VADEMECUM MATURZYSTY

BIOLOGIA
EWA PYŁKA-GUTOWSKA

Wydanie siódme zmienione

W YDAW NICTW O „OŚW IATA" • WARSZAWA

 1

SP IS T R E ŚC I

Wymagania egzaminacyjne, czyli jak przygotować się do matury z b io lo g ii................ 11

I. Chemiczne podstawy ż y c ia ............................................................................................ 13

1. Składniki chemiczne organizmów .......................................................................... 13
2. Woda i jej funkcje w organizm ie............................................................................ 17
3. Właściwości i rola związków organicznych występujących w organizmach . . 18
4. Metabolizm i jego k ie ru n k i....................................................................................... 26
5. Właściwości i rola enzymów wprocesach m etabolicznych......................... 29
6. Klasyfikacja i rola w ita m in ............................................................................. 31

II. Organizacja k o m ó r k i................................................................................................... 34

1. Współczesne metody badania składu chemicznego
i budowy struktur kom órkow ych............................................................................... 34
2. Budowa komórki i funkcje jej poszczególnych elem entów ................................. 35
3. Właściwości osmotyczne k o m ó rk i............................................................................ 39
4. Porównanie komórki zwierzęcej z komórką ro ślin n ą........................................... 42
5. Budowa i funkcje organelli o podwójnej błonie lipidowo-białkow ej............... 43
6. Nieplazmatyczne składniki komórki ro ślin n ej........................................................ 46
7. Podziały k o m ó rek ........................................................................................................ 48
7.1. Przebieg i rola m ito z y ......................................................................................... 49
7.2. Przebieg i rola m e jo z y ....................................................................................... 50
7.3. Porównanie mitozy z m e jo z ą ............................................................................ 55
8. Cechy komórek prokariotycznych i eukariotycznych........................................... 56

III. Charakterystyka tkanek - przegląd i zróżnicow anie........................................... 57

1. Tkanki ro ślin n e .............................................................................................................. 57
1.1. Tkanki twórcze - m erystem atyczne................................................................ 57
! 1.2. Tkanki s ta łe ........................................................................................................... 59
2. Tkanki z w ie rz ę c e ........................................................................................................ 66
2.1. Charakterystyka tkanki nabłonkow ej.............................................................. 66
2.2. Charakterystyka tkanki nerw ow ej................................................................... 67
2.3. Charakterystyka tkanki m ięśniow ej................................................................. 68
2.4. Charakterystyka tkanki łącznej s ta łe j............................................................ 70
2.5. Krew ..................................................................................................................... 73

IV. Różnorodność życia na Ziemi - przegląd wybranych grup organizmów . . . . 76

1. Zasady podziału systematycznego organizm ów ..................................................... 76
2. Dualistyczna natura w iru só w .................................................................................... 78

U j/uL.
3. Charakterystyka organizmów prokariotycznych................................................... 80
3.1. Budowa i funkcje życiowe b a k te rii............................................................. 80
3.2. Występowanie bakterii oraz ich rola w przyrodzie,
gospodarce i w życiu człow ieka.................................................................. 83
3.3. Sinice - organizmy prokariotyczne............................................................. 85
4. Charakterystyka Protista ......................................................................................... 85
4.1. Pierwotniaki - jedność budowy i różnorodność fo rm .............................. 86
4.2. Warunki życia, budowa, czynności życiowe
i znaczenie pierw otniaków ............................................................................ 87
5. Charakterystyka g rz y b ó w ........................................................................................ 89
5.1. Budowa i funkcje życiowe g rz y b ó w .......................................................... 90
5.2. Znaczenie grzybów w przyrodzie, gospodarce i w życiu człowieka . . . 91
5.3. Porosty - organizmy sym biotyczne............................................................ 91
6. Charakterystyka roślin zarodnikow ych................................................................. 92
6.1. Charakterystyka glonów - budowa i znaczenie........................................ 92
6.2. Wpływ warunków środowiska lądowego na kierunek rozwoju roślin . . 96
6.3. Charakterystyka m sz a k ó w ............................................................................ 99
6.4. Charakterystyka paprotników ....................................................................... 102
6.5. Porównanie mszaków i paprotników .......................................................... 106
7. Charakterystyka roślin nasiennych........................................................................ 107
7.1 Zmiany aromorfotyczne w układzie:
rośliny zarodnikowe - rośliny n a sien n e ..................................................... 107
7.2. Budowa organów wegetatywnych roślin nasiennych: korzenia, łodygi,
l i ś c i a ................................................................................................................... 109
7.3. Związek budowy sosny z warunkami środow iska................................... 118
7.4. Cykl rozwojowy sosny - przemiana p o k o leń .......................................... 121
7.5. Kwiat - organ generatywny roślin okrytonasiennych.............................. 122
7.6. Cykl rozwojowy rośliny okrytonasiennej - od nasienia do nasienia . . . 125
7.7. Budowa oraz rodzaje nasion i o w o c ó w ..................................................... 127
7.8. Porównanie roślin jednoliściennych i dw uliściennych........................... 130
7.9. Porównanie roślin nagonasiennych i okrytonasiennych......................... 132
7.10. Formy ekologiczne roślin n asiennych ....................................................... 133
8. Przemiana pokoleń u roślin i ewolucyjne różnicowanie się gam etofitu 136
9. Charakterystyka z w ie rz ą t........................................................................................ 138
9.1. Charakterystyka jam o c h ło n ó w .................................................................... 138
9.2. Charakterystyka p łazińców ............................................................................ 141
9.3. Nicienie - nowe cechy budowy niewystępujące u płazińców .............. 144
9.4. Pierścienice jako przykład dalszego różnicowania się budowy
bezkręgowców ................................................................................................. 146
9.5. Charakterystyka staw onogów ...................................................................... 147
9.6. Mięczaki - jedność budowy i różnorodność fo rm ................................... 153
9.7. Charakterystyka szkarłupni............................................................................ 155
9.8. Analiza porównawcza bezkręgow ców ....................................................... 157
9.9. Strunowce - etapy rozwoju zarodkow ego............................................... 158
9.10. Zasadnicze różnice w budowie bezkręgowców i strunow ców .............. 162
 1

9.11. Lancetnik - przedstawiciel bezczaszkowców, łączący cechy

bezkręgowców i strunow ców ....................................................................... 163
9.12. Kręgowce - najwyżej uorganizowana grupa z w ierz ąt............................ 164
9.13. Ryby - związek budowy z warunkami środow iska................................. 165
9.14. Płazy - organizmy przystosowane do życia w środowisku
w odno-lądow ym .............................................................................................. 167
9.15. Gady - osiągnięcia ewolucyjne umożliwiające przystosowanie
do lądowego trybu ż y c ia ............................................................................... 168
9.16. Ptaki - cechy umożliwiające l o t .................................................................. 170
9.17. Praptak - forma przejściowa między gadami a p tak a m i.......................... 172
9.18. Zasadnicze różnice w budowie i funkcjach życiowych gadów
i s s a k ó w ........................................................................................................... 172

V. Czynności życiowe człowieka, zw ierząt i r o ś l i n ................................................ 174

1. Odżywianie ................................................................................................................ 174
1.1. Sposoby odżywiania się organizm ów ........................................................... 174
1.2. Budowa i funkcje układu pokarmowego ssaków ........................................ 176
1.3. Drogi przemian metabolicznych ważniejszych związków organicznych . 180
Metabolizm w ęglow odanów ....................................................................... 180
Metabolizm b ia łe k ......................................................................................... 181
Metabolizm tłu szc zó w .................................................................................. 182
1.4. Przebieg i sens biologiczny fotosyntezy...................................................... 183
1.5. Powstawanie związków organicznych w procesie chem osyntezy 187
2. Oddychanie ................................................................................................................ 188
2.1. Budowa i funkcje układu oddechowego człow ieka.................................... 188
2.2. Porównanie układu oddechowego kręgow ców ........................................... 190
2.3. Główne etapy oddychania tlenowego na poziomie k om órki................... 191
2.4. Oddychanie beztlenowe i porównanie z oddychaniem tlenow ym 192
3. Wydalanie ................................................................................................................... 194
3.1. Budowa układu moczowego i fizjologia wydalania u ssak ó w .................. 194
3.2. Układ wydalniczy kręgowców i jego fu n k cje .............................................. 197
4. Krążenie i transport substancji.................................................................................. 198
4.1. Budowa układu krwionośnego człowieka. Serce i naczynia krwionośne 199
4.2. Ewolucyjne różnicowanie się układu krwionośnego kręgow ców 201
4.3. Budowa i funkcje układu limfatycznego. Rola lim fy ................................ 203
5. Odporność o rg a n iz m u .............................................................................................. 205
5.1. Obrona immunologiczna org an izm u ............................................................ 205
5.2. Grupy krwi a odpowiedź immunologiczna organizm u............................. 210
6. Pobieranie i transport wody w ro ślin ie.................................................................. 212
7. Pokrycie ciała - skóra i jej fu n k c je ....................................................................... 214
8. Ruch ............................................................................................................................. 216
8.1. Budowa i funkcje szkieletu człow ieka........................................................... 216
8.2. Porównanie budowy szkieletu kręgow ców ................................................... 218
8.3. Rola układu mięśniowego w czasie ru c h u ................................................... 220
9. Wrażliwość i k o ordynacja....................................................................................... 221

7
 9.1.
Budowa i funkcje ośrodkowego układu nerwowego kręgowców . . . . 221
9.2.
Przewodzenie impulsów w układzie nerw ow ym .................................... 226
9.3.
Odruchy jako jednostki czynnościowe układu nerw ow ego.................. 227
9.4.
Narządy zm y słó w ......................................................................................... 230
Budowa i funkcje oka człow ieka.......................................................... 230
Budowa i funkcje ucha człow ieka........................................................ 233
9.5. Układ hormonalny człowieka - budowa i fu n k c je ................................. 234
9.6. Rodzaje i funkcje hormonów roślinnych (fitohorm onów).................... 238
9.7. Ruchy roślin i ich znaczenie....................................................................... 240
10. Rozm nażanie............................................................................................................. 241
10.1. Układ rozrodczy człow ieka.......................................................................... 241
Anatomia i fizjologia męskiego układu rozrodczego......................... 241
Budowa narządów rozrodczych k o b ie ty .............................................. 244
10.2. Regulacja hormonalna cyklu miesiączkowego k o b iety ......................... 247
10.3. Sposoby rozmnażania się ro ś lin .................................................................. 250
11. Wybrane choroby organizmu człowieka - profilaktyka i h ig ie n a .................. 252

VI. G e n e ty k a ....................................................................................................................... 266

1. Prace i prawa M e n d la ............................................................................................ 266
2. Odstępstwa od praw M e n d la ................................................................................. 269
3. Chromosomowa teoria dziedziczności M o rgana ................................................ 274
4. Przebieg dziedziczenia płci i cech z nią sprzężonych...................................... 275
5. Przebieg spermatogenezy i oogenezy u człowieka. Determinacja p ł c i 277
6. DNA - substancja d ziedziczna............................................................................ 278
7. Budowa kodu genetycznego................................................................................. 279
8. Etapy przebiegu biosyntezy b ia łk a ....................................................................... 280
9. Regulacja ekspresji informacji genetycznej u prokariota.
Operon lak to z o w y ................................................................................................... 284
10. Rodzaje mutacji - przebieg, znaczenie oraz przyczyny ich powstawania . . 287
11. Rodzaje zmienności i ich efekty w przyrodzie................................................... 290
12. Zadania z genetyki................................................................................................... 292

VII. Ewolucjonizm ................................................................................................................. 297

1. Poglądy dotyczące pochodzenia życia na Z ie m i.............................................. 297
2. Lamarkizm a darw inizm ......................................................................................... 299
3. Czynniki ewolucji i ich wpływ na powstawanie gatunków ............................ 301
4. Dowody ewolucji org an izm ó w ............................................................................ 303
4.1. Bezpośrednie dowody ew o lu cji.................................................................. 303
4.2. Pośrednie dowody e w o lu c ji....................................................................... 305
5. Główne etapy ewolucji organizmów na Z ie m i....................................................... 308
6. Pochodzenie iewolucja c złow ieka........................................................................... 310
6.1. Antropogeneza w świetle współczesnych badań paleontologicznych . 310
6.2. Miejsce człowieka w systemie istot ż y w y ch ........................................... 314
6.3. Porównanie człowieka i małp człekokształtnych.................................... 315
VIII. Ekologia, ochrona środ ow isk a.............................................................................. 317
1. Struktura i funkcjonowanie ekosystem u............................................................ 317
2. Właściwości pop u lacji........................................................................................... 319
3. Tolerancja ekologiczna organizm ów ................................................................. 321
4. Struktura troficzna biocenozy .............................................................................. 323
5. Zależności między gatunkow e.............................................................................. 324
6. Obieg pierwiastków w przyrodzie...................................................................... 326
6.1. Obieg w ę g l a ................................................................................................. 326
6.2. Obieg a z o tu ................................................................................................... 327
7. Sukcesja ekologiczna i jej znaczenie w przyrodzie......................................... 329
8. Zanieczyszczenia i ochrona powietrza atmosferycznego w P o lsc e 330

.
9. Zanieczyszczenia i ochrona wód w P o lsc e ...................................... 333
10. Zanieczyszczenia i ochrona gleb w P o lsc e ..................... 335
11. Formy ochrony przyrody w P o ls c e ................................................................... 337

Sprawdź swoją w ie d z ę .............................................................................................................. 341

Literatura uzupełniająca........................................................................................................... 348

г

L
Wymagania egzaminacyjne, czyli
jak przygotować się do matury z biologii

Przystępując do powtórzenia wiadomości z „V adem ecum - Biologia” , należy

kierować się następującym i wskazaniami:
Przeczytajcie uważnie krótki jednotem atyczny tekst i starajcie się go
z pamięci odtworzyć, następnie postawcie pytania, na jakie można na jego
podstawie odpowiedzieć.
Czytając tekst po raz pierwszy, zaznaczcie ołówkiem niezrozumiałe
i trudne pojęcia i zaraz wyjaśnijcie je, korzystając ze słowników zamieszczo­
nych na końcu podręczników szkolnych. Jeśli tam nie znajdziecie odpowiedzi,
poszukajcie według spisu treści w odpowiednim rozdziale podręcznika.
W zasadzie nie powinniście napotykać tego rodzaju trudności.
Po pierwszym wstępnym czytaniu przystąpcie do czytania tekstu z cał­
kow itym zrozumieniem, przeprowadzając przy tym analizę zamieszczonych
tabel, rysunków, wykresów lub wzorów. Bez posługiwania się rysunkami,
wykresam i lub wzorami nie przyswoicie sobie zawartych w tekście informacji.
Czytając tekst po raz drugi, zapiszcie w zeszycie krótko problem lub
pytanie, na które odpowiadacie, streszczenie odpowiedzi, symbole, wzory,
schematyczny rysunek, który ilustruje powtarzany problem.
Dobrym sposobem sprawdzenia, czy materiał właściwie zrozumieliście
i zapamiętaliście, jest głośne streszczenie tekstu i ilustrowanie go z pamięci.
M usicie wiedzieć, że na egzam inie dojrzałości z biologii wymagać się
będzie od W as nie tylko przedstawienia podstawowych wiadomości, ale także
ich zrozumienia i stosowania do rozwiązywania problemów teoretycznych
i praktycznych. Ponadto powinniście wykazać się odpowiednią interpretacją
inform acji zapisanych w formie rysunków, wykresów, diagramów, umieć
wykonywać proste schematy, w celu zilustrowania nim i swojej odpowiedzi,
oraz stosować metody badawcze do rozwiązywania problemów biologicznych.
W czasie pisemnego egzaminu maturalnego powinniście wykazać się nie
tylko posiadanym i wiadomościami, ale też umiejętnościami:

11
 Stosowania wiedzy biologicznej do rozwiązywania problem ów teorety­
cznych i praktycznych, tj.
• charakteryzowania i porównania budowy i funkcji struktur biologicznych
na różnych poziomach organizacji żywej komórki,
• charakteryzowania, porównania i wyjaśniania procesów oraz zjawisk
biologicznych,
• interpretowania różnych związków przyczynowo-skutkowych, np. budo­
wy z funkcją, budowy ze środowiskiem, funkcji ze środowiskiem,
• wyjaśniania zasad funkcjonowania organizmu człowieka i określania jego
potrzeb zdrowotnych,
• wartościowania działań człow ieka dotyczących wprowadzania zmian
w środowisku, projektów poprawy stanu środowiska, ingerencji w m ate­
riał genetyczny i funkcjonowania organizmów,
• posługiwania się term inologią biologiczną,
• dobierania, porządkowania (wg określonego kryterium) i interpretowania
faktów biologicznych zgodnie z problematyką,
• interpretowania wiedzy z różnych dziedzin biologii, chemii, fizyki,
geografii.
Interpretowania inform acji zapisanej w postaci tekstu, diagramów,
rysunków, tabel, wykresów oraz przekształcania zapisu informacji
z jednej form y w inną, tj.
• czytania ze zrozumieniem,
• odczytywania informacji zapisanych w postaci diagramów, rysunków,
tabel i wykresów,
• wnioskowania na podstaw ie danych źródłowych,
• przedstawiania informacji za pomocą wykresu, diagramu, schematu,
Stosowania m etod badawczych do rozwiązywania problem ów biologicz­
nych, tj.
• formułowania problem ów badawczych,
• formułowania hipotez i podaw ania sposobów ich sprawdzenia,
• planowania obserwacji i doświadczeń,
• analizowania wyników obserwacji i doświadczeń oraz wnioskowania na
ich podstawie.
Form ułowania i uzasadniania opinii i sądów na podstawie posiadanych
i podanych inform acji, tj.
• dokonywania selekcji i krytycznej oceny faktów,
• interpretowania związków między przytaczanymi faktami i wnioskowa­
nia na ich podstawie,
• konstruowania logicznego, spójnego tekstu oraz wypowiedzi ustnej.
I. CHEMICZNE PODSTAWY ŻYCIA

1. S K Ł A D N IK I C H E M IC Z N E O R G A N IZ M Ó W

Składnikami chemicznymi organizmów są związki nieorganiczne i organiczne.

W badaniu składu chemicznego organizmów wykorzystywane są różne metody,
m.in. analiza jakościowa (dotycząca rodzaju substancji) oraz analiza ilościowa
(dotycząca ich ilości). Ustalenie, jakie pierwiastki wchodzą w skład danego
materiału, jest możliwe po całkowitym odparowaniu wody. Pozostała po
odparowaniu część to s u c h a m a s a, na którą składają się związki nie­
organiczne oraz związki organiczne (tab. 1, tab. 2).

Składniki chemiczne w organizmach żywych (w %) Tabela i

Składniki R ośliny Zw ierzęta C złow iek

h 2o 75,0 60,0 65
zw iązki m ineralne
(nieorganiczne) 2,0 4,0 2

CS w ęglow odany 18,0 5,8 2

s
tłuszcze 0,5 11,0 10
u
3 białka 4,0 19,0 20
c«
kw asy nukleinow e 0,5 0,2 1

Podstawowe pierwiastki i strukturalne monomery wchodzące Ta b e l a 2

w skład związków organicznych

Z w iązki organiczne P ierw iastki M onom ery

W ęglow odany C, H, O m onosacharydy (np. glukoza)

Tłuszcze C, H, o m onoglicerydy
(glicerol + kw as tłuszczow y)
B iałka C, H, O, N, S am inokw asy
K w asy nukleinow e C, H, O, N, P nukleotydy

13
 W skład każdego organizmu wchodzi wiele pierwiastków, przy czym
6 z nich uczestniczy w budowie większości związków organicznych; są to tzw.
pierwiastki biogenne, do których zaliczamy C, H, O, N (S, P). Zależnie od
ilości, w jakiej występują, oraz spełnianej funkcji, pierwiastki umownie
podzielono na dwie grupy:
- m a k r o e l e m e n t y , czyli pierwiastki niezbędne do życia, mające
największy ilościowy udział w budowie organizmu, a należą do nich: C, H, O,
N, P, K, Na, Ca, Mg, S, Cl;
- m i k r o e l e m e n t y - pierwiastki, których udział w budowie organiz­
mu choć jest nieznaczny, śladowy, to jednak nieodzowny, a zalicza się do nich
m.in. Fe, Cu, Zn, Mn, Mo, B, J, F, Se (tab. 3).

Makroelementy i mikroelementy - rola, objawy niedoboru Tabel a 3

u roślin oraz zwierząt i człowieka
P ierw ia­ W ystępow anie pierw iastka i jego
stek rola w organ izm ie
1 2
W ęgiel C podstaw ow e składniki w szystkich
W odór H zw iązków organicznych, np. białek,
Tlen O w ęglow odanów , tłuszczów , kw asów
nukleinow ych
A zot N składnik białek, kw asów nuklei­
now ych, w itam in, barw ników , hor­ blednięcie liści
m onów w zrostow ych roślin, alkalo­ ograniczenie kw itnienia
idów (np. m orfina, kofeina)
Fosfor P składnik kw asów nukleinow ych,
koenzym ów , przenośników energii
A TP, A D P
składnik płynów ustrojow ych
obecny w kościach, tkance nerw o­
wej
O bjaw y niedoboru
u roślin u zw ierząt i człow ieka
3 4
brak życia brak życia
zaham ow anie w zrostu zaburzenia bilansu azoto­
w ego - następstw em je st
chudnięcie (utrata masy
ciała) oraz obrzęki; d łu­
gotrw ałe niedobory m ogą
pow odow ać m artw icę lub
m arskość wątroby
zaham ow anie przem ian zaham ow anie przem ian
m etabolicznych, np. foto­ m etabolicznych, np. o d ­
syntezy, oddychania dychania
zaham ow anie w zrostu krzyw ica
i rozw oju roślin
m artw ica (nekroza) orga­
nów roślinnych
żółknięcie brzegów liści

W apń Ca pierw iastek szkieletotw órczy (kości, rozkład błon plazm atycz- krzyw ica, łatw ość zła­
m uszle m ięczaków , pancerzyki nych m ań kości
otw ornic)
niepraw idłow y w zrost or­ choroby zębów i ich
składnik płynów ustrojow ych ganów (korzeni, m łodych utrata
pędów , liści)
aktyw ator enzym ów chloroza, m artw ica trudności w krzepnięciu
krw i
bierze udział w procesach krzepnię­ inne choroby m etabo­
cia krwi liczne (tężyczka)
w pływ a na pobudliw ość kom órek
tab. 3 cd.
1 2
Sód N a bierze udział w polaryzacji i depo­
laryzacji błon kom órkow ych
decyduje o ciśnieniu osm otycznym
osocza i płynu pozakom órkow ego
P otas K bierze udział w polaryzacji i depo­
laryzacji błon kom órkow ych
w pływ a na stan uw odnienia cytop- zw iędły pokrój rośliny
plazm y (ciśnienie osm otyczne płynu
w ew nątrzkom órkow ego)
reguluje intensyw ność transpiracji
aktyw ator w ielu enzym ów
S iarka S składnik enzym ów , am inokw asów ,
np. m etioniny i cysteiny, a także
zw iązków takich ja k insulina, tia-
m ina
w pływ a na w łaściw ości m echanicz­
ne białek budujących w ytw ory ro ­
gow e naskórka ssaków
składnik grup rodankow ych, które
nadają ostry i palący sm ak olejkom
gorczycznym , np. w czosnku, p ap­
ryce
M agnez Mg w ażny składnik chlorofilu
aktyw ator enzym ów
zapew nia w łaściw ą strukturę rybo­
som om
pow oduje w zrost lepkości cyto-
plazm y
C hlor Cl utrzym uje rów now agę jo n o w ą u st­
roju
ja k o HC1 aktyw uje enzym y w żo­
łądku oraz pow oduje w yjaław ianie
pokarm u
czynnik katalityczny przy fotolizie
w ody podczas fotosyntezy
ułatw ia uw alnianie CCb z erytro­
cytów
Żelazo Fe składnik białek złożonych: hem o­
globiny (łączącej się nietrw ale z
tlenem i dw utlenkiem w ęgla),
m ioglobiny
składnik licznych enzym ów
(np. cytochrom y)
katalizator syntezy chlorofilu
3 4
zanik różnicy potencja­ zanik różnicy p otencja­
łów i utrata pobudliw ości łów i utrata pobudliw ości
kom órek kom órek
chloroza liści osłabienie organizm u
zm niejszenie kurczliw o-
ści m ięśnia sercow ego -
osłabienie akcji serca
zaham ow anie wzrostu ko­ ogólne o słabienie mięśni
rzenia i pędu szkieletow ych i gładkich
m artw ica
brak syntezy chlorofilu zaburzenia rów now agi
ustrojow ej
chloroza liści zw iększenie pobudliw o­
zw iędły pokrój rośliny ści nerw ow o-m ięśniow ej
purpurow e sm ugi nekro­ kurcze m ięśniow e
tyczne na liściach słabość m ięśniow a
osłabienie i nieregular-
zaham ow anie fotosyntezy ność pracy serca
tężyczka, rzucaw ka
zakłócony przebieg foto­ zaburzenia traw ienia
syntezy i oddychania
zakłócony przebieg pro­
cesu oddychania
zakłócony przebieg foto­ anem ia
syntezy, oddychania
osłabienie
chloroza górnych, naj­
m łodszych liści bóle głow y
arytm ia serca
zakłócenia oddychania
15
tab. 3 cd.

2 3 4

K rzem Si jako SiC>2 tw orzy szkieleciki pier­ w ypadanie włosów

w otniaków , okrzem ek i gąbek, krw otoki
składnik ścian kom órkow ych trądzik
skrzypów i traw brak ję d m o ści skóry
odleżyny

Jod J składnik horm onów tarczycy, pow iększenie tarczycy

np. tyroksyny (w ole)
w pływ a n a tem po przem iany m a­
terii i energii niedorozw ój umysłow y

C ynk Zn niezbędny przy syntezie zw iązków
regulujących w zrost i rozw ój roślin
składnik insuliny
składnik w ielu enzym ów (m.in.
czynnych w przem ianie białek
i w ęglow odanów )
chloroza, karlenie liści
pow olne gojenie się ran
łam liw ość w łosów , p az­
nokci
choroby skóry
zaburzenia rozw oju
i czynności gonad, oczu,
skóry i kości

B or B reguluje procesy w zrostu, a szcze­ w strzym anie zapylenia

gólnie podziałów kom órkow ych i zapłodnienia - nie roz­
w ijają się ow oce i nasiona

Formą, w jakiej większość pierwiastków jest przyswajana przez rośliny

z roztworu glebowego lub wodnego, są j o n y, np.:

kationy - sodowy N a+ aniony - fosforanowy PO;

- potasowy K+ - azotanowy N 0 3
- wapniowy C a2+ - chlorkowy Cl
- magnezowy M g2+ - węglanowy CO2
- amonowy NHJ - siarczanowy SO

Z w ierzęta oraz człow iek pobierają pierw iastki w postaci złożonych

zw iązków , w ystępujących w pokarm ach pochodzenia roślinnego i zw ierzęce­
go, oraz wraz z w ypijaną wodą. W nikanie jonów do w nętrza kom órki nie
je st zależne od osm otycznego pobierania wody. Transport jonów odbywa
się najczęściej z bardziej rozcieńczonych roztw orów (z pożyw ki lub roz­
tw orów z gleby) do w ielokrotnie bardziej zagęszczonego soku kom órko­
wego, co nie je st zgodne z praw am i dyfuzji i jest m ożliw e tylko na zasa­
dzie tzw. aktyw nego transportu. W takim aktywnym transporcie uczestni­
czą nośniki, w yspecjalizow ane cząsteczki białkow e zlokalizow ane w bło­
nach cytoplazm atycznych, o dużym pow inow actw ie do poszczególnych
jonów (K+, M g2+, N 0 3). Ich funkcja przypom ina katalityczną rolę enzy­
mów.

16
2. W O D A I J E J F U N K C JE W O R G A N IZ M IE

Zaw artość wody w organizm ie. W oda (H 20 ) to nieodzow ny składnik

wszystkich tkanek, a jej ilość zm ienia się w zależności od wieku oraz stanu
organizm u i wynosi średnio 70-80% . Stosunkow o dużo wody zaw ierają:
m eduza (97% ), soczyste ow oce (90% ), ślim ak (84%), zarodek zwierzęcy
(93%), tkanka nerw ow a (88%), tkanka m ięśniow a (75%), płyny ustrojow e, ja k
osocze krwi (90%), chłonka, czyli lim fa (95% ), Izy (98%). N ajm niej wody
znajduje się w nasionach i zarodnikach (10-15% ), szkliw ie zębow ym (10%),
kościach (20%), ścianie kom órkow ej roślin (10%).

W łaściw ości fizykochem iczne wody. W oda je st jed n ą z najw ażniejszych

i najbardziej rozpow szechnionych substancji. Czysta chem icznie woda
w przyrodzie nie w ystępuje, zaw iera zaw sze dom ieszki, m ożna ją natom iast
otrzym ać w w yniku destylacji. Czysta woda ma następujące cechy:
- je st przezroczysta, bez zapachu i smaku,
- je st dobrym rozpuszczalnikiem dla wielu substancji,
- m a w ysoką tem peraturę topnienia (0°C) i w rzenia (100°C),
- odznacza się dobrym przew odnictw em cieplnym i w ysokim ciepłem
parow ania, co zabezpiecza organizm przed przegrzaniem , um ożliw ia spraw ną
term oregulację,
- m a w ysokie napięcie pow ierzchniow e, co spraw ia, że spełnia ważną
rolę w tw orzeniu błon cytoplazm atycznych,
- w ykazuje dość dużą lepkość,
- m a dużą pojem ność cieplną, chroniącą organizm y przed nagłym i
skokam i tem peratur,
- m a w ysokie ciepło właściw e, co zm niejsza w ahania tem peraturow e
wew nątrz organizm u - w oda w olno nagrzew a się i w olno ochładza,
- m a dużą gęstość (m asę w łaściw ą),
- m a niesym etrycznie rozm ieszczone ładunki elektryczne, co nadaje jej
charakter dipolu,
- dysocjuje na jony H + i OH“, m a odczyn obojętny (pH=7).

B iologiczna rola wody. W oda je st pow szechnym rozpuszczalnikiem

zw iązków ustrojow ych i niezbędnym uzupełnieniem pokarm u każdego
organizm u oraz zw iązkiem uczestniczącym w przebiegu w iększości reakcji
m etabolicznych, a ponadto:
- stanowi środek transportu w ew nątrzustrojow ego, np. produktów prze­
m iany m aterii, substancji odżyw czych, horm onów , w itam in, enzymów,

17
r
- uczestniczy w regulacji tem peratury, ciśnienia osm otycznego, pH,
- uczestniczy w reakcjach hydrolizy,
- utrzym uje odpow iednie w ym iary i kształty kom órek, w arunkuje
jędrność kom órki (tzw. turgor),
- stanow i płynne środow isko, niezbędne do usuw ania końcow ych
produktów przem iany m aterii.

3. W Ł A Ś C IW O Ś C I I R O L A Z W IĄ Z K Ó W O R G A N IC Z N Y C H
W Y S T Ę P U J Ą C Y C H W O R G A N IZ M A C H

Zw iązki organiczne to zw iązki w ęgla; z w yjątkiem CO, C 0 2, H 2C 0 3

i w ęglanów, które są substancjam i nieorganicznym i. Do najw ażniejszych
zaliczam y: białka, tłuszcze, w ęglow odany i kwasy nukleinowe.

B iałk a to najw iększa grupa zw iązków organicznych. M onom eram i

białek, czyli podstaw ow ym i jednostkam i składowym i, są a m i n o k w a s y
zbudowane z C, H, O, N, S. W białkach występuje 20 aminokwasów. W spólną
cechą wszystkich aminokwasów jest obecność grupy karboksylowej -C O O H
i grupy aminowej -N H 2. Resztę am inokwasową - R stanowi łańcuch boczny
charakterystyczny dla poszczególnych aminokwasów. Najprostszymi amino­
kwasami są glicyna i alanina:

C O O H gru p a k a rb o k sy lo w a COOH COOH

H 2N — Ć — H H 2N (t: — h h 2n — C — H

g ru p a i H CH3
am in o w a K
glicyna <GIi) alanina (Ala)

Spośród pozostałych am inokwasów wymienimy przykładowo:

- walinę (Wal), leucynę (Leu) - aminokwasy o rozgałęzionym łańcuchu
bocznym,
- cysteinę (Cys), metioninę (Met) - aminokwasy zawierające siarkę,
- prolinę (Pro), tyrozynę (Tyr), fenyloalaninę (Fen) - aminokwasy aroma­
tyczne.
W cząsteczkach białka sąsiadujące ze sobą aminokwasy połączone są
wiązaniami p e p t y d o w y m i -C O N H - tworzącymi się pomiędzy grupą
am inową jednego aminokwasu (np. alaniny) a grupą karboksylową drugiego
(np. glicyny):

18
 Gli Ala wiązanie
peptydowe

dwupeptyd giicyioalanina

Ciąg syntezy białka: aminokwas dwupeptyd-» trójpeptyd->oligopeptyd->polipeptyd-> białko

Struktura białek wykazuje cztery stopnie złożoności (ryc. 1):

1) struktura pierwszorzędowa jest to sekwencja (kolejność) am inokwa­
sów, liniowe ich ułożenie (poznane ju ż w licznych białkach ustrojowych, np.
w insulinie);

A O aminokwas

aminokwas zawierający siarkę

»— wiązanie peptydowe

1HM*' inne wiązanie

mostek dwusiarczkowy

Ryc. 1. Struktury białka: A - struktura pierwszorzędowa; B - struktura drugorzędowa;

C - struktura trzeciorzędowa; D - struktura czwartorzędowa (hemoglobina)

2) struktura drugorzędowa jest to zwinięcie struktury pierwszorzędowej

w trójwym iarową helisę alfa (a-h elix ) lub beta (P); stabilizacja stosunków
przestrzennych jest utrwalona słabymi wiązaniami wodorowymi, których
rozerwanie może nastąpić pod wpływem wielu czynników fizycznych lub
chemicznych; np. silne kwasy, zasady, temperatura powyżej 60°C pow odują

19
nieodwracalne zniszczenie heliokoidalnej struktury większości białek, a proces
ten to tzw. d e n a t u r a c j a białka;
3) struktura trzeciorzędowa jest to dalsze zwijanie się i fałdowanie helisy
w przestrzeni; pomiędzy oddalonymi od siebie aminokwasami tworzą się
w iązania (np. mostki dwusiarczkowe - S - S - , wiązania jonow e itp.), które
utrzym ują i stabilizują m akrocząsteczkę białka, przez co osiąga ona większą
zwartość; struktura ta warunkuje właściwości biologiczne białka, ulegając zaś
denaturacji (pod wpływem czynników takich, ja k alkohole, temperatura
powyżej 50°C, sole metali ciężkich), traci swe biologiczne funkcje;
4) struktura czwartorzędowa jest to sposób połączenia się trzeciorzędo­
wych struktur białkow ych w większą całość; dotyczy to białek złożonych
z więcej niż jednego łańcucha polipeptydowego i określa, jak są one ułożone
w stosunku do siebie i ja k są razem ułożone w przestrzeni.
Ze względu na skład i złożoność budowy dzielimy białka na proste
i złożone.

Białka proste, czyli proteiny, są zbudowane wyłącznie z aminokwasów

i zalicza się do nich:
- histony - białka zasadowe występujące w chromosomach, regulujące
procesy genetyczne;
- albuminy - białka surowicy krwi regulujące ciśnienie osmotyczne;
albuminy w ystępują także w mleku, jajach kurzych, nasionach;
- gammaglobuliny (y-globuliny) - białka surowicy krwi biorące udział
w ochronie immunologicznej organizmu;
- skleroproteiny (kolagen, elastyna, keratyna) - białka proste o budowie
włókienkowej; strukturalne i podporowe białka tkanek; np. kolagen stanowi
materiał budulcowy szkieletu, keratyna jest składnikiem rogów, kopyt i włosów,
elastyna - podobnie jak kolagen - stanowi substancję strukturalną tkanek łącznych;
- aktynę i miozynę - białka kurczliwe występujące w mięśniach;
- fibrynogen - białko biorące udział w procesie krzepnięcia krwi.

Białka złożone, również zwane proteinam i, to takie związki, w których

skład - oprócz białek prostych - m ogą wchodzić jako część niebiałkowa, czyli
jako grupa prostetyczna, np.:
- barwniki - utworzone tak związki to chromoproteiny, np. hemoglobina
transportująca C 0 2 i 0 2;
- cukry - wspólnie zbudowane cząsteczki to glikoproteiny, np. antygeny
krwinkowe, warunkujące zróżnicowanie grup krwi;
- tłuszcze - tworzące lipoproteiny, np. składnik błon cytoplazmatycznych.

20
r

Złożonymi białkami są także enzymy i część hormonów. Są to białka

czynnościowe regulujące procesy metaboliczne. Białkiem receptorowym,
w ytwarzającym i przekazującym impulsy nerwowe, jest m.in. rodopsyna
zawarta w siatkówce (pręciki) oka. Złożone białko zapasowe u roślin występuje
w postaci ziaren aleuronu.

Tłuszczowce (lipidy) to estry wyższych kwasów tłuszczowych (np.

palmitynowego C 16H 320 2, stearynowego C I8H 3602) lub innych kwasów z al­
koholem (np. glicerolem lub innym). Tłuszczowce dzielimy na: proste (tłuszcze
właściwe, czyli triglicerydy, oraz woski) i złożone (np. fosfolipidy, glikolipidy
i inne).

H
I H - C - O — C ^ - ( C H 2) n - C H ,
H - C — OH HOOC — (CH 2)„ — CH,
I 3 H 20
H— C — OH + HOOC — (C H 2)n— CH, H - c - O — C — ( C H 2) n— C H ,
I
H—c — OH H O O C — (C H 2)n — CH, H —'Ć — O — C — ( C H 2) n— C H ,
I I
H H ____________ ,

glicero l w yż s z e k w a sy t łu s z c z o w e tłu s z c z (trigliceryd)

Funkcje tłuszczowców w organizmach Tabela 4

Rodzaj G rupa Funkcja

m ateriał zapasow y w tkankach zw ierzęcych

Lipidy łuszczę w łaściw e m ateriał energetyczny
proste m ateriał term oizolacyjny

woski chroni przed nadm iernym parow aniem w ody

Lipidy fosfolipidy podstaw ow y składnik błon biologicznych

złożone glikolipidy składnik substancji białej m ózgu i rdzenia

w ażny składnik błon plazm atycznych (cholesterol),

Steroidy sterole
z nich tw orzą się w itam ina D, horm ony steroidow e

Tłuszcze są rozpuszczalne w rozpuszczalnikach organicznych, np. eterze,

benzynie. M ogą występować w postaciach:
s t a ł e j jako łój, wosk roślinny, wosk zwierzęcy (pszczeli, kaszalota, tzw.
olbrot, w wełnie owczej, tzw. lanolina) albo
c i e k ł e j - tran, oleje roślinne (lniany, rycynowy, słonecznikowy).
Ogólnie biorąc tłuszcze właściwe dzielimy na zwierzęce i roślinne.
Różnica polega głównie na składzie chemicznym, z którego w ynikają różne
właściwości fizykochemiczne i dietetyczne. Tłuszcze zwierzęce (z wyjątkiem
tranu rybiego) to glicerydy kwasów tłuszczowych n a s y c o n y c h , nato-

21
m iast tłuszcze roślinne są glicerydam i kwasów tłuszczowych n i e n a s y c o ­
n y c h . Tłuszcze tworzą się w reakcjach biosyntezy zarówno u roślin, jak
i u zwierząt. U zwierząt grom adzą się w tkance podskórnej, w fałdach jam y
brzusznej, w okolicy nerek i oczodołach. W roślinach występują głównie
w nasionach, a także w liściach i korzeniach. Największe ilości tłuszczu
znajdują się w nasionach roślin oleistych, takich jak rzepak, olej, soja,
słonecznik, konopie.
J e ł c z e n i e tłuszczów to rozpad glicerydów: hydrolityczny (związany
z obecnością swoistych enzymów - lipaz) łub spowodowany przez samoczynne
działanie tlenu atmosferycznego (samoutlenianie bez udziału enzymów).
Tłuszcze spełniają następujące funkcje biologiczne:
- stanowią m ateriał odżywczy, budulcowy i energetyczny roślin, zwierząt
i człowieka (w wyniku rozpadu tłuszczów uzyskuje się 2-krotnie więcej energii
niż z rozpadu glukozy);
- tworzą substancje zapasowe roślin w nasionach, owocach i korzeniach;
- chronią rośliny przed nadm ierną utratą wody, a także przed czynnikami
term icznymi i chemicznym i (np. woski);
- są materiałem zapasowym u zwierząt, np. zapadających na zimę
w odrętwienie czy sen (hibernację), ja k niedźwiedź, suseł lub borsuk;
- stanowią warstwę term oizolacyjną chroniącą przed niskimi temperatura­
mi, np. u ssaków wodnych (fok, morsów, wielorybów);
- są składnikami wszystkich błon plazmatycznych;
- chronią narządy wewnętrzne zwierząt, np. gałkę oczną i nerkę, przed
czynnikami mechanicznymi.

W ęglowodany (cukry, sacharydy) są to organiczne związki zbudowane

z C ,H ,0, zawierające grupy w odorotlenowe — OH (wszystkie cukry) oraz
/O
grupę aldehydową — C (w aldozach)

\ _
lub grupę ketonową C— O (w ketozach)

Obok białek i tłuszczów są podstawowym i składnikami organizmów

żywych, zwłaszcza roślin. Stanowią ważny składnik pokarmu zwierząt i czło­
wieka. Są istotnym źródłem energii dla wszystkich organizmów.
Ze względu na wielkość i budowę cząsteczki wśród węglowodanów wyróż­
nia się:

22
 cukry proste (monosacharydy) fruktoza glukoza galaktoza
N N C 6 Hj2 o 6
nE
3§
dwucukry (disacharydy) sacharoza maltoza laktoza
s.® Ci2 ^220]!
3N"5
N
V) O
wielocukry (polisacharydy) celuloza, skrobia, glikogen
( C 6 HiaOg)n inulina, pektyny

C ukry proste dzielą się na cukry trójwęglowe (triozy), czterowęglowe

(tetrozy), pięciowęglowe (pentozy) i najczęściej występujące sześciowęglowe
(heksozy). Heksozami są glukoza, fruktoza i galaktoza, pentozy zaś to ryboza
i deoksyryboza - związki wchodzące w skład kwasów nukleinowych:

H\ /
c
I
H — C — OH C H 2OH
I d
HO— C— H ---- O
I
h A \H
l / H
H— c — OH
l\O H Ha
I ho \L _ I/O H
H — C — OH
[ OH
C H 2OH H

forma forma
łańcuchowa glukoza pierścieniowa

OH

HO OH HO H t*enLJ
ryboza deoksyryboza

CH20H
0
ł A OH
/H / h
1 4
Voh UDH Hz1
~ l\l H/
H
M iędzy wchodzącymi ze sobą
n2
w związki cukrami (disachary­ H O H wiązanie H ÓH
glikozydowe
dy, polisacharydy) tworzy się
maltoza - dwucukier zbudowany z 2 cząsteczek
wiązanie g l i k o z y d ó w e. glukozy

23
 W ęglowodany są dla organizmów żywych podstawowym źródłem energii
(glukoza), stanowią materiał zapasowy roślin (skrobia, inulina) oraz zwierząt
i grzybów (glikogen). Sacharydy to także substancje odżywcze dla zwierząt
(laktoza, maltoza, sacharoza) oraz materiał budulcowy roślin (celuloza, pektyny
- ściany komórkowe), m ateriał do budowy szkieletów zewnętrznych stawono­
gów oraz ścian komórkowych grzybów wyższych (chityna - polisacharyd
zawierający w swym składzie azot).

Kwasy nukleinowe są to związki organiczne, których ilość w organizmie

jest niewielka, bo ok. 1% suchej masy, jednak o ogromnej roli, gdyż warunkuje
procesy dziedziczności. W cząsteczkach tych kwasów jest zapisana informacja
genetyczna o cechach i właściwościach organizmu.
M onomerem, podstaw ową jednostką budującą kwasy nukleinowe, jest
n u k l e o t y d . Każdy nukleotyd jest zbudowany z zasady azotowej, cukru
pentozy i reszty kwasu fosforowego:
• zasady azotowe, pochodne puryny i pirymidyny
puryna
purynowe: adenina (A)

guamna (G)

pirymidynowe: cytozyna (C)

tymina (T)

pirymidyna uracyl (U)

• cukier pentoza, tj. ryboza lub deoksyryboza,
• reszta kwasu fosforowego (P ) (fosforan).
Budowa monomeru purynowego przedstaw ia się następująco:

nukleotyd purynowy w RNA

24
 Kwasy nukleinowe są polinukleotydami. W yróżniamy kw as deoksyrybo-
nukłeinow y DNA i kw as rybonukleinow y - RNA. Ich właściwości, skład
chemiczny, cechy struktury i rolę przedstawiono w tabeli 5.

Porównanie kwasów nukleinowych DNA i RNA Tabel a 5

Skład chem iczny i w łaściw ości DNA RN A

cukier pięciow ęglow y deoksyryboza ryboza

zasady azotow e purynow e adenina (A) adenina (A)

guanina (G) guanina (G)

zasady azotow e pirym idynow e cytozyna (C) cytozyna (C)

tym ina (T) uracyl (U)

reszta kw asu fosforow ego POą fosforow ego POą

Liczba łańcuchów (nici) 2 1

R odzaje kw asów nukleinow ych jeden rodzaj DNA kilka rodzajów R N A, np.
m RN A inform acyjny
tRN A transportujący
rR N A rybosom alny

S pełniane funkcje źródło inform acji genetycznej m R N A zaw iera kopię kodu
steruje syntezą białek i przenosi ją na rybosom y
tR N A transportuje am ino­
kw asy do rybosom ów
rR N A bierze udział w b io­
syntezie białka

Kwasy nukleinowe zostały odkryte (1868)

przez szwajcarskiego biochem ika Johanna F.
M ieschera. W 1962 r, A m erykanin James D.
W atson i Anglik Francis H.C. Crick otrzymali
Nagrodę N obla za odkrycie (1953) modelu prze­
strzennej budowy cząsteczki DNA (ryc. 2).
Cząsteczka DNA jest zbudowana z 2 łań­
cuchów (nici) polinukleotydowych skręconych
wokół siebie helikoidalnie (tworzy strukturę
a-h elisy ). Zasady azotowe łączą się k o m ­
p l e m e n t a r n i e , tzn. adenina z tyminą, cyto-
zyna z guaniną; pomiędzy zasadami tworzą się
O — deoksyryboza

A = T ] zasady azotowe
słabe wiązania wodorowe (tzw. mostki wodoro­
^kom plem entarnie
C S G J połączone we) A = T, C s G.
( ? ) — reszta fosforowa

Ryc. 2. Budowa cząsteczki DNA (niezwiniętej helikoidalnie)

25
 Kolejność w ystępowania zasad warunkuje tzw. s e k w e n c j ę nukleo-
tydów w łańcuchu DNA.
Cząsteczka DNA ulega r e p l i k a c j i , czyli powieleniu. W procesie tym
bierze udział wiele enzymów, m.in. endonukleazy, które powodują rozerwanie
wiązań wodorowych. Powstałe w ten sposób wolne łańcuchy polinukleotydowe
przy udziale enzymu polim erazy DNA dobudowują komplementarnie brakują­
ce nukleotydy łańcucha dopełniającego. W wyniku replikacji powstają 2 cząste­
czki DNA z jednej. Replikacja zachodzi podczas interfazy (ryc. 3).

<
z
o _
<Q
N
24*
E

1 cząsteczka synteza łańcuchów 2 cząsteczki D N A

DNA dopełniających po replikacji
przed endonukleazy
replikacją

Ryc. 3. Schemat replikacji DNA

4. M E T A B O L IZ M I JE G O K IE R U N K I

M etabolizm to całokształt reakcji biochemicznych zachodzących w komórkach

organizmu, związany z przepływ em materii, energii i informacji, zapewniający
organizmowi wzrost, ruch, rozmnażanie, wrażliwość roślin, pobudliwość
nerw ow ą zwierząt.
Istnieją 2 kierunki przem ian metabolicznych: anaboliczny i kataboliczny.
Anabolizm obejmuje reakcje syntezy złożonych związków organicznych
ze związków prostych. Reakcje te w ym agają dostarczenia energii, w wyniku
czego w produktach syntezy nagrom adzona jest większa ilość energii niż
w substratach. D o reakcji anabolicznych zalicza się biosyntezę białek, tłusz­
czów, węglowodanów.
substrat ------------------^ produkt

ATP ADP

Przykładem reakcji anabolicznej jest proces asymilacji C 0 2 w przebiegu

fotosyntezy lub chemosyntezy. Przebieg procesu f o t o s y n t e z y m ożna
zapisać równaniem:

26
 energia 'Ąt świetlna , t
6 CO 2 + 6H 2O --------------------- c 6H,2o , + 6o i

C h e m o s y n t e z a - t o proces tworzenia związków organicznych z C 0 2

i H 20 kosztem energii dostarczanej z utleniania prostych związków nie­
organicznych, np. H 2S, NH,.

Katabolizm obejmuje reakcje rozkładu złożonych związków organicz­

nych na produkty proste, zawierające mniejszy zapas energii niż substraty.
W yzwolona w tych substratach energia jest kum ulowana w uniwersalnym
przenośniku energii - ATP (adenozynotrifosforanie).
Przykładem reakcji katabolicznej jest oddychanie wewnątrzkomórkowe
(utlenianie biologiczne); równanie oddychania tlenowego przedstawia się
następująco:

C6H120 6 + 6 0 2 ---------- 55- 6C02 + 6H20 + E (2877 kj)

natom iast równanie oddychania beztlenowego na przykładzie fermentacji

alkoholowej:

C6H120 6 2C02+2C2H5OH+E(93 kJ)

Powstała w wyniku reakcji oddychania energia może być następnie

w ykorzystywana przez komórkę w pracy: mechanicznej, np. w skurczu mięśni,
elektrycznej, np. w przewodzeniu impulsów, oraz osmotycznej, np. w pracy
nerki w transporcie substancji wbrew różnicy stężeń.
Zarówno anabolizm, ja k i katabolizm przebiegają w organizmie równo­
cześnie i są współzależne. Intensywność ich przebiegu zależy od wieku, np.
u młodych osobników dom inują reakcje syntezy, u dojrzałych oba procesy
w yrów nują się, u starych zaś przeważają reakcje rozpadu.

Porównanie anabolizmu i katabolizmu Tabel a 6

Anabolizm Katabolizm

■ energia
t
słoneczna i energia

co 2+ h , o ---------------- C(,H .0 ,, ---------------- C O .+ H O

redukow anie utlenianie
kum ulow anie energii uw alnianie energii
produkt P zaw iera więcej energii (E) niż substrat S produkt P zaw iera m niej energii (E) niż substrat S
E s < Ep Es > Ep
proces endoergiczny proces egzoergiczny
reakcje syntezy, np. fotosynteza reakcje rozpadu, np. oddychanie

27
 W przebiegu reakcji m etabolicznych nieodzowną rolę odgrywa w ysoko­
energetyczny związek - ATP, którego energia może być wykorzystywana
w biochemicznych reakcjach endoergicznych.
ATP - adenozynotrifosforan to tzw. nośnik energii, związek należący do
nukleotydów, kumulujący energię w wysokoenergetycznych wiązaniach fos­
foranowych (ryc. 4). Synteza ATP odbywa się głównie w mitochondriach. ATP
powstaje z ADP (adenozynodifosforanu) w wyniku f o s f o r y l a c j i polegającej
na przyłączeniu przez ADP reszty fosforanowej ( ? ) .

adp + @ ATP

A —adenina

R - ryboza

- reszta fosforowa

—wysokoenergetyczne wiązanie

Ryc. 4. Rola ATP w procesie fosforylacji

W yróżniamy następujące typy fosforylacji:

- fosforylacja oksydacyjna - synteza ATP zachodząca kosztem energii
powstałej podczas transportu protonów wodoru i e (elektronów) na tlen
(w łańcuchu oddechowym):

28
r
ADP + ® + NADH2 + 4 °2 -------------- ► A T P ■+ N A D + H 20

- fosforylacja fotosyntetyczna (może być cykliczna i niecykliczna) - syn­

teza ATP kosztem energii dostarczanej przez kwanty światła, a wyzwolonej
w wyniku przepływu przez szereg przenośników (w fazie świetlnej fotosyn­
tezy):

A D P -p ( ? ) + energia świetlna — i£ l?rofil------- ^ ATP

przenośnik e

- fosforylacja substratowa - synteza ATP z ADP i ( ? ) na skutek

bezpośredniego rozkładu (utleniania) substratu, np. kwasu 3-fosfoglicerynowe­
go, do pirogronianu (zachodzi w czasie glikolizy)

wysokoenergetyczny -f- ( p ) + A D P ------------ ► niskoenergetyczny + ATP

substrat produkt

Pamiętać należy, że wszystkie procesy m etaboliczne przebiegają z udzia­

łem enzymów.

5. W Ł A Ś C IW O Ś C I I R O L A E N Z Y M Ó W W P R O C E S A C H
M E T A B O L IC Z N Y C H

Enzymy to biokatalizatory białkowe wytwarzane przez każdy żywy organizm,

regulujące szybkość przebiegu reakcji biochemicznych.
Istnieją enzymy zbudowane tylko z białka, np. pepsyna, ale częściej
spotykane są enzymy złożone z 2 elementów: apoenzymu (części białko­
wej) i koenzymu (części niebiałkowej). Apoenzym warunkuje specyficzność
substratową działania enzymu, gdyż wykazuje powinowactwo do substratu.
Koenzym określa typ katalizowanego procesu, decyduje o tym, jakiej przemia­
nie ulega substrat. Koenzymami lub ich ważnymi częściami składowymi są
m.in.:

- ATP adenozynotrifosforan,
- NAD dinukleotyd nikotynamidoadeninowy,
- NADP fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego,
- FAD dinukleotyd flawinoadeninowy,
- CoA koenzym A,
- jony metali, np. żelaza, wapnia, magnezu,
- reszta kwasu fosforowego,
- witaminy, np. Bi, B2, B6, B,2, biotyna, PP.

29
 Enzymy charakteryzują się następującym i cechami:
- obniżają energię katalizowanych reakcji, tzw. energię aktywacji; ozna­
cza to, że ilość energii potrzebnej do przebiegu dowolnej reakcji jest mniejsza
od ilości energii wykorzystywanej w danej reakcji bez użycia enzymów (ryc. 5);

Ryc. 5. Schemat obrazujący katalityczne działanie enzymu, polegające na obniżeniu energii

aktywacji

- nie zm ieniają się w wyniku reakcji, a przez to mogą wielokrotnie działać

na kolejne porcje tych samych substratów;
- działają na ściśle określone substraty, co nazywa się specyfiką działania
enzymów;
- nie m ają wpływu na równowagę reakcji;
- wykazują dużą aktywność katalityczną (przyspieszają reakcje chemicz­
ne co najmniej milionkrotnie);
- w arunkują większą skuteczność przebiegu reakcji, nadają kierunek
reakcjom.
Każdy enzym posiada tzw. centrum aktywne - miejsce utworzone przez kilka
aminokwasów - i tym centrum łączy się nietrwale z substratem, tworząc kompleks
enzym-substrat. Substrat i enzym muszą się przestrzennie dopasować (ryc. 6).

kom pleks S - substrat

nietrwały E - enzym
enzym - substrat P - produkt

Ryc. 6. Tworzenie kompleksu enzym-substrat i powstawanie produktu

30
Powstanie kompleksu obniża energię aktywacji. W zrost stężenia substratu
przyspiesza reakcję. Substancje podobne budow ą cząsteczki do substratu m ogą
blokować centrum aktywne enzymu.
W nazewnictwie enzymów stosuje się końcówkę -aza, np. amylaza, ureaza,
maltaza, lipaza, nukleaza, polim eraza itd. W zależności od substratu, z którym
łączy się enzym, oraz produktu końcowego stworzono przykładowo następujące
nazwy (nad strzałką):

ureaza r ,
mocznik --------------------- ■ » N H 3 + C O 2

sacharaza
sacharoza --------------------- —►fruktoza + glukoza

lipaza
tłuszcz »glicerol + kwasy tłuszczowe

maltaza
m a lto z a ------------------------► glukoza + glukoza

W klasyfikacji m iędzynarodow ej enzym y podzielono na 6 klas, są to:

1) o k s y d o re d u k ta z y - katalizujące reakcje oksydoredukcyjne,
2) transferazy - przenoszące grupy chem iczne (np. -N H 2 , -C O O H ) z jednego
zw iązku na drugi,
3) hydrolazy - biorące udział w reakcjach hydrolizy,
4) liazy - odszczepiające lub przyłączające różne grupy chem iczne, pow odujące
niehydrolityczny (bez udziału w ody) rozpad cząsteczek substratu,
5) izom erazy - przebudow ujące strukturę cząsteczki bez je j rozkładu,
6) ligazy - katalizujące łączenie się dw óch cząsteczek, np. am inoacylo - CoA .

Aktywność enzymów jest uzależniona od wielu czynników, m.in. od:

- temperatury (wzrost temperatury w przedziale od 20-40°C przyspiesza
reakcje chemiczne; powyżej 40°C aktywność enzymów gwałtownie spada),
- pH (większość enzymów działa efektywnie w obojętnym odczynie
środowiska reakcji, tj. przy pH =7),
- stężenia substratu lub stężenia enzymu (wzrost tego stężenia do pewnego
poziomu zwiększa szybkość przebiegu reakcji),
- jonów metali ciężkich (Pb, Cd, Hg), które zmniejszają, a naw et ham ują
aktywność enzymów.

6. K L A S Y F IK A C JA I R O L A W IT A M IN

Witaminy to związki organiczne o zróżnicowanej budowie chemicznej, których

niewielkie ilości wprowadzone wraz z pokarmem do organizmu warunkują
prawidłowy przebieg procesów życiowych. Dobowe zapotrzebowanie człowieka

31
na witaminy jest zróżnicowane. Brak witaminy prowadzi do schorzenia zwanego
awitaminozą, nadm iar także bywa szkodliwy i nosi nazwę hiperwitaminozy.
Rośliny potrafią same syntetyzować witaminy, natomiast zwierzęta i czło­
w iek muszą je otrzymywać w postaci gotowej lub jako prowitaminy. Z prekur­
sorów witamin, czyli prowitamin, organizm zwierzęcy może wytwarzać
witaminę A (pod wpływem enzymów jelitow ych) i witaminę D (pod wpływem
promieni ultrafioletowych).
W itam iny nie podlegają trawieniu i są bezpośrednio wchłaniane do
krwiobiegu przez ścianę jelit. Niektóre, np. z grupy B i K, są syntetyzowane
przez bakterie żyjące w jelicie cienkim i grubym zwierząt i człowieka.
W itaminy, podobnie jak enzymy, nie stanowią źródła energii; kwalifikuje się je
do b i o k a t a l i z a t o r ó w .
W itam iny dzieli się na:
- rozpuszczalne w tłuszczach - witaminy A, D, E, K,
- rozpuszczalne w wodzie - witaminy Bi, B 2, Bf„ B |2, PP, biotyna oraz
witamina C.
Rola witamin w organizmie Tabel a 7

W itam ina R ola w organ izm ie O b jaw y aw itam inozy W ystępow anie

1 2 3 4

A w arunkuje norm alny stan
akseroftol skóry i nabłonków , siat­
ków ki oka, praw idłow y
w zrost
w zm aga odporność na za­
każenia ropne
ślepota zm ierzchow a (tzw.
kurza ślepota)
choroby śluzów ek, g ruczo­
łów potow ych, łzow ych
zaham ow anie w zrostu
tran, w ątroba, mleko,
m asło
prow itam ina (karoten)
w korzeniach marchwi,
liściach szpinaku, ow o­
cach, w tym pom idorów
i papryki

D praw idłow y rozw ój kości, krzyw ica tran rybi, ja ja, m leko
kaicyferol w chłanianie jo n ó w w apnia tracenie zębów jej prow itam iny w droż­
łatw ość złam ań kości dżach, now alijkach i w
tkankach zw ierzęcych

E praw idłow y przebieg pro­ choroby gonad olej lniany, sałata, kiełki
tokoferol cesów rozm nażania, p rze­ niepraw idłow y rozwój pszenicy
bieg ciąży ciąży w ołow ina, jaja, mleko, w ą­
zw yrodnienie m ięśni troba

K krzepnięcie krw i, utlenia­ obniżenie krzepliw ości szpinak, lucerna, kapusta

filo ch in o n nie biologiczne krw i m ięso, w ątroba

C aktyw ator w ielu enzym ów , szkorbut (gniłec) ow oce porzeczki, cytryny,

kwas w zm aga odporność orga­ trudne gojenie ran pom arańczy
askorbinow y nizm u obniżenie odporności o rg a­ kapusta kiszona, ogórki,
uczestniczy w procesach nizm u liście pietruszki, sałaty
utleniania biologicznego

32
 1 2 3 4

H składnik niektórych e n ­ zapalenie skóry mleko, w ątroba, jaja, m ar­

biotyna zym ów w ypadanie włosów chew , m aliny, drożdże
(należy do w pływ a na stan skóry
grupy B) i w łosów
PP reguluje procesy biologicz­ choroby skóry (pelagra), otręby, drożdże, nasiona fa­
niacyna (nale­ nego utleniania przew odu pokarm ow ego, soli, grochu
ży do grupy B) nerw ow ego w ątroba, nerki, ryby

B, przem iany w ęglow odanów choroby układu nerw ow e­ drożdże, m archew , pom i­
tiam ina (na­ i tłuszczów , utlenianie bio­ go, serca dory, jab łk a
leży do grupy logiczne beri-beri mleko, ja ja, w ątroba, mózg
B) w arunkuje praw idłow y stan zaburzenia m etabolizm u otręby ryżow e
tkanki nerw ow ej

B2 składnik enzym ów oddy­ choroby oczu, skóry (łojo- drożdże

ryboflaw ina chania tok, zajady) wątroba, nerki, ja ja
(należy podnosi ogólną odporność zaham ow anie w zrostu jarzyny
do grupy B) organizm u ser biały

B6 składnik enzym ów , regulu­ anem ia kiełki pszenicy, otręby

(należy do je przem iany am inokw a­ łojotok ryżow e, drożdże
grupy B) sów epilepsja mięso, w ątroba, m leko
bierze udział w procesach schorzenia skóry
krw iotw órczych depresja

B12 w arunkuje rozw ój i dojrze­ anem ia w ątroba, m leko

kobalam ina w anie erytrocytów ogólne osłabienie bakterie (Słreptom yces)
(należy do
grupy B)
II. ORGANIZACJA KOMÓRKI

1. W S P Ó Ł C Z E S N E M E T O D Y B A D A N IA S K Ł A D U
C H E M IC Z N E G O I B U D O W Y S T R U K T U R K O M Ó R K O W Y C H

W spółczesna analiza kom órkowych zjawisk życiowych przebiega na trzech

poziomach: mikroskopowym, submikroskopowym i molekularnym. Do bada­
nia składu chemicznego kom órek stosuje się analizę ilościową i jakościową.
Badanie składu ilościowego może odbywać się metodą: wagową, miareczkową,
pehametryczną, natomiast do analizy jakościowej używa się metody wid-
mowoemisyjnej i elektroforetycznej.
Elektroforeza. Jest to metoda rozdziału substancji chemicznych oparta na
zjawisku przesuwania się cząsteczek o różnym ładunku elektrycznym w polu
elektrycznym. O siągnęła ona specjalne znaczenie w diagnostyce medycznej.
W ykorzystyw ana jest do różnicowania białek surowicy krwi.
W śród nowoczesnych m etod badania ultrastruktury komórki i jej składu
chemicznego wymienia się następujące:
M ikroskopia elektronowa. M ikroskop elektronowy jest udoskonaloną
form ą mikroskopu świetlnego, ale pracuje na zupełnie innej zasadzie. Różni się
też uzyskiwanymi powiększeniami (świetlny - 2000x, elektronowy - 250 tys.x)
oraz zdolnością rozdzielczą: świetlny - 2 |xm, elektronowy - 2 Ä (1 pm = K rtn ,
1 nm = 1 0 'Jm, 1 Ä = 10~l0m). W mikroskopie elektronowym w miejsce soczewek
optycznych i promieni światła wykorzystano soczewki elektromagnetyczne
oraz wiązkę elektronów i ich źródło - katodę. Dzięki temu uzyskano duże
pow iększenie i zdolność rozdzielczą, która pozwala obserwować bardzo małe
struktury leżące blisko siebie. W adą tego mikroskopu jest niemożność prze­
prowadzenia obserwacji na żywych komórkach.
Dyfrakcja rentgenowska. Technika badania ugięcia lub pochłaniania
promieni Roentgena.
Chromatografia bibułowa. Jest to m etoda stosowana w biochemii do
rozdzielania podstawowych składników makrocząsteczek, np. aminokwasów

34
w białkach. W badaniu wykorzystuje się specjalne bibuły, na które nakrapla się
badaną mieszaninę. Następnie zanurza się część bibuły z badaną mieszaniną
w organicznym rozpuszczalniku, np. alkoholu, który wznosząc się do góry,
będzie podnosić mieszaninę. Jej składniki ze względu na różną rozpuszczalność
będą zatrzymywały się na bibule wyżej bądź niżej. Powstałe w ten sposób pasma
służą do identyfikacji składników mieszaniny.
Frakcjonowanie materiału komórkowego. Jest to metoda, w której stosuje
się szybkie wirówki. Poprzez kolejne odwirowania przy coraz większej
prędkości, np. 5000 obrotów na sekundę, 24 000 obr./s, 54 000 obr./s,
otrzymujemy w osadzie frakcje elementów komórek, tzw. homogenaty (sub­
stancje jednorodne), np. frakcje jąder komórkowych, mitochondriów lub
rybosomów. Analiza biochemiczna tych frakcji dała wiedzę o reakcjach
chemicznych zachodzących w tych organellach, stąd też m.in. znana jest ich
funkcja. Dzięki tej metodzie przekonano się również, że lipidy i białka
w ystępują we wszystkich organellach.
Ekstrakcja. Jest to metoda stosowana do rozdzielania ciekłych lub stałych
substancji. Polega na wyosobnianiu z fazy ekstrahowanej za pomocą odpow ied­
nich selektywnych rozpuszczalników jednego lub kilku składników m ieszani­
ny. W przypadku ekstrakcji składnika z roztworu wykorzystuje się dużą różnicę
rozpuszczalności tego związku w roztworze ekstrahowanym i w rozpuszczal­
niku. M etodę tę wykorzystano do wyodrębnienia barwników z roślin (chloro­
filu, karotenoidów i in.).
W badaniu struktur i substancji komórkowych ważną rolę odgrywa także
barwienie, np. płynem Lugola (J w JK) wykrywa się skrobię, Sudanem III
- tłuszcze.

2. B U D O W A K O M Ó R K I I F U N K C JE JE J P O S Z C Z E G Ó L N Y C H
ELEM ENTÓW

Kom órka to podstawowy element strukturalny i czynnościowy każdego

organizmu, zdolny do spełnienia różnych funkcji życiowych, tj. oddychania,
odżywiania, rozmnażania, wzrostu. W ielkość i kształt kom órek są bardzo różne.
N ajm niejsza komórka mierzy 0,2 p,m (bakterie), największa ok. 50 cm (włókna
indyjskiej rośliny ramii).
Każda komórka roślinna jest zbudowana z dwóch podstawowych skład-
/
ników - ściany komórkowej i protoplastu oraz licznych jego struktur. Ściana
komórkow a jest wytworem protoplastu, natomiast protoplast jest żyw ą częścią

35

J
komórki, w której skład wchodzą: cytoplazma, jądro komórkowe, m itochon­
dria, plastydy i inne elementy (ryc. 7).

chloroplast (oddział syntezy organicznej)

lizosomy
(zbiorniki trawienne)

jądro
(biuro dyrekcji)

- aparat Golgiego
(produkcja materiałów do
budowy ściany komórkowej)

retikulum endoplazmatyczne-
-szorstkie, gładkie
(drogi transportu)

mitochondrium (siłownia -
centrum energetyczne)

Ryc. 7. Komórka roślinna jako miniaturowa fabryka

Cytoplazma to główna część protoplastu, w której znajdują się plaz-

matyczne składniki komórki. Jest to ciągliwa, lepka, elastyczna, galaretowata
m asa mająca charakter koloidu, będąca w nieustannym ruchu. W yróżnia się
3 rodzaje ruchów cytoplazmy: rotacyjny, cyrkulacyjny, pulsacyjny. W skład
cytoplazmy wchodzą: H20 (80-90% ), białka (7-10% ) i tłuszcze (1-2% ).
W obrębie cytoplazmy znajdują się włókniste struktury białkowe, tworzące
mikroszkielet cytoplazmatyczny - c y t o s z k i e 1 e t . Są to:
- mikrofilamenty, włókienka długości 5-16 nm, zbudowane z aktyny lub/i
z miozyny, m ają zdolność kurczenia się (np. w mięśniach). Odgrywają istotną
rolę w ruchach cytoplazmy, a nawet całych komórek (np. ameba);
- mikrotubule, proste rureczki długości 5 -30 nm, zbudowane z białka
tubułiny. Odgrywają zasadniczą rolę w czasie podziałów komórki, tworząc
wrzeciono podziałowe; biorą także udział w ruchu cytoplazmy; są podstawowym
elementem strukturalnym np. centrioli (s. 38).
Błony kom órkowe są zbudowane z lipidów i białek (ryc. 8). W szystkie
mają charakter półprzepuszczalny i odgryw ają istotną rolę w metabolizmie,

36
transporcie wewnątrzkomórkowym oraz wydalaniu. Zaliczamy do nich m.in.
błonę cytoplazmatyczną (plazmolemę) i błonę w akuolam ą (tonoplast).

Ryc. 8. Budowa błony komórkowej - model płynnej mozaiki i fosfolipidu

Podstawowe funkcje błony plazmatycznej:

- oddziela, ogranicza i chroni wnętrze komórki od środowiska zewnętrz­
nego (utrzymuje indywidualność komórki),
- zapewnia regulowany kontakt ze środowiskiem zewnętrznym,
- reguluje procesy transportu substancji,
- uczestniczy w pobieraniu i wydalaniu przez komórkę różnych substancji,
- decyduje o powstawaniu elektrycznych napięć spoczynkowych i czyn­
nościowych,
- umożliwia przewodzenie impulsów dzięki wytworzeniu różnicy potencjałów,
- umożliwia zachodzenie przeciwstawnych reakcji chemicznych,
- zapewnia rozpoznawanie się komórek.

Retikulum endoplazmatyczne, czyli siateczka śródplazmatyczna, jest to

błoniasty system kanalików, pęcherzyków lub cystern biorących udział w trans­
porcie wewnątrzkomórkowym różnych substancji, w syntezie białek (retikulum
endoplazmatyczne szorstkie), izolacji przeciwstawnych procesów m etabolicz­
nych zachodzących w różnych obszarach cytoplazmy, w przemianach w ęg­
lowodanowych, lipidowych (retikulum endoplazmatyczne gładkie) oraz
w obronie przed toksycznym działaniem związków chemicznych, np. leków.

Aparat Golgiego to struktury błoniaste ułożone jedna na drugiej, niczym

zm niejszające się spodeczki. W ystępuje w pobliżu jądra. Gromadzi wydzieliny
oraz produkty syntezy. Aparat Golgiego pozostaje w ścisłym związku z retiku­
lum endoplazmatycznym, lizosomami oraz plazm olem ą (ryc. 9).

37
Ryc. 9. Budowa aparatu Golgiego

Centriole są to cylindryczne parzyste twory, zbudowane z 9 zespołów

mikrotubul połączonych z osią centrioli (ryc. 10). W ystępują w komórkach
eukariotycznych (wyjątek rośliny wyższe). Spełniają rolę inicjatora i or­
ganizatora w rzeciona podziałowego (kariokinetycznego), na biegunach kom ó­
rki tworzą ciałka podstawowe (kinetosomy) wici i rzęsek.

J trip le t mikrotubul

Ryc. 10. Przekrój poprzeczny centrioli

Lizosom y to pęcherzyki otoczone pojedynczą błoną lipidowo-białkową,

zawierające enzymy hydrolityczne, zdolne do degradowania większości bio­
logicznych makrocząsteczek. Funkcją lizosomów jest trawienie wewnątrz­
komórkowe.
Rybosom y - ziarniste twory zbudowane z RNA (60%) i białek. Tworzą je
dwie podjednostki: mniejsza i większa. Biorą udział w biosyntezie białka.
Zwykle połączone w łańcuszki tw orzą tzw. p o l i r y b o s o m y (polisomy).
Liczba rybosomów wchodzących w skład polirybosomu jest różna - od kilku do
kilkunastu.
Jądro jest nadrzędną organellą każdej komórki, warunkuje właściwy jej
metabolizm, reprodukcję i wzrost (patrz s. 43).
Chloroplast - organella w łaściw a kom órkom roślinnym; w nim zachodzi
proces fotosyntezy (patrz s. 46).

38
 M itochondrium, czyli centrum energetyczne komórki, to organella,
w której odbyw ają się procesy utleniania biologicznego, a więc oddychania
wewnątrzkomórkowego.

3. W Ł A Ś C IW O ŚC I O S M O T Y C Z N E K O M O R K I

Gospodarka wodna organizmu związana jest z dwoma fizycznymi procesami:

osm ozą i dyfuzją.

Dyfuzja to proces, w wyniku którego następuje przemieszczanie się

(transport) cząsteczek substancji rozpuszczonej, np. cukru, od stężenia w ięk­
szego do stężenia mniejszego w celu wyrównania stężeń w komórce (ryc. 11).

• cukier
0%
cukru - - 0% - 20% cukru jś'; ;.,y , 10% cukru
*
100% ilł
100% 80% 90% H20
A".

dyfuzja cukru po wyrównaniu stężeń

w w yniku dyfuzji
dyfuzja H2 0
Ryc. 11. Dyfuzja

Osmoza to specyficzny typ dyfuzji cząsteczek wody (rozpuszczalnika) przez

półprzepuszczalną błonę komórkową rozdzielającą roztwory o różnych stężeniach;
kierunek przepływu (transportu) jest więc od roztworu o mniejszym stężeniu (albo
od czystego rozpuszczalnika) do roztworu o stężeniu większym (ryc. 12).

o% cukier
cukru

100%

■trS
błona -
pó ł przepuszczalna
Ryc. 12. Osmoza

Aby zrozumieć, jakie znaczenie ma w życiu roślin obecność błon

komórkowych, należy wiedzieć, że roślina pobiera z otoczenia wodę z solami
mineralnymi i jednocześnie musi zatrzymywać wewnątrz swego ciała produkty
asymilacji. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie istniały wybiórczo działające
bariery w postaci półprzepuszczalnych błon lipidowo-białkowych.

39
 Półprzepuszczalne błony lipidowo-białkowe działają selektywnie, tzn.
jedne substancje przepuszczają łatwiej (np. H20 ), a inne trudniej (np. cząsteczki
cukru). Przepuszczalność uwarunkowana jest strukturą błon komórkowych,
w których obecne są pory o zróżnicowanej średnicy, co z kolei warunkuje
przepływ cząsteczek o różnej wielkości. W yróżnia się 2 rodzaje transportu:
- b i e r n y , zgodny z gradientem stężeń; polega on na przepływie
cząsteczek od stężenia większego do mniejszego, aż do wyrównania stężeń (np.
dyfuzja prosta i wspomagana);
- c z y n n y (aktywny), odbywający się z udziałem energii dostarczonej
przez ATP. Biorą w nim udział białkowe nośniki, które przenoszą cząsteczki
różnych substancji przez błony nawet wbrew gradientowi stężeń, tzn. od
stężenia m niejszego do większego.

O O•
zachodzi zgodnie
^dyfu7ja OO z gradientem stężeń
prosta

glicerol odbywa się również zgodnie

Transport • z gradientem stężeń, lecz
substancji - dyfuzja O• transport wspomagany jest
' wspomagana O• przez przenośnik tworzony
przez błony (ułatwiona) zwykle przez integralne
białko błonowe

^transport EL P© odbywa się wbrew

"aktywny
OH (S (t) gradientowi stężeń,
ST wymagajednak
QH ty nakładu energii

W wymianie wody między komórką a środowiskiem zewnętrznym decyduje

tzw. siła ssąca komórki. Jest to siła, z jaką woda przenika do wnętrza komórki.
Wiadomo, że H20 będzie przenikać do komórki dopóty, dopóki nie nastąpi
zrównoważenie siły osmotycznej (potencjału osmotycznego). Gdy stan napięcia
komórki (jej jędm ość, tzw. turgor) jest maksymalny, to siła ssąca równa się zeru.
O właściwościach osmotycznych komórki roślinnej przekonamy się
umieściwszy ją w różnych roztworach:

hipertonicznym stężenie substancji stężenie substancji

na zewnątrz komórki > wewnątrz komórki
hipotonicznym stężenie substancji stężenie substancji
<
na zew nątrz komórki wewnątrz komórki
izotonicznym stężenie substancji stężenie substancji
na zewnątrz komórki wewnątrz komórki

40
r W roztworze hipotonicznym woda przenikać będzie do komórki, aż siła
ssąca komórki będzie równa zeru, a turgor osiągnie m aksymalną wielkość.
W roztworze izotonicznym żadne procesy nie będą zachodzić, gdyż istnieje
stan równowagi między obydwoma roztworami.
W roztworze hipertonicznym stężenie roztworu otaczającego komórkę
jest większe od stężenia soku komórkowego, a więc zgodnie z prawem osmo­
zy woda odciągana jest z komórki do otoczenia. K omórka traci turgor, waku-
ola kurczy się, pociągając za sobą protoplast, który odstaje od ściany
komórkowej.
Zjawisko kurczenia się protoplastu i odstawania od ściany komórkowej na
skutek umieszczenia komórki w roztworze hipertonicznym nazywa się p 1 a z -
m o 1 i z ą (ryc. 13). Przebieg tego procesu można zaobserwować np. w komór­
kach skórki liścia spichrzowego cebuli po zanurzeniu go w roztworze cukru lub
soli kuchennej NaCl.

komórka przed komórka

plazmołizą sptazmoiizowana

Ryc. 13. Schemat przebiegu plazmolizy w komórce roślinnej

Proces plazmolizy jest odwracalny. Jeżeli przeniesiemy komórkę do

roztworu hipotonicznego, np. do czystej wody, to wówczas wnika ona do
komórki wskutek działania siły ssącej. Protoplast rozkurcza się i wraca do
normalnego stanu. Zjawisko to nosi nazwę d e p l a z m o l i z y i jest możliwe
tylko dzięki istnieniu błon półprzepuszczalnych.
Zjawiska osmotyczne odgrywają w życiu rośliny istotną rolę:
- regulują zawartość wody (pobieranie, przekazywanie, rozprowadzanie
w komórkach roślinnych);
- zapewniają właściwy turgor roślinie, co ma istotne znaczenie dla
zachowania kształtu i przebiegu procesów fizjologicznych;
- nadają rosnącym tkankom siłę przebicia przez glebę, np. wzrastającym
korzeniom;
- w arunkują odporność roślin na suszę, zimno.

41
4. P O R Ó W N A N IE K O M Ó R K I Z W IE R Z Ę C E J Z K O M Ó R K Ą
R O Ś L IN N Ą

Ryc. 14. Porównanie budowy komórki zwierzęcej i roślinnej: bk - błona komórkowa,

c - centriole, ch - chloroplast, g - aparat Golgiego, j - jądro komórkowe, jd - jąderko,
1- lizosomy, m - mitochondria, mk - mikrokosmki, pl - plazmodesmy, rs - retikulum szorstkie,
rg - retikulum gładkie, rp - rzęski, wici, śk - ściana komórkowa, w - wakuole (wodniczki).

Porównanie komórki zwierzęcej z roślinną Tabel a 8

K om órki zw ierzęce K om órki roślinne

B rak plastydów O becne plastydy

B rak fotosyntezy (cudzożyw ne)
Pośrednie zdobyw anie energii
Brak ściany kom órkow ej
W iele m ałych w odniczek (w akuol)
O dm ienne funkcje i zaw artość w odniczek
C entriole
Lizosom y zw ierzęce
O becne m ikrokosm ki
O becne organelle ruchu (w yróżnia się ruch:
pełzakow aty, rzęskow y, m ięśniow y)
F otosynteza (sam ożyw ne)
B ezpośrednie w ykorzystanie energii słonecznej
O becna ściana kom órkow a, a w raz z nią obecne jam k i
Jedna lub kilka dużych w akuol
O dm ienne funkcje i zaw artość w akuol
C entriole w ystępują rzadziej, brak u roślin w yższych
Lizosom y roślinne
B rak m ikrokosm ków
R aczej brak organelli ruchu (wyjątek: gam ety, zarod­
niki, niektóre glony)

42
5. B U D O W A I F U N K C JE O R G A N E L L I O P O D W Ó JN E J B Ł O N IE
L IP ID Ó W O -B IA Ł K O W E J

Do organelli mających podwójną błonę lipidowo-białkową, tzw. otoczkę,

należą: jądro komórkowe, mitochondria, płastydy.

Jądro kom órkowe jest podstaw ową i nadrzędną organellą każdej kom ór­
ki. W ielkość jego waha się od 0,5 (im do 600 pm. Kształt może mieć różny, np.
kulisty, wrzecionowaty, nieokreślony. W komórce najczęściej znajduje się
jedno jądro, ale można też spotkać komórki zawierające wiele jąder. Komórki
takie są nazywane k o m ó r c z a k a m i . K omórczakiem jest np. pleśniak,
gałęzatka, pełzatka. Istnieją też komórki o dwóch jądrach sprzężonych, tzw.
komórki dikariotyczne, występujące u grzybów. U pierwotniaków (orzęsków)
także spotykamy dwa jądra: makro- i mikronukleus. Z kolei niektóre rodzaje
kom órek pozbawione są jąder, np. erytrocyty ssaków.
W submikroskopowej budow ie jądra wyróżniamy: jąderka - ośrodki
tworzenia rRNA, otoczkę jądrow ą (utworzoną z dwóch błon lipidowo-biał-
kowych), pory w otoczce jądrow ej, kariolimfę (karioplazmę), chromatynę
stanowiącą interfazową postać chromosom ów (ryc. 15).

Ryc. 15. Budowa jądra komórkowego

Rola jądra komórkowego jest, ja k wspomniano, nadrzędna w stosunku do

pozostałych organelli. Jądro steruje poprzez DNA przemianami biochemicz­
nymi komórki. Gromadzi i przechowuje w DNA informację genetyczną
o cechach organizmu, a następnie przekazuje ją do cytoplazmy na rybosomy za
pośrednictwem mRNA. Jądro bierze udział w podziałach kom órek somatycz­
nych (mitoza) i macierzystych kom órek gam et lub zarodników (mejoza).
Bardzo istotnym elem entem jądra komórkowego jest chromatyna, roz­
mieszczona w kariolimfie w postaci delikatnej, splątanej niteczki. W trakcie
podziału jądra chrom atyna organizuje się w struktury zwane chromosomami.

43
 Chrom osom y to twory powstałe w wyniku spiralizacji, której ulega
chromatyna podczas profazy. Zbudowane są z DNA i białek (histonów). Zespół
chromosomów jest zawsze taki sam w obrębie gatunku i tworzy tzw.
g a r n i t u r c h r o m o s o m o w y . Zespół chromosomów może być d i p -
1 o i d a 1 n y (2n), tj. zawierający podwójną liczbę chromosomów, co jest
charakterystyczne dla kom órek ciała (poza gametami), lub h a p l o i d a ł n y
(ln ), tj. zawierający pojedynczą liczbę
0^ chromosomów (po jednym z pary); charak­
terystyczny dla zarodników i kom órek
chromatydy(dwie) generatywnych (rozrodczych) - gamet.
Diploidalna liczba chromosomów
w komórkach somatycznych (ciała) jest
przewężenie pierwotne stała dla danego gatunku i wynosi przy­
(centromer)
kładowo:
człow iek 46 sosna 24
szczur 42 ogórek 14
przewężenie wtórne kom ar 6 ow ies 42
(organizator jąderka) m uszka ow ocow a 8 kukurydza 20
trabant (satelita)
Chromosomy są najlepiej widoczne
Ryc. 16. Budowa chromosomu podczas metafazy, wtedy też bada się ich
w metafazie cechy morfologiczne (ryc. 16). Każdy z chro­
mosomów odznacza się stałym typem budowy, dzięki czemu można je
charakteryzować według kształtu. Liczba, kształt i rozmiary chromosomów
oraz położenie centromeru są w zasadzie stałe, co ułatwia ich rozpoznawanie
w badanym zespole chrom osom ów 1; np. chromosomy różnią się między sobą
długością ramion i m ogą mieć:
- równe oba ram iona (metacentryczne),
- nierówne ram iona (submetacentryczne),
- jedno ramię bardzo długie, drugie prawie niewidoczne (akrocentryczne).

M itochondrium należy do autonomicznych organelli, ponieważ zawiera

własne DNA i RNA (1%); oprócz kwasów nukleinowych występują białka
(70%), lipidy (27%) i cukry (2%). W ym iary mitochondrium wahają się od 0,5
do 3 jam. Ultrastrukturę tej organelli przedstawiono na rycinie 17.
M itochondrium to centrum energetyczne komórki, w którym zachodzi
utlenianie biologiczne. Bierze ono udział w procesach oddychania wewnątrz-
1 Zespól chrom osom ów w łaściw ych danem u organizm ow i lub grupie organizm ów , o charakterystycznej
liczbie i m orfologii, zwie się kariotypem (karyon gr. - jądro). B adanie kariotypu danego osobnika służy
m.in. kontroli pokrew ieństw a, śledzeniu zm ian ew olucyjnych i ocenie genetycznego podłoża stanu
zdrow otnego (ew entualne zm iany patologiczne).

44
kom órkow ego. Z achodzące w nim etapy tego oddychania to cykl K rebsa
i łańcuch oddechow y. G likoliza przebiega w cytoplazm ie kom órki. P ow sta­
ła w w yniku tych procesów energia je s t grom adzona w w iązaniach
w ysokoenergetycznego zw iązku - ATP. N ajw ięcej m itochondriów znajdu­
je się w tych narządach, w których zapotrzebow anie energetyczne jest
najw iększe, np. kom órki m ięśnia sercow ego zaw ierają bardzo dużo m ito­
chondriów , natom iast kom órki tkanki tłuszczow ej m ało. N ajw iększą licz­
bę m itochondriów znaleziono u am eby - 500 tys., najm niejszą w plem ni­
ku - 23.

rybosom y
btona wewnętrzna
oksysomy' tworząca grzebienie

btona zewnętrzna
grzebień z porami
m itochondrialny
matriks
zawiera DNA i RNA

Ryc. 17. Budowa mitochondrium

Plastydy to autonomiczne organelle o podwójnej błonie lipidowo-białkowej

(odkryte przez Meyera w XIX w.), charakterystyczne tylko dla komórek roślinnych.
Wyróżniamy trzy rodzaje plastydów: chloroplasty, chromoplasty i leukoplasty
(tab. 9). Budowę chloroplastu przedstawiono na rycinie 18.

Rodzaje i funkcje plastydów Tabel a 9

Plastydy Zaw arte b arw niki F u n k cje, w ystępow anie

C hloroplast zielony w arunkuje proces fotosyntezy

(5 jam) chlorofil nadaje zieloną barw ę liściom , łodygom

C hrom oplast żółty nadaje żółtą barwę: ziarnom zbóż, kw iatom słonecznika,
( 3 - 5 (im) ksantofil jaskra, m niszka, forsycji, starzejącym się liściom

pom arańczow o- nadaje barw ę pom arańczow oczerw oną ow ocom : pom ido­
czerw ony ra, jarzębiny, róży, papryki, korzeniom m archwi
karoten

L eukoplast bezbarw ny zdolność do m agazynow ania m ateriałów zapasow ych w postaci:

( 2 - 4 Jim) (brak barw ników ) białek, tzw. proteoplasty, tłuszczów , tzw. ela jo p la sty;
cukrów , tzw. am yloplasty, w ypełnione skrobią
m ateriały zapasow e roślin grom adzone są zw ykle w pod­
ziem nych organach spichrzow ych (np. bulw y ziem niaka),
w skórce dolnej liścia trzykrotki

45
 grana za w ie ra ją ce c h lo r o f il

o to c z k a c h lo ro p la s tu
(zb u d o w a n a z d w ó c h
b ło n lip id o w o — b ia ł­
kow ych)

s tro m a
za w ie ra D N A i R N A

zia rn a s k ro b i

Ryc. 18. Submikroskopowa budowa chloroplastu

6. N IE P L A Z M A T Y C Z N E S K Ł A D N IK I K O M Ó R K I R O ŚL IN N E J

Do nieplazmatycznych składników komórki roślinnej zalicza się ścianę

komórkow ą oraz wakuole.
Ściana kom órkowa to zewnętrzna powłoka komórki roślinnej, będąca
wytworem protoplastu. W jej skład wchodzą 3 warstwy: ściana pierwotna,
ściana wtórna i blaszka środkowa. Ściana komórkowa zbudowana jest z mikro-
fib ryli celulozowych, pektyn i hem iceluloz wypełniających przestrzenie między
mikrofibrylami, ja k też z niewielkiej ilości wody.
Rola ściany komórkowej:
- nadaje kształt komórce,
- zabezpiecza przed nadm ierną utratą wody,
- osłania i ochrania protoplast komórek przed niekorzystnymi wpływami
środowiska,
- tworzy mocne rusztowania dla całej rośliny,
- dzięki jam kom , przez które przenikają pasemka cytoplazmy tzw.
plazm odesm y, zapewniony jest kontakt między sąsiednimi komórkami.
Ściana kom órkow a w zależności od warunków środowiska i typu rośliny
podlega pew nym m o d y f i k a c j o m , czyli przekształceniom. Ściany komór­
kow e m ogą więc być:
a) z d r e w n i a ł e , gdy między mikrofibrylami celulozowymi odkłada
się lignina (bezpostaciowy polim er zbudowany z podjednostek zawierających
pierścień aromatyczny, głównie w postaci pochodnych fenylopropanu); zdrew­
nienie nadaje sztywność ścianom komórkowym, uodpornia je na działanie
czynników mechanicznych (np. rozerwanie, zgniecenie);
b) s k o r k o w a c i a ł e , gdy ściany komórkowe powleczone są subery-
ną (tłuszczową substancją organiczną) ochraniającą roślinę przed nadm iernym

46
parowaniem, działaniem niskich tem peratur oraz przed w nikaniem pasożytów
przez ściany;
c) s k u t y n i z o w a n e , gdy zewnętrzną powierzchnię ścian komór­
kowych skórki powleka kutyna zabezpieczająca przed utratą wody;
d) z w o s k o w a c i a ł e , gdy na zewnątrz ścian komórkowych skór­
ki odkłada się wosk w postaci szarobiałego nalotu, np. na skórce owoców
(jabłek, winogron); w osk razem z kutyną tworzą warstwę ochronną kutikulę\
e) z m i n e r a l i z o w a n e , gdy ściany komórkowe przesycone są sub­
stancjami mineralnymi, np. solami wapnia (m.in. u krasnorostów) lub krze­
mionką S i0 2 (m.in. u traw i skrzypów);
f) z e ś l u z o w a c i a ł e , gdy wydzielany jest śluz roślinny tworzący
otoczki wokół komórek, np. glonów, bakterii lub na powierzchni nasion lnu.

W akuola to wydzielona przestrzeń w cytoplazmie wypełniona sokiem

komórkowym (wakuolamym), zawierającym przede wszystkim wodę, a ponad­
to substancje zapasowe, wydaliny i wydzieliny komórki. W akuola otoczona jest
pojedynczą błoną lipidowo-białkową, tzw. tonoplastem. Składnikami soku
wakuolamego są:
- woda;
- związki nieorganiczne, jak sole, jony K+, N a+, Ca2+, Fe2+ i M g2+;
- związki organiczne, ja k cukry, aminokwasy, białka enzymatyczne,
kwasy organiczne (tj. kwas jabłkow y, cytrynowy) nadające kwaśny smak wielu
owocom;
- barwniki antocyjany i flawony nadające barwę kwiatom, co stanowi
czynnik wabiący owady; ponadto duże ilości antocyjanów w roślinach
wysokogórskich stanowią czynnik ochronny przed nadm iarem promieniowania
ultrafioletowego; a n t o c y j a n y nadają, w zależności od pH roztworu,
zabarwienie czerwone, niebieskie lub fioletowe organom roślinnym, np.
owocom śliwki, jabłoni, czereśni, porzeczki, winogron, kwiatom fiołka,
goryczki, maku, bratka, róży, liściom czerwonej kapusty, korzeniowi buraka;
f l a w o n y - nadają żółtą barwę kw iatom lwiej paszczy i pierwiosnka,
owocom śliwek, liściom herbaty;
- garbniki, związki organiczne wykorzystywane do garbowania skóry;
- alkaloidy, związki nadające gorzki i cierpki smak, np. nikotyna, kofeina,
chinina czy morfina, które działają na układ nerwowy pobudzająco lub
hamująco;
- inne wydaliny i wydzieliny;
- ciała stałe nierozpuszczalne w wodzie, np. kryształy szczawianu wapnia.

47
 Do podstawowych funkcji wakuoli należą: utrzymywanie turgoru, czyli
jędm ości - stanu napięcia komórki, przechowywanie substancji zapasowych,
gromadzenie materiałów zapasowych, wydalin i wydzielin oraz przechow yw a­
nie substancji toksycznych.

7. P O D Z IA Ł Y K O M Ó R E K

W szystkie komórki dzielą się, co prowadzi do powstania komórek potomnych.

Na podział komórki składają się 2 procesy:

1) podział jądra, czyli kariokineza, która odbywa się tak, by komórki

potom ne otrzym ały pełny zestaw chromosomów, przy czym w jądrze zachodzi
szereg zmian w kolejnych fazach - profazie, metafazie, anafazie i telofazie:
2) podział cytoplazmy, czyli cytokineza, która rozpoczyna się pod koniec
anafazy, przy czym w komórkach (roślinnych) tworzy się wrzeciono cyto-
kinetyczne zbudowane z mikrotubul; w tworzeniu błony cytoplazmatycznej
oddzielającej obie komórki potomne biorą udział pęcherzyki wytwarzane przez
aparat Golgiego.
W cyklu życiowym komórki 10% przypada na podziały, przez pozostałe
90% kom órka znajduje się w fazie między podziałami, zwanej interfazą.
W interfazie wyróżnia się okres wzrostu jądra, gdy osiąga ono normalną
wielkość (okres ten oznacza się symbolem G,). Po nim następuje okres synte­
zy DNA (replikacja) i białek histonowych (symbol 5); w tym czasie wzrost
ilości chromatyny jest dwukrotny. W ostatnim okresie (symbol G2) powiększa
się jądro, co jest spowodowane zwiększeniem ilości soku komórkowego
(ryc. 19).

■<&*

§t130 0'1 ts1 1 1 i ■ M '<&

11II
w

G, Ś G2 profaza metafaza anafaza telofaza

l-- - .- — - - -
interfaza x mitoza

Ryc. 19. Cykl życiowy komórki: Gi - okres po poprzedniej telofazie, S - okres syntezy DNA,
G2 - okres przed następną profazą. Dalsze objaśnienia w tekście

48
7.1. PRZEBIEG I ROLA MITOZY

Mitoza to podział jądra komórkowego (kariokineza), w wyniku którego dochodzi

również do podziału cytoplazmy (cytokineza) i powstają komórki potomne
o jądrach zawierających taką samą liczbę chromosomów jak jądro komórki
macierzystej. Mitoza zachodzi w komórkach somatycznych i prowadzi do ich
namnażania. Cykl mitotyczny dzieli się na: profazę, metafazę, anafazę, telofazę.
Czas trwania kolejnych faz jest stały, np. w komórkach zarodka grochu stwier­
dzono, że profaza trwała 54 minuty, metafaza 14 minut, anafaza 3 minuty, a telofaza
11 minut.

PR O FAZA :
w w yniku spiralizacji i grubienia chrom atyny w y­
o drębniają się chrom osom y

każdy chrom osom je st podzielony na połów ki zw ane

chrom atydam i

zanika otoczka jądrow a, kariolim fa m iesza się z cyto-

plazm ą

zanikają jąderka

tw orzą się w łókna wrzeciona kariokinetycznego

M ETA FA ZA :
ostatecznie form uje się w rzeciono kariokinetyczne

chrom osom y, podzielone każdy n a dw ie chrom atydy,

ustaw iają się centrom eram i w płaszczyźnie rów niko­
wej w rzeciona kariokinetycznego

w łókna w rzeciona kariokinetycznego jed n y m końcem

skupiają się na biegunie kom órki, drugim przyczepia­
ją się do centrom erów chrom osom ów

A N A FA ZA :
centrom ery dzielą się

w łókna w rzeciona kariokinetycznego, skracając się,

o dciągają ku biegunom kom órki rozdzielające się
połów ki chrom osom ów , czyli chrom atydy

w centrum kom órki zaczyna pow staw ać fra g m o p la st

(w rzeciono cytokinetyczne), które odgryw a istotną
rolę przy podziale cytoplazm y (cytokinezie)

początek cytokinezy

49
 TE LO F A ZA :
połów ki chrom osom ów (chrom atydy) osiągają
bieguny kom órki

zanika w rzeciono kariokinetyczne

kontynuow any je s t proces cytokinezy

stopniow o tw orzą się now e ją d ra kom órkow e, otoczki

jądrow e (z udziałem retikulum endoplazm atycznego) (2 n
oraz jąderka

chrom osom y potom ne ulegają despiralizacji, czyli

rozkręcają się z pow rotem w długie i cienkie nici
chrom atyny

dobiega końca proces cytokinezy (por. telofaza II

m ejozy) s2n

W w yniku kariokinezy i cytokinezy z 1 diploidalnej kom órki m acierzystej pow stają

w następstw ie podziału m itotycznego 2 diploidalne kom órki potom ne.

Efektem podziału mitotycznego są dwa jądra potomne, mające taką samą

liczbę chromosomów ja k jądro komórki macierzystej. W prawdzie ilość DNA
jest o połowę mniejsza, jednak ten ubytek zostaje uzupełniony w interfazie
(okres S) podczas replikacji DNA. W skazuje to, ja k mylne jest traktowanie
interfazy jako okresu spoczynku jądra komórkowego.

7.2. PRZEBIEG I ROLA M EJO ZY

M ejoza jest to podział jądra komórkowego (kariokineza), podczas którego

następuje redukcja liczby chromosomów. Zachodzi ona w macierzystych
komórkach zarodników oraz gam et i prowadzi do powstania haploidalnych
zarodników, plemników i kom órek jajow ych. Haploidalne gamety zawierają ln
chromosomów. Po zapłodnieniu powstaje diploidalna zygota ( ln + ln —» 2n),
która następnie w wyniku podziałów mitotycznych rozwijać się będzie w dojrzały
organizm zdolny do produkcji kolejnych gamet. Gdyby podczas mejozy nie
zachodziła redukcja chromosomów, wówczas ich liczba stale by wzrastała, np.
2n + 2n —> 4n; 4n + 4n —> 8n itd. Oczywiście zjawisko takie w przyrodzie nie
byłoby pożądane.
Pokolenie kom órek powstających po zapłodnieniu i mających podwójną
liczbę chromosomów (2n) nazywamy d i p l o i d a l n y m . Natomiast komórki
powstałe po podziale mejotycznym i mające pojedynczą liczbę chromosomów
(ln ) tworzą h a p l o i d a l n e pokolenie komórek.
Podczas mejozy zachodzą dw a sprzężone ze sobą podziały:

50
 I (pierwszy) podział mejotyczny, zwany redukcyjnym,
II (drugi) podział mejotyczny o przebiegu podobnym do mitozy, stąd
zwany też mitotycznym.
W obu podziałach (I i II) występują kolejno: profaza, metafaza, anafaza
i tełofaza, oznaczane - odpowiednio - liczbami rzymskimi I i II.

P R O F A Z A I (długa, składa się z 5 stadiów):

1 e p t o t e n - z chrom atyny w yodrębniają się
chrom osom y

z y g o t e n - chrom osom y hom ologiczne układają

się w pary (koniugują ze sobą), tw orząc biw alenty,
liczba biw alentów stanow i połow ę liczby chrom o­
som ów w ystępujących w leptotenie

p a c h y t e n - chrom osom y, podzielone na dw ie

chrom atydy, tw orzą tetrady (w jednej tetradzie znaj­
d u ją się 4 chrom atydy)

chrom osom y skręcają się i grubieją

d i p 1 o t e n - pary chrom atyd rozchodzą się, ale

pozostają złączone w punktach zw anych chiazm am i

zachodzi c r o s s i n g - o v e r , czyli w ym iana od­

cinków chrom atyd chrom osom ów hom ologicznych
(patrz ryc. 20)

d i a k i n e z a - zanika otoczka jądrow a

zanikają jąd erk a

zachodzi m aksym alna spiralizacja chrom osom ów

w biw alentach

tw o rzą się w łókna w rzeciona kariokinetycznego

chrom osom y hom ologiczne połączone są

w chiazm ach

51
 M ETA FAZA I
w płaszczyźnie rów nikow ej w rzeciona kariokine-
tycznego ustaw iają się tetrady

w łókna w rzeciona kariokinetycznego organizują się

jed n y m końcem przy biegunach kom órki, drugim
przyczepiają się do centrom erów chrom osom ów

A NA FAZA I
w łókna w rzeciona kariokinetycznego skracają się
i odciągają chrom osom y (podzielone na 2 chrom aty-
dy) do biegunów kom órki

następuje redukcja liczby chrom osom ów

TELO FA ZA I
chrom osom y osiągają bieguny kom órki, pow stają
2 ją d ra potom ne

liczba chrom osom ów w jądrach potom nych je st

o połow ę m niejsza niż w kom órce m acierzystej,
a w ięc zaszła redukcja chrom osom ów

praw dopodobnie cytokineza nie zachodzi

K om órka w chodzi w drugi etap mejozy.

P R O F A Z A II (trw a bardzo krótko)

zanika otoczka jądrow a i jąderko

tw orzy się w rzeciono kariokinetyczne

chrom osom y (podzielone n a 2 chrom atydy)

połączone są tylko centrom eram i

M ETA FA ZA II
chrom osom y (podzielone na 2 chrom atydy) u sta­
w iają się w płaszczyźnie rów nikow ej w rzeciona
kariokinetycznego

A N A F A Z A II
centrom ery dzielą się

do biegunów kom órki rozchodzą się chrom atydy

(późniejsze chrom osom y potom ne)

rozpoczyna się proces cytokinezy - pow staje w rzecio­

no cytokinetyczne (fragm oplast)

52
 T E L O F A Z A II _1n
pow stają 4 ją d ra potom ne o haploidalnej liczbie
chrom osom ów W
dobiega końca proces cytokinezy, pow staje błona
In In
i ściana kom órkow a (dot. kom órek roślinnych) lub
tylko błona kom órkow a (dotyczy kom órek zw ie­
rzęcych)
©
V J

W w yniku kariokinezy i cytokinezy z 1 diploidalnej kom órki m acierzystej pow stają

w następstw ie obu podziałów m ejotycznych 4 haploidalne kom órki potom ne.

Analizując przebieg mejozy, m ożna zauważyć, że redukcja chromosomów

zachodzi ju ż w pierwszym podziale mejotycznym. Powstaje więc pytanie, jaki
jest cel II podziału? Otóż w II etapie mejozy następuje redukcja ilości D NA oraz
zwiększenie liczby jąder komórkowych.

Znaczenie mejozy:
- mejoza zachodzi w komórkach macierzystych gam et i zarodników, w jej
wyniku pow stają gamety i zarodniki o haploidalnej liczbie chromosomów;
- podczas crossing-over dochodzi do rekombinacji materiału gene­
tycznego (cech), w wyniku czego poszczególne potomne osobniki różnią
się między sobą (ryc. 20). Zjawisko to m a kolosalne znaczenie, gdyż dzię­
ki niemu w przyrodzie nie istnieją dwa identyczne osobniki tego samego
gatunku.

chrom osom y homologiczne

dU
Ryc. 20. Schemat przebiegu crossing-over między chromosomami homologicznymi:
a - crossing-over zachodzi podczas profazy I podziału mejotycznego między chromosomami
homologicznymi podzielonymi na 2 chromatydy każdy; b - między dwiema chromatydarni
2 homologicznych chromosomów zachodzi wymiana odcinków chromatyd; c - chromosomy
z wymienionymi odcinkami chromatyd; d - po rozejściu się chromatyd 2 chromosomy
potomne mają na skutek crossing-over wymienione wzajemnie odcinki

53
 ( m ito t y c z n
mitoza
A \
'V N7 m ejotyczny

1n
II podział

abC ABc

Y * \ , n
W v
abC ABc

mejoza

Ryc. 21. Porównanie przebiegu mitozy (kariokinezy somatycznej) i mejozy (kariokinezy

redukcyjnej)
7.3. PORÓWNANIE MITOZY Z MEJOZĄ
Przebieg mitozy i mejozy Tabel a 10
M itoza M ejoza

Z achodzi w kom órkach som atycznych Zachodzi w kom órkach m acierzystych gam et
i zarodników

O bejm uje 1 podział O bejm uje 2 podziały

Po podziale z 1 kom órki m acierzystej pow stają Po podziałach z 1 kom órki m acierzystej pow ­
2 kom órki potom ne stają 4 kom órki potom ne

Liczba chrom osom ów w ynosi: L iczba chrom osom ów w ynosi:

przed podziałem taka sam a ja k po podziale przed podziałem 2n, po podziale ln

P rzebieg p r o f a z y P rzebieg p r o f a z y I
trw a krótko trw a długo w 5 stadiach: leptoten, zygoten,
chrom osom y dzielą się na 2 chrom atydy pachyten, dipłoten, diakineza; następuje k o ­
niugacja chrom osom ów hom ologicznych
zachodzi crossing-over

P rzebieg m e t a f a z y
chrom osom y podzielone na 2 chrom atydy us­
taw iają się w płaszczyźnie rów nikow ej w rze­
ciona kariokinetycznego
Przebieg m e t a f a z y I
tetrady (para chrom osom ów hom ologicznych
podzielonych na 4 chrom atydy) ustaw iają się
w płaszczyźnie rów nikow ej w rzeciona kario-
kinetycznego

Przebieg a n a f a z y P rzebieg a n a f a z y I

do biegunów kom órki rozchodzą się w w yniku skracania w łókien w rzeciona kariokinetycznego:
chrom atydy chrom osom y

Przebieg t e 1 o f a z y
chrom atydy osiągają biegun kom órki
pow stają 2 ją d ra potom ne o diploidalnej licz­
bie chrom osom ów
zachodzi cytokineza
pow stają 2 kom órki potom ne
P rzebieg i e 1 o f a z y I
chrom osom y osiągają biegun kom órki
pow stają 2 jądra potom ne o ln liczbie ch ro ­
mosom ów
nie zachodzi cytokineza

P rzebieg II p o d z i a ł u
pow stają 4 kom órki potom ne o haploidalnej
liczbie chrom osom ów w jądrach

Znaczenie mitozy i mejozy Tabela 11

M itoza M ejoza

P rzyczynia się do podw ajania liczby kom órek, R edukuje liczbę chrom osom ów , co prow adzi do
do ich nam nażania, a to prow adzi do przyrostu pow stania haploidalnych kom órek jajow ych,
m asy ciała organizm u i je g o w zrostu plem ników , a także zarodników

Z apew nia rekom binację m ateriału genetycznego

podczas crossing-over

U m ożliw ia niezależną segregację chrom osom ów

m atki i ojca w anafazic I

N astępstw em je st przekazyw anie tej sam ej in ­ N astępstw em je st zm ienność inform acji g en e­

form acji genetycznej tycznej

55
8. C E C H Y K O M Ó R E K P R O K A R IO T Y C Z N Y C H
I E U K A R IO T Y C Z N Y C H

Porównanie komórek prokariotycznych i eukariotycznych Tabel a 12

G rupy organizm ów
C harakterystyczn e cechy Prokariota E ukariota
organizm y bezjądrow e organizm y jądrow e

System atyka bakterie, sinice pozostałe organizm y jedno-

i w ielokom órkow e - rośliny,
grzyby i zw ierzęta

A parat jądrow y brak ją d ra kom órkow ego, funkcjonal­ ją d ro kom órkow e jed n o lub k il­
ny ekw iw alent ją d ra to n u k 1e o i d, ka, osłonięte otoczką jądrow ą,
czyli obszar cytoplazm y z w ielokrot­ zaw ierające chrom atynę, kario-
nie zw iniętą nicią D N A (genoforem ) lim fę i jąd erk a

O rganelle energetyczne m ezosom - zbudow any z koncent­ m itochondrium

rycznie ułożonych błon, połączonych
z błoną cytoplazm atyczną

O rganelle fotosyntetyczne tylakoidy, ciałka chrom atoforow e za­ chloroplast (dotyczy tylko
w ierające barw niki asym ilacyjne, doty­ kom órek roślinnych)
czy bakterii zielonych i purpurow ych
oraz sinic

Ś ciana kom órkow a zbudow ana z kom pleksu muropepty- zbudow ana z celulozy w k o ­
dow ego (m ureiny); celulozy brak m órkach roślinnych, u grzybów
z chityny, u zw ierząt brak

C ytoszkielet brak m ikrotubule

m ikrofilam enty

R ybosom y obecne (70 S) obecne (80 S)

A parat G olgiego brak obecny

Retikulum endoplazmatyczne brak obecne

Lizosom y brak obecne

C entriole brak obecne u pierwotniaków zwierząt,

rzadko u roślin

M ateriały zapasow e obecne obecne

P odział aparatu jądrow ego am itoza m itoza

(jądra) m ejoza
III. CHARAKTERYSTYKA TKANEK —
PRZEGLĄD I ZRÓŻNICOWANIE

1. T K A N K I R O Ś L IN N E

Tkanka to zespół kom órek o wspólnym pochodzeniu i podobnej budowie,

spełniający ściśle sobie tylko właściwe funkcje. Tkanki dzielimy na roślinne
i zwierzęce. Tkanki roślinne dzielimy na twórcze i stałe:
tkanki roślinne
r : --------------------------------------------------------- 1-----------------
stałe twórcze
- miękiszowa: zasadnicza, - kambium
asymilacyjna, spichrzowa i powietrzna - fellogen
- wzmacniająca: sklerenchyma, kolenchyma - stożki wzrostu
- przewodząca: tyko, drewno - merystemy interkalame
- okrywająca: skórka, korek

1.1. TKANKI TWÓRCZE - MERYSTEMATYCZNE

Tkanki twórcze, czyli merystemy (meristos - z gr. mogący się dzielić), to grupa
tkanek młodych, mających charakter embrionalny. Komórki tej tkanki są
cienkościenne, m ają duże jądra komórkowe i mało wakuol. Komórki te, dzieląc
się intensywnie, produkują nowe partie tkanki, które po zróżnicowaniu
przyczyniają się do wzrostu organów młodych i starych.
Ze względu na c z a s p o w s t a n i a dzieli się merystemy na pierwotne
i wtórne. M erystemy pierwotne pow stają ju ż u zarodka. Zaliczamy do nich
stożki wzrostu korzenia i łodygi. Tw orzą je komórki inicjalne, które przez
intensywne podziały powodują wzrost rośliny na długość. M erystemy wtórne
powstają w wyniku odróżnicowania się tkanek stałych, np. miękiszowej, i ich
powrotu do stanu embrionalnego. Oznacza to, że w pew nym momencie rozwoju
rośliny komórki tkanki stałej, np. miękiszowe, różnicują się (zmieniają się)
w komórki twórcze. M erystemami wtórnymi są miazga twórcza, czyli kam-
bium, oraz miazga korkotwórcza - fellogen (ryc. 22.)

57
 Ze względu na p o ł o ż e n i e (umiejscowienie) merystemów w roślinie
możemy je podzielić na: wierzchołkowe, interkalame i boczne.
stożek wzrostu łodygi

M erystem y wierzchołkowe (stożki wzrostu) występują przy wierzchołkach

pędów i korzeni, powodując ich wzrost na długość.
M erystem y interkałarne (czyli wstawowe), będące odmianą merystemów
wierzchołkowych, są umiejscowione w łodydze, ponad nasadami liści, a więc
u podstawy międzywęźli (np. traw), powodując ich wzrost na długość.
M erystem y boczne w ystępują w wewnętrznych partiach organów roślin.
Powodują odkładanie nowych kom órek na zewnątrz i do wewnątrz, przy­
czyniają się do przyrostu rośliny na grubość. N ależą do nich miazga twórcza
(kambium) i miazga korkotw órcza (fellogen).
Kam bium to warstwa kom órek wiązkowych lub śródwiązkowych, produ­
kująca komórki tkanki przewodzącej: na zewnątrz łyka, do wewnątrz drewna.
Fellogen jest to warstwa kom órek powstająca w wyniku odróżnicowania
się komórek okolnicy bądź tkanki miękiszowej. Dzięki jego intensywnym
podziałom pow staje na zewnątrz korek, czyli wtórna tkanka okrywająca, a do
wewnątrz - felloderma.

58
1.2. TKANKI STAŁE

Tkanka m iękiszowa zajmuje i w ypełnia znaczne przestrzenie w organach

roślinnych. Komórki tej tkanki m ają cienkie ściany komórkowe i liczne
wakuole, m ogą się odróżnicowywać i przechodzić do stanu embrionalnego.
Komórki są żywe; występują bardzo liczne przestwory międzykomórkowe.
W zależności od spełnianych funkcji tkanka miękiszowa może wy­
stępować w kilku odmianach (ryc. 23):
- miękisz zasadniczy wypełnia przestrzenie między innymi tkankami;
- m iękisz asymilacyjny palisadowy lub gąbczasty w liściu zawiera dużo
chloroplastów, odpowiada za procesy fotosyntezy;
- miękisz spichrzowy zawiera w komórkach materiały zapasowe w postaci
skrobi, tłuszczu, białek; odm ianą miękiszu spichrzowego jest miękisz wodonoś­
ny wyspecjalizowany w magazynowaniu olbrzymich ilości wody, np. w łody­
gach kaktusów, liściach aloesu, agawy;
- miękisz powietrzny (aerenchyma) m a silnie rozwinięte przestwory
międzykomórkowe, które zajmują więcej miejsca niż same komórki; miękisz
ten charakterystyczny jest dla roślin wodnych, np. grążela żółtego, moczarki
kanadyjskiej czy grzybienia białego, oraz dla roślin bagiennych. Umożliwia on
wentylację i wymianę gazową organom rosnącym w warunkach ograniczonego
dostępu powietrza.

Ryc. 23. Rodzaje miękiszu: A - zasadniczy; B - powietrzny; C - spichrzowy

Tkanka wzm acniająca chroni roślinę przed rozerwaniem lub złamaniem.

Charakterystycznymi cechami tkanki wzmacniającej są: ścisłe przyleganie do
siebie komórek, tzn. brak przestworów międzykomórkowych, oraz zgrubienie
ścian komórek.
Tkanka ta powstała w wyniku opanowania przez rośliny środowiska
lądowego, w którym było znaczące oddziaływanie czynników mechanicznych.
Istnieją dwie tkanki wzmacniające, tj. kolenchyma i sklerenchyma, a ich cechy
przedstawiono w tabeli 13 oraz na rycinach 24 i 25.

59
Porównanie kolenchymy i sklerenchymy T a b e la 13

K olenchym a Sklerenchym a
zw arcica tw ardzica

W ystępuje w intensyw nie rosnących częściach W ystępuje w w yrośniętych organach

roślin

K om órki są żyw e, zaw ierają protoplast Kom órki są m artw e, pozbaw ione protoplastu
Ściany kom órkow e celulozow e ze zgrubieniam i Ściany kom órkow e zdrew niałe, silnie zgrubiałe
w kątach (kolenchym a kątow a) bądź na ścia­
nach stycznych - rów noległych (kolenchym a
płatow a)

Pojedyncze kom órki m ogą zaw ierać chloroplasty W yróżnia się 2 typy kom órek:
- włókna sklerenchymatyczne, np. w lnie i konopiach
- kom órki kam ienne (sklereidy), np. w ow ocu
kokosa, w ow ocu gruszy

W ystępuje w peryferyjnych częściach łodyg W ystępuje często w centralnej części łodyg,

tw ardych częściach nasion, ow ocach

Ryc. 25. Rodzaje sklerenchymy (twardzicy): A - włókna sklerenchymatyczne w lnie;

B - komórki kamienne (sklereidy) w owocu kokosa; C - komórki kamienne w owocu gruszy

Tkanka przewodząca, w przeciwieństwie do większości tkanek, jest

zbudowana z niejednorodnych komórek; dzieli się ją na łyko i drewno.

60
r Łyko (floem). Elementami łyka są przede wszystkim rurki sitowe, służą one
do przewodzenia produktów asymilacji z liści do łodygi i korzenia. Rurki sitowe
składają się z szeregu komórek, któ­
rych ściany poprzeczne uległy per­
foracji, upodabniając się do sita. Ko­
mórki m rek sitowych są żywe, silnie
zwakuolizowane, jednak zachowany
protoplast pozbawiony jest jądra ko­
mórkowego. Obok m rek sitowych
występują komórki przyrurkowe o roli
nie do końca poznanej. Oprócz ele­
mentów łyka przewodzących substan­
cje organiczne występują włókna ły­
kowe - komórki o charakterze wzmac­
niającym oraz miękisz łykowy, groma­
dzący materiały zapasowe (ryc. 26).
Ryc. 26. Elementy łyka (przekrój podłużny)

D rewno (ksylem) - tkanka, której podstaw ową rolą jest przewodzenie

wody z solami mineralnymi z korzenia do łodygi i liści. W funkcji tej
wyspecjalizowały się 2 rodzaje elementów drewna: naczynia i cewki.

®®r®
®0

© ©
® ® ©
©® @
,©
® ®®
® <®
~ ®
® ®|

Ryc. 27. Rodzaje naczyń:- A - pierścieniowe; B - spiralne; C - siatkowe, D - jamkowe

Naczynia to długie rurki pow stałe z wielu leżących jedna nad dm gą

komórek, w których stopniowo zanikał protoplast i ściany poprzeczne. Są to
więc elementy martwe, ich ściany często są wzmocnione zdrewniałymi
zgrubieniami. W zależności od stopnia i rodzaju zgrubień wyróżnia się naczynia
(ryc. 27): pierścieniowe, spiralne, siatkowe i z jam kam i (jamkowe). .Tamki są
charakterystycznym elementem ściany komórkowej roślin; ponieważ nie
ulegają zdrewnieniu, pozostają jako otwory zapewniające kontakt między

61
 sąsiednimi komórkami. Naczynia charakterystyczne
są dla roślin okrytonasiennych. Są elementami, które
ewolucyjnie powstały później niż cewki.
Cewki to pierwotne komórki przewodzące wodę
z solami mineralnymi. Są typowe dla paprotników
i roślin nagonasiennych. Cewki to komórki o ostro
zakończonych końcach zachodzących na siebie klino­
wato. Podobnie ja k naczynia nie m ają protoplastu,
a przez to są martwe. M ają silnie zdrewniałe ściany
komórkowe z wieloma jamkam i, przez które woda
przepływ a z jednej komórki do drugiej (ryc. 28).
Elementami drewna są nie tylko naczynia i ce­
wki, obok nich występują:
- włókna drzewne są to elementy martwe będące
głów ną częścią składową szkieletu podtrzymującego
całość rośliny, stanowią podstawową masę drewna
drzew liściastych i decydują o jego twardości;
- miękisz drzewny zbudowany jest z żywych
kom órek przechowujących substancje zapasowe, np.
skrobię.

Tkanka okrywająca występuje na powierzchni

organów wegetatywnych i generatywnych rośliny; chroni roślinę przed czyn­
nikami mechanicznymi oraz przed nadm iernym parowaniem, a także pośred­
niczy w transpiracji i wymianie gazowej. Ze względu na kolejność powstania
w trakcie rozwoju osobniczego, wymienia się dwie odmiany tkanki okrywają­
cej: pierw otną skórkę i wtórny korek.
Skórka jest zbudowana z żywych komórek okrywających całą powierzch­
nię. Zwykle byw a jednowarstwowa. Komórki skórki ściśle do siebie przylegają,
brak przestworów międzykomórkowych. Często na powierzchni skórki od­
kładają się dodatkowe substancje chroniące przed parowaniem, np. wosk łub
kutyna, tworzące warstwę zwaną k u t i k u 1 ą. Z reguły komórki skórki
pozbawione są chloroplastów, znajdują się one jedynie w skórce roślin
cieniolubnych, np. u paproci. W ytworami skórki są aparaty szparkowe i włoski
obecne na pędzie nadziemnym oraz włośniki na korzeniu.
A parat szparkowy jest zbudowany (ryc. 29) z 2 komórek przyszpar-
kowych o nerkowatym kształcie, które w zależności od turgoru (nasyce­
nia wodą) otw ierają się bądź zamykają, przez co regulują transpirację. Apa-

62
 k o m ó rk i s zpark ow e

k o m ó rk a
s kórki

szparka

jądra
k o m ó rk o w e
' k o m o ra c h lo ro p la s ty
A p o w ie trzn a B

Ryc. 29. Budowa aparatu szparkowego: A - widok z boku; B - widok z góry

rat szparkowy uczestniczy także w wymianie gazowej między środowiskiem

a rośliną.
Wioski są wytworem skórki roślin lądowych. Funkcje ich są różnorodne
(ryc. 30):
- wspomagają skórkę w ochronie przed czynnikami mechanicznymi,
termicznymi, chemicznymi itd.;
- zabezpieczają przed utratą wody, tworząc k u t n e r - dodatkową
warstwę skórki utworzoną z olbrzymiej liczby usytuowanych obok siebie
włosków;
- wydzielają substancje wabiące i parzące;
- odgrywają rolę czepną, np. na nasionach, liściach, łodygach;
- pobierają wodę, np. wioski na powierzchni liści tropikalnych epifitów.

(p e la rg o n ia ) (chmiel) (p o k rzy w a ) (d zie w a n n a )

Ryc. 30. Rodzaje włosków: A - wydzielnicze; B - czepne; C - parzące; D - kutnerowate

63
 Włośniki to wytwór charakterystyczny
tylko dla skórki korzenia (ryzodermy).
Zwiększają one powierzchnię chłonną ko­
rzenia w strefie włośnikowej, co ułatwia
efektywne pobieranie z gleby wody wraz
z solami mineralnymi (ryc. 31).
Kolce są wyrostkami na powierzchni
rośliny, w których powstaniu bierze udział
skórka i leżący pod nią miękisz. Są to
twory sztywne o zdrewniałej ścianie kom ó­
rkowej, ostro zakończone. W przeciwieńst­
wie do cierni dają się łatwo oderwać (np.
Ryc. 31. Wytwory ryzodermy - włośniki , , ,. ,
kolce rozy).
W trakcie rozwoju rośliny skórka nie nadąża za rozrastającymi się
organami, nie wystarcza, by chronić starsze części roślin, dlatego też
zastępowana jest bardziej w ytrzym ałą i szybciej rosnącą tkanką wtórną
- korkiem.

Korek jest zbudowany z kom órek zwartych i ściśle do siebie przylegają­

cych. Dojrzałe komórki są martwe i wypełnione powietrzem. Dzięki temu korek
stanowi warstwę izolacyjną chroniącą drewno przed mrozami, natomiast
zawarte w komórkach korka garbniki i barwniki działają antyseptycznie
✓
i zabezpieczają roślinę przed bakteriam i i grzybami. Ściany komórkowe są

k o m ó rk i
w y p e łn ia ją c e

s k ó rk a

k o re k

fe llo g e n
fe llo d e r m a

Ryc. 32. Przetchlinka

64
skorkowaciałe (przesycone suberyną). Korek powstaje w wyniku działalności
f e l l o g e n u . Powłoki korkowe pokrywają starsze łodygi, gałęzie, pnie
i korzenie większości roślin. Oprócz tego występują na bulwach spichrzowych
(np. ziemniaka), owocach (np. gruszy) i łuskach pąków. W komórkach korka
brak przestworów międzykomórkowych, ale kontakt z otaczającym je środowi­
skiem jest zachowany dzięki przetchlinkom. Gołym okiem widoczne są one
jako eliptyczne twory na korze drzew.
Przetchłinka to zespół luźno ułożonych cienkościennych komórek, często
powstający w miejsce aparatów szparkowych. Przetchłinka bierze udział
w wymianie gazowej (ryc. 32).

Zestawienie informacji o tkankach roślinnych Tabela 14

R odzaj tkanki Żyw e M artw e Funkcje

M iękiszow a

zasadnicza + w ypełniająca
asym ilacyjna + fotosynteza
spichrzow a + grom adzenie m ateriału zapasow ego
pow ietrzna + uzupełnia zapas tlenu, zmniejsza masę właściwą

W zm acniająca

k olenchym a + w zm acniająca
sklerenchym a + ochronna

Przew odząca

łyko
rurki sitow e + przew odzenie produktów asym ilacji
kom órki przyrurkow e +
w łókna łykow e + w zm acniająca
m iękisz łykow y + grom adzenie m ateriałów zapasow ych

drewno
naczynia + przew odzenie w ody
cewki + przew odzenie w ody
w łókna drzew ne + w zm acniające
m iękisz drzew ny + grom adzenie m ateriałów zapasow ych

O kryw ająca

skórka + okryw a całą roślinę

chroni przed parow aniem
uczestniczy w w ym ianie gazow ej i transpiracji
korek + okryw a i chroni łodygę oraz korzeń - organy
m ające przyrost w tórny
uczestniczy w w ym ianie gazowej

65
2. T K A N K I Z W IE R Z Ę C E

Tkanki zwierzęce dzielimy na: 1) n a b ł o n k o w ą (pokrywową, lokomoto­

ryczną, zmysłową, gruczołową), 2) n e r w o w ą , 3) m i ę ś n i o w ą (gładką,
prążkowaną, sercową), 4) ł ą c z n ą (np. szkieletową, swoistą).

2.1. CHARAKTERYSTYKA TKANKI NABŁONKOW EJ

Tkanka nabłonkowa jest najbardziej pierwotną tkanką organizmu, pojawia się

jako pierwsza w rozwoju zarodkowym. Różnicuje się z ekto-, endo- i mezoder-
my. Ze względu na k s z t a ł t m ożna wyróżnić: nabłonek płaski, nabłonek
brukowy, czyli sześcienny, nabłonek cylindryczny, czyli walcowaty (ryc. 33).

Ryc. 33. Rodzaje nabłonków jednowarstwowych: A - płaski; B - sześcienny (brukowy);

C - walcowaty (cylindryczny)

N abłonek może być jednowarstw owy (u bezkręgowców i strunowców)

lub wielowarstwowy (u strunowców). Komórki nabłonka ściśle do siebie przy­
legają.
W każdym nabłonku wyróżnia się część podstawną, która przylega do
tkanki łącznej, oraz stronę w olną - powierzchniową, zwróconą ku jam om ciała,
światłu jelita czy też na zewnątrz ciała. Nabłonek może wytwarzać od strony
wolnej rzęski (migawki) i wówczas nosi nazwę nabłonka orzęsionego (migaw­
kowego), m oże być też pokryty oskórkiem (np. u glist) ochraniającym ciało
pasożyta przed działaniem soków trawiennych.
Ze względu na spełniane f u n k c j e wyróżniamy:
- nabłonek pokryw ow y (wyściełający), który chroni, osłania i odgranicza
ciało zwierzęcia lub jego narządy (organy) od środowiska zewnętrznego
i wewnętrznego, np. w yściela przewód pokarmowy, naczynia krwionośne,
tworzy powłokę ciała, pośredniczy w wymianie gazowej, np. u płazów;
 - nabłonek lokom otoryczny - umożliwia przesuwanie się organizmu (np.
wypławka, larw bezkręgowców) lub gamet w jajowodach;
- nabłonek gruczołowy przystosowany do wytwarzania oraz wydzielania
różnych substancji, np. mleka, soków trawiennych lub łoju, potu, śluzu, chityny,
mukopolisacharydów;
- nabłonek zm ysłow y, który uczestniczy w budow ie narządów zmys­
łowych (receptorów), przez co pośredniczy w odbieraniu wrażeń zmysłowych,
np. świetlnych, słuchowych, chemicznych, dotykowych czy termicznych.

2.2. CHARAKTERYSTYKA TKANKI N ERW O W EJ

Tkanka nerwowa powstaje z ektodermy. Zadaniem tkanki nerwowej jest

przyjm owanie b o d ź c ó w , a następnie przewodzenie ich w postaci i m ­
p u l s ó w , czyli przesuwającego się elektrycznego potencjału pobudzenia
wzdłuż nerwów i od komórki (neuronu) do komórki. Aby m óc spełniać to zadanie
komórki nerwowe mają odpowiednią budowę. Charakteryzuje je obecność wielu
wypustek łączących się ze sobą, przez co tworzą sieć.
Pomiędzy neuronami występują komórki glejowe, chroniące tkankę ner­
wową oraz zaopatrujące ją w substancje odżywcze (np. glukozę) potrzebne do
sprawnego funkcjonowania.

Kom órka nerwowa (neuron, ryc. 34) jest podstawową jednostką struk-
turalno-funkcjonalną układu nerwowego. Zbudowana jest z ciała komórki
zawierającego jądro komórkowe i inne organelle komórkowe oraz dwóch
rodzajów wypustek nerwowych: licznych dendrytów przyjm ujących impulsy
(przewodzenie dokomórkowe) i jednego neurytu, czyli włókna osiowego
(aksonu) - przekazującego impulsy (przewodzenie odkomórkowe) do następ­
nego neuronu lub unerwianego narządu końcowego (efektora, patrz s. 228).
Istotnym elementem budowy wypustek neuronu są osłonki mielinowe.
O słonki te stanowią izolację elektryczną włókna nerwowego. Z e względu na
obecność osłonek wyróżnia się włókna nagie (bez osłonek) i z osłonkami.
Obecność osłonek zwiększa szybkość przepływu impulsu.
Komórki nerwowe nie przylegają do siebie ściśle, toteż impuls nerwowy nie
może być przekazany bezpośrednio do sąsiedniego neuronu. Przewodzenie
impulsu nerwowego (czyli potencjału czynnościowego) jest możliwe dzięki
istnieniu s y n a p s , tj. miejsc styku między neuronami oraz między neuronami
a innymi komórkami (np. mięśniową). Ze względu na sposób przekazywania
impulsu nerwowego wyróżnia się synapsy chemiczne i synapsy elektryczne.
W synapsie chemicznej między neuronami występuje wąska szczelina synaptycz­

67
na, a przewodzenie jest jednokierunkowe i z udziałem przekaźników chemicz­
nych (neurotransmiterów), np. acetylocholiny, noradrenaliny. W tym miejscu
następuje zmiana sposobu przewodzenia impulsu z elektrycznego na chemiczny
(por. s. 226, 227). W synapsie elektrycznej błony synaptyczne neuronów prawie
przylegają do siebie, a przewodzenie impulsu odbywa się na drodze elektrycznej.

Ze względu na f u n k c j e komórki nerwowe dzielimy na:

- neurony czuciowe (dośrodkowe), tj. kontaktujące się dendrytami z rece­
ptorem, np. kom órką zm ysłową odbierającą bodziec;
- neurony pośredniczące (skojarzeniowe), występujące w ośrodkowym
układzie nerwowym, np. w rdzeniu, pośredniczą w przekazywaniu impulsów
między neuronami;
- neurony ruchow e (odśrodkowe), tj. bezpośrednio kontaktujące się
z efektorem, np. m ięśniem lub gruczołem (por. s. 228).

2.3. CHARAKTERYSTYKA TKANKI MIĘŚNIOWEJ

M ięśnie ze względu na cechy czynnościowe dzieli się na s z k i e l e t o w e ,

które warunkują ruchy i utrzym anie postawy ciała zwierząt; g ł a d k i e , które
utrzym ują stałe napięcie i w arunkują wykonywanie powolnych ruchów za­
chodzących w narządach wewnętrznych, naczyniach i skórze, oraz mięsień

68
 s e r c o w y . W komórkach tkanki mięśniowej występują nitki białek kurcz­
liwych aktyny i miozyny, tworzące włókienka kurczliwe, tzw. miofibryle, dzięki
którym tkanka mięśniowa może kurczyć się i rozkurczać. W rozwoju zarod­
kowym tkanka mięśniowa różnicuje się przede wszystkim z mezodermy. Ze
względu na budowę wyróżnia się tkankę m ięśniową gładką narządów wewnę­
trznych i tkankę m ięśniową prążkowaną, do której należą mięśnie szkieletowe
i wykazujący szczególne cechy mięsień sercowy (ryc. 35, tab. 15 oraz s. 200).

Ryc. 35. Rodzaje tkanki mięśniowej: A - gładka; B - poprzecznie prążkowana szkieletowa;

C - sercowa

Właściwości tkanki mięśniowej T a b e l a 15

Cechy Rodzaje tkanki mięśniowej (por. ryc. 35)

charakterystyczne gładka prążkowana szkieletowa prążkowana sercowa
Długość komórek 15-200 pm 4-12 cm 4-5 cm
mięśniowych

Kształt komórek wrzecionowate, wydłużone, cylindryczne, wydłużone, cylindryczne,

mięśniowych ostro zakończone tępo zakończone rozgałęzione, tępo zakoń­
czone
Liczba jąder jedno wiele jedno lub dwa
Ułożenie jąder centralne peryferyczne centralne
Prążkowanie pop­ brak obecne obecne
rzeczne

Szybkość skurczu mała bardzo duża pośrednia

Regulacja skurczu niezależna od woli zależna od woli niezależna od woli

Występowanie w ścianach prze­ mięśnie szkieletowe mięsień sercowy
w organizmie wodów: pokarmowe­
go, krwionośnego,
moczowo-płciowego

69
2.4. CHARAKTERYSTYKA TKANKI ŁĄCZNEJ STAŁEJ

Zasadniczą cechą każdej tkanki łącznej je st obecność dużej ilości substancji

m iędzykom órkow ej oraz stosunkowo rzadko rozsianych w niej elem entów
m orfotycznych (upostaciow anych, np. kom órek). W w iększości kom órki
tkanki łącznej pow stają z m ezenchym y, czyli zarodkowej postaci tkanki
łącznej.
Ze w zględu na budow ę i pełnioną funkcję w yróżnia się m .in .1:
a) tkankę łączną zarodkową,
b) tkankę łączną właściwą,
c) tkankę łączną szkieletow ą, czyli podporow ą (chrzęstną i kostną),
d) tkankę łączną swoistą, np. tłuszczow ą, glejow ą, barw nikow ą, krew.

Do funkcji tkanek łącznych należy:

- w ypełnianie w olnych przestrzeni w ystępujących wewnątrz ciała;
- łączenie części jednego narządu, ja k rów nież części różnych narządów
(np. krew);
- tw orzenie błon surow iczych;
- spełnianie roli podporowej przez tw orzenie szkieletu;
- spełnianie roli tkanki zapasowej, grom adzącej np. tłuszcz.

Tkanka chrzęstną. T kanka ta jest typow a dla kręgow ców , tw orzy np.
szkielet ryb chrzęstnoszkieletow ych czy też szkielet płodu ssaków, ale
występuje także u bezkręgow ców , np. u głowonogów, tw orząc puszkę
osłaniającą mózg. C hrząstka spełnia głów nie zadanie m echaniczne, stanowi
w organizm ie form ę przejściow ą do tkanki kostnej (np. rosnące i kostniejące
kości długie) albo w ystępuje jak o stała część szkieletu (np. chrząstki nosa,
tchawicy, m ałżow iny usznej).
Tkanka chrzęstną składa się z elastycznej substancji międzykomórkowej,
w której chaotycznie rozrzucone są jam ki chrzęstne zawierające po jednej, dwie
lub trzy komórki chrzęstne.
Jeżeli substancja międzykomórkowa zawiera włókna sprężyste, tkanka
chrzęstną nosi nazwę s p r ę ż y s t e j i ta nie ulega kostnieniu (np. tworzy
małżowinę uszną człowieka), gdy zaś pozbawiona jest tych włókien, nazywa się
tkanką chrzęstną s z k l i s t ą (ryc. 36). W iększość kości powstaje w wyniku
kostnienia tej tkanki, ale nie wszystkie chrząstki szkliste kostnieją (np.
niekostniejąca przegroda nosa, końce żeber i zrąb tchawicy). Istnieje jeszcze

1 W literaturze sp o tka ć się m ożna z różnym i klasyfikacjam i tkanki łącznej.

70
tkanka chrzęstna w ł ó k n i s t a , z której zbudowane są m.in. chrząstki (dyski)
międzykręgowe.

ja m k i
chrzęstne

k o m ó rk i
ch rzęs tn e

substancja
m ię d z y k o m ó rk o w a

w łó k n a sprężyste

Ryc. 36. Budowa tkanki chrzęstnej: A - chrząstka szklista; B - chrząstka sprężysta

Tkanka kostna. Tkanka kostna charakterystyczna jest tylko dla krę­

gowców, u których tworzy szkielet wewnętrzny. Tkanka ta tworzy kości (por.
s. 216, 217). Spełnia głównie funkcje mechaniczne, czemu towarzyszy
ilościowa przewaga substancji międzykomórkowej nad komórkami kostnymi.
Odznaczające się licznymi wypustkami komórki kostne znajdują się w jam kach
kostnych.
Substancja międzykom órkowa jest zbudowana ze związku organicznego
k o l a g e n u (35%) przesyconego solami wapnia (65%) - głównie fos­
foranami i węglanami wapnia - nadającymi twardość i odporność na złamanie
bądź zgniecenie.
Podstaw ow ą jednostką strukturalną i funkcjonalną kości jest o s t e o n.
O steon tw orzą koncentrycznie ułożone blaszki kostne, między którymi znajdują
się ja m ki kostne z komórkami kostnymi. Centralną jego część zajmuje kanał
środkowy (kanał Haversa), mikroskopijny przewód, w którym biegną naczynia
krwionośne doprowadzające krew do kom órek kostnych. Osteony, leżąc blisko
siebie, tw orzą zbitą strukturę kości (ryc. 37).

Tkanka tłuszczowa. Jest dla organizmu materiałem zapasowym bądź jako

tkanka tłuszczowa podskórna stanowi mechaniczną ochronę dla głębiej położo­
nych tkanek i narządów. Może także spełniać funkcje izolatora termicznego.
Komórki tej tkanki są wypełnione tłuszczem, a jądro i cytoplazma zepchnięte są
na ich obwód (ryc. 38)

71
Ryc. 37. Budowa tkanki kostnej: A - przekrój poprzeczny kości; B
z kanalikami kostnymi, w jamkach znajdują się komórki kostne

komórki
tłuszczowe

Ryc. 38. Budowa tkanki łącznej tłuszczowej

2.5. K REW

Krew jest specyficznym rodzajem tkanki łącznej. Jest to płyn ustrojowy

składający się z elementów morfotycznych, tj. krwinek, i płynnego środowiska
międzykom órkowego (osocza). Krew płynie u kręgowców, a także u niektórych
bezkręgowców, w zamkniętym systemie naczyń krwionośnych, zwanym
u k ł a d e m k r w i o n o ś n y m . Dzięki niemu jest ona w ciągłym ruchu
i omywa wszystkie komórki w organizmie. Organizm dojrzałego człowieka
zawiera 5 -6 litrów krwi.
W skład krwi człowieka wchodzi 55% osocza i 45% krwinek, a wśród nich:
- erytrocyty (krwinki czerwone) 4 -5 m ln/pl krw i1,
- leukocyty (krwinki białe) 4000-9000/pl krwi,
- trombocyty (krwinki płytkowe) 150 000-350 000/pl krwi.
Stosunek objętości krwinek czerwonych do objętości osocza (hematokryt)
wynosi średnio 45 % (dla kobiet 42 %, dla mężczyzn 48 %).

Osocze jest substancją międzykomórkową krwi zawierającą około 90% wody

i około 10 % związków organicznych i nieorganicznych: białek (albumin, globulin,
fibrynogenu), tłuszczów, hormonów, witamin, enzymów, soli mineralnych.
Jako surowicę krwi określa się osocze pozbawione włóknika (fibryny),
powstającego z fibrynogenu w trakcie krzepnięcia krwi.
R olą osocza jest:
- uczestniczenie w procesach odpornościowych organizmu (y-globuliny);
- udział w procesie krzepnięcia krwi (fibrynogen);
- utrzymywanie stałego pH (ok. 7,4), udział w utrzymywaniu stałej tem­
peratury ustroju;
- utrzymywanie stałego ciśnienia osmotycznego (albuminy);
- rozprowadzanie po organizmie witamin, hormonów, enzymów, substan­
cji odżywczych, w tym makro- i mikroelementów;
- odprowadzanie szkodliwych produktów przemiany materii, np. mocz­
nika, amoniaku, kwasu moczowego;
- uczestniczenie w transporcie C 0 2 (70% ogólnej ilości C 0 2 w organiz­
mie).

Erytrocyty są to dojrzałe krwinki czerwone, bezjądrzaste u ssaków

i zawierające jądro u innych kręgowców (np. u płazów i ptaków). Erytrocyty
powstają w szpiku kostnym. W ich skład wchodzi czerwony barwnik

1 // // (m ikro/itr) = Im m !.

73
 h e m o g l o b i n a (ryc. 39) transportująca
tlen i częściowo dwutlenek węgla. Hemoglobina
(Hb) w zetknięciu z tlenem ulega utlenowaniu,
nie zaś utlenieniu, ponieważ żelazo nie zmienia
swojej wartościowości i den nie wchodzi w trwa­
ły związek z Hb. Powstałe luźne połączenie
H b - 0 2 to o k s y h e m o g l o b i n a .

Ryc. 39. Ogólny schemat cząsteczki hemoglobiny,

zbudowanej z 4 łańcuchów peptydowych ( a i (ł) oraz
4 cząsteczek hemu

Rola erytrocytów polega na tym, że:

- dostarczają tlen z płuc do tkanek;
- transportują C 0 2 (30% ogólnej ilości);
- w arunkują grupę krwi (m.in. 0, A, B, AB);
- biorą udział w utrzym ywaniu pH krwi (wspólnie z osoczem).
W toku ewolucji kręgowców erytrocyty stawały się coraz mniejsze, utraciły
jądra komórkowe, a dzięki temu zyskiwały coraz więcej hemoglobiny w przeli­
czeniu na jednostkę powierzchni krwinki i zmniejszyły własne metaboliczne
zapotrzebowanie na tlen, oszczędzając den przenoszony do komórek ciała.

Leukocyty są wytwarzane w czerw onym szpiku kostnym. Są to dość duże

komórki zawierające jądro, niektóre z nich m ają zdolność samodzielnego
pełzakowatego ruchu i właściwości żem e (fagocytowanie) w stosunku do
obcych organizmów w ustroju, np. bakterii. Ze względu na obecność ziarnisto­
ści w cytoplazmie leukocyty dzielimy na:

m onocyty

<
(m akrofagi) (4 % )

_____________ limfocyty (3 6 % )
obojętnochłonne (5 7 % ) "1 / ’\V v v \
granulocyty ► zasad ochtonn e (0 ,5 % ) >
' ~ ■— ► kw asochło nne ( 2 - 5 % ) J
74
 Podstawową funkcją leukocytów jest uczestniczenie w procesach odpor­
nościowych ustroju, przejawiające się:
- fagocytowaniem antygenów (pozaustrojowych białek, np. drobnoustrojów,
ale również własnych komórek lub białek patologicznie zmienionych, np. komórek
nowotworowych) - uczestniczą w tym monocyty i granulocyty obojętnochłonne,
- działalnością obronną w stanach uczuleniowych organizmu - granulocy­
ty kwasochłonne i zasadochłonne,
- wytwarzaniem białka odpornościowego (przeciwciał w surowicy krwi)
i odporności komórkowej (m.in. odrzucanie przeszczepów, niszczenie tkanki
nowotworowej) - limfocyty (patrz s. 207).

Trom bocyty są najmniejszymi elementami morfotycznymi krwi, po­

zbawionymi jąder komórkowych (u człowieka) bądź mającymi jedno jądro
komórkowe (u innych kręgowców). Powstają one w szpiku kostnym przez
odszczepianie się cytoplazmy kom órek olbrzymich (megakariocytów). Główną
ich rolą jest udział w procesach krzepnięcia krwi:
uszkodzone k rw in k i p ły tk o w e

tro m b o k in aza

+Cał+
p ro tro m b in a tro m b in a

fib ryno gen — ■fib ry n a + k rw in k i

(b ia łk o osocza)
J
skrzep

Rozpad trombocytów uwalnia hormony tkankowe: serotoninę (która bierze

udział w regulacji ciśnienia krwi) oraz histaminę (regulującą kurczenie
mięśniówki naczyń).
Elementy morfotyczne krwi pow stają głównie w szpiku kostnym, ale też
w tzw. tkance siateczkowej i chłonnej, np. w węzłach lim fatycznych i śledzio­
nie, która jest jednocześnie i jednym z narządów krwiotwórczych (również tu
powstają limfocyty), i narządem krwiogubnym dla starych i zużytych komórek
krwi (erytrocytów z rozpadem hemoglobiny, leukocytów).
Informacje o chłonce znajdzie czytelnik na s. 205.

75
IV. RÓŻNORODNOŚĆ ŻYCIA NA ZIEMI -
PRZEGLĄD WYBRANYCH GRUP
ORGANIZMÓW

1. Z A S A D Y P O D Z IA Ł U S Y S T E M A T Y C Z N E G O O R G A N IZ M Ó W

System atyka to dział biologii zajmujący się klasyfikacją zwierząt i roślin, której
zasadą jest łączenie niższych jednostek systematycznych w coraz to wyższe na
podstawie pokrewieństwa. Pokrewieństwo to ustala się, korzystając z badań
porównawczych dotyczących m orfologii organizmów współczesnych i wymar­
łych oraz ich filogenezy (rozwój rodowy organizmów), ja k też opierając się na
cechach budowy anatomicznej, przebiegu cyklu rozpłodowego (rozmnażania),
zawartości różnych swoistych substancji w ciele, liczbie i kształcie chromo­
somów (specyficzne cechy kariotypu), swoistości składu kwasów nukleino­
wych (np. sekwencja nukleotydów i ilościowy udział poszczególnych zasad
nukleotydów), danych z zakresu rozm ieszczenia geograficznego i ekologii. Jest
więc systematyka syntezą wiedzy o pochodzeniu, rozwoju i ewolucji świata
ożywionego.
W yróżnia się 2 rodzaje systemów: naturalny i sztuczny.

System sztuczny to system klasyfikacji utworzony przez uczonego

szwedzkiego Karola Linneusza. Linneusz opierał uporządkowanie organizmów
na podstawie dowolnie wybranej cechy morfologicznej, np. koloru kwiatu czy
liczby pręcików. M im o pewnych niedoskonałości systemu klasyfikacyjnego,
właśnie Linneuszowi zawdzięczamy wprowadzenie pojęć gatunku, rodzaju,
rzędu czy gromady, jak również obowiązującą do dziś zasadę dwuimiennych
nazw gatunkowych (system b i n o m i n a l n y ) .

System naturalny, czyli współcześnie funkcjonujący system, grupuje

organizmy według stopnia podobieństw a w budowie i czynnościach życiowych,
co świadczy o ich pokrewieństwie. System ten opiera się na porównywaniu
wielu cech dotyczących budowy anatomicznej organizmu. Odzwierciedla on
stosunki panujące w naturze.

76
 Podstawową jednostką systematyczną (taksonem) jest g a t u n e k . Gatunek
tworzą organizmy, które mają cały zespół cech wspólnych utrwalonych dziedzi­
cznie, pochodzące od wspólnego przodka. Organizmy tego samego gatunku są
blisko spokrewnione, mogą się ze sobą swobodnie krzyżować i wydawać płodne
potomstwo, gdy np. potomstwo osła (samca) i konia (samicy), należących do
różnych, aczkolwiek blisko spokrewnionych gatunków, to bezpłodne muły.
W systematyce wprowadza się hierarchiczny układ taksonów i ich nazewnic­
two. Głównymi jednostkami systematycznymi (w porządku malejącym) są:
w botanice w zoologii w spólne
królestw o królestw o królestw o
podkrólestw o podkrólestw o podkrólestw o
grom ada typ -
klasa grom ada -

rząd rząd rząd

rodzina rodzina rodzina
rodzaj rodzaj rodzaj
gatunek gatunek gatunek

W systematyce wielką wagę przywiązuje się do nazewnictwa, które w języku

międzynarodowym zostało ujednolicone przez przyjęcie nazw łacińskich.
Każda nazwa gatunkowa składa się z dwóch członów (jest binominalna).
Pierwszy człon określa rodzaj, drugi - gatunek; np. biedronka siedmiokropka:
biedronka - rodzaj, siedmiokropka - gatunek. W terminologii polskiej gatunek
i rodzaj piszemy małymi literami, po łacinie zaś rodzaj pisze się zawsze wielką
literą, gatunek - małą, np. Homo sapiens (łac.) - człowiek rozumny, Bufo bufo
-ro p u c h a szara, Viola tricolor L. - fiołek trójbarwny, Pinus silvestrisL. - sosna
zwyczajna. Litera (lub litery) przy niektórych nazwach gatunkowych wskazuje
na nazwisko odkrywcy, w tym przypadku Linneusza.

Przynależność system atyczna wybranych zwierząt i człowieka:

królestwo typ gromada rząd rodzina rodzaj gatunek

n iu ch o w a te m ucha------ mucha domowa
Musca domestica

dwuskrzydłe

stawonogi owady " bąkowate ------- bąk bąk bydlęcy

Tabanus bovinus

zwierzęta błonkoskrzydłe _ pszczotowate — pszczoła — pszczoła miodna

Apis mellifica

strunowce ------ ssaki ----- n aczeln e— człow iekow ate — człow iek — człow iek rozumny
Homo sapiens

77
 Na przestrzeni wielu lat systemy klasyfikacji organizmów żywych ulegały
i nadal ulegają zmianom. Jest to uwarunkowane coraz bardziej wnikliwymi
badaniami m orfologiczno-porównawczymi organizmów oraz udoskonalonymi
technikami obserwacji i pomiaru. Do niedawna wyodrębniano tylko dwa
królestwa: roślin i zwierząt. Z czasem z królestwa roślin wyłączono trzecie
- królestwo grzybów. W chwili obecnej coraz powszechniej przyjmuje się
podział organizmów na pięć królestw: M onerą (obejmujące organizmy proka-
riotyczne, a więc sinice i bakterie), Protista (obejmujące jednokomórkowe
organizmy eukariotyczne) oraz rośliny - Plantae, grzyby - F ungi, zwierzęta
- A nim alia (ryc. 40).
Należy mieć na uwadze, że obecnie istnieją obok siebie różne systemy
klasyfikacji organizmów żywych i - ja k na razie - nie m a jednolitego systemu,
który byłby uznawany przez wszystkich biologów.

> E u k a r io t a

? P r o k a r io t a

Ryc. 40. Schemat podziału świata organizmów na pięć królestw

2. D U A L IS T Y C Z N A N A T U R A W IR U SÓ W

W irus to kompleks nukleinowo-białkowy, którego kwas nukleinowy (albo

RNA, albo DNA) po w niknięciu do komórki zachowuje się jak jej część

78
 składowa, zm ieniająca jej program działania. Są to twory bardzo małe, a ich
przeciętna wielkość waha się w granicach 10-400 nm.
D ojrzała cząstka wirusowa
- w i r i o n jest osłonięta oto­
czką (płaszczem) białkową
- k a p s y d e m , na który skła­
da się w iele identycznych pod-
jednostek białkowych k a p -
s o m e r ó w. W śród wirusów
można wyróżnić szereg form,
m.in. bryłowe (np. wirus choro­
by Heine-M edina z kapsydem
o symetrii kubicznej), cylind­
ryczne (np. wirus mozaiki tyto­
niowej z kapsydem o symetrii
helikoidalnej), o złożonej budo­
wie (np. wirus HIV, czyli cho­
roby AIDS, bakteriofag T4).
Ze względu na rodzaj ata­
kowanych kom órek wyróżnia­
my wirusy: roślinne, zwierzęce
(w tym ludzkie) i bakteryjne
(ryc. 41).
W irusy w generalnej więk­
szości nie posiadają enzymów
(ale m a enzymy np. wirus HIV),
nie m ają rybosomów i tRNA,
nie przebiegają w nich procesy metaboliczne (również u mających enzymy,
które uczestniczą tylko w procesach zachodzących w komórce, ale nie w samym
wirusie), nie oddychają, nie odżywiają się, nie rozm nażają poza komórką
żywiciela.
W momencie wniknięcia wirusa do organizmu przestaw ia on za pomocą
swojego kwasu nukleinowego metabolizm zakażonej komórki, doprowadzając
do syntezy własnych (wirusowych) części składowych, z których budowane są
dojrzałe cząstki wirusów. W ten sposób dochodzi do nam nażania wirusów
w komórce i w konsekwencji do jej zniszczenia, a tym sam ym uwolnienia dużej
liczby nowych, potom nych wirionów. Tak pow stają choroby wirusowe (tab. 16)
i warunki do ich rozprzestrzeniania.

79
Choroby wywoływane przez niektóre wirusy Tabela 16

W irusy W ielk ość (nm) R odzaj kw asu Przykłady chorób w irusow ych
nukleinow ego

R oślinne 10-200 RNA m ozaika tytoniu, sm ugow atość pom idorów , k ę­

dzierzaw ość ziem niaków

Zw ierzęce 2 5 -3 0 0 D N A lub RN A pryszczyca, w ścieklizna, nosów ka

L udzkie 10-200 D N A lub RNA różyczka, świnka, żółta febra, ospa, żółtaczka,
grypa, odra, choroba H eine-M edina, w irusy
onkogenne (w yw ołujące raka), A IDS

B akteryjne 4 0 -1 0 0 D N A lub RN A b akteriofag Tą zarażający bakterie Escherichia

(bakteriofagi) coli (pałeczkę okrężnicy)

D ualistyczna natura wirusów sprowadza się do tego, że poza organizmem

zachowują się one jak twory materii nieożywionej, natomiast w komórce i za
pom ocą jej metabolizm u w ykazują cechy materii ożywionej, a w tym
i zmienność genetyczną.
W spółczesna systematyka biologiczna nie kwalifikuje wirusów do or­
ganizmów, traktuje je jako pozbawione budowy komórkowej formy (struktury)
zdolne do nam nażania wyłącznie w komórkach gospodarza.

3. C H A RAK TERYSTYKA O R G A N IZM Ó W PRO K ARIO TYCZNYCH

3.1. BUDOWA I FUNKCJE ŻYCIOWE BAKTERII

Bakterie to jednokom órkow e drobnoustroje (mikroorganizmy), których w iel­

kość wynosi od 0,1 p,m do kilkunastu mikrometrów. Opanowały one praktycz­
nie wszystkie środowiska. W ystępują w całej biosferze naszej planety: w glebie
(w 1 g 500 min kom órek bakteryjnych), w wodach słonych i słodkich (np.
w 1 cm 3 około 100 000), a także w powietrzu. Są to drobnoustroje wolno żyjące.
Prócz nich w ystępują bakterie pasożytujące w organizmach roślinnych lub
zwierzęcych, a także żyjące z nimi w symbiozie.
Bakterie według współczesnej systematyki zalicza się do prokariota,
tzn. królestwa organizm ów bezjądrowych. Charakterystyczną ich cechą
je st brak jądra, które zastępuje n u k 1 e o i d, czyli obszar cytoplazmy
z wielokrotnie koliście zwiniętą nicią kwasu deoksyrybonukleinowego (genofo-
rem). Budow ę kom órki bakterii przedstawia rycina 42.
W edług k s z t a ł t u wyróżnia się (ryc. 43) trzy podstawowe grupy
m orfologiczne bakterii: 1 ) kuliste, 2 ) cylindryczne (laseczki, pałeczki),
3) przecinkowce i inne spiralne (krętki, śrubowce).

80
Ryc. 42. Budowa komórki bakteryjnej

k u liste c y lin d ry c z n e prze cin kow ce spi rai ne

°o °

/jt
ziaren kow ce
(( śrubow ce

% ®
< t> ° ° i f ( f pa łeczki
d w o in k i K
laseczki 1
pa ciorkow ce a
k rą tk -

pakietow ce ^

g ronkow ce

np. d w o in k a rzeżączki. np.-pa łeczka c z e rw o n k i, np. prze cin kow iec n p . k rę te k bla dy
paciorkow iec laseczka jadu cho lery
ro p o tw ó rc z y , k iełbasianego
pakietow iec
metanowy.
g ro nk o w ie c z ło c is ty

Ryc. 43. Różne postacie bakterii

Podstawowe funkcje życiowe bakterii to: odżywianie, oddychanie i roz­

mnażanie.
W zależności od sposobu odżywiania się, wyróżniamy bakterie samożyw-
ne i cudzożywne.

Bakterie sam oiyw ne - autotrofy potrafią wytwarzać związki organiczne

ze związków nieorganicznych (H 20 , C 0 2, N atmosferycznego oraz soli N, S,
P i metali) przy udziale energii świetlnej i chlorofilu (fotosynteza) lub energii
wiązań chemicznych (chemosynteza). W związku z tym w grupie tej wydzielono:
- bakterie fotosyntetyzujące zawierające bakteriochlorofil; wykorzystują
one C 0 2, H20 i energię słoneczną - należą do nich bakterie purpurowe i zielone;

81
 - bakterie chemosyntetyzujące, które nie posiadają bakteriochlorofilu;
uzyskują one energię z utleniania różnych związków, np.:
siarkowodoru i innych związków siarki - bakterie siarkowe,
amoniaku - bakterie nitryfikacyjne,
soli żelazawych - bakterie żelazowe,
wodoru - bakterie wodorowe (por. s. 187).

B akterie cudzożyw ne - heterotrofy są zdolne do syntezy własnych

związków organicznych, ale jedynie z gotowych substancji organicznych. Do
bakterii cudzożywnych należą:
- saprobionty rozkładające i odżywiające się martwą m aterią organiczną
(szczątkami zwierząt i roślin), np. bakterie gnilne;
- pasożyty czerpiące substancje organiczne z żywych organizmów, a należą tu
wszystkie bakterie chorobotwórcze zwierząt i człowieka oraz roślin. Przykładowo
choroby wywołane u roślin to m.in.: czarna zgnilizna kapusty, rakowate narośla na
korzeniach, zgorzel jabłoni i gruszy, mokra zgnilizna ziemniaka; bakteriami
chorobotwórczymi dla człowieka są m.in.: dwoinka rzeżączki, maczugowiec
błonicy, przecinkowiec cholery, prątek gruźlicy, pałeczka czerwonki, pałeczka dum
brzusznego, pałeczka dżumy, laseczka jadu kiełbasianego, laseczka tężca.
Symbionty to bakterie żyjące z określonymi organizmami w sym biozie,
dzięki której uzyskują obopólne korzyści, np. bakterie brodawkowe współ­
żyjące z roślinami motylkowymi.
W komórkach bakterii w ystępują materiały zapasowe w postaci glikogenu,
tłuszczów, białek i wolutyny.
Podobnie ja k w szystkie organizmy bakterie oddychają. Jedne utleniają
związki organiczne w obecności tlenu i są to bakterie tlenowe (tlenowce, czyli
aeroby), inne bez udziału 0 2 i są to bakterie beztlenowe (beztlenowce, czyli
anaeroby). N a przykład aerobem jest Azotobacter - bakteria mająca zdolność
asymilacji wolnego azotu atmosferycznego; anaerobam i jest większość bak­
terii fermentacyjnych, np.: z rodzaju Clostridium - wywołująca fermentację
masłową, z rodzaju Lactobacillus - wywołująca fermentację mlekową:

C g H 12O g t e rm a iftu n o io w ą ,. ^ (a lk o h o , e ty lo w y )

C 3 H 7 C O O H ( k w a s m a s ło w y )

82
 Część bakterii m a zdolność ruchu. Poruszają się dzięki obecności rzęski
lub rzęsek. Tylko nieliczne pełzają po podłożu.
Bakterie rozm nażają się wegetatywnie przez amitotyczny podział ko­
mórki macierzystej na dwie potomne. A m i t o z a to bezpośredni podział
aparatu jądrow ego poprzedzony podwojeniem się genoforu (DNA), połączony
z równoczesnym przewężeniem i rozdzieleniem treści komórkowej. Powstają
2 komórki potomne, które następnie dobudowują treść komórki i dorastają do
wielkości wyjściowej.
U niektórych bakterii odkryto proces płciowy, tzw. koniugację.
K o n i u g a c j a polega na czasowym połączeniu się 2 zróżnicowanych
płciowo (np. F~, F f) bakterii i w ymianie między nim i fragmentu DNA,
najczęściej spoza nukłeoidu, a więc DNA pozachromosom owego (plazmidu).
W wyniku koniugacji niektóre wymieniane plazm idy m ogą być wbudowane do
nukłeoidu bakterii przyjmującej i wtedy nazywane są episomami.

3.2. W YSTĘPOW ANIE B A K TER II ORAZ IC H ROLA

W PRZY RO DZIE, GOSPODARCE I W ŻYCIU CZŁO W IEK A

Bakterie w y s t ę p u j ą niemal wszędzie, w całej biosferze, w najróżniejszych

środowiskach i warunkach ekologicznych: w glebie, wodzie słonej i słodkiej,
powietrzu, na śniegu i w gorących źródłach, w martwych i żywych organizmach.
W ynika to z ogromnej różnorodności wymagań i przystosowań rozmaitych
gatunków, a także z mikroskopijnej wielkości. Są jednak pew ne czynniki
ograniczające występowanie tych organizmów, należą do nich:
a) temperatura poniżej 0°C i powyżej 55°C (oporne są przetrwalniki, czyli
endospory);
b) susza (oporne są bakterie z otoczką śluzową);
c) światło (promieniowanie ultrafioletowe);
d) niekorzystne pH (odczyn) środowiska;
e) tlen lub jego brak (na beztlenowce szkodliwie wpływ a obecność tlenu);
f) chemiczne środki dezynfekujące (lizol, fenol, chloramina, jodoform ,
formalina i inne), detergenty, 70-80% alkohol, woda utleniona, mydło i inne.
Znając granice tolerancji poszczególnych bakterii, stosuje się w medycynie,
przemyśle i rolnictw ie zabiegi m ające na celu niedopuszczenie do zakażenia
(aseptyka) albo przeciwdziałanie rozwojowi bakterii, lub ich zniszczenie
(antyseptyka). Są to więc: mrożenie, suszenie, wędzenie, pasteryzacja, im pre­
gnacja, naświetlanie ultrafioletem, mycie i dezynfekcja (odkażanie), steryliza­
cja (wyjałowienie) przez gotowanie (100°C) albo ogrzewanie parą w podw yż­
szonym ciśnieniu lub na sucho w sterylizatorach elektrycznych (100°C)

83
i filtrowanie przez specjalne filtry, chemoterapia - np. antybiotyki, sulfona­
midy (por. s. 253).

P ozytyw na ro la b a k te rii w przyrodzie i gospodarce człowieka:

- powodują rozkład i gnicie materii organicznej martwej (saprofity);
- włączają w obieg materii niektóre pierwiastki, np. C, S, N, P;
- mineralizują i spulchniają glebę, fermentują obornik;
- oczyszczają wodę i ścieki (tzw. metoda biologiczna);
- są doskonałym obiektem badań, szczególnie w genetyce;
- są wykorzystywane w przemyśle: mleczarskim - w produkcji kefirów
i jogurtów, serowarskim - w produkcji serów, gorzelniczym - w produkcji
alkoholu, włókienniczym - w przeróbce (roszeniu włókien) lnu i konopi;
- są wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym w produkcji:
s z c z e p i o n e k (osłabione lub zabite bakterie wstrzykiwane zdrowym
organizmom celem uodpornienia na choroby zakaźne przez wywołanie produk­
cji swoistych przeciwciał),
s u r o w i c (gotowe przeciw ciała wstrzykiwane choremu celem w ywoła­
nia natychmiastowej reakcji odpornościowej),
a n t y b i o t y k ó w , np. streptomycyny,
w i t a m i n (C, B 12);
- są wykorzystywane do otrzym ywania kiszonek (kapusty, ogórków,
paszy dla zwierząt);
- odgrywają istotną rolę w procesach glebotwórczych, wzbogacają glebę
w azot, wiążą azot atmosferyczny (Azotobacter, Clostridium, bakterie brodaw­
kowe);
- dzięki ich obecności w przewodzie pokarmowym przeżuwaczy, np.
krowy, m ogą zachodzić procesy trawienia celulozy; w innych organizmach, np.
u człowieka, są źródłem witamin B i K.

N egatyw na ro la b a k te rii:
- wywołują choroby człowieka (np. gruźlica, kiła, salmonellozy), zwierząt
(nosacizna, gruźlica, różyca), roślin (plamistość liści buraka, parch bakteryjny
buraka, zgorzel łodyg ziemniaka, rak bakteryjny pomidorów, bakterioza kapusty);
- pow odują gnicie produktów spożywczych pochodzenia roślinnego
i zwierzęcego;
- pow odują niszczenie materiałów przemysłowych (drewna, włókna, pa­
pieru);
- uw alniają azot do atmosfery (bakterie denitryfikacyjne).

84
3.3. SIN ICE - ORGANIZM Y PROKARIOTYCZNE

Są to organizmy jednokom órkowe należące do prokariota (bezjądrowe), ja k

bakterie. O tej przynależności taksonomicznej świadczy ich budowa (ryc. 44).
ściana ko m ó rkow a b ło n a cytoplazm atyczna

nukleoid

cytoplazm a

, , rybosom y
b łon ia ste tw o ry
z b arw nikam i asym ila cyjn ym i

Ryc. 44. Budowa komórki sinicy

Wszystkie sinice są autotrofami. Zawierają obok chlorofilu i karotenoidów

również czerwony barwnik fikoerytrynę oraz niebieski-fikocyjaninę. Materiałem
zapasowym jest skrobia sinicowa. Rozmnażają się wegetatywnie przez podział
komórki i fragmentację plechy oraz bezpłciowo za pomocą zarodników (egzo-
i endospor). Tworzą kolonie (np. trzęsidło, drgalnica, Anabaena), zamieszkują
głównie wody słodkie. W chodzą w skład planktonu. Jako producenci uczestniczą
w produkcji materii organicznej. Niektóre z nich, żyjąc w symbiozie z grzybami
wyższymi, tworzą porosty, inne m ają zdolność wiązania azotu atmosferycznego,
co w gospodarce człowieka stawia je w rzędzie organizmów użytecznych.

4. C H A R A K T E R Y S T Y K A P R O T IS T A

Do Protista zaliczamy jednokom órkowe organizmy eukariotyczne (tj. takie,

których jądro komórkowe oddzielone jest od cytoplazmy otoczką jądrow ą). O d
Protista wywodzą się wyższe formy rozwojowe tworzące królestwa roślin,
grzybów i zwierząt (por. ryc. 40). Obok jednokom órkowych glonów i nie­
których jednokom órkowych grzybów (np. śluzowców) podstawową i główną
grupę Protista tworzą pierwotniaki.

85
4.1. PIERWOTNIAKI - JEDNOŚĆ BUDOWY
I RÓŻNORODNOŚĆ FORM

Do pierwotniaków należą:
- w i c i o w e (np. euglena, świdrowiec gambijski, rzęsistek pochwowy,
lam blia jelitow a, zarodziec malarii),
- z a r o d z i o w e (np. pełzak czerwonki, otwomice, promienice),
- o r z ę s k i (np. pantofelek, trąbik, wirczyk),
Naturalnie tak ogromna liczebność pociąga za sobą znaczną różnorodność
organizmów do nich zaliczanych. Charakteryzując się ogólnymi cechami
typowymi dla jednokom órkowców , pierwotniaki wykazują dość znaczną
różnorodność w szczegółach budowy czy też trybie życia (ryc. 45).

wić długa
nibynóżka
stigma
rzęski
wić krótka wodniczka
fotoreceptor tętniąca
wodniczka
wodniczka wodniczka tętniąca
pokarmowa pokarmowa
zagłębienie
wodniczka cytoplazma okołogębowe
tętniąca makronukleus
paramylon jądro mikronukleus
lejek
chloroplasty E błona E
E cytostom
komórkowa E
jądro o' wodniczka
pokarmowa
błona cytopyge
komórkowa --

euglena ameba pantofelek

Ryc. 45. Porównanie budowy wybranych przedstawicieli Protista

Pod w zględem m orfologicznym pierw otniak to pojedyncza komórka

o zróżnicowanej wielkości od 3 pm do 3 mm, wykazująca rozmaity stopień
skomplikowania budowy i wyspecjalizowania organelli komórkowych: od
możliwie najprostszej organizacji, jak u pełzaka, po zawiłości budowy
pantofelka. Pod w zględem fizjologicznym pierw otniak to samodzielny or­
ganizm spełniający wszystkie funkcje życiowe (odżywianie, oddychanie, ruch,
rozmnażanie i wydalanie). W łaśnie w procesach fizjologicznych przejaw ia się
jedność tej grupy organizmów.

86
4.2. WARUNKI ŻYCIA, BUDOWA, CZYNNOŚCI ŻYCIOWE
I ZNACZENIE PIERWOTNIAKÓW

Środowisko i tryb życia. W iększość pierwotniaków żyje w wodzie, zarówno

słodkiej ja k i morskiej. W ystępują tam formy wolno żyjące, prowadzące tryb
życia osiadły (np. wirczyk, trąbik) lub pływające (np. pantofelek, euglena);
można je także spotkać w wilgotnej glebie.
Inna grupa pierwotniaków m a jako środowisko życiowe płyny ustrojowe
zwierząt i ludzi. Żyją tam formy pasożytnicze (u ludzi są to np. zarodziec
malarii, pełzak czerwonki i rzęsistek pochwowy, u zwierząt np. świdrowiec
zarazy stadniczej) oraz formy symbiotyczne, jak orzęski w żwaczu krowy lub
wiciowce rozkładające celulozę w jelicie termitów.
Organizmy te potrzebują dużo wody; w razie jej braku niektóre z nich mogą
przechodzić w stan anabiozy, tj. życia utajonego.
Budowa. Komórka pierwotniaka pokryta jest błoną cytoplazmatyczną,
która u przedstawicieli poszczególnych typów ulega pewnym modyfikacjom:
może być pojedyncza lub złożona (pelikula), a nawet pokryta wapienną
skorupką (np. otw om ice) lub zm ineralizowanym krzemionkowym szkieleci­
kiem zewnętrznym (np. promienice).
U pełzaka, czyli ameby (Amoeba) - korzenionóżki - błona komórkowa jest
niczym niewzmocniona i nieusztywniona. Daje to możliwość zmiany kształtu
oraz tworzenia i opróżniania wodniczek w dowolnym miejscu.
U wiciowych, np. eugleny, błona komórkowa jest nieco usztywniona, co
wynika z obecności białkowych wzmacniających pasów włókien. W związku
z tym wiciowe mają dość stały kształt ciała, a tworzenie i opróżnianie
wodniczek odbywa się w określonym miejscu.
U pantofelka (Paramecium) - orzęski - błonę kom órkow ą wzmacniają
białkowe pasm a włókien poprzecznych, wzdłużnych i ukośnych oraz znaj­
dująca się nad nimi warstwa pęcherzyków. Ogranicza to w sposób zasadniczy
zmienność kształtu, a ponadto uniemożliwia tworzenie wodniczek w dowolnym
miejscu. W odniczki pokarmowe tworzą się w okolicy c y t o s t o m u (od­
powiednik otworu gębowego u zwierząt wielokomórkowych) i opróżniane są
w okolicach c y t o p y g e (odpowiednik odbytu u zwierząt wielokomór­
kowych).
Pierwotniaki m ogą mieć jedno jądro komórkowe lub wiele takich samych
jąder. W yjątek stanowią orzęski mające dwa różne jądra komórkowe:
- duże - makronukleus - odpowiedzialny za sterowanie wszystkimi
procesam i życiowymi pierwotniaka,

87
 - małe - mikronukleus - odpowiedzialny za przekazywanie informacji
genetycznej (patrz: koniugacja, s. 89).
W szystkie prawie pierwotniaki poruszają się dzięki organellom ruchu.
M ogą nimi być: n i b y n ó ź k i u ameby, w i c i (jedna lub kilka) u wicio­
wych, r z ę s k i u orzęsków.
Pobudliwość. Pierwotniaki są wrażliwe na bodźce mechaniczne, świetlne,
chemiczne i termiczne. Ruchy całego organizmu związane z reakcją na bodźce
nazywa się t a k s j a m i. Odbieranie i przewodzenie bodźców odbywa się
dzięki depolaryzacji błony komórkowej pierwotniaka, co związane jest z prze­
mieszczaniem się ładunków elektrycznych (dodatnich i ujemnych) w błonie
komórkowej.
Osm oregulacja i wydalanie. U pierwotniaków w procesie w ydala­
nia produktów przemiany materii i osmoregulacji biorą udział wodniczki
tętniące.
Odżywianie. Zasadniczo pierwotniaki s ą h e t e r o t r o f a m i , co ozna­
cza, że wszystkie substancje organiczne potrzebne im do życia muszą pobrać ze
środowiska. Niektóre wiciowe, ja k eugleniny, mają zdolność wytwarzania
chloroplastów, dzięki czemu m ogą wytwarzać sobie pokarm na drodze
fotosyntezy. Pierwotniaki wolno żyjące najczęściej odżywiają się innymi
organizmami, np. drobnymi glonami, pierwotniakami, bakteriami (np. panto­
felek). Inne, będące saprofagami, odżywiają się m artwą (gnijącą), rozdrobnioną
m aterią organiczną (np. pierwotniaki żyjące w glebie). Z kolei pierwotniaki
pasożytnicze (np. świdrowiec, rzęsistek) czerpią gotowe substancje pokarmowe
z żywych organizmów. W procesach odżywiania i usuwania niestrawionych
resztek pokarmu uczestniczą wodniczki pokarmowe. Przyjmowanie pokarmu
może odbywać się jednym z trzech sposobów:
- przez fagocytozę (pobieranie większych cząstek pokarmowych, komó­
rek lub ich części),
- przez pinocytozę (pobieranie pojedynczych cząstek substancji wielko­
cząsteczkowych, np. białek, tłuszczów);
- przez wchłanianie (pobieranie roztworów substancji odżywczych bez­
pośrednio przez błonę komórkową).
Oddychanie. Pierwotniaki wolno żyjące oddychają tlenowo, a wymiana
gazowa odbyw a się bezpośrednio przez całą błonę komórkową, czyli całą
powierzchnią ciała. Formy pasożytnicze oddychają beztlenowo.
Rozm nażanie. Pierwotniaki rozmnażają się b e z p ł c i o w o przez po­
dział poprzeczny (orzęski) lub podłużny (wiciowe). W wyniku podziału
pow stają dw a nowe organizmy, które następnie rozwijają się i rozrastają.
 U orzęsków występuje proces płciowy - k o n i u g a c j a , podczas której
nie są wytwarzane nowe osobniki, ale jedynie dochodzi do wymiany (rekom­
binacji) informacji genetycznej (zawartej w mikronukleusie) między dwoma
koniugującymi pierwotniakami. Po zakończeniu koniugacji osobniki oddzielają
się od siebie (ryc. 46).

za n ika Ma m ejoza M i p o z o s ta łe w y m ia n a ją dra 2 n m ito z a p o w sta n ie

3 ją dra ją d ro d z ie li ją d e r p o w s ta łe M i i Ma
za n ika ją się m ito t y - w w y n ik u
cznie połączenia
2 ją de r 1n

Ryc. 46. Przebieg koniugacji orzęska: Ma - makronukleus; Mi - mikronukleus

Pierwotniaki odgryw ają istotną rolę w przyrodzie i życiu człowieka:

a) stanowią pokarm dla zwierząt wodnych,
b) oczyszczają wodę,
c) jako symbionty biorą udział w trawieniu celulozy (np. orzęski w żołąd­
ku przeżuwaczy),
d) jako pasożyty są przyczyną chorób (zarodziec malarii, pełzak czer­
wonki, rzęsistek pochwowy),
e) tworzą skały wapienne (pancerzyki otwom ic, promienie),
f) pierwotniaki słodkowodne są wykorzystywane jak o bioindykatory do
oceny stanu czystości wód,
g) jako tani i względnie łatwo dostępny materiał niektóre pierwotniaki są
wykorzystywane w laboratoriach do badania szeregu procesów biologicznych,
h) jako saprofagi biorą udział w rozkładzie materii organicznej, przy­
czyniając się do obiegu materii w przyrodzie.

5. C H A R A K T E R Y ST Y K A G R Z Y B Ó W

W śród grzybów wyróżnia się: grzyby właściwe, śluzówce, porosty1. Z kolei

grzyby właściwe dzieli się na następujące klasy:
- lęgniowce (fitoftora, roztoczek),
- sprzężniaki (ziywka, pleśniak),
- workowce (drożdże, kropidlak, pędzlak, smardz, trufla, buławinka),
- podstawczaki (borowik, rydz, muchomor, pieczarka, rdza).

1 System atyka grzybów nie je s t ujednolicona i p rze z wielu autorów je s t różnie przyjm owana.

89
5.1. BUDOWA I FU N K CJE ŻY CIOW E GRZYBÓW

Grzyby są organizmami eukariotycznymi mającymi jądro komórkowe. W ięk­

szość grzybów to organizmy lądowe. Znane są jednak gatunki wodne (np.
roztoczek), spotykamy je także w powietrzu w postaci zarodników. Do rozwoju
w ym agają obecności materii organicznej, wilgoci i odpowiedniej temperatury
(15-30°C ). Charakterystyczne cechy grzybów przedstawiają się następująco:
a) są organizm am i cudzożywnym i odżywiającymi się m artwą m aterią
organiczną (saprofity, np. muchomor) lub żywą materią organiczną (pasożyty,
np. buławinka, rdza, fitoftora) bądź też żyjącymi w symbiozie z innymi
organizmami, np. z korzeniami roślin nasiennych (np. sosny lub buka); stosunki
symbiotyczne określa się mianem m i k o r y z y. Odżywianie odbywa się przez
wchłanianie, a rozkład w chłanianych substancji zachodzi poza organizmem na
drodze enzymatycznej;
b) nie posiadają plastydów, a czerwone, zielone czy też żółte zabarwienie
owocników grzybów kapeluszowych jest wywołane obecnością specyficznych
barwników w wakuolach bądź ścianach komórkowych; materiałami zapasow y­
mi są glikogen i tłuszcz oraz organiczny związek w o 1 u t y n a, skrobi brak;
c) ściana kom órkowa zbudowana najczęściej z chityny; u niewielkiej
liczby przedstawicieli jest zbudowana z celulozy (np. lęgniowce);
d) oddychają tlenowo lub beztlenowo;
e) plecha grzybów - grzybnia jest zbudowana z wielu delikatnych
rozgałęziających się nitkowatych struktur zwanych s t r z ę p k a m i , m ają­
cych budowę komórkową;
f) w yróżnia się kilka form grzybów:
- jednokom órkowe, np. drożdże,
- komórczakowe, np. pleśniak,
- wielokomórkowe, które nie tw orzą owocników, np. kropidlaki,
- w ielokomórkowe tworzące owocniki zróżnicowane na trzon i kapelusz,
np. borowik;
g) grzyby rozm nażają się 3 sposobami:

płciowo bezpłciowo wegetatywnie

przez: przez: przez:
- izogamię - zarodniki ruchliwe - fragmentację grzybni
- anizogamię (zoospory) - pączkowanie
- oogamię - zarodniki nieruchliwe - podział komórki
- gametangiogamię (aplanospory), a wśród nich
- kopulację różnoimien- endospory (z. workowe)
nych strzępek (+)(-) i egzospory (z. konidialne,
z. podstawkowe)

90
5.2. ZNACZENIE GRZYBÓW W PRZY RO DZIE, GOSPODARCE
I W ŻYCIU CZŁO W IEK A

Znaczenie grzyb ó w je st w szechstronne i przedstaw ia się następująco:

a) grzyby stanowią ważne ogniwo reducentów w krążeniu pierwiastków,
rozkładają substancje organiczne, tw orzą próchnicę, rozkładają drewno;
b) żyjąc w symbiozie z glonami, tworzą porosty - organizmy pionierskie;
c) ważną rolę odgrywa m ikoryza podstawczaków, np. maślaka z sosną,
borowika z bukiem, muchom ora z brzozą;
d) wykorzystywane są w produkcji antybiotyków, np. penicyliny z pędz-
laka, a także w itamin A, B 2, B ]2;
e) służą w przemyśle piekarniczym (drożdże), gorzelniczym (drożdże)
oraz m leczarskim przy produkcji kefiru (drożdże) i serów brie, camembert,
roąuefort (pędzlak); same grzyby mają m ałą wartość odżywczą, sąciężkostraw-
ne wskutek obecności chityny, ale nadają dużą wartość smakową i zapachową
produktom kulinarnym;
f) służą do otrzymywania kwasu szczawiowego i cytrynowego (kropidlak);
g) są wykorzystywane przez człowieka do walki biologicznej ze szkodnikami.
Grzyby w ywołują choroby ludzi i zwierząt - grzybice, zatrucie sporyszem,
zatrucie grzybami kapeluszowymi, np.: m uchomorem sromotnikowym, boro­
wikiem szatańskim, w ieruszką zatokowatą, oraz choroby roślin - sucha
zgnilizna bulw ziemniaczanych, głownie i śniecie zbóż, zaraza ziemniaczana,
sporysz. Powodują także pleśnienie produktów spożywczych oraz materiałów
przemysłowych, np. drewna, skóry, odzieży.

5.3. POROSTY - ORGANIZM Y SYMBIOTYCZNE

Porosty to organizmy p l e c h o w a t e , które powstały w w yniku symbiozy'

dwóch komponentów: glonu (zielenicy, sinicy) i grzyba (workowca lub rzadziej
podstawczaka). Zarówno glon, j ak i grzyb mogą żyć osobno, tworząc zaś porost,
czerpią wzajemnie korzyści. Znaczenie obu komponentów jest bardzo istotne:
glony jako autotrofy dostarczają grzybom produktów asymilacji (przede
wszystkim węglowodanów), natomiast grzyby przekazują glonom wodę z sola­
mi mineralnymi, dw utlenek węgla oraz chronią je przed odwodnieniem
i działaniem czynników mechanicznych.

1 Sym bioza, ja k ju ż wyjaśniono, to rodzaj współżycia dw óch organizm ów oparty na obopólnych

korzyściach.

91
 S z t y w n o ś ć porostów wynika z obecności chityny w ścianach kom ór­
kowych grzybów, grzyby także nadają kształt piesze porostów, odznaczającej
się dużą różnorodnością form i barw. Bywają plechy skorupiaste (literak
właściwy), krzaczkowate (chrobotek, rogaczka, odnożyca) lub listkowate
(tarczownica, złotorost).
Porosty są bardzo pospolite w przyrodzie, występują we wszystkich
szerokościach geograficznych. M ają bardzo małe wymagania życiowe i dzięki
temu zaliczają się do p i o n i e r ó w świata roślinnego. Spotkać je m ożna na
skalach, murze, korze drzew, jałow ych glebach, w klimacie gorącym i arktycz-
nym. Rozmnażają się przez r o z m n ó ż k i .
Porosty są wytrzymałe na niską temperaturę i suszę. Stanowią na dalekiej
północy pożywienie dla zwierząt, w krajach gorących - niekiedy i dla ludzi. Porosty
są wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza lotnymi związkami chemicznymi.
Przypisuje się im rolę wskaźników czystości powietrza (bioindykatorów) w miastach
i dużych ośrodkach przemysłowych. Wiele porostów (np. płucnica) od dawna ma
zastosowanie lecznicze, szczególnie w chorobach układu oddechowego. Ostatnio
zwrócono uwagę na porosty jako źródło antybiotyków (np. brodaczka, tarczownica).

6. C H A R A K T E R Y ST Y K A R O Ś L IN Z A R O D N IK O W Y C H

6.1. CHARAKTERYSTYKA GLONÓW - BUDOWA I ZNACZENIE

B U D O W A I F U N K C JE Ż Y C IO W E G L O N Ó W

W dawnej systematyce glony należały do królestwa roślin. Obecnie część

glonów form jednokom órkowych i kolonijnych zalicza się do Protista; jedynie
glony wielokomórkowe, takie ja k zielenice, brunatnice i krasnorosty, zalicza się
do roślin. Ponieważ jednak glony nie tworzą grup systematycznych a ekologicz­
ną zbiorczą grupę życiową, to w tym rozdziale zostaną omówione wspólnie,
w tradycyjnym ujęciu.
G lony to jednokom órkowe lub wielokomórkowe organizmy plechowate,
które w swojej budowie nie wykształciły rzeczywistych tkanek i organów,
takich ja k łodyga, korzeń i liście. Żyją w wodach słodkich, słonych, w kałużach,
na powierzchni skał, śniegu, w glebie, na korze drzew itd.
G lony wykazują różny stopień organizacji komórkowej (ryc. 47) i m ogą
być:
a) jednokom órkowe, np. zawlotnia, chlorella, euglena;
b) kolonijne, np. skrętnica, gromadnica, skupielec, toczek;

92
 c) wielokomórkowe, których plecha przyjm uje kształty: nitkowaty, np.
gałęzatka, grzebycznica, kłosek; płatkowaty, np. ulwa, czyli sałata morska;
d) wielokomórkowe, których plecha zróżnicowana jest na część liścio-
i łodygokształtną oraz chwytniki, np. listownica, wielkomorszcz.

zawłotnia pandorina toczek

listownica satata morska

Ryc. 47. Ewolucyjne różnicowanie się glonów (bez zachowania odpowiedniej skali wielkości)

Komórki wchodzące w skład plechy glonów zawierają wszystkie elementy

charakterystyczne dla eukariotycznych komórek roślinnych:
1 ) aparat jądrow y w postaci jednego jądra, np. chlorella, bądź wielu jąder
(komórczaki), np. gałęzatka, pełzatka, wydętka;
2 ) ścianę komórkową zbudowaną z celulozy, pektyn i hemiceluloz, przy
czym u niektórych glonów może być ona dodatkowo inkrustow ana S i0 2, np.
u okrzemek, nasycona C a C 0 3 bądź M g C 0 3, np. u krasnorostów, ramienic,
ześluzowaciała, np. u brunatnie, krasnorostów i zielenic, albo też może zawierać
kwas alginowy, np. u brunatnie;
3) plastydy, w szczególności chloroplasty, które przyjm ują najróżniejsze
kształty, np. blaszkowaty, walcowaty, gwiazdkowaty, taśmowaty, spiralny;
w plastydach obecne są nie tylko takie barwniki, ja k chlorofil, karoten
i ksantofil, ale także barwniki typowe tylko dla glonów, ja k czerwona

93
fikoerytryna, niebieska fikocyjanina u krasnorostów czy brązowa fukoksantyna
u brunatnie i okrzemek;
4) materiały zapasowe to głównie skrobia i tłuszcz, a ponadto skrob
krasnorostowa, paramylon u eugleny, wielocukier laminaryna i alkoholocukier
maimitol u brunatnie lub chryzoza (węglowodan) u okrzemek i złotowiciowców.
Pod w zględem odżywiania większość glonów to a u t o t r o f y, ale
istnieją także takie, które pędzą saprofityczny lub pasożytniczy tryb życia (np.
bruzdnice, pewne krasnorosty). Niektóre wiciowe, ja k np. euglena (klejnotka),
gdy są pozbawione światła, przechodzą na heterotroficzny sposób odżywiania.
Mówi się o nich, że są zmiennożywne. Glony oddychąją tlenowo.
W iększość glonów jest nieruchliwa, przytwierdzona do podłoża bądź
unoszona biernie w wodzie, jedynie niektóre wiciowce roślinne i zielenice
poruszają się dzięki obecności wici.
Glony rozm nażają się 3 sposobami: 1) płciowo z udziałem gamet,
2 ) bezpłciowo z udziałem zarodników (spor) - ruchliwych i nieruchliwych,
3) wegetatywnie przez podział podłużny komórki (euglena), fragmentację
plechy (gałęzatka) lub kule potomne (toczek).
W rozm nażaniu p ł c i o w y m - w zależności od rodzaju kopulujących
gam et - wyróżnia się:
- i z o g a m i ę, polegającą na łączeniu się dwóch gamet jednakowych pod
względem wielkości i ilości materiału zapasowego, zaopatrzonych w wici (ryc. 48);

zygota

+
izogam ety
Ryc. 48. Izogamia

- a n i z o g a m i ę , polegającą na łączeniu się dwóch gam et mających

wici, ale różniących się w ielkością wynikającą z różnej ilości materiału
zapasowego - anizogameta żeńska posiada go więcej niż męska (ryc. 49);

zygota

anizogamety
Ryc. 49. Anizogamia

94
 - o o g a m i ę, najbardziej rozpowszechniony typ rozm nażania płciowe­
go, zarówno w świecie roślin, ja k i zwierząt, polegający na łączeniu się
nieruchliwej dużej gamety żeńskiej, tj. komórki jajow ej, z m ałą ruchliwą
gametą męską - plemnikiem (ryc. 50).

Ryc. 50. Oogamia

Niektóre glony rozmnażają się przez kopulację całych protoplastów;

zachodzi to u skrętnicy.

ZNACZENIE GLONÓW W PRZYRODZIE, GOSPODARCE I ŻYCIU CZŁOWIEKA

Glony uczestniczą w następujących procesach:

a) produkują materię organiczną, będącą pokarmem dla wodnych zwierząt
roślinożernych, przez co stanowią ważne ogniwo producentów w łańcuchu
pokarmowym;
b) w zbogacają zbiorniki wodne w tlen wykorzystywany przez zwierzęta
oraz służący do mineralizacji substancji organicznej;
c) m ają szczególne znaczenie w procesie samooczyszczania się wód (dot.
gatunków heterotroficznych);
d) odgrywają ważną rolę w zasiedlaniu nieopanowanych przez rośliny
biotopów jako p i o n i e r z y świata roślinnego;
e) glony występujące w glebie obumierając, w zbogacają ją w próchnicę;
f) żyjąc w symbiozie z grzybami, tworzą porosty (s. 91), a także m ożna je
spotkać jako organizmy symbiotyczne w ciele niektórych zwierząt, np. stułbi,
pierwotniaków, szkarłupni;
g) uczestniczą w procesach skałotwórczym i skałogubnym (rozpad
skał): martwe glony tworzą „m uł organiczny” ; pancerzyki okrzemek tw o­
rzą złoża diatomitu - ziemi okrzemkowej; zielenice i krasnorosty, zawierają­
ce w ścianie komórkowej węglany, uczestniczą w powstawaniu skał wapien­
nych;

95
 h) biorą udział w krążeniu pierwiastków w przyrodzie, np. C i 0 2;
i) są w ażnym składnikiem fitoplanktonu.
M ówiąc o znaczeniu glonów, należy zwrócić uwagę na następujące
korzyści (ale są również wyrządzane szkody):
a) glony są w ykorzystywane jako pokarm w gospodarce rybnej;
b) biorą udział w biologicznym oczyszczaniu wód;
c) dostarczają tlenu w środowisku;
d) zw iększają aerację, czyli napowietrzenie gleby, mineralizują glebę;
e) jako nawóz wzbogacają glebę w próchnicę;
f) w ykorzystywane są jako pasza dla zwierząt (listownica, morszczyn);
g) stanowią białkowy pokarm dla człowieka (chlorella, listownica);
h) są źródłem witamin, jodu, boru, miedzi, soli potasowych i sodowych
(morszczyn);
i) są stosowane w m edycynie do produkcji:
- waty alginowej (brunatnice),
- ziół zawierających jod (morszczyn),
- substancji żelującej, tj. agaru (z krasnorostów) używanego do pożyw ek
mikrobiologicznych,
- antybiotyków (chlorella),
- witamin grupy B,
- substancji bakteriobójczych i przeciwrobaczych;
j) w postaci agaru znajdują zastosowanie w piekamictwie i cukiernictwie;
k) w badaniach nad zanieczyszczeniem środowiska są wykorzystywane jako
b i o i n d y k a t o r y - wskaźniki stopnia zanieczyszczenia wody, np. chlorella.
Nadmierny i niepożądany rozwój glonów powoduje:
- zakwity wody i przyduchę (okresowy deficyt tlenowy) z m asowym
ginięciem fauny wód,
- zapychanie filtrów, utrudniające przepływ wody,
- zaham owanie rozw oju innych organizmów,
- obniżanie walorów smakowo-zapachowych ryb,
- obrastanie i obciążanie statków.

6.2. W PŁYW W ARUNKÓW ŚRODOW ISKA LĄDOW EGO

NA K IERUN EK R O ZW O JU ROŚLIN

Obecność lub brak takich organów, ja k korzeń, łodyga, liście, jest podstaw ą
podziału organizmów roślinnych na 2 grupy: wyróżnia się więc p l e c h o w -

96
c e (tj. glony, grzyby, porosty), które nie m ają tych organów, oraz o r g a n o ­
w c e , których ciało zbudowane jest z korzenia, łodygi i liści.
Plechowce w dominującej części przystosowały się do środowiska
wodnego, występują jednak także na lądzie, ale na stanowiskach o dużej
wilgotności. Woda, będąca środowiskiem życiowym plechowców, zapewniła
im wystarczający dostęp substancji pokarmowych, zabezpieczyła przed wy­
schnięciem i działaniem czynników mechanicznych, um ożliw iła rozmnażanie
przez rozprzestrzenianie gamet, fragmentów plechy i całego organizmu.
Znaczna gęstość i lepkość otoczenia zapewniła im utrzymanie się w środowisku.
N a lądzie rośliny napotkały zupełnie inne warunki życia. Pociągnęło to
za sobą wykształcenie wielu przystosowań, które umożliwiały przetrwanie
i życie. Przede wszystkim było to pojawienie się organów, tj. korzeni, łodygi
i liści oraz wyspecjalizowanych tkanek. W związku z tym grupę tę nazywa się
organowcam i, a należą do niej mszaki, paprotniki i nasienne. Organowce to
rośliny typowo lądowe. W prawdzie w ystępują wśród nich gatunki żyjące
w środowisku wodnym, jednak stało się to możliwe dzięki wtórnemu przy­
stosowaniu (tab. 17).

Porównanie plechowców i organowców Tabel a n

Cechy porównawcze Plechowce Organowce

G rupa tylko zarodnikow e zarodnikow e i nasienne

Środow isko w odne i lądow e lądow e (w tórnie w odne)

O rgany brak korzeń, łodyga, liście (kw iat)

Tkanki m iękiszow a, okryw ająca pier­ przew odząca, w zm acniająca,
w otna m iękiszow a, okryw ająca w tórna
Form y plechow ate (jednokom órkow e, zielne, drzew iaste
kolonijne, w ielokom órkow e)
G am etofit częsta dom inacja redukcja
G am etangium żeńskie lęgnia rodnia
Formy przetrw alne zarodniki nasiona, zarodniki
Zapłodnienie całkow ite uzależnienie od FFO stopniow e uniezależnienie od obe­
cności H iO

Opanowując stopniowo ląd, rośliny zm uszone były adaptować się do wielu

czynników (tab. 18) właściwych tylko temu środowisku, jak:
- niedobór wody,
- inna zawartość C 0 2 (mniejsza niż w wodzie),
- odm ienne warunki świetlne (większy dostęp światła),
- zasobność w sole m ineralne i ich dostępność (mniejsze na lądzie),

97
 - w iększa zmienność warunków (dotyczy sezonowych i dobowych zmian
temperatury czy wilgotności),
- silne oddziaływanie czynników mechanicznych środowiska, np. wiatm.
Charakterystyka środowiska wodnego i lądowego Tabel a 18

Środowisko
Czynniki środowiskowe
wodne lądowe

G ęstość duża mała

W oda dużo m ało
W ahania tem peratury małe duże
O św ietlenie zm ienne rozproszone pełne

Opanowanie lądu przez rośliny odbywało się ewolucyjnie, stopniowo,

w wyniku kolejnych przystosowań ich budowy morfologicznej i anatomicznej
(tab. 19).

Wpływ czynników środowiska lądowego Tabela 19

na kierunek rozwoju organowców

Czynniki charakte­ Przystosowania w budowie Dalsze konsekwencje

rystyczne dla środo­
morfologicznej anatomicznej
wiska lądowego

1 2 3 4

N iedobór w ody w ykształcenie system u
korzeniow ego
redukcja gam etofitu
uniezależnienie rozm ­
nażania płciow ego od
obecności H 20 (na­
sienne) p rzez w yksz­
tałcenie łagiew ki p y ł­
kow ej
M niejsza zaw artość w ykształcenie znacz­
C 0 2 w pow ietrzu (ok. nych pow ierzchni asy-
0,03% ) m ilacyjnych (liści)
W iększy, rów nom ierny pow stanie dużych po ­
dostęp do św iatła w ierzchni asym ilacyj-
nych w postaci liści
oraz łodygi, utrzy­
m ującej pionow o
części nadziem ne i w y­
noszącej ku górze liście
w ytw orzenie tkanki pow stanie aparatów
przew odzącej (drew ­ szparkow ych i przest­
na) i wtórnej o k ry ­ w orów m iędzykom ór­
w ającej (korka) kow ych, um ożliw iają­
cych transpirację i w y­
m ianę gazow ą
m odyfikacje ścian ko­ w ytw orzenie kw iatów
m órkow ych w iatro- i ow adopyl-
nych
- -
w ykształcenie m ięki- zintensyfikow anie pro­
szu palisadow ego i cesu fotosyntezy
gąbczastego o zw ięk­
szonej zaw artości chlo­
roplastów
w ykształcenie system u w iększe przyrosty b io­
przew odzącego pro ­ m asy roślin
dukty asym ilacji (łyka)

98
tab. 19 cd.

P i 2 3 4

Z m ienna zasobność w ykształcenie orga­ w ytw orzenie tkanki

i dostępność do soli nów przetrw alniko- spichrzow ej w orga­ -
m ineralnych, zw iązana w ych w postaci nasion, nach przetrw alnych
z w ahaniam i w ilgoci kłączy, cebul, bulw

D uża zm ienność w a­ m odyfikacje pędów pow staw anie tkanki

runków środow iska i liści okryw ającej i m agazy­
(dot. tem peratury i w il­ nującej w odę -
gotności)
w ytw orzenie nasion m odyfikacje ściany
kom órkow ej

Silne działanie czyn­ w ykształcenie or­ w ytw orzenie tkanki zw iększenie w ym ia­
ników m echanicznych ganów utrzym ujących w zm acniającej (kolen- rów roślin
roślinę w glebie (ko­ chym y i sklerenchy-
rzenie) my)

w ytw orzenie tkanki pow staw anie przetchli-

okryw ającej wtórnej nek
(korka)

m odyfikacja ścian
kom órkow ych (drew ­
nienie)

6.3. CHARAKTERYSTYKA M SZAKÓW

Gromada m szaki, do której zaliczamy 2 klasy: w ą t r o b o w c e i m c h y ,

należy do prymitywnych organowców. Rośliny te występują gromadnie i są
rozpowszechnione na całej kuli ziemskiej, pod wszystkimi szerokościami
geograficznymi (brak ich jedynie w morzach i środowiskach o ekstremalnych
warunkach). Mszaki są roślinami lądowymi, żyją na ziemi, skałach, korze drzew.
N iektóre jednak żyją w wodzie, np. wgłębka, zdrojek, mokradłosz,
torfowiec. Są odporne na niskie temperatury i małą ilość światła. M szaki,
zależnie od gatunku, są roślinami jedno- lub dw upiennym i1.
Pod względem zapotrzebowania na wodę należą do higrofitów, czyli roślin
wilgociolubnych. Ze względu na niskie wymagania życiowe są, obok porostów,
pionierami świata roślinnego, przygotowującymi grunt dla roślin o większych
wymaganiach.

1 R ośliny dw upienne to takie, u których na je d n ym osobniku p ow stają żeńskie organy rozm nażania, a na
innym m ęskie. Rośliny jednopienne za ś to takie, u których na je d n ym osobniku obecne są rów nocześnie
żeńskie i m ęskie organy rozm nażania.

99
PRZYSTOSOWANIA MSZAKÓW DO LĄDOWEGO TRYBU ŻYCIA
NA PRZYKŁADZIE MCHU PŁONNIKA
Przedstawicielem m chów jest mech płonnik. Podobnie jak pozostałe mchy do
podłoża przytwierdza się ryzoidam i (chwytnikami), którymi także w niewiel­
kiej ilości pobiera roztw ór soli mineralnych z gleby. W budowie morfologicznej
wyróżniamy bezlistną łodyżkę, na której szczycie pojawia się zarodnia, a także
ulistnioną łodyżkę, na której szczycie występują plemnie lub rodnie, gdyż
płonnik jest rośliną dw upienną (ryc. 51).
Mech płonnik jest rośliną przystoso­
waną do warunków lądowych. Przystoso­
wanie to obserwujemy w budowie m orfo­
logicznej i anatomicznej. Ciało płonnika
zróżnicowane jest na łodyżkę, ryzoidy
i listki. Listki, płaskie i bardzo gęsto
osadzone, znacznie zwiększają pow ierz­
chnię asymiłacyjną rośliny, częściowy
zaś brak na nich skórki warunkuje pobie­
ranie wody bezpośrednio z opadów (ryc.
52). O takich liściach mówimy, że mają
dużą higroskopijność. Łodyżka utrzym u­
je w pozycji pionowej części nadziemne,
wznosi do góry listki.

Ryc. 51. Budowa mchu płonnika

(pokrój ogólny)

asymilatory
tkanka wzmacniająca

tkanka przewodząca
skórk;
tkanka miękiszowa

Ryc. 52. Przekrój przez liść mchu płonnika

W budowie anatomicznej poszczególnych organów występują wszyst­

kie rodzaje tkanek, a więc: okrywająca - zabezpieczająca przed nadm ier­
nym parowaniem oraz przed działaniem czynników mechanicznych, a także
- dzięki obecności aparatów szparkowych - regulująca transpirację i w ymia­
nę gazową; przewodząca - rozprowadzająca produkty asymilacji i wodę;
w zm acniająca - chroniąca przed rozerwaniem, zgnieceniem; miękiszo-

100
wa (spichrzowa, wypełniająca i asymiłacyjna) - w postaci asymilatorów
(ryc. 53).

tkanka okrywająca

tkanka wzm acniająca

tkanka miękiszowa

Ryc. 53. Przekrój poprzeczny przez łodygę mchu płonnika

CYKL ROZWOJOWY MCHU

W przemianie pokoleń mchu dom inuje sam ożywny gam etofit w postaci
ulistnionej łodyżki (ryc. 54-4), rozwijający się z haploidalnego zarodnika (1),
który w wyniku podziałów mitotycznych (2) staje się splątkiem (3). Ulistniona
łodyżka (4) wyrasta za splątka. Omawiany tu przykładowo mech należy do
roślin jednopiennych, co oznacza, że na jednym osobniku wyrastają gam etangia
żeńskie i męskie (5). W tym więc przypadku na szczycie ulistnionej łodyżki

Ryc. 54. Przemiana pokoleń mchu jednopiennego. Objaśnienia w tekście

101
znajdują się rodnie i płemnie. W rodni powstaje komórka jajow a, a w plemni
uwicione plemniki.
Zapłodnienie odbywa się tylko w obecności wody (5). Ruchliwy plemnik
w kropli deszczu lub rosy przepływa do nieruchomej komórki jajowej: jest to
więc mechanizm zapłodnienia określany jako oogamia.
W wyniku zapłodnienia powstaje diploidalna zygota (6) będąca początkiem
pokolenia bezpłciowego sporofltu. Zygota w wyniku mitotycznego podziału
przekształca się w bezlistną łodyżkę sporofltu (7). Sporofit odżywia się kosztem
gametofitu, jest więc cudzożywny. Po jakim ś czasie na szczycie bezlistnej łodyżki
powstaje sporangium, czyli zarodnia ( 8). Wypełniona jest dipłoidalnymi komór­
kami macierzystymi spor, tzw. archesporem, czyli tkanką zarodnikotwórczą.
Z nich to po mejozie (na rycinie oznaczona jako R!), czyli redukcji chromo­
somów, powstaną (9) haploidalne zarodniki, będące początkiem pokolenia
płciowego - gametofitu. Rozsypane na ziemię będą kiełkować (2) i przekształcać
się w splątki (3).

6.4. CHARAKTERYSTYKA PAPRO TN IK Ó W

Paprotniki, podobnie ja k mszaki, to rośliny zarodnikowe należące do organo­

wców. Są wilgocio- i cieniolubne. N ależą do nich:
- s k r z y p y , ja k skrzyp polny, skrzyp błotny, wymarły kalamit;
- p a p r o c i e , jak długosz królewski, pióropusznik strusi, języcznik
zwyczajny, podrzeń żebrowiec, salwinia pływająca, orlica pospolita;
- w i d ł a k i , ja k poryblin jeziorny, widłak goździsty, widliczka, wymar­
ły lepidodendron;
- p s y 1 o f i t y, wymarłe paprotniki, będące najstarszymi roślinami
lądowymi, żyjącymi w sylurze i dewonie, np. Rhynia.
Dobrze przystosowały się one do środowiska lądowego. Niektóre - jak
salwinia pływ ająca - wtórnie zaadaptowały się do życia w wodzie.
Podstawowe cechy paprotników przedstawiają się następująco:
- są to byliny, czyli zielne, trwałe rośliny wieloletnie, których organem
przetrwalnym jest np. kłącze;
- dominuje samożywny sporofit;
- sporofit je st okazałą rośliną zróżnicowaną na łodygę, korzeń i liście;
- liście m ają zróżnicow aną budowę (na sporofile i trofofile);
- gametofit jest krótkotrwały, najczęściej samożywny, w postaci przedrośla;
- zarodniki m ogą być zróżnicowane pod względem wielkości na makro-
i mikrospory.

102
B U D O W A P A P R O T N IK Ó W

Paprotniki przechodzą w swym rozwoju przemianę pokoleń. Dom inującym

pokoleniem jest sporofit, będący okazałą rośliną. Sporofit jest rośliną
wieloletnią, zielną, o dobrze wykształconych korzeniach przybyszowych,
pierzastych liściach i łodydze w postaci kłącza (ryc. 55)

Ryc. 55. Nerecznica samcza - pokrój ogólny

K łącze to podziemny pęd roślin wieloletnich, m.in. paproci. Jest to organ

gromadzący substancje zapasowe. Służy także do wegetatywnego rozmnażania
roślin. M a on niemal nieograniczony wzrost (ryc. 56).

/ § #
(fMpg wiązka
j* przewodząca
Ryc. 56. Przekrój przez łodygę paproci

103
 Liście paproci mogą być zróżnicowane w zależności od spełnianych funkcji
1 występować w 2 postaciach (np. u podrzenia żebrowca) jako:
- sporofile, czyli liście zarodnionośne (ryc. 57),
- trofofile, czyli liście asymilacyjne,
ale bywa i tak, że ten sam liść podzielony jest (np. u długosza królewskiego) na
2 części: górną sporofilową i dolną asymilacyjną.

Ryc. 57. Przekrój przez liść zarodnionośny paproci z kupką zarodni

W zarodni (sporangium) dochodzi do mejozy(RI), w wyniku czego z diploidal-

nej tkanki archesporialnej powstają haploidalne zarodniki (spory, ryc. 58).
G am etofit paprotnika, zwany przedroślem, powstaje z haploidalnego
zarodnika. Przedrośle zwykle jest niewielkie (kilka milimetrów), krótkotrwałe,
kilkukomórkowe, odżywia się najczęściej autotroficznie (bardzo rzadko hetero-
troficznie, np. u widłaków). N a przedroślach wykształcają się gametangia:
plemnie i rodnie. Jeżeli na jednym przedroślu wy stępują razem plemnie i rodnie,
to nazywa się je obupłciowymi, gdy zaś występują osobno - to określa się je jako
rozdzielnopłciowe (ryc. 59).
Gametofit rozm naża się płciowo w wyniku oogamii zachodzącej w obec­
ności wody.

ro d n ie ( ^ )

plem nie (c^ J

c h w y tn ik i

Ryc. 58. Budowa zarodni Ryc. 59. Budowa przedrośla obupłciowego

z zarodnikami nerecznicy

104
CYKLE ROZWOJOWE PAPROTNIKÓW

Ryc. 60. Przemiana pokoleń paprotnika jednakozarodnikowego na przykładzie nerecznicy

samczej. Objaśnienia w tekście

W cyklu rozwojowym paprotnika jednakozarodnikow ego dominuje sporofit

(ryc. 60-1) zróżnicowany na łodygę, korzeń i liście (sporofile i trofofile).
Na spodniej stronie sporofili (2) w ykształcają się brązowe kupki zarodni (3).
W kupce zarodni znajdują się zarodnie, czyli sporangia (4), w których po
mejozie (R!) pow stają haploidalne zarodniki (5). Z haploidalnego zaro­
dnika, w wyniku podziałów mitotycznych, powstaje sercowatego kształtu
zielone przedrośle (6). Jest ono obupłciowe (występują na nim i rodnie,
i plemnie). W obecności wody ruchliwe plemniki przepływają do rodni (7).
Po zapłodnieniu powstaje w rodni diploidalna zygota (8), która po wie­
lu podziałach komórek rozwinie się w zarodek odżywiany przez tkanki
gametofitu. Szybko jednak rozwija się w samodzielną roślinę - młody spo­
rofit (9) i uniezależnia się od gametofitu, który w niedługim czasie obu­
miera.

105
 Paprotnikami różnozarodnikowymi są m.in.
salwinia, marsylia oraz widliczka. Charak­
terystyczną ich cechą (ryc. 61) jest w y­
twarzanie dwóch rodzajów zarodników
(spor), zróżnicowanych pod względem w iel­
kości na małe mikrospory ( 1 ) i duże makro-
spory (2). Powstają one w wyniku podziału
mejotycznego (R!) komórek archesporial-
nych (zarodnikotwórczych) znajdujących
się w makrosporangiach ( 8) i mikrosporan-
giach (7). Makro- i mikrosporangia pow stają
na sporoficie (5) w jego górnej części, tzw.
kłosie zarodnionośnym ( 6). Z haploidalnej
mikrospory różnicuje się przedrośle męskie
(3), z makrospory zaś przedrośle żeńskie (4).
Są to więc przedrośla rozdzielnopłciowe.
W obecności wody plemniki łączą się z ko­
m órką jajow ą. Tworzy się diploidalna zygo­
ta, z której powstaje zarodek, a z niego
rozwinie się sporofit.

Ryc. 61. Przemiana pokoleń paprotnika różnozarodnikowego na przykładzie widliczki.

Objaśnienia w tekście

6.5. PORÓW NANIE M SZAK Ó W I PAPRO TN IK Ó W

Podobieństwa. M szaki i paprotniki to grupa o r g a n o w c ó w z a r o d ­

n i k o w y c h rozm nażających się przez zarodniki. Należą do niej rośliny
wilgocio- i cieniolubne. Obie gromady m ają wykształcone organy oraz
wszystkie tkanki. Proces płciow y zawsze odbywa się w obecności wody: jest tc
o o g a m i a. Gamety pow stają w gametangiach. Żeńskim gam etangium jesi
rodnia, m ęskim - plemnia.
Mejoza, w efekcie której następuje redukcja liczby chromosomów z 2n do ln
zawsze odbywa się w komórkach tkanki archesporialnej znajdującej się
w zarodniach. W wyniku redukcji powstają haploidalne zarodniki, dzięki którym
rośliny te rozmnażają się bezpłciowo. Gametofity mogą być jedno- lub obupłciowe.
Różnice. Istotne różnice między mszakami i paprotnikami przedstawiono
w tabeli 20 .

106
Zróżnicowanie budowy mszaków i paprotników T a b e l a 20

Cechy porównawcze G rom ady

m szaki paprotn iki

Dominujące pokolenie płciowe - gametofit bezpłciowe - sporofit

Uście niezróżnicowane zróżnicowane na sporofile
i trofofile
częściowo brak skórki
pobierają wodę liśćmi
Korzeń brak, obecne ryzoidy korzenie przybyszowe
Miody gametofit splątek przedrośle
Pęd łodyżka ulistniona kłącze
Odżywianie sporofit - cudzożywny sporofit - samożywny
gametofit - samożywny gametofit - przeważnie samo­
żywny
Zarodniki jednakowe jednakowe i różne

7. C H A R A K T E R Y S T Y K A R O Ś L IN N A S IE N N Y C H

7.1. ZMIANY A RO M O RFO TY CZN E W UKŁADZIE:

ROŚLINY ZARODNIKOW E - ROŚLINY NASIENNE

A r o m o r f o z a to proces ewolucyjny polegający na osiągnięciu przez daną

grupę organizmów pewnych cech, dzięki którym podnoszone są na wyższy
poziom ich organizacja zewnętrzna i wewnętrzna oraz czynności życiowe. Te
nowo wykształcone cechy i właściwości sprawiają, że grupa taka ma znaczną
przewagę w stosunku do grupy, z której powstała, i w związku z tym lepiej
opanowuje środowisko i dominuje w nim.
W przypadku roślin nasiennych (ryc. 62) aromorfotyczne było:
a) wytworzenie nasion - formy przetrwalnikowej sporofitu, bardziej od­
pornej na niesprzyjające warunki kiełkow ania niż zarodniki; dzięki nasio­
nom rośliny te mogły opanować wielkie przestrzenie środowiska lądo­
wego;
b) wykształcenie bardzo dobrze rozwiniętych i wyspecjalizowanych or­
ganów (narządów) wegetatywnych - korzeni, łodygi i liści, które, w zależności
od spełnianej funkcji, uległy modyfikacjom;
c) wykształcenie organu generatywnego - kwiatu związanego ściśle z roz­
mnażaniem płciowym;

107
 1

organ
genera tyw ny

organy
wegetatywne

Ryc. 62. Budowa rośliny nasiennej

d) uniezależnienie procesu płciowego od obecności wody (środowiska

zewnętrznego) dzięki wykształceniu łagiew ki pyłkowej;
e) silna redukcja gam etofitu (wielkość mikroskopowa), niezdolnego
do samożywnego odżyw iania się i tworzącego ze sporofitem nierozerwalną
całość;
f) pow stanie wysoce wyspecjalizowanych i zróżnicowanych tkanek sta­
łych.
- okrywającej (skórki, korka),
- przewodzącej (łyka, drewna),
- wzmacniającej (kolenchymy i sklerenchymy),
- miękiszowej (wypełniającej, asymilacyjnej, zapasowej),
i tkanek twórczych merystematycznych (pierwotnych i wtórnych); dzięki
wtórnym tkankom tw órczym (kambium i fellogen) rośliny nasienne mogły
przyrastać na grubość;
g) powstanie owocu jako organu osłaniającego nasiona (tylko u okrytona­
siennych).

Dzięki tym aromorfozom, które wykształcały się przez wiele milionów lat,
rośliny nasienne stopniowo i skutecznie opanowały całkowicie środowisko
lądowe. Stworzyło to nasiennym now e możliwości rozwojowe, a ich powstanie
było przełom ow ym etapem w ewolucji roślin.

108
Organy homologiczne paprotników i nasiennych T a b e l a 21

P łeć P a p r o tn ik i N a sie n n e

mikrosporofil (2n) pręcik (2n)

mikrosporangium (2n) woreczek pyłkowy (2n)
komórka macierzysta (2n) komórka macierzysta (2n)
mikrospor ziarna pyłku
M ę sk a R! (podział mejotyczny) R! (podział mejotyczny)
mikrospora (ln) ziarno pyłku (jednokomórkowe) (ln)
przedrośle męskie (ln) komórka wegetatywna (ln)
plemnia (ln) komórka generatywna (ln)
plemnik (ln) komórka plemnikowa (ln)
makrosporofil (2n) owocolistek (2n)
makrosporangium (2n) ośrodek zalążka (2n)
komórka macierzysta (2n) komórka macierzysta (2n)
makrospor makrospor
Ż eń sk a
R! (podział mejotyczny) R! (podział mejotyczny)
makrospora (ln) makrospora (ln)
przedrośle żeńskie (ln) woreczek zalążkowy (0) (ln)
lub bielmo pierwotne (N)
rodnia (ln) rodnie (N) lub aparat jajowy (0) (ln)
komórka jajowa (ln) komórka jajowa (ln)

(O) - okrytozalążkowe = okrytonasienne (N) - nagozalążkowe = nagonasienne

7.2. BUDOWA ORGANÓW WETATYWNYCH ROŚLIN NASIENNYCH:

KORZENIA, ŁODYGI, LIŚCIA

KORZEŃ ROŚLIN NASIENNYCH

Budowa i rola korzenia. Korzeń to najczęściej podziemny organ wegetatywny

rośliny. Do najważniejszych zadań korzenia należą:
- umocowanie rośliny w ziemi,
- pobieranie wody i soli mineralnych,
- gromadzenie substancji zapasowych,
- rozmnażanie wegetatywne,
- symbioza z bakteriami bądź grzybami.
Istnieją dwa typy systemów korzeniowych (ryc. 63): wiązkowy (np. u traw)
i palowy (np. u sosny, róży). Korzenie nie powstające z zawiązka korzenia, lecz

109
 T Korzenie asymilacyjne - pow stają u pewnych gatunków storczyków,
Ryc. 63. Rodzaje korzeni: A - palowy;
B - wiązkowy
rozwijające się na innych organach, np. łodygach czy liściach, nazyw ają się
przybyszowymi. Z reguły tw orzą się one na podziemnych pędach (kłączac
cebulach). W powstawaniu korzeni bocznych ważną rolę odgrywa perycykl
czyli okolnica - tkanka miękiszowa przybierająca częściowo charakter tkanki
twórczej. Budowa m orfologiczna korzenia wyróżnia się wyraźną strefowoscią,
jak to przedstawiono na rycinie 64.
strefa korzeni bocznych
strefa włośnikowa, która roślina
!' ( pobiera wodę z gleby
strefa wydłużania, w której następuje
wzrost i różnicowanie się komórek
stożek wzrostu korzenia zbudowany z kom.
inicjalnych - tkanka twórcza produkująca komórki
czapeczka
których łodyga i liście uległy silnej redukcji, a korzeń w tej sytuacji ma postać
taśm zawierających chlorofil.
Korzenie pow ietrzne - korzenie niektórych epifitów rosnących w lasach
tropikalnych zwisają swobodnie z konarów drzew i za ich pomocą rośliny
wchłaniają parę w odną z powietrza; jest to możliwe dzięki wykształceniu
welamenu, czyli wielowarstwowej skórki korzenia zbudowanej z martwych
komórek wypełnionych powietrzem, a zdolnej do wchłaniania wody (z opadów)
jak gąbka.
Korzenie ssawki - u roślin pasożytniczych i półpasożytniczych korzeń
przekształcił się w ssawki, którymi roślina pobiera ze swojego żywiciela tylko
wodę (np. jem ioła) bądź wodę i substancje organiczne (np. kanianka, łuskiew-
nik).
Korzenie podporow e - występują u roślin rosnących nad brzegami wód
i chronią roślinę przed zatopieniem, np. u namorzynów (czyli mangrowych).
Korzenie czepne - charakterystyczne dla pnączy i epifitów, służą do
przymocowania się do gałęzi lub pni drzew wysokich.
Korzenie oddechowe - występują u niektórych roślin klimatu tropikalnego
rosnących na bagnach, np. u namorzynów; bagniste podłoże ubogie jest w tlen
i roślina rekompensuje jego niedobór za pośrednictwem wyrastających pionowo
w górę (ponad powierzchnię podłoża) bocznych odgałęzień korzeni podziemnych.
Korzeń większości roślin nasiennych, by zapewnić utrzymanie rośliny o znacz­
nych rozmiarach, musi przyrastać na grubość. Przyrost korzeni na grubość
odbywa się stopniowo i obejmuje ściśle określone jego strefy, a najczęściej
zachodzi w strefie korzeni bocznych. Mówimy więc o tej strefie, że charakteryzuje
się budową w t ó r n ą . Natom iast strefa włośnikowa to strefa, w której
znajdujemy budowę p i e r w o t n ą korzenia. Zróżnicowanie budowy pierw o­
tnej i wtórnej korzenia na przykładzie korzenia rośliny okrytonasienej oraz jego
przyrost na grubość przedstawiono na rycinach 6 5-69 i w ich opisach.
// ^ w ło ś n ik i

k ó rka

lyc. 64. Budowa morfologiczna korzenia palowego m ię k is z k o r y ^ _

p ie r w o tn e j J> o §
ró d s k ó rn ia
Korzeń może ulegać różnym m o d y f i k a c j o m i wówczas spełnia
szereg innych funkcji. Istnieją więc. o k o ln ic a

Korzenie spichrzowe - gromadzące substancje zapasowe, jak u marchwi, d r e w n o p ie r w o tn e

ł y k o p ie rw o tn e
pietruszki, selera, buraka, dalii (np. u buraka cukrowego w miękiszu gromadzi Ryc. 65. Poprzeczny przekrój korzenia
m ię k is z rd z e n ia
w strefie włośnikowej
się 20 % sacharozy).

11 1
110
Ryc. 66. W wyniku odróżnicowania się komo- Ryc. 67. Kambium tworzy zamkniętą
rek miękiszowych rdzenia powstaje kambium warstwę
(miazga twórcza) od strony wewnętrznej łyka
pierwotnego i zewnętrznej drewna pierwotnego

skóra
miękisz
śródskórnia
okolnica
tyko pierwotne
drewno pierwotne Ryc. 68. Dzięki działalności kambium
tyko wtórne rozpoczyna się przyrost tkanki przewo­
kambium dzącej wtórnej, a więc łyka wtórnego na
drewno wtórne zewnątrz i drewna wtórnego - do we­
wnątrz

Ryc. 69. Przekrój po­

przeczny korzenia w stre­ skórka 1
> ztuszczają się
fie korzeni bocznych, ob­ miękisz J
razujący budowę wtórną korek
korzenia drewno pierwotne
W końcowym etapie kam­
fellogen
bium przyjmuje kształt
walca i dochodzi do tyko wtórne
zgniecenia łyka pierwo­ kambium
tnego oraz pierwotnego drewno wtórne
drewna. Dzięki działalno­
tyko pierwotne
ści kambium nadal nastę­
puje przyrost łyka wtór­
nego na zewnątrz i drew­
na wtórnego do wewnątrz.
W wyniku odróżnicowania komórek z peryferyjnych komórek perycyklu (okolnicy) powstaje
fellogen, który produkuje na zewnątrz komórki korka - wtórnej tkanki okrywającej. W wyniku
przyrostu wtórnego drewna i łyka rozrasta się walec osiowy. Miękisz, skórka, endoderma, czyli
śródskórnia nie nadążając za przyrostem, ulegają rozerwaniu i zniszczeniu. W miejsce pierwotnej
tkanki okrywającej - skórki, pojawi się wtórna - korek, dostosowany do przyrostu wtórnego na
grubość.

112
ło d y g a r o ś l in n a s ie n n y c h

Budowa i rola łodygi. Łodyga jest częścią wegetatywną pędu, na której

osadzone są liście. Utrzymuje ona w pozycji pionowej roślinę oraz odpowiednio
liście, kwiaty, owoce. Jest łącznikiem między korzeniami a liśćmi. Przewodzi
wodę oraz wytwarza, transportuje i magazynuje substancje pokarmowe. Może
być zielna lub zdrewniała.
Łodygi zielne są nietrwałe i obumierają pod koniec sezonu wegetacyjnego.
W ystępują u roślin jednorocznych (np. słonecznik, bób, dynia, rumianek),
dwuletnich (np. marchew, brukiew, pietruszka) i wieloletnich, czyli bylin, które
tracą na zimę części nadziemne, zimują zaś w postaci organów przetrwal-
nikowych, tj. cebul, kłączy lub bulw.
Łodygi zdrewniałe są trwałe. Charakterystyczne są dla wieloletnich form
drzewiastych: drzew (np. wiśnia), krzewów (np. bez, porzeczka), krzewinek
(wrzos, borówka). Na zimę zrzucają jedynie liście.
Podobnie ja k korzeń, łodyga ulega przyrostowi na grubość (patrz dalej), co
wiąże się z obecnością kam bium śródwiązkowego, np. u dwuliściennych. Jest
pewna grupa roślin nasiennych, mianowicie rośliny jednoliścienne, u których
przyrost na grubość nie występuje (wyjątek stanowią palmy) w wyniku braku
kambium. Do roślin jednoliściennych należą m.in. trawy (np. zboża), turzyce,
liliowate. Łodygi tych roślin są z reguły cienkie.
O wiązce przewodzącej zawierającej kam bium mówimy, że jest o t w a r t a
(dla przyrostu na grubość), natomiast wiązka pozbawiona kam bium jest
z a m k n i ę t a (dla przyrostu na grubość). Łodyga rośliny dwuliściennej różni
się od łodygi rośliny jednoliściennej ułożeniem wiązek przewodzących i obec­
nością miazgi (ryc. 70).

Ryc. 70. Budowa pierwotna łodygi rośliny: A - dwuliściennej; B - jednoliściennej

 Często łodyga w zależności od warunków ulega pewnym m o d y f i k a c ­
j o m i może wówczas spełniać inne funkcje, a mianowicie:
- spichrzową - jak kłącze grzybienia, bulwa ziemniaka;
- gromadzącą wodę - ja k u kaktusa;
- asymilacyjną - ja k u kaktusa;
- czepną - jak wąsy u winorośli, winobluszczu i pnączy;
- może służyć do rozmnażania wegetatywnego przez rozłogi, kłącza,
bulwy, rozmnóżki i sadzonki pędowe.

Przyrost łodygi na grubość. Rośliny nasienne (nagonasienne i dw uliścien­

ne) przyrastają na grubość w wyniku działalności k a m b i u m i f e l -
1 o g e n u. Budowę pierw otną łodygi można obserwować na przekrojach
poprzecznych wykonanych w okolicy strefy stożka wzrostu (kilka centymetrów
poniżej pąka szczytowego). Budowę wtórną obserwować należy na przekrojach
starszych części roślin. Kolejne etapy przyrostu łodygi na grubość u rośliny
nasiennej przedstawiono na rycinach 71-74.

s k ó rk a

d r e w n o p ie r w o t n e

k a m b iu m ś r ó d w ią z k o w e

• ły ko p ie r w o t n e

Ryc. 71. Budowa pierwotna łodygi. Oko-
lnica i śródskómia nie występują u więk­
szości roślin kwiatowych
Ryc. 72. Powstanie kambium międzywiązko-
wego. Pomiędzy sąsiadującymi ze sobą wiąz­
kami przewodzącymi powstaje kambium mię-
dzywiązkowe, przez co pierścień kambium
przyjmuje zamkniętą formę walca

Ryc. 73. W wyniku działalności kam­ Ryc. 74. W wyniku odróżnicowania się komó­
bium na zewnątrz odkłada się łyko wtór­ rek miękiszu, leżącego tuż pod skórką, bądź
ne, do wewnątrz drewno wtórne z samej skórki powstaje fellogen, który powoduje
powstawanie wtórnej tkanki okrywającej - korka

114
BUDOWA I FUNKCJE LIŚCIA

Liść to organ wegetatywny rośliny, będący częścią pędu. Spełnia bardzo ważne
funkcje w życiu rośliny:
- asymilacyjną (asymiluje C 0 2),
- fotosyntetyzującą (syntetyzuje węglowodany),
- prowadzi wymianę gazową w procesie oddychania,
- transpiruje,
- niekiedy służy także do rozmnażania wegetatywnego.
Najczęściej liście są płaskie o dużej powierzchni asymilacyjnej. Liczba i ich
ułożenie jest regularne i charakterystyczne dla gatunku. Układ liści na łodydze
określa się mianem ulistnienia.

Ulistnienie może być (ryc. 75):

a) skrętoległe (b. częste), np. wierzba, len, szczaw;
b) naprzeciwległe (dość częste), np. kasztanowiec, pokrzywa;
c) okółkowe (rzadko), np. m oczarka kanadyjska, jałowiec.

Ryc. 75. Rodzaje ulistnienia: A - skrętoległe; B - naprzeciwległe; C - okółkowe

W zależności od stadium rozwojo­

Ryc. 76. Rodzaje liści występujących
w roślinie
wego rośliny pojaw iają się różne rodza­
je liści. Pierwsze z nich to liścienie
powstające w zarodku; w nasionach
o małej ilości bielm a (tkanki spich­
rzowej) mogą spełniać funkcje organów
spichrzowych i wówczas są grube i du­
że, np. u fasoli, grochu. Następnie roz­
wijają się liście dolne (np. u siewki),
później liście właściwe, a przy roz­
wijającym się kwiecie - liście przy-
kwiatowe (ryc. 76).

115

Liście rozw ijają się z zawiązków liści, czyli p ą k ó w . W zrost liści jest
ograniczony, a pokrój ogólny byw a różny, jednakże zasadniczo w sklad liscia
właściwego wchodzą ogonek i blaszka liściowa z unerwieniem. Liście rosh
dwuliściennych m ają różnorodne kształty, a ich nerwacja najczęściej byw a
pierzasta lub dłoniasta. U roślin jednoliściennych liście m ają często kształt
Z ć w U » nerwację r 6w nolegl, < „c. 77 i 787 W .doczne w l.s c u
unerwienie jest utworzone przez w iązki przewodzące (drewno i łyko).
Ryc. 78. Liść r o ś l i n y jednoliściennej: kształt
Ryc. 77. Liść rośliny dwuliściennej: kształt
równowąski, unerwienie równoległe, nie ma
sercowaty, unerwienie pierzaste, ma ogonek
ogonka
Ze względu na liczbę blaszekliście dzielą się na pojedyncze i złozone (ryc. 79).
Liście p o j e d y n c z e mają jedną blaszkę liściową, która może byc cała, tj.
mepodzielona(np.ubrzozy,hpy,grzybienia białego),lub podzielona na o d c in k ip ^ z
mniej lub bardziej głębokie wcięcia (np. u dębu, klonu). Liście z ł o ż o n e sttad ąją
się z kilku blaszek liściowych zwanych listkam i (np. u kasztanowca, akacji).
Ryc. 79. Rodzaje liści: A - liście pojedyncze; B - liście złozone
Podstawowe funkcje Uścia (fotosynteza i transpiracja), związane z ciągłą
wymianą C 0 2, 0 2 i H 20 ze środowiskiem, uwarunkowane są budową anato­
m iczną tego organu (ryc. 80). Blaszka liściowa jest zbudowana z tkanek, skorki
miękiszu asymilacyjnego (palisadowego i gąbczastego) oraz tkanki przewodzą J
i wzmacniającej (sklerenchymy).
116
skórka
miękisz
palisadowy
miękisz
gąbczasty
Ryc. 80. Budowa anatomiczna
komora aparat wiązka przewodząca blaszki liścia
powietrzna szparkowy (nerw liścia)
Skórka okrywa liść z dołu i z góry. Dzięki obecności takich wytwo­
rów skórki, jak aparaty szparkowe, zapewniona jest sprawna regulacja wymia­
ny gazowej i transpiracja. Oprócz aparatów szparkowych m ogą być obecne
włoski, które tworzą kutner, warstwę chroniącą przed nadm iernym paro­
waniem. Liczba aparatów szparkowych oraz obecność włosków ściśle wiążą
się z warunkami środowiska. Ponadto ściany komórkowe skórki mogą ulegać
modyfikacjom.
Przestrzeń między dolną i górna skórką wypełnia miękisz asym ilacyjny.
W ystępuje on zwykle w 2 rodzajach:
1 ) jako miękisz palisadowy zbudowany z podłużnych kom órek dość ściśle
do siebie przylegających, bogatych w chloroplasty; tu liczba przestworów
międzykomórkowych jest niewielka;
2 ) jako miękisz gąbczasty zbudowany z komórek o dość nieregularnym
kształcie, zawierających mniej chloroplastów; miękisz ten m a wiele przestworów
międzykomórkowych, a w sąsiedztwie aparatów szparkowych tworzą się komory
powietrzne. Taka budowa i lokalizacja miękiszu gąbczastego zapewnia intensyw­
ną cyrkulację gazów, niezbędną do przebiegu procesów asymilacji i oddychania,
oraz stwarza najkorzystniejsze warunki dla transpiracji.
Wiązki przewodzące, występujące w miękiszu asymilacyjnym, rozgałęziają
się wielokrotnie i tworzą delikatną siateczkę przenikającą cały liść. W ten sposób
powstaje unerwienie blaszki liściowej, zwane także nerwacją liścia. Usztywnia
ono blaszkę liściową, a przede wszystkim doprowadza wodę z solami mineral­
nymi niemal do każdej komórki liścia i odprowadza z tych komórek asymilaty.
Budowa oraz kształt liści są uwarunkowane spełnianą funkcją, mogą więc one
ulec p r z e k s z t a ł c e n i o m (modyfikacjom) i obok asymilacji spełniać,
w zależności od warunków życiowych, następujące zadania:
117
 - spichrzowe - gromadzące materiały zapasowe (np. cebula) lub wodę (np.
aloes);
- cierni - silnie zdrewniałe, sztywne (np. u robinii, akacji, berberysu, kaktusów,
opuncji, agawy), zawierające wiązki przewodzące i dlatego trudne do oderwania
(w przeciwieństwie do kolców, np. u róży, które nie są przekształconymi liśćmi);
- czepne - wąsy służą jako organ owijający się wokół podpory, ja k np.
u grochu i dyni;
- pułapki - występujące u roślin mięsożernych (np. u muchołówki,
dzbanecznika czy rosiczki), przy czym ich liście wydzielają sok zawierający
enzymy trawienne, toteż uwięziony owad ulega częściowemu strawieniu;
- ochronne - ja k np. łuskowate liście cebuli czy łuskowate liście osłaniające
pąki wierzchołkowe i pąki boczne w okresie spoczynku.

7.3. ZW IĄ ZEK BUDOWY SOSNY Z WARUNKAMI ŚRODOW ISKA

Sosna 1 zw yczajna to przedstawiciel roślin nagonasiennych. Jest wysoką,

drzewiastą rośliną dochodzącą do 4 0-50 m, wytrzymałą na niskie temperatury.
W ystępuje przeważnie na nizinnych glebach lekkich i suchych.
Sosna wykazuje liczne przystosowania w budowie morfologicznej, związa­
ne z jej typowymi warunkam i życiowymi:
1. Sosna m a silnie rozwinięty system korzeniowy palowy; na terenach
piaszczystych wytwarza olbrzym i korzeń palowy sięgający do wód grun­
towych, m a także dobrze rozgałęzione korzenie boczne rozciągające się tuż pod
pow ierzchnią ziemi i wykorzystujące wodę z opadów deszczowych.
2. Łodyga sosny to wysoki pień, na którego szczycie znajduje się korona
drzewa.
3. Łodyga przyrasta na grubość dzięki działalności kam bium i fellogenu,
szczególnie intensywnie zaś przyrasta drewno, a to przez nawarstwianie się tzw.
słojów przyrostu rocznego; poszczególne słoje są dobrze widoczne dzięki
zróżnicowanemu zabarwieniu partii drew na wiosennego (jasnego) i letniego
(ciemnego), toteż na tej podstawie można określić wiek ściętego drzewa.
4. Korek chroni przed szkodliwymi czynnikami środowiska.
5. W drewnie obecne są cewki - martwe komórki przewodzące wodę
z solami mineralnymi.

1 W P olsce w ystępują 4 rodzim e gatunki sosny.' sosna po sp o lita (na niżu Polski) oraz 3 g atunki rosnące
w górach i objęte całkow itą ochroną - kosodrzew ina (ok. 3,5 m wysokości), lim ba (ok. 25 m), sosna błotna
(ok. 15 m).
 6. Liśćmi sosny są igły, wąskie, pokryte kutikulą, o małej powierzchni
asymilacyjnej, wyrastające po dwie z tzw. krótkopędu, zimotrwałe, tzn. niezrzucane
na zimę. Wewnątrz igły przebiegają dwie wiązki przewodzące oraz występują kanały
żywiczne wydzielające żywicę - substancję pokrywającą powierzchnię igły - co
ogranicza parowanie; aparaty szparkowe występują w zagłębieniach skórki (ryc. 81).

aparat szparkowy
skierenchyma
skórka z kutikulą

w iązka przewodząca

miękisz asymilacyjny

tkanka transfuzyjna

kanał żywiczny

Ryc. 81. Przekrój przez igłę sosny

Liść sosny - igłę charakteryzuje:

- typow a budowa sklerofitowa (chroniąca przed zbytnią utratą wody);
- zmniejszona powierzchnia;
- silnie skutynizowane komórki skórki;
- gruba warstwa kutikuli;
- zagłębione w skórce aparaty szparkowe;
- szczególna budowa miękiszu asymilacyjnego, o ścianach tworzących do
wnętrza kom órek charakterystyczne wpuklenia, co rekompensuje zmniejszenie
powierzchni liścia.
7. Sosna wykształca kwiat męski i kwiat żeński przystosowane do w i a t -
r o p y l n o ś c i , przy czym kwiatem żeńskim jest ow ocolistek z 2 zalążkami
(ryc. 82), natomiast kwiat męski (ryc. 83) to szyszeczka zbudowana z wielu
pręcików zawierających woreczki pyłkowe, wewnątrz których po redukcji
(mejozie) powstają haploidalne jedno­
komórkowe ziarna pyłku (będące od­
powiednikiem m ikrospor u paprotni­
ków). Ziarno pyłku rozwija się, a doj­
rzałe jest zbudowane z dwóch komórek
- generatywnej i wegetatywnej - oraz
degenerujących kom órek przedrośla,
natomiast po bokach ziarna występują
2 pęcherzyki powietrzne umożliwiające
Ryc. 82. Budowa kwiatu żeńskiego sosny przenoszenie go przez wiatr (ryc. 84).

119
 8. Proces płciowy u sosny jest unie­
zależniony od obecności wody dzięki
wykształceniu przez kiełkujące ziarno
pyłku łagiewki pyłkowej, za pomocą
której komórka plemnikowa dostaje się
do komórki jajowej. W ytworzenie łagie­
wki pyłkowej było istotnym osiągnię­
ciem w ewolucji przystosowawczej do
środowiska lądowego.
9. Sosna wytwarza nasiona jako or­
gan przetrwałnikowy powstały z zalążka
(ryc. 85) i przystosowany do bytowania
w niekorzystnych warunkach (np. brak
wody, mróz). Nasiona są zaopatrzone
w skrzydełko, dzięki któremu są prze­
noszone przez wiatr na większe odle­
głości (wiatropylność), co umożliw i­
Ryc. 83. Przekrój przez kwiat męski ło sośnie opanowanie dużych przestrzeni
sosny lądowych.

d w ie d e g e n e ru ją c e
k o m . p rz e d ro ś la

k o m . gen era t y w n a

k o m . w e g e ta ty w n a

p ę c h e r z y k p o w ie t r z n y

Ryc. 84. Budowa dojrzałego ziarna pyłku sosny

. okienko
osłonka (2n)
łupina nasienna (2n)
komórka jajowa
(1n) w rodni zarodek (2n)

ośrodek (2n) bielmo pierwotne (In)

przedrośle
żeńskie (1n)
zalą2ek .Pg^nieniu ^ NAS|EN|£

Ryc. 85. Porównanie zalążka i nasienia sosny

120
7 .4 . CYKL ROZWOJOWY SOSNY - PRZEMIANA POKOLEŃ

Sosna jest rośliną jednopienną, tzn. że kwiaty męskie i żeńskie rosną na jednym
osobniku. Sporofit to dojrzała roślina drzewiasta (ryc. 77-1). Sosna zwyczajna
zaczyna kwitnąć między 20 a 30 rokiem życia.
Wiosną, w maju, na niektórych pędach pojawiają się kwiatostany żeńskie (3)
w postaci czerwonych szyszek i kwiatostany męskie (2) w kształcie żółtego kłosa.
Każdy kwiatostan żeński składa się z wielu kwiatów żeńskich będących owocolist-
kami (4). O w o c o l i s t e k to łuska nasienna z dwoma zalążkami. Zalążek
zbudowany jest z osłonki, ośrodka i żeńskiego przedrośla będącego gametofl-
tem żeńskim , w którym w ystępują 2 rodnie z komórkami jajow ym i (6).
Kwiatostan męski (2) skupia kwiaty męskie (5). Jest to mała żółta s z y s z e -
c z k a zbudowana z wielu pręcików. Pręciki to łuskowate listki zawierające
2 woreczki pyłkowe, w których po redukcji (R!) powstają haploidalne jedno­
komórkowe mikrospory. Mikrospora następnie rozwija się w ziarno pyłku (7),
które, gdy dojrzeje, stanie się męskim gametofitem. W dojrzałym ziarnie pyłku
najwięcej miejsca zajmuje komórka wegetatywna oraz mniejsza generatywna.

NASIENIE ZALĄŻEK

Ryc. 86. Cykl rozwojowy sosny. Objaśnienia w tekście

Dojrzałe ziarno pyłku przenoszone jest z wiatrem na okienko zalążka i tam

kiełkując, podlega dalszym przemianom. Z komórki wegetatywnej powstaje

12 1
 łagiewka kierująca się do rodni zawierającej komórkę jajow ą (8). Natom iast
z komórki generatywnej po podziale mitotycznym powstają 2 komórki
plemnikowe, z których tylko jedna (druga ulega degeneracji) dzięki łagiewce
połączy się z kom órką jajow ą: tak powstaje zygota (2n) - początkowe stadium
sporofitu (9). Z zygoty, z kolei, powstanie zarodek (2n) otoczony tkanką
odżywczą (bielmem pierwotnym ) i łupiną nasienną.
Całość, tzn. zarodek, bielmo i łupina, stanowią nasienie, z którego
w sprzyjających warunkach wyrośnie najpierw młody, potem dojrzały sporofit
w postaci sosny (1). U sosny dominującym pokoleniem jest sporofit będący
okazałą rośliną, natomiast gametofit - ziarno pyłku i przedrośle żeńskie
- zredukowany jest do mikroskopijnej wielkości.

7.5. KW IAT - ORGAN GENERATYW NY ROŚLIN

OKRYTONASIENNYCH

Kwiat to silnie skrócony przekształcony pęd, o ograniczonym wzroście, służący

do rozmnażania płciowego. Jego poszczególne elementy uległy takim modyfi­
kacjom, by zoptymalizować potrzeby procesu płciowego u roślin.

^ B U D O W A K W IA T U

Kwiat roślin dwuliściennych zbudowany jest z 2 części: tzw. okwiatu, nie

biorącego bezpośredniego udziału w procesie rozmnażania, i uczestniczących
bezpośrednio w tym procesie - pręcikowia i słupkowia (ryc. 87).

p r ę c ik (< * )

p ła tk i
korony
słu pe k ( $ )

O K W IA T -

d z ia łk i
kielich;

części niebiorące bezpośredniego części biorące bezpośredni

u dzia łu w rozmnażaniu p łc io w y m udział w rozmnażaniu p łc io w y m

Ryc. 87. Budowa kwiatu obupłciowego

lk
122
 Okwiat tworzą kielich i korona. Spełnia on funkcje ochronne dla pręcikowia
i słupkowia, a także stanowi przywabnię dla zwierząt. Kielich składa się
z działek zwykle zielonych, podobnych do liścia; stanowi najbardziej zewnętrz­
ny okółek kwiatu. Korona składa się z płatków, zwykle barwnych i większych
niż działki kielicha.

Pręcikowie ( o ) składa się z pręcików (mikrosporofili) zbudowanych z nitki

pręcika i z główki; w główce pręcika znajdują się 4 woreczki pyłkowe, a w nich
tkanka, z której po mejozie pow staną ziarna pyłku (ryc. 88)

Słupkowie (9 ) to najbardziej we­

wnętrzny okółek kwiatu, złożony ze
w o re k p y łk o w y

słupków bądź słupka, przy czym słu­

pek jest przekształconym owocolist-
p y ln ik kiem, którego brzegi zrosły się, zamy­
kając wewnątrz zalążek - stąd nazwa
okrytozalążkowe lub okrytonasienne;
n itk a p rę cika
część słupka, w której znajduje się
zalążek, nazywamy zalążnią, nato­
Ryc. 88. Budowa pręcika miast ku górze słupek zwęża się
w szyjkę zakończoną znam ieniem służącym do przyjm owania ziaren pyłku.
W yróżnia się kwiaty o b u p ł c i o w e, tj. zawierające jednocześnie słupki
i pręciki, oraz kwiaty r o z d z i e l n o p ł c i o w e , zawierające osobno słup­
kowie i osobno pręcikowie. Rośliny, których jedne osobniki zawierają tylko
kwiaty żeńskie, inne zaś tylko kwiaty męskie, nazwano roślinami d w u ­
p i e n n y m i (por. s. 99), np. konopie, wierzba, chm iel (ryc. 89). Jeżeli na
jednej roślinie (osobniku) spotykamy równocześnie kwiaty żeńskie i męskie, to
nazywamy ją j e d n o p i e n n ą, np. dynia, kukurydza, leszczyna (ryc. 90).

Ryc. 89. Roślina dwupienna Ryc. 90. Roślina jednopienna

Kwiaty m ogą występować pojedynczo, ja k np. u tulipana lub grochu, bądź

być skupione i tworzyć kwiatostany. Kwiatostany to górne rozgałęzienie pędów
zakończone kwiatami; wyróżniamy kilka rodzajów kwiatostanów (ryc. 91).

123
 v*

\A r/ D
(porzeczka) (żyto) (koniczyna) (słonecznik)

Ryc. 91. Rodzaje kwiatostanów: A - grono; B - kolba; C - baldach; D - kłos; E - główka;

F - koszyczek

1« S P O S O B Y Z A P Y L A N I A K W I A T Ó W

Proces zapylania polega na przeniesieniu pyłku na znamię słupka, co prowadzi

z kolei do zapłodnienia. Najkorzystniejsze dla roślin jest zapylenie k r z y ż o -
w e, tzn. obcym pyłkiem (owado- lub wiatropylność). Dlatego też rośliny
chronią się przed s a m o z a p y l e n i e m w następujący sposób:
- rozdzieleniem płci (kwiaty jednopłciowe), np. u jednopiennej leszczyny,
dwupiennej wierzby;
- przedsłupnością (wcześniejsze dojrzewanie słupka), np. u babki, u kokor-
naka;
- przedprątnością (wcześniejsze dojrzewanie pręcików), np. w rodzinie
złożonych;
- heterostyłią (różnosłupkowość), czyli różnym umieszczeniem pręcików
w stosunku do słupka (-ów), np. u pierwiosnka;
- samopłonnością polegającą na tym, że własny pyłek nie kiełkuje na
znamieniu słupka i ginie, np. u żyta, gorczycy.

W ZORY I N A R Y S Y K W IA T Ó W

Budowę m orfologiczną kwiatu m ożna zapisać w postaci wzoru kwiatu

i przedstawić w postaci narysu (ryc. 92) W z ó r k w i a t u przedstawia jego
budow ę za pom ocą umownych znaków, liczb i liter. Przy wzorach stosowana
jest następująca symbolika:
litery l i c z b y przy literach
P - okwiat pojedynczy informują, ile jest członów w okółku
K - kielich
C - korona
A - pręcikowie
G - słupkowie

124
 znaki
( ) - oznacza zrośnięcie się działek, płatków i słupków
5 ,3 - kreska nad liczbą słupkowia wskazuje na słupek dolny, a pod liczbą na
słupek górny
* - kwiat o symetrii promienistej
t - kwiat o symetrii grzbiecistej
- oznacza bardzo wiele pręcików, słupków
I tak np. wzór kwiatu jabłoni: * K ^ C s A ^ ^ G ^ oznacza kwiat promienisty,
z kielichem zrosłym z 5 działek, koroną składającą się z 5 wolnych płatków,
dwoma 10-członowymi okółkami pręcików (co m ożna też zapisać jako °°)
i jednym dolnym słupkiem 5-krotnym.
T K{5)C5A(9)+iG i groch
* K4C4A2+4G(2) rzepak
N a r y s to graficzny zapis - schemat obrazujący przekrój poprzeczny
kwiatu, liczbę oraz ułożenie okółków (ryc. 92).

jaskier kminek

Ryc. 92. Wzory i narysy wybranych kwiatów

7.6. CYKL ROZWOJOWY ROŚLINY OKRYTONASIENNEJ

- OD NASIENIA DO NASIENIA

Podobnie ja k u nagonasiennych, tak i u okrytonasiennych dom inuje sporofit

(2n) zróżnicowany na organy wegetatywne i generatywne (ryc. 93-1). W kwie­
cie w zalążku rozwijać się będzie gam etofit żeński, natom iast w woreczkach
pyłkowych (pręcika) gametofit męski.

125
 ZIAR N O PY ŁK U

(g a m e t o f it ś)
* * * * \ (Iru

( G A M E T O F IT O )
(1 n ) +
a n ty p o d y
z a p ło d n ie n ie
7 N A S IE N IE 5 ZALĄŻEK

Ryc. 93. Cykl rozwojowy rośliny dwuliściennej. Objaśnienia w tekście

W zalążni znajduje się zalążek (5). Zalążek roślin okrytonasiennych jest

zbudowany z 2 osłonek i ośrodka. Jedna z komórek ośrodka będzie podlegać
dalszym podziałom, nazyw a s i ę j ą k o m ó r k ą m a c i e r z y s t ą makrospor.
Po podziale mejotycznym (R!) powstaną z niej 4 potomne komórki, z któ­
rych 3 ulegną zwyrodnieniu (degeneracji). Z komórki pozostałej rozwinie
się w oreczek zalążkowy, zbudowany z jednej komórki zawierającej 8 haploi-
dalnych jąder kom órkowych (3) powstałych w wyniku 3 podziałów mitotycz-
nych. Utworzą one komórkę jajow ą, synergidy, wtórne jądro woreczka
zalążkowego i antypody. Gam etofitem żeńskim jest woreczek zalążkowy (4),
gam etofitem m ęskim - dojrzałe ziarno pyłku.
Z kom órek macierzystych mikrospor (2n) po podziale mejotycznym (R!)
pow stają jednokom órkowe mikrospory (ln ). U roślin kwiatowych z mikrospor
(znajdujących się w woreczkach pyłkowych) formują się ziarna pyłku, które
- gdy dojrzeją - stają się gam etofitem męskim. W obrębie ściany kom órko­
wej mikrospory następuje rozwój tego gametofitu. Protoplast mikrospory dzie­
li się na 2 komórki - większą wegetatywną i mniejszą generatywną. Tak
więc dojrzałe ziarno pyłku zawiera w swym wnętrzu 2-komórkowy męski
gam etofit (6). Kiełkujące ziarno pyłku z komórki wegetatywnej wytwa­
rza łagiewkę, a w niej 2 komórki plemnikowe, powstałe z komórki genera-
tywnej.

126
 Jeżeli ziarno pyłku przedostanie się na znamię słupka, wówczas wytwarza
łagiewkę pyłkową, przesuwającą się przez szyjkę słupka aż do okienka zalążka.
Łagiewką pyłkową przepływają 2 komórki plemnikowe. Jedna z nich zapładnia
komórkę jajow ą, druga zaś łączy się z wtórnym jądrem woreczka zalążkowego.
O takim zapłodnieniu mówimy, że jest p o d w ó j n e . W jego efekcie powstaje
tkanka odżywcza, tj. bielmo (3n), oraz zygota (2n), z której później wyróżnicuje
się zarodek. Po zapłodnieniu zalążek rozrasta się i przekształca w nasienie (7).
Równocześnie z powstaniem nasienia rozrasta się zalążnia, z której po
opadnięciu szyjki i słupka powstaje owocnia. Owocnia z nasionami tworzy
o w o c - organ charakterystyczny tylko dla okrytonasiennych. Cały ten proces
można przedstawić schematycznie:

komórka jajowa (ln)

+ plemnik (ln) -* zygota (2n) - * zarodek (2n)

wtórne jądro woreczka

zalążkowego (2n) komórka bielmowa (3n) -*■ bielmo (3n) '% 0
+ plemnik (ln) > .s L p
•a* i ss f ?
£ o
1 osłonki zalążka (2n) -* łupina nasienna (2n)
ośrodek zalążka (2n) —* obielmo (2n)
J
zalążnia -* owocnia

7.7. BUDOWA ORAZ RODZAJE NASION I OWOCOW

Nasienie jest to tw ór przetrwalnikowy rośliny, służący do rozsiewania,

a powstający z zalążka w wyniku zapłodnienia. Istniejące 3 rodzaje nasion
pokazano na rycinie 94. Nasienie roślin okrytonasiennych składa się z zarodka
(2n), bielma (3n) i łupiny (2n).
łu p in a nasienna
b ielm o w e
zarodek
b ie lm o , m ię k is z sp ic h rz o w y s y n te ty z u ją c y
i g rom adzący m a te r ia ły zapasowe dla
rozw ijają ce go się za ro dka , np. len, gryka,
tra w y

bezb ie lm o w e
n a s io n a o m in im a ln e j ilości b ielm a ; m a te ria ły
zapasowe g rom adzą się w liścien ia ch,
n p. g ro ch, fasola, sło n e c z n ik

o b ie lm o (2 n ), m ię k is z s p ich rzo w y, tka n ka

o b ie l m ow e p o w s ta ła z ośrodka zalążka, a n ie z w tó rn e g o
ją d ra w o re czka zalążkow ego, w nasionach
ro ś lin z ro d z in y g o ź d z ik o w a ty c h
Ryc. 94. Rodzaje nasion i p ie p rzo w a tych

127
 Zarodek to wczesne stadium rozwojowe rośliny; zbudowany jest z liścieni,
stożka wzrostu korzenia i łodygi.
Bielm o to miękisz spichrzowy, tkanka gromadząca odżywcze materiały
zapasowe niezbędne do rozwoju zarodka, a więc węglowodany, tłuszcze, białka
(np. aleuronowe), enzymy, witaminy. Rozwija się z triploidalnej (3n) komórki
macierzystej bielma w wyniku podziałów mitotycznych. U roślin dziko rosnących
przeważają nasiona oleiste, mogące zawierać do 60% tłuszczu, natomiast
większość roślin uprawnych ma nasiona mączyste zawierające do 80% skrobi.
Ł upina nasienna rozwija się z osłonek zalążka, zabezpiecza nasienie przed
uszkodzeniem, wyschnięciem oraz przed zakażeniem bakteriami i grzybami.
Ściany komórkowe łupiny są skorkowaciałe.

Owoc jest organem charakterystycznym tylko dla okrytonasiennych (ryc. 95

i 96). Typowy owoc rozwija się z zalążni słupka, czasem przy jego powstawaniu
bierze udział dno kwiatowe, np. u ogórka, jabłoni. Owoc składa się z rozroś­
niętej ściany zalążni, zwanej owocnią,
szypułka oraz z nasion. Jego zadaniem jest ochrona
skórka (owocnia zewn.) nasion w czasie dojrzewania, a także
miękisz (śródowocnia) uczestniczenie w ich rozsiewaniu:
pestka (owocnia wewn.) o w o c - o w o c n ia + n a sio n a
nasienie Owocnia jest zwykle zbudowana
z 3 warstw:
- zewnętrznej, którą tworzy tkanka
Ryc. 95. Budowa owocu śliwy (pestkowiec) okrywająca (skórka), zaopatrzona w apa­
raty lotne lub czepne umożliwiające
rozsiewanie nasion;
- wewnętrznej, którą jest tkanka tworząca ścianę komory nasiennej, np.
pestkę u śliwy;
- pośredniej owocni (śródowocni), która może być sucha (np. u fasoli) lub
soczysta i zbudowana z miękiszu gromadzącego substancje organiczne (np.
u jabłoni).
....... skórka ... Szyput!i!=sr-/»
// ^ owocnia powstała
! z dna kwiatowego

| jj“ owocnia, powstała

\\ b komora nasienna

nasienie —^

Ryc. 96. Budowa owocu jabłoni

128
 R odzaje ow oców

---------- 1
o w o c e p o je d y n c z e o w o c e z b io r o w e o w o c o s ta n y
i
su c h e (o w o c n ia m ię siste
sk ó rz a sta , zd re w n ia ła ) (o w o c n ia so c z y sta )
- p e s tk o w c e (np. śliw a, - w ie lo p e s tk o w ie c ja g o d o sta n
w iśn ia) (np. m a lin a ) (n p . alo es)
- ja g o d y (np. o g ó re k , - w ie lo o rz e s z k o w ie c o w o c o s ta n
ag rest, c y try n a , d y n ia , (np. tru s k a w k a ) p e s tk o w c a
p o m id o r) (n p . fig a)
- o w o ce sz u p in k o w e , o w o c o s ta n
rz e k o m e (np. ja b ło ń ) o rz e sz k o w y
(n p . m o rw a)

p ęk a ją ce
- m ie s z e k
(n p . k a c z y n ie c )
- s trą k (n p. m o ty lk o w e )
- lu s z c z y n a (np. rz e p a k )
- to re b k a (np. le n , m a k )
n ie p ę k a ją c e
- n ie łu p k a (np. s ło n e c z n ik )
- s k rz y d la k (np. k lo n )
- z ia rn ia k (np. zb o ż a)
- o rz e c h (np. d ąb )
- o rz e s z e k (np. k o n o p ie )
- ro z łu p k a (np. m a rc h e w )

Sposoby rozsiew ania się ow ocow i nasion

Z--------------------------------------------------1
s a m o r z u tn e z u d z ia łe m c z y n n ik ó w z e w n ę tr z n y c h

w y r z u c a n ie w y sy p y w a n ie
- w sk u te k z m ian y (np. m a k )
tu rg o ru (np. n ie c ie r­
p ek , try s k a w ie c )
- w sk u te k d z ia ła n ia
w łó k ie n m e c h a n ic z ­
n y c h (n p. m o ty lk o ­
w e, b o d z isz e k )

I I 1
w ia tr w oda zw ie r z ę ta c z ło w ie k

- n a s io n a m a łe , le k ­
k ie (np. o rc h id e a )
- n a s io n a i o w o c e z a ­
o p a trz o n e w a p a ra ­
ty lo tn e , s k rz y d e łk a
lu b p u c h (np. m n isz ek ,
k lo n , je s io n , ś w ie rk )
o w o c i n a s io n a z a ­
w ie ra ją w tk a n ­
k a c h d u ż o p o w ie t­
rz a , d z ię k i c z e m u
n ie to n ą (np. k o ­
k o s, lilia w o d n a,
g rz y b ie ń b ia ły )
- o b e c n o ść h a c z y k ó w ,
z a d z io rk ó w , e le m e n ­
tó w , c z e p n y c h (np.
c is, ło p ia n , rz e p a k )
- z je d z o n e n a s io n a
m o g ą n ie u le g ać
stra w ie n iu i b y ć
w y d a lo n e z k a łe m
- n ie św ia d o m ie , ja k
z w ie rz ę ta
- ś w ia d o m ie p rzez
u p ra w ę , h an d e l,
tra n sp o rt

129
7.8. PORÓWNANIE ROŚLIN JEDNOLIŚCIENNYCH
I DWULIŚCIENNYCH

Podgromada okrytonasiennych dzieli się na dwie klasy: rośliny dwuliścienne

i jednoliścienne.

Klasy
Cechy
charakterystyczne jednoliścienne dwuliścienne
a
Zarodek

b
Systemy

1 - ^ .
korzeniowe

i
#

c
Liście

d
Ułożenie wiązek
przewodzących /%*0\
włodydze ©
fyj/ kambjum

e
Kwiaty

f
Narys kwiatu

i i i

R y c . 9 7 . C h a r a k te r y s ty c z n e c e c h y r o ś lin j e d n o liś c i e n n y c h i d w u liś c i e n n y c h ( r y c i n a j e s t

u z u p e łn ie n i e m ta b . 2 2 )

130
Zestawienie cech roślin jednoliściennych i dwuliściennych
E le m en ty p orów n yw an e
r 1
Fo rm y roślinne
Z a ro d ek (patrz ryc. 97 a)
S y stem k orzeniow y
(p atrz ryc. 97b)
L iście (patrz ryc. 97 c)
W iązk i przew odzące
ułożenie w iązek w łodydze
(p atrz ryc. 97 d)
P rzy ro st na grubość
K w iaty
(p atrz ryc. 97 e i n arysy - f)
N ajw ażn iejsze rodziny i ich
p rzed staw iciele
J ed n o liścien n e
2 3
d o m in u ją ro ślin y zielne
- je d n o ro c z n e , np. zboża
- w ieloletnie, np. traw y, c e b u l­
kow e, np. agaw a, aloes
w y jątk o w o d rzew a, np. palm y
m a 1 liścień
w iązkow y
p o jedyncze
brak o g o n k a liśc io w eg o
u n erw ien ie ró w n o leg łe
b laszk a ca ło b rzeg a
m niej liczne ap araty szparkow e
i w ięk szy ch w ym iarów
m ięk isz n ie zróżnicow any,
zw arty
zam knięte (b rak m iazgi)
n iereg u larn e, ro zp ro szo n e
nie w ystępuje (w yjątek: palm y)
ro zd zieln o p łcio w e 3-k ro tn e
liliow ate: tulipan, aloes, czosnek,
por, k onw alia
traw y: ryż, ku k u ry d za, ow ies,
bam bus, p erz, trz cin a, żyto
storczykow ate: storczyk, w anilia,
o b u w ik
turzycow ate: w eln ian k a, turzyca
p alm y: k o k o so w a, d aktylow a
T a b e la 22
D w u liścien n e
roślin y zielne
- je d n o ro c z n e , np. słonecznik,
rum ian ek , sałata
- dw u letn ie, np. m arch ew , b u ­
rak, rzo d k iew
- w ielo letn ie (b yliny), np.
po k rzy w a, łubin, ch rzan , p o ­
zio m k a
k rzew in k i, np. b o ró w k a, w rzos
k rzew y , np. róża, m alin a, bez
drzew a, np. śliw a, dąb, w ierzba
m a 2 liścien ie
palo w y
po jed y n cze i zło żo n e
o g o n ek liścio w y o b ecny
un erw ien ie pierzaste i d ło n iaste
b la sz k a ca ło b rzeg a lu b p o w y ci­
nan a
liczn e ap araty szp ark o w e i m a ­
ły c h w y m iaró w
m iękisz zróżnicow any: palisad o ­
w y i gąb czasty
otw arte (m iazg a w ystępuje)
reg u larn e, w p ostaci p ie rśc ien ia
w ystęp u je
o bu p łcio w e 4 - i 5-k ro tn e
p siank o w ate: ziem n iak , p o m i­
dor, tytoń, pap ry k a
ja sk ro w ate: kaczy n iec, zaw ilec,
po w o jn ik , sasan k a
różow ate: ja b ło ń , g ru sza, śliw a,
w iśn ia, tru sk aw k a
złożo n e: sała ta, słonecznik,
rum ian ek , ch ab er, o set
krzyżow e: kapusta, rzodkiew ka,
chrzan , k alafio r
m oty lk o w e: faso la, b ó b , groch,
kon iczy n a, łubin, w y k a
k aktu so w ate: o p u n cja, echino-
kak tu s
b ald aszk o w ate: m arch ew , p iet­
ruszk a, km in ek , seler, k o p er
k om o so w ate: b u rak , szpinak,
k om o sa
gruboszowate: rojnik, rozchodnik
skaln ico w ate: p o rzeczk a, ag rest
131
7.9. PORÓWNANIE ROŚLIN NAGONASIENNYCH
I OKRYTONASIENNYCH

Zestawienie cech roślin nagonasiennych i okrytonasiennych T abela 23

E le m e n ty N a g o n a s ie n n e O k ry to n a s ie n n e
p orów nyw ane

F o rm y d rz e w ia ste (k rzew y , d rzew a) ro ślin y zieln e (jednoroczne, dw u letn ie,

b y lin y )
d rz e w ia ste (d rzew a, k rz e w y )

P ęd y z d re w n ia łe z d re w n ia łe i n ie z d re w n ia łe
u le g a ją c e m o d y fik a c jo m

L iśc ie igły: liście:

w ą sk ie
m a ła p o w ie rz c h n ia a s y m ila c y jn a
zw y k le z im o trw a łe (w ie lo le tn ie ),
w y jątek : m o d rz e w
p rz e w o d y ży w ic z n e
u n e rw ie n ie słab o w id o c z n e
m ię k is z a s y m ila c y jn y n ie zró żn i-
cow any
szero k ie
d u ż a p o w ie rz c h n ia a s y m ila c y jn a
o p a d a ją n a zim ę (je d n o ro czn e)
b rak
u n e rw ie n ie d o b rz e w id o c z n e
m ię k is z asy m ila c y jn y z w y k le z ró ż ­
n ic o w a n y n a p a lis a d o w y i g ą b c z a sty

O w oce b ra k w y stę p u ją

K w iaty je d n o p łc io w y (w y jątek b en e ty ty i n ie­ p rzew aż n ie:

k tó re g n io to w c e ) o b u p łc io w y
b e z o k w ia tu z o k w iatem zró żn ico w an y m n a k ielich
i k o ro n ę (dot. d w u liśc ie n n y c h )
w ia tro p y ln e o w a d o p y ln e
że ń sk i o w o c o listk i słu p k o w ie
m ę sk i szyszeczkopodobne, zbudow ane
z w ie lu p rę c ik ó w z a w ie ra ją c y c h p rę c ik o w ie
w o re c z k i p y łk o w e

Z ia rn o p y łk u z p ę c h e rz y k a m i p o w ie trz n y m i b e z p ę c h e rz y k ó w p o w ie trz n y c h

Z a p y le n ie z a p o ś re d n ic tw e m w ia tru za p o ś re d n ic tw e m o w a d ó w , p ta k ó w ,
w ia tru

Z a lą ż e k 1 o s ło n k a 2 o sło n k i
n ie o k ry ty , w o ln o le ż ą c e n a o w o co - za m k n ię ty w z a lą ż n i słu p k a
listk a c h
Z a p ło d n ie n ie p o je d y n c z e p o d w ó jn e

N a s ie n ie z a ro d e k m a k ilk a liśc ie n i, n p. 5, 8 m a 1 lu b 2 liśc ie n ie

b ie lm o p ie rw o tn e ( l n ) w tó rn e (3n)

G a m e to fit że ń sk i p rz e d ro ś le (tw ó r w ie lo k o m ó rk o w y ) w o re c z e k z a lą ż k o w y (tw ó r siln ie z re ­

(p atrz ry c . 9 8 )
G a m e to fit m ę sk i
(p atrz ry c. 9 8 )
d u k o w a n y , z b u d o w a n y z 7 k o m ó re k )
zre d u k o w a n y b a rd ziej zre d u k o w a n y
d o jrz ałe ziarn o p y łk u za w ierają ce zd e- d o jrz a łe zia rn o p y łk u z b u d o w a n e z 2
g e n e ro w a n e k o m ó rk i p rz e d ro ślo w e , kom órek: w egetatyw nej i generatyw nej
k o m ó rk ę g e n e ra ty w n ą i w e g e ta ty w n ą

Tkanki m n iej z ró ż n ic o w a n e b ard ziej zró ż n ic o w a n e

w d re w n ie c e w k i w d re w n ie d o m in u ją n a c z y n ia
w części sitow ej b rak k o m ó re k przyrur- w części sitow ej o b ec n e k o m ó rk i p rzy-
k ow ych rurk o w e
R y c . 9 8. P o ró w n a ­ g am eto fit żeński £ g am eto fit m ęski

n ie g a m e to fitu ż e ń ­ nagonasienne
enne o k ryto n asie n n e

sk ieg o i m ę sk ie g o
ro ś lin n a g o n a sie n -
n y c h i o k ry to n a sien ­
n y ch (ry cin a je s t u z u ­
p ełn ien iem tab. 23)
w o recz ek z aląż k o w y ziarn o p y łk u

7.10. FORM Y EK O LO G IC ZN E ROŚLIN NASIENNYCH

Ekologia jest nauką o zależnościach między środowiskiem a funkcjami

i budow ą organizmu. Istnienie i rozwój organizmu zależą od całego kompleksu
czynników ograniczających jego życie (czynników abiotycznych i biotycz­
nych). Głównymi czynnikami abiotycznymi są: woda, światło, temperatura
i składniki pożywienia. Zdolności adaptacyjne danego gatunku przejawiać się
będą nie tylko w jego odporności na niesprzyjające warunki środowiska, lecz
także w ekologicznych granicach tolerancji w stosunku do niekorzystnych
zjawisk. W yróżniamy więc organizmy e u r y t o p o w e (tzw. eurybionty)
o szerokich przedziałach tolerancji i organizmy s t e n o t o p o w e (tzw.
stenobionty) o przedziałach wąskich. W rażliwość gatunków eurytopowych jest
odpowiednio mała, stenotopowych zaś duża (ryc. 99).

max.
tem peratura

R y c . 9 9 . K r z y w e ty p ó w to le r a n c ji n a c z y n n ik te m p e r a tu r y

Ze względu na działający czynnik (temperaturę, wodę, pokarm, sól)

mówimy o organizmach np. eurytermicznych (porosty) i stenotermicznych
(pnącza) czy euryhydrycznych (mezofity) i stenohydrycznych (higrofity).
Zróżnicowane w dużej mierze czynniki środowiska lądowego, przede
wszystkim woda i światło, przyczyniły się do powstania różnych form
ekologicznych roślin, które - żeby przetrwać - musiały wytwarzać odpowiednie
przystosowania do istniejących warunków środowiska.
Klasyfikacja roślin wyodrębniających się ze względu na ich g o s p o d a r ­
k ę w o d n ą jest następująca:

133
 hydrofity - rośliny środowisk wodnych,
higrofity - rośliny wilgociolubne,
kserofity - rośliny sucholubne,
mezofity - rośliny środowisk o średniej i zmiennej wilgotności.
Innym ważnym czynnikiem, który zdecydował o wyodrębnieniu pewnych
form, było ś w i a t ł o ; wyróżniamy więc: rośliny światłolubne, rośliny
cieniolubne, epifity, pnącza.
Ze względu na o d ż y w i a n i e wykształciły się, obok autotrofów,
pasożyty, saprofity, a także rośliny mięsożerne.
W związku z przystosowaniem się do ściśle określonych warunków, rośliny
w budowie zewnętrznej i wewnętrznej wykształciły specjalne cechy, um oż­
liwiające im funkcjonowanie w odmiennych środowiskach.

Charakterystyka roślin według ich stosunku Tabela 24

do wody, światła i pożywienia

F orm y roślinne B udow a

m orfologiczna anatom iczna

1 2 3

H ydrofity
(rośliny w odne)
pływ acz, strzałka wodna,
grążel żółty, grzybień
biały, rogatek, rzęsa
korzeń słabo wykształcony lub brak skórka z chloroplastam i; brak kutiku-
li; brak lub niew ielka ilość aparatów
łodyga giętka szparkow ych
liście o blaszkach cienkich, delikat­ brak m iękiszu palisadow ego, silnie
nych o dużej pow ierzchni, silnie po­ rozw inięty m iękisz gąbczasty
dzielone obecność m iękiszu p rzew ietrzające­
go (aerenchym y) o o lbrzym ich p rzes­
tw orach m iędzykom órkow ych
b rak tkanek w zm acniających
słabo w ykształcona tkanka prze­
w odząca, w szczególności drew no

H igrofity korzeń słabo rozw inięty kom órki skórki cienkościenne o ol­
(rośliny w ilgociolubne) brzym iej liczbie aparatów szparko­
w ych po obu stronach blaszki
szczaw ik zajęczy, piżm a- dużo liści pierzastych podzielonych wiele warstw miękiszu asymilacyjnegc
czek wiosenny, zawilec g a­ słabo rozw inięta tk an k a w zm ac­
jow y, paprocie, kaczyniec niająca i tkanka przew odząca
(szczególnie drew no)
dość dużo p rzestw orów m ięd zy ­
kom órkow ych

K serofity su k u le n ty grube, soczyste, m ięsiste łodygi, silny rozw ój m iękiszu w odonośne­

(rośliny su- grom adzenie ja k u kaktusa, lub liście, ja k u ag a­ go w łodygach, ja k u kaktusów ,
chorośłow e) H 20 wy lub liściach, ja k u rozchodnika
w ilczom lecz,
liście zredukow ane, przekształco­ silnie skutynizow ana w ielow arst­
kaktus,
ne w ciernie lub łuski w ow a skórka z nalotem w osko­
rojnik
wym
pow olny w zrost

134
tab. 24 cd.

1 2 3
skle ro fity pędy tw arde, sztyw ne, skórzaste słabe uw odnienie tkanek
ograniczanie silnie rozw inięty system korzenio­ skórka z grubą w arstw ą kutikuli +
transpiracji wy sięgający w ód gruntow ych nalot w oskow y

pow olny w zrost obecny kutner

liczne aparaty szparkow e w za­

głębieniach, ja k u oleandra

silnie rozw inięty system w zm ac­

niający i przew odzący

Mezofity cechy pośrednie m iędzy higrofita-

(rośliny klim atu um iarko­ mi a kserofitam i dobrze w ykształcone tkanki
w anego) w zm acniające i przew odzące
liście średniej w ielkości z apara­
tam i szparkow ym i po dolnej stronie

Pnącza = liany korzenie czepne skórka m a szereg w ytw orów , jak

w łoski, kolce, tarczki czepne
bluszcz, łodyga o szybkim przyroście na bardzo dobrze rozw inięta tkanka
w inobluszcz długość, cienka, długa, w iotka, przew odząca (drew no i łyko)
w ijąca
w ykształcają się wąsy pędow e
liście w postaci czepnych w ąsów
lub cierni

Epifity
rośliny tropikalne ja k or­
chidee, storczyki
w naszym klim acie mchy
i porosty
nie zakorzeniają się w glebie, lecz
osiedlają na pniach i gałęziach
drzew
korzenie ow ijają się i przyczepiają
do gałęzi
kom órki skórki cienkościenne
o dużej liczbie aparatów szparko­
wych
słabo rozw inięta tkanka w zm ac­
niająca

w ykształcony je st w elam en,

którym korzeń chłonie w odę lub
parę w odną

liście pierzaste lub lejkow ate zbie­

rające w odę
Rośliny owadożerne korzeń rozw inięty dobrze
rosiczka, dzbanecznik, mu- liście przekształcone w pułapkę,
chołówka w którą w padają ow ady, a w ydzie­
lina liści traw i ich ciało
dobrze rozw inięta tkanka p rze­
w odząca
skórka w ytw arza w łoski w ydziel-
nicze zaw ierające enzym y traw ien­
ne

Rośliny półpasożytnicze liście zielone zdolne do przeprow adzenia fotosyntezy

jem ioła
korzeń przekształcony w ssaw ki, przystosow any do pobierania tylko
w ody i soli m ineralnych z rośliny żyw iciela, np. topoli i lipy

Rośliny pasożytnicze pozbaw ione chloroplastów , całkow icie w ykorzystują produkty fotosyn­
kanianka tezy oraz w odę sw ojego żyw iciela, np. koniczyny, ziem niaka czy lnu;
łodyga w ijąca okręca się w okół łodygi; korzenie w postaci ssaw ek
w nikają do tkanek przew odzących (łyka i drew na)

135
8 . P R Z E M IA N A P O K O L E Ń U R O ŚL IN

I E W O L U C Y JN E R Ó Ż N IC O W A N IE SIĘ G A M E T O F IT U

W świecie roślin zachodzi zjawisko regularnego następowania po sobie dwóch

pokoleń różniących się sposobem rozmnażania. Są to: pokolenie bezpłciowe,
tzw. sporofit, i pokolenie płciowe, tzw. gametofit.
Pod względem ploidalności (liczby chromosomów) gametofit jest zawsze
haploidalny (ln ), sporofit - diploidalny (2n).
Sporofit (2n) wytwarza na swoim ciele tzw. s p o r a n g i a , czyli zarodnie
(2n) - organy, w których z kom órek macierzystych powstają w wyniku redukcji
haploidalne spory (zarodniki).
Gam etofit (ln ) wytwarza dw a rodzaje organów: męskie gametangia, czyli
p 1 e m n i e, produkujące haploidalne plemniki, oraz żeńskie gametangia:
u plechowców l ę g n i e , u organowców r o d n i e - wytwarzające haploidal­
ne komórki jajow e.
Po połączeniu haploidalnych gamet - plem nika i komórki jajowej - powstaje
diploidalna zygota, tw ór będący początkowym stadium sporofitu (2n). Po
dojrzeniu na sporoficie pow stają sporangia, a w nich, w wyniku mejozy,
haploidalne spory: z każdej haploidalnej spory powstanie gametofit (ryc. 100).
C? (p le m n ie)
gam etangia
O (ro d n ie

g a m e to fit

gam ety

spora

H A P L O F A Z A {1 n)

D IP L O F A Z A (2n)

\
R! (m ejoza)
zygota

s p o r o fit
sporangia

Ryc. 100. Przemiana pokoleń u roślin

136
 To regularne następowanie po sobie gametofitu (ln ) i sporofitu (2n) nosi
nazwę przem iany pokoleń i bezpośrednio wiąże się z cyklem rozwojowym
organizmów. Bywa, że gam etofit jest okazałą rośliną, sporofit zaś mały,
niewidoczny i krótkotrwały. M ówimy wówczas, że dominującym pokoleniem
jest gam etofit (np. u mszaków). Bywa też i na odwrót, gdy sporofit (2n)
dominuje nad gam etofitem (ln ): tak jest u większości występujących organo­
wców (np. paprotników i nasiennych). Typ przemiany pokoleń, gdzie sporofit
różni się od gametofitu, nazywa się heteromorficznym.
Istnieje także izomorficzna przem iana pokoleń, gdzie nie m a morfologicznej
różnicy między sporofitem a gam etofitem (ryc. 101), a tak jest u niektórych
glonów (np. gałęzatka, ulwa, Dictyota).

Ryc. 101. Izomorficzna przemiana pokoleń glonu Dictyota: sporofit morfologicznie podobny
do gametofitu

Analizując ewolucyjne zróżnicowanie pokolenia płciowego i bezpłciowego

od glonów do roślin nasiennych, można stwierdzić w zrastającą redukcję
gametofitu (ryc. 102).
U m szaków trwała roślina jest gametofitem, który m a postać ulistnionej
łodyżki przytwierdzonej do podłoża chwytnikami. Sporofitem jest bezlistna
łodyżka z wykształconą na szczycie zarodnią.
U paprotników dominuje sporofit będący zieloną rośliną zróżnicowaną na
liście, łodygę i korzenie. Gametofit rozwija się w formie niewielkiego przedrośla.
U nasiennych sporofitem jest okazała roślina. Gametofit żeński, będący
żeńskim przedroślem lub woreczkiem zalążkowym, nigdy nie jest pokoleniem
żyjącym samodzielnie. Otoczony jest tkankami odżywiającego go pokolenia
sporofitu. Gametofit męski - dojrzałe ziarno pyłku nie jest trwale złączone ze
sporofitem. Przenoszone jest z wiatrem lub z udziałem owadów. Postępująca
redukcja gametofitu związana jest z przystosowaniem się roślin do życia lądowego.
Ewolucja cyklu rozwojowego - w której wyniku gam etofit został zreduko­
wany do małej grupy kom órek zlokalizowanych w tkankach sporofitu,

137
a przenoszenie kom órek plem nikow ych do komórek jajow ych odbywa się za
pośrednictwem łagiewki pyłkowej - um ożliw iła rozmnażanie się bez udziału
wody. Korzyść, jaką przynoszą tego rodzaju zmiany, jest oczywista. M ożna by
wskazać również inną, mniej oczyw istą korzyść wynikającą z tych zmian.

GAMETOFIT
(p o k o le n ie
p łc io w e )
1n

(O edeg oniu m ) (U lv a )

Ryc. 102. Przemiany ewolucyjne roślin zmierzające do zwiększenia rozmiarów i znaczenia

sporofitu (2n) oraz redukcji rozmiarów gametofitu (ln)

Osobnik diploidalny może przeżyć, mając niekorzystne geny recesywne,

których obecność jest znacznie bardziej szkodliwa dla osobników haploidal-
nych. Także w związku z przejściem roślin do życia na lądzie nieodzowne było
wykształcenie tkanek przewodzących i mechanicznych, które pojawiły się
pierwotnie w rozwoju ew olucyjnym roślin lądowych w sporofitach (szczególny
w yjątek od tej reguły stanowi pojawienie się ksylemu i floemu w gametoficie
Psilotum). Przewagę uzyskiwały przeto te rośliny, u których pokolenie
sporofitowe było bardziej długotrw ałe niż gametofitowe.

9. C H A R A K T E R Y S T Y K A Z W IE R Z Ą T

9.1. CHARAKTERYSTYKA JA M O CH ŁO N Ó W
JAMOCHŁONY JAKO ORGANIZMY DWUWARSTWOWE

Jamochłony to organizmy dwuwarstwowe, które w rozwoju zarodkowym

zatrzymały się na etapie gastruli (patrz s. 156). Są najbardziej pierwotnymi
tkankowcami. Niektóre jam ochłony występują w dwóch postaciach: osiadłego

138
polipa i planktonicznej m eduzy (patrz ryc. 104). Zwierzęta te mają symetrię
promienistą. Centralnie umieszczony otwór gębowy jest równocześnie odbytem.
Nazwa d w u w a r s t w o w c e wiąże się z obecnością dwóch warstw
komórek: zewnętrznej (pochodzenia ektodermalnego) zwanej epiderm ą i we­
wnętrznej (pochodzenia endodermalnego) zwanej gastrodermą. Pomiędzy nimi
znajduje się jeszcze jedna warstwa, nie będąca listkiem zarodkowym - galareto­
wata substancja zwana m ezogleą (ryc. 103). Obie warstwy, epiderma i gastroder-
ma, są zbudowane z komórek nabłonkowo-mięśniowych.

gastroderma epiderma

kom. interstycjalna

kom. gruczołów
kom. nabłonkowo -
-mięśniowa

kom. parzydełkowa
kom. zmysłowa
kom. nerwowa

mezoglea

Ryc. 103. Przekrój poprzeczny przez ciało stułbi

E p i d e r m a jest zróżnicowana na kilka rodzajów komórek. Są to:

- komórki parzydełkowe, których zadaniem jest obrona organizmu, a także
atak (obezwładnianie ofiary);
- komórki czuciowe wrażliwe na bodźce środowiska zewnętrznego;
- komórki nerwowe rozm ieszczone mniej więcej równomiernie, jedynie
w okolicy otworu gębowego i na ramionach liczniejsze; łącząc się wypustkami
nerwowymi, tworzą rozproszoną sieć nerwową - siateczkowy układ nerwowy,
- komórki gruczołowe najliczniej występujące na stopie polipa, ich wy­
dzielina służy do przytwierdzania się zwierzęcia do podłoża;
- komórki interstycjalne, z których m ogą powstać dowolne komórki, np.
rozrodcze u stułbiopławów.
W g a s t r o d e r m i e oprócz kom órek nabłonkowo-mięśniowych obecne
są:
- komórki gruczołowe uczestniczące w trawieniu, ich wydzielina ma
charakter soków trawiennych (trawienie głównie wewnątrzkomórkowe, po­
przedzone wstępnym trawieniem zewnątrzkomórkowym);
- komórki rozrodcze (gamety), np. u krążkopławów.

139
M ETAG EN EZA JAMOCHŁONÓW N A PRZYKŁADZIE CHEŁBI MODREJ

Jamochłony obejm ują zwierzęta morskie. N ależą do nich m.in. takie gromady,
jak: s t u ł b i o p ł a w y , k r ą ż k o p ł a w y i k o r a l o w c e . Jedynie u krąż-
kopławów i niektórych stułbiopławów (np. hydropolipów) występują dwa stadia
rozwojowe: polip rozmnażający się bezpłciowo i „produkujący” meduzy, które
dają na drodze płciowej następne pokolenie polipów.
M e t a g e n e z ę (przemianę pokoleń) jamochłonów przedstawimy na przy­
kładzie krążkopława chełbi modrej. Chełbia modra jest organizmem rozdzielno-
płciowym, w związku z tym jedne osobniki zawierają gonady męskie, inne
- gonady żeńskie. Gonady są pochodzenia endodermalnego i mają kształt
półksiężyców. U osobników męskich i żeńskich różnią się zabarwieniem.
Zapłodnienie następuje w wodzie poza organizmami macierzystymi. Komór­
ka jajow a łącząc się z plemnikiem, w wyniku oogamii tworzy diploidalną zygotę
(2n). Z zygoty po wielu podziałach mitotycznych powstaje wolno pływająca,
pokryta rzęskami larwa - planula. Po pewnym czasie planula osiada na dnie
morskim i przekształca się w polipa, przytwierdzonego do podłoża stopą.
Polip rośnie, a po jakim ś czasie w organizmie jego zachodzi bardzo
charakterystyczne zjawisko, noszące nazwę s t r o b i l i z a c j i - czyli tw o­
rzenia młodych meduz w wyniku bezpłciowego podziału poprzecznego.
Zjawisko to polega na wyodrębnianiu, a później oddzielaniu się od ciała polipa
płaskich krążków, jednego po drugim. Począwszy od góry polip dzieli się na te
krążki, aż wreszcie przyjmuje wygląd zbliżony do stosu ułożonych na sobie
talerzyków. Organizm stanowiący szereg kolejno powstałych i nierozłączonych
jeszcze krążków nazyw a się strobilą.
dorosła meduza

pokolenie bezpłciowe

Ryc. 104. Przebieg metagenezy u jamochłonów (chełbi modrej)

140
 Z upływem czasu krążki stopniowo odrywają się od polipa i rozpoczynają
samodzielne życie jako młode meduzy. Takie młode meduzy różnią się od
dorosłych i uważane są za stadium larwalne; zwane są efyrami (lub efirami). Po
upływie kilku miesięcy osiągają ostateczną wielkość, dojrzew ają płciowo
i przekształcają się w dorosłe meduzy. W tym czasie polip w dalszym ciągu
rośnie i ponownie zaczyna strobilizować (ryc. 104)
W idywana w Bałtyku chełbia jest pokoleniem płciowym - meduzą,
natomiast drobne, prawie niedostrzegalne dla nas polipy są pokoleniem
bezpłciowym.

9.2. CHARAKTERYSTYKA PŁAZIŃCÓW

Plazińce (robaki płaskie) zamieszkują zarówno glebę, ja k i wody - słodkie

i słone (np. wirki), a także żyją (pasożytują) wewnątrz organizmów
(np. przywry, tasiemce). W budowie ich ciała obok ektodermy i endodermy
uczestniczy także t r z e c i a warstwa kom órek zarodkowych - mezoderma
( t r ó j w a r s t w o w c e ) . Z m ezodermy jest zbudowana większa część ciała
i z niej tworzy się wiele narządów.
Plazińce odznaczają się symetrią dwuboczną. M ają ciało przeważnie wy­
dłużone i grzbieto-brzusznie spłaszczone, można w nim wyróżnić przód i tył.
Układ nerwowy (pasmowy) jest zbudowany z podłużnych pni, połączonych ze
zwojami głowowymi. Układ wydalniczy ma charakter protonefrydialny; jest
zbudowany z rozgałęzionych, cienkich rureczek uchodzących na powierzchni
ciała otworkami, a zaczynających się w ciele komórkami płomykowymi. Płazińce
oddychają całą powierzchnią ciała bądź też, ja k u pasożytów wewnętrznych,
występuje oddychanie beztlenowe. Układu pokarmowego z reguły brak u form
pasożytniczych, natomiast u form wolno żyjących, np. wirków, występuje
w postaci silnie rozgałęzionej rurki z jednym otworem służącym do pobierania
pokarmu i wydalania niestrawionych resztek.
Płazińce są obojnakami.

PRZYSTOSOWANIE DO PASOŻYTNICZEGO TRYBU Ż Y C IA

Spośród płazińców przywry i tasiemce prowadzą pasożytniczy tryb życia, wirki

są wolno żyjące.
Tryb życia wywiera olbrzymi wpływ na budowę morfologiczną i anatomicz­
ną p a s o ż y t a. W przypadku płazińców jest to:
- taśmowaty, płaski kształt ciała,

141
 - brak narządów ruchu,
- brak ubarwienia,
- nabłonek odporny na działanie enzymów trawiennych żywicieli,
- wykształcenie narządów czepnych - przyssawek i haczyków,
- brak układów krwionośnego i oddechowego,
- w przypadku braku układu pokarmowego (np. tasiemce) odżywianie
odbyw a się przez wchłanianie pokarmu (strawionego przez żywiciela) przez
powłokę ciała,
- oddychanie beztlenowe,
- silnie rozwinięty układ rozrodczy i olbrzymia jego produktywność,
- obojnactwo i samozaplemnianie,
- cykl rozwojowy złożony z występowaniem form pośrednich - larw, przy
czym istnienie wielu żywicieli pośrednich zapewnia rozprzestrzenianie popula­
cji pasożyta.

C Y K L ROZWOJOWY PŁAZIN CA PASOŻYTNICZEGO

ORAZ SPOSOBY ZAPOBIEGANIA CHOROBOM

człowiek Świnia

Ryc. 105. Cykl rozwojowy tasiemca uzbrojonego. Objaśnienia w tekście

Tasiemiec uzbrojony jest pasożytem jelitow ym człowieka. Żywicielem

pośrednim jest Świnia, która zaraża się spożywając pokarm zarażony jajam i
tasiemca (ryc. 105-1) znajdującymi się w odchodach ludzkich. W przewodzie
pokarm ow ym świni z jaj pow stają larwy - onkosfery (2). Larwa taka ma
sztyleciki, dzięki którym przebija ścianki przewodu pokarmowego, a następnie
naczyń krwionośnych i wraz z krwią dostaje się do mięśni. Tam otorbia się

142
i przekształca w wągra (3) - kolejne stadium larwalne. W ągier przypomina
pęcherzyk, wewnątrz którego znajduje się główka tasiemca. Zarażone wągrami
tasiemca mięso wieprzowe (4), z reguły pochodzące z pokątnego uboju i nie
poddane badaniom kontroli sanitarnej, staje się źródłem zarażenia człowieka.
W przewodzie pokarmowym człow ieka z wągra wynicowuje się główka
tasiemca, pęcherzyk zaś odpada (5). G łów ka zaopatrzona w przyssawki
i wieniec haczyków (6) przyczepia się do ściany jelita cienkiego. Szyjka
rozpoczyna produkcję członów (7), z których ostatnie, dojrzałe człony (8)
zawierają silnie rozbudowany układ rozrodczy (w szczególności macicę
wypełnioną jajam i). Podczas defekacji (wypróżniania) kał wraz z jajam i czy
nawet oderwanymi członami tasiemca wydalany jest na zewnątrz.

Zapobieganie i zwalczanie zarażeń płazińcam i polega na:

- urzędowej kontroli mięsa, unikaniu kupna mięsa od pokątnych sprzedawców;
- kontrolnym badaniu kału człowieka na obecność pasożytów;
- usuwaniu pasożytów środkami farmakologicznymi (systematyczne od-
robaczanie);
- ochronie wody i gleby przed zanieczyszczeniami odchodami ludzkimi;
- nadzorze weterynaryjno-sanitam ym nad hodow lą bydła i trzody chlew nej;
- szerzeniu oświaty zdrowotnej.

Zestawienie pasożytniczych gatunków płazińców T a b e l a 25

Gromady Gatunki Wymiary osobni­ Żywiciele

ków dojrzałych pośredni ostateczni

Przywry motylica wątrobowa 2-5 cm błotniarka moczaro­ owca, krowa, dzikie

wa (ślimak) przeżuwacze, rzad­
ko człowiek
Tasiemce tasiemiec uzbrojony 2-8 m Świnia, niekiedy człowiek
człowiek

tasiemiec nieuzbro­ do 12 m bydło człowiek

jony

bruzdogłowiec sze­ do 15 m oczliki (skorupiaki) człowiek, pies, kot,

roki i ryby Świnia i inne ga­
tunki odżywiające
się rybami

tasiemiec bąblow­ 2-6 mm owce, bydło, świ­ pies, wilk, kot, lis
cowy nie, człowiek

143
9.3. N IC IEN IE - NOW E CECHY BUDOWY N IEW YSTĘPUJĄCE
U PŁA ZIŃCÓ W

Typ n i c i e n i e 1 to zwierzęta wolno żyjące (w wodzie i glebie) oraz pasożyty

roślin, zwierząt i człowieka. M ają ciało wydłużone, walcowate, bardziej
rozwinięte od płazińców. Różnice między nimi są następujące (ryc. 106):
- nicienie mają obły pokrój ciała;
- ich narządy wewnętrzne leżą w pierwotnej jam ie ciała wypełnionej
płynem (a nie łącznotkankow ą parenchymą);
- układ pokarmowy w formie przewodu (rurki) rozpoczyna się otworem
gębowym i kończy odbytem, a cechuje go wyodrębnienie się 3 odcinków jelita:
przedniego, środkowego i tylnego;
- trawienie odbywa się w jelicie, a więc jest pozakomórkowe, i zachodzi pod
w pływem soków trawiennych wydzielanych przez komórki jelita środkowego;
- unikalny układ wydalniczy zbudowany z 1 lub 3 komórek wydalniczych;
- przeważają form y rozdzielnopłciowe;
- ciało - dzięki znacznemu ciśnieniu płynu w jam ie ciała - jest naprężone
i sprężyste, stąd też znaczna redukcja umięśnienia;
- obecność jedynie mięśni podłużnych warunkuje ściśle określony (wężo­
waty) sposób poruszania;
- ciało pokryte kolagenowym oskórkiem (kutikulą) chroniącym przed
niekorzystnym działaniem czynników środowiska, w którym się znajdują.
Mim o znacznej grubości oskórek jest elastyczny, przepuszcza wodę i gazy oraz
niektóre związki chemiczne; okresowo jest zrzucany (linienie).
Nicienie uchodzą za ślepą gałąź ewolucji, z której nie rozwinęła się żadna
grupa wyżej zorganizowanych zwierząt.
wór powło- przewód

Ryc. 106. Porównanie przekrojów poprzecznych: A - wypławka; B - tasiemca; C - glisty

1 W daw niejszych system atykach nicienie, wrotki, kolcogłow y i in. m iały rangę grom ad i łączono je w je d en
typ: obleńce (robaki obłe). W obecnie obow iązującej system atyce zoologicznej - na po d sta w ie badań
m orfologiczno-porów naw czych tych zw ierząt - nicienie oraz inne ww. grupy p odniesiono do rangi typu.

144
CYKL ROZW OJOW Y G LISTY LUDZKIEJ - W A LK A Z G LISTNICĄ

Glista ludzka to pasożyt bytujący w jelicie cienkim człowieka. Glista jest

organizmem rozdzielnopłciowym o wyraźnym dymorfizmie.
Zarażenie następuje po połknięciu jaj, na przykład na niemytych jarzynach,
które nawożono odchodami ludzkimi, bądź przy piciu wody zanieczyszczonej
gnojowicą. Połknięte przez człowieka jajo inwazyjne dostaje się do żołądka
i jelita. Pod wpływem enzymów trawiennych z osłon jaj wyswobadzają się
larwy, które przebijają ściany naczyń krwionośnych jelita i po wędrówce
z krwią dostają się do płuc (ryc. 107). W pęcherzykach płucnych larwy
przechodzą szybki rozwój i wzrost, dwukrotnie liniejąc. Z płuc drogami
oddechowymi docierają do tchawicy i gardła. Tu, ponownie połknięte, w ędm ją
do żołądka i jelita cienkiego, gdzie znowu linieją i osiągają dojrzałość płciową.
Podczas tej wędrówki larwa potrzebuje tlenu, ponieważ prowadzi tlenową
przemianę materii. W późniejszym okresie glista żyje w środowisku bez­
tlenowym. Kopulacja odbywa się w jelicie żywiciela. Samice żyją w przewo­
dzie pokarmowym około 1 roku. Cały rozwój, od momentu połknięcia do
osiągnięcia dojrzałości płciowej, trwa 2 -4 miesiące.

iarwa
■
w ęd ru je
w naczyniach
krw ionośnych do:

wątroby

Ryc. 107. Schemat cyklu

rozwojowego glisty ludz-
kiej

W okresie migracji larw glisty ludzkiej może wystąpić gorączka, uporczywy kaszel, objawy
nietypowego zapalenia płuc, wzrost liczby krwinek białych, czasem pojawia się wysypka na
skórze. Objawy te ustępują po osiedleniu się pasożytów w przewodzie pokarmowym.
Dojrzale glisty pasożytujące w jelicie są przyczyną zaburzeń w funkcjonowaniu układu
pokarmowego i nerwowego. Obecność pasożyta może wywołać bóle brzucha, brak łaknienia,
nudności, wymioty, zaparcia lub biegunki, zawroty głowy, bezsenność, apatię bądź nadmierną
pobudliwość. Według ostatnich danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) ponad miliard
ludzi na kuli ziemskiej cierpi na glistnicę wywołaną przez glistę ludzką.

W alka z glistnicą - chorobą wywołaną przez glisty - sprowadza się do

zapobiegania i leczenia. Zapobieganie zarażeniom glistą polega na:
 - sanitarnej ochronie gleby i wody przed zanieczyszczeniem odchodami
ludzkimi;
- odpowiednim unieszkodliwianiu i obróbce ścieków używanych do naw o­
żenia gleby;
- ścisłym przestrzeganiu higieny osobistej (mycie rąk przed przygotowa­
niem posiłków i jedzeniem );
- dokładnym myciu owoców i warzyw spożywanych w stanie surowym;
- okresowej kontroli kału.

9.4. PIERŚCIEN IC E JA K O PRZYKŁAD DALSZEGO

RÓŻNICOW ANIA SIĘ BUDOWY BEZK RĘG O W CÓ W

Pierścienice to zróżnicowany typ obejmujący trzy gromady: 1) s k ą p o -

s z c z ę t y (dżdżownice, rurecznik Tubifex), 2) w i e l o s z c z e t y (nereida,
nalepian) i 3) p i j a w k i (pijawka końska, pijawka lekarska). W porównaniu
z płazińcam i czy obleńcami ich poziom organizacji jest znacznie wyższy.
Świadczą o tym następujące cechy (ryc. 108 i 109):
a. M etameryczna budowa ciała - ciało pierścienic jest podzielone na
szereg równych odcinków - segmentów, przy czym wyróżnia się:
- metam erię homonomiczną, gdy liczba segmentów zewnętrznych równa
je st liczbie segmentów wewnętrznych, np. u dżdżownic,
- metam erię heteronomiczną, gdy liczba segmentów zewnętrznych jest
większa od liczby segmentów wewnętrznych, np. u pijawki 1 segmentowi
wewnętrznemu odpowiada 5 segmentów zewnętrznych.
Pojawienie się metamerycznej budowy ciała w rozwoju ewolucyjnym miało
istotne znaczenie w późniejszym formowaniu się odcinków ciała, tj. głowy
tułowia, odw łoka u stawonogów.
b. Obecność celom y - wtórnej jam y ciała, której powstanie uwarunkowało
przede wszystkim wykształcenie włókien mięśniowych ściany jelita i światła
jelita, co w znacznym stopniu uspraw­
mięśnie mięśnie nabłonek
podłużne okrężne
niło trawienie i przesuwanie masy
pokarmowej.
grzebietowe c. Silny rozwój i dalsze zróżnico­
naczynie __
krwionośne • wanie układu pokarmowego w sek-

celoma

brzuszne —
naczynie
krwionośne Ryc. 108. Przekrój poprzeczny przez ciało
układ nerwowy dżdżownicy

146

L
wencji —» otwór gębowy —>jam a gębow a —>przełyk —>wole żołądek —>jeli­
to tylne —» odbyt.
d. U większości pierścienic występuje dobrze rozwinięty układ krwionośny
typu zamkniętego, co oznacza, że krew nie wlewa się do jam ciała.
e. W ykształcenie metanefrydialnego układu wydalniczego, otwartego od
strony celomy i uchodzącego przez powłokę ciała na zewnątrz.
f. Powstanie układu nerwowego drabinkowego, zbudowanego z parzys­
tych zwojów nad- i podprzełykowych, tworzących obrączkę okołoprzełykową,
oraz 2 pni nerwowych ze zwojami segmentalnymi połączonymi spoidłami
poprzecznymi (postępuje centralizacja).
g. Powstanie narządów ruchu - parapodiów (np. u nereidy), nieczłonowa-
nych wyrostków bocznych ścian pierścieni.
h. W ytworzenie narządów zmysłów: oczu (pijawki), chemoreceptorów,
mechanoreceptorów, statocyst; narządy zmysłów u większości przedstawicieli
są umieszczone w części głowowej.
i. Cefalizacja - proces wyodrębniania odcinka głowowego, zaopatrzonego
m.in. w oczy, czułki (nereida).

9.5. CHARAKTERYSTYKA STAW ONOGÓW

PLAN BUDOWY I GŁÓWNE KIERUNKI SPECJALIZACJI

Stawonogi to najliczniejszy i najbardziej zróżnicowany typ bezkręgowców,

który opanował prawie wszystkie środowiska. W ystępują wśród nich formy
wolno żyjące, pasożytnicze i symbionty. Najbardziej charakterystycznymi
cechami stawonogów są:

147
 a. Obecność parzystych, członowanych i po­
łączonych stawowo odnóży (ryc. 110), które
w zależności od warunków środowiska oraz trybu
życia m ogą spełniać odmienne funkcje - kroczne,
pływne, grzebne, skoczne, czepne i chwytne.
b. Pokrycie ciała twardym, chitynowym
pancerzem , który spełnia zadania szkieletu zew­
Ryc. 110. Budowa krocznego nętrznego, chroniącego ciało przed działaniem
odnóża owada czynników mechanicznych i przed wysycha­
niem, oraz stanowi przyczep dla mięśni.
c. W ytworzenie zróżnicowanego aparatu gębowego, np. u owadów gryzą­
cego, gryząco-liżącego, ssącego, kłująco-ssącego, liżącego (ryc. 111).

gryzący gryząco - liżący kłująco - ssący ssący

(świerszcz) (pszczoła, osa) (komar) (motyl)

Ryc. 111. Aparaty gębowe owadów

d. Podzielenie ciała na 2 części, tj. głowotułów i odwłok (skorupiaki

i pajęczaki) lub na 3 części - głowę, tułów i odwłok (owady).
e. Oczy proste lub złożone (z fasetek), dobrze wykształcony narząd węchu
i dotyku - czułki.
f. Otwarty układ krwionośny z sercem po stronie grzbietowej.
g. Układ nerwowy drabinkowy łub łańcuszkowy z tendencją do centralizacji
(koncentracji) w części głowowej; biologiczny sens centralizacji ośrodkowego
układu nerwowego polega na skróceniu dróg między ośrodkami nerwowymi oraz
na wyeliminowaniu synaps między ośrodkami a obwodem ciała.
h. Pojawienie się po raz pierwszy m ięśni poprzecznie prążkowanych
związanych z aktywnością ruchową.
i. Powstanie zróżnicowanych układów oddechowych: skrzełi, tchawek,
płuc (płucotchawek).

148
 j. Układ wydalniczy w postaci cewek Malpighiego oraz gruczołów czuł-
kowych, szczękowych i biodrowych (gruczoły te to zmodyfikowane metanefiydia).
k. Pojawienie się układu dokrewnego produkującego hormony wzrostu
i linienia.
Stawonogi w obrębie swojego typu są podzielone na wiele gromad, m.in. na:
s k o r u p i a k i (rak, rozwielitka, krab, langusta); o w a d y (trzmiel, ważka,
stonka, mrówka, motyl, mucha, pchła); p a j ę c z a k i (skorpion, pająk topik,
pająk krzyżak, świerzbowiec, kleszcz, zaleszczotek, kosarz); w i j e (krocio­
nóg, wij drewniak).
W celu wykazania różnic dróg specjalizacji wybrane cechy budowy
zestawiono w porównawczych tabelach 26 i 27 oraz na rycinach 112 i 113.

Cechy anatomiczne stawonogów Tabel a 26

Przed staw i­ U kłady Rozwój

ciele
krw ionośny oddechow y w ydalniczy nerw ow y typy larw y

Rak otw arty skrzela gruczoł łańcuszkow y prosty

serce po czułkow y
stronie (zielony)
grzbietow ej
Osa tchaw ki cewki łańcuszkow y złożony czerw
M alpighiego

Pająk płuca (płuco- scentrali­ prosty —

tchaw ki) zow any

Wij tchaw ki cewki łańcuszkow y złożony +

M alpighiego

Ryc. 112. Cechy morfologiczne przedstawicieli stawonogów: A - rak; B - osa; C - pająk;

D - wij

149
 Л

с
еЗ '
а ..
'га t""’
С s
-Г Ö£
s 00 4>
u
ага £•?"» 'О тэ
>, 9
2га =
$ -=

5 зN и
> >52 N
О N
•£ У 2

£
■о
о
а. а> N •- 8
вд и ^> 2
~ « 4
5N Ä
> N
a у
■о
ft£
О

£ -

£
'О
00 ■и В £
О ._
-N
- Г 'О
0 -8 -3
с а>> и
NМ
X) ,2
W •-
w
^О
5

ta o'* *'•
1 £
3
о
.2
ел

М>
О

о
S
>>
ä £О
w
а.
U

150
 oskórek chitynowy
serce
cewki Malpighiego
jelito
gruczoł trzustkowo-wątrobowy
gonada
celoma
układ nerwowy
brzuszne naczynie krwionośne

Ryc. 113. Ogólny schemat budowy anatomicznej stawonoga (przekrój poprzeczny części
odwłokowej)

BUDOWA I ROZWÓJ OWADÓW

Owady są największą pod względem liczebności współczesnych gatunków

(około miliona) gromadą zwierząt i stanowią około 2/3 wszystkich gatunków
świata zwierzęcego.

Ciało owadów. Jest ono pokryte kutikulam ym stwardniałym oskórkiem,

którego najważniejszy składnik stanowi chityna. Ciało ow ada podzielone jest na
trzy części: głowę, tułów i odwłok. Na g ł o w i e znajduje się para oczu
złożonych, aparat gębowy i czułki. T u ł ó w zbudowany z 3 segmentów
zaopatrzony jest w 3 pary odnóży oraz przeważnie 2 pary skrzydeł (dot. owadów
skrzydlatych). N a o d w ł o k u nie występują odnóża, znajduje się w nim
natomiast większość narządów wewnętrznych owada (ryc. 114).

V' 11 V " ...... ... V —““

głowa tułów odwłok

Ryc. 114. Budowa wewnętrzna owada (przekrój strzałkowy osy)

151
 Układ nerwowy dzieli się na ośrodkowy i współczulny. Układ ośrodkowy
złożony jest z mózgu (tj. parzystego zwoju nadprzełykowego) połączonego
z parzystym zwojem podprzełykowym, od którego prowadzi podwójny pień
łączący zwoje tułowiowe i odwłokowe, natomiast od zwojów odchodzą nerwy
obwodowe unerwiające mięśnie i narządy zmysłowe. Współczulny układ
nerwowy unerwia przewód pokarmowy i układ rozrodczy.
Przewód pokarm ow y rozpoczyna się otworem gębowym, przechodzącym
w jam ę gębową, gardziel, przełyk, wole, żołądek i resztę jelita środkowego,
jelito tylne i kończy się odbytem.
Układ wydałniczy to cewki Malpighiego - ślepo zakończone wypustki jelita
uchodzące do przewodu pokarmowego.
Układ krwionośny jest otwarty, a zasadniczy jego element stanowi aorta
(naczynie główne) biegnąca wzdłuż ciała po stronie grzbietow ej: częścią tego
naczynia jest rurkowate serce; z aorty odchodzą naczynia obwodowe, którymi
krew dostaje się do jam y ciała, opływa ją i wpływa ponownie do serca przez
boczne jego otworki, zwane ostiami.
Układ oddechowy to rurkowate tchawki przechodzące w sieć silnie roz­
gałęzionych kanalików docierających do poszczególnych komórek ciała,
natomiast do tchawek prowadzą segmentalnie rozłożone zewnętrzne otwory
- przetchlinkr, wymiana gazowa odbywa się wyłącznie przez tę sieć dzięki
odpowiednim ruchom ciała (krew nie bierze udziału w tym procesie).
Układ rozrodczy to głównie parzyste gruczoły płciowe, które przechodzą
w przewody wyprowadzające, łączące się w nieparzysty otwór płciowy.

R ozm nażanie i rozw ój. Owady są rozdzielnopłciowe. Zachodzi u nich więc

rozmnażanie płciowe, ale u niektórych (np. wciornastki, mszyce, pszczoły)
częstym zjawiskiem jest rozwój z jaj niezapłodnionych ( d z i e w o r ó d z t -
w o, czyli partenogeneza). W iększość owadów jest jajorodna, ale są gatunki
iyworodne (np. niektóre muchówki, czerwce i mszyce przechodzące przemianę
pokoleń). Zapłodnienie jaj może następować bezpośrednio lub w jakiś czas po
kopulacji.
Rozw ój ow adów odbywa się w dwojakim cyklu przemian jako:
• przeobrażenie niezupełne
jajo larw a (podobna do formy dorosłej) dorosły owad (imago), jak np.
u ważek, szarańczaków i pluskwiaków;
• przeobrażenie zupełne
jajo - » larw a (niepodobna do postaci dorosłej) —» poczwarka - » imago, ja k np.
u chrząszczy, motyli, błonków ek i pcheł.

152
r o l a o w a d ó w w p r z y r o d z ie i w ż y c iu c z ł o w ie k a

Znaczenie p o z y t y w n e :
- biorą udział w zapylaniu kwiatów wielu roślin;
- są jednym z ważniejszych ogniw w łańcuchu pokarmowym (troficznym)
większości biocenoz;
- oczyszczają biocenozy, odżywiając się padliną (biegaczowate) oraz
odchodami zwierząt (chrząszcze), tw orzą tzw. służbę sanitarną;
- są wykorzystywane do walki biologicznej (gąsieniczniki, bleskotki,
mrówki, osy);
- dostarczają miodu i wosku (pszczoły), jedw abiu (jedwabniki), barwników
(czerwiec meksykański), kwasu mrówkowego (mrówki);
- biorą udział w procesach glebotwórczych (termity, mrówki);
- spulchniają glebę, przyczyniają się do lepszej jej wentylacji oraz wzboga­
cają ją w próchnicę (np. skoczogonki);
- wykorzystywane są w przem yśle farmaceutycznym przy wyrobie leków
(np. chrząszcz m ajka lekarska wytwarzająca kantarydynę).
Znaczenie n e g a t y w n e :
- roznoszą choroby człowieka, np. komar widliszek - zimnicę (malarię),
wszy - dur (tyfus) plamisty, pchły - dżumę, muchy tse-tse - śpiączkę, muchy
- dur brzuszny, czerwonkę bakteryjną, błonicę i cholerę, inne owady - zakaże­
nia wirusowe;
- roznoszą choroby roślin, np. mszyce - smugowatość i liściozwój
ziemniaków;
- pasożytują na człowieku i zwierzętach (komary, meszki, moskity, pchły,
wszy, gzy);
- niszczą monokultury leśne (komik, osnuja gwiaździsta, brudnica mniszka,
strzygonia choinówka), narybek w stawach hodowlanych (ważki), rośliny
uprawne (szarańcza, blielinek kapustnik, stonka ziemniaczana, śmietka ćwik-
lana, turkuć, m szyca jabłoniow a), tkaniny (mole), papier, meble (komiki,
termity), zbiory w spichlerzach (wołek zbożowy, m ącznik młynarek).

9.6. MIĘCZAKI - JEDNOŚĆ BUDOWY I RÓŻNORODNOŚĆ FORM

Mięczaki to liczny i różnorodny typ bezkręgowców, przeważnie wodnych,

obejmujący kilka gromad, z których 3 najważniejsze to:
- ślimaki, np. winniczek, błotniarka stawowa, zatoczek, żyworódka;
- małże, np. szczeżuja, skójka, sercówka, omułek, perłopław, małgiew;
- głowonogi, np. ośmiornica, mątwa, kalmar, łodzik.

153
 Ciało. W większości mięczaki są dwubocznie symetryczne (wyjątek ślima­
ki), o miękkim ciele niepodzielonym metamerycznie. W iększość mięczaków
charakteryzuje podział na głowę, nogę i worek trzewiowy z płaszczem
(ryc. 115).

Ryc. 115. Ogólny pokrój budowy mięczaków

Głowa występuje u ślimaków i głowonogów, brak jej natomiast u małży. Na

głowie m ogą być wyodrębnione narządy zmysłu wzroku (oczy) oraz węchu
i dotyku (czułki).

Noga to mięsisty, nieparzysty narząd służący do poruszania się. Obecny jest

u wszystkich mięczaków, z tym że u głowonogów uległ przekształceniu
w ram iona (służące do ataku i obrony) oraz w lejek (umożliwiający „od­
rzutow y” sposób poruszania się).

W orek trzewiowy jest to część ciała, w której mieści się większość na­
rządów wewnętrznych. W orek trzewiowy okrywa fałd ściany (powłoki) ciała
zwany płaszczem . Przestrzeń między płaszczem a workiem trzewiowym
nazywa się jam ą płaszczową. W jam ie płaszczowej znajdują się narządy
oddechowe oraz końcowe odcinki układu pokarmowego, wydalniczego, płcio­
wego.

M uszla powstaje z wydzieliny gruczołów płaszcza i stanowi swego rodzaju

szkielet zewnętrzny. Ta charakterystyczna dla większości mięczaków wapienna
m uszla m oże być dwuklapowa (małże) bądź jednolita, spiralnie skręcona
(ślimaki). U głowonogów jest ona zredukowana do podskórnej wapiennej
płytki.
W szystkie przestrzenie między narządami wypełnia tkanka łączna. Pierwo­
tna jam a ciała pozostaje w postaci zatok i szczelin, w których krąży krew.
W tórna jam a ciała (celoma) uległa silnej redukcji.

154
 Układ pokarm ow y zbudowany jest z 3 odcinków: jelita przedniego,
środkowego i tylnego. Rozpoczyna się otworem gębowym, następnie prze­
chodzi w jam ę gębową i gardziel (których brak u małży). W gardzieli
najczęściej znajdują się szczęki i tarka - specjalny narząd rozdrabniający
pokarm - oraz ujścia gruczołów ślinowych. Dalej gardziel przechodzi w prze­
łyk, a ten następnie w żołądek o funkcjach mechanicznych i trawiennych, do
którego uchodzi wątroba - gruczoł o wielorakiej funkcji narządu wydziel-
niczego, zapasowego i wchłaniającego pokarm. Za żołądkiem znajduje się jelito
tylne i odbyt.

Układ krwionośny jest otwarty, zbudowany z serca, naczyń i zatok. Prawie

zamknięty występuje u głowonogów. Krew (hemolimfa) m oże być bezbarwna
lub niebieska ze względu na obecność h e m o c y j a n i n y i spełnia wszystkie
funkcje transportowe, w tym również związane z wymianą gazową.

Układ oddechowy to skrzela u mięczaków wodnych lub płuca (bogato

unaczynione ściany jam y płaszczowej) u mięczaków lądowych.

U kład nerwowy najczęściej zbudowany jest z 3 par zwojów: głowowego,

nożnego, trzewiowego. U głowonogów silnie skoncentrowany w części
głowowej.

U kład wydałniczy stanowią silnie zmodyfikowane metanefridia, tzw. nerki

(ślimaki), lub narząd Bojanusa (małże) uchodzące do jam y płaszczowej przez
otwór wydałniczy.

R ozm nażanie i rozw ój. Wśród mięczaków spotykane są osobniki roz-

dzielnopłciowe (np. małże, ślimaki przodoskrzelne, głowonogi), jak rów­
nież obojnaki (np. ślimaki płucodyszne). W cyklu rozwojowym dominuje rozwój
prosty, natomiast w cyklu złożonym u większości występuje urzęsiona larwa typu
trochofory, która u wielu gatunków przekształciła się w stadium weligera.
Zdarzają się też gatunki żyworodne, np. jajożyworodny ślimak żyworódka.

9.7. CHARAKTERYSTYKA SZKARŁUPNI

Szkarłupnie to stara ewolucyjnie grupa zwierząt, obecnie systematyczny typ

reprezentowany przez następujące gromady: j e ż o w c e , l i l i o w c e , r o z ­
gwiazdy, w ężo wi d ła i strzykwy.
Są to zwierzęta morskie, prowadzące wolno pływający tryb życia (np.
wężowidła) lub osiadły (np. liliowce).

155
 Zatraciły symetrię dwuboczną (wyjątek: strzykwy), natomiast wtórnie wykształ­
ciła się symetria promienista o 5 promieniach. Przejawia się ona w zewnętrznej
i wewnętrznej budowie ciała. Budowa promienista występuje u osobników
dorosłych, natomiast larwy są dwubocznie symetryczne. Budowa larw i niektórych
form kopalnych wskazuje, że symetria promienista szkarłupni jest cechą wtórną.
K ształt sz k arłu p n i może być gwiaździsty (np. rozgwiazdy, wężowi-
dła), kulisty (np. jeżow ce), wydłużony (strzykwy). W ystępuje u nich swego
rodzaju wewnętrzny, a raczej śródpowłokowy szkielet wapienny w postaci
zwartego pancerza lub ruchomo złożonych płytek znajdujących się pod
okrywającą ciało pow łoką z nabłonka i warstwy tkanki łącznej wytwarzającej te
wapienne struktury.
Szkarłupnie są jedynym i bezkręgowcami należącymi do zwierząt w t ó r o -
u s t y c h, ponieważ na pewnym etapie rozwoju zarodkowego pragęba
przekształca się w odbyt, natomiast nowy otwór gębowy powstaje na drugim
końcu ciała zarodka (ryc. 116; patrz s. 161).

O zygota

blastula
o

pierwouste wtórouste
(płazińce, nicienie, pierścienice, (szkarłupnie, strunowce)
mięczaki, stawonogi)

Ryc. 116. Schemat wczesnych etapów rozwoju zarodkowego prowadzący do zróżnicowania

dwóch linii rozwojowych zwierząt: pierwoustych i wtóroustych

Układy: krwionośny, nerwowy, rozrodczy m ają najczęściej budowę pięcio-

promienistą, ja k całe zwierzęta.

156
 Dla szkarłupni charakterystyczny jest układ wodny (ambulakralny) działający
na zasadzie zmiany ciśnienia cieczy: jest to system kanałów łączących się
i otoczeniem zewnętrznym, zakończonych licznymi nóżkami; jego działanie
polega na wtłaczaniu lub odciąganiu wody do i z nóżek, a przy tym ich kurczeniu
i wydłużaniu. Układ ten spełniać może funkcje narządów: chwytnego, ruchu,
dotyku, a nawet oddechowego (organizm pobiera tlen z krążącej w kanałach wody).
Szkarłupnie w większości są d r a p i e ż n i k a m i . O tw ór gębowy uzbro­
jony jest w silnie umięśniony aparat szczękowy lub czułki. Szkarłupnie mają
zdolność regenerowania utraconych części ciała. Są zwierzętami rozdzielno-
płciowymi, rozmnażającymi się wyłącznie płciowo.

9.8. ANALIZA PORÓW NAW CZA BEZK RĘG O W CÓ W

Zestawienie wybranych cech bezkręgowców T abela 28

U kłady T yp y b ezkręgow ców

jam och łon y p łazińce n icienie pierścienice staw onogi m ięczaki

1 2 3 4 5 6 7

Szkieletow y brak lub w a­ brak brak brak zew nętrzny m uszla w a­

pienny pancerz chi- pienna zew ­
tynow y nętrzna lub
w ew nętrzna

M ięśniow y brak m ięśnie mięśnie mięśnie m ięśnie mięśnie

okrężne w zdłużne okrężne poprzecznie nogi i ram ion
i w zdłużne i w zdłużne prążkow ane:
tułow iow e,
odw łokow e,
szczękow e

W ydalniczy brak protonefrydia je d nokom ór­ metanefrydia cew ki Mal- n arząd

(kom. płom y­ kow e gruczo­ (orzęsiony le­ pighiego, Bojanusa,
kow e + kana- ły w postaci jek, kanalik gruczoły: nerka
naliki zbior­ 2 podłużnych wydalniczy) czułkowe, (zm odyfiko­
cze) kanałów wy- biodrow e, wane m eta-
dalniczych szczękow e /riefrydia)

Krwionośny* brak brak brak przeważnie otwarty otwarty

zamknięty serce po pra­ lub
(grzbietowe, wej stronie częściowo
brzuszne grzbietowej zamknięty
i tętniące na­ obecna hemo- obecna hemo-
czynia krw io­ cyjanina cyjanina
nośne) lub brak bar­ lub brak bar­
obecna he­ w nika wnika
m oglobina

* Po raz pierwszy układ krwionośny pojawił się u przedstawicieli typu wstężnice, a więc wcześniej niż u pierścienic.

157
tab. 28 cd.
1 2 3 | 4 5 6 7

O ddechow y brak 1 brak | brak oddychają skrzela skrzela

skrzelam i lub płuca płuca
oddychają ca łą p ow ierzchnią ciała całą p o w ierz­ tchaw ki
chnią ciała
N erw ow y siateczkow y pasm ow y: zw ój głow ow y drabinkow y łańcuszkow y zwoje:
+ 2 pasm a nerw ow e drabinkow y nożny,
scentralizo­ głow ow y,
w any trzew iow y

zwój nad- i podprzełykow y

+ obrączka okołoprzełykow a
+ pnie nerw ow e ze zw ojam i
segm entalnym i
Pokarm ow y brak. jam a brak u paso­ w postaci p rzew ód w postaci długiej rury, zbudow any
gastralna żytów przew odu, z otw oru gębow ego —» (jam y gębow ej)
otw ór gębo­ (w yjątek w ir­ zbudow any —> (gardzieli) —» przełyku —» (w ola) —>
w y = odbyt ki: gardziel + z jelita żołądka -> je lita - » (w ątroby lub trzustki
jelito przednie przedniego, albo w ątrobotrzustki) —>jelita tylnego
+ je lito tylne, środkow ego —» odbytu
brak odbytu) i tylnego (w naw iasach podano odcinki w ystępujące
nie u w szystkich grom ad)

9.9. STRUNOW CE - ETAPY RO ZW O JU ZARODKOW EGO

W rozwoju zarodkowym zwierząt wyróżnia się 3 etapy, tj. bruzdkowanie,

gastrulację i organogenezę.
Bruzdkowanie to podziały mitotyczne zygoty prowadzące do powstania
blastułi, jednowarstw owego pęcherzyka wypełnionego płynem. W yróżnia się
różne typy tego procesu: całkowite równom ierne u szkarłupni i lancetnika,
całkowite nierównomierne u licznych bezkręgowców i płazów, częściowo
tarczowe u ryb, gadów i ptaków, częściowo powierzchniowe u stawonogów.
Gastrulacja obejmuje etapy rozwoju zarodkowego od jednowarstwowej
blastułi do wytworzenia trzeciego listka zarodkowego, tj. mezodermy.
W yróżnia się różne typy tego procesu, np. embolię - wrastanie, epibolię
- obrastanie, inwaginację - wpuklanie.
Organogeneza to proces różnicow ania się narządów z 3 listków zarod­
kowych (patrz tab. 29).
Przebieg rozwoju zarodkowego jest różny u różnych zwierząt. Tu przed­
stawiam jeden z najbardziej instruktywnych przykładów zachodzących u lan­
cetnika (ryc. 1 1 7 - 1 , 117 - II).

158
 w wyniku połączenia plemnika z kom órką jajową
powstaje zygota

zygota ulegająca podziałom mitotycznym

stadium 2 blastomerów

stadium 4 blastomerów

stadium 8 blastomerów

morula - stadium n blastomerów

blastoderma

blastula

blastocel

Ryc. 117 - I. Rozwój zarodkowy lancetnika - bruzdkowanie

W w yniku połączenia haploidalnego plemnika z haploidalną komórką

jajow ą pow staje diploidalna jednokom órkowa zygota (2n). Ulega ona następnie
podziałom mitotycznym (bru zd k o w an ie - ryc. 117 - I), w wyniku których
powstaje zarodek złożony z wielu kom órek zwanych blastomerami, osiągając
po etapie szybkich podziałów stadium m o r u 1 i (wygląd owocu morwy).
Kolejne i końcowe stadium bruzdkow ania to b l a s t u l a złożona z bardzo

159
 rozpoczyna się wpuklanie komórek obwodowych

ektoderma
endoderma w wyniku wpuklenia powstają 2 warstwy komórek
gastrula w przekroju strzałkowym
prajelito

pragęba

ektoderma
gastrula w przekroju poprzecznym
endoderma
prajelito

w górnej części endodermy tworzą się

3 uwypuklenia

rynienka nerwowa
ektoderma wpukla sie tworząc rynienkę nerwową
uwypuklenia endodermy stopniowo odcinają się
gastrulacja

endoderma od prajelita

prajelito

cewka nerwowa
struna grzbietowa uwypuklenia endodermy oddzielają się;
ze środkowego tworzy się struna grzbietowa, a z 2
ektoderma
bocznych powstaja woreczki somitalne dające
woreczki somitalne
początek mezodermie
(mezoderma)

jelito

woreczki somitalne
woreczki somitalne rozrastają się, a pomiędzy
nimi tworzy się celoma
celoma

ektoderma
cewka nerwowa
(z ektodermy)
struna grzbietowa
(z endodermy)
woreczki somitalne rozwinięte 3 listki zarodkowe
(mezoderma)
celoma
jelito (z endodermy)

Ryc. 117 - II. Rozwój zarodkowy lancetnika - gastrulacja

160
licznych blastomerów, które następnie zostają zepchnięte na obwód jako
blastoderma, wytworzona zaś wewnątrz pęcherzyka jam a to blastocel, czy­
li pierwotna jam a ciała. W czasie bruzdkowania zarodek nie zwiększa
masy, a jako całość nie zmienia również swojego kształtu i metabo­
lizmu,
Po zakończeniu bruzdkowania rozpoczyna się gastrulacja (ryc. 1 1 7 - II) od
wpuklenia, czyli inwaginacji kom órek obwodowych, w wyniku czego powstają
2 warstwy komórkowe (2 listki zarodkowe): zewnętrzna ektoderm a i wewnęt­
rzna endoderm a. W tym stadium, zwanym g a s t r u 1 ą, szczelina powstała
w wyniku wpuklenia to pragęba (blastopor), nowo zaś utworzona jam a to
prajelito.
U płazińców i zwierząt o pierwotnej symetrii promienistej pragęba pozo­
staje na całe życie jedynym otworem - zarówno wejściowym, ja k i wyjścio­
wym przewodu pokarmowego. U szkarłupni i strunowców pragęba przekształ­
ca się w otwór odbytowy (odbyt) i powstaje nowy otwór gębowy (zwie­
rzęta w t ó r o u s t e). U pozostałych zwierząt, m.in. obleńców, pierścienic,
stawonogów i mięczaków, po wytworzeniu się odrębnego otworu - odbytu,
pragęba przyjm uje funkcje otworu gębowego (zwierzęta p i e r w o u s t e ;
por. s. 156).
U zwierząt dwubocznie symetrycznych w rozwoju zarodkowym pojawia
się trzeci listek zarodkowy - m ezoderm a. U większości tych zwierząt
mezoderma wyróżnicowuje się z prajelita, a więc z endodermy: w rozwoju
zarodkowym lancetnika w górnej (grzbietowej) części prajelita tworzą się
3 uwypuklenia, które stopniowo odcinają się od reszty, po czym ze środkowego
rozwija się s t r u n a g r z b i e t o w a , a z 2 bocznych pow stają woreczki
somitalne, dające początek mezodermie. W oreczki te rozrastając się, zajmują
stopniowo coraz większą przestrzeń pomiędzy ścianami zewnętrznymi zarodka
a narządami osiowymi (jelitem, struną grzbietową i cew ką nerwową). Pomię­
dzy rozrastającymi się woreczkami tworzy się celoma, czyli wtórna jam a
ciała.
Równocześnie z powstaniem mezodermy rozwija się z ektodermy cewka
nerwowa, w wyniku wpuklenia się do wnętrza gastruli pasm a komórek
grzbietowej ektodermy. W puklona ektoderma tworzy początkowo rynienkę
nerwową, a następnie cewkę nerwową.
W dalszym rozwoju wykształcają się z listków zarodkowych narządy
ostateczne (organogeneza) i zarodek przyjm uje postać przyszłego organizmu
(tab. 29).

161
Przykłady różnicowania się poszczególnych narządów Tabe l a 29
i całych układów z listków zarodkowych u ssaków
Ektoderm a Endoderm a M ezoderm a (95% )*

N askórek i je g o w ytw ory Jelito środkow e (nabłonek) G onady

Jelito przednie (nabłonek) G ruczoły traw ienne: trzustka, M ięśnie
Jelito tylne (nabłonek) w ątroba Serce
U kład nerw ow y Tarczyca, przytarczyce. grasica U kład krw ionośny
N arządy zm ysłów (części oka U kład oddechow y (płuca) Szkielet
i ucha) D olne części układu m oczow o- Skóra w łaściw a
-płciow ego W iększa część układu m oczow o-
-płciow ego

* 95% w szystkich narządów pow staje z m ezoderm y.

9.10. ZASADNICZE RÓŻNICE W BUDOWIE BEZKRĘGOWCÓW

I STRUNOWCÓW

Strunowce są typem zajmującym najwyższą pozycję w szeregu ewolucyjnym

świata zwierzęcego i obejm ują trzy podtypy: o s ł o n i c e , b e z c z a s z -
k o w c e i k r ę g o w c e . Pomimo olbrzymiej różnorodności zaliczanych do
tego typu grup, wszystkie m ają wspólny plan budowy. Budowa ciała struno­
wców różni się istotnie od budowy bezkręgowców (tab. 30 i ryc. 118).

Porównanie bezkręgowców ze strunowcami T abela 30

B ezkręgow ce S trunow ce

M ają sym etrię dw uboczną lub prom ienistą
Pierw ouste (w yjątek szkarłupnie)
Jam a ciała m a charakter pierw otny łub w tórny
S zkielet zew nętrzny lub brak
U kład nerw ow y po stronie brzusznej
U kład krw ionośny otw arty, czasem zam knięty
Serce po stronie grzbietow ej (dot. staw onogów )
O ddychają skrzelam i, płucam i, tchaw kam i lub
całą pow ierzchnią ciała
O dnóża (dot. staw onogów )
W ór pow łokow y (nabłonek + m ięśnie)
W szystkie m ają sym etrię dw uboczną
W yłącznie w tórouste
Jam a ciała m a charakter w tórny
Struna grzbietow a, u w yższych strunow ców
zastąpiona kręgosłupem
Szkielet w ew nętrzny
C ew ka nerw ow a —» rdzeń kręgow y
O środkow y układ nerw ow y po stronie grzbieto­
wej
U kład krw ionośny zam knięty
Serce po stronie brzusznej
Z w iązek m iędzy układem oddechow ym i p o k ar­
m ow ym
Łuki skrzelow e
O ddychają płucam i lub skrzelam i
K ończyny (dot. kręgow ców )
Skóra, m ięśnie szkieletow e

162
 struna ___
grzbietowa

G jelito

układ nerwowy
je lito --------
G
odnóże kończyna -

Ryc. 118. Schemat budowy (w przekroju poprzecznym): A - bezkręgowca; B - strunowca

9.11. LANCETNIK - PRZEDSTAWICIEL BEZCZASZKOWCÓW,

ŁĄCZĄCY CECHY BEZKRĘGOWCÓW I STRUNOWCÓW

Lancetnik przypomina wyglądem niewielką (5-7 cm długości) bezoką rybkę.

Żyje w piaszczystym dnie mórz.
W budow ie wewnętrznej wyróżnia się: strunę grzbietową, cewkę nerwową,
gardziel poprzebijaną szczelinami skrzelowymi, jeden krwiobieg zamknięty,
nefrydia.
Lancetnika zalicza się do typu strunowców, jednak w jeg o budowie znaleźć
można kilka cech charakterystycznych dla bezkręgowców (tab. 31).

Zestawienie cech bezkręgowców i strunowców T a b e l a 31

w budowie lancetnika
C echy b ezkręgow ców C echy strunow ców

M etam eryczna budow a ciała w idoczna w orga­ O becność struny grzbietow ej

nizacji:

m ięśni O becność cewki nerw ow ej

nerw ów rdzeniow ych U kład oddechow y zw iązany z pokarm ow ym

narządów w ydałniczych O becność wątroby

narządów rozrodczych Pokrycie ciała skórą zbudow aną z jed n o w arst­

części naczyń krw ionośnych w ow ego nabłonka i tkanki łącznej

O becność nefrydiów U kład krw ionośny zam knięty

9.12. K RĘG O W CE - N A JW Y ŻEJ UORGANIZOW ANA GRUPA
ZW IERZĄ T

K ręgow ce, stanowiące najważniejszy podtyp strunowców, są ewolucyjnie

najmłodszą, a równocześnie najwyżej uorganizowaną grupą zwierząt. Ich
najważniejszymi cechami są:
a) szkielet osiowy w postaci chrzęstnego lub kostnego kręgosłupa;
b) chrzęstna lub kostna puszka mózgowa (czaszka) chroniąca mózg;
c) układ nerwowy ośrodkowy zbudowany z pięciopęcherzykowego mózgu
i rdzenia kręgowego (por. s. 223);
d) zamknięty układ krwionośny zbudowany z jednego (skrzelodyszne) lub
dwóch krwiobiegów (płucodyszne; por. s. 202);
e) serce złożone z kilku części (2-, 3-, 4-działowe; por. s. 202);
f) układ oddechowy - związany z układem pokarmowym - może mieć
postać skrzeli ze szczelinami przebijającym i gardziel (u form wodnych) bądź
płuc (u form lądowych; por. s. 190);
g) obecność celomy - wtórnej jam y ciała;
h) pokrycie (powłoka wspólna) ciała w postaci skóry złożonej z wielowarst­
wowego nabłonka, zwanego naskórkiem, i łącznotkankowej skóry właściwej;
i) podział ciała na co najmniej 3 odcinki: głowę, tułów i ogon;
j) z reguły parzyste kończyny;
k) rozdzielnopłciowość;
1) w układzie w ydalniczym w ystępują parzyste nerki.
Podtyp kręgowców, obejmujący 40 000 gatunków zwierząt, dzieli się na
6 gromad: krągłouste, ryby, płazy, gady, ptaki i ssaki. Kręgowce można
podzielić na podstawie ważniejszych zdobyczy ewolucyjnych (z zachowaniem
kolejności ich pojawiania się) na następujące grupy:

k rą g ło u ste ry b y płazy g ad y p ta k i ssak i

bezszczękow ce szczękow ce

skrzelodyszne płucodyszne

bezow odniow ce ow odniow ce

zm iennocieplne stałocieplne

bezłożyskow ce łożyskow ce

164
 1

9.13. RYBY - ZW IĄ ZEK BUDOWY Z W ARUNKAMI ŚRODOW ISKA

Ryby to wodne kręgowce, które powstały w sylurze. Od tamtego czasu budową

anatomiczną i morfologiczną przystosować się musiały do środowiska zarówno
słonowodnego, jak i słodkowodnego. W iększość gatunków ryb żyje w strefie
przybrzeżnej i w wodach powierzchniowych, ałe znane są także gatunki żyjące
na dużych głębokościach, w strefie wiecznego mroku i wysokiego ciśnienia
hydrostatycznego, sięgającego setek atmosfer.
W zależności od charakteru środowiska i biologii gatunku ryby wykazują
olbrzymią różnorodność. Są najliczniejszą gromadą kręgowców (ok. 53%). Duża
gęstość wody, około 800 razy większa niż powietrza, sprawia, że środowisko
stawia znaczny opór poruszającym się obiektom, lecz jednocześnie zapewnia
doskonałą pływalność, umożliwiającą całkowitą neutralizację siły ciężkości.
O przystosowaniu się ryb do środowiska wodnego świadczą cechy budowy
morfologicznej i anatomicznej.
K ształt ciała większości ryb jest opływowy, torpedowaty (np. szybki
tuńczyk) lub bocznie spłaszczony (np. powolny, zwinny karp), co umożliwia
sprawne ruchy w wodzie. Pamiętać jednak należy, że ryby cechuje olbrzymia
różnorodność kształtów (np. wydłużone węgorze lub spłaszczone flądry),
związana głównie ze znacznym zróżnicowaniem środowisk oraz trybem życia,
jaki dany gatunek prowadzi.
Płetw y to fałdy skórne rozpięte na chrzęstnych lub kostnych promieniach.
W ystępują jako: płetwy nieparzyste (grzbietowa, ogonowa, odbytowa) i parzys­
te (piersiowe, brzuszne). Do lokomocji służy, oprócz falistych ruchów ciała,
głównie płetw a ogonowa i w niewielkim stopniu płetwy piersiowe i brzuszne.
Ponadto spełniają one wraz z innymi płetwami nieparzystymi funkcję stabiliza­
torów. Ogólnie zdolność manewrowania jest związana bezpośrednio z budową,
kształtem i rozmieszczeniem wszystkich płetw.
S kóra pokrywa ciało ryby, stanowiąc najbardziej zewnętrzną powłokę
organizmu. Musi ona zapewniać wszechstronny kontakt z otoczeniem, a jedno­
cześnie zabezpiecza przed szkodliwymi czynnikami środowiska: chroni ciało
przed urazami mechanicznymi, a również przed wniknięciem czynników
chorobotwórczych. Skóra łącznie ze szkieletem utrzymuje kształt ciała charak­
terystyczny dla każdego gatunku. W związku z tym musi być niezbyt rozciągliwa,
ale równocześnie bardzo elastyczna, aby nie utrudniać mchów związanych
z pływaniem. Powłoka ciała m a także określone zabarwienie uwarunkowane
obecnością komórek barwnikowych (melanoforów). Ubarwienie może mieć
charakter ochronny, upodobniający rybę do środowiska, bądź też odstraszający.

165
Skóra pokryta jest śluzem pomagającym w pokonywaniu oporu wody. Ponadto
bierze udział w procesach oddychania, wydalania oraz osmoregulacji.
Łuski to charakterystyczne wytwory skóry właściwej, pokrywające dachów­
kowato ciało ryb. Pełnią one przede wszystkim funkcję ochronną - tw orzą na
ciele ja k gdyby pancerz, który znacznie zmniejsza możliwość zranienia, a także
atakowania ryby przez inne ryby czy pasożyty zewnętrzne. Łuski m ają też
znaczenie hydrodynamiczne: odpowiednio do swych wymiarów i budowy
(rzeźby) zewnętrznej w pływ ają na wielkość oporu wody.
Linia naboczna stanowi specjalny narząd zmysłowy, a mianowicie dotyku
na odległość. Ciągnie się po obu stronach ciała. Zbudowana jest z ciałek
zmysłowych składających się z kom órek czuciowych. Ciałka te mieszczą się
przeważnie w kanałach biegnących wzdłuż boków ryby. Rolą linii nabocznej
jest odbieranie drgań o niskiej częstotliwości i dostarczanie informacji
o prądach wodnych, przeszkodach na drodze lub poruszających się w pobliżu
obiektach. Zasięg odbioru nie przekracza jednak kilkudziesięciu centymetrów.
Dzięki temu ryby nawet pozbawione wzroku potrafią chwytać znajdujące się
w pobliżu pożywienie.
Oczy budow ą nie różnią się zasadniczo od oczu kręgowców lądowych.
Ryby, choć m ają dobrze rozwinięty narząd wzroku, są krótkowzroczne. Oczy
nie są osłaniane powiekami. Stale omywane wodą nie mają gruczołów łzowych.
W ielkość źrenicy jest u większości ryb niezmienna, ale istnieje zdolność
akomodacji, tzn. adaptacyjnych ruchów cofania bądź przesuwania do przodu
soczewki, zwłaszcza że częściow o wystaje ona przed źrenicę; dzięki temu oko
m a szeroki kąt w idzenia dochodzący do 180° w płaszczyźnie poziomej.
Rekompensuje to rybie brak ruchomej szyi.
Skrzela to typowy narząd oddechowy zw ierząt wodnych. M echanizmy
oddechowe ryb m uszą sprostać znacznie bardziej skomplikowanemu zadaniu
niż u ssaków. Składa się na to nie tylko mniejsza niż w powietrzu zawartość
tlenu, lecz także 800 razy większa gęstość środowiska wodnego. Skrzela,
omywane stale przez przepływ ającą wodę, umieszczone są po obu stronach
ciała na łukach skrzelowych (np. 4 pary łuków u ryb kostnoszkieletowych), na
których osadzone są bogato unaczynione listki skrzelowe z poprzecznymi
blaszkami oddechowymi (patrz s. 190). W ym iana gazowa możliwa jest dzięki
bardzo dużej powierzchni czynnej skrzeli, na co wskazuje ich tak złożona
budowa. Skrzela spełniają również funkcje wydalnicze, a tym samym uczest­
niczą w regulacji ciśnienia osmotycznego ustroju.
Pęcherz pławny wypełniony gazem ( 0 2, C 0 2, N 2) ma ogromne znaczenie
dla pływalności ryb. U różnych gatunków byw a on otwarty (połączony

166
przewodem z przełykiem) lub zamknięty (pozbawiony drożnego ujścia). Jest to
narząd hydrostatyczny. Pomaga rybie przy zm ianie głębokości przez zmiany
objętości gazu w pęcherzu. U licznych gatunków spełnia funkcje dodatkowego
narządu oddechowego. Poza tym pęcherz pławny jest rezonatorem dźwięków
wspomagającym narząd słuchu (połączony jest z błędnikiem, czyli uchem
wewnętrznym).
Narządy wydalnicze i osm oregulacja omawiane są wspólnie, gdyż
regulacja ciśnienia osmotycznego jest związana z działalnością narządów
wydalniczych. U ryb funkcję te spełniają: skrzela, nerki (przednercze u zarod­
ków i pranercze u ryb dorosłych), jelito i powierzchnia ciała. Narządy
wydalnicze usuwają z organizmu zbędne produkty przemiany materii, przede
wszystkim am oniak (np. kostnoszkieletowe) lub m ocznik (np. chrzęstno-
szkieletowe) jako produkty metabolizm u azotowego. Ryby morskie kostno­
szkieletowe szczególnie narażone są na utratę wody, ponieważ stężenie soli
w morzu jest znacznie większe niż w ich płynach ustrojowych. Piją więc wodę
słoną, a nadm iar jonów usuwają (transport czynny) przez skrzela i skórę (tylko
w niewielkiej ilości przez nerki) lub jelito. Inaczej jest u ryb słodkowodnych
oraz morskich chrzęstnoszkiełetowych, gdyż ich organizm zawiera sole
w wyższym stężeniu niż woda. Choć nie piją wody, przedostaje się ona do
organizmu skrzelami. W obronie przed pęcznieniem i pęknięciem usuwają
czynnie nadmiar wody i soli głównie przez nerki.

9.14. PŁAZY - ORGANIZMY PRZYSTOSOWANE DO ŻYCIA

W ŚRODOWISKU WODNO-LĄDOWYM

Płazy to niezbyt liczna gromada kręgowców reprezentowana m.in. przez

żaby, , k u m a k i , r o p u c h y , s a l a m a n d r y , t r a s z k i i a k s o l o t -
1 e. Żaba jest przystosowana do życia w dwóch środowiskach: wodnym
i lądowym.
Cechy żaby przystosowujące j ą do środowiska lądowego:
- wykształcenie kończyn przednich i tylnych, zawieszających ciało i umoż­
liwiających ruch, dłuższe kończyny tylne pozwalające na sprawne, szybkie skoki;
- palczaste stopy umożliwiające unoszenie ciała nad podłożem;
- w ilgotna skóra (pokryta wydzieliną gruczołów śluzowych);
- powstanie płuc (patrz tabelka na s. 190);
- udział wilgotnej bogato unaczynionej skóry w oddychaniu;
- grzbieto-brzusznie spłaszczone ciało;

167
 - wykształcenie 2 obiegów krwionośnych (patrz ryc. 134) małego i dużego,
serce trójdziałowe (2 przedsionki + 1 komora);
- silniejszy rozwój mózgu, szczególnie przodomózgowia, w którym za­
znaczają się półkule mózgowe;
- oko osłonięte powiekami;
- szkielet całkowicie skostniały; szkielet osiowy, zbudowany z ażurowej
czaszki i kręgosłupa, podzielonego na odcinki: szyjny, tułowiowy i krzyżowy
oraz kość ogonową (urostyl); brak żeber i klatki piersiowej;
- czaszka z kręgosłupem połączona ruchomo (staw) za pomocą 2 kłykci
potylicznych i kręgu szyjnego umożliwiających tylko „potakujące” ruchy
głową, żuchwa (szczęka dolna) połączona stawowo z czaszką;
- oparciem dla kończyn są obręcze (pasy) miedniczna i barkowa;
- obecne ucho wewnętrzne i środkowe.
Cechy żaby przystosow ujące j ą do środow iska wodnego:
- kopulacja i zapłodnienie odbywa się w wodzie;
- zapłodnienie jest zewnętrzne;
- jaja składane są do wody;
- larwy żab (kijanki) przebywają w wodzie, gdzie oddychają skrzelami;
- ogon kijanki zaopatrzony jest w płetwę;
- dorosła żaba ma tylne kończyny zaopatrzone w błony pławne;
- dorosła żaba ma górnie ustawione oczy i otwory nosowe.

9.15. GADY - OSIĄGNIĘCIA EW OLUCYJNE UM OŻLIW IAJĄCE

PRZYSTOSOW ANIE DO LĄDOW EGO TRYBU ŻYCIA

Gady to typowe kręgowce lądowe; należą do nich j a s z c z u r k i , w ę ż e ,

k r o k o d y l e , ż ó ł w i e i h a t t e r i e . W budowie i rozwoju wykazują
wyższy stopień ewolucji niż płazy, przy czym wiele z tych nowych osiągnięć
miało charakter aromorfotyczny.
Cechy m orfologiczne przystosow ujące do środow iska lądowego:
- sucha, zrogowaciała skóra, nieprzepuszczalna dla gazów;
- palce zaopatrzone w pazury warunkujące większą przyczepność do podłoża;
- oko osłonięte trzema powiekami (dolną, górną i migawkową), chroniący­
mi przed działaniem czynników zewnętrznych;
- ruchliwa głowa, dzięki obecności jednego kłykcia potylicznego i od­
powiedniej budowie pierwszego i drugiego kręgu szyjnego zapewniająca łepszą
penetrację środowiska;

168
 - zwinny sposób poruszania dzięki udziałowi całego kręgosłupa;
- kończyny 5-pałczaste podwieszające ciało.
Cechy anatomiczne:
- szkielet silnie skostniały,
- czaszka silniej wysklepiona w porównaniu z płazami, mózgoczaszka
łączy się z trzewioczaszką za pom ocą kości kwadratowej;
- szczęki zaopatrzone w jednolite, niezróżnicowane zęby ( h o m o d o n -
t y z m);
- silnie rozwinięte kości obręczy barkowej (łopatki, nadłopatki, kości
krucze, obojczyki) oraz miednicznej (zrośnięcie kości biodrowej, łonowej
i kulszowej);
- płuca gąbczaste, osłonięte żebrami i mostkiem (klatka piersiowa!),
wspomagającymi i udoskonalającymi oddychanie;
- serce trójdziałowe (2 przedsionki + komora z niepełną przegrodą, dzięki
czemu krew miesza się tylko częściowo), wyjątek stanowią krokodyle, których
serce jest czterodziałowe;
- w układzie wydalniczym para nerek ostatecznych, efektywniej regulują­
cych gospodarką wodno-mineralną;
- silniejszy rozwój mózgu w stosunku do płazów, zwłaszcza rozwój półkul
mózgowych, z zaczątkami k o r y m ó z g u ;
- dobrze rozwinięte narządy zmysłu węchu;
- wykształcenie narządów kopulacyjnych w związku z zapłodnieniem
wewnętrznym (następującym w jajowodach);
- jaja składane są na lądzie, a nie w wodzie; przetrwanie jaj i rozwój
organizmu są możliwe dzięki obecności błon płodowych (gady są owodniow-
cami, patrz tabelka s. 164), tj. omoczni, owodni, kosm ów ki (ryc. 119):
o w o d n i a amortyzuje zarodek, zapewnia mu środowisko wodne, zabez­
piecza przed wyschnięciem oraz przed działaniem szkodliwych czynników
środowiska; o m o c z n i a zbiera szkodliwe produkty przemiany materii,
a k o s m ó w k a chroni przed czynnikami zewnętrznymi, bierze udział
w wymianie gazowej.

owodnia

zarodek -

woreczek
żółtkowy

Ryc. 119. Błony płodowe gadów

169
9.16. PTA K I - CECHY U M O ŻLIW IA JĄ CE LOT

Ptaki wywodzą się od gadów. Są to stałocieplne kręgowce, które dzięki

obecności skrzydeł uzyskały zdolność lotu. Pamiętać jednak należy, że sprawne
latanie zostało zapewnione także dzięki innym, dodatkowym cechom mor-
foanatomicznym tej gromady.
C echy w budow ie m orfologicznej umożliwiające lot (zmniejszające masę
ciała ptaka):
- ciało pokryte p i ó r a m i (ryc. 120), które są zmodyfikowanymi łuskami
gadów - są to twory homologiczne, powstałe z naskórka; pióra są lekkie, izolują
termicznie, przez co zm niejszają utratę ciepła, stanowią płaszczyzny nośne,
nadają ptakowi kształt; wyróżnia się następujące pióra: pokrywowe, puchowe,
lotki (w skrzydłach), sterówki (w ogonie);
- aerodynamiczny kształt ciała;
- szczęki pozbawione zębów;
- szczęki zakończone ostrym dziobem;
- kończyny przednie przekształcone w s k r z y d ł a .

Ryc. 120. Budowa pióra ptaka

C echy budow y anatom icznej umożliwiające lot:

- s p n e u m a t y z o w a n e kości;
- silnie rozwinięte płuca, do których dochodzą worki powietrzne (mające
połączenie ze spneumatyzowanymi kośćmi), stwarzające możliwość „podw ój­
nego oddychania” , dzięki któremu płuca są podwójnie wentylowane - przy
wdechu i przy wydechu (patrz s. 190);
- serce czterodziałowe z pełną przegrodą, dzięki której krew utlenowana nie
miesza się z odtlenowaną (patrz s. 202);
- zrośnięcie kręgów piersiowych (kręgi szyjne to jedyny ruchomy odcinek
kręgosłupa);
- rozwój g r z e b i e n i a kostnego na mostku, będącego miejscem przy­
czepu głównych mięśni poruszających skrzydłami;

170
 - redukcja kości palców w kończynie przedniej;
- obecność masywnej kości kruczej, dającej kośćcowi skrzydeł oparcie na
mostku;
- zrośnięcie obojczyków w kształcie litery V;
- usztywnienie i wzmocnienie części piersiowej kręgosłupa dzięki obecno­
ści haczykowatych wyrostków na żebrach;
- obręcz barkowa silnie związana z mostkiem, w czym ważny udział m ają
wspomniane kości krucze;
- silnie zredukowana liczba kręgów odcinka ogonowego kończącego się
kością ogonową (pygostyl);
- połączenie kości w skrzydle jest takie, że m ogą one poruszać się w jednej
płaszczyźnie;
- zredukowane kości czaszki, zrośnięte bez szwów;
- czaszka połączona stawowo z kręgosłupem za pośrednictwem jednego
kłykcia i 2 pierwszych kręgów szyjnych o specjalnej budowie, co wraz
z ruchomością całego szyjnego odcinka kręgosłupa zapew nia głowie szczegól­
nie dużą ruchliwość;
- brak pęcherza moczowego, mocz przechodzi moczowodami z nerek wprost
do s t e k u , gdzie miesza się z kałem i jest wydalany jako tzw. kałomocz;
- silny rozwój mięśni poprzecznie prążkowanych zróżnicowanych na
mięśnie białe i czerwone, te ostatnie szczególnie rozwinięte u ptaków dużo
i dobrze latających (uczestniczą w locie i oddychaniu);
- znaczny rozwój mózgu, a w szczególności przodomózgowia (półkule
mózgu), śródmózgowia (płaty wzrokowe) i tyłom ózgowia (móżdżek);
- doskonale rozwinięty narząd wzroku;
- oczy opatrzone 3 powiekami (górną, dolną, migawkową);
- jajorodność (ryc. 121);
- okresowe częściowe uw ­
stecznianie się narządów roz­
rodczych (obu jąder i nasie-
niowodów) u samców w okre­
sie pierzenia i w okresie poza-
godowym; obecność tylko le­
wego jajnika z jajow odem błony
u samic (prawy zanika w okre­ pergaminowe
komora
powietrzna
sie zarodkowym).
Ptaki, podobnie ja k gady są
ow odniow cam i. Ryc. 121. Budowa jaja ptasiego

171
9.17. PRAPTAK - FORMA PRZEJŚCIOWA MIĘDZY GADAMI
A PTAKAMI

Form ą przejściową łączącą 2 gromady kręgowców - ptaki z gadami - był

Archaeopteryx (praptak) żyjący w jurze (tab. 32). Szczątki jego znaleziono
w Bawarii na przełomie XIX i XX w. Praptak był wielkości współczesnego
gołębia.

Cechy praptaka T abela 32

C ec h y gad z ie C ech y p ta sie

W ydłużone szczęki zaopatrzone w ostre zęby O becność skrzydeł

W kończynie przedniej 3 w olne palce za­ C iało pokryte piórami

kończone ostrym i pazuram i
W kończynie tylnej obecność staw u skokow ego
D ługi ogon zbudow any z 20 kręgów
Podporow e ustaw ienie kończyn
N iezrośnięte kręgi piersiow e
Stopa 4-palczasta, z czego 1 palec przeciw staw ny
K ręgi dw uw klęsłe
Szabelkow ate łopatki
B rak grzebienia na mostku
B udow a m iednicy
P ierścienie w oczodołach złożone z licznych
Siadanie na gałęziach
płytek kostnych
Z dolność do krótkiego szybow ania

9.18. ZASADNICZE RÓŻNICE W BUDOWIE I FUNKCJACH

ŻYCIOWYCH GADÓW I SSAKÓW

Porównanie ważniejszych cech gadów i ssaków T abela 33

G ady S sak i

1 2

Z m iennocieplność Stałocieplność

C iało pokryte łuskam i rogow ym i C iało pokryte włosam i

K ończyny zaw ieszające ciało K ończyny podpierające ciało

H om odontyzm (zęby niezróżnicow ane) H eterodontyzm (zęby zróżnicow ane na: siekacze,
kły, przedtrzonow e i trzonow e, por. s. 177)

P łucodyszność, płuca gąbczaste o małej pow ierz­ P łucodyszność, płuca pęcherzykow ate o dużej
chni (por. tab. 38) pow ierzchni (por. tab. 38)

Serce 3-działow e (krew utlenow ana i odtlenow ana Serce 4-działow e (krew nie m iesza się; por.
m iesza się; por. rys. 134 i 135) rys. 134 i 135)

172
cd. tab. 33

1 2

Erytrocyty jądrzaste E rytrocyty bezjądrzaste

Słabiej rozw inięty mózg Silny rozw ój mózgu

Początek rozw oju kory m ózgow ej B ardzo dobrze rozw inięta kora m ózgow a

B rak przepony O becna przepona

B rak ucha zew nętrznego, je st ucho środkow e z O becne ucho zew nętrzne, ucho środkow e z 3 kos­
1 kosteczką słuchow ą (strzem iączko) i ucho teczkam i słuchow ym i (m łoteczek, kow adełko,
w ew nętrzne strzem iączko) i ucho w ew nętrzne

Brak gruczołów m lecznych i ślinow ych O becne gruczoły m leczne u sam ic i gruczoły
ślinow e

O becne gruczoły jadow e O becnych w iele gruczołów skórnych: potow ych,

łojow ych, zapachow ych

Jajorodność, jajożyw orodność Ż yw orodność (w yjątek - jajo ro d n e stekow ce)

O becne błony płodow e, brak łożyska O becne błony płodow e i łożysko

B rak opieki nad potom stw em O piekują się potom stw em

O becna kość kw adratow a czaszki O becna żuchw a

Połączenie czaszki z kręgosłupem : I kłykieć po­ Połączenie czaszki z kręgosłupem : 2 kłykcie po­
tyliczny + dźw igacz + obrotnik tyliczne + dźw igacz + obrotnik

Pas barkow y: obojczyki, łopatki, kości krucze Pas barkow y: łopatki, niekiedy obojczyki (kości
krucze tylko u stekow ców )
V. CZYNNOŚCI ŻYCIOWE CZŁOWIEKA,
ZWIERZĄT I ROŚLIN

1. O D Ż Y W IA N IE

1.1. SPOSOBY ODŻYW IANIA SIĘ ORGANIZM ÓW

O rganizmy m ogą odżywiać się autotroficznie (dzięki fotosyntezie i chemosyn-

tezie) lub heterotroficznie.
A uto tro fy to organizmy samożywne, mające zdolność syntezy związków
organicznych z prostych substancji nieorganicznych, np. C 0 2, H 20 . Jeżeli
w procesie asymilacji C 0 2 wykorzystywana jest energia świetlna, to jest to
odżywianie fo to syntetyczne-, gdy zaś wykorzystywana jest energia chemiczna, to
jest to odżywianie w wyniku chemosyntezy. Autotrofami są głównie rośliny
zielone oraz bakterie fotosyntetyzujące i chemosyntetyzujące. Istnieje jednak
pew na grupa roślin odżywiających się heterotroficznie (np. kanianka, jem ioła
i rośliny owadożeme).
H ete ro tro fy to organizmy cudzożywne, przyswajające gotowe związki
organiczne. Do heterotrofów zalicza się przede wszystkim zwierzęta, a także
grzyby i większość bakterii.

H roślinożercy
E HOLOTROFY drapieżcy
mięsożercy ^
T padlinożercy
E wszystkożercy
R zewnętrzne
O PASOŻYTY I POŁPASOZYTY
wewnętrzne
T
R grzyby
O saprofity bakterie
F SAPROBIONTY glebożercy
saprofagi mułożercy
Y
kałożercy

Zupełnie specyficzny typ odżywiania zachodzi podczas symbiozy, czyli współżycia dwóch
organizmów polegającego na obopólnych korzyściach, np. porosty (glon + grzyb), mikoryza

174
(grzyb + korzenie roślin wyższych), bakterie brodawkowe + rośliny motylkowe, przeżuwacze
+ bakterie i orzęski, termity + wiciowce.

Rośliny i bakterie odżywiają się samożywnie (foto-, chemosynteza) lub

cudzożywnie (pasożyty, półpasożyty, rośliny owadożeme). Te ostatnie, jeżeli
przyswajają substancje organiczne z materiału martwego, są saprofitami,
a jeżeli przyswajają z żywych organizmów, są pasożytami. Zwierzęta i grzyby
odżywiają się wyłącznie cudzożywnie.

Porównanie autotrofów i heterotrofów T a b e l a 34

pod kątem przyjmowanego pokarmu

Cechy Autotrofy Heterotrofy

Rodzaje pobieranego
pokarmu nieorganiczny organiczny
Ilość energii w pokarmie mała duża
Źródła węgła co2 związki organiczne
Źródła azotu związki azotowe (NH4\ N 03) związki organiczne - białko
Źródła energii głównie energia słoneczna energia wiązań chemicznych

Odżywianie się organizmów T a b e l a 35

S am ożyw ne C udzożyw ne
(organizm y autotroficzne) (organizm y heterotroficzne)

fotosynte- chem osyn- hoiotrofy pasożyty półpasożyty saprobionty rośliny

tyczne z tetyczne ow adożem e
udziałem z udziałem
energn energii che­
słonecznej m icznej
w szystkie bakterie: zwierzęta: bakterie cho­ jem ioła saprofity: rosiczka,
rośliny zie­ nitryfika- m ięsożerne, robotw órcze bakterie dzbanecznik,
lone: cyjne, roślinożerne, pijaw ka gnilne, m uchołów ka
glony, siarkow e, wszystkożerne grzyby choro­ grzyby
mszaki, żelazow e, botw órcze (fi-
paprotniki, w odorow a toftora, buła- saprofagi:
nagona- w inka, rdza (detrytofagi)
sienne, zbożow a) żuki gnojow e.
okryto­ dżdżow nice.
nasienne rośliny n a­ w azonkow ce
sienne (kania- niektóre n i­
bakterie zie­ nka, zaraza, cienie
lone, purpu­ łuskiew nik)
row e i sinice
tasiem iec,
przyw ra,
glista, włosień,
świerzbowiec,
zarodziec,
kleszcze,
w szy, pchły

175
 1.2. BUDOWA I FUNKCJE UKŁADU POKARMOWEGO SSAKÓW

Spośród różnych czynności organizmu zwierzęcego odżywianie należy do

najważniejszych, ponieważ warunkuje przebieg innych procesów życiowych.
By żyć, zwierzę musi się stale odżywiać. Do substancji odżywczych zalicza się
węglowodany, białka i tłuszcze. Niezbędne są także: woda, witaminy i sole
mineralne. W odżywianiu się zwierząt wyróżnić można trzy etapy: pobieranie
pokarmu, trawienie i wchłanianie.
T r a w i e n i e to hydrolityczny rozkład - z udziałem enzymów trawien­
nych (tab. 36) - wielkocząsteczkowych substancji pokarmu na drobnocząstecz-
kowe, które są w c h ł a n i a n e przez błony komórkowe i przyswajane przez
organizm. W procesie tym bierze udział układ pokarmowy (układ trawienny).
U ssaków jest on zbudowany (ryc. 122) z: jam y ustnej, gardła, przełyku,
żołądka, jelita cienkiego, jelita grubego i odbytu oraz 2 wielkich gruczołów
trawiennych (wątroby i trzustki).

Enzymy układu pokarmowego i efekty ich działania T a b e l a 36

Źródła R odzaje enzym ów Substraty enzym ów P rodukty rozkładu

enzym ów

Jam a ustna am ylaza (ptialina) skrobia m altoza (dw ucukier)

(ślina) (w ielocukier)
Ż ołądek pepsyna** białko peptydy w ielkocząsteczkow e
(sok żołądko­ (długołańcuchow e) i
wy) podpuszczka białko ścięta kazeina '
lipaza tłuszcze m onoglicerydy, glicerol,
kw asy tłuszczow e
Trzustka trypsyna i chym otryp­ polipeptydy oligopeptydy*
(sok trzustko­ syna**
wy) lipaza tłuszcze m onoglicerydy, glicerol, kw asy
tłuszczow e
am ylaza skrobia m altoza
Jelito cienkie karboksypeptydazy*** oligopeptydy am inokw asy, dw upeptydy
(sok jelitow y) am inopeptydazy* * * oligopeptydy am inokw asy, dw upeptydy
dw upeptydazy * * * dw upeptydy am inokw asy
m altaza m altoza glukoza
sacharaza sacharoza glukoza + fruktoza
laktaza laktoza glukoza + galaktoza
esterazy tłuszcze m onoglicerydy, glicerol,
kw asy tłuszczow e

Peptydy średnio- i królkołańcuchow e.

■ J 'V SL P epsyna, trypsyna i chy m o try p sy n a są endo p e p ty d aza m i (rozbijają łańcuchy peptydow e od środka n a łańcuchy krótsze).
■ l *** K arboksypeptydazy, am inopeptydazy i dw up e p ty d a zy są egzopeptydazam i (rozbijają łańcuchy peptydow e od końców ,
V o d s z c z e p i a j ą c p o szczególne am inokw asy).

la /n a ustna stanowi początek układu pokarmowego; znajdujące się tu zęby i

język współdziałają w pobieraniu i mechanicznym rozdrabnianiu pokarmu oraz

176
zwilżaniu (ślina) i formowaniu go w kęsy. D o jam y ustnej uchodzą ślinianki
(gruczoły ślinowe) wydzielające ślinę, która przyczynia się do zmiękczania
pokarmów, a zawarte w ślinie amylazy pow odują wstępny rozkład wielocukrów
do dwucukrów: amykza śhny
skrobia ---------------------maltoza

trz u s tk a

jelito
grube
jam a ustna

je lit o c ie n k ie
(lip az a, m altaz a, sach araza, in n e ) odbyt

Ryc. 122. Schemat układu pokarmowego ssaka

Zęby ssaków są zróżnicowane, a ich rodzaje i liczba (wzory zębowe)

przedstawiają się następująco:
przeżuw acze drapieżne człow iek gryzonie
(np. bydło, ow ca) (np. lis, pies) (np. m ysz, chom ik)

szczęka 0+0+3+3 3+1+4+2 2+1+2+3 1+0+0+3

żuchw a 4+0+3+3 3+1+4+3 2+1+2+3 1+0+0+3

D ane liczbow e dotyczą zębów stałych jednej strony (praw ej lub lew ej) i podane są w następującej
kolejności: siekacze, kły, przedtrzonow ce, trzonow ce.

Gardło jest narządem wspólnym dla układu pokarmowego i oddechowego.

Tu połykanemu kęsowi zostaje nadany kierunek, aby nie dostał się do dróg
oddechowych.
P rzełyk to długa rura łącząca jam ę ustną i gardło z żołądkiem. Skurcze
mięśni powodują ruchy robaczkowe przełyku, dzięki czem u kęs jest czynnie
transportowany do żołądka.
Ż ołądek przedstawia rozszerzoną część przewodu pokarmowego, w której
pokarm zalega dłuższy czas, podlegając trawieniu. M oże być on jedno-
komorowy (np. drapieżne ssaki, koń, Świnia, człowiek) lub wielokomorowy (u
przeżuwaczy). Środowisko żołądka (miazga pokarmowa) jest kwaśne (pH 2 -4 )
dzięki obecności kwasu solnego HC1. Rola jego polega na wyjaławianiu

177
pokarmu, częściowej denaturacji białka i uaktywnianiu enzymów. Oprócz HCl
w soku żołądkowym znajdują się e n z y m y t r a w i e n n e :
- p e p s y n a rozkładająca białka do wielkocząsteczkowych peptydów,
- p o d p u szczka pow odująca ścinanie się kazeiny - białka mleka.

Jelito ssaków jest długą cewką rozciągającą się od żołądka do odbytu.

Długość jelita związana jest z rodzajem pokarmu przyjmowanego przez
określony gatunek zwierzęcia. U ssaków roślinożernych jest dłuższe niż
u drapieżnych: u tych pierwszych stosunek długości jelita do długości ciała
wynosi 20 : 1 (np. u bydła), natom iast u drugich 5 : 1 (np. u psa).
Jelito dzieli się na 2 zasadnicze odcinki: jelito c i e n k i e i jelito g r u b e .
Jelito cienkie jest głównym miejscem trawienia i wchłaniania (resorpcji)
w organizmie zwierzęcym. Do przedniego odcinka jelita cienkiego - dwunast­
nicy uchodzą przewody 2 głównych gruczołów trawiennych - trzustki i wątro­
by; w jelicie cienkim zachodzą pod wpływem enzymów wytwarzanych
w trzustce i gruczołach jelitow ych intensywne procesy trawienne - rozkładu
pokarmu do substancji prostych, takich jak: aminokwasy, cukry proste,
monogłicerydy, glicerol i kwasy tłuszczowe.
Jelito cienkie jest szczególnie przystosowane do procesu r e s o r p c j i .
Śluzówka jelita tworzy liczne wypustki, tzw. k o s m k i je lito w e , które wielokrot­
nie zw iększają powierzchnię chłonną jelita. Na 1 m m 2jelita człowieka znajduje
się ok. 30 kosmków. Każdy kosm ek jest bogato unaczyniony. Dzięki skurczom
kosmków wchłaniane są substancje odżywcze. M echanizm wchłaniania sub­
stancji drobnocząsteczkowych odbywać się może w wyniku transportu biernego
lub czynnego ze światła przewodu pokarmowego do komórek ściany jelita
a stąd do krwi i limfy. Ruchy perystaltyczne (robaczkowe) jelita cienkiego
przesuwają do jelita grubego niestrawionę resztki pokarmowe.
Trzustka jest gruczołem wytwarzającym enzymy trawienne, a zarazem
gruczołem dokrewnym. Obie czynności wydzielnicze zachodzą oczywiście
w różnych komórkach. Enzym y trawienne soku trzustkowego (pH > 7) to:
- try p s y n a i inne p e p ty d a z y , rozkładające polipeptydy na peptydy i am ino­
kwasy,
- a m y la z a trz u s tk o w a , która rozkłada skrobię na dwucukry,
- lip a z a trz u s tk o w a rozkładająca tłuszcze.
Jako gruczoł wydzielania wewnętrznego trzustka produkuje 2 hormony:
insulinę i glukagon (s. 235, 256).
Wątroba jest największym z gruczołów ustrojowych, spełniającym funkcje
wydzielnicze, metaboliczne, krążeniowe. Jako producent żółci bierze udział

178
w trawieniu. Dzięki zawartym w tym soku kwasom żółciowym zachodzi proces
e m u l g a c j i t ł u s z c z ó w (tzn. rozbicia dużych cząstek tłuszczu na małe
kuleczki tworzące zawiesinę), przez co zwiększa się powierzchnia oddziaływa­
nia enzymów - lip a z y je lito w e j.
Oprócz funkcji wydziełniczej (produkcja żółci) wątroba:
- odgrywa istotną rolę w metabolizm ie węglowodanów, polegającą na
syntetyzowaniu i magazynowania glikogenu;
- spełnia ważną rolę w metabolizmie białek, polegającą na dezaminacji
i wzajemnych przemianach aminokwasów, tworzeniu mocznika z amoniaku
oraz syntezie białek z osocza krwi;
- ma duże znaczenie w metabolizm ie tłuszczów, co przejaw ia się w syntezie
cholesterolu, fosfolipidów i kwasów tłuszczowych;
- uczestniczy w mechanizmach obronnych ustroju (wychwytuje i rozkłada
lub unieczynnia substancje szkodliwe, które następnie są przekazywane
w formie zobojętnionej do krwi i wydalane przez nerki);
- magazynuje witaminy A, D, B ,2 i niektóre ważne pierwiastki, np. żelazo,
niezbędne w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu;
- bierze udział w tworzeniu krwi, jej czynnym magazynowaniu i procesach
krzepnięcia;
- jako narząd o najwyższej temperaturze odgrywa rolę w termoregu-
lacji.
Jelito grube stanowi odcinek krótszy niż jelito cienkie (30-35% całego
jelita). Śluzówka nie tworzy tu kosmków, natom iast wytwarza grubą warstwę
śluzu. Stopień przemian miazgi pokarmowej przechodzącej przez jelito grabę
jest zależny od rodzaju pokarmu oraz od budowy anatomicznej tego jelita.
U zwierząt mięsożernych i u człowieka zakres przem ian fizykochemicznych
pokarmu jest znacznie mniejszy niż u zwierząt roślinożernych.
Przebiegające procesy trawienne w jelicie grubym są kierowane w nikłym
stopniu enzymami wytwarzanymi w jelicie cienkim, natomiast decydującą rolę
odgrywają enzymy bakterii.
U zwierząt roślinożernych niestrawiony w poprzednich odcinkach jelita
pokarm (o dużej zawartości celulozy) zostaje częściowo rozłożony (strawiony)
dzięki enzymom bakterii zasiedlających jelito grube i uczestniczących w produ­
kcji witamin B i K. W końcowym odcinku jelita grubego masa niestrawionych
resztek pokarmowych po zwrotnym wchłonięciu wody zagęszcza się i w postaci
kału jest usuwana na zewnątrz ( d e f e k a c j a ) .

O dbyt stanowi zakończenie (ujście) przewodu pokarmowego.

179
 Pobieranie pokarm u lub uchylanie się od jedzenia jest regulowane przez
i g ło d u , znajdujące się w podwzgórzu (części międzymóz-
o ś ro d k i sy to ś c i
gowia). Bodźcem dla obu tych ośrodków jest poziom cukru we krwi (norma
u człow ieka wynosi 70-110 mg glukozy w 100 cm 3 krwi).

1.3. D RO G I PRZEM IA N M ETABOLICZNYCH W AŻNIEJSZYCH

ZW IĄ ZKÓ W ORGANICZNYCH

M ETABOLIZM WĘGLOWODANÓW

W ęglowodany są trawione przez enzymy amylolityczne, które hydrolizują

wiązania glikozydowe. W wyniku trawienia przez a m ylazę ś lin o w ą i a m ylazę
je lit o w ą powstają oligosacharydy. W jam ie gębowej skrobia i glikogen są
rozkładane na dekstryny i dwucukry. Podobnie działa a m y la z a trz u s tk o w a
i je lit o w a . Dekstryny rozpuszczają się w wodzie i dlatego łatwiej ulegają
trawieniu niż polisacharydy. Na dekstryny działają amylazy trzustkowa
i jelitow a, które odłączają od nich dwucukry, np. maltozę.

glikogen, skrobia

v ■< amylaza ślinowa

dekstryny + maltoza

Y •<------ amylaza trzustkowa

dekstryny + maltoza

amylaza jelitowa
dekstryny + maltoza

Powstałe dwucukry są rozkładane przez enzymy disacharydazy. Już w jam ie

gębowej znajduje się m a lta z a , która razem z s a c h a ra z ą wchodzi w skład soku
trzustkowego. W soku jelitow ym znajduje się także enzym la kta za .

laktaza
laktoza ----------------------- glukoza + galaktoza

maltaza
maltoza -----------------------glukoza + glukoza

sacharoza sa(j har!j™. glukoza + fruktoza

180
 W wyniku działania disacharydaz pow stają cukry proste: glukoza, fruktoza,
galaktoza. Glukoza wchłaniana jest w jelicie cienkim, które jest zaopatrzone
w liczne mikrokosmki jelitow e. Przedostaje się ona na drodze aktywnego
transportu do krwi żyły wrotnej, która przenosi ją do komórek wątroby
_ narządu rozdzielającego różne składniki. Nadmiar glukozy w komórkach
wątroby zostaje zamieniony (przy udziale insuliny) na glikogen - wielocukier
zwierzęcy nierozpuszczalny w wodzie.

glukoza + ATP ---------- 3 »- glukozo-fosforan + ADP

insulina
glukozo-fosforan ■ - glikogen
glukagon

Krew roznosi glukozę do wszystkich kom órek ciała, gdzie w mitochondriach

ulega utlenieniu.

glukoza + tlen ----------C 0 2 + H20 + energia

Nadmiar węglowodanów zostaje zamieniony na tłuszcz, który odkłada

się w tkance tłuszczowej podskórnej oraz wokół narządów wewnętrznych.
Człowiek nie trawi celulozy, lecz ułatwia ona trawienie i pobudza perystaltykę
jelit.

METABOLIZM BIAŁEK

Trawienie białek odbywa się przez enzymy proteolityczne. Rozpoczyna się

ono w żołądku z udziałem pepsyny i jest kontynuowane w dwunastnicy,
do której przedostają się enzymy trzustki (trypsyna, chymotrypsyna). Pod
w pływem endopeptydaz rozrywane są wiązania peptydowe wewnątrz cząs­
teczek białka, w wyniku czego pow stają krótsze łańcuchy zwane peptydami.
Dalsze procesy trawienia peptydów odbyw ają się w dwunastnicy za pomocą
egzopeptydaz, które rozrywają końcowe wiązania peptydowe i odszczepiają
wolne aminokwasy. N ależą do nich karboksypeptydazy i aminopeptydazy
odszczepiające aminokwasy z tej strony peptydu, gdzie są wolne grupy
karboksylow e lub aminowe. Dzięki temu z trójpeptydów i dwupeptydów
pow stają aminokwasy.

181
 białka

^ ------ pepsyna (endopeptydazy żołądka)

polipeptydy, peptydy

trypsyna, chymotrypsyna (endopeptydazy trzustki)

peptydy, oligopeptydy,

^ -«£------- karboksypeptydaza, aminopeptydaza (egzopeptydazy trzustki)

oligopeptydy, aminokwasy

^ •<------- trójpeptydazy i dipeptydazy jelita cienkiego

trójpeptydy, dwupeptydy

^ -<l------- karboksypeptydazy i aminopeptydazy

aminokwasy

Enzymy powstające w żołądku i trzustce są syntetyzowane i uwalniane

w postaci nieczynnych proenzym ów, które uaktywniają się dopiero w przewo­
dzie pokarmowym. Pepsyna uwalniana jest w postaci nieczynnego pep-
synogenu, a trypsyna - trypsynogenu.
Aminokwasy przechodzą do jelita cienkiego i drogą aktywnego transportu
dostają się do krwi żyły wrotnej, a następnie do wątroby. Nadmiar amino­
kwasów w wątrobie ulega d e z a m i n a c j i , czyli odłączeniu grupy amino­
wej. Trujący dla organizmu am oniak zostaje w komórkach wątroby przerobiony
na mocznik w tzw. cyklu m ocznikowym (omitynowym; por. s. 196).
N astępnie am inokwasy transportowane są z wątroby do wszystkich kom órek
ciała, gdzie na rybosomach dokona się synteza białek swoistych dla danego
organizmu.

M ETABOLIZM TŁUSZCZÓW

Tłuszcze są trawione w dwunastnicy. Lipidy nie są rozpuszczalne w wodzie,

natomiast enzymy łipolityczne rozpuszczają się w wodzie i nie rozpuszczają się
w tłuszczach, przez co działają tylko na ich powierzchni. W związku z tym przez
w oreczek żółciowy w ydzielana jest żółć, która powoduje e m u l g a c j ę ,
tłuszczu, czyli rozbicie na emulsję, przez co zwiększa powierzchnię od­
działywania enzymów trzustki - lipaz. Lipazy rozbijają cząsteczki tłuszczu na
kwasy tłuszczowe i glicerol oraz produkty pośrednie: monoglicerydy i di-
glicerydy.

182
 sole żółciowe lipaza
tłuszcz ------ 3*- zemulgowany tłuszcz ------ a>- kwasy tłuszczowe + glicerol
trzustkowa i jelitowa

Produkty hydrolizy tłuszczów przenikają na drodze aktywnego transportu

z jelita cienkiego do krwi żyły wrotnej, a następnie do komórek wątroby.
Nadmiar kwasów tłuszczowych ulega w wątrobie ( 3 - o k s y d a c j i . Polega
ona na enzymatycznym rozbiciu kwasu tłuszczowego na jednostki dwuwęg-
lowe:
C ]6 —* C [ 4 —> C 1 2 —> C i o —> C 8 —> ...
j. ^ j. j< j.
c2 c2 c2 c2 c2
Jednostki dwuwęglowe zostają przeniesione do cyklu Krebsa i spalone z wy­
dzieleniem energii i wody oraz C 0 2 (por. s. 191). Część zemulgowanego tłuszczu
przenika z dwunastnicy do limfy w formie niezhydrolizowanej, przez co limfa
przybiera białą barwę. Nadmiar tłuszczu odkłada się w postaci zapasowej.

1.4. PRZEBIEG I SENS BIOLOGICZNY FOTOSYNTEZY

Fotosynteza to złożone reakcje syntezy związków organicznych z prostych

substancji nieorganicznych (C 0 2, H 20 ), odbywające się z wykorzystaniem
energii świetlnej. W procesie tym powstają związki mniej utlenione, a tym samym
bogatsze w energię. Im bardziej zredukowany jest związek (im więcej zawiera
atomów H), tym ma wyższą wartość energetyczną. Głównym związkiem
powstającym w wyniku redukcji C 0 2 są cukry. Przebieg fotosyntezy można
zapisać w postaci sumarycznego równania:

s
6 C 0 2 + 6H .O eneraia . ^ tlny C 6H 120 6 4- 6Chf
c hlorop last h
^ ....... ~v ' V"
substraty fotosyntezy produkty fotosyntezy

F o t o s y n t e z a przebiega w chloroplastach (ryc. 123) w dwóch fazach:

św ietlnej 1 (w granach chloroplastu) i ciem nej 2 (w stromie chloroplastu). Gdy

Fa?.a świetlna, zw ana też fotochem iczną.

Faza niezależna o d światła, ciemniowa.

183
 g ra n a - m ie js c e p rze b ie g u
fa z y św ie tln e j

s tro m a - m ie js c e p rze b ie g u
fa z y c ie m n e j

Ryc. 123. Chloroplast - miejsce przebiegu fotosyntezy

związek chemiczny traci elektrony (e), to ulega utlenieniu, gdy przyłącza

e - ulega redukcji. Czynnik utleniający to akceptor elektronów sam ulegający
przy tym redukcji, natomiast czynnik redukcyjny to donor e, sam ulegający
utlenieniu (patrz poniżej).

- ulega utlenieniu ulega redukcji

jest czynnikiem jest czynnikiem
redukującym utleniającym

Faza świetlna fotosyntezy obejmuje reakcje chemiczne wymagające

obecności światła do ich przebiegu (ryc. 124). Istotą tej fazy jest przekształcenie
energii świetlnej w energię w iązań chemicznych zawartych w ATP. W fazie
świetlnej biorą udział dwa fo to s y stem y chlorofilu, określane jako PS I i PS II,
różniące się głównie właściwościam i występujących w nich cząsteczek chloro­
filu i karotenoidów. Pochłaniane przez chlorofil fotony powodują wybicie
elektronu (e) z cząsteczki chlorofilu. Elektrony są natychmiast wychwytywane
przez tzw. przenośniki elektronów (np. ferredoksynę, NADP, cytochromy).
Każdy elektron wybity z chlorofilu niesie pew ną porcję energii, którą stopniowo
traci, wędrując do akceptorów. Energia ta częściowo rozprasza się, a częściowo
gromadzi w ATP (fosforylacja fotosyntetyczna).
W zależności od kierunku przepływu elektronów wyróżnia się fosforylacja
fotosyntetyczną :

184
 - cykliczną, gdy e z fotosystemu I (PS I), po przejściu przez szereg
przenośników, wracają do fotosystemu I (PS I),
- niecykliczną, gdy e wybite z fotosystemu I transportowane są na
przenośnik wodoru NADP, a do wytworzonej „dziury” w cząsteczce chlorofilu
wchodzą e z innej cząsteczki chlorofilu (innego fotosystemu - II (PS II).

PSI — F — C — ► P S I (fo s fo ry la c ja c ykliczn a )

Ryc. 124. Schemat przebiegu fazy świetlnej fotosyntezy: F - ferredoksyna, C - cytochromy;

hv - kwant światła (foton). Inne objaśnienia w tekście

Z fosforylacją niecykliczną związana jest fotoliza H20 . Dostawcą e przeka­

zywanych wzbudzonemu chlorofilowi jest H20 , która ulega fotolizie. Fotoliza
wody polega na rozpadzie cząsteczki H20 pod w pływem światła na jony
wodorowe H + i wodorotlenowe OH . Jony wodorowe tw orzą NADPH2, który
łącznie z ATP stanowi siłę asymilacyjną (wykorzystywaną w fazie ciemnej).
Natomiast z jonów wodorotlenowych uwalnia się tlen, będący końcowym
produktem fotosyntezy.
Równanie fosforylacji fotosyntetycznej niecyklicznej:

N A D P H- H 20 AD P + ( p ) ► N A D P H 2 + ATP + i o 2
\L s ch lo ro fil i

F a z a ciem na fotosyntezy (zwana również cyklem Calvina) to fotosyn-

tetyczny cykl redukcji C 0 2, podczas którego zachodzą 3 etapy przemian:
karboksylacja, redukcja i regeneracja.

185
 Karboksylacja polega na przyłączeniu C 0 2 do rybulozodifosforanu (RuDP)1
- związku o 5 atomach węgla (C5); po przyłączeniu związek ten, jako już
sześciowęglowy (C6), rozpada się na 2 cząsteczki o trzech atomach węgla (C3)
- kwasy fosfoglicerynowe (PGA).
R edukcja dotyczy redukcji kwasu fosfoglicerynowego do aldehydu fosfo-
glicerynowego (PGAld)2 z udziałem siły asymiłacyjnej (NADPH2 i ATP).
Regeneracja polega na odtworzeniu związku pięciowęglowego (RuDP)
z cząsteczek związku trójwęglowego (PGAld). W cyklu Calvina udział
biorą 3 cząsteczki RuDP i 3 cząsteczki C 0 2, z czego pow stają 3 cząs­
teczki sześciowęglowego cukru, który rozpada się na 6 cząsteczek PGA i,
w konsekwencji, na 6 PGAld. Pięć z tych cząsteczek zużywanych jest na
regenerację 3 cząsteczek RuDP, a jedna stanowi produkt końcowy fotosytezy,
służący do powstania glukozy w wyniku wielu skomplikowanych reakcji
(ryc. 125).

C 0 2 (3 cząst.)

1 cząst.
c3 ►do dalszych syntez

Ryc. 125. Schemat przebiegu fazy ciemnej fotosyntezy. Objaśnienia w tekście

Dzięki istnieniu procesu fotosyntezy możliwe jest (ryc. 126): przekształcenie

energii świetlnej w energię chemiczną, wytwarzanie związków organicznych
z C 0 2 i H 20 i uwalnianie tlenu.

1 Inny spotykany sym bol: RuBP.

1 Inny używ any sym bol: GAP.

186
 faza świetlna faza ciemna

Ryc. 126. Sumujący schemat przebiegu fotosyntezy

Produkty fotosyntezy, utrzym ujące życie i rozwój samożywnych roślin, są

warunkiem istnienia organizmów cudzożywnych, gdyż dostarczają im pokar­
mu, tlenu i energii.

1,5. POWSTAWANIE ZWIĄZKÓW ORGANICZNYCH

W PROCESIE CHEMOSYNTEZY

C h e m o s y n t e z a t o proces asymilacji C 0 2, do której samożywne organizmy

wykorzystują energię uzyskiwaną z utlenienia zredukowanych substancji
nieorganicznych, np. H2S, S, NH3. Inaczej mówiąc jest to, podobnie jak
fotosynteza, tworzenie związków organicznych z nieorganicznych, tj. z C 0 2
i H20 , ale przy użyciu energii chemicznej (energii w iązań chemicznych)
uzyskiwanej przy utlenieniu siarki, siarkowodoru, am oniaku i in.
Procesy chemosyntezy zachodzą przy udziale bakterii chemosyntetyzują-
cych, które w zależności od utlenionego substratu dzielimy na bakterie:
- nitryfikacyjne: np. Nitrosom onas: 2 NH3 + 3 0 2 —>2 H N 0 2 + 2 H20 + energia
Nitrobacter. 2 H N 0 2 + 0 2 2 H N 0 3 + energia
- siarkowe: 2 H 2S + 0 2 -> 2 S + 2 H 20 + energia
2 S + 2 H20 + 3 0 2 -» 2 H 2S 0 4 + energia
- żelazowe: 4 Fe2+ + 4 H+ + 0 2 —> 4 F e3+ + 2 H 20 + energia
- wodorowe: 2 H2 + 0 2 -» 2 H20 + energia

187
 Dzięki istnieniu tych bakterii zachodzi krążenie pierwiastków (np. azotu
i siarki) w przyrodzie.
Podobnie jak proces fotosyntezy, chemosynteza przebiega w 2 fazach:
1) utlenianie związku (związek nieorganiczny zredukowany + 0 2 —> zwią­
zek nieorganiczny utleniony + energia ATP i NADPH2),
2) wytwarzanie związków organicznych (C 0 2 + H 20 + energia ATP
i NADPH2 —> związek organiczny + 0 2).
Chemosynteza ma małe znaczenie biologiczne ze względu na niską
produkcję biomasy, natomiast jest ważna, gdy chodzi o utlenianie substancji
trudno przyswajalnych przez rośliny, np. N2, czy nawet trujących, ja k np. H2S.

2. O D D Y C H A N IE

2.1. BUDOWA I FUNKCJE UKŁADU ODDECHOWEGO CZŁOWIEKA

N a całkowity proces oddychania ustrojowego składają się:

- wymiana gazowa (respiracja), czyli procesy związane z pobieraniem 0 2
ze środowiska (przez narządy oddechowe) i przekazaniem go (przez krew) do
komórek z jednoczesnym odebraniem C 0 2 z komórek (do krwi) i usunięciem
(przez narządy oddechowe) na zewnątrz (tab. 37);
- oddychanie wewnątrzkom órkowe - reakcje biologicznego utleniania
związków organicznych i uzyskiw ania dzięki temu dużej ilości energii
potrzebnej do realizacji różnych funkcji życiowych.

Procentowa zawartość składników powietrza w procesie oddychania T a b e l a 37

Składniki Powietrze
wdychane wydychane
n2 78% 79%
0, 21% 16%
co. 0,03% 4%
Pozostałe ok. 1% 1%

Z wymianą gazową wiąże się wytworzenie układu oddechowego, w yspec­

jalizow anego w zaopatrywaniu w 0 2 i usuwaniu zbędnego C 0 2. Układ
oddechowy człowieka jest zbudowany z dróg oddechowych oraz pęcherzyko-
watych płuc o olbrzymiej powierzchni wymiany gazowej, sięgającej 100 m 2,
podczas gdy powierzchnia ciała wynosi ok. 2 m 2.

188
 Do d r ó g o d d e c h o w y c h należą:
- jam a nosowa z przewodami nosowymi,
- gardło będące miejscem skrzyżowania przewodów słuchowych, dróg
oddechowych i pokarmowych;
- krtań będąca równocześnie narządem głosu (tu znajdują się więzadła
głosowe potocznie zwane strunami);
- tchawica jako długa rura wzmocniona chrzęstnymi pierścieniami, roz­
gałęziona na 2 oskrzela;
- oskrzela, rurki rozgałęziające się na coraz cieńsze oskrzeliki I, II i III
rzędu.
Na końcu każdego z najdrobniejszych oskrzelików znajdują się p ę c h e ­
r z y k i p ł u c n e , cienkościenne, otoczone siecią naczyń włosowatych żyl-
nych i tętniczych. Tu zachodzi wymiana gazowa: pobierany jest tlen i oddawany
dwutlenek węgla. Liczba pęcherzyków jest różna i w iąże się z aktywnością
danego ssaka, np. u człowieka wynosi 500 min. Pamiętać także należy, że
w procesie wymiany gazowej ssaków udział biorą m ięśnie oddechowe (mięśnie
międzyżebrowe, niektóre mięśnie grzbietu, klatki piersiowej i brzucha) oraz
żebra i przepona (płaski mięsień szkieletowy oddzielający jam ę brzuszną od
jamy klatki piersiowej).

Ryc. 127. Budowa układu oddechowego człowieka

189
2.2. PORÓWNANIE UKŁADU ODDECHOWEGO KRĘGOWCÓW

U kręgowców wymiana gazowa zachodzi w skrzelach u ryb i larw płazów,

w płucach i skórze u płazów oraz w płucach u gadów, ptaków i ssaków (tab. 38).

Analiza porównawcza układu oddechowego kręgowców T a b e l a 38

G rom ada D rogi od dech ow e N arządy w ym iany Ruchy oddechow e

kręgow ców gazow ej

Ryby *SK tul brak blaszkowate skrzela zbu­ z udziałem pokryw

I ..S \s k żelowy dowane z 4 par łuków skrzelowych
skrzelowych, na których
są osadzone bogato uk-
rwione listki skrzelowe
u ryb dwudysznych
płuca i skrzela

listki skra elow e u niektórych także skóra,

jelito lub pęcherz pławny
Płazy nozdrza zewnętrzne u form dorosłych wor­ z udziałem jamy gębowo-
—» nozdrza wewnętrz­ kowate płuca oraz skóra -gardzielowej
ne —» jama gębowo- i błona śluzowa jamy gę-
gardzielowa —> tcha- bowo-gardzielowej
wico-krtań
u form larwalnych zew­
nętrzne lub wewnętrzne
skrzela
Gady nozdrza zewnętrzne—» płuca podzielone na licz­ z udziałem klatki pier­
—> nozdrza wewnętrz­ ne komory siowej i mięśni między­
ne —> krtań —>tchawica żebrowych
znaczna część płuc ma
—> 2 oskrzela główne
zazwyczaj budowę gąb­
czastą (gąbczaste płuca)

Ptaki nozdrza zewnętrzne —» małe, rurkowate płuca z udziałem klatki pier­

—»jama nosowa —» noz­ siowej i mięśni między­
obecne worki powietrzne
drza wewnętrzne —»krtań żebrowych
połączone z płucami, co
—»tchawica —»2 oskrzela
umożliwia stały przepływ inny mechanizm w spo­
główne
powietrza przez płuca czynku, a inny w locie

nozdrza zewnętrzne —» duże, pęcherzykowate z udziałem klatki pier­

-» jama nosowa —» noz­ płuca siowej, mięśni między­
drza wewnętrzne —» krtań żebrowych oraz przepo­
- » tchawica —> 2 oskrzela ny
główne -» oskrzeliki I,

"A II, III rzędu

190
 W szystkie kręgowce lądowe są płucodyszne. Płuca w rozwoju zarodkowym
wykształciły się z uchyłka przewodu pokarmowego (gardzieli) i są homologicz­
ne w stosunku do pęcherza pławnego ryb. Płuca mają postać cienkościennych
worków bogato unaczynionych, połączonych z jam ą nosow ą i gębow ą (ustną)
d r o g a i p i o d d e c h o w y m i , tj. kolejno przez: gardło, krtań, tchawicę,
oskrzela i oskrzeliki. W rozwoju ewolucyjnym układu oddechowego u kręgow ­
ców lądowych dochodzi do stopniowego różnicowania się budowy płuc, które
powiększają swoją powierzchnię oddechow ą (tab. 38).

2.3 GŁÓW N E ETAPY ODDYCHANIA TLENO W EG O

NA PO Z IO M IE K O M ÓRKI

Oddychanie wewnątrzkomórkowe to kataboliczny proces polegający na roz­

kładzie związków złożonych, np. glukozy, na substancje proste, np. H 20 i C 0 2.
W wyniku tego procesu powstaje energia, która jest wykorzystywana następnie
do przebiegu wielu funkcji życiowych organizmu.
Równanie o d d y c h a n i a t l e n o w e g o przedstawia się ogólnie na­
stępująco:

c 6H i? 0 6 + 6° 2 + 36A D P + 3 6 0 - C'_ Y~Y ». 6 C O 2 + 6 H 20 + 3 6 A T P

Oddychanie wewnątrzkomórkowe jest procesem wielostopniowym, katali­

zowanym przez enzymy. Rola jego jest u wszystkich organizmów jednakowa:
wyzwalana jest energia i gromadzona w ATP.
Organella komórkowa, na której terenie przebiegają procesy bezpośrednio
związane z oddychaniem, nosi nazwę mitochondrium (patrz ryc. 17).
Oddychanie odbywa się w 3 etapach (ryc. 128): 1) glikoliza, 2) cykl Krebsa,
3) łańcuch oddechowy.
Glikoliza nie przebiega w mitochondrium, a w cytopłazmie komórki. Jest to
ciąg reakcji prowadzący do wytworzenia ze związku sześciowęglowego
związków trójwęglowych: najpierw aldehydu fosfoglicerynowego (PGAld),
następnie kwasu fosfoglicerynowego (PGA), który przekształca się w kwas
pirogronowy. Kwas pirogronowy przenika do mitochondrium, gdzie ulega
d e k a r b o k s y l a c j i (czyli odłączeniu C 0 2). Powstaje w ten sposób związek
dwuwęglowy, zwany czynnym octanem lub acetylokoenzymem A.
Cykl Krebsa (cykl kwasu cytrynowego, cykl kwasów trójkarboksylowych)
polega na całkowitym utlenianiu czynnego octanu w szeregu przemian (reakcji
enzymatycznych) od kwasu cytrynowego do kwasu szczawiooctowego.

191
W przebiegu tych reakcji odłączane są cząsteczki C 0 2 (dekarboksylacja) oraz
atomy wodoru ( d e h y d r o g e n a c j a ) , które łączą się z NAD. Cykl Krebsa
przebiega w matriks mitochondrium.
kwas
cytrynow y

glikoliza cykl Krebsa łańcuch oddechowy

Ryc. 128. Ogólny schemat przebiegu oddychania tlenowego z uwzględnieniem trzech jego
etapów: cyt. - cytochromy, ox. - oksydaza cytochromowa

Łańcuch oddechowy to ostatni etap oddychania wewnątrzkomórkowego,

przebiegający na w ewnętrznych błonach mitochondrium. Polega on na przeno­
szeniu atomów H+ i elektronów (e) na tlen z wytworzeniem cząsteczki H20 .
Proces ten przebiega stopniowo, z udziałem wielu przenośników (takich jak:
NAD, FAD, cytochromy, oksydaza cytochromowa) i z wydzielaniem dużej
ilości energii, która następnie je st kum ulowana w ATP.
N ależy dodać, że istota procesu oddychania wewnątrzkomórkowego u roślin
zwierząt jest bardzo zbliżona. Przebiega on w 3 etapach i polega na utlenieniu
związków organicznych, powodującym uwolnienie energii. Różnice dotyczą
głównie różnorodnych mechanizmów wymiany gazowej.

2.4. ODDYCHANIE BEZTLENOWE I PORÓWNANIE

Z ODDYCHANIEM TLENOWYM

Oddychanie beztlenowe ( f e r m e n t a c j a ) to beztlenowy, enzymatyczny

rozkład węglowodanów. W zależności od końcowych produktów (alkohol,

192
kwasy organiczne, np. mlekowy, octowy) wyróżnia się fermentację alkoholową
(etanolową), mlekową, octową, masłową itp. Podstawową rolą fermentacji jest
dostarczenie organizmowi (np. bakteriom, patrz s. 82) energii w warunkach
beztlenowych.

Równanie fermentacji alkoholowej:

C6 H12°6 + 2A D P + 2 ( ? ) ------ ► 2 C 2H 5O H + 2 C 0 2 + 2A TP
etanol

Równanie fermentacji mlekowej:

C 6H 120 6 + 2ADP + 2 ( p ) -------► 2 CH 3CHOH COOH + 2 ATP

kwas m lekow y

Proces fermentacji, np. alkoholowej, zaczyna się od glikolizy, która

przebiega podobnie jak podczas oddychania tlenowego, aż do momentu
wytworzenia kwasu pirogronowego. Pirogronian nie wchodzi jednak w cykl
Krebsa, ale ulega dekarboksylacji (odłączenie C 0 2) i redukcji do alkoholu
etylowego (por. ryc. 129).

ferm entacja ferm entacja

alkoholow a mlekowa

o ddychanie tlenow e

Ryc. 129. Porównanie przebiegu oddychania tlenowego i beztlenowego

193
Porównanie oddychania beztlenowego z tlenowym Tabela 39

Cechy Oddychanie

beztlenowe tlenowe

Substrat glukoza glukoza i tlen

1
0
Produkt alkohol, C O :,

X
n
0
kw as m lekow y

Ilość uw olnionej energii bardzo m ała bardzo duża

A kceptor H + głów nie kw as pirogronow y tlen

Z ysk energetyczny 2 A TP 36 ATP

z 1 cząsteczki glukozy

Etapy procesu glikoliza + redukcja jej pro­ glikoliza, cykl K rebsa,

duktu łańcuch oddechow y

M iejsce przebiegu cytoplazm a cytoplazm a

m itochondrium

3. W Y D A L A N IE

3.1. BUDOWA UKŁADU M O CZO W EG O I FIZ JO LO G IA

WYDALANIA U SSAKÓW

Układ moczowy ssaka (np. człowieka) zbudowany jest z: nerek - właściwego

narządu, tworzącego m ocz i regulującego stosunki wodno-elektrolitowe or-

Ryc. 130. Schemat układu wydalniczego człowieka

194
ganizmu (osmoregulacja), oraz moczowodów, pęcherza moczowego, cewki
moczowej - odprowadzających dróg moczowych (ryc. 130).
N erki to parzyste narządy zbudowane z dwóch części: rdzeniowej i korowej.
Podstawowym elem entem strukturalno-funkcjonalnym nerki jest nefron.
W skład n e f r o n u wchodzą (ryc. 131): ciałko nerkow e, zbudowane z tęt­
niczego kłębuszka naczyniowego i otaczającej go torebki kłębuszka (tzw.
torebki Bowmana), oraz kan a lik nerkow y, w którym wyróżnia się kanalik kręty
bliższy, pętlę nefronu (pętlę Henlego) i kanalik kręty dalszy. Kanaliki
poszczególnych nefronów przechodzą w kanaliki nerkowe zbiorcze, te zaś
uchodzą pośrednio do moczowodu. W nerce człow ieka znajduje się ponad
milion nefronów.

c ia łk o n e rko w e k a n a lik n e rk o w y

Ryc. 131. Schemat budowy i funkcjonowania nefronu ssaka

195
 Rolą nefronów jest wytwarzanie moczu. Mocz powstaje w 3-etapowym
ciągu procesów:
1) f i l t r a c j i odbywającej się w ciałku nerkowym; z krwi odfiltrowywane
są substancje proste, np. aminokwasy, witaminy, glukoza, H20 oraz zbędne lub
szkodliwe produkty przemiany materii, a przesącz ten nazywa się moczem
pierwotnym (nie zawiera on krwinek i białek osocza);
2) r e s o r p c j i , czyli zachodzącego w kanaliku nerkowym wchłaniania
zwrotnego substancji potrzebnych organizmowi, np. H20 przez bierną dyfuzję
czy np. glukozy i am inokwasów w wyniku transportu czynnego; ten typ
resorpcji obowiązkowej zachodzi w kanalikach krętych bliższych, natomiast
w kanalikach krętych dalszych zachodzi tzw. resorpcja nadobowiązkowa, która
dotyczy zwrotnego wchłaniania H20 oraz soli mineralnych w zależności od
potrzeb organizmu;
3) z a g ę s z c z a n i a szkodliwych produktów przemiany materii przez
odprowadzanie większości wody oraz jonów sodu Na+, co odbywa się w pętli
nefronu.
W wyniku tych procesów powstaje mocz ostateczny, który spływa do
miedniczek nerkowych, a stąd do moczowodu.
W ciągu doby u człowieka filtruje się około 120 litrów moczu pierw otne­
go, który następnie zagęszczany jest do 1-1,5 litra moczu ostatecznego. Mocz
ostateczny zaw iera 96% H 20 oraz 1,5% soli mineralnych (chlorki, fosfo­
rany, węglany) i 2,5% związków organicznych. Najważniejszymi z nich są
końcowe produkty m etabolizm u azotowego ssaków: mocznik, kwas moczowy,
amoniak.
M ocznik, powstający w wyniku przemian białka, jest syntetyzowany
w wątrobie w zamkniętym c y k l u m o c z n i k o w y m , w którym przyłącza­
ne są cząsteczki amoniaku do am inokwasów (ornityny, cytruliny), a tworząca
się arginina rozpada się na m ocznik i omitynę, która znowu wchodzi w cykl.

H2N nh9
\ /
C

M ocznik jest głównym produktem ustrojowego odtruwania amoniaku u nie­

których ryb, płazów i ssaków. Zwierzęta, u których głównym produktem
m etabolizm u azotowego jest mocznik, nazywamy u r e o t e l i c z n y m i .

196
 K w as m oczow y, powstający w wyniku Q M
przemian kwasów nukleinowych, jest też £ ^
głównym produktem odtruwania amoniaku h — N^ \
u o wa dów, g a d ó w l ąd owyc h i pt aków (zali- ___^ II C = o
czanych do zwierząt urykotelicz- ° ' >v n '''^C'' s N ^
n y c h). | |
H H
A m oniak N H 3, powstający w wyniku
rozpadu aminokwasów, jest też głównym
produktem metabolizmu azotowego u morskich bezkręgowców oraz niektórych
ryb i innych zwierząt słodkowodnych (zaliczanych do zwierząt a m o n i o t e -
lic znych).
Żółta barwa moczu pochodzi od barwników: urochromu i urobilinogenu (będących
produktami metabolizmu hemoglobiny).

W ydalanie moczu jest regulowane na drodze nerwowej (udział międzymóz-

gowia, kory mózgowej, układu wegetatywnego) oraz hormonalnej (np. hormon
wazopresyna). Ośrodek regulujący odruchowy (odruch bezwarunkowy) skurcz
pęcherza moczowego i wydalanie moczu mieści się w odcinku lędźwiowo-
-krzyżowym rdzenia kręgowego. U różnych zwierząt w różnym stopniu może
zachodzić, zależne od woli, ham owanie przez korę mózgową (płat czołowy)
odruchu wydalania moczu.
Na zakończenie należy dodać, że zbędne i szkodliwe produkty przemiany
materii usuwane są z organizmu nie tylko przez układ moczowy. W usuwaniu
C 0 2 biorą udział płuca podczas wymiany gazowej, natomiast podczas pocenia
się przez skórę usuwany jest pot, zawierający głównie wodę oraz mocznik,
chlorki sodu, sole amonowe, indykan, glukozę.

3.2. UKŁAD W YDALNICZY K RĘG O W CÓ W I JE G O FUNKCJE

Narządami wydalniczymi i osmoregulacyjnymi u kręgowców są nerki. W yróż­

nia się 3 typy rozwojowe nerek:
- przednercze (zarodki ryb i płazów),
- pranercze (zarodki gadów, ptaków, ssaków, dorosłe ryby i płazy),
- zanercze, tzw. nerka ostateczna (owodniowce: gady, ptaki, ssaki).
Funkcje układu wydalniczego:
- usuwanie zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii, np.
azotowych (mocznika, kwasu moczowego, amoniaku),
- regulacja gospodarki wodno-mineralnej organizmu,

197
 - usuwanie związków toksycznych lub innych występujących w nadmiarze,
np. witamin,
- regulacja składu płynów ustrojowych, ciśnienia osmotycznego, pH
ustroju.

Porów nanie układów wydalniczych kręgowców T a b e l a 40

Gromady Budowa Postać wydalanych zbędnych

kręgowców produktów azotowej przemiany materii

parzyste nerki o charakterze pranerczy am oniak (u ryb kostnych 5 0 -7 0 % )

—> parzyste m oczow ody m ocznik (u ryb chrzęstnych 8 0 -9 0 % )
R yby
—> pęcherz m oczow y
- a kanał m oczow y
—A otw ór w ydalniczy

parzyste nerki o charakterze pranerczy m ocznik (6 0-90% )

Płazy —» parzyste m oczow ody am oniak (do 40% )
pęcherz m oczow y
—» kloaka

parzyste nerki o charakterze zanerczy k w as m oczow y (do 95% )

- a parzyste m oczow ody m ocznik
G ady
- a pęcherz m oczow y am oniak (krokodyle do 80% )
—» kloaka

parzyste nerki o charakterze zanerczy kw as m oczow y (60 -9 0 % )

- a parzyste m oczow ody am oniak (do 20% )
Ptaki
-a kloaka m ocznik (do 10%)
(brak pęcherza m oczow ego)

parzyste nerki o charakterze zanerczy m ocznik (do 90% )

Ssaki - a parzyste m oczow ody kw as m oczow y
- a pęcherz m oczow y am oniak
—> cew ka m oczow a lub (u stekow ców )
kloaka

4. K R Ą Ż E N IE I T R A N S P O R T S U B ST A N C JI

N a układ krążenia składa się układ krwionośny i limfatyczny. W układzie

krwionośnym płynie krew, a w układzie lim fatycznym - limfa. Dzięki
nieustannej pracy serca oraz złożonemu systemowi naczyń i płynom ustrojo­
wym w nich krążącym, układ krążenia bierze udział w transporcie substancji
odżywczych, gazów oddechowych, zbędnych produktów przemian m etabolicz­
nych, a także w obronie organizmu. Spełniając te różnorodne funkcje zapewnia
integrację i stałość środowiska wewnętrznego.

198
4.1. BUDOWA UKŁADU K RW IONOŚNEGO CZŁOW IEKA.
SERCE I NACZYNIA KRW IONOŚNE

Krew krąży w zamkniętym systemie naczyń krwionośnych, czyli układzie

krwionośnym, w którego skład wchodzą żyły, tętnice, naczynia włosowate oraz
serce. Organizm dorosłego człowieka zawiera około 5 -6 litrów krwi.

Ryc. 132. Schemat układu krwionośnego

Krew, pompowana przez serce, krąży po całym ciele w naczyniach

krwionośnych. Podczas każdego skurczu kom ór lewa komora tłoczy utlenowa-
ną krew za pośrednictwem aorty - tętnicy głównej - do obiegu dużego. W czasie
obiegu krew utlenowana dociera do naczyń włosowatych ciała, gdzie oddaje
tlen tkankom, a odbiera od nich dw utlenek węgla, a następnie powraca do
prawego przedsionka za pośrednictwem żyły głównej. Równocześnie w tym
samym czasie w obiegu m ałym krew odtlenowana jest wypompowywana
z komory prawej serca do płuc za pośrednictwem tętnicy płucnej. W naczyniach
włosowatych płuc dochodzi do wymiany gazowej. Utlenowana krew w raca do
lewego przedsionka żyłami płucnymi.

199
 Serce to centralny narząd krwiobiegu działający na zasadzie pompy
tłoczącej. Zbudowane jest ono z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej.
W ielkość serca człowieka porównuje się do wielkości jego prawej pięści.
W nętrze serca podzielone jest na 4 jamy: 2 przedsionki i 2 komory oddzielone
od siebie przegrodami.
Pomiędzy praw ym przedsionkiem a prawą komorą znajduje się z a s t a w ­
k a t r ó j d z i e l n a , a pomiędzy lewym przedsionkiem a lewą komorą
z a s t a w k a d w u d z i e l n a . Zapobiegają one cofaniu się krwi.
Krew wpływa żyłami do przedsionków, a wypływa tętnicami. Do prawego
przedsionka uchodzą żyły główne, do lewego zaś żyły płucne. Z prawej komory
wychodzi tętnica płucna, z lewej komory aorta. Podczas pompowania krwi przez
serce najpierw kurczą się mięśnie przedsionków, przepychając krew do komór.
Cykl pracy serca składa się z 3 faz:
I faza skurczu przedsionków (przy rozkurczonych komorach)
II faza skurczu kom ór (przy rozkurczonych przedsionkach)
III faza rozkurczu przedsionków i kom ór (czyli faza spoczynku, pauza).
Serce kurczy się rytmicznie przez całe życie z określoną częstotliwością;
u człowieka 70-75 razy na minutę. Ilość krwi wypychanej podczas skurczu
serca nosi nazwę p o j e m n o ś c i w y r z u t o w e j . Normalnie wynosi ona ok.
75 cm 3 krwi, co oznacza, że ok. 5 dm3, czyli prawie cała krew ustroju jest
przepom powana przez serce w ciągu 1 minuty. Ruch serca wywołują samowy-
twarzające rytm pracy 2 rozruszniki, tzw. węzły: zatokowo-przedsionkowy
i przedsionkowo-kom orowy. Chociaż serce m a swój automatyzm, pozostaje
pod kontrolą układu nerwowego (autonomicznego) i hormonalnego, stale
dostosowując swoją pracę do potrzeb organizmu.
Tętnice w yprowadzają krew z serca. Dzięki obecności grubej warstwy
mięśniowej i sprężystej tkanki łącznej mają ściany napięte i wytrzymałe na duże
ciśnienie krwi. M ogą aktywnie kurczyć się i rozszerzać, zapewniając ciągły,
jednolity przepływ krwi.
Żyły doprowadzające krew do serca mają cienkie i wiotkie ściany, gdyż
zawierają mniej tkanki mięśniowej i znacznie mniej sprężystej. W prawdzie nie
są poddawane dużemu ciśnieniu krwi, jednak m uszą być rozciągliwe, gdyż
przejm ują znaczne jej ilości. W żyłach obecne są z a s t a w k i uniem oż­
liwiające cofanie się krwi (ryc. 133).
N aczynia włosowate są łącznikiem między tętnicami a żyłami, pośredniczą
w wymianie gazów i składników odżywczych oraz produktów przemiany
komórkowej między krwią a komórkami ciała.

200
Ryc. 133. Przekrój poprzeczny: A - tętnicy i B - żyły

Porównanie budowy naczyń krwionośnych T a b e l a 41

N aczynia
A nalizow ane elem en ty budow y Tętnica Ż yła
w łosow ate

W arstw a zew nętrzna zbudow ana z w łókien kolage­

obecne brak obecne
now ych (tkanka łączna)

W arstw a środkow a zbudow ana z w łókien elastycz­ gruba cienka

brak
nych i m ięśniów ki gładkiej w arstw a w arstw a

W arstw a w ew nętrzna (śródbłonek) obecny obecny obecny

Zastaw ki brak brak obecne

4.2. EWOLUCYJNE RÓŻNICOWANIE SIĘ UKŁADU KRWIONOŚNEGO

KRĘGOWCÓW

Mówiąc o ewolucji układu krwionośnego, nie m ożna myśleć tylko o sercu.

Ewolucyjnie cały układ krwionośny podlegał różnym zmianom. Najsilniej
zaznaczyły się one pomiędzy rybam i a pozostałymi kręgowcami. Układ
krwionośny ryb zbudowany jest tylko z jednego obiegu, natom iast począwszy
od płazów przez gady i ptaki do ssaków istnieją dwa krwiobiegi, a raczej 1 części
jednego: mały (zwany płucnym) i duży (ryc. 134). Pojawienie się dwóch
krwiobiegów miało związek z opanowaniem środowiska lądowego.
Krwiobieg mały (serce —4p łuca —4 serce) = kom ora prawa (Kp) -4 tętnica
płucna —4 płuca (naczynia włosowate) -4 żyła płucna —4 przedsionek lewy (P,)
Krwiobieg duży (serce -4 ciało -4 serce) = kom ora lewa (K,) -4 tętnica
główna (aorta) —4 tętnice —4 ciało (naczynia włosowate) —4 żyły —4 żyła główna
—4 przedsionek prawy (Pp)

201
 ryby p ta k i, ssaki

C 02 Oj CO, 0 CO, O,

u tł

tł
COj Oj
tł
: k re w o d tle n o w an a zaw ierająca C O j

; k re w u tle n o w an a zaw ierająca 0 2

Ryc. 134. Schemat budowy układu krwionośnego kręgowców: a - aorta, żg - żyła główna,
żp - żyła płucna, tp - tętnica płucna, nw - naczynia włosowate, Pp - przedsionek prawy, P|
- przedsionek lewy, Kp - komora prawa, K| - komora lewa

Serce jest narządem - motorem nadającym ruch krwi; u kręgowców leży po

stronie brzusznej ciała. W trakcie ewolucji serce podlegało istotnym przemianom:
- u ryb (ryc. 135 A) serce jest d w u d z i a ł o w e , tzn. zbudowane z jednej
komory (K) i jednego przedsionka (P), przez które płynie wyłącznie krew
odtlenowana (utlenowana w skrzelach ulega odtlenowaniu w ciele, z którego
jako krew żylna spływa do serca, a stąd ponownie do skrzeli i na obwód; dlatego
mówi się o sercu żylnym);

( Pp
P| 1
\K p kJ
o

Ryc. 135. Schematyczne przedstawienie ewolucji serca kręgowców: A - ryby ; B - płazy;

C - gady; D - ptaki, ssaki. Objaśnienia w tekście

202
 - u płazów (B) serce jest t r ó j d z i a ł o w e, tzn. zbudowane jest z jednej
komory (K), w której miesza się krew utlenowana z nieutlenowaną (od-
tlenowaną), oraz z dwóch przedsionków prawego (Pp) i lewego (P,);
- u gadów ( C ) serce jest też t r ó j d z i a ł o w e z tą różnicą, że w komorze
(K) pojawia się c z ę ś c i o w a p r z e g r o d a uniemożliwiająca całkowite
mieszanie się krwi (wyjątek: krokodyle - serce 4-działowe);
- u ptaków i ssaków (D), również u człowieka, serce jest c z t e r o d z i a ł o w e ,
tzn. podzielone na 4 części: dwa przedsionki - lewy (P,) i prawy (Pp)
oraz dwie komory - praw ą (Kp) i lewą (K,). W prawej komorze i przedsionku
płynie krew odtlenowana, natomiast w lewej komorze i przedsionku - utleno­
wana.
M iędzy innymi komplikowanie się budowy serca warunkuje istotny proces
fizjologiczny, a mianowicie utrzym ywanie s t a ł o c i e p l n o ś c i . W sercu
4-działowym ssaków i ptaków nie dochodzi do m ieszania się krwi, a to
uwarunkowało osiągnięcie stałej ciepłoty - ważnej ewolucyjnie aromorfozy
(patrz tabelka na s. 164) pozwalającej uniezależnić się organizmom od
warunków środowiska zewnętrznego. Pozostałe kręgowce, jak ryby, płazy
i gady, to zwierzęta z m i e n n o c i e p l n e , których temperatura ciała zależna
jest od temperatury otoczenia i waha się w dużych granicach. W ywiera to wpływ
na inne funkcje życiowe tych organizmów.
Krew płynąca w naczyniach krwionośnych jest dzięki pracy serca w ciągłym
ruchu i krąży w całym ciele. W łaściwy i zawsze ten sam kierunek przepływu
krwi zapew niają szczególnej budowy zastawki znajdujące się w ujściach
przedsionkowo-komorowych między lewym przedsionkiem a lew ą komorą
oraz praw ym przedsionkiem a praw ą kom orą serca. Dzięki temu krew może
spełniać wiele funkcji (transportujących i scalających):
- rozprowadza 0 2 i substancje pokarm ow e w organizmie,
- odprowadza C 0 2 i produkty przemiany materii,
- utrzym uje stałe pH, temperaturę i ciśnienie osmotyczne,
- rozprowadza biokatalizatory (enzymy, hormony, witaminy),
- uczestniczy w procesach odpornościowych organizmu,
- warunkuje homeostazę (stan równowagi) w organizmie.

4.3. BUDOWA I FUNKCJE UKŁADU LIMFATYCZNEGO.

ROLA LIMFY

Obok układu krwionośnego w organizmie człowieka występuje drugi system

krążenia układ limfatyczny, zwany też chłonnym. W przeciwieństwie do

203
układu krwionośnego jest on układem otwartym. Główna jego rola sprowadza
się do obrony organizmu przed drobnoustrojami chorobotwórczymi i utrzyma­
nia równowagi płynów ustrojowych; ponadto pośredniczy w wymianie skład­
ników między krwią a tkankami, docierając tam, gdzie nie dochodzą naczynia
krwionośne, bierze także udział w procesach wchłaniania substancji pokar­
mowych (głównie produktów rozpadu tłuszczów).
Krążenie krwi i limfy pośrednio kontaktuje poszczególne komórki organiz­
mu ze sobą, dzięki czemu m ogą one współdziałać i tworzyć integralną całość.
Układ limfatyczny składa się z sieci naczyń limfatycznych (chłonnych),
w których krąży lim fa (chłonka), i narządów limfatycznych centralnych
(grasicy i szpiku kostnego) oraz obwodowych (np. węzłów chłonnych,
śledziony, migdałków i grudek chłonnych).

Narządy układu limfatycznego

centralne obwodowe
(pierwotne) (wtórne)

— g ra sica śle d zio n a

n iektó re o b sza ry . w ę zły chłonne

szp iku ko stn e go
ss a k ó w (an alo g i — m igdałki
fu n kcjo n a ln e
b ursy . g ru dki chłonne
F a brycjusza
p taków )

N aczynia chłonne (limfatyczne) mają bardzo cienkie ściany, znajdują się

w nich zastawki uniemożliwiające cofanie się chłonki. Ruch limfy jest ruchem
biernym. Płynie ona powoli dzięki skurczom okolicznych mięśni ciała.
W ęzły chłonne (limfatyczne) budową przypominają gęstą siatkę. Dzięki jej
właściwościom mechanicznym oraz zdolności żernej (fagocytoza) monocytów,
pochodzących z tkanki siateczkowej węzłów, chłonka zostaje oczyszczona
z toksyn i bakterii. D zięki zaś limfocytom, tworzącym się w tkance chłonnej
węzłów, uczestniczy w mechanizm ach odpornościowych (patrz s. 207).
W ęzły chłonne:
- są m iejscem pow stawania (namnażania) lim focytów i monocytów (czyn­
ność krwiotwórcza),
- oczyszczają chłonkę ze szkodliwych obcych ciał i substancji,
- stanowią barierę ochronną i odpornościową ustroju.

204
 W działalności układu chłonnego uczestniczą również narządy, ja k śledziona
(będąca też narządem krwiotwórczym) i grasica (będąca też gruczołem
dokrewnym) oraz u ptaków bursa Fabrycjusza.
Limfa (chłonka) to jeden z płynów ustrojowych o składzie zbliżonym do
składu osocza krwi, zawierający krwinki białe zwane lim focytam i (patrz s. 74).
Powstaje z krwi w wyniku jej przesączania przez naczynia włosowate do
otoczenia i stąd przepływa do naczyń włosowatych chłonnych oraz dalej do
większych naczyń chłonnych (limfatycznych). Dzięki krążeniu chłonki skład­
niki odżywcze docierają tam, gdzie nie dochodzą naczynia krwionośne. Na
drodze naczyń chłonnych we wszystkich częściach ciała znajdują się zgrupowa­
nia tkanki chłonnej (grudki, migdałki, węzły), które przekazują do chłonki
wytworzone w nich limfocyty. N aczynia chłonne uchodzą do żył. W ten sposób
limfa wraca do krwiobiegu, przez cały czas płynąc tylko w tym jednym
kierunku. Chłonka ma mleczne zabarwienie spowodowane dużą zawartością
tłuszczów, wchłanianych przez naczynia chłonne jelit (por. s. 183).
Chłonka pośredniczy w wymianie składników między krwią a tkankami,
w wyniku czego roznosi po organizmie monocyty i limfocyty, uczestniczące
w mechanizmach obronnych organizmu, oraz bierze udział w procesach
wchłaniania substancji pokarmowych (głównie produktów rozpadu tłuszczów).

5. O D P O R N O Ś Ć O R G A N IZ M U
5.1. OBRONA IMMUNOLOGICZNA ORGANIZMU

I m m u n o l o g i a jest nauką, która zajmuje się badaniem zjawisk odpornoś­

ciowych organizmu. Termin odporność (im m unitas) oznacza specyficzne
reakcje, w trakcie których zostają unieczynnione lub zniszczone drobnoustroje,
ich toksyny i inne obce dla organizmu substancje. Odporność powstaje dzięki
aktywności) układu limfatycznego, zwanego potocznie układem odpornoś­
ciowym. U ssaków należą do niego głównie: grasica, szpik kostny, węzły
chłonne, śledziona, migdałki, kępki Peyera w ściance jelita. Takie rozproszenie
narządów układu limfatycznego wiąże się z tym, że czynniki infekcyjne mogą
wnikać do każdego miejsca w organizmie.
Człowiek stale styka się z ogrom ną liczbą czynników infekcyjnych (patoge­
nów), takich ja k priony, wirusy, bakterie, grzyby chorobotwórcze, pierwotniaki,
robaki i stawonogi pasożytnicze. Organizm broni się przed wniknięciem
czynnika infekcyjnego, wytwarzając:
a) bariery anatomiczno-fizjologiczne w postaci zachowania ciągłości skóry,
błon śluzowych,

205
 b) bariery imm unologiczne
w postaci hormonalnych i komórkowych
mechanizmów obronnych.
Bariery anatom iczno-fizjologiczne to zespół czynników przeciwstawiają­
cych się wnikaniu drobnoustrojów ze świata zewnętrznego do wnętrza
organizmu. Zalicza się do nich przede wszystkim:
- nieuszkodzoną skórę oraz jej kwaśny odczyn (pH 3,5-5,5 - zabijający
bakterie),
- wydzieliny blon śluzowych, np. niskie pH kwasu solnego soku żołąd­
kowego, lizozym we łzach, kwaśny odczyn pochwy,
- odruchy obronne, np. kaszel, wymioty, kichanie, ruch rzęsek nabłonka
migawkowego, strumień łez, plwocinę, śluz,
- wydaliny organizmu, np. mocz, biegunkę,
- symbiotyczną florę bakteryjną ustroju, np. jamy ustnej, pochwy, przewodu
pokarmowego, która nie dopuszcza do rozwoju organizmów chorobotwórczych.
Bariery immunologiczne. Po złamaniu anatomicznych barier ochronnych
czynniki infekcyjne wnikają do organizmu, tam namnażają się, wywołując chorobę,
a nawet mogą spowodować śmierć. Jednakże przeważająca większość zakażeń
u zdrowego człowieka przebiega w określonym czasie i nie pozostawia trwałych
uszkodzeń ciała. Dzieje się tak dzięki istnieniu obronnych mechanizmów im­
munologicznych zwalczających zakażenia. Mechanizmy te są związane z dwoma
różnymi czynnościowo rodzajami odporności: odpornością w r o d z o n ą (natural­
ną) i n a b y t ą (swoistą). Odporność nabytą organizm uzyskuje w sposób
bierny lub czynny, a każdy z tych sposobów może być naturalny lub sztuczny.

ODPORNOŚĆ
_L
1
NABYTA WRODZONA
(swoista) (nieswoista)
zależy m.in. od budowy i stanu skóry,
śluzówek, od działania odruchów obronnych,
tj. kichania, łzawienia, od bakteriobójczego
działania śliny, soku trawiennego, łez i in.
r 1
CZYNNA BIERNA

naturalna po przebyciu zakażenia naturalna przeciwciała matki u noworodka

(po zetknięciu z antygenem) (przez łożysko lub wraz z mlekiem matki)

sztuczna po podaniu szczepionki — sztuczna po podaniu surowicy odpornościowej

(osłabionych lub zabitych (gotowych przeciwciał)
drobnoustrojów)
Podstawowym celem wszystkich reakcji odpornościowych jest a n t y g e n .

206
 A ntygen to substancja wielkocząsteczkowa o charakterze białek, sacharydów,
kwasu nukleinowego (np. drobnoustroje chorobotwórcze i ich toksyny), która po
wniknięciu do organizmu (drogą pozajelitową) wywołuje w nim odpowiedź
immunologiczną (reakcję odpornościową) w postaci tworzenia przeciwciał.
P rzeciw ciała są specyficznymi białkami pojawiającym i się w płynach
ustrojowych jako bezpośrednia odpowiedź na wniknięcie do ustroju antygenu.
Charakteryzują się one powinowactwem do tego antygenu, co oznacza, że dany
antygen pobudza organizm do wytworzenia tylko jednego rodzaju przeciwciała.
Wszystkie przeciwciała należą do klasy białek złożonych nazywanych im-
m unoglobulinam i (y-glo b u lin y). W ytwarzane są przez limfocyty B.
Przeciwciała unieczynniają antygeny na drodze ich: neutralizacji, aglutynacji (czyli
zlepiania), precypitacji (czyli strącania, wytrącania), lizy (pękania, rozpadu), opsonizacji
(opłaszczania). Reakcje te nazywamy o d c z y n a m i s e r o l o g i c z n y m i , gdyż obok
antygenów reagują w nich przeciwciała zawarte w surowicy krwi. Klasycznym przykładem
reakcji serologicznej jest reakcja aglutynacji, czyli zlepiania krwinek podczas przetaczania
niezgodnych grupowo krwi dawcy i biorcy (patrz s. 210, 211).
Ponadto w płynach tkankowych i tkankach znajdują się substancje, które nie mają
charakteru przeciwciał, hamują jednak rozwój i namnażanie drobnoustrojów, są to m.in.
lizozym i interferon:
- lizozym to białko o właściwościach enzymatycznych, niszczące ścianę komórkową
bakterii Gram-dodatnich; występuje we łzach, ślinie i pocie;
- interferon - substancja białkowa uwalniana przez makrofagi (monocyty), komórki
zakażone wirusami. Istnieje wiele rodzajów interferonów. Interferony wzmagają aktywność
komórek cytotoksycznych, np. limfocytów Tc, które mają zdolność niszczenia komórek
zakażonych wirusami, wzmagają aktywność i fagocytozę makrofagów. Wykorzystywane są
w leczeniu głównie chorób zakaźnych i nowotworowych.
W obronie immunologicznej ustroju biorą udział limfocyty T, B (ryc. 136)
oraz fagocyty (makrofagi i granulocyty obojętnochłonne). W szystkie te
komórki pochodzą z pierwotnych komórek macierzystych szpiku kostnego.
Limfocyty T w drodze do węzłów limfatycznych dojrzewają w grasicy (thymus),
tam też się różnicują i uzyskują kompetencje do odpowiedzi immunologicznej.
Limfocyty T warunkują odporność komórkową. Znane są 3 główne klasy komórek T :
- limfocyty Tc - cytotoksyczne (killer), które rozpoznają i niszczą komórki
z obcym antygenem na powierzchni,
- limfocyty Th - pomocnicze (helper), uwalniające chemiczne związki
aktywujące odpowiedź imm unologiczną, np. limfokiny/cytokiny,
- limfocyty Ts - ham ujące (supressor), ham ują odpowiedź imm unologicz­
ną poprzez uwalnianie białek regulatorowych - cytokiny.
Lim focyty B warunkują odporność humoralną; dojrzew ają w bursie Fabryc­
jusza (u ptaków) lub w szpiku kostnym (u większości ssaków). Rola limfocytów
B polega głównie na produkcji przeciwciał, część z nich odpowiada za pamięć
imm unologiczną ustroju (komórki pamięci).

207
y r—

M akrofagi odgrywają ważną rolę w odporności swoistej ja k i nieswoistej.

Funkcja ich polega na: fagocytowaniu antygenów, wydzielaniu substancji
białkowych (m.in. interferonu) niszczących bakterie oraz uaktywnianiu lim­
focytów T przez prezentację fragmentu antygenu komórki patogennej.
G ranulocyty obojętnochłonne przede wszystkim fagocytują antygeny.

o o KOŚĆ

kom órki
m acierzyste krwi

lim focyty T lim focyty B

(różne typy)
S ! ^
¥ * A
L Th L Ts L Tc przeciwciała
(pom ocnicze) (ham ujące) (zabójcy)

N ------------------- V ------------------- ' V

O DPOR NOŚĆ O DPO R NO ŚĆ

KOM ÓRKOW A HUM O RALNA

Ryc. 136. Pochodzenie i różne funkcje limfocytów T i B

R odzaje odporności. W zależności od sposobu zwalczania antygenu

wyróżniamy 2 rodzaje obrony immunologicznej:
- odporność kom órkow ą, która jest związana z działalnością limfocytów
T i kom órek fagocytujących antygeny (fagocytów), a więc: makrofagów
i granułocytów obojętnochłonnych;
- odporność hum oralną, która wiąże się z wytwarzaniem swoistych
przeciw ciał przez lim focyty B i swoistą reakcją antygen - przeciwciało.
Warto wiedzieć, że fagocyty spełniają nie tylko swoje funkcje we krwi i tkankach, lecz
także na powierzchni błon śluzowych, np. w jamie ustnej, drogach oddechowych. Procesom

208
tym towarzyszy przekrwienie (zaczerwienienie) i zwiększona przepuszczalność naczyń dla
białek (obrzęk) - prowadzące do stanu zwanego z a p a l e n i e m .

M echanizm odporności. Antygeny po wniknięciu do wnętrza organizmu

napotykają pierwszą linię obrony w postaci ataku granulocytów obojętnochłon-
nych i makrofagów - kom órek żernych, które fagocytują bakterie lub wirusy.
M akrofagi traw ią cząstki antygenu i równocześnie prezentują na swojej
powierzchni antygen (fragment komórki bakterii lub wirusa) dla limfocytów T.
Po rozpoznaniu, limfocyty T w ysyłają informację chem iczną w postaci
limfokiny do limfocytów B. Limfocyty B nam nażają się i produkują określony
typ przeciwciał reagujących z antygenem, prowadząc do jego unieszkod­
liwienia (ryc. 137).

INWAZJA PATOGENÓW

MECHANIZMY NIESWOISTEJ MECHANIZMY SWOISTEJ

ODPORNOŚCI ODPORNOŚCI

— Bariery mechaniczne
skóra, włosy, śluzówka, Odporność Odporność
nabłonek migawkowy komórkowa humoralna |

— Bariery chemiczne - granulocyty obojętnochłonne fagocytują bak­

łój. pot, kwaśne wydzieliny terie lub wirusy,
i enzymy żołądkowe, lizozym - monocyty (makrofagi) fagocytują komórki bak-
terii łub wirusy,
Bariery biologiczne - trawienie cząstek „intruza” przez fjo cy ty ,
symbiotyczna flora, np. jelita, - prezentacja antygenu (fragmentu komórki bak­
pochwy terii lub wirusa) na powierzchni makrofaga,
- rozpoznanie obcego białka przez limfocyt T,
- pobudzenie limfocytów T i ich podział (na-
mnażanie),
- limfocyty T niszczą komórki zakażone wirusa­
mi lub bakteriami,
- wysyłanie informacji chemicznej (limfokiny)
Fagocyty do limfocytów B,
- mobilizacja limfocytów B i ich podział (na-
mnażanie),
Interferon - produkcja określonego typu przeciwciał,
- reakcja antygen - przeciwciało,
- unieszkodliwienie antygenu.

Ryc. 137. Mechanizmy odporności immunologicznej organizmu

5.2. GRUPY KRWI A ODPOWIEDŹ IMMUNOLOGICZNA
ORGANIZMU

Antygeny i przeciwciała grup krwi. Erytrocyty człowieka (i innych ssaków)

zawierają na błonie komórkowej substancje glikoproteidowe (odpowiednik
antygenu) warunkujące grupę krwi. Podział grup krwi na 0, A, B, AB wynika
z braku lub obecności dwóch specyficznych antygenów znajdujących się na
powierzchni krwinek czerwonych. Antygeny te, określone jako antygeny A i B,
w ystępują bądź w jednej z trzech możliwych kombinacji (A lub B, albo A i B),
bądź brak ich zupełnie (0). Jeżeli u danego osobnika występuje jeden
z antygenów, to jego grupa krwi przyjm uje nazwę od nazwy występującego
antygenu, np. antygen A - grupa A, gdy występują oba antygeny - grupa krwi
AB, natomiast w przypadku braku antygenów mamy grupę krwi 0 (zero).
Z kolei w osoczu krwi znajdują się przeciwciała, zwane a g l u t y n i n a m i ,
skierowane przeciw antygenom, jakich nie zawierają ich krwinki. Tak więc
surowica osobnika o grupie A zawsze zawiera przeciwciała anty-B (aglutyniny
P), natomiast krew grupy B - przeciwciała anty-A (aglutyniny a ), surowica AB
nie posiada żadnych przeciwciał zarówno anty-A, jak i anty-B. Ponieważ
anty-A reaguje specyficznie z antygenem A, a anty-B z antygenem B, po
zm ieszaniu się krwi grupy A z krwią grupy B - przeciwciała anty-A z surowicy
grupy B w ywołują zlepianie, czyli a g l u t y n a c j ę krwinek grupy A lub grupy
AB, a przeciwciała anty-B grupy A mają analogiczne działanie na krwinki grupy
B czy AB. Zjawisko to było przyczyną wielu tragedii podczas transfuzji krwi
(ryc. 138).
Transfuzja krwi. Jeśli choremu z grupą krwi B (biorcy) przetoczono by krew
osobnika o grapie A, to krwinki dawcy (grapa A) ulegałyby aglutynacji, a więc
zlepianiu pod wpływem przeciwciał anty-A znajdujących się we krwi biorcy (grapa
B). Podobnie rzecz będzie wyglądała, gdy przetoczymy krew grapy B osobnikowi
grapy krwi A. W obu przypadkach aglutynacja może doprowadzić do poważnych
powikłań, np. uszkodzenia układu krążenia (przez zaczopowanie drobniejszych
naczyń krwionośnych), uszkodzenia nerek (przez zablokowanie kanalików ner­
kowych). Jest więc oczywiste, że nie można mieszać krwi grapy A z krwią grapy B.
Osobnicy należący do grapy AB są uniwersalnymi biorcami, ponieważ nie
mają ani przeciwciał anty-A, ani anty-B, nie strącają zatem krwinek dawcy.
Osobnicy należący do grapy 0 uważani są za uniwersalnych dawców, gdyż nie
mają antygenów ani A, ani B, co oznacza, że krwinki czerwone nie będą
aglutynowały, niezależnie od tego, do jakiej grapy krwi należy krew biorcy.

210
Rys. 138. W ystępow anie antygenów i aglutynin w różnych grupach k rw i ludzkiej

Konflikt serologiczny. U ludzi oprócz antygenów A i B znajdują się również

inne antygeny krwinkowe. Należy do nich m.in. czynnik Rh, po raz pierwszy
wykryty w krwi małp makaków Rhesus - stąd też jego symbol. Osob­
nicy, w których krwi występuje antygen Rh, nazywani są Rh dodatnimi (Rh+),
natomiast osobnicy, u których czynnik Rh nie występuje - Rh ujemnymi
( R h f ) . Większość naszego społeczeństwa m a gmpę krwi Rh+, niewielka część
Rh.
W małżeństwie mężczyzny o grupie krwi Rh+ z kobietą o grupie krwi Rh płód
może odziedziczyć po ojcu gm pę krwi Rh+. Fakt ten może odbić się niekorzystnie
na rozwoju płodu.
W surowicy krwi Rh” pojawiają się przeciwciała anty-Rh* dopiero wtedy, gdy
krew R h ' zetknie się z krwią Rh+. Jeśli zatem krwinki płodu (Rh+) dostaną się
poprzez łożysko do krwi matki (Rh ), to w krwi matki nastąpi synteza przeciwciał
anty-Rh*■skierowanych przeciwko antygenom Rh+ płodu.
Podczas następnych ciąż każde zmieszanie krwi matki (zawierającej już teraz
przeciwciała anty-Rh+) z krwią płodu o grupie krwi Rh+ będzie wywoływać
znaczne zlepianie (aglutynację) i zniszczenie (hemolizę) krwinek czerwonych

211
płodu. W efekcie będzie to prowadzić do uszkodzenia płodu, a nawet do
poronienia (ryc. 139).

erytrocyty pierwsze drugie

z antygenem Rh+ dziecko z Rh+ dziecko z Rh+

Ryc. 139. Konflikt serologiczny: A - krwinki czerwone przechodzą z płodu o Rh+ do

ciała matki o Rh“, powodując wytwarzanie w jej krwi przeciwciał anty-Rh+; B - w czasie
drugiej ciąży (i następnych) przeciwciała anty-Rh‘ przechodzą w znacznej ilości z krwi
matki do krwi płodu, powodując zlepianie (aglutynację) krwinek płodu, a w konsekwencji jego
uszkodzenie

6. P O B IE R A N IE I T R A N S P O R T W O D Y W R O ŚL IN IE

Komórka roślinna m a zdolność pobierania i oddawania wody. U podstaw tych

zjawisk leżą 2 procesy: dyfuzji i osm ozy (patrz s. 39).
Zachodzenie tych procesów możliwe jest dzięki istnieniu selektywnie
działającej półprzepuszczalnej błony lipidowo-białkowej (patrz. s. 40) Przez
błony te zachodzą 2 rodzaje transportu: bierny i czynny.
Komórka charakteryzuje się właściwościam i o s m o t y c z n y m i . D ecydu­
ją o tym siła ssąca, potencjał osmotyczny i turgor:

S = P„-T

Siła ssąca komórki (5) to siła, z jaką woda wnika do komórki aż do momentu
zrównoważenia sprężystości ścian komórkowych.
P otencjał osmotyczny (Pa) to ciśnienie, które równoważy osmotyczne
przenikanie wody do komórki.

212
 Turgor (7) to stan jędm ości komórki, uwarunkowany stopniem jej naw od­
nienia.
W komórce roślinnej umieszczonej w czystej wodzie zachodzi osmoza.
W miarę wnikania wody turgor będzie wzrastał, natomiast potencjał osmotycz-
ny soku komórkowego będzie maleć (gdyż maleć będzie stężenie soku
rozcieńczanego wnikającą wodą).
h 2o

H ,0 z solam i m ine ra lnym i

H ,0

Ryc. 140. Pobieranie, transport i parowanie wody w roślinie: A - osmotyczne pobieranie

i transport w korzeniu (etap I); B - transport przez drewno w łodydze (etap II); C - transport
w liściu i transpiracja kutikulama oraz szparkowa (etap III); D - szparka otwarta i zamknięta

Ruch wody w układzie gleba-roślina-pow ietrze zachodzi w 3 etapach (ryc.

140):
I. gleba —> włośniki -» komórki kory pierwotnej —> komórki walca
osiowego —» naczynia w korzeniu
II. naczynia w korzeniu —» naczynia w łodydze —» naczynia w liściu

213
 III. naczynia w liściu —» komórki miękiszu palisadowego i gąbczastego
—> aparaty szparkowe (transpiracja).
Transpiracja to fizjologiczny proces czynnie regulowany przez roślinę,
polegający na wyparowywaniu wody. Rozróżnia się transpirację szparkową
i kutikulamą. Intensywność transpiracji zależy od gatunku rośliny, ilości
światła, wody, temperatury i liczby aparatów szparkowych (tab. 42).
Transpiracja obniża temperaturę rośliny, chroni ją przed przegrzaniem,
sprzyja transportowi substancji mineralnych od korzenia do pędu.
Pobieranie i transport wody w roślinie są uwarunkowane kilkoma
mechanizmami. Są to:
- transpiracja - główny napęd warunkujący stały przepływ wody przez
naczynia;
- siła ssąca liści - wywołana transpiracją, dzięki której woda z naczyń
podciągana jest efektywnie ku górze;
- parcie korzeniow e - siła wypierająca wodę z korzeni do naczyń;
wykorzystywana jest na wiosnę, kiedy zbyt mała transpiracja (na skutek braku
liści) mało skutecznie powoduje ruch wody w roślinie, wówczas system
korzeniowy „pom puje” wodę do naczyń;
- kohezja - siły spójności między cząsteczkami wody, dzięki czem u tworzy
się tzw. słup wody w naczyniach;
- osm oza - pozw ala na pobieranie wody z gleby.

Zmiany w komórkach szparkowych w czasie dnia i nocy T a b e l a 42

Pora doby D zień Noc

Stężenie C O , w kom órce m aleje rośnie

pH rośnie m aleje

P rzem iany w ęglow odanów w ytw arzanie glukozy glukoza przekształca się
w skrobię
- ilość glukozy rośnie m aleje
C iśnienie
- turgor w ysoki niski
R eakcja aparatu szparkow ego otw ieranie zam ykanie

7. P O K R Y C IE C IA Ł A - S K Ó R A I JE J F U N K C JE

W szystkie kręgowce m ają ciało pokryte s k ó r ą , na którą składają się

2 warstwy: naskórek i skóra właściwa (ryc. 141).

214
 naskórek
(warstwa zrogowaciała
i warstwa rozrodcza) \

receptor nerwowy —
gruczoł łojowy -------

skóra właściwa --------

naczynia krwionośne

gruczoł potowy --------

nerw ------------------------

podściółka tłuszczowa
warstwa podskórna

Ryc. 141. Budowa skóry ssaka

Naskórek jest zbudowany z wielowarstwowej tkanki nabłonkowej. Jego

zewnętrzna warstwa ulega złuszczeniu i regeneracji, wytwarza liczne g r u ­
czoły:
- śluzowe u ryb i płazów,
- jadow e u gadów i płazów,
- kuprowe u ptaków,
- potowe, łojowe, mleczne i zapachowe u ssaków.
Z naskórka powstają liczne w y t w o r y r o g o w e :
- łuski rogowe u gadów,
- dziób, łuski rogowe na nogach i pióra u ptaków,
- pazury, paznokcie, rogi, kopyta i włosy u ssaków.
Skóra właściwa jest wielowarstwowa, elastyczna, ale mało rozciągliwa. Jest
zbudowana z tkanki łącznej, wśród której znajdują się naczynia krwionośne,
komórki nerwowe (receptory), komórki barwnikowe i mięśnie. W ytworami
skóry właściwej są twory kostne:
- łuski rybie,
- płytki gadzie.
U ptaków i ssaków może być obecna w a r s t w a p o d s k ó r n a bogata
w tłuszcz.
Funkcje skóry są u zwierząt wielorakie i związane z:
- ochroną organizmu przed urazami mechanicznymi, termicznymi, chem i­
cznymi, świetlnymi;
- ochroną organizmu przed czynnikami chorobotwórczymi;
- odbiorem informacji ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory;

215
 - procesami termoregulacji chroniącymi organizm przed przegrzaniem lub
utratą ciepła;
- regulacją gospodarki wodnej organizmu;
- wymianą gazową (oddychanie);
- wydzielaniem różnych substancji: śluzu, łoju, potu, mleka;
- wabieniem lub odstraszaniem innych organizmów;
- obroną i ochroną dzięki obecności gruczołów jadowych, zapachowych
i innych wytworów naskórka, jak igły, pancerze, pazury, rogi, gęste włosy itp.

8. RUCH

8.1. BUDOWA I FUN K CJE SZK IELETU CZŁOW IEKA

czaszka

mostek

żebra

kręgosłup

k. ramieniowa

k. promieniowa

k. łokciowa

k. dłoni

Ryc. 142. Budowa szkieletu człowieka

Materiałem budującym szkielet są twarde tkanki łączne - kostna i chrzęstna. Dzięki

nim szkielet może spełniać różne funkcje: 1) podporową - stanowiąc rusztowanie dla
ciała, 2) ochronną dla części miękkich (narządów wewnętrznych), 3) usztywniającą,
4) jednego z narządów układu mchu - miejsca przyczepu mięśni, 5) krwiotwórczą.

216
 mózgoczaszka (ochrania mózg)

trzewioczaszka (uczestniczy w pobieraniu i wstęp­

czaszka nej obróbce mechanicznej pokarmu oraz pobiera­
niu powietrza, ochrania narządy początkowego
odcinka przewodu pokarmowego i dróg oddecho­
Szkielet osiowy wych)

zbudowany u większości zwierząt przeważnie z ru­

kręgosłup chomo połączonych kręgów tworzących odcinki:
szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i ogonowy

Szkielet kręgowców (poza krągłoustymi) dzieli się na: szkielet osiowy

(czaszka i kręgosłup), szkielet pasów i szkielet kończyn (tab. 43 i 44),
Szkielet pasów , czyli obręczy kończyn, jest oparciem dla kończyn przednich
i tylnych, a składa się z:
- pasa barkowego (obręczy barkowej), w którego skład wchodzą jako kości
główne: łopatki, obojczyki i kości krucze (różnie u różnych zwierząt),
- pasa miednicznego (obręczy miednicznej), składającego się z kości
biodrowych, kulszowych i łonowych.
Szkielet kończyn (ryc. 143)
- przednich (górnych u zwierząt spionizowanych),
- tylnych (dolnych u zwierząt spionizowanych).

p o d ud zie

Ryc. 143. Schemat budowy kończyny przedniej i tylnej

Elem entem składowym szkieletu są k o ś c i . W yróżnia się trzy typy kości:

- płaskie (kości czaszki, żebra, kości obręczy kończyn),
- długie (kość ramieniowa, kość udowa, kości podudzia, kości przed­
ramienia),
- różnokształtne (np. kręgi).
Kości łączą się ze sobą połączeniami stałymi, tzw. s z w a m i (np. kości
czaszki), łub ruchomymi, tzw. s t a w a m i (np. kości kończyn).

217
8.2. PORÓWNANIE BUDOWY SZKIELETU KRĘGOWCÓW

Porównanie szkieletu obręczy (pasów) i kończyn kręgowców Tabela i

O b ręcze (pasy) K ończyny
G rom ady
barkow a m iedniczna przednie tylne

łopatki, kości kru­ 2 kości bezim ienne prom ienie kostne płetw parzystych
cze, obojczyki, (zrośnięte)
Ryby nadobojczyki obręcz niezw iązana ze
obręcz zrośnięta szkieletem osiow ym
z m ózgoczaszką o
łopatki, silne kości zrośnięte kości łonow e, boczne osadzenie k ończyn zawieszając«
krucze, obojczyki biodrow e, kulszow e ciało
ram ię, przedram ię udo, podudzie
(zrośnięte kości (zrośnięte kości
łokciow a i prom ie­ piszczelow a
Płazy obręcz luźno obręcz połączona niow a), kości ręki i strzałkow a),
połączona z kręgosłupem (ze zredukow anym kości stopy
z kręgosłupem 1 palcem )

brak u płazów bezn ogich

w ielokierunkow y ru
kości kończyn ch TOY

łopatki, nadłopatki, zlane kości biodrow e, boczne osadzenie k ończyn zaw ieszają-
obojczyki, potężne łonow e, kulszow e cych ciało
kości krucze
Gady
obręcze m ocno poł< czone z kręgosłupem ram ię, 2 kości udo, kości pod u ­
przedram ienia, dzia, kości stopy
kości ręki
redukcja lub zanik obręczy u w ęży zanik kończyn u wę ży J“
Ot
w olne szabelkow a- kości biodrowe, łonowe przekształcone podporow e osadze­
te łopatki, i kulszow e w skrzydła nie kończyn
zrośnięte obojczy­ obręcz dobrze rozw inię­ redukcja kości redukcja kości
ki, silne kości kru­ ta, zrośnięta z kręgam i palców palców
Ptaki cze kryzow ym i tw orzy m ie­
obręcz silnie dnicę od dołu otw artą
zw iązana z m ost­ przez niezrośnięcie ko­
ści łonow ych
kiem , unierucho­
miona

łopatki, obojczyki zrośnięte kości biodro­ p odporow e osadzenie kończyn

(tylko u zw ierząt w e, łonow e, i kulszow e m ogą być organizm y 2-nożne lub 4-
o kończynach łączą się w 2 (praw ą i nożne
chw ytnych), kości lew ą) kości m iedniczne,
m odyfikacje kończyn: kroczne stopocho-
Ssaki krucze (tylko tw orzące razem z koś­
dne (niedźw iedź, małpy, człow iek),
u stekow ców ) cią krzyżow ą tzw. m ie­
kroczne palcochodne (pies, kot, kopyt­
dnicę zw iązaną z krę­
ne), grzebne (kret), skoczne (kan- ^ ^
gosłupem
gur), pływ ne (foka), lotne (nieto- ( )
perz), chw ytne (m ałpy, człow iek) py

218
porównanie szkieletu osiowego kręgowców T a b e l a 44
S /.kielet G ro m a d y
osiow y
ry b y płazy gad y p ta k i ssak i

r I 2 3 4 5 6

liczne kości ażurow a dalsze kostnie­ lekkie kości zmniejszenie

ruchom o z sobą nie czaszki spneum a- liczby kości:
połączone zm niejszenie tyzow ane czołow a, cie­
mózgo czaszka

liczby kości mieniow a,

skroniow a,
nieruchom e klinow a, p o ­
połączenie tyliczna
czaszki brak szw ów kości połączo­
z kręgosłupem ne szw am i

2 kłykcie p o ­ 1 kłykieć po­ 1 kłykieć po­ 2 kłykcie po­

u tyliczne tyliczny tyliczny tyliczne
SI
C3
N pow stanie z staw ow e kość kwadra­ kość kw adra­ staw zawiasowy
U
1 łuku skrzelo- połączenie tow a łączy towa łączy łączy żuchwę
w ego szczęki szczęki (górnej) szczękę (górną) szczęki wydłużo- (szczękę dolną)
(górnej) i żuch­ z m ózgoczaszką z żuchw ą żone stanow ią­ ze szczęką
w y (szczęki (szczęką dolną) ce podstaw ę górną
dolnej) dzioba
trzew ioczaszka

chrząstki pod­ zęby kostne zęby na k o ś­ brak zębów heterodontyzm

trzym ują w szczęce ciach szc* >
skrzela pows­ (górnej) kow ych
tałe z łuków zęby w zębo-
skrzelow ych hom odontyzm dołach
kość kw adrato­
w a zam ieniona
w kow adełko
(kostkę słucho­
wą)

redukcja struny grzbietow ej dalsza redukcja brak struny grzbietow ej (z w yjąt­

struna grzbietow a

(jej resztki w ystępują między struny grzbieto­ kiem w czesnych stadiów rozw oju
kręgam i) wej (w ystępuje zarodkow ego, jej resztki w ystę­
(tylko w sta­ p ują m iędzy kręgam i)
dium zarodko­
w ym )

2 odcinki: 4 odcinki: 4 odcinki: 4 odcinki: 5 odcinków :

K ręgosłup

tułow iow y szyjny szyjny szyjny szyjny

i ogonow y 1 krąg, 8 kręgów, 9 -1 8 kręgów, 7 kręgów,
odcinki kręgosłupa

tułow iow y piersiow o- piersiow y piersiow y

7 kręgów, -lędźw iow y 5 -9 kręg ó w , 12-16 kręgów ,
krzyżow y 2 2 kręgi, lędźw iow o- lędźw iow y
1 kręg, krzyżow y -krzyżow y 5 - 7 kręgów,
ogonow y 2 kręgi, 10-22 kręgów, krzyżow y
łub ko ść ogonow y redukcja ogo­ 3 - 5 kręg ó w ,
ogonow a - liczne kręgi now ego ogonow y
urostyl 6 kręgów + 3 -5 0 kręgów
kość o g o n o ­
wa - pygostyl

219
tab. 44 cd.
1 2 3 4 5 6

obecne żebra brak żeber kręgi piersiow e kręgi piersiowe, żebra i m ostek ]
żebra z w yrost­ tw orzą klatkę j
kręgi dw uw klę- kręgi przodo-
kam i + mostek piersiow ą |
żebra, kręgi i in.
słe (liczba w klęsłe żebra i m ostek
z grzebieniem
K ręgosłup

kręgów tw orzą klatkę

mostek tw orzą klatkę
zróżnicow ana piersiow ą
piersiow ą
u poszczegól­
nych gatunków ,
a naw et osob­ kręgi czasem
ników ) tyłow klęsłe

cienkie ości pow ierzchnia kręgów z reguły

luźno osadzone spłaszczona; m iędzy kręgam i
w m ięśniach obecne dyski chrzęstne

8.3. ROLA UKŁADU M IĘŚN IOW EGO W CZASIE RUCHU

BUDOWA I CZYNNOŚCI MIĘŚNI SZKIELETOWYCH

M ięśnie szkieletowe zbudowane są z tkanki mięśniowej poprzecznie

prążkowanej (por. ryc. 35). Cechuje je pobudliwość i silna kurczliwość. Dzięki
pobudliwości, będącej zdolnością reagowania na bodźce, w mięśniach powstaje
pewien stan czynny, prowadzący do ich skurczu. M ięśnie kurcząc się, zmieniają
swoją długość i napięcie. M ięśniami ruchu czynnego są mięśnie szkieletowe,
a ich masa stanowi ok. 40% wagi ciała człowieka. W każdym pojedynczym
mięśniu wyróżnić można:
• ścięgna i rozcięgna, które przyczepiają mięsień do kości i przenoszą pracę
mięśni na szkielet;
• brzusiec zbudowany z pęczków włókien mięśniowych.
M ięśnie szkieletowe są bogato unaczynione i unerwione. W łókna mięśniowe
unerwione przez jedno włókno nerwowe stanowią tzw. jednostkę ruchową.
M ięśnie szkieletowe można podzielić ze względu na:
• wykonywane czynności, są to m.in. - mięśnie zginacze, prostowniki,
odwodziciele, przywodziciele, zwieracze;
• umiejscowienie, lokalizację, są to - mięśnie głowy, szyi, klatki piersiowej,
brzucha, kończyn i inne.
Skurcze mięśni szkieletowych pow odują wytwarzanie sił poruszających
dźwignię w postaci kości i łączących je stawów. W wykonaniu ruchu rzadko
kiedy biorą udział pojedyncze mięśnie, najczęściej współdziałają ze sobą grupy
mięśni m.in.: synergistycznych, antagonistycznych, stabilizujących.

220
FIZJOLOGIA s k u r c z u m ię ś n ia s z k ie l e t o w e g o

Ryc. 144. Budowa włókna mięśniowego i mechanizm jego skurczu

Mięsień (A) jest zbudowany z włókien mięśniowych (B), składających się

z wielu włókienek mięśniowych - m i o f i b r y 1 i (C, D), w których wyróżnia
się powtarzające się jednostki czynnościowe s a r k o m e r y (D). Sarkomer
tworzą równoległe względem siebie miofilamenty aktyny (długie i cienkie)
oraz miofilamenty miozyny (krótkie i grube) (E). W czasie skurczu mięśnia
następuje skracanie się sarkomerów, wywołane wsuwaniem się miofilamentów
aktyny między miofilamenty miozyny. W arunkiem skurczu jest obecność
jonów C a2+ i ATP.

9. W R A Ż L IW O Ś Ć I K O O R D Y N A C JA

9.1. BUDOWA I FU N K CJE OŚROD K O W EG O UKŁADU

NERW OW EGO KRĘG O W CÓ W

Układ nerwowy kręgowców

osiągnął wysoki stopień rozwoju mózg
1 specjalizacji. Dzieli się on pod
względem czynnościowym na zwój ___ . rdzeń
nerwowy
2 układy: som atyczny i auto­ I*
.y E
nomiczny (ryc. 145), przy czym i J .obwodowy
co j®
12
p i e ń --------- układ nerwowy
a nerwowy
Ryc. 145. Schemat budowy układu
nerwowego

22 1
oba układy ze sobą w spółdziałają i stanowią całość funkcjonalną, czyli
nawzajem się uzupełniają w działaniu organizmu:

- koordynacja zew ­ ośrodkow y (centralny) - zbudow any

nętrzna
- kontakt i reakcje na
św iat zew nętrzny
- zaw iaduje reakcjam i
som atycznym i (np. m ię­
śni poprzecznie prążko­
wanych)
- koordynacja w ew ­
nętrzna, regulacja m e­
tabolizmu (homeostaza)
- zaw iaduje reakcjam i > układ au tonom iczn y
trzew nym i (np.m ięśni
gładkich narządów
w ew nętrznych, naczyń,
gruczołów
z m ózgu i rdzenia kręgow ego
układ som atyczn y <
obw odow y - zbudow any z nerw ów
£o odchodzących od m ózgu i rdzenia
"r3
'o
1°
w spółczulny zbudow any z pni
(sym patyczny) nerw ow ych
rów noległych do
kręgosłupa i za­
< w ierających
(w egetatyw ny), zw any zw oje nerw ow e,
też trzew nym przyw spółczulny czyli skupiska
(parasym patyczny) kom órek nerw o­
w ych

Elementami składowymi układu nerwowego są k o m ó r k i n e r w o w e

(patrz s. 67). W rozwoju zarodkowym układ nerwowy powstał z ektodermy,
która tworzy rynienkę, później cewkę nerwową. M ó z g w początkowych
stadiach powstaje jako pojedynczy pęcherzyk na końcu cewki nerwowej.
Następnie dzieli się na 3 odcinki: przodomózgowie (P), śródmózgowie
i zamózgowie, które później różnicują się (ryc. 146) na: kresomózgowie (K),
międzym ózgowie (M), śródmózgowie (S), tyłomózgowie (T), czyli móżdżek,
i zamózgowie (Z), czyli rdzeń przedłużony. Części mózgu pierwotnie ułożone
są liniowo, tzn. jedna za drugą.

cew ka nerw ow a pęc. i ę i t - y rx •t1

m ó zg o w y rdzeń k rę g o w y

Ryc. 146. Schemat różnicowania się elementów mózgowia. Objaśnienia w tekście

 W toku ewolucji i rozwoju zarodkowego powstają m.in.:
- z kresomózgowia - półkule mózgowe (ryc. 147-1) i płaty węchowe (2);
- z międzym ózgowia - szyszynka (3), oko ciemieniowe (4), oko (5),
przysadka mózgowa (6);
- z tyłom ózgowia - od spodu rozwija się błędnik, czyli ucho wewnę­
trzne (7).

Ryc. 147. Schemat liniowego ułożenia poszczególnych części mózgowia. Objaśnienia

w tekście

Od międzymózgowia, śródmózgowia, tyłom ózgowia i zamózgowia od­

chodzi u wyższych kręgowców 12 par nerwów mózgowych.
Ewolucyjne zmiany budowy układu nerwowego dotyczą przede wszystkim
mózgu (tab. 45 i ryc. 148).

Ryc. 148. Mózgowie człowieka: K - kresomózgowie, M - międzymózgowie, Ś - śródmóz-

gowie, T - tylomózgowie, Z - rdzeń przedłużony (zamózgowie)

Ogólne funkcje układu nerwowego można określić następująco:

a) odbieranie, przetwarzanie i przewodzenie informacji o zmianach w środo­
wisku, kierowanie zachowaniem zwierzęcia względem otaczającego go świata;
b) regulacja i kontrola działania poszczególnych narządów i układów;
c) korelacja działania wszystkich narządów.

223
 Dokładna analiza poszczególnych części mózgowia i rdzenia kręgowego
u k rę g o w c ó w w yższych przedstawia się następująco:
Kresom ózgowie tw orzą 2 półkule mózgowe o słabo (gady) lub silnie (ssaki)
pofałdowanej powierzchni i płaty węchowe, zbudowane z 2 substancji: istoty
białej (położonej wewnętrznie) i istoty szarej (położonej zewnętrznie kory
mózgu). I s t o t a s z a r a zbudowana jest z ciał komórek nerwowych two­
rzących ośrodki nerwowe, również podkorowe. I s t o t a b i a ł a składa się
z włókien nerwowych (neurytów i dendrytów), stanowiących drogi przewodzące.
W p ółkulach m ózgowych zachodzi, we współpracy ze śródmózgowiem,
rdzeniem przedłużonym i kręgowym, in te g ra c ja i re g u la c ja p o d s ta w o w y c h
f u n k c ji o rg a n iz m u . Jest to wewnętrzna, tzw. niższa czynność nerwowa półkul
mózgowych, opierająca się na wrodzonych odruchach bezwarunkowych.
Kresomózgowie jest też o ś ro d k ie m p a m ię c i i ś w ia d o m o ś c i. Kora mózgu
- warstwa istoty szarej pokrywającej półkule mózgowe - oraz ośrodki
podkorowe to siedlisko centrów nerwowych związanych z wyższymi czynnoś­
ciami nerwowymi, jak: czucie, ruch, a także słuch, mowa, wzrok (świadome
postrzeganie), pisanie, myślenie, kojarzenie, zapewniającymi współdziałanie
organizmu zę światem zewnętrznym. W yższe czynności nerwowe półkul
mózgowych związane są m.in. z odruchami nabytymi, czyli warunkowymi.
M iędzym ózgowie spełnia funkcje głównego pośrednika przekazującego
impulsy nerwowe do kory mózgowej i integrującego kontrolę nerwową oraz
horm onalną organizmu. Jest miejscem ( p o d w z g ó r z e ) ważnych o ś ro d k ó w
n e rw o w y c h : g lo d u -s y to ś c i, te rm o re g u la c ji, p ra g n ie n ia , a g re s ji- u c ie c z k i oraz
k ie ru ją c y c h p o p ę d e m p łc io w y m i m a c ie rz y ń s k im . Międzymózgowie (jego część
- podwzgórze) reguluje działanie układu dokrewnego za pośrednictwem
przysadki (mózgowej) i szyszynki.
a
Sródm ózgowie to pośrednik (niższego poziomu), przez który przebiegają
liczne drogi nerwowe. R e g u lu je o d b ió r w ra ż e ń w z ro k o w y c h i s łu c h o w y c h ,
wywiera wpływ odruchowobezwarunkowy na wzajemne ułożenie części ciała
i postaw ę w zależności od siły ciążenia.
Tyłomózgowie, czyli móżdżek, jest ważnym czynnościowym o ś ro d k ie m
a przez to utrzymywania równowagi
k o n tro li, k o o rd y n a c ji i r e g u la c ji ru c h ó w ,
ciała, co umożliwia organizmowi przeciwdziałanie sile ciążenia i bezwładności,
zapewniając ruchom w iększą celowość.
Zam ózgowie, czyli rdzeń przedłużony, jest zbudowany z zewnętrznie
położonej istoty białej i wewnętrznie położonej istoty szarej (a więc inaczej niż
w kresomózgowiu). W rdzeniu przedłużonym mieszczą się o ś ro d k i k ie ru ją c e
odruchowymi czynnościami niezależnymi od woli (odruchy bezwarunko­
we), jak: ośrodki oddechowe, regulujące pracę serca, ciśnienie krwi i funkc­
jonowanie układu pokarmowego (żucie, połykanie, ssanie, wydzielanie śliny),
ośrodki kojarzeniowe słuchu i równowagi oraz koordynacji ruchowej (od­
ruchowej).
R dzeń kręgow y dzieli się na takie same odcinki ja k kręgosłup. Podobnie jak
w rdzeniu przedłużonym istota biała leży na zewnątrz, a istota szara wewnątrz.
Rdzeń jest ośrodkiem odruchów bezwarunkowych (odruchy rdzeniowe) oraz
przewodzi impulsy do i od mózgowia.
M ózg jest chroniony przez kostną c z a s z k ę (mózgoczaszkę). Leży
w jam ie czaszki otoczony 3 błonami, tzw. o p o n a m i m ó z g o w y m i .
Przestrzeń między oponami wypełniona jest płynem mózgowo-rdzeniowym,
który am ortyzuje urazy mechaniczne, np. uderzenia. Podobnie chroniony jest
rdzeń kręgowy (kręgosłup, kanał kręgowy, opony rdzenia, płyn mózgowo-
-rdzeniowy).
M ózg dorosłego mężczyzny waży średnio 1375 g, kobiety 1240 g. Możliwe
są jednak znaczne wahania w obydwie strony, co nie stanowi o inteligencji
i uzdolnieniach.

Porów nanie mózgowia kręgowców Ta be l a 45

G rom ady C zęści m ózgow ia

kresom ózgow ie m iędzym ó zgo- śród m ózgow ie m óżdżek rdzeń

(p rzodom ózgo- wie (tyłom ózgow ie) przedłużony
w ie) (zam ózgow ie)

1 2 3 4 5 6

m ałe m ałe najlepiej rozw i­ dobrze rozw i­

dobrze rozw i­ obecna szy­ nięte z ośrod­ nięty
R yby nięte płaty szynka i przy­ kiem w zroku
w ęchow e sadka
liniow o ułożone części m ózgow ia prócz m óżdżku (przykryw ają­
cego częściow o śródm ózgow ie i rdzeń przedłużony)

silny rozwój m ałe silnie rozbudo­ b. słabo rozw i­

zaczątek półkul obecna szyszyn­ w ane nięty
m ózgow ych ka i przysadka pow stają płaty
Płazy (w zgórki)
w zrokow e
(b. dobry w zrok)
liniow o ułożone w szystkie części m ózgow ia

225
ta b . 45 cd.

1 2 3 4 5 6

dobrze rozw i­ m ałe obecność dobrze rozw i­ rdzeń wygięty

nięte w postaci obecna szy­ płatów nięty w płaszczyźnie
półkul szynka i przy­ (w zgórków ) pionow ej, co
pojawia się kora sadka w zrokow ych je st charakte­
mózgu i m ikroośrod- rystyczne dla
G ady dobrze rozw i­ ków statyczno- w szystkich o-
nięte płaty -słuchow ych w odniow ców
w ęchow e (jak niżej)
przodom ózgow ie częściow o
przykryw a leżące pod nim
m iędzym ózgow ie
znaczny rozwój słabo tw orzy b. dob­ silny rozwój rdzeń w ygięty
półkul m ózgo­ rozw inięte rze rozw inięte ośrodków koor­ w płaszczyźnie
w ych obecne płaty (w zgórki) dynacji ruchów pionow ej (jak
słabo rozwinięte przysadka wzrokowe i sła­ w yżej)
Ptaki płaty w ęchow e i szyszynka bo rozw inięte
dalszy rozw ój ośrodki statycz-
kory mózgowej no-słuchow e
przodom ózgow i i przykryw a leżące pod nim móżdżek przykryw a leżący pod
m iędzym ózgow i e i śródm ózgow ie nim rdzeń przedłużony
silny rozwój obecne szyszyn­ obecność móżdżek silnie rdzeń w ygięty
kory m ózgu ka i przysadka w zgórków rozw inięty, w płaszczyźnie
w zrokow ych podzielony na pionow ej (jak
różnie rozw i­
i statyczno-słu- 2 półkule z po­ w yżej)
nięte płaty
Ssaki chow ych fałdow aną po­
węchow e
(rozwój tych w ierzchnią
ostatnich) (kora móżdżku)
kresom ózgow ie przykryw a leżące pod nim m iędzym ózgow ie,
a także śródm ózgow ie i częściow o móżdżek

9.2. PRZEW O D ZEN IE IM PU LSÓ W W UKŁADZIE NERW OW YM

Neuron jest podstawową jednostką strukturalno-funkcjonalną układu nerwowego,

zdolną do szybkiego przekazywania impulsów nerwowych. Przewodzenie impulsu
nerwowego z jednej komórki nerwowej na drugą lub z komórki nerwowej na inną
(np. mięśniową) jest możliwe dzięki istnieniu synaps, czyli miejsc styku (patrz
s. 67). Synapsę tworzą błona presynaptyczna jednego neuronu, błona postsynap-
tyczna drugiego neuronu oraz szczelina synaptyczna (ryc. 149).
Niepobudzona błona komórkowa neuronu jest s p o l a r y z o w a n a e l e ­
k t r o s t a t y c z n i e , co jest spowodowane różnym rozmieszczeniem ładun­
ków dodatnich i ujemnych po obu jej stronach. Na zewnątrz komórki m a ona
ładunki dodatnie (m.in. z nadm iaru jonów N a+), a od wewnątrz ładunki ujemne
(m.in. z nadm iaru jonów CT). To ilościowe zróżnicowanie jonów jest wywołane
różną przepuszczalnością błony dla jonów oraz działaniem pompy jonowej.

226
 synapsa
/■ zs__ \
błona błona
pre synaptyczna postsynaptyczna

błona błona
zdepolaryzowana spolaryzowana
+ + + Na*
++++

++ ++
+ + + + Na*
ZAKOŃCZENIE AKSONU DENDRYT DRUGIEGO
JEDNEGO NEURONU pęcherzyki NEURONU
z neurotransm iterem

Ryc. 149. Działanie synapsy chemicznej

Zadziałanie bodźca nadprogowego powoduje d e p o l a r y z a c j ę błony,

polegającą na zwiększeniu przepuszczalności dla jonów Na+, które wnikają do wnę­
trza neuronu, znosząc ładunek ujemny. Depolaryzacja następuje nie tylko w miejscu
zadziałania bodźca, ale rozprzestrzenia się w postaci fali jako potencjał czynnoś­
ciowy (impulsu). Po przejściu fali depolaryzacji następuje r e p o l a r y z a c j a
błony, czyli powrót do stanu początkowego (sprzed zadziałania bodźca).
Gdy impuls nerwowy dotrze do synapsy powoduje wydzielenie (ze zgrom a­
dzonych na zakończeniu aksonu pęcherzyków) substancji chemicznych (trans­
miterów, np. acetylocholiny, adrenaliny, dopaminy, histaminy) do szczeliny
synaptycznej. Transmitery, łącząc się z receptoram i na błonie postsynaptycznej,
wywołują jej depolaryzację i wyzwolenie potencjału czynnościowego, który
- jako impuls - przemieszcza się wzdłuż drugiego neuronu.
Prędkość przepływu impulsu jest uzależniona m.in. od obecności osłonek,
które działając ja k „izolatory” , zw iększają efektywność przewodzenia. We
włóknach bezosłonkowych prędkość przewodzenia im pulsu wynosi 0 ,3 -2 m/s.
W e włóknach osłonkowych przekaźnictwo impulsu odbyw a się skokowo (od
jednego przewężenia Ranviera do dmgiego, następnego itd.). Stąd też szybkość
przepływu impulsu jest znacznie większa i dochodzi do 120 m/s.

9.3. ODRUCHY JA K O JED N O STK I CZYNNOŚCIOW E UKŁADU

N ERW O W EGO

Podstawową jednostką czynnościową układu nerwowego zwierząt i człowieka

są odruchy. O d r u c h jest to automatyczna reakcja ustroju (odpowiedź
efektora) na bodziec działający na receptor, w yzwolona za pośrednictwem

227
układu nerwowego. Strukturalnym (anatomicznym) elementem reakcji od­
ruchowej jest ł u k o d r u c h o w y , natomiast jej elementem czynnościowym
jest działalność fizjologiczna poszczególnych składników łuku. Łukiem od­
ruchowym nazywamy drogę, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do
efektora.
Prosty rdzeniowy łuk odruchowy składa się z 5 zasadniczych elementów
(ryc. 150):
I - receptora (narządu odbierającego bodziec),
II - dośrodkowej drogi doprowadzającej neuronu czuciowego (aferentnego),
III - ośrodka nerwowego,
IV - odśrodkowej drogi wyprowadzającej neuronu mchowego (eferentnego),
V - efektora (narządu wykonującego, np. mięsień, gmczoł).

Ryc. 150. Schemat prostego łuku odruchowego

Najczęściej między neuronem czuciowym a m chow ym funkcjonuje element

dodatkowy, znajdujący się w ośrodku nerwowym - neuron pośredniczący,
kojarzeniowy.
U organizmów wyższych w ystępują jednak odmchy, w których bierze udział
znaczna liczba neuronów. Jest to złożony łuk odruchowy. Reakcja na odebrany
bodziec byw a wtedy bardzo złożona i wielostronna. Odmchy regulują pod­
stawowe procesy życiowe organizmów, tj. oddychanie, odżywianie, wydalanie,
rozmnażanie itp.
O dm chy dzieli się na bezwarunkowe i warunkowe.
Odruchy bezwarunkowe to wrodzone, trwałe, automatyczne reakcje na bodźce,
które przez całe życie przebiegają tak samo. Z odruchami bezwarunkowymi,
zwłaszcza prostymi, związana jest niższa czynność nerwowa zachodząca na poziomie
rdzenia kręgowego i przedłużonego, jednak odmchy złożone, zwłaszcza o dużej
komplikacji, mogą być koordynowane na wyższych piętrach mózgowia.
Przykładami odm chów bezwarunkowych są:
- odruch kolanowy na uderzenie,
 - odruch źrenicy na światło,
- odruchy obronne, np. na bodźce term iczne lub mechaniczne (sparzenie,
ukłucie).
Jak wspomniano, oprócz prostych odruchów bezwarunkowych istnieją także
złożone, bedące podłożem i n s t y n k t ó w u zwierząt czy człowieka. Z a­
chowania instynktowne sprawiają wrażenie czynności przemyślanych, są
jednak wrodzonymi i odziedziczonymi zespołami odruchowych form za­
chowania, typowymi dla danego gatunku. N ależą tutaj: instynkt pokarmowy,
rozrodczy (płciowy), rodzicielski (macierzyński), obronny, badawczy, wędrow­
ny, budowy gniazd i legowisk. Czynnikiem wyzwalającym instynktowne
zachowanie jest popęd, np. głód, ból, popęd płciowy, macierzyński.
O d ru c h w arunkow y to wyuczone, nabyte w ciągu życia osobnika reakcje na
bodźce. Powstają one na podłożu odruchów bezwarunkowych przy udziale kory
mózgu. Odruchy warunkowe są zmienne, m ogą się pojawiać lub znikać w ciągu
życia. W przeciwieństwie do odruchów bezwarunkowych mogą być podporząd­
kowane woli. Odruchy warunkowe są podstawowym elem entem uczenia się
i zapamiętywania. Są wykorzystywane m.in. przy układaniu (tresurze) zwierząt.
Odruchy warunkowe wiążą się z w yższą czynnością nerwową, a dochodzą
do skutku na poziomie kory półkul mózgowych.
Badaniem odruchów warunkowych zajmował się fizjolog rosyjski Iwan
Pawłów. A nalizował on powstanie odruchu warunkowego na klasycznym ju ż
przykładzie wydzielania śliny u psa (ryc. 151).

utorowana droga
nerwowa między
ośrodkiem
wydzielania śliny 2 a
ośrodkiem wzroku 4

Ryc. 151. Schemat powstawania odruchu warunkowego: A - odruch bezwarunkowy

wydzielania śliny w reakcji na obecność pokarmu; B - powstawanie odruchu warunkowego
przy jednoczesnym działaniu 2 bodźców - pokarmowego i świetlnego; C - utrwalony odruch
warunkowy - sam sygnał świetlny powoduje wydzielanie śliny. Inne objaśnienia w tekście

W wyniku obecności pokarmu w jam ie ustnej psa wydzielana jest auto­

matycznie ślina (ryc. 151 A). Informacja odebrana np. przez receptory smakowe

229
języka (1) przenoszona jest neuronem czuciowym (przyjmującym) do ośrodka
wydzielania śliny (2), który znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Pobudzony
ośrodek (2) przekazuje neuronem wykonawczym (wydzielniczym) impulsy do
ślinianek (3), które rozpoczynają wydzielanie śliny. Tak kształtuje się odruch
bezwarunkowy.
Jeśli regularnie wraz z podaniem psu pokarmu zastosowany będzie dodat­
kowy bodziec w postaci zapalania żarówki pobudzającej ośrodek wzroku
w korze mózgu (4), następować będzie naturalne wydzielanie śliny. Po pewnym
czasie bodziec świetlny, początkowo obojętny dla odruchu wydzielania śliny,
będzie sam wywoływał taki efekt: utworzy się bowiem odruch warunkowy przy
jednoczesnym udziale bodźca pokarmowego i świetlnego (ryc. 151 C). Dzieje
się tak w wyniku czasowego utorowania nowej drogi nerwowej pomiędzy
ośrodkiem wzroku (4) w korze mózgu a ośrodkami (2) regulującymi wy­
twarzanie śliny.

9.4. NARZĄDY ZMYSŁÓW

BUDOWA I FUNKCJE OKA CZŁOWIEKA

N arząd em w zroku człowieka są parzyste oczy. W rozwoju ewolucyjnym
rozwinęły się z międzymózgowia. Oko pozwala na rejestrowanie wrażeń
świetlnych, wizualnych, a tym samym na dokładne i prawidłowe wyobrażenie
o świecie zewnętrznym.

tw a rd ó w k a

o bw ó d ka
n aczyn ió w ka
rzęskow a

sia tkó w ka
soczewka
pla m ka (ż ó łta )
źrenica - ślepa plam ka
rogów ka
nerw w z ro k o w y
tę czó w ka
c ia ło szkliste

Ryc. 152. Budowa oka

Oko jest zbudowane (ryc. 152) z gałki ocznej oraz narządów dodatkowych,
takich jak: powieki, brwi, rzęsy, gruczoły łzo we, mięśnie oka.
G ałk a oczna, osadzona w oczodole, jest zbudowana z następujących
elementów:
 - rogówki (przezroczysta część błony włóknistej gałki) - okrywającej
przednią 1/5 powierzchni gałki ocznej, ochraniającej oko przed urazami
mechanicznymi i ulegającej regeneracji;
- komory przedniej z cieczą wodnistą, znajdującej się między rogówką
a tęczówką;
- źrenicy - otworu w tęczówce o zmiennej średnicy (3 -8 mm), zależnej od
ilości dopływającego światła;
- tęczówki (przednia część błony naczyniowej gałki), która działa jak
przesłona regulująca wielkość źrenicy, a tym samym ilość światła wpadającego
do oka; tęczówka zaw iera barwnik decydujący o kolorze oczu;
- soczewki - całkowicie przezroczystej, warunkującej ostrość widzenia
dzięki skupianiu promieni świetlnych na siatkówce; proces ustawiania obrazu
na ostrość nosi nazwę a k o m o d a c j i oka i polega na ruchach (wyginaniu
i zmianie ogniskowej) soczewki;
- ciała szklistego położonego między soczewką a siatkówką, zajmującego
największą część, bo około 4/5 gałki ocznej; ciało szkliste, o konsystencji
galaretowatej, otoczone jest błoną szklistą;
- siatkówki - warstwy światłoczułych kom órek nerwowych, tj. pręcików
i czopków, które są właściwymi r e c e p t o r a m i wzrokowymi (fotorecep-
torami), przy czym pręciki zawierają rodopsynę i reagują na natężenie światła
o zmroku (biel, szarość, czerń), czopki zaś zawierają jodopsynę i reagują na barwy;
liczba czopków warunkuje zdolność rozdzielczą oka (mierzoną najmniejszą
odległością dwóch rozróżnianych jeszcze punktów odbieranego obrazu);
- nerwu wzrokowego przekazującego impulsy z siatkówki do kory mózgowej;
- naczyniówki (tylna część błony naczyniowej gałki) - z wbudowanymi
bardzo licznymi naczyniami krwionośnymi;
- twardówki (nieprzezroczysta część błony włóknistej gałki) - osłaniającej
4/5 pozostałej (poza rogówką) powierzchni gałki.
Za pomocą narządu wzroku człowiek rozpoznaje przedmioty, odróżnia ich
kolor, kształt, ocenia odległość. Obserwowane przedm ioty odbijają światło,
które przechodząc przez u k ł a d o p t y c z n y o k a (rogówka, ciecz wodnista
komory przedniej, źrenica, soczewka, ciało szkliste), pada na siatkówkę.
Powstałe impulsy z receptorów siatkówki przenoszone są nerwami wzrokowy­
mi do kory mózgu (korowych ośrodków wzroku w płacie potylicznym), gdzie
podlegają analizie i syntezie (obraz postrzegany).
W śród s c h o r z e ń o k a w ym ienia się;
- wady wzroku, a mianowicie:
astygmatyzm, który jest wynikiem nieprawidłowego wysklepienia rogów­

231
ki, co sprawia, że na siatkówce powstaje nieostry obraz; korekta - szkła
cylindryczne lub soczewki kontaktowe,
krótkow zroczność pow odowaną skupianiem się promieni światła przed
siatkówką (zbyt silne załamywanie światła, zbyt wydłużona gałka oczna);
korekta - soczewka podwójnie wklęsła,
dalekow zroczność w yw ołaną skupianiem się promieni świetlnych za
siatkówką (za słabe załamywanie światła, skrócona gałka oczna); korekta
- soczewka dwuwypukła;
- ślepotę zm ierzchow ą (kurza ślepota) spowodowaną niedoborem witami­
ny A (nazwa pochodzi stąd, że z natury ptaki domowe źle widzą przy słabym
oświetleniu);
- daltonizm, tj. ślepotę na barwy czerwoną, zieloną i błękitną uwarun­
kow aną genetycznie, a sprzężoną z płcią.

Oko norm alne - prom ienie św ietlne sku pia ją się Nie w ym aga korekty
na siatków ce

J7
zr
Oko krótkow zroczne - prom ienie św ietlne sku­ Szkło korekcyjne - soczew ki w klęsłe
piają się przed siatków ką

A
\J
Oko dalekow zroczne - prom ienie św ietlne sku­ Szkło korekcyjne - soczew ki w ypukłe
piają się za siatków ką

Oko astygm atyczne - prom ienie św ietlne nie Szkło korekcyjne - soczewki cylindryczne
sku pia ją się w jednym punkcie, ale w kilku

Ryc. 153. Wady wzroku i ich korekta

232
BUDOWA I FUNKCJE UCHA CZŁOWIEKA

Ucho człowieka (ryc. 154) składa się z:

a) ucha z e w n ę t r z n e g o , do którego zalicza się małżowinę uszną
i przewód słuchowy; ucho zewnętrzne oddzielone je st od ucha środkowego
błoną bębenkową;
b) ucha ś r o d k o w e g o , w którym wyróżnia się jam ę bębenkową,
kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko, strzemiączko) i trąbkę słuchową
(Eustachiusza);

ślimak

trąbka słuchowa
(Eustachiusza)

ucho
środkowe

Ryc. 154. Budowa ucha

c) ucha w e w n ę t r z n e g o (błędnik), w którego skład wchodzą 3 kanały

półkoliste, ślimak i przedsionek.
Poszczególne części składowe ucha spełniają różne skomplikowane funkcje:
- m ałżow ina uszna służy do lokalizowania źródła dźwięku oraz skupiania
fal dźwiękowych;
- przew ód słuchow y przekazuje, wzmacnia i ukierunkowuje drgania fali
dźwiękowej na błonę bębenkową; przewód wysłany je st urzęsionym nabłon­
kiem, zawierającym gruczoły łojowe i woskowinowe, których wydzielina
tworzy warstwę ochronną;
- błona bębenkow a - elastyczna, cienka błona zbudowana z tkanki łącznej,
wprawiana jest w drgania przez fale głosowe;
- kosteczki słuchowe - połączone między sobą stawowo - stanowią pomost

233
między błoną bębenkową a uchem wewnętrznym; drgania z błony bębenkowej
przenoszone są na kosteczki, których rola polega na wzmacnianiu fali dźwiękowej
oraz regulowaniu właściwości akustycznych powietrza i ucha wewnętrznego;
- trąbka słuchowa - przewód łączący ucho środkowe z gardłem, służy do
wyrównania ciśnień i zarazem zabezpiecza ucho środkowe przed skutkami zbyt
silnych fal dźwiękowych (częsty odruch połykania wyrównuje zaistniałe
różnice ciśnień);
- ślim ak - to skręcony kanał zawierający płyn zwany endolimfą; w ślimaku
znajduje się n a r z ą d C o r t i e g o , będący właściwym n a r z ą d e m s ł u ­
c h u ; na skutek drgania fal dźwiękowych pobudzana jest endolimfą, która
drażni komórki nerwowe w narządzie Cortiego, te z kolei przekazują impulsy do
nerwu słuchowego, a za jego pośrednictwem do korowego ośrodka słuchu (płat
skroniowy), gdzie powstaje wrażenie słuchowe.
Człowiek odbiera jako dźwięki fale o częstotliwości od 16 do 20 000 drgań na sekundę
(herców Hz). Natężenie dźwięku mierzy się w decybelach (dB). Człowiek toleruje dźwięki
w przedziale 20-80 dB. Wszystkie powyżej 80 dB uznawane są za męczący hałas, dochodzące
zaś do 120 dB (hałas wywołany przez pracujący młot pneumatyczny) są szkodliwe dla zdrowia.

K anały półkoliste ucha wewnętrznego są zbudowane z 3 rurkowatych

przewodów ustawionych w stosunku do siebie prostopadle w różnych płasz­
czyznach. Kanały te są właściwym n a r z ą d e m r ó w n o w a g i . W ypeł­
nione są endolimfą, w której zanurzone są kryształki CaCCf - kamyczki
błędnikowe, zwane też otolitami. W zależności od ułożenia ciała kamyczki
pobudzają receptory równowagi w kanałach półkolistych. Receptory te przeka­
zują impulsy za pośrednictwem nerwu słuchowego do korowych ośrodków
koordynacji ruchowej, orientując organizm o jego położeniu w przestrzeni.
W szystkie kanały półkoliste zaczynają się i kończą w przedsionku.
U cho spełnia więc podw ójną funkcję. Jest narządem słuchu (odbiera fale
dźwiękowe) i równowagi (odbiera informacje o zmianach położenia całego
organizmu bądź jego części).

9.5. UKŁAD HORM ONALNY CZŁO W IEK A - BUDOWA I FUNKCJE

Układ hormonalny (wewnątrzwydzielniczy, dokrewny, endokryniczny) jest to

zespół gruczołów, które produkują wydzieliny zwane h o r m o n a m i (tab. 46).
Zadaniem ich jest regulowanie, koordynowanie i kierowanie czynnościami
komórek, narządów i układów. Hormony pow stają w gruczołach wydzielania
wewnętrznego, dokrewnego. Charakterystyczną cechą tych gruczołów jest brak
przewodów wyprowadzających, a przez to uwalnianie wydzielin bezpośrednio
do krwi. Hormony wpływają na wszystkie ważniejsze procesy życiowe (np.
wzrost, rozmnażanie) - określa się je jako przenośniki informacji działające
raczej wolno, ale długotrwale, inaczej niż informacje przekazywane przez układ
nerwowy, rozchodzące się bardzo szybko (ok. 100 m/s). Oba układy, nerwowy
i wewnątrzwydziełniczy, ściśle ze sobą
współdziałają i się uzupełniają, tworząc
system ustrojowego sterowania, regula­
cji, koordynacji i integracji.
U człowieka wyróżniamy gruczoły
dokrewne przedstawione na rycinie 155.
Choć gruczoły te nie tworzą jednej anato­
micznej całości, to są ze sobą ściśle
powiązane czynnościowo i tworzą układ
regulacji hormonalnej. M echanizm dzia­
łania hormonów oparty jest na zasadzie
tzw. sprzężenia zwrotnego ujemnego, co
oznacza, że efekt reakcji oddziałuje ogra­
niczająco na wywołującą go przyczynę Ryc. 155. Rozmieszczenie gmczolów
(ryc. 156). dokrewnych człowieka

Ryc. 156. Przykłady sprzężeń zwrotnych w działaniu układu hormonalnego

Sprzężenie zwrotne nazywamy ujemnym, gdy po przekroczeniu określonej

wielkości fizycznej (np. temperatury, ciśnienia) lub chemicznej (stężenie jakiegoś

235
składnika) odpowiednia czynność w systemie ulega zahamowaniu. Produkcja
i oddziaływanie kontrolowanego czynnika przestaje wzrastać i powoli maleje.
H o rm o n y o d z ia ła n iu a n ta g o n is ty c z n y m sprzężone są często parami. Zapew­
nia to taką właśnie regulację procesu. Sprzężone działanie rozpatrzyć można na
przykładzie dwóch przeciwnie działających hormonów trzustki: insuliny
i glukagonu (ryc. 157). Insulina pobudza
kortykoidy
insulina syntezę glikogenu z rezerw glukozy.
Glukagon działa przeciwnie - pobu­
dza rozkład glikogenu do glukozy. Brak
jednego z tych regulatorów, np. insu­
liny u diabetyków (ludzi chorych na
cukrzycę), powoduje nadmierne nagro­
glukagon
adrenalina
madzenie glukozy we krwi (norma wyno­
si 70-110 mg w 100 cm 3), a u chorych
Ryc. 157. Działanie antagonistyczne
hormonów trzustki na cukrzycę może osiągnąć 300-400
mg/100 cm 3). Nadmiar glukozy (hiper-
glikemia) organizm usuw a wraz z moczem. Brak insuliny uniemożliwia
odkładanie w wątrobie glikogenu. Gdy zawartość glukozy we krwi spada
poniżej normy (hipoglikemia), organizm nie ma zapasu, który mógłby wykorzy­
stać. Prowadzi to wówczas do wycieńczenia organizmu, a w krańcowych
przypadkach do utraty przytom ności, a nawet śmierci.
Oprócz opisywanych hormonów wydzielanych przez gruczoły dokrewne
istnieją inne jeszcze substancje hormonalne. Należą do nich tzw. hormony
tkankowe, neurohormony i inne (np. feromony u zwierząt).
Horm ony tkankowe uczestniczą - w odróżnieniu od poznanych dotychczas
- w lokalnym pozanerwowym sterowaniu działaniem narządów. Do takich
należą np. hormony przewodu pokarmowego (m.in. gastryna i sekretyna)
regulujące - wraz z nerwam i układu autonomicznego - czynności wydzielnicze
gruczołów żołądkowych i jelitow ych oraz wątroby i trzustki.
Neurohorm ony, wydzielane przez niektóre komórki nerwowe (neurosek-
recyjne), są wielkiej wagi czynnikiem koordynacji działalności hormonalnej
i nerwowej. Do takich należą hormony wytwarzane w podwzgórzu: oksytocyna
i wazopresyna, przekazywane następnie do przysadki i w razie potrzeby
uwalniane z niej, ale przede wszystkim podwzgórzowe hormony pobudzające
lub blokujące syntezę i wydzielanie hormonów przysadkowych. N oszą one
nazwę h o rm o n ó w u w a ln ia ją c y c h (symbol RH) i h a m u ją c y c h (IH). Znane są
hormony uwalniające somatotropinę, gonadotropiny i tyreotropinę oraz ham u­
jące uwalnianie np. somatotropiny czy prolaktyny.
Rodzaje hormonów i ich działanie fizjologiczne T a b e l a 46

G ruczoły N azw y Efekty działania

d okrew ne horm onów fizjologicznego
1 2 3
som atotropina - reguluje przem ianę materii
horm on w zrostow y pobudza w zrost kości i ogólny w zrost ciała
(GH) efektem niedoboru jest karłow atość
efektem nadm iaru je st gigantyzm ;
hormony produkowane

gonadotropiny pobudza rozw ój i czynności gonad (jajników , jąder)

horm on dojrzew ania
pęcherzyków ja jn ik o ­
w ych (FSH )
horm on luteinizujący reguluje produkcję estrogenów i progesteronu u samic,
( 9 L H ,d I C S H ) androgenów u sam ców
prolaktyna (PRL) w arunkuje rozw ój gruczołów m lecznych i zapoczątko­
wanie laktacji (w ytw arzanie m leka)
kontroluje , , instynkt m acierzy ń sk i”
uczestniczy w końcow ych etap ach rozw oju jajników
kortykotropina pobudza działalność kory nadnerczy do produkcji i
Przysadka (A CTH ) w ydzielania horm onów
tyreotropina (TSH ) reguluje czynności w ydzielnicze tarczycy
w azopresyna (A DH ) reguluje gospodarkę w odną organizm u, w pływ a na ciś­
(produkow ana nienie krwi
w podw zgórzu) efektem niedoboru je st nadm ierne w ydalanie m oczu
(tzw. m oczów ka prosta), poczucie pragnienia
efektem nadm iaru je st zatrzym anie wody w organizm ie,
brak pragnienia
oksytocyna (O X Y ) w pływ a na kurczliw ość m ięśni macicy oraz kom órek
(produkow ana m ięśniow ych pęcherzyków m lekotw órczych w g ru czo ­
1 w podw zgórzu) łach m lecznych
tyroksyna reguluje tem po przem ian m etabolicznych
efektem niedoczynności tarczycy jest: kretynizm , obrzę­
T arczyca ki skóry, wole
efektem nadczynności tarczycy jest: choroba Basedow a,
w ytrzeszcz oczu, nadpobudliw ość, wole

parathorm on podw yższa w e krw i koncentrację jo n ó w w apnia

Przytarczyce
kalcytonina obniża w e krw i koncentrację jo n ó w w apnia

Grasica tym ozyna podnosi odporność (kom órkow ą) organizm u

reguluje produkcję lim focytów

insulina obniża poziom glukozy w e krw i, pobudza syntezę

glikogenu
Trzustka efektem niedoboru je s t cukrzyca
glukagon podnosi poziom glukozy we krw i, zw iększając rozkład
glikogenu

N adnercza kora glikokortykoidy regulują przem iany cukrow e i białkow e

(m .in. kortykosteron)

m ineraiokortykoidy regulują gospodarkę m ineralną, np. N a+, K +

(m .in. aldosteron)

237
ta b . 46 cd.

] 2 3

N adnercza rdzeń adrenalina pobudza układ w spółczulny, staw ia organizm w stan

gotow ości (zw ęża naczynia krw ionośne, przyśpiesza
pracę serca, zw iększa ciśnienie krw i) - uczestniczy
w reakcjach stresow ych
zw iększa poziom glukozy w e krwi

jajniki estrogeny (estradiol, w arunkują w tórne cechy płciow e kobiet

estron i in.) w pływ ają na popęd płciow y
efektem niedoboru je st niekobieca budow a ciała, za­
burzenia popędu płciow ego i płodności

Gonady progesteron odpow iedzialny za praw idłow y przebieg ciąży

jąd ra androgeny (testoste­ odpow iedzialne za w tórne cechy płciow e m ęskie i po­
ron) pęd płciow y
efektem niedoboru je st brak ow łosienia na tw arzy,
zaburzenia popędu płciow ego, płodności, kobieca syl­
wetka

H orm ony tkankow e i neurohorm ony om ów iono w tekście (s. 236).

9.6. RO D ZA JE I FU N K CJE H O RM ONÓW ROŚLINNYCH

(FITOHORM ONÓW )

H o r m o n y r o ś l i n n e są to związki organiczne (mediatory chemiczne)

o działaniu biokatalitycznym, regulujące (nasilające lub hamujące) główne pro­
cesy wzrostu i rozwoju (regulatory wzrostu). Są one, podobnie jak hormony
u zwierząt, przekazywane przez systemy przewodzące od jednych do innych części
roślin. Wystarcza ich bardzo mała ilość, aby regulować procesy życiowe całej
rośliny.
Charakterystyczną cechą regulatorów wzrostu jest ich wielofunkcyjność, tzn.
że każdy z nich m a wpływ nie na jeden, lecz na wiele procesów fizjologicznych.
Do fitohormonów zalicza się m.in. auksyny, gibereliny i cytokininy (tab. 47).

Auksyny znajdują się w części wierzchołkowej roślin, powodują wzrost

łodygi na długość. W ydłużenie kom órek łodygi zależy od stężenia auksyn.
Odkrycie auksyn nastąpiło dzięki przeprowadzeniu następujących obser­
wacji.
Zauważono, że nienaruszony koleoptyl owsa (pochewka osłaniająca jeden
liścień z rozwijającego się ziarniaka) szybko rośnie (ryc. 158 A), natomiast:
- jeżeli utnie się w ierzchołek koleoptylu (dekapitacja), wówczas wzrost jest
bardzo słaby (ryc. 158 B),

238
 - jeżeli odcięty wierzchołek umieści się z powrotem na zdekapitowanym
koleoptylu, to wzrost przebiega normalnie,
- jeżeli odcięty w ierzchołek położy się na bloczku agarowym i pozostawi na
jakiś czas, następnie sam bloczek (po usunięciu zeń w ierzchołka koleoptylu)
położy na zdekapitowanym koleoptylu, to wówczas przywraca się jego
wydłużanie.

Ryc. 158. Działanie auksyn w roślinie

W wyniku tych doświadczeń wywnioskowano, że stożek koleoptylu zawiera

substancje, które przenikają do kom órek leżących niżej i wywołują ich
wydłużenie. Inne doświadczenie, tzw. test wygięciowy, potwierdziło po­
stawioną hipotezę. Jeżeli na zdekapitowany koleoptyl asymetrycznie położyć
(bo tylko jednostronnie) ucięty w ierzchołek koleoptylu lub bloczek agarowy
z auksynami, to wówczas ta strona koleoptylu, która znajduje się pod bloczkiem
(lub wierzchołkiem), zaczyna wydłużać się, a strona przeciwna, nad którą nie
było bloczka z auksynami (lub wierzchołka), pozostaje bez zmian. Doprowadzi
to do wygięcia koleoptylu (ryc. 158 C, D).
Gibereliny odkryto na plantacjach ryżu w Japonii, gdzie zaobserwowano, że
siewki zarażone grzybem Giberella są bardzo wysokie. Z grzyba wyizolowano
substancję, która wywoływała nadm ierny wzrost i nazwano ją gibereliną.
Okazało się, że substancja ta nie tylko jest produkowana przez grzyby, ale jest
naturalnym składnikiem wszystkich roślin. Największe stężenie gibereliny
występuje w szybko rosnących i rozw ijających się organach, np. nasionach,
młodych liściach, wierzchołkach łodyg i korzeni.
Cytokininy - najistotniejszą ich rolą jest wydłużanie komórek i przy­
spieszanie podziałów (cytokineza). W ystępują u roślin, w których zachodzą
intensywne podziały komórkowe, np. w kiełkujących nasionach, w młodych
liściach, w owocach oraz wierzchołkach pędu i korzenia.
Znajomość działania fitohormonów pozwala na szerokie stosowanie ich
w rolnictwie w celu podniesienia efektywności upraw.

239
Funkcje fitohormonów t a b e ia 47

Rodzaje hormonów D ziałanie

Auksyny sprzyjają tw orzeniu korzeni sadzonek

w yw ołują partenokarpię, czyli rozwój ow ocu bez zapłodnienia
w pływ ają na w ydłużenie kom órek
w pływ ają na działanie enzym ów
stym ulują pow staw anie korzeni bocznych
ham ują rozw ój pąków bocznych
w yw ołują w zrost ow ocu
pow strzym ują opadanie ow oców
w pływ ają na ruchy roślin (fototropizm , geotropizm )

G ibereliny zw iększają w zrost łodygi

stym ulują podziały kom órek
w pływ ają na procesy fizjologiczne
pow odują w zrost odm ian karłow ych
przyspieszają kiełkow anie nasion
przeryw ają stan spoczynku
przyspieszają kw itnienie

C ytokininy ham ują proces starzenia się organów , które zachow ują św ieżość i zieloną barw ę
w arunkują podział i w ydłużenie kom órek
pobudzają tkanki do w ytw arzania różnych organów
w pływ ają przyspieszająco na kiełkow anie nasion
w pływ ają na rozw ój pąków bocznych

9.7. RUCHY ROŚLIN I ICH ZNACZENIE

Zdolność ruchu to właściwość życia organizmów roślinnych i zwierzęcych.

Jednak w przeciwieństwie do zwierząt, które m ogą zmieniać miejsce pobytu,
rośliny są z reguły na stałe przytwierdzone do podłoża i z reguły tam, gdzie się
wysiały, zostają aż do końca wegetacji. W yróżniamy 3 rodzaje m chów roślin:
taksje, tropizmy, nastie.
T ak sje to m chy całego organizmu jednokomórkowego, np. glonów (dotyczy
to także pierwotniaków), w poszukiwaniu optymalnych warunków środowisko­
wych; w zależności od bodźca mówimy o fototaksjach, termotaksjach,
chemotaksjach (przemieszczanie się ku korzystnym warunkom - odpowiednio:
świetlnym, cieplnym, chemicznym).

T ropizm y to reakcje roślin wielokomórkowych na bodźce kierunkowe.

Objawiać się to może wygięciowymi m cham i organów (korzeni, liści, łodyg),
zachodzącymi wskutek oddziaływania zewnętrznych bodźców kierunkowych.
Kierunek wygięcia organu zależy od kierunku bodźców. Jeżeli organ wygina się
w kierunku bodźca, to mówimy, że tropizm jest dodatni (+), jeżeli przeciwnie, to
ujemny (-).

240
 W zależności od rodzaju bodźca istnieją odpowiednie tropizmy:
światło —» f o to tr o p iz m : łodyga (+), korzeń (-)
przyciąganie ziemskie —> g e o tro p iz m : łodyga (-), korzeń (+)
dotyk —» tig m o tro p iz m : liść czepny (+)
woda —> h y d ro tr o p iz m : korzeń (+)
związki chemiczne —» c h e m o tro p iz m : łagiewka pyłkowa (+)
M echanizm wygięcia łodygi np. w stronę światła, zwany fototropizm em
dodatnim łodygi, uwarunkowany jest większym stężeniem auksyn po stronie
nieoświetlonej; powoduje to szybsze wydłużenie komórek, a to prowadzi do
niesymetrycznego wzrostu i wygięcia łodygi w stronę światła.
Nastie to wygięciowe ruchy roślin na bodźce bezkierunkowe. Kierunek
wygięcia bądź skręcenia nie zależy, jak w przypadku tropizmów, od kierunku
działania bodźca, lecz uwarunkowany jest zmiennym turgorem w komórkach
lub nierównomiernym wzrostem.

W yróżnia się:
s e js m o n a s tie -ruch wywołany dotykiem, np. liście mimozy
te rm o n a s tie - ruch wywołany zm ianami temperatury, np. otwieranie
i zamykanie kwiatów
fo to n a s tie - ruch wywołany zmianami oświetlenia (światło, ciemność),
np. otwieranie i zamykanie kwiatów (maciejka) lub apara­
tów szparkowych.

10. R O Z M N A Ż A N IE

Rozmnażanie to proces mający na celu wydanie organizmów potomnych

podobnych do rodzicielskich. Rozmnażanie zapew nia ciągłość życia gatunku,
jego ekspansywność i rozprzestrzenianie.

10.1. UKŁAD ROZRODCZY CZŁOWIEKA

ANATOM IA I FIZJOLOGIA MĘSKIEGO UKŁADU ROZRODCZEGO

Narządy płciowe męskie służą do w ytworzenia plemników i wprowadzenia ich

do pochwy. Dzielimy je na: zewnętrzne i wewnętrzne. Narządami zewnętrz­
nymi są prącie i moszna, narządami wewnętrznymi: jądra, najądrza, nasienio-
wody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy (ryc. 159).

241
 pęcherzyk
nasieniowód nasienny główka

wstawka

witka

prostata

Ryc. 159. Budowa narządów płciowych męskich Ryc. 160. Budowa plemnika

M oszna to worek skórny, owłosiony (na zewnątrz skóra silnie pigmen-

towana), chroniący jądra przed przegrzaniem. Temperatura w mosznie jest
niższa o 2-3 “C niż w jam ie brzusznej, co ma duże znaczenie dla prawidłowego
przebiegu spermatogenezy.
Jądro jest parzystym m ęskim gruczołem płciowym wytwarzającym plem ­
niki (komórki płciowe męskie) oraz wydzielającym hormony androgenne
(głównie t e s t o s t e r o n ) odpowiedzialne m.in. za drugorzędne cechy płciowe
(zarost, zmianę barwy głosu, owłosienie typu męskiego). Czynność jąder jest
regulow ana przez hormony przysadki mózgowej. Jądro ma kształt i wielkość
spłaszczonego orzecha włoskiego. Zawieszone jest luźno w worku m osz­
nowym. Niezstąpienie jąder do moszny w dwóch miesiącach po urodzeniu,
z tendencją do pozostawania ich w jam ie brzusznej, nazywamy wnętrostwem.
Chłopca z takim schorzeniem należy poddać operacji. Jądra wykazują pew ną
sprężystość, która zm niejsza się po wytrysku nasienia, a także w miarę starzenia
się organizmu. Następstwem usunięcia jąder (kastracji, wytrzebienia) przed
okresem pokwitania jest brak popędu płciowego, niedorozwój narządów
płciowych, brak wytwarzania drugorzędnych cech płciowych.
Spermatogeneza, to proces przebiegający w jądrach (w krętych kanalikach
nasiennych), który prowadzi do pow stania plemników (patrz s. 277).
P lem nik, męska kom órka płciowa, służy do zapłodnienia. Dojrzały plem nik
jest zbudowany z główki, wstawki i witki (ryc. 160). Zawiera haploidalną
liczbę chromosomów, u człowieka - 23. W główce plemnika znajduje się

242
chromatyna, substancja, w której zakodowane są cechy ojca przekazywane
dziecku. Dzięki ruchom witki odbywa się ruch plemnika. W drogach rodnych
kobiety plem nik porusza się z szybkością 30 cm/h. Żywotność plemnika wynosi
około 48 godzin (2 doby).
Sperma (ejakulat, nasienie) jest zawiesiną plemników w płynie nasiennym (o
składzie: 90% H20 , 6% związków organicznych, 4% soli i o pH 7-8,5). Objętość
nasienia wynosi 2 -6 c m l U zdrowego mężczyzny zdolnego do zapłodnienia
w łc m 3 spermy jest średnio 60-150 min plemników, z czego 3/4 powinno
wykazywać prawidłową budowę i ruchliwość. Nasienie jest gęstą zawiesiną
kolom mlecznożółtego, o specyficznym zapachu, usuwaną podczas kopulacji
dzięki skurczom dróg płciowych. Nasienie jest wytwarzane po raz pierwszy
w wieku dojrzewania, w tym też czasie m ogą pojawiać się (najczęściej w nocy)
pierwsze wytryski nasienia, tzw. p o 1 u c j e (zmazy nocne). Są one naturalnym
zjawiskiem oznaczającym rozpoczęcie dojrzałości płciowej chłopców.
Najądrze to parzysty narząd przylegający do jądra od góry i tyłu.
W przewodzikach wewnątrz najądrza plemniki osiągają dojrzałość i są
magazynowane. Przechowywane w najądrzu plemniki zachow ują zdolność do
zapłodnienia przez wiele dni. Ruchy perystaltyczne przewodu najądrza wydala­
ją plemniki w trakcie wytrysku nasienia. Częste wytryski nasienia prowadzą do
zmniejszenia liczby zm agazynowanych plemników, aż do zupełnego ich braku.
Napełnianie zbiorników plemnikami trwa około 48 godzin.
Pęcherzyk nasienny jest parzystym narządem leżącym w pobliżu gruczołu
krokowego. Substancje zawarte w wydzielinie pęcherzyka nasiennego (fruk­
toza, kwas cytrynowy, enzymy) mają istotne znaczenie dla utrzym ania
ruchliwości i żywotności plem ników w nasieniu.
Nasieniowód jest to parzysty kanał długości 50 cm, którym plemniki dostają
się z najądrza do cewki moczowej prącia.
Prostata, czyli gruczoł krokowy (stercz) to nieparzysty narząd wielkości
kasztana, leżący u mężczyzny pod pęcherzem moczowym. W ydzielina gruczołu
krokowego ma kolor mlecznobiały i stanowi znaczną część nasienia w ydoby­
wającego się przy wytrysku. Po kastracji jąder gruczoł krokowy zanika.
U starszych mężczyzn prostata może się rozrastać i zaciskać cewkę moczową,
przez co utrudnione jest oddawanie moczu. Często stosuje się chirurgiczne
usunięcie prostaty, jako sposób leczenia tych zmian.
Prącie (penis, członek męski) to narząd służący do wprowadzenia nasienia
do pochwy podczas kopulacji, a także do wydalania moczu. Podczas kopulacji
najczęściej dochodzi do wytrysku nasienia (spermy) do dróg rodnych kobiety.

243
Prącie składa się z: nasady, trzonu i żołędzi prącia. W ewnątrz prącia w ystępują
c i a ł a j a m i s t e (gąbczasta tkanka łączna), które po wypełnieniu krwią
powodują usztywnienie prącia, czyli wzwód prącia, erekcję. Żołądź prącia jest
pokryta fałdem skórnym zwanym n a p l e t k i e m . W fazie zwiotczenia
członka napletek całkowicie pokrywa żołądź, w stanie erekcji zaś napletek
przesuwa się ku tyłowi i obnaża żołądź prącia. W napletku występują gruczoły
napletkowe wydzielające substancję łojową, zwaną m a s t k ą. Jednym z m an­
kamentów, uniemożliwiającym współżycie i utrudniającym utrzymanie higie­
ny, jest zwężenie napletka, tzw. stulejka, często występująca u chłopców.
Stulejka uniemożliwia odprowadzenie napletka ku tyłowi i odsłonięcie żołędzi.
W adę tę można szybko usunąć poprzez zabieg. Chirurgiczne usunięcie części
napletka nazywa się obrzezaniem.
D ługość prącia w fazie zwiotczenia („zw isu” ) wynosi 8-10,5 cm. W czasie
erekcji (wzwodu) prącie usztywnia się, unosi ku przodowi i górze i zwiększa
swą długość do 12-18 cm. Kompleks małych narządów płciowych jest zupełnie
niepotrzebny. Nie ma żadnej zależności między wielkością narządu w stanie
zwisu i erekcji. M ęskości nie mierzy się długością prącia, nie stwierdza się też
żadnej zależności długości prącia od wysokości ciała.
E rekcja (wzwód prącia) jest to czynnościowe usztywnienie, wydłużenie
i powiększenie objętości prącia. Erekcja powstaje wskutek zwiększonego
dopływu krwi tętniczej do ciał jam istych i przebiega według 2 mechanizmów
fizjologicznych:
- na drodze prostego odruchu przebiegającego na poziomie rdzenia kręgo­
wego,
- na drodze złożonej, w której udział bierze kora mózgowa.
Byw a też erekcja m echaniczna występująca najczęściej rano, wywołana jest
przez ucisk wypełnionego moczem pęcherza moczowego.
E jakułacja to w ytrysk nasienia będący fizjologicznym wyrazem orgazmu
u mężczyzny. Zachodzi w 2 fazach. W pierwszej dochodzi do wypchnięcia
nasienia z nasieniowodu do cewki moczowej, a w drugiej następuje wytrysk
nasienia na zewnątrz prącia.

BUDOWA NARZĄDÓW ROZRODCZYCH KOBIETY

Żeńskie narządy płciowe dzielą się na zewnętrzne (zwane sromem) i w ew nętrz­

ne. Do tych pierwszych zaliczamy: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe
i mniejsze, łechtaczkę, przedsionek pochwy. Do wewnętrznych należą: jajniki,
jajow ody, macica, pochw a (ryc. 161 i 162).

244
 w argi sromowe mniejsze
w argi srom owe większe

Ryc. 161. Budowa narządów rozrodczych kobiety Ryc. 162. Wewnętrzne narządy rozrod­
cze kobiety

Jajnik jest żeńskim parzystym gruczołem płciow ym wielkości małego

orzecha włoskiego (odpowiednik jądra męskiego). W jajnikach są wytwarzane
hormony płciowe oraz komórki jajow e (oogeneza - por. s. 277). Obliczono, że
w jajniku nowo narodzonej dziewczynki znajduje się 200 000 niedojrzałych
kom órek jajowych. Do okresu dojrzałości płciowej kobiety dojrzewa ok. 400
kom órek jajowych, reszta ulega zanikowi.
Owulacja (jajeczkowanie) to wyrzucenie dojrzałego jaja z jajnika do
jajow odu. Jajeczkowanie pojawia się u dojrzałej płciowo kobiety rytmicznie
mniej więcej co 28 dni (z wyjątkiem okresu ciąży). Jajeczkowanie zachodzi
w środku cyklu menstruacyjnego (miesiączkowego), tj. między 13-15 dniem
licząc od pierwszego dnia miesiączki. Jeżeli w tym czasie dojdzie do kopulacji
i ejakulacji, wówczas najczęściej kobieta zachodzi w ciążę. Czynność we-
wnątrzwydzielnicza jajników jest uzależniona od hormonów gonadotropowych
przysadki mózgowej. W porównaniu z mężczyznami, u których jądra w y­
dzielają stale jednakow e ilości męskich hormonów płciowych (testosteron),
jajnik wydziela cyklicznie 2 rodzaje hormonów płciowych: e s t r o g e n do
owulacji, a po owulacji p r o g e s t e r o n . Jeśli kobieta zostanie zapłodniona
i zarodek zagnieździ się w błonie śluzowej macicy, progesteron jest wydzielany
przez cały czas ciąży (patrz s. 249).
Jajowód - cewkowaty parzysty przewód o długości 10-20 cm rozciąga się
między jajnikam i a macicą. Służy do przyjęcia i przeprowadzenia jaja z jajnika
do macicy. Koniec jajow odu, leżący w sąsiedztwie jajnika, m a kształt lejka
zakończonego strzępkami, ułatwiającymi wpadnięcie komórki jajowej do
światła jajow odu. Jajo przesuwa się dzięki m chom rzęsek nabłonka jajowodu.
Zapłodnienie jaj następuje w początkowej części jajowodu.

245
 M acica - nieparzysty narząd o grubej ścianie; u dojrzałej kobiety ma kształt
gruszki o długości 7 -9 cm. Narząd ten służy do: przyjęcia zarodka, dostarczania
pożywienia i materiału budulcowego dla rozwijającego się płodu oraz do
wydalenia dojrzałego płodu w czasie porodu. Ściana macicy o grubości 2 cm
składa się z trzech warstw: łącznotkankowej, mięśniowej i błony śluzowej,
wyściełającej jam ę macicy. Błona śluzowa macicy (tzw. śluzówka) kobiety nie
będącej w ciąży okresowo się zmienia. Polega to na jej odnawianiu i pow ięk­
szaniu się (po zakończeniu miesiączki do czasu jej wystąpienia), następnie
złuszczeniu (podczas menstruacji). Zmiany te nazywamy cyklem macicznym
lub c y k l e m m i e s i ą c z k o w y m (por. rozdz. V. 10.2). Pierwsza m iesiącz­
ka jest oznaką rozpoczynającego się dojrzewania płciowego (11-14 lat),
ostatnia ma miejsce w okresie przekwitania ( k l i m a k t e r i u m ) najczęściej
między 45-55 rokiem życia kobiety. W błonie śluzowej macicy może nastąpić
zagnieżdżenie się zapłodnionego jaja, co zapoczątkuje rozwój ciąży. W tym
okresie masa całej macicy powiększa się 20-krotnie.
Pochwa to narząd nieparzysty, elastyczny i bardzo rozciągliwy kanał
(przewód) o długości 6-1 2 cm, szerokości 3 -4 cm łączący przedsionek pochwy
z m acicą (wymiary pochwy podlegają jednak osobniczym zmianom). W czasie:
- menstruacji służy do wydobywania się krwawej wydzieliny miesiączkowej,
- kopulacji do pochwy wprowadzane jest prącie i podczas ejakulacji sperma
zostaje złożona w pochwie,
- porodu ściany pochwy stanowią część kanału rodnego, przez który płód
wydostaje się z macicy na zewnątrz organizmu kobiety.
Ściana pochwy od wewnątrz jest pokryta błoną śluzową oraz nierogowacie-
jącym nabłonkiem. M imo braku gruczołów błona śluzowa pochwy jest
wilgotna, gdyż komórki nabłonka wydzielają obficie biaław ą wydzielinę.
W pochwie występują symbiotyczne bakterie, które - wytwarzając kwas
mlekowy - nadają jej kwaśny odczyn, co zabezpiecza ją przed chorobotw ór­
czymi drobnoustrojami (np. grzybami).
B łona dziewicza oddziela u dziewic przedsionek pochwy od pochwy, jednakże
niecałkowicie, gdyż posiada otwór (lub kilka otworów o różnej wielkości)
umożliwiający m.in. wydalenie krwi miesiączkowej. Błona dziewicza jest
zbudowana z kolagenowej tkanki łącznej. Jej kształt i brzegi są cechą indywidual­
ną i m ogą być różnorodne. D e f l o r a c j a jest to uszkodzenie, rozerwanie
błony dziewiczej podczas pierwszego stosunku płciowego, które wywołuje
niewielki ból i krwawienie, ale nie zawsze. Zdarzają się bowiem błony
dziewicze słabo rozwinięte, po których defloracji krwawienie nie występuje.

246
Rzadko zdarza się, by defloracja, czyli utrata błony dziewiczej podczas
pierwszego stosunku, była równoległa z przeżyciem pierwszego orgazmu, czyli
maksymalnej rozkoszy seksualnej kobiety. Zdarza się, że defloracja wymuszona
na dziewczynie lub nieumiejętnie dokonywana przez niedoświadczonego męż­
czyznę czasem wywołuje uraz psychiczny (a nawet fizyczny) mogący bardzo
długo wpływać ujemnie na odczucia seksualne kobiety oraz na jej postawę wobec
konkretnego mężczyzny czy też nawet wobec wszystkich mężczyzn.
Przedsionek pochwy - to płytka eliptyczna przestrzeń, w której znajduje się
wejście do pochwy i zewnętrzne ujście cewki moczowej. Przedsionek pochwy
osłonięty jest zwykle przez mięsiste fałdy skórne - wargi sromowe większe
i mniejsze. W ścianie przedsionka pochwy znajdują się gruczoły przedsionkowe
(m.in. gruczoły Barłholina), których wydzielina zwilża srom kobiety.
Łechtaczka jest nieparzystym, niedużym narządem zbudowanym z ciał
jam istych (zdolnym do erekcji), analogicznym do członka męskiego, z tą
różnicą, że nie ma w niej cewki moczowej. Podobnie jak członek męski
wypełnia się krw ią podczas podniecenia seksualnego kobiety i jest narządem
erogennym (wzbudzającym podniecenie) w trakcie stosunku płciowego.

10.2. REGULACJA HORMONALNA CYKLU MIESIĄCZKOWEGO

KOBIETY

Cykl miesiączkowy (zwany cyklem jajnikowym) są to okresowe zmiany w błonie

śluzowej macicy uwarunkowane cyklicznymi wahaniami poziomu hormonów
przysadkowych (gonadotropin: FSH, LH) i jajnikowych (estrogenu i proges­
teronu) we krwi. Ośrodkiem nerwowym, który pośredniczy w tej regulacji
(przysadka - jajnik) jest podwzgórze (część międzymózgowia), w któiym pod
wpływem bodźców powstają neurohormony (FSH/LH RF) stymulujące wy­
dzielanie gonadotropin przez przysadkę (ryc. 163). Czas trwania cyklu oblicza się
od pierwszego dnia miesiączki do pierwszego dnia następnej i zwykle wynosi 28
dni (jednak mogą się zdarzyć cykle krótsze lub dłuższe - 21-35 dni). Czas
i intensywność trwania cyklu są różne w zależności od kobiety.
Cykl miesiączkowy składa się z 4 faz:
- fazy folikulamej = pęcherzykowej (przedowulacyjna),
- owulacji (jajeczkowania),
- fazy łutealnej = ciałka żółtego (poowulacyjna),
- menstruacji (miesiączki).

247
 PO D W ZGÓ RZE
system sterujący
F S H / L H RF

P R Z Y S A D K A M Ó ZG OW A j > system przekaźnikowy

_7 r _
FSH ^ LH

< system y
* recepcyjne

Ryc. 163. Hormonalna regulacja cyklu miesiączkowego: E - estrogen, P - progesteron

Faza folikularna (pęcherzykowa) następuje bezpośrednio po miesiączce.

Charakteryzuje się rozwojem pęcherzyków jajnikow ych i odnową błony
śluzowej macicy. Przysadka mózgowa wydziela hormon f o l i k u l a r n y
(folitropina - FSH), który przenoszony wraz z krwią do jajnika stymuluje wzrost
i rozwój pęcherzyków jajnikow ych (Graafa). Pęcherzyk stopniowo rozwija się
i dojrzewa, a w nim komórka jajow a. Ścianki pęcherzyka Graafa wydzielają
e s t r o g e n , który wywołuje zmiany w narządach płciowych, głównie wpływa
na wzrost błony śluzowej macicy (patrz ryc. 163).
Owulacja. W zrost poziomu estrogenu hamuje wydzielanie FSH, rozpo­
czyna się zaś wydzielanie drugiego hormonu przysadkowego - 1 u t e i n i z u -
j ą c e g o (lutropiny - LH), powodującego pęknięcie rozwiniętego pęcherzyka
Graafa i uwolnienie dojrzałej komórki jajowej do jajowodu. Proces ten nosi nazwę
owulacji (jajeczkowania) i zachodzi stosunkowo regularnie w połowie cyklu
miesiączkowego, tj. ok. 14 dnia (±1 dzień). Jajo niezapłodnione w tym czasie
obumiera. W czasie owulacji i po niej błona śluzowa macicy nadal się powiększa.
Z reguły owulacja jest raczej nieodczuwalna przez kobietę, jedynym symptomem
może być nagły skok temperatury do 37°C; utrzymuje się okres następnej fazy.

248
 Faza lutealna (faza ciałka żółtego). Po krótkiej fazie owulacji jajnik wkracza
w fazę lutealną. Pod wpływem drugiego hormonu przysadki - LH, pęknięty
pęcherzyk Graafa przemienia się w ciałko żółte, wydzielające hormon p r o g e s ­
t e r o n . Głównym zadaniem progesteronu jest przygotowanie układu rozrod­
czego kobiety do przyjęcia i rozwoju zapłodnionego jaja, a następnie ciąży.
Wzrost poziomu progesteronu hamuje wydzielanie hormonu LH przez przysadkę
i jednocześnie przygotowuje ścianę macicy (silne ukrwienie i rozpulchnienie
śluzówki) do ewentualnego zagnieżdżenia się w niej zapłodnionego jaja. Jeśli to
nie nastąpi - jajo ulega degeneracji, zanika ciałko żółte, spada poziom
progesteronu, poziom estrogenu także się obniża. To obniżenie wydzielania
hormonów przez jajnik powoduje zwyrodnienie części zgrubiałej błony śluzowej
macicy i krwawienie miesiączkowe, a także odblokowanie podwzgórza i uwol­
nienie czynników stymulujących przysadkę do wydzielania hormonów FSH i LH.
Miesiączka. W przypadku niedojścia do zapłodnienia, mniej więcej co 28
dni pojawia się comiesięczne krwawienie z dróg rodnych kobiety, zwane
m e n s t r u a c j ą . Podczas miesiączki następuje złuszczenie oraz wydalenie
rozpulchnionej i przerośniętej błony śluzowej macicy wraz z krwią poza obręb
organizmu. Miesiączka trwa 3-5 dni, chociaż zdarzają się przypadki 2- i 7-dniowych
krwawień. Pierwszy dzień miesiączki przyjmuje się za pierwszy dzień nowego cyklu.
Najobfitsze krwawienie występuje drugiego i trzeciego dnia. Ogólna ilość krwi wydalonej
w warunkach prawidłowych wynosi 20-70 cm’ (średnio ok. 35 cm’). Często towarzyszą temu
bóle spowodowane obkurczaniem macicy. Tylko 15% dziewcząt nie odczuwa żadnych różnic
w samopoczuciu w okresie miesiączki. Przy odczuwaniu silnego bólu miesiączkowego
dziewczyna powinna zażyć środki przeciwbólowe i uspokajające. Czynnikiem ciągle nie­
docenianym jest terapia ruchowa, która dotyczy wypróbowanych i skutecznych ćwiczeń
gimnastycznych. Po urodzeniu pierwszego dziecka u większości kobiet bóle menstruacyjne
mijają bezpowrotnie. Przyczyny nieregularnych miesiączek (opóźnień) mogą być: natury
psychicznej, m.in. stresy, wstrząsy psychiczne, oraz natury fizycznej, m.in. wyjazdy (zmiana
szerokości geograficznej), zbyt częsty i długi wysiłek fizyczny, nieprawidłowa budowa macicy
(np. przodozgięcie lub tyłozgięcie), przeziębienia i choroby zakaźne (np. grypa, angina), stany
zapalne narządów rodnych (np. jajników), stosowanie środków antykoncepcyjnych, zaburze­
nia hormonalne (np. nadczynność tarczycy, cukrzyca). Niepojawienie się miesiączki po 35-37
dniach należy bezwzględnie zgłosić ginekologowi!

Ciąża. W przypadku zapłodnienia poziom progesteronu nie obniża się,

natomiast przysadka wydziela hormon LH i prolaktynę. Pod wpływem tych
hormonów ciałko żółte przekształca się w ciałko ciążowe, wydzielające
progesteron. Z kolei w macicy śluzówka łącznie z błonami płodowymi zarodka
(głównie kosmówką) uczestniczy w tworzeniu ł o ż y s k a - narządu wymiany
substancji odżywczych (np. glukozy, aminokwasów), gazów (np. CO i 0 2),
metabolitów (np. mocznika), ciał odpornościowych między krwią matki

249
 kosmówka
i zarodkiem (ryc. 164). Łożysko
pełni także funkcję wewnątrz-
wydzielniczą, produkując hor­
mony wpływające na przebieg
ciąży (m.in. gonadotropinę kos-
m ówkową - HCG, estrogeny,
progesteron). W sutkach proge­
steron i prolaktyna pobudzają
rozwój gruczołu mlecznego,
który pod koniec ciąży wydzie­
Ryc. 164. Zarodek ssaka z błonami płodowymi la mleko.
i wytworzonym łożyskiem: Pż - pęcherzyk żółt­
kowy, o - omocznia

10.3. SPOSOBY ROZMNAŻANIA SIĘ ROŚLIN

W świecie roślin wyróżniamy 3 typy rozmnażania (ryc. 165): 1) płciowe

z udziałem gamet, 2) bezpłciowe z udziałem zarodników, 3) bezpłciowe
wegetatywne.
Rozm nażanie płciowe (generatywne) polega na wytworzeniu i połączeniu
się dwóch zróżnicowanych kom órek rozrodczych (ln ): gamety męskiej i gam e­
ty żeńskiej1. Po ich połączeniu powstaje zygota (2n), z której rozwinie się
zarodek, a z niego roślina. Istnieją zasadniczo 3 sposoby rozm nażania
płciowego: izogamia, anizogamia, oogam ia (patrz s. 94, 95). O ile u plechow-
ców w ystępują wszystkie trzy sposoby, o tyle u organowców mamy do
czynienia tylko z oogamią. Gamety męskie powstają w gametangiach męskich
(płemniach), a żeńskie w gam etangiach żeńskich (lęgni lub rodni).
Nietypowym procesem płciow ym jest k o n i u g a c j a , występująca np.
u skrętnicy. Polega na tym, że dwie nici skrętnicy ustawiają się obok siebie, ale
kopulują ze sobą dwie stykające się komórki. Protoplast jednej z nich (cf)
przepływ a do sąsiedniej (ę) i zlewa się tworząc zygotę.
Rozm nażanie bezpłciowe odbywa się przez zarodniki (spory), nie jest
poprzedzone kopulacją i następuje przy udziale tylko jednego osobnika

1 Uważa się, że rozm nażanie płciow e:

- stw arza w iększą zm ienność osobników w każdym pokoleniu i w ten sposób zw iększa szansę przeżycia
gatunku w stale zm ieniającym się środowisku,
- utrzym uje gatunek w dobrej kondycji poprzez elim inow anie szkodliw ych m utacji: najsłabsze p o tom stw o
w ym iera, zabierając ze sobą zm ienione DNA.

250
 Typy Typy
ro z m n a ­ C zęści ro ś lin y S p o s o b y ro z m n a ż a n ia ro z m n s C zę ści ro ś lin y S p o s o b y ro z m n a ż a n ia
żania ża n ia

g a m e ty , o o g a m ia c e b u le c e b u la
* p le m n ik (p ę d )
k o m . ja jo w a
P łciow o

+ * O a n iz o g a m ia
a n iz o g a m e ty

< • i!osamia
iz o g a m e ty
sadzonki b e g o n ia
|

liś c io w e
z a ro d n ik i a p la n o s p o ry
(m s z a k i, p a p ro tn ik i)
Bezpłciowo

c
S
z o o s p o ry >•
\Z J ~ (glony) o d k ła d y agrest

r o z ło g i
(p ę d o w e ) p o z io m k a cn

5
0>

r o z ło g i o s tro ż e ń p o tn y
s k o rz e n io w e
>■ z ie m n ia k
b u lw y
(p ę d o w e )
a>
C75
ro z m n ó ż k i ż y w o ró d k a
s liś c io w e ( B r io p h y llu m )
t o ja d
k łą c z a
(p ę d )

Ryc. 165. Sposoby rozmnażania roślin

rodzicielskiego; występuje u roślin zarodnikowych (glonów, mszaków i papro­

tników). Zarodnik to komórka (ln ) mająca charakter przetrwalny, zdolna do
bezpośredniego rozwinięcia się w roślinę potomną bez odbywania procesu
płciowego. Wyróżniamy zarodniki ruchliwe i nieruchliwe. Zarodniki ruchliwe
(zoospory) zaopatrzone są w wici; zarodniki nieruchliwe (aplanospory) dzielą się
na powstające zewnętrznie (egzospory) i powstające wewnętrznie (endospory).
Zarodniki (ln ) powstają w zarodniach (sporangiach) w wyniku podziału
mejotycznego komórek (2n) tkanki zarodnikotwórczej (archesporialnej).

Rozm nażanie wegetatywne polega na tworzeniu całego organizmu z części

rośliny macierzystej. P l e c h o w c e rozm nażają się wegetatywnie przez:
- podział komórki poprzeczny (glon mużocja) lub podłużny (euglena),

251
 - fragmentację plechy (glony),
- kule potom ne (toczek),
- rozmnóżki (porosty),
- wielokrotny podział kom órki rodzicielskiej (chlorella).
O r g a n o w c e m ogą rozmnażać się wegetatywnie z korzeni, pędów,
a nawet liści. W śród okrytonasiennych dominuje raczej wegetatywny sposób
rozm nażania niż generatywny przez nasiona. Obecnie znanych jest wiele
sposobów rozm nażania wegetatywnego. Należy do nich rozmnażanie przez:
- fragmentację organizmu macierzystego (np. moczarka kanadyjska),
- kłącza (np. rabarbar, konwalia, irys, kaczyniec),
- bulwy pędowe (np. ziemniak),
- bulwy korzeniowe (np. dalia),
- cebule (np. tulipan, hiacynt, czosnek, cebula),
- rozłogi pędow e (np. truskawka),
- rozłogi korzeniowe (np. pokrzywa, chwasty - perz, ostrzeń),
- odrosty korzeniowe (np. jabłoń, szczaw, liczne chwasty, mlecz, powój),
- odkłady (np. agrest, winorośl, orzech włoski),
- sadzonki pędowe (np. wierzba, topola, cis),
- sadzonki liściowe (np. begonia, cissus, roycissus),
- sadzonki korzeniowe (np. wiśnia, malina, chrzan, pigwowiec),
- rozmnóżki pędowe (np. żywiec cebulkowy, wiechlina cebulkowata, rdest
żyworodny),
- rozmnóżki kwiatowe (np. czosnek),
- rozmnóżki liściowe (np. żyworódka).

11. W Y B R A N E C H O R O B Y O R G A N IZ M U C Z Ł O W IE K A
- P R O F IL A K T Y K A I H IG IE N A

Zdrowie to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecz­

nego, stan idealnej równowagi i harmonii organizmu. W szystko to, co odbiega
od normy, jest chorobą, tak więc choroba to proces patologiczny objawiający
się zaburzeniem czynności organizmu, głównie jego homeostazy. Czynniki
biologiczne, fizyczne lub chemiczne, które wyw ołują chorobę, nazywamy
etiologicznymi.
Choroba często jest wynikiem zakażenia (infekcji), czyli wniknięcia
i rozwoju biologicznego czynnika chorobotwórczego w organizmie żywym.
Termin ten odnosi się także do zanieczyszczenia drobnoustrojami powierzchni

252
ciała, przedmiotów, odzieży, wody, żywności, powietrza. Miejsce wtargnięcia
drobnoustroju chorobotwórczego do organizmu określa się mianem wrota
zakażenia.
Higiena to zespół zabiegów dążących do eliminowania czynników chorobo­
twórczych (patogennych) w celu ochrony zdrowia oraz zapewnienia jednostce
i społeczeństwu najlepszych warunków rozwoju psychicznego i fizycznego.
Potocznie higiena oznacza zespół warunków wpływających dodatnio na
zdrowie ludzkie, zwłaszcza przestrzeganie czystości.
Obok higieny ważnym i koniecznym działaniem w zapobieganiu chorobom
jest profilaktyka.
Zapobieganie chorobom i ich zwalczanie odbywa się poprzez m.in.:
a) unieszkodliwianie źródła zakażenia, np. izolacja i leczenie chorego,
hospitalizacja, badania diagnostyczne, np. podstawowe krwi i moczu, wy­
dzielin, wydalin, histologiczno-cytologiczne, bakteriologiczne, elektrokardio­
graficzne - EKG, ultrasonograficzne - USG, radiologiczne;
b) przecięcie dróg szerzenia choroby przez:
- przestrzeganie higieny osobistej,
- mycie przedmiotów, wietrzenie pomieszczeń,
- dezynfekcję (niszczenie szkodliwych drobnoustrojów), deratyzację (od-
szczurzanie), dezynsekcję (likwidacja szkodliwych owadów) pomieszczeń,
- sterylizację - niszczenie wszystkich drobnoustrojów przez zastosowanie
czynników fizycznych (gotowanie w 100°C, promienie UV), chemicznych
(spirytus, chloramina, formalina),
- ochronę sanitarną wody i gleby przed zanieczyszczeniem,
- w eterynaryjno-sanitamy nadzór nad hodowlą bydła, trzody chlewnej,
- nadzór sanitamo-higieniczny nad placówkami,
- pasteryzację żywności;
c) zwiększanie odporności przez szczepienia ochronne, np. BCG (prze­
ciwko gruźlicy), DiTePer (przeciwko błonicy, tężcowi, krztuścowi), M M R
(przeciwko odrze, śwince, różyczce) i in.;
d) leczenie - antybiotykami (np. penicylina), sulfonamidami (np. biseptol),
surowicą, anatoksynami, ziołami, zabiegami leczniczymi, kąpielami, zabiegami
fizycznymi (fizykoterapia), ruchem (kinezyterapia), klim atem (klimatoterapia),
psychoterapia;
e) krzewienie oświaty zdrowotnej, propagowanie właściwego trybu życia,
odżywiania, wypoczynku itp.

253
 Wybrane choroby układu pokarmowego człowieka
254

T a b e l a 48

C horoba Przyczyn a O bjaw y Profilak tyk a i higiena

(czynnik etiologiczny)

1 2 3 4

D ur b rzu szn y pałeczka duru brzusznego długotrw ała w ysoka gorączka, bóle - higiena osobista i żyw ienia.
(tyfus) (,Salm onella typhi) głow y, bóle m ięśniow e, obfite w ym iot>.- izolacja i leczenie chorych.
brak łaknienia, m ajaki, w zdęty brzuch, - w otoczeniu chorego d ezy n fek cja zanieczyszczonych \\
w ysypka w ydalin i przedm iotów preparatam i zaw ierającym i czynny ji
chlor, ;
Salm on elloza pałeczki z rodzaju biegunka, obfite w ym ioty p row adzące do - naw adnianie organizm u płynam i,
Salm onella odw odnienia organizm u, a czasem do za­ - ścisła dieta.
paści, ślinotok, w ysoka gorączka, bóle - ochrona p rzed zakażeniem produktów spożyw czych i wody,
głow y i brzucha - filtrow anie, ch lorow anie w ody i nadzór sanitarny nad
zaopatrzeniem w w odę do picia i p otrzeb gospodarskich,
C zerw onka pałeczki czerw onki osłabienie, utrata apetytu, bóle brzucha, - sanitarne usuw anie ścieków , likw idow anie otw artych i
bakteryjna (Shigella) biegunka, gorączka do 38°C, kurcze mięśni, śm ietników ,
(dyzenteria) stolce z dom ieszk ą ropy lub krw i, - deratyzacja, dezynsekcja,
nudności, w ym ioty, objaw y odw odnienia - nadzór sanitarny nad żyw nością (pasteryzow anie
organizm u i gotow anie), ;
- nadzór epidem iologiczny nad osobam i narażonym i na j
zakażenie, ozdrow ieńcam i i nosicielam i zarazka,
- badanie kału na nosicielstw o salm onelli,
- szerzenie ośw iaty zdrow otnej

C zerw onka pierw otniak: pełzak biegunka z dużą ilo ścią krw i i śluzu, - w czesne w ykryw anie i leczenie osób zarażonych,
p ełzakow a czerw onki bóle w ja m ie brzusznej, w zdęcia, bóle - higiena o sobista i żyw ienia,
(pełzakow ica, (.E ntam oeba histolytica) głow y, podw yższona ciep ło ta ciała, - okresow e badanie kału lub treści dw unastnicy,
am eboza) w przew lekłej pełzakow icy: osłabienie, - przegotow yw anie w ody z niepew nych ujęć
spadek ciężaru ciała

L am b lioza pierw otniak: lam blia bóle brzucha, brak łaknienia, stolce
jelitow a papkow ate, ja sn e , tłustaw e, w zdęcia,
{Lam blia intestinalis) m dłości, silne bóle w o k olicach pęcherzyka
żółciow ego, pow iększenie w ątroby,
osłabienie, zaw roty głow y, biegunka
— p rzestrzeganie h igieny osobistej i otoczenia,
— m ycie ow oców i w arzyw ,
— d eratyzacja i dezynsekcja,
— okresow e b ad an ie kału (na obecność cyst) lub treści
dw unastnicy u osób zagrożonych zarażeniem , w szczególności
d zieci

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------i
tab. 48 cd.
1 2 3 4

Tasiemczyca tasiem iec uzbrojony biegunka, bóle brzucha, bladość pow łok
('Taenia solium ) 4 m skórnych, utrata lub w zro st łaknienia,
zaburzenia snu, n adm ierna pobudliw ość,
m dłości, utrata m asy ciała, człony tasiem ca z m ięsa w ieprzow ego, w ołow ego,
tasiem iec nieuzbrojony w idoczne w kale, zaparcia, biegunki
('Taenia saginata) 12 m
Glistnica nicień: glista ludzka bóle brzucha, brak łaknienia, zaparcia,
(.A scaris lum bricoides) biegunki, bezsenność, niedrożność jelit,
15-40 cm zatkanie przez glistę przew odów
żółciow ych z następstw em żółtaczki
m echanicznej, apatia bądź n adm ierna
pobudliwość, zaburzenia w funkcjonowaniu
układu pokarm ow ego i nerw ow ego
Owsica nicień: ow sik odczyn zapalny skóry, św iąd odbytu, bóle
(.E nterobius brzucha, nudności, b rak apetytu, n adm ierna
verm icularis) pobudliw ość oraz obecność w kale
5 -7 mm biaław ych, nitkow atych w k ształcie sam ic
ow sików , w idocznych gołym okiem ;
pow oduje bezsenność, dzieci stają się
płaczliw e, pobudliw e, nerw ow e
Włośnica nicień: w łosień kręty zaburzenia żołądkow o-jelitow e, gorączka,
(trychinoza) {Trichinella spiralis) obrzęki tw arzy, bóle m ięśni, uszkodzenie
2 -5 mm m ięśnia sercow ego, w ybroczyny na skórze,
m oże dojść do zaburzeń neurologicznych
i psychicznych
255
- jed zen ie spraw dzonego przez w eterynarza m ięsa
w ołow ego i w ieprzow ego,
- je d zen ie d opieczonych i dogotow anych potraw
- unikanie spożyw ania surow ego mięsa,
- ochrona w ody i gleby przed zanieczyszczeniam i ludzkim
kałem ,
- nad zó r w eterynaryjno-sanitarny nad h o dow lą b y d ła i trzody
chlew nej
- higiena osobista, d o kładne m ycie ow oców i jarzyn,
- sanitarna ochrona gleby i w ody przed zanieczyszczeniem
odchodam i ludzkim i,
- odpow iednie unieszkodliw ianie i obróbka ścieków
używ anych do n aw ożenia gleby,
- profilaktyczne, okresow e badania kału osób narażonych
na glistnicę
- higiena osobista i otoczenia,
- u trzym yw anie czystości rąk, codzienne m ycie krocza,
odbytu, przedm iotów , częste odkurzanie pom ieszczeń,
- okresow e badania kału, głów nie dzieci i m łodzieży,
- prasow anie odzieży i bielizny gorącym żelazkiem ;
- po stw ierdzeniu zarażenia często zm ieniać bieliznę osobistą
i pościel, łóżko dzieci w ym yć m ydłem i gorącą w odą
- w eterynaryjna kontrola m ięsa w ieprzow ego i elim inow anie
m ięsa zarażonego larw am i w łośnia,
- unikanie spożyw ania surow ych lub półsurow yeh produktów
z m ięsa w ieprzow ego, zw łaszcza pochodzącego z pokątnej
sprzedaży,
- utrzym yw anie na w łaściw ym poziom ie stanu sanitarnego
i h igieny żyw ienia trzody chlew nej,
- zabezpieczanie św iń przed dostępem do padliny zarażonych

szczurów , które uw aża się za głów nych nosicieli tej choroby

256

tab. 48 cd.
1 2 3 4

Z atrucie grzyby trujące, zaw ierające
grzybam i ja d (toksyny), np. m uchom or
srom otnikow y,
w ieruszka zatokow a,
m leczaj w ełnianka,
gołąbek w ym iotny
bóle brzucha, pragnienie, nudności, - nie zbierać grzybów nieznanych, przy zbieraniu zachow ać
w ym ioty, biegunka m ogąca doprow adzić o strożność, w ybierać grzyby znane lub uznane za jad aln e
do odw odnienia, ślinotok, obfite pocenie, przez rutynow ych grzyboznaw ców ,
łzaw ienie, zaburzenia w zroku, halucynacje, - w razie zatrucia: bezw zględ nie p ow iadom ić
po kilku dniach uszkodzenie nerek, w ątroby lekarza, pow odow ać w ym ioty, płukanie żołądka (podaw ać
i śm ierć sól gorzką ja k o środek przeczyszczający), nie podaw ać
alkoholu na odtrucie!

K am ica żółciow a obecność w pęcherzyku napady bólow e (kolka), zatkanie dróg - niepopełnianie błędów w dietetyce, niespożyw anie tłustych,
choroba lub drogach żółciow ych żółciowych kam ieniem może wywołać sm ażonych pokarm ów czy też w zdym ających, np. groch,
pęcherzyka złogów w postaci kam ieni żółtaczkę (żółte zabarw ienie skóry, błon kapusta,
żółciow ego utw orzonych z cholesterolu, śluzow ych i bialków ek gałek ocznych), - okresow e badanie cholesterolu w e krwi.
i dróg w apnia i bilirubiny nudności, w ym ioty z d om ieszką żółci, - leczenie uzdrow iskow e,
żółciow ych gorączka, dreszcze, gliniaste stolce - badania diagnostyczne USG

Ż ółtaczka przypom ina zatrucie żołądkow e, - szczepion ka (w irus A)

w irusow e gościec lub grypę: - szczepion ka (w irus B); w itam iny B, C, K,
zapalenie - zespół żołądkowo-jelitowy: bóle brzucha, - izolacja chorych,
w ątroby m dłości, w ym ioty, biegunka, w zdęcia, - przestrzeganie higieny osobistej i otoczenia, częste
brak łaknienia, m ycie rąk,
- zespół grypopodobny: nieżyt dróg - zabiegi d ezynfekujące środkam i odkażającym i
oddechow ych z g o rączk ą 39°C, bóle (chloram iną),
żółtaczk a w irus hepatotropow y A gardła, szyi i karku, głow y, - odkażanie naczyń i odchodów chorego,
pokarm ow a (drogą pokarm ow ą) - zespól rzekom o reum atyczny: bóle - w szystkim m ającym styczność z chorym podaw ać w
układu m ięśniow o-kostno-staw ow ego, ciągu 6 dni im m unoglobulinę (w irus A),
- zażółcenie skóry i białków ek oczu, - przygotow yw anie środków spożyw czych z zachow aniem
u 30 % chorych ciem n a b arw a moczu, zasad higieny (np. m ycie w arzyw , ow oców , m ięsa),
odbarw ienie stolca, - picie przegotow anej w ody,
- po 2 -5 dniach g orączka spada, - jed n o razo w y sp rzęt do iniekcji (w irus B),
żółtaczka w irus hepatotropow y B sam opoczucie ulega popraw ie, - transfuzja spraw dzonej krw i (w irus B),
w szczep ienn a (drogą pozajelitow ą) - pow iększenie w ątroby, z czasem jej - sterylizacja narzędzi chirurgicznych, stom atologicznych,
uszkodzenie (m arskość) kosm etycznych, strzykaw ek, zestaw ów do d ializ (w irus B)

C horoba Przyczyn a O b jaw y Profilak tyk a i h igiena

(czynnik etiologiczny)

1 2 3 4

G ruźlica płuc prątki gruźlicy (K ocha) przew lekłe z ten d en cją do ustępow ania - szczepion ka B C G
(tuberkuloza) należące do M ycobacterium i ponow nego naw rotu: kaszel, odpluw anie, - lik w idacja źródeł zakażenia, p asteryzacja m leka lub jeg o
tuberculosis niekiedy krw ioplucia, b óle w klatce gotow anie,
zarażenie: piersiow ej, rzadziej duszności, - ok resow e b adan ia rad iologiczne ludności,
- drogą kropelkow ą, podw yższenie tem p eratu ry ciała, - izolacja osób prątkujących o raz rehabilitacja osób
- przez łożysko i m leko osłabienie, brak apetytu, złe sam opoczucie, leczonych,
matki senność, utrata łaknienia - o dkażanie pom ieszczeń, np. chloram iną, prom ieniam i UV,
- okresow a zm ian a klim atu

K rztusiec pałeczki krztuśca napadow y suchy kaszel, bezdech, sinica, - szczepion ka D iT eP er (D T P), w itam iny,
(koklusz) (.B ordetella pertussis) trudne odksztuszanie gęstej, lepkiej - izolow anie, unikanie chorych, higiena, przyjm ow anie
zarażenie: w ydzieliny, św ist p rzez struny głosow e, dużej ilości płynów , leżenie w łóżku, w ietrzenie p om ieszczeń,
- drogą kropelkow ą gorączka leczenie szpitalne

Błonica m aczugow iec błonicy osłabienie, złe samopoczucie, gorączka, - szczepion ka D iT eP er (D T P)

(gardła - dyfteryt) (C orynebacterium
(krtani - krup) diphtheriae)
zarażenie:
- drogą kropelkow ą,
- przez brudne ręce,
naczynia, sztućce
bóle gardła i w ęzłów chłonnych, w ym ioty, - unikanie chorych, izo lacja chorych, opieka m edyczna,
szczekający kaszel, utrudnione oddychanie, - dezynfekcje przedm iotów , pom ieszczeń,
szarozielony nalo t na m igdałkach - w ietrzenie p om ieszczeń,
- higiena otoczenia, higiena osobista, częste m ycie rąk

Infekcja górn ych w irusow e zakażenie drogą niedom aganie, sw ędzenie nosa, częste - o d p ow iedni ubiór, u nikanie osób chorych,
dróg o d d ech o­ kropelkow ą, nagłe oziębienie kichanie, w zm ożone w y d zielan ie gęstej, - p rzestrzeganie zasad higieny podczas kichania,
w ych , n p. katar ciała ciągnącej się substancji, ból głow y, - ziołow e inhalacje, k rople do nosa,
(nieżyt nosa) trudność w oddychaniu, brak apetytu, - podnoszenie ogólnej odporności ustroju przez zażyw anie
podw yższona ciep ło ta ciała dużych ilości w itam iny C, je d zen ie cebuli, czosnku, cytryny,
to p rzyjm ow anie dużej ilości płynów
Ul
-o
^ tab. 49 cd.
1 2 3 4

Infekcja górn ych bakterie (paciorkow ce), w ysoka gorączka, b óle głow y, mięśni, - p łukanie gardła ziołam i lub ro zpuszczoną solą,
dróg o d d ech o­ w irusy osłabienie, brak apetytu, ból w okolicach - szczepionka przeciw grypow a,
w ych , np. za p a le­ węzłów chłonnych, ból i zaczerwienienie - unikanie źró d eł zakażenia, unikanie chorych,
n ie gard ła gardła, chrypa, czasem w ym ioty (przy - p rzestrzeganie zasad higieny przy kichaniu, kaszlu,
zatruciu ja d em zarazków ), suchość - podnoszenie ogólnej odporności ustroju: leżenie w łóżku,
gardła, kaszel picie dużej ilości płynów , w itam iny C, je d zen ie cytryn, cebuli,
czosnku
G rypa w irus grypy
(influenza) drogą kropelkow ą

A stm a czynniki alergiczne:
oskrzelow a - alergeny w ziew ne (pyłki
(dychaw ica roślin, pierze, kurz domowy),
o skrzelow a) - pokarm y (białko roślinne
i zw ierzęce),
- substancje w ytw arzane
w procesie pracy ludzkiej
(leki, kosm etyki),
- czynniki psychogenne
pow tarzające się napady dychaw icy - przestrzeganie h igieny osobistej, dbanie o czystość
oskrzelow ej (w postaci duszności, kaszlu pom ieszczeń, unikanie środków pow odujących alergię,
z w ydzielaniem plw ociny, w ystępujące - okresow a zm ian a klim atu
najczęściej późno w nocy, głośny,
św iszczący oddech, sinica tw arzy
i poszerzenie żył szyjnych)

P ylice pyły pierw iastków i zw iąz­ duszność w ysiłkow a, kaszel, stany - stosow anie: urządzeń odpylających (filtrów ),
krzem ow a, ków chem icznych podgorączkow e, utrata m asy ciała - zab ezpieczenia dróg oddechow ych przy pracy (m aski,
azbestow a, kom binezony),
alum iniow a, - okresow a zm ian a klim atu (w yjazdy nad morze,
talkow a do sanatorium )

C horoba P rzyczyn a O bjaw y Profilak tyk a i higiena

(czynnik etiologiczny)

M iażd życa - odkładanie się cholesterolu
tętnic i w apnia w tętnicach,
(arterioskleroza)
- nadm ierne spożyw anie
tłuszczów zw ierzęcych
(otyłość), zaburzenia
przem iany tłuszczow ej,
C horoba - częste stresy,
w ień cow a
(zm niejszenie - nadciśnienie tętnicze,
św iatła tętnic czasem cukrzyca,
w ieńcow ych,
- palenie tytoniu i picie
następstw o
alkoholu
m iażdżycy)
- m iażdżyca tętnic kończyn dolnych:
uczucie słabości, długotrw ały ból, bladość
kończyn,
- m iażdżyca tętnic m ózgu: utrata bystrości,
luki w pam ięci, zaw roty głow y, w końcu
utrata przytom ności
- ból serca spow odow any niedokrw ieniem
m ięśnia sercow ego,
- kołatanie serca, dław ica w ysiłkow a,
- nagły ból um iejscow iony za m ostkiem
(uczucie palenia, pieczenia), prom ieniuje
do barków , pleców , rąk, ból trw a kilka
m inut
w razie w ystąpienia ataku bólu stosuje się nitroglicerynę
pod ję z y k o raz środki rozszerzające naczynia w ieńcow e
- zaprzestanie p alen ia tytoniu i p icia alkoholu,
- uregulow anie trybu życia, unikanie stresów ,
- usunięcie tow arzyszących stanów chorobow ych
nadciśnienie, niedokrw istość),
- d ieta niskotłuszczow a, o graniczone spożyw anie tłuszczów
zw ierzęcych,
- regularna aktyw ność ruchow a,
- unikanie nadm iernego w ysiłku fizycznego,
- okresow e badania EK G ,

- okresow e b ad an ia krw i na poziom cholesterolu,

Z aw ał serca - zakrzep lub zato r tętnicy - napadow y ból dław icow y um iejsco w io ­
(m artw ica m ięśnia w ieńcow ej, ny za m ostkiem , w ystępuje nagle, bólow i - w e w strząsie o kryw a się chorego, stosuje się term ofor
sercow ego na - stany napięcia em ocjonal­ to w arzyszą różne w strząsy, chory je st na stopy o raz zim ne okłady na serce
skutek nagłej nego, stresy, blady, skóra je st p o kryta zim nym potem ,
niedrożności - nadm ierny w ysiłek, niekiedy dołącza się duszność, drętw ienie
naczynia - palenie tytoniu, picie lewej ręki
w ieńcow ego) alkoholu

N adciśnien ie - genetyczne, - stałe utrzym yw anie się ciśnienia - d ieta niskosodow a i uboga k alorycznie (unikanie soli,
tętnicze - psychosom atyczne, tętniczego pow yżej 160/95 m m H g otyłości),
- naw yki żyw ieniow e (górna norm a W H O 140/90 m m H g), - uregulow any tryb życia i pracy,
15-20% Polaków (nadm iar soli i tłuszczów ), - bóle głow y, pogorszenie w idzenia, - unikanie stresów ,
- m etabolizm osobniczy, - zaburzenia snu - regularna aktyw ność ruchow a,
- choroby, np. nerek, serca - zakaz p icia alkoholu i palenia tytoniu
to
Ul
SO
 Wybrane choroby układu wydalniczego człowieka
C horoba P rzyczyn a
(czynnik etiologiczny)
1 2
Z ap alen ie cew k i głów nie w w yniku
m oczow ej zakażenia bakteriam i
(pałeczka okrężnicy,
Z ap alen ie
paciorkow ce, dw oinka
p ęch erza rzeżączki)
m oczow ego
i d róg
m oczow ych
Z ap alen ie - je s t w ynikiem zakażenia
m iedn iczek bakteryjnego dolnych odcinków
n erkow ych
dróg m oczow ych (cew ki,
pęcherza, m oczow odów ),
- k am ica nerkow a, ciąża,
cukrzyca,
- choroby bakteryjne
(pałeczka okrężnicy, pacior­
kow ce)
K am ica w ytrącanie się z płynów
m oczow a ustrojow ych złogów
(nerkow a) nierozpuszczalnych soli
(kw asu m oczow ego,
szczaw ianów , fosforanów
w apnia), które grom adzą się
na złuszczonych nabłonkach
lub pasożytach tw orząc k a­
m ienie m oczanow e, szcza­
wianowe, fosforanowe, wsku­
tek wadliwej przemiany materii
s-
tab. 51 cd.
1 2
- w ady zw yrodnieniow e
U rem ia
nerek,
(m ocznica)
- ostra, przewlekła niewydol­
ność nerek,
- cukrzyca,
- zatrzym anie w ustroju
m ocznika i in. zw iązków
azotow ych
M oczen ie nocn e - silna nerw ica,
- niedojrzałość em ocjonalna,
m im ow oln e
- chęć zainteresow ania sobą
rodziców ,
- zakażenie układu m oczo­
w ego
O bjaw y
3 4
- silny ból w okolicy lędźw iow ej,
- w ysoka gorączka, dreszcze, m dłości,
w ym ioty,
- bolesne parcie n a pęcherz,
- częste oddaw anie m oczu,
- częstom ocz bolesny, zw ężenie cew ki,
- pieczenie w cew ce m oczow ej przy
oddaw aniu m oczu,
- krw iom ocz, ropom ocz,
- ropno-śluzow y w yciek z cew ki
- nudności, w ym ioty,
- gorączka, dreszcze,
- silne bóle (kolki nerkow e) w okolicy
lędźw iow ej,
- krw iom ocz, ropom ocz
3 4
- skąpom ocz, bezm ocz,
- m dłości, w ym ioty,
- postępujący brak łaknienia,
- szara i sucha skóra,
- oddech o zapachu am oniaku,
- w zrost w e krw i poziom u kreatyniny,
m ocznika,
- śpiączka, senność, chudnięcie
- częste, nieśw iadom e oddaw anie m oczu, - persw azje, łagodne postępow anie w ychow aw cze,
głów nie w nocy podczas snu, u dzieci
pow yżej 4 roku życia
Profilak tyk a i higiena
- ciep łe nasiadów ki, kąpiele, okłady borow inow e,
- picie dużej ilości o bojętnych płynów ,
- u n ikanie alkoholu i ostrych przypraw ,
- p rzestrzeganie diety,
- higiena krocza,
- ciep ła bielizna,
- okresow e b ad an ie m oczu
- picie dużej ilości płynów , m .in. w ody m ineralnej, piw a,
ziół,
- przestrzeganie diety,
- badania U SG ,
- leczenie uzdrow iskow e,
- w napadzie kolki podaw ać należy leki rozkurczow e
i przeciw bólow e, stosow ać cieple okłady i kąpiele,
- w razie b ezm oczu kam ień u suw a się operacyjnie przez
nacięcie m iedniczek lub rozkrusza się go (ultradźwięki, laser),
- okresow e badanie m oczu
- rutynow e b ad an ia ogólne m oczu i krw i na poziom
kreatyniny,
- higiena k ro cza (szczególnie w ciąży),
- środki w zm acniające kondycję organizm u
- um iejętne przyuczanie do czystości (nie w olno karać),
- środki farm akologiczne w g zaleceń lekarza,
- ćw iczenia zw ieracza cew k i m oczow ej,
- okresow e b ad an ie krw i i m oczu
K> Wybrane choroby przenoszone drogą płciową
Os T a b e l a 52
bo
Przyczyn a
C horoba (czynnik etiolo­ D rogi szerzen ia O bjaw y Profilak tyk a i higiena
giczny)

1 2 3 4 5

R zeżączka bakteria: • kontakt bezpo­ M ężczyźni - p rzeprow adzanie kontrolnych badań

(gonorea, tryper) dw oinka rzeżączki średni przez stosu­ - po 2 -5 dniach od zak ażen ia obfity w yciek ginekologicznych,
= dw oinka N eisera, nek płciow y biało-żółtej wydzieliny ropnej z cewki moczowej, - posiew y w ydzieliny z pochw y (badania
0,6 - 1 |_un - przy oddaw aniu m oczu p ieczen ie w cew ce bakteriologiczne),
• kontakt pośredni: m oczow ej, - unikanie przygodnych kontaktów seksual­
w rażliw a kontakt z zakażony­ - pow ikłania: zapalenie n ajądrza, prostaty. nych, w spółżycie z jed n y m partnerem ,
na w ysychanie, mi przedm iotam i - Kobiety: - dbałość o higienę osobistą,
tem peraturę sedesy, wanny, - w iększość nie od czu w a d olegliw ości (80% ), - w czasie leczenia: nie pić alkoholu, przerw a
pow yżej 55°C ręczniki, baseny po 1-2 tyg. po jaw iają się upław y; w e w spółżyciu płciow ym ,
- pow ikłania: zapalenie jajo w o d ó w , rzadziej - dezynfekcja urządzeń sanitarnych, basenów ,
• przez łożysko zapalenie cew ki m oczow ej i szyjki m acicy, łaźni,
niedrożność, o b jaw iająca się bó lam i podbrzusza - zabieg C rediego u niem ow ląt,
u 10-20% ; n ieleczona m oże pow odow ać - szerzenie ośw iaty zdrow otnej, upow szech­
bezpłodność nianie kultury pożycia seksualnego,
- stosow anie prezerw atyw
R zęsistk ow ica pierw otniak: • kontakt bezpo­ M ężczyźni: - ścisłe p rzestrzeganie higieny osobistej,
rzęsistek pochw ow y średni drogą płciow ą - od bezo b jaw o w o do ostrego zap alen ia rów noczesne leczenie partnerów ,
('Trichom onas cew ki m oczow ej, w y d zielin a śluzow o-ropna, - unikanie przygodnych kontaktów
vaginalis) • kontakt pośredni: - pow ikłania: ostre zapalenie najądrza, seksualnych,
5 0 - 1 5 0 pm kąpiel w basenach, prostaty. - przestrzeganie zasad higieny w basenach,
łaźniach, używ anie K obiety: łaźniach,
w rażliw y na cudzych ręczników , - przebieg głów nie bezobjaw ow o, ale m ogą - d ezy n fek cja w ody kąpielow ej,
w ysychanie gąbek, przyborów pojaw ić się zap alen ia srom u, szyjki m acicy, - używ anie indyw idualnych ręczników , gąbek
toaletowych, korzys­ cew ki m oczow ej, p ołączone z w ydzielinam i i ich dezynfekow anie,
tanie z publicznych pienistych, żółtych upław ów o p rzykrym - okresow e badania ginekologiczne,
sedesów , w anien zapachu; pieczenie, św iąd srom u - stosow anie prezerw atyw

tab. 52 cd.
1 2 3 4 5

D rożd życa grzyby, drożdżaki: • kontakt bezpo­ M ężczyźni: - w itam ina B, nasiadów ki w roztw orach
bielnik biały średni: drogą płciową - objaw y podrażnienia, sw ędzenia, za czerw ie­ leczniczych,
('C andida albicans) nienie + szarobiałe naloty na napletku, żołędzi - rów noczesne leczenie partnerów ,
8 - 1 0 pm • kontakt pośredni: prącia, cew ce m oczow ej, - kontrola po leczeniu,
kąpiel w basenach, - m ogą pojaw ić się bolesne n adżerki na - unikanie przygodnych kontaktów seksual­
łaźniach, używ anie żołędzi prącia. nych,
zakażonych ręczni­ K obiety: - p rzestrzeganie zasad higieny w basenach,
ków , gąbek, przy­ - zaczerw ienienie, obrzęk srom u i pochw y, łaźniach,
borów toaletow ych, - upław y (skąpe lub brak) w postaci ropnej, - dezynfekcja w ody kąpielow ej,
korzystanie z pub­ serow atej w ydzieliny, - używ anie indyw idualnych ręczników , gąbek
licznych sedesów , - biały serow aty n alo t n a ściankach pochw y, i ich dezynfekow anie,
w anien - intensywny świąd, palenie, pieczenie w kroczu - okresow e b ad an ia ginekologiczne,
- stosow anie prezerw atyw

K iła bakteria: • głów nie bezpo­ D otyczy k o b iet i m ężczyzn: - badanie krwi na tzw. W R (odczyn Wassermana:
(lues, syfilis) krętek blady średni kontakt - 3 -4 ty g odnie (do 3 m -cy) od zakażenia, „ + ” chory; zdrow y),
{Treponem a seksualny: stosunek okres w ylęgania - bezobjaw ow o
pallidum ) płciow y - badania k ontrolne n aw et po całkow itym
10 -2 0 p m I stadium - po 3 - 4 tyg. od zakażenia: w y leczeniu (leczenie bezpłatne!),
• kontakt rany, - m ałe, niebolesne o w rzodzenie w m iejscu
w rażliw y na otarć skóry z zakażenia (n ajczęściej w p o ch w ie lub na
- unikanie przygodnych kontaktów seksualnych,
w ysychanie, zakażoną krw ią, członku),
w spółżycie z jed n y m partnerem ,
na w ysoką tem p., w ydzieliną, sperm ą - pow iększenie w ęzłów ch ło n n y ch pachw in
detergenty, m ydło bądź innym i pły­ wyczuwalne jako twarde, niebolesne zgrubienia,
nam i ustrojow ym i - objaw y p o 3 - 6 tyg. ustępują => utajenie - stosow anie prezerw atyw ,

• transfuzja krw i II stadium - p o 8 -9 tyg., od zakażenia, trw a - abstynencja płciow a, alkoholow a w trakcie
2 -3 lata: leczenia,
• przez łożysko - kiła atakuje cały organizm ,
—> kiła w rodzona - na skórze i błonie śluzow ej - » osutka - - okresow e b ad an ia profilaktyczne,
niebolesna w ysypka w form ie drobnych
 tab. 52 cd.
1 2 3 4 5

• badanie pochw y różow ych plam ek (m oże w ystąpić kilk a razy), - upow szechnianie kultury życia seksualnego,
zakażonym i - ból głow y, złe sam opoczucie, gorączka,
instrum entam i cyklicznie pojaw iają, się:
ginekologicznym i - osutka w tórna w postaci plam ek, krostek - badanie krw i u ciężarnych, now orodków na
(dotyczy pokątnych na skórze, obecność krętków
b adań ginekologi­ - w ok olicach narządów p łciow ych pojaw iają
cznych) się lepieże - k ły kciny płaskie, są b. zakaźne, bo
w ydzielają dużą ilość krętków , - sterylizacja igieł, przyrządów m edycznych,
- pow iększenie w ęzłów chłonnych,
- bielactw o, łysienie plackow ate, chrypka
kiłow a, - szerzenie ośw iaty zdrow otnej
- po kilku tyg. objaw y ustęp u ją => utajenie

I I I stadium po 2 -3 lub k ilkunastu latach od

zakażenia:
- niebolesne guzy i guzki kiłow e, tzw. kilaki,
- zm iany chorobow e w różnych narządach:
układu n erw ow ego (uw iąd rdzenia), układu
krążenia (uszkodzenie ścian aorty, zaw ężenie
ujść), układu kostnego, narządu w zroku (zanik
nerw u w zrokow ego), narządu słuchu, n a skórze,
- upośledzenie zdrow ia w zależn o ści od stop­
nia uszkodzenia narządów - m oże p row adzić do
śm ierci

A ID S w irus H IV 100 nm • kontakt bezpo­ I stadium od 6 tyg. do 1 roku (ew . 1-3 m-cy) - stosow anie prezerw atyw ,
zespół nabytego w irus m a pow ino­ średni: stosunek w irus trudny do w ykrycia - brak objaw ów , je st - unikanie przygodnych kontaktów seksualnych
upośledzenia w actw o do lim fo­ płciow y z chorym ju ż zakaźny; gorączka, bóle m ięśni, złe sam o ­ z o sobnikam i zaliczanym i do grup podw yższo­
odporności cytów T - niszcząc ew entualnie nosi­ poczucie, pow iększone w ęzły chłonne nego ryzyka (hom oseksualiści, narkom ani,
je, niszczy reakcje cielem , hem ofilitycy),
II stadium - od 1 roku do ± 10 lat:
(.A cquired Im m une- odpornościow e • transfuzja zaka­ - w yniki testu pozytyw ne (+), w e krw i po jaw ia­ - unikanie w ielu partnerów seksualnych,
Deficiency Syndrom] żonej krw i, w spółżycie z jed n y m partnerem , ^
ją się przeciw ciała,

tab. 52 cd.
1 2 3 4 5

w rażliw y na w y­ • kontakt uszko­ - pierw sze objaw y (w stępne ) po 1 -6 latach - n ieużyw anie cu d zy ch przedm iotów higieny
sychanie, detergen­ dzonej skóry z: pojaw ienie się pełnego zespołu A ID S ; zm iany osobistej (golarek, szczoteczek do zębów,
ty, tem peraturę ok. - kałem , chorobow e są p oprzedzone zespołem objaw ów pilników do paznokci, żyletek),
60°C, w odę z m yd­ - sperm ą, śluzem w stępnych (określonych m ianem A R C), - używ anie w y sterylizow anych narzędzi
łem z pochw y, - objaw y p łucne - suchy kaszel, duszność, m edycznych (igieł, strzykaw ek) i sto m ato lo ­
- innym i w ydzieli­ tem peratura 38°C, gicznych (w ierteł), kosm etycznych (cążki,
nam i ew . w ydalina­ - objaw y układu p okarm ow ego - długotrw ała pilniki), fryzjerskich (brzytw y),
m i zaw ierającym i uporczyw a b iegunka u trzy m u jąca się ponad - sterylizacja i w yjaław ianie m ateriałów i
zakażoną krew (np. 1 m iesiąc, zapalenie przełyku, przedm iotów podejrzanych o zakażenie HIV
w ym ioty), - postępujący spadek w agi ciała, (bielinka, 98% spirytus, lizol, 0,5% formaldehyd)
• przeszczep - intensyw ne pocenie się (w nocy), ew. stosow anie sprzętu jednorazow ego,
narządu od osoby - w ysypka na skórze, - zakaz o d daw ania krw i przez osoby (nosicieli,
zakażonej, - pow iększone w ęzły chłonne, chorych) z grup podw yższonego ryzyka,
• kontakt z zaka­ - uszkodzenia w ątroby, - używ anie ręk aw iczek przy usuw aniu nie­
żonym sprzętem , - procesy now otw orow e - zm iany skórne, znanych w ydzielin lub w ydalin (podejrzanych
np. igły, strzykaw ki, m ięsak K aposiego u 1/3 chorych (w postaci o zakażenie),
w iertła i inne instru­ m iękkich rozsianych guzków różow o- - przeprow adzenie testów na w ykryw anie
m enty lekarskie, -fioletow ych o 2 -1 0 m m ) przeciwciał anty - H1V (test immunoenzymatyczny
dentystyczne, ELISA ),
I I I s ta d iu m - o słabienie system u - p rześw ietlenie klatki piersiow ej,
• przez łożysko,
im m unologicznego: - zachowanie ogólnych zasad higieny osobistej
• m leko od zaka­
- zapalenie płuc, gruźlica,
żonej m atki (codzienne m ycie),
- now otw ory (m ięsak K aposiego, chłoniaki, - zabezpieczanie o patrunkiem ran i skaleczeń
rak szyjki m acicy),
na skórze,
- uszkodzenia m ózgu (dem encja). - szerzenie ośw iaty zdrow otnej, upow szech­
C hory u m iera z reguły na inną chorobę, gdyż nianie kultury życia seksualnego
w yniszczony organizm nie m a w łasnego
N> system u obrony im m unologicznej
o\
Ul
VI. GENETYKA

1. P R A C E I P R A W A M E N D L A

G regor Johann M endel - czeski zakonnik żyjący w Brnie w XIX w.

(1822-1884), z w ykształcenia przyrodnik, oprócz codziennych zajęć klasztor­
nych zajmował się hodow lą roślin. Uwagę skoncentrował na grochu, którego
wiele odmian krzyżował między sobą. W wyniku wieloletnich obserwacji
opublikował pracę zapoczątkowującą rozwój nowej dziedziny biologii - gene­
tyki, nauki o dziedziczności i zmienności.
W pracy swej opisał wyniki badań oraz przedstawił oparte na nich tezy. I tak
zauważył, że w wyniku skrzyżowania grochu o kwiatach czerwonych (cecha
ubarwienia) z grochem o kwiatach białych (taka sama cecha ubarwienia) wszystkie
rośliny pierwszego pokolenia potomnego (F,) miały kwiaty czerwone. Gdy
skrzyżował między sobą osobniki pokolenia F,, to w drugim pokoleniu potomnym
(F2) nastąpiło rozszczepienie cechy ubarwienia: część (3/4) kwiatów była czerwona,
a część (1/4) - biała. Stosunek liczbowy kwiatów czerwonych do białych nie był
przypadkowy, powtarzał się wielokrotnie i wciąż wynosił 3 : 1 . Tak więc okazało
się, że cecha ubarwienia kwiatów grochu m a różne formy (białą i czerwoną). Na tej
podstawie Mendel założył istnienie jakichś czynników dziedzicznych, które
warunkowały taki układ ilościowy (tzw. rozkład wartości). Tym czynnikiem, jak
później wykazano, były geny. Geny są to więc cząstki - hipotetycznej za czasów
Mendla - substancji dziedzicznej, warunkujące ukształtowanie określonej cechy
(dziś wiadomo, że tą substancją jest kwas deoksyrybonukleinowy DNA, a gen jest
odcinkiem cząsteczki DNA). Z kolei ten sam gen może występować u jednego
osobnika w różnych formach (odmianach) zwanych allelami1 (patrz rozdz. V1.3.).
I prawo M endla - tzw. prawo czystości gam et - mówi, że w gam etach
(haploidalnych komórkach płciowych) znajduje się po jednym z pary alleli
determinujących określoną cechę (np. barwę kwiatu).

1 A llel to je d n a z dw u (lub więcej) p ostaci danego genu, w arunkujących p ow stanie przeciw staw nych
cech.

266
 W omawianym przypadku (ryc. 166) jeden z alleli - allel A - dominuje
i uwarunkowana przezeń cecha się uzewnętrznia w postaci czerwonej barwy
kwiatu, drugi zaś ustępuje i zewnętrznie się nie przejaw ia - jest to allel
a warunkujący białą barwę. Allel, który nie przejawia się zewnętrznie (w postaci
cech) nosi nazwę r e c e s y w n e g o , ustępującego, i oznaczamy go małą
literą. Natom iast allel ujawniający się w postaci zewnętrznej cechy i maskujący
obecność allelu recesywnego nazywamy d o m i n u j ą c y m , panującym
i oznaczamy w ielką literą.

P:

g am ety

Fr

F ,:

Ryc. 166. Dziedziczenie jednej cechy: barwy kwiatów grochu (krzyżowanie jednogenowe);
znaczenie symboli literowych - w tekście

Zygota, osobnik diploidalny powstały z dwu zlewających się ze sobą gamet

(męskiej i żeńskiej), zawierająca (dwa) takie same allele danego genu nazywa
się homozygotą, a jej skład genetyczny (w odniesieniu do omawianej cechy)
oznacza się AA lub aa. Zygotę zawierającą różne allele tego samego genu
nazywa się heterozygotą i oznacza Aa. Obserwując czerwone kwiaty grochu, nie
wiemy, czy mamy do czynienia z hom ozygotą AA, czy z heterozygotą Aa.
M ożna to ustalić dopiero w wyniku tzw. krzyżowania testowego (krzyżówka
wsteczna), krzyżując osobnika uważanego za heterozygotę z osobnikiem
homozygotycznym recesywnym, np. osobnika A a z osobnikiem aa. Jeśli wśród
potomstwa znajdą się recesywy aa o białych kwiatach, to testowany groch był
heterozygotyczny.

267
 Zewnętrzny wygląd osobnika (rośliny, zwierzęcia), czyli dostrzegalne dla
nas cechy będące efektem współdziałania jego genów i warunków środowiska,
sprzyjających lub niesprzyjających rozwojowi tych cech, nazywamy fe n o ty.
pem , natom iast zespół genów danego osobnika określa się jako genotyp.
Określeń tych używamy zarówno w odniesieniu do jednej cechy (genotyp
i fenotyp cechy), jak i do wszystkich cech (genotyp i fenotyp osobnika).
M ożna więc powiedzieć, że homozygoty AA i heterozygoty A a mają ten sam
fenotyp (barwy kwiatów), ale odmienny genotyp (patrz szachownica F2 na ryc.
166). Reasumując, allel dominujący to taki, którego działanie w heterozygocie
przejaw ia się fenotypowo (np. barwą, którą warunkuje), maskując obecność
allelu recesywnego.
Pierwsze prawo M endla odnosi się do dziedziczenia jednej cechy, natomiast
jego drugie prawo dotyczy dziedziczenia 2 niezależnych cech, a autor oparł je na
przykładzie barwy i kształtu nasion. Otóż M endel skrzyżował dwie odmiany
grochu: jedną o nasionach okrągłych i żółtych z drugą o nasionach kanciastych
i zielonych (ryc. 167). Z poprzednich doświadczeń z tymi obiektami wiedział,
że allel warunkujący barwę żółtą A jest dominujący nad allelem na barwę
zieloną a oraz że allel na kształt okrągły B dominuje nad allelem na kształt
kanciasty b.
W wyniku krzyżowania uzyskał następujące fenotypy - żółte gładkie : żółte
pomarszczone : zielone gładkie : zielone pomarszczone w stosunku 9:3:3:1.
M echanizm krzyżowania i jego skutki ilościowe pokazano na ryc. 167.

P:

F,! (I
gamety
nasiona
AB O — żółte, okrągłe
żółte, kanciaste
Ab
<11^2. zielone, okrągłe
aB
— zielone, kanciaste
ab

stosunek fenotypowy 9 :3 :3 :1

Ryc. 167. Niezależne dziedziczenie dwóch cech: barwy i kształtu nasion grochu (krzyżowanie
dwugenowe); znaczenie symboli literowych - w tekście

268
 II prawo M endla - tzw. prawo niezależnego dziedziczenia dwóch cech
- mówi, że geny niealleliczne, tzn. allele należące do dwóch różnych genów,
dziedziczą się niezależnie od siebie i m ogą tworzyć dowolne kombinacje
(niezależna segregacja dwóch cech).
Prace G. Mendla nie znalazły uznania u jemu współczesnych, a jego spostrzeżenia
i przemyślenia sformułowali w postaci dwóch praw dopiero inni, późniejsi uczeni.
Toteż używane tu terminy i pojęcia genetyczne (jak gen, allel. chromosomy jako
zbiory genów, fenotyp, genotyp itd.) pochodzą z czasów pomendlowskich i wprowa­
dzono je tu dla ułatwienia (patrz rozdz. V1.3.). Jednakże niewątpliwą zasługą Mendla
stało się ustalenie natury czynników dziedziczenia jako wyodrębnionych „cząstek”
i rządzących nimi praw. Obecnie m e n d e 1 i z m zalicza się do genetyki
klasycznej, ale prawidłowości czy reguły, które opracował, cechuje pewna
uniwersalność wynikająca z samej natury genów. Późniejsze zdobycze nauko­
we w dziedzinie genetyki wykazały, że istnieją odstępstwa od praw Mendla.

2. O D S T Ę P S T W A O D P R A W M E N D L A

Dominowanie niepełne. Istnieć m ogą również równocenne allele danej cechy,

np. barwy kwiatu dziwaczka, wyżlinu lub lwiej paszczy. U dziwaczka
potomstwo powstałe ze skrzyżowania 2 roślin o kwiatach czerwonych i białych
to mieszańce o kwiatach różowych. M im o powstania odrębnej barwy (fenotyp
pośredni heterozygoty) nie tworzy się nowy gen. Barwa różow a jest wynikiem
współdziałania alleli A 'i a w heterozygocie. Zjawisko to, nazywane niezupeł­
nym lub n i e p e ł n y m d o m i n o w a n i e m (ryc. 168), obserwuje się
u roślin i zwierząt, wynika zaś ono ze współdominacji genów allelicznych (tj.
genów jednej pary, czyli 2 alleli jednego genu). Przejawia się pośrednim fenotypem
heterozygot (stąd również określenie: dziedziczenie pośrednie) w stosunku do
fenotypu obu homozygot. Jednakże potomstwo dwu pośrednio ubarwionych
(różowych) roślin wykaże rozszczepienie cech w stosunku 1 : 2 : 1 i będzie się
składało z osobników czerwonych {AA), białych (aa) i różowych (Aa).
Allele wielokrotne. Alleli danego genu może być znacznie więcej niż dwa
(tzw. allele wielokrotne). Zgodnie z I prawem M endla w haploidalnej gamecie
występuje tylko jeden allel, a w diploidalnej zygocie - dw a allele tego samego
genu. Ale tak się rzecz przedstawia u jednego osobnika, natomiast w całej
populacji, tj. u wielu różnych osobników, może występować więcej odmian tego
samego genu, czyli allele w i e l o k r o t n e . Tak więc w populacji jako całości
ma się często do czynienia z wielokrotnością alleli genu cechy wspólnej (ale nie
identycznej) dla osobników jednego gatunku lub jednej populacji. Pojawienie się

269
 P : x ( ^ )
(c z e r w o n y ) ( b ia ły )

\ /
g a m e ty

@ L J$

(różowy)

V A a A A - c ze rw o n y 1
? \
F ?: A AA Aa A a — ró żo w y 2

a Aa aa aa — b ia ł y 1

sto su n e k fe n o ty p o w y 1 : 2 : 1

Ryc. 168. Schemat niepełnej dominacji allelu A warunkującego kwiaty czerwone nad allelem
a warunkującym kwiaty białe; heterozygoty Aa mają kwiaty różowe

większej liczby odmian jednego genu jest efektem obojętnej (nieszkodliwej

w skutkach) mutacji i przyczynia się do wzrostu zmienności cech w obrębie
populacji (patrz rozdz. VII.4.). Przykładem roli alleli wielokrotnych u organiz­
mów diploidalnych jest dziedziczenie grup krwi człowieka A, B, AB i 0 (tab. 53).

Dziedziczenie grup krwi u człowieka T a b e l a 53

G ru p y k rw i ro d zicó w M ożliw e g ru p y k rw i u d zieci

m a tk a o jciec

0 A 0, A
0 B 0. B
A A 0, A
A B A, B, AB, 0
A AB A, A B , B
B B B, 0
B AB A, B, AB
AB AB A, A B, B
AB 0 A, B

Jeżeli osobnik m a grupę krwi A, to nie wiemy, czy jest to homozygota AA

czy też heterozygota AO; podobnie jest z grupą B. W przypadku grup 0 i AB
sytuacja jest prosta. Zastanówmy się nad skrzyżowaniem osobnika o grupie
0 z osobnikiem o grupie A, jeśli nie wiadomo czy A jest homozygotyczny, czy
heterozygotyczny. Dlatego należy wziąć pod uwagę 2 warianty:

270
r —

I w a ria n t II wariant

A heterozygota A homozygota

¥ J - ?
p: 00 X A0 P: 00 X T a

gam ety
\ / gamety

0 0 lub o A A0
grupa 0 grupa A
d ziecko m oże m ieć grupę k rw i 0 lub A 100% dzieci o grupie krwi A

Porównaj to z ryciną 169.

Ryc. 169. Problem ojcostwa. Który z 4 panów jest ojcem tego dziecka?

Ojcem dziecka mógłby być każdy z oskarżonych mężczyzn. W tych

przypadkach nie da się wykluczyć ojcostwa, ponieważ:

Podkreślone grupy krwi ujawniają się u dziecka jako grupa A.

271
 Plejotropizm . M endel zakładał, że każdy gen warunkuje jedną cechę
organizmu. Gdyby tak było, to musiałoby istnieć tyle genów, ile jest niezależnie
dziedziczących się cech.
Późniejsze badania wykazały, że jeden gen może wpływać jednocześnie na
bardzo różne, istotnie lub pozornie nie związane ze sobą własności organizmu.
O kreśla się to mianem p l e j o t r o p o w e g o działania genu, np. gen
A oprócz warunkowania barwy czerwonej kwiatu grochu powoduje w y­
stępowanie plam na łodydze.
W spółdziałanie genów nieallelicznych. Może być i tak, że jedna cecha
organizmu jest uwarunkowana działaniem wielu genów nieallelicznych (tzn.
wielu par różnych genów), m.in. barwa tęczówki oka ludzkiego, kolor skóry,
synteza antocyjanu. Na przykład wykazano, że 2 geny C i P razem warunkują
syntezę antocyjanu, przez co kwiat uzyskuje barwę czerwoną. Skrzyżowano
dwie białe odmiany groszku pachnącego, z których jedna miała geny dom inują­
ce C i recesywne p, druga zaś dominujące P i recesywne c. W pierwszym
pokoleniu potomnym rośliny miały kwiaty czerwone, w drugim zaś pojawiły się
obie barwy, przy czym fenotypowy stosunek kwiatów czerwonych do białych
wynosił 9:7 (ryc. 170).

P: CCpp x ccPP
kw iat b ia ły kw iat b ia ły

gamety (C p )^ ^ j(Ć p )

CcPp
kw iat czerwony (100% osobników)

CP Cp CP cp Stosunek fenotypow y

CP iiiWĄPIpi ic c p p ;
Y////A
y ///y /.
9
kw iaty
7
kw iaty
czerwone białe
Cp CCpp m
'//////<
Ccpp

'/7 /A
cP CCPP ccPp
m tu
cp Ccpp ccPp ccpp
y/M
Ryc. 170. Współdziałanie genów nieallelicznych; znaczenie symboli literowych - w tekście

272
 Opisane krzyżowanie jest przykładem powstawania nowej cechy na skutek
współdziałania odrębnych genów. Toteż dwa geny (a nie 2 allele jednego genu)
biorące udział w wytwarzaniu jednej cechy, w tym wypadku zdolności do
syntezy antocyjanu, nazywamy genami w s p ó ł d z i a ł a j ą c y m i .
Jak już wspomniano, wszystkie rośliny, które w genotypie zawierają geny
P i C razem, będą miały kwiaty czerwone, reszta białe. Geny te, choć
współdziałają w wytworzeniu jednej cechy, dziedziczą się niezależnie. Tak
więc współdziałanie genów zmienia przyjęty przez M endla stosunek 9 :3 :3 :1
(por. ryc. 167) na inny, np. 9:7.
S przężenie cech (nie wszystkie cechy dziedziczą się niezależnie). Istnie­
ją geny, które dziedziczą się zależnie, tzn. pewne cechy w wyniku krzyżowa­
nia występują zawsze razem, tak ja k u rodziców, a kombinacja cech nie
zachodzi na skutek łącznego przekazywania tych genów i warunkowanych
przez nie cech.
S u p resja. Jest to zjawisko znoszenia efektów fenotypowych jednych genów
przez inne - tzw. geny supresory (modyfikatory). Zm ieniają one przyjęty przez
Mendla stosunek 9:3:3:1 na 13:3.
L etalność. Geny 1 e t a 1 n e to specjalna grupa genów, których obecność
prowadzi do śmierci organizmu. Są one dość częste u roślin i zwierząt. Zwykle
są to geny recesywne i dopiero spotkanie się dwu takich alleli powoduje
zamieranie organizmu, najczęściej ju ż w okresie rozwoju zarodkowego. Bywają
jednak inne uwarunkowania śmiercionośnego oddziaływania genów. Rozpa­
trzymy przykład skrzyżowania 2 myszy o barwie żółtej (heterozygot). Barwa
żółta sierści uzależniona jest od dominującego genu G. Jednakże gen ten
w stanie hom ozygotycznym GG je st letalny, tzn. że osobniki mające te geny są
niezdolne do życia i giną:
P: G g x G g

f : g g Gg : Gg ; gg

żółte ż ó łt e żyją ce czarne

martwe żyjące

G —allel na barwę żółtą g — allel na barwę czarną

W obec tego stosunek myszy o barwie żółtej do m yszy o barwie czarnej

zmienia się z 3:1 na 2:1, bo homozygoty GG urodzą się martwe. Nie jest to
jednak zaprzeczeniem recesywności genów letalnych. Gen G jest istotnie
dominujący, ale w odniesieniu do barwy żółtej, a zachowuje się jakrecesyw ny
w odniesieniu do cechy letalności. To drugie bowiem oddziaływanie m a

273
charakter piejotropowy. Podobnie przedstawia się problem z lisami platynowymi:
gen barwy platynowej P okazał się letalny w układzie homozygotycznym.
3. C H R O M O SO M O W A T E O R IA D Z IE D Z IC Z N O Ś C I M O R G A N A
Opracowując swoją teorię Thomas H. M organ, amerykański genetyk i laureat
N agrody Nobla (1933), opierał się na rozległych wiadomościach dotyczących
budowy komórki oraz na badaniach z zakresu genetyki. Jednym z elementów
jego sukcesu był także trafny wybór obiektu badań: była nim muszka owocowa
D rosophila m elanogaster, którą charakteryzowały: duża zmienność, nieduża
liczba chromosom ów - 4 pary, duża rozrodczość i krótki cykl rozwojowy (14
dni), dobra widoczność chromosomów pod mikroskopem, łatwa dostępność
muszek, a więc niskie koszty doświadczeń.
M organ wykazał w swoich pracach, że:
a) geny (czyli tzw. czynniki dziedziczne) mieszczą się w chromosomach,
b) geny ułożone są w chromosom ie liniowo,
c) geny występują w tej samej kolejności w chromosomach homologicznych,
d) każdy z genów ma swoje miejsce występowania, tzw. locus (czyt. lokus),
e) allele (czyli różne postacie tego samego genu) znajdują się więc również
w tych samych miejscach pary chromosomów homologicznych,
f) podczas koniugacji chromosomów homologicznych (proces mejozy)
może zachodzić wymiana odcinków chromatyd, tzw. crossing-over (patrz
ryc. 20),
g) podczas crossing-over (i tylko wtedy) może wystąpić zjawisko wymiany
genów między chromosom ami homologicznymi (jedno ze źródeł zmienności),
h) w wyniku tego procesu pow stają rekombinanty (osobniki o innej
kombinacji układu genów )1, co tłumaczy dlaczego geny znajdujące się
w jednym chromosom ie nie zawsze dziedziczą się wszystkie razem, lecz
czasem mogą występować oddzielnie,
i) dwa geny dziedziczą się niezależnie, jeżeli położone są na 2 oddzielnych
chromosomach,
j) geny leżące w jednym chromosom ie blisko siebie są sprzężone i dziedzi­
czą się zależnie (są mniej podatne na crossing-over),
1 N a p rzy kła d układ genów w chrom osom ach p rze d rekom binacją: g po crossing-over ^ ß
274
k) geny leżące w jednym chromosom ie daleko od siebie z reguły nie są
sprzężone i dziedziczą się niezależnie (są bardziej podatne na crossing-over).
M organ określił położenie wielu genów na chromosom ach i stworzył mapy
genów na następującej podstawie: częstość crossing-over jest stała dla danej
pary genów, m ożna więc przyjąć, że odsetek crossing-over jest miarą wzajem­
nego położenia genów na chromosom ie (mniejsza lub większa podatność
zależnie od odległości między genami). Jeżeli dla genów a i b otrzymamy 5%
rekombinantów, to częstość rekombinacji (crossing-over) równa się 5%, a za
względną miarę odległości między genami przyjęto 1% wymiany genów (tzw.
jednostka Morgana).
4. P R Z E B IE G D Z IE D Z IC Z E N IA P Ł C I I C E C H
Z N IĄ S P R Z Ę Ż O N Y C H
M uszka owocowa Drosophila m elanogaster ma diploidalną liczbę chromo­
somów 2n = 8, z czego 3 pary chromosomów są identyczne u samic oraz samca
i noszą nazwę s o m a t y c z n y c h (lub autosom ów )1, chromosomy czwartej
pary różnią się i te determinują płeć, w związku z czym nazywa się je
c h r o m o s o m a m i p ł c i (allosomami lub heterochrom osom am i)1 i ozna­
cza literami X, Y. U samicy muszki są to dwa chromosom y XX, u samca zaś XY.
W e wszystkich komórkach jajow ych muszki owocowej są obecne 3 chrom o­
somy somatyczne i 1 chromosom płci X, natomiast połow a plemników zawiera
3 autosomy i chromosom X, druga zaś połow a 3 autosomy i chromosom Y.
Znajomość tych faktów pomogła T. M organowi w wyjaśnieniu dziedziczenia
cech sprzężonych z płcią. N a podstawie badań wykazał, że gen na barwę oczu
muszki owocowej znajduje się na chromosom ie X. Na chromosomie Y genu
tego brak, gdyż jest on z reguły chromosom em zawierającym niewiele genów
(np. gen na płodność samca).
Załóżmy, że gen warunkujący barw ę oczu (białą bądź czerwoną) ulokowany
jest w chromosom ie płci X. Oczywiste jest, że wtedy ojcowie wraz ze swoim
chrom osom em X przekażą geny w nim obecne tylko córkom (ryc. 171), a nigdy
synom. Dopiero poprzez córki geny z chrom osom em X ojca ujawnią się
u wnuków -sam ców .
Jeżeli skrzyżujemy czerwonooką samicę z białookim samcem, to w pokole­
niu F, wszystkie osobniki żeńskie i męskie będą czerwonookie, natomiast
1 S ą to określenia ogólnie obow iązujące, odnoszące się nie tylko do m uszki.
275
w pokoleniu F2 wszystkie samice będą czerwonookie, a samce w połowie będą
białookie i w połowie czerwonookie.
Krzyżowanie to m ożna więc zapisać (ryc. 171):

X X...Y
P: xwxw

ę c ze rw o n o o k ą ($ b ia ło o k i

gam ety
0 0
xw
f'? X Y
w szy stk ie ^ i będą cze rw o n o o k ie
Xw xwxw XWY

xw xwxw XWY

F2 : X w
Xw < XwY

xw Y
1 0 0 % c ze rw o n o o k ie
xw xwxw X WY ? -
ęć - 5 0 % b ia ło o k ie
X w
xwxw XwY
5 0 % c ze rw o n o o k ie

Ryc. 171. Schemat dziedziczenia barwy oczu Drosophila melanogaster (muszki owocowej),
gdy skrzyżujemy samca białookiego z samicą czerwonooką: W - allel warunkujący barwę
czerwoną oczu, w - allel warunkujący barwę białą oczu

Gdy skrzyżujemy białooką samicę z czerwonookim samcem, sytuacja będzie

następująca (ryc. 172):

*WY
^ b ia to o k a ^ c z e rw o n o o k i

ga m ety ( 0 ( 0
S ) 0 Ryc. 172. Schemat dziedziczenia barwy
oczu Drosophila melanogaster, gdy
F r
I xw Y
skrzyżujemy samicę białooką z samcem
Xw 1X w X W
X WY czerwonookim; W - allel na barwę czer­
woną oczu, w - allel na barwę białą oczu
F 2, : X wX W
X X«, Y

Y
?x X w

X w \ v Xw Xw Y
5 0 % b ia ło o k ic h sa m c ó w i sam ic
Xw X w X W X W Y 5 0 % c z e rw o n o o k ic h sa m c ó w i sam ic

276
r
W ten sam sposób, jak barw a oczu sprzężona z płcią u Drosophila
melanogaster, dziedziczą się wszystkie cechy uwarunkowane genami znaj­
dującymi się w chromosom ie X, także u człowieka. Dotyczyć to będzie m.in.
dziedzicznych chorób, np. hemofilii, tj. zaburzenia w krzepliwości krwi, czy
daltonizmu - niezdolności do odróżniania barwy czerwonej i zielonej.
Należy również wspomnieć, źe chromosom y płci (ałlosomy) XX u człow ie­
ka w arunkują płeć żeńską, XY - męską (patrz poniżej). Taki sposób deter­
minowania płci występuje także u wielu zwierząt (np. u innych ssaków, czy
opisanej muszki owocowej). U innych gatunków m echanizm ten bywa
odmienny: u niektórych owadów, np. motyla jedwabnika, ja k też u gadów
i ptaków samice mają XY, samce zaś XX.

5. P R Z E B IE G S P E R M A T O G E N E Z Y I O O G E N E Z Y
U C Z Ł O W IE K A . D E T E R M IN A C JA P Ł C I

S p erm atogeneza to proces powstawania i dojrzewania gamet męskich, czyli

plemników, przebiegający w gonadach samca - jądrach (ryc. 173)

44+XY® spermatogonium (2n)

l i i i
22+X f 22+X f 122+Y 22+Y
t22+Y p le m n iki O n)
(1n)

Ryc. 173. Spermatogeneza; R! - mejoza (podział redukcyjny)

O ogeneza to proces powstawania i dojrzewania gam et żeńskich, czyli

kom órek jajow ych (jaj), zachodzący w gonadach samicy - jajnikach (ryc. 174).
W komórkach ciała (somatycznych) człowieka występuje 46 chromosomów
(2n), w tym 23 pochodzi od ojca, a 23 od matki. Zostały one przekazane za
pośrednictw em komórki jajow ej (ln ) i plem nika (ln ). W śród 46 chromosomów

277
 44+XX® 44 chromosomy, tzw. a u t o -
titoza oogonium (2n)
s o m y, warunkują ogólne ce­
| wzrost

44+Xx(T) o o c y t I rz ę d u (2n) chy fizyczne i umysłowe, nato­

w z ro s t ^ R {
miast 2 chromosomy X i Y, tzw.
a 11 o s o m y (lub heterochro-
22+X 0 ®22+X pierwsze c ia łk o
/ \ kierunkow e O n i mosomy), warunkują płeć (XX
(1 n) oocyfc II rzędu
u kobiety, XY u mężczyzny).
/ \ ® ® obum ierają <1n> Tak więc w plemnikach czło­
„ A , 22+X 22+X
22+X' 22+X® wieka haploidalny zespół chro­
drugie c ia łk o (1 n)
( In ) kom. jajowa kierunkow e obumiera mosomów (genom) zawiera 22
autosomy + X albo 22 auto-
Ryc. 174. Oogeneza; R! - mejoza (podział reduk- somy + Y, natomiast genom jaja
cyjny) ludzkiego ma zawsze 22 auto­
somy + X. Określenie liczby
i budowy chromosomów jest względnie łatwe. Można je badać w limfocytach
krwi obwodowej, komórkach maleńkich wycinków pobranych ze skóry oraz
w komórkach płodu znajdujących się w wodach płodowych.
Podczas zapłodnienia komórkajajowa łączy się z plemnikiem, o tym zaś, jaką płeć
będzie miało dziecko, decydować będą chromosomy zawarte w plemniku (ryc. 175).
Pamiętać należy, że heterochromosomy nie tylko d e te rm in u ją płeć u czło­
wieka. Chromosom X zawiera wiele innych genów i może przenosić takie
cechy, ja k daltonizm (ślepota na barwy) lub hemofilia (krwawiączka) - w rodzo­
na skaza krwotoczna. Są to cechy sprzężone z płcią, które przenoszone poprzez
matkę, ujawniają się tylko u jej synów (patrz rozdz. V1.4).

44 X X (w z ó r ch ro m o so m o w y p o to m stw a żeńskiego)

44 X Y (w z ó r ch ro m o so m o w y p o to m stw a m ęskiego)

Ryc. 175. Dziedziczenie płci u człowieka

6. D N A - S U B ST A N C JA D Z IE D Z IC Z N A

DNA - kwas deoksyrybonukleinowy zlokalizowany jest głównie w jądrze oraz

organellach autonomicznych (mitochondriach, chloroplastach).

278
 C ząsteczka DNA składa się z dwóch owiniętych wokół siebie (tzw.
podwójna spirala, a właściwiej - podwójna helisa) nici polinukłeotydowych.
Każdy nukleotyd zbudowany jest (patrz s. 24) z cukru deoksyrybozy, reszty
kwasu fosforowego i jednej z 4 zasad azotowych (adeniny i guaniny - pochod­
nych puryny; cytozyny i tyminy - pochodnych pirymidyny). Tak więc w DNA
obecne są 4 rodzaje nukleotydów. Strukturę DNA określa sekwencja nukleo-
tydów, czyli kolejność ich występowania. D w ie nici D N A są w stosunku do
siebie komplementarnie ułożone, co jest wynikiem dopełniającego się (kom­
plementarnego) łączenia w pary zasad purynowych i pirymidynowych, a więc
adeniny z tym iną i guaniny z cytozyną.
Podwojeniu się ilości DNA, zachodzącemu w komórce podczas jego
r e p l i k a c j i , towarzyszy rozłączanie się obu łańcuchów polinukleotydo-
wych, z których każdy spełnia rolę matrycy umożliwiającej syntezę łańcucha
dopełniającego. Dzięki temu z jednej (wyjściowej) cząsteczki DNA pow stają
dwie identyczne kopie. Replikacja DNA jest podstawą przekazywania stałej
informacji genetycznej przez następujące po sobie pokolenia kom órek (por.
s. 26).
Klasycznymi dowodami na to, że DNA jest substancją dziedziczną, są
następujące procesy zachodzące u bakterii:
transform acja - zmiany cech dziedzicznych danego szczepu komórek
bakterii-biorcy pod wpływem DNA z innego szczepu bakterii-daw cy o cechach
odmiennych. Znajdujące się np. w pożywce fragmenty DNA pochodzącego
z resztek zabitych bakterii zostają wbudowane w wyniku rekombinacji do DNA
biorcy, który uzyskuje cechy komórek bakterii dawcy, np. zabite pneumokoki
zjadliwe wprowadzone do hodowli niezjadliwych pow odują ich uzjadliwienie;
transdukcja - bierne przenoszenie materiału genetycznego (DNA) z jednej
komórki do drugiej za pośrednictwem bakteriofaga;
koniugacja - proces płciowy przebiegający między wchodzącymi ze sobą
w kontakt dwiema bakteriami, jedną zawierającą czynnik męski (F +), którym
jest krótka odrębna od nukleotydu struktura zbudowana z DNA i zwana
plazmidem F, i drugą - żeńską, nieposiadającą plazmidu F (F~). W wyniku tego
procesu zachodzi rekombinacja genów pomiędzy komórkami (patrz. s. 83).

7. BU D O W A K O D U G E N E T Y C Z N E G O

Kod jest to system umownych znaków (symboli) używanych w celu przekazania

jakiejś informacji według przyjętego klucza (szyfru).

279
 W DNA zapisana jest inform acja genetyczna. Język tej informacji jest
c z t e r o ł i t e r o w y , gdyż w DNA występują tylko 4 zasady azotowe (ade­
nina, guanina, cytozyna, tymina) i tyleż odpowiadających im nukleotydów.
W łańcuchu polipeptydowym (białku) występuje 20 różnych aminokwa­
sów ułożonych w różnej kolejności (sekwencji), odpowiednio do spełnianej
przez dane białko funkcji. W związku z tym informacja genetyczna musi
posługiwać się trzyliterowymi wyrazami, by uzyskana liczba kombinacji, tj.
inform acji kodujących każdy z aminokwasów, była optymalna: taką liczbą jest
43 = 64 (nie za mała: 4 1 = 4, a 4 2 = 16; nie za duża: 44 = 256), czyli 4 zasady
m ogą wytwarzać 64 kombinacje trójkowe. Tak więc trójka kolejnych nukleo­
tydów w cząsteczce DNA, tzw. trip le t, jest symbolem informacyjnym (tzw.
k o d o n e m). Triplety - ja k się później dowiemy (rozdz. VI. 8) - za
pośrednictwem RNA określają pozycje poszczególnych aminokwasów w syn­
tetyzowanym białku.
K od genetyczny charakteryzuje się następującymi cechami:
- jest trójkowy - tzn. trzy kolejne nukleotydy (kodon) oznaczają jeden
aminokwas;
- jest zdeterminowany - tzn. jedna trójka nukleotydów (triplet) oznacza
(koduje) jeden aminokwas;
- jest niezachodzący - tzn. ten sam nukleotyd nie jest składnikiem
sąsiadujących trójek, ale tylko jednej;
- jest bezprzecinkowy - tzn. że nie istnieją nukleotydy spełniające rolę
znaku przestankowego oddzielającego kodony;
- jest zdegenerowany (niejednoznaczny) - tzn. że jeden aminokwas może
być wyznaczony przez kilka różnych kodonów, np. trójki GGA, GGG, GGC
kodują glicynę (Gli);
- jest z reguły uniwersalny - tzn. że dany triplet koduje ściśle określony
aminokwas u wszystkich organizmów roślinnych i zwierzęcych, np. triplet AAG
koduje lizynę (u bakterii, płazów i ssaków). Istnieją pewne wyjątki, np. w DNA
mitochondrialnym drożdży niektóre kodony oznaczają inne aminokwasy.

8. E T A P Y P R Z E B IE G U B IO S Y N T E Z Y B IA Ł K A

B iosynteza b ia łk a (ekspresja informacji genetycznej) - to uwarunkowany

genetycznie enzymatyczny proces łączenia aminokwasów w łańcuchy polipep-
tydowe. Biosynteza przebiega w 2 etapach: transkrypcji i translacji, w których
udział biorą kwasy nukleinowe: DNA oraz mRNA, rRNA, tRNA.
 I 1/ T y transkrypcja translacja
DNA -------------------- mRNA ^ białko

S
~ U

DNA to matryca, w której zakodowana jest informacja genetyczna w postaci

tripletów. Przed rozpoczęciem biosyntezy białka, w komórce pod wpływem
działania enzymów (endonukleaz) DNA na pewnym odcinku rozkręca się
i rozdziela na 2 nici. Z udziałem polimerazy RNA na wolnej pojedynczej nici
DNA komplementarnie dobudowuje się mRNA (dopełniają się: adenina z uracy­
lem i guanina z cytozyną; patrz s. 25). Proces przepisania informacji genetycznej
z DNA na mRNA zwany jest t r a n s k r y p c j ą , a precyzyjniej transkrypcja to
proces syntezy mRNA na matrycy DNA przy udziale polimerazy RNA. Jest to
konieczne, ponieważ DNA nie może opuszczać jądra komórki, a mRNA może.
m RNA (m - z ang. messenger) to inform acyjny kwas rybonukleinowy,
przenoszący transkrybowaną informację genetyczną z jądra do cytoplazmy.
Okazało się, że zwłaszcza u organizmów wyższych geny mają nieciągły zapis
informacji o strukturze białka i są podzielone (tzw. geny podzielone) na odcinki
zawierające taką informację (kodujące białko) i takiej inform acji pozbawione
(niekodujące białka). Toteż na poziomie cytoplazmy zachodzi modyfikacja
genów. W ycinane są z udziałem odpowiednich enzymów sekwencje niekodują­
ce (tzw. introny), a pozostają sekwencje kodujące (tzw. egzony). Tak
zmodyfikowane i skrócone cząsteczki mRNA wnikają pomiędzy dwie podjed-
nostki rybosomu.
rRNA to rybosomalny RNA wchodzący, obok swoistego białka, w skład
rybosomu.
tRNA to transportujący RNA, który przenosi znajdujące się w cytoplazmie
aminokwasy na rybosomy. D ła poszczególnych aminokwasów istnieją odmien­
ne tRNA różniące się swym antykodonem. A n t y k o d o n to trójka nukleo-
tydów, którymi tRNA dopasowuje się do właściwego k o d o n u mRNA.
W komórce istnieje około 60 rodzajów tRNA, a więc dla każdego aminokwasu
po jednym albo więcej tRNA - odpowiednio do wieloznaczności kodu.
Cząsteczki tRNA z doczepionymi aminokwasami w ędrują ku rybosomom
i kolejno dopasowują się, na zasadzie komplementam ości, swoimi anty-
kodonam i do odpowiednich kodonów na mRNA.
Łańcuch mRNA i rybosomy przesuwają się względem siebie i wtedy wzdłuż
nici mRNA układają się kolejno odpowiednie komplementarne cząstecz­
ki tRNA z aminokwasami. Następnie między sąsiadującymi ze sobą ami­

281
nokwasami przy udziale enzymów tworzą się wiązania peptydowe. W miarę
ja k napływają i ustawiają się we właściwym miejscu obok siebie nowe
cząsteczki tRNA z aminokwasami, tworzą się stopniowo łańcuchy polipep-
tydowe (liniowa struktura pierwszorzędowa). Uwolnione cząsteczki tRNA
w racają do cytoplazmy, gdzie ponownie łączą się z nowymi cząsteczkami
„sw oich” aminokwasów.
Proces formowania się łańcucha polipetydowego, odbywający się na
rybosomach według szyfru zapisanego na mRNA, nazywamy translacją (ryc.
176). T r a n s l a c j a jest to tłumaczenie informacji genetycznej z języka
kwasów nukleinowych na język aminokwasów.
Translacja zaczynać się musi od trójki startowej ( k o d o n u i n i c j a ­
c y j n e g o zapewniającej dalsze odczytywanie kodu mRNA we właściwej
kolejności - najczęściej jest to trójka AUG lub GUG wyznaczająca, odpowied­
nio, aminokwasy metioninę i walinę - a kończyć trójką symbolizującą ostatni
aminokwas. Koniec translacji u prokariota wyznaczają k o d o n y ter­
m i n a l n e , tzw. trójki nonsensowe UAG, UGA lub UAA, które nie oznaczają
żadnego aminokwasu. Podane tu zestawienie pozwala odczytać, jakie triplety
RNA kodują poszczególne aminokwasy.

Pozycje nukleotydów w triplecie kodonowym mRNA Tabel a 54

II zasada
1 zasada III zasada
U C A G
U UUU~ Fen ucu Ser U AU Tyr UGU Cys U
uuc Fen ucc Ser U AC T yr U GC Cys C
UUA Leu UCA Ser UAA non U GA non A
UUG Leu UCG Ser U AG non UGG Try G
C CUU Leu CCU Pro CA U His CGU Arg U
CU C Leu C CC Pro CAC H is CGC Arg C
CUA Leu CCA Pro CAA G in CGA Arg A
CUG Leu CCG Pro CAG Gin CGG Arg G
A AUU Ileu A CU Tre AAU Asn AGU Ser U
A UC Ileu A CC Tre AAC Asn AGC Ser C
A UA Ileu ACA Tre AAA Liz A GA Arg A
A UG Met* A CG Tre AAG Liz AGG Arg G
G G UU W al GCU A la GAU Asp GGU Gli U
G UC W al G CC Ala GAC A sp G GC Gli c
G UA Wal G CA Ala GAA G lu GGA Gli A
G UG Wal G CG Ala G AG G lu GGG Gli G
n o n - k o d o n te r m in a ln y ; * - k o d o n in ic ja c y j n y

Zasady azotowe nukleotydów: U - uracyl (pi), C - cytozyna (pi), A - adenina (pu), G - guanina (pu).
Aminokwasy białkowe: Fen - fenyloalanina, Leu - leucyna, Ser - seryna, Tyr - tyrozyna, Cys
- cysteina, Try - tryptofan, Pro - prolina, His - histydyna, Gin - glutamina, Arg - arginina, Ileu
- izoleucyna, Met - metionina, Tre - treonina, Asn - asparagina, Liz - lizyna, Wal - walina, Ala
- alanina, Asp - kwas asparaginowy, Glu - kwas glutaminowy, Gli - glicyna.
Podane przy zasadach azotowych skróty (pi) - pirymidyny, (pu) - puryny

282
 r

o
E

>
_Q
o«A

283
Ryc. 176. Schemat przebiegu biosyntezy białka: A - aminokwas, pozostałe oznaczenia w tekście
 Skompletowany w wyniku translacji łańcuch polipetydowy odłącza się od
rybosomu i podlega dalszym strukturalnym enzymatycznym przeobrażeniom
(przybieranie struktury wyższego rzędu - przestrzennej budowy, tzw. konfor­
macji białka).
Nie cała cząsteczka DNA zajęta jest przez informacje (geny) o strukturze białka
ustrojowego. Z reguły im wyżej ewolucyjnie stojący organizm, tym zapis jest bardziej
zróżnicowany, a odcinki zawierające informacje dla biosyntezy białka (tzw. geny
struktury) przedzielone są odcinkami bez takiej informacji, natomiast spełniającymi
funkcje regulacyjne. Przykład tego dla bakterii omówiono w rozdziale następnym.

9. R E G U L A C JA E K S P R E S J I IN F O R M A C J I G E N E T Y C Z N E J
U P R O K A R IO T A . O P E R O N L A K T O Z O W Y

Kolejne podziały mitotyczne gwarantują precyzyjny rozdział chromosomów do

kom órek potomnych, a wraz z nimi genów - począwszy od pierwszej komórki
macierzystej, tj. zapłodnionego jaja. Stąd też każda komórka ciała ma
identyczny genotyp 2n (wyjątek komórki płciowe z ln). Ale łatwo zauważyć, że
u eukariota komórki należące do różnych tkanek różnią się nie tylko budową, ale
i funkcją. Stąd wniosek, że informacja genetyczna w różnych komórkach jest
wykorzystywana w niejednakowy sposób. Wynika to z różnych uwarunkowań
uruchamiania działalności poszczególnych genów, co jest podłożem różnicowania
i specjalizacji komórek. Także w różnych okresach życia organizmu potrzebne są
różne białka enzymatyczne, stąd też w określonym momencie rozwoju funkcjonują
ściśle określone geny: jedne przerywają, inne wszczynają swe działanie.
M echanizmem regulacji funkcji genów u prokariota zajmowali się dwaj
uczeni francuscy Franęois Jacob i Jacques M onod (w 1965 r. Nagroda Nobla).
Obiektem ich badań była bakteria Escherichia coli (E.coli). Przeprowadzili oni
następujące doświadczenie, które doprowadziło do sformułowania teorii
o p ero n u oraz powstania modelu operonu laktozowego.
Glukoza jest źródłem węgla dla bakterii. Jeżeli E.coli hodować na podłożu
z glukozą, to bakterie ją rozkładają i zużywają, a tym samym się rozmnażają.
Przeniesienie E.coli na pożywkę z samą laktozą sprawi, że nie od razu zaczną
rozkładać ten dwucukier, a przez to na jakiś czas zahamowany zostanie ich
wzrost. Dopiero po upływie kilku minut rozpocznie się jego wykorzystywanie.
Jeśli natomiast, odwrotnie, bakterie hodowane na laktozie przenieść na podłoże
z glukozą, to natychmiast przystępują do jej rozkładania. Wobec tych dwóch
cukrów E.coli zachowuje się więc inaczej. Glukozę rozkłada i zużywa niezależ­
nie, czy się z nią uprzednio stykała czy nie, natomiast laktozę rozkłada po upływie
pewnego czasu. Czyli do laktozy musi się E .c o li przystosować (zaadaptować).
W przypadku bakterii nie może być mowy o zróżnicowaniu i specjalizacji
komórek, ale można mówić o zjawisku adaptacji komórki do określonych warunków
środowiska. Okazało się, że E .c o li hodowana na pożywce z glukozą po przeniesieniu
na pożywkę z dwucukrem laktozą dopiero po upływie kilku minut zaczyna
produkować nieobecny dotychczas enzym laktozę (poprawna nazwa beta-galak-
tozydaz.a), potrzebny do rozszczepienia tego dwucukru na glukozę i galaktozę.
W genoforze musi więc istnieć gen odpowiedzialny za powstanie /3- galaktozydazy.
Gen ten funkcjonuje tylko wtedy, gdy do komórki wniknie laktoza. Usunięcie laktozy
z pożywki powoduje natychmiast zahamowanie funkcji tego genu.
Obok fi-g a la k to z y d a z y istnieją jeszcze dwa enzymy związane z metaboliz­
mem laktozy: p e rm e a z a g a la k to z y d o w a , umożliwiająca wniknięcie laktozy do
komórek, i a c e ty la z a g a la k to z y d o w a .
Synteza enzymów zaczyna się, gdy w komórce pojawiają się większe ilości
laktozy (a nie brak glukozy). Geny warunkujące powstanie tych enzymów leżą
w genoforze obok siebie.
N a podstawie licznych doświadczeń na E. c o li Jacob i M onod przedstawili
model operonu jako zespołu genów kontrolowanych przez wspólny system
regulacyjny. W edług tych autorów operon laktozowy (operon lac) bakterii
E .c o li działa w następującym układzie (ryc. 177):
- geny struktury (z, y, a) sąsiadujące ze sobą i kodujące 3 wspomniane enzymy:
(3-galaktozydazę oraz permeazę i acetylazę (geny te określają strukturę enzymów),
- gen regulator (i) - kodujący białkowy represor (patrz dalej),
- prom otor (P) - miejsce przyłączenia i startu polimerazy RNA,
- operator (O) - miejsce przyłączenia białka regulatorowego (represora).

i P O z y a

Ryc. 177. Zespół regulatora i operonu laktozowego E. coli. Ułożenie genów w chromosomie:
i - gen regulator, P - promotor, O - operator, z, y, a - geny struktury

O p ero n laktozow y to odcinek DNA, na którym transkrybowany jest mRNA

wspólny dla kilku sąsiadujących genów struktury.
Funkcje elementów regulacyjnych operonu:
Prom otor - sekwencja nukleotydów DNA, odcinek (poprzedzający sąsied­
nie geny operatora i struktury), do którego przyłącza się swoiście polimeraza
RNA. Jest to miejsce inicjacji transkrypcji. W nim następuje lokalne rozplecenie
podwójnej nici DNA i zaczyna się synteza mRNA.

285
 Operator - sekwencja nukleotydów DNA (poprzedzająca sąsiednie geny
struktury) przyłączaj ąca represor (ma powinowactwo do represora - patrz represor).
Promotor i operator nie kodują białka.
E fekto r - substancja, którą może być substrat lub produkt, czynnik
regulujący mający pow inowactwo do represora. Dodanie go do pożywki może
hamować lub indukować syntezę białka enzymatycznego.
R egulator - gen kodujący represor lub aktywator, zwykle nie sąsiaduje
z innymi genami operonu.
R epresor - białko będące produktem genu regulatora, hamujące ekspresję
informacji genetycznej z operonu (regulacja negatywna).
A ktyw ator (induktor) - białko, produkt genu regulatorowego, indukujące
ekspresję informacji genetycznej z operonu (regulacja pozytywna). Represor
i aktywator to białka regulatorowe.
T r a n s k r y p c j a genów struktury rozpoczyna się od promotora, do niego
przyłącza się polim eraza RNA, która przeprowadza syntezę mRNA na matrycy
DNA. Gdy represor połączy się z operatorem, stanowi to fizyczną przeszkodę
dla przesuwu polim erazy RNA i nie następuje transkrypcja mRNA.
Schemat działania operonu laktozowego E.coli przedstawiono na rycinach
178 i 179. Na zakończenie warto podkreślić, że opisany i przedstawiony na tych
rycinach schemat działania operonu laktozowego dotyczy prokariota. Nato­
miast u organizmów wyższych (eukariota) mechanizmy regulacji oczywiście
istnieją, ale są inne i znacznie bardziej skomplikowane (patrz tab. 55).
Ryc. 178. Mechanizm wyłączania ge­
nów w operonie laktozowym - brak
laktozy. Represor aktywny łącząc się
z operatorem, uniemożliwia przesuwa­
nie polimerazy RNA. Objaśnienia jak
do ryc. 177.

polimeraza RNA - przesuwa się

Ryc. 179. Mechanizm włączania
I L I '1 DNA genów w operonie laktozowym
- laktoza obecna. Obecna w pod­
łożu laktoza łącząc się z represo-
m RNA rem, unieaktywnia go, powodu­
laktoza jąc, że nie może się on połączyć
represor
z operatorem. Brak przeszkody na
a ktyw n y
operatorze pozwala przesuwać się
I ł ł polimerazie RNA wzdłuż nici
DNA i inicjować tym proces bio­
syntezy białka enzymatycznego.
Objaśnienia jak do ryc. 177.

286
Podstawowe różnice w ekspresji genów między organizmami T a b e l a 55
prokariotycznymi a eukariotycznymi
| O rg a n iz m y p ro k a rio ty c z n e j O rg a n iz m y e u k a rio ty c z n e

translacja i transkrypcja
nic są j są
rozdzielone w czasie i przestrzeni
DNA
nie w ystępuje w ystępuje
w1 połączeniu z histonam i
gen om
je st jednym replikonem składa się z w ielu replikonów
; w ystępuje jedna polim eraza RNA w ystępują trzy polim erazy RNA
w ge nach
nie w ystępują w ystępują
intr >ny
m RN A nie podlega obróbce m R N A podlega obróbce
w cytoplazm ie w> stępują rybosom y
70 S 80 S
kodonam i inicjacyjnym i są kodonem inicjacyjnym jest
A U G i GUG AUG
podstaw ow ym system em regulacji działania genów
jest nie je st
ope ron

S - stała sedym entacji, w yznaczona na podstaw ie szybkości o p adania cząstek cia ła stałeg o rozproszonego w cieczy,
zachodzącego po d w pływ em siły ciężkości w ultraw irów kach.

10. R O D Z A J E M U T A C J I - P R Z E B IE G , Z N A C Z E N IE
O R A Z P R Z Y C Z Y N Y I C H P O W S T A W A N IA

M u tacje są to nagłe, skokowe, bezkierunkowe zmiany w DNA, w wyniku

których pojawia się organizm zwany mutantem. N ow o powstałe zmiany
w organizmie, jeśli nastąpiły w komórkach płciowych (gametach), są przekazy­
wane z pokolenia na pokolenie. W zależności od rodzaju komórek, zachodzące
w nich mutacje dzielimy na s o m a t y c z n e (dotyczące kom órek ciała) oraz
g e n e r a t y w n e (dotyczące gamet). Przykładem mutacji somatycznej są np.
nierówno zabarwione oczy człowieka, np. jedno niebieskie, drugie brązowe lub
część oka niebieska, część brązowa, albo winogrona bez nasion, odmiany
jabłoni i gruszy bez nasion (te mutacje są pożądane w praktyce rolnej). Mutacje
somatyczne nie są dziedziczone i występują tylko u danego osobnika.
W komórkach rozrodczych (generatywnych) zachodzić mogą mutacje:
- genowe - dotyczą zmian sekwencji nukleotydów w obrębie genu, czyli na
małym odcinku DNA;

287
 - chromosom owe - dotyczą zmian struktury chromosomów;
- genomowe - dotyczą zmian liczby chromosomów.
M u tacje genow e (punktowe) powstają na poziomie DNA w wyniku zmiany
sekwencji nukleotydowej genu, a mianowicie:
t r a n z y c j i, czyli zmiany jednej zasady azotowej danego rodzaju (pury-
nowej lub pirymidynowej) na drugą tegoż rodzaju, np. guaniny na adeninę;
t r a n s w e r s j i , będącej zamianą zasady purynowej na pirymidynową
bądź odwrotnie;
d e 1 e c j i, tj. wypadnięcia nukleotydu (nukleotydów)l
i n s e r c j i, tj. wstawienia dodatkowego nukleotydu i tywanie zapisu na
(nukleotydów) j DNA (transkrypcję)

W wyniku mutacji punktowych powstaje nowy allel genu. Efektem

dziedziczenia pojedynczych zmutowanych genów są tzw. bloki metaboliczne
prowadzące do zaham owania syntezy właściwego związku, co z kolei prowadzi
do anomalii w funkcjonowaniu organizmu. U organizmów haploidalnych (np.
bakterii) będzie to natychmiast zauważane fenotypowo, natomiast u organiz­
mów diploidalnych może nie przejawiać się fenotypowo w powstającej
heterozygocie.
U człowieka przykładem chorób spowodowanych mutacją jednego genu są:
- albinizm (bielactwo wrodzone, autosomalna mutacja recesywna, ob­
jaw iająca się brakiem melaniny w skórze, włosach i tęczówce oka);
- alkaptonuria (autosomalna mutacja recesywna, której objawami są m.in.
ciemne zabarwienie moczu i stany zapalne różnych narządów oraz ciemnienie skóry);
- fenyloketonuria (mutacja recesywna objawiająca się m.in. zaburzeniami
w rozwoju umysłowym, zaburzeniami mchowymi z powodu nagromadzenia się
toksycznego związku kwasu fenylopirogronowego uszkadzającego układ nerwowy);
- anemia sierpowata (zmieniona hem oglobina ma słabe powinowactwo do
tlenu, a sierpowate krwinki łatwo ulegają zniszczeniu, co powoduje anemię; jest
to m utacja recesywna);
- pląsawica Huntingtona (mutacja dominująca, której objawem są m.in.
zaburzenia m chow e i postępujące zmiany zwyrodnieniowe układu nerwowego
w 25—45 roku życia, z upośledzeniem umysłowym).
M u ta cje chrom osom ow e dotyczą samej struktury chromosomów, związane
są z częstymi ich pęknięciam i pod wpływem działania mutagenów oraz m chów
w czasie kariokinezy. M ogą one powstać w wyniku (ryc. 180):
d e f i c j e n c j i ( d e l e c j i ) , tj. wypadnięcia odcinka chromosomu
(utrata części genów byw a letalna dla osobnika);

288
 i n w e r s j i, gdy chromosom pęka w dwóch miejscach, a wyodrębniony
odcinek włączony zostaje ponownie, ale po odwróceniu się o 180°;
d u p l i k a c j i , czyli podwojenia odcinka chromosomu, gdy dołączony
zostaje dodatkowy odcinek chromosomu homologicznego;
t r a n s l o k a c j i , czyli przeniesienia fragmentu chromosom u na inny
niehomologiczny chromosom.

normalne
chromosom y zm utowane
chromosomy

A A

B B

C C F

ii ii i I
i i W
M
ii ii i i
1 1
Li

Ryc. 180. Rodzaje mutacji chromosomowych (aberracji chromosomowych)

M u tacje genom ow e są to zmiany liczby chromosomów, zarówno auto-

somów, jak i allosomów. Takie zmiany w genomie człowieka powodują śmierć
lub anomalie rozwojowe, a u roślin są wykorzystywane do zwiększenia
plonowania. W śród takich mutacji wyróżnić można następujące kategorie:
A neuploidy to osobniki lub komórki wykazujące odchylenia od diploidalnej
liczby (2n) chromosomów, przy czym odchylenia te dotyczą poszczególnych
par chromosomów homologicznych; polegają np. na występowaniu dodatkowo
jednego cliromosomu (2n+l = t r i s o m i k) bądź braku jednego chromosomu
(2 n -l = m o n o s o m i k ) .
Do patologicznych następstw takiego zjawiska należą m.in. u człowieka.:
- zespół Turnera (brak w allosomach kobiet jednego chromosomu X - mo-
nosom ia 2 n - l, układ chromosomów płci X0; objawy to bezpłodność, niedoroz­
wój jajników , czemu m ogą towarzyszyć zaburzenia rozwojowe fizyczne
i umysłowe);
- zespół Klinefeltera (dodatkowy chrom osom X w allosomach - trisomia
2n+ 1, układ chromosomów płci X X Y ; objawy to niedorozwój jąder u m ężczyz­
ny, bezpłodność, osobnik eunuchoidalny z niektórymi zewnętrznymi cechami
żeńskimi, umysłowo normalny);

289
 - zespół Downa (wywołany trisom ią chromosomów pary nr 21; objawy;
chore osoby cechuje niski wzrost, pojedyncza bruzda dłoniowa, szerokie skośne
rozstawienie oczu z charakterystyczną fałdą, duży spłaszczony język, wiotkie
mięśnie, opóźniony rozwój umysłowy i motoryczny). Mutacja ta występuje
częściej u dzieci m atek starszych (ponad 40-letnich).
Niektóre trisomie (np. zachodzące w 13 lub 18 parze zespołu chromosomów)
są Ietalne.
Euploidy to osobniki lub komórki wykazujące odchylenia polegające na
zwielokrotnieniu (ponad 2n) całej podstawowej liczby chromosomów (geno­
mu), np. 3n, 4n, lOn ... itd. Są to tzw. poliploidy.
Częstym zabiegiem stosowanym u roślin jest p o l i p l o i d y z a c j a .
Poliploidy w yróżniają się na ogół wielkością i plennością. Są pożądane
w praktyce rolniczej (np. pszenica, tytoń, ziemniaki).
M utacje mogą zachodzić spontanicznie, wywoływane przez czynniki natura­
lne, lub być indukowane (czyli wywoływane sztucznie). W tym drugim
wypadku stosuje się tzw. sztuczne mutageny - środki fizyczne i chemiczne
wywołujące mutacje. D o mutagenów zalicza się m.in. promieniowanie jonizu­
jące - kosmiczne, gamma, również jako efekt wybuchu jądrowego, rentgeno­
wskie; promieniowanie ultrafioletowe; analogi zasad azotowych; temperaturę;
pestycydy; gazy bojowe, np. iperyt; niektóre barwniki, np. akrydynowe;
benzopiren w dymie tytoniowym; alkaloid kolchicyna (używany do połi-
ploidyzacji).

11. R O D Z A J E Z M IE N N O Ś C I I I C H E F E K T Y W P R Z Y R O D Z IE

Z m ienność to zjawisko w ystępowania wszelkich różnic między osobnikami

należącymi do jednej populacji lub gatunku oraz między populacjami. Efektem
jej jest brak osobników identycznych fenotypowo.
W yróżniamy następujące rodzaje zmienności:
- fluktuacyjna (środowiskowa, modyfikacyjna),
- rekombinacyjna (genetyczna),
- mutacyjna (genetyczna).
Należy przy tym pam iętać, że na fenotyp (zespół obserwowanych cech,
wygląd zewnętrzny) i zmienność fenotypową (VF) osobnika składają się:
genotyp (informacja genetyczna) i zmienność genetyczna (V0), dzięki którym
cechy te występują, oraz wpływ środowiska, który działa modyfikująco
(zmienność środowiskowa, V s). M ożna to wyrazić wzorem: V F = VG + V s.

290
 Zm ienność fluktuacyjna (środowiskowa) jest wynikiem oddziaływania
warunków zewnętrznych (środowiska) na efekty genów. M ożna się o niej
przekonać, obserwując np. dwa osobniki o identycznym genotypie, umiesz­
czone w różnych warunkach. Cechy powstałe pod wpływem środowiska nie
dziedziczą się.
W zależności od różnych warunków - glebowych, nawozowych, klim atycz­
nych, świetlnych - organizm (roślinny, zwierzęcy) będzie fenotypowo wykazy­
wał zróżnicowanie. Przykładem zm ienności fłuktuacyjnej są:
- morfologiczne zróżnicowanie liści strzałki wodnej - liście podwodne,
nawodne, nadwodne;
- polim orfizm robotnic i królowej pszczół, wynikający z odżywiania tej
ostatniej mleczkiem pszczelim,
- czarne zabarwienie ogona, pyszczka, nóg i uszu królika himalajskiego, co
uwarunkowane jest temperaturą;
- morfologiczne zróżnicowanie okazów tego samego gatunku w zależności
od warunków bytowania, np. słonecznik na nizinach ma długą łodygę,
a w górach krótszą.

Zm ienność rekom binacyjna to następstwo zjaw iska rekombinacji genów,

zachodzącej u organizmów rozmnażających się płciowo. Rekombinacja może
powstać w wyniku:
- losowego łączenia się gam et przy powstawaniu organizmów diploidal-
nych,
- losowego rozchodzenia się chromosomów w czasie mejozy,
- crossing-over.
D zięki segregacji chromosomów oraz wymianie odcinków chromosomów
homologicznych podczas crossing-over gamety różnią się wyposażeniem
genetycznym. W procesie rekombinacji pow stają u organizmów potomnych
jedynie nowe kombinacje już istniejących genów, a nie nowe geny. Stopień
zmienności genetycznej zależeć będzie od liczby chromosomów w genomie
oraz od częstości crossing-over.
Zmienność rekombinacyjna jest dziedziczona, efektem jej istnienia jest
powstawanie potomstwa odmiennego od rodziców.

Zm ienność m utacyjna to zmienność powstała u osobników na skutek

zaistniałej mutacji. Jest dziedziczona. Stanowi warunek ewoluowania świata
organizmów. M utacje m ogą zachodzić spontanicznie, ja k również m ogą być
indukowane (patrz s. 290).

291
12. Z A D A N IA Z G E N E T Y K I

Zadanie 1
Skrzyżowano 2 osobniki o następujących genotypach:
A B C D a fi C
a b C d X a B Ć d
Jakie jest prawdopodobieństwo otrzym ania w pokoleniu F, osobnika o geno-
typie
A B C d
a b C d
O d p o w i e d ź : 0,5 x 0,5 x 1 x 0,25 = 0,0625.

Zadanie 2
Skrzyżowano 2 szczury o sierści szarej. W wyniku tej krzyżówki otrzymano:
25% osobników o sierści czarnej
50% osobników o sierści szarej
25% osobników o sierści białej
Podaj genotypy rodziców i dziadków.
O d p o w i e d ź : R - allel warunkujący barwę czarną
r - allel warunkujący barwę białą
P: RR x rr
F): R r (szare - 100%)

R RR Rr

r Rr rr

Zadanie 3
Geny oznaczone A, B, C, D nie są sprzężone i warunkują różne cechy.
Zakładając pełną dominację alleli oznaczonych wielkimi literami nad allelami
recesywnymi oznaczonymi małymi literami, podaj, ile różnych fenotypów
należy się spodziewać w potomstwie powstałym ze skrzyżowania dwóch
osobników o następujących genotypach:

A b a B A BC D a b C D
A b X a B A bc d a b c D
O d p o w i e d ź : 1 x 1 = 1 fenotyp Odpowiedź: 1 x 2 x 2 x 1=
- 4 fenotypy

292
 Zadanie 4
U Drosophila m elanogaster dominujący gen R powoduje wykształcenie
normalnych oczu, tzn. okrągłych, natom iast recesywny gen powoduje po­
wstanie zwężonych oczu. Inny gen G, niesprzężony z R, powoduje wykształ­
cenie skrzydeł. Homozygoty recesywne pozbawione są skrzydeł.
Skrzyżowano dwie muszki: samicę (ę) o zwężonych oczach z samcem (o')
bez skrzydeł. W pokoleniu F, otrzymano wszystkie muszki o oczach okrągłych
i ze skrzydłami. Jaki będzie rozkład fenotypów w pokoleniu F2 ?
Rozwiązanie:
R - allel warunkujący okrągłe oczy
r - allel warunkujący zwężone oczy
G - allel warunkujący obecność skrzydeł
g - allel warunkujący brak skrzydeł

P- - - x * -
G r g R
G R
F,:

F2:< GR Gr gR gr
G R G R G R G R 9 - okrągłe oczy, skrzydł
GR
G R "5 T g R g r obecne
G r G r G r_ 2? r 3 - okrągłe oczy, brak
Gr
~G W G r g R g r skrzydeł
G R G R g R g R 3 - zwężone oczy, skrzydł
gR g r g R g r
g R obecne
G r G r . I !L Jt r 1 - zwężone oczy, brak
gr
g R 8 r g R g r skrzydeł

O d p o w i e d ź : Rozkład fenotypów wynosi 9:3:3:1

Zadanie 5
Skrzyżowano 2 myszy pochodzące z różnych czystych linii, charakteryzu­
jące się brakiem ogonów. M yszy pierwszego pokolenia (Fi) były normalne
i miały ogony, natomiast w pokoleniu drugim (F2) zaobserwowano myszy
z ogonami i bez ogonów. Jaką część pokolenia stanowiły myszy bez ogonów
i z ogonami?

O d p o w i e d ź : Zadanie na współdziałanie genów nieallelicznych (por.

ryc. 170). W pokoleniu F2 stosunek fenotypowy w ynosił 9 : 7.

293
 Zadanie 6
Gen warunkujący silne owłosienie łodygi u pomidorów jest recesywny
i w stanie homozygotycznym jest letalny. Skrzyżowano 2 heterozygoty nie-
owłosione. Podaj rozkład genotypów w pokoleniu F,.
Rozwiązanie
e - allel warunkujący obecność włosków na łodydze
E - allel warunkujący brak włosków na łodydze
E
P: £ X
e e

F,:
X E e

E EE Ee
E E : Ee
e Ee ee 1 : 2

giną
t
letalny

O d p o w i e d ź : Rozkład genotypów wśród zdrowych roślin wyniesie 1 : 2.

Zadanie 7
Para sumików (ryb akwariowych) o ciemnej barwie ciała miała 25%
potom stwa o barwie jasnej. Były to wyłącznie samce. Podaj sposób dziedzicze­
nia barwy ciała sumików. Płeć u sumików dziedziczy się tak jak u człowieka lub
D rosophila melanogaster.
Rozwiązanie:
B - allel warunkujący barwę ciemną
b - allel warunkujący barwę jasną
P: X Ä x X SY

F,: X I xa Y
xa X Ä X SY

X, X Ä JCY
X „Y samce jasne stanowiące 1/4 potomstwa

Zadanie 8
Daltonizm u ludzi zależy od recesy wnego genu d sprzężonego z płcią. Córka
daltonisty poślubiła mężczyznę nie wykazującego tej cechy. Jaka część ich
dzieci i jakiej płci będzie daltonistami?

294
 Rozwiązanie:
D - alleł warunkujący brak dal tonizmu
d - allel warunkujący obecność daltonizmu
P: XoXrf x X dY

XoY
XD xDxDX„Y
xd xdxD XX;,Y
Y ir - chłopiec daltonista

O d p o w i e d ź : Połowa chłopców będzie daltonistami.

Zadanie 9
Niebieskooka daltonistka jest w ciąży z brązowookim mężczyzną odróż­
niającym kolory, którego matka m iała oczy niebieskie.
Pytanie 1: Jakie jest prawdopodobieństwo, że dziecko, które się urodzi, będzie
niebieskookim mężczyzną odróżniającym kolory?
Pytanie 2: Jaka część ich synów będzie niebieskookimi daltonistami?
Rozwiązanie:
n - allel warunkujący niebieską barwę oczu
N - allel warunkujący brązową barwę oczu
d - allel warunkujący daltonizm
D - allel warunkujący brak daltonizmu
p. n Xd N XD
' n X(, n Y

n x d N Y n XD n Y
N X„ N Xd n X_n n Xd
n Xd
n Xd n Y n Xd n Y

Odpowiedź: na pytanie 1: prawdopodobieństwo jest żadne (0);

na pytanie 2: połowa synów.

Zadanie 10
Łysienie zależy od autosomalnego dominującego genu B, związanego z płcią,
którego efekt przejawia się tylko u mężczyzny, hemofilia zaś uwarunkowana jest
recesywnym genem h sprzężonym z płcią. Niełysy i niechorujący na hemofilię
mężczyzna poślubił kobietę, której ojciec był chory na hemofilię i nie był łysy.
Jedyny potomek tej pary był łysym hemofilitykiem. Podaj genotyp kobiety.

295
 Rozwiązanie:
B - allel warunkujący łysienie
b - allel warunkujący brak łysienia
h - allel warunkujący brak hemofilii
H - allel warunkujący wystąpienie hemofilii
p. ? Xh x b XH
' b xh b Y

potomek łysy i chory na hemofilię

B X
O d p o w i e d ź : Genotyp kobiety to - -H.
b Xh
Uwaga: Należy odróżnić geny związane z płcią (np. zlokalizowany w autosomie gen
łysienia człowieka) od genów sprzężonych z płcią (np. zlokalizowane w allosomach geny
hemofilii czy daltonizmu). Łysienie to cecha dominująca u mężczyzn i recesywna u kobiet.

Spróbuj rozwiązać sam odzielnie

Zadanie 1
Pręgowany kot miał potomstwo z trzema kocicami: z pręgowaną kocicą miał
czarne kociątko, z czarną - pręgowane i z inną czarną kocicą - czarne.
Pręgowana i czarna maść są uwarunkowane przez dwa allele tego samego genu.
Podaj genotypy rodziców oraz potomstwa.

Zadanie 2
A lbinizm u ludzi jest uwarunkowany przez recesywny gen autosomalny,
daltonizm zaś - przez recesywny gen sprzężony z płcią. Para zdrowych
rodziców ma dziecko, które jest albinosem i daltonistą. Jakie jest praw ­
dopodobieństwo, że to dziecko będzie chłopcem? Podaj genotypy rodziców.

Zadanie 3
Jakie grupy krwi m ogą mieć dzieci matki o grupie krwi AB i ojca o grupie
krwi A?

296
VII. EWOLUCJONIZM

1. P O G L Ą D Y D O T Y C Z Ą C E P O C H O D Z E N IA Ż Y C IA N A Z IE M I

Pochodzenie życia na Ziemi było i jest przedmiotem wielu dociekań. W ciągu

minionych stuleci funkcjonowało kilka hipotez.
H ipoteza samorództwa m ówiła o tym, że życie powstaje ciągle z martwej
materii, np. bakterie z brudu.
Hipoteza kreacjonistyczna zakładała, że cały świat stworzony przez Boga
jest wynikiem zamierzonego i wolnego jednorazow ego aktu Stwórcy. Zw olen­
nikami tej hipotezy byli m.in. Szwed Karol Linneusz (1707-1778) i Francuz
Georges Cuvier (1769-1832).
Hipoteza panspermii głosiła, że życie przybyło na Ziemię z kosmosu w postaci
anabiotycznych, przetrwalnych form jakichś mikroorganizmów; zwolennikiem
tego poglądu był szwedzki uczony Svante Arrhenius (1859-1927).
Najpowszechniej uznawaną teorią, opierającą się na wielu badaniach
i dowodach empirycznych, jest t e o r i a e w o l u c j i stwierdzająca, że życie
na Ziemi powstało w wyniku ew oluowania materii. Zwolennikami tej teorii byli
m.in. francuscy uczeni Georges Buffon (1707-1788) i Jean Baptiste Lam arck
(1744—1829), Polak Jędrzej Śniadecki (1768-1838) i Anglik Karol Darwin
(1809-1882).
Współcześnie uważa się, że Ziemia powstała około 5 mld lat temu, a życie na
niej około 3,5 mld lat. Pierwotna atmosfera ziemska była inna niż obecnie istniejąca.
Prawie całkowicie beztlenowa zawierała głównie wodór, węgiel i parę wodną,
a później i azot. Z zachodzących między nimi reakcji powstawały jako pierwsze
związki węgla z wodorem (węglowodory, np. metan C H 4 ) , węgla z azotem (cyjany
CN), azotu z wodorem (np. amoniak NH3), następnie śladowe ilości dwutlenku
i tlenku węgla oraz związki węgla i wodoru z metalami i niemetalami (np. węgliki
metali, siarczki węgla CS i wodorosiarczki, np. siarkowodór H2S). Ogólnie
atmosfera ziemska miała wówczas charakter redukcyjny.
Brak tlenu (ozonu) czynił ją całkowicie dostępną dla docierającego
promieniowania, które było źródłem energii i m.in. powodowało fotolizę wody

297
oraz jej rozkład na wodór i niewielkie ilości tlenu. W praatmosferze stale
zachodziły wyładowania elektryczne. Energia jonizującego promieniowania
kosmicznego, wyładowania oraz wulkanizm wywoływały spontaniczne reak­
cje, w wyniku których powstawały takie związki organiczne, jak np. kwasy,
węglowodany, alkohole, aldehydy, sole amonowe kwasów, a następnie amino­
kwasy, zasady azotowe i nukleozydy.
Związki te dostawały się do tzw. praoceanu, który powstał ze skroplonej pary
wodnej w wyniku obniżenia się temperatury atmosfery. W praoceanie związki
te ulegały mieszaniu i dalszym przemianom: zachodziła polimeryzacja amino­
kwasów w peptydy, które następnie tworzyły p r a b i a ł k a, powstawały
nukleotydy będące podstawowym elementem strukturalnym kwasów nuk­
leinowych i enzymów.
Przybliżoną rekonstrukcję warunków chemicznych panujących w praatmo­
sferze ziemskiej przeprowadził amerykański uczony S.L. M iller w 1953 r.
W mieszaninie amoniaku, metanu, wodoru i pary wodnej wywoływał silne
wyładowania elektryczne i doprowadził w ten sposób do powstania kilku
aminokwasów. Było to bezpośrednim dowodem eksperymentalnym, że w wa­
runkach pierwotnej atmosfery mogły tworzyć się liczne związki organiczne,
stanowiące podstawowy składnik późniejszych organizmów żywych.
Biogeneza to samorzutne powstawanie materii żywej z martwej w toku
ewolucji chemicznej. Do dnia dzisiejszego nie zachowały się żadne kopalne
dowody na przebieg biogenezy. W związku z tym w biologii współczesnej
rekonstruuje się jej przebieg na podstawie różnych hipotez dotyczących
powstawania życia. Oto niektóre z nich.
Aleksander I. Oparin, rosyjski uczony, zakładał funkcjonowanie praatmo-
sfery i praoceanu o przedstawionym wcześniej składzie chemicznym (ewolucja
chemiczna). Po raz pierwszy zwrócił uwagę na fakt (1924), że w praoceanie
z poliamidów, białek, kwasów nukleinowych musiały kształtować się układy
nadcząsteczkowe - koloidalne struktury, przypominające krople. Oparin
nazwał je k o a c e r w a t a m i .
Tw ierdził on, że koacerwaty w określonych warunkach wykazywały cechy
istot żywych. Miały zdolności wchłaniania pewnych substancji, a tym samym
mogły powiększać swoje rozmiary, a po osiągnięciu określonej wielkości
rozpadały się na dwie mniejsze krople potomne. Koacerwaty nie posiadały
aparatu genetycznego. Zakłada się jednak, że w wyniku ewolucji biologicznej
powstał wyspecjalizowany koacerwat zawierający DNA i zestaw enzymów
metabolicznych, który był prekursorem pierwszego pierwotnego organizmu
komórkowego (prakomórki).

298
1
W koncepcji S.W. Foxa wykorzystano (1958) fakt kształtowania
się pęcherzykowatych komórkopodobnych struktur, zwanych m i k r o ­
s f e r a m i , tworzonych przez prymitywne polimery węglowodanowe i biał­
kowe.
Amerykanin H J . M üller zakładał (1929), że początkiem życia w tzw.
pierwotnym bulionie, czyli praoceanie, była olbrzymia cząsteczka nukleotydu
(genu) mająca zdolność samoodtwarzania. M iała ona kodować białka. Przypad­
kowe m utacje były przyczyną zmienności. W wyniku ewolucji biologicznej
powstała protoplazma i wykształcił się metabolizm.
M. Eigen stworzył (1971) tzw. teorię h i p e r c y k l i , w której przyjął
koncepcję powstawania na Ziemi krótkich samoodtwarzających się łańcuchów
kwasów nukleinowych (ok. 100 nukleotydów). Jednocześnie z cyklami kwasów
nukleinowych powstać miały cykle białkowe. Białka dzięki swoim właściwoś­
ciom katalitycznym uczestniczyły w kopiowaniu łańcuchów nukleinowych.
W dalszych rozważaniach uczony zakłada przetrwanie najsprawniejszego (pod
względem replikacji i translacji) hipercyklu.
Obecnie przyjmuje się, że ewolucja przebiegała w trzech etapach, obejmując
różne poziomy materii. W yróżnia się więc:
- ewolucję c h e m i c z n ą - tworzenie z materii nieorganicznej związków
organicznych;
- ewolucję m o l e k u l a r n ą - tworzenie podstawowych mechanizmów
molekularnych, np. replikacji DNA, syntezy RNA i białek, zasadniczych
szlaków metabolicznych;
- ewolucję b i o l o g i c z n ą - trw ającą do dziś - w której początku
powstała pierw sza pierwotna form a życia (prakomórka).
Zakłada się, że pierwszy praorganizm był jednokom órkowy, należał do
heterotrofów, oddychał beztlenowo i miał zdolność samoodtwarzania się.
W dalszej kolejności rozwinęły się 2 typy organizmów jednokomórkowych:
prokariota i eukariota.

2. L A M A R K IZ M A D A R W IN IZ M

Zarówno Lamarck, ja k i Darwin byli zwolennikami ewolucjonizmu, jednakże

ich poglądy dotyczące przyczyn takiego rozwoju świata były odmienne.
Lam arck uważał, że zmiany organizmów żywych w trakcie ich rozwoju
osobniczego wynikają z 2 przyczyn: z warunków wewnętrznych, czyli
oddziaływania tzw. f l u i d ó w (siły życiowej), i z warunków zewnętrznych,

299
 w jakich znalazł się organizm. Próbował wyjaśnić swoją teorię ewolucji,
motywując zmienność gatunków następującym i 2 prawami:
- intensywne używanie narządu powoduje jego rozwój i doskonalenie
(np. wydłużenie szyi u żyrafy sięgającej po wysoko rosnące liście), a nieużywa­
nie powoduje jego uwstecznienie i zanik (np. redukcja oczu u kreta);
- wszystkie cechy nabyte w określonych warunkach w trakcie życia
osobnika dziedziczą się i są przekazywane następnym pokoleniom.
Na podstawie tych przesłanek sformułował teorię powstawania gatunków
i ich zmienności. Twierdził, że to warunki powodują nowe potrzeby organizmu,
a ten starając się je zaspokoić, wytwarza nowe narządy bądź usprawnia już
istniejące. Ten system poglądów określa się mianem l a m a r k i z m u .
Inaczej tłum aczył ewolucję Darwin. W swoim dziele „O powstawaniu
gatunków ” przedstawił teorię d o b o r u n a t u r a l n e g o - przeżywania
organizmów najlepiej przystosowanych do walki o byt. W pracy tej podał wiele
przykładów przemawiających za istnieniem w przyrodzie ewolucji organizmów
i wyjaśnił m echanizm jej działania. Ugruntował tym samym ideę ewolucji
- d a r w i n i z m wyjaśnił, ja k i dlaczego powstają w toku ewolucji nowe
gatunki. Swoją teorię Karol Darwin oparł na następujących przesłankach:
Prawo zm ienności powszechnej i bezkierunkowej - gatunki charak­
teryzuje olbrzymia zmienność i nie spotyka się dwóch osobników identycznych.
Zmiany m ogą następować we wszystkich możliwych kierunkach, bez względu
na to, czy przynoszą organizm om bezpośredni pożytek czy szkodę (czyli nie
w sensie lamarkowskim).
Prawo olbrzymiej rozrodczości organizm ów - głosi ono, że organizmy
m nożą się w postępie geometrycznym. Ograniczone z natury terytorium i ilości
pożywienia i wynikająca z tego ogromna konkurencja sprawiają, że większość
osobników ginie. M echanizm em ograniczającym nadm ierną liczebność or­
ganizmów jest w alka o byt.
Prawo walki o byt - na skutek nadmiernej liczebności osobników dochodzi
do walki konkurencyjnej, w której przeżyw ają osobniki najlepiej przystosowane
do środowiska (prawo doboru naturalnego). Obecnie darwinowska „w alka
o byt” jest rozum iana szerzej jako przeciwstawienie się organizmu niekorzyst­
nym wpływom środowiska, np. wysokiej lub niskiej temperaturze, i przy­
stosowanie się do nich.
Prawo dziedziczenia - osobniki, które przeżyły, przekazują korzystne
cechy przystosowawcze swojemu potomstwu.
Prawo doboru naturalnego - w walce o byt przeżyw ają osobniki najlepiej
przystosowane. W ym ieranie form pośrednich prowadzi do coraz większej

300
rozbieżności cech, tak że po jakim ś czasie w następnych pokoleniach powstałe
formy byw ają do tego stopnia różne od form wyjściowych, że uznane być mogą
za nowy gatunek (dywergencja).

3. C Z Y N N IK I E W O L U C JI I IC H W P Ł Y W N A P O W S T A W A N IE
GATUNKÓW

Ewolucja to powolny, nieodwracalny i kierunkowy proces rozwoju organiz­

mów. Jej efektem jest olbrzym ia różnorodność całego świata żywego. Ewolucji
podlegają całe populacje, a nie pojedyncze osobniki. Ten złożony i długotrwały
proces jest uwarunkowany działaniem wielu czynników. W spółczesna teoria
doboru naturalnego wyróżnia 4 zasadnicze czynniki ewolucji:
a) zmienność (rekombinacyjną i mutacyjną),
b) selekcję,
c) izolację,
d) dryf genetyczny.
Każdą populację (czyli zespół osobników danego gatunku) charakteryzuje
duża zmienność, której podstawą jest r e k o m b i n a c j a genów zachodzą­
cych w czasie rozm nażania płciowego.
Nowoczesny ewolucjonizm przyjmuje, że podłożem specjacji, czyli po­
wstania nowych gatunków, są nagłe zmiany zachodzące w genach lub
chromosom ach pod wpływem różnorodnych czynników środowiska, zwane
m u t a c j a m i . Zmiany te są dziedziczne, ale przeważnie m ają charakter
recesywny. Częstość pojawiania się spontanicznych mutacji w pojedynczych
genach jest w naturalnych warunkach duża. Mutacje takie powstają w przyrodzie
przypadkowo i losowo. Część z nich jest obojętna (bo nie ma bezpośrednich
wartości przystosowawczych), część korzystna (bo m a takie wartości), ale
większość jest szkodliwa, a nawet letalna (mutacje o charakterze dominującym).
Gdy wystąpi mutacja korzystna, to zwiększa ona wartość adaptacyjną
organizmu i daje m u większe szanse przeżycia. W kolejnych pokoleniach taka
zmiana genetyczna i w ywołana przez nią now a cecha będą występować
w populacji u coraz większej liczby osobników.
U trwalanie nowej cechy przystosowawczej, powstałej w wyniku mutacji,
reguluje dobór naturalny, czyli naturalna selekcja. W yselekcjonowane zostają
wówczas - w wyniku walki o byt - osobniki najlepiej zaadaptowane do
istniejących warunków środowiska. W alka o byt może dokonywać się:

301
 - bezpośrednio między dwoma różnymi gatunkami w układzie drapież­
nik-ofiara,
- pośrednio - w obrębie jednego gatunku w wyniku konkurencji, czyli
współzawodnictwa o tę samą niszę ekologiczną (terytorium, pożywienie).
Jednak najostrzejsza walka o byt toczy się w obrębie jednego gatunku.
Pamiętać przy tym należy, że działanie dobom naturalnego jest dwustronne.
Z jednej strony zm ienia on skład genetyczny populacji (pulę genową), z drugiej
utrzym uje w zględną równowagę między genami populacji, co pozwala na stałe
powstawanie lepiej przystosowanych organizmów heterozygotycznych.
Zapas genów puli, które nie m ają bezpośredniego znaczenia przystosowaw­
czego (obojętnych), stanowi istotną cechę w procesie ewolucji. Zapas ten staje
się ważny w momencie wielkich zm ian środowiskowych. Gatunek o wysokim
stopniu specjalizacji - przystosowania do ustępujących warunków zewnętrz­
nych - nie będzie miał wówczas szans przeżycia. I wtedy geny początkowo
obojętne m ogą w tej sytuacji okazać się bardzo użyteczne, a nawet decydujące.
Szybkość, z jaką „now y g en” w populacji zastępuje wyjściowy, zależy od
charakteru mutacji (dominująca czy recesywna), intensywności selekcji, tempa,
w jakim m utacja będzie się pojawiać, i wielkości populacji.
Niezbędnym czynnikiem prowadzącym do wyodrębnienia się gatunku
(specjacji) oprócz mutacji i działań doboru naturalnego jest także izolacja
rozrodcza. Przyczyną jej może być:
- izolacja geograficzna, tj. obecność barier przestrzennych, np. wielkich
odległości lub rzek, gór, mórz i pustyń uniemożliwiających swobodny kontakt
i krzyżowanie się osobników;
- izolacja ekologiczna związana z zajmowaniem różnych nisz ekologicznych;
- izolacja sezonowa wynikająca z różnych pór kwitnienia czy rozrodu;
- izolacja anatomiczna w ynikająca z niezgodności w budowie narządów
rozrodczych;
- izolacja genetyczna związana z ginięciem obcych gamet w narządach
rozrodczych osobnika żeńskiego, obumieraniem zygot, powstawaniem steryl­
nych, niepłodnych mieszańców (np. muł);
- izolacja etologiczna wynikająca z odmiennych sposobów zachowań
w okresie godowym.
Pomocniczym czynnikiem ewolucji jest dryf genetyczny, czyli zmiana
częstości (frekwencji) genów w populacji, pow stała w następstwie zmniejszenia
się jej liczebności. Jeżeli jakiś zmutowany gen lub kombinacja genów wystąpią
w małej izolowanej populacji, to wówczas działanie tego genu obserwowane
będzie z w iększą częstotliw ością (frekwencja genotypów) niż przeciętna

302
 "1

w populacji macierzystej. Proces ten nie będzie zachodzi! pod wpływem doboru
naturalnego, lecz na zasadzie przypadku. Rola przypadkowości w ewolucji
uwydatnia się szczególnie przy zasiedlaniu nowego terenu przez jakiś gatunek
lub na izolowanych obszarach.
W spółczesny ewolucjonizm wyróżnia dwie formy doboru naturalnego
(selekcji):
- s t a b i l i z u j ą c y - dobór ten usuwa z populacji wszystkie osobniki
o cechach skrajnych,
- r ó ż n i c u j ą c y - preferuje osobniki o cechach skrajnych, a eliminuje
0 cechach pośrednich; ostatecznym efektem takiego doboru jest rozpad gatunku
na rasy.

4. D O W O D Y E W O L U C JI O R G A N IZ M Ó W

4.1. BEZPOŚREDNIE DOWODY EWOLUCJI

Takimi dowodami są świadectwa oparte na wynikach badań paleontologicz­

nych, które:
- inform ują o formach życia w ubiegłych epokach,
- wykazują jedność świata żywego,
- pom agają ustalić pokrewieństwo wielu form,
- inform ują o etapach przebiegu ewolucji,
- umożliwiają podanie tempa przemian ewolucyjnych.
Dowodami bezpośrednim i są skamieniałości, czyli resztki albo ślady
organizmów pochodzące z ubiegłych epok geologicznych. Powstały one
w różny sposób, a do dnia dzisiejszego przetrwały w postaci:
- typowych skamieniałości - skamieniałych szczątków pradawnych roślin
1 zwierząt, np. skamieniały las w Arizonie;
- odcisków, odlewów w skałach osadowych czy bryłach węglowych, np.
odciski amonitów, praptaka, paprotników karbońskich;
- szczątków kopalnych - ułamków kości, muszli, zębów, np. kości i zęby
dinozaurów znalezione na pustyni Gobi;
- inkluzji - zwierząt lub roślin zakonserwowanych w bursztynie (owady,
pajęczaki, nasiona), w ropie lub zmarzlinie (mamut syberyjski, syberyjski
nosorożec włochaty).
Na podstawie tych dowodów paleontolodzy przeprow adzają rekonstrukcję
organizmu i form ułują hipotezy dotyczące chronologicznego następstwa
poszczególnych organizmów.

303

J
 W ażnym zadaniem paleontologii jest oznaczenie wieku skał, w których
znaleziono skamieniałości lub szczątki kopalne. W e współczesnych badaniach
wykorzystywane są m.in. metody:
- analizy pyłkowej, pozwalającej na uzyskanie danych o roślinach kopal­
nych na podstawie pyłku kwiatowego zachowanego w skałach osadowych;
- pomiaru rozkładu promieniotwórczego izotopu węgla l4C (węgla 14);
- potasowo-argonowej, tj. pomiaru przemiany promieniotwórczego potasu
4<IK w argon.
Dowodów stopniowego rozwoju ewolucyjnego organizmów dostarczają
także wymarłe f o r m y p r z e j ś c i o w e (pośrednie), takie jak Archaeop­
teryx, Seymouria (por. tab. 32 i 57), Ichthyostega i paprocie nasienne, a również
tzw. ż y w e s k a m i e n i a ł o ś c i - organizmy, które w postaci nie­
zmienionej od wielu milionów lat przetrwały do dnia dzisiejszego i można je
spotkać wśród współcześnie żyjących roślin i zwierząt, np. hatteria, latimeria,
skrzypłocz, liliowce.
Przykładem wymarłej formy przejściowej była Ichtyostega żyjąca w dewo-
nie. Łączyła ona cechy dwóch gromad - ryb i płazów (tab. 56).
Cechy Ichthyostega T abela 56

N aw iązu jące d o ryb N aw iązujące do płazów

O becność żeber K ształt ciała spłaszczony

O becność płetw y ogonow ej
Łuski w skórze
R odzaje i liczba kości czaszki
K anały linii nabocznych
W czaszce kości w ieczka skrzelow ego
O becność kręgów ogonow ych
O becność płuc
K ształt czaszki
O becność 2 par kończyn 5-palczastych
O becność pasów barkow ego i m iednicznego
O becność nozdrzy w ew nętrznych
G órnie ustaw ione oczy

Ogniwem łączącym płazy z gadami była Seymouria - zwierzę żyjące

w dolnym permie. Długość jej ciała wynosiła ponad 50 cm. Budową częściowo
przypom inała i płazy, i gady, stąd też traktuje się ją jako formę przejściową
między tymi gromadami (tab. 57).

Cechy Seymouria T abela 57

C echy płazie C echy gadzie

R ozw ój osobniczy, zapłodnienie zw iązane W yodrębniona szyja

z w odą K ończyny 5-palczaste z pazuram i
A żurow a, płaska czaszka U zębione szczęki
O bręcz kończyny przedniej B oczne ustaw ienie oczu
Jeden kłykieć potyliczny łączący czaszkę
z kręgosłupem
K ształt kręgów

304
4.2. POŚREDNIE DOWODY EWOLUCJI

Do dowodów pośrednich należą te fakty z anatomii porównawczej, embriologii,

biogeografii, systematyki, fizjologii i biochemii, które wykazują jedność świata
żywego, pom agają ustalić pokrewieństwo organizmów. Dowody pośrednie
łącznie z bezpośrednim i uzupełniają się, dając możliwie pełny obraz ewolucji
świata żywego.
Przedm iotem badań anatom ii porównawczej jest porównywanie układów
(np. oddechowego, krążenia, nerwowego) i narządów (np. serca, mózgu,
kończyn), ja k też szczątkowych organów w różnych grupach roślinnych lub
zwierzęcych w celu wykrycia pokrewieństwa między nimi i ustalenia kierunku
rozwoju w przyszłości.
Analizując rozwój np. płuc, serca i mózgu u kręgowców, m ożna wykazać
istnienie zasadniczego planu budowy tych narządów, choć w miarę ewolucji
zmieniały się i różniły od swego pierwowzoru (patrz rozdz. IV.9.12 i dalsze).
Analiza narządów szczotkowych dostarczana przez anatomię porównawczą
pozwala przytoczyć inne przykłady ewolucji. Narządy szczątkowe są to zreduko­
wane i często bezużyteczne części ciała, które u przodków były bardzo dobrze
rozwinięte. Do narządów szczątkowych zwierząt zalicza się: włosy na skórze
słoni, szczątkową miednicę i kończyny wieloryba, szczątkowe kości pasa
miednicznego i kończyn tylnych u węży dusicieli. U człowieka są to: trzecia
powieka (migotka), kość ogonowa, zęby mądrości, wyrostek robaczkowy,
mięśnie poruszające nos i ucho, owłosienie ciała, metameria mięśni brzucha.
Przedm iotem badań anatomii porównawczej są również narządy hom o­
logiczne i analogiczne.
Narządy hom ologiczne to takie, które m ają wspólne pochodzenie i je d ­
nakowy plan budowy, choć spełniać m ogą różne funkcje, a przez to różnią się
wyglądem. Przykładem narządów homologicznych są:
- kończyny kręgowców, które zachowały w swej budowie ten sam plan,
a jednocześnie na skutek przystosowań do odmiennego trybu życia zmieniły
swój wygląd zewnętrzny, np. u ssaków kończyny kroczne, grzebne, pływne,
chwytne, lotne (ryc. 181);
- odnóża owadów, np. skoczne, grzebne, pływne, kroczne, czepne;
- aparaty gębowe owadów: gryzący, gryząco-liżący, ssący, kłująco-ssący,
liżący (patrz ryc. 111);
- zmodyfikowane liście roślin, np. liść dębu, liść mimozy, liść spichrzowy
cebuli, cierń berberysu, wąsy grochu, liść pułapka dzbanecznika;
- łuski rogowe gadów, pióra ptaków.
 Narządy analogiczne to narządy, które nie mają wspólnego pochodzenia, ale
na skutek wykonywania podobnych czynności upodobniły się do siebie cechami
zewnętrznymi. Przykładem narządów analogicznych są:
- wąs czepny grochu (przekształcony liść) i winobluszcz (przekształcony
pęd),
- korzenie organowców i ryzoidy plechowców,
- skrzydło owada i skrzydło ptaka (ryc. 182),
- odnóża owadów i kończyny kręgowców.

wieloryb człowiek

Ryc. 181. Narządy homologiczne - porównanie kończyn przednich (górnych)

skrzydło ptaka

Ryc. 182. Narządy analogiczne

Analogia może dotyczyć nie tylko narządów, lecz czasem i całości organizmu.
Zjawisko to nazwano konw ergencją - ewolucją zbieżną, wynikłą nie ze
spokrewnienia organizmu, lecz jedynie z bytowania w takim samym środowisku,
np. wodzie, na pustyni (ryc. 183). Przykładem konwergencji może być:
- opływowy wrzecionowaty pokrój ciała foki, ryby i wieloryba,
- białe ubarwienie zwierząt polarnych (niedźwiedzia, lisa, kuropatwy),
- budowa m orfologiczna wilczomleczu i kaktusa.

306
 ry b a d e lf in p in g w in

Ryc. 183. Konwergencja w świecie zwierząt

Zjawisko konwergencji i analogii wskazuje, ja k istotny jest wpływ środowis­

ka na wykształcenie morfologicznych cech przystosowawczych.

Em briologia to nauka o rozwoju zarodka i płodu. Rozwój embrionalny

dostarcza wielu dowodów pokrewieństwa i podobieństwa organizmów. Na
podstawie szczegółowej analizy etapów rozwoju embrionalnego kręgowców
stwierdzono, że w jego przebiegu zostają powtórzone ewolucyjne cechy ich
dorosłych przodków (na co zwrócił uwagę ju ż Darwin). Zjawisko to nosi nazwę
rekapitulacji (czyli powtórzenia).
Jednym z dowodów z dziedziny em briologii są przebiegające w tej sa­
mej kolejności etapy rozwoju zarodkowego zwierząt, a więc bruzdkowanie,
gastrulacja, organogeneza. Z wykształconych listków zarodkowych ekto-,
endo- i mezodermy w organizmie powstają ściśle określone narządy, układy,
np. z ektodermy - naskórek, układ nerwowy; z endodermy - jelito, płuca;
z mezodermy - szkielet, układ krwionośny, rozrodczy (patrz rozdz.
IV.9.9).

Biochem ia i fizjologia dostarczają dowodów na ogólne pokrewieństwo

i wspólne pochodzenie wszystkich istot żywych na Ziemi. Dowodem świad­
czącym o jedności świata organicznego są np.:
- podobieństwo budowy dwóch związków białkowych (barwników) - chlo­
rofilu typowego dla roślin (M g2+) i hemoglobiny typowej dla zwierząt
(Fe2+);
- podobny skład chemiczny płynów ustrojowych (krwi, limfy) różnych
zwierząt (bezkręgowców, kręgowców) i wody oceanicznej, dotyczący ilości Na,
K, Ca, Mg, Cl (wskazujące na wspólne praśrodowisko życia);
- reakcje serologiczne (oddziaływanie białkowy antygen - przeciwciało),
wskazujące na stopień podobieństwa budowy białek, a tym samym stopień
pokrewieństwa różnych zwierząt;

307
 - sekwencja aminokwasów w cytochromach c, wykazująca tym większe
podobieństwo, im bliżej spokrewnione są organizmy;
- wiele procesów metabolicznych przebiega przez podobne etapy i jest
katalizowane przez podobne enzymy, np. oddychanie wewnątrzkomórkowe
roślin i zwierząt (tzw. łańcuchy oddechowe);
- uniwersalny kod genetyczny;
- podobna budowa monomerów białka (aminokwasów) i kwasów nuk­
leinowych (nukleotydów);
- podobne mechanizmy replikacji DNA i RNA, transkrypcji i translacji;
- mechanizmy oraz przebieg mitozy i mejozy;
- komórkowa budowa organizmów eukariotycznych.

5. G Ł Ó W N E E T A P Y E W O L U C JI O R G A N IZ M Ó W N A Z IE M I

W ykorzystując bogaty m ateriał wykopaliskowy, dokonano podziału czasu

geologicznego na ery i okresy. Granice między nimi wyznaczono na podstawie
istotnych zmian w świecie organizmów.

Etapy rozwoju świata roślinnego i zwierzęcego T abela 58

Ery R ośliny Okres Z w ierzęta Ery

(m in lat)

1 2 3 4 5

K enofityczna panow anie o kryto­ czw artorzęd człow iek K enozoiezna

nasiennych (ok. 1,5)
rozwój antropo-
idów

trzeciorzęd (ok. 65) rozw ój naczelnych

radiacja ssaków
łożyskow ych

w ym arcie belem-
nitów

M ezofityczna rozw ój okrytona­ kreda (ok. 135) giną dinozaury M ezozoiczna

siennych
prym ityw ne ssaki
schyłek nagona-
siennych pierw sze ptaki

w ym arcie am oni­
tów

308
ta b . 58 cd.

1 2 3 4 5

M ezofityczna ekspansja iglas­ ju r a (ok. 190) rozw ój torbaczy M ezozoiczna

tych i ow adożernych
ssaków
pierw sze okryto­
nasienne Archaeopteryx

radiacja dinozau­
rów

dalszy rozw ój na- tria s (ok. 230) pierw sze ssaki ja -

gonasiennych jorodne
(m iłorzębow ate,
benetyty) pierw sze dinozaury
schyłek paproci schyłek płazów
nasiennych
panow anie am o­
nitów

P aleofityczna początki nagona- perm (ok. 280) pojaw iają się gady Paleozoiczna
siennych (iglaste) ssakokształtne
zm ierzch drze­ now e gatunki
w iastych paprot­ ow adów
ników
giną ryby pancer­
ne, trylobity, wiel-
koraki
Seymouria

drzewiaste paprotni­ karbon (ok. 350) pierw sze gady

ki tw orzą puszcze
ekspansja płazów
szczyt rozw oju
szkarłupni
pierw sze ow ady

paprotniki dewon (ok. 400) pierw sze płazy,

am onity, belem nity
Jchthyostega

pierw sze skrzypy, ryby trzonopłetw e

paprocie radiacja ryb

dom inacja glonów s y lu r (ok. 430) pajęczki i wije

psylofity rozwój ryb pancer­
rozw ój w idłaków nych

obfitość glonów ordow ik (ok. 500) szczyt rozw oju

morskich głow onogów
dom inują trylobi­
ty, jam ochłony
(koralow ce),
szkarłupnie (roz­
gw iazdy)
pierw sze
bezszczękow ce
ta b . 58 cd.

1 2 3 4 5

Paleofityczna glony m orskie k a m b r (ok. 600) obecne praw ie Paleozoiczna

w szystkie grupy
bezkręgow ców

P roterofityczna jednokom órkow e pojaw iają się j a ­ P roterozoiczna

glony (ok. 1 0 0 0 ) m ochłony, robaki,
mięczaki, pierście­
jednokom órkow e (ok. 1500) nice
eukariota (ok. 2 0 0 0 )
pierw sze pierw ot­
pierw sze autotrofy niaki

A rchaiczna pierw sze (ok. 3500) A rchaiczna

prokariota

6. P O C H O D Z E N IE I E W O L U C JA C Z Ł O W IE K A

6.1. ANTROPOGENEZA W ŚW IETLE W SPÓŁCZESNYCH

BADAŃ PA LEO N TO LO G ICZN Y CH

Zadaniem antropogenezy jest określenie ewolucji człowiekowatych na pod­

stawie badań kopalnych szczątków szkieletów i narzędzi. Najwięcej danych
o prawdopodobnych praprzodkach człowieka znaleziono, jak dotąd, w Afryce
(Kenii, Etiopii, Tanzanii). U stalenia wieku znalezisk dokonuje się na podstawie
badań metodą izotopową: rozpadu w ęgla l4C lub potasowo-argonową; ta
ostatnia polega na obliczeniu stosunku radioaktywnego potasu do argonu.
Obecnie uważa się, że około 30 min lat temu małpy człekokształtne miały
wspólnego praprzodka, lecz 20 min lat później małpy człekokształtne i człowie-
kokształtne stanowiły 2 rozbieżne linie ewolucyjne. Drzewo rodowe pokazuje,
jak prawdopodobnie przebiegały etapy antropogenezy (ryc. 184). Szereg
danych dotyczących praprzodków człowieka podano w tabelach 59 i 60.

Ryc. 184. Drzewo rodowe człowieka

310
 W arto mieć na uwadze fakt, że drzewo genealogiczne człowiekowatych jest
stale modyfikowane i ma wciąż charakter probabilistyczny.

Dowody z paleontologii dotyczące praprzodków człowieka T abela 59

M iejsce znalezienia R ok
C zas, lata D ow ody paleon ­
Form y m iasto, region, zn a le­
p.n.e. tologiczne kontynent kraj stanow isko zienia
antropologiczne

D riopitek 2 0 mi n szczątki zębów, A fryka K enia, rów tektoniczny

szczęk Etiopia,
T anzania

R am a- 14—9 min fragm enty A fryka Etiopia —

pitek czaszek

B rakujące 9 7 '■> 9 7 9

ogniw o

A ustra- ok. 4 min skam ieniała cz a­ A fryka RPA T rans wal 1924
iopitek - 1 , 2 min szka „dziecka (Johannesburg)
z T aung”
szkielet sam icy A fryka Etiopia H adar 1974
„L ucy”
ślady stóp w osa­ A fryka T anzania Laetoli 1975
dach w ulkanicz­
nych

H om o- 2 min części czaszki A fryka T anzania O lduvai

habilis -1 ,5 min

H om o 1,5 min sz.czątki szkiele­ A zja Jaw a T rinil 1891

erectus= -3 0 0 tys. tów
pitekan- narzędzia ka­ Azja Chiny C zou-K ou-Tien 1927
trop mienne koło Pekinu
szkielety, kości
czaszki

narzędzia A fryka K enia okolice je zio ra

T urkana
obozow isko Europa Francja N icea

N ean der­ 2 0 0 tys. szkielety, kości Europa Niem cy N candertal 1856

talczyk - 3 5 tys. czaszki, narzę­ A fryka Rodezja
dzia A zja Izrael góra K arm el

C złow iek 60 tys. kości szkieletu, Europa Francja C ro-M agnon 1868
z C ro- narzędzia, ry­
-M agnon sunki

H om o 35 tys. kości szkieletu, A zja Chiny okolice Pekinu

sapiens - 2 0 tys. narzędzia, ry ­ Europa Anglia.
sunki N iem cy
A zja P alestyna Jerycho
Charakterystyczne cechy praprzodków człowieka T a b e l a 60

Form y P ostaw a, Sposób Ś rod ow is­ P ożyw ie­ W zrost, C zaszka M ózg M ow a U żytk o­ G rzeb a ­ Przejaw y N arzędzia
chód gosp od a­ ko nie sylw etka w anie nie um ar- ob rzędów
row ania ognia łych religijnych
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
D rio- pochylony las rośliny 80 cm m ałpia m ałpi _ —
pitek 4-nożny

R am a- pochylony step rośliny ok. 1 m m ałpia małpi

pitek n a p rze­
m ian
2-nożny i
4-nożny

A ustra- spionizo- eksten­ step rośliny, 1,30 m duże około początki + posługuje
lopitek w any sywny, (poluje spora­ szczęki 500 c m ’ się prym i­
2-nożny głów nie w hordach) dycznie i zęby, tyw nym i
zbie­ m ięso w yraźne narzę­
ractw o, kły dziam i
rzadko ło ­
z kości i
w iectw o
kam ienia

Pite- w ypros­ eksten­ step rośliny 1,50 m duże 1000 cm ’ + + + w ykonuje

kantrop tow any sywny, ekspansja m ięso szczęki pry m i­ i posłu­
2-nożny zbie­ na now e i zęby, tyw na guje się
ractw o, tereny, silne łuki n arzędzia­
łow iectw o tw orzy brw iow e mi z k a­
siedziby
m ienia
i kości

tab. 60 cd.
5 6 7 8 9 10 11 12 13
1 2 3 4

mięso, 1,50 m czoło 1300 cm 3 + + + + w ytw arza

N e a n d e r­ lekko po ­ eksten­ różne
rośliny m asyw ny niskie, p o ­ - ze sta­
ta lczy k chylony sywny, buduje
w ielkie, chylone, ran n ą o b ­
2 -dw u­ zbie­ szałasy,
koczuje szerokie silne luki róbką
nożny, ractw o,
krępy, łow iectw o, stopy i rę ­ brw iow e
silny typ pasterstwo ce
budowy

różne mięso, 1,70 m ludzka: 1450 cm 3 + + + uniwersa- wytwarza

Człowiek wypros­ inten­
buduje rośliny mała trze- inteli­ różne listyczne i użytkuje
współ­ towany sywny,
wioczasz- gentny języki religie: doskonałe
czesny 2-nożny hodowla, domy
ka, duża mahome- narzędzia
rolnictwo, o skompli­
mózgo- tanizm, + wyroby
przemysł, kowanej
konstruk­ czaszka, buddyzm, artystycz­
urbani­
pionowy judaizm, ne
zacja cji
profil, m a­ chrześci­
łe kły, dob­ jań stw o
rze w yksz­
tałcona
bródka
6.2. M IE JSC E CZŁO W IEK A W SYSTEM IE ISTOT ŻYWYCH

Typ: strunowce (Chordata)

Podtyp: kręgowce (Yertebrata)
Gromada: ssaki (M am m alia)
Podgromada: ssaki łożyskow e (Placentalia)
Rząd: naczelne (Prim ates)

l
- podrząd: m ałpy właściwe małpiatki
(Antropoidea) np. wyraki, lemury, wiewióreczniki

m ałpy szerokonose m ałpy wąskonose

(.Platyrrhina) (Catarrhina)
np. kapucynki, wyjce,
marmozety

nadrodzina: człekopodobne małpy zwierzokształtne

= hominoidy np. makaki, koczkodany, rezusy,
pawiany, mandryle, gerezy
(Hominoidea)

rodzina: czło wieko wate małpy człekokształtne

= hominidy ((H om inidae) (Pongidae)

orangutan
- szympans
rodzaj: człowiek (Homo) L goryl

gatunek: człowiek rozumny

(Homo sapiens)

314
6.3. PORÓWNANIE CZŁOWIEKA I MAŁP CZŁEKOKSZTAŁTNYCH

Podobieństwa w budowie człowieka i małp człekokształtnych:

- taka sama liczba i układ zębów (wzór zębowy) - 32 zęby,
- pięciopalczasta chwytna dłoń z przeciwstawnym kciukiem, wszystkie
palce dłoni mają paznokcie,
- widzenie stereoskopowe, oczy skierowane ku przodowi, umieszczone
blisko siebie,
- brak ogona,
- rozmieszczenie i budowa narządów wewnętrznych,
- duże podobieństwo w sekwencjach nukleotydów (człowiek, szympans),
- prawie identyczne właściwości biochemiczne krwi (białka osocza krwi,
hemoglobina),
- jedna para sutków,
- wysoka inteligencja, dobrze rozwinięte zmysły, mim ika twarzy, ges­
tykulacja rąk,
- zbliżona długość cyklu płciowego 28-38 dni,
- u samic występuje cykl menstruacyjny, gatunki poliestralne,
- zbliżona długość czasu trwania ciąży (człowiek, goryl 8 -9 miesięcy),
- długie uzależnienie młodych od matki, troskliwa opieka nad potomstwem,
- dojrzałość fizyczna w wieku 10-14 lat (człowiek, goryl),
- gromadny tryb życia.

Różnice w budowie człowieka i małp człekokształtnych Ta be l a 61

A nalizow ane cechy budow y C złow iek rozum ny M ałpy człekokształtne
(goryl, szym p ans, orangutan)

1 2 3
kręgosłup podwójnie wygięty (esowaty) pojedynczo wygięty (prosty)
postawa ciała całkowicie spionizowana pochylona, częściowo spionizowana
stopa łukowato wysklepiona, niewysklepiona, płaska,
brak przeciwstawności palucha przeciwstawny paluch
miednica (kości biodrowe) wklęsła płaska
chodzenie dwunożny czteronożny
kończyny dolne (tylne) wyprostowane, przystosowane do ugięte w kolanach, nieco krótsze
stania od kończyn przednich
dłoń i jej sprawność chwytna, wszechstronnie przysto­ jednostronnie przystosowana,
sowana do wykonywania precyzyj­ chwytna do wspinania
nych czynności
czaszka trzewioczaszka < mózgoczaszka trzewioczaszka > mózgoczaszka
ta b . 61 cd.

1 2 3
wielkość mózgowia 1450 cm2 orangutan - 450 cm’
szympans - 500 cm3
goryl - 600 cm3
uzębienie kły niewyróżniające się duże kły wystające ponad linię zgryzu
wargi wywinięte na zewnątrz, brak wywinięcia na zewnątrz,
czerwień warg brak czerwieni warg
podbródek wysunięty brak podbródka
owłosienie całego ciała zredukowane ciało pokryte gęstym włosem
nos
-------------------------- wydłużony koniec nosa spłaszczony

Ponadto człowieka charakteryzuje artykułowana mowa, wysoko rozwinięta

świadomość, zdolność do abstrakcyjnego myślenia i inne.

316
VIII. EKOLOGIA, OCHRONA ŚRODOWISKA

1. S T R U K T U R A I F U N K C JO N O W A N IE E K O S Y S T E M U

Każdy w pełni rozwinięty ekosystem składa się z elementów abiotycznych

(nieożywionych) i biotycznych (żywych).
Elementami abiotycznymi są: światło, woda, gleba, gazy atmosferyczne
(tlen, C 0 2, azot), rzeźba terenu, klim at i temperatura. Tw orzą one biotop, czyli
nieożyw ioną część ekosystemu.
Elementy biotyczne to wszystkie żywe organizmy (np. rośliny i zwierzęta)
pozostające między sobą w różnego rodzaju zależnościach. Tworzą one
biocenozę, czyli ożywioną część ekosystemu.
Każdy ekosystem naturalny stanowi układ otwarty i funkcjonuje dzięki
przepływowi energii i krążeniu materii. W szystko to możliwe jest wówczas, gdy
dociera do niego energia słoneczna. Nie cała docierająca energia zostaje
skumulowana w organizmach: część z niej wykorzystywana jest do pod­
stawowych procesów metabolicznych i budowy własnych struktur organizmów,
ale część tracona jest bezpowrotnie w postaci ciepła (ryc. 186)

Ryc. 186. Krążenie materii i przepływ energii w ekosystemie

317
F

Energia przepływa jednokierunkow ym strumieniem, w układzie otwartym.

M ateria krąży w ekosystem ie w obiegu zamkniętym. Jest to uwarunkowane
istnieniem poziomów troficznych. Struktura troficzna (pokarmowa) każdego
ekosystem u jest zazwyczaj taka sama. W yróżnia się w niej:
- p roducentów , czyli organizmy autotroficzne, które zdolne są do wy­
tw arzania m aterii organicznej w procesie fotosyntezy (należą tu wszystkie
rośliny zielone i bakterie fotosyntetyzujące) oraz chemosyntezy (bakterie
chemosyntetyzujące); w niektórych ekosystemach producenci nie występują,
np. w jaskiniach;
- konsum entów , czyli organizmy heterotroficzne, niezdolne do wytworze­
nia zw iązków organicznych z nieorganicznych, a przystosowane do pobierania
gotowej materii organicznej; należą tu wszystkie zwierzęta;
- reducentów (destruentów), czyli grupę organizmów heterotroficznych,
które odżyw iają się m artwą m aterią organiczną i rozkładając ją na proste
związki nieorganiczne, dostarczają je roślinom zielonym; do reducentów należą
głównie bakterie i grzyby saprofityczne.
W piram idzie pokarm ow ej wyróżniamy w związku z tym kilka poziomów:
pierwszy (najniższy) to poziom producentów, ponieważ tworzą największą
ilość m aterii organicznej i energii; przy przejściu z pierwszego poziomu na
wyższy - drugi - część energii ulega rozproszeniu i ilość materii organicznej
zm niejsza się - dotyczy to zwierząt roślinożernych, czyli konsumentów I rzędu;
trzeci poziom tworzą zwierzęta mięsożerne, czyli konsumenci II i wyższych
rzędów (ryc. 187).

318

ilH.
 Każdy kolejny poziom troficzny wykorzystuje tylko tę energię i materię,
która wbudowana została w ciało organizmów poprzedniego poziomu. Prze­
chodzenie więc z jednego poziomu troficznego na drugi łączy się ze stałymi
stratami energii i materii, wynikającymi np. z w ydalania części pokarmu
nie strawionego poza organizm oraz utraty energii w postaci ciepła.
Proces, w którym producenci wytwarzają materię organiczną, nazywamy
p r o d u k c j ą p i e r w o t n ą , natomiast proces przyswajania materii organicz­
nej i magazynowania energii przez konsumentów - p r o d u k c j ą w t ó r n ą .

2. W Ł A Ś C IW O Ś C I P O P U L A C J I

Populacja to zespół osobników tego samego gatunku, mogących się skutecznie

i swobodnie krzyżować, zajmujący tę samą niszę ekologiczną, tj. przestrzeń,
która zapewnia im niezbędne warunki życiowe (terytorium, schronienie
i pożywienie), oraz funkcje, jakie spełnia w ekosystemie.
Charakterystycznymi właściwościami populacji są m.in.: liczebność, rozrodczość,
śmiertelność, struktura wiekowa, rozprzestrzenianie się i struktura przestrzenna.
L iczebność to liczba osobników składających się na populację, ich liczbę zaś
przypadającą na określoną jednostkę powierzchni określa się jako zagęszczenie,
np. 500 sosen/ha, 5 min okrzem ek/m 3. Tem po wzrostu ilościowego populacji
obrazują dwie krzywe wzrostu. W zrost może być:
- ograniczony (warunkami środowiska, np. obecnością drapieżników,
klimatem, chorobami), jak przedstawiono na rycinie 188,
- nieograniczony, wówczas liczba osobników stale wzrasta (ryc. 189).
Suma fizycznych i biologicznych czynników, które nie pozw alają gatunkowi
osiągnąć maksymalnej liczebności, nosi nazwę o p o r u ś r o d o w i s k a .

Ryc. 188. Krzywa (esowata) ukazująca ogra- Ryc. 189. Krzywa (jotowata) ukazująca nie­
mczony wzrost liczebności populacji ograniczony wzrost liczebności populacji
(np. dotyczy ludzi)
 Rozrodczość to stosunek liczby nowo urodzonych osobników do liczebności
całej populacji.
Śm iertelność, pojęcie przeciwstawne rozrodczości, dotyczy umieralności
osobników populacji. Śmiertelność obrazują tzw. krzywe przeżywania, wskazu­
jące na:
- wskaźnik śmiertelności bardzo wysoki (np. u mięczaków), najczęściej
występujący i przedstawiony na rycinie 190 (A),
- wskaźnik śmiertelności wypośrodkowany, rzadko występujący (B),
- niski wskaźnik śmiertelności wynikający z umieralności związanej
dopiero ze starością, np. u człowieka (C).
Śmiertelność może być uwarunkowana przyczynami: środowiskowymi, np.
brak pokarmu; osobniczymi, np. starzenie się, brak opieki nad potomstwem;
populacyjnym i, np. przegęszczenie, konkurencja, drapieżnictwo.

wiek Ryc. 190. Krzywe przeżywania. Objaśnienia

w tekście

Strukturę wiekową przedstaw ia się graficznie w postaci tzw. piram id

wiekowych. W zależności od wieku osobników wyróżnia się populację:
- rozw ijającą się, gdzie dominują osobniki młode (ryc. 191 A),
- ustabilizowaną, gdzie udział poszczególnych grup wiekowych jest stały (B),
- wygasającą, gdzie dominują osobniki stare (C).

Ryc. 191. Typy piramid wiekowych. Objaśnienia w tekście

320
 Rozprzestrzenianie polega na przemieszczeniu się organizmów dorosłych lub
młodocianych (larw, nasion, zarodków) do wewnątrz lub na zewnątrz populacji.
Istnieją 3 formy rozprzestrzeniania:
- e m i g r a c j a , tj. jednokierunkowy ruch na zewnątrz
- i m i g r a c j a , tj. jednokierunkowy ruch do wewnątrz Q -
- m i g r a c j a , tj. ruch dwukierunkowy, czyli wychodzenie na zewnątrz
i powracanie do wewnątrz
Struktura przestrzenna populacji związana jest z rozprzestrzenianiem się
osobników oraz ich liczebnością, przy czym wyróżnia się rozmieszczenie (rozkład
przestrzenny, ryc. 192):
- r ó w n o m i e r n e , np. roślin w sadzie, pingwinów w kolonii (A),
- l o s o w e , np. muchy (B),
- s k u p i s k o w e, np. antylop, pawianów, dębów (C).

B c •t«*

Ryc. 192. Typy rozmieszczenia organizmów. Objaśnienia w tekście

3. T O L E R A N C JA E K O L O G IC Z N A O R G A N IZ M Ó W

Każda populacja podlega działaniu różnych czynników. M ogą to być: czynniki

abiotyczne, np. temperatura, woda, ciśnienie, światło, pożar, powódź czy zjawiska
atmosferyczne, jak też czynniki biotyczne, np. konkurencja, drapieżniki, choroby.
Każdy gatunek wykazuje inne w ym agania w stosunku do nich, a zdolność
organizmu do przystosowania się do zmian danego czynnika nosi nazwę
tolerancji ekologicznej. Przedział wartości danego czynnika (siły jego od­
działywania), w którego obrębie organizm bytuje i utrzymuje swoje funkcje
życiowe, określamy jako zakres tolerancji. O pisują go 3 wskaźniki: 1) minimum
(dolna wartość czynnika), 2) maksimum (górna wartość czynnika) i 3) optim um
(wartości, w których organizm m a najlepsze warunki bytowania). Zależność
liczby organizmów (liczebności populacji) od różnych wartości danego
czynnika obrazuje wykres na rycinie 193.
Tolerancję organizmu na dany czynnik opisują 2 prawa:
Prawo minimum Liebiga, które mówi, że możliwości rozwoju organizmu
określa ten składnik, którego jest najmniej. Jest to tzw. czynnik ograniczający.

321
 wartości czynnika

zakres tolerancji

Ryc. 193. Zależność liczby organizmów od wartości danego czynnika

Czynnikiem ograniczającym np. wzrost i rozwój rośliny może być niedobór

wody, składnika pokarmowego (np. związków azotu), światła, natomiast
u zwierząt - niedobór białka, witamin, wody.
Prawo tolerancji Shelforda, będące rozszerzeniem prawa minimum. Mówi ono,
że możliwość bytowania organizmu określają minima i maksima danego czynnika.
Organizmy m ogą mieć wąskie zakresy tolerancji i nazywa się je wówczas
stenobiontami, gdy zaś mają szerokie zakresy są eurybiontami. N a przykład pod
względem temperatury jaskółka jest stenotermem w stosunku do eurytermicz-
nego wróbla. Szerokość zakresu tolerancji świadczy o specjalizacji organizmu.
Stenobionty są bardziej wyspecjalizowane niż eurybionty (ryc. 194, por. ryc.
99).
Tolerancja ekologiczna jest zależna od wieku, stadium rozwojowego
osobnika i od liczby oddziaływających naraz czynników ograniczających.

temperatura

322
4. S T R U K T U R A T R O F IC Z N A B IO C E N O Z Y

Biocenoza to ożywiona część ekosystemu, czyli zespól wszystkich organizmów

zajmujący określone nieożywione środowisko, powiązanych wzajemnymi
zależnościami.
M ożna wyróżnić biocenozy s z t u c z n e (np. staw hodowlany, pole, sad)
- w których powstaniu uczestniczył człowiek, i n a t u r a l n e (np. morze,
rzeka, las, łąka) - w których powstanie człowiek nie ingerował.

Charakterystycznymi cecham i biocenozy naturalnej są:

a) rozm aitość gatunków powiązanych ze sobą zależnościami pokarmowymi,
b) pozytywne, negatywne lub neutralne oddziaływanie na siebie gatunków,
co wpływa na środowisko,
c) niedopuszczanie do zasiedlania biocenozy przez nowe gatunki, co
prowadzi do względnej stabilizacji, równowagi biocenotycznej,
d) wpływ rozmaitych czynników ekologicznych prowadzący do sezonowej
bądź trwałej zmiany składu gatunków, czyli sukcesji.

Każda biocenoza charakteryzuje się określoną strukturą troficzną (pokar­

mową), na którą składają się łańcuchy troficzne (pokarmowe) i poziomy
troficzne (pokarmowe):
Szereg grup organizmów ustawionych w takiej kolejności, że każda
poprzedzająca grupa jest podstawą pożyw ienia następnej, określa się mianem
łańcucha pokarm ow ego. Łańcuch, którego poszczególne ogniwa stanowią
producenci i konsumenci kolejnego rzędu, to łańcuch spasania. Ł ańcuch
detrytusowy zaczyna się od detrytusu (martwej materii organicznej) zjadanego
przez mikroorganizmy i detrytofagi, które są pokarmem drapieżców.
Grupa organizmów zajmująca w łańcuchu troficznym tę samą pozycję to
poziom troficzny (tab. 62)

Podstawowe poziomy troficzne w łańcuchu pokarmowym T a b e l a 62

Poziom I Poziom II Poziom III Poziom IV

Producenci Konsumenci I rzędu Konsumenci II rzędu Konsumenci III rzędu
rośliny roślinoiercy drapieżcy I drapieżcy II
Przykładowo:
liście ziemniaka stonka kura człowiek
liście kapusty ślimak jaszczurka jastrząb

W poszczególnych poziomach pokarm ow ych można wyróżnić: monofagi, tj.

organizmy odżywiające się tylko jednolitym pokarmem, np. barciak mniejszy
- owad żerujący na plastrach miodu - i p o lifa g i, tj. organizmy przyjmujące
zróżnicowany pokarm, np. Świnia, szczur, człowiek.
Proste łańcuchy pokarmowe zdarzają się w przyrodzie bardzo rzadko, np.
roślina —» ślimak —»jaszczurka —»jastrząb. Częściej spotykamy się z sieciami
zależności pokarmowych, czyli złożonymi relacjami pokarmowymi (łańcucha­
mi troficznymi) między poszczególnymi gatunkami (tab. 63).

Schemat złożonych zależności pokarmowych T a b e l a 63

5. Z A L E Ż N O Ś C I M IĘ D Z Y G A T U N K O W E

W spółzależności biotyczne między gatunkami są bardzo różnorodne. O d­

działywanie na siebie dwóch gatunków może być pozytywne, negatywne lub
neutralne. Klasyfikacja ta oparta jest na korzyściach lub szkodach, jakie odnosi
jeden lub oba gatunki.
D o in te ra k c ji negatyw nych, antagonistycznych zaliczamy: amensalizm,
konkurencję, drapieżnictwo i pasożytnictwo.
A m ensalizm to typ oddziaływania ujemnego, w którym populacja jednego
gatunku ham uje rozwój drugiej populacji, nie czerpiąc z tego
żadnych korzyści. Do amensalów należą m.in.: grzyby produ-
|f^ \ kujące antybiotyki (penicylinę), które ham ują rozwój bakterii;
brzoza oddziałująca ujemnie np. na sosnę.

324
 K onkurencja zachodzi między osobnikami o tych samych wymaganiach
życiowych, zajmującymi wspólną niszę ekologiczną. Najost­
rzej zaznacza się ona między osobnikami tego samego gatunku
lub gatunków blisko spokrewnionych <np. żaba wodna i żaba
trawna; szczur wędrowny i szczur śniady) lub między osob­
nikami różnych gatunków o podobnych wymaganiach (np.
zwierzęta roślinożerne: antylopa, zebra, bawół). Osobniki te zajmują tę samą niszę
ekologiczną, a więc współzawodniczą ze sobą o ten sam pokarm, o to samo
terytorium. Prowadzi to do osłabienia, a w końcu do wyeliminowania najsłabszego,
najmniej dostosowanego. W wyniku konkurencji dochodzi do rozdzielenia blisko
spokrewnionych ze sobą gatunków, a w konsekwencji do wypierania słabszego
gatunku (np. jaszczurki żyworódki) przez silniejszy (jaszczurkę zwinkę).
D rapieinictw o dotyczy przede wszystkim zwierząt i zachodzi w układzie
drapieżca-ofiara. Drapieżca gwałtownie chwyta, zabija
i zjada osobnika innego gatunku będącego ofiarą. Istnienie
drapieżców i ofiar jest jednym z mechanizm ów regulujących
liczebność zwierząt w biocenozie. Drapieżcy (np. lisy),
mając pod dostatkiem pokarmu w postaci ofiar (np. zajęcy), rozmnażają się
intensywnie, co prowadzi do wzrostu ich liczebności. Następuje masowe
wymieranie ofiar (zajęcy) powodujące w konsekwencji spadek ich liczebności.
Pociąga to za sobą z kolei spadek liczebności drapieżcy pozbawionego
pokarmu. Zmniejszenie populacji drapieżcy pozwala na rozwój populacji
ofiary. Pojawiające się spadki i wzrosty liczebności populacji drapieżcy lub
ofiary m ają więc charakter cykliczny (fluktuacje).
Pasoiytnictw o to negatywny typ zależności między organizmem żywiciela
a pasożytem, gdyż pasożyt żyje kosztem i działa na szkodę
gospodarza, równocześnie nie mogąc bez niego utrzymywać
się przy życiu. Pasożyty dzielimy na zewnętrzne (np.
kleszcze, wszy, pchły) i wewnętrzne (np. tasiemce, nicienie,
przywry, bakterie i pierwotniaki chorobotwórcze).
Neutralizm to typ obojętnego pod względem ekologicznym współżycia
jednej populacji obok drugiej (np. sikorka i bocian).

W śród oddziaływań pozytywnych, nieantagonistycznych, wymienia się

komensalizm, protokooperację, mutualizm.

325
 Kom ensalizm to typ współżycia między dwoma gatunkami, w którym jeden
czerpie korzyści, nie przynosząc korzyści ani szkody drugie­
mu (np. różanka i małż; rekin i podnawka; lew i hiena).

Protokooperacja jest to współżycie dwu gatunków, które czerpią korzyści ze

swojej obecności, ale jednocześnie nie są całkowicie uzależ­
nione od siebie. Każdy z nich jest zdolny do życia bez
obecności drugiego (np. krab pustelnik i ukwiał; nosorożec
i ptaki bąkojady).

M utualizm (zwany także symbiozą obligatoryjną) to nieodzowna, ścisła

m etaboliczna współzależność dwu gatunków czerpiących
obopólne korzyści, przy czym jeden gatunek nie jest zdolny
do życia bez obecności drugiego (np. rośliny motylkowe
i bakterie brodawkowe wiążące azot; termity i wiciowce
rozkładające celulozę; przeżuwacze i bakterie celulolityczne;
glony i grzyby w porostach).

6. O B IE G P IE R W IA S T K Ó W W P R Z Y R O D Z IE

6.1. OBIEG WĘGLA

W ęgiel (C) to podstawowy pierw iastek budulcowy związków organicznych.

W żywą materię organiczną zostaje wbudowany w postaci C 0 2 asymilowanego
przez autotrofy (rośliny zielone, bakterie samożywne). Dzięki istniejącym
łańcuchom pokarmowym węgiel przedostaje się w postaci roślinnych związków
organicznych do konsumentów I rzędu (roślinożerców), a następnie do
konsumentów II rzędu (zwierzęta mięsożerne). Ze związków organicznych
węgiel w raca do obiegu jako C 0 2, powstający w procesie oddychania
heterotrofów i autotrofów (ryc. 195)
Rozkład materii organicznej, przebiegający z udziałem reducentów, oraz
oddychanie producentów, a głównie konsumentów, pozwala utrzymać na
stałym poziom ie zawartość C 0 2 w atmosferze (0,03%). Jednakże obecnie bilans
ten ulega pewnemu zachwianiu, m.in. na skutek przemysłowego przetwarza­
nia związków zawierających węgiel (spalanie ropy, drewna). Do atmosfery
dostaje się więcej C 0 2 (co w niedługim czasie może sprawić, że osiągnie on
wartość 0,04%). A ponieważ C 0 2 jest głównym składnikiem zatrzymującym

326
wyprom ieniowane przez Ziem ię ciepło, to stan ten może spowodować podwyż­
szenie temperatury na Ziemi i doprowadzić do tzw. efektu cieplarnianego.
a tm o sfe ra

6.2. OBIEG AZOTU

Drugim ważnym pierwiastkiem biogeochemicznym je st azot (N). A zot należy

do makroelem entów i jest podstaw owym pierwiastkiem wchodzącym w skład
białek, a także kwasów nukleinowych. A zot atmosferyczny, pomimo że
zawartość jego w powietrzu wynosi 78%, je st bardzo trudno dostępny dla roślin.
W yjątek stanowią rośliny motylkowe, żyjące w symbiozie z bakteriam i
brodawkowymi. Oprócz nich dużą ilość azotu wprowadzają organizmy wiążące
w olny azot atmosferyczny, ja k np. bakterie tlenowe (A zotobacter) i beztlenowe
(Clostridium) oraz niektóre gatunki sinic.
A zot może być jedynie przyswajany jako azot mineralny w postaci soli
amonowych lub azotanów. Przyswojony przez rośliny azot jest w postaci białka
roślinnego wykorzystywany w dalszej kolejności przez konsumentów. Produkty
m etabolicznych przemian białek i innych związków azotowych są wydalane
przez zwierzęta jako amoniak, m ocznik i kwas moczowy.
O ile w obieg w dalszym ciągu wchodzi amoniak, o tyle mocznik i kwas
moczowy podlegają dalszym przemianom , w których udział biorą bakterie

327
nitryfikacyjne. Azotany spotykane w przyrodzie pochodzą głównie z procesów
nitryfikacji, które zachodzą dzięki obecności bakterii nitryfikacyjnych. Zdolne są
one do asymilacji C 0 2 dzięki energii uzyskanej z utleniania amoniaku na azotyny
(np. bakterie Nitrosomonas) oraz azotynów na azotany (np. Nitrobacter):

Nitrosomonas Nitrobacter

am oniak ----- > azotyny > azotany

N H 3 N O j N O 3

NITRYF1KACJA

Niekorzystną rolę spełniają w przyrodzie bakterie denitryfikacyjne, które

uwalniają wolny azot do atmosfery, przez co zubożają glebę (ryc. 196).

Ryc. 196. Obieg azotu w przyrodzie

328
7. S U K C E SJA E K O L O G IC Z N A I JE J Z N A C Z E N IE
W P R Z Y R O D Z IE

Sukcesja to uporządkowany, stopniowy proces kierunkowych zmian biocenozy,

prowadzących do przeobrażenia się prostych ekosystemów w bardziej złożone.
W warunkach naturalnych zmiany te związane są głównie z przekształceniem
środowiska, prowadzącym do rozwinięcia się nowej biocenozy. Stadium ukształ­
towania się ekosystemu stabilnego, w którym panuje stan względnej równowagi
biologicznej w biocenozie, określa się mianem k 1 i m a k s u .
W yróżniamy dwa rodzaje sukcesji:
Sukcesja pierw otna dotyczy terenów dotąd niezmienionych przez działal­
ność organizmów żywych, a więc terenów niekorzystnych dla życia, np.
pustynie, skały, wydmy itd.; sukcesja pierwotna jest bardzo powolna i potrzeba
około 1000 lat na powstanie pierwszej biocenozy.
Sukcesja wtórna jest o wiele szybsza od sukcesji pierwotnej (50-200 lat),
zachodzi na obszarach wcześniej zajętych przez inną biocenozę, a więc tam,
gdzie znajdują się już warunki sprzyjające rozwojowi innych organizmów, np.
sukcesja łąki, stawu itp. (ryc. 197).
Prześledźmy etapy sukcesji pierwotnej,
przebiega ona bow iem przez pewne stadia,
a mianowicie:
- pionierskie - jest to wkraczanie roślin
pionierskich na niezasiedlony teren;
- migracyjne - liczne gatunki roślin
i zwierząt w ypełniają stopniowo zajmowa­
ną przestrzeń, obszar charakteryzuje się
więc różnorodnością heterotrofów i auto-
trofów;
- zasiedlające - pomyślne rozm iesz­
czenie i rozprzestrzenienie roślin zapeł­
niających wszystkie wolne przestrzenie;
- konkurencyjne - dotyczy zdobywa­
nia nisz ekologicznych przez organizmy
ekspansywne, kom plikują się łańcuchy
i sieci troficzne;
- stabilizacji - zbiorowisko osiąga
Ryc. 197. Etapy sukcesji jeziora-przy- względną równowagę, tzw. homeostazę
kład stopniowego zarastania i spłycania biocenotyczną, tworzy stadium klimaksu.

329
 Gwałtowne zmiany klim atyczne lub geologiczne, a także nasilające się
w ostatnich latach skażenia środowiska powodują wyniszczenie żyjących
organizmów. Odnawianie zdegradowanych ekosystemów może następować
dzięki sukcesywnemu odtwarzaniu starej biocenozy z przetrwałych form bądź
też przez napływ zupełnie nowych.
Rola sukcesji pierwotnej jest bardzo ważna, ponieważ dzięki niej na terenie
pozbawionym dotychczas form żywych powstaje zespół organizmów. Z czasem
pod wpływem ich działalności życiowej pierwotny zespół przekształca się
w nowy zespół organizmów. Zespół tak wzbogacony zm ierza w swym rozwoju
i przem ianach do stanu stabilizacji stosunków jakościowych i ilościowych.
Z chwilą osiągnięcia równowagi ekosystem charakteryzuje się dużą złożonością
i trwałością biocenozy w czasie.
Znaczenie sukcesji w przyrodzie i w gospodarce człowieka polega na tym, że
jest podstawą:
- przekształcania obszarów abiotycznych w środowiska życia zasiedlane
przez organizmy pionierskie;
- tworzenia gleby na obszarach dotychczas jej pozbawionych;
- udostępniania nowych obszarów dla organizmów i zapewniania im
odpowiedniego środowiska bytow ania - niszy ekologicznej;
- przekształcania krajobrazu;
- zmiany biocenoz, np. z wodnej w lądową;
- zmiany składu gatunkowego biocenozy, rozwoju jednych gatunków
kosztem zanikania innych, np. świerki w ypierają sosny;
- jakościowej i ilościowej zmiany biomas, produktywności;
- zagospodarowywania nieużytków rolnych;
- rekultywacji terenów poprzemysłowych, np. hałd.

8. Z A N IE C Z Y S Z C Z E N IA I O C H R O N A P O W IE T R Z A
A TM O SFERY C ZN EG O W POLSCE

Powietrze atmosferyczne - bezbarw na i bezwonna mieszanina gazów - składa

się z suchego i czystego powietrza, pary wodnej i zanieczyszczeń pochodzenia
organicznego i mineralnego. Do najważniejszych składników czystego i suche­
go (bez pary wodnej) pow ietrza należą: azot (78%), tlen (ok. 21%), argon i inne
gazy szlachetne oraz wodór (ok. 1 %), dwutlenek węgla (0,03%).
Przez zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego rozumiemy taki stan,
w którym udział zawartych w powietrzu substancji stałych, ciekłych lub

330
gazowych przekracza dopuszczaną ich zawartość w czystym powietrzu atmo­
sferycznym.
W śród zanieczyszczeń powietrza wyróżnia się: zanieczyszczenia n a t u ­
r a l n e (pochodzące z wybuchów wulkanów, pożarów, rozkładu materii
organicznej) i zanieczyszczenia s z t u c z n e , jak pyły, gazy, m gły z dymem
i spalinami (smog), domieszki radioaktywne.
Emisja pyłów i gazów w Polsce jest bardzo duża. Przykładowo w 1998 r.
w ynosiła ogółem 2521,5 tys. ton, z czego:
- 2266,8 tys. ton to zanieczyszczenia gazowe (w tym S 0 2 59%, CO 16,3%,
NO i N 0 2 18,3%, węglowodory i inne 6,5 %);
- 254,7 tys. ton to zanieczyszczenia pyłowe (w tym: popiół lotny 83,3%,
pyły z produkcji cementu 3,8% i inne 12,9%).
Średnio zanieczyszczenie pyłowo-gazowe w 1998 r. wynosiło ok. 8 ton/km 2.
Podstaw ow ym źródłem zanieczyszczenia powietrza w Polsce są:

energetyka (elektrownie i elektrociepłownie) 1 6 0 _ 70% zanieczyszczeń

przemysł chemiczny ogółem
metalurgia J
gospodarka komunalna 2 0 -2 5 %
motoryzacja (transport i komunikacja) 15%

Największe emisje pyłow o-gazowe występowały w województwach: śląs­

kim 44,2 t/km2/rok, łódzkim 21,2 t/km 2/rok, m ałopolskim 16,1 t/km2/rok,
dolnośląskim 10,4 t/km 2/rok.
Emisje pyłowo-gazowe oddziałują niekorzystnie na glebę i wody powierzch­
niowe, które zostają skażone związkami rtęci, ołowiu i cynku, związkami
smołowymi i innymi węglowodorami, związkami fluoru, azotu oraz siarki.
Poszczególne rodzaje zanieczyszczeń szkodliwie oddziałują na rośliny, np.
związki siarki (H2S, S 0 3, S 0 2, CS2), związki fluoru, tlenki azotu, pył, sadze.
Substancje te m ogą bezpośrednio niszczyć komórki, zatykać aparaty szpar­
kowe, pokrywać liście nieprzenikliwą warstwą, co ograniczać będzie fotosyn­
tezę, a wnikając do wnętrza rośliny - pow odować zanikanie chlorofilu.
Zw ierzęta konsumujące skażone rośliny oraz wdychające zanieczyszczone
powietrze chorują, a nawet giną. Szczególnie odbija się to na hodowli i chowie
zwierząt gospodarskich, a także na losie zwierzyny.
Na organizm człowieka szkodliwie oddziałują pyły (związki arsenu, ołowiu,
cynku, miedzi), które powodują w układzie oddechowym: nieżyty tchawicy
i oskrzeli, rozedmę płuc, pylicę, raka płuc. Szczególnie niebezpieczne są
zawarte w spalinach samochodowych związki ołowiu (szkodliwie oddziałujące

331
m.in. na układ krwiotwórczy, nerwowy, nerki) oraz tlenek węgla (powodujący
ciężkie zatrucia, a nawet śmierć organizmu).
W śród zanieczyszczeń powietrza szczególną rolę odgrywają dwutlenek
siarki, tlenki azotu i pyły. N admierna emisja S 0 2 w Polsce stanowi obecnie
bardzo poważny problem ochrony środowiska. Dwutlenek siarki wydalony do
atmosfery wraca po uwodnieniu i utlenieniu z opadami w postaci kwaśnych
deszczów (np. kwasu siarkowego), powodując zakwaszenie gleb i niszczenie
szaty roślinnej (szczególnie lasów szpilkowych).
Należy pamiętać, że o stopniu szkodliwości emisji pyłowo-gazowej decydu­
je jej skład chemiczny oraz stopień stężenia.
W ostatnich czasach niepokój budzi nadmierny wzrost C 0 2 (> 0,03%)
w atmosferze. Może to stać się przyczyną wspomnianego efektu cieplarnianego
na naszej planecie i doprowadzić do totalnej katastrofy. Drugim groźnym
niebezpieczeństwem jest nadm ierna produkcja fluorochlorowych pochodnych
metanu, tzw. freonów , gazów używanych do produkcji urządzeń chłodzących,
tworzyw sztucznych i aerozoli. Gazy te uwalniają w stratosferze dwutlenek
chloru, rozszczepiają składającą się z trzech atomów tlenu cząsteczkę ozonu
( 0 3) i w ten sposób pow odują rozrzedzenie warstwy ozonowej i tworzenie się
tzw. d z i u r o z o n o w y c h . Przez nie przenikają na Ziemię w nadmiarze
zabójcze dla organizmów żywych promienie ultrafioletowe. Kilkuprocentowe
zmniejszenie się ozonosfery może mieć dramatyczne skutki: wzrost za­
chorowań na raka skóry i chorobę oczu (z zaćmą i ślepotą włącznie).
Aby zapobiegać dalszym zanieczyszczeniom powietrza, należy:
- zlikwidować przestarzałe technologie i instalacje produkcyjne o silnych
em isjach pyłowo-gazowych,
- zainstalować urządzenia redukujące i neutralizujące zanieczyszczenia,
tzw. technologie bezodpadowe,
- stosować bezołowiowe i bezsiarkowe paliwa,
- wprowadzać urządzenia ochrony atmosfery o wysokiej skuteczności
(filtry, odpylacze),
- wykorzystywać alternatywne źródła energii, np. energię wodną, wiatrową,
słoneczną,
- stosować biologiczne metody ochrony, np. pasy zieleni, otuliny itp.,
- zweryfikować kryteria oceny zanieczyszczeń i wprowadzać surowe kary
dla trucicieli środowiska (np. w USA dopuszczalne jest stężenie S 0 2 na
poziomie 8 pg/m Vrok, a w Polsce 32 pg/m 3/rok i na obszarach specjalnie
chronionych 11 pg/m 3/rok).

332
9. Z A N IE C Z Y S Z C Z E N IA I O C H R O N A W Ó D W P O L S C E

Polska jest jednym z najuboższych w wodę krajów europejskich. Dość wody

przypadająca na 1 mieszkańca jest 3-krotnie mniejsza niż przeciętna dla Europy.
Wielkość zasobów wodnych stawia nas na 26 miejscu w Europie. Do tego wlicza
się także sumę opadów rocznych na danym obszarze. Rozkład przestrzenny
opadów w naszym kraju jest nierównomierny, co powoduje, że na niektórych
terenach odczuwany jest deficyt wody, np. na Pojezierzu Wielkopolskim.
Zużycie wody w Polsce w 1998 r. wynosiło ogółem 11015 hm3, co w przeliczeniu
na 1 mieszkańca wyniosło około 280 m3. Woda jest wykorzystywana głównie przez:
przemysł (74%), gospodarkę komunalną (17%) oraz rolnictwo i leśnictwo (9%).
Rozwój gospodarczy oraz przyrost ludności powodują ciągły wzrost ilości
ścieków przemysłowych i komunalnych, odprowadzanych bezpośrednio do
wód. Przykładowo w 1998 r. ścieki odprowadzane do wód powierzchniowych
bez żadnego oczyszczenia stanowiły około 15% i pochodziły głównie z w oje­
wództw: mazowieckiego (powyżej 100 hm 3), śląskiego (72 hm3) i kujawsko-
pomorskiego (48 hm 3) 1. Ścieki te stanowią więc podstawowe zagrożenie dla
wód powierzchniowych. W śród najważniejszych źródeł zanieczyszczenia
wymienić należy: przemysł włókienniczy, paliwowo-energetyczny, metalur­
giczny, górniczy, elektromaszynowy, chemiczny, papierniczy i spożywczy.
W skutek nadmiernego poboru wody oraz zanieczyszczenia wód płynących
w Polsce coraz bardziej przekracza się granice równowagi hydrologicznej. Wody
powierzchniowe zanieczyszczane są głównie przez substancje:
- lotne, jak C 0 2, CO, S 0 2, H2S, N 0 2, HC1, Cl, CS2;
- stałe, jak związki P, Na, K oraz sole metali ciężkich Cu, Zn, Pb;
- ciekłe, ja k oleje, smary, benzyna, detergenty, wypłukiwane z gleby
związki z nawozów sztucznych, H 2S 0 4, H 2S 0 3, sól, fenol, ropa naftowa
i substancje naftopochodne.
M ówiąc o zanieczyszczeniach wód powierzchniowych, należy uwzględniać
rzeki, jeziora oraz M orze Bałtyckie. W ocenie czystości w ód bierze się pod
uwagę m.in.: przejrzystość, barwę, zapach, pH, obecność bioindykatorów.
W Polsce obowiązują trzy klasy czystości wód oraz wody nadm iernie zanieczy­
szczone (nieodpowiadające normom - n.o.n.). W skaźnikiem czystości wody
jest w skaźnik BZT5 określający zużycie tlenu przez mikroorganizm y2.

1 / h m ' (hektom etr sześcienny) = I m in m J.

~ BZT5 - biochem iczne zapotrzebow anie na tlen: w artość tą otrzym ujem y ja k o w ynik analizy po leg a ją cej na
p om iarze zużycia tlenu przez badaną próbką wody lub ścieków w ciągu 5 dni. Im w yższa w artość BZT5, tym
intensyw niejsze są procesy rozkładu w danym zbiorniku.

333
 Obecnie mamy ,71% rzek, które nie spełniają kryteriów biologicznych,
i 39%, które nie spełniają kryteriów fizykochemicznych.
D o wód nadmiernie zanieczyszczonych - wg kryterium biologicznego
- należą m.in.:
- Odra (w 100%) oraz 91% jej dopływów, np. Nysa Łużycka, Barycz,
Bystrzyca, Bóbr;
- W isła (w 90%) oraz 55% jej dopływów, np. Wisłoka, San, Wieprz.
Zanieczyszczenia dotyczą także jezior; 65% badanych zbiorników jest
nadm iernie zanieczyszczonych (klasa III i pozaklasowe), a większość jezior
Pojezierza M azurskiego znajduje się w stanie zaawansowanej degradacji. Ścieki
przemysłowe, komunalne i rolnicze przyczyniają się do szybkiej eutrofizacji
i postępującej śmierci jezior.
E u t r o f i z a c j a (przeżyźnienie) to proces polegający na wzbogacaniu się
zbiornika wodnego w substancje pokarmowe wskutek nadmiernego ich dopływu.
Głównym źródłem tych składników są ścieki i nawozy. O ile umiarkowana
eutrofizacja przyczynia się do wzmożenia produkcji biologicznej wód, o tyle
nadmierna powoduje szkodliwe następstwa ekologiczne. Prowadzi bowiem do
zachwiania równowagi ekologicznej, burzliwego rozwoju roślinności wodnej,
zbyt intensywnej aktywności drobnoustrojów zużywających znaczne ilości 0 2.
Skutkiem tego jest deficyt tlenowy i w następstwie zahamowanie rozkładu
tlenowego materii organicznej, obniżenie produkcji biologicznej i wyniszczenie
początkowo wielu najwrażliwszych tlenolubnych gatunków zwierząt (np. najwar­
tościowsze ryby) ustępujących miejsca rybom o mniejszych wymaganiach
(przykład sukcesji), a następnie całkowity nawet zanik fauny.
Stan środowiska Morza Bałtyckiego jest alarmujący. W polskiej strefie
przybrzeżnej nastąpiło zaburzenie równowagi biologicznej i chemicznej w nie­
których akwenach (Zatoka Gdańska i Pucka, Zalew Szczeciński, okolice
Kołobrzegu). W yraża się to w rozszerzeniu powierzchni przydennych obszarów
beztlenowych, skażonych siarkowodorem powstającym w wyniku rozkładu
materii organicznej przez bakterie anaerobowe. Spowodowało to znaczne
zatrucie ryb, np. węgorzy, dorszy, narybku szprota. W iele gatunków flory i fauny
morskiej zanikło całkowicie (do 40% gatunków obserwowanych na początku XX
wieku).
Podstaw ow ą przyczyną d e g r a d a c j i wód w Polsce jest;
- niszczenie środowiska życia organizmów (habitatu),
- nadm ierna jego eksploatacja,
- eutrofizacja,

334
 - zanieczyszczenia chemiczne,
- presja obcych ekspansywnych gatunków oraz niedostateczne wyposaże­
nie w urządzenia oczyszczające lub ograniczające wpływ zanieczyszczeń.
Na przykład w 1998 r. około 85% ścieków było oczyszczanych. Głównie
stosowano:
- metodę b i o l o g i c z n ą (4 1 % ) - wykorzystywanie mikroorganizmów
(głównie bakterii tlenowych), tzw. osadów czynnych;
- metodę m e c h a n i c z n ą (39%) - cedzenie przez sita, kraty, filtry
piaskowe, zbieranie zanieczyszczeń pływających po powierzchni, odtłuszczalniki;
- metodę c h e m i c z n ą (6%) - usuwanie zanieczyszczeń w wyniku
ekstrakcji, koagulacji, destylacji, wytrącania, utleniania, odkażania chlorem.
W Polsce wskaźnik obsługiwania ludności przez oczyszczalnie ścieków jest
najniższy w Europie. W 1998 r. oczyszczalnie ścieków obsługiwały tylko 49%
ludności kraju, podczas gdy w Europie wskaźnik ten wyniósł 90%. W 1998 r. 130
miast (co stanowi ok. 15%) i około 40% zakładów przemysłowych nie miało
oczyszczalni ścieków.

10. Z A N IE C Z Y S Z C Z E N IA I O C H R O N A G L E B W P O L S C E

Gleba to powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, pow stała ze skały

macierzystej, przekształconej w tzw. procesie glebotwórczym w wyniku
wzajemnego oddziaływania na siebie czynników abiotycznych i biotycznych.
Istnienie określonej gleby w pewnym miejscu zależne jest od właściwości skały
macierzystej, klimatu, rzeźby terenu, wpływu świata roślinnego i zwierzęcego,
jak również od działalności człowieka.
Jednym z wielu przejawów degradacji środowiska przyrodniczego i widocz­
nego ju ż zagrożenia życia na Ziemi jest pogłębiający się proces d e w a s ­
t a c j i g l e b . Gleba jest niesłychanie ważnym elementem środowiska przyrod­
niczego. Tworzy ona pewnego rodzaju pomost pomiędzy przyrodą ożywioną
i nieożywioną. Łącząc te dwa podstawowe elementy, gleba spełnia wiele bardzo
istotnych funkcji w ogólnym procesie życia na Ziemi. W środowiskach lądowych
gleba i klimat tworzą naturalne siedlisko życia roślin, zwierząt i człowieka.
Gleba, poza fu n kcją produkcyjną (dla potrzeb rolnictwa), tworzy również
ogromnych rozmiarów naturalny zbiornik retencyjny zasobów wodnych. Wody
opadowe gromadzone w glebie są niezbędne dla życia roślin, zwierząt
i człowieka. Również dzięki żyjącym w glebie drobnoustrojom spełnia ona
ważną funkcję sanitarną i uczestniczy w niezbędnym dla odnowy życia na

335
Ziemi procesie rozkładu (m ineralizacji) obumarłych resztek organicznych,
wpływając tym na obieg pierwiastków w środowisku. Dzięki właściwościom
sorpcyjnym gleba spełnia funkcję naturalnego filtra i zdolna jest do pochłaniania
m.in. związków toksycznych.
Powierzchnia Polski wynosi 31 268,5 tys. ha, z czego 59% stanowią użytki
rolne, 29% - lasy i zadrzewienia, 3,1% - tereny komunikacyjne, 3,3% - tereny
osiedlowe, 2,7% - wody, 1,6% - nieużytki, 1,3% - tereny różne (1998 r.).
W śród czynników przyczyniających się do dewastacji gleb należy
wymienić:
- erozję (wodną, wietrzną) - wymywanie lub wywiewanie powierzchniowej
warstwy gleby;
- zatruwanie związkami toksycznymi pochodzącymi bezpośrednio z pyłów,
gazów, kwaśnych deszczy i pośrednio z rozkładu zatrutych organizmów (przez
przemysł, komunikacje, urbanizację, energetykę);
- wyłączanie gleb z produkcji rolnej na cele budownictwa, przemysłu,
komunikacji;
- stosowanie przez rolnictwo chemicznych środków ochrony roślin, naw o­
zów sztucznych oraz niewłaściwej melioracji.
W Polsce województwami o największej degradacji gleb spowodowanej
przez przemysł (kopalnie odkrywkowe, huty, ścieki, hałdy, wysypiska) były:
wielkopolskie (10,5 tys. ha) i dolnośląskie (8,6 tys. ha). Powierzchnia grun­
tów zdewastowanych i zdegradowanych, wymagających rekultywacji i zagos­
podarowania, wynosiła w 1998 r. około 74 tys. ha, tj. prawie 24% pow ierz­
chni Polski. W arto tu jednak pam iętać, że gleby na terenach nadmiernie
skażonych substancjami trującymi m ogą być w ograniczonym stopniu rekul­
tywowane.
Silna e r o z j a występuje na glebach lessowych Wyżyny Lubelskiej,
Podkarpaciu, Pogórzu Sudeckim oraz na terenach górskich. Wśród zabiegów
chroniących gleby przed erozją stosuje się:
- tarasowanie stromych stoków,
- prowadzenie dróg małymi spadkami,
- unikanie monokultur i stosowanie płodozmianu,
- zaprzestanie na stromych zboczach orki i wypasu zwierząt,
- zaprzestanie nadmiernego, bezmyślnego wyrębu drzew,
- zwiększanie zalesień i zadrzewień,
- utrzym ywanie właściwego poziomu wód gruntowych,
- ograniczanie odwadniania i zasalania,
- wyeliminowanie ciężkiego sprzętu i maszyn rolniczych.

336
 Do sposobów chroniących glebę przed degradacją (zatruciem) należą:
- ograniczanie emisji pyłowo-gazowych (w szczególności S 0 2 i metali
ciężkich),
- rozsądne dostosowanie chemicznych środków ochrony roślin i nawozów
do rodzajów upraw,
- właściwe składowanie odpadów przemysłowych (hutniczych, górni­
czych) i komunalnych w postaci hałd i wysypisk śmieci,
- wykorzystywanie gleb najsłabszych na cele budownictwa, przemysłu,
komunikacji,
- zmniejszenie zatrucia w ód i atmosfery.

11. F O R M Y O C H R O N Y P R Z Y R O D Y W P O L S C E

Ochrona przyrody to zachowanie, restytuowanie i właściwe użytkowanie

zasobów przyrody i jej tworów ożywionych i nieożywionych, których utrzym a­
nie leży w interesie społeczeństwa ze względów naukowych, gospodarczych,
historyczno-pamiątkowych, estetycznych, rekreacyjnych, krajoznawczych. F o­
rm y ochrony przyrody to: parki narodowe, rezerwaty, pomniki przyrody, parki
krajoznawcze, obszary chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin
i zwierząt.
Park narodowy to chroniony obszar przyrody o powierzchni powyżej 1000
ha, obejmujący jeden lub więcej ekosystemów wcale lub niewiele przekształ­
conych przez człowieka, który spełnia następującą rolę: ochronną, naukową,
dydaktyczną, turystyczną, historyczno-kulturową. Obecnie w Polsce mamy 23
parki narodowe (tab. 64), które zajmują ponad 314 tys. ha, co stanowi 1%
powierzchni kraju. Projektuje się powołanie parków: M azurskiego, Tumickiego
i Jurajskiego. W yróżnia się ochronę parków: 1) ścisłą, eliminującą całkowicie
ingerencję człowieka i 2) częściową, dopuszczającą jedynie celową ingerencję
zm ierzającą do przywrócenia naturalnego stanu.
Rezerwat przyrody to obszar (mniejszy niż park narodowy) objęty ochroną,
której obiektem może być cała przyroda bądź poszczególne jej składniki lub
zespoły flory i fauny. Rozróżniamy rezerwaty ścisłe i częściowe. Ze względu na
przedmiot ochrony dzieli się je na leśne, florystyczne, faunistyczne, łąkowe,
stepowe, wodne, krajobrazowe, słonoroślowe, przyrody nieożywionej. N aj­
większy w Polsce jest rezerwat krajobrazowy nad Gopłem o powierzchni
12 684 ha. W 1998 r. w Polsce było 1251 rezerwatów, obejmujących 0,45%
powierzchni kraju.

337
Wykaz parków narodowych istniejących w Polsce T a b e l a 64

P ark i L ogo R o k u tw o rz e n ia O g ó ln a p o w ie rz c h n ia (h a)

B iałow ieski* żubr (1932) 1947, 1979** 10 502

Ś w iętokrzyski jeleń 1950 7 632
B abiogórski* okrzyn jeleni 1954 3 392
Pieniński „T rzy K orony" (1932) 1954 2 346
Tatrzański* kozica (1947) 1954 21 164
O jcow ski nietoperz 1956 2 146
W ielkopolski sowa 1957 7 620
K am pinoski* toś 1959 38 544
K arkonoski* Chojnik 1959 5 575
W oliński bielik 1960 10 937
Słow iński* m ewa 1967 18 619
B ieszczadzki* ryś 1973 27 834
Roztoczański konik polski 1974 8 482
G orczański salam andra 1981 7 030
W igierski bóbr 1989 15 085
D raw ieński wydra 1990 11 342
Poleski żuraw 1990 9 762
B iebrzański batalion 1993 59 223
G ó r Stołow ych „S zc zeiin iec” 1993 6 340
M agurski orlik krzykliw y 1995 19 962
Bory T ucholskie głuszec na sośnie 1996 4 789
N arw iański biotniak staw ow y 1996 7 350
U jście W arty gęś gęgaw a 2001 7 956
U znany p rz ez U N E S C O za Ś w iatow y R ezerw at B iosfery.
R ok w łączenia do listy Ś w iatow ego D z ie d zictw a L udzkości.
U w aga: W naw iasach podano rok, o d k tórego teren parku zaczął być chroniony.

1 — B abiogórski
2 — B ia ło w ie s k i
3 — Biebrzański
4 — Bieszczadzki
5 — D raw ieński
6 — G orczański
7 — G ó r S to ło w y c h
8 - K a m pinoski
9 - K a rko n o sk i
1 0 — O jcow ski
11 — P ieniński
12 — Poleski
13 — R oztoczański
14 — S ło w iń s k i
15 — Ś w ię to k rz y s k i
16 — T a trza ń s k i
17 — W ie lk o p o ls k i
18 — W igierski
19 — W oliń s ki
20 — Magurski
21 — Bory Tucholskie
2 2 — N a rw ia ń s ki
23 ~ Ujście Warty

Ryc. 198. Rozmieszczenie parków narodowych w Polsce

338
 Pomniki przyrody to cenne obiekty przyrody ożywionej i martwej, takie
jak:
- okazałe zabytkowe drzewa, np. „D ąb Królew ski” w Puszczy Niepołomic-
kiej, „W iąz Jagiełły” w Porębie W ielkiej, „D ąb Jagiełły” w Puszczy
Białowieskiej, dąb „B artek” koło Zagnańska,
- skupienia drzew, np. rezerwat cisów w Borach Tucholskich, skupisko
dębów w Rogalinie,
- głazy narzutowe, np. Trygłów i Dwunastu Apostołów na wybrzeżu,
- skały, np. M aczuga Herkulesa w Ojcowie, Organy W ielisławskie w Zło­
toryi,
- jaskinie, np. Raj, Piekło,
- aleje, np. aleja lipowa w Rzucewie k. Pucka.
Obecnie w Polsce istnieje około 33 tys. pomników przyrody.
Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu to tereny o du­
żych walorach przyrodniczych, turystyczno-wypoczynkowych i zdrowotno-
-sanatoryjnych. W 1998 r. istniało w Polsce 120 parków krajobrazowych i
401 obszarów chronionego krajobrazu. Obecnie zajm ują one razem około
30% powierzchni kraju.
Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt dotyczy bardzo rzadkich zwierząt
i roślin zagrożonych wyginięciem (ochrona całkowita) lub posiadających
istotne znaczenie dla gospodarki i przyrody (ochrona częściowa).
Do roślin będących pod całkowitą ochroną należą m.in.: paproć długosz
królewski, widłaki, rosiczki, sasanki, m ikołajek nadmorski, kosodrzewina, lilia
złotogłów, dziewięćsił, goryczki, krokus, szarotka, m iłek wiosenny, tojad,
przebiśnieg, zawilce, cis, limba, pełnik europejski.
Chronionymi zwierzętami są m.in.: pijawka lekarska, modliszka, kozioróg
dębosz, trzmiele, motyle niepylaki, biegacze; jesiotr zachodni; wszystkie
ropuchy, kumaki, traszki; wszystkie gady; sowy, orły, dzięcioły, sikory,
jaskółki, skowronki; ryjówki, żbik, nietoperze, niedźwiedź brunatny, żubr,
kozica, norka, kuna, bóbr, suseł, jeż.
W coraz większym zakresie wykorzystywane są nowoczesne metody
ochrony gatunkowej (ochrona czynna i kompleksowa). Służy temu restytucja
gatunków, np. żubra, czy też aktywna ochrona bobra albo orła i innych ptaków
drapieżnych.
Ponad zadania, jakie stawia sobie ochrona przyrody, wykracza idea ochrony
środowiska, zm ierzająca do pogodzenia gospodarki z rozw ojem ekologicznym
otaczającego świata, tzn. prowadzenia działalności człowieka w harmonii
z przyrodą. Realizując tę ideę, powinno się uznawać nadrzędność praw

339
 ekologicznego gospodarowania, które nie tylko nie może być zakłócane przez
ciągły rozwój cywilizacyjny i wzrost technicyzacji gospodarki, ale powinno te
dw a elementy planowo wykorzystywać dla dobra przyrody, naszego natural­
nego środowiska.
M a temu służyć oparcie gospodarki na ekorozwoju, czyli prowadzenie
wszelkiej działalności gospodarczej w harmonii z przyrodą i tak, aby nie
spowodować w środowisku przyrodniczym zmian nieodwracalnych. M uszą być
zatem przestrzegane następujące zasady ekorozwoju:
- praw orządności, polegająca na konsekwentnym przestrzeganiu prawa
ekologicznego;
- likwidacji zanieczyszczeń u źródła, zakładająca działania ukierunkowane
na unikanie „w ytw arzania” zanieczyszczeń, na odzysk energii, wody i surow­
ców ze ścieków i odpadów oraz ich gospodarcze wykorzystanie;
- system atycznego m onitorow ania środowiska przez system pomiarów,
ocen i prognoz stanu środowiska (np. powietrza, gleb, wód, przyrody ożyw io­
nej), realizowanego przez jednostki organizacyjne administracji państwowej
i samorządowej;
- uspołecznienia, polegająca na stworzeniu instytucjonalnych i prawnych
warunków do udziału jednostek, grup społecznych i organizacji pozarządowych
w całym procesie ochrony i kształtowania środowiska;
- m aksym alnego wykorzystania m echanizm ów rynkow ych, mająca za
podstawę ekonom izację działań gospodarczych na rzecz środowiska (np.
pobieranie opłat za użytkowanie środowiska i wspieranie nimi działalności
proekologicznej);
- „zanieczyszczający p ła c i” - zasada ta wprowadza pełną odpowiedzial­
ność (w tym materialną) jednostek gospodarczych lub osób fizycznych za skutki
zanieczyszczenia i spowodowania innych zagrożeń środowiska;
- regionalizacji polityki ekologicznej, która zakłada rozszerzenie upraw­
nień samorządu terytorialnego i terenowej administracji do ustalania regional­
nych opłat i wymogów ekologicznych wobec jednostek gospodarczych działa­
jących w danym regionie. Dotyczy to również ogólnego zarządzania ochroną
środowiska obszarów danego regionu;
- wspólnego rozwiązywania problem ów ochrony środowiska przez społe­
czność m iędzynarodow ą zakładająca, że zanieczyszczenia środowiska nie znają
granic;
- etapowania i wyboru priorytetów, przyjmująca etapowe rozwiązywa­
nie problem ów polityki ekologicznej z uwzględnieniem zagadnień prioryte­
towych.

340
Sprawdź swoją wiedzę
• Scharakteryzuj budowę i funkcje składników chemicznych występujących w or­
ganizmach żywych.
• Zanalizuj objawy niedoboru wybranych pierwiastków u roślin i zwierząt.
• Wyjaśnij, jaką funkcję pełni woda w organizmach. Zaproponuj doświadczenie
wykazujące różną zawartość wody w organach rośliny.
• Zanalizuj budowę i funkcje związków organicznych występujących w organiz­
mie: białek, tłuszczowców, węglowodanów, kwasów nukleinowych.
• Wyjaśnij, co rozumiemy przez pojęcie metabolizmu.
• Scharakteryzuj enzymy i ich rolę w metabolizmie.
• Scharakteryzuj rolę witamin w organizmie.
• Wymień i krótko scharakteryzuj współczesne metody badania składu chemicz­
nego i budowy ultrastruktur komórkowych.
• Przedstaw graficznie schemat budowy komórki roślinnej i określ funkcje jej
poszczególnych elementów.
• Wyjaśnij, jak są zbudowane błony plazmatyczne oraz jaką rolę pełnią w komór­
kach.
• Przeprowadź charakterystykę nieplazmatycznych składników komórki roślinnej.
• Scharakteryzuj budowę i funkcje organelli o podwójnej błonie lipidowo-
-białkowej.
• Porównaj komórkę zwierzęcą z komórką roślinną.
• Przedstaw graficznie oraz omów przebieg i znaczenie biologiczne mitozy.
• Porównaj mitozę z mejozą.
• Porównaj komórki: prokariotyczną i eukariotyczną.
• Uzasadnij związek budowy z funkcją:
- tkanki twórczej-merystematycznej,
- tkanki miękiszowej,
- tkanki wzmacniającej,
- tkanki przewodzącej,
- tkanki okrywającej.
• Zanalizuj budowę i funkcje tkanek zwierzęcych, ilustrując swoją wypowiedź
schematycznymi rysunkami:
- tkanki nabłonkowej,
- tkanki nerwowej,

341
 - tkanki mięśniowej,
- tkanki łącznej stałej (chrzęstnej, kostnej),
- zanalizuj budowę krwi i biologiczną rolę jej składników.
• Rozpoznaj na rysunku lub preparacie mikroskopowym tkankę roślinną, a następ­
nie scharakteryzuj jej budowę i funkcje.
• Wyjaśnij zasady podziału systematycznego organizmów dawniej i dziś.
• Uzasadnij, dlaczego wirusy zaliczamy do form stojących na pograniczu materii
martwej i ożywionej.
• Przedstaw graficznie schemat budowy komórki bakteryjnej, a następnie uzasad­
nij, dlaczego bakterie zaliczamy do prokariota.
• Sklasyfikuj bakterie pod względem budowy i funkcji życiowych.
• Oceń rolę bakterii w przyrodzie oraz gospodarce i w życiu człowieka.
• Wyjaśnij, dlaczego sinice zalicza się do prokariota.
• Wykaż jedność i różnorodność wśród Protista.
• Scharakteryzuj grzyby.
• Wykaż, że porosty są organizmami symbiotycznymi.
• Scharakteryzuj budowę i czynności życiowe glonów.
• Wykaż, że glony mają różny stopień organizacji komórkowej.
• Jakie jest znaczenie glonów w przyrodzie, gospodarce i w życiu człowieka?
• Zanalizuj wpływ warunków środowiska lądowego na kierunek rozwoju roślin.
• Wykaż przystosowanie mszaków do środowiska lądowego.
• Przedstaw graficznie i omów cykl rozwojowy mchu.
• Zanalizuj przystosowanie paprotników do środowiska lądowego.
• Wyjaśnij, jak zbudowany jest gametofit i sporofit paprotników na wybranym
przykładzie, np. nerecznicy samczej.
• Zanalizuj cykl rozwojowy paprotnika jednakozarodnikowego.
• Wyjaśnij, jakie jest znaczenie paprotników w przyrodzie i gospodarce człowieka.
• Dokonaj analizy porównawczej mszaków i paprotników.
• Określ, jakie zmiany aromorfotyczne nastąpiły w układzie: rośliny zarodnikowe
- rośliny nasienne.
• Omów budowę i rolę korzeni roślin nasiennych.
• Przedstaw graficznie schemat przekroju poprzecznego łodygi lub korzenia,
ukazując rozmieszczenie tkanek.
• Wykorzystując planszę graficzną, wyjaśnij, jak przyrasta na grubość łodyga, korzeń.
• Uzasadnij podstawowe czynności liścia jego budową.
• Wyjaśnij związek budowy sosny z warunkami środowiska.
• Wykorzystując planszę graficzną, zanalizuj cykl rozwojowy sosny z podkreś­
leniem przemiany pokoleń.

342
• Scharakteryzuj budowę organu generatywnego roślin okrytonasiennych.
• Mając do dyspozycji naturalny kwiat, przeprowadź jego krótką charakterystykę
oraz podaj wzór i wykonaj narys (do wyboru np. kwiat tulipana, jabłoni, jaskra,
grochu, rzepaku).
• Scharakteryzuj cykl rozwojowy rośliny okrytonasiennej - od nasienia do na­
sienia.
• Przedstaw graficznie i omów budowę nasienia. Jakie znasz rodzaje nasion?
• Wymień sposoby rozsiewania się owoców i nasion.
• Porównaj rośliny jednoliścienne i dwuliścienne.
• Porównaj budowę roślin nagozalążkowych i okrytozalążkowych.
• Wyjaśnij, co rozumiemy przez przemianę pokoleń u roślin i jak ewolucyjnie
różnicował się gametofit.
• Scharakteryzuj formy ekologiczne roślin nasiennych.
• Uwzględniając przykłady, wyjaśnij, jakie jest znaczenie roślin nasiennych
w ekosystemach i w życiu człowieka.
• Przeprowadź charakterystykę jamochłonów jako organizmów dwuwarstwo­
wych.
• Porównaj budowę polipa i meduzy jamochłonów.
• Wyjaśnij metagenezę jamochłonów na wybranym przykładzie.
• Wyjaśnij, jak płazińce przystosowywały się do pasożytniczego trybu życia.
• Wykorzystując planszę graficzną (schemat), zanalizuj cykl rozwojowy wy­
branego płazińca pasożytniczego z wyjaśnieniem, co to jest żywiciel pośredni
i ostateczny.
• Wymień, jakie nowe cechy pojawiły się w budowie nicieni w porównaniu
z płazińcami.
• Zanalizuj cykl rozwojowy glisty ludzkiej ze zwróceniem uwagi na możliwości jej
zwalczania i profilaktykę.
• Scharakteryzuj pierścienice jako przykład dalszego różnicowania budowy zwie­
rząt bezkręgowych.
• Przedstaw kryteria taksonomiczne i cechy systematyczne stawonogów.
• Wykaż różnorodność form w obrębie typu mięczaki.
• Scharakteryzuj szkarłupnie.
• Oceń rolę wybranej grupy bezkręgowców (jamochłonów, nicieni, pierścienic,
owadów, skorupiaków, pajęczaków, mięczaków) w przyrodzie i w życiu
człowieka.
• Porównaj budowę zwierząt należących do różnych typów bezkręgowców.
• Przeprowadź analizę porównawczą budowy anatomicznej bezkręgowców.
• Wykorzystując rysunek, zanalizuj etapy rozwoju zarodkowego wybranego
przedstawiciela strunowców.

343
• Przedstaw graficznie początkowe fazy rozwoju zarodkowego zwierząt i wyjaśnij,
na podstawie jakich cech dokonano podziału na zwierzęta pierwouste i wtórouste.
• Wykaż związek budowy ryby z warunkami środowiska.
• Wykaż, że płazy to organizmy przystosowane do życia w dwóch środowiskach.
• Wyjaśnij, jakie osiągnięcia umożliwiły gadom przystosowanie się do lądowego
trybu życia.
• Zanalizuj, jakie cechy umożliwiły ptakom lot.
• Uzasadnij, dlaczego praptak stanowi formę przejściową łączącą ptaki z gadami.
• Wyjaśnij, jakie zmiany nastąpiły w układzie gad - ssak.
• Zanalizuj przebieg trawienia pokarmów u ssaków.
• Zanalizuj etapy trawienia węglowodanów, tłuszczów, białek w przewodzie
pokarmowym człowieka.
• Zanalizuj objawy kilku wybranych chorób układu pokarmowego człowieka, ich
etiologię oraz możliwości zapobiegania tym chorobom.
• Wyjaśnij przebieg i sens biologiczny fotosyntezy.
• Wyjaśnij powstawanie związków organicznych w procesie chemosyntezy.
• Porównaj przebieg i znaczenie fotosyntezy i chemosyntezy.
• Wyjaśnij główne etapy oddychania tlenowego na poziomie komórki.
• Zaproponuj doświadczenie wskazujące na to, że rośliny oddychają.
• Wyjaśnij, co to jest fermentacja, jakie są jej rodzaje, przebieg oraz znaczenie
w przyrodzie i gospodarce człowieka.
• Porównaj przebieg oraz wydajność energetyczną oddychania tlenowego i bez­
tlenowego.
• Wskaż na schemacie elementy budowy układu oddechowego człowieka oraz
określ ich rolę.
• Zanalizuj, jak ewolucyjnie różnicował się układ oddechowy kręgowców.
• Wymień przykłady najczęstszych chorób układu oddechowego człowieka, podaj
ich przyczynę oraz sposób zapobiegania tym chorobom.
• Omów budowę układu wydalniczego oraz fizjologię wydalania u ssaków.
• Wyjaśnij mechanizm powstawania moczu w organizmie człowieka.
• Zinterpretuj ogólne wyniki badań moczu człowieka.
• Narysuj schemat układu krwionośnego człowieka i określ rolę elementów jego
budowy.
• Zanalizuj, jakie funkcje spełnia układ krwionośny w organizmie człowieka.
• Przedstaw ewolucyjne różnicowanie się układu krwionośnego kręgowców.
• Zanalizuj objawy wybranych chorób układu krwionośnego człowieka i możliwo­
ści zapobiegania tym chorobom.
• Zinterpretuj wyniki badań morfologicznych krwi obwodowej człowieka.

344
• Wyjaśnij, na czym polega obrona immunologiczna organizmu.
• Wyjaśnij, co to jest konflikt serologiczny.
• Scharakteryzuj rodzaje transportu przez błony komórkowe.
• Zaprojektuj doświadczenie wskazujące na właściwości osmotyczne komórki.
• Wyjaśnij mechanizm pobierania i przewodzenia wody w roślinie.
• Scharakteryzuj budowę skóry ssaków i jej podstawowe funkcje.
• Przeprowadź analizę porównawczą powłoki ciała kręgowców.
• Wyjaśnij, jak jest zbudowany szkielet człowieka i jaką pełni rolę.
• Przeprowadź analizę porównawczą szkieletów poznanych kręgowców.
• Wyjaśnij mechanizm skurczu mięśnia szkieletowego.
• Wyjaśnij mechanizm przewodzenia impulsu nerwowego w neuronie i między
neuronami.
• Narysuj schemat prostego łuku odruchowego i określ rolę jego elementów
składowych.
• Zanalizuj oraz porównaj budowę i funkcje ośrodkowego układu nerwowego
kręgowców.
• Scharakteryzuj odruchy jako jednostki czynnościowe układu nerwowego.
• Wykorzystując rysunek lub model, omów budowę i funkcje poszczególnych
elementów oka człowieka.
• Wykorzystując rysunek lub model, uzasadnij, że ucho to narząd słuchu i równo­
wagi.
• Zanalizuj budowę i funkcje układu dokrewnego człowieka.
• Wykaż nadrzędną rolę przysadki mózgowej w układzie hormonalnym człowieka.
• Korzystając z przykładów, wyjaśnij, na czym polega działanie hormonów
antagonistycznych.
• Na wybranym przykładzie wyjaśnij mechanizm działania sprzężenia zwrotnego
w funkcjonowaniu układu hormonalnego.
• Zanalizuj objawy chorób spowodowanych nieprawidłowym funkcjonowaniem
wybranych gruczołów dokrewnych.
• Jakie znasz rodzaje i funkcje regulatorów wzrostu u roślin?
• Przeprowadź klasyfikację ruchów roślin i wyjaśnij, jakie jest ich znaczenie
w życiu roślin.
• Scharakteryzuj sposoby rozmnażania się zwierząt.
• Wykorzystując przykłady, omów sposoby do rozmnażania się roślin.
• Wykorzystując schemat, zanalizuj budowę i funkcje układu rozrodczego
kobiety i mężczyzny.
• Wyjaśnij, jak i gdzie przebiega proces spermatogenezy i oogenezyczłowieka.
• Wyjaśnij, jak zbudowane jest łożysko i jaka jest jego rola.

345
• Wyjaśnij przebieg cyklu owulacyjno-menstruacyjnego.
• Określ zasady higieny ciąży oraz wskaż czynniki zagrożeń.
• Scharakteryzuj objawy kilku chorób przenoszonych drogą płciową oraz wymień
sposoby zapobiegania tym chorobom.
• Zanalizuj sposoby i skutki zarażenia się wirusem HIV. Podaj zasady profilaktyki.
• Omów prace i prawa G. Mendla.
• Jakie znasz odstępstwa od praw Mendla wynikające z późniejszych zdobyczy
genetyki?
• Zanalizuj chromosomową teorię dziedziczności T. Morgana.
• Wyjaśnij przebieg dziedziczenia płci i cech z nią sprzężonych.
• Zanalizuj mechanizm dziedziczności płci u człowieka.
• Wymień różnice między budową i funkcją DNA i RNA.
• Przedstaw dowody na to, że DNA jest substancją dziedziczną.
• Wyjaśnij budowę i cechy kodu genetycznego.
• Zanalizuj etapy przebiegu biosyntezy białka.
• Wyjaśnij, czym różni się replikacja od transkrypcji.
• Na przykładzie operonu laktozowego omów regulację ekspresji genów u proka-
riota.
• Wymień podstawowe różnice ekspresji genów między organizmami prokarioty-
cznymi i eukariotycznymi.
• Scharakteryzuj rodzaje zmienności i wykaż ich efekty w przyrodzie.
• Wymień rodzaje mutacji oraz określ ich przebieg i znaczenie.
• Rozwiąż zadanie genetyczne.
• Zanalizuj przykłady zastosowania osiągnięć współczesnej genetyki.
• Podaj przyczyny oraz objawy kilku wybranych chorób genetycznych człowieka.
• Ustosunkuj się do poglądów dotyczących powstania życia na Ziemi.
• Uzasadnij słuszność twierdzenia: współczesna teoria ewolucji jest kontynuacją
i rozwinięciem teorii ewolucji K. Darwina.
• Wymień czynniki ewolucji i wykaż, jaki wpływ wywierają na powstanie gatunku.
• Wymień bezpośrednie dowody świadczące o ewolucji organizmów.
• Scharakteryzuj dowody pośrednie świadczące o ewolucji:
- z danych anatomii porównawczej,
- z danych embriologii,
- z danych biochemii i fizjologii.
• Podaj główne etapy ewolucji organizmów na kuli ziemskiej.
• Zanalizuj etapy antropogenezy w świetle współczesnych osiągnięć pale­
ontologicznych.
• Porównaj budowę człowieka z budową małp człekokształtnych.

346
Uzasadnij miejsce człowieka w systemie klasyfikacyjnym organizmów.
Zanalizuj możliwości tolerancji organizmów na różne czynniki środowis­
kowe.
Scharakteryzuj właściwości populacji.
Na wybranych przykładach zanalizuj zależności (pozytywne, negatywne) panują­
ce między organizmami.
Dokonaj analizy struktury troficznej wybranego ekosystemu.
Przedstaw graficznie i omów obieg węgla w ekosystemie.
Wykorzystując schemat, zanalizuj obieg azotu w przyrodzie.
Wyjaśnij, co to jest sukcesja ekologiczna i wykaż jej znaczenie w przyrodzie.
Zanalizuj etapy sukcesji wybranego ekosystemu.
Jakie są źródła zanieczyszczeń środowiska w Polsce i główne kierunki jego
ochrony?
Jakie są podstawowe zanieczyszczenia powietrza? Podaj sposoby jego ochrony.
Zanalizuj zagadnienie zanieczyszczenia i kierunki ochrony wód w Polsce.
Jakie są główne zanieczyszczenia i możliwości ochrony gleb w Polsce?
Zanalizuj wpływ zanieczyszczeń środowiska (wody, gleby, powietrza) na zdrowie
człowieka.
Wyjaśnij, co to są kwaśne deszcze, dziura ozonowa, efekt cieplarniany.
Wymień, jakie znasz formy ochrony przyrody w Polsce, scharakteryzuj je krótko.
Wyjaśnij, co to jest park narodowy, a następnie wskaż na mapie Polski znane ci
parki narodowe.
Scharakteryzuj wybrany park narodowy pod względem geograficznym oraz flory
i fauny.
Wyjaśnij pojęcie „ekorozwój” .
Udowodnij, że filmy popularnonaukowe są istotnym źródłem poznania wiedzy
biologicznej.
Udowodnij twierdzenie, że książki i czasopisma popularnonaukowe są ważnym
źródłem zdobycia wiedzy biologicznej.
Literatura uzupełniająca

K siążki

A ndrzejew ski R., B aranow ski M .: Stan środowiska w Polsce. PIOŚ. G R ID , W arszawa 1993.
Attenborough D.: Atlas żyjącego świata. O ficyna W ydaw nicza JA Z , W rocław 1994.
B ailey J., Seddon T.: Paleontologia. Seria „O x fo rd m ło d ym ” . B G W , W arszawa 1996.
B am ier M .: Atlas wielkich zagrożeń. Ekologia, środowisko, przyroda. W N T , Warszawa
1995.
Berg P., Singer M .: Język genów. Poznawanie zasad dziedziczenia. Prószyński i S-ka,
Warszawa 1997.
B iddle W .: Słownik zarazków. W ydaw nictw o A M B E R , W arszawa 1996.
Biologia. Praca zb. pod red. A . Czubaja. P W R iL , W arszawa 1999.
Biologia. Zbiór podstawowych wiadomości dla ucznia. Praca zbiorowa. W SiP, W arszawa
1985.
Burda P.R.: Zatrucia ostre grzybami i roślinami wyższymi. W ydaw nictw o Naukowe PW N ,
W arszawa 1998.
* Ciem ochow ska J., Jerzm anowski A ., W ę gliński P.: Molekularne podstawy życia. W SiP,
W arszawa 1982.
* Chlebińska J.: Anatomia i fizjologia człowieka. W SiP, W arszawa 1990.
C ym bo row ski B.: Żywe zegary. P W R iL , W arszawa 1987.
C zarnow ski M .: Zarys ekologii roślin lądowych. PW N , W arszawa 1989.
* C zerw iński W .: Fizjologia roślin. P W R iL , W arszawa 1980.
* D o b ro w o lski K . i in.: Zoologia. W SiP , W arszawa 1982.
Dróscher V .B .: Rodzinne gniazdo. W y daw nictw o C yklady, W arszawa 1997.
Duvigneaud P.: Biosfera jako środowisko człowieka. P W R iL, Warszawa 1984.
Encyklopedia wychowania seksualnego dla nastolatków. Polska O ficyna W ydaw nicza
B G W , W arszawa 1993.
Engelhardt W .: Przewodnik. Flora i fauna wód śródlądowych. W ydaw nictw o M U L T IC O ,
W arszawa 1998.
F ija łk o w s k i W .: O miesiączkowaniu i jego zaburzeniach. P Z W L, W arszawa 1981.
* F ilip o w ic z B .: Chemia i życie. W P, W arszawa 1981.
Flem ing G.: Klimat - Środowisko - Człowiek. P W R iL , W arszawa 1983.
G all W ., Tkacz.: AIDS - choroba X X wieku. M O N , Warszawa 1998.
Gerhardt E.: Przewodnik. Grzyby. W yd a w n ictw o M U L T IC O , W arszawa 1997.
G łow aciń ski Z. (red.): Polska czerwona księga zwierząt. P W R iL , W arszawa 1992.

* O znaczenia pozycji w ykorzystanych w tej książce ja k o źródło ilustracji i niektórych tabel.

348
* G rabow ski A .: Spacerkiem p o O ikosie, c zy li co to j e s t ek o lo g ia. P W R iL, W arszawa 1985
G riinert H. i R.: G rzyby. Leksykon p rzy ro d n ic zy . W y daw nictw o GeoCenter, W arszawa 1995.
Hare T.: R atu jm y n a szą p la n etę. Tom 1,2. O ficyna W ydaw nicza Alma-Press, Warszawa
1999.
* Hausbrandt L ., K o t W ., W iechetek M .: B io lo g ia . W SiP, W arszawa 1986.
H isto ria naturalna. T om 1, 2, 3, 4, 5. W ydaw nictw o M uza S.A., Warszawa 1994.
Hoser P.: A n a to m ia i fiz jo lo g ia czło w iek a . W SiP. W arszawa 1995.
Hoser P.: C ytologia, em b rio lo g ia i h isto lo g ia czło w iek a . W SiP . W arszawa 1994.
* Jasiński A ., K ila rs k i W .: IH trasiruktura kom órki. W SiP. W arszawa 1988.
Jerzmanowski A .: G eny i ludzie. W SiP. W arszawa 1994.
Jura Cz., Krzanowska H.: L eksykon b io lo g iczn y. W P, W arszawa 1993.
Juszczyk W .: M a ły słow n ik zo o lo g iczn y. P ła zy i g a d y. WP, W arszawa 1986.
* K ofta W .: P o d sta w y g en etyk i m olekularnej. Prószyński i Ska, W arszawa 1995.
K o ko t F., K o ko t S.: B adan ia la b o ra to ryjn e. Z a k res norm i in terpretacja. P Z W L. Warszawa
1997.
K orczak C.: P ro b le m y higien y i zd ro w ia . W SiP, W arszawa 1988.
K orpettaE . i in.: N a rk o tyk i w P o lsce. M ity, rzeczyw sto ść. Prószyński i S-ka, W arszawa 2000.
K orzeniew ski B.: P o w sta n ie i ew o lu cja życia . O ficyna W ydaw nicza E R E M -FO S Z A ,
K rakó w 1996.
K ozłow ski S.: G ospodarka a śro d o w isk o p rzyro d n icze. PW N , Warszawa 1991.
K oz ło w s k i S.: Rio, p o c zą te k e ry ek o lo g iczn ej. S zczyt Z iem i. A k a p it Press, Łó dź 1993.
K u fe l J., Leonow icz-B abiak K .: W ybrane za g a d n ien ia z e k o logii. W SiP. W arszawa 1985.
Kuratow ska Z.: K rew - krw inka życia . WP, W arszawa 1981.
Larousse: Ziem ia, rośliny, zw ie rzę ta . N K , W arszawa 1990.
Laux H.E.: G rzy b y ja d a ln e i ich tru ją ce so b o w tó ry . O ficyn a Edytorska „W yd a w n ictw o
Ś w ia t” , W arszawa 1992.
L eksykon o ch ro n y śro d o w isk a . Fundacja E C O B A L T IC , Gdańsk 1995.
Lenart W ., M a lin ow ska-M iros E., N o w ic k i W .: Św iat, w k tó rym żyjem y. W SiP, Warszawa
1991.
Leńkow a A .: C zło w iek p rze c iw k o so b ie. W yd. P A X , W arszawa 1986.
Leńkow a A .: Trudna d ro g a d o arki N o eg o . K A W , W arszawa 1985.
Ł ariczew W .: W p o szu k iw a n iu p rzo d k ó w czło w iek a . P IW , W arszawa 1986.
* M a cie jow ski J.: G enetyka i za sa d y p r a c y ho d o w la n ej. P W R iL , W arszawa 1978.
M a gdzik W .: Z a p o b ieg a n ie i zw a lc za n ie c h o ró b zakaźnych i p a so ży tn ic zyc h . P ZW L,
W arszawa 1982.
M a ła e n cyk lo p ed ia m edycyn y. To m 1, 2. P W N , Warszawa 1982.
M a ły sło w n ik zo o lo g iczn y. B ezk ręg o w ce. W P, W arszawa 1984.
M a ły słow n ik zo o lo g iczn y. Ptaki. T o m l, 2. Praca zb. pod red. P. Busse. W P, Warszawa 1990.
M a rtin A .: W ieloryby. W ydaw nictw o V A S C O P U B L IS H IN G , W arszawa 1992.
M azurow ska W ., S aw icki J.: Szczep io n k a w zw a lcza n iu c h o ró b zakaźnych. M edyczna
A gencja W ydaw niczo-Inform atyczna. W arszawa 1995.
M ebs T.: P rzew odn ik. P ta k i d ra p ieżn e E uropy. W ydaw nictw o M U LT 1C O , Warszawa 1998.
M ie rz w iń s k i A .: 1 0 0 0 słó w o ek o lo g ii i och ron ie śro d o w isk a . Bellona, W arszawa 1991.
M in d e ll E.: B ib lia w itam in. W iedza i Życie, W arszawa 1993.
M o n in A.S.: P o p u la rn a h isto ria Z iem i. W P, W arszawa 1988.

349
 M o ro w itz H ., T re fił J.S.: Jak powstaje człowiek. Spór o aboreję.PYW , W arszawa 1992.
* Nason A ., Dehaan R .L.: Świat biologii. P W R iL , W arszawa 1987.
Nilsson L .: Rodzi się dziecko. W ydaw nictw o Naukowe PW N, Warszawa 1995.
N o w ic k i M .: Strategia ekorozwoju Polski. M O S Z N iL , W arszawa 1993.
O dum E.P.: Podstawy ekologii. P W N , W arszawa 1982.
Opuszyński. K .: Podstawy biologii ryb. P W R iL , W arszawa 1979.
Parkier S.: Karol Darwin i ewolucja. W SiP, Warszawa 1995.
* Pieczyńska E.: Spodniewska I.: Wybrane zagadnienia z ekologii. W SiP, W arszawa 1980.
Poczopko P.: Ciepło a życie. Zarys termofizjologii zwierząt. PW N , W arszawa 1990.
Podbielkow ski Z.: Rośliny użytkowe. W SiP, W arszawa 1992.
P odbielkow ski Z.: Glony. W SiP, W arszawa 1996.
Polska czerwona księga roślin. Praca zbiorowa. K rakó w W arszawa 1993.
Postgate J.: Człowiek i drobnoustroje. P W N , W arszawa 1994.
Prończuk J.: Świat roślin. P W N , W arszawa 1982.
Przeździecki Z.: Biologiczne skutki chemizacji środowiska. P W N , Warszawa 1984.
Pudel V .: Co trzeba wiedzieć o cholesterolu. W ydaw nictw o M E D IU M , W arszawa 1991.
P yłka-G utow ska E.: Ekologia z ochroną środowiska-przewodnik. W ydaw nictw o Oświata,
W arszawa 1998.
* Radomski J., Jasnowska J.: Botanika. P W R iL , Warszawa 1981.
R ajski A .: Zoologia. T om 1, 2. P W N , W arszawa 1994.
R e ic h h o lf J.H.: Zagadka rodowodu człowieka. P W N , W arszawa 1992.
R odkie w icz B.: Biologia rozwoju w zarysie. W ydaw nictw o Naukowe PW N , W arszawa
1998.
R odkie w icz B.: Zarys genetyki. P W N , W arszawa 1987.
Rodzinna encyklopedia zdrowia. Przegląd Reader’ s Digest, W arszawa 1999.
Rogala J.: Narkotyki. P W N , W arszawa 1987.
Rose S., B u llo c k S.: Chemia życia. W ydaw nictw o N aukowo-Techniczne, W arszawa 1993.
Rugh R., Shettles L.B .: Od poczęcia do narodzin. P Z W L, W arszawa 1988.
Salisbury F.B., Ross C.: Fizjologia roślin. P W R iL , W arszawa 1975.
Schm ith-N ielsen K .: Fizjologia zwierząt. Adaptacja do środowiska. PW N , W arszawa 1997.
Scott M .: Ekologia. Seria „O x fo rd m ło d y m ” . B G W , W arszawa 1996.
Skinder N .W .: Chemia a ochrona środowiska. W SiP, W arszawa 1998.
Skłodow ska A ., G ostkowska B.: Promieniowanie jonizujące a człowiek i środowisko.
W y daw nictw o N aukow e S C H O LA R , W arszawa 1994.
Solomon E.P., V ille e C .A . i in.: Biologia. M U L T IC O O ficyn a W ydawnicza, W arszawa
1996.
Sproule A .: Karol Darwin. Teoria ewolucji. C zytelnik, W arszawa 1993.
Stańczykowska A .: Ekologia naszych wód. W SiP, W arszawa 1997.
Stańczykowska A .: Zwierzęta bezkręgowe naszych wód. WSiP, Warszawa 1986.
S tobiński J.: Chemiczne laboratoria natury. N K , W arszawa 1988.
S tobiński J.: Człowiek i chemia. N K , W arszawa 1982.
Szarski H .: Historia zwierząt kręgowych. P W N , Warszawa 1990.
Szarski H .: Mechanizmy ewolucji. P W N , W arszawa 1998.
* S zw eykow scy A . i J.: Botanika. T o m 1, 2. P W N , W arszawa 1993.
S zw eykow scy A . i J.: Słownik botaniczny. W P, W arszawa 1993.

350
* Szweykowska A .: Fizjologia roślin. W y daw nictw o Naukowe U A M . Poznań 1997.
Tajemnice natury. Encyklopedia przyrodnicza. Praca zbiorowa. W yd a w n ictw o M U Z A S.A.
W arszawa 1994.
* Tołpa S.: Botanika. W P, W arszawa 1993.
Trojan P.: Ekologia ogólna. P W N , W arszawa 1980.
* Trojanow ski J.: Biochemia dla biologów. P W N , W arszawa 1975.
U m iński T.: Ekologia, środowisko, przyroda. W SiP, W arszawa 1995.
U m iński T.: Życie naszej Ziemi. W SiP , W arszawa 1998.
W ęgleński P.: Genetyka molekularna. W y daw nictw o N aukowe PW N. W arszawa 1995.
W iąckow ski S.K.: Próba ekologicznej oceny żywienia, żywności i składników pokarmowych.
W ydaw nictw o N aukow e P W N , W arszawa 1995.
W iąckow ski S.K.: Wybrane zagadnienia ochrony i kształtowania środowiska przyrod­
niczego człowieka. P W N , W arszawa 1989.
W h itfie ld Ph.: Ciało człowieka. Śwat K siążki, W arszawa 1997.
Załachow ski W .: Ryby. W ydaw nictw o N aukowe PW N , W arszawa 1997.
Zurzycka J., M ich n ie w icz H. (red.): Fizjologia roślin. P W R iL , W arszawa 1985.

A tlasy i p rzew odniki

A leksandrow icz R.: Mały atlas anatomiczny. W yd a w n ictw o Lekarskie P Z W L, W arszawa

1998.
Bemabe Ortega E.G.: Atlas anatomii. W iedza i Życie. W arszawa 1991.
B rtek L ., Krejeća J. i in.: Świat zwierząt. P W R iL , W arszawa 1991.
B urian Z., Spinar Z.: Zanim pojawił się człowiek. P W R iL , W arszawa 1989.
Cervenka M ., K rejća J.: Świat roślin, skał i minerałów. P W R iL , W arszawa 1984.
D erm ek A .: Grzyby znane i mniej znane. P W R iL , W arszawa 1988.
Eisenreich W . i D.: Przewodnik do rozpoznawania roślin i zwierząt na wycieczce. O ficyna
W ydaw nicza M U L T IC O , W arszawa 1996. -
Frank S.: Ryby akwariowe. W ydaw nictw o Delta, W arszawa 1995.
Haager J.: Rośliny ozdobne w domu. P W R iL , W arszawa 1984.
Heintze J.: Motyle Polski. W SiP, W arszawa 1989.
H eitz H .: Jak kwńtną i owocują najpiękniejsze rośliny doniczkowe. W iedza i Życie, W arszawa
1992.
Hudec K .: Przewodnik - Ptaki. W yd a w n ictw o M U L T IC O , W arszawa 1993.
K ilia ń ska J., M o jko w ska H.: Zielnik polski. Interpress, W arszawa 1988.
K lip a tric k K ., H ard J.: Ilustrowana encyklopedia zwierząt. Pascal, W arszawa 1990.
Laskow ska W .: Rośliny borów. Atlas. W SiP, W arszawa 1992.
L ip n ic k i L ., W ó jc ia k H .: Porosty, klucz - atlas do oznaczania najpospolitszych gatunków.
W S iP , W arszawa 1995.
Lukas M .A .G .: Atlas ekologii. W iedza i Życie, W arszawa 1991.
M łyn a rs k i M .: Płazy i gady Polski. W SiP, W arszawa 1991.
Pałczyński A ., Jasnowska J.: Atlas botaniczny - ilustracje. P W N , W arszawa 1993.
P odbielkow ski Z.: Rośliny torfowisk. W SiP, W arszawa 1993.
P odbielkow ski Z.: Roślinność wydm. W SiP, W arszawa 1992.

351
Polakow ski B .: R oślin y chronione. P W N , W arszawa 1995.
Pucek Z. (red.): K lucz do o zn a cza n ia ssa k ó w P olski. PW N , Warszawa 1984.
Radwańska-Paryska Z.: R oślin y tatrzań skie. Atlas. W SiP, Warszawa 1992.
Rostafiński J., Seidl O.: P rzew o d n ik d o o zn a cza n ia roślin. P W R iL, W arszawa 1965.
R udnicki A .: R yby w ó d p o lsk ich . A tla s. W SiP, W arszawa 1989.
R utkowska B .: A tla s roślin łą k o w ych i p a stw isk o w y ch . P W R iL , Warszawa 1973.
Sandner H.: O w a d y - z w ie rzę ta św ia ta . P W N , W arszawa 1989.
Serafiński W .: Ssaki P olski. W SiP , W arszawa 1995.
Schubert M ., H erw ig R.: M ieszkam y w śró d k w iatów . P W R iL, Warszawa 1981.
S okołow ski J.: P ta k i Polski. W SiP, W arszawa 1996.
Stanek W ielki a tla s zw ie rzą t. P W R iL, Warszawa 1972.
Stanek J.: W ielki a tla s ryb. P W R iL , W arszawa 1977.
Szafer W .. K u lc z y c k i S., P aw łow ski B.: R oślin y p o lsk ie - c zę ść I i 11. P W N , W arszawa 1988.
W alczak M . i in.: O b sza ry chronione w P o lsce. K om en tarz i m apa. Instytut Ochrony
Środowiska, W arszawa 1996.
W ielka e n cyk lo p ed ia p ta k ó w . W ydaw nictw o M U Z A S.A., Warszawa 1993.
W ielki a tla s zw ie rzą t - p o ch o d zen ie, ro zm ieszczen ie i za g ro żen ia fau n y. Praca zbiorowa.
W ydaw nictw o M U Z A S.A., W arszawa 1994.
W o lf J., B urian Z.: P ra d zie je c zło w iek a . P W R iL, W arszawa 1982.
W o liń s k i Z., T o w p ik J.: M ałpy, m ałpiatki. A tla s. W SiP, W arszawa 1990.
Żm udziński L .: Ś w ia t z w ie rzę c y B ałtyku. A tla s m akrofauny. W SiP, W arszawa 1990.

C zasopism a

A u ra - m iesięcznik Naczelnej O rganizacji Technicznej poświęcony kształtow aniu i ochronie

środowiska.
Ś w ia t N auki - m iesięcznik popularnonaukowy.
W iedza i Ż ycie - m iesięcznik popularnonaukowy.
W szech św ia t - m iesięcznik Polskiego Tow arzystw a P rzyrodników im . Kopernika.