ONALTINCI YOZYIL ORTALARINDA OSMANLI iMPARATORLUGU VE GiriT iLiSKILERI HAKKINDA BiRKAG NOT* BRUNO SIMON Bu kisa galigma, XVI. yy. ortalarmda Osmanh-Girit iligkilerinin tim yénlerini ayrintih: olarak yansitmak iddiast ile degil, bu iligkilerin baza yénlerine deginmek ve aragtirma konular: géstermek amactyla kaleme alinmigtir. istanbul’da gecirdigimiz uzun sire, XVI. yy- ortalarinda Osmanh- Venedik iligkileri konusundaki kaynaklarm oldukga kasith oldugunu, Gi rite iligkin kaynaklarm da bu kural dignda kalmadiim: gormemizi sa¥lamigur'. Buna kargilk Venedik kaynaklari, 1540-1570 dénemine ilig- kin oldukea zengin ve birbirini biitiinleyici dizilerden olugmaktadw:. Yiizyil iginde ilerledikge, bu dizilerin sayis1 giderek artig géstermektedir’. Bu caligmamizda bir yandan Osmanh-Girit tieari iligkilerini, diger yandan konunun sosyo-politik yénlerini ele alacagiz. XVI. yy. ortalarinda Girit, hem Dou ticaretinde bir gegis noktasi olugturmakta (Takimadalari’na -arcipelago-, Suriye’ye ve Misir’a yone- Jen Batt gemileri icin zorunlu bir durak yeri olmast), hem spekiilatif ni- telikte dretimin (6zellikle bagerhk) tahil iiretimine ve hayvancihga oranla daha dnemli boyutlarda olmas: dzelligini tagimaktadir, Bu durum bir yiiz- yil éncesine gre oldukga degisiktir: XV. yy/da Venedik’e talul ihrag eden + Bu gabgmanin Tirkse'ye gevrilmesine katkus ign dostum Can Figek’etegekkir tmey! bors bilirim. Yatanbul Basbakanhk Arsivi, Mihimme defterleri 3 (a 360, «. 187, 26 Zilhicee 966, 439 ». 162, 18 Mubarrem 967); MD 5(n. 244 s. 106, 20 Safer 973) korsonlik hakkinda; MD 6 (n 30; ‘141, 22 Rebi-iil Evvel 972 ve 1173 6. 541, 23 Sevval 972), Bogdan voyvodahgindan Girit garabi si rigleri. Venedik ASV (Devlet argivi) meclisler dizilerinin yansstra (Senato Secreta Deliberazioni n. 61-77, Senstosu Mar n. 25-89, Senate Seoreta Deliberazioni Costantinopoli 1-3) Kenstantinopl eefi- rinin Senato'ya gizli is'arlar1 (Senato Secreta Dispa tori Costantinopoli FIA-F4D, Are- hivie Proprio Conetantinopoli 1-2, Capi del Consiglio dei Diew,relaxioni B 62 ve #4, Duce di Candia) ve. gibi kaynaklara bagvurulabilis.1816 BRUNO SIMON Girit’, baglarm sékiilerek topraklarin bugday iiretiminde kullamlmasi yolundaki Venedik Senatosu kararlarma ragmen, XVI. yy. ortalarinda énemli bir tahul tiretimi agigiyla karst kargiya bulunmakta ve yillik tii- ketiminin 6-8 ayhk béliimiinit ancak kargilayabilmektedir. Bu nedenle- dir ki, adanin Venedikli yéneticileri, siirekli olarak halkin ve kalelerin ihtiyaglarim, Osmanh topragi olan diger adalar ile Anadolu ve Rumeli tiretim fazlaklarmdan karsilamak zorundadir. Tahul kithg: zellikle teh- likeli boyutlara ulagtyg1 veya askeri bir tehdidin bulundugu dénemlerde, Venedik tarafindan daha cok kaleler ve gemiler igin ginderilen peksi- met ve dariya ragmen Girit*, barig zamaninda Tiirk bujdayma muhtag durumdadir®, Bu durum dogal olarak siyasal sonuglar dogurmakta, ay- riea oldukga sik aghga neden olmaktadir. Bu duruma varilmasinda ge- sitli unsurlar etkisi olmugtur: Bazi bunalim dénemlerine ragmen (1554/55, 1558/60, 1564/65) Osmank tahil piyasasmdaki fazlaliklarm bol- lugu; Venedik topraklarindaki tahul fiyatlarmin Osman ig piyasasinda- ki tahul fiyatlarma oranla gok yiiksek olmas1; Osmanh topraklarimm yakinhs ve deniz tag:macihiinm sagladia kolayhik. 1540 Barisi’ndan iti- baren sayisiz Tiirk Karamiirseli, Bab-i Al’nin ihracat yasaklarindan, Tiirk ve Venedik gemilerine el konmasmdan’ etkilenmeksizin adanin ge- sitli limanlarmda (6zellikle Hanya ve Kandya’da) yogun bir ticarote gi- rigmigti. * Bu konuda merhum Prof. Freddy THIRIET"in “La Romanie vénitienne au Moyen-Age, nais- ‘sance et exploitation du domaine colonial vénitien (XIII8-XVé sidcles)”, Paris 1959, bagvurulabilir. * Ornegin: ASV, S. Mar 34, 1558-59, f 26r, 10 Mart 1558, Kandya'ya (siivari birlikleri igin) 3000 stara dari génderilmesi. * ASV, CCX relazioni B. 62, Hanya Valisi Leonardo Loredan'm (1554) gbrev raporu: Loredan'= 1m gérev yaptige sire iginde Hanya her yal sekiz ayhk bugday ihtiyacim Osmanl: imparatorlugu’- ndan ithal etmek zorunda kalmigtt. Proveditori Generali'ler savag zamanmnda tiim topraklari tahil ekimine ayirma yetkisine sahip bulunmakta ye bu sayede adanin kendi ihtiyaglarin: kargilamasim. saglayabilmekteydi (Venedik, Biblioteca Nazionale della Marciana, Ms Ital VII 918 (8392) Marin Cavalli grey raporu, 1572, 6. 110 rv). * ASV, CCX, lottere ambasciatori Costantinopoli 2, £48, 3 Kasim 1554, Antonio Exizzo: Baylo torafindan, Venedik gemilerinin en kisa zamanda ayritmalarim telkin etmek igin Cargadori'ye (bugday iskelcleri) haberci gondermesi. Senato Secreta, Dispacei Ambasciatori Costantinopoli, F2B, n 53, £131, U1 Subat 1558/59, Marin Cavalli: Rodos kaptam Ali Portuk tarafmdan yakalanan 23 bugday Karamiirselinin Kandya'ya kagigt, Id.,n 85, £204, 22 Knsum 1359, 3 Venedik bayik gemisinin (nave) Ali Portuk tarafmdan ele gegirilmesi ilk ikisinin sahvoritmesi, digerinin bir firtina srasinda kag- mast va. serineOSMANLI iMPARATORLUGU VE GiRIT 1817 Besin maddelerinin ucuz fiyata temin edilebilmesi, Girit’te tahil iire- timinin yavag yavas terkedilmesine neden olan unsurlardan birini tegkil etmigtin, Bagta Beyleri (““feudatari”) olmak iizere Girit kéyliileri, top- raklarimi ve zamanlari: bageslik, zeytin ve turunggiller, baleshk vs. gibi daha verimli ve ihracata yénelik alanlarda kullanmay: tercih etmigler- dir, Girit garabmm biitiin diinyada satilmasina kargihk’, diger tarum tiriin- lerinin gogunlugu istanbul’a yénelmektedir. Yakinhgr, mallarin elde Kalmast tehlikesinin bulunmamas1, fiyatlar ve miisterilerin talepleri is- tanbul piyasasim caziplestiren unsurlar olmugtur. Hanya bélgesinin yag, limon ve portakal suyu’, kaba ipek, bal, balmumu, keten, sedir ve selvi ajaci iiretim fazlasmin tiimii istanbul yolunu tutmaktadir. Bu durumda XVLyy. ortalarinda Girit’in, ticari agidan Osmanh diin- yasina dnemli dlgiide bagh oldugu sdylenebilir. Osmanh ekonomik alanmna énemli dleiide katilmig olan ve hemen he- men tiimii Padigah’a ait gemilerin kontrolii altindaki denizlerle gevrili olan Girit, hergeye ramen Venedik Cumburiyeti?nin bir pargasidir. XIILyy. baslarmdan itibaren zorlukla fethedilen adada yénetim, yerli yeya Istanbul kékenli asil ailelerle ittifak halinde bulunan kiigiik bir Latin azanhigm elindedir, Girit’i ele gecirenlerin torunlari olan bu azinhk ile birlik olduklar: asil aileler, adamin yénetimi ile ekonomisini, kuruldugu zamana gore fazla degigmemis olan bir feodal diizen sayesinde ellerinde tutmaktadir. Venedik idaresinin meveudiyeti ile ticaret sayesinde birer bolluk mer- kezi durumundaki gehirlerin adadaki sosyal ve ekonomik sorunlardan etkilenmemesine kargihk, kirsal kesimlerde durum tamamen farkldirs Sayrlars yiiksek ama varlkewz asiller kéylitleri insafsizca sémiirmekte, Venedik’te kayda gegen sikayetlere karst ayricaliklarim: sili sikiya sa~ vunmakta, kendi kéylilerini senyérligin kararlarma uymamaya tegvik etmek pahasina dahi olsa, cogu zaman askerlik yakiimliliklerinden kag- valisi, bu konud tinderilmekte, kaliteli graplar ise Venedik, Messina, Iotenbul, Kila ve lskenderiye'ye yolanmakta. * Aym refarans: Bunlar arasinda 400 “botte” (~ biiyik bir gemi) limon ve portakal suyu, bir o kadar da ya.1818 BRUNO SIMON maktadirlar. Asillerin igledigi sayis1z haksizlik, gerek Universitelar? se- firleri, gerek gérev siiresi bitiminde Venedik’e dénen valiler (“‘Rettori”) tarafindan"® kaydedilmistir. Haksizhklara acikga katilmadiklari zaman valiler, cogu zaman bunlarla miicadelede caresiz durumda bulunmakta- dir, Iki senelik kisa gérev siireleri de hakerzhk ve suistimallerle miica- delelerini bir kat daha zorlagtirmaktadir, Kéyliiler igin esasen bir dlgiide geleneksel hale geldigi sdylenebilecek bu durum, devletin getirdigi ve da- yanilmaz addedilen yeni baz yiikiimliiliiklerle daha da katiiye gitmek- tedir: Osmanh tehdidi ve korsan saldirilaria kargi koyabilmek igin kale ingaatlarmda" kéyliilerin zorla galigtirilmasi ve gemilere kiirekei ola- rak celbedilmeleri®?. Kayliiler kirek celbinden kurtulmak icin ya daga gikmakta", ya ada- dan kagmaktadir. Aday: terkedenlerin énemli bir béliimii ise kendileri igin gok daha elverisli gartlarla Turk veya Baul korsan gemilerinde, co- Bu zaman ise Padigah’im teknelerinde kiirek¢i veya kilavuz olarak galig- maktadi, istanbul’da bulunan ye “marioli” olarak adlandirilan bu celp kagaklarmin sayis1, XVI, yy, ortalarmda biitiin Baylo'lari korkutmakta'’, nedenlerini gayet iyi anladiklari'® bu akima karg1, Venedik denizcili¥i- ” ASY, Senate Mar, R. 35 (1560/62), f 149 r- 156 ¥, 20 Eyliil 1561, “capitoli delli cittadini et popolo di Candin’ (dilekge): Asiller, bask yoluyla diistk fiyatn bugday satin almak ve iatifgi (madde 3), ayn geyi garap igin yapmakla (madde 6), vergi kacarmakla (madde 8 ve 9), kanuni olm, yan vergiler koymak ve zorla insan gahigtirmakla (madde 10) suglanmaktadir, ‘© ASV, CCX, relazioni, B.62, Girit Ditkasi Alvise Gritti’nin grey raporu(1555) ve BNM, Ms. Ital VI1 918, Marin Cavalli’nin grey raporu, (1572). * ASV, CCX, rel., B. 62: Hanya Valisi Leonardo Loreda: para édenmeyen ve gok az beslondikleri tek ingaatidir. "* Aym refarans: Hanya bélgesinde 1554 senesinde 7568 erkek '° Aynt refarans: Girit Dukes Alvise Gritti’nin (1555) ve Hanya Valisi Danicle Venier'in (1359) raporlari, Marin Cavalli (1572, op. cit,, 88rv-89rv) 1571'deki celbin bir isyan baglattsjum ve da ra cok sayida kagia neden oldugunu eklemekte. ‘ E, Alberi ed., “Le relazioni degli ambasciatori veneti al Senato'’; Bernardo Navagero (1552), 31. 1, Firenze 1840, », 67-68; Domenico Trevisan, aym referans, s. 147; Antonio Erizzo (1556), serie 3, tomo 3, Frenze 1855, s. 129-130; Antonio Bi barigo (1558), aym: referans, Marioliler'in her yil 30 Turk kadirgasina (yani 4.500 kigi) alndigt ifede ediyor. '* Domenico Trevisan (E.Alberi anilan eserde, 6. 147) bunun nedeninin yiikuck teretlor oldugue nu belirterek, kagiglart engellomek igin Girit’ten ayrilan gemilerin, mirettebatlarimin ve gong er nin da kaldirilmasim énermektedir, Antonio Erizzo ise, “bu, a gerektiren son derece dnemli bir sorundur’” domektedir (s. 129: e'mate- ria di estrema importantia, che ha bisogno di gugliarda provisione"), Hieronimo Tagliapetra, Girit Dukast (1562, CCX, relazioni, B. 84) diyor ki: (Kandya'min) adi gemileri ile kalyutalar: igin maret- tebat bulmak oldukga zordur, zira verilen deret giniilliler igin fasta digiiktir, bunlar daha ziyade tacir gemilerinin, dzellilde irk ve Baul gomilerin hizmetine girmektedir, gére kale ingaats, devletin, kéylilere elere kaydedilmis.OSMANLI iMPARATORLUGU VE GIRIT 1819 ne verdigi biiyiik zararlari vurgulayarak, sik: polis tedbirleri alinmasint talep etmeye itmektedir. Kaylii kesimin biyiik cogunlugunun gektigi fakirlik ile, gehirlerden cok karsal kesimleri etkileyen ve sik sik ortaya gikan achk dénemleri, gecici veya kesin olarak, Osmanh topragi olan kitaya, kéylerden topluca gig edilmesine neden olmaktadir. Bu gé¢ hareketi ile Osmanl: toprakla- rina gelen Ortodoks Rum Giritliler, Osmanhilarin Latin devletlere oran- Ja dint agidan daha hoggériilii olmalar1 sayesinde, yeni gevrelerine uyum saglamakta zorluk gekmemektedir. Biitiin bu unsurlara igaret ettikten sonra Osmanh imparatorlugu-Girit iligkilerinin siyasi yonlerine deginme agamasina gelmig bulunuyoruz. XVyy-dan beri Venedik topraklarinda Latin Kilisesi ile Rum-Ortodoke Kilisesi arasmdaki iligkiler belirgin gekilde diizelme géstermig olmakla beraber, Latinler hala Girit halkanin gogunlugu tarafindan dini degerle- ri saptirap yozlagturan “heretik” ler olarak gortilmektedir. Sehirlerde bir tehditle kargt karg.ya olmayan Venedik otoritesi, kirsal kesimlerde ital- yan ve Rum asillerinin ittifaki sayesinde zar zor ayakta kalabilmektedir. ‘Ancak, gehirlerden uzak bélgeler, érnegin Sfachia (“Levka-On’’ Daj yo- resi), gofu zaman papazlarin énderliginde, siirekli isyan halinde ve siir- gin mahk@mlarmm (‘‘banditi”) barmaji durumundadir. Venedik makamlari ve dzellikle On’lar Meclisi (Consiglio dei Dieci), halk: isyana tegvik eden" ve Bab-1 Ali’yi aday1 ele gegirmeye davet eden din adamla- rim siirekli olarak takip etmektedir. Isyanc: din adamlarmin Osmanh- lara yénelik bu gagrilar, istanbul’da, barig zamaninda dahi olumlu gekilde kargilanmaktadir"”. Girit’te Venedik hakimiyeti XVI. yy. ortalarmdan itibaren tehdit al- tinda gériinmektedir: Ada, Osmanh Imparatorlugu ile sikt ticari iligki- ler siirdiirmekte, halkinin gogunlugunun gézleri, yagam sikintist ile dint zorluklarin daha az oldugu izlenimi veren Osmanh topraklarina gevril- mig bulunmakta, sosyal ortam gergin, yénetim suistimallerle bagedeme- yecek durumundadir, Kibris savagi sirasinda Girit “‘Provedittore 1 ASV, Dispacei Costantinopoli F 2B, ie'ar n 89, £ 212, 12 Aralik 1559 (Marin Cavalli) bu tir bir olaya iligkin bir kayxt meveuttur, Papazim sug ortaklar: kiirek cexasma mahikdm edilmistis, {> Marin Cavalli’nin gérev raporu (1572), anlan eser, f 76rv-77rv (Rum papazlar hakkinda ok olumeus fikirler) ve £ 98rv (Venedik’e kar) isyana agtran 8 papazin astlarak idem edilmesi).1820 BRUNO SIMAN General’’i olan Marin Cavalli, aday: Osmanh fethine karg. korumak igin tek bir yol goriiyordu: ‘Tiirkler (aday: ele gecirmek igin) sadece bir fur- sat bekliyorlar; emin olabilecegimiz tek gey budur, Emniyette kalmanin tek yolu ise onlara bu firsati vermemektedir. Bu da asillere iltifat edip gan ve geref dagitmak ve herkese adil davranmakla gergeklestirilebilir ancak’”?®, tro che l'occasione, ne sopra altro il che si fara benissimo con le grazia ¢ dolees-