Natuur Milieu

en
Nummer 2018—1

Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting.

Voor ouders en grootouders

Kom met je (klein)kinderen naar speelse natuuractiviteiten in je buurt.
GRATIS voor leden van Werkgroep Isis!

Voor leerkrachten
Workshop: Educatieve wandeling i.v.m. milieu, water, voeding organiseren.
 Colofon

Natuur & Milieu Werkgroep Isis is een lokale leden-

Natuur & Milieu is het ledentijdschrift van
Werkgroep Isis en verschijnt 2 x per jaar .
Milieu-informatie
NME Centrum
Dorpsstraat 8 bus 1
3990 Peer (Grote-Brogel)
maandag tot vrijdag: 08.30 -12.00u
In de namiddag: op afspraak
Zetel en administratie
Werkgroep Isis vzw (secretariaat)
Dorpsstraat 8 bus 1
3990 Peer
tel. 011/63.37.05
secretariaat@werkgroepisis.be
www.werkgroepisis.be
Erkenning
Werkgroep Isis vzw is een regionale natuur- en
milieuvereniging erkend door de Vlaamse
Overheid en aangesloten bij de Bond Beter
Leefmilieu Vlaanderen en de Limburgse
Milieukoepel.
Werkgroep Isis is werkzaam in Noord-Limburg
en is actief op het vlak van natuurbeheer,
natuurbehoud en natuureducatie.
Standpunten en meningen met naamvermelding in
dit nummer, zijn niet noodzakelijk die van Werk-
groep Isis vzw. Gehele of gedeeltelijke overname van
artikels uit dit tijdschrift is toegelaten mits bron-
vermelding.
vereniging. Om onze educatieve werking
naar leerlingen verder te zetten, kan je
ons drie keer helpen!
1° Steun ons met jouw lidmaatschap.
Word of blijf lid door storting van een
vrije bijdrage (minimaal € 3 per persoon)
op rekening BE40 4542 0739 5163
van Werkgroep Isis. BIC KREDBEBB en
mail je naam en adres naar
educatie@werkgroepisis.be.
Op je e-mail adres krijg je uitnodigingen
voor onze activiteiten en je krijgt korting
of je neemt gratis deel.
2° Neem deel aan onze ledenvergadering
in april 2018.
Stuur ons een bericht met je naam en
adres op educatie@werkgroepisis.be.
We sturen je de doodle om een gemeen-
schappelijke datum te bepalen.
3° Giften.
Help Werkgroep Isis financieel met een
vrije gift op rekeningnummer
BE40 45420739 5163 .
Giften vanaf € 40,00 zijn fiscaal
aftrekbaar.

2
 Inhoud

Colofon 02

Inhoud 03

Editoriaal 04

Educatieve tentoonstelling 05
voor scholen : Ontdek de rijke wereld
van schimmels en zwammen

Ledenactiviteiten 06
Voorjaar en zomer 2018:

Nieuw! 14
Workshops voor leerkrachten
in het kader van Educatie Duurzame Opvoeding

Onze beekvalleien: Structuurdragers van landschap en nederzetting 15

Duurzaam verwarmen met hout 30

Spel over de samenhang in de natuur 31

Boekentip: Opgroeien met natuur en milieu 32

Boekentip: Mijn kleine handboek Duurzame ontwikkeling 33

Bosland is het best beheerde bos van Vlaanderen 34

Verslag van de schoolactiviteit Houtkanten beleven 35

3
 Editoriaal
Ooit gaan we ons afvragen hoe het mogelijk is dat we het zover hebben laten komen met de
verbranding van fossiele brandstoffen, met de auto’s met verbrandingsmotoren en met de daaruit
voortkomende luchtvervuiling. Het is bewezen dat wie dichter bij een luchtvervuilingsbron woont,
minder lang leeft én minder kwaliteitsvolle levensjaren heeft. Daarom is het voor degenen die het zich
financieel kunnen veroorloven bijna een overlevingsstrategie geworden om de plaatsen met de minste
luchtvervuiling op te zoeken en er te gaan wonen.

Volgens de Verenigde Naties (VN) sterven er wereldwijd jaarlijks 3,3 miljoen mensen aan de gevolgen
van luchtverontreiniging. In 2013 waren er liefst 555.000 slachtoffers in heel Europa, waarvan 12.580
in België. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) is vorig jaar met nieuwe cijfers gekomen waaruit
bleek dat de luchtverontreiniging sinds 2014 zelfs dramatisch is toegenomen. Volgens een onderzoek
dat werd gepubliceerd in het tijdschrift Nature, vallen er jaarlijks meer doden door luchtverontreini-
ging dan door malaria en aids samen. De situatie is zo ernstig geworden dat er volgens de WHO kan
worden gesproken over een “noodtoestand voor de volksgezondheid”, die bovendien ongeziene
financiële gevolgen zal hebben.

In veel Europese steden is de luchtvervuiling met fijn stof, stikstof en ozon alarmerend. En dan wordt
het nieuws verspreid dat Vlaanderen moeilijk de Europese klimaatdoelstellingen kan halen…
In Vlaanderen zijn we gefixeerd op besparen, waaronder zelfs op noodzakelijke investeringen, maar
niet op luchtvervuiling. In plaats van het zuiden van het land steeds met de vinger te wijzen voor zijn
zogenaamde “laissez faire, laissez passer”-mentaliteit, kan Vlaanderen op dat vlak beter de hand in
eigen boezem steken. Het gebruik van fossiele brandstoffen en verbrandingsmotoren was en is nu nog
te goedkoop, omdat de milieu- en gezondheidskosten ervan niet in rekening worden gebracht.
“De vervuiler betaalt” lijkt daardoor steeds meer op een loze kreet.

De stikstofoxide die dieselauto’s uitstoten, zorgen voor meer hersenin-

farcten, hartaanvallen, kankergevallen, astmatische aandoeningen en
zelfs dementie. Er wordt te weinig gedaan aan de luchtvervuiling op
korte termijn. De Europese politici zijn meer beducht voor banenver-
lies in de autosector dan voor klimaatverandering en luchtvervuiling.
Elektrische auto’s bevatten namelijk slechts een
zevende van de onderdelen van auto’s met verbrandingsmotoren en
dat betekent minder productietijd en minder onderhoud… Elektrisch
rijden is over enkele jaren daarom simpelweg goedkoper. De prijzen
van accu’s dalen zo snel en de arbeidskosten zijn zoveel lager dat een
e-auto binnen enkele jaren goedkoper is te produceren dan een Jean-Pierre Sleurs
vergelijkbare dieselversie. Voorzitter
En dat laatste is dan het goede nieuws. Werkgroep Isis vzw

4
 Educatieve tentoonstelling
voor scholen: Wat schimmelt daar?

Educatieve activiteit voor leerlingen uit het basisonderwijs van 6 t/m 12 jaar.
In het NME-centrum Dorpsstraat 8 in Grote-Brogel.
Tot paasvakantie 2018.

Bij deze tentoonstelling hoort voor elke graad een werkboekje dat
tijdens de werkwinkels wordt ingevuld.

Deel 1: De gids overloopt aan de hand van een powerpoint de verschillende aspecten van
het onderwerp ‘schimmels’. De onderwerpen uit de 5 werkwinkels worden toegelicht met
foto’s uit de natuur en nieuwe woordenschat wordt aangereikt.

Deel 2: De leerlingen ontdekken in 5 werkwinkels spelenderwijs de volgende facetten:

Hoe ik een paddenstoel wordt?

> De ontwikkeling van de vliegenzwam

Wie weet hoe ik heet?

> Andere vormen dan de bekende steel-met-hoed

Er was eens…
> Paddenstoelen in sprookjes en verhalen

Ha schimmels! Ho schimmels!
> Alle schimmels zijn nuttig en
sommigen eten we op

Elke paddenstoel zijn eigen plekje

> Niet iedere soort zwam groeit overal

Na de tentoonstelling kan de leerkracht Deze tentoonstelling zal voor gezinnen

supplementair een wintertocht met een
gids boeken. Het bos ligt op wandel-
afstand van ons NME centrum.
Reserveren via de link op onze
homepage.
5
opengesteld worden in de
krokusvakantie op woensdag 14 februari
van 14 tot 16 uur.
Onze gidsen zetten u en uw (kleink)
inderen graag op weg met de spelletjes.
GRATIS INKOM
Kalender
Kalender
2017—activiteiten
deel 2 najaar en2018
winter

Voorjaar en zomer
Knip mij uit en plak me in je kalen-
der

Maandag
februari
5
Ecosysteemdiensten, ons natuurlijk
kapitaal in dienst van de mens
■ Wat zijn ecosystemen en ecosysteemdiensten(ESD) ? Wat is het verschil?
■ Hoe kunnen we ESD duurzaam benutten?
■ Interactieve kaart ecosysteemdiensten Vlaanderen. Wat leren we daaruit?
…………………………………………….……..
Spreker is Christiaan Thoen is hydrobioloog, hij was onder-voorzitter van de vzw
Bio-MENS, coauteur van MeNS en wetenschappenschaps-communicator van de
UAntwerpen.
 Gratis voor leden van
Werkgroep Isis.

 7 euro voor niet leden.

 Wie ter plaatse lid wordt

voor 3 euro/jaar,
neemt meteen gratis deel.

Uur: 20—22 uur 30

Locatie: BICC PEER

Zuidervest 2a, 3990 Peer

6
 Kalender activiteiten 2018
voorjaar—zomer

Activiteitenkalender Tip voo

r de kr
okusv akantie

Woensdag
februari
14
Opendeurdag
voor gezinnen.
…………………….……………………………….……..

Al spelend leren
over zwammen
en schimmels.

Deze tentoonstelling zal voor gezinnen

opengesteld worden in de krokusvakantie op
woensdag 14 februari van 14 tot 16 uur.

Onze gidsen zetten u graag op weg

met de leerrijke spelletjes.

Locatie: Dorpstraat 8 in Grote Brogel.

7
 Kalender activiteiten 2018
voorjaar en zomer

Donderdag
april
5

Trumptijdperk: breuk of continuïteit?

Wat staat ons nog allemaal te wachten met Trump ?

Elke dag vallen we van de ene verwondering in de andere met het beleid van de Ameri-
kaanse president. De ene dag stapt hij uit het VN-klimaatakkoord, de andere dag veegt hij
erkende natuurgebieden van de kaart, om vervolgens de internationale politiek voor
schut te zetten met boute uitspraken.

Wat kunnen we daar nog allemaal van geloven? En moeten we, wat betreft een aantal van
de kantelpunten, daar echt zo verwonderd over zijn?

Teruggaan in de tijd biedt ons boeiende perspectieven en de turbulente Amerikaanse ge-

schiedenis laat zien hoe het Trumptijdperk breukvlakken blootlegt, maar tegelijk ook
continuïteit verraadt.

Dr. Peter Schrijvers (Hasselt) studeerde moderne geschiedenis aan de KUL en behaald zijn docto-
raat in Amerikaanse diplomatieke en militaire geschiedenis aan The Ohio State University in
Columbus USA. Hij doceerde Amerikaanse geschiedenis aan universiteiten in de VS, Zwitserland
en Australië. Hij schreef 6 boeken over Amerika in de Tweede Wereldoorlog die werden uitgegeven
o. a. door Universitypress van Cambridge en van Yale, en vertaald naar het Nederlands door uitge-
verij Manteau.

Uur: 8 uur

Locatie: 3930 Achel, Michielshof, Michielsplein 3

Inkom : 4€ leden van Werkgroep Isis

5€ niet leden

8
Kalender
Kalender
2017—activiteiten
deel 2 najaar en2018
winter
voorjaar en zomer
Knip mij uit en plak me in je kalen-
der

Zaterdag
april
21
Basisbegrippen van de ecologie
Hou je van natuur?
Wil je weten wat er allemaal komt kijken bij het beheer van bossen en natuurgebieden?

Deze cursus vormt een ideale inleiding in deze boeiende materie. Zo leer je bijvoorbeeld
wat ecosystemen zijn en hoe je ze moet interpreteren. Wat zijn de relaties tussen de orga-
nismen die je ziet? Wat vertellen planten je over het terrein waarop zij groeien?

Voorkennis is niet nodig. De lesgevers van Inverde geven je op een begrijpelijke manier
inzicht in een aantal elementaire kernbegrippen. Aan het einde van de cursus heb je een
basiskennis opgedaan over natuur in de brede zin van het woord.

Doelgroep: iedereen die geïnteresseerd is in natuur in de brede zin en/of ervaring heeft in het be-
heer, kan deze cursus een degelijke opfrissing betekenen.

 10 euro voor leden van  9 — 16 uur

Werkgroep Isis.
 I.s.m. Inverde en de stad Peer
 20 euro voor niet leden.
 Lunch en tussendoortje meebrengen aub.
 Wie ter plaatse lid wordt voor
3 euro/jaar, krijgt 10 euro terug Koffie en water is voorzien.

op het inschrijfgeld van 20 euro.

 Waterdichte laarzen en warme regenjas
meebrengen voor het terreinbezoek!

 Milieuklas (achter de kringwinkel)

Steenweg op Wijchmaal. 66, Peer

9
 Kalender activiteiten 2018
voorjaar en zomer

zondag
mei
6

Braakballen pluizen
in Reppel
Zo ontdek je wat uilen allemaal oppeuzelen!

Uilen en andere vogelsoorten zoals roofvogels, reigers, …

eten muizen en andere prooien.
De onverteerde resten braken ze uit als ‘braakballen’.

Op het Monshof in Reppel wonen sinds mensenheugenis

uilen. Maar welk eten vinden deze uilen daar in de omgeving?

Wanneer je met een beetje geduld de braakballen uitpluist, vind je tal van schildjes van
insecten, maar ook piepkleine botjes en schedeltjes van muizen. En met die botjes en
schedeltjes kan je achterhalen welke muizen ze opgegeten hebben.

Kom met je (klein)kinderen mee

Uur: 14—16 uur
pluizen. Op zoekkaarten leer je
terug te vinden welke muis op het Locatie: Hoeve Monshof, Monshofstraat 32, Reppel
menu stond.
Inkom : Gratis voor leden van Werkgroep Isis
3€ voor niet leden, als je ter plaatse lid wordt
doe je gratis mee.

Parkeren : Gebruik de parking van De Watermolen en

wandel naar het Monshof.

10

10
 Kalender activiteiten 2018
voorjaar en zomer

Dag van h
zondag
et Park
mei
27
Regenboogpad
Voor kinderen van 4 tot 10 jaar
met hun ouders/grootouders/tantes/.....

Door speelse opdrachten in de natuur

ervaren de kinderen hun zintuigen. En
leren ze over insecten en hoe hun zintui-
gen werken.

Ik ben Kalle, de bostrol en ik ben per

ongeluk tegen de regenboog gebotst
en nu is hij stuk.

Willen jullie mij helpen op de

regenboogkleuren terug te vinden?
Wanneer we alle kleuren terugvinden,
krijgen jullie van mij nog een
verrassing.

Uur: 14 uur tot 16 uur 30

Locatie: Park -Valkstraat in centrum Peer

Deelname: Gratis voor leden van Werkgroep Isis

5€ per gezin voor niet leden,
als je ter plaatse lid wordt doe je gratis

11

11
 Kalender activiteiten 2018
voorjaar en zomer

zondag
mei
20
Wat doen die bodemdiertjes daar?
Van regenworm tot radijs . Gezinsactiviteit met plezante opdrachten.
Voor kinderen van 5 tot 12 jaar met hun (groot)ouders.

Kinderen vinden bodemdiertjes zoeken en determineren prachtig, maar wat doen die
beestjes daar? En waarom mogen we best blij zijn met al hun gekriebel in de grond?

Onder leiding van onze gids ga je zoeken

op de goede plaatsen en leer je hoe nuttig
deze kleine beestjes zijn. Hoe zien ze er uit
en wat eten ze? Kruip zelf in de huid van
een duizendpoot. Waarom zijn al die beestjes
belangrijk? En wat hebben ze met onze
groentjes te maken?

Uur: 14—16 uur30

Locatie: Parking De Bever,

Beverbekerdijk 50, Achel.

Inkom : Gratis voor leden van Werkgroep Isis

5€ per gezin voor niet leden,
als je ter plaatse lid wordt doe je gratis mee.

12
 Kalender activiteiten 2018
voorjaar en zomer

zondag
juni
10
Moord in de poel!
Poelen krioelen van leven, maar er wordt ook een strijd op leven en dood geleverd.

Met schepnetjes gaan we ontdekken welke diertjes in het water rond de Luysmolen leven.

De gids brengt loepenpotjes mee zodat je de diertjes van heel kort kunt bekijken.
Hij vertelt je ook wie wie opeet!
Uur: Doorlopend van 13 uur 30 tot 16 uur 30

Locatie: Luysmolen, Muysenweg 2, Bocholt.

Deelname: Gratis voor leden van Werkgroep Isis

3€ per gezin voor niet leden,
als je ter plaatse lid wordt doe je gratis mee.

13
 Vrijdag Uur: basis : 09 uur —12 uur
maart
9 middelbaar : 13 uur —16 uur

Locatie: Ontvangst: Agnetencollege, centrum Peer

Workshops voor leerkrachten

Doelstelling is dat leerkrachten zelf een soortgelijke wandeling kunnen
organiseren in de nabijheid van hun school.
Deze opleiding kadert in Educatie Duurzame opvoeding.

Tijdens deze vorming stellen we de methodiek voor van verschillende onderzoekswandelingen die
werden ontwikkeld voor de thema’s voeding, bodem, geluid, water en klimaat. De methodiek is
ook zeer inspirerend en toepasbaar voor alle duurzaamheidthema’s.

Leerlingen gaan op stap in de (school)omgeving, bestuderen en inventariseren de omgeving rond

een bepaald thema aan de hand van inspirerende onderzoeksvragen en opdrachten. Ze onderzoe-
ken lokaal en leren zich vragen stellen over de manier waarop mens en omgeving zich verhouden.

De leerlingen worden daarbij uitgedaagd om de kwestie te bekijken vanuit verschillende perspec-

tieven. De focus ligt op onderzoekend leren en educatie voor duurzame ontwikkeling omdat we
ervan overtuigd zijn dat hapklare informatie aanreiken te beperkt is. De omgeving al vragend en
onderzoekend verkennen is belangrijk in een veranderende wereld, waarin het bijna onmogelijk is
om een antwoord te geven dat altijd en overal geldig is. Onderzoekend leren nodigt de leerlingen
uit om uit te zoeken hoe iets in elkaar zit en waarom.
De leerlingen verzamelen tijdens de wandelonderzoeken gegevens via foto’s, geluidsopnames, film
en tekst en gaan hiermee creatief aan de slag. De inventarisaties leveren voldoende materiaal op
voor een grondige nabespreking.

De verschillende onderzoekswandelingen zijn volledig uitgeschreven. We bieden de deelnemers

concrete lespakketten met methodieken om de eigen schoolomgeving te onderzoeken. Deze me-
thodieken zijn uitgewerkt voor zowel basis- als secundair onderwijs.

We ontvangen u op de gloednieuwe campus Agentencollege in centrum Peer met koffie en thee.

De workshops vinden buiten plaats, voorzien dus warme kleding en schoenen.

Inschrijven op educatie@werkgroepisis.be met naam, school, doelgroep. Volg op onze

facebookpagina of er nog plaatsen beschikbaar zijn.
50 euro per persoon. Bij effectieve deelname krijgt u 50 euro teruggestort.
Inschrijvingsgeld overschrijven op BE 40 45 420 739 51 63 met vermelding van naam leer-
kracht. Certificaat nascholing is voorzien.

14
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

De onlosmakelijke band tussen rivieren en land

De omgeving waarin we wonen,

werken, ons bewegen, recreatie
zoeken, aan landbouw doen, die
we beleven en die we meestal het
‘ landschap’ noemen is in wezen
een dynamisch systeem van twee
intens interagerende, comple-
mentaire deelsystemen; het land
en het stromend water.

Zonder land geen rivieren. Op

hun beurt draineren en boetseren
de rivieren het land. Ze eroderen:
breken af, transporteren en sedi-
menteren.

Limburg Oro-hydrografisch

De rivieren fungeren als landschapsarchitecten en ecosysteemingenieurs. Door hun nimmer

aflatend slopings- en opbouwwerk liggen ze aan de basis van een scala van hoogte- en vochtig-
heidsverschillen. Ze creëren z.g. gradiënten.

Als we op de bovenstaande kaart van de Limburgse Kempen de twee kanalen wegdenken dan
houden we nog slechts het reliëf en de natuurlijke waterlopen of de oro-hydrografie over.
Het is een prachtige, suggestieve weergave van de fysische aspecten van onze streek, die gro-
tendeels ingenomen wordt door het bekende Kempens plateau.
Het plateau is een reusachtige grind- en zandmassa, een afzetting of puinkegel van de Maas.

15
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Op het kaartje onderscheiden we

twee drainagepatronen.

> Een systeem van beken die

westwaarts afwateren, deze beho-
ren tot het stroomgebied van de
Schelde.

> De overige waterlopen beho-

ren tot het Maasbekken, ze bui-
gen af naar het oosten: Bosbeek,
Abeek; of stromen, zoals de
Dommel, Warmbeek en Bollis-
senbeek naar het noorden.

Begrip waterscheiding

Het heeft er de ‘schijn’ van dat de beken van de Limburgse Kempen zich naar alle richtingen
uit de voeten maken; ze lijken Limburg te ‘ontvluchten’.

Het hydrografisch net vertoont een centrifugaal karakter; aldus de geografen.

Het - voorlopig - resultaat van de nimmer aflatende rivierwerking is dat ze het plateauopper-
vlak tot een samenhangend geheel van afhellende zadeldaken geboetseerd hebben.
Gelijk welk punt van het landschap behoort zodoende tot het afstroomgebied van een of ande-
re beek. Gelijk welk punt ligt zo in een of andere beekvallei of valleitje.

Op de kaart kunnen we met gemak een lijn intekenen die de beken van het Scheldesysteem
van die van het Maassysteem scheidt. Dit is de waterscheidingslijn, ze is tevens de noklijn van
het plateau.
16
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Logischerwijze ontstaan de beken nabij de waterscheidingslijn.

Geen plaatsnaam drukt dat duidelijker uit dan ‘ Waterschei’.

Hier ontspringen enerzijds de Stiemerbeek , die tot het Scheldesysteem behoort, en de Bos-
beek , een zijrivier van de Maas, anderzijds.

Het toponiem ‘Waterschei’ is helder en duidelijk en alleszins gemakkelijker te begrijpen dan

namen als: Peer, Dommel, Abeek, Warmbeek, waarvoor heel wat meer etymologische uitleg
vereist is.

Peer, Hechtel-Eksel en ‘Oudsbergen’ liggen nog op de noordelijke uitloper van het plateau en
daardoor dicht bij of op de waterscheidingslijn.

De beken daar zijn nog maar net ontstaan, ze verkeren er nog in hun e mbryonaal stadium of
in hun bovenloop en zijn nog vrij onbeduidend als ze door onze gemeentes stromen.

Vermits elke rivier een feitelijke collector van oppervlaktewater is evolueren de hoofdbeken
(Dommel, Abeek, Warmbeek) van, aanvankelijk schuchtere en onopvallende beekjes,
stroomafwaarts geleidelijk tot parmantige rivieren.
17
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Onze regionale beken

Dommel en zijrivieren (Bollisserbeek,

Kleinbeek, Peerderloop e.a. ) stromen van
zuidnoord en hebben zich lichtjes inge-
sneden in de noordelijke uitloper van het
plateau.

Zo ligt de Dommelbedding ter hoogte van

het meetpunt aan de Dijkerstraat in de
Mullemerbemden (57,4 m) reeds >7 m
lager dan de basis van de toren van de Sint
-Trudokerk (65m).

De beken van Peer

De beekinsnijdingen zijn mooi te zien op het
kaartje Digitaal Hoogtemodel Vlaanderen ( DHMV);
mentaal kan je die kaarten perfect op elkaar leggen.

De volgende fig. is een Lidaropname (Light Detecting and Ranging) van de Abeekvallei in
Grote-Brogel/Ellikom stroomafwaarts de Slagmolen.

Het is in feite een fotografische weergave van het reliëf, waarin hoogteverschillen in een kleu-
renschaal worden weergegeven.

De Abeek is zeer duidelijk ingesneden in het plateau; dat bovendien iets voorbij de Slagmo-
len met een plotse knik- Breuk van Grote-Brogel - verlaagt.

Met enige overdrijving zouden we het over de ‘canyon’ van de Abeek kunnen hebben.

Uiteraard hebben de meer zuidelijke beken (Wijshagerbeek, Itterbeek e.a.) en in het bijzonder
de Bosbeek nog meer spectaculaire valleien - Klein Zwitserland - uitgeschuurd, omdat het
plateau naar het zuiden toe hoger gelegen is.

18
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

De triptiek van een beekvalleien landschap

Het blokdiagram en de Ferrariskaart (1771- 1788) geven een uitstekend beeld over de drie-
ledige structuur van onze nederzettingen (gehuchten en dorpen) in die tijd:

Blokdiagram Kempens beekdalnederzetting

19
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Nabij de beek liggen natte, veenachtige hooilanden; bemden ook vaak broek genaamd
(Mullemerbemden e.a.) met plaatselijk kleinschalige wateringen. Destijds waren de bemden
essentieel met het oog op de winning van hooi als wintervoeder voor het vee.

Een, met de beek ± parallelle verbindingsweg, waarlangs een cluster van enkele boerderijen,
het gehucht gelegen is. Hogerop en droger een mozaïek van, met houtwallen omgeven, recht-
hoekig opstrekkende akkerpercelen : het veld.

Verder en hogerop de uitgestrekte, vaak eindeloze, gemeenschappelijke heidegebieden en

woeste gronden; de hei genaamd.

De hei vormde een essentieel element; hierop graasden enorme aantallen schapen, vooral
met het oog op de mestproductie in potstallen en schaapskooien. De hei werd ook wel
Vroente, Vrunden of Vreenen genoemd.

Mentale kaart van een beekvallei

20
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Dat gebied werd later de Gemeente, de ‘ Gemeint’.

Ter illustratie van deze driedelige indeling van de dorpsoppervlakte volgt hier een opsom-
ming van de schier eindeloze reeks kadastrale toponiemen met ‘ bemden’, ‘veld’ en ‘heide’ voor
deelgebieden van Peer:

Bemd-namen in Grote-Brogel :
Stikkerbemden , Erpecommerbemden, Wolfsbemden, Vreenenbemden, Broekbemden,
Heidebemden, Elvebemden, Eitzerbemden

Veld-namen in Kleine-Brogel:
Dries Veld, Huis Veld, De Heere Velden, Kumps veldje, De Wirikx Velden, het Straat Veld,
Bloem Veldje, Broeker Velden, Vaese Velden, Molders Veld, Schutte Bom Veld, Hoog veld,
Meulen Veld, Groot Veld, Peerder Veldjen, Paspoort Veld, Het Koei Veld

Heide-namen in Wijchmaal:
Begijnenvijversheide, Tichelhovenheide, Eyker Hei, Boomer hei

Wegen- en nederzettingspatroon met de beek als symmetrieas

‘Niet te hoog, niet te laag, niet te nat, niet te droog…’; de mens is een gradiëntzoeker.

Reeds van in de prehistorie zien we dat de nederzettingen – blijkend uit de ligging van de
grafheuvels en Celtic Fieldscomplexen - zich op zekere afstand van de beek ontwikkelden.
Men vestigde zich op hogere, goed ontwaterde plekken. Ze gebruikten de vruchtbare, goed
toegankelijke grond om aan akkerbouw te doen.

Zo herhaalt zich aan weerszijden van de beek het boven geschetst patroon van: bodemge-
bruik, wegen en gehuchten. Onderlinge bereikbaarheid is er met een verbindingsweg, ver
genoeg van de beek weg om ook ’s winters droog en berijdbaar te blijven; o.a. Molhemstraat,
Blijlever, Houtestraat ….

Zo vinden we aan de rechteroever van de Dommel stroomafwaarts de gehuchten: Molhem,

Voort, Groenewoudstraat, Heris, Herenthoek en Herent; aan de linkeroever liggen in dezelfde

21
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

volgorde: Dijk, Blijlever, Hoksent( Hoog – Daal Hoksent) Eikelbos en Heesakker (Voorste-
Achterste Heserke).

Hier en daar is er een waterovergang, logischerwijze lag daar ook vaak een molen (o.a.

Een prachtig voorbeeld is de, door eeuwen-

lang gebruik, uitgeholde molenweg van de
Molhemstraat naar de voormalige molen van
het Molhem.

De Kempense gehuchtsdorpen ontstonden uit

‘heerdgangen’. Daar waar een herder, heerd
of schaper/scheper met de kudde, gevormd
door de schapen van een aantal boeren van
het gehucht, dagelijks naar en van het ge-
meenschappelijk heidegebied de ‘vroente’
trok.

Meestal werden de schapen verzameld op een

Holle molenweg Molhem klein grasveldje, een dries en van daaruit via
de z.g. driftwegen naar en door de hei geleid.

Een mooi voorbeeld van zo’n dries (foto) vind

je op de driesprong Schansstraat, Molhem-
straat, Gijzenstraat in Kleine- Brogel.

De dorpsdries aan de Zavelstraat van Kleine

Brogel is een beschermd erfgoedobject.

We vinden die oude ‘driftwegen’ ook terug in

meerdere sprekende, authentieke straat-
namen. Zo ligt er op het Herent de Vrunden-
Driesje Kleine-Brogel weg en op het Overpeltse gehucht Kadijk vind
je de Schaapsdijk.

22
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Het Molhem en het Hoksent - koningskoppel onder de gehuchten!

Omwille van hun grote ecologische, cultuurhistorische, ruimtelijk structurerende en
esthetische waarde heeft de Vlaamse regering de valleien van de Abeek
(stroomopwaarts Bocholt tot aan de N73) en die van de Dommel en Bollissenbeek
( in Peer, Hechtel-Eksel, Overpelt en Neerpelt) aangeduid als ankerplaatsen1 van
landschappelijk erfgoed. Vooral het Molhem heeft zijn authentiek karakter - er is
hier haast geen residentiële bewoning - goed behouden.2De valleien van de Dommel
en Bollissenbeek in de sector Molhem-Hoksent beantwoorden volledig aan deze
criteria; het zijn gebieden met een hoge belevingswaarde:

Natuurwetenschappelijke waarde:
 asymmetrische valleien
 voorkomen van laagveen (oude turf-
winningsgebieden) met kwelzones of
sprinken
 landschappelijke differentiatie met uit-
zonderlijk rijke flora (blauwgraslanden,
broekbossen) en vogelbestand duiden
op een rijk en gaaf ecosysteem.

Cultuurhistorische waarde: KLE - Mariakapel Groenewoudstr.- Ekselsebaan

 plaggenbodems wijzen op een eeuwen-
oud landbouwsysteem
 rechthoekige stabiele akkerbouwperce-
len met houtwallen en bomenrijen
 historische hoeven (o.a. hoeve Vanwin-
kel ) schansen (Hoksent, Kleine-Brogel,
Herent)
 een plejade veldkapelletjes behoren
tot waardevolle kleine landschaps-
elementen (KLE)
 watermolens( Molhem, Klein mo-
len, Wedelse molen)

 kapellen, volksdevotie en folklore: Hok-  archeologische sites ( Molhem,

sent (Sint- Theunis), Sint-Hubertus in Hoksent)
Wijchmaal  driehoekige driesjes en driftwegen
23
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

De landelijke architectuur: verscheidenheid in eenheid

De bouwwijze van de boerderijen, hun onderlinge ligging, hun positie t.o.v. de verbinding-
weg, het beekdal en het omliggend akkerland (veld), leveren een belangrijke bijdrage tot de
specifieke ruimtelijke kenmerken van ons landschap.

Typische oriëntatie van hoeven - Molhem (L ) Hoksent (R)

Sedert de mens er in onze streek permanent akkerland op nahield, moest hij zich noodge-
dwongen toeleggen op het houden van vee, met het oog op de mestproductie.

Het was a.h.w. veeteelt in functie van de akkerbouw.

24
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Reeds in de prehistorie - zoals bleek uit archeologisch onderzoek in het gehucht De Roosen
in Neerpelt- zien we het z.g. woonstalhuis ontstaan. Mens en zijn vee in een nauwe ruimte
samenlevend. Daaruit evolueerde de vakwerkhoeve; in de streek beter bekend onder de naam
‘lemen huizen’. Zonder in technische details te moeten vervallen brengt bijgaande fotomonta-
ge een synthese van de vakwerkbouw, aan de hand van het goed bewaard boerderijtje aan de
Oude Weyerstraat in Grote-Brogel.

Toen baksteen, dakpan en beton geleidelijk het houten skelet en de leemopvulling en het stro
vervingen krijgen we de langgevelhoeve of langgestrekte hoeve, die zeer algemeen werd.

In de inventarislijst onroerend erfgoed (beschermde - en waardevolle erfgoedobjec-

ten) zijn er voor Peer niet minder dan 23 langgevelhoeven opgenomen.

Beschermde hoeven ‘Bos’ Grote-Brogel:

25
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

De mens wordt geofactor: ‘Le nouveau Dommel est arrivé !’

“Hij maakt recht wat krom, en weer krom wat recht was. Het eerste deel van de zin is een
vers (The crooked straight and the rough places plain ) uit de Messiah van Händel, en verwijst
naar en prijst de goddelijke eigenschappen van de Messias.

Elk landschap is tot op zekere hoogte

‘maakbaar’; het Duitse woord ‘Landschaft’
drukt die maakbaarheid in zekere mate uit.
Sleutelen aan de rivieren is voor de mens al-
lang geen onmogelijke taak meer.

Rivieren (Dommel en Bollisserbeek) werden

recht getrokken, ontmeanderd.

Bijgaand kaartje toont de loop van Dommel en

Bollisserbeek ter hoogte van de samenvloeiing
vóór en na de rechttrekking.

Thans laat de economische vrijheid ruimte

voor maatschappelijke wil om onze beekvallei-
en meer natuur- en belevingswaarde te geven
en ontstaan plaatselijke hermeanderings-
projecten.

Dommel in de Mullemerbemden voor en na de hermeandering(2016)

26
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Niet alleen door de hermeanderingsprojecten (Peer, Hageven in Neerpelt, …) krijgt de Dom-

mel een belangrijke facelift en zal de vallei verrassender, aantrekkelijker, gevarieerder, ecolo-
gisch rijker en met een veel hogere belevingswaarde voor de dag komen.

Maar er is meer !

“Wat de Dommel vroeger scheidde, gaat hij nu verbinden.”

Vooral ten tijde van de heide-economie

waren, bij gebrek aan duidelijke grens-
elementen, betwistingen, gebiedschen-
dingen, conflicten en procedures over
het recht tot het hoeden van schapen,
het steken van turf in de eindeloze ge-
meenschappelijke heide of Vroente,
schering en inslag.

Meerdere streektoponiemen verwijzen

hiernaar:
Krekelheide (Neerpelt- Achel),
Kiefhoek (Eksel- Lommel),
Hermeanderde Dommel stroomafwaarts- Kijfbollisen ( Wijchmaal – Hechtel).

de molen van het Molhem (2016) Grenspalen (Eksel- Overpelt), gegra-

ven grachten (Heergracht op Rester-
heide) waren pogingen om duidelijk-
heid te scheppen en tegemoet te ko-
men aan het grens- en rechtsvacuüm
in de heidegebieden.

Gelukkig waren er de beken als een

zichtbare, objectieve, stabiele en on-
aanvechtbare grens tussen dorpen.

Grenspaal Eksel
27
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Over de 'Bollissenbeek’ lezen we in het werk van Vic Mennen ‘Toponymie van Eksel’

“… aende beke, comende van Helchteren syn scheydende des dry dorpen Exel, Hechtel,
Wijchmael…” (1640 EG, b, 16)

Zo vormt ook de Dommel de grens tussen

Overpelt en Neerpelt.

Dit leidde tot de vreemde situatie dat het cen-

trum van Neerpelt - de enige van de Belgische
Dommelgemeentes waarvan het centrum in de
alluviale vlakte gelegen is - vlak tegen de grens
met Overpelt ligt.

De hedendaagse, feitelijke morfologische en

Dommel door Neerpelt-Centrum
functionele vergroeiing tussen Overpelt en
Neerpelt en hun onderlinge complementari-
teit hebben er toe geleid dat de beide Pelten
iets weg hebben van een Siamese tweelingge-
meente.

Waar de Dommel vroeger het scheidend ele-

ment was; zal hij in de op til zijnde,
logische fusie het verbindend element in de
nieuwe gemeente PELT zijn.

Slotbeschouwing
“Het verhaal van ons landschap draagt de getuigenissen van de generaties mensen
die het maakten. De duur en de continuïteit van zijn elementen
maakt het een drager van betekenissen.” 4

28
Onze beekvalleien: Structuurdragers
van landschap en nederzetting

Voetnoten:

1. Tegenwoordig omgekeerd: akkerbouw (maïs) i.f.v. de veeteelt.

2. Een ankerplaats is een groter landschappelijke gebied, waarin je een geheel van gevarieer-
de erfgoedelementen terugvindt. De 71 aangeduide ankerplaatsen zijn opgenomen in de
Landschapsatlas voor Vlaanderen. Hiermee is een juridische stap gezet, die mogelijk er toe
leidt dat een ankerplaats als erfgoedlandschap erkend wordt.

3. Andere gehuchten zoals: Herent, Heesakker, Plockroy, Hostie e.a. zijn t.g.v. hun sterk
ontwikkelde residentiële bewoning (lintbebouwing) nog nauwelijks als beekdalgehuchten te
herkennen; alleen de weg evenwijdig met de beek is er nog een identificeerbaar structuurele-
ment. Het zijn zg. ‘verlinte’ gehuchten; ook Erpekom kunnen we hierbij rekenen.

4. Beklijvende zin uit- ‘Dit is mijn hof’; het recente boek van Chris De Stoop over de proble-
matiek van de ontheemding t.g.v. de ontpoldering, de havenuitbreiding en natuurcompensa-
tieprojecten in de Wase polders.

Geraadpleegde bronnen:

De Loonse Kempen( Jozef Mertens)

De Vier dorpen (Jozef Mertens)
De Hoksentkapel (Jozef Mertens)
Toponymie van Eksel (Vic Mennen)
Heterarchitecten (Twentse hoeven)
Opgravingsrapporten Cluysenaersbosch (2015-2016)
Wikipedia
Academia Edu – Veldbiologische rapporten(Ned.)
De Vlaamse Waternamen ( Vic Mennen e.a.)

Met dank aan de auteur Jaak Weltens

Gids Werkgroep Isis

29
Duurzaam verwarmen met hout
Niets zo gezellig als een mooi houtvuur op
een gure, donkere winteravond. Maar om-
wille van de rookontwikkeling, en de vele
recente waarschuwingen over fijnstof,
wordt genieten van de kachel of het haard-
vuur steeds meer voorgesteld als een
‘guilty pleasure’. Mag ik als natuurliefheb-
ber nog genieten van mijn houtvuur zon-
der gewetensbezwaren? Hoe hou ik het
gezond voor mezelf en voor mijn omge-
ving?
Wees gerust: bij correct gebruik is een
houtkachel een milieuvriendelijk alterna-
tief voor fossiele brandstoffen. Het stoken
van hout wordt als klimaatneutraal be-
schouwd als je gebruik maakt van lokaal
gewonnen, voldoende gedroogd en onbe-
handeld hout.
Het stoken gebeurt best in een moderne
tegel- of spekkachel met hoog rendement.
Bij een open haard gaat er veel warmte
verloren, verlies je aan efficiëntie en is er
een hogere productie van fijn stof. Het fijn
stof uit moderne houtverbranding zou 5
maal minder toxisch zijn en wordt 16 maal
sneller weer uitgeademd.
Door de rook die uit de schoorsteen komt
30
kunt u ook beoordelen of u goed stookt.
Donkere rook duidt op een onvolledig
verbrandingsproces. Dit kan komen door
een slecht trekkende schoorsteen, te wei-
nig luchttoevoer, te natte brandstof of
voor het toestel ongeschikte brandstof.
Witte of kleurloze rook wijst er op dat het
verbrandingsproces optimaal verloopt.
De kleur van de vlam is ook belangrijk.
Als het vuur goed brandt, zijn de vlam-
men helder geel en gelijkmatig. Een oran-
je, instabiel flakkerende vlam duidt op
onvolledige verbranding. Laat uw schoor-
steen tenminste één keer per jaar vegen,
het liefst aan het begin van het stook-
seizoen.
Tenslotte: de ideale oplossing tegen de
vervuiling is natuurlijk het installeren van
een fijnstoffilter op de schouw. Deze kan
tot 95% van het fijn stof wegfilteren uit de
rook. Er zijn verschillende alternatieven op
de markt (€ 400,00 - € 1.700,00) en de
meeste zijn betaalbaar met ecocheques.
Het is een efficiënte oplossing voor de gro-
te houtkachelfanaten om onbekommerd te
kunnen genieten. Ook tijdens een smog-
alarm.
https://www.lne.be/15-tips-om-binnen-te-stoken
Spel over de samenhang in de natuur.
Een uitdagend spel voor kinderen vanaf
Nieuw !
Te leen
voor lee
rk rachten

Spelenderwijs de betekenis van bio-

diversiteit en onderlinge afhankelijkheid
ontdekken.

Het nodige voedsel voor elkaars neus weg-

kapen of juist gebruik maken van de
mogelijkheden die anderen bieden.

Met het spel 'Biodiversiteit' wordt kennis

gemaakt met de onderlinge samenhang en
afhankelijkheid in de natuur.

Het spel wordt gespeeld met 3 of 4 spelers.

ISBN : 90 803928 8 X
Borg: 20 euro.
Leenprijs : 2 euro voor leden en leerkrachten.
( = portkosten ) of gratis afhalen.
Bel of mail ons voor reservatie.

31

31
Boekentip: Opgroeien met natuur en milieu
Tips voor natuur– en milieuopvoeding van jonge kinderen

Nieuw !
Te leen
voor ou
en leerk ders
rachten
De basis voor natuur– en milieuvriendelijk
gedrag wordt in de vroege jeugd gelegd.
In het algemeen zijn ervaringen uit de vroege
jeugd van het kind van grote invloed op zijn
latere houding als volwassene. Belangrijk is
dat kinderen positieve ervaringen opdoen in
de natuur, zodat zij de natuur gaan zien als
leuk, mooi en spannend. Dit boekje geeft info
over 12 onderwerpen , telkens met een
d o e - act i v i te i t s pe ci fi ek afg es t em d
op kleine kinderen

ISBN : 90 803928 8 X
Borg: 20 euro.
Leenprijs : 2 euro voor leden en leerkrachten.
( = portkosten ) of gratis afhalen.
13. Op bezoek bij de natuur
Bel of mail ons voor reservatie.
14. De Wereld op papier
Onderwerpen :
15. Een winkelwagentje vol principes

1. Opgroeien met natuur en milieu : 16. Fantaseren en spelen voor later

een uitdaging voor groot en klein
17. Verjaardagsfeest rond de boom
2. Kruipend op ontdekkingsreis
18. Zorgen voor natuur: van cavia tot kool-
3. Kijken met je neus mees

4. Kraan dicht, licht uit 19. Natuur kun je eten

5. Wespen en lieveheersbeestjes, 20. Zelfstandig op weg

eng en lief
6. Speel goed voor natuur en milieu
7. Over klein en groot, mooi en lelijk
8. Schatten, van rommel tot natuur-
museum thuis
9. Natuur, van bouwmateriaal tot speel-
goedpaleis
10. Tarzan en Jane in Nederland
11. Klein kijken en meten met je handen
12. Met zonnenbloemen het jaar rond

32

32
Boekentip: Mijn kleine handboek
Duurzame ontwikkeling
Vanaf 6 jaar
Nieuw !
Te leen
voor lee
rk rachten

Spelenderwijs fijne wetenschappelijke proef-

jes doen! Huishoudelijk afval scheiden, elek-
triciteit besparen, geen water verspillen, be-
wust boodschappen doen en biodiversiteit
beschermen: dit zijn enkele simpele handelin-
gen om onze planeet te beschermen. Met dit
handboek kunnen kinderen simpele en geva-
rieerde experimenten doen die stap voor stap
uitgelegd worden. Zo leren ze na te denken
over het milieu.

ISBN : 978-90-366-2937-9
Borg: 20 euro.
Leenprijs : 2 euro voor leden en leerkrachten.
( = portkosten ) of gratis afhalen.
Bel of mail ons voor reservatie.

33

33
Bosland en FSC

Bosland is het best beheerde bos van Vlaanderen

FSC is wereldwijd het meest erkende label voor duurzaam gewonnen hout uit bossen die op een
verantwoorde manier worden beschermd en beheerd. Jaarlijks wordt vanuit de bosrijke driehoek
Lommel, Overpelt en Hechtel-Eksel, kortweg Bosland, ruim 15.000 m³ hout getransporteerd voor
allerhande economische toepassingen, waaronder de meubel- en papierindustrie.

De bossen van het 4.500 hectare grote Bosland vormen sinds 2007 het zwaartepunt van het FSC-
label in Limburg en zelfs in heel Vlaanderen. Wie houtproducten koopt die dit label dragen, mag er
zeker van zijn dat er geen roofbouw op bossen werd gepleegd en dat de betrokken bosbeheerders
loon naar werken krijgen. Toch is er in ons land nog werk aan de winkel voor het label dat in 1993
werd opgericht.

42 procent

"Onderzoek wees uit dat slechts 42 procent van de Belgen het label kent. In Nederland is dat meer
dan 50 procent, in Engeland zelfs 65 procent", zegt Koen Stuyck van WWF België. "Daarom starten
we begin mei een campagne waarbij we consumenten en bedrijven willen bereiken met de slogan
'Houd je ogen open als je hout koopt'. Als de vraag naar FSC-hout stijgt, dan volgen ook de bosbe-
heerders om aan de criteria van het label te voldoen. We zijn niet tegen het kappen van bos. Hout is
een duurzaam product, maar het mag niet bekomen worden uit wildkap.”

Wereldwijd voldoet ruim 194 miljoen hectare bos aan het FSC-label. “Dat is zowat 12 procent van alle
bossen die worden geëxploiteerd", duidt Bart Holvoet, directeur van FSC Belgium. "Hiervan ligt
23.000 hectare in België, en 8.000 hectare in Limburg.”

Blijven verdienen

Zowat de helft van het Limburgse FSC-bos ligt dus in Bosland. Dries Gorissen van bosbeheerder
ANB benadrukt dat een zelfkritische blik noodzakelijk blijft. “Het FSC-label moet je blijven verdienen.
Dus op vlak van bosbeheer word je constant bijgestuurd volgens nieuwe inzichten.”

Bron: HBvL

34
SCHOOLACTIVITEIT
‘HOUTKANTEN BELEVEN’

Verslag van de leerlingen van ‘t Peerenboompje

Op 9 januari bezochten de leerlingen van het 5de en 6de leerjaar van ‘t Perenboompje in Peer de
houtkanten op Monsheide. Hieronder hun verslag:

Eerst trekken we de natuur in om de houtkanten te ontdekken.

Iedereen vindt houtkanten maar gewoontjes, maar niets is minder waar. We leren over de functies
van houtkanten en hun belang voor planten en dieren. Bovendien kunnen we hout oogsten uit hout-
kanten, hout is een hernieuw-bare en klimaatneutrale energiebron. We leren over het verschil in
CO2-opslag in hout en fossiele brandstoffen en gaan zelf snoeien. Met het snoeihout maken we een
‘mutsaard.’ Dit gedeelte gaat dus over geschiedenis, natuur en milieu.

In het tweede luik komt er een echte mobiele bakoven naar de school!
Hierin gaan we de takkenbundels, mutsaarden, verbranden en ons zelfgemaakt deeg tot brood
bakken. Terwijl het deeg rijst, leren we meer over het traject van akker tot brood, graansoorten, de
functie van gist,… .

Enkele reacties:

‘We vonden het leuk dat we de boskanten

echt mochten snoeien.’

‘We mochten in het landschap naar de

beek rennen die in een valleitje lag. Dat
was heel leuk!’

‘Leuk dat we een terrein van 20m op 20m

mochten afmeten.’

‘We leerden welke dieren er in de houtkan-

ten leefden en wat ze er deden. We moch-
ten dat zelf uitzoeken en dat was leuk!’

35
 36
5.2.0/1-38/837
Socio-cultureel tijdschrift
Vzw Werkgroep Isis
Dorpsstraat 8 bus 1
3990 Peer
Meer info en contact
www.werkgroepisis.be
V.u. J.-P. Sleurs, Oude weg 24, 3930 Hamont-Achel