Professional Documents
Culture Documents
УЛААНБААТАР ХОТ
I
Эмхэтгэсэн: Э.Онон /Докторант/
Хянасан: Л.Энх-Амгалан /Доктор, дэд профессор/
Ч.Төрбадрах /Доктор, дэд профессор/
Эхийг бэлтгэсэн: Б.Мөнхбат
II
ГАРЧИГ
ГАРЧИГ……………………………………………………………………………………….III
ӨМНӨХ ҮГ…………………………………………………………………………………...IV
ХУВЬЦААНЫ ХАНШИЙГ ТААМАГЛАН ОНОВЧТОЙ БАГЦ БҮРДҮҮЛЭХ НЬ……..1
ЗЭЭЛДЭГЧИЙН ЗЭЭЛЖИХ ЧАДВАРЫГ ОРЧИН ҮЕИЙН СТАТИСТИК АРГУУДААР
ҮНЭЛЭХ НЬ…………………………………………………………………………………..10
ИНТЕРНЭТ АШИГЛАН АНГЛИ ХЭЛИЙГ БОГИНО ХУГАЦААНД ЭРЧИМТЭЙ СУРАХ
БОЛОМЖ……………………………………………………………………………………...25
СТОУС 15 БУЮУ ОРЛОГО ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРӨЛТИЙН АСУУДАЛ…………….…37
ТӨГРӨГИЙН БОДИТ ХАНШИЙН ХАРЬЦАНГУЙ ҮНЭД СУУРИЛСАН
ХАНДЛАГА…………………………………………………………………………………...47
МЭРГЭЖЛИЙН АНГЛИ ХЭЛНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ БА ҮР ДҮНД СУУРИЛСАН
СУРГАЛТ……………………………………………………………………………………....68
МОНГОЛ УЛСЫН АРИЛЖААНЫ БАНКУУДЫН ЗАСАГЛАЛД ТУЛГАМДАЖ БУЙ
ЗАРИМ АСУУДЛУУД………………………………………………………………………..82
ОЮУТНУУД БА БАГШ НАРТ ХУВЬЦАА ЭЗЭМШҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙГ БИЙ БОЛГОХ
НЬ……………………………………………………………………………………………….94
ӨРТГИЙН УДИРДЛАГЫН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛД ХИЙСЭН СУДАЛГАА ………..109
НӨАТ-ЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН ҮР ДҮН, ХЭРЭГЖИЛТ …………………………………..116
ТАТВАР ТӨЛӨГЧДИЙН ТАТВАРЫН БОЛОВСРОЛЫГ НЭМЭГДҮҮЛЭХ ЗАМААР
ХУВЬ ХҮНИЙ ОРЛОГЫН АЛБАН ТАТВАРЫН ТУХАЙ ХУУЛИЙН ХЭРЭГЖИЛТИЙГ
САЙЖРУУЛАХ НЬ …………………………………………………………………………132
ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫН БҮРТГЭЛ…………………………………………………….142
ДАНСНЫ АВЛАГЫН УДИРДЛАГЫГ ОНОВЧТОЙ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ НЬ……………151
ПХ-ЫН ӨРТӨГ ТООЦОХ АРГЫГ ХАРЬЦУУЛСАН СУДАЛГАА …………………….158
III
Өмнөх үг
Сургуулийн захиргаа
Эрдмийн зөвлөл
IV
“ОЮУТНЫ ЭРДЭМ ШИНЖИЛГЭЭНИЙ ХУРЛЫН ХӨТӨЛБӨР”
V
Хувьцааны ханшийг таамаглан оновчтой багц бүрдүүлэх нь
Балжиннямын Амгалан
МБДС-Нягтлан бодох бүртгэл-Англи хэлний ангийн оюутан
amgalanbaljinnym@gmail.com
Удирсан багш: С.Цолмон (МБДС-ЭЗБТэнхимийн эрхлэгч, доктор)
Хураангуй
Судалгааны ажлын зорилго хувьцааны үнийн дүнгээс ашиг олохын тулд хамгийн
бага эрсдэлтэй, хамгийн өндөр өгөөжтэй багц бүрдүүлэхэд оршино.
Этйимээс энэхүү судалгааны ажлаараа МУ-ын 2017 оны байдлаарх тор-20
индексээс идэвхитэй арилжаалагддаг 17 хувьцааны 2008 оны 1-р сараас 2017 оны 1-р
сар хүртэлх нийт 109 мэдээг түүвэрлэн авч судалсан. Судалгааны үр дүнг eweivs9.0
програм дээр бутархай авторегресстэй холбогдсон гулсах дундаж (ARFIMA) загвар
болон excel програмын XLstat функцыг ашиглан Холт-Винтерсийн аргаар ханшийн
прогноз хийн, Монте-Карло симуляцийн аргаар багц сонголтын загварууд ашигласан.
Судалгааны үр дүнд хувьцааны ханшийг дунджаар ARFIMA загвар 10%-иар,
Холт-вентирс -1%-иар бодит утгаас зөрүүтэй таамагласан бол даараагийн гурван
сард тус тус хөрөнгийн багц бүрдүүлэхэд Монте-Карло симуляцийн аргаар хамгийн
бага эрсдэлтэй, хамгийн өндөр өгөөжтэй багц бүрдүүлэхэд багцын өгөөж нэг, хоёр,
гуравдугаар сард тус тус 0.69, 0.83, 0.001 хувьтай байгаа бол хамгийн бага эрсдэл
9.38, 14.64, 6.81 хувьтай байна. Үүнийг ханшийг таамаглаагүй эхний багцтай
харьцуулахад харьцангуй өндөр өгөөжтэй бага эрсдэлтэй үзүүлэлт юм.
Оршил
Хувьцааны ханшийг таамаглах маш олон арга байдгаас ANN, ARIMA, BVAR-
Bayesian autoregressive models, BDM-Bayesian data mining, Holt winters, BNP-back
propagation network гэх мэт аргуудыг судлаачид ашигласаар байна.
Олон судалгааны ажилд ANN, ARIMA, Holt winters гэсэн 3 аргыг харьцуулан
ашигласан байдаг бөгөөд таамаглал хйихэд илүү бодит үр дүнтэй гэж үзсэн байдаг
(Kuo-Cheng Tseng(USA)). Гэвч ANN аргыг үнийн хэт савалгаатай үед ашиглах нь
зохисгүй.
Шинэ Зелландын доллар, Швед кроне, Дани кроне гэсэн 11 валютын ханшийн
1999 оны 1-р сараас 2009 оны 2-р сар хүртэлх нийт 122 сарын мэдээг түүвэрлэн сонгон
авч судалсан. Судалгааны үр дүнг эконометрикийн VAR загвар болон ARMA (өмнөх
үеийн утга болон алдаанаасаа хамаардаг гэж үздэг) загварууд ашигласан. Гэвч Дани
кроне нь зарим валютуудтай коррелиацийн хамаарал өндөртэй байсан учраас
тооцоололлоос хасан 10 валютаар цааш судлахад Хонг Конг доллар нь хамгийн өгөөж
багатай болох нь харагдсан. Мөн бүх валютын стандарт хазайлт нь өндөр байсан
бөгөөд банкууд Марковичийн загварыг ашиглах боломжгүй гэж үзсэн байдаг (Zvi
Bodie, 2004)
1
1. Судалгаанд ашиглах эконометрикс загварууд
Энэ нь улирлын нөлөөлөлгүй боловч трендтэй хугацаан цувааг прогнозолно. Зөвхөн сүүлийн
түвшинг төдийгүй трендийг үнэлнэ. Энэ нь ̅̅̅̅
𝑋𝑡, 𝑇𝑡 2 утгыг үнэлэх алгоритм нь энгийн
экспоненциал тэгшитгэлийн аргатай төстэй (Ч. Наранчиэг, 2012).
𝑡 = ̅̅̅̅̅
3, 𝑛 𝑇2 = 𝑥2 − 𝑥1 ̅̅̅
𝑥2 = 𝑥2 a, b-тэгшитгэх коэффициентууд
𝑥𝑛+ℎ = ̅̅̅
̅̅̅̅̅̅ 𝑥𝑛 + ℎ𝑇, ℎ = 1,2,3, …
𝑥5𝑠 𝑥3𝑠
1 −𝑗 −𝑗
2
𝐹5𝑠−𝑗 = (̅̅̅̅̅̅̅̅ 2
+ ̅̅̅̅̅̅̅̅), 𝑗 = ̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
0, 𝑠 − 1 (3)
2 2 𝑥5𝑠 𝑥3𝑠
−𝑗 −𝑗
2 2
2
yлиралтай үед s=4, сартай үед s=12.
Энд W-нь стандарт Wiener процесс. Стандарт Wiener процессыг стандарт нормаль тархалттай
санамсаргүй хэмжигдэхүүнээр илэрхийлдэг. Дээрх тэгшитгэлээс Монт-Карло аргачлалаар VaR
тооцоолох ерөнхий тэгшитгэлийг бичвэл:
( ∆𝑌𝑡 = 𝑌𝑡 − 1 µ 𝑡 − 1 ∆𝑡 + 𝜎 𝑡 − 1 𝑧 𝑡 ∆𝑡 ) (3)
3
Монгол улсад арилжаалагдаж байгаа хувьцаануудын хувьд 2017 оны ТОР20 индексээс 1,
2-аар зэрэглэлд багтсан бөгөөд идэвхитэй арилжаалагддаг нийт 17 компаний үнэт цаасыг
түүвэрлэн авч (www.mse.mn ) ARFIMA загварыг ewievs 9.0 програм (Г.Дагвасүрэн, 2016), Холт-
винтерс загварыг excel дээр xlstat функцыг ашиглан ирэх 3 сарын хувьд хувьцааны ханш хэрхэн
өөрчлөгдөхийг таамаглалаа.
Таамаглалын үр дүнг 2017 оны 2 сарын хувьцааны бодит үнэтэй харьцуулан үзэхэд хоёр
загвар хоёулаа MCH үнэт цаасыг дунджаар 36%-иар илүү таамагласан бол NEX, TCK, APU, MIE зэрэг
хувьцааны үнийг хамгийн бага зөрүүтэй таамагласан бөгөөд энэхүү судалгааны үр дүнд хоёр загвар
хоёулаа дунджаар 88-93%-ийн бодит таамаглал хийсэн бөгөөд холт-винтерсийн загвар дунджаар -1%,
ARFIMA загвар 10% алдаж таамагласан тул энэ хоёр аргын дунджаар ирэх гурван сарыг багцыг
бүрдүүллээ.
4
2017 оны нэгдүгээр сарын байдлаар өсөлттэй байсан хувьцаануудыг түүвэрлэн багц бүрдүүлсэн
бөгөөд ирэх хоёр, гурав, дөрөвдүгээр сарын хувьцааны ханшийг таамагласны үндсэн дээр дахин багц
бүрдүүлэн харьцууллаа.
Эзлэх
Хувьцаа Эзлэх хувь Хувьцаа Эзлэх хувь Хувьцаа Хувьцаа Эзлэх хувь
хувь
Дээрх хүснэгтээс харахад өмнөх сарын байдлуудаас харан өсөх хандлагатай зургаан хувьцааг
түүвэрлэн авч багц бүрдүүлэхэд багцын эрсдлийн хувь таамаглал хийсний дараа бүрдүүлсэн багцаас
60,8%-81.78%-иар их гарсан бөгөөд 1, 2-аар багцын өгөөжөөс 0.60%-0.74%-иар илүү харин 3-аар
багцын өгөөжөөс 0.089%-иар дутуу илэрхийлэгдсэн байна. Мөн 1-ээр багцын хувьд ханшийг
таамагласан, таамаглаагүй бүрдүүлсэн хоёр багцыг харьцуулахад нилээн зөрүүтэй байгаа бөгөөд
таамагласны үндсэнд нийт өгөөжийг 0.60% буюу 766.6%-иар өсгөсөн бол эрсдлийг 28% буюу 398.5%-
иар бууруулж чадсан.
0.0% 0.6861%
-20.0%3.5% 53.5% 103.5% 153.5% Дээрх график нийт түүврийн урт (108
-40.0% магадлалын үр дүн) буюу ба сар бүрийн
-60.0% багцын өгөөж, эрсдлийн огтлолцлолыг
-80.0% харуулж байна. Нийт магадлалуудаас 9.2% нь
-100.0% буюу арван удаагийн магадлал нь 40%-иас
Эрсдэл дээш эрсдэлтэй байгаа бол 45.7% нь
5
алдагдалтай байна. Хамгийн их эрсдэл 141.7%, хамгийн бага эрсдэл 5.5%, хамгийн их өгөөж
хамгийн ихдээ алдагдал -79.9% байгаа бол 2.8% байгааг харуулж байна.
Дүгнэлт
Нийт түүврийн урт (108 магадлалын үр дүн) буюу ба сар бүрийн багцын өгөөж, эрсдлийн
огтлолцлолыгавч үзвэл нийт магадлалуудаас 9.2% нь буюу арван удаагийн магадлал нь 40%-иас дээш
эрсдэлтэй байгаа бол 45.7% нь алдагдалтай байна. Хамгийн их эрсдэл 141.7%, хамгийн ихдээ
алдагдал -79.9% байгаа бол хамгийн бага эрсдэл 5.5%, хамгийн их өгөөж 2.8% байгаа ба хэрэв
хувьцааны ханшийг таамгалалгүй багц бүрдүүлбэл алдаж болох эрсдлийг харуулж байна.
Мөн багц сонголтын Монте-Карло симуляцийн хувьд 1-ээр багцын хувьд ханшийг таамагласан,
таамаглаагүй бүрдүүлсэн хоёр багцыг харьцуулахад нилээн зөрүүтэй байгаа бөгөөд таамагласны
үндсэнд нийт өгөөжийг 0.60% буюу 766.6%-иар өсгөсөн бол эрсдлийг 28% буюу 398.5%-иар бууруулж
чадсан. Үүнийг ханшийг таамаглаагүй эхний багцтай харьцуулахад харьцангуй өндөр өгөөжтэй бага
эрсдэлтэй үзүүлэлт юм.
[1] Kuo-Cheng Tseng(USA), O. K. “Time series and neural network forecast of daily stock price”.
[2] Zvi Bodie, Alex Kane, Alan J.Marcus 2004 “Essentials investment” USA
[3] Заяа, Ц. (2013). Валютын ханшийн прогноз ба ARFIMA загвар. p. 4.
[4] Stata Tech.Bill., 2. (n.d.). Applied Econometrics2013.
[5] Kuo-Cheng Tseng (USA), Ojoung Kwon (USA), Luna C. Tjung (Singapore) Time series and neural network
forecast of daily stock prices
[6] (n.d.). www.mse.mn .
[7] Г.Дагвасүрэн. (2016). ARFIMAsel загварын үнэлгээ.
[8] Damodar N.Gujarati, D. C. (n.d.). 2009.Basic econometrics
[9] Ayodele A.Adebiyi., A. O. (2014). Stock price prediction using the ARIMA model, p. 3.
[10] Ч. Наранчиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ.
[11] Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques.
[12] Charles J.Corrado, Bradfords D.Jordan 2005 “Fundamentals of Investments” USA.
[12] 2008 он СЗХороо, СанЛавМэд ХХК “Үнэт цаасны зах зээл” I, II, III Боть, УБ
6
Хавсралт 1 ARFIMA загвараар “Багануур” ХК-ний хувьцааны ханшийг таамаглах нь
Prob(F-statistic) 0.034442
7
TCK
25000
20000
15000
10000
5000
0
actual forecast
Хавсралт 2 Холт-Винтерсийн загвараар Дархан нэхий ХК-ний (NEH) хувьцааны ханшийг таамаглах нь
Holt-
Time 2875.071 Winters(2875.07) Residuals Lower bound (95%) Upper bound (95%)
1 2888.333
6000
4000
Residual
2000
0
0 20 40 60 80 100 120
0
103
61
13
19
25
31
37
43
49
55
67
73
79
85
91
97
1
7
Time step
2875.07142857143
8 -2000
Holt-Winters(2875.07142857143)
Prediction -4000
Time step
Lower bound (95%)
Goodness of fit Model parameters
statistics (1447.65): (1447.65):
R² 0.875 T1 0
9
Хавсралт 3 МОНТЕ-КАРЛО аргаар 2017 оны 3-р сард багц бүрдүүлэх нь
Хувьцаа
Хамгийн бага Хөрөнгө оруулалтын боломжийн
№ эрсдэлтэй багц муж (110симуляци)
80.0%
1 BAN 1.450% 60.0%
40.0%
Өгөөж
10
ЗЭЭЛДЭГЧИЙН ЗЭЭЛЖИХ ЧАДВАРЫГ ОРЧИН ҮЕИЙН
СТАТИСИК АРГУУДААР ҮНЭЛЭХ НЬ
Хураангуй
Судалгааны зорилго нь орчин үеийн статистик аргуудаар Монгол улсын банк
секторын зээлдэгчдийг зээлжих чадварыг үнэлэхэд оршино. Бид олон улсад нэр хүнд
бүхий сэтгүүлүүд болон хуралуудад 1968-аас 2017 оны хооронд 106 зээлийн
зэрэглэлийн загвар, 39 төрлийн статистик аргуудыг ашигласнаас 16 төрлийн
статистик аргыг хамгийн түгээмэл зээлдэгчийн зээлжих чадварыг үнэлэхэд
ашигладаг байна. Бид бүхэн хэрэглээ болон таамаглах чадварт харьцуулсан судалгаа
хийсний үр дүнд таван төрлийн загвар боловсруулж, практик ач холбогдолтой эсэхийг
нь шалгаж үзэв. Бидний судалгаа нь хиймэл оюун ухааны сүлжээ, дискриминант
шинжилгээ, ложит, шийдвэрийн мод, K-хамгийн ойр хөршүүд аргуудад ашиглан
боловсруулалт хийж, үр дүнг харьцуулав. Судалгааны боловсруулалт нийт 28
компанийн 60 төрлийн тоон болон чанарын өгөгдөл ашигласнаас гадна судалгааны
үндсэн тооцооллыг SPSS.24, NCSS.11, Ms.Excel.2013 програм дээр хийж гүйцэтгэсэн
болно.
Оршил
Монгол улсын банкны секторын аж ахуй нэгж, байгууллага, иргэдэд олгосон нийт
зээлийн өрийн үлдэгдэл 2017 оны 2 дугаар сарын эцэст 12.7 их наяд төгрөг болж, өмнөх сараас
331.7 (2.7%) тэрбум төгрөг, өмнөх оны мөн үеэс 1075.0 (9.2%) тэрбум төгрөгөөр өссөн бол
чанаргүй зээл 1187.0 тэрбум төгрөг болж, өмнөх сараас 130.8 (12.4%) тэрбум төгрөг, өмнөх оны
мөн үеэс 275.9 (30.3%) тэрбум төгрөгөөр өссөн байна. Чанаргүй зээлийн нийт зээлийн өрийн
үлдэгдлийн 9.3 хувийг эзэлж, өмнөх сараас 0.8 пункт, өмнөх оны мөн үеэс 1.5 пунктээр
нэмэгдсэн байна. Банк санхүүгийн байгууллагууд иргэд, аж ахуйн нэгжид зээл олгохдоо
Монголбанкны зээлийн мэдээллийн сангийн лавлагаанаас шүүсэн мэдээлэлдээ үндэслэж
шийдвэр гаргадаг. Хэрэв зээлдэгч ганц удаа, бага дүнтэй зээл авсан боловч хугацаа хэтрүүлж
зээлээ төлсөн бол зээлийн мэдээллийн санд чанаргүй гэсэн ангилалд бүртгэгддэг. Зээлийн
сөрөг түүхтэй зээлдэгчид зээл олгохыг хориглосон хууль эрх зүйн зохицуулалт байхгүй боловч
банк санхүүгийн байгууллагууд зээл эргэн төлөгдөхөд учирч болох эрсдлээс сэргийлж зээл
олгохоос татгалзах явдал нийтлэг гардаг. Гол төлөв цалин хөлс нь цагтаа буугаагүйгээс болж
хугацаа оройтуулж төлдөг. Зээл төлөгдөөд хэдэн жил өнгөрсөн ч найдваргүй зээлдэгчийн
ангилалд бүртгэгдсэн л бол дахин зээл авах боломжоор хязгаарлагддаг. Зээлдэгчид дахин зээл
11
авах боломжийг гаргахын тулд гэрээний үүргээ хариуцлагатай биелүүлэх хэрэгтэй. Нөгөө талаас
банкууд зээлдэгчээ бодитойгоор үнэлэх шаардлага тулгарч байна.
12
Солеймэни, болон Еаман Нүүрбахш (Hassan Sabzevari, 2008) зэрэг цөөн тооны судалгаа
хийгдсэн байна. Үүнд:
Хүснэгт 1 Зээлжих чадварын загваруудад харьцуулалт хийсэн судалгааны ажил
Эх сурвалж:Судлаачийн тооцоолол
Зээлжих чадварыг таамаглах загварын түүхэн хөгжил нь тухайн үеийн бодит
хэрэгцээ болон загвар боловсруулахад ашиглагдаж буй статистик, эконометрик
аргуудын хөгжилтэй салшгүй холбоотой. Бидний судалж мэдсэнээр 1944 – 2017 оны
хооронд хийгдсэн 106 гаруй судалгаа байгаа бөгөөд эдгээрт хамгийн түгээмэл 39
статистик болон эконометрик аргуудыг ашигласан байна.
Эдгээр загварууд нь гол төлөв 2000, 2004-2010 онуудад илүү их судлагдсан бөгөөд
ложит, шийдвэрийн мод, дискриминант, тулгуур вектор, K–тэй хамгийн ойр хөршүүд
зэрэг загварууд түлхүү ашиглагдсан байна. Үүнд:
12
10
8
6
4
2
0
1968197719841989199920002001200220032004200520062007200820092010201120122013201420152016
Бид олон улсад нэр хүнд бүхий сэтгүүлүүд болон хуралд 1968-аас 2017 оны
хооронд нийтлэгдсэн 106 загварыг зээлийн зэрэглэлийг таамаглах 39 төрлийн
статистик аргуудыг ашигласнаас 16 –г нь хэрэглээ болон таамаглах чадварт
харьцуулсан судалгаа хийсний үр дүнд дөрвөн төрлийн загвар боловсруулж, практик
ач холбогдолтой эсэхийг нь шалгаж үзэв. Бидний судалгаа нь дискриминант
13
шинжилгээ, ложит, шийдвэрийн мод, K- хамгийн ойр хөршүүд аргуудад ашиглан
боловсруулалт хийж, үр дүнг харьцуулав. Судалгааны боловсруулалт нийт 28
компанийн 60 төрлийн тоон болон чанарын өгөгдөл ашигласнаас гадна судалгааны
үндсэн тооцооллыг SPSS.23, NCSS.11, Ms.Excel.2013 програм дээр хийж гүйцэтгэсэн
болно.
Дискриминант шинжилгээ (Discriminant analysis)
14
Зээлийн зэрэглэлийн үнэлгээг боловсруулахад ашигладаг өөр нэг арга бол
Шийдвэрийн мод юм. 1984 онд Бреймен (Breiman, Friedman, Olshen, & Stone, 1984)
анх санаачилсан ба Хенд, Хенлэе нар анх хэрэглээ талаас нь ашиглаж 1972 онд Дэвид
Спаркс ангиллын модыг зээлийн зэрэглэл тогтооход параметр бус хувьсагчаар
судалгаандаа илэрхийлсэн. Таамаглалын загвар болох Шийдвэрийн мод нь алгоритмын
нэг чухал хэлбэр юм. Шийдвэрийн модны арга нь дотроо Interactive Dichotomizer3
(ID3), Classfication and Regression Trees (CART), QUEST algorithm (QUEST), Chi-
squared, Automatic Interaction Detector (CHAID), Multivariate Adaptive Regression Splines
(MARS) зэрэг олон төрөлтэй. Шийдвэрийн мод нь 2 сонголттой ба цэг бүр дээр
үндэслэн утга авна. Модны ангилал нь дараах Вүүдийн функцээр тодорхойлогдоно.
𝐷(𝑥𝑖 , 𝑦) = √∑(𝑥𝑘− 𝑦𝑘 )2
𝑘
Энэхүү загвар нь хүний мэдрэлийн эсийн мэдээлэл хүлээн авч боловсруулах, сурах
процессыг математик аргаар томъёолсон мэдээлэл боловсруулах загвар юм. Орчин үед
технологийн өндөр түвшинд хүрсэн салбарууд болон бизнесийн салбарт Bank of
America, Boston Consulting group, J.P Morgan, KPMG өргөн ашиглаж байна. Анх Хятад
улсад шинжээчид зээлийн зэрэглэл тогтооход хиймэл оюун ухааны сүлжээ загварыг
судалсан. (Zhang, Wei, & Xu, 2003)
15
Дүрслэлд байгаа 𝑎𝑖 буюу орц нь харгалзах хувийн жин 𝑤𝑖,𝑗 -р үржигдэн мэдрэлийн эсэд
очих ба түүнээсээ дамжуулах функц (transfer function) дээр очно. Энэ функцийн
хэлбэрээс хамааран гарц тодорхойлогдоно. Үүнээс үзвэл дамжуулах функц нь бидэнд
өгөх утгыг тодорхойлно. Энд (input) орц, (weight) жин, 𝐼 = ∑ 𝑤𝑖 𝑥𝑖 бүх орцуудаас ирсэн
жинэлэгдсэн утгуудын нийлбэр, дамжуулах функц, идэвхижүүлэх функц зэрэгээс
тогтоно.
Бидний судалгаанаас үзвэл 1930 – 2017 оны хооронд хийгдсэн зээлжих чадварын
загваруудад 54 гаруй ялгаатай хувьсагчид ашиглагдсан байсан. Бид үл хамааран хувьсагч
сонгохдоо эдгээр санхүүгийн үзүүлэлтүүдээс хамгийн өргөн хэрэглээтэй 40 өгөгдлийг
ашигласан. Харин хамааран хувьсагчийн хувьд эрсдэлтэй болон эрсдэлгүй компанийн ангиллыг
хийхдээ зээлийн хугацаа хэтрэлийн хоногт тулгуурлан үндсэн хоёр бүлэгт ангилав. Энэхүү
шалгуурт зээлдэгчийн зээлжих чадварыг боловсруулахад ашиглах 28 өгөгдлийн 7 буюу 25 хувь
нь эрсдэлгүй буюу yi = 0, 21 буюу 75 хувь нь yi = 1, эрсдэлтэй ангилалд багтааж байна.
16
Судалгааны явцад 40 үл хамааран хувьсагчаас хамгийн ихээр нөлөөлсөн 7 хувьсагчийг
бүлгүүдийн хамаарлын тэгшитгэлийн шинжилгээгээр үнэлэхээр болсон. Учир нь ззэгарим
үзүүлэлтийн хувьд тооцоолох боломжгүй, хамааран хувьсагчийг сонгоход ашигласан учир
үнэлгээнд сөрөг нөлөө үзүүлэх боломжтой зэрэг хэд хэдэн шалтгааны улмаас хассан. Иймд
үлдсэн 7 хувьсагчийн бүлгүүдийн хамаарлын тэгшитгэлийн шинжилгээг SPSS.24 програмыг
ашигласан үр дүнг хавсралт 2 – т оруулав.
17
1 1.036a 100.0 100.0 .713 1 .491 15.997 7 .025
Эйгийн утга буюу хувийн утга нь ( eigenvalue ) гол төлөв характеристик шалтгаан гэж
нэрлэгддэг бөгөөд тус шинжүүр нь тухайн загвар дахь тайлбарлагдсан ( explained ) болон
тайлбарлагдаагүй ( unexplained ) вариацийн ( variation ) дунд оршдог. Дискриминантын
шинжилгээний хувьд ямар ч тохиолдолд цор ганц эйгийн утга байх бөгөөд статистик ач
холбогдолтой загварын хувьд эйгийн утга нь 1 – ээс их гардаг. Хүснэгт харвал каноник
корреляцын коэффициент нь rc = 71.3 хувь ( > 35% бол ач холбогдолтой ), Вилксийн
лямбдагийн магадлал нь p value = 0.025 ( <0.05 ) гарсан. Иймд тус дискриминантын функц нь
статистик ач холбогдол өндөртэй, маш сайн үнэлэгдсэн ба дараах хэлбэртэй гарч байна.
Z = - 6.405 + 1.359 * X9 + 0.198* X11 + 0.397 * X13 + 0.295 * X21 + 0.148 * X22 + 0.205 *
X23 + 0.134 * X26
Дискриминантын шинжилгээ хийх үед зааглалтын цэгийг ( cut off point ) сонгохдоо
дискриминантын функцийн хувьд хязгаарт оршдог. Энэхүү аргад тулгуурлан загвар
боловсруулдаг судлаачид гол төлөв групп тус бүрийн төв цэгүүдийн дунджаар зааглалтын
цэгийг тооцдог. Өөрөөр хэлбэл COP = E(centroid1 + centriod2) = E(E(Z0) + E(Z1)). Энд Z0 болон Z1
тус бүр эрсдэлтэй болон эрсдэлгүй компаниудын загварын утга байна. Тиймээс бидний
боловсруулсан дискриминант функцийн төв цэгүүд нь тус бүр E(Z0) = -1.699, E(Z1) = 0.566 гарсан
тул зааглалтын цэг нь COP = - 0.566 болно.
Төв цэг 1 Зааглалтын цэг Төв цэг 2
Ихэнх судлаачид зааглалтын цэг дээрх аргаар тооцдог хэдий ч групп тус бүрийн
түүврийн хэмжээ, дундаж болон төв цэг хоорондын зай зэргээс шалтгаалан үр дүнд сөрөг
нөлөө үзүүлэх эрсдэлтэй байх болно. Дискриминант функцийн ангиллын үр дүн эрсдэлгүй нь
85.7 % таамаглаж байгаа бол эрсдэлтэй харилцагчийг 95.2% ба ерөнхий таамаглал нь 92.9
байна.
Таамагласан бүлэгийн
Z гишүүдийн тоо Нийт
0 1
Эрсдэлгүй 6 1 7
Тоо
Эрсдэлтэй 1 20 21
Эрсдэлгүй 85.7 14.3 100.0
Хувиар
Эрсдэлтэй 4.8 95.2 100.0
18
Зураг 1. Дискриминант шинжилгээний зааглалт
X9, X11, X13, X21, X22, X23, X26 - ийн гурав ди ( 3D ) зааглалтын график
Үнэлгээг хийхдээ Eviews 9.0 программ дахь бинар өргөтгөлтэй аргын нэг болох ложит
загвараар үнэлэхдээ хамгийн их давтамж ( max iteration )500, нийлэмж ( convergence )нь 0.0001,
оновчлолын алгоритм ( optimization algorithm )нь байхаар хязгаарлалт хийв. Хамааран хувьсагч
нь эрсдэлтэй харилцагчийн түүвэр ( dep=0 ) 7, эрсдэлгүй харилцагчийн түүвэр ( dep=1 ) 21, байх
болно. Энэхүү үнэлгээ нь статистикийн хувьд ач холбогдол өндөр гарсан. Өөрөөр хэлбэл z
статистикийн магадлал нь бүгд 5 хувиас бага байгаа нь сонгож авсан үл хамааран хувьсагчид нь
хамааран хувьсагчид хүчтэй нөлөөлж байгааг харуулж байна. Үүнээс гадна хамгийн их үнэний
хувь бүхий үнэлгээ нь Likelohood ratio = 2 ((II(m2) – II(m1)) = 75.86, түүний магадлал нь 5 хувиас
бага, Акайк мэдээллийн шинжүүр 0.17, шварц мэдээллийн шинжүүр 0.218, Макфаддены R
квадрат 0.54 гарсан зэргээм үзвэл тус үнэлгээ ач холболдол өндөр байгааг харуулж байна. Энд
байгаа e нь 2.718 бүхий Эйлерийн тогтмол тоо байна. Ингээд ложит загвараар үнэлсэн
тэгшитгэл нв дараах хэлбэртэй гарав. Үүнд:
Z 1
= 1 + e - ( 8.506 + 1.209 * X9 + 3.03 * X26 - 0.844 * X11 + 0.024 * X22 )
Тэгшитгэл боловсруулсны дараах гол асуудлын нэг зааглалтын цэг ( Cut off point ) ямар
үед эрсдэлтэй ихтэй байгааг тодорхойлох асуудал юм. Ложит загвараар үнэлгээ хийсэн дийлэнх
судлаачид зааглалтын цэгийг 0.5 байхаар сонгодог. Учир нь тус загвараар үнэлгээ хийх үед
хамааран хувьсагч нь чанарын хувьсагч буюу 0 эсвэл 1 утга авахаас гадна загварын хүлээлтийн
утга нь 0 < Zi <1 хязгаарт орших тул түүний голч болох 0.5 – ыг авах нь зүйтэй гэж үздэг. Иймд
зааглалтын цэг 0.5 үеийн үнэлгээ нь дараах байдалтай байна. Үүнд:
Estimated Equation
Dep = 0 Dep = 1 Total
P ( Dep = 1 ) < = C 6 1 7
P ( Dep = 1 ) > = C 1 20 21
Total 7 21 28
Correct 7 20 28
% Correct 85.7 95.2 92.9
19
Total Gain * 85.7 -0.73 0.94
Percent Gain ** 85.7 NA 25
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Үүнээс үзвэл ложит загварын үнэн таамаглах ерөнхий чадвар ( жигнэсэн дундаж ) нь
92.9 хувь буюу таамаглах чадвар маш сайн байгааг харуулж байна. Тэр дундаа эрсдэлтэй
харилцагчийг үнэн таамаглах чадвар 95.2 хувь гарлаа.
Таамаглалын загвар болох Шийдвэрийн мод нь алгоритмын нэг чухал хэлбэр юм. Шийдвэрийн
модны арга нь дотроо Interactive Dichotomizer3 (ID3), Classfication and Regression Trees (CART),
QUEST algorithm (QUEST), Chi-squared, Automatic Interaction Detector (CHAID), Multivariate
Adaptive Regression Splines (MARS) зэрэг олон төрөлтэй бөгөөд бид дараах үнэлгээг хийсэн.
Тооцоололоос авч үзэхэд зээлжих зэрэглэлийг тайлбарлах ерөнхий чадвар нь 75 гарч байна.
20
Зураг 2. К – хамгийн ойр хөрш аргын зааглалт
0 1
Тоо Эрсдэлгүй 7 0 7
Эрсдэлтэй 2 19 21
Хувь Эрсдэлгүй 100.0 14.3 100.0
Эрсдэлтэй 4.8 90.5 100.0
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Тооцоололоос авч үзэхэд зээлжих зэрэглэлийг тайлбарлах ерөнхий чадвар нь 95.25 гарч байна.
21
Дискриминант 92.9 85.6 90.1 80.9 91.5 83.4
шинжилгээ
Ложит загвар 92.9 74 82.8 87 85.9 90.2
Шийдвэрийн 75 79 71.2 85.2 80.3 73.8
мод
К-хамгийн ойр 95.25 81.9 89.5 92.8 93.4 80.9
хөрш
Матемитик 89.01 80.1 83.4 86.5 87.8 82.1
дундаж
Геометр 88.6 80.0 83.0 86.4 87.6 81.9
дундаж
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Санал, зөвлөмж
Тоон болон чанарын үзүүлэлтүүдийг цаашид жилд нэг удаа шинэчлэн тогтоож, ач холбогдол
өндөртэй үзүүлэлтүүдийн харгалзах баллын оноог нэмэгдүүлэх, ач холбогдол нь буурч байгаа
үзүүлэлтүүдийн баллын оноог бууруулах, эсвэл үнэлгээнээс хасах зэрэг арга хэмжээ авах
хэрэгтэй байна. Дараа дараагийн судалгаандаа түүврийн хэмжээг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Болж
өгвөл зээл нь хаагдсан, үр дүн нь тодорхой зээлдэгчийг хамруулах хэрэгтэй.
22
Салбарын эрсдэл, санхүү, асуулга болон чанарын үзүүлэлтүүдэд өгсөн багц баллын дүнг мөн
жилд тутам шинэчлэх хэрэгтэй. Үүний тулд хэвийн бус зээлдэгчдийн хувьд дээрх 4 бүлэх
үзүүлэлтүүдийн аль үзүүлэлт дээр илүү өндөр эрсдэл бий болгож байгааг тогтоосны үндсэн
дээр харгалзах баллын үнэлгээг өөрчлөх ёстой.
[1] Boyes, W. J., Hoffman, D. L., & Low, S. A. (1989). An econometric analysis of the bank credit
scoring problem. Journal of Econometrics, 40(1), 3-14.
[2] M. B. Yobas, J. N. Crook, O. Ross (2000). Credit scoring using neural and evolutionary techniques.
IMA Journal of Mathematics Applied in Business and Industry, 11, 111 – 125
[3] Abbas. Keramati, Niloofar. Yousefi (2011). A proposed Classification of Data Mining Techniques in
Credit Scoring. Proceedings of the 2011 International Conference on Industrial Engineering and
Operations Management Kuala Lumpur, Malaysia
[4] Abbas. Keramati, Niloofar. Yousefi (2011). A proposed Classification of Data Mining Techniques in
Credit Scoring. Proceedings of the 2011 International Conference on Industrial Engineering and
Operations Management Kuala Lumpur, Malaysia
[5] Shin-Chen. Huang, Min-Yuh Day. (2013). A comparative study of data mining techniques for credit
scoring in banking. Information Reuse and Integration (IRI), 2013 IEEE 14th International Conference
on
[7] Hassan Sabzevari, Mehdi Soleymani and Eaman Noorbakhsh. (2008). Credit scoring with data
mining techniques.
[7] Altman, E. I., 1968, "Financial Ratios, Discriminant Analysis and the Prediction of Corporate
Bankruptcy." Journal of Finance, 23(4), 589–609
[8] Lee, G., Sung, T.K., Chang, N., 1999. Dynamics of modeling in data mining: interpretive approach
to bankruptcy prediction. J. Manage. Inform. Systems 16, 63–85.
[9] Martell, T.F., Fitts, R.L., 1981. A quadratic discriminant analysis of bank credit card user
characteristics. J. Econ. Bus. 33, 153–159
[10] Cox, D.R., Snell, E.J., 1989. Analysis of Binary Data, Chapman & Hall, London
[11] Hosmer, D.W., Lemeshow, S., 1989. Applied Logistic Regression, Wiley, New York.
[12] Breiman, L., Friedman, J., Olshen, R., & Stone, C. (1984). Classification and regression trees.
Wadsworth.
[13] Davis, R. H., Edelman, G. B., & Gammerman, A. J. (1992). Machine learning algorithms for credit
card app
[14] Hand, D. J., & Vinciotti, V. (2003). Choosing k for two-class nearest neighbour classifiers with
unbalanced classes. Pattern Recognition Letters, 24, 1555–1562.
[15] Henley, W. E. (1995). Statistical aspects of credit scoring. PhD dissertation, The Open University,
Milton Keynes, UK.
23
[16] Henley, W. E., & Hand, D. J. (1996). A k-nearest neighbour classifier for assessing consumer risk.
Statistician, 44, 77–95.
[17] Islam, M. J., Wu, Q. M. J., Ahmadi, M., & Sid-ahmed, M. A. (2007). Investigating the performance
of na Bayes classifiers and k-nearest neighbor classifiers. In International conference on convergence
information technology, November 21–23, 2007 (pp. 1541–1546)
[18] Zhang, Q., Wei, X. And Xu, J., 2003. Global exponential stability of Hopfield neural networks with
continuously distributed delays, Physics Letters A, 315 (6), pp
Хавсралт
Төрийн банк X1 X1,i = 1 бол Төрийн банк, X1,i = 0 бол бусад банк
Капитал банк X2 X2,i = 1 бол Капитал банк, X2,I = 0 бол бусад банк
Голомт банк X3 X3,i = 1 бол Голомт банк, X3,i = 0 бол бусад банк
ХААН банк X4 X4,i = 1 бол ХААН банк, X 4,i = 0 бол бусад банк
ХХБанк X5 X5,i = 1 бол Худалдаа хөгжлийн банк, X5,i = 0 бол бусад банк
Хас банк X6 X6,i = 1 бол Хас банк, X6,i = 0 бол бусад банк
ҮХОБанк X7 X7,i = 1 бол Үндэсний ХО-ийн банк, X7,i = 0 бол бусад банк
Капитрон банк X8 X8,i = 1 бол Капитрон банк, X8,i = 0 бол бусад банк
Зээлийн эрсдэлд цаг X10 2013 онд олгосон зээл бол X10,i = 1, үгүй бол X10,i = 0
хугацааны хүчин зүйлийн
үзүүлэх нөлөө X11 2014 онд олгосон зээл бол X11,i = 1, үгүй бол X11,i = 0
X12 2015 онд олгосон зээл бол X12,i = 1, үгүй бол X12,i = 0
Нийт ажилчдын тоо X13 Тухайн зээлдэгч байгууллагын үндсэн ажилчдын тоо
Батлан даалтын хэмжээ X17 ЗБДС-аас тогтоосон батлан даалтын хэмжээ, төгрөгөөр
Батлан даалтын хувь X18 Тухайн зээлд батлан даалт гаргасан хувь, хувиар
Зээлдэгчийн хүйс X20 Хэрэв зээлдэгч нь эрэгтэй бол X20,i = 1, эмэгтэй бол X20,i = 0
Зээлдэгчийн нас X21 Зээлдэгч эсвэл компанийн гүйцэтгэх захирлын насыг бичнэ.
24
Тухайн зээлдэгч эсвэл X22 Дээд боловсролтой бол X 22,i = 1, үгүй бол X22,i = 0
зээлдэгч байгууллагын
X23 Бүрэн дунд боловсролтой бол X23,i = 1, үгүй бол X23,i = 0
гүйцэтгэх захирлын
боловсролын төвшин X24 Тусгай дунд боловсролтой бол X24,i = 1, үгүй бол X24,i = 0
Хэрэглэгч болон зах X27 Тухайн бизнес нь гол (60-аас дээш хувь эзэлдэг)хэрэглэгч болон зах
зээлдээ ойр эсэх зээлээсээ хэдэн км-ийн зайд байгааг харуулна.
Гол түүхий эдийн X28 Гол түүхий эдийн (60-аас дээш хувь эзэлдэг) хувьд газар зүйн байршил
нөөцдөө ойр эсэх нь хэр хол, ойр эсэхийг г.м-ээр тооцно.
Борлуулалтын суваг X29 Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ өөрийн нэрийн дэлгүүр болон бусад
байнгийн худалдан авагч, гэрээт байгууллагын тоо
Менежментийн арга X32 Менежмент, маркетинг зэрэг алба хэлтэс, ажил үүргийн
барил, чадамж хуваарилалттай бол X32,i = 1, үгүй бол X32,i = 0
Орлого, инфляцын X33 Нийт орлогын дундаж өсөлтийг инфляцын дундаж өсөлттэй
өсөлтийн харьцаа харьцуулан өссөн буурсан аль нь болох. Тоогоор илэрхийлэх.
Сүүлийн үеийн, хүчин X34 Хэрэв тоног төхөөрөмжгүй бол X34,i = 1, байгаа бол X34,i = 0
чадал өндөр, эсвэл
техник технологийн X35 2 хүртэл жил ашиглаж байгаа бол X35,i = 1, үгүй бол X35,i = 0
хоцрогдолд орсон эсэх X36 3-10 жил ашиглаж байгаа бол X36,i = 1, үгүй бол X36,i = 0
X37 11-ээс дээш жил болсон бол X37,i = 1, үгүй бол X37,i = 0
X41 Ямар нэг зээл авч байгаагүй бол X41,i = 1, үгүй бол X41,i = 0
Зээл, ашгийн хамаарал X42 Сарын ашгийн дундаж/ сарын дундаж зээл, хүүгийн хэмжээ
Үйл ажиллагааны зах X43 Бүтээгдэхүүн нь зах зээлд байдаг бол эрэлт хэрэгцээ их болон бага,
зээлийн боломж эсвэл шинэ бүтээгдэхүүн бол хүлээлт өндөр болон бага байдал.-
Борлуулалтын өсөлтийн дунджийг тоогоор тавина.
Бүтээгдэхүүний түүхий X44 Түүхий эдийн үнэ, нийлүүлэлтийн эрсдэл буюу бэлтгэн
эдийн нөөц, боломж нийлүүлэгчидтэй гэрээ хийдэг бол X44,i = 1, үгүй бол X44,i = 0
Төслийн зээл эсэх X45 Тухайн зээл нь төслийн зээл бол X45,i = 1, үгүй бол X45,i = 0
Хэрэгжих боломж X46 Хэрэгжиж, дэмжигдэх боломжтой бол X46,i = 1, үгүй X46,i = 0
25
Бүтээгдэхүүний зах X47 Монополь зах зээл бол X47,i = 1, үгүй бол X 47,i = 0
зээлийн онцлог
X48 Олигополь зах зээл бол X 48,i = 1, үгүй бол X 48,i = 0
Бүтээгдэхүүний өрсөлдөх X50 Өрсөлдөх чадвар сайтай, амьдралын тогтворжилт эсвэл өсөх мөчлөг
чадвар дээрээ байгаа бол X50,i = 1, үгүй бол X50,i = 0
Хөрөнгө оруулалтад X51 Төслийн хөрөнгө оруулалтын хэд хүртэл хувийг зээлийн хөрөнгөөр
зээлийн эзлэх хувь бүрдүүлж бйгаа. Зээл/Нийт хөрөнгө оруулалт.
Барьцаа хөрөнгийн X52 Барьцаа хөрөнгийн зах зээлийн өнөөгийн үнэлгээ ба зээлийн
үнэлгээ төлбөрийн хэмжээг харьцуулсан харьцаа, хувиар
Санхүүгийн эрх мэдэл X53 Санхүүгийн шийдвэр, зарцуулалтын тухай. Ажилчдын доторх
болон ажилчдын дотор хамаатны хувь хэмжээг тодорхойлох. Хувиар илэрхийлж тавина.
хамаатны эзлэх хувь
Зээл/Үйл ажиллагаа X54 Зээлийн хэмжээ болон үйл ажиллагаа явуулсан хугацааны
явуулсан хугацаа харьцуулалт
x3 .a
x7 .a
x8 .a
26
x15 .982 .476 1 26 .497
x29 .a
27
Т. Номиндарь/НББ-МС II/
Б. Мөнгөнцэцэг/НББ-МС II/
Удирдсан багш Д. Сарантуяа / МТТэнхимийн ахлах багш /
ХУРААНГУЙ
Орчин үед Англи хэлээр алдаагүй ярьж бичиж сурах нь хүн бүрийн хэрэгцээ болж байна. Англи
хэлээр чөлөөтэй ярьж сурахын тулд үгийн зөв дуудлага, хэл зүйн дүрмийн мэдлэг эзэмшиж, үгсийн
сангаа баяжуулан нэмэгдүүлж хөгжүүлэх нь чухал юм. Англи хэлийг сурах хамгийн сайн арга бол
гадаад хэл сурах өнөөгийн шаардлага хэрэгцээгээ ухамсарлаж, мэдлэгээ байнга дээшлүүлж
хөгжүүлэх явдал юм. Ингэж чадвал тухайн оюутны унших, ярих, орчуулах, бичих, сонсох хэлэхүйн
чадварууд уялдаа холбоотой сайжрах боломжтой байгаа юм.
Өнөөдөр Монголын их дээд сургуулиудаас гадна гадаад хэлний сургалтын үйл ажиллагааагаа
явуулж буй сургалтын төвүүд дунджаар хичээл цагаасаа хамааран 150’000 төгрөгийн төлбөртэй
Англи хэлний сургалтыг явуулдаг бөгөөд үүнээс үзэхэд хоёрдогч хэлийг хэрхэн хямд төлбөрөөр,
өөрийн мэт эзэмших вэ? гэсэн асуудал тулгарч байна. Харин бидний хийсэн түүвэр судалгааны
үндсэн дээр Интернет орчинг ашиглан Англи хэлийг богино хугацаанд үнэ төлбөр багатай,
чанартай суралцах боломжууд байгааг илэрхийлэхийг зорьлоо
ТҮЛХҮҮР ҮГ: Англи хэлний мэдлэг, хоёрдогч хэл, сурах арга барил, интернет орчин, хэрэгцээт веб
сайт.
ОРШИЛ
Англи хэл нь дэлхийн олон орны албан ёсны хэл бөгөөд сурах шаардлагатай хэлний жагсаалтын
нэгдүгээрт ордог.
Англи хэл нь АНУ, Австрали, Англи, Зимбабе, Карибын тэнгисийн орнууд Хонг Конг, Өмнөд Африк,
Канад зэрэг улсуудын албан ёсны хэл болж өгдөг. Судлаачдын үзэж байгаагаар дэлхийн олон улсын
байгууллагуудын 85% нь англи хэлийг албан ёсны хэлээ болгосон бөгөөд шинжлэх ухааны салбарт
28
хэвлэн нийтлэгдсэн нийт өгүүллийн 90% нь англи хэл дээр бичигдсэн байдаг. Үүнээс үндэслэн оюутан
бид Англи хэлний хэл зүйн мэдлэг эзэмшиж, хэлэхүйн чадварыг хөгжүүлэх нэн чухал шаардлагатай
байна.
Оюутнууд чөлөөт цаг заваа үр бүтээлтэй өнгөрөөж, интернетийг ашиглан Англи хэлийг богино
хугацаанд хурдан хугацаанд эрчимтэй үнэ төлбөргүй сургахад судалгааны гол зорилго оршино. Үүнд:
ҮНДСЭН ХЭСЭГ
Англи хэл нь дэлхийн нийтийн харилцах гол хэрэглүүрийн хувьд эдийн засаг, шинжлэх
ухаан, техник технологи, нийгэм, соёл, бизнесийн салбарт өргөн хэрэглэж байгаа тул
харилцаан ярих чадварыг оюутан суралцагчдад эзэмшүүлэх, мэдлэг болгох шаардлага
нэмэгдэж байна. Үүнээс үүдэн Англи хэлийг богино хугацаанд чанартай сурахад тус
болохыг зорилгоо болгон оюутнуудын дунд судалгаа явуулсан бөгөөд тус судалгаанд 60
оюутан оролцсон.
1. Та англи хэлийг
3% хэдэн жил судалж
10%
байна вэ?
21%
1-3 жил (10%)
4-5 жил (38%)
Энэхүү судалгаанаас
6-7 жил (28%)
8-9 жил (21%) авч үзэхэд нийт
9 дээш жил(3%)
29 38%
28%
оюутнуудын 38% нь 4-5 жил англи хэл судалсан бөгөөд жил ирэх тусам англи хэл суралцагчдын тоо
нэмэгдэж байна.
Энэхүү судалгаанаас
7%
харахад нийт оюутнуудын
талаас илүү хувь нь буюу
32% 61% нь долоо хоногийн
сургалтын хичээлийн 6
цагийг англи хэлний
хичээлд зарцуулах нь
Урт(32%) тохиромжтой гэж үзэж
Дундаж (61%) байна. Харин оюутнуудын
Бага (7%)
32% нь англи хэлний
хичээлийн цагийг урт гэж
тооцож сургалтын цагийг
долоо хоногт 4 цаг болгон
багасгах хүсэлтэй байгаа
61% нь
3. Англи хэлийг сурахад тань нөлөөлж буй сөрөг хүчин зүйлс юу вэ?
15%
анхаарах хэрэгтэй байна гэсэн
30
бусад хувь нь оюутнуудын өөрсдийн чөлөөт цаг хүрэлцээгүй буюу хичээлийн бус цагаар ажил эрхэлж,
өөр бусад шаардлагатай хичээл, өөрийн сонирхолдоо илүү их цаг заваа зарцуулж байгаа нь энэхүү
судалгаанаас харагдаж байна. Мөн тус судалгааны дөрөвний нэг хувийг оюутнууд тухайн арга
барилаараа сурахад тохиромжтой буюу одоо суралцаж буй орчин, багшийн заах арга, чөлөөт цаг
зэрэг бусад хүчин зүйлс нөлөөлдөггүй гэж үзэж байна.
31
ихэнх оюутнууд Facebook, Twitter, Wikipedia, Google гэх мэт олон вэб сайтуудаас хувийн сонирхол,
ажил мэргэжлийн шаардлагатай мэдээллийг Англи хэл дээр олж, танин мэдэж байгаа нь энэхүү
судалгаагаар харагдаж байна. Сонин сэтгүүл, кино нэвтрүүлэг зэрэг бусад эх сурвалжуудаас
мэдээллийг авсаар байгаа нь мэдээжийн хэрэг билээ.
Англи хэлний сургалтын явцад оюутнууд харилцан яриа, сонсох чадварыг хөгжүүлэх дасгалууд,
мэргэжлийн холбогдолтой тодорхой сэдэв уншиж түүнтэй холбоотой даалгаврын гүйцэтгэл хийх,
бодит амьдрал дахь англи хэлний сонсгол болон сургалтын орчны сонсголын ялгааг хооронд нь
харьцуулан хэрэглэх чадварыг эзэмших шаардлагатай байдаг. Энэ нь мэдлэгээ нэмэгдүүлж цаашдаа
түүнийг хөгжүүлэн боловсруулах материал болдог. Гэвч эдгээрийг 100% өөрийн болгохын тулд
оюутан суралцагчид хичээл зүтгэл, чөлөөт цагийн зохицуулалт төлөвлөхөөс гадна ойрын болон
хэтийн зорилготой, сурах хүсэл эрмэлзлэлтэй байх шаардлагатай байна. Мөн үүнээс гадна гадаад
хэлийг сурах арга барилаа зөв эзэмших нь мэдлэгийн гол үндэс болдог.
Сурах эрмэлзлэл + Хувийн зохион байгуулалт + Сурах арга барил = Сургалтын амжилт
Амжилттай сурахад нөлөөлөх хүчин зүйлүүд энэхүү тэгшитгэлээс харагдаж байна. Их дээд сургуулийн
оюутан бүр хичээлийн 90 минутыг өөрт ашигтай үр бүтээлтэй өнгөрөөхийг эрмэлзэх хэрэгтэй.
33
олдвол аль болох чөлөөтэй ярьж өөрийгөө сонсгол, үгсийн сан, үгийн холболт зэрэг цогц
илэрхийлэн алдсан алдаа зэргийг дүгнэх чадамж тань өсөх болно
9 Ямар нэг текст сонгон авч Үгийн сан, өгүүлбэрийн зөв бичих дүрэм,
Монгол-Англи, Англи-Монгол руу хөрвүүлэн найруулан бичих чадвар нэмэгдэнэ.
орчуулга хийх
10 Үг таах, тататунгаа, үг нөхөх зэрэг англи тоглоом Үгийн сан арвижиж, дуудлага сонсгол сайжирна.
тоглож сонирхолтой байдлаар үгсийн сангаа
нэмэгдүүлэх
11 Текстийг өөрөө уншиж гар утас болон бусад дууТекстийг түргэн хугацаанд цээжлэх ба ярих, сонсох,
бичдэг програм дээр бичлэг болгон сонсож илэрхийлэх чадварыг нэмэгдүүлнэ.
цээжлэн бусдадаа ярих
12 Мэдлэгээ дуртай хэлбэрээрээ тогтмол давтаж, Энэ нь ой тогтоолтыг сайжруулж, дахин хийх гэсэн
улам бататгах хэрэгтэй сэдлийг нэмэгдүүлнэ.
Хэл бол хүний сэтгэл хөдлөлөө илэрхийлэх, бусадтай мэдээлэл солилцох чухал хэрэглүүр билээ. Улс
орон бүр өөр өөрийн хэл соёлтой байдаг. Харин орчин цагт хүн бүр өөр өөр хэлийг сонирхон судлах
болсон хэдий ч хоёрдогч хэлийг түлхүү судалсаар байна. Эдгээрээс үзэхэд бид бүхэн дэлхий нийтийн
хэлийг судалснаар дараах ач холбогдолтой.
Өнөө үед оюутан залуус суралцагчид интернет орчинд буюу Facebook, Twitter, Instagram, Google
зэрэг веб сайтуудад ихэнх цагийг зарцуулдаг болсноос цаг хугацаа хий дэмий үр ашиггүй урсан
өнгөрсөөр байна. Харин та чөлөөт цагаараа доорх сайтуудаар зочлон өөрийн мэдлэгээ
нэмэгдүүлснээр богино хугацаанд эрчимтэйгээр шинжлэх ухаан, техникийн хэлийг анхан шатнаас
нь эхлүүлэн төгс эзэмших боломжийг олгож байгаа юм.
www.BabyBumbleBee.com www.kindersay.com
34
Англи хэлний анхан шатны
мэдлэгийг олж авах сайтууд
www.english-4kids.com https://pbskids.org
35
дээшлүүлэх
14 www.theacademyofenglish.mn Англи хэлний академийн вэбсайт, өдөр бүр
цээжлэх цэцэн үгс, онч мэргэн үгс, нийтлэл
зөвлөмж
15 www.voanews.com Америкийн дуу хоолой радио станц, тусгай
зориулалтын англи хэлний хөтөлбөрүүд
16 www.britishcouncil.org Их Британий вэбсайт, англи хэл сурч буй
хүмүүс, багш нарт зориулсан гарын авлага
17 www.englishlearner.com Англи хэлний хичээл, дасгалын хураамж,
тоглоомын сүлжээ
18 www.englishlistening.com Сонсох чадвараа дээшлүүлэхэд зориулсан
сайт
19 www.coursera.org Дэлхийн шилдэг сургуулиудын хичээлүүдийг
яг л танхимд нь сууж байгаа мэт үзэх ба бусад
оюутнуудтай хэлэлцүүлэг хийн харилцах
боломжтой
20 www.online.stanford.edu Stanford-ын их сургуулийн хичээлүүдийг
үнэгүй сурах боломжтой
21 www.iversity.org Герман болон Англи хэл дээр бизнес, хувь
хүний хөгжлийн хичээлүүдийг үзэх
боломжтой
22 www.open.edu/openlearn/ 1000 гаруй хичээлүүдийг англи хэл дээр
онлайнаар үзэх боломжтой
23 www.open2study.com Австралийн шилдэг их дээд сургуулиудын
хичээлүүдийг онлайнаар судлах
24 www.academicearth.org Cornell University-ийн оюутнуудын үзэж буй
хичээлүүдийг судлахаас гадна өөр олон
шилдэг сургуулиудын хичээлийг үзэх
боломжтой
25 www.alison.com Англи хэл, хөгжим, гэрэл зураг, IT, бизнесийн
гэх мэт олон төрлийн хичээлээс сонгох
боломжтой
VIDEO хичээлийн сайтууд
36
Англи хэлийг богино
хугацаанд сурах видео
хичээлийн сайтууд
37
“FACEBOOK” хичээлийн сайтууд
38
ДҮГНЭЛТ
XXI зуунд техник технологи асар хурдацтай хөгжихийн хэрээр интернет хэмээх асар том
мэдээллийн орон зай бүрэлдэн бий болсоор байна. Үүний үр дүнд ихэнх оюутнууд Facebook, Twitter,
Instagram, Google зэрэг маш олон вэб сайтуудаар зочилж, цаг хугацаагаа үр бүтээлгүй өнгөрөөдөг нь
энэхүү судалгаанаас харагдаж байна. Иймээс цаашид оюутнуудын цагийг үр ашиггүй хий дэмий
урсгахгүйн тулд тэдний сонирхол дээр тулгуурлан англи хэлний сургалтыг онлайн ертөнцөөр
дамжуулж богино хугацаанд эрчимтэйгээр боловсролын талаас бус хэрэглээний талаас судалж
мэдвэл цаашдын ажил амьдралд илүү үр өгөөжтэй, амар хялбар болно гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ. Үүнд:
39
СТОУС 15 ба орлого хүлээн зөвшөөрөлтийн асуудал
Нягтлан бодох бүртгэл Англи хэл ангийн 3-р дурсын оюутан
Батбаярын Наранчимэг
Удирдсан багш: Б.Баатарцогт /БУМ, ММНБ, Аудитор/
Naranchimeg1996@yahoo.com
Хураангуй:
Түлхүүр үг: Гэрээ, үүргийн биелэлт, арилжааны үнэ, үйлчлүүлэгч, гүйцэтгэх үүрэг
Оршил:
40
гэрээний орлогуудад хамаарахгүй юм. Уг стандартыг хэрэгжүүлснээр гарах давуу тал
нь:
Орлогын өмнөх шаардлагуудын нийцэмжгүй байдал, сул тал арилна.
Орлогын асуудалтай холбоотой илүү уялдаа хамаарал бүхий үзэл баримтлалаар
хангана.
Тодруулгын тайлангаар дамжуулан санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд илүү
хэрэгтэй мэдээлэл өгнө.
41
СТОУС 15 нь аж ахуйн нэгж байгууллагууд орлогоо хэзээ, хэр хэмжээгээр тусгах вэ
гэдгийг харуулсан стандарт. Энэхүү стандартын үндсэн зарчим нь үйлчлүүлэгчдээ
амласан бүтээгдэхүүн үйлчилгэээгээ өгөх эсвэл үзүүлэхдээ тухайн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээнийхээ оронд авах эрхтэй гэж үзэж буй нөхөн төлбөрийг илэхрхийлэхүйц
орлогыг аж ахуйн нэгж хүлээн зөвшөөрөх явдал юм. Аж ахуйн нэгж дараах
алхамуудыг хэрэгжүүлэх замаар үндсэн зарчмын дагуу орлого хүлээн зөвшөөрнө.
Алхам 1: Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээг тодорхойлох,
Алхам 2: Гэрээний үүрэг хариуцлагын биелэлтийг тодорхойлох,
Алхам 3: Арижааны үнийг тодорхойлох,
Алхам 4: Арилжааны үнийг гэрээний гүйцэтгэх үүргүүдэд хуваарилах,
Алхам 5: Аж ахуйн нэгж гүйцэтгэх үүргээ биелүүлсэн үедээ орлогыг хүлээн
зөвшөөрөх,
Алхам 1: Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээг тодорхойлох
Гэрээ гэдэг нь хоёр ба түүнээс дээш талуудын хоорондох албан ёсны эрх, үүргийг бий
болгодог хэлэлцээр бөгөөд дараах шалгууруудыг хангасан байх ёстой. Үүнд:
I. Гэрээнд оролцогч талууд гэрээг хүлээн зөвшөөрч, гэрээний үүргээ
биелүүлхээ амалсан байх,
II. Нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээтэй холбоотойгоор талуудын эрхийг
тодорхойлох боломжтой байх,
III. Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төлбөрийн нөхцлийг тодорхойлох
боломжтой байх,
IV. Гэрээ нь арилжааны шинж чанартай байх,
V. Үйлчлүүлэгчид нь нийлүүлэх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний оронд
төлөгдөхтөлбөрийг аж ахуйн нэгж авах магадлалтай байх,
СТОУС 15-ын шаардлагуудыг үйлчлүүлэгчтэй хэлэлцэж тохирсон, тусгайлсан
шаардалагуудыг хангах гэрээ бүрт ашиглана. Зарим тохиолдолд СТОУС 15-аар аж
ахуйн нэгжийг гэрээнүүдийг нийлүүлэн нэг гэрээ мэтээр тайлагнахыг шаардсан байдаг.
Мөн уг стандарт нь гэрээний өөрчлөлтийг бүртгэх шаардлагуудыг багтаасан.
Алхам 2: Гэрээний үүрэг хариуцлагын биелэлтийг тодорхойлох
Гэрээнд олон тооны бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг үйлчлүүлэгчид нийлүүлэх үүргүүд
багтсан байж болно. Хэрэв тэдгээр бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь өөр хоорондоо ялгаатай
бол тэдгээрийг тус тусад нь тайлагнах ёстой. Хэрэв үйлчлүүлэгч цор ганц
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээнээс эсвэл өөрт шууд авч ашиглах боломжтой бусад нөөцийн
хамт өгөөж хүртэх бол тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг тус тусад нь авч үзэх бөгөөд
аж ахуйн нэгжийн үйлчлүүлэгчид бүтээгдэхүүн үйлчилгээг нийлүүлэх тухайн үүргийг
гэрээний бусад үүргээс тусад нь тодорхойлох боломжтой байна.
Үйлчлүүлэгчид бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нийлүүлэх аж ахуйн нэгжийн амлалтыг тусад
нь тодорхойлох боломжтой эсэхийг илтгэдэг хэд хэдэн хүчин зүйл байдаг ба
жишээлбэл:
a) Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ нийлүүлэн борлуулах тохиолдол цөөн.
b) Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь бусдыгаа төдийлөн их өөрчилдөггүй.
c) Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь бусдаасаа төдиййлөн хамааралгүй.
Жишээ нь, IBI ХХК-ний үндсэн үйл ажиллагаа нь мэдээллийн систем болон Нягтлан
бодох бүртгэлийн программ хангамжийг боловсруулдаг. Тус компаны үндсэн
бүтээгдэхүүнүүд нь Даймонд, Импакт, Эмьралд, Спинел, Ruby, Сэцэн кассын систем
бөгөөд эдгээр бүтээгдэхүүнүүддээ дагалдуулан маш олон төрлийн үйлчилгээг санал
болгодог. Бүтээгдэхүүнээ үйлчлүүлэгчиддээ хүргэхдээ суурилуулах, нэвтрүүлэх, зааж
сургах, гарын авлагаар хангах үйлчилгээг цогцоор нь хүргэдэг. Жишээ нь үйлчлүүлэгч
Даймонд программ хангамж буюу бизнесийн байгууллагад зориулсан санхүү, нягтлан
бодох бүртгэлийн удирдлага, нөөц төлөвлөлтийн цогц системийг сонгон тус
42
компанитай гэрээ байгуулсан гэж үзвэл IBI ХХК дараах үйлчилгээнүүдийг
харилцагчдаа хүргэнэ. Үүнд:
1. “Даймонд” программыг ашиглах лиценз.
2. Программыг нэвтрүүлэх үйлчилгээ. Үүнд бүтээгдэхүүнийг үйлчлүүлэгчидэд
суурилуулан, программын цогц сургалт явуулан, шинэ хувилбарыг нэвтрүүлэх
уйлчилгээг үзүүлдэг.
3. Техник хангамжийн үйлчилгээ. Үүнд оношлогоо хийх, компьютер форматлах,
техник хангамжийн засвар үзүүлэх гэх мэт үйлчилгээнүүд багтдаг.
4. Техникийн шинэчлэлийн үйлчилгээ
Үйлчлүүлэгчид бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бүрийг нийлүүлэх амлалтыг тусдаа
тодорхойлогдох боломжтой гэж үзнэ. Тухайлбал программыг нэвтрүүлэх үйлчилгээ нь
программыг мэдэгдэхүйц хэмжээгээр өөрчлөхгүй ба уг праграмм болон нэвтрүүлэх
үйлчилгээ нь нэгдсэн нэг бүтээгдэхүүнийг бий болгодог орцууд гэхээсээ илүү IBI
ХХК-ний нийлүүлэхээр амласан тусдаа бүтээгдэхүүнүүд юм.
Эцэст нь дүгнэвэл СТОУС 15-ийн дагуу дээрх бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бүр нь тусдаа
дөрвөн өөр дүнтэй гүйцэтгэх үүргүүд болно.
Алхам 3: Арилжааны үнийг тодорхойлох
Арилжааны үнэ гэдэг нь аж ахуйн нэгж амалсан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ
үйлчлүүлэгчид нийлүүлснийхээ төлөө авах эрхтэй гэж үзэж буй гэрээний төлбөрийн
дүн юм. Арилжааны үнэ нь үйлчлүүлэгчийн төлөх тогтсон дүн байж болох боловч
зарим тохиолдолд хувьсах шинжтэй эсвэл мөнгөнөөс өөр төрлийн төлбөрийн
хэлбэртэй байж болдог. Арилжааны үнэд аж ахуйн нэгжийн өөрөө хийсэн хувьсах
төлбөрийн магадлалаар жинэлсэн дүн болон үйлчлүүлэгчийн зээлийн эрсдэл мөнгөний
цаг хугацааны үнэ цэнэ тусгагддаг.
Төлбөрийн дүн нь хөнгөлөлт, үнийн бууралт, буцаалт, зээл, үнийн зөвшилцөл,
урамшуулал, гүйцэтгэлийн урамшуулал, торгууль болон бусад ижил төстэй зүйлсийн
улмаас хэлбэлздэг. Хэрэв аж ахуйн нэгжийн төлбөр авах эрх нь ирээдүйд аливаа нэг
үйл явдал болох эсэхээс хамааран эргэлзээтэй байгаа бол гэрээгээр амалсан төлбөрийн
дүн мөн өөрчлөгдөж болно. Жишээлбэл, хэрэв бүтээгдэхүүнийг буцаах эрхийн хамт
борлуулсан эсвэл тусгайлсан төлөвлөгөөт зорилго хэрэгжвэл үр дүнгийн урамшуулал
болгож тогтмол үнийн дүнг хөнгөлөхөөр амалсан бол төлбөрийн дүн хувьсах шинжтэй
байна.
Алхам 4: Арилжааны үнийг гэрээний гүйцэтгэх үүргүүдэд хуваарилах
Аж ахуйн нэгж ерөнхийдөө гэрээгээр амалсан ялгаатай бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ
бүрийн тус тусын тогтоосон борлуулалтын үнэд үндэслэн гүйцэтгэх үүрэг бүрт
арилжааны үнийг хуваарилна. Хэрэв тусдаа борлуулалтын үнэ байхгүй бол аж ахуйн
нэгж тооцож болно. Зарим тохиолдолд арилжааны үнэд гэрээний тусдаа нэг хэсэг
болон багтсан нөхөн төлбөрийн хөнгөлөлт юмуу хувьсах дүн орсон байдаг.
Стандартын шаардлагуудад аж ахуйн нэгж хэзээ гэрээний гүйцэтгэлийн нэг ба түүнээс
дээш үүргүүдэд хөнгөлөлт эсвэл хувьсах төлбөрийг хуваарилахыг заасан байдаг.
Алхам 5: Аж ахуйн нэгж гүйцэтгэх үүргээ биелүүлсэн үедээ орлогыг хүлээн
зөвшөөрөх
Аж ахуйн нэгж үйлчлүүлэгчдэд амласан бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээ нийлүүлснээр
гүйцэтгэх үүргээ биелүүлсэн гэж ойлгон орлогоо хүлээн зөвшөөрнө. Аливаа гүйцэтгэх
үүргийг:
1. Тодорхой хугацаанд багтаан биелүүлэх
2. Хүргэлтйин цэг дээр биелүүлэх гэж ангилна.
1. Тодорхой хугацаанд гүйцэтгэх үүрэг нь дараах шалгууруудыг хангасан байна.
Ажлыг гүйцэтгэсэн цаг хугацаатай зэрэгцэн түний гүйцэтгэлээр дамжин
үйлчлүүлэгч өгөөж хүртдэг.
43
Аж ахуйн хөрөнгийг бий болгох эсвэл нэмэгдүүлэх ажлаа дуусгавар болгох
тухай бүрт түүний хяналтыг үйлчлүүлэгч авдаг.
Аж ахуйн нэгжийн ажлын гүйцэтгэл нь өөрөө ашиглах ямар нэг боломжтой
хөрөнгийг бий болгодоггүй ба харин ажлын гүйцэтгэл дуусах бүрт төлбөрийг
авах албан ёсны эрх үүсч байдаг.
Хэрэв уг гүйцэтгэх үүрэг нэгээс дээш тайлант хугацааг хамарвал өмнө
дурдсанчилан урт хугацаат гэрээ гэж үзнэ.
Тодорхой нэг өдөр хүртэл хийж гүйцэтгэсэн ажлын орлогыг хэмждэг аргуудад гарцын
болон орцын аргууд багтана. Гарцын аргын дагуу үйлчлүүлэгчид нийлүүлсэн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний үнэ цэнэд үндэслэн орлого хүлээн зөвшөөрнө. Харин
орцын аргын хувьд ажлын цаг, зарцуулсан нөөц, гаргасан зардал зэрэг аж ахуйн
нэгжийн орцод үндэслэн гарцыг хүлээн зөвшөөрдөг.
2. Хүргэлтийн цэг дээр биелүүлэх үүрэг нь тодорхой хугацаанд багтаан гүйцэтгэх
ёстой үүргийн шаардлагыг хангахгүй байгаа үед үүснэ гэж үзнэ. Хүргэлтийн цэг гэдэг
нь үйлчлүүлэгч нийлүүлэхээр амласан бүтээгдэхүүний хяналтыг олж авсан, аж ахуйн
нэгж гйүцэтгэх үүргээ биелүүлсэн өдрийг хэлнэ.
Хяналт шилжсэн үед дараах шинж тэмдэгүүд илэрнэ. Үүнд:
Аж ахуйн нэгж нийлүүлсэн хөрөнгийнхөө төлбөрийг авах эрх үүснэ.
Үйлчлүүлэгч хөрөнгийн албан ёсны эзэмших эрхийг авсан.
Аж ахуйн нэгж хөрөнгийн биет эзэмшлийг шилжүүлсэн.
Өмчлөлтэй холбоотой мэдэгдэхүйц эрсдэл, өгөөжийг үйлчлүүлэгчид
шилжүүлсэн.
Үйлчлүүлэгч хөрөнгийг хүлээн зөвшөөрсөн.
Аж ахуйн нэгж холбогдох орлогыг хүлээн зөвшөөрөхөөсөө өмнө аливаа гүйцэтгэх
үүргийн үр дүнг ул үндэслэлтэй хэмжих боломжтой байх ёстой.
Зарим тохиолдолд ялангуяа гэрээний эхний үе шатуудад аливаа гүйцэтгэх үүргийн үр
дүнг ул үндэслэлтэй хэмжих боломжгүй байдаг боловч аж ахуйн нэгж гаргасан зардлаа
нөхөж авахаар тооцсон байдаг.
СТОУС 15-д мөн аж ахуйн нэгжийн үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний
орлого болон мөнгөн гүйлгээний шинж чанар, дүн, цаг хугацаа, тодорхойгүй байдлын
талаарх дэлгэрэнгүй мэдээлллийг санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд аж ахуйн нэгж өгөх
ёстой тодруулгын эх бүрэн шаардлага орсон. Ялангуяа СТОУС 15-аар аж ахуйн
нэгжийг дараах мэдээллийг тодруулахыг шаарддаг.
1. Үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээнээс хүлээн зөвшөөрсөн орлого. Үүнд,
орлогыг тохирох ангилал руу салгаж оруулсан хэсэгчлэн хуваалт.
2. Гэрээний үлдэгдэл дүн. Үүнд, авлагын хэний болон эцсийн үлдэгдэл гэрээний
хөрөнгө өр төлбөр орно.
3. Гүйцэтгэх үүргүүд. Үүнд, аж ахуйн нэгж өөрийн гүйцэтгэх үүргээ хэзээ
биелүүлэх тухай болон гэрээний үлдсэн гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарлагдах
арилжааны үнэ орно.
4. Тэдгээр гэрээнд дагаж мөрдсөн шаардлагуудыг сонгосон бодитой шүүмж болон
тухай шүүмжийн өөрчлөлт.
5. Үйлчлүүлэгчтэй гэрээ байгуулахын тулд гаргасан зардлаас хүлээн зөвшөөрсөн
хөрөнгө.
НББОУСЗ болон СНББСЗ-үүд үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний орлогын нягтлан
бодох бүртгэлийн бүх шардлагуудад ижил шийдэлд хүрснээрээ өөрсдийн зорилгодоо
хүрсэн. Үүний үр дүнд СТОУС 15 нь үндсэндээ ижилхэн болсон. Гэсэн хэдий ч
хавсралт болон Дүгнэлтийн Үндэслэлд багтсан зарим жижиг ялгаатай зүйлс бий.
44
2. СТОУС 15-ын практик хэрэгжилт
СТОУС 15-ийг гаргаж ирсэн нь бараг бүх компаниудын хувьд маш том өөрчлөлтийг
бий болгож байгаа боловч зарим компаниудын хувьд шинэ стандарт нь нөлөөлөл
багатай буюу урьдын адил орлогоо хүлээн зөвшөөрнө. Мөн уг стандартын орлого
хүлээн зөвшөөрөлтийн 5 алхам нь өөр өөр салбар, аж ахуйн нэгжүүдэд янз бүрийн
арга замаар нөлөөлнө. Ийм учраас энэхүү орлого зөвшөөрөлтийн стандартын хамгийн
их нөлөөлж болох байгууллагуудыг авч үзвэл:
1. Мэдээлэл харилцаа холбооны салбар: Гэрээний үүрэг хариуцлагын биелэллтийг
тодорхойлох, арилжааны үнийг гэрээхий гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарлах
2. Үйлдвэрлэлийн байгууллагууд: Гэрээний өөрчлөлт
3. Барилгын компани: Тодорхой хугацаанд болон хүргэлтийн цэг дээр гүйцэтгэх
үүрэг.
4. Программ хангамж хөгжүүлэлт
5. Агаарын тээвэр
1. Мэдээлэл харилцаа холбооны салбар
Энэхүү салбарын хувьд маш олон төрлийн үйлчлүүлэгчтэй байдаг бөгөөд тэдэнтэй янз
бүрийн гэрээг байгуулан үйлчилгээгээ хүргэдэг. Тиймээс тус салбарын гол асуудал нь
шинэ стандартын хувьд алхам 2 болон 4 чухал нөлөөтэй болно.
Мөн үүргийн биелэлтийн орлогыг тодорхой хугацаанд (2 жилийн захиалгат гэрээ)
эсвэл хүргэлтийн цэг дээр (гар утас борлуулах) хүлээн зөвшөөрч болно.
Жишээ нь, мэдээлэл харилцаа холбооны байгууллага үйлчлүүлэгчдэээ идэвхжүүлэх
зорилгоор үнэгүй утас өгдөг гэж үзвэл:
Дээрх тохиолдолд оператерууд гэрээний нийт үнийг гар утас, болон сар бүрийн
үйлчилгээндээ хувиарлах ёстой.
Үүний үр дүнд, орлого хүлээн зөшөөрөлтийн хугацаанд өөрчлөлт орно. Учир гь
СТОУС 15-ийн дагуу орлогыг НББОУС 18-аас өмнө хүлээн зөвшөөрнө.
Скаймедиа компани дээр СТОУС 15-ийн дагуу орлогоо хэрхэн хүлээн зөвшөөрөхийг
авч үзье.
Скаймедиа компани нь нийт хэрэглэгчдэдээ мэдээлэл харилцаа холбооны цогц
үйлчилгээг үзүүлдэг. Үйлчлүүлэгч Скаймедиа компаний гурвалсан үйлчилгээг
сонгосон гэж үзье. Уг үйлчилгээний нөхцөл нь монголын болон дэлхийн шилдэг кино
контент, сувгуудыг албан ёсны эрхтэйгээр Монгол дуу оруулгатайгаар хүлээн авч
үзэхээс гадна өрхийн гишүүн бүр өндөр хурдны интернет ашиглаж, суурин утасныхаа
сүлжээндээ болон IP77 дугаарууд руу үнэгүй ярих боломжтой. Уг гэрээний нөхцөл нь:
Сар болгон төлөх тогтмол төлбөр 30000₮ бөгөөд WiFi төхөөрөмж үнэгүй. Уг
компани яг адилхан төхөөрөмжийг 125000₮-өөр зардаг бөгөөд сарын төлөх
төлбөр 25000₮.
Одоогийн стандартаар буюу НББОУС 18-ын дагуу бол Юнивишн компани WiFi
төхөөрөмжөө үйлчлүүлэгчдээ үнэгүй өгч байгаа учраас орлогыг хүлээн зөвшөөрөхгүй.
Уг төхөөрөмжийн өртгийг ашиг, алдагдал гэж тайлагнана. Сар бүрийн эцэст
үйлчилгээний орлогыг хүлээн зөвшөөрөх бөгөөд журналын бичилт нь:
45
Дансны авлага/Мөнгөн хөрөнгө 30000
Үйлчилгээний орлого 30000
Шинэ стандарт болох СТОУС 15-ын дагуу бол уг компани үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан
гэрээний үүргийн биелэлтийг тодорхойлно. Үүнд:
a) WiFi Төхөөрөмж
b) 1 жилийн гурвалсан интернетийн үйлчилгээ
Нэг жилийн арилжааны үнэ нь 360000₮ болох бөгөөд сарын төлбөр нь 30000₮ болно.
Нийт арилжааны үнийг гэрээ гүйцэтгэх үүргүүдэд хувиарласныг хүснэгт 2-т харуулав.
НББОУС 18-ийн дагуу орлогыг дараах ажил гүйлгээ бүр дээр хүлээн зөвшөөрнө. Үүнд:
Бараа бүтээгдэхүүний борлуулалт
Үйлчилгээний орлого
Үндсэн хөрөнгө борлуулалтын , дахин үнэлгээний олз болон ногдол ашгийн
орлого
Харин СТОУС 15-ийн дагуу бол үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээ бүрийн орлогыг
хүлээн зөвшөөрнө. Үүнд:
46
Түрээсийн гэрээ/ НББОУС 17/
Даатгалын гэрээ /СТОУС 4/
Санхүүгийн хэрэглүүрүүд
Ижил чиглэлээр үйл ажиллагаа чюулдаг байгууллагуудын хоорондын мөнгөн
бус солилцоо
Доорх хүснэгтэнд СТОУС 15 болон НББОУС 18ын шалгуур үзүүлэлтүүдийг хооронд
нь харьцуулан авч үзнэ.
47
График 1. СТОУС-ын хэрэглээний судалгаа./Нийт 143улс /
Судалгааны үр дүнд судалгаанд хамрагдсан нийт 143 орноос 119 буюу 83% нь ихэнх
компаниудыг СТОУС-ыг мөрдөхийг шаарддаг байна. Үлдсэн улс орнууд нь уг
стандартыг хүлээн зөвшөөрдөг байна. Ддорх хүснэгтэнд нийт судалдгаанд хамрагдсан
улсуудыг бүс нутгаар нь авч үзжээ.
Хүснэгт 5. СТОУС-ын хэрэглээ
Нийт хамрагдсан улс
СТОУС СТОУС СТОУС СТОУС
Бүс нутаг Бүс нутаг ашиглахыг ашиглалт бүс ашиглахыг ашиглахгүй
шаарддаг нутагт эзлэх хүлээн байж болно
хувь зөвшөөрдөг
Европ 43 42 98% 1 0
Африк 20 16 80% 1 3
Ойрхи дорнод 12 11 92% 1 0
Ази-Номхон 31 23 74% 3 5
далайн орнууд
Америк 37 27 73% 8 2
Нийт 143 119 83% 14 10
Эзлэх хувь(143 100% 83% 10% 7%
орноос)
Дүгнэлт
48
харьцуулбал илүү хялбараар орлогоо хүлээн зөвшөөрөх буюу бараг өмнөх стандартай
адил байна. Бусад байгууллагуудын хувьд үйлчлүүлэгчтэй байгуулсан гэрээний
орлогод уг стандартын нөлөөлөл их байна. Уг стандартын орлого хүлээн
зөвшөөрөлтийн хэрэгжилтийн цаг хугацаа болон хүлээн зөвшөөрөх орлогын хэмжээг
нэгтгэн авч үзвэл:
Гэрээнд тусгагдсан бараа, ажил үйлчилгээний тоонд орлогыг хуваарилна.
Бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд орлогыг хувиарлах аргуудыг ашиглана.
Үйлчлүүлэгчдэд бүтээгдэхүүн үйлчилгээг хүргэх хугацааг тодорхойлно.
(Тодорхой хугацаанд эсвэл хүргэлтийн цэг дээр)
Уг стандартыг хэрэгжүүлснээр гарах давуу талууд нь:
Орлогын өмнөх шаардлагуудын нийцэмжгүй байдал, сул тал арилна.
Орлогын асуудалтай холбоотой илүү уялдаа хамаарал бүхий үзэл баримтлалаар
хангана.
Тодруулгын тайлангаар дамжуулан санхүүгийн тайлан хэрэглэгчдэд илүү
хэрэгтэй мэдээлэл өгнө.
Орлогыг үнэн зөв тодорхойлсгоор цаашдын үйыл ажиллагаагаа үнэн зөв
таамаглах боломжтой болно гэх мэт давуу талуудтай юм.
49
Төгрөгийн бодит ханшийн харьцангуй үнэд суурилсан хандлага
Хураангуй
Түлхүүр үг: Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш, ханшийн тэнцвэрт түвшин, гажилт,
BEER загвар, коинтегрэшн шинжилгээ
Оршил
2015-2016 онд экспортын голлох бүтээгдэхүүний эрэлт, гадаад худалдааны нөхцөл муудаж,
гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт огцом буурснаар валютын орох урсгал эрс татарлаа. Үүнээс
шалтгаалан эдийн засагт төлбөрийн тэнцэл алдагдаж, төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханш
сулрах дарамттай байсан. Ийм орчинд Монголбанкнаас төгрөгийн гадаад валюттай харьцах
ханш нь макро эдийн засгийн суурь нөхцөлтэй нийцтэйгээр уян хатан тогтох зарчмыг
баримталж, гадаад худалдаанд шаардлагатай тохиргоо хийгдэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Үүний
үр дүнд удаан эдэлгээтэй хэрэглээний бараа, бүтээгдэхүүний импорт өмнөх оны 2 дугаар сарын
байдлаар 13 хувиар, түүний дотор автомашины импорт 21 хувиар, гэр ахуйн \цахилгаан
хэрэгсэл, тавилгын/ импорт 6 хувиар тус тус буурлаа. Түүнчлэн экспортын болон дотоодын
үйлдвэрлэлийн өрсөлдөх чадвар нэмэгдэх, дунд хугацаанд ажлын байрыг хамгаалах орчин
50
бүрдэж байна. Монголбанк банкуудын гадаад зах зээлээс урт хугацаатай эх үүсвэр татах үйл
ажиллагааг урамшуулах зорилгоор гурав болон түүнээс дээш жилийн хугацаатай бонд болон
зээлийн эх үүсвэрийг заавал байлгах нөөцийн шаардлагаас чөлөөлж, нэг жилээс дээш
хугацаатай гадаад валютын эх үүсвэрт урт хугацаатай своп хэлцэл хийх замаар ханшийн
эрсдэлийг бууруулж байна. Ханшийн өндөр хэлбэлзэл нь зах зээл дээрх үндсэн шийдвэр
гаргагчдын хувьд тодорхой бус байдлыг үүсгэж, валютын ханшны эрсдэлийг бий болгож байна.
Тиймээс доллар төгрөгтэй харьцах ханшид нөлөөлж буй гадаад болон дотоод хүчин зүйлсийг
тодорхойлох нь чухал ач холбогдолтой болоод байна. Хэрэв ханшыг хэлбэлзүүлж байгаа голлох
макро үзүүлэлтүүдийг илрүүлж чадвал ханшын эрсдэлээс сэргийлэх нэг чухал мэдээлэл болно.
Мөн валютын бодит ханшийн гажилт нь цэвэр хөвөгч ханшийн дэглэмтэй улсын хувьд
ирээдүйн өөрчлөлтийг таамаглах, зохицуулалттай хөвөгч болон тогтмол ханшийн дэглэмтэй
улсын хувьд валютын ханшийг засварлах шаардлагыг тодорхойлдог. Тиймээс бодит ханшийн
гажилтын үнэлгээ нь бодлого боловсруулах түлхүүр хүчин зүйлсийн нэг юм. Валютын бодит
ханш хэт өндөр үнэлэгдэх нь ханшийн хямралыг урьдчилан таамаглах нэг индикатор болдог
бөгөөд харьцангуй үнийг эрс засварлах шаардлагыг нэмэгдүүлэх, цаашлаад нийт эдийн засгийн
өсөлтийг бууруулах хандлагатай гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, мөнгөний болон ханшийн бодлогыг
тодорхойлохдоо бодит ханшийн тэнцвэрт түвшнээсээ хазайх гажилтыг бууруулах чиглэлд
нийцтэй байх зарчмыг баримтлах нь чухал юм. Аливаа улсын үндэсний валют хэтэрхий өндөр
үнэлэгдэх нь импортыг урамшуулж, экспортын өрсөлдөх чадварыг алдагдуулах, улмаар урсгал
дансны тогтвортой байдлыг алдагдуулах, эдийн засагт гадаад өрийн хэмжээг нэмэгдүүлэх
болон зах зээл дэх спекулятив үйл ажиллагааг дэмжих зэрэг сөрөг үр дагавартай болохыг
эмпирик судалгаанууд харуулсан байдаг. Ерөнхийдөө үндэсний валют хэт өндөр үнэлэгдэх нь
эдийн засгийн өсөлт, сайн сайхан байдлыг сааруулдаг бол дутуу үнэлэгдэх нь тухайн улсын
онцлог, шинж чанараас хамааран эдийн засагт харилцан адилгүй нөлөөтэй байдаг.
1.1 Валютын ханшид нөлөөлөх эрэлт, нийлүүлэлтийн хүчин зүйлсийн эмпирик шинжилгээ
Шинжилгээний эхний хэсэгт ам.долларын ханшийг өнгөрсөн утгаас нь хамааруулан нэг
хувьсагчийн загвараар үнэлж таамаглал хийсэн. Энэхүү хэсэгт валютын ханш нь өөрийнхөө
өмнөх утга болон санамсаргүй алдаанаас хамаардаг гэсэн таамаглал дор цувааг эконометрикс
загваруудаар үнэлж үнэлгээний үр дүнг ашиглан валютын ханшийг хэр сайн таамаглаж байгааг
үзүүлэх юм. Шинжилгээнд 2007 оны 1сараас 2017 оны 02 сар хүртэлх 854 ширхэг өгөгдлийг авч
ашигласан.
Валютын ханшийн сарын өөрчлөлт буюу хэлбэлзэл гэдэг нь дараа сарын утгаас өмнөх сарын
утгаа хассан өөрчлөлтүүд юм. Ам доллартай харьцах төгрөгийн ханш нь 2007.1-р сараас 2016.6-
р сар хүртэлх хугацаанд өөрчлөлт маш багатай байсан бол 2016 оны сонгуулийн дараагаас маш
их өөрчлөлттэй болсон нь харагдаж байна. (Хавсралт График1)
Валютын ханшийн статистик шинжилгээ, сараар болон графикийн хувьд валютын ханш нь
өнгөрсөн 122 сарын хугацаанд дундаж ханш нь 1537.24 байсан ба хамгийн ихдээ 2488,8
хамгийн багадаа 1144,6 хүрч байсан. Мөн валютын ханшийн Std.dev буюу стандарт хазайлт нь
353.6 гарсан маш их хэлбэлзэлтэйг харуулж байна.
Ханшийн өгөөжөөр үнэлсэн ARMA загварын үр дүн Хүснэг№1
51
AR(2) -0.271966 0.087925 -3.093151 0.0025
(Хавсралт График2)
GARCH(1,1) загварын үлдэгдэлд ARCH нөлөө байхгүй гэсэн H 0 таамаглалыг 98.65 хувийн түвшин
хүлээн зөвшөөрч байна. (Хавсралт хүснэгт№3)
52
2.1 BEER загвар
BEER загвар нь тухайн нэг улсын үнийн өрсөлдөх чадварыг эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдтэй
нийцтэй байгаа эсэхийг үнэлэх боломж олгодог. Кларк, МакДональд болон Алберола нар уг
загварыг анхлан үнэлсэн. Валютын ханшийн тэнцвэрт түвшинг тооцох BEER аргачлал нь
эрсдэлээр засварласан хүүгийн UIP (uncovered interest rate) нөхцөлд үндэслэх бөгөөд дараах
байдалтай байна.
𝐸𝑡(𝛥𝑆𝑡 + 𝑘) = −(𝑖𝑡 – 𝑖𝑡 ∗) + 𝜋𝑡
Энд:
s - нэрлэсэн валютын ханш
i - нэрлэсэн хүү
πt =λt+k - эрсдлийн урамшуулал. Энд λt нь цаг хугацааны хувьд хувьсах хэсэг болно.
t+k - бондын үргэлжлэх хугацаа
Tэгшитгэл дэх валютын ханш болон хүүний зөрүүнээс хүлээгдэж буй инфляцийн зөрүүг,
Et(Δpt+k – Δp*t+k) хасвал:
𝑞𝑡 = 𝐸𝑡(𝑞𝑡 + 𝑡) + (𝑟𝑡 − 𝑟𝑡 ∗) − 𝜋𝑡
Энд:
rt= it - Et(ΔSt+k) - экс –анте бодит хүү
E(qt+k) - валютын бодит ханшийн хүлээгдэж буй түвшин
qt - валютын бодит ханш
Кларк, МакДональд нар -ыг улсын өрөөс дараах функциональ хамааралтай болохыг харуулсан
байдаг.
𝜆𝑡 = 𝑔(𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡𝑡/𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡 𝑡 ∗)
Энд:
gdebtt - дотоодын засгийн газрын өр;
gdebtt* - гадаад эдийн засгийн засгийн газрын өр.
Гадаад өртэй харьцангуйгаар дотоодын өр өсөх нь дотоод дахь эрсдэлийн урамшууллыг өсгөх
бөгөөд энэ нь үндэсний мөнгөн тэмдэгтийн ханшийг сулруулах нөлөөтэй байна. Валютын бодит
ханшийн хүлээгдэж буй түвшин “Et(qt+t)” нь эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдээс хамаарна.
53
Энд:
tott - гадаад худалдааны нөхцлийн индекс
tntt - худалдаалдаг болон худалдаалдаггүй барааны харьцангуй үнэ
nfa - гадаад цэвэр актив. Эмпирик судалгааны ажлуудад уг хувьсагчийг цэвэр албан
нөөц, банкны систем дэх гадаад цэвэр актив гэх мэт олон янзаар төлөөлүүлсэн байдаг.
Дээрх тэгшитгэлээс харвал BEER загварт бодит ханшийг дараах хувьсагчдаас хамааруулан
тодорхойлдог байна.
𝐵𝐸𝐸𝑅 = 𝑓(𝑟 − 𝑟 ∗, 𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡/𝑔𝑑𝑒𝑏𝑡 ∗, 𝑡𝑜𝑡, 𝑡𝑛𝑡, 𝑛𝑓𝑎)
Эмпирик судалгаанд валютын ханшийн тэнцвэрт түвшнээсээ зөрөх гажилтыг (misalignment)
нийтлэг стандарт аргачлалаар дараах байдлаар тодорхойлно.
Z1t -урт хугацаанд тогтвортой нөлөө бүхий эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийн вектор;
εt - санамсаргүй хэмжигдэхүүн;
Дээрх тэгшитгэлээс богино хугацааны хүчин зүйлсийг хасвал бодит ханшийн дунд хугацааны
тэнцвэрт түвшинг дараах байдлаар тодорхойлж болно.
𝑞𝑡 = 𝛽1’𝑍1𝑡 + 𝛽2’𝑍2𝑡
Эндээс бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилт нь (current
misalignment)
54
урт хугацааны тэнцвэрт түвшинг тодорхойлно. Түүнчлэн тэнцвэрт ханшийн эмпирик загварууд
нь бодит ханшийн тэнцвэрт түвшинг ямар хугацааны (дунд, урт, маш урт) хувьд тодорхойлж
буйгаараа ялгаатай.
Тэнцвэрт валютын бодит ханшийг тооцдог эмпирик загварууд
Худалдан авах
Маш урт xугацаа чадварын
паритет
Худалдан авах чадварын паритет буюу нэг үнийн хууль (LOOP) нь тэнцвэрт ханшийг хэт онолын
үүднээс тайлбарладаг тул бараг боломжгүй буюу маш урт хугацааны үр дүнг харуулдаг, харин
BEER загвар нь бодит ханшийн гажилтыг урт болон дунд хугацаанд зэрэг үнэлэх боломжийг
олгодог.
Тоон өгөгдөл:
Валютын бодит ханш /REER/ Тэнцвэрт ханшийн онолд валютын нэрлэсэн
ханш биш бодит ханшийг ашигладаг
Бүтээмжийн зөрүү (+) /PROD/ Бүтээмжийн хувьсагч нь харьцангуй үнэд
суурилсан тэнцвэрт ханшийн хандлагын хувьд чухал хувьсагчдын нэг юм.
1). PROD↑ => Цалин↑ => Үнэ↑ => REER↑ 2). PROD↑ => Э/з-ийн өсөлт↑ =>
Дотоод валютын эрэлт↑ => REER↑ 3). PROD↑ => Э/з-ийн өсөлт↑ => Нийт
эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓
Худалдааны нөхцөл (+/-) /TOT/ МУ-ын хувьд экспортын орлогын 90 орчим
хувь нь 10 нэр төрлийн эрдэс бүтээгдэхүүн, түүхий эдээс бүрддэг, дотоодын
55
хэрэглээний дийлэнх хэсгийг импортоор хангадаг тул уг хувьсагч нь ханшид
чухал нөлөөтэй. 1). TOT↑ => Экспортын орлого↑ => Нийт эрэлт↑ =>
Импорт↑ => Гадаад валютын эрэлт↑ => REER↓ 2). TOT↑ => Экспортын
салбар↑ => Хүчин зүйлс шилжилт => Үнэ↑ => REER↑
Гадаад цэвэр актив (+) /NFA/ Нийт төлбөрийн тэнцлийг төлөөлөх ба
үндэсний валютад итгэх итгэлийг илэрхийлэх чухал үзүүлэлт юм. 1). NFA↑
=> Валютын нийлүүлэлт↑ => REER↑
Гадаад өр (+/-) /FX_DEBT/ Улсын эрсдэл болон үндэсний валютын
эрсдэлийг илэрхийлэх ба төлбөрийн тэнцлийн санхүүгийн дансыг төлөөлнө.
1). FXD↑ => Валютын орох урсгал↑ => REER↑ 2). FXD↑ => Хүү ба үндсэн
төлбөр↑ => REER↓ 3). FXD↑ => Эрсдэлийн урамшуулал↑ => REER↓
Нээлттэй байдлын зэрэг (+/-) /OPEN/ Гадаад худалдаанаас өндөр
хамааралтай манай эдийн засгийн хувьд зайлшгүй чухал хувьсагч болно. 1).
OPEN↑ => Эрсдэл↑ => Валютын нийлүүлэлт↓ => REER↓ 2). OPEN↑ =>
Худалдаалдаг барааны үнэ↓ => Ерөнхий үнэ↓ => REER↓ 3). OPEN↑ => Шинэ
технологи, мэдлэгийн импорт↑ => Э/з-н өсөлт↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑
=> REER↓ 4). OPEN↑ => Шинэ технологи, мэдлэгийн импорт↑ => Э/з-н
өсөлт↑ => Дот.валютын эрэлт↑ => REER↑
ГШХО (+/-) /FDI/ Хөгжиж буй орнуудад ГШХО-ын урсгал харьцангуй өндөр
байдаг тул валютын ханшид үзүүлэх нөлөө нь хүртэл их байдаг. 1). FDI↑ =>
Валютын орох урсгал↑ => REER↑ 2). FDI↑ => Бүтээмж↑ => Э/з-н өсөлт↑ =>
Дот.валютын эрэлт↑ => REER↑ 3). FDI↑ => Бүтээмж↑ => Э/з-ийн өсөлт↑ =>
Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓
ЗГ-ын хэрэглээ (+/-) /G_EXP/ ЗГ-ын үйл хөдлөл нь эдийн засагт шууд
нөлөөлдөг учир төсвийн бодлогын хувьсагч бодит ханшид чухал нөлөөтэй.
1). GOV↑ => Нийт эрэлт↑ => Хэрэглээ↑ => Худалдаалдаггүй барааны эрэлт↑
=> Үнэ↑ => REER↑ 2). GOV↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓ 3).
GOV↑ => Мөнгөний нийлүүлэлт↑ => REER↓ 4). GOV↑ => Төсвийн
алдагдал↑ => Э/з ийн тогтворгүй байдал => REER↓
Дотоод, гадаад бодит хүүний зөрүү (+/-) /RIRD/ Уг хувьсагч нь BEER
загварыг үндэслэж буй UIP нөхцлийг илэрхийлэх ба мөнгөний бодлогыг
төлөөлнө. 1). RIRD↑ => Орох урсгал↑ => REER↑ 2). RIRD↑ (Инфляци↓) =>
Харьцангуй үнэ↓ => REER↓
Мөнгөний нийлүүлэлт (+/-) /M2/ 2013 онд Монголбанк бодит секторыг
дэмжих, үнийн өсөлтийг бууруулах зорилгоор эдийн засаг дахь мөнгөний
нийлүүлэлтийг 24%-иар нэмэгдүүлсэн. 1). M2↑ => Төгрөгийн илүүдэл =>
REER↓ 2). M2↑ => Нийт эрэлт↑ => Импорт↑ => REER↓ 3). M2↑ => Нийт
эрэлт↑ => Үнэ↑ => REER↑
Зээл (+/-) /LOAN/ Мөнгөний нийлүүлэлттэй ижил сувгаар нөлөөлнө
Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш болон эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийн
хоорондох урт хугацааны коинтегрэшн хамаарлыг үнэлэхдээ хувьсагчдын тогтворжилтыг
шалгах шаардлагатай. Судалгаанд авч үзсэн хувьсагчдын нэгж язгуурын тестийн үр дүнг Хүснэгт
6-т харуулав.
Хүснэгт 6. нэгж язгуурын тест (ADF test)
Хувьсагч Эрэмбэ Тестийн критик утга T-stat Тайлбар
1% 5%
0 -4.243644 -3.544284 -2.807100 Тогтворжоогүй
REER_SA
1 -2.636901 -1.951332 -5.666012 Тогтворжсон (1%)
PRODMON_SA 0 -3.639407 -2.951125 -1.925454 Тогтворжоогүй
56
1 -2.636901 -1.951332 -6.292938 Тогтворжсон (1%)
0 -3.639407 -2.951125 -2.211227 Тогтворжоогүй
PRODPART_SA
1 -4.262735 -3.552973 -5.388505 Тогтворжсон (1%)
0 -4.252879 -3.548490 -2.783299 Тогтворжоогүй
EXP_SA
1 -4.284580 -3.562882 -5.207639 Тогтворжсон (1%)
0 -4.243644 -3.544284 -3.607148 Тогтворжсон(5%)
IMP_SA
1 -3.661661 -2.960411 -4.970168 Тогтворжсон (1%)
0 -3.639407 -2.951125 -2.544032 Тогтворжоогүй
NFA
1 -2.636901 -1.951332 -6.342852 Тогтворжсон (1%)
0 -2.636901 -1.951332 2.549573 Тогтворжоогүй
FX_DEBT
1 -3.646342 -2.954021 -7.076985 Тогтворжсон (1%)
0 -4.356068 -3.595026 -4.898328 Тогтворжсон (1%)
OPEN
1 -2.650145 -1.953381 -2.134613 Тогтворжсон (5%)
0 -2.636901 -1.951332 -0.678580 Тогтворжоогүй
FDI
1 -2.636901 -1.951332 -9.927817 Тогтворжсон (1%)
0 -3.661661 -2.960411 -1.825052 Тогтворжоогүй
G_EXP
1 -2.641672 -1.952066 -9.561020 Тогтворжсон (1%)
0 -2.634731 -1.951000 -2.722796 Тогтворжсон(1%)
FIS_BAL
1 -2.634731 -1.951000 -14.88794 Тогтворжсон (1%)
0 -4.339330 -3.587527 -3.365204 Тогтворжоогүй
RIRD
1 -2.644302 -1.952473 -5.070619 Тогтворжсон (1%)
0 -2.634731 -1.951000 0.656467 Тогтворжоогүй
M2_SA
1 -2.636901 - -1.951332 -6.663966 Тогтворжсон (1%)
0 -2.632688 -1.950687 2.400433 Тогтворжоогүй
LOAN_SA
1 -3.639407 -2.951125 -6.008496 Тогтворжсон (1%)
0 -4.243644 -3.544284 -2.048195 Тогтворжоогүй
LG_RGDP_SA
1 -3.639407 -2.951125 -9.096911 Тогтворжсон (1%)
Эх сурвалж: өөрийн боловсруулалт
Нэгж язгуурын тестийн үр дүнгээс харахад нээлттэй байдлын зэрэг, импортын үнийн индекс,
төсвийн тэнцэл гэсэн хувьсагчид тогтвортой буюу I(0), бусад үзүүлэлтүүд тогтворгүй буюу I(1)
процесс байв (Хүснэгт 1). Загварын гол хувьсагчдын нэг болох худалдааны нөхцлийн индекс
тогтвортой байсан тул эмпирик шинжилгээнд экспортын болон импортын үнийн индексийг
салгаж авч үзсэн.
𝑦𝑡 = 𝛽0 + 𝛽1𝑧𝑡 + 𝜀𝑡
Үүний дараа дээрх тэгшитгэлийн үлдэгдлийг салган авч шинэ цуваа үүсгэн стационарь эсэхийг
тогтоох ба үлдэгдэл нь стационарь байгаа тохиолдолд үзүүлэлтүүдийг урт хугацааны
57
хамааралтай гэж үзнэ. Үлдэгдлийн стационарь эсэхийг шалгахдаа өргөтгөсөн “Dickey-Fuller”-
ийн тестийг ашиглаж болно. Уг тест нь үлдэгдлийн хувьд дараах тэгшитгэлийг үнэлдэг.
𝑛
Δέt= ɑ1έ+ ∑𝑖=1 𝑎 i+1Δέt-i+€t
Хэрэв байвал үлдэгдлийн цуваа стационарь буюу үзүүлэлтүүд урт хугацааны тэнцвэрт
хамааралтай байна. Tэгшитгэлийг нэгтгэн дараах алдаа засварлах загварыг томьёолох
боломжтой ба уг загвар нь хувьсагчдын хоорондох урт, богино хугацааны хамаарлыг зэрэг
харуулдгаараа давуу талтай.
∆𝑦𝑡
= ɑ1 + ɑ𝑦(𝑦𝑡 − 1 − 𝛽𝑡𝑧𝑡 − 1) + ∑ 𝑎 11 (𝑖)𝛥𝑦𝑡 − 𝐼
𝑖=1
+ ∑ 𝑎 12(𝑖)𝛥𝑧𝑡 − 𝑖 + €𝑦𝑡
𝑖=1
Йохансений коинтегрэшн
Нэг тэгшитгэлт загварууд нь эдийн засгийн суурь үзүүлэлтүүдийн валютын бодит
ханшид үзүүлэх нэг чигт нөлөөллийг харуулдаг. Гэвч эдийн засаг дахь үзүүлэлтүүд нь нэг биш
олон талт хамааралтай байдаг учир аливаа шинжилгээг бодитойгоор гүйцэтгэхдээ системт
загварыг ашиглах нь илүү оновчтой байдаг. Үзүүлэлтүүдийн хоорондох коинтегрэшн хамаарлыг
VAR загвараар шалгах хэд хэдэн тестийг санал болгосон байдаг.
Сток, Ватсон нар (1988) үндсэн бүрэлдэхүүн хэсгүүдэд тулгуурласан энгийн
тренд тестийг дэвшүүлсэн бол Йохансен (1988, 1991, 1992a, 1994, 1996b) ΔXt
болон Xt-1 -ийн хоорондох каноник хамааралд суурилдаг, хамгийн их үнэний
хувь бүхий аргыг ашигладаг тестийг санал болгосон.
Харин Бевлий, Юанг нар (1995), Юанг, Бевлий нар (1996) Xt-1 болон Xt-1 -
ийн хоорондох каноник хамааралд тулгуурлан коинтегрэшн хамаарлыг
үнэлсэн.
Хамгийн сүүлд Хюбрик, Люткфол, Сайконен нар (2001) системт
коинтегрэшний тестийг хөгжүүлээд байна.
Эдгээрээс хамгийн өргөн ашиглагддаг нь Йохансений коинтегрэшн юм. Түүнчлэн тэнцвэрт
ханшийн судалгааны талбар, ялангуяа BEER загварын гол төлөөлөгч болох Кларк, МакДональд
нар (1999), Клостерман, Шнадт нар (2000) бодит ханшийн тэнцвэрт түвшинг Йохансений
коинтегрэшнд тулгуурлан Вектор Алдаа Засварлах загвараар (VECM) үнэлсэн байдаг.
ρ-хэмжээст Xt процессийг ерөнхий VAR загвараар дараах хэлбэрт бичиж болно.
Xt= П1Хt-1+…+ПkXt-k+ФDt+€t’ t=1,…, T
Энд:
X-k+1’… X0 - тогтмол гэж таамаглана.
Dt - тогтмол хэсэг, шугаман тренд, улирлын дамми, шокын дамми зэргийг
агуулсан детерминистек вектор;
58
€t’ - тэг дундажтай, ковариацтай -хэмжээст нормаль тархалттай санамсаргүй
хэмжигдэхүүн
П1,....,Пк - хэмжээст параметрийн матриц
Ф - хэмжээст параметрийн матриц
Йохансен (1991) Энгле-Гранжерийн I(1) хувьсагчдын хоорондох коинтегрэшн хамаарлыг вектор
авторегрессив хэлбэрт илэрхийлж, баталсан. Ийнхүү VAR хэлбэрээр илэрхийлэхийн тулд
ɑ’ɑ˪=0,β’β˪=0 байх (ρ-r) ранг бүхий ɑ болон β-ийн ρ*(ρ-r) хэмжээстэй ɑ˪ болон β˪ гэсэн ортогналь
хэсгийг нэмж тодорхойлох шаардлагатай.
Багасгасан рангтай буюу r<ρ байдаг (ρ нь Х t вектор дахь хувьсагчдын тоо) П-параметрийг
дараах байдлаар богино болон урт хугацааны хэсэгт задалж болдог.
П=ɑβ’
Энд:
ɑ,β ~ харгалзан богино болон урт хугацааны параметруудын матриц
Энэ тохиолдолд ΔXt-E(ΔXt) болон β’Xt-E(β’Xt) -ийг I(0) байлгах анхдагч тархалтыг зааж өгч болно.
Уг процессийг дараах байдлаар илэрхийлнэ.
𝑡
Энд:
C=β˪(ɑ’˪Гβ˪)-1ɑ’˪ байна. Тиймээс Xt нь β -урт хугацааны вектор бүхий коинтеграцчилагдах I(1)
процесс юм. Tэгшитгэлээр илэрхийлэгдэх багасгасан рангийн нөхцлийн хувьд, процесс нь
дараах хураангуй хэлбэрийн алдаа засварлах хэсэгтэй байна.
𝑘−1
Энд:
Энд:
T - өгөгдлийн хугөцааны урт
ℷ^I - I дух хамгийн хүчтэй каноник хамаарал
59
Эмпирик шинжилгээний үр дүн: Энэ
хэсэгт нэгдүгээрт, хувьсагчдын хоорондох
урт хугацааны хамаарлыг үнэлдэг
эконометрик аргачлалуудын
тусламжтайгаар төгрөгийн бодит
үйлчилж буй ханшийн тэнцвэрт түвшинг
үнэлнэ. Хоёрдугаарт, тэнцвэрт ханшийн
үнэлгээний үр дүнд тулгуурлан төгрөгийн
бодит үйлчилж буй ханшийн урт болон
дунд хугацааны тэнцвэрээсээ гажих
гажилтыг тодорхойлно.
Тэнцвэрт бодит ханшийн загварыг
танилцуулахаас өмнө 2012 оноос хойш
бодит ханшийн өөрчлөлтийг
бүрэлдэхүүнээр нь авч үзье.
-0.086302*** -
0.185570***
0.121903*** 0.032885
60
-0.143898** -
0.076773***
0.063123**
0.138659***
-0.121536*** -
0.170028***
(Jarque-Bera) 2.218491
61
Зураг№2 Дунд хугацааны тэнцвэрт түвшин Зураг 3. урт хугацааны тэнцвэрт түвшин
Эх сурвалж: өөрийн зураглал Эх сурвалж: өөрийн зураглал
Тэмдэглэл: Валютын зах нь муу хөгжсөн улсуудын хувьд хэлцлийн зардал, тодорхой бус
байдал, зах зээлийн үр ашиггүй байдал зэргээс шалтгаалан тэнцвэрт ханшийг цэгэн
үнэлгээгээр бүрэн тодорхойлох боломжгүй гэж үздэг ба тэнцвэрт ханш тодорхой
интервалд тодорхойлдог. Ингэхдээ ихэвчлэн хэд хэдэн төрлийн TAR (Threshold
Autoregression) загварыг ашигласан байдаг. Энэхүү судалгааны ажилд бодит ханшийн
тэнцвэрт түвшинг Зураг 4 ба Зураг 5-д харуулсанчлан 2 сигма алдааны интервалд буюу 95
хувийн итгэх завсарт тодорхойлсон нь дээрхтэй төстэй бөгөөд эконометрик загвараар
загварчлах боломжгүй, төгс биш зах зээлийн шинж чанарыг харгалзан үзсэн гэж ойлгож
болно.
Дунд болон урт хугацааны тэнцвэрт түвшний үнэлгээнээс 2010 оны эцэст илүү үнэлэгдэж
байсан төгрөгийн бодит ханш 2011 оны эцэс гэхэд дутуу үнэлэгдсэн ба 2013 оноос 2015 оныг
хүртэлх 3 жилийн хугацаанд ерөнхийдөө илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан бол 2016 оны
эцэст огцом сулран дутуу үнэлэгдсэн гэсэн мөчлөг ажиглагдаж байна.
Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн гажилт
Коинтегрэшн хамааралд тулгуурлан төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн дунд157
болон урт158 хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилтыг тодорхойлох боломжтой. Уг
судалгаанд авч үзсэн 2 коинтегрэшн аргачлал болон аргачлал тус бүрийн алдаагаар жигнэж
дундажласан төгрөгийн бодит ханшийн тэнцвэрт түвшнээсээ гажсан гажилтыг 95 хувийн итгэх
интервалд байгуулан, дараах байдлаар харуулав.
62
Зураг№4 Төгрөгийн бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажсан гажилт
\Төгрөгийн бодит ханшийн жигнэсэн дундаж гажилтаас харахад 2008-2016 оны хооронд
төгрөгийн бодит ханш нь дунд хугацааны тэнцвэрт түвшний цэгэн үнэлгээнээс илүү үнэлэгдэж
ирсэн утгуудын дундаж 3.6 хувь, дутуу үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 4.0 хувь байна (Зураг
4).
2011 оны 4 дүгээр улиралд төгрөгийн бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт
Эх сурвалж: өөрийн зураглал түвшнээсээ хамгийн ихээр буюу 5-17
хувиар илүү үнэлэгдсэн байна. Харин 2012 оны 4 дүгээр улиралд төгрөгийн бодит ханш дунд
хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ хамгийн ихээр буюу 5-14хувиар дутуу үнэлэгдэж байв(Зураг4)
2016 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар дунд хугацааны тэнцвэрээсээ 0-9 хувиар дутуу
үнэлэгдсэн гэж гарсан нь бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт түвшиндээ байгаа болохыг
харуулж байна. Мөн бодит ханшийн дунд хугацааны тэнцвэрт түвшин нь бодит ханш макро
эдийн засгийн суурь хүчин зүйлстэй хэр нийцтэй байгааг илэрхийлнэ.
Зураг№5 Төгрөгийн бодит ханшийн урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажих гажилт
Харин төгрөгийн бодит ханшийн урт хугацааны тэнцвэрт түвшний үнэлгээнээс 2005-2013
оны хооронд төгрөгийн бодит ханш урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ илүү үнэлэгдэж ирсэн
утгуудын дундаж 6.0 хувь, дутуу үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 5.5 хувь байна (Зураг 7).
63
Төгрөгийн бодит ханш нь урт
хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ
хамгийн ихдээ 2008 оны 3 дугаар
улиралд 10-22 хувиар илүү 2009
оны 4 дүгээр улиралд 8-17 хувиар
Эх сурвалж: өөрийн зураглал
байв (Зураг№5).
2011-2012 оны дэлхийн санхүүгийн
хямралын үед бодит ханшийн гажилт
хамгийн их хэлбэлзэлтэй байсан.
Тухайлбал, бодит ханш 2011 онд огцом чангарч илүү үнэлэгдэж байсан бол 2012 онд огцом
суларч дутуу үнэлэгдэж байв. Харин хямралаас хойш буюу 2013-2015 онуудад бодит ханш
ерөнхийдөө илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан нь 2016 онд мөчлөгийн нөлөөгөөр урт
хугацааны тэнцвэрээсээ дутуу үнэлэгдээд байна. 2016 оны 4 дүгээр улирлын байдлаар бодит
ханш урт хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 4-11 хувиар дутуу үнэлэгдээд байна.
Дүгнэлт
Төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш дан ганц макро эдийн засгийн суурь нөхцлөөр
тодорхойлогдон уян хатан тогтож байх зарчмыг баримтлах валютын захын сонгодог бүтэц
бүрэлдээгүй, гадаад орчны тодорхой бус байдал өндөр байгаа өнөө үед макро эдийн засгийн
тогтворгүй байдалд хүргэх эсрдэлтэй. Нэгэнт манай орны эдийн засаг нь уул уурхайгаас өндөр
хамааралтай улс болсон учир гадаад эдийн засгийн нөлөөлөл өндөр байна. Мөн энэхүү
судалгаагаар төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн тэнцвэрт түвшин, түүнд тулгуурласан
бодит ханшийн гажилтыг харьцангуй үнэд суурилсан хандлага буюу BEER загвараар тооцлоо.
Төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханшийн өөрчлөлтөд дотоодын үнийн түвшин хүчтэй нөлөөлдөг
тул бодит ханшид мөнгөний бодлогын хувьсагчдын (бодит хүүний зөрүү, мөнгөний нийлүүлэлт)
нөлөө өндөр болох нь загвараар батлагдсан. Үнэлгээний үр дүнд мөнгөний нийлүүлэлт бодит
ханшийг чангаруулах нөлөөтэй гарсан нь мөнгөний нийлүүлэлтийн хувьд үнийн суваг
давамгайлж буйг харуулж байна. Харин
гадаад валютын урсгал, валютын
нөөцийг төлөөлүүлэн гадаад цэвэр
актив, гадаад өрийн ГШХО зэрэг
үзүүлэлтүүдийг авсан боловч ГШХО-ын
хувьсагч нь бодит ханшийг илүүтэйгээр
тайлбарлаж байсан. Мөн дотоодын
хөдөлмөрийн бүтээмж, худалдааны
нөхцөл, нээлттэй байдлын зэрэг гэсэн
хувьсагчид бодит ханшид нөлөөтэй
болох нь харагдсан. Тэнцвэрт ханшийн
шинжилгээг гүйцэтгэхдээ эконометрик
аргачлалуудыг ашигласан ба тэнцвэрт бодит ханшийг эдгээр 2 аргачлалын алдаагаар жигнэж
дундажласан үр дүнг загваруудын 2 сигма алдааны интервалд байгуулах замаар 95 хувийн
итгэх түвшинд тэнцвэрт ханшийг тодорхойлсон. Харин тэнцвэрт бодит ханшийн цэгэн
үнэлгээний үр дүнгээс дараах хандлагуудыг харж болно. Тэнцвэрт ханшийн шинжилгээг
гүйцэтгэхдээ эконометрик аргачлалуудыг ашигласан ба тэнцвэрт бодит ханшийг эдгээр 2
аргачлалын алдаагаар жигнэж дундажласан үр дүнг загваруудын 2 сигма алдааны интервалд
байгуулах замаар 95 хувийн итгэх түвшинд тэнцвэрт ханшийг тодорхойлсон. Харин тэнцвэрт
бодит ханшийн цэгэн үнэлгээний үр дүнгээс дараах хандлагуудыг харж болно. Үүнд:
64
• 2008-2016 оны хооронд төгрөгийн бодит үйлчилж буй ханш дунд (урт)
хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ илүү үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 3.6 хувь (6.0 хувь),
харин дутуу үнэлэгдэж ирсэн утгуудын дундаж 4.0 хувь (5.5 хувь) байна. Харин төгрөгийн
бодит ханшийн дунд (урт) хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ гажсан бүх утгын дундаж 0.4 хувь (-
0.4 хувь) байгаа нь хугацааны туршид төгрөгийн бодит ханш ерөнхийдөө тэнцвэрийнхээ орчим
хэлбэлзэж байсныг илэрхийлнэ.
• 2008-2009 оны дэлхийн санхүүгийн хямралын үед төгрөгийн бодит ханшийн
гажилт хамгийн өндөр бөгөөд хамгийн их хэлбэлзэлтэй байв. Хямралын эхний үе буюу 2008
оны 3-4 дүгээр улиралд бодит ханш дунд (урт) хугацааны тэнцвэрээсээ 5-17 хувиар (10-22
хувиар) илүү үнэлэгдсэн байсан бол 2009 оны 4 дүгээр улиралд огцом суларч, 5-14 хувиар (8-17
хувиар) дутуу үнэлэгдсэн байна.
• 2010-2012 онуудад төгрөгийн бодит ханш дунд болон урт хугацааны
тэнцвэрээсээ илүү үнэлэгдэх хандлагатай байсан импортыг урамшуулах чиглэлд үйлчилж
байсан байна.
• Харин 2013 оны 3 дугаар улиралд төгрөгийн нэрлэсэн үйлчилж буй ханш огцом
суларсанаар бодит ханш дунд хугацааны тэнцвэрт түвшнээсээ 4-12 хувиар, урт хугацааны
тэнцвэрт түвшнээсээ 6-14 хувиар тус тус дутуу үнэлэгдэж, тэнцвэрт түвшний интервалаасаа
гарсан ба энэ нь 2009 оны 4 дүгээр улирлын гажилттай ойролцоо дүнтэй байв. 2014 оны 4
дүгээр улиралд эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдан гажилт харьцангуйгаар засварлагдах
хандлагатай боловч тэнцвэр бүрэн хангагдаагүй хэвээр байна.
65
Ашигласан ном зүй -
66
Domac, Ilker; Shabsigh, Ghiath;, “Real Exchange Rate Bahavior and Economic Growth: Evidence from
Egypt, Jordan, Morocco, and Tunisia,” International Mon- etary Fund, 1999.
Rapetti, Martin; Skott, Peter; Razmi, Arslan;, “The Real Exchange Rate and Economic Growth: Are
Developing Countries Different?,” University of Massachusetts Amherst, 2011.
Toulaboe, Dosse;, “Real Exchange Rate Misalignment and Economic Growth in Developing Countries,”
Fort Hays State University, 2011.
Jorge Selaive/
www.issuu.com
www.ikon.mn
www.1212.mn
www.nso.mn
Www.gogo.mn
Www.legalinfo.mn
Www.mongolbank.mn
http://www.unen.mn/content/8346.shtml#sthash.l35NN5VG.dpuf
http://spellcheck.gov.mn/
http://www.imf.org/external/ns/search.aspx?NewQuery=currency+economic+&submit
Хавсрал Хавсралт 1
Судалгааны Түүвэр Макро э/з- Бодит ханшийн Аргазүй, Э/з-ийн нөлөө
ажил ийн хэмжүүр аргачлал
үзүүлэлт
Коттани, Хөгжиж буй Э/з-ийн REER гажилт: PPP Хөлгөн [Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] –
Кавалло, Хан 24 улс (1960- өсөлт, ХО-т, болон Загвар REER өгөгдөл, ХБКА Тогтворгүй байдал
нар (1990) 83) ICOR, тогтворгүй байдал:
Экспорт, REER-ийн вариацын
ХАА коэф
Доллар (1992) Хөгжиж буй Э/з-ийн REER гажилт: Хөлгөн [Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] –
95 улс (1976- өсөлт REER Тэнцвэрт ханшаас өгөгдөл, ХБКА Тогтворгүй байдал
85) гажилт: зөрөх зөрүү
Тэнцвэрт REER тогтворгүй
ханшаас байдал: Стандарт
зөрөх зөрүү хазайлт
Гура, Греннес ССА-ын 33 Э/з-ийн REER гажилт: PPP, Панел ба [Сөрөг] – Загвар [Сөрөг] –
нар (1993) улс (1972-87) өсөлт, Тэнцвэрт ханшаас холимог Тогтворгүй байдал
Экспорт, зөрөх зөрүү REER өгөгдөл, ХБКА
Импорт, тогтворгүй байдал:
ХО-т, Стандарт хазайлт
Хадгаламж
Истэрли 51 улс (1970- Э/з-ийн REER гажилт: Хөлгөн [Сөрөг] – Загвар
(1993) 85) өсөлт Тэнцвэрт ханшаас өгөгдөл, ХБКА
зөрөх зөрүү [Сөрөг] –
Загвар
67
Истэрли, 81 улс (1960- Э/з-ийн REER гажилт: Панел өгөгдөл, [Сөрөг] – Загвар
Луйза, 93) өсөлт Тэнцвэрт ханшаас Моментын
Монтиел нар зөрөх зөрүү арга
(1997)
Разин, 93 улс (1975- Э/з-ийн REER гажилт: Панел өгөгдөл, загвар [Сөрөг] – Загвар
Коллинс нар 92) өсөлт Тэнцвэрт ханшаас Тогтмол [Сөрөг] – Тогтворгүй
(1999) зөрөх зөрүү REER нөлөөний байдал
тогтворгүй байдал:
Стандарт хазайлт
Домач, Шабси Арабын 4 (1970-1996) REER гажилт: хазайлт 3 1970-1990 оны хоорондох
нар (1999) улс: Эгипт, Э/з-ийн Тэнцвэрт бодит шатат ХБКА валютын ханшийн
Йордан, өсөлт ханшийн зах зээл алдаатай бодлогоос
Морокко, дээр ажиглагдсан шалтгаалан бий болсон
Тунис (1970- бодит ханшаас бодит ханшийн гажилт нь
1996) хазайх хазайлт э/з-т сөрөг нөлөө үзүүлсэн
Истэрли ) 70 улс Э/з-ийн Түүвэр судалгаа [Сөрөг] – Ханшийн зөрүү,
(2001) 70 улс (1960-99) өсөлт REER Загвар
гажилт:
Тэнцвэрт
ханшаас
зөрөх зөрүү
Блийни, ССА-ын 14 Э/з-ийн REER гажилт: Загвар Панел өгөгдөл, [Сөрөг] – Загвар
Грийнвей нар улс (1980-95) өсөлт, REER тогтворгүй Тогтмол
(2001) Дотоодын байдал: Стандарт нөлөөний
ХО-т хазайлт загвар
Луйза, 78 улс (1960- Э/з-ийн REER гажилт: Панел өгөгдөл, Сөрөг] – Загвар
Фахнзилбер, 2000) өсөлт Тэнцвэрт ханшаас Моментын
Калдерон нар зөрөх зөрүү арга
(2004)
Хаусман, ) 110 улс Э/з-ийн REER гажилт:ppp Пробит загвар [Сөрөг] – REER- ийн гажилт
Притчет, (1950-99) өсөлтийн
Родрик нар хурд
(2004)
Притчет, ) 110 улс Э/з-ийн REER гажилт: PPP Пробит загвар [Сөрөг] – REER- ийн гажилт
Родрик нар (1950-99) өсөлтийн
(2004)
Истэрли 8 улс (1960- Э/з-ийн REER гажилт: Панел [Сөрөг] – Ханшийн зөрүү,
(2004) 2000) өсөлт Ханшийн зөрүү, өгөгдлийн Загвар
Загвар шинжилгээ
Агуэрра, 60 улс (1965- Э/з-ийн REER гажилт: Панел болон Гажилт нь э/з- ийн
Калдерон нар 2003) өсөлт Тэнцвэрт бодит хугацааны өсөлтөд шугаман бус
(2005) ханш болон зах зээл цувааны сөрөг нөлөөтэй.
дээр ажиглагдсан коинтегрэшн
бодит ханшийн аргачлал
зөрүү
Монтиэл, ) 94 улс Хадгаламж, REER гажилт: Урсгал дансны Сул үнэлэгдсэн ханш нь
Сервен нар (1975-2005) э/з- ийн Загвараар хугацаа хадгаламж болон э/з-ийн
(2008) ханш өсөлт тодорхойлсон ханш хоорондын өсөлт- ийг дэмжихгүй. Их
болон зах зээл загвар хэмжээний урсгал дансны
дээрх ханшийн илүүдэлтэй улсад л дээрх
зөрүү суваг ажиглагдана
Родрик (2008) 184 улс Э/з-ийн Ханшийн дутуу Панел Хөгжиж буй орны хувьд
(1950-2004) өсөлт үнэлэгдэх индекс шинжилгээ, ханш дутуу үнэлэгдэх нь
Нээлттэй э/з-ний өсөлтийг дэмждэг.
жижиг э/з- ийн
68
рекурсив
загвар
Элбадави, Саб- Экспорт, Экспорт, э/з-ийн Алдаа засварлах загвар Илүү
Калтани, Сото Сахарын э/з-ийн өсөлт REER гажилт: засварлах үнэлэгдсэн ханш нь
нар (2009) Африкийн 83 Тэнцвэрт ханшаас загвар. экспортын төрөлжилт
Саб- Сахарын улс (1970- зөрөх зөрүү болон э/з-ийн өсөлтөд
Африкийн 2004) сөрөг нөлөөтэй бол дутуу
үнэлгэдсэн ханш нь эдгээр
үзүүлэлтэд эерэг
нөлөөтэй.
Саленаве G-20-ийн Э/з-ийн REER гажилт: Панел ханшийн гажилт нь э/з-
(2010) орнууд өсөлт Тэнцвэрт ханшаас коинтегрэшн ийн өсөлтийг сааруулдаг
(1980-2006) зөрөх зөрүү
69
M1 M2 INF
2,400 12,000,000 25
2,000 10,000,000 20
1,600 8,000,000 15
1,200 6,000,000 10
800 4,000,000 5
400 2,000,000 0
0 0 -5
07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
1,000 100 0
07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
IM PORT
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
24
Series: EXCHUSA
Sample 2007M01 2016M10
20
Observations 118
16 Mean 1505.763
Median 1396.250
Maximum 2307.800
12 Minimum 1144.600
Std. Dev. 314.3477
8 Skewness 0.709168
Kurtosis 2.195738
4 Jarque-Bera 13.07104
Probability 0.001451
0
1200 1400 1600 1800 2000 2200
70
M1 M2 INF
2,400 12,000,000 25
2,000 10,000,000 20
1,600 8,000,000 15
1,200 6,000,000 10
800 4,000,000 5
400 2,000,000 0
0 0 -5
07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
1,000 100 0
07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
IMPORT
7,000
6,000
5,000
4,000
3,000
2,000
1,000
0
07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17
71
AR(6) -0.07954 0.091203 -0.872112 0.0023
AR(9) -0.039686 0.076227 -0.520623 0.0367
AR (11) 0.10532 0.087274 1.206779 0.0022
GARCH = C(14) + C(15)*RESID(-1)^2 + C(16)*GARCH(-1) + C(17)
72
Эх сурвалж:өөрийн боловсруулал
Хүснэгт №5 Валютын ханшид нөлөөлөгч регрессийн коэффициент
73
Хавсралт2
74
75
ХӨДӨЛМӨРИЙН ЗАХ ЗЭЭЛ ДЭЭРХ АНГЛИ ХЭЛНИЙ ХЭРЭГЦЭЭ БА
ҮР ДҮНД СУУРИЛСАН СУРГАЛТ
Хураангуй
Манай улсын дээд боловсрол эзэмших шатны англи хэлний сургалтын чанарыг хувь
хүн болоод нийгмийн хэрэгцээнд нийцүүлэх, олон улсын жишигт хүргэх хэрэгцээ байна. Үүний
тулд их дээд сургуульд элсэгчдийн ерөнхий англи хэлний мэдлэг-чадвар, мэргэжлийн англи
хэлний сургалтын чанарт дүн шинжилгээ хийх, хөдөлмөрийн зах зээл дээрх өнөөгийн болоод
ирээдүйн хэрэгцээг тодорхойлох нь зүйтэй юм. Үүний зэрэгцээ сургалтын хөтөлбөрийн
агуулга, аргазүйг оновчтой боловсруулах, багш нарын мэдлэг-ур чадварт стандарт
тогтоох, англи хэлний тархалтын ижил бүсэд багтдаг улс орнуудын туршлагаас суралцах
зэрэг нь цаг үеийн шаардлагаар урган гарч ирж байна. [1]
Түүнчлэн суралцагч сургалтын явцад эзэмшсэн англи хэлний мэдлэг, чадвараа өдөр
тутмын сурч, хөдөлмөрлөх болон өөрийгөө хөгжүүлэх үйл ажиллагаанд зорилго чиглэлтэй
ашиглаж чадаж байгаа эсэхийг тодорхойлох замаар суралцагчийн хэрэгцээг сэдэлжүүлэх
ямар боломж байгааг илрүүлэх нь чухал юм.
Бид энэхүү судалгаанд их, дээд сургуулийн англи хэлний сургалтын агуулга, арга зүйд
хувь хүн, ажил олгогч, нийгмийн хэрэгцээний өөрчлөлтийг хэрхэн тусгаж өөрчлөгдөн хөгжих
боломж байгааг суралцагчдын эзэмшсэн бодит мэдлэг-чадвар, хэрэглээний хандлага зэрэгт
үндэслэн тодорхойлох оролдлогыг суралцагчийн өнцөгөөс авч үзсэн болно.
Оршил
НҮБ-аас тунхагласан “хүн төвт хөгжил”-ийн үзэл баримтлалаар бол боловсролын үүрэг
нь хүний хөгжих, хэрэгцээт мэдлэг, чадвар, дадал олж авахад нь үйлчлэхэд чиглэж байх
учиртай. Тиймээс ч өнөөдөр дэлхийн ихэнх улсууд боловсролын тогтолцоондоо хүн амынхаа
76
сонголт хийх хүрээг өргөтгөн, мэдээллийн технологийг ашиглах чадварт сургахад анхаарах
болсон нь англи хэлний хэрэгцээг улам нэмэгдүүлж байна.
Нөгөө талаасаа мэдээллийн технологийн хурдацтай хөгжил, даяарчлагдсан ажлын байр, ажил
олгогчдын шалгуур шаардлага зэрэг нь англи хэлний сургалтын арга технологийг өөрчлөх
шаардлагатай байгааг харуулж байна.
ЕБС-д 6-8 жил, их дээд сургуульд 3-4 жил англи хэлийг тодорхой хөтөлбөрөөр судалсан
хэрнээ суралцагчдын талаас илүү хувь нь өөрийн мэдлэг-чадварт сэтгэл хангалуун бус, өөртөө
итгэлгүй, англи хэлийг ажил мэргэжлийнхээ хэрэгцээнд ашиглах чадваргүй бэлтгэгдэж
байгаагийн цаана манай улсын боловсролын тогтолцооны хөгжилтэй холбоотой олон
ээдрээтэй асуудал байгаа нь тодорхой.
Судалгааны зорилго
77
Судалгааны зорилт:
Энэхүү судалгааны ажлыг гүйцэтгэхэд юуны өмнө мэргэжлийн англи хэлний сургалтын
үүсэл хөгжил, үзэл баримтлал, чиг хандлагын талаар бусад орны болон өөрийн орны эрдэмтэн
судлаачдын үндсэн бүтээл, онолын концепцийг харьцуулан жиших, анализ хийх, нэгтгэн дүгнэх,
аргуудаар онолын судалгаа хийсэн. МБДС-д суралцагчдын мэргэжлийн англи хэл сурч эзэмших
эрэлт, хэрэгцээ, суралцах үйл явцын үр дүнг ажиглах, асуулга явуулах, суралцагчдын мэдлэг,
чадварыг оношлох зорилготой хяналтын тест авч үр дүнд анализ хийх, суралцагчдын сурлагын
дүн, хичээлийн хөтөлбөрт анализ хийх, сургалтын үр дүнд нөлөөлөх хүчин зүйл, хамаарлыг
илрүүлэх зорилготой эмпирик болон тоон судалгааны аргуудыг ашиглалаа.
Түүнчлэн судалгааны ажилтай холбогдох үзэл баримтлалын практик үйл ажиллагаанд
хэрэгжиж буй байдалд анализ хийх, үйлийн судалгаа хийх, тайлбар өгөх, дүгнэлт гаргах, санал
боловсруулах зэрэг чанарын судалгааны аргуудыг тус тус хэрэглэсэн болно.
Судлагдсан байдал
Олон улсын түвшинд мэргэжлийн англи хэлний сургалтын заах аргын асуудал нь 20-р
зууны дунд үеэс эхлэлтэй бөгөөд АНУ, Их Британи болон Австрали зэрэг орны олон эрдэмтэд
өргөн хүрээтэй судалгаа хийж, эрдэм шинжилгээний бүтээл, ном сурах бичиг олноор туурвисан.
Тухайлбал, Эвер Латор /1969/, Сволес /1971/, Сэлинкер болон Тримбель /1976/ нар шинжлэх
ухаан, технологийн англи хэлний талаарх бүтээлүүдийг туурвисан бол заах аргын асуудлаар С.Л
Барбер /1985/ “Шинжлэх ухааны англи хэлний үндэс” нэртэй нийтлэл бичиж, Том Хатчинсан
78
болон Алан Вотерс /1987/ “мэргэжлийн англи хэл ба сурахуй төвтэй арга”, Их Британи улсын
хэл шинжээч, мэргэжлийн англи хэлний заах аргын мэргэжилтэн Дадли Эванс /1998/
мэргэжлийн англи хэл заах аргын асуудлыг ерөнхий англи хэлтэй харьцуулан судалж
мэргэжлийн англи хэлний сургалтын түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан байдаг. [4]
Монгол улсад мэргэжлийн англи хэлний сургалт хэрэгжүүлж эхэлсэн 1996 оноос хойш
манай орны эрдэмтэн судлаачид, их дээд сургуулийн багш нар энэ асуудлыг олон талаас нь
судалж, анхаарлаа хандуулж ирсэн байдаг ч дагнасан томоохон судалгааны ажлаас дурьдвал:
сургалтын хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох асуудлаар “Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын
хөтөлбөрийн инноваци” (Н.Оюунцэцэг, 2011), “Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын
хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох асуудал” (А.Булгаа, 2013), “Англи хэлний сургалтын
хөтөлбөрийг боловсронгуй болгох судалгаа, туршилт” (Ц.Энхбаатар, 2014) сэдвүүдээр судалгаа
хийж нэг сэдэвт бүтээл туурвисан байдаг. Эдгээр судлаачид Монголын их дээд сургуулийн
мэргэжлийн англи хэлний сургалтын хөтөлбөрийн өнөөгийн байдал, түүний хэрэгжилтэнд
боловсрол судлал, гадаад хэлний сургалтын онол арга зүйн түвшинд судалгаа хийж
шинэчилсэн хөтөлбөр боловсруулан ШУТИС, ХААИС, ХИС – ийн бакалаварын шатны инженер,
хөдөө аж ахуйн менежмент, сэтгүүл зүйн чиглэлийн мэргэжлийн англи хэлний сургалтанд
туршин хэрэгжүүлж үр дүнг нь өөрсдийн бүтээлд тодорхой тусгасан байна. Эдгээр нь манай
орны хувьд мэргэжлийн англи хэлний сургалтын шинэчлэлийн эхлэлийг тавьсан бүтээлүүд
болжээ.
Судалгааны ач холбогдол:
Мэргэжлийн англи хэлний сургалт нь манай улсын хувьд шинэлэг байгаа ба үүнийг үр
дүнтэй хөгжүүлэхэд төр засгийн бодлого,сургууль, хөтөлбөр, багшийн мэргэжлийн ур
чадварзэрэг олон хүчин зүйлийн зэрэгцээ суралцагчийн оролцоо, дуу хоолой чухал байна. Энэ
талаар манай сургуулийн хувьд оюутан-суралцагчийн хийсэн судалгаа шинжилгээний ажил
одоогоор байхгүй байна. Тиймээс судлаач-оюутан бид өөрсдийн 4 жил суралцах хугацаандаа
хийсэн ажиглалт, дүгнэлт, үе тэнгийн суралцагчдын англи хэлний сургалтанд хандах хандлага,
хүлээлт зэргийг өдөр тутам анзаарч, мэдэрч байдгийн хувьд мэргэжлийн англи хэлний
сургалтын үр өгөөжийг дээшлүүлэхэд суралцагчийн зорилтот хэлний бодит хэрэглээг дэмжих,
урамшуулах, хичээл хоорондын уялдаа холбоог сайжруулах, дээд боловсрол олгох шатны
сургалтанд англи хэлийг судалгаа, сургалтын өдөр тутмын хэрэгсэл байлгахад хөтөлбөр
хэрэгжүүлэгч нар хэрхэн оролцох нь үр дүнтэй байх талаар санаа дэвшүүлсэн нь манай
судалгааны ажлын шинэлэг тал юм./Өөрөөр хэлбэл англи хэлийг зөвхөн англи хэлний
хичээлээр биш сургалтын хөтөлбөр хэрэгжих бүхий л үйл явцад нарийн тусгах нь чухал байна./
79
1970-иад оны эхэн үеийн газрын тосны үйлдвэрлэлийн хямрал нь Барууны орнуудын
мөнгө болон мэдлэгийн урсгал газрын тосны баялагтай улсууд руу чиглэсэн бөгөөд мэдлэг
тээвэрлэгч хэл нь англи хэл болсон. Өөрөөр хэлбэл энэ цаг үеэс англи хэл нь дэлхийн өндөр
хөгжилтэй орнуудын боловсрол, мэдлэг, мэдээлэл экспортлох гол хэрэгсэл болсон гэж үздэг
байна. Харин мэргэжлийн англи хэлний сургалт үүсэн бий болоход нөлөөлсөн сүүлчийн
шалтгаан бол хэл шинжлэл гэхээсээ илүү сэтгэл судлалттай хамаатай юм. [4] Мөн тэд
мэргэжлийн англи хэл бол агуулга арга зүйн хувьд бүх шийдвэрүүдийг суралцагчийн сурах
хэрэгцээнд үндэслэн гаргадаг сургалтын үйл ажилгааны нэгэн арга зам юм. Үүнийг хэлний
сургалтын ердийн нэг “арга зам” гэж үзэх хэрэгтэй. Мэргэжлийн англи хэлний сургалтын
хэлбэр 1960-д оноос Европын улс орнуудад шинжлэх ухаан, технологийн хөгжлийг даган үүсчээ.
Мэргэжлийн англи хэлний сургалтыг хөгжүүлэгч Судлаач Том Хачинсан, АланВотерс
/1987/ нар ярианы ба бичгийн англи хэлний хэрэглээ хоорондоо ялгаатайг дурьдаад өөр өөр
нөхцөлд байдалд тодорхой чиглэлээр суралцаж буй хүмүүсийн хэрэгцээг хангахын тулд хэл
заах аргад тодорхой өөрчлөлт оруулах боломжтой ба мэргэжлийн англи хэлний сургалт нь
дараах шалтгаанаас үүсэж болно хэмээсэн байдаг.
1. Шинэчлэгдэн өөрчлөгдөж буй дэлхийн ертөнц
2. Хэл шинжлэл дахь хувьсгал
3. Суралцагчдад анхаарал хандуулах шаардлага зэрэг юм. [5]
Мэргэжлийн англи хэл ба ерөнхий англи хэл нь онолын хувьд бараг ялгаагүй харин практикт
хэрэглээний хувьд тун их ялгаатай юм гэж үзсэн ба хичээлийн хөтөлбөрийг дараах гол хоёр
шалгуураар хуваан боловсруулах нь зохистой гэжээ. Үүнд:
80
2. Оюутан-суралцагсдын мэргэжлийн англи хэлний сурахуйн гарцыг тодорхойлох судалгаа
Судалгааны эхний хэсэгтээ бид МБДС-ийн ТЭЗНББ-3р курс, НББ-Аудит-3р курсын нийт
100 оюутнаас мэргэжлийн англи хэлний хичээлийн сургалтаас олж авсан мэдлэгтээ хэр сэтгэл
ханамжтай байгаа болоод олж авсан мэдлэгээ дадал болгох чадвар, түүнийг ашиглах хэрэгцээ
байгаа эсэх талаар, дараагийн хэсэгт дээрх 100 оюутнаас англи хэлний улсын шалгалтын дүн,
мэргэжлийн англи хэлний хичээлийн голч дүн зэргийг харгалзан үзэж 60 оюутанг түүвэрлэн авч
санхүүгийн тайланг англи хэл дээр гаргах чадварыг тогтоох зорилгоор кейс судалгаа тус тус
авсан. Судалгааны үр дүнд оюутнууд сурах хүсэл идэвхи чармайлт байгаа хэдий ч мэргэжлийн
англи хэлийг дадал болгох хэрэгцээ үүсэхгүй байгааг харж болохоор байна.
/СТ-г
англи хэл дээр нөхөх
Та санхүүгийн 5 тайлан/ОДТ, СБТ, МГТ, ӨӨТ, нэмэлт чадвар/
тодруулга/-г англи хэл дээр гаргаж чадах уу?
Кейс судалгааны үр дүн
мэдэхгүй байна 9%
чадахгүй 25%
заримыг нь чадна 61%
31%
сайн чадна 5% 0-10%
маш сайн чадна 0% 69%
11-40%
Мэргэжлийн англи хэл хичээлийн зорилго нь оюутан Санхүүгийн тайланг англи хэл дээр
гаргах чадвар эзэмших байдаг ба үүнтэй холбоотойгоор, “Та санхүүгийн тайлангуудыг англи хэл
дээр гаргаж чадах уу?” гэсэн асуултад нийт судалгаанд оролцсон 100 оюутны 67% нь ямар нэг
хэмжээгээр чадна гэж хариулсан бол кейс судалгааны үр дүнд оюутнуудын 69% нь 10хүртэлх
хувийн гүйцэтгэлтэй хийсэн байна. Үүнээс үзэхэд оюутнуудад мэргэжлийн англи хэлийг тогтмол
ашиглах хэрэгцээ үүсэхгүй байгаагаас мэргэжлийн англи хэл хичээлээр олж авсан мэдлэгээ
чадвар болгож чадахгүй байна.
27% 0-30%
40%
31-50%
51-70%
33%
81
Та нягтлан бодох бүртгэлийн англи хэл
хичээлээс эзэмшсэн үгсийн сангаасаа одоо
хэдэн хувийг санаж байгаа вэ?
7%16% 80-100%
60-79%
33%
40-59%
44%
0-40%
огт гардаггүй 1%
хааяа 8%
заримдаа 48%
ихэвчлэн 23%
байнга 20%
Мэргэжлийн англи хэлний мэдлэгээ дадал болгон хэвшүүлэхэд англи хэл дээр
мэргэжлийн сурах бичиг ном зохиолыг унших нь чухал нөлөөтэй. Мэргэжлийн
хичээлийн бие даалт, курсын ажлыг гүйцэтгэхэд англи хэл дээр мэдээллийн эх
үүсвэртэй ажиллах шаардлага ямар нэг байдлаар тулгардаг гэж судалгаанд
82
оролцогсдын 99% нь хариулсан байна. Манай сургуулийн номын сангийн фондын
18%-ийг англи хэл дээрх сурах бичиг эзэлдэг бөгөөд 2016онд эргэлт нь ердөө 10%тай
байгаа нь оюутнууд англи хэл дээр сурах бичгийг уншихаас илүү орчуулгын бэлэн
номыг унших сонирхолтой байгаатай холбоотой.
График 6. Номын сангийн фондод англи номын эзлэх хувь (МБДС-ийн номын сан
2016 оны дунджаар МБДС-ийн номын сангийн гадаад хэл дээрх сурах бичгийн эргэлт 10%-тай
байсан нь бизнесийн дээд боловсрол олгох хөтөлбөрийн хэрэгжилтэнд хоёр дахь хэлээр
мэдээлэлтэй ажиллах, сургалтын өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа ашиглах талаар нэлээд
дутмаг байгаа талаар бидний дэвшүүлсэн таамаглалыг баталж байна гэж үзэж байна.
Тайланд улсын мэргэжлийн англи хэл заах арга зүйн шинэчлэл, ижил төстэй талууд
Зураг 1. Англи хэлний тархалтын онол (Moag.R, Kachru.B, 1982, 1992) [4],[5]
Судалгааны энэ хэсэгт Тайланд улсыг сонгон авсан шалтгаан нь Англи хэлний тархалтын
онолоор ижил бүсд харьяалагддаг төдийгүй эдийн засаг, нийгэм соёл, газар зүйн хувьд манай
оронтой ижил төстэй тал ихтэй юм. Аливаа боловсролын шинэчлэл нь ангийн сургалтын
шинэчлэлээс эхлэн сургууль, боловсрол, удирдлага, улс төр, соёл гэсэн шаталсан тогтолцоогоор
83
явагддаг гэсэн А.Кеннедигийн онолыг Тайланд улс боловсролын шинэчлэлдээ гол тулгуур
болгон ашигласан.
Тайландад хүүхдүүд бага дунд сургуульд суралцах явцдаа 12 жил тасралтгүй англи хэлийг
судалдаг боловч үр дүн нь тийм ч сайн байдаггүй. Одоогоос хэдэн арван жилийн өмнө хөрш
зэргэлдээ улс орнуудтай харьцуулалт хийхэд ч Тайландад англи хэлийг эзэмшсэн байдал
харьцангуй дорой байсан. 2011 онд олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн TOEFL-ийн шалгалтын
дээд оноо 120 дундаж нь 80 байхад Тайланд улсын дундаж 75 байсан нь Камбож, Лаос зэрэг
буурай хөгжилтэй орнуудтай энэ зэрэгцэх хэмжээний муу байсныг харуулж байгаа юм.
EPI/English Proficiency Index/ буюу тухайн улсын англи хэлний боловсролын түвшинг эдийн
засаг нийгмийн олон үзүүлэлттэй харьцуулан жагсаадаг индексээр 2011 онд Тайланд сүүлээсээ
2-т бичигдэж байсан тул англи хэлний боловсролын мухардалаас гарахын тулд боловсролын
салбартаа томоохон өөрчлөлт хийж эхэлжээ.
Тайланд улсын англи хэлний боловсролоо хөгжүүлэхийн тулд авч хэрэгжүүлж буй бодлого:
Дүгнэлт:
Мэргэжлийн англи хэл нь англи хэлний дунд ба түүнээс дээш түвшний суралцагч буюу
оюутан эсвэл тухайн мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа хүмүүст зориулсан сургалтын хэлбэр
бөгөөд манай улсын хувьд хөгжиж эхлээд удаагүй байгаа. Дэлхий нийт даяаршиж буй өнөө үед
мэргэжлийн олон салбаруудын хувьд дэлхий номер нэг хэл болох англи хэл нь хамгийн
эрэлттэй байна. Мэргэжлийн англи хэлийг суралцагчид үр дүнтэй эзэмшүүлэхэд ESP/English for
Specific Purposes/ буюу англи хэлний үр дүнд суурилсан сургалт чухал ач холбогдолтой. Энэ нь
суралцагсдын тодорхой хэрэгцээ шаардлад үндэслэн заагддаг суралцагч төвтэй сургалтын арга
юм. Энэ сургалтын хувьд суралцагчийн хэрэгцээг зөв тодорхойлох нь маш чухал бөгөөд үүнийг
хэрэгцээний шинжилгээний тусламжтайгаар тогтоож болно.
МБДС-ийн мэргэжлийн англи хэлний сургалтын өнөөгийн байдлыг тодорхойлох
зорилгоор тус сургуулийн НББ-Аудит болон ТЭЗНББ-3-р дамжааны оюутнуудаас сэтгэл
ханамжийн болон кейс судалгаа авсан. Судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэхэд оюутнууд
мэргэжлийн англи хэлний хичээлийг цаашид ямар нэг байдлаар ирээдүйн ажил мэргэжлээрээ
өсөн дэвжих боломж олгох нэгэн арга хэрэгсэл гэж үзэж байгаа боловч хэрэгцээ нь тодорхой
биш байгаагаас үүдэн оюутнууд мэдлэгээ чадвар болгон хуримтлуулж чадахгүй байна.
Манай сургуулийн хувьд мэргэжлийн англи хэлний хичээлийг Монгол улсын их дээд
сургуулийн болон Олон улсад өрсөлдөхүйц хэмжээнд хүргэхэд оюутан, багш, сургууль гэсэн 3
талт оролцоо шаардлагатай ба хамгийн чухал хэрэгцээг зөв тодорхойлж оюутанд яг одоо
хэрэгцээтэй байгаа мэдлэгээс нь эхлэн сургалтыг явуулах нь илүү үр дүнтэй юм.
84
Дээрх дүгнэлтэд үндэслээд дараах саналуудыг дэвшүүлж байна:
[1] Boyes, W., Hoffman, D., & Low, S. (1989). An Econometric Analysis of the Bank Credit
Scoring Problem. Journal of Econometrics, 3-14.
Breiman, L., Friedman, J., Olshen, R., & Stone, C. (1984). Classification and regression trees.
Wadsworth.
Cox, D., & Snell, E. (1989). Analysis of Binary Data. Chapman & Hall, London.
Damodar N.Gujarati, D. C. (n.d.). Basic econometrics. 2009.
Day, S.-C. H.-Y. (2013).
Fisher, R. (1936). The use of multiple measurements in taxonomic problems. Annals of
Eugenics, pp. 179-188.
Hassan Sabzevari, M. S. (2008).
Henley, W., & Hand, D. (1996). A k-nearest neighbour classifier for assessing consumer risk.
Statistician, 77-95.
85
Keramati, A., & Yousefi, N. (2011). A proposed classification of data mining techniques in
credit scoring. International Conference on Industrial Engineering and Operations
Management, pp. 22-24.
Kuo-Cheng Tseng(USA), O. K. (n.d.). “Time series and neural network forecast of daily
stock price”.
Lee, G., Sung, T., & Chang, N. (1999). Dynamics of modeling in data mining: interpretive
approach to bankruptcy prediction. 63-85.
Lum, S.-W. N. (2006). Corporate governance of Banks in Asia. Tokyo.
Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques.
Martell, T., & Fitts, R. (1981). A quadratic discriminant analysis of bank credit card user
characteristics. Economic journal, 153-159.
Mayer.C. (1996). Corporate governance, competition and performance .
Meckling.W, J. (1976). The theory of the firm.
Short.H. (1994). Ownership control financial structure and performance of the firms.
Stata Tech.Bill., 2. (n.d.). Applied Econometrics2013.
Tu, T. T. (2014). Developing Corporate governance index for Vietnamese banking system.
Hanoi: Sciedu Press.
Tutej, S. (n.d.). Formulation of Corporate Governance Index for banks in India.
(n.d.). www.mse.mn .
Yobas, M., Crook, J., & Ross, P. (2000). Credit scoring using neural and evolutionary
techniques. IMA Journal of Mathematics Applied in Business and Industry, 111-125.
Zhang, Q., Wei, X., & Xu, J. (2003). Global exponential stability of Hopfield neural
networks with continuously distributed delays. 315.
Zvi Bodie, A. K. ( 2004). “Essentials investment” USA 2004он. USA.
банк, М. (2014). Банкны зохистой засаглалыг хэрэгжүүлэх журам.
Банкны тухай хууль. (2010).
Батхуяг, С. (2015). Дээд боловсролын сургалтын арга барилын шинэчлэл. Улаанбаатар:
Улаанбаатар Принтинг ХХК.
Бэгз, Н. В. (2001). Хорьдугаар зууны Монголын боловсрол судлал. Улаанбаатар:
БСШУЯ, Боловсролын хүрээлэн.
Г.Дагвасүрэн. (2016). ARFIMAsel загварын үнэлгээ.
Даваа, Ж. С. (2013). Дээд сургуулийн сургалтын технологи. Улаанбаатар: Артсофт
ХХК.
Заяа, Ц. (2013). Валютын ханшийн прогноз ба ARFIMA загвар. p. 4.
Ичинхорлоо, Ш. (2012). Дээд сургуулийн сургалт, онол, арга зүй. Улаанбаатар: Соёмбо
.
МонголБанк. (2014, 9 22). Retrieved from mongolbank:
https://www.mongolbank.mn/documents/regulation/control_check/CG-guidelines-
update.pdf
Монголын банкны холбоо. (2015). Retrieved from
http://mba.mn/media/mba/content/000_Research/Banking_indsutry_update_4Q2016.p
df
(2015). МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан. Улаанбаатар: Урлах Эрдэм ХХК.
86
Наранчимэг, Н. (2016). Суралцагчдын төлөвшил Турк сургуулиудын жишээ дээр.
Боловсрол судлал, 51.
Нямжав, Д. (2016). Гадаад хэл заах арга зүйн үндэслэл. Гадаад хэл заах арга зүйн
асуудал, 26.
Одончимэг, Т. (2014). Бие хүний судалгааны онол, арга зүйн зарим асуудлууд.
Улаанбаатар.
Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглал. Улаанбаатар.
Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглалын нээлттэй байдал.
Тэгшжаргал, Н. (2010). Боловсрол судлал. Дархан хот: Дархан ХХК.
Ч. Наранчиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ.
[4] Belcher, Diane (2007) (ed.) Teaching Language Purposefully: English for Specific Purposes in
Theory and Practice.New York: Cambridge UniversityPress
[5] Dudley-Evans. T., & St John, M. J. (1998) Developments in English for specific purpose:
A Multi-
Disciplinary Approach, Cambridge, UK: Cambridge University Press.
[6] http://www.ccsenet.org/journal/index.php/elt/article/viewFile/31115/18208
[7] http://www.ef.com/epi/
Хавсралт 1
Balance Sheet
Assets Liabilities
87
Total Liabilities and
Stockholders’ Equity 101,730
Total Assets 101,730
Required:
1. Set up T-accounts for all transactions. Enter the effects of each transaction in the
appropriate T-accounts and compute balances in each of the T-accounts.
2. Use the amounts in the T-accounts to prepare unadjusted trial balance for Palicio
Security Services Co.Ltd at April 30, 2016.
3. Using the process outlined above determine the adjusting journal entries required at
the end of April.
4. Prepare an adjusted trial balance to ensure debit and credit balances are equal.
88
Prepare an income statement, statement of retained and balance sheet from the amounts in the
adjusted trial balance.
Хавсралт 2
89
Судалгаанд чин сэтгэлээсээ оролцсонд баярлалаа.
Таны
цаашдын сурлага хөдөлмөрт өндөр амжилт хүсье!
М. Мөнхжаргал1, Э. Ариунзаяа2
90
1
Мандах бүртгэл дээд сургуулийн оюутан НББ-Англи хэл 4
2
Мандах бүртгэл дээд сургуулийн оюутан НББ-Англи хэл 4
a
mmj.050505@gmail.com, b eazaya11@gmail.com
Хураангуй
Оршил
Компанийн удирдлагыг компаний засаглал гэж ойлгодог байсан цаг өнгөрч, хувьцаа
эзэмшигч, төлөөлөн удирдах зөвлөл, гүйцэтгэх удирдлага болон тухайн компанийн нийт
ажилтан албан хаагчид, бэлтгэн нийлүүлэгчид, худалдан авагчид, хэрэглэгчид гээд бүх
оролцогч талуудын харилцааг зөв удирдан зохицуулах үйл ажиллагааг компанийн сайн
засаглал гэж нэрлэх болжээ. Арилжааны банкны засаглалыг үнэлэх үнэлгээний аргачлалыг
судлах, Монголын нөхцөлд ямар алдаа дутагдал байгааг судлаж, цаашид энэ дутагдалыг
сайжруулах арга замыг хайж олохыг зорьж энэхүү ажлыг хийж гүйцэтгэлээ.
Олон улсын хувьд компанийн засаглалын талаар цөөнгүй судалгаа хийгдсэн байна.
Тухайлбал, 1976 онд Jensen.М, Meckling.W нар компанийн засаглалын талаарх судалгааны
ажлыг анхлан хийсэн. (Meckling.W, 1976) 1994 онд судлаач Short.H “Компанийн эзэмшигчийн
болон удирдлагын бүтэц нь компанийн санхүүгийн үзүүлэлтүүдэд хэрхэн нөлөөлөх вэ” сэдэвт
судалгаагаараа бодитой үр дүнд хүрч чадаагүй байна. (Short.H, 1994) 1996 онд Mayer.C дээрх
судалгааг хөгжүүлэн компанийн засаглал нь тохиромжтой хэмжээндээ байгаа компанийн
санхүүгийн үзүүлэлтүүд нь сайжирдаг гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ. (Mayer.C, 1996)
91
Харин арилжааны банкны хувьд цөөхөн хэдэн судалгаа хийгдсэн байдаг ба 2004 онд
Азийн хөгжлийн банкнаас “Ази дахь банкууын компанийн засаглал” сэдвээр Малайз, Тайланд,
Хойд Солонгос улсуудын 50 арилжааны банкыг хамруулан засаглалыг судлан зөвлөмж гаргасан
байна. (Lum, 2006) 2013 онд Prof. Sumedha Tutej “Энэтхэгийн банкуудын Компанийн
засаглалын үнэлгээ” сэдэвт судалгааны ажил хийж арилжааны банкны дундаж үзүүлэлтийг
анхлан тооцсон. (Tutej) 2014 Tran Thi Thanh Tu “Вьетнамийн банкны салбар дах компаний
засаглалын хөгжил” сэдэвт судалгааны ажилдаа 40 арилжааны банкыг хамруулсан ба үүний үр
дүнд Вьетнамын банкууд нь "муу засаглалтай" буюу засаглал хөгжөөгүй байгаа гэсэн үр дүн
гарсан. (Tu, 2014)
Монгол улсад анх 2000 оноос эхлэн засаглал хэмээх ойлголт яригдаж эхэлсэн. 2010 онд
СЭЗДС-ийн багш Доктор Т.Цэнд-Аюуш “Компаний засаглалын нээлттэй байдал” сэдэвт
судалгааны ажил хийсэн ба үүний үр дүнд санхүүгийн үзүүлэлт сайжирсанаар компанийн
засаглал нэмэгдэх боломжтой гэсэн регрессийг няцаасан. (Т.Цэнд-Аюуш, Компанийн
засаглалын нээлттэй байдал, 2010)
Санхүүгийн зохицуулах хорооны захиалгаар Компаний засаглалын үндэсний зөвлөлөөс
2013, 2015 онуудад “Монгол улсын компаний засаглалын үндэсний тайлан”-г гаргаж 2013 онд
Монголын банкны салбарын засаглал төлөвшөөгүй, төлөвшүүлэх зайлшгүй хэрэгцээ, шаардлага
байна, харин 2015 онд банк тус бүрээр засаглалыг үнэлэн Монголын арилжааны банкуудын
засаглалын дундаж үнэлгээг тооцоолон Монголын банкнуудад засаглалын суурь тавигдаж
байгаа бөгөөд банкууд дотооддоо засаглалд ихээхэн ач холбогдол өгч анхаардаг болсон ба
зарим чухал зарчимуудыг хэрэгжүүлж байгаа нь сайшаалтай гэсэн дүгнэлтийг гаргасан. (МУ
компанийн засаглалын үндэсний тайлан, 2015)
Дээрх судалгаанууд нь банкны салбарыг ерөнхийд нь авч үзэж зөвхөн компанийн
засаглалын индексийг тодорхойлсон бол бидний судалгаа нь банкны гол үзүүлэлтүүд, засаглал
хоорондын хамаарлыг тооцож, цаашид засаглалыг сайжрууахын тулд авах арга хэмжээг
зөвлөмж байдлаар гаргасан зэрэг нь илүү практик ач холбогдолтой болсон.
1. Онолын хэсэг
92
Компанийн засаглалын гол субъектууд
нь Хувьцаа эзэмшигч, Төлөөлөн удирдах
зөвлөл, Гүйцэтгэх удирдлага юм. Тэдгээрийн
хоорондын харилцаа тодорхой хэв маягын
дагуу системтэй явагдаж байвал компанийн
дотоод үйл ажиллагаа болон компанийн нэр
хүнд, зах зээлд өрсөлдөх чадварыг
нэмэгдүүлдэг.
Компанийн засаглал олон сэдвийг
хамардаг ч хувьцаа эзэмшигчид /өмчлөгч/-ийн
эрх ашгийн үүднээс төлөөлөл хэрэгжүүлэх,
тэдний өмнө үүрэг хариуцлага хүлээхтэй
холбогдолтой асуудлыг хамгийн чухалд авч
үздэг.
Зураг 1. Компанийн засаглалын үндсэн оролцогчид
93
2 Хувьцаа эзэмшигчдийн зохистой засаглал 14.0 14.0 14.0
(МонголБанк,
2014)
Дээрх засаглалын үнэлгээний үзүүлэлтүүдээс Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн эрх, үүрэг 33%-ийг
эзэлж байгаа нь ТУЗ нь банкны засаглалын чухал оролцогч бөгөөд ихээхэн ач холбогдолтой
үзүүлэлт гэдгийг харуулж байна. Үүний дараа банкны хяналт, аудит, эрсдэлийн удирдлагын
хэрэгжилт зэрэг нь засаглалтай ихээхэн чухал үзүүлэлтүүд юм.
Нэгдсэн үнэлгээний дүнгээс хамаарч банкны зохистой засаглалын журмын хэрэгжилтийг
дараах байдлаар үнэлнэ.
100%-80% Сайн
засаглалтай, засаглал Тайланг “Банкуудын зохистой
төлөвшсөн засаглалын хэрэгжилтийг үнэлэх үнэлгээний
79%-65% Дунд засаглалтай, загвар”-ын дагуу дараах байдлаар үнэлнэ:
засаглал бүрдэж байгаа
1. Биелэлтийг үнэлэхдээ асуулт тус бүрийн
хувьд бүрэн биелсэн бол 2, хагас биелсэн
64%-50% Хангалтгүй, засаглалын суурь
тавигдаж байгаа бол 1, биелээгүй бол 0 гэсэн оноогоор тус тус
үнэлж, тухайн асуултын хувийн
49%-0% Муу засаглалтай жинг харгалзах оноогоор үржүүлэн,
үржвэрийн дунджаар тооцно.
2. Судалгааны хэсэг
2.1 Монгол улсын арилжааны банкны өнөөгийн байдал, тэдгээрийн засаглалын үнэлгээ
94
Арилжааны банкны
Банкны салбарын нийт актив засаглалыг үнэлэх энэхүү ажлын
хүрээнд Хаан, Голомт, Худалдаа
хөгжил, Төр, Ариг гэсэн 5 арилжааны
банкийг сонгон авч засаглалын
өнөөгийн түвшинг тодорхойлж,
Бусад Хаан тэдгээр компанийн засаглалыг
24% 24% сайжруулах талаар тухайн компанийн
Ариг
0.5% Голомт зүгээс хийх ажиллагааг Зөвлөмж
17.5% хэлбэрээр гаргахыг зорилоо.
ХХБ
26% Төрийн Эдгээр 5 банкууд нь Монгол улсын
8%
банкны салбарын нийт авкит болох
21.56 их наяд төгрөгний 76%-ийг
эдгээр банкууд эзлэж байна. Тиймээс
тус судалгаа нь Монгол улсын банкны
салбарын засаглалыг үнэлгээг
илэрхийлж чадна гэж үзэж байна.
0.2
0 Төлөөлөн
90.0% 89.4% удирдах
Дотоод аудит
зөвлөлийн эрх,
үүрэг
Эрсдэлийн84.6% 81.3%
Гүйцэтгэх
удирдлага ба
удирдлага
дотоод хяналт
Зураг 4. Хаан Банкны засаглалын үнэлгээний үр дүн
95
Ил тод байдал Зорилтот
1 Бодит
81.3% Хувьцаа
0.8
Хөндлөнгийн эзэмшигчдийн
аудит 100.0% 0.6 71.4% зохистой
0.4 засаглал
0.2
0 Төлөөлөн
84.8% удирдах
Дотоод аудит 70.0%
зөвлөлийн эрх,
үүрэг
Эрсдэлийн80.8% 84.4%
Гүйцэтгэх
удирдлага ба
удирдлага
дотоод хяналт
Голомт банк 22 жил үйл ажиллагаа явуулж байгаа бөгөөд тус банкны үнэлгээний үр дүн
81.5% буюу засаглал сайн, төлөшсөн ангилалд багтаж байна. Эдгээр үзүүлэлтүүдээс гүйцэтгэх
удирдлагын зүгээс банкны өдөр тутмын үйл ажиллагаанд тавих хяналт, хариуцлага зэргийг
сайжруулан ажиллах шаардлагатай байна. Дотоод аудитын үйл ажиллагаа болон Хувьцаа
0.2
0 Төлөөлөн
50% 68% удирдах
Дотоод аудит
зөвлөлийн эрх,
үүрэг
73% 66%
Эрсдэлийн
Гүйцэтгэх
удирдлага ба
удирдлага
дотоод хяналт
эзэмшигчдийн засаглал гэсэн үзүүлэлтүүд тус бүр бага зэрэг хангалтгүй байна.
96
Худалдаа хөгжил банк нь үйл ажиллагаагаа тасралтгүй явуулаад 27 жил болж байгаа
бөгөөд Монгол улсын ууган банк юм. Мөн нийт активийн хэмжээгээр тэргүүлдэг ба ХХБанкны
нийт хувьцааны 65.8 хувийг Globull Investment & Development SCA эзэмшдэг. Судалгаагаар
засаглалын индекс 68,5% буюу дунд засаглалтай гэсэн үр дүн гарсан. Дотоод аудит болон
хувьцаа эзэмшигчдийн засаглалын хувьд хангалтгүй үнэлгээ гарсан бөгөөд дотоод аудитын үйл
ажиллагаа нь эрсдэлийг үнэлэхдээ сайн боловч хяналт тавих, авах арга хэмжээ сул мөн хувьцаа
эзэшигчдийн засаглалыг сайжруулах шаардлагатай.
0.2
0 Төлөөлөн
Дотоод аудит 70.0% 80.3% удирдах
зөвлөлийн эрх,
үүрэг
88.5%
Эрсдэлийн 71.9%
Гүйцэтгэх
удирдлага ба
удирдлага
дотоод хяналт
Төрийн Банк нь 2009 онд үүсгэн байгуулагдсан төрийн өмчит банк юм. Төрийн банкны
засаглалын үнэлгээ 81% буюу сайн засаглалтай ангилалд орж байгаа хэдий ч засаглалын зарим
үзүүлэлтүүд сул байна. Дээрх графикаас харахад ил тод байдал, Гүйцэтгэх удирдлага, Дотоод
аудит үйл ажиллагаа дунд зэрэг. Төрийн өмчит банк учир ил тод байдлыг дээд зэргээр хангасан
байх ёстой ба үүний тулд ТУЗ болон удирдлагын гишүүдийн талаарх мэдээлэл болон ажлын
тайланг нийтэд мэдээллэх шаардлагатай байна. Хөндлөнгийн аудит, ТУЗ эрх үүрэг, Эрсдэл ба
дотоод хяналтын үйл ажиллагаа сайн байна.
97
Зорилтот
Бодит
Ил тод байдал
1
0.8 68.8% Хувьцаа
Хөндлөнгийн аудит 0.6
57.1%эзэмшигчдийн…
83.3%
0.4
0.2
0
Дотоод аудит 70.0%
62.1% Төлөөлөн удирдах
зөвлөлийн эрх, үүрэг
61.5% 62.5%
Эрсдэлийн удирдлага
Гүйцэтгэх удирдлага
ба дотоод хяналт
Ариг Банк нь 1997 онд Эрэл Банк нэртэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн ба 2014
онд нэрээ “Ариг Банк” хэмээн өөрчилж, шинэ бодлого, шинэ өнгө төрхтэйгээр үйл
ажиллагаагаа эхэлсэн. Энэ шинэчлэлтийн үр дүнд тус банкны үйл ажиллагаа болон ашиг
сайжирсан ба үүний нэг жишээ нь 2013 онд Ариг Банкны компанийн засаглалын үнэлгээ .18.1%
буюу муу засаглалтай ангилалд орж байсан бол 2015 оны тайланд 60% харин энэхүү
судалгаагаар 64% буюу засаглалын суурь тавигдаж байгаа ангилалд хамаарагдаж байна.
Үүнээс Ариг Банкны засаглалыг хэрэгжүүлэх, нэвтрүүлэх ахиц дэвшил гарган сайн ажиллаж
байгаа нь харагдаж байна. Гэвч зайлшгүй сайжруулах шаардлагатай хэд хэдэн үзүүлэлт байна.
Хувьцаа эзэмшигчийн зохистой засаглал болон Эрсдэлийн удирдлага хангалтгүй байна.
150 100
100
Зас.Үнэлгээ 50 Зас.Үнэлгээ
50
Цэвэр ашиг 0 Цэвэр зээл
0
r=0.57 r=0.54
-50
100 100
Зас.Үнэлгээ Зас.Үнэлгээ
50 50
0 ӨХ-ийн 0 Харилцагчдийн
хүрэлцээ тоо
r=0.80 r=0.83
Зураг 9. Засаглалын үнэлгээ болон банкны салбарын гол үзүүлэлтүүд хоорондын хамаарал
98
Энэхүү судалгаанд банкны татварын дараах цэвэр ашиг, цэвэр зээл, өөрийн хөрөнгийн
хүрэлцээ, харилцагчдийн тоо гэсэн 4 үзүүлэлтүүдийг сонгон авч засаглалын үнэлгээг хүчин зүйл
тус бүрийн хувьд хамаарлын корреляцийг тооцож үзэхэд бүгд 50%-иас дээш буюу эерэг хүчтэй
хамаарч байна. Үүнээс үзэхэд компанийн засаглалыг зөв оновчтой, зохистойгоор хөгжүүлсэнээр
тухайн банкны төдийгүй салбарын хувьд эдийн засгийн эерэг үр дүн гарах нь харагдаж байна.
2016 оны банкны засаглалын үнэлгээг 2015 оны үнэлгээтэй харьцуулахын тулд гүйцэтгэх
удирдлага, дотоод аудит, дотоод хяналт, эрсдэлийн удирдлага гэсэн үзүүлэлтүүдийг нэгтгэн
хяналт үйл явц гэсэн нэг үзүүлэлт болгон тооцоолсон. 2016 оны хувьд дээрх 5 банкны
засаглалын индекс өмнөх оны банкны салбарын дундаж инпексээс 6%-иар өссөн үзүүлэлттэй
байна. Голомт банк хамгийн өндөр буюу 12%-иар засаглалын индекс нь өссөн байна.
Дээрх хүснэгтээс харахад ихэнх банкны ил тод байдлын үзүүлэлт өмнөх оноос өссөн
үзүүлэлттэй байна. Банкны салбарын дотоод мэдээллийн ил тод байдал хамгийн сайн байгаа
бөгөөд энэ нь банкинд учирч болзошгүй эрсдэлийг тухай бүрд илрүүлж, тайлагнаж байгааг
харуулж байна. Харин ТУЗ, гүйцэтгэх удирдлагын олон нийтэд ажлын тайлагнал маш муу буюу
аль ч банкинд төлөвшөөгүйгээс шалтгаалан Банкны ил тод байдал, тайлагнал нь арилжааны
банкуудад дутагдалтай байсаар байна.
Төлөөлөн удирдах зөвлөлийн үйл ажиллагаа: Банкны тухай хуулийн 31.3.7-д заасны
дагуу ТУЗ нь банкны зохистой Засаглалын бодлого журмын хэрэгжилтэд хяналт тавих үндсэн
нэгж юм. (Банкны тухай хууль, 2010)
2015 оны үндэсний тайлан судалгаагаар ТУЗ-н гишүүд нь стратегийн асуудалд анхаарч
эхлэх, төлөвших үе шатанд байсан бол энэхүү судалгаагаар чадварлаг олон гишүүд, хараат бус
гишүүдтэй, хороод, дэд хороодыг зохион байгуулах үе шатандаа явж байна. гэсэн үр дүн
гарсан.
99
Хяналт, шалгалтын үйл явц: Хяналт, үйл явц нь Банкны салбарын хувьд “дунд" гэсэн
ангилалд байна. Бүх банкуудад дотоод аудитын хороо ажиллаж байгаа нь сайшаалтай бөгөөд
банкны хувьд эрсдэлийн удирдлага нь өндөр ач холбогдолтой ба энэхүү хороог байгуулан ТУЗ-
д шууд тайлагнан ажиллаж байгаа байдал нь зарим банкуудын хувьд хангалтгүй байна.
Төлөөлөн удирдах зөвлөл нь банкны засаглалд хяналт тавих үндсэн нэгжийн хувьд хяналтын
нэгж болох дотоод аудитын газар нэгжийн үйл ажиллагааг удирдан зохион байгуулдаг.
Бид Монгол улсын банкны салбарын засаглалын хөгжил бусад улстай харьцуулахад
ямар түвшинд байгааг харах зорилгоор Вьетнам улсын банкуудын судалгаатай харьцуулалт
хийлээ. Засаглалын үнэлгээний арга зүй ижил байсан нь сонгох нэг шалтгаан болсон болно.
Вьетнам улс нь эдийн засгийн хувьд хурдацтай хөгжиж буй орон юм. Гэхдээ энэ өсөлт
нь банкны салбар бус үйлдвэрлэл үйлчилгээтэй салбартай шууд холбоотой.
“Компаний Засаглалын индекс тодорхойлох” (CGI) аргад суурилан Вьетнам улсын
арилжааны 40 банкинд хийгдсэн (Tu, 2014) судалгааг Монгол улсын арилжааны 13 банкинд
хийсэн “Компаний Зохистой Засаглал”-ын индекс (МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан,
2015)-тэй харьцуулан үзлээ. Дээрх хүснэгтээс Вьетнам улсын арилжааны банкуудын засаглалын
индекс 100 онооноос 44.5 оноогоор "муу засаглалтай" буюу засаглал хөгжөөгүй байгаа, харин
Монгол улсын хувьд 67-74 онооогоор “дунд засаглалтай, засаглал хөгжиж байгаа” гэсэн
дүгнэлтэд хүрлээ.
100
Дүгнэлт
Манай улсын хувьд арилжааны банк нь санхүүгийн зах зээлийн 97 хувь буюу үнэмлэхүй
их хэмжээг бүрдүүлдэг гэдэг утгаараа засаглалын стандарт, түүний хэрэгжилтийг үе шаттайгаар
сайжруулан, хөгжүүлэх нь системийн түвшинд өндөр ач холбогдолтой. Манай орны хувьд
эдийн засгийн өсөлт өндөр, тэр хэрээр банкны салбар нь сүүлийн 10 гаруй жилийн хугацаанд
огцом тэлэлт хийсэн. Гэхдээ ТУЗ, Гүйцэтгэх удирдлагын түвшинд сайн засаглалын зарчим,
эрсдлийн удирдлагын үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдол өгч ажиллах хэрэгтэй юм.
Судалгааны үр дүнд сонгон авсан 5 банкны засаглалын индекс дунджаар 76 хувь буюу
дунд засаглалтай , банкны удирдлагын үйл ажиллагаанд асуудал үүсч болзошгүй гэсэн
ангилалд багтаж байна. Өөр нэг чухал үр дүн бол банкны засаглалын тулгамдаж буй
асуудлуудыг илрүүлж, түүнд тохирсон арга хэмжээ авч зохистой засаглалыг бүрдүүлсэнээр
компаний санхүүгийн үзүүлэлтүүд сайжирах боломжтой гэж үзэж байна. Morck, Schliefer,
Vishney (1988), Agrawal, Knoeber(2002) нар компанийн засаглал сайн байснаараа тухайн
компанийн үнэ цэнэ өсөх боломжтой гэсэн үр дүнд хүрсэн мөн Т.Цэнд-Аюуш(2010) хувьцаат
компанийн хувьд санхүүгийн үзүүлэлт сайжирсанаар засаглал сайжирах боломжгүй харин
засаглал сайжирсанаар санхүүгийн үзүүлэлт нэмэгдэх боломжтой гэж үзсэн. Дээрх дүгнэлт нь
хувьцаат компани төдийгүй арилжааны банкуудын хувьд биелэлээ.
Санал зөвлөмж
Аливаа банкны засаглал сайн байснаар өрсөлдөх чадвар болон ашигт ажиллагаа
сайжирна гэдгийг ойлгон, сайн засаглалыг бүрдүүлэхийн төлөө ажиллах
Компанийн засаглалын индексийг жил бүр үнэлэн Монгол Банкинд мэдээллэдэг
байх
Банкны цахим хуудсаар дамжуулан ТУЗ болон гүйцэтгэх удирдлагын ажлын
тайланг мэдээллэдэг байх
Банкны нийт хувьцааны бага хувийг эзэмшдэг хувьцаа эзэмшигчдийн эрх
ашгийг дээдэлж, цөөнхийн оролцоог дэмжих
Олон улсын компанийн засаглалын туршлага тэр дундаа Азийн өндөр
хөгжилтэй орнуудын туршлагаас судалж үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлэх
Хараат гишүүдийн мэдээллийн журам, судалгааг гаргах
Судалгаа, тайланг зөвхөн өөрийн үнэлгээ бус хөндлөнгийн мэргэжлийн шинжээчдийн
үнэлгээнд үндэслэн гаргадаг болох
Хувьцаа эзэмшигчдийн тэгш эрхийг хангаж ижил мэдээлэл авах нөхцлөөр хангах
Компанийн жилийн тайланд компанийн засаглалын тухай тайланг заавал оруулдаг
болгох
Компани дотоод аудитын албаны журамтай байхаас гадна дотоод аудитад мөрдөх үйл
ажиллагааны болон ёс зүйн стандартууд болон дотоод аудитын төлөвлөлт, арга зүй,
тайлан зөвлөмжийн загвар, зөвлөмжийн хэрэгжилтийн мониторинг хийх аргачлал,
ажлын баримтын загваруудыг багтаасан удирдамжийн баримт бичигтэй бол
Ашигласан ном зүй
101
Boyes, W., Hoffman, D., & Low, S. (1989). An Econometric Analysis of the Bank Credit
Scoring Problem. Journal of Econometrics, 3-14.
Breiman, L., Friedman, J., Olshen, R., & Stone, C. (1984). Classification and regression trees.
Wadsworth.
Cox, D., & Snell, E. (1989). Analysis of Binary Data. Chapman & Hall, London.
Damodar N.Gujarati, D. C. (огноо байхгүй). Basic econometrics. 2009.
Day, S.-C. H.-Y. (2013).
Fisher, R. (1936). The use of multiple measurements in taxonomic problems. Annals of
Eugenics, хуудсд. 179-188.
Hassan Sabzevari, M. S. (2008).
Henley, W., & Hand, D. (1996). A k-nearest neighbour classifier for assessing consumer risk.
Statistician, 77-95.
Keramati, A., & Yousefi, N. (2011). A proposed classification of data mining techniques in
credit scoring. International Conference on Industrial Engineering and Operations
Management, хуудсд. 22-24.
Kuo-Cheng Tseng(USA), O. K. (огноо байхгүй). “Time series and neural network forecast
of daily stock price”.
Lee, G., Sung, T., & Chang, N. (1999). Dynamics of modeling in data mining: interpretive
approach to bankruptcy prediction. 63-85.
Lum, S.-W. N. (2006). Corporate governance of Banks in Asia. Tokyo.
Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques.
Martell, T., & Fitts, R. (1981). A quadratic discriminant analysis of bank credit card user
characteristics. Economic journal, 153-159.
Mayer.C. (1996). Corporate governance, competition and performance .
Meckling.W, J. (1976). The theory of the firm.
Short.H. (1994). Ownership control financial structure and performance of the firms.
Stata Tech.Bill., 2. (огноо байхгүй). Applied Econometrics2013.
Tu, T. T. (2014). Developing Corporate governance index for Vietnamese banking system.
Hanoi: Sciedu Press.
Tutej, S. (огноо байхгүй). Formulation of Corporate Governance Index for banks in India.
(огноо байхгүй). www.mse.mn .
Yobas, M., Crook, J., & Ross, P. (2000). Credit scoring using neural and evolutionary
techniques. IMA Journal of Mathematics Applied in Business and Industry, 111-125.
Zhang, Q., Wei, X., & Xu, J. (2003). Global exponential stability of Hopfield neural
networks with continuously distributed delays. 315.
Zvi Bodie, A. K. ( 2004). “Essentials investment” USA 2004он. USA.
банк, М. (2014). Банкны зохистой засаглалыг хэрэгжүүлэх журам.
Банкны тухай хууль. (2010).
Батхуяг, С. (2015). Дээд боловсролын сургалтын арга барилын шинэчлэл. Улаанбаатар:
Улаанбаатар Принтинг ХХК.
Бэгз, Н. В. (2001). Хорьдугаар зууны Монголын боловсрол судлал. Улаанбаатар:
БСШУЯ, Боловсролын хүрээлэн.
Г.Дагвасүрэн. (2016). ARFIMAsel загварын үнэлгээ.
102
Даваа, Ж. С. (2013). Дээд сургуулийн сургалтын технологи. Улаанбаатар: Артсофт
ХХК.
Заяа, Ц. (2013). Валютын ханшийн прогноз ба ARFIMA загвар. хууд. 4.
Ичинхорлоо, Ш. (2012). Дээд сургуулийн сургалт, онол, арга зүй. Улаанбаатар: Соёмбо
.
МонголБанк. (2014 оны 9 22). mongolbank:
https://www.mongolbank.mn/documents/regulation/control_check/CG-guidelines-
update.pdf-ээс Гаргасан
Монголын банкны холбоо. (2015).
http://mba.mn/media/mba/content/000_Research/Banking_indsutry_update_4Q2016.p
df-ээс Гаргасан
(2015). МУ компанийн засаглалын үндэсний тайлан. Улаанбаатар: Урлах Эрдэм ХХК.
Наранчимэг, Н. (2016). Суралцагчдын төлөвшил Турк сургуулиудын жишээ дээр.
Боловсрол судлал, 51.
Нямжав, Д. (2016). Гадаад хэл заах арга зүйн үндэслэл. Гадаад хэл заах арга зүйн
асуудал, 26.
Одончимэг, Т. (2014). Бие хүний судалгааны онол, арга зүйн зарим асуудлууд.
Улаанбаатар.
Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглал. Улаанбаатар.
Т.Цэнд-Аюуш. (2010). Компанийн засаглалын нээлттэй байдал.
Тэгшжаргал, Н. (2010). Боловсрол судлал. Дархан хот: Дархан ХХК.
Ч. Наранчиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ.
103
“Оюутнууд ба багш нарт хувьцаа эзэмшүүлэх арга зүйг бий
болгох нь”
А.Энхтөр
Э.Лхагвасүрэн
A.Enhtor_toroo@yahoo.com
Enkhamgalan_lhagva165@yahoo.com
Хураангуй
Оршил
104
1. Хувьцаа гэж юу вэ?
Компанид хөрөнгө оруулж, түүнийг үндэслэн санал өгөх, ноогдол ашиг авах, дампуурсан үед
үлдсэн хөрөнгийг худалдан борлуулсан орлогоос хувь хүртэх болон хуулиар тогтоосон бусад
эрхийг гэрчилсэн үнэт цаасыг хувьцаа гэнэ.[1]
хугацаанд хувьцаа
зөрүүний
ашиг
1.1 Багш болон оюутнуудад хувьцаа эзэмшүүлэх арга зүй, түүний агуулга, мөн
чанар
Энэхүү арга зүйн мөн чанар нь түүнийг хэрэгжүүлсний үр дүнд багш, оюутан, компани, улс орны
эдийн засгийн хувьд бий болох ач холбогдлоор илэрхийлэгдэнэ. Үүнд:
105
-Хувьцаа эзэмшигчийн эрхийг эдэлнэ. (хуралд оролцох, санал өгөх, ногдол ашиг авах, мэдээлэл
авах)
-Мэрэгжлээ амьдралдаа давуу тал болгон хөрөнгийн зах зээлд амжилтанд хүрэх боломжтой.
-Багш нар хөрөнгийн зах зээлд хөрөнгө оруулснаар татварын хөнгөлөлт, урамшуулал эдлэх
боломжтой
2. Оюутны хувьд:
“ХАДГАЛАМЖ VS ХУВЬЦАА’’
Монгол хөрөнгийн зах зээлийн гол индекс болох ТОП 20 индекст багтдаг ноос
ноолууран бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлээрээ тэргүүлэгч “Говь” ХК-н хувьцааны үнэ,
хувьцааны борлуулалт болон нэгж хувьцаанд ногдох өгөөжийн өөрчлөлтийн талаар
шинжилж үзэхийг зорьлоо.
“Говь” ХК нь анх 1981 онд Япон улсын хөрөнгө оруулалтаар ямааны ноолуур
болон тэмээний ноосыг боловсруулж бүтээгдэхүүн үйлдввэрлэх зорилготойгоор анх
байгуулагдсан.
“Говь” ХК-ийн 2012 оны 1 сарын 2-с 2015 оны 11 сарын 06 өдөр хүртэлх хувьцааны
тоо мэдээнд үндэслэн зарим статистик шинжилгээг хийж үзлээ.
Дурдсан хугацаанд хувьцааны хаалтын ханшийн ерөнхий статистик үзүүлэлтийг авч
үзвэл:
гарч байгаа бөгөөд энэ хугацаанд хамгийн багадаа 2700 төгрөг, хамгийн ихдээ 11830
төгрөг хүрч байсан бол дундаж ханш нь 6204.9 төгрөг байна. Энэ нь хувьцааны
худалдагдсан тоогоор жигнэж тооцсон утгын хамгийн их ба бага утга болон дунджаас
онцын хол зөрүүгүй байна.
Сүүлийн 4 жилийн хувьцааны арилжагдсан тоо ширхэгийг авч үзвэл 2012, 2013
онуудад арилжаа өндөр байсан бол 2014 онд огцом 78.6 хувиар огцом буурсан бөгөөд
арилжаалагдсан мөнгөн дүнгээр нь харвал 68.1 хувиар тус тус буурсан байна.
107
Эх үүсвэр: Монголын Хөрөнгийн Бирж
Энд арилжаалагдсан тоо болон мөнгөн дүнгээр бууралттай харагдаж байгаа боловч
2014 онд нэгж хувьцааны үнэ огцом өссөн байна. Энэхүү өсөлтийг графикаар
харуулбал:
Зургаас зарим нэг онцлог үеийг эс харгалзвал зугуухан өсөж ирсэн байна. Энэхүү үр
дүн нь Монголын хөрөнгийн зах зээлийн гол үзүүлэлт болох ТОП20 индексээс эсрэг
чиглэлтэй, өөрөөр хэлбэл энэ хугацаанд ТОП20 индекс буурч байсан бол “Говь” ХК-
ийн хувьд ханш өсч ирсэн байна.
108
Зураг 3. ТОП 20 индескийн өөрчлөлт
Өсөлтийн хурдыг геометр дунджаар тооцож үзэхэд 2012 онд өдрийн ханш дунджаар
0.08 хувиар буурч байсан бол 2013 онд 0.11 хувиар, 2014 онд 0.156 хувиар, 2015 оны 11
сарын байдлаар 0.09 хувиар тус тус өссөн боловч сүүлийн жилд өсөлтийн хурд саарсан
дүнтэй харагдаж байна.
Дараагийн ээлжинд бид бүхний сонирхох зүйл бол хувьцаанаас олж буй өгөөж буй
хувьцааны ханшийн өөрчлөлтөөс бид хэдэн хувийн ашиг олж болох вэ гэдэг асуудал
юм.
Хувьцаа нь өөрөө зах зээлийн нөхцөл байдлыг тусгадаг тодорхой хэмжээний рисктэй
байдаг тул зарим үед хувьцааны ханшийн бууралтаас шалтгаалан алдах, зарим үед
ханшийн өсөлтөөс шалтгаалан ашиг олох тохиолдолууд байдаг.
Ханшийн өгөөжийг сар бүрээр тооцож 2012 оны 1 сараас 2015 оны 10 сарыг дуустлах
хугацааны өгөөжийг зургаар харуулав.
109
Сар бүрийн өгөөж
Арилжааны банкны хадгаламжийн сарын дундаж хүү 1.1 хувь байгаатай харьцуулахад
хүснэгтэд харуулж буй өгөөж өндөр байна. Гэхдээ хөрөнгө оруулах шийдвэрийг
гаргахаас өмнө хөрөнгө оруулалтын зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэгч компани, бусад
арилжаа эрхлэгч байгууллагуудад хандах, эсвэл хөрөнгө оруулагч өөрөө хувьцааны
өсөлт, бууралтын суурь болон техник шинжилгээг хийж чадвал өндөр ашиг олох
боломж байна.
110
[2 ]www.mse.mn
Шимтгэл Шимтгэл
Үнийн Нэгжийн тооцсоны тооцсоны
Компани Ширхэг Нийт үнийн
дүн дүн дараах тоо дараах үнийн
ширхэг дүн дүн
97.950 99.950
111
Нэгж
Ногдол
хувьцааны Үнийн Нэгжийн Нийт
Ширхэг Ашиг ашигийн
ногдол дүн дүн ашиг
өгөөж
ашиг
Хөх
20 30.000 200 526 105.200 42.080 147.280
ган(HGN)
973.490
“Говь ХК”-д 2004 онд хөрөнгө оруулалт хийсэн бол өнөөдөр буюу 2017онд хүртэх байсан
ашгийн тооцоо
Шимтгэл Нийт
Нэгжийн Шимтгэл тооцсоны тооцсоны дараах үнийн
Үнийн дүн дүн Ширхэг дараах тоо ширхэг үнийн дүн дүн
Нэгж Ногдол
Нэгжийн
хувьцааны Үнийн дүн Ширхэг Ашиг ашигийн Нийт ашиг
дүн
ногдол ашиг өгөөж
Хөрөнгө:
112
Эргэлтийн хөрөнгө
Өр төлбөр :
113
Бусад богино хугацаат зээл 22 33 63
Эздийн өмч:
GOBI JSC
Орлогын тайлан
114
Үйл ажиллагааны ашиг (алдагдал)
Гадаад вальютын ханшийн зөрүүний олз
/125/ /170/ 2,176
(гарз)
Үндсэн хөрөнгө данснаас хассаны
/91/ 463 /141/
олз(гарз)
115
1. Цэвэр ахуйц ашиг /Net margin/- Бүх өртөг зардлаа төлсний дараа үлдээж байгаа
борлуулалтын төгрөг тутмын ашгийн хувь.Энэ нь тухайн компани төвлөрүүлсэн орлогынхоо
хэдэн хувийг ашиг болгож байгааг харуулдаг.
Цэвэр ашиг 16,139
= =0.182 0.182*100%=18.2% Дүгнэлт: 18.2%>0% учир
Борлуулалтын орлого 88,674
салбарын дундажтай харьцуулах шаардлагатай
3. Нийт активын өгөөж /Return on assets-ROA/- Өөрийн актив хөрөнгөөрөө ашиг олох чадвар
буюу удирдлагын ерөнхий үр ашгийн хэмжээ.
Цэвэр ашиг 16.139
= = 0.118 0.118*100%=11.8 Дүгнэлт: 11.8%>0% учир
Нийт хөрөнгө 135.873
салбарын дундажтай харьцуулах шаардлагатай
5.Үнэ ашгийн харьцаа /Price-to-earnings P/E/-Компанийн ашгийн нэг төгрөг бүрийн төлөө
хөрөнгө оруулагчдаас төлөхөд бэлэн байгаа мөнгөний хэмжээ. Үнэ ашгийн харьцаа өндөр байх
тусам комданийн ирээдүйд итгэх хөрөнгө оруулагчдын итгэл өндөр байна гэсэн үг.
Зах зээлийн үнэлгээ 94.706
= =5.87 Дүгнэлт: 5.87 Gobi компанид хөрөнгө
Цэвэр ашиг 16.139
оруулагчдын итгэх итгэл бага болохыг мөн компани (Undervalued) байгааг илтгэж байна.
116
Хөрвөх чадвар /Liquidity/
1. Эргэлтийн харьцаа /Current ratio/-Компанийн эргэлтйн хөрөнгийг богино хугацаат өр
төлбөрийг төлөх чадвартай эсэхийг харуулдаг харьцаа.
Эргэлтйн хөрөнгө 83.591
= =2.19 Дүгнэлт: /2.19>1/ GOBI компани нь бонино хугацаат өр
Богио хугацаат өр төлбөр 38.173
төлбөр төлөх хангалттай эргэлтйн хөрөнгөтэйг буюу хөрвөх чадвар сайн болохыг илтгэж
байна.
Дүгнэлт:GOBI компани нь богино хугацаат өр төлбөрөө төлөх чадвартай байна. Мөн хөрвөх
чадвартай гэдгийг харуулж байна.
Өр төлбөр
117
Хүү ,татварын өмнөх ашиг 𝟐𝟏.𝟏𝟑𝟔+𝟏.𝟕𝟐𝟖
= = 5.48 Дүгнэлт: /5.48>1/ GOBI компани нь
Хүүгийн зардал 𝟒.𝟏𝟕𝟐
хүүгийн төлбөрөө төлөх чадвар сайн ба Өр төлбөр бага байгааг илтгэж
байна.
Санхүүгийн харьцаа
2014 2015 2016
Өр төлбөрийн харьцаа
Дүгнэлт:
“Говь” ХК-ийн хувьцааны үнэ, борлуулалт болон өгөөжийн талаар хийсэн судалгааны үр
дүнд дараах дүгнэлтэд хүрэв.
1. “Говь” ХК-ийн хувьцааны үнэ харьцангуй өндөр хэлбэлзэлтэй байна.
2. Компанийн хувьцааны арилжаа 2012, 2013 онуудад өндөр байсан бол 2014, 2015 онуудад
асар өндөр хурдацтайгаар буурсан ба 2016, 2017 онд өссөн байна. Үүний гол шалтгааныг эдийн
118
засгийн өсөлт удааширсантай холбон тайлбарлаж болох юм.
3. Арилжаалагдсан дүн буурч байгаа боловч хувьцааны ханш, авч үзэж буй хугацаанд өссөн нь
ТОП 20 индексээс эсрэг чиглэлтэй байсан байна.
4. Арилжааны банкны хадгаламжийн сарын дундаж хүү 1.1 хувьтай байсантай харьцуулахад
“Говь” ХК-ийн өгөөж маш өндөр хувьтай байгаа нь рискийг зөв удирдаж чадвал өндөр ашиг
олох өргөн боломж байгааг харуулж байна.
5. Энд дан ганц “Говь” ХК-ийн хувьцаанд үндэслэн шинжилгээг хийсэн тул хөрөнгө оруулагч
багш болон оюутан өөрийн рискийг үүнд тулгуурлан зөв удирдахад оршино.
[1] Голомт банкны нэрэмжит оюутны эрдэм шинжилгээний бага хурлын эмхэтгэл (2008)
[2] WWW.MSE.MN
119
Өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжил, өнөөгийн байдалд хийсэн судалгаа
Даваадорж Алтанбагана
НББ-АХ 3-р курс
Удирдсан багш: БУМ, МНБ, ТМЗ М.Энхсүрэн
baganaa60@yahoo.com
Хураангуй
Байгууллагын удирдлагын шийдвэр гаргалтыг дэмжих үндсэн мэдээлэл нь
өртгийн мэдээлэл байсаар ирсэн. Өртгийн мэдээллийг хэрхэн боловсруулсан гэдгээс
хамааран бизнесийн өрсөлдөөнд давуу байдлыг олох гол түлхүүр болдог. Иймээс өртөг
тооцох арга хандлага болон түүнийг төсөвлөж, хянах мөн удирдах арга, аргачлал
болон түүнийг хэрхэн боловсронгуй болгож ирсэн хөгжлийг судлан цаашид хөгжүүлэх
хандлагыг тодорхойлох нь уг судалгааны ажлын үр дүн болно. Энэхүү судалгааны
ажил нь өртгийн бүртгэл, өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжлийг Монгол улсын хувьд
судалгаа шинжилгээн дээр үндэслэн мөн асуулгын аргаар судалгаа авч цаашдын
хөгжлийн хандлагыг тодорхойлох зорилготойгоор бичигдсэн болно.
Түлхүүр үг:
Өртөг тооцох арга, өртгийн хандлага, зорилтот өртөг, кайзен систем
Оршил
Үйлдвэрлэлийн хөгжлийн явцад өөрийн бүтээн бий болгож буй бүтээгдэхүүнийг ямар
хэмжээний нөөц ашиглан хэдий хэмжээний мөнгөн дүнгээр бий болгож байна вэ? гэдэг нь
үйлдвэрлэгч байгууллагын гол асуудал байсаар ирсэн. Өөрөөр хэлбэл тухайн бүтээгдэхүүнд
зарцуулагдсан нөөц буюу өртгийг тооцсоноор цаашид зах зээл дээр борлуулах санал буюу
үнийг тогтоох суурь мэдээлэл болдог. Иймээс өртөг тооцох гэдэг нь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
бий болгогч субьектийн гол асуудал болохоос гадна тооцоолсон өртгийг цаашид хэрхэн
төсөвлөх хянах мөн удирдах асуудал нь удирдлагуудын үндсэн чиг үүрэг болсоор иржээ. Эдийн
засаг, шинжлэх ухаан, техник технологи хөгжихтэй хөл нийлүүлэн өртгийн удирдлага зэрэгцэн
хөгжих шаардлага зайлшгүй тулгарч байна. Өртгийн бүртгэл, өртгийн удирдлагын түүхэн
хөгжлийг судлан өнөөгийн байдлыг үнэлснээр цаашид хэрхэн хөгжих чиг хандлагыг
тодорхойлох боломжтой юм. Энэ судалгааны ажил нь: Өртгийн удирдлагын түүхэн хөгжил,
өнөөгийн байдлын судалгаа (С.Бямбахорол - СЭЗДСургуулийн ахлах багш (Докторант, ММНБ,
Аудитор, ТМЗ), Т.Пүрэвдулам - СЭЗДСургуулийн ахлах багш (Докторант, ММНБ, Аудитор, ТМЗ)
2016.02.02)-нд үндэслэсэн.
120
Миний судалгааны шинэлэг тал нь монгол улсын их дээд сургуулиудын сургалтын
хөтөлбөрт судалгаа хийж мөн 10 байгууллагын нягтлан бодогчоос ажил үүргийн судалгаа авч
баяжуулсан ядал юм.
Анхлан өртгийн бүртгэлийг ном сурах бичигт тусгахдаа балансад бараа материалын өртгийг
тодорхойлон тусгах, орлогын тайланд борлуулсан бүтээгдэхүүний өртгийг тусгах зэргээр
хязгаарлаж байсан. Өртөг тооцох гэсэн ойлголт зөвхөн үйлдвэрлэлийн байгууллага дээр буюу
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл дээр яригддаг байсан бол одоо үед үйлчилгээний өртөг тооцох тэр
дундаа зөвхөн бизнесийн нэгжийн бус ашгийн бус төрийн байгуулагуудад ч хэрэгцээтэй болон
хөгжиж байна.
Өртөг нь бүтээгдэхүүн үйлчилгээг зах зээл дээр санал болгох үнийн суурь болдог. Иймд
өртгийг удирдах асуудал орчин үеийн чухал асуудал болж байна.
Өртгийн удирдлагын Олон улсын түүхэн хөгжил: Бүтээгдэхүүнийг бий болгох үйл явц,
түүнд тавих хяналт талаас анхлан Форд компанийг үндэслэн байгуулагч Хенри Форд “The
Dearborn Independent” сонинд цуврал илтгэл болгон хэвлүүлсэн байна. Өөрөөр хэлбэл өртөг
тооцох үйл явцыг тодорхой загварт оруулах буюу системтчилсэн хүн юм.
Өртгийн удирдлагын Монгол улсын түүхэн хөгжил: Нягтлан бодох бүртгэлийн хөгжил
дэвшил нь улс орны эдийн засгийн хөгжил, үйлдвэрлэлийн харилцаа төгөлдөржих үйл явцын
бодит хэрэгцээтэй холбоотой юм.
Өнөө үед зөвхөн удирдлагын шийдвэр гаргалт болон шийдвэрийг дэмжих мэдээлэл
бэлтгэхээс гадна байгууллагын стратегийг дэмжих мэдээллийг бэлтгэх шаардлагуудыг тавьдаг
болжээ. (Tannery) Удирдлагын тодорхой түвшний шийдвэрийг дэмжих мэдээллийг хэрхэн
бэлтгэж буйгаас хамааруулан дараах гурван бүлэгт ангилан авч үзлээ.
121
1. Удирдлагын анхдагч суурь шийдвэр гаргалтыг дэмжих мэдээллийг
боловсруулах: (Бүтээгдэхүүн үйлчилгээний өртгийг үнэн зөв үндэслэлтэй
тооцох, өртгийн динамик шинжилгээ хийх, төсөв боловсруулалт, хэлбэлзлийн
шинжилгээ хийх, ашгийн төлөвлөлт хийх)
2. Удирдлагын шийдвэрийг дэмжигч мэдээллийг боловсруулах: (Шийдвэр
гаргалттай холбоотойгоор өртгийг ангилах, зардал тоо хэмжээ ашгийн
хамаарлыг тооцох, Стандарт өртөг хэлбэлзлийн хийх, хариуцлагын төвүүдийг
үнэлэх буюу үр дүнгийн үнэлгээ хийх)
3. Стратегийг дэмжих мэдээллийг боловсруулах (Амьдралын мөчлөгийн өртөг
тооцох, Зорилгот өртөг тооцох, Кайзен систем нэвтрүүлэх, Тэнцвэржүүлсэн
үнэлгээний карт ашиглах)
Зорилтот өртөг тооцох: Зорилгот өртгийн арга нь шинэ бүтээгдэхүүний сана гаргасан үед
хэрэглэгддэг. Зорилгот өртөг гэдэг нь зорилтот үнээс төсөвлөсөн ашгийг хасч гаргасан өртөг юм.
Өөрөөр хэлбэл зах зээл дээр өрсөлдүүлэх бүтээгдэхүүний үнийг тогтоон тухайн үнээсээ
төсөвлөсөн ашгаа хасч тооцдог. Зорилтот өртгийг тодорхойлсноор байгууллага
Зорилтот өртөг ба Кайзен өртгийн аргууд нь хамтдаа амьдралын мөчлөгийн өртгийн арга
юм. Кайзен аргын гол санаа нь зах зээл маш их өрсөлдөөнтэй, өрсөлдөөний давуу талыг олж
авахын тулд үйлдвэрлэл нь өртгийг багасгахад чиглэгдэх ёстой гэсэн үзэлд үндэслэдэг. Кайзен
өртгийн систем нь компанид бүтээгдэхүүний өртгийг багасгахад туслахад чиглэгдсэн систем юм.
Уламжлалт буюу шингээгчээр өртөг тооцох: Бидний хамгийн сайн мэдэх уламжлалт
хандлага нь өртөг тооцохдоо зарцуулагдсан нөөцийг өртгийн төвд хуримтлуулан нэг суурь
буюу үйл ажиллагааны нэг түвшинг ашиглан бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд өртгийг хуваарилдаг.
Энэхүү хандлагаар өртөг тооцогдсон тохиолдолд өртөг дээр ашиг нэмж үнийг тогтоодог бөгөөд
энэ тохиодолд зах зээлийн үнийг харгалзан үзэх боломжгүй. Иймээс тухайн бүтээгдэхүүний зах
зээл дээр өртөг буюу үнээр өрсөлдөх чадамж бага байдаг. Харин өвөрмөц байдлаар өрсөлдөх
чадамж өндөр байж болно.
122
2.1 Өртгийн бүртгэл болон өртгийн удирдлагын өнөөгийн байдал
Монгол улсад үйл ажиллагаа явуулж буй аж ахуй нэгжүүдийн өртөг, удирдлагын бүргэлийн
хэрэглээ үүрэг, аж ахуйн нэгжүүдийн орчин үеийн өртөг, удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ
хөгжлийн хандлагыг тодорхойлохын тулд нийт 96 байгууллагаас 120-н ахлахаас дээш зэрэгтэй
нягтлан бодогч, 92 удирдлагыг хамруулан судалгааг авч дараах асуудлуудыг нэгтгэн дүгнэлээ.
Нийт 96 байгуулгын үйл ажиллагааны чиглэл нь давхардсан тоогоор 35% нь худалдааны, 43%
үйлдвэрлэл, уул уурхайн, үлдсэн 22% нь үйлчилгээ банкны салбар байсан.
Хүснэгт №1: Нягтлан бодогчийн ажил үүргийн судалгаа. (96 компаний дундаж хувиар)
№ Монгол АНУ
Асуулга Нягтлан Удирдлага Нягтлан Удирдлага
бодогч бодогч
1 Өдөр тутмын ажил гүйлгээг бүртгэх, 70% 70% 35% 30%
санхүүгийн тайлан гаргах
2 Татварын болон НДШ-ийн тайлан 15% 10% 15% 15%
бэлтгэж тооцоо хийх
3 Өртөг тооцож, төсөв бэлтгэж хяналт тавих 10% 10% 25% 25%
4 Удирдлагад хэрэгцээтэй мэдээлэл 5% 10% 25% 30%
бэлтгэх, шинжилгээ хийх
Нийт 100% 100% 100% 100%
Дүгнэлт: Хүснэгт 1-с хархад нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлыг өдөр тутмын ажил гүйлгээг
бүртгэх, санхүүгийн тайлан гаргах гэж манай практикт үздэг бөгөөд гадны жишигтэй
харьцуулхад энэ нь нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлын 35% байдаг байна. Үүнээс үзэхэд
удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ манай практикт маш бага байгаа бөгөөд гадны жишгийг
харахад энэ нь цаашид хэрэгцээтэй болох нь тодорхой юм.
Монгол
№ Асуулга
Нягтлан бодогч Удирдлага
1 Уламжлалт буюу шингээгчээр өртөг тооцох 95% 90%
2 ABC хандлагаар 4% 5%
3 Орчин үеийн өөр бусад хандлагаар 1% 5%
Нийт 100% 100%
123
Дүгнэлт: Хүснэгт №2-с харахад манай практикт ABC арга болон орчин үеийн хандлагуудаар
өртөг тооцох нь 5% бөгөөд үлдсэн 95% нь уламжлалт аргаар өртөг тооцдог гэж хариулсан. Энэ
нь манай бүртгэлийн салбар хоцрогдолд орсныг харуулж байна. Мөн ямар нэгэн шийдвэрийг
дэмжих өртөг тооцолт удирдлагын бүртгэлийн арга барил ашигладаггүй гэсэн дүгнэлтэнд хүрч
байна.
Хариулт
Асуулга
№ Мэдэхгүй
Тийм Үгүй
байна
1 Төсөв боловсруулах, хяналт тавих 100% 0% 0%
2 Уян хатан төсөв боловсруулах, хэлбэлзлийн шинжилгээ хийх 42% 40% 18%
3 Ашгийн төлөвлөлт хийх 91% 9% 0%
4 Зардал тоо хэмжээ ашгийн хамаарал тооцох 79% 19% 2%
5 Хэсэгчилсэн тайлан бэлтгэх 53% 32% 15%
Хариуцлагын төвүүдийг үнэлэх, (Тодорхой албад болон үйл ажиллагааг
6 47% 28% 25%
үнэлэх)
7 Үнэ зохиолт, үнэ бүрдэлтийн шинжилгээ хийх 95% 0% 5%
8 Стандарт өртгийн бүртгэл хэрэглэх 52% 41% 7%
9 Бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох 2% 8% 90%
10 Зорилтот өртөг тооцох 24% 53% 23%
11 Кайзен систем 0% 17% 83%
12 Өөр бусад арга технологи 8% 53% 39%
Дүгнэлт: Хүснэгт№3-с харахад манай бүртгэлийн практикт ашиглагдаж буй
өртөг, удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээг тодорхойлоход төсөв боловсруулж хяналт
тавих, ашгийн төлөвлөлт хийх, үнэ зохиолт, үнэ бүрдэлтийн шинжилгээ хийх, зардал
тоо хэмжээ ашгийн хамаарлыг тооцох гэсэн ажлуудыг байгууллагууд ихээр хийдэг
байна. Харин уян хатан төсөв боловсруулалт, хэсэгчилсэн тайлан бэлтгэх, хариуцлагын
төвийн үнэлгээ, стандарт өртгийн бүртгэлийн хэрэглээ тийм ч хангалттай
ашиглагддаггүй нь харагдаж байна. Орчин үеийн буюу байгууллагын стратегийг
дэмжих өртгийн удирдлагын хандлагууд болох бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн
өртөг тооцох, зорилтот өртөг тооцох, кайзен систем, өөр бусад хандлагуудыг мэдэхгүй
болон ашигладаггүй байна. Эндээс дүгнэхэд орчин үеийн хандлагуудын хэрэглээ
хэрэгцээтэй байгаа боловч түүний ашиглаж чадахгүй эсвэл мэддэггүй нь харагдаж
байна.
124
Асуултанд 60% нь Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өртөгт хяналт тавих гэж хариулсан ба 40%
нь Мэргэжлийн үүрэг ба санхүү, татварын тайлан гаргах зорилгоор гэсэн хариултуудыг сонгосон
байна. Үүнээс үзэхэд удирдлагын шийдвэр гаргалтанд өртгийн тайлан нь ямар нэгэн нөлөө
үзүүлдэггүй байна.
Дүгнэлт: Монгол улсад НББ-ийн чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон 5 их дээд
сургуулиас судалгаа авхад өртөг тооцох орчин үеийн хандлага нь сургалтын хөтөлбөрт
баклаврын түвшинд 20%, магистрын түвшинд 60%-тай байна. Мөн манай сургуульд өртөг
тооцох орчин үеийн аргуудыг 2014 оноос эхлэн баклаврын түвшинд үзэж эхэлсэн байна. Их
дээд сургуулиудын хөтөлбөрт өртөг тооцох орчин үеийн арга хандлагууд бүрэн тусгагдаж,
нэвтрээгүй байгаа нь практикт энэ аргуудын хэрэглээ бага байгаатай холбоотой гэж үзэж байна.
Дүгнэлт
Нягтлан бодогчийн үүрэгт ажлыг өдөр тутмын ажил гүйлгээг бүртгэх, санхүүгийн тайлан
гаргах гэж практикт үздэг бөгөөд гадны жишигтэй харьцуулхад энэ нь нягтлан бодогчийн үүрэгт
ажлын 35% байдаг байна. Үүнээс үзэхэд удирдлагын бүртгэлийн хэрэглээ практикт маш бага
байна.
ABC арга болон орчин үеийн хандлагуудаар өртөг тооцох нь 5% бөгөөд үлдсэн 95% нь
уламжлалт аргаар өртөг тооцдог. Энэ нь манай бүртгэлийн салбарын хоцрогдолд орж, ямар
нэгэн шийдвэрийг дэмжих өртөг тооцолт, удирдлагын бүртгэлийн арга барил ашигладаггүй нь
харагдаж байна.
Орчин үеийн буюу байгууллагын стратегийг дэмжих өртгийн удирдлагын хандлагууд болох
бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн өртөг тооцох, зорилтот өртөг тооцох, кайзен систем, өөр
125
бусад хандлагуудыг мэдэхгүй болон ашигладаггүй байна. Эндээс дүгнэхэд орчин үеийн
хандлагуудын хэрэглээ хэрэгцээтэй байгаа боловч түүний ашиглаж чадахгүй эсвэл мэддэггүй ба
удирдлагын шийдвэр гаргалтанд өртгийн тайлан нь ямар нэгэн нөлөө үзүүлдэггүй байна.
Монгол улсад НББ-н чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулдаг томоохон их дээд сургуулиудад
өртөг тооцох орчин үеийн хандлага нь сургалтын хөтөлбөрт баклаврын түвшинд 20%,
магистрын түвшинд 60%-тай байгаа нь нягтлан бодогчид нь бие даан судлах эсвэл тухайн
байгууллагаас сургалт семинар зохион байгуулах шаардлага гарч ирж байна.
Дээрх судалгааны үр дүнд үндэслэн Монгол улсын практикт ашиглагдаж байгаа өртөг,
удирдлагын арга барилууд нь:
Санал, Зөвлөмж
126
Хүрэлбаатарын Долгор НББ-ТЭЗIII курс
Мандах бүртгэл дээд сургууль
Улаанбаатар хот
dogoo_hvrelbaatar@yahoo.com
Хураангуй
Монгол улсад нэвтрүүлсэн татваруудаас НӨАТ нь ОУВС , Дэлхийн банк, АХБ , БНСУ-ын KOICA ,
АНУ-ын USAID , Япон улсын JICA зэрэг байгууллагуудаас “олон улсын стандарт түвшинг
хангасан бүтэцтэй, хэрэгжилтийн түвшин нь хангалттай сайн” гэсэн үнэлгээ авч байсан
“цорын ганц ганц” татвар юм. Монгол улс 2016 оны 01 сарын 01-нээс НӨАТ-ын хуулийг
шинэчлэн хэрэгжүүлж байна. НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлээр арилжаа хийж байгаа бүх
мэдээлэл Татварын алба, Сангийн яам дээр төвлөрөн, худалдан авалт бүртээ НӨАТ-ын
баримт авч НӨАТ-ын баримтыг системд оруулах боломжтой болсон. Ингэснээр тухайн
орлого, зардалтай холбоотой маргаан багасах, татвараас зайлсхийх асуудал буурах,
бүртгэл сайжрах зэрэг ач холбогдолтой гэж үзсэн. Гэхдээ энэ хуулийн хэрэгжилтийг
хангахад эцсийн хэрэглэгчид хамгийн чухал үүрэгтэй. Эцсийн хэрэглэгчид худалдан авалтын
бүх баримтаа еbarimt-нд бүртгүүлснээр ААНБ-ын олсон орлогыг төрөөс хянах боломжтой
болох юм. Гэвч цахим орчин, татвар төлөгчдийн татварын боловсрол, НӨАТ-ын
урамшууллын хэмжээ зэрэг олон хүчин зүйлсээс шалтгаалан ААНБ-ын орлогыг 100% хянаж
хараахан чадахгүй байгаа юм. Хуулийн шинэчлэл бодит байдал дээр хэрхэн хэрэгжиж
байгааг судлахын тулд 100 иргэнээс судалгаа авсан. Судалгаагаар НӨАТ-ын буцаан олготын
хэмжээг зохистой хэмжээ хүртэл нь нэмэгдүүлсэн нь зөв гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. НӨАТ-ын
буцаалт олголтын хэмжээ бага байгаа нь иргэд баримтаа системд оруулах идэвхи буурсан
гол хүчин зүйл болжээ.
I. Оршил
Зорилго: Монгол улс дахь НӨАТ-ын өнөөгийн байдал, хуулийн хэрэгжилт ямар түвшинд байгааг
харуулахад судалгааны зорилго оршино.
Дэлхийн татварын нийт орлогын 25% бүрдүүлдэг энэхүү татвар анх Франц улсад 1948 онд
үүссэн бөгөөд 1954, 1968 онуудад боловсронгуй болгон хэрэглэж эхэлснээс хойш энэхүү
татварын тогтолцоог илүү боловсронгуй болгох асуудал одоог хүртэл олон улсын хэмжээнд
яригдаж судлагдсаар байгаа билээ. Тэдгээрээс дурьдвал:
127
Graham Harrison and Russel Krelove [2001] НӨАТ-ын буцаалтнь ямар хүчин зүйлсээс хамаарч
байгаа талаар дэлгэрэнгүй судалсан байна.Энэхүү судалгааны үр дүнгээр буцаалтын хувь
хэмжээ нь хэд хэдэн хүчин зүйлсээс х
Харин Монгол улсын хэмжээнд НӨАТ-ын албан татварын талаар сүүлийн үед хамгийн их
судалгаа хийж байгаа судлаач бол СЭЗИС-ын багш Ч.Өнөржаргал бөгөөд түүний Б.Авирмэдтэй
хамтран бичсэн НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтээр дамжуулан татварын боловсролыг
дэмжих нь сэдэвт судалгааны ажил нь НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлийн үр дүнд эцсийн
хэрэглэгчид шинэ мэдлэг мэдээлэлтэй болсон, иргэд НӨАТ-ын урамшуулал авна гэдэгтээ
итгэлтэй байгаа ч гэсэн татварын боловсролыг дээшлүүлэх талаар дунд хугацааны бодлого
боловсруулж хэрэгжүүлэх зэрэг ажлууд нэн түрүүнд хийгдэх зайлшгүй шаардлагатай байна гэж
үзсэн. Харин МУИС-ийн БС-ийн багш Л.Оюун, Болор нарын Татварын боловсролоор дамжуулан
иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх нь илтгэлд иргэдийн санхүүгийн боловсролд
НӨАТ-ын урамшуулын арга хэмжээ нөлөөлж байгаа бөгөөд НӨАТ-ын урамшууллын арга
хэмжээнд иргэдийг бүрэн хамруулахын тулд и-баримт, и-такс, и-баланс хөтлөхөд нь дэмжлэг,
туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай байна гэж үзсэн байна.
НӨАТ-ыг одоогийн байдлаар дэлхийн 164 оронд(Африкийн 46, Хойд Америкийн 1, Төв Америк
ба Карибын 18, Азийн 28, Европын 51, Номхон далайн бүсийн 8)нэвтрүүлэн мөрдөж
байна.НӨАТ нь гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтанд сөрөг нөлөөгүй бөгөөд
экспортод 0 хувиар татвар ногдуулж импортод үндсэн хувь хэмжээгээр татвар ногдуулдаг
зарчим нь гадаад худалдааны олон талт гэрээ хэлэлцээр дэлхийн худалдааны байгууллагын
нийтлэг зарчимд нийцэж байдаг.
Австрали улс нь Монгол улсын нэгэн адилаар уул уурхайн салбараас төсвийн орлогын үлэмж
хэсгийг бүрдүүлдэг. НӨАТ-ыг 2000 оны 07 сарын 01-ээс эхлэн нэвтрүүлсэн.. Татварын хувь
хэмжээ нь 10 хувь байдаг. Аж ахуйн нэгжийн хувьд 75000 австрали доллар, ашгийн бус
байгууллагын хувьд 150000 австрали доллараас дээш борлуулалттай бол татвар төлөгчөөр
бүртгүүлэх үүрэг үүсдэг байна.
Индонези улс нь 1985 оны 04 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ыг нэвтрүүлжээ. Үйл ажиллагааны
чиглэлээс хамаарч 180-360 сая индонези рупи буюу 26-52 сая монгол төгрөгтэй тэнцэх
хэмжээтэй борлуулалт хийдэг этгээд НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлдэг байна. Монгол улстай адил
татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь бөгөөд тайланг сараар гаргадаг бөгөөд буцаан олголтыг жилд
нэг удаа олгодог.
128
Казахстан улс нь 2009 оны 01 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ын шинэчилсэн найруулгыг хэрэгжүүлж
эхэлсэн. Татварын хувь хэмжээ нь 12% ба НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэх босго нь 42390000 тенге
буюу 286500 амдоллар, ойролцоогоор 360 сая монгол төгрөгтэй тэнцэнэ.
НӨАТ-ын онцлог:
Эх сурвалж: http://mta.mn/
Судалгаанаас авч үзвэл 2002-2007 оны хооронд нийт татварын орлогын дүнд эзлэх
НӨАТ-ын хувийн жин буурч байгаад 2008 оноос өссөн үзүүлэлттэй байна. Нийт татварын
орлогод НӨАТ-ын эзлэх хувийн жин 2008-2015 онуудад дунджаар 17-28% эзэлж байгаа нь
голлох байр суурь эзэлж байгааг харуулж байна. НӨАТ нь 2000-2005 онд Монгол улсын нийт
татварын орлогын 35-30%-ийг, 2006-2010 онд28-23%-ийг, 2011-2015 онд 30-21%-ийг, 2016 онд
22,8%-ийг эзэлж байна. Мөн НӨАТ-ын хувь хэмжээ 1998.08.28-ны өөрчлөлтөөр 13%, 2000.11.17-
ны өөрчлөлтөөр 15%, 2006.06.29-ны өөрчлөлтөөр 10% болж байсан байна.
129
Зураг 1. НӨАТ-ын хувь хэмжээний өөрчлөлт
Шинэчлэлийн хүрээнд НӨАТ-ын хуулинд дараах томоохон өөрчлөлтүүд орсон байдаг. Үүнд:
10
0
2002
2005
2008
2011
1998
1999
2000
2001
2003
2004
2006
2007
2009
2010
2012
2013
2014
2015
идэвхтэй оролцуулах, НӨАТ-ын хяналтын үүргийг нэмэгдүүлэх зорилгоор
татвар төлөгчдийн дунд сугалааны урамшуулал зарлаж олгох болсон.
Энэ хугацаанд нийт 9,093,159 баримт хэвлэгдсэн бөгөөд нэг удаагийн сугалааны тохирлоор
7000-8000 хүн азтан болдог ба нийт 14 тохирлоор 5,908,300,000 төгрөгийн урамшуулал олгосон
байна.
НӨАТ-ын тухай хуулийншинэчилэлийн үр дүнг судлахын тулд 100 иргэдээс үндсэн 10 асуулт
туслах 3 асуулт бүхий асуулга боловсруулан судалгаа авсан. Судалгаанд маань МБДС-ийн
оройн ангийн 32 оюутан, Геронтлогийн үндэсний төвийн 49 ажилтан, бусад 19 хүн хамрагдсан
болно. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 36% нь эрэгтэй 64% нь эмэгтэй хүмүүс байсан бөгөөд
20-25 насны иргэд21%, 26-30 насны иргэд 45%, 31-35 насны иргэд 13%, 35-40 насны иргэд 20%,
41-насны иргэд 1%-тай хамрагдсан. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 11% нь өөрийгөө НӨАТ-
ын талаар хангалттай сайн мэдлэгтэй гэж үзсэн бол 56% нь дунд зэрэг мэдлэгтэй, харин 28%
нь сайн мэдлэгтэй гэж үзсэн бол үлдсэн 5% нь хангалтгүй хэмээн дүгнэжээ.
Үүнээс үзэхэд иргэдийн НӨАТ-ын талаарх мэдлэг боломжийн түвшинд байгааг харж болно.
Гэхдээ НӨАТ-ын тухай хуулийн яг аль заалтыг илүү сайн мэдэж байгааг нарийвчилсан
судалгаагаар тогтоож болох юм гэж үзлээ. НӨАТ-ын тухай иргэдийн мэдлэг, энэ төрлийн
татварын боловсрол иргэдийн дунд төлөвшин бий болсон нь харагдаж байна. Энэ нь хуулийн
хэрэгжилттэй шууд утгаараа холбоотой болох нь судалгааны үр дүнд ажиглагдаж байсан.
Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн НӨАТ-ын падааныг шивж байгаа байдал болон хууль
хэрэгжиж эхэлсэн он гарснаас хойш шинэ мэдлэгтэй болж чадсан эсэхийг нь тодруулсан.
130
Та бусдын худалдан авалтын баримтыг
шивдэг үү?
Үгүй
26% 19%
Гэр бүлийнхээ
10% баримтыг хааяа
шивдэг
45% Гэр бүлийнхээ
баримтыг байнга
шивдэг
Ямар ч хамаагүй
олсон баримтуудаа
бүгдийг нь шивдэг
0%
7% Буцаан авах
Сугалаанд
оролцох
34%
Хэрэглээгээ
59% хянах
Иргэний үүрэг
131
НӨАТ-ын баримтаа шивэхгүй байгаа
болон шивэх идэвхи буурсан шалтгаанаа
тайлбарлана уу?
Буцаан олголтын
урамшуулал бага
9% Сугалаанд азгүй
16%
Баримт шивэх
55% төвөгтэй
20%
Бага үнийн дүнтэй
баримт шивдэггүй
Бусад
Хүмүүс ихэвчлэн буцаан олголтийн урамшуулал бага гэсэн хариултыг сонгосон байгаа
нь хүмүүсийг сайн идэвхижүүлж чадахгүй байгааг харуулж байна. Миний бодлоор буцаан
олголтын урамшууллыг зохистой хэмжээ хүртэл нь нэмэгдүүлэх нь зөв гэж үзэж байна.
5% 0% Татвар төлсний
төлөө олгож буй
40% урамшуулал
Улсын төсвийн
цоорхойг нөхөх
10%
Тийм
18%
Дунд зэрэг
12% 60%
Үгүй
Мэдэхгүй
Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 60% нь татварын мэдлэг дээшилсэн гэж үзэж байгаа нь
татварын хэрэгжилт бодит амьдрал дээр үр дүнгээ өгч байгаа нь харагдаж байна. Хүмүүс
132
ихэвчлэн НӨАТ-ын баримтаа буцаан олголт авах болон, сугалаанд оролцох зорилгоор шивж
байгаа нь хүмүүсийн дунд НӨАТ-ын талаар тодорхой ойлголт нэмэгдэж байгааг харуулж байна.
НӨАТ-ын урамшуулал зарласныг иргэд хэрхэн хүлээж авч байгаа талаар тодруулахад
судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 40% нь татвар төлсний төлөө олгож буй урамшуулал гэж
ойлгож байгаа бол 55% нь татвар төлдөггүй хэсгийг илрүүлэх арга гэж үзсэн үлдсэн 5% нь
улсын төсвийн цоорхойг нөхөх арга гэж үзсэн байна. Үүнээс үзэхэд НӨАТ-аар дамжуулан далд
эдийн засгийг ил тод болгох зарчимтай нийцэж байна гэж үзэх дүгнэлтэнд хүргэлээ.
12% 8%
Худалдан авалт
өөрчлөгдөөгүй
Худалдан авалт
80% нэмэгдсэн
Худалдан авах
чадвар муудсан
Та НӨАТ-ын баримтаа
худалдан авалт бүрдээ авч
чадаж байгаа юу?
35%
Тийм
65%
Үгүй
Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 65% нь худалдан авалт бүрдээ баримтаа авч чадахгүй байгаа
нь хүмүүс НӨАТ-ын талаар төдийлөн сайн ойлгохгүй байгааг харуулж байгаа бөгөөд НӨАТ-ын
баримт олгодоггүй газрууд нь түц болон хүнсний дэлгүүрүүд мөн барааны захууд гээд
дурьдаад маш олон байна. Энэ нь нэг талаас НӨАТ-ын баримт хэвлэдэг машины үнэтэй
холбоотойгоос гадна нөгөө талаар худалдаа эрхлэгчид орлогоо нуух сонирхолтой байгаа.
ДҮГНЭЛТ, САНАЛ
НӨАТ-ын тухай хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой хамгийн гол өөрчлүүдийг нэгтгэн дүгнэвэл:
133
Цахим татварын системээр дамжуулан иргэд хэрэглээгээ хянах, татварын алба
ААН-үүдийн орлогыг хянах боломжтой болсон.
НӨАТ ногдох бараа үйлчилгээний төрлийг нэмэгдүүлснээр татварын бааз суурь
өргөжсөн
НӨАТ-ын орлогын гүйцэтгэл 105.6%-тай байгаа нь НӨАТ-ын цахим бүртгэл ач
холбогдолтой байна.
Иргэдийн татварын боловсролыг дээшлүүлж, бараа, үйлчилгээний худалдан
авалтын баримтыг и-баримтанд шивэх хөшүүргийг нэмэгдүүлэх нь НӨАТ орлогыг
өсгөхөөр харагдаж байна.
Гэвч НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтэд учир дутагдалтай зүйл олон байна. Үүнээс дурьдвал:
134
Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын шинэчлэлийн үр дүн, хэрэгжилт
Хураангуй
Монгол улсад нэвтрүүлсэн татваруудаас НӨАТ нь ОУВС , Дэлхийн банк, АХБ , БНСУ-ын KOICA ,
АНУ-ын USAID , Япон улсын JICA зэрэг байгууллагуудаас “олон улсын стандарт түвшинг
хангасан бүтэцтэй, хэрэгжилтийн түвшин нь хангалттай сайн” гэсэн үнэлгээ авч байсан
“цорын ганц ганц” татвар юм. Монгол улс 2016 оны 01 сарын 01-нээс НӨАТ-ын хуулийг
шинэчлэн хэрэгжүүлж байна. НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлээр арилжаа хийж байгаа бүх
мэдээлэл Татварын алба, Сангийн яам дээр төвлөрөн, худалдан авалт бүртээ НӨАТ-ын
баримт авч НӨАТ-ын баримтыг системд оруулах боломжтой болсон. Ингэснээр тухайн
орлого, зардалтай холбоотой маргаан багасах, татвараас зайлсхийх асуудал буурах,
бүртгэл сайжрах зэрэг ач холбогдолтой гэж үзсэн. Гэхдээ энэ хуулийн хэрэгжилтийг
хангахад эцсийн хэрэглэгчид хамгийн чухал үүрэгтэй. Эцсийн хэрэглэгчид худалдан авалтын
бүх баримтаа еbarimt-нд бүртгүүлснээр ААНБ-ын олсон орлогыг төрөөс хянах боломжтой
болох юм. Гэвч цахим орчин, татвар төлөгчдийн татварын боловсрол, НӨАТ-ын
урамшууллын хэмжээ зэрэг олон хүчин зүйлсээс шалтгаалан ААНБ-ын орлогыг 100% хянаж
хараахан чадахгүй байгаа юм. Хуулийн шинэчлэл бодит байдал дээр хэрхэн хэрэгжиж
байгааг судлахын тулд 100 иргэнээс судалгаа авсан. Судалгаагаар НӨАТ-ын буцаан олготын
хэмжээг зохистой хэмжээ хүртэл нь нэмэгдүүлсэн нь зөв гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. НӨАТ-ын
буцаалт олголтын хэмжээ бага байгаа нь иргэд баримтаа системд оруулах идэвхи буурсан
гол хүчин зүйл болжээ.
I. Оршил
Зорилго: Монгол улс дахь НӨАТ-ын өнөөгийн байдал, хуулийн хэрэгжилт ямар түвшинд байгааг
харуулахад судалгааны зорилго оршино.
135
Дэлхийн татварын нийт орлогын 25% бүрдүүлдэг энэхүү татвар анх Франц улсад 1948 онд
үүссэн бөгөөд 1954, 1968 онуудад боловсронгуй болгон хэрэглэж эхэлснээс хойш энэхүү
татварын тогтолцоог илүү боловсронгуй болгох асуудал одоог хүртэл олон улсын хэмжээнд
яригдаж судлагдсаар байгаа билээ. Тэдгээрээс дурьдвал:
Graham Harrison and Russel Krelove [2001] НӨАТ-ын буцаалтнь ямар хүчин зүйлсээс хамаарч
байгаа талаар дэлгэрэнгүй судалсан байна.Энэхүү судалгааны үр дүнгээр буцаалтын хувь
хэмжээ нь хэд хэдэн хүчин зүйлсээс хамааралтай болохыг тогтоожээ.
Харин Монгол улсын хэмжээнд НӨАТ-ын албан татварын талаар сүүлийн үед хамгийн их
судалгаа хийж байгаа судлаач бол СЭЗИС-ын багш Ч.Өнөржаргал бөгөөд түүний Б.Авирмэдтэй
хамтран бичсэн НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтээр дамжуулан татварын боловсролыг
дэмжих нь сэдэвт судалгааны ажил нь НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлийн үр дүнд эцсийн
хэрэглэгчид шинэ мэдлэг мэдээлэлтэй болсон, иргэд НӨАТ-ын урамшуулал авна гэдэгтээ
итгэлтэй байгаа ч гэсэн татварын боловсролыг дээшлүүлэх талаар дунд хугацааны бодлого
боловсруулж хэрэгжүүлэх зэрэг ажлууд нэн түрүүнд хийгдэх зайлшгүй шаардлагатай байна гэж
үзсэн. Харин МУИС-ийн БС-ийн багш Л.Оюун, Болор нарын Татварын боловсролоор дамжуулан
иргэдийн санхүүгийн боловсролыг дээшлүүлэх нь илтгэлд иргэдийн санхүүгийн боловсролд
НӨАТ-ын урамшуулын арга хэмжээ нөлөөлж байгаа бөгөөд НӨАТ-ын урамшууллын арга
хэмжээнд иргэдийг бүрэн хамруулахын тулд и-баримт, и-такс, и-баланс хөтлөхөд нь дэмжлэг,
туслалцаа үзүүлэх шаардлагатай байна гэж үзсэн байна.
НӨАТ-ыг одоогийн байдлаар дэлхийн 164 оронд(Африкийн 46, Хойд Америкийн 1, Төв Америк
ба Карибын 18, Азийн 28, Европын 51, Номхон далайн бүсийн 8)нэвтрүүлэн мөрдөж
байна.НӨАТ нь гадаад худалдаа, гадаадын хөрөнгө оруулалтанд сөрөг нөлөөгүй бөгөөд
экспортод 0 хувиар татвар ногдуулж импортод үндсэн хувь хэмжээгээр татвар ногдуулдаг
зарчим нь гадаад худалдааны олон талт гэрээ хэлэлцээр дэлхийн худалдааны байгууллагын
нийтлэг зарчимд нийцэж байдаг.
Австрали улс нь Монгол улсын нэгэн адилаар уул уурхайн салбараас төсвийн орлогын үлэмж
хэсгийг бүрдүүлдэг. НӨАТ-ыг 2000 оны 07 сарын 01-ээс эхлэн нэвтрүүлсэн.. Татварын хувь
хэмжээ нь 10 хувь байдаг. Аж ахуйн нэгжийн хувьд 75000 австрали доллар, ашгийн бус
байгууллагын хувьд 150000 австрали доллараас дээш борлуулалттай бол татвар төлөгчөөр
бүртгүүлэх үүрэг үүсдэг байна.
Индонези улс нь 1985 оны 04 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ыг нэвтрүүлжээ. Үйл ажиллагааны
чиглэлээс хамаарч 180-360 сая индонези рупи буюу 26-52 сая монгол төгрөгтэй тэнцэх
хэмжээтэй борлуулалт хийдэг этгээд НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлдэг байна. Монгол улстай адил
татварын хувь хэмжээ нь 10 хувь бөгөөд тайланг сараар гаргадаг бөгөөд буцаан олголтыг жилд
нэг удаа олгодог.
136
Казахстан улс нь 2009 оны 01 сарын 01-ээс эхлэн НӨАТ-ын шинэчилсэн найруулгыг хэрэгжүүлж
эхэлсэн. Татварын хувь хэмжээ нь 12% ба НӨАТ төлөгчөөр бүртгүүлэх босго нь 42390000 тенге
буюу 286500 амдоллар, ойролцоогоор 360 сая монгол төгрөгтэй тэнцэнэ.
НӨАТ-ын онцлог:
Эх сурвалж: http://mta.mn/
Судалгаанаас авч үзвэл 2002-2007 оны хооронд нийт татварын орлогын дүнд эзлэх
НӨАТ-ын хувийн жин буурч байгаад 2008 оноос өссөн үзүүлэлттэй байна. Нийт татварын
орлогод НӨАТ-ын эзлэх хувийн жин 2008-2015 онуудад дунджаар 17-28% эзэлж байгаа нь
голлох байр суурь эзэлж байгааг харуулж байна. НӨАТ нь 2000-2005 онд Монгол улсын нийт
татварын орлогын 35-30%-ийг, 2006-2010 онд28-23%-ийг, 2011-2015 онд 30-21%-ийг, 2016 онд
22,8%-ийг эзэлж байна. Мөн НӨАТ-ын хувь хэмжээ 1998.08.28-ны өөрчлөлтөөр 13%, 2000.11.17-
ны өөрчлөлтөөр 15%, 2006.06.29-ны өөрчлөлтөөр 10% болж байсан байна.
137
Зураг 1. НӨАТ-ын хувь хэмжээний өөрчлөлт
Шинэчлэлийн хүрээнд НӨАТ-ын хуулинд дараах томоохон өөрчлөлтүүд орсон байдаг. Үүнд:
10
0
2002
2005
2008
2011
1998
1999
2000
2001
2003
2004
2006
2007
2009
2010
2012
2013
2014
2015
идэвхтэй оролцуулах, НӨАТ-ын хяналтын үүргийг нэмэгдүүлэх зорилгоор
татвар төлөгчдийн дунд сугалааны урамшуулал зарлаж олгох болсон.
Энэ хугацаанд нийт 9,093,159 баримт хэвлэгдсэн бөгөөд нэг удаагийн сугалааны тохирлоор
7000-8000 хүн азтан болдог ба нийт 14 тохирлоор 5,908,300,000 төгрөгийн урамшуулал олгосон
байна.
НӨАТ-ын тухай хуулийншинэчилэлийн үр дүнг судлахын тулд 100 иргэдээс үндсэн 10 асуулт
туслах 3 асуулт бүхий асуулга боловсруулан судалгаа авсан. Судалгаанд маань МБДС-ийн
оройн ангийн 32 оюутан, Геронтлогийн үндэсний төвийн 49 ажилтан, бусад 19 хүн хамрагдсан
болно. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 36% нь эрэгтэй 64% нь эмэгтэй хүмүүс байсан бөгөөд
20-25 насны иргэд21%, 26-30 насны иргэд 45%, 31-35 насны иргэд 13%, 35-40 насны иргэд 20%,
41-насны иргэд 1%-тай хамрагдсан. Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 11% нь өөрийгөө НӨАТ-
ын талаар хангалттай сайн мэдлэгтэй гэж үзсэн бол 56% нь дунд зэрэг мэдлэгтэй, харин 28%
нь сайн мэдлэгтэй гэж үзсэн бол үлдсэн 5% нь хангалтгүй хэмээн дүгнэжээ.
Үүнээс үзэхэд иргэдийн НӨАТ-ын талаарх мэдлэг боломжийн түвшинд байгааг харж болно.
Гэхдээ НӨАТ-ын тухай хуулийн яг аль заалтыг илүү сайн мэдэж байгааг нарийвчилсан
судалгаагаар тогтоож болох юм гэж үзлээ. НӨАТ-ын тухай иргэдийн мэдлэг, энэ төрлийн
татварын боловсрол иргэдийн дунд төлөвшин бий болсон нь харагдаж байна. Энэ нь хуулийн
хэрэгжилттэй шууд утгаараа холбоотой болох нь судалгааны үр дүнд ажиглагдаж байсан.
Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн НӨАТ-ын падааныг шивж байгаа байдал болон хууль
хэрэгжиж эхэлсэн он гарснаас хойш шинэ мэдлэгтэй болж чадсан эсэхийг нь тодруулсан.
138
Та бусдын худалдан авалтын баримтыг
шивдэг үү?
Үгүй
26% 19%
Гэр бүлийнхээ
10% баримтыг хааяа
шивдэг
45% Гэр бүлийнхээ
баримтыг байнга
шивдэг
Ямар ч хамаагүй
олсон баримтуудаа
бүгдийг нь шивдэг
0%
7% Буцаан авах
Сугалаанд
оролцох
34%
Хэрэглээгээ
59% хянах
Иргэний үүрэг
139
НӨАТ-ын баримтаа шивэхгүй байгаа
болон шивэх идэвхи буурсан шалтгаанаа
тайлбарлана уу?
Буцаан олголтын
урамшуулал бага
9% Сугалаанд азгүй
16%
Баримт шивэх
55% төвөгтэй
20%
Бага үнийн дүнтэй
баримт шивдэггүй
Бусад
Хүмүүс ихэвчлэн буцаан олголтийн урамшуулал бага гэсэн хариултыг сонгосон байгаа
нь хүмүүсийг сайн идэвхижүүлж чадахгүй байгааг харуулж байна. Миний бодлоор буцаан
олголтын урамшууллыг зохистой хэмжээ хүртэл нь нэмэгдүүлэх нь зөв гэж үзэж байна.
5% 0% Татвар төлсний
төлөө олгож буй
40% урамшуулал
Улсын төсвийн
цоорхойг нөхөх
10%
Тийм
18%
Дунд зэрэг
12% 60%
Үгүй
Мэдэхгүй
Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 60% нь татварын мэдлэг дээшилсэн гэж үзэж байгаа нь
татварын хэрэгжилт бодит амьдрал дээр үр дүнгээ өгч байгаа нь харагдаж байна. Хүмүүс
140
ихэвчлэн НӨАТ-ын баримтаа буцаан олголт авах болон, сугалаанд оролцох зорилгоор шивж
байгаа нь хүмүүсийн дунд НӨАТ-ын талаар тодорхой ойлголт нэмэгдэж байгааг харуулж байна.
НӨАТ-ын урамшуулал зарласныг иргэд хэрхэн хүлээж авч байгаа талаар тодруулахад
судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 40% нь татвар төлсний төлөө олгож буй урамшуулал гэж
ойлгож байгаа бол 55% нь татвар төлдөггүй хэсгийг илрүүлэх арга гэж үзсэн үлдсэн 5% нь
улсын төсвийн цоорхойг нөхөх арга гэж үзсэн байна. Үүнээс үзэхэд НӨАТ-аар дамжуулан далд
эдийн засгийг ил тод болгох зарчимтай нийцэж байна гэж үзэх дүгнэлтэнд хүргэлээ.
12% 8%
Худалдан авалт
өөрчлөгдөөгүй
Худалдан авалт
80% нэмэгдсэн
Худалдан авах
чадвар муудсан
Та НӨАТ-ын баримтаа
худалдан авалт бүрдээ авч
чадаж байгаа юу?
35%
Тийм
65%
Үгүй
Судалгаанд хамрагдсан иргэдийн 65% нь худалдан авалт бүрдээ баримтаа авч чадахгүй байгаа
нь хүмүүс НӨАТ-ын талаар төдийлөн сайн ойлгохгүй байгааг харуулж байгаа бөгөөд НӨАТ-ын
баримт олгодоггүй газрууд нь түц болон хүнсний дэлгүүрүүд мөн барааны захууд гээд
дурьдаад маш олон байна. Энэ нь нэг талаас НӨАТ-ын баримт хэвлэдэг машины үнэтэй
холбоотойгоос гадна нөгөө талаар худалдаа эрхлэгчид орлогоо нуух сонирхолтой байгаа.
ДҮГНЭЛТ, САНАЛ
НӨАТ-ын тухай хуулийн шинэчлэлтэй холбоотой хамгийн гол өөрчлүүдийг нэгтгэн дүгнэвэл:
141
Цахим татварын системээр дамжуулан иргэд хэрэглээгээ хянах, татварын алба
ААН-үүдийн орлогыг хянах боломжтой болсон.
НӨАТ ногдох бараа үйлчилгээний төрлийг нэмэгдүүлснээр татварын бааз суурь
өргөжсөн
НӨАТ-ын орлогын гүйцэтгэл 105.6%-тай байгаа нь НӨАТ-ын цахим бүртгэл ач
холбогдолтой байна.
Иргэдийн татварын боловсролыг дээшлүүлж, бараа, үйлчилгээний худалдан
авалтын баримтыг и-баримтанд шивэх хөшүүргийг нэмэгдүүлэх нь НӨАТ орлогыг
өсгөхөөр харагдаж байна.
Гэвч НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтэд учир дутагдалтай зүйл олон байна. Үүнээс дурьдвал:
Ашигласан материал
Ном зүй:
Мэдээллийн сайт:
www.mta.com
142
www.legalinfo.mn
http://www.forum.mn/index.php?sel=policy&menu_id=136
Хураангуй: Өндөр хөгжилтэй орнуудад хувь хүний орлогын албан татвар нийт
татварын орлогын 30-с дээш хувийг эзэлдэг бол Монгол улсад 2013-2016 оны байдлаар
16,8-18,6 хувийг эзэлж байна. Энэ нь хүн амын цалингийн орлого бусад улстай
харьцуулбал бага, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлт ихтэй, татварын хөнгөлөлт
чөлөөлөлтөнд хамрагдах зорилгоор тайлан гаргадаг зэрэгтэй холбоотой юм.
Татварын багц хуулиудын шинэчлэл нь эдийн засгийг хөгжүүлэх, орлого баялагийг
дахин хуваарилах, ядуурлыг бууруулахад чиглэгдсэн байх ёстой боловч МУ-ын хувьд
олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын зээл, тусламж, буцалтгүй тусламж зэрэгт
хамрагдах зорилго бүхий байгаа нь ажиглагдана. Татварын хуулиудыг шинэчлэн
найруулах, бааз суурийг нэмэгдүүлэхээс илүү хэрэгжилтийг сайжруулах, татварын
тэгш шудрага, энгийн үр ашигтай, төлөгдөх боломжтой байх зарчмыг хангахуйц
татварын механизмыг бий болгох хэрэгцээ шаардлага байна. Үүний тулд татвар
төлөгчдийн татварын боловсролыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй байна.
I. Оршил
Улс орны нийгэм, эдийн засгийн оршин тогтнох үндэс төр засгийн удирдан
жолоодох үүргийн баталгаа нь төсөв бөгөөд түүнийг санхүүжүүлэх гол эх үүсвэр нь
татвар юм. Манай улсад татварын албадын үйл ажиллагаа тогтворжин, цахим
мэдээллийн системд шилжин татварын багц хуулиудын цаг үеийн шаардлагаар
өөрчлөн сайжруулсаар байгаа боловч татвар төлөгчдийн татвараас зугтах, зайлсхийх
явдал төдийлөн буурахгүй байна.
Төсвийн орлогын 80 гаруй хувийг татварын орлого бүрдүүлдэг хэдий ч сүүлийн
жилүүдэд буурах хандлагатай байгаа нь татварын багц хуулиудын хэрэгжилт
тайлагнах системийг сайжруулах шаардлагатай байгааг харуулж байна. Засгийн газар,
УИХ төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхийн тулд хууль тогтоомжуудад нэмэлт өөрчлөлт
143
оруулах, шинэ татварын хууль боловсруулах асуудлууд дэвшүүлж байгаа нь хүн амын
амжиргааны түвшин, худалдан авах чадварт муугаар нөлөөлөх хандлага бий болгож
магадгүй юм. Энэдээс дүгнээд үзвэл татварын хуулиудыг шинэчлэн найруулах, илүү
боловсронгуй болгохоос гадна түүний хэрэгжилтийг сайжруулах, иргэдэд татварын
боловсрол олгох асуудал чухалд тавигдаж байна.
Энэхүү судалгааны ажлаар ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг авч үзэн улсын
төсвийн орлогын бүрдэлийг сайжруулах боломж байгаа эсэхийг тодорхойлох татвар
төлөгч иргэн татвараа өөрөө тодорхойлон төлөх үүргээ хэрэгжүүлэх, үүний тулд хууль
эрх зүйн талаарх мэдлэг ямар түвшинд байгаа, татварын орлогыг нэмэгдүүлэх боломж
байгаа эсэх, ХХОАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтээр дамжуулан татвар төлөгчдийн
татварын боловсролыг дэмжих гол механизм юу байгаа талаар судлахад оршино.
Судлагдсан байдал: Энэхүү сэдвийн хүрээнд Д. Сувдмаа /PhD, Муис/ болон Т. Мөнхзая
/Докторант, Муис/ нар “Хувь хүний орлогын албан татварын шинэчлэл , хөгжлийн чиг хандлага”
гэсэн өгүүлэлдээ ХХОАТ-ын мэдээллийн системийн орчныг сайжруулах буюу илүү цахимжуулах,
хасагдах зардлыг ямар нэг хязгаарлалтгүйгээр баримтаар нотлогдож байгаа бүх зардлыг хасч
тооцох зэргийг тусгасан байна. Мөн Г. Алтанзаяа /Доктор, Профессор, Муис/ болон О.
Пүрэвдорж нар “Татвараа өөрөө тодорхойлон систем” өгүүлэлдээ татвар төлөх нь иргэн бүрийг
үүрэг тул түүнийг төлөх мэдлэгийг дээшлүүлэх, хууль хэрэгжилтийн явцыг хянах механизмыг
бүрдүүлэх замаар нийгэмд тэгш, шударга, тодорхой, ил тод бүхий харилцааг бий болгоход
төрийн бодлого хамгийн чухал үүрэгтэй хэмээн үзжээ. Мөн Б. Авирмэд (Дэд проф, Ph.D, СЭЗИС),
Ч. Өнөржаргал MBA, СЭЗИС нарын “НӨАТ-ын тухай хууль”-ийн хэрэгжилтээр дамжуулан
татварын боловсролыг дэмжих нь өгүүллэгт НӨАТ-ын хуулийн шинэчлэлт нь иргэдийн татварын
боловсролыг дэмжихэд ихээхэн ач холбогдолоо өгсөн гэж үзсэн учир ХХОАТ-ын тухай хуулийн
хэрэгжилтийг ч мөн ийм байдлаар дэмжих боломж байгаа гэж үзэн энэхүү сэдвийг судлаж
үзлээ.
1993 онд анх ХАОАТ-ын тухай хууль батлагдаж байсан нь явцын дунд нэлээдгүй
өөрчлөгдөн шинэчлэгдсээр ирсэн боловч төгс боловсронгуй загвар бий болж чадаагүй л байна.
Хувь хүнд ногдуулж байгаа татварын гол зорилго нь дэлхийн улс орнуудын хувьд төсөв
бүрдүүлэх орлого, баялагийг дахин хуваарилахад оршиж байсан боловч сүүлийн үед
хэрэглэгчдийн төлбөр чадварыг хадгалахын тулд татварын хөнгөлөлтийн шинэ хэлбэрүүдийг
бий болгох, татварын босгыг бууруулахаас гадна эдийн засгийн хямралын богино хугацаанд
давж гарах, сэргээхэд чиглэсэн бодлого баримталж байна.
144
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Арабын
Казакста
Орос Хятад БНСУ Япон АНУ нэгдсэн Бермуд Монгол Аруба
н
Эмират
хувь хэмжээ 13% 45% 10% 38% 50.84% 39.60% 0% 0% 10% 58.95%
График1: ХХОАТ-ын цалин, хөдөлсөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлогод ногдох албан
татварын хувь хэмжээ /зарим улс орнууд/
Эх сурвалж:
www.mta.mn
Манай орны нийт татварын орлогод хувь хүний орлогын албан татварын эзлэх хувь
хэмжээ дэлхийн бусад улс оронтой харьцуулахад доогуур үзүүлэлттэй буй нь цалингийн хэмжээ
болон татварын хувь хэмжээ харьцангүй бага, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт ихтэй, татвар ногдуулалт,
тайлан гаргах түвшин бага байгаатай холбож үзэж болох юм.
45
40
35 Дээд хэмжээ
Ттаварын түвшин
30
25
20
Тогтвортой
15
10
5
Доод хэмжээ
0
График1: Цалин хөдөлмөрийн хөлс түүнтэй адилтгах орлогын хэмжээнд ногдох албан
татварын хувь хэмжээний өөрчлөлт
Хүснэгт1: Монгол улсын ХХОАТ-ын багц хуулийн шинэчлэл дэх татварын хувь хэмжээний
шатлал
Хүснэгт3 : Америкийн нэгдсэн улсын Татварын хувь хэмжээ 2016 оны байдлаар
Өндөр хөгжилтэй орнуудад хувь хүний орлогын албан татвар нийт татварын орлогын
30-с дээш хувийг эзэлдэг бол Монгол улсад 8-9 хувь байна. Энэ нь цалингийн хэмжээ болон
татварын хувь хэмжээ харьцангуй бага, хөнгөлөлт, чөлөөлөлт ихтэй, татвар ногдуулалт, тайлан
гаргах түвшин бага байгаатай холбоотой.
146
7,000,000.0
5,983,397.70 5,852,075.90
6,000,000.0 5,207,860.9
5,072,793.3
5,000,000.0 4,179,321.5
4,000,000.0 3,668,307.8
3,000,000.0
2,000,000.0
1,000,000.0 347,019.7 449,045.9 477,101.7 519,979.80 550,423.50
232,257.3
-
2011 2012 2013 2014 2015 2016
500,000.0
хөдөлмөр эрхлэлтийн
400,000.0
орлого
300,000.0
ХХОАТ-ын орлого
200,000.0
147
хэрэгжиж байгаа хууль хүн бүрт адил тэгш үйлчилж чадахгүй, шударга бус байдлаар
үйлчилж байгааг харуулж байна.
Иймд татвар төлөгчдийн татварын боловсролыг нэмэгдүүлэх замаар ХХОАТ-ын хуулийн
хэрэгжилтийг нэмэгдүүлэх боломж байгаа эсэхийг дараах асуулгаар судалж үзлээ
тийм
20%
90% үгүй
30% сайн
50% дунд
хангалтгүй
График2
148
14% 16%
140000
18% 200000-250000
52% 300000-350000
400000-с дээш
10%
График5
тийм
Цахим байдлаар ХХОАТ-ын тайлантай
90% үгүй холбоотой сургалт зохион байгуулах нь
татвар төлөгчдийн анхаарлыг илүүтэй
татахуйц үр дүнтэй нь үүнээс харагдаж
График6 байна.
Үүнээс үзвэл ЗГ- татвар төлөгчидөө
урамшуулах, татварын мэдлэгийг илүү
олгох зорилгоор хөнгөлөлтийн хэмжээг Судалгаанд оролцогчдийн 52% нь 84000
нэмэгдүүлэх нь зүйтэй гэж үзлээ. байсныг 350,000 болгож нэмэгдүүлэх нь үр
дүнтэй гэв
ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэхтэй
холбоотой тулд ямар төрлийн үйл
ажиллагаа зохиовол үр дүнтэй вэ? Ирэх оноос ХХОАТ-ын хэмжээ өөрчлөгдөх
өөрчлөгдөж нэмэгдэх гэж
ХХОАТ-ын тайлангийн цахим сургалт байгааг дэмжиж байна уу?
ХХОАТ-ын тайлан бэлтгэх тараах гарын авлага материал
Татварын улсын байцаагчийн биечилсэн зөвлөгөө
30%
Дүүрэг хороогоор сургалт зохион байгуулах Тийм
70%
Үгүй
20% 40%
25%
15%
График8
149
Та зөвхөн цалингийн орлого олдог бол үзэж байна уу?
татварын албанд илгээх хэрэгтэй гэж
25%
тийм 50% 50% тийм
75%
үгүй үгүй
График9
График10
Энэ талаарх татвар төлөгчид эн тэнцүү
Үүнээс үзэхэд татвар төлөгчдийн ХХОАТ-ын
байгаа шалтгааныг тогтмол ажлын байртай
татвар ногдох орлогын талаар буюу
иргэд илүүтэй эсрэг байр суурьтай байгаа
хуулийн талаарх мэдлэг хангалтгүй гэдэг нь
болно
дахин батлагдаж байна.
150
Дүгнэлт:
Яг адилхан хэмжээний орлого олж байгаа 2 хүний цаан өөр өөр амьдрал байдаг тул
ялгаж заагласан татварын бодлого хэрэгжүүлэх хандлага сүүлийн үед давамгайлах болсон.
Үүнтэй холбоотой нэг том асуудал нь тухайн орлогоор хэлэн хүн амьдарч байна вэ гэдэг
асуудал. Тийм ч учраас гэр бүлийн байдал, гишүүдийн тоо, хөдөлмөр эрхлэлт зэргийг харгалзан
үзэн татварын хувь хэмжээг тогтоох нь илүү бодитой бөгөөд хүртээмжтэй мэт санагдлаа.
Хорооны хүн амын бүртгэл, сонгуулийн бүртгэлийг үндэслэн хөдөлмөрийн насны нийт
иргэдийн бүртгэлийг төгөлдөржүүлж, татварын кодтой болгох, иргэдийн цахим бүртгэлийг
гаалийн байгууллагын болон эд хөрөнгө эзэмших эрхийн бүртгэлтэй холбон түрээс, үйл
ажиллагааны орлого, хөдлөх хөрөнгө, хувьцаа эзэмших эрх борлуулсан хувь хүнээс тухай бүр нь
татвар хураадаг тогтолцоотой болох
ХХОАТ-ын тайланг банкнаас зээл авах, виз хүсэх гэх мэт чухал асуудлуудыг шийдэхэд
тухайн хүний орлогыг тодорхойлох үндсэн баримт бичиг болгох талаар хуулинд нэмэлт оруулах
Монгол улсын ХХОАТ-ын дийлэнх буюу 90 гаруй хувийг зөвхөн цалин, хөдөлмөрийн
хөлсний орлогоос бүрдэж байна. Энэ нь цалингаас бусад төрлийн орлого, эх үүсвэрээс татвар
авч чаддаггүй, жижиг хувиараа бизнес эрхлэгчдийн төлж байгаа татварын хэмжээ бага, орлого
болон төлбөрийн чадвараас үл хамааран тогтмол хэмжээний татвар тогтоосон, иргэдийн
татварын талаарх боловсрол муу, татвар төлөх сэтгэлгээ төлөвшөөгүй, татвараа төлснөөр
буцаад төрөөс хүртэх үйлчилгээ, өгөөж мэдрэгдээгүй хэмээн үзэж байна.
Санал, зөвлөмж
Яг адилхан хэмжээний орлого олж байгаа 2 хүний цаана өөр өөр амьдрал байдаг
тул ялгаж заагласан татварын бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр
хэлбэл гэр бүлийн байдал, гишүүдийн тоо, хөдөлмөр эрхлэлт зэргийг харгалзан
үзэн татварын хувь хэмжээг тогтоох нь илүү бодитой бөгөөд хүртээмжтэй мэт
санагдлаа.
ХХОАТ-ын хөнгөлөлтийн хэмжээ болох 84000₮-ийг нэмэгдүүлэх
Татвараа үнэн зөв шударгаар тооцон төлсөн иргэдийг сурталчлах, алдаршуулах
ажлыг үр дүнтэй зохион байгуулахад дуучид, жүжигчид гэх мэт олны танил
хүмүүсийг энэ ажилд татан оролцуулах.
ХХОАТ-ын тайланг банкнаас зээл авах, виз хүсэх гэх мэт чухал асуудлуудыг
шийдэхэд тухайн хүний орлогыг тодорхойлох үндсэн баримт бичиг болгох
талаар хуулинд нэмэлт оруулах
Хураангуй
Сүүлийн үед санхүүгийн хэрэглүүр маш хурдацтай хөгжиж, түүнийг бүртгэх бүртгэлийн
асуудал ихээр яригдах боллоо. Санхүүгийн тайланг хэрэглэгч талууд болон бусад сонирхогч
талууд хөрөнгө оруулалтын бүртгэл НББОУС-39 ийн талаарх асуудлыг НББОУСын зөвлөлд
мэдэгдсэнээр энэ стандартын оронд СТОУС-9 орлуулан ашиглахаар болсон.
Манай судалгааны гол зорилго нь хөрөнгө оруулагчдыг шаардлагатай мэдээллээр
хангах, санхүүгийн талаар өндөр мэдлэггүй ч тухайн компаний санхүүгийн тайланд
шинжилгээ хийж, өр төлбөр эздийн өмчийн бүтэц, борлуулалтын орлогын өсөлт, хөрвөх
чадварын харьцаа, ногдол ашгийн бодлого, компаний засаглал зэрэг зүйлсийг тодорхойлж
болдог.
Судалгаагаар ихэнх хүмүүс хувьцаагаарх хөрөнгө оруулалтын талаар мэдээлэл хомс,
Монгол улсын хадгаламжийн хүү өндөр мөн эрсдэл багатайг харгалзаж мөнгөө
хадгаламжинд хийх болон үл хөдлөх хөрөнгө авах замаар хөрөнгө оруулалт хийдэг байна.
Түлхүүр үг:
Санхүүгийн хэрэглүүр, арилжаа, үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт, эрсдэл, өгөөж
Хөрөнгө оруулалтын цаана мөнгө гэсэн ойлголт байнга дагадаг бөгөөд мөнгөнөөс
мөнгө олох арга гэж хөрөнгө оруулалтыг нэрлэж болно. Олон улсын стандартад хөрөнгө
оруулалтыг НББОУС-39 дагуу бүртгэдэг. НББОУС-39 ийн заалтуудыг ойлгох, даган мөрдөх,
тайлбарлахад хэцүү байдаг тухай санхүүгийн тайланг хэрэглэгч талууд болон бусад сонирхогч
талууд НББОУС-ын зөвлөлд мэдэгдсэн.
Банк болон бусад компаниудын хувьд НББОУС 39-г СТОУС 9-р солиход жил хүрэхгүй
хугацаа үлдээд байгаа ба Санхүүгийн албанд дарга нарын хувьд энэхүү өөрчлөлт нь томоохон
сорилт болоод байна. Учир нь банкны нөөц, хөрөнгө, хөрвөх чадвар ба хөшүүрэг зэрэгт
гэнэтийн, санамсаргүй үр дагаваруудыг үүсгэнэ гэдэгт санаа зовниж байна. СТОУС 9 нь Бусад
Дэлгэрэнгүй Орлогын тайлангаар бодит үнэ цэнийн загварын шинэ ангилал болон хэмжилтийн
төрлийн багтаасан боловч борлуулах зорилгоор эзэмшиж буй болон зээл, авлагын ангилалыг
хассан байна. Мөн НББОУС 39-д заагдаагүй зарим асуудлын нэг болох хүлээгдэж буй зээлийн
алдагдлыг тооцох 3 үе шаттай үнэ цэнийн бууралтын загварыг багтаасан байна. Мөн СТОУС 9 нь
хейджийн бүртгэлийн удирдамж ба байгууллагын эрсдэлийн удирдлагын үйл ажиллагааны
нэмэлт тодруулгыг нэмэгдүүлэхийг шаардсан болно.
Иргэдийн хөрөнгө оруулалтын талаарх мэдээлэл хомс байна. Учир нь хадгаламжийн хүү
өндөр, үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтаас илүүтэйгээр газар болон үл хөдлөх хөрөнгө худалдан
авах нь эрсдэл бага, үр өгөөж өндөр гэсэн үзэл тэдний дунд нийтлэг байдаг.
Түлхүүр үг: Санхүүгийн хэрэглүүр, арилжаа, үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт, СТОУС-9, НББОУС-
39, хөрөнгө оруулалтын өгөөж, ирээдүйн үнэ цэнэ, эрсдэл, өгөөж
Аж ахуй нэгж нь хөрөнгө оруулалтаа бүртгэхдээ санхүүжигчид эзлэх хувь оролцоо буюу
санхүүжигчид нөлөөлөх нөлөөллөөс нь хамааруулж холбогдох стандартын дагуу бүртгэнэ.
Санхүүжигч компанид үзүүлэх нөлөөг 3 ангилж болно.
1. Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй (Нийт хувьцааны 0-20% ийг эзлэнэ, СТОУС-9)
2. Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлтэй (Нийт хувьцааны 20-50 ийг эзлэнэ, НББОУС-28)
3. Хяналтын хувь оролцоотой (Нийт хувьцааны 50%-иас дээш хувийг эзлэнэ, СТОУС-3)
Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй. Энэ үед хөрөнгө оруулагч нь дангаараа эсвэл хамтран
санхүүжигчийн санхүүгийн болон үйл ажиллагааны бодлогод оролцох болон хяналт тавих
боломжгүй байна. Мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй үед хөрөнгө оруулалтыг бүртгэлд СТОУС-9 дагуу
тусгана. Хөрөнгө оруулагч нь тухайн хөрөнгө оруулалтыг арилжаалах эсвэл арилжаалахгүйгээр
хувь оролцоогоо нэмэгдүүлж болно. Анх бүртгэлд тусгахдаа бодит үнэ цэнээр нь бүртгэх ба
брокер, диллерийн шимтгэлийг тайлант хугацааны зардлаар хүлээн зөвшөөрнө. Хөрөнгө
оруулалтыг дараа үед бодит үнэ цэнээр нь бүртгэх ба бодит үнэ цэнийн зөрүүгээс үүссэн ашиг,
алдагдлыг арилжаалахаар шийдвэрлэвэл тайлант хугацааны ашиг, алдагдлаар эсвэл
арилжаалахгүйгээр хувь оролцоогоо нэмэгдүүлэхээр шийдвэрлэвэл хойшлуулж бусад
дэлгэрэнгүй орлогоор хүлээн зөвшөөрнө.
Хөрөнгө оруулалт хийсэн үед: Дт. Хөрөнгө оруулалт
Дт. Арилжааны зардал
Кт. Мөнгөн хөрөнгө
Санхүүжигч компани ногдол ашиг зарлах үед:
Дт. Ногдол ашгийн авлага
Кт. Ногдол ашгийн орлого
Санхүүжигч компани ногдол ашиг олгох үед:
Дт. Мөнгөн хөрөнгө
Кт. Ногдол ашгийн авлага
Хяналтын хувь оролцоотой үед хөрөнгө оруулалтыг бүртгэх нь: Санхүүжигч аж ахуйн нийт
саналын эрхтэй хувьцааны 50-аас дээш хувийг эзэмшиж байгаа тохиолдолд Толгой болон Охин
компаний харилцаанд шилжих ба бизнесийн нэгдлийг худалдан авалтын аргаар бүртгэж
нэгтгэсэн санхүүгийн тайлан гаргана. Нэгтгэсэн санхүүгийн тайлан гаргадаг хөрөнгө
оруулагчийн санхүүгийн тусдаа тайланд хөрөнгө оруулалтыг Өртөг болон СТОУС-9 н дагуу
бодит үнэ цэнээр нь бүртгэнэ. 1
Аж ахуй нэгж нь хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцох вэ?
1. Тухайн аж ахуй нэгж нь үнэт цаасны компани сонгон хүсэлт илгээнэ. Хүсэлт илгээхдээ
дараах зүйлсийг бүрдүүлнэ. Үүнд:
Иргэний үнэмлэх
1
Монголын мэргэшсэн нягтлан бодогчдын институт. 2016 он. “Санхүүгийн тайлагнал” (УБ хот Монгол)
1% цээж зураг
Дансны үлдэгдэл 2,000 төгрөг
Хураамж 4,000-5,000 төгрөг
2. Сонгосон үнэт цаасны компанитай харилцдаг арилжааны банкинд харилцах данс
нээлгүүлнэ. Мөн ҮЦК нь тухайн аж ахуй нэгжийн нэр дээр үнэт цаасны данс нээх
хүсэлтийг ҮЦТТТХТ-д илгээнэ. Ингэснээр Арилжааны банк болон ҮЦТТТХТ нь таны
хүсэлтийг баталгаажуулснаар та хөрөнгийн зах зээлийн үйл ажиллагаанд оролцох
бүрэн эрхтэй болно.
3. Аж ахуй нэгж нь үнэт цаас худалдан авах болон зарах хүсэлтээ ҮЦК-д мэдэгдсэнээр,
хөрөнгө оруулалтын нийт дүнгийн 3 хүртэлх хувийн шимтгэлтэйгээр ҮЦК нь тухайн
аж ахуй нэгжийн хүсэлтийг биелүүлнэ.2
Арилжаа хэрхэн явэгддэг вэ?
2. Судалдааны хэсэг
2.1 Анхдагч асуулт
Хүмүүсийн үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтын мэдлэгийг тодорхойлох зорилготойгоор
судалгаандаа нийт 66 (38.5% нь хувьцаа эзэмшигч) хүмүүсийг хамруулсан. Үүнээс:
20-30 насны 47 хүн
31-40 насны 13 хүн
2
“Би Ди Сек” ХК Гарын авлага
41-50 насны 4 хүн
51-ээс дээш насны 1 хүн судалгаанд оролцлоо.
Судалгаанд оролцогчдын сарын орлого нь дараах байдалтай байсан:
300,0 төг хүртлэх- 26.2%
300,0-500,0 төгрөг -21.3%
500,0-900,0 төгрөг -24.6%
900,0 төг дээш -27.9%
Хамгийн өгөөж өндөртэй хөрөнгө оруулалт:
Банкинд хадгалах- 16.9%
Үнэт цаас авах- 13.8%
Газар авах- 18.5%
Үл хөдлөх хөрөнгө- 50.8%
Та яагаад үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалт хийдэггүй вэ? гэсэн асуултанд
Өгөөж бага- 14.3%
Эрсдэлтэй- 34.9
Мөнгөө өөр зүйлд зарцуулсан нь дээр- 11.1%
Бусад/мэдээлэл хомс/- 34.9 %
Энэхүү судалгаанаас дүгнэхэд иргэдийн үнэт цаасны талаархи мэдээлэл хомс, эрсдэлтэй, үр
өгөөж багатай гэж үздэг учраас үнэт цаасаарх хөрөнгө оруулалтыг сонирхдоггүй байна.
20000 APU
15000 GOV
10000 NEH
5000 MMX
MIK
0
SUU
3/19/2017
3/11/2017
3/13/2017
3/15/2017
3/17/2017
3/21/2017
3/23/2017
3/25/2017
3/27/2017
3/29/2017
3/31/2017
3/7/2017
3/9/2017
4/2/2017
4/4/2017
TCK
График. 1
45000
BAN
40000
35000 ADL
30000 BNG
25000 BDS
20000 TTL
15000
MIK
10000
RMC
5000
0 HRM
DHU
JTB
График. 2
Дүгнэлт: Хувьцааны үнэ тогтвортой өсөлттэй байгаа бөгөөд хөрөнгө оруулах үедээ улиралын
нөлөөллийг ч мөн адил ажиглах хэрэгтэй.
Дүгнэлт
Хөрөнгө оруулалтын үндсэн зорилго нь ерөнхийдөө ирээдүйн үнэ цэнэ өсгөх явдал юм.
Манай улсын иргэдийн хувьд дийлэнх нь зөвхөн банкинд хөрөнгө оруулалт
(хадгаламжинд тодорхой хүүтэйгээр) хийдэг. Мөн үнэт цааснаас илүү хөрөнгө, газар худалдаж
авах нь илүү ашигтай гэж үздэг хэсэг байхад нөгөө хэсэг нь хувьцааны зах зээл дээр арилжаа
хийж үнийн хэлбэлзэлийн зөрүүнээс ашиг олох сонирхолтой эсвэл стратегийн зорилгоор
худалдаж авдаг. Гэвч найдвартай эрсдэл багатай хөрөнгө оруулах арга бол өөрийн оруулах гэж
буй боломжит хөрөнгөө тараан байршуулах буюу эрэлттэй өсөх магадлал өндөр хэд хэдэн
компанид бага багаар хувьцаа эзэмших маягаар эрсдэлийг тараан байршуулах замаар хөрөнгө
оруулалт хийж болох юм.
Үнэт цаасаархи хөрөнгө оруулалтын мэдэгдэхүйц нөлөөлөлгүй буюу компани гаргасан
үнэт цаасны 20-с бага хувийг эзэмшигчдийн бүртгэлийг СТОУС 9-ийн дагуу бүртгэлд тусгадаг.
Хөрөнгө оруулах компаниа сонгохдоо тухайн компаний түүх, хяналтын багц, шийдвэр
гаргалтын лимит, үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, ТУЗ-ын бүрэлдэхүүн, зохион
байгуулалтын бүтэц, хувьцааны үнийн хэлбэлзэл, ӨТ-ийн харьцаа, ногдол ашиг тараадаг эсэх
гэх мэт үзүүлэлтүүдийг харгалзан үзнэ.
Ашигласан ном зүй
Ном зохиол:
Хавсралт:
Хүснэгт 1
3 Дархан нэхий - - - - - -
6 Сүү - - - - - -
8 Би ди сек - - - - - -
9 Дархан хүнс - - - - - -
11 Таван толгой - - - - - -
12 Улсын их дэлгүүр - - - - - -
13 Оллоо - - - - - -
20 Ремикон - - - - - -
21 Багануур - - - - - -
23 Материалимпекс - - 30 41 18 24
25 УБ-БҮК 66 74 - - - -
26 Хөх ган
- - - - - -
27 Шарын гол
- - - - - -
28 Шивээ овоо - - 10 134 - -
Хавсралт2
Хүснэгт 2:
Хавсралт 3
Хүснэгт 3
Хураангуй
Аж ахуй нэгжийн хувьд Дансны авлага нь хөрөнгийн үр ашигт байдлыг бий болгодог
хэдий ч хугацаа хэтэрснээс үүдэн санхүүгийн хүндрэлд хүргэдэг. Санхүүгийн салбарт
компаниудын туршлагаас үзэхэд дансны авлагыг зөв зохистой удирдах нь өндөр ач
холбогдолтой. Энэхүү шинжилгээний хувьд Дансны авлага цуглуулах стратегийг сайжруулах
шилдэг аргыг боловсруулах болно. Бидний загвар нь нэхэмжлэхийг хугацаанд нь төлсөн эсвэл
хэдий хэмжээний өгөх боломжтой зэргийг өндөр нарийвчлан урьдчилж харах юм. Мөн бид
компаниудын ажил гүйлгээний талаарх мэдээлэлд үндэслэн хийсэн болно. Авлагын үлдэгдлийг
төлөгдөх хугацаагаар нь ангилан, ангилал бүрд өөр өөр хувийн жин тодорхойлон тэдгээрийн
үржвэрүүдийн нийлбэр нь найдваргүй авлагын нөөц дансны эцсийн үлдэгдэл болно. Энэ арга
нь авлага тус бүрийн хугацаанд үндэслэж байгаа тул найдваргүй болж болзошгүй авлагын
тооцоолол илүү сайн үндэслэлтэй байна.
Оршил
Авлага гэдэг нь бусад аж ахуй нэгж байгууллага , хувь хүмүүст үйлчилгээ үзүүлж
бүтээгдэхүүн борлуулсаны хөлс авч болох бүх зүйл юм. Дансны авлага нь бараа
бүтээгдэхүүнийг зээлээр олгосноор үүсэх ба гол төлөв байнгын түншүүдийн хооронд бараа
бүтээгдэхүүн ажил үйлчилгээг нийлүүлэх төлбөр тооцоо хийх гэрээний үндсэн дээр
зохицуулагддаг. Зах зээл хөгжсөн орнуудад борлуулалтыг түргэтгэж авлагыг багасгах олон
талын хөшүүргийг ашиглана. Бидний санал болгож буй загварыг ашигласнаар борлуулалтын
орлогын саатаж буй хугацаа багасч, дансны авлагын эргэлт сайжирч, авлагын үлдэгдлийг
хамгийн бага түвшинд хүргэж, найдваргүй авлага үүсэх гэсэн ойлголт байхгүй болох явдал юм.
Дансны авлагын бодлого болон зээлийн бодлогыг хэр сайн удирдаж зохион байгуулах нь маш
чухал тул Компанийн авлагын удирдлагыг боловсронгуй болгохын тулд хөтөлбөр, техник, үйл
ажиллагаа, арга зүйг илүү боловсронгуй болгох шаардлагатай байна.
I. Онол
Авлагын удирдлага ба хяналт Зээлийн борлуулалтын бодлого, Авлага цуглуулах
бодлого, авлагыг санхүүжилтэд ашигладаг. Дансны авлага нь зээлийн борлуулалтын үр дүнд
бий болох компаний эргэлийн хөрөнгийн 37%, нийт хөрөнгийн 16 орчим хувийг дансны авлага
эзэлж байдаг. Авлагын удирдлагын гол агуулга нь зээл болон хөнгөлөлтийн бодлогыг
тодорхойлох, авлагын хугацааг богиносгох, найдваргүй авлагын хэмжээг бууруулах
борлуулалтын нөхцөлийг зөв сонгох замаар өгөөжийг нэмэгдүүлэхэд оршино. Дансны авлагыг
зөв удирдаж зохицуулж байхын тулд санхүүгийн менежерүүд :
• Авлагын хэмжээ
Нөлөөлөх хүчин
• Борлуулалтын хэмжээ
зүйлс
• Найдваргүй авлагын зардал
3
Эх сурвалж: Ifac world congress '2017 open invited track on system identification for manufacturing control
applications
4
International Journal of Advanced Research in Computer Science and Software Engineering Research Paper
Available online at: www.ijarcsse.com
мэргэшсэн нягтлан бодогчдын холбоо, хөрөнгийн бирж, зэрэг олон байгууллагууд олон улсын
хэмжээнд өгөгдөл боловсруулалтыг судалж, ашиглаж санхүүгийн хувьд ашигтай арга хэрэгсэл
болох нь батлагдаж хэрэглээ их хэдий ч мэргэжлийн ур чадвартай хүмүүс ховор байгааг илтгэж
байна. Анх Воркбенч болон Квак нар өгөгдөл боловсруулалтын аргыг нягтлан бодох бүртгэлд
ложистик, байсын сулжээ, хувиргах логикын онол зэрэг алгоритимыг судалж байсан. (Workbench
and Кwak 2012)
Олон улсын хэмжээнд авч үзэхэд: <Ибн>- компани нь АНУ, Их Британи болон Европын
бүс нутагт клиентүүдийн хувьд зардал багатай боловсруулах хүргэх өглөг нэмэгдсэн өртгийн
тооцооны (AP) & Авлагын данс (AR) үйлчилгээ, төрөл бүрийн салбарт үйлчилгээ үзүүлдэг. Ибн-
ын AP болон AR үйлчилгээ байгууллагууд бууруулах, бага хүчин чармайлт байлгах, зохих ёсоор
нь тэдний үйл ажиллагаанд шийдвэрлэх тусалдаг. Ибн-и тодорхой гэрээний үед тодорхойлсон
үйлчлүүлэгч шаардлагын дагуу SLAs нь (R2R) үйлчилгээ тайланд бэлэн мөнгөний үйлчилгээ
(O2C) болон бичиж үйлчилгээ (P2P), Захиалга Pay худалдан авсан санал болгож байна.
1. Бэлэн мөнгөний хөшүүрэг (The Order to Cash буюу O2C)- ихэвчлэн хүлээн авах, боловсруулах
хэрэглэгчийн захиалга дээд түвшинд хүргэх (тухайн түвшин) бизнесийн үйл явцыг хэлнэ. Бусад
дээд түвшний бизнесийн үйл явцад (үйлдвэрлэл Үйлдвэрлэлийн), "төлөх худалдан авах" (P2P),
"дуусгах асуудал", "үзэл баримтлалтай байх" (инноваци, шинэ бүтээгдэхүүн нь "захиалах
боломж" хөгжил) болон Бараа эсвэл үйлчилгээний төлбөрийг хүлээн авах, захиалгыг биелүүлэх
зэрэг шаардлагатай алхамуудыг хэрэгжүүлэх үйл явц юм. (O2C) үйл явц нь өндөр түвшний
урсгалыг харуулдаг ба ийм алхамууд нь тоо болон чанар, компаний хэмжээ, төрлөөс хамааран
өөр өөр байж болох боловч компаний хэмжээ болон (O2C) үйл явц нь ижил төстэй байна.
Дүрслэл №3 Мөнгөний захиалгын хөшүүргийн процесс
Хэрэглэглэгч
Захиалгын Зээлийн Захиалгын Харилцагчий
ийн худалдан
удирдлага удирдлага биелэлт н нэхэмжлэх
авалт
Бэлэн Нөхцөлийг
Төлбөрийн Цуглуулалтын
мөнгөний даван туулах
удирдлага удирдлага
программ менежмент
Энэхүү процессоос бид 2 алхамыг онцолж авч үзлээ. Үүнд: Гэрээ, үйл ажиллагаа,
харилцагчтай холбоо барих үйл ажиллагаа, цуглуулалт, үр ашигт байдал зэрэг орно. Авлага
цуглуулалтын менежментийг сайжруулах замаар дансны авлага цуглуулалтыг мэдэгдэхүйц үр
ашигтайгаар болгож болно. Жишээлбэл: Найдваргүй болох авлагыг урьдчилан таамаглаж
нэхэмжлэх зэрэг болно. Мөн илүү үр дүнтэй, төлбөрийн дүнг шинээр нэхэмжлэх, таамаглах
зэрэгт анхаарлаа хандуулах нь чухал.
2. Нэхэмжлэлийн үр дүнг таамаглах
Аж ахуй нэгжийн хувьд авлага цуглуулалтын олон хэмжүүр байдаг. Жишээ нь: падааныг
олгосон өдрөөс эхлэн дундаж хугацааг хэмждэг ба авлага цуглуулах дундаж хугацаа нь
хэтэрсэн өөрөөр хэлбэл дундаж хоногоос хэтэрсэн нэхэмжлэх хугацааг хэлнэ. Борлуулалтын
орлогын саатаж буй хугацаа: Энэ нь авлага цуглуулалтын бодлогыг үнэлэх нэг шалгуур болдог.
Борлуулалтын орлого саатах хугацаа(DSO): Өсөж байгаа нь авлага цуглуулалтын бодлогыг
боловсронгуй болгох, үйл ажиллагааг эрчимжүүлэх шаардлагатай байгааг харуулж байна.
𝐸𝒏𝒅𝒊𝒏𝒈 𝑻𝒐𝒕𝒂𝒍 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 𝒙 𝑵𝒖𝒎𝒃𝒆𝒓 𝒐𝒇 𝑫𝒂𝒚𝒔 𝒊𝒏 𝑷𝒆𝒓𝒊𝒐𝒅 𝑨𝒏𝒂𝒍𝒚𝒛𝒆𝒅
𝑪𝒓𝒆𝒅𝒊𝒕 𝑺𝒂𝒍𝒆𝒔 𝒇𝒐𝒓 𝑷𝒆𝒓𝒊𝒐𝒅 𝑨𝒏𝒂𝒍𝒚𝒛𝒆𝒅
Цуглуулга Үр дүнтэй индекс (CEI) Тодорхойлолт: Энэ хувь нь цаг хугацааны турш цуглуулах
авлагын үр дүнг илэрхийлж байна. 100 хувь илүү үр дүнтэй цуглуулах зорилготой.Энэ нь цаг
хугацаа, авлага цуглуулах чанарын хэмжүүр юм.
𝑩𝒆𝒈𝒊𝒏𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 + (𝑪𝒓𝒆𝒅𝒊𝒕 𝑺𝒂𝒍𝒆𝒔/𝑵 ∗)
− 𝑬𝒏𝒅𝒊𝒏𝒈 𝑻𝒐𝒕𝒂𝒍 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 /𝑩𝒆𝒈𝒊𝒏𝒏𝒊𝒏𝒈 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔 + (𝑪𝒓𝒆𝒅𝒊𝒕 𝑺𝒂𝒍𝒆𝒔/𝑵 ∗)
− 𝑬𝒏𝒅𝒊𝒏𝒈 𝑪𝒖𝒓𝒓𝒆𝒏𝒕 𝑹𝒆𝒄𝒆𝒊𝒗𝒂𝒃𝒍𝒆𝒔𝑿 𝟏𝟎𝟎 ∗ 𝑵 = 𝑵𝒖𝒎𝒃𝒆𝒓 𝒐𝒇 𝑴𝒐𝒏𝒕𝒉𝒔 𝒐𝒓 𝑫𝒂𝒚𝒔
Энэ тохиолдолд нэхэмжлэлийн бодит хэмжээнээс үндэслэн олж, тодорхой хугацаанд цуглуулна.
3.Судалгааны хэсэг
Зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай 2015 оны 3 сараас 2016 оны 2 сар хүртэлх компаны 4
компаны нэхэмжлэлийн мэдээлэл дээр үндэслэн хийлээ. Хүснэгт№1-д харуулав. Үүнээс харахад
“С” компаны хувьд нэхэмжлэлийн тоо бага байгаа нь авлага цуглуулалтын бодлого сайтайг
харуулж байна. Үлдсэн “A,B, D” компаны хувьд хугацаандаа авлагаа цуглуулж чаддагүй байна.
Хүснэгт№1 Нэхэмжлэлийн ангилал
Падааны үндсэн хэмжээ, төлбөрийн нөхцөл болон хэтэрсэн хоногийн тоо зэргийг
харгалзан тооцон авч үздэг. Цаг хугацаанд нь 1-30, 31-60, 61- 90, 90+ х түвшинд ангилан авч
үздэг. Том компаны хувьд олон тооны данстай, асар их мэдээлэл хуримтлуулсан байдаг. “A, B”
компаны хувьд нэхэмжлэлийн 80 гаруй хувь нь буцаж ирсэн байсан.
Хүснэгт№2 Өгөгдөлд ашиглах онцлог, боломжууд
№ Онцлог тодорхойлолт
1 Нэхэмжлэлийн үндсэн хэмжээ Нэхэмжлэлээр болсон хэмжээ
2 Төлбөрийн хугацаа Төлбөрийн нэхэмжлэл дахь хугацаа
3 Ангилал Төлсөн, үлдэгдэлтэй
4 Нийт нэхэмжлэлийн тоо Өмнө төлсөн нэхэмжлэл, шинээр бий болсон
5 Нэхэмжлэл төлсөн тоо Сүүлийн өдрөөрх нэхэмжлэлийн тоо
6 Нэхэмжлэх харьцаа 4 ба 5 харьцаа
7 Нийт төлсөн нэхэмжлэлийн бүх Бүх үндсн дүнгээрэээ
нийлбэр
8 Нийт бүх төлсөн нэхэмжлэлийн Нийт харилцагчдын хувьд
дүн
9 Хоцорсон нэхэмжлэлийн үлдэгдэл 7 ба 8 харьцаа
дүн
10 Хоцорсон нэхэмжлэлийн дундаж Дундаж хоног
хоног
11 Шинэ нэхэмжлэл бий болгосон тоо Нэхэмжлэл бий болгох
12 Хоцорсон нэхэмжлэлийн тоо Аль хэдийн байсан буюу хуримтлагдсан
13 Нэхэмжлэлийн харьцаа 2 11 ба 12 харьцаа
14 Бүх нэхэмжлэл үндсэн дүн Бүх үндсэн дүнгийн нийлбэр суурь
15 Шинээр тайлант хугацаанд бий Шинээр нэхэмжлэл бий болсон
босон төлөгдөх хугацаандаа
байгаа
16 Харьцаа хоцорсон нэхэмжлэлийн 14 ба 15
17 Дундаж хоног хоцорсон Хоцорсон нэхэмжлэлийн дундаж хоног
нэхэмжлэл
Дээрхээс үзэхэд нийт боломжуудыг жагсаасан (4-17) ба эдгээр онцлогууд нь чухал ач
холбогдолтой. Нэхэмжлэлийг урьдчилан таамаглахад хөшүүрэг болохуйц мэдээлэл юм. Бид
судалгаагаа хийхдээ хүнд ойлгомжтой судалж болохуйц энгийн загварыг санал болгохоор
зорьж байна. Ихэнх программын хувьд сайн ангилж чаддаггүй ба (training data- testing data)-г
зөв тохируулаагүй тохиолдолд үр дүн нь өндөр гардаг ч ач холбогдлын хувьд бага байдаг.
Дансны авлагын онцлогуудыг авч үзэн таамагласан. Үр дүнд нь “B,D” компаны хувьд өндөр
нөлөөтэй.
Хүснэгт№3 Part алгоритмаар үнэлсэн өгөөж
Нэхэмжлэх түвшний онцлогоос шалтгаалан үнэн зөв таамаглах нь ялгаатай гарч байна.
Дүрслэл№4 Нэхэмжлэлийн хугацаан дахь тооцсон үзүүлэлт Дүрслэл №4 “А” компаний хувьд
хугацааны матриц
Зардлын матрицын хувьд хэрэглэгчийн онцлогоос хамааран таамаглах чадвар нэмэгдэж болно.
Дүгнэлт
Энэхүү судалгааны ажилд бид өгөгдлийн санг танилцуулсан ба цуглуулгын хүрээнд
холбогдох үр дүнд хүрч чадсан. Бид аль барих нэгтгэсэн онцлог багц боловсруулсан ба
хэрэглэгч бүрийн хувьд түүхэн төлбөрийн мэдээлэл шаардлагатай. Бидний үр дүн харуулж
байгаа онцлог нь энэ цогц, таамаглал дэвшүүлж үнэн зөв их хэмжээгээр сайжруулдаг, энэ нь
төлбөрийн саатал таамаглахад илүү үнэ цэнэтэй байдаг. Төлбөрийн урьдчилан харах нь чухал ч
ямар ч түүхэн мэдээлэл байхгүй үед энэ саатан үр өгөөж муу байна. Бид олон улсад дагаж
мөрддөг системийг санал болгож байгаа бөгөөд Дэлхийн банк болон ОУНБХорооноос үр
өгөөжтэй гэдгийг баталсан. Компаны мэдээллийн хүрээнд нууцын зэрэглэлтэй бөгөөд
нэхэмжлэх дээр үндэслэн авлага цуглуулалтыг алгоритмаар төлөгдөх хугацаа болон
харилцагчдын түүхийг онцлог болгож авч үзсэн ба үр өгөөжтэй гэдгийг матриц болон part
алгоритмаар харуулсан болно. Цаашид энэхүү судалгааны ажлыг сайжруулж олон өгөгдөл дээр
авч үзвэл үр дүн нь практикийн хувьд оновчтой болох буй.
Ашигласан материал
-World congress '2017 open invited track on system identification for manufacturing control applications
-International Journal of Advanced Research in Computer Science and Software Engineering Research Paper
-www.ijarcsse.com
-www.google.mn
- http://www.crfonline.org/orc/ca/ca-7.html.
-Quinlan, R. C4.5: Programs for Machine Learning. Morgan Kaufmann Publishers, San Mateo, CA, 1993.
- John, H. G., Langley, P. Estimating Continuous Distributions in Bayesian Classifiers. In: Eleventh Conference on
-Uncertainty in Artificial Intelligence, San Mateo, 1995, 338- 345. [4] Frank, E., Witten, H. I. Generating
Accurate Rule
-Sets Without Global Optimization. In: Fifteenth International Conference on Machine Learning, 1998, 144-151.
-http://www.oracle.com/global/uk/portal/special_edition_orde r_management_datasheet.pdf
-http://www.sap.com/industries/wholesaledistribution/busines sprocesses/ordertocash.epx
-http://www.talgentra.com/content/Using%20Predictive%20
Modelling.pdf?dltitle=Using%20Predicti
Өртгийн тооцоо нь бүхий л төрлийн төсөлд хамгийн чухал байр суурийг эзэлдэг.Үнэн зөв
өртгийн тооцоо нь бидэнд төслийг цаг хугацаанд нь хийж дуусгахад тусалдаг ба үүнийг
хийхийн тулд зардал тооцохтой холбоотой бүхий л төрлийн мэдлэг ур чадварыг бид эзэмшсэн
байх нь чухал. Тиймээс бид энэ ажил дээрээ програм хангамжийн төслийн өртөг тооцох
аргуудыг тусган харуулж аль арга илүү их ашиглагддаг болохыг харуулахыг зорьсон.
Түлхүүр үг
Оршил
Аливаа төсөлд зардал тооцох нь төслүүдийн хувьд хамгийн хэцүү чухал ажилуудын нэг юм.
Үүний нэгэн адил програм хангамжийн төсөлийн хувьд өртөг тооцох нь хамгийн чухал хэсэг юм.
Програм хангамжийн төсөлд зардал тооцох олон арга байдаг ба үүнээс өөрийн
төслийн онцлогт тохируулан зөв аргыг сонгох нь тийм ч амар биш. Тиймээс програм
хангамжийн зардал тооцох арга түүний загварыг мэдэж авах нь чухал юм. Хэрэв та өөрийн
төслүүдийг маш сайн болгохын хүсвэл эдгээр аргуудын сул болон давуу талуудыг судалсан
байх нь маш чухал юм. Тиймээс энэ судалгаа нь эдгээр аргуудаас аль нь танд хэрэгтэй болохыг
мэдэж авахад туслах болно.
Програм хангамжийн өртгийн тооцоог дэлгэрэнгүй харьцуулан харуулсан монгол хэл дээрх
ном товхимол ховор байдаг. Ийм учир энэхүү судалгааны ажилаар зардал тооцох аргуудыг
дэлхийд болон монголд аль аргыг илүү их хэрэглэж байгааг судлан харцуулалт хийхэд оршино.
Судалгааны хэсэг
Програм хангамж хөгжүүлэх үеийн зардлуудын
2% Хэрэглэгчийн шаардлага тодорхойлох үеийн зардал
5% Програм хангамжийн зардал
6% Дизайны үед гарах зардал
5% Тестчилэх үеийн зардал
7% Нэвтрүүлэлтийн үеийн зардал
67% Суурьлуулалтын үеийн зардал тус тус эзэлнэ.
2EE-зардлын тооцооны загвар
2EE(21-р зууний хүчин цармайлт тооцох) нь шинэ програм хангамжийг үнэлэх болон хүчин
чармайлтын тооцоог боловсруулах хэрэгсэл юм. Энэ нь төрөл бүрийн өгөгдөл олборлох ба
сургалтын арга техник ашигладаг. Жишээлбэл ойролцоо , шинж чанартай олонлогоос сонгох нь
хамгийн зөв программ хангамжийн зардалын загварыг санал бологдог. Өгөгдөл олборлохын
тусламжтайгаар өмнөх төсөлд дүн шинжилгээ хийж мөн үүн дээр үндэслэн шинэ загварыг
үүсгэж болно. Энэ нь тодорхойгүй загвар эсвэл тооцооллын тодорхой бус байдалыг судалдаг.
Зардал тооцох програм хангамжийн хамгийн үр ашигтай арга юм. Зардлын тооцооллийг хэд
хэдэн харьцуулалт дээр үндэслэн тооцоолдог.
Энэ нь төсөл боловсруулах үйл ажиллагааг бага зэрэг хөнгөвчилж төстэй төслийн санаанд
суурилуулан шинэ төсөл дээр туршлагатай тооцоолол хийх буюу харьцуулж болох юм.
Програм хангамжын зардалуудыг үндсэн хоёр хэсэгт хуваан авч үздэг
Хүснэгт 1.1
1.Алгоритмын арга
Алгоритмын өртгийн загварыг ашиглаж зардлын тооцоог хийхдээ математикийн томьёон дээр
тулгууралсан байдаг. Энэ загварт зардлыг тооцохдоо төслийн хэмжээ,программ хангамийн
төрөл,программ хангамжийн баг, программ хангамжийн шинж чанар болон үйл явц дээр
үндэслэн олон тооцох аргуудыг ашигладаг. Алгоритмын загвар нь маш олон загварыг
ашигладаг жишээлбэл COCOMO загвар, Putnam загвар, FunctionPoint(цэгэн шинжилгээ)
суурилсан загвар гэх мэт байна. Алгоритмын загвар бүр нь математик тэгшитгэлийг ашигладаг:
Энэ загварыг Kemerer 2008 онд санал болгож байжээ. Энэ загвөр нь хүчний хуваарилалтын
үндсэн дээр олон программ хангамжийн төслийн судалгааг боловсруулсан байна.
S=E*(Чармайлт)𝟏/𝟑 𝒕𝒅𝟒/𝟑
td-хүргэх цаг
1.3 Function-Point
Fuction-Point дээр суурилсан загварыг 1983 онд Альбрехт төслийн ажиллагааг хэмжих
зорилгоор Fuction Point Metric гэгддэг нэг метр танилцуулсан.
Энэ загварт тооцоог нь дараах таван хүчин зүйлийг ашиглан хийж болно:
Хэрэглэгчийн оролт
Хэрэглэгчийн гаралт
Логик файлууд
Лавлахууд
Интерфайсүүд
Цогц үйл ажиллагаа нь өндөр нарийн төвөгтэй байх нь энгийн функцийн хувьд бага
төвөгтэй байдаг. Төвөгтэй байгаа арга хэмжээг 1,2,3 буюу энгийн ,дунд,цогц зэргийн
хооронд тус тус ангилна.
Мөн хүчин зүйл тус бүрийн жинийг 3-н хооронд тодорхойлж болно.
Бус алгоритмын загварт өмнөх төслийн туршлагаа ашиглан төстэй төсөлд тооцоо хийж болно.
Энэ баримтан дээр дөрвөн nonalgorithmic техник тайлбарласан байгаа.
Мөн эдгээр аргуудаас гадна дээрээс доош ба доороос дээш гэсэн араг байдаг.
Энэ нь эрх мэдэл дээр тулгуурласан байдаг.Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь дээд
давхаргад үүсэх ба тэдний хяналтанд байна. Дээрээс доош загвар нь урьдчилан таамаглах
боломжтой байж болох ч ирээдүйд хоцрогдмол хэвшилд баригдах талтай.
Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь доод давхаргад , ихэвчлэн нарийн мэрэгшсэн, ямар
нэгэн зүйлд баригдаагүй нөхцөлд үүснэ.Энэ загвар нь харьцангуй шинэ салбарт илүү тохироно.
Доороос дээш загвар нь дээрээс доош загварын хийж чадахгүй тэрхүү боломжуудыг үүсгэх
хэдий ч эмх замбраагүй, үр дүнгүй байх магадлал өндөр байдаг.
-
Дүгнэлт
[1] “COCOMO II Model definition manual”, version 1.4, University of Southern California.
[2] Karen T. Lum, Daniel R. Baker, and Jairus M. Hihn “The Effects of Data Mining Techniques on
Software Cost Estimation” 2009 IEEE.
[3] Zhihao Chen, Tim Menzies? Dan PortTim Menzies? Dan Port “Feature Subset Selection Can
Improve Software Cost Estimation Accuracy” Center for Software Engineering,Univ. of Southern
California.
[4] Jairus Hihn,Karen Lum “2CEE, A TWENTY FIRST CENTURY EFFORT ESTIMATION METHODOLOGY”
Lane Dept. CSEE West Virginia University ISPA / SCEA 2009 Joint International Conference.
[5] ] Z. Oscar Marbán, Antonio de Amescua, Juan J. Cuadrado, Luis García , “Cost Drivers of a
Parametric Cost Estimation Model for Data Mining Projects” Notes, vol. 30, no. 4, pp. 1-6, 2005
[6] Oscar Marbán, Antonio de Amescua, Juan J. Cuadrado, Luis García “A cost model to estimate the
effort of data mining projects” Universidad Carlos III de Madrid (UC3M)
[7] Dr. Alassane Ndiaye and Dr. Dominik Heckmann “Weka: Practical machine learning tools and
techniques with Java implementations” AI Tools Seminar University of Saarland, WS 06/07 [8] S.
Chandrasekaran1, R.Lavanya2 and V.Kanchana “MULTI-CRITERIA APPROACH FOR AGILE SOFTWARE
COST ESTIMATION MODEL ”
[9] Caper Jones., “Estimating software cost” tata Mc- Graw -Hill Edition 2007. [10] Roberto Meli,
Luca Santillo “FUNCTION POINT ESTIMATION METHODS: A COMPARATIVE OVERVIEW” Data
Processing Organization, http://web.tin.it/dpo.
Хураангуй
Өртгийн тооцоо нь бүхий л төрлийн төсөлд хамгийн чухал байр суурийг эзэлдэг.Үнэн зөв
өртгийн тооцоо нь бидэнд төслийг цаг хугацаанд нь хийж дуусгахад тусалдаг ба үүнийг
хийхийн тулд зардал тооцохтой холбоотой бүхий л төрлийн мэдлэг ур чадварыг бид эзэмшсэн
байх нь чухал. Тиймээс бид энэ ажил дээрээ програм хангамжийн төслийн өртөг тооцох
аргуудыг тусган харуулж аль арга илүү их ашиглагддаг болохыг харуулахыг зорьсон.
Түлхүүр үг
Оршил
Аливаа төсөлд зардал тооцох нь төслүүдийн хувьд хамгийн хэцүү чухал ажилуудын нэг юм.
Үүний нэгэн адил програм хангамжийн төсөлийн хувьд өртөг тооцох нь хамгийн чухал хэсэг юм.
Програм хангамжийн төсөлд зардал тооцох олон арга байдаг ба үүнээс өөрийн
төслийн онцлогт тохируулан зөв аргыг сонгох нь тийм ч амар биш. Тиймээс програм
хангамжийн зардал тооцох арга түүний загварыг мэдэж авах нь чухал юм. Хэрэв та өөрийн
төслүүдийг маш сайн болгохын хүсвэл эдгээр аргуудын сул болон давуу талуудыг судалсан
байх нь маш чухал юм. Тиймээс энэ судалгаа нь эдгээр аргуудаас аль нь танд хэрэгтэй болохыг
мэдэж авахад туслах болно.
Програм хангамжийн өртгийн тооцоог дэлгэрэнгүй харьцуулан харуулсан монгол хэл дээрх
ном товхимол ховор байдаг. Ийм учир энэхүү судалгааны ажилаар зардал тооцох аргуудыг
дэлхийд болон монголд аль аргыг илүү их хэрэглэж байгааг судлан харцуулалт хийхэд оршино.
Судалгааны хэсэг
2EE(21-р зууний хүчин цармайлт тооцох) нь шинэ програм хангамжийг үнэлэх болон хүчин
чармайлтын тооцоог боловсруулах хэрэгсэл юм. Энэ нь төрөл бүрийн өгөгдөл олборлох ба
сургалтын арга техник ашигладаг. Жишээлбэл ойролцоо , шинж чанартай олонлогоос сонгох нь
хамгийн зөв программ хангамжийн зардалын загварыг санал бологдог. Өгөгдөл олборлохын
тусламжтайгаар өмнөх төсөлд дүн шинжилгээ хийж мөн үүн дээр үндэслэн шинэ загварыг
үүсгэж болно. Энэ нь тодорхойгүй загвар эсвэл тооцооллын тодорхой бус байдалыг судалдаг.
Зардал тооцох програм хангамжийн хамгийн үр ашигтай арга юм. Зардлын тооцооллийг хэд
хэдэн харьцуулалт дээр үндэслэн тооцоолдог.
Төстэй төслийн байгууллагын бодит үзүүлэлтэнд тулгуурлан ирээдүйн төслийн гүйцэтгэлийг
урьдчилан таамаглан тооцоог илүү сайжруулахад тусалдаг.
Энэ нь төсөл боловсруулах үйл ажиллагааг бага зэрэг хөнгөвчилж төстэй төслийн санаанд
суурилуулан шинэ төсөл дээр туршлагатай тооцоолол хийх буюу харьцуулж болох юм.
Хүснэгт 1.1
Алгоритмын өртгийн загварыг ашиглаж зардлын тооцоог хийхдээ математикийн томьёон дээр
тулгууралсан байдаг. Энэ загварт зардлыг тооцохдоо төслийн хэмжээ,программ хангамийн
төрөл,программ хангамжийн баг, программ хангамжийн шинж чанар болон үйл явц дээр
үндэслэн олон тооцох аргуудыг ашигладаг. Алгоритмын загвар нь маш олон загварыг
ашигладаг жишээлбэл COCOMO загвар, Putnam загвар, FunctionPoint(цэгэн шинжилгээ)
суурилсан загвар гэх мэт байна. Алгоритмын загвар бүр нь математик тэгшитгэлийг ашигладаг:
Энэ загварыг Kemerer 2008 онд санал болгож байжээ. Энэ загвөр нь хүчний хуваарилалтын
үндсэн дээр олон программ хангамжийн төслийн судалгааг боловсруулсан байна.
S=E*(Чармайлт)𝟏/𝟑 𝒕𝒅𝟒/𝟑
E-орчины хүчин зүйл
td-хүргэх цаг
1.4 Function-Point
Fuction-Point дээр суурилсан загварыг 1983 онд Альбрехт төслийн ажиллагааг хэмжих
зорилгоор Fuction Point Metric гэгддэг нэг метр танилцуулсан.
Энэ загварт тооцоог нь дараах таван хүчин зүйлийг ашиглан хийж болно:
Хэрэглэгчийн оролт
Хэрэглэгчийн гаралт
Логик файлууд
Лавлахууд
Интерфайсүүд
Цогц үйл ажиллагаа нь өндөр нарийн төвөгтэй байх нь энгийн функцийн хувьд бага
төвөгтэй байдаг. Төвөгтэй байгаа арга хэмжээг 1,2,3 буюу энгийн ,дунд,цогц зэргийн
хооронд тус тус ангилна.
Мөн хүчин зүйл тус бүрийн жинийг 3-н хооронд тодорхойлж болно.
Бус алгоритмын загварт өмнөх төслийн туршлагаа ашиглан төстэй төсөлд тооцоо хийж болно.
Энэ баримтан дээр дөрвөн nonalgorithmic техник тайлбарласан байгаа.
Мөн эдгээр аргуудаас гадна дээрээс доош ба доороос дээш гэсэн араг байдаг.
Энэ нь эрх мэдэл дээр тулгуурласан байдаг.Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь дээд
давхаргад үүсэх ба тэдний хяналтанд байна. Дээрээс доош загвар нь урьдчилан таамаглах
боломжтой байж болох ч ирээдүйд хоцрогдмол хэвшилд баригдах талтай.
Мэдээллийн болон үйл явцын урсгал нь доод давхаргад , ихэвчлэн нарийн мэрэгшсэн, ямар
нэгэн зүйлд баригдаагүй нөхцөлд үүснэ.Энэ загвар нь харьцангуй шинэ салбарт илүү тохироно.
Доороос дээш загвар нь дээрээс доош загварын хийж чадахгүй тэрхүү боломжуудыг үүсгэх
хэдий ч эмх замбраагүй, үр дүнгүй байх магадлал өндөр байдаг.
Дүгнэлт
[1] “COCOMO II Model definition manual”, version 1.4, University of Southern California.
[2] Karen T. Lum, Daniel R. Baker, and Jairus M. Hihn “The Effects of Data Mining Techniques on
Software Cost Estimation” 2009 IEEE.
[3] Zhihao Chen, Tim Menzies? Dan PortTim Menzies? Dan Port “Feature Subset Selection Can
Improve Software Cost Estimation Accuracy” Center for Software Engineering,Univ. of Southern
California.
[4] Jairus Hihn,Karen Lum “2CEE, A TWENTY FIRST CENTURY EFFORT ESTIMATION METHODOLOGY”
Lane Dept. CSEE West Virginia University ISPA / SCEA 2009 Joint International Conference.
[5] ] Z. Oscar Marbán, Antonio de Amescua, Juan J. Cuadrado, Luis García , “Cost Drivers of a
Parametric Cost Estimation Model for Data Mining Projects” Notes, vol. 30, no. 4, pp. 1-6, 2005
[6] Oscar Marbán, Antonio de Amescua, Juan J. Cuadrado, Luis García “A cost model to estimate the
effort of data mining projects” Universidad Carlos III de Madrid (UC3M)
[7] Dr. Alassane Ndiaye and Dr. Dominik Heckmann “Weka: Practical machine learning tools and
techniques with Java implementations” AI Tools Seminar University of Saarland, WS 06/07 [8] S.
Chandrasekaran1, R.Lavanya2 and V.Kanchana “MULTI-CRITERIA APPROACH FOR AGILE SOFTWARE
COST ESTIMATION MODEL ”
[9] Caper Jones., “Estimating software cost” tata Mc- Graw -Hill Edition 2007. [10] Roberto Meli,
Luca Santillo “FUNCTION POINT ESTIMATION METHODS: A COMPARATIVE OVERVIEW” Data
Processing Organization, http://web.tin.it/dpo.