ÁΔ Ò∂Ï«Ò≥◊ ’È ÁΔ «√¯≈Ù ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
Ïº⁄∂ ‹Ø ≥◊ È‘Δ∫ Á∂÷ √’Á∂ ¿∞‘ ‘ «ÚÙ∂ ˘ Úº‚∂ ¡≈’≈ ÂØ∫ Ò≈Ì ¿∞·≈ √’Á∂ ‘ÈÕ
ÈØ‡√ Ó‹Ï»Â ÚºË «‘≈ ‘À Á∂ ¡È∞√≈, ¡ø«È¡ª«Ù√∞Úª ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √ÚÀÌ≈Ú’ ±Í ÚÒØ∫ Ú√Âª ‹ª
‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Â∑ª ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ∞⁄Δ È‘Δ∫ «Ú’«√Â ’‰, Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ¿∞‘
¡≈Í‰∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ È≈Ò ¿∞√Δ Â∑ª ◊ºÒÏ≈Â È‘Δ∫ ’ √’Á∂ ‘Ø‰Õ ÏÒ≈«¬ø‚ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈Ú≈‹
¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ ¿∞μÂ∂ Í»Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «ÈÌ ‘ÀÕ
C. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”
(i) Í«Ú≈ Ú≈Ò∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÓÁÁ ‘Ó∂Ùª «÷‚Ω«‰¡ª ˘ Ê≈Í∂ ÷∂Â «Úº⁄ º÷ ’∂ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ
(ii) √≈˘ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ Ú≈Â≈ÚÈ ÍÃÂΔ ÿ∞º≥‰-«ÎÈ ¡Â∂ ÍÃÙÈ Í∞º¤‰ Ò¬± ¿∞ÂÙ≈«‘Â È‘Δ∫ ’È≈
⁄≈‘ΔÁ≈Õ
(iii) ‹∂’ «¬º’ ¡«Ë¡≈Í’ ’Ø¬Δ ◊Ã≈Î, ⁄≈‡ ‹≈ ‘Ø ¿∞Á≈‘‰ ÏÒÀ’Ï«‚ “Â∂ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À Âª «¬º’ È∂Â‘Δ‰
¡Í≈‘‹ Ïº⁄≈ ¿∞√˘ È≈ Á∂÷ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ È≈ ‘Δ ’Ø¬Δ Ò≈Ì ÒÀ √’Á≈ ‘ÀÕ
H.D √≈ªÙ (Summary)

J ¡√Δ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰ ¡Â∂ √Óº«√¡≈Úª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
J «ÁÃÙ‡Δ √Óº«√¡≈ Á∂ ÌΩ«Â’ √≥’∂Âª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È «¬º’ ‹ª ÁØÈØ∫ ÍÒ’ª Á≈ Êº’‰≈ ‹ª Ïº⁄≈ ‹Á ¡º÷ª
Ï≥Á ’Á≈ ‘À Âª ÍÒ’ ¿∞√˘ Í±Δ Â∑ª È≈ „’∂Õ ‹∂’ Ïº⁄≈ √ÍºÙ‡ Ì∂∫◊ Ó≈Á≈ ‘À Âª fi‡’ ’∂ ¡º÷
ÿ∞≥Ó≈¿∞∫Á≈ ‘À ‹ª ÁØÈØ∫ ¡º÷ª «¬’º·Δ¡ª È‘Δ∫ ÿ∞≥Ó≈¿∞∫Á≈, Âª Ó≈«Í¡ª ˘ Ïº⁄∂ ˘ Ïº«⁄¡ª Á∂ ¡º÷ª Á∂ Ó≈«‘
‚≈’‡ ˘ «Á÷≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J ‘Ø √≥’∂Â ‘È: «’√∂ ‘Ø ÁΔ¡ª ¡º÷ª «Úº⁄ È≈ Á∂÷‰≈, ‹Ø Ïº⁄≈ ⁄≈‘∞≥Á≈ ‘À ¿∞√ ÂØ∫ ¡º◊∂ ‹ª «Í¤∂ ‹≈‰≈,
⁄Δ˜ª Á∂÷‰ Ò¬Δ Ï‘∞Â È∂Û∂ ‹ª Á± º÷‰Δ¡ª, ¡≈Í‰≈ «√ ÿ∞≥Ó≈¿∞‰≈ ‹ª fi∞’≈¿∞‰≈ ‹Á ¿∞‘ ¡≈Í‰Δ¡ª
¡º÷ª ÁΔ ÚÂØ∫ ’Á≈ ‘À, ¡º÷ª ˘ «È≥Â Ëº’‰≈ ‹ª Ó√ÒÈªÕ
J «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔ ‹ª ¡≥È∑∂Í‰ Ò¬Δ ·∂· ’≈‰ ‘È: √º‡, ‡Δ.¡≈¬Δ.¬∂., √≈«¬‰’ ‹Ò‰, ¡º÷ª Á≈ ¡≥Á±ÈΔ
ÍÁ≈, «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ ÁΔ ’ÓΔ, ÷±ÈΔ ÚÀ√Òª Á≈ Ï≥Á ‘Ø‰≈, ‹≈Ò≈ ¡º÷ª Á∂ ÒÀ∫√ Á≈ ‹≥Ó‰≈, ÓØÂΔ¡≈,

«¬’≈¬Δ-H: È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈‰, √Óº«√¡≈Úª
À‡ΔÈØÏÒ≈√‡ØÓ≈, ‡Ã≈’ØÓ≈ÕÈ∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ «ÁÃÙ‡Δ ÁΔ ’ÓΔ Ï∂‹≈ ¡º÷ ¡≈’≈ «’«¡≈, ¡º÷ Á≈ ÈØ‡
È∞’√≈È, «ÁÃÙ‡Δ ÷∂Â ÁΔ ’ÓΔ ’’∂Õ
J «ÁÃÙ È∞’√≈È «ÁÃÙ ◊ÂΔ«ÚËΔ ◊ÒÂ ¡º÷ √±Í, ¡º÷ Ò¬Δ È∞’√≈È ‘Δ È∞’√≈È, «ÁÃÙ ÷∂Â Á∂ È∞’√≈È
ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘ÀÕ
J ¡º÷-‘ºÊ Â≈ÒÓ∂Ò, Ì≈ÚÈ≈Â«Ó’ Â‰≈¡, «√º«÷¡≈ «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò, ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª
ÁΔ √Óº«√¡≈Úª ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò ’ √’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
H.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ÍÃÏ≥Ë/‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ : ÒØ’ª ÁΔ Ó≥‚ÒΔ ‹Ø «¬º’ √’±Ò, √≥√Ê≈, «Ï˜È√, ’ÒºÏ ¡≈«Á ⁄Ò≈¿∞∫ÁΔ ‘ØÚ∂Õ
J È≈Ú≈’¯ : «‹√˘ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‹ª Í¤≈‰Á∂ È‘Δ∫Õ
J «ÁÃÙ‡Δ : «’√∂ ı≈√ √Ê≈È ÂØ∫ Á∂÷ √’‰ Ú≈Ò≈ ÷∂Â «‹√˘ Â∞√Δ∫ Á∂÷‰ Á∂ ÔØ◊ ‘ØÚØ∫Õ
J ¡√ : «’√∂ “Â∂ «’√∂ ⁄Δ˜ Á≈ ‹ÏÁ√Â ÍÃÌ≈Ú
H.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. È∂Â‘Δ‰ ¡Ø≈‘‹Í∞‰∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ Ó∞„Ò∂ √≥’∂Â ’Δ ‘È?
B. ¡≥È∑∂Í‰, ¡Í≈‘Í∞‰∂, ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Á∂ ’≈‰ ’Δ ‘È?
C. È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∞¡≈≈ √≈‘Ó‰≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈‰ Ú≈ÒΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª Áº√ØÕ
D. È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡≈ ⁄∞‰ΩÂΔ¡ª «’‘ÛΔ¡ª ‘È?
A. (i) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ (ii) Ï‘∞Â ¡√Á≈
(iii) ÍÒ’ (iv) √Ó≈Ú∂Ù
(v) ¡«‘Ó
B. (i) ¡ (ii) ¬ (iii) ¿ (iv) √
C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ
H.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ., ¡∂ÒÈ ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-I: È∂Â‘ΔÈ ¡Í≥◊Â≈: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª

(Visually Impaired: Preventions and

I.A «Ú‹∞¡ÒΔ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Visually Impairment)
I.B ¡øÈª Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Startegies for Visually Imapred Children)
I.C √≈ªÙ (Summary)
I.D ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
I.E ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
I.F √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ¡øÈΔ¡ª Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡øÈΔ¡ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á≈ Ú‰È ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
Ó≈Í ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Á∂ ’≈‰ª ¿∞μÂ∂ «˜¡≈Á≈ ‹≈‰’≈Δ ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ ÁΔ ¿∞ÍÒÏËÂ≈ Á∂ Ï≈Ú‹±Á ’¬Δ Á∂Ùª «Úº⁄
¿∞È∑ª Á∂ Ø’Ê≈Ó, ¡Â∂ ÈΔÂΔ «ÈÓ≈Â≈Úª «√‘Â ÍÃÁ≈Â≈Úª Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ¡ª √≈¯ ‘È Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ¿∞ÍÒºÏË
È∂Â Á∂÷Ì≈Ò Á∂ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª, ¿∞È∑ª ÁΔ Ò≈◊Â ÍÃÌ≈ÚÙΔÒÂ≈ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ √ÓºÊ≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ È‘Δ∫ Ø’‰
‹ª √ø√≈«’ ¡øË≈ÍÈ Á∂ H@% ‘À «’ Í«‘≈«¡≈ ‘À «¬Ò≈‹Õ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ‹Ø ¡øÈΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘È «¬º’ ÁØ Ú◊ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ «Úº⁄ «‚º◊ ‹≈Ú∂◊ΔÕ
Í«‘Ò≈, ¡Â∂ ÿº‡ «ÁÃÙ«‡«Ú‘ΔÈ ◊øÌΔ Ú◊, ÿº‡ È˜ ‘ÀÕ ‹Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ ÿº‡ È˜ Á≈ ÚÂØ È˜ Á∂ ±Í «Úº⁄
Ú◊Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘È ‹≈‰È∂ Á∂ Ò¬Δ, Ò∂«’È ¿∞È∑ª ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’øÓËøÁ≈ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂ÍÕ «ÁÃÙ«‡«Ú‘ΔÈ
B Ú◊ ‘À ¡øË≈ÍÈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª, ¡Â∂ ‹Ø ¡øÈ∑≈ ¿∞È∑ª Á∂ ¤Ø‘ Á≈ ÚÂØ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ‘ «¬º’ «ÁÈ √Ó≈Ø‘
ÁΔ √∞‰Ú≈¬ΔÕ «’√∂ Ò¬Δ «¬√ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª, «ÁÈ ⁄«¡≈ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ÿ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÈÕ
¡√Δ ’‰◊∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ªÕ
I.A «Ú‹∞¡ÒΔ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Visually Impairment)

«ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ø’Ê≈Ó Á∂ ÂΔ’ª ‘È:
J √±‹ ÁΔ¡ª «’Èª ˘ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ‹Ø÷Ó, ◊‘È ◊ÓΔ, ¬∂’√-ÈΔ ¡Â∂ ⁄Ø‡ª ÚÒØ∫ ¡º÷ª ÁΔ º«÷¡≈Õ
J ÍÚ≈ª ˘ «√º«÷¡Â «’ ÂΩ∫ËΔ Á≈ «¬º’ ¡øÌ Á≈ «⁄Â≈ÚÈΔ Á∂ √ø’∂Â ‘À ¡Â∂ ‘Ø √’Á≈ ‘À Ó±ø‘ ÚÒØ∫ Â∂Ò

«Úº⁄ «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ «÷Ò≈ Á∞¡≈≈ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈Õ ÈØ‡

J «¬º’ ¡º¤≈ ¡Â∂ ÍΩÙ«‡’ Á∞ºË Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃØ‡ΔÈ ¡Â∂ «Ú‡≈«ÓÈ «Úº⁄ ¡ÓΔ, ÷≈‰≈, ÍÍΔÂ≈, ¡≈Ó, ÒÀ
Ò˙ ◊≈‹, Í≈Ò’, ¡ª‚≈ ¡Â∂ Óº¤ΔÕ
J ÍÃΔ«÷¡≈ ¡º÷ª Á∂ Ï≈¡Á ¿∞ÍÔ∞’Â ⁄ÙÓ≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
J ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ ÁΔ Âº’Δ Á∂ È≈Ò ⁄ÙÓ∂ ÁΔ Ù’ÂΔ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔÕ
J «ÚÚ√«ÊÂ ¡º÷ Ó’≈ÓΔ È∂Â ‘√ÍÂ≈Ò ‹ª Ó’≈ÓΔ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ È≈Ò «Ù«Ú ÁΔ ‹ª⁄ È∂Â
√‹ÈÕ
J ¡º÷ «¬√ √≈∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ ‹ª⁄ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ¡Â∂ ¿∞ÍÔ∞’Â ⁄ÙÓ≈ ‹ª ¡º÷ ÍÃÁ≈È Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈ ¡≈«Á
Ï±øÁª
Á∂Ù √«‘ÔØ◊ ‰ÈΔÂΔ ¿∞μÂ∂ √«‘ÓÂ ‘Ø¬∂ «√‘Â ÓøÂ≈Ò≈ ¡Â∂ √ø√≈ «√‘Â √ø◊·È Á∂ «Úº⁄ √øÔ∞’Â ¬∂‹∂∫‚∂ ˘
ÁÙ≈Â∂ ‘ÈÕ ‘∞‰ Âº’, «¬√ Â∑ª Á∂ Á√Â≈Ú∂‹ª «Úº⁄ ¡øË≈ÍÈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Á∂ √ºÂ Á∂
Ï≈Ú‹±Á ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, «√‘Â √Ì∂ Á∂ ÍÃ√Â≈Úª Í«‘≈«¡≈ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ «ÁÃÙ ÁΔ Ø’Ê≈Ó ÚÒØ∫
√ÏøËÂ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘À, ‹Ø ÍÃÓ∞º÷, Ø’Ê≈Ó ¿∞μÂ∂ ÒøÏ∂ √Óª ÚÒØ∫ ⁄ºÒΔ ¡≈ ‘Δ ¡øÂ≈Ù‡Δ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂
¡√ÂΔÂÚ ¡øË≈ÍÈ, ¡Â∂ Í«‘≈«¡≈ ¡øË≈ÍÈ ˘ ÿº‡ ’‰ «Úº⁄ Úº‚Δ √ÎÒÂ≈ ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄,
ÍØ◊≈Ó ¿∞μÂ∂ ’≈Ï± º÷Δ∫Õ Á∂Ù ÍºË ¿∞μÂ∂ ¡øË≈ÍÈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ √ÓºÊ √ø√≈ËÈª ÁΔ ’ÓΔ ‘À «¬º’ ÍÃÓ∞º÷ ¡Û⁄È
‘ÀÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, Â∂‹Δ ÚÒØ∫ √Δ«ÓÂ √ø√≈ËÈª, Á≈Â≈ ¡Â∂ ÍÃ≈ÍÂ’Â≈ Á∂ È≈Ò √≈Ó‰≈ ’‰≈ «Í¡≈ Á∂Ùª «Úº⁄
¡’√ ¿∞È∑ª ÒØ’ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ÓΩÂ Á ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Ø◊ ’≈Ï± ÍØ◊≈Ó Ò¬Δ ¿∞μ⁄ ¡◊∂Â Á∂ «Ú’Òª◊Â≈
ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ È≈Ò ’øÓ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, ÷∞ª‡ √‡≈Î ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó √ø‹Ø◊ √Ê≈ÍÂ ’‰
Ò¬Δ ÷∂ÂΔ ¡Â∂ Á∂Ù Á∂ ÍºË ¿∞μÂ∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ˘ ÿº‡ ¡≈Í±ÂΔ «Úº⁄ ‘ÈÕ
◊∂‡ ¡◊∂Â «√‘Â «Ú’≈√ ÁΔ¡ª ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ Á∂Ù «Úº⁄ ¡øË≈ÍÈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ √«‘ÔØ◊
‰ÈΔÂΔ¡ªÕ ’≈ºÚ≈¬Δ ÚΔ Â’ÈΔ’Δ √ÓÊÈ ˘ Ó‹Ï±Â ’‰ Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È «Úº⁄ Ú≈Ë≈ ÁΔ ˜±Â ‘À Ó≈‘
√Ò≈‘ Á∂ ÓÀ∫Ï ≈‹ª «‹ºÊ∂ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È «¬º’ ÍÃÓ∞º÷ «√‘Â √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ
(i) ≈Ù‡Δ È∂Â «√‘Â ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ √«ÓÂΔÔØ∫ ÁΔ Ø’Ê≈Ó: √Ê≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À
≈Ù‡Δ √«ÓÂΔÔØ∫ ¡Â∂ È∂Â «√‘Â ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ÍØ◊≈ÓÕ ¿∞È∑ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ Ò¬Δ ‘À
√≈∂ ÍÃÓ∞º÷ ÿ∂Ò± ¡Â∂ ¡øÂ≈Ù‡Δ Ì≈◊ΔÁ≈ª Á∂ È≈Ò √øÏøË √Ê≈ÍÂ ’‰≈, ‹≈‰’≈Δ √ªfi≈ ’‰
¡Â∂ ’‰ Ò¬Δ √ø‹Ø◊ ≈Ù‡Δ È∂Â «√‘Â ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ÔØ‹È≈ ˘ Ò≈◊± ’‰ Á∂ ±Í «Úº⁄
«¬√ Â∑ª ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ªÕ «¬º’ ’≈«¡≈ÂÓ’ ≈Ù‡Δ ’Ó∂‡Δ ≈Ù‡Δ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó Á∂ «Ú’≈√
Ò¬Δ «¬º’ ÙÂ ‘À ÔØ‹È≈ ¡Â∂ «¬√Á∂ ’≈«¡ªÚ«¬È ÁΔ «È◊≈ÈΔ, ¡Â∂ ¡≈Ú«Ë’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ ’∞ºfi
Á∂Ùª, «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «Ú’∂∫ÁΔ«’ÃÂ ‹ª Î∂‚∂‡∂‚ ÍÏøËÈ „ª⁄∂ Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª ÒØ’ª Á∂ Ò¬Δ, ¿∞μÂ∂ «¬√∂
Â∑ª ÁΔ √«ÓÂΔÔØ∫ ÍºËÕ
‘≈Òª«’, È‘Δ∫ √≈∂ ≈Ù‡Δ √«ÓÂΔÔØ∫ ÚÒØ∫ ’≈‹ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂, ÏÁ«’º√ÓÂΔ ÚÒØ∫ ’¬Δ Ó≈ÓÒΔ¡ª
«Úº⁄, «¬√ Â∑ª Á∂ √«ÓÂΔÔØ∫ √ÎÒÂ≈Í±Ú’ ÍÌ≈ÚΔ ’≈ºÚ≈¬Δ È‘Δ∫ Ù∞± ’ΔÂΔ ‘ÀÕ ’∞ºfi ¿∞Á≈‘‰ª
«Úº⁄ ⁄«¬«ÈÂ ¡≈ÁÓΔ¡ª, ¡’√ √ÓÍÂ È∂Â Á∂÷Ì≈Ò Í∂Ù∂ÚØ∫ ˘ ¡◊Ú≈¬Δ ÍÃÁ≈È ’‰ ¡Â∂ ¿∞μÂ∂
ÌØ√≈ ’ ‘∂ ‘È ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ ÍÃØ◊≈Óª Ò¬Δ ÍÃ∂È≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
√«ÓÂΔÔØ∫ ÓÀ∫ÏΔ ¡’√ ‘À, ¡≈ÁÙ Í«ÁÃ«Ù¡ ‘À, «‹√ «Úº⁄ √≈∂ ÍÃÓ∞º÷ Ì≈◊ΔÁ≈ª ÚÒØ∫ ÒÀ ’∂ ÚÁΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (≈Ù‡Δ «√‘Â Á∂÷Ì≈Ò Á∂ ¡«Ë’≈Δ¡ª √«‘Â) «Úº⁄ Â‹Ó≈ÈΔ √ÓÍÂ ÁΔ «¬º’ ‘∂·Ò≈ √Ó±‘ È∂Â
Á∂÷Ì≈Ò Í∂Ù∂ÚØ∫Õ
(ii) ≈Ù‡Δ È∂Â «√‘Â ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ ÔØ‹È≈Úª Á∂ Ø’Ê≈Ó: ¡È∞ÌÚ «Ú÷≈ «ÁºÂ≈ ‘À «’, «Úº⁄ ÿº‡ ¡Â∂
ÓºË ’Ó≈¬Δ Ú≈Ò∂ Á∂Ùª, «¬º’ «Ú¡≈Í’ ≈Ù‡Δ Ò’Ù ¡Â∂ √ø’∂Â’ ÚÒØ∫ Ô∞’Â ’‰ ÁΔ ÔØ‹È≈ «’
√ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ «È«ÁÙ‡ ’ ‘∂ ‘È, ’≈¯Δ √∞Ë≈ ÍÃ≈ÚË≈È ’‰ Ò¬Δ √Óª ÚÒØ∫ ‹∞‚∂ ¡Â∂ ¡Ω√Â
Á‹∂ Á≈ ‘∞øÁ≈ ‘À ¡º÷ «√‘Â Á∂÷Ì≈Ò √∂Ú≈Úª ’ΔÂΔ¡ªÕ
√ÌÂØ∫ ÿº‡ ¡Â∂ ÓºË ’Ó≈¬Δ Ú≈Ò∂ Á∂Ùª (¡’Â±Ï B@@H Á∂ Á∞¡≈∂ A@D ÓÀ∫Ï ≈‹ª) ˘ √±⁄Â ’ΔÂ≈ ‘À
≈Ù‡Δ È∂Â «√‘Â ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ÁΔ ÔØ‹È≈ ‘À, Ò∂«’È «ÍØ«‡ø◊ Á∂ «Ú’≈√ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂
’≈«¡ªÚ«¬È ¡Â∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ÊØÛ≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ’∞ºfi ≈Ù‡Δ ÔØ‹È≈ ¡Ω√Â Á‹∂ Á≈
Ò’Ù, «¬º’ ’≈«¡ªÚ«¬È √Óª ¡Â∂ «È◊≈ÈΔ Ò¬Δ √ÓºÊ √Óº◊Δ È‘Δ∫ Ù≈«ÓÒ ‘È ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ
’∞ºfi Á∂Ùª «Úº⁄, ÔØ‹È≈Úª ˘ ’∂ÚÒ ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, √ø√≈ËÈª
¡Â∂ ¡◊Ú≈¬Δ ÁΔ ’ÓΔ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫, ’∞ºfi Á∂Ùª «Úº⁄ ‘Δ ‘ΩÒΔ ‹ª ÷ø«‚Â Ï‰≈ «ÁºÂ≈ ‘À È∂Â «√‘Â
¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Á∂ ≈Ù‡Δ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ Âº’Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÔØ‹È≈Úª È‘Δ∫ fi∞’‰◊∂
È∂Â Á∂÷Ì≈Ò √∂Ú≈Úª Á∂ ÍÃ≈ÚË≈È «Úº⁄ ·Ø√ √∞Ë≈Õ «¬‘ √∞«È√«⁄Â ’‰≈ ˜±Δ ‘À «’ ≈Ù‡Δ
ÔØ‹È≈Úª Á∂ ’≈«¡ªÚ«¬È ÍÛ≈¡ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÍÃÏø«ËÂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¡Â∂ «¬º’ Ó≈È’Δ«’ÃÂ
«ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ ≈Ù‡Δ ¡Â∂ È∂Â «√‘Â ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ÁΔ «È◊≈ÈΔ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ÔØ‹È≈Úª
Ï‰≈¬Δ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) ‹Ø ¡ø Ë ≈ÍÈ ¡Â∂ «ÁÃ Ù È∞ ’ √≈È ¡Â∂ Á∂ ÍÃ ≈ ÚË≈È ÁΔ Ø ’ Ê≈Ó Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ Â’ÈΔ’Δ √‘≈«¬Â≈:
‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ Í«‘≈«¡≈ ¡øË≈ÍÈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ ¡Â∂ «ÁÃÙ Ø◊ ’≈Ï±: ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ
«Ú’≈√, È∞’√≈È «ÂøÈ Ó±Ò ÂÂÚØ∫ ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â ‘À ¡Â∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ „ª⁄∂ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ΔÕ «¬√ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
Á∂ √ø√≈«’ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À AIII Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ÍÁØøÈÂ ‹Ø «Úº⁄ «¬º’ √ªfi∂ Á∂ ±Í «Úº⁄
√Ê≈ÍÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ Í«‘Ò È˜ Á≈ ¡«Ë’≈ «È‹È B@B@ ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ ¡Â∂ «ÁÃÙ«‡‘ΔÈÂ≈ ÁΔ
Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ¡øÂ≈Ù‡Δ ¬∂‹ø√ΔÕ «Í¤Ò∂ «¬º’ ÁÙ’ «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ Á∂ «Ú’≈√
¡Â∂ ’≈«¡ªÚ«¬È «Úº⁄ ÍÃÓ∞º÷ Âº’Δ ˘ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È
Á∂ √ø⁄≈Δ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ ˘ «È¡øÂ«Â ’‰ «Úº⁄ ¿∞ÍÒÏ«Ë¡ª ¡Â∂ ‡∂’ØÓ≈ ‹Ø √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ
‰ÈΔÂΔ Á∂ ’≈«¡ªÚ«¬È ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â √È ¡Â∂ ‡∂’ØÓ≈ ’≈Ï± Ò¬Δ √∞º«÷¡Â ‰ÈΔÂΔ Á∂ È≈Ò
«ÈÁ∂ÙÂ ¿∞Í⁄≈, ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÓÀ∫Ï ≈‹ª ¡Â∂ ¡øÂ≈Ù‡Δ Ì≈◊ΔÁ≈ª Á∞¡≈≈ ◊ØÁ ÒÀ‰Õ «¬√
¬∂’Δ«’ÃÂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÁΔ √‘±ÒÂ «ÈÚ≈’ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á≈ ‹Ø÷Ó «Úº⁄ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ Òº÷ª ÒØ’ª Á∂
¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ ‘À, ¡Â∂ ’ØÙÙª ÍÃÓ∞º÷ ¡≈ÙÚ√Â Á≈Â≈Úª «’ ÁΔÿ’≈«Ò’ ÍÃ«ÂÏËÂ≈ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ
«¬√Á∂ Ï≈¡Á, ¡øË≈ÍÈ Á∂ ’≈‰ª Á∂ ÍÀ‡È «Úº⁄ Úº‚∂ ÏÁÒ≈Ú Á∂ È≈Ò ÍÃÒ∂«÷Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À,
√ø⁄≈Δ ’≈‰ª Ò¬Δ «◊≈Ú‡ Á≈ ∞÷ ¡Â∂ ¿∞Ó ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Í∞≈‰Δ «Úº⁄ «¬º’ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Ú≈Ë≈ ¡º÷
ÁΔ ‘≈ÒÂ ‘ÀÕ ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ «‹Ú∂∫ ÍÃÓ∞º÷ ÙÂª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi Ò¬Δ √≈Ú‹«È’ «√‘Â ¿∞Í≈«Ò¡ª ¡Â∂
ÓË∞Ó∂‘ ∂«‡ÈØÍÀÊΔ «ÚÚ√«ÊÂ ÁΔ √«Ó«÷¡’ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘À ¡Â∂ √ÏøËÂ ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ «√Î≈«ÙØ∫ ˘
«Â¡≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ‰ÈΔÂΔ¡ª ‘Ø «¬√ Â∑ª ÁΔ¡ª ‘Ò≈Âª ˘ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ ÁΔ ˜±Â
‘À ÓØÂΔ¡≈«ÏøÁ Á∂ ±Í «Úº⁄Õ

¡’Â±Ï B@@H Âº’, AE@ ÓÀ∫Ï ≈‹ª ≈Ù‡Δ ‹ª «È‹È B@B@’≈«¡≈Ù≈Ò≈ÚªÁ≈ ÍÃÏøË ’ΔÂ≈ ‘À ÈØ‡
‹≈‰ Í«‘⁄≈‰ ‹Ø È∂Â «√‘Â Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ ‘ÀÕ «¬√ ’≈«¡≈Ù≈Ò≈Úª ˘ √ªfi≈ ’‰ Ò¬Δ ø◊ Óø⁄
√Ó∞Á≈«¬’ È∂Â «√‘Â Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ó∞‘≈Â ÁΔ ˜±Â Á≈ ¡≈’ÒÈ ’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ÓÁÁ ÁΔ
¡Â∂ ≈Ù‡Δ ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ÁΔ ÔØ‹È≈ Á∂ Ï≈¡Á ¿∞√≈ΔÕ
(iv) Í«‘≈«¡≈ ¡Â∂ «¬º’ √ø√≈«’ «√‘Â Á∂ Ó∞ºÁ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÁÃÙ È∞’√≈È ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó: ÌØ√∂ÔØ◊
Ó‘≈Ó≈Δ «Ú«◊¡≈È Á∂ √≈∂ Á∂ ’≈Ï± Ò¬Δ ¡Â∂ Ò≈◊Â ÍÌ≈ÚΔ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª ÁΔ ¿∞ÍÒÏËÂ≈ ‚∂‡≈
Í«‘≈«¡≈ ¡øË≈ÍÈ Á∂ ÍÃÓ∞º÷ ’≈‰ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ Ó‹Ï±Â ’‰ Á∂ Ó‘ºÂÚ Á≈ È∞Ó≈«¬Ù ’ΔÂ≈ ‘À È∂Â
«√‘Â Á∂ «‘Î≈˜Â «Úº⁄ ≈Ù‡Δ Í«‘ÒÕ EFÕ BF ¡Â∂ EI.BE, «√‘Â ÍÃ√Â≈Úª «Úº⁄ «ÚË≈È√Ì≈
¡øË≈ÍÈ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ «¬º’ ¬∂’Δ«’ÃÂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÁΔ «√Î≈«Ù ’ΔÂΔ, ÓÀ∫Ï Á∂ ¡≈◊‘
Á∂ ≈‹ª ≈Ù‡Δ √«ÓÂΔÔØ∫ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Á∂ Ò¬Δ, ≈Ù‡Δ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ÔØ‹È≈Úª ˘ «ÈË≈Â ’‰
Ò¬Δ ¡Â∂ Ó‹Ï±Â ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ’≈«¡ªÚ«¬È Ò¬Δ «È◊≈ÈΔ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ÂøÂ Ú√Δ¡ÂÕ «¬√Á∂
«¬Ò≈Ú≈ «¬‘, «√¡≈«‰¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ «ÁÃÙ È∞’√≈È ˘ Ø’‰ Ò¬Δ Ú’≈ÒÂ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ «Ú¡≈Í’
ÁÙ’ª Âº’ Í∞º‹‰ ÁΔ ˜±Â ‘À, ¡Â∂ «’‘≈ «’ È∂Â «√‘Â Á∂ «‘Î≈˜Â Á∂ Ó‘ºÂÚ ˘ √≈Ú‹«È’ ±Í
«Úº⁄ ÍÁØøÈÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «√‘Â ‚ØÓ∂È ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂Õ
’∞ºfi Á∂Ùª «Úº⁄ ÈÚ∂∫ √ø√≈ËÈª Á∂ ¡≈Úø‡È ¿∞μÂ∂ «√‘Â √Ì∂ Á∂ ÍÃ√Â≈Úª Ò¬Δ ÍÃÌ≈Ú ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ
Ø’Ê≈Ó ÁΔ ÔØ‹È≈ Á∂ ’≈«¡ªÚ«¬È Á∂ «Ú’≈√ ÁΔ¡ª ¿∞ÓΔÁª ÚÒØ∫ ÿº‡ «‚º◊ «◊¡≈ ‘ÀÕ √≈≈ Á∂Ùª «Úº⁄
’≈ºÚ≈¬Δ ‘ΩÒΔ ¡Â∂ √ÓºÊ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ˘ Ò≈◊± ’‰ «Úº⁄ Âº’Δ ÁΔ¡ª ‘À ‘È ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª
√Δ«ÓÂ ‘ÀÕ
¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó ¿∞μÂ∂ ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ √ø√≈«’ ÍºË ¿∞μÂ∂ ¡Â∂ ÷∂ÂΔ «Úº⁄ ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª
«Úº⁄ ÓΩ‹±Á ÍºË ‘À, Ò∂«’È ’≈ºÚ≈¬Δ ‘∞‰ ¡øÂ≈Ù‡Δ Ò≈◊± ’‰ «Úº⁄ ÓÀ∫Ï ≈‹ª Ò¬Δ √ÓÊÈ
ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘À ¡È∞ÌÚ ¡Â∂ ¡≈Á∂Ù «Úº⁄ «Ú«◊¡≈ÈΔ ÍÃÓ≈‰ ˘ «Ú’«√Â ’‰ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂
¡≈Í ˘ Ò≈◊± ’‰ ¡øË≈ÍÈ Ø’Ê≈Ó Á∂ ¿∞Í≈¡Õ ¡º◊∂ ÁΔ ’≈ºÚ≈¬Δ Ò¬Δ ¬∂‹∂∫‚≈ È∂Â «√‘Â ¡Â∂
«¬√Á∂ ÍÃÌ≈Ú ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘À √≈≈ «Ú’≈√ Á∂ ¬∂‹∂∫‚∂ «Úº⁄ ◊ΔÏΔ ¿∞ÈÓ±ÒÈ ¿∞μÂ∂Õ
(v) ¡øÂ≈Ù‡Δ Ì≈◊ΔÁ≈Δ: «Í¤Ò∂ «¬º’ ÁÙ’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈, ÍÃÓ∞º÷ ¡øÂ≈Ù‡Δ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈
‘À ÓÀ∫Ï ≈‹ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ¡øË≈ÍÈ ˘ Ø’‰ ÁΔ¡ª ’ØÙÙª «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ ÍÃÁ≈È ’‰ «Úº⁄ ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙
‘ÀÕ «¬º’ ’≈È «¬‘ ‘À ’¬Δ Á∂Ùª «È◊≈ÈΔ ÍÃ‰≈ÒΔ¡ª ÁΔ ’Ó‹ØΔ, «¬º’ ¡Â∂ √Δ«ÓÂ ‹≈‰’≈Δ √ªfi≈
’‰ ‹≈ «‘≈ ‘À ¡Â∂ Á∂Ùª ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¡øÂ≈Ù‡Δ √≈ÊΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ «◊ÚΔÕ
‘∞‰ ˜±Δ ’≈ºÚ≈¬Δ Ò¬Δ √≈∂ Á∂ «Úº⁄ √ø‹Ø◊ ¡Â∂ ‹≈‰’≈Δ Á∂ ÒÀ‰∂ Á∂È≈ «Úº⁄ √∞Ë≈ ’‰ Ò¬Δ ‘À
«‘ÂË≈’Ø∫Õ
(vi) ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ ¡Â∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ „ª⁄∂: ¡º÷ Ò¬Δ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ ˘ Ó‹Ï±Â Ï‰≈¿∞‰ ÁΔ¡ª ’ØÙÙª Á∂
Ï≈Ú‹±Á ’¬Δ ÿº‡ ’Ó≈¬Δ Ú≈Ò∂ Á∂Ùª «Úº⁄ «√‘Â, È∂Â Á∂÷Ì≈Ò ’ÓΔ¡ª Á∂ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’ÓΔ
Ï‰Δ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ Ï‘∞Â ¡ÎΔ’Δ ÷∂Â Á∂ Á∂Ùª «Úº⁄, ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ÍÃÂΔ Á√ Òº÷ Á∂ ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡
«¬º’ È∂Â Ø◊ Ó≈‘ «ÈÚ≈√Δ¡ªÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, ÓΩ‹±Á≈ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ ¡’√ Úº‚∂ Ù«‘Δ «Úº⁄
’∂∫Á«Â ’ ‘∂ ‘È , «¬º’ ◊ΔÏ ‹ª √∂Ú∂ Á∂ È≈Ò Í∂∫‚± ÷∂Âª ˘ ¤º‚’∂Õ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, ⁄ø◊Δ Â∑ª
ÚÒØ∫ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’ÓΔ¡ª √≈Ú‹«È’ ¡Â∂ «√‘Â Á∂÷Ì≈Ò Ô±ÈΔÚ«√‡Δ Á∂ ’¬Δ «Úº⁄ ÿº‡ Ì∞◊Â≈È∂ ÁΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ‘≈ÒÂ ˘ ¤º‚ ÍÃÂΔÙ·≈ÈØ∫, «√‘Â Á∂÷Ì≈Ò ÿ∂Ò± «È‹Δ ÷∂Â «Úº⁄ Óø◊ ’øÓ ‹ª ’øÓ «ÚÁ∂Ùª Á∂ ÓØ’Δ¡ªÕ
«¬‘ «¬√ ÍÃ’≈ ‘À ÿº‡ ’Ó≈¬Δ Ú≈Ò∂ Á∂Ùª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘À «’ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ ◊øÌΔÂ≈ ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È
√ÌÂØ∫ ◊ΔÏ ÷∂Âª «Úº⁄ «¬º’ ’ÓΔ ÚÒØ∫ ¡≈’ªÂ ’≈«¡≈ÏÒ Á∞¡≈≈ Úø«⁄Â, ÿº‡ ¿∞ÂÍ≈Á’Â≈ ¡Â∂
¡√Ó≈È Úø‚Õ
‘≈Òª«’ È∂Â Á∂÷Ì≈Ò «Úº⁄ ‘≈Ò ‘Δ «Úº⁄ Â’ÈΔ’Δ «Ú’≈√ ÁΔ ¿∞μÈÂ «ÚËΔ¡ª Á∂ Í«‰≈Ó√Ú±Í ‘À
«ÈÁ≈È ¡Â∂ ¿∞Í⁄≈ ·Δ’ ÚÒØ∫ «¬º’ «Ó‚Ò ¡Â∂ / ‹ª ÂÃÂΔ«¬’ ÒÀ√ È∂Â Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ Ò≈◊Â ’∂∫Á
’¬Δ ÿº‡ ’Ó≈¬Δ Ú≈Ò∂ Á∂Ùª Ò¬Δ ÏÀ·ÁΔ ‘ÀÕ
ÂºÂ’≈Ò ’≈ºÚ≈¬Δ Á∂Ùª Á∂ ¡øÁ ˜±Δ ‘À «‹¡≈Á≈ È∂Â «√‘Â ’ÓΔ¡ª ˘ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’‰ ¡Â∂
¤∞‡’≈≈ Ù«‘Δ ¡Â∂ Í∂∫‚± ÷∂Âª Á∂ «Úº⁄ ¿∞ÍÒºÏË ’≈«¡≈ÏÒ Á≈ Úø‚Õ
ÈØ‡√ ¡’Â±Ï B@@H Âº’, AAH ÓÀ∫Ï ≈‹ª ˘ «¬º’ ≈Ù‡Δ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’Ó∂‡Δ ÁΔ √±⁄È≈
«ÁºÂΔ √Δ Õ

(i) Á∂Ù √«‘ÔØ◊ ‰ÈΔÂΔ ¿∞μÂ∂ √«‘ÓÂ ‘Ø¬∂ «√‘Â ÓøÂ≈«Ò¡≈ Á∂ «Úº⁄ «¬º’ √øÔ∞’Â ¬∂‹∂∫‚∂ ˘ ÍÃÂΔ«Ïø«ÏÂ ¡Â∂
........................Õ
(ii) «¬√ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ √ÓºÊ √ø√≈ËÈª ÁΔ ’ÓΔ.............................. Á∂Ù ÍºË ¿∞μÂ∂ «¬º’ ÍÃÓ∞º÷ ‘À ¡Û⁄ÈÕ
(iii) «¬º’ ’≈«¡≈ÂÓ’................ ≈Ù‡Δ ¡øÈ∑≈ Ø’Ê≈Ó ÁΔ ÔØ‹È≈ ˘ «Ú’«√Â ’‰ Ò¬Δ «¬º’ ÙÂ ‘ÀÕ
(iv) ‹Ø Í«‘≈«¡≈ ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ .............. Ó±Ò ÂÂÕ
(v) «¬‘ È∂ Â  «√‘Â Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √«ÓÂΔÔØ ∫ ¡Â∂ ÍÃ Ø ◊ ≈Óª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ ˜±  Δ ‘À ¡Â∂ ¡ø Ë ≈ÍÈ
..........................
(vi) ¡’Â±Ï B@@H Âº’, .................... ÓÀ∫Ï ≈‹ª «Úº⁄ ≈Ù‡Δ ‹ª ¿∞Í-≈Ù‡Δ È˜ B@B@ Á≈ ÍÃÏøË
’ΔÂ≈ ‘À ’≈«¡≈Ù≈Ò≈Úª ‹≈‰ Í«‘⁄≈‰ ‹Ø È∂Â «√‘Â Ò¬Δ ‰ÈΔÂΔ ‘ÀÕ

(vii) ...................... «¬º’‹∞‡ ‘Ø ◊¬Δ¡ª ‘È ¡Â∂ ’≈¯Δ ‘ºÁ Âº’ ÍÃÓ∞º÷ ¡øÂ≈Ù‡Δ «‘ÂË≈’Ø∫ ˘ Ó‹Ï±Â
Ï‰≈«¬¡≈Õ
I.B ¡øÈª Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Startegies for Visually
Imapred Children)
√ÍºÙ‡ «ÈÔÓª Á≈ ÚÂØ «¬º’ ‹Ó≈Â «‹ºÊ∂ ¡øÈΔ¡ª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÍÏøËÈ Ò¬Δ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À
ÓΩ‹±Á ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ Í«‘ÒΔ Ú≈ Ò¬Δ «ÈÔÓª Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Í∂Ù, ÌØ√≈ ‘À «’ ¿∞‘ √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ ’
‘∂ ‘À ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ ‘À ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬º’ ’‰ Ò¬Δ «ÈÔÓª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ‘Ø √’Á≈
‘À «’ ¿∞‘ «’√∂ ÚΔ √Ú≈Ò Í∞º¤‰ Á≈ ÓΩ’≈ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÚΔ ‹±Δ ‘À ¡øÈΔ¡ª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‹Ó≈Â
Á≈ Ú‰È «¬øÈ≈ ‘À «’ ¿∞‘ ’ ‘∂ ‘À ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «‹ºÊ∂ ‚∂√’, ’ø«Í¿±‡, ¡Â∂ ’øÓ √ø«◊Ã‘ «‚ºÏ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄

¡«‹‘Δ Ú√Âª √«ÊÂ ‘È Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÚΔ ˜±Δ ‘Ø ’‰ Ò¬Δ √Óª √Ó∂∫Â∂ «ÈÔÓª ÁΔ ÈØ‡
√«Ó«÷¡’ ’‰ Ò¬Δ ‘Ø ÚΔ ±Í «Úº⁄ ¡«‹‘Δ ◊ºÒª Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬È≈Ó ÍÃÙø√≈ ‹ª Ó∞ÎÂ ‘ØÓÚ’
◊∞‹Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ¿∞È∑ª˘ Í≈Ò‰ ÓÈ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(i) «Ú¡’ÂΔ◊Â ◊ºÒÏ≈Â Á∂ Á∞¡≈∂ «Ù’Ù‰: «Ú¡’ÂΔ◊Â ◊ºÒÏ≈Â Á∂ ÍÌ≈ÚΔ «Ù’Ù‰ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰
‘È ¡øÈª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «Ú◊«Û¡≈ «’¿∞∫«’ «¬‘ Â∞‘≈˘ ¡≈«◊¡≈ «ÁøÁ≈ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄ «√«÷¡’
«ÚÙ∂Ù ¡≈ÁÂª ˘ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ¡Â∂ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ¡ª’ÙÓÂ≈Úª. √≈Ê’ «Ú¡’ÂΔ◊Â ◊ºÒÏ≈Â
Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄ Í«‘Ò≈ ’ÁÓ ‘À «¬º’ «ÁÈ ⁄«¡≈ Ï‰≈Õ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ◊ºÒ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ √Ó±‘
«Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Ò¬Δ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ √Óª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ’‰≈ Úº÷-Úº÷ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔÕ
«¬‘ ÚΔ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ¡øÈΔ¡ª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ◊ºÒª ‘À «’ ¿∞‘ «ÓÒ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’‰ Ò¬Δ
ÍÃØÂ√≈«‘Â ’Á∂ ‘À «ÁÒ⁄√ÍÕ «¬√ Â∑ª, ¿∞‘ ◊ºÒ ’Á∂ ‘À ¡Â∂ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ «Ú¡√’ª Á∂
È≈Ò ◊ºÒÏ≈Â Ò¬Δ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ Á∂ ±Í «Úº⁄ Â∞√Δ ’ √º’Á∂ ‘È ’¬Δ ÓØ’Δ¡ª Ò¬Δ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ¿∞‘ ’ ‘∂ ‘ØÍ ÔØ‹È≈Úª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’‰ Á≈ ÓΩ’≈ Á∂‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÏÈ≈˙ ¿∞μÂ∂
’øÓ ’ «‘≈ ‘À «’ ¿∞‘ Ø⁄’ ÍªÁ∂Õ
’Ø¬Δ Î’ È‘Δ∫ ÍÀ∫Á≈ «’ Â±ø ’Δ «√÷≈ ‘∂ ‘È ‹ª ‹Ó≈Â «Úº⁄ ⁄⁄≈, ÌØ√≈ ‘À «’ Â±ø ÚΔ Ù≈«ÓÒ ’ ‘∂
‘È √ø’∂Â ¡Â∂ √ø’∂Âª Á∂ «’√∂ ÚΔ √ø⁄≈ ˘ Ó‹Ï±Â ’‰ Ò¬Δ ‘À «’ Â∞√Δ ¡≈Í‰∂ È≈Ò ’ ‘∂ ‘Ø ¡øÈª
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «Ú◊«Û¡≈Õ
(ii) «ÁÃÙ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ‹Ó≈Â √øÙØËÈ: «√º÷‰ Á∂ Ó≈‘ΩÒ ˘ √øÙØ«ËÂ ¿∞È∑ª ÁΔ √ÎÒÂ≈ Ò¬Δ
Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ √øÙØËÈ ’‰, «’ ’∞ºfi Ô≈Á ’‰ ÁΔ¡ª ’Ø«ÙÙ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ Â∂‹ √øÙØËÈ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ ⁄≈‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘∂ ‘È ¡øÈΔ¡ª ‹ª ’∞ºfi
√øÙØËÈØ∫ Á∂ √≈∂ Ò¬Δ Î≈«¬Á∂ÓøÁ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À, ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
√ÌÂØ∫ Í«‘Òª, ¡≈Í‰Δ ‹Ó≈Â ˘ √∞º«÷¡Â ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’ Â∞√Δ ÁÚ≈‹∂ Í±Δ
Â∑ª ÚÒØ∫ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ‘À ‹ª ¤º‚ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÏøÁ ’ «ÁºÂ≈ ¡Â∂ «’√∂ ÚΔ Ï∂ÒΩÛ≈ Ï∂’≈«¬Á◊Δ ‘À «’
÷ÂÈ≈’ ∞’≈Ú‡ª ÷ÛΔ ’ √’Á≈ ‘À ÷ÂÓÕ ’‰≈ ⁄Ò‰ «Úº⁄ È‘Δ∫ ¤º‚ Ï’√∂ ‹ª ’±Û∂ Á∂ «‚ºÏ∂ ‹ª
‚∂√’ Á∂ ’ΔÏÕ ¡øÂ «Úº⁄, ‹Ó≈Â ¤º‚ È‘Δ∫ ‘À ¡≈Í‰∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «ÏÈª Áº√∂Õ
«¬‘ ÚΔ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ’‰ Ò¬Δ Úº‚∂ «ÍÃø‡ ◊ÃøÊª ¡Â∂ ‘À∫‚¡≈¿∞‡√ Á∂ È≈Ò ˜Ï≈ÈΔ ‘Á≈«¬Â Á∂ Í±’
‘ÀÕ Á∞¡≈≈ Ï‰≈¿∞‰ ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Úº‚∂ «ÍÃø‡ ‘À∫‚¡≈¿∞‡√ Á∂‰, Â∞√Δ ¿∞È∑ª˘ Á∂ ‘∂ ‘Ø «ÈÁ∂ÙØ∫
Ò¬Δ ÚÂØ ¡Â∂ Δ«‚ø◊ ‘À «’ ¿∞‘ √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ ¡Â∂ √Ω÷ ÚÒØ∫ Ú∂÷ √º’Á∂ ‘ÀÕ «¬º’ ⁄≈’ÏØ‚ ¿∞μÂ∂
Úº‚∂ «ÍÃø‡ «Úº⁄ «Ò÷≈¬Δ ‹ª Ì±ÓΔ Á∂ ¿∞μÂ∂ ’∞ºfi «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÓÁÁ◊≈ ‘Ø √º’Á∂ ‘È, Ò∂«’È ‘
’Ø¬Δ È‘Δ∫ ‘À, Âª Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ √∞«È√«⁄Â ¡≈Í‰∂ ’Ó∂ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ªÕ
(iii) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ó‹Ï±Â Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á≈ ¿∞√≈Δ: «¬‘ «¬º’ Ó‹Ï±Â Ï‰≈¿∞‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ √Ó≈È
±Í ÚÒØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ¡øÈΔ¡ª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò √øÏøË Á∂ ±Í «Úº⁄ √ÏøËª ˘
Ó‹Ï±Â Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ‘À «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈ÒÕ ÍÚ≈ Á∂ ÓÀÏª ˘ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ √≈ÊΔ ÁÒª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi
’ ‘∂ ‘È «’ Â∞√Δ «¬º’ «√«÷¡’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ ‘Ò≈Âª, ¡º¤≈ ‹ª ÌÀÛ≈, «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
Á∂ È≈Ò ÍÀÁ≈ ‘∞øÁΔ¡ª ‘ÈÕ √≈∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ «ÙÂΔ¡ª Á∂ È≈Ò «√«÷¡’ª, ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ¡Â∂ √ÎÒÂ≈ Ò¬Δ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘È ¡Â∂ √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ Í«Ì≈«ÙÂ «√º÷‰ ¡Â∂
√∞Ì≈¡ Ò’ÙªÕ
«¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ Á∂ È≈Ò ◊ºÒ ’‰ Ò¬Δ √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ’ ‘∂ ‘È «Ú’Òª◊ ¡Â∂ Ù’ÂΔ¡ª ¡Â∂ ’Ó‹ØΔ¡ª ‘À
‘È«’ ¡øÈΔ¡ª Á∂ È≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ¡≈¿∞‰Õ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ‹∂’ ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Í±Δ Â∑ª
ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ √ºÓfi «Úº⁄ È‘Δ∫ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À, Âª «¬‘ Â∞‘≈‚∂ Ò¬Δ ’ÛΔ «Ó‘ÈÂ ’‰ Ò¬Δ
«√«÷¡’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ ÍÌ≈ÚΔ „ø◊ ÚÒØ∫ ’øÓ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞È∑ª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘
«‘Á≈«¬ÂÕ
«¬º’ «√«÷¡’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘À, «¬º’ ¡øÈΔ¡ª «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ Ó≈Â∂-«ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ ⁄ø◊∂ √øÏøË ˘
ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ «√º÷‰ ¡Â∂ √ø⁄≈ Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÀÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ ‰ÈΔÂΔ ÁΔ Í∂Ù’Ù Ò¬Δ
Â∞‘≈‚≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ’ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ «¬√Á∂ «ÚÍΔÂ, «¬√Ò¬Δ √ø⁄≈ Ò≈«¬Èª ˘ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈
º÷‰ Á∂Õ
(iv) ÷∂Ò «Ù’Ù‰ ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂
J ‘ Í«¡≈Ú‰ «‹√ Â∑ª ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ «¬‘ ’‰ Ò¬Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À º÷‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ
’ØÕ «÷‚Ω‰∂ ¡Â∂ ÍÀÁÒ ¡≈’≈Ù Á∂ √Óº◊Δ Ï≈‘ º«÷¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ ¡º◊∂ «Ò¡≈«¬¡≈ Á∂ ±Í
«Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ‘À
J ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò ÷∂‚‰ Ò¬Δ «Â¡≈ ‘ÀÕ
J ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ √ÓºÊ ÎÛ ¡Â∂ √≈Ó◊Δ «Úº⁄ ‘∂Î∂ ’‰ Ò¬Δ √Óª ÁΔ ¡≈«◊¡≈ «Á˙Õ ¿∞‘ ‹ª ¿∞‘
ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÷∂‚‰≈ Ù∞± ’‰ ÚÒØ∫ Í«‘Òª Í±∂ «÷‚Ω‰≈Õ
J √∞‰È, ’øÍÈ ¡Â∂ √øÌÚ Á∂ ±Í «Úº⁄ ΩÒ∂ Á∂ È≈Ò ’¬Δ «÷‚Ω‰∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ
J ÙÏÁ Ú∂÷Ø ¡Â∂ Á≈ ÚÂØ È‘Δ∫ √ø’Ø⁄ È‘Δ∫ ’Δ¬∂ Ú∂÷Á∂ ‘ÈÕ
J ÙÏÁª Á≈ ÚÂØ ’‰ Á≈ Ú‰È ¿∞‘ ‹ª ¿∞‘ ’Δ ’ «‘≈ ‘À Á∂ Á∞¡≈∂ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ÁΔ Á∞ÈΔ¡≈ ˘
Ï÷Â≈Ú ‘À, ’Δ ‘À ’Δ ‘Ø «‘≈ ‘À, ¡Â∂ ÏÁÏ± ¡≈ ‘Δ ‘À ¡Â∂ Â∞‘≈‚∂ ¡≈√Í≈√ Òº◊Á≈ ‘ÀÕ
J «Ú⁄≈ª ˘ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ‹≈‰Á≈ ‘À ¡Â∂ √ºÓfiÁ≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ◊ºÒ ’’∂ ÈÚ∂∫ «Ú⁄≈ª
Á≈ ‹≈‰ Í«‘⁄≈‰ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, Ï≈ÁÒ ’Í≈√ ÁΔ Â∑ª Òº◊Á≈ ‘À Ú∂÷ØÕ
J √«‘‹ Òº◊Á≈ ‘À ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ¤± ‘Δ ‘À ¡Â∂ Â∞√Δ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ¤±‘‰ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
J ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ’ÁÓ Á∂ ¡≈√Í≈√Õ Úº‚∂ ÍÀÓ≈È∂ «Úº⁄
«‘º√≈ ÒÀ‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ÓÁÁ ’‰ Ò¬Δ ¡øÁØÒÈ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ¿∞√˘ ¡≈’≈Ù «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ √Δ
ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ Á∂‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
‡≈√’ ¡øÈΔ¡ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡ ’Δ ‘È?
«÷‚Ω‰∂ Á∂ Ï≈¡Á √±⁄Δ¡ª Í∂Ù∂ÚØ∫ ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ¡È∞ÌÚª Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ √ø’«ÒÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ, ‹ª
Úº÷≈ ÍÃ’≈ÙÈª «Úº⁄ Í≈¬∂ ◊¬∂Õ «¬√ √±⁄Δ «Úº⁄ È‘Δ∫ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ‘ÀÕ Â∞‘≈‚∂ Ïº⁄∂ Á∂ «Ú’≈√ ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È

ÁΔ ‘ºÁ Âº’ ¿∞Ó Óø«È¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ÈØ‡

J √ø◊ΔÂ ¡Â∂ «÷‚Ω‰∂ Ï‰≈¿∞‰ ΩÒ≈: fi∞Èfi∞È∂, Ú∂÷Ø ’‘Ø, Ëº’≈ «÷º⁄ («’ÙÂΔ¡ª, ‡º’ª, ’≈ª) «÷‚Ω‰∂,
√ø◊ΔÂ Ï’√∂, «÷‚Ω‰∂ √Óº◊Δ¡ª (‚Ó, ‚ºÎ, ‘≈ÓØ«È’≈, ¡≈«Á) ‡∂Í «’≈‚, «’≈‚ «÷‚≈Δ
J Ì≈ÚÈ≈ Á∂ È≈Ò «÷‚Ω‰∂: ÓØÏ≈«¬Ò, «Ú¡√Â Ï’√∂, ¡≈Ú≈‹ ¡Â∂ ø◊ Á∂ È≈Ò «÷‚Ω‰∂ È⁄ØÛ, Í≈‰Δ ÂÀ
«÷‚Ω‰∂, «÷‚Ω‰∂, √≈∂ ÍÃ’≈ ÁΔ¡ª ◊∂∫Áª, «÷º⁄Ø ¡≈Ó√‡ª◊ ÁΔ Â∑ª ¡ª’Û∂ ¡Â∂ «÷º«⁄¡≈ ‹≈ √’Á≈
‘À Ó∞Û Ò∂«’È ¡≈Í‰∂ Ó±Ò √±Í «Úº⁄ Ú≈Í√Δ ’‰◊∂,
J ·Δ’ ÓØ‡ «÷‚Ω‰∂: «‚√’, ÷±ø‡Δ ÏØ‚ª √‡«ø◊, ÓØÂΔ, Í‘∂ÒΔ, ÍÃÍÂ ÏØ‚ª, √±Í ¤ø‚Ú≈¬Δ ÏØ‚ª,
«Ú¡√Â «‹Ó
J ≈«¬«‚ø◊ ¡Â∂ ¡≈¿∞‡‚Ø «÷‚Ω‰∂: ÚÀ◊È,, ÿ∞ÛÁΩÛ Á≈ ÿØÛ≈ √Ò≈«¬‚ ¡Â∂ √«Úø◊ √∂‡, ÂÀ≈’Δ Í±Ò,
J ∂Â Ï≈’√
J ’ÒÍÈ≈ÙΔÒ ¡Â∂ ⁄È≈ÂÓ’ ÍÒ∂ «÷‚Ω‰∂: ’∞’ √∂‡, ‡∂ÒΔÎØÈ, √Óº◊Δ √∂‡, ◊∞º‚Δ ¡Â∂ ’·Í∞ÂÒΔ¡ª,
◊ÂΔ«ÚËΔ √∂‡, √±Í, «◊‰ÂΔ ¡Â∂ ¡º÷ª Á∂ È≈Ò ÎÒ≈ÒÀÈ ÏØ‚, ⁄∞øÏ’Δ √∂‡
J «’Â≈Ïª: ’¬Δ «’Â≈Ïª ‘∞‰ ¿∞ÍÒºÏË ‘È «’ ÎΔ⁄ ¡Â∂ / ‹ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ºÒÁΔ Ìº«‹¡≈ ’Ò≈«√’ ÍÀ‡
‚ØØÊΔ Á∞¡≈≈ ⁄Ò‰ Ú≈ÒΔÕ ◊ºÒ ’ ‘∂ ’‘≈‰Δ ÁΔ¡ª «’Â≈Ïª Â≈ «÷º⁄ ‹ª Ï‡È Ëº’≈ Âª Ïº⁄∂ ‘
«¬º’ Ú’∂ Ò¬Δ √∞‰ √º’Á∂ ‘ÈÕ
’∂ÒΔ Ó≈‡, ÈÀº‡Ú’ √Ó≈⁄≈, ‹ÈÚΔ AIIC ¡Â∂ «ÒºÏΔ Á∞¡≈≈ Ò∂÷ ÚÒØ∫ ¡È∞’±«ÒÂ ÏÒ≈«¬ø‚ ¡Â∂ «Úº÷‰
«Úº⁄ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’‰ Ò¬Δ Á¯Â Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ó≈‘Õ
J ¿∞‚≈‰ª Ï∞ÒÏ∞Ò≈: «¬º’ ⁄∞º’Δ ¿∞∫◊Ò ‹ª ‘ºÊ Â≈ÒΔ Ú‹≈¿∞‰∂ Á∂ È≈Ò Ï∞ÒÏ∞Ò∂ Í≈ÍÕ ’∞ºfi ‹ØÛ∂∫ ◊«Ò√ΔÈ
Á∂ Ï∞ÒÏ∞Ò∂ Ó‹Ï±Â ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ø◊ΔÈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ «ÓÙ‰ Ï±øÁªÕ
J Ï≈Ò ÷∂Ò: ‹Ú≈È Ïº⁄∂ Á∂ Ò¬Δ, ◊∂∫Á ØÒÕ «¬º’ Ó«‘√±√ ’ΔÂ≈ «‡Í Á∂ È≈Ò ◊∂∫Á ‹ª ◊∞ºÏ≈∂ ¿∞μÂ∂ «⁄‘∂
¡≈’ÙÂ ’ÒÓ Ó‹≈ ’‰ Ò¬Δ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ Úº‚∂ Ïº⁄∂ Á∂ Ò¬Δ, ⁄º‚Δ ÁΔ «¬º’ ‹Ø‚Δ Á∂ ÍÀ «Úº⁄ «¬º’
◊∂∫Á ‹◊∑≈ ¡Â∂ Ò‡’≈ Ò¬Δ Ïº⁄∂ ÏºÒ∂Ï≈‹ΔÕ
J ‘È∑∂∂ «Úº⁄ «¬º’ ÁΔÚ≈ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ‡≈⁄ Ù≈«¬È ¡Â∂ «’√∂ ¡Â∂ ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ ÏΔÓ ÎÛ ‘ØÕ
J «¬º’ ≈«¬«‚ø◊: √Δ∫◊, ÿø‡Δ, ‹ª ’∞ºfi ÚΔ ‘À «’ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ØÓª⁄’ Ï‰≈¿∞‰ Ù≈«ÓÒ ¡Â∂ Ó˜≈Õ
⁄Ó’ΔÒ∂ ø◊ Á∂ ‡∂Í Á∂ È≈Ò «¬º’ √Ú≈Δ «ÈÙ≈ÈÕ
J √≈¯ ÍÒ≈√«‡’ «‡¿±«Ïø◊ (‘≈‚Ú∂«¬ Á∞’≈Èª «Úº⁄ Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À) «¬º’ √ø◊ÓÓ ’Ø√ Á∂ ±Í
«Úº⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
J ’‰ Ò¬Δ ‹‘≈˜ª ÚÒØ∫ Á± ÒÀ ‹≈ ‘Δ ¡Â∂ ÒÀ∫«‚ø◊ Á∂÷‰ Ò¬Δ ‘Ú≈¬Δ ¡º‚∂ ¿∞μÂ∂ ‹≈˙Õ
J «¬º’ ¡≈«ÂÙÏ≈‹Δ È∞Ó≈«¬Ù Á∂ ‹ª Î∞ÒfiÛΔ¡ª È≈Ò ‘Ú≈ «Úº⁄ √±Í Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ‹≈˙Õ
J Í≈’ Á∂ ’ØÒ ‹≈˙ ¡Â∂ ÏÂ÷ ÎΔ‚Õ «¬º’ ÍÂø◊ ¿∞μ‚Õ
J ’·Í∞ÂÒΔ¡ª Á∂ È≈Ò ÷∂‚ØÕ ⁄Ò≈ÚªÂΔ¤Δ È˜ó ÏÁÏ±Õ Ú∂÷Ø «¬º’ ÁØ√Â √«Úø◊Õ «¬º’ ’‡ØΔ «Úº⁄
Óº¤Δ Ú∂÷ØÕ
J «÷‚Ω‰≈ ’≈ª ∂÷≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ Á≈Ò≈È È≈Ò ÁØÛÕ
J ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á∂ Á∞ÈΔ¡≈ «Úº⁄ ¿∞μ‹ÚÒ, ÏØÒ‚ ø◊ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ
J ÚË≈¿∞‰ «⁄Âª ¡Â∂ ÙÏÁª Á∂ Á∞¡≈∂ ÓØ‡Δ Ó≈’∂ Á∂ È≈Ò «÷‚Ω‰∂ ¡Â∂ ÷∂Ò Á∂ ¡È∞’±Ò ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? Δ«‚ø ◊ ¡Â∂ «Ú«÷¡≈È ÁΔ ¡≈‚ÔØ «’≈«‚ø ◊ ÚΔ ÓÁÁ◊≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À
‹ÁØ∫ «¬º’ ÍÛ∑≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘È ÒøÓ≈ Í≈·Õ
B. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È √º⁄ ‹ª ◊ÒÂ ‘È:
(i) «Ú¡’ÂΔ◊Â ◊ºÒÏ≈Â ¡øÈΔ¡ª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ÍÌ≈ÚΔ «Ù’Ù‰ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÈÕ
(ii) «ÁÃÙ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ‹Ó≈Â √øÙØËÈ ¿∞È∑ª ÁΔ √ÎÒÂ≈ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(iii) Úº‚∂ «ÍÃø‡ «Úº⁄ «¬º’ ⁄≈’ ÏØ‚ ‹ª ¿∞μÍ ¿∞μÂ∂ «Ò÷≈¬Δ ’∞ºfi ¡øÈΔ¡ª Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ò≈ÌÁ≈«¬’
‘Ø √’Á≈ ‘À Õ
(iv) Úº‚∂ «ÍÃø‡ ◊ÃøÊª ¡Â∂ ‘À∫‚¡≈¿∞‡√ Á∂ È≈Ò ˜Ï≈ÈΔ ‘Á≈«¬Â Á∂ Í±’ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(v) «¬º’ «√«÷¡’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘À, «¬º’ ¡øÈΔ¡ª «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ Ó≈Â∂-«ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ ⁄ø◊∂ √øÏøË ˘
ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ «√º÷‰ ¡Â∂ √ø⁄≈ Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÀÕ
I.C √≈ªÙ (Summary)

J «¬’≈¬Δ «Úº⁄ ¡√Δ ¡øÈΔ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ÁΔ¡ª ‘À ‘ª
Ïº⁄Δ¡ªÕ
J «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ Í«‘Ò∂ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ «Ú‡≈«ÓÈ ¬∂ ¡ÓΔ ÷≈‰≈, Í±Ú ‹ÈÓ ¡Â∂ Ï≈¡Á Á∂ ‹ÈÓ ÒÀ
«‘≈ ‘À Ïº⁄∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ
J ‹ÒÁΔ Ï⁄ÍÈ Ø◊Ø∫, ‹ÒÁ≈ ‘À, ¡Â∂ ‘Ø Á∞ÿ‡È≈Úª ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ Ò¬Δ Ó‘≈È Á∂÷Ì≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Á∞¡≈∂Õ
J √’≈ ÚΔ «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ÈΔÂΔ¡ª Ï‰≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
J ≈Ù‡Δ ¡º÷ ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ √«ÓÂΔÔØ∫ ÔØ‹È≈Úª ‰ÈΔÂΔ¡ª «‹√Á∂ Á∂ «√‘Â ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂
«ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó Í«‘≈«¡≈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ «÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘È ¡øË≈ÍÈ ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈ÈÕ
J «ÁÃÙ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Ù’Ù‰ Ï‘∞Â Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
J «Ú¡’ÂΔ◊Â √øÍ’ √‘Ì≈«◊Â≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ù’Ù‰ ÍÌ≈ÚΔ «Ù’Ù‰ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÈÕ
«Ù’Ù‰ Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ «Úº⁄ Í«‘Òª ’ÁÓ Ò¬Δ «ÁÈ ⁄«¡≈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ‘ÀÕ
J «√º÷‰ ˘ √øÙØ«ËÂ ’‰≈ Í«¡≈Ú‰ Á∂ ’∞ºfi √øÙØËÈØ∫ Á∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ ‹«‡ÒÂ≈ ‹Ó≈Â Á∂ ¡È∞√≈
Ó∞’ºÁÓ≈ ⁄Ò≈«¬¡≈ ‹≈ √∞º«÷¡Â ¤º‚ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ‘À ‹ª Ò¬Δ ÁÚ≈‹∂ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÏøÁ
‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ï∂ÒΩÛ≈ Ï∂’≈«¬Á◊ΔÕ
J «√«÷¡’ ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ «Úº⁄ «¬º’ Ó‹Ï±Â √øÏøË ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, Âª«’ «√«÷¡’ ’‰ «Úº⁄
√ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À √’±Ò Á∂ Ï≈¡Á «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ ÁΔ ‘ ◊ÂΔ«ÚËΔ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J «÷‚Ω‰∂ («ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ √∞‰È √∞≈◊, ’øÍÈ) Á∂ È≈Ò ÷∂‚‰≈ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª, √ø◊ΔÂ ¡Â∂
ΩÒ≈ Ï‰≈¿∞‰ Á∂ «÷‚Ω‰∂ («’ÙÂΔ¡ª, ‡º’ª, ’≈ª) (Ú∂«÷¡≈ fi∞Èfi∞È∂ Á≈ ’«‘‰≈ ‘À, «÷‚Ω‰∂ «÷º⁄ Ëº’≈)
Ò¬Δ ÚΔ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ ‘∂ ‘È ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡øÈª Ïº⁄Δ¡ª «Ú◊«Û¡≈Õ

J Ì≈ÚÈ≈Úª, Íø‹ ÓØ‡ «÷‚Ω‰∂, «’Â≈Ïª È≈Ò «÷‚Ω‰∂, Ï∞ÒÏ∞Ò≈ ¿∞‚≈‰ª ◊∂∫Á Á≈ ÷∂Ò ÚΔ ’ ‘∂ ‘È Ò¬Δ ÈØ‡
¡º¤≈ «Ú’ÒÍ «ÁÃÙ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ’∞ÙÒÂ≈ Í±‰ «√÷≈‰Õ
I.D ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ¤∞‡’≈≈ : ’∞ºfi ÌÀÛ≈ ‘Ø «‘≈ ÚÒØ∫ Ø’‰ Á≈ ’≈‹Õ
J √ÓºÊ : √ÓºÊ Ó≈Â≈ ‹ª ◊∞‰ÚºÂ≈ «Úº⁄ √ÓºÊ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ
¡º¤≈ ‘À ‹ª «Úº⁄ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
J ÏÒ≈«¬ø‚ : Á∂÷‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘ÀÕ
J «Ú¡≈Í’ : √≈∂, ‹ª Òº◊Ìº◊ √≈∂ ¡≈«¬‡Ó, ‡Δ’≈, ÂÊÔØ∫ ÁΔ ‹≈‰’≈Δ ¡≈«Á «’ ‘Ø
√’Á≈ ‘À Ù≈«ÓÒ ‘È «⁄øÂÂ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
I.E ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡øÈΔ¡ª Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «ÈÚ≈’ ¿∞Í≈¡ ’Δ ‘È?
B. ¡øË≈ÍÈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ‘À, ‹Ø ‰ÈΔÂΔ ’Δ ‘À?
C. ¡øÈΔ¡ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ’Δ ‘È?
D. «ÁÃÙ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª Á≈ ÷∂Ò «Ù’Ù‰ Á∂ Á∞¡≈∂ ¡ø’ Á∂Õ
¿∞μÂ: √ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Answers:Self-Assessment)
A. (i) ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ (ii) ¡øË≈ÍÈ (iii) ≈Ù‡Δ ’Ó∂‡Δ (iv) «ÂøÈ
(v) Ø’Ê≈Ó (vi) AE@ (vii) √ø√≈«’ √ªfi∂
B. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ˆÒÂ
(v) √‘Δ
I.F √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂¬Δ√: √’Ω‡ ¡ÀÎ. ‹≈‘È√È, √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓÙ∞√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÏΔ.ÍΔ. ¡Ò≈È ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ
C. ¬Δ.¡≈.¡≈¬Δ.√Δ. ’«≥ ◊ ‘≈¿± √ ¡≈È ‘À ∫ ‚Δ’À Í ‚ ¡À ∫ ‚ «◊Î‡‚ «⁄Ò‚È ∂ √ ‡Ø È
Ò≈¬Δ«‡≥◊, ‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ
’À’‡√«‡º’√Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-A@: ◊±≥◊≈ ¡Â∂ ÏØÒ≈ ¡Í≥◊Â≈: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, Òº¤‰

(Speech and Hearing Impaired: Definition,
Types, Characteristics)

A@.A Í«Ì≈Ù≈: Ì≈Ù‰ È∞’√≈È (Definition: Speech Impairment)
A@.B Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Speech Impairment)
A@.C ¡«ÌÒ’Ù‰ Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ (Charateristics Speech Impaired Children)
A@.D Í«Ì≈Ù≈: √∞‰È «Ú’Òª◊Â≈ (Definition: Hearing Imapirment)
A@.E √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Úº÷≈ ÍÃ’≈ (Different Types of Hearing Imapirment)
A@.F √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÒÙ‰ (Charateristics of Hearing Impairment)
A@.G √≈ªÙ (Summary)
A@.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
A@.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
A@.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ˘ Í«Ì≈«ÙÂÕ
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔÕ
J «ÌÃÙ‡ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Ú‰ÈÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ˘ Í«Ì≈«ÙÂÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ Á≈ Ú‰ÈÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
¡Â∂ Ó≈Í ¡Â∂ ¡øË≈ÍÈ Á∂ ’≈‰ª ¿∞μÂ∂ «˜¡≈Á≈ ‹≈‰’≈Δ ‚Ï«Ò¿±¬∂⁄˙ ÁΔ ¿∞ÍÒÏËÂ≈ Á∂ Ï≈Ú‹±Á ’¬Δ Á∂Ùª
«Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ Ø’Ê≈Ó, ¡Â∂ ÈΔÂΔ «ÈÓ≈Â≈Úª «√‘ÂÍÃÁ≈Â≈ÚªÒ¬Δ ‰ÈΔÂΔ¡ª √≈¯ ‘È Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ¿∞ÍÒºÏË
È∂Â Á∂÷Ì≈Ò Á∂ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª, ¿∞È∑ª ÁΔ Ò≈◊Â ÍÃÌ≈ÚÙΔÒÂ≈ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ √ÓºÊ≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ È‘Δ∫ Ø’‰
‹ª √ø√≈«’ ¡øË≈ÍÈ Á∂ H@% ‘À «’ Í«‘≈«¡≈ ‘À «¬Ò≈‹Õ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ‹Ø ¡øÈΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘È «¬º’ ÁØ Ú◊ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ «Úº⁄ «‚º◊ ‹≈Ú∂◊ΔÕ A,
¡Â∂ ÿº‡ «ÁÃÙ«‡«Ú‘ΔÈ ◊øÌΔ Ú◊, ÿº‡ È˜ ‘ÀÕ ‹Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ ÿº‡ È˜ Á≈ ÚÂØ È˜ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ
’ ‘∂ ‘È ‹≈‰È∂ Á∂ Ò¬Δ, Ò∂«’È ¿∞È∑ª ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’øÓËøÁ≈ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂ÍÕ «ÁÃÙ«‡«Ú‘ΔÈ B Ú◊ ‘À

¡øË≈ÍÈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª, ¡Â∂ ‹Ø ¡øÈ≈∑ ¿∞Èª∑ Á∂ ¤Ø‘ Á≈ ÚÂØ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ‘ «¬º’ «ÁÈ √Ó≈Ø‘ ÁΔ √∞‰Ú≈¬ΔÕ «’√∂ ÈØ‡
Ò¬Δ «¬√ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª, «ÁÈ ⁄«¡≈ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ÿ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÈÕ ¡√Δ ’‰◊∂ «ÁÃÙ
È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ªÕ
A@.A Í«Ì≈Ù≈: Ì≈Ù‰ È∞’√≈È (Definition: Speech Impairment)

Ì≈Ù‰ ‹ØÛÏøÁΔ, ¡Ú≈‹, ÍÃÚ≈‘, ‹ª È∞’√≈È Ì≈Ù≈ √ºÓfi ÁΔ È∞’√≈È ¡Â∂/˜Ï≈ÈΔ Í’≈ÙÈ ‹ª «¬º’ ◊ºÒ ‹ª ‘Ø
ÍÃÂΔ’ ÍÃ‰≈ÒΔ Á∂ ÚÂØ ÁΔ È∞’√≈ÈÕ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÍÚ≈‘ ‹ª Ì≈Ù‰ Á≈ Â≈Ò, ÏÛÏÛ≈ ±Í «Úº⁄, ‹Ø «’‘≈ ‹ªÁ≈
‘À «Úº⁄ «¬º’ ∞’≈Ú‡ «ÚÙ∂ÙÂ≈Õ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ª Â∑ª Òº◊Á≈ ‘À Á≈ ◊·È ’ ‘∂ ‘È Á∂ È≈Ò √Ó«√¡≈Úª Á≈ ‘ØÚ∂
√’Á≈ ‘À, Í’≈ÙÈ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ‹ª ËÚÈΔ «Ú’≈ª, ¿∞‘ ‹ª «Í⁄ ‹ª ¡Ú≈‹ ÁΔ Ó≈Â≈ ¡Â∂ ◊∞‰ÚºÂ≈ Á∂ È≈Ò
’«·È≈«¬¡ª Á≈ ‘ØÚ∂ √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ’¬Δ √Ó«√¡≈Úª Á≈ «¬º’ √øÔØ‹È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ª Á∂ È≈Ò ÒØ’ª
Á≈ ÚÂØ ’ Ó∞√ΔÏÂ ’∞ºfi Ì≈Ù‰ Òº◊Á≈ ‘À, ‹Ø ÚΔ «¬º’ Á∂Δ Á≈ «¬º’ Òº¤‰ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’«‘øÁ∂ ‘À «’ ‘Ø
√’Á≈ ‘À Á∂÷‰ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ √’Δ ÓÂÒºÏ ‹ª ¿∞‘ ¬∂Ò ‹ª «‹Ú∂∫ ‘Ø ËÚÈΔ¡ª Á≈ ÚÂØ ’‰ «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘Ø
√’ÁΔ ‘ÀÕ ÙØÂ≈Úª Í∂Ù≈ÈΔ √ºÓfi √º’Á∂ ‘À «¬º’ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ Á∂ È≈Ò ’Δ «’√∂ ˘ ’«‘‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ «‘≈ ‘ÀÕ
¡Ú≈‹ «Ú’≈ª Á∂ È≈Ò ÒØ’ª ˘ Í∂Ù≈ÈΔ ‘Ø √’ÁΔ ‘À «‹√ Â∑ª ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª ÁΔ ¡Ú≈‹ ¡≈Ú≈‹ Á∂ È≈ÒÕ
A@.B Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Speech Impairment)

◊±≥◊∂ «Ú’≈ª ¿∞È∑ª «Ú’≈ª ‘À «’ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ÏØÒ‰ Á∂ ÂΔ’∂ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ’ ‘∂ ‘À √ø⁄≈
Ì≈Ù‰ «Ú’≈ªÕ ¿∞‘ Úº÷≈ √Δ’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ÏΔÓ≈Δ¡ª ÚÒØ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞μÂ∂ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ª Á∂ Úº÷∂
ÍÃ’≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ √≈∂Õ
’Ø¬Δ ‘À ‹Ø ¡≈Ú≈‹ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ Ó±’ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À Ò¬Δ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ÷Ø‘ «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù‰
«Ú’≈ª Í√ø◊ Á≈ √øÁÌ «Úº⁄ ÙÏÁª Á≈ ÍÃÔØ◊ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ ’≈È ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ
Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Ò¬Δ ’≈È: ¿∞μÊ∂ ’¬Δ ‹Ø Ì≈Ù‰ «Ú’≈ª ‘Ø √’Á≈ ‘À ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ’≈È ‘ÈÕ ’¬Δ Ú≈, ’≈È
¡«◊¡≈Â Ï‰≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «◊¡≈Â ’≈‰ª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È:
J Ó≈È«√’ Ø◊
J Ó√ÂÙ’ ÁΔ ⁄Ø‡
J «È¿±ØÒ≈«‹’Ò Ì≈Ù‰ «Ú’≈ª
J Ù≈Ï Á∞ÍÔØ◊ ‹ª ÈÙΔÒΔ ÁÚ≈Úª Á∂ Á∞ÍÔØ◊
J ¡≈È∞Ú∫«Ù’ «Ú’≈ª
J ◊≈«¬È ’Ø/Á∞ÍÔØ◊
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
J √ÚÒΔÈÂ≈
ÈØ‡√ Ì≈Ù‰ «Ú’≈ ‹ª Á∞ : √ÚÂ≈ «¬º ’ ÙÂ ‘À «‹º Ê ∂ «Ú¡’ÂΔ ¡≈Ú≈‹ ¿∞ Â Í≈ÁÈ«Úº ⁄
’«·È≈¬Δ ‘À Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Úº÷≈ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È: ¡Ó∂«’È ¬∂√Ø«√¬∂ÙÈ Ì≈Ù‰ Ì≈Ù≈-√∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡È∞√≈ (¡≈Ù≈), Á∂ Ï≈¡Á Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂
ÍÃÓ÷
º∞ ÍÃ’≈ ‘È:
¡’ÛÈ∂Ú≈Ò≈ Á∞:√ÚÂ≈: «¬‘ «Ú’≈ ‘À «‹ºÊ∂ ◊Ò≈ ‹ª ¡Ú≈‹ Ï≈’√ ⁄≈Ò ÁΔ Óª√Í∂«Ù¡ª ¡È≈«¬¡≈√Õ «¬‘ Ó±Ò
±Í ÚÒØ∫ «ÂøÈ ÍÃ’≈ Á∂ ‘À:
J ¡≈’Ù‰Δ ¡’ÛÈ∂Ú≈Ò≈ Á∞:√ÚÂ≈: «¬ºÊ∂, ÏÛÏØÒ≈ º√Δ¡ª ¡È≈«¬¡≈√ ÏøÁ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ÏøÁ ’∞ºfi
’º‡‰ ÙÏÁÕ «¬‘ ‘’Ò≈ ÁΔ ¤≈Í «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
J ¡Í‘ºÂ≈ ¡’ÛÈ∂Ú≈Ò≈ Á∞:√ÚÂ≈: «¬ºÊ∂, ÏÛÏØÒ≈ º√Δ¡ª ¡È≈«¬¡≈√ ÷ØÒ∑‰ Ò¬Δ ¡Â∂ «¬º’ ’Ó‹Ø
«Úº⁄ ÈÂΔ‹≈, ¡Ú≈‹Õ
J «ÓÙÂ ¡’ÛÈ∂Ú≈Ò≈ Á∞:√ÚÂ≈: «¬ºÊ∂, Â≈ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ¡Â∂ ¡È≈«¬¡≈√ «‹√Á∂ ’≈È ’ΔÏ «Ú¡’ÂΔ
‘’Ò≈ ¡Â∂ ’Á∂ ’Á∂ ‘Ø √Óª «Úº⁄ «¬º’ ÿº‡ ‘Ú≈Á≈ ¡Ú≈‹ «Úº⁄ ◊ºÒ ’‰ Ò¬Δ ˜≈‘ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
Ú≈⁄≈ÿ≈Â: «¬‘ Ó√ÂÙ’ «Úº⁄ √ø⁄≈ ’∂∫Á Á∂ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ ‘ «¬º’
«Ú¡’ÂΔ ˘ Úº÷ Â∑ª ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘ÀÕ √Óº«√¡≈Úª Ì≈Ù≈ Á∂ ÚÂØ «Úº⁄ ¿∞μ·Á≈ ◊ºÒ ’Á∂ ‘Ø¬∂, «Ò÷≈¬Δ
‹ª √∞‰Õ «¬‘ «‹¡≈Á≈Â «√ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡, Ï∂È «‡¿±Ó, Ó√ÂÙ’ ’Â√≈Ú ‹ª √‡Ø’ Á≈ «¬º’ ÈÂΔ‹≈ ‘ÀÕ
ÏÛÏÛ≈: «¬‘ «¬º’ «Ú’≈ ‘À «‹√ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ ˘ «¬º’ ÙÏÁ ÁΔ Í«‘ÒΔ ¤Ó≈‘Δ ˘ Á∞‘≈¿∞∫Á≈ ‘À, ‹ª ÙÏÁ ¡Â∂
(¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¡≈Ú≈˜) «√Ò∂ÏÒ√ ‹ª ¡‰«¬º¤’ «ÁøÁ≈ ÙÏÁª Á∂ «Úº⁄ «Úº⁄ ∞’ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÁØÈª ‘Ø √’Á≈ ‘À
(‘À «’ Ï⁄ÍÈ «Úº⁄ Ù∞± ‘∞øÁ≈ ‘À) «Ú’≈√ ‹ª ¡«Ë◊‘‰ (ÁΔ Â∑ª ‘Ø «Ú’≈ª Á∂ ’≈È ‘Ø¬Δ) «√ø‚ØÓÕ ’Á∂ ’Á∂,
ÏÛÏÛ≈ ÚΔ «⁄øÂ≈, ÂÈ≈Ú, ÿº‡ ¡≈ÂÓ√øÓ≈È ‹ª «¬º’ ‘Δ √ÏøËÂ ‘Ø √’Á≈ ‘À Ï⁄ÍÈ ’Òø’Õ
¡ÍÀ’√Δ¡≈: ¡ÍÀ’√Δ¡≈ ÚΔ Ó√ÂÙ’ Ò¬Δ «¬º’ ⁄Ø‡ Á≈ «¬º’ ÈÂΔ‹≈ ‘ÀÕ «¬√ «Ú’≈ ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ¡≈ÁÓΔ¡ª
¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ Ò◊≈Â≈ ¡Â∂ ·Δ’ „ø◊ ÚÒØ∫ «Ú¡’Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÈÕ «¬√ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁØ ÍÃ’≈
Á∂ ‘À:
J «Ú’≈√≈Â«Ó’ : «¬‘ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ ‘∞øÁ≈ ‘À ¡Â∂ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ‹ÈÓ ÚÒØ∫ ÓΩ‹±ÁÕ ÂΔÚÂ≈ «¬º’ Ïº⁄∂
ÚÒØ∫ Á±º‹∂ ˘ ÏÁÒÁ≈ ‘ÀÕ
J ¬∂’Ú≈«¬‚: «¬‘ «Ú¡√’ª ¡Â∂ Ó√ÂÙ’ Ò¬Δ «¬º’ √Δ’ ⁄Ø‡ ÚÒØ∫ ÈÂΔ‹≈ «Úº⁄ ÓΩ‹±Á ‘ÀÕ «¬‘
«ÈÌ ’Á≈ ‘À «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ¿∞Ó ¡Â∂ ⁄Ø‡ ÁΔ ‘ºÁ Âº’Õ
‹ØÛÏøÁΔ «Ú’≈: Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ «Ú¡’ÂΔ Á≈ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ’‰ «Úº⁄
¡√ÓÊ ‘À «¬º’ «ÚÙ∂Ù ¡≈Ú≈‹Õ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¬∂√ Á∂ ¿∞⁄≈‰ «Úº⁄ «¬º’ √Óº«√¡≈ ‘À, ¡≈ ¡Â∂ ÓÀ∫Õ «¬‘ ’Ó‹Ø
’‰ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘∞øÁ≈ ‘À Óª√Í∂ÙΔ¡ª ‹ª ‹ΔÌ ¿∞μÂ∂ ÿº‡ ’≈Ï±Õ ’Á∂ ’Á∂, «¬‘ Ï‘∞Â Ó∞Ù’Ò ‘Ø √’Á≈ Ì≈Ù‰
√ºÓfi √º’Á∂ ‘È ‹ØÛÏøÁΔ «Ú’≈ Á∂ È≈Ò ÒØ’ª Á∂ «¬√ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁØ ÍÃ’≈ Á∂ ‘À:
J «Ú±Í‰: «¬ºÊ∂, «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ «¬º’ ¡≈Ú≈‹ Á≈ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À ¡Â∂ ¿∞μÂ∂ «Ú◊«Û¡≈
‘Ø«¬¡≈ «¬‘ ÷ÂÓ ‘Ø ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
J «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈: «¬√ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, «Ú¡’ÂΔ «¬º’ «¬Ò≈Ú≈ ¡≈Ú≈‹ ÍÀÁ≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
Ì≈Ù‰ ¡≈Ú≈‹ «¬øÍ∂«¬Ó∂∫‡: «¬‘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ ¡≈Ú≈‹ È∞’√≈È ‘Ø
√’Á≈ ‘À ¡≈ÂÓ’∂∫Á«Â ‹ª ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ ÁΔ Â∑ª «’√∂ ÚΔ «Ú’≈√≈Â«Ó’ «Ú’≈ Á∂ ’≈È ‘Ø ÚΔ ’≈È
√Δ’ ‹ª Ó√ÂÙ’ √ÏøËΔ √Ó«√¡≈Úª Á∂Õ «¬‘ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ⁄≈ ÍÃ’≈ ’ΔÂΔ ‘À:
J ⁄±’: Ïº⁄∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ¡≈Ú≈‹ ¤º‚ «ÁøÁ≈ ‘À «’¿∞∫«’ ¿∞‘ ‹ª Âª «¬‘ √Ì ¿∞μÂ∂ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ È‘Δ∫ ’

√º’Á∂ ‘À, È‘Δ∫ «¬√˘ ·Δ’ „ø◊ ÚÒØ∫ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ‹ª ·Δ’ ÚÒØ∫ «¬√Â∂Ó≈Ò È‘Δ∫ ’ √’Á≈Õ ÈØ‡
J Í«ÚËÈ: «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ «¬º’ «¬Ò≈Ú≈ ¡≈Ú≈‹ «¬º’ ÙÏÁ ‹Ø«Û¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J «Ú«’ÃÂΔÔ∫: «¬ºÊ∂ ÙÏÁªÙ ÁΔ ¡√ÒΔ ¡≈Ú≈‹ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À ¡Â∂ «¬º’ ÌΔ ¡≈Ú≈‹ ‘À ¿∞ÂÍ≈ÁÈ
’ΔÂ≈Õ
J ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ: «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ Ïº⁄∂ ˘ Á±º‹∂ Á∂ È≈Ò Ò◊≈Â≈ «¬º’ ¡≈Ú≈‹ «Ú’ÒÍÕ
’Òº‡«¬≥◊: ’Òº‡«¬≥◊ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Ì≈Ù‰ Á∂ ÍÚ≈‘ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ «¬√Ò¬Δ ‘∞øÁ≈ ‘À,
«’¿∞∫«’ «Ú¡’ÂΔ Ï‘∞Â Â∂‹Δ ÚÒØ∫ Á∞‘≈¿∞∫Á≈ ‘À ‹ª ◊ºÒª ’¬Δ «¬º’ √Óª «¬‘ √∞ÏØË ÏØÒÁΔ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ’Ø¬Δ «ÚÙ∂Ù
’≈È ‘À Á∂ Ò¬ΔÕ «¬‘ ÈÙΔÒΔ ÁÚ≈Úª Á∂ Á∞ÍÔØ◊ ‹ª ÒøÏΔ Ø◊ Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
‚≈¬Δ√≈ÊΔ¡ª: «¬‘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ Ì≈Ù‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ ‘ΩÒΔ ‹ª ◊ÒÂ ‘ÀÕ «¬‘ ¡≈Ó
ÂΩ ¿∞μÂ∂ ‘À √‡Ø’, ¬∂’≈«Ë’ ’«·È ‹ª Ó√ÂÙ’ «‡¿±Ó ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘ÀÕ «¬‘ Ó∞ø‘ ‹ª ‹ΔÌ «Úº⁄ Óª√Í∂ÙΔ¡ª
ÍºÂ∂ ’Ó‹Ø ‹ª ∞’ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
«Ò√Í√: «¬‘ ÚΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ¿∞ÂÍ≈ÁÈ
’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À Ì≈Ù‰ ¡≈Ú≈‹Õ «¬‘ «ÂøÈ ÍÃ’≈ ’ΔÂΔ ‘À:
J Á∫Áª∫ Á∂ «Úº⁄: «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ‹ΔÌ Ì≈Ù‰ Á∂ √Ó∂∫Â∂ ÁªÂØ∫ Á∂ «Úº⁄ «Úº⁄ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
J Í≈ÙÚ: «¬º’ «◊ºÒ≈ ¡≈Ú≈‹ «’¿∞∫«’ ‘Ú≈ ‹ΔÌ Á∂ ÚºÒØ∫ ÍÒ≈«¬È Á≈ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ
J Â≈Ò±: «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ‹ΔÌ Á∂ «Ú⁄’≈ Ì≈◊ ¤± ’ØÓÒ Â≈Ò±Õ
‚≈¬Δ√ÍØ√Ø‚Δ: «¬‘ «¬º’ ¡ÈØ÷≈ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ‘ÀÕ «¬ºÊ∂, Â≈Ò, Ó≈‚∞ÒÈ √Óª, ¡Â∂ ÁΔ ÂΔÚÂ≈ Ì≈Ù‰ ∞«’¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ’Á∂ ’Á∂ ÚΔ «ÚÁ∂ÙΔ ¿∞⁄≈‰ «√ø‚ØÓ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «¬√Á∂ ’≈‰ª «Úº⁄ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √ºÓfiÕ «¬‘ Í≈«’ø√ø√ Ø◊, «‡¿±Ó, ‹ª √‡Ø’ «’ Ó√ÂÙ’ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ Á≈ «¬º’ ÈÂΔ‹≈
‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
ÍÃ’≈Ù’ Ì≈Ù≈ È∞’√≈È: «¬‘ «¬º’ Ì≈Ù≈ ‹ª √ø⁄≈ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ‘À, «‹ºÊ∂ «Ú¡’ÂΔ ˘ ˜Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂
¡≈Í ˘ «Ú¡’Â ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂, Ì≈Ù≈ ÁΔ √ºÓfi ‘À ¡«‹‘∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ¡≈Í‰Δ
Í’≈ÙÈ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «Ï‘Â ‘ÀÕ «Ú¡’ÂΔ ·Δ’ «Ú¡≈’‰ Á≈ ÚÂØ ’, ’≈Ò Ò¬Δ, √ø⁄È≈, ÙÏÁ≈ÚÒΔ,
¡≈«Á, ¡Â∂ Ì≈Ù‰ ÚÒØ∫ «‘⁄’ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁØ ÍÃ’≈ Á∂ ‘À:
J «Ú’≈√: «¬‘ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ È∞’√≈È Ò¬Δ ’Ø¬Δ «ÚÙ∂Ù ’≈È ‘À ¡Â∂ Ó∞ø‚Δ¡ª ˘
Ò‚’Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ÍÃÌ≈«ÚÂ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J ¬∂’Ú≈«¬‚: «¬‘ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ Ï≈¡Á √‡Ø’ ‹ª Ú«¬√’Â≈ «Úº⁄ «√ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡ Á∂ Á∞¡≈∂
¡«Ë◊‘‰ ’ «Ò¡≈ ‘ÀÕ
Ì≈Ù≈ Á∂ ¡≈Ë≈ «Ú’Òª◊ «√÷È≈: ¡≈ÁÓΔ¡ª Ì≈Ù≈ Á∂ ÚÂØ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ «’
ÏØÒ‰, «Ò÷‰ ‹ª ÍÛ∑È∂Õ «¬‘ Úº÷ Úº÷ ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ Úº÷ Â∑ª ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘ÀÕ ’∞ºfi «¬√˘ ÒºÌ‰ Ò¬Δ
Ó∞Ù’Ò ‘Ø √’Á≈ ‘À ˜Ï≈ÈΔ √øÚ≈Á ¡Â∂ Á±√Δ¡ª Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ «Ú¡’Â ’‰ «Úº⁄
√ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ù≈«ÓÒ ÈøÏ ‹ª «‘√≈Ï «√º÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ «¬√Á∂
«¬Ò≈Ú≈, ·Δ’ ‹ª ’«‘ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ÚÒØ∫ ¤º«‚¡≈ Áº√‰ «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ √Óª ÍÃÌ≈«ÚÂ ¡≈ÁÓΔ¡ª «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÎØÈ∂«Ó’ «¬øÍ∂«¬Ó∂∫‡: Ì≈Ù‰ «Ú’≈ Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ «Úº⁄, «Ú¡’ÂΔ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ’‰ «Úº⁄

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¡√ÓÊ ‘À ◊Ò≈ ‹ª ‹ΔÌ Á∂ ÚÂØ, ÁøÁ, Ï∞Ò∑, Â≈Ò± ‹ª «⁄‘∂ ÁΔ¡ª Óª√Í∂ÙΔ¡ª ¡Â∂ È√ª Á∂ È≈Ò ‡Δ ÁΔ Â∑ª ’∞ºfi Òº◊
«‘≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ‘Ó∂Ù≈ ÚÒØ∫ «¬º’ «Ú’ÒÍ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’ ◊ÒÂ ¡≈Ú≈‹ Á≈ ¿∞ÂÍ≈ÁÈÕ
Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Ò¬Δ ¿∞Í⁄≈: «¬√ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ √≈∂ Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√≈ ÚÒØ∫ ·Δ’ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬º’ Ì≈Ù‰
¡Â∂ Ì≈Ù≈ Ø◊«Ú«◊¡≈ÈΔ ÍÃ’≈ ÁΔ È∞’√≈È ‘À «’ «ÓÒ Ò¬Δ √øÍ’ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÍÃÌ≈«ÚÂ «¬º’
«Ú¡’ÂΔ ¡Â∂ ¿∞√Á∂ √øÌ≈«Ú’ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ ’∞ºfi ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ ÚΔ ¿∞È∑ª Á∂ «¬‹Ò≈√ª ÚÒØ∫ Ó∞È≈¯≈ Á∂ È≈Ò
«¬º’ Õ È∂ÓΔ √Â ¡Â∂ ¡«Ì¡≈√ ÚΔ Ï‘∞Â Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ √Δ’ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò ¿∞‘ √‹Δ Á∞¡≈≈ ÓÁÁ
’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ √∞‰Ú≈¬Δ ¡Â∂ È∞’√≈È Ì≈Ù‰ ÏΔ’Δ ÚÒØ∫ ‹∞‚∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ Âº’ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ·Δ’ „ø◊ ÚÒØ∫
√∞‰Á≈ ‘À, ¿∞‘ Òº◊Á≈ ‘À ¿∞ÂÍ≈ÁÈ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÀÕ «¬√ È∞’√≈È Á∂ ’∞ºfi «ÚÚ‘≈’ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È «Ú¡’ÂΔ◊Â
˜Ï≈ÈΔ Á∞ÍÔØ◊ ÁΔ Â∑ª ÌÀÛ≈ «ÚÚ‘≈’ ¡È∞ÌÚª Á∂ ’≈È Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘À «‹ºÊ∂ ÍÃ≈ÍÂ ‘À, √Δ’ ‹ª
Ó≈È«√’ ·Ø’ ‹ª «’√∂ ÚΔ ‘Ø √ÁÓ∂ «’ Ì≈Ù‰ Á∂ ‚ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
‡≈√’ ¡Í≈À’√Δ¡≈ ’Δ ‘À?
A@.C ¡«ÌÒ’Ù‰ Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ (Charateristics Speech Impaired Children)

«¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ √ø⁄≈ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À Á∂Δ ‹ÁØ∫ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ ‹ª ¡≈Í‰∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ «Íº¤∂ √≈¯ Ì≈Ù‰ ¡Â∂/‹ª
Ì≈Ù≈ ’ΩÙÒ Á∂ ¡«Ë◊‘‰ «Úº⁄:
Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ’«·È≈«¬¡ª Ì≈Ù‰ ¡≈Ú≈‹ ‹ª ¡Ú≈‹ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ Á∂ È≈Ò √Ó«√¡≈Úª Á≈ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ’‰
Ò¬Δ Ú∂÷ØÕ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘Ø √º’Á∂ ‘È:
J ÍÚ≈‘ ‹ª ÏÛÏÛ≈ (‚∂√ÎÒ∞¬∂È√Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À) Á∂ ±Í «Úº⁄ Ì≈Ù‰ Á∂ Ò¬∂ «Úº⁄
∞’≈Ú‡;
J Ó∞√ΔÏÂ ◊·È ËÚÈΔ¡ª (Ï∞Ò≈«¬¡≈ ‹ØÛÏøÁΔ ‹ª ËÚÈΔ È∞’√≈È);
J «Í⁄, Ó≈Â≈, ‹ª ¡Ú≈‹ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ Á∂ È≈Ò ’«·È≈«¬¡ª;
J ’«‘ ‘Δ ‘À Ú∂÷ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ÓÂÒºÏ «‹Ú∂∫ ’∞ºfi Ì≈Ù‰ Òº◊Á≈ ‘À, Á≈ ÚÂØ ’ Ó∞√ΔÏÂ √’ΔÕ
«¬º’ Ì≈Ù≈ È∞’√≈È √ºÓfi‰ Ò¬Δ ¡Â∂/‹ª √øÁÌ «Úº⁄ ÙÏÁª Á≈ ÍÃÔØ◊ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ «¬º’ È∞’√≈È ‘À,
ÁØÈª ˜Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫ ¡Â∂Õ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È:
J ÙÏÁ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÓÂÒºÏ Á∂ ¡‰-¿∞«⁄Â ÍÃÔØ◊;
J «Ú⁄≈ª ˘ «Ú¡’Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊÂ≈;
J ¡‰-¿∞«⁄Â «Ú¡≈’‰ ÍÀ‡È;
J ÿº‡ ÙÏÁ≈ÚÒΔ ¡Â∂ «ÈÁ∂ÙØ∫ Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊÂ≈Õ
A. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È √º⁄ ‹ª ◊ÒÂ ‘È:
(i) Ì≈Ù‰ Â∑ª Òº◊Á≈ ‘À Á≈ ◊·È ’ ‘∂ ‘È Á∂ È≈Ò √Ó«√¡≈Úª Á≈ ‘ØÚ∂ √’Á≈ ‘À, Í’≈ÙÈ «’‘≈
‹ªÁ≈ √’Á≈ ‘À ‹ª ËÚÈΔÕ
(ii) Ú≈⁄≈ÿ≈Â Ó√ÂÙ’ «Úº⁄ ÍÙ⁄ Ì≈◊ ˘ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ

(iii) Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Ì≈Ù‰ Á∂ ÍÚ≈‘ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘ÀÕ ÈØ‡

(iv) «¬º’ Ì≈Ù≈ È∞’√≈È ÙÏÁ ˘ Á∂÷‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ «¬º’ È∞’√≈È ‘ÀÕ
(v) «¬º’ ¡ÈØ÷≈ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È «Úº⁄ ‹Ø Ò¬∂ Ó≈‚∞ÒÈ √Óª ¡Â∂ ÂΔÚÂ≈ Á∂ Ì≈Ù‰ ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
A@.D Í«Ì≈Ù≈: √∞‰È «Ú’Òª◊Â≈ (Definition: Hearing Imapirment)

√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁØÈª Ï‘≈ ¡Â∂ ‹Ø √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂ √«‘Â «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ ÙÏÁ ‘À ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ √øÁ«ÌÂ
’Á≈ ‘À «’√∂ ÚΔ ÍÃ’≈ ‹ª È∞’√≈È ‘À «’ «¬º’ Í≈øÍ’ √Â∂ «Úº⁄ ’øÓ ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈
‘À √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ «‚◊Δ Á∂ È≈ÒÕ «¬‘ ’ √º’Á∂ ‘È Í±Δ ÒÛΔ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‹ª √∞‰È √Í∂’‡Ó ‹Ø Ì≈Ù‰ Ë≈È≈
Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Á≈ ‘Δ «‘º√≈ «¬√ ÷∂Â «Úº⁄ BE@ ¡Â∂ D@@@ ‘‡‹ Á∂ «Úº⁄ ‘ÀÕ «Ó¡≈Á Ï‘≈ ◊«‘≈
√∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò ÒØ’ª Á≈ Ú‰È ’‰ Ò¬Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡«‹‘Δ ‘À «’ ¿∞‘ ÍÃÚËÈ ÚÒØ∫ Ó∞È≈¯≈ È‘Δ∫
‘Ø √’Á≈ È∞’√≈È, ‹ÁØ∫ «’ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ Ó∞Ù’Ò Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª ÒØ’ª Ò¬Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‘Ò’∂ √∞‰Ú≈¬Δ
È∞’√≈È Ò∂«’È ‹Ø ÍÃÚËÈ ÚÒØ∫ Ó∞È≈¯≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ √º’Á∂ ‘È (√øÏøË) Úº÷ ’‰≈Õ
A@.E √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Úº÷≈ ÍÃ’≈ (Different Types of Hearing Imapirment)

√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ ‘È «ÈÌ ’Á≈ ‘À «‹√ ¿∞μÂ∂ √∞‰Ú≈¬Δ √Â≈ Á≈ «‘º√≈ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
«¬º’ Ó≈‘ È∂ ‘Ó∂Ù≈ Ò¬Δ Ó’≈ÓΔ Ï‰≈¿∞‰≈ «‹ºÊ∂ √∞‰Ú≈¬Δ √Â≈ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ «ÁøÁ≈ ‘À ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰◊∂, Âª
Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘Ø‰≈ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ √Ó±‘ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’Õ «¬√
«Úº⁄ √ÌÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ¿∞«⁄Â ¿∞Í⁄≈ «ÈË≈ÂÕ È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ «ÈÓÈ ÍÃ’≈ ‘ÈÕ
J ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
J ’∂∫ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
J ’≈«¡≈ÂÓ’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
J «ÓÙÂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
A@.E.A ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È (Conductive Hearing Loss)
ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È «’√∂ ÚΔ ÙÂ ‘À «’ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¡≈Ú≈‹ Á∂ √ø⁄‰ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í Á∂
’≈È ‘À Ï≈‘Δ ¡Â∂ ¡øÁÒ≈ ’øÈ Á∂ «Úº⁄ ’øÈÕ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ √≈∂ «Úº⁄ √ÎÒÂ≈Í±Ú’
«¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ó≈ÓÒΔ¡ªÕ
ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄, ¡≈Ú≈‹ Âø◊ª ˘ ÍÌ≈ÚΔ „ø◊ ÚÒØ∫ ¡øÁÒ≈ ’øÈ È‘Δ∫
Ì∂«‹¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’ ‘∂ ‘È «Úº⁄ ’∞ºfi ‘√Âº’÷∂Í ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫:
J Ï≈‘Δ ’øÈ È«‘
J „ØÒ ÁΔ ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ Á∂ È≈Ò „ØÒ (√Ó«√¡≈Úª ÁΔ ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ ¡’√ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È
’øÏ∞’‰Δ ÈÒΔ «Úº⁄ ÂÒ ÍÁ≈Ê Á∂ „∂, «‡¿±Ï «’ Á∂ «Íº¤∂ «Ú⁄’≈ ’øÈ ‹ØÛÂ≈ ◊Ò≈)
J «Ú⁄’≈ ’øÈ Á∂ ¡øÁ «ÂøÈ ¤Ø‡∂ ‘º«‚¡ª
J ‡Ø¡≈ «Ú⁄’≈-’øÈ
J ¡øÁÒ≈ ’øÈ «Úº⁄ ¿∞Áÿ≈‡È

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J ’øÏ’
∞ ‰Δ ÈÒΔ
¡≈Ë∞«È’ Â’ÈΔ’ Á≈ «¬Ò≈‹ ’‰ Ò¬Δ √øÌÚ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ‹ª ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ «ÚÙ≈Ò Ï‘∞ÓÂ
Ù≈«ÓÒ «Úº⁄ √∞Ë≈ Ï≈‘Δ ‹ª «Ú⁄’≈ ’øÈ Á∂ È≈Ò √Ó«√¡≈ÚªÕ «¬ºÊ∂ Âº’ «’ ‹∂’ ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ
È∞’√≈È Á∂ È≈Ò ÒØ’ª ˘ È‘Δ∫ √∞Ë≈ ’ ‘∂ ‘È «⁄«’Â√≈ ‹ª Ù«Ò¡ «⁄«’Â√≈, ¿∞‘ «¬º’ «‘¡«ø◊ ¬∂‚ ÚÒØ∫
Ï‘∞Â Ó∞È≈¯≈ «ÓÒ‰ Ú≈Ò≈ ‘À, «’¿∞∫«’ ¿∞‘ ’Δ ˜±Â ‘À √ÌÂØ∫ ÍÃÚËÈ ‘ÀÕ
A@.E.B √∂Ó√Ø«È∂¿∞Ò √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È (Sensorineural Hearing Loss)
√∂Ó√Ø«È∂¿∞Ò √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È, È∞’√≈È ¡øÁÒ≈ ’øÈ, ËÚ«È’ ÂøÂ«’≈, ‹ª ÁØÈª «Úº⁄ «÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
√≈≈ «⁄«’Â√’ª «¬√ ‘≈ÒÂ ÂøÂ«’≈ ÏØÒ≈Í‰ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ
’Ø’ÒΔ¡ Á∂ Úº‚∂ ¡øÂ «Úº⁄ Ú≈Òª ÁΔ¡ª’Ø«Ù’≈ÚªÏ‘∞Â ¡«ÈÓ∂Ù ËÚÈΔ¡ª Á≈ ‹Ú≈Ï ‘À, ¡Â∂ ¿∞È∑ª «Úº⁄ ¤Ø‡∂ ¡øÂ
(¡Â∂ ’Ø’ÒΔ¡ Á∂ Ï≈’Δ Á∂ Ï‘∞Â Ì «Úº⁄) ¡’∞Ù≈Á≈ ËÚÈΔ¡ª ˘ ‹Ú≈ÏÕ «¬√ Ï≈Ò ’Ø«Ù’≈Úª, ¡Â∂ ÂøÂ«’≈ «’
¿∞È∑ª˘ Ó√ÂÙ’ ˘ ‹ØÛÂ≈ ‘À, ’≈‰ª ÁΔ «¬º’ «’º√Ó ÚÒØ∫ È∞’√≈È Ò¬Δ ¡ÂΔ√øÚ∂ÁÈÙΔÒ ‘ÈÕ
J ÙÏÁ √øÚ∂ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ‹ÁØ∫ È∞’√≈È ¡øÁÒ≈ ’øÈ «Úº⁄ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬º’Ø «‹‘∂
√Ó≈È≈ÊΔ ÙÏÁ ’‰≈ÚÂ ‹ª ¡ªÂ«’ ’øÈ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ‘ÈÕ
J ÂøÂ«’≈ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ È∞’√≈È ËÚ«È’ ÂøÂ«’≈ «Úº⁄ ‘À ·Δ’ ÙÏÁ ‘À,
Ú≈Òª ÁΔ¡ª’Ø«Ù’≈ÚªÁ∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ «’Â∂ ÚΔ ¡≈Í‰Δ Î≈«¬Ï ¡Â∂ Ó√ÂÙ’ «Úº⁄ «Ò∂ √‡∂ÙÈª (Á∂
«Úº⁄ È≈«Ì’ √∞‰È)Õ fiÛÈ∂ Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ Ò¬Δ ¡≈Ó È≈Ó ÂøÂ«’≈ ÏØÒ≈Í‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈ÈÕ
√∂Ó√Ø«È∂¿∞Ò √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È «⁄«’Â√≈ «Úº⁄ √ÌÂØ∫ ⁄∞‰ØÂΔ ÌÍ± √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘ÀÕ «¬º’ «ÚÙ≈Ò
«Ú«ÚËÂ≈ Á∂ √∞‰Ú≈¬Δ «¬√ ÙÃ∂‰Δ Á∂ ¡È∞√≈ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ ‘≈Òª«’ «¬º’ Ï‘≈Ò ’‰ Ò¬Δ √øÌ≈ÚÈ≈ √∞‰Ú≈¬Δ
È∞’√≈È √«ÒÓ ‘È, Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ «¬º’ ¤Ø‡Δ «◊‰ÂΔ «Úº⁄ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ’∞ºfi ÒØ’ª ˘ È≈‡’Δ
¡È∞ÌÚ «¬º’ ÈÂΔ‹∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∞Ë≈Õ ‘≈Òª«’, «¬√ ÷∂Â «Úº⁄ ¡º◊∂ ¡È∞√øË≈È Ò¬Δ «¬º’ Úº‚Δ ˜±Â ‘∞‰∂ ÚΔ
ÓΩ‹±Á ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ’Ø’ÒΔ¡ Òº◊Ìº◊ C@,@@@ √∞‰Ú≈¬Δ ÂøÂ«’≈ ¡øÂ (Ú≈Òª ÁΔ¡ª
’Ø«Ù’≈Úª) ‘ÀÕ
A@.E. C ’∂∫ÁΔ Ï‘≈ÍÈ (Central Hearing Loss)

’∂∫ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È, √Óº«√¡≈ Ó√ÂÙ’ Á∂ ¡øÁ ’∞ºfi «ÏøÁΔ ¿∞μÂ∂, ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ «Úº⁄ «÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’‰≈ «¬º’ Ó∞Ù’Ò ’≈‹ ‘ÀÕ ’∞ºfi ÒØ’ª ˘ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫
√∞«‰¡≈ ‘À, Ò∂«’È Í∂Ù≈ÈΔ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ √º’Á∂ ‘È ‹ª √ºÓfi ’Δ «’‘≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ ’∂∫ÁΔ
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈‰’≈Δ ‹Óª ‘À, «¬‘ ’∞ºfi ‘ºÁ Âº’ ’‰«Ú«◊¡≈È (’øÈ ÁÚ≈¬Δ ¡Â∂ √‹Δ
Á∂ «⁄«’Â√≈ «ÚÙ∂ÙÂ≈) «Úº⁄ «¬º’ ‘º√ Ï‰Δ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ
¿∞‘ «¬º’ ’∂∫ÁΔ √∞‰È ÍÃ√ø√’‰ È∞’√≈È Ï∞Ò≈«¬¡≈ ‘≈ÒÂ ¡’√ ÒØ’ª ˘ Òº◊Á≈ ‘À «’ ’‰ Ò¬Δ √∞≈◊
È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ ‹ÁØ∫ ¿∞È∑ª ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘ÀÕ «¬√ √⁄≈¬Δ Á∂ Ï≈Ú‹±Á ‘À «’ «¬√
√Óº«√¡≈ ¡«Â¡øÂ ‘À ¡≈Ó ¡Â∂ ’¬Δ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ √ÎÒ ÒØ’ª «Úº⁄ ÓΩ‹±Á ‘À, «¬‘ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ «¬º’ ¡«Ë◊Ó

«Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ÈØ‡

¡√Ò «Úº⁄, «¬√ √Óº«√¡≈ ˘ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ Ï≈‘ ÍÃÂΔ√ÍË≈ √∞‰È √ø’∂Âª «ÎÒ‡ ¡√ÓºÊ≈ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ ÒØ’
È≈Ò ’∂∫ÁΔ √∞‰È ÍÃ√ø√’‰ ’«·È≈«¬¡ª ‘À ‘È«’ Ù≈«ÓÒ ‘À:
J √Óº«√¡≈Úª √∞‰Ú≈¬Δ ‹ÁØ∫ ¿∞μÊ∂ ’¬Δ ¿∞μÂ∂ ‹≈ ‘Δ ◊ºÒÏ≈Â ’ ‘∂ ‘È
J ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ ‹ª ∂‚Δ˙ ‹ª ‡∂ÒΔ«Ú‹È Á∂ È≈Ò ÍÛ∑≈¬Δ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊÂ≈
J ÍÛ∑È∂ ‹∂’ «’√∂ «¬º’ ÚÀ«’¿±Ó ’ÒΔÈ ‹ª ¿∞È∑ª Á∂ ’ØÒ ¬∂«¬ ’ø‚ΔÙÈ ¿∞Â∂«‹Â ’Á≈ ‘À √Óº«√¡≈Úª
J ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¿∞È∑ª˘ ’‰ Ò¬Δ ◊ºÒ ’ ‘∂ ÒØ’ª ÚÒØ∫ Í«‘Ò≈ Ú≈’ Ô≈Á ‹∂’ ¿∞‘ «¬º’ «Úº⁄
Ù≈«ÓÒ ’ ‘∂ ‘À √∞‰È «Ë¡≈È ’≈‹ («‹Ú∂∫ ‡ΔÚΔ Ú∂÷ ‘∂ ‘È)
‘≈Òª«’ ¡«‹‘∂ ÒØ’ª ˘ (¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÚ≈ª ¡Â∂ ÁØ√Âª) ¡’√ Òº◊Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ «¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ ‘À È∞’√≈È,
’øÈ Á∂ √Ó≈Ø‘ «Úº⁄ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘À, ¡Â∂ È∂ÓΔ √∞‰Ú≈¬Δ ÍÃΔ«÷¡≈ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘Ø ‘∂ ‘ÈÕ √ÚÀÌ≈Ú’ ±Í
ÚÒØ∫, «¬√ ÙÂ Á∂ È≈Ò ÒØ’ª ˘ ÚΔ ‘Ø ’≈‰ª ÚÒØ∫ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ «Ú’≈√, ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ «¬‘ ’
√º’Á∂ ‘È ‘Ø ÚΔ «‹¡≈Á≈ Ò¬Δ ¿∞È∑ª˘ ‘ Ø‹ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª «Úº⁄ ’≈‹ ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
’∂∫ÁΔ √∞‰È ÍÃ√ø√’‰ ˘ «√º«÷¡Â ’‰ Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ‘Ø Ò¬Δ ¿∞μÊ∂ ’Ø¬Δ ¡º¤≈ «¬Ò≈‹ ‘À «Ú¡’ÂΔ, ÍÚ≈,
ÁØ√Âª, ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰ ˘ «È¡øÂ«Â ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ «‘≈ ‘ÀÕ «¬√ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À
Ïº⁄Δ¡ª, «‹√Á≈ ◊∂‚ ¬∂Î ÚÒØ∫ ‹≈‰ Ò¬Δ ‹∂’ ¿∞‘ ‹Ø «Úº⁄ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ Ó±’ ‹◊∑≈ Á∂ È≈Ò ÍÃÁ≈È ÁΔ
‹ªÁΔ¡ª ‘À ¿∞È∑ª Á∂ ‘ØÓÚ’Õ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ’∂ ∫ ÁΔ √∞ ‰ Ú≈¬Δ È∞ ’ √≈È Á≈ «ÈÁ≈È ˜±  Δ ÍÃ Δ «÷¡≈ Á≈ ¡≈’ÒÈ ’‰
Ò¬Δ «Â¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ Ó∞Ù’Ò ‹≈‰’≈Δ ˘ √øÌ≈Ò‰
ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ ÍΔ’Ù‰Ø∫ Á∂ √≈∂ ¿∞ÍÒºÏË «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ È‘Δ∫
Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ «¬‘ «¬º’ Ï‘∞Â ÷∞ª‡ ÁΔ ÒØÛ ‘À ¡Â∂ «⁄«’Â√’ ÚÒØ∫
Òº◊Ìº◊ √«‘‹ «◊¡≈È Ô∞’Â ¯À√Ò≈ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ ·Δ’ «ÈÁ≈È ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
A@.E.D ’≈«¡≈ÂÓ’ Ï‘≈ÍÈ (Function Hearing Loss)
’≈«¡≈ÂÓ’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È √Δ’ È∞’√≈È Á∂ Ï‹≈¬∂ «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ‹ª Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈ ‘À,
Ù≈«ÓÒ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ √Â≈Õ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ È≈Ò ¡≈ÁÓΔ¡ª √∞‰È Ò¬Δ ‹ª ‹Ú≈Ï È‘Δ∫ Òº◊
‘∂ ‘Ø; ‘∞‰∂ Âº’, Ú≈√ÂÚ «Úº⁄, ¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂ √∞‰Ú≈¬Δ ‘ÀÕ
«⁄«’Â√’ª Ò¬Δ √ÌÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ⁄∞‰ØÂΔ Á∂ «¬√ ‘≈ÒÂ ·Δ’ Ú◊Δ«’ÃÂ ‘ÀÕ «¬‘ Ó∞Ù’Ò ‘Ø √’Á≈ ‘À «ÚÙ∂Ù
Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ’≈È «ÈË≈Â ’Á∂ ‘È, Ò∂«’È ‹∂’ ·Δ’ Ú◊Δ’‰ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞«⁄Â «⁄«’Â√≈ Ù∞±
’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
Ï‘∞Â Ú≈, «¬º’ ’≈«¡≈ÂÓ’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Ó≈ÈÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ ¡≈ÁÓΔ¡ª Ò¬Δ Ï∂’≈ ¿∞Í⁄≈
ÍÃ≈ÍÂ ÒøÏ∂ √ÓªÕ ÏÁÒ∂ «Úº⁄, «¬√ Í«’ÃΔ¡≈ ˘ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ÂºÂ ÚºË ‘≈ÒÂ ÍÀÁ≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À «‹¡≈Á≈ ¿∞Í⁄≈
Ò¬Δ ‚≈’± ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
A@.E.E «ÓÙÂ Ï‘≈ÍÈ (Mixwd Hearing Loss)
¡’√, «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ÁØ ‹ª ÁØ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ÍÃ’≈ Á≈ ¡È∞ÌÚ ‘À, ¡Â∂ «¬√ «ÓÙÂ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈ÈÕ «¬√ ÙÏÁ Á≈ ‘Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ÁØÈª ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
’ ‘∂ ‘È «¬º’ ‘Δ ’øÈ «Úº⁄ ÓΩ‹±Á √ÈÕ ‘≈Òª«’, ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁºÂ≈ ‘À, «’¿∞∫«’ ¿∞ÍÒºÏË
«⁄«’Â√≈ «¬√ È∞’√≈È Ò¬Δ «¬øÈ≈ «‹¡≈Á≈ ÍÌ≈ÚΔ ‘ÀÕ
A@.F √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÒÙ‰ (Charateristics of Hearing Impairment)

√∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ «Ú¡’ÂΔ ˘ √∞‰È ÁΔ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ ’ÓΔ ¡≈¬Δ ‘ÀÕ √∞‰Ú≈¬Δ Á≈ √Ï√∂ ◊øÌΔ ±Í È∞’√≈È
Ï‘≈ÍÈ ‘ÀÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï‘∞ÓÂ Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈, ‹Ø √∞‰ √º’Á∂ ‘ÈÕ «¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ Ï≈¡Á «Ú’Òª◊Â≈
’∂ÚÒ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ È‘Δ∫ ’Á≈, Ò∂«’È «¬‘ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ √≈Ó≈‹’ ¿∞μÂ∂ «¬º’ √Ê≈¬Δ
ÍÃÌ≈Ú ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√, Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫Õ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò ’¬Δ ÒØ’ª ˘
√≈Ó≈‹’ ‹∞Á≈¬Δ ÚÒØ∫ ◊√Â ¡Â∂ ¡Ú√≈Á «‹Ú∂∫ Ó≈È«√’ ¡Í≥◊Â≈Õ
(i) «ÚÒø«ÏÂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√: «¬º’ Ïº⁄≈ ‹Ø √∞‰ √º’Á∂ ‘È ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÚÒØ∫ Ì≈Ù≈ «√º÷Á≈
‘À ‹Ø ¡≈Í‰Δ Ó±Ò Ì≈Ù≈ ÏØÒÁΔ ‘ÀÕ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª, Á±º‹∂ ‘ºÊ ¿∞μÂ∂, ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ‘À Ó≈Â≈
«ÍÂ≈, ‹Ø √∞«‰¡≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ø √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈ ÍÂ≈ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò, Ïº«⁄¡ª
Á∂ ÒØ’ ‘È, ‹Ø ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬‘ ⁄ø◊Δ Â∑ª È‘Δ∫ ‹≈‰Á∂ ÚÒØ∫ √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈ «√º÷‰ Ò¬Δ Ó‹Ï± ’
‘∂ ‘ÈÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, «¬‘ Òº◊ √’Á≈ ‘À ’∞ºfi √Óª ÚÒØ∫ Í«‘Òª √∞‰Ú≈¬Δ ÿ≈‡∂ ÁΔ ÷Ø‹ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
«¬√Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «’ Ïº⁄∂ ÁΔ Ì≈Ù≈ ¡«Ë◊‘‰ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ Ï≈¡Á «Úº⁄ Ù∞± ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ ‘À≈ÈΔ ÁΔ ◊ºÒ
È‘Δ∫ √∞‰È Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ Á∂ ¡’√ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ Á∂Δ ‘À Í∂∫«√ÒÚ∂«È¡≈ ≈‹ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ,
’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ÙÏÁ≈ÚÒΔ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ‘ΩÒΔ-
‘ΩÒΔ «Ú’«√Â ’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ªÈ∂ «¬‘ ÚΔ «Ú¡≈’‰ «√º÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘ÀÕ «¬‘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂
Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‘∞‰ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò ÒÀ∫Á≈ ‘À ˘ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «Ò÷‰ Á∂ Ò¬Δ, Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫
‹≈‰È∂ Á∂ Ò¬ΔÕ
(ii) √≈Ó≈‹’ ‹∞Á≈¬Δ: ‚≈. ‹Δ.’∂.‘∂ºÏ≈ Á∂ ¡È∞√≈, √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘Ø √’Á≈ ‘À
√≈Ó≈‹’ ‹∞Á≈¬ΔÕ «¬‘ ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª Á∂ Á∂Δ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√ Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ªÈ∂ «¬‘
ÚΔ √∞‰È √≈Ó≈‹’ ¿∞μÂ∂ ¿∞·≈ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’, «¬º’ Ïº⁄≈ ‹Ø ¿∞‘ ÁΔ Â∑ª Òº◊Á≈ ‘À
Á≈ «‘º√≈ ‘À «¬º’ Ï‘≈ ‹ª √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ √ø√«’ÃÂΔ ˘ ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ √≈Ó≈‹’ ±Í ÚÒØ∫ Úº÷
Ó«‘√±√ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ Á±‹Δ ÚºÒ, «¬‘ ‘À «¬º’ Ïº⁄≈ ‹Ø ¡≈Í‰∂ √ø⁄≈ ÁΔ Òº◊Ìº◊ «ÚÙ∂Ù „ø◊ Á∂ ±Í
«Úº⁄ √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘À Ò¬Δ √øÌÚ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡Â∂ ‘Ø ÒØ’ ‘È, ‹Ø Ï‘∞Â
‹≈‰’≈ Á≈ ÚÂØ «Úº⁄ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ÚÒØ∫ ’º‡ Òº◊ «‘≈ ‘À √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈Õ
(iii) ¡Ú√≈Á: ¡Ó∂«’È ¬∂√Ø«√¬∂ÙÈ Ì≈Ù‰ Ì≈Ù≈-√∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡È∞√≈, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ‹±Δ ‘À «’
«¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ √Ó«√¡≈Úª Á≈ «Ú’≈√ ‘ØÚ∂◊≈ ÓÂÒºÏ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘À, Ò∂«’È ‹ÁØ∫ «¬‘
‹ºÁΔÍ∞‰∂ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª Á∂ È≈Ò √øÔ∞’Â ‘À, «¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ÿ≈‡∂ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ˘
«Ú’≈√ Ò¬Δ «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ‹Ø÷Ó ‘À, ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡Ú√≈ÁÕ ¡Ó∂«’È ¬∂√Ø«√¬∂ÙÈ
ÓÈÙ«⁄«’Â√Δ¬∂ Í∞≈‰Δ ÏΔÓ≈Δ¡ª Á∂ È≈Ò «’‘≈ «◊¡≈ ‘À «’ ÒØ’ª ˘ «¬º’ BE ÚÒØ∫ CC ¯Δ√ÁΔ
«⁄«’Â√’Δ¬∂ ÏÈ‰ Á∂ ‹Ø÷Ó ¿∞Á≈√Õ ÿº‡ ¡≈ÂÓ√øÓ≈È ÚΔ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ¡≈Ó ‘À
¡È∞√≈, ¡Ó∂«’È ¬∂√Ø«√¬∂ÙÈ Ì≈Ù‰ Ì≈Ù≈ √∞‰Ú≈¬ΔÕ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «’ÙØØ∫ Ò¬Δ È‘Δ∫ ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁΔ

¡≈Í‰∂ √≈ÊΔ¡ª ÚÒØ∫ Úº÷ ‘Ø √’Á≈ ‘À, «‹√Á∂ ’≈È ¿∞‘ ¡’√ «¬º’ Á≈ «¬º’ ÈÂΔ‹∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÿº‡ ÈØ‡
¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È Á≈ «Ú’≈√ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈ÈÕ
ÈØ‡√ Ï‘∂ «√º«÷¡≈ Á∂ ¡È∞√≈, √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Ú¡√’ª Á∂ È≈Ò ÷∂‚‰ Ò¬Δ
‹ªÁ∂ ‘È ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄Õ «¬‘ ¿∞È∑ª˘ ¡≈Í‰∂ √≈ÊΔ¡ª ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ¡≈«¬√ØÒ∂‡√Õ

(i) ........................ «’√∂ ÚΔ ÙÂ ‘À «’ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¡≈Ú≈‹ Á∂ √ø⁄‰ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í ÁΔ
Ú‹∑≈ È≈Ò ‘À Ï≈‘Δ ¡Â∂ ¡øÁÒ≈ ’øÈ Á∂ «Úº⁄ ’øÈÕ
(ii) ...................... ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈ Á∂ Ï‹≈¬∂ √Δ’ È∞’√≈È Ù≈«ÓÒ ‘À √Â≈
√∞‰Ú≈¬ΔÕ
(iii) √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡’√ Á∂Δ ‘À ..........................Õ
(iv) √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ √Ï√∂ ◊øÌΔ ±Í ‘À ..............................Õ
(v) ........................... √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ¡≈Ó ‘ÀÕ
A@.G √≈ªÙ (Summary)

J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È √«‘Â Ï‘≈ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂ «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ ÙÏÁ ‘À ‹Ø ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ √øÁ«ÌÂ
’Á≈ ‘À «’√∂ ÚΔ ÍÃ’≈ ‹ª √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ «‚◊Δ Á∂ È≈ÒÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ «ÈÓÈ ÍÃ’≈ ‘È:
(’) ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È : (i) ¡≈Ú≈‹ Á∂ √ø⁄‰ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í ÁΔ Ú‹∑≈
È≈Ò ‘À Ï≈‘Δ ¡Â∂ ¡øÁÒ≈ ’øÈ Á∂ «Úº⁄ ’øÈ

Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫Õ
(÷) √∂∫√ ÂøÂ«’≈ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È : (ii) È∞’√≈È ¡øÁÒ≈ ’øÈ, ËÚ«È’ ÂøÂ«’≈ ‹ª
ÁØÈª «Úº⁄ «÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ

(◊) ’∂∫ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È : (iii) √Óº«√¡≈ ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ «Úº⁄ «÷¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
(ÿ) ’≈«¡≈ÂÓ’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È : (iv) ÓÈØ « Ú«◊¡≈È’ ‹ª Ì≈ÚÈ≈ √Óº « √¡≈
Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
(Ÿ) «ÓÙÂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È : (v) È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ÁØ ‹ª ÁØ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈
ÍÃ’≈ Á∂ ’ ‘Δ ‘ÀÕ

J «ÚÒø«ÏÂ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√, √≈Ó≈‹’ ‹∞Á≈¬Δ, ¡Ú√≈Á ’∞ºfi ¡≈Ó Òº¤‰ ‘È «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘
√∞‰Ú≈¬Δ ’ΔÂΔÕ
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ‘À «’ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ÏØÒ‰ Á∂ ÂΔ’∂ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J Ì≈Ù‰ Á∂ «ÈÓÈ ÍÃ’≈ ‘È:

(i) ¡’ÛÈ∂Ú≈Ò≈ : «Ú’≈ «‹ºÊ∂ ◊Ò≈ ‹ª ¡Ú≈‹ Ï≈’√ ÁΔ¡ª Óª√Í∂ÙΔ¡ªÕ
(ii) Ú≈⁄≈ÿ≈Â: Ó√ÂÙ’ «Úº⁄ √ø⁄≈ ’∂∫Á Á∂ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) ÏÛÏÛ≈: È∞’√≈È «‹√ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ «¬º’ ÙÏÁ ÁΔ Í«‘ÒΔ ¤Ó≈‘Δ ˘ Á∞‘≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
J ÍÚ≈‘ ‹ª ÏÛÏÛ≈ (Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À) Á∂ ±Í «Úº⁄ Ì≈Ù‰ Á∂ Ò¬∂ «Úº⁄ ∞’≈Ú‡;
J Ó∞√ΔÏÂ ◊·È Òº◊Á≈ ‘À (‹ØÛÏøÁΔ ‹ª ËÚÈΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À);
J «Í⁄, Ó≈Â≈, ‹ª ¡Ú≈‹ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ Á∂ È≈Ò ’«·È≈«¬¡ª;
J ’«‘ ‘Δ ‘À Ú∂÷ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ÓÂÒºÏ «‹Ú∂∫ ’∞ºfi Ì≈Ù‰ Òº◊Á≈ ‘À, Á≈ ÚÂØ ’ Ó∞√ΔÏÂ √’ΔÕ
J ÙÏÁ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÓÂÒºÏ Á∂ ¡‰-¿∞«⁄Â ÍÃÔØ◊;
J «Ú⁄≈ª ˘ «Ú¡’Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊÂ≈;
A@.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ : ’∞ºfi Á≈ √ø⁄≈ÒÈ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘ÀÕ
J ‹∞Á≈¬Δ : «¬’ºÒ∂ ‹ª «¬’ºÒ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ÁΔ ≈‹Õ
J «Ú’≈ : «¬º’ Ø◊ ‘À «’ ’≈‹ ·Δ’ „ø◊ ÚÒØ∫ ÏøÁ ’‰ Ò¬Δ √Δ Á∂ «¬º’ Ì≈◊
Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ
J «È«‘Â≈Ê : «¬º’ ’≈ºÚ≈¬Δ ‹ª «¬º’ ¯À√Ò≈ Á≈ «¬º’ √øÌ≈«Ú’ ÈÂΔ‹≈Õ
J «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª : «ÚÙ∂Ù √‘±ÒÂª ‹ª ◊∞‰ÚºÂ≈ ‘À «’ «’√∂ ˘ ‹ª ’∞ºfi ‘ÀÕ
A@.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¡Â∂ Ì≈Ù‰ ˘ Í«Ì≈«ÙÂ ’ØÕ
B. √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ ’Δ ‘È?
C. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Ò÷Δ¬∂Õ
D. ÈØ‡ «Ò÷Δ¬∂-
(¿) ¡’ÛÈ∂Ú≈Ò≈ Á∞:√ÚÂ≈
(¡) Ú≈⁄≈ÿ≈Â
(¬) ‹ØÛÏøÁΔ «Ú’≈
E. Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ’∞ºfi «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂Õ

A. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ
(iv) ˆÒÂ (v) √‘Δ
B. (i) ÍÃÚ≈‘’Δ¬∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È (ii) ’≈«¡≈ÂÓ’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
(iii) Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ (iv) Ï‘≈ÍÈ
(v) ÿº‡ ¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È

ÈØ‡
A@.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂¬Δ√: √’Ω‡ ¡ÀÎ. ‹≈‘È√È, √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓÙ∞√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÏΔ.ÍΔ. ¡Ò≈È ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ
C. ¬Δ.¡≈.¡≈¬Δ.√Δ. ’«≥ ◊ ‘≈¿± √ ¡≈È ‘À ∫ ‚Δ’À Í ‚ ¡À ∫ ‚ «◊Î‡‚ «⁄Ò‚È ∂ √ ‡Ø È
Ò≈¬Δ«‡≥◊, ‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ
’À’‡√«‡º’√Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AA: ◊±≥◊∂ ¡Â∂ ÏØÒ∂ ¡Í≥◊Â≈ ÁΔ¡≈ √Óº«√¡≈Úª,

Í«‘⁄≈‰, ’≈È
(Identification, Causes, Problems of Speech
and Hearing Imapired)

AA.A ◊±≥◊≈ ¡Í≥◊Â≈ (Speech Impairment)
AA.B ÏØÒ≈ ¡Í≥◊Â≈ (Hearing Impairment)
AA.C √≈ªÙ (Summary)
AA.D ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AA.E ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AA.F √≥ÁÌ ÍÃÙÈ (Further Readings)
J Í«‘⁄≈‰, ’≈È ¡Â∂ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ˘ √ºÓ«fi¡≈Õ
J Í«‘⁄≈‰, ’≈È ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á≈ Ú‰È ‘ÀÕ
√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ ◊øÌΔ ÓøÁÂ≈ ÚÒØ∫ ¡√ÓÊÂ≈ Ô≈Á ’‰ Ò¬Δ «ÌøÈ ‘Ø
√’ÁΔ¡ª ‘È, ¡‰‘Ø∫Á ‹ª «ÚÙ∂Ù √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’øÓª ÁΔ È∞’√≈È (√ÌÂØ∫ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫, Ì≈Ù≈)Õ «¬√Ò¬Δ,
’≈«¡≈ÂÓ’ √ΔÓ≈Úª ‹Ø ÈÂΔ‹≈ ’ √º’Á∂ ‘È Á∂ ÍÃ’≈ ÚΔ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «ÌøÈ ‘ÀÕ
√∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ √∞‰È «Ú’≈ ÁΔ «‚◊Δ ÍÃ’≈ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À, ‹ÁØ∫ «’ Ï‘≈ÍÈ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «¬º’
’øÈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ◊ºÒÏ≈Â Á∂ Ì≈Ù‰ Ì∂ÁÌ≈Ú ⁄Ó ¡√ÓºÊ≈Õ Ï‘∂ ÒØ’ª, Âª, ¿∞È∑ª ‹Ø √ø⁄≈ Ò¬Δ ¿∞È∑ª ÁΔ
√∞‰Ú≈¬Δ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂Õ È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ «¬º’ «‚◊Δ ÿº‡ Á∂ È≈Ò ÒØ’ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂, «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Ï‘≈ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ÿ≈Ú ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ I@ Âº’ Í‘∞ø⁄‰ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À (E ÚÒØ∫
A@ ◊∞‰≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ˜Ø ÚÒØ∫ «¬º’Ø «‹‘∂ Ì≈Ù‰) √∞«‰¡≈ ‹≈ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ‘Ø ÚΔ ÍÃÚ«ËÂ Ì≈Ù‰ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈
‹≈ √’Á≈ ‘À √ºÓfi «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈Õ
AA.A ◊±≥◊≈ ¡Í≥◊Â≈ (Speech Impairment)

√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ È∞’√≈È Á∂ ÍÃ’≈ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ ◊øÌΔ ÓøÁÂ≈ ÚÒØ∫ ¡√ÓÊÂ≈ Ô≈Á ’‰ Ò¬Δ «ÌøÈ ‘Ø √’ÁΔ¡ª
‘È, ¡‰‘Ø∫Á ‹ª «ÚÙ∂Ù √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’øÓª ÁΔ È∞’√≈È (√ÌÂØ∫ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫, Ì≈Ù‰)Õ «¬√Ò¬Δ, ’≈«¡≈ÂÓ’
√ΔÓ≈Úª ‹Ø ÈÂΔ‹≈ ’ √º’Á∂ ‘È Á∂ ÍÃ’≈ ÚΔ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «ÌøÈ ‘ÀÕ

√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «Ú«ÚË ‘∂ ‘È, Ò∂«’È «√ÓÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, Ë≈È≈, √Óº«√¡≈ ÈØ‡
√∞Òfi≈‰, ¡Â∂ «Ú’Òª◊Õ «√ÓÂΔ √Ó«√¡≈Úª ’«·È≈¬Δ ÿº‡ ÚÒØ∫ ‹≈‰’≈Δ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ «Ó¡≈Á
Á∂ Ìø‚≈‰, ÁΔÿ’≈«Ò’ ¡Â∂ Á±Á≈‹ Á∂ «√ÓÂΔÕ «¬‘ Í¤≈‰È ¡Â∂ Í∞øÈ: ÍÃ≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ÚΔ
Ù≈«ÓÒ ‘À ‹≈‰’≈ΔÕ Ë≈È≈ √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄ ÒÀ‰ Ò¬Δ Ì≈◊ ÒÀ‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡Â∂ √øÚ∂ÁΔ Ì∂ÁÌ≈Ú ’«·È≈¬Δ
‹≈‰’≈ΔÕ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ √Óº«√¡≈ ˘ Í¤≈‰È, ⁄∞‰È ¡Â∂ √Ó≈Ë≈È ˘
Ò≈◊± ’‰, ¡Â∂ ÈÂΔ‹∂ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈Õ ÚÀ⁄≈«’ ’«·È≈«¬¡ª √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂ ‘È ¡È∞’ÃÓ‰
«Úº⁄, Í«‘Òª √≈Ó≈ÈΔ’‰Õ
AA.A.A Í«‘⁄≈‰ (Identification)
Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰: Úº÷≈ Â’ÈΔ’ª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ ‘∂ ‘È Ò∂«’È «¬º’ ¡«‹‘Δ Â’ÈΔ’ ‘À √∞Ì≈¡
√∞≈◊ Á≈ ÍÂ≈ ’‰ Ò¬Δ Ì≈Ù‰ ÁØÙ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
A. È∞’√Á≈ ‹ØÛÏøÁΔ ‹ª ¿∞⁄≈‰ (Á÷Â Ò¬Δ ’Δ) ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ ⁄±’ Î≈‡’ Ò¬Δ ÷≈Ë≈; «Ú«’ÃÂΔÔØ∫
(ÿ±ø‡ Ò¬Δ ‹‘≈‹)Õ
B. È≈Í√øÁ ¡Ú≈‹ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ ¡È∞È≈«√’Â≈ (Èº’ ¡≈Ú≈˜ ÏÀ·‰≈ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ Ï‘∞Â «‹¡≈Á≈ ¡≈Ú≈‹,
’·ØÂ≈ (‹ÒÈ), (√∂’√Δ ¡Ú≈‹)Õ
C. È∞’√Á≈ ¡Ú≈‹ ÚΔ Ï‘∞Â «‹¡≈Á≈ ‹ª ÿº‡, Ï‘∞Â ˜Ø ÚÒØ∫ ‹ª Ï‘∞Â ÍØÒ≈, ÈΔ√ ¡Ú≈‹Õ
D. ÏÛÏÛ≈, ’Òº‡«≥◊Õ
E. ÏØÒ∂ ◊¬∂ ÙÏÁª/Ú≈’ª Á∂ ÓÂÒºÏ ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ
F. ˜Ï≈ÈΔ Ú≈’ √Ú±Í‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ
Ì≈Ù‰ È∞’√Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ «¬‘ ‘Ø ÒØ’ª Á∂ Ì≈Ù‰ ÚÒØ∫ Ì‡’ ‹ªÁ≈ ‘À «’ «¬‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ÎØÈ, √ø⁄≈
Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í, Ô≈ √Ú≈ÓΔ ‘Ø‰ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù≈ √Ó«√¡≈Úª ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ó‘ºÂÚÍ±‰ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈
‘À ‹∂’ ¿∞‘ √ø⁄≈ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í ‹∂’ ¿∞‘ Ú’Â≈ ’≈È ‹ª ‹∂’ ¿∞‘ √ØÂ≈ Ò¬Δ ¡Â∂ √Ó«√¡≈Úª Á∂
’≈ÈÕ
AA.A.B ’≈‰ª (Causes)
(A) ‹À«Ú’ ’≈‰ª: Ì≈Ù‰ ÁØÙØ∫ Á∂ ‹À«Ú’ ’≈‰ª Â≈Ò«Ú¡ «Ú√ø◊ÂΔ¡ª, ÁøÂ ¡«È¡«ÓÂÂ≈Úª, Í’Ù≈ÿ≈Â
¡Â∂ «Ú√ø◊ÂΔ¡ª Á∂ «‡¿±Ó, ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ÁøÂ «⁄«’Â√≈ ¡≈«Á «Ú±Í‰ ‹ÏÛ≈ ¡Â∂ Ï∞Ò∑ ÚΔ
«Úº⁄ ÈÂΔ‹≈Õ «¬º’ Îº’∂ Á∂ È≈Ò ¡Â∂ ÏÛÏØÒ≈ Ïº⁄∂ ÁΔ ’«·È≈«¬¡ª Â≈Ò± ¡Â∂ Îº’≈ ÁΔ ◊øÌΔÂ≈ ˘ «√ºË∂
«˜≥Ó∂Á≈ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(B) ’≈«¡≈ÂÓ’ ’≈È: «¬‘ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ «¬º’Ø «‹‘∂ Ì≈Ù‰ ÂøÂ Á∂ È≈Ò ’¬Δ Ïº⁄Δ¡ª,
Í’≈ÙÈ ¡Â∂/‹ª ¡Ú≈‹ «Úº⁄ ÁØÙÕ ÍÛ∑≈¬Δ ÁΔ «ÍØ‡ ‘À «’ ’∞ºfi Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ «¬º’ Úº‚Δ ¿∞Ó Á∂
È’ÒΔ Ì≈, «¬º’ Ï⁄ÍÈ Á≈ ÁØ√Â ‹ª «¬º’ Ï≈Ò¿∞Ó «¬√ «Ú√ø◊ÂΔ Ò¬Δ «¬º’Ó≈Â ’≈È ‘Ø √’Á≈
‘ÀÕ ¿∞‘ «¬º’ «Úº⁄ ◊ºÒ ’‰≈ √Δ÷ ◊ÒÂ „ø◊ ÚÒØ∫, ‹∂’ ¿∞‘ È∞’√Á≈ ÙÏÁ√ø◊‘ √∞‰Õ
(C) ’≈‰: Ì≈Ù‰ ÁØÙ Á∂ ‘≈Ò Á∂ ¡«Ë¡«¬ÈØ∫ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ Ì≈Ù‰ Á∂ ’¬Δ ÁØÙ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ Ì≈Ù‰
ÁØÙØ∫ Á∂ ’≈È ‹À«Ú’ ‹ª ’≈‹ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È, ¿∞‘ ‘Ø √’Á≈ ‘À Í«¡≈Ú‰ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª
ÁΔ¡ªÍÃÂΔ’«¡≈ÚªÒ¬Δ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ò¬Δ, Ò¬Δ «˜≥Ó∂Á≈ Ø«’¡≈ ‘ÀÕ «¬√
ÍÛ∑≈¬Δ «Úº⁄, Òº’ÛΔ Áº«√¡≈ «’ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ’≈«¡≈ÂÓ’ ÁØÙ «ÈÙ«⁄Â ±Í ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ’≈¯Δ ¡Í√Ó≈¡Ω‹È ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ÚºÒ ¡Úª¤ÈΔ¬∂ Òº¤‰ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂Õ
(D) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈‰: Ì≈Ù‰ ÁØÙ ÚΔ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ó±Ò ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ Ì≈Ù‰ ¡ø◊ª
ÁΔ ÍÃÌ≈Ú’≈«Â≈ ¿∞μÂ∂ ‘Δ È‘Δ∫ √◊Ø∫ Á∂ «È‹Δ Í«Í’ÚÂ≈ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ È‘Δ∫ ’Á≈ Ïº⁄∂, ¡≈Í‰∂
¡≈Í‰∂ ¡≈Í Ò¬Δ ÁÃÙ«‡’Ø‰, Á±√Δ¡ª Á∂ È≈Ò ¡≈Í‰∂ √ÏøËª ˘ ¡Â∂ «‚◊Δ Ò¬Δ ‹Ø ÿ ÍÃ∂«Â ¡Â∂
ÍÃØÂ√≈«‘Â Ì≈Ù‰Õ ’∞ºfi ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫ ÁΔ ≈¬∂ ‘À «’ «¬√ ÁØÙØ∫ «Ú¡≈’∞Ò Òº◊ «‘≈ ‘À ‹ª Ì≈ÚÈ≈Úª
Á∂ ÈÂΔ‹∂, È∞’√Á≈ Ì≈Ù≈ ÁΔ¡ª ¡≈ÁÂª √≈Ó≈‹’ ÚÒØ∫ ÍÀÁ≈ ‘Ø‰ Ú≈ÒΔ ÁÏ≈¡Õ
(E) √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È∞’√: Ì≈Ù‰ √Ú≈◊Â Á≈ «Ú’≈√ «¬º’Ø «‹‘∂ √∞‰È ÍÃ‰≈ÒΔ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ÁΔ
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, √∞‰È «¬ÈÍ∞‡ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ «Î Ì≈Ù‰ √Ú≈◊Â ’ΩÙÒ ’∞ºfi
«Ú⁄Ò‰ ‘À ‹ª «Ú’≈√ «Úº⁄ Á∂ΔÕ «¬√ ÁØÙÍ±‰ ≈¬∂ ÍÃ‰≈ÒΔ Á∂ ’≈È, «¬√ √≈Ò Ó¬Δ «Úº⁄ Ì≈Ù‰
¿∞ÂÍ≈ÁÈ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á∂ ‘ÈÕ «ÍØ‡ Á≈ ’«‘‰≈ ‘À «’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ «‚◊Δ ¿∞μÂ∂ «√ºË≈
¡√ ÍÀ∫Á≈ ‘À Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Á≈ ¿∞ÂÍ≈ÁÈÕ
(F) √≈Ó≈‹’ ÍÃÌ≈Ú: Ì≈Ù≈ √ø⁄≈ Á≈ «¬º’ √≈ËÈ ‘ÀÕ «¬‘ ÚΔ √≈Ó≈‹’ √øÁÌ «Úº⁄ «Ú’«√Â ’Á≈ ‘ÀÕ
«¬º’ Ó≈‘ΩÒ «Úº⁄, Ïº⁄Δ¡ª ¿∞Â∂‹È≈ ÁΔ ’ÓΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÓΩ’≈ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ ÈÚ∂∫ ÙÏÁ «√º÷Δ¬∂Õ Ïº⁄Δ¡ª,
¿∞Â∂‹’ ÿª, √’±Òª ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ¿∞ÍÒÏËΔ Ò¬Δ «È‰≈«¬’ Ì±«Ó’≈ «ÈÌªÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞μ⁄ Í∂Ù∂Ú √Ó±‘ª
ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ‹ÒÁΔ Ì≈Ù‰ «Ú’≈√ «Ú÷≈Õ
(G) √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ: Ïº⁄∂, ‹Ø Ó√ÂÙ’ Í’Ù≈ÿ≈Â Á∂ «Ù’≈ ‘È ¡’√ ¿∞Â∂‹È≈ ÁΔ ’ÓΔ ‘À ◊ºÒ ’‰
Ò¬Δ ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ Ï∂‘ºÁ ÍÃ∂«Â Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√≈, √Í≈√«‡’, ¡Â∂ ◊ÂΔ«ÚÌÓΔ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ÁΔ
˜±Â ‘À, ¡’√ Ì≈Ù‰ ÁØÙØ∫ ÁΔ «¬º’ ⁄ø◊Δ «◊‰ÂΔ ‘À, ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò √Ω÷ ÚÒØ∫ Áº√ √º’Á∂ ‘È «’ «¬º’
¡øË«Ú¡Ú√Ê≈ÂÓ’ Ïº⁄∂ «Ú⁄Ò‰ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ˘ «Ú÷≈¿∞‰ Á∂ Â≈Ò «Úº⁄ «Ú÷≈ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ «Í⁄ ¡Â∂
√ø’Ó‰ «Úº⁄ Ò◊≈Â≈ ÂÏÁΔÒΔÕ
ÈØ‡√ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂, Ì≈Ù‰ ÁØÙ Ï≈Ò¿∞Ó √∞Ì≈¡ ÁΔ È’Ò ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â ‘ÈÕ
AA.A.C Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problem of Speech Imapired Children)

Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ ’¬Δ √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ Ó‘ºÂÚÍ±‰
√Ó«√¡≈Úª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi ‘È ‘∂·ª ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈ «‘≈ ‘À:
(A) «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ò¬Δ, ’∞√Ó≈¡Ω‹È Ï‘∞Â ¡≈Ó ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄
¡È∞ÌÚ √ºÂ≈Ú≈ÁΔ ¡ª’Û∂Õ
(B) Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬øÈΔ Á± ÍÛ∑È∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ √øÏøË ‘À ¡Ú ‘ÈÕ ¿∞‘
√’±Ò «Úº⁄ ‘ÈÕ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂ √∞Ì≈¡ Á∂ √Ó≈È È‘Δ∫ Ó≈‰’Õ
(C) ’Á∂ ’Á∂ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ È∞’√Á≈ Ì≈Ù‰ Á∂ Ó‹∂Á≈ Ï‰≈¿∞‰ Á∂ ÎÒ√±Í ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ‘À
¡Â∂ Ïº⁄∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ √≈Ó≈‹’ ‘≈ÒÂ ÚÒØ∫ ’º„ ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ «’ ’’∂, √Ó≈‹Δ’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À ÚΔ
¡≈‚∂ ¡≈¿∞∫ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ √ÏøËÂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó±‘ª «Úº⁄ È∂Â≈ È‘Δ∫ ÏøÈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(D) «Ú√ø◊ÂΔ ÁΔ ◊øÌΔÂ≈ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘À, Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ‹ª ÿº‡ Úº÷ ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈

√’Á≈ ‘À Ó≈È«√’ «Ú’≈√ Á≈ «¬º’Ó≈Â √≈ËÈ ‘ÀÕ ÈØ‡

(E) Ï‘∞Â Ú≈, Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈Í‰∂ ÁØÙ Á∂ ÍÃÂΔ ‹≈◊±’ ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ √øÚ≈Á √Ê≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄
’«·È≈¬Δ «ÓÒ Á±√Δ¡ª Á∂ È≈ÒÕ «¬√Ò¬Δ ¿∞‘ ÷∂Ò ¡Â∂ √Ó±‘ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ √◊Ó ±Í
ÚÒØ∫ Ì≈◊ È‘Δ∫ ÒÀ √º’Á∂Õ
(F) «¬º’ ◊ΔÏ ¡’√ √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú «Úº⁄ ◊ΔÏ ‘ÀÕ ¿∞⁄≈‰ ’«·È≈«¬¡ª ‘√Âº’÷∂Í ’øÓ Ó≈ÈÂ≈ ¡Â∂
ÚÂÈΔ Á∂ È≈ÒÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? «¬‘ √º⁄ ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √ÍºÙ‡ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ’øÈ Á≈ ÚÂØ
’‰≈ √Δ÷ªÕ
(i) ...................... Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¡Ú ‘ÈÕ
(ii) «¬º’ ◊ΔÏ....................Õ ¡’√ √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú «Úº⁄ ◊ΔÏ ‘ÀÕ
(iii) Ì≈Ù‰ ÁØÙ Á∂ ‘≈Ò Á∂ ¡«Ë¡«¬ÈØ∫ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ Ì≈Ù‰ Á∂ ’¬Δ ÁØÙ ‘È....................Õ
(iv) Ì≈Ù‰ √Ú≈◊Â Á≈ «Ú’≈√ «¬º’Ø «‹‘∂ ÒØÛ ‘À......................Õ
(v) ’¬Δ Ì≈Ù‰ ÁØÙ ‘È.................... Õ
(vi) ¿∞μÂ∂ ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ................ √Ó±‘ ‹ÒÁΔ Ì≈Ù‰ «Ú’≈√Õ
AA.B ÏØÒ≈ ¡Í≥◊Â≈ (Hearing Impairment)

AA.B.A Í«‘⁄≈‰ (Idetification)
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰: ‘≈Ò ‘Δ «Úº⁄, Â’ÈΔ’Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ Âº’Δ Á∂ ’≈È, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ
Í«‘⁄≈‰ ¡≈√≈È ‘Ø «◊¡≈ ‘ÀÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ’∞ºfi Ó‘ºÂÚÍ±‰ Â’ÈΔ’ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ Á∂ Ò¬Δ:
(A) «Ú’≈√ √’∂Ò: «Ú’≈√ ÁΔ ‘≈ÒÂ ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ «Ú◊«Û¡≈
Ïº⁄Δ¡ªÕ «¬‘ «◊¡≈È∂∫Á«¡ Á∂ √øÏøË Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ÁΔ ÚÂÓ≈È ‘≈ÒÂ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ ¡È∞’±Ò ‘À «Ú’≈√Õ
Ïº⁄≈ «Ú’≈√ ÒΔÏ≈ «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ Ï‘∞Â Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ «¬√ ÍÀÓ≈È∂ ¿∞μÂ∂ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ ÓøÁ «Ú’≈√ Á∂ Ó≈ÓÒ∂
«Úº⁄ √∞Ë≈≈ÂÓ’ ’≈ºÚ≈¬Δ Á∂ «ÈÁ≈È Ò¬Δ «¬º’ ¡≈Ë≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
(B) ÍΔ’Ù‰∫: «¬º’ ‘Ø Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÃΔ÷¡≈ Ó√ÂÙ’ √ÏøËΔ ’øÓª Á≈ ¡≈’ÒÈ ‘ÀÕ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ¡Â∂ Ó√ÂÙ’
È∞’√≈È Á∂ Ó≈«Ò’, √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «¬º’ ⁄ø◊Δ «◊‰ÂΔ «¬Ò≈Ú≈ ÓØ‡ ’ÓΔ ‘ÀÕ «¬º’ Ó≈‘ «Úº⁄
’∞ºfi √ø’∂Â «ÓÒ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ªÕ
(C) Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «⁄«’Â√≈ ÍΔ÷¡≈: «¬√ Â’ÈΔ’ Á∂ Á∞¡≈∂ «¬º’ «⁄«’Â√’ «¬º’Ø «‹‘∂ «⁄«’Â√≈ ÒÀ∫Á≈ ‘À ¿∞‘
«¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ «¬Â‘≈√ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Úº÷≈ ¡ø◊ª Á∂ ’≈‹ ¡Â∂ ‹ª⁄ ¡≈«‚ÙÈÕ √∞‰È ¡Â∂ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈ Á∂
«Úº⁄ Á∂ «ÙÂ∂ ÁΔ ÚΔ Óø◊ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
(D) Ïº⁄∂ ÁΔ ’∂√ √‡‚Δ: Ó≈ÓÒ∂ «¬Â‘≈√ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ÓÈØ«⁄«’Â√’ ÚÒØ∫ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÓÈØ«⁄«’Â√’
Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ «√ºË∂ ‹ª Ïº⁄∂ Á∂ «¬º’ ’ΔÏΔ «ÙÂ∂Á≈ ÚÒØ∫ ‚∂‡≈ «¬’º·∂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «’ «¬’º·≈ ’‰ ‚∂‡≈,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ◊ºÒª ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:

(A) Ïº⁄∂ Á∂, Ô≈ÈΔ, È≈Ó ¡Â∂ ÍÂ≈ ¡≈«Á
(B) ÚÂÓ≈È √Óº«√¡≈ (Òº¤‰ ¡≈«Á) Á∂ «Ï¡≈ÈÕ
(C) «√‘Â «¬Â‘≈√ (Ø◊, ◊øÌΔ Ø◊, √«‹’Ò ¡≈Í∂ÙÈ ¡≈«Á)Õ
(D) «Ú’≈√ Á≈ «¬Â‘≈√ ¡Â∂
(E) ÍÚ≈ Á∂ «¬Â‘≈√Õ
(E) Ï≈Ò √∞Ì≈¡ Á≈ «ÚÚ√«ÊÂ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò: «¬‘ „ø◊ ¡«Â¡øÂ ¡È∞’±Ò ¡Â∂ ¡«Â¡øÂ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈
Á≈ ¡≈’ÒÈ ’‰ Ò¬Δ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ √∞Ì≈¡ ÁΔ Ó∞º÷ ÈÓ±Á≈ ¡ø’ ÚÒØ∫ «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø ‹≈ ‘∂
‘È «¬√ ÍÃ’≈ ‘È:
(A) Ò◊≈Â≈ ’øÈ ¡ª‚∂ Á∂ ÍÃÂº÷ ’ ‘∂ ‘È;
(B) ¿∞‘ Ú≈Δ «¬º’ ÂÎ «√ «Ï‘Â √∞‰;
(C) «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÈÁ∂ÙØ∫ Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘∂ ‘È;
(D) ‹Ó≈Â «Úº⁄, ‘Ó∂Ù≈ Ò¬Δ ‘Á≈«¬Â ÍÃÙÈ ¡≈«Á ÁØ‘≈È∂ Á≈ ¡È∞ØË
‡≈√’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á∂ ÂΔ’∂ ’Δ ‘È?
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ Ó∞º÷ Òº¤‰

«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃÙÈ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:
A. ’Δ Ïº⁄∂ «√º«÷¡≈ ÁΔ Í∞È≈ÚÃºÂΔ Ò¬Δ Í±¤ ‘∂ ‘Ø?
B. Ïº⁄∂ È∞Ó≈«¬Ù Ï∂⁄ÀÈΔ ¡Â∂ ¡≈È≈’≈ÈΔ ’Á≈ ‘À?
C. ’Δ Ïº⁄∂ Á∂ ’øÈ Á∂ «¬º’ ÈÓ±Á≈ «Ú’≈ ‘À?
D. ’Δ Ïº⁄∂ Á∂ ’øÈ ÚÒØ∫ «¬º’ ¤∞º‡Δ ‘À?
E. ’Δ Ïº⁄∂ Á∂ ’øÈ «Úº⁄ ÁÁ ÁΔ ¡’√ «Ù’≈«¬Â ’Á∂ ‘È?
F. ’Δ Ïº⁄≈ ¿∞√Á∂ «√ ¡’√ Ú≈Δ ’ÃÓ «Úº⁄ «Ï‘Â √∞‰?
G. Ïº⁄∂ ¡≈Í‰∂ ‘Á≈«¬Â Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À?
H. ’Δ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√Á∂ ’øÈ ¡’√ ÷Ø∫⁄?
I. ’Δ Ïº⁄≈ Ú’Â∂ Á∂ «⁄‘∂ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’Á∂ ‘Ø¬∂ ’‰ Ò¬Δ Ì≈Ù‰ √ºÓfi «Ò√«‡ø◊?
«√«÷¡’ ‹∂’ ⁄≈ ‹ª Íø‹ √Ú≈Òª Á∂ ‹Ú≈Ï Á∂ ±Í «Úº⁄ «⁄‘«ÈÂ ’ ‘∂ ‘È ‘ª «Úº⁄ √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈
Ùº’ ’ √º’Á∂ ‘È Ïº⁄∂Õ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ ’‰ Ò¬Δ ¬Δ¬∂È‡Δ Ó≈‘ ˘ Ì∂«‹¡≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹ª⁄ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ ‹∂’ ¡≈’ÒÈ «ÍØ‡ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ‘Ò’∂ ‹ª ¿∞Á≈Ú≈ÁΔ «‚◊Δ «¬ø«◊Â
È∞’√≈È Ïº⁄∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±Ò «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ’«·È≈¬Δ Á∂ «ÏÈª ¬∂’Δ’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ¡≈’ÒÈ
«ÍØ‡ ◊øÌΔ ‹ª ◊«‘≈ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È «¬ø«◊Â ’Á≈ ‘À Ï‘∂ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÙ∂Ù √’±Ò «Úº⁄ º«÷¡≈
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

«¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ «’Ú∂∫ ‘ØÚ∂◊≈? √≈¯ ‘À, ¿∞μÊ∂ ’∞ºfi √∞Ì≈¡ ’ ‘∂ ‘È √ø’∂Â’Ø∫ ¡Â∂ √«‘Â ÈØ‡
’∞ºfi Âº’ÛΔ √Óº◊ΔÕ Ò∂«’È «¬√ÂØ∫ Í«‘Òª «’ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ ’‰ Ò¬Δ Ì∂«‹¡≈ ‘À ’«Ò«È’, ’∞ºfi Òº¤‰ «Ú÷≈¬Δ Á∂ ‘∂
‘ÈÕ «¬‘ √∞Ì≈¡ √∞≈◊ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ˘ «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Á≈ ‘À «ÈÓÈ «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‹ª «‹¡≈Á≈Õ
A. Ò◊≈Â≈ ’øÈ «Úº⁄ ÁÁÕ
B. ’øÈ ÚÒØ∫ ÁÚ «ÈÚ‘ÈÕ
C. √ΔÂ ¡Â∂ ¿∞μ⁄Δ ¿∞‚≈È ÌÈ≈ ◊Ò∂ ¡’√ ‘Ø‰ Ú≈ÒΔÕ
D. √øÂ∞ÒÈ ÁΔ ’ÓΔÕ
E. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «ÁÙ≈Úª «Úº⁄ ¡√ø◊ÂΔÕ
F. ‘Ó∂Ù≈ Í±¤ ’Δ-’Δ
G. ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò Ï∞Ò∑ ¡øÁØÒÈÕ
H. Ì≈Ù‰ ÁØÙÕ
I. √ΔÓÂ ÙÏÁ≈ÚÒΔÕ
A@. «Ë¡≈È Ì∞◊Â≈È∂ «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
AA.B.B ’≈‰ (Causes)
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ √≈∂ ’≈‰ª ⁄≈ Á∂ Â«‘Â Ú◊Δ’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À: (’) ÚøÙ≈È∞◊Â ¡Â∂ ◊À
ÚøÙ≈È∞◊Â (÷) ‹øÓ‹≈Â ¡Â∂ ¡«Ë◊‘‰ (◊) ÍÃ√Ú Í±Ú, ÍÃ√Ú’≈ÒΔÈ ¡Â∂ ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á, ¡Â∂ (ÿ) √Δ’
¡Â∂ Ó≈È«√’Õ ’Á∂ ’Á∂ √∞‰È «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ Á∞¡≈≈ Í±Ú «ÈË≈Â ‘À «Ú¡’ÂΔ ÁΔ √ø⁄È≈Õ
«¬‘ ‹ÈÓ Á∂ √Ó∂∫ ÓΩ‹±Á ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ª ‹ΔÚÈ «Úº⁄ Ï≈¡Á «Úº⁄ «Ú’«√Â ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√ ÁØÙØ∫ ·Ø’, Ø◊ ‹ª
Á∞ÿ‡È≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‘≈√Ò ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¡Í’Ù¬Δ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ «¬º’ ÚøÙ≈È∞◊Â ÍÃ’≈ ‘ÀÕ «Î ¿∞μÊ∂
¡Í’Ù¬Δ ÂøÂ«’≈ ÏØÒ≈Í‰ Á∂ «¬º’ ÚøÙ≈È∞◊Â ÍÃ’≈ ‘À ‹Ø ‹ÈÓ Á∂ √Ó∂∫ ÓΩ‹±Á ‘À ‹ª ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ΔÚÈ «Úº⁄
Ï≈¡Á «Úº⁄ «Ú’«√Â ’‰≈Õ «¬√Ò¬Δ Ó≈Â≈Úª ˘ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È «¬√ ÁÚ≈Úª ˘ ÒÀ‰ Ò¬Δ ÍÃÂΔÏø«ËÂ ’
‘∂ ‘ÈÕ Ó≈ÂÃ’ ’∞ÍØÙ‰ ¡Â∂ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È Ø◊Δ «‘‰ ÁΔ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ’∞ºfi Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈È ÚΔ ‘ÈÕ
Ó√ÂÙ’ Â≈Í, Ó√ÂÙ’ ‹ª √∞‰È ÍÃ‰≈ÒΔ ¡Â∂ Ï∂È «‡¿±Ó Á≈ ¡‰-¿∞«⁄Â «Ú’≈√ ¡Â∂ ’∞ºfi È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ
Á∂ √È≈«¬«Ú’ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ ÍÃ√Ú’≈ÒΔÈ ’≈È √≈≈ ÍÃ√Ú Á∂ √Ó∂∫ Á∂ Ï≈¡Á ¡È≈’«√Â≈ √Ó«√¡≈Úª
ÚÒØ∫, ÍÃ√Ú «Úº⁄ √øÁøÙ, Ú≈‹≈ Úø‚ Á∂ ÚÂØ, √Óª ÚÒØ∫ Í«‘Òª ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á ÍΔÒ¡≈ ¡Â∂ Úø‚ «Úº⁄ √øÚ∂ÁÈ≈‘≈Δ
¬∂‹∂∫‡Ø∫ Á∂ ÚÂØ Á∞¡≈≈ Â∞øÂ, ’≈ÒΔ ÷øÿ, ‡≈«¬Î≈«¬‚ Ï∞÷≈, «¬ø√∂Î∂Ò≈«¬«‡√ ¡Â∂ ’ø·Ó≈Ò≈ Á≈ Ø◊ È∞’√≈È
√∞‰Ú≈¬Δ Á∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÃ√ÚØºÂ ’≈È ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ √Ì Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ’≈’ª, Á∞ÿ‡È≈Úª, ◊øÌΔ ‹ÒÁ≈ ‘À,
˜«‘ΔÒ≈ ÁÚ≈Úª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ú√≈Á ¡Â∂ Á∞º÷ ÚΔ √∞‰Ú≈¬Δ ‘Ø ÁØÙÕ ¡øÁÒ≈ ’øÈ «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ ‹Ø Ù≈«¬Á
‘Δ ’Á∂ ‘∞øÁ≈ ‘À ÁΔ È∞’√≈È «Úº⁄¡√≈Ó≈«È«¬Â≈Úª‹ª √∞‰È ÂøÂ«’≈ ÈÂΔ‹≈ √‹Δ ’‰ Ò¬Δ ¿∞μÂÁ≈¬Δ ‘ÀÕ
’Á∂ ’Á∂ Ï‘≈ÍÈ Ø◊ Á≈ Ï‘≈«È¡≈ Á∂ È≈Ò Ì«ÓÂ ‘À «‹√ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ ˘ √∞‰È Ò¬Δ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ
‘Ø‰ Á≈ «Á÷≈Ú≈Õ Ò∂«’È Ø◊ Á≈ Ï‘≈«È¡≈ «ÚÙ∂Ù ÍÃΔ÷¡≈ Á∞¡≈≈ Í≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Õ
A. H.I. Á∂ ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ’≈È: ’∞ºfi ’≈È ‘À ‹Ø ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ‘∞øÁ∂ ‘È
(’) ÚøÙ≈È∞◊Â (÷) ±Ï∂Ò≈ (◊) √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊
(ÿ) ‚◊√ ¡Â∂ (Ÿ) ’∞ÍØÙ‰Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (’) ÚøÙ≈È∞◊Â: √øÚ∂ÁΔ ÂøÂ«’≈ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ AA ÚÒØ∫ F@ ¯Δ√ÁΔ «¬º’ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ ’≈È ‘À (ÍÃÓ∞º÷ ‹ΔÈ
«√ø‚ØÓ) ¡Â∂ «Íº¤∂ ‘º‡‰ Á≈ ‹ΔÈ √ø⁄‰ (ÍÃÚ∂Ù’ «√ø‚ØÓ) ÏØÒ≈Í‰ Á∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ D@% ÁΔ Ë∞ÈÕ
(÷) ±Ï∂Ò≈: Ó≈Â≈ ±Ï∂Ò≈, «¬º’ ‹ÓÈ ÷√≈ Ú≈«¬√ ‘À «’ «¬√ÁΔ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «ÚÈ≈Ù’≈Δ ÍÃÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈
‘À ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ Í«‘Ò∂ «ÂøÈ Ó‘ΔÈΔ¡ª Á∂ ÁΩ≈È «¬º’ ¡‹øÓ∂ Ïº⁄∂ ¿∞μÂ∂ √ÌÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈È ‘À,
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ √≈∂ «◊¡≈Â ’≈È Á∂ BG% Ò¬Δ ÷≈ÂΔ¡ªÕ
(◊) √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊: ’ø·Ó≈Ò≈ Á≈ Ø◊ ÁΔ Â∑ª ‹ÒÁΔ √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊Ø∫ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈ ‘À, Óª Á∂ «¬øÎÒ±¬∂ø‹≈
Ïº⁄≈ ÁΔ √∞‰Ú≈¬ΔÕ Óª «‹Ú∂∫, ÓË∞Ó∂‘, ◊∞Á∂ ÁΔ Ø◊ Á∂ ’∞ºfi ‘Ø Ø◊Ø∫ Ô«’ÃÂ Ø◊ Ïº⁄∂ ÁΔ √∞‰È ÁΔ
√ÓºÊ≈ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á∂ ‘ÈÕ
(ÿ) ‚◊√: ’∞ºfi ‹ª⁄ √‡∂Í‡ØÓ≈«¬«√È ÁΔ Â∑ª ‘À «’ Ó‹Ï±Â ÁÚ≈Úª ÁΔ ˜±Â ÚÒØ∫ «˜¡≈Á≈ Ú÷≈«¬¡≈
«◊¡≈ ‘À, ’∞ÈÀÈ , ¡Â∂ √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ ¬∂Ò¬∂√‚Δ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ ‘∂ ‘È ◊ÌÚÂΔ
Ó≈Â≈Úª «¬√ ÚÒØ∫ Á± «‘È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(Ÿ) ’∞ÍØÙ‰: ’∞ÍØÙ‰ ¡«‹‘≈ ‘Δ «¬º’ ¡Â∂ ’≈È ‘ÀÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ¡≈¬∂⁄ ¡√ø◊ÂΔ, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ·Ø’,
Ó√ÂÙ’ Â≈Í, Ï∂È «‡¿±Ó ¡Â∂ √È≈«¬«Ú’ ’∞ºfi ’≈’ª ¿∞È∑ª Á∂ Ì≈◊ ’ Ïº⁄≈ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ
√ÓºÊ≈ ¿∞μÂ∂ «ÚØË ÍÃÌ≈«ÚÂ ’‰ «Úº⁄Õ
B. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ ÁΩ≈È ’≈È: ‹ÈÓ Á∂ ÁΩ≈È ¿∞μÊ∂ ’∞ºfi ’≈’ ‘È ‹Ø ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘È √∞‰Ú≈¬Δ
È∞’√≈ÈÕ √øÁøÙ ÁΔ ¡≈’√Δ‹È ÚÂØ Á∂ Úø‚ «Úº⁄ ’ÓΔ, Ú≈‹≈ Úø‚, √Óª ÚÒØ∫ Í«‘Òª ÍÃ√Ú ÍΔÒ¡≈ Á∂ Â∞øÂ
Ï≈¡Á, √øÚ∂ÁÈ≈‘≈Δ ¬∂‹∂∫‡Ø∫ Á∂ Úø‚ «Úº⁄ ÍÃÔØ◊ Á∂ ’≈È √∞‰Ú≈¬Δ √Ó«√¡≈ÚªÕ
C. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á ’≈‰: ‹Ø ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á È∞’√≈È «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª
˘ ÷√≈, ’ø·Ó≈Ò≈ ’≈ÒΔ ÷øÿ, ‡≈«¬Î≈«¬‚ Ï∞÷≈, «¬ø√∂Î∂Ò≈«¬«‡√, √ø’Ó‰ Èº’ «Úº⁄ «‡¿±Ï, «Ú⁄’≈ ’øÈ
«Úº⁄ √ø’Ó‰, ’øÈ «ÈÚ‘È ¡≈«Á √∞‰È Ò¬Δ «¬√ √≈∂ Á≈ ¡◊Ú≈¬Δ È∞’√≈ÈÕ ’øÈ «ÈÚ‘È «‹¡≈Á≈ ’≈‰ª
«Úº⁄ ÍÃÓ∞º÷ ‘ÀÕ
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÚÒØ∫ √ÓºÊ ‹≈◊±’Â≈ ‹ÒÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ¡Û⁄È ˘ Ø’‰ Á≈ Í≈Ò‰ ’ √º’Á∂ ‘È ◊ÌÚÂΔ Óª
¡Â∂ ÈÚ‹≈Â Á∂ «√‘Â Á∂ «√‘Â ÁΔ ‹ª⁄ Ò¬Δ √∂Ú≈Úª ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À È∞’√≈È ¡Â∂ √ÏøËÂ
√Ó«√¡≈ÚªÕ
D. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ ’≈È: √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ‹±Δ ‹À«Ú’ ’≈’ª Á∂ Ò¬Δ, Ò∂«’È ’≈È È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ’≈‰Õ ¡øÂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ ÓÈØØ◊
’≈‰ªÕ ¡øÂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ’øÈ Á≈ ‚≈’‡ «⁄«’Â√≈ Ò¬Δ Òº◊ «‘≈ ‘À ¡Â∂ Ù«Ò¡
«⁄«’Â√≈ ‘√Âº’÷∂Í, ¡Â∂ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ÍÃÚËÈ ¡Â∂ «⁄«’Â√’Δ¬∂ ÍÏøËÈ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À, Ò∂«’È
«¬º’ ‹ª Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√ ¿∞μÂ∂ √ø√≈ËÈ «√«÷¡’ ˜Ø «√«÷¡’ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ’ÁÓÕ
E. «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ‹À«Ú’ ’≈‰: ‹Ø √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ ‘È: √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Á∂ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò
È∞’√≈ÈÕ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¡≈Ú≈‹ ÁΔ ¡√ÒΔ √È≈«¬«Ú’ ‡ª√«ÓÙÈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘Δ
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÚÒØ∫ ’Ø’ÒΔ¡ ‹ª √∞‰È Á∂ ¡øÁ √øÚ∂ÁΔ ÁΔÚ≈ª ˘ ÿ‡≈¿∞‰ Á∂ ÈÂΔ‹≈ ÁØÈª ÂøÂ«’≈ Ò¬Δ
¡≈È∞Ú∫«Ù’ ¡Â∂/‹ª Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª Á∂ ’≈ÈÕ
AA.B.C ¡Í≥◊ Ïº⁄∂ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Hearing Impaired Children)
√∞‰Ú≈¬Δ «¬º’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÚÒØ∫ ÚΔ Úº‚∂ ÚÒØ∫ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ïº⁄∂ Á∂ √≈∂ √Ó≈ÔØ‹È ¿∞μÂ∂ ¿∞È∑ª Á∂

ÍÃÌ≈Ú Á∂ Í«Í∂÷Õ √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ÁΔ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª ˘ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ Â≈«Ò’≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÈØ‡
’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À Á≈ √≈ ‘ÀÕ
ÏØÒ≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ ˜±Â Á∂ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÙÃ∂‰Δ Á∂ ¡È∞√≈ ÏÁÒÁ≈
«‘øÁ≈ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ ’ΔÂΔÕ
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª
Íº Ë  Ì≈Ù‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª «ÚÙ∂Ù ‹±Âª
A. È≈ÓÒ √∞‰Ú≈¬Δ ÏØÒ È≈ÓÒ ‘ÀÕ ⁄≥◊Δ ÍÛÂ≈ÒΔ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È ÁΔ ÒØÛ È‘Δ∫Õ
È≈Ò BE ‚Δ.ÏΔ. «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰Δ ‘∞Èª È≈Ò «Ú’≈√
«Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈ÓÒ ÈÓ±È∂ ˘ ¡Í‰≈¿∞‰≈Õ
ÊÀÙ‘ØÒ‚
B. BF ÂØ∫ D@ ‚Δ.ÏΔ. √∞‰Ú≈¬Δ Ï∂√∞Â ÏØÒ, «Í¤∂ ΩÒ∂ È≈Ò ’Ò≈√ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Êª ÂØ∫ Ò≈Ì
√∞‰Ú≈¬Δ ÊÀÙ‘ØÒ‚ ÏØÒ ÁΔ Á±Δ “Â∂ ÏØÒ √∞‰È «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò ÒÚ∂Õ √∞‰È Ô≥Â Ò≈ÌÁ≈«¬’
ÍÃÁ«ÙÂ ’ÈΔÕ È≈ÓÒ √ΔÓ≈Úª È≈Ò ‘ÀÕ Ó≈«Í¡ª ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª
ÏØÒ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ ’È≈Õ ’∞ºfi «√º«÷¡’ ˘ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √∞‰È ÿ≈‡
¡Í≈‘‹Â≈ Ó∞Ù«’Ò ÍÛÂ≈ÒΔ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ª ˘ √Óº«√¡≈ Ï≈∂ «√º«÷¡’ ‘Ø‰≈
ÓΩ«’¡ª “Â∂ ÍÃÁ«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂Õ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
C. DA-EE ‚Δ.ÏΔ. √≥‹ÓΔ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ ¡∂Â ÏØÒ ÈÓΔ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘ÈÕ ¿∞‘ √∞‰È Ô≥Â ¡Â∂
√∞‰È ÿ≈‡Õ ’Á∂-’Á∂ ÚÂØ∫ Ú≈Ò∂ ÙÏÁª «Úº⁄ Ó∞Ù«’Ò, «Ú√Â≈‰ «Úº⁄ ·Δ’, Ó∞„Ò∂
ÙÏÁ ¡Â∂ Ó∞‘≈Ï∂ Á∂ ¡Ê «Úº⁄ ÊΩÛ≈ «‹‘≈ ÏØÒ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂
Î’, ‹ØÛÏ≥ÁΔ «Úº⁄ È∞’√ Í ¡‹∂ ÚΔ ⁄Â∞Δ Ó≈«Í¡ª ÁΔ √Ò≈‘ √≥’∂Â’ ÏØÒ
ÏØÒ ÿ≈‡ ◊∞‰Δ ¡Â∂ Â’ΔÏÈ È≈ÓÒ ÓØÛ‰≈Õ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ «È◊≈È
ÍÛ∑≈¬Δ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ «Úº⁄ Á∂ΔÕ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂Õ «ÚÙ∂Ù Êª, ÓÁÁ
«√º«÷¡≈......
√ØÂ: ¡ÀÈ.√Δ.¬Δ.¡≈.‡Δ
B. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È ·Δ’ ‹ª ◊ÒÂ ‘È:
(i) Â’ÈΔ’Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ Âº’Δ Á∂ ’≈È, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ÏøÈ «◊¡≈ ‘À ¡≈√≈È ‘ÀÕ
(ii) «Ú’≈√ ÁΔ ‘≈ÒÂ ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
(iii) Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ «¬Â‘≈√ Á∂ «√«÷¡’ Á∞¡≈≈ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(iv) ÓÈØ«⁄«’Â√’ Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ «√ºË∂ ‹ª Á∂ «¬º’ ’ΔÏΔ «ÙÂ∂Á≈ ÚÒØ∫ ‚∂‡≈ «¬’º·∂ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ Ïº⁄∂Õ
(v) «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ √∞‰’∂ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ ’‰ Ò¬Δ ¬Δ¬∂È‡Δ Ó≈‘ ˘ Ì∂«‹¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À ‹ª⁄ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ

(F) √‡∂Í‡ØÓ≈«¬«√È, ¡Â∂ ¬∂Ò¬∂√‚Δ ÁΔ Â∑ª Ó‹Ï±Â ÁÚ≈Úª ÁΔ ˙Ú‚Ø‹ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ ‘∂ ‘È
È∞’√≈ÈÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ AA.C √≈ªÙ (Summary)

J ¡√Δ Í«‘⁄≈‰ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ Á∂ ’≈È √Ó«√¡≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ‘À ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈ÈÕ
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È: ¡√Δ È∞’√Á≈ «‹Ú∂∫ ’∞ºfi Òº¤‰ Á∞¡≈≈ Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ ˘ Í«‘⁄≈‰ √º’Á∂ ‘ª
‹ØÛÏøÁΔ ‹ª ¿∞⁄≈‰ ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ ⁄±’, «Ú«’ÃÂΔÔØ∫, È≈Í√øÁ ¡Ú≈‹ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈, ÏÛÏÛ≈, ¡Â∂
˜Ï≈ÈΔ Ú≈’ ◊·È «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á∞¡≈≈Õ
J ’≈È: ‹À«Ú’ ’≈‰ª ÁΔ Â∑ª Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ Úº÷∂ ’≈‰ª (‘À ÁΔ¡ª «Ú√ø◊ÂΔ¡ª, ‹ÏÛ∂ ÁΔ ÁøÂ
«⁄«’Â√≈, ÁøÂ¡«È¡«ÓÂÂ≈Úª«Ú’≈ ¡Â∂ Ï∞Ò∑ ¡≈«Á), ’≈«¡≈ÂÓ’ ’≈‰ª (Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬º’
◊ÒÂ ÂΔ’∂ ÚÒØ∫ ◊ºÒ ‹≈‰È∂ Á∂ Ò¬Δ, ‹∂’ ¿∞‘ È∞’√Á≈ ÙÏÁ√ø◊‘ √∞«‰¡≈) (Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Á±√Δ¡ª
Á∂ È≈Ò ÍÃÂΔ«’¡≈ ‹‘≈‹) Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À, √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ È∞’√≈È, √≈Ó≈‹’ ÍÃÌ≈Ú, √∂∂ÏÒ
Í≈Ò√Δ ÚΔ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ
J √Óº«√¡≈Úª: Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Â∑ª, ÍÛ∑È∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÈΔÚª ’
‘∂ ‘È, √øÌØ◊ ¡≈«Á ¿∞‘ ¿∞⁄≈‰ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª, ¡Â∂ √ø⁄≈ ’ΔÂ≈ ‘À Âª«’ ¿∞‘ «‘º√≈ È‘Δ∫ ÒÀ∫Á∂
‘À √Ó±‘ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª, √≈Ó≈‹’ ¡≈«Á ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄
J √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈: Í«‘⁄≈‰: ÏØÒ≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Ú’≈√ Á∂ ÍÀÓ≈È∂ ÚÒØ∫ «√¡≈«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ Ïº⁄≈
Á∂ «Ú’≈√ Á≈ ÍÀÓ≈È∂ ¿∞μÂ∂ «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ Ï‘∞Â Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ
J «È¿±ØÒ≈«‹’Ò ÍÃΔ«÷¡≈ Ó√ÂÙ’ √ÏøËΔ ’øÓª Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’¿∞∫«’
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «¬Ò≈Ú≈ «Ú⁄≈ª ÓØ‡ ’ÓΔ¡ª ‘À ‘ÈÕ
J «⁄«’Â√≈ ÍΔ«÷¡≈ «⁄«’Â√’ ÁΔ ‹ª⁄ Ò¬Δ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ «¬º’Ø «‹‘∂ «⁄«’Â√≈ Á∂ «¬Â‘≈√ ÒÀ∫Á≈ ‘À
’≈‹ ¡Â∂ Úº÷≈ ¡ø◊ª Ó≈ÓÒ∂ «¬Â‘≈√ ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ «‡ºÍ‰Δ¡ª Á∂ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ
‘Ø Í«‘⁄≈‰ ÍÃΔ«÷¡≈, ¡’√ ’øÈ ÁÁ, ’øÈ ÚÒØ∫ ÁÚ «ÈÚ‘È, Í±¤ ’Δ-’Δ, Ì≈Ù‰ ÁØÙ Ï‰ÁΔ
«Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ’∞ºfi Òº¤‰ ‘È «‹√Á∂ Á∞¡≈≈ Ïº⁄∂ ¡√Δ Âª Í«‘⁄≈‰ ’ √º’Á∂ ‘ªÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ’≈‰ª Á∂ ⁄≈ ÍÃ’≈ ‘È: (A) ÚøÙ≈È∞◊Â ¡Â∂ ◊À ÚøÙ≈È∞◊Â (B) ‹øÓ‹≈Â ¡Â∂
¡«Ë◊‘‰ (C) ÍÃ√Ú Í±Ú, ÍÃ√Ú’≈ÒΔÈ ¡Â∂ ÍÃ√ÚØºÂ (D) √Δ’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’Õ
J ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ‘Δ ’∞ºfi ’≈È ‘È: (’) ÚøÙ≈È∞◊Â (÷) ±Ï∂Ò≈ (◊) √ø’Ã≈«Ó’ Ø◊ ‚◊√ (ÿ) (¬)
’∞ÍØÙ‰Õ
J Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ÁΔ Â∑ª ’¬Δ √Ó«√¡≈Úª Á≈ ‹Ø ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ Á∂
«⁄‘∂ √Ó«√¡≈Úª, ’Á∂ ’Á∂ Ù≈«¬Á ‘Δ ’Á∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ÙÏÁª Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡’ ÓøÁÂ≈ ’«·È≈¬Δ,
Ó≈Ó±ÒΔ ¡øÂ, ÙÏÁª ¡Â∂ Ó∞‘≈ÚΔ¡ª Á∂ ÓÂÒºÏ «Úº⁄, È∞’√Á≈ ‹ØÛÏøÁΔ ¡≈«Á ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «Ò÷‰
«Úº⁄ Á∂Δ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
AA.D ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ : √ºÓfi‰ ÁΔ Ó≈È«√’ÍÃ’«¡≈ÚªÁ∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J ◊∞‰ ÁØÙ Í¤≈‰È≈ : ÍÂ≈ ‘À «’ ’Ø¬Δ ‘À ‹Ø ‹ÁØ∫ Â∞√Δ Ú∂÷Á∂ ‘Ø ‹ª ¿∞È∑ª˘ √∞‰ «‘≈ ‘À,
«’¿∞∫«’ Â∞√Δ Ú∂«÷¡≈ ‹ª Âª «¬‘ ‹ª Í«‘Òª √∞«‰¡≈Õ
J ÷≈Ï : «¬º’ ◊ÒÂΔ ‘Ø‰ ·Δ’ È‘Δ∫ ‘ÀÕ

J ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ : «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ÓÈ ¡Â∂ «‹√ Â∑ª «¬‘ ’øÓ ’Á≈ ‘À Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ÈØ‡
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
AA.E ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. Ì≈Ù‰ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ ’∞ºfi ¡ø’ Á∂..
B. Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ’Δ ‘È?
C. Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈ ’Δ ‘À?
D. √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À ¡Â∂ √Ó«√¡≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Áº√Δ¬∂Õ
E. √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á∂Õ
¿∞μÂ: √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers:Self-Assessment)
A. (i) Ì≈Ù‰, «Ú◊«Û¡≈ (ii) ¡≈‡Δ’∞Ò∂‡
(iii) ÁøÂ «⁄«’Â√≈ (iv) ’≥Èª È≈Ò
(v) ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ’Δ (vi) ¿∞‚Δ‡ØΔ ÍÃ‰≈ÒΔ
(vii) √ø⁄≈ (viii) «Ú¡Ú√≈«¬’
B. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ˆÒÂ
(iv) ˆÒÂ (v) √‘Δ (vi) √‘Δ
AA.F √≥ÁÌ ÍÃÙÈ (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚∂ÈΔ¡Ò ÍΔ. ‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ. ’≈¿±ÎÓÀÈ,
ÍÀ¬Δ◊∂ √Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AB: ÏØÒ‰ ¡Â∂ √∞‰È ¡Í≥◊Â≈ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª

(Speech and Hearing Impaired: Preventions
and Teaching Strategies)

AB.A Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Speech Imapirment)
AB.B Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‹Ó≈Â ÍÏøËÈ (Classroom Management for Speech Imapired
Children)
AB.C Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ Â’ÈΔ’ª (Teaching Technique for Speech Imapired
Children)
AB.D √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Hearing Impairment)

AB.E «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Hearing Imapired
Children)
AB.F √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª «ÈºÏÛÈ Ò¬Δ «√«÷¡’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of Teacher for dealing Hearing
Impaired Children)
AB.G √≈ªÙ (Summary)

AB.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AB.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AB.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J ‹Ó≈Â ÍÏøËÈ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂
Ò¬ΔÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó ÍÂ≈Õ
J «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ «√«÷¡’ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ √‘Í≈·Δ¡ª ¡Â∂ «√«÷¡’ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‘ÓÁÁΔ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ¿∞È∑ª˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹Ó≈Â ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ Ò¬ΔÕ Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ √’≈≈ÂÓ’ √∞ÁÃ„Δ’‰ «Úº⁄ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¡«‹‘Δ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ¿∞«⁄Â «Ë¡≈È «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ È‘Δ∫ ’∂ÚÒ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ ⁄∞‰ØÂΔ ÈØ‡
ÍÃÁ≈È ‹Ó≈Â ¡«Ë¡≈Í’ Ò∂«’È Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ª Á∂ Ò¬ΔÕ Ò◊≈Â≈ ’Ø«ÙÙ, «È◊≈ÈΔ,
¡Â∂ ¿∞μÂ∂ ÍÃÂΔ«’¡≈ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È∞Ó≈«¬Ù ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ ÚΔ ‘À ¡«‹‘∂
Ïº⁄Δ¡ª ˘ √ÚΔ’≈ ’‰ «Úº⁄ Úº‚Δ Ì±«Ó’≈ «Úº⁄ ÷∂‚‰ Á∂ Ò¬ΔÕ ¡Â∂ √ø√≈ËÈ ’Ó≈ «√«÷¡’ ÔØ‹È≈ √’≈≈ÂÓ’ ‘∂
‘È Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ «Ò¡≈¿∞‰ «Úº⁄ ’ÁÓ Õ
Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ÓΩÒ’ Í«’ÃΔ¡≈ √≈∂ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’≈‹ Á∂ ÁΩ ÚÒØ∫ ◊∞‹ ‘∂ ‘ÈÕ «¬√ ¡«Ë¡≈¬∂ «Úº⁄
⁄⁄≈ Ì≈Ù‰ ÁØÙ, Ì≈Ù≈¬Δ «Úº⁄ ’ÓΔ ¡Â∂ «ÚÙÒ∂Ù‰ Á∂ ¡≈√Í≈√ ’∂∫Á«Â ‘À Ó∞º÷Ë≈≈ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «Ù’Ù’ ’ΩÙÒ
ÁΔ Úº÷≈ Â’ÈΔ’ªÕ «√«÷¡’ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ ÁΔ Ì±«Ó’≈ «⁄«’Â√’ ÚΔ «ÚÙ∂Ù √’±Òª Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È Á∂ È≈Ò ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À È≈Ò ÍÃ’≈Ù Í≈«¬¡≈Õ
AB.A Ì≈Ù‰ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Speech Imapirment)

(i) «¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ ‹ª⁄ Ò¬Δ ‹≈˙: Ì≈Ù‰ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ √Ó«√¡≈Úª Á∂ √≈∂ Á∂ ’≈È Ù∞± Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄
¡‰-¿∞«⁄Â √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ ¡‰-¿∞«⁄Â √∞‰È ÁΔ √ÓºÊ≈ «¬º’ Á∂Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘À
√ø⁄≈ ¡Â∂ «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ Ì≈Ù‰ «Úº⁄Õ √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’ Ïº⁄Δ¡ª ˘ È‘Δ∫ ‘À «’√∂ ÚΔ «¬º’ «Ú’≈
√∞‰Ú≈¬Δ Ì≈Ù‰ «Úº⁄ «’√∂ ÚΔ «Ú’≈ª Á∂ «Ú’≈√ ÚÒØ∫ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(ii) Èº’, Ó∞ø‘ ¡Â∂ Â≈Ò±¡√≈Ó≈«È«¬Â≈ÚªÒ¬Δ ‹ª⁄ ’Ø: Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÚΔ ÈÂΔ‹≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À Ó∞ø‘, ‹ΔÌ
¡Â∂ Â≈Ò± Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ¡‰-¿∞«⁄Â Óª√Í∂ÙΔ¡ª Á∂ «Ú’≈√Õ ‹ª⁄ ’’∂ «¬√ Óª√Í∂ÙΔ¡ª ¿∞«⁄Â
‘≈ÒÂ «Úº⁄ ‘È «’ ’Δ ÚΔ Ì≈Ù‰ ÁΔ Ø’Ê≈Ó «Úº⁄ «¬‘ √∞«È√«⁄Â ’ √º’Á∂ ‘È «Ú’≈Õ
(iii) ˜Ø ΩÒ≈ ¡Â∂ √ø◊ΔÂ ÚÒØ∫ Á± º÷Ø: «¬º’ Ïº⁄≈ ÁΔ¡ª Óª√Í∂ÙΔ¡ª ¡Â∂ √È≈Ô∞ÏøËÈ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ’
‘∂ ‘È ’ØÓÒ ¡Â∂ √øÚ∂ÁÈÙΔÒÕ «¬º’ È∞’√≈È ‘À «’ ˜Ø ΩÒ≈ ‹ª ËÚÈΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ÍÀÁ≈ ’ √’Á≈ ‘À ˘
Ø’‰ ‘À Ïº⁄≈ Á∂ ’øÈÕ «¬‘ ˜Ø ΩÒ≈ ÚΔ ◊◊ÈÌ∂ÁΔ ¡Â∂ √∞‰È «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ÍÀÁ≈ ’ √’Á≈ ‘À
Ïº⁄Δ¡ªÕ
(iv) «¬º ’ Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√’ ‹ª ‹∂ ’  Ïº ⁄ ∂ Ì≈Ù‰ «Úº ⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ «‘≈ ‘À «¬º ’
Ïº⁄Δ¡ª Á≈ «⁄«’Â√’ ÚÒØ∫ Í≈ÓÙ ’Ø: Ó≈ÓÒ∂ Ïº⁄∂ ˘ «¬‘ «¬º’ Ì≈Ù‰ Á∂ È≈Ò Í≈ÓÙ ’‰ Ò¬Δ
«Ï‘Â ‘À «¬º’ Ì≈Ù‰ Á∂ ÁΩ≈È «’√∂ ÚΔ ’«·È≈¬Δ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ «‘≈ ‘À «⁄«’Â√’ ‹ª «¬º’
Ïº⁄Δ¡ª Á≈ «⁄«’Â√’ ÚÒØ∫ «‹øÈΔ ‹ÒÁΔ ‘Ø √’∂Õ Í«‘Òª «¬Ò≈‹ «Ï‘Â ’ ‘∂ ‘È Ì≈Ù‰ «Úº⁄
«Ú’≈ª ˘ ·Δ’ ’‰ Ò¬Δ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ
√≈ÚË≈È «¬‘ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ ‹ª⁄ ’‰ Ò¬Δ ‘À «’ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «’√∂
«Úº⁄ È‘Δ∫ ‘Ø ‘Δ ‘À ˜Ï≈ÈΔ ‹ª Ó≈È«√’ Á∞«Ú¡Ú‘≈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ‘Ò≈ÂªÕ

(i) ˜Ø ΩÒ≈ ÍÀÁ≈ ’ √’Á≈ ‘À ............ ¡Â∂ ..................Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (ii) ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ Ì≈Ù‰ Á∂ ÁΩ≈È «’√∂ ÚΔ ’«·È≈¬Δ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ «‘≈ ‘À «¬‘ «Ï‘Â ‘À «’
«¬º’ Á∂ È≈Ò Í≈ÓÙ ................Õ
(iii) Ì≈Ù‰ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ √Ó«√¡≈Úª Á∂ √≈∂ ’≈È ¡‰-¿∞«⁄Â Ù∞± ’‰ Ò¬Δ ............. Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄Õ
(iv) ............... ÚΔ ‹ΔÌ Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ¡‰-¿∞«⁄Â Óª√Í∂ÙΔ¡ª Á∂ «Ú’≈√ ÚÒØ∫ ÈÂΔ‹≈ ’ √º’Á∂ ‘È,
Ó±ø‘ ¡Â∂ Â≈Ò±Õ
(v) Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Ï‘∞Â ‘Ø √’Á≈ ‘À ........................, ¿∞È∑ª˘ ÚΔ «¬º’ ˜Ø ÚÒØ∫ ⁄Δ÷Ø
«Úº⁄ Ì∂‹ √º’Á∂ ‘È √ÁÓ∂ ÚÒØ∫ «¬º’ ≈‹ ‘ÀÕ
AB.B Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‹Ó≈Â ÍÏøËÈ (Classroom Management for
Speech Imapired Children)
ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‹Ø ÚΔ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ‹Ó≈Â «√«÷¡’ ’∞ºfi ‹∞◊Âª Á≈ ÚÂØ ’ √’Á≈ ‘À:
A. √ºÂ≈Ú≈ÁΔ ‹Ó≈Â Ó≈‘ΩÒ Ï‹≈¬∂ ¡≈≈Ó Ï‰≈¬∂ º÷ØÕ
B. ÏÛÏÛ≈ Ò¬Δ ˘ «ÈÍº÷ ¡Â∂ ÍÃÂΔ«’¡≈Õ
C. Ú◊ Á∂ ÓÀÏª Á∂ «Úº⁄ «¬º’ ⁄ø◊Δ √∞‰ Úº¬Δ¡≈ ¿∞μÂ∂ ‹Ø «ÁºÂ≈Õ
D. «Ú«Á¡≈ÊΔ «ÏÈª «’√∂ ∞’≈Ú‡ Á∂ ¡≈Í‰∂ ‹ª ¡≈Í‰∂ Ì≈Ù‰ ’Ø«ÙÙ ˘ Í±≈ ’‰ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈
«Á˙Õ
E. ÓΩ’∂ ‘À «’ ÏÛÏÛ≈ Ïº⁄∂ Á∂ ¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È Á≈ ¿∞√≈Δ ’‰ Ò¬Δ ÁΔ √∂Ú≈ ’‰◊∂ ÍÃÁ≈È ’ØÕ
F. «¬√ ‘≈ÒÂ Ò¬Δ Ú∂÷Ø «Úº⁄ ‹Ø ‘’Ò≈ «‹¡≈Á≈ Ë≈≈ÍÃÚ≈‘ ¡Â∂ ÓΩ’∂ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¿∞‰ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈
‘À ¿∞È∑ª ‘Ò≈Âª Á∂ Ò¬ΔÕ
G. ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ‘’Ò≈ º÷‰ ˜Ï≈ÈΔ ¡«Ì¡≈√ Á∂ ±Í «Úº⁄ Â∂‹Δ ÚÒØ∫ ˜Ï≈ÈΔÍÃÂΔ’«¡≈ÚªÁΔ ÒØÛ ÚÒØ∫
Ï⁄Ø Õ
H. ¡≈«◊¡≈ ˜Ï≈ÈΔ ÁΔ ¡≈√≈ ‚ Á≈ ¿∞√≈Δ ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ ‘∂ ‘È ÚÒØ∫ Ï⁄Δ¬∂Õ
√ø√≈«ËÂ ÓÂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª Íø’ÂΔ¡ª Á∂ ‘∂·ª ‹ª ÚÈÓ≈Ò≈ ’ÃÓ «Úº⁄Õ «¬√Á∂ Ï‹≈¬∂, ÍÃÂΔ«’¡≈
Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ¿∞μÂ∂ Ï∂ÂÂΔÏ „ø◊ ÚÒØ∫ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ
I. ˜Ï≈ÈΔ ÍÃÂΔ«’¡≈ Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ¿∞μÂ∂ √ºÁ «Úº⁄, √Ú≈Ò ‘À «‹√Á∂ Ò¬Δ ÏÛÏÛ≈ Ïº⁄∂ Á≈ √ø◊Ã«‘
’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ‹Ú≈ÏÕ
A@. ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ «√Î «¬º’ Ì≈Ù‰ ∞’≈Ú‡ Á≈ «Ú√Ê≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ’∞ºfi ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Á≈ «Ë¡≈È
ÍÃÂº÷ ¡Â∂ Ì≈Ù‰, ÏÛÏÛ≈ ¡≈Ú≈‹, ÙÏÁ, ‹ª ‘≈ÒÂ Á∂ √øÏøË Á∂ «Ú’≈√ ˘ ÿº‡ ’‰ Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ‘ØÕ
«‹¡≈Á≈ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â Á∂ «√«÷¡’ Ò¬Δ ’∞ºfi «˜øÓ∂Á≈Δ Á≈ «ÈÚ‘È ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ‘À:
A. Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√’ ⁄∂Ò≈ √øÁÌ ÒÚ∂∫Õ
B. ‹Ø ÚΔ «ÚÙ≈ Á∂ È≈Ò √’±Ò Á∂ «ÁÈ Á∂ ÁΩ≈È Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ
«√÷≈«¬¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ
C. «¬º’ ¡º¤≈ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Ó≈‚Ò ÍÃÁ≈È ’ØÕ
D. √∞Ë≈ ’‰ Ò¬Δ √ºÓfi ¤Ø‡∂ Ú≈«’¡ªÙØ∫, Ú≈’ ¡Â∂ √Ú≈Ò Á≈ ÚÂØ ‹ÁØ∫ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÏØÒ «‘≈
‘ªÕ

E. ÙÏÁª, Ú≈’ª ¡Â∂ ’‘≈‰Δ¡ª Á≈ ÓÂÒºÏ ÷∂Ò ·Ø√ ¡È∞ÌÚ ¡Â∂ Ì±«Ó’≈ Á≈ ÚÂØ ’ØÕ ÈØ‡
F. «⁄Âª Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÁÃÙ √∞≈◊ ÍÃÁ≈È ’ØÕ
G. √ÓºÊ √Óª Á∂‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄≈ª ˘ «¬’º·≈ ’‰ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ¿∞‘ Ï≈‘ ◊ºÒ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
H. ˜Ï≈ÈΔ «ÈÁ∂Ù, Í‘∂ÒΔ¡ª, ¡Â∂ È∞Ó≈«¬Ù «ÁÒ⁄√Í Â√ÚΔ Á∂ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ Í∞º¤‰ Ò¬Δ ‹ª «Ú¡’Â
Á≈ Ú‰ÈÕ
I. ’‘≈‰Δ¡ª ˘ ˜Ø ÚÒØ∫ ÍÛ∑Δ¬∂ ¡Â∂ ’‘≈‰Δ ¿∞μÂ∂ √Ú≈Ò Í∞º¤‰≈Õ
A@. Ú≈’ª «Úº⁄ ÙÏÁª ˘ ÁØ‘≈È∂, ¿∞ÍÓ≈ («¬º’ ’∞ºÂ∂ «ÏºÒΔ Ò¬Δ «¬º’ Á÷Â Á∂ ±Í «Úº⁄ ’‰ Á∂ Ò¬Δ) Á≈
ÚÂØ ’ØÕ
AA. ’Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Áº√Ø «’ «’Ú∂∫ «¬√ «¬º’ «‹Ú∂∫ ‹ª Úº÷ ‘ÈÕ
AB.C Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ Â’ÈΔ’ª (Teaching Technique for
Speech Imapired Children)
¡’√ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ì≈Ù≈ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ ÚÂØ Â’ÈΔ’ Ó≈‚«Òø◊, È’ÒΔ, √∞Ë≈ Â∞‡Δ¡ª ’ΔÂΔ, ¡≈ÂÓ √∞Ë≈,
«Ú√Ê≈, ¡Â∂ ¬∂’√‡∂∫ÙÈ ¡«Ë¡≈ÍÈÕ «¬‘ √ÎÒÂ≈Í±Ú’ Ì≈Ù‰ Á∂ Á∞¡≈∂ ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À «⁄«’Â√’,
«√«÷¡’, ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√ ˘ √∞«ÚË≈‹È’ Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈Õ Ó≈‚«Òø◊ ¡Â∂ È’ÒΔ Ì≈Ù≈ ‘√Âº’÷∂Í
Í«’ÃΔ¡≈ ÁΔ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ «◊‰ÂΔ «Úº⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈Õ √ø’∂Â «ÁøÁ≈ ‘À Ó≈‚«Òø◊ «Úº⁄ ÚΔ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ ¬∂’√‡∂∫ÙÈ ÚΔ «√«÷¡’ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ / ¿∞‘ Á∂ Ï‹≈¬∂ ’∂ÚÒ ◊ÒÂ √‘±ÒÂª ¤º‚∂ ◊¬∂ «Ú√Ê≈Õ
«’Ú∂∫ «¬Ò≈Ú≈ Á∂ È≈Ò Áº√Á∂ ÓÂÒºÏ ˘ «‹¡≈Á≈ √ÍºÙ‡ Ï‰≈¿∞‰ Á∂Õ «¬º’ ¡Â∂ Ó≈‚«Òø◊ ¡«Ì¡≈√ ¡≈ÂÓ-
√∞Ë≈Õ
ÁØ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¿∞μÂ∂ ‹È≈Úª ¡Â∂ ’øÓª ˘ Í∂Ù ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ √∞Ì≈¡ ÍÏøËÈ ’ ‘∂ ‘È „ø◊ ¡Â∂
√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ÷Ø‹ Ó≈‚ÒÕ (A) ¡«Ë¡≈ÍÈ √ø«⁄Â ‘À ¡Â∂ ÁØ‘≈Ú Á≈ ÚÂØ «¬º’ «¬º’ ÙÏÁ ÁΔ ÍÃ√Â∞ÂΔ, «¬º’
«Ú¡’ÂΔ ¡«Ë¡≈ÍÈ «Úº⁄ ¡ÚË≈‰≈ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ √ø⁄È≈ ‘À ¡Â∂ ÁØ‘≈Ú Á≈ ÚÂØ ’Δ¬∂ «¬º’ ÙÏÁ ‘À,
Í«’ÃΔ¡≈ ¡Â∂ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ◊Â ¡«Ë¡≈ÍÈ √Â «Úº⁄ ‹ª ¡ÚË≈‰≈ ÁΔ ÍÃ√Â∞ÂΔÕ (B) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ÷Ø‹
ÁÃÙ«‡’Ø‰ «¬º’ ¡ÚË≈‰≈ ‹ª Ò’Ù ÙÏÁ Á≈ ¡È∞ÌÚ ’‰ Á≈ ÓΩ’∂ Ï‰≈¿∞‰ ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁøÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ ◊À Ì≈Ù≈
«Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ Á∞¡≈≈ «√º÷‰ Á≈ ’∞ÁÂΔ ÂΔ’≈ ‘À, Ò∂«’È Ì≈Ù≈ «Ú◊«Û¡≈ Ïº«⁄¡ª ÔØ◊Â≈ Á≈ «¬º’ ‘Δ «‚◊Δ
Ò¬Δ «¬√ Â∑ª ÚÒØ∫ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
È∂ÓΔ «√«÷¡’ ¿∞ÍÔ∞’Â ¿∞ÂÍ≈ÁÈ, ÍÃÂΔ«’¡≈ Á≈ «¬º’ √ØÂ ‘À, ¡Â∂ «¬º’ √‘±ÒÂ Ò¬Δ «¬º’ Ó≈‚Ò Á∂ ±Í
«Úº⁄ ’≈‹ ’Á≈ ‘À ‘Â≈∂÷≈ √≈Ó≈ÈΔ’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ÚÒØ∫ Ì≈Ù≈ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂
√‘≈«¬Â≈ ·Ø’ ¡Â∂ ¿∞Í‘≈√ ‘À «’ ¡’√ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ì≈Ù≈ Á∂ È≈ÒÕ «√«÷¡’ Ú∂÷‰≈
‘À «’ ¿∞È∑ª ÁΔ («Ú◊«Û¡≈ Ì≈Ù≈) ¡≈Í ¡ÚË≈‰≈Úª È‘Δ∫ ÿº‡ ’ ‘∂ ‘È ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª
Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù √’±Ò: «ÚÙ∂Ù √’±Ò ÍÌ≈ÚΔ ‘À ‹∂’ «√«÷¡’ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√’ Í±‰’≈«Ò’ ÍÃÂΔÙ·≈ÈØ∫ ¿∞μÂ∂
‘ÈÕ √≈≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ì≈Ù≈ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¿∞μÂÓ ÈÂΔ‹≈ ‘≈√Ò
’ΔÂ≈ ‘À Ò∂«’È ◊ΔÏ Ó≈‚«Òø◊ Á∂ È≈ÒÕ
Ú∂Ï√‡ ¡Â∂ (AIHG) Á∂ ÍÃÂº÷ «Ù’Ù‰ ÚÒØ∫ ’∞ÁÂΔ √øÁÌª «Úº⁄ «Ù’Ù‰ Ì≈Ù≈ ÁΔ √Ò≈‘ «ÁºÂΔ Ì≈Ù≈Õ Ïº⁄Δ¡ª
˘ √ªfi≈ ÍÛ∑È∂ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ÁΔ √ø⁄È≈ √ºÓfi‰ Í≈·, ¡Â∂ «Î ‰ÈΔÂΔ «Ú’«√Â

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ’‰ Á∂ ÁÒΔÒ Ò¬Δ Â√ÚΔ √∞≈◊ ¡Â∂ ’‘≈‰Δ √≈Ó◊Δ Á≈ ÚÂØ «’√∂ ÚΔ ‰ÈΔÂΔ ¿∞‘ ¡øÌ Á≈ ÍºÂ Ó≈ÈÂ∂ Á∂
±Í «Úº⁄ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ï≈¡Á ¿∞‘ «√÷≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ Í≈· Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈
‘À, Ï«‘√ Á≈ Ú‰È ‘À, Ï∂È’≈Ï, «√º«÷¡≈ ¡Â∂ «Ú¡’Â ’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ¿∞Èª∑ ˘ ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’∂◊≈ Í≈· ˘ ‹≈‰È∂
Ò¬Δ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ «ÓÒ‰√≈ ÁØÈª «Ò÷ÂΔ ¡Â∂ ˜Ï≈ÈΔ ÒÀ‰≈-ÍÃÁ≈È ÁΔ ÔØ‹È≈ ‘ÀÕ
AB.D √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ¤∞‡’≈≈ (Prevention of Hearing Impairment)

√∞‰Ú≈¬Δ √ø⁄≈ Ò¬Δ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ì≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ √Ì «√º÷‰ Á≈ «¬º’ Ï‘∞Â «‘º√∂ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‹◊∑≈ ÒÀ ÒÀ∫Á≈
‘À √∞‰Ú≈¬ΔÕ «¬√Ò¬Δ, «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ √∞‰È ÁΔ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ ’ÓΔ ¬∂’ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ¿∞√ÁΔ / ¿∞√Á∂ ‹ΔÚÈ
˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ’¬Δ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ’≈’ª ‹Ø ’∞ºfi ÚΔ ‹ÈÓ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ‘∞øÁ∂
‘È, ¡Â∂ ’∞ºfi ‘À ‹Ø ’≈È √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È «Úº⁄ Ï≈¡Á «Úº⁄ √∂‡Õ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÚΔ ÚøÙ≈È∞◊Â ‘Ø √’Á≈
‘ÀÕ Ò∂«’È ’¬Δ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ’ √º’Á∂ ‘È ‹≈ Ø«’¡≈Õ «¬ºÊ∂ «’Ú∂∫ Â∞√Δ ¡≈Í‰∂ √∞‰Ú≈¬Δ
ÁΔ º«÷¡≈ ’ √º’Á∂ ‘È ¿∞μÂ∂ ’∞ºfi «ÁÙ≈«ÈÁ∂Ù ‘Ø:
(i) ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ’øÈ √≈Î È‘Δ∫ Â∂‹ Ú√Âª: «Íø√, Í∂∫«√Ò, √±¬Δ, ¡Â∂ ‘Ø ÚºÒ «¬Ù≈≈ Á≈ ÚÂØ
¡≈Í‰∂ ’øÈ ˘ √≈Î ’‰ Ò¬Δ Ú√Âª ˘ √Ω÷ ÚÒØ∫ ’øÈ È«‘ ÁΔ ÁΔÚ≈ ˘ È∞’√≈È ¡ºÍ«Û¡≈ √º’Á∂
‘È, ‹ª ÚΔ ’øÈ ‚ÓÕ «¬‘ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’‰◊∂Õ ÚÀ’√ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ’øÈ ÚÒØ∫
√ÚÀÌ≈Ú’ ±Í ÚÒØ∫ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ¿∞μÊ∂ «’√∂ ÚΔ ¡√ «Í¡≈ ‘À/¡Ω÷≈ ÓØÓ ‹ª Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ÓØÓ
√≈Ú, ¡≈Í‰∂ ’øÈ «¬º’ ¬Δ¬∂È‡Δ ‚≈’‡ Á∞¡≈≈ √≈Î ‘ØÕ
(ii) ’øÈ È«‘ «Úº⁄ «’√∂ ÚΔ ⁄Δ˜ ˘ √«ÓºÒÂ È‘Δ∫: Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÏΔ‹, ¡È≈‹, ’ø’Û, «Óº‡Δ Í≈¿∞‰ ’
√º’Á∂ ‘È, ÷∂‚‰ Á∂ ÁΩ≈È ’øÈ È«‘ «Úº⁄, ¡≈«ÁÕ «Ú¡√’ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, ’ΔÛ∂ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈
Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «ÚÁ∂ÙΔ «È’≈¡Ω∫Õ «¬º’ ¬Δ¬∂È‡Δ ‚≈’‡ ÚÒØ∫ Â∞øÂ √‘≈«¬Â≈ ÍÃ≈ÍÂ ’ØÕ «ÚÁ∂ÙΔ
«È’≈¡ ’øÈ ÏÒ≈’ ’ √º’Á∂ ‘È ‚Ó ‹ª ’øÈ ‚Ó ˘ È∞’√≈È ¡ºÍ«Û¡≈, «¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
¿∞Á≈Ú≈ÁΔ ‘Ò’∂ Á∂ ’≈ÈÕ «Úº⁄ Í≈ Í≈‰Δ ÓÂ ’Ø ’øÈ, Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬‘ √ø’Ó‰ Á≈ ’≈È ‘Ø
√’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) ’øÈ «ÈÚ‘È ¿∞Í∂’Ù≈ È‘Δ∫: ’øÈ «Úº⁄ √ø’Ó‰, ‹∂’ «¬Ò≈‹ È‘Δ∫, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ ’≈È
ÏøÈ √’Á≈ ‘ÀÕ ¬Δ¬∂È‡Δ «⁄«’Â√’ ÚÒØ∫ Â∞øÂ √øÍ’ ‹∂’ ¿∞μÊ∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Òº¤‰ª Á∂ «’√∂ ÚΔ ‘À:
J ’øÈ «Úº⁄ ÁÁ
J ’øÈ «Úº⁄ ÁÚ
J ÷∞’ √È√ÈΔ
J ’øÈ «Úº⁄ Ú‹
(iv) «¬º’ ‘∂ÒÓ∂‡ Í«‘ÈΔ¬∂ : ¡≈Í‰∂ «√ ¡Â∂ ’øÈ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡ ÚÒØ∫ Ï⁄Δ¬∂Õ √Û’ ¡≈Ú≈‹≈¬Δ Á∞ÿ‡È≈Úª ˘
È∞’√≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À √∞‰Ú≈¬ΔÕ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ √Û’ ¡≈Ú≈‹≈¬Δ Á∞ÿ‡È≈Úª ÚÒØ∫ Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬Δ «¬º’
‘∂ÒÓ∂‡ Í«‘ÈΔ¬∂ Õ
(v) ΩÒ≈ ÚÒØ∫ Ï⁄Δ¬∂: ΩÒ∂ Á∂ √ØÂª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ ˜Ø ÚÒØ∫ ¡Â∂ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ΩÒ≈ ¬∂’√ÍØ‹ ÚÒØ∫
«¬º’ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ √ÌÂØ∫ ¡≈Ó ’≈ÈÕ ◊ØÒΔ¡ª ÁΔ ¡Ú≈‹, Í‡≈÷∂ ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ ’øÈ ÁΔ
º«÷¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, Ï‘∞Â ˜Ø ÚÒØ∫ √ø◊ΔÂ, ¡≈«Á ‹∂’ Â∞‘≈‚∂ ’øÓ Â∞√Δ «¬º’ ΩÒ≈ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ’øÓ

’‰ Ò¬Δ (Ú∂«÷¡≈ «ÓÒª, √Û’ ÁΔ ÒØÛ ‘À ¿∞√≈Δ, Ó∞Á‰ ’øÓ ’Á≈ ‘À, ’≈÷≈ÈΔ¡ª, ¡≈«Á), ÈØ‡
√∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’ Â∞√Δ √∞º«÷¡≈ √Óº◊Δ¡ª √∞‰Ú≈¬Δ Í≈˙∫Á∂ ‘Ø ’øÈ ‹ª ’øÈ ÍºÒ◊ Á∂ ±Í «Úº⁄, ’ÃÓ
«Úº⁄ ¡≈Í‰Δ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ º«÷¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ Â∞‘≈‚Δ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø
‹≈Ú∂◊≈ ÓÁÁ ÚÒØ∫ Â∞√Δ «¬º’ ¿∞«⁄Â √∞‰Ú≈¬Δ √∞’Ù≈ÂÓ’ √Óº◊Δ Á≈ √ø◊Ã«‘ ’ØÕ
(vi) ÁÚ≈Úª Á∂ ¡øË≈Ë∞øË È‘Δ∫ ÒÀ: ‹∂’ Â∞√Δ «¬º’ ÒøÏ∂ √Óª Âº’ Ò¬Δ «¬√ ÁÚ≈Úª Á∂ «’√∂ ÚΔ ÒÀ ‹≈‰≈ ‘À
«Ó¡≈Á Á∂ Ò¬Δ, ¡≈Í‰Δ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ √Ó∂∫-√Ó∂∫Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ‹∂’ Â∞‘≈˘ Òº◊Á≈ ‘À «’
¡≈Í‰Δ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À, ‚≈’‡ Á∂ ’ØÒ ◊ºÒ ’ØÕ ‹ª⁄ ‹∂’ ÷∞≈’ ÿº‡ ’ΔÂ≈
‹≈ √’Á≈ ‘À, «¬º’ «Ú’Ò«Í’ ÁÚ≈¬Δ ÒÀ √º’Á∂ ‘ÈÕ
(vii) √‹≈ÂΔ «Ú¡≈‘: ’ΔÏΔ «ÙÂ∂ Á ≈Ø ∫ Á∂ «Úº ⁄ «Ú¡≈‘ ˘ ‘ÂØ Â √≈«‘Â ÷± È Á∂ «ÙÂ∂ Á ≈,
√∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ È≈Ò ÍÀÁ≈ ‘Ø¬∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ˘ ÚË≈ √º’Á∂ ‘ÈÕ
(viii) ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È «√‘Â ÁΔ ⁄ø◊Δ Á∂÷Ì≈Ò ÒÀ Ò˙: ÷√≈, ’ø·Ó≈Ò≈ ¡≈ÂÙ’ Á∂ ±Í «Úº⁄
√ø’Ó‰ ‘À, ¡Â∂ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È ±Ï∂Ò≈ ¡‹øÓ∂ Ïº⁄∂ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ È∞’√≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
«Ú«’‰/¬∂’√ ¬∂’√ÍØ‹ ÈΔ, ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È ÁÚ≈¬Δ Á≈ √∂ÚÈ, «‚º◊ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ ⁄Ø‡ ÚΔ Ïº⁄∂
ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ◊ÌÚÂΔ ¡ΩÂª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ‚≈’‡ª ÷≈‰≈, «¬º’Ø «‹‘∂ «√‘Â
¡Â∂ ‡Δ’Ø∫ ¿∞μÂ∂ √Ò≈‘ Ò¬Δ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «ÓÒ‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È √«‘Â √≈∂ «√‘Â
√Ó«√¡≈Úª ÚÒØ∫ ¡‹øÓ∂ Ïº⁄∂ ˘ Ï⁄≈¿∞‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ¡≈¬∂⁄ ¡√ø◊ÂΔ ÚΔ Ïº⁄∂ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘
ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ‘≈ÒÂ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹∂’ Ó≈Â∂ Á∂ ’Â √Ó±‘ ¡Â∂ Ïº⁄∂ Á∂ ’Â √Ó±‘ ‘À
(¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ‹∂’ Ó≈Â∂ Á∂ ’Â √Ó±‘ ÏΔ-¡Â∂ Ïº⁄∂ Á∂ ’Â √Ó±‘) Õ
(ix) ’øÈ Á∂ √ø’Ó‰ ˘ Ø’‰ Á∂ Ò¬Δ: «÷Ò≈ Óª Á∂ √Ó∂∫, «¬º’ fi∞º«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ¿∞√˘ / ¿∞√˘
Ë≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ’øÈ «Úº⁄ √ø’Ó‰ ‘Ø‰ ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ◊Ó Â∂Ò ‹ª
«’√∂ ‘Ø ÂÒ ÍÁ≈Ê È‘Δ∫ Í≈¿∞‰≈ ’øÈ «Úº⁄, «’¿∞∫«’ «¬‘ ÁÁ ¡Â∂ ’øÈ «ÈÚ‘È «Úº⁄ ‘Ø √’Á≈
‘ÀÕ ‹∂’ Â∞√Δ ÂÀÈ∂ ‹ª ◊ØÂ≈, ’øÈ ÍºÒ◊ Á≈ ÚÂØ ¡≈Í‰∂ ’øÈ «Úº⁄ ÍÚ∂Ù ’‰ ÚÒØ∫ Í≈‰Δ º÷‰ Á∂
Ò¬ΔÕ ’øÈ «Úº⁄ ◊øÁ∂ Í≈‰Δ Á∂ √ø’Ó‰ Á∂ ’≈È ÚΔ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ «’ ¡≈Í‰Δ Èº’ Ú◊ ‘Δ ‘À, Âª
‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ¡Â∂ ÁØÈª Èº’ ÚÒØ∫ ’Á∂ ‘ÈÕ ÚÈ≈ Èº’ ÚÒØ∫ ÂÒ ÍÁ≈Ê ’øÈ Á∂ «Ú⁄’≈ Ì≈◊ «Úº⁄
Ó‹Ï± ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, «¬√ ÍÃ’≈ ÚÒØ∫ √ø’Ó‰ Á∂ ’≈ÈÕ
(x) ‡Δ’≈’‰ √Ó∂∫Â∂ ’ΔÂ≈: ’ø·Ó≈Ò≈ Á≈ Ø◊, ÷√≈, ±Ï∂Ò≈, «¬ø√∂Î∂Ò≈«¬«‡√ «‹Ú∂∫ Ø◊, ÓÀ«Èø‹≈«¬«‡√,
‡≈«¬Î≈«¬‚, ¡≈«Á ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ «‹ºÊ∂ Âº’ √øÌÚ ‘Ø √’∂, «¬√ ÏΔÓ≈Δ¡ª ˘
Ø’‰ ¡Â∂ «ÓÒ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √Ó∂∫Â∂ ‡Δ’≈ Ò◊≈«¬¡≈Õ ‹∂’ Â∞√Δ «¬√ Ø◊Ø∫ Á∂ Ò¬Δ, Â∞√Δ «¬º’ Ò≈«¬’
ÚÒØ∫ √Ò≈‘ «ÓÒ‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡Õ
(xi) ¡≈Í‰Δ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ √Ó∂∫-√Ó∂∫Â∂ ‹ª⁄: ¡≈Í‰∂ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ È≈Ò √øÍ’ «Úº⁄ «‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¡≈Í‰Δ
√∞‰Ú≈¬Δ Â∞øÂ ‹ª⁄ ’ΔÂΔ ‘À ‹∂’ Â∞√Δ «¬√˘ √∞‰È Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò Òº◊Á≈ ‘À, ‹ª ‹∂’ Â∞‘≈˘ Òº◊Á≈
’øÈ «¬º’ ‘Ø ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «Ï‘Â ‘ÀÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ¡≈‚ÔØÒ≈«‹√‡ ÚÒØ∫ Í≈ÓÙ
J «’√∂ ÚΔ ¡Ω«÷¡≈¬Δ,
J ’øÈ «Úº⁄ Ú‹‰≈
J ⁄º’ ¡≈‰≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ÍÚ≈ Á∂ «¬Â‘≈√

‹∂’ Â∞√Δ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ Òº¤‰ Ì ¡≈«¬¡≈, «¬º’/Í≈ÓÙ ¬Δ¬∂È‡Δ ‚≈’‡ Â∞øÂ:
J ¡√ÍÙ‡ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ ‘Ø ËÚ«È¡ª
J «¬‘ √ºÓfi ÙÏÁª «Úº⁄, ÷≈√’ ‹ÁØ∫ ¿∞μÊ∂ ÍÃÙ·Ì±ÓΔ ΩÒ≈ ‘À ‹ª «¬º’ ÌΔÛ «Úº⁄
J Á±√Δ¡ª ˘ Í∞º¤‰≈ «‹¡≈Á≈ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ◊ºÒ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ ¡Â∂ ˜Ø ÚÒØ∫
J ‡ΔÚΔ ‹ª ∂‚Δ˙ ÁΔ ¿∞μ⁄ Ó≈Â≈ ÁΔ ÒØÛ ‘À
J ◊ºÒÏ≈Â «Úº⁄ √◊Ó È‘Δ∫
J ÒØ’ª ÚÒØ∫ Ï⁄È≈
J Ú‹ ’øÈ «Úº⁄ Òº◊Á≈ ‘À
¿∞∫‹ ÚΔ «ÓÒÁ≈ ‘À, ¡≈Í‰Δ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ √Ó∂∫-√Ó∂∫Â∂ ‹ª⁄ ’ΔÂΔ ‘À, «¬‘ √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’ ¡≈Í‰∂ √∞‰Ú≈¬Δ
√øÚ∂ÁÈÙΔÒÂ≈ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? (√‡∂ Í ‡Ø Ó ≈«¬«√È, ’∂ È ≈Ó≈«¬«√È, ¡Â∂ ÁΔ Â∑ ª ) ’∞ º fi ¬∂ ø ‡ ΔÏ≈¡Ω « ‡’

ÁÚ≈Úª ¡Â∂ ¬∂√«Í«È √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ’≈ÈÕ

B. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈Èª √º⁄ ‘È ‹ª ◊ÒÂ:
(i) √∞‰Ú≈¬Δ √ø⁄≈ Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ √ØÂ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(ii) È∞’√≈È √∞‰Ú≈¬Δ ÚΔ ÚøÙ≈È∞◊Â ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) «ÚÁ∂ÙΔ «È’≈¡Ω∫ ’øÈ ‚Ó «¬º’ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ¿∞Á≈Ú≈ÁΔ ‘Ò’∂ Á∂ ’≈È ÏÒ≈’ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(iv) ¬∂’√ÍØ‹ ˜Ø ¡Â∂ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ΩÒ≈ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ √ÌÂØ∫ «¬º’Ø «‹‘∂ ’≈‰ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(v) ’øÈ «Úº⁄ √ø’Ó‰, ‹∂’ «¬Ò≈‹ È‘Δ∫, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È ÍÀÁ≈ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ
AB.E «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for
Hearing Imapired Children)
’∞ºfi «¬º’Ø «‹‘∂ «Ù’Ù‰ Â’ÈΔ’ª √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√«÷¡’ª Á∞¡≈≈ ¡«Ì¡≈√ ’ΔÂ≈ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ
A. ˜Ï≈ÈΔ √≈Ó◊Δ Á∂ È≈Ò √øÔ∞’Â «ÁÃÙ ÍÃ√Â∞ÂΔÕ
B. «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‘À∫‚¡≈¿∞‡√ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ
C. ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Δ¬∂ ‹ÁØ∫ ˜±Δ ‘ÀÕ
D. ⁄∂Ò≈ «Ë¡≈È ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È «Á˙Õ
E. Í≈· Á∂ ÍÃÓ∞º÷ Ì≈◊ «√÷≈˙Õ
F. √≈-¡≥Ù ÍÃ√Â∞ÂΔ Ï‰≈˙Õ
G. √ø’Ó‰ Ú≈’ª Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ
H. ÿº‡ ¡Â∂ √ÍºÙ‡ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ØÕ

I. √Ú≈Ò Í∞º¤‰ Ò¬Δ √ºÓfi ÁΔ ‹ª⁄ ’Δ¬∂ ¡Â∂ ÈØ‡

A@. ◊ºÒª ¡Â∂ ÁØ‘≈È∂ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Áº√Δ¬∂Õ
«Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ì≈Ù≈ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ «Úº⁄ Ì≈Ù≈ ¡Â∂ ˜Ï≈ÈΔ √ø⁄≈ ’ΩÙÒ ˘ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡È∞ÌÚ ¡«Ë¡≈ÍÈ
√’±Ò «Úº⁄ «¬º’ È∂ÓΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ √≈∂ ¿∞μÂ∂ ‹Ø Á∂ ±Í «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ì≈Ù≈ ÁΔ √ºÓfi, √ÓºÊ≈
¡Â∂ √ø⁄≈ Á∂ ’ΩÙÒ Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈ «‘≈ ‘À, ’≈ºÚ≈¬Δ Á∂ Í«‘Ò±¡ª, «⁄Â‰ ’≈‚, «⁄ºÂ, ¡«Ì¡≈√, «⁄ºÂ,
ÙÏÁ ÙÏÁ’ØÙª, ¡«Ì¡≈√ ⁄≈Áª, È≈Á«Ú«Á¡≈, √ø⁄È≈ÂÓ’ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ ‘∂
‘ÈÕ ’¬Δ Ì≈Ù≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ «’º‡ ¿∞ÍÒºÏË ‘È ¡Â∂ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘Ø √’Á≈ ‘À «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
«Ò÷ÂΔ ¡Â∂ Í’≈ÙÈ «¬º’ «ÚÙ≈ ¿∞μÂ∂ √Ò Ú≈’ «¬øÂ‹≈ ÚÒØ∫ ÚË≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ «¬º’ ÂÒ∂
‘Ø¬∂ ’ÃÓ «Úº⁄ Í∂Ù ’‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄≈ Í±¤ ˘ Í∞È «Ú¡Ú√«ÊÂ ÓÂÒºÏ √ø◊·È ’≈‚ Á≈ ÚÂØ
’Õ ¿∞‘ ¡«Ì¡≈√ √Ú≈Òª Á∂ «ÓÒ≈È ’√Â ¡≈Á∂Ù «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ’Δ, ’ÁØ∫, «’ºÊ∂ ¡Â∂ «’Ú∂∫Õ
’Ó∂ «Úº⁄ ⁄≈‡ Á∂ ‘À∫«◊ø◊ ÚΔ Ì≈Ù≈ ÎÂ≈ ¡«Ë◊‘‰Õ
◊«‰ÂΔ¬∂ √ÓºÊ≈ Á∂ Ò¬Δ, Ó≈È, ÍÒ≈√«‡’ «⁄Í, «√º’∂ ¡Â∂ ‘Ø ¤Ø‡Δ Ú√Âª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á≈ ÚÂØ, Ï’√∂,
«◊‰ÂΔ Ò≈«¬Èª, Â≈Ù Á≈ ÷∂Ò, √≈Ó◊Δ «√º÷‰ ÁΔ √‘±ÒÂÕ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ ’ÓΔ Ïº«⁄¡ª √≈ ¡Â∂ ÚÀ⁄≈«’ √ÓºÊ≈
«Úº⁄ ◊ΔÏ È‘Δ∫ ‘È, Ò∂«’È Ì≈Ù≈ ¿∞È∑ª Á∂ √≈≈ È∞Ó≈«¬Ù ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ÿ≈‡≈ ÓøÁ ‘ÀÕ
Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√≈ ÎÂ≈ ¡Â∂ ¡≈Ú≈‹ ÍÀ‡È ˘ Ó‹Ï±Â ’‰ Ò¬Δ «√Î≈«Ù ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ ’ØÒ Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√’
Á∂ È≈Ò √ø⁄≈ Ò◊≈Â≈ ¡Â∂ ’∂∫Á«Â ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ ÈÂΔ‹≈ Á∂Ú∂◊≈Õ ÍÃÔØ◊ ’Δ¬∂ ¬∂‚√ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â
¡Â∂ √Ó±‘ √∞‰Ú≈¬Δ ¬∂‚√ √∞‰Ú≈¬Δ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ fi∞’≈Ú ÁΔ √‘±ÒÂÕ
‡≈√’ º«÷¡≈ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ º«÷¡≈ √Óº◊Δ¡ª ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
AB.F √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª «ÈºÏÛÈ Ò¬Δ «√«÷¡’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of Teacher
for dealing Hearing Impaired Children)
√∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÍÃÏøË: È∂ÓΔ «√«÷¡’ «¬º’ √Óª ‹ª «’√∂ ‘Ø ¿∞μÂ∂ ’ÛΔ «Ó‘ÈÂ ÁΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À
¡≈Í‰Δ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √∞‰Ú≈¬ΔÕ ¿∞‘ «Úº⁄ ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÍÏøËÈ «Úº⁄ ÷∂‚‰ Ò¬Δ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰
Ì±«Ó’≈ ‘À Ú◊Õ
(A) √∞Ì≈¡ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‹ª ‹Ø È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ Òº¤‰ ‘È ‹Ó≈Â ¡«Ë¡≈Í’ Ò¬Δ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘ÀÕ ¿∞‘ Ùº’Δ Ó≈ÓÒΔ¡ª Á≈ ⁄⁄≈ ‹ª Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÚÒØ∫ Í≈ÓÙ ’‰ Ò¬Δ √Ò≈‘ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ
«⁄«’Â√≈ ¿∞Í⁄≈ Ò¬Δ Ó≈‘ ‚≈’‡ª Á∂ È≈ÒÕ
(B) CE ÚÒØ∫ D@ ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «¬º’ ‹ª ÁØ √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª ‘≈˜Δ
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‹Ó≈Â ¡«Ë¡≈Í’ Á∂ ÓÈ «Úº⁄ Ï∂⁄ÀÈΔ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ÍÀÁ≈ ‘Ø‰ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ ‹∂’
¿∞‘ È‘Δ∫ ‘À ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¡Û⁄È Á∂ «Í¤Ò∂ «◊¡≈È ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ÚÒØ∫ Í∞º¤Á∂ ‘À, ÓÀ∫
«’Ú∂∫ «√÷≈‰≈ ‘ØÚ∂◊≈ ¿∞È∑ª˘ ¿∞‘ «ÈÙ«⁄Â ±Í ÚÒØ∫ ¿∞√Á∂ Ò¬Δ «¬º’ √Óº«√¡≈ Ï‰≈, «¬√Ò¬Δ, ¿∞‘
¡ÒÍ’≈«Ò’ ¡«Ë¡≈ÍÈ «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À? ‹ª ˙«¬∂ø‡∂ÙÈ ’Ø√ «¬øÈ≈ ‘À «’ ¿∞‘ ¿∞È∑ª Á∂
¡Û⁄È Á∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ ÍÂ≈ ⁄ºÒ ‹≈Ú∂◊≈, ¿∞È∑ª Á∂ √ºÓfi‰ Á∂ «√º«÷¡≈ ÁΔ ˜±Â ‘À, ¡Â∂ ˜±Δ
√Ó≈ÔØ‹È «¬øÈ≈ ’‰≈ ‘À «’ «¬√ Â∑ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÿ ¿∞μÂ∂ Òº◊ «‘≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √∞º«÷¡Â ‘ÀÕ

(C) ¿∞‘ «¬º’ √’≈≈ÂÓ’ ¡Â∂ ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÍÃÂΔ ÙØ «Í¡≈ ¡Â∂ «Í¡≈ Úº¬Δ¡≈ «Ú’«√Â ’‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ Á∂ √∞Ì≈¡ Á∂ ÍÃÌ≈Ú ˘ ¡≈Í‰∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ Í«Ò’«ÙÂ ‘ØÚ∂◊≈Õ
(D) ¿∞‘ ’Ó∂ Á∂ √≈‘Ó‰∂ ÁΔ ’Â≈ «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ «¬º’ ÂÎ «Ï‘Â √Δ‡ª ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ ‘À, «¬øÈ≈ ‘À «’
‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞‘ ÁØÈª Á∂ «√«÷¡’ ¡Â∂ √‘Í≈·Δ¡ª Á∂ «¬º’ «Ï‘Â «Ú⁄≈ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘ÀÕ
(E) ¿∞‘ «¬º’ ‘∂·Ò≈ ’‰ Ò¬Δ √∞‰È ¡Â∂ «ÁÃÙ º÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘Δ «Ú¡≈’∞ÒÂ≈ ‘≈Òª«’ «√«÷¡’,
Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ΩÒ∂ Á∂ ’≈Ï± Á∂ Â«‘Â È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‘Ó∂Ù≈ Á∂ ’≈Ï± Á∂ ‘∂·Ø∫ «√«÷¡’ª, ‘≈Ò
ÚÒØ∫ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ΩÒ≈, Á±º‹∂ ’Ó∂, ¡Â∂ Ï≈‘ Á≈ √Î≈«¬¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ÷≈√’ ‹ÁØ∫
¿∞‘ ◊ºÒ ’ ‘Δ ‘ÀÕ «¬‘ Ô≈Á ‘ØÚ∂◊≈ «’ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ΩÒ≈ ÚΔ «¬º’ «¬º’ «‘¡«ø◊ ¬∂‚ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂
Ò¬Δ √Óº«√¡≈ ‘À, Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ √≈∂ ΩÒ≈ ¿∞√Á∂ Ò¬Δ «÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÈÕ
(F) Ì≈Ù‰ ˘ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Á∂ ÓØ’Δ¡ª Á≈ ¡È∞’±ÒÈ, «√«÷¡’ «¬º’ Á±Δ Ï‰≈¬∂ º÷‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ¡Â∂ Ïº⁄∂ ÚΔ ÏøÁ ÷Û∂ Á∂ «Úº⁄ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ¤∂ ÎΔ‡ ÁΔ «¬º’ ¡Û⁄È ‘Ø √’ÁΔ
‘À, «’¿∞∫«’ «¬‘ ‘Ò≈Âª Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø‰ ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ˘ Ø’Á≈ ‘ÀÕ
(G) ‹∂’ ¿∞‘ ÈØ«‡√ «’√∂ ÚΔ «Ú’≈ ‹ª ⁄‰ª Á≈ Á≈ ÚÂØ ◊ÒÂ ÁØÙ ˘ ·Δ’ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ √∞«È√«⁄Â
’‰ Ò¬Δ «Ò¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÚÂØ Á∂ ·Δ’Õ
(H) «√«÷¡’ √ÚÀÌ≈Ú’ ±Í ÚÒØ∫ ÏØÒÁ∂ ‘È ¡Â∂ Ì≈Ù‰ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ √∞‰È Á∂ ‘Ø ≈‹’∞Ó≈Δ Á≈ Í≈Ò‰
’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡«Ë¡≈ÍÈÕ
(I) «√«÷¡’ ·‘≈Ú Ò¬Δ ’Ø«ÙÙ ’‰ ÁΔ ‹ÁØ∫ ◊ºÒ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, «’¿∞∫«’ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ¡øÁØÒÈ
’‰ Ò¬Δ ’«‘øÁ∂ ‘È Ì≈Ù‰ ÍÛ∑È∂ ÁΔ ’«·È≈¬ΔÕ
(A@) «√«÷¡’ √∞⁄∂Â «‘È≈ ¿∞√ÁΔ «Íº· Ú≈Δ È‘Δ∫ Ú◊ Ò¬Δ ¡Â∂ ◊ºÒ ’Á∂ √Ó∂∫Â∂ «Ò÷‰ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
’≈Ò∂ ÏØ‚Õ
(AA) ÈÚΔ∫ ÙÏÁ≈ÚÒΔ ÁØÈª ˜Ï≈ÈΔ ¡Â∂ «Ò÷ÂΔ ±Í «Úº⁄ Í∂Ù ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(AB) «√«÷¡’ Ïº⁄∂ ˘ √Ú≈Ò Í∞º¤‰ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ’Δ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ÁΔ
¡«ÈÙ«⁄Â ‘À ˘ Áº«√¡≈Õ ‹ÁØ∫ «¬‘ ˜±Δ ‘ÀÕ Ò¬Δ ’∞ºfi ÁØ‘≈È∂ «√«÷¡’ ˘ ‘Á≈«¬Â ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ’∞ºfi «√«÷¡’ ‘Á≈«¬Â ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ’∞ºfi ÙÏÁ ‘È ¡Â∂ Ú≈«’¡ªÙØ∫ «’
Á±√Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Í«Û∑¡≈ Ï∞Ò∑ ¡≈√≈È ’ ‘∂ ‘È, ¡Â∂ √øÌ≈ÚÈ≈ ÚºË ‹ªÁΔ ‘À «’ Ïº⁄≈ ÙÏÁª
¿∞‘ √ºÓfi √º’Á∂ ‘À ˘ Í◊‡ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
(AC) «√«÷¡’ «Ù’Ù‰ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ «ÁÃÙ ¬∂‚√ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ‘ ’Ø«ÙÙ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Á∂
ÚÂØ Á∂ «¬º’ ˙Ú‘∂‚ ÍÔØ‹È≈Úª (‹∂’ √øÌÚ ‘Ø Âª) ¿∞μÂ∂ «¬º’ ¡º¤≈ ÂΔ’≈ «¬‘ ’‰ Á∂ ‘ÀÕ Ï√
«Ò÷≈¬Δ ’≈Ò∂ ÏØ‚ ¿∞μÂ∂ «√º«÷¡≈ ‹ª ÈÚΔ∫ ÙÏÁ≈ÚÒΔ ¡≈«¬‡Ó ‹ª Ó‘ºÂÚÍ±‰«ÏøÁ∞Úª«¬º’ ¡Â∂ „ø◊
¡º¤≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ «√«÷¡’ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √∞‰Ú≈¬Δ √‘≈«¬Â≈
Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘À ¡Â∂ «’ √∞‰Ú≈¬Δ √‘≈«¬Â≈ ·Δ’ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ‘ÀÕ

√ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment) ÈØ‡

C. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) ............................ÁΔ ’ÓΔ Ïº⁄Δ¡ª √∞‰Ú≈¬Δ √≈ «Úº⁄ ◊ΔÏ È‘Δ∫ ‘ÈÕ
(’) ÏØÒ‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ (÷) ÚÀ⁄≈«’ √ÓºÊ≈ (◊) Ì≈Ù≈¬Δ √ÓºÊ≈ (ÿ) ¡È∞ÌÚ
(ii) Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√≈ ÎÂ≈ Ó‹Ï±Â ’‰ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ÁΔ «√Î≈«Ù ’ΔÂΔ ‘À ¡Â∂ ................ÍÀ‡ÈÕ
(’) ¡≈Ú≈‹ (÷) Ì≈Ù≈ (◊) ÍÃ’≈Ù (ÿ) Á∂÷Ì≈Ò

(iii) «√«÷¡’ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ √Δ‡ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ................ ¡«ËÓ≈ÈÂ: ’Ó∂ Á∂ «¬º’ ÂÎÕ
(’) Í≈√∂ ÚºÒ ’Â≈ (÷) ¡øÂÓ ’Â≈ (◊) √≈‘Ó‰∂ ’Â≈ (ÿ) Î≈‡’ Á∂ ’ØÒ
(iv) Ì≈Ù‰ ˘ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Á∂ ÓØ’Δ¡ª Á≈ ¡È∞’±ÒÈ, «√«÷¡’ ˘ Ï‰≈¬∂ º÷‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À
«Ó‘ÈÂ ÁΔ Á±Δ ........................¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ¡Â∂ Ïº⁄∂ Á∂ «Úº⁄Õ

(’) B ÍÀ (÷) F ÍÀ (◊) H ÍÀ (ÿ) D ÍÀ
AB.G √≈ªÙ (Summary)

J «¬√ Ô±«È‡ «Úº⁄ ¡√Δ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈
ÁΔ ‘À Ïº⁄∂ «Ú◊«Û¡≈Õ
J Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ò¬Δ, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¬Δ¬∂È‡Δ (’øÈ, ◊Ò≈, Èº’) ÚÒØ∫ Í≈ÓÙ ’‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄∂ «Úº⁄ Èº’, Ó∞ø‘ ‹∞◊≈ÒΔ Â≈Ò±¡√≈Ó≈«È«¬Â≈ÚªÁΔ ‹ª⁄ Ó≈‘, ˜Ø ÚÒØ∫ √ø◊ΔÂ ÚÒØ∫
Ï⁄È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ΩÒ≈ «’¿∞∫«’ ’¬Δ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È ’≈È √Ó«√¡≈Úª ÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ ’≈È
‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
J ’∞ºfi Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ ¡È∞’±Ò √‘±ÒÂª Á∂ È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â Á∂ ÚÂØ «¬º’ ¡º¤≈ Ï‰≈¿∞∫Á∂ ‘È
«Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂ Ò¬Δ Í«¡≈Ú‰, «√«÷¡’ «ÁÃÙ √∞≈◊, ¡º¤≈ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ÍÃÁ≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À Ó≈‚Ò, ˜Ï≈ÈΔ «ÈÁ∂Ù ÁØ‘≈È∂ ÙÏÁª ¡Â∂ Ú≈’ª, ’‘≈‰Δ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ ’∞ºfi ‹Ó≈Â Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈
Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ÍÏøËÈ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ªÕ
J ‹∂’ «√«÷¡’ ¡Â∂ «⁄«’Â√’ √≈≈ √Óª ÍÃÂΔÙ·≈ÈØ∫ ¿∞μÂ∂ «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÍÌ≈ÚΔ ‘ÈÕ ÁØ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
¿∞μÂ∂ ‹È≈Úª ¡Â∂ ’øÓª ˘ Í∂Ù ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
(i) ¡«Ë¡≈ÍÈ √ø«⁄Â ‘À ¡Â∂ «¬º’ «¬º’ ÙÏÁ √ø√≈Ë’ Á≈ ÁØ‘≈Ú ÍÃ√Â∞ÂΔ Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘À ¡ÚË≈‰≈Õ
(ii) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ÷Ø‹ ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡È∞ÌÚ ’‰ Á≈ ÓΩ’∂ Ï‰≈¿∞‰ ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁøÁΔ ‘À ¡ÚË≈‰≈ ‹ª Ò’Ù
ÙÏÁÕ
J √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Ò¬Δ Ø’Ê≈Ó Á∂ ÚÂÓ≈È Í«ÁÃ«Ù¡ «Úº⁄ «¬º’ ÍÃÓ∞º÷ Ó∞ºÁ≈ ‘ÀÕ Ó∞º÷ «ÏøÁ∞Úª «Úº⁄Ø∫
’∞ºfi ‹Ø Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Á∞¡≈∂ Ô≈Á ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÁΔ Â∑ª Â∂‹ ⁄Δ˜ Á≈
ÚÂØ È‘Δ∫ ’‰ Ò¬Δ √≈Î ’Á∂ ‘È ’øÈ, ’øÈ È«‘ «Úº⁄ «’√∂ ÚΔ ⁄Δ˜ ˘ √«ÓºÒÂ È‘Δ∫, «⁄«’Â√’
Í≈ÓÙ Á∂ «ÏÈª ¿∞Í∂’Ù≈ È‘Δ∫ ‘À, «Íº¤∂ Á∂ √ø’Ó‰ ˘ Ø’‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡≈«Á Ó∞¡≈«¬È≈ √∞‰Ú≈¬Δ
J «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª: «√«÷¡’ «Úº⁄ √∞Ë≈ ÁΔ ‹ª⁄ ’‰ ÁΔ «¬º’ Úº‚Δ «˜øÓ∂Á≈Δ ‘À √∞‰Ú≈¬Δ
«Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄∂Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J «Ú◊«Û¡≈ Ì≈Ù≈ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ «Úº⁄ ˜Ï≈ÈΔ √ø⁄≈ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ’ΩÙÒ «Ú’«√Â ¡È∞ÌÚ ¡«Ë¡≈ÍÈ ’øÍÈΔ
√’±Ò «Úº⁄ «¬º’ È∂ÓΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ¿∞μÂ∂ ‹Ø Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ì≈Ù≈ √ÓºÊ≈ Á≈ Í‘Ò± ‘À, ¡Â∂
√ºÓfi Á∂ ’ΩÙÒ, √ø⁄≈ Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈ «‘≈ ‘À ’≈ºÚ≈¬Δ «⁄Â‰ ’≈‚, «⁄ºÂ, ¡«Ì¡≈√ «⁄ºÂ, ÙÏÁ
ÙÏÁ’ØÙª È≈Á«Ú«Á¡≈ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ ‘∂ ‘ÈÕ
J «Ò÷ÂΔ √ºÓfi ¡Â∂ Í’≈ÙÈ ¿∞μÂ∂ «¬º’ √Ò Ú≈’ «¬øÂ‹≈ ÚÒØ∫ ÚË≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «ÚÙ≈ ¡Â∂
¿∞È∑ª˘ «¬º’ ’ÃÓ «Úº⁄ Í∂ÙÕ
J Ì≈Ù‰ «⁄«’Â√≈ ÎÂ≈ ¡Â∂ ¡≈Ú≈‹ ÍÀ‡È Ó‹Ï±Â, ¡«Ë¡≈ÍÈ Ò¬Δ «√Î≈«Ù ÁΔ ◊¬Δ, ÍÒ≈√«‡’,
«⁄Í√ ¡Â∂ «√º’ª ¡Â∂ ‘Ø ¤Ø‡Δ Ú√Âª, Ó∞ºÒ Ï’√∂, «◊‰ÂΔ Ò≈«¬Èª Á≈ ÚÂØ ◊«‰ÂΔ¬∂ √ÓºÊ≈ Ò¬Δ
«¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈Õ
J ¿∞μÂ∂ «√«÷¡’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ Úº÷ Â’ÈΔ’ ÚÒØ∫ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ¿∞‘ ’‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘Ø‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «√÷≈ ¿∞È∑ª Á≈ «÷¡≈Ò º÷‰≈ ‘ÀÕ
AB.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ÏøÈ : √Δ Á∂ ¿±Â’ª «Úº⁄ Ó‹Ï±Â ÏÀ∫‚Õ
J Ïº⁄Δ¡ª Á≈ «⁄«’Â√’ : «¬º’ ‚≈’‡ ‹Ø ÍÛ∑≈¬Δ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ø◊Ø∫ Óø‰Á∂ ‘ÈÕ
J ¡≈Í«‡Ó≈«¬‹ ’Δ¬∂ : ¡º¤≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’∞ºfi Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬‘ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ √øÌÚ
«Úº⁄ ’∞ºfi Á≈ ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
J ¬∂’√ÍØ‹ : «¬º’ √Ê≈È ‹ª ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ‘Ø‰ Á≈ ≈‹ ‘À «‹ºÊØ∫ ’Ø¬Δ √∞º«÷¡≈
È‘Δ∫ ‘À ’∞ºfi È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ‹ª È≈Í√øÁÕ
AB.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡√Δ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È «’Ú∂∫ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «’√∂ ÚΔ ÁØ ÂΔ’ª Á∂?
B. √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á≈ Ó∞º÷ ’≈È ’Δ ‘È?
C. √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «√«÷¡’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ Á≈ Ú‰ÈÕ
D. Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ó∞ø‚Δ¡ª Ò¬Δ ’Δ ‰ÈΔÂΔ¡ª ˘ «√÷≈ ‘∂ ‘ÈÕ
E. Ì≈Ù‰ «Ú◊«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ÁΔ Ì±«Ó’≈ Á∂Õ

A. (i) Ï∂‘≈, √∞‰Ú≈¬Δ (ii) Ú≈’ «⁄«’Â√’ (iii) √∞‰Ú≈¬Δ ÙÓÂ≈Úª
(iv) Ì≈Ù‰ È∞’√≈È (v) √øÚ∂ÁÈÙΔÒ
B. (i) ˆÒÂ (ii) √‘Δ (iii) √‘Δ
C. (i) ÷ (ii) ’ (iii) ◊ (iv) ÷

AB.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings) ÈØ‡

B. ¬Δ.¡≈.¡≈¬Δ.√Δ. ’«≥◊‘≈¿±√ ¡≈È ‘À∫‚Δ’ÀÍ‚ ¡À∫‚ «◊Î‡‚ «⁄Ò‚È ∂√‡ØÈ
Ò≈¬Δ«‡≥◊, ‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ
’À’‡√«‡º’√Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡. , Ï≈Ï≈ ÍÃ’≈Ù’ «¬ø’,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AC: Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰

(Mentally Retarded: Definition, Types,
Characteristics)

AC.A Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡Ê ¡Â∂ Í«Ì≈Ù≈ (Meaning and Definition of Mentally Retarded
Children)
AC.B Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Mentally Retarded Children)
AC.C Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of Mental Retardation)
AC.D √≈ªÙ (Summary)
AC.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AC.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AC.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡Ê ¡Â∂ Í«Ì≈Ù≈ Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È¡ª Á∂ √Á◊∞‰ª Á≈ Ú‰ÈÕ
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È «Ú’≈√Ó∞º÷Δ ’≈Ò ÁΩ≈È ¿∞Í‹Δ¡ª √Ï-¡Ω√ÂÈ ¡’ÒΔ ’≈‹ ˘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È
Ú≥Ù-Í≥Í≈ ¡Â∂ Ú≈Â≈ÚÈΔ ’≈Èª ÁØÈª ’’∂ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ó≈È«√’ Ï∂‹≈ÈÍ∞‰≈ «¬Ò≈‹ÔØ◊ ‘ÀÕ Ó≈È«√’
Ï∂‹≈ÈÍ∞‰≈ Â√ıΔÙ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ «¬√Á≈ «¬Ò≈‹ «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
¿∞‘ Ïº⁄≈ ‹Ø Ó≈È«√’ ±Í «Úº⁄ ’≈‹ È‘Δ∫ ’ √’Á≈ ¡√Δ∫ Ï‘∞Â √≈∂ Ïº⁄∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ Á∂÷Á∂ ‘ªÕ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂
Úº¬Δ¬∂ ¡Â∂ ¡’ÒΔ ÂΩ “Â∂ √≈Ë≈È È‘Δ∫ ‘∞≥Á∂Õ «¬‘ Ï∂‹≈ÈÍ∞‰≈ «Ú¡≈Í’ ‘À ¡Â∂ ‘ √Ó≈‹ Â∂ ‘ √º«Ì¡≈⁄≈
«Úº⁄ Úº÷-Úº÷ ¡È∞Í≈Âª “Â∂ ‘ÀÕ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬º‘ «¬’≈¬Δ ÍÛ∑‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ó≈È«√’ Ï∂‹≈ÈÍ∞‰∂ Ï≈∂ «Ú¡≈Í’
¡Â∂ √ÍºÙ‡ «Ú⁄≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ
AC.A Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡Ê ¡Â∂ Í«Ì≈Ù≈ (Meaning and Definition of
Mentally Retarded Children)
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈ÈÍ∞‰∂ ÁΔ¡ª ’∞ºfi Í«Ì≈Ù≈Úª ‘∂∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘È:
TÓ≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ √‘±ÒÂª ÁΔ ÓÁÁ È≈Ò √Ó≈«‹’ ¿∞«⁄Â ¡Â∂ «ÚÚ‘≈«’ ÔØ◊ Ï‰≈¿∞‰

«¬’≈¬Δ-AC: Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
˘ Í≥‹≈‘ (E@) ¡≈¬Δ.«’¿±. È≈Ò ’≈«ÏÒ ‘≈ÒÂ ¡È∞√≈ „Ò‰, √«‘’ÓΔ ¡Â∂ ÍÛ∑≈¬Δ Ù’ÂΔ «Úº⁄ È≈’≈¯Δ ’≈‹Δ ÈØ‡
Á∞¡≈≈ Ú‰È ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕU
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ ÁΔ √Ì ÂØ∫ «Ú¡≈Í’ Í«Ì≈Ù≈ ¡ÓΔ’È ¡À√Ø√Δ¬∂ÙÈ È∂ «ÁºÂΔÕ «¬‘ Í«Ì≈Ù≈ AIHC «Úº⁄
«ÁºÂΔ ◊¬Δ, ‹Ø ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘À:
TÓ≈È«√’ Ï∂‹≈ÈÍ∞‰≈ ˜±Δ √Ï-¡Ω√Â ¡≈Ó ¡’ÒΔ ’≈‹ ‘À, «‹√ Á∂ ÈÂΔ‹∂ «Ú’≈√ ’≈Ò ÁΩ≈È ˜≈«‘ ¡Â∂
¡≈Í‰≈«¬¡≈ Úº¬Δ¬∂ «Úº⁄ ÂºÂ ¡Í≈‘‹Â≈ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ ‘∞≥Á≈ ‘ÈÕU
Ó≈È«√’ «Ú’≈√ ÁΔ ’ÓΔ ¡Â∂ ÿº‡ ¡≈¬Δ.«’¿±. Ú≈Ò∂ Ó≈È«√’ ÿ≈‡ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡≈¬Δ.«’¿±. ÍºË GE ÂØ∫ ÿº‡
Í E@ ÂØ∫ ÚºË ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ ÁΔ ‹ÓÂÏ≥ÁΔ
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ Ú≈Ò∂ Ïº⁄∂ ’Ø¬Δ √Δ’ ÍÃ«’«¡≈ È‘Δ∫ «Á÷≈¿∞∫Á∂ Í «‘Á≈«¬Âª «Úº⁄ ‘ΩÒΔ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ’Ò≈√
«Úº⁄ ¿∞È∑ª ÁΔ ’≈◊∞˜≈Δ ¿∞È∑ª Á∂ Á∂Δ È≈Ò ÍÃ◊‡≈¬Δ¡ª «’«¡≈Úª Á∞¡≈≈ ¡√Á≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ
Í¤≈‰ Ò¬Δ ¡«Ë¡≈Í’ Á∞¡≈≈ ‹ª⁄∂ Úº¬Δ¬∂ ÁΔ √±⁄Δ ‘∂· «Ò÷∂ ¡∫∞√≈ ‘À:
(A) «È≥Â Ó≈ÛΔ¡ª ¡’≈Á«Ó’ ’≈ÓÔ≈ÏΔ¡ª, (B) ·Ø√ ⁄Δ˜ª ÁΔ Í∂Ù’≈Δ “Â∂ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ «ÈÌ ’È≈, (C)
ÿº‡ «Ú√Â≈ «Ë¡≈È Á∂‰≈? (D) ÿº‡ √Ó∂∫ ÁΔ Ô≈Á-Á≈ÙÂ «Á÷≈¿∞‰Δ, (E) Ó≈Û≈ ¡≈ÂÓ-«⁄ºÂ ‘Ø‰≈? (F) ¡≈ÂÓ-
«ÚÙÚ≈√ ÁΔ ’ÓΔ, (G) √Δ«ÓÂ √≥⁄≈ ‘Ø‰≈? (H) ¡«Ì¡≈√ ¡Â∂ Á∞‘≈˙ ÁΔ Ì≈Ò, (I) ◊∞ºÍ «’«¡≈Úª «Úº⁄
Í«‘Ò-’ÁÓΔ È‘Δ∫ ’ÈΔ? (A@) ¡’√ ¡√≈ÚË≈È ¡Â∂ «Ú⁄«ÒÂ «‘‰Õ
(i) Ó≈È«√’ «Ú’≈√ ÁΔ ’ÓΔ ¡Â∂ ÿº‡ ¡≈¬Δ.«’¿±. Ú≈Ò∂ ................. ÿ≈‡ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡≈¬Δ.«’¿±.
ÍºË GE ÂØ∫ ÿº‡ Í E@ ÂØ∫ ÚºË ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(ii) ................... Á∂ ÍºË “Â∂ Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ Á≈ Ó≈È«√’ Ú◊Δ’È ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(iii) Ï‘∞Â √≈Δ¡ª ‹Ó≈Ï≥ÁΔ¡ª Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ¿∞√ÁΔ ............, ¿∞«⁄Â ............. ¡Â∂
¡≈˜≈ÁΔ ÁΔ «‚◊Δ ˘ √ÈÓ≈«ÈÂ «Úº⁄ ’≈‹ª ˘ √Ófi‰ Á≈ ÍºË ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
AC.B Ó≈È«√’ Ï∂ ‹ ≈È Ïº « ⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Mentally Retarded

Children)
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ Á∂ Ú◊Δ’È Á∂ Úº÷-Úº÷ ÂΔ’∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ÓÀ‚Δ’Ò Ú◊Δ’È ’≈Èª “Â∂ ¡≈Ë≈«Â ‘∞≥Á≈
‘À, Ó≈È«√’ Ú◊Δ’È Ï∞ºËΔ Á∂ ÍºË “Â∂ ¡≈Á≈«Â ‘∞≥Á≈ ‘À ¡Â∂ «√º«÷¡’ Ú◊Δ’È Ï∞ºËΔ Á∂ ÓΩ‹±Á≈ ÍºË “Â∂
¡≈Ë≈«Â ‘∞≥Á≈ ‘À ¡Â∂ Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰ «Ú¡’ÂΔ/Ïº⁄∂ Á∂ ’≈‹ Á∂ ÓΩ‹±Á≈ ÍºË “Â∂ «√º«÷¡’ Ú◊Δ’È ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ Á∂ Úº÷∂ Ú◊ª Á≈ ¡È∞Í≈Â ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘À:
(A) √≈¿± Ï∂‹≈‰Í∞‰≈ (HI%) (B) √≥‹ÓΔ Ï∂‹≈‰Í∞‰≈ (FG%)
(C) √ıÂ Ï∂‹≈‰Í∞‰≈ (CE%) (D) ‚±≥ÿ≈ Ï∂‹≈‰Í∞‰≈ (AE%)
ÓÀ‚Δ’Ò, «√º«÷¡’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ √≥’∂Â È≈Ò Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ Ú◊Δ’È ‘∂· «Ò÷∂ ‡∂ÏÒ «Úº⁄
Á√«¬¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ ’«ÒÈΔ’Ò Ú◊Δ’È

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ ’«ÒÈΔ’Ò «’√Ó Á∂ ¤∂ Ú◊ ‘È:

(A) √Ò «’√Ó (B) ÓΩÈ◊Ø«Ò√Ó (‚≈¿±È Á≈ √≈¬ΔÁÃØÓ)
(C) Ó≈¬Δ’ÃØ«√ÎÀÒΔ (D) ‘≈¬ΔÁÃØ√ΔÎÀÒΔ
(E) ‡Ã≈ÚÓÀ«‡’ ¡ÓÀ∫‡Δ¡≈ (F) ’Ã∂‡Δ«È√Ó (Ê≈¬∂‚ ÁΔ ’ÓΔ)
Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ Ú◊Δ’È

ÓÈØ«Ú«◊¡≈«È’
ÓÀ‚Δ’Ò «√º « ÷¡’ ÚÀ⁄√Ò «Ó¡≈ ÏΔÈ∂‡
A. ¤±Â ‹ª ÈÙ≈ A. «√º«÷¡’-IQ F@-HE A. √≈¿± IQ EE-FI IQ EB-FG
B. ‡Ã≈¿±Ó≈ ‹ª ÌΩ«Â’ ¬∂‹≥‡ B. «√÷Ò≈¬Δ-IQ C@-EI B. √≥‹ÓΔ IQ D@-ED IQ-CF-EA
C. ÓÀ‡≈ÏØ«Ò√Ó ‹ª ÍØÙ‰ C. ‘Ú≈Ò∂ √≥Ï≥«ËÂ-IQ C. √ıÂ IQ-BE-CI IQ-B@-CE
C@ ÂØ∫ ÿº‡
D. ◊ÃΩ√ÏÃ∂È «ÏÓ≈Δ D. ‚±≥ÿ≈ IQ BE ÂØ∫ ÿº‡ IQ-B@-CE
(ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á)
E. ¡‰‹≈‰ Ú≥«Ù’ ¡√
F. ’ÃØÓØ√ØÓÒ ¡ÈØÓÒΔ
G. ◊Ì ÁΩ≈È ◊ÛÏÛΔ
Ú≈Â≈ÚÈΔ ¡√
Ï‘∞Â √≈Δ¡ª ‹Ó≈Ï≥ÁΔ¡ª Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ¿∞√ÁΔ «√º«÷¡≈, ¿∞«⁄Â Úº¬Δ¬∂ ¡Â∂ ¡≈˜≈ÁΔ ÁΔ
«‚◊Δ ˘ √ÈÓ≈«ÈÂ «Úº⁄ ’≈‹ª ˘ √Ófi‰ Á≈ ÍºË ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂,
Á∂Ù, ¿∞Ó, √º«Ì¡≈⁄≈, ¡≈«Á Á∂ ÍºËª “Â∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ ÁΔ¡ª Úº÷Δ¡ª «‚◊Δ¡ª ˘
√≈¿±, √≥‹ÓΔ, √ıÂ ¡Â∂ ‚±≥ÿ≈ «‹‘Δ¡ª ÓΩ‹±Á≈ «¬’≈¬Δ ÁΔ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ F@ ÂØ∫ G@ ÎΔ√ÁΔ Ó≈È«√’ ¡≈Í‘‹ ’Ø¬Δ ÌΩ«Â’ √Á◊∞‰ È‘Δ∫
Á√≈¿∞∫Á∂Õ
AC.C Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of Mental Retardation)
’∞ºfi ¡Ê≈‡Δ¡ª Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ ÁΔ ‚±≥ÿ≈¬Δ Á∂ √Á◊∞‰ Á∂ ¡È∞√≈ Ú‰È ’ÁΔ¡ª ‘È Í ’¬Δ Ó≈«‘ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ
«‚◊Δ Á∂ ¡È∞√≈ Ú‰È È‘Δ∫ ’Á∂ √◊Ø∫ ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡’ ÔØ◊Â≈ Á∂ Ó∞Â«Ï’ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√∂ Â∑ª Ó≈È«√’
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ª ˘ ÁØ Ú◊ª «Úº⁄ Ú≥«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À: (A) ¡≈Ó √Á◊∞‰, (B) «ÚÙ∂Ù √Á◊∞‰
(A) Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰≈ Ïº«⁄¡ª Á∂ ¡≈Ó √Á◊∞‰: Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ’∞ºfi Ó∞º÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘∂·
«Ò÷Δ¡ª ‘È:
A. Ó≈È«√’ ¡≈Í‘‹ Ïº⁄∂ ÁΔ √±fi ÿº‡ ‘∞≥ÁΔ ‘À Í ¿∞√Á≈ «Ú’≈√ ¿∞√Á∂ Ó≈È«√’ ÍºË Ó∞Â≈«Ï’ È‘Δ∫
‘∞≥Á≈Õ

«¬’≈¬Δ-AC: Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
B. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÁØ Â∑ª Á∂ ‘∞≥Á∂ ‘È (¿) «√º«÷¡’ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹, (¡) «√÷Ò≈¬Δ Ï∂’≈ IQ ÈØ‡
(EE-E@) «√÷Ò≈¬Δ Ï∂‹≈‰ IQ (E@-GE) «√º«÷¡’
C. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄≈ Ì≈ÚÈ≈Úª, √Ó≈¬Δ ¡Â∂ ÌΩ«Â’ «Ú’≈√ «Úº⁄ √≈Ë≈È Ïº«⁄¡ª ÂØ∫ Úº÷ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
D. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÁΔ ’∞ºfi ’≈Èª ’’∂ «‹Ú∂∫ «’ ‘Ω∫√Ò≈-¡Î‹≈¬Δ ÁΔ ’ÓΔ, ¡√∞º«÷¡Â≈ Á≈
¡«‘√≈√ ’≈È √Ó≈¬Δ Ó≈ÛΔ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
E. ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ¡Ω÷Δ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ÁΔ √Ófi «Úº⁄ ’ÓΔ ‘∞≥ÁΔ ‘À, (‘) ¯À√Ò≈ ÒÀ‰ Á∂ ÔØ◊ È≈
‘Ø‰≈, (’) «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’È ÁΔ ’ÓΔ, (÷) «÷fi‰ Ú≈Ò≈, (◊) Ô≈Á-Á≈ÙÂ Á∂ ÔØ◊ È≈ ‘Ø‰≈, (ÿ)
Â≈ÒÓ∂Ò ÁΔ ’ÓΔ, (Ÿ) «Ú’≈√ «Úº⁄ Á∂ΔÕ
ÈØ‡√ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ï‘∞Â √≈∂ √Á◊∞‰ √≈Ë≈È Ïº«⁄¡ª Ú◊∂ ‘Δ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(B) Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ «ÚÙ∂Ù√Á◊∞‰: Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ’º∞fi ı≈√Δ¡Âª ˘ «Â≥È Ú◊ª «Úº⁄
Ú≥«‚¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À:
(a) «√º«÷¡≈ ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (¬Δ.¡ÀÓ.¡≈.)
(b) «√÷Ò≈¬ΔÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (‡Δ.¡ÀÓ.¬∂.¡≈.)
(c) ‘Ú≈Ò∂ √≥Ï≥ËΔ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (√Δ.¡ÀÓ.¡≈.)
(a) «√º«÷¡≈ ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (¬Δ.¡ÀÓ.¡≈.): ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ IQ E@ ÂØ∫ GE ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
√Ó≈È ±Í «Úº⁄ ‘È ¡Â∂ ÍÃΩÛ ¡Ú√Ê≈ Âº’ ¡«◊¡≈Â «‘≥Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ Ó±Ò √’±ÒΔ «Ú«Ù¡ª,
‘∞Èª «‹Ú∂∫ «’ ÍÛ∑‰≈, ÏØÒ‰≈, «Ò÷‰≈ ¡Â∂ ¡≥’ª ÁΔ «◊‰ÂΔ ’È≈ ÁΔ ÍÛ∑≈¬Δ ˘ √Δ«ÓÂ Ó≈È«√’
ÍºË “Â∂ ’≈‹ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª ÂØ∫ GÚΔ∫ ‹Ó≈Â Âº’ ÍÛ∑‰ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÁÀ«È’
Ú≈Â≈Ò≈Í «Úº⁄, ÁØ√ÂΔ ˘ Ó≈‰È «Úº⁄ ¡Â∂ ◊∞ºÍ √Ó≈«‹’ «’«¡≈Úª «Úº⁄ ¡√Á≈ «Ú⁄≈ Ú‡ªÁ≈
’ √’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡≈√≈ÈΔ È≈Ò ¡≈Í‰∂ «Í≥‚ ‹ª √Ê≈È’ Êª «Úº⁄ √¯ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ ÍÃΩÛÂ≈ ÁΩ≈È,
¿∞‘ ¡≈˜≈Á ‹ΔÚÈ, «Ú¡≈‘ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ‘∞ÈΔ ¡Â∂ ¡Ë-‘∞ÈΔ Ë≥Á∂ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ
Í «¬º’ Ú’Â “Â∂ ¿∞È∑ª ˘ ’≥Ó ’È «Úº⁄ «’√∂ ÁΔ ÓÁÁ ÁΔ ÒØÛ ÍÀ √’ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ √≈Ë≈È ’Ò≈√±Óª
«Úº⁄ «√º«÷¡≈ ÒÀ √’Á∂ ‘ÈÕ
(b) «√÷Ò≈¬ΔÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (‡Δ.¡ÀÓ.¬∂.¡≈.): ‡Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ ΔÊ BE ÂØ∫ E@ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
¿∞È∑ª ˘ ÌΩ«Â’ ‹ª «¬≥ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ Ó∞º÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ¡Â∂ ÌØ«Â’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ÂØ∫
Á∂÷‰ ˘ Úº÷ Òº◊ √’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¿«‹‘∂ ÍºË “Â∂ ’≥Ó ’ √’Á∂ ‘È «‹Ê∂ √ÓΔ ¡’≈ÁÓΔ ÍÛ∑≈¬Δ ’∞ºfi
‘ºÁ Âº’ √Δ«ÓÂ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÷≈‰≈, Í÷≈‰∂ ‹≈‰≈ ı∞Á ⁄≥◊Δ Â∑≈ «Â¡≈ ‘Ø‰≈ «√÷ √’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘
¡≈≥«Ì’ «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ≈ ’ √’Á∂ ‘È ¡Â∂ ÿ Á∂ √Ò ’≥Ó ’Á∂ ‘ÈÕ Í ¿∞È∑ª ˘ ¡≈ÂÓ-Á∂÷Ì≈Ò,
Ì≈Ù≈¬Δ «Ú’≈√ ¡Â∂ ¡≈≥«Ì’ ¡’≈Á«Ó’ ‘∞Èª Ò¬Δ ÓÁÁ ÁΔ ÒØÛ ÍÀ∫ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ˘ «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ª ‹ª
«ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ º÷‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
(c) ‘Ú≈Ò∂ √≥Ï≥ËΔ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (√Δ.¡ÀÓ.¡≈.): √Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ ΔÊ BE ÂØ∫ ÿº‡ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
‘≈ÒÂ ¡È∞√≈ „Ò‰ Ú≈Ò∂ Úº¬Δ¬∂ «Úº⁄ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ’≈‹ª «Úº⁄ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ¡Í≈‘‹ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬‘ ¿∞È∑ª ÁΔ ‚±≥ÿΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ’’∂ ‘∞≥Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ Í±È ±Í «Úº⁄ ¡Í‰Δ ÓΩ‹±Á◊Δ Ò¬Δ ‘Øª “Â∂
«ÈÌ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª ÁΔ ÏØÒ⁄≈Ò ¡Â∂ Í÷≈‰≈ „≥◊ Í∞≈‰≈ ÍºË Á≈ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ Ò¬Δ
Úº¬Δ¡≈ √∞Ë≈ ¡Â∂ Ú≈Â≈ÚÈΔ ¿∞Â∂‹È≈ «‹‘Δ¡ª Â’ÈΔ’ª ÁΔ «√¯≈Ù ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ
‡≈√’ «√º«÷¡≈ ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Â≈ (¬Δ.¡ÀÓ.¡≈.) ’Δ ‘À?

B. Ï‘∞-«Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ
√‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) ....................... Ïº«⁄¡ª ÁΔ Ó≈È«√’Â≈ ÿº‡ ‘∞≥ÁΔ ‘À Í ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈È«√’ ÍºË Á∂ ¡È∞√≈ ¿∞«⁄Â
«Ú’≈√ È‘Δ∫ ‘∞≥Á≈Õ
(¿) ÌØ«Â’ ¡Í≈‘‹ (¡) Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹
(¬) «Í¤Û∂ (√) ¡Í≈ËΔ
(ii) Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÁΔ ’∞ºfi ’≈Èª ’’∂ «‹Ú∂∫ «’ ‘Ω∫√Ò≈-¡Î‹≈¬Δ ÁΔ ’ÓΔ, ¡√∞º«÷¡Â≈ Á≈
¡«‘√≈√ ’≈È .............Ó≈ÛΔ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(¿) √Ó≈¬Δ (¡) √≥’‡Ó¬Δ
(¬) √Ófi (√) ‘Ω∫√Ò≈-¡Î‹≈¬Δ ÁΔ ’ÓΔ
(iii) ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ IQ ................. ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(¿) E@@ ÂØ∫ A@@ (¡) E@ ÂØ∫ H@ (¬) E@ ÂØ∫ GE (√) E@ ÂØ∫ I@
(iv) ‡Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ IQ ................ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
(¿) B@ ÂØ∫ D@ (¡) BE ÂØ∫ E@ (¬) G@ ÂØ∫ A@@ (√) A@ ÂØ∫ BE
AC.D √≈ªÙ (Summary)

J TÓ≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ √‘±ÒÂª ÁΔ ÓÁÁ È≈Ò √Ó≈«‹’ ¿∞«⁄Â ¡Â∂ «ÚÚ‘≈«’ ÔØ◊
Ï‰≈¿∞‰ ˘ Í≥‹≈‘ (E@) ¡≈¬Δ.«’¿±. È≈Ò ’≈«ÏÒ ‘≈ÒÂ ¡È∞√≈ „Ò‰, √«‘’ÓΔ ¡Â∂ ÍÛ∑≈¬Δ Ù’ÂΔ
«Úº⁄ È≈’≈¯Δ ’≈‹Δ Á∞¡≈≈ Ú‰È ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕU
J Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ Ú≈Ò∂ Ïº⁄∂ ’Ø¬Δ √Δ’ ÍÃ«’«¡≈ È‘Δ∫ «Á÷≈¿∞∫Á∂ Í «‘Á≈«¬Âª «Úº⁄ ‘ΩÒΔ ‘∞≥Á∂
‘ÈÕ
J Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ ’«ÒÈΔ’Ò «’√Ó Á∂ ¤∂ Ú◊ ‘È: (A) √Ò «’√Ó, (B) ÓΩÈ◊Ø«Ò√Ó
(‚≈¿±È Á≈ √≈¬ΔÁÃØÓ), (C) Ó≈¬Δ’ÃØ«√ÎÀÒΔ, (D) ‘≈¬ΔÁÃØ√ΔÎÀÒΔ, (E) ‡Ã≈ÚÓÀ«‡’ ¡ÓÀ∫‡Δ¡≈, (F) ’Ã∂‡Δ«È√Ó
(Ê≈¬∂‚ ÁΔ ’ÓΔ)
J Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ï‘∞Â ÓøÁÂ≈, Á∂√, ¿∞Ó, √ø√«’ÃÂΔ ¡≈«Á Á∂ ÍºË ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘À
ÚÂÓ≈È «Úμ⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ÁΔ¡ª √Âª Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ Úμ÷∂ «‚◊Δ Ú«‰Â ¡≈ÁÓΔ¡ª ÁΔ¡ª
«Ú√∂√Â≈Úª ‘Ò’∂, ÓºË, ◊øÌΔ ¡Â∂ ◊«‘≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
J «√º«÷¡≈ ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (¬Δ.¡ÀÓ.¡≈.): ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ IQ E@ ÂØ∫ GE ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘

«¬’≈¬Δ-AC: Ó≈È«√’ Ï∂‹≈È: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
√Ó≈È ±Í «Úº⁄ ‘È ¡Â∂ ÍÃΩÛ ¡Ú√Ê≈ Âº’ ¡«◊¡≈Â «‘≥Á∂ ‘ÈÕ ÈØ‡
J «√÷Ò≈¬ΔÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (‡Δ.¡ÀÓ.¬∂.¡≈.): ‡Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ ΔÊ BE ÂØ∫ E@ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
¿∞È∑ª ˘ ÌΩ«Â’ ‹ª «¬≥ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ Ó∞º÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ¡Â∂ ÌØ«Â’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ÂØ∫
Á∂÷‰ ˘ Úº÷ Òº◊ √’Á∂ ‘ÈÕ
J ‘Ú≈Ò∂ √≥Ï≥ËΔ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ (√Δ.¡ÀÓ.¡≈.): √Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ ΔÊ BE ÂØ∫ ÿº‡ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
‘≈ÒÂ ¡È∞√≈ „Ò‰ Ú≈Ò∂ Úº¬Δ¬∂ «Úº⁄ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ’≈‹ª «Úº⁄ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ¡Í≈‘‹ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
«¬‘ ¿∞È∑ª ÁΔ ‚±≥ÿΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ’’∂ ‘∞≥Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ Í±È ±Í «Úº⁄ ¡Í‰Δ ÓΩ‹±Á◊Δ Ò¬Δ ‘Øª “Â∂
«ÈÌ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
AC.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √ÓΔ : √’±Òª, ’≈Ò‹ª ‹ª Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª «Úº⁄ ÍÃ≈ÍÂÕ
J ‘≈ÒÂ ¡È∞√≈ „Ò‰≈ : ÂÏÁΔÒΔ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ, Úº÷-Úº÷ ‘≈Ò≈Âª ¡È∞√≈ ÒØÛ ÍÀ‰ “Â∂ ÂÏÁΔÒ
‘Ø ‹≈‰ Ú≈Ò≈Õ
J ¡√Á≈ : ÔØ◊ ÈÂΔ‹∂ ˘ ÍÀÁ≈ ’È Á≈ ÂΔ’≈Õ
J √Ó≈¬Δ : «’√∂ ⁄Δ˜ ˘ √‘Δ ’È ‹ª √∞Ë≈‰ Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ¤Ø‡Δ «‹‘Δ ÂÏÁΔÒΔÕ
AC.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹/Ï∂‹≈‰ Ïº⁄≈ ’Ω‰ ‘∞≥Á≈ ‘À?
B. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª «’‘ÛΔ¡ª ‘È?
C. Ó≈È«√’ Ï∂‹≈‰Í∞‰∂ Á∂ √Á◊∞‰ ’Δ ‘È?
D. ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á≈ Ú◊Δ’È ’ØÕ
E. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ «ÚÙ∂Ù √Á◊∞‰ ’Δ ‘È?
A. (i) Ó≈È«√’ ÿ≈‡ (ii) Ï∞ºËΔ (iii) «√º«÷¡’, Úº¬Δ¡≈
B. (i) ¡ (ii) ¿ (iii) ¬ (iv) ¬
AC.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ., ¡∂ÒÈ ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂«¬≥È; √’Ø‡ ¡ÀÎ. ‹Ø‘È√È; √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚∂ÈΔ¡Ò ÍΔ. ‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ. ’≈¿±ÎÓÀÈ, ÍÀ¬Δ◊∂
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AD: Ó≈È«√’ ±Í ÚºÒØ √Óº«√¡≈: Í«‘⁄≈‰, ’≈È

(Identification: Causes, Problems of Mentally
Retarded)

AD.A ¬∂Ó¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ (Identification of MR Children)
AD.B Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ ’≈‰ª (Causes of Mental Retardation)
AD.C ¬∂Ó¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of MR Children)
AD.D √≈ªÙ (Summary)
AD.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AD.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AD.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ¬∂Ó¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J √ºÓfi≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ ’≈È √Ó«√¡≈ÚªÕ
Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ √ÁΔ¡ª Ò¬Δ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ Úº÷≈ ÍÁª Ò¬Δ «¬‘ √ºÓfi≈¿∞‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈
‘ÀÕ ÚΔ‘ÚΔ∫ √ÁΔ Á∂ ¡øÌ Á≈ «ÁÈª «Úº⁄, ÙÂª Á∂ Ó±÷, ¡Â∂ Ó±÷ Á∂ «ÂøÈ √Âª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «Ú√Ê≈ ÚÒØ∫
Áº«√¡≈ ÓøÁÂ≈Õ AID@ Á∂ ÁÙ’ Á∂ ÁΩ≈È «Ó¡≈Á Á∞ÏÒÓÈ√’ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ Ó≈È«√’ Â∑ª ‘≈Ò
Á∂ √≈Òª Á∂ √øÁÌ «Úº⁄ «Ú’≈√≈Â«Ó’ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ
B@ ÚΔ¡ª ÙÂ≈ÏÁΔ Âº’, ÓøÁÂ≈ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ¡√ÓÊÂ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ ˘ Í±≈
’‰ Á∂ √Ó≈‹ Á∂ ‘∂·Ò∂ Óø◊Õ AI@E «Úº⁄ ¡ÒÎ∂‚ «ÏÈ∂‡ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ ÁΔ «¬º’ „ø◊
«Ú’«√Â ’ΔÂΔ ‘À ‹Ø È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±Ò Á∂ ’Ø√ «Úº⁄ ¡√ÎÒ ’‰ Ò¬Δ ¿∞∫ÓΔÁ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ
«¬º’ «ÚÙ∂Ù ÁΔ ÒØÛ ‘À «Ù’Ù‰ ÍØ◊≈Ó, ‹Ø ¡È∞Ú≈Á ¡Â∂ ‘∂ÈΔ ‘Ï‡ ◊Ø‚≈‚ Á∞¡≈≈ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈
«Úº⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ‡∂ÓÈ ÷∞«Î¡≈ √’∂Ò Á∂ AIAF √ø√’‰ ‹ÒÁΔ Ó≈È’Δ«’ÃÂ Á∂ ±Í «Úº⁄
¡ÍÈ≈«¬¡≈ «◊¡≈ √Δ, ¿∞Á∂Ù, ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ Á∂ √Â∂ ¡≈ÁÙ √øÁ«ÌÂÕ Ï∞ºËΔ Ú◊Δ’‰ Ò¬Δ
Ó≈‰’ ÏøÈ «◊¡≈ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂Õ ‘≈Òª«’, ‚∂«Ú‚ Ú∂⁄√Ò∂, ‹Ø ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ ÁΔ «¬º’ ÒÛΔ «Â¡≈ ÁΔ
«⁄Â≈ÚÈΔ «ÁºÂΔ ÓøÁÂ≈ Á∂ «ÈÁ≈È Ò¬Δ «¬º’Ó≈Â ’√Ω‡Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÷∞«Î¡≈ ‡∂√‡ √’Ø Á≈ ’·Ø «¬√Â∂Ó≈Ò Á∂
«÷Ò≈ÎÕ
«¬√ Í«Ì≈Ù≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ï≈¡Á «Úº⁄ «◊¡≈ √Δ: Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¿∞Í ¡Ω√Â ’≈ÎΔ ÁÙªÁ≈ «¬º’Ø «‹‘∂ ÏΩ«Ë’ ’≈‹ ‘À,

«¬’≈¬Δ-AD: Ó≈È«√’ ±Í ÚºÒØ √Óº«√¡≈: Í«‘⁄≈‰, ’≈È
«‹√Á∂ Í«‰≈Ó√Ú±Í ‹ª, ¡È∞’Ò

± Δ «Úº⁄ √ÓÚÂΔ ‹∞‚∂ √∞Ì≈¡ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÁΔ «Ó¡≈Á Á∂ ÁΩ≈È ˜≈‘ Í«Ì≈Ù≈ «ÂøÈ ÈØ‡
Í«‘Ò±¡ª ‘À ‘È:
(A) ¿∞Í ¡Ω√Â ÏΩ«Ë’ ’≈‹Õ
(B) Ó±Ò «Úº⁄ «Ú’≈√, ¡Â∂
(C) ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ Í∂Ù≈ÈΔ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø ÓøÁÂ≈ Á∂ Úº÷∂ √Âª ¿∞μÂ∂ ’≈‹ Úº÷≈ «Ú«Á¡’ ÁΔ ÒØÛ ‘∞øÁΔ ‘À ÍØ◊≈Ó,
’Ø√, «ÚËΔ¡ª, ¡Â∂ √≈Ó◊ΔÕ ‘≈Ò Á∂ √≈Òª «Úº⁄, ÓºÂÌ∂Á ¿∞È∑ª Á∂ «Úº⁄ ÓÈ≈«¬¡≈ ‘Ò’∂, ÓºË, ◊øÌΔ, ¡Â∂
◊«‘≈ ÓøÁÂ≈: ⁄≈ √Âª Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬ΔÕ ‘Ò’∂ √Ó±‘, ‹Ø Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À H@ Ò¬Δ Òº◊Ìº◊ GEÕ ∂∫‹
«Úº⁄ Ï∞ºËΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ï∞«È¡≈ÁΔ «√º÷‰ ÁΔ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘È ÍÛ∑È∂, «Ò÷‰ ¡Â∂ «‘√≈Ï Á∂ ÙÀ’«Ù’ ’ΩÙÒÕ
√≈≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Ú¡≈Ú√≈«¬«’ ’ΩÙÒ √Δ÷ √º’Á∂ ‘ÈÕ
‘Ó∂Ù≈ ÁΔ ¿∞Ó «Úº⁄ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √’±Ò «Úº⁄ ÍÚ∂Ù, Ò∂«’È √ÓΔ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «Ò÷‰ ‘Á≈«¬Â ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡º·
‹ª ÈΩ∫ √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹ÁØ∫ Âº’ «ÚÒø«ÏÂÕ √’±Ò Á∂ √≈Òª Á∂ ÁΩ≈È, ¿∞‘ √Ò ‘Á≈«¬Â ‹≈ «ÁºÂΔ ‹≈
√’ÁΔ ¡ø’◊«‰ÂΔ¬∂ ¡ÚË≈‰≈Úª, ÿ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ √ºÓfi ¡Â∂ ⁄ø◊∂ ’øÓ Á∂ «Ú’≈√ ¡≈ÁÂªÕ ’Ø√ Ò¬Δ
Í«¡≈Ú‰ Á∂ È≈Ò Ó∞’≈ÏÒ≈ ’‰ Ò¬Δ Ï∞«È¡≈ÁΔ ’ΩÙÒ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ «‚‹≈«¬È ’ΔÂ∂ ‘ÈÕ Ïº⁄Δ¡ª ˘
¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ Ì≈Ù≈ ’ΩÙÒ «Ú’«√ÂÕ
ÓøÁÂ≈ Á∂ ÓºË ÍºË (Ï∞ºËΔ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ CE ÚÒØ∫ F@ ∂∫‹) Ò≈˜ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «¬º’ ‘Δ √Ó±‘ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ¿∞È∑ª
Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ √’±Òª «Úº⁄ ÓøÁ (‡Δ.¬∂Ó.¡≈.) «’‘≈ ‹ªÁ≈Õ AIE@ Á∂ ÁÙ’ Âº’, «¬√ √Ó±‘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ √Δ
ÍÏ«Ò’ √’±Òª Ò¬Δ ÌÂΔ ’≈«¬¡≈ È‘Δ∫Õ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ Úº÷ Ú◊ª Ò¬Δ ¿∞È∑ª˘ ‹ÈÂ≈ Á∂ Â«‘Â Ù∞± ’ΔÂ∂ ◊¬∂
√’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔÕ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ’Ø√ «’ ’Ø√ Á∂ ÚÒØ∫ «ÌøÈ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘∂ ‘È Ï≈Ò¿∞Ó Á∂ ±Í
«Úº⁄ ¡‹≈ÁΔ ˘ «Ú’«√Â ’‰ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ ¿∞‘ Í∂ «ÚºÂΔ √øÌ≈Ò √Δ÷È≈ ÁΔ ¿∞∫ÓΔÁ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘À √Ò
÷ΔÁ ¡Â∂ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ’∞ºfi Í«¡≈Ú∂’ÙΔ ÓÁÁ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
AD.A ¬∂Ó¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ (Identification of MR Children)

Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Á∂ Ò¬Δ, Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ Ó±Ò ±Í ÚÒØ∫ ÷∞«Î¡≈ ¡Â∂ ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ Á∂ È≈Ò ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À«Ú’≈√
¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫, «√«÷¡’ª, √≈Ó≈‹’ ’Ó⁄≈Δ¡ª ¡Â∂ Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∞¡≈≈ ¡≈Í±ÂΔ ÁΔ √≈Ó◊Δ Á∂ È≈ÒÕ ÁØ √ÌÂØ∫
«Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «¬√Â∂Ó≈Ò ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ √‡ÀÈÎØ‚ «ÏÈ∂‡, ¡Â∂ ÷∞«Î¡≈ √’∂Ò Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ò¬ΔÕ ’≈«¡≈ÂÓ’
Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ≈Ù‡Δ Á∞¡≈≈ «Ú’«√Â ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ È≈Ò È≈Ò «¬‘ «Ú¡’ÂΔ ÍÃΔ«÷¡≈ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊
Ò¬Δ √ø√Ê≈È Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ Â≈‹± Á≈ ÚÂØ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ «¬√ Â≈‹± «Úº⁄ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À,
ÓØ‡ √ÓºÊ≈ √ø⁄≈ Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ¡Â∂ «Ú’≈√ ’ΩÙÒ Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ ¡Â∂ Ï⁄ÍÈ «Úº⁄ ¡≈Í √‘≈«¬Â≈Õ «’ÙØ≈Ú√Ê≈
«Úº⁄, √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ «Ú¡Ú√≈«¬’ √Ó≈ÔØ‹È ‹Ø «ÁºÂ≈ ‘ÀÕ
«‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ’≈‹ ˜Ï≈ÈΔ ‘Ø‰ Ò¬Δ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ ‹±Âª «Ú«Á¡’ ¡≈’ÒÈÕ √’±Ò ÂÂÍÂ≈
Ó∞ÒΔËÈ ÍÛ∑È∂ ÂÂÍÂ≈ ÍÃØÎ≈«¬Ò ¡Â∂ Á∞¡≈≈ «Ú’«√Â ¿∞Í≈¡ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ¬∂Ó¡≈
Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¿∞μ⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄ ¤∂ÚΔ∫ ‹Ó≈Â Á∂ Ò¬ΔÕ «¬«ÒÈØ«¬√ ◊ØÁ ÒÀ‰ ÁΔ
√≈«¬’Ø«Òø◊∞¬Δ√«‡’ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ √≈‚∂ Á∂Ù «Úº⁄ ¿∞ÍÒºÏË Î≈Ó Á∂ ÍÃΔ«÷¡≈ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ‘À «ÈÁ≈È ¡Â∂ √ÏøËÂ Ì≈Ù≈ÍÃ’«¡≈Úª. ÍÃΔ«÷¡≈ ‘À ‹Ø Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘Ø √’Á≈ ‘À «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘È,
ÍΔÏ≈‚Δ «⁄ºÂ ‡∂√‡, √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú ÍÃΔ«÷¡≈, ˜Ï≈ÈΔ Ì≈Ù≈ Á∂ «Ú’≈√ Á∂ ÍÀÓ≈È∂Õ «¬√ Ó∞ºÁ∂ ÁΔ ‹‚ «ÚÚ√«ÊÂ
ÍÃΔ«÷¡≈ «ÚËΔ¡ª Á∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ «÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À, ’∞ºfi Ó≈ÈÁø‚ª ˘ «Â¡≈ ’‰, √øÙØ«ËÂ ¿∞È∑ª˘ Âº’Δ Á∂
√øÁÌ «Úº⁄ ‘≈√Ò ’ΔÂΔ ‘À, ¿∞È∑ª˘ ÷∂ÂΔ Ì≈Ù≈Úª ¡Â∂ «Ú«ÚËÂ≈Úª Ò¬Δ ¡È∞’±Ò ‘ÀÕ
ÓÈØ«Ú«◊¡≈ √≥Ï≥ËΔ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
«ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘∞‰ Âº’ ÍÃΔ«÷¡≈ Á≈ ÚÂØ ÌÒ∂ ‘Δ ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ Á≈ ¡≈’ÒÈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À √’Δ«Èø◊ Ò¬Δ
ÍÃΔ«÷¡≈, º÷‰ ¡Â∂ «’√∂ ÚΔ ‘√Âº’÷∂Í ’‰ «Úº⁄ «¬º’ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÿ‡’ Á≈ ◊·È ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ¡Ó∂«’È Ó≈È«√’
’ÓΔ ¿∞μÂ∂ ¬∂√Ø«√¬∂ÙÈ ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ ÍÀÓ≈È∂, √≈Ó≈‹’ Í«Í’ÚÂ≈ √’∂Ò ¡Â∂ ’∞ºfi ‘Ø ÒØ’ª ˘ √≈‚∂ Á∂Ù «Úº⁄
±ÍªÂ«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ¿∞μÊ∂ «Ú¡≈Í’ ’ÓΔ¡ª ˘ ¡≈Í‰∂ ÍÃÔØ◊ «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ √ª√«’ÃÂΔ’ «¬º’
·∂· Ïº⁄Δ¡ª, «‹˘ «¬√ Â∑ª Á∂ ÍΔ’Ù‰Ø∫ ÍÃÙ≈«√Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ò¬Δ ¡«Â √◊Ó Ïº«⁄¡ª ’«·È≈«¬¡ª Á∂
È≈Ò Ï‘∞ÂÕ ¿∞È∑ª ÁΔ ÍÃ∂È≈ ¡Â∂ Úº¬Δ¡≈ Úº÷ ‘ÈÕ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ √øÁ∂‘ ’Òø’ ÁΔ √øÁ∂‘ Á∂ Í±Ú≈◊‘ ÁΔ Ú‹∑≈
ÚÒØ∫ ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄, Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ ¤ÁÓ Á∞¡≈≈ ÚÂØ Í∂Ù∂ÚØ∫, √Ó≈‹ ’«Ò¡≈‰ «‹Ú∂∫ Í«‘⁄≈‰
ÚÒØ∫ ‹∞‚Δ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á∂ «¬º’ ¿∞Í≈¡ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÀÛ≈ Í∂Ù∂ÚØ∫ ¡º◊∂ √Ó«√¡≈Úª Á∂ √≈‘Ó‰∂ º÷ΔÕ
(i) ÁØ √ÌÂØ∫ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «¬√Â∂Ó≈Ò ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ ’ ‘∂ ‘È.................... ¡Â∂................Õ
Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ò¬ΔÕ
(ii) .......................... ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ Á≈ ÚÂØ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈
(iii) .......................... Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ ‹±Âª Á∂ «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ’≈‹ ‘ØÕ
(iv) ........................ ÍÃΔ«÷¡≈ «¬º’ Ò≈ÌÁ≈«¬’ «¬√Â∂Ó≈Ò ÍÃΔ«÷¡≈ ‘ÀÕ
AD.B Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ ’≈‰ª (Causes of Mental Retardation)

«¬‘ ⁄⁄≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «’ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ’≈’ª-A. ÁØÈª ÍÃ’≈ Á∂ ’≈È ‘ÀÕ ‹ºÁΔÍ∞‰∂-’≈’ª ¡Â∂
B. Í«¡≈Ú‰ ’≈’ªÕ
A. ‹ºÁΔÍ∞‰∂-’≈’ «ÈÓÈ «Úº⁄Ø∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÍÃ’≈
(’) «Ú’≈√ ÁØÙ: ‹ÈÓ, ÷ØÍÛΔ ÁΔ «Ú’≈ ¡Â∂ «Ú’≈ª ÚÒØ∫ Í«‘ÒªÕ
(÷) Ó∂‡≈ÏØ«Ò’ ÁØÙ: ÂÚ⁄≈ Ø◊, Ïº⁄≈ «’ÙØÕ
(◊) ÁØÙ: ÓØ‡ ’ΩÙÒ Á≈ ÁØÙ, ÓØ‡ Í’Ù≈ÿ≈Â
(ÿ) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú’≈: √øÚ∂ÁΔ ÁØÙ, Ó≈È«√’ ÁØÙÕ
B. Í«¡≈Ú‰ ’≈’ª: «¬√ «ÈÓÈ «Úº⁄Ø∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÍÃ’≈
(’) Ïº⁄∂ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á «Ú’≈√Õ
(÷) «ÚØËΔ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª ◊Ì≈Ú√Ê≈ «Úº⁄ Óª Á∞¡≈≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈Õ
(◊) ÍÃ√Ú ÙÂª ÍÃÂº÷ ⁄Ø‡, Ø◊ ¡≈«Á
(ÿ) ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Ú’≈√ ¡Â∂ «Ú’≈√ A. «Ú’≈√ ÁØÙØ∫, B. Ó∂‡≈ÏØ«Ò’ ÁØÙÕ C. ÁØÙ, ¡Â∂ D. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’
«Ú’≈Õ

«¬’≈¬Δ-AD: Ó≈È«√’ ±Í ÚºÒØ √Óº«√¡≈: Í«‘⁄≈‰, ’≈È
«ÂøÈ «Úº⁄ ÓøÁÂ≈ Á∂ ’≈‰ª Ù∂‰Δ¡ª (A) ’≈Ï«È’ ‹ª ‹À«Ú’, (B) ‹∂È∂«‡’ ‹ª ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ¡Â∂ (C) ÈØ‡
√ª√«’ÃÂΔ’ ‹ª Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ªÕ ¡È∞ÌÚ‹ø«È ¡È∞√øË≈È ÍÛ∑≈¬Δ fi∞’‰◊∂ «’ ’≈’ª «Úº⁄Ø∫ «ÂøÈ
ÍÃ’≈ Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Ò¬Δ «˜≥Ó∂Á≈ ‘ÈÕ
Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¡≈È∞Úª«Ù’ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª ‹Ø ÷∂‚‰ «Úº⁄ ¡≈¿∞‰ Á∂ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘À ÍÃ√Ú
Í±Ú, ÍÃ√Ú’≈ÒΔÈ ¡Â∂ ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á «Ú’≈√ Á∂ ⁄‰ªÕ
ÈØ‡√ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ Á∂ ÁØÈª ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò Á≈ ÚÂØ ’’∂ ÁΔ
Í«‘⁄≈‰ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ ÍÃÙ≈√È ÷∞«Î¡≈ Á∂ ¡≈Í‰∂ ÍºË Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰
Á∂ Ò¬ΔÕ
(A) ¬∂ Ó ¡≈ ÁΔ ‹º Á ΔÍ∞ ‰ ∂ - ’≈‰ª

√ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «Ú÷≈¬Δ ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ Á∂ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ ÙÂª «Úº⁄Ø∫ «¬º’Õ ‚≈¿∞È
«√ø‚ØÓ ◊À √∂’√ ◊∞‰√±Â Á≈ «ÈË≈‰ ’‰ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ ◊∞‰√±Â «Ú√ø◊ÂΔ Ó≈È«√’ «Ú’≈ª
Á∂ ’¬Δ ±Íª ˘ Áº√Á∂ ‘ÈÕ ◊À ‘∂·ª «¬º’ ‹Ø‚Δ Á∂ ‹ΔÈ ◊ÌË≈È «Úº⁄ Úº÷, ⁄≈Ò∑Δ-¤∂ Á∂ Ï≈¡Á «¬º’
«¬Ò≈Ú≈ ‹ª DG ◊∞‰√±Â «Úº⁄ «‹√Á∂ Í«‰≈Ó√Ú±Í-BA Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ Á∂ «⁄‘∂
È∂Âº¤Á Á≈ª ‘À «’ ÍØ’Ù ¡Â∂ √ø’Δ‰ ‘È, ¡≈¬Δ«√, Èº’ Í∞ºÒ Á∂ ¿∞Á≈√Δ, ÚË∂ ‘Ø¬∂ ‹ΔÌ, ¤Ø‡∂
’øÈ, ¡Â∂ ¤Ø‡Δ ¡Â∂ «Ú¡≈Í’ ◊ÁÈÕ ‘Ø ¡≈Ó «Ú√ø◊ÂΔ¡ª ‚Ï, «Ú¡≈Í’ ‘ºÊ ÊØÛ∑≈ Á∂ È≈Ò √Í≈‡ ‘∂
‘È Í«‘Òª ¡Â∂ Á±º‹∂ ÍÀ ÁΔ¡ª ¿∞∫◊ÒΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ «¬º’ «Ú¡≈Í’ ¡≈’≈Ù Á∂ È≈Ò ÿ∞Ó≈¡Á≈, Òÿ±
«Ú¡≈Í’ ÍÀ ¿∞∫◊Ò, Ù∂«‰ «Ú√ø◊ÂΔ¡ª, ¡Â∂ Ø◊Δ¡ª Á∂ Òº◊Ìº◊ BE «Úº⁄ ‹øÓ‹≈Â «‘Á≈ «Ú√ø◊ÂΔ¡ªÕ
ÏΩ«Ë’ «Ú’≈√ «Ú◊«Û¡≈Õ
BA-Ó≈È«√’ ¿∞Ó ¡Â∂ Á∂ «Úº⁄ √ÍºÙ‡ √øÿ ‘À
‚≈¿∞È B@ ‘∂·ª B@-BD BE-BI C@-CD CE-CI D@+
A@@@ ÍÃÂΔ ÿ‡È≈Úª @.DF @.FE @.HH A.BF C.IB AG.F@
Ï∞ºËΔ Ó∞ºÒ ‹Ø ÚΔ ‘Ø, «¬‘ ’«‘‰ Ò¬Δ √∞º«÷¡Â Òº◊Á≈ «’ BA-Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬º’ Á≈ ¡≈ÈøÁ ÒÀ‰ Ò¬Δ
√ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈ ¡≈‹≈Á ‹ΔÚÈ, ÌÒ∂ ‘Δ ¿∞È∑ª «Ú⁄Ø∫ ’∞ºfi ÁΔ √ΔÓ≈ ∂÷≈ ÷∞«Î¡≈ Âº’ Í‘∞ø⁄‰Õ ‹ª
‘∂·ª «√ø‚ØÓ ◊∞‰√±Â «Ú√ø◊ÂΔ¡ª Á∂ «ÂøÈ ÍÃ’≈ ÁΔ ‘≈‹Δ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘ÀÕ «ÂøÈ Ó∞º÷ ±Íª «Úº⁄
‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À: DG ◊∞‰√±Â ¡Â∂ «¬º’ Ó≈‰’ ‡≈¬Δ√ØÓΔ BA (√≈∂ Á∂ IE % Á∂ È≈Ò) Ó≈ÓÒ≈: «¬º’Ø
«‹‘∂ ÓØ‹≈«¬’ Á∂ È≈Ò, -BA DF (ÁØ «ÂøÈ ÎΔ√ÁΔ) Á∂ È≈Ò È≈Ò, ¡Â∂ (ÁØ ÚÒØ∫ «ÂøÈ ÎΔ√ÁΔ)Õ ‘≈Òª«’
«¬‘ «◊¡≈Â È‘Δ∫ ‘À «’ ’≈È «¬º’ ’ΔÏΔ ‘È Ó≈Â≈ ¿∞Ó ¡Â∂ BA ‡≈¬Δ√ØÓΔ Á∂ «Úº⁄ √«‘ÔØ◊ ˘
Ú≈-Ú≈ È∞Ó≈«¬Ù ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
«¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬Ò≈Ú≈ Á∂÷Ì≈Ò ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á≈ √ÓÊÈ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À
«’ Ïº⁄≈ ¿∞Â∂‹È≈ ˘ √∞«È√«⁄Â ’‰ ÁΔ ÒØÛ ‘À ¡≈Í √‘≈«¬Â≈ ’ΩÙÒ, Ì≈Ù≈ ¡«Ë◊‘‰, ÌØ‹È,
ÙΩ⁄≈Ò¬∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ, ¡Â∂ ‹Ø ÍÃØ◊≈Óª √’≈≈ÂÓ’ √Ó≈‹Δ’‰ ÍÃÁ≈È ’ ‘∂ ‘ÈÕ ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ Á∂
¡≈ÁÓΔ¡ª ‘È ¡Â∂ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈Í‰∂ ¡øÌ Á≈ √≈Òª ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª Á∂ ◊À «Ú’Òª◊ √≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ‹Ø÷Ó

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ‘ÀÕ ¡ÂΔÂ «Úº⁄ Í∂Ù∂ÚØ∫, ÁΔ √Ò≈‘ «ÁºÂΔ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ √Ê≈È BD ÿø‡∂ √ø√Ê≈◊Â ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ Á∂÷Ì≈Ò
Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ Ïº⁄∂ Ò˙ ◊ÒÂ Ë≈È≈ ‘À «’ ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ «Ú¡’ÂΔ ◊øÌΔ ‹ª
◊«‘≈¬Δ ‘ØÚ∂◊≈ ÓøÁÕ «‘≈√Â «Úº⁄ Á∂÷Ì≈Ò Ù≈«¬Á ‘Δ ’Á∂ ‘À ‹ÁØ∫ Â’ ◊øÌΔ «⁄«’Â√≈, ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’
‹ª √≈Ó≈‹’ √Ó«√¡≈Úª Á∂ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ
√ÌÂØ∫ Úº‚Δ «¬º’Ø «‹‘∂ «Ú’≈√ ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ ¡≈ÁÓΔ¡ª, ‹Ø Í≈«Ò¡≈ «Úº⁄ Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ÿ «Úº⁄
¡Â∂ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÍÃ∂«Â ‘ÀÕ «¬Ù‡ÂÓ ÍØ◊≈Ó «¬‘ ÂºÁ ‘∞øÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ √∞«ÚË≈Úª √’≈≈ÂÓ’ ‘∂ ‘È
¡Â∂ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ «Ú¡≈Í’ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ù∞± ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
√Ê≈ÈªÂ‰ ¡≈Ó ‘ÀÕ «¬‘ È∞’√Á≈ ’Ø«Ù’≈ «ÚÌ≈‹È ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘∞øÁ≈ ‘À «‹√ «Úº⁄ «¬º’ ◊∞‰√±Â
Á±º‹∂ ’‰ Ò¬Δ ÈºÊΔÕ «Úº⁄, √∂Ò «¬º’ «¬Ò≈Ú≈ ÚΔ‘ Í«‘ÒΔ ◊∞‰√±Âª ÍÃ≈ÍÂ ‘À, Ò∂«’È ¿∞μÊ∂ ‚≈¿∞È
«√ø‚ØÓ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’∞ºfi ¡√≈Ó≈ÈÂ≈Úª ‘ÈÕ
(B) Ó≈‘ΩÒ «¬’√Ø◊ΔÈΔ¡√ √∞Ì≈¡
¡≈È∞Úª«Ù’ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ¡«ÌÈ∂Â≈Úª Á≈ «¬º’ √øÔØ‹È Ó≈È«√’ Á∂ ÍÚ≈«’ ÍÃ’≈ Ò¬Δ
«˜≥Ó∂Á≈ ‘À ÓøÁÂ≈Õ ¡øÌ Á≈ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡‰‘Ø∫Á ¡Â∂ «Ú¡≈’∞Ò ¡«ÌÌ≈Ú’ Ïº⁄∂ «ÙÂΔ¡ª ÁΔ ’∞ºfi
’ ‘∂ ‘È Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ ’≈’ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂Õ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ±Í ÚÒØ∫
«Ú¡≈’∞Ò Ïº«⁄¡ª Ó≈È«√’ ÂÈ≈Ú ¡Â∂ «Ú‡≈«ÓÈ ÁΔ ’ÓΔ Ò¬Δ ¡«Â Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘À
√ø’Ó‰ Ò¬Δ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ‘∂·ª AHFE «Úº⁄ «Ó¡≈Á Óø◊Ø«Ò¡≈¬Δ Ó±÷Â≈ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÙ∂Ù
È≈Ó A Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ ±Í ‘∞‰ ◊Ë∂ ‹ª ‘∂·ª Ì∂«‹¡≈Õ
B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) .............. Ú≈Ë≈ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ È‘Δ∫ ‘À?
(’) «Ú’≈√ √ÏøËΔ ÁØÙØ∫ (÷) Ó∂‡≈ÏØ«Ò’ ÁØÙ
(◊) ‹∂È∂«‡’ ‹ª ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ÍºË (ÿ) √ª√«’ÃÂΔ’ ÁØÙ
(ii) ◊À-«ÚÔØ‹È ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ ‹ΔÈª Á∂ «¬º’ ‹Ø‚Δ ˘ ◊ÌË≈È «Úº⁄ Úº÷ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÎÒ «‘≈ ‘À,
«¬º’ «¬Ò≈Ú≈ ‹ª.............. «Úº⁄ «‹√Á∂ Í«‰≈Ó√Ú±Í ◊∞‰√±ÂªÕ
(’) DE (÷) DG (◊) DI (ÿ) DF
(iii) .............. ‚≈¿∞È «√ø‚ØÓ Ïº⁄∂ «Úº⁄ È‘Δ∫ «Ó«Ò¡≈ ‘ÀÕ
(’) È∂Âº¤Á Á≈ª (÷) ÂΔ«¡≈’ ¡Â∂ √ø’Δ‰
(◊) ËºÏ∂Á≈ ¡≈¬Δ«√ (ÿ) Î≈«¬Ò∂«¡≈ Ø◊
AD.C ¬∂Ó¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of MR Children)

¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂, ¿∞μÊ∂ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ’Ø¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ¡øÂ ‘À ¿∞μÊ∂

«¬’≈¬Δ-AD: Ó≈È«√’ ±Í ÚºÒØ √Óº«√¡≈: Í«‘⁄≈‰, ’≈È
ÓÈΩÚÀ«◊¡≈«È’ «√‘Â ‘À, Ò∂«’È Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’«·È≈«¬¡ª Á∂ √øÏøË «Úº⁄ Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È «ÁÈ ÈØ‡
Ò¬Δ «ÁÈ Á∂ ‹ΔÚÈ «Úº⁄Õ «¬‘ «¬√ ÍÃ’≈ ‘È:
(A) ‘Ò’∂ ¡Ú√≈Á, ¡Â∂ Ò⁄≈Δ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ Á≈ ¡È∞ÌÚ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
(B) ±Í «Úº⁄ «¬º’ Í∞≈‰∂ ÚËÁ≈ ‘À, ¿∞‘ «¬’ºÒ≈ ‘À ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Ó≈¡Ω«‹Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘Ø ‹ªÁ≈
‘ÀÕ ÍÃÓ≈‰ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ‹±Âª ÁΔ ‘Â≈Ù≈ Á∂ ÚºÒ ¡ø’ ‹Ø ’∞ºfi ◊∞º√≈ ¡Â∂ Ï≈◊Δ
Ó«‘√±√Õ
(C) ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ ˘ «¬º’ ÁØÙ Í«√ Á≈ «Ú’≈√Õ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ «¬º’ √ÍºÙ‡ ¿∞Á≈‘‰ ‘ÀÕ ’Á∂
’Á∂ ¿∞‘ ¡≈Í √‘≈«¬Â≈ È‘Δ∫ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’Á∂ ‘À, √◊Ø∫ ¿∞‘ ÍØÙ≈’ Ò¬Δ ‹≈Δ º÷‰ Ò¬Δ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ˘
«÷‚≈¿∞‰ «¬º’ ¿∞μÈÂ ¿∞ÓÕ ÈÂΔ‹ÂÈ, «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ √∞Ì≈¡ Á∂ «¬º’ ¡≈Ù«Â ÙÀÒΔ ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â
’ÁΔ ‘À Ïº⁄∂ «Úº⁄ ◊ºÒÏ≈ÂÕ Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ «¬È’≈ √Ó≈ÔØ‹È √º«Á¡≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «¬√
ÍÃ’≈ ÁΔ¡ª ’«·È≈«¬¡ªÕ
Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ √Óº«√¡≈-ÍÃ’≈
A. √Δ’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ «Ú’≈√, √Ó«√¡≈ÚªÕ
B. ÿ, √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Ó≈ÔØ‹È ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈ÚªÕ
C. ÍÚ≈, √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √Ó«√¡≈ÚªÕ
¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ˘ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ ¿∞μ⁄ ¿∞∫ÓΔÁ ‘ÀÕ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ’‰ «Úº⁄
¡√ÓÊ ‘È ¿∞È∑ª ÁΔ ¿∞ÓΔÁª ¿∞μÂ∂ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘È «’¿∞∫«’ ¿∞‘ Ó≈È«√’ ’ÓΔ ‹ª ÿº‡ Ï∞ºËΔ «Úº⁄ ‘ÀÕ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈
ÚÒØ∫ «È≈Ù≈ ˘ «ÓÒÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ¿∞√˘ ‚ª‡‰ Òº◊Á∂ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ˘ Ó«‘√±√ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ’≈È ˘ ¡ÍÓ≈«ÈÂÕ
√’±Ò ¡Â∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÿº‡ ‹ª ‹«¡≈Á≈ √Ó≈È ‘≈ÒÂ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ú◊ Á∂ È≈Ò Â≈ÒÓ∂Ò È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘À ¡Â∂
«√«÷¡’ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘È ¿∞È∑ª˘ ¡≈Í‰∂ «¬º’Ø «‹‘∂ «Ù’Ù‰ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ «’√∂ ÚΔ ◊ºÒ ˘ ‹≈‰È∂ Á∂ Ò¬ΔÕ
Ïº⁄∂ Ò¬Δ ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁ≈ ‘À ‹Ó≈Â ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ¡Â∂ ¡È∞Í√«ÊÂ «‘‰ ‘ØÕ ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «Í¡≈ ÚÒØ∫
Úø«⁄Â ’ ‘∂ ‘È ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ «√«÷¡’Õ «¬√ ÍÃ’≈ ÍÚ≈, √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄
√Ó≈ÔØ‹È Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ
¿∞μÊ∂ «ÂøÈ ÍÃ≈ÚË≈È ’ ‘∂ ‘È ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ÍØ◊≈Ó-
‡≈√’ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ó∞º÷ √Ó«√¡≈Úª «Úº⁄ ’Δ ’ ‘∂ ‘È?

C. ≈‹ «’ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈Èª √º⁄ ‹ª ◊ÒÂ ’ ‘∂ ‘È:
(i) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ ¿∞ÓΔÁª ¿∞μÂ∂ ¡≈¿∞‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘È ¿∞‘ ÿº‡ Ï∞ºËΔ ‘ÀÕ
(ii) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ ’Ø¬Δ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’«·È≈«¬¡ª ‘À ‘È.
(iii) Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ Á∂ ’≈È Ï∂«¬º˜ÂΔ Ó«‘√±√ È‘Δ∫ ’Á≈Õ
(iv) Ïº⁄∂ ˘ ‹Ó≈Â ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ¡Â∂ ¡È∞Í√«ÊÂ «‘‰ ‘Ø È‘Δ∫ ⁄≈‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
(v) √’±Ò «Úº⁄ Á≈«÷Ò∂ Á∂ √Ó∂∫ ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ ÁÚ≈¬Δ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ AD.D √≈ªÙ (Summary)

J ¿∞μÊ∂ ÁØ √ÌÂØ∫ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «¬√Â∂Ó≈Ò ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ ’ ‘∂ ‘È (A) √‡ÀÈÎØ‚ «ÏÈ∂‡ ÍÃΔ«÷¡≈
(B) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ ÷∞«Î¡≈ ÍÀÓ≈È∂Õ
J «¬Ò≈Ú≈ «¬√Á∂ «’ ÍÛ∑È∂ ÂÂÍÂ≈ ÍÃØÎ≈«¬Ò, ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ, «¬«ÒÈØ«¬√ ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ «ÚÙÒ∂Ù‰
√≈«¬’Ø«Òø◊∞¬Δ√«‡’ ÙÓÂ≈Úª Á∂ ÍΔÏ≈‚Δ «⁄ºÂ ÙÏÁ≈ÚÒΔ ÍÃΔ«÷¡≈, √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú ÍÃΔ«÷¡≈, ˜Ï≈ÈΔ
Ì≈Ù≈ «Ú’≈√, «Ú’Δ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‘Ø Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÃΔ«÷¡≈ ’ ‘∂ ‘È
ÍÃΔ«÷¡≈ Í«‘⁄≈‰Õ
J ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡ ÍÀÓ≈È∂ √≈Ó≈‹’ Í«Í’ÚÂ≈ ÍÀÓ≈È∂ ’∞ºfi ÍÃΔ«÷¡≈ ‹Ø ¡È∞’±«ÒÂ ’ ‘∂ ‘È √≈‚∂ Á∂Ù
«Úº⁄Õ
J Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ ’≈È ÁØ Ó∞º÷ ÍÃ’≈ ‘È: (i) ÚøÙ≈È∞◊Â-¡øÂ‹≈Â ’≈’ª (ii) Í«¡≈Ú‰ ’≈’ªÕ
J (i) ÚøÙ≈È∞◊Â ¡øÂ‹≈Â ’≈’ª «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃ’≈ ÚÒØ∫ ‘È:
(’) «Ú’≈√ ÁØÙ, ‹øÓ ’ΩÙÒ, «Ú’≈ ÚÒØ∫ Í«‘ÒªÕ

(÷) Ó∂‡≈ÏØ«Ò’ ÁØÙ-ÂÚ⁄≈ ÁΔ Ø◊Õ
(◊) ÁØÙ-ÓØ‡ ’ΩÙÒ ÁØÙÕ
(ÿ) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú’≈ ‘À √øÚ∂ÁΔ ÁØÙÕ
J (ii) Í«¡≈Ú‰-’≈’:
(’) Á∂ ‹ÈÓ Á∂ Ï≈¡Á «Ú’≈√Õ

(÷) «ÚØËΔ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª ◊Ì≈Ú√Ê≈ «Úº⁄ Óª Á∞¡≈≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈Õ
(◊) ÍÃ√Ú ÙÂª ÍØ√‡Õ
(ÿ) Ú≈Ë≈ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ‘ÀÕ
J Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª ‘Ø‰ √Ó«√¡≈Úª Á∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃ’≈:
(i) √Δ’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ «Ú’≈√ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈ÚªÕ
(ii) ÿ, √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Ó≈ÔØ‹È ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈ÚªÕ
(iii) ÍÚ≈, √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √Ó«√¡≈ÚªÕ
AD.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J Ó≈‚∂‡ : È‘Δ∫ ⁄Ó
J ÏΩ«Ë’ : ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «√º«÷¡Â ‹ª «Ú¡’ÂΔ ˘ «¬º’ Â≈«’’ „ø◊ ÚÒØ∫ √Ø⁄‰
ÁΔ √ÓºÊ≈ Á≈ ÚÂØ ’Õ
J «Ë¡≈È ÔØ◊ : «¬º’ ÂΔ’≈ ‘À «’ Úº‚∂ ‹ª ’∞ºfi ¿∞μÂ∂ «¬º’ ÍÃÌ≈Ú Ò¬Δ ’≈ÎΔ Ó‘ºÂÚÍ±‰
‘ÀÕ
AD.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
A. ¬∂Ó¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á∂Õ
B. «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ’Δ ‘À?
C. Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ ’≈È ’Δ ‘È?

«¬’≈¬Δ-AD: Ó≈È«√’ ±Í ÚºÒØ √Óº«√¡≈: Í«‘⁄≈‰, ’≈È
D. «’’ Á∞¡≈≈ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ ÓøÁÂ≈ ÁΔ¡ª Ù∂‰Δ¡ª ’Δ ‘È? ÈØ‡

A. (i) √‡ÀÈÎØ‚ «ÏÈ∂‡, ÷∞«Î¡≈ ÍÀÓ≈È∂ (ii) ¡È∞’±ÒΔ √∞Ì≈¡
(iii) «Ú«Á¡’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ (iv) ÍΔ.ÍÎ.ÚΔ.‡Δ
B. (i) ÿ (ii) ÷ (iii) ÿ
C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) ˆÒÂ (iv) ˆÒÂ (v) √‘Δ
AD.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂«¬≥È; √’Ø‡ ¡ÀÎ. ‹Ø‘È√È; √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AE: Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹: ÍÃÂΔÏ≥Ë ¡Â∂ «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ¡ª

(Mentally Retarded: Prevention and Teaching
Strategies)

AE.A ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃÂΔÏ≥Ë (Prevention for MR Children)
AE.B «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies)
AE.C ‹ÈÒ √’±Ò (Ó∞º÷ Ë≈≈) «Úº⁄ «√º«÷¡≈ (Education in General School (Mainstreaming))
AE.D ¡«Ë¡≈Í’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of the Teacher)
AE.E √≈ªÙ (Summary)
AE.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AE.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AE.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á∂ ÍÃÂΔÏ≥Ë Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ¡ª Ï≈∂ √Ófi‰≈Õ
J ‹ÈÒ √’±Ò «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ ÁΔ Í÷ ’È≈Õ
Ïº⁄∂ Á∂ «Ú¡’ÂΔÂÚ Á≈ «Ú’≈√ ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ¡ª ¡≈Ó √Ó≈¬Δ Ó≈«Í¡ª, Í«Ú≈, √Ó≈‹ ¡Â∂ √’±Ò ¡«Ì¡≈√ª Á∂
¡√ Á∞¡≈≈ Ú‰È È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ Í «¬‘ Ó∞º÷ ÂΩ “Â∂ «√º«÷¡≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª ÁΔ Ó≈È«√’
«√‘Â “Â∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ Óª Í«‘Ò≈ ¡«Ë¡≈Í’ ‘∞≥ÁΔ ‘À ‹ª Ï‘∞Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª Á∂ Ï≈Ï
‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ÿ ¿∞È∑ª Á∂ «Ú¡’ÂΔÂÚ «Ú’≈√ ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ √Ó≈¬Δ ¡Â∂ Ï≈¡Á «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ √’±Ò Á∂ √≈Òª «Úº⁄
ÔØ◊Á≈È Ò¬Δ Ú≈Â≈ÚÈΔ «√ËªÂ’ ’≈È ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ı≈√ ’’∂, ¿∞È∑ª Á≈ ÿ ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª Ï∞«È¡≈ÁΔ ÷≈ÁΔ ˜±Âª
Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ √∞º«÷¡≈ ¡Â∂ Ú’≈ÒÂ Ò¬Δ ˜±Âª ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ Ú≈Â≈ÚÈ
ÍÃÁ≈È ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ «Ú¡’ÂΔÂÚ «Ú’≈√ ¡Â∂ √Ó≈¬Δ Ò¬Δ ı∞Ù◊Ú≈ ¡Â∂ Â√ºÒΔÚ÷Ù
Â˜∞Ï≈ ÍÃÁ≈È ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
AE.A ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃÂΔÏ≥Ë (Prevention for MR Children)

Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ÍÃÂΔÏ≥Ë Ó≈ÍÁ≥‚: Ó≈È«√’ ‹ª⁄ √’±Ò «Úº⁄ Á÷Ò √Ó∂∫ ‘Δ √≥⁄≈«ÒÂ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
Ó≈«Í¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ √∞Ì≈¡ ¡Â∂ ’≈Ú≈¬Δ¡ª Ï≈∂ ‹≈‰È ˘ «¬º’ √±⁄Δ «ÁºÂΔ ‹≈Ú∂◊ΔÕ Ó≈Í∂ «¬√ ÍÃ√≥◊

«Úº⁄ «√º«÷¡’ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ ÈØ‡

Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ª Á≈ «¬Ò≈‹: ¡«‹‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ ÍÃØ◊≈Ó ÚÂ∂ ‹≈‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
¡«‹‘∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ «√Ò∂÷ ‘∂· ⁄⁄≈ ’ΔÂ ‹≈Ú∂◊ΔÕ
«¬Ê∂ ÁØ √ÁΔ ¿∞Í⁄≈Δ ÍÃØ◊≈Ó ‘È: (A) ÍÃÂΔÏ≥Ë (B) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
(A) ÍÃÂΔÏ≥Ë: ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ ≈‘ÂΔ «√º«÷¡≈ Á≈ ‡Δ⁄≈ ÍÃΔ-√’±Ò Ïº⁄∂ Á∂ ¡Í≈‘‹Â≈ «Úº⁄ «√º«÷¡’ ÍÃØ◊≈Ó
È≈Ò Á÷Ò Á∂ È∞’√Δ «Ú’≈√ ˘ Ø’‰≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÍÃØ‹À’‡ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ √≈«ÏÂ ‘Ø ⁄∞º’≈ ‘ÀÕ ı≈√’ «¬‘
√«Ì¡’ Í«Ú≈«’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Ø’ «Úº⁄ Ó∞„ÒΔ ¡Â∂ «Ú¡≈Í’ Á÷Ò Á∂ ¡√ ˘ Á√≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
¿∞ÍØ’Â ÍÃØ‹À’‡ Á≈ ‡Δ⁄≈ G@ ÁΔ ΔÊ È≈Ò Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ó≈«Í¡ª Á∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ⁄Ø‰ ’È≈ ‘ÀÕ «¬‘
Ïº«⁄¡ª ˘ «ÚÚ∂’ Á∂ «ÚÚ√«ÊÂ ÍÃØ◊≈Ó ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ¿∞Â∂‹È≈ ‹Ø ‘Ω∫√Ò≈-¡Î‹≈¬Δ ’≈ÓÔ≈ÏΔ, √Óº«√¡≈-
‘ºÒ ‘∞È ¡Â∂ ¡≥Â-«Ú¡’ÂΔ◊Â √≥Ï≥Ë, ‹Ø ‘ Ø˜ Ïº«⁄¡ª ˘ ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ ¡«‹‘∂
Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª Ó≈Úª ¡≈Í‰∂ ÿª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ ÍÃÏ≥Ë ¡Â∂ √Ófi «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ ÍÃ≈ÍÂ
’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(B) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¡√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘ª «’ ¡Í≈‘‹ ‘ΩÒΔ ⁄≈Ò È≈Ò ÍÛ∑Á∂ ‘ÈÕ √Ø «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª
Ò¬Δ «ÚÚ√«ÊÂ Â≈ÒΔ’≈ √Óº◊Δ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª ˜±Δ ‘ÈÕ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ FÚ∂∫ Ó‘ΔÈ∂ ÂØ∫ ÒÀ’∂ ÍÃΩÛ
¡Ú√Ê≈ Âº’ «ÁÃÙ‡Δ Á∂ Ï‘∞-¡È∞Ù≈«ÙÂ «Ï≥Á± ÂØ∫ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÍÃ◊≈Ó ’Ò«ÍÂ ¡Â∂ Ò≈◊± ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
«¬‘ ÍÃΩÛ ¡Ú√Ê≈ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ˘ Ì≈¬Δ Á≈ ¡«‘√≈√ «Á≥Á≈ ‘ÀÕ
(C) Ó≈Í∂ √Ò≈‘’≈: √≈‚∂ √Ó≈‹ «Úº⁄, Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈Í∂ ’∞ºfi ı≈√ √Óº«√¡≈Úª Á≈ √≈‘Ó‰≈
’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ ÌØ«Â’ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ Ó∞Ù«’Òª ÍÃÂΔ «⁄≥ÂÂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂
Ïº«⁄¡ª ÁΔ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Ó≈«‹’ √Ó≈¬Δ «¬º’ Úº‚Δ Ó≥◊ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ «‹Ú∂∫ ¿∞‘ Ïº⁄∂ Úº‚∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
ÈØ‡√ ‘∞‰∂-‘∞‰∂ Ó≈√’Ø Ô±.¡À√.¡À√.¡≈. «Úº⁄ «¬≥√Δ«⁄¿±‡ ¡≈¯ «‚ÍÀ’‡≈Ò≈‹Δ “Â∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â
’∂∫Á«Â ÍÃØ◊≈Ó ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ «¬√ ’∂∫Á «Úº⁄, ¡Í≈‘‹ Ïº⁄≈ ¡≈Í‰∂ ‹ÈÓ ÂØ∫ F
Ó‘ΔÈ∂ Á«Ó¡≈È Í¤≈«‰¡≈ «◊¡≈Õ

(i) ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ................ ⁄≈Ò È≈Ò ÍÛ∑Á∂ ‘ÈÕ
(ii) Ó≈√’Ø Ô±.¡À√.¡À√.¡≈. «Úº⁄ «¬≥√Δ«⁄¿±‡ ¡≈¯ «‚ÍÀ’‡≈Ò≈‹Δ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄≈ ¡≈Í‰∂ ‹ÈÓ ÂØ∫
........... Ó‘ΔÈ∂ Á«Ó¡≈È Í¤≈«‰¡≈ «◊¡≈Õ
(iii) TÍÃØ‹À’‡ ‘À‚ √‡≈‡U Á≈ ‡Δ⁄≈ ................. ÁΔ ΔÊ È≈Ò Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ó≈«Í¡ª Á∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ
⁄Ø‰ ’È≈ ‘ÀÕ
(iv) ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª Ó≈Úª ¡≈Í‰∂ ÿª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ ÍÃÏ≥Ë ¡Â∂ √Ófi «Úº⁄ ..............
ÍÃ≈ÍÂ ’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ AE.B «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies)

«√º«÷¡≈ ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ¡≈Ó ¡Í‰≈¬∂ ‹ªÁ∂ «ÚÙ∂Ù ÂΔ’∂ ‘∂· «Ò÷∂ ‘È:
(A) √ÍºÙ‡Δ’È: ‹Á ¡√Δ∫ «√º«÷¡≈ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ÂΔ«’¡ª ÁΔ ˆΩ ’Á≈ ‘ª
Âª ˜≈«‘ ‘À «’ ‹Ø ÍÃÓ∞º÷ «ÚÙ≈ ‹Ø «ÁÓ≈◊ «Úº⁄ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À ¿∞‘ ‘À T«√º«÷¡≈ Á≈ √ÍºÙ‡Δ’ÈUÕ «¬√
«¬’≈¬Δ Á≈ ¡Ê «¬‘ È‘Δ∫ ‘À «’ Ïº⁄∂ ¤Ø‡Δ ’Ò≈√ È≈Ò «Ú¡’ÂΔ◊Â «‘Á«¬Âª ÍÃ≈ÍÂ È‘Δ∫ ’Á∂ √◊Ø∫
«¬‘ ÚΔ Ò≈◊± ’Á≈ ‘À «’ ‘ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰Δ ‘À√Δ¡Â Ó∞Â≈«Ï’ ¡≈Í‰∂ ¡ÈØ÷∂ ÈÓ±È∂ ¡È∞√≈ ÍÛ∑≈¬Δ
«Úº⁄ ¡º◊∂ ÚË‰ ÁΔ ¡≈«◊¡≈ «Á≥ÁΔ ‘ÀÕ ˜≈«‘ ‘À, ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ◊∞ºÍ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Ò¬Δ ÓΩ«’¡ª ÁΔ
ÒØÛ ‘∞≥ÁΔ ‘À Âª ‹Ø √‘Δ Ó≈«‹’ Úº¬Δ¬∂ Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø √’∂Õ
(B) ’≥Ó È≈Ò ÍÛ∑≈¬Δ: «√º«÷¡≈ÔØ◊ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ T’≥Ó Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈¬Δ Á∂
«√ËªÂU Á∂ Ò≈◊± ˘ ¡‰◊Ω«Ò¡≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ «¬Ê∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ «√ËªÂ ’≥Ó
Á∞¡≈≈ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ÍÛ∑≈¬Δ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ Í«‘ÒÂ≈ «’«¡≈ÙΔÒ ÂΔ«’¡ª ˘ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ‹Ø
Â˜∞Ï∂ Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈¬Δ “Â∂ ˜Ø Á∂Ú∂Õ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡«‹‘Δ √Óº◊Δ È≈Ò ⁄≥◊≈ ÍÛ∑ √’Á∂ ‘È ‹Ø ¿∞È∑ª Á∂
«ÚÚ∂’ ˘ ‹◊≈¬∂Õ
(C) ÍÛ∑≈¬Δ Ó√ÂΩÁΔ Ò¬Δ ˜±Â: Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Â≈ ˘ ¡’≈Á«Ó’ ’≥Ó ÁΔ ‹≈‰-Í¤≈‰ √Ó∂∫ ÍÛ∑≈¬Δ ˘
«√¡≈‰Í∞‰≈ ¡Â∂ «¬º¤≈ ÁΔ Ë≈È≈ ˘ Ó‘ºÂÂ≈ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ÍÛ∑‰ ˘ «√º÷‰ Á∂ ÔØ◊ ‘∞≥Á∂
‘È Í ¿∞È∑ª ˘ ¿∞«⁄Â Ó√ÂΩÁΔ ÍÃØ◊≈Óª Á∞¡≈≈ «Â¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ √Ò≈‘ «ÁºÂΔ
‹ªÁΔ ‘À «’ ¿∞ÁØ∫ Âº’ «¬≥Â˜≈ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘∂ ‹Á Âº’ Ïº⁄≈ Ó≈È«√’ ¡Â∂ Ïº∞ËΔ ÂØ∫ ⁄∞‰ΩÂΔ¡ª ÍÃÚ≈È
’È ˘ «Â¡≈ È‘Δ∫ ‘∞≥Á≈Õ
(D) ◊Ã∂‚ Ú≈Ò≈ Â≈ÒΔ’≈: «¬‘ √º⁄ ‘À «’ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡Ω√ÂÈ Ïº«⁄¡ª ÂØ∫ ‘ΩÒΔ «√÷Á∂ ‘ÈÕ «¬√ ’’∂ ¡«‹‘∂
«Ú«Ù¡ª Á∂ ◊Ã∂‚ ’È Ò¬Δ √≈ÚË≈ÈΔ ÁΔ ÒØÛ ˜±Δ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ «¬Ê∂ ¡«Ë¡≈Í’ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ◊Ã∂‚
Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ‘ΩÒΔ ÍÛ∑‰ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡≈ √Óº◊Δ «Â¡≈ ’È Ò¬Δ Ï‘∞Â √≈Δ¡ª Ó∞Ù«’Òª
Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «¬√ «Úº⁄ ’Ø¬Δ Ùº’ È‘Δ∫ «’ ¡«Ë¡≈Í’ª Ò¬Δ «¬‘ «¬º’ ¡Ω÷≈ ’≥Ó ‘À, «¬‘ Í±≈
’È≈ È≈-Ó∞Ó«’È È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(E) Á∞‘≈¬Δ: Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Ô≈Á≈ÙÂ Ó≈ÛΔ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª Ò¬Δ, ÷≈√Δ ‘ºÁ Â’ Á∞‘≈¿∞ Ò¬Δ
Í‘∞≥⁄ ÂΔ’≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À, ‹∂ «√º«÷¡≈ √Óº◊Δ º÷Δ ‹≈Ú∂Õ Í «¬Ê∂ ÍÛ∑≈¬Δ Ò¬Δ ’Ø¬Δ «È¡ª È‘Δ∫ ‘ÀÕ
Ïº⁄∂ ˘ ’Ø¬Δ ÚΔ √«ÓÂΔ ‹ª⁄ ÂØ∫ Í«‘Òª √Óº◊Δ ˘ √ÍºÙ‡ ±Í «Úº⁄ √Ófi ÒÀ‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡«‹‘∂
Ïº«⁄¡ª ÁΔ Ô≈Á Ù’ÂΔ ˘ ¿∞Â√≈«‘Â ’’∂ ¡Â∂ «ÁÒ⁄√ÍΔ ÚË≈ ’∂ ÚË≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ÷Ø‹ È∂ «¬‘
Á√≈«¬¡≈ ‘À «’ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Ô≈Á Ù’ÂΔ ÚºË ‹ªÁΔ ‘À, ‹∂’ ÍÛ∑≈¬Δ √Óº◊Δ Ì≈Ú¡Ê √≥◊·È
‘Ø Ú ∂ Õ
(F) Òÿ±-’≈Ò Á∂ ÍΔΔ¡‚: Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «ÏÂΔ ÿº‡ ÙÂ’Δ Ú≈ÒΔ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ ’≈È
’’∂, √ÓΔ «√º«÷¡≈ ÍΔΔ¡‚ ÿº‡ √Ó∂∫ Á∂ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±È ‘À «’ ‹ÁØ∫ «ÚÙ≈ Ïº⁄∂ ˘
ÍÃ∂«Â ’Á≈ ‘À Âª ¿∞‘ «’≥Èª «⁄ Ò◊È Ò◊≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(G) ÍÃØ‹À’‡: TÍÃØ‹À’‡ª ÁΔ ‹≈‰-Í¤≈‰U ‹ª T«ÁÒ⁄√ÍΔ Á∂ ’∂∫ÁU Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈
Ò¬Δ «¬’ ¡«‘Ó «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ ‘ÀÕ «¬√ ◊ºÒ “Â∂ ÷Ø‹ ’ΔÂΔ ‹≈ ‘Δ ‘À «’ Ï∞«È¡≈ÁΔ «ÚÙ≈ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ ◊≥ÌΔ
«ÚÿÈ ÂØ∫ «ÏÈª «¬‘ «’Ú∂∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ¡«Ë¡≈Í’ª ˘ ¡«‹‘∂ «Ú«Ù¡ª ÁΔ ‹≈‰-Í¤≈‰ È‘Δ∫

’≈¿∞‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ «‹È∑ª Á∞¡≈Ò∂ «ÁÒ⁄√ÍΔ Á≈ «Ú’≈√ ¡Â∂ Ú≈Ë≈ ‘ØÚ∂Õ Í «¬‘ ’Ò≈√±Ó ‘≈ÒÂ Á∂ ÈØ‡
Ï≈‘ ’∞ÁÂΔ ÍÀÁ≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, «‹Ê∂ ¡◊≈¿±∫ ‹≈‰’≈Δ Á≈ ÍÃÁÙÈ √ÍºÙ‡ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ «¬Ê∂ ÍÀÁ≈«¬Ù Á≈
«Ï≥Á± «¬º’ Òÿ±-’‘≈‰Δ, «¬º’ «ÎÒÓ ‹ª «¬º’ ÓÀ◊‹ΔÈ ‹ª ¡÷Ú≈ ÁΔ «¬º’ Â√ÏΔ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
«˜¡≈Á≈ Ó‘ºÂÂ≈ √ØÂ “Â∂ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À, Í ¡«Ë¡≈Í’ ˘ ÍÂ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ «¬√ ˘ «’Ú∂∫
√≈ÚË≈È ÔØ‹È≈ ¡Â∂ √∂Ë È≈Ò Í∂Ù ’È≈ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È∞’√∂ Ïº⁄∂ Ú≈√Â≈ ¡Â∂ √≈ «Ú⁄≈ª Á∂ ÷∂Â
«Úº⁄ fi±· ÏØÒÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ ’’∂ ¿∞‘ Ó∞Ù«’Òª Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’Á∂ ‘È «‹Ê∂ √≥⁄≈
Á≈ ÂΔ’≈ ÓΩ«÷’ ‘ØÚ∂Õ

B. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”
(i) ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª ˘ ◊∞ºÍ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Ò¬Δ ÓΩ«’¡ª ÁΔ ÒØÛ ‘∞≥ÁΔ ‘À Âª ‹Ø √‘Δ √Ó≈«‹’ Úº¬Δ¬∂ Á≈
«Ú’≈√ ‘Ø √’∂Õ
(ii) Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «ÏÂΔ Ù’ÂΔ ⁄≥◊Δ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(iii) TÍÃØ‹À’‡ª ÁΔ ‹≈‰-Í¤≈‰U ‹ª T«ÁÒ⁄√ÍΔ Á∂ ’∂∫ÁU Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ
«¬’ ¡«‘Ó «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ ‘ÀÕ
(iv) Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Ô≈Á≈ÙÂ Â∂˜ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
AE.C ‹ÈÒ √’± Ò (Ó∞ º ÷ Ë≈≈) «Úº ⁄ «√º « ÷¡≈ (Education in General School
(Mainstreaming))
(A) ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª ˘ ¡≈Ó È≈Ò ‹ÈÒ √’±Òª «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ÒÀ‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ò¬Δ
«√º«÷¡’ ÍÃØ◊≈Ó Á≈ ‡Δ⁄≈ (¿) ¡’≈Á«Ó’ ‘∞Èª, (¡) √Ó≈«‹’ Ó∞’≈ÏÒ≈, (¬) «Ú¡’ÂΔ◊Â √Ó≈¬Δ,
(√) «’ºÂ≈ Ú’≈ÒÂ Á≈ «Ú’≈√ ’È≈ ‘ÀÕ
(B) ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ÍÃ«’ÂΔ “Â∂ «ÈÌ ¿∞‘ «È≥Â √’±Ò «Ú⁄ «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ ‹ª √≈ËÈ ’Ó∂ «Úº⁄ Í≈‡-
‡≈¬ΔÓ «‘Á≈«¬Âª È≈Ò «È≥Â ’Ò≈√±Ó ‹ª ˜≈Δ ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ «√º«÷¡’ ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ
(C) ÍÃ≈¬ΔÓΔ ÍºË “Â∂ Â≈ÒΔ’≈ ÍÃΔ-√’±Ò «√º«÷¡≈ Á≈ Ú≈Ë≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ
Â≈ÒΔ’≈ Ó√ÂΩÁΔ ‘∞Èª, Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ Ë≈È≈ ÈΔ∫‘, √Ó≈«‹’ ‘≈Ò≈ÂΔ √∞Ì≈¡ ¡Â∂ ÍÛ∑≈¬Δ, ◊«‰Â ¡Â∂
«Ò÷≈¬Δ ÁΔ Ó±Ò «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ÍÃÂΔ Â≈ÏÁ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ‡±Ò «ÚÙ≈ «‹Ú∂∫ «’ ÍÛ∑‰≈, ¡≥’Û≈¬Δ,
«Ò÷≈¬Δ, ‹∞Ï≈ÈΔ Ì≈Ù≈ ÁΔ «√º«÷¡≈ Ï‘∞Â ‘Δ √Ò ¡Â∂ «ÁÒ⁄√Í ¡Â∂ «’≥‚Á◊≈‡È-¿∞Ó Á∂ Ïº«⁄¡ª
ÁΔ È≈ÓÒ ¿∞ÓΔÁΔ «Ó¡≈ª Ú≈ÒΔ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(D) ¡◊ ’º∞fi ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈ÂΔ «‘Á≈«¬Âª ÁΔ ÒØÛ ‘ØÚ∂ Âª ‘∂· «Ò÷∂ «√ËªÂª ˘ ¡Í‰≈¿∞‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À:
(i) ¤Ø‡≈ Ïº⁄≈, ¤Ø‡Δ ‹Ó≈Â

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (ii) «˜¡≈Á≈ «ÚØËΔ ◊∞ºÍ, ¤Ø‡Δ ‹Ó≈Â
(iii) «È≥Â ÍÃ≈¬ΔÓΔ √’±Ò È≈Ò «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ Á≈ ◊·È
(iv) √≈ËÈ ¡«Ë¡≈Í’ ‹ª ⁄ºÒ‰ Ú≈Ò≈ ¡«Ë¡≈Í’ Á∞¡≈≈ «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ «‘Á≈«¬Âª ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª
‹≈‰Δ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ

(v) «ÚÙ∂Ù ’Ò≈√ «Úº⁄ Í≈¿∞‰ ÂØ∫ Í«‘Òª ¿∞«⁄Â ÂÙıΔ√ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(vi) √≈ËÈ ¡«Ë¡≈Í’ ˘ «Ú¡Â’Δ◊Â Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª ˜±Âª Ó∞Â≈«Ï’ Â≈ÒΔ’≈ ÒÀ‰ ÁΔ ¡≈˜≈ÁΔ ‘Ø‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(E) Ì≈Ú∂∫ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ «È≥Â ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ «√º«÷¡’ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‹ª √≈ËÈ ±Ó «Úº⁄ «‘Á≈«¬Âª
’∞ÁÂΔ «ÚÚ√«ÊÂ ¡Â∂ ÂÂΔÚ≈ ‘Ø‰Δ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(F) «‹Ú∂∫ Ïº⁄≈ Âº’Δ ’Á≈ ‘À Âª ’Ò≈√ «Úº⁄ Ó√ÂΩÁΔ ‘∞Èª “Â∂ ÿº‡ ÂØ∫ ÿº‡ ¡Â∂ ¡’≈Á«Ó’ ‘∞Èª Â∂ Ó±Ò
«Ú«Ù¡ª «‹Ú∂∫ «’ ÍÛ∑‰≈, «Ò÷‰≈, «◊‰ÂΔ “Â∂ «˜¡≈Á≈ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ˜Ø Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(G) ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ ’≥Ó-¡≈ÁÂª, «ÚÚ√«¬’Δ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ Í«Ú≈’ ‹ΔÚÈ «√º«÷¡≈ “Â∂ ˜Ø Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À Âª ‹Ø Ïº⁄≈ ÍÃ≈¬ΔÓΔ «√º«÷¡≈ ÂØ∫ √’À∫‚Δ «√º«÷¡≈ Âº’ Âº’Δ ’ √’∂Õ «¬‘ ı≈√’’∂ Úº‚∂ ¡Í≈‘‹
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ˜Ø Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
«ÚÚ√«¬’Δ «√÷Ò≈¬Δ ¡√Ò «Úº⁄ E ÍÛ≈Úª «Ú⁄Ø∫ ◊∞˜ÁΔ ‘À, «‹Ú∂∫ «’ «ÚÚ√«¬’Δ ÂÒ≈Ù, «ÚÚ√≈«¬’Δ
Ó∞Òª÷‰, «ÚÚ√≈«¬’Δ «√÷Ò≈¬Δ, «ÚÚ√≈«¬’Δ ∞‹◊≈ ¡Â∂ ¿∞ÍØ’Â Á≈ Í≈Ò‰ ’È≈Õ «ÚÚ√≈«¬’Δ
ÂÒ≈Ù Á∂ ÍÛ≈¡ «Úº⁄, ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. «Ú«Á¡≈ÊΔ Ï‘∞Â √≈∂ «’º«Â¡ª ÁΔ ÍÃ«’«ÂΔ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ‘∞È
ÒØÛª Á∂ ¡≈ÁΔ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Á±‹∂ ÍÛ≈¡ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «ÚÚ√≈«¬’Δ ÔØ◊Â≈Úª ¡Â∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ ’≈◊∞˜≈Δ Á∂ «ÈË≈È Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ Úº÷-Úº÷ ’≥Ó ‘∞Èª È≈Ò Â˜∞«Ï¡ª ˘ ÍÃ◊‡
’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÂΔ‹∂ ÍÛ≈¡ «Úº⁄ ’≥Ó ‘∞Èª Á∂ «Ú’≈√ ¡Â∂ «’«Â¡ª ‹ª ∂∫‹ Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘
«Â¡≈ ’È “Â∂ ˜Ø «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ ˆÀ-’≥Ó Â˜∞Ï≈ ÍºË ‘ÀÕ ⁄ΩÊ∂ ÍºË «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À
«Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ ’≥Ó Ò◊≈¿∞‰≈ ¡Â∂ ’≥Ó «Úº⁄ Ò◊≈¿∞‰≈Õ ¡≈÷Δ ÍºË «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À √Ò≈‘’≈Δ ¡Â∂
¡◊≈¿±∫ «√÷Ò≈¬Δ ‹ª Ú‡ªÁ≈Õ
‡≈√’ ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. ’Δ ‘À?
AE.D ¡«Ë¡≈Í’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of The Teacher)

¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ √≈¿±¡ª ÁΔ Úº‚Δ √≥«÷¡≈ ¡Â∂ ’º∞fi √≥‹ÓΔ¡ª ˘ «È≥Â ÍÃ≈¬ΔÓΔ √’±Òª «Úº⁄ Á≈÷Ò ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
¿∞‘ ¡‹∂ ÚΔ «ÏÈª Í¤≈‰∂ ¡Â∂ ¡‰◊ΩÒ∂ «‘≥Á∂ ‘È «‹≥Èª «⁄ ¿∞È∑ª ÁΔ √Óº«√¡≈ ◊≥Ì« È‘Δ∫ ‘Ø ‹ªÁΔ «’ ¿∞‘ Î∂Ò
‹ª Ó≈Ô±√ ‘Ø ‹ªÁ∂ ¡Â∂ Ï≈¡Á «Úº⁄ √’±Ò «Ú⁄Ø∫ Ï≈‘ ’ «ÁºÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ ’’∂ Í«‘Òª Í¤≈‰, ÂÙıΔ√ ¡Â∂
Ó∞Òª’‰ ’È Ò¬Δ ¡Â∂ «ÚÚ√«ÊÂ ¡Â∂ ÂÂΔÏÚ≈ «‘Á≈«¬Âª Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «È≥Â ’Ò≈√±Ó
¡«Ë¡≈Í’ «È≥Â ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ¡«‘Ó Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
A. «È≥Â ¡«Ë¡≈Í’ ¡ÀÓ.¡≈. Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª È≈Ò ¡≈ÁΔ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ¿∞Èª∑ ÁΔ Í¤≈‰
’’∂ ¿∞√˘ Ó∞Òª’‰ Ò¬Δ ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ ’ØÒ Ì∂‹‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

B. ¿∞√˘ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ÔØ◊Â≈ ÍÃÂΔ √≈’≈Â≈Ó’ ¡Â∂ ¡≈Ù≈Ú≈ÁΔ «Ú⁄≈ º÷‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ ÈØ‡
C. ¿∞√˘ «‹Èª ‘Ø √’∂ Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ ÍºË, Í≈√ ‹ª È∞√’ ˘ ÿ‡≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ ÚΔ Á∂÷‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ √≈Ë≈È Ïº⁄∂ ¿∞È∑ª È≈Ò √≈’≈≈ÂÓ’ √Ò±’ ’ÈÕ
D. ¿∞√˘ ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Á∂ «Á¡≈ÈÂ≈ Ò¬Δ ¡≈Í‰Δ ’Ò≈√ ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄ √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ¡’≈Á«Ó’
«Úº⁄ Ù∞Ì ‘≈Ò≈Â ÍÀÁ≈ ’È∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
E. ¿∞√˘ ÂÂΔÏÚ≈ ÍÛ∑≈¬Δ ’≈‹ª ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ È≈Ò ‘Δ ‹«‡Ò «¬’≈¬Δ¡ª ˘ ¿∞Í-
«¬’≈¬Δ¡ª «Úº⁄ Ú≥‚‰≈ ¡Â∂ «¬º’ √Ó∂∫ “Â∂ «¬º’ ¿∞Í-«¬’≈¬Δ ˘ ÍÛ∑≈¿∞‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’’∂ Ïº«⁄¡ª ˘
ÍÛ∑‰ «Ú⁄ ÓÁÁ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ¡Â∂ «Î ¡◊ÒΔ «¬’≈¬Δ ÚºÒ ÚË‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
F. ‡±Ò «Ú«Ù¡ª ÁΔ ÍÛ∑≈¬Δ «Úº⁄ ¡«Ë¡≈Í’ ˘ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ÓΩ«÷’ «ÏÂΔ ÁΔ ÚÂØ∫ ’È Ò¬Δ
¿∞ÂÙ≈«‘Â ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÓΩ«÷’Â≈ ˘ Ó∞Û Á∞‘≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ ¿∞È∑ª È∂ ’Δ
Í«Û∑¡≈ ‘À ¡Â∂ Ô≈Á ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ÓΩ«÷’ «ÏÂΔ ÍÛ∑≈¬Δ Ë≈È≈Úª ¡Â∂ √Óº«√¡≈-‘ºÒ Ò¬Δ «¬º’ Ï‘∞Â
«√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ ‘ÀÕ
G. ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ È‘Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘∞≥Á∂ «’ Úº÷-Úº÷ «Ú«Ù¡ª ˘ «’Ú∂∫ ÍÛ∑‰≈ ‘ÀÕ ÍÛ∑≈¬Δ ˘ ÍÛ∑‰≈ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’ Ò≈ÌÁ≈«¬’ Â’ÈΔ’ ‘ÀÕ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ÓΩ«÷’ ±Í «Úº⁄ Áº√‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂
ÍÛ∑≈¬Δ ˘ «’Ú∂∫ ÍÛ∑‰≈ ‘À ¿∞√ Ò¬Δ Ó≈‚Òª ¡Â∂ ¿∞√Â≈Áª ˘ √≈Ë≈È √≈ÊΔ¡ª Á∞¡≈≈ ÍÃ◊‡ ’È≈
H. Ï‘∞Â∂ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ¡«Ì¡≈√ Á∞‘≈˙ È≈Ò ⁄≥◊≈ ÍÛ∑≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬Ú∂∫ ¡«Ë¡≈Í’ª ˘
«◊‰ÂΔ ‘∞Èª ¡Â∂ Ì≈Ù≈ Ú√Â∞¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Ú⁄ ¡«Ì¡≈√ ¡Â∂ Á∞‘≈˙ “Â∂ ˜Ø Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
I. ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ Íº’∂ Â˜∞«Ï¡ª, ÍÒ∂-Ú∂ ÂΔ’∂, ¡≈‚Δ˙-ÚΔ˜∞¡Ò „≥◊ ¡Â∂ «’«¡≈-Â≈ÏÁ≈ «√º«÷¡≈,
¡≈«Á Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ’’∂ «È≥Â ¡«Ë¡≈Í’ ˘ Íº’Δ¡ª ⁄Δ˜ª ÁΔ ÚÂØ∫ ’ÈΔ

C. Ï‘∞-«Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ
√‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª ÁΔ «È≥Â ................... «Úº⁄ «√º«÷¡’ ’È Ò¬Δ «‘Á≈«¬Âª «ÚÚ√«ÊÂ ¡Â∂
ÂÂΔÏÚ≈ ‘Ø‰Δ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(¿) ’Ò≈√±Ó (¡) √’±Ò (¬) √≥⁄≈ ’∂∫Á (√) ‘√ÍÂ≈Ò
(ii) Á±‹∂ ÍÛ≈¡ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «ÚÚ√≈«¬’Δ ÔØ◊Â≈Úª ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ ’≈◊∞˜≈Δ Á∂
«ÈË≈È Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ Úº÷-Úº÷ ’≥Ó ‘∞Èª È≈Ò ............... ˘ ÍÃ◊‡ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(¿) √ÓªÏºË (¡) «È≥ÂÂ≈ (¬) Â˜∞«Ï¡ª (√) Ï≈ÁΔ
(iii) «È≥Â ¡«Ë¡≈Í’ ........... Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª È≈Ò ¡≈ÁΔ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ¿∞Èª∑ ÁΔ Í¤≈‰
’’∂ ¿∞√˘ Ó∞Òª’‰ Ò¬Δ ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ ’ØÒ Ì∂‹‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(¿) «Í¤Û∂ (¡) ¡ÀÓ.¡≈. (¬) ÏØÒ∂ (√) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ AE.E √≈ªÙ (Summary)

J «¬Ê∂ ÁØ √ÁΔ ¿∞Í⁄≈Δ ÍÃØ◊≈Ó ‘È: (i) ÍÃÂΔÏ≥Ë (ii) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈, (iii) Ó≈Í∂ √Ò≈‘’≈
(i) ÍÃÂΔÏ≥Ë: ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ ≈‘ÂΔ «√º«÷¡≈ Á≈ ‡Δ⁄≈ ÍÃΔ-√’±Ò Ïº⁄∂ Á∂ ¡Í≈‘‹Â≈ «Úº⁄ «√º«÷¡’ ÍÃØ◊≈Ó
È≈Ò Á÷Ò Á∂ È∞’√Δ «Ú’≈√ ˘ Ø’‰≈ ‘ÀÕ «¬‘ ÍÃØ‹À’‡ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ √≈«ÏÂ ‘Ø ⁄∞º’≈ ‘ÀÕ
(ii) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¡√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘ª «’ ¡Í≈‘‹ ‘ΩÒΔ ⁄≈Ò È≈Ò ÍÛ∑Á∂ ‘ÈÕ √Ø «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÚ√«ÊÂ Â≈ÒΔ’≈ √Óº◊Δ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª ˜±Δ ‘ÈÕ

(iii) Ó≈Í∂ √Ò≈‘’≈: √≈‚∂ √Ó≈‹ «Úº⁄, Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈Í∂ ’∞ºfi ı≈√ √Óº«√¡≈Úª Á≈
√≈‘Ó‰≈ ’Á∂ ‘ÈÕ

J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ Ï∞«È¡≈ÁΔ «√ËªÂ ‘À «’ Ïº⁄∂ ’≥Ó Á∞¡≈≈ ÍÛ∑‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
J Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Â≈ ˘ ¡’≈Á«Ó’ ’≥Ó ÁΔ ‹≈‰-Í¤≈‰ √Ó∂∫ ÍÛ∑≈¬Δ ˘ «√¡≈‰Í∞‰≈ ¡Â∂ «¬º¤≈ ÁΔ
Ë≈È≈ ˘ Ó‘ºÂÂ≈ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ÍÛ∑‰ ˘ «√º÷‰ Á∂ ÔØ◊ ‘∞≥Á∂ ‘È Í ¿∞È∑ª ˘ ¿∞«⁄Â
Ó√ÂΩÁΔ ÍÃØ◊≈Óª Á∞¡≈≈ «Â¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Ô≈Á≈ÙÂ Ó≈ÛΔ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª Ò¬Δ, ÷≈√Δ ‘ºÁ Â’ Á∞‘≈¿∞ Ò¬Δ Í‘∞≥⁄
ÂΔ’≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À, ‹∂ «√º«÷¡≈ √Óº◊Δ º÷Δ ‹≈Ú∂Õ
J ÍÃ≈¬ΔÓΔ ÍºË “Â∂ Â≈ÒΔ’≈ ÍÃΔ-√’±Ò «√º«÷¡≈ Á≈ Ú≈Ë≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¬Δ.¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ
Â≈ÒΔ’≈ Ó√ÂΩÁΔ ‘∞Èª, Ì≈Ù≈ «Ú’≈√ Ë≈È≈ ÈΔ∫‘, √Ó≈«‹’ ‘≈Ò≈ÂΔ √∞Ì≈¡ ¡Â∂ ÍÛ∑≈¬Δ, ◊«‰Â ¡Â∂
«Ò÷≈¬Δ ÁΔ Ó±Ò «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ÍÃÂΔ Â≈ÏÁ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J «È≥Â ’Ò≈√±Ó ¡«Ë¡≈Í’ «È≥Â ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ¡«‘Ó Ì±«Ó’≈
«ÈÌ≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
AE.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J «√º«÷¡’ : «Ú¡’ÂΔ «‹√Á≈ ’≥Ó ÒØ’ª ˘ ÍÛ∑≈¿∞‰≈ ‹ª «√º«÷¡≈ Á∂‰≈ ‘ÀÕ
J «Ú¡’ÂΔ◊Â : ◊∞ºÍ Á∂ Ì≈◊ ÂØ∫ Úº÷ Ó≥È‰≈Õ
J ÒØÛ : ˜±Â Ò¬Δ ÂºÂ «‹√ È≈Ò ’∞ºfi ˜± Ú≈ÍÁ≈ ‹ª ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J «√¡≈‰Í∞‰≈ : ÍÃΩÛ ‹ª «√¡≈‰≈ Ï‰≈¿∞‰ ÁΔ ’≈Ú≈¬ΔÕ
AE.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ‘∂· «Ò÷Δ¡ª «√º«÷¡’ ÈΔÂΔ¡ª “Â∂ ÈØ‡ «Ò÷Ø:
(i) ’≥Ó Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈¬Δ
(ii) ◊Ã∂‚ Ú≈Ò≈ Â≈ÒΔ’≈
B. «√º«÷¡≈ ÁΔ √ÍºÙ‡Δ’È ’≈Ú≈¬Δ ’Δ ‘À?

C. ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃÂΔÏ≥Ë Ó≈ÍÁ≥‚ ’Δ ‘È?
D. ¡ÀÓ.¡≈. Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ¡«Ë¡≈Í’ ÁΔ Ì±«Ó’≈ ’Δ ‘À?
A. (i) ‘ΩÒΔ (ii) F (iii) G@ (iv) «√÷Ò≈¬Δ

B. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) √‘Δ ÈØ‡

C. (i) ¿ (ii) ¬ (iii) ¡
AE.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ., ¡∂ÒÈ ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AF: «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈: Í«Ì≈Ù≈, ÍÃ’≈, ¡«ÌÒ’Ù‰

(Learning Diablities: Definition, Type, Charateristics)

AF.A «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á≈ ÓÂÒºÏ (Meaning of Learning Disabled Children)
AF.B «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈Úª (Definitions of Learning Disability)
AF.C «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Learning Disablity)
AF.D «√º÷‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂ ÁΔ ¡«ÌÒ’Ù‰ (Characteristics of LD Children)
AF.E √≈ªÙ (Summary)
AF.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AF.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AF.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á≈ ÓÂÒºÏ ÍÂ≈Õ
J «√º÷‰ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ ˘ Í«Ì≈«ÙÂÕ
J Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Ú‰È ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ Á∂ ÍÃ’≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
AIFC Á∂ Ï≈¡Á Á∂ √≈Òª «Úº⁄, ’¬Δ ÒØ’ª ˘ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ ˘ Í«Ì≈«ÙÂ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‘À, Ò∂«’È
’Ø¬Δ ÚΔ ‘∞‰∂ Âº’ «Ú’«√Â «¬º’ Í«Ì≈Ù≈ ‘À «’ ‘ «’√∂ Ò¬Δ ÓøÈ‰ÔØ◊ ‘ÀÕ «√º÷‰ ÁΔ √Ó±‘ Í«Ì≈Ù≈ (Ô±¬∂√¬∂)
«Ú’Òª◊ ÒØ’ (ID-ADB) ’≈˘È, «√º«÷¡≈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’‰ Ò¬Δ √≈∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¡«Ë«ÈÔÓ AIGE,
ÍÛ∑Á≈ ‘À:
ÙÏÁ «ÚÙ∂Ù «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ¿∞È∑ª Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø «¬º’ «Ú’≈ ‘À ÓÂÒºÏ «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫
«‹¡≈Á≈ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ √ºÓfi «Úº⁄ ‹ª Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’‰ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ÍÃ’«¡≈Úª ’ΔÂΔ, ◊ºÒ ÁΔ
‹ª «Ò«÷¡≈ ‘À, ‹Ø ¡≈Í‰∂ Â∞√Δ «Úº⁄ «¬º’ ¡Í±‰ √∞‰Δ∫, Òº◊Á≈ ‘À, ◊ºÒ ’Á∂ ‘È, ÍÛ∑Ø∂ Á∂ Ò¬Δ, «Ò÷‰ ÁΔ
√ÓºÊ≈ «Úº⁄ ˜≈‘ ‘Ø √’Á≈ ‘À, ‹≈Á± ‹ª ◊«‰ÂΔ¬∂ «◊‰ÂΔ ’Á∂ ‘ÈÕ ÙÏÁ ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ±Í
«Úº⁄ «¬√ Â∑ª ÁΔ¡ª ‘Ò≈Âª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À, Ó√ÂÙ’ ÁΔ ⁄Ø‡, ‘∂·Ò≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊, «‚√Ò∂’«√¡≈ ¡Â∂
«Ú’≈√≈Â«Ó’ Ú≈⁄≈ÿ≈ÂÕ ÙÏÁ È‘Δ∫ ’Á≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø √Óº«√¡≈ ‘À ‹Ø Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ «ÁÃÙ √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ÈÂΔ‹∂
‘È «√º÷‰ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È, ‹ª ÓØ‡ «Ú’Òª◊Â≈, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ùª«Â, ‹ª Í«¡≈Ú‰,
‹ª √ª√«’ÃÂΔ’, ¡≈Ê’ È∞’√≈ÈÕ
‘≈Òª«’ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ ¿∞μÂ∂ ÙÓÂ≈Úª, Á√ ÷∂Âª, ‘ «¬º’ ÁΔ «¬º’ «’º√Ó «Úº⁄ «¬º’ Ï∞«È¡≈ÁΔ Á≈ Â‹Ó≈ÈΔ

«Ó¡≈Á √’Á≈ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À, ÚÂÓ≈È ÍÛ∑≈¬Δ Ò¬Δ ⁄∞«‰¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Á∂ «’√∂ ÚΔ ÷∂Â ‹ª ÷∂Âª ÈØ‡
«Úº⁄ «¬º’ ’ÓΔ ‹ª «’√∂ Á≈ «¬º’ √øÔØ‹È, «¬º’ «√º÷‰ ÁΔ √Óº«√¡≈ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’‰◊∂Õ
’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø √ÌÂØ∫ ÂΔ’ª «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ Òº◊Á∂ ‘È, «√º÷‰ ‹ª Ô≈Á ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘
«Ú«Á¡’ È∞Ó≈«¬Ù È’Ò «Ò÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘À, √∞‰ «‘≈ ‘À, √ºÓfi, «◊‰ÂΔ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ √ø⁄≈Õ ÚÂÓ≈È
¡«Ë¡≈¬∂ «Úº⁄ «¬º’ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ «¬º’ «ÁÃÙ Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª ÁΔ √Ó«√¡≈Úª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’ ‘∂ ‘È ◊«‘≈¬Δ
Á≈ «◊¡≈È:
«Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ √Ó«√¡≈Úª ‹Ø «¬º’ ¡Í±‰ √∞‰Δ∫, √Ø⁄‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ ˜≈‘ «√º÷‰ Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ ’Á≈
‘À, ◊ºÒ ’Á∂ ‘È, ÍÛ∑È∂, «Ò÷‰ ‹ª ◊«‰ÂΔ¬∂ «◊‰ÂΔ ‘À ‹Ø Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ È‘Δ∫ ’
‘∂ ‘È, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È, ÓØ‡ ¡Û⁄È, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Í«¡≈Ú‰ ‹ª ¡≈Ê’ È∞’√≈È, Ò∂«’È
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ √ºÓfi «Úº⁄ ‹ª Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’‰ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ «¬º’ «Ú’≈ Á∂ ’≈ÈÕ
’’ (AIFB) «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À: «Ú’Òª◊Â≈ √Δ÷È≈ «¬º’ ÓøÁÂ≈ «Ú’≈ Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À,
‹ª Á∂Δ «Ú’≈√ Ì≈Ù‰, Ì≈Ù≈, ÍÛ∑È∂, ÚÂÈΔ, «Ò÷≈¬Δ, ‹ª «‘√≈Ï Á∂ Í«‰≈Ó√Ú±Í Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ «¬º’ ‹ª «¬º’
ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ «Úº⁄ ¡Â∂ «¬º’ √øÌÚ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ¡Â∂/‹ª Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‹ª √∞Ì≈¡ ¡Ùª«Â ÚÒØ∫ È‘Δ∫ Ó≈È«√’
ÓøÁÂ≈, √øÚ∂ÁΔ ¡‰‘Ø∫Á, √ª√«’ÃÂΔ’ ‹ª ¡È∞Á∂Ù≈ÂÓ’ ’≈’ªÕ
AF.A «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á≈ ÓÂÒºÏ (Meaning of Learning Disabled

Children)
«√º÷‰ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ √ø«÷ÍÂ ¡Â∂ Ï∂⁄ÀÈ «¬Â‘≈√ «‘≈ ‘ÀÕ ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ˘ ’≈ÎΔ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘È
¡Â∂ ‘∞‰∂ Âº’ ‘ √Óª «√º÷‰ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ˘ «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ «Ï√Â≈ Ò¬Δ Á∂Ï «Ò÷‰
Á∂ Ò¬Δ, ¡Â∂ È‘Δ∫ ’ √’Á≈ √Δ Á∂ Ò¬Δ Ú∂«÷¡≈ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’‰ Ò¬Δ ‹∂’ ¿∞μÊ∂ ÍÃÙ·Ì±ÓΔ ΩÒ≈ ‘ÀÕ
«Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ¿∞μÂ∂ ≈Ù‡Δ √Ò≈‘’≈ ’Ó∂‡Δ (Ô±¬∂√¬∂) ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ «¬√ ÍÃ’≈ ‘À (AIHF) Á∂ ±Í
«Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‘À:
«¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª È∞Ó≈«¬Ù «Ú’≈ √ºÓfi «Úº⁄
Ù≈«ÓÒ ¡Â∂ ◊ºÒ ÁΔ ‹ª «Ò÷ÂΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’‰ «Úº⁄Õ «Ú’≈ª √∞‰, √Ø⁄ «Úº⁄ ˜≈‘ ‘∞øÁ∂ ‘È, ◊ºÒ ’ ‘∂
‘È, ÍÛ∑È≈, «Ò÷≈¬Δ, ÚÂÈΔ, ¡Â∂ «‘√≈ÏÕ ¿∞‘ ‹Ø ‘Ò≈Âª ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ ±Í «Úº⁄ Ì∂«‹¡≈ ‹ªÁ≈ Ù≈«ÓÒ
√Ó«√¡≈Úª, Ó√ÂÙ’ ÁΔ ⁄Ø‡, ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ Ó√ÂÙ’, «‚√Ò∂’«√¡≈, «Ú’≈√ Ú≈⁄≈ÿ≈Â ¡≈«Á ¿∞‘ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ
È‘Δ∫ √Ó«√¡≈Úª ‹Ø Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È «ÁÃÙ Á∂ ’≈È «√º÷‰, √∞‰Ú≈¬Δ, ‹ª ÓØ‡ «Ú’Òª◊Â≈, Ó≈È«√’
ÓøÁÂ≈, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ùª«Â, ‹ª Í«¡≈Ú‰ È∞’√≈ÈÕ
Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «¬º’ Úº‚Δ «◊‰ÂΔ ‘À ‹Ø «ÚÙ∂Ù Ó˜Ó±Èª ˘ «√º÷‰ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ «√º÷‰ √Ó«√¡≈Úª
˘ «’√∂ ÚΔ «¬º’ ‹ª «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ’≈’ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ √øÔØ‹È Á∂ ’≈È ‘Ø √’ÁΔ ‘À:
(A) ÷∞«Î¡≈ Á∂ «ÈÓÈ ÍºË (B) Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈
(C) «ÁÃÙ È∞’√≈È (D) ÓØ‡Ï≈Ë≈Úª
(E) ¡≈Ê’ ’«·È≈«¬¡ª (F) √ª√«’ÃÂΔ’ È∞’√≈È
(G) Ï∂⁄≈≈ ‘Á≈«¬ÂÕ
√Δ÷È≈ ¿∞ÍØ’Â ’≈’ª ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ √Ó«√¡≈Úª ˘ «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ È‘Δ∫ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞Á≈‘‰ Á∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ò¬Δ, «¬º’ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄∂ √’±Ò Á∂ √≈∂ Ó˜Ó±Èª «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª √Δ÷ «◊¡≈ ‘ÀÕ «√º÷‰ «¬º’ Ó≈È«√’ ±Í
ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª «Ú’Òª◊Â≈ Ò∂«’È ÷∞«Î¡≈ Á≈ ÍºË ÿº‡ «√º÷‰ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «¬√∂
Â∑ª «¬º’ ¡øË∂ Ïº⁄∂ ÁΔ «√º÷‰ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ ¡≈Í‰∂ «ÁÃÙ È∞’√≈È ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ «¬‘ «√º÷‰
ÁΔ¡ª È‘Δ∫ ‘À «Ú’Òª◊Â≈Õ
AF.B «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈Úª (Definitions of Learning Disability)

«Ú’Òª◊ ¿∞μÂ∂ ≈Ù‡Δ √Ò≈‘’≈ ’Ó∂‡Δ Á∞¡≈≈ ¡ÍÈ≈¬Δ ◊¬Δ ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ Ïº⁄∂ (√øÔ∞’Â
≈‹ ¡ÓΔ’≈, AIFH) Á∂ ¡È∞√≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À;
«ÚÙ∂Ù «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Á∂ È∞Ó≈«¬Ù «Úº⁄
«¬º’ «Ú’≈ ÍÃ’«¡≈Úª ˘ √ºÓfi‰ Á≈ ÚÂØ ’ ‹ª ◊ºÒ ÁΔ ‹ª «Ò÷ÂΔ Ì≈Ù≈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ «¬‘ ˜≈‘ ‘Ø
√’Á≈ ‘À √∞‰, √Ø⁄, ÚÂÈΔ «Úº⁄ ◊ºÒ ’ ‘Δ ‘À, ÍÛ∑È∂, «Ò÷‰, ‹ª «‘√≈Ï Á∂ «Ú’≈ª «Úº⁄Õ ¿∞‘ Ù≈«ÓÒ ‘≈ÒÂ
‘À ‹Ø ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’, «‚√Ò∂’«√¡≈, «Ú’≈√, ¡≈«Á Á∂ ±Í «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ’‰ Ò¬Δ Ì∂«‹¡≈ ¿∞‘ Ó∞º÷ ±Í
ÚÒØ∫ «ÁÃÙ, «√º÷‰, ÓØ‡Ï≈Ë≈Úª Ò¬Δ √Óº«√¡≈ ‘À ‹Ø ’≈È ‘È «√º÷‰ Ù≈«ÓÒ È‘Δ∫ ‘À, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’
◊‚Ï‚Δ, ‹ª È∞’√≈È Í«¡≈Ú‰Õ
√Δ÷È≈ «Ú’Òª◊ Á∂ ≈Ù‡Δ √øÔ∞’Â ’Ó∂‡Δ «√º÷‰ ÁΔ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Í«Ì≈Ù≈ «ÁºÂΔ ‹Ø «Ú’Òª◊Â≈ ˘ √Ú√øÓÂΔ
ÚÒØ∫ ¡øÂ≈Ù‡Δ ÍºË ¿∞μÂ∂ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À:
«Ú’Òª◊Â≈ √Δ÷È≈ «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ ÙÏÁ ‘À «’ «Ú’≈ª Á∂ «¬º’ ¡Ω÷≈ √Ó±‘ ÚÒØ∫ ˜≈‘ ’‰ Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ
’Á≈ ‘À √∞‰È Á∂ ¡«Ë◊‘‰ ¡Â∂ ÚÂØ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’«·È≈«¬¡ª, ÏØÒ, ÍÛ∑È∂, «Ò÷≈¬Δ, ÁÒΔÒ ‹ª
◊«‰ÂΔ¬∂ ÙÓÂ≈ÚªÕ
«¬√ «Ú’≈ª «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ ¡ªÂ«’ ¡Â∂ ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ Á∂ ’≈È ‘Ø Óø«È¡≈ √«ÊÒÂ≈Õ ‘≈Òª«’
«Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ ‘Ø Á∂ È≈Ò ‘Ø √’Á≈ ‘À (¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, √øÚ∂ÁΔ È∞’√≈È, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, √≈Ó≈‹’ ¡Â∂
Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ùª«Â) ‹ª ÙÂª Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ÍÃÌ≈Úª («‹Ú∂∫, √ª√«’ÃÂΔ’, ÓºÂÌ∂Á, ÊØÛ≈/¡‰-¿∞«⁄Â ‘Á≈«¬Â,
’≈’ª) «¬‘ «¬√ ‘≈ÒÂ ‹ª ÍÃÌ≈Úª Á≈ «√ºË≈ ÈÂΔ‹≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
ÁØ Í«Ì≈Ù≈ ’≈ÎΔ √Ó≈È ‘ÈÕ «¬‘ √∞º«÷¡Â ‘À Òº◊Á≈ ‘À «’ «¬º’ ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À ‹ª È‘Δ∫ ‘Ø
√’Á≈ ‘À ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ «Úº⁄ √«ÊÒÂ≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘ÀÕ Á∂ È≈Ò ’¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ¡Ω√Â ÁΔ
Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ÿº‡ ‘À Ï∞ºËΔ, ÚΔ ’¬Δ ¿∞μ⁄ Ï∞ºËΔ ‘À ¡Â∂ ’Á∂ ’Á∂ Ì≈◊ª Ú≈Ò≈ ∂∫‹ Âº’ Í‘∞ø⁄‰Õ
Ó±Ò ±Í ÚÒØ∫ Ïº⁄Δ¡ª ¿∞ÍÒÏËΔ «‹√Á≈ √ÓºÊ≈ ÚÒØ∫ ‘∂·ª Âº’ √Δ Ó√ÂÙ’ Á∂ Â«‘Â Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈
‹÷ÓΔ Ïº⁄Δ¡ª,, ⁄Ø’∂ √«ÊÒÂ≈ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â ‘ÈÕ «¬‘ Í«‘ÒΔ Ú≈ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ «’ AIFC «Úº⁄ √∞fi≈¡
«ÁºÂ≈ ÙÏÁ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ «√÷ Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡ Á≈ Ú‰È Òº¤‰ ‘À «’ √∂∫‡Ò ÍÃØ√∂«√ø◊ ÂøÂ ÁΔ √«ÊÒÂ≈
ÚÒØ∫ ÍÀÁ≈ ‘∞øÁΔ¡ª ‘ÈÕ «¬√ «Ó¡≈Á «Úº⁄ «¬º’ Ú«‰Â Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø Ì≈Ù≈, Ì≈Ù‰ ÍÛ∑È∂ Á∂ «Ú’≈√ «Úº⁄
√Óº«√¡≈ ÚÒØ∫ ◊√Â √Δ ¡Â∂ ‹∞«Û¡≈ √Ó±‘ √ø⁄≈ ’ΩÙÒ √≈Ó≈‹’ ◊ºÒÏ≈Â Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÈÕ √øÚ∂ÁΔ ¡Â∂/
Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Û⁄È Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ «¬√ ÙÃ∂‰Δ ÚÒØ∫ Ï≈‘ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
«Ó¡≈Á ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‘≈ÒÂ ‘À ‹Ø Í«‘Òª ÚÒØ∫ Ó√ÂÙ’ ÁΔ ⁄Ø‡ Ï∞Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ ˘ √øÁ«ÌÂ ’Á≈
‘À, ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ Ó√ÂÙ’ Ø◊, √øÚ∂ÁΔ Ú≈⁄≈ÿ≈Â («Ï‹ÒΔ ÁΔ È∞’√≈È ÏØÒ∂ ◊¬∂ ÙÏÁª ˘ √ºÓfi‰ Á∂ Ò¬Δ, Òº¤‰,
«¬Ù≈«¡ª ‹ª «ÍÃø‡), ¡ÊÍ±‰ Ú≈⁄≈ÿ≈Â (ÏØÒ‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ È∞’√≈È), ‹ª ÙÏÁ (¡øË≈ÍÈ ÁΔ È∞’√≈È ˘

ÍÛ∑È∂ ÁΔ √ÓºÊ≈-Á∂ «¬º’ ‘Ò’∂ «‚◊Δ «‚√Ò∂’«√¡≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À), Í«’ÒÈ-¡√ÓºÊ≈ (¡ø’◊«‰ÂΔ¬∂ ’‰ ÁΔ ÈØ‡
√ÓºÊ≈ ÁΔ È∞’√≈È «¬º’ ‘∂·Ò∂ ÍºË ¿∞μÂ∂ «¬‘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À)-(«Ò÷‰ Ò¬Δ «√º÷‰ Ò¬Δ ¡√ÓºÊ≈ ¡√ÓºÊ≈-«¬º’
‘Ò’∂ «‚◊Δ Á∂ ¡√ÓºÊ≈ «‚√◊≈«Î¡≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À)Õ
ÈØ‡√ fi∞’≈Ú «Ú’Òª◊ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È «’ ÙÀ’«Ù’ ’ΩÙÒ «√º÷‰ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±‰ √Óº«√¡≈ ‘À
‘Ø ÙÂª Á∂ ’≈ÈÕ
(i) «Ó¡≈Á ................ ‘≈ÒÂ ‘À ‹Ø Í«‘Òª ÚÒØ∫ Ó√ÂÙ’ ÁΔ ⁄Ø‡ Ï∞Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈ Á≈ ⁄⁄≈ ‘À, ÿº‡
ÚÒØ∫ ÿº‡ √«ÊÒÂ≈, √øÚ∂ÁΔ Ú≈⁄≈ÿ≈ÂÕ
(ii) .................. «Ï‹ÒΔ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ ÏØÒ∂ ◊¬∂ ÙÏÁ, √ø’∂Â, «¬Ù≈Δ¡ª ˘ √ºÓfi‰ ‹ª «ÍÃø‡ ‘ÀÕ
(iii) .................. «Úº⁄ «Ò÷‰ Ò¬Δ «√º÷‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ
(iv) .................. ÙÏÁª ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ¡√ÓÊÂ≈ ‘ÀÕ
(v) ¡ø’◊«‰ÂΔ¬∂ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ È∞’√≈È «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À..........................
AF.C «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Learning Disablity)

«Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ «Ú’Òª◊Â≈ ÍÛ∑È∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Úº÷≈ ±Íª «Úº⁄ ‘Ø, «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ ‘Ø √’Á≈ ‘À, √ø⁄≈
¡Â∂ √ºÓfi «Ú’Òª◊Â≈, «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ, √ø⁄≈ ¡Â∂ √ºÓfi «Ú’Òª◊Â≈, √ø«÷¡≈ÂÓ’ «Ú’Òª◊Â≈, ¡≈«Á
(A) «Ú’Òª◊Â≈ ÍÛ∑È≈: ÍÛ∑È∂ «Ú’Òª◊Â≈ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÈÕ ¿∞μÊ∂ ‘∂ ‘È
«¬√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ÁØ ±ÍªÕ «¬º’ ‘Ò’∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃÌ≈«ÚÂ «Ú¡’ÂΔ ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘À,
Ò∂«’È È∞’√≈È Á∂ ◊øÌΔ Ó≈ÓÒΔ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ «¬º’ ’∞Ò È∞’√≈È ‘ÀÕ ’Á∂ ’Á∂ «¬‘ ÚΔ ‘À
ÙÏÁ «ÁÃÙ«‡‘ΔÈÂ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ‘Ò’∂ Î≈Ó Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄
Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ’ ‘∂ ‘È «¬º’Ø «‹‘∂ ‹Ó≈ÂÕ ‹∂’ ‹ÒÁΔ Í¤≈‰ ’ΔÂΔ ‘À, ¿∞«⁄Â ÓÁÁ ¡Â∂ «ÁºÂ≈
‹≈ √’Á≈ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ Á∂ È≈Ò ¬∂’Δ’‰ √≈ÊΔ¡ª Á∂ ÚΔ ¡≈√≈È ‘ÀÕ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ
Ïº⁄∂ ˘ ◊‘È ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ ÒØÛ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
(B) «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ: ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡È≈«¬¡≈√ «Ò÷‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘ÈÕ ¿∞μÊ∂ ÁØ ‘È
«¬√ È∞’√≈È Á∂ ±Íª ‘Ò’∂ ¡Â∂ ◊øÌΔÕ ÚÒØ∫ ‘Ò’∂ ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘À
√ÍÙ‡Â≈ ÚÒØ∫ «Ò÷‰ Ò¬Δ «√º÷‰ «Úº⁄Õ ¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ ’Á∂ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ÁΔ
√Ó«√¡≈Úª ˘ ·Δ’ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹∂’ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ √Ó∂∫Â∂ ÓÁÁ ÁΔ Í¤≈‰Õ È∞’√≈È ’ √º’Á∂
‘À∫ ◊øÌΔ ÍÃ’≈ ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ÒØ’ª «Ú±Í‰ Á∂ «ÏÈª «Ò÷≈¬Δ ’≈ÍΔ Ò∂«’È ¿∞‘ √«‘‹ È‘Δ∫ «Ò÷ √º’Á∂
‘ÀÕ ¿∞‘ Á∞¡≈≈ ÁΔ Í¤≈‰ ’ ‘∂ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ ’‰ Ò¬Δ «Ò÷‰≈ √Δ÷ ¡√ÓºÊ≈Õ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫
ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ ˜±Â ‘À ¡Â∂ ’ ‘∂ ‘È «¬√ ÍÃ’≈ «Ú«Á¡’ ÷∂Âª
«Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
√ø⁄≈ √ºÓfi‰ «Úº⁄ √Óº«√¡≈Úª: «¬√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ «¬º’ √Óº«√¡≈ ‘À «Ò÷‰≈, ÏØÒ‰≈, ‹ª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÍÛ∑È∂ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ √ø⁄≈ «Úº⁄Õ Á∂ Ó≈Ó±ÒΔ ±Í ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ÒØ’ «¬√ È∞’√≈È ÁØÈª ◊ºÒ ’ΔÂΔ¡ª ¡Â∂
«Ò÷ÂΔ ÙÏÁª ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ÚΔ √ø’∂Â ¡Â∂ «¬Ù≈Δ¡ª ˘ √ºÓfi‰ Ò¬Δ «¬‘ Ó∞Ù’Ò
Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹∂’ √∞Ë≈≈ÂÓ’ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª √Óª «Úº⁄ «ÁºÂ≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÚÈ≈ Í’≈ÙÈ ÁΔ Ì≈Ù≈¬Δ √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ÍÚ≈‘ Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ ˘ ◊øÌΔ ±Í
ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’‰ Ò¬Δ Ì≈Ù‰ ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À ¡Â∂ «Ò«÷¡≈ ‘À √≈Ó◊Δ, ¡Â∂ È‘Δ∫ ‘Δ ◊ºÒ
’Á∂ ‘È, ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «Ò÷‰ Á∂ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ÚΔ √øÚ≈Á ’‰ «Úº⁄
¡√ÓÊ ‘À √ø’∂Â ¡Â∂ «¬Ù≈Δ¡ªÕ ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¬∂’Δ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò Ó≈ÓÒΔ¡ª ‘ÈÕ ¿∞‘ ◊‘À
¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ÁΔ ˜±Â ¡«Ì¡≈√Õ
(C) √ø«÷¡≈ÂÓ’ ÔØ◊Â≈ ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª: ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄∂ «◊‰ÂΔ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘À, «¬ºÊ∂ Âº’ «’ √Ë≈‰
«‘√≈Ï, «¬º’ ¡√ÓÊÂ≈ ’‰ Ò¬Δ «◊‰ÂΔ √ÏøËª «Úº⁄ ‘∂Î∂ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫Õ «È¿±Ó∂«’Ò ÁΔ
¡√ÓºÊ≈ ‘À «Î ÚÒØ∫ ÁØ ÍÃ’≈ Á∂ ‘Ò’∂ ¡Â∂ ◊øÌΔÕ «¬ºÊ∂ Âº’ «’ ‹∂’ ¿∞‘ Ï‘∞Â √ø«÷¡≈ÂÓ’
√Ó«√¡≈Úª Ó∞Ù’Ò Òº◊ «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ¡≈√≈È ‘ÀÕ «¬√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ‘Ò’∂
Î≈Ó Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ‘Ø √’Á≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÍÛ ‘Δ ‘ÀÕ ¿∞‘ √Ω÷ ÚÒØ∫
Í±Ú-Ó∞„ÒΔ ÍºË ¿∞μÂ∂ È‘Δ∫ ÁΔ Í¤≈‰ ’ ‘∂ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ √ÍºÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ √Δ÷
«◊‰ÂΔ ¡Â∂ √Ò «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ¡Â∂ Ù∞± ÿ‡≈¿∞Õ ‹∂’ Í±Ú-Ó∞„ÒΔ ÍºË ¿∞μÂ∂ Í¤≈‰ ’ΔÂΔÕ
«Ú’Òª◊Â≈ √ÍºÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ Ù∞± «◊‰ÂΔ ¡Â∂ √Ò «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ¡Â∂ ÿ‡≈¿∞ «√º÷‰Õ
‹∂’ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ ¿∞«⁄Â Á∂ È≈Ò ÁΔ Í¤≈‰ ÁΔ √∞Ë≈, ¿∞‘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Âª «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ ’
√º’Á∂ ‘ÀÕ ‹∂’ √Ó«√¡≈ ◊øÌΔ ‘À, Ïº⁄∂ È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈ «◊‰ÂΔ ÍÃÂΔ’ª ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ «ÙÂΔ¡ª ˘ ‹≈‰È∂
Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘ÀÕ «¬√ ÚΔ «‘√≈Ï Á∂ È∞’√≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ ◊øÌΔ
Ó≈ÓÒΔ¡ª ¬∂’Δ’‰ Á∂ ¡Ω÷∂ ‘∞øÁ∂ ‘È ¡Â∂ ◊‘È ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ ÒØÛ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
B. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È √‘Δ ‘È ‹ª ◊ÒÂ :
(i) Ïº⁄Δ¡ª ◊ΔÏ ◊‘‰ÙΔÒ √∞‰È ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ
(ii) ¿∞‘ ¿∞μÂÓ ¡ÊÍ±‰ ÏÛÏØÒ≈ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ
(iii) ÒÈ (AIHE) È∂ «’‘≈ «’ Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ ¡øÁØÒÈª Á∂ ±Í «Úº⁄ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ’Á∂ ‘È
√≈Ó≈‹’ Ë≈È≈ «Úº⁄ ÁØÙÕ
(iv) Ïº⁄Δ¡ª ÿº‡ «Ó¡≈Á ‘ÀÕ
(v) ¿∞‘ «¬º’ ÍÃÙ·Ì±ÓΔ Á∂ «÷Ò≈Î «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ¡È∞ÌÚ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘ÀÕ
(vi) «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ È‘Δ∫ ’Á∂Õ
(vii) Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø «Ú’Òª◊Â≈ ÍÛ∑È∂ Á∂ Á∞¡≈∂ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ ‘∂ ‘È ÁΔ √ÓºÊ≈ Á≈ «¬º’ ’∞Ò È∞’√≈È ‘À
ÍÛ∑È∂ Á∂ Ò¬ΔÕ
AF.D «√º÷‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂ ÁΔ ¡«ÌÒ’Ù‰ (Characteristics of LD Children)

’¬Δ Ù∂‰Δ¡ª Ò¬Δ ’Ø«ÙÙ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ ÍÃÓ∞º÷ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ (AIFF) Á∞¡≈≈
¤∂ÂΔ ÚÒØ∫ ¤∂ÂΔ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ‡≈√’ ÎØ√ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¿∞È∑ªÈ∂

Í≈«¬¡≈ «¬º’Ø «‹‘∂ Ë≈È≈ ‘À «’ «¬º’ √È≈«¬«Ú’ È∞’√≈È ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: ÈØ‡
J √◊ÓΔ, J ‹ÈÒ √ø‹Ø◊ ÿ≈‡∂,
J «Ë¡≈È Á∂ «Ú’≈, J ÓÈØÚ∂◊Δ, ¡Â∂
J «√ÓÂΔ ¡Â∂ √Ø⁄ «Úº⁄ «Ú’≈, J «ÚÙ∂Ù ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈, ¡Â∂
J ◊ØÒÓØÒ √È≈«¬«Ú’ √ø’∂ÂÕ
AF.D.A «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ì≈Ù≈ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ (Language and Speech of LD Children)
Ïº⁄Δ¡ª ÁØÈª «Úº⁄ ¡ÊÍ±‰ ¡Â∂ ◊‘‰ÙΔÒ Ì≈Ù≈, ¡Â∂ ‡≈’∂ Â∂ «‹¡≈Á≈ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Í±ÚÕ
¿∞‘ ÓÂÒºÏ ¡Â∂ √ÚÈ≈Ó Á∂ ÚÂØ ÁΔ √ºÓfi «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ÙØ ’Á∂ ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡’Ó’ ÂÈ≈Ú «Úº⁄ √ºÓfi‰ ¡Â∂
ÚÂØ ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª, È’≈≈ÂÓ’ √ø’Ø⁄ ¡Â∂ «Í¤Ò∂ ÂÈ≈Ú, «ÚÙ∂Ù‰ ¡Â∂ ¡’Ó’ ÂÈ≈Ú, È’≈≈ÂÓ’,
√ø’Ø⁄ ¡Â∂ «Í¤Ò∂ ÂÈ≈Ú «ÚÙ∂Ù‰ ¡Â∂ Á≈ ÚÂØÕ ¿∞‘ ¡√ÎÒ ◊ºÒÏ≈Â ˘ Ï‰≈¬∂ º÷‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ÁÒΔÒ
¿∞ÍÔ∞’Â √Ú≈Ò Í∞º¤‰ Ò¬Δ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘È ‹ªÕ ‘∞‰ Âº’ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ò«÷¡≈ ‘À Ì≈Ù≈ «⁄øÂÂ ¿∞‘ «Ò÷≈Ú‡
«Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª Ò¬Δ ’Á∂ ‘È, ÚÂÈΔ ¡Â∂ «Ú≈Ó «⁄‘À Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «‹¡≈Á≈ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ ◊À «√º÷‰ «Ú’Òª◊
√≈ÊΔ¡ª ÚΔ ‹ÁØ∫ Ï∞ºËΔ «È¡øÂ«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ÚÂÈΔ Â∞‡Δ¡ªÕ
(A) ¿∞‘ ◊ΔÏ √ÓºÊ≈ ◊‘‰ÙΔÒ √∞‰È (◊ºÒ ÍÃÂΔ’ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ◊ΔÏ √ºÓfi, ¡È∞ØË ‘À ÁØ‘≈Ú,
«ÈÁ∂Ù ¡Â∂ ¡≈Á∂Ùª ÁΔ Ó«·¡≈¬Δ Á∂ Ò¬Δ)Õ
(B) ¿∞‘ ◊‘‰ÙΔÒ «ÁÃÙ ’«·È≈¬Δ (ÍÛ∑È∂, √ºÓfi‰ Á∂ «ÏÈª ÍÛ∑Δ¬∂) «Ú÷≈ ‘∂ ‘ÀÕ
(C) ¿∞‘ ◊ΔÏ ¡ÊÍ±‰ ÏÛÏØÒ≈ (Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¡º◊Û Á∞◊Û, √ÓºÊ≈ ÊØÛ≈ Ú≈«’¡«Úø«È¡≈√, ¡Â∂
’ÓΔ ‘À «Ú⁄≈ª ÁΔ Í’≈ÙÈ Á∂ Ò¬Δ)Õ
(D) ¿∞‘ ¡ÊÍ±‰ ÓØ‡ (’«·È≈«¬¡ª «Ú’≈ª ÚÂÈΔ, «Ú’≈ª ‚≈«¬ø◊, ⁄±’ ˜≈‘ ¡Â∂ ¡º÷ª Á≈
¿∞Â’Ó‰, ⁄±’ ¡Â∂ ÍºÂª Á∂ ¿∞Ò‡, Í±∂ ÙÏÁ ÁΔ ⁄±’)Õ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬øÈ≈ ËÚÈΔ ‹ª ‹ØÛÏøÁΔ √Ó«√¡≈Úª Á∂ È‘Δ∫ ‘À, Ò∂«’È ’‰≈ Ú≈’
◊·È ¡Ê≈Â Ú≈«’¡ «Úø«È¡≈√, «Úº⁄ «¬√ √Óº«√¡≈ ˘ «Ú÷≈¿∞‰ Á∂Õ
AF.D.B «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ ÓØ‡ √ÓºÊ≈ (Perceptual and Motor
Ability of LD Children)
ÒÈ (AIHE) Á≈ È∞Ó≈«¬Ù ’ΔÂ≈ ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª √Ê≈«È’ √ÏøËª «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª, «ÁÃÙ È∞Ó≈«¬Ù Ì∂ÁÌ≈Ú,
√ø«÷¡≈, ¡Â∂ ˜ÓΔÈ Ì∂ÁÌ≈Ú √Ó≈ÈÂ≈Úª ¡Â∂ ÓºÂÌ∂Áª Á∂, √∞‰È ¡È∞’ÃÓ‰ √∞‰È √ø«ÓÙ‰ ¡Â∂ √∞‰È «√ÓÂΔÕ
ÒÈ (AIHE) È∂ «’‘≈ «’ Ïº⁄Δ¡ª È∞Ó≈«¬Ù ’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¡øÁØÒÈª Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫
√≈Ó≈‹’ Ë≈È≈ «Úº⁄ ÁØÙ ‘ÀÕ
¿∞‘ √’Ò ¡Â∂ ·Δ’ ÓØ‡ (√øÂ∞ÒÈ, «ÁÙ≈ÂÓ’Â≈) ’ΩÙÒ ¡Â∂ √Δ «Úº⁄ ÙØ ÁΔ √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ √Δ ÁΔ ¤ÚΔ
¡Â∂ ÿº‡ ¤ÚΔÕ ¿∞‘ «¬º’ «‹¡≈«ÓÂΔ¬∂ √ø«÷¡≈ Ô≈ÈΔ È‘Δ∫ ’≈ÍΔ ’ √º’Á∂ ‘À, «ÁÃÙ ÓØ‡ «Úÿ‡ÈÕ
(A) ¿∞‘ ÁΔ Í¤≈‰ ’‰, Ì∂ÁÌ≈Ú ¡Â∂ √È√ÈΔ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÀÕ
(B) ¿∞‘ ◊ΔÏ «ÁÃÙ (·Δ’ «‹¡≈«ÓÂΔ’ ±Íª ˘ Í∞øÈ: Í∂Ù ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À, √ø«÷¡≈ ˜ÓΔÈ «Ú«È¡≈√
ÍºÂ)Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (C) ¿∞‘ ◊ΔÏ √∞‰È (Ë∞Èª, ËÚÈΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ ¡øÂ ˘ Í¤≈‰ ’‰ Ò¬Δ ¡√ÓÊÂ≈)Õ
(D) ¿∞‘ Ú≈’Î Ú√Âª ˘ ¤Ø‘ «¬’ºÒ∂ () Á∞¡≈≈ È‘Δ∫ ÁΔ Í¤≈‰ ’ √º’Á∂ ‘ÀÕ
(E) ¿∞‘ ◊ΔÏ ¡Â∂ Ë≈È≈ (√ø‹Ø◊ ¡øÁØÒÈ «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª Á≈ ‘À, «ÁÙ≈ÂÓ’Â≈, ¡≈’≈Ù, ˙«¬∂ø‡∂ÙÈ,
¡Â∂ √øÂ∞ÒÈ, Ë≈È≈ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª Á∂ ¡◊Ú≈¬Δ ¡ÚË≈‰≈ ◊·È ¡Ó±Â
’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈, √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ √ÓºÊ≈, ¡Â∂ Ì≈Ù≈ ÁΔ √ÓºÊ≈)Õ
ÓØ‡ ◊ÂΔ«ÚËΔ-«¬√ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ï‘∞Â ÓØ‡ ◊ÂΔ«ÚËΔ Á∂ ÍÃ’≈ Á∂ ¡È∞√≈Õ «¬‘ Ú«‰Â ‘È ‘∂·ª:
√◊ÓΔ- Ò◊≈Â≈ ¡øÁØÒÈ «Úº⁄ Òº◊∂ ‘Ø¬∂ ‘È, ‘∞‰∂ ÚΔ ÏÀ·‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À, ‹Ó≈Â «Úº⁄ ◊ºÒ ’‰ Á≈
Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ‘À, Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ¡⁄∂ÂÕ (√◊ÓΔ Á∂ «Ú√) √∞º√Â, ÙªÂ, ¡’Ó’ ‘ÀÕ
¡√ÓøÚ¬∂-√Δ’, ◊ΔÏ ÓØ‡ ¬∂’Δ’‰, ⁄Ò≈‰ «Úº⁄ ◊ΔÏ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª, ÎÛÈ, ÒøÿÈ ¡Â∂ ’∞ºÁ, ⁄Ò‰
’·Ø ¡Â∂ ’ÛΔ ‘À, «Ò÷≈¬Δ «Úº⁄ ÷≈Ï È∞Ó≈«¬Ù, ‚≈«¬ø◊, ¡’√ ‚º◊Á≈ ‘À, ¡Â∂ ¡È≈ÛΔ √∞Ì≈¡Õ -√∞Ì≈¡ ÁΔ
¡‰«¬º¤’ Ò◊≈Â≈; «¬√ √∞Ì≈¡ ÏØÒ‰ «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «Ò÷≈¬Δ, ‚≈«¬ø◊, Á∂ ÚºÒ «¬Ù≈≈ ’Á∂ ‘Ø¬∂,
¡Â∂ ˜Ï≈ÈΔ ÍÛ∑È∂, ◊ÒÂ ÚÂÈΔ ÷≈ÓΔ∫ ÁΔ Í∞È≈ÚÃºÂΔÕ
AF.D.C «Ú’Òª◊ Ïº ⁄ ∂ Á∂ √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ Òº ¤ ‰ (Social and Emotional
Chracteristice of LD Children)
¿∞‘ «‹¡≈Á≈ «Ú¡≈’∞Ò ¡Â∂ Ú≈Í√ ÒÀ «Ò¡≈, «√«÷¡’ ¡Â∂ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò ◊ºÒÏ≈Â «Úº⁄ «‹¡≈Á≈
√Óº«√¡≈ È‘Δ∫ ‘À, √∞Ì≈¡ √Óº«√¡≈ ‘À ¡Â∂ ÿº‡ √≈Ó≈‹’ ’∞ÙÒ ‘ÈÕ ’¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ ’∞ÁÂ «Úº⁄ ÊØÛ∑≈ «◊¡≈È
È∂Â √Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ √Ó«√¡≈Úª Á∂ «’√ÓÂ ˘ ‹«øÓ∂Á≈ Ø«’¡≈Õ ¿∞‘ ¡≈Í ¡ÚË≈‰≈ ÿº‡, «‹¡≈Á≈ Ï≈‘Δ
Á≈ «·’≈‰≈ «Ú÷≈¿∞‰ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ◊À √≈ÊΔ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ¡≈’ª’Ù≈ Á∂ ‘∂·Ò∂ ÍºË ¿∞μÂ∂Õ
(A) ¿∞‘ ÙªÂ ¡Â∂ ¡≈«◊¡≈’≈Δ Ò∂«’È √∞ÎÈ≈ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ È‘Δ∫ ÍÛ √º’Á∂ ‘ÀÕ
(B) ¿∞‘ ¡’√ ◊∞º√≈ ‘À, ’Á∂ ’Á∂ ’Ø¬Δ √ÍºÙ‡ ’≈È Á∂ Ò¬ΔÕ
(C) ¿∞‘ ÈÚ√ ‘À: «Ë¡≈È ’‰ Ò¬Δ ÎÛ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
(D) ¿∞‘ «¬º’ ◊ºÒ ÚÒØ∫ Á±º‹∂ ’∞ºÁ, ¡Â∂ ÓÈ ‘ ’Ø¬Δ «Ï‹È∂√ Ò∂«’È ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂Õ
(E) ¿∞‘ ¡≈ÂÓ ’≈Ï± ÁΔ ◊ºÒ ’Á∂ ‘À, Ò∂«’È ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò ’øÓ È‘Δ∫ ’ √’Á≈Õ
(F) ¿∞‘ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ±Í ÚÒØ∫ ¡√«Ê ¡Â∂ ‘ÀÕ
Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡‚ØÒÂ≈ Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ Óª ¡Â∂ √øÍ’ ÁΔ ’ÓΔ ¿∞μÂ∂ ÒøÏ∂ √Óª Âº’ «ÈÌÂ≈ Á∂ ’≈È ÍÀÁ≈ ‘∞øÁΔ ‘À
Ï≈‘ ÁΔ Á∞ÈΔ¡≈ ‹Ø’∞ø·≈ÚªÍÀÁ≈ Á∂ È≈ÒÕ
Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ √Ó±‘ Á≈ ◊·ÈÕ ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÍÛ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ’∞ºfi ‘Ø √Ó«√¡≈Úª ˘ «Ò÷ ‘∂
‘ÈÕ ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ‹ÁØ∫ «’ Ï∞ºfi ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À Á±√Δ¡ª Ò¬Δ √Óª Áº√‰, È’Ù∂ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ‹◊∑≈ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰
«Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ ÍÃ’≈, «¬‘ Ó∞Ù’Ò ‘À ‹Ø √≈∂ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ ⁄⁄≈
’ØÕ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ Ú≈ ⁄⁄≈ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Úº⁄ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ù≈«ÓÒ ‘È:
(A) √ÓºÊ≈ Á∂ ÍºË Á∂: Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √ÓºÊ≈ Á≈ ÍºË È˜ÁΔ’ ¡Ω√Â ÚÒØ∫ ¡Ω√Â ÚÒØ∫ ¿∞μÂ∂ ˘ ÏÁÒÁ≈ ‘À
¡Ω√ÂÕ
(B) ◊ÂΔ«ÚËΔ Á≈ ÍºË: Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹ª Âª ¡«Â √◊Ó ‹ª ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ¿∞‘ ¡«Â √◊Ó ‘À
Ò◊≈Â≈ ÓØ‡ ◊ÂΔ«ÚËΔ, Ï∂⁄ÀÈ, ¿∞∫◊Ò ‹ª ÍÀ Á∂ ÁØ‘È, ¿∞‘ «ÈÓÈ √∞Ì≈¡ «Ú÷≈¿∞‰ √Δ‡ ÚÒØ∫ Ï≈‘
’∞ºÁ, ’≈‹ ÚÒØ∫ ’≈‹ ’‰ Ò¬Δ ÒøÿÈ, ¡≈«Á ‹∂’ ¿∞‘ ‘À ¿∞‘ ‹ª ÍÃÂΔ«’¡≈ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÎÒ

‘ΩÒΔ ÎÂ≈ «Úº⁄ √Ì ’∞ºfi ’‰ Òº◊Á∂ ‘ÈÕ ÈØ‡

(C) «Ë¡≈È √Ó«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª ÿº‡ «Ë¡≈È «Ó¡≈Á ‘À, ¿∞‘ √Ω÷ ÚÒØ∫ ‘À: ¿∞‘ «¬º’ Ï‘∞Â ÒøÏ∂ √Óª Ò¬Δ
«’√∂ ÚΔ ’≈‹ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÀÕ ¿∞‘ ¡’√Õ ¿∞È∑ª Á∂ ‹Ø Á∞‘≈«¬¡≈ ‘À
¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ «¬º’ ‘Δ ’øÓ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ÂÀ¡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À, «¬√ ÓØ‡ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ª
˜Ï≈ÈΔ ◊ÂΔ«ÚËΔÕ
(D) ÓØ‡ √Óº«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ’ ‘∂ ‘È ¡È≈ÛΔ ‹ª ◊ΔÏª Á∂ È≈Ò ¡‹ΔÏ ‘À,
·Δ’ ‘À ¡Â∂ √’Ò ÓØ‡ √ø‹Ø◊Õ ¿∞‘ ◊ΔÏ ¤Ø‘ Ì∂ÁÌ≈Ú, Ï‘∞Â ‹«¡≈Á≈ Ò¬Δ ¤Ø‘ ÁΔ ˜±Â Á≈
È∞Ó≈«¬Ù, ◊ΔÏ «Ò÷≈¬Δ ¡Â∂ ‚≈«¬ø◊ È∞Ó≈«¬ÙÕ
(E) «ÁÃÙ ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª «ÁÃÙ¿∞μÂ∂‹È≈ÚªÁ∂ «Úº⁄ Ì∂Á ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘È («ÁÃÙ
Ì∂ÁÌ≈Ú): ¿∞‘ «¬º’ ÍÃÙ·Ì±ÓΔ Á∂ «÷Ò≈Î «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ¡È∞ÌÚ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À («ÁÃÙ √ø«÷¡≈)
‹ÓΔÈÕ ¿∞‘ Ï∂ÍÂ≈ Ìº«‹¡≈ «Úº⁄ ÌÈ∂ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ «¬º’ ÙÏÁ ‹ª ⁄Δ˜ Á≈ ‘Δ «‘º√≈ Ú∂«÷¡≈ ‘À È‘Δ∫ ’
Í≈ ‘∂ ‘À («ÁÃÙ ÏøÁ), ¿∞‘ ÚΔ «Úº⁄ Ô≈Á ‘À ‘À ¡Â∂ Ï‘∞Â ¤ÚΔ¡ª ‹ª ÁÃÙÔØ∫ Á∂ ¡√ÓÊ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫
(«ÁÃÙ «√ÓÂΔ)Õ
(F) √∞‰È ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª ËÚÈΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ ¡øÂ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘È (√∞‰È
Ì∂ÁÌ≈Ú) ¿∞‘ ◊ºÒ ÙÏÁ ¡Â∂/‹ª ÚÒØ∫ ÓÂÒºÏ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À Í«¡≈Ú‰ Òº◊Á≈ ‘À
(√∞‰È √ºÓfi)Õ ¿∞‘ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ì≈◊ ÒÀ‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À ÍÃÙ·Ì±ÓΔ «Úº⁄ √≈∂ ‘Ø √∞‰È
¿∞μÂ∂‹È≈Úª Ëº’≈ Á∞¡≈≈ √∞‰È ¿∞μÂ∂‹È≈Úª (√∞‰È √ø«÷¡≈) ‹ÓΔÈÕ ¿∞‘ Ï∂ÍÂ≈ ¡Ú≈‹ «Úº⁄ ÌÈ∂
Ò¬Δ ‹ÁØ∫ ÙÏÁ Á∂ ’∂ÚÒ Ìº«‹¡≈ √∞«‰¡≈ ‘∂ ‘È ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À (√∞‰È ÏøÁ), ¿∞‘ ÚΔ
√∞‰È¿∞μÂ∂‹È≈Úª‹ª ÁÃÙÔØ∫ ˘ Ï‘∞Â ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ Ô≈Á ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ (√∞‰È «√ÓÂΔ)Õ
(G) Ì≈Ù≈ √Óº«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª Ì≈Ù‰ ÁΔ Á∂Δ ‹ª ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫ «Ú’≈√ Á≈ È∞Ó≈«¬Ù ‹ØÛÏøÁΔ, ¡Â∂
«¬º’ Î≈Ó Ú≈«’¡ªÙ, ÷ø‚, ‹ª Ú≈’ Ò¬Δ ÙÏÁ ¡≈‹Ø«‹Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊÂ≈Õ
(H) √≈Ó≈‹’ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √∞Ì≈¡ √Óº«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª ˘ ’∞ÁÂ «Úº⁄ ¡≈Ú∂◊Δ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡√ÎÒ ¿∞È∑ª Á∂
√∞Ì≈¡ Á∂ ÈÂΔ‹Δ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ø⁄Á∂ ‘ÈÕ ’¬Δ Ú≈ ¿∞‘ «Ú√ÎØ‡’ √∞Ì≈¡ «Ú÷≈ ‘∂ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’ÃØË
ÍÃÂΔ’«¡≈Úª ˘ «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’‰ Ò¬Δ ‹ª È÷∂ √∞º‡ ‹ÁØ∫ Í≈ ’Õ ¿∞‘ √≈Ó≈‹’ √ÓºÊ≈ ÁΔ
’ÓΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª Á∂ √≈Ó≈‹’ √ÓºÊ≈ ¡’√ ¿∞È∑ª ÁΔ ¿∞Ó ¡Â∂ √ÓºÊ≈ Ò¬Δ ¡Ω√Â ÚÒØ∫ ‘∂·ª ‘ÀÕ ¿∞‘
√Ó≈¡Ω«‹Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À ÂÏÁΔÒΔ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ ¿∞‘ ÿø‡∂ ÚÒØ∫ ÚΔ Â∂‹Δ ÚÒØ∫ Ó±‚ ÂÏÁΔÒΔ,
«Ú÷≈ ‘∂ ‘ÀÕ
(I) ¡«Ì«Úø«È¡≈√ √Óº«√¡≈Úª: Ïº⁄Δ¡ª ¡≈’≈Ù Á∂ ÷≈Ï ¡ÚË≈‰≈ «Ú’«√Â ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À, ¡Â∂
«Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √Δ ¤ÚΔÕ ¿∞‘ Á±Δ ¡Â∂ √±Í ¡Â∂ Ì∂ÁÌ≈Ú ˘ Í¤≈‰È «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘À
˜ÓΔÈ ÚÒØ∫ √ø«÷¡≈ Í±∂ ¡Â∂Á≈ÚªÚÒØ∫ ÷ºÏ∂ Í≈√∂ ÚÒØ∫ Ìº«‹¡≈Õ ¿∞‘ √Óª «Úº⁄ ’ ‘∂ ‘À ¡Â∂ ¡È∞ÌÚ
Ó∞√ΔÏÂ Á∂ Í«‘Ò∂ ¡Â∂ Ï≈¡Á ⁄ ÁΔ Â∑ª¡ÚË≈‰≈Úª, ‘∞‰ ¡Â∂ «Î, ¡Â∂ ¡º‹ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Â∂ ’ºÒÕ
(A@) ’øÓ ’‰ Ú≈Ò≈: Ïº⁄Δ¡ª Á≈ ÍÃÏøË ÷≈Ï ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ’øÓ ’Á∂ ‘À, ¡Â∂ ¡’√
Ì«ÓÂ «ÈÁ∂Ù ‹ª ’øÓ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ Ò≈ÍÚ≈‘Δ ÌΔÛÕ
(AA) «√º«÷¡’ «Ú’Òª◊: Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂, «‘√≈Ï, «Ò÷≈¬Δ, ÚÂÈΔ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘À, √Óª ’«‘ ‘Δ ‘À
¡Â∂ «¬ºÊ∂ Âº’ «’ È’Ù∂ ¿∞μÂ∂ √Ê≈Èª Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬º’Ø «‹‘∂ «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬√ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ ¡«Ë’≈ΔÕ Ò∂«’È √≈∂ È‘Δ∫ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬√ «Á÷≈È≈ ‘À «ÚÙ∂ÙÂ≈ÚªÕ
’∞ºfi «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «¬√ Â∑ª Á∂ Òº¤‰ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
‡≈√’ ˜Ï≈ÈΔ ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈ ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
AF.E √≈ªÙ (Summary)

J «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ √Ó«√¡≈Úª ‹Ø «¬º’ ¡Í±‰ √∞‰È ÁΔ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ ˜≈‘ «√º÷‰ Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ
’Á≈ ‘À, Òº◊Á≈ ‘À, ÏØÒ‰, ÍÛ∑È∂, «Ò÷‰ ‹ª ◊«‰ÂΔ¬∂ «◊‰ÂΔ ‘À ‹Ø Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ «ÁÃÙ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫
È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È È∞’√≈È, √∞‰È ∞«’¡≈ ‘Ø«¬¡≈, ÓØ‡ ¡Û⁄È, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Í«¡≈Ú‰ ‹ª
¡≈Ê’ È∞’√≈È, Ò∂«’È ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ «Úº⁄ «¬º’ «Ú’≈ Á∂ ’≈È √ºÓfi ‹ª
Ì≈Ù≈ Á≈ ÍÃÔØ◊ ’‰ «Úº⁄Õ
J √≈øÙ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃ’≈ ‘È:
(i) ÍÛ∑È∂ «Ú’Òª◊Â≈ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÈÕ «¬√ «Ú’Òª◊Â≈ ÚΔ ‘À
ÍÛ∑È∂ «Ú’Òª◊Â≈ Ï∞Ò≈«¬¡≈Õ

(ii) Í«’ÒÈ-¡√ÓºÊ≈: ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª ¡ø’◊«‰ÂΔ¬∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘Ø ‘Δ ‘ÀÕ
(iii) ÍÃ’≈Ù’ Ú≈⁄≈ÿ≈Â: ◊ºÒ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ È∞’√≈ÈÕ
(iv) «Ï‹ÒΔ ÁΔ È∞’√≈È ÏØÒ∂ ◊¬∂ ÙÏÁ, √ø’∂Â, «¬Ù≈Δ¡ª ‹ª «ÍÃø‡ ˘ √ºÓfi‰:√øÚ∂ÁΔ Ú≈⁄≈ÿ≈ÂÕ
J Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «¬º’ Úº‚Δ «◊‰ÂΔ ‘À ‹Ø «ÚÙ∂Ù Ó˜Ó±Èª ˘ «√º÷‰ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ √Ó«√¡≈Úª
«√º÷‰ «’√∂ ÚΔ «¬º’ ‹ª «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ’≈’ª Á≈ «¬º’ √øÔØ‹È Á∂ ’≈È ‘Ø √’ÁΔ ‘À:
(A) ÷∞«Î¡≈ Á∂ «ÈÓÈ ÍºË, (B) Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, (C) «ÁÃÙ È∞’√≈È, (D) ÓØ‡ «Ú’Òª◊Â≈, (E)
¡≈Ê’ ’«·È≈«¬¡ª, (F) √ª√«’ÃÂΔ’ È∞’√≈È, (G) ◊ΔÏ ‘Á≈«¬ÂÕ
J «¬º’Ø «‹‘∂ Ë≈È≈ ‘À «’ «¬º’ √È≈«¬«Ú’ È∞’√≈È ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª:
A. √◊ÓΔ, B. Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’, CÕ «Ë¡≈È Á∂ «Ú’≈, D. «√ÓÂΔ «Úº⁄ «Ú’≈ ‘À, ¡Â∂ E, √Ø⁄Õ
◊ØÒÓØÒ √È≈«¬«Ú’ F √ø’∂ÂÕ G. «¬º’Ø «‹‘∂ √ø‹Ø◊ ÿ≈‡∂, ¡Â∂ H. «ÚÙ∂Ù ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈Õ
J ÒÈ (AIHE) Á≈ È∞Ó≈«¬Ù ’ΔÂ≈ ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª √Ê≈«È’ √ÏøËª «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª, «ÁÃÙ È∞Ó≈«¬Ù
Ì∂ÁÌ≈Ú, √ø«÷¡≈, ¡Â∂ ˜ÓΔÈ Ì∂ÁÌ≈Ú √Ó≈ÈÂ≈Úª ¡Â∂ ÓºÂÌ∂Áª Á∂, √∞‰È ¡È∞’ÃÓ‰ √∞‰È √ø«ÓÙ‰
¡Â∂ √∞‰È «√ÓÂΔÕ
J «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ù∂‰Δ¡ª Á∂ ¡È∞√≈ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘È:
(i) Ì≈Ù≈ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ È∞’√≈È: ◊ΔÏ ◊‘‰ÙΔÒ (√∞‰È √ÓºÊ≈ ◊ºÒ ÁΔ ÍÃÂΔ’, ¡È∞ØË) Í∞È≈ÚÃºÂΔ
Ò¬Δ ◊‘‰ÙΔÒ «ÁÃÙ ’«·È≈¬Δ (ÍÛ∑È∂, √ºÓfi Á∂ «ÏÈª Í«Û∑¡≈, ÓØ‡ ’«·È≈«¬¡ª («Ú’≈ª ‚≈«¬ø◊
«Ú’≈ª ÚÂÈΔ)
(ii) Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ ÓØ‡ √ÓºÊ≈ ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ Ì∂ÁÌ≈Ú, ¡Â∂ «Ú¡≈«÷¡≈
√È√ÈΔ ◊ΔÏ «ÁÃÙ, ◊ΔÏ ÎÀ√Ò≈ ÒÀ‰ ÚÒØ∫ √∞‰È, ◊ΔÏ, ¡Â∂ Ë≈È≈ (√ø‹Ø◊ ¡øÁØÒÈ «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª,
¡≈«Á ¡≈’≈Ù ¡«Ì«Úø«È¡≈√)Õ

(iii) √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ÙªÂ ¡Â∂ ¡≈«◊¡≈’≈Δ √∞ÎÈ≈ ¡Â∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ˘ ÍÛ∑È∂, È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ÈØ‡
‘È ÎÛ ’‰ Ò¬Δ Á∂ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘À, ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ±Í ÚÒØ∫ ¿∞μÂÁ≈¬Δ ¡Â∂ ¡√«Ê Á∂
È≈Ò ’øÓ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ’ ‘∂ ‘À ’∞ÁÂ «Úº⁄ ¡≈Ú∂◊Δ, ¿∞‘ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ Á∂ ÈÂΔ‹Δ¡ª
Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ø⁄Á∂ ‘À, ’ÃØË «Á÷≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’‰ Ò¬Δ ¡√ÎÒ ÍÃÂΔ«’¡≈ ¿∞‘ √≈Ó≈‹’ √ÓºÊ≈ ÁΔ
’ÓΔ ‘ÀÕ
J ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÍÛ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ’∞ºfi ‘Ø √Ó«√¡≈Úª «Ò÷ ‘∂ ‘ÈÕ
J «¬‘ Ó∞Ù’Ò ‘À «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‹Ø √≈∂ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À Á≈ ⁄⁄≈ ‘ÀÕ
AF.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J «Ú’Òª◊Â≈ : «¬º’ √Δ’ ‹ª Ó≈È«√’ ‘≈ÒÂ ‘À «¬√Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «’ Â∞√Δ ¡≈Í‰∂
√Δ Á∂ «¬º’ Ì≈◊ Á≈ ÚÂØ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘Ø Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫Õ
J ¡«Ì«Úø«È¡≈√ : ¿∞Á∂Ù Á∂ ÍÃ’≈
J ’‰◊Ø⁄ : √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J Ò≈ÍÚ≈‘ : ‹ª √ÓºÊ «Ë¡≈È È‘Δ∫ «Ú÷≈ «Ú¡≈‹ ‹ª ÍÃ√Â≈Ú È‘Δ∫ ‘ÀÕ
AF.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. «Ú’Òª◊Â≈ ÍÛ∑È∂ ’Δ ‘À?
B. ’Δ Â∞√Δ «√º÷‰ ÁΔ ¡√ÓºÊ≈ ÚÒØ∫ √ºÓfi «Úº⁄ È‘Δ∫ ¡≈¿∞∫Á≈?
C. Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Òº¤‰ ’Δ ‘È?
D. Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ ÓØ‡ √ÓºÊ≈ √Ófi≈˙Õ
E. «’øÈ∂ «ÚÙ∂Ù √’±Òª ˘ √’≈ Á∂ √ÓÊÈ Á∂ È≈Ò ◊À √’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂?
¿∞μÂ: √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self-Assessment)
A. (i) «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ (ii) √øÚ∂ÁΔ Ú≈⁄≈ÿ≈Â (iii) ¡√ÓºÊ≈
(iv) ¡ÒΔ’√Δ¡≈ (v) ‚≈¬Δ’Ò’∞ÒΔ¡≈
(iv) ˆÒÂ (v) ˆÒÂ (vi) ˆÒÂ
(vii) √‘Δ
AF.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡ ¡ÀÎ. ‹ØÈ√È, √∂‹ ÍÃ’≈ÙÈÕ
B. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: «Òø‚≈ «ÚÒÓÙ√‡, ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ, ¡ÀÒÈ ‚Ï«Ò¿∞ Ï±, ¡ÀÈ √Δ ¡À√ ÍΔÕ
C. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ‚À«È¡Ò ÍΔ. ‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¬∂Ó.’≈ÎÓÀÈ, Í∂‹ √Δ.Í∞Ò∂È, «Í¡√È
¬∂‹∞’∂ÙÈ,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª

(Identification, Causes, Problems
of Learning Diablities)

AG.A «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Learning Diabled Children)
AG.B Ïº⁄∂ ÁΔ ¬∂«‡¡Ò«‹ (’≈‰ª) (Etiology of LD Children (Caises))
AG.C «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Learning Diabled Children)
AG.D Ïº⁄∂ ÁΔ «ÈÁ≈È (Diagnosis of LD Children)
AG.E Ïº⁄∂ Á≈ «¬Ò≈˜ (Remediation of LD Children)
AG.F √≈ªÙ (Summary)
AG.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AG.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AG.I √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Á≈ Ú‰ÈÕ
J Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
«Ú’Òª◊ «√º÷‰, ‹ª «Ú’≈ª «√º÷‰ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÁΔ «¬º’ ÎÀ«Ò¡≈ «Ú«ÚËÂ≈ Á∂ Ò¬Δ, ÷∂Â ¤ªÁ≈ ÙÏÁ
«√º÷‰Õ «¬º’ ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ ÷∞«Î¡≈ ‹ª ÍÃ∂È≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ √Óº«√¡≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ È≈Ò
Ïº⁄Δ¡ª ˘ Á∂ ¡≈Ò√Δ ‹ª ◊±ø◊≈ (¬∂Ò‚Δ) ‘ «Ú¡’ÂΔ «Úº⁄ «ÌøÈÂ≈ ‘ÀÕ Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ «¬º’ ‘Δ Â∑ª
Á≈ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À Á∂ È≈Ò «¬º’ ¡Â∂ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª «√º÷‰Õ ¡√Δ «¬√ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈
’‰◊∂, ¡√Δ ¿∞È∑ª˘ «’Ú∂∫ Í¤≈‰ ’‰ ¡Â∂ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À ¡Â∂ ’Δ √Óº«√¡≈Úª ‘ÈÕ
AG.A «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Learning Diabled

Children)
¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ¡’ÙÓ «√º÷‰ Á∂ Ï≈¡Á ¿∞‘ √’±Ò «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘Ø ‘Δ Ù∞± Á∂ ±Í «Úº⁄ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’
‘∂ ‘ÀÕ «¬º’ ’∞ºfi Áº√‰≈ ’‘≈‰Δ √ø’∂Â Á∂ Ï≈¡Á ÍÃΔ«÷¡≈ ÁΔ «Ú«ÚËÂ≈ ÚΔ ÍÃÙ≈«√Â ‘∂ ‘ÈÕ Á∂ «ÂøÈ √ø’∂Â’ ‘À Í¤≈‰:
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃÙÈ «√º÷‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:

«¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
A. √Óª ’«‘ «‘≈ ‘À, «ÁÈ, Ó‘ΔÈ∂ ¡Â∂ ÓΩ√Óª Á∂ ¡≈Á∂Ù Ô≈Á ’‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘À ◊«‰ÂΔ¬∂ √≈‰ΔÕ ÈØ‡
B. ‹∂’ ¡≈Í‰∂ ’øÓ ˘ «ÚÚ√«ÊÂ ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘À ¡Â∂ ¡’√ ¡≈Í‰∂ Ú◊ ’øÓ Ì∂‹‰ «Úº⁄ Á∂
„±ø„Â≈ ‘ÀÕ
C. Á±√Δ¡ª ˘ ‹Ú≈Ï Á∂‰ «Úº⁄ √∞º√Â Òº◊Á≈ ‘ÀÕ
D. ˜Ï≈ÈΔ «ÈÁ∂Ù ·Δ’ „ø◊ ÚÒØ∫ Ô≈Á È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘È ‹ÁØ∫ ¿∞È∑ª˘ «Î ÚÒØ∫ ’‰ Ò¬Δ «’‘≈Õ
E. ÍÃÂΔÂ È‘Δ∫ ‘∞øÁ≈ √∞‰È Ò¬Δ ‹ª ÿ «Úº⁄ ‹ª ‹Ó≈Â «Úº⁄ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ «ÈÁ∂ÙØ∫ (Í∞º¤Á≈ √ºÓfi Í∞È≈ÚÃºÂΔ
Á∂ Ò¬Δ)Õ
F. È∞Ó≈«¬Ù ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ «Úº⁄ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ «Ú√ø◊ÂΔ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À, √Óª Ò¬Δ ⁄±È∂ Î≈Ó, Ò¬Δ
’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ’¬Δ Ó≈¡ÈΔ¡ª «Úº⁄ ¿∞μ‹ÚÒ ‘À, Ò∂«’È ‘∞‰∂ ÚΔ √’±Ò «Úº⁄ ÷≈Ï ’Á≈ ‘ÀÕ
G. √Ω÷ ÚÒØ∫ «¬º’ Ó≈Ó±ÒΔ ¡Ùª«Â ÚÒØ∫ ÚΔ «Ú⁄«ÒÂ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
H. ÷ºÏ∂ Í≈√∂ ¡Â∂Á≈ÚªÁ∂ «Úº⁄Õ
I. «¬øÈΔ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ‘À «’ ¿∞‘ ‘∞‰∂ ÚΔ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «¬º’ ¤Ø‡Δ √Δ «Ó¡≈Á Ò¬Δ ÚΔ ÏÀ· √º’Á∂ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
A@. ÍÛ∑È∂, ‹ÁØ∫ «’ ±Í ∂÷≈ Ô≈Á ’Á∂ ‘È ‹ª ¿∞È∑ª˘ ÁØ Ú≈ ÍÛ∑Á≈ ‘ÀÕ
AA. ¿∞Á≈‘‰: «¬√Á∂ ÿ‡’ ÍºÂ ÚÂÈΔ Á∂ Ï≈¡Á «¬º’ ÙÏÁ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ „±ø„Â≈ ‘À ’«‘øÁ∂ ‘È ¬Δ
‹Δ, Ò∂«’È ’«‘ È‘Δ∫ √’Á≈ «Ìº«¤¡≈ Óø◊ÁΔ ‘ª, ‹ª «Ï√Â∂ Á∂ Ï‹≈¬∂ ’«‘ √º’Á∂ ‘ÈÕ
AB. ÙÏÁª ¿∞μÂ∂ ‹ø◊ÒΔ ¡È∞Ó≈È ‘À «’ ’Δ ¿∞‘ ÓÂÒºÏ ‘À ‹ª È‘Δ∫ ‘À (¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ⁄Ø‡ Òº◊Δ ‘À Ò¬Δ
«ÚÙ≈Ò Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À, ’ «ÁºÂ≈ ‡∂È Á∂ Ò¬Δ)Õ
AC. ÙÏÁ Á∂ «Íº¤∂ (¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ È‘Δ∫ Ò¬Δ, Á∂ Ò¬Δ √Δ Ú∂«÷¡≈)Õ «’Â≈Ïª
AD. ◊ÒÂ ¡≈Á∂Ù (÷ºÏ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ò◊≈ ÍÛ∑È∂ «ÏºÒΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡«Ë«ÈÔÓ) «Úº⁄ ÍºÂ Í≈¿∞∫Á≈
AE. ÙÏÁ (¡⁄≈È’ Ò¬Δ Ô≈Á ÓÀ∫Ï)Õ
AF. ÙÏÁ ‘À ‹Ø «¬√∂ Â∑ª Òº◊ ‘∂ (¡≈‹Ø«‹Â Ò¬Δ ÓÁÁ, ÿØÛ∂ Á∂ Ò¬Δ)Õ
AG. ÙÏÁ √ÚÀ’ ±Í ÚÒØ∫ Ô≈Á ‘À ¡Â∂ ·Δ’ Ú≈’ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘ÀÕ
AH. «◊‰ÂΔ (I, C H Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¬Δ) (¡≈«¬‡Ó ¡≈Á∂Ù Ò¬Δ √Óª) «Úº⁄ ÍºÂ «Ò÷Á∂ ‘ÈÕ
AI. «Ó (Ï≈˜≈ Ò¬Δ ≈Ó) «Ò÷Á∂ ‘ÈÕ
B@. «Ú√ ÍºÂ (ÿ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÷, ’Ù Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍΔ)Õ
BA. «Ó (I Á∂ ±Í «Úº⁄ F, Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍΔ «’¿±) «Ò÷Á∂ ‘ÈÕ
BB. ÍºÂ (Ï∞Ò∑ Á∂ ±Í «Úº⁄ Òø◊Û≈, «◊ºÒ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄Ò≈ «◊¡≈)Õ
BC. ¡º÷ ‹ØÛÂ≈ ‘ÀÕ
BD. ’Δ «Ò÷‰ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ ¡≈Ú≈‹ ¿∞ÍÔ∞’Â ÍºÂ È‘Δ∫ «ÁºÂ≈Õ
BE. ÚÈÓ≈Ò≈ ‹ÁØ∫ ÍºÂ Á∂ ¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ √ø√≈ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À Á∂ ÍºÂ ÒÀ‰ Ò¬Δ È‘Δ∫Õ
BF. ’Δ ÓÀ⁄ ‹ÁØ∫ Í∞º«¤¡≈ ÍºÂ È‘Δ∫Õ
BG. «√º«÷¡’ Ó˜Ó±Èª «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ ’Á∂ ’Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ’∂ÚÒ «¬º’ ‘Δ «ÚÙ≈ ‹ª «¬º’ «Úº⁄ ’ÓΔ ‘À
Ó˜Ó±Èª Á∂ √øÔØ‹ÈÕ
≈Ù‡Δ «Ú«Á¡’ ¡È∞√øË≈È ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Í«ÙÁ, ÈÚΔ∫ «ÁºÒΔ «Ú’«√Â ’ΔÂΔ ‘À ’≈«¡≈ÂÓ’ «√«÷¡’ª
Á∞¡≈≈ ÚÂØ Ò¬Δ ◊≈«¬‚ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ Í¤≈‰ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷∂ Á∂ Ï≈¡Á, Ïº⁄Δ¡ª ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ò¬Δ «¬º’ ¿∞ÍÔ∞’Â Ó≈‘ΩÒ «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‘Ò’≈ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª √ø√≈ËÈ ’Ó≈ ÓÁÁ Á∂
ÍÃ≈ÚË≈È Á∂ È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫
‹Ó≈Â «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ «√º«÷¡Â ¡Â∂ Á∞¡≈≈ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «ÚÙ∂Ù
Ú◊ √∂«‡ø◊ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È Í∂Ù∂ÚØ∫Õ
⁄∂’ «√«÷¡’ ¿∞μÂ∂ Ú«‰Â √±⁄Δ Á≈ ÚÂØ ’’∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ Ï≈¡Á Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ «¬√
Â∑ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ·Δ’ ÚÒØ∫ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «¬√ Â∑ª ÁΔ «⁄«’Â√≈ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ‘Ø
√’Á≈ ‘ÀÕ √≈≈ «Úº⁄ ‚≈’‡ ¡Â∂ ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√ Â∑ª Á∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª Á∂ «ÚÙ∂Ù«◊¡≈Úª Ò¬Δ
¿∞ÍÒºÏË È‘Δ∫ ‘È «⁄«’Â√≈ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈Õ Í∂∫‚± ÷∂Âª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫
ÍÃ«Ù’«ÙÂ Í∂Ù∂ÚØ∫ ¿∞ÍÒºÏË È‘Δ∫ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂ «Úº⁄ Ó≈ÓÒΔ¡ª «√«÷¡’ ’≈«¡≈ÂÓ’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ Á≈ √ø⁄≈ÒÈ ’
√º’Á∂ ‘ÈÕ ’≈«¡≈ÂÓ’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ¿∞μÂ∂ «√«÷¡’ Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ ’ √º’Á∂ ‘È ÔØ‹È≈ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù √∂Ú≈ ÍÃÁ≈È
’Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄ ÓÁÁÕ
ÈØ‡√ ’≈«¡≈ÂÓ’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ‹Ø «⁄«’Â√≈ ‹ª ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡≈’ÒÈ Á∂ «¬º’ ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ

È‘Δ∫ ‘À «¬º’ Ïº⁄∂ ’Δ ’ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞‘ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘À ’Δ «¬ø«◊Â ’Á≈ ‘ÀÕ
(i) «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª √Δ÷È≈ ‘À...................... √Óª ’«‘ ‘Δ ‘À, Á∂ ’ÃÓ Ô≈Á «Úº⁄ «ÁÈ, Ó‘ΔÈ∂ ¡≈«Á
(ii) ¿∞‘ Áº√Á∂ ‘À...................... È∞Ó≈«¬Ù ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ «Úº⁄ «Ú√ø◊ÂΔ «Úº⁄ ¿∞μ‹ÚÒ ‘Ø «‘≈ ‘À ’¬Δ
ÂΔ’∂ ‘È, Ò∂«’È √’±Ò «Úº⁄ ı≈Ï ’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) ’Á∂ ’Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À.................. ’∂ÚÒ «¬º’ «ÚÙ≈ ‹ª Ó˜Ó±Èª ÁΔ «¬º’ √øÔØ‹È «Úº⁄Õ
(iv) ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ............... Ïº⁄Δ¡ª ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
(v) .......................... «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ÷∂Âª, ÍÃ«Ù’«ÙÂ Í∂Ù∂ÚØ∫ ¿∞ÍÒºÏË È‘Δ∫ ‘ÈÕ
AG.B Ïº⁄∂ ÁΔ ¬∂«‡¡Ò«‹ (’≈‰ª) (Etiology of LD Children (Causes))

«√º÷‰ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’≈È ‹À«Ú’, Í«¡≈Ú‰ ¡Â∂ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ Á∂ Â«‘Â ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(A) ‹À«Ú’ ’≈‰: ‘∂·Ò≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ¿∞μ·Á≈ ‘ÀÕ √«ÊÒÂ≈ ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ ‘À ‹Ø
Ó√ÂÙ’ ¡Â∂ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ‘∞øÁ∂ ‘È «Úº⁄ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ È∞’√≈È ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘À, Ò∂«’È ‹Ø ’∂ÚÒ ‘∂·Ò≈
√«ÊÒÂ≈ Á∂ ’≈È È‘Δ∫ ‘ÀÕ ‘∂·Ò≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊ («¬º’) Ó√ÂÙ’ ’Â√≈Ú, ¿∞μ⁄ Ï∞÷≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫
Ó√ÂÙ’ Ø◊ Á∂ ’≈È ÍÀÁ≈ ‘∞øÁΔ ‘À, «√ ¿∞μÂ∂ ⁄Ø‡, (÷) ¡øÂ◊Ì≈Ù¬Δ Í«¡≈Ú‰ √Óª ÚÒØ∫ Í«‘Òª
‹ÈÓ, ¡È≈’«√Â≈, √Δ’ ·Ø’, (◊) √ø«ÚË≈È’ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ Ø◊Õ «¬‘ «Ë¡≈È «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À «’ √≈∂ Ó√ÂÙ’ ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ ¡Â∂ «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ Á∂ √≈∂ ÍÃ’≈ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ ‘∂ ‘È
’≈È È‘Δ∫ ¿∞μ·Á≈ È‘Δ∫ Ó√ÂÙ’ Ø◊Õ
«’√∂ ÚΔ ’≈’ ‘À «’ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò È∞’√≈È Á≈ ’≈È ÏøÈ √’ÁΔ √Ó«√¡≈Úª «√º÷‰ ÍÀÁ≈ ’
√’Á≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
(B) ¡≈È∞Ú«Ù’ ’≈‰: √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ÍÚ≈ª «Úº⁄ √◊ÓΔ ⁄Ò≈‰ √Δ÷È≈Õ ¡ÂΔ√’«¡ Á≈ Òº◊Ìº◊ ÈØ‡
B@% Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ ¡«Â √◊Ó Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ √ΔÕ ‡È «√ø‚ØÓ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ¿∞μ⁄ ÿ‡È≈ ‘À
«Ú’Òª◊ «√º÷‰Õ
(C) Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈‰: Ó≈Â≈ «¬º’ È’≈≈ÂÓ’ ÍÃÌ≈Ú ‘À «◊¡≈Â ’≈’ª Á≈ ÚÂØ Ù≈«ÓÒ ‘À ÁÚ≈Úª,
Ù≈Ï ¡Â∂ ±Ï∂Ò≈ Á∂ √ø’Ø⁄ ÁΔ ÷ÍÂÕ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È ‹«‡ÒÂ≈Úª ¡«‹‘∂ ¡È≈’«√Â≈, ‹ÈÓ
Ó√ÂÙ’ È∞’√≈È Á∂ ’≈È ⁄Ø‡ (¡≈’√Δ‹È Á≈ È∞’√≈È), ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø «Ó«Ò¡≈ Ï≈¡Á «Úº⁄
ÈÚ‹≈Â ◊‘È Á∂÷Ì≈Ò ÏøÈ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ √Δ÷È≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’≈È ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ÊØÛ≈ ‹ÒÁΔ
¡È∞ÌÚ ¡Â∂ ¿∞Â∂‹È≈ Á∂Õ «¬‘ ÚΔ ◊ΔÏ ‹ª ÊØÛ≈ ‘Á≈«¬Â Á∞¡≈≈ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ‘≈«¬ÍØ ◊ Ò≈«¬√Δ«Ó¡≈ ‹ª «ÈÓÈ ’Â Ù’≈ √Óº « √¡≈ «√º ÷ ‰ Á≈ «¬º ’
’≈È ‘ÀÕ
AG.C «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Learning Diabled

Children)
«¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÏΩ«Ë’ ’≈‹ «Úº⁄ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Â∑ª ‘ÈÕ ¿∞‘ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘À ¡Â∂ È‘Δ∫
‘Δ ¿∞‘ «ÁÃÙ ‹ª √∞‰Ú≈¬Δ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ‘ÀÕ Ò∂«’È ¿∞‘ ÚÂÈΔ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘À, ÍÛ∑À∂, «Ò÷‰, «‘√≈Ï ¡Â∂
¿∞È∑ª Á∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ √∞‰ √ºÓfi, «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ Ë≈È≈ «Úº⁄Õ
√Óº«√¡≈ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √∞Ì≈¡ Ó√ÂÙ’ «Úº⁄ √«ÊÒÂ≈ Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Ùª«Â, Ò∂«’È «¬‘ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈
Á∂ ’≈È, √øÚ∂ÁΔ ¡‰‘Ø∫Á ‹ª √ª√«’ÃÂΔ’ ¡È∞Á∂Ù≈ÂÓ’ È‘Δ∫ ‘À ÍÃÊ≈ÚªÕ ¿∞‘ «Úº⁄ ‘Ò’≈ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈
√’Á≈ ‘À ¡Â∂ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ «√º÷‰Õ
‘Ò’∂ ¡’ÙÓ «√º÷‰ È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ «√º«÷¡Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫
Í≈«¬¡≈ ‹≈ ‘∂ ‘È √’±ÒªÕ ¿∞‘ ’ ‘∂ ‘À, Ò∂«’È, ¡øÌ Á≈ ⁄‰ª «Úº⁄ Í¤≈‰ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ ¿∞‘ «√º÷‰ «Úº⁄
√Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À Ï∞«È¡≈ÁΔ ÙÀ’«Ù’ ’ΩÙÒÕ √Ó«√¡≈ ’ΩÙÒ «√º÷‰ ÁΔ «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫
«‹¡≈Á≈ ÷∂Â «Úº⁄ ‘À, Ò∂«’È «¬º’ ‡≈’∂ Â∂ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‘Ò’∂ «‚◊ΔÕ Ïº⁄∂ ˘ ‹∂’ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ ¿∞«⁄Â
¡«Ë¡≈ÍÈ ¡Â∂ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ Í¤≈‰ ÁΔ ÓÁÁ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª ÁΔ √Óº«√¡≈ ˘ ‘Ò’∂
’∞ÁÂ «Úº⁄ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ‹Ó≈Âª Ò¬Δ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ’∞ºfi ¡Â∂ ’Ø√
«Úº⁄ ¡È∞’±ÒÈ √Ó≈ÔØ‹È Á∂ È≈ÒÕ
◊øÌΔ «√º÷‰ «Ú’Òª◊ ¿∞È∑ª ‹Ø ˜≈‘ ¡Â∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÙÀ’«Ù’ ’ΩÙÒ ◊∞± ¡√ÓºÊ≈ (ÍÛ∑È≈, «Ò÷≈¬Δ ¡≈«Á)Õ
¿∞È∑ª ÁΔ √Óº«√¡≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ‹ª Í«¡≈Ú‰ Á∂ ¡‰‘Ø∫Á Á∂ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄
¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ «ÌøÈ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ Ò∂«’È ¿∞È∑ª √≈Δ¡ª ˘ «¬º’ ¿∞ÍÒÏËΔ
¡Â∂ ÏΩ«Ë’ √ÓºÊ≈ Á∂ ÏΔ⁄ ◊øÌΔ «Ú√ø◊ÂΔÕ «¬‘ Ï∞«È¡≈ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘À «’ ¿∞‘ «⁄‘≈Õ Ò∂«’È ¿∞μÊ∂ ÚΔ
Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ‹∞‚∂ ¡Í√Ó≈¡Ω‹È ÁΔ Â∑ª «Ó‚Ò √Óº«√¡≈ ‘Ø √’ÁΔ ‘À Ï∞«È¡≈ÁΔ ’ΩÙÒ Á∂ È≈ÒÕ
«¬√ √Ó«√¡≈Úª Á≈ «¬º’ Ú‰È ‘∂·ª «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘À:

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (A) «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹ Á≈ «Ë¡≈È «Ú’≈ª: √Ó«√¡≈Úª «Ú«Á¡≈ÊΔ ÍΔ«÷¡≈ ÒÀ‰ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’‰
Ò¬Δ «Á÷≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È ÙÓÂ≈Úª «’¿∞∫ «’ ¡‰-¿∞«⁄Â «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰Õ
(A) ¿∞‘ «Ë¡≈È √Óª Ò¬Δ ˜±Δ ≈ÙΔ Ò¬Δ È‘Δ∫ «‘ √’Á≈Õ
(B) ¿∞‘ Ò¬Δ Í√ø◊ Á≈ «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ¡ÍÃ≈√ø«◊’ ÁΔ ¡ÈÁ∂÷Δ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÀÕ
¿∞‘ ’‰ Ò¬Δ ¡≈’ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‘ ¿∞Â∂‹È≈ ‘À «’ ¿∞√˘ ⁄≈∂ Í≈√∂ ÚÒØ∫ ÿ∂∂Õ
(C) ¿∞‘ √Ω÷ ÚÒØ∫ ÓØ«Û¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Á±º‹∂ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÙ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄Õ
(D) ¿∞‘ Ó‘ÂÚ‘ΔÈ ‡Δ’≈ Ò¬Δ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ «Ë¡≈È º«÷¡≈ ‹ÁØ∫ «’ Ò≈˜ÓΔ (¡≈¿∞∫ÁΔ ‘À Ó∞Á«Â
√≈Ó◊Δ ‹ª Ú’∂ ¿∞μÂ∂ «⁄ºÂ) ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Ú’∂ «◊‰ÂΔÕ
(B) «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹ ÁΔ «√ÓÂΔ √Óº«√¡≈: ’¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ¡’Ó’ √Δ÷Â∂ ‘È ¡Â∂ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á≈ ÚÂØ
È‘Δ∫ (Í±Ú≈«Ì¡≈√,)Õ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ◊ΔÏ ’≈‹ ÔØ‹È≈’≈ª ¡Â∂ ¡≈ÔØ‹’ª ‘ÈÕ ¿∞‘ È∞Ó≈«¬Ù
Ô≈Á º÷‰ Á∂ √øÏøË Á∂ ±Í «Úº⁄ ’∞ºfi «ÚÙ∂ÙÂ≈ÚªÕ
(A) «√ÓÂΔ Á∂ «Ú’≈ ¡≈ÂÓ√≈Â «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ, Ìø‚≈‰, ¡Â∂ ‹≈‰’≈Δ ÁΔ Í∞ÈÍÃ≈ÍÂΔ Ù≈«ÓÒ
‘À, ¡Â∂ «ÁÃÙ, √∞‰È, ‹ª ‘Ø «√º÷‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(B) Ïº⁄Δ¡ª Â≈Ò ÍÀ‡È «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª, ¡ø’ª Á∂ ¡È∞’ÃÓ, ÙÏÁ ‘À, ‹ª Ú≈«’¡ªÙØ∫Õ
(C) ¿∞‘ ¡º÷, ÙÏÁ, ‹ª ±Íª «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
(D) ¡ÒÍ’≈«Ò’ ÁØÈª ¡Â∂ Ïº⁄∂ Á∂ ÁΔÿ’≈«Ò’ «√ÓÂΔ ◊ΔÏ ‘ÈÕ
(E) ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ÚÂÓ≈È ¡Â∂ ¡ÂΔÂ Á∂ ¡È∞ÌÚ Á∂ «Úº⁄ Á∂ «ÙÂ∂ ˘ Á∂÷‰ Ò¬Δ ¡√ÎÒÕ
(C) «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ Òº◊Ìº◊ HE ÚÒØ∫ I@ ÎΔ√ÁΔ ˘ ÍÛ ‘∂ ‘È: ÁΔ √Óº«√¡≈ ÍÛ∑È≈
√Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ, ◊ΔÏ «√º«÷¡’ ¿∞ÍÒÏËΔ ‘ÀÕ «¬‘ Ù≈«ÓÒ ‘È, ÒøÿÈ ‹ØÛÈ ‹ª ÙÏÁ
ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «√ÓÂΔ «Úº⁄ √Óº«√¡≈, ÍºÂ «Íº¤∂ ‹ª ÙÏÁª
¡Â∂ «¬’º·∂ √ø«ÓÙ‰ Òº◊Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÁØÈª ˜Ï≈ÈΔ ÍÛ∑À∂ ¡Â∂ √ºÓfi Á≈ È∞Ó≈«¬Ù √Ó«√¡≈ÚªÕ
«Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ «¬º’ «ÁÃÙ ¡Â∂ √∞‰È Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ «ÁÃÙ ◊ÒÂ ¡≈Á∂Ù Í≈‰Δ
«Úº⁄ ·Δ’ ÍºÂ «Ò÷‰ Á∂Õ √∞‰È ¡≈Ú≈‹ Ò¬Δ Ï≈‘ ÁΔ ’Ø«ÙÙ: ‘≈ÒÂÕ ¿∞μÊ∂ ÚΔ ⁄±’ Â∞‡Δ¡ª ‹ª
ÍÃ«Â√Ê≈ÍÈ Â∞‡Δ¡ªÕ «¬√ ÁØÙØ∫ ‹≈Δ «’ÙØ≈Ú√Ê≈ ¡Â∂ ÿ≈‡∂ «√º÷‰ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ ‘ÈÕ
(D) «Ú’Òª◊Â≈ ÍÛ∑È≈: ÍÛ∑È∂ «Ú’Òª◊Â≈ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÈÕ ¿∞μÊ∂ ‘∂ ‘È
«¬√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ÁØ ±ÍªÕ «¬º’ ‘Ò’∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃÌ≈«ÚÂ «Ú¡’ÂΔ ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘À,
Ò∂«’È Á∂ ◊øÌΔ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄, ¿∞μÊ∂ ÍÛ∑È∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ «¬º’ ’∞Ò È∞’√≈È ‘ÀÕ ’Á∂ ’Á∂ «¬‘ ÚΔ ‘À
ÙÏÁ ÁÃÙ«‡‘ΔÈÂ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ‘Ò’∂ Î≈Ó Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄
Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ’ ‘∂ ‘È «¬º’Ø «‹‘∂ ‹Ó≈ÂÕ ‹∂’ ‹ÒÁΔ Í¤≈‰ ’ΔÂΔ ‘À, ¿∞«⁄Â ÓÁÁ ¡Â∂ «ÁºÂ≈
‹≈ √’Á≈ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ Á∂ È≈Ò ¬∂’Δ’‰ √≈ÊΔ¡ª Á∂ ÚΔ ¡≈√≈È ‘ÀÕ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ
Ïº⁄∂ ˘ ◊‘È ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ ÒØÛ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
(E) «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ: ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡È≈«¬¡≈√ «Ò÷‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘ÈÕ ¿∞μÊ∂ ÁØ ‘È
«¬√ Á∂ ±Íª È∞’√≈È ‘Ò’∂ ¡Â∂ ◊øÌΔÕ Ó≈Ó±ÒΔ ±Í ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄∂ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘À
√ÍÙ‡Â≈ ÚÒØ∫ «Ò÷‰ Ò¬Δ «√º÷‰ «Úº⁄Õ ¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ ’Á∂ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ÁΔ
√Óº«√¡≈ ˘ ·Δ’ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹∂’ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ √Ó∂∫Â∂ ÓÁÁ ÁΔ Í¤≈‰Õ È∞’√≈È ’ √º’Á∂ ‘À∫

«¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
◊øÌΔ ÍÃ’≈ ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ÒØ’ª «Ú±Í‰ Á∂ «ÏÈª «Ò÷≈¬Δ ’≈ÍΔ Ò∂«’È ¿∞‘ √«‘‹ È‘Δ∫ «Ò÷ √º’Á∂ ÈØ‡
‘ÀÕ ¿∞‘ Á∞¡≈≈ ÁΔ Í¤≈‰ ’ ‘∂ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ ’‰ Ò¬Δ «Ò÷‰≈ √Δ÷ ¡√ÓºÊ≈Õ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫
ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄∂ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ ˜±Â ‘À ¡Â∂ «¬√ ÍÃ’≈ ’ ‘∂ ‘È «Ú«Á¡’ ÷∂Âª «Úº⁄
¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
(F) √ø⁄≈ √ºÓfi‰ «Úº⁄ √Óº«√¡≈: «¬√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ «Úº⁄ «¬º’ √Óº«√¡≈ ‘À «Ò÷‰≈, ÏØÒ‰≈ ‹ª
ÍÛ∑È∂ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ √ø⁄≈Õ «¬√ Á∂ Ó≈Ó±ÒΔ ±Í ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ÒØ’ È∞’√≈È ÁØÈª ◊ºÒ ’ΔÂΔ¡ª ¡Â∂
«Ò÷ÂΔ ÙÏÁª ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ Ïº⁄∂ Í≈¿∞∫Á≈ «¬‘ ÚΔ √ø’∂Â ¡Â∂ «¬Ù≈Δ¡ª ˘ √ºÓfi‰
Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ √∞Ë≈≈ÂÓ’ ‹∂’ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª Á∂ √Ó∂∫ «Úº⁄
«ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ È‘Δ∫ Âª, Í’≈ÙÈ ¡Â∂ ÍÚ≈‘ Á∂ Ì≈Ù≈¬Δ √Óº«√¡≈ Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ◊øÌΔ
±Í ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄∂ Ì≈Ù‰ ¡Â∂ «Ò÷ÂΔ √≈Ó◊Δ ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À, ¡Â∂ È‘Δ∫ ‘Δ ¿∞‘ √Δ÷
√º’Á∂ ‘À ◊ºÒ ’Á∂ ‘È, ÍÛ∑È≈ ¡Â∂ «Ò÷‰≈Õ ¿∞‘ Òº¤‰ ¡Â∂ «¬Ù≈Δ¡ª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ÚΔ √øÚ≈Á
’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÀÕ ¡«‹‘≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¬∂’Δ’‰ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò Ó≈ÓÒΔ¡ª ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ◊‘À
¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
(G) √ø«÷¡≈ÂÓ’ ÔØ◊Â≈ ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª: ÍÃÌ≈«ÚÂ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ‘À, «¬ºÊ∂ Âº’ «’ √Ë≈‰
«‘√≈Ï, «¬º’ ’‰ Ò¬Δ «◊‰ÂΔ √ÏøËª «Úº⁄ ‘∂Î∂ ’‰ ÁΔ ¡√ÓºÊ≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ‘À, √ø«÷¡≈ÂÓ’
¡√ÓÊÂ≈ «Î ÚÒØ∫ ÁØ ÍÃ’≈ Á∂ ‘Ò’∂ ¡Â∂ ◊øÌΔÕ «¬ºÊ∂ Âº’ «’ ‹∂’ ¿∞‘ Ï‘∞Â √ø«÷¡≈ÂÓ’
√Ó«√¡≈Úª Ó∞Ù’Ò Òº◊ «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ¡≈√≈È ‘ÀÕ «¬√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ‘Ò’∂
Î≈Ó Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ‘Ø √’Á≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÍÛ ‘Δ ‘ÀÕ ¿∞‘ √Ω÷ ÚÒØ∫
Í±Ú-Ó∞„ÒΔ ÍºË ¿∞μÂ∂ È‘Δ∫ ÁΔ Í¤≈‰ ’ ‘∂ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ √ÍºÙ‡ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ √Δ÷
«◊‰ÂΔ ¡Â∂ √Ò «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ ¡Â∂ Ù∞±Õ ‹∂’ ‹ÒÁΔ ¡Â∂ ¿∞«⁄Â √∞Ë≈ Á∂ È≈Ò ÁΔ Í¤≈‰ ’ΔÂΔ
‘À, ¿∞‘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ÍÛ∑≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘À ’’Ù≈Úª ‹∂’ √Ó«√¡≈ ◊øÌΔ ‘À, Ïº⁄∂ «◊‰ÂΔ ÍÃÂΔ’ª ¡Â∂
¿∞È∑ª Á∂ ‹≈‰È∂ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈ «ÙÂ∂Õ «‘√≈Ï ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ È∞’√≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬‘
ÚΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ◊øÌΔ Ó≈ÓÒΔ¡ª Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘È ¬∂’Δ’‰ ¡Â∂ ◊‘È ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ¡«Ì¡≈√ ÁΔ
ÒØÛ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
¿∞μÊ∂ ‹Ø «ÈÔÓ≈ ¡È∞√≈ ‘È «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á∂ ’∞ºfi «ÚÙ∂Ù √Óº«√¡≈Úª ‘È:
(A) (¬Δ.¬∂⁄.√Δ.) ¡º÷ª ‘ºÊ √≈ÊΔ √ø‹Ø◊, (B) «⁄Â«¡≈ ◊≈¿∞∫‚ ÏØËÕ (C) «⁄Â«¡≈ Ì◊ÂΔ (¬∂Î.√Δ),
(D) ¡≈’≈Ù «Úº⁄ ‘≈ÒÂ (ÍΔ¬∂√)Õ (E) √Ê≈«È’ √øÏøË (¬∂√¡≈)Õ ¡Â∂ (F) √∞‰È Ë≈È≈ (¬∂ÍΔ)Õ ¡øÂÓ
⁄≈ ÷∂Âª «Úº⁄ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’≈‹, ¡Ê≈Â Á∂ Í‘Ò± Á≈ Â‹Ó≈ÈΔ ’Á∂ ‘È, (G) Ó∂ÓØΔ (¬∂Ó),
√ø«◊¡≈È≈ÂÓ’, (H) ’ÙÓÂ≈ÚªÕ (I) ◊‘‰ÙΔÒ Ì≈Ù≈ (¡≈¬∂Ò) ¡Â∂ (A@) ÍÃ’≈Ù’ Ì≈Ù≈ (¬Δ¬∂Ò)Õ
‡≈√’ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «√ÓÂΔ √Óº«√¡≈ ’Δ ‘À?

B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (i) ‘Ò’∂ «√º÷‰ Ï∞«È¡≈ÁΔ «√º÷‰ «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ¡’ÙÓ ................ ’ΩÙÒÕ
(’) «Ú«Á¡’ (÷) Í∂Ù∂Ú (◊) «ÚÚ√«ÊÂ (ÿ) ¿∞μ⁄Â
(ii) √Óº«√¡≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ................Õ
(’) Ó√ÂÙ’ «Úº⁄ √«ÊÒÂ≈ (÷) Á∞ÿ‡È≈
(◊) Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ùª«Â (ÿ) √∞Ì≈¡ ¡Ùª«Â
(iii) ¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ Úº÷ ................Õ
(’) ÂÏÁΔÒΔ (÷) ¡ÚË≈‰≈Úª (◊) «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (ÿ) ’ΩÙÒ
(iv) Òº◊Ìº◊ ................ «√º÷‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ÍÛ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ◊ΔÏ ¡’≈Á«Ó’
¿∞ÍÒÏËΔ ‘ÀÕ
(’) G@ ÚÒØ∫ H@% (÷) H@ ÚÒØ∫ HE% (◊) HE ÚÒØ∫ I@% (ÿ) I@ Ò¬Δ AA@%
AG.D Ïº⁄∂ ÁΔ «ÈÁ≈È (Diagnosis of LD Children)

Í±Ú √’±Ò ÍºË Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¡≈’ÒÈ ‚≈«¬Ò Ó≈‚Ò Á∂ ¡È∞√≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ï‰≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À («Ú’≈√
√ø’∂Â’ Ò«Èø◊ Á∂ ¡≈’ÒÈ Á∂ Ò¬Δ)Õ «¬‘ √øÚ∂ÁΔ ÓØ‡, Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄ BA/B/B EA √≈Ò Í∞≈‰∂ Ò¬Δ ÓÂÒºÏ
‘À, Ì≈Ú≈ÂÓ’, √≈Ó≈‹’, ÚÀ⁄≈«’, ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ C@ «Óø‡ «Úº⁄ Ì≈Ù≈ √ø⁄≈Õ ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ ‘∞øÁ∂ ‘È «ÁÃÙ ¡Â∂
√∞‰È ◊ÂΔ«ÚËΔ, √’Ò ÓØ‡ ¡øÁØÒÈª, ·Δ’ ÓØ‡ ¡øÁØÒÈª, ¿∞∫◊Ò ⁄ÍÒÂ≈, «⁄øÂ≈, ’≈‹ «Ë¡≈È, «Ë¡≈È
¡Â∂ Ó˜Ï±ÂΔ, √≈Ó≈«‹’ ’ΩÙÒ, Ú√Âª ÁΔ Í¤≈‰, ø◊, ¤ø‡≈¬Δ, ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ «Ú¡’Â Ì≈Ù≈, Í’≈ÙÈ
¡≈«Á «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ Ó∞„ÒΔ ¡Â∂ «Ó‚Ò ÍºË ÿº‡ ‡≈’∂ Â∂ ¡≈√≈È ‘Ø
«’¿∞∫«’ √Óº◊Δ, «√«÷¡’ «‡ºÍ‰Δ¡ª ¡Â∂ ¿∞ÍÒÏËΔ √±⁄’ª’ ÁΔ ¿∞ÍÒÏËÂ≈Õ ‘ «¬º’ «√º÷‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂
ÂøÂ«’≈ «Ú«◊¡≈È ÁΔ ÍΔ«÷¡≈, ÍÛ∑È≈, ÍÃΔ«÷¡≈ «ÁÃÙ ÓØ‡ ÍÃΔ«÷¡≈ ÁΔ¡ª Í«’ÃΔ¡≈ ¿∞È∑ª˘ Úº÷≈ «‹¡≈«ÓÂΔ¬∂
±Íª, «¬º’ Á∂ √Δ Á∂ ¡ø◊ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈ («¬º’ ¡≈ÁÓΔ ‡∂√‡ ‚≈) ˘ ’≈ÍΔ ’‰ Ò¬Δ ÒØÛ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
(¡≈Ú≈‹ª √∞‰È) «√º‡≈ ¡Â∂ ‹ÀÚ ≈√≈«¬«È’Õ «¬√ «⁄«’Â√≈ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ò¬Δ ˜±Δ ‘È ÏΩ«Ë’ ¡Â∂ ¿∞ÍÒÏËΔ
√’Ø Á∂ «¬Ò≈Ú≈ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈Õ
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍΔ’Ù‰Ø∫ ¡≈ÓÂΩ Á∂ «ÈÁ≈È «Úº⁄ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
A. ¡ÈΩÍ⁄≈«’ Ù∂‰ΔÏºË ‡∂√‡ ÙÏÁ Ó≈ÈÂ≈Õ «¬‘ Â∂‹Δ ÚÒØ∫ ÍÛ∑È∂ Á∂ ÍºË ¡Â∂ Â∞‡Δ¡ª Á∂ ¿∞Í≈¡Õ
B. √±⁄È≈, «¬øÚ∂∫‡Δ «¬‘ ÍÛ∑È∂ ‹ÒÁΔ ¿∞Í≈¡ ÍÛ∑È∂ Á∂ ’ΩÙÒ, ÍºË ÍÛ∑È∂, Â∞‡Δ¡ª Á∂ ÍÃ’≈ ¡«◊¡≈Â
ÙÏÁª, √ÏøËÂ √∞Ì≈¡ «ÚÙ∂ÙÂ≈ÚªÕ
C. ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ¡ø’◊«‰Â ‡∂√‡Õ
D. Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ Ú∂⁄√Ò∂ ÷∞«Î¡≈ √’∂Ò (√øÙØ«ËÂ)Õ
E. √‡ÀÈÎØ‚-«ÏÈ∂‡ ÷∞«Î¡≈ √’∂ÒÕ
F. «⁄ºÂ ÙÏÁ≈ÚÒΔ ‡∂√‡Õ
G. «¬«ÒÈØ«¬√ ’ÙÓÂ≈ÚªÁ≈ ÍÃΔ«÷¡≈Õ
H. «Òø’È ÓØ‡ «Ú’≈√ Á∂ ÍÀÓ≈È∂Õ
I. √≈Ó≈‹’ Í«Í’ÚÂ≈ √’∂ÒÕ
A@. Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ’≈ÎÓÀÈ ¡≈’ÒÈ ÏÀ‡ΔÕ

«¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
AA. «Ú«Á¡’ ¡≈’ÒÈ Á∂ ’≈ÎÓÀÈ ‡∂√‡Õ ÈØ‡

AB. Ú≈«¬‚ ∂∫‹ ¿∞ÍÒÏËΔ ‡∂√‡Õ
AG.E Ïº⁄∂ Á≈ «¬Ò≈˜ (Remediation of LD Children)

¡«Ë◊Ó «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ «‹¡≈Á≈Â ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ Ò≈Ìª«ÚÂ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞Í⁄≈Δ
‘Á≈«¬ÂÕ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ‘Á≈«¬Â ’∞ºfi ÚΔ È‘Δ∫ ‘À, Ò∂«’È ÁØ «ÈÙ«⁄Â ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ¿∞Á∂Ùª Á∂ È≈Ò ⁄ø◊∂ «Ù’Ù‰,
«‹Ú∂∫:
¡ÍÃÌ≈ÚΔ ¡≈ÁÂª ˘ ÈÙ‡ ’‰ ¡Â∂ ’ΩÙÒ ‘À ‹Ø ◊ÒÂ ÂΔ’∂ ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ ‘ÀÕ «¬‘ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À ÁØÙØ∫ Á∂Õ
Í«‘ÒΔ Ú≈ ¿∞È∑ª ¡≈ÁÂª, ’ΩÙÒ ¡Â∂ √∞Ì≈¡ ‹Ø «√º«÷¡≈ ’Á∂ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ Ò¬Δ «Ù’Ù‰ Ò∂«’È ÙÀ’«Ù’
’ΩÙÒ ‘≈√Ò ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ «Ú’≈√ Á∂ «Ù’Ù‰ Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À ‹ª
ÚºË Á’ÙÂ≈Úª Á∂ «Ú’≈√Õ
¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ‘Á≈«¬Â «ÚÙ∂Ù √’±Ò «Úº⁄ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ ¡Â∂ «Ú’Òª◊ Á∂ ¿∞«⁄Â «ÈÁ≈È ÁΔ¡ª ÒØÛ
Ó˜Ó±Èª, ’ΩÙÒ ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ ¡Â∂ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À ‹Ø ÁΔ ÒØÛ ‘∞øÁΔ ‘À, ¡Â∂ «Î ¿∞√˘ «√Î ¡º¤≈ ÍÃÁ≈È
«ÚÚ√«ÊÂ «ÈÔØ‹È, ‘Á≈«¬Â Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¿∞√ÁΔ ’Ó‹ØΔ Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄ «Ù’Ù‰, «¬º’ ÚÒØ∫ «¬º’ ‹ª «¬º’
¤Ø‡∂ «‹‘∂ √Ó±‘ ÁΔ ‘≈ÒÂ, ¿∞√ÁΔ Âº’Δ ˘ √Óª-√Ó∂∫Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’‰ «Úº⁄ ¡Â∂ ‹∂’ ˜±Δ, ◊‘È ‚«ºÒ
¡«Ì¡≈√, ‹ª Í∞È≈ÚÃºÂΔ ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰ ¡Â∂ ÍØ◊≈Ó ˘ √øÙØ«ËÂ ¡ÍÈ≈¿∞‰ «Ú’Ò«Í’ √≈Ó◊Δ ¡Â∂
ÂΔ’ª Á≈ ÚÂØ ’ ’øÓ «’Â≈Ïª, Í±’ √≈Ó◊Δ ¡Â∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰, √ÌÂØ∫ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ Ò¬Δ ‹Ø÷Ó Á∂
Ï≈¡Á È≈‡’Δ „ø◊ ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ È∞Ó≈«¬Ù «Úº⁄ √∞Ë≈ ‘Á≈«¬Â √ø√≈ËÈ ’Ó∂ ‘À ‹Ø È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â √∂«‡ø◊√
«Úº⁄ Ó∞Ù’Ò Òº◊ «‘≈ √ΔÕ
√ø√≈ËÈ ’Ó∂ «Úº⁄ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ ‘Á≈«¬Â «¬º’ ÿø‡∂ Á∂ «‘√≈Ï ÚÒØ∫ ÏÁÒÁΔ ÚΔ «¬º’ ¡ºË∂ «ÁÈ Á∂ ÍØ◊≈Ó Ò¬Δ
«ÁÈ ’ √º’Á∂ ‘È È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ’ÓΔ ¡Â∂ ÁΔ ÒØÛ ÁΔ ≈ÙΔ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ¿∞μÂ∂ ‹Ø «ÁºÂ≈ ‹≈ «‘≈
‘À «’ «‹øÈΔ ‹ÒÁΔ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «√º«÷¡≈ Ó∞„ÒΔ Í≈·Ù≈Ò≈ «Úº⁄ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ¡≈√≈È Ù∞± ‘∞øÁ≈ ‘À ¿±ÍΔ ‹Ó≈Âª
«Úº⁄ ¿∞√Á∂ Ï≈¡Á ÁΔ Âº’Δ Ò¬Δ ¡≈Í‰Δ ’ÓΔ¡ª ¡Â∂ «Ï‘Â ÂØÛÕ
AG.F √≈ªÙ (Summary)

J «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ Í¤≈‰ «¬√ ’‰ Ò¬Δ «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’‰ «Úº⁄ «¬º’ ÍÃÓ∞º÷ Í‘Ò± ‘À
Ïº⁄Δ¡ªÕ
J ¿∞‘ √Óª Áº√‰ «ÁÈ, Ó‘ΔÈ∂ Á∂ ’ÃÓ Ô≈Á «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ÁΔ Â∑ª Òº¤‰ «Ú÷≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ÓΩ√Ó ¡Â∂
◊«‰ÂΔ¬∂ √≈‰Δ, ◊ÒÂ ÂΔ’∂ ÚÒØ∫ Ô≈Á ’Á∂ ‘È E «Úº⁄ ˜Ï≈ÈΔ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À
È∞Ó≈«¬Ù ¡≈«Á ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ «Úº⁄ «Ú√ø◊ÂΔ
J Ïº⁄Δ¡ª «√«÷¡’ ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ Ï≈¡Á «¬‘ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ·Δ’ Ó≈‘ Á∞¡≈≈
Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’ ‘∂ ‘È (‚≈’‡ Á∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’)Õ
J Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ’∞ºfi ’≈È ‘È:
(i) ‹À«Ú’ ’≈‰ª: ‘∂·Ò≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ¿∞μ·Á≈ ‘ÀÕ √«ÊÒÂ≈ ’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ ‘À
‹Ø Ó√ÂÙ’ ¡Â∂ ΔÛ∑ ÁΔ ‘º‚Δ ‘∞øÁ∂ ‘È «Úº⁄ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡
(ii) ¡≈È∞Ú∫«Ù’ ’≈‰ª: ‡È «√ø‚ØÓ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ ¿∞μ⁄ ÿ‡È≈ ‘À «Ú’Òª◊Õ
(iii) Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈‰ª: ¡«‹‘∂ ¡È≈’«√Â≈ (¡≈’√Δ‹È ÁΔ ’ÓΔ, ‹ÈÓ Á∂ ±Í «Úº⁄ ◊Ì≈Ú√Ê≈
Á∂ ÁΩ≈È ‹«‡ÒÂ≈Úª ⁄Ø‡ Á∂ ’≈È Ó√ÂÙ’ È∞’√≈ÈÕ
J Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ «Ú¡≈‘Õ

J ‘Ò’∂ «√º÷‰ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÙÀ’«Ù’ ’ΩÙÒ «√º÷‰ «Úº⁄ √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ¡’ÙÓÕ
J ◊øÌΔ «√º÷‰ «Ú’Òª◊ ¿∞ÍÒÏËΔ ¡Â∂ ÏΩ«Ë’ Á∂ «Úº⁄ ¬∂’ ◊øÌΔ ÿ «Ú√ø◊ÂΔ ‘À ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ
J ¿∞μÊ∂ ÚΔ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ Ï∂’≈«¬Á◊Δ Ï∞«È¡≈ÁΔ ⁄≈«‘¡≈ ÁΔ Â∑ª «Ó‚Ò √Óº«√¡≈Úª ‘È
’ΩÙÒÕ «Ë¡≈È «Ú’≈, «√ÓÂΔ √Ó«√¡≈Úª, «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ √Ó«√¡≈Úª Á∂ ÍÛ∑È∂, √ø⁄≈ ¡Â∂
√ø«÷¡≈ÂÓ’ √ÓºÊ≈ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ √Ó«√¡≈Úª ÁΔ Ó‘ºÂÚÍ±‰ √Óº«√¡≈Úª ‘È «Ú’Òª◊Â≈
«√º÷‰Õ
AG.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ∂ÓΔ‚Δ¬∂ÙÈ : ’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «¬º’ √Óº«√¡≈ ˘ ‘ºÒ ’‰ Á∂ ¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ ‘ÀÕ
J «ÈÁ≈È : ’∞ºfi «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «¬º’ Ø◊ ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J «ÚÚ√«ÊÂ : «¬º’ «√√‡Ó ‹ª ÔØ‹È≈ Á∂ ¡È∞√≈ ’ΔÂ≈Õ
AG.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. Ïº⁄Δ¡ª Á≈ «ÈÁ≈È ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
B. «√ÓÂΔ √Óº«√¡≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «Ò÷Δ¬∂Õ
C. ÍÛ∑È≈ «Ú’Òª◊Â≈ ¡Â∂ «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ ¿∞μÂ∂ ÈØ‡ Á∂Õ
D. Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
E. «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ ÁΔ Í¤≈‰ ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
A. (A) ’«·È≈¬Δ (B) Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈

(C) ’ÓΔ (D) «Ú’Òª◊
(E) Í∂∫‚
B. (A) ’ (B) ÷ (C) ◊ (D) ◊

«¬’≈¬Δ-AG: «√º«÷¡’ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È, √Óº«√¡≈Úª
AG.I √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings) ÈØ‡

Ò≈¬Δ«‡≥◊, ‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ
’À’‡√«‡º’√Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡. , Ï≈Ï≈ ÍÃ’≈Ù’ «¬ø’,

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AH: «√º÷‰ «Ú’Òª◊: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª

(Learning Disablities: Prevention and

AH.A Ïº⁄∂ Á∂ «¬Ò≈‹ Á∂ ÂΔ’ª (√Δ÷È≈ «Ú’Òª◊ ÁΔ Ø’Ê≈Ó) (Treatment Approaches of LD Children
(Prevention of Learning Disablities))
AH.B «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈È (Educational Provisions)

AH.C Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for LD Children)
AH.D Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‹ÈÒ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ (General Remedial Approach for LD Children)
AH.E √≈ªÙ (Summary)
AH.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AH.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AH.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Ïº⁄Δ¡ª («Ú’Òª◊ «√º÷‰ ÁΔ Ø’Ê≈Ó) Á∂ «¬Ò≈‹ Á∂ ÂΔ’ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘À
J «√º«÷¡≈ Á∂ ÍÃ≈ÚË≈È Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ú‰È ‘ÀÕ
J Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ú‰È ‘ÀÕ
«Ú’Òª◊ «√º÷‰ ˘ Ø’‰ Á∂ «¬≈Á∂ ‹ÒÁΔ «√º÷‰ Á∂ ¡È∞ÌÚ Á∂ ¡ÈÚ∂Ù‰ ÁΔ ÒØÛ ‘À ‘À «’ ‹ÈÓ ¡Â∂ ¿∞Ó Á∂ Íø‹ √≈Ò
Á∂ «Úº⁄ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ È≈Ò √’±Ò «Úº⁄ Á≈«÷Ò≈ «Ò¡≈ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ «¬‘ ◊Ú≈‘Δ Á∂
±Í «Úº⁄ √∞fi≈¡ ‘À «’ ’∞ºfi È’≈≈ÂÓ’ ¡≈Í‰∂ √’±Ò Á∂ Ï≈‘ «Úº⁄ Ïº⁄∂ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ Í«¡≈Ú‰Õ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ ˘
Ø’‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡È∞√øË≈È Òº◊ «‘≈ ‘À ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ ¡Â∂ √ÓÊÈ ˘ ‘‡≈‰ ÿ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ’≈’ª ‘À «’ Ïº⁄∂ Á∂
’∂∫ÁΔ ÂøÂ«’≈ Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ «Ú’≈√ ˘ Ø’‰ ‘∂ ‘È ÍÃ‰≈ÒΔÕ «Ú’Òª◊ «√º÷‰ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Ò¬Δ
√ÌÂØ∫ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡Â∂ «√«÷¡’ Ò¬Δ «¬º’ Úº‚Δ ⁄∞‰ØÂΔ ‘ÀÕ «‹¡≈Á≈Â ÒØ’ª ˘ ÍÂ≈ ’ ‘∂ ‘È ‹ª «¬º’ ÿº‡ ¿∞Ó
«Úº⁄ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ◊·È «Úº⁄ Í«’ÃΔ¡≈ ¡Â∂ «¬º’ √ø◊«·Â Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ ÔØ‹È≈ ‹ÁØ∫ «¬º’ ÒØ’ª Á∂ È≈Ò
√≈Ó‰≈ ’ΔÂ≈Õ ¡√Δ «Ù’Ù‰ «√º÷‰ «Ú’Òª◊Ø∫ Ò¬Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ÂΔ’ª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈ ’‰◊∂ Ïº⁄Δ¡ªÕ
AH.A Ïº⁄∂ Á∂ «¬Ò≈‹ Á∂ ÂΔ’ª (√Δ÷È≈ «Ú’Òª◊ ÁΔ Ø’Ê≈Ó) (Treatment Approaches
of LD Children (Prevention of Learning Disablities))

Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «¬Ò≈‹ Ò¬Δ ÁØ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘ÈÕ «¬‘ ‘È: «⁄«’Â√≈ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ ÈØ‡
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
(A) «⁄«’Â√≈ √È≈«¬«Ú’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «⁄«’Â√≈ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Ïº⁄∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú⁄≈ Ø◊Δ
‘∂·Ò≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ «¬√ Â∑ª Á∂ «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ «’√∂ ÚΔ Â∑ª ‘Δ √∞Ì≈¡ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
‘Ø «Ú¡’ÂΔ Ø◊ ‹ª ⁄Ø‡ ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ √ÌÂØ∫ ¡≈Ó Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ Òº¤‰ √◊ÓΔ ‘ÀÕ «¬√ ÍÃ’≈ ’≈ÎΔ
Â≈«’’, Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ ÁÚ≈¬Δ √◊ÓΔ ‘ÀÕ ’≈ÎΔ «¬√ ÍÃ’≈ Â≈«’’, «’√∂ ÍÃ’≈ ÁΔ ÁÚ≈¬Δ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Á∂
Òº¤‰ª ˘ ÿº‡ ’‰ ÁΔ Óø◊ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ √≈≈ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ «ÈË≈Â ’‰ Ò¬Δ √◊ÓΔ Á∂ Òº¤‰ª
˘ ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ ÁÚ≈Úª ‘ÈÕ
Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ √∞Ë≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «Ò¡≈ √º’Á∂ ‘È, Ò∂«’È ¿∞È∑ª Á∂ ÍÃÌ≈Ú ¿∞μÂ∂ ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰
«Úº⁄ √∞Ë≈ Á∂ √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ ¡È∞√øË≈È Á∂ ÂºÂª ÚÒØ∫ √Ê≈ÍÂ È‘Δ∫ ‘ÀÕ ÁÚ≈Úª «¬º’ Ïº⁄∂ ‹Ó≈Â √∞Ì≈¡ ¿∞μÂ∂
√’≈≈ÂÓ’ ÍÃÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ‘À, ¿∞√ÁΔ ◊ÂΔ«ÚËΔ Á∂ ÍºË ˘ ÿº‡ ’‰ «Úº⁄ ’ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞√˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈
ÍÃÏøËÈΔ¬∂ ¡Â∂ «Ó‘ÈÂΔ ‘À Ò∂«’È ¡√Δ ‘Ó∂Ù≈ ¿∞È∑ª ¿∞μÂ∂ ÌØ√≈ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ª Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª √Δ÷
«‘≈ ‘ÀÕ ÁÚ≈Úª Á∂ «¬Ò≈Ú≈ Ó∂◊≈ «Ú‡≈«ÓÈ «⁄«’Â√≈ ¡Â∂ ÷≈‰≈ ÍÏøËÈ ¡«È‰≈«¬’ ‘ÈÕ «¬√Ò¬Δ ˜±Â ‘À
’Δ «¬º’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‹ª «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À ‹Ø «¬√ Â∑ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò ’øÓ ’‰
«Úº⁄ «√«÷¡’ ÁΔ ÍÃÌ≈ÚÙΔÒÂ≈ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘À, ¿∞È∑ª˘ ÍÃ∂«Â ’‰ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ ’‰ Ò¬Δ ¿∞«⁄Â
«√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
(B) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ «¬º’ Á∂ ±Í «Úº⁄ È‘Δ∫ Ïº⁄Δ¡ª
«Ú⁄≈ Ò∂«’È «¬øÂ‹≈ ’ «√÷≈«¬¡≈ ‹≈ «√«÷¡≈ÊΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ø◊ΔÕ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
ÚÒØ∫, Ïº«⁄¡ª Í«‘⁄≈‰ ’‰ Ò¬Δ ‹ÒÁΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À, «⁄«’Â√≈ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ Á≈ «¬º’ ·Δ’
«ÈÁ≈È ¿∞μÂ∂ Í∞º‹‰ ¿∞È∑ª ÁΔ ’«·È≈«¬¡ª ¡Â∂ ’Ó‹ØΔ¡ª ¡Â∂ ¿∞ÍÔ∞’Â ‘À ¡Â∂ È∂ÓΔ ±Í «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ¡Â∂
¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ È≈Ò ÍÃÁ≈È √’±Òª, √ø√≈ËÈ ’Ó∂, «ÚÙ∂Ù Ú◊ ‹ª «ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ¿∞È∑ª ÁΔ
«‚◊Δ ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ò¬Δ Úº÷≈ «Â¡≈Δ’Δ¡ª, Ïº⁄∂ ‘ÈÕ «¬√ √≈∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ª
«¬√ Â∑ª Á∂ ±Í «Úº⁄ Íø‹ Ù∂‰Δ¡ª Á∂ ¡È∞√≈ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘È:
(A) Í«’ÃΔ¡≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(B) «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(C) Í«¡≈Ú‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(D) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(E) ‘Ø «ÚÙ∂Ù «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(A) ¡«Ë¡≈ÍÈ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: Í«’ÃΔ¡≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ «’ «Ú«Á¡’ «ÚÚ≈Á «√º÷‰ ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â
‘À Ó˜Ó±Èª ¡øÂ«È«‘Â Ó≈È«√’ ÍÃ’«¡≈Úª ˘ √ºÓfi‰ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ ¡’ÙÓ √Δ÷È≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø √ºÓfi
«Úº⁄ Ó≈È«√’ÍÃ’«¡≈Úª«Úº⁄ «¬º’ «Ú’≈ ‘À ‹ª Ì≈Ù‰ Á≈ ÚÂØ ’Á∂ ‘Ø¬∂, ÍÛ∑È∂ «Úº⁄, «Ò÷≈¬Δ,
«‘√≈Ï, ¡≈«Á «¬√ ÍÃ’≈ «¬‘ Ó∞ºÒ Á≈ ‘ØÚ∂ Ïº⁄∂ ˘ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’ √º’Á∂ ‘È ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Í«’ÃΔ¡≈
‹Ø Úº÷≈ «Ú«Á¡’ Ó˜Ó±ÈªÕ
(B) «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Ë≈È≈ ‘À «’ Ïº⁄≈ ‘ØÚ∂◊≈ ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â ‘À «‹¡≈Á≈ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ‹∂’ «¬º’
ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ¡≈Í‰Δ Ì≈ÚÈ≈ Á∂ «¬º’ «√º÷‰ Á∂ ¡È∞ÌÚ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘Ø‰ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘ØÕ «¬º’ ¡«‹‘Δ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ „ø◊ „ø◊ (√∞‰È Ò¬Δ «¬º’ «ÁÃÙ ÷‚≈ Ò¬Δ ÷‚≈ ‘À «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ’ÙÓΔ Ò¬Δ ÷‚≈ ‘À ¡Â∂ ‡Δ ¤Ø‘-
√ÏøËΔ Ò¬Δ ÷Û∂)Õ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, «√«÷¡’ Ïº⁄∂ Í∞º¤Á≈ ‘À «¬º’ ’‘≈‰ΔÕ «√«÷¡’ ‘∂·ª Ïº⁄∂ Á∂
ÙÏÁª ˘ «¬º’ ’‘≈‰Δ Áº√‰ «Ò÷Á≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ Á∂ ÙÏÁª «Ò÷Á∂ ‘È ÏÒÀ’ÏØ‚ ¿∞μÂ∂ ’‘≈‰ΔÕ «¬√
ÙÏÁª √≈Ó◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∂Ú∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ïº⁄∂ ˘ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ «√º÷Á≈ ‘ÀÕ «√º÷‰ «Úº⁄ ÙÏÁª «Úº⁄,
Ïº⁄∂ Í«‘Ò≈ ÙÏÁ («ÁÃÙ) Ú∂÷Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ √∞‰Á≈ ‘À «√«÷¡’ ÙÏÁ (Ò∂÷≈ ÍΔ«÷¡’ª) ’«‘øÁ∂ ‘ÀÕ ¿∞‘
ÙÏÁ (√∞‰È) ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ ¡øÂ «Úº⁄ Ïº⁄∂ ÙÏÁ (¡Â∂ ¤Ø‘ √ÏøËΔ) Áº√Á∂ ‘ÀÕ
(C) Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Á∂ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ¡ÂΔ√’«¡Õ
¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬º’ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ’Á∂ ’Á∂ ’∞ºfi «√«÷¡’ª Á∞¡≈≈ «√Î≈«Ù ’ΔÂΔ
‘ÀÕ Í«¡≈Ú‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ¡ÍÃ≈√ø«◊’ ¿∞μÂ∂‹È≈Úª ˘ ÿº‡ ’‰ ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁøÁΔ ‘À
Ó≈‘ΩÒ ‘À ‹Ø «Ù’Ù‰ ’≈‹ ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ Á≈ «Ë¡≈È «Ú⁄«ÒÂ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ‹Ó≈Â Í«¡≈Ú‰ «Èº⁄∂ «Ò÷∂
ÂΔ’∂ «Úº⁄ «‹ºÊ∂ Âº’ √øÌÚ ‘Ø Á∂ ±Í «Úº⁄ ’‰ Ò¬Δ ÒØÛ Á∂ ¡È∞√≈ √øÙØ«ËÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «¬‘
Ï∂ÒΩÛ≈ «Ú¡≈’∞ÒÂ≈ ÚÒØ∫ ¡˜≈Á Ï‰≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ:
A. ÁΔÚ≈ª ¡Â∂ ¤ºÂ ÁΔ ¡≈Ú≈‹Õ
B. ◊ÒΔ⁄∂ ÚÒØ∫ „ø’È≈
C. ¡Í≈ÁÙΔ Ï≈Δ¡ª
D. ÈºÊΔ «’Â≈Ï Ó≈ÓÒΔ¡ª ¡Â∂ ¡ÒÓ≈Δ
E. Ï∞Ò∂«‡È ÏØ‚ Á∂ √Δ«ÓÂ ÚÂØ
F. Á≈ «ÂøÈ ÂÎ≈ ’≈‹ ÷∂Âª Á≈ ÍÃÔØ◊ ’Δ¬∂
G. ÁΔÚ≈ª ÚÒØ∫ «⁄ºÂ, ¡Â∂ ‘Ø Îª√Δ Ú√Âª ˘ ‘‡≈‰Õ
H. ‹Ó≈Â Á∂ Ï≈‘ «¬º’ ΩÒ≈ ÚÒØ∫ ¡˜≈Á ¡Â∂ ‘Ø ÂΔ’ª ÚÒØ∫ «¬º’ «Ú¡≈’∞ÒÂ≈ ÚÒØ∫ ¡˜≈Á Ó≈‘ΩÒ
√∞«È√«⁄Â ’‰≈Õ
I. ø◊, √±Í, ¡Â∂ ‹ΔÚøÂÂ≈ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ «Ù’Ù‰ √≈Ó◊Δ ÁΔ ÂΔÚÂ≈Õ
(D) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: ’¬Δ «√º÷‰ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ’ÓΔ √Óº«√¡≈ ¬∂’«‹«Ï‡ ˘
√∞Òfi≈‰ Á∂ ’ΩÙÒÕ ¿∞‘ ◊øÌΔÂ≈Í±Ú’ Ï‹≈¬∂ Ò≈Ò√∂ ’≈‹ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘ÀÕ ‹ÒÁΔ ÍÃÂΔ«’¡≈
Úº÷≈ «Ú’ÒÍª ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈ ’ΔÂ∂ «ÏÈªÕ ¡≈Á∂Ù «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ò≈Ò√∂ ˘ ÿº‡ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ ˘
ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÃÂΔ«ÏøÏ ÁØ Â’ÈΔ’ √ÎÒ Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘È:
(’) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ Ó≈‚«Òø◊:
(÷) √Ú-«Ù’Ù‰ ¡«Ë¡≈ÍÈÕ
(’) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ Ó≈‚«Òø◊: √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ Ó≈‚«Òø◊ Ó∂«‡¡≈, ’Á∂ ’Á∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À
«√ÓÂΔ ¡Â∂ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ √∞Ì≈¡ √øÙØËÈ ‰ÈΔÂΔÕ «¬√ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ ÚºÒ «ÈÁ∂ÙÂ ‘À «’Ú∂∫
ÒØ’ª ˘ ‹≈‰È∂ ‹ª Ô≈Á Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘ÈÕ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’
«Úº⁄ Ïº⁄∂ Ó≈‚«Òø◊ Ó≈‚Ò ‹Ø «‹¡≈Á≈ «⁄øÂÈÙΔÒ ‘∞øÁ∂ ‘È («Ú¡√’ª ‹ª √≈ÊΔ¡ª) ÚÒØ∫ ‹≈‰± ’≈«¬¡≈
‘À «¬øÈ≈ ‘À «’ ¿∞‘ Ó≈‚Ò ÁΔ È’Ò ¡Â∂ ¿∞«⁄Â ‰ÈΔÂΔ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ’ √º’Á∂ ‘ÀÕ «¬√ Â’ÈΔ’ Á∂
Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ˘ «√÷≈«¬¡≈ ‘À «’ «’Ú∂∫ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ÓºËÓ ’‰ Ò¬Δ «¬√ÂØ∫ Í«‘Òª «’ ¿∞‘
«¬º’ ÙÏÁ ÍÛ∑Á≈ ‘À ‹ª «¬º’ ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈, «Ë¡≈È √≈∂ ¡Â∂ √øÌ≈ÚÈ≈Úª ˘ Òº◊ «‘≈ ‘À, ¿∞√ÁΔ

ÍÃÂΔ«’¡≈ «Ë¡≈È ÚÒØ∫ √ºÓfiÁ≈ ‘À, ¡Â∂ «Î ‹Ú≈ÏÕ Ô≈Á ’‰ «Úº⁄, ¿∞‘ ¤Ø‡∂ ‡∞’Û∂ ‹ª √Ó±‘ª «Úº⁄ ÈØ‡
√Ó±‘ ‹≈‰’≈Δ ˘ «√÷≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «¬√ ¿∞È∑ª˘ ’«‘ ¿∞μÂ∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Ò¬Δ ‘Ø ÚΔ √Óº◊Δ¡ª
Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ «√ÓÂΔ «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ Ìø‚≈‰, ’¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ˘ È≈‡’Δ ±Í ÚÒØ∫ √∞Ë≈ ‹ÁØ∫ ¿∞‘
√Ë≈‰ ÚÒØ∫ ‹≈‰± ’≈«¬¡≈ √ÌÂØ∫ ’≈◊ ÂΔ’≈ √Δ÷È≈ ¡Â∂ Ô≈ÁÕ
(÷) √Ú-‘Á≈«¬Â ¡«Ë¡≈ÍÈ: Ó≈‚«Òø◊ ÚΔ ¡≈ÂÓ-«Ù’Ù‰ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ È≈Ò ‹Ø«Û¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
¡≈ÂÓ-«Ù’Ù‰ ¡«Ë¡≈ÍÈ «Úº⁄ ¡≈Ú∂◊Δ Ïº⁄∂ ˘ ˜Ï≈ÈΔ «Ú’«√Â «√º÷‰ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À ¡≈Í‰∂ √∞Ì≈¡ Á∂ ’≈Ï±Õ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «¬º’ ¿∞Á≈‘‰ ‘À:
(i) «√«÷¡’ (Ï≈Ò¿∞Ó Ó≈‚Ò) ’≈‹ ’Á≈ ‘À («¬º’ «‘√≈Ï ÁΔ √Óº«√¡≈ ˘ ‘ºÒ ’‰) ◊ºÒ ’Á∂
‘Ø¬∂ Ï≈‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ˜Ø ÚÒØ∫Õ

(ii) Ïº⁄∂ ˘ «√«÷¡’ ÁΔ «ÁÙ≈ Á∂ ¡È∞√≈ «¬º’ ‘Δ ’≈‹ ’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) Ïº⁄∂ Î∞√Î∞√≈Â∂ ‘Ø¬∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Ò¬Δ «ÈÁ∂Ù Á∂ ±Í «Úº⁄ ¿∞‘ ’øÓ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈ ‘À,
¡Â∂ ¡øÂ «Úº⁄Õ

(iv) Ïº⁄∂ ’≈‹ ’Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ «’ «È‹Δ Ì≈Ù‰ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ È∞Ó≈«¬Ù Á≈ Ó≈◊ÁÙÈÕ
¡≈ÂÓ-«Ù’Ù‰ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ ÁÓ ‹◊≈¿∞‰ Ú≈Ò≈ ÓÁÁ ÁΔ ‘À

«√º÷‰ «Úº⁄ È∞Ó≈«¬Ù ÁΔ ‘≈ÒÂ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’øÓª Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ Ï≈∂
«Úº⁄ ÍÂ≈ ‘Ø‰≈Õ
(E) ‘Ø «ÚÙ∂Ù «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª: Ïº⁄Δ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‹Ø ’ ‘∂ ‘È ¿∞È∑ª˘ ¡Á«ÚÂΔ¬∂Õ ‘≈Òª«’
¿∞‘ ¡øÈª «Ú◊«Û¡≈ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘À ¿∞‘ «ÁÃÙ Ë≈È≈ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ «ÁÃÙ √Ú≈◊Â «Úº⁄
’«·È≈¬Δ, «ÁÃÙ, Ì∂ÁÌ≈Ú ¡Â∂ «ÁÃÙ «√ÓÂΔ ‘ÀÕ ¿∞√Δ ÍÃ’≈ ‘≈Òª«’ ¿∞‘ È‘Δ∫ «Ú’Òª◊ ‘À ¿∞‘ √∞‰È
‹≈◊±’Â≈ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ ‘∞øÁΔ ‘À, √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú, ¡Â∂ √∞‰È «√ÓÂΔÕ ¿∞‘ «Ë¡≈È ¡Â∂ Ï‰≈¬∂
º÷‰ «Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ «¬√ ’«·È≈«¬¡ª Ì≈Ù≈ Á∂ ¡≈Í‰∂ ¡«Ë◊‘‰, ¿∞È∑ª Á∂ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «Ò÷‰ ÁΔ
√ÓºÊ≈, √∞‰È «Úº⁄ ¡Û⁄È ’ΩÙÒ ¡≈«Á «¬√Ò¬Δ, «¬√ ÷∂Âª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ¡«Ë¡≈ÍÈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ
Ï‘∞Â Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘ÀÕ √ø√≈ËÈ «√«÷¡’ √ø√≈ËÈ ’Ó∂ «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬√ Â∑ª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÍÃÁ≈È
’ √º’Á∂ ‘ÈÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ
(i) √∞‰’∂ ’√Â: Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ‹Ø ¿∞È∑ª Á∂ ¡Û⁄È √∞‰È Á∂ ’ΩÙÒ ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ ¿∞È∑ª Á∂
«ÈÁ∂Ù Á≈ Í≈Ò‰ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ ¡«Ë◊‘‰Õ √∞‰È Ò¬Δ ’√Â ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡’√
√‘≈«¬’ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ «¬º’ ’√Â ’Ø¬Δ ‘À ‹Ø È˜ ÚÒØ∫ Ï≈‘ ‘À Ù≈«ÓÒ ‹ÁØ∫ √Ó±‘ ‡‘ÒÈ∂ Ò¬Δ ⁄Ò≈
‹ªÁ≈ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄ ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ Úº÷≈ ËÚÈΔ¡ª, ¿∞ÂÍ≈ÁÈ, Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’Ø
«‹‘∂ ¡≈Ú≈‹ Ò¬Δ «¬º’ Á∂÷Ì≈Ò ⁄ºÒ ‘∂ ‘È, «¬º’ ‡Ã∂È √«‘Â √∞‰È Ò¬Δ «ÈÁ∂Ù «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À,
‹ª «¬º’ Íø¤Δ ◊≈«¬ÈÕ Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ ÏØÒ∂ ◊¬∂ ÙÏÁª ÁΔ √ºÓfi «Úº⁄ √∞Ë≈ √∞‰ √Ó«√¡≈Úª,
«√«÷¡’ «ÁÙ≈ ˜Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫ Á∂ È≈Ò Ù∞∞¡≈Â Á∂ √º’Á∂ ‘È, ¤Ø‡∂ ¡Â∂ √Ò ÒØ’ª ˘ «¬º’ ¡Â∂ Ïº⁄∂
ÁΔ Âº’Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ (÷Û∂ ‘Ø ‹≈˙, ⁄≈∂ Í≈√∂ ÓØÛ, ¡Â∂ ÏÀ·Á∂ ‘È Âª ÚºË ‘Δ ‘À ‘∂·ª)Õ
Í‘∂ÒΔ¡ª ˘ ÚΔ √∞‰ Ù’ÂΔ ¡Â∂ √ºÓfi «Ú’«√Â ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(ii) Ì∂ÁÌ≈Ú √Δ÷È≈: Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ Ì∂ÁÌ≈Ú «¬º’ ÍºÂ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª ‘À ‘È «¬º’ ¡Â∂ Á±º‹∂ ÚÒØ∫ «¬º’

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÙÏÁ ¡Â∂ Á±º‹∂ ÚÒØ∫ «¬º’ ÈøÏÕ Ì∂ÁÌ≈Ú √Δ÷ √º’Á∂ ‘È ¿∞μÂ∂ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ «¬√ Â∑ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄
ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ì∂ÁÌ≈Ú Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ «√º÷‰ ¡Â∂ √Ó≈ÈÂ≈ ÁØ ¡º÷, ÙÏÁ, ‹ª Á∂ «Úº⁄
¡øÂ ’‰ Ò¬Δ Ì≈◊ ÒÀ‰ Ò¬Δ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À (, F, I, C, H, ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ,
÷, ÿ, ÍΔ, «’¿± ‡ØÍΔ, ÏºÒ≈ ¡≈«Á) ÁΔ «◊‰ÂΔ ¡Â∂ «Î ·Δ’ ‹Ú≈ÏÕ «Úº⁄ ¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡º÷,
ÙÏÁ, ‹ª √ø«÷¡≈Úª ˘ ÍÛ≈¿∞‰, «¬√ ’‰ Ò¬Δ Ù∞∞¡≈Â «Úº⁄ «Ò«÷¡≈ ‹≈ ‘∂ ‘È √Ó≈⁄≈ «ÍÃø‡
’≈◊‹ ¿∞μÂ∂ «Úº⁄ Úº‚∂ √±ÍÕ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ √±⁄’ª’ Á∂ È≈Ò ÍºÂ ‡∂√ ’ √º’Á∂ ‘È ¿∞∫◊ÒΔ¡ª,
‹ÁØ∫ «’ ¡º÷, ÙÏÁ, ‹ª √ø«÷¡≈Úª ˜Ø ÚÒØ∫ ’«‘Õ «ÁÃÙ ¡Â∂ √∞‰È «Ë¡≈È ‘À «¬√ ÍÃ’≈ «¬√ ÍºÂª,
ÙÏÁ, ‹ª «◊‰ÂΔ Á∂ √øÏøË «Úº⁄ ÚºË «‘≈ ‘ÀÕ ¡≈Á∂Ù «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ ˘ «Ï‘Â Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ÍÃÂΔË≈‰
√ÓºÊ≈ Í∞È≈ÚÃºÂΔ ‹ª √∞‰È Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) «ÁÃÙ «√∂ÍÙÈ ¡«Ë¡≈ÍÈ: «ÁÃÙ √Ú≈◊Â Ú≈Ò∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Á∂ Á∞¡≈∂ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈
√’Á≈ ‘À È≈Ó ÚÒØ∫ ¡≈Ó Ú√Âª ¡Â∂ ÁØÈª ¿∞È∑ª Á∂ √Ó∞«⁄Â ÚÂØ Áº√ ¡Â∂ «‹˘ ‘ «¬º’ ⁄Δ˜ Á∂
¡È∞√≈ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ‘ «¬º’ «ÁÈ «¬º’ ÁÍ‰ Á∂ √≈‘Ó‰∂ √ø√≈ËÈ ’Ó∂ «Úº⁄ ÷Û∂ ¡Â∂ «‡ºÍ‰Δ
’‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¿∞μÂ∂ ¿∞‘ ’Δ Ú∂÷Á∂ ‘ÀÕ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √øÁÌ «Úº⁄ «Ú¡≈«÷¡≈ «⁄ºÂ, Ú√Âª
Ú∂«÷¡≈ ø◊ «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, √±Í, ÎÂ≈, ¡Â∂ ‘Ø ‡Δ’≈Õ
(iv) «ÁÃÙ Ó∂ÓØΔ ¡«Ë¡≈ÍÈ: «ÁÃÙ «√ÓÂΔ ‘Ø‰ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ÏøÁ ’‰ Ò¬Δ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈
‘À ¡º÷ª ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ’ºÍÛ∂, ’Ó∂ «Úº⁄ «¬º’ Ï∞Ò∂«‡È ÏØ‚, ‹ª ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª Á≈ Ú‰ÈÕ
(v) √Ê≈«È’ ¡«Ë¡≈ÍÈ: √Ê≈«È’ ¡«Ë¡≈ÍÈ ‘Ø‰ Á∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞μÂ∂ ÚÒØ∫ ‘∂·ª, «ÓÒ Á∞¡≈≈ Í∂Ù ’ΔÂ≈
‹≈ √’Á≈ ‘À, Íº÷ª, ¡Â∂ Ú≈Í√ «¬º’ ⁄Δ˜ Á∂Õ ¿∞μÂ∂, ‘∂·ª, ¿∞μÂ∂, Á∂ Â«‘Â, «Úº⁄ ÁΔ¡ª ¡ÚË≈‰≈Úª,
Ï‘∞Â, Ì≈Δ, ¡≈«Á, È∞Ó≈«¬Ù ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(vi) √∞‰È ‹≈◊±’Â≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ: √∞‰È ‹≈◊±’Â≈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ‘Ø‰ ÚÒØ∫ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
⁄Ò‰ Á∂ ÁΩ≈È √∞«‰¡≈ ËÚÈΔ¡ª Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ Ô≈Á ‘ÀÕ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √ØÂ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’ √º’Á∂ ‘È
‘ «¬º’ ¡≈Ú≈‹ ’ΔÂΔ ¡Â∂ «¬‘ «¬º’ ¿∞ÍÔ∞’Â Ò∂ÏÒ Á∂Õ «√«÷¡’ «¬º’ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «¬º’ ’Ò≈¬Δ ÿÛΔ
ÎÛ ’ √º’Á∂ ‘È Úº÷-Úº÷ Á±Δ ¿∞μÂ∂ ’øÈ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ˘ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’‰ Ò¬Δ √∞‰È Ò¬Δ ’‰ Ò¬Δ
¡Â∂ ÚË≈‰≈ «¬º’ ‘ºÊ ‹ÁØ∫ Ú‹≈¿∞∫Á∂ È‘Δ∫ ‘À ‘∞‰ ÙÚ‰ΔÕ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ ’øÈ ÚÒØ∫ Á±Δ ÏÁÒÁΔ «ÁÙ≈
Î∞√Î∞√≈¬∂ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ⁄∞Í «Ó¡≈Á ˘ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ «‹√Á∂ ÁΩ≈È Ïº⁄Δ¡ª ˘ Úº÷≈ ËÚÈΔ¡ª ˘
√∞‰È Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(vii) √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú ’√Â: √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú ¡«Ì¡≈√ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂ ‘È «¬º’ ¤∞«Í¡≈ ÿÛΔ ÁΔ
«‡’ «‡’ ÿÛΔ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ ◊ºÒ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ Ïº⁄≈ Í±¤Õ «√«÷¡’ Á≈ ÁØ‘È ’ √º’Á∂ ‘È Ó∂‹
¿∞μÂ∂ ’¬Δ Ú≈ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √∞‰È Á∂ Ò¬Δ, ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Ò¬Δ «◊‰ÂΔ ¡Â∂ «ÍØ‡ ÈÒ ÁΔ «◊‰ÂΔÕ
‹ÁØ∫ «’ ¡øÈ∑≈ Ó∞«Û¡≈, «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞√ÁΔ ¡Ú≈‹ ÚÒØ∫ «¬º’ √‘Í≈·Δ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
(viii) √∞‰È «√ÓÂΔ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ¡È∞’ÃÓ‰: √∞‰È «√ÓÂΔ ¡Â∂ ¡È∞’ÃÓ‰ ‘Ø √’Á≈ ‘À Ïº⁄Δ¡ª Í±¤
«ÁÙ≈Úª, ÎØÈ ÈøÏ, ¡Â∂ Â≈ÒΔ Ú‹≈¿∞‰∂ ÍÀ‡È ÁØ‘≈È∂ Á∞¡≈≈ «Ú’«√ÂÕ ¿∞‘ È√Δ ◊≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈
‘À ¡Â∂ ◊≈È∂ √∞‰È Ò¬Δ ¡Â∂ Ï≈‘ ‡Δ’≈ ¿∞‘ ÁØ‘≈È≈ «’‘≈ ‹≈Ú∂◊≈ ⁄∞È √º’Á∂ ‘À Ï≈¡Á «Úº⁄Õ
«√«÷¡’ √Ò Ó‹≈’ Áº«√¡≈ ‘À ¡Â∂ Ïº⁄∂ ‘È ¿∞È∑ª˘ «Î ÚÒØ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ

ÈØ‡
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? «¬º ’ Ïº ⁄ ∂ «ÁÃ Ù «Úº ⁄ ’«·È≈«¬¡ª ÁΔ Ú‹∑ ≈ ÚÒØ ∫ √Ó«√¡≈Úª ˘ ÍÛ «‘≈
‘À «ÚÙÚ≈√ Ë≈È≈ «ÁÃÙ Ë≈È≈ «Úº⁄ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self-Assessmnent)
A. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) «⁄«’Â√≈ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ È≈Ò ÍΔ«‚Â Ø◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ïº⁄∂ «Ú⁄≈ ................Õ
(’) ¡ÀÓ.ÏΔ.‚Δ (÷) √Δ¬∂‚Δ (◊) ‚≈’ (ÿ) ¡ÀÓ.¬∂.¬∂√

(ii) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ «Ú⁄≈ «¬º’ Ø◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ È‘Δ∫ ‘À, Ò∂«’È Ïº⁄Δ¡ª.......... ¿∞‚Δ’
«√÷≈«¬¡≈ ‹≈Õ
(’) ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ (÷) «√«÷¡≈ÊΔ
(◊) «√«÷¡’ (ÿ) «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(iii) ....................Õ «ÚÚ≈Á ‘À «’ «Ú«Á¡’ Ó˜Ó±Èª ˘ «√º÷‰ √ºÓfi‰ ÁΔ ÒØÛ ‘À ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â ‘À ¡øÂ«È«‘Â
Ó≈È«√’ ÍÃ’«¡≈ÚªÕ
(’) ’ø‡∂∫‡ (÷) «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(◊) Í«’ÃΔ¡≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ (ÿ) «ÚÙ∂Ù «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(iv) .................. Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ¡ÂΔ√’«¡Õ
(’) Í¤«Û¡≈ (÷) Ò«Èø◊ ¡’ÙÓ

(◊) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ (ÿ) ‘º‚Δ Ø◊
AH.B «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈È (Educational Provisions)

«Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «√º÷‰ Ò¬Δ «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈Èª Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ «ÂøÈ ÍÃ’≈ Á∂ ‘∞øÁ∂ ‘È:
(A) «ÁÈ √’±Ò: «‹ºÊ∂ «√º÷‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Ú≈Ò∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÚÙ∂Ù √’±ÒΔ «√º«÷¡≈
ÍÃ≈ÍÂ «ÚÙ∂Ù Á≈ ÚÂØ ’ Ò≈˜ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «¬º’ ‘Δ ’Ø√ ¿∞μÂ∂, Ò∂«’È «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ «Ë¡≈È
¡Â∂ ÎÂ≈ Á∂ È≈Ò «√«÷¡’ªÕ «¬‘ «¬º’ Úº÷ ‘À ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈Õ
(B) «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±Ò «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Ú◊: «‹ºÊ∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ ¡≈ÂÓ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «ÈÁ∂Ù «ÁºÂ≈
‹ªÁ≈ ‘À «ÚÙ∂Ù ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â ¡«Ë¡≈Í’ «√«÷¡’ Á∞¡≈≈
«÷¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‹Ó≈Â «Ù’Ù‰ «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ ’Á∂ ‘È «ÚÙ≈ Ó≈¡È∂ º÷ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬√
‹Ó≈Âª «Úº⁄, Ò∂«’È √≈Ó≈‹’ Ò¬Δ «Ú«Á¡’ ¿∞μÂ∂ «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ¡≈«Á ¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈Ò ‘ÀÕ
(C) ¿∞È∑ª ÁΔ «◊‰ÂΔ Úº‚Δ ‘À, ¡Â∂ ¿∞‘ ‹À«Ú’ √Ó«√¡≈Úª ‹ª ÿº‡ Ï∞ºËΔ ÁΔ √Óº«√¡≈ ÍÀÁ≈ È‘Δ∫ ’Á∂Õ «¬√
Ïº⁄Δ¡ª ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ √ø√≈ËÈª ’Ó∂ √‘±ÒÂª (Ó∞º÷ Ë≈∂ Á∂ È≈Ò ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘È)
¬∂’Δ’‰Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡
‡≈√’ √Ê≈«È’ ¡«Ë¡≈ÍÈ ’Δ ‘À?
AH.C Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for LD Children)

«Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À:
A. ¬∂√Ò, B. ÎØ«È’√, C. Ì≈Ù≈¬Δ, D. Ì≈Ù≈ ¡È∞ÌÚ. E. ’Ó≈Á∂«ÙÂ «ÈÁ∂ÙÕ F. ÓÒ‡Δ√À∫√ØΔ, ¡Â∂ G. «Ï≈√
Â√ÚΔÕ
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Úº⁄ «ÁºÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À Í≈√:
A. ¬∂√Ò «Ù’Ù‰
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ó∞È≈Î≈ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò √ΔÓ≈Úª :
Ó∞È≈Î≈: (A) «Ú¡≈Í’ (B) «È¡øÂ«Â ÙÏÁ≈ÚÒΔ (C) ’ΩÙÒ ÁΔ ¡È∞’«Ó’ ‹≈‰ Í«‘⁄≈‰ (D) ’ΩÙÒ
Á∂ √∞ÁÃ„Δ’‰ (E) ÈÀÁ≈«È’ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ √≈Ó◊Δ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ÍÃÁ≈È ÁΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
√ΔÓ≈Úª: (A) «Ù’Ù‰ ÙÀÒΔ «Úº⁄ √Δ«ÓÂ Ò⁄ΔÒ≈ÍÈÕ (B) ‘Á≈«¬Â È‘Δ∫ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈Õ (C) ’ΩÙÒ
Ó∞‘≈Â Ò¬Δ ˜±Δ √≈Ó◊Δ ÁΔ ◊«‘≈¬Δ Á≈ ¡‰‘Ø∫ÁÕ (D) Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È Á∂ ¡‰‘Ø∫Á ÿ≈‡∂ ÍÃ√ø√’‰Õ
(E) ‹ª «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ «√øÊ∂«‡’ È≈Á«Ú«Á¡≈ ‘Á≈«¬Â Á≈ ’Ø¬Δ ⁄≈≈ È‘Δ∫Õ (F) «ÚÙ≈ «¬º’ ‘Δ
’‘≈‰Δ¡ª ¡Â∂ ÂΔ’ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ¡√ÎÒÂ≈ ÚÒØ∫ ÍÀÁ≈ ÁΔ Í∞È≈ÚÃºÂΔÕ
B. È≈Á«Ú«Á¡≈ «Ù’Ù‰
«¬‘ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ¡Â∂ È≈Ò Ó∞È≈Î≈ √ΔÓ≈Úª:
Ó∞È≈Î≈: ⁄ø◊Δ √∞‰È √ÓºÊ≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÍÌ≈ÚΔ Â’ÈΔ’Õ
√ΔÓ≈Úª: (A) √∞‰È ÿ≈‡∂ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÍÌ≈ÚΔ È‘Δ∫ ‘ÀÕ (B) ‹∞Á≈¬Δ «Úº⁄ «√÷≈«¬¡≈
‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ (C) Ï∞ºfi Ï∂«¬º‹ÂÕ (D) ¡ø◊∂˜Δ Ì≈Ù≈ «Úº⁄ Ì∞Ò∂÷≈ ÁΔ ‘≈ÒÂ ÍÀÁ≈ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
C. Ì≈Ù≈«Ú«◊¡≈È «Ù’Ù‰
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ¡Â∂ È≈Ò Ó∞È≈Î≈ √ΔÓ≈Úª:
Ó∞È≈Î≈: (A) ¡øÌ Á≈ ÁÙ≈ «Úº⁄ ¡«ÈÔ«ÓÂ ÚÂÈΔ Ò¬Δ ’ø‡ØÒÕ (B) ÎØÈ Á≈ ’«Ó’ ‹≈‰ Í«‘⁄≈‰Õ
(C) «Ú¡≈Í’ Í∞È≈ÚÃºÂΔÕ
√ΔÓ≈Úª: (A) ¡øÌ Á≈ ⁄‰ª «Úº⁄ ÊØÛ∑≈ √ºÓfi ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁºÂ≈Õ (B) ÙÏÁ≈ÚÒΔ «È¡øÂ«Â È∂ÓΔ ÂÂÚØ∫
Ò¬Δ ¡Â∂ ⁄∂Ò≈ ÁΔ ÏØÒΔ ‹≈‰ Ú≈ÒΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘ÀÕ
D. Ì≈Ù≈ «Ù’Ù‰ ¡È∞ÌÚ
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ó∞È≈Î≈ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò √ΔÓ≈Úª:
Ó∞È≈Î≈: (A) «Ú¡’ÂΔ◊Â ’‘≈‰Δ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÃ∂«ÂÕ (B) ⁄∂Ò≈ ˜Ï≈ÈΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘ÀÕ (C)
’ √’Á∂ ‘È «Ú«ÙÙ‡ ’ΩÙÒ «Ú’≈√ Ù≈«ÓÒÕ (D) Ì≈Ù≈ ’Ò≈ ’ΩÙÒ ˘ Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ (E)
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ¡º¤≈ ¡º¤≈ «ÁÃÙ ÓØ‡ ÙÓÂ≈Úª Á∂ È≈ÒÕ
√ΔÓ≈Úª: (A) «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ì≈Ù≈ Á∂ ÍºË Á∞¡≈≈ √Δ«ÓÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ (B) Á≈ ¡‰‘Ø∫Á
«ÚÚ√«ÊÂ √ø«⁄Â ’ΩÙÒ «Ú’≈√ Ò¬Δ «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
E. ’Ó≈Á∂«ÙÂ «ÈÁ∂Ù «Ù’Ù‰

«Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ó∞È≈Î≈ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò √ΔÓ≈Úª: ÈØ‡

Ó∞È≈Î≈: (A) ¤Ø‡∂, ¡È∞’«Ó’ ⁄‰ªÕ (B) ÂºÂ’≈Ò ÍÃÂΔ«’¡≈Õ (C) ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ¡’≈¿± ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
√ΔÓ≈Úª: (A) ÍÃÂº÷ ‘Á≈«¬Â Á≈ ¡‰‘Ø∫Á ‘ÀÕ (B) Ì«ÓÂ ÍÃ≈±Í Ì◊ÂΔ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
F. «Ù’Ù‰
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ó∞È≈Î≈ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò √ΔÓ≈Úª:
Ó∞È≈Î≈: (A) Ó√ÂÙ’ √∞È∂‘≈ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ √øÚ∂ÁΔ «¬ÈÍ∞‡ Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘ÀÕ
(B) Á≈ ÚÂØ ’ √º’Á∂ ‘È «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‹ª «¬º’ «√øÊ∂«‡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
√ΔÓ≈Úª: ’∞ºfi ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ ¡È∞’«Ó’ ’ΩÙÒ «Ú’≈√ Á≈ ¡‰‘Ø∫ÁÕ (B) √øÚ∂ÁΔ ¡«ËÌ≈ ’∞ºfi
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∞¡≈≈ ¡È∞ÌÚÕ
G. «Ï≈√ «⁄ºÂ «Ù’Ù‰
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ó∞È≈Î≈ ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò √ΔÓ≈Úª :
Ó∞È≈Î≈: (A) («⁄ºÂ) «¬º’ ÙÏÁ Á∂ Ï‹≈¬∂ «Ï≈√ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ÍÛ∑È∂ Á∂ ¡øÌ Á≈ ⁄‰ª ˘
√ÒÕ (B) ÷À √ø«⁄Â √≈Ó◊ΔÕ (C) Í≈øÍ’ Ó∞Á«Â √≈Ó◊Δ Á∂ √ø’Ó‰ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
√ΔÓ≈Úª: √Ú±Í Í∞≈‰∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ¡Í«Í’Ú «Úº÷‰Õ
(i) ........................ ¡º¤≈ √∞‰È √ÓºÊ≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÍÌ≈ÚΔ Â’ÈΔ’ ‘ÀÕ
(ii) ’ΩÙÒ Ó∞‘≈Â Ò¬Δ ˜±Δ √≈Ó◊Δ ÁΔ ◊«‘≈¬Δ ÁΔ ’ÓΔ ÁΔ √ΔÓ≈ ‘À..................Õ
(iii) ........................ ¡øÌ Á≈ ÁÙ≈ «Úº⁄ ¡«ÈÔ«ÓÂ ÚÂÈΔ ˘ «È¡øÂ«Â ’Á≈ ‘ÀÕ
(iv) ........................ ⁄∂Ò≈ ˜Ï≈ÈΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘ÀÕ
AH.D Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‹ÈÒ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ (General Remedial Approach

for LD Children)
‘Ò’≈ ¡Â∂ Ó≈Ó±ÒΔ ±Í ÚÒØ∫ ¡’ÙÓ ⁄∂Ò≈ «√º÷‰ Á∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ √øÂØÙ‹È’ ’≈‹ ’ √º’Á∂ ‘È
«¬√ √Ó≈ÔØ‹È Á∂ È≈ÒÕ È∂ÓΔ ‹Ó≈Â Á∂ ’Ø√ «Úº⁄ ÊØÛ∑≈ √øÙØËÈ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ ‘È ’∞ºfi Ò∂«’È «¬º’
«ÚÙ∂Ù «√ËªÂ’ Ó≈‚Ò Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ Â’ÈΔ’ª Á≈ Ó≈◊ÁÙÈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÍÃÀ’‡ΔÙÈÕ
(A) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ÍÃ√ø√’‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «Ú’≈√≈Â«Ó’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡È∞’«Ó’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¿∞μÂ∂ ˜Ø
«ÁºÂ≈ Á∂ Ò¬ΔÕ ‡∂√‡ √ÏøËÂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ «ÚÙ∂Ù ÷∂Âª «Úº⁄ ‹Ø «√÷≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ÁΔ
Í«‘⁄≈‰ ‘ÀÕ
(B) «ÚÙ∂Ù Â’ÈΔ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «ÚÙ∂Ù Â’ÈΔ’ ÚÒØ∫ √ø’∂Â «ÓÒÁ≈ ‘À «’ «√«÷¡’ ‘ØÚ∂◊≈ √Óª ÁΔ «¬º’
«È«ÁÙ‡ «Ó¡≈Á Ò¬Δ «ÈË≈Â ’ÃÓ ¡Â∂ ÎÀÙÈ Á≈ Í≈Ò‰ ’ØÕ ’ΩÙÒ Á≈ ÍÁ≈È∞’Ó Ò¬Δ ’ ‘∂
‘È ’ΩÙÒ «Ú’≈√ ’√Ω‡Δ √øÁ«ÌÂ «Ù’Ù‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á≈ ÚÂØ ’ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ÍÃ’≈«ÙÂ
√≈Ó◊Δ «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ Á∂ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(C) √∞Ì≈¡ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: √∞Ì≈¡ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ √∞Ì≈¡ √øÙØËÈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ˘ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À «√º÷‰ Á∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Í«¡≈Ú‰ ÁΔ ‘≈ÒÂ ÁΔ ‹ØÛÂØÛ Á∂ Ò¬ΔÕ √∞ÁÃ„Δ’‰ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ Ò≈◊± √∞Ì≈¡Õ ÓÈØ«⁄«’Â√’Δ¬∂
«ÁÃÙ«‡’Ø‰ √ÎÒÂ≈ ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª Á≈ ¿∞√≈Δ ¡Â∂ «¬º’ ÂøÁ∞∞√Â √Ê≈ÍÂ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «√«÷¡’
¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ «Úº⁄ √øÏøËÕ ÍÛ∑È∂ ¡√ÎÒÂ≈ Á≈ ÍÃÓ∞º÷ ’≈È Ô≈ÈΔ, ⁄ø◊∂ «Ù’Ù‰ ÁΔ ’ÓΔ ‘ÀÕ Ïº⁄∂
Á∂ «√«÷¡’ «Úº⁄ ¡Í«¡≈ÍÂÂ≈ ¡Â∂ «√«÷¡’ Í«¡≈Ú‰ Á∂ ‹Ú≈Ï ‘ÈÕ
√Δ÷È≈ √Óº«√¡≈Úª
Ïº⁄∂ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ √≈Ó◊Δ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ Í«¡≈Ú‰ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ÙÂª
ÍÃ√ø√’‰ «ÚÙ∂Ù Â’ÈΔ’ √∞Ì≈¡ ÓÈØ-

«Ú’≈√ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ‡∂√ «⁄«’Â√≈ √≥Ï≥ËΔ
’Ω Ù Ò «Ú’≈√ «√º « ÷¡≈-
«Ú«◊¡≈È-√ÏøËΔ
Ó≈‚Ò Á≈ √∞fi≈¡ «ÁºÂ≈ ¡≈Í√ «Úº⁄ ¡Èø¬∂ È‘Δ∫ ‘ÈÕ «¬º’ «√«÷¡’ Á≈ ÚÂØ ’ √º’Á∂ ‘È «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫
«‹¡≈Á≈ ’¬Δ ‘Ò≈Âª ÚÒØ∫ «ÈºÏÛÈ Á∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÁΔ (AIGC) È∂ «’‘≈:
«Ú’Òª◊ «√º÷‰ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹ª È‘Δ∫ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «Ù’Ù‰ ÍºËÂΔ ‹ª ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ √º’Á∂ ‘È ·Δ’
·Δ’ Â’ÈΔ’Õ «¬‘ ˜±Δ ‘À «’ «√«÷¡’ª ˘ «Ù’Ù‰ √≈Ó◊Δ ÁΔ «¬º’ ÎÀ«Ò¡≈ ÒÛΔ ¡Â∂ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ «ÈÍ‡≈È
«Úº⁄ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª ¿∞‘ ’ÒÍÈ≈ÙΔÒ ¡Â∂ ’≈ÎΔ Ò⁄’ΔÒ≈ ’‰ Ò¬Δ «¬√ ¡È∞’±ÒÈ ¡≈Í‰∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ
«ÚÙ∂Ù ˜±Â ‘ÀÕ
ÈØ‡√ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ÍÃ√ø√’‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ «’Ú∂∫ «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ «√º÷Á≈ ‘À Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ø⁄ Á≈ «¬º’
ÂΔ’≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À ¡Â∂ «Ù’Ù‰ Ò¬Δ «¬º’ ±Í ∂÷≈ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
C. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È ·Δ’ ‘È ‹ª ◊ÒÂ :
(i) È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â Á∂ ’Ø√ «Úº⁄ ÊØÛ∑≈ √øÙØËÈ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
(ii) √ÏøËÂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÁΔ Í«‘⁄≈‰ È‘Δ∫ ’Á≈Õ
(iii) ÓÈØ«⁄«’Â√’Δ¬∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ √ÎÒÂ≈ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ Á≈ ¿∞√≈Δ È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iv) «Ú’Òª◊ «√º÷‰ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹ª È‘Δ∫ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «Ù’Ù‰ ÍºËÂΔ ‹ª ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ √º’Á∂
‘È ·Δ’ ·Δ’ Â’ÈΔ’Õ
(v) ÍÃ’≈«ÙÂ √≈Ó◊Δ «Ú’Òª◊Â≈ «√º÷‰ Á∂ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ

AH.E √≈ªÙ (Summary) ÈØ‡

J Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «¬Ò≈‹ Ò¬Δ ÁØ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘ÈÕ «¬‘ ‘È: «⁄«’Â√≈ √È≈«¬«Ú’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰
¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ (¡Â∂, AIHD)Õ
J «⁄«’Â√≈ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «⁄«’Â√≈ «È¿±ØÒ≈«‹’Ò «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Ïº⁄∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú⁄≈
Ø◊Δ ‘∂·Ò≈ Ó√ÂÙ’ Ø◊ ÚÒØ∫ ÍΔ«‚Â ‘ÈÕ
J ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ È‘Δ∫ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Ú⁄≈
«¬º’ Ø◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ò∂«’È «√«÷¡≈ÊΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ «√÷≈«¬¡≈ ‹≈ «¬øÂ‹≈ ’ ‘∂Õ
J «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ò¬Δ Úº÷≈ «Â¡≈Δ’Δ¡ª, Ïº⁄∂ ‘ÈÕ «¬√ √≈∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰Ø∫ Íø‹ Ù∂‰Δ¡ª Á∂
¡È∞√≈ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘È:
(i) ¡«Ë¡≈ÍÈ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: Í«’ÃΔ¡≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ «’ «Ú«Á¡’ «ÚÚ≈Á «√º÷‰ ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â
‘À Ó˜Ó±Èª ¡øÂ«È«‘Â Ó≈È«√’ ÍÃ’«¡≈Úª ˘ √ºÓfi‰ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ
(ii) «ÁÃ Ù «‡’Ø ‰ : «ÁÃ Ù «‡’Ø ‰ Ë≈È≈ ¿∞ μ Â∂ ¡≈Ë≈«Â ‘À «’ Ïº ⁄ ∂ «‹¡≈Á≈ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ‹∂ ’  «¬º ’
ÚÒØ ∫ «‹¡≈Á≈ ¡≈Í‰Δ Ì≈ÚÈ≈ Á∂ «¬º ’ «√º ÷ ‰ Á∂ ¡È∞ Ì Ú «Úº ⁄ Ù≈«ÓÒ ‘Ø ‰ ÁΔ √ø Ì ≈ÚÈ≈
‘ØÚ∂◊ΔÕ
(iii) Í«¡≈Ú‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «¬√ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ «Úº⁄ ¡ÍÃ≈√ø«◊’¿∞μÂ∂‹È≈Úª˘ ÿº‡ ’‰ ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁøÁΔ ‘À
‹Ó≈Â Á∂ Ó≈‘ΩÒ ‹Ø «Ù’Ù‰ ’≈‹ ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ Á≈ «Ë¡≈È «Ú⁄«ÒÂ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(iv) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «¬‘ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¿∞‰ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «ÈÁ∂ÙÂ
«ÁÃÙ«‡’Ø‰ «’Ú∂∫ ÒØ’ª ˘ ‹≈‰È∂ ‹ª Ô≈Á Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈◊±’Â≈Õ
(v) ÁØ Â’ÈΔ’ª ‘È: (i) √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ Ó≈‚«Òø◊, (ii) ¡≈Í ‘Á≈«¬Â ¡«Ë¡≈ÍÈÕ
J ‘Ø «ÚÙ∂Ù «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ¡Â∂ Â’ÈΔ’: √∞‰’∂ ¡«Ì¡≈√, Ì∂ÁÌ≈Ú «√º«÷¡≈, «ÁÃÙ √Ú≈◊Â ¡«Ë¡≈ÍÈ,
«ÁÃÙ «√ÓÂΔ ¡«Ë¡≈ÍÈ, √Ê≈«È’ ¡«Ë¡≈ÍÈ, √∞‰È ‹≈◊±’Â≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ, √∞‰È Ì∂ÁÌ≈Ú, ¡Â∂
«√ÓÂΔ ¡Â∂ ¡È∞’ÃÓ‰ ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÚÙ∂Ù Á∂ ‘Ø ÍÃ’≈ ‘È Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
J «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ ‘È:
(i) «Ù’Ù‰: «¬‘ «Ú¡≈Í’ ‘À, «¬‘ ’ΩÙÒ Á∂ √∞ÁÃ„Δ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’Á≈ ‘À ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À, ÈÀÁ≈«È’
¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ √≈Ó◊ΔÕ
(ii) «Ù’Ù‰: «¬‘ ¡º¤≈ √∞‰È √ÓºÊ≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÍÌ≈ÚΔ Â’ÈΔ’ ‘ÀÕ
(iii) Ì≈Ù≈«Ú«◊¡≈È «Ù’Ù‰: «¬‘ ¡øÌ Á≈ ÁÙ≈ «Úº⁄ ¡«ÈÔ«ÓÂ ÚÂÈΔ Ò¬Δ «È¡øÂ«Â ’Á≈
‘À Õ
(iv) Ì≈Ù≈ ¡È∞ÌÚ «Ù’Ù‰: «¬‘ «Ú¡’ÂΔ◊Â ’‘≈‰Δ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÃ∂«Â ‘À, ⁄∂Ò≈ ˜Ï≈ÈΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ
’Á≈ ‘À, «Ú«ÙÙ‡ ’ΩÙÒ «Ú’≈√Õ
(v) ÍÃØ◊≈Ó «ÈÁ∂Ù «Ù’Ù‰: Òÿ± ¡È∞’«Ó’ ⁄‰ª, ÂºÂ’≈Ò ÍÃÂΔ«’¡≈Õ
(vi) «Ù’Ù‰: «¬º’ √øÚ∂ÁΔ «¬ÈÍ∞‡ Ò¬Δ Ó√ÂÙ’ Ò¬Δ √∞È∂‘≈ «ÓÒÁ≈ ‘À «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ÍÃÔØ◊
’Ø Õ
(vii) «Ï≈√ «⁄ºÂ «Ù’Ù‰: «¬º’ «Ï≈√ ÙÏÁ Á∂ Ï‹≈¬∂ «⁄ºÂ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ¡øÌ Á≈ ˘ ¡≈√≈È
Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J ¿∞μÊ∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À:

(i) √ø « ◊¡≈È≈ÂÓ’ ÍÃ √ ø √ ’‰ «ÁÃ Ù «‡’Ø ‰ : «Ú⁄Ø Ò ◊Δ Ò¬Δ ¡È∞ ’ «Ó’ «ÁÃ Ù «‡’Ø ‰ ¿∞ μ Â∂ ‹Ø 
«ÁºÂ≈Õ
(ii) «ÚÙ∂Ù Â’ÈΔ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: ’ΩÙÒ Á∂ ÍÁ≈È∞’Ó Á∂ ’ΩÙÒ «Úº⁄ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À
«Ú’≈√Õ
(iii) √∞Ì≈¡ «ÁÃÙ«‡’Ø‰: √∞Ì≈¡ √øÙØËÈ Á∂ ‹ØÛÂØÛ Ò¬Δ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ˘ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À «√º÷‰ Á∂
Í«¡≈Ú‰ ÙÂªÕ
J Ó∞È≈Î≈: (A) «Ú¡≈Í’Õ (B) «È¡øÂ«Â ÙÏÁ≈ÚÒΔÕ
J √ΔÓ≈Úª: (A) «Ù’Ù‰ ÙÀÒΔ «Úº⁄ √Δ«ÓÂ Ò⁄ΔÒ≈ÍÈÕ (B) ‘Á≈«¬Â È‘Δ∫ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈Õ
J Ó∞È≈Î≈: ⁄ø◊Δ √∞‰È √ÓºÊ≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÍÌ≈ÚΔ Â’ÈΔ’Õ
J √ΔÓ≈Úª: (A) √∞‰È ÿ≈‡∂ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ÍÌ≈ÚΔ È‘Δ∫ ‘ÀÕ (B) ‹∞Á≈¬Δ «Úº⁄ «√÷≈«¬¡≈
‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ (C) Ï∞ºfi Ï∂«¬º‹ÂÕ
J Ó∞È≈Î≈: (A) «Ú¡’ÂΔ◊Â ’‘≈‰Δ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÃ∂«ÂÕ (B) ⁄∂Ò≈ ˜Ï≈ÈΔ Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ ’Á≈ ‘ÀÕ
J √ΔÓ≈Úª: (A) «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ì≈Ù≈ Á∂ ÍºË Á∞¡≈≈ √Δ«ÓÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ (B) Á≈ ¡‰‘Ø∫Á
«ÚÚ√«ÊÂ √ø«⁄Â ’ΩÙÒ «Ú’≈√ Ò¬Δ «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
J (A) ¤Ø‡∂, ¡È∞’«Ó’ ⁄‰ªÕ (B) ÂºÂ’≈Ò ÍÃÂΔ«’¡≈Õ (C) ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ¡’≈¿± ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
J (A) ÍÃÂº÷ ‘Á≈«¬Â Á≈ ¡‰‘Ø∫Á ‘ÀÕ (B) Ì«ÓÂ ÍÃ≈±Í Ì◊ÂΔ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
AH.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J «ÁÃÙ«‡’Ø‰ : ’Ø¬Δ Á±Δ ‹ª √Óª «Úº⁄ ’∞ºfi Á∂ ’ØÒ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
J Ì∂ÁÌ≈Ú : «’√∂ ˘ ‹ª ◊ÂΔ«ÚËΔ «Úº⁄ «¬º’ «ÚÙ∂Ù √Ó±‘ Á∂ ¿∞Í⁄≈ Á∂ ¡«Ì¡≈√Õ
J ÚË≈‰≈ : ’‰ Ò¬Δ ¡º◊∂ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ ‹ª ⁄ø◊Δ ◊∞‰ÚºÂ≈, Ó∞ºÒ, ‹ª «Úº⁄ √∞Ë≈
«’√∂ ˘Õ
J Ó≈‚«Òø◊ : «¬º’ ÍÃ‰≈ÒΔ ÁΔ «¬º’ √Ò Ï‰≈¿∞‰ Á≈ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
AH.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ’Δ ‘À?
B. ¡≈Í ‘Á≈«¬Â ¡«Ë¡≈ÍÈ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ÈØ‡ Á∂Õ
C. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «Ú«Á¡’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ Íø‹ Á∂Õ
D. «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¿∞Í⁄≈≈ÂÓ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «Ò÷Δ¬∂Õ
E. «ÚÙ∂Ù Â’ÈΔ’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ’Δ ‘À?
A. (i) ’ (ii) ÷ (iii) ◊ (iv) ◊
B. (i) È’ÒΔ «Ù’Ù‰ (ii) ¬∂√Ò «Ù’Ù‰
(iii) Ì≈Ù≈ ¡È∞ÌÚ «Ù’Ù‰ (iv) «Ù’Ù‰

C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) ˆÒÂ ÈØ‡

(iv) √‘Δ (v) √‘Δ
AH.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)

Ò≈¬Δ«‡≥◊, ‹±˜ ¡≈¯ ¡ΩÍ‡Δ’Ò ¬∂‚√ ¡À∫‚ «‚Ú≈¬Δ√˜, ‡≈√’√, ¡À∫‚ Í√ØÈÒ
’À’‡√«‡º’√Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-AI: ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰

(Gifted Children: Definition, Types,
Characteristics)

AI.A ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ¡Ê ¡Â∂ Í«Ì≈Ù≈ (Meaning and Definition of Gifted Children)
AI.B ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Gifted Children)
AI.C ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of Gifted Children)
AI.D √≈ªÙ (Summary)
AI.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
AI.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
AI.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡Ê ¡Â∂ Í«Ì≈Ù≈ Á≈ Ú‰È ’È≈Õ
J ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
‹∂’ Ïº⁄≈ √Ì ÂØ∫ ⁄≥◊Δ¡ª «Ú⁄Ø∫ ’Ø¬Δ ÚΔ «¬º’ ÔØ◊Â≈ «Á÷≈¬∂ Âª ¿∞‘ ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ ’‘≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ ◊∞‰Ú≈ÚÂ≈ Ïº⁄∂
ÁΔ Ó≈È«√’ ÔØ◊Â≈ ˘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ó≈Í∂ ‘À≈È ‘∞≥Á∂ ‘È ‹∂’ ¿∞‘ ¡Í≈‰∂ Ïº⁄∂ «Úº⁄ ¡◊≈¿∞∫ ÔØ◊Â≈ Á∂ ÂºÂ
Á∂÷‰Õ ¿∞È∑ª ˘ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ÁΔ ◊∞‰Ú≈‰Â≈ ˘ ◊∞‰Δ ‘Ø‰ ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Ú⁄Ø∫ √≈Δ¡ª Âª È‘Δ∫ ’∞ºfi «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª
ÁΔ √±⁄Δ ˘ Á∂÷‰ Á∞¡≈≈ √Ófi √’Á∂ ‘ÈÕ «¬º’ ¿∞μ⁄ ΔÊ ¡≥’ Ïº⁄∂ Á∂ ◊∞‰Δ ‘Ø‰ Á≈ √≥’∂Â «Á≥Á∂ ‘ÈÕ «¬√ «¬’≈¬Δ
«Úº⁄ ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª ÁΔ Í¤≈‰ Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ‹≈Ú∂◊ΔÕ
AI.A ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ¡Ê ¡Â∂ Í«Ì≈Ù≈ (Meaning and Definition of Gifted
Children)
ÙÏÁ T◊∞‰Ú≈‰U ˘ ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ¡ª È∂ Úº÷-Úº÷ ÂΔ«’¡ª È≈Ò «Ï¡≈È ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª È∂ ‘≈«√Ò Â≈ÒΔÓ
Ï∞ºËΔ, √Ó≈«‹’ √≥Ì≈ÚΔ ‹ª √Ó≈«‹’ ’≈ÏÒΔ¡Â ¡Â∂ ¡≥’«Û¡≈¬Δ ÚΔ ÁΔ ÓÁÁ È≈Ò «¬√ «¬’≈¬Δ ˘ Ú‰È ’ΔÂ≈
‘ÀÕ T◊∞‰Ú≈‰U ÙÏÁ ÁΔ¡ª ’∞ºfi Ó‘ºÂÚÍ±È Í«Ì≈Ù≈Úª ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ‘È:
‚ÏÒ±.ÏΔ. Á∂ ¡È∞√≈: TÙÏÁ ◊∞‰Ú≈‰ ‘ ¿∞√ Ïº⁄∂ Ò¬Δ Ú«Â¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ‹Ø ¡≈Í‰∂ ◊∞ºÍ «Úº⁄ ’∞ºfi ÔØ◊Â≈Úª
«Úº⁄ √Ì ÂØ∫ ¿∞μÂÓ ‘∞≥Á≈ ‘À ‹Ø ¿∞√ ˘ √≈‚∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ ’«Ò¡≈‰ ¡Â∂ ◊∞‰Δ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ ÷Û∑≈ ’Á≈ ‘ÀÕU

«¬’≈¬Δ-AI: ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
ÍÃ∂Ó Í√Δ⁄≈ Á∂ ¡È∞√≈: T◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ ¿∞‘ ‘∞≥Á≈ ‘À ‹Ø Ï∞ºËΔ «Úº⁄ ‹ª ¿∞‘ ‹Ø ¿∞μ⁄ Ï∞ºËΔ Ú≥‚ÎÒ È≈Ò Ò≈‹ÓΔ √≥Ï≥«ËÂ ÈØ‡
È≈Ò ‘Ø‰ “Â∂ ÷∂Â «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ’ÃÓ ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈Úª ÁΔ ÓÒ’Δ¡Â «Úº⁄ ¿∞μÂÓÂ≈¬Δ ÍÃÁ«ÙÂ ’Á≈ ‘ÀÕU
‘≈ÚΔ◊‘Ã√‡ Á∂ ¡È∞√≈: T’≈«ÏÒ ‹ª ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ ¿∞‘ ‘∞≥Á≈ ‘À ‹Ø «È≥Â ‘À≈ÈΔ‹È’ ’≈◊∞˜≈Δ ‹ª «’√∂ ÚΔ ’≈«ÏÒ
‹ÂÈ «Úº⁄ ‘À≈ÈΔ‹È’ Úº¬Δ¡≈ «Á÷≈¿∞∫Á≈ ‘∂ÕU
‡ÓÈ ¡Â∂ ÚΔ‡À Á∂ ¡È∞√≈: T◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ‹Ø ‡ÓÈ ¡Â∂ ÚΔ‡Δ È∂ ÍÛ∑∂ ¿∞‘ ‘È, TÌØ«Â’ «Ú’≈√, «√º«÷¡’
’≈ÓÔ≈ÏΔ¡ª, Ï∞ºËΔ ¡Â∂ √Ó≈«‹’ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Úº⁄ √Ì ÂØ∫ ¿∞μÂÓÕU
«√≥ÍÙÈ ¡Â∂ Òº«’≥◊ Á∂ ¡È∞√≈: T◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ¿∞‘ ‘∞≥Á∂ ‘È «‹È∑ª ’ØÒ √≥Ì≈ÚΔ Á∞¡≈≈ √Ì ÂØ∫ ¿∞ÂÓ ’∂∫ÁΔ ◊
ÍÃ‰≈ÒΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘∞≥ÁΔ ‘À, «‹√ È≈Ò ’≥Ó ’È Ò¬Δ ¿∞È∑ª ˘ ÁØÈª ÁΔ ’≈ÒÍ«È’ ÍÀÁ≈«¬Ù ÁΔ Ï∞ºËΔ ¿∞√≈Δ ÁΔ
Ó∞’≈ÏÒ≈ÂÈ ¿∞μ⁄ «‚◊Δ ÁΔ ÒØÛ ‘∞≥ÁΔ ‘À, ¿∞‘ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕU
Ò±√Δ‡Ø Á∂ ¡È∞√≈: T◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂ ¿∞‘ ‘∞≥Á∂ ‘È «‹È∑ª ÁΔ Â≈’Â, Ï∞ºËΔ Ù’ÂΔ ¡Â∂ ÔØ◊Â≈Úª ÍÀÁ≈«¬ÙΔ ¡Â∂
Ó∞Òª’‰ √Ø⁄ ÁΔ ¡«‹‘Δ ¿∞μ⁄ «Ú⁄≈ª Á∂ ÍºË “Â∂ ‘ØÚ∂ «‹Ê∂ ¿∞‘ ’≈È «ÓÊ √’‰ Âª «’ ‹∂’ ¿∞È∑ª ˘ ¿∞«⁄Â
«√º«÷¡’ Â˜∞Ï≈ «ÓÒ∂ Âª ¿∞‘ √º«Ì¡≈⁄≈ ÁΔ¡ª Ì«Ú÷Δ √Ó«√¡≈Úª Á∂ √ØÚ∂, ’≈„Δ ¡Â∂ Ó∞Òª’‰’≈Δ Ï‰ÈÕU
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ΔÊ Á∂ ¡≈Ë≈ “Â∂ Í÷Á∂ ‘ÈÕ ◊∞¬ΔÒÎØ‚
È∂ ¡≈Í‰∂ «√ËªÂ T√‡’⁄ ¡≈¯ «¬≥‡ÒÀ’‡U «Úº⁄ AB@ ÔØ◊Â≈Úª Áº√Δ¡ª ‘ÈÕ
AI.B ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Gifted Children)

AIHH «Úº⁄, ÷Ø‹ Á∂ ’∞ºfi √≈Òª Ï≈¡Á ‹Δ˙‹ Ï∂‡√ ¡Â∂ Ó≈¿±ΔÈ È∂¬Δ‘‡ È∂ ◊∞‰Ú≈‰ ¡Â∂ ’≈«ÏÒ Ïº«⁄¡ª
ÁΔ¡ª F «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Óª Í÷Δ¡ªÕ
«¬‘ Ú◊Δ’È ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ √∞Ì≈¡, ¡«‘√≈√ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ˜±Âª “Â∂ ¡≈Ë≈«Â √ΔÕ ¿∞‘ ¿∞È∑ª ˘ Í±È Â≈’Â
Í‘∞≥⁄≈¿∞‰ ¡Â∂ Ó∞Ò≈«¬Ó «Ú’≈√ ˘ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ’ÃÓ «Úº⁄ Ó≈«Í¡ª Á∞¡≈≈ ‹ª⁄∂, √Ófi∂ ¡Â∂ Á∂÷∂ ‹≈‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ √ÈÕ
(i) √¯Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡’≈Á«Ó’ ÂΩ “Â∂ √¯Ò ‘∞≥Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄
◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ È≈Ó È≈Ò Í¤≈‰∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬‘ ¿∞μ⁄ ’Ø‡Δ Á∂ ’≈ÓÔ≈Ï ¡Â∂ Ó≈«‘ ‘∞≥Á∂ ‘È ‹Ø ‘Ø
ÒØ’ª ÁΔ ˜≈Ó≥ÁΔ ÁΔ Ì≈Ò «Úº⁄ «‘≥Á∂ ‘ÈÕ Í, √Óº«√¡≈ «¬‘ ‘À «’ «¬‘ «¬’ √Ó∂∫ “Â∂ ¡’≈¿± ‘Ø ‹ªÁ∂
‘È ¡Â∂ ’≈ÓÔ≈ÏΔ ˘ ÿº‡ √Ó«ÍÂ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÿº «Úº⁄ ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡≈˜≈ÁΔ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ Ó˜Δ
’È≈ ⁄≈‘∞≥Á∂ ‘È ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ «¬‘ ¡≈Í‰∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÁÒ⁄√ÍΔ, ÷ÂÈ≈Ò Â˜∞Ï∂ ’È Ò¬Δ √Óª
⁄≈‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(ii) ⁄∞‰ΩÂΔ ÌÍ± ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: «¬√ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À Ï‘∞Â «√‹‰≈ÂÓ’, Í ¡’√
¡’≈¿± ‹ª «÷fi∂ ‘Ø¬∂ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂Õ ¿∞‘ ¡Í≈‰∂ ¡≈√Í≈√ «ÚÚ√Ê≈ ÍÃÂΔ ÍÃÙÈ Í∞¤Á∂ «‘≥Á∂ ‘È ¡Â∂ Ï‘∞Â≈
’’∂ Ï≈ˆΔ ‘∞≥Á∂ ‘È «’¿∞∫ «’ ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª ÔØ◊Â≈Úª È‘Δ∫ Í¤≈‰Δ¡ª ‹ªÁΔ¡ªÕ Ï∂√ÏΔ, «√ºË≈ ¡Â∂
Â∞Ò‰≈Ó’ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ ÿº‡ ¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ó≈«Í¡ª ÚºÒØ∫ ÍÃÚ≈È◊Δ, √Ófi ¡Â∂
Íº÷-Í±ÂΔ ⁄≈‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ Í«Ú≈’ «’«¡≈Úª ¡Â∂ ‹±Δ Úº¬Δ¬∂ ÁΔ¡ª ¡«‹‘Δ¡ª ¿∞Á≈‘‰ª ‘È ‹Ø
Í«Ú≈ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ «Á≥Á∂ ‘ÈÕ
(iii) Ì±ÓΔ◊Â ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª «Ú⁄Ø∫ «˜¡≈Á≈ Ïº⁄∂ ◊∞‰Δ È‘Δ∫ Í÷∂ ‹ªÁ∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «’ ¿∞‘ ⁄∞ºÍ ¡Â∂ ¡√∞º«÷¡≈ «‘≥Á∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰Δ ’≈ÏÒΔ¡Â ˘ ¤∞Í≈¿∞∫Á∂ ‘È, ⁄∞‰ΩÂΔ¡ª Á≈ «ÚØË
’Á∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ √≥◊≈¿± √∞Ì≈¡ ’’∂ ◊∞‰Δ √’±ÒΔ ÍÃØ◊≈Óª «Ú⁄Ø∫ Ï≈‘ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª
˘ ÿª «Úº⁄ ¿∞ÂÙ≈«‘Â ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ‘Ó-¿∞Ó √≈ÊΔ¡ª È≈Ò √Óª ◊∞‹≈‰ ¡Â∂
¡≈Í‰Δ ⁄Ø‰ ÁΔ¡ª ⁄Δ˜ª ⁄Ø‰È Ò¬Δ ¡≈˜≈ÁΔ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¡≈ÁÙ ±Í «Úº⁄, Ó≈«Í¡ª ˘ ¿∞È∑ª ˘
Í±È ‹ΔÚÈ Á∂ ◊∞‰Δ ØÒ Ó≈‚Ò ÍÃÁ≈È ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iv) Ï∂Á÷Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ◊∞º√∂ Ú≈Ò∂ ¡Â∂ Â‰≈¡ Ú≈Ò∂ ‘∞≥Á∂ ‘È «’¿∞∫«’ √’±Ò
ÍÃ‰≈ÒΔ È∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÔØ◊Â≈Úª ˘ Í¤≈«‰¡≈ È‘Δ∫ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ¿∞È∑ª ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˜±Âª Ó∞‘º¬Δ¡≈
’Ú≈¬Δ¡ªÕ «¬√ ’’∂ ¿∞‘ √’±ÒΔ ’≈‹ ˘ Í±≈ ’È ÂØ∫ Èª‘ ’’∂ ‹ª √’±Ò «Úº⁄ È≈ ‘≈˜ ‘Ø‰ ÂØ∫
«ÚØË ’Á∂ ‘ÈÕ ¡Ω√Â ¡Â∂ ¡Ω√Â ÂØ∫ ‘∂·ª, ¿∞‘ ’ØÒ ÿº‡ ¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È, √∞º«÷¡Â ¡Â∂ ¡≈ÂÓ-
¡ÍÓ≈È‹È’ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ˘ Ó≈«‘ ÁΔ √Ò≈‘ ÁΔ «√¯≈Ù ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ
(v) ÁØ‘≈-ÍºË ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘Δ «’√Ó ¡’√ Í¤≈‰È Á∂ È≈’≈ÏÒ ‘∞≥ÁΔ ‘À
«’¿∞∫«’ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ˘ √Δ’, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‹ª «√º«÷¡≈ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ÍÃΩÛ Ïº⁄∂ Á∂ ÿº‡ ÔØ◊
÷∂Â “Â∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ’È Á∂ ’≈È ◊∞‰Ú≈‰Â≈ ˘ Í¤≈‰È «Úº⁄ ¡√¯Ò ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª
Á∂ Ó≈«Í¡ª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª ÔØ◊Â≈Úª, ÷Â≈ ÒÀ‰ Ú≈Ò∂ ÓΩ«’¡ª, Ú’≈ÒÂ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ˘ Í«Ú≈’ ⁄∞‰ΩÂΔ
˘ Í¤≈‰È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Í«Ú≈’ √Ò≈‘ ÚΔ ⁄≥◊≈ «Ú’ÒÍ ‘ÀÕ
(vi) √ÚÀ≈‹ ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ √ÚÀ-«ÚÙÚ≈√Δ ¡Â∂ ¡≈˜≈Á «’√Ó Á∂ ‘∞≥Á∂ ‘È ‹Ø
¡’≈Á«Ó’ ÂΩ “Â∂ √¯Ò, ¿∞ÂÙ≈«‘Â, ¿∞Á∂Ù-’∂∫Á«Â ¡Â∂ «‹≥Ó∂Ú≈ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ ÿ «Úº⁄, ¡«‹‘∂ ◊∞‰Δ
Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ «ÁÒ⁄√ÍΔ √≥Ï≥ËΔ Í«Ú≈’ ÓÁÁ, Ú’≈ÒÂ, Í«Ú≈’ «’«¡≈Úª ¡Â∂ ÓΩ«’¡ª ÁΔ
ÒØÛ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ˘ ‘ ¿∞Ó Á∂ ÁØ√Â Ï‰≈¿∞‰ ÁΔ «¬˜≈˜Â ‘∞≥ÁΔ ‘À ¡Â∂ ’Ø¬Δ Ø’-‡Ø’ È‘Δ∫ ‘∞≥ÁΔÕ
◊∞‰Ú≈‰Â≈ ÁΔ ‘ ¿∞Í-«’√Ó «¬º’ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Úº⁄ Â≈’ÂÚ ¿∞⁄≈ ‘ÀÕ «¬√∂ ‘Δ √Ó∂∫ “Â∂, «ÓÒ≈Í ¿∞Í-«’√Óª
Á∂ Í√Í «ÚÙ∂Ù È≈ ‘Ø‰ Âº’ √≥ÌÚ ‘ÀÕ √Ø, «¬º’ ◊∞‰Δ ¡Â∂ ’≈«ÏÒ Ïº⁄≈ «¬º’ «’√Ó ÁΔ ◊∞‰Ú≈‰Â≈ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈
«ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á≈ Ó≈«Ò’ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
«Ú¡Â’Δ◊Â «’√Ó Ïº⁄∂ Á∂ «Ú’≈√ ¡Â∂ ÚºË∂ È≈Ò ÂÏÁΔÒ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ ’’∂, Ó≈«Í¡ª ˘ ¡≈Í‰∂ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂
Á∂ √Ó∂∫-√Ó∂∫ “Â∂ ÓÁÁ ¡Â∂ Ú’≈ÒÍ ÍÃÁ≈È ’È Ò¬Δ √≈ÚË≈È «‘‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ÁΔ √ÚÀ≈‹ ¡Â∂ √¯Ò «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó ˘ Í¤≈‰È≈ ¡Â∂ «ÈÍ‡È≈ √Ω÷≈ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ ¡Δ‹‘∂ Ïº«⁄¡ª
ÁΔ¡ª ’≈ÓÔ≈ÏΔ¡ª ˘ ¡‰◊Ω«Ò¡≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈Õ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ⁄∞‰ΩÂΔ, Ì±ÓΔ◊Â, ÁØ‘≈-ÍºË ¡Â∂
Ï∂Á÷ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Óª ˘ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È ÁΔ ÒØÛ ÍÀ∫ÁΔ ‘ÀÕ «¬È∑ª ˘ «‹Èª ‹ÒÁΔ ‘Ø √’∂ Í¤≈‰È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
¡Â∂ Ó≈«Í¡ª ˘ «‹Èª √≥ÌÚ ‘Ø √’∂ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ˜±Âª ˘ Í±≈ ’È Ò¬Δ ’ÁÓ ⁄∞º’‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂
‘ÈÕ
‡≈√’ ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √Ó≈«‹’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ’Δ ‘È?

«¬’≈¬Δ-AI: ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self Assessment) ÈØ‡

A. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”:
(i) √¯Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó Ïº⁄∂ ¡’≈Á«Ó’ ÂΩ “Â∂ √¯Ò ‘∞≥Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄ ◊∞‰Δ
Ïº«⁄¡ª Á∂ È≈Ó È≈Ò Í¤≈‰∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
(ii) ÿ «Úº⁄ √¯Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó Ïº«⁄¡ª ˘ ¡≈˜≈ÁΔ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ ⁄Ø‰ ÁΔ ˜±Â È‘Δ∫
‘∞≥ÁΔÕ
(iii) ⁄∞‰ΩÂΔ ÌÍ± ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó Ï‘∞Â «√‹‰≈ÂÓ’, Í ¡’√ ¡’≈¿± ‹ª «÷fi∂ ‘Ø¬∂
◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(iv) Ì±ÓΔ◊Â ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó Á∂ Ïº«⁄¡ª «Ú⁄Ø∫ «˜¡≈Á≈ Ïº⁄∂ ◊∞‰Δ È‘Δ∫ Í÷∂ ‹ªÁ∂ ‹Á
Âº’ ¿∞‘ ⁄∞ºÍ ¡Â∂ √∞º«÷¡≈ «Úº⁄ «‘≥Á∂ ‘ÈÕ
(v) Ï∂Á÷Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó Á∂ Ïº⁄∂ ◊∞º√∂ Ú≈Ò∂ ¡Â∂ Â‰≈¡ Ú≈Ò∂ ‘∞≥Á∂ ‘È «’¿∞∫«’ √’±Ò
ÍÃ‰≈ÒΔ È∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÔØ◊Â≈Úª ˘ Í¤≈«‰¡≈ È‘Δ∫ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ¿∞È∑ª ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˜±Âª Ó∞‘º¬Δ¡≈
’Ú≈¬Δ¡ªÕ
AI.C ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Á◊∞‰ (Characteristics of Gifted Children)

T◊∞‰Ú≈‰U ÁΔ ¿∞ÍØ’Â Í«Ì≈Ù≈ «Úº⁄ ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ¡ª È∂ ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ¡≈Ó «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ˘ «◊«‰¡≈ ‘À:
(A) ◊∞‰Ú≈‰Â≈ «’√∂ ÚΔ Òº¤‰ ÁΔ √≈Ë≈È Ú≥‚ “Â∂ √Ì ÂØ∫ ¡«Â¡≥Â ‘À, ¿∞Á≈‘‰ √Ó≈«‹’, Ó≈È«√’ ¡Â∂
∞⁄ΔÕ
(B) ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ ¿∞‘ ‘À ‹Ø ’≥Ó’≈ «Úº⁄ ‘À≈ÈΔ‹È’ ¡Â∂ ˜≈«‘ ’≈◊∞˜≈Δ «Á÷≈Ú∂Õ
(C) ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ’ØÒ ’ÒÍÈ≈, «√‹‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ Ï∞ºËΔ ÁΔ ¿∞μ⁄ «‚◊Δ ÁΔ √Ì ÂØ∫ ¿∞ÂÓ ’∂∫ÁΔ ◊
ÍÃ‰≈ÒΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(D) ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ √≈‚∂ √Ó≈‹ ¡Â∂ ‹ΔÚÈ ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ ’«Ò¡≈‰ «Úº⁄ ‘À≈ÈΔ‹È’ ÔØ◊Á≈È Í≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
(E) ¿∞‘ √º«Ì¡≈⁄≈ ¡Â∂ «√º«÷¡’ Â˜∞«Ï¡ª ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈ Á≈ ‘ºÒ ’È Ú≈Ò≈, ’≈„Δ ¡Â∂ Ó«Òª’‰’≈Δ
‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
«¬‘ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ˘ ‘∂· «Ò÷∂ «Â≥È Ì≈◊ª «Úº⁄ Ú≥«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À: (A) Ï∞ºËΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈, (B) «Ú¡’ÂΔ◊Â
«ÚÙ∂ÙÂ≈, (C) √Ó≈«‹’ «ÚÙ∂ÙÂ≈
¿. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √≈’≈≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª
¿∞‘ ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ’∞ºfi ˜±Δ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ Ó≈«Ò’ ‘∞≥Á∂ ‘È:
(1) Ï∞ºËΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈: Ï∞ºËΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ‘È:
(A) «◊¡≈È ¡Â∂ ÍÛ∑≈¬Δ «Úº⁄ «Ú¡≈Í’ Â∂˜Δ ‘Ø‰≈Õ
(B) «¬’ÁÓ ¡Â∂ √ÍºÙ‡ ¡≈ÂÓ-Ò«‘˜≈Õ
(C) √≈ √Ø⁄ ¡Â∂ ¡≥Â-«ÁÃÙ‡Δ «Úº⁄ ⁄≥◊≈ ‘Ø‰≈Õ
(D) ’≈ÒÍ«È’ Ù’ÂΔ-ÚÂØ∫ ¡√ÒΔ «Ú⁄≈ ⁄≥◊≈ ‘Ø‰≈Õ
(E) ⁄≥◊Δ √Ófi ¡Â∂ «Ú¡≈Í’ Ù’ÂΔÕ
(F) «¬º’ «Ó≥‡ Á≈ Ú∂Ú≈ ‹≈‰È ÁΔ √‘Δ ¡Â∂ Â∂˜ ‹ª⁄ Ù’ÂΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (G) ¡ÓΔ ÙÏÁ≈ÏÒΔ

(H) ⁄≥◊Δ ¡≈Ó √ØfiΔ ¡Â∂ ⁄≥◊Δ ¡≈Ó «◊¡≈ÈÕ
(I) «Ú«◊¡≈È ¡Â∂ ◊«‰Â «Úº⁄ ⁄≥◊≈Õ
(A@) «Ë¡≈È Á∂ ⁄ΩÛ∂ «Ú√Â≈ Á≈ Ó≈«Ò’Õ
(AA) «¬º’ ‹ª «˜¡≈Á≈ ÔØ◊Â≈Úª «Úº⁄ ⁄≥◊≈ «‹Ú∂∫ «’ √≥◊ΔÂ, ’Ò≈, «Ú«◊¡≈È, ¡≈«ÁÕ
(AB) «Ú¡≈Í’ ¡Â∂ Úº÷-Úº÷ «ÁÒ⁄√ÍΔ¡ª
(AC) I.Q. ABE ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ (‚∂ÚΔ‚√È ¡Â∂ ◊ØÒ‚≈‚ Á∂ ¡È∞√≈), A”C@+ (‘Ø«Ò≥◊ÚÊ Á∂ ¡È∞√≈) ¡Â∂
AD@+ (‡ÓÈ Á∂ ¡È∞√≈)Õ
(B) «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ‘È:
(A) √Ó≈¬Δ, ◊·È, Í÷ ¡Â∂ ⁄Δ˜ª ÁΔ «ÓÒ≈Ú‡ Á∂ ÔØ◊Õ
(B) ’∞ºfi Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’-¡√Ê≈¬Δ ÚΔ Á√≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ
(C) ⁄≥◊Δ ÔØ‹È≈ ’≈ÏÒΔ¡ÂÕ
(D) ¡≈Í‰Δ¡ª ÔØ◊Â≈Úª ÁΔ Í¤≈‰ ’È ÁΔ ’ÓΔÕ
(E) ’Ò≈√±Ó «Úº⁄ ¡’≈¡ Ó«‘√±√ ’È Ò◊Á∂ ‘ÈÕ
(F) ⁄⁄≈ «’«¡≈Úª «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ √’Á∂ ‘ÈÕ
(G) Ï‘∞Â ÍÃÙÈ Í∞¤Á∂ ‘ÈÕ
(H) ÓÙ‘± ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ
(I) ¡≈Ó ¿∞μÂÓ «Ú¡’ÂΔ◊ÂÕ
(A@) ¿∞μÂÓ ⁄«ÂÕ
(AA) «˜¡≈Á≈ Ó÷ΩÒΔ¬∂, ı∞Ù◊Ú≈ ¡Â∂ Á«¡≈-«ÁÒ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(AB) ¡≈Í‰∂ ÂØ∫ Úº‚Δ ¿∞Ó Á∂ ¡Â∂ ’Ò≈√ Á∂ ÁØ√Â ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(AC) ÷∂ ¡Â∂ ¯˜ «ÈÌ≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(AD) ’Ò≈√ «Úº⁄ Ï‘∞Â ’≈ÓÔ≈Ï ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(AE) ¿∞μ⁄ ⁄«Â Á∂ Ó≈«Ò’ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(AF) ⁄≥◊Δ «√‘Â Á∂ Ó≈«Ò’ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(C) «ÚÙ∂Ù «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ‘È:
(A) «¬‘ √Ó≈«‹’ ±Í «Úº⁄ ⁄≥◊∂ «√¡≈‰∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(B) «¬‘ ¡≈Í‰∂ ◊∞ºÍ «Úº⁄ ÓÙ‘± ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(C) «¬‘ ¡≈Í‰∂ ’≥Ó ¡Â∂ «Ó«Ò¡≈ ’≈‹ ’È «Úº⁄ «‹≥Ó∂Ú≈ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(D) «¬È∑ª «Úº⁄ ¡≈◊± ÁΔ ⁄≥◊Δ ÔØ◊Â≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(E) «¬È∑ª «Úº⁄ √Ó≈«‹’ ÂΩ “Â∂ Á±«‹¡ª Á∂ ’≥Ó ¡≈¿∞‰ ¡Â∂ «ÓÒ‰-‹∞Ò‰ ÁΔ ÔØ◊Â≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
(F) «¬‘ «¬Ó≈ÈÁ≈, «ÚÙÚ≈√ÔØ◊ ¡Â∂ Ó÷ΩÒΔ¬∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(G) «¬‘ ÒØ’Â≥Â«’ ¡Â∂ ÿº‡ «¬º’Â≥Â«’ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(H) «¬‘ ¿∞μ⁄ ÈÀ«Â’ ı≈√Δ¡Â Á∂ Ó≈«Ò’ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ

«¬’≈¬Δ-AI: ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
ÈØ‡
ÈØ‡√ ◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ª ’ØÒ √≥◊·È ÁΔ ⁄≥◊Δ ÔØ◊Â≈, Ô≈Á-Á≈ÙÂ, ⁄Δ˜ª Á∂ √≥ÔØ◊Δ ’≈‰ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
¡. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª È≈’≈≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª

’∞ºfi Ó≈Ò’Δ È≈’≈≈Ó’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘∂· «Ò÷Δ¡ª ‘È:
(A) Ù≈«¬Á Êº’∂ ‘Ø¬∂, Ï∂«Ë¡≈È ¡Â∂ ÿÏ≈¬∂ ‘Ø¬∂ ‘Ø‰Õ
(B) Ù≈«¬Á «¬’ºÒ∂ √∞≥È√≈È ¡Â∂ ¡‰◊ΩÒ∂ ‘Ø‰, ‹∂’ ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª ÔØ◊Â≈Úª ÚºÒ È≈ «Ë¡≈È «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂Õ
(C) ¡≈Ò√Δ Ï‰ √’Á∂ ‘È ‹∂’ ¿∞‘Èª ˘ √’±ÒΔ Â≈ÒΔ’≈ ÂÏÁΔÒΔ Ò≈◊∂ ¡Â∂ ¿∞‘ √’±ÒΔ ¡’≈Á«Ó’
«’«¡≈Úª «Úº⁄ Ì≈◊ È≈ ÒÀ‰Õ
(D) Ù≈«¬Á ’Ò≈√ Á∂ ’≥Ó «Úº⁄ Úº÷ ‘Ø‰ ‹∂ ¿∞È∑ª ÁΔ «ÁÒ⁄√ÍΔ È≈ ‘ØÚ∂Õ
(E) Ù≈«¬Á ÏÛÏØÒ∂ ¡Â∂ √≥Ú∂ÁÙΔÒ √∞Ì≈¡ Ú≈Ò∂ Ï‰ ‹≈‰Õ
(F) ◊±Δ ¡Â∂ ¬Δ÷≈Ò± √∞Ì≈¡ «Á÷≈ √’Á∂ ‘ÈÕ
(G) ¡≈Ó ÂΩ “Â∂ Ï∂«Ë¡≈È∂ ¡Â∂ «Ò÷≈¬Δ ¡Â∂ ÏØÒ⁄≈Ò «Úº⁄ «Ï◊Û∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(H) Ù≈«¬Á √’±ÒΔ Â≈ÒΔ’≈ È≈-Í√≥Á ’È ‹Ø √≈Ë≈È Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ‘∞≥Á≈ ‘ÀÕ
B. ı≈ÒΔ √Ê≈È ÌØ:
(i) ÍÃ∂Ó Í√Δ⁄≈ Á∂ ¡È∞√≈: T◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ ¿∞‘ ‘∞≥Á≈ ‘À ‹Ø Ï∞ºËΔ «Úº⁄ ‹ª ¿∞‘ ‹Ø ............ Ï∞ºËΔ Ú≥‚ÎÒ
È≈Ò Ò≈‹ÓΔ √≥Ï≥«ËÂ È≈Ò ‘Ø‰ “Â∂ ÷∂Â «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ’ÃÓ ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈Úª ÁΔ ÓÒ’Δ¡Â «Úº⁄
¿∞μÂÓÂ≈¬Δ ÍÃÁ«ÙÂ ’Á≈ ‘ÀÕ
(ii) ............... «’√∂ ÚΔ Òº¤‰ ÁΔ ............. “Â∂ √Ì ÂØ∫ ¡«Â¡≥Â ‘ÀÕ
(iii) ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ÍÀÁ≈«¬ÙΔ ¡Â∂ Ó∞Òª’‰ ÍºË «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ................. ÍºË Á∂ Ó≈«Ò’ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(iv) ................ Á∂ √≈’≈≈ÂÓ’ ⁄«Â «Úº⁄ √≈ √Ø⁄ ¡Â∂ ¡≥Â-«ÁÃÙ‡Δ «Úº⁄ ⁄≥◊≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(v) I.Q. ABE ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ (‚∂ÚΔ‚√È ¡Â∂ ◊ØÒ‚≈‚ Á∂ ¡È∞√≈), A”C@+ (‘Ø«Ò≥◊ÚÊ Á∂ ¡È∞√≈) ¡Â∂
AD@+ (.................. Á∂ ¡È∞√≈)Õ

(vi) ...................... √Ó≈¬Δ, ◊·È, Í÷ ¡Â∂ ⁄Δ˜ª ÁΔ «ÓÒ≈Ú‡ Á∂ ÔØ◊ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
(vii) ◊±Δ ¡Â∂ ¬Δ÷≈Ò± √∞Ì≈¡ «Á÷≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ Ï«‘√Ú≈˜Δ Ú≈Ò∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
AI.D √≈ªÙ (Summary)

J ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ ¿∞‘ ‘∞≥Á≈ ‘À ‹Ø Ï∞ºËΔ «Úº⁄ ‹ª ¿∞‘ ‹Ø ¿∞μ⁄ Ï∞ºËΔ Ú≥‚ÎÒ È≈Ò Ò≈‹ÓΔ √≥Ï≥«ËÂ È≈Ò ‘Ø‰
“Â∂ ÷∂Â «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ’ÃÓ ÁΔ¡ª «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈Úª ÁΔ ÓÒ’Δ¡Â «Úº⁄ ¿∞μÂÓÂ≈¬Δ ÍÃÁ«ÙÂ ’Á≈ ‘ÀÕ
J Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª F «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Óª Í÷Δ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(i) √¯Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ¡’≈Á«Ó’ ÂΩ “Â∂ √¯Ò ‘∞≥Á∂ ‘È ¡Â∂ √’±Ò
«Úº⁄ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ È≈Ó È≈Ò Í¤≈‰∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
(ii) ⁄∞‰ΩÂΔ ÌÍ± ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: «¬√ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘À Ï‘∞Â «√‹‰≈ÂÓ’, Í

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¡’√ ¡’≈¿± ‹ª «÷fi∂ ‘Ø¬∂ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂Õ

(iii) Ì±ÓΔ◊Â ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª «Ú⁄Ø∫ «˜¡≈Á≈ Ïº⁄∂ ◊∞‰Δ È‘Δ∫ Í÷∂
‹ªÁ∂ «’ ¿∞‘ ⁄∞ºÍ ¡Â∂ ¡√∞º«÷¡≈ «‘≥Á∂ ‘ÈÕ

(iv) Ï∂Á÷Ò ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ ◊∞º√∂ Ú≈Ò∂ ¡Â∂ Â‰≈¡ Ú≈Ò∂ ‘∞≥Á∂ ‘È «’¿∞∫«’
√’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ È∂ ¿∞È∑ª ÁΔ ÔØ◊Â≈Úª ˘ Í¤≈«‰¡≈ È‘Δ∫ ¡Â∂ È≈ ‘Δ ¿∞È∑ª ˘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˜±Âª
Ó∞‘º¬Δ¡≈ ’Ú≈¬Δ¡ªÕ
(v) ÁØ‘≈-ÍºË ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘Δ «’√Ó ¡’√ Í¤≈‰È Á∂ È≈’≈ÏÒ ‘∞≥ÁΔ ‘À
«’¿∞∫«’ ¡«‹‘∂ Ïº«⁄¡ª ˘ √Δ’, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ‹ª «√º«÷¡≈ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ

(vi) √ÚÀ≈‹ ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â «’√Ó: ¡«‹‘∂ Ïº⁄∂ √ÚÀ-«ÚÙÚ≈√Δ ¡Â∂ ¡≈˜≈Á «’√Ó Á∂ ‘∞≥Á∂ ‘È
‹Ø ¡’≈Á«Ó’ ÂΩ “Â∂ √¯Ò, ¿∞ÂÙ≈«‘Â, ¿∞Á∂Ù-’∂∫Á«Â ¡Â∂ «‹≥Ó∂Ú≈ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
J «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ˘ ‘∂· «Ò÷∂ «Â≥È Ì≈◊ª «Úº⁄ Ú≥«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À:
Ï∞ºËΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈: I.Q. ABE+, AC@+, AD@+ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈Õ
◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √≈’≈≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: «Ï‘Â ’È Ò¬Δ √Ó≈¡Ω«‹Â ’È ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘
«ÚÚ√«ÊÂ, «ÚÙÒ∂Ù‰, «Ï‘Â «ÈÔØ‹È √ÓºÊ≈Õ √∞ÍΔ«¡ Ù÷√Δ¡Â «Ï‘Â «‹¡≈Á≈ Ó÷ΩÒΔ¡≈,
‘√Ó∞º÷ ¡Â∂ √≈¿±Õ
J «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: √Ó≈¬Δ, ◊·È, Í÷ ¡Â∂ ⁄Δ˜ª ÁΔ «ÓÒ≈Ú‡ Á∂ ÔØ◊, ’∞ºfi Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’-
¡√Ê≈¬Δ ÚΔ Á√≈¿∞∫Á≈ ‘À, ⁄≥◊Δ ÔØ‹È≈ ’≈ÏÒΔ¡Â, ¡≈Í‰Δ¡ª ÔØ◊Â≈Úª ÁΔ Í¤≈‰ ’È ÁΔ ’ÓΔ,
’Ò≈√±Ó «Úº⁄ ¡’≈¡ Ó«‘√±√ ’È Ò◊Á∂ ‘ÈÕ
J «ÚÙ∂Ù «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: «¬‘ √Ó≈«‹’ ±Í «Úº⁄ ⁄≥◊∂ «√¡≈‰∂, ¡≈Í‰∂ ◊∞ºÍ «Úº⁄ ÓÙ‘±, ¡≈Í‰∂ ’≥Ó ¡Â∂
«Ó«Ò¡≈ ’≈‹ ’È «Úº⁄ «‹≥Ó∂Ú≈, ¡≈◊± ÁΔ ⁄≥◊Δ ÔØ◊Â≈, √Ó≈«‹’ ÂΩ “Â∂ Á±«‹¡ª Á∂ ’≥Ó ¡≈¿∞‰
¡Â∂ «ÓÒ‰-‹∞Ò‰ ÁΔ ÔØ◊Â≈, «¬Ó≈ÈÁ≈, «ÚÙÚ≈√ÔØ◊ ¡Â∂ Ó÷ΩÒΔ¬∂ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
AI.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √ÚÀ≈‹ : ı∞Á Á∂ Ó≈Ó«Ò¡ª ˘ ’≈Ï± ’È ¡Â∂ ⁄Ò≈¿∞‰ Á∂ ÔØ◊ ‘Ø‰≈Õ
J ⁄∞‰ΩÂΔÍ±È : Â∞‘≈‚Δ ÔØ◊Â≈ ˘ Í÷‰ Ò¬Δ «ÁÒ⁄√Í ÂΔ’∂ «Ú⁄ Ó∞Ù«’ÒÕ
J «¬º’Â≥Â : «√¯ «¬º’ ı≈√ «Ú¡’ÂΔ ‹ª ◊∞ºÍ Á∞¡≈≈ Ú«Â¡≈ ‹≈‰ Ú≈Ò≈Õ
J Ì±ÓΔ◊Â : Ì±ÓΔ Á∂ ÂÒ Á∂ ÊºÒ∂Õ
AI.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. T◊∞‰Ú≈‰ Ïº«⁄¡ªU ÂØ∫ ’Δ Ì≈Ú ‘À?
B. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª E «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª «Ò÷ØÕ
C. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «’√Óª Áº√ØÕ
D. √≈’≈≈ÂÓ’ ¡Â∂ È≈’≈≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ’Δ ‘È?
¿∞μÂ:√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self Assessment)
A. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ˆÒÂ (v) √‘Δ

«¬’≈¬Δ-AI: ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, «’√Óª, √Á◊∞‰
B. (i) √Ì ÂØ∫ ¿∞μÂÓ (ii) ◊∞‰Ú≈‰Â≈, √≈Ë≈È ÿÏ≈ ÈØ‡

(iii) ‘À≈ÈΔ‹È’ (iv) Í∂Ù≈Ú
(v) ◊∞‰Ú≈‰ Ïº⁄∂ (vi) ‡Ó≈È
(vii) «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (viii) È≈’≈≈ÂÓ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª
AI.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
B. √ÍÀ Ù Ò ¡À ˜ ± ’ ∂ Ù : «Ò≥ ‚ ≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À ⁄ .‚Δ., ¬∂ . ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ., ¡∂ Ò È ‚ÚÒ± .
Ï±¬∂,ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-B@ : ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ √Óº«√¡≈Úª

(Identification, Causes, Problems of Gifted
Children)

B@.A ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Gifted Children)
B@.B ’≈È (Causes)
B@.C ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Gifted Children)
B@.D √≈ªÙ (Summary)
B@.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
B@.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
B@.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
• ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
• ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ ’≈Èª Ï≈∂ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ÈΔÕ
• ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª Á∂ ’≈È ¡Â∂ ’≈’ª ˘ ‹≈‰È≈Õ
◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ˙‘ ‘È «‹øÈ≈ «Úº⁄ ’∞ÁÂΔ ÂΩ Â∂ ‘Δ ¿∞μÂÓ ÔØ◊Â≈Úª ¡Â∂ ¿∞μ⁄ È∞Ó≈«¬Ù ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘ÈÕ
ÙÏÁ ¿∞μÂÓ ÔØ◊Â≈ Á≈ ÓÂÒÏ √Ë≈È ÏΩ«Ë’ √ÓºÊ≈, «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ÔØ◊Â≈, ¡◊Ú≈¬Δ ’È ÁΔ √ÓºÊ≈, ’Ò≈
ÁΔ È∞Ó≈«¬Ù ‹ª ‹≈‘ ’È ÁΔ √ÓºÊ≈, ⁄È≈ÂÓ’ √Ø⁄ ‹ª ¬∂ÊÒ∂«‡’ √ÓºÊ≈ ‘ÀÕ «¬√ «¬’≈¬Δ «Úº⁄ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª
ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ √Óº«√¡≈Úª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ‹≈Ú∂◊ΔÕ
B@.A ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Gifted Children)

◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ÁΔ ⁄⁄≈ Á∂ ÁØ Í«‘Ò± ‘È:
(A) Í¤≈‰ ÁΔ ‹±Â ¡Â∂ (B) ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á≈ ¡Ë≈Õ
B@.A.A Í¤≈‰ ÁΔ ‹±Â (Need of Identification of Gifted Children)
√ÀÓ∞¡Ò ¬∂ ’ÃΔ’ È∂ ·Δ’ ‘Δ «’‘≈ √Δ «’ ’¬Δ √≈∂ Ïº⁄∂ ¡«Ú’√Â «‘ ‹ªÁ∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞Èª ÁΔ ÔØ◊Â≈ Á≈ √Ó≈‹
Á∞¡≈≈ ⁄ø◊Δ Âª «¬√Â∂Ó≈Ò È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ «’¿∞∫«’ ¿∞Èª ÁΔ √’±Ò «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Âª Í¤≈‰ È‘Δ∫ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔÕ
¿∞Èª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ ’Ø¬Δ ÚΔ ÍÃÏøË È‘Δ∫ ‘ÀÕ ¿∞Èª ˘ √’±Ò «Úº⁄ ¡≈Ó Ïº«⁄¡ª È≈Ò ‘Δ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈
‘ÀÕ Í≈·’ÃÓ ˘ Á«Ó¡≈È∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ‹±Â ˘ Á∂÷ ’∂ Ï‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Âª Á∂ Ïº«⁄¡ª Í¤≈‰

«¬’≈¬Δ-B@ : ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ √Óº«√¡≈Úª
’È ÁΔ ‹±Â ‘ÀÕ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ ¡≈ÓÂΩ Â∂ ÁØ ÂΔ’∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ÈØ‡
A. ◊À√ÓΔ ÂΔ’≈ ‹ª «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹ª Ú≈Ò≈ «ÈΔ÷‰ „ø◊ ¡Â∂,
B. √ÓΔ ‹ª ‹ª⁄ Á≈ ÂΔ’≈ ¡«Ë¡≈Í’ª Á∞¡≈≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ «¬√ Ó’√Á Ò¬Δ ÷∞ÎΔ¡≈
Í«ÙÁ ÍÃΔ«÷¡≈ ˘ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ ÒØ’Â≥Â «Úº⁄ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ Á∂Ù ¿Â∂ √Ó≈‹ ÁΔ √≥ÍÂΔ ‘∞≥Á∂ ‘ÈÕ
B@.A.B ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á≈ ¡Ë≈ (Basic of Identifying Gifted Children)

◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á≈ ¡Ë≈ ‘∂· «Ò÷∂ ◊∞‰ ¡Â∂ «Ú‘≈ ‘È «¬º’ ◊∞‰Δ Ïº⁄≈:
A. ¡≈√≈ÈΔ È≈Ò ¡Â∂ Â∂‹Δ È≈Ò «√º÷Á≈ ‘ÀÕ
B. √Ë≈È «◊¡≈È ¡Â∂ «ÚÚ‘≈’ «◊¡≈È ÁΔ Ï‘∞Â ÚÂØ ’Á≈ ‘ÀÕ
C. √≈¯ √Ø⁄Á≈ ‘À ¡Â∂ Ó∞Ù’Ò √ÏøËª ˘ «√¡≈‰Á≈ ‘À ¡Â∂ ÓÂÒºÏ ¡≈√≈ÈΔ È≈Ò √Ófi ÒÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
D. ⁄ø◊Δ Ô≈ÁÁ≈ÙÂ ‘∞øÁΔ ‘À ¡Â∂ ‡‰ Á≈ ÿº‡ ÍÃÔØ◊ ’Á≈ ‘ÀÕ
E. Ï∂‘Â √Ë≈È «◊¡≈ÈÕ
F. Ì≈Ù≈ «Úº⁄ ⁄ø◊≈ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
G. ‹Ó≈Â Á∂ Ï≈’Δ Ïº«⁄¡ª È≈ÒØ∫ «¬º’ ÁØ √≈Ò ¡◊«Ó «’Â≈Ïª ÍÛ∑ √’Á≈ ‘ÀÕ
H. Ó∞Ù’Ò «ÁÓ≈◊Δ ’øÓ ’Á≈ ‘ÀÕ
I. «˜¡≈Á≈ ¿∞Â√∞’Â≈ º÷Á≈ ‘ÀÕ
A@. «‘ºÂª ÁΔ ÷∞ºÒΔ ‘ºÁ º÷Á≈ ‘ÀÕ
AA. ¿∞Â√∞’ «ÈΔ÷’ ‘∞øÁ≈ ‘À ¡Â∂ ⁄ø◊Δ ÙÏÁ≈ÚÒΔ º÷Á≈ ‘ÀÕ
AB. ÍÃÂΔ«’¡≈ «Úº⁄ Â∂˜Δ «Á÷ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Úº⁄ «ÈÍ∞øÈ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
AC. ¡√ÒΔ Í «È≈Ò∂ ÂΔ’∂ ‹ª «Ú⁄≈ª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’Á≈ ‘ÀÕ
AD. ¿∞μ⁄Δ ’≈ÏÒΔ¡Â ÷Á≈ ‘ÀÕ
AE. Ï∂‘Â Ò◊È ¡Â∂ «÷¡≈Ò º÷Á≈ ‘ÀÕ
AF. «’Â≈Ïª ˘ Í√øÁ ’Á≈ ‘À ¡Â∂ ∞⁄Δ º÷Á≈ ‘ÀÕ
‡≈√’ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ’Ω‰ ‘È? ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ØÕ

(i) ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ .................. ¡Â∂ .................. «√º÷Á∂ ‘ÈÕ
(ii) ◊∞‰Δ Ïº⁄≈ ...................... ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «Úº⁄ «ÈÍ∞øÈ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) «¬º’ ◊∞‰Δ Ïº⁄ Ï‘∞Â .............. ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ B@.A.C ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ Í¤≈‰È Á∂ „ø◊ (Procedure of Identifying Gifted Children)
¡‹∂‘∂ Ïº«⁄¡ª ˘ Í¤≈‰È Á≈ √ÏÂØ∫ Ú≈‹Ï ÂΔ’≈ √ÓΔ ÂΔ’≈ ‘ÀÕ ¡≈ÓÂΩ Â∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ‘Ø‰ Ú≈Ò∂ „ø◊ ‘∂·
«Ò÷∂ ‘È:
A. «ÁÓ≈◊Δ ÍΔ«÷¡≈ ’Ú≈ ’∂, ÍΔ«÷¡≈ ˜Ï≈ÈΔ, ◊À ˜Ï≈ÈΔ ¡Â∂ È∞Ó≈«¬ÙΔ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
B. ¿∞ÍÒÏËΔ ÍΔ«÷¡≈, «Ú«Á¡’ ÍΔ«÷¡≈ ’Ú≈ ’∂Õ
C. √Ó±«‘’ ¡Â∂ «Ú«Á¡’ «’≈‚ Ú∂÷ ’∂Õ
D. ¡«Ë¡≈Í’, Ó≈Í∂, ÁØ√Â ¡Â∂ ◊Úª‚Δ¡ª Á∂ «Ú⁄≈ª ¡Â∂ √Ò≈‘ª ˘ √Ó∂Â ’∂Õ
E. √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹’ √Ó≈Ø‘ Â∂ Í≈·’ÃÓ ÂØ∫ Ú≈Ë± ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ ’∂Õ
B@.B ’≈È (Causes)

«¬‘ Úº‚∂ ÍºË Â∂ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ ‹ΔÈ√ ¡Â∂ Ú≈Â≈Ú‰ ÁØÈØ∫ ‘Δ ◊∞‰ÚºÂ≈ Á∂ «ÈË≈‰ «Úº⁄ «¬’ Ó‘ºÂÚÍ±È
Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈¿∞∫Á∂ ‘È, Í ˙Èª ÁΔ Ó∞’≈ÏÒÂÈ ¡«‘ÓΔ¡Â «¬’ Ï«‘√ Á≈ «ÚÙ≈ ‘ÀÕ ÚÂÓ≈È √Ø⁄ ÂØ∫ «¬‘ ÍÂ≈
⁄ÒÁ≈ ‘À «’ ‹ΔÈ√ ÁΔ Ó‘ºÂ≈ «˜¡≈Á≈ ‘À, ‘≈Òª«’ ¿∞«⁄Â ÍØÙÈª Á∂ «ÏÈª, ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ ¡’√ ¡Ë±Δ
«‘ √º’ÁΔ ‘ÀÕ ÷Ø‹’≈ª Á≈ √∞fi≈¡ ‘À «’ ¡√Δ √Ì «√º÷‰ Ò¬Δ ’∞fi ∞fi≈‰ ÒÀ ’∂ ÍÀÁ≈ ‘Ø¬∂ ‘ª «‹√ «Úº⁄ √≈‚∂ «ÁÓ≈◊
Á∂ «Úº⁄ ¡ºÒ◊ ÂΔ’∂ ÁΔ Ï‰Â ‘À ‹Ø «’ «È¿±ª√ Á∂ ‹ØÛ ˘ «˜¡≈Á≈ ÿ‰≈ Ï‰≈¿∞∫ÁΔ ‘ÀÕ
B@.C ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Gifted Children)

◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ¡≈Í‰Δ¡ª √Óº«√¡≈Úª ‘∞øÁΔ¡ª ‘È ‹Ø «’ ¡Òº◊ ¡Òº◊ ı∂Â «Úº⁄ ¿∞Èª Á∂ ◊∞‹≈∂ ˘ ÒÀ ’∂
‘∞ø«Á¡≈ ‘È-
A. ÍÚ≈ «Úº⁄ ◊∞‹≈∂ ÁΔ √Óº«√¡≈
B. √’±Ò «Úº⁄ ◊∞‹≈≈
C. √Ó≈‹ «Úº⁄ ◊∞‹≈≈
D. «ÁÓ≈◊Δ √Ó≈ÔØ‹È
E. ¡«Ë¡≈ÍÈ «ÚËΔ¡ª ¡Â∂ ¡ÔØ◊ Í≈·’ÃÓ
F. ‹∂’ ¿∞Èª ÁΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ ˘ È≈ Í¤≈«‰¡≈ ‹≈Ú∂ Âª ¿∞‘ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √±fiÚ≈È Ï‰ √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
«ÚØËΔ Úº¬Δ¡≈ «Á÷≈ √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ·∞’≈«¬¡≈, ¡‰⁄≈«‘¡≈, Úº÷ √Ófi √’Á≈ ‘ÀÕ
¿∞‘Èª «Úº⁄ ‘ΔÈ Ì≈ÚÈ≈ ¡Â∂ ¡√∞º«÷¡≈ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ «Ú’«√Â ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
G. ‹∂’ ¿∞‘Èª Ò¬Δ ‹Ó≈ÂΔ ’øÓ ¡≈√≈È ‘À Âª ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ «¬√ «Úº⁄ «ÁÒ⁄√ÍΔ È≈ «Á÷≈¿∞‰ ¡Â∂
‹Ó≈Â «Úº⁄ ÏØΔ¡Â Ó«‘√±√ ’È Òº◊ ‹≈Ú‰Õ ¿∞‘ ¡È∞Í√«ÊÂ «‘‰ Òº◊ √’Á≈ ‘À ‹ª ¿∞μ⁄ ÍºË Á∂
’øÓ Ò¬Δ «ÁÈ «Úº⁄ √ÍÈ∂ Ú∂÷‰ ‹ª ’ÒÍÈ≈ Á≈ ÚÂØ ’È Òº◊ √’Á≈ ‘ÀÕ
H. ‹∂’ ¿∞‘È≈ ˘ ¿∞«⁄Â Ó≈◊ÁÙÈ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ Âª È’≈≈ÂÓ’ ÍÃ«ÚÂΔ Á≈ ¡Â∂ √ºÂ≈ Ò¬Δ ◊ÒÂ
ÍÃÂΔ’«¡≈Úª Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
I. «Ú«ÌøÈ «ÁÒ⁄√ÍΔ ‘Ø‰ Á∂ ’≈È ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ √’±Ò Á∂ «ÚÙ∂ ¡Â∂ Ì«Úº÷ Á∂ ’ΔÂ∂ ⁄∞‰È Ò¬Δ Úº‚Δ
Â’ÒΔ¯ «Úº⁄ Î√≈ √’Á∂ ‘ÈÕ
A@. ‹∂’ «¬‘È≈ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬‘Èª Á∂ ÍºË Á∂ ⁄ø◊∂ ÁØ√Â È‘Δ∫ «ÓÒÁ∂ Âª √Ó≈‹’ «Ú’≈√ ∞’ √’Á≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-B@ : ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ √Óº«√¡≈Úª
AA. ‹∂’ ¿∞‘Èª ˘ Ó≈«Í¡ª ÁΔ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ÂÚº‹Ø «ÓÒ∂ Âª ¿∞‘Èª Á≈ Úº¬Δ¡≈ ‘ø’≈Δ ÈØ‡
¡Â∂ ¡«ÌÓ≈ÈΔ Ï‰ √’Á≈ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ‹∂’ ¿∞√˘ Úº«‚¡ª ÚÒØ∫ ¡È∞’±Ò º¬Δ¡≈ ‹ª «Í¡≈, Ò◊≈¿∞ ¡Â∂ ‘ÓÁÁΔ È‘Δ∫
«ÓÒÁΔ Âª ¿∞‘ «◊Ø‘ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ

B. ‘∂· «Ò«÷¡ª «Ú⁄Ø∫ √‘Δ ◊ÒÂ Áº√Ø:
(i) ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ Í«Ú≈ «Úº⁄ ◊∞‹≈∂ «Úº⁄ «Áº’Â ¡≈¿∞∫ÁΔ ‘ÀÕ
(ii) ¿∞‘ ¡È∞Í√«ÊÂ «‘‰ Òº◊ √’Á∂ ‘È ‹ª ¿∞μ⁄ ÍºË Á∂ ’øÓ Ò¬Δ «ÁÈ «Úº⁄ √ÍÈ∂ Ú∂÷‰ ‹ª ’ÒÍÈ≈ Á≈
ÚÂØ ’È Òº◊ √’Á∂ ‘ÈÕ
(iii) ‹∂’ «¬‘È≈ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬‘Èª Á∂ ÍºË Á∂ ⁄ø◊∂ ÁØ√Â È‘Δ∫ «ÓÒÁ∂ Âª √Ó≈‹’ «Ú’≈√ ⁄ø◊≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(iv) ‹∂’ ¿∞‘Èª ˘ Ó≈«Í¡ª ÁΔ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ÂÚº‹Ø «ÓÒ∂ Âª ¿∞‘Èª Á≈ Úº¬Δ¡≈ ‘ø’≈Δ
¡Â∂ ¡«ÌÓ≈ÈΔ È‘Δ∫ Ï‰ √’Á≈Õ
B@.D √≈ªÙ (Summary)

• ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ’∞fi Í¤≈‰ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
• ¿∞‘ Â∂‹Δ ¡Â∂ ¡≈√≈ÈΔ È≈Ò «√º÷Á∂ ‘È, ¿∞‘Èª ’ØÒ Ï‘∞Â √Ë≈È «◊¡≈È ¡Â∂ «ÚÚ‘≈’ «◊¡≈È
‘∞øÁ≈ ‘À, Ï∂‘Â √Ë≈È «◊¡≈È, Ì≈Ù≈ «Úº⁄ ⁄ø◊∂ ‘∞øÁ∂ ‘È, Ï∂‘Â ’øÓ ’Á∂ ‘È, ¿∞μ⁄Δ ’≈ÏÒΔ¡Â
º÷Á∂ ‘ÈÕ
• ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÁÓ≈◊Δ ÍΔ«÷¡≈, ¿∞ÍÒÏËΔ ÍΔ«÷¡≈, «Ú«Á¡’ ÍΔ«÷¡≈, √Ó±«‘’ ¡Â∂ «Ú«Á¡’
«’≈‚ Ú∂÷ ’∂ ¡Â∂ Í≈·’ÃÓ ÂØ∫ Ú≈Ë± ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ Ò¬∂ Ì≈◊ ˘ Á∂÷ ’∂ Í¤≈«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
• ◊∞‰ÚºÂ≈ «¬º’ ¡Í≈‘‹Í‰≈ ‹ª √Óº«√¡≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ «¬√Á≈ ’Ø¬Δ √Δ’ ’≈È ‹ª ’ÓΔ ‘ÀÕ «¬‘ ◊Ì Á∂
ÁΩ≈È Ïº⁄∂ Á∂ ’∞ºfi ‹ΔÈ√ «Úº⁄ ¿∞ÂÍ«ÚÂÈ Á∂ ’≈È ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
• ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ’∞fi √Ó«√¡≈Úª «‹Ú∂∫ «’ ’≈ÏÒΔ¡Â Á∂ ¿∞μ⁄ ÍºË ’’∂ Í«Ú≈, √’±Ò ¡Â∂
√Ó≈‹ «Úº⁄ ◊∞‹≈∂ ÁΔ √Óº«√¡≈Õ ¡≈√≈È ’øÓ ’È ¿∞‘ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÏØ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ‹∂’ ¿∞‘Èª ˘
Ó≈«Í¡ª ÁΔ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈Í’ª ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ÂÚº‹Ø «ÓÒ∂ Âª ¿∞‘Èª Á≈ Úº¬Δ¡≈ ‘ø’≈Δ ¡Â∂ ¡«ÌÓ≈ÈΔ
Ï‰ √’Á≈ ‘ÀÕ
B@.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

• ◊∞‰Δ : Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ’∞ÁÂΔ √ÓºÊ≈ ‹ª Ï∞ºËΔ ‘Ø‰≈Õ
• „ø◊ : «’√∂ ’øÓ ˘ ’È Á≈ ÂΔ’≈ ÷≈√’ √Ë≈È ·Δ’ ÂΔ’≈Õ
• ÍÃÙ≈√È : ˙‘ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «‹‘ÛΔ¡ª ÔØ‹È≈ Ï‰≈¿∞‰, ÍÃÏøË ’È ¡Â∂ «¬º’ ÚÍ≈ ‹ª
√’±Ò ˘ ⁄Ò≈¿∞‰ Ò¬Δ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈‰Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ B@.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª «’ ‘È?
B. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ¡øÙ «Ò÷ØÕ
C. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ÁΔ ’Δ ‹±Â ‘À?
¿∞μÂ: √ÚÀ Ó∞Òª’È (Answers: Self Assessment)
A. (i) Â∂‹Δ, ¡≈√≈ÈΔ (ii) ÍÃΔÂΔ«’Ã¡≈ «Úº⁄ Â∂‹ (iii) «¬’≈◊
B. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ◊ÒÂ
(iv) ◊ÒÂ
B@.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ; √’≈‡ ¡ÀÎ.‹ØÈ√È; √∂‹ ÍÃ’≈ÙÈ, «¬≥’Õ
B. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ‚À«È¡Ò ÍΔ.‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ.’≈ÎÓÀÈ, Í∂‹ √ΔÍ∞Ò∂È; «Í¡√È ¬∂‹∞’∂ÙÈ,
«¬≥’.ÍΔ

«¬’≈¬Δ-BA: ◊∞‰Δ Ïº⁄∂: «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª
«¬’≈¬Δ-BA: ◊∞‰Δ Ïº⁄∂: «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª ÈØ‡

(Gifted Children: Teaching Strategies)

BA.A ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Úº«Á¡’ ÍÃÏøË (Educational Provisions for Gifted Children)
BA.B «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies)
BA.C ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á≈ Í≈·’ÃÓ (The Curriculum for Gifted Children)
BA.D ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √Ë≈È „ø◊ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ (General Method & Techniques for Gifted Children)
BA.E √≈ªÙ (Summary)
BA.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BA.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BA.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Úº«Á¡’ ÍÃÏøË Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ÈΔÕ
J ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í≈·’ÃÓ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ÈΔÕ
J ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √Ë≈È „ø◊ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª Á≈ Ó∞Òª’‰ ’È≈Õ
«‹¡≈Á≈Â ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ «¬’≈◊Â≈ ¡Â∂ Ô≈ÁÁ≈ÙÂ √ÓºÊ≈ ÁΔ «¬º’ ¿∞μ⁄ Á Á≈ ÍÃÁÙÈ ’Á∂ ‘ÈÕ «ÚÙ∂Ù
ÍÃÂΔÌ≈ Ò¬Δ ’Ø¬Δ «Ú«ÙÙ‡ ◊∞‰Δ Ïº⁄ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ Ó≈‘ΩÒ Úº÷ Ù÷√Δ¡Â ÍÀ‡È ˘ ‹ÈÓ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ
¿∞ÍÒÏËΔ Á∂ ÍÀ‡È «Úº⁄ ÚΔ «ÌøÈÂ≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª Á∂ «Úº⁄ Á≈ ¯’ ¿∞ÁØ∫ ÚΔ Á∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ «’ «¬’º·∂
√Ó±‘Δ«’ÃÂ ‘Ø‰Õ ’∞fi «’√∂ «¬º’ «ÚÙ∂ «Úº⁄ Ó‹Ï∞Â ‘∞øÁ∂ ‘È ¡Â∂ Á±«‹¡ª «Úº⁄ ’Ó‹Ø ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ «ÌøÈ «ÌøÈ √ÓºÊ≈
¡Â∂ Â≈’Â Ú≈Ò∂ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª ÚΔ Úº÷Δ¡ª ‘∞øÁΔ¡ª ‘È
BA.A ◊∞ ‰ Δ Ïº « ⁄¡ª Ò¬Δ «Úº « Á¡’ ÍÃ Ï ø Ë (Educational Provisions for Gifted

Children)
◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ¿∞‘ ‘È «‹‘Û∂ «ÌøÈ «ÁÓ≈◊Δ, √Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈Ú≈ÂÓ’ ◊∞‰ º÷Á∂ ‘ÈÕ «¬√Ò¬Δ ¿∞È∑ª Ò¬Δ ¡◊≈¿∞∫
Í≈·’ÃÓ, «Ù’Ù‰ Á∂ ÂΔ’∂, √’±Ò ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ’≈ÏÒ «Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ ‘Ø‰∂ ‹±Δ ‘ÈÕ √≈‚Δ
ÚÂÓ≈È ÍÃ‰≈ÒΔ ¡Â∂ «√º«÷¡≈ Á∂ ÍØ◊≈Ó ¿∞μ⁄ √ø«⁄Â ÍØ◊≈Ó ‘È, Ó±Ò ±Í Â∂ «¬‘ √Ë≈È «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
Ò¬Δ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ‘∂· «Ò÷∂ ¿∞Á∂Ù ‘Ø √’Á∂ ‘ÈÕ ÂΔ’∂, Í≈·’ÃÓ ¡Â∂ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¡«Ë¡≈Í’ª ÁΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ◊∞‰ÚºÂ≈Õ
«√º«÷¡≈ Á∂ ¿∞Á∂Ù
√Ë≈È Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Â¡≈ ¿∞Á∂Ùª Á∂ «¬Ò≈Ú≈ «Úº⁄ «ÈÓÈ ¿∞Á∂Ùª ˘ ‘Ø √’Á∂ ‘È:
A. ¿∞È∑ª Á∂ «¬ÒÓ, ’ØÙÒ ¡Â∂ √Ófi ÁΔ ‘ºÁ ˘ ¡º◊∂ ÚË≈¿∞‰≈Õ
B. √Â’Â≈, Í«‘Ò-’ÁÓΔ ¡Â∂ ⁄È≈ÂÓ’ Ù’ÂΔ Á≈ «Ú’≈√ ’È≈Õ
C. Ó‘ºÂÚÍ±‰ √Ø⁄ Á∂ Úº¬Δ¬∂ Á≈ «Ú’≈√ ’È≈Õ
D. √∞ÂøÂ ’øÓ ’È ÁΔ Ù’ÂΔ ¡Â∂ ¡≈˜≈Á «÷¡≈Ò «Ú’«√Â ’È≈Õ
E. ¡◊Ú≈¬Δ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ÔØ◊Â≈ Á≈ «Ú’≈√ ’È≈Õ
F. √Óº«√¡≈ ˘ ‘ºÒ ’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ Â∂‹Δ «Ò¡≈¿∞‰≈Õ
G. √Ë≈È Ïº«⁄¡ª È≈Ò ÿ, √’±Ò ¡Â∂ √Ó≈‹ Á∂ «Úº⁄ ◊∞‹≈∂ ÁΔ √ÓÊ≈ ˘ ÚË≈¿∞‰≈Õ
BA.B «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies)

«ÂøÈ ÈΔÂΔ¡ª ‘È «‹‘ÛΔ¡ª ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Ò≈‘∂ÏøÁ ‘Ø √’ÁΔ¡ª ‘È: (A) ÂÚ‰ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ª,
(B) √Ó«ºËΔ ÁΔ ÈΔÂΔ¡ª, (C) ÷≈√ √Ó±‘ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ª
(A) ÂÚ‰ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ª: «¬‘ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Í∞≈ÈΔ ÈΔÂΔ ‘ÀÕ
ÙÏÁ ÂÚ‰ √’±Ò Á∂ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Óª ÁΔ ’≈Ú≈¬Δ ˘ ÁÙªÁ≈ ‘À √’±Ò «Úº⁄ ‹ÒÁΔ ÍÃÚ∂Ù ’È≈, √≈∂ ◊∂‚
Í≈ ’È≈, ‘ √≈Ò «‹¡≈Á≈ ’øÓ ’È≈Õ (Ù≈«¬Á ÁØ √≈Ò «Úº⁄ C √≈Ò Á≈ ’øÓ ‹ª ¡º◊∂ ÷Û ’∂ ¡◊≈¿∞∫ ’øÓ
’È≈)Õ
(B) √ÓºÊ≈ Ú◊: √ÓºÊ≈ Ú◊ ÁΔ¡ª ÁØ Âª ÁΔ¡ª «’√Óª ‘È
(i) «ÚÙ∂Ù «’√Óª ¡Â∂ (ii) «ÚÙ∂Ù Ó∞’≈ÏÒ≈ ◊∂‚ √’±Ò
ÂÚ‰ «¬º’ «Ú«Á¡’ ÍØ◊≈Ó Á∂ Ó≈«Ë¡Ó «Úº⁄ ÍøÍ≈◊Â È≈ÒØ∫ ¤Ø‡Δ ¿∞Ó «Úº⁄ Â∂‹ Á Âº’Δ Á∂ ±Í «Úº⁄
Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
Ó∞Òª’‰: (A) «¬‘Èª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ¡ºÒ◊ √Ó≈ ÷Ø‹È≈ √øÌÚ È‘Δ∫ ‘ÀÕ (B) «¬√ Ó«‘ø◊≈ Ó≈ÓÒ≈ ‘ÀÕ (C) ◊ÒÂ
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ‹ª Á±√Δ¡ª ¿∞μÂ∂ ¤≈Í ‹ª ‹ÒÈ Ó«‘√±√ ‘Ø‰ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ (D) ¡ÒØ’ÂªÂ«’ (E) ÏΩ«Ë’
√≈ÓøÂÙ≈‘ΔÕ «¬√ Ò¬Δ «¬‘ ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ ÂΔ’≈ È‘Δ∫ ‘À Í ÷∞ºÒ≈ «√º«÷¡≈ ÍÃÏøË ‘À «‹√˘ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª
Óø◊ª ˘ Í±≈ ’‰ Ò¬Δ Í∂Ù ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(C) √Ó«ºËΔ ÁΔ ÈΔÂΔ¡ª: Í≈·’ÃÓ ÁΔ √Ó«ºËΔ ◊∞‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ Ó≈Â≈Â«Ó’ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ◊∞‰ÚºÂ≈ ‚±øÿ≈¬Δ
˘ ÁÙªÁΔ ‘À ¡Â∂ Ó≈Â≈ Á≈ ÓÂÒÏ ’≈‹ ÁΔ √≈Ó◊Δ ÁΔ ⁄ΩÛ≈¬Δ ÂØ∫ ‘ÀÕ
A. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃØ◊≈Ó ˘ √Ë≈È «Úº«Á¡’ ¿∞Á∂Ùª Á∂ «Ú√Ê≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ È∞Ó≈«¬øÁ◊Δ ’ÈΔ
B. «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Ó √’±Ò «Úº⁄ ¡Â∂ √’±Ò Á∂ Ï≈‘ «¬º’ ¿∞Â∂‹’ «√º÷‰ Á≈ Ó≈‘ΩÒ ÍÀÁ≈ ’Á∂ ‘ÀÕ
C. ÍÃØ◊≈Ó ˘ ⁄È≈ÂÓ’ √ÓºÊ≈ ¿∞μÂ∂, «ÚÚ∂’ ¡Â∂ √Ó≈‹’ «˜≥Ó∂Ú≈Δ ¿∞μÂ∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ˜Ø Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À Õ
D. «Ú«Á¡’ ÍØ◊≈Ó ˘ Ï∞«È¡≈ÁΔ ÓΩÒ’ «◊¡≈È ’ΩÙÒ, ÍÃÙø√≈ ¡Â∂ ⁄È≈ÂÓ’Â≈ Ú◊À≈ ˘ ÚË≈Ú≈
Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-BA: ◊∞‰Δ Ïº⁄∂: «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª
ÈØ‡
ÈØ‡√ Í≈·’ÃÓ ÁΔ ◊∞‰≈ÂÓ’ √Ó«ºËΔ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «’ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ’ØÒ ¡Ω√Â Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó∞’≈ÏÒ∂
«˜¡≈Á≈ ÓØ’∂ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
(i) .................. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’ Í∞≈‰Δ ÈΔÂΔ ‘ÀÕ
(ii) .................. «¬º’ «Ú«Á¡’ ÍØ◊≈Ó Á∂ Ó≈«Ë¡Ó «Úº⁄ ÍøÍ≈◊Â È≈ÒØ∫ ¤Ø‡Δ ¿∞Ó «Úº⁄ Â∂‹ Á
Âº’Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) Í≈·’ÃÓ ÁΔ √Ó«ºËΔ .................. ¡Â∂ .................. ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(iv) √Ó«ºËΔ ÁΔ ÈΔÂΔ Á∂ ¡È∞ÈÆ√≈ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃØ◊≈Ó ˘ √Ë≈È .................. Á∂ «Ú√Ê≈ Á∂ ±Í
«Úº⁄ È∞Ó≈«¬øÁ◊Δ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(v) «Ú«Á¡’ ÍØ◊≈Ó ˘ .................. Ú◊À≈ ˘ ÚË≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
BA.C ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á≈ Í≈·’ÃÓ (The Curriculum for Gifted Children)

◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ Ï∞«È¡≈ÁΔ «’«¡≈ «Úº⁄ Ó≈‘ ‘Ø‰ Ò¬Δ ÿº‡ ÓÙ’ Òº◊ÁΔ ‘ÀÕ «¬√Â∂ «Ë¡≈È Á∂‰≈ Ó‘ºÂÚÍ±È
‘À «’ ˙‘ «’√ ÓØ’∂ Â∂ ·«‘Á∂ ‘È, «’‘Û∂ √Ï’ ˘ ‹ÒÁΔ ÷ÂÓ ’Á∂ ‘È, ¡Â∂ «’√ √Ó∂ Â∂ ˙‘Ø Ò≈«¬ÏÃ∂Δ «’Â≈Ï
÷ØÒÁ∂ ‘È ‹ª Ï∂⁄ÀÈ ‹ª ÏØ«¡Â Á∂ Òº¤‰ «Ú÷≈¿∞∫Á∂ È∂Õ «¬√ ¡Ë≈ Â∂ √Ó«ºËΔ, «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È ¡Â∂ ¡≈Ó ‹Ó≈Â
«Úº⁄ ÍÃ∂«Â ’È Ò¬Δ √Ó≈ ÒºÌØÕ ˙‘Èª ˘ ÊØÛ≈ ¿∞μ⁄≈ ¡Â∂ ¡Ω÷≈ ’øÓ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡«Ë¡≈Í’-«Ú«Á¡≈ÊΔ
ÔØ‹È≈ Á∂ È≈Ò Í≈·’ÃÓ ˘ ¿∞Óø◊Δ ¡Â∂ ¡ÓΔ ±Í «Úº⁄ «Î √ø◊«·Â ’Ø, «‹‘Û≈ «’ ˙‘Èª ÁΔ «ÁÒ⁄√ÍΔ Ï‰≈¬∂
º÷∂ ¡Â∂ ˙‘Èª ÁΔ Ó≈È«√’ √ÓºÊ≈ ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ √’∂Õ
(A) ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ «ÚÙ∂Ù ÂΔ’∂
◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ‘∂· «Ò÷∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ ÂΔ’∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘È:
A. «Ú¡’ÂΔ◊Â √Ó«ºËΔ √Ó«ºËΔ «’«¡≈ ⁄∞‰Ø «‹√˘ «’ ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ¡≈Í‰∂ ‚À√’ Â∂ ’
√’‰Õ
B. √Ó±‘ Á∂ ¡È∞ø√≈ ÂΔ’∂ √Ó«ºËΔ Á≈ «¬’≈¬Δ ¡Â∂ √≈Δ ‹Ó≈Â Á∂ ’øÓ «Ú⁄Ø∫ √«‘√∞Ì≈ «Ú’≈√ ‘Ø‰≈Õ
C. ’¬Δ «’√Ó Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÂΔ’∂ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ‘Ú≈Ò∂ Ò¬Δ √≈Ó◊Δ, «Ú⁄≈ÙΔÒ √Ú≈Ò
¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ¡Ω÷≈ ÿ ’È Ú≈Ò≈ ’øÓ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂ «‹‘Û≈ «’ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ¿∞ÍÔ∞’Â ‘ØÚ∂Õ
D. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¿∞μ⁄∂ Ò’Ù «ÈË≈«Â ’ΔÂ∂ ‹≈‰≈Õ
E. «Ú¡’ÂΔ◊Â ÷Ø‹ Ò¬Δ ÍÃ∂«Â ’È≈Õ
F. Ïº⁄∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ «¬√Â∂Ó≈Ò ’È Ò¬Δ ÍÃ≈‹∂’‡ «ÈË≈«Â ’È≈Õ
G. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÷≈√ ÍÃ≈‹∂’‡Õ
H. ¿∞Á∂Ù «ÈË≈«Â ’È≈ ¡Â∂ ¿∞«⁄Â Â’ÈΔ’ ⁄∞‰È≈Õ
I. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ ÔØ‹È≈, ÍÃØ◊≈Ó ¡Â∂ √ÓºÊ≈ Ò¬Δ ‹≈«◊ÃÂ ’‰≈Õ
A@. ¡«Ë¡≈ÍÈ «¬’≈¬Δ¡ª «Úº⁄ Ò⁄’ ‘Ø‰≈Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡
‡≈√’ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ’Δ Í≈·’ÃÓ ‘À?
(B) ÷≈√ Ú◊ ÂΔ’≈: «¬√ ÂΔ’∂ Á∂ ¡È∞ø√≈ «¬‘ ÍÃ√Â≈«ÚÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «’ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù √’±Ò
‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂‘ÈÕ √’±Ò «Úº⁄ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Ó±‘ Ï‰≈¿∞‰ Á≈ Úº÷≈ «¬øÂ˜≈Ó ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘Èª √Ó±‘ª ˘
‘∂· «Ò÷Δ¡ª «¬’≈¬Δ¡ª «Úº⁄ Úø«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
A. Ó∞„Ò∂ ‹ª ¿∞μ⁄ Ó∞„Ò∂ √’±Ò «Úº⁄ √Ë≈È Ú◊ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù √Ó±‘ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
B. ‹±ÈΔ¡ ¡Â∂ «Ó‚Ò √’±Òª «Úº⁄ ¡ø◊∂‹Δ Ì≈Ù≈, «‘√≈Ï, √≈«¬ø√ ¡Â∂ √Ó≈‹’ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Úº÷≈
«¬øÂ‹≈Ó ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
C. ¿∞μ⁄ √À’∂ø‚Δ √’±Òª «Úº⁄ ÷≈√ Í≈·’ÃÓ Á≈ «¬øÂ‹≈Ó ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
D. ’≈Ò‹ ¡Â∂ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ ÍºË ¿∞μÂ∂ ¡≈È‹ ’Ø√ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ ÷≈√ √Ó±‘ª Ò¬Δ Úº÷Δ ÔØ‹È≈ ¡Â∂
„ø◊ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
‘ «’√∂ ÁΔ √ÓºÊ≈ Á≈ Ú≈√Â«Ú’ Ó∞Òª’‰ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Î∂ «¬√ Ó∞Òª’‰ ÁΔ ÚÂØ∫ È≈Ò √‹≈ÂΔ √Ó±‘
Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ ‘ √Ó±‘ «Úº⁄ ‹Ó≈Â Á∂ Ó∞’≈ÏÒ∂ ’ØÙÒ ¡Â∂ √ÎÒÂ≈ ÁΔ ‘ºÁ ˘ ¤Ø‡≈ ’
Á∂Ú∂◊≈Õ
(A) √Ó±‘ Á≈ ÒΔ‚ ‘ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «¬º’ √Ú≈Ò, ÍÛÈ Ò¬Δ ¡≈‹≈Á ÓØ’∂ ¿∞ÍÒºÏË ’Á≈ ‘À, ‘Ú≈Ò≈
’øÓ, Ì≈¬Δ⁄≈∂ «Úº⁄ «¬ø‡«Ú¿± Ú◊À≈ «ÈË≈«Â ’Á≈ ‘ÀÕ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ √Ó±‘ Á≈ ÒΔ‚ «ÈÔ∞’Â
’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ Âª «’ ¿∞‘ ¡◊Ú≈¬Δ ’È Á∂ ’ØÙÒ ¡Â∂ ’ÒÍÈ≈ Á≈ ¡«Ì¡≈√ ’ √’∂Õ «¬√ ÂΔ’∂
È≈Ò ˙‘ Ó≈ÈÚΔ √ÏøËª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª È≈Ò «ÈÍ‡‰ Ò¬Δ ¡Â∂ √Ó±‘ ÁΔ ’≈Ú≈¬Δ Ò¬Δ «˜≥Ó∂Ú≈Δ ˘
√ÚΔ’≈ ’È Ò¬Δ ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ √ø◊«·Â ’È «Úº⁄ ¡È∞ÌÚ ‘≈√Ò ’ √’Á∂ ‘ÈÕ
(B) ≈¿∞∫‚ ‡∂ÏÒ ⁄⁄≈, È∞Ó≈«¬Ù, ÷∂Â Á≈ ⁄º’, √øÓ∂ÒÈ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’’∂ ◊∞‰Δ √Ó±‘ ÁΔ¡ª ’≈Ú≈¬Δ¡ª
˘ ‹Ó≈Â ÍÃ≈‹∂’‡ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÚË≈¿∞‰ Á≈ ¡≈ÔØ‹È ’È≈Õ ’∞fi ÂÏÁΔÒΔ¡ª Á∂ È≈Ò «¬‘ ’≈Ú≈¬Δ¡ª
Í±Δ ‹Ó≈Â ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ «Úº⁄ ÏÁÒ ‹ªÁΔ¡ª ‘È, ¡Â∂ ˙‘ ÷∞Á ÚΔ «¬‘È≈ ’≈Ú≈¬Δ¡ª ˘ ’È «Úº⁄
«ÁÒ⁄√ÍΔ «Á÷≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
(C) «¬‘ Úº‚Δ¡ª, Ò⁄’ΔÒΔ¡ª «¬’≈¬Δ¡ª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ Úº÷Δ¡ª «Ù’Ù‰ Â’ÈΔ’ª Ò¬Δ Í∂Ù ’ÁΔ¡ª
‘ÈÕ «Ú¡’ÂΔ◊Â «‘Á≈«¬Â ¤Ø‡∂ √Ó±‘ª ¡Â∂ ’∞Ò Ú◊ √Ó±‘ª «Úº⁄ ’øÓ ’ÁΔ ‘ÀÕ
(D) ÷≈√ √Ó±‘ª Ò¬Δ ÍÃ≈‹∂’‡ Á≈ ÂΔ’≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘Ø‹∂ √Ó±‘ª Ò¬Δ ’∞fi ⁄∞ÈΩÂΔ‹È’
’≈‹ «ÈË≈«Â ’È∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
(E) ◊∞‰Δ √Ó±‘ Ò¬Δ «⁄øÂÈÙΔÒ ÍºË «Ù’Ù‰ ‹ª √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ ÁΔ Â’ÈΔ’ ˘ «ÈÔ∞’Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈
(F) ¡«Ë¡≈Í’ ˘ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ¡Â∂ ◊∞‰Δ √Ó±‘ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ ¡Â∂
«ÈÍ‡‰ ÁΔ ‹≈‰’≈Δ ÒÀÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(G) ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ «’«¡≈ Á∂ Ò¬Δ «ÈÔ«ÓÂ ÓÙÚ∂ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ’øÓ ÁΔ¡ª Ó∞Ù’Òª ¡Â∂
Ó∞Òª’‰ Ò¬Δ ÓÁÁ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-BA: ◊∞‰Δ Ïº⁄∂: «Ù’Ù‰ ÈΔÂΔ¡ª
ÈØ‡
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ Ë≈‰≈ ◊·È, √Ë≈È «‘È, ¡Â∂ Î≈√Ò∂ ˘ Í»≈ ’È ˘ Â‹Δ‘ «ÁøÁ∂
‘ÈÕ ¡«Ë¡≈Í’ ˘ «ÚÙ∂ Á∂ ‘ Í«‘Ò± ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ È‘Δ∫ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ¡Â∂
¿∞√˘ ’∞ºfi Î≈√Ò≈ ¤º‚ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «‹√˘ «’ ¿∞È∑ª Á∞¡≈≈ Ì«¡≈ ‹≈ √’∂Õ
BA.D ◊∞ ‰ Δ Ïº « ⁄¡ª Ò¬Δ √Ë≈È „ø ◊ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ (General Method and

Techniques for Gifted Children)
’∞fi √Ë≈È ÂΔ’∂ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª «‹‘Û∂ «’ ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Ï‘∞Â ¿∞ÍÔØ◊Δ ‘È:
A. √’≈≈ÂÓ’ Ó‹Ï±ÂΔ ‹ª ÍÃÙø√≈ ¡Â∂ ÍÃØÂ√≈‘È ÍÃÌ≈ÚΔ ‘«Ê¡≈ ‘È Í ⁄∞ÈΩÂΔ ¡Â∂ ¡≈ÒØ⁄È≈ «Ú‘≈
˘ Ó‹Ï±Â ’È Ò¬Δ ¿∞√ÂØ∫ ÚΔ «‹¡≈Á≈ ÍÃÌ≈ÚΔ ‘«Ê¡≈ ‘ÈÕ ¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫: Â∂∂ Ú◊∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ
ÂØ∫ «¬‘ «Ú‘≈ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ È‘Δ √ΔÕ
B. ¡«Ë¡≈ÍÈ «Úº⁄ Á∞‘≈¬Δ ˙‘Èª ˘ ÏØ ’ «ÁøÁΔ ‘ÀÕ ‹Ó≈ÂΔ «Ù’Ù‰ «Úº⁄ Ï∂ÒØÛ≈ ¡È∞Ú≈Á ¡Â∂ «ÚÙ∂
ÁΔ Á∞‘≈¬Δ «Úº⁄ ˙‘ «ÁÒ⁄√ÍΔ È‘Δ∫ º÷Á∂Õ
C. ¡«Ë¡≈Í’ ˘ «◊¡≈È «Ú’«√Â ’È Ò¬Δ «ÚÙ∂ ÁΔ ‚±øÿ≈¬Δ ˘ ‡Ø‘‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
D. Ò≈«¬ÏÃ∂Δ, Í·È, ÍÃÔØ◊Ù≈Ò≈, ÷∂Â ’≈‹ Á≈ «¬øÂ‹≈Ó ¡Â∂ √∞«ÚË≈ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
E. ‹Ó≈ÂΔ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ «Úº⁄ ˙‘Èª ˘ ⁄∞ÈÀÂΔ Á∂‰ Ò¬Δ ¡Ω÷∂ √Ú≈Ò Í∞º¤È∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
B. ‘∂· «Ò÷∂ Ú≈’ª «Ú⁄Ø∫ √‘Δ ◊ÒÂ ⁄∞‰Ø:
(i) √Ó±‘ Á∂ ¡È∞ø√≈ ÂΔ’∂ √Ó«ºËΔ Á≈ «¬’≈¬Δ ¡Â∂ √≈Δ ‹Ó≈Â Á∂ ’øÓ «Ú⁄Ø∫ √«‘√∞Ì≈ «Ú’≈√ ‘Ø‰≈Õ
(ii) ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ Ë≈‰≈ ◊·È, √Ë≈È ‘È, ¡Â∂ Î≈√Ò∂ ˘ Í±≈ ’È ˘ Â‹Δ‘ «ÁøÁ∂ ‘ÈÕ
(iii) ¡«Ë¡≈Í’ ˘ «◊¡≈È «Ú’«√Â ’È Ò¬Δ «ÚÙ∂ ÁΔ ‚±øÿ≈¬Δ ˘ ‡Ø‘‰≈ È‘Δ∫ ⁄≈‘ΔÁ≈Õ
(iv) Ò≈«¬ÏÃ∂Δ, Í·È, ÍÃÔØ◊Ù≈Ò≈, ÷∂Â ’≈‹ Á≈ «¬øÂ‹≈Ó ¡Â∂ √∞«ÚË≈ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔÕ
BA.E √≈ªÙ (Summary)

J ◊∞‰Δ Ïº⁄∂ ¿∞‘ ‘È «‹‘Û∂ «ÌøÈ «ÁÓ≈◊Δ, √Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈Ú≈ÂÓ’ ◊∞‰ º÷Á∂ ‘ÈÕ «¬√ Ò¬Δ ¿∞‘Èª Ò¬Δ
¡◊≈¿∞∫ Í≈·’ÃÓ, «Ù’Ù‰ Á∂ ÂΔ’∂, √’±Ò ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ¡Â∂ ’≈ÏÒ «Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ ‘Ø‰∂ ‹±Δ
‘ÈÕ
J ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ «ÁºÂΔ ‹≈‰ Ú≈ÒΔ «√º«÷¡≈ Á∂ Ï‘∞Â ¿∞Á∂Ù ‘È «‹‘Û∂ «’ ¿∞È∑ª Ò¬Δ Ï‘∞Â Ò≈ÌÁ≈«¬’
‘ÈÕ
J ¿∞È∑ª Á∂ «¬ÒÓ, ’ØÙÒ ¡Â∂ √Ófi ˘ ¡º◊∂ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ, √≈ÚË≈ÈΔ «Ú’«√Â ’È Ò¬Δ, Í«‘Ò ’ÁÓΔ
¡Â∂ ⁄È≈ÂÓ’ Ù’ÂΔ «Ú’«√Â ’È, √ø◊ΔÈ √Ø⁄ Ò¬Δ Úº¬Δ¡≈ «Ú’«√Â ’È, ¡‹≈Á ’øÓ ’È
Ò¬Δ ÷≈√ «√º«÷¡≈ «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
J «ÂøÈ ÈΔÂΔ¡ª ‘È «‹‘ÛΔ¡ª ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Ò≈‘∂ÏøÁ ‘Ø √’ÁΔ¡ª ‘È: (i) ÂÚ‰ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ª,
(ii) √Ó«ºËΔ ÁΔ ÈΔÂΔ¡ª, (iii) ÷≈√ √Ó±‘ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ªÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J ÙÏÁ ÂÚ‰ √’±Ò Á∂ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Óª ÁΔ ’≈Ú≈¬Δ ˘ ÁÙªÁ≈ ‘À √’±Ò «Úº⁄ ‹ÒÁΔ ÍÃÚ∂Ù ’È≈,
√≈∂ ◊∂‚ Í≈ ’È≈, «˜¡≈Á≈ ’øÓ ’È≈Õ
J Í≈·’ÃÓ ÁΔ √Ó«ºËΔ ◊∞‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ Ó≈Â≈Â«Ó’ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ◊∞‰ÚºÂ≈ ‚»øÿ≈¬Δ ˘ ÁÙªÁΔ ‘À
¡Â∂ Ó≈Â≈ Á≈ ÓÂÒÏ ’≈‹ ÁΔ √≈Ó◊Δ ÁΔ ⁄ΩÛ≈¬Δ ÂØ∫ ‘ÀÕ
J «ÚÙ∂Ù √Ó»‘ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ª: «¬√ «Úº⁄ ÁØ Âª Á∂ «’√Óª ‘È (a) «ÚÙ∂Ù «’√Óª ¡Â∂ (b) «ÚÙ∂Ù Ó∞’≈ÏÒ≈
◊∂‚ √’±Ò ÂÚ‰ «¬º’ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ Ó≈«Ë¡Ó «Úº⁄ ÍøÍ≈◊Â È≈ÒØ∫ ¤Ø‡Δ ¿∞Ó «Úº⁄ Â∂˜
Á Âº’Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Á∂ ¡È∂’ ÂΔ’∂ ‘È:
(i) «Ú¡’ÂΔ◊Â √Ó«ºËΔ, √Ó±‘ Á∂ ¡È∞ø√≈ ÂΔ’∂, ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÷≈√ ÍÃ≈‹∂’‡, ¡«Ë¡≈ÍÈ
«¬’≈¬Δ¡ª «Úº⁄ Ò⁄’, «’√∂ Ù÷√ ˘ ıØ‹ Ò¬Δ ¿∞’√≈¿∞‰≈Õ

(ii) √’≈≈ÂÓ’ Ó‹Ï»ÂΔ ‹ª ÍÃ√ø√≈ ¡Â∂ ÍÃØÂ√≈‘È ÍÃÌ≈ÚΔ ‘«Ê¡≈ ‘È, «ÚÙ∂ ÁΔ ‚∞øÿ≈¬Δ ˘ ‡Ø‘È≈, ¡Ω÷∂
¡«Ë¡≈ÍÈ √Ú≈Ò ’∞ºfi ‘Ø ¡«Ë¡≈ÍÈ ÂΔ’∂ ‘ÈÕ
BA.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ◊∞‰ÚºÂ≈ : «’√∂ ’øÓ ˘ «‹¡≈Á≈ ’∞ÙÒÂ≈ ¡Â∂ Á±‹∂ ÒØ’ª È≈ÒØ∫ «’√∂ ’øÓ ˘ ‹ÒÁΔ ’È ÁΔ
√ÓºÊ≈Õ
J Â’ÈΔ’ : «’√∂ ’øÓ ˘ ’È Á≈ ÂΔ’≈ ‹ª √Â≈Õ
J ÂÚ‰ : ’∞ºfi ‘Ø‰ ÁΔ Â∂‹Δ «Úº⁄ Ú≈Ë≈Õ
BA.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «’ Í≈·’ÃÓ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À?
B. ◊∞‰Δ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ’Ø¬Δ B ¡«Ë¡≈ÍÈ ÈΔÂΔ¡ª Áº√ØÕ
C. √ÓºÊ≈ √Ó±‘ ’Δ ‘À? «Ú¡≈«÷¡≈ ’ØÕ
A. (i) ÂÚ‰ ÈΔÂΔ (ii) ÂÚ‰
(iii) ◊∞‰≈ÂÓ’, Ó≈Â≈ÂÓ’ (iv) «Ú«Á¡’ ¿∞Á∂Ù
(v) ÓΩ«’Ò ’ØÙÒ Á≈ «◊¡≈È
B. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ˆÒÂ (iv) ˆÒÂ
BA.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡ ¡ÀÎ. ‹ØÈ√È, √∂‹ ÍÃ’≈ÙÈÕ
B. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: «Òø‚≈ «ÚÒÓÙ√‡., ¬∂ ÏΔ ÍΔ ÍΔ, ¡ÀÒÈ ‚Ï«Ò¿∞ Ï»., ¡ÀÈ √Δ ¡À√ ÍΔÕ
C. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ‚À«È¡Ò ÍΔ. ‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¬∂Ó. ’≈ÎÓÀÈ, Í∂‹ √Δ. Í∞Ò∂È, «Í¡√È
¬∂‹∞’∂ÙÈÕ

«¬’≈¬Δ-BB: Í¤«Û¡≈ ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂: Í«Ì≈Ù≈, ÈØ‡

ÍÃ’≈, ¡«ÌÒ’Ù‰
(Backward and Delinquent Children:
Definition, Types, Characteristics)

BB.A ÓÂÒºÏ ¡Â∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ (Meaning and Definition of Backward Children)
BB.B Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ (Characteristic of Backward Children)
BB.C Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ÍÃ’≈ (Types of Backward Children)
BB.D ÓÂÒºÏ ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ (Meaniing and Definition of Delinquent Children )
BB.E ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ Á∂ ÒÙ‰ (Characteristics of Delinquents)
BB.F ÁØÙ Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Delinquents)
BB.G √≈ªÙ (Summary)
BB.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BB.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BB.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ÓÂÒºÏ ¡Â∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ú‰È ‘ÀÕ
J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÍÃ’≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ ¡Â∂ ÓÂÒºÏÁ∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ÁØÙ Á∂ ÍÃ’≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
Ïº⁄Δ¡ª, ‹Ø «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ Á≈ «¬º’Ø «‹‘∂ Úø‚ Á∂ ‘∂·Ò∂ ⁄Ó ¿∞μÂ∂ «‚º◊ ‘∂ ‘È Í¤Û∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ’≈È ’≈È ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª Á≈ ‘ØÚ∂ √’Á≈ ‘ÀÕ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÁØ
Ù∂‰Δ¡ª Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¡Â∂ «Ú«Á¡’ ÓøÁÂ≈ «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «Íº¤Û∂Í‰ ÁΔ «‚◊Δ ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈
¡Â∂ ¿∞ÍÒÏËΔ ÁΔ ÓÁÁ ÚÒØ∫ √ºÓ«fi¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ÍÃΔ«÷¡≈Õ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ¿∞‘ √’±Ò ÁΔ ¿∞ÍÒÏËΔ «Úº⁄ ¡≈Í‰∂
√‘Í≈·Δ¡ª ÚÒØ∫ «Ú⁄«ÒÂ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ò≈Ìª«ÚÂ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘À √’±Ò ÁΔ ¿∞ÍÒÏËΔ «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ «Ù’Ù‰ Á∂ Á∞¡≈∂Õ
¿∞‘ «¬º’Ø «‹‘∂ «Ù’Ù‰ Á∞¡≈≈ È‘Δ∫ Ò≈Ìª«ÚÂ ‘∞øÁ∂ ‘À √’±ÒÕ «√«÷¡’ √Ω÷ ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ¿∞È∑ª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ ¿∞È∑ª˘ „±ø„ √º’Á∂ ‘ÈÕ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √Ó≈‹ ¡Â∂ ≈Ù‡ Ò¬Δ
«¬º’ Ó‘≈È Î‹ ‘ÈÕ
BB.A ÓÂÒºÏ ¡Â∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ (Meaning and Definition of Backward
Children)
ÙÏÁ «Íº¤Û∂Í‰ ÓÈÓ≈È∂ „ø◊ ÚÒØ∫ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, Ò∂«’È «¬‘ Ó∞Ù’Ò «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫
Í«Ì≈«ÙÂ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ Ï‡ Á∂ ¡È∞√≈: Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ «¬º’ ‘À ‹Ø ¡◊ÒΔ ‹Ó≈Â Á∂ ’øÓ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ
‘À «’ ‘∂·ª ‹Ø ¡≈Í‰Δ ¿∞Ó Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘ÀÕ
«Ó¡≈Á «Íº¤Û∂Í‰ ˘ «√º«÷¡≈ Ì≈◊ÎÒ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ √Óºfi≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ Í¤Û∂ Ïº⁄≈ ‘À «¬º’ «‹√Á≈
«Ú«Á¡’ Ì≈◊ÎÒ HE ‹ª ‘ÀÕ ÙÏÁ ‹ª «Ú«Á¡’ Ì≈◊ÎÒ ˘ «¬ø«◊Â ’Á≈ ‘À, Ù≈«¬Á, ⁄≈‘∂ √’±Ò Ó˜Ó±Èª Á∂
«¬º’ √Ó±‘ Á∂ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ «◊¡≈È Á≈ ¡≈Í‰∂ È≈Ò √Ó≈È ‘À ’≈Ò≈È∞’«Ó’ ◊∂‡, ‹ª ’Δ «¬‘ ¿∞μÂ∂ ‹ª
‘∂·ª ÍºË ¿∞μÂ∂ ‘À ¿∞√˘ ¡≈Í‰Δ ¿∞Ó Ò¬Δ ¿∞∫ÓΔÁ ’ΔÂΔ ‹≈‰ΔÕ √Ò Î≈Ó±Ò≈ ‘À, «¬√Ò¬Δ:
¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ Ïº⁄Δ¡ª ˘, ‹Ø «¬º’Ø «‹‘∂ ÚÒØ∫ ÿº‡ ⁄Ó ÈØ’ ¿∞μÂ∂ ‘È √≈Ó≈‹’ √Â∂ Á∂ Úø‚Õ ÁØÙ ÁΔ
√Óº«√¡≈ ÒØ’ª Ò¬Δ ◊øÌΔ «⁄øÂ≈ Á≈ «ÚÙ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í∂Ù ’ΔÂ≈ ‘À, «√«÷¡’ª, ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫, ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’
¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ’Ó⁄≈Δ ‘È, ‹Ø ÓÈ∞º÷ Á∂ √≈Óø‹«√¡Í±‰ «Ú’≈√ «Úº⁄ «ÚÙÚ≈√ Ù÷√Δ¡ÂÕ «√«÷¡’ª Á∂ ‹Ú≈È
«Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ Ù÷√Δ¡Â ˘ √±Í Á∂‰ Ò¬Δ ‹«øÓ∂Á≈ ‘ÈÕ «’ÙØ≈Ú√Ê≈ Á∂ ÍºË ¿∞μÂ∂ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Í≈«¬¡≈
‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ¿∞Ó Á∂ ‘∂·ª ‘È ¡·≈ª √≈Ò Ï≈Ò ¡Í⁄≈Δ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
BB.B Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «ÚÙ∂ÙÂ≈ (Characteristic of Backward Children)

Ï‡ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ¿∞Ó ¡Â∂ ’≈Ò≈È∞’«Ó’ ¿∞Ó ÁΔ ÓÁÁ Á∂ È≈Ò √ª«÷≈«¬’Δ¬∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈ ‘À Ïº⁄∂ ’ΔÂΔÕ
A. Í¤Û∂ Ïº⁄∂ Ó≈È«√’ ¿∞Ó ¡≈Í‰∂ ’≈Ò≈È∞’«Ó’ ¿∞Ó ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ¤Ø‡Δ ‘ÀÕ
B. «¬º’ Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ÓøÁ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ‘À, Ò∂«’È ‘Ó∂Ù≈ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
C. «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ √∞√ÂΔ ¡≈Í‰∂ «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ’≈‰ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
D. «¬º’ Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ˘ ¿∞‘ ’Δ ’‰ «Úº⁄ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘À ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ÿº‡ «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂΔ ‘ÀÕ
E. ¿∞‘ ÎÂ≈ Ú◊ Á∂ È≈Ò «¬º’ «ÚÙ≈ «Úº⁄ ÚΔ ‹ª √≈∂ Ó˜Ó±Èª «Úº⁄ È‘Δ∫ º÷ √º’Á∂ ‘ÀÕ
F. «¬º’ Í¤Û∂ Ïº⁄∂ Ú◊ Á∂ ¡◊Ò∂ ‘∂·ª ’øÓ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÀÕ ’Ω‰ ¿∞Ó Ò¬Δ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘ÀÕ ‹Ó≈Â
’≈‹ ¡Â∂ ÍΔ«÷¡≈ ‹ª Ú◊ ÍÃΔ«÷¡≈ «Úº⁄ ’Ó‹Ø ‘ÀÕ
«¬º’ Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ˘ ’∞ºfi «¬º’Ø «‹‘∂ Òº¤‰ ‘ÀÕ «¬‘ ⁄≈ Ó∞º÷ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
A. √Δ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫ ‹ª ¡Ú «Úº⁄ ÌΩ«Â’ ‹ª
«√‘Â «Ú’≈√Õ ¿∞‘ ’∞ºfi √Δ’ ÁØÙ ¡Â∂ ’ÓΔ ‹ª ¡º÷ª ÁΔ «Ú’≈, Èº’ ¡Â∂ Ì≈Ù‰ ÁØÙ, ¿∞È∑ª ÁΔ Í∂ÙΔ
◊ΔÏ ‹ª ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
B. Ó≈È«√’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: «Íº¤Û∂Í‰ Á≈ ÍÃÓ∞º÷ ÷∂Â ÷∞«Î¡≈ ‘À, ¡≈Í‰Δ Ï∞ºËΔ ÚÒØ∫ ÿº‡ ‘À ¡Ω√ÂÕ ¿∞‘
ÁÒΔÒ «Úº⁄ ’ÓΔ, ¡Ó±Â √Ø⁄ √øÏøË’ÙÓÂ≈Úª˘ Á∂÷‰Õ ¿∞‘ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ Úº÷≈
¡È∞ÌÚª √‘√øÏºËÕ
C. √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ÈÀ«Â’ Á∂ Òº¤‰: √≈Ó≈‹’ «Ú’≈√ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò Â∞Ò‰≈ «Úº⁄

‘ΩÒΔ ‘ÀÕ Í«Í’ÚÂ≈ ¿∞Ó ¡Ω√Â ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «¬√ Ú◊ «Úº⁄ Úº÷ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «Ú’«√Â ÈØ‡
‘Ø √’Á≈ ‘À ’∞ºfi ¡√≈Ó≈«‹’ ‹ª ¡Úª¤ÈΔ¬∂ Òº¤‰Õ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈Ò ◊ΔÏ √Ó≈ÔØ‹È ‘ÀÕ
D. «Ú«Á¡’ ¡«ÌÒ’Ù‰: «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂΔ ¡Â∂ √’±Ò Á∂ ÍØ◊≈Ó «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Á∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂
Ï∞«È¡≈ÁΔ ◊∞‰ªÕ ¿∞‘ «Ú«Á¡’ Âº’Δ «Úº⁄ Ú◊ Á∂ È≈Ò Â≈ÒÓ∂Ò È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’ ‘∂ ‘À
√≈∂ Ó˜Ó±Èª «Úº⁄ «¬º’ «ÚÙ≈ «Úº⁄ ◊ΔÏ ‹ª ÷≈Ï ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÚΔ ÿ ’≈‹ ’‰ «Úº⁄ ◊ΔÏ
‘À ‹ª Ú◊ ¡√≈«¬ÈÓ∂∫‡Õ ¿∞‘ «√«÷¡’ ¡Â∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ◊ΔÏ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ È≈Ò ◊ΔÏ ◊ºÒÏ≈Â ‘À
◊ÂΔ«ÚËΔ¡ªÕ ¿∞‘ ÿº‡ ¿∞ÍÒÏËΔ ‘≈√Ò ’‰ ¡Â∂ ÍΔ«÷¡≈ ¡Â∂ Ú◊ ÍÃΔ«÷¡≈ «Úº⁄ ’Ó‹Ø ‘ÀÕ
BB.C Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ÍÃ’≈ (Types of Backward Children)

‹Ø Ó√ÂÙ’ Á∂ Òº¤‰ «Ú÷≈¿∞‰ Á∂: «¬‘ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÂøÈ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À È∞’√≈È ‹ª
Â∑ª √È≈«¬«Ú’ ÿ≈‡≈ (Ú∂÷Á∂ ‘È ¡Â∂ ÙÏÁª ˘ Í«Û∑¡≈ ‘À, Ò∂«’È ÚÒØ∫ È‘Δ∫ ’«‘ √’Á≈ «’ «¬‘ ’Δ ’ √º’Á∂
‘È ÓÂÒºÏ ÙÏÁ ˘ √‘È ’ √º’Á∂ ‘È, Ò∂«’È ¿∞È∑ª Á∂ ÓÂÒºÏ √∞‰ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ ÙÏÁª ˘ Ú∂÷Á∂ ‘È, Ò∂«’È
«Ò÷‰ Ò¬Δ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘È) È‘Δ∫ ’ √º’Á∂Õ ¿∞«⁄Â ¿∞√≈Δ «Úº⁄ ¡ÍÃÌ≈«ÚÂ √øÚ∂ÁΔ (È˜ ‹ª √∞‰È)
√Óº◊Δ ¡Â∂ ‘ºÊ Á∂ ÚÂØ √≈Ê’ √øÿª «¬√ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ √’≈≈ÂÓ’ ÈÂΔ‹≈ ¿∞Í‹Õ «ÍØ‡ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À
’∞ºfi Ïº«⁄¡ª ‹ª Âª ·Δ’ ÓÈÓ≈ÈΔ ¿∞È∑ª Á∂ Î±‘Â≈ ÚÒØ∫ ÏÁÒÈ Ò¬Δ ‹ª «¬º’ «ÚÌ≈‹È Ó±Ò≈Ê Ò¬Δ Ó‹Ï±
’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À (ÍÃÌ∞ÂÚ ’≈√‚ È∂Â ‘ºÊ), Ô≈ÈΔ, ¿∞‘ «¬º’ ÷ºÏ∂ √øÂ∞«ÒÂÂ≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ ·Δ’ ÍÌ≈ÚΔ ‘À ‹ª
Ë≈È≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÷ºÏ∂ Í≈√∂ ¡Â∂Á≈Úª¡º÷ª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ⁄Δ˜ Á∂ √±Í «Úº⁄ ¡øÂÕ «¬‘ ÒØ’ª ˘ «Í¡≈≈ ‘À
Ó∞„ÒΔ ÍÛ∑È≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈‰Á∂ ‘ÈÕ
ÒÈ Ïº⁄Δ¡ª ‘ΩÒΔ: ¡È∞√øË≈È Ú÷≈«¬¡≈ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù ÍÛ∑È∂ «Ú’Òª◊ («‚√Ò∂’«√¡≈) «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À
√’±Ò Ì≈ÚÈ≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø ÏΩ«Ë’ «¬º’Ø «‹‘∂ ‘È Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ A@-AB ÎΔ√ÁΔÕ ¿∞‘ «¬º’ ◊ΔÏ Ì≈ÚÈ≈ ‘À
¡≈ÂÓ√øÓ≈È ¡Â∂ ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‘Ò’∂ ¡Ú√≈Á Á∂ Òº¤‰ «Ú÷≈Õ ¿∞‘ √ÓºÊ È˜ ‘À, Ò∂«’È ¿∞È∑ª ÁΔ ÍÛ∑È∂
’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ÚÒØ∫ ÓøÁ ‘ÀÕ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬√ «Ú’Òª◊Â≈ «‹¡≈Á≈ Ò‚’Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Ó∞ø‚∂ «Úº⁄
√ÍºÙ‡ ‘ÀÕ Ï‘∞Â ¡’√, «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √Δ Á∂ ¡ø◊ª ÁΔ ¡≈ÁÂ ‘∂Î∂ «Úº⁄ ÂÈ≈Ú Á∂ Òº¤‰ «Ú÷≈¿∞‰ Á∂
Ò¬Δ, ¡Â∂ Í«‘Ò’≈ √∞Ì≈¡Õ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘, Ô≈Áª, ¡’√ ’Δ ’øÓ Á∂ «ÏÈª ÙÏÁ ‹ª √ø«÷¡≈Úª ‹≈Á± ¿∞‘
ÚÂÈΔ ’ ‘∂ ‘À ‹ª «¬º’ «◊‰ÂΔ Ì≈ÚÈ≈ ’ ‘Δ ‘ÀÕ

(i) Í¤«Û¡≈ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ «Ú«Á¡’ «‹√Á≈ Ì≈◊ÎÒ ‘À .................... ‹ª ‘∂·ªÕ
(ii) ................ ¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ Ïº⁄Δ¡ª ˘, ‹Ø «¬º’Ø «‹‘∂ ÚÒØ∫ ÿº‡ ⁄Ó ÈØ’ ¿∞μÂ∂ ‘È √≈Ó≈‹’ √Â∂
Á∂ Úø‚Õ
(iii) Ó≈È«√’ ¿∞Ó Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ¿∞√ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ¤Ø‡∂ ‘À .......................... ¿∞ÓÕ
(iv) Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø ¡·≈ª √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó ÚÒØ∫ ‘∂·ª ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À................
(v) «Íº¤Û∂Í‰ Á≈ ÍÃÓ∞º÷ ÷∂Â ÷∞«Î¡≈ ‘À, ¿∞È∑ª Á∂ .................. ¡Ω√Â ÚÒØ∫ ÿº‡ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BB.D ÓÂÒº Ï ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Ïº ⁄ ∂ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ (Meaniing and Definition of

Delinquent Children )
«¬‘ Ó∞Ù’Ò ‘À «’ ÙÏÁ ÁØÙ ˘ Í«Ì≈«ÙÂ «Ú¡≈Í’ ¡Â∂ √≈ÚÌΩ«Ó’ ‘À «’¿∞∫«’ «¬‘ «Ú¡≈Í’ ‘À ¡√≈Ó≈«‹’
√∞Ì≈¡ ‘À «’ √Óª √Ó∂∫Â∂ ÏÁÒÁ≈ «‘øÁ≈ ‘À Á∂ ’Ú∂‹, ‹◊∑≈, √ª√«’ÃÂΔ’, √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ≈‹ÈΔÂ’ ‹◊∑≈ «ÚÙ∂Ù
ÍΔ√ÊÂΔ¡ª ÁΔ¡ª ÙÂªÕ «¬‘ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ Ïº⁄∂ ‹Ø √≈Ó≈‹’ «¬º’Ø «‹‘∂ ÁΔ ¿∞Òøÿ‰≈ ’ÁΔ ‘À ¡Â∂ ‘Ø
√’Á≈ ‘À Ó∞ºÒª, ¡Í≈ËΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
«¬√ ◊∞È≈‘ª Ò¬Δ ¡≈Í≈«Ë’ ’≈ºÚ≈¬Δ ‘Ø‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ÁØ∫ √øÌ≈«Ò¡≈ ¿∞Ó ÚÒØ∫ Í∂ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ
Á∞¡≈≈ ÍÃ«ÂÏË «’ÙØ ¡Á≈ÒÂª Á∞¡≈≈Õ Ï‡ È∂ ¡≈Í‰Δ «’Â≈Ï «Úº⁄ ÍÂ≈ ⁄º«Ò¡≈, «¬º’ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «¬º’ Á∂ ±Í
«Úº⁄ Â’ÈΔ’Δ Óø«È¡≈ ‹≈ ’‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Í≈ËΔ, ‹ÁØ∫ ¡≈Í‰∂ ¡√≈Ó≈«‹’ ◊ºÒª «¬ÂÈ≈ ◊øÌΔ ‘À «’
¿∞‘ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À «Ú÷≈¬Δ «ÁøÁ∂ ‘À ‹ª ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÏÈ‰ Ò¬Δ √’≈Δ ’≈ºÚ≈¬Δ Á∂ «ÚÙ≈ ¿∞μÊ∂ ‘∂·ª «ÁºÂ∂ ◊¬∂ Ïº⁄∂
Á∂ ’∞ºfi Í«Ì≈Ù≈Úª ‘È:
«¬º’ Ïº⁄≈ ‹Ø √∞Ì≈¡ Á∂ √≈Ó≈‹’ Ó≈ÈÁø‚ª ÚÒØ∫ Ì‡’, ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
-¡≈¬Δ-‘ΔÒÀ
«¬º’ ¡Í≈ËΔ ÚÒØ∫ «¬º’ ‘À ‹Ø √≈Ó≈‹’ Ó≈ÈÁø‚ª ‡±‡Â≈ ‘À, ’˘È Á∂ «÷Ò≈Î ÚÂ≈˙ ’ÁΔ ‘À, √’±Ò «Úº⁄
¡È∞Ù≈√È‘ΔÈÂ≈ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À ‹ª Á∂ ‘Ø √ø√Ê≈Èª Á∂ «ÈÔÓ ⁄Ò∂ ‹≈‰≈Õ ¿∞È∑ª Á∂ ÈΔÂΔ-«Ú∞ºË ⁄≈Ò ⁄Ò‰ «¬ÂÈ∂
◊øÌΔ È‘Δ∫ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¿∞‘ ‘À «’ «¬º’ ¡Í≈ËΔ «’ÙØ ¡Á≈ÒÂª «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ ◊À’≈˘ÈΔ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ Ú∂÷Ø
Óø«È¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
-ÙÏÁ’ØÙ «√º«÷¡≈
«¬º’ Ïº⁄∂ ˘ Â’ÈΔ’Δ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈ËΔ ‘À ‹ÁØ∫ ¡≈Í‰∂ ¡√≈Ó≈«‹’ ◊ºÒª «¬ÂÈ≈ ◊øÌΔ ‘À «’ ¿∞‘ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À ‹ª
«Ú÷≈¬Δ √’≈Δ ’≈ºÚ≈¬Δ Á∂ «ÚÙ≈ ÏÈ‰ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ -√≈¬Δ«Ò Ï‡
ÁØÙ «ÚØËΔ √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ -‘À‚ ÎΔÒ‚
ÁØÙ ÁΔ «Ú¡’ÂΔ◊Â ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ Ï◊≈ÚÂ Ù≈«ÓÒ ¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ ÚÒØ∫ «È’ÒÁ≈ ‘ÀÕ -ÈΔÔ∞Ó∂¡
ÁØÙ, «¬º’Ø «‹‘∂ ±Í «Úº⁄ Í«‘Ò’≈ √∞Ì≈¡ ÁΔ Â∑ª, Í«‘Ò’≈, ÙÂ∞Â≈Í±‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ √ºÓ«fi¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
‹ª √ª√«’ÃÂΔ’ ‹ΔÚÈ Á∂ √Â∂ ‘≈√Ò ’ Ò¬Δ ‘ÀÕ -‡∂ÒÎØ‚ ¡Â∂ √≈¿∞∂¡
«¬º’ Ïº⁄≈, ‹Ø ’˘È ÂØÛÂ≈ ‘À, «‹√ Â∑ª ÚÒØ∫ Ú≈‚ ‘À, ¡≈ÁÂÈ ¡Ú«◊¡≈’≈Δ ‹ª ‹Ø Á± ‡ØÍΔ «Úº⁄ √∞Ì≈¡
«√‘Â ‹ª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ÁΔ ÈÀ«Â’ ‹ª ‘Ø ‹Ø «ÏÈª «Ú¡≈‘ Á∂ √øÏøË «Úº⁄ ÍÚ∂Ù ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈
«ÍÂ≈ ÁΔ √«‘ÓÂΔ Á∂, ¡Í≈ËΔ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
ÙÏÁ ÁØÙ ˘ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ¡Â∂ Úº÷ ÚÒØ∫ «ÚÙ∂Ù«◊¡≈Úª Á∞¡≈≈ √Óºfi≈«¬¡≈ Ó˜Ó±Èª ÓÈØ-ÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫,
√Ó≈‹-Ù≈√ÂΔ¡ª ‹ΔÚ, Ú’ΔÒª ¡Â∂ Ó≈È«√’ «√‘Â ¡Â∂ √Î≈¬Δ Á∂ Ó≈«‘ªÕ
(A) ‹ΔÚ «Ú«◊¡≈ÈΔ Á∂ ¡È∞√≈: ¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ Ò¬Δ ÷≈ÂΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹À«Ú’ ÚÒØ∫ ÚºËÁΔ ‹ª Ø◊
’≈’ª Á∂ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ÂøÂ«’≈ ÂøÂ «Úº⁄ √«ÊÂ ‘ÀÕ ¡Í≈ËΔ ˘ √Ó≈¡Ω«‹Â È‘Δ∫ ’ √’Á∂
√≈Ó≈‹’ Í«Ú∂ÙÕ ‹ΔÚ ÁØÙ ÁΔ ¡≈È∞Ú∫«Ù’ ±Í ÚÒØ∫ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ ‹ØÕ
(B) Ó≈È«√’ Á∂ ¡È∞√≈: ÁØÙ ¡Â∂ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ˜±Â ÁΔ Í’≈ÙÈ ‘À ¿∞√ÁΔ Ó≈È«√’ ÏΔÓ≈Δ¡ªÕ
¿∞‘ ¡≈Í‰∂ ˜±Â ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ ˘ √≈Ó≈‹’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÈ‰ÔØ◊ √∞Ì≈¡ È‘Δ∫ Á∞¡≈≈ «’ÃÂ≈Ê
’ √º’Á∂ ‘À ¡√ÓºÊ≈ ‹ª ¡≈Ê’ ‘≈ÒÂ Á∂ ’≈ÈÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ «ÚØËΔ √≈Ó≈‹’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ’’∂

Ò’Ù ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’Á≈ ‘À ‹Ø ¡Í≈ËΔ ¡«Ë«ÈÔÓ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ÈØ‡
¡Í≈ËΔ √∞Ì≈¡ ¡≈Í‰∂ ÁΔ ˜±Â ‘À Á∂ Òº¤‰ ‘À ¡Â∂ Ó≈È«√’ Ø◊Ø∫Õ
(C) √Ó≈‹Ù≈√ÂΔ¡ª Á∂ ¡È∞√≈: ¿∞‘ √≈Ó≈‹’ ‘Ò≈Âª ‹Ø «ÚØËΔ ÔØ◊Á≈È ¿∞μÂ∂ ‹Ø «ÁºÂ≈ ‘À √≈Ó≈‹’
√∞Ì≈¡ ‹ª ÁØÙÕ ≈‹ÈΔÂ’ ¡Â∂ ¡≈Ê’ ÂÈ≈Ú ‹ª ¡Úª¤ÈΔ¬∂ «’ÃÂÔØ∫ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘È
√∞Ì≈¡Õ ¿∞‘ √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ √ª√«’ÃÂΔ’ Ó≈ÈÁø‚ª ÁΔ ¿∞Òøÿ‰≈ ‘ÀÕ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª Á∂
Á∞¡≈∂ ’‰ Ò¬Δ Ó‹Ï± ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡√≈Ó≈«‹’ ÂΔ’∂ ¡ÍÈ≈¿∞‰ Á∂ Á∞¡≈∂ ¡≈Í‰∂ Ò’Ù ˘
ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Á∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ ÁØÙ ¡√ÎÒ ’ØÙÙª Á∂ ÈÂΔ‹≈ ‹ΔÚÈ ‹ª √Ó≈‹ Á∂ Ò’Ùª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰
Á∂ Ò¬Δ, «¬√ ’≈È «¬‘ ‘À «’ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ √Ó≈‹ «ÚØËΔ «’ÃÂÔØ∫ ˘ ◊ØÁ ÒÀÕ «¬‘ √≈Ó±‘’ ‘À
◊·È ÍÃÂΔ«’¡≈Õ
(D) ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫ Á∂ ¡È∞√≈: «¬‘ ≈Â Á≈ ÷≈È≈ ‘À∫’Û Á∂ ◊·È «Úº⁄ ’ÓΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ Í¤≈‰ ’‰ «Úº⁄
¡√ÓÊ ‘À ¡√ÒΔ¡Â Á∂ «√ºËªÂØ∫ ˘ «Â¡≈◊ ÁΔ ’ΔÓÂ ¿∞μÂ∂ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ó∞ºÒª ¡Â∂ ⁄≈‘∞øÁ≈
‘À ¡Â∂ ÷∞ÙΔ Á∂ È≈Ò «ÈÂΔ’Â≈Õ ÁØÙ «Úº⁄ ¤∂Á Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘ÀÕ ÈÀ«Â’ ±Í «Úº⁄ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈
Í«Ì≈«ÙÂ ÁØÙ (AIFA) ‹ΔÚÈ Á∂ Ù∞∞¡≈ÂΔ ¿∞Ó «Úº⁄ Ïº⁄∂ Á∂ ¡‰-¿∞«⁄Â «Ù’Ù‰ Á∂ ’≈È ’Ó‹Ø
‹ΔÚ≈ÂÓ≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ ’ÓΔÕ
ÁØÙ Ïº⁄≈ ‹Ø ˙Û’ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ÁΔ «È≈Ù ‹±Âª ÁΔ Í’≈ÙÈ ‘À ¡≈’≈Ó’Â≈Õ ¡Í≈ËΔ «¬º’
«Ú¡’ÂΔ «‹√Á≈ Á∞«Ú¡Ú‘≈ ‡≈’∂ Â∂ ◊À’≈˘ÈΔ ÁØÙ ‘À ‘ØÚ∂◊≈, ‹Ø «Ú’≈√ Á∂ ¡≈Í‰∂ ÍºË Ò¬Δ
¿∞ÍÔ∞’Â «Úº⁄, ⁄Ó ÿº‡ Ï∞ºËΔ Á≈ «¬º’ ÈÂΔ‹∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃ«ÂÏË È‘Δ∫ ‘ÀÕ
‡À«Ú√ Á∂ ¡È∞√≈: ÁØÙ «’ÃÂÔØ∫ ÚÒØ∫ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ‹Ø ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Ò¬Δ √Ø«⁄¡≈ ‘À ¿∞È∑ª˘ Úº‚∂
√Ó≈‹ Á∂ ¬∂‹∂∫‡Ø∫ Á∞¡≈≈ ’‰ Ú≈Ò∂ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ √º«‹¡≈ «Úº⁄ ÈÂΔ‹≈ ‘ÀÕ
Í«Ì≈Ù≈ ¡Í≈ËΔ Ù÷√Δ¡Â ‹ª ¡≈Í‰∂ Á∂ ’≈‰ª ÁΔ ’Ø¬Δ Â√ÚΔ ˜≈‘ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘À √∞Ì≈¡Õ ’˘È ¡Í≈ËΔ
Á∂ Ù÷√Δ¡Â ‹ª ¿∞√Á∂ √∞Ì≈¡ Á∂ ’≈ÈÕ ’˘È «ÈÓ≈Â≈Úª «Úº⁄ «⁄øÂÂ È‘Δ∫ ‘È Âª Á∂ È≈Ò Á∂ ±Í «Úº⁄ ÁØÙ
Á∂ È≈Ò ‹«¡≈Á≈ ‘À ¡Â∂ √ÚÀÌ≈Ú’ ±Í ÚÒØ∫ ÁØÙ ÁΔ ¿∞È∑ª ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ «‹¡≈Á≈Â ¡Ë±≈ ¡Â∂ ⁄≈ÒÏ≈˜ ‘ÀÕ
ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’«‘øÁ∂ ‘È «’ «¬º’ ¡Í≈ËΔ «¬º’ Úº¬Δ¡≈ «‹√Á≈ ÍÃÂΔ √Ó≈‹ ¡«‹‘Δ ‘À «’ ˙Û’ ’˘È ÁΔ
¿∞Òøÿ‰≈ ’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’‰◊∂Õ ¿∞‘ √ÏøËÂ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ ‘À «ÈÌÂ≈ ÁΔ ˜±Â ‘À ‹Ø ¡≈’≈Ó’Â≈
Á∂ ’≈È ‘Â≈Ù≈ ˘ ÁØÙÕ ’¬Δ ¡«Ë¡«¬ÈØ∫ «Úº⁄, ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Á∂ «Úº⁄ ¡Í≈ËΔ Á∂ ÓºÂÌ∂Á
Ó∂’¡Í Á∂ È≈Ò ¡≈«¬¡≈ ¡Â∂ ¡ÈÍ≈ËΔÕ ¡øÂ ◊∞‰≈ÂÓ’ Ï‹≈¬∂ Ó≈Â≈Â«Ó’ √ΔÕ ÁØÙ ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈ Ù÷√Δ¡Â
Á≈ «¬º’ ÏÁ«’√ÓÂΔ Ìº«¡≈ Í’≈ÙÈ ¡Â∂ ˜Ø ‘Ø √’Á≈ ‘À «’ ¡Í√Ó≈¡Ω‹È Á∂ Úº÷∂ √±⁄’ª’ Á∞¡≈≈ Ú÷≈«¬¡≈
¿∞È∑ª Á∂ «Íº¤∂ «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÓÂÒºÏ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ «¬º’ Ïº⁄∂ Ò¬Δ «¬º’ ¡Í≈ËΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ ⁄ØΔ ‘ÓÒ≈ Ù∞± ‘∞øÁ≈ ‘À, √∂’√ «Úº⁄ «ÒÍÂ
’‰ Ò¬Δ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À ◊∞È≈‘ª ¡Â∂ Ø◊ fi±· ÏØÒ ¡Â∂ ’≈Ó⁄ØΔ ÁΔ Â∑ª Òº¤‰ «Ú’«√Â
’Á≈ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment)

B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Ò:
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) ‘ΩÒΔ «Ù’Ù≈ÊΔ¡ª Á∂ Â«‘Â º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À................ Ù∂‰Δ¡ªÕ
(’) B (÷) C (◊) E (ÿ) G
(ii) .................... «ÁºÂ≈ ÁØÙ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ ¡√≈Ó≈«‹’ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
(’) ÍÃÓ∞º÷ ÷∂Â (÷) Ï‡ (◊) ‘ΔÒÀ (ÿ) È≈¬ΔÓ∂¡
(iii) ’≈Ï«È’ ÚÒØ∫ ÚºËÁΔ ±Í «Úº⁄ ‹ΔÚ Ò¬Δ «ÚØËΔ √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ Ò¬Δ ÷≈ÂΔ¡ª Á∂ ¡È∞√≈ ‹ª Ø◊
«Úº⁄ √«ÊÂ ’≈’ª........................ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ’ΔÂΔÕ
(’) Óª√Í∂ÙΔ¡ª ÍÃ‰≈ÒΔ (÷) «Íø‹ ÍÃ‰≈ÒΔ
(◊) ÂøÂ«’≈-ÂøÂ (ÿ) ÍÃ‰≈ÒΔ
(iv) .................. «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ˜±Â ‘À ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ Ó≈È«√’ ÏΔÓ≈Δ¡ª ÁΔ Í’≈ÙÈ ‘ÀÕ
(’) ÁØÙ (÷) «Íº¤Û∂Í‰ (◊) Ó≈È«√’ (ÿ) «ÚØËΔ √Ó≈‹
(v) ÁØÙ Ïº⁄≈ ‹Ø ˙Û’ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ÁΔ «È≈Ù ‹±Âª ÁΔ Í’≈ÙÈ ‘À ..................Õ
(’) «¬È≈Ó (÷) ‘ÓÒ≈ (◊) ÒØÛ (ÿ) Ù÷√Δ¡Â
BB.E ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ Á∂ ÒÙ‰ (Characteristics of Delinquents)

ÁØÙ Á∂ ¿∞μÂ∂ Í«Ì≈Ù≈ «Úº⁄ ‹Ø ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ÚÒØ∫ √ø’∂Â «ÓÒÁ≈ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄
«ÈøÈ≈È∞√≈ ÍÃ◊«‰Â:
A. «¬º’ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ «ÚØËΔ √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡Õ
B. ¿∞‘ ’˘È ‡±‡Â≈ ‘À ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄ ¡È∞Ù≈√È‘ΔÈÂ≈Õ
C. «¬º’ ¡Í≈ËΔ ‘À, √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ Á∂ «ÈÔÓª ÚÒØ∫ Ì‡’ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Óº«√¡≈Úª ÍÀÁ≈
’Á≈ ‘ÀÕ
D. «¬º’ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ˘ Í«‘Ò’≈ ¡Â∂ ÙÂ∞Â≈Í±‰ √∞Ì≈¡ ‘ÀÕ
E. ¿∞‘ ¡«‹‘∂ «Úº⁄ Á± ÚÂ≈˙ ’Á≈ ‘À «’ «¬‘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Ò¬Δ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ‘À ¡Â∂ ‘Ø Ò¬Δ ÚΔÕ
F. ¡≈Í‰∂ ‘À∫’Û Á∂ √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ Á∂ «ÈÔÓª «Úº⁄ Á≈ Í≈Ò‰ ’‰≈ «ÏÈª ÂºÂ’≈Ò ÷∞ÙΔ ¿∞μÂ∂ Âº’ÛΔ
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
G. ¿∞È∑ª Á∂ ÈΔÂΔ-«Ú∞ºË ⁄≈Ò ⁄Ò‰ «¬ÂÈΔ ◊øÌΔ ‘À «’ ¡Á≈ÒÂ Á∂ √Ê≈È ¿∞μÂ∂ Ì∂«‹¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
È‘Δ∫ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
H. ¿∞È∑ª ÁΔ «⁄øÂ≈ Á≈ ÍºË ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ï‘∞Â «‹¡≈Á≈ ‘ÀÕ
I. «¬‘ √∞Ì≈¡ Ïº⁄∂ Á∞¡≈≈ ¡«Ë◊‘‰ ’ «Ò¡≈ ‘À ¡Â∂ √«‘‹ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
A@. Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂ ¡√Ó≈È ‘ÈÕ
AA. ¡≈Í‰∂ ÍÚ≈ ÁΔ ¡≈Ê’ ‘≈ÒÂ ˘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ◊ΔÏ ‘ÀÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Í±≈ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ
‘È ¡≈Í‰∂ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
AB. «¬‘ √≈Ó≈‹’ Ó≈ÈÁø‚ª ¡Â∂ ¡Í∂’Ù≈Úª ÚÒØ∫ Ï∂÷Ï ‘ÀÕ

AC. ÁØÙ ‘ «’√∂ Ò¬Δ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ ÈØ‡

AD. ÁØÙ «ÏÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ √º⁄∂ ¡Êª «Úº⁄ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
¿∞μÂ∂ «ÏøÁΔ «Ë¡≈È «Úº⁄ ÒÀ «‘≈ ‘À, ÁØÙ Ò¬Δ «¬º’ ¡«‘Ó º«÷¡≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Óø«È¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ÂÈ≈Ú ÁΔ ˜±Â
‘À ÁΔ «¬º’ ‹ª ’¬Δ ÁΔ ‘Â≈Ù≈ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ «Ú¡’ÂΔ «Úº⁄ ÓΩ‹±Á √ÈÕ Á∂ ’≈È ¿∞È∑ª Á∂ ¡ªÂ«’ ’∞ÁÂ, ≈Ù‡
Á∂ ’˘È Á∂ ‘ «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ È‘Δ∫ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
’Ø¬Δ «¬º’ «ÙÂ≈ ‘À «’ ÁØÙ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ‹ª ÓÈØØ◊ Á∂ «Úº⁄ ÓΩ‹±Á ‘À «¬È’≈ È‘Δ∫ ’ √’Á≈ ’≈’ªÕ
«¬º’ √Ó±‘ «Úº⁄ ’∞ºfi ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ «ÈÔÓª Á≈ Í≈Ò‰ ’Δ¬∂ ¡Â∂ ‹ÁØ∫ «’ Á±√Δ¡ª ˘ È‘Δ∫Õ ’‰≈ È‘Δ∫
¿∞μÂ≈ºË «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ √‹≈ÂΔ √Ó±‘ Á∂ ±Í «Úº⁄Õ Ò∂«’È ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈
’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ‘≈Òª«’ «’ÙØ Á∂ Ï‘∞ÓÂ «¬√ √Ó±‘ Á∂ «Úº⁄ Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞È∑ª √≈Δ¡ª ˘
È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘ÈÕ «Î ÚÒØ∫, √≈∂ È‘Δ∫ ‘ÈÕ ¡Í≈ËΔ √∞Ì≈¡ ¡È∞’±ÒΔ ‘Ø √º’Á∂ ‘È, ‘Ø ‘Δ «ÚÙ∂Ù ÍΔ√ÊÂΔ¡ª
«Úº⁄ «¬º’ √Ó±‘ ‘Δ Í≈¿∞∫Á≈ ‘À, ‘≈Òª«’ È≈Ò «¬√ Â∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ √øÿÙ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ √Ó≈‹ Ò¬Δ ‹Ø √Ó±‘ Á∂
¡È∞√≈ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘À Á∂ ’≈˘Èª √ÚΔ’≈ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬√ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ÚÒØ∫ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À, ¡Â∂ «¬√
Â∑ª Á∂÷‰ ÁΔ «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «ÏøÁΔ ÚÒØ∫ «¬º’ «ÈÙ«⁄Â √ΔÓ≈ Âº’Õ ÁØÙ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ ’∞ÁÂ «Úº⁄
«’ÃÂ«Ó ‘ÀÕ «¬‘ ’∞ÁÂ ’≈˘Èª ‹ª Á∂ ¡È∞√≈ ÏÁÒÁΔ «‘øÁΔ ‘À √Â∂ «Úº⁄ ¿∞‘ Ò≈◊± ’ ‘∂ ‘ÀÕ «¬‘ Ï‘∞Â
Ó∞Ù’Ò ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À «¬º’ «Ó¡≈Á ¡Â∂ «¬º’ ‘Ø ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈Õ¡È∞√øË≈È ’øÓª ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ «¬√ ‹ª⁄ Ò¬Δ
«¬º’ ÍÃÓ∞º÷ ¡Û⁄È ‘À ¡Â∂ ◊øÌΔ Á≈ «¬º’ √øÌ≈«Ú’ √ØÂ ÷≈ÓΔ∫Õ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? AD √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó ÚÒØ∫ Í«‘Òª, «¬º’ Ó∞ø‚∂ Ò¬Δ ÔØÈ √øÏøË º÷‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È
È‘Δ∫ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡ø◊∂˜Δ ’˘È Á∂ ¡È∞√≈Õ
BB.F ÁØÙ Á∂ ÍÃ’≈ (Types of Delinquents)

ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫ Á∂ Úº÷∂ ÂΔ’ª «Úº⁄ ÁØÙ «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ «Úº⁄ ÁØÙ Á≈ Ú◊Δ’‰ ‘À, Íø‹ Ù∂‰Δ¡ª
Ò¬Δ ’ΔÂ≈ √Δ ÎΔÒ‚ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ‘∂·ª √±⁄ΔÏºË:
(A) √Ωø«Ó¡ ÁØÙ: «¬‘ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À ‹Ø «¬√ Â∑ª Á∂ ¡È∞Ù≈√È ‹ª ’˘È Á∂ ¿∞Òøÿ‰≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «’‘≈ ‹≈
√’Á≈ ‘À, ‹ª ◊∞È≈‘ª Á∂÷‰ ÁΔ ’≈˘ÈΔ «ÏøÁΔ Á∂ ±Í «Úº⁄, Ò∂«’È Ó≈È«√’ «√‘Â ˘ Á∂÷‰ ÚÒØ∫, ¿∞‘
«¬º’Ø «‹‘∂ √∞Ì≈¡ «‹Ú∂∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À, ’∞ºfi √∞øÁ Ú÷≈ Á∂ «ÁÈ ¿∞μÂ∂ ’≈Ó⁄ØΔ ‹ª Ù«‘ «Úº⁄ ’∞ºfi ◊À-
Ó≈Ó±ÒΔ ’≈‹ ˘ Á∂÷‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
(B) ÓÈÓΩ‹Δ ÁØÙ: ’∞ºfi √Δ’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÁΔ ÓÈÓΩ‹Δ ÁØÙÕ ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ «¬‘ Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’
Ò‚’Δ¡ª Á∂ ¡≈Í‰∂ «ÁÈª Á∂ ÁΩ≈È ◊ºÒª ⁄ØΔ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
(C) √Ò ÁØÙ: √Ò ÁØÙ Ïº⁄∂ ÁΔ ˜±Â Á∂ «Úº⁄ √øÿÙ Á≈ ÈÂΔ‹≈ ‘À ¡Â∂ ÿ, √’±Ò ‹ª √Ó≈‹ ÁΔ
‘≈ÒÂÕ «¬‘ ÚΔ √Ó≈‹ «ÚØËΔ √∞Ì≈¡ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Ó∞º÷ ’≈È ◊ΔÏ Í«¡≈Ú‰,
«‹√ «Úº⁄ Ïº⁄∂ «‘ «‘≈ ‘À ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(D) «¬∂’ÙÈ ÁØÙ: «¬∂’ÙÈ ÁØÙ, «‹Ú∂∫ ’Δ «¬√Á∂ È≈Ó ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À, ÁΔ¡ªÍÃÂΔ’«¡≈ÚªÚÒØ∫ ÍÀÁ≈
√Ó≈‹ ‘À ‹ÁØ∫ Ïº⁄≈ √Ø⁄Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ √Ó≈‹ Á∂ «Ù’≈ ‘À, ¿∞‘ «ÚÁÃØ‘ª Á∂ «÷Ò≈Î Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ ÓΩ‹±Á≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √Ó≈‹ Á∂ «ÈÔÓª ¡Â∂ √øÓ∂ÒÈª ˘ ÂØ‚È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’Á≈ ‘ÀÕ ÁØÙ Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ Ò¬Δ Ïº⁄∂ ˘ Ï‘∞Â
√≈ÚË≈ÈΔ ÚÒØ∫ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «ÈÁ∂ÙÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(E) ÁØÙ: ÁØÙ ÍÃ’≈ Í’≈ÙÈ Á∂ ÷ªÁ∂ ¿∞μÂ∂ Ï‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡√≈Ó≈«‹’ Á«ÓÂ ◊ºÒª Á∂ ÂΔ’∂ «Úº⁄Õ
«¬‘ ¡√øÂØÙ Á∂ ’≈È ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ √∂’√ ÚÒØ∫ ¡≈◊‘ ’Á≈ ‘ª ‹ª «ÚÃÂΔ Á∂ ÁÓÈ
’≈Ó⁄ØΔ ÁΔ ÍÃ«ÚÂΔ ‹ª fi±· ÏØÒ ‹ª «Ú’«√Â ‘Ø √’Á≈ ‘À ⁄ØΔ ¡≈«Á ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «È¿∞Ø«‡’ ÁØÙ
«√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ’∞ºfi ÈÀÁ≈«È’ ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫Õ
(F) Í«‘Ò’≈ ÍÃ«ÚÂΔ: ‘ÓÒ∂ Á∂ ÓØÛ √Δ’ ¡≈’≈Ó’Â≈ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ √’±Ò ÁΔ ‹≈«¬Á≈Á ‘Ø √’Á≈
‘À ÂÛÍ≈, ¡≈ÂÓ‘º«Â¡≈ ¡Â∂ ‹≈Ò√≈‹Δ ’‰Õ
‡≈√’ «‚√Ò∂’«√¡≈ ’Δ ‘À? √Ófi≈˙Õ

ÁØÙ Á∂ ‘Ø Ú◊Δ’‰: «ÈÓÈ ‘Ø Ù∂‰Δ¡ª ‘ÈÕ
(A) ’∞ºfi ¡≈ÁÓΔ¡ª, √ø√Ê≈Èª, Ú√Âª, Úº‚Δ, Íø¤Δ¡ª ¡Â∂ ‹≈ÈÚª Á∂ È≈Ò Í«‘Ò’≈ ¡Â∂ ÙÂ∞Â≈Í±‰
¡≈Ë≈ ¡Â∂ ¡≈Í Á∂ È≈Ò ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(B) Ó≈‰’ ¡≈Ë≈ ⁄≈ ÍÃ’≈ () √ø√Ê≈◊Â (÷) Úº‚∂ ÍÀÓ≈È∂ ¿∞μÂ∂ È≈‹ (◊) ¡≈ÁÂ ¡≈Ë≈ (ÿ) «Ú¡’ÂΔ◊Â
Ó≈‰’Õ
(C) «Ú¡’ÂΔ◊Â Ó≈‰’ «Ú¡’ÂΔ◊Â ¡Â∂ √Ó±‘ Á∂ ¡≈Ë≈Õ
(D) ¡≈ÁÂ ¡≈Ë≈ Í«‘Òª È≈‹ ¡Â∂ «ÈÍ∞øÈ È≈‹Õ
(E) √’±Ò ÚÒØ∫, ¡Â∂ ÿ ÚÒØ∫ ⁄ºÒ «‘≈ ‘ÀÕ
¡º‹’ºÒ∑, ÓÈØ«⁄«’Â√’ÍÃÂΔ’«¡≈ÚªÁ∂ ÁØ ÍÃ’≈ ‘À «’ ÁØÈª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ Úº÷ ‘È Ó≈ÈÂ≈ «ÁºÂΔ ◊¬Δ ‘À Ø◊
Á≈ «ÈÁ≈È ¡Â∂ ÍÏøËÈÕ
(A) ÚÀΔ «¬∂’ÙÈ: ÍÃÂΔ«’¡≈ Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ Â«‘Â, Ïº⁄Δ¡ª «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ ‹ª ÈΔÂΔ-«Ú∞ºË «Úº⁄ «Ò¡≈«¬¡≈
‹ªÁ≈ ‘À ÿ ‹ª √≈Ó≈‹’ Í«Ú∂ÙÕ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ «’ ‘≈Òª«’ ¤Ø‡∂ «‹‘∂ √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ √Ó≈È ‘À ¿∞‘ Úº‚∂ ÍÀÓ≈È∂
¿∞μÂ∂ √Ó≈‹ Ò¬Δ ¡√ÚΔ’≈«¡≈ ‘À, ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, «‹Í√Δ Á∂ Ïº⁄Δ¡ª, ÍÚ≈√Δ ‹ª ¡≈Í≈«Ë’ ‹È‹≈ÂΔ¡ªÕ
Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈√ Á∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù Á∂ «Ú◊«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ Ó∞ºÒª ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘
√ÓºÊ≈Ú≈È ‹ª √Ê≈¬Δ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √øÒ◊È’ ¡Â∂ ÚÎ≈Á≈Δ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
(B) ÓÈØØ◊Δ «¬∂’ÙÈ: Á±‹Δ ÙÃ∂‰Δ «Úº⁄ ◊ΔÏ Ïº⁄Δ¡ª ‘À∫’Û «Ú’≈√ ’ΔÂ≈ ‘À ¡Â∂ √∞Í ‘À∫’Û Á≈ ÚΔ ◊ΔÏ
«Ú’≈√Õ ¿∞‘ √«Ê Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √ÏøËª ˘ Ï‰≈¿∞‰ Á∂ ’≈«ÏÒ È‘Δ∫ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’Ø¬Δ ‹≈‰’≈Δ ‹ª Á±Á«ÙÂ≈ ‘À
¡Â∂ ¿∞‘ ¡ÂΔÂ Á∂ ¡È∞ÌÚª ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÀÕ ¿∞‘ ◊ΔÏ «Ú÷≈¿∞‰ Ò¬Δ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ
¡Â∂ ÂºÂ’≈Ò «¬º¤≈Úª ÁΔ Â√ºÒΔ ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª «Ú⁄Ø∫ «‹¡≈Á≈Â Á∂ √≈∂ ±Íª Ò¬Δ ¡º◊ Ø’ ‘∂ ‘È
√º«‹¡≈Õ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Í¡≈Á∂ ‹ª Á±º‹∂ «¬ø√≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ ÚÂØ ’Á∂ ‘È «÷‚Ω‰∂Õ
Á±º‹∂ √Ó±‘ Á∂ Ó≈ÓÒΔ¡ª √ø«ÚË≈È’ ‹ª ¡≈È∞Ú∫«Ù’ ÁØÙ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ’∞ºfi √∞Ì≈¡ ◊‚Ï‚Δ ’ ‘∂ ‘È Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÚΔ
‘À «’ ’≈Ó⁄ØΔ, Ù≈Ï, ÈÙΔÒ≈ ÍÁ≈Êª ÁΔ ÌÀÛΔ ¡≈ÁÂ ÁΔ Â∑ª Ï≈Ò¿∞Ó «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ⁄ØΔ ’ΔÂΔ,
⁄ØΔ ¡Â∂ ÔØÈ √ø’Δ‰Â≈Õ AIEA «Úº⁄, «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ Ï≈Ò ’«Ò¡≈‰ √øÿ ÁΔ¡ª ¡øÂ≈Ù‡Δ ◊∞È≈‘ª ÁΔ
«√Î≈«Ù ÁΔ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Ù∂‰Δ¡ª (Ïº⁄Δ¡ª Á∞¡≈≈) ‹ª⁄ Ò¬Δ ÿ ÚÒØ∫ ⁄ØΔ fi±· ÁΔ Ò◊≈Â≈ ’«‘ ‘Δ ‘À,

Ï∂«‘ÓΔ, ÿ ÚÒØ∫ ‹≈ÈÚª ¡Â∂ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª, «¬º˜Â Ú≈Ò≈ ’≈Ó⁄ØΔ Ò¬Δ Ì‡’, √Ê≈ÍÈ≈ ¡Â∂ «¬√ √∂«‡ø◊ ¡º◊ ¡Â∂ ÈØ‡
ÔØÈ ◊∞È≈‘ª ÁΔ ¡º◊ ÔØÈ ¡≈«Á ◊∞È≈‘ª Âª ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È Ì≈Â «Úº⁄ √±⁄È≈ «ÁºÂΔÕ
«Ú⁄Ò‰ ¡Â∂ ÁØÙ Á∂ «Úº⁄ √ΔÓ≈’‰ ÁΔ Ï‘∞Â ÍÂÒΔ ∂÷≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À «’¿∞∫«’ ÍÌ≈ÚΔ ‹∂’ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‘√Âº’÷∂Í
¿∞ÍÔ∞’Â √Âª ¿∞μÂ∂ ÍÃ√Â≈Ú È‘Δ∫ ‘À, ¿∞μÊ∂ «¬º’ «Úº⁄ ‘ «¬º’ ÓØÛ ÁΔ Â∑ª ‘∞‚ ¡Í≈ËΔÕ Âª «’√∂ ÚΔ √Ó≈‹ ÁΔ Ó∞ºÒ
ÍÃ‰≈ÒΔ, Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡≈Í‰Δ ’≈˘ÈΔ Ó≈ÈÁø‚ª «Úº⁄ Í«Ò’«ÙÂ ‘À, Á∂ ±Í «Úº⁄ √∂Ú≈ ’‰ Ò¬Δ ‹≈Δ «’ÙØ ÁΔ
Í¤≈‰ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Ë≈Õ «Ë¡≈È «Úº⁄ «¬√ «ÁÃÙ ÒÀ «‘≈ ‘À, «¬º’ Ï≈Ò ¡Í⁄≈Δ ‹Ø G-AF √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó √Ó±‘ (AH
√≈Ò) «Úº⁄ Ò‚’Δ¡ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ Á∂ ¡øÁ «‚º◊ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ «’√∂ ÚΔ ’≈‹ «Úº⁄ ÌØ◊Á≈ ‘À «’ Ì≈ÂΔ √‹≈ √ø«‘Â≈
‹ª Ó’≈ÓΔ ‹ª «ÚÙ∂Ù ‘«Ê¡≈ª Ò¬Δ √ÏøËÂ ¡«Ë«È¡ÓØ∫, ‹∞¡≈ Á∞¡≈≈ «Ú√ÎØ‡’ª «È«ÙºË ‘À,
C. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈Èª √‘Δ ‘È ‹ª ◊ÒÂ:
(i) ÁØÙ ÁΔ ⁄≈ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ Ú◊Δ’‰ «Í¡≈ ÷∂Â Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
(ii) √Ò ÁØÙ Ïº⁄∂ ¡Â∂ ÿ ÁΔ ˜±Â Á∂ «Úº⁄ √øÿÙ Á≈ ÈÂΔ‹≈ ‘À, √’±Ò ‹ª √Ó≈‹ ÁΔ ‘≈ÒÂÕ
(iii) ÁØÙ ¡≈Í‰∂ √º⁄∂ ¡Êª «Úº⁄ «ÏÍÂ≈ ‘ÀÕ
(iv) ÁØÙ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ ’∞ÁÂ «Úº⁄ «’ÃÂ«Ó ‘ÀÕ
(v) ’∞ºfi √Δ’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÁΔ ÓÈÓΩ‹Δ ÁØÙÕ
(vi) «¬º’ Ï≈Ò ¡Í⁄≈Δ ÚÒØ∫ «¬º’ ‘À ‹Ø √≈Ò (A@-BE) Á∂ ¿∞Ó √Ó±‘ Á∂ ¡øÁ «‚º◊ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
BB.G √≈ªÙ (Summary)

J Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ‹Ø ‹Ó≈Â ¡◊Ò∂ ‘∂·ª Á∂ ‹Ø «¬‘ ‘À «’ ’øÓ ’‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘À ¿∞√ÁΔ ¿∞Ó Á∂ «¬º’Ø «‹‘∂Õ
J √Δ’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫ ‹ª ¡Ú «Úº⁄ ÌΩ«Â’ ‹ª
«√‘Â «Ú’≈√Õ
J Ó≈È«√’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª: «Íº¤Û∂Í‰ Á≈ ÍÃÓ∞º÷ ÷∂Â ÷∞«Î¡≈ ‘À, ¡≈Í‰Δ Ï∞ºËΔ ÿº‡ ‘À ¡Ω√Â ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈
‘ÀÕ ¿∞‘ ÁÒΔÒ «Úº⁄ ’ÓΔ, ¡Ó±Â √Ø⁄ √øÏøË’ ÙÓÂ≈Úª ˘ Á∂÷‰Õ
J √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ÈÀ«Â’ ¡«ÌÒ’Ù‰: √≈Ó≈‹’ «Ú’≈√ Á∂ È≈Ò «¬º’Ø «‹‘∂ ±Í «Úº⁄ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ‘ΩÒΔ
‘À Õ
J «Ú«Á¡’ ¡«ÌÒ’Ù‰: «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂΔ ¡Â∂ √’±Ò Á∂ ÍØ◊≈Ó «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Á∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂
Ï∞«È¡≈ÁΔ ◊∞‰ªÕ
J ‹Ø Á∂ Òº¤‰ «Ú÷≈¿∞‰: «¬‘ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÂøÈ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ó√ÂÙ’ ‹ª
Â∑ª «È¿±ØÒ≈«‹’Ò ÿ≈‡≈ È∞’√≈È
(i) Ú∂÷ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ ÙÏÁª ˘ ÍÛ∑È∂ «Úº⁄ ’ √º’Á∂ ‘È, Ò∂«’È È‘Δ∫ ’«‘ √’Á≈ ‘À «¬√Á≈ ’Δ
ÓÂÒºÏ ‘ÀÕ
(ii) ÙÏÁ √‘È Ò∂«’È ¿∞È∑ª Á∂ ÓÂÒºÏ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
(iii) ÙÏÁª ˘ Ú∂÷ √º’Á∂ ‘È Ò∂«’È «Ò÷‰ Ò¬Δ È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘È)Õ
J «¬º’ ¡Í≈ËΔ ÚÒØ∫ «¬º’ ‘À ‹Ø √≈Ó≈‹’ Ó≈ÈÁø‚ª ‡±‡Â≈ ‘À, ’˘È Á∂ «÷Ò≈Î ÚÂ≈˙ ’ÁΔ ‘À, «Úº⁄
¡È∞Ù≈√È‘ΔÈÂ≈ Ï‰≈¿∞∫Á≈ ‘À √’±Ò ‹ª ‘Ø √ø√Ê≈Èª «ÈÔÓª ˘ ⁄Ò∂ ‹≈‰≈Õ ¿∞È∑ª Á∂ ÈΔÂΔ-«Ú∞ºË

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ⁄≈Ò ⁄Ò‰ È‘Δ∫ Âª Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ◊øÌΔ ‘À «’ ¿∞‘ «Ú⁄≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬º’ ¡Í≈ËΔ
«’ÙØ ¡Á≈ÒÂª «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ ◊À’≈˘ÈΔ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ Ú∂÷ØÕ
J ¡ÍÂ≈Ë Á∂ Òº¤‰: Á∂ Òº¤‰ «¬√ ÍÃ’≈ ‘È:
(i) «¬º’ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ «ÚØËΔ √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡Õ
(ii) ¿∞‘ ’˘È ‡±‡Â≈ ‘À ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄ ¡È∞Ù≈√È‘ΔÈÂ≈Õ
(iii) «¬º’ ¡Í≈ËΔ ‘À, √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ Á∂ «ÈÔÓª ÚÒØ∫ Ì‡’ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Óº«√¡≈Úª
ÍÀÁ≈ ’Á≈ ‘ÀÕ

(iv) «¬º’ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ Í«‘Ò’≈ ¡Â∂ ÙÂ∞Â≈Í±‰ √∞Ì≈¡ ‘ÀÕ
J Íø‹ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ ÁØÙ Á∂ Ú◊Δ’‰ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ √Δ ÎΔÒ‚ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À
‘∂·ª √±⁄ΔÏºË:
(A) √Ωø«Ó¡ ÁØÙ: «¬‘ «¬√ Â∑ª ‘À ‹Ø ¡È∞Ù≈√È ‹ª ’˘È Á∂ ¿∞Òøÿ‰≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ
(B) ÓÈÓΩ‹Δ ÁØÙ: ’∞ºfi √Δ’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÁΔ ÓÈÓΩ‹Δ ÁØÙÕ
(C) √Ò ÁØÙ: √Ë≈‰ ÁØÙ ÁΔ ˜±Â Á∂ «Úº⁄ √øÿÙ Á≈ ÈÂΔ‹≈ ‘À Ïº⁄∂ ¡Â∂ ÿ, √’±Ò ‹ª √Ó≈‹ ÁΔ
‘≈ÒÂÕ
(D) «¬∂’ÙÈ ÁØÙ: «¬∂’ÙÈ ÁØÙ, «‹Ú∂∫ ’Δ «¬√Á∂ È≈Ó ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À, ÍÃÂΔ’«¡≈Úª ÚºÒØ∫ ÍÀÁ≈
√Ó≈‹ Á∂ «÷Ò≈Î Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ¿∞‘ ‹ÁØ∫ Ïº⁄≈ √Ø⁄Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ √Ó≈‹ Á∂ «Ù’≈ ‘À, «ÚÁÃØ‘ª ¡Â∂
ÓΩ‹±Á≈ √Ó≈‹ Á∂ «ÈÔÓª ¡Â∂ √øÓ∂ÒÈª ˘ ÂØ‚È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’Á≈ ‘ÀÕ
(E) ÁØÙ: ÁØÙ ÁΔ «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ ÷ªÁ∂ ¿∞μÂ∂ Ï‰≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡√≈Ó≈«‹’ Á«ÓÂ ◊ºÒª Á∂ ÂΔ’∂ «Úº⁄
Í’≈ÙÈÕ
(F) Í«‘Ò’≈ ÍÃ«ÚÂΔ: ‘ÓÒ∂ Á∂ ÓØÛ √Δ’ ¡≈’≈Ó’Â≈ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ √’±Ò «Úº⁄ ‘Ø √’Á≈ ‘À
‹≈«¬Á≈Á ˘ Ô≈ÂÈ≈ Á∂‰ Á∂, ¡≈ÂÓ‘º«Â¡≈ ¡Â∂ ‹≈Ò√≈‹Δ ’‰Õ
J ÁØÙ Á∂ ‘Ø Ú◊Δ’‰: «ÈÓÈ ‘Ø Ù∂‰Δ¡ª ‘ÈÕ
(A) ’∞ºfi ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ È≈Ò Í«‘Ò’≈ ¡Â∂ ÙÂ∞Â≈Í±‰ ¡≈Ë≈, (B) Ó≈‰’ ¡≈Ë≈, «Ú¡’ÂΔ◊Â
¡≈Ë≈ (C) Ó≈‰’, (D) ¡≈ÁÂ ¡≈Ë≈, (E) √’±Ò ÚÒØ∫Õ
BB.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ÁØÙ : ÷≈Ï ‹ª ¡≈Í≈«Ë’Õ
J √øÿÙ : «¬º’ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ÒØ’ª, √Ó±‘ª, ‹ª Á∂Ùª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ ‘∂ ‘È «¬º’
◊øÌΔ ¡√‘ÓÂΔÕ
J Â∞È’«Ó‹≈‹ : «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ’∞ÁÂ Á∂ ±Í «Úº⁄ «‹√ Â∑ª ÚÒØ∫ ¿∞‘ ‘Ò≈Âª ¿∞μÂ∂
ÍÃÂΔ«’¡≈ «Úº⁄ Ú÷≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ
J ‘À∫’Û : ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ Ó∞ºÒ ¡Â∂ Ó‘ºÂÚ ÁΔ ¡≈Í‰Δ Ì≈ÚÈ≈Õ

ÈØ‡
BB.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
A. Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Í«Ì≈«ÙÂ ’ØÕ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Áº√Δ¬∂Õ
B. ’Δ Â∞√Δ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Á∞¡≈≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
C. «’√∂ Á∂ ÚΔ Íø‹ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Á∂Õ
D. ÁØÙ ÁΔ ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ Íø‹ ÍÃ’≈ Á∂Õ √Ófi≈˙Õ
E. Í«‘Ò’≈ ÍÃ«ÚÂΔ ’Δ ‘À?
¿∞μÂ: √ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Answers: Self-Assessment)
A. (i) HE (ii) ¡Í≈ËΔ (iii) ’≈Ò≈È∞’«Ó’
(iv) Ï≈Ò ¡Í⁄≈Δ (v) Ï∞ºËΔ
B. (i) ÷ (ii) ’ (iii) ◊
(iv) ’ (v) ÷
C. (i) ˆÒÂ (ii) √‘Δ (iii) ˆÒÂ
(iv) √‘Δ (v) √‘Δ (vi) ˆÒÂ
BB.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
ÍÀ¬Δ◊∂ √Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-BC: Í¤≈‰, ’≈È, Í¤«Û¡≈ ¡Í≈ËΔ Ïº«⁄¡ª

ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª
(Identification, Causes, Problems of Backward
and Delinquent Children)

BC.A Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Backward Children)
BC.B «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ¬∂«‡¡Ò«‹ (’≈‰) (Etiology of Backward (Causes))
BC.C Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈ (Problem of Backward Children)
BC.D Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈È (Educational Provision of Backward Children)
BC.E ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Delinquent Children)
BC.F ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ‹ª ÁØÙ (’≈‰ª) Á∂ ¬∂«‡¡Ò«‹ (Etiology of Dielinquent Children or Delinquency
(Causes))
BF.G ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Delinquent Children)

BC.H √≈ªÙ (Summary)
BC.I ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BC.A@ ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BC.AA √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á≈ Ú‰È ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J Í¤Û∂ ÁΔ «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈Èª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂Õ
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘ÀÕ
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
‘ ¤∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ¡º‹ ’Û≈ ‘Ø ‹≈‰≈ Í¤Û∂ Ïº⁄∂ ‹ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «√«÷¡≈ÊΔ
‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫Õ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ïº⁄∂ Á∂ «¬√ ÍÃ’≈ Ó≈ÈÂ≈ Í¤Û∂ Ïº⁄∂ Ò¬Δ Ï‘∞Â Ó∞Ù’Ò ‘À «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘À ‹Ø
¡Ω√Â ÚÒØ∫ ‘∂·ª √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ÙÓÂ≈Úª Á∂ È≈Ò «¬√ «¬’≈¬Δ «Úº⁄ ¡’Ó’ È‘Δ∫ ’ ‘∂Õ ¡√Δ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄
⁄⁄≈ ’‰◊∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª, ¿∞È∑ª ÁΔ Í¤≈‰, ’≈È ¡Â∂ √Ó«√¡≈Úª Á∂ È≈Ò ‘Δ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ªÕ «’ÙØ
Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ÁØÙ, ÈÙΔÒ≈ ÍÁ≈Ê Á∂ √∂ÚÈ ¡Â∂ «‘ø√’ √∞Ì≈¡ «Úº⁄ È≈‡’Δ ±Í ÚÒØ∫ Ú≈Ë≈ ‘Ø¬Δ ‘À «Í¤Ò∂ B@
√≈Òª «Úº⁄Õ «¬‘ «ÚÙÚ≈√ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ ÁØÙ Á «Úº⁄ Ú≈Ë∂ Á∂ ’≈È ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ÓøÂÚ √≈Ó≈‹’

«√ºËªÂØ∫ ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁºÂ≈ ¡Â∂ «¬º’ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú’«√Â Í∞ÈÚ≈√ ÍØ◊≈Ó ’øÓ È≈Ò √øÏø«ËÂ ’ΔÂ≈Õ ÈØ‡
BC.A Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Backward Children)

«Íº¤Û∂Í‰ √ÓΔ ¡Â∂ ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ÂΔ’ª ˘ Ø‹◊≈ ÚÒØ∫ «√¡≈«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò Â’ÈΔ’
√ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ‹ª ◊≈«¬‚, √Ò≈‘’≈ª ¡Â∂ ÷Ø‹’≈ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Èº⁄∂
«Ò÷∂ ⁄≈ ÂΔ’ª ‹Ø «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
A. ÍÃ∂’Ù‰ „ø◊, B. Ó≈È«√’ ‡∂√‡, C. ¡⁄ΔÚÓ∂∫‡ ÍÃΔ«÷¡≈ ¡Â∂ D. Ù÷√Δ¡Â, √Ó≈ÔØ‹È √±⁄Δ ¡Â∂ ÍÛ∑≈¬Δ
ÍÃ’‰Õ
A. ÍÃ∂’Ù‰ „ø◊: «¬‘ ÁØÈª Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ √ÓΔ ¡Â∂ ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ÂΔ’≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ª ¡Â∂
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ «¬√ „ø◊ Á≈ ÚÂØ ’ØÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁÀ«È’ («ÈÔÓ ¡≈«Á Á≈) Í≈Ò‰
’‰≈ ÿ «Úº⁄ ¡Â∂ ‹Ó≈ÂÕ
B. Ó≈È«√’ ‡∂√‡: ÷∞«Î¡≈ Á∂ √Ó±‘ ÍÃΔ«÷¡≈, ˜Ï≈ÈΔ ¡Â∂ ◊À ˜Ï≈ÈΔ ’‰ Ò¬Δ Ó≈È«√’ ¿∞Í≈¡ «¬√Â∂Ó≈Ò ’
‘∂ ‘È «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ¿∞ÓÕ ’≈Ò≈È∞’«Ó’ Ó≈È«√’ ¿∞Ó Á∂ È≈Ò Â∞Ò‰≈ ’’∂, «Íº¤Û∂Í‰ ÁΔ Í¤≈‰
’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ «¬º’ √ª«÷¡≈«¬’Δ¬∂ ÍºËÂΔ ‘ÀÕ
C. ¿∞ÍÒÏËΔ ‡∂√‡: √’±Ò Á∂ Ó˜Ó±Èª «Úº⁄ ¿∞ÍÒÏËΔ ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ ÍºË Á≈ ¡≈’ÒÈ ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈
‹≈ √’Á≈ ‘À ¿∞ÍÒÏËΔ ‘ÀÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ √≈∂ Ó˜Ó±Èª «Úº⁄ ◊ΔÏ ‘À, «¬‘ «¬º’Ø «‹‘∂ «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ±Í «Úº⁄
«Ú⁄≈ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ «¬‘ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ «ÚÙ≈ «Úº⁄ ◊ΔÏ ‘À «¬‘ «ÚÙ∂Ù «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈
‹≈Ú∂◊≈Õ
D. Í√È∂«Ò‡Δ «¬øÚ∂∫‡Δ ¡Â∂ ’∂√ √‡‚Δ: √Ó≈ÔØ‹È √±⁄Δ ÷∂Â ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Ò¬Δ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À
¡Í√Ó≈¡Ω‹ÈÕ √’±Ò ¡Í√Ó≈¡Ω‹È, «Íº¤Û∂Í‰ ˘ «¬ø«◊Â ’Á≈ ‘ÀÕ √’±Ò «’≈‚ ‹ª Ïº⁄∂ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ Á≈ ÍÛ∑≈¬Δ
Á≈ ÍÃÏøË ÚΔ «Íº¤Û∂Í‰ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
BC.B «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ¬∂«‡¡Ò«‹ (’≈‰) (Etiology of Backward (Causes))

«Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ’¬Δ ’≈È ‘È, «¬ºÊ∂ ’∞ºfi Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈‰ª «Úº⁄ √±⁄ΔÏºË ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À:
A. ÿº‡ Ï∞ºËΔ, B. √Δ’ ’≈È,
C. ◊ΔÏ ÍÚ≈ Á∂ Ó≈‘ΩÒ D. ‡ÃØÈ√Δ
E. √’±Ò Á∂ ◊ΔÏª ÁΔ ‘≈ÒÂ, F. ÍØ√⁄∞Ò ÁØÙÕ
«Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ‘Ø ’≈È ‘Ø √º’Á∂ ‘È, «¬‘ «‘‰ ÁΔ Úº÷-Úº÷ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈ ‘ÀÕ
A. √Δ’ ’≈È: √Δ’ ÁØÙ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ ÔØ◊Á≈È ’‰ «Úº⁄ ÚΔ √Ó≈È ±Í ÚÒØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘Ø √’Á≈ ‘À
«Íº¤Û∂Í‰Õ «’Ú∂∫ GE% «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Í≈«¬¡≈ √Δ’ Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ Á∂ ’≈È ‘À Ø◊Ø∫ ¡Â∂ «‹Ú∂∫ ÁØÙ,
È∞’√Á≈ È˜, √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂, Ì≈Ù‰ ÁØÙ ‹Δ‰ Ø◊ («‹Ú∂∫ ‡≈«¬Î≈«¬‚,, ÷øÿ Í∂Ù≈ÈΔ, «„º‚ Ó∞√ΔÏÂ)
◊ΔÏ ÍØ√‰≈ ¡Â∂ √Δ’ «Ú’≈Õ Ï‡ ¡≈Í‰Δ ÍÛ≈¬Δ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÂÊÔØ∫ Í≈«¬¡≈: (A) Í¤Û∂
Ïº⁄Δ¡ª Á∂ C@% ÷≈Ï ÓÈ∞º÷ √È, (B) A@% Ï‘∞Â ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ÏΔÓ≈ ÓÈ∞º÷ (C) CG% ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â √È, Ì≈Ù‰
ÁØÙ ‘’Ò≈ ¡Â∂ ¿∞‘ ⁄⁄≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «’ È˜ ¡Â∂ ¡Ω÷≈ √∞‰Ú≈¬Δ √ÌÂØ∫ ¡≈Ó ’≈È √ΔÕ
B. ÁØÙ: ÁØÙ ÁØ ÍÃ’≈ Á∂ ‘Ø ¡Â∂ ¡«Ë◊‘‰ (’), ‘Ø (÷) √«‘‹ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¡≈√ÈΔ¬∂ ÁØÙ ’Ù∂∞’≈ ÷øÌ≈ «Úº⁄

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÁØÙØ∫ ˘ ‹ÈÓ Á∂ √’ÁΔ ‘À, ‹Ø ¡Â∂ «¬’≈◊Â≈ ÁΔ ’ÓΔ ’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘È ÒøÓΔ «Ó¡≈Á Ò¬Δ ÏÀ·∂ ‘È
¡Â∂ «¬√Ò¬Δ «Íº¤Û∂Í‰ ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰Õ Ï‡ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ ¿∞‘ Ï‘∞Â ‘Δ ¿∞μÂ∂‹ÈΔ¬∂ √È ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’Õ
Ó∞ø‚Δ¡ª ˘ ˘ «‹¡≈Á≈ ÍÃÌ∞ÂÚ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ Ò‚’Δ¡ª Á∂ È≈Ò ÈÓ ÈØ‡ ’ ‘∂ √È ¡Â∂ √Óª ’∞ÁÂÕ «¬√
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‹ª Âª «‹¡≈Á≈ ◊≈ÒÛΔ, ¿∞μÂÁ≈¬Δ, ¿∞μÂ∂‹ÈΔ¬∂ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡‚ØÒÂ≈ ‹ª ¿∞‘ ‘ΩÒΔ
ÎÂ≈ ÚÒØ∫, ÈÓ, ‚ÍØ’, Á«ÓÂ ¡Â∂ «Ú¡≈’∞Ò ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
C. ◊ΔÏ ÍÚ≈ Á∂ Í«¡≈Ú‰: Ï‡ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ AB% ÷≈Ï ’ ‘∂ √È ÿ Á≈
Ó≈‘ΩÒ ¡Â∂ H% ◊ΔÏ √’±Ò Á∂ Ó≈‘ΩÒ ˘ ’ ‘∂ √ÈÕ ‹∂’ ÿ Á≈ Ó≈‘ΩÒ ÷≈Ï ‘À, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª
Ò¬Δ ÚΔ ˜±Δ «’Â≈Ïª ÍÛ∑È∂ ¡≈«Á Á≈ ÍÏøËÈ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ «¬√Ò¬Δ ¿∞‘ ’ √º’Á∂ ‘À Í¤Û∂ ÏøÈ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬√
ÍÃ’≈, ÿ Á∂ ÿº‡ ¡≈Ê’ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª ’¬Δ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Í«√Ø∫ Á≈ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √º’Á∂ ‘È √≈Ó◊Δ, ’ºÍÛ∂
(ÚÁΔ), ¡≈«Á «Íº¤∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÚÒØ∫ ‘ÓÁÁΔ Ù∞Ò’ ÍÛ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ Ï∂«¬º‹Â Ó«‘√±√ ’Á∂ ‘À
¡Â∂ Í¤Û∂ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ‘Ø ÿ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ’≈’ª Á≈ ÚΔ ÔØ◊Á≈È «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ÚºÒ: A. ’ÁÓ «ÍÂ≈
¡Â∂ ÓÂÃ∂¬Δ Óª, B ÁΔ ‘≈˜ΔÕ ÍÚ≈ «Úº⁄ ÒÛ≈¬Δ, C. √ºÂ≈Ú≈ÁΔ Ó≈‘ΩÒ, D. Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Ó≈È«√’ «ÏÍÂ≈,
E. Ø◊Δ Ì≈ Ó∞’≈ÏÒΔ¡ª, F. ÍÚ≈ Á∂ ÿº‡ √≈Ó≈‹’ ‘≈ÒÂ, G. ◊ΔÏΔ, H. ÍÚ≈, I «Úº⁄ ÌΔÛÌ≈ÛÕ ÍÚ≈
ÁΔ ‘≈ÒÂ, A@. «Ï√Â≈ ◊∞¡ª„, AA. √ÎÒÂ≈ ¡Â∂ ¿∞ÍÒºÏËΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÚÒØ∫ Ù≈Ï≈ÙΔ ÁΔ ’ÓΔ
‘À, ¡Â∂ AB. Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ «ÚØË Â∞Ò‰≈Õ
D. √’±Ò Á∂ ◊ΔÏª ÁΔ ‘≈ÒÂ: ‹∂’ √’±Òª «Úº⁄ «√«÷¡’ª ‘ÓÁÁΔ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È, ¡Â∂ «Í¡≈ È‘Δ∫ ÒÀ
¡≈Í‰∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò Ò¬Δ ’øÓ ’‰ ÁΔ «¬º¤≈ È‘Δ∫ ‘À, ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ Í¤Û∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘
‹ÈÓ Á∂ √’Á∂ ‘ÀÕ «√«÷¡’, ’ÓΔ¡ª Ó≈◊ÁÙÈ ÍÃØ◊≈Óª ÁΔ ’ÓΔ, «√«÷¡’ª ¡≈«Á Á∂ ’·Ø ¿∞Í⁄≈ ÁΔ¡ª
‚≈¿∞‰Δ √’±Òª «Úº⁄ «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ’∞ºfi ‘Ø Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈È ‘ÀÕ ’∞ÙÒ ¡Â∂ ¡ÍÃ«Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ª, ◊ÒÂ
¡Â∂ «Ù’Ù‰ «ÚËΔ¡ª, È∞’√Á≈ √Óª √≈‰Δ, «¬√ «ÚÙ∂ «Úº⁄ ∞⁄Δ ÁΔ ’ÓΔ, ÓÀÒΔ √’±Òª ¡Â∂ Ø◊ ¡≈«Á Á∂
’≈È √’±Ò «Úº⁄ ÒøÏ∂ √Óª Á∂ ¡‰‘Ø∫Á «Úº⁄ ÙÂª, ÚΔ ’≈’ ‘È ‹Ø ’ ‘∂ ‘È «Íº¤Û∂Í‰ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ ‘ÀÕ
E. ÿº‡ ÷∞«Î¡≈: ÿº‡ ‹ª «¬º’Ø «‹‘∂ Ï∞ºËΔ Á∂ ÷∞«Î¡≈ ’ÓΔ Á≈ Ó∞„ÒΔ ’≈È ‘À «Íº¤Û∂Í‰Õ Ï‡ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À
«’ Íø‹ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï≈‘ ‘ «ÂøÈ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï∞ºËΔ ÿº‡ ‘À G@ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ‘ÀÕ
‘ Úº‚∂ Ó∞„ÒΔ Í≈·Ù≈Ò≈ «Úº⁄ «¬√ Ï‘∞Â H Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï≈‘ «√º‡∂ Á∂ ¡È∞√≈ Ï∞ºËΔ ÚÒØ∫ ÿº‡ È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈ HE.
«¬√Ò¬Δ «¬‘ Ï‘∞Â ˜±Δ ‘À «’ ÍÃÙ≈√È ¡Â∂ ¡«‹‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ Á≈
«ÚÙÒ∂Ù‰ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ «¬√ ÍΔ’Ù‰Ø∫ Á∂ ¡≈Ë≈ ÏΩ«Ë’, ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ ¡Â∂ «ÁÃÙ √ÓºÊ≈ Ú∂÷∂ ‹≈ √º’Á∂ ‘È
ÁΔ ’ÓΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ √≈˘ ¿∞È∑ª Á∂ ÷∞«Î¡≈ ÁΔ ‘ºÁ Âº’ ‹≈‰È∂ «Úº⁄ ÓÁÁ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ √≈˘ Ó≈ÈÂ≈ ÏΩ«Ë’ «Úº⁄
ÓÁÁ «ÓÒ √’ÁΔ ‘À ’≈È Ï‰Á≈ ‘ÀÕ Ï‡ Á‹ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘À «’ GE ÎΔ√ÁΔ «Íº¤Û∂Í‰ ÿº‡ Ï∞ºËΔ Á∂ ’≈È ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? √∞º«÷¡≈ ¡Â∂ √ÓºÊ≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ÁØÈª «Íº¤Û∂Í‰ ÍÀÁ≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
BC.C Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈ (Problem of Backward Children)

«¬º’ ⁄∂’«Ò√‡ FI √∞Ì≈¡ Íø‹ √Óº«√¡≈ ÍÀ‡È Á∂ Â«‘Â «ÚÚ√Ê≈ Òº¤‰ Ô∞’Â Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ
‘Ò’∂ ‹Ø ÁΔ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ √Ó±‘ Á≈ ◊·È ÁΔ «ÚÙ∂Ù √Ó«√¡≈Úª ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ ¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ Í¤Û∂

Ïº⁄Δ¡ª ˘Õ «¬º’ ¬∂’Ò √Ó«√¡≈Úª Ïº⁄∂ Á∂ ’∞ºfi «√º÷‰ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ √∞≈◊ ÍÃÁ≈È ÈØ‡
’Á≈ ‘ÀÕ
A. √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ √Δ÷È≈ √Ó«√¡≈Úª: (A) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ ‘ΩÒΔ Á ÚÒØ∫ √Δ÷Â∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞‘ «⁄‘∂ ˘
Ï‰≈¬∂ º÷‰≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ ’Δ «√º«÷¡≈ ‘À «Úº⁄ ’«·È≈¬ΔÕ (B) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ·Ø√ «√º÷‰ Í√øÁ ’Á∂ ‘À ¡Ó±Â
«√º÷‰, (C) «√º÷‰ Á∂ ÂÏ≈ÁÒ∂ Á∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¡√øÌÚ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ (D) ¿∞‘ ¡‰‘Ø∫Á ÈΔ¡ª ¡Â∂
¡≈Ó Ì≈ÚÈ≈ ¡Â∂ ¿∞‘ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ËÚø√ÙΔÒ ‘ÀÕ (E) ¿∞‘ ÍÃÂº÷ «Ù’Ù‰ ÚÒØ∫ Ó∞È≈Î≈ ¡Â∂ √ø‹Ø◊ ÚÒØ∫
’ΩÙÒ È‘Δ∫ ÍÃ≈ÍÂ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ (F) «¬º’ ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫ «√º÷‰ «¬º’ ‘À ¡Â∂ «¬º’ Ï‘∞Â «Ë¡≈È ÁΔ ¤Ø‡Δ √Δ
«Ó¡≈ÁÕ
B. Ì≈Ù≈ ‹ª Ì≈Ù‰ √Ó«√¡≈Úª: (A) ‘ΩÒΔ «Ù’Ù≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ ˜Ï≈ÈΔ Í’≈ÙÈ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘ÈÕ (B) ˜Ï≈ÈΔ
ÍÛ∑È∂ ⁄∞Í ÍÛ∑È∂ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ¡Ω÷≈ ‘ÀÕ (C) Í¤«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ‹ØÛÏøÁΔ √Ó«√¡≈Úª Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
(D) «Ú⁄≈ª ÁΔ Í’≈ÙÈ ¿∞«⁄Â ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
C. √∞‰È ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈Úª: (A) Ù∞ÂÒ∂÷ ÚÒØ∫ «Ò÷ÂΔ ±Í «Úº⁄ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «⁄‘∂ Ó∞√ΔÏÂÕ
¿∞‘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ¡≈Ó ¿∞Í√◊Ø∫ ¡Â∂ ÍÃ«Â¡ÔØ∫ ¤º‚ ‹ÁØ∫ «’ «Ò÷≈¬ΔÕ (B) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √ºÓfi‰ «Úº⁄ ¡√ÎÒ
˜Ï≈ÈΔ «ÁÙ≈Õ Âª ¿∞‘ ¿∞«⁄Â ‹Ú≈Ï ‘À, ‹ÁØ∫ «¬º’ √Ú≈Ò Í∞º«¤¡≈ ‘À Á∂‰ «Úº⁄ ¡√ÓÊ ‘ÀÕ (C) ¿∞‘ Í√øÁ ’Á∂
‘À ¡øÈª ˜Ï≈ÈΔ ±Í ÚÒØ∫ Í∂Ù √≈Ó◊Δ Ò¬Δ √≈Ó◊Δ Í∂Ù ‘ÀÕ (D) Úº÷≈ ËÚÈΔ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò
‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÚΔ √Ó≈È Òº◊ Á∂ «Úº⁄ Ì∂Á «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ «ÓÒ ÙÏÁÕ («‹Ú∂∫, ÈÒ ÈÒ ÈÒ, Í∂È «ÍÈ ¡≈«Á)Õ
(E) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ¡‰-¿∞«⁄Â ‹Ú≈Ï «ÁºÂ≈ ˜Ï≈ÈΔ √Ú≈Òª Á∂Õ ¿∞È∑ªÈ∂ «¬‘ ÚΔ «√ÓÂΔ
Á∞¡≈≈ «◊‰ÂΔ ÁΔ ’Ò≈ «√º÷‰ Ò¬Δ ¡√ÎÒÕ
D. «ÁÃÙ ÓØ‡ √Óº«√¡≈Úª: (A) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √Ω÷ ÚÒØ∫ «ÁÃÙ¿∞μÂ∂‹È≈ÚªÚÒØ∫ «Ú⁄«ÒÂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡‹ΔÏ
¡øÁØÒÈªÕ (B) ¿∞‘ «¬√˘ ’«·È≈¬Δ «√ÓÂΔ Ú√Âª ‘À «’ ¿∞‘ Ú∂÷ Ô≈Á ’Á∂ ‘À Òº◊Á≈ ‘ÀÕ (C) ¿∞‘ «¬º’ Ï‘∞Â
‘Δ ◊ΔÏ «Ò÷≈Ú‡ ¡Â∂ ÓØ‡ ’øÓ «Úº⁄ ’«·È≈«¬¡ª Á≈ √≈Ó‰≈ ‘ÀÕ Ï‘∞Â Ú≈ ¿∞‘ «Ù’≈«¬Â √Δ’ √Ó«√¡≈Úª
Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄Õ ¡≈Ó Ú√Âª ÁΔ Í¤≈‰ Ò¬Δ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ «¬º’ √Óº«√¡≈ ÏøÈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ (E) Í¤«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª «‘º√≈
Í√øÁ Í±∂ «√º÷‰ Ò¬Δ «√º÷‰ ¡Â∂ ˜Ï≈ÈΔ «√º÷‰ ’øÓª ˘ ÒºÌ‰ Ò¬Δ ¡≈√≈È ‘ÀÕ
E. √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √Ó«√¡≈Úª: (A) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬º’ Ú◊ «Úº⁄ ÏÀ·‰ Ò¬Δ √‘ÈÙ’ÂΔ È‘Δ∫
‘À ÒøÓΔ «Ó¡≈Á Á∂Õ (B) ¿∞‘ ¬∂’ªÂ Á∂ ÍÃ∂ÓΔ ‘È ¡Â∂ Ô±Ê⁄≈Δ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÁØ√Â Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄ ¡√ÎÒ
‘∂ ‘À ¡Â∂ √≈∂ «ÓÒ‰√≈ È‘Δ∫Õ (C) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÚºÒ ¡≈Í‰∂ ÁØ√Âª ¡Â∂ √≈ÊΔ¡ª ¿∞μÂ∂ Í«‘Ò’≈ ‘Ø ‹ªÁ∂
‘È ¤Ø‡Δ ¤Ø‡Δ ◊ºÒª ¡Â∂ ¿∞‘ ‚ ‘À ¡Â∂ ¡≈Í Á∂ ÍÃÂΔ ‹≈◊∞’ ‘ÀÕ ¿∞‘ «¬Ò≈Ú≈ «Úº⁄ √∞ÎÈ≈ «¬º’Ø «‹‘∂ ÁΔ Â∞Ò‰≈
«Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ªÕ (D) È≈÷±È ’º‡‰ Á∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «¬º’ ¡Â∂ Ø⁄’ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘ÀÕ ¿∞‘ ’Á∂ ’Á∂ ÚΔ ¡≈Í‰∂
¡≈Í ˘ √Ó≈‹ «ÚØËΔ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ÈºÊΔ ‘ÈÕ (E) ¿∞È∑ª Á∂ Ó±‚ ¡’√ ÂÏÁΔÒΔ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¿∞ÍÒºÏËΔ¡ª
˘ ‘∂·ª ¡≈√≈ ‘ÀÕ (F) ¿∞‘ «¬º’ √Ó±‘ «Úº⁄ ’øÓ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ ¡‰-¿∞«⁄Â ‘À Í√øÁ ’Á∂ ‘À ¡Â∂ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈Õ
‡≈√’ √∞‰È ¡ÚË≈‰≈ÂÓ’ √Óº«√¡≈ ’Δ ‘À?

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BC.D Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈È (Educational Provision of Backward

Children)
«Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÂΔ’∂ «Íº¤Û∂Í‰ ˘ Ø’‰ Á∂ Ò¬Δ, ‹∂’ «¬‘ Ï∞ºËΔ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ ’≈È È‘Δ∫ ‘ÀÕ Ò¬Δ «¬Ò≈‹ Í¤Û∂ ÿº‡
Ï∞ºËΔ Ú≈Ò∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ï‘∞Â ¡Ω÷≈ ¡Â∂ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ ¿∞‘ ‘Ó∂Ù≈ ‘∂◊≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ¡Ω√Â ÁΔ Â∞Ò‰≈
«Úº⁄ ÍÛ≈¬Δ «Úº⁄ Í¤Û∂Õ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ’∞ºfi √∞fi≈¡ ‘È Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ’ΔÂΔÕ
A. ÍÃÏøË’Δ ¡Â∂ B. «√º«÷¡’ ÍÃ≈ÚË≈ÈªÕ
A. ÍÃÏøË’Δ ÍÃ≈ÚË≈Èª Á∂ «ÂøÈ ÍÃ’≈ Á∂ ‘∞øÁ∂ ‘È:
(’) È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ Ú◊ ‹ª Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ Í¤«Û¡≈ Ïº⁄∂
(÷) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù Ú◊ ‘À, ¡Â∂
(◊) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «ÚÙ∂Ù √’±ÒªÕ
Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Δ’ ‘≈ÒÂ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ «⁄«’Â√≈ ÍΔ«÷¡≈Úª ˘ √Óª-√Ó∂∫Â∂ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ ’∞ºfi Ø◊ ÚÒØ∫ ◊√Â ‘À, ¿∞√ Ò¬Δ ¿∞Í⁄≈ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ «√º«÷¡≈
ÚΔ Ó±‹Ï «ÚÚ√Ê≈ ÁΔ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(’) «¬‘ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ¡Ω√Â Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Âª «Úº⁄ ÍÛ∑≈¬Δ
’Á∂ ‘ÈÕ ¿∞È∑ª˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «Ù’Ù‰ Ò¬Δ √ÓºÊ ‘À «’¿∞∫«’ ¿∞‘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ Ú◊ Á∂ È≈Ò
Â≈ÒÓ∂Ò È‘Δ∫ ’ √º’Á∂ ‘ÀÕ «¬‘ ‘À «√«÷¡’ ÁΔ «˜øÓ∂Á≈Δ ‘À «’ ¿∞‘ ¿∞È∑ª˘ ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ’‰
Ò¬Δ ÓÁÁ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Í¤Û∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «‡¿±‡Ø«¡Ò ‹Ó≈Âª Ò¬Δ
ÍÃ≈ÚË≈ÈÕ «√«÷¡’ ¡Â∂ ÓÁÁ ’ «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‘ÓÁÁΔ ¿∞Í⁄≈Õ ¿∞‘ ‹Ó≈Â «Úº⁄ √ÓºÊ
«Ú¡’ÂΔ◊Â «Ë¡≈È Á∂‰ ÁΔ ÒØÛ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
(÷) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «ÚÙ∂Ù Ú◊ Á∂ √’±Ò «Úº⁄ «ÚÚ√Ê≈ ÁΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ˘ ‘‡≈‰ Á∂ ¿∞È∑ª Á∂ ’«·È≈«¬¡ªÕ
«√«÷¡’ «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ Á≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞È∑ª ÁΔ
‹±Âª ¡Â∂ √Ó«√¡≈Úª ˘ √ºÓfiÁ∂ ‘ÈÕ
¿∞È∑ª Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ’∞ºfi ¡≈ÍºÂΔÔª ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ «ÚÙÚ≈√ «Úº⁄ «Ò¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ Ú◊ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À ¿∞È∑ª ÁΔ «Ï‘ÂΔ Ò¬Δ ◊ø«„¡≈Õ
(◊) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù √’±Ò: Ò¬Δ Úº÷-Úº÷ √’±Òª ¡øÈ∑≈, Ï‘≈ ¡Â∂ ◊±ø◊≈ Ïº⁄Δ¡ªÕ «¬√ Â∑ª, Úº÷
√’±Òª Á∂ ¡«‹‘∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ √Ê≈ÍÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ Í≈·«¬’Ó, ¿∞Á∂Ùª, «√º«÷¡≈ ¡Â∂
«√«÷¡’ª Á∂ ÂΔ’ª Ò¬Δ ¿∞È∑ª ÁΔ ‹±Âª Ò¬Δ ¡Â∂ ¡È∞√≈ ÍÃÏø«ËÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ ‘∂ ‘È √Ó«√¡≈ÚªÕ
¡«‹‘∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «¬√ Â∑ª Á∂ ‹∞Á≈¬Δ Â∑ª È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈
√’±ÒªÕ «¬√ Â∑ª Á∂ √’±Ò Ó«‘ø◊≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ Ó«‘ø◊≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ Í¤Û∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ Ú◊ Á∂ √±Í ¤Ø‡∂ AE ÚÒØ∫ B@ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª
Á≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

√ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment) ÈØ‡

(i) ........................ ÁØÈª Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ √ÓΔ ¡Â∂ ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ÂΔ’≈ ‘ÀÕ
(ii) Ó≈È«√’ ÍÃΔ«÷¡≈ ‘À.................. „ø◊Õ
(iii) ...................... √’±Ò, «Íº¤Û∂Í‰ ˘ «¬ø«◊Â ’Á≈ ‘ÀÕ
(iv) ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò............................ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ‹ª ◊≈«¬‚ Á∂ Á∞¡≈∂
ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¡Â∂ ÷Ø‹’≈Õ
(v) ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ «Úº⁄ ◊ΔÏ ‘À «¬‘ «ÚÙ∂Ù Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈....................
BC.E ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ (Identification of Delinquent Children)

¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ˘ √Ó≈‹ ¡Â∂ √’±Ò «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ ˘ Ú∂÷, ‘≈ÒÂ ÚÒØ∫ Í¤≈‰∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
ÁØÙ √∞Ì≈¡ «¬º’ ◊ÂΔÙΔÒ Í«’ÃΔ¡≈ Á≈ «¬º’ «‘º√≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ Á∂ √øÏøË «Úº⁄ ‘Δ √ºÓ«fi¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡È∞’ÃÓ
Á≈ ¡È∞ÌÚ ‘À «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ «¬‘ «¬º’ «‘º√≈ ‘ÀÕ Âª ‹ÁØ∫ ¡√Δ Ï≈Ò ÁØÙ Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ‘À, ¡√Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À «¬‘
«Ú¡’ÂΔ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ÁØÈª ‘Ò≈Âª ‹ª √≈Ó≈‹’ Í«Ú∂Ù Á∂ √øÁÌ «Úº⁄ Ú∂÷Ø «‹√ «Úº⁄ ¿∞È∑ªÈ∂ «‘øÁ≈ ‘ÀÕ
Á∂Ù Á∂ ’˘È ÁΔ ¿∞Òøÿ‰≈ ‘À ¡Â∂ ⁄ØΔ «‹Ú∂∫ ◊∞È≈‘ª, ‹∞¡≈, ËØ÷≈ËÛΔ ÍÃ«ÂÏË, ÒÀ‰ ‹∂Ï, «◊‰ÂΔ, ‚≈’±, ‚’ÀÂΔ,
«ÚÈ≈Ù, ‹ª ‹≈«¬Á≈Á, «‘ø√≈ ¡Â∂ Ó≈ ’∞º‡, ÈÙΔÒ≈, ¡≈Ú≈◊Δ «Ìº«¤¡≈ ¡◊Ú≈‘ ¡◊Ú≈‘ ¡Â∂ ‘Ø ÔØÈ ◊∞È≈‘ª
¡≈«ÁÕ
BC.F ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ‹ª ÁØÙ (’≈‰ª) Á∂ ¬∂«‡¡Ò«‹ (Etiology of Dielinquent Children

or Delinquency (Causes))
ÁØÙ «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡ ‘≈√Ò ’ Ò¬Δ ‘À ‹Ø √≈Ó≈‹’ Ó≈‰’ Á∂ ¡È∞√≈ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ ‘À Ó≈ÈÁø‚ªÕ «¬‘ «¬º’
¬∂’Ò ’≈’ ÁΔ Ú‹∑≈ ÚÒØ∫ È‘Δ∫ ‘À, √◊Ø∫ «¬‘ «¬º’ ¡øÂ ¿∞ÂÍ≈Á ‹ª ’¬Δ ’≈’ª ‘ÀÕ ’∞ºfi ’ ‘∂ ‘È ÚøÙ≈È∞◊Â
¡Â∂ ‘Ø Í«¡≈Ú‰, √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ‘ÈÕ ¿∞μÊ∂ ’∞ºfi √Δ’ ‘Ø √’Á≈ ‘À ’≈’ª ÁØÙ Á∂ «˜øÓ∂Á≈
‘ÈÕ «¬‘ «¬√ ÍÃ’≈ ‘È:
A. ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ’≈’ª B. Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª
C. √’±Ò Á∂ Ó≈‘ΩÒ D. √Δ’ √ø«ÚË≈È’ ’≈’ ¡Â∂
E. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’
A. ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ’≈’ª: ÍÛ∑≈¬Δ Á∂ ’∞ºfi «Úº⁄, «¬‘ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ ‹ºÁΔÍ∞‰∂ Ò¬Δ ÚΔ ÔØ◊Á≈È «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ Ïº⁄Δ¡ª
˘ «ÓÒ √’Á≈ ‘À ’∞ºfi ÁØÙ ◊ºÒª ¡≈Í‰∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ (‹ºÁΔÍ∞‰∂) Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹Ø «Ó◊Δ ¡≈«Á ’∞ºfi «Ú≈√Â √Δ’
ÁØÙ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â ‘È ÚΔ ÁØÙ ˘ ‹ÈÓ Á∂ √’Á∂ ‘À √Δ’ Í‘Ò± ⁄ «¬º’ ÏÁ√±Â Ó∞ø‚∂ «‹Ú∂∫ Í±∂ √Ó≈‹ ˘ ÈÙ‡
’‰≈ ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘À «’¿∞∫«’ ¡≈Í‰∂ ÁØÙ ‘ø√∂ √Δ ¿∞μÂ∂, Â∂ «¬√Ò¬Δ ¿∞‘ ¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ ˘ ¡ÍÈ≈¿∞‰ √’Á≈ ‘ÀÕ
Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¡Â∂ ÿº‡ Ï∞ºËΔ ◊ºÒª ÚΔ ’Á∂ ’Á∂ ÁØÙ ˘ «Ú’«√Â ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’ ‘∂ ‘ÈÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈, ‹Ø
ÿº‡ ‘ÀÕ Ï∞ºËΔ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ÿº‡ Ï∞ºËΔ Á∂ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‘À, ‹Ø «ÚØËΔ ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ √º’Á∂ ‘È √≈Ó≈‹’
√∞Ì≈¡Õ
√«‘‹ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ÚΔ ¡√≈Ó≈«‹’ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ Í≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‘ÓÒ≈ ÁØÙ ’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ïº⁄∂ Á≈ «Òø◊ ÚΔ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈¿∞∫Á≈ ‘À ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ Ò‚’Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ÁΩ≈È ¡Í≈ËΔ
√∞Ì≈¡ «Ú÷≈¿∞‰ Ó≈«√’ ËÓÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ÚΔ ÏøÁ Ï√øÂ ‘À ¡Â∂ «¬√ ’∞√Ó≈¡Ω‹È ÚΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À ÁØÙ ÍÃ≈ÍÂ ’‰
«Úº⁄ ÓÁÁ ’Á∂ ‘ÈÕ
B. Í«¡≈Ú‰ ’≈’: «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ’≈’ª Á∂ ’≈È ÁØÙ ’‰ «Úº⁄ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ì±«Ó’≈ «ÈÌªÁ∂ ‘ÈÕ
(A) ◊ΔÏ ÍÚ≈ «‹Ú∂∫ Ì∞º÷ ¡Â∂ Ì∞÷ÓΔ ÁΔ √≈Ó≈‹’-¡≈Ê’ ‘≈ÒÂ Á∂ ÒØ’ª ˘ ⁄Ò‰ Ò¬Δ ÒÒ⁄≈¿∞‰≈ ÁØÙ
ÁΔ ¡≈√≈È ÙÀÂ≈ÈΔ √Â≈Õ Ó∞„ÒΔ ‹±Âª ˘ Í±≈ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ÒøÏ∂ √Óª Ò¬Δ Ï∂Ø‹◊≈Δ (B) ⁄ØΔ ‹ª
◊À’≈˘ÈΔ «’Ã«Â¡ Á≈ ÚÂØ ’’∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ÍÀ√≈, ‘≈‹Δ (C) ÁΔ Â∑ª ¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ ˘ ‹ÈÓ Á∂ √’ÁΔ
‘À Á∂ ’ÁÓ «ÍÂ≈ ‹ª Óª, (D) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ «Úº⁄ ÒÛ≈¬Δ, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á≈ «Í¡≈ ¡Â∂ «Í¡≈ ÁΔ ’ÓΔ (E), (F)
Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÍÃÂΔ ÌØ≈’∞ ¿∞Í⁄≈, (G) ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ‹ª Á∂ Â«‘Â Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ «‘Î≈˜Â, (H) ¿∞μÂ∂
Ì∂ÁÌ≈ÚÍ±‰ ¿∞μ⁄ ¿∞ÓΔÁª ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ Ó‘ÂÚ≈’ª’Ù≈Õ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂
¿∞μ⁄ ¿∞∫ÓΔÁ ‘À, (I) ‹ª Âª Ï‘∞Â √≈¿± ‹ª ’‰ Ò¬Δ ’·Ø ¡È∞Ù≈√È, (A@) ¡Í≈ËΔ ¡Í≈ËΔ ÿ Á∂ ÓÀÏª,
(AC) ÌÀÛ≈ ÁØ√Âª ¡Â∂ √‘Í≈·Δ¡ª ⁄ø◊∂ È‘Δ∫ ‘È, (AD) ÔØÈ ¡Â∂ ◊ΔÏ «ÎÒÓª ¡Â∂ ‡ΔÚΔ ÍÃØ◊≈Óª (AE) ◊∞¡ª„
¡Â∂ ÌÀÛ≈ √≈ÊΔ¡ª, (AF) ÍÀÁ≈«¬ÙΔ √’±Ò Á∂ Ó≈‘ΩÒ (AG) ÿº‡ ⁄«ºÂ ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÓÈØø‹’ √‘±ÒÂª, ‹ª
√ª√«’ÃÂΔ’ ÍÃØ◊≈Óª Á∂ Ó≈È«√’ «ÏÍÂ≈ ¡Â∂ ’ÓΔ (AH)Õ
C. √’±Ò Á∂ Ó≈‘ΩÒ: «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ ÿ ¡Â∂ ÍÚ≈ Á∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ Ï≈¡Á √’±Ò «Úº⁄ ÍÚ∂Ù ’ÁΔ ‘ÀÕ
«√«÷¡’ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «¬º’ ¡≈ÁÙ ‘ÀÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ’≈’ª ÁØÙ Ò¬Δ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(A) «√«÷¡’ √∞Ì≈¡ «ÈÍº÷ È‘Δ∫ ‘ÀÕ ¿∞È∑ªÈ∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ’∞ºfi ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ √∞Ì≈¡ Á∂ Íº÷ «Úº⁄ È‘Δ∫
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ, ÁØÙ Ò¬Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
(B) «Ú¡’ÂΔ◊Â ¡øÂÕ ‹Ó≈Â Á∂ «Ù’Ù‰ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ú⁄≈ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ¡øÂÕ
√øÏøË «Ú¡≈‹ ÁΔ ˜±Â Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ ’≈ÎΔ «ÌøÈÂ≈ ‘À ¡Â∂ √∞Ì≈¡Õ ‹∂’ Ïº⁄∂
‹±Âª ˘ √øÂ∞Ù‡ È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È, «¬‘ «Úº⁄ Ó‘≈È ÂÈ≈Ú ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(C) «Ù’Ù‰ «ÚËΔ¡ª ¡Â∂ Â’ÈΔ’ª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi Ò¬Δ ¿∞ÍÔ∞’Â ‘ÈÕ ¿∞‘ ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘À Ú◊
«Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Á∂ Ò¬Δ, ¿∞‘ ’≈Ó⁄ØΔ ÁΔ ¡≈ÁÂ Á≈ «Ú’≈√ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞μ⁄ ’øÓ Á∂ ÏØfi ¡√≈«¬ÈÓ∂∫‡,
’ÓΔ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ √≈ÊΔ Í≈·«¬’Ó, ÍΔ«÷¡≈, √÷Â ¡È∞Ù≈√È ÁØÙ Ò¬Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
D. √Δ’ √ø«ÚË≈È’ ’≈’: «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ √Δ’ «Ú’≈ Ò¬Δ «¬º’ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ÁØÙÕ √Δ Á∂ ¡ø◊ª Á∂
ÁØÙ Ïº⁄∂ √øÚ∂ÁÈÙΔÒ ¡Â∂ Ì≈Ú∞’ Ï‰≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
E. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’: Î≈«¬‚ ÓÈØ«ÚÙÒ∂Ù‰ ÁØÙ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈’ ‘ÀÕ Ó≈È«√’ ◊øÊΔ¡ª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’
¡Â∂ Ó≈È«√’ Ø◊Ø∫ Á∂ ÓøÁÂ≈ «Ú’≈√ Á∂ ’≈’ ‘È ÁØÙÕ
ÍÃ∂È≈ Á≈ ’≈’: «¬√ ÁØ ÍÃÓ∞º÷ Ù∂‰Δ¡ª «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ ‘∂ ‘È:
(A) Ó∞„ÒΔ ’≈’ª ¡Â∂ (B) «Ó‚Ò ’≈’
(A) Ó∞„ÒΔ ’≈’: ‹À«Ú’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’
(A) ‹À«Ú’ ’≈’ª:

(a) «Ú≈√Â ¡Â∂ (b) √ø«ÚË≈È ÁØÙØ∫
(B) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’:

(a) ÏΩ«Ë’ (b) √∞º«÷¡≈ ¡Â∂ «Í¡≈ ÁΔ ’ÓΔ (c) Ó≈È«√’ Ø◊ ÈØ‡
(d) Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡‚ØÒÂ≈ (e) ’Ó‹Ø Í«‘Òª ≈Â Á≈ ÷≈È≈ ¡Â∂ (f) Ù÷√Δ¡Â «ÚÙ∂ÙÂ≈
(B) «Ó‚Ò ’≈’: √≈Ó≈‹’ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª
(A) ‹À«Ú’ ’≈’ª:

(a) ÍÚ≈ (b) √Ø√≈«¬‡Δ
(B) Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª:

(a) √’±Ò Í«¡≈Ú‰
ÍÃ∂È≈ Á≈ ’≈’ ÁΔ √«Ó«÷¡’: ’∞ºfi ÓÙ‘± «ÚÁÚ≈Èª ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ ÍÃ∂È≈ Á≈ ’≈’ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ’
‘∂ ‘È Í’ÒÍÈ≈, «Ú¡’ÂΔ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ √∞Ì≈¡ Ò¬Δ ÷ªÁ∂ ÁΔ ’Ø«ÙÙÕ «Ú«Ò¡Ó, ¡≈Í‰∂ «Úº⁄ «¬√ ÁÃÙ«‡’Ø‰
Ò¬Δ ÍÀ‡È ¿∞μÂ∂ ÁØÙ √∂‡ ¡Â∂ «’, «¬√Á∂ «ÚÍΔÂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ⁄º«Ò¡≈ ¿∞È∑ª Á∂ ¡≈Í≈«Ë’ √∞Ì≈¡ Á∂ ’¬Δ «¬º’Ø
«‹‘∂ «√ºËªÂ, Úº÷-Úº÷ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ÁØÙ Á≈ «¬º’ ¿∞ÂÍ≈Á ‘À ’¬Δ ÍÃ∂È≈ Á≈ ’≈’Õ
BC.G ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ÁΔ √Óº«√¡≈Úª (Problems of Delinquent Children)

J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÚÈ≈Ù’≈Δ ¡Â∂ Í«‘Ò’≈ √∞Ì≈¡ ‘À, ÒØ’ª ÚÒØ∫ ◊ºÒ È‘Δ∫ ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁΔ ¿∞È∑ª˘
¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò ’Ø¬Δ «ÙÂ≈ È‘Δ∫ º÷‰≈ ⁄≈‘∞øÁ≈, «¬√Ò¬Δ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª «¬’ºÒ≈ Ó«‘√±√ ’Á∂Õ
¿∞‘ √≈Ó≈‹’ Ï≈¬Δ’≈‡ ’ ‘∂ ‘ÀÕ
J ¿∞‘ ¿∞Á≈√ Òº◊ «‘≈ ‘À ¡Â∂ «Î ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ◊∞È≈‘ª ¡Â∂ «ÚÈ≈Ù ’Á∂ ‘ÀÕ
J ¿∞‘ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «Ú’Òª◊Â≈ «Ò÷≈¬Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘Ø ¡’Ó’ ’ «ÁøÁ∂ ‘À ÒØ’ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄
‘À Õ
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÁØ Ú≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’ √∞Ë≈’ √‘±ÒÂ, ÁÚ≈¬Δ ¿∞Í⁄≈ ’∂∫Á «Úº⁄ «‘‰ ÁΔ
√øÌ≈ÚÈ≈ ‘À ‹ª √’±Ò ¤º‚‰ Á∂ Ï≈¡Á √Û’ ¿∞μÂ∂Õ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ÔØÈ ¡ø◊ª ÚÒØ∫ √ÏøËÂ Ø◊Ø∫ ÁØÙ Á≈ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ

B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) .......................... «Íº¤Û∂Í‰ √Δ’ Ø◊Ø∫ ¡Â∂ ÁØÙ Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ Á∂ ’≈È ‘ÀÕ
(’) E@% (÷) GE% (◊) H@% (ÿ) I@%
(ii) ............................ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ÷≈Ï ÓÈ∞º÷ √ÈÕ
(’) B@% (÷) A@% (◊) C@% (ÿ) D@%
(iii) ............................ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «Íº¤Û∂Í‰ Á≈ ’≈È È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(’) «√«÷¡’ ÁΔ ‚≈¿∞‰Δ (÷) ’ÓΔ¡ª Ó≈◊ÁÙÈ ÍÃØ◊≈Óª ÁΔ ’ÓΔ
(◊) «√«÷¡’ª ÁΔ ‘Ù ¿∞Í⁄≈ (ÿ) Í≈‰Δ ÁΔ ¡≈Í±ÂΔÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (iv) «¬º’ ⁄∂’«Ò√‡ Ô∞’Â .................. √∞Ì≈¡ Òº¤‰ Íø‹ √Óº«√¡≈ ÍÀ‡È Á∂ Â«‘Â «ÚÚ√Ê≈ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
(’) FI (÷) F@ (◊) F@ (ÿ) EE
(v) .......................... ÁØÙ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈’ ‘ÀÕ
(’) Ó≈È«√’ ’≈’ (÷) «Ó‚Ò ’≈’
(◊) Ó∞„ÒΔ ’≈’ (ÿ) ÓÈØ«ÚÙÒ∂Ù‰
(vi) «ÈÓÈ «Úº⁄Ø∫ «’‘Û≈ «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(’) ÏΩ«Ë’ (÷) Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √«ÊÂ≈
(◊) Ù÷√Δ¡Â «ÚÙ∂ÙÂ≈ (ÿ) √ø«ÚË≈È ÁØÙØ∫
BC.H √≈ªÙ (Summary)

J «Íº¤Û∂Í‰ √ÓΔ ¡Â∂ ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ÂΔ’ª ˘ Ø‹◊≈ ÚÒØ∫ «√¡≈«‰¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò
Â’ÈΔ’ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ‹ª ◊≈«¬‚, √Ò≈‘’≈ª ¡Â∂ ÷Ø‹’≈ Á∂ Á∞¡≈∂
’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ⁄≈ ÂΔ’ª ‹Ø «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
J A. ÍÃ∂’Ù‰ „ø◊, B. Ó≈È«√’ ‡∂√‡, C. ¡⁄ΔÚÓ∂∫‡ ÍÃΔ«÷¡≈ ¡Â∂ D. Ù÷√Δ¡Â √Ó≈ÔØ‹È, √±⁄Δ ¡Â∂
Ó≈ÓÒ∂ Á≈ ÍÛ∑≈¬ΔÕ
J «¬‘ ÁØÈª Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ √ÓΔ ¡Â∂ ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ÂΔ’≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈
«ÍÂ≈ «¬√ „ø◊ Á≈ ÚÂØ ’ØÕ
J «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ‘Ø ’≈È ‘Ø √º’Á∂ ‘È, «¬‘ «‘‰ ÁΔ Úº÷-Úº÷ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª ¿∞μÂ∂ «ÈÌ ’Á≈
‘À Õ
J √Δ’ ’≈È: √Δ’ ÁØÙ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ ÔØ◊Á≈È ’‰ «Úº⁄ ÚΔ √Ó≈È ±Í ÚÒØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘Ø
√’Á≈ ‘À «Íº¤Û∂Í‰Õ «’Ú∂∫ GE% «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Í≈«¬¡≈ Á∂ Úº÷∂ ÍÃ’≈ Á∂ ’≈È ‘À √Δ’
Ø◊Ø∫ ¡Â∂ ÁØÙ «‹Ú∂∫, √∞‰Ú≈¬Δ Á∂ ¡Ω÷∂ È∞’√Á≈ È˜, Ì≈Ù‰ Í∞≈‰Δ ÁØÙ Ø◊Ø∫ (‡≈«¬Î≈«¬‚ ÁΔ Â∑ª,
÷øÿ Í∂Ù≈ÈΔ, «„º‚ Ó∞√ΔÏÂ) ◊ΔÏ ÍØ√‰≈ ¡Â∂ √Δ’ «Ú’≈Õ
J (A) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬º’ ‘ΩÒΔ Á ÚÒØ∫ √Δ÷Â∂ ‘È ¡Â∂ ¿∞‘ Ï‰≈¬∂ º÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Á≈ √≈Ó‰≈
’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘À «’ ¿∞‘ ’Δ «√º«÷¡≈ ‘ÀÕ (B) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª √≈ «√º÷‰ Ò¬Δ ·Ø√ «Ù’Ù‰ Í√øÁ ’Á∂ ‘È,
ÂÏ≈ÁÒ≈ (C) «√º÷‰ Á∂ Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ¡√øÌÚ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ (D) ¿∞‘ ÈΔ¡ª ¡Â∂ ¡≈Ó ÁΔ ’ÓΔ
Ì≈ÚÈ≈ ¡Â∂ ¿∞‘ Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ ËÚø√ÙΔÒ ‘ÀÕ (E) ¿∞‘ ÍÃÂº÷ «Ù’Ù‰ ÚÒØ∫ ‘≈√Ò ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂
ÍÃ≈ÍÂ È‘Δ∫ ‘À √ø‹Ø◊ ÚÒØ∫ ’ΩÙÒ ¡Â∂ (F) «¬º’ ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ ÚÒØ∫ «√º÷‰ «¬º’ ‘À ¡Â∂ «¬º’ Ï‘∞Â ‘Δ ÿº‡
ÁΔ «Ó¡≈Á ‘À Õ
J Ï≈‘ ÁΔ ÌΩ«Â’ ‘≈ÒÂ Á≈ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰ Ò¬Δ «⁄«’Â√≈ ÍΔ«÷¡≈Úª ˘ √Óª-√Ó∂∫Â∂ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄Δ¡ªÕ ‹∂’ Ïº⁄∂ ˘ ’∞ºfi Ø◊ ÚÒØ∫ ◊√Â ‘À, ¿∞Í⁄≈ ‘À «’ ¡Â∂ Ò¬Δ Ò≈◊± ’ΔÂ≈
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «√º«÷¡≈ ÚΔ Ó±‹Ï «ÚÚ√Ê≈ ÁΔ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «ÚÙ∂Ù Ú◊ Á∂ √’±Ò «Úº⁄ «ÚÚ√Ê≈ ÁΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ˘ ‘‡≈‰ Á∂ ¿∞È∑ª Á∂ ’«·È≈«¬¡ªÕ
«√«÷¡’ «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ Á≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞È∑ª ÁΔ
‹±Âª ¡Â∂ √Ó«√¡≈Úª ˘ √ºÓfiÁ∂ ‘ÈÕ

J ¡Í≈ËΔ Ïº ⁄ Δ¡ª ˘ √Ó≈‹ ¡Â∂ √’± Ò «Úº ⁄ ¿∞ È ∑ ª Á∂ √∞ Ì ≈¡ ˘ Ú∂ ÷ Á∞ ¡ ≈≈ ÁΔ Í¤≈‰ ’ ‘∂ ‘È, ÈØ‡
‘≈ÒÂ ‘ÀÕ
J ÁØÙ √∞Ì≈¡ «¬º’ ◊ÂΔÙΔÒ Í«’ÃΔ¡≈ Á≈ «¬º’ «‘º√≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ √øÏøË «Úº⁄ ‘Δ √ºÓ«fi¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
«‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ ¡È∞ÌÚ Á∂ ¡È∞’ÃÓ «¬‘ «¬º’ «‘º√≈ ‘ÀÕ
J ÁØÙ «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ √∞Ì≈¡ ‘≈√Ò ’ Ò¬Δ ‘À ‹Ø √≈Ó≈‹’ Ó≈‰’ Á∂ ¡È∞√≈ È‘Δ∫ ‘À Ó≈ÈÁø‚ª Â∂Õ
J ’∞ º fi √Δ’ ’≈’ª ÁØ Ù Á∂ «˜ø Ó ∂ Á ≈ ‘Ø √’Á≈ ‘ÈÕ «¬‘ «¬√ ÍÃ ’ ≈ ‘È: A. ‹º Á ΔÍ∞ ‰ ∂ ’≈’ª,
B. Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª, C. √’±Ò Í«¡≈Ú‰, D. √ø«ÚË≈È’ √Δ’ ’≈’ ¡Â∂ E. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’
’≈’Õ
J ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ’≈’ª: ÍÛ∑≈¬Δ Á∂ ’∞ºfi «Úº⁄, «¬‘ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ ‹ºÁΔÍ∞‰∂ ÚΔ ÔØ◊Á≈È Ò¬ΔÕ Ïº⁄Δ¡ª
˘ «ÓÒ √’Á≈ ‘À ’∞ºfi ÁØÙ ◊ºÒª ¿∞È∑ª Á∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ (‹ºÁΔÍ∞‰∂) «Ó◊Δ ¡≈«Á ’∞ºfi «Ú≈√Â
√Δ’ ÁØÙ ÚÒØ∫ ÍΔ‚«Â ‘È ‹Ø ÚΔ Á∂ √º’Á∂ ‘È ÁØÙ Ò¬Δ Ú≈Ë≈Õ
J Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ’≈’ª: «Èº ⁄ ∂ «Ò÷∂ ’≈’ª Á∂ ’≈È ÁØ Ù ’‰ «Úº ⁄ «¬º ’ Ó‘º Â ÚÍ±  ‰ Ì± « Ó’≈
«ÈÌªÁ∂ ‘ÈÕ (A) ◊ΔÏ ÍÚ≈ «‹Ú∂ ∫ Ì∞ º ÷ ¡Â∂ Ì∞ ÷ ÓΔ ÁΔ √≈Ó≈‹’-¡≈Ê’ ‘≈ÒÂ Ò¬Δ
ÒØ ’ ª ˘ ÒÒ⁄≈¿∞ ‰ ≈ ÁØ Ù ÁΔ ¡≈√≈È ÙÀ Â ≈ÈΔ √Â≈ ⁄Ò‰ Á∂ Ò¬ΔÕ Ó∞ „ ÒΔ ‹±  Âª ˘ Í±  ≈
È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘ÈÕ (B) Ï∂  Ø ‹ ◊≈Δ Ò¬Δ Òø Ï ∂ √Óª ÚÒØ ∫ ⁄Ø  Δ ‹ª ◊À  ’≈˘ÈΔ Á≈ ÚÂØ ’’∂
Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ ∫ ‘Ø ‘Δ ÍÀ √ ∂ ÁΔ Â∑ ª √Ó≈‹ «ÚØ Ë Δ √∞ Ì ≈¡ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ’ √º ’ Á∂ ‘È ’≈‹
’Á≈ ‘ÀÕ
J √’±Ò Á∂ Ó≈‘ΩÒ: «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ ÿ ¡Â∂ ÍÚ≈ Á∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ Ï≈¡Á √’±Ò «Úº⁄ ÍÚ∂Ù ’ÁΔ ‘ÀÕ
«√«÷¡’ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «¬º ’ ¡≈ÁÙ ‘À Õ «Èº ⁄ ∂ «Ò÷∂ ’≈’ª ÁØ Ù Ò¬Δ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À Õ (A)
«√«÷¡’ √∞ Ì ≈¡ «ÈÍº ÷ È‘Δ∫ ‘À Õ ¿∞ È ∑ ª È∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ’∞ º fi ¡Â∂ È‘Δ∫ √∞ Ì ≈¡ Á∂ Íº ÷ «Úº ⁄
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ Ò¬Δ, ÁØÙ Ò¬Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ
J √Δ’ √ø « ÚË≈È’ ’≈’: «¬º ’ Ïº ⁄ ∂ ÁΔ √Δ’ «Ú’≈ Ò¬Δ «¬º ’ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À ÁØ Ù Õ √Δ Á∂
¡ø◊ª Á∂ ÁØÙ Ïº⁄∂ √øÚ∂ÁÈÙΔÒ ¡Â∂ Ì≈Ú∞’ Ï‰≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
J ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ’≈’: Î≈«¬‚ ÓÈØ«ÚÙÒ∂Ù‰ ÁØÙ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ’≈’ ‘ÀÕ ◊øÊΔ¡ª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’
¡Â∂ Ó≈È«√’ Ø◊Ø∫ Á∂ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ «Ú’≈√ ’ ‘∂ ‘È ÁØÙ ’≈’ªÕ
J ÍÃ ∂  È≈ Á≈ ’≈’: «¬√ ÁØ ÍÃ Ó ∞ º ÷ Ù∂ ‰ Δ¡ª «Úº ⁄ Ú◊Δ«’Ã Â ’ ‘∂ ‘È: (¬∂ ) Ó∞ „ ÒΔ ’≈’ª ¡Â∂ (÷)
«Ó‚Ò ’≈’
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÚÈ≈Ù’≈Δ ¡Â∂ Í«‘Ò’≈ √∞Ì≈¡ ‘À, ÒØ’ª ÚÒØ∫ ◊ºÒ È‘Δ∫ ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁΔ ¿∞È∑ª˘
¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò ’Ø¬Δ «ÙÂ≈ È‘Δ∫ º÷‰≈ ⁄≈‘∞øÁ≈, «¬√Ò¬Δ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª «¬’ºÒ≈ Ó«‘√±√ ’Á∂Õ
¿∞‘ √≈Ó≈‹’ Ï≈¬Δ’≈‡ ’ ‘∂ ‘ÀÕ
J ¿∞‘ ¿∞Á≈√ Òº◊ «‘≈ ‘À ¡Â∂ «Î ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ◊∞È≈‘ª ¡Â∂ «ÚÈ≈Ù ’Á∂ ‘ÀÕ
J «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ √Δ’ «Ú’≈ Á∂ ÁØÙ Ò¬Δ «¬º’ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ √Δ Á∂ ÁØÙ ¡ø◊ª Ïº⁄∂ √øÚ∂ÁÈÙΔÒ
¡Â∂ Ì≈Ú∞’ Ï‰≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
J Î≈«¬‚ ÓÈØ « ÚÙÒ∂ Ù ‰ ÁØ Ù Ò¬Δ Ó‘º Â ÚÍ±  ‰ ’≈’ ‘À Õ Ó≈È«√’ Óø Á Â≈ ◊ø Ê Δ¡ª, Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Â∂
Ó≈È«√’ Ø ◊ Ø ∫ Á∂ «Ú’≈√ Á∂ ÁØ Ù Á∂ ’≈’ ‘ÈÕ ÍÃ ∂  È≈ Á≈ ’≈’: (¬∂ ) Ó∞ „ ÒΔ ’≈’ª ¡Â∂ (÷) «Ó‚Ò
’≈’Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BC.I ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò : «’√∂ √Óª ÁΔ «Ó¡≈Á Ò¬Δ «Ë¡≈È ÚÒØ∫ Á∂÷‰ Á≈ ’≈‹ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫,
√Δ÷È≈
J ’≈Ò≈È∞’«Ó’ : «‹√ ’ÃÓ «Úº⁄ ¿∞‘ ‘Ø«¬¡≈ «Úº⁄ «ÚÚ√«ÊÂÕ
J Ù÷√Δ¡Â : «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ⁄«ºÂ Á∂ Úº÷∂ Í«‘Ò±¡ª ‘À ‘È«’ ¿∞È∑ª˘ Úº÷ ’‰
Ò¬Δ ◊ø„-‹ØÛ ‘Ø ÒØ’ª ÚÒØ∫Õ
J ¡≈√ÈΔ¬∂ : «‹√ Â∑ª ÚÒØ∫ Â∞√Δ ¡≈Í‰∂ √Δ ÎÛ ‹ÁØ∫ ÷Û∂ ‹ª ÏÀ·∂ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
BC.A@ ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. Í¤≈‰ Ò¬Δ Úº÷≈ ÂΔ’∂ ’Δ ‘È?
B. «Íº¤Û∂Í‰ Á∂ ’≈È ’Δ ‘È?
C. Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Ú«Á¡’ ÍÃ≈ÚË≈Èª Á∂Õ
D. Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √Óº«√¡≈ ’Δ ‘À?
E. ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ ’≈È «Ò÷Δ¬∂Õ
F. ÁØÙ ÚÒØ∫ Ø’Ê≈Ó Á∂ ’Δ ‘È?
A. (i) ÍÃ∂’Ù‰ „ø◊ (ii) √ª«÷≈«¬’Δ¬∂ (iii) ¡Í√Ó≈¡Ω‹È
(iv) Â’ÈΔ’ (v) «Íº¤Û∂Í‰
B. (i) ÷ (ii) ◊ (iii) ÿ
(iv) ÷ (v) ÿ (vi) ÿ
C. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ˆÒÂ
BC.AA √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
ÍÀ¬Δ◊∂ √Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ.,¡∂ÒÈ ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«¬’≈¬Δ-BD: Í¤«Û¡≈ ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ ÈØ‡

«Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª
(Backwar and Delinquent Children:
Preventions and Teaching Strategies)

BD.A Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó (Prevention of Backward Children)
BD.B Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Á∂ „ø◊ (Method of Teaching Backward Children)
BD.C ¡Í≈ËΔ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ ¿∞Í⁄≈ (Prevention and Treatment of Delinquency)
BD.D ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Delinquent Children)
BD.E √≈ªÙ (Summary)
BD.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BD.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BD.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ

J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ÁΔ „ø◊ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ÁØÙ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ú‰È ‘ÀÕ
J ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬Ò≈‹ ¡Â∂ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
Í¤«Û¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÚΔ ¡’√ «‹√Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ¡√ÓÊ ‘Ø‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ ’ ‘∂ ‘ÈÕ Ò¬Δ ’≈È
Ï‰Á≈ ‘À Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «√º÷‰ «Úº⁄ ’«·È≈¬Δ Ï‘∞Â «ÌøÈ ‘Ø √º’Á∂ ‘ÈÕ «Ù’Ù‰ Í¤Û∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ¡Â∂
«‹¡≈Á≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘, ‹Ø ’≈ÎΔ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È ‹ª Ï‘∞Â «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰
ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Ó∞Ù’Ò ÚÒØ∫ «¬º’ ⁄∞‰ØÂΔ «√«÷¡’ ÓΩ‹±Á Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª ˘ ‘ºÒ ’‰ Ò¬Δ
‹Ú≈Ï «¬º’ «√«÷¡’ Ò¬Δ «¬º’ Úº‚Δ ⁄∞‰ØÂΔ ‘ÀÕ ¡√Δ ’‰◊∂ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÚΔ ‹≈‰Á∂ ‘È ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ
Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÁØÙ ÁΔ «√«÷¡’ ‰ÈΔÂΔ¡ª «¬º’ ÍÃ’≈ Á≈ ‘À «ÏÍÂ≈ ‹ÁØ∫ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ «¬º’Ø «‹‘∂ √≈Ó≈‹’ ‹ΔÚÈ
Á∂ ’Ø√ ÚÒØ∫ Ì‡’Õ ¿∞√Á≈ √∞Ì≈¡ ‘À ÁØÙ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ «¬º’ ’˘È Á∂ Â«‘Â «È«ÁÙ‡ ¿∞Ó Á∂ ‘∂·ª «¬º’
«’ÙØ √∞Ì≈¡ ˘ ÁÙªÁ≈ ‘ÀÕ ‹Ø √Ó≈‹ Ò¬Δ ÷ÂÈ≈’ √≈ÏÂ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ‹∂’ «¬√˘ Ø’‰ Ò¬Δ Ï‘∞Â ˜±Δ ‘ÀÕ
«¬√ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ’∞Ò ÁΔ ÒØÛ ‘∞øÁΔ ‘À Á∂÷Ì≈ÒÕ Âª ÁØÙ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ÍÌ≈ÚΔ «Ù’Ù‰ ‘Ø‰≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BD.A Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó (Prevention of Backward Children)

J ’øÓ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ ÙªÂ ‹◊∑≈ ‘À, «‹ºÊ∂ Ïº⁄∂ ˘ √Ω÷ ÚÒØ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Â∂ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ÍÃ∂«Â
ÍÃÁ≈È ’ØÕ
J ‘ØÓÚ’ √Â ¤Ø‡≈ º÷ØÕ
J Í«‘Òª ¡Â∂ ‘ØÓÚ’ Á∂ ÁΩ≈È ◊ÂΔ«ÚËΔ √Óª ÍÃÁ≈È ’ØÕ
J «√º÷‰ √Í∞Á È‘Δ∫ ‘À, ÌÒ∂ Ò¬Δ «¬º’ Á∂ «¬º’ «⁄ºÂ «⁄ºÂ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√ Â∑ª Á∂ ’øÓª ÁΔ «¬º’
«’º√Ó, ‹ØÛ∂∫ ÍÛ ‘∂ ‘ÈÕ
J √ÎÒÂ≈ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈ «Á˙Õ
J ¡√≈«¬ÈÓ∂∫‡ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÃÙÈ Í∞º¤Ø, ‹ÁØ∫ «’ Ïº⁄∂ ’øÓ ’ «‘≈ ‘ÀÕ
J √Ø‰ ÚÒØ∫ Í«‘Òª ¡Â∂ √’±Ò ÚÒØ∫ Í«‘Òª ‘ØÓÚ’ ‹≈˙Õ
J «√÷≈˙ «’Ú∂∫ «¬º’ ’ÀÒ∂∫‚ Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ’≈‹ Á≈ ‡ÃÀ’ º÷‰Õ
J Ïº⁄∂ ˘ ÍÛ∑Δ¬∂Õ
J «Ú«Á¡≈ÊΔ ‹≈‰’≈Δ ÒÀ‰ ¡Â∂ «¬√Á∂ È≈Ò ÍÛ∑È∂ Á∂ Ï◊Ò «Úº⁄ «ÂøÈ ◊ºÒª ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬√˘ Í«Û∑¡≈, «¬‘ «’√∂ ¡Â∂ ˘ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬‘ «¬º’ Â√ÚΔ ÷Δ∫⁄È≈, ¡Â∂
¿∞√ ¿∞μÂ∂ ÈØ‡√ ÒÀÕ
J Ø◊Δ, Ò∂«’È Ò◊≈Â≈ ‘ØÕ
J ¡Ë±≈ ’≈‹ È‘Δ∫ «¬È≈ÓÕ
(i) «Ù’Ù‰ Á∂ ¡È∞√≈ «ÚÚ√Ê≈ ÁΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ .............. «¬√ Ïº⁄Δ¡ª ’ΔÂΔÕ
(ii) ........................ ’øÓ Á≈ Ì≈Δ ÏØfi È‘Δ∫ √Í∞Á ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iii) «√«÷¡’ ’∞ºfi «ÚÚ√Ê≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À..................Õ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ
(iv) ÿº‡ √±fiÚ≈È Ïº⁄Δ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÛ≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À......................
(v) Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ «¬º’ ÙªÂ ‹◊∑≈ ’øÓ ’‰ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘È, «‹ºÊ∂ Ïº⁄∂ ’ √º’Á∂ ‘È √Ω÷
ÚÒØ∫ ‘Ø................ ÍÃ∂«Â ¡Â∂Õ

(vi) «√«÷¡’ È‘Δ∫ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À............ ¡Ë±≈ ’≈‹ ¿∞μÂ∂Õ
BD.B Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Á∂ „ø◊ (Method of Teaching Backward Children)

‹Ó≈Â «Ù’Ù‰ «Úº⁄, Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
A. ÂøÁ∞∞√Â Ó≈‘ΩÒ √’±Ò «Úº⁄ Ï‰≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ ÚΔ √Ó∞Á≈¬∂ «Úº⁄ ‘ÀÕ «¬‘ ¡È∞’±Ò
‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «√º÷‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
B. «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «‘Âª Á∂ ¡È∞√≈ «Ù’Ù‰ «ÚÚ√Ê≈ ’ΔÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ÁΔ ‹±Âª ¡Â∂
√Ó«√¡≈Úª ¿∞μÂ∂ «Ú⁄≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
C. Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ’øÓ Á∂ Ì≈Δ ÏØfi È‘Δ∫ √Í∞Á ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ √Ω÷ ÚÒØ∫ √’±Ò Á∂ ’øÓ√Í∞Á
‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

D. «Ù’Ù’ ◊øÌΔ ‘Ø √’Á≈ ‘À ¡Â∂ ‹Ó≈Âª «Úº⁄ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ÒÀ‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «Ú¡’ÂΔ◊Â ±Í ÈØ‡
ÚÒØ∫ «Ë¡≈È Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
E. Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ √ÓºÊ≈ ¡Â∂ Ó±‹Ï «¬Ò≈‹ Ò¬Δ ¡È∞ØË ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄
√±⁄Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ Âº’Δ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
F. «ÚÚ‘≈’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ¿∞È∑ª ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Ò¬Δ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ ’∞ºfi
√Í∞Á ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «ÚÚ‘≈’ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
G. ¡«Ë¡≈Í’ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ ’·Ø ¿∞Í⁄≈ Á≈ ÚÂØ È‘Δ∫ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡≈Í‰Δ ÍÃÏ«ÒÂ ÍÃÂΔ«’¡≈
Â∞øÂ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
H. «Ù’Ù‰ ÁΔ ⁄ø◊∂ ÂΔ’∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «ÈÔØ«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈Õ
I. Ïº⁄Δ¡ª ˘ ·Δ’ ÚÒØ∫ ÍÃ∂«Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
A@. «√«÷¡’ «¬√ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ’∞ºfi «¬Ò≈Ú≈ ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ «‡¿±‡Ø«¡Ò Ú◊ª Á≈ ÍÃÏøË
’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
AA. ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ Á∂ È≈Ò ÿº‡ √±fiÚ≈È Ïº⁄Δ¡ª ˘ «√÷≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ ¿∞È∑ª Á∂ È≈Ò
Â≈ÒÓ∂Ò ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
AB. «√«÷¡’ Ó≈‘ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù«◊¡≈Úª ÚÒØ∫ Í≈ÓÙ ‹∂’ ˜±Â ÍÀÁ≈ ‘∞øÁΔ ‘À ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ ’‰ Ò¬Δ
Ïº⁄Δ¡ª Á≈ ⁄⁄≈ ’ √º’Á∂ ‘È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
AC. ’Ó≈Á∂«ÙÂ «Ù’Ù‰ √≈Ó◊Δ √∞Ë≈≈ÂÓ’ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª Á≈ ‘Ø‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈ÂÓ√≈Â Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈ÈÕ
AD. ’Ø√ ¿∞È∑ª ÁΔ ‹±Âª ¡Â∂¡Í∂’Ù≈ÚªÁ∂ ¡È∞√≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ «Úº⁄ Úø«‚¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¤Ø‡Δ «¬’≈«¬ÔØ∫Õ «√ËªÂ’ «◊¡≈È Á∂ «ÚÚ‘≈’ ’øÓ ’‰ Á∂ Ï≈¡Á ÍÃÁ≈È ’‰≈
AE. «Ù’Ù‰ Á∂ «È◊ÓÈΔ „ø◊ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «√«÷¡’ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ ¡≈‚ÔØ «Ú‹∞¡Ò ¬∂‚√ Á≈ ÍÃÔØ◊ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
BD.C ¡Í≈ËΔ¡ª ÁΔ Ø ’ Ê≈Ó ¡Â∂ ¿∞ Í ⁄≈ (Prevention and Treatment of

Delinquency)
Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ ¿∞Í⁄≈ ÁØÈª √Óº◊Δ¡ª Á∂ ÁØÙ «Úº⁄ ’≈«¡≈Â ‘ÈÕ «¬‘ ÁØ ⁄‰ª Í«‘Òª ÍÛ≈¡ ¿∞È∑ª ‹Ø ÏøÈ
◊¬∂ ‘È Á≈ «¬Ò≈‹ ’‰ Ò¬Δ ‘À, Á±º‹∂ ÍÛ≈¡ Á∂ Á∞¡≈∂ ÁØÙ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ ‘À «¬√ Â∑ª ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª ˘ È‘Δ∫ ‘Ø
√’Á≈ ‘À «Úº⁄ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Óª ¡Â∂ ‘Ø ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á≈ ÍÃÏøËÕ
A. ¡Í≈ËΔ Á≈ ¿∞Í⁄≈ ¡Â∂
B. Ø’Ê≈Ó Á∂ Î≈Ó Á≈ ÁØÙÕ
A. ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¿∞Í⁄≈: ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÂΔ’∂ ¡Â∂ Â’ÈΔ’ Á≈ ÚÂØ ’ ‘∂ ‘È Á≈ «¬Ò≈‹Õ
A. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¿∞Í⁄≈ ÁΔ „ø◊ ¡Â∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ B. ¿∞Í⁄≈ Á∂ „ø◊Õ

A. ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¿∞Í⁄≈ ÁΔ „ø◊: ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ „ø◊ Ò¬Δ «ÂøÈ √Óº◊Δ¡ª Ù≈«ÓÒ Á≈ ¿∞Í⁄≈Õ
(’) «Ù«Ú ÍØ◊≈Ó «ÁÃÙ«‡’Ø‰
(÷) √Ó∞Á≈«¬’ ÔØ‹È≈ ‹ª √≈Ó≈‹’ „ø◊ ¡Â∂
(◊) Ó≈‘ΩÒ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔÕ
(’) «Ù«Ú ÍØ◊≈Ó «ÁÃÙ«‡’Ø‰: «¬√ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ «Úº⁄, «¬º’ «Ù«Ú Ò¬Δ «¬º’ ¿∞Í⁄≈ ’∂∫Á Ï‰≈«¬¡≈
‹ªÁ≈ ‘À «’¿∞∫«’ «¬‘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ Ó«‘√±√ ’ΔÂ≈ ‘À «’ «’ÙØØ∫ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ Á∂ «ÏÈª
√øÌ≈ÒÈ≈ Ó∞Ù’Ò ‘È ◊‘È ‹ª⁄-ÍÛÂ≈ÒÕ «¬√ ÍØ◊≈Ó Á∂ «ÂøÈ Ó∞º÷ Ó˜Ó±Èª «◊¡≈ ‘À:
(i) √Ó±‘ Í≈ÓÙ ÍØ◊≈Ó ‘À, ‹Ø ¡ÚË≈‰≈ Á∂ ¡≈√Í≈√ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈ √Δ Á∂ ‘À ’«Ò¡≈‰
Ò¬Δ «¬√Á∂ ¡øÁ √≈∂ ÂÂÚØ∫ Á∂ ÍÃÂΔ ‹≈◊±’ √«‘ÔØ◊ ¡Â∂ «Ú’≈√ Á∂ ’ÀÁΔ¡ªÕ
(ii) «Ù«Ú ÍØ◊≈Ó ◊≈‚ Á∂ √«‘ÔØ◊ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ ¡Â∂ ’ÀÁΔ¡ª ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ
¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ «¬Ò≈‹ «Úº⁄Õ

(iii) «¬‘ «¬º’ Í«ÚΔ’Ù≈ Ú√±ÒΔ «Ù«Ú ÚΔ ‹∂’ Ò¬Δ «¬º’ ⁄≈‘∞‰ ÔØ◊ ÿ È‘Δ∫ ‘À ˘ Ú≈Í√
‹≈˙Õ «¬‘ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ ’ÀÁΔ¡ª Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À
Ò∂«’È ‘∞‰ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À Ò¬Δ «¬‘ ÚΔ ◊À ’ÀÁΔ¡ª Ò¬Δ ÚÂØ ’‰
Ò¬Δ Ï‰≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
(÷) √Ó∞Á≈«¬’ ÔØ‹È≈ ‹ª √≈Ó≈‹’ „ø◊: ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’‰ Á∂ Ï≈¡Á ’Ø«ÙÙ ’‰ Ò¬Δ
Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Í«¡≈Ú‰ ÂÏÁΔÒΔ Ò¬Δ Ï‰≈ ‘∂ ‘ÈÕ Ïº⁄∂ ÁΔ Ï∞«È¡≈ÁΔ ‹±Âª «ÈÌ≈«¬¡≈Õ
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÚΔ Ó≈Ò ’Óª Á∂ ÚºÒ ¿∞«⁄Â Úº¬Δ¡≈ ‘À ¡Â∂ ’‰ Ò¬Δ √øÍ’ ’ ‘∂ ‘È Ï∞Δ
¡≈ÁÂªÕ «¬√ ÍºËÂΔ Á≈ ¡º¤≈ √∞fi≈¡ ‘À, ‘ÓÁÁΔ ¡Â∂ ⁄ø◊∂ «ÈÁ∂Ù ¿∞μÂ∂ ¡≈Ë≈«Â ‘ÀÕ
(◊) Ó≈‘ΩÒ «Úº⁄ ÏÁÒΔ¡ª: ‹ÁØ∫ «¬‘ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ ÓΩ‹±Á≈ Ó≈‘ΩÒ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ √∞Ë≈,
¡Í≈ËΔ Ïº⁄∂ ˘ ’∞ºfi ‘Ø ⁄ø◊∂ Ó≈‘ΩÒ «‹Ú∂∫ Ó∞øÂ«’Ò ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘À È√Δ ‹ªÕ
(B) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ ¿∞Í⁄≈ ÁΔ „ø◊: ‘≈Òª«’ «¬‘ Ï‘∞Â √Óª Òº◊Á≈ ‘À ¡Â∂ Ó∞Ù’Ò „ø◊ ‘À,
Ò∂«’È Ï‘∞Â ‘À ¡Â∂ «¬º’ ÍÌ≈ÚΔÕ ¡ÍÈ≈’ ÈÀÁ≈«È’ ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫ Á≈ «ÈÁ≈È ÁØÙ Á∂ ’≈‰ª ¡Â∂ «¬Ò≈‹
’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙÕ ÓÈØ«ÚÙÒ∂Ù‰ ÓÈ∞º÷ Ò¬Δ «¬º’ «Ú¡≈Í’ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À √∞Ì≈¡ «‹√Á≈ «Ú¡≈Í’ ±Í ∂÷≈
«√◊Óø‚ Î≈«¬‚ Á∞¡≈≈ «ÈË≈Â ’ΔÂΔÕ «¬‘ «¬º’ «√ºËªÂ Ù≈«ÓÒ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈√ ¡Â∂ ’øÓËøÁ≈,
ÓÈØ«⁄«’Â√’Δ¬∂ Â’ÈΔ’, ¡È∞√øË≈È ¡Â∂ Â’ÈΔ’ Ù÷√Δ¡Â ÁΔ ‹ª⁄ Á∂ Ò¬ΔÕ
¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¿∞Í⁄≈ ÓÈØ«⁄«’Â√≈ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ‹ª Ó¬Δ ¿∞√Á≈ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ¡Â∂ √Óº«√¡≈
ÁΔ ÌÔ≈Ú‘Â≈ Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ¿∞ÍÔ∞’Â ÂΔ’∂ Á≈ ÚÂØ ’Ø:
(A) «Î ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ (B) Ó≈È«√’ ∂⁄È (C) (D) ÍÃ≈ÊÈ≈ √∞fi≈¡ ¡Â∂ Í«¡≈Ú‰ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ (E) ‘Ò≈Â
(A) «Î ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈: «Ú«◊¡≈ÈΔ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À ‹Ø Ï‘∞Â «˜¡≈Á≈ Á∂ «¬Ò≈‹ Á∂ «’ÙØØ∫ Ò¬Δ ¡È∞’±Ò ‘À Î∂
«√º«÷¡≈Õ «¬‘ Â’ÈΔ’ √∞Ë≈ª ¡Í≈ËΔ ‘À, ¿∞√˘ «Î ÚÒØ∫ ˘ «√º«÷¡Â «¬º’ ¿∞√˘Õ ¿∞Á∂Ùª √∞Ì≈¡ Á∂
ÂÏÁΔÒΔ ¡Â∂ ¡Í≈ËΔ Á≈ Úº¬Δ¡≈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ ¿∞‘ ‘À «’ «¬º’ Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √øÌ≈«Ú’ ÁØ√Â Á∂
±Í «Úº⁄ Á∞ÈΔ¡≈ ¿∞μÂ∂ Ú∂÷ØÕ «Ï‘Â ÙÂª Á∂ Â«‘Â √≈Ó≈‹’ ¡È∞’±ÒÈ ‘À «¬√ Â’ÈΔ’ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó
ÚÒØ∫ √øÌÚ ‘ÀÕ

(B) Ó≈È«√’ ∂⁄È: ∂⁄È Á∂ ÁÓÈ Á∂ Â«‘Â «Â¡≈◊‰≈ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘ÀÕ «¬‘ ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À Ó∞ÎÂ Á∂ ÈØ‡
Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ ÓÈ «Úº⁄ Á«Ï¡≈ ¡Â∂ Á«Ï¡≈ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ Ì≈ÚÈ≈Úª ˘ «Ú¡’Â ’‰ Ò¬Δ
Ïº⁄∂ Ò¬Δ Í’≈ÙÈÕ ∂⁄È Ó∞√ΔÏÂª, «⁄øÂ≈, ¡Â∂ √øÿÙ ˘ ÈÙ‡ ’‰ «Úº⁄ √Ω÷ ÚÒØ∫ ‘∞øÁ∂ ‘ÈÕ
«⁄«’Â√’ ¡Í≈ËΔ «ÁÒØ∫ ÏØfi ⁄∞º’‰≈ ËÀ«¡≈Í±Ú’ √∞«‰¡≈ ‘À ¡Â∂ ¿∞√Á∂ «’√∂ ÚΔ «‡ºÍ‰Δ Ò◊≈¿∞‰
Á∂ «ÏÈª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ’ΔÂΔÕ «¬√ ÍºËÂΔ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫, ¡Í≈ËΔ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ ’≈È Á≈
¡«‘√≈√ ’‰ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À √Ó«√¡≈ÚªÕ
(C) ÍÃ≈ÊÈ≈: «¬√ Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫, Ø◊Δ Á∂ Òº¤‰, ’«¡≈Úª ¡Â∂ ÍÃÂΔ’«¡≈Úª «ÚÙÒ∂Ù‰,
’¬Δ Â≈«’’ ¡Â∂ «¬º’Ø «‹‘∂ «◊¡≈È ÂÊÔØ∫ Á≈ √∞fi≈¡ «ÁºÂ≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘ «⁄«’Â√’ Ì«Úº÷ «Úº⁄ ÁØÙ
«Úº⁄ ¡Í≈ËΔ È‘Δ∫ Ò¬Δ ≈‹Δ ‘Ø √’ÁΔ ‘ÀÕ Ò∂«’È «¬√ ÍÃ≈ÊÈ≈ Â≈«’’ ¡Â∂ ¡≈’Ù’ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘ÀÕ «¬√ Í«’ÃΔ¡≈ ÁΔ «¬º’ Úº‚Δ ’ÓΔ «¬‘ ‘À «’ «¬‘ ‘ØÙ ÍºË Âº’ ‘Δ √Δ«ÓÂ ‘À, ‹ÁØ∫ «’ «‹È∑ª ÁΔ
√Ó«√¡≈Úª ˘ Ï∂‘ØÙΔ ÁΔ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ fi±·, «¬√ Â’ÈΔ’ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ó∞È≈Î≈ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈Õ
(D) √∞fi≈¡: √∞fi≈¡ ’∞ºfi ÚΔ È‘Δ∫ ‘À, Ò∂«’È «¬º’ «Ú⁄≈ Á≈ ¡≈ØÍ‰ ‘À ¡Â∂ «¬º’ √ÎÒ ¡ÍΔÒ ÁΔ ‘À
«◊¡≈È-«‘Â √ÚÕ «¬‘ √º⁄ ‘À «’ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Ú¡√’ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ «Ú⁄≈ØºÂ∂‹’ ‘ÈÕ
√’≈≈ÂÓ’ √∞fi≈¡ «’ÙØØ∫ ÁΔ ˘ Ó‹Ï±Â ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ Ó±Ò ±Í ÚÒØ∫ «¬√ Â’ÈΔ’ Á≈ ÓøÂÚ ‘Ø ¿∞μÂ∂
«¬º’ «Ú¡’ÂΔ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’ÁΔ ‘À ¡Â∂ «¬‘ «¬º’ ÚÒØ∫ √ø⁄≈ ÁΔ «¬º’ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À Á±º‹∂ ’‰ Ò¬Δ
Ù÷√Δ¡ÂÕ «¬‘ «¬º’ Ó≈È«√’ ¿∞Í⁄≈ Á∂ ÍÃ≈⁄ΔÈÂÓ Â’ÈΔ’ª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘À ¡Â∂ ’‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò
’ΔÂ≈ «¬Ò≈‹ Á∂ ‘Ø ÂΔ’ª Á∂ Í±’ ‘ÀÕ
(E) Í«¡≈Ú‰ «Úº⁄ ÏÁÒΔ¡ª: ÁØÙ ¿∞μÂ∂ Úº÷≈ ¡«Ë¡«¬ÈØ∫ ÓÈ∞º÷ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ Á≈ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À ¡Â∂
¡Í≈ËΔ ÁΔ √≈Ó◊Δ Í«¡≈Ú‰ Á∂ Òº¤‰ Á∂ ’¬Δ ˘ Á± ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’ √º’Á∂ ‘È ¿∞√ «Úº⁄
ÁØÙÕ ’Ø¬Δ «¬º’ ‹ÈÓ ¡Í≈ËΔ ‘ÀÕ √◊Ø∫ Á∂ ¿∞ÂÍ≈Áª ‘∂ ‘È Í«¡≈Ú‰Δ¬∂ ÍÃÌ≈ÚÕ ÓÈØ«⁄«’Â√’Ø∫ Á≈
√∞fi≈¡ ‘À «’ Ò¬Δ Ó∞øÂ«’Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Í≈Ò’ Á∂ ÿª ÁΔ Â∑ª «Ï‘Â Ó≈‘ΩÒÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? «⁄«’Â√≈ ÷∂ ‚ Δ¡ª, ¿∞ ∫ ◊Ò «⁄Â’Ò≈ ¡Â∂ ÓÈØ « Ú«◊¡≈È’ ‚≈Ó≈
Ó‘ºÂÚÍ±‰ Â’ÈΔ’ª «Úº⁄Ø∫ ’∞ºfi ‘È ‹Ø «⁄«’Â√’ Á∞¡≈≈ «¬√Â∂Ó≈Ò Ò¬Δ «’ÙØØ∫
Á≈ «¬Ò≈‹ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
B. ÁØÙ ÚÒØ∫ Ø’Ê≈Ó
Ø’Ê≈Ó Á∂ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ √∞Ì≈¡, ÈÀ«Â’ Ó∞ºÒ Á∂ «Úº⁄ ¡Â∂ ‘Ø ÔØ◊Â≈ «Ú’«√Â ’‰ Ò¬Δ ‘À Ïº⁄Δ¡ª ˘ «¬øÈ≈ ‘À «’
¿∞‘ ¡√≈Ó≈«‹’ √∞Ì≈¡ È‘Δ∫ ‘≈√Ò ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ Ø’Ê≈Ó Á∂ ¿∞Í≈¡ Ï‘∞Â ‘À «Ú¡≈Í’ ÷∂Â ¡Â∂ ÿ, √’±Ò,
√Ó≈‹ ¡Â∂ ‘Ø √≈Ó≈‹’ ¬∂‹∂∫√Δ¡ª Á∂ √«‘ÔØ◊ ÁΔ ÒØÛ ‘ÀÕ Á≈ ’≈È Ï‰Á≈ ‘À ÁØÙ ÁΔ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘À «’
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ √∞Ì≈¡ ¡Â∂ ÿ ÁΔ ‘≈ÒÂ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ ‘È ÁØÙÕ ¿∞μÊ∂ «¬º’ ÂºÂ’≈Ò Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ «√º«÷¡Â
’‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ÁØÙ ÁΔ Ø’Ê≈Ó ÁΔ „ø◊ «¬√ ÍÃ’≈ ‘È:
A. ÿ ÁΔ ‘≈ÒÂ ¡Â∂ ÍÚ≈ ÍÃ‰≈ÒΔ ¡Â∂
B. ≈‹ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ¬∂‹∂∫√Δ¡ªÕ
(A) ÍÚ≈ ÍÃ‰≈ÒΔ ¡Â∂ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √Ó≈¡Ω«‹Â ÿ: Â∂‹Δ ÚÒØ∫ ÚºËÁ∂ Ù‘Δ’‰ ¡Â∂ «Ú«◊¡≈ÈΔ ¿∞μÈÂΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÂΔ ÍÂÈΔ ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ïº⁄∂ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ÍÚ≈ ˘ ’Ó‹Ø ’‰ «Úº⁄ ‘Ø¬Δ «ÙÂ∂Õ Í«‰≈ÓΔ
√≈Ó≈‹’ ÏÁÒ≈Ú Á∂ «¬º’ ÍÚ≈ «Úº⁄ «¬º’ ¬∂’Δ«’ÃÂ ‹ΔÚÈ ¿∞μÂ∂ «ÚØË ÍÃÌ≈Ú ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ √≈‚∂ «Úº⁄ √Ó≈‹,
ÍÚ≈ Á∂ ‘∂·ª √ª√«’ÃÂΔ’ «Ú≈√Â √Ω∫Í‰ Ò¬Δ «¬º’Ó≈Â ¬∂‹ø√Δ ‘ÀÕ «Ú¡’ÂΔ Á∂ √∞Ì≈¡ ‹Ø ¿∞‘ ‘À √≈Ó≈‹’
’≈Ï± √Ó±‘ª Á∞¡≈≈ «È¡øÂ«Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ Úº‚∂ Ù«‘ª «Úº⁄, ÒØ’ª ˘ «’√∂ Ò¬Δ º÷‰≈Õ ¿∞‘ «¬º’ √Ó±‘
√∞º«÷¡≈ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ √Δ’ «√‘Â ¡º¤≈ ‘À, ’¬Δ ÍÃÂΔ’«¡≈ÂÓ’ ¡Ú√≈Á, ¿∞Á≈√Δ, √≈Ó≈‹’ ‹∞Á≈¬Δ ¡Â∂
«¬º’ fi±·Δ √∂‡ Ó∞ºÒª ˘ «˜øÓ∂Á≈ Ø«’¡≈Õ
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ ÒÛ≈¬Δ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ ¿∞‘ ⁄ø◊∂ ⁄≈Ò ⁄Ò‰ Á∂ «ÈÔÓª Á≈ Í≈Ò‰ ’‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «ÈÍº÷ ¡Â∂ √≈∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «’ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ Ó≈Â≈-
«ÍÂ≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «‘Âª ’ΔÂΔ¡ªÕ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡«‘√≈√ ‘À «’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈
˘ ‘Ó∂Ù≈ Ò¬Δ ’ ‘∂ ‘È ¿∞μÊ∂ Ò¬Δ Ï‰≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞È∑ª˘ ÓÁÁ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ ÚΔ ¿∞‘ «’√∂ ÚΔ √Óº«√¡≈
Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ∫Á≈ ‘ÀÕ
‘ØÓ ÙÂª: «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «ÈÚ≈’ ÿ «Úº⁄ √∞Ë≈ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÙÂª:
(A) ¿∞«⁄Â Ó≈‘ΩÒ ÿ «Úº⁄ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(B) Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÍÃÂΔ ‘ÓÁÁΔ ¡Â∂ ÍÃ∂ÓΔ Úº¬Δ¡≈ ‘ÀÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ √∞Ì≈¡ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ò¬Δ
ÍÃØÂ√≈«‘ÂÕ
(C) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ï≈Ò ÓÈØ«Ú«◊¡≈È ¡Â∂ Ïº⁄∂ Ó≈◊ÁÙÈ Á≈ «◊¡≈È «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ¡ª ‹±Âª ˘ √ºÓfiÁ∂ ‘ÈÕ
(D) «‹¡≈Á≈ ‹ª «‘Î≈˜Â Á∂ Â«‘Â ’Ø¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
(E) ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÁØ√Âª ¿∞μÂ∂ √∞⁄∂Â È˜ º÷ØÕ
(F) ‹È√ø«÷¡≈ «√º«÷¡≈ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(G) ‹∂Ï ÷⁄ ÁΔ √ÓºÊ Ó≈Â≈ «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(H) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡º¤≈ ¿∞Á≈‘‰ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘È, ¡º¤≈ ‹ª ¡≈ÁÙ √∞Ì≈¡ «Ú÷≈¿∞‰
(I) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ √’±Ò «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ ÁΔ Âº’Δ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÍÂ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
¡≈Í‰∂ ˘ ÍÂ≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ’øÍÈΔ «‹√ «Úº⁄ ¿∞‘ ⁄≈Òª
(B) ≈‹ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ¬∂‹∂∫√Δ¡ª: «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÂΔ’∂ «Úº⁄ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‹ª Ø’‰ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
(A) ¡º¤≈ ’Ó⁄≈Δ¡ª, √Óº◊Δ¡ª ¡Â∂ Ó≈‘ΩÒ Á∂ È≈Ò ⁄ø◊∂ √’±Òª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(B) «¡≈«¬Âª ¡Â∂ «ÚºÂΔ Á∂ Á∞¡≈∂ ◊ΔÏ ˘ «√º«÷¡Â ’‰ Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
√‘≈«¬Â≈Õ
(C) √Ó≈‹ «‹Ú∂∫ ÍΔ‰ ¡Â∂ ‹∞¡≈ «Úº⁄ ÌÀÛ∂ ÍÃÌ≈Úª ˘ ÷ÂÓ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(D) ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÿª È≈‹≈«¬‹ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÿ∂Ò± Ó≈‘ΩÒ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘ÀÕ
(E) Ïº⁄Δ¡ª «‹Ú∂∫ √∞Ë≈≈ÂÓ’ ¬∂‹∂∫√Δ¡ª ÷ØÒ∑‰ Ï≈Ò Ó≈◊ÁÙÈ ’«Ò«È’, «’ÙØ ¡Á≈ÒÂª Ï◊Δ⁄∂
Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ √Ó≈‹ ¡Â∂ ’ÒÏªÕ
(F) √≈‚Δ ÈÚΔ∫ ÍΔÛ∑Δ ˘ Ï⁄≈¿∞‰ Ò¬Δ ◊øÌΔ Ó≈È«√’ «Ú’≈ª ‘Ø‰ ¡≈ÁÓΔ¡ª Ï∂ ¡ΩÒ≈Á ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

(G) √÷Â «ÎÒÓ √∂∫√ ÈΔÂΔ ¿∞μÊ∂ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ÈØ‡
(H) ¡√≈Ó≈«‹’ ¡≈ÁÓΔ¡ª ’˘È Á∂ È≈Ò «ÈºÏ«Û¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(I) Ì≈Â √’≈¿∞‡ ¡Â∂ ◊≈«¬‚ ÁΔ Â∑ª ’«Ò¡≈‰ Í«ÙÁØ∫ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ≈Ù‡Δ
‹Ú≈È √∂Ú≈, ∂‚ ’≈√ √Ø√≈«¬‡Δ ¡≈«Á
(A@) ÓÒΔÈ Ï√ÂΔ¡ª Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ √∞Ë≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(AA) «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ≈‹ÈΔÂ’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Á∂ ÏΔ¬∂ È‘Δ∫ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(AB) ¿∞«⁄Â «’Â≈Ïª ¡Â∂ √‘±ÒÂª ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(AC) ÁÀ«È’ «ÚË≈È √Ì≈Úª Ò¬Δ ¡Â∂ ÈÀ«Â’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(AD) «Ë¡≈È Á≈ Ì∞◊Â≈È∂ ’‰ Ò¬Δ √’±Ò Á∂ ’Ø√ «Úº⁄ √∞Ë≈ «Ò¡≈¿∞‰ Á∂ ‘ Ú◊ Ò¬Δ ‘Ø‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, «‹¡≈Á≈ √ÏøËÂ «ÚÚ‘≈’ ‹ΔÚÈ Á∂ Ò¬ΔÕ
(AE) Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ¿∞«⁄Â «’≈‚ º«÷¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
‡≈√’ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ÿ ÁΔ ‘≈ÒÂ ’Δ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À?

B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞È∂∫:
(i) ...................... «¬√ ÍØ◊≈Ó Á∂ ‘ÀÕ
(’) √Ó±‘ (÷) √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ ÔØ‹È≈ Ï‰≈

(◊) «ÚÙÒ∂Ù‰≈ÂÓ’ „ø◊ (ÿ) ÍÃ≈ÊÈ≈
(ii) ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¿∞Í⁄≈ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À
(’) ∂⁄È (÷) ÍÃ≈ÊÈ≈

(◊) √∞fi≈¡ (ÿ) ÓÈÙ«⁄«’Â√≈
(iii) ...................... Á∂ Â«‘Â «Â¡≈◊‰≈ Á≈ ÓÂÒºÏ ÁÓÈ
(’) ¡Ú√≈Á (÷) ∂⁄È

(◊) ÍÃ≈ÊÈ≈ (ÿ) √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ ÔØ‹È≈ Ï‰≈
(iv) «ÈÓÈ «Úº⁄Ø∫ «’‘Û≈ ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ ¿∞Á∂Ù È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(’) È‹«¬∂ (÷) ÈÀ«Â’ Ó∞ºÒ

(◊) √≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ (ÿ) ¡«ÌÓ≈ÈΔ
BD.D ¡Í≈ËΔ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª (Teaching Strategies for Delinquent
Children)
(A) √ÓºÊ √’±«Òø◊: √ÓºÊ √’±ÒΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ Ó‘≈È √ΩÁ≈ ÔØ◊Á≈È ’ √º’Á∂ ‘È
¡Â∂ ÁØÙ ÁΔ «¬º’ «‹¡≈Á≈ «˜øÓ∂Á≈ Ì±«Ó’≈ «ÈÌ≈ ’≈Ï±Õ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈√ Úº‚∂ ÍÀÓ≈È∂ ¿∞μÂ∂ √’±ÒΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘ÀÕ «¬‘Δ ’≈È ‘À «’ ’¬Δ Ï÷Â≈Ú √Ó≈‹ «Úº⁄ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ’ ‘∂ ‘È
√’±Ò ¡ÈΩÍ⁄≈«’Â≈ ¡Â∂ ¡‹≈ÁΔ ÁΔ «¬º’ ‘Δ Ó≈‘ΩÒ Á∂ È≈Ò ÿ Á∂ «¬º’ «Ú√Ê≈ ‘ÀÕ
√ÌÂØ∫ Í«‘Òª, √’±Ò «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ÈÀ«Â’ ⁄«ºÂ Á∂ È≈Ò ÍÃ«Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ª ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ¿∞‘ ‘ºÒ ’‰ Ò¬Δ
«Â¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈ÚªÕ Á∂ ¡È∞√≈ √’±Ò «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄
ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄∂ Á∂ «‘Âª ¡Â∂’ÙÓÂ≈Úª. «¬√ Á∂ «¬Ò≈Ú≈, √’±Ò Á∂ Ò≈«¬ÏÃ∂Δ ¡Â∂ ÓÈØø‹È
√∞«ÚË≈Úª ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘ «√«÷¡’ª ÚÒØ∫ ÍÃ∂«Â
‘Ø ‘∂ ‘ÀÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, «¬º’ √ø‹Ø◊ ÿª ¡Â∂ √’±Òª Á∂ «Úº⁄ Ï‰≈¬∂ º«÷¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «√«÷¡’ª ¡Â∂
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ «¬º’ Á±º‹∂ ˘ √±⁄Â ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄Õ
(B) ÓÈØø‹’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª: «√⁄ ÁΔ «ÍØ‡ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ ÓÈØø‹’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰
÷∂Ò ÁØÙ Ø’‰ «Úº⁄ Ì±«Ó’≈Õ Í∂∫‚± ÷∂Âª, ÂøÁ∞∞√Â ÓÈØø‹È ÁΔ ’ÓΔ ¡Â∂ «¬º’ √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ ’∂∫Á ‹Ú≈Èª ˘ ÍÀÁ≈
’‰ Ò¬Δ ‹∞¡≈Δ, Ú∂«Ù¡≈Úª¡Â∂ ‘Ø Ùº’Δ Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª ÁΔ ‹◊∑≈ «¬’º·≈ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ ÓÒΔÈ Ï√ÂΔ¡ª «Úº⁄
«‘‰ Ú≈Ò∂ ◊ΔÏ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «’√∂ ÚΔ ÂøÁ∞∞√Â ÓÈØø‹È Ò¬Δ √∞«ÚË≈Úª È‘Δ∫ ‘ÀÕ √≈≈ «Úº⁄ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄,
«¬‘ ¡≈Í‰∂ ¡√Ú≈√«Ê¡’ Í«Ú∂Ù ÚÒØ∫ Á± ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ ˘ ÒÀ‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÀÕ «¬‘ √ø√Ê≈È √±fiÚ≈È ‘À
√◊Ó Ó≈◊ÁÙÈ, Ïº⁄∂ ÂøÁ∞∞√Â ÒØ’ª Á∂ È≈Ò ÈÚ∂∫ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ √øÏøË √Ê≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈ «ÁøÁ≈
‘ÀÕ ¡‰-¿∞«⁄Â ¡≈≈Ó Á≈ √Óª Á≈ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ «¬º’ ¡Â∂ ÁØÙ Á≈ «¬º’Ó≈Â ’≈È ‘ÀÕ ⁄ø◊Δ
Â∑ª ÚÒØ∫ √ø◊«·Â ¡Â∂ ÌÒΔ-ÌªÂ ÷∂‚‰ ¡Â∂ ÓÈØø‹È Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ’∂ÚÒ ÁØÙ ˘ Ø’‰ È‘Δ∫, Ò∂«’È «¬‘
ÚΔ ¡≈Í‰∂ ÌΩ«Â’ ˘ «Ï‘Â Ï‰≈¿∞‰ ’ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ó≈È«√’ «√‘ÂÕ √ø◊«·Â ÓÈØø‹È «⁄«’Â√Δ¬∂ Ó∞ºÒª
Á∂ ÍÃ≈ÚË≈È √ÓºÊ «Ú¡≈Í’ ¡≈Ë≈«Â ÓÈØø‹È √∂Ú≈Úª Á∂ «ÈÔÓ «¬º’ √ÓºÊ ¡Ω√Â Á‹∂ Á≈ ÔØ◊Á≈È ’
√º’Á∂ ‘È
«’ÙØ ÁØÙ ÁΔ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ
√’±Ò Í«¡≈Ú‰: √’±Ò ÁΔ ÓÁÁ ÚÒØ∫ «√º÷‰ Ò¬Δ ¡È∞’±Ò Ó≈‘ΩÒ Ï‰≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª:
(A) ’∂ÚÒ ⁄ø◊Δ ¡Â∂ ÍÃ«Ù’«ÙÂ ¡«Ë¡≈Í’ «ÈÔ∞’Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(B) Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ë¡≈È «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(C) ÂøÁ∞∞√Â ÓÈØø‹È ¡Â∂ √≈ÊΔ Í≈·«¬’Ó ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(D) «√«÷¡’ ¿∞Ó ÁΔ √ÓºÊ≈ ‘À, ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ÍºË Á∂ ¡È∞√≈ «√÷≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞‘
ÎÂ≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈ÒÕ
(E) ¬∂.ÚΔ. ¬∂‚√ ¡Â∂ Ò≈«¬ÏÃ∂Δ ÁΔ √‘±ÒÂ √Ï’ ˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ «ÁÒ⁄√Í Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò
’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(F) «√«÷¡’ ·Δ’ «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á≈ √ø◊Ã«‘ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(G) «Ú«Á¡’, «Ú¡’ÂΔ◊Â ¡Â∂ «Ú¡Ú√≈«¬’ Ó≈◊ÁÙÈ ÍØ◊≈Ó Ù∞± ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ √‘±ÒÂ
¿∞ÍÒºÏË ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(H) «√«÷¡’ Ú◊ ¡Â∂ √’±Ò Á∂ ÒØ’øÂ«’ Ó≈‘ΩÒ ˘ Ï‰≈¬∂ º÷‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ √’±Ò
‹ÒÚ≈Ô± «‹¡≈Á≈ Ú◊ ¡Â∂ √’±Ò Á≈ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(I) ¿∞μÊ∂ ÿª ¡Â∂ √’±Ò Á∂ «Úº⁄ ¡º¤≈ √ø‹Ø◊ ¿∞«⁄Â «√«÷¡’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À ¡≈«Á

(A@) «⁄«’Â√≈ ‹ª⁄ √Δ’ ÁØÙ, «Ú’≈ Á∂ «ÈÁ≈È Ò¬Δ √Óª-√Ó∂∫Â∂ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ ÈØ‡
Ø◊, «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ «Úº⁄Õ
«’ÙØ≈Ú√Ê≈ ‹ª «Ó‚Ò ¡Â∂ ¿∞μ⁄Â «Ó‚Ò ÍºË Á∂ ÍºË ¿∞μÂ∂ Í≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ Ïº⁄∂ ˘ ¡≈Í‰∂ √∞Ì≈¡ ¡Â∂
«ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á≈ √∂‡ ÍÀ‡È Á∂ È≈Ò √’±Ò «Úº⁄ ÍÚ∂Ù ’ÁΔ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ Âº’ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ’ √º’Á∂ ‘È
ÁØÈª ¿∞Í⁄≈ ¡Â∂ Ø’‰ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ì±«Ó’≈ «ÈÌªÁ∂ ‘ÈÕ
C. ≈‹ ‘À «’ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È ·Δ’ ‘À ‹ª ◊ÒÂ ’ ‘∂ ‘È:
(i) Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈√ ’≈ÎΔ ‘ºÁ Âº’ √’±ÒΔ «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘ÀÕ
(ii) √’±Ò «Úº⁄ ¿∞μ⁄ ÈÀ«Â’ ⁄«ºÂ Á∂ È≈Ò ÍÃ«Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ª ÁΔ ˜±Â È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(iii) Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iv) ÓÒΔÈ Ï√ÂΔ¡ª «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ ◊ΔÏ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «’√∂ ÚΔ ÂøÁ∞∞√Â ÓÈØø‹È Ò¬Δ √‘±ÒÂª Ò¬Δ
’Á∂ ‘ÈÕ
(v) «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ïº⁄∂ ÁΔ¡ª √Ó«√¡≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «¬º’ Á±º‹∂ ˘ Áº√Á∂ ‘ÈÕ
BD.E √≈ªÙ (Summary)

J Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó:
J ÙªÂ ‹◊∑≈ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ’øÓ ’Á∂ ‘È, ‘ØÓÚ’ √Â ¤Ø‡≈ º÷‰, ’øÓª ÁΔ «¬º’ «’º√Ó
‹ØÛÈ «√º÷‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡√≈«¬ÈÓ∂∫‡ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ú≈Ò Í∞º¤‰ Á∂ Ø◊Δ Ò∂«’È Ò◊≈Â≈ ‘Ø √’Á≈ ‘À,
√≈˘ Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ «Íº¤Û∂Í‰Õ
J «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª:
J «Ù’Ù‰ «‘Âª Á∂ ¡È∞√≈, ¿∞È∑ª ÁΔ ˜±Â ‘À √Ó«√¡≈Úª ÚÒØ∫ «ÚÚ√Ê≈ ’ΔÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
J «ÚÚ‘≈’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ¿∞È∑ª ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Ò¬Δ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J «Ù’Ù‰ ÁΔ ⁄ø◊∂ ÂΔ’∂ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ’≈«¡≈Â ‘ÈÕ
J ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ Á∂ È≈Ò ÿº‡ √±fiÚ≈È Ïº⁄Δ¡ª ˘ «√÷≈«¬¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J Í≈«·¡⁄«¡≈ ¿∞È∑ª ÁΔ ‹±Âª ¡Â∂ ¡Í∂’Ù≈Úª Á∂ ¡È∞√≈ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J ÁØÙ ÁΔ Ø’Ê≈Ó: Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ ¿∞Í⁄≈ ÁØÈª √Óº◊Δ¡ª «Úº⁄ ’≈«¡≈Â ‘È ÁØÙÕ
(A) ¡Í≈Ë Á≈ ¿∞Í⁄≈Õ
(i) ¿∞Í⁄≈ Á∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ „ø◊Õ
(ii) ¿∞Í⁄≈ Á∂ „ø◊Õ
(i) ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ „ø◊-«ÂøÈ √Óº◊Δ¡ª Ù≈«ÓÒ
(A) «Ù«Ú ÍØ◊≈Ó «ÁÃÙ«‡’Ø‰

(B) √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ ÔØ‹È≈ Ï‰≈
(C) Í«¡≈Ú‰ Á∂ ÏÁÒ∂
(ii) ¿∞Í⁄≈ «¬‘ „ø◊ Ù÷√Δ¡Â «Ú’≈√ Á≈ «¬º’ «√ºËªÂ Ù≈«ÓÒ ‘È ¡Â∂ ’≈‹ ’Á≈ ‘ÀÕ
J ÓÈØ«⁄«’Â√’Δ¬∂ Â’ÈΔ’ ¡È∞√øË≈È ¡Â∂ Â’ÈΔ’Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (i) ≈‚ «√º«÷¡≈

(ii) Ó≈È«√’ ∂⁄È
(iii) ÍÃ≈ÊÈ≈
(iv) √∞fi≈¡
(v) Í«¡≈Ú‰ «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ ¿∞μÂ∂ ¿∞Í⁄≈ Á∂ ’∞ºfi ÂΔ’∂ ‘ÀÕ
J Ø’Ê≈Ó ÁØÙ Á∂ ¿∞Á∂Ù Úº¬Δ¡≈, ÈÀ«Â’ Ó∞ºÒ ¡Â∂ ‘Ø «Ú’«√Â Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ÔØ◊Â≈Õ
J ÁØÙ ÁΔ Ø’Ê≈Ó ÁΔ „ø◊:
(’) ÿ ÁΔ ‘≈ÒÂ ¡Â∂ ÍÚ≈ ÍÃ‰≈ÒΔ
(÷) ≈‹ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ¬∂‹∂∫«√¡ª
J ‘ØÓ ÍÃ‰≈ÒΔ: Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √≈‘Ó‰∂ ÒÛ≈¬Δ È‘Δ∫ ¿∞‘ ÌØ≈’∞ «Úº⁄ È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À √ÌÂØ∫ «¬ºÊ∂ «Úº⁄, Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞«⁄Â, ¿∞μÂ∂ ’Ø¬Δ ¡Â∂ «‘Î≈˜Â Úº¬Δ¡≈ Á∂ Â«‘Â ÍÃÁ≈È ÁΔ ‹≈‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂Õ
J ≈‹ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ ¬∂‹∂∫√Δ¡ª: ¡º¤≈ ’Ó⁄≈Δ¡ª Á∂ È≈Ò ⁄ø◊∂ √’±Òª, √Óº◊Δ¡ª, √Ê≈ÍÂ ’‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÌÀÛ∂ ÍÃÌ≈Úª ˘ ÷ÂÓ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ÁÀ«È’«ÚË≈È√Ì≈ÚªÒ¬Δ ¡Â∂ Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È ‘Ø‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ÈÀ«Â’ ¡Â∂ Ë≈«Ó’ «√º«÷¡≈, ’∞ºfi Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ÿª ˘ ÷ØÒ∑‰ Ò¬Δ È≈‹≈«¬‹ ÿ∂Ò± Ó≈‘ΩÒ
ÍÃÁ≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄Δ¡ªÕ
J «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª:
(i) √ÓºÊ √’±«Òø◊: √ÓºÊ √’±ÒΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ’≈Ï± ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ Ó‘≈È √ΩÁ≈ ÔØ◊Á≈È ’ √º’Á∂
‘È ÁØÙÕ ¿∞μ⁄ ÈÀ«Â’ ⁄«ºÂ Á∂ È≈Ò ÍÃ«Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ª Ò¬Δ √’±Ò «Úº⁄ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Ïº⁄∂
ÍÛ∑È∂ Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(ii) ÓÈØø‹È≈ÂÓ’ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª: ÓÒΔÈ Ï√ÂΔ¡ª «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ ◊ΔÏ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «’√∂ ÚΔ ÂøÁ∞∞√Â
Ò¬Δ H È‘Δ∫ ‘À ÓÈØø‹ÈÕ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √ø◊«·Â ¡Â∂ Á∂÷Ì≈Ò Á∂ ÷∂‚‰ ¡Â∂ ÓÈØø‹È ‘Δ È‘Δ∫
Ø«’¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ïº⁄Δ¡ª Á∂ «Úº⁄ ÁØÙ Ò∂«’È «¬‘ ÚΔ ¿∞È∑ª ÁΔ √Δ’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ «√‘Â «Úº⁄
√∞Ë≈Õ
(iii) √≈Ó≈‹’ Í«¡≈Ú‰: Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «Ú¡’ÂΔ◊Â ±Í ÚÒØ∫ «Ë¡≈È «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ÂøÁ∞∞√Â
ÓÈØø‹È ¡Â∂ √≈ÊΔ Í≈·«¬’Ó ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À, «√«÷¡’ ¿∞Ó Á∂ «‘√≈Ï
ÚÒØ∫ «√÷≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ ÍºËÕ ¡≈‚ÔØ «Ú‹∞¡Ò ¡Â∂ Ò≈«¬ÏÃ∂Δ ÁΔ
√‘±ÒÂ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ¿∞«⁄Â «√«÷¡’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫
ÿª ¡Â∂ √’±Ò Á∂ «Úº⁄ ¡º¤≈ √ø‹Ø◊ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
BD.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J «’ÙØ : ‹Ú≈È ÒØ’ ‘È, ‹Ø ‘∞‰∂ Âº’ «Ú¡√’ª È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È Á∂
È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J ÓÈØ-«⁄«’√Â≈ √≥Ï≥ËΔ : «¬Ò≈‹ Ò¬Δ ‹ª ¿∞È∑ª˘ ◊ºÒ ’‰ Ò¬Δ Í±¤ Á∞¡≈≈ ’Ø¬Δ ‘À
‹Ø Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÏΔÓ≈ ‘À ÍÛ∑≈¬Δ ’ÃÓ «Úº⁄ «Í¤Ò∂ ¡È∞ÌÚª

¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ÍÙ‡Δ’È Ò¬Δ ÒºÌ‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ÈØ‡

¡≈Í‰∂ ÚÂÓ≈È √Ó«√¡≈ÚªÕ
J ÓÈ≈¿∞‰≈ : ’‰ Ò¬Δ «’√∂ ˘ ’∞ºfi ’Á∂ ‘È ¿∞È∑ª˘ ’‰ Ò¬Δ ¡º¤≈
’≈È «ÁºÂ∂Õ
J ÓÈØø‹’ : ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ‘À ‘È«’ ÒØ’ª ˘ ¡≈ÈøÁ Ò¬Δ ’Á∂ ‘È Á∂ È≈Ò
‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ È‘Δ∫ ‘À ’øÓ ’ ‘∂Õ
BD.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ Á∂ ÂΔ’∂ Á∂Õ
B. Í¤Û∂ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ «’√∂ ÚΔ Íø‹ ¡ø’ «Ò÷Δ¬∂Õ
C. ¿∞Í⁄≈ Á∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ÂΔ’∂ ’Δ ‘È?
D. ÁØÙ ÚÒØ∫ Ø’Ê≈Ó ’Δ ‘À?
E. ’∞ºfi «Ù’Ù‰ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Áº√Δ¬∂Õ
A. (i) «‘Âª (ii) Í¤Û∂ Ïº«⁄¡ª (iii) «¬Ò≈Ú≈’’Ù≈Úª
(iv) ‘ΩÒΔ ÎÂ≈ (v) √Δ÷È≈ (vi) «¬È≈Ó
B. (i) ’ (ii) ÿ (iii) ÷ (iv) ÿ
C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ˆÒÂ
(v) √‘Δ
BD.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: Ò≈¿±≈ ØÊ√‡∂«¬≥È; √’Ø‡ ¡ÀÎ. ‹Ø‘È√È; √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ BE : ÈΔÂΔ¡ª ¡Â∂ √Á: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ ˜±Âª

È≈Ò Ïº«⁄¡ª Á∂ ◊∞ºÍ Ò¬Δ √≥«ÚË≈È’ √Áª
(Policies and Provisions: Contitutional Provisions
for Group of Children with Special learning Needs)

BE.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «¬«Â‘≈«√’ «Í¤Ø’Û (Historical Background of Special Education)
BE.B «ÚÙ∂Ù ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈: ¡≥Â-≈Ù‡Δ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ (Education of Children with
Special Needs: International Perspective)
BE.C «ÚÙ∂Ù ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈: ≈Ù‡Δ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ (Education of Children with Special
Needs: National Perspective)
BE.D ÍÃÓ∞º÷ √’ΔÓª (Major Schemes)

BE.E ¡È∞Í±’ √’ΔÓª (Supplementary Schemes)
BE.F Ì≈Â «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ “Â∂ ¡≈≥Ì’ Â˜∞Ï∂ (Initial Experiments on Intergrated Education
in India)
BE.G √≈ªÙ (Summary)

BE.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BE.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BE.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «¬«Â‘≈«√’ «Í¤Ø’Û Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J «ÚÙ∂Ù ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈: ¡≥Â-≈Ù‡Δ ¡Â∂ È≈Ò ‘Δ ≈Ù‡Δ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ Ï≈∂
√Ófi≈¿∞‰≈Õ
J ÍÃÓ∞º÷ ¡Â∂ ¡È∞Í±’ √’ΔÓª ÁΔ Í÷ ’È≈Õ
J Ì≈Â «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ “Â∂ ¡≈≥Ì’ Â˜∞«Ï¡ª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
√≈Òª Âº’, √≥ÿÙ Á≈ ¿∞Á∂Ù Ï≈ÏΔ ˘ ‹Δ¿∞‰ ÂØ∫ «¬Ò˜≈«Ó¡≈ «◊¡≈Õ Ï≈ÏΔ ÁΔ Ë≈È≈ «Úº⁄ AIGE «Úº⁄
Ô±È≈«¬«‡‚ ‹ÈÒ ¡√À∫ÏÒΔ Á∞¡≈≈ ÓÈ˜± ¡Í≈‘‹ª Á∂ ¡«Ë’≈ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
Ô±.¡ÀÈ. ÿØÙ‰≈ÍºÂ «Úº⁄ √Ó≈Ú∂Ù ÂØ∫ «√Ú≈¬∂, «¬‘ ¡«Ë’≈ «Ú’«√Â √≥√≈ Á«Ó¡≈È ÚΔ ¡Í≈‘‹ Òº÷ª «Ú¡’ÂΔ¡ª
Ò¬Δ ¡«Ì¡≈√Δ √⁄≈¬Δ È‘Δ∫ Ï‰∂Õ

«¬’≈¬Δ BE : ÈΔÂΔ¡ª ¡Â∂ √Á: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡’ ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª Á∂ ◊∞ºÍ Ò¬Δ √≥«ÚË≈È’
√Áª
AIH@ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ª Á∂ Ò¬Δ «Ú¡≈Í’ ’≈˘È Á∂ √∞fi≈¡ Ò¬Δ ÷Ø‹Δ ’Ø«ÙÙª Ù∞± ‘Ø¬Δ¡ªÕ «¬‘ «¬√ Á‘≈’∂ «Úº⁄ ÚΔ ˜≈Δ ÈØ‡
¡Â∂ Â∂˜ ‘ÈÕ AIHA Á≈ ¿∞Á∂Ù ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Ò¬Δ ¡≥Â-≈Ù‡Δ √≈Ò (¡≈¬Δ.Ú≈¬Δ.‚Δ.ÍΔ.) Á∂ ±Í «Úº⁄
Ï≈ÏΔ ¡Â∂ Í±È Ì≈◊ΔÁ≈Δ √ΔÕ
Í Ì≈Â «Úº⁄ ¡«‹‘≈ ’Ø¬Δ ’≈˘È È‘Δ∫ Í AIFD ÂØ∫ ¿∞«⁄Â ÓÁÁ ÍÃ‰≈ÒΔ È≈Ò «È≥Â √’±Òª «Úº⁄ ¡«‹‘∂
Ïº«⁄¡ª Á∂ ∞‹◊≈ ÁΔ «√¯≈Ù È≈Ò «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª ÈΔÂΔ¡ª ⁄Ò ‘Δ¡ª ‘ÈÕ
Úº÷-Úº÷ ≈‹ª «Úº⁄ √’≈ Á∞¡≈≈ √ºÂª Á∂ ¡≈≥Ì «Úº⁄ ’∂∫Á Á∞¡≈≈ ¡≈ÔØ«‹Â ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ
¬∂’Δ«’ÃÂ √’ΔÓ (¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.√Δ.) Ù∞± ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ √’ΔÓ Ó∞Û Á∞‘≈¬Δ ◊¬Δ ¡Â∂ ‘∞‰ «¬√ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ¡ª
‘∂· «Ò÷Δ¡ª «’√Óª Ù≈«ÓÒ ‘È:
A. Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ B. «√º«÷¡≈ ÂØ∫ ¡√ÓºÊ
C. È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ D. ÏØÒ∂
E. ◊± ≥ ◊ ∂ F. √Δ’ ±Í ÂØ∫ ¡Í≈‘‹
BE.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á≈ «¬«Â‘≈«√’ «Í¤Ø’Û (Historical Background of Special

Education)
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ¡øÌ Á≈ «¬Â‘≈√ AEEE Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹ÒÁΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∞‰Ú≈¬Δ ¡Í≈‘‹ Á∂ È≈Ò Ù∞± ‘Ø¬Δ
‹ÁØ∫ √Í∂«ÈÙ «Ì’Ù± ’∞‡È≈ (AEB@-AEHD) ÏØÒ≈ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «¬º’ ¤Ø‡Δ «◊‰ÂΔ «√÷≈«¬¡≈ ˘ Í«Û∑¡≈, «Ò÷‰
¡Â∂ ÏØÒ‰ ¡Â∂ AFB@ «Úº⁄ «Ú«Á¡’ Ó˜Ó±Èª Í≈ÏÒØ ‹≈‰È∂ ¿∞μÂ∂ Í«‘ÒΔ «’Â≈Ï «Ò÷Δ Ï‘≈ ¡Â∂ «Ú’«√Â
«¬º’ «¬º’ ‘ºÊ ÓÀÈ∞¡Ò ÚÈÓ≈Ò≈ «’ ÚΔ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ¡º‹ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ÁΔ «√º«÷¡≈Õ «¬ø◊ÒÀ∫‚ «Úº⁄
‹≈È AFDD «Úº⁄ ÏØÒ≈ ÁΔ «√º«÷¡≈ ¿∞μÂ∂ «¬º’ ¡Â∂ «’Â≈Ï ÍÃ’≈«ÙÂ ’ΔÂΔ, Á∞¡≈≈ «Íº¤≈ ’ΔÂ≈ Ó±’ ¡Â∂ ÏØÒ≈
¡≈ÁÓΔ AFH@ ‹Ø ¡È∞Á∂Ù≈ÂÓ’ ÂΔ’ª «Úº⁄ ‹≈‹ Á∞¡≈≈ «‡¿±‡Õ
◊∂‡ ÏΔ‡∂È «Úº⁄ Ï«ËØ∫ Ò¬Δ A √’±Ò Ê≈Ó√ Á∞¡≈≈ ¬∂«‚ÈÏ◊ «Úº⁄ AGFG «Úº⁄ √Ê≈ÍÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ
„ø◊ ˜Ï≈ÈΔ ¡Â∂ ÓÀÈ∞¡Ò „ø◊ «√÷Ò≈¬Δ ¡º÷ ¡Â∂ √ø’∂Â √øÔ∞’ÂÕ
ÙÓ±¬∂Ò (AGBI-AGHD) Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «¬º’ ‘Δ √Óª «Úº⁄ ˜Ï≈ÈΔ Ï∞Ò∑ ÍÛ ‹Ø „ø◊ «Ú’«√Â ¡Â∂ ‹ÓÈΔ «Úº⁄
AGGH «Úº⁄ ‹Ø ¡º◊∂ ¬∂Î¬∂Ó («‘ºÒ AH@E «Úº⁄ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ ¿∞μÂ∂ ÏØÒ ’ΩÙÒ AHGD) Õ
ÎÃª√, «ÓÙ∂Ò ‚∂Ò (AIB@-AGHI) ¬∂ÍΔ, ‹Ø Í∂Δ√ «Úº⁄ AGEE «Úº⁄ Í«‘ÒΔ Ú≈ √’±Ò ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ ¡Â∂
(AGDB-AHBB) √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈ ˘ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Î∂∫⁄ ÍÃ‰≈ÒΔ Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ¿∞μÂ∂ ˜Ø «ÁºÂ≈ È˜
¡Â∂ ¤Ø‘ Á∂ ‘ØÙ ‹Ø ‘À √øÚ∂ÁΔ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ ¡◊Á±Â ÏøÈ «◊¡≈Õ
Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «¬º’ Îª√Δ√Δ «⁄«’Â√’ Á∞¡≈≈ ’Ø«ÙÙ Á∂ È≈Ò Ù∞± ‘Ø«¬¡≈
(AGGE-AHCE) ˘ «√º«÷¡Â ’‰ Ò¬Δ «¬º’ AA √≈Ò Á≈ Ó∞ø‚≈ ‘À ‹Ø ‹ø◊Ò «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ «¬º’ ‹ø◊ÒΔ Á∂ ±Í
«Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ «¬‘«’Â≈Ï ÁΔ Ú≈«¬Ò‚ Ï≈¬∂ «Úº⁄ ÍÃÒ∂«÷Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¬∂‚Ú‚ (AHAB-AHH@)
«Íº¤≈ ÎÃª√ ¡Â∂ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ ¡Â∂ «¬‡ÒΔ «Úº⁄ Ó≈«¡≈ (AHG@-AIEB) «Úº⁄ Â’ÈΔ’Õ ÍÃ’≈«ÙÂ
¡≈Í‰∂ Ó±÷Â≈ ¡Â∂ √Δ’ „ø◊ Á∞¡≈≈ ¿∞Í⁄≈ «’Â≈Ï AHFF «Úº⁄Õ «¬‘ «Ú⁄≈ ‘À ‹Ø ’ ‘∂ ‘È Í√ø◊ Á≈
‘∞‰ ÚΔ ’∞Ò Ïº⁄∂ Á∂ «√º«÷¡≈, «√º«÷¡≈ Á∂ , Ù∞∞¡≈Â ‘Á≈«¬Â Ïº⁄∂ Á∂ ’øÓËøÁ≈ Á∂ ÓΩ‹±Á≈ ÍºË ¿∞μÂ∂, ¡Â∂ «√«÷¡’
¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ «Úº⁄ Â≈ÒÓ∂Ò ¿∞μÂ∂Õ «¬‘ Ù≈«ÓÒ √È ¡Í≈‘‹ ¡Â∂ ◊À ¡Í≈‘‹ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Á∂ ÍÃ«√ºË „ø◊
«Úº⁄Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ï∂Ò«‹¡Ó «Úº⁄ (AHGA-AICB) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’ ’Ø√ «Úº⁄ ‹ÒÁΔ «Ú’«√Â ¡Â∂ Ô±ØÍ
Ì «Úº⁄ B@ √ÁΔ «Úº⁄ √Ê≈ÍÂ √’±ÒªÕ «ÏÈ∂‡ (AHEG-AIAA) ¡Â∂ «ÚÙ≈Ò ÷∞«Î¡≈ ÍÃΔ«÷¡≈ Á∂ ÷Ø‹ Á∂ È≈Ò
ÔØ◊Á≈ÈÕ
AHCI «Úº⁄ A ¡øÈ∑≈ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄∂ (¡ÀÓ.¡≈.) Ò¬Δ Í«’ø√ √ø√Ê≈È «Úº⁄ Á≈«÷Ò≈ «Ò¡≈ √Δ
√øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ ÏÒ≈«¬ø‚Õ ¡ÀÓ.¡≈. Ò¬Δ AHDH «Úº⁄ Í«‘ÒΔ ¡≈Ú≈√Δ¬∂ √’±Ò ÓÀ√≈⁄∞√∂‡√ «Úº⁄
÷Ø«Ò¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ Á∞¡≈≈ AIAG ⁄≈ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ò¬Δ ¡È∞Á∂Ù≈ÂÓ’
Á∂÷Ì≈Ò ˘ ¤º‚’∂ √≈∂ ≈‹ªÕ
Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈Âª Á∂ È≈Ò A ÍÏ«Ò’ √’±Ò ‹ÓÈΔ «Úº⁄ ◊·È ’ΔÂ≈ «◊¡≈
√Δ AHEI «Úº⁄ ¡Â∂ ¿∞√Á∂ Ï≈¡Á ¡◊Ò∂ Á‘≈«’¡ª «Úº⁄ ‘Ø Ô±ØÍΔ Á∂Ù «Úº⁄Õ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄
Í«‘ÒΔ ÍÏ«Ò’ √’±Ò È≈Ò ¡ÀÓ.¡≈. Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ’’Ù≈Úª ÍÃØ«Ú‚∂∫√, Ø‚√ ‡≈Í± «Úº⁄ AHIF «Úº⁄ ÷Ø«Ò¡≈
«◊¡≈ √ΔÕ
BE.B «ÚÙ∂Ù ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈: ¡≥Â-≈Ù‡Δ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ (Education of

Children with Special Needs: International Perspective)
È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. Á∂ ¬∂’Δ’‰ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ AIF@ «Úº⁄ ’¬Δ Á∂Ùª «Úº⁄ Í∂Ù ’ΔÂ≈ «◊¡≈
√ΔÕ AIG@ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÈÚΔ∫ Í«‘Ò Ú∂«÷¡≈ ‘À ¡Â∂ ‹≈◊±’Â≈ Ò¬Δ √∂Ú≈Úª Á∂ È≈Ò, «ÚÙ∂Ù
«‹¡≈Á≈ ¡≈√≈È ÏÈ‰ ÁΔ ˜±Â Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ªÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈ «¬√ ÷∂Â Ò¬Δ ˜Ø «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √Δ ‹ÁØ∫
√øÔ∞’Â ≈Ù‡ Ó‘≈√Ì≈ ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ¡øÂ≈Ù‡Δ √≈Ò Á∂ ±Í «Úº⁄ ÿØ√«Â AIHA Á∂ È≈Ò, √Ó’≈Δ
ÓØ’Δ¡ª ¡Â∂ Ó∞º÷ Ò’Ùª ‹≈ «‘≈ ¡Í≈‘‹Ø∫ Á∂ √≈∂ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ’ΔÂΔÕ Ï≈¡Á «Úº⁄, AIHC-AIIB ¡Í≈‘‹ Á∂
Á‘≈’∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ √øÔ∞’Â ≈Ù‡ Á∞¡≈≈ ÿØ√«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬√ Á‘≈’∂ «Úº⁄, √øÔ∞’Â ≈Ù‡ Á∂ Ó≈‰’
«ÈÔÓª Á∂ √Ó’≈Δ ¿∞μÂ∂ ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Ò¬Δ ÓØ’Δ¡ª «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ÂÀ¡ ’ΔÂ∂ ◊¬∂ √È ¿∞ÍÔ∞’Â √∂Ú≈Úª Á∂
È≈Ò È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ √’±Òª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ¿∞μÂ∂ ‹Ø «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ «¬‘ Á‘≈’∂
¬Δ¬∂Î¬∂ ¿∞μÂ∂ √ø√≈ √Ó∂ÒÈ Ó≈⁄, AII@ «Úº⁄ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÚΔ Ô≈Á◊≈ ÏøÈ «◊¡≈ ‘À,
‹Ø Ï∞«È¡≈ÁΔ «√º«÷¡≈ √≈∂ Ïº«⁄¡ª, Ô∞Ú≈Úª ¡Â∂ «Ú¡√’ª ÁΔ ÏÀ·’ Á∂ ¡øÂÓ Ò’Ù ÁΔ Í∞Ù‡Δ ’ΔÂΔÕ «¬√ Á‘≈’∂
AIIC-B@@B ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ Á‘≈’∂ Á∂ Á∞¡≈∂ «Íº¤≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¬Δ.¡À√.√Δ.¬∂.ÍΔ. ÁΩ≈È
Á‘≈’∂, Ô±È∂√’Ø Á∂ È≈Ò √«‘ÔØ◊ «Úº⁄ √Í∂È ÁΔ √’≈ È∂ √ø√≈ √Ó∂ÒÈ Á≈ ÍÃÏøË ’ΔÂ≈«Úº⁄ ‹±È AIID «Úº⁄
«ÚÙ∂Ù ‹±Âª «√º«÷¡≈, «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Ò ‹≈ÂΔ «‹≥Ó∂Ú≈Δ √ÎÒÂ≈Í±Ú’ ‹Ø ◊øÌΔ ‘À √«‘Â √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘
«√º«÷¡Â ’‰ Á∂ ÂΔ’∂ ÒºÌ‰ Ò¬Δ «√√‡Ó ¡Í≈‘‹Õ «¬√ ÍÃ’≈, Úº÷Δ ÿØÙ‰≈Úª ¡Â∂ √øÔ∞’Â ≈Ù‡ «‹Ú∂∫
√ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ÍÁØÓÈÂ Á‘≈«’¡ª «Í¡≈ ‘À ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ÈΔÂΔ¡ª ¿∞μÂ∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÍÃÌ≈Ú
‘À Õ
A. ÷≈ÒΔ √Ê≈Èª ÁΔ Í±ÂΔ :
(i) AHCI «Úº⁄ A ¡øÈ∑≈ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ (¡ÀÓ.¡≈.) «Úº⁄ ........... Ò¬Δ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈
«Úº⁄ ¡øÈ∑≈ Á≈«÷Ò≈ «Ò¡≈ √Δ Õ

(ii) Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈Âª Á∂ È≈Ò A ÍÏ«Ò’ √’±Ò Á≈ «Úº⁄.............. AHEI

√Áª
«Úº⁄ ◊·È ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ ÈØ‡

(iii) ¡ÚË≈‰≈ ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ...........................È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ ’¬Δ Á∂Ùª «Úº⁄ AIF@ Á∂ Á‘≈’∂ «Úº⁄ Í∂Ù
’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ Õ
(iv) Á‘≈’∂ (AIHC-AIIB) Á∞ÈΔ¡≈ ¿∞μÂ∂ √Ó∂ÒÈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ô≈Á◊≈ ÏøÈ «◊¡≈ ...................Ó≈⁄, AII@
«Úº⁄ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ

(v) ¬Δ.¡À√.√Δ.¬∂.ÍΔ. Á‘≈’∂ Á∂ ÁΩ≈È Ô±È∂√’Ø Á∂ È≈Ò √«‘ÔØ◊ «Úº⁄ ......................... ¿∞μÂ∂ √ø√≈ √Ó∂ÒÈ
‹±È AIID «Úº⁄ √Í∂È ÁΔ √’≈ Á≈ ÍÃÏøË √ΔÕ

(vi) ........................ Á≈ «Úº⁄ (AHGA-AICB) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ Á∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’ ’Ø√ «Ú’«√Â B@
ÚΔ¡ª √ÁΔ Á∂ Ù∞± «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ
BE.C «ÚÙ∂Ù ˜±Âª È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈: ≈Ù‡Δ «ÁÃÙ‡Δ’Ø‰ (Education of

Children with Special Needs: National Perspective)
«ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ «√º«÷¡Â ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ¡≈˜≈ÁΔ Á∂ Ï≈¡Á ¤∂ÂΔ ‘Δ Ù∞± ‘Ø«¬¡≈ ‹ÁØ∫ ÓøÂ≈Ò≈ Á∂
«√º«÷¡≈ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «¬’≈¬Δ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ AIDG «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈Õ ÓøÂ≈Ò≈
¡È∞ÌÚ ¿∞μÂ∂ ¡≈’ÙÂ ’ΔÂ≈ ‘À Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ Á∂ «Í¤Ò∂ ÁØ Á‘≈«’¡ª Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ «¬√ ÷∂Â «Úº⁄ ◊À
√’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈ ÍÃ≈ÍÂ ¿∞∫È∑ΔÚΔ∫ √ÁΔ ‘À, ‹Ø AHHC «Úº⁄ ÏøÏ¬Δ «Úº⁄ Ï‘∂ Ò¬Δ Í«‘Òª √’±Ò ÁΔ
√Ê≈ÍÈ≈ Ú∂«÷¡≈Õ Í«‘Òª ¡≥«È∑¡ª Ò¬Δ √’±Ò ¡«ÓÃÂ√ «Úº⁄ AHHG «Úº⁄ √Ê≈ÍÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ √ÁΔ Á∂ ¡øÂ
ÚÒØ∫ Í«‘Òª «ÚÙ∂Ù Á≈ «¬º’ ÈøÏ ¡øÈ∑≈ ¡Â∂ Ï‘≈ Ò¬Δ √’±Òª ˘ «ÈË≈Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ «¬‘ Ó˜Ï±ÂΔ ÚÒØ∫
«ÚÙ∂Ù √’±Ò ÍøÍ≈ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ √Δ, ‹Ø AIE@ Á∂ Á‘≈’∂ Á∂ «Ú⁄’≈ Âº’ ‹≈Δ «‘≈Õ
BE.C.A ≈Ù‡Δ «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ (¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ.) - AIHF (National policy on Education
(NPE)-1986)
¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ. √Ó≈ÈÂ≈ ’∂∫Á ÍÛ≈¡ Á∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ Ó∞ºÁ≈ «Ò¡≈«¬¡≈Õ √ÍºÙ‡ ÈΔÂΔ ÁΔ Ë≈≈ D.I ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª
ÁΔ¡ª ‹±Âª ¿∞μÂ∂ ’∂∫Á«Â ‘ÀÕ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À √Δ’ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫
Ï≈Ï Á∂ Ì≈◊ΔÁ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ È≈Ò ¡Í≈‘‹, ’‰ Ò¬Δ «Â¡≈ ¿∞È∑ª˘ «¬º’Ø «‹‘∂ Ú≈Ë≈
Ò¬Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ √≈‘√ ¡Â∂ ¡≈ÂÓ«ÚÙÚ≈√ Á∂ È≈Ò ‹ΔÚÈ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘ÀÕ «Èº⁄∂ «Ò÷∂
¿∞Í≈ÒΔ¡ª ˘ «¬√ √øÏøË «Úº⁄ ⁄∞º’∂ ‹≈‰◊∂ :
J «‹ºÊ∂ ÚΔ «¬‘ √øÌÚ ‘À, ÓØ‡ ¡Í≈‘‹Â≈ ¡Â∂ Á±º‹∂ ‘Ò’∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «√º«÷¡≈
Á±√Δ¡ª Á∂ È≈Ò ¡≈Ó ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ
J ‘≈√‡Ò Á∂ È≈Ò «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈, «‹Ò≈ Ó∞º÷¡≈Ò≈ ¿∞μÂ∂ «‹ºÊ∂ Âº’ √øÌÚ ‘À, Ò¬Δ
◊øÌΔ ±Í ÂØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Á∂ ±Í «Úº⁄Õ
J √ÓºÊ «ÚÚ√Ê≈ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹Ø∫ Ò¬Δ «Ú¡Ú√≈«¬’ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂‰ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈
J «√«÷¡’ª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÍØ◊≈Ó «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈, Ó∞„ÒΔ ‹Ó≈Âª Á∂ «√«÷¡’ª
Ò¬Δ Í∞È«Ì«Úø«È¡≈«√Â, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «ÚÙ∂Ù ’«·È≈«¬¡ª Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ‘À, ¡Â∂
J ¡Í≈‘‹Ø∫ Á∂ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ √ÚÀº«¤’ ’Ø«ÙÙ ‘ √øÌÚ ÂΔ’∂ ÚÒØ∫ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BE.C.B ’≈Ú≈¬Δ ÁΔ ÔØ‹È≈ (ÍΔ˙¬∂) - AIIB (Plan of Action (POA) -1992)
¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ. (AIIB) Á∂ Á∞¡≈∂ «Íº¤≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ÍΔ˙¬∂ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÚ‘≈’ ÍÒ∂√Ó∂∫‡ «√ºËªÂ Á≈ √∞fi≈¡
«ÁºÂ≈ «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ªÕ «¬‘ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ ‹Ø «¬º’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ «Úº⁄ «√º«÷¡Â
’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Ò ‘Δ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù √’±Ò «Úº⁄ «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Ò «Úº⁄ «√º«÷¡Â
’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ Âº’ «’ ¿∞È∑ª Ïº«⁄¡ª ˘ ‹Ø Ù∞± ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ Í≈· ’ΩÙÒ «Úº⁄ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ò¬Δ ’
‘∂ ‘È «ÚÙ∂Ù √’±Òª Ò¬Δ ÌÂΔ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª ˘ ‘√ÂªÂ«Â «¬º’ Ú≈ ¿∞‘ ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ
’ΩÙÒ , √ø⁄≈ ’ΩÙÒ ¡Â∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ Á∂ ¡«Ë◊‘‰ «√÷Ò≈¬Δ ’ΩÙÒ Õ
BE.C.C Ì≈Â ¡À’‡ (¡≈.√Δ.¡≈¬Δ.) AIIB ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ ’ª√Ò (Rehabilitation Coucil of
India Act (RCI)-1992)
Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ ¡À’‡, AIIB Á∂ ¡«Ë«È¡ÓÈ ÚÒØ∫ Ó‹Ï±Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¡È∞ÌÚ ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄Ò≈ ‘À
«’ ¿∞μÊ∂ «◊¡≈ √Δ Á∂Ù «Úº⁄ ’Ø¬Δ ÂøÂ Á∂ «Ó¡≈Δ’È ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ª ¡Â∂ ‘Ø Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÁΔ
«È◊≈ÈΔ Á∂Ù «Úº⁄ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂ÚØ∫Õ «¬√Ò¬Δ, AIIB «Úº⁄ Ì≈Â ÁΔ √ø√Á Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ
¡«Ë«È¡«ÓÂ ¡À’‡, Ï≈¡Á «Úº⁄ B@@@ «Úº⁄ √øÙØËÈ, «È◊≈ÈΔ Ò¬Δ «¬º’ ÚÀË≈«È’ ÂøÂ √Ê≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ
¡Â∂ Í∂Ù∂ÚØ∫ ÁΔ AF Ù∂‰Δ¡ª «ÚÙ∂Ù Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ˜±Δ ¡«Ë¡≈ÍÈ Ò¬Δ ’Ø√ª Á≈ «Ó¡≈Δ’È «√º«÷¡≈ ¡Â∂
¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√Õ
ÈØ‡√ «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ª ¡Â∂ √ø√≈ËÈ «√«÷¡’ª Á≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ ‘À «’ √ÓÊÈ √∂Ú≈Úª ÁΔ Í∂Ù’Ù
’ √º’Á∂ ‘È È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ˘ Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ
ÁΔ «‹≥Ó∂Ú≈Δ ‘ÀÕ
BE.C.D ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ (√Ó≈È ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª Á≈ «‘Î≈˜Â ¡Â∂ √≈Δ Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡À’‡, AIIE
(Persons With Disability (Equal Opportunities, Protection of Rights and Full
Participation) Act, 1995) :
Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «¬Â‘≈√ «Úº⁄ √Ï√∂ ÓΔÒ Á≈ ÍºÊ «ÚË≈È Á∂ È≈Ò ¡≈ÁÓΔ¡ª ‘È ¡Í≈‘‹ (√Ó≈È
ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª Á≈ «‘Î≈˜Â ¡Â∂ √≈≈ Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡À’‡, AIIEÕ «¬‘ «Ú¡≈Í’ ¡À’‡ √ºÂ ¡Ê≈Â ¡≥«È∑¡ªÍÈ,
ÿº‡ È˜, √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ ¡Í≈‘‹ ˘ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ‘’ºÂ «Ú◊«Û¡≈, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, ’∞Ù·
Ø◊ ·Δ’ ‘Ø ¡Â∂ Ó≈È«√’ Ø◊Õ ¡«Ë¡≈¬∂ ÚΔ (Ë≈≈ BF) ¡À’‡, ‹Ø «√º«÷¡≈ Á∂ È≈Ò √ΩÁØ∫ Á≈ ⁄⁄≈ ‘À «’
¿∞ÍÔ∞’Â √’≈ª ¡Â∂ Ó’≈ÓΔ ¡«Ë’≈Δ¡ª ’∂◊≈ :
J √∞«È√«⁄Â ’Δ¬∂ «’ «¬º’ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò ‘ Ïº⁄∂ ˘ «È : Ù∞Ò’ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ «¬º’ ¿∞ÍÔ∞’Â «Úº⁄
Í‘∞ø⁄ «◊¡≈ ‘À Í«¡≈Ú‰ Âº’ ¿∞‘ ¡·≈ª √≈Ò ÁΔ ¿∞Ó ;
J «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ¬∂’Δ’‰ ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙÕ
J ¿∞È∑ª ÒØ’ª Ò¬Δ √’≈ª ¡Â∂ «È‹Δ ÷∂Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈, «¬√ ÂΔ’∂ ÚÒØ∫ «’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ «’√∂ ÚΔ «‘º√∂ «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ Á∂Ù «Úº⁄ ¡«‹‘∂
√’±Òª Ò¬Δ √ÎÒÂ≈ ‘À ;
J «Ú¡Ú√≈«¬’ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ È≈Ò ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ÚÒØ∫ ÒÀ√ ¬∂ø‚∂Ú √‘±ÒÂªÕ

√Áª
BE.C.E È∂ÙÈÒ ‡º√‡ ¡À’‡ -AIII (National Trust Act - 1999) ÈØ‡
«¬º’ ¡Â∂ ÓΔÒ Á≈ ÍºÊ ’˘È È∂ÙÈÒ ‡º√‡ ¡À’‡ ‘ÀÕ AIII «Úº⁄ Ì≈ÂΔ √ø√Á È∂ «¬º’ ¡À’‡ Í≈«Â ’ «ÁºÂ≈
Á∂ È≈Ò ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬Δ È∂ÙÈÒ ‡º√‡, √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ‘º’Á≈
¡Â∂ Ï‘∞ ¡Í≈‘‹Â≈Õ «¬‘ ¡À’‡ º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡øÁ ¡≈ÁÓΔ¡ª, ‹Ø Á∂ ¡«Ë’≈ª ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ
¡Í≈‘‹Â≈ ÷∂Â, ÚΔ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ Á±√Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ ’Ó‹Ø ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ È∂ÙÈÒ ‡º√‡
Á∂ ¡À’‡ AIII «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ È≈Ò «√ºË∂ √ΩÁ≈ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘À, ¡≈Í‰∂ √øÚ∂◊Δ ÷∂Âª
«Úº⁄Ø∫ «¬º’ ÍØ◊≈Ó, ‹Ø ¡˜≈Á ¡Û⁄È ÍÀÁ≈ Á∞¡≈≈ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ ¡Â∂ ¡‹≈ÁΔ ˘ ÏÛ≈Ú≈ ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰
Ò¬Δ ‘À Í«¡≈Ú‰, ¡Í≈‘‹ ¡Â∂ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ Á∂ √Ú - √‘≈«¬Â≈ √Ó±‘ª Á∂ ’≈«¡≈ ’ΩÙÒ ˘ «Ú’«√Â ’‰Õ
«¬√ ÂΔÈ ÓΔÒ Á≈ ÍºÊ «ÚË≈Èª Ì≈Δ ˜Ø ‘À «’ «¬√ ÷∂Â «Úº⁄ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø«¬¡≈ ‘À ¿∞μÂ∂ ÍÃ’≈Ù Í≈«¬¡≈ ‘À
√≈Ó≈‹’ ÈΔ¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈«Â≈ ÓøÂ≈Ò≈ ¡Â∂ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ ÓøÂ≈Ò≈ ÚÒØ∫ «Ú’≈√Õ
‡≈√’ Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ’Δ ’Ø«ÙÙª ’ΔÂΔ¡ª ‹≈ √’ÁΔ¡ª ‘È?
BE.D ÍÃÓ∞º÷ √’ΔÓª (Major Schemes)

√Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. È≈Ò «ÈºÏÛÈ ÔØ‹È≈Úª «Ú«Á¡’ ¡Â∂ ¡È∞Í±’ ÔØ‹È≈Úª «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈
√’Á≈ ‘ÀÕ «Ú«Á¡’ ÔØ‹È≈ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ù≈«ÓÒ ¡È∞Í±’ ÔØ‹È≈Úª Á∂ ±Í «Úº⁄
Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ √‘≈«¬Â≈ Ú˜ΔÎ≈ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Ò¬Δ Ù≈«ÓÒ ÷ΔÁ/¬∂‚√ ¡Â∂ √Óº◊Δ¡ª
ÁΔ «Î«‡ø◊Õ
BE.D.A «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Ú«Á¡’ ÔØ‹È≈Úª (Educational Schemes for Children
with Special Needs)
«ÚÙ∂Ù ‹±Âª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ ÁΔ ÒØÛ ÁΔ Ì≈Â ÁΔ Ù≈Ï≈ÙΔ ÁΔ √’≈ «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈ AIGD
«Úº⁄, ‹ÁØ∫ ’«Ò¡≈‰ ÓøÂ≈Ò≈ ¬∂’Δ«’ÃÂ ÁΔ ’∂∫Á ¡≈ÔØ«‹Â ÔØ‹È≈ Á≈ Ù∞Ì≈øÌ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈Õ
AIHB «Úº⁄ «¬√ ÔØ‹È≈ ¿∞μÂ∂ «Î ÚÒØ∫ ’‰ Ò¬Δ Ó∞øÂ«’Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈ Á∂
«√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊Õ ’∂∫Á ¡≈ÔØ«‹Â ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ ÔØ‹È≈ Ò¬Δ «√º«÷¡≈ Á∂ ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È
’Á≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ Ïº«⁄¡ª ˘ ¡’ÙÓ, √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÃÂΔË≈‰ ÁΔ √‘±ÒÂ ‘À, ‘Ø ÚΔ
«¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ‹◊∑≈ ‘À, «¬√ Â∑ª Á∂ Ïº«⁄¡ª ˘ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ «ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ º«÷¡≈ Ï≈¡Á ¿∞‘
ÍÃ≈ÍÂ √ø⁄≈ ¡Â∂ ’≈«¡≈ÂÓ’ ÍºË ¿∞μÂ∂ ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ ’ΩÙÒ Õ ÔØ‹È≈ Ò¬Δ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À :
J ÍÃÂΔÚÙ D@@ ∞Í¬∂ Âº’ ÁΔ¡ª «’Â≈Ïª ¡Â∂ √‡∂ÙÈΔ ¿∞μÂ∂ ¡√ÒΔ ÷⁄Õ
J ÍÃÂΔÚÙ B@@ ∞Í¬∂ Âº’ ÚÁΔ ¿∞μÂ∂ ¡√ÒΔ ÷⁄Õ
J E@ ∞Í¬∂ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ Âº’ ‡Ãª√ÍØ‡ ÌºÂ≈Õ ‹∂’ «¬º’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ √’±Ò Á∂ ÏØ«‚ø◊ «Úº⁄ «‘øÁ≈
‘À √’±Ò Í«√ Á∂ ¡øÁ, ’Ø¬Δ ‡Ãª√ÍØ‡ Ù∞Ò’ Á∂¬∂ ‘ØÚ∂◊≈Õ
J E@ ∞Í¬∂ ÁΔ Δ‚ ÌºÂ≈ ‹Ó≈Â Âº’ ¡øË∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ ÚΔÕ
J ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ GE ∞Í¬∂ ÁΔ Á ÚÒØ∫ ÿº‡ «√«¡≈ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª
Ò¬Δ ¬∂√’≈‡ ÌºÂ≈Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J √Óº◊Δ ∞Í¬∂ ÁΔ «¬º’ ¡«Ë’ÂÓ ’‰ Ò¬Δ «ÚÙ≈ ÁΔ ¡√ÒΔ Ò≈◊ÂÕ Íø‹ √≈Ò ÁΔ «Ó¡≈Á Ò¬Δ B@@@
ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈Õ
«¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, ¿∞ÍØ’Â ÍÃ≈ÚË≈Èª, «¬‘ ÚΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «√«÷¡’ª Á∂ ÂÈ÷≈‘, √‘±ÒÂª Ò¬Δ ÍÃÁ≈È
’Á≈ ‘À ÏØ‚ ¡Â∂ «ÈÚ≈√ Ì≈Â≈, Í≈·’ª ÌºÂ≈, ‡Ãª√ÍØ‡ ÌºÂ≈, ¡È∞’Ù‰ ÌºÂ∂ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄,
√Óº◊Δ¡ª ÁΔ Ò≈◊Â, ÚÁΔ ÁΔ Ò≈◊Â, Ú≈√Â∞Ï≈Ë≈Úª˘ ‘‡≈‰ ÁΔ Ò≈◊Â, ’Ó≈ √ø√≈ËÈ Á∂ ÍÃ≈ÚË≈È ¡≈«ÁÕ
B. ¬∂’≈«Ë’ Í√øÁ √Ú≈Òª
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞ÈØ :
(i) ≈Ù‡Δ «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ (¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ.) ..................√≈Ò «Úº⁄ ◊·È ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ Õ
(’) AII@ (÷) AIHF (◊) AIH@ (ÿ) AIE@

(ii).................. ’≈Ú≈¬Δ ÁΔ ÔØ‹È≈ «Úº⁄ ◊·È ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ
(’) AIIH (÷) AII@ (◊) AIIB (ÿ) AIIF

(iii) ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ Á∂ È≈Ò ...............¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À Õ
(’) G (÷) E (◊) AB (ÿ) A@

(iv) «Ú«Á¡’ ÔØ‹È≈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À................. ¡Â∂ ¡È∞Í±’ ÔØ‹È≈Úª Ù≈«ÓÒ Ú˜ΔÎ≈Õ
(’) √Δ¡≈¬Δ‚Δ (÷) ¡≈¬Δ.Δ.‚Δ.√Δ.

(◊) ¬∂.‚Δ.¡≈¬Δ.ÍΔ. (ÿ) ‚Δ¡≈¬Δ√Δ
BE.E ¡È∞Í±’ √’ΔÓª (Supplementary Schemes)

Ú˜ΔÎ≈ : Ì≈Â √’≈ È∂ Ó∞„ÒΔ ¡Â∂ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Ú˜ΔÎ≈ Á∂‰ Ù∞± ’ «ÁºÂ≈ ¡øÈΔ¡ª, AIEE «Úº⁄ «ÌÃÙ‡
¡Â∂ ‘’ºÂ «Ú◊«Û¡≈ Ïº«⁄¡ª √∞‰Ú≈¬ΔÕ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ ‘ΩÒΔ-‘ΩÒΔ, «ÚÁÚ≈Èª ÁΔ «◊‰ÂΔ A@,@@@ ’‰ Ò¬Δ
◊∞Ò≈ÏÕ AIGD «Úº⁄ ÔØ‹È≈ ≈‹ª ˘ ‘√ÂªÂ«Â ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √Δ ¡Â∂ ¡º‹ ÁΔ¡ª √ÌÂØ∫ ≈‹ª Ú˜ΔÎ≈ «ÚÙ∂Ù
‹±Âª Ò¬Δ ‹Ø Ó∞„ÒΔ «Íº¤≈ ’ ‘∂ ‘È Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª Ïº«⁄¡ª ˘ Á∂‰ ‘È √ÓÊÈ √∂Ú≈Úª Á∂ «ÏÈª È∂ÓΔ ±Í
ÚÒØ∫ √’±Òª «Úº⁄ «√º«÷¡≈Õ
÷ΔÁ/¬∂ ‚ √ ¡Â∂ √Óº ◊ Δ¡ª ÁΔ «Î«‡ø ◊ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª ˘ √‘≈«¬Â≈ ÁΔ ÔØ ‹ È≈ : «√º « ÷¡≈
√Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. √ÎÒ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞‘ ¿∞È∑ª ˜±Δ ¬∂‚√ ÍÃÁ≈È ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ’ √º’Á∂
‘À √Óº◊Δ¡ª ‘À ‘È«’ ¿∞È∑ª Á∂ ’≈‹ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ ÚË≈¿∞‰Õ «¬√Ò¬Δ, √Ó≈‹ ’«Ò¡≈‰ ÓøÂ≈Ò≈ «Úº⁄
AIHA ÔØ‹È≈ Á≈ Ù∞Ì≈øÌ ’ΔÂ≈Õ ÔØ‹È≈ Á≈ Ó∞º÷ ¿∞Á∂Ù ‹±ÂÓøÁ ¡Í≈‘‹ √‘≈«¬Â≈ «‡’≈¿±, Í«Ù«’ÃÂ ¡Â∂
«Ú«◊¡≈ÈΔ «È«ÓÂ, ¡≈Ë∞«È’, Ó≈‰’ ¬∂‚√ ÁΔ ÷ΔÁ «Úº⁄ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ √Óº◊Δ¡ª ‘À ‘È«’ ¿∞È∑ª ÁΔ √Δ’,
√≈Ó≈‹’ ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÏÛ≈Ú≈ ’ √º’Á∂ ‘È ÚË≈¿∞‰ Á∂ Á∞¡≈∂ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ¿∞È∑ª
Á∂ «Ú«Á¡’ √ÓºÊ≈Õ ÔØ‹È≈ ‘’ºÂ ¡Í≈‘‹ ¬∂‚√ ¡Â∂ √Óº◊Δ¡ª ¡øÈª ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘À, ¡’ÙÓ, ¡’ÙÓ,
√∞‰Ú≈¬Δ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ ¡Â∂ ’¬Δ ¡Í≈‘‹Õ
BE.F Ì≈Â «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ “Â∂ ¡≈≥Ì’ Â˜∞Ï∂ (Initial Experiments on
Intergrated Education in India)
‹ÒÁΔ È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ÍÔØ‹È≈ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó

√Áª
ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ (ËºÏ≈Á≈) ¡Í≈‘‹ ¡Â∂ «‹Ò≈ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ ÍØ◊≈Ó (‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ) Á∂ Ò¬ΔÕ ÈØ‡
BE.F.A ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ ÍÔØ‹È≈ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ (ËºÏ≈Á≈) (Project Integrated Education
for the Disabled (PIED))
Ì≈Â «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ ¿∞μÂ∂ A Í≈«¬Ò‡ ÍÔØ‹È≈ ÍÔØ‹È≈ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈ √Δ
¡Í≈‘‹Ø∫ Ò¬Δ (ËºÏ≈Á≈) Õ AIHG «Úº⁄ Ù∞± ËºÏ≈Á≈, ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈ ¡Â∂ Ô±ÈΔ√∂Î ÁΔ «¬º’
√øÔ∞’Â «‘øÓÂ √ΔÕ «¬‘ ÍÔØ‹È≈ «¬º’ ÍÃÏøË’Δ ÏÒ≈’ ‘ «¬º’ «Úº⁄ «Ú⁄’≈ ÍÃÁ∂Ù, Ó‘≈≈Ù‡ «Úº⁄ Ò≈◊±
’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ, È◊≈ÒÀ∫‚, ¿∞ÛΔ√≈, ≈‹√Ê≈È, Â«ÓÒÈ≈‚∞, ‘«¡≈‰≈, «Ó‹ØÓ, «ÁºÒΔ È◊ «È◊Ó ¡Â∂ ÏÛΩÁ≈
È◊ «È◊ÓÕ «¬√ Á√ ÏÒ≈’ «Úº⁄, «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò F@@@ Ïº«⁄¡ª ˘ È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈
«◊¡≈Õ
BE.F.A «‹Ò≈ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ ÍØ◊≈Ó (‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ) (District Primary Education Programme
(DPEP))
‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ ÁΔ √ÎÒÂ≈ ¡Í≈‘‹ Á∂ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ Á∂ ÿ‡’ Á∂ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ËºÏ≈Á≈
(¡≈¬Δ¬Δ‚Δ) ‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ «Úº⁄, «¬º’ ÔØ‹È≈ ¡øÌ Á≈ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ Ì≈Â √’≈ Á∞¡≈≈ Ù∞± ÁΔ
«√º«÷¡≈Õ
BE.F.B √Ú «√º«÷¡≈ ¡«Ì¡≈È (¬∂√¬∂√¬∂) (Sarva Shiksha Abhiyan (SSA))
Ì≈Â √’≈ Á∂ ‘≈Ò ‘Δ «Úº⁄ «¬º’ Í«‘Ò Ò¬Δ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ ˘ √Ú«Ú¡≈ÍΔ Ï‰≈¿∞‰≈ √Ú√«’Ù≈ ¡«Ì¡≈È
(¬∂√¬∂√¬∂) Õ √Ú «√º«÷¡≈ ¡«Ì¡≈È Á∂ ◊∞‰ÚºÂ≈ Ï∞«È¡≈ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Á∂Ù Ì «Úº⁄ Óø◊ «¬º’ ÍÃÂΔ«’¡≈ ‘ÀÕ
‘≈Òª«’, Ô±¬Δ¬Δ ‹ÁØ∫ Âº’ «’ «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ÚΔ ’‰ Ò¬Δ ÚÂØ ’‰ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ÁΔ ‹ªÁΔ¡ª ‘È
È‘Δ∫ ‘≈√Ò ’ √º’Á∂ ‘È «√º«÷¡≈Õ «¬√Ò¬Δ, √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ √Ú «√º«÷¡≈ ¡«Ì¡≈È Á∂
„ª⁄∂ Á≈ «¬º’ Ò≈˜ÓΔ «‘º√≈ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ÚÂÓ≈È «Úº⁄, ‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ «Úº⁄ ¿∞μÂ∂ AH ≈‹ª Á∂ BDB «‹ÒΔ¡ª «Úº⁄ ⁄ºÒ «‘≈
‘ÀÕ «¬√ ≈‹ª «Úº⁄, «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò Òº◊Ìº◊ F.BA Òº÷ Ïº«⁄¡ª ˘ È∂ÓΔ ±Í
«Úº⁄ È≈Óª«’Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ÓºÊ √ÓÊÈ √∂Ú≈Úª Á∂ È≈Ò √’±ÒªÕ
BE.G √≈ªÙ (Summary)

J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ¡øÌ Á≈ «¬Â‘≈√ Á∂ ±Í «Úº⁄ AEEE Á∂ ±Í «Úº⁄ ‹ÒÁΔ √∞‰Ú≈¬Δ ¡Í≈‘‹ Á∂ È≈Ò
Ù∞± ‹ÁØ∫ √Í∂«ÈÙ «Ì’Ù± ’∞‡È≈ (AEB@-AEHD) ÏØÒ≈ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «¬º’ ¤Ø‡Δ «◊‰ÂΔ «√÷≈«¬¡≈ ÍÛ∑È∂,
«Ò÷‰ ¡Â∂ ÏØÒ‰ ¡Â∂ ‹≈‰È∂ Á∂ «Ú«Á¡’ Ó˜Ó±ÈªÕ
J ◊∂‡ ÏΔ‡∂È «Úº⁄ Ï«ËØ∫ Ò¬Δ A √’±Ò Ê≈Ó√ Á∞¡≈≈ ¬∂«‚ÈÏ◊ «Úº⁄ AGFG «Úº⁄ √Ê≈ÍÂ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ √ΔÕ „ø◊ ˜Ï≈ÈΔ ¡Â∂ ÓÀÈ∞¡Ò „ø◊ «√÷Ò≈¬Δ ¡º÷ √øÔ∞’Â ¡Â∂ √ø’∂Â ‘ÈÕ
J ÎÃª√, «ÓÙ∂Ò ‚∂Ò (AIB@-AGHI) ¬∂ÍΔ, ‹Ø Í∂Δ√ «Úº⁄ AGEE «Úº⁄ Í«‘ÒΔ Ú≈ √’±Ò ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ÁΔ
¡Â∂ (AGDB-AHBB) √ø’∂Â’ Ì≈Ù≈ ˘ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
J Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «¬º’ Îª√Δ√Δ «⁄«’Â√’ Á∞¡≈≈ ’Ø«ÙÙ Á∂ È≈Ò Ù∞±

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ‘Ø«¬¡≈ (AGGE-AHCE) ˘ «√º«÷¡Â ’‰ Ò¬Δ «¬º’ AA √≈Ò Á≈ Ó∞ø‚≈ ‘À ‹Ø ‹ø◊Ò «Úº⁄ «¬º’ ‹ø◊ÒΔ
Á∂ ±Í «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ «‘‰ Ú≈Ò∂ Í≈«¬¡≈Õ «¬‘ «’Â≈Ï ÁΔ Ú≈«¬Ò‚ Ï≈¬∂ «Úº⁄ ÍÃÒ∂«÷Â ’ΔÂ≈
«◊¡≈ √ΔÕ ¬∂‚Ú‚ (AHAB-AHH@) «Íº¤≈ ÎÃª√ ¡Â∂ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ ¡Â∂ «¬‡ÒΔ «Úº⁄ Ó≈«¡≈
(AHG@-AIEB) «Úº⁄ Â’ÈΔ’Õ
J Ï∂Ò«‹¡Ó «Úº⁄ (AHGA-AICB) Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’ ’Ø√ «Úº⁄ ‹ÒÁΔ «Ú’«√Â
¡Â∂ Ô±ØÍ Ì «Úº⁄ B@ √ÁΔ «Úº⁄ √Ê≈ÍÂ √’±ÒªÕ
J AHCI «Úº⁄ Í«‘ÒΔ ¡øË∂ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ÓøÁ Ïº⁄∂ (¡ÀÓ.¡≈.) Í«’ø√ √ø√Ê≈È «Úº⁄ Á≈«÷Ò≈
«Ò¡≈ √Δ, Ò¬Δ √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ ÏÒ≈«¬ø‚Õ
J Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ‹Ó≈Âª Á∂ È≈Ò A ÍÏ«Ò’ √’±Ò «Úº⁄ ◊·È ’ΔÂ≈ «◊¡≈
√Δ ‹ÓÈΔ AHEI «Úº⁄ ¡Â∂ ¿∞√Á∂ Ï≈¡Á ¡◊Ò∂ Á‘≈«’¡ª «Úº⁄ ‘Ø Ô±ØÍΔ Á∂Ù «Úº⁄Õ
J È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. Á∂ ¬∂’Δ’‰ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ AIF@ «Úº⁄ ’¬Δ Á∂Ùª «Úº⁄ Í∂Ù
’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ
J AIG@ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÈÚΔ∫ Í«‘Ò Ú∂«÷¡≈ ‘À, ‹≈◊±’Â≈ ¡Â∂ √∂Ú≈Úª Á∂ È≈Ò «ÚÙ∂Ù
«‹¡≈Á≈ ¡≈√≈È ÏÈ‰ ÁΔ ˜±Â Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ. √Ó≈ÈÂ≈ ’∂∫Á ÍÛ≈¡ Á∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ Ó∞ºÁ≈ «Ò¡≈«¬¡≈Õ √ÍºÙ‡ ÈΔÂΔ ÁΔ Ë≈≈ D.I ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ‹±Âª ¿∞μÂ∂ ’∂∫Á«Â ‘ÀÕ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À √Δ’ ¡Â∂
Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ Ï≈Ï Á∂ Ì≈◊ΔÁ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ È≈Ò ¡Í≈‘‹Õ
J ¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ. (AIIB) Á∂ Á∞¡≈∂ «Íº¤≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ÍΔ˙¬∂ Ò¬Δ «¬º’ «ÚÚ‘≈’ ÍÒ∂√Ó∂∫‡ «√ºËªÂ
Á≈ √∞fi≈¡ «ÁºÂ≈ «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ªÕ «¬‘ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’ ‹Ø ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂
«Úº⁄ «√º«÷¡Â ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Ò ‘Δ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù √’±Ò «Úº⁄ «¬º’
«¬º’Ø «‹‘∂ √’±Ò «Úº⁄ «√º«÷¡Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ ¡À’‡, AIIB Á∂ ¡«Ë«È¡ÓÈ ÚÒØ∫ Ó‹Ï±Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¡È∞ÌÚ ÚÒØ∫
ÍÂ≈ ⁄Ò≈ ‘À «’ ¿∞μÊ∂ Á∂ «Ó¡≈Δ’È ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ¡«Ë¡≈ÍÈ ÁΔ «È◊≈ÈΔ Ò¬Δ Á∂Ù «Úº⁄ ’Ø¬Δ ÂøÂ
√Δ Á∂Ù «Úº⁄ «√«÷¡’ª ¡Â∂ ‘Ø Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂ÚÕ
J Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «¬Â‘≈√ «Úº⁄ √Ï√∂ ÓΔÒ Á≈ ÍºÊ «ÚË≈È Á∂ È≈Ò ¡≈ÁÓΔ¡ª ‘À ‘È
J ¡Í≈‘‹ (√Ó≈È ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª Á≈ «‘Î≈˜Â ¡Â∂ √≈≈ Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡À’‡, AIIEÕ «¬‘ «Ú¡≈Í’
¡À’‡ √ºÂ ¡Ê≈Â ¡≥«È∑¡ªÍÈ, ÿº‡ È˜, √∞‰Ú≈¬Δ «Ú◊«Û¡≈ ¡Í≈‘‹ ˘ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À,
‘’ºÂ «Ú◊«Û¡≈, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, ’∞Ù· Ø◊ ·Δ’ ‘Ø ¡Â∂ Ó≈È«√’ Ø◊Õ
J «¬º’ ¡Â∂ ÓΔÒ Á≈ ÍºÊ ’˘È È∂ÙÈÒ ‡º√‡ ¡À’‡ ‘ÀÕ AIII «Úº⁄ Ì≈ÂΔ √ø√Á Í≈«Â Á∂ È≈Ò
¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬Δ ‘º’Á≈ È∂ÙÈÒ ‡º√‡ ¡À’‡, √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¡Â∂ Ï‘∞
¡Í≈‘‹Â≈Õ «¬‘ ¡À’‡ ÁΔ º«÷¡≈ Ò¬Δ ¡Â∂ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ¡«Ë’≈ª ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ‹Ø
¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ÷∂Â Á∂ ¡øÁ ‘À, «¬ºÊ∂ Âº’ «’ Á±√Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ‘≈ÙΔ¬∂ ¿∞μÂ∂ ’ «ÁºÂ≈
«◊¡≈ ‘ÀÕ
J √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. Á∂ È≈Ò ’øÓ ’ ÔØ‹È≈Úª «Úº⁄ Ú◊Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «√º«÷¡≈ ¡Â∂
¡È∞Í±’ ÔØ‹È≈ÚªÕ «Ú«Á¡’ ÔØ‹È≈ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡È∞Í±’ ÔØ‹È≈Úª

√Áª
Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ Ú˜ΔÎ≈ ¡Í≈‘‹ ˘ √‘≈«¬Â≈ «Ú¡’ÂΔÕ ÈØ‡
J «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ Ò¬Δ ˜±Â ÁΔ Ì≈Â ÁΔ Ù≈Ï≈ÙΔ ÁΔ √’≈ AIGD «Úº⁄
¡≈«¬¡≈ √Δ, ‹ÁØ∫ ’«Ò¡≈‰ ÓøÂ≈Ò≈ ’∂∫Á ¡≈ÔØ«‹Â ÔØ‹È≈ Á≈ Ù∞Ì≈øÌ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ¬∂’Δ«’ÃÂ
«√º«÷¡ªÕ
J Ì≈Â √’≈ Ó∞„ÒΔ ¡Â∂ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Ú˜ΔÎ≈ Á∂‰ Ù∞± ’ «ÁºÂ≈ ¡øÈΔ¡ª, AIEE «Úº⁄ «ÌÃÙ‡
¡Â∂ ‘’ºÂ «Ú◊«Û¡≈ Ïº«⁄¡ª √∞‰Ú≈¬ΔÕ
J √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È. ÁΔ «√º«÷¡≈ √ÎÒ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞‘ ¿∞È∑ª ˜±Δ ¬∂‚√ ÍÃÁ≈È ’
‘∂ ‘È ¡Â∂ ’ √º’Á∂ ‘À √Óº◊Δ¡ª ‘À ‘È«’ ¿∞È∑ª Á∂ ’≈‹ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ ÚË≈¿∞‰Õ
J Ì≈Â «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ ¿∞μÂ∂ A Í≈«¬Ò‡ ÍÔØ‹È≈ ¬∂’Δ«’ÃÂ ÍÔØ‹È≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈ √Δ
J ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ «√º«÷¡≈ (ËºÏ≈Á≈) Õ AIHG «Úº⁄ Ù∞± ËºÏ≈Á≈, ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈ Á≈ «¬º’
√øÔ∞’Â «‘øÓÂ ¡Â∂ Ô±«È√∂ÎÕ
J √ÎÒÂ≈ ¡Í≈‘‹ Á∂ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ Á∂ ÿ‡’ Á∂ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ËºÏ≈Á≈ (¡≈¬Δ¬Δ‚Δ)
‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ «Úº⁄, «¬º’ ÔØ‹È≈ ¡øÌ Á≈ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ Ì≈Â √’≈ Á∞¡≈≈ Ù∞± ÁΔ «√º«÷¡≈Õ
J Ì≈Â √’≈ Á∂ ‘≈Ò ‘Δ «Úº⁄ «¬º’ Í«‘Ò Ò¬Δ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ ˘ √Ú«Ú¡≈ÍΔ Ï‰≈¿∞‰≈ ‘À √Ú
«√º«÷¡≈ ¡«Ì¡≈È (¬∂√¬∂√¬∂) Õ
C.«Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈È √‘Δ ‘È ‹ª ˆÒÂ:
(i) «ÚÁÚ≈Èª ÁΔ «◊‰ÂΔ A@, @@@ ’‰ Ò¬Δ ◊∞Ò≈ÏÕ
(ii) AII@ «Úº⁄ √Ó≈‹ ’«Ò¡≈‰ Á∂ ÓøÂ≈Ò∂ , ÔØ‹È≈ Á≈ Ù∞Ì≈øÌ ’ΔÂ≈Õ
(iii) Ì≈Â «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ ¿∞μÂ∂ Í«‘Òª Í≈«¬Ò‡ ÍÔØ‹È≈ ¬∂’Δ«’ÃÂ ÍÔØ‹È≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈ √Δ
¡Í≈‘‹ Ò¬Δ «√º«÷¡≈ (ËºÏ≈Á≈) Õ

(iv) ÚÂÓ≈È «Úº⁄, ‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ ¿∞μÂ∂ B@ ≈‹ª Á∂ AE@ «‹ÒΔ¡ª «Úº⁄ ⁄ºÒ «‘≈ ‘À «Úº⁄ Õ
(v) √Ú «√º«÷¡≈ ¡«Ì¡≈È Á∂ ◊∞‰ÚºÂ≈ Ï∞«È¡≈ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Á∂Ù Ì «Úº⁄ Óø◊ «¬º’ ÍÃÂΔ«’¡≈ ‘ÀÕ
BE.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ¿∞Á∂Ù : ’∞ºfi ‘À «’ Â∞‘≈˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
J ÷Ø‹Í±‰ : ’∞ºfi ÁΔ ‹ª⁄ Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ‹≈‰’≈Δ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Á∂ «¬≈Á∂ Á∂ È≈Ò
’ΔÂ≈, «¬√Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄Õ
J ¬∂’Δ«’ÃÂ : ‹Ø ’¬Δ Úº÷≈ Ìº«‹¡≈ «Úº⁄ ¡Â∂ ÏΔ’Δ ÚÒØ∫ ‹∞‚∂ ‘Ø¬∂ ‘È ¡Â∂ √ÎÒÂ≈Í±Ú’
’ø Ó Õ
J «¬ø‡È∂ÙÈÒ : ÁØ ‹ª ÁØ ÂºΩ∫ ÚºË Á∂Ùª Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈Õ
J Í«Í∂÷ : ’∞ºfi ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
BE.I ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡øÂ≈Ù‡Δ ¡Â∂ ≈Ù‡Δ Í«Í∂÷ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ √Ófi≈˙Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ B. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ¿∞μÂ∂ ÈØ‡ «Ò÷Ø:

(’) ≈Ù‡Δ «√º«÷¡≈ ÈΔÂΔ (¡ÀÈ.ÍΔ.¬Δ.)
(÷) ’≈‹ ÔØ‹È≈ (ÍΔ˙¬∂)
(◊) Ì≈Â ¡À’‡ Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ (¡≈√Δ¡≈¬Δ)
C. ¡È∞Í±’ ÔØ‹È≈Úª ’Δ ’ ‘∂ ‘È ?
D. ’Δ Â∞√Δ «‹Ò≈ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ ÍØ◊≈Ó (‚ΔÍΔ¬ΔÍΔ) √ºÓfi «Úº⁄ È‘Δ∫ ¡≈¿∞∫Á≈ ?
E. ’Δ ËºÏ≈Á≈ ‘À ?
A. (i) Í«’ø√ √ø√Ê≈È (ii) ‹ÓÈΔ (iii) √Δ.‚Ï«Ò¿±.¬∂√.¬∂È.
(iv) ¬Δ¬∂Î¬∂ (v) «ÚÙ∂Ù ˜±Âª (vi) Ï∂Ò«‹¡Ó
B. (i) ÷ (ii) ◊ (iii) ’ (iv) ÷
C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ˆÒÂ
BE.A@ √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
B.√ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂Ù: «Ò≥‚≈ «ÚÒÓ‘√‡, ÍΔ.¡À⁄.‚Δ., ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ., ¡∂ÒÈ ‚ÚÒ±. Ï±¬∂,
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«¬’≈¬Δ-BF: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE
«¬’≈¬Δ-BF: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE ÈØ‡

(Disability Act 1995)

BF.A ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE (Disability Act-1995)
BF.B √≈ªÙ (Summary)
BF.C ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BF.D ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BF.E √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ¡ÍÂ‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE ¡Â∂ «¬√Á∂ Ï≥ÁØÏ√Âª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
Ì≈ÂΔ Ù≥«ÚË≈È È∂ √≈∂ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ È≈Ò «¬º’ √Ó≈Ú∂ÙΔ √Ó≈‹ ˘ √≈∂ «Ú¡’ÂΔ◊Âª ¡Â∂ Ò≈◊±
‘∞’Óª ÁΔ Ï≈ÏΔ, ¡≈˜≈ÁΔ, «È¡ª ¡Â∂ ÙØÌ≈ Á≈ Ô’ΔÈ ’≈«¬¡≈ ‘ÀÕ ‘≈Ò ‘Δ Á∂ √≈Òª «Úº⁄, √Ó≈‹ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹
«Ú¡’ÂΔ¡ª ÍÃÂΔ √Ó≈‹ «Úº⁄ ÒØ’ª ÁΔ¡ª Ë≈È≈Úª «Úº⁄ ÂÏÁΔÒΔ ¡≈¬Δ ‘ÀÕ «¬‘ Ó«‘√±√ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «’ Ï‘∞Â
√≈∂ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ «¬º’ ⁄≥◊≈ ‹ΔÚÈ ÏÂΔÂ ’ √’Á∂ ‘È ‹∂’ ¿∞È∑ª ˘ Í∞ÈÚ≈√ Ó≈ÍÁ≥‚ª ÁΔ ¡√Á≈
ÍÃ≈ÍÂΔ ¡Â∂ Ï≈Ï Á∂ ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’ΔÂ∂ ‹≈‰Õ
B@@A ÁΔ ‹È◊≥‰È≈ Á∂ ¡È∞√≈, Ì≈Â «Úº⁄ B.AI ’ØÛ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ ‘È ‹Ø ’∞ºÒ ‹È√≥«÷¡≈ Á∂ B.AC%
«ÚË≈È ‘ÈÕ «¬√ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘È È∂Â‘Δ‰, ÏØÒ∂, ◊±≥◊∂, ◊ÓÈ ¡Â∂ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔÕ ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª
Á∂ GE% ÒØ’ Í∂∫‚±, DI% √≈÷ ¡Â∂ «√¯ CI% ÈΩ’Δ ’Á∂ ‘ÈÕ Í±ÚΔ ÓÀ‚Δ’Ò Í∞ÈÚ≈√ “Â∂ ˜Ø ‘∞‰ √Ó≈«‹’
Í∞ÈÚ≈√ “Â∂ ˜Ø «Úº⁄ ÏÁÒ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ÁΔ ÔØ◊Â≈ ÁΔ Í¤≈‰ «Úº⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ¡ª
’≈ÏÒΔ¡Âª “Â∂ ¡≈Ë≈«Â √Ó≈‹ «Úº⁄ ¿∞È∑ª ÁΔ Ó∞º÷ Ë≈≈ “Â∂ ˜Ø «ÁºÂ≈ «◊¡≈Õ Ì≈Â √’≈ È∂ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ
«Â≥È «ÚË≈È Ò≈◊± ’ΔÂ∂ ‘È (Ï≈Ï ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª ÁΔ º«÷¡≈ ¡Â∂ Í±È Ì≈◊ΔÁ≈Δ)Õ «¬√ «¬’≈¬Δ «Úº⁄ ¡√Δ∫
¡Í≈‘‹ ¡À’‡ AIIE ¡Â∂ ‹ΔÚÈ Á∂ Úº÷-Úº÷ ÷∂Âª «‹Ú∂∫ «’ «√º«÷¡≈, ∞‹◊≈ ¡Â∂ √Ó≈‹ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª
Ò¬Δ «¬√Á∂ Í«‘Ò±¡ª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ª◊∂Õ
BF.A ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE (Disability Act-1995)

¡Í≈‘‹Â≈ (Ï≈Ï ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª ÁΔ º«÷¡≈ ¡Â∂ Í±È Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡À’‡ AIIE ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ÁΔ Í±È
Ì≈◊ΔÁ≈Δ ¡Â∂ Ï≈ÏΔ “Â∂ ¡ÀÒ≈È ˘ ¡√ Á∂‰ Ò¬Δ AIIE «Úº⁄ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ «¬√ ¡À’‡ Á∂ ¿∞Á∂Ù ¡Â∂
‡Δ⁄∂ ‘∂· «Ò÷∂ ‘È:

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J ≈‹ ÁΔ¡ª ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ÁΔ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó, ¡«Ë’≈ª ÁΔ º«÷¡≈, ÓÀ‚Δ’Ò Á∂÷∂÷ Á≈ Ï≥ÁØÏ√Â,
«√º«÷¡≈, «√÷Ò≈¬Δ, ∞‹◊≈ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ ÍÃÂΔ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J √≈Ë≈È ÒØ’ª Á∂ ¡≈‘Ó‰∂-√≈‘Ó‰∂ ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª Ò¬Δ «Ú’≈√ Ò≈Ì ÁΔ √ªfi «Úº⁄ ∞’≈Ú‡ª «ÏÈª
Ú≈Â≈ÚÈ ÍÀÁ≈ ’È≈Õ
J ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ÁΔ ÙØÙ‰ ¡Â∂ Á∞ÚÂØ∫ ÁΔ «’√∂ ÚΔ ‘≈ÒÂ ˘ È’≈≈ ’È≈Õ
J √Ó≈‹ «ÚÙ∂Ù Íº÷ «Úº⁄ ¡Ø≈‘‹ ÒØ’ª ÁΔ Á«¡≈¬Δ Á∂ «ÚÙ∂Ù Ï≥ÁØÏ√Â Ï‰≈¿∞‰∂Õ
¡≥È∑≈Í‰ ¡Â∂ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
«¬√Á∂ ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ‡Δ⁄∂ ‘≈«√Ò ’È Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ¡À’‡ ¿∞«⁄Â √’≈ (’∂∫ÁΔ, ≈‹ ¡Â∂ √Ê≈È’ √’≈) “Â∂ ‘∂·
«Ò÷À ÷∂Âª «Úº⁄ Ï≥ËÈ ÊØÍ √’ÁΔ ‘À:
J ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ ¡≈≥Ì’ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ ¡Â∂ Ø’Ê≈Ó (√À’ÙÈ BE)Õ
J «√º«÷¡≈ «Úº⁄ Ï≈ÏΔ ÍÃÁ≈È ’ÈΔ (√À’ÙÈ BF, BG, BH, BI, C@, CA)Õ
J ∞‹◊≈ «Úº⁄ Ï≈ÏΔ ÍÃÁ≈È ’È≈ (ÙÀ’ÙÈ CB, CC, CD, CE, CG, CH, CI, D@, DA, DG)Õ
J ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ˘ ¿∞Í’È ¡Â∂ ≈‘Â ÍÃÁ≈È ’È «Úº⁄ √≈’≈ÂÓ’ ’≈Ú≈¬Δ ÍÃØ◊≈Ó ÍÃÁ≈È ’È≈
¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ È≈Ò ı∞ÁÓ∞÷«Â¡≈ ÿ, ’≈ØÏ≈ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈, «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈, ÷Ø‹ ’∂∫Á,
ÎÀ’‡Δ¡ª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ «¡≈«¬ÂΔ ’ΔÓÂª “Â∂ Í«‘Ò Á∂ ¡≈Ë≈ “Â∂ ‹ÓΔÈ Á∂‰Δ (ÙÀ’ÙÈ DB,
DC)Õ
J √Δ’ ∞’≈Ú‡ª ‘‡≈ ’∂ Íº÷Í≈Â È≈ ’È≈ (ÙÀ’ÙÈ DD, DE, DF)Õ
J ÓÈ∞º÷Δ «Ú’≈√ ÷Ø‹ ÍÃÁ≈È ’È≈ (ÙÀ’ÙÈ DH, DI)Õ
J ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Ò¬Δ √≥√Ê≈Úª √Ê≈«ÍÂ ’ÈΔ¡ª (ÙÀ’ÙÈ EB)Õ
J ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ √Ó≈«‹’ º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’ÈΔ (ÙÀ’ÙÈ EF, FG, FH)Õ
BF.A.A ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ ¡≈≥ Ì ’ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞ ‰ ≈ ¡Â∂ Ø ’ Ê≈Ó Á≈ Ï≥ Á Ø Ï √Â (Provision of
Prevention and early detection of disabilities)
¡Í≈‘‹Â≈ ‘Ø‰ ÂØ∫ Ø’‰ Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ¿∞«⁄Â √’≈ ¡Ê≈‡Δ¡ª ˘ (¡≈Í‰Δ ¡≈«Ê’ ÔØ◊Â≈ ¡Â∂ «Ú’≈√
Á«Ó¡≈È) ˘:
J ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ÍÀÁ≈«¬Ù Á∂ ’≈‰ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ √Ú∂, ‹ª⁄ ¡Â∂ ÷Ø‹ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
J ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï‘∞Â √≈∂ ÂΔ«’¡ª Á≈ ÍÃ⁄≈ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J T÷Â∂ “Â∂U ’∂√ª ÁΔ Í¤≈‰ Á∂ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ √≈Ò «Úº⁄ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬º’ Ú≈ Á∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J ÍÃ≈¬ΔÓΔ «√‘Â ’∂∫Áª Á∂ ¡ÓÒ∂ ˘ √‘±ÒÂª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
J ‹ÈÒ √¯≈¬Δ, «√‘Â ¡Â∂ ¡Ø◊Â≈ “Â∂ ÍÃ√≈Δ ‹≈‰’≈Δ Ò¬Δ ‹≈◊±’Â≈ ’À∫Í Ò◊≈¿∞‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂
‘ÈÕ
J ‹ÈÓ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡Â∂ Ï≈¡Á «Úº⁄ Óª ¡Â∂ Ïº⁄∂ ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
J ÍÃΔ-√’±Ò, √’±Ò, ÍÃ≈¬ΔÓΔ «√‘Â ’∂∫Á, Í∂∫‚± ÍºË Á∂ ’≈Ó∂ ¡Â∂ ¡ª◊ÈÚ≈ÛΔ ’≈«Ó¡ª Á∞¡≈≈ ÒØ’ª ˘
«√º«÷¡’ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J ‡Δ.ÚΔ., ∂‚Δ˙ ¡Â∂ ‘Ø √≥⁄≈ √≈ËÈª Á∞¡≈≈ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ’≈Èª ¡Â∂ Ø’Ê≈È Ò¬Δ ¡Í‰≈¬∂ ‹ªÁ∂
Ó≈ÍÁ≥‚ª ÍÃÂΔ ‹≈◊±’ ’È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-BF: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE
BF.A.B ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE Â«‘Â «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â (Provision for Education ÈØ‡
under Disability Act-1995)
«√º«÷¡≈ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ Ï≈Ï ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’È Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ¿∞«⁄Â √’≈ ¡Â∂ √Ê≈È’ √’≈ √Í∞Á ‘À:
J «¬‘ Ô’ΔÈΔ ‘À «’ AH √≈Ò Âº’ ‘ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄≈ ¿∞«⁄Â Ú≈Â≈ÚÈ «Úº⁄ Ó∞¯Â «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ ’
√’Á≈ ‘ÀÕ
J ¡≈Ó √’±Òª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ «Á¡≈ÈÂ≈ Á≈ ÍÃ⁄≈ ’È≈Õ
J √’≈Δ ¡Â∂ «Èº‹Δ ÷∂Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÁΔ ¡«‹‘∂ „≥◊ È≈Ò √Ê≈ÍÈ≈ ’ÈΔ «’ Ïº⁄≈ Á∂Ù Á∂ «’√∂
ÚΔ «‘√∂ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ ‹ΔÚÈ È≈Ò ¡«‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ «ÚÚ√≈«¬’Δ «√÷Ò≈¬Δ √‘±ÒÂª È≈Ò ÒÀ√ ‘ØÚ∂Õ
J ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Í≈‡-‡≈¬ΔÓ ’Ò≈√ª ¡≈ÔØ«‹Â ’ÈΔ¡ª ‹Ø EÚΔ∫ Âº’ «√º«÷¡≈ Í±Δ ’ ⁄∞º’∂ ‘È
¡Â∂ ¡º◊∂ Í±∂ √Ó∂∫ Ò¬Δ ÍÛ∑≈¬Δ È‘Δ∫ ’ √’Á∂Õ
J AF √≈Ò ‹≈ «¬√ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ Á∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ’≈‹Δ √≈÷Â≈ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù Í≈‡-‡≈¬ΔÓ ’Ò≈√ª ÍÃÁ≈È
’ÈΔ¡ªÕ
J ¿∞È∑ª ˘ ¿∞«⁄Â Â≈ÏÁ≈ Á∂‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á Í∂∫‚± ÷∂Âª «Úº⁄ ÓΩ‹±Á ÓÈ∞÷ΔÙ’ÂΔ ÁΔ ÚÂØ∫ Á∞¡≈≈ ˆÀ-
√ÓΔ «√º«÷¡≈ Á≈ ÍÃ√≈ ’È≈Õ
J ˙ÍÈ √’±Ò ¡Â∂ ˙ÍÈ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª Á∞¡≈≈ «√º«÷¡≈ Á∂‰ΔÕ
J «ÁÒ⁄√Í «Ï‹Ò≈¬Δ ¡Â∂ ‘Ø √≥⁄≈ √≈ËÈª Á∞¡≈≈ ’Ò≈√ª ¡Â∂ ⁄⁄≈ ¡≈ÔØ«‹Â ’ÈΔÕ
J ‘ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ Ó∞ÎÂ «’Â≈Ïª ¡Â∂ √Óº◊Δ ‹Ø ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ÒØÛΔ∫ÁΔ ‘À, ÍÃÁ≈È ’ÈΔ
(ÙÀ’ÙÈ BG)Õ
BF.A.C ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE Â«‘Â ∞‹◊≈ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â (Provision for Employment
under Disability Act-1995)
¿∞«⁄Â √’≈ ˘ √’≈Δ √Ê≈ÍÈ≈ «Úº⁄ ¡√≈ÓΔ¡ª ’º„‰Δ¡ª ÍÀ‰Δ¡ª, ‹Ø ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈÷ÚΔ¡ª ‘Ø‰ ¡Â∂ √±⁄Δ
˘ √Ó∂∫-√Ó∂∫ “Â∂ Á∞‘≈¿∞‰≈ ÍÀ‰≈ («Â≥È √≈Ò ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ È‘Δ∫) (ÙÀ’ÙÈ CB)
‘ √Ê≈«ÍÂ √’≈ «Úº⁄ ÿº‡Ø-ÿº‡ C% ¡√≈ÓΔ¡ª ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈÷ÚΔ¡ª ‘Ø‰Δ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫
A% ¡≥È∑∂ ‹ª ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ, B% ÏØ«Ò¡ª ¡Â∂ ◊ÓÈ ¡Í≈‘‹ ‹ª √∂ΔÏÃ∂Ò Í≈«Ò√Δ Ò¬Δ ‘Ø‰Õ Í ’∂∫Á
√’≈ ¿∞ÍØ’Â ˜±Âª ÂØ∫ «’√∂ ÚΔ √Ê≈ÍÂΔ ˘ ¤Ø‡ Á∂ √’ÁΔ ‘À ‹∂ ¡«‹‘Δ √Ê≈ÍÂΔ «Úº⁄ ’≥Ó ÁΔ ÍÃ«’«ÂΔ
¡«‹‘Δ ‘À «’ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ ¡«‹‘∂ √Ê≈«ÍÂ ’≥Ó ˘ ’È Á∂ ÔØ◊ È‘Δ∫ (ÙÀ’ÙÈ CC)Õ
‹∂’ ’Ø¬Δ ÚΔ ¡√≈ÓΔ ¿∞«⁄Â ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Á∂ È≈ ‘Ø‰ ’≈‰ ÌΔ È‘Δ∫ ‹ªÁΔ Âª ¿∞‘ ¡◊Ò∂ √≈Ò Ò¬Δ ⁄ÒΔ
‹ªÁΔ ‘À ¡Â∂ ¡◊Ò∂ √≈Ò ÚΔ ¿∞«⁄Â ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ È‘Δ∫ «ÓÒÁ≈ Âª ¿∞‘ ¡√≈ÓΔ «’√∂ ‘Ø ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ
È≈Ò ÂÏÁΔÒ ’’∂ ÌΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ «√¯ «¬√ ’’∂ «’ ’≥Ó Ò¬Δ ¿∞«⁄Â ¡Í≈‘‹ ÓΩ‹±Á È‘Δ∫ «¬√ Ò¬Δ ÔØ◊
«Ú¡’ÂΔ ˘ ’≥Ó «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À (ÙÀ’ÙÈ CG)Õ
(i) ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ IE Á∂ ¡È∞√≈ ÙÀ’ÙÈ (BF) (Ô±) Á∂ Â«‘Â ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ «Úº⁄
........................ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ
(ii) ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ IE Á∂ ÙÀ’ÙÈ BE Á∂ Â«‘Â √’≈Δ ¡Ê≈‡Δ¡ª ˘ ÒØ’ª «Úº⁄ ................. ¡Â∂ ‘Ø

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √≥⁄≈ √≈ËÈª Á∞¡≈≈ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ’≈‰ ¡Â∂ Ø’Ê≈È Á∂ Ó≈ÍÁ≥‚ª Ï≈∂ ‹≈◊±’Â≈ ÍÀÁ≈ ’ÈΔ
(iii) ................ Á∂ Â«‘Â ‘ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ Ò¬Δ Ó∞¯Â .................. ¡Â∂ ¿∞√ÁΔ «√«÷¡≈ Ò¬Δ ÒØÛΔ∫ÁΔ
√Óº◊Δ ÍÃÁ≈È ’È Á≈ Ï≥ÁØÏ√Â ‘ÀÕ
(iv) ÙÀ’ÙÈ BG ¡√≈ÓΔ¡ª ÁΔ C% «Úº⁄Ø∫ ‘ A% ¡≥È∑∂ «Ú¡’ÂΔ¡ª Ò¬Δ ≈÷ÚΔ∫ ¡Â∂ B% ............ ‹ª ◊ÓÈ
¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ‘ÀÕ
BF.A.D «¡≈«¬ÂΔ ’ΔÓÂª “Â∂ ‹ÓΔÈ ¡Ò≈‡ ’È Ò¬Δ ÍÃÏ≥Ë (Provision for Allotment of
Land at Concessional Rate)
¿∞«⁄Â √’≈ ˘ ¡Í≈‘‹ «Ú¡Â’Δ¡ª ˘ ¿∞Í’È ¡Â∂ Ô≥Â ÍÃÁ≈È ’È ÁΔ √’ΔÓ ˘ ¡≈’≈ Á∂‰≈ ÍÚ∂◊≈Õ
«¡«¬ÂΔ ’ΔÓÂª “Â∂ ‹ÓΔÈ ¡Ò≈‡ ÁΔ Í«‘ÒÂ≈ Ò¬Δ (ÙÀ’ÙÈ DB) «ÚÙ∂Ù √’ΔÓ ˘ ‘∂· «Ò«÷¡≈ Ò¬Δ «Ë¡≈È
’È≈ ÍÚ∂◊≈:
J ÿ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬ΔÕ
J ’≈ØÏ≈ √Ê≈«ÍÂ ’È Ò¬ΔÕ
J «ÚÙ∂Ù ÓÈØ≥‹È ’∂∫Áª Á≈ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬ΔÕ
J «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬ΔÕ
J ÷Ø‹ ’∂∫Áª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬ΔÕ
J ¡Í≈‘‹ √ÚÀ⁄≈Ò’ Á∞¡≈≈ ÎÀ’‡Δ¡ª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ (ÙÀ’ÙÈ DC)
BF.A.E ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE Â«‘Â ˆÀ-Íº÷Í≈Â Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â (Provision for Non-
Discrimination under Disability Act-1995)
¡Í≈‘‹ ÒØ’ª Ò¬Δ √Δ’ ∞’≈Ú‡ª ÂØ∫ «‘Â Ú≈Â≈ÚÈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ¿∞«⁄Â √’≈ª ‹ª √Ê≈È’ ¡Ê≈‡Δ¡ª
˘ (¡≈Í‰Δ ¡«Ê’ ÔØ◊Â≈ ¡Â∂ «Ú’≈√ ¡È∞√≈) ‘∂· «Ò÷∂ «ÚÙ∂Ù Ó≈ÍÁ≥‚ª ˘ ¡Í‰≈¿∞‰≈ ÍÚ∂◊≈:
J ∂Ò ÷≈È≈, Ïº√ª, ‹‘≈‹ ˘ ¡«‹‘Δ ‘≈ÒÂ ¡È∞√≈ „≈Ò‰≈ ÍÀ‰≈ «’ ¡«‹‘∂ ÒØ’ª ˘ √Ω÷≈ Í«Ó‡ «ÓÒ
√’∂Õ
J ∂Ò ÷≈«È¡ª, ‹‘≈‹ «Úº⁄ Í÷≈È∂ ¡Â∂ «¬≥Â˜≈ ’Ó≈ ¡«‹‘∂ ÂΔ’∂ È≈Ò «’ Ú‘ΔÒ ⁄∂¡ Ú≈Ò≈ ¿∞√ÁΔ
ÚÂØ∫ ’ √’∂Õ
J È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Á∂ Ò≈Ì Ò¬Δ ÍÏ«Ò’ √Û’ª “Â∂ Ò≈Ò ÏºÂΔ “Â∂ ÍÛÂ≈ÒΔ √≥’∂Â Ò◊≈¿∞‰∂Õ
J Ú‘ΔÒ ⁄∂¡ Ú≈«ˇ¡ª ÁΔ √Ω÷≈¬Δ Ò¬Δ Î∞º‡Í≈Ê “Â∂ „Ò≈‰ª ¡Â∂ Ò◊≈ÓªÕ
J ‹ÀÏ≈ ’ª«√≥◊ Á∂ ÂÒ “Â∂ ¡≥«È∑¡ª ‹ª ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈«ˇ¡ª Ò¬Δ ÷∞ºÂ≈Õ
J ¡≥«È∑¡ª ‹ª ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈«ˇ¡ª Ò¬Δ ∂Ò◊º‚Δ ÍÒ∂‡Î≈Ó Á∂ ÷±≥«‹¡ª “Â∂ ÷∞ºÂ≈Õ
J ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ √≥’∂Â «¬‹≈Á ’È∂Õ
J ¿∞«⁄Â √Ê≈Èª “Â∂ √≈ÚË≈ÈΔ √≥’∂Â ÍÃÁ≈È ’È∂ (ÙÀ’ÙÈ DE)
J ÍÏ«Ò’ «¬Ó≈Âª «Úº⁄ À∫Í ÍÃÁ≈È ’È∂Õ
J «ÒÎ‡ª ‹ª √ÚÀ-⁄≈Ò’ ÍΩÛΔ¡ª «Úº⁄ ¡≈Ï≈˜Δ √≥’∂Â ‹ª ÏÃ∂Ò √≥’∂Â ÍÃÁ≈È ’È∂Õ
J ‘√ÍÂ≈Òª, ÍÃ≈¬ΔÓΔ «√‘Â ’∂∫Áª ¡Â∂ ‘Ø ÓÀ‚Δ’Ò Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ √≥√Ê≈Úª «Úº⁄ À∫Í ÍÃÁ≈È
’È∂ (ÙÀ’ÙÈ DF)Õ

«¬’≈¬Δ-BF: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE
¿∞«⁄Â √’≈ª ¡Â∂ √Ê≈È’ ¡Ê≈‡Δ¡ª ‘∂· «Ò÷∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ÷Ω‹ ÍÃ⁄≈ ¡Â∂ ¡≈ÔØ‹È È≈Ò √Í∞Á ‘ÈÕ ÈØ‡
J ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ Ø’Ê≈ÓÕ
J Í∞ÈÚ≈√ ¡≈Ë≈«Â √Ó≈‹ Ù≈«ÓÒ Í∞ÈÚ≈√Õ
J ÓÈØ«Ú«◊¡≈ÈΔ-√Ó≈«‹’ Í«‘Ò± Ù≈«ÓÒ √‘≈«¬’ Ô≥Âª Á≈ «Ú’≈√Õ
J ’≥Ó ÁΔ Í¤≈‰Õ
J ÁÎÂª ¡Â∂ ÎÀ’‡Δ¡ª «Úº⁄ ¿∞√ Ú’Â √∞Ë≈ (ÙÀ’ÙÈ DH)Õ
Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª, ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ ÁΔ ‘Ø √≥√Ê≈Úª, Í∂Ù≈Ú «¬’≈¬Δ¡ª ¡Â∂ ˆÀ-√’≈Δ √◊·È ‹Ø «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈,
Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ ÓÈ∞º÷Δ Ù’ÂΔ «Ú’≈√ “Â∂ ÷Ø‹ ’ÁΔ¡ª ‘È, ¿∞È∑ª ˘ ¿∞«⁄Â √’≈ Á∞¡≈≈ «√º«÷¡≈, Í∞ÈÚ≈√
¡Â∂ ÓÈ∞÷Δ Ù’ÂΔ «Ú’≈√ Ò¬Δ ÷Ø‹ª ’È Ò¬Δ «ÚºÂΔ √‘≈«¬Â≈ Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ (ÙÀ’ÙÈ DI)
BF.A.F ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE Â«‘Â √Ó≈«‹’ √∞º«÷¡≈ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â (Provision for Social
Security under Disability Act-1995)
Í∞ÈÚ≈√ ÔØ‹È≈ ÁΔ «Â¡≈Δ √Ó∂∫ ¿∞«⁄Â √’≈ ˘ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ˆÀ-√’≈Δ √≥◊·Èª È≈Ò √Ò≈‘
’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ ¿∞È∑ª ÁΔ ¡≈«Ê’ ÔØ◊Â≈ ¡Â∂ «Ú’≈√ ¡È∞√≈ ¿∞‘ √≈∂ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ Í∞ÈÚ≈√ ’ √Á’∂ ‘È
«‹√ Ò¬Δ ˆÀ-√’≈Δ √≥◊·Èª ˘ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ’≥Ó Ò¬Δ «ÚºÂΔ ÓÁÁ «ÁºÂΔ ‹≈Ú∂◊Δ (ÙÀ’ÙÈ FF)
¡Í≈‘‹ ’≈«Ó¡ª Á∂ Ò≈Ì Ò¬Δ ¿∞«⁄Â √’≈ ˘ ÏΔÓ≈ √’ΔÓ ¡Â∂ Á±‹Δ¡ª √∞º«÷¡≈ √’ΔÓª ÚΔ «Â¡≈ ’ÈΔ¡ª
⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ (ÙÀ’ÙÈ FG)
¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ Ï∂∞‹◊≈Δ ÌºÂ∂ ÁΔ ÂÈ÷≈‘ Ò¬Δ √’ΔÓª ÚΔ «Â¡≈ ’ÈΔ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘È, ‹Ø ÁØ √≈Òª
ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ «ÚÙ∂Ù ∞‹◊≈ ÂÏÁΔÒΔ È≈Ò Á÷Ò ‘ØÚ∂ ¡Â∂ «’√∂ Ó∞È≈¯≈ «’Â∂ «Úº⁄ È≈ Ò≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂ (ÙÀ’ÙÈ
FH)
‡≈√’ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÷Ø‹ Ï≈∂ √’≈ ÁΔ¡ª ’Δ ÔØ‹È≈Úª ‘È?
BF.A.G ¡ÓÒ ¬∂‹≥√Δ¡ª (Implementation Agencis)

¡À’‡ È∂ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∞¡≈≈ √≈‘Ó‰≈ ’ΔÂΔ¡ª ‹≈ÁΔ¡ª Ó∞Ù«’Òª Á∂ ‘ºÒª ÍÃÂΔ «Ú¡≈Í’ ÔØ‹È≈Úª Á∂
˜≈Δ Ó∞Òª’‰ ÁΔ √‘±ÒÂ ˘ ¡Í≈‘‹ª Á∂ Ó≈Ó«Ò¡ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ ÎØ’Ò ÍØ¡≈«¬≥‡ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∂Ú≈ ˘ ≈Ù‡Δ ÍºË
“Â∂ ’∂∫ÁΔ Â≈ÒÓ∂Ò ’Ó∂‡Δ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔÕ (ÙÀ’ÙÈ H) ≈‹ ÍºË “Â∂ ≈‹ Â≈ÒÓ∂Ò ’Ó∂‡Δ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ
◊¬Δ (ÙÀ’ÙÈ AC)Õ ’∂∫ÁΔ Â≈ÒÓ∂Ò ’Ó∂‡Δ ¡Â∂ ≈‹ Â≈ÒÓ∂Ò ’Ó∂‡Δ ÁΔ √‘≈«¬Â≈ Ò¬Δ «¬º’ ’∂∫ÁΔ ’≈‹Δ ’Ó∂‡Δ
(ÙÀ’ÙÈ A@) ¡Â∂ ≈‹ Â≈ÒÓ∂Ò ’Ó∂‡Δ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ ◊¬Δ (ÙÀ’ÙÈ BC)Õ
⁄ΔÎ-’«ÓÙÈ ¡Â∂ ’«ÓÙÈ ¡Í≈‘‹ª Á∂ ¡«Ë’≈ª Á∂ º«÷¡’ ‘È ¡Â∂ ¡À’‡ Á∂ ¡ÓÒ “Â∂ √’≈ ˘ «ÍØ‡ Í∂Ù
’Á∂ ‘È (ÙÀ’ÙÈ EG, EH, EI, F@, FA, FB, FC, FD, FE)
¡◊ ’Á∂ ÚΔ ¡À’‡ ÁΔ ¿∞Ò≥ÿ‰≈ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘À Âª ÍΔ«ÛÂ «Ú¡’ÂΔ √Ê≈ÍÈ≈ Á∂ Ó∞÷Δ, «‹√ Á∂ Â«‘Â ¿∞‘
’Ó⁄≈Δ ‹ª ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ⁄ΔÎ-’«ÓÙÈ ‹ª ’«ÓÙÈ ‹ª Ì≈ÂΔ √≥«ÚË≈È ÁΔ Ë≈≈ BBF Á∂ Â«‘Â ‘≈¬Δ ’Ø‡
‹ª Ì≈ÂΔ √≥ÚË≈È ÁΔ Ë≈≈ CB Á∂ Â«‘Â √∞ÍΔÓ ’Ø‡ ‹ª «¬ÊØ∫ Âº’ «’ ≈Ù‡Δ ‹ª ≈‹ ÓÈ∞÷Δ ’«ÓÙÈ ’ØÒ Í‘∞≥⁄
’ √’Á≈ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self Assessment)

B. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”
(i) «¬Ê∂ ¡≥«È∑¡ª ‹≈ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ ‹ÀÏ≈ ’ª«√≥◊ Á∂ ÂÒ “Â∂ ’Ø¬Δ ∞fi≈¡ È‘Δ∫Õ
(ii) √Δ’ ∞’Ú‡ Ó∞’Â Ú≈Â≈ÚÈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Ò¬Δ √’≈ ˘ «ÚÙ∂Ù Ó≈ÍÁ≥‚
«‹Ú∂∫ «’ Î∞º‡Í≈Ê “Â∂ „Ò≈‰ª ¡Â∂ Ò◊≈Óª, ∂Ò◊º‚Δ ÍÒ∂‡Î≈Ó Á∂ ÷±≥«‹¡ª “Â∂ ÷∞ºÂ≈, ‹‘≈‹ ¡Â∂
«¬≥Â‹≈ ’Ó∂ Ï‰≈¿∞‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ
(iii) ¿∞«⁄Â √’≈ ¡Â∂ √Ê≈È’ √’≈ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÷Ø‹ Á∂ ÍÃ⁄≈ Ò¬Δ «‹≥Ó∂Ú≈
È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(iv) ¡Í≈‘‹ ’≈«Ó¡ª Á∂ Ò≈Ì Ò¬Δ ¿∞«⁄Â √’≈ ˘ ÏΔÓ≈ √’ΔÓ ¡Â∂ Á±‹Δ¡ª √∞º«÷¡≈ √’ΔÓª ÚΔ «Â¡≈
’ÈΔ¡ª ⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ
BF.B √≈ªÙ (Summary)

J ¡Í≈‘‹Â≈ (Ï≈Ï ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª ÁΔ º«÷¡≈ ¡Â∂ Í±È Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡À’‡ AIIE ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ÁΔ
Í±È Ì≈◊ΔÁ≈Δ ¡Â∂ Ï≈ÏΔ “Â∂ ¡ÀÒ≈È ˘ ¡√ Á∂‰ Ò¬Δ AIIE «Úº⁄ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ
J ¡Í‘≈‹Â≈ ¡À’‡ «Úº⁄ ‘∂· «Ò÷∂ Ù≈«ÓÒ ‘È:
(i) ¡≈≥Ì’ ¡Í≈‘‹Â≈ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â: ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ ¡≈≥Ì’ ¡Í≈‘‹Â≈ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â ¡À’‡
«Úº⁄ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ ‘ÈÕ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ÍÀÁ≈«¬Ù Á∂ ’≈‰ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ √Ú∂, ‹ª⁄ ¡Â∂ ÷Ø‹ ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈
ÁΔ Ø’Ê≈Ó Á∂ Ï‘∞Â √≈∂ ‘Ø ÂΔ’∂ √Á Á∂ Â«‘Â ÚÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
(ii) «√º«÷¡≈ Á≈ Ï≥ÁØÏ√Â: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ Á∂ √À’ÙÈ BF, BG, BH, BI, C@, CA Á∂ Â«‘Â «√º«÷¡≈ «Úº⁄
Ï≈Ï ÓΩ«’¡ª ÁΔ √Á ‘À «‹Ú∂∫ «’ AH √≈Ò Âº’ Ó∞¯Â «√º«÷¡≈, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ È≈ÓÒ √’±Òª
«Úº⁄ Âº’Δ, «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈, ’≈‹Δ √≈÷Â≈ Ò¬Δ Í≈‡-‡≈¬ΔÓ ’Ò≈√ª, ˙ÍÈ √’±Òª
Á∞¡≈≈ «√º«÷¡≈Õ
(iii) ∞‹◊≈ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â: ∞‹◊≈ «Úº⁄ Ï≈ÏΔ ÍÃÁ≈È ’È≈ (ÙÀ’ÙÈ CB, CC, CD, CE, CG, CH, CI,
D@, DA, DG)Õ ‘ √Ê≈«ÍÂ √’≈ «Úº⁄ ÿº‡Ø-ÿº‡ C% ¡√≈ÓΔ¡ª ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈÷ÚΔ¡ª ‘Ø‰Δ¡ª
⁄≈‘ΔÁΔ¡ª ‘ÈÕ «‹È∑ª «Ú⁄Ø∫ A% ¡≥È∑∂ ‹ª ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ, B% ÏØ«Ò¡ª ¡Â∂ ◊ÓÈ ¡Í≈‘‹
‘Ø‰Õ
(iv) «¡≈«¬ÂΔ ’ΔÓÂª “Â∂ ‹ÓΔÈ Á∂ ¡Ò≈‡ÓÀ∫‡ Ò¬Δ Ï≥ÁØÏ√Â: ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª ˘ ¿∞Í’È ¡Â∂ ≈‘Â ÍÃÁ≈È
’È «Úº⁄ √≈’≈ÂÓ’ ’≈Ú≈¬Δ ÍÃØ◊≈Ó ÍÃÁ≈È ’È≈ ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ È≈Ò ı∞ÁÓ∞÷«Â¡≈ ÿ,
’≈ØÏ≈ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈, «ÚÙ∂Ù √’±Òª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈, ÷Ø‹ ’∂∫Á , ÎÀ’‡Δ¡ª ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Ò¬Δ «¡≈«¬ÂΔ
’ΔÓÂª “Â∂ Í«‘Ò Á∂ ¡≈Ë≈ “Â∂ ‹ÓΔÈ Á∂‰Δ (ÙÀ’ÙÈ DB, DC)Õ
(v) √Δ’ ∞’≈Ú‡ª ‘‡≈ ’∂ Íº÷Í≈Â È≈ ’È≈: ÙÀ’ÙÈ DD, DE, DF Á∂ Â«‘Â ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Ò¬Δ
√Δ’ ∞’≈Ú‡ª ÂØ∫ Ó∞’Â Ú≈Â≈ÚÈ Á∂‰ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù Ó≈ÍÁ≥‚ «ÁÂ∂ ‹≈‰Õ «‹Ú∂∫ «’ ¡Í≈‘‹ª Á∂ ¿∞«⁄Â
√≥’∂Â, ÏÃ∂Ò √≥’∂Â, ‹ÀÏ≈ ’ª«√≥◊ Á∂ ÂÒ “Â∂ ¡≥«È∑¡ª ‹ª ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ Ú≈«ˇ¡ª Ò¬Δ ÷∞ºÂ≈, ¡≈«Á
«¬‹≈Á ’È∂Õ
(vi) √Ó≈«‹’ º«÷¡≈: ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ÙÀ’ÙÈ EF, FG, FH Á∂ Â«‘Â √Ó≈«‹’ º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’ÈΔÕ ¡Í≈‘‹Â≈

«¬’≈¬Δ-BF: ¡Í≈‘‹Â≈ ¡À’‡ AIIE
¡À’‡ AIIE Á∂ ÙÀ’ÙÈ EF, FG, FH Á∂ Â«‘Â ¡Í≈‘‹ª ÁΔ √Ó≈«‹’ √∞º«÷¡≈ √’≈ ÁΔ Ó∞º÷ «‹≥Ó∂Ú≈Δ ÈØ‡
‘À Õ
(vii) ¡ÓÒ ¬∂‹≥√Δ¡ª: ≈√‡Δ ÍºË ¡Â∂ ≈‹ ÍºË “Â∂ ’∂∫ÁΔ Â≈ÒÓ∂Ò ’Ó∂‡Δ ÁΔ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ¡ª √Óº«√¡≈Úª
‘ºÒ ’È Ò¬Δ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ

J ⁄ΔÎ-’«ÓÙÈ ¡Â∂ ’«ÓÙÈ ¡Í≈‘‹ª Á∂ ¡«Ë’≈ª Á∂ º«÷¡’ ‘È ¡Â∂ ¡À’‡ Á∂ ¡ÓÒ “Â∂ √’≈ ˘
«ÍØ‡ Í∂Ù ’Á∂ ‘ÈÕ
J ¡◊ ’Á∂ ÚΔ ¡À’‡ ÁΔ ¿∞Ò≥ÿ‰≈ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘À Âª ÍΔ«ÛÂ «Ú¡’ÂΔ √Ê≈ÍÈ≈ Á∂ Ó∞÷Δ, «‹√ Á∂ Â«‘Â
¿∞‘ ’Ó⁄≈Δ ‹ª ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ⁄ΔÎ-’«ÓÙÈ ‹ª ‘≈¬Δ ’Ø‡ ‹ª «¬ÊØ∫ Âº’ «’ ≈Ù‡Δ ‹ª ≈‹ ÓÈ∞÷Δ
’«ÓÙÈ ’ØÒ Í‘∞≥⁄ ’ √’Á≈ ‘ÀÕ
BF.C ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ : «’√∂ ⁄Δ˜ Á≈ ÍÂ≈ ’È≈Õ
J √≈’≈≈ÂÓ’ : ¡≈Ù≈Ú≈ÁΔ «Ï¡≈È ‹ª ÍÃ«’«¡≈Õ
J «ÚÂ’≈/Íº÷Í≈Â : «’√∂ ˘ ‹ª «¬º’ ı≈√ ◊∞ºÍ ˘ √Ó≈‹ «Úº⁄ √Ò±’ Á≈ „≥◊Õ
BF.D ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ¡≈≥Ì’ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ ¡Â∂ Ø’Ê≈Ó Ï≈∂ √Ófi≈˙Õ
B. √’≈ª Á∞¡≈≈ ’Δ √’≈≈ÂÓ’ ’≈Ú≈¬Δ¡ª ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘È?
C. ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡’ ÔØ‹È≈Úª ’Δ ‘È?
¿∞μÂ:√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self Assessment)
A. (i) ¡≥È∑≈ ¡Â∂ ÿº‡ «ÁÃÙ‡Δ (ii) ‡Δ.ÚΔ., ∂‚Δ˙
(iii) ı≈√ «’Â≈Ïª, Ë≈≈(BG) (iv) ÏØÒ≈
B. (i) ˆÒÂ (ii) √‘Δ (iii) ˆÒÂ (iv) √‘Δ
BF.E √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ‹È≈

(The IED Scheme)
BG.A ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ AIIB ÁΔ ÔØ‹È≈ (¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.) (Scheme of Integrated
Education for the Disabled Children 1992 (IED))
BG.B ¡ÓÒ Ò¬Δ «ÚËΔ (Procedure for Implementation)

BG.C ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ Ó∞Òª’‰ (Assessment of the Disabled Children)
BG.D ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √∞«ÚË≈Úª (Facilities for Disabled Children)
BG.E ≈‹ √’≈ª/√øÿ Ù≈«√Â ÍÃÙ≈√Èª ˘ ◊Ãª‡ª ÁΔ «ÚËΔ (Procedure for Grants to State Government/
UT Administrations)
BG.F √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª ˘ ◊Ãª‡ª Ò¬Δ „≥◊ (Procedure for Grants to Voluntary Organizations)
BG.G √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª Ò¬Δ ¡È∞Á≈È ÁΔ¡ª ÙÂª (Conditions of Grants to Voluntary Organizations)
BG.H √≈ªÙ (Summary)
BG.I ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BG.A@ ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BG.AA √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ AIIB ÁΔ ÔØ‹È≈ (¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.) Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J «√º«÷¡≈ Á∂ «ÈË≈È «Úº⁄ ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. Á≈ Ó∞Òª’‰/«¬«Â‘≈√ Ï≈∂ Ú‰ÈÕ
J «ÁºÒΔ ÁΔ ¡ÀÈ.√Δ.‡Δ. «Úº⁄ ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.√Δ. ÁΔ ’≈‹Δ Ï‰Â Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔÕ
J «√º«÷¡≈ ÁΔ ÂΔ’ Á∞¡≈≈ ⁄∞º’∂ ◊¬∂ ’ÁÓª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú’Òª◊ AIIB Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ÔØ‹È≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ú‰È ‘ÀÕ
J ≈‹ √’≈ª/√øÿ Ù≈«√Â ÍÃÙ≈√Èª ˘ ◊Ãª‡ª ÁΔ «ÚËΔ Ï≈∂ Í÷ ’ÈΔÕ
J √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª ˘ ◊Ãª‡ª Ò¬Δ „≥◊ Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª Ò¬Δ ¡È∞Á≈È ÁΔ¡ª ÙÂª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔÕ
«√º«÷¡≈ ¡Â∂ ¡Í≈‘‹ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ «Úº⁄ ’¬Δ ÏÁÒ≈Ú ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ, ‹Ø ◊øÌΔ ±Í
ÚÒØ∫ ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘À ‹≈‰Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞‘ È‘Δ∫ ‘À ¿∞√˘ ’Á∂ È‘Δ∫ ¿∞√ÁΔ Â≈’Â Á≈ ‘Δ Ò∞º’≈ √ØÂª «¬º’ «¬ø√≈È
ÁΔ Â∑ª √∞Ì≈¡ ’ΔÂ≈ ¡Â∂ ¿∞√˘/¡≈Í‰∂ ‹ΔÚÈ ˘ √±Í Ò¬Δ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’ΔÂ≈Õ
¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ (¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.) È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ ‹ È≈
«ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬‘ ÓΩ’∂ Ò¬Δ √øÁ«ÌÂ ’Á≈ ‘À Á∂ √≈∂ «Ú«Á¡’ «Úº⁄ Í±Δ Â∑ª Ì≈◊ ÁΔ¡ª ÈØ‡
◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄Õ
BG.A ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¬∂’Δ«’ÃÂ «√º«÷¡≈ AIIB ÁΔ ÔØ‹È≈ (¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.) (Scheme
of Integrated Education for the Disabled Children 1992 (IED))
Á∂Ù «Úº⁄ «√º«÷¡≈ Á∂ ÓΩ’∂ Á≈ «¬º’ ¡‹≈ÁΔ «Ó¡≈Á ¡Ì±ÂÍ±Ú «Ú√Ê≈ Á∂ Ï≈¡Á Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª, ‘≈Òª«’, «¬‘ ’≈¯Δ ‘ºÁ Âº’ «¬√ ÚÒØ∫ Î≈«¬Á≈ È‘Δ∫ ‘À «Ú«Á¡’ √‘±ÒÂª «Úº⁄ Ú≈Ë≈Õ «¬√Ò¬Δ, Ì≈Â
√’≈ ÁΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «Ò¡≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ √≈∂ Ò¬Δ «√º«÷¡≈ Á∂ Ò’Ù ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù
«Ë¡≈È Á∂‰ Ò¬Δ Ïº«⁄¡ª Á∂ «¬√ √Ó±‘Õ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ È≈Ò ¡Í≈‘‹ Ï≈Ï Á∂ Ì≈◊ΔÁ≈
Á∂ ±Í «Úº⁄ √≈∂ √Âª ¿∞ºÂ∂, ¬∂’Δ«’ÃÂ ’‰ Ò¬Δ «Â¡≈Õ ¿∞È∑ª˘ «¬º’Ø «‹‘∂ Ú≈Ë≈ Ò¬Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ √≈‘√ ¡Â∂
¡≈ÂÓ«ÚÙÚ≈√ Á∂ È≈Ò ‹ΔÚÈ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È ‘ÀÕ
BG.A.A ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÁΔ ÒØÛ (Need of IED)
‹È◊‰È≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ A@ Òº÷ Á≈ √ø«÷¡≈ Ì≈ÂΔ ¡≈Ï≈ÁΔ «Úº⁄ ¡’ÙÓ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ √≈¯ ‘À ÒØ’ª Á∂ «¬√ Â∑ª Á∂
«¬º’ «ÚÙ≈Ò ¯Δ√ÁΔ È‹¡øÁ≈‹ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √º’Á∂ ‘È, ‹ÁØ∫ «’ «’√∂ ÚΔ ÍÃ’≈ ÁΔ È˜ ‹ª «ÓÙÈ ‘Ø‰ √≈‚∂
Á∂ÙÕ √Ë≈‰ √’±Òª «Úº⁄ Ïº«⁄¡ª Á≈ ◊º‚-Óº‚ √ÌÂØ∫ ÍÌ≈ÚΔ ¡Â∂ «’Î≈«¬ÂΔ ÂΔ’≈ ‘À ¿∞È∑ª˘ Úº‚Δ «◊‰ÂΔ
«Úº⁄ «√º«÷¡≈ Á∂ ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘ ÚΔ √≈Ó≈‹’ ‘À ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¡≈ÂÓ-√ÈÓ≈È ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ Ò¬Δ
¿∞È∑ª˘ √≈‘√ Á∂ È≈Ò ‹ΔÚÈ Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰ Ò¬Δ √ÓºÊ≈Ú≈È ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ó∞È≈¯≈ ¡Â∂ «ÚÙÚ≈√Õ
BG.A.B ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. Á≈ «¬Â‘≈√ ¡Â∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈ (History and Evaluation of IED)
ÔØ‹È≈ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈, Ì≈Â √’≈ Á∞¡≈≈ «ÚºÂÍØ«ÙÂ ¡Â∂ «¬‘ ÔØ‹È≈ AIHC Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫
√’±Ò «√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊ Á∞¡≈≈ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ ÚÂÓ≈È √Óª «Úº⁄ «¬‘ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ «ÈÁ∂Ù≈Ò¬∂ Á≈
«‘º√≈ ‘À ¡Â∂ Á∂ Â«‘Â √ÓºÊ «ÚºÂΔ √‘≈«¬Â≈ ÍÃ≈ÍÂ √Ú «√º«÷¡≈ ¡«Ì¡≈ÈÕ
«¬‘ «‹Ò∑∂ ÷≈‰≈ ÚÒØ∫ √ÓºÊ ÷∂Â √ÓÊÈ ¡Â∂ √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª ÁΔ «¬º’ Úº‚Δ «◊‰ÂΔ ‘À ¡Â∂ «ÏÈª ≈‹
√’≈ Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ’øÓ È≈Ò √øÏø«ËÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª Á∂ ±Í «Úº⁄
Íø‹Δ«’ÃÂ ¡Â∂ Ó≈ÈÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ √Ó≈‹Õ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ’∞ÁÂ «ÁÃÙ È∞’√≈È, È∞’√≈È, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ √∞‰Ú≈¬Δ
¡Â∂ ¡≈ÊØÍ∂«‚’ ¡Í≈‘‹Â≈Õ EF@@ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √’±Òª «Úº⁄ CF@@@ Ïº«⁄¡ª ¿∞ºÂ∂ ÚÂÓ≈È «Úº⁄ Á∂ ¡È∞√≈
¡≈¿∞∫Á∂ ‘È ÔØ‹È≈Õ Òº◊Ìº◊ B@@@ √ø√≈ËÈ «√«÷¡’ª Á∂ «Ù’Ù‰ ÍÃØ◊≈Ó «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
BG.A.C ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÁΔ ¿∞Á∂Ù (Objectives of IED)
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ Á∂ ’∂∫Á ÍÃ≈¡Ω«‹Â ÔØ‹È≈ (Ú≈ÒΔ¡ª) ÓÈÙ≈ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡≈ Á∂ ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ˘ √∞«ÚË≈‹È’ Ï‰≈¿∞‰ Á∂ ¿∞È∑ª Á∂ √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ
«Úº⁄ ÍÃÂΔË≈‰Õ
J ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ Ø’È Ú≈Ò≈ Ó≈‘ΩÒ ÍÃÁ≈È «¬øÈΔ ‘À «’ ¿∞‘ «Ú’≈√ ¡Â∂ «Ú’«√Â
‘Ø √’Á≈ ‘À ‘Ø Ïº«⁄¡ª ÁΔ Â∑ªÕ
J √ÓΔ √’≈ √’±Òª ˘ ◊øÌΔ ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ ‘Ò’∂ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ˘ ¬∂’Δ«’ÃÂÕ
J Ó≈Â≈-«ÍÂ≈/Ì≈¬Δ √Ò≈‘’≈
J ‹ÈÙ’ÂΔ «Ú’≈√ ÁΔ¡ª ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á≈ √ÓÊÈ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Ò Á∂ ±Í «Úº⁄ ˜±Δ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «Ú¡’ÂΔ◊Â ˘ ÍÃ«Ù’«ÙÂ «√«÷¡’ª, ‚≈«¬‡«Ú¡≈º÷≈Â≈Úª¡Â∂ ÿ∞ÓøÂ± «√«÷¡’ªÕ

J √ø√≈ËÈ ’∂∫Áª ÁΔ «ÚÚ√Ê≈Õ
J ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬º’ √Ó≈È ÓΩ’∂ ÍÃÁ≈È ’‰ ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ ‘Ø ÁΔ Â∑ª ‹ΔÚÈ Ò¬Δ «Â¡≈ √Ó≈‹
Á∂ ÓÀÏªÕ
J Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ √≈Ó≈«È≈¬Δ’‰ Á∂ «√ºËªÂ ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
BG.A.D ÍÃÓ∞º÷ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª (Major Activities)
J ÷∂Â √Ú∂÷‰ ¡Â∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ ¡≈’ÒÈ Á≈ ÍÃÏøËÕ
J √ø√≈ËÈ √‘≈«¬Â≈ √‘±ÒÂª ¡Â∂ Úº÷≈ √Âª ¿∞ºÂ∂ «Ù’Ù‰ √Óº◊Δ Á≈ «Ú’≈√Õ
J Úº÷≈ √Âª ¿∞ºÂ∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ/¡‰Ó∞º÷Δ’‰ √ø√≈ËÈ ’ÓΔ¡ª ’ΔÂΔÕ
J ‹≈◊±’Â≈ ¡«Ì¡≈È ¡Â∂ È≈Óª’È ‚≈«¬Ú Á≈ ÍÃÏøËÕ
J «¬≈Á≈ Ò≈Ì≈ÊΔ¡ª ˘ √‘≈«¬Â≈ Á∂ Úø‚Õ
J «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ : «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ (√Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ.)
@-AD ¿∞Ó √Ì∂ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‘ √≈Ò ’ΔÂ≈ √Ó±‘ ÚÒØ∫ √≈∂ G@ «‹Ò∑∂ «Úº⁄ √Ú∂÷‰ ’È≈Õ
J Ïº«⁄¡ª ÁΔ «ÚÙ∂Ù ˜±Â (√Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ.) Á∂ È≈Ò ¬∂’Δ’‰
J «⁄«’Â√≈ ÍÃΔ«÷¡≈ «Ù«Ú
J √Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ. Ò¬Δ √‘≈«¬’ √Óº◊Δ¡ª ÍÃÁ≈È
J ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ¿∞ºÂ∂ ‡Δ⁄ ‡Ã∂«Èø◊ : E «ÁÈª ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ¿∞ºÂ∂ ÒøÓΔ ¡«Ì«Úø«È¡≈√ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÍÃÁ≈È
’‰ Ò¬Δ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘À «√º«÷¡’ √ÓÊÈ ¡≈Í‰Δ ‹Ó≈Â «Úº⁄ √Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ.Õ
J DE «ÁÈª Á∂ ÒøÏ∂ √Óª Ò¬Δ ‚≈«¬‡«Ú¡≈º÷≈Â≈Úª«√«÷¡’ª ˘ «ÁºÂ≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ : DE «ÁÈ √ø√≈ËÈ
«√«÷¡’ª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ «¬º’ √ø√≈ËÈ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∂Ú≈ ’‰ Ò¬Δ √≈∂ Ó∞„ÒΔ ¡Â∂ ¿∞º⁄
Ó∞„ÒΔ √’±Òª ˘ ¡’≈Á«Ó’ √‘≈«¬Â≈ ÍÃÁ≈È ¿∞È∑ª Á∂ √ÏøËÂ ÏÒ≈’/’Ò√‡ ’ΔÂΔÕ
J «Ù’Ù‰ √Óº◊Δ Á≈ «Ú’≈√ : F ÎØÒ‚ ¡Â∂ «¬º’ «√«÷¡’ ¤Ø‡Δ Í∞√Â’, ’«¬∂«‡Ú Ï≈Ï Á∂ ÚºÒ
√Ó≈Ú∂ÙÈ ¡Â∂ «¬º¤≈, √øÌ≈ÚÈ≈ «Â¡≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ¡Â∂ Ò¬Δ Ó∞Á«Â ¡Í≈‘‹Â≈ ¡Â∂ Ó≈◊ÁÙÈ
¿∞ºÂ∂ ¡Â∂ ’ΩÙÒ Ò¬Δ ¡«ÌÌ≈Ú’ª, «√«÷¡’ª Ò¬Δ ·Ø√ ¡È∞ÌÚ ÍÃÁ≈È ’Á∂ ‘È ¡Â∂ ¡ÚË≈‰≈
¡«Ë¡≈ÍÈÕ
J ¡Í≈‘‹ Á∂ «Ï‘Â «◊¡≈È ¡Â∂ ‹≈◊±’Â≈ ˘ «√÷≈‰ Ò¬Δ «’Ú∂∫ ¡Â∂ Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ : Í≈ÓÙ
ÓÁÁ AE √Δ.‚Ï«Ò¿± . ¡À √ .¡À È . Á∂ B@ √◊Ó Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ ÓÁÁ ’ «Áº Â ≈ «◊¡≈ ‘À Õ
√Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ. ÁΔ «Â¡≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ ¡È∞√≈, Í≈ÓÙ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ⁄‰ª Á≈ Í≈Ò‰Õ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? «¬‘ ⁄«¬«ÈÂ H Ò¬Δ «‹≥Ó∂Ú≈ «√«÷¡’ª-«¬º’ ÏÒ≈’ «Úº⁄ A@ √’±ÒªÕ √ø◊Ã«‘ «’
¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «◊‰ÂΔ Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ √’±Òª Á∂Õ «√«÷¡’ ÏÒ≈’ ÍºË
¿∞ºÂ∂ «ÈÔ∞’ÂΔÕ ÿ∞ÓøÂ± «√«÷¡’ª ˘ ¡≈Í‰∂ ÁØ «ÁÈª Á∂ ¡«Ì«Úø«È¡≈√ Í±≈ ≈‹
ÍºË ¿∞ºÂ∂ ¡«Ë¡≈ÍÈÕ

«¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ ‹ È≈
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment) ÈØ‡

A.÷≈ÒΔ √Ê≈È ÌØ :
(i) ‹È◊‰È≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ø«÷¡≈ «ÁºÂ≈ .......................... Ì≈Â «Úº⁄ ¡’ÙÓ ‘ÀÕ
(ii) ÔØ‹È≈ Á∂ ............................ÓøÂ≈Ò≈, Ì≈Â √’≈ Á∞¡≈≈ «ÚºÂÍØ«ÙÂ ‘ÀÕ
(iii) ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ Ú≈ÒΔ¡ª Á≈ Ó∞º÷ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ..........................
«¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ È≈Ò ÔØ‹È≈ Ò¬Δ ‘ÀÕ
BG.A.E ÔØ‹È≈ ÁΔ «’√Ó (Type of Scheme)

«¬‘ «¬º’ ’∂∫Á ÍÃ≈¡Ω«‹Â ÔØ‹È≈ ‘À «‹√Á∂ Â«‘Â ’∂∫Á √’≈ È∂ ≈‹ª ÁΔ √‘≈«¬Â≈ ’‰◊∂/Ó≈ÈÁø‚ª Á∂
¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ «¬√Á∂ ¡ÓÒ «Úº⁄ √øÿ Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ‘∂·ª º÷ΔÕ √≈∂ Ò¬Δ √‘≈«¬Â≈ «¬√ ÔØ‹È≈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ
’ΔÂ≈ «◊¡≈ ¡≈«¬‡Ó A@@ ÎΔ√ÁΔ ¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ √‘≈«¬Â≈ ¿∞ºÂ∂ ÍÃØ◊≈Ó ‘ØÚ∂◊≈ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈ Ò≈«¬’
Í∂Ù∂Ú ’Ó⁄≈Δ¡ª Á∂ ÍÃ≈ÚË≈È ¿∞ºÂ∂ √ÙÂ ‘ØÕ
BG.A.F √ΔÓ≈ (Scope)
(i) «¬‘ ’‰ Ò¬Δ «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Ú«Á¡’ √‘±ÒÂª ˘ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¿∞‰ Á≈
ÍÃ√Â≈Ú ‘À ‹Ø «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ «’ √‘≈«¬Â≈ ¿∞ÍÒºÏË
’≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂◊≈ √≈∂ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ò¬Δ, «Ú«Á¡≈ÊΔ Ó∞È≈¯≈ Á∞¡≈≈ «√Î≈«Ù ¿∞ºÂ∂ ÚË≈«¬¡≈
‹≈Ú∂◊≈ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ‡ΔÓÕ
(ii) «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Á≈«¬∂ «Úº⁄ Í±Ú √’±Ò ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ Í≈ÓÙ Ò¬Δ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ò¬ΔÕ «¬‘ «¬º’ ◊ÂΔ«ÚËΔ È∂ÓΔ ±Í «Úº⁄ ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ Ïº⁄∂ ÁΔ «Â¡≈Δ «Úº⁄ ‘ØÚ∂◊≈
√’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔÕ «¬‘ ‘Ø ◊ºÒª Á∂ «¬Ò≈Ú≈, √∞‰Ú≈¬Δ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù ¡«Ë¡≈ÍÈ «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘ØÚ∂◊≈ ¡øÈª
¡Í≈‘‹ ÁÀ«È’ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª, ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ ¡Â∂ ¡«Ì«Úø«È¡≈√ ¡«Ë¡≈ÍÈ «‘‰ ¡Â∂ √ø⁄≈
’ΩÙÒ ‘Ø ¡Í≈‘‹, Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ˜±Δ ¡«Ë¡≈ÍÈ Í≈ÓÙ ¡Â∂ «¬√ Ïº«⁄¡ª Á∂
ÿ ÍÏøËÈ «Úº⁄ ¡«Ë¡≈ÍÈÕ
(iii) «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ¿∞ºÂÓ «Ó‚Ò ‹≈Δ ‘∂◊≈ √’±Ò ÍºË ¡Â∂
¿∞ºÂÓ «Ó‚Ò ÍºË Á∂ √Ó≈È «Ú¡Ú√≈«¬’ ’Ø√ª «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ

(iv) «’√∂ ÚΔ ’∞ºfi ‘Ø ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â Ú˜Δ¯≈/√‘≈«¬Â≈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ÁΔ ÍÃ≈ÍÂΔ «Úº⁄ «¬º’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂
≈‹/’∂∫Á √’≈ ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹Â≈ «¬√ Á∂ Â«‘Â «’√∂ ÚΔ Ó∞È≈¯≈ Ò¬Δ Í≈Â È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈ ÔØ‹È≈
‹ÁØ∫ Âº’ «’ ¿∞‘/¿∞‘ √‘≈«¬Â≈ Á∂ ‘Ø √ØÂª «Â¡≈ÿÈ≈ ’‰ Ò¬Δ «Â¡≈ ‘ÀÕ
BG.B ¡ÓÒ Ò¬Δ «ÚËΔ (Procedure for Implementation)

(i) ¡ÓÒ ¬∂‹ø√Δ ˘ ‘∂·ª È‘Δ∫ «¬º’ ¡«Ë’≈Δ Á∂ Â«‘Â «¬º’ ÍÃÏøË’Δ √∂Ò ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ˘
Ò≈◊± ’‰ Ò¬Δ ¿∞Í «ÈÁ∂Ù’ Á∂ ÍÁ ¿∞ºÂ∂ È˜ º÷‰, ¡Â∂ ÍÃØ◊≈Ó Á≈ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ «¬√ ¡«Ë’≈«¡ª
¿∞È∑ª Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ÔØ◊Â≈ Ò¬Δ ⁄∞«‰¡≈ ‹≈Ú∂◊≈, ‹ª ‹∂’ ¿∞‘ «¬È∑∂ Ò≈«¬’ È‘Δ∫ ‘À ‘Ø
‹≈Ú∂◊≈, ≈Ù‡Δ «Ú«Á¡’ ¡È∞√øË≈È ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Í«ÙÁ Á∞¡≈≈ ¡≈‹Ø«‹Â ’Ø√ «Úº⁄ ÍÃ«Ù’«ÙÂ
(¡ÀÈ.√Δ.¬Δ.¡≈.‡Δ.) ‹ª ’∞ºfi ‘Ø √ø◊·È È≈«ÓÂÕ «¬√ √∂Ò Á∂ ÷∂Âª ¡Â∂ √ø√Ê≈Úª ÁΔ Í«‘⁄≈‰

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ’∂◊≈ ÔØ‹È≈ ˘ Ò≈◊± ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ

(ii) «¬‘ «Ï‘Â ‘À «’ ’ÃÓ «Úº⁄ ·Δ’ ÚÒØ∫ ¡Â∂ ÔØ‹È≈ Á∂ ¡ÓÒ ÁΔ ÔØ‹È≈ Ò¬Δ ÁΔ «È◊≈ÈΔ «Ú’≈√
÷ø‚Δ¡ª ÁΔ «¬º’ ÈøÏ ÔØ‹È≈ Á∂ ¡≈Í∂ÙÈ Ò¬Δ ⁄«¬«ÈÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, Ï‹≈¬∂ ≈‹ Ì «Úº⁄
«¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â √’±Òª ˘ «Ï÷È∂Õ «¬º’ ⁄«¬«ÈÂ ÏÒ≈’ Á∂ √≈∂ ÷∂Â Á∂ ¡øÁ «¬º¤Â ‹≈‰’≈Δ
’Ú √’±Òª ˘ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¬Δ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(iii) ÏÒ≈’/«‹ÒΔ¡ª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ’‰ Ò¬Δ «‹ºÊ∂ ÔØ‹È≈ ‘∞‰∂ Âº’ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹≈,
Í«‘Ò≈ ’øÓ Ò¬Δ ÷∂Â «Úº⁄ √≈∂ √’±Ò Á∂ «√«÷¡’ª Ò¬Δ Á∂ Ò¬Δ ¿∞ÍÔ∞’Â ¡«Ì«Úø«È¡≈√ ÍÃÁ≈È
‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ «¬º’ √Ú∂÷‰ Á≈ ÍÃÏøËÕ
«√«÷¡’ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¬Δ ‹≈ √’ÁΔ √Ú∂÷‰ Á∂ √ø⁄≈ÒÈ Ò¬Δ «¬º’ ¤Ø‡∂ «‹‘∂ «Ó‘ÈÂ≈È≈Õ ‘ «¬º’
Ó∞„ÒΔ Í≈·Ù≈Ò≈ ∞Í¬∂ ¿∞ÍÒºÏË ’≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ A@@ ∞Í¬∂ («√«÷¡’ª Á∞¡≈≈ √ªfi≈ ’‰ Á∂
Ò¬Δ) «¬√ √Ú∂÷‰ Á∂ √ø⁄≈ÒÈ Á∂ Ò¬ΔÕ √∂Ò Ó∞Á«Â ÍÃÁ≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬√ Ïº«⁄¡ª ÁΔ
Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ √Ú∂÷‰ ±ÍªÕ ¡Í ’‰ Ò¬Δ √‘≈«¬Â≈ A@,@@@ ∞Í¬∂ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À
«¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ¡‹Ø’≈ Ó≈‘ΩÒ √∂ÒÕ «¬√ ’ØÙÙª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ÍÃ⁄≈ Á∞¡≈≈ Ó‘ΔÈ≈ ÓΔ«‚¡≈ Í±’
‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(iv) ≈‹ ÍºË √∂Ò √Óº◊Δ Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈, «Ù’Ù‰ √Óº◊Δ, √‡≈Î ¡≈«Á «Úº⁄ ’ Á∂Ú∂◊≈ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª ˘ «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ ¡≈Á∂ÙÕ √∂Ò Ò¬Δ ÓÙΔÈΔ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ ‹≈Ú∂◊Δ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡≈’ÒÈÕ «‹ºÊ∂ ÚΔ √Ú∂÷‰ «’√∂ ‘Ø ¬∂‹ø√Δ Á∞¡≈≈ ¡≈‹Ø«‹Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ¡Â∂ «¬‘
ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈ Í«‘Òª Á∞¡≈≈ ’Ú È‘Δ∫ ¡Í≈‘‹ Á∂ √Ú∂÷‰ Á∂ È≈Ò ÚË≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √Ú∂÷‰Õ
¡Â∂ ≈‹ ÍºË ¿∞ºÂ∂ ÔØ‹È≈ ÁΔ «È◊≈ÈΔ ¡Â∂ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ÚÒØ∫ Ï≈‘ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈ √∂ÒÕ √∂Ò «¬‘
√∞«È√«⁄Â ’‰◊∂ «’ ÔØ‹È≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈‰’≈Δ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
BG.C ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ Ó∞Òª’‰ (Assessment of the Disabled Children)

(i) ÍÃØ◊≈Ó Á∂ √ÓøÚ«¬’ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈ Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈ ’‰ Ò¬Δ «‹≥Ó∂Ú≈ ‘ØÚ∂◊≈ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ Ò◊≈Â≈
¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ ¿∞È∑ª ÁΔ Âº’Δ ÁΔ «È◊≈ÈΔÕ «¬º’ ¡≈’ÒÈ «ÂøÈ ÓÀ∫ÓÏΔ ‡ΔÓ, «¬º’ ‚≈’‡ Ù≈«ÓÒ
‘È, «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ Á≈ ◊·È ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ ≈‹/’∂∫Á Ù≈«√Â
ÍÃÁ∂ÙØ∫ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ‡ΔÓ ÍÃÏøË’Δ √∂Ò Â«‘Â ’≈‹ ‘ØÚ∂◊≈Õ Ó≈‘ ¿∞ºÂ∂ «Â¡≈ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ ≈‹ «√‘Â
«ÚÌ≈◊ Á∂ È≈Ò Í≈ÓÙ «Úº⁄Õ «‹ºÊ∂ ÚΔ «‹Ò≈ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Á √Ê≈ÍÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ Ò¬Δ
¡≈Í‰∂ √ø√≈ËÈª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ ◊À √’≈Δ √ø◊·È (¬∂È‹Δ˙) ¡Ú√ø⁄È≈ÂÓ’
√‘±ÒÂª Á∂ È≈Ò ÚΔ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ÍÃÔØ‹Èª Ò¬Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(ii) «¬º’ ¡≈’ÒÈ Á∂ ¡Ω√Â Ò≈◊Â ∞Í¬∂ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ AE@ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔÕ
«¬‘ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «¬º’ Úº‚Δ «◊‰ÂΔ ÁΔ ‹ª⁄ Ò¬Δ √ø◊Ã«‘ ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ¿∞È∑ª ÍÒ∂√Ó∂∫‡
Ò¬Δ ¿∞ÍÔ∞’Â Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «¬º’ ¬∂’Δ«’ÃÂ ÍÃØ◊≈Ó «Úº⁄Õ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ‡ΔÓ Á∂ ÓÀ∫Ï Á∂ ±Í «Úº⁄ ‡Δ¬∂
¡Â∂ ‚Δ¬∂ «ÁºÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈ ≈‹ √’≈/’∂∫Á Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ÍÃÙ≈√È Á∂ «ÈÔÓª Á∂ ¡È∞√≈Õ
(iii) ¡≈’ÒÈ «ÍØ‡ «Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈«Óø◊ Ò¬Δ ’≈¯Δ «Ú¡≈Í’ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, «¬º’ ÍÃØÎ≈«¬Ò √ÓºÊ ±Í
ÚÒØ∫ «¬º’ «ÚÙ∂Ù Ïº⁄∂ ‹ª ÍÃΔ«÷¡≈ ‘Ò≈Âª Á∂ ÁΩ≈È ’ √º’Á∂ ‘È ’ √º’Á∂ ‘È È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À

«¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ ‹ È≈
√±⁄È≈ «ÁºÂΔÕ «ÍØ‡ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ √ø’∂Â «ÓÒÁ≈ ‘À «’ Ïº⁄∂ «Úº⁄ «√ºË∂ Í≈ √º’Á∂ ‘È √’±Ò ‹ª ¡øÌ ÈØ‡
Á≈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù √’±Ò/«ÚÙ∂Ù «Â¡≈Δ Ú◊ «Úº⁄ «Â¡≈Δ ÍÃ≈ÍÂ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ï⁄ÍÈ «√º«÷¡≈
’∂∫Á «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «¬√ ÚÂØ∫ Ò¬Δ √∞√º«‹Â ‘ÀÕ ’≈«¡≈ÂÓ’ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
«√«÷¡’ Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹∂’ √ÓΔ ¡≈’ÒÈ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ ÒøÏ∂ √Óª ÒÀ «‘≈ ‘À «¬øÈ≈ ‘À «’
«Ú«Á¡’ «¬√ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍÃØ◊≈Ó Ù∞± ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
BG.D ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √∞«ÚË≈Úª (Facilities for Disabled Children)

(i) «¬º’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ «Úº⁄ ÍÃ⁄ºÒÂ Áª ¿∞ºÂ∂ √‘±ÒÂª Á∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃ’≈ «ÁºÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ≈‹/’∂∫Á
Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ «⁄øÂÂÕ √‘±ÒÂª, «‹ºÊ∂ Âº’ √øÌÚ ‘Ø, ⁄Δ˜ Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÁºÂ≈ ‹≈‰≈ ‘ÀÕ «¬√∂ Â∑ª Á∂
Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ÍÃØÂ√≈‘È Á∂ Â«‘Â «’√∂ ÚΔ ‘Ø ≈‹ √’≈/’∂∫Á Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ÍÃÙ≈√È Á∞¡≈≈ È‘Δ∫
ÁΔ Í∂Ù’Ù ’ ‘∂ ‘È ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À ÔØ‹È≈ ‘À, Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ‹≈‰’≈Δ Ò¬Δ «ÈÓÈ Áª
˘ ¡ÍÈ≈«¬¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(¿) «’Â≈Ïª Ò¬Δ √«Ê ¿∞ºÂ∂ ¡√ÒΔ ı⁄ ÍÃÂΔÚÙ D@@ ∞Í¬∂Õ
(¡) ÍÃÂΔÚÙ B@@ ∞Í¬∂ Âº’ ÚÁΔ ¿∞ºÂ∂ ¡√ÒΔ ı⁄Õ
(¬) ‡Ãª√ÍØ‡ E@ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ ∞Í¬∂ Âº’ ÌºÂ≈Õ ‹∂’ «¬º’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â ÌÂΔ
√’±Ò Í«√ Á∂ ¡øÁ √’±Ò Á∂ ÏØ«‚ø◊ «Úº⁄ «‘øÁ≈ ‘À, ’Ø¬Δ ‡Ãª√ÍØ‡ Ù∞Ò’ ÓøÈ‰ÔØ◊ ‘ØÕ
(√) E@ ∞Í¬∂ ÁΔ Δ‚ ÌºÂ≈ ‹Ó≈Â Á∂ Ï≈¡Á ¡øË∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ ÚΔÕ
(‘) ¡È∞’Ù‰ ÌºÂ≈ Ò¬Δ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ÁΔ Á ÚÒØ∫ ÿº‡ «√«¡≈ ¡Í≈‘‹Â≈ Á∂ È≈Ò ¡Í≈‘‹ ∞Í¬∂
GE ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈Õ
(’) √Óº◊Δ ∞Í¬∂ ÁΔ «¬º’ ¡«Ë’ÂÓ ’‰ Ò¬Δ «ÚÙ≈ ÁΔ ¡√ÒΔ Ò≈◊ÂÕ «¬º’ «Ó¡≈Á Ò¬Δ ÍÃÂΔ
«Ú«Á¡≈ÊΔ B@@@ Íø‹ √≈ÒÕ
(ii) ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ‘º‚ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, «¬‘ ‹±Δ ‘Ø‰ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈ Á∂ √’Á∂ ‘À «¬º’
«¬º’ √’±Ò «Úº⁄ A@ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Í«⁄Õ Í«⁄ Á∂ Ó≈‰’ Ú∂ÂÈÓ≈È «ÁºÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «⁄øÂÂ
≈‹/’∂∫Á Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ «Úº⁄ ⁄ΩÊ≈ ÙÃ∂‰Δ Á∂ ’Ó⁄≈Δ¡ª Ò¬Δ «ÈË≈Â ‘ÀÕ
(iii) ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬º’ ‘Δ √ø√Ê≈ ‘À, «‹ºÊ∂ ¿∞‘ ÍÛ∑≈¬Δ ’ ‘∂ ‘À Á∂ ¡øÁ √’±Ò Á∂ ‘≈√‡Ò «Úº⁄ «‘‰
Ú≈Ò∂ ÌºÂΔ¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ ≈‹ √’≈ Á∂ Â«‘Â ÏØ«‚ø◊ ¡Â∂ Ò≈«‹ø◊ Ù∞Ò’ «ÁºÂΔ ‹≈Ú∂ «ÈÔÓª/
ÔØ‹È≈ÚªÕ «’ºÊ∂ ¿∞ºÊ∂ Ú˜Δ¯≈ Á≈ ’Ø¬Δ ≈‹ ÔØ‹È≈, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª «‹√Á≈ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ ’Ó≈¬Δ
∞Í¬∂ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ È‘Δ∫ ‘ÀÕ E,@@@ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ ¡√ÒΔ ÏØ«‚ø◊ ¡Â∂ Ì∞◊Â≈È∂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À
Ò≈«‹ø◊ ∞Í¬∂ ÁΔ ¡«Ë’ÂÓ ¡ËΔÈ Ù∞Ò’ È‘Δ∫ B@@ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈Õ ‘≈Òª«’, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ¡≈Ó
ÂΩ ¿∞ºÂ∂ ‘≈√‡Ò «Úº⁄ È‘Δ∫ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ Âº’ ˜±Δ «Ú«Á¡’ √‘±ÒÂª «Úº⁄ ¿∞ÍÒºÏË
È‘Δ∫ ‘È ’ØÒ Á∂ √’±ÒªÕ
(iv) ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ ‘º‚ ¡Í≈‘‹ √’±Ò Á∂ ‘≈√‡Ò «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ √‘≈«¬Â≈ ÁΔ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ
‘À «¬º’ √‘≈«¬’ ‹ª «¬º’ Á≈¬Δ ’ΔÂΔÕ ∞Í¬∂ ÁΔ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ÂÈ÷≈‘Õ E@ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ∂ Á∂ «’√∂ ÚΔ
’Ó⁄≈Δ Ò¬Δ ÓøÈ‰ÔØ◊ ‘À ÏØ«‚ø◊ Ò¬Δ ¿∞√ÁΔ/¿∞√Á∂ ’ÂºÚª Á∂ «¬Ò≈Ú≈ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «¬√ Â∑ª
ÁΔ ÓÁÁ Á∂‰ Ò¬Δ «Â¡≈ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡
ÈØ‡√ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹Ø «ÚÙ∂Ù √’±Òª «Úº⁄ º«÷¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «Úº⁄ ÚΔ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈Ó √’±Òª «¬º’ Ú≈ ¿∞‘ ¡Â∂ √ø⁄≈ ÁÀ«È’ ‹ΔÚÈ ’ΩÙÒ ÍÃ≈ÍÂ ’≈«¡≈ÂÓ’
ÍºËÕ
B. Ï‘∞-«Ú’ÍÒΔ ÍÃÙÈ:
·Δ’ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø :
(i) «¬º’ Ó∞Òª’‰ Á∂ ¡Ω√Â Ò≈◊Â ................... ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
(’) ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔ A@@ (÷) ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÍÃÂΔ AE@
(◊) ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÍÃÂΔ B@@ (ÿ) ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÍÃÂΔ BE@
(ii) √∂Ò ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ Ó∞Á«Â ÍÃÁ≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ¡Í ’‰ Ò¬Δ √‘≈«¬Â≈
......................∞Í¬∂ «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ ¡‹Ø’≈ Ó≈‘ΩÒ √∂Ò ’‰ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
(’) E@@@ ∞Í¬∂ (÷) A@, @@@ ∞Í¬∂
(◊) B@, @@@ ∞Í¬∂ (ÿ) D@, @@@ ∞Í¬∂
(iii) ........................ ÍÃØ◊≈Ó Ïº«⁄¡ª Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈ Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈ ’‰ Ò¬Δ «‹≥Ó∂Ú≈ ‘ØÚ∂◊≈ ¡Â∂ Ò◊≈Â≈
¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ ¿∞È∑ª ÁΔ Âº’Δ ÁΔ «È◊≈ÈΔÕ

(’) ÍÃØ◊≈Ó (÷) √Ú∂÷‰
(◊) √ø’ÒÈ’≈ (ÿ) √‘≈«¬Â≈
(iv) ◊øÌΔ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, «¬‘ ’‰ ÁΔ ¡≈«◊¡≈ Ò¬Δ Í«⁄....................... Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ
˜±Δ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ

(’) A@ (÷) E (◊) AE (ÿ) B@
(v) «¬º’ ¡≈’ÒÈ Á∂ ¡Ω√Â Ò≈◊Â «‹¡≈Á≈ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À .................... ÍÃÂΔ Ïº⁄≈ ¡’ÙÓÕ
(’) A@@ (÷) AE@ (◊) B@@ (ÿ) BE@
BG.E ≈‹ √’≈ª/√øÿ Ù≈«√Â ÍÃÙ≈√Èª ˘ ◊Ãª‡ª ÁΔ «ÚËΔ (Procedure for Grants to
State Government/UT Administrations)
≈‹ √’≈ª/√øÿ Ù≈«√Â ÍÃÙ≈√Èª ¿∞È∑ª Á∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ «Â¡≈ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂
¿∞È∑ª Á∂ «ÚºÂΔ ‹±Âª Ò¬Δ ¡◊Ò∂ «ÚºÂΔ √≈Ò Ò¬Δ ÎÀ«Ò¡≈ ÍÃ√Â≈Ú Í∂Ù ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈
(«√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊, Ì≈Â √’≈) ‘ √≈Ò «Á√øÏ Á∂ ¡øÂÕ ÍÃ√Â≈Úª Á∂ Úº÷∂ ÓºÁª ¿∞ºÂ∂ √≈≈ ‹≈‰’≈Δ ‘Ø‰Δ
⁄≈‘ΔÁΔ ‘À «ÈË≈Â ÍÃØÎ≈Ó≈ «Úº⁄Õ ÍÃ√Â≈Úª ˘ ¡È∞Á≈È Ò¬Δ ÚÂØ ÍÃÓ≈‰ ÍºÂ Á∂ È≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈
‘À «Í¤Ò∂ √≈Ò «Úº⁄ ¡Â∂ «Í¤Ò∂ √ø’∂Â √≈Ò Á∂ √øÏøË «Úº⁄ ¡ÓÒ «ÍØ‡ ‹≈Δ ’ΔÂΔ ‘À, ’Ú ÷∂Âª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄
ÎÀ«Ò¡≈ ‹≈‰’≈Δ, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «◊‰ÂΔ √’±Ò Á∂ «Ò‘≈˜ ÚÒØ∫, «√«÷¡’ª Á≈ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÍÃØ◊≈Ó
«ÈË≈Â ÍÃØÎ≈Ó∂ Á∂ ¡È∞√≈ ¡≈«Á Á≈ ÍÃÏøË ’ΔÂ≈Õ

«¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ ‹ È≈
ÍÃ√Â≈Ú ⁄≈‘∂ Úº÷≈ ÌºÂΔ¡ª Á∂ ÚÂØ∫ Ò¬Δ √ÍºÙ‡ ±Í ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ «È«ÁÙ‡ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº«⁄¡ª ˘ ≈‹ ÈØ‡
√’≈ ÁΔ Á ÒÀ «Ò¡≈ «◊¡≈ ‘À ‹ª ¿∞È∑ª ÁΔ ¡È∞Í√«ÊÂΔ «Úº⁄ Á «¬√ ÔØ‹È≈ «Úº⁄ «ÁºÂΔ ◊¬Δ ¡ÍÈ≈«¬¡≈ «◊¡≈
‘ÀÕ ÍÃ√Â≈Úª ˘ Óø‹± ¯Δ√ÁΔ ÓøÂ≈Ò≈ ¡Â∂ E@ «Úº⁄ ‹ª⁄ ’ΔÂΔ ‹≈Ú∂◊Δ √≈Ò Ò¬Δ ¡È∞Á≈È Í«‘ÒΔ «’√Â Á∂ ±Í
«Úº⁄ ‹≈Δ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ ¡È∞Á≈È ÁΔ Ï≈’Δ E@ ÎΔ√ÁΔ ≈‹/’∂∫Á Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ÍÃÙ≈√È ÁΔ «ÍØ‡ ÚÂØ ÿº‡
ÚÒØ∫ ÿº‡ GE ¯Δ√ÁΔ ÁΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¤∂ÂΔ ‘Δ ÓÈ˜± ÁΔ Í«‘Òª ÓÈ˜± ÁΔ ¡È∞Á≈ÈÕ Á±‹Δ «’√Â ‹≈Δ
’‰ Ò¬Δ ¡È∞ØË Á∂ È≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬º’ ¡ÓÒ «ÍØ‡ ¡Â∂ ı⁄ ÁΔ «¬º’ ÎÀ«Ò¡≈ «Ï¡≈ÈÕ
BG.F √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª ˘ ◊Ãª‡ª Ò¬Δ „≥◊ (Procedure for Grants to Voluntary
Organizations)
√ÚÀ-«¬º¤’ ÔØ‹È≈ ˘ Ò≈◊± ’‰ Á∂ «¬º¤’ √ø◊·Èª ˘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Ú∂ÁÈ ÍºÂ Ì∂‹‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «ÈË≈Â
ÍÃÍÂ ¿∞ºÂ∂ √ÏøËÂ ≈‹ √’≈/’∂∫Á Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ÍÃÙ≈√È Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ («¬º’ È≈Ò È’Ò ÓøÂ≈Ò≈ ˘
«√ºË∂ √ÓÊÈ ’ΔÂ≈)Õ ≈‹ √’≈ È∂ «¬º’ «Ó¡≈Á Á∂ ¡øÁ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄≈ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À √ø◊·Èª ÔØ◊Â≈,
¿∞ÍÔ∞’ÂÂ≈, ÍÃ√Â≈Ú ÁΔ ÍÃ≈√ø«◊’Â≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «ÂøÈ Ó‘ΔÈ∂ ÁΔ «¬√˘ Ò≈◊± ’‰ Ò¬Δ ¬∂‹ø√Δ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ
≈‹ √’≈ Á∞¡≈≈ Ì∂«‹¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹∂’ ÚΔ ÍÃ√Â≈Ú ’≈‰ª «¬√Ò¬Δ È‘Δ∫ Á∂ «√Î≈«Ù ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
¡≈Á∂Ù «Úº⁄ «¬√ ÔØ‹È≈ √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª Á∂ Â«‘Â «ÚºÂΔ √‘≈«¬Â≈ Ò¬Δ Í≈Â, √≈Ú‹«È’ ‘Ø ‡√‡ª ¡Â∂
◊À Ó∞È≈¯≈ ’Ó≈‰ Ú≈ÒΔ ’øÍÈΔ¡ª ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(i) √øÿ Á∂ Ò∂÷ Á∂ ¿∞«⁄Â √ø«ÚË≈È ‘À ;
(ii) ¡≈Í‰Δ Ù’ÂΔ ¡Â∂ ’ÂºÚª ˘ √ÍºÙ‡ ±Í «Úº⁄ Í«Ì≈«ÙÂ Á∂ È≈Ò «¬º’ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ◊ø«„¡≈ ÁΔ
ÍÃÏøË «¬’≈¬Δ¡ª √ø«ÚË≈È ;
(iii) Ì≈◊ΔÁ≈Δ √∞«È√«⁄Â ’ΔÂΔ ‹≈ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ √ÚÀ-«¬º¤’ ¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ ‘Ø √’Á≈ ‘À, Ò¬Δ «¬º’ ‹≈‰’≈
¡≈ÁÓΔ¡ª ¿∞È∑ª Á∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ ¡º◊∂ ÚË≈¿∞‰ Á∂ ;

(iv) ‹ª «’√∂ ÚΔ «Ú¡’ÂΔ ‹ª «Òø◊, ËÓ, ‹≈ÂΔ ÁΔ ˜ÓΔÈ ¿∞ºÂ∂ ÒØ’ª Á∂ √Ó±‘ Á∂ «÷Ò≈Î Ì∂ÁÌ≈Ú È‘Δ∫ ÍøÊ;
(v) ⁄Ò≈‰ Á∂ «’√∂ ÚΔ «Ú¡’ÂΔ ‹ª ¡≈ÁÓΔ¡ª Á≈ «¬º’ «¬’≈¬Δ¡ª Á∂ Ó∞È≈¯≈ Ò¬Δ È‘Δ∫ ‘À ;
(vi) «’√∂ ÚΔ ≈‹ÈΔÂ’ Í≈‡Δ Á∂ «‘Âª ˘ ¡º◊∂ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ «√ºË∂ È‘Δ∫ ’≈‹, ¡Â∂
(vii) «’√∂ ÚΔ ÂΔ’∂ ÚÒØ∫ ¿∞Â∂«‹Â √ªÍÃÁ≈«¬«’ ¡√≈Óø‹«√¡ «Úº⁄ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
’∂ÚÒ ¿∞È∑ª Í≈Â ¬∂‹∂∫√Δ¡ª ‹Ø ¡√ÂΔÂÚ «Úº⁄ «ÂøÈ √≈Ò Ò¬Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À Ò¬Δ «Ú⁄≈ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈ «¬√
ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â √‘≈«¬Â≈Õ ¬∂‹∂∫√Δ¡ª Á∂ √øÏøË «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «¬√ ÒØÛ ˘ Ó≈Î ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ò≈«¬’
’Ó⁄≈Δ¡ª ‹ª ‹Ø È‘Δ∫ Âª «¬º’ «ÚÙ∂Ù «Ú⁄≈ Á≈ ¡Ω«⁄«Â¡ «√ºË ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
‹∂’ «’√∂ ÚΔ ¬∂‹ø√Δ ‹ª Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ ÍÃ≈ÍÂ ‘À ¡Â∂ «¬º’ Ò¬Δ ’∞ºfi ‘Ø √’≈Δ √ØÂ ÚÒØ∫ ¡È∞Á≈È ÍÃ≈ÍÂ
’‰ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ ¡≈Ú∂ÁÈ Ò¬Δ ‹Ø √‘≈«¬Â≈ Á∂ Â«‘Â «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À
ÍÔØ‹È≈ Ï‰≈«¬¡≈ ‹≈Ú∂◊≈ ¡È∞Á≈È ÍÃ≈ÍÂ «Ú⁄≈ «Úº⁄ ÒÀ ‘Δ ‘À, ‹ª ¡«‹‘∂ ‘Ø ¡«Ë’≈Δ Ò¬Δ ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø‰
ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ Á∂ Ï≈¡Á √±ÂªÕ «¬‘ ÚΔ √∞«È√«⁄Â ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ «¬º’ ¡È∞Á≈È Á∂ «’√∂ ‘Ø ¡«Ë’≈Δ
ÚÒØ∫ √ΔÁ «Úº⁄ Í«‘Òª ÚÒØ∫ ‘Δ «¬º’ ¬∂‹ø√Δ √ØÂ, ’∂∫ÁΔ ‹ª ≈‹, «¬º’ ¡È∞Á≈È Ò¬Δ Óø‹± ’ΔÂ≈ ‘À «’
Á∂ÈÁ≈Δ Á∂ «’√∂ ÚΔ Ì≈◊ È‘Δ∫ ÂÏ≈ÁÒ≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘ÂÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡
‡≈√’ √∞«ÚË≈Úª ’Δ ‘È ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ √’≈ Á∞¡≈≈ ’Δ √‘±ÒÂª «ÁºÂΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª ‘È?
BG.G √ÚÀ-«¬º¤’ √ø◊·Èª Ò¬Δ ¡È∞Á≈È ÁΔ¡ª ÙÂª (Conditions of Grants to

Voluntary Organizations)
(i) ¡È∞Á≈È ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ «ÈË≈Â ÍÃÍÂ ¿∞ºÂ∂ «¬º’ Ïª‚ ¿∞ºÂ∂ ¡ÓÒ ’‰ ÁΔ ÒØÛ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
Ïª‚ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹≈ ÁØ Á∞¡≈≈ «ÚÚ∂«⁄Â ‹∂’ ¬∂‹ø√Δ «¬º’ ’≈˘ÈΔ «¬’≈¬Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
(ii) «ÚºÂΔ √‘≈«¬Â≈ ÁΔ ÍÃ≈ÍÂΔ «Úº⁄ «¬º’ ¬∂‹ø√Δ Á∂ «¬º’ ¡«Ë’≈Δ Á∞¡≈≈ ‹ª⁄ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ‘ØÚ∂◊≈
’∂∫ÁΔ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ‹ª ≈‹ «√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊ Á∂ ÓøÂ≈Ò∂Õ
(iii) ÍÔØ‹È≈ Á∂ ÷≈ÂΔ¡ª ·Δ’ ‘À ¡Â∂ Úº÷ ÚÒØ∫ Ï‰≈¬∂ º«÷¡≈ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈ ¡Â∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Í∂Ù ¡Â∂
‹ÁØ∫ ‹±Δ ‘ÀÕ ¿∞‘ «¬º’ √’≈ Á∞¡≈≈ ÍÃÂΔ«È¿∞’Â ¡«Ë’≈Δ Á∞¡≈≈ ‹ª⁄ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ ‘Ø‰≈
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ì≈Â √’≈ ‹ª ≈‹ √’≈ ’ΔÂΔÕ ¿∞È∑ªÈ∂ «¬‘ ÚΔ «È¡øÂ’ Á∞¡≈≈ «¬º’ ‹ª⁄-
ÍÃΔ«÷¡≈ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑≈-÷∞ºÒ∑≈ ‘ØÚ∂◊≈ ¡≈Í‰∂ «ÚÚ∂’ ¿∞ºÂ∂ ¡Â∂ Ì≈Â Á∂ Ó‘≈Ò∂÷≈ ÍΔ«÷¡’Õ
(iv) ÚÂØ ÍÃÓ≈‰ ÍºÂ Á∂ È≈Ò Ò∂÷≈ Í«÷¡≈‘Ø«¬¡≈ È≈Ò «ÈË≈Â «Ú«ËÚÂ ±Í «Úº⁄ ÷ªÁ∂ ⁄≈‡‚
¬∂’≈¿∞∫‡∂∫‡ Á∞¡≈≈ ÍÃÂΔ‘√Â≈’Ù«Â ’‰ Ò¬Δ ¤∂ Ó‘ΔÈ∂ Á∂ ¡øÁ Í∂Ù ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘È «¬º’
Í∞≈‰∂ √≈Ò Á∂ √øÏøË «Úº⁄ ‹ª «‹√Á∂ Ò¬Δ ¡È∞Á≈È ˘ ÓÈ˜±Δ Á∂ «ÁºÂΔ ‘À «Ó¡≈Á ÁΔ ¡øÂ Á∂ Ï≈¡ÁÕ
(v) ¬∂‹ø√Δ √≈∂ Í«√øÍºÂΔÔØ∫ Á≈ «¬º’ «’≈‚ Í±Δ Â∑ª ‹ª ÌØ≈’∞ ±Í ÚÒØ∫ √’≈ Á∂ Ï≈‘ Á≈ ¡«Ë◊‘‰
’ΔÂ≈ º÷∂◊≈ ¡È∞Á≈È ¡Â∂ «ÈË≈Â ÍÃØÎ≈Ó≈ «Úº⁄ ¡«‹‘Δ ‹≈«¬Á≈Á Á≈ «¬º’ «‹√‡ Ï‰≈¬∂ º÷‰Õ
¡«‹‘Δ ‹≈«¬Á≈Á È‘Δ∫ ’∂◊≈ Á≈ ÈÏ∂Û≈, Ì≈◊√Â ‹ª ‘Ø ÍÃÔØ‹Èª Ò¬Δ ÚÂØ ’ΔÂ≈ Âª ¿∞È∑ª
«‹√Á∂ Ò¬Δ ¡È∞Á≈È Ì≈Â √’≈ ÁΔ Í±Ú ÓÈ˜±Δ Á∂ «ÏÈª «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ ¬∂‹ø√Δ Ò¬Δ √øÿÙ
’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’√∂ ÚΔ √Óª ÓΩ‹±Á ‘È, «¬√ Â∑ª Á∂ ◊∞‰ª ˘ Ì≈Â √’≈ Ú≈Í√ ’∂◊≈Õ
C. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È √‘Δ ‘È ‹ª ◊ÒÂ :
(i) ≈‹ √’≈ «ÂøÈ Ó‘ΔÈ∂ ÁΔ «Ó¡≈Á Á∂ √øÏøË «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄≈ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À √ø◊·Èª ÔØ◊Â≈ ¿∞ÍÔ∞’ÂÂ≈,
ÍÃ√Â≈Ú ¡Â∂ √ÓºÊ≈ ÁΔ ¬∂‹ø√Δ ÁΔ ÍÃ≈√ø«◊’Â≈ «¬√˘ Ò≈◊± ’‰Õ

(ii) «ÚºÂΔ √‘≈«¬Â≈ ÁΔ ÍÃ≈ÍÂΔ «Úº⁄ «¬º’ ¬∂‹ø√Δ Á∂ «¬º’ ¡«Ë’≈Δ Á∞¡≈≈ ‹ª⁄ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑≈÷∞ºÒ∑≈ È‘Δ∫ ‘ØÚ∂◊≈
(ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ‹ª ≈‹ «√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊ Á∂ ÓøÂ≈Ò∂Õ

(iii) √ÚÀ-«¬º¤’ ÔØ‹È≈ ˘ Ò≈◊± ’‰ Á∂ «¬º¤’ √ø◊·Èª ˘ ¿∞È∑ª ÁΔ Ì∂‹‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «ÈË≈Â ÍÃÍÂ ¿∞ºÂ∂
√ÏøËÂ ≈‹ √’≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ¡≈Ú∂ÁÈÕ
BG.H √≈ªÙ (Summary)

J Ì≈Â √’≈, «¬√Ò¬Δ «Ò¡≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À, Ïº«⁄¡ª Á∂ ¡Í≈‘‹ √Ó±‘ ÁΔ «√º«÷¡≈ √≈∂ Ò¬Δ «√º«÷¡≈
Á∂ Ò’Ù ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È Á∂‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ÔØ‹È≈ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈, √’≈ Á∂ Á∞¡≈∂ «ÚºÂÍØ«ÙÂ Ì≈Â, ÔØ‹È≈ ¡Â∂ AIHC Á∂
Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ‘À √’±Ò «√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊ Á∞¡≈≈ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‘ÀÕ

«¬’≈¬Δ-BG: ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ ‹ È≈
J ÚÂÓ≈È «Úº⁄ «¬‘ Ó∞„ÒΔ «√º«÷¡≈ «ÈÁ∂Ù≈Ò¬∂ Á≈ «‘º√≈ ‘À ¡Â∂ √ÓºÊ «ÚºÂΔ ÍÃ≈ÍÂ √Ú «√º«÷¡≈ ÈØ‡
¡«Ì¡≈È Á∂ Â«‘Â √ÓÊÈÕ
J Ú≈ÒΔ¡ª Á≈ Ó∞º÷ ¿∞Á∂Ù (¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈) ÔØ‹È≈ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’‰≈ ‘À «¬º’Ø
«‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ È≈Ò ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡≈Õ
J «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ : «ÚÙ∂Ù ÒØÛ Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ (√Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ.)
@-AD ¿∞Ó √Ì∂ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‘ √≈Ò ’ΔÂ≈ √Ó±‘ ÚÒØ∫ √≈∂ G@ «‹Ò∑∂ «Úº⁄ √Ú∂÷‰ ’È≈Õ
J «⁄«’Â√≈ ÍÃΔ«÷¡≈ «Ù«Ú, «ÚÙ∂Ù (√Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ.) ÁΔ ˜±Â Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ÁΔ ¬∂’Â≈ ÍÃÁ≈È
√Δ.‚Ï«Ò¿±.¡À√.¡ÀÈ. Ò¬Δ √‘≈«¬’ √Óº◊Δ¡ª, ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ¿∞ºÂ∂ ‡Δ⁄ ‡Ã∂«Èø◊, DE «ÁÈ √ø√≈ËÈ
«√«÷¡’ª Á∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ; «Ù’Ù‰ √Óº◊Δ Á∂ «Ú’≈√ ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. Á∂ ÍÃÓ∞º÷ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ‘ÈÕ
J «¬‘ «¬º’ ’∂∫Á ÍÃ≈¡Ω«‹Â ÔØ‹È≈ ‘À «‹√Á∂ Â«‘Â ’∂∫Á √’≈ È∂ ≈‹ª ÁΔ √‘≈«¬Â≈ ’‰◊∂/
Ó≈ÈÁø‚ª Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ «¬√Á∂ ¡ÓÒ «Úº⁄ √øÿ Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ‘∂·ª º÷ΔÕ
J «¬‘ ’‰ Ò¬Δ «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «Ú«Á¡’ √‘±ÒÂª ˘ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¿∞‰ Á≈
ÍÃ√Â≈Ú ‘À ‹Ø «¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ¬∂’Δ«’ÃÂ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
J «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Á≈«¬∂ «Úº⁄ Í±Ú √’±Ò ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ Í≈ÓÙ Ò¬Δ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡ÓÒ ¬∂‹ø√Δ ˘ ‘∂·ª È‘Δ∫ «¬º’ ¡«Ë’≈Δ Á∂ Â«‘Â «¬º’ ÍÃÏøË’Δ √∂Ò ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À ˘
Ò≈◊± ’‰ Ò¬Δ ¿∞Í «ÈÁ∂Ù’ Á∂ ÍÁ ¿∞ºÂ∂ È˜ º÷‰, ¡Â∂ ÍÃØ◊≈Ó Á≈ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈Õ
J ÏÒ≈’/«‹ÒΔ¡ª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ «‹ºÊ∂ ÔØ‹È≈ ‘∞‰∂ Âº’ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹≈, Í«‘Ò≈ ’øÓ
Ò¬Δ ÷∂Â «Úº⁄ √≈∂ √’±Ò Á∂ «√«÷¡’ª Ò¬Δ Á∂ Ò¬Δ ¿∞ÍÔ∞’Â ¡«Ì«Úø«È¡≈√ ÍÃÁ≈È ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
«¬º’Ø «‹‘∂ √’±Òª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ Ò¬Δ «¬º’ √Ú∂÷‰ Á≈ ÍÃÏøËÕ
J √∂Ò ≈‹ ÍºË Á∂ √Óº◊Δ¡ª Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈, «Ù’Ù‰ √Óº◊Δ, √‡≈Î ¡≈«Á «Úº⁄ ’ Á∂Ú∂◊≈ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª ˘ «√º«÷¡≈ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ ¡≈Á∂ÙÕ √∂Ò Ò¬Δ ÓÙΔÈΔ ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ’ΔÂΔ ‹≈Ú∂◊Δ ¡Í≈‘‹
Ïº«⁄¡ª Á≈ ¡≈’ÒÈÕ
J ÍÃØ◊≈Ó Á∂ √ÓøÚ«¬’ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷≈ Ò¬Δ «ÚÚ√Ê≈ ’‰ Ò¬Δ «‹≥Ó∂Ú≈ ‘ØÚ∂◊≈ Ïº«⁄¡ª ¡Â∂ Ò◊≈Â≈
¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ ¿∞È∑ª ÁΔ Âº’Δ ÁΔ «È◊≈ÈΔÕ «¬º’ ¡≈’ÒÈ «ÂøÈ ÓÀ∫ÓÏΔ ‡ΔÓ, «¬º’ ‚≈’‡ Ù≈«ÓÒ
‘È, «¬º’ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ ¡Â∂ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√«÷¡’ Á≈ ◊·È ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ
J «¬º’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ «Úº⁄ ÍÃ⁄ºÒÂ Áª ¿∞ºÂ∂ √‘±ÒÂª Á∂ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ ÍÃ’≈ «ÁºÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ≈‹/’∂∫Á
Ù≈«√Â ÍÃÁ∂Ùª «⁄øÂÂÕ
(¿) «’Â≈Ïª Ò¬Δ √«Ê ¿∞ºÂ∂ ¡√ÒΔ ı⁄ ÍÃÂΔÚÙ D@@ ∞Í¬∂Õ
(¡) ÍÃÂΔÚÙ B@@ ∞Í¬∂ Âº’ ÚÁΔ ¿∞ºÂ∂ ¡√ÒΔ ı⁄Õ
(¬) ‡Ãª√ÍØ‡ E@ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈ ∞Í¬∂ Âº’ ÌºÂ≈Õ ‹∂’ «¬º’ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ «¬√ ÔØ‹È≈ Á∂ Â«‘Â ÌÂΔ
√’±Ò Í«√ Á∂ ¡øÁ √’±Ò Á∂ ÏØ«‚ø◊ «Úº⁄ «‘øÁ≈ ‘À, ’Ø¬Δ ‡Ãª√ÍØ‡ Ù∞Ò’ ÓøÈ‰ÔØ◊ ‘ØÕ
(√) E@ ∞Í¬∂ ÁΔ Δ‚ ÌºÂ≈ ‹Ó≈Â Á∂ Ï≈¡Á ¡øË∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ÍÃÂΔ Ó‘ΔÈ≈
J ≈‹ √’≈ª/√øÿ Ù≈«√Â ÍÃÙ≈√Èª ¿∞È∑ª Á∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ «Â¡≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, ¡◊Ò∂ «ÚºÂ Ò¬Δ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¡≈Í‰∂ «ÚºÂΔ ‹±Âª Á∂ ¡≈’ÒÈ ¡Â∂ ‹Óª ÎÀ«Ò¡≈ ÍÃ√Â≈Ú ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÓøÂ≈Ò≈ («√º«÷¡≈
«ÚÌ≈◊, √’≈ Ò¬Δ √≈Ò Ì≈Â Á∂ ‘ √≈Ò «Á√øÏ Á∂ ¡øÂ Âº’)Õ
J √ÚÀ-«¬º¤’ ÔØ‹È≈ ˘ Ò≈◊± ’‰ Á∂ «¬º¤’ √ø◊·Èª ˘ ¡≈Í‰∂ ¡≈Ú∂ÁÈ ÍºÂ Ì∂‹‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
«ÈË≈Â ÍÃÍÂ ¿∞ºÂ∂ √ÏøËÂ ≈‹ √’≈/’∂∫Á Ù≈«√Â ÍÃÁ∂ÙØ∫ Á∂ ÍÃÙ≈√È Á∂ È≈Ò (Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫
«¬º’ ’≈ÍΔ ÓøÂ≈Ò≈ ˘ «√ºË∂ √ÓÊÈ ’ΔÂ≈)Õ ≈‹ √’≈ ¡≈Í‰∂ «Ú⁄≈ª Á∂ ¡øÁ Á∂‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
√ø◊·Èª ÔØ◊Â≈ ÁΔ ¿∞ÍÔ∞’ÂÂ≈ ÍÃ≈√ø«◊’Â≈, Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «ÂøÈ Ó‘ΔÈ∂ ÁΔ «Ó¡≈Á ÍÃ√Â≈Ú ¡Â∂
«¬√˘ Ò≈◊± ’‰ Ò¬Δ ¬∂‹ø√Δ ÁΔ √ÓºÊ≈Õ
J ¡È∞Á≈È ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ «¬º’ «ÈË≈Â ÍÃÍÂ ¿∞ºÂ∂ «¬º’ Ïª‚ ¿∞ºÂ∂ ¡ÓÒ ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘Ø
‹≈Ú∂◊≈Õ Ïª‚ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ‹≈ ÁØ Á∞¡≈≈ «ÚÚ∂«⁄Â ‹∂’ ¬∂‹ø√Δ «¬º’ ’≈˘ÈΔ «¬’≈¬Δ È‘Δ∫ ‘ÀÕ
J «ÚºÂΔ √‘≈«¬Â≈ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ «Úº⁄ «¬º’ ¬∂‹ø√Δ Á∂ «¬º’ ¡«Ë’≈Δ Á∞¡≈≈ ‹ª⁄ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑≈-÷∞ºÒ∑≈ ‘ØÚ∂◊≈
’∂∫ÁΔ ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ‹ª ≈‹ «√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊ Á∂ ÓøÂ≈Ò∂Õ
BG.I ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √Óº◊Δ : ⁄Δ‹ª ‘È ‹Ø «¬º’ «ÚÙ∂Ù ¿∞Á∂Ù ‹ª ◊ÂΔ«ÚËΔ Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÈÕ
J ¡«Ì«Úø«È¡≈√ : Ò’Ù ‹ª «‘Âª ‘À «’ «Ú¡’ÂΔ ‹ª «¬º’ ‘À ÍÃ’≈Õ
J ’ª√Ò : ÒØ’ª Á∂ «¬º’ √Ó±‘ ‘À ‹Ø «¬º’ Ù«‘ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√ Â∑ª Á∂ «¬º’ ÷∂Â
˘ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ ⁄∞º«‰¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
BG.A@ ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÁΔ ˜±Â «’¿∞∫ ‘À ?
B. ¡ÀÈ.√Δ.‡Δ. «Úº⁄ ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ.√Δ. ÁΔ ’≈‹Δ Ï‰Â Á≈ Ú‰È ’ØÕ
C. ¡≈¬Δ.¬Δ.‚Δ. ÔØ‹È≈ Á∂ ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ‡Δ⁄∂ ’Δ ‘È ?
D. ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á≈ Ó∞Òª’‰ √Ófi≈˙Õ
¿∞μÂ:√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers:Self-Assessment)
A. (i) A@ ’ØÛ (ii) ÍÃÏ≥Ë’Δ √ÀÒ (iii) «ÚÙ∂Ù
B. (i) ¡ (ii) ¡ (iii) ¬ (iv) ¿
C. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ
BG.AA √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«¬’≈¬Δ-BH: √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó∞º÷ Ë≈≈
«¬’≈¬Δ-BH: √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó∞º÷ Ë≈≈ ÈØ‡

(Inclusive Education and Mainstreaming)

‹≈‰ Í¤≈‰ (Introduction)
BH.A √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ (Inclusive Education)
BH.B Ó∞º÷ Ë≈≈ (Mainstreaming)
BH.C Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ ÂΔ’∂ (Methods of Teaching in Mainstreaming)
BH.D Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ ΔÂª (Trends in Mainstreaming)
BH.E √≈-¡≥Ù (Summary)
BH.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BH.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BH.H √≥Ï≥«ËÂ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Á∂ Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ «√÷Ò≈¬Δ «ÚËΔ¡ª ¡Â∂ ΔÂª ˘ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ ÂΔ«’¡ª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔÕ
J Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ ΔÂª Á≈ Ú‰ÈÕ
‹≈‰ Í¤≈‰ (Introduction)

«◊¡≈È, «√º«÷¡≈ Á≈ ÚÂØ∫ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ Â’ÈΔ’Δ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ ’≈È, ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ Ù∞± «Úº⁄ √È
¡Úª«¤Â ¡Â∂ ‘Ø Ïº«⁄¡ª ÚÒØ∫ Úº÷ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬Ò≈‹ ’ΔÂ≈Õ Ï≈¡Á «Úº⁄ ¿∞È∑ª ÁΔ «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈
√Δ «ÚÙ∂Ù √’±ÒªÕ ‘≈Ò Á∂ √Ó∂∫ «Úº⁄ ¿∞ºÊ∂ ‘Ø‰ ÚÒØ∫ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ˘ Ì≈◊ ÒÀ‰ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ ÏÁÒ≈Ú
’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ◊À ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’ ‘Δ √’±ÒÕ «Ù’Ù≈«ÚÁØ∫ ˘ ‘∞‰ Òº◊ «‘≈ ‘À «’ ‘ «¬º’ Ïº⁄∂
˘ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈Í‰∂ ÂΔ’∂ «√º÷‰ ÁΔ ¡≈«◊¡≈ «ÁºÂΔÕ √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ ¡ÚË≈‰≈ «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈
‘À Ï≈‘ ÚÂÈΔ √’≈ª ˘ ’˘È ‹ª ÈΔÂΔ Á∂ «¬º’ Ó≈ÓÒ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡ÍÈ≈¿∞‰, √Ó≈Ú∂ÙΔ Á∂ «√ºËªÂ Ò¬Δ
¡≈◊‘ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À «√º«÷¡≈, Á≈÷Ò≈ È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞ºÊ∂ ’‰ Ò¬Δ √øÓØ‘’
’≈È ‘È È‘Δ∫ Âª Ó±Ò ¡≈Ë≈ «¬‘ ‘À «’ √’±Ò Á∂ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «Ú«Á¡’ ‹±Âª ˘ Í±≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
⁄≈‘∂ ¡≈Í‰∂ ¡Í≈‘‹ ‹ª √ΔÓ≈Úª ’ΔÂΔ¡ªÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BH.A √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ (Inclusive Education)

«¬‘ ÈΔÂΔ ¡Â∂ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À «’ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ √≈∂ «Úº⁄ Ì≈◊ ÒÀ‰ Ò¬Δ ¡≈«◊¡≈ «ÁøÁ≈ ‘À Á∂ ’≈«¡ªÚ«¬È ‘À
ÍÃØ◊≈ÓªÕ ÈΔÂΔ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À «’ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª «Úº⁄ «’√∂ ÚΔ Ø’ Á∂ «ÏÈª √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À √≈∂
«Ú«Á¡’ ÍÃØ◊≈Óª Á∂ ‘Ø Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÓÂÒºÏ ‘ÀÕ «¬‘ √Ó≈ÈÂ≈ Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À, ¡Â∂ √ÚΔ’≈ ’Á≈ ‘À ‘ ¡≈Í‰∂
¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ ¡È±·∂’ÙÓÂ≈ÚªÁ∂ È≈Ò Ïº⁄∂Õ «¬√ «√ºËªÂ √≈∂ ¡øÂ≈Ù‡Δ Á∞¡≈≈ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À,
≈Ù‡Δ ¡Â∂ Ó’≈ÓΔ ÍÃØ◊≈ÓªÕ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ÂΔ’∂ «Úº⁄ ‹Ø «√√‡Ó ‘Δ √≈∂ Ò¬Δ √Ú≈◊Â ’Á≈
‘ÀÕ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, «¬‘ √∂Ú≈Úª «Úº⁄ ÏÁÒ≈Ú Á≈ ÓÂÒºÏ “¡≈Í‰∂“ «√º«÷¡≈ ¡Â∂
«Ú¡’ÂΔ◊Â «Ú’≈√ Á∂ Ò¬Δ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò ÚÒØ∫Õ “√Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ˜±Â ‘À, ‹Ø
«ÚÙ∂Ù ÁΔ ˜±Â ‘À Á∂ È≈Ò Ïº«⁄¡ª ˘ «¬√ Ïº«⁄¡ª ˘ Í«Ì≈«ÙÂ ’‰ ÚÒØ∫ «¬º’ ’ÁÓ ¡º◊∂ ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈ ‘À «Ë¡≈È,
√◊Ø∫ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹Ø «Ú◊«Û¡≈ ‹ª ¡Í≈‘‹ ’ ‘∂ ‘È ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄Õ“ √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Á∂ ’∞ºfi ÚΔ È‘Δ∫ ‘À Ò∂«’È
“ «¬º’Ø «‹‘∂ «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ ¡«Èº÷ÛÚª ¡ø◊ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ÍØ◊≈Ó Ï‰≈¿∞‰≈ Ï‹≈¬∂ «¬º’Ø «‹‘∂
«√º«÷¡≈ Á∂ ¡øÁ «¬º’ «√√‡ÓÕ
BH.A.A √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¿∞ºÂ∂ ÈΔÂΔ¡ª Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of policies on inclusive
Education)
A. √’≈ª ˘ ¿∞º⁄ÂÓ ÈΔÂΔ ¡Â∂ Ï‹‡Δ¬∂ ¡◊∂Â Á∂ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ «Úº⁄ √∞Ë≈ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ¿∞È∑ª˘
√≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰ Ò¬Δ ‹ª «Ú¡’ÂΔ◊Â ÓºÂÌ∂Áª ÁΔ ÍÚ≈‘ ’ΔÂ∂ «ÏÈª √ÓºÊ≈Ú≈È
«√√‡Ó Ó∞Ù«’ÒªÕ
B. √’≈ª ˘ ’˘È ‹ª ÈΔÂΔ √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Á∂ «√ºËªÂ Á∂ «¬º’ Ó≈ÓÒ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡ÍÈ≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ,
Á≈÷Ò≈ È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞ºÊ∂ È‘Δ∫ Âª ’‰ Ò¬Δ √øÓØ‘’ ’≈È ‘ÈÕ
C. «√«÷¡’ª Ò¬Δ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰ Ò¬Δ ‘ÀÕ
D. √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ «√º«÷¡≈ ÍÃ‰≈ÒΔ Ò¬Δ ÚÂØ∫ ’ΔÂΔ ‘À, ’Ú∂‹ Á≈ «Ú√Ê≈ Âº’ Í‘∞ø⁄‰ Ò¬Δ
‹È√ø«÷¡≈Õ
BH.A.B √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ ÒØÛ (Need of Inclusive Education)
Ô±È∂√’Ø (AIID) «Úº⁄ «’‘≈ «◊¡≈ ‘À «’ “ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬’º·∂ ‹≈‰È∂ Á∂ √øÌÚ ‹Ø ÚΔ, «’√∂ ÚΔ Ó∞Ù«’Òª ÁΔ
ÍÚ≈‘ ’ΔÂ∂ «ÏÈª ‹ª ÓºÂÌ∂Á ¿∞‘ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ √Ó≈Ú∂ÙΔ √’±Òª ÁΔ Í«‘⁄≈‰ ÁΔ Úº÷≈ ‹±Âª ˘ ‹Ú≈Ï
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡≈Í‰∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª, ÁØÈª Úº÷ Úº÷ ÙÀÒΔ¡ª ¡Â∂ «√º÷‰ ¡Â∂ ¡◊ÒΔ ◊∞‰ÚºÂ≈ ÁΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª
Áª ˘ √Ó≈¡Ω«‹Â ¿∞ÍÔ∞’Â ’Ø√ , √ø◊·È≈ÂÓ’ «ÚÚ√Ê≈, «√÷Ò≈¬Δ ‰ÈΔÂΔ¡ª, √ø√≈ËÈª Á∂ ÚÂØ∫ Á∂
Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ √≈∂ Ò¬Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ √Ó∞Á≈«¬¡ª Á∂ È≈Ò Ì≈◊ΔÁ≈Δ ’ΔÂΔÕ √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Ïº⁄∂ ÚÒØ∫ Ïº⁄∂ ˘
«√º÷‰ ¡Â∂ ÏÛ≈Ú≈ «ÁøÁ≈ ‘À «¬º’Ø «‹‘∂ ±Í «Úº⁄ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ ÔØ‹È≈ ¡Â∂ √∂Ú≈Úª
Á∂ «ÈÙÍ≈ÁÈ «Úº⁄ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ ¡’ÙÓ Ïº«⁄¡ªÕ
BH.A.C ’∞ºfi ¡≈◊± ÍÃÔØ◊ (Some Pioneering Experiments)
Ì≈Â Á∂ ’¬Δ Ìº«‹¡≈ «Úº⁄, ÍÔØ‹È≈ ¡Í≈‘‹ (ËºÏ≈Á≈) ’≈‹ ’ «‘≈ ‘À Ò¬Δ «√º«÷¡≈ ¬∂’Δ«’ÃÂ AIHG Á∂
Ï≈¡Á ÚÒØ∫Õ «¬º’ √≈≈ ÷∂Â ÁÃÙ«‡’Ø‰ () «Íº¤≈ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À, «‹ºÊ∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â ¡«Ë¡≈Í’ª, Ó≈‘
«√«÷¡’ª, ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ ÓÀÏª È∂ √øÔ∞’Â ±Í ÚÒØ∫ «¬√ ÍØ◊≈Ó «Úº⁄ ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ¡Í≈‘‹
È∂ÓΔ «√«÷¡’ Ïº«⁄¡ª ˘ √øÌ≈Ò‰ «Úº⁄ ¡«Ë¡≈ÍÈ «Á≥Á∂ ‘È Õ

«¬’≈¬Δ-BH: √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó∞º÷ Ë≈≈
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Self-Assessment) ÈØ‡

A. ÷≈ÒΔ √Ê≈È ÌØ :
(i) ............................. «Úº⁄ Ïº«⁄¡ª ˘ «¬º’ Ì±◊Ø«Ò’ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ √≈ÊΔ¡ª ˘ √≈Ó≈‹’ ±Í ÚÒØ∫ Úº÷-Úº÷
±Í «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈Õ
(ii) .............................. «√«÷¡’ Ïº«⁄¡ª Á∂ ¡Â∂ √≈∂ Ò¬Δ Ò⁄ΔÒ≈ÍÈ Á∂ È≈Ò ∞«fi¡≈ ‘ÀÕ
(iii) ¡Í≈‘‹Ø∫ Ò¬Δ √Ó∂«’Â «√º«÷¡≈ ÍÔØ‹È≈ Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ ’≈‹ ’ «‘≈ ‘À ..................Õ
BH.B Ó∞º÷ Ë≈≈ (Mainstreaming)

Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ √Ó≈Ú∂ÙΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬º’ «Ú¡≈Í’ «Úº⁄ «√÷≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À
√’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔÕ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¿∞ÍÒºÏË ‘À, Ò∂«’È Ò’Ù Ò¬Δ ‘À
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á≈ Ï‘∞ÓÂ ‘À ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª ÒØ’ª Ò¬Δ «¬º’ ‘Δ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ‹ÁØ∫
ÚΔ √øÌÚ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
«⁄«’Â√≈ ¡Â∂ √Δ’ ¡Í≈‘‹ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∞¡≈≈ ≈÷Úª ‘È ¡Â∂ ‘∞‰∂ ÚΔ «ÚÙ∂Ù ÍÃ≈ÍÂ ‘Ø √’Á≈
‘À ¡È∞’±ÒΔ √Óº◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄, √’±Ò «Úº⁄ «‘‰ ÁΔ ‹◊∑≈ ‘À, Ò∂«’È ¿∞‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÍÃ≈ÍÂ È‘Δ∫ ‹ÁØ∫ Âº’
¿∞‘ «√º«÷¡≈ ÁΔ ˜±Â ‘À «Ú÷≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
Á∂ ÚÒØ∫ AIH@ Á∂ ÁÙ’ Âº’, «¬Ò≈Ú≈ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ¡Â∂ ¡È∞√øË≈È Á∂ Ï≈¡Á, ’¬Δ «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈
Á≈ √ÓÊÈ ’ΔÂ≈ «¬º’ «Ú¡≈Í’ √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ‘À ¡Â∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ Á∂ «ÚÒ∂Õ ¡«ËÚ’Â≈
ÚºÒ «¬Ù≈≈ «’ Ï≈‘ «¬º’ ÁØ‘Δ ÍÃ‰≈ÒΔ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ¡ª ‹±Âª ˘ Í±≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ √Δ, Ò¬Δ ÍÃÙ≈√È
¡’ÙÓ √Δ, ¡Â∂ ÍÁØøÈÂ ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ÚºÒ ¡‰-¿∞«⁄Â ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ
¡«ËÚ’Â≈ Ó∞º÷Ë≈≈ ÁΔ «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª ‹±Âª ˘ Í±≈ ’‰ ÁΔ √ÓºÊ≈ ÚË≈¿∞‰ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ∞⁄Δ º÷Á∂ √È
√≈∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó∂∫ ◊∞˜≈È∂ Á∂ Ï‹≈¬∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Á∂÷‰ Ò¬Δ ‹Ø Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À
Ú◊Δ«’ÃÂ ’‰Õ
√’±Ò «‹ÒΔ¡ª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˜ÓΔÈ ÂÏ≈ÁÒ≈ ¿∞ºÂ∂ Í≈«¬¡≈Õ ¿∞‘ √ºÓfiÁ∂ ‘À ¡Â∂ ˘ √Ó≈¡Ω«‹Â ’‰ Ò¬Δ ’ΔÂ≈
√Δ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò «¬º’ ¿∞Ò«‡¡≈ Úº÷, Ò∂«’È Ï≈Ï Ó≈‘ΩÒ Ï‰≈¿∞‰ Á∂ «ÏÈª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘Õ
¡≈ÂÓ’∂∫Á«Â, Ï‘≈ ¡øË≈ÍÈ, Ï‘≈ÍÈ, √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, ’¬Δ ¡Í≈‘‹, ¡≈ÊØÍ∂«‚’
È∞’√≈È, ‘Ø «√‘Â È∞’√≈È, ◊øÌΔ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡Ùª«Â, «ÚÙ∂Ù «√÷Ò≈¬Δ ¡Í≈‘‹Â≈, Ì≈Ù‰, Ì≈Ù≈ ‹ª È∞’√≈È,
ÿ≈Ú Ó√ÂÙ’ ⁄Ø‡, ¡Â∂ «ÁÃÙ È∞’√≈ÈÕ ≈‹ ¡ÓΔ’≈ ¡Â∂ √’±Ò «‹ÒΔ¡ª Ò¬Δ ¡≈‹≈Á √È, ÂÁ ÚΔ, ¡≈Í‰Δ
Í«Ì≈Ù≈ Á≈ ÚÂØ∫ ’‰ Á∂ Ò¬Δ, ¡Â∂ ¿∞ºÊ∂ «Úº⁄ «Ú¡≈Í’ Ú◊Δ’‰ «Ú«ÚËÂ≈ ‘ÀÕ
≈Ù‡Δ ¡ª’Û∂ Áº√Á∂ ‘È «’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ È≈Óª’È Ó∞„ÒΔ Í≈·Ù≈Ò≈ «Úº⁄ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ ‘À √≈ÒÕ ¿∞º⁄
Í≈·Ù≈Ò≈ ÚÒØ∫, «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞ºÂ∂ D ÚÒØ∫ E ¯Δ√ÁΔ «¬º’Ø «‹‘∂ «√º«÷¡≈ ‹Ó≈Âª
’‰ Ò¬Δ ÍÂ ‘∂ ‘ÈÕ
«ÁÙ≈ «ÈÁ∂Ùª Á∂ «¬º’ «√ø‘≈ÚÒØ’È ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Í≈Â ‘Ø‰ Á∂
Ò¬Δ, ¿∞‘ ‹ª ¿∞‘ «¬º’ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘À «’ ’∂ÚÒ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Á∞¡≈∂ ÓÁÁ ’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈ «Úº⁄ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ’∂ÚÒ ‹ÁØ∫ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «√º«÷¡≈ Á≈ ’øÓ È‘Δ∫ ’Á≈Õ
¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬º’ √’±Ò «‹Ò∑∂ ‘Ø «ÚÚ√Ê≈ ’‰ ÁΔ ˜±Â ‘À ‹∂’ «¬º’ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ «Úÿ‡È’≈Δ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ √Δ ¡Â∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ø«’¡≈ «√º÷‰ ÚÒØ∫, ‹ª ‹∂’ «¬º’ Ó≈‰’ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ó≈‰’ ‹Ó≈Â √ÓºÊ È‘Δ∫ ÍÃÁ≈È
’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «√º«÷¡≈Õ
ÍÃ«ÚÂΔ √’±Ò «‹ÒΔ¡ª Ò¬Δ ‘À ‹Ø √ø√≈ËÈª Á∂ È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «√«÷¡’ª ÁΔ ÓÁÁ Ò¬Δ √ÓÊÈ «ÈÔ∞’Â
√Óº◊Δ ¡Â∂Õ ¡≈ÁÙ ±Í «Úº⁄, √ÓÊÈ ‹Ó≈Â «Úº⁄ √≈∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‹Ø ÓÁÁ ÁΔ ˜±Â Á∂ È≈Ò ’øÓ
’Á∂ ‘È, √◊Ø∫ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ¿∞ºÂ∂ «ÚÙ∂Ù ±Í ÚÒØ∫ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â ‘À ¡Â∂ ¿∞√˘ ’‰ Ò¬Δ
¡‰-¿∞«⁄Â «Ë¡≈È ‚≈«¬ø◊ ‹ª ¿∞√Á∂Õ
Ó‹Ï± ’‰ Ò¬Δ Ú∂÷‰≈ ‘À «’ ’Δ «¬‘ √∞Ë≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˘ Ó∞º÷ Ë≈∂ Á∂ ¡«Ì¡≈√ ¡«Ë¡≈Í’≈Õ ‹Ú≈Ï «Úº⁄,
«√«÷¡’ª ÁΔ «√Î≈«Ù ’ΔÂΔ ‘À «’ √’±Òª «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ √Óª ◊∞˜≈È∂ Á≈ «ÈË≈‰ ’‰ ÿº‡ ÚÒØ∫ ÿº‡ Ø’È
Ú≈Ò≈ Ó≈‘ΩÒ ‘ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ ¿∞ÍÒºÏË ‘ÀÕ «¬√ ¿∞Á∂Ù Ò¬Δ «¬º’ ÒÛΔ ÁΔ¡ª √Ú≈Òª
Á∂ ‘ «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ «√º«÷¡≈ ÔØ‹È≈ Ò¬Δ Ò≈◊± ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬‘ √øÌÚ ‘ØÚ∂◊≈
Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ Í±’ ¬∂‚√ ‹∂’ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ¡Â∂ √∂Ú≈Úª ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ¡ª
◊¬Δ ‘À ? ’Δ ’ÁÓ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í «Úº⁄ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À Ò¬Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ ˘ √Ó≈¡Ω«‹Â ’‰ Ò¬Δ «Ò¡≈ ‹Ó≈Â?
«¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ’ΔÂ≈ ‹≈ «‘≈ ÚÒØ∫ «¬º’ ¡Í≈‘‹Â≈ Ó∞È≈¯≈ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ ’ √º’Á∂ ‘È?
’Δ ‘À ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ¡ª √‘Í≈·Δ¡ª ¿∞ºÂ∂ ÍÃÌ≈Ú? «Ú«Á¡≈ÊΔ Á∂ √Ó∂∫ ¬∂’≈«Ë’≈ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘À
«√«÷¡’ ‹ª √≈ÊΔ¡ª? «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ‘Ø ¡Â∂ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ √ÓºÊ≈ Á∂ È≈Ò ‘√Âº’÷∂Í
’‰ ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ‘À ‹≈‰È∂ Á∂ Ò¬Δ? «√«÷¡’ª Á∂ È≈Ò «¬º’ ‡ΔÓ «¬√ √Ú≈Òª ÁΔ ÷Ø‹ ’‰ Ò¬Δ ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á≈
Ó‘ºÂÚ, ÂÈ≈Ú È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â ¡«Ë¡≈Í’ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «√«÷¡’ Á∂ È≈Ò ’øÓ ’ «‘≈ ‘ÀÕ
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Ó∞ºÁΔ¡ª Á∂ ÍÛ∑≈¬Δ Á∂ ÷Ø‹’≈ª È∂ «¬º’ ÒÛΔ Á∂ «Ú⁄≈ Á∂ Ó‘ºÂÚ ˘ «¬ø«◊Â ‘ «¬º’ «ÚÙ∂Ù
‹±Âª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «Ú’ÒÍÕ «Úº⁄ «Úº⁄ ’¬Δ «Úº⁄ Í±≈ √Óª ÷⁄ ’ ‘∂ ‘È «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
‹Ó≈Â «Úº⁄ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â ‹ª √≈≈ √ÓªÕ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, ’∞ºfi «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‘Ø √’Á≈ ‘À
√ø◊ΔÂ, ’Ò≈ ¡Â∂ √≈≈ «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ú◊ Á∂ È≈Ò √Δ’ «√º«÷¡≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ «√º÷‰ Ó˜Ó±Èª ÚÒØ∫ Ó∞È≈¯≈ ‘À,
‹ÁØ∫ «’ ¿∞‘ ÍÛ∑È∂ ¡Â∂ «‘√≈Ï «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Á± «÷º⁄ ‘∂ ‘ÀÕ ’¬Δ √’±Òª «Úº⁄ √ø√≈ËÈ
’Ó∂ «‹ºÊ∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «Ú¡’ÂΔ◊Â ‹ª ¤Ø‡∂ √Ó±‘ Á∂ ‘Á≈«¬Â ÍÃ≈ÍÂ ’ √º’Á∂ ‘ÈÕ
‡≈√’ ¡≈¬Δ.¬Δ.ÍΔ. ’Δ ‘À? √≥÷∂Í «Úº⁄ Áº√ØÕ
BH.C Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ ÂΔ’∂ (Methods of Teaching in Mainstreaming)

«√«÷¡’ª ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù Á≈ ¬∂’ «ÓÙ‰ ÍÃÁ≈È ’‰ Ò¬Δ ’¬Δ ‰ÈΔÂΔ «Ú’«√Â ÁΔ ‘À
«√º«÷¡≈Õ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‘¯Â∂ Á∂ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ ÷⁄ ’Á≈ ‘À
¡Â∂ ‹ª ¤Ø‡∂ √Ó±‘ Á∂ ‘Á≈«¬Â «ÂøÈ ÚÒØ∫ Íø‹ ÿø‡∂ Á∂ «¬º’ ‘¯Â∂ Ò¬Δ Ï≈‘ «÷º⁄ «Ò¡≈Õ «√«÷¡’ª ‘À ◊∂‚ ÍºË
ÚÒØ∫ «‚◊Δ ‹ª «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Ïº«⁄¡ª √Ó±‘ ÁΔ Úº÷≈ ÍÃ‰≈ÒΔ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÃÔØ◊ ¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ ‹ÁØ∫ ¿∞‘ «¬º’
¤Ø‡∂ √Ó±‘ √ø√≈ËÈ ’Ó∂ «Úº⁄ √∂«‡ø◊ «Úº⁄ «ÓÒÁ∂ ‘ÀÕ ¬∂‹∞’∂ÙÈ ‚≈«¬‹∂√‡ Ú«‰Â √ÌÂØ∫ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «¬º’ È∂ÓΔ Ëº’∂ ÁΔ ’Ø«ÙÙ «Úº⁄ «¬º’ √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ Á≈ ¡È∞ÌÚ ‹Ó≈ÂÕ √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ
«√º«÷¡≈ ‘À «’ ·Δ’ ‘À, ’∞ºfi «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ’≈‹ ’‰ Ò¬Δ «‹¡≈Á≈ ÒÛ≈¬Δ,

«¬’≈¬Δ-BH: √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó∞º÷ Ë≈≈
ÿº‡ È‘Δ∫ √Óª ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ¿∞ºÊ∂ «¬º’ ¡Â∂ «Ú’ÒÍ «Úº⁄ ‹Ø «¬º’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «√«÷¡’ √Δ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÈØ‡
¡≈ ‹≈Ú∂◊≈ ¡Â∂ «¬º’ ÂÎ «÷º⁄‰ Á∂ Ò¬Δ «¬º’ Úº÷ Ó∂‹ ¿∞ºÂ∂ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ ¿∞È∑ª˘ ’∞ºfi √øÙØËÈØ∫ Á∂
È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â ’øÓ ’‰ «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ ’Á∂ ‘ÈÕ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «√«÷¡’ª ¡Â∂ √≈ÊΔ¡ª ˘ ÚΔ √ø◊·È≈ÂÓ’
È≈Ò «ÚÙ∂Ù ‹±Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ √‘≈«¬Â≈ ÍÃÁ≈È ÁΔ ’≈‹Õ ‘ √Ú∂∂, «√«÷¡’ª ¡Â∂ √≈ÊΔ¡ª ˘ ÌØ√≈ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù
‹±Âª √Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÁΔ ‹ª⁄ ’‰◊∂ «’Â≈Ïª, ¡≈Í±ÂΔ ¡Â∂ ‘ØÓÚ’ ¿∞‘ √’±Ò Á∂ «ÁÈ Ù∞± ’‰ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
√’±Ò Á∂ «ÁÈ Á∂ ¡øÂ «Úº⁄, «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬√∂ Â∑ª Á≈ √ÓÊÈ ÍÃ≈ÍÂ ’‰ Ò¬Δ ÌØ√≈ ‘À «’ ¿∞‘
ÿ ¿∞«⁄Â Ò◊≈ ’‰≈ ‘ØÚ∂◊≈ ¿∞È∑ª Á∂ ‘ØÓÚ’ Ò¬Δ √Óº◊ΔÕ
√’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ ‘À «’ «¬º’ «Úº⁄ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ «Úÿ‡È’≈Δ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª √Ó±‘ Á∂ È≈Ò ÍÃÔØ◊ ¤Ø‡Δ ‹Ó≈Â
«Úº⁄ Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À ¿∞ºÊ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ Î≈«¬Á∂ ’ÓΔ¡ª √ÈÕ «Úÿ‡È’≈Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ √È
«√º÷‰ ÚÒØ∫ È‘Δ∫ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ø’‰, ¡Â∂ ¿∞‘ √Óª Á∂ Úº‚∂ ÏÒ≈’ª ◊«‘Δ ’‰ Ò¬Δ √ÓÍÂ √Δ ¿∞‘ «√º«÷¡≈ ¡Â∂
Í≈ÓÙ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ‘≈Òª«’, «Úÿ‡È’≈Δ Ïº«⁄¡ª ˘ ’Ø¬Δ √’≈≈ÂÓ’ √‘’ÓΔ ÁΔ Ì±«Ó’≈ ÁΔ √Δ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ó≈‚ÒÕ
Ó∞º÷ Ë≈∂ Á∂ È≈Ò √’±Ò Á∂ «‹ÒΔ¡ª Á∂ ¡È∞ÌÚ Á∂ «¬º’ Í±Ú«Ú¡≈ÍΔ ÍÛ∑≈¬Δ «Úº⁄, ¬∂‹∞’∂ÙÈ ‚≈«¬‹∂√‡ ÁΔ «ÍØ‡ «’ ‹ÁØ∫
«¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ √Óª ¿∞‘ ÂΔ‹Δ ‹Ó≈Â Âº’ Í‘∞ø⁄ Á∞¡≈≈ ÁØ √≈Ò «Íº¤∂ ‘À, «¬‘ Òº◊Ìº◊ ¡√øÌÚ ‘À ¿∞√˘ «Ò¡≈¿∞‰ Ò¬Δ
◊∂‚ ÍºË, ’Ø«ÙÙ ÁΔ ÂΔÚÂ≈ ÁΔ ÍÚ≈‘ ’ΔÂ∂ «ÏÈªÕ
Ó∞º÷ Ë≈∂ Á∂ Ù∞∞¡≈ÂΔ «ÁÈª «Úº⁄ «¬º’ AIHB «Ò¡≈«¬¡≈ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ Á∂ √∞ÍÃΔÓ ’Ø‡ È∂ ÎÀ√Ò≈
√∞‰≈«¬¡≈ «’ «¬‘ «¬º’ √’±Ò «‹Ò∑∂ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ‹ª ¡≈Í‰∂ ¡«Ë’ÂÓ ’‰ Ò¬Δ ‘ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ˘ «Ú’«√Â ’‰ ÁΔ
«‹≥Ó∂Ú≈Δ È‘Δ∫ √Δ √øÌ≈«Ú’Õ √◊Ø∫, «¬º¤≈ ˘ ‘ ¡Í≈‘‹ Ïº⁄∂ ÍÏ«Ò’ √’±Ò Á∂ Ï≈Ï Í‘∞ø⁄ Á∂ È≈Ò ÍÃÁ≈È ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ
«√º«÷¡≈Õ
‹ÁØ∫ √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ A √øÔ∞’Â ≈‹ ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂΔ √Δ, «ÚÙ∂Ù ‹±Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈Ò ‘À
¡Â∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ÓØ‚∂ ÚÒØ∫ ÓØ„≈ «ÓÒ≈’∂ ÍÛ≈«¬¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À, ¿∞ºÊ∂ ’∞ºfi ’‰ Ò¬Δ ¡È∞√øË≈È Á∂ È≈Ò
«√ºËªÂ Ú≈Í√ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ «¬º’ ÈÀ«Â’ ˜±Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ √Δ, Òº◊Ìº◊ «ÚÙ∂Ù
ÚÒØ∫ ÓÈ∞º÷ ¡«Ë’≈ª ÁΔ ’Ø«ÙÙ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ’Ø¬Δ ÚΔ Â’ÈΔ’ Á≈ ÍÛ∑≈¬Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ, ÂΔ’ª √‡≈Î,
«√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ ÁΔ ˜±Â Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Ò¬Δ «¬º’ «Ú¡≈Í’ ÍØ◊≈Ó Á∂ Ò¬ΔÕ «Â¡≈Δ ¡Â∂ ¡È∞√øË≈È ÁΔ
«¬‘ ’ÓΔ ◊ΔÏª ÁΔ ÔØ‹È≈ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ¡Â∂ ’¬Δ «‹ÒΔ¡ª «Úº⁄ √’±Ò «Úº⁄ ◊ΔÏ ’≈«¡ªÚ«¬ÈÕ Á∂ Ï≈¡Á ÚÒØ∫ Ó∞º÷
Ë≈≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ «¬º’ ¡«Ì¡≈È √Δ «¬º’ ÍØ◊≈Ó «Ë¡≈È ÚÒØ∫ Ï≈‘ √Ø«⁄¡≈, ¿∞ºÊ∂ ’¬Δ Ú≈ ‹ÁØ∫
«Ú¡’ÂΔ◊Â Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª ‹±Âª ˘ È‹¡øÁ≈‹ ’ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹Ø «⁄«’Â√’Δ¬∂ È≈‹’ Ô≈ ◊øÌΔ ±Í
ÚÒØ∫ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú¡≈’∞Ò √È ÁΔ¡ª ‹±Âª ˘ Í±≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √«’¡≈ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ¡Â∂
’∞ºfi ‘Ò≈Âª «Úº⁄, √’±Ò «‹Ò∑∂ Ò¬Δ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ «Ú’ÒÍ √Δ ’‰ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ÿ Õ «¬√ Ì∞Ò∂÷≈ ˘ ‹ØÛÈ, «¬‘ Ó∞Ù’Ò √Δ
Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ Á≈ «¬º’ «ÚÚ√«ÊÂ ÍÃ‰≈ÒΔ Ú√Δ¡ÂÕ Ò¬Δ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, «¬º’ Ï‘≈ Ïº⁄≈ Ï‘∞Â ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ «¬º’ È∂ÓΔ
±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ’ √’Á≈ ‘À, ‹ÁØ∫ «’ È≈Ò «¬º’ Úº÷ Ïº⁄∂ ¡Í≈‘‹Â≈ Á≈ «¬º’ ‘Δ «‚◊Δ Ó≈‰’ «√º«÷¡≈ Á∂ «¬º’
√Ú«ÈË≈«Â «ÓÙ‰, «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ ÒØÛ ‘Ø √’ÁΔ ‘À «¬º’ ¿∞ºÂ∂ «¬º’ ‘Á≈«¬ÂÕ
ÈØ‡√ ¡Í≈‘‹ «√º÷‰ ‹ª Ì≈Ù‰/Ì≈Ù≈ ¿∞Á≈Ú≈ÁΔ ‘Ò’∂ Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ Ò¬Δ, ÒÛ≈¬Δ ÍÃ‰≈ÒΔ
¡≈Ó ‘À Á≈ ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ BH.D Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ ΔÂª (Trends in Mainstreaming)

Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ Úº÷≈ ΔÂª ¿∞º⁄ Í≈·Ù≈Ò≈ Á∂ ¡øÂ «Úº⁄ «¬º’ «√ ’‰ Ò¬Δ ¡≈¿∞∫Á∂ ‘È, ‹ÁØ∫ «‹ÒΔ¡ª «¬È≈Ó Úº÷
„ø◊ ÚÒØ∫ «‚ÍÒØÓ≈Õ Ó≈È’ª Á∂ «¬º’ ‘Δ √∂‡, ÍΔ«÷¡≈, ¡Â∂ Á∂ È≈Ò ’∞ºfi ¿∞º⁄ «Ú«Á¡≈ÒΔ¡ª Á∂ ¡È∞Á≈È «‚ÍÒØÓ≈
’Ø√ ’øÓ ’‰ Ò¬Δ √≈∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ Ò≈◊±Õ ‘Ø √’±Òª «Úº⁄ «¬º’ Úº÷ ‹ª Í±≈ ‘Ø‰ Á≈ ÍÃÓ≈‰ ÍºÂ ÍÃÁ≈È ’Á∂
‘È «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ Ò¬ΔÕ «‚ÍÒØÓ≈, «¬√Ò¬Δ, ‘Ó∂Ù≈ «¬º’ ‘Δ ◊ºÒ ÓÂÒºÏ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ
¡«Ë«ÈÔÓ Á∂ Ó≈È’ª Á∂ ¡≈Ë≈ ¿∞ºÂ∂ √∞Ë≈ ‘À «’ «Ú«Á¡’ Ó≈È’ª Í∞È«ÈÓ≈‰ Ò¬Δ ’«‘øÁ≈ ‘ÀÕ ÍÓ Ò’Ù Ò¬Δ
‹Ú≈ÏÁ∂‘Δ ÁΔ «¬º’ ÍÃ‰≈ÒΔ «Ú’«√Â ’‰ Á≈ «¬º’ ¿∞«⁄Â ÂΔ’≈ ‘À «’ √≈∂ Ò¬Δ Ò≈◊± ‘∞øÁ≈ ‘À ÷Ø‹ ‘ØÚ∂◊≈
«Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘Õ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‘∞‰∂ ÚΔ «¬º’ «√º«÷¡≈ ÍØ◊≈Ó ¡Â∂ Ò’Ùª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ‘À,
¡Â∂ ¿∞ºÊ∂ «¬º’ ’Ø«ÙÙ Á∂ Á‹Δ Ò’Ùª Ò¬Δ ‘ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ‘ØÚ∂◊≈ ÁΔ ˜±Â ‘À
¡Â∂Õ ¡«ËÚ’Â≈ÚªÒ¬Δ Á∂÷‰ Ò¬Δ √’±Ò «‹ÒΔ¡ª Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷∂ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ÚÒØ∫ Á± Ó∞º÷Â: ÂØÛ ’‰≈
⁄≈‘∞øÁ∂ ‘È Ó≈ÈÁø‚ª ¿∞ºÂ∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ È∞Ó≈«¬Ù ¿∞ºÂ∂ ¡≈Ë≈«Â ‘ÈÕ ¡≈ÁÙ ±Í «Úº⁄, √≈∂ √È≈Â’Ø∫ «¬º’ ‘∞øÁ≈
‘À «’ ·Δ’ ¡ÍÈ∂ ’ΩÙÒ ¡Â∂ ¿∞ÍÒºÏËΔ¡ª Í«Ò’«ÙÂÕ
B@@@ Ò’Ù ¿∞ºÂ∂ ’Ó∂‡Δ ˘ Ó≈ÈÂ≈ «ÁºÂΔ ‘À «’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ÓºÊ È‘Δ∫ ‘À, ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À
¡Â∂ Ó≈È’ª ¿∞ºÂ∂ ¡≈Ë≈«Â √∞Ë≈ ¡Â∂ ÈÚΔ∫ ‹≈‰’≈Δ ÁΔ ÂÒ≈Ù «Úº⁄ «√Î≈«Ù ÁΔ ÒøÓΔ «Ó¡≈Á Á∂ ¡È∞√øË≈ÈÕ
«√º«÷¡≈ ¡«Ë¡«¬Èª ‹ª Âª «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ¤º‚ «ÁºÂ≈ ‘À ‹ª ¿∞È∑ª˘ «Ó«‰¡≈Õ ¿∞ºÊ∂ «’Ú∂∫
«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬º’Ø «‹‘∂ «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ È≈Ò Â∞Ò‰≈ ¿∞ºÂ∂ Ï‘∞Â ÿº‡ ‚∂‡≈ ‘ÀÕ
¿∞ºÊ∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «ÚºÂ ÍØ√‰≈ ¿∞ºÂ∂ √ÓºÊ ‹≈‰’≈Δ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ ¿∞ºÊ∂ «’Ú∂∫ Ó≈È’ª ¿∞ºÂ∂ ’Ø¬Δ ‹≈‰’≈Δ
È‘Δ∫ ‘À ¡≈Ë≈«Â √∞Ë≈ Ò¬Δ Ì∞◊Â≈È∂ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ ‹ÁØ∫ «’ «√«÷¡’ª ˘ √ÚΔ’≈ ’Á∂ ‘È «’ √’±Òª «Úº⁄
¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ú◊Δ«’ÃÂ ’¬Δ Úº÷ Úº÷ ÂΔ’ª «Úº⁄, ¿∞ºÊ∂ «’Ú∂∫ «¬√ Ó’≈ÓΔ ¯À√Ò≈ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ Ï‰≈
‘∂ ‘È ¿∞ºÂ∂ ÿº‡ ‹≈‰’≈Δ ‘ÀÕ «Úº⁄ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, ¡Í≈‘‹ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ ÍÚ≈ª ¡Â∂ ¡’√ ¡ÈÁ∂÷Δ
’ ‘∂ ‘È «‹¡≈Á≈ Ó≈‚Ò Á≈ ÚÂØ∫ ’‰ Ò¬Δ ˜±Δ ‘È «Ú«Á¡’ ¡≈ÔØ‹È≈ «Úº⁄ ÍÚ≈ªÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Ó‘≈È «Ú¡≈‹ ÁΔ ¡øÂ≈Ù‡Δ ÍºË ¿∞ºÂ∂ ‘À, ¡Â∂ AIIG Á∂ ±Í
«Úº⁄, ’∞ºfi BD ¡≈Ê’ √«‘ÔØ◊ ¡Â∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ √ø◊·È Á∂ Á∂Ùª Á∂ √È «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈ Á∂ Í∞È◊·È ¿∞ºÂ∂ ¡«Ë¡«¬Èª Á≈ ÍÃÏøËÕ
C. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È √‘Δ ‘È ‹ª ◊ÒÂ:
(i) «¬Ò≈Ú≈ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ¡Â∂ ¡È∞√øË≈È Á∂ ’¬Δ «√«÷¡’ª ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ï≈¡Á Á∂ ÚÒØ∫ AIH@
Á∂ ÁÙ’ Âº’, «¬Ù‡ «¬º’ «Ú¡≈Í’ √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ‘À ¡Â∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ Á∂ «ÚÒ∂Õ
(ii) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ ‘¯Â∂ Á∂ √≈∂ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ÷⁄ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘ÀÕ
(iii) «√º«÷¡≈ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Ïº«⁄¡ª √Ó±‘ ÁΔ Úº÷≈ ÍÃ‰≈ÒΔ¡ª Á∂ È≈Ò ÍÃÔØ◊ ’ΔÂ≈ ‘À ◊∂‚ ÍºË ‹ª
¡Í≈‘‹Â≈ ÁΔ «‚◊ΔÕ
(iv) Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ «¬º’ ÈÀ«Â’ ¡«ÈÚ≈«¡≈Â≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ È‘Δ∫ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ √ΔÕ

«¬’≈¬Δ-BH: √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó∞º÷ Ë≈≈
BH.E √≈-¡≥Ù (Summary) ÈØ‡

J Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ Ó≈¡ÈΔ¡ª «Úº⁄ ÍÃ‰≈ÒΔ ‘Δ √≈∂ Ò¬Δ √Ú≈◊Â ’Á≈ ‘À ÓÂÒºÏÕ
¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Á∂ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, «¬‘ ¡Í≈‘‹Ø∫ Á∂ “ ÚÒØ∫ Á∂÷Ì≈Ò √∂Ú≈Úª «Úº⁄
ÏÁÒ≈Ú Á≈ ÓÂÒºÏ ‘À Ïº⁄≈ ¡≈Í‰∂ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ú’≈√ Á∂ Ò¬ΔÕ
J √’≈ª ˘ ¿∞º⁄ÂÓ ÈΔÂΔ ¡Â∂ Ï‹‡Δ¬∂ ¡◊∂Â Á∂ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ «Úº⁄ √∞Ë≈ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ ¿∞È∑ª˘
√≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰ Ò¬Δ ‹ª «Ú¡’ÂΔ◊Â ÓºÂÌ∂Áª ÁΔ ÍÚ≈‘ ’ΔÂ∂ «ÏÈª √ÓºÊ≈Ú≈È
«√√‡Ó Ó∞Ù«’ÒªÕ
J √’≈ª ˘ ’˘È ‹ª ÈΔÂΔ √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ Á∂ «√ºËªÂ Á∂ «¬º’ Ó≈ÓÒ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡ÍÈ≈¿∞‰ Á∂ Ò¬Δ,
Á≈÷Ò≈ È∂ÓΔ √’±Òª «Úº⁄ √≈∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞ºÊ∂ È‘Δ∫ Âª ’‰ Ò¬Δ √øÓØ‘’ ’≈È ‘ÈÕ
J Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ «√º«÷¡≈ Á≈ «¬º’ √Ó≈Ú∂ÙΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ «¬º’ «Ú¡≈Í’ «Úº⁄ «√÷≈«¬¡≈
‹ªÁ≈ ‘À √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔÕ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¿∞ÍÒºÏË ‘À,
Ò∂«’È Ò’Ù Ò¬Δ ‘À «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ Ï‘∞ÓÂ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª ÒØ’ª Ò¬Δ «¬º’ ‘Δ
‹Ó≈Â «Úº⁄ ‹≈‰È∂ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ ÚΔ √øÌÚ ‘ÀÕ
J Á∂ ÚÒØ∫ AIH@ Á∂ ÁÙ’ Âº’, «¬Ò≈Ú≈ ‹ª⁄-ÍÛÂ≈Ò ¡Â∂ ¡È∞√øË≈È Á∂ Ï≈¡Á, ’¬Δ «√«÷¡’ª ¡Â∂
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á≈ √ÓÊÈ ’ΔÂ≈ «¬º’ «Ú¡≈Í’ √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù ‘À ¡Â∂ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈
Á∂ «ÚÒ∂Õ
J «ÁÙ≈ «ÈÁ∂Ùª ÁΔ «¬º’ «√ø‘≈ÚÒØ’È ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ «¬º’ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
Ò¬Δ Í≈Â ‘Ø, ¿∞‘ ’‰ Ò¬Δ ‹ª ¿∞‘ «¬º’ ¡Í≈‘‹Â≈ ‘À «’ ’∂ÚÒ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Á∞¡≈∂ ÓÁÁ
’ΔÂΔ ‹≈ √’ÁΔ ‘À ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ‘Δ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ‹ÁØ∫ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í
ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ ’øÓ È‘Δ∫ ’Á≈ ‘ÀÕ
J ÍÃ«ÚÂΔ √’±Ò «‹ÒΔ¡ª Ò¬Δ ‘À ‹Ø «√«÷¡’ª Á∂ È≈Ò È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ÓÁÁ ’‰ Ò¬Δ √ÓÊÈ «ÈÔ∞’Â
√ø√≈ËÈª ¡Â∂ √Óº◊ΔÕ
J Ó‹Ï± ’‰ Ò¬Δ Ú∂÷‰≈ ‘À «’ ’Δ «¬‘ √∞Ë≈ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ˘ Ó∞º÷ Ë≈∂ Á∂ ¡«Ì¡≈√ ¡«Ë¡≈Í’≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ Ó∞ºÁΔ¡ª Á≈ ÍÛ∑≈¬Δ ÷Ø‹’≈ª È∂ «¬º’ ∂∫‹ ¿∞ºÂ∂ «Ú⁄≈ ’‰ Á∂ Ó‘ºÂÚ ˘ «¬ø«◊Â ‘
«¬º’ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ Ò¬Δ «Ú’ÒÍª ’ΔÂΔ¡ªÕ
J «√«÷¡’ª ˘ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ «√º«÷¡≈ Á≈ ¬∂’ «ÓÙ‰ ÍÃÁ≈È ¡Â∂ ’¬Δ ‰ÈΔÂΔ «Ú’«√Â ÁΔ ‘À «ÚÙ∂Ù
«√º«÷¡≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ «¬º’ È∂ÓΔ ±Í ÚÒØ∫ ‹Ó≈Â «Úº⁄ ‘¯Â∂ Á∂ √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ ÷⁄ ’Á≈ ‘À
¡Â∂ Ï≈‘ «÷º⁄ «Ò¡≈ ‹ª ¤Ø‡∂ √Ó±‘ Á∂ ‘Á≈«¬Â «ÂøÈ ÚÒØ∫ Íø‹ ÿø‡∂ Á∂ «¬º’ ‘¯Â∂ Á∂ Ò¬ΔÕ
J √’±Ò ÍÃ‰≈ÒΔ ‘À «’ «Úº⁄ ◊øÌΔ ±Í ÚÒØ∫ «Úÿ‡È’≈Δ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª √Ó±‘ Á∂ È≈Ò
ÍÃÔØ◊ «¬º’ ¤Ø‡Δ ‹Ó≈Â Í≈«¬¡≈ ¿∞ºÊ∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ Î≈«¬Á∂ ’ÓΔ¡ª √ÈÕ
«Úÿ‡È’≈Δ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª «√º÷‰ ÚÒØ∫ Ø’ ‘∂ √È È‘Δ∫ ‘Ø «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª, ¡Â∂ ¿∞‘ √Óª Á∂ Úº‚∂
ÏÒ≈’ª Ò¬Δ √ÓÍÂ √Δ ¿∞‘ ◊«‘Δ ‘Á≈«¬Â ¡Â∂ Í≈ÓÙ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ‘≈Òª«’, «Úÿ‡È’≈Δ
Ïº«⁄¡ª ˘ È‘Δ∫ √Δ ‹Ó≈Â «Úº⁄ √’≈≈ÂÓ’ √‘’ÓΔ Ì±«Ó’≈ Ó≈‚ÒÕ
J Ó∞º÷Ë≈≈ «Úº⁄ «¬º’ ÈÀ«Â’ ˜±Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ √Δ, Òº◊Ìº◊ «ÚÙ∂Ù ÚÒØ∫ ÓÈ∞º÷ ¡«Ë’≈ª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÁΔ ’Ø«ÙÙ Ïº«⁄¡ª ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ ’Ø¬Δ ÚΔ Â’ÈΔ’ Á≈ ÍÛ∑≈¬Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √Δ, ÂΔ’ª √‡≈Î, ¡Â∂
¡«Ë¡≈ÍÈ «√÷Ò≈¬Δ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ∂ ‹≈‰ Ò¬Δ «¬º’ «Ú¡≈Í’ ÍØ◊≈Ó Ò¬Δ ˜±Δ ‘ÀÕ «Â¡≈Δ ¡Â∂
¡È∞√øË≈È ÁΔ «¬‘ ’ÓΔ ’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬Δ ◊ΔÏ ¡Â∂ ’¬Δ «‹ÒΔ¡ª «Úº⁄ √’±Ò «Úº⁄ ◊ΔÏ
’≈«¡ªÚ«¬È ÁΔ ÔØ‹È≈ Ï‰≈Õ
J «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª ˘ ‘∞‰∂ ÚΔ «¬º’ «√º«÷¡≈ ÍØ◊≈Ó ‘∞øÁ≈ ‘À ¡Â∂ Ò’Ùª ˘ ÍÃ≈ÍÂ
’‰≈ ‘À, ¡Â∂ ¿∞ºÊ∂ «¬º’ ’Ø«ÙÙ Á∂ Á‹Δ Ò’Ùª Ò¬Δ ‘ «Ú«Á¡≈ÊΔ ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ‘Ø
‹≈Ú∂◊≈ ÁΔ ˜±Â ‘ÀÕ
BH.F ÙÏÁ-’ØÙ (Keywords)

J Ò≈◊± ’È≈ : ’∞ºfi ‘À «’ ¡≈«Ë’≈«’ ÂΩ ¿∞ºÂ∂ ¯À√Ò≈ «Ò¡≈ «◊¡≈ ‘À ’‰ Ò¬Δ ‘Ø‰
Ù∞±
J √Ó≈Ú∂ÙΔ : «¬º’ √Ó±‘ Á∂ «¬º’ Ì≈◊ Á∂ ±Í «Úº⁄ «’√∂ Ú≈Ò∂ ÒØ’ª ÁΔ «¬º’ ÎÀ«Ò¡≈
ÒÛΔ Ù≈«ÓÒ ‘È Õ
J Ó∞º÷ Ë≈≈ : «Ú⁄≈ª ¡Â∂ ÷ØÒ∑‰ «’ «¬º’Ø «‹‘∂ Óø«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À «’¿∞∫«’ ¿∞‘ ’ ‘∂
‘À √ÌÂØ∫ «‹¡≈Á≈ ÒØ’ª Á∞¡≈≈ √ªfi≈ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ
J ΔÂª : «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ «ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ ‘≈ÒÂ ÏÁÒ «‘≈ ‘ÀÕ
BH.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ÙÏÁ T√Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈U ÁΔ Í«Ì≈Ù≈ «Á˙Õ
B. Ó∞º÷ Ë≈≈ ’Δ ‘À ?
C. √Ó≈Ú∂ÙΔ «√º«÷¡≈ ¿∞ºÂ∂ ÈΔÂΔ¡ª Á∂ ¿∞Á∂Ù ’Δ ‘È ?
D. Ó∞º÷ Ë≈≈ «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ «ÚËΔ¡ª Á≈ Ú‰ÈÕ
¿∞μÂ : √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers:Self-Assessment)
A. (i) √Ó≈Ú∂Ù «√º«÷¡≈ (ii) ¡Í≈‘‹Â≈ (iii) AIHG
B. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ˆÒÂ
BH.H √≥Ï≥«ËÂ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. Á≈ «ÍÃ≥√ΔÍÒ ¡À∫‚ ÍÃÀ’«‡√ ¡≈¯ ¡À˜±’∂ÙÈÒ ÓÀÈ∂‹ÓÀ∫‡: ‡ØÈΔ Ï∞Ù, Ò∂√ ÏÀÒ, √∂‹ ÍÏ«ÒÙ,
B@@BÕ
B. ¡À˜±’∂ÙÈÒ ÓÀÈ∂‹ÓÀ∫‡: √‡ÃÀ‡∂‹Δ, ’∞¡≈«Ò‡Δ ¡À∫‚ «√Ø√˜, Ó≈◊∂‡ ÍÃΔ‚Δ, ØÈÕ

«¬’≈¬Δ-BI: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ “Â∂ «√ı «¬’≈¬Δ¡ª: ÈØ‡

¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡Â∂ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄.
(Apex Bodies on Special Education:
RCI and NIMH)

BI.A Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ (Rehabilitation Council of India)
BI.B ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of RCI)
BI.C ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡À’‡ AIIB ¡Â∂ √∞Ë≈ B@@@ (National Institute for the Mentally Handicapped)
BI.D Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ (National Institute for the Mentally Handicapped)
BI.E √≈ªÙ (Summary)
BI.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
BI.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
BI.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ ¿∞Á∂Ùª Ï≈∂ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
J ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡À’‡ AIIB ¡Â∂ √∞Ë≈ B@@@ Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔÕ
J Ó≈È«√’ ¡Í‘≈Í∞‰∂ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ ˘ √Ófi≈¿∞‰≈Õ
Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ AIHF «Úº⁄ Í∂Ù≈Úª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ ¬∂’Â≈ «Ó¡≈ª ˘ √ªÌ‰ ¡Â∂ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ ˘
√Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ (ÓΩ‹±Á≈ √Ó≈«‹’ ’«Ò¡≈‰ ÁΔ Ó«È√‡Δ) ÁΔ º«÷¡≈ Á∂ Â«‘Â
√Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ «Î ÚΔ, «¬‘ Ó«‘√±√ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ «’ √Ó≈‹ ‘Ø ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª Á∞¡≈≈ «Ó¡≈ª ÁΔ ÓÈ˜±Δ ¡Â∂
Í±È «Ó¡≈Ï≥ÁΔ Ô’ΔÈΔ È‘Δ∫ ’ √’Á≈Õ Í≈ÒΔÓÀ∫‡ È∂ AIIB «Úº⁄ Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ ¡À’‡ «È¡«ÓÂ
’ΔÂ≈Õ Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ BB ‹±È AIIC ˘ ’≈˘ÈΔ «¬’≈¬Δ Ï‰ ◊¬ΔÕ
¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡À’‡ «Úº⁄ «¬√˘ ⁄ΩÛ≈ ¡≈Ë≈ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ Í≈ÒΔÓÀ∫‡ Á∞¡≈≈ B@@@ «Úº⁄ √∞Ë≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈Õ
¡À’‡ È∂ √Ì≈ “Â∂ ’Ù‡Á≈«¬’ «‹≥Ó∂Ú≈Δ¡ª Í≈¬Δ¡ªÕ «¬‘ ÚΔ Á√≈«¬¡≈ «’ ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª, ‹Ø ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ.
Á∞¡≈≈ Ó≈ÈÂ≈ ˘ Í≈¿∞‰ Á∂ ÔØ◊ È‘Δ∫, ˘ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ’Ø¬Δ ÚΔ √∂Ú≈ Á≈ Ó∞’ºÁÓ≈ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹ª √’Á≈Õ «¬√
Â∑ª √Ì≈ ’ØÒ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â ¡Â∂ Ó≈«‘ª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ÁΔ «È≥ÂÂ≈
¡Â∂ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ ÁΔ¡ª ÁØ ‹ΩÛΔ¡ª «‹≥∂Ú≈Δ¡ª ‘ÈÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ AIHD «Úº⁄ ÓÈØ«Ú’≈√È◊, «√’∞≥ÈÁ≈Ï≈Á (¡ªË≈ ÍÃÁ∂Ù) «Úº⁄ √Ó≈«‹’
«È¡ª ¡Â∂ √’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ, Ì≈Â √’≈ Á∂ Â«‘Â «¬º’ √ÚÀ≈‹ «¬’≈¬Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈
¡Â∂ «¬√ Â∑ª «¬‘ √≥√Ê≈ ≈Ù‡Δ «ÁÒ⁄√ÍΔ «Úº⁄ Ó≈È«√’ «ÚØË È≈Ò ÒØ’ª ˘ ¡≈Í‰Δ¡ª √Ó«ÍÂ ¡≈Í‰Δ¡ª
√∂Ú≈Úª BEÚΔ∫ Ú∂◊≥„ ÁΔ ÚºÒ Í‘∞≥⁄ΔÕ
¡À È .¡≈¬Δ.¡À Ó .¡À ⁄ . Á∂ ÈÚΔ∫ «Áº Ò Δ, ’Ò’º Â ≈ ¡Â∂ Ó∞ ≥ Ï ¬Δ «Úº ⁄ «Â≥ È «¬Ò≈’≈¬Δ ’∂ ∫ Á √Ê≈«ÍÂ ‘ÈÕ
¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄. Ó≈‚Ò √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ √À∫‡ ÈÚΔ∫ «ÁºÒΔ «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ‘ÀÕ √≥√Ê≈ Ó≈È«√’ Ó≥ÁÂ≈ È≈Ò
ÒØ’ª ÁΔ Ù’ÂΔ ˘ ÔØ◊ Ï‰≈¿∞‰ «Úº⁄ ¿∞μÂÓÂ≈¬Δ ‹ÂÈ ’ÁΔ ‘ÀÕ «¬ºÊØ∫ Âº’ «’ ‘ Ó≈È«√’ Ø◊Δ Á∂ ‹ΔÚÈ ÁΔ
◊∞‰ÚºÂ≈ Á∂Ù Á∂ Ï≈’Δ ‘Ø √Ì È≈◊«’ Á∂ Ï≈Ï ‘À, «¬√ «Úº⁄ ¿∞‘ ‘ √≥ÌÚ ¯ÀÒ≈ ˘ ¡≈˜≈Á ‹ΔÚÈ ‹Δ¡ √’Á∂
¡Â∂ Ò◊≈Â≈ Í∂Ù≈Ú ‹ÂÈª È≈Ò Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ Ó≈È«√’ Ø◊Δ «Ú¡’ÂΔ ˘ «√º«÷¡≈,
ÊÀ≈ÍΔ¿±«‡’, «ÚÚ√≈«¬’Δ, ∞˜◊≈, «Ú‘Ò ¡Â∂ √Ó≈«‹’ «’«¡≈Úª, ÷∂‚ª, √º«Ì¡≈⁄≈’ ÍÃØ◊≈Óª ¡Â∂ Í±È
Ì≈◊ΔÁ≈Δ È≈Ò Ù’ÂΔ Á∂ √’Á≈ ‘ÀÕ ¿∞Á∂Ù «‹È∑ª Ò¬Δ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄. ’≥Ó ’Á≈ ‘À, ‘∂· «Ò÷∂ ‘È:
BI.A Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ (Rehabilitation Council of India)

¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â «¬º’ √ÚÀ≈‹ «¬’≈¬Δ ‘À, ‹Ø Á∂Ù «Úº⁄
¡Í≈‘‹ ÍÈÚ≈√ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È Ó«È√‡Δ ‘ÀÕ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ Ó∞º÷ ¿∞Á∂Ù ‘È:
J Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√ ˘ ’ÃÓ «Úº⁄ º÷‰≈Õ
J ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÔØ◊ Í∂Ù≈Úª ¡Â∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â ˘ ÍÃÓ≈«‰Â ’È≈Õ
J Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ Í∂Ù Í∞ÈÚ≈√ ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ «¬’√≈Â, «Ó¡≈ ¡Â∂ ◊∞‰ÚºÂ≈ Ô’ΔÈΔ Ï‰≈¿∞‰≈Õ
ÈØ‡√ Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ ¡À’‡, AIIB «Úº⁄ Í≈√ ’ΔÂ≈ «◊¡≈, «‹√ È∂ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄
ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√ «Úº⁄ Ó∞º÷ «Ú’≈√ «Ò¡ªÁ≈Õ
‘ ¡À⁄.¡≈.‚Δ. ÍÃØ◊≈Ó «Úº⁄ ¿∞‘ Ù≈«ÓÒ ‘È ‹Ø Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∞¡≈≈ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ
«È◊≈ÈΔ ¡Â∂ «È¡«ÓÂ ‘ÈÕ «¬‘ ÚΔ Ô’ΔÈ ÁÚ≈¿∞∫Á≈ ‘À «’ Ó≈ÈÂ≈ Í∂Ù≈Ú ˜≈Δ Í∞ÈÚ≈√ «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó
‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÓΩ‹±Á≈ «Ú’≈√ Á∂ È≈Ò ⁄ºÒÁ≈ ‘À ¡Â∂ Á≈÷Ò∂ ÁΔ Ï‘≈ÒΔ Ò¬Δ Ò≈˜ÓΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ
Ï‰≈¿∞‰≈ ‘ÀÕ ‘∞‰ Âº’, √Ì≈ Á∞¡≈≈ BH,DF@ √≥«÷¡≈ Á∂ AF Ú◊ª Á∂ Í∂Ù≈Ú Á˜ ‘È ¡Â∂ √Ì≈ Á∞¡≈≈ DB Úº‚∂
Í∞ÈÚ≈√ ’Ø√ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ ‘È, ‹Ø Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ Ï‘∞Â √≈Δ¡ª ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ «¬È∑ª ’Ø√ª
«Ú⁄Ø∫ ¤∂ ’∂ÏÒ Ó≈È«√’ Ω◊Δ¡ª Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ‘È «‹√ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ ‹Ø «’ Ó≈È«√’ Ω◊Δ ˘ ’Ú ’Á≈ ‘À,
Ù≈«ÓÒ ‘À
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√ ÍÃØ◊≈Ó ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∞¡≈≈ «È¡ÓÂ ‹Û∑ ÍºË ’≈‹ª ÁΔ
«√÷Ò≈¬Δ ÂØ∫ Ó≈√‡ «ÈÍ∞≥ÈÂ≈ Á∂ ’ÃÓ ÚºÒ ‹ªÁΔ ‘À ¡Â∂ Í∂Ù≈Úª Á≈ Á≈÷Ò≈
«Ó¡≈ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∞¡≈≈ √≥Ì≈«Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ

BI.B ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of RCI) ÈØ‡

¡≈.√Δ.¡≈¬Δ.Á∂ ¿∞Á∂Ù ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘È:
J ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ «È¡«ÓÂ ’È≈Õ
J ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ È≈Ò Ó≈«‘ª Á∂ «ÈÍ‡‰ Ò¬Δ «√÷Ò≈¬Δ ’Ø√ª ÁΔ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ «Ò¡≈¿∞‰≈Õ
J ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ È≈Ò Ó≈«‘ª/«Ú¡’ÂΔ◊Â Á∂ «ÈÍ‡‰ Á∂ Ï‘∞Â∂ Ú◊ª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ «√º«÷¡≈ Á∂
ÿº‡Ø-ÿº‡ «Ó¡≈ª ˘ Á√≈¿∞‰≈Õ
J √≈∂ Á∂Ù «Úº⁄ «¬’√≈Â≈ È≈Ò √≈Δ¡ª «√÷Ò≈¬Δ √≥√Ê≈Úª «Úº⁄ «¬È∑ª «Ó¡≈ª ˘ «È¡ÓÂ ’È≈Õ
J ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ √≥√Ê≈Úª/‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª/Ó≈√‡ «‚◊Δ¡ª/ÏÀ⁄Ò
«‚◊Δ¡ª/ÍΔ.‹Δ. «‚ÍÒØÓ≈/«‚ÍÒØÓ≈/√‡Δ«Î’∂‡ ’Ø√ ⁄Ò≈¿∞∫ÁΔ¡ª Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’È≈Õ
J «ÓÒÁ∂-‹∞ÒÁ∂ ¡≈Ë≈ “Â∂ «ÚÁ∂ÙΔ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª/√≥√Ê≈Úª Á∞¡≈≈ «¬Ó≈ÈΔ¡ª ‹ªÁΔ¡ª «‚◊Δ¡ª/
«‚ÍÒØÓ∂/√‡Δ«Î’∂‡ª ÁΔ Í¤≈‰ ’È≈Õ
J Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ¡È∞√øË≈È ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J Í∞ÈÚ≈√/«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «Úº⁄ ÷Ø‹ ÍÃ⁄≈ ’È≈Õ
J Ó≈«‘ª/«Ú¡’ÂΔ◊Â Á∂ Á≈÷Ò∂ Ò¬Δ ’∂∫ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ «‹√‡ ÁΔ √≥Ì≈Ò ’È≈Õ
J Ì≈Â ¡Â∂ «ÚÁ∂Ùª «Úº⁄ √≥√Ê≈Úª ÂØ∫ ¡Í≈‘‹ ÒØ’ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ «√º«÷¡≈
Á∂ «È≥Â ¡≈Ë≈ “Â∂ ‹≈‰’≈Δ «¬’º·Δ ’ÈΔÕ
J ÓÈ∞º÷Δ «Ú≈’√ ’∂∫Á Á∂ ±Í «Úº⁄ «ÚÚ√≈«¬’Δ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Áª ÁΔ Í¤≈‰ ’È≈Õ
J «ÚÚ√≈«¬’Δ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Áª «Úº⁄ «ÚÚ√≈«¬’Δ «‘Á≈«¬ÂΔ ¡Â∂ ’≥Ó ’È Ú≈Ò∂ ‘Ø «Ú¡’ÂΔ¡ª Á≈
«‹√‡ Ò◊≈¿∞‰≈Õ
J ÓÈ∞º÷Δ «Ú’≈√ ’∂∫Á Á∂ ±Í «Úº⁄ ¡Í≈‘‹ª “Â∂ «√ı √≥√Ê≈Úª ¡Â∂ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈Úª ÁΔ Í¤≈‰ ’È≈Õ
J √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â ¡≈Í‘‹ª “Â∂ «√ı √≥√Ê≈Úª ¡Â∂ ≈Ù‡Δ
√≥√Ê≈Úª «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ ’≥Ó Á≈ «‹√‡ Ò◊≈¿∞‰≈Õ

(i) ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√ ÍÃØ◊≈Ó ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∞¡≈≈ «È¡ÓÂ ‹Û∑ ÍºË ’≈‹ª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ÂØ∫ Ó≈√‡
«ÈÍ∞≥ÈÂ≈ Á∂ ’ÃÓ ÚºÒ ‹ªÁΔ ‘À ¡Â∂ Í∂Ù≈Úª Á≈ Á≈÷Ò≈ «Ó¡≈ .............. Á∞¡≈≈ √≥Ì≈«Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
(ii) Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ Á∞¡≈≈ .............. Úº‚∂ Í∞ÈÚ≈√ ’Ø√ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ ‘ÈÕ
(iii) ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ «¬º’ ¿∞Á∂Ù ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ............... Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂
ÍÃØ◊≈Óª ˘ «È¡«ÓÂ ’È≈Õ
(iv) ¤∂ ’∂ÏÒ ............... Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ‘È «‹√ «Úº⁄ ¡Í≈‘‹Í∞‰≈ ‹Ø «’ Ó≈È«√’ Ω◊Δ ˘ ’Ú ’Á≈ ‘À
BI.C ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡À ’ ‡ AIIB ¡Â∂ √∞ Ë ≈ B@@@ (RCI Act 1992 and

Amendments 2000)
«¬º’ Á∂ Ò¬Δ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù≈Úª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ «¬º’ ’∂∫ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ «‹√‡ Á≈ º÷÷≈Ú ˘ «ÈÔ«ÓÂ ’È

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Á∂ Ò¬Δ ¡Â∂ «√Ú≈ ‹ª ¡≈˘Ù≥«◊’ ‹∞Û∂ Ó≈Ó«Ò¡ª Á∂ Ò¬Δ «¬º’ Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ Á∂ ◊·È Á∂ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È
’È Á∂ Ò¬Δ ’≥Ó ’Á∂ ‘ÈÕ
√Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È È∂ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ˘ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. ¡À’‡ «Úº⁄ Í∂Ù √∞Ë≈ ÁΔ √±⁄Δ Í∂Ù ’È ÁΔ
Ï∂ÈÂΔ ’ΔÂΔÕ
«¬√Á∂ Ó∞Â≈Ï’, ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. È∂ «¬Ò≈’≈¬Δ ÓΔ«‡≥◊ Á≈ ÍÃÏ≥Ë ’ΔÂ≈ ¡Â∂ √∞fi≈¡ «¬’º·∂ ’ΔÂ∂Õ Ì≈ÚÈ◊ «Úº⁄
≈Ù‡Δ Ó≈«‘ ÓΔ«‡≥◊ «Úº⁄ ‘ Ó≥‚ÒΔ ÚºÒØ∫ Ú‰È ⁄⁄≈ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ «Í¤Ø∫ «¬º’ √Ï-’Ó∂‡Δ Á≈ «ÚË≈È ’ΔÂ≈
«ÿ¡≈ ¡Â∂ «¬º’ ÓΔ«‡≥◊ √ºÁΔ ◊¬Δ ‹Ø √≈∂ √∞fi≈Úª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’∂ ¡Â∂ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ.Á∞¡≈≈ ÓΩ‹∞Á≈ ¡Â∂ Ì«Úº÷
«Úº⁄ ¡À⁄.¡≈.‚Δ. «Úº⁄ Ì±«Ó’≈ ˘ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ Í∂Ù «¬’≈¬Δ «Úº⁄ «˜¡≈Á≈ √Ó’≈ÒΔ ¡Â∂ «˜¡≈Á≈ ⁄ΩÚ∂ ÈÚ∂∫
√∞fi≈¡ ‹ØÛ ’∂ ‘Ø √∞Ë≈ ’∂Õ
J ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√
J ÷Ø‹ ¡∂Â «Ú’≈√
J Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ Ó≈‚Ò Á≈ «Ú’≈√
J Á√Â≈Ú∂˜Δ ¡Â∂ ÍÃ√≈
J √ÚÀ-«¬º¤’ ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª ˘ √Ò≈‘’≈Δ √∂Ú≈Úª
J Í∞ÈÚ≈√ ¡≈Ë≈«Â √Ó≈‹
J Ú≈Ë≈ ¡Â∂ Ï≈‘Ó∞º÷Δ ÍÃØ◊≈Ó
√Ì ÂØ∫ ⁄≥◊∂ ÈÂΔ‹∂ Í≈¿∞‰ Ò¬Δ √≥√Ê≈ ˘ Í«ÚÂÈ≈ÂÓ’ «ÚÚ√«ÊÂ «√÷Ò≈¬Δ ’Ø√ «‹Ú∂∫ «’ Ó∞„ÒΔ Á÷Ò,
Í∞ÈÚ≈√ ÓÈÈØ«Ú«◊¡≈È, «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Ó≈√‡ ÍºË “Â∂ ¡Í≈‘‹ Í∞ÈÚ≈√ Á≈ «Ú’≈√ ¡Â∂ ‹≈‰’≈Δ
Á∂‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ «√÷Ò≈¬Δ ÍÃØ◊≈Ó ÍÃÓÚ ÍºË “Â∂ √‡Δ«Î’∂‡-«‚ÍÒØÓ-¡≥‚◊ÃÀ˜±¬∂‡-◊ÃÀ˜±¬∂‡-ÍØ√‡◊ÃÀ˜±¬∂‡-
Ó≈√‡ ÍºË Âº’ Í∂Ù ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ ¡‹Ø’≈, √≥√Ê≈Úª E √‡Δ«Î’∂‡ ’Ø√, «‚ÍÒØÓ≈ ’Ø√ (‚Δ.¡À√.¬Δ.(¡ÀÓ.¡≈),
‚Δ.ÚΔ.¡≈., ‚Δ.¬Δ.√Δ.¡À√.¬Δ., ‚Δ.√Δ.ÏΔ.¡≈.) ¡≈ÔØ«‹Â ’Á≈ ‘ÀÕ ¡º◊∂, B ◊ÃÀ˜±¬∂‡ ’Ø√ (ÏΔ.¡≈.‡Δ. ¡Â∂
ÏΔ.¡À‚. √ÍÀÙÒ ¡À‚.(¡ÀÓ.¡≈)), A ÍØ√‡-◊ÃÀ˜±¬∂‡ «‚ÍÒØÓ≈ ’Ø√ (ÍΔ.‹Δ.‚Δ.¬Δ.¡≈¬Δ.) ¡Â∂ B Ó≈√‡ ’Ø√
(¡ÀÓ.¡À‚ √ÍÀÙÒ ¡À‚.) ¡Â∂ B ¡ÀÓ.«ÎÒ. (√ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ ¡À∫‚ «‘ÀÏΔÒ≈¬Δ˜∂ÙÈ √≈¬Δ’≈Ò≈‹Δ) ÍºËΔ ’Ø√
Úº÷-Úº÷ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ ‘ÈÕ
BI.D Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹Í∞ ‰ ∂ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥ √ Ê≈ (National Institute for the

Mentally Handicapped)
√Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ È∂ Ï‘∞Â √≈∂ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈Úª √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ¡ªÕ
Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈Úª (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄.) AIHD «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ ◊¬Δ ¡Â∂ «¬‘
Ó≈È«√’ Ω◊Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «¬º’ «√ı «¬’≈¬Δ ÁΔ √∂Ú≈ ’ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ ’ØÒ ¡≈Í‰∂ ¿∞Á∂Ù ‘È, ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ
«Ú’≈√, ÷Ø‹ ¡Â∂ «Ú’≈√, √∂Ú≈ Ò«‘˜≈ Ó≈‚Ò, Á√Â≈Ú∂˜ ¡Â∂ ÍÃ√≈, Ú≈Ë≈ ¡Â∂ Ï≈‘Ó∞÷Δ ÍÃØ◊≈ÓÕ «¬√ Á≈ Ó∞º÷
Á¯Â √∞’≥Á≈Ï≈Á «Úº⁄ ‘À ¡Â∂ «¬√∂ «¬Ò≈’≈¬Δ ’∂∫Á «ÁºÒΔ, Ó∞≥Ï¬Δ ¡Â∂ ’Ò’ºÂ≈ «Úº⁄ ‘ÈÕ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄.
ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ Á∂ ÈÂΔ‹∂ Ú‹Ø∫ Á∂Ù «Úº⁄ ¡À⁄.¡≈.‚Δ. ÍÃØ◊≈Óª ÁΔ Ó˜Ï±ÂΔ ‘Ø¬Δ ¡Â∂ «¬√È∂ ÷Ø‹ ÍÃØ‹À’‡ Á∂ ÈÂΔ‹∂
Á∂ ±Í «Úº⁄ Ó≈È«√’ Ø◊Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÍÃ’≈ÙÈ ÁΔ √≥«÷¡≈ «Ò¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ

BI.D.A ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of NIHM) ÈØ‡

J «¬√Á∂ ÈÂΔ‹∂ ÚºÒØ∫ Ó≈È«√’ Ω◊Δ ÍÃÂΔ ‹≈‰’≈Δ ÍÀÁ≈ ‘∞≥ÁΔ ‘ÀÕ
J «√º«÷¡≈ ¡Â∂ «√÷Ò≈¬Δ √‘±ÒÂª
J «ÚÚ√≈«¬’Δ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ ÍÒ∂√ÓÀ∫‡
J Ó≈«Í¡ª Á≈ √‘≈«¬Â≈ ÍÃØ◊≈Ó
J Á∂Ù «Úº⁄ Ó≈È«√’ Ø◊Δ ÒØ’ª Ò¬Δ √’ΔÓª ¡Â∂ Ò≈Ì
¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄. È∂ Á√Â≈Ï∂˜Δ ¡Â∂ ÍÃ√≈ «Úº⁄ Ï‘∞Â Ò≈˜ÓΔ ÔØ◊Á≈È ¡Â∂ √∂Ú≈Úª Ó≈‚Òª Á≈ Á∂Ù Ì «Úº⁄
Á∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ’Ú ’’∂ «Ú√Â≈ ¡Â∂ ¡≈¿∞‡Δ⁄ ’≈‹ «Úº⁄ ÍÃÁÙÈ Á∂ Ï≈Ï ¿∞μÂÓÂ≈¬Δ «Ú’≈√ ’ΔÂ≈Õ
«¬‘ «¬º’ T«ÁÃÙ‡ΔU, T«ÓÙÈU ¡Â∂ T’ΔÓÂU ⁄ÒÁΔ¡ª ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª ‘È ‹Ø ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ ˘ ¿∞«⁄Â √º«Ì¡≈⁄≈’
’≥Ó ’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ ÓÈØ≥‹È ‚±≥ÿ∂ Ó≈È«√’ Ω◊Δ ÒØ’ª Ò¬Δ «¬º’ √∂Ú≈ «¬’≈¬Δ ‘ÀÕ
‡≈√’ Ó≈È«√’ ¡Ø≈‘‹ «√º«÷¡≈ «˜’ «Úº⁄ TÓÈØ≥‹ÈU ’Δ ‘À?

B. Ï‘∞-«Ú’ÒÍΔ ÍÃÙÈ:
√‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø:
(i) Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄.) ................. √≈Ò «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ≈
«◊¡≈Õ
(¿) AIHD (¡) AIHF (¬) AIHH (√) AII@
(ii) «¬√Á≈ Ó∞º÷ Á¯Â ................. «Úº⁄ ‘ÀÕ
(¿) Ó∞≥Ï¬Δ (¡) √∞’≥Á≈Ï≈Á
(¬) ⁄∂È¬Δ (√) ’Ò’ºÂ≈
(iii) ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄. «¬º’ T«ÁÃÙ‡ΔU, T«ÓÙÈU ¡Â∂ T’ΔÓÂU ⁄ÒÁΔ¡ª ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª ‘È ‹Ø ..............
˘ ¿∞«⁄Â √º«Ì¡≈⁄≈’ ’≥Ó ’ÁΔ¡ª ‘ÈÕ
(¿) ÍÃ≈¬ΔÓΔ «√º«÷¡≈ (¡) √’À∫‚Δ «√º«÷¡≈
(¬) ‘≈¬Δ¡ «√º«÷¡≈ (√) «ÚÚ√≈«¬’Δ «√º«÷¡≈
BI.E √≈ªÙ (Summary)

J Ì≈Â ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ √Ì≈ AIHF «Úº⁄ Í∂Ù≈Úª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ ¬∂’Â≈ «Ó¡≈ª ˘ √ªÌ‰ ¡Â∂ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ
˘ √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ (ÓΩ‹±Á≈ √Ó≈«‹’ ’«Ò¡≈‰ ÁΔ Ó«È√‡Δ) ÁΔ º«÷¡≈
Á∂ Â«‘Â √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ ◊¬ΔÕ
J ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â «¬º’ √ÚÀ≈‹ «¬’≈¬Δ ‘À, ‹Ø Á∂Ù
«Úº⁄ ¡Í≈‘‹ ÍÈÚ≈√ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È Ó«È√‡Δ ‘ÀÕ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ Ó∞º÷ ¿∞Á∂Ù ‘È:
(i) Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√ ˘ ’ÃÓ «Úº⁄ º÷‰≈Õ
(ii) ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ ÔØ◊ Í∂Ù≈Úª ¡Â∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â ˘ ÍÃÓ≈«‰Â ’È≈Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ (iii) Í±  ∂ Á∂ Ù «Úº ⁄ Í∂ Ù Í∞ È Ú≈√ ÍÃ Ø ◊ ≈Óª «Úº ⁄ «¬’√≈Â, «Ó¡≈ ¡Â∂ ◊∞ ‰ Úº Â ≈ Ô’ΔÈΔ
Ï‰≈¿∞‰≈Õ
J ‘ ¡À⁄.¡≈.‚Δ. ÍÃØ◊≈Ó «Úº⁄ ¿∞‘ Ù≈«ÓÒ ‘È ‹Ø Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∞¡≈≈ Ó≈È«√’
¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÁΔ «È◊≈ÈΔ ¡Â∂ «È¡«ÓÂ ‘ÈÕ
J √Ì≈ Á∞¡≈≈ BH,DF@ √≥«÷¡≈ Á∂ AF Ú◊ª Á∂ Í∂Ù≈Ú Á˜ ‘È ¡Â∂ √Ì≈ Á∞¡≈≈ DB Úº‚∂ Í∞ÈÚ≈√
’Ø√ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ ‘È, ‹Ø Í±∂ Á∂Ù «Úº⁄ Ï‘∞Â √≈Δ¡ª ‹ºÊ∂Ï≥ÁΔ¡ª Á∞¡≈≈ ⁄Ò≈¬∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
J ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ.Á∂ ¿∞Á∂Ù ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘È:
(i) ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ ÔØ‹È≈Úª Â∂ ÍÃØ◊≈Óª ˘ «È¡«ÓÂ
’È≈Õ
(ii) ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ È≈Ò Ó≈«‘ª Á∂ «ÈÍ‡‰ Ò¬Δ «√÷Ò≈¬Δ ’Ø√ª ÁΔ «Ó¡≈Ï≥ÁΔ «Ò¡≈¿∞‰≈Õ
(iii) ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ È≈Ò Ó≈«‘ª/«Ú¡’ÂΔ◊Â Á∂ «ÈÍ‡‰ Á∂ Ï‘∞Â∂ Ú◊ª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂
«√º«÷¡≈ Á∂ ÿº‡Ø-ÿº‡ «Ó¡≈ª ˘ Á√≈¿∞‰≈Õ

(iv) √≈∂ Á∂Ù «Úº⁄ «¬’√≈Â≈ È≈Ò √≈Δ¡ª «√÷Ò≈¬Δ √≥√Ê≈Úª «Úº⁄ «¬È∑ª «Ó¡≈ª ˘ «È¡ÓÂ
’È≈Õ
J «¬º’ Á∂ Ò¬Δ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù≈Úª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ «¬º’ ’∂∫ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ «‹√‡ Á≈ º÷÷≈Ú ˘
«ÈÔ«ÓÂ ’È Á∂ Ò¬Δ ¡Â∂ «√Ú≈ ‹ª ¡≈˘Ù≥«◊’ ‹∞Û∂ Ó≈Ó«Ò¡ª Á∂ Ò¬Δ «¬º’ Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ
Á∂ ◊·È Á∂ Ò¬Δ ÍÃÁ≈È ’È Á∂ Ò¬Δ ’≥Ó ’Á∂ ‘ÈÕ
J √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ Ù’ÂΔ’È ÁΔ Ó«È√‡Δ È∂ Ï‘∞Â √≈∂ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈Úª √Ê≈«ÍÂ
’ΔÂΔ¡ªÕ Ó≈È«√’ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈Úª (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄.) AIHD «Úº⁄ √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂΔ
◊¬Δ ¡Â∂ «¬‘ Ó≈È«√’ Ω◊Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «¬º’ «√ı «¬’≈¬Δ ÁΔ √∂Ú≈ ’ÁΔ ‘ÀÕ
BI.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J Í∞ÈÚ≈√ : «’√∂ ˘ √≈Ë≈È Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ÓÁÁ ’È≈
J Ù’ÂΔ : «’√∂ ˘ ’Ø¬Δ ⁄Δ˜ ’È ÁΔ Ù’ÂΔ ‹≈ ¡«Ë’≈ Á∂‰≈
J Ó≈È«√’ : «ÁÓ≈◊ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ ‹ª ÿ‡È≈
BI.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∂ Ó∞º÷ ¿∞Á∂Ù ’Δ ‘È?
B. ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡À⁄. Á∞¡≈≈ ÍÛ∑≈¬Δ ‘≈‰Δ ÁΔ ’ÁØ∫ ‹≈‰’≈Δ «ÁºÂΔ ◊¬Δ?
C. Ì≈Â «Úº⁄ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.¡ÀÓ.¡∂⁄. Á∂ «¬Ò≈’≈¬Δ ’∂∫Áª «’Ê∂ ‘È?
D. ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. Á∞¡≈ √≥◊·Â Í∞ÈÚ≈√ ÍÃØ◊≈Óª Ï≈∂ «Ò÷ØÕ
A. (i) ¡≈.√Δ.¡≈¬Δ. (ii) DB
(iii) Í∞ÈÚ≈√ (iv) Ó≈È«√’ Ø◊Δ
B. (i) ¿ (ii) ¡ (iii) ¬

BI.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings) ÈØ‡
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: Ò≈¿∞≈ ØÊ√‡¬¬ΔÈ; √’Ω‡ ¡ÀÎ. ‹≈‘È√È; √∂‹ ÍÏ«ÒÙ, «¬≥’Õ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚∂ÈΔ¡Ò ÍΔ. ‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡‘≈Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ. ’≈¿±ÎÓÀÈ, ÍÀ¬Δ◊∂
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-C@: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ “Â∂ «√ı ÁΔ¡ª «¬’≈¬Δ¡ª:

¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄., ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄.
(Apex Bodies on Special Education: NIVH, NIOH)

C@.A ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of NIVH)
C@.B ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Significance of NIVH)
C@.C ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of NIOH)
C@.D ¡Í≈‘‹Í∞‰∂ ÍÃÂΔ ¡≈.‡Δ.¡≈¬Δ. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objective of RTI about Disability)
C@.E √≈ªÙ (Summary)
C@.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
C@.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
C@.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ùª ¡Â∂ «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª Ï≈∂ ‹≈‰È≈Õ
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ùª Á≈ Ú‰È ’È≈Õ
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. ¡Â∂ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. ÍÃÂΔ ¡≈.‡Δ.¡≈¬Δ Á∂ ¿∞Á∂Ùª Ï≈∂ ⁄⁄≈ ’ÈΔÕ
Á∂‘≈Á±È «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄.) √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈-
’Â≈, Ì≈Â √’≈ ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â Ì≈Â «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í‘≈‹ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â
«Úº⁄ «¬º’ «√ı ÁΔ «¬’≈¬Δ ‘ÀÕ «¬‘ √≥√Ê≈ È∂ Ó√±Δ-Á∂‘≈Á±È ≈‹Ó≈◊ “Â∂ DC ¬∂∂’Û Á≈ Êª ÿ∂«¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
Á∂‘≈Á±È «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄.) AIDC «Úº⁄ Ô∞ºË-¡≥«È∑¡ª Ú≈√Â∂
√∂∫‡ Á√«‡≥È Á≈ ‘Ø√‡Ò Á∂ ±Í «Úº⁄ ◊«·Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ Ì≈Â √’≈ È∂ A ‹ÈÚΔ AIE@ ˘ «¬‘ «¬Ó≈Â
ÒÀ Ò¬Δ ¡Â∂ «¬√Á≈ È≈Ó ÏÁÒ ’∂ “‡Ã∂«È≥◊ √À∫‡ Î≈ Á≈ ¡‚Ò‡ ÏÒ≈¬Δ∫‚ (ÓÀºÈ)” º÷ «ÁºÂ≈Õ
¡«√Ê ¡Í‘≈‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ ÒØ’ØÓΔ‡ ¡Í‘≈‹ ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «√ı ÁΔ «¬’≈¬Δ ‘À, ‹Ø
√Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈-’Â≈, Ì≈Â √’≈ ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â AIGH ÂØ∫ Ï≈¡Á √ÚÀ≈‹ Á∂ ±Í «Úº⁄
≈Ù‡ √∂Ú≈ «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈Õ «¬‘ ’Ò’ºÂ≈ «Úº⁄ √«Ê≈ ‘À ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ¡ª √∂Ú≈Úª √≈∂ Á∂Ù «Úº⁄ ÎÀÒ≈ «‘≈ ‘ÀÕ
C@.A ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives od NIVH)

¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ‡Δ⁄≈ √≥ÿ Á∂ √«ÓÂΔ ÍºÂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘È:

(i) ˆÀ-√’≈Δ ¡Â∂ È∂Â‘Δ‰ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ Úº÷∂ ¡≈Ô≈Óª «Úº⁄ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª √«‘Â ÈØ‡
÷Ø‹ √≥◊·È ¡Â∂ ‘Ø ˆÀ-√’≈Δ √≥◊·Èª Á∂ √«‘ÔØ◊ È≈Ò ¡≈ÔØ‹È, ÍÃÔØ‹È, √«‘ÔØ◊ ¡Â∂/‹ª ËÈ
Á∂ ±Í «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ Á∂’∂ ÷Ø‹ ’È≈Õ
(ii) «ÚÙ∂Ù ¿∞Í’Èª/√≈˜ª Á∂ ¡√Á≈ Ó∞Òª’‰ ÁΔ ‹ΔÚ-¡Ω√ÁΔ «¬≥‹ÈΔ¡«≥◊ ¡◊Ú≈¬Δ «Úº⁄ ‹ª ¿∞«⁄Â
√‹Δ’Ò ‹ª ÓÀ‚Δ’Ò «ÚËΔ ‹ª ÈÚ∂∫ ¿∞Í’Èª/√≈‹ª Á∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ √‘∂Û, ÍÃÔØ‹È, √«‘ÔØ◊ ‹ª ËÈ
Á∂ ±Í «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ Á∂’∂ ÷Ø‹ ’È≈Õ
(iii) «√º«÷¡≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ Ï‘∞Â √≈∂ «ÚÒº÷‰ Ó≈«‘ «‹È∑ª «Úº⁄ ¡«Ë¡≈Í’, ∞˜◊≈ ¡¯√, ÓÈØ-«Ú«◊¡≈ÈΔ,
«ÚÚ√≈«¬’Δ √Ò≈‘’≈ ¡Â∂ ¡«‹‘∂ ‘Δ ‘Ø ÒØÛΔ∫Á∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ √‘∂Û ‹ª ÍÃÔØ‹ÈÕ
(iv) ¡≈Á√ª ÁΔ Ï‰≈Ú‡ ÁΔ Ú≥‚, ÍÃ⁄≈ ‹ª ËÈ Á∂ ±Í «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ ’È≈ ¡Â∂ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª ÁΔ
«√º«÷¡≈, Í∞ÈÚ≈√ ‹ª ∞‹◊≈ Á∂ «’√∂ ÚΔ Í«‘Ò± Á∂ ÍÃ⁄≈ Ò¬Δ Ï‰≈¬∂ √≈∂ ‹ª ’Ø¬Δ ÚΔ Ô≥Âª ÁΔ Ú≥‚
Á∂ ÍÃÏ≥Ë ’È≈Õ
«¬È∑ª ¿∞Á∂Ùª ¡Â∂ ‡Δ«⁄¡ª ˘ ÍÃ≈ÍÂ ’È Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ‘∂· «Ò÷∂ «ÚÌ≈◊ ¡Â∂ «¬’≈¬Δ¡ª ’≥Ó ’ÁΔ¡ª ‘È:
(i) «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «ÚÌ≈◊
(ii) ÍÃΩÛ Ï∂Â‘Δ‰ª Ò¬Δ «√÷Ò≈¬Δ ’∂∫Á/«ÚÚ√«¬’ ’∂∫Á «ÚÌ≈◊
(iii) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ Ó≈‚Ò √’±Ò
(iv) Ï∂Ò «Ú’≈√ «¬’≈¬Δ
(v) «‚˜≈«¬È ¡Â∂ «Ú’≈√ «¬’≈¬Δ
(vi) Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ √Ò≈‘’≈ «¬’≈¬Δ
(vii) ∞‹◊≈ «¬’≈¬Δ
(viii) ≈Ù‡Δ ◊≈ÒÛΔ Í∞√Â’ Ò≈¬ΔÏÃ∂Δ
(ix) «ÍÃ≥‡ ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ Ò≈¬ΔÏÃ∂Δ
(x) ’∂∫ÁΔ Ï∂Ò ÍÃÀ√
(xi) ¿∞Í’Èª ¡Â∂ Ô≥Âª ÁΔ Ï‰≈Ú‡ Ò¬Δ Ú’Ù≈Íª
(xii) √≥⁄≈ √≈ËÈ «¬’≈¬Δ
ÈØ‡√ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. √∞Ì≈¡ ÂØ∫ √Ú≈‹ Á∂ ¡ËΔÈ ‘À, «¬√˘ ¬∂ÙΔ¡≈ «Úº⁄ ¡Í‰Δ ÍÃ’≈ Á∂ √Ì
ÂØ∫ Úº‚∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ó≥«È¡≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ
√ÚÀ-Ó∞Òª’‰: (Self Assessment)
(i) Á∂‘≈Á±È «Úº⁄ .......................... Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ ˘ AIDC «Úº⁄ Ô∞ºË-¡≥«È∑¡ª Ú≈√Â∂ √∂∫‡
Á√«‡≥È Á≈ ‘Ø√‡Ò Á∂ ±Í «Úº⁄ ◊«·Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ
(ii) ............................... ¡Í‘≈‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ ÒØ’ØÓΔ‡ ¡Í‘≈‹ ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ Á∂ ÷∂Â
«Úº⁄ «√ı ÁΔ «¬’≈¬Δ ‘À
(iii) ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á≈ ¿∞Á∂Ù ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ ‹È√≥«÷¡≈ ˘ ÍÃÁ≈È √∂Ú≈ ÓÈ∞÷Δ √≈ËÈ, «‹√Á≈ È≈Ò ‘À

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ .................. ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ, ¡«√Ê ¿∞Í⁄≈, Á≈ «Ú’≈√ ’È≈ ‘ÀÕ

(iv) ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. ÂØ∫ Ì≈Ú ‘À............................Õ
C@.B ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. ÁΔ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª (Significance of NIVH)

È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ «¬º’ √Û≈‹Δ «¬’≈¬Δ ‘ÀÕ «¬‘ È∂Â‘Δ‰ª ¡Â∂ ¡≥È∑∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ «√º«÷¡’
÷Ø‹ ¡Â∂ «√÷Ò≈¬Δ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «ÈÍ∞≥È ’≈‹ ’ÁΔ ‘ÀÕ «¬√ÁΔ¡ª ‘∂· «Ò÷Δ¡ª «ÚÙ∂ÙÂ≈Úª ‘È:
J ÓÈ∞º÷Δ √≈ËÈ «Ú’≈√
J ÷Ø‹ ¡Â∂ «Ú’≈√
J Ó≈‚Ò √∂Ú≈Úª ÁΔ Í‘∞≥⁄ ¡Â∂ Ï‰≈Ú‡
J «‚‹≈«¬È ¡Â∂ √‘≈«¬’ √Óμ◊Δ¡ª Á∂ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ
J Ï∂Ò ¡Â∂ ¡≈‚Δ˙ Á∂ ¡≈’≈ª «Úº⁄ Í∞√Â’ª ÁΔ ¿∞ÂÍÂΔ ¡Â∂ ⁄º’Ú≈Á
J «√º«÷¡’, «ÚÚ√≈«¬’Δ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ √∂Ú≈Úª
J «√º«÷¡≈, ’≥Í∞‡∂ÙÈ, ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ ¡Â∂ ÓÈØ≥‹’ √‘≈«¬Â≈ ¡Â∂ ¿∞Í’È
J √Ò≈‘’≈ √∂Ú≈Úª Á≈ Ï≥ÁØÏ√Â
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø? Á∂‘≈Á±È ÁΔ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄.) È∂Â‘Δ‰
¡Í≈‘‹ª ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ Á∂Ù «Úº⁄ √Ì ÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±È ’∂∫Á ‘ÀÕ
C@.C ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of NIOH)
¡«√Ê ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈-’Â≈, Ì≈Â √’≈ ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â
ÌΩ«Â’ (¡«√Ê) ¡Í≈‘‹ «Ú¡’ÂΔ¡ª Á∂ Ó≈Ó«Ò¡ª ¡Â∂ Âº’Δ Ò¬Δ ¡≈ÔØ«‹Â ’ΔÂΔ ‘ÀÕ «¬√Á∂ ¿∞Á∂Ù ‘∂· «Ò÷∂
‘È:
(A) ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á≈ ¿∞Á∂Ù ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ ‹È√≥«÷¡≈ ˘ ÍÃÁ≈È √∂Ú≈ ÓÈ∞÷Δ √≈ËÈ , «‹√Á≈ È≈Ò ‘À
«Î˜˙ÊÀ≈«Í√‡, «’ºÂ≈Ó∞÷Δ ¿∞Í⁄≈, ¡ΩÊΩ«‡’ ¡Â∂ ÍÃΩ√ÊÀ«‡’ ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ, ¡«√Ê ¿∞Í⁄≈, Á≈ «Ú’≈√
’È≈ ‘ÀÕ
(B) ∞‹◊≈ ¡Â∂ ¡¯√ ¡Â∂ «ÚÚ√≈«¬’Δ √Ò≈‘’≈, ¡≈«ÁÕ
(C) ¿«ÙÂ ¡Í≈‘‹ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ √≈∂ Í«‘Ò±¡ª «Úº⁄ ÷Ø‹ Á≈ ¡≈ÔØ‹È ’È≈ ¡Â∂ ËÈ ÁΔ
√‘≈«¬Â≈ Á∂‰≈Õ
(D) √‘≈«¬Â≈ ¡Â∂ ¿∞Í’Èª Á∂ «Ó¡≈≈ ˘ ÚË≈¿∞‰≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ Ï‰≈Ú‡ ¡Â∂ Ú≥‚ Á≈ ÍÃ⁄≈ ’È≈Õ
(E) ≈‹ √’≈ ¡Â∂ √ÚÀ-«¬º¤’ ¬∂‹≥√Δ¡ª ˘ √Ò≈‘’≈ ÍÃÁ≈È ’È≈Õ ¡Í≈‘‹ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â
«Úº⁄ ‹≈‰’≈Δ ’∂∫Á ¡Â∂ «√ı Á√≈ÂÚ∂˜ª Á∂ ±Í «Úº⁄ √∂Ú≈ Á∂‰ΔÕ
‡≈√’ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. Á∂ ’≈‹ ’Δ ‘È?

C@.D ¡Í≈‘‹Í∞ ‰ ∂ ÍÃ Â Δ ¡≈.‡Δ.¡≈¬Δ. Á∂ ¿∞ Á ∂ Ù (Objective of RTI about ÈØ‡

Disability)
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. ÁΔ¡ª Úº÷-Úº÷ ’≈Ú≈¬Δ¡ª «Úº⁄ Í≈ÁÙÂ≈ ¡Â∂ ‹ÚÏÁ∂‘Δ Á≈ Ú≈Ë≈ ’ÈÕ
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á∂ ’≈Ï± Á∂ Â«‘Â «¬‘ ‹≈‰’≈Δ ÍÃ≈ÍÂ ’È Ò¬Δ È≈◊«’ª ˘ Á∂‰ Ò¬Δ ÷∞ºÒ∑∂ ÚºË∂
Á∂ ’ÃÓ «Úº⁄ ’È ≈‹ ‹ª ‹≈‰’≈Δ Á≈ ¡«Ë’≈ √Ê≈«ÍÂ ’È≈Õ
J Ì≈Â ◊˜‡ (‹≈‰’≈Δ Á∂ ¡«Ë’≈, B@@E) «Úº⁄ Á√≈¬∂ ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. È≈Ò √≥Ï≥«ËÂ ‹≈‰’≈Δ
Á∂ ‘ ‡∞’Û∂ Á≈ ÍÃ√≈ ’È≈Õ
B. Áº√Ø «’ ‘∂· «Ò÷∂ «Ï¡≈È “√‘Δ” ‘È ‹ª “ˆÒÂ”
(i) ¡≈.‡Δ.¡≈¬Δ. Á≈ ¿∞Á∂Ù ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. ÁΔ¡ª Úº÷-Úº÷ ’≈Ú≈¬Δ¡ª «Úº⁄ Í≈ÁÙÂ≈ ¡Â∂ ‹ÚÏÁ∂‘Δ
Á≈ Ú≈Ë≈ ’ÈÕ
(ii) ‹≈‰’≈Δ Á∂ ¡«Ë’≈ ÁΔ Í«‘Ò Ó≥‚ÒΔ¡ª ¡Â∂ Ï≈ÁΔ¡ª ÂØ∫ √’≈, «¬√ÁΔ¡ª ¬∂‹≥√Δ¡ª ¡Â∂ «ÚÌ≈◊ª
ÂØ∫ Ó≥◊ ÂØ∫ È‘Δ∫ ¡≈¿∞∫ÁΔÕ
C@.E √≈ªÙ (Summary)

J Á∂‘≈Á±È «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ (¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄.) √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂
¡«Ë’≈-’Â≈, Ì≈Â √’≈ ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â Ì≈Â «Úº⁄ È∂Â‘Δ‰ ¡Í‘≈‹ª ÁΔ «√º«÷¡≈
¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «¬º’ «√ı ÁΔ «¬’≈¬Δ ‘ÀÕ
J ¡«√Ê ¡Í‘≈‹ª Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈ ÒØ’ØÓΔ‡ ¡Í‘≈‹ ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ «√ı ÁΔ «¬’≈¬Δ
‘À, ‹Ø √Ó≈«‹’ «È¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈-’Â≈, Ì≈Â √’≈ ÁΔ Ó«È√‡Δ Á∂ Â«‘Â AIGH ÂØ∫ Ï≈¡Á
√ÚÀ≈‹ Á∂ ±Í «Úº⁄ ≈Ù‡ √∂Ú≈ «Úº⁄ ¡≈«¬¡≈Õ
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. Á∂ ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ‡Δ⁄≈ √≥ÿ Á∂ √«ÓÂΔ ÍºÂ Á∂ ±Í «Úº⁄ ‘∂· «Ò÷∂ ¡È∞√≈ ‘È:
J ˆÀ-√’≈Δ ¡Â∂ È∂Â‘Δ‰ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ Úº÷∂ ¡≈Ô≈Óª «Úº⁄ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª √«‘Â
÷Ø‹ √≥◊·È ¡Â∂ ‘Ø ˆÀ-√’≈Δ √≥◊·Èª Á∂ √«‘ÔØ◊ È≈Ò ¡≈ÔØ‹È, ÍÃÔØ‹È, √«‘ÔØ◊ ¡Â∂/‹ª ËÈ
Á∂ ±Í «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ Á∂’∂ ÷Ø‹ ’È≈Õ
J «ÚÙ∂Ù ¿∞Í’Èª/√≈˜ª Á∂ ¡√Á≈ Ó∞Òª’‰ ÁΔ ‹ΔÚ-¡Ω√ÁΔ «¬≥‹ÈΔ¡«≥◊ ¡◊Ú≈¬Δ «Úº⁄ ‹ª ¿∞«⁄Â
√‹Δ’Ò ‹ª ÓÀ‚Δ’Ò «ÚËΔ ‹ª ÈÚ∂∫ ¿∞Í’Èª/√≈‹ª Á∂ «Ú’≈√ «Úº⁄ √‘∂Û, ÍÃÔØ‹È, √«‘ÔØ◊ ‹ª ËÈ
Á∂ ±Í «Úº⁄ √‘≈«¬Â≈ Á∂’∂ ÷Ø‹ ’È≈Õ
J ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. Á≈ ¿∞Á∂Ù ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ ‹È√≥«÷¡≈ ˘ ÍÃÁ≈È √∂Ú≈ ÓÈ∞÷Δ √≈ËÈ, «‹√Á∂ È≈Ò ‘À
«Î˜˙ÊÀ≈«Í√‡, «’ºÂ≈Ó∞÷Δ ¿∞Í⁄≈, ¡ΩÊΩ«‡’ Â∂ ÍÃΩ√ÊÀ«‡’ ÁΔ «√÷Ò≈¬Δ, ¡«√Ê ¿∞Í⁄≈, Á≈ «Ú’≈√
’È≈ ‘ÀÕ
C@.F ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
J ¿∞Á∂Ù : ’Ø¬Δ ⁄Δ˜ «‹√˘ Â∞√Δ∫ Í≈¿∞‰≈ ⁄≈‘∞≥Á∂ ‘ØÕ
J Ó‘ºÂÚ : «’√∂ ⁄Δ˜ ÁΔ ¡«‘ÓΔ¡Â, ı≈√’’∂ ‹Á «¬√Á≈ ¡√ «’√∂ ‘Ø‰ Ú≈ÒΔ
⁄Δ˜ “Â∂ ‘∞≥Á≈ ‘ØÚ∂Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J «Î˜˙ÊÀ≈«Í√‡ : ¿∞‘ «Ú¡’ÂΔ «‹√ Á≈ ’≥Ó ‘À ÒØ’ª ˘ «Î˜˙Ê∂≈ÍΔ Á∂‰≈Õ
C@.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.ÚΔ.¡À⁄. “Â∂ ÈØ‡ «Ò÷ØÕ
B. ¡ÀÈ.¡≈¬Δ.˙.¡À⁄. “Â∂ √≥÷∂Í ‹Ú≈Ï «Ò÷ØÕ
A. (i) È∂Â‘Δ‰ ¡Í≈‘‹ (ii) ¡«√Ê
(iii) «Î˜˙ÊÀ≈«Í√‡ (iv) ¡«√Ê ¡Í≈‘‹ Ò¬Δ ≈Ù‡Δ √≥√Ê≈
B. (i) √‘Δ (ii) ˆÒÂ
C@.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
√Δ. Í∞Ò∂È; ÍΔ¡√È ¡À˜±’∂ÙÈ, «¬≥’Õ
ÍΔ.¡∂⁄.‚Δ., ¡ÀÈ.√Δ.¡À√.ÍΔ.Õ

«¬’≈¬Δ-CA: ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄∂ Á∂ Í∞ÈÚ≈√: √≈ÊΔ¡ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ ÈØ‡

√≈ÊΔ¡ª, ÍÚ≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈
(Rehabilitation of Exceptional Children:
Role of Peers, Role of Family)

CA.A ÍÚ≈ ÁΔ ØÒ (Role of Family)
CA.B ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ¡ª Ì≈◊ΔÁ≈Δ (Parental Involvement)
CA.C √≈ÊΔ¡ª Á∂ ØÒ (Role of Peers)
CA.D √≈ªÙ (Summary)
CA.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
CA.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
CA.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J ÍÚ≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈ Á≈ Ú‰È ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √ºÓfi≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
J √≈ÊΔ¡ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ⁄⁄≈ ’ΔÂΔÕ
‘≈Òª«’ «¬‘ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‘À «’ √‘’ÓΔ ÍÃÌ≈Ú «’ÙØ «Ú’≈√ «Úº⁄ «¬º’ Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ ’≈’
‘À, «¬√ √ø√≈ËÈ Á∂ Í∂Ù∂ Á≈ ÍÃÔØ◊ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ ‹ª √Ó«√¡≈◊√Â ¡≈Ï≈ÁΔ Âº’ ‘Δ
√Δ«ÓÂ ‘ÀÕ ¡È∞√øË≈È √≈«‘Â ÚÒØ∫ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ √‘’ÓΔ √Ó±‘ ÍÃØ◊≈Óª ¡ÁÒΔ, ¿∞ÂÍ≈Á’ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ
’ΔÂ≈ ‘À, ¡Â∂ √’≈≈ÂÓ’ «Ú«Á¡’ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ Ó≈‘ΩÒÕ √‘’ÓΔ √Ó±‘ ÍÀÓ≈È≈ ÚΔ √’≈≈ÂÓ’ ÍÀÁ≈ ’ΔÂ≈ ‘À
¿∞ÂÍ≈Á’ √≈Ó≈‹’ √Ó±‘ Á∂ «‘‰ Ú≈Ò∂ Ó≈‘ΩÒ Ï‰≈¿∞‰ ¡Â∂ ÈÂΔ‹≈ Í«‘Ò’≈ ˘ ÿº‡ ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ «ÓÒΔ ‘À
√Ó±‘Ú≈√ √∂«‡ø◊√ «Úº⁄ √∞Ì≈¡Õ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ «¬º’ √‘’ÓΔ √Ó±‘ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ÁΔ √‘±ÒÂ ÂÂÚØ∫ √Óº«√¡≈
«Ú’≈√ √’±Ò ˘ √∞Òfi≈‰ ¡Â∂ √Ó±‘Ú≈√ Ï≈Ò¿∞Ó Ò◊≈«¬¡≈ Ï≈Ë≈Úª ¿∞μÂ∂ ÍÃ’≈Ù Í≈«¬¡≈ √∂«‡ø◊√ ¿∞√ Í«’ÃΔ¡≈
Á∂ Ò¬ΔÕ
CA.A ÍÚ≈ ÁΔ ØÒ (Role of Family)

Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡Â∂ ÍÚ≈ ÁΔ «¬’≈¬Δ Á∂ ’∂∫Á ’≈Ï± ’ ‘∂ ‘ÈÕ «’√∂ ÚΔ Í«√«ÊÂΔ «Úº⁄, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ÂºÂ’≈Ò
‘∂ ‘È «˜øÓ∂Á≈ ÎÀ√Ò≈ «ÈÓ≈Â≈ Ïº⁄∂ Ò¬Δ ‹ÁØ∫ Âº’ ¿∞‘ ‹ª ¿∞‘ ÍÃÓ∞º÷ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ √ØºÁ∂«Ù¡ Á∂ ±Í «Úº⁄

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Í«Ì≈«ÙÂ ’ΔÂ≈ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ ¡√ÂΔÂÚ ¡Â∂ «Ú’≈√ ˘ √∞«È√«⁄Â ’‰ Á∂ ¿∞Á∂Ù ÚÒØ∫ ‘ÀÕ «¬‘ «’
«¬ø«◊Â ’Á≈ ‘À «¬º’ ÁΔ Óø◊ ’ΔÂΔ ‘À ¡Â∂ Ê’≈¿± ‘∞‰∂ Âº’ √∞÷Á ’≈‹ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ √øÔ∞’Â Ô≈ÈΔ ÁØ ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄
º÷Á∂ ¡Â∂ ÍÓ≈‰∞ ÍÚ≈ª ‡≈’∂ Â∂ √øÔ’
∞ Â ÍÚ≈ «Úº⁄ ÍØÒ≈ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ ’∞fi
º Á∂ È≈Ò √øÔ’
∞ Â ÍÚ≈ª, «Ú«ÚËÂ≈Úª
Á≈Á≈ Á≈ÁΔ ÚÒØ∫ «ÓÒ’∂ Ï‰Á≈ ‘À, Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ «¬º’ ‹ª «¬º’ ÚÒØ∫ «‹¡≈Á≈ ‹ØÛØ∫ (⁄≈⁄≈ ¡Â∂ ⁄≈⁄Δ), ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª
Á∂ ¡Â∂ ’ΔÏΔ «ÙÂ∂Á≈Ø∫ Á∂ ÍÚ≈ Á∂ È≈Ò «‘‰ Á∂ √Ó∂∫ ÓÀÏª ˘ ÚΔ Ò¬Δ √‘≈«¬’ ‘ÀÕ «Úº⁄ ¡Ω÷≈ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª Í∂ÙÚ
∂ Ø∫
Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ ÚΔ √Ò≈‘ «ÁøÁ∂ ‘È ¡Â∂ «¬√ Â∑ª Á≈ √ÓÊÈ ‘À, ‹Ø «Ò÷ Ï‘∞Â Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ¡Â∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’
¡È∞√øË≈È «Úº⁄ ÁΔ Ù≈Ï≈ÙΔ ’ΔÂΔÕ ÍÓ≈‰∞ ÍÚ≈ª «Úº⁄ √≈∂ «‹øÓ∂Á≈«¡ª Á∂ ‹Ø‚∂ Á∂ È≈Ò «‡’Δ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ «¬‘ √√Â≈-
Í‰ ‹ª √Óª «Úº⁄ Ï‘∞Â ÓÁÁ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ √ºÓfi≈¿∞‰ È‘Δ∫ ‘À Á≈¬Δ ‹ª «ÁÈ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ Á∂÷Ì≈Ò ’∂∫Á ÚÒØ∫Õ ÁØÈª
’øÓ Á∂ È≈Ò «Ú¡√Â Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ ‘≈ÒÂ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ¡Ω÷≈Õ «¬‘ √ø’∂Â Á∂ ±Í «Úº⁄ ⁄ø◊Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÷∞ÙΔ ¡Â∂
«˜øÓ∂Á≈Δ Á≈ ÂÈ≈Ú ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘ÀÕ «¬√ ÿ‡È≈ ÏøÈ «◊¡≈ ÈÚ‹≈Â ‹∂’ «ÚÈ≈Ù’≈Δ Úº÷ ‘À-◊À-Ó≈Ó±ÒΔ ‹ª Ïº⁄∂ Á∂
«Ú’≈√ Á∂ ’Ø√ «Úº⁄ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ˘ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔÕ «¬√ ÿ‡È≈ ˘ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Á∂ ±Í
«Úº⁄ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ÚΔÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, «¬‘ ‘≈ÒÂ Í±∂ ÍÚ≈ Ò¬Δ ÚË≈«¬¡≈ ‘ÀÕ ÂÈ≈Ú Á∂ ◊ÂΔÙΔÒ ÍÃÌ≈Ú
‹ÏÁ√Â ‘À ‹Ø ¡º◊∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ «Ú¡’ÂΔ◊Â ËÈ≈, Ì≈ ÌÀ‰ ¡Â∂ ÍÚ≈Õ ’¬Δ ’≈’ª È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ‘È
√’≈≈ÂÓ’ ¡Â∂ È’≈≈ÂÓ’ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò ¿∞√ «Ú¡’ÂΔ Á∂ È≈Ò «¬º’ ÍÚ≈ Á≈ Ó∞’≈ÏÒ≈ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ «¬√
È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ÁΔ¡ª ∂∫‹ ’≈’ª ÍÚ≈ Á∂ ÓÀÏª ÁΔ «Ú¡’ÂΔ◊Â √ø√≈ËÈª, ‹Ø‚∂ «ÙÂ≈ ‘À, ’∞ºfi √øÏøË ÚÒØ∫ ‘Ø √’Á≈
‘À ÍÚ≈ Á∂ È≈Ò, ÍÚ≈ Á∂ √ø√≈ËÈª, √Ó∞Á≈¬∂ Á≈ √ÓÊÈ ¡Â∂ Í∂ÙÚ
∂  √ø√≈ËÈªÕ A ÍÃÓ÷
º∞ ÂÈ≈Ú ‘À «’ «¬º’ ÍÚ≈ Á∂
¡È∞ÌÚ ‹ÁØ∫ «’ Í∂Ù∂Ú ÚÒØ∫ ÷Ï Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ «‘≈ ‘À «’ ÈÚ∂∫ ‹«ÈÂ ‘À Úº÷ Ô≈ÈΔ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈
Á∂ √Ó≈ÔØ‹È ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’‰ Ú≈Ò∂ ‘Ø ⁄ «Úº⁄ «Ú¡’ÂΔ◊Â ÓºÂÌ∂Á ‘È ÂÈ≈Ú Ò¬Δ ÍÃÂΔØË, ¡Â∂ Ïº⁄∂ ÁΔ
«Ú’Òª◊Â≈ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ ÁΔ √‘ÈÙΔÒÂ≈ ÁΔ ‘ºÁ Âº’ ’∞ÁÂ «’, «’‘≈ «◊¡≈ ‘À «’ √≈∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’
«Ú¡≈’∞Ò ¡Â∂ «⁄øÂ≈ Á≈ ¡È∞ÌÚ ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞‘ √Δ÷ ¿∞‘ «¬º’ ¡Íø◊ Ïº⁄∂ ‘ÀÕ «ÚÙ∂Ù«◊¡≈Úª Á≈ ÍÌ≈ÚΔ Í≈ÓÙ Ò¬Δ
«ÂøÈ √øÌ≈«Ú’ ⁄‰ª ÁΔ Ì«Úº÷Ú≈‰Δ ÁΔ ‘À Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ «Úº⁄Õ «¬‘ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ Óø‹±Δ, ÒøÓΔ Á±Δ ÔØ‹È≈Úª ÁΔ
√Ê≈ÍÈ≈ ¡Â∂ Ù≈«ÓÒ Í≈ÓÙ Á∂ È‹«¬∂ ¡Â∂ Ì≈ÚÈ≈Úª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈Õ
CA.A.A Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ Óø‹±Δ (Parental Acceptance)
Óø‹±Δ, ¡Â∂ ‹Ø «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ˘ Á∂÷‰ Á∂ Ù≈«ÓÒ ¡√ÒΔ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ÁΔ Ú≈Í√Δ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò
¿∞√ «Ú¡’ÂΔ Á∂ È≈Ò ¡√ÒΔ Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ ÂøÁ∞∞√Â Ïº⁄∂ ¡Â∂ Ò◊≈¿∞ Á∂ È∞’√≈È ÚÒØ∫ «ÈÚ∂Ù, «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰
¡Â∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Í‘Ò± ‘À, «‹ºÊ∂ ‘ «¬º’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Úº÷-Úº÷ √Ø◊ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈
‘À ¿∞√Á∂ ‹ª ¿∞√ÁΔ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ÁΔ ‹◊∑≈ ¿∞μÂ∂Õ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ ÍÃÂΔ«’¡≈ Á∂ Úº÷∂ ÓÈØ«Ú«◊¡≈È’ Ó≈‚Ò Á≈
«¬º’ «Ú√Ê≈ ÚÒØ∫ Ú‰È «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ √ÚΔ’≈È≈ ¡Â∂ Ó≈ÈÂ≈ ‘À «’ Ïº⁄∂ ˘ ’∞ºfi √Â∂ «Úº⁄ Úº÷ ‘À √Ø◊ Á∂ ±Í «Úº⁄
«’‘≈ ‹ªÁ≈ ‘À ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ ‘À ¡Â∂ «¬º’ ’ΔÏΔ «Ú¡’ÂΔ ‹ª ‘Ø ÍÃÓ∞º÷ È∞’√≈È ÁΔ ÓΩÂ Á∂ Ï≈¡Á Ì≈ÚÈ≈Úª Á≈
¡È∞ÌÚ ’‰ Ò¬Δ «¬√∂ Â∑ª ’ΔÂΔ¡ª ‘ÀÕ ‘≈Òª«’ ˘ ¬∂‚‹√‡ ’‰ (˘ √ÚΔ’≈) «Úº⁄ Ù≈«ÓÒ √Ø◊ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈
Á∂ √Ó≈È ‘À, √≈∂ ‹±Δ È‘Δ∫ ‘Ø ‹ªÁ∂ ‘È Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Á∞º÷Δ Á∂ √Ó≈È ’Ø√ Á≈ Í≈Ò‰ ’‰◊∂Õ Ïº⁄∂ Á∂ ¿∞ÌºÁ∂
‹≈◊±’Â≈ Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÍÃÂΔ’«¡≈Úª √Óº«√¡≈ Úº÷Õ «¬‘Δ √Ø◊ Í«’ÃΔ¡≈ ‹±Δ È‘Δ∫ Í±≈ ‘Ø «◊¡≈ ‘À,
Ò∂«’È «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂ È≈Ò ÍÚ≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Í∞≈‰Δ Á∞: ÷ Á≈ «¬º’ ◊À «Ú◊≈Û ≈‹ Á≈ ¡È∞ÌÚ ’Á≈
‘ÀÕ ÍÚ≈ √ºÓfi ¡Â∂ Óø‹±Δ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ √’±Ò √Ó≈ÔØ‹È «Úº⁄ √ÎÒÂ≈ Ò¬Δ «È‰≈«¬’ ’≈’ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∂Ú≈
’Á∂ ‘ÈÕ «¬º’ ⁄ø◊∂ ÍÚ≈ «¬º’ ◊Ó ¡Â∂ ¡≈√≈È √øÏøË ÍÂΔ-ÍÂÈΔ Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ ¡≈Á∂Ù «Úº⁄ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ˘

ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰ Ò¬Δ √ºÓfi, «⁄«’Â√’ª, ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫, «⁄«’Â√’, ¡Â∂ «√«÷¡’ª ˘ «¬º’ ◊Ó «Á¡≈Ò∞ «Á÷≈È≈ ÈØ‡
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄∂ Á∂ ÚºÒ ∞÷Õ «¬‘ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ «¬º’ Ïº⁄∂ ÁΔ ÔÊ≈ÊÚ≈ÁΔ Óø‹±Δ ÁΔ
Í«’ÃΔ¡≈ È≈Ò «Ú’Òª◊Â≈ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ’∞ÁÂ Ò¬Δ ’≈‰ª Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ Á∂ ¡«Ë’≈ «‹Ú∂∫ ’≈’ª Á∞¡≈≈
ÍÃÌ≈«ÚÂ ‘À «Ú’Òª◊Â≈, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ù÷√Δ¡Â ¡Â∂ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ Á∂ ‹ÈÓ Á∂ ¡≈Á∂Ù ÙÃø◊≈Õ
Óª ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ Í‘∂‹ ’‰ Ò¬Δ ÍÃ«ÂÏË ‘À «¬º’ ÍÃØ◊≈Ó ‘À ‹Ø «Úº⁄ Ì≈◊ «Ò¡≈ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÚ≈
Á∂ ÿ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ ÚÒØ∫ «Ò¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ «¬√Á∂ Ï‹≈¬∂ «¬‘ ÍÚ≈ Ò¬Δ √‘≈«¬Â≈ ÍÃÁ≈È ’‰≈ ‹ÁØ∫ «¬‘ ÿ
«Úº⁄ «¬º’ «Ú’Òª◊ Ïº⁄≈ ‘Ø‰ Ò¬Δ, ¡Â∂ Ó∞º÷ ±Í ÚÒØ∫, «Ë¡≈È «Úº⁄ ÍÚ≈ ˘ ÒÀ «Ú’Òª◊ Ïº⁄∂ Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Á∂
ÁΩ≈È Ë≈È≈ ‘À «’ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÏΔÓ≈ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ «¬º’ ÿº‡ ÁΔ «ÁÙ≈ «Úº⁄ ’øÓ ’‰ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’
‘∂ ‘È ÏÁÒÈ ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ «‘≈ ‘À «⁄«’Â√≈ ¡Â∂ √≈Ó≈‹’ √Óº«√¡≈ Á≈ ¿∞Í⁄≈Õ
«¬º’ ◊ΔÏ Á∂Ù Á∂ Ò¬Δ, ¡«ÈÙ«⁄Â «√‘Â √∂Ú≈Úª Á∂ È≈Ò, «¬‘ Òº◊Ìº◊ ¡√øÌÚ ‘À ¡«‹‘∂ ’∂∫Áª ˘ Ï‰≈¬∂ º÷‰
Á∂ «¬º’ ⁄ø◊Δ ‘≈ÒÂ «Úº⁄ ‘ÀÕ
Ò∂«’È «¬√ «Úº⁄ ’Ø¬Δ Ù’ È‘Δ∫ ‘À «’ Ó∞º÷ √Óº«√¡≈ ‘À «‹√ Â∑ª È≈Ò ‘À «’ ÍÚ≈ª ˘ Î≈Û ‘∂ ‘È «¬Ò≈Ú≈ ‹ÁØ∫
«¬º’ Ïº⁄∂ ˘ Á± «¬º’ Ï‘∞Â ÿº‡ ¿∞Ó «Úº⁄ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ «¬º’ √ø√Ê≈ «Úº⁄ º«÷¡≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’
√ÏøËª ÏøÈ∑ «’ ÍÚ≈ Á∂ ÓÀÏª Á∂ ‡∞º‡ ‘∂ ‘È ¡Â∂ Ïº⁄∂ ˘ ÚËÁ≈ «¬º’ Ï≈Ò¿∞Ó ÏÈ‰ Á∂, «¬º’ ÍÚ≈ Á∂ «ÏÈª,
‹ÁØ∫ Âº’, AH ÁΔ ¿∞Ó «Úº⁄, ¿∞‘ ‹ª ¿∞‘ ÿ ÍÂÁ≈ ‘À ‹ª «’√∂ ‘Ø √ø√Ê≈ «Úº⁄ ÌÂΔ ’≈«¬¡≈ ‘À, «Ú¡√’ª
Ò¬Δ «¬√ √Ó∂∫Õ
‡≈√’ ’Δ √Ø◊ ÓÈ≈ «‘≈ ‘À?
CA.A.B «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’≈‰ª (Causes for disability)

¡Û⁄È Á≈ ’≈È «◊¡≈Â ‹ª ¡«◊¡≈Â ‘À ’Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ÍÃÂΔ’«¡≈ÚªÁΔ «Ú«ÚËÂ≈ Ò¬Δ ÔØ◊Á≈È «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
‹∂’ ’≈È ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ «È«ÙºË È‘Δ∫ √’Á≈ ‘À, ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ Ó√ÂÙ’ Á∂ ’∞ºfi
ÍÃ’≈ ‹ÈÓ Á∂ ÁΩ≈È ⁄Ø‡, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ÿº‡ ÁØÙ Á≈ ¡È∞ÌÚÕ ‹ÁØ∫ «◊¡≈Â ’≈È √ÍºÙ‡ ‘À Ó≈Â≈-
«ÍÂ≈ ¡Â∂ Óª ‹ª Ï≈ÓÁ◊Δ Á∂ ¿∞Á≈‘‰ ‹ºÁΔ √ø’Ó‰ ¡Â∂ Í«‰≈Ó√Ú±Í ⁄Ø‡ª Ò¬Δ Í«‘≈«¡≈ «‚º◊‰ Ïº⁄∂
ÚÒØ∫ ‹ª Óª, «ÍÂ≈ ‹ª ÍÚ≈ Á∂ «’√∂ ÓÀ∫Ï ÁØÙ ¡È∞ÌÚ ‘À Á∞¡≈≈ «‚«◊¡≈ «ÁºÂ≈ ‡≈’∂ Â∂ «‹¡≈Á≈ ‘ÀÕ ’≈È ‹Ø
Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ ’ ‘∂ ‘È Ó≈ÓÒΔ¡ª ÁΔ C@-D@% «Úº⁄ ⁄≈∂ Í≈√∂ ÚÒØ∫ «◊¡≈Â È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È ‹ª È‘Δ∫ ˘
⁄∞‰ØÂΔ «ÁºÂΔ (Ì≈ÂΔ «⁄«’Â√≈ ¡È∞√øË≈È Í«ÙÁ, AIIF)Õ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Âª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Ô≈ÂÈ≈ ’Δ
’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À, ’Δ «Ú’Òª◊Â≈ ∂∫‹ ÚÒØ∫ «⁄øÂ≈ Á≈ ’≈È ‘Ø √’Á≈ ‘À Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ ’ÒÍÈ≈Úª ¡≈Í‰∂ ¡≈Í
˘ ÁØÙ Á∂‰, Á±√Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ «’√ÓÂ Ò¬Δ ÚΔ ’‰ Ò¬Δ ◊Ì≈Ú√Ê≈ Á∂ ÁΩ≈È fi◊Û∂ ÁΔ Â∑ªÕ Ì≈ÂΔ √Ó≈‹
«Úº⁄ «¬‘, ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À «’ ‹∂’ «Úº⁄ ’≈˘Èª ¡Â∂ ’∞ºfi «¬º’ È Ïº⁄∂ ÁΔ ¿∞∫ÓΔÁ ’ ‘∂ ‘È ¡Â∂ ‹∂’ Óª
«ÁºÂ≈ ÓÈ≈«¬¡≈ «¬º’ ÂΔÚΔ∫ Ïº⁄∂ ˘ ‹ÈÓÕ ¡«‹‘Δ ÍΔ√ÊÂΔ¡ª «Úº⁄, Óª ˘ ÁØÙΔ Ø«’¡≈ ‘À, ‹∞ÒÓ ¡Â∂ ÚÒØ∫ ÚΔ
Úº÷-ÊÒ◊ ÍÚ≈Õ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ‹ÈÓ Á∂‰ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄, Óª ÁΔ √øÌ≈ÚÈ≈ ÁØÙΔ Ø«’¡≈ ‹≈
«‹¡≈Á≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ’∞ºfi Í≈Í √≈Í, ‹ª «ÚÚ≈«‘’ ‹ΔÚÈ «Úº⁄ ¿∞√Á∂ Ì≈◊ ¿∞μÂ∂ ’∞ºfi Á∞«Ú¡Ú‘≈ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À ‹ª Âª ÁØÙΔ Ø«’¡≈ ‘ÀÕ ÁØÙ ÚΔ Óª Á∂ «’√ÓÂ ˘ ÚË≈«¬¡≈ ‘À, Ò∂«’È ÁØ ‹ª √‘∞≈-ÿ Ú≈ÒΔ¡ª Á∂

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ÍÚ≈ «Úº⁄ «¬º’ È≈ÒÕ ‘≈Òª«’, Ï‘∞√ø√«’ÃÂΔÚ≈Á Úº÷≈ ’≈‰ª Ò¬Δ ¡≈ÒØ⁄È≈ ’ΔÂΔ ‘ÀÕ «¬ºÊ∂ Í∂Ù∂ÚØ∫ ÁΔ
Ì±«Ó’≈ Ï‘∞Â ‘À Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘ÀÕ Í∂Ù∂ÚØ∫ ÁΔ Ï‘∞√ª√«’ÃÂΔ’ ¡«Ì«Úø«È¡≈√ ‘√Âº’÷∂Í «¬√ Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ’‰
Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ Ó∞ºÁΔ¡ªÕ ◊ÒÂ Ë≈‰≈Úª ‹Ø «ÚÙÚ≈√ √Ó∂«’Â ’Á≈ ‘À Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈
ÍÃ‰≈ÒΔ ‘À ‹Ø ¡º◊∂ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄≈ ‘Ø‰ Á∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÿ‡È≈ Á∂ Ï≈¡Á È’≈≈ÂÓ’ «Ú⁄≈ª ˘ ‹ÈÓ Á∂
«Ú’Òª◊Â≈ √ºÏÂØ∫ ¿∞μÂÓ «ÚÙ∂Ù √ø√«’ÃÂΔ Ë≈È ’‰ Ò¬Δ «˜øÓ∂Á≈ Ó∞ºÁΔ¡ª «Úº⁄ ‘√Âº’÷∂Í ÚÒØ∫ «ÈºÏ«Û¡≈ ‹≈
√’Á≈ ‘À «ÚÙ∂Ù Ó≈ÈÂ≈Úª Ï∂’≈Õ «¬√ Á∂ È≈Ò, «¬‘ √ªfi≈ ’‰ Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ Ò≈ÌÁ≈«¬’ ‘À, ⁄⁄≈, Ò∂÷≈
‹Ø÷≈ ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’≈‰ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ¿∞È∑ª Á∂ «Ú⁄≈ª ˘ √ºÓfi‰ ’ΔÂΔÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? Á∞ÈΔ¡≈ Ì «Úº⁄ √Ì, ¿∞μÊ∂ «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÒÀ‰ ÚÒØ∫ Ï⁄È ÁΔ ’Ø«ÙÙ ’ ÁΔ
«ÁÙ≈ «Úº⁄ «¬º’ ÍÃ«ÚÂΔ ‘À ¡≈Í‰∂ ÍÚ≈ ¡Â∂ «⁄«’Â√’ ÚÒØ∫ Á± Â∂‹Δ ÚÒØ∫
«Ú⁄≈ «Úº⁄ ∞⁄Δ ÒÀ ‘∂ ‘È Ó≈Â≈Úª ÁΔ Í±Δ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ √◊Ó Ì≈◊ΔÁ≈Δ
˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰ ’ΔÂΔÕ
CA.A.C «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ÍÃ«’ÂΔ (Nature of disability)

«Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ’∞ÁÂ, ’Δ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ Ïº⁄∂ Á∂ È≈Ò ◊ÒÂ ‘À Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÁΔ ÍÃÓ∞º÷ «⁄øÂ≈Úª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘À
«Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂Õ «¬‘ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ Á∂ ÔÊ≈ÊÚ≈ÁΔ Óø‹±Δ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ ’Á≈
‘ÀÕ ¿∞μÊ∂ ÁØ Í«ÁÃÙÔª «Ú’Òª◊Â≈ ‹ª Âª √ÍºÙ‡ ‘À ‹ª √ÍºÙ‡ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‘Ø √’Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ «Ú’Òª◊Â≈ ‘À
√Δ’ ±Í ÚÒØ∫ √ÍºÙ‡ ¡Â∂ «Ë¡≈È Á∂‰ Ò≈«¬’ ‘À, Âª «¬‘ ¡≈√≈È ’‰ Ò¬Δ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ ¡√ÒΔ¡Â ˘
√ÚΔ’≈ ’‰ Ò¬Δ ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À «Ú’Òª◊Â≈Õ ‹ÁØ∫ «Ú’Òª◊Â≈ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ √ÍºÙ‡ ¡Â∂ «Ë¡≈È Á∂‰ Ò≈«¬’
È‘Δ∫ ‘À, «¬‘ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À √ÚΔ’≈ ’Á∂ ‘È «’ ¿∞È∑ª Á∂ Ïº⁄∂ ˘ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È Á∂ ±Í
«Úº⁄ «¬√ Â∑ª Á∂ ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ ’∞ºfi «Ú’Òª◊Â≈ ‘ÀÕ ÁØ ’≈‰ª ÚÒØ∫ «¬√ «Ú√ø◊ÂΔ ˘ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À: «¬º’,
«¬√˘ ¡Â∂ «‹¡≈Á≈ ¡Ω÷≈ «Ú⁄≈ ‘À «’ «¬º’ Ïº⁄∂ ˘ ’Ω‰ È‘Δ∫ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ Úº÷ Ú∂÷Ø «¬º’ «Ú’Òª◊Â≈ ‘ÀÕ
Á±‹≈, ¡’√ «¬º’Ø «‹‘∂ «Úº÷‰ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¡øÌ Á≈ ÁÙ≈ «Úº⁄ ‹ª Í±Ú√’±ÒΔ √≈Òª «Úº⁄
Ï≈¡Á «Úº⁄ ‹ÁØ∫ Âº’ √ÍºÙ‡ È‘Δ∫ ‘À, Âª «¬‘ ‘À «’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ ‘À √øÒ◊È’ ¡Â∂ ◊À «Ú’Òª◊
Ïº⁄∂ Ò¬Δ ¿∞ÓΔÁªÕ ‘≈Òª«’, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á≈ ¡È∞ÌÚ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‚ ‘Ø‰ ¿∞μÂ∂ «¬º’ «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄≈ È‘Δ∫ ¿∞‘ «¬º’
◊À «¬º’Ø «‹‘∂ Ïº⁄∂ ÁΔ ¿∞∫ÓΔÁ È‘Δ∫ ‘ÀÕ ’¬Δ ’≈’ª Á≈ ’øÓ «¬√ «Ú⁄≈ Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ «Íº¤∂Õ «¬º’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÏÈ‰≈
«¬º’ ‹Ø‚Δ ‘À ‹Ø ¿∞∫ÓΔÁ ‘À Ò¬Δ «¬º’ √’≈≈ÂÓ’ Òº◊ «‘≈ ‘À Ïº⁄≈ ‘À «’ ÓÈ «Úº⁄ √’≈≈ÂÓ’ «Ú⁄≈ª ˘ ÍÀÁ≈
’Á≈ ‘À ¡Â∂ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ √øÂ≈ÈØ∫ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √∞ÎÈ≈ Ú∂÷ √’≈≈ÂÓ’ Ì«Úº÷Õ «Ú⁄≈ª Á∂ «¬√
Â∑ª Á∂ «¬º’ Ï⁄≈Ú Á∂ ±Í «Úº⁄ ’øÓ ’Á≈ ‘À ¡Â∂ ◊À ÍÃ√≈Ó≈«È«¬Â≈ ‘≈Òª«’ √⁄≈¬Δ «¬‘ ‘À ÚÒØ∫ «¬È’≈ ’Á∂
‘È √ÍºÙ‡ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ √Δ’ «Ú’Òª◊Â≈ √ÍºÙ‡ È‘Δ∫ ‘À ¡Â∂ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á≈ ÍÂ≈ ⁄ºÒÁ≈ ‘À «’ ¿∞È∑ª Á∂ Ïº⁄∂ ÿ,
√’±Ò «Úº⁄ ‹ª ◊∞¡ª„ «Úº⁄ ‘Ø Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «Íº¤∂, «¬º’ √ΩÁ∂Ï≈‹Δ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «’Ú∂∫ √Ì ’∞ºfi √Δ ÁΔ
¡ÚË≈‰≈ Á∂ Ï≈¡Á «¬º’Ø «‹‘∂ Ù∞± ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ Â∑ª ÁΔ¡ª ‘Ò≈Âª, ‹Ø ’‰ Ò¬Δ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á∂
Ï≈∂ «Úº⁄ Ë≈È≈ ‘À, ‹Ø‚Δ ¿∞μÂ∂ ‹ÏÁ√Â ÂÈ≈Ú Á≈ ¿∞√≈ΔÕ «¬‘ ÚºË ‹ªÁΔ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ ¡º◊∂ √Δ’ ¡Â∂
Ó≈È«√’ ÏΔÓ≈ «√‘Â Ò¬Δ ‹Ø÷ÓÕ

√ÚÀ Ó∞Òª’‰ (Self Assessment) ÈØ‡

(i) ...................... Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ ¿∞∫Ó∞÷Δ’‰ ‘√Âº’÷∂Í «¬√ Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ’‰ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À
Í≈ÓÙ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ Ó∞ºÁΔ¡ªÕ
(ii) Í«‘ÒΔ Úº‚Δ ‘À «’ «¬º’ ÍÚ≈ Á∂ ¡È∞ÌÚ ÂÈ≈Ú ‹ÁØ∫ «’ Í∂Ù∂Ú ÚÒØ∫ ÷Ï Á≈ √≈Ó‰≈ ’‰≈ ÍÀ «’
ÈÚ∂∫ ‹«ÈÂ ‘À......................
(iii) ’≈È ¡≈√Í≈√ «Úº⁄ «◊¡≈Â È‘Δ∫ ’ ‘∂ ‘È ‹ª È‘Δ∫...................... Ó≈ÓÒΔ¡ª ‘À ‘È«’ Ó≈È«√’
±Í ÚÒØ∫ ⁄∞‰ØÂΔ «ÁºÂΔÕ
(iv) .......................... Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ ¿∞∫Ó∞÷Δ’‰ ‘√Âº’÷∂Í «¬√ Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ’‰ Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À
Í≈ÓÙ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ Ó∞ºÁΔ¡ªÕ
(v) ‹ÁØ∫ .................... √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ √ÍºÙ‡ ¡Â∂ «Ë¡≈È Á∂‰ Ò≈«¬’ ‘À, «¬‘ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ Ó∞Ù’Ò
‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À √ÚΔ’≈ ’Á∂ ‘È «’ ¿∞È∑ª Á∂ Ïº⁄∂ ˘ ’∞ºfi «Ú’Òª◊Â≈ ‘ÀÕ
CA.B ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ¡ª Ì≈◊ΔÁ≈Δ (Parental Involvement)

√ÌÂØ∫ Í«‘Òª, «¬‘ ¡«Â¡øÂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ Ó‘ºÂÚ ˘ √ºÓfi‰
Í«’ÃΔ¡≈Õ ‘±Ú ¡Â∂ √À∫‚Ò (AIIG) Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ «‹√ «Úº⁄ ÁØ ÍÃ’≈ Í«Ì≈«ÙÂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ
◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Á≈: «¬º’ ÿ ¡≈Ë≈«Â √’±Ò «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ÚÒØ∫ √ÏøËÂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª Ò¬Δ ¿∞Á≈‘‰ Á∂
Ò¬Δ, Ïº⁄∂ Á∂ ’≈‹ ¡Â∂ Ïº⁄∂ ÁΔ Âº’Δ ÁΔ «È◊≈ÈΔ ÁΔ √«Ó«÷¡’, ‘ØÓÚ’ Á∂ È≈Ò ÓÁÁ Ïº⁄∂ Á∂ È≈Ò √’±Ò
ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª ‹ª ’Ø√ Á∂ Ó∞ºÁΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ⁄⁄≈, √øÚËÈ Ò¬Δ Í√ø◊ Á≈ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ÍÃÁ≈È √’±Ò ÁΔ √ÎÒÂ≈,
«√«÷¡’ Á∂ È≈Ò ÎØÈ «Úº⁄ ◊ºÒ ’ ‘∂ ‘ÈÕ Á±‹≈, √’±Ò ¡≈Ë≈«Â Ì≈◊ΔÁ≈Δ, «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â «¬º’ ÷∂Â ÁΔ
Ô≈Â≈ ¿∞μÂ∂ ‚≈«¬«Úø◊, √‡≈Î √’±Ò Á∂ ÷∂Ò «Úº⁄ «¬º’ «¡≈«¬Â Ï±Ê, ¡≈¿∞‰ Ú≈Ò∂ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√ Â∑ª ÁΔ¡ª
◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª ¿∞μÂ∂ ¡È∞√±⁄ΔÂ √øÓ∂ÒÈª ‹ª ¡ÈΩÍ⁄≈«’ ◊ºÒÏ≈Â Ò¬Δ √’±Ò, √’±Ò «Úº⁄ ¡≈Í √∂Ú≈, «¬º’ √∂Ú≈
¿∞μÂ∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈, «√«÷¡’ √Ò≈‘’≈ ÏØ‚Õ
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ √ÌÂØ∫ «Ú¡≈Í’ Ó≈‚Ò Ù≈«¬Á (B@@A) Á∞¡≈≈ ÍÃ√Â≈«ÚÂ ‘ÀÕ ¿∞‘ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ ¤∂
ÍÃÓ∞º÷ √Âª Á≈ Ú‰È ‘ÀÕ
A. Ï∞«È¡≈ÁΔ ¡Â∂ Ïº⁄∂ Á∂ Í≈Ò‰ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À «’ Ò¬Δ Ïº⁄Δ¡ª ˘ «Â¡≈ ’‰≈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À √’±ÒÕ
B. ÍÚ≈ª Á∂ È≈Ò √ø⁄≈, √’±Ò Á∂ ÍÃØ◊≈Óª ¡Â∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ‹≈‰’≈Δ ¿∞ÍÒºÏË ’≈¿∞‰ Á∂
Âº’Δ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á≈ Á±‹≈ ÍºË ‘À, ‹Ø Á∂ Ì≈◊ ¿∞μÂ∂ Ï∞«È¡≈ÁΔ «‹øÓ∂Á≈«¡ª √’±ÒªÕ
C. ‹Ó≈Âª «Úº⁄ «√«÷¡’ª ÁΔ √‘≈«¬Â≈ Ò¬Δ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ √Ú«¬ø√∂Ú≈Õ «¬‘ ÚΔ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ù≈«ÓÒ
‘Ø √º’Á∂ ‘È ÷∂Ò, ¡Â∂ ‘Ø ÿ‡È≈Úª Á∂ ±Í «Úº⁄ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ √ÓÊÈ ’Á∂
‘ÈÕ
D. ÿ ¿∞μÂ∂ √Δ÷È≈ ¡È∞ØË ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ «√«÷¡’ª ÚÒØ∫ Ó≈◊ÁÙÈ ’‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í Á∂
ÁΔ √‘≈«¬Â≈ ÚΔ Ù≈«ÓÒ ‘À ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ÿ ¿∞μÂ∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ú◊ Á∂ ’øÓ Á∂ È≈Ò
√ø‹Ø◊ √Ê≈ÍÂ ’‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
E. ÎÀ√Ò≈ ÒÀ‰ Ô≈ÈΔ √’±Ò Á∂ Ù≈√È «Úº⁄ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ √«‘ÂÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ F. Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ √Ó∞Á≈«¬’ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ¡øÂÓ ÍºË √Ó∞Á≈¬∂ Á∂ È≈Ò √«‘ÔØ◊ ’ «‘≈ ‘À √’±Ò Á∂ ÍÃØ◊≈Óª
˘ Ó‹Ï±Â Ï‰≈¿∞‰Õ
Ú≈Ò Á∂ ¡È∞√≈, Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ «¬º’ ¡ÚË≈‰≈ ‘À «’ ’¬Δ Úº÷ Úº÷ Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂ ‘È
◊ÂΔ«ÚËΔ¡ªÕ «¬‘ «¬º’ ¡Ú«¬’ÂΔ’ Ô≈Â≈ ÚÒØ∫ √’±Ò Ò¬Δ ∂∫‹ Ò¬Δ «¬º’ √≈Ò «Úº⁄ «¬º’ Ú≈ Ò◊≈Â≈ Ó≈Â≈
«ÍÂ≈ «√«÷¡’ ’ √º’Á∂ ‘È √◊Ó √’±Ò ◊ÚÈ Ò¬Δ «Ú⁄≈-«ÚÓÙÕ «¬√ ÍÃ’≈, «Ú¡’ÂΔ Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈
˘ «¬º’ Ò◊≈Â≈ ¿∞μÂ∂ º«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À Ï‘∞Â ÿº‡ (‹ª) ÚÒØ∫ Ï‘∞Â √◊Ó Ì≈◊ΔÁ≈Δ ˘ ÒÀ ’∂Õ
ÈØ‡√ «¬√ √ºÓfi Á∂ È≈Ò Ó≈Â≈ «ÍÂ≈, Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂‰ ¡Â∂ ·Δ’ Ó≈¡È∂ «Úº⁄ «ÈÚ∂Ù, √’≈≈ÂÓ’
¡Â∂ ◊À Á∂ ±Í «Úº⁄ Ú∂«÷¡≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À ¡≈Í ÚÒØ∫ Í∂ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ Ïº⁄∂ Á∂
Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ Á∂ Ó≈ÓÒ∂ «Úº⁄ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á≈ Ó∞ºÁ≈ ÏøÈ √’Á≈ ‘À «‹¡≈Á≈ Ó∞Ù’Ò ‘ÀÕ
CA.B.A ¡«ÌÌ≈Ú’Ø ∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ˘ √∞ « ÚË≈‹È’ Ï‰≈¿∞ ‰ ≈ (Facilitating Parental

Involvement)
Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ √øÏøË Ò¬Δ ÍÃ∂«Â ’‰ ¡Â∂ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ ÈΔ∫‘ ÏøÈ «◊¡≈ Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ
Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ÍÌ≈ÚΔ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈ΔÕ «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À ÌØ√∂ÔØ◊ «Ú’«√Â ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡Â∂
Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ «Úº⁄ ÂøÁ∞∞√Â √øÏøËÕ ‹ÁØ∫ «’ Á∂ È≈Ò ’øÓ ’ «Èº⁄∂ «Ò÷∂ Í«‘Ò±¡ª ¿∞μÂ∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ‹Ø
√∞«ÚË≈‹È’ ‘À:
CA.B.B √‘ÔØ◊≈ÂÓ’ ’≈‹ √øÏøËΔ (Collaborative Working relationship)
«¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÚÒØ∫ √øÚ≈Á ‘À «’ È‘Δ∫ ’∂ÚÒ Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ È≈Ò «˜øÓ∂Á≈Δ Ò∂«’È Ï≈’Δ Ó≈Â≈-
«ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò ÚΔÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ó«‘√±√ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ ‘À «’ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ «¬º’ Á∂ ±Í
«Úº⁄ ’øÓ È‘Δ∫ ’ «‘≈ ‘À «Ú’ÒÍ ‘À, √◊Ø∫ √Óº«√¡≈ Á∂ √Ó≈Ë≈È Á∂ Â∑ª «¬’º·∂ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈Õ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ,
√‘≈≈ ’≈«¡≈Ù≈Ò≈Úª «Úº⁄ Ó≈‘ΩÒ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ÁΔ «ÈÌÂ≈ «Úº⁄ Ú≈Ë≈ ’ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ó≈Â≈
«ÍÂ≈ Á∂Õ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ó«‘√±√ ’ √º’Á∂ ‘È «’ «¬‘ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ Ï⁄≈Ú √Óª ‘À ‹ÁØ∫ ¿∞È∑ª Á∂ Ïº⁄∂ √‘≈≈
’ÓÙ≈Ò≈ «Úº⁄ ‘ÀÕ ‘≈Òª«’, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ÿ ¿∞μÂ∂ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ ‘Δ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ √‘≈«¬Â≈ Á∂ È≈Ò
√ø‹Ø◊ √Ê≈ÍÂ ’ √º’Á∂ ‘È Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ú◊ ’øÓÕ
A. «¬‘ ’‰ Ò¬Δ ¿∞È∑ª Á∂ Ïº⁄∂ ÁΔ Âº’Δ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √∞º«÷¡≈ ¡Â∂ ÌØ√≈ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ÍÀÁ≈ ’‰ «Úº⁄
ÓÁÁ «ÓÒ∂◊Δ ¡Â∂’ÙÓÂ≈Úª.
B. ¿∞È∑ª Á∂ (Ó≈Â≈ «ÍÂ≈) √◊Ó Ì≈◊ΔÁ≈Δ Ò¬Δ ‹±Â Á∂ Ó‘ºÂÚ ˘ √ºÓfi‰≈Õ
C. ’øÓ «¬’º·∂ «ÙÂ∂ ÁΔ ÂºÂ’≈Ò ÍÃÂΔ«’¡≈ ‘À, ‹Ø ¡º◊∂ ¡≈Í‰∂ ˘ Ó‹Ï±Â ’ √º’Á∂ ‘È Ì≈◊ΔÁ≈Δ
(Ó≈Â≈-«ÍÂ≈)Õ
D. «¬‘ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ò⁄≈Δ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ˘ Á± ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ «Úº⁄ Ò≈«¬’ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈ ˘ ÚË≈¿∞‰ «Úº⁄
ÓÁÁ «ÓÒ∂◊ΔÕ

CA.B.C «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Í∂Ù∂Ú Ïº⁄∂ Á∂ ÚºÒ ∞÷ (Professional’s attitude towards the ÈØ‡
child with disablity)
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ‘Ó∂Ù≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Óø‹±Δ ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª Á∂ È≈Ò √øÿÙ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
‘≈Òª«’, Í∞ÈÚ≈√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔ Úº¬Δ¡≈ Í∂Ù∂ÚØ∫ ˘ √ÚΔ’≈ ’‰ Á∂ √Ó≈È ÍÀÁ≈ ‘ØÚ∂◊≈
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ «Úº⁄ ÚΔ Ì≈ÚÈ≈Úª ˘Õ ‹∂’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Óø‹±Δ ¡º¤≈ ‘À «¬‘ «ÈÙ«⁄Â ±Í ÚÒØ∫ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ
Ì≈◊ΔÁ≈Δ ˘ ÏÛ≈Ú≈ Á∂Úª◊∂Õ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ˘ ÏÛ≈Ú≈:
A. Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú ‘Ø‰ ÁΔ ‹±Â ‘À, √ÚΔ’≈ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¡Â∂ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò «ÏÈª ÙÂ
Ïº⁄∂ Ò¬Δ √’≈≈ÂÓ’ √øÏøË ‘ÀÕ
B. Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ïº⁄∂ ˘ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À-«¬º’ «ÚÙ∂Ù
«Ú¡’ÂΔÕ
C. Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú ‘À «’ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ Í√øÁ ‘À ¡Â∂ √øÚ≈Á Ò¬Δ ’‰≈ ⁄≈‘∞øÁ∂ ‘À ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞√Á∂
È≈Ò ’øÓ ’Á∂ ‘ÈÕ
Ïº⁄∂ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Á∂ È≈Ò ◊ºÒÏ≈Â Á∂ ÁΩ≈È «’Ú∂∫ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ ÚΔ Ó≈‚«Òø◊ ‘À «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂
Á∂ ÍÃÂΔ √∞Ì≈¡ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ «¬√ √’≈≈ÂÓ’ Úº¬Δ¡≈ Í∂Ù∂Ú ’∂ÚÒ Ïº⁄∂ È‘Δ∫ ÓÁÁ Ò∂«’È
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ˘ ÚΔ «¬√ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ √Δ÷È≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Úº¬Δ¡≈ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¿∞μÂ∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰
ÍÃÌ≈Ú ÍÚ∂◊≈Õ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Úº¬Δ¡≈
«¬È’≈ ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª Á∂ È≈Ò √ΩÁ≈ ’‰ «Úº⁄ ÓÁÁ «ÓÒ∂◊Δ ¡Â∂ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ÚË≈¿∞‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
CA.B.D Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ ’Ø« ÙÙª Á∂ ¿∞È∑ª Ò¬Δ Ù≈Ï≈ÙΔ (Appreciating parents for their
efforts)
Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ √Óª ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Ò¬Δ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ ¿∞‘ ’ √º’Á∂ ‘À ¿∞‘ √øÿÙ ÁΔ √Óº«√¡≈ Á≈ ¡«‘√≈√
¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘Õ «¬‘ Ú∂«÷¡≈ «◊¡≈ ‘À «’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á∂ Ó∞È≈Î≈ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ √≈∂ √øÌÚ ‘ÀÕ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈
Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Á∞¡≈≈ ÁΔ ÍÃÙø√≈ ’‰ Ò¬Δ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ ÍÃ∂È≈ ¡Â∂ Ï‰≈¬∂ º÷‰ «Úº⁄ ÓÁÁ ’Á≈ ‘À
Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ¡º◊∂ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Ï‰≈¬∂ º÷‰ Á∂Õ
A. Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÚÒØ∫ √øÚ≈Á ’ ‘∂ ‘È «’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ÚΔ ¡≈Í‰∂ ‘Δ ‘À Â≈’Â ¡Â∂
«Ú⁄≈ ‘À «’ ¿∞È∑ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ¡Â∂ ‹±Δ ‘È Ïº⁄∂Õ
B. Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Á∂ Ó≈Â∂-«ÍÂ≈ ÁΔ Ù≈Ï≈ÙΔ ’Á∂ ‘È ‘≈Òª«’ ¿∞‘ ¡√ÎÒÂ≈ ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª ¡Â∂
⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ ’ØÙÙª «Úº⁄ ’ÓΔÕ
Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Á∞¡≈≈ ÍÃÙø√≈ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ ¡≈ÂÓ√øÓ≈È, ¿∞È∑ª˘ Â≈’Â ˘ ÚË≈ «ÁøÁ≈ ‘À ÂÈ≈Ú ÚÒØ∫ «ÈºÏÛÈ
¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ √◊Ó Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «ÚÙÚ≈√ Ï‰≈¿∞‰ Ò¬Δ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ÌØ√≈ «ÁºÂ≈ ‘À ¡Â∂ «Ï‘Â
Ì«Úº÷Õ
CA.B.E ¡≈’ÒÈ ÎΔ‚-ÏÀ’ (Assessment feed back)
Ïº⁄∂ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷∂ Á∂ Í±∂ ‘Ø‰ Á∂ Ï≈¡Á, «¬º’ «Ú√Ê≈ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ú≈Í√ ÎΔ‚ √‘≈«¬’ ‘ÀÕ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Á∂
±Í «Úº⁄ «¬‘ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷∂ Á∂ √≈∂ √øÌ≈«Ú’ Í«‘Ò±¡ª, √øÚ≈Á ‘ØÚ∂◊≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ÁΔ ‘≈ÒÂ Á∂
ÔÊ≈ÊÚ≈ÁΔ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ «Úº⁄ ÓÁÁ «ÓÒ∂◊ΔÕ Ï‘∞¡≈Ô≈ÓΔ ¡≈’ÒÈ ‘ØÚ∂◊≈ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂ÚØ∫ Ò¬Δ √ÍºÙ‡ «ÈÁ∂Ù
Á∂ ¡Â∂ ’≈‹ ÔØ‹È≈ ¡Â∂ √ÌÂØ∫ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ A. «¬‘ ¡º◊∂ ‹±Δ ’≈ºÚ≈¬Δ ’ΔÂΔ ‘À «’ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÚÒØ∫ ÁΔ ‹±Â Á≈ ¡È∞Ó≈È Ò◊≈¿∞‰ «Úº⁄ ÓÁÁ
«ÓÒ∂◊ΔÕ
B. «¬‘ √øÌÚ ‘À ¿∞È∑ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ‹±Δ √ø√≈ËÈª Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ïº⁄∂ Á∂÷‰ Ò¬Δ
ÓÁÁ Õ
C. «¬‘ ÚΔ ¿∞È∑ª˘ Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ¡≈Í‰Δ Ì±«Ó’≈ √ÍºÙ‡ ’‰ Ò¬Δ ‘À «’ ¿∞È∑ª ÁΔ ¿±‹≈
Ï⁄≈ √º’Á∂ ‘È ÓÁÁ Ï∂ÒΩÛ≈ ’ØÙÙª ÚÒØ∫Õ
D. «¬‘ ‘À «’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ÿº‡ ’ √º’Á∂ ‘È Á∂ «Úº⁄ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ «ÈÙ«⁄ÂÂ≈ ÁΔ Ì≈ÚÈ≈
«Úº⁄ Ú≈Ë≈ ‘ØÚ∂◊Δ ¡º◊∂ ÂÈ≈ÚÕ
B. «Èº⁄∂ «Ò÷∂ «Ï¡≈Èª √‘Δ ‘È ‹ª ◊ÒÂ:
(i) Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ ¤∂ ÍÃÓ∞º÷ √Âª Á≈ Ú‰È ’Á≈ ‘ÀÕ
(ii) Ú≈Ò Á∂ ¡È∞√≈ (AIID) Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ «¬º’ ¡ÚË≈‰≈ ‘À «’ Ù≈«ÓÒ ’ √º’Á∂ ‘È È‘Δ∫
‘À ’¬Δ Úº÷ Úº÷ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ªÕ
(iii) «¬‘ ’‰ Ò¬Δ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÚÒØ∫ √øÚ≈Á Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À «’ È‘Δ∫ ’∂ÚÒ È≈Ò «˜øÓ∂Á≈Δ Ï≈’Δ Ò∂«’È
«¬‘ ÚΔ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò Í∂Ù∂ÚØ∫Õ
(iv) Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ È‘Δ∫ Ó«‘√±√ ’ √º’Á∂ ‘È «’ «¬‘ ¿∞È∑ª Á∂ Ò¬Δ Ï⁄≈È∂Ú≈Ò≈ √Óª ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ˘ ‹Ø
√∞º«÷¡Â ’ÓÙ≈Ò≈ «Úº⁄ ‘ÀÕ
(v) Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ Á∂ ±Í «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ˘ Ú∂÷‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
CA.C √≈ÊΔ¡ª Á∂ ØÒ (Role of Peers)

◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄Δ¡ª ¿∞μÂ∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ ÍÃÌ≈Ú ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ È’≈≈ÂÓ’ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘À
ÓÂÒºÏÕ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ √≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó±‘ Á∂ «¬º’ Ú≈‘È Á∂ ±Í «Úº⁄ ÚÂØ È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ «◊¡≈
‘À Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÚÂØ ’ΔÂ≈ ‘À, ÌÒ∂ ‘Δ «¬‘ ⁄≈«¬Ò‚’À¡ «⁄«’Â√’ª Ò¬Δ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÓΩ’∂ Í∂Ù ’Á≈ ‘À ¡Â∂
¡«Ë¡≈Í’≈Õ
«¬‘ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‘À «’ √‘’ÓΔ √Ó±‘ª «Úº⁄ ÓÀ∫ÏΔ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ «¬º’ Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ
‹Ø ‘À «√º«÷¡≈Õ «¬√ √Ó±‘ª Á∂ √øÁÌ Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ «Ú’≈√ «ÏøÁΔ ÍÃÁ≈È Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ‹Ø «ÚÙ∂Ù Ïº⁄Δ¡ª
˘ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÚ≈ª Á∂ Ï≈‘ ÁΔ Á∞ÈΔ¡≈ ˘ √ºÓfi‰ ‘≈√ÒÕ «Ú’«√Â ’‰ «Úº⁄ ¡√ÎÒÂ≈ Á∂ È≈Ò ’ΔÏΔ
«ÙÂΔ¡ª Ï‘‘≈Ò, ¡’√ √Ó«√¡≈Úª ÁΔ «¬º’ «’º√Ó «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ ÈÂΔ‹≈ ÁØÙ ¡Â∂ ÈÙΔÒ≈ ÍÁ≈Ê
Á∂ √∂ÚÈ ÚÒØ∫ ¿∞μ⁄ √‘’ÓΔ ÂÈ≈Ú ¡Â∂ ÿº‡ √≈‘⁄«¡≈ Á≈ √ÓÊÈ ’‰ Ò¬Δ-√≈ÊΔ¡ª «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ÷∂Â
«Úº⁄ «¬º’ ÿº‡ √≈Ó≈‹’ ¡≈ÂÓ ¡ÚË≈‰≈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ Âº’Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ±Í «Úº⁄, ¿∞‘ «◊¡≈È ’∞√Δ¡ª «’ ¿∞È∑ª˘ √≈Ó≈‹’ È∂«Ú◊∂‡ ÓÁÁ Á≈
¿∞√≈Δ ‘Ò≈ÂªÕ √≈«‘Â ÁΔ «¬º’ Ï‘∞Â≈«¬Â √∞fi≈¡ «ÁºÂ≈ ‘À «’ ¿∞μÊ∂ ’≈ÎΔ «Ú¡’ÂΔ◊Â «ÌøÈÂ≈ ‘À «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
Á∂ ÷∂Â «Úº⁄ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ ’ΩÙÒ Á∂ «Ú’≈√ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬‘ ÍÃÌ≈Ú √‘’ÓΔ √ÏøËÂ ‘ÀÕ (AIIC)
‹ª⁄ ÚÒØ∫ √ø’∂Â «ÁºÂ≈ ‘À «’ ◊ΔÏ √‘’ÓΔ «ÙÂΔ¡ª ˘ ÏΔ’Δ ÚÒØ∫ √≈Ó≈‹’ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ Á∂ È≈Ò ‹∞‚∂ √È
’ΩÙÒ ÿ≈‡≈Õ ¿∞È∑ªÈ∂ «’‘≈ «’ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ‹Ø √’≈≈ÂÓ’ √‘’ÓΔ √ÏøËª ˘ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ √Δ

Í≈«¬¡≈ «‹¡≈Á≈ √Ó«√¡≈Úª Ò¬Δ «Ú’Ò«Í’ √Ó≈Ë≈È ÍÀÁ≈, «‹¡≈Á≈ «ÈÍ∞øÈ √Ó≈Ë≈È Á≈ ÍÃ√Â≈Ú ‘À, ¡Â∂ ÿº‡ √È ÈØ‡
‹Ú≈È ‹Ø È’≈≈ÂÓ’ √≈ÊΔ¡ª Á∂ «ÙÂΔ¡ª ˘ «Ú’«√Â ’ΔÂ≈ √Δ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Í«‘Ò’≈Õ ¿∞È∑ª Ò≈«¬Èª Á∂ È≈Ò
Í≈«¬¡≈ «◊¡≈ ‘À, «’ «’ÙØ∫Ø ‹Ø ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ˘ ¡≈Í‰∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ √øÁÌ «Úº⁄ È’≈≈ÂÓ’ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «¬º’ ÷∞ª‡
√Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ Á∂ ’øÓª ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ ’ÓΔÕ
«¬º’ √∞Ì≈¡ ÍÏøËÈ √Óº◊Δ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÍÃÌ≈Ú √‘’ÓΔ: «‹¡≈Á≈Â √≈Ú‹«È’ ¡Â∂ «È‹Δ ⁄≈«¬Ò‚’À¡
«√√‡Ó ‹≈Δ ÁÙ≈Â∂ ‘Ø¬∂ √≈«‘Â ÁΔ ÚºËÁΔ √Δ Á∂ Ï≈Ú‹±Á √‘’ÓΔ¡ª Á≈ ÍÃÌ≈Ú «Ú÷≈¬Δ «ÁøÁ≈ ‘À «’ «¬‘
«¬º’ Á≈ Â‹Ó≈ÈΔ ’Á≈ ‘À ¡ÁÒΔ, ¿∞ÂÍ≈Á’, ¡Â∂ √’≈≈ÂÓ’ «√º«÷¡’ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ ˘ Ï‰≈¬∂ º÷‰ «Úº⁄
Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ ‹Ø Ó≈‘ΩÒÕ √≈∂ √’±Òª Ò∂«’È Ò¬Δ «¬º’ Ú≈‘È Á∂ ±Í «Úº⁄ √‘’ÓΔ √Ó±‘ ‰ÈΔÂΔ¡ª Á∂ √Ó≈Ú∂Ù
ÁΔ ¿∞Í∂’Ù≈ ‹Ó≈Â «Úº⁄ «Ú’≈√ÙΔÒ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ Á∂ ’ΩÙÒ, Á∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â ¿∞μÂ∂ Ï‹≈¬∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â
ÂÊÔØ∫ ¡Â∂¡ÚË≈‰≈Úª (‹Ó≈Â ÚÒØ∫ √Óº«√¡≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Á± ’Á∂ ‘Ø¬∂)Õ ’∂ÚÒ «¬º’ ÁΔ √«Ó«÷¡’ ’‰ Ò¬Δ
ÁΔ ‹±Â ‘À √’±Ò «ÈÍ∞øÈÂ≈ ÍΔ«÷¡≈ ÁΔ √≈Ó◊Δ Á≈ ¡«‘√≈√ ‘À «’ «√º«÷¡≈ ¡È∞Ù≈√’ª «‹¡≈Á≈ ‘Ø ◊¬∂ ‘È ’Δ
«’Ú∂∫ Òº◊Á≈ ‘À ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ÍÛ≈¿∞‰ «Úº⁄ ∞⁄Δ º÷Á∂ √Ø⁄‰ Á∂ Ò¬ΔÕ
«¬√ Â∑ª, Í∞ÈÚ≈√ ÍÃØ◊≈Óª ˘ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «ÈÔÓª ¡Â∂ √Ó≈È, ÍÃÊ≈Úª «’ ¡’√ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â
’‰ Ò¬Δ Ô∞Ú≈Úª ˘ «È¡øÂ«Â ’‰ Ò¬Δ ¡Â∂ √‡≈Î Ò◊≈«¬¡≈ «ÚÚ√Ê≈ Ï‰≈¬∂ º÷‰ Ò¬Δ Ï‰≈«¬¡≈ «◊¡≈
‘ÀÕ Ó≈È«√’ «√‘Â ÍÃ‰≈ÒΔ¡ª ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ «Ë¡≈È ’∂∫Á«Â «Ú¡’ÂΔ◊Â «Ú’≈ ¿∞μÂ∂ ¡Â∂ Ï≈Ò ¿∞Ó Ïº⁄∂ Á∂
Í≈ÓÙ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫ ◊≈‘’ Á∂ ’øÓËøÁ≈ «Úº⁄ √∞Ë≈ Ò¬Δ ÂÒ≈Ù «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ ¿∞È∑ª ¿∞Á≈‘‰ª «Úº⁄ «‹ºÊ∂
√‘’ÓΔ √Ó±‘ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ È≈Ò «¬√Â∂Ó≈Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, «¬‘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ‹ª «◊ÎÂ≈Δ Á∂
√≈Ó≈‹’ √∞Ì≈¡ ˘ ÏÁÒÈ Ò¬Δ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
«Í¤Ò∂ ÁØ ÁÙ’ª «Úº⁄, Ïº⁄∂ ¡Â∂ ÍÚ≈ √∂Ú≈ ÍØ◊≈Ó «Ó¡≈Á ÒØ’ª ˘ «Í¡≈≈ ‘À √Ù’ÂΔ’‰ ¡Â∂, ’∞ºfi ‘ºÁ
Âº’, ¿∞È∑ª Á∂ √‘’ÓΔ √øÁ«ÌÂ ÍÀÓ≈È≈ Ù≈«ÓÒ ’ΔÂ≈ ‘À «’ÙØØ∫ Á∂ È≈Ò «ÁÃÙ«‡’Ø‰Õ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ «¬√ «Úº⁄
Ì≈◊ΔÁ≈ Á∂ ±Í «Úº⁄ Ó∞ºÒ Ïº⁄Δ¡ª ˘ ’¬Δ ÍÃØ◊≈Óª «Úº⁄ ¡√ÎÒ «‘≈ ‘À Í«’ÃΔ¡≈, Ï‹≈¬∂, ¿∞‘ √‘’ÓΔ ÍÃÌ≈Ú
Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’‰ Ò¬Δ Í«¡≈Ú‰ ˘ Í∞«Ò√ ¡Â∂ «ÚÚ√Ê≈ Ï‰≈¬∂ º÷‰ Ò¬Δ «¬º’ Ú≈ Ïº⁄Δ¡ª ˘ Ï≈Ò¿∞Ó
Ò◊≈«¬¡≈ «ÈÔÓª ˘ ÂØ«Û¡≈ ‘ÀÕ
«Ú¡≈’∞Ò «ÚÙ∂Ù Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Ï≈Ò¿∞Ó «ÁÃÙ: ÏÁ«’º√ÓÂΔ ÚÒØ∫, ’¬Δ ⁄≈«¬Ò‚’À¡ Í∂Ù∂ÚØ∫ Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ √∞Ì≈¡ ‘À
«’ Í∞ÈÚ≈√ Í«’ÃΔ¡≈ Ò¬Δ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ‘À «È≈Ù≈Ú≈ÁΔ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À, ¡Â∂ √∞Ì≈¡ «Ú’≈ª Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª
Ò¬Δ √ÌÂØ∫ «⁄«’Â√’Δ¬∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ ¡≈Ë≈ «¬º’ È’≈≈ÂÓ’ Úº¬Δ¡≈ ‘ÀÕ «¬º’ «Ú¡≈Í’ ÈÀÁ≈«È’ ¿∞∫Ó∞÷Δ’‰
«’ Ø◊ ‹ª ‹≈‰ Ï±ºfi ’∂ ‘À Á∂ ±Í «Úº⁄ √Ó«√¡≈◊√Â √∞Ì≈¡ Áº√Á∂ «Ú¡’ÂΔ◊Â √ø’‡ Á∂ Òº¤‰ Á∂ ±Í «Úº⁄
√∞Ì≈¡ ˘ Á∂÷‰ ÚÒØ∫ Ø«’¡≈ Ïº⁄∂ ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò Í∂Ù∂ÚØ∫Õ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, ÍÃÏø«ËÂ Á∂÷Ì≈Ò ¡øÁØÒÈ ÍΔÛ∑Δ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ ‘À Á∂ ÂÍ«Â ¿∞ÈÓ±ÒÈ Á∂ È≈Ò Í≈◊Ò «ÈÚ∂’Ò≈ √Ó«√¡≈◊√Â √∞Ì≈¡, ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ √ÌÂØ∫ «’Î≈«¬ÂΔ
¿∞ÍÒºÏË ø◊ Óø⁄ «Úº⁄ «ÁºÂ≈Õ «¬º’ Á∂ ±Í «Úº⁄ ÈÂΔ‹≈ Á∂ ±Í «Úº⁄, «¬Ò≈‹ Á∂ ¿∞Í≈ÒΔ¡ª ¡’√ «ÚÙ∂Ù ±Í
ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª Ó∞ºÒª ˘ √øÙØ«ËÂ ’‰ ‹ª Í∞È◊·È ‹ª ¡√ÎÒ √ø«◊¡≈È≈ÂÓ’ √ø⁄È≈Úª «’ «’ÙØ Á∞«Ú¡Ú‘≈
’‰ Ò¬Δ ¡◊Ú≈¬ΔÕ
√Óº«√¡≈ Á∂ ‘ºÒ Á∂ ◊ÂΔÙΔÒÂ≈: «Ú¡≈’∞Ò «’ÙØØ∫ Á∂ È≈Ò ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ «¬º’ Ó∞Ù’Ò √Óª ‘À √Óº«√¡≈ ’øÓª ˘
‘ºÒÕ ¿∞‘ «’Ú∂∫ ‹≈‰ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ó≈Ë≈È ÁΔ Óø◊ ’Δ «Ú’ÒÍª ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘Ø √’Á≈
‘À ¿∞‘ ¿∞ÂÍ≈ÁÈÕ «Ú’≈√ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ («’Ú∂∫) Ì«Úº÷ Ò¬Δ √≈Ó≈«È≈¬Δ’‰ ˘ ÏÛ≈Ú≈ «ÁøÁ≈

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ‘À ‘Ò≈Âª √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ Á∂ √Ó≈Ë≈È ¿∞‘ ⁄∞È ’Δ «¬º’ ÚÒØ∫ ’∂ÚÒ ¡√Ê≈¬Δ ≈‘Â ÍÃÁ≈È ’ √’Á≈ ‘À ’Ù«‰’
’«·È≈¬ΔÕ
«Ú’≈√ «√ºËªÂ’≈Ø∫ Á≈ ÍÃ√Â≈Ú ’ΔÂ≈ ‘À «’ ÍÌ≈ÚΔ √Óº«√¡≈ ˘ ‘ºÒ ’‰ Á∂ Ó≈È«√’ «√‘Â Á∂ «ÁÒ «Úº⁄ ‘À
¡Â∂ √Ó≈ÔØ‹ÈÕ «¬√Á∂ «¬Ò≈Ú≈, √≈«‘Â Ó‹Ï±ÂΔ ÚÒØ∫ «¬√ «Úº⁄ √≈ÊΔ¡ª Á∂ ÍÃÌ≈Ú Á∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ √ÓÊÈ ’Á≈ ‘À
Í«’ÃΔ¡≈Õ «ÈÁ∂Ù «ÚÙÚ≈√Ø∫ ¿∞μÂ∂ «√ºËªÂ (AIGI) Á∂ «Ú⁄≈ Á≈ √ÓÊÈ ’Á≈ ‘À «’ √‘’ÓΔ √Ó±‘ Ó≈«¬’Ø«√√‡ø√
«¬º’ «’ÙØ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ ÔØ◊Á≈È Á∂ ±Í «Úº⁄ «’ÙØ Ò¬Δ ¡È∞ÌÚª Á≈ ÍÃÏøË Ì«Úº÷ ÁΔ¡ª ÔØ‹È≈Úª Á∂ «Ú’≈√Õ
CA.D √≈ªÙ (Summary)

J ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ ¡Â∂ √≈ÊΔ¡ª ¡Â∂ ÍÚ≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈ ’ ‘∂ ‘ÈÕ
J Óø‹±Δ, ¡Â∂ ‹Ø «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ˘ Á∂÷‰ Á∂ Ù≈«ÓÒ ¡√ÒΔ ÁΔ Ú≈Í√Δ È≈Ò Ì≈ÚÈ≈ÂÓ’ ¡√ÒΔ
Ïº⁄∂ ˘ «¬º’ ÂøÁ∞∞√Â Ïº⁄∂ ¡Â∂ Ò◊≈¿∞ Á∂ È∞’√≈È ÚÒØ∫ «ÈÚ∂Ù «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò «Ú¡’ÂΔ, «¬º’
Ó‘ºÂÚÍ±‰ ¡Â∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ Í‘Ò± ‘À, «‹ºÊ∂ ‘ «¬º’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ «Ú¡’ÂΔ◊Â ±Í ÚÒØ∫ ⁄Ò≈ ‹ªÁ≈
‘À ¿∞√Á∂ ‹ª ¿∞√ÁΔ ¡≈Í‰∂ ¡≈Í ÁΔ ‹◊∑≈ ¿∞μÂ∂ √Ø◊ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó ÚÒØ∫Õ
J «¬º’ ⁄ø◊∂ ÍÚ≈ «Úº⁄ ÍÂΔ-ÍÂÈΔ «¬º’ ◊Ó ¡Â∂ ¡≈√≈È √øÏøË Ù≈«ÓÒ ‘ÈÕ ¡≈Á∂Ù «Úº⁄ ÏÛ≈Ú≈ Á∂‰
Ò¬Δ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ √ºÓfi, «⁄«’Â√’ª, ÓÈØÚÀ«◊¡≈«È’Ø∫, «⁄«’Â√’, ¡Â∂ «√«÷¡’ª Á∂ «¬º’ ◊Ó
«Á÷≈È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔ «Á¡≈Ò∞ Úº¬Δ¡≈Õ
J Óª «¬º’ ÍÃØ◊≈Ó ‘À ‹Ø «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÚÒØ∫ Ï⁄È Ò¬Δ ÍÃ«ÂÏË ‘À «Úº⁄ Ì≈◊ «Ò¡≈ ÚÒØ∫ ¿∞È∑ª Á∂
ÍÚ≈ Á∂ ÿ ¡Â∂ √Ó∞Á≈¬∂ ÚÒØ∫ «Ò¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ
J ¡Û⁄È Á≈ ’≈È ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ‹ª ‹ºÁΔ ÍÃÂΔ’«¡≈Úª ÁΔ «Ú«ÚËÂ≈ Ò¬Δ ¡«◊¡≈Â ÔØ◊Á≈È
«ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ‹∂’ ’≈È ‹≈«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¡Â∂ «È«ÙºË È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹≈ √’Á≈ ‘À, ¿∞Á≈‘‰ Ò¬Δ Ó≈Â≈-
«ÍÂ≈ Á∞¡≈≈ Ó√ÂÙ’ Á∂ ’∞ºfi ÍÃ’≈ ‹ÈÓ Á∂ ÁΩ≈È ⁄Ø‡, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ ¡≈ÓÂΩ ¿∞μÂ∂ ÿº‡ ÁØÙ Á≈
¡È∞ÌÚÕ ‹ÁØ∫ «◊¡≈Â ’≈È √ÍºÙ‡ ‘À Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ¡Â∂ Óª Á∂ ¿∞Á≈‘‰ ‹ºÁΔ √ø’Ó‰ ‹ª Ï≈ÓÁ◊Δ
¡Â∂ ⁄Ø‡ª Ò¬Δ Í«‘≈«¡≈ Ïº⁄∂ Á∂ «‚º◊‰ ÚÒØ∫ ÍÀÁ≈ ‹ª Óª, «ÍÂ≈ ‹ª ÍÚ≈ Á∂ «’√∂ ÓÀ∫Ï Á∞¡≈≈
«‚«◊¡≈ «ÁºÂ≈ ÁØÙ ¡È∞ÌÚ ‡≈’∂ Â∂ «‹¡≈Á≈ ‘ÀÕ ’≈È Á∂ ¡≈√Í≈√ Á∂ C@-D@% «Úº⁄ «◊¡≈Â È‘Δ∫
’ ‘∂ ‘È ‹ª È‘Δ∫ Ó≈ÓÒΔ¡ª «Úº⁄ ‹Ø Ó≈È«√’ ±Í ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ ‘È (Ì≈ÂΔ «⁄«’Â√≈ ¡È∞√øË≈È,
AIIF ÁΔ Í«ÙÁ)Õ
J «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ’∞ÁÂ, ’Δ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ Ïº⁄∂ Á∂ È≈Ò ◊ÒÂ ‘À Á∂ ÍÃÓ∞º÷ «⁄øÂ≈Úª «Úº⁄Ø∫ «¬º’ ‘À
«Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈Õ «¬‘ Ïº⁄∂ Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò ÔÊ≈ÊÚ≈ÁΔ Óø‹±Δ ˘ ÍÃÌ≈«ÚÂ
’Á≈ ‘À «Ú’Òª◊Â≈Õ ¿∞μÊ∂ ÁØ Í«ÁÃÙÔØ∫ «Ú’Òª◊Â≈ ‹ª Âª √ÍºÙ‡ ‘À ‹ª √ÍºÙ‡ È‘Δ∫ ‘Ø √’Á≈ ‘À ‘Ø
√’Á≈ ‘ÀÕ ‹ÁØ∫ «Ú’Òª◊Â≈ √Δ’ ±Í ÚÒØ∫ √ÍºÙ‡ ¡Â∂ «Ë¡≈È Á∂‰ Ò≈«¬’ ‘À Âª «¬‘ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈
Ò¬Δ ¡≈√≈È ‘Ø ‹ªÁ≈ ‘À «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ¡√ÒΔ¡Â ˘ √ÚΔ’≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
J Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ √øÏøË Ò¬Δ ÍÃ∂«Â ’‰ ¡Â∂ ÈΔ∫‘ ÏøÈ «◊¡≈ Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ
Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ ÍÌ≈ÚΔ ¡«ÌÌ≈Ú’Ø∫ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ «Úº⁄ Ú≈Ë≈ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ
J «¬‘ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘À Ò¬Δ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ÚÒØ∫ √øÚ≈Á ‘À «’ È‘Δ∫ ’∂ÚÒ Í∂Ù∂ÚØ∫ Á∂ È≈Ò «˜øÓ∂Á≈Δ Ï≈’Δ
Ò∂«’È «¬‘ ÚΔ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ Á∂ È≈ÒÕ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ó«‘√±√ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À «’ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú ¿∞È∑ª

Á∂ Ò¬Δ ’øÓ È‘Δ∫ ’ «‘≈ ‘À «¬º’ «Ú’ÒÍ Á∂ ±Í «Úº⁄, √◊Ø∫ √Óº«√¡≈ Á∂ √Ó≈Ë≈È Á∂ Â∑ª «¬’º·∂ ‘Ø ÈØ‡
‹≈Ú∂◊≈Õ ¿∞Á≈‘‰ Á∂ Ò¬Δ, √‘≈≈ ’≈«¡≈Ù≈Ò≈Úª «Úº⁄ Ó≈‘ΩÒ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Ïº⁄∂ ÁΔ «ÈÌÂ≈
«Úº⁄ Ú≈Ë≈ ’ √º’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂Õ
J Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ‘Ó∂Ù≈ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò Óø‹±Δ ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª Á∂ È≈Ò √øÿÙ ’ ‘∂
‘ÈÕ ‘≈Òª«’, Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂ÚØ∫ Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔ ÚÀ¬∂ ˘ √ÚΔ’≈ ’‰ Á∂ È≈Ò «Ú’Òª◊Â≈ ‹≈Ú∂◊≈
Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ «Úº⁄ «¬√∂ Â∑ª ÁΔ¡ª Ì≈ÚÈ≈Úª ˘ ÚΔ ÍÀÁ≈ ’Á∂ ‘ÈÕ
J Ïº⁄∂ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Á∂ È≈Ò ◊ºÒÏ≈Â Á∂ ÁΩ≈È ÚΔ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ Ó≈‚«Òø◊ ‘À «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ È≈Ò
Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃÂΔ √∞Ì≈¡ «’Ú∂∫ ’ΔÂ≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ √’≈≈ÂÓ’ Úº¬Δ¡≈ Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Ú Ïº⁄∂
’∂ÚÒ ÓÁÁ È‘Δ∫ ’ Ò∂«’È Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ˘ ÚΔ «¬√ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ √Δ÷È≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ
J Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Ò¬Δ √Óª ÚÒØ∫ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ Ò¬Δ √ÌÂØ∫ ¡º¤≈ ¿∞‘ ’ √º’Á∂ ‘À √øÿÙ ¿∞‘ √Óº«√¡≈ Á≈
¡«‘√≈√ ¡≈Í‰∂ Ïº⁄∂ ’ΔÂΔÕ
J Ïº⁄∂ Á∂ Ò∂÷∂ ‹Ø÷∂ Á∂ Í±∂ ‘Ø‰ Á∂ Ï≈¡Á, «¬º’ «Ú√Ê≈ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ˘ Ú≈Í√ ÎΔ‚ √‘≈«¬’ ‘ÀÕ Í∞ÈÚ≈√
Í∂Ù∂Ú Ò∂÷≈ ‹Ø÷∂ Á∂ Ó≈Â∂ «ÍÂ≈ Ò¬Δ √≈∂ √øÌ≈«Ú’ Í«‘Ò±¡ª √øÚ≈Á ‘ØÚ∂◊≈, Á∂ ±Í «Úº⁄ «¬√˘ ¡≈Í‰∂
Ïº⁄∂ ÁΔ ‘≈ÒÂ Á∂ ÔÊ≈ÊÚ≈ÁΔ Ò∂÷≈ ‹Ø÷≈ «Úº⁄ ÓÁÁ «ÓÒ∂◊ΔÕ
J ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄Δ¡ª ¿∞μÂ∂ √≈ÊΔ¡ª Á∂ ÍÃÌ≈Ú Á≈ ÍÃÌ≈Ú ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ È’≈≈ÂÓ’ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈
‘Ø«¬¡≈ ‘À ÓÂÒºÏÕ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ Á∂ «Ú’≈√ Ò¬Δ «¬º’ Ú≈‘È Á∂ ±Í «Úº⁄ √≈ÊΔ¡ª Á∂ √Ó±‘ Á∂
ÚÂØ È‘Δ∫ ‘À Í±Δ Â∑ª ÚÒØ∫ ÚÂØ ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘À, ÌÒ∂ ‘Δ «¬‘ ⁄≈«¬Ò‚’À¡ «⁄«’Â√’ª Ò¬Δ
Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÓΩ’∂ Í∂Ù «√«÷¡’ª ¡Â∂Õ
J «¬‘ «Ú¡≈Í’ ±Í ÚÒØ∫ √ÚΔ’≈ ’ΔÂ≈ ‘À «’ √‘’ÓΔ √Ó±‘ª «Úº⁄ ÓÀ∫ÏΔ ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ Ïº⁄Δ¡ª «Úº⁄ «¬º’
Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ ‹Ø ‘À «√º«÷¡≈Õ «¬√ √Ó±‘ª Á∂ √øÁÌ Á≈ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±‰ «Ú’≈√ «ÏøÁΔ ÍÃÁ≈È Á∂ Ó≈«Ë¡Ó
ÚÒØ∫ ‹Ø «ÚÙ∂Ù Ïº⁄Δ¡ª ˘ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÚ≈ª Á∂ Ï≈‘ ÁΔ Á∞ÈΔ¡≈ ˘ √ºÓfi‰ ‘≈√ÒÕ
J ÏÁ«’º√ÓÂΔ ÚÒØ∫, ’¬Δ ⁄≈«¬Ò‚’À¡ Í∂Ù∂ÚØ∫ Ïº⁄Δ¡ª ¡Â∂ √∞Ì≈¡ Á≈ «¬º’ «È≈Ù≈Ú≈ÁΔ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ ‘À
«’ Í∞ÈÚ≈√ Í«’ÃΔ¡≈ Ò¬Δ È∞’√≈ÈÁ≈«¬’ ‘À, ¡Â∂ √ÌÂØ∫ «⁄«’Â√’Δ¬∂ «ÁÃÙ«‡’Ø‰ Á∂ ¡≈Ë≈ √∞Ì≈¡
«Ú’≈ª Á∂ È≈Ò Ïº⁄Δ¡ª Ò¬Δ «¬º’ È’≈≈ÂÓ’ Úº¬Δ¡≈ ‘ÀÕ «¬º’ «Ú¡≈Í’ ÈÀÁ≈«È’ ¿∞∫Ó∞÷Δ’‰ «’
√Ó«√¡≈◊√Â √∞Ì≈¡ Áº√Á∂ ‘È Á∂ ±Í «Úº⁄ Ø◊ ‹ª ‹≈‰Ï±ºfi’∂ Ïº⁄∂ ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò ˘ Ø«’¡≈ «◊¡≈
«Ú¡’ÂΔ◊Â √ø’‡ Á∂ Òº¤‰ Á∂ ±Í «Úº⁄ √∞Ì≈¡ ˘ Á∂÷‰ ÚÒØ∫ Í∂Ù∂ÚØ∫Õ
J «Ú¡≈’∞Ò «’ÙØØ∫ ¡≈Ó ÂΩ ¿∞μÂ∂ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ Á∂ ’øÓª Á∂ È≈Ò «¬º’ Ó∞Ù’Ò √Óª ‘ÀÕ ¿∞‘ «’Ú∂∫
‹≈‰≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ Óø◊ √Ó≈Ë≈È ’Δ «Ú’ÒÍ ¿∞‘ ¿∞ÂÍ≈ÁÈ ÁΔ Â∞Ò‰≈ «Úº⁄ «‹¡≈Á≈ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ‘Ø
√’Á≈ ‘ÀÕ «Ú’≈√ÙΔÒ Ì«Úº÷ ÁΔ √Óº«√¡≈ ˘ ‘ºÒ ’‰ Ò¬Δ √Óº«√¡≈ ˘ √∞Òfi≈‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ («’Ú∂∫)
√≈Ó≈«È≈¬Δ’‰ ˘ ÏÛ≈Ú≈ «ÁøÁ≈ ‘À ‘Ò≈Âª, √Ó≈Ë≈È ¿∞‘ ⁄∞È ’Δ «¬º’ ’Ù«‰’ ÚÒØ∫ ’∂ÚÒ ¡√Ê≈¬Δ
≈‘Â ÍÃÁ≈È ’ √’Á≈ ‘À ’«·È≈¬ΔÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ CA.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √‘’ÓΔ : «¬º’ «Ú¡’ÂΔ ‹Ø «¬º’ ‘Δ ¿∞Ó Á∂ ‹ª ‹Ø Â∞‘≈‚∂ ±Í «Úº⁄ «¬º’ ‘Δ
√≈Ó≈‹’ ‘≈ÒÂ ‘ÀÕ
J ‹ºÁΔ : «¬º’ Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ÀÕ
J √‘ÔØ◊≈ÂÓ’ : √«‘ÔØ◊, ‹ª ’¬Δ ÒØ’ª ‹ª ÒØ’ª Á∂ √Ó±‘ª Á∞¡≈≈ ’ΔÂ≈Õ
CA.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª ÁΔ «Úº⁄ ÍÚ≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈ ’Δ ‘À?
B. ÍÚ≈ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ’∞ÁÂ Á∂ ¡È∞√≈ √∞Ì≈¡ ’Δ ‘À?
C. Á∞¡≈≈ «ÁºÂ∂ ◊¬∂ Ó≈Â≈-«ÍÂ≈ ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ Á∂ ¤∂ ÍºË ’Δ ’ ‘∂ ‘È?
D. «Ú’Òª◊ Ïº⁄Δ¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √≈ÊΔ¡ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ Á∂Õ
¿∞μÂ: √ÚÀ-Ó∞Òª’‰ (Answers: Self-Assessment)
A. (i) ‹ºÁΔ (ii) ◊À-Ó≈Ó±ÒΔ (iii) C@-D@%
(iv) Ï‘∞√ª√«’ÃÂΔ’ (v) «Ú’Òª◊Â≈
CA.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ : ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ, √’≈‡ ¡ÀÎ. ‹ØÈ√È, √∂‹ ÍÃ’≈ÙÈÕ
B. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: «Òø‚≈ «ÚÒÓÙ√‡, ¬∂.ÏΔ.ÍΔ.ÍΔ, ¡ÀÒÈ ‚Ï«Ò¿∞ Ï±, ¡ÀÈ √Δ ¡À√ ÍΔÕ
C. √ÍÀÙÒ ¡À˜±’∂ÙÈ: ‚À«È¡Ò ÍΔ. ‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¬∂Ó.’≈ÎÓÀÈ, Í∂‹ √Δ.Í∞Ò∂È, «Í¡√È
¬∂‹∞’∂ÙÈ

«¬’≈¬Δ-CB: «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á≈ Í∞ÈÚ≈√: √Ó≈‹ ÁΔ Ì±«Ó’≈, ÈØ‡

√’≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈
(Rehabilitation of Exceptional Children:
Role of Community, Role of Government)

CB.A «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √Ó≈‹ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of Community in Rehabilitation of
Exceptional Children)
CB.B «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √’≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of Government in Rehabilitation of
Exceptional Children)
CB.C «Ú’Òª◊Â≈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ √’≈ Á∂ ¿∞Í≈Ò∂ (Government Efforts to Prevent the Disability)
CB.D √≈ªÙ (Summary)
CB.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)
CB.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)
CB.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
J «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √Ó≈‹ ÁΔ Ì±«Ó’≈ Á≈ Ú÷≈‰ ’È≈Õ

J «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √’≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈ ÁΔ ⁄⁄≈ ’È≈Õ
J «Ú’Òª◊Â≈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ √’≈ Á∂ ¿∞Í≈«Ò¡ª ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È≈Õ
E ÂØ∫ A@% Ì≈ÂΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ ’∞fi «Ú◊≈Û ‹ª «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‘≈ÒÂ ‘ÀÕ «¬√Á≈ ÓÂÒÏ ‘À «’ Ì≈Â «Úº⁄
«Ú’Òª◊ ÒØ’ª ÁΔ Úº‚Δ ¡≈Ï≈ÁΔ ‘ÀÕ ÈΔÂΔ ÍºË Â∂ ¿∞È∑ª Ò¬Δ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ ’≈˘È, √’ΔÓª ¡Â∂ ÍÃ≈ÚË≈È ‘ÈÕ Í
‹ÓΔÈΔ ÍºË Â∂ «Ú’Òª◊ª ˘ ¡‰◊Ω«Ò¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ Ì≈Â ˘ «Ú’Òª◊ª Ò¬Δ «Úº⁄-Ï⁄≈Ú Á∂ «⁄«’Â√≈ Ó≈‚Ò
ÂØ∫ √Ó≈‹ ¡≈Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ ÚºÒ ÏÁÒ≈Ú ÁΔ ‹±Â ‘ÀÕ √Ó≈‹ ¡≈Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ Í‘∞ø⁄ Á≈ ’∂∫Á √Ó≈‹ Á∂
Ì≈◊ ÒÀ‰ ÁΔ Ë≈‰≈ ‘ÀÕ
ÔØ◊Á≈È Á∂ √≈∂ ¡≈’≈ «‹√ «Úº⁄ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª ÁΔ «◊‰ÂΔ ¡Â∂ √Ó≈‹ Á∂ ÔØ◊Á≈È È≈Ò ÍÀÁ≈ ‘Ø¬∂ √ø√≈ËÈª ÁΔ
Ó≈Â≈ ¡Â∂ ◊∞‰ÚºÂ≈ Ù≈ÓÒ ‘À ˘ Ó≈Í‰ ÁΔ ‹±Â ‘ÀÕ √Ó≈‹ Á∂ ÔØ◊Á≈È Á∂ ‹≈«¬‹ ¡Â∂ ÌØ√∂ÔØ◊ ÍÀÓ≈È∂ ˘
«Ú’«√Â ’È ÁΔ ‹±Â ‘ÀÕ
Ì≈Â √’≈ ÚÒØ∫ «Ú’Òª◊ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Ò¬Δ ‹≈’≈ ’≈Ú≈¬Δ ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’‰ Ò¬Δ ¡È∂’ª ÔØ‹È≈Úª

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «ÁºÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘ÈÕ «¬‘Èª ÔØ‹È≈Úª Á∂ ≈‘Δ∫ ◊À-√’≈Δ √ø◊·È √’≈Δ ÓºÁÁ ÒÀ √’Á∂ ‘ÈÕ «¬‘Èª ÔØ‹È≈Úª Á∂
«Úº⁄ «Ú«ÙÙ‡ ÔØ‹È≈Úª, «ÚÙ∂Ù √’±Òª ˘ ¡È∞Á≈È, Í∂Ù∂Ú «√÷Ò≈¬Δ, Ø‹◊≈, √Ó≈‹ ¡Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ ÍÃØ‹À’‡,
«‘≈«¬ÙΔ ÿ, ÓΩ‹-Ó√ÂΔ ¡Â∂ ÓÈØø‹È ’∂∫Á Ò¬Δ ÍÃÏøË ’È≈ ‘ÀÕ ◊À-√’≈Δ √ø◊·È «¬º’ Á‹ ’Ú≈¬Δ ‘Ø¬Δ
√Ó≈‹’/ÒØ’ ¡Á≈≈ «‹‘Û≈ «’ Ó≈ÒΔ ÓºÁÁ Ò¬Δ ¡≈Ú∂ÁÈ ’È ÂØ∫ Í«‘Òª ÿº‡Ø-ÿº‡ ÁØ √≈Ò Âº’ ÓΩ‹±Á «‘‰≈
CB.A «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √Ó≈‹ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of Community in

Rehabilitation of Exceptional Children)
√Ó≈‹ ¡Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ Á≈ ÓÂÒÏ «¬‘ ‹±Δ Ï‰≈¿∞‰≈ ‘À «’ «Ú’Òª◊ ÒØ’ «‹ºÊ∂ ÚΔ ‘∂ ‘Ø‰ ¿∞È∑ª È≈Ò
Ì∂ÁÌ≈Ú È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ¡Â∂ ¿∞‘ «’√∂ ⁄Δ‹ Úø«⁄Â È‘Δ∫ ‘È∂ ⁄≈‘ΔÁ∂Õ «ÚÙÚ «Úº⁄ Ï‘∞Â ÒØ’ª Ò¬Δ ¡≈Í‰Δ
«Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ ÓºÁÁ ÒÀ‰≈ ‘‹∂ ÚΔ «¬º’ Úº‚Δ √Óº«√¡≈ ‘ÀÕ Ù«‘Δ √ø√Ê≈È Ï‘∞Â Á∞ ¡Â∂ Ï‘∞Â Ó«‘≥◊∂ ‘ÈÕ
√Δ.ÏΔ.¡≈ (CBR) Á∂ «Ú⁄≈ Á∂ ¡È∞ø√≈ ⁄ø◊Δ «‹øÁ◊Δ ‘Ø‰≈ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Á≈ ‹º’ ‘ÀÕ ¿∞‘Èª Ò¬Δ ÿº‡ ÷⁄ Â∂
ÓºÁÁ ÓΩ‹±Á ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ ¿∞È∑ª ˘ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ Í«Ú≈ ˘ ¿∞√∂ Âª «ÓÒ‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À «‹Ú∂∫ ¿∞È∑ª Á≈
√Ë≈È ‹ΔÈ Á≈ ÂΔ’≈ ‘À, ⁄≈‘∂ ¿∞‘Ø «’√∂ «Íø‚, ’√Ï∂ ‹ª Ù«‘ «Úº⁄ «‘øÁ∂ ‘Ø‰Õ ¿∞‘Èª ˘ ¿∞√∂ Âª «√º«÷¡≈
«ÓÒ‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À «‹Ú∂∫ «’ Ï≈’Δ √≈«¡ª ˘ «ÓÒÁΔ ‘ÀÕ ¿∞‘ ÈΩ’Δ ’È Á∂ ¡Â∂ ¡≈Í‰Δ Ø‹Δ ’Ó≈¿∞‰ Á∂ ’≈ÏÒ
‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘ÈÕ ¿∞‘ ¡≈Í‰∂ «Íø‚, ’√Ï∂ ‹ª Ù«‘ ÁΔ ‘ √◊ÓΔ «Úº⁄ Ï≈Ï «‘º√≈ ÒÀ‰ Á∂ ’≈ÏÒ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂
‘ÈÕ √Δ.ÏΔ.¡≈ () Á∂ «Ú⁄≈ Á∂ ¡È∞ø√≈ ⁄≈‘∂ ÒØ’ Ï‘∞Â ‘ØÒΔ «√º÷È, ‹ª ¿∞È∑ª ˘ Á∂÷‰ ¡Â∂ √∞‰È «Úº⁄ √Óº«√¡≈
‘ØÚ∂, ‹ª ¿∞È∑ª ˘ ⁄ºÒ‰≈ «ÎÈ≈ Ó∞Ù’Ò ‘ØÚ∂, Í ¿∞È∑ª ÁΔ Î∂ ÚΔ «¬º’ ÓÁ ¡Â∂ ¡ΩÂ ‹ª Ó∞ø‚≈ ¡Â∂ ’∞ÛΔ ‘Ø‰ Á∂
È≈Â∂ «¬º‹Â ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ’≈È «’√∂ ˘ ÚΔ ÈΔÚª È‘Δ Á∂«÷¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‹ª Ó≈Û≈ «Ú‘≈
È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈Õ Ó’≈È, Á∞’≈Èª, √’±Ò «¬√ ÂΔ’∂ È≈Ò Ï‰∂ ‘Ø‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘È Âª «’ ‘ ’Ø¬Δ ¡≈√≈ÈΔ È≈Ò
¡øÁ Ï≈‘ ¡≈ ‹≈ √’∂ ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’ √’∂Õ ÒØ’ª ˘ «¬√ ÂΔ’∂ È≈Ò √±⁄È≈ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ
‘À «‹√˘ «’ ¿∞‘ √Ófi √’‰, √±⁄È≈ «√Î «Ò÷ÂΔ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ «‹‘ÛΔ «’ ¿∞È∑ª ÒØ’ª Ò¬Δ Ï‘∞Â ¡Ω÷Δ
‘ØÚ∂◊Δ ‹Ø «’ ÍÛ È‘Δ √’Á∂ ‹ª Á∂÷ È‘Δ∫ √’Á∂Õ √±⁄È≈ ÏØÒ ’∂ ÚΔ «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À Âª «’ ‘ «’√∂ ˘ ¿∞√˘
«¬√Â∂Ó≈Ò ’È Á≈ Ï≈Ï ÓΩ’≈ «ÓÒ∂Õ «¬√ √Ï ˘ ’È Á≈ ÓÂÒÏ ‘À «’ Ï‘∞Â √≈∂ ÏÁÒ≈ÚÕ Í «¬‘ ⁄ø◊∂
ÏÁÒ≈Ú ‘Ø‰◊∂ «’¿∞∫«’ ‘ ’Ø¬Δ «¬º’ Á∞º‹∂ ÁΔ ÓºÁÁ ¡Â∂ «¬º‹Â ’’∂ «¬º’ ⁄ø◊Δ «˜≥Á◊Δ ‹Δ √’Á≈ ‘ÀÕ
ÈØ‡√ E ÂØ∫ A@% Ì≈ÂΔ¡ª Á∂ «Úº⁄ ’∞fi «Ú◊≈Û ‹ª «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ «Áº’Â ‘ÀÕ «¬√Á≈ ÓÂÒÏ ‘À «’
Ì≈Â «Úº⁄ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª ÁΔ Úº‚Δ ¡≈Ï≈ÁΔ ‘ÀÕ
CB.A.A √Δ.ÏΔ.¡≈ Á∂ «ÌøÈ ÂΔ’∂ (Different ways to CBR)

«˜¡≈Á≈Â ÒØ’ «¬‘ ÓøÈÁ∂ ‘È «’ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª ÁΔ «‹øÁ◊Δ Ï∂‘Â ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ Í ÒØ’ª Á∂ ¡Òº◊-¡Òº◊
«Ú⁄≈ ‹È «’ «¬‘ «’Ú∂∫ ’ΔÂ≈ ‹≈Ú∂Õ «ÚÙÚ Á∂ «Úº⁄, ÒØ’ ¡Òº◊ ÂΔ«’¡ª È≈Ò «‘øÁ∂ ‘È, ¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ¡Òº◊
«ÚÙÚ≈√ ‘È «’ ÒØ’ª ˘ «’ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ’’∂ ÒØ’ √Δ ÏΔ ¡≈ ˘ ¡Òº◊-¡Òº◊ ÂΔ’∂ È≈Ò «¬√Â∂Ó≈Ò
’Á∂ ‘ÈÕ ’∞fi ÒØ’ √Ø⁄Á∂ ‘È «’ √’≈ ˘ Ù«‘Δ √ø√Ê≈È≈ ÂØ∫ ÍÀ√∂ ÒÀÈ∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘È ¡Â∂ «Íø‚≈ «Úº⁄ «˜¡≈Á≈

ÒØ’ª Á∂ «ÈÚ≈È ¡Â∂ √Ò≈‘ ’ØÙÒ Ò¬Δ Ì∞◊Â≈È ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ ’∞fi ÒØ’ Ó≈‘ ÒØ’ª ˘ Ù«‘ ÂØ∫ Ï≈‘ ‹≈ ’∂ ÈØ‡
¡Â∂ «Íø‚ª «Úº⁄ ÿ∞øÓÈ≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À, Âª «’ √Ï˘ ¿∞È∑ª ˘ Á∂÷‰ Á≈ ÓΩ’≈ «ÓÒ∂Õ ’∞fi ÒØ’ «Íø‚ª Á∂ «ÈÚ≈’ª ˘
«√÷Ò≈¬Δ Ò¬Δ Ù«‘ Ì∂‹È≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘À Âª «’ ¿∞‘ «˜¡≈Á≈ «¬ÒÓ ¡Â∂ ’ØÙÒ È≈Ó «Íø‚ Ú≈Í√ ‹≈ √’‰Õ
(i) ÒØ’ª ˘ «¬√ ÂΔ’∂ È≈Ò .............. «ÁºÂΔ ‹≈‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À «‹√˘ «’ ¿∞‘ √Ófi √’‰, «¬‘ «√Î
«Ò÷ÂΔ È‘Δ∫ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ «‹‘ÛΔ «’ ¿∞È∑ª ÒØ’ª Ò¬Δ Ï‘∞Â ¡Ω÷Δ ‘ØÚ∂◊ΔÕ
(ii) .................. Á≈ ÓÂÒÏ «¬‘ ‹±Δ Ï‰≈¿∞‰≈ ‘À «’ «Ú’Òª◊ ÒØ’ «‹ºÊ∂ ÚΔ ‘∂ ‘Ø‰ ˙‘Èª È≈Ò
Ì∂ÁÌ≈Ú È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ¡Â∂ ˙‘ «’√∂ ⁄Δ‹ Úø«⁄Â È‘Δ∫ ‘È∂ ⁄≈‘ΔÁ∂Õ
(iii) Ù«‘Δ ............... Ï‘∞Â Á∞ ¡Â∂ Ï‘∞Â Ó‘∫◊∂ ‘ÈÕ
CB.B «ÚÒ∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ «Úº⁄ √’≈ ÁΔ Ì±«Ó’≈ (Role of Government in

Rehabilitation of Exceptional Children)
Ì≈ÂΔ √’≈ «Ú’Òª◊≈ ˘ ‘∂· «Ò÷∂ ÷∂Âª «Úº⁄ ÷≈√ «¡≈«¬Âª «ÁøÁΔ ‘À:
A. √Î: «¬º’ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È ˘ ∂ÒÚ∂ ÓøÂ≈Ò≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ ‹≈«¬‹ √‡Δ«Î’∂‡ «Á÷≈¿∞‰ Â∂ √≈∂
Á«‹¡ª Á∂ «’≈¬∂ Â∂ GE% ¡Â∂ ÓΩ√ÓΔ «‡’‡ Â∂ E@% ÁΔ ¤Ø‡ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊ «Ú¡’ÂΔ ˘ ¡À√’Ø‡
’È Ú≈Ò∂ ˘ ÚΔ ¤Ø‡ «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ «‹‘Èª ˘ Á∂÷‰ «Úº⁄ ‹ª ‘’Â ’È «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ‘À ¿∞‘Èª
˘ ‘Ú≈¬Δ ‹‘≈‹ Á∂ «’≈¬∂ «Úº⁄ ÚΔ E@% ÁΔ ¤Ø‡ «ÓÒÁΔ ‘À ‹∂’ ˙‘Ø «¬ø‚Δ¡È ¬∂ÔÒ≈«¬ÈÆ√ «Úº⁄
√Î ’Á∂ ‘ÈÕ
B. √ø⁄≈: ÏÒ≈«¬ø‚ √≈«‘Â ¡Â∂ È◊ ’∞fi ÙÂª Á∂ ¡Ë≈ Â∂ ‚≈’ ¡Â∂ ‚≈’ Ù∞Ò’ ÂØ∫ ¡≈‹≈Á ‘ÈÕ Á∂÷‰
«Úº⁄ ‹ª ‘’Â ’È «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ «¬È√≈È ˘ STD/PCO ‡∂ÒΔÎØÈ √∞«ÚË≈ ⁄Ò≈¿∞‰ Ò¬Δ
«ÈË≈«Â ’È ˘ Í«‘Ò «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
C. ’ «Úº⁄ ¤Ø‡: «Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ «Èº‹Δ «¬√Â∂Ó≈Ò Ò¬Δ ÷≈√ ÍÛ≈¬Δ ¡Â∂ ◊ÂΔÙΔÒÂ≈ ÓºÁÁ ¡≈Ô≈Â
’Ú≈¿∞‰ Â∂ ÚΔ ’ ÁΔ ¤Ø‡ ‘ÀÕ
D. ¡≈ÓÁÈ ’ ¤Ø‡: «¬º’ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ Ó≈-Ï≈Í ‹≈ √ÍÃ√Â ˘ D@,@@@ ∞Í¬Δ¡ª Âº’ ¡≈ÓÁÈ
Â∂ ’ ÁΔ ¤Ø‡ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ «⁄«’Â√≈ «¬Ò≈‹ Â∂ ‘Ø¬∂ ÷⁄∂ Â∂ Í«Ú≈«’ ‹Δ Â∂ ÚΔ
’‡ΩÂΔ ‹≈«¬‹ ‘ÀÕ «¬√ ’‡ΩÂΔ ÁΔ ‘ºÁ DA,@@@ ∞Í¬∂ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊ «Ú¡’ÂΔ ÁΔ ’∞ºÒ ¡≈ÓÁÈ «Ú⁄Ø∫
’‡ΩÂΔ D@,@@@ ±Í¬∂ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
E. ÏÀ∫’ ’‹≈ ¡Â∂ ¡È∞Á≈È: «Ú’Òª◊ «Ú¡’ÂΔ ¡Â∂ «¬‘Èª ÒØ’ª Ò¬Δ ’øÓ ’È Ú≈Ò∂ √ø√Ê≈È ÿº‡
«Ï¡≈‹ Á È≈Ò √’≈Δ ÏÀ∫’≈ «Ú⁄Ø∫ ÒØÈ Ò¬Δ √’Á∂ ‘ÈÕ Í∂∫‚± «Ú’≈√ ÍÃØ◊≈Ó Á∂ ¡˘√≈ ÙΔ’
«Ú’Òª◊ «¬È√≈È F,@@@ ∞Í¬∂ Âº’ ¡È∞Á≈È Ò¬Δ √’Á∂ ‘ÈÕ
CB.B.A Ò≈◊± ’È ÁΔ ÓÙΔÈΔ (Implementing machinery)
Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ¡ª ’Ø«ÙÙª ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ Ò¬Δ, Ï‰≈¬∂ º÷‰ Á∂ Ò¬Δ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’È Ò¬Δ Úº÷Δ¡ª
¬∂‹∂∫√Δ¡ª √Ê≈ÍÂ ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘ÈÕ ≈Ù‡Δ √ø√Ê≈È «√ºËΔ √∂Ú≈ (¿∞Á≈‘È Ú‹Ø∫ Ó∞Òª’‰, ¡◊∂Â≈ ÁıÒ,
«√÷Ò≈¬Δ Ú◊À≈) «ÁøÁ∂ ‘È, ÓÈ∞º÷Δ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÍÃØ◊≈Ó ’Ú≈¿∞∫Á∂ ‘È, ¡≈‹≈Á ±Í È≈Ò ¡Â∂ ¡≈ÂÓ-√∂ÚΔ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ ¬∂‹ø√Δ¡ª Á∂ √‘ÔØ◊ È≈Ò ÷Ø‹ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ∞ºfiÛ∂ ‘È ¡Â∂ Ì≈ÂΔ ‹±Âª Á∂ È≈Ò „∞’Á∂ √ø√≈ËÈ √≈Ó◊Δ
¡Â∂ ¿∞Í’‰ Ï‰≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ ‘ ≈Ù‡Δ √ø√Ê≈ÈÁ∂ Ì≈Â Á∂ ¡Òº◊-¡Òº◊ Ì≈◊ «Úº⁄ ÍÃÁ∂ÙΔ ’∂∫Á ‘ÈÕ
«Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò≈ «¬È√≈È ’≈˘È (AIIE) ÁΔ «ÚÚ√Ê≈ Á∂ ¡È∞ø√≈ √’≈ È∂ ’∂∫Á «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ Ó∞º÷
¡≈Ô∞’Â ¡Â∂ ‘ ≈‹ Á∂ «Úº⁄ ¡≈Ô∞’Â Â≈«¬È≈Â ’ΔÂ∂ ‘È, «‹‘Û∂ ’≈˘È Ò≈◊± ’È Ò¬Δ ‹∞øÓ∂Ú≈ ‘ÈÕ √±Ï≈
ÍºË Â∂, √Ó≈‹’ «È¡ª ¡Â∂ ¡«Ë’≈«Â≈ ÓøÂ≈Ò≈ √’≈Δ ¡Â∂ ◊À √’≈Δ ¡Á≈«¡ª ˘ ’ØÙ Á∂ ’∂ ¡Â∂ ˙‘Èª
Â∂ «È◊≈ÈΔ º÷ ’∂ ¡≈Í‰Δ¡ª ÈΔÂΔ¡ª ˘ Ò≈◊± ’Á≈ ‘ÀÕ
Ô±ÈΔÚ«√‡Δ ◊Ã≈ø‡ ¡≈ÔØ◊ (UGC), √’≈Δ ’ØÙ Â∂ ⁄ºÒ‰ Ú≈ÒΔ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ ÁΔ «È◊≈ÈΔ ’È Ú≈ÒΔ ¬∂‹ø√Δ,
È∂ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª «Úº⁄ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ Á∂ ÓØ«’¡ª ˘ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ «¬’≈¬Δ¡ª
Á≈ «ÈÓ≈‰ ’È ÁΔ Óø‹±Δ «ÁºÂΔ ‘ÀÕ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Ú≈Ò∂ ÒØ’ª ÁΔ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ Ò¬Δ √’ΔÓ Á∂ Â«‘Â √Ê≈«ÍÂ
‘Ø¬Δ¡ª «Ú’Òª◊Â≈ «¬’≈¬Δ¡ª ÂØ∫ ¿∞μ⁄ «√º«÷¡≈ ÒÀ ‘∂ «Ú’Òª◊ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ Ó≈ÈÂ≈ ÍÃ≈ÍÂ ’≈Ò‹ ¡Â∂
Ô±ÈΔÚ«√‡Δ Á∂ «ÚÌ≈◊ «Úº⁄ √‘≈¬Δ ÙΔ’ ¡Â∂ «Úº«Á¡’ Ú≈Â≈ÚÈ √∞«ÈÙ«⁄Â ’È ÁΔ ¿∞ÓΔÁ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ
‘ÀÕ «¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ «¬‘ «¬’≈¬Δ¡ª «¬‘ √∞«ÈÙ«⁄Â ’ÁΔ¡ª ‘È «’ Á∂÷‰, √∞‰È, ¡Â∂ ÙΔ’ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂
ÒØ’ª ˘ C% ÈΩ’Δ ¡≈’Ù‰ √’ΔÓ Á∂ Â«‘Â Ô±ÈΔÚ«√‡Δ «Úº⁄ ÈΩ’Δ «ÓÒ∂Õ
‡≈√’ «Ú’Òª◊ «Ú«Á¡≈ÊΔ¡ª Á∂ √øÁÌ «Úº⁄ Ô±.‹Δ.√Δ (UGC) Á∂ ’≈‹ ‘È?
CB.B.B «Ú’Òª◊Â≈: ’≈◊‹ ÂØ∫ ¡«Ì¡≈√ Âº’ (Disability: From paper to practice)
’≈◊‹ «Úº⁄ ‹Ø ÚΔ ÍÃ≈ÚË≈È ‘Ø‰, Ì≈Â ÁΔ «Ú’Òª◊ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ Ò¬Δ √Ø⁄ «¬º’ «Ú¡’ÂΔ, ‹Ø Í∞≈‰Δ ¿∞Ó Á∂
Í≈øÍ’ Ó∞ºÒª ÁΔ «‘Î≈˜Â ’Á∂ ‘Ø¬∂ Ó∞’Â ¡Â∂ ¡≈Ë∞«È’ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘∞øÁ≈ ‘À, ¿∞√Á∂ ÓÈ ÁΔ ¿∞ÒfiÈ ÁΔ fiÒ’ «ÁøÁΔ
‘À Õ
√’≈ ÁΔ ÈΔÂΔ, ÚÀË≈«È’ ’≈Ú≈¬Δ, ÔØ‹È≈Úª ¡Â∂ «Ú’Òª◊ª Ò¬Δ ÍÃ≈ÚË≈È «¬º’ ¡‹∂‘∂ √±Ï∂ ÁΔ ¤≈Í ¤º‚ÁΔ
‘À «‹‘Û≈ «’ ÓÈ∞º÷Δ ¡«Ë’≈ ¡Â∂ √Ó≈È ÓΩ’∂ Ò¬Δ ÍÃ«ÂÏºË ‘ÀÕ
«˜¡≈Á≈Â ÒØ’ «¬‘ ÓøÈÁ∂ ‘È «’ «Ú’Òª◊Â≈ «¬º’ Ò≈«¬Ò≈‹ «⁄«’Â√’ ‘≈ÒÂ ‘À ‹ª «’√ÓÂ Á∂ «¬º’ ÷∂‚ ‘ÀÕ
ÁØÚª ‘Δ ‘≈Ò≈Âª «Úº⁄ ÍÃÚ≈‘ Á≈ Ì «Ú’Òª◊ Á∂ Í«Ú≈ Á∂ ‹øÓ∂ ‘À È≈ «’ √Ó≈‹ Á∂Õ «Ú’Òª◊ Ï≈∂ «ÓÊ’ ¡Â∂
◊ÒÂ Ë≈È≈Úª «Ú’Òª◊ ˘ Úº÷ ¡Â∂ ‘≈ÙΔ¬∂ Â∂ ’ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ’≈˘ÈΔ («Ú’Òª◊Â≈ È≈Ò «¬È√≈È Ú≈Ò∂ ¡«Ë«ÈÔÓ
AIIE) Í«Ì≈Ù≈ «Ú’Òª◊Â≈ ˘ «⁄«’Â√’ ¡Â∂/‹ª ÓÈØØ◊Δ Í«Í∂÷ È≈Ò Á∂÷ÁΔ ‘ÀÕ «¬‘ Ï‘∞Â ‹±Δ √Ó≈‹
¡≈Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ ‹◊≈ Â∂ ‘√Âº’÷∂Í Á∂ «¬º’ «⁄«’Â√≈ Ó≈‚Ò ˘ Ó‹Ï±ÂΔ Â∂ ÷ÂÓ ‘∞øÁ≈ ‘ÀÕ
Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ ‹ÒÁΔ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ «⁄«’Â√≈ Ó≈‚Ò Á∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÿ‡’ ‘ÈÕ ‘≈Òª«’ «¬‘Èª Ò¬Δ Ò¬∂ ‹≈È
Ú≈Ò∂ ¿∞Í≈¡ È≈’≈¯Δ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «’ ÍÒ√ ÍØÒÔØ ‚≈¬ΔÚ, «‚ÍÊΔ«¡≈, ’≈ÒΔ ÷øÿ ¡Â∂ «‡‡È∂√ Á∂ «÷Ò≈Î
‡Δ’≈’‰ ’≈¯Δ √¯Ò ‘∂ ‘ÈÕ ¡øË≈ÍÈ, Ï‘≈ÍÈ, «ÁÓ≈◊Δ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ Ø’Ê≈Ó Ò¬Δ ’ΔÂΔ¡ª ’ØÙÙª ÂØ∫
«È≈Ù≈ ‘Δ ‘Ø¬Δ ‘ÀÕ «Ú’≈√ Á∂ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ («‹Ú∂∫ Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, ¡≈ÂÓ-’∂∫Á«Â) ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª «¬º’
÷ÂÈ≈’ ÍºË Âº’ ÚºË ◊¬Δ¡ª ‘ÈÕ «¬‘ ÂøÁ∞∞√Â √Ó≈‹ Ò¬Δ «¬º’ ÌÀÛ≈ √ø’∂Â ‘ÀÕ
«Ú’Òª◊ ¡≈Ï≈ÁΔ Á∂ ÌÒ∂ Ò¬Δ Úº÷Δ¡ª ÔØ‹È≈Úª ÁΔ Í∂Ù’Ù ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ ’¬Δ Ú≈ ÔØ‹È≈Úª Á≈ Ó∞È≈¯≈
⁄∞º’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «¬øÈΔ ‚∞ºÌ ¡Â∂ √Óª ÒÀ‰ Ú≈ÒΔ ‘∞øÁΔ ‘À «’ «˜¡≈Á≈Â ÒØ’ª ¿∞√˘ Ï≈¬Δ-Í≈√ ’‰≈ Í√øÁ

’Á∂ ‘ÈÕ ÈØ‡

«˜¡≈Á≈Â √’≈Δ «ÚÌ≈◊ «‹√˘ «’ «’√∂ ÔØ‹È≈ ˘ Ò≈◊± ’È Ò¬Δ ⁄∞«‰¡≈ ‹ªÁ≈ ‘À ¿∞‘Èª ˘ «¬√ Ï≈∂ «Ú√Â≈
«Úº⁄ ¡«Ë√±«⁄Â È‘Δ∫ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ¡Â∂ ¿∞È∑ª ÁΔ Ì±«Ó’≈ Ï≈∂ È‘Δ∫ Áº«√¡≈ ‹ªÁ≈Õ Á±√∂ Í≈√∂, ‹ÁØ∫ √ÏøËÂ «ÚÌ≈◊ ˘
√±«⁄Â ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘À Âª ¡Î√ √øÌ≈«Ú’ Ò≈Ì≈ÊΔ¡ª Ò¬Δ «¬º’ «‘Î≈˜Â Á∂ Úº¬Δ¬∂ ÁΔ Ë≈‰≈ ’Á∂ ‘È ¡Â∂ Ò≈◊±
’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «Úº⁄ Á∂ ’Á∂ ‘ÈÕ
«Ú’Òª◊Â≈ È≈Ò «¬È√≈È Ú≈Ò∂ ¡«Ë«ÈÔÓ (PDA) «Ú’Òª◊Â≈ È≈Ò √ÏøËÂ √≈∂ ÷∂Âª «Úº⁄ √‘±ÒÂª Á∂ ¿∞√≈Δ
Á≈ Ï⁄È ’Á≈ ‘ÀÕ Í ¿∞ÍÔ∞’Â ¡«Ë’≈Δ ¡≈Ê’ √ÓºÊ≈ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÁΔ √ΔÓ≈ Á∂ ¡øÁ ’Ø«ÙÙ ‹ª ¬∂’Δ’‰
(«Ú’Òª◊ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂) ˘ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ «ÈÁ∂ÙÂ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
¡«Ë«ÈÔÓ Á∂ ÍÃ≈ÚË≈Èª Ò¬Δ ÍÃÂΔ’«¡≈Úª ÁΔ ‘ºÁ Ó∞’øÓÒ Óø‹±Δ ÂØ∫ ’∞ºÒ «¬È’≈ Á∂ «Úº⁄ ‘∞øÁΔ ‘ÀÕ «‹‘Û∂
¡«Ë«ÈÔÓ ÁΔ Í∞Ù‡Δ ’Á∂ ‘È ¿∞‘ √≈Ó◊Δ Á≈ «ÚÙÒ∂Ù‰ ’‰ ÁΔ ˜±Â Ó«‘√±√ È‘Δ∫ ’Á∂ «’¿∞∫«’ ˙‘Èª Á≈
ÓøÈ‰≈ ‘À «’ «¬‘ ˙‘Èª ÁΔ¡ª ’Ø«ÙÙª ‘È «‹‘Èª ’È «Ú’Òª◊≈ Ò¬Δ ’≈˘È «Úº⁄ √Ó≈ÍÈ ¡≈«¬¡≈ ‘ÀÕ ÍΔ‚Δ¬∂
Á∂ ¡≈ÒØ⁄’ «¬º’ Â≈ÓΔÒ ÂøÂ ÁΔ ’ÓΔ Á∂ ’≈‰ «⁄øÂÂ ‘ÈÕ ‹ÁØ∫ «’ Ë≈≈ √’≈Δ ¡«Ë’≈Δ¡ª Ò¬Δ ÍÃÂΔ’Ù≈
ÍÃÁ≈È ’ÁΔ ‘À, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ ¡Â∂ ÍÚ≈ Á∂ ‹Δ¡ª Â∂ ¿∞Í∂’Ù≈ ¡Â∂ Á∞ÍÔØ◊ Ò¬Δ ¡≈Í≈«Ë’ «¬Ò˜≈Ó Ò◊≈«¬¡≈
‹≈ √’Á≈ ‘ÀÕ
«Ú’Òª◊≈ Á≈ Ó∞’øÓÒ √Ó≈Ú∂Ù Á≈ ÓÂÒÏ Ì≈◊ΔÁ≈Δ «Úº⁄ ÙΔ’ ∞’≈Ú‡ª ˘ ‘‡≈È≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ÙÂª ¡Â∂ «ÈÔÓ
«¬‘ ‘È «’ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ÙΔ’ ∞’≈Ú‡ª ˘ Â∞øÂ ÏÁ«Ò¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ «¬√ ’’∂ √≈Ú‹«È’ «¬Ó≈Âª
Ò¬Δ «ÈÔÓ ÏÁÒ∂ ‹≈‰∂ ⁄≈‘ΔÁ∂ ‘È Âª «’ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ «¬È√≈È ÚΔ «¬Ó≈Âª «Úº⁄ Í‘∞ø⁄ √’‰Õ ÓØ‡
Ú≈‘È ¡«Ë«ÈÔÓ «Úº⁄ √≈Ú‹«È’ ‡Ãª√ÍØ‡ Ú≈‘Èª ÁΔ ¿∞√≈Δ Ò¬Δ Ú‘ΔÒ⁄∂¡ ‘Ø‰≈ «¬º’ Ò≈˜ÓΔ ÙÂ
Ï‰≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
’∞fi ÒØ’ ˘ √’≈ ÁΔ «ÚË≈¬Δ √ø⁄È≈ ÍÃÁ≈È ’È ÁΔ ’Ø«ÙÙ Á∂ ±Í «Úº⁄ Á∂÷Á∂ ‘È ‹Ø «’ ÈΔÂΔ Á≈ «¬º’ «Ï¡≈È
‘ÀÕ Í «ÏÈ≈ Ù≈√ÂΔ’ („ø◊) ÓÈ‹±Δ Á∂ √ø«ÚË≈È’ ÍÃ≈ÚË≈È Ò≈◊± ’‰ Á∂ Ó∞È≈¯∂ ˘ È’≈Á∂ ‘È ¡Â∂ √ø«ÚË≈È’
¿∞Í’‰ ÁΔ ¿∞ÍÔØ◊Â≈ ˘ √Ú≈Òª Á∂ ÿ∂∂ «Úº⁄ ÷Û≈ ’Á≈ ‘ÀÕ
÷∂Â «Úº⁄ «‘ÂË≈’Ø∫ ˘, Ì≈Â «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ’≈˘È Ì≈ÚÈ≈ «Úº⁄ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Òº◊Á≈ ‘À, Í Âº’Δ ÁΔ
Â≈’Â «Úº⁄ «Íº¤∂ «‘ «‘≈ ‘ÀÕ Á±‹∂ Í≈√∂, «¬º’ Ó‹Ï±Â ’≈˘È Ì≈◊ΔÁ≈Δ «Úº⁄ ’≈˘ÈΔ ∞’≈Ú‡ª ˘ ‘‡≈ √’Á≈ ‘À,
Í «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ √Ó≈‹’ ∞’≈Ú‡ª ˘ ‘‡≈¿∞‰ ˘ √∞«ÈÙ«⁄Â È‘Δ∫ ’Á≈Õ Ù’ÂΔÙ≈ÒΔ ’≈˘È ÁΔ ÚÂØ∫
«¬º’ Ò≈◊± ’È «Úº⁄ ÔØ◊ ‘º’ ÁΔ «√‹‰≈ ’ÁΔ ‘À, Í «¬√Á≈ È∞’√≈È «¬‘ ‘À «’ «Ú’Òª◊ Ì≈◊ΔÁ≈Δ ÂØ∫ «ÏÈª
√Ó≈Ú∂Ù ÍÃ≈ÍÂ ’ √’Á∂ ‘ÈÕ
«¬‘ √≈˘ Ú≈Í√ «Ú’Òª◊Â≈ Á∂ ÍÃÂΔ √≈Ó≈‹’ Úº¬Δ¬∂ Â∂ ÒÀ ¡≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ «˜¡≈Á≈Â Ì≈ÂΔ «Ú’Òª◊Â≈ ˘
ÓÈ∞º÷Δ ‘º’ Ó√Ò∂ ÁΔ ‹◊≈ Â∂ Á≈È Á≈ Ó∞ºÁ≈ √ÓfiÁ∂ ‘ÈÕ Á≈È Á«Ù‡Δ’Ø‰ Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ √«‘ÈÙΔÒÂ≈ √∞«È√«⁄Â
’‰ Á∂ È≈Ò «Ú’Òª◊ Á∂ «Úº⁄ «ÈÌÂ≈ ˘ ÚË≈¿∞∫Á≈ ‘ÀÕ Á≈È Á«Ù‡Δ’Ø‰ «¬√ «ÚÙÚ≈√ ˘ Ó‹Ï±Â ’Á≈ ‘À
«’ ’∞ÁÂ, Á≈È ÁΔ ≈ÙΔ ¡Â∂ ÍÃ≈ÍÂ’Â≈ Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ ¯À√Ò≈ Á≈ÈΔ ’ØÒ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ Á±‹∂ Í≈√∂ «Ú’Òª◊
¡Â∂ ¿∞È∑ª Á∂ ÍÚ≈ª ˘ √Ï Á∂ È≈Ò ¿∞È∑ª Á∂ ’«·È≈¬Δ √ÚΔ’≈ ’ÈΔ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘À, «‹Ú∂∫ «’ «¬‘ ˙‘Èª Á∂ ’Ó

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ Á≈ «¬º’ «‘º√≈ ‘ÀÕ

B. ÚË∂∂ «Ú’ÒÍª Ú≈Ò∂ √Ú≈Ò:
√‘Δ «Ú’ÒÍ ⁄∞‰Ø :
(i) «¬º’ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È ˘ ∂ÒÚ∂ ÓøÂ≈Ò≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ ‹≈«¬‹ √‡Δ«Î’∂‡ «Á÷≈¿∞‰ Â∂ √≈∂
Á«‹¡ª Á∂ «’≈¬∂ Â∂ .......... ¡Â∂ ÓΩ√ÓΔ «‡’‡ Â∂ E@% ÁΔ ¤Ø‡ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
(¿) E@% (¡) BE% (¬) GE% (√) I@%
(ii) «¬º’ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ Ó≈-Ï≈Í ‹≈ √ÍÃ√Â ˘ ............. ∞Í¬Δ¡ª Âº’ ¡≈ÓÁÈ Â∂ ’ ÁΔ ¤Ø‡
‘∞øÁΔ ‘ÀÕ
(¿) D@,@@@ (¡) A@,@@@ (¬) B@,@@@ (√) H@,@@@
(iii) Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª ÁΔ «Ú’Òª◊Â≈ «¬’≈¬Δ «¬‘ √∞«ÈÙ«⁄Â ’ÁΔ ‘À «’ Á∂÷‰, √∞‰È, ¡Â∂ ÙΔ’
«Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ ÒØ’ª ˘ .............. ÈΩ’Δ ¡≈’Ù‰ √’ΔÓ Á∂ Â«‘Â Ô±ÈΔÚ«√‡Δ «Úº⁄ ÈΩ’Δ
«ÓÒ∂Õ
(¿) D% (¡) C% (¬) E% (√) G%
(iv) ÓØ‡ Ú≈‘È ¡«Ë«ÈÔÓ «Úº⁄ √≈Ú‹«È’ ‡Ãª√ÍØ‡ Ú≈‘Èª ÁΔ ¿∞√≈Δ Ò¬Δ ............ ‘Ø‰≈ «¬º’
Ò≈˜ÓΔ ÙÂ Ï‰≈¿∞‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
(¿) Ú‘ΔÒ⁄∂¡ (¡) ÍÀ‚Ò (¬) Ò≈·Δ¡ª (√) ΔÛ ÁΔ ‘º‚Δ Ò¬Δ √‘≈≈
CB.C «Ú’Òª◊Â≈ ˘ Ø’‰ Ò¬Δ √’≈ Á∂ ¿∞Í≈Ò∂ (Government Efforts to Prevent

the Disability)
CB.C.A «ÈÚ≈È (Prevention)
«Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ¡ª ÿ‡È≈Úª ˘ ÿ‡≈¿∞‰ Ò¬Δ «ÈÚ≈È «’√∂ √’≈ ÁΔ ÍÃ≈Ê«Ó’Â≈ ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ √Ó∂«’Â
Ï≈Ò «Ú’≈√ √∂Ú≈ (¡≈¬Δ√Δ‚Δ¬∂√) ÔØ‹È≈ AIGE-GF «Úº⁄ Ù∞± ’ΔÂΔ ◊¬Δ √ΔÕ «¬√Á∂ ¿∞Á∂Ù @-F ¿∞Ó √Ó±‘ Á∂
Ïº«⁄¡ª Á∂ ÍØÙ‰ √øÏøËΔ ¡Â∂ «√‘Â ÁΔ √«ÊÂΔ ˘ √∞Ë≈È≈, AE-DD ¿∞Ó √Ó±‘ ÁΔ¡ª √≈Δ¡ª ¡ΩÂª ˘ ÍØÙ‰ ¡Â∂
«√º«÷¡≈ Á∂‰≈, ¡Â∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «√‘Â ¡≈¬∂ ÍØÙ‰ ‹±Âª Ò¬Δ Ó≈Â≈Úª ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ ÚË≈¿∞‰≈ ‘ÈÕ
≈Ù‡Δ «√‘Â ÈΔÂΔ (AIHC) «Ú⁄ ‚Ï«Ò¿± ¡À⁄ ˙-ÍÃ≈¡Ω«‹Â ‡Δ’≈’‰ Á≈ «Ú√Ê≈«Â ÍØ◊≈Ó Ù≈ÓÒ ’ΔÂ≈
«◊¡≈Õ «ÚÙÚ«Ú¡≈ÍΔ ‡Δ’≈’‰ ÍØ◊≈Ó «‚ÍÊΔ«¡≈, ’≈ÒΔ ÷øÿ, ÈÚ‹≈Â «‡‡È∂√, ‡ΔÏΔ, ÍØ«Ò˙ ¡Â∂ ÷√≈
Á∂ «÷Ò≈Î «¬º’ ¡«Ì¡≈È ‘ÀÕ ÍÒ√ ÍØ«Ò˙ ÍØ◊≈Ó ≈Ù‡ ÍºË Â∂ «ÏÈª º«÷¡≈ ‘≈ÒÂ ˘ «Ë¡≈È «Úº⁄ º÷Á∂ ‘Ø¬∂
√≈∂ Ì≈ÂΔ Ïº«⁄¡ª (@-E √≈Ò) Ò¬Δ ⁄Ò≈«¬¡≈ «◊¡≈Õ «¬√Á≈ Ò’Ù ÍØÒΔ˙ Á≈ Ó∞’øÓÒ √Î≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
AIHF Á∂ ≈Ù‡Δ ¡≈ÔØ‚ΔÈ ÿ≈‡ ¡«ÚÚ√Ê≈ ÍÃØ◊≈Ó Á≈ ¿∞Á∂Ù «◊Ò‘Û, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ È∞’√≈È
ÁΔ ÿ‡È≈ ˘ Ø’‰≈ √ΔÕ
Ïº⁄≈ ‹ΔÚÈ º«÷¡≈ ¡Â∂ √∞º«÷¡Â Ó≈ÂÃÂÚ ÍØ◊≈Ó (AIIB), Ïº«⁄¡ª ÁΔ ÓΩÂ Á ¡Â∂ «Ú’≈√ «Ú’Òª◊Â≈ ˘
Ø’‰ Á∂ Ò¬Δ Óª ¡Â∂ Ïº⁄∂ Á∂ ÍÃ√Ú Í±Ú, ÍÃ√Ú Á∂ ÁØ≈È ¡Â∂ ÍÃ√Ú Á∂ Ï≈¡Á ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò Á∂ Ï≈∂ «Úº⁄ √Ó∞Á≈¬∂
˘ «√º«÷¡Â ’Á≈ ‘ÀÕ √’≈ È∂ Á∂Ù «Úº⁄ ÍÃ≈Ê«Ó’ «√‘Â ’∂∫Áª Á≈ «¬º’ ‹≈Ò «Ú¤≈«¬¡≈ ‘ÀÕ
«Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ÒÁΔ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ ÁØÚ∂∫ √’≈Δ ¡Â∂ ◊À √’≈Δ √ø◊·È≈ (NGOs) È∂ ’Ø«ÙÙª ’ΔÂΔ¡ª

‘ÈÕ √’≈Δ ‘√ÍÂ≈Òª «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ª⁄ ¡Â∂ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ Ó‘≈Â ¡Â∂ ¿∞Í’È ‘Ø‰ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ ÈØ‡
’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ÒÁΔ Í¤≈‰ Ò¬Δ ⁄∞º’∂ ◊¬∂ √’≈≈ÂÓ’ ’ÁÓª «Úº⁄ ¡º÷ª Á≈ ’ÀÍ Ò◊≈¿∞‰≈,
¡ª◊‰Ú≈ÛΔ ’≈«Ó¡ª (Í∂∫‚± ¡Â∂ ◊ΔÏ Ù«‘Δ «¬Ò≈«’¡ª «Úº⁄ È√Δ ¡«Ë¡≈Í’) ÁΔ Ì≈◊ΔÁ≈Δ, «Íø‚ √Ó∞Á≈«¬¡ª
¡Â∂ Úº‚∂ ÍÀÓ≈È∂ Â∂ ÓΔ«‚¡≈ Ù≈ÓÒ ‘ÀÕ
Ïº⁄≈ ¿∞Â∂‹È≈, ÌΩ«Â’ «⁄«’Â√≈, «Ú¡Ú√≈«¬’ «⁄«’Â√≈, Ì≈Ù‰ ¡Â∂ Ì≈Ù≈ «⁄«’Â√≈, Ó≈Â≈ «ÍÂ≈ Á∂ Í≈ÓÙ
¡Â∂ ¡«Ë¡≈ÍÈ Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò ‹ÒÁΔ ‘√Âº’÷∂Í ’¬Δ √’≈Δ ‘√ÍÂ≈Òª ¡Â∂ ◊À √’≈Δ √ø◊·Èª Á∞¡≈≈
⁄Ò≈¬∂ ‹≈ ‘∂ ’ÒΔ«È’ª ÚÒØ∫ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ◊¬Δ ‘ÀÕ Í «¬‘ √∂ÚªÚ≈ «√Î ÍÃÓ∞º÷ Ù«‘ª ¡Â∂ Úº‚∂ ’√«Ï¡ª «Úº⁄
‘Δ √«ÊÂ ‘ÈÕ «ÈÚ≈È, ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ ¡Â∂ ‹ÒÁΔ ‘√Âº’÷∂Í «Úº⁄ ≈Ù‡Δ √ø√Ê≈Èª (√≈Ó≈‹’ ÈΔ¡ª ¡Â∂
¡«Ë’≈«Â≈ ÓøÂ≈Ò∂ Á∂ ¡ËΔÈ ’≈‹Â «Èº‹Δ ¡Á≈∂) ÁΔ Ì±«Ó’≈ Ó‘ºÂÚÍ±È ‘ÀÕ √’≈ È∂ ⁄≈ ≈Ù‡Δ
√ø√Ê≈È √Ê≈«ÍÂ ’ΔÂ∂ ‘È: «¬º’ √∞‰È «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ, «¬º’ «Á÷‰ «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ, ‘º‚Δ¡ª «Úº⁄
«Ú’Òª◊Â≈ ¡Â∂ «ÁÓ≈◊Δ ÓøÁÂ≈Õ «¬º’ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ «Ú’Òª◊Â≈ Ò¬Δ Íø‹Ú∂ √ø√Ê≈È Ï≈∂ √Ø«⁄¡≈ ‹≈ «‘≈ ‘ÀÕ
CB.C.B «√º«÷¡≈, «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ ÈØ’Δ (Education, training and employment)
«Ú’Ò≈ø◊ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ’¬Δ «’√Ó ÁΔ¡ª √∂Ú≈Úª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò Í∂Ù ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘À «‹‘Èª ÁΔ ‘ºÁ
Ó∞º÷Ë≈≈ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ì∂Á-Ì≈Ú ÂØ∫ Ó∞’øÓÒ √Ó≈Ú∂Ù Âº’ ‘ÀÕ
E@,@@@ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª ˘ √’≈Δ ÍÃ≈ÔØ«‹Â ÍÃØ◊≈Ó «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ‹±Δ «√º«÷¡≈ «Úº⁄
Á≈÷Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
’∞ºfi √’±Òª ’ØÒ «ÚÙ∂Ù ‹±Âª Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª ˘ ¡≈Í‰Δ ÍÃ‰≈ÒΔ «Úº⁄ Ï‰≈¬∂ º÷‰ «Úº⁄ ÓºÁÁ ’È Ò¬Δ √ø√≈ËÈ
’Ó∂ ¡Â∂ ÷≈√ «√º«÷¡≈ ¡«Ë¡≈Í’ ‘ÈÕ
‹ÁØ∫ «’ «Á‘≈ÂΔ Ì≈Â «Úº⁄ Ò◊Ì◊ ’Ø¬Δ ÚΔ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ‹≈È «ÚÙ∂Ù «Úº«Á¡’ √∂Ú≈ È‘Δ∫ ‘À, «ÚÙ∂Ù ‹±Âª
Ú≈Ò∂ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ‹±Δ «√º«÷¡≈ «Íø‚ Á∂ √’±Òª «Úº⁄ ‘Δ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
Í±Ú «Ú¡Ú√≈«¬’ ¡Â∂ «Ú¡Ú√≈«¬’ «√÷Ò≈¬Δ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ’∂∫Áª (VRC) Á∂ ¡øÁ ‘Δ ÍÃÁ≈È ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
«¬√ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Ù«‘ª «Úº⁄ «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√ «√º«÷¡≈ «Ú¡Ú√≈«¬’ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Áª «Úº⁄ ÚΔ ¿∞ÍÒÌÁ
‘∞øÁΔ ‘À, «Á‘≈ÂΔ ¡≈Ï≈ÁΔ Ò¬Δ «‹Ò≈ Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Á (DRC) ‘È ¡Â∂ Á∂Ù Á∂ ⁄≈ ÍÃÆÓ∞º÷ Ù«‘ª Ò¬Δ ÷∂ÂΔ
Í∞ÈÚ≈√ ’∂∫Á (RRC) ‘ÈÕ
√’≈Δ ¡≈Á∂Ù Á∂ ¡˘√≈ ¡øÈ∂, Ï«‘∂ ¡Â∂ ÙΔ’ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈«Ò¡ª Ò¬Δ √Δ ¡Â∂ ‚Δ (C and D) Á‹≈
ÈΩ’Δ¡ª «Úº⁄ C% ¡≈’Ù‰ «ÁºÂ≈ «◊¡≈ ‘À, Âª «’ ‘ √Ó±‘ A% ¡≈’Ù‰ ÒÀ √’∂Õ «¬‘Ø‹Δ¡ª ÈΩ’Δ¡ª ÒºÌ
Ò¬Δ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘È ¡Â∂ «Ú’Òª◊ «Ú¡’ÂΔ ˘ ¿∞‘Èª ÁΔ «‘≈«¬Ù Á∂ È∂Û∂ ÍØ√‡ ’ΔÂ≈ ‹ªÁ≈ ‘ÀÕ «¬º’ ÈΩ’Δ «Úº⁄
«Ú’Òª◊ «Ú¡’ÂΔ ˘ «Îº‡ ’È Ò¬Δ ¿∞Ó ¡Â∂ ÔØ◊Â≈ «Úº⁄ ¤Ø‡ «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
’Δ Â∞√Δ∫ ‹≈‰Á∂ ‘Ø∫? ¡º‹ Ì≈Â «Úº⁄ C,@@@ ÂØ∫ «‹¡≈Á≈ «ÚÙ∂Ù √’±Ò ‘ÈÕ
CB.C.C «ÚË≈¬Δ ’≈‹ (Legislative actions)

B@ÚΔ √ÁΔ Á∂ ¡øÂÓ ÁÙ’ «Úº⁄ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬Δ «ÂøÈ ’≈˘Èª Á∂ ¡«Ë«È¡ÓÈ
Ú∂ ÷ ∂ Õ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È (√Ó≈È ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª ÁΔ «‘Î≈˜Â ¡Â∂ Ó∞’øÓÒ Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡«Ë«ÈÔÓ AIIE «Úº⁄ Í≈«Â
’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ «¬‘ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±È ’≈˘È ‘À «‹‘Û≈ «’ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ «ÈÚ≈’ ¡Â∂ ÍÃ⁄≈’ Í«‘Ò± «ÁøÁ≈ ‘À «‹Ú∂∫
«’ «√º«÷¡≈, ÈΩ’Δ ¡Â∂ «ÚÚ√≈«¬’ «√÷Ò≈¬Δ, ¡≈’Ù‰, ÷Ø‹ ¡Â∂ ÓÈ∞º÷Δ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√, ¡Û⁄È ÂØ∫ «ÏÈ≈ Ó≈‘ΩÒ,
¡Â∂ ¡≈‹≈Á «‘‰ ÁΔ ¿∞√≈Δ Ù≈ÓÒ ‘ÀÕ
Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ ¡«Ë«ÈÔÓ AIIB Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ (RCI) ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ÚºÒ ÒÀ «◊¡≈Õ Í∞ÈÚ≈√
Í∂Ù∂Úª Á∂ «√÷Ò≈¬Δ ’Ø√ª Á≈ «Ó¡≈Δ’È ¡Â∂ «È◊≈ÈΔ, √ø√Ê≈Èª «Úº⁄ ⁄ºÒ ‘∂ ’Ø√ª Ò¬Δ Ó≈ÈÂ≈
Á∂‰≈, Í∞ÈÚ≈√ Í∂Ù∂Úª Á∂ «¬º’ ’∂∫ÁΔ Í∞ÈÚ≈√ «‹√‡ ˘ ÏÈ≈¬∂ ‹∞øÓ∂Ú≈ ‘ÀÕ Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ
¡«Ë«ÈÔÓ ˘ Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ˘ ÚË≈¿∞‰ ÁΔ Ú≈Ë± «‹øÓ∂Ú≈Δ Á∂‰ Ò¬Δ B@@@ «Úº⁄ √øÙØËÈ ’ΔÂ≈
«◊¡≈ √ΔÕ
≈Ù‡Δ ‡º√‡ ¡«Ë«ÈÔÓ AIII ¡≈ÂÓ-’∂∫Á«Â, √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, ¡Â∂ «¬º’ ÂØ∫ ÚºË «Ú’Òª◊Âª
Ú≈Ò∂ ÒØ’ª Á∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬Δ «¬º’ ≈Ù‡Δ ¡Á≈∂ Á∂ ◊·È Ò¬Δ √ø«ÚË≈È ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ «¬‘ ¡«Ë«ÈÔÓ
«Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ Ó≈«Í¡ª ÁΔ ÓΩÂ ÁΔ √±Â «Úº⁄ ˙‘Èª ÁΔ Á∂÷Ì≈Ò ¡Â∂ √∞º«÷¡≈ Á∂ ÍÀÓ≈È∂, ¡‹∂‘Δ
√∞º«÷¡≈ÁΔ ‹±Â Ú≈Ò∂ «Ú¡’ÂΔ Ò¬Δ √ÍÃ√Â ‹ª «È¡≈√Δ¡ª ÁΔ «ÈÔ∞’ÂΔ Ò¬Δ Í«’ÃΔ¡≈ ˘ ‹±Δ Ï‰≈¿∞∫Á≈
‘À ¡Â∂ «Ú’Òª◊≈ Á∂ Í«Ú≈ª ˘ √ø’‡ Á∂ √Ó∂∫ «Úº⁄ ÒØÛ ¡≈Ë≈«Â √∂Ú≈Úª ÍÃÁ≈È ’È Ò¬Δ Íø‹Δ«’ÃÂ √ø◊·Èª
˘ √ÓÊÈ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ
Ì≈ÚÈ≈ «Úº⁄ «ÂøÈØ «ÚË≈È «Ú¡≈Í’ ‘È, ¡Â∂ Í∞ÈÚ≈√, Ø’Ê≈Ó, √ΩÁ≈, ¡«Ë¡≈ÍÈ, Ø‹◊≈, ÒøÓΔ «Ó¡≈Á Á∂
«ÈÍ‡≈È, ÓÈ∞º÷ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ¡Â∂ ¡È∞√øË≈È ¡Â∂ ÍÃÒ∂÷È È≈Ò √øÏøËÂ √≈∂ Í«‘Ò±¡ª È≈Ò «¬’º·∂ «ÈÍ‡Á∂
‘ÈÕ
C. ‘∂· «Ò÷∂ Ú≈’ª «Ú⁄Ø∫ √‘Δ ◊ÒÂ ⁄∞‰Ø:
(i) √Ó∂«’Â Ï≈Ò «Ú’≈√ √∂Ú≈ (¡≈¬Δ.√Δ.‚Δ.¬∂√) ÔØ‹È≈ AIGE-GF «Úº⁄ Ù∞± ’ΔÂΔ ◊¬Δ √ΔÕ
(ii) «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ÒÁΔ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ ÁØÚ∂∫ √’≈Δ ¡Â∂ ◊À √’≈Δ √ø◊·È≈ () È∂ ’Ø«ÙÙª È‘Δ∫
’ΔÂΔ¡ª ‘ÈÕ
(iii) √’≈Δ ‘√ÍÂ≈Òª «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ª⁄ ¡Â∂ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ Ó‘≈Â ¡Â∂ ¿∞Í’È ‘Ø‰ ÁΔ
¿∞ÓΔÁ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
(iv) «Ú’Òª◊ «¬È√≈È (√Ó≈È ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª ÁΔ «‘Î≈˜Â ¡Â∂ Ó∞’øÓÒ Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡«Ë«ÈÔÓ AII@
«Úº⁄ Í≈«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ
CB.D √≈ªÙ (Summary)

J √Ó≈‹ ¡Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ Á≈ ÓÂÒÏ «¬‘ ‹±Δ Ï‰≈¿∞‰≈ ‘À «’ «Ú’Òª◊ ÒØ’ «‹ºÊ∂ ÚΔ ‘∂ ‘Ø‰ ˙‘Èª
È≈Ò Ì∂ÁÌ≈Ú È‘Δ∫ ‘Ø‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ¡Â∂ ˙‘ «’√∂ ⁄Δ‹ Úø«⁄Â È‘Δ∫ ‘È∂ ⁄≈‘ΔÁ∂Õ
J √Δ ÏΔ ¡≈ (CBR) Á∂ «Ú⁄≈ Á∂ ¡È∞ø√≈ ⁄≈‘∂ ÒØ’ Ï‘∞Â ‘ØÒΔ «√º÷È, ‹ª ˙‘Èª ˘ Á∂÷‰ ¡Â∂ √∞‰È
«Úº⁄ √Óº«√¡≈ ‘ØÚ∂, ‹ª ˙‘Èª ˘ ⁄ºÒ‰≈ «ÎÈ≈ Ó∞Ù’Ò ‘ØÚ∂, Í ˙‘Èª ÁΔ Î∂ ÚΔ «¬º’ ÓÁ ¡Â∂ ¡ΩÂ
‹ª Ó∞ø‚≈ ¡Â∂ ’∞ÛΔ ‘Ø‰ Á∂ È≈Â∂ «¬º‹Â ‘Ø‰Δ ⁄≈‘ΔÁΔ ‘ÀÕ
J «¬º’ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È ˘ ∂ÒÚ∂ ÓøÂ≈Ò≈ «Ú’Òª◊Â≈ Á≈ ‹≈«¬‹ √‡Δ«Î’∂‡ «Á÷≈¿∞‰ Â∂ √≈∂

Á«‹¡ª Á∂ «’≈¬∂ Â∂ GE% ¡Â∂ ÓΩ√ÓΔ «‡’‡ Â∂ E@% ÁΔ ¤Ø‡ «ÁøÁ≈ ‘ÀÕ ÈØ‡
J ÏÒ≈«¬ø‚ √≈«‘Â ¡Â∂ È◊ ’∞fi ÙÂª Á∂ ¡Ë≈ Â∂ ‚≈’ ¡Â∂ ‚≈’ Ù∞Ò’ ÂØ∫ ¡≈‹≈Á ‘ÈÕ Á∂÷‰ «Úº⁄ ‹ª
‘’Â ’È «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ Ú≈Ò∂ «¬È√≈È ˘ «ÈË≈È ’È «Úº⁄ Í«‘Ò «ÁºÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ
J «¬º’ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ Ó≈-Ï≈Í ‹≈ √ÍÃ√Â ˘ D@,@@@ ∞Í¬Δ¡ª Âº’ ¡≈ÓÁÈ Â∂ ’ ÁΔ ¤Ø‡ ‘∞øÁΔ
‘ÀÕ «Ú’Òª◊ «¬È√≈È Á∂ «⁄«’Â√≈ «¬Ò≈‹ Â∂ ‘Ø¬∂ ÷⁄∂ Â∂ Í«Ú≈«’ ‹Δ Â∂ ÚΔ ’‡ΩÂΔ ‹≈«¬‹ ‘ÀÕ «¬√
’‡ΩÂΔ ÁΔ ‘ºÁ DA,@@@ ∞Í¬∂ ‘ÀÕ
J Í∞ÈÚ≈√ ÁΔ¡ª ’ØÙÙª ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ Ò¬Δ, Ï‰≈¬∂ º÷‰ Á∂ Ò¬Δ ¡Â∂ ¿∞‘Èª ˘ ÍÃØÂ√≈«‘Â ’È Ò¬Δ
Úº÷Δ¡ª ¬∂‹∂∫√Δ¡ª √Ê≈ÍÂ ’ΔÂΔ¡ª ◊¬Δ¡ª ‘ÈÕ ≈Ù‡Δ √ø√Ê≈È «√ºËΔ √∂Ú≈ (˙Á≈‘È Ú‹Ø∫ Ó∞Òª’‰,
¡◊∂Â≈ Á÷Ò, «√÷Ò≈¬Δ Ú◊À≈) «ÁøÁ∂ ‘È, ÓÈ∞º÷Δ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√ ÍÃØ◊≈Ó ’Ú≈¿∞∫Á∂ ‘È, ¡≈‹≈Á ±Í
È≈Ò ¡Â∂ ¡≈ÂÓ√∂ÚΔ ¬∂‹ø√Δ¡ª Á∂ √‘ÔØ◊ È≈Ò ÷Ø‹ ◊ÂΔ«ÚËΔ¡ª «Úº⁄ ∞ºfiÛ∂ ‘È ¡Â∂ Ì≈ÂΔ ‹±Âª
Á∂ È≈Ò „∞’Á∂ √ø√≈ËÈ √≈Ó◊Δ ¡Â∂ ¿∞Í’‰ Ï‰≈¿∞∫Á∂ ‘ÈÕ
J «˜¡≈Á≈Â ÒØ’ «¬‘ ÓøÈÁ∂ ‘È «’ «Ú’Òª◊Â≈ «¬º’ Ò≈«¬Ò≈‹ «⁄«’Â√’ ‘≈ÒÂ ‘À ‹ª «’√ÓÂ Á∂
«¬º’ ÷∂‚ ‘ÀÕ ÁØÚª ‘Δ ‘≈Ò≈Âª «Úº⁄ ÍÃÚ≈‘ Á≈ Ì «Ú’Òª◊ Á∂ Í«Ú≈ Á∂ ‹øÓ∂ ‘À È≈ «’ √Ó≈‹ Á∂Õ
J Ø’Ê≈Ó ¡Â∂ ‹ÒÁΔ ÍÂ≈ Ò◊≈¿∞‰≈ «⁄«’Â√≈ Ó≈‚Ò Á∂ Ó‘ºÂÚÍ±‰ ÿ‡’ ‘ÈÕ ‘≈Òª«’ «¬‘Èª Ò¬Δ
Ò¬∂ ‹≈È Ú≈Ò∂ ¿∞Í≈¡ È≈’≈ÎΔ ‘ÈÕ
J ’¬Δ Ú≈ ÔØ‹È≈Úª Á≈ Ó∞È≈¯≈ ⁄∞º’‰ ÁΔ Í«’ÃΔ¡≈ «¬øÈΔ ‚∞ºÌ ¡Â∂ √Óª ÒÀ‰ Ú≈ÒΔ ‘∞øÁΔ ‘À «’
«˜¡≈Á≈Â ÒØ’ª ¿∞√˘ Ï≈¬Δ-Í≈√ ’‰≈ Í√øÁ ’Á∂ ‘ÈÕ
J «Ú’Òª◊Â≈ È≈Ò «¬È√≈È Ú≈Ò∂ ¡«Ë«ÈÔÓ (PDA) «Ú’Òª◊Â≈ È≈Ò √ÏøËÂ √≈∂ ÷∂Âª «Úº⁄ √‘±ÒÂª
Á∂ ¿∞√≈Δ Á≈ Ï⁄È ’Á≈ ‘ÀÕ Í ¿∞ÍÔ∞’Â ¡«Ë’≈Δ ¡≈Ê’ √ÓºÊ≈ ¡Â∂ «Ú’≈√ ÁΔ √ΔÓ≈ Á∂ ¡øÁ
’Ø«ÙÙ ‹ª ¬∂’Δ’‰ («Ú’Òª◊ ¡≈ÁÓΔ¡ª Á∂) ˘ ÚË≈¿∞‰ Ò¬Δ «ÈÁ∂ÙÂ ’ΔÂ∂ ‹ªÁ∂ ‘ÈÕ
J «Ú’Òª◊≈ Á≈ Ó∞’øÓÒ √Ó≈Ú∂Ù Á≈ ÓÂÒÏ Ì≈◊ΔÁ≈Δ «Úº⁄ ÙΔ’ ∞’≈Ú‡ª ˘ ‘‡≈È≈ ‘ØÚ∂◊≈Õ ÙÂª
¡Â∂ «ÈÔÓ «¬‘ ‘È «’ Ú≈√ÂÚ «Úº⁄ ÙΔ’ ∞’≈Ú‡ª ˘ Â∞øÂ ÏÁ«Ò¡≈ ‹≈‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ
J ÷∂Â «Úº⁄ «‘ÂË≈’Ø∫ ˘, Ì≈Â «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ’≈˘È Ì≈ÚÈ≈ «Úº⁄ ÍÃ◊ÂΔÙΔÒ Òº◊Á≈ ‘À, Í
Âº’Δ ÁΔ Â≈’Â «Úº⁄ «Íº¤∂ «‘ «‘≈ ‘ÀÕ Á±‹∂ Í≈√∂, «¬º’ Ó‹Ï±Â ’≈˘È Ì≈◊ΔÁ≈Δ «Úº⁄ ’≈˘ÈΔ
∞’≈Ú‡ª ˘ ‘‡≈ √’Á≈ ‘À, Í «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Ò¬Δ √Ó≈‹’ ∞’≈Ú‡ª ˘ ‘‡≈¿∞‰ ˘ √∞«ÈÙ«⁄Â È‘Δ∫
’Á≈Õ
J √Ó∂«’Â Ï≈Ò «Ú’≈√ √∂Ú≈ (¡≈¬Δ√Δ‚Δ¬∂√) ÔØ‹È≈ AIGE-GF «Úº⁄ Ù∞± ’ΔÂΔ ◊¬Δ √ΔÕ «¬√Á∂ ¿∞Á∂Ù @-
F ¿∞Ó √Ó±‘ Á∂ Ïº«⁄¡ª Á∂ ÍØÙ‰ √øÏøËΔ ¡Â∂ «√‘Â ÁΔ √«ÊÂΔ ˘ √∞Ë≈È≈, AE-DD ¿∞Ó √Ó±‘ ÁΔ¡ª
√≈Δ¡ª ¡ΩÂª ˘ ÍØÙ‰ ¡Â∂ «√º«÷¡≈ Á∂‰≈, ¡Â∂ Ïº«⁄¡ª ÁΔ¡ª «√‘Â ¡≈¬∂ ÍØÙ‰ ‹±Âª Ò¬Δ Ó≈Â≈Úª
ÁΔ √ÓºÊ≈ ˘ ÚË≈¿∞‰≈ ‘ÈÕ
J AIHF Á∂ ≈Ù‡Δ ¡≈ÔØ‚ΔÈ ÿ≈‡ ¡«ÚÚ√Ê≈ ÍÃØ◊≈Ó Á≈ ¿∞Á∂Ù «◊Ò‘Û, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈ ¡Â∂ √∞‰Ú≈¬Δ
È∞’√≈È ÁΔ ÿ‡È≈ ˘ Ø’‰≈ √ΔÕ
J «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ÒÁΔ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ ÁØÚ∂∫ √’≈Δ ¡Â∂ ◊À √’≈Δ √ø◊·È≈ (NGOs) È∂ ’Ø«ÙÙª
’ΔÂΔ¡ª ‘ÈÕ √’≈Δ ‘√ÍÂ≈Òª «Úº⁄ «Ú’Òª◊Â≈ ÁΔ ‹ª⁄ ¡Â∂ Í¤≈‰ ’È Ò¬Δ Ó‘≈Â ¡Â∂
¿∞Í’È ‘Ø‰ ÁΔ ¿∞ÓΔÁ ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘ÀÕ

«ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈
ÈØ‡ J «Ú’Ò≈ø◊ Ïº«⁄¡ª ÁΔ «√º«÷¡≈ ’¬Δ «’√Ó ÁΔ¡ª √∂Ú≈Úª Á∂ Ó≈«Ë¡Ó È≈Ò Í∂Ù ’ΔÂΔ ‹ªÁΔ ‘À «‹‘Èª ÁΔ
‘ºÁ Ó∞º÷Ë≈≈ ‹Ó≈Â «Úº⁄ Ì∂Á-Ì≈Ú ÂØ∫ Ó∞’øÓÒ √Ó≈Ú∂Ù Âº’ ‘ÀÕ
J E@,@@@ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª ˘ √’≈Δ ÍÃ≈ÔØ«‹Â ÍÃØ◊≈Ó «Ú’Òª◊ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ‹±Δ
«√º«÷¡≈ «Úº⁄ Á≈÷Ò ’ΔÂ≈ «◊¡≈ ‘ÀÕ
J B@ÚΔ √ÁΔ Á∂ ¡øÂÓ ÁÙ’ «Úº⁄ «Ú’Òª◊ ÒØ’ª Á∂ Í∞ÈÚ≈√ ¡Â∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬Δ «ÂøÈ ’≈˘Èª Á∂
¡«Ë«È¡ÓÈ Ú∂÷∂Õ
J «Ú’Òª◊ «¬È√≈È (√Ó≈È ÓΩ’∂, ¡«Ë’≈ª ÁΔ «‘Î≈˜Â ¡Â∂ Ó∞’øÓÒ Ì≈◊ΔÁ≈Δ) ¡«Ë«ÈÔÓ AIIE
«Úº⁄ Í≈«Â ’ΔÂ≈ «◊¡≈ √ΔÕ «¬‘ «¬º’ Ó‘ºÂÚÍ±È ’≈˘È ‘À «‹‘Û≈ «’ Í∞ÈÚ≈√ Á∂ «ÈÚ≈’ ¡Â∂
ÍÃ⁄≈’ Í«‘Ò± «ÁøÁ≈ ‘À «‹Ú∂∫ «’ «√º«÷¡≈, ÈΩ’Δ ¡Â∂ «ÚÚ√≈«¬’ «√÷Ò≈¬Δ, ¡≈’Ù‰, ÷Ø‹ ¡Â∂
ÓÈ∞º÷Δ √ø√≈ËÈ «Ú’≈√, ¡Û⁄È ÂØ∫ «ÏÈ≈ Ó≈‘ΩÒ, ¡Â∂ ¡≈‹≈Á «‘‰ ÁΔ ¿∞√≈Δ Ù≈ÓÒ ‘ÀÕ
J Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ ¡«Ë«ÈÔÓ AIIB Ì≈ÂΔ Í∞ÈÚ≈√ Í«ÙÁ () ÁΔ √Ê≈ÍÈ≈ ÚºÒ ÒÀ «◊¡≈Õ
J ≈Ù‡Δ ‡º√‡ ¡«Ë«ÈÔÓ AIII ¡≈ÂÓ’∂∫Á«Â, √∂∂ÏÒ Í≈Ò√Δ, Ó≈È«√’ ÓøÁÂ≈, ¡Â∂ «¬º’ ÂØ∫ ÚºË
«Ú’Òª◊Âª Ú≈Ò∂ ÒØ’ª Á∂ ’«Ò¡≈‰ Ò¬Δ «¬º’ ≈Ù‡Δ ¡Á≈∂ Á∂ ◊·È Ò¬Δ √ø«ÚË≈È ÍÃÁ≈È ’Á≈ ‘ÀÕ
CB.E ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

J √Ó≈‹ : «¬º’ ÷≈√ «¬Ò≈’∂, Á∂Ù «Úº⁄ «‘‰ Ú≈Ò∂ √Ï ÒØ’Õ
J «ÚÒ≈ : ¡ÈØ÷∂ ÂΔ’∂ È≈Ò ÚËΔ¡≈Õ
J «ÚË≈¬Δ : ’≈˘È Ï‰≈¿∞‰ ¡Â∂ Í≈√ ’È ÁΔ «’«¡≈ È≈Ò ‹∞«Û¡≈ ‘Ø«¬¡≈Õ
CB.F ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

A. ¡≈¬Δ √Δ ÁΔ ¡À√ (ICDS) ’Δ ‘À?
B. «Ú’Òª◊Â≈ È≈Ò «¬È√≈È Ú≈Ò∂ ¡«Ë«ÈÔÓ (PDA) ÁΔ «Ú¡≈«÷¡≈ ’ØÕ
C. Ô±ÈΔÚ«√‡Δ¡ª «Úº⁄ «Ú’Ò≈ø◊Â≈ «¬’≈¬Δ¡ª Á≈ ’øÓ ’Δ ‘À?
D. √Δ ÏΔ ¡≈ (CBR) ’Δ ‘À ?
A. (i) √±⁄È≈ (ii) √Ó≈‹ ¡Ë≈«Â Í∞ÈÚ≈√ (iii) √ø√Ê≈È
B. (i) ¬ (ii) ¿ (iii) ¡ (iv) ¿
C. (i) √‘Δ (ii) ◊ÒÂ (iii) √‘Δ (iv) ◊ÒÂ
CB.G √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)
Í∞√Â’ª A. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ÒΩ≈ ØÊ√‡ΔÈ;√’≈‡ ¡ÀÎ ‹ØÈ√È; √∂‹ ÍÃ’≈ÙÈÕ

B. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ‚∂ÈΔ¡Ò ÍΔ ‘Ò≈‘È, ‹∂Ó√ ¡ÀÓ ’ΩÎÓÀÈ, Í∂‹ √Δ Í∞Ò∂‰; ÍΔ¡√ÈÕ
C. «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ : «Òø‚≈ «ÚÒÓÙ√‡,ÍΔ ¡À⁄ ‚Δ, ¬∂ ÏΔ ÍΔ ÍΔ, ¡ÀÒÈ ‚Ï«Ò¿± Ï∞, ÍΔ ¡À⁄
‚Δ, ¡ÀÈ √Δ ¡À√ ÍΔÕ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY
Jalandhar-Delhi G.T. Road (NH-1)
Phagwara, Punjab (India)-144411
For Enquiry: +91-1824-300360
Fax.: +91-1824-506111
Email: odl@lpu.co.in

Special - Education - Punjabi Notes PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Special - Education - Punjabi Notes PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Special Education

Produced & Printed by

Sr. No. Content

«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ

«¬’≈¬Δ-A: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: Ë≈‰≈ ¡Â∂ ÍÃ«’ÂΔ ÈØ‡

ftP/ t;s{ (Contents)

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 1

ÈØ‡ A.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ Ë≈‰≈ (Concept of Special Education)

A.B ¡È∞’±ÒÂ≈ ¡Â∂ ÂÏÁΔÒΔ¡ª (Adaptations and Modifications)

2 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 3

4 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.D Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in India)

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 5

ÈØ‡ «¬È√≈È ÁΔ «√º«÷¡≈, «√÷Ò≈¬Δ ¡Â∂ √ø⁄≈ÒÈ ˘ «È¡øÂ«Â ’Á≈ ‘ÀÕ

‡≈√’ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ «’ ‘À? ¡≈Í‰∂ ÙÏÁª «Úº⁄ Ú÷≈‰ ’ØÕ

√ÚÀ Ó∞Òª’È (Self Assessment)

A.E √≈ªÙ (Summary)

6 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.F ÙÏÁ-’ØÙ (Keywords)

A.G ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

B. (i) ˙ (ii) ¡ (iii) ¬ (iv) ˙

C. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ◊ÒÂ (iv) ◊ÒÂ

A.H √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 7

ÈØ‡ «¬’≈¬Δ-B: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ¿∞Á∂Ù ¡Â∂ ÒØÛ

B.F √≈ªÙ (Summary)

8 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

B.A «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ ¿∞Á∂Ù (Objectives of Special Education)

B.B «Ú¡’ÂΔ◊Â «√º«÷¡≈ ÍÃØ◊≈Ó (Individualized Education Programs)

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 9

ÈØ‡ J Ïº⁄∂ ÁΔ ÓΩ‹±Á≈ ÍºË Â∂ «Ú«Á¡’ ’≈◊∞˜≈Δ Á≈ «¬º’ «Ï¡≈È;

«¬º’ «Ï¡≈È ˘ Ù≈«ÓÒ ’‰≈ ⁄≈‘ΔÁ≈ ‘ÀÕ

B.C «ÚÙ∂Ù «Ú«Á¡’ ‹±Âª (¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.) (Special Education Needs (SEN))

10 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 11

ÈØ‡ ÚºËÁΔ ∞⁄Δ √ΔÕ

12 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

‡≈√’ ¡À√.¬Δ.¡ÀÈ.‚Δ.¬∂. ’Δ ‘À? «¬√Á∂ ’≈‹ Áº√ØÕ

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 13

B.G ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

B.H ¡«Ì¡≈√ ÍÃÙÈ (Review Questions)

B. (i) √‘Δ (ii) √‘Δ (iii) ◊ÒÂ

C. (i) ¿ (ii) ¬ (iii) ¬ (iv) ¿

B.I √≥ÁÌ Í∞√Â’ª (Further Readings)

14 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«¬’≈¬Δ-C: «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈: ◊∞≥˜≈«¬Ù ¡Â∂ «’√Óª ÈØ‡

ftP/ t;s{ (Contents)

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 15

¡Í≈‘‹ Ïº«⁄¡ª Ò¬Δ ¬∂’Δ«’Â «√º«÷¡≈ ˘ Ë≈È≈Â«Ó’Â≈ ÁΔ ¡◊Ú≈¬Δ ’∂◊ΔÕ

C.A Ì≈Â «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in India)

‡≈√’ ¡≥È∑∂ ÒØ’ ÍÛ∑Á∂ ¡Â∂ «Ò÷Á∂ «’Ú∂∫ ‘È?

C.B Úº ÷ -Úº ÷ Á∂ Ù ª «Úº ⁄ «ÚÙ∂ Ù «√º « ÷¡≈ (Special Education in Different

(A) ‹∂.¡ÀÓ.‹Δ. «¬‡≈‚, ÚÀÁ (B) √≈Ó±«¬Ò «◊Ã‚Ò∂ ‘ØÚ

16 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÈØ‡√ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ Á∂ «˜¡≈Á≈ ÓØ„Δ Ô±ÍΔ ÚÀÁ √ÈÕ

C.B.A Ô±Í «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in Europe)

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 17

ÈØ‡ C.B.B ¡ÓΔ’≈ «Úº⁄ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ (Special Education in America)

C.C «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈ ÁΔ¡ª «’√Óª (Types of Special Education)

18 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY 19

ÈØ‡ ’È≈ ¡Â∂ ˜≈Δ ’Ò≈√ Á∂ Ï≈‘ «ÚÙ∂Ù «√º«÷¡≈