NatuurMilieu

en
Nummer 2019 - 1

LOW
IMPACT
MAN
STEVEN
VROMMAN

STOP
MET
KLAGEN
DOE-HET-ZELFGIDS
VOOR EEN VROLIJKE
NIEUWE WERELD

‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids

Kalender winter en voorjaar 2019

GRATIS avondje Sensibiliseren of realiseren?

E C O - C O M E DY
De klimaatzaak in Ecuador
p
voor onze leden o
De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
1 maart 2019 Als wij voedel blijven produceren zoals
we dat vandaag doen, heeft straks
niemand nog eten
Colofon Werkgroep Isis is een lokale
ledenvereniging. Om onze educatieve
werking naar leerlingen verder te zetten,
kan je ons drie keer helpen!

1. Steun ons met jouw

Natuur & Milieu lidmaatschap
Natuur & Milieu is het ledentijdschrift van Word of verleng je lidmaatschap:
Werkgroep Isis en verschijnt 2 x per jaar . - individueel lidmaatschap:
3 euro/persoon
Milieu-informatie - gezinstarief:
NME Centrum 5 euro/gezin, maar geef dan
Dorpsstraat 8 bus 1 minimum twee namen op
3990 Peer (Grote-Brogel)
maandag tot vrijdag: 08.30 -12.00u Schrijf je lidgeld over op
In de namiddag: op afspraak BE 40 4542 0739 5163 en vermeld je
naam/namen, adres, mail-adres(en).
Wanneer jouw bank het @-teken niet
Zetel en administratie accepteert, kan je dit oplossen met
Werkgroep Isis vzw (secretariaat)
‘at’. Elk mailadres krijgt een mail om
Dorpsstraat 8 bus 1
de gratis kaart voor 1 maart aan te
3990 Peer
vragen, zie pagina 17.
tel. 011 63 37 05
secretariaat@werkgroepisis.be
Op je mailadres krijg je uitnodigingen
www.werkgroepisis.be
voor onze activiteiten. Je kunt altijd
eenvoudig uitschrijven als je geen
Erkenning mails wenst. Je gegevens worden
Werkgroep Isis vzw is een regionale natuur- enkel bijgehouden in functie van je
en milieuvereniging erkend door de Vlaamse lidmaatschap en om je te informeren
Overheid en aangesloten bij de Bond Beter over onze werking.
Leefmilieu Vlaanderen en de Limburgse
Milieukoepel. 2. Neem deel aan onze leden-
vergadering in april 2019
Werkgroep Isis is werkzaam in Noord-Limburg
Stuur ons een bericht met je naam en
en is actief op het vlak van natuurbeheer,
adres op educatie@werkgroepisis.be.
natuurbehoud en natuureducatie.
We sturen je de doodle om een
gemeenschappelijke datum te
bepalen.

Standpunten en meningen met naamvermelding

in dit nummer, zijn niet noodzakelijk die van Werk- 3. Giften
groep Isis vzw. Gehele of gedeeltelijke overname Help Werkgroep Isis financieel met
van artikels uit dit tijdschrift is toegelaten mits een vrije gift op rekeningnummer
bronvermelding. BE40 45420739 5163.

2
 Inhoud

Colofon ............................................................................................................. p 02

Inhoud .............................................................................................................. p 03

Editoriaal .......................................................................................................... p 04

‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids ..................................................................... p 05

Kalender winter en voorjaar 2019 ............................................................. p 14

Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador . ......................................................................... p 25

De Sahel vergroent in sneltempo,

met dank aan lokale boeren ....................................................................... p 33

Als wij voedsel blijven produceren zoals we dat vandaag doen,

heeft straks niemand nog eten ................................................................... p 41

3
Editoriaal
De afgelopen vijf jaar hebben een twaalftal
verenigingen, waaronder negen heemkundige
kringen aan beide zijden van de Belgisch-
Nederlandse grens, samengewerkt aan
thema’s over de Eerste Wereldoorlog. Deze
samenwerking resulteerde onder andere in
tentoonstellingen aan de Achelse Kluis, met
jaarlijks wisselende inhoud. Onlangs werd er door
deze groep ook begonnen met de voorbereiding
van herdenkingen en tentoonstellingen over de
bevrijding tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bij
de voorbereidingen van al deze herdenkingen
en tentoonstellingen en bij het uitgeven van
de bijbehorende brochures, valt het op wat de
belangrijkste oorzaak van beide wereldoorlogen
is geweest: het nationalisme.
Wat heeft dat met het milieu te maken? Wel,
alles…
De klimaatontwrichting die zich aan het
afspelen is en de migrantenstromen die daaruit
voortvloeien, maken het absoluut noodzakelijk
dat er internationale samenwerking en
gecoördineerde actie is. Daarvoor hebben we
meer Europa nodig en niet minder. Maar dat
Europa moet dan natuurlijk wel democratisch en
transparant zijn, wat op zijn beurt een grotere
rol voor het Europese Parlement veronderstelt
en minder invloed van lobbygroepen die niet
het algemeen belang nastreven. In de ogen van
velen heeft Europa zich impopulair gemaakt
4
Jean-Pierre Sleurs
Voorzitter Werkgroep Isis vzw
door dat algemene belang uit het oog te
verliezen en ondermaats te presteren op sociaal
en op ecologisch gebied. Daardoor werd het
geassocieerd met de technocraten en met de
lobbygroepen.
Daarnaast heeft ook het inhakken op vakbonden
en het verzwakken van het middenveld in het
algemeen, ertoe geleid dat er ongeorganiseerd
protest komt, zoals dat van de ‘gele hesjes’, dat
bovendien soms gewelddadig is.
Het verzwakken van Europa en van het
middenveld zijn dus strategieën die in de kaart
spelen van onfrisse politieke partijen die een
extreme vorm van nationalisme nastreven.
Ronduit beschamend is het ook dat België het
onlangs tijdens de klimaattop van de Verenigde
Naties in Katowice (Polen) naliet om samen met
heel wat andere landen een politiek signaal
te geven dat het bereid is om het Akkoord van
Parijs waar te maken. Voor een verhoging van
de klimaatdoelstellingen, naar aanleiding van
het alarmerend IPCC-rapport van oktober 2018,
bleek er geen animo. Op aansturen van de
Vlaamse Regering kon België niet instemmen
met de meer ambitieuze doelstellingen van de 27
landen van de High Ambition Coalition, hetgeen
volgens Greenpeace neerkomt op ‘schuldig
verzuim’. En dat getuigt van een totaal gebrek
aan internationale verantwoordelijkheid.
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen

Jaak Weltens, gids

Dat natuurgidserij een huis is met vele kamers; is een openstaande deur intrappen.
Het is een metier waarmee je nooit helemaal klaar bent. Bovenstaande nogal zwaar
klinkende titel – misschien had de metafoor ‘addertjes onder het gras’ ook volstaan
- is uiteraard slechts een stijlfiguur voor verborgen, onverwacht opduikende,
maar vooral ongekende of onvoldoende gekende fenomenen die in de dagelijkse
gidspraktijk je pad kunnen kruisen.

Er zijn verschijnselen die je ofwel op het verkeerde been zetten of onjuiste en

vooringenomen reacties bij de wandelaar ontlokken; want

wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen.

In dit artikel heb ik een drietal dergelijke verschijnselen onder de loep genomen
die ik, dank zij het vinden van geschikt studiemateriaal, beter heb leren kennen en
zullen toelaten in de toekomst - alvast wat deze fenomenen betreft - beter beslagen
ten ijs te komen.

Een glijpartij over de oudste uitdraaien op een collectieve uitschuiver en de

landbewoner
Het is mij meer dan een keer overkomen, bij
een ochtendlijke voorbereiding van een van
onze natuureducatieve activiteiten ‘Vegers voor
Vlinders’ of ‘Op zoek naar de Geitenmelker’ in
de Beverbeekse heide nabij de Leugenbarak in
Hamont-Achel; dat ik argeloos vanuit de bosrand
de heide betrad en ik me om een af andere
reden nauwelijks overeind kon houden.
Het was nodig de kinderen van de toekomende
klas te waarschuwen om het niet te laten
daaruit voortvloeiende hilariteit.
Ik had geen enkel aanknopingspunt met dit
geheimzinnig en uitdagend verschijnsel. Het
enige wat je kon waarnemen was een gelachtige,
wat gezwollen olijfkleurige, spekgladde
substantie tussen de bedauwde mos- en
grasvegetatie.
Het grasduinen in verslagen van veldbiologische
excursies, bracht mij bij het woord mosslijm.
Dat was er recht op !

5
‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen

De volksmond – tot verrijking van onze taal -

gelukkig niet gehinderd door wetenschappelijke
kennis, liet zich niet pramen om een plejade
van, niets aan de verbeelding overlatende,
suggestieve benamingen voor deze slijmerige,
op sn… gelijkende, glibberige klompen te
bedenken.

Net als bij paddenstoelenbenamingen (judasoor,

heksenkring, duivelsei, satansboleet,…) werden
ook in dit geval al snel heksen, demonen,
trollen, de sterren … ten tonele gevoerd om
het nare, weinig appetijtelijke, onbekende en
verwarring stichtend fenomeen aan toe te
schrijven: sterrenslijm, trollenboter, glibberalg,
pokkensnot, heksenkaas, heksenboter,
heksendrek, sterrensnot, Wetterglitt (D.), witch’s
gelly (E.), crachat de lune (F.)… zijn slechts een
bloemlezing uit een uitgebreider arsenaal aan
benamingen.

Tot zover wat mosslijm niet is, laten we nu

vervolgen met wat het wel is.

Naamgeving

De wetenschappelijke naam voor mosslijm is

Nostoc (sp.)

Het wonderlijke is dat ook de wetenschappelijke

naam op de volkse, fantasierijke benamingen
geënt is.
Nostoc is de verlatijnsing van het sprokkelwoord
‘nostoch’, samengesteld uit het Engelse ‘nostril’
en het Duitse ‘Nasenloch’, die beide neusgat
betekenen.
Een analoog geval van naamgeving is
‘geitenmelker’ voor ‘nachtzwaluw’.

6
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen
De vogel heeft niets met het melken van geiten
te maken, maar toch luidt zijn wetenschappelijke
naam Caprimulgus europeus (capra = geit,
mulgere = melken).
Eenvoudige Griekse herders uit de Oudheid
verdachten de vogel er namelijk van
hun geiten te melken. Want ze zagen de
geheimzinnige verschijning bij valavond
met opengesperde bek - zoals zwaluwen
dat doen - tussen de rustende kuddedieren
vliegen. In werkelijkheid fourageren daar de
nachtzwaluwen op rondvliegende motten en
andere nachtinsecten.
Plaats van Nostoc in het plantenrijk
(systematiek)
Nostoc-soorten vertonen meestal een
blauwgroene kleur en behoren tot de zg.
blauwwieren of cyanobacteriën.
7
Het zijn zeer primitieve organismen;
ze hebben geen celkern, noch interne
verdelingen(membranen) in de cel.
Ze bestaan uit eivormige tot cilindrische cellen
die uitgroeien tot rozenkransvormige, gewonden
draden. Die draden zijn omgeven door
gelatineachtige structuren die bij vochtigheid
(regen, dauw) veel water absorberen en sterk
opzwellen.
Ze behoren tot de oudste aardbewoners, hun
ontstaan gaat tot 2,5 miljard (2,5.109) jaar terug.
Betekenis voor het leven op aarde
Ze betrekken hun levensenergie uit het zonlicht
en het vermogen om koolzuurgas (CO2) uit
de atmosfeer om te zetten in energierijke
koolhydraten m.a.w. aan fotosynthese te doen.
De cyanobacteriën waren de eerste levende
structuren die in staat waren om zuurstof (O2) te
produceren en aldus het voorkomen van andere
zuurstofbehoevende organismen mogelijk
te maken. Daarnaast kunnen ze luchtstikstof
(N2) opnemen en tot aminozuren (eiwitten)
assimileren.
We kunnen ze beschouwen als de pioniers, de
wegbereiders, de founding fathers voor hogere
levensvormen.
El caviar andino
Zowel in Zuid-Amerika als in China worden
verschillende Nostocsoorten gegeten.
In de Peruviaanse keuken is het bekend onder de
naam ‘Cushuro’ of ‘el caviar andino’ of sterker
nog ‘el milagro(mirakel) andino’.
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen

vragen; het water ziet er immers niet uit! De

lichaamstaal van de meeste wandelaars en
leerlingen getuigt van scepticisme. Kennelijk
heeft de waarnemer hier geen hoge pet op over
de waterkwaliteit en zijn steile verwachtingen
over de biodiversiteit in deze roestige,
groezelige, drabbige ‘stille waters’ niet aan de
orde.

Het is een energie- en eiwitrijke delicatesse,

waarvan het gebruik reeds stamt uit de Incatijd.
Volgens lokale voedingsspecialisten zou deze
voedselbron een welkome en noodzakelijke
eiwitrijke aanvulling kunnen zijn in de strijd
tegen de nog veel voorkomende eenzijdige
voedingssituatie bij de Andes bevolking.

In China kent men het gerecht ‘ Ge-Xion-Mi’,

beslist een van de vele Mi’s die de Chinese
keuken kent.

Blauwwieren geraakten ook van toepassing in de

farmaceutische industrie (kankerbestrijding en
anti-hiv)
“Wat een vieze sloot!?”
Het verschijnsel is meestal vrij, soms totaal
onbekend. De aanblik van sloten zoals op de
foto ontlokt doorgaans een aantal reacties en
Het is nochtans een heel gewoon regionaal
verschijnsel dat zich veelvuldig manifesteert
in de dalflanken van onze beken die van het
Kempens plateau afstromen (Dommel, Abeek,
Bollissenbeek, Warmbeek, Zwarte beek,
Itterbeek …). In de omgeving van Kiewit en
Bokrijk noemde de volksjeugd een dergelijke
beek de ‘Tomattenbeek’.

8
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen

Eenmaal de zuid-noord stromende beken

de vlakte van Bocholt bereiken ( Dommel,
Warmbeek, Abeek,…) en hun valleien daar zo
goed als niet meer ingesneden zijn, komt het
fenomeen veel minder voor.

Het gaat hier

over ‘kwel’; dat Wat moeilijk
is ingesijpeld
regenwater dat,
te begrijpen is,
na een jaren is gemakkelijk
lang verblijf in de te veroordelen.
ondergrond onder
druk, daar waar de
watervoerende laag in de dalflank dagzoomt, als
een roestig watertje uittreedt –‘kwelt’ - en traag
afvloeit naar de beek.

Het verschijnsel wordt lokaal ook vaak ‘sprink’

genoemd.

Even terug naar de chemieles.

Gedurende zijn langzame, soms eeuwenlange

percolatietocht door de zandige tot grindige
grond voert het water - vergelijkbaar met de
werking van een koffiezetapparaat - heel wat
mineralen o.a. het roestbruine ijzeroxide (FeO)
mee. Reden trouwens waarom het zand in onze
regio meestal een roestbruine kleur heeft.
Omdat het grondwater erg zuurstofarm is
kan het oxidatie- of roestproces niet verder
gaan dan ijzertwee-oxide (FeO) en spreken we
van een onvolledige oxidatie. Eenmaal aan
de dag komt het kwelwater in contact met
zuurstofrijke atmosferische omstandigheden
(21 %) en oxideert of roest het spontaan verder
tot ijzerdrie-oxide (Fe2O3) of limoniet. Deze
verbinding is onoplosbaar in water en vormt de
typische rood-bruine neerslag.
Inventieve bacteriën.
Een oxidatieproces is een perfect voorbeeld
van een verbrandingsreactie; het is een
exothermisch proces dat energie oplevert.
Het aantal varianten in het ‘bedenken’ van
oplossingen voor het vinden van energie- en
voedselbronnen in de natuur is onwaarschijnlijk
groot. Onderstaand voorbeeld illustreert één van
deze oplossingen.

9
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen
Je komt ze vaak tegen in ijzerrijke kwelzones;
sloten en slootjes met erg helder water in
de bovenlaag en daaronder een vlokkige,
wolkvormige, roestige neerslag, ofwel op de
bodem of op en rond waterplanten en takken in
het water.
Dit is het werk van ijzerbacteriën; of Gallionella
ferroginosis-soorten.
Deze organismen zijn in staat om het
oxidatieproces van FeO naar Fe2O3 te realiseren,
hiervoor gebruiken ze de opgeloste zuurstof
(O2) in het water en benutten ze de vrijkomende
energie voor hun metabolisme.
De bruine neerslag is dus een onoplosbare
ijzerverbinding, meestal ijzerhydroxide.
Gallionella tref je echter niet aan in het
zuurstofrijk oppervlaktewater, want aan de
oppervlakte is het spontane oxidatieproces de
bacteriën te vlug af.
10
Daarom is het water in zo’n sloot bovenaan
helder en bevinden zich de ijzerbacteriën en
de neerslag die hun werking veroorzaakt op de
bodem.
Dergelijke afzetting, veroorzaakt door levende
wezens, wordt biogene afzetting genoemd.
Het is deze bacteriologische werking die
het ontstaan kan geven aaijzeroerbanken;
broeksteen of moerasijzer genaamd.
Dit erts werd historisch plaatselijk tot
laagwaardige ijzerproductkachelroosters,
muurankers e.d.) verwerkt.
Tot geruststelling van de wandelaar; geen vuiltje
aan de lucht - in dit geval in het water- maar
pure regionale natuur!
Een intrigerend iriserend
verschijnsel.
“Toch geen brandstof gelekt of gemorst,
misschien een oliedrukverbinding die lekkage
vertoonde?”
Toen ik deze foto (Vijver Beverbeek) nam op het
wateroppervlak tegen het pas heraangelegd
talud van de grote vijver op Beverbeek te
Hamont-Achel; kon het duiveltje in mij – wat
moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te
veroordelen- het niet nalaten naar verse sporen
van de graafmachines te zoeken.
Waarschijnlijk ook voor U, geachte lezer, is
het aanschouwen en bemonsteren van zo een
‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen

veelkleurig, vliesachtig, flinterdun laagje op

het water eveneens de ‘smoking gun’ om tot
vervuiling te besluiten.

Toch is het verschijnsel te algemeen voorkomend

in zones met kwel (sloten, natte beemden die,
vooral ’s winters plas dras staan) om zomaar
over olie- of zeepsporen en dus vervuiling op het
water te gewagen.

Ook hier heeft de natuurgids zijn werk om dit

fenomeen beter te duiden. Om de opvatting
‘oliespoor’ de kop in te drukken, volstaat het
volgend proefje: bij verstoring van de film gaat
het vlies zich niet – zoals dat bij een olielaagje
het geval zou zijn – onmiddellijk weer sluiten,
maar krijg je eerder het beeld van scherven van
een gebroken glasplaat.

Omdat het zich meestal manifesteert op

kwelwatertjes met een roestige ijzerneerslag
wordt het dan ook vaak aan ijzerbacteriën
toegeschreven.

11
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen
Ook dit is een misvatting, want – zoals hoger al
beschreven – zitten de ijzerbacteriën uitsluitend
op de bodem van de kwelslootjes.
Wat is deze flinterdunne iriserende film of
kwelvlies dan wel?
Het ijzerrijk kwelwater reageert aan de
oppervlakte met het koolzuurgas (CO2) in de
atmosfeer en met opgeloste fosfaten tot zeer
slecht oplosbare ijzerverbindingen.
Deze vormen dan een nanodun laagje van
izercarbonaat en ijzerfosfaat, dat door de
oppervlaktespanning op het wateroppervlak
gedragen wordt.
Vanwaar dat iriserend effect?
Voorbeelden van iriserende verschijnselen zijn
er legio: een zeepbel, CD, mestkever, gewone
huisvlieg, weidebeekjuffer…
12
Ieder van ons herinnert zich het werk van de
controversiële kunstenaar Jan Fabre, die met
1,5 miljoen schitterend iriserende dekschilden
van Aziatische mestkevers of scarabeeën de
spiegelzaal van het paleis in Brussel decoreerde
en figuurlijk in lichterlaaie zette.
Zonder ons te verliezen in een partijtje
breinbrekerij uit de fysica, komt het hier op neer.
Bij de overgang van de ene middenstof naar de
andere, in dit geval lucht- kwelvlies (grenslaag)
–water, worden de lichtstralen gedeeltelijk
gebroken, respectievelijk teruggekaatst.
Het kwelvlies moet lichtdoorlatend of
transparant zijn.
Als de dikte van het transparante vlies
overeenkomt met de golflengte van het licht,
dan wordt het teruggekaatste deel van het licht
in zijn samenstellende kleuren gesplitst.
De dikte van de grenslaag bepaalt de
overblijvende kleur.
 ‘Wolfijzers en schietgeweren’
op het pad van de natuurgids
Wat moeilijk te begrijpen is, is gemakkelijk te veroordelen
Vermits er verschillende kleuren van de
regenboog (iris) te zien zijn moeten we
concluderen dat de grenslaag een beetje in
dikte kan variëren - m.a.w. een zekere ruwheid
vertoont.
Tinten van rood, geel en groen wijzen op iets
meer dikte. Worden er meer blauw-violette
kleuren waargenomen, dan is daar het vliesje op
zijn dunst.
13
Flinterdun is zeker een te rudimentair adjectief,
omdat het vlies maar de dikte heeft van één
molecule (monomoleculaire laag).
Om met een oliemetafoor te besluiten; geen olie
op het vuur, maar eerder olie op de golven, t.a.v.
de wijd verspreide opvatting dat een kwelvlies
een pollutieverschijnsel of kwelling voor het
milieu zou zijn.
Zowel de werking van ijzerbacteriën als het
voorkomen van kwelvlies zijn de gevolgen van de
eigen geologische structuur van onze regio.
Geraadpleegde bronnen:
- Nostoc: der älteste Landbewohner (Wilfried Probst.de)
(foto’s nostoc)
- Academia edu: Vereniging voor velbiologie KNNV
Nijmegen: Boshuizerbergen, Nederheide, Bleyenbeek,
Groeningse duinen e.a. - veldbiologische verslagen (Jan
Nillesen)
 Kalender winter en voorjaar 2019

Snoeicursus fruitbomen
in Reppel en Beek

9
ZATERDAG

februari

Locatie:
Buurthuis Reppel en Boomgaard Monshof,
Reppel.

Inschrijven vereist!
Stuur uw gevens naar
educatie@werkgroepisis.be:
naam, telefoonnr, adres, e-mail adres.

Programma:
08.45u
onthaal in Buurthuis Reppel,
Reppelerweg 183, Reppel (Bocholt)
09.00u - 12.00u
theorie in het buurthuis
12.00u - 13.00u
middagpauze in het buurthuis, zelf lunch
meebrengen
13.15u - 16.30u
praktijk snoeiles in de boomgaard van
F. Pauwels, Monshofstraat 32, Reppel

23 februari: boomgaard, Neerstraat 18, Beek

Meebrengen:
Prijs:
Wilt u zelf snoeien, breng dan snoeimateriaal
- GRATIS voor leden van Werkgroep Isis, VELT,
mee. Breng ook pen en papier mee.
Natuurpunt Peer
- 3 euro voor niet-leden
Vooraf inschrijven t.e.m. 29 jan
Organisatie: op 0495 87 17 09
Werkgroep Isis vzw i.s.m. VELT, Natuurpunt Peer (of op educatie@werkgroep.isis.be)

14
 Kalender winter en voorjaar 2019

Film Closing the Loop

9
ZATERDAG

februari

Locatie:
Zaal Palethe in Overpelt.

Uur:
Onthaal vanaf 19 uur 30.
Aanvang film om 20 uur.

prijs:
- leden GRATIS
- niet-leden 5 euro

Je kunt ter plaatse lid worden zodat je meteen

gratis meedoet (3 euro/persoon) of kies voor het
voordeligere gezinstarief: 5 euro/persoon, maar
geef dan minimaal 2 namen door aub.

15
 Kalender winter en voorjaar 2019

Natuureducatie
in Den Brand in Hechtel-Eksel

17
ZONDAG

februari

Locatie:
Zaal De schans, Rode kruisplein10, Hechtel.
We carpoolen naar In de Brand.

Programma:
9u30
zaal de Schans: Presentatie over
de natuurbeheerwerken en de
natuurdoelstellingen.
10 uur
Wandeling om de verschillende beheertypes
en het resultaat ter plaatse te bekijken. Een
unieke kans om nu deze naakte bodemtypes te
bekijken voor de vegetatie hen zal bedekken.

Prijs:
- GRATIS voor leden
- 5 euro voor niet-leden

Je kunt ter plaatse lid worden zodat je meteen

gratis meedoet (3 euro/persoon) of kies voor het
voordeligere gezinstarief: 5 euro/persoon, maar
geef dan minimaal 2 namen door aub.

16
 Kalender winter en voorjaar 2019

STOP met KLAGEN door

Steven Vromman, de low impact man

1
VRIJDAG

maart Om je te
bedanken voor je
lidmaatschap,
op
Na zijn veelgevraagde nodigen we je uit
een grati s avon dj e
klimaatshow brengt m ed y.
eco- co
Steven (bekend als de
Low Impact Man) nu een
verhaal over nieuwe helden
en nieuwe mogelijkheden. Via de lach zet hij
aan tot nadenken over onze planeet en onze
levenswijze.

Het begin is sterk, met de herinnering aan een

stroompanne uit 1969 en de daarbij horende
feeërieke sfeer. Daarna katapulteert hij ons naar
een hedendaagse stroomuitval. Zijn verhaal
begint in een grootwarenhuis en eindigt in zijn
huis. Met zijn ukelele geeft Steven zingend
dertig tips voor een milieubewuster leven mee,
inspiratie voor het nieuwe tijdperk. Want het
einde van de crisis begint in ons hoofd. En jawel,
het publiek mag meezingen en doet dat graag.
Vromman leert ons hoe we de crisis te
lijf kunnen gaan: met delen, doe-het-zelf,
verbondenheid, bondgenoten. Op de scène staat
een groene profeet. Stop met Klagen is geestig
en duwt ons tegelijk met onze neus op de feiten.
Praktisch:
Iedereen die op 1 februari op onze ledenlijst
staat, krijgt een mail om per lid een gratis
kaart aan te vragen. Wie zijn lidgeld voor
2019 nog niet overschreef, haast je!
Leden 2019 waarvan we geen e-mailadres
hebben, kunnen een sms sturen naar
0495 87 17 09 met vermelding van naam en
adres en de code ‘GRATIS KAART’.

Locatie: Wil je meer kaartjes? :)

Cultureel Centrum BICC, Peer Centrum Maak dan je man, vrouw, vriend of vriendin,
... ook lid en vergeet niet hun mail adres op
Uur: te geven bij de overschrijving. Je krijgt per
Onthaal vanaf 19 uur 30. lid 1 gratis kaart.
Aanvang voorstelling 20 uur.

17
 Kalender winter en voorjaar 2019

Interactieve tentoonstelling
ZADEN OP REIS

6
WOENSDAG

1. Met de dieren mee

maart Zaden zijn een voedzaam hap
je
voor allerlei dieren. Niet alle
s wordt
door dieren opgegeten: er wo
rdt
gemorst, tijdens het vervoer
In 5 werkhoeken leren kinderen spelenderwijs kan
wat achterblijven, vruchten wo
hoe zaden op reis gaan. rden
opgegeten en zaden uitgepo
ept,
Omdat de spelletjes ook plezant zijn voor wintervoorraden worden aan
gezinnen, zetten we onze deuren open op de gelegd
en soms weer vergeten. De die
woensdagnamiddag van de krokusvakantie. ren
die zaden helpen verspreiden
De deelnemers kunnen pauzeren met een gratis vormen
drie groepen: snoepers, lift-gev
sapje, koffie of thee. ers en
verzamelaars.

De lijnbus stopt voor onze deur.

Uur:
Doorlopend van 14 tot 16u30.

Prijs:
- Leden en hun (klein)kinderen: GRATIS
- Niet-leden + hun (klein)kinderen: 3 euro per
persoon of 5 euro gezinstarief.

Locatie:
ee
In ons educatief centrum , Dorpsstraat 8, Grote 2. Met de mens m
Brogel.
el lang door
Zaden worden al he
is genomen. In de
mensen mee op re de
elden rondtrekken
prehistorie verzam te
vruchten om op
stammen zaden en
zaden gebruikt in
eten. Later werden
rhandeld. De grote
de landbouw en ve t
zorgden ervoor da
ontdekkingsreizen d.
werden versprei
zaden wereldwijd in
len en mais zijn zo
Tomaten, aardappe

TIP
omen.
Europa terechtgek

krokusvakantie

18
 4. Met de wind mee
izenbol van een
Iedereen kent wel de plu
blo em ; even blazen
uitgebloeide paarden
s me t de zaden
en wég zijn de pluisje rten
g me er soo
eraan! Maar er zijn no om
ing he bb en
zaden die een aanpass . Zulke
n ver spr eid
door de wind te worde zijn
ug elt jes of
zaden hebben vaak vle
heel klein.

3. Met het wate

r mee
Is het voor zade
n die door het w
worden versprei ater
d, goed om te bl
drijven of is het ijven
beter om op tijd
zinken en op de te
bodem wortel te
schieten? Proefje
s met een nagem
waterstroompje aakt
maken duidelijk
zaden echt met dat
het water kunnen
meereizen. Ook
is er aandacht vo
voorkeursplekken or de
van allerlei oeve
waterplanten. r- en
elvers
5. Doe-het-z
rvoerd;
en worden ve
Niet alle zad op eigen kra
cht een
b e re n ze
soms p ro ndaan te
n d e m o ederplant va
eindje va n door
m m ig e zaden worde
kome n . So eer ze rijp
n t w e g ge ­
s choten wann
de pla ig een
d e re kr u ip en zelfstand
zijn, a n adat ze
n d e p la nt vandaan n
eindje va nten die
lle n zi jn . E r zijn ook pla
afgeva !
den planten
hun eigen za

19
 Kalender winter en voorjaar 2019
Opendeurdag voor leerkrachten
20 27
WOENSDAG
& maart
Leerkrachten die de interactieve
tentoonstellingen voor klassen willen leren
kennen, leiden we graag eens rond.
Onze gidsen tonen je onze manier van werken,
afgestemd op 1ste, 2de en 3de graad.
Uur:
tussen 9 uur en 16 uur
Gelieve vooraf met een mailtje op
educatie@werkgroep te melden wanneer je wilt
komen (vermeld de namen van de leerkrachten
en het leerjaar waaraan ze les geven).
20
Elk jaar bieden we van midden januari tot de
paasvakantie via een interactieve tentoonstelling
een ander onderwerp aan.
De manier van werken is altijd dezelfde: in elke
werkpost zoekt de leerling via opdrachtjes zelf
informatie en de nieuwe kennis wordt verwerkt
in een spelletje.
Kom met je klas!
Er is nog plaats om te reserveren voor jouw
klas in week 12, 13 en 14.
Stuur ons een mailtje met de data die voor
jouw klas mogelijk zijn.
We verwachten jouw klas om 8 uur 45 en
de activiteit duurt tot 11 uur 45. (Als je
omwille van vervoer een aanpassing van de
timing nodig hebt, gelieve dit telefonisch te
overleggen.)
We vragen om 2 begeleiders ( groot/ouders,
familie, stagiaires) mee te brengen; er valt
zoveel te beleven in de werkhoeken dat
naast onze gidsen, extra begeleiding door
volwassenen nodig is om alles mooi tot zijn
recht te laten komen.
De prijs is 1 euro/leerling.
 Cursus permacultuur in jouw tuin
Permacultuur! Perma ... wat?

23 6 13 27
ZATERDAG

maart & & april

Heb je ooit al gehoord van permacultuur?

Ben je benieuwd wat dit is en hoe je dit kan
toepassen in je eigen tuin (hoe klein ook)?

In vier sessies krijg je de nodige informatie om je

groenten te combineren met andere groenten,
met bloemen en sierplanten zodat je een mooi
geheel schept waarin de volle natuur zich
ontplooit en ziekte geen kans krijgt.

Tijdens deze cursus wordt uitgelegd wat

permacultuur is (meer dan tuinieren alleen).
Je krijgt na de belangrijkste (ontwerp)principes
heel wat praktische tips die je kan toepassen in
je eigen tuin. Deze tips gaan over het volledig
opstarten in een (bestaande) tuin, het werken
in zones, verticale structuren, bodemverzorging,
nuttige insecten, vaste eetbare planten, ...

Wil je een tuin waar jaar na jaar minder werk is

en meer oogst?
Wil je een tuin waar de natuur voor jou werkt?
Wil je ook tijd hebben om te genieten van al het
leven in je tuin en gezond voedsel te produceren Uur:
zonder te spitten? telkens van 10:00 tot 12:00

Inschrijven: Locatie:
voor 23 maart op educatie@werkgroepisis.be Pieter Breugellaan 10, 3990 Peer

Meer info? Prijs:

marcel.vanderhoydonc@telenet.be - Leden van VELT of Werkgroep Isis: gratis
of 011 63 10 93 - Niet-leden : 10 euro

21
 Kalender winter en voorjaar 2019

WereldWaterdag

24
ZONDAG

maart

Waterdiertjes zoeken en
determineren.
Voor kinderen van 5 tot 15 jaar, onder
begeleiding van een (groot)ouder. Voorzie
regenlaarzen aub!!!

Uur:
Doorlopend van 14 tot 16 uur 30.

Locatie:
Aan de milieuklas van Peer (loop naar de
achterkant van kringwinkel Esmeralda),
Steenweg op Wijchmaal 66.

Prijs:
- Leden en hun (klein)kinderen: GRATIS
- Niet-leden + hun (klein)kinderen: 3 euro per
persoon of 5 euro gezinstarief.

Je kunt ter plaatse lid worden zodat je meteen

gratis meedoet (3 euro/persoon) of kies voor het
voordeligere gezinstarief: 5 euro/persoon, maar
geef dan minimaal 2 namen door aub.

22
 Kalender winter en voorjaar 2019

Natuur- en erfgoedwandeling

7
ZONDAG

april

Natuur- en erfgoedwandeling
hermeandering van de Dommel
en erfgoed in de Dommelvallei
Uur:
9 uur 30:
afspraak aan de Sint-Hubertuskapel, Dijkerstraat
Peer.

Prijs:
- Leden en hun (klein)kinderen: GRATIS
- Niet-leden + hun (klein)kinderen: 5 euro

Je kunt ter plaatse lid worden zodat je meteen

gratis meedoet (3 euro/persoon) of kies voor het
voordeligere gezinstarief: 5 euro/persoon, maar
geef dan minimaal 2 namen door aub.

23
 Kalender winter en voorjaar 2019

Gezinsactiviteit
“Het bos door de ogen van ... “

12
ZONDAG

mei

Voor gezinnen met kinderen van 8 tot 12 jaar,

onder begeleiding van een (groot)ouder.
We gaan heel veel spelletjes doen!
Hoe beleeft een hond het bos, een pissenbed,
een wetenschapper, de boswachter, enz...

Uur:
We starten in groep om 14 uur.

Locatie:
Sloerodoe kampterrein Brogelerweg 150
Bocholt.

Prijs:
- Leden en hun (klein)kinderen: GRATIS
- Niet-leden + hun (klein)kinderen: 3 euro per
persoon of 5 Euro gezinstarief.

Je kunt ter plaatse lid worden zodat je meteen

gratis meedoet (3 euro/persoon) of kies voor het
voordeligere gezinstarief: 5 euro/persoon, maar
geef dan minimaal 2 namen door aub.

24
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van

Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
(bron: www.mo.be/reportage van 7 december 2018) • Auteur: Fien Van den Steen

Het zijn cruciale tijden voor het klimaat, in Katowice kwamen de wereldleiders
samen voor de 24ste Conferentie van de Partijen, kortweg COP24. De kloof
tussen wat er in het Parijs-akkoord beloofd werd en wat er echt gedaan moet
worden is groot, dat bewijst het IPCC-rapport. In Zuid-Amerika viel mijn oog op de
Ecuadoraanse steden Guayaquil en Quito, waar de stadsbesturen hard inzetten op
het sensibiliseren van hun burgers, maar leidt dit ook tot realisaties?

Wat milieubeleid betreft, is Ecuador een

Ecuador is een van de weinige
landen die de natuur rechten
heeft toegekend, en waar water
bij wet beschermd is als een
nationale strategische grondstof.
interessant geval. Het is een van de weinige
landen die de natuur rechten heeft toegekend,
zoals de rechten van de mens, en waar
water bij wet beschermd is als een nationale
strategische grondstof. Ecuador heeft als land
een uitzonderlijk grote biodiversiteit, niet
verwonderlijk dat Darwin zo veel onderzoek aan
de Galapagoseilanden wijdde.

25
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van
Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
Ook in de steden wordt die biodiversiteit hoog in
het vaandel gedragen, door verschillende lokale
projecten, maar ook door groter engagement. Zo
was de hoofdstad Quito in 2016 de gaststad voor
de UN Habitat, het programma van de Verenigde
Naties rond sociale en duurzame stedenbouw,
en recent in mei vonden er de regionale
Talanoa-dialogen plaats, waarmee de lokale
beleidsmakers hun stempel willen drukken op de
nationale NDC aan de vooravond van de COP24.
Op lokaal vlak werken de Ecuadoraanse steden
actief aan klimaatbeleid, waarbij ze veel belang
hechten aan sensibiliseren, opdat de burgers actief
betrokken worden en zouden participeren. ‘Ons
milieubeleid is er niet voor de beleidsvoerders,
maar wel voor de drie miljoen inwoners van de
stad,’ zegt ingenieur Bolívar Coloma, directeur van
het secretariaat voor Milieu van Guayaquil.
De macht aan het volk
Bolívar Coloma verkeert in opperste
feeststemming, het milieuplan van Guayaquil
bestaat net een jaar en dat wordt gevierd. De
26
stad werkte al langer aan milieu, maar een jaar
geleden werden alle initiatieven samengebracht
in een overzichtelijk, gestructureerd en
doelgericht beleidsplan.
‘We vieren het met veel media-aandacht,
omdat we de mensen actief willen betrekken,’
benadrukt hij. Voor de conferentie waarin het
plan geactualiseerd zal worden ontvingen ze
meer dan 800.000 inschrijvingen, zelfs van
mensen buiten de stad. ‘Mensen willen niet
meer alleen geïnformeerd worden, maar
ook echt deelnemen,’ verklaart hij de hoge
opkomst, ‘De nieuwe strategie is om mensen te
emanciperen zodat ze mee verantwoordelijk zijn
voor de stad.’
Leren recycleren
Een van de cruciale strategieën hierbij is
het opzetten van educatieve projecten rond
natuurbescherming en -behoud en rond
recycleren. Hiervoor werkt Guayaquil samen met
scholen en jeugdbewegingen. Met hen gaat de
stad soms op pad om bossen aan te planten of
brandgangen te creëren. Dit wordt belangrijker
nu door aanhoudende droogte ten gevolge van
de klimaatverandering de kans op bosbranden
toeneemt. Het Secretariaat neemt vooral een
ondersteunende houding aan, verduidelijkt
Coloma, ‘We geven de richting aan, maar we
voeren de projecten niet zelf uit.’
Daarnaast heeft de stad een specifieke
recyclageschool opgericht op een drukbezochte
openbare plaats, de Malecon 2000. ‘We willen
de kinderen aanleren dat ze de natuur moeten
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van

Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador

beschermen,’ legt Coloma uit, ‘Elk jaar kunnen
we zo 120.000 kinderen bereiken via de school
op de Malecon.’ Al mag de stad sinds kort niet
meer samenwerken met openbare scholen
vanuit de nationale overheid, waardoor ze
een deel van de kinderen niet langer kunnen
bereiken.
hopen we dat ze die kennis ook mee naar huis
zullen nemen,’ verduidelijkt hij.
Publiek-Privaat
Een ander complex thema binnen het
milieubeleid is het thema van vervoer. Dit legt
meteen twee belangrijke pijnpunten boven
binnen het lokale duurzaamheidsbeleid.
Beperkte financiële middelen en daardoor het
moeten samenwerken met private partners.

Zo wil de stad inzetten op milieuvriendelijker

openbaar vervoer, maar omdat dit
geprivatiseerd is, moet de stad met de
bedrijven overeenkomen en hen vragen om
de veranderingen te implementeren. Al geeft
Coloma aan dat het niet anders kan, omdat de
stad te weinig middelen heeft om deze diensten
Naast het sensibiliseren zet de stad zich ook zelf aan te bieden.
actief in om het afvalbeheer te verbeteren.
Hiervoor wordt er samengewerkt met de
informele recycleerders, mensen die op straat
het afval sorteren en een kleine vergoeding
ontvangen per hoeveelheid afval. Al kan Coloma Nieuwe openbare gebouwen
geen precies cijfer geven over het exacte zoals shoppingcentra, zullen
percentage afval dat er uiteindelijk gesorteerd
wordt. laadpalen voor elektrische
wagens moeten voorzien. Door
Bovendien gaat een groot deel van het publiek-private samenwerkingen
afval naar stortplaatsen, al heeft de stad dit
probleem aan het zicht ontnomen door er aan te gaan, hoopt Coloma de
het Stadspark [Parque Metropolitano] van plannen te verwezenlijken.
Guayaquil bovenop aan te planten. Maar
Coloma geeft toe dat het een moeilijk thema is,
en dat er nog veel werk aan de winkel is. ‘Net
daarom werken we samen met de kinderen, en

27
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van
Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
Wat de stad wel binnen haar bereik heeft, is
het stimuleren van elektrisch privévervoer. Met
een nieuw decreet wil Guayaquil de uitbouw
van het elektrisch wagenpark stimuleren. Zo
zullen nieuwe openbare gebouwen, zoals
shoppingcentra, laadpalen voor elektrische
wagens moeten voorzien.
Door publiek-private samenwerkingen
aan te gaan, hoopt Coloma de plannen te
verwezenlijken. ‘We hebben erg beperkte
[financiële] middelen, waardoor we niet zelf
kunnen investeren in de nodige infrastructuur,’
zegt Coloma, ‘Maar we kunnen wel de terreinen
ter beschikking stellen en privé-partners
faciliteren om hierin te investeren.’
Coloma zegt dat de publieke-private
partnerschappen voor dit soort initiatieven
toenemen omdat de bedrijven verplicht zijn
een sociaal- en milieubeleid uit te werken.
Bovendien organiseert de stad ook elk jaar een
wedstrijd voor duurzame bedrijven en projecten,
waarbij $10.000 gewonnen kan worden dat
gebruikt moet worden om het voorgestelde
project uit te voeren.
28
Op weg naar duurzaamheid
In Quito, de hoofdstad van Ecuador, klinken een
aantal gelijkaardige verhalen. Bovendien werd
Quito in 2018 nog door haar eigen inwoners
verkozen tot meest duurzame stad in de WWF
City Challenge. Al stelt het stadsbestuur zich
heel erg bescheiden op. ‘We geloven niet dat
er al duurzame steden bestaan,’ zegt Verónica
Arias, milieusecretaris van Quito, ‘maar wel dat
sommige steden op weg zijn om duurzaam te
worden.’
Quito heeft het duurzaamheidsbeleid grosso
modo opgedeeld in vier grote lijnen: (1)
natuurbeheer, cruciaal gezien de unieke
biodiversiteit van Quito, en om de natuur
onder andere te beschermen tegen de
mijnbouw; (2) waterbeheer, tegen de
verontreiniging van de rivieren, waarvoor er
al een waterzuiveringsstation is in het zuiden
van de stad, maar er nog een moet komen in
het centrum en een in het noorden van de
stad; (3) afvalbeheer, vooral recyclage; en (4)
klimaatverandering.
Voor een van de initiatieven ter adaptatie aan
de klimaatverandering won Quito in 2017
nog de Momentum for Change prijs van de
Verenigde Naties. Het specifieke project leert
vrouwen duurzame landbouwtechnieken aan
om zowel de voedselzekerheid te vergroten
als de koolstofuitstoot te verminderen en zo
de ecologische voetafdruk te verkleinen. Op
deze manier worden verschillende problemen
tegelijkertijd aangepakt, van gendergelijkheid tot
voedselzekerheid.
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van
Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
Van sensibiliseren naar realiseren
Een ander plan waarin verschillende problemen
tegelijkertijd zullen worden aangepakt, is het
emissievrij willen maken van de historische
binnenstad tegen 2020. Dit zal niet alleen
resulteren in een lagere broeikasgasuitstoot,
maar ook in minder luchtvervuiling en een
verbeterde volksgezondheid. ‘Alleen al het
voorlopig sluiten van enkele straten in het oude
stadscentrum heeft al geleid tot 30% minder
luchtvervuiling,’ zegt Arias ‘En tegen het einde
van het jaar moeten de eerste elektrische
bussen in de straten rijden.’
De huidige trolleybussen zijn hybride
exemplaren, ze rijden dus deels elektrisch, maar
ook deze zouden uiteindelijk alleen elektrisch
moeten rijden. Bovendien drukt Arias haar hoop
ook uit voor elektrische taxi’s. ‘We hebben al in
kaart gebracht waar we de laadpunten zullen
installeren, maar praktisch is het moeilijk te
realiseren.’
29
Voor Quito is het betrekken van de burgers bij
het duurzaamheidsbeleid cruciaal, zowel in de
vorm van controles als in de vorm van onderwijs.
Daarom werken ze samen met scholen, en gaan
ze langs in de wijken en op de markten. ‘Niet
met grote campagnes, want die zijn te duur
en te occasioneel, maar op dagelijkse basis
en in directe communicatie met de mensen,’
verduidelijkt Arias. ‘Je moet een constante
hebben om effectief nieuwe gewoontes te
creëren. Want mensen weten het meestal wel,
maar passen het niet toe. Bewustzijn is hierbij
cruciaal. En dit groeit. Het thema is niet langer
exclusief voor milieugoeroes.’
Visie
Tekenend in deze opvatting is Quito’s Visie 2040,
het nieuwe beleidsplan voor de toekomst van de
stad, dat met inspraak van burgers gemaakt is
met het doel op een leefbare stad, zowel sociaal,
economisch als ecologisch.
Diezelfde visie draagt Quito ook uit naar
andere steden. Naast gaststad voor de UN
Habitat in de regionale Talanoa-dialogen,
zetelt Quito in meerdere internationale
stedengemeenschappen, zoals ICLEI en het
Globale Burgemeensterconvenant, waar de
stad ervaringen en kennis uitwisselt met steden
wereldwijd. ‘Het is een politieke beslissing om
ook op dit vlak leiderschap te tonen,’ benadrukt
Arias, ‘hiervoor ontving Quito dan ook 6
internationale erkenningen, waaronder de City
Challenge [van het WWF] en de Momentum [for
Change tijdens de COP23 in Bonn].’
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van
Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
Ook nationaal stelt Quito zich op als een
leider en toonaangevend voorbeeld voor
de andere steden. ‘Zo heeft Ecuador geen
plannen voor bosbehoud, maar Quito heeft
dit wel. Net zoals voor zuivering van de
rivieren, of een programma voor de beren, en
klimaatverandering,’ legt Arias uit, ‘Veel van deze
initiatieven ontstaan bottom-up en die delen
we dan met andere steden.’ Daarnaast werkt
Quito ook samen met wetenschappelijke en
internationale instellingen en met privébedrijven
om deze visie te realiseren.
Gebouwen langs transporthubs,
zoals de metrolijn, mogen meer
verdiepingen tellen als ze energie-
efficiënt gebouwd zijn.
Een voorbeeld van een geïntegreerde visie
waarbij de 3P’s (planet, profit, people) worden
nagestreefd, is het decreet ter bevordering
van de energie-efficiëntie, waarbij gebouwen
langs transporthubs, zoals de metrolijn, meer
verdiepingen mogen tellen als ze energie-
efficiënt gebouwd zijn. Op die manier verhogen
ze de dichtheid van de stad rond het openbaar
vervoer en verlagen ze tegelijkertijd het
energieverbruik. Daarnaast moeten grote
projecten voor ze goedkeuring krijgen voldoen
aan milieucriteria, zoals energie-efficiëntie,
waterverbruik, afvalbeheer en zelfs groene
daken en groene ruimtes.
30
Het resultaat van al deze beleidsmaatregelen,
of net de urgentie ervan, kunnen de burgers zelf
zien via het online platform van het secretariaat
van milieu, waar ze hun ecologische voetafdruk
kunnen berekenen of ze de luchtkwaliteit in de
stad kunnen nagaan. Op die manier hoopt de
stad de burgers meer te betrekken en bewuster
te maken.
Stappen vooruit
Het WWF in Ecuador benadrukt de inspanningen
die de verschillende steden leveren. ‘De vier
grote steden, Quito, Guayaquil, Cuenca en Loja,
hebben de laatste jaren grote stappen gezet,’
zegt Hugo Arnal, Directeur van WWF-Ecuador. Zo
werd Quito verkozen als nationale winnaar van
de WWF City Challenge 2018. ‘Niet omdat het
een duurzame stad is, maar wel omdat ze grote
stappen gezet heeft en belangrijke beslissingen
genomen heeft die de stad in de juiste richting
duwen,’ verduidelijkt hij, ‘En dat moet je
aanmoedigen!’
Al ontbreekt er nog veel. Zo rijdt het openbaar
vervoer nog op diesel, die niet eens voldoet aan
de Europese normen. Al zijn er plannen op lange
en op korte termijn om dit te veranderen.
Volgens Arnal speelt het stadsbestuur samen
met het secretariaat van milieu een belangrijke
rol in het duurzaamheidsbeleid. Zo heeft
het stadsbestuur van Quito enkele kleine
recyclagecentrales opgericht, waar het nationaal
niveau te kort schiet. ‘De meerderheid van de
gemeentes werkt niet rond recyclage,’ stelt Arnal
vast.
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van
Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
Toch merkt hij een groeiend bewustzijn op bij
de mensen, en ziet hij ook dat de industrie
mee begint te denken in de nieuwe thema’s.
‘Vroeger stonden andere thema’s hoger op de
agenda, zoals ontbossing en landrechten van de
inheemse gemeenschappen; waardoor milieu
vaak overschoot,’ legt hij uit, ‘Vandaag is er wel
meer aandacht voor milieu.’
‘Het is hierbij cruciaal om een mechanisme
te ontwikkelen waarbij de maatschappij
meer betrokken wordt,’ zegt Arnal, ‘Want de
samenleving heeft het vermogen om druk uit
te oefenen op het politieke niveau.’ Bovendien
kan die samenwerking heel breed gaan: niet
alleen tussen burger en overheid, maar ook
31
tussen overheid en onderwijs, het middenveld,
de wetenschap, en zelfs de bedrijven. ‘“Samen
slagen we” is de slogan van het WWF, want
alleen gaat het niet’, vat Arnal het samen,
‘Bovendien is het de uitdaging om zo veel
mogelijk te doen met de weinig beschikbare
middelen.’
Al opereert Quito niet in een vacuüm, er zijn
internationale en nationale wetgevingen
waarbinnen het beleid gevoerd moet worden.
De verstrengde internationale milieucriteria
ziet Arnal als een goed punt, want om bepaalde
producten te kunnen exporteren moeten ze wel
voldoen aan strengere kwaliteits-, maar ook
milieunormen. Al blijft het grote belang van de
petroleumindustrie in het land een heikel punt.
‘De transitie van een petroleumeconomie naar
een zonder is economisch en politiek uiterst
complex,’ betreurt Arnal, ‘En dat zal niet op
korte termijn veranderen.’
Politiek klimaat om in te gedijen
Het belang van het nationale kader onderstreept
ook Gustavo Manrique Miranda, voorzitter van
de milieuorganisatie Sambito. Hij organiseert
elk jaar de Groene Prijzen van Latijns-Amerika,
een wedstrijd voor duurzaamheidsprojecten
in Latijns-Amerika. Door de variëteit van de
inzendingen over de verschillende landen heen
ziet hij het belang van een ondersteunend
politiek kader.
‘We zijn de milieuradiografie van Latijns-
Amerika,’ zegt hij, ‘De inzendingen zijn een
directe procentuele afspiegeling van het
 Steden Guayaquil en Quito maken er werk van
Sensibiliseren of realiseren?
De klimaatzaak in Ecuador
nationaal beleid. Zo krijgen we bijvoorbeeld
veel projecten vanuit Costa Rica met betrekking
tot hernieuwbare energie, omdat de nationale
politiek er focust op CO2-neutraliteit tegen 2021.
[…] Ecuador heeft dan weer veel meer projecten
die focussen op sociale ontwikkeling, omdat
er gedurende een decennia een socialistische
regering was [Van 2007 tot 2017 regeerde
President Correa van de linkse partij Alianza
PAIS]. Al komt ook het thema van recyclage veel
voor, net omdat voormalig president Correa
sterk heeft ingezet op afvalbeheer in het land.’
Dit jaar stond waterbeheer veel hoger in de
ingezonden projecten, dat komt onder andere
doordat Ecuador rechten heeft toegekend
32
aan de natuur en het water als een nationale
strategische grondstof heeft erkend.
De verschillende edities van de prijzen
overschouwend, maakt Gustavo een cruciale
bedenking: ‘Uiteindelijk ontstaan veel
initiatieven van onderuit, maar ze hebben
wel een goed politiek klimaat nodig om in
te gedijen.’ Waarmee we terug keren naar
Katowice dezer dagen, waar een gunstig
politiek klimaat geschept moet worden om de
klimaatverandering nog op de valreep tegen te
gaan.
Steden als Guayaquil en Quito tonen aan dat
ze daar niet op gewacht hebben, maar wel dat
ze er nood aan hebben: het scheppen van een
gunstig politiek klimaat waarin burgers actief
betrokken worden en vanuit bewustzijn mee
bouwen aan de duurzaamheid. Het is niet louter
sensibiliseren of realiseren, maar wel beiden.
Samen aan duurzaamheid werken, zoals Hugo
Arnal van WWF Ecuador het zegt, in een gunstig
politiek klimaat zoals Gustavo Manrique Miranda
van Sambito het stelt. Al kan dat niet buiten
een nationaal en internationaal kader waarin
zowel politieke als financiële afspraken gemaakt
worden om het lokale milieubeleid optimaal
te laten gedijen. Afspraken die nu in de COP24
weer op tafel liggen en in het kader van het
recente IPCC-rapport hopelijk zullen herzien
worden.
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden
De Morgen • 10-01-2019 • Ben Van Raaij

Dankzij de RNA-techniek verdampt er minder water en kan er nu zelfs gevist worden. © Sven Torfinn/Panos Pictures

De Sahel staat vanouds voor droogte en hongersnood, maar grote delen zijn
tegenwoordig schitterend groen en vruchtbaar. 250 miljoen bomen zijn erbij
gekomen, allemaal dankzij lokale boeren, zo leert een rondtocht door Zuid-Niger.

Dan Saga: Stille revolutie
Dertig jaar geleden was alles hier kaalgekapt,
wijst Ali Miko. Nu zijn de akkers waar de
40-jarige boer uit Dan Saga, Zuid-Niger, net zijn
gierst en boontjes heeft geoogst, bezaaid met
bomen en struiken. “In 1984 stonden hier in de
regio Maradi twee, drie -bomen op een hectare,
nu zeker honderd.”
Miko beent met grote passen over zijn akker. “Ik
heb dertig boomsoorten op mijn land”, vertelt
hij trots. Hij laat zien hoe hij jonge sprieten
bijsnoeit zodat ze sneller groeien. “Mijn oogsten
zijn drie keer zo groot als vroeger, en zonder

33
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden
kunstmest. Mijn vrouw en ik nemen daarom nog
een kind.”
© grafiek DM
Een stille revolutie heeft zich voltrokken in
Niger, een van de armste (en, met gemiddeld
zeven kinderen per vrouw, snelst groeiende)
landen ter wereld. Zuid-Niger, een uitgeput,
uitgemergeld land dat in de jaren 70 en 80 werd
geteisterd door langdurige droogten, misoogsten
en hongersnoden, waar de -Sahara oprukte en
dat alleen nog met westerse voedselhulp leek
te kunnen overleven, is veranderd in een groen,
vruchtbaar parklandschap.
“Niemand had het in de gaten”, zegt Chris
Reij, expert duurzame landbouw bij het World
Resources Institute, die deze vergroening
twaalf jaar geleden na een bezoek aan Niger
34
en via satellietbeelden op het spoor kwam.
“Zes miljoen hectare, 250 miljoen bomen,
geheel onder de radar gebleven.” De grootste
milieuverbetering in Afrika, niet te danken aan
westerse hulporganisaties, maar aan lokale
boeren.
‘Mijn oogsten zijn drie keer zo
groot als vroeger. Mijn vrouw en
ik nemen daarom nog een kind’
ALI MIKO, BOER UIT DAN SAGA
Het geheim? Dat zijn de bomen, en één
boomsoort in het bijzonder: de inheemse gao
(Faidherbia albida). “Een echte wonderboom”, in
de woorden van agronoom Abasse Tougiani van
het Nationaal Instituut voor Landbouwkundig
Onderzoek in Niamey, de hoofdstad van Niger.
Zijn enorme wortelstelsel houdt het regenwater
vast en beschermt de bodem tegen erosie. Zijn
bladeren nemen stikstof op uit de lucht en geven
die als ze vallen als natuurlijke bemesting af aan
de grond.
Uniek ook aan de gao is dat zijn bladerkroon
groeit in de droge tijd, en dan de grond
beschaduwt en koelt (dit kan meerdere graden
schelen, cruciaal voor de overleving van
-bodemorganismen en zaden), en afvalt aan
het begin van het groeiseizoen, als het kiemend
zaad op de akker zonlicht en compost nodig
heeft. Gesnoeide takken zijn bovendien prima
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden
brandhout, de peulen veevoer, en vermalen
schors helpt tegen maagpijn, hoofdpijn en
aambeien.
Het cultiveren van gao’s en andere bomen op
akkers heeft geleid tot een forse verbetering
van de vruchtbaarheid van het land. Een aanpak
die agrobosbouw of ‘door boeren beheerde
natuurlijke regeneratie’ (Régénération naturelle
assistée in het Frans, kortweg RNA) wordt
genoemd. En die vaak gecombineerd wordt
met water harvesting (zoals de aanleg van
‘halve manen’ en andere bodemstructuren om
regenwater, humus en bemesting op akkers te
concentreren) en kleinschalige irrigatie. Dat is
overal langs de RN1, de hoofdweg van Niamey
naar Zinder, goed te zien.
Mirriah: Bomen van God
In november, aan het eind van de regentijd,
zijn in de velden de gierst en de sorghum al
geoogst. Overal zijn zingende dorpelingen bezig
samen het graan te dorsen. De korrels worden in
manden naar de rumbu’s gebracht, ronde lemen
gebouwtjes met rieten puntdak aan de rand van
het dorp, waar de voorraad wordt opgeslagen
totdat ze nodig is. Elders bereiden boeren
intussen de ingezaaide moestuinen voor op het
zogenoemde contre-saison.
Zoals Abdou-Idi (51), die bij Mirriah bezig is
met het planten van sla. In zijn tuin staan een
dertigtal enorme baobabs. De bomen leveren
een belangrijk deel van het inkomen van
zijn gezin van twee vrouwen en 15 kinderen.
De bladeren gelden als delicatesse, ze zijn
35
onmisbaar in lokale vleessaus en worden vanuit
Mirriah, baobab-hoofdstad van Niger, tot naar
het Midden-Oosten geëxporteerd. Abdou-Idi
heeft grote gaten gegraven om zijn tuin te
bevloeien. Hij demonstreert hoe hij het water
oppompt en gooit de emmer dan voorzichtig
terug in het gat.
Dit is de grootste
milieuverbetering in Afrika,
niet te danken aan
westerse hulporganisaties,
maar aan lokale boeren.
Boeren in Niger en andere Sahel-landen
beschermden nuttige bomen in hun velden
zoals de baobab, de gao en de acacia sinds
mensenheugenis. Die bomen waren van God
en zouden er altijd zijn. Maar toen kwamen de
Fransen. De koloniale heersers eisten schone
akkers in Europese stijl voor de grootschalige
teelt van pinda’s en andere cash crops. Veel
bomen werden gekapt.
Na de Fransen kwamen de rampzalige droogtes
van de jaren 70, 80. Resterende bomen
stierven, werden opgestookt of moesten wijken
voor akkers. Oogsten verslechterden en de
harmattan, de woestijnwind, blies de laatste
vruchtbare aarde weg. “We hadden allemaal
honger”, herinnert een boer in Batodi zich. “Het
vee stierf, de mensen trokken weg.”
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden
© Sven Torfinn/Panos Pictures
De omslag kwam begin de jaren 80 toen
Tony Rinaudo, een Australische zendeling en
agronoom, ontdekte dat het struikgewas dat de
boeren in Niger elk jaar van hun land haalden
eigenlijk jonge boompjes waren en dat de
verdorde bodem nog vol zat met de wortels
van verdwenen bos. Hij beloofde de boeren
voedselhulp als ze de bomen voortaan lieten
staan.
Inwoners van Dan Saga, bakermat van RNA,
vertellen een ander verhaal: lokale boeren
zouden eind jaren 90 hebben ontdekt dat
36
collega’s die seizoenswerk deden in Nigeria en
vaak laat en slordig hun akkers inzaaiden veel
betere oogsten kregen dan thuisblijvers die de
zaak netjes bijhielden. Bomen en struiken waren
blijkbaar nuttig. In no time was het hele dorp
mee.
Dakoussa: Klimaatverandering
Maman Moustapha Yacouba (50) doet al 25 jaar
aan agrobosbouw. Hij staat in de schaduw van
zijn houtwal. Toen hij begon was deze streek
rond Dakoussa een woestijn. Nu staan overal
bomen. Zelf heeft hij net 280 acacia’s geplant,
voor de productie van Arabische gom. Groot
zijn zijn bomen niet, een gevolg van de slechte
bodem en lage grondwaterstand. Maar het gaat
Yacouba zo goed dat hij erover denkt een paar
hectare bij te kopen van zijn broer.
Vergroening leidt,
afhankelijk van soort en leeftijd
van de bomen, tot drie, vier keer
grotere oogsten.
Vergroening leidt, afhankelijk van soort en
leeftijd van de bomen, tot drie, vier keer grotere
oogsten. De regio’s Maradi en Zinder produceren
zo alleen al een extra opbrengst van 500.000 ton
gierst per jaar, evenveel als het voedseltekort
in heel Niger in 2011-2012, een jaar van grote
misoogsten. Als je op de huidige zes miljoen
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden
hectare agrobosbouw kunstmest zou inzetten
(wat vanwege de kosten maar sporadisch
gebeurt), kan de opbrengst nog 50 tot 100
procent hoger zijn.
Maar stijgende opbrengsten en inkomens (ook
dankzij nevenproducten zoals hout, vruchten en
medicijnen) zijn nog niet alles. Vergroening is
ook een slimme aanpassing aan de gevolgen van
de klimaatverandering. De bomen beschermen
het land tegen droogten, overstromingen en
erosie, gevolgen van de extreme -regenval en
woestijnstormen die in delen van de Sahel,
zoals Niger, steeds vaker voorkomen. Ze zijn ook
goed tegen broeikasgassen, want al die bomen
slaan miljoenen tonnen CO2 op uit de lucht. En
vergroende gebieden bevorderen biodiversiteit.
Vogels, konijnen en jakhalzen keren terug.
Vergroening is eigenlijk een 2.0-versie van de
Great Green Wall, het megalomane plan uit de
jaren 60 om de oprukkende Sahara te keren door
het aanplanten van een 7.000 kilometer lange
bosgordel. Een onzinnig idee, aldus Reij. Bomen
planten is lastig en duur. Als het al lukt, springt
de woestijn er gewoon overheen. Natuurlijke
regeneratie is makkelijker, goedkoper en beter.
En juist succesvol in dichtbevolkt gebied. “Meer
mensen, meer bomen.”
Droum: Boeren tegen herders
Droum is een dorp van beschilderde lemen
huizen bij Zinder. De naam betekent duister in
het Hausa, vanwege het bos dat hier ooit was.
Er staan nog steeds wat grote bomen, waar
neushoornvogels doorheen vliegen. Maar in
37
de jaren 80, vertelt een dorpshoofd, kapten
de inwoners bijna al hun bomen voor akkers
en brandhout. “We hadden geen keus, maar
naderhand hadden we spijt. De streek werd een
woestijn. Gelukkig zijn de bomen weer terug.”
Vergroening is ook een slimme
aanpassing aan de gevolgen van
de klimaatverandering. De bomen
beschermen het land tegen
droogten, overstromingen en
erosie, gevolgen van de extreme
regenval en woestijnstormen.
Midden in het dorp ligt een door dadelpalmen
omzoomde plas, een overblijfsel van de regens,
het enige water in de wijde omtrek. Een vaste
drenkplaats voor Peul-herders, met hun blauwe
tulbanden, zwaarden en tatoeages. In de verte
nadert een kudde geiten en runderen met
liervormige horens. Herder Saidou is 16 jaar. Hij
is van november tot april met zijn vee onderweg.
Hij heeft een gsm, maar van vergroening of RNA
heeft hij nog nooit gehoord.
In Niger nemen net als overal in de Sahel
door toenemende bevolkingsdruk en
klimaatverandering landconflicten tussen
boeren en (semi-nomadische) herdersvolken
als de Peul toe. De Peul trekken in het droge
seizoen met hun vee rond op zoek naar geschikt
grasland, via eeuwenoude routes die zich
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden

uitstrekken tot in Mali, Nigeria en Kameroen, en
botsen daarbij op de boeren die hun akkers en
gemeenschappelijke weidegronden verdedigen.
De spanningen lopen in Niger minder hoog op
dan in buurland Nigeria, waar elk jaar duizenden
doden vallen. De rust in Niger is volgens Reij
mede te danken aan de vergroening, want
betere oogsten verminderen de concurrentie.
Maar, zegt Tougiani, het dunbevolktere Niger
heeft ook beter lokaal conflictmanagement. De
velden worden na de oogst opengesteld voor het
vee van de nomaden, met precieze afspraken
over vaste tijdstippen en routes voor de kuddes.
Wat ook helpt, zegt Tougiani, is het herstellen
van kaalgevreten weidegronden. Zoals in Batodi,
waar afgelopen jaren overal aarden dijkjes
zijn aangelegd die regenwater vasthouden,
winderosie remmen en helpen de vegetatie
te herstellen. Akkers -mogen er niet worden
aangelegd. “In de Sahel heb je om de twee, drie
jaar een misoogst. Het vee helpt boerengezinnen
overleven. Goede weidegronden zijn een
levensverzekering voor slechte jaren.”
vrouwen en tien kinderen prima van leven, zegt
hij voordat hij zijn dromedaris bestijgt.
Verderop schoffelen Harouna’s dorpsgenoten
in hun moestuinen. Knoflook en aardappels
verbouwen ze. Een motorpomp zou fijn zijn,
want de sluis van het reservoir is stuk en nu zijn
ze aangewezen op de waterput. Verder, zeggen
ze, hebben ze hier alles wat ze nodig hebben.
Gesluierde meisjes op ezeltjes verzamelen zich
met jerrycans rond de put. De namiddagzon
schijnt op de zandduinen in de verte. Vogels
fluiten. Over twee maanden is alles hier groen.
Voor Chris Reij is het duidelijk: natuurlijke
regeneratie is een van de belangrijkste manieren
om de voedselzekerheid en inkomens van
Afrikaanse boeren te vergroten. Zeker in
dit deel van Afrika. “Landbouw in de Sahel
heeft geen toekomst zonder herstel van de
bodemvruchtbaarheid. Meer boombedekking is
daarvoor cruciaal.”

Adouna: Bevolkingsgroei
Huh, is dit de Sahel? Het dal van Adouna is
met een trage rivier, een snipper regenwoud
en een reigerkolonie een onverwachte idylle.
Geïrrigeerde velden, omzoomd door hoge gao’s,
weelderige ondergroei. Aboubacar Harouna (77)
Mannen dragen manden met gierst naar een graansilo.
heeft met de motorpomp net zijn drie hectare © Sven Torfinn/Panos Pictures
jonge uien bevloeid. Hij teelt in het seizoen
ook maïs en sorghum. Hij kan er met zijn twee Het is bovendien een wapen tegen twee
andere Sahel-problemen: extremisme en

38
 De Sahel vergroent in sneltempo,
met dank aan lokale boeren
‘Geassisteerde natuurlijke regeneratie’ veroorzaakt revolutie in
landbouw en leefomstandigheden
massamigratie. Als het beter gaat met boeren en
herders zijn er minder spanningen, en dat neemt
terreurbewegingen zoals Boko Haram wind uit
de zeilen. Mensen hebben ook minder reden
hun geluk elders te zoeken. Niet toevallig kent
Niger vooral regionale trekarbeid. Als de oogst
erop zit, rijden de mannen met trucks vol naar
Nigeria. Niemand gaat hier naar Europa.
Ook de Nigerijnse overheid heeft zijn conclusies
getrokken. “Ons voornemen is RNA snel uit te
rollen over het hele land”, zegt minister van
Milieu Almoustapha Garba in december in de
wandelgangen van de klimaattop in het Poolse
Katowice.
Maar zet vergroening wel zoden aan de
dijk zolang vrouwen in Niger gemiddeld
zeven kinderen krijgen? Ongecontroleerde
bevolkingsgroei is een probleem, beaamt
Garba, want daar is op den duur geen
productiviteitsverhoging tegen opgewassen.
Maar geboortebeperking ligt gevoelig in een
conservatief islamitisch land waar mannen er bij
voorkeur meerdere echtgenotes op na houden
en het hebben van veel kinderen een teken van
welvaart is.
Ali Miko in Dan Saga, trots poserend naast zijn
gierstvoorraad, erkent het dilemma. Zijn vader
39
had 15 hectare, zijn broers en hij hebben er
drie. Toch heeft hij al vijf kinderen en denkt na
over een tweede vrouw. “RNA helpt, maar lost
niet alles op. Mijn kinderen moeten naar de
madrasa, een opleiding volgen of een zaakje
-beginnen. Ze kunnen niet meer allemaal boer
worden.”
Vergroening verovert de wereld
Vergroening heeft zich vanuit Niger en Burkina
Faso over grote delen van Afrika verspreid, en
wordt toegepast in onder meer Mali, Senegal,
Ethiopië, Malawi en Zambia. Dorpen als Dan
Saga ontvingen nieuwsgierige boerendelegaties
uit de hele wereld. En boeren als Ali Miko
en Sakina Mati ontwikkelden zich tot ware
RNA-cursusleiders. Mati is er zelfs mee naar
de VS geweest. De Afrikaanse Unie en de
Wereldbank zien RNA als een cruciaal wapen
voor het tegengaan van woestijnvorming en
het vergroten van de voedselzekerheid van
boeren. Volgens een Wereldbank-studie tellen
vergroende gebieden 50 procent minder door
droogte getroffen gezinnen. Een groep van 25
Afrikaanse landen zet RNA in binnen het kader
van het AFR100-initiatief voor het herstel van
100 miljoen hectare gedegradeerd agrarisch
gebied voor 2030.
 Als wij voedsel blijven
dat vandaag doen, heeft
Laurens De Meyer • Knack • 29 november 2018
CC Edgar Castrejon
Zo kan het ook: lekker plantaardig.
Nooit meer honger
Na de wereldoorlogen waren de Europese leiders
het eens: Europa mocht nooit meer honger
kennen. Een opgedreven productie moest die
voedselsoevereiniteit garanderen. Binnen het
decennium haalden we dit doel. Maar dat
betekende niet dat het paradigma wijzigde:
intensief is ook vandaag de norm. Niet omdat wij
niet genoeg te eten hebben, wel om goedkoop te
kunnen exporteren.
Zoveel mogelijk produceren tegen de
goedkoopste prijs en een blind geloof in
intensivering en technologie heeft geleid tot een
voedingssector die goed is in goedkope voeding
produceren. Maar er is een keerzijde aan de
medaille. De milieu-afbraak is zo groot dat onze
40
Officieel rapport bevestigt wat
De milieu-afbraak door onze huidige
voedselproductie is zo groot dat we de
komende generaties met een hongerige
maag opzadelen. Dat is de conclusie van
de Milieuverkenning 2018, het rapport
van de Vlaamse Milieumaatschappij
dat vandaag wordt voorgesteld in het
Parlement. Broeikasgassen, landgebruik,
verzuring, vermesting en watergebruik:
allemaal hebben ze te lijden onder de
landbouw zoals die vandaag gangbaar
is, maakte internationaal onderzoek
eerder al duidelijk. Hoe zit dat precies?
En welke oplossingen zijn er?
huidige voedselproductie deze van de komende
generaties in het gedrang brengt.
Eén model
Is er dan een andere optie? Jazeker: er bestaan
alternatieve voedingssystemen die voldoende
voedsel produceren en de negatieve gevolgen
van de grootschalige industriële productie niet
kennen. Deze stoten echter op een beleidsmatig
probleem. Het huidige voedingssysteem en alle
kennis, technologie, instituten, infrastructuur,
praktijken, gewoontes, regels, normen, waarden
en denkpatronen die ermee samenhangen,
zijn de laatste decennia afgestemd op één
model: de intensieve, industriële en op export
gerichte voedselproductie. Het zijn grootschalige
produceren zoals we
straks niemand nog te eten
milieubeweging al jaren zegt
bedrijven die stelselmatig bevoordeeld worden
bij het uitdelen van landbouwsubsidies.
Het gevolg: systemen zoals stadslandbouw,
biologische teelt, agroforestry of agro-ecologie
blijven hangen in de marge. Ondanks de
ecologische, maar ook de sociale en economische
crisis in de landbouw blijft Boerenbond de
hand van onze landbouwminister vasthouden.
Diepgaande, structurele hervormingen houdt
men tegen. De sense of urgency ontbreekt. Het
pleidooi van de landbouworganisaties rond het
nieuwe landbouwbeleid liegt er niet om. Het
landbouwbeleid moet een louter economische
invulling krijgen, klinkt het unisono uit deze hoek.
Anders eten
Dat het anders kan, zegt nu ook het MIRA-
rapport. De onderzoekers lijsten een hele rits
onderbouwde oplossingsrichtingen op. Op een
andere manier voeding consumeren is de eerste.
De consument heeft de kracht van het getal
achter zich. De grootste milieuwinst valt te halen
bij minder en betere dierlijke producten. Dierlijke
producten hebben een hogere voetafdruk dan
hun plantaardige tegenhangers. Dit door hun
hoge broeikasgasemissies, stikstofverliezen, land-
en watergebruik. Het halveren van onze dierlijke
consumptie en productie kan broeikasgasemissies
en stikstofverliezen met 40% verminderen.
Met een kleinere veestapel is het ook makkelijker
om meer aandacht te besteden aan dierenwelzijn
en kringlopen te sluiten. Het MIRA-rapport besluit
dat met de huidige veestapel het duurzaam
sluiten van kringlopen onmogelijk is. Hierdoor is
41
hun circulaire waarde erg klein. De eiwittransitie,
met een juiste balans tussen dierlijk en
plantaardig, draagt vooral kansen. Nieuwe
teelten zoals kikkererwten, insecten, algen en
op lange termijn kweekvlees laten alternatieve
verdienmodellen ontstaan. Dit is een uitweg voor
de primaire sector uit het doodlopende straatje
van de export van anonieme bulkproducten,
waarbij de belastingbetaler een belangrijk deel
van de kosten draagt.
Leiders met een visie op voedsel
Om deze transitie te realiseren, is een
voedselvisie nodig. Deze moet een kader
scheppen met een duidelijk beeld over hoe onze
voedselproductie er zal uitzien in de toekomst.
Wat een houdbare omvang van de veestapel is,
komt hierin centraal te staan. Dit creëert ook
een stabiel investeringskader voor de nieuwe
generatie landbouwers. Nu komen ze al te
vaak vast te zitten in een uitzichtloze financiële
situatie, de zogenaamde ‘lock in’. Om deze
transitie vorm te geven, zijn financiële stimuli
vanuit de overheid nodig.
Een breed gedragen voedselvisie zorgt er ook
voor dat alle beleidsdomeinen betrokken
worden. Zo moet men de voedingsdriehoek
verder ondersteunen en verspreiden. Ook een
hervorming van het VLAM is aan de orde. De
200.000 folders die verspreid werden op scholen
om vlees te promoten, wijzen op een totaal
voorbijgestreefde en onverantwoorde visie
en missie. Door de decennialange lage prijzen
is het belang van vlees te groot geworden in
onze huidige eetcultuur. Van meer plantaardige
voeding het nieuwe normaal maken is de
 Als wij voedsel blijven
dat vandaag doen, heeft
overheidstaak bij uitstek. Dit kan door het
onderwerp meer aandacht te geven in onderwijs,
jeugdwerk en het verenigingsleven. Maar ook
door als overheid het goede voorbeeld te
geven in kantines en door het inschakelen van
influencers.
Het sluitstuk is het opzetten van een
distributiebeleid. Supermarkten hebben een
unieke link met de consument. Hen aanzetten om
via marketing- en nudgingprincipes consumenten
spontaan te laten kiezen voor de duurzame optie,
kan snel de gewenste resultaten geven.
Kan het nog beter?
Kan het klassieke systeem nog beter? Ook die
vraag stellen de onderzoekers. De intensieve
productie leidt tot een te grote druk op het
milieu. Maatregelen die zorgen voor een
efficiëntiestijging per eenheid product hebben
door de grote productie zelden tot een afname
van de milieudruk geleid. Veel kilo’s zeer
efficiënte varkenslapjes laten nog steeds een
grote voetafdruk achter.
Het potentieel om te verbeteren is bij
voeding beperkt en het laaghangend fruit is
intussen geplukt. Voedselproductie maakt
gebruik van natuurlijke processen die we
niet helemaal kunnen veranderen. Zo blijven
koeien broeikasgassen opboeren. Het eco-
efficiëntiedenken, ingebed in de sector brengt
ook heel wat moeilijkheden mee. Zo zijn het vaak
zeer kapitaalintensieve toepassingen met een
moeilijk in te schatten toepasbaarheid. De nadruk
ligt steeds op individuele milieuparameters terwijl
42
Officieel rapport bevestigt wat
andere milieuaspecten de rekening betalen.
Meer eiwit toevoegen aan veevoeder geeft
minder methaan per liter melk. Tegelijk stijgt
hierdoor de emissie van lachgas en ammoniak en
je wordt nog meer afhankelijk van buitenlandse
eiwitbronnen waar regenwoud voor verdwenen
is. In de totaliteit ben je dus verder van huis.
De onderzoekers van het MIRA-rapport komen
tot de conclusie dat optimalisatie van het
conventionele systeem niet volstaan. Al tien jaar
lang zien we een stagnering in milieuparameters.
De overheid zal sturende keuzes moeten maken.
Systeemverandering
Een echte duurzame oplossing op lange termijn
ligt in het herdenken van het hele systeem.
Voornamelijk agro-ecologie schuiven de
onderzoekers naar voren als een belangrijk pad
voor systeeminnovatie. Gangbare landbouw is
afhankelijk van externe inputs voor het verhogen
van de productiviteit en en beheersen van
natuurlijke risico’s. Agro-ecologie maakt net
gebruik van natuurlijke processen en diensten,
de zogenaamde ecosysteemdiensten. Het is
ook een systeemvisie met een veel sterkere
maatschappelijke betrokkenheid.
Een mooi voorbeeld is de integratie van dierlijke
en plantaardige productie. Hierbij worden
kringlopen afgestemd op elkaar en treden
efficiëntiewinsten op. Bepaalde reststromen uit
de plantaardige sector kunnen zo op bedrijfs-
of regioniveau gevaloriseerd worden. Zo
kunnen een aardappelboer en varkenskweker
samenwerken waarbij de ene reststromen
gebruikt als voeding voor de dieren en de andere
mest voor het verbeteren van de bodemkwaliteit.
produceren zoals we
straks niemand nog te eten
milieubeweging al jaren zegt
Beiden worden minder afhankelijk van externe
inputs. Een afstemming van de veestapel op
wat beschikbaar is aan reststromen geeft een
evenwichtige stikstofkringloop.
Uit de niche
Deze nieuwe systemen moeten uit de niche
breken vinden de onderzoekers. Dit kan
enkel als de overheid de eerder geschetste
padafhankelijkheid doorbreekt. Nu is het beleid
te sterk gericht op industriële productie, export
en groei. Dat dit systeem ook economisch
geen steek houdt, bewijzen de Ruslandboycot
en de aankomende brexit. Reconversie en
systeeminnovatie staan nog niet op de agenda
van onze beleidsmakers. Toch is dit nodig om
voedsel te produceren binnen de draagkracht
van ons ecosysteem. Hierdoor zal de veerkracht
van onze voedselproductie toenemen. Andere
systemen zijn minder gevoelig voor ziekten,
klimaatwijzigingen en een veranderende
economische of geopolitieke context.
Volgens het rapport ligt de essentie bij
verder investeren in kennisontwikkeling voor
alternatieve modellen. Nu gaan grote stromen
belastinggeld naar het verbeteren van de
eco-efficiëntie. Dit moet men heroriënteren
naar technische, wetenschappelijke en ook
socio-economische kennis rond nieuwe
voedingssystemen. Hiervoor zijn publieke
middelen nodig. Deze systemen denken
buiten onze huidige economische paradigma’s
waardoor privémiddelen uitblijven. Het is aan de
overheid om dit marktfalen op te vangen. Een
volgende verantwoordelijkheid ligt bij het breed
43
verspreiden van deze kennis naar de landbouwers
en het landbouwonderwijs.
Dit zal een heroriëntering van de subsidies
vragen. Een brede duurzaamheidstoets
inbouwen in het bestaande subsidiesysteem
kan conventionele landbouwers belonen voor
het toepassen van agro-ecologische principes.
Directe steun moet gekoppeld worden aan
voorwaarden rond maatschappelijke diensten
zoals het ondersteunen van de biodiversiteit,
proper water en gezonde bodems. Willen we
ons voedingsmodel leefbaar houden dan is actie
nodig.
Durf doen
De sector heeft nood aan een duidelijk kader op
lange termijn met heel concrete maatregelen in
de juiste richting op korte termijn. Hiervoor moet
de overheid moedige beslissingen nemen. Een
afbouw van de veestapel binnen een strategische
visie, een breed gedragen voedingsbeleid en
het heroriënteren van overheidsmiddelen voor
efficiëntieverbetering naar systeemverandering
zijn de kernpunten. Dit zal de voedingsketen
een sterke duw geven in de duurzame richting.
We hebben binnen tien jaar in Europa een
zelfvoorzienend voedingssysteem opgebouwd
na twee verwoestende oorlogen. Met de huidige
middelen is de transitie naar een duurzaam
voedselsysteem binnen twee decennia te
realiseren. Zo garanderen we voldoende
voedselproductie vandaag en voor de komende
generaties.
Dit artikel verscheen eerder bij Knack.
 5.2.0/1-38/837
en

NatuurMilieu
Socio-cultureel tijdschrift
Vzw Werkgroep Isis
Dorpsstraat 8 bus 1
3990 Peer
Meer info en contact
www.werkgroepisis.be
Jaargang 48 nr. 1
V.U.: J.-P. Sleurs, Oude weg 24, 3930 Hamont-Achel