Professional Documents
Culture Documents
УЛААНБААТАР ХОТ
2018 ОН
Эмхэтгэсэн: Б. Нацагдорж /Доктор, профессор/
Хянасан: Ч.Төрбадрах /Доктор, дэд профессор/
ГАРЧИГ
ӨМНӨХ ҮГ.....................................................................................................................................3
1.ХУВЬЦААТ КОМПАНИУДЫН САЛБАРУУДЫН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ
БОЛОН ХУВЬЦААНЫ ХАНШИНД НӨЛӨӨЛӨХ ХҮЧИН ЗҮЙЛС
Э.Лхагвасүрэн, А.Энхтөр.............................................................................................................5
2.ТАТВАРЫН ТОГТВОРТОЙ ӨСӨЛТИЙГ ХАНГАХ ЗАРИМ АСУУДАЛ
Л.Ганхуяг, .Мишээл.......................................................................................................................16
4.НИЙГМИЙН ХАЛАМЖИЙН ЗАРДАЛ БОЛОН НИЙГЭМ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ЗАРИМ
ҮЗҮҮЛЭЛТҮҮДИЙН ХАМААРАЛ
Г. Мөнхтүвшин , С.Цэвээнжаргал............................................................................................24
5.ХУВЬЦААНЫ ХАНШИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ БҮТЦИЙН БУС ХАНДЛАГЫН
ЭКОНОМЕТРИК АРГУУДААР ҮНЭЛЭХ НЬ
Б. Амгалан......................................................................................................................................33
6. АУДИТЫН КОМПАНИЙН АЖИЛЛАГСДЫН АЖЛЫН ХАНДЛАГЫГ
САЙЖРУУЛАХ НЬ
Э. Үүрийнгэгээ............................................................................................................................. 42
7. МОНГОЛ ОРНЫ УСНЫ ХОМСДОЛЫГ БУУРУУЛАХ НЬ
М. Мөнгөншагай , Б.Ганхөлөг..................................................................................................48
8. АУДИТЫН КОМПАНИУДЫН ӨРСӨЛДӨХ ЧАДВАРЫГ
САЙЖРУУЛАХ НЬ
Б.Номин – Эрдэнэ, Б.Дорж .......................................................................................................55
9. ОЮУТНУУДЫН СУРАХ ХАНДЛАГЫГ ТАНДАХ СУДАЛГАА
Х.Дөлгөөн , О. Золзаяа…………………………………………………………………………………63
10. АЖ АХУЙН НЭГЖ БАЙГУУЛЛАГАД CHATBOT АШИГЛАХ
БОЛОМЖИЙГ СУДЛАХ НЬ
О.Одхүү, Б.Бямбажаргал , А.Номин …………………………….................................................72
11. АНГЛИ-МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ХЭЛЦ ҮЙЛ ҮГИЙН ЦАХИМ ТАЙЛБАР
ТОЛЬ БИЧИГ
Г.Тэмүүжин, Г.Балдандорж , М.Нандинцэцэг, Д.Уугантуяа………………………………77
Өмнөх үг
1
А.Энхтөр НББ-Татвар
2
Э. Лхагвасүрэн Санхүү Банк
3
Удирдагч багш: С.Цолмон /Ph.D, дэд профессор/
a
A.Enhtor_toroo@yahoo.com
b
Enkhamgalan_lhagva165@yahoo.com
Хураангуй
Оршил
Сүүлийн үед барууны сонирхолыг татаж буй асуудал бол хөрөнгийн зах зээлийн
үйл хөдлөл, түүний эдийн засгийн өөрчлөлтөд үзүүлэх хариу үйлдлийг танин мэдэх явдал
болоод байна. Энэ асуудлын хүрээнд Монголын зах зээлд үзүүлэх нөлөөлөл болон
хувьцаат компаниудын хөрөнгө оруулалтыг судлах нь өнөөгийн сонирхолтой чухал
сэдвүүдийн нэг билээ. “Хөрөнгийн зах зээлд 90% нь 10%-ийнхаа ашгийг санхүүжүүлдэг”
гэсэн үг байдаг. Энэ нь нийт арилжаанд оролцож буй арилжаачдын ихэнх нь зөв
шинжилгээ хийж чадалгүй буруу шийдвэр гаргадагтай холбоотой. Монгол улсад 1991 онд
Монголын хөрөнгийн бирж /МХБ/ үүсгэн байгуулагдаж анхны брокер диллерийн
компаниуд байгуулагдсан цагаас хойш 27-н жил үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа бөгөөд
сүүлийн жилүүдэд хөрөнгийн зах зээл идэвхжиж байна. Гэвч үр ашиг султай хөрөнгийн
зах зээлд үнэт цаасны арилжаа төдийлөн хөгжөөгүй байгаа билээ. Зах зээлд мэдээлэл бага
зарлагддаг, зарлагдсан мэдээллийг нь үнэн гэдгийг батлах баримт нь ил тод бус, хөрөнгө
оруулагчид мэдээлэлдээ итгэдэггүй, шинэ мэдээлэл олж авах, түүнийг хайж, илрүүлэх
хүчин чармайлт багатай гээд эцсийн бүлэгт хувьцаат компаниудын мэдээллийн ил тод
байдал, нөгөө талаас мэргэжлийн байгууллагуудын үйлчилгээ, мөн хөрөнгө оруулагчдын
өөрсдийх нь боловсролын түвшин муу учраас манай орны арилжаачдын хувьд хамгийн
тохирсон шинжилгээ нь техник шинжилгээ юм.
Техник шинжилгээ гэдэг нь зах зээлийн судалгааг тухайн зах зээлийн тоон
үзүүлэлт, хувь, хүснэгт график, эрэлт нийлүүлэлтийн хэмжээ болон тухайн зах зээлийн
өмнөх цаг үеийн тоон үзүүлэлтүүд гэх мэт дээр тулгуурлан цаашдын төлөвийг
тодорхойлох үйл явц юм. Техник анализ нь хэрэглэж буй тоон үзүүлэлтүүдийн
нарийвчлалаас ихээхэн шалтгаалах бөгөөд суурь анализийн нэгэн адилаар дангаар нь
ашигласан ч амжилтанд хүрэх боломжтой гэдэг. Техник шинжилгээний зорилго бол зах
зээлийн хөдөлгөөнийг үнийн графикийн тусламжтайгаар судалж цаашид үнийн хөдөлгөөн
ямар байхыг таамаглах явдал юм. Тухайн үнэт цаасны эрэлт ба нийлүүлэлтийн тэнцвэр нь
үнэ болно.
Судлагдсан байдал Oliver Blanchard, “The Stock market, Profit and Investment”,
1993-Энэхүү судалгаанд АНУ-ын хөрөнгийн бирж дээрх 1900-1990 оны арилжаалагдаж
байгаа бүх компанийн эмпирик судалгааг тобины q загвар ашиглан задалж ирээдүйн
хөрөнгө оруулалтын утгыг таамагласан.
Б.Энхбат, “Хувьцаат компаниудын хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ”, 2007 он Fabio.
P, “The Stability of the relation between the stock market and macroeconomic forces”, 2002,
Chong-En Bai, Qiao Liu, Joe Lu, Frank M. Song, and Junxi Zhang* Faculty of Business and
Economics The University of Hong Kong Corporate Governance and Market Valuation in China
2003-Энэхүү судалгаа нь нийт Хятадын 1096 компанийг түүвэрлэж судалж компанийн
засаглалын механизмууд болон зах зээлийн харилцан хамаарлыг судлаж харилцан
хамаарлыг тогтоосон.
(1)
(
2)
Q харьцаа нь 1-ээс бага 0-ээс их байвал хөрөнгийн өөрчлөлтийн зардал хувьцааны үнэ
цэнээс өндөр байна. Энэ нь хувьцааг зах зээлд хямд буйг илтгэнэ.
Q<1 энэ нь хувьцааг хямд байна гэж илтгэнэ.
Q>1 их байвал тухайн компаний хувьцаа өндөр байна гэж илтгэнэ.
Эдгээр Q харьцаа нь өндөр буюу 1-ээс их байх нь компанийн хувьцааны үнэ цэнэ
хөрөнгөөсөө өндөр ба цаашид өсөх өндөр магадлалтайг илтгэж байна. [2]
2.2 Хувьцааны ханшинд нөлөөлөгч дотоод хүчин зүйл
Компанийн засаглал нь хувьцааны ханшинд хэрхэн нөлөөлхийг дараах тобины q загварыг
ашиглаж тооцоолно. [3]
Tq= (3)
Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн харьцаа дараах байдалтай байна.
MB= (4)
2.3 Хувьцааны ханшид нөлөөлөгч санхүүгийн бус буюу гадаад хүчин зүйл
Аль-Qenae, Ли & (2002)- Кувейтийн, Eriki (2001) Нигерийн хөрөнгийн зах зээлийн
хувьцааны ханшид инфляци, хүүгийн түвшин зэрэг үзүүлэлтүүд урвуу хамааралтай
байгааг тогтоосон. Доорх хүснэгтэнд гадаад хүчин зүйлсийн нөлөөллийг бусад
судлаачдийн гаргасан үр дүнтэй харьцуулан өөрийн таамаглалыг дэвшүүллээ.
Faris Nasif AL- Shubiri (2011)- хувьцааны ханштай MS, GDP, CPI зэрэг үзүүлэлтүүд
эерэг буюу шууд хамааралтай байгааг баталсан байдаг[4].
Харин манай Монгол улсад IP, M2, CP, CPI зэрэг нь эерэг хамааралтай байна. Сөрөг
хамааралт нь IR, USD, CNY, CP зэрэг үзүүлэлт байна.
3. Хувьцаат компаниудын хөрөнгө оруулалтын ашигт ажиллагаа
Судалгааны ажлын энэ хэсэгт хувьцааны ханшийн динамикийг ашиглан хөрөнгө оруулалтын
ашигт ажиллагааг тооцоолов.Тооцооллыг хийхдээ онолын тобины Q загварыг ашиглан EXCEL
программ дээр боловсрууллаа. Судагааны ажлын дараагийн хэсэгт топ 20 компаны
хувьцааны ханшинд гадаад хүчин зүйлсийн нөлөөллийг ewievs 9.0 програмаар тооцлоо.
Тооцоололд 2005-2017 оны бүх саруудыг түүвэрлэн нийт 32 үзүүлэлт сонгосноос t-
статистикийн шинжүүрээр ач холбогдолгүй хувьсагчдыг хасав.
Эх сурвалж:www.mse.mn
Сарын индексийн тооцооллоос харахад 3, 8, 9, 10 болон 11-р саруудад хувьцааны ханш тус тус
өсдөг ба үлдсэн саруудад Топ 20 индекс буурдаг байна.
Мөчлөг нөлөөллийн хувьд 2010 оны 7-р сараас индекс ханш хурдацтай өсөж энэ нь 2012 оны 7
сар хүртэл үргэлжилсэн ба 8 сараас буцаж унасан байна. Энэ өсөлт нь уул уурхайн экспорт
өссөлттэй холбоотой юм. Харин 2013 оноос буцаж унаж энэ нь үргэлжилсээр 2017 оны 8 сараас
буцаж огцом өссөн байна. Энэ нь Апу, Говь, Таван толгой зэрэг ХК-ийн хувьцааны ханш өссөнтэй
холбоотой ба энэхүү өсөлтийн шалтгаан нь Хятадын Heinkein компани Апу ХК хувьцааны 20%
худалдан авснаар, Говь ХК салбарын тоогоо нэмсэнээр мөн ОУ-ын зах зээл дээр нүүрсний ханш
өссөнөөр Таван толгойн экспорт нэмэгдсэнээр шалтгаалсан байна. Топ 20 индексийн урьдчилсан
таамаглалаас харахад 2017 оны 12 сар 2018 оны эхний саруудад өсөх трендтэй байна.
Топ 20 компаны хувьцааны ханшинд гадаад хүчин зүйлсийн нөлөөллийг ewievs 9.0
програмаар тооцлоо. Тооцоололд 2005-2017 оны бүх саруудыг түүвэрлэн нийт 32 үзүүлэлт
сонгосноос t-статистикийн шинжүүрээр ач холбогдолгүй хувьсагчдыг хасав.
3
2
1
0
2015.05
2017.01
2013.01
2013.03
2013.05
2013.07
2013.09
2013.11
2014.01
2014.03
2014.05
2014.07
2014.09
2014.11
2015.01
2015.03
2015.07
2015.09
2015.11
2016.02
2016.04
2016.06
2016.08
2016.10
2016.11
2017.03
2017.05
2017.07
2017.09
Зураг 2: Уул уурхайн салбарын дундаж тобины Q
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Дээрх графикаас харахад 2013 оны 11 сард хамгийн дээд цэг 2.2 дээр хүрсэн бол үүнээс
2016 оны 4 сар хүртэл аажимаар буусан. Харин 2016 оны эхний улирлаас тогтмол өссөөр байна.
Уул уурхайн салбарын хувьд Тобины Q харьцаа маань 0.3305-2.28833 хооронд хэлбэлзэж байна.
Хүснэгт 2: Хувьцаат компаниудыг тобины q-ээр үнэлэх нь
3
2
1
0
Дээрх графикаас харахад бусад салбаруудтай тобины q харьцаа нь савалгаа багатай байна.
2014 оны 5 сараас 9 сар мөн 2016 оны 5 сар-9 сар хүртэл огцом өсөлт ажиглагдаж байгаа бол тус
оны 6-р сараас эхлэн харьцангүй тогтворжиж эхэлсэн.
Хүснэгт 3: Үйлдвэрлэлийн салбарыг тобины q харьцаагаар үнэлэх нь:
1.50
1.00
0.50
-
Тус салбарт Тобины Q Загвар 0.62 хүртэл хэлбэлзэж байгаа нь үр ашиг муутай байна.
Зураг 6: Mик холдинкс компанийн зах зээлийн үнэлгээ болон тобины Q загвар
Эх сурвалж:Судлаачийн тооцоолол
Mик холдинг компани нь хөрөнгө оруулалтаа 2016 онд амжилттай босгож чадсанаар
зах зээлийн үнэлгээ болон тобины Q харьцаа нь эерэг хамааралтай байна. Энэ нь тус компанид
хөрөнгө оруулах нь боломжийн байна.
MIK=-200+1.922cny(-4)+ 0.114 usd+9.12 ip(-2)+ ip(-2)+2.72M2+0.03 ir+22.09 log(mik)
R=95%
Дээрх тэгшитгэлээс харахад хувьцааны дундаж ханшийг дээрх үзүүлэлтүүд 95%-аар
тайлбарлаж чадаж байна. Нэгж хувьцааны ханшид санхүүгийн үзүүлэлтүүд бүгд шууд
нөлөөлөлтэй байгаа бөгөөд үйлдвэрлэлийн гарцын хэмжээ 1 сая ₮ өөрчлөгдөхөд
хувьцааны ханшийг 9.12₮ өсгөж байна. Харин бусад хүчин зүйл тогтмол гэж үзвэл 200₮
буурч байна.
2.00
1.50
1.00
0.50
0.00
2016.06
2015.08
2017.10
2017.08
2017.06
2017.04
2017.02
2016.12
2016.10
2016.08
2016.04
2016.02
2015.12
2015.10
2015.06
2015.04
2015.02
2014.12
2014.10
2014.08
2014.06
2014.04
2014.02
2013.12
2013.10
2013.08
2013.06
2013.04
Зураг 7: Худалдаа үйлчилгээний салбарын тобины Q загвар
Эх сурвалж:Судлаачийн боловсруулалт
Тобины Q харьцаа маань 1.50-1.02 хооронд хэлбэлзэж байна. Энэ нь Худалдаа үйлчилгээний
салбарт хөрөнгө оруулах нь үр ашигтайг илтгэж байна.Тобины Q ийн дундаж харьцаа 0.92 гэдэг нь
маш сайн үзүүлэлт юм.
Хүснэгт 5: Худалдаа үйлчилгээний салбарыг тобины q харьцаагаар үнэлэх нь:
Үнэлгээ Тоон үнэлгээ Хувьцат компани
Сайн 1.4-өөс дээш Авто импекс, Улсын их дэлгүүр
Дунд 1-1.4 хүртэл
Муу 1 хүртэлх Материал импекс, Женко тур беро, Баянгол зочид буудал
Эх сурвалж: Судлаачийн боловсруулалт
2014.03
2015.05
2016.07
2017.10
2013.03
2013.05
2013.07
2013.09
2013.11
2014.01
2014.05
2014.07
2014.09
2014.11
2015.01
2015.03
2015.07
2015.09
2015.11
2016.01
2016.03
2016.05
2016.10
2016.12
2017.02
2017.04
2017.06
2017.08
TQ=-11.05+6.05Csales(-2)+1.6CEO_TIP(-1)-2.06CSTR+1.44Insales(-2)+2.5Leverage(-
1)+1.9Ooutratio-6.5top1+2.63top5+0.15 TOTALASSET(-1) -1.13TQ(-1)
R=96
2. 0
1. 5
1. 0
. 10
0. 5
. 05 0. 0
-0. 5
. 00 -1. 0
-. 05
-. 10
5 6 7 8 9 10 11 12 14 15 16 17 18 19 20
Дүгнэлт
Онолын хувьд Тобины Q харьцаа нь 1-ээс дээш байгаа тохиолдолд тухайн компанид хөрөнгө
оруулалт хийх хэрэгтэй гэж үздэг. Манай орны хувьд хөгжингүй орнуудын хөрөнгийн зах зээлтэй
харьцуулахад оролцогчид болон зах зээлийн хэмжээгээрээ бага боловч хөрөнгө оруулалтын үр
ашиг нь салбар бүрийн хувьд харьцангуй ялгаатай байна. Үүнд салбар тус бүрийн (Үйлдвэрлэл,
Барилга, Уул уурхай, болон худалдаа үйлчилгээ) Тобины Q харьцааны норматив байдлыг тогтоож
тооцоолов.
Уул уурхай 1.505
Барилга 0.80
Үйлдвэрлэл 0.73
Худалдаа үйлчилгээ 1 байна.
Өсөх трендтэй компаниудын хувьцааны ханшинд хамгийн их нөлөөлөх хүчин зүйл
болох гадаад макро хувьсагчдын хамаарлаас харахад:
Компани тус бүрийн хувьцааны ханшинд банкуудын зээлийн жигнэсэн дундаж хүү,
Юаны ханш, Хэрэглээний үнийн индекс гэсэн үзүүлэлтүүд хүчтэй нөлөөлж байна.
Долларын ханш болон мөнгөний нийлүүлэлт зэрэг үзүүлэлт нь тус тус 2 компаны
хувьцааны ханшинд нөлөөлсөн.
Зэс болон нүүрсний ханшийн үзүүлэлт бусад компаниудад нөлөөлөхгүй байсан ба
зөвхөн Таван толгойн компаний хувьцааны ханшинд нөлөөлж байна.
Топ 20 индексэд хамгийн хүчтэй нөлөөлсөн гадаад болон дотоод хүчин зүйлс:
Гадаад хүчин зүйлсэд нь Зэсийн үнэ, юаны ханш, доллар зэрэг нь Топ 20 индексэд
хамгийн их нөлөөлсөн байна.
Дотоод хүчин зүйлсэд нь Топ 20 индексэд хамгийн хүчтэй нөлөөлж буйд
компанийн гүйцэтгэх захирал тузад ажилладагаас шалтгаалж 10.7% мөн компанийн
нөлөө бүхий 10хувьцаа эзэмшигч нь 60.7% тус тус нөлөөлж байна.
Санал зөвлөмж
Хөрөнгө оруулгчдын хувьд дараах салбарын болон компаниудад хөрөнгө оруулалт
хийвэл үр ашигтай болно.
1.Уул уурхайн салбар: 3.Худалдаа үйлчилгээны салбар:
-Таван толгой 2.1, -Улсын их дэлгүүр 1.5
-Могойн гол ХК 2 - Авто импекс 1.4
2.Үйлдвэрлэлын салбар: 4. Барилгын салбар:
-Апу ХК 1.14-1.94, -Мик холдинкс ХК 0.80
-Говь ХК 1.11,
Энэхүү таамаглалыг техник шинжилгээгээр тооцоолж үзэхэд 80% таамаглаж байгаа
ба (Хавсралт Г) хэсгээс харна уу?
Цаашид энэ чиглэлээр судалгаан өгөгдлийг урт болон хамрах хувьсагчдыг
нэмэгдүүлэн хийх хэрэгтэй.
[1]. Wang, Neng Wang Investement, Tobins q, and Interest Rates 2013
[2]. Chong-En Bai, Qiao Liu, Joe Lu, Frank M. Song, and Junxi Zhang* Faculty of Business and
Economics The University of Hong Kong Corporate Governance and Market Valuation in China
2003
[3]. Following Chung, K. H. and S. W. Pruitt (2008) “A Simple Approximation of Tobin’s q.”
Financial Management 23, 70 – 74.
[4].Tian (2002) interprets the observed U-shape relationship with his theory of two hands of the
government shareholder - grabbing and helping.
[5]. Barro. J 1990, “The stock market and Investment‟‟ , The Review of financial studies
[6]. Bosworth, Barry, 2001 „‟The Stock market and economy Brooking Papers on Economic
Activity”
[7]. Chirinko, Robert S 2004, “Glamour vs Value “
[8]. Fama, Eugene and MacBeth, James 1973,” Risk, Return and Equilibrium; Emperical test”
[9]. Hayashi, F. 1982, “ Tobin‟s Marginal q and Average q; Neoclassical Interpretation
Econometric“
[10]. Fabio. P, 2002, “The Stability of the relation between the stock market and macroeconomic
forces”
[11]. Б.Энхбат ”Хувьцаат компаниудын хөрөнгө оруулалтын шинжилгээ” 2013
[12]. Г.ОТГОНЧИМЭГ, Ч.ТОГТОХЦЭРЭН, Л.ЭНХ–АМГАЛАН - ХУВЬЦААТ КОМПАНИ БОЛОН САЛБАРУУДЫН
ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТАД НӨЛӨӨЛӨГЧ ХҮЧИН ЗҮЙЛСИЙН ШИНЖИЛГЭЭ 2010
[13].2008 СЗхороо СанЛэвМэд ххк Үнэт цаасны зах зээл I. II, III боть ном
[14]. WWW.MSE.MN
[15].WWW.WORLD BANK.COM
[16].WWW.1212.MN
ТАТВАРЫН ТОГТВОРТОЙ ӨСӨЛТИЙГ
ХАНГАХ ЗАРИМ АСУУДАЛ
Хураангуй
Татвар нь аль ч улс, нийгмийн хувьд төгс шийдэгдэж, загварчлагдаж чадалгүй, маргаан
дагуулсан асуудал байсаар ирсэн. Ялангуяа татварын ачаалал ямар түвшинд байвал ЗГ-
ын цуглуулах орлого хамгийн өндөр түвшинд байх, эдийн засагт дарамт болохгүй байх
гэсэн үндсэн нөхцлүүд биелэгдэхийг судлах шаардлагатай байна. Энэ түвшин улс орон
бүрийн нийгэм, эдийн засгийн онцлогоос хамаарч харилцан адилгүй байна гэсэн таамаглал
дэвшүүлж уг үзэгдлийн талаарх онолын үзэл баримтлалыг судалж, өөрийн орны
статистик тоо, мэдээлэлд эмпирик шинжилгээ хийсэн.
Татварын талаарх онолын үзэл баримтлалаас Лафферийн муруйг авч үзсэн
төдийгүй энэ загвар манай улсын хувьд ямар хэлбэртэй болохыг тогтоосны үр дүнд манай
улсын татварын ачаалал, татварын орлогын хоорондын хамаарал нь Лафферийн
муруйтай ижил загвартай ба ачааллын оновчтой хувь нь 20,3%, тэгшитгэлийн итгэлтэй
байдал 0,86% байна.
Улс баялаг бүтээхэд хэдий чинээ оролцоно, төсвөөс төдий чинээ зардал шаардаж,
тэр нь үр дүнгүй зарцуулагдаж байна. Иймд аливаа зах зээлийг хуулийн дагуу хөгжүүлж,
харин улс хяналтаа зөв хэрэгжүүлэх нь зүйтэй ба ингэснээр улсын төсвөөс гарах зардал
багасна, улмаар төсөвт цуглуулах орлогыг бууруулж татварын ачаалал багасна. Нөгөө
талаас, үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэлт сэргэж, эдийн засгийн өсөлт аяндаа нэмэгдэх ач
холбогдолтой. Мөн татварын тогтвортой өсөлтийн үр дүнг судалж практикт ашиглах
болон үйлдвэрлэлийн функцтэй уялдуулсан Солоугийн эдийн засгийн өсөлтийн загвараар
өөрийн улсын татварын өсөлтийг загварчилах боломжийг судалсан.
Оршил
Татвар нь засгийн газрын хуулиар олгогдсон эрх үүргээ хэрэгжүүлэхэд
шаардагдах санхүүжилтийн эх үүсвэр нь болох ба зөвхөн татвар бүрдүүлэхээр
тогтохгүй эдийн засагт дараахь үүргүүдийг хэрэгжүүлдэг байна. Үүнд:
Засгийн газраас улс орны нийгэм, эдийн засгийг зохицуулах гол хэрэгсэл юм.
Нийгмийн барааг хэрэглэсний төлөө төлж байгаа төлөөс юм.
Төсвийн орлого бүрдүүлэх зорилгоор татвар төлөгчдөөс авах төрийн авлага юм.
Засгийн газрын санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх гол хэрэгсэл юм зэргээр
тодорхойлсон байдаг.
Эдгээрээс гадна татвар нь нийгэм эдийн засгийн юмс үзэгдлийн өөрчлөлт
хөдөлгөөнийг удирдах хэрэгсэл болдог учраас эдийн засгийн сэтгэлгээ болон эдийн
засгийн онолд чухал байр суурь эзлэх болсон.Татварын эдийн засгийн онолын
үндэслэгчид болон тэдгээрийн үзэл баримтлал, онолын урсгалуудаас А.Лафферийн
онолыг авч үзсэн бөгөөд энэ нь эдийн засгийн нийлүүлэлтийн талын гол үндсэн үзэл
баримтлал бөгөөд дэлхий нийтээр эдийн засгийн өсөлтийг дэмжихэд энэ аргыг
ашиглаж байна. “Лафферийн муруй нь засгийн газрын цуглуулсан татварын орлого,
татварын хувь хоорондын хамаарал, түүний сайн муу талыг илэрхийлж харуулсан”
байдаг. Мөн татварын тогтвортой өсөлтийн үр дүнг судалж практикт ашиглах болон
үйлдвэрлэлийн функцтэй уялдуулсан Солоугийн эдийн засгийн өсөлтийн загвараар
өөрийн улсын татварын өсөлтийг загварчилах боломжийг судалсан.
Энэ онолыг батлах нь улс орны эдийн засаг, татвараас хэр хамаардаг, түүнийг
баримжаалан эдийн засгийг удирдаж болох эсэх, эдийн засаг татвар хоѐр хэр хамаарал
бүхий байна вэ? зэрэг олон асуултанд хариулт өгөх чухал асуудал хэмээн тодорхойлж
байна.
Монгол улсын эдийн засгийн өнөөгийн байдлыг үнэлэх үүднээс макро эдийн
засгийн тоон мэдээллүүдийг нэгтгэн дүгнэх, задлан шинжлэх байдлаар эдийн засаг
статистикийн аргуудаар үнэлгээ дүгнэлт өглөө.
Хүснэгт 1. Монгол улсын төсвийн орлогын бүтэц, динамикаар /сая.төг/
Татварын Татварын бус Тусламжийн
д/д Он Хөрөнгийн
орлого орлого орлого
орлого
1 2004 578,800.90 107,087.10 801.70 6,096.40
2 2005 690,042.30 139,081.50 1,125.60 3,058.00
3 2006 1,125,617.10 221,195.20 1,693.10 4,686.90
4 2007 1,500,720.30 342,949.10 2,512.70 5,007.70
5 2008 1,888,925.20 247,166.90 4,440.10 15,850.40
6 2009 1,615,251.20 350,259.10 2,958.20 24,517.30
7 2010 2,688,236.30 390,053.60 5,686.60 38,487.60
8 2011 3,636,866.00 504,407.90 16,786.20 1,541.80
9 2012 4,201,725.70 639,066.30 15,395.50 24,681.70
10 2013 5,057,339.10 821,693.80 1,690.60 -
11 2014 5,207,860.90 895,574.20 1,743.20 118,200.00
12 2015 5,142,730.10 831,056.30 - -
13 2016 4,996,833.90 855,242.00 - -
Эх сурвалж: 1212.mn
Хүснэгт 2. Монгол улсын Макро эдийн засгийн зарим үзүүлэлтүүд /сая.төг/
Он ДНБ Татварын Татварын Үйл ажиллагаа
Инфляци
орлого ачаалал явуулж байгаа
%
% ААН /тоо/
2005 3,041,405.7 690,042.30 23.2 9.5 29,114
2006 4,027,558.6 1,125,617.10 28.4 6.2 33,148
2007 4,956,647.2 1,500,720.30 31.3 17.8 39,890
2008 6,555,569.4 1,888,925.20 29.6 22.1 48,163
2009 6,590,637.1 1,615,251.20 25.4 4.2 52,275
2010 9,756,588.4 2,688,236.30 28.2 13. 61,520
2011 13,173,763.4 3,636,866.00 27.1 8.9 72,830
2012 16,688,419.6 4,201,725.70 25.3 14. 78,741
2013 19,174,242.6 5,057,339.10 26.2 12.5 126,737
2014 22,227,054.3 5,207,860.90 22.7 10.4 143,805
2015 23,150,385.6 5,142,730.10 21.6 1.9 144,032
2016 23,935,853.7 4,996,833.90 20.8 1.1 162,231
Эх сурвалж: mta.mn
Татварын ачаалал нь дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх татварын орлогын дүнгээр
тооцогдох бөгөөд энэ хувь манай улсын хувьд нийгэм эдийн засгийн өөрчлөлтөд шилжиж
эхэлсэн үе буюу 1990 онд 50,6% байснаа 1996 онд 18,7%, 2016 онд 20,8% болж сүүлийн
жилүүдэд өссөн дүнтэй байгаа. Хэдийгээр энэ нь татварын ачаалал жигд бус хэмжээтэй
байгаа боловч, үнэндээ татварын ачаалал тэгш байгаа эсэхийг харуулах хангалттай
үнэлгээ биш юм.
1.2 Монгол улсын татварын орлого, татварын ачааллын харилцан хамаарлын шинжилгээ
У(x)= -298482.54+906506.3*x-2231419.8*x2
тэгшитгэл гарч байна. Энэ тэгшитгэлээс уламжлал авснаар ДНБ, татварын орлогыг
хамгийн өндөр түвшинд байлгах татварын ачааллын оновчтой хэмжээ тодорхойлогдоно.
Тооцоолол:
У´(x)=906506,3*1-2*2231419,8х
х=0.203 буюу 20.3% байна. Энэ үед л ДНБ-ний хэмжээ хамгийн их түвшинд байна. Энэхүү
загвараа хэр итгэлтэй эсэхийг үнэлхийн тулд детерминацийн коэффициентийг
тодорхойлох шаардлагатай. Үүний үр дүнд R2=0,859 байна. ДНБ-д татварын ачаалал
хүчтэй нөлөөлдөг нь онолын болон туршилтын тооцооллоор батлагдлаа.
Нэгж аж ахуй нэгжид ногдох ДНБ-ий хэмжээ болон аж ахуй нэгжийн орлогын
албан татвартай хамаарах хамаарлыг Кобб-Дугласын функцээр тодорхойлсон юм.
Хүснэгт 5. Кобб-Дугласын функцээр тодорхойлсон нь:
Estimation Command:
=========================
LS LOG(GDPAANTOO)=C(1)+C(2)*LOG(AANTOATAANTO)+C(3)*T
Estimation Equation:
=========================
LOG(GDPAANTOO)=C(1)+C(2)*LOG(AANTOATAANTO)+C(3)*T
Substituted Coefficients:
=========================
LOG(GDPAANTOO)=3.76716788125+0.43755001301*LOG(AANTOATAANTO)+0.0437992310365*T
=========================
Эх сурвалж: Өөрийн боловсруулалт
Тэгшитгэлээр хийсэн тооцоо нь дээрх байдлаар гарч байна. А= e3.767=42.76; φ=0.04
α=0.44 ба 0<α<1, φ≥0 нөхцөлийг хангаж байна. Yүнээс натураль логарифм авч, үндсэн
тэгшитгэлд орлуулбал:
= 42.76*Kt0.44L0.56е0.04t ; e=2.71
гарч байна. Энэхүү тэгшитгэл амьдралд хэр зэрэг нийцэж байгааг шалгадаг олон төрлийн
шалгуур бий. Yүнийг корреляцын коэффицент, алдааны хязгаар, Дарвин-Уатсоны шалгуур
гэх мэт олон хэмжигдэхүүнээр шалгаж болдог.
(Хавсралт 2-т) Дээрх тэгшитгэлийн корреляцын коэффицентийг ашиглан тооцсон
детерминацийн коэффицент (R2) 0.95 буюу 95% , Дарвин-Уатсоны шалгуур 1.97 гарч
байна.
(Хавсралт 3-т) Графикыг бодит байдал болон тэнцүүлсэн утгаар нь байгуулсан. Yндсэндээ
тэнцүүлсэн утга нь онолын утга бөгөөд үүнийг дараагийн жилүүдийн төлөвлөгөө
боловсруулах, прогнозын үзүүлэлтүүдийг гаргах үндсэн үзүүлэлт болж байна.
Солоугийн загварыг ААН-ийн тоонд хуваавал:
МУ-ын аж ахуй нэгжийн өсөлтийн дундаж түвшин n=1.14. Харин d=1.18 байна.
Эдийн засгийн тогтвортой төлөв дэхь татварын орлогын нэгж аж ахуй нэгжид ногдох
орлогын албан татвар (k) –ийн хэмжээ 1,932,400.0 сая төгрөгт хэдэн жилийн дараа
хүрэхийг авч үзье.
Дүгнэлт
Татварын ачааллыг бууруулна гэдэг нь татварын орлогыг бууруулахад хүргэнэ. Хэт өндөр
байлгах нь үйлдвэрлэл буурахад хүргэнэ. Иймд энэ хоѐр нөхцлийг хангах оновчтой
хэмжээг тогтоохын тулд Лафферын муруйн функцын дагуу татварын ачаалал тодорхой
түвшин хүртэл ямар нэгэн байдлаар үйлдвэрлэл явагдаж, тэр хэрээр татвар цугладаг,
харин ачаалал хэт их байх нь эргээд дотоодын нийт бүтээгдэхүүнийг бууруулах үндэслэл
болж энэ нь татвар цуглуулалтад сөргөөр нөлөөлж эхэлдэг нь батлагдсан. Энэ онолын
үзэл баримтлал манай орны эдийн засагт тохирч байгаа эсэхэд үнэлгээ өгч загварыг
тодорхойлж үнэлэхэд хангалттай итгэлтэй тэгшитгэл бүхий загвар гарч эндээс татварын
ачааллын зохистой түвшинг тодорхойлоход 20.3% байна. Энэ түвшинд барьж чадвал
дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хамгийн дээд түвшний өсөлтийг бий болгож чадна гэсэн
дүгнэлтэд хүрлээ.
Манай улсын эдийн засгийн байдлаас дүгнэвэл 2014 он хүртэл энэ төвшинөөс
хэтэрч хэлбэлзэж байсан бол сүүлийн 2 жилд энэ түвшин рүү ойртож чадсан байна. Иймд
татварын орлогын төлөвлөлтийг хийхэд энэ үзүүлэлтийг харгалзаж байх нь ДНБ-ийг
бууруулахгүй байх боломжтойг анхаарах хэрэгтэй.
Эдийн засгийн өсөлтийг хангах Солоугийн загвараар татварын ачааллыг бууруулж
эдийн засгийн өсөлтийг хангах боломжит түвшнийг тодорхойлж үр дүнг шалгах гол
шалгуур болох детерминацийн коэффицент 95 хувь, Дарвин-Уатсоны шалгуур 1.97 гарсан
Татварын тогтвортой өсөлтөнд нөлөөлөх үзүүлэлт нь улс болгон дээр өөр өөр байдаг
бөгөөд тухайлбал, тогтмол үржүүлэгчээс хамаарч татварын мэдрэмж нь өөр өөр байна.
= 42.76*Kt0.44L0.56е0.04t ; e=2.71
Энэ нь нэг татвар төлөгчид ногдох татварын орлогын хэмжээг өнөөгийн дундаж
хэмжээнд байлгавал ДНБ нь 42.76 сая төгрөг болох нь харагдаж байна. Түүнчлэн нэг
татвар төлөгчид ногдох орлогын албан татварын хэмжээг нэг нэгжээр нэмэгдүүлэхэд
татварын орлого 0.44 -өөр нэмэгдэх тооцоо байна. Дээрх шалгууруудаар шалгаж үзэхэд
ДНБ нь татварын орлогоос хамаарах хамаарал нь өндөр байна.
Солоугийн загвар, Кобб-Дугласын функцийн үр дүнг ашиглан ирээдүйн прогноз хийж
болохоос гадна зорилтот түвшинг тодорхойлж болно.
1 2
Г.Мөнхтүвшин , С.Цэвээнжаргал
“Мандах Их Сургууль”
Удирдагч багш: С. Цолмон / PhD, дэд. проф /
Munkhjings@yahoo.com1
Jargala_16@yahoo.com2
Хураангуй
Удиртгал
Монгол улсын нийгмийн халамжийн бодлого өнө эртнээс улбаатай бөгөөд энэ
талаар түүхч, судлаачдын хийсэн судалгаа, баримт мэдээ цөөнгүй бий. Нууц товчоонд
өгүүлснээр Чингис хаан өндөр настныг тэтгэх, өргөмжлөл цол өгөх, жил бүр тэтгэлэг
олгож байхаар зарлигдаж байсан бол түүний хаан ширээг залгамжилсан гутгаар хүү
Өгөдэй хаан өнчин ядуусыг тэтгэх сан байгуулж, татвар хурааж байсан тухай дурдсан
байдаг. Дээрх зарлигууд нь өндөр насалсан өтгөс буурлууд, дайн дажин vймээн самууны
улмаас аж амьдрал нь доройтсон өнчин ядуу иргэддээ төрөөс туслах, дэмжих төвлөрсөн
хөрөнгийн нөөц бий болгох асуудлыг улс гvрний хэмжээгээр тухайн цаг vеийн онцлогт
1
Гунгаажав Мөнхтүвшин, МИС НББ-Аудит 2
2
Самбуу Цэвээнжаргал, МИС НББ-Аудит 2
нийцvvлэн өвөрмөцөөр шийдвэрлэж байсны илрэл бөгөөд энэ нь Монголын дараа
дараагийн хаадын бодлогод ч уламжлагдан, хөгжсөөр өдгөөгийн халамжийн бодлогын
үндэс суурь тавигджээ.
“Нийгмийн халамж” гэж “Нийгмийн халамжийн тухай” хуульд зааснаар эрүүл
мэндийн доройтолтой, гэр бүлийн халамж, асрамж дутагдалтай, бие даан, эсхүл бусдын
тусламжгүйгээр хэвийн амьдрах боломжгүй, өвөрмөц хэрэгцээ бүхий иргэн, нийгмийн
халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-иргэнд наад захын
хэрэгцээг нь хангах зорилгоор улсаас тэтгэвэр, тэтгэмж олгох, тусгайлсан үйлчилгээ
үзүүлэх үйл ажиллагааг хэлдэг.
Нийгмийн халамжийн тэтгэмж нь дараах төрлүүдтэй. [23]-[27]Үүнд:
1. Асаргааны тэтгэмж
2. Нийгмийн халамжийн дэмжлэг, туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн-
иргэний тэтгэмж
3. Онцгой тохиолдлын болон амьжиргааг дэмжих мөнгөн тэтгэмж
4. Жирэмсэн болон нярай, хөхүүл хүүхэдтэй эхийн тэтгэмж
Энэхүү хуулийн зорилт нь нийгмийн халамжийн тэтгэвэр, тэтгэмж, үйлчилгээний
төрөл, хамрах хүрээг тогтоох, нийгмийн халамжийн сан бүрдүүлэх, уг сангийн хөрөнгийг
зарцуулах, нийгмийн халамжийн болон нийгмийн хөгжлийн үйлчилгээ үзүүлэх, нийгмийн
халамжийн байгууллагын тогтолцоо, чиг үүргийг тодорхойлохтой холбогдсон харилцааг
зохицуулахад оршино.
Өрхийн гишүүн-иргэн гэдэгт дараах иргэд хамаарна.
• Ахмад настан
• Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн
• Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэн
• Бүтэн өнчин хүүхэд
• Өрх толгойлсон эх /эцэг/
Энэхүү судалгаанд санамсаргүй түүврийн аргаар 26-аас дээш насны 212 хүнээс
судалгаа авсан ба судалгааны агуулгын хүрээнд 2006 оноос хойшхи засгийн газраас
иргэдэд бэлэн мөнгө хэлбэрээр олгосон мөнгөн тэтгэмжүүдийн үр ашигтай байдал,
нийгэмд үзүүлэх нөлөөлөлд иргэдийн өгөх үнэлгээг 1-ээс 5 хүртэлх оноонд шилжүүлэн
судалгааг авсан бөгөөд тооцооллыг SPSS 21.0 программыг ашиглан хийсэн болно.
Судалгааны зарим үнэлгээнээс харуулбал:
Монгол улсын халамжийн бодлого зорилтот бүлэгтээ хүрч чадаж байгаа эсэхэд өгөх
таны үнэлгээ гэсэн асуултанд 24% маш муу, 41% муу, 25% дунд, 9% сайн, 1% маш сайн
гэсэн үнэлгээг тус тус өгчээ. Энэхүү өгсөн үнэлгээнээс үзэхэд Монгол улсын халамжийн
бодлого зорилтот бүлэгтээ хүрч чадахгүй байгаа гэсэн дүгнэлтэд хүрч байна.
Зураг 1 Монгол улсын халамжийн бодлого зорилтот бүлэгтээ хүрч чадаж буй эсэхэд
өгсөн иргэдийн үнэлгээ. Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Дүгнэлт
Судалгааны үр дүнд Монгол улсын нэг хүнд ногдох халамжийн зардал ижил
хөгжилтэй бусад орнуудтай харьцуулахад харьцангуй өндөр буюу 118,6 ам.доллар байсан
хэдий ч иргэдийн нийгмийн халамжийн бодлогод өгсөн үнэлгээнээс харахад 24% маш муу,
41% муу, 25% дунд, 9% сайн, 1% маш сайн хэмээх үнэлгээг өгсөн бөгөөд эдгээр ихээхэн
хэмжээний халамж, мөнгөн тэтгэмж зэрэг нь иргэдийн амьдралд төдийлөн үр өгөөжөө
өгдөггүй, зорилтот бүлэгтээ хүрч чаддаггүй, мөн сонгуулийн жилүүдэд уг зардлын дүн
огцом өсдөг зэргээс харвал магадгүй халамжийн сан нь засгийн эрхэнд гарсан намуудын
сонгууль, улс төрийн амлалтаа биелүүлэх түрхэн зуурын хэрэгсэл ч болсон байх талтай
хэмээн таамаглаж болох юм.
Мөн Гранжерийн учир шалтгааны тестийн тооцооллоос үзэхэд ажилгүйдлийн
түвшин өсөх нь халамжийн зардал өсөх шалтгаан болдог гэсэн таамаглалыг 86,4 хувиар,
ядуурлын түвшин өсөх нь халамжийн зардал өсөх шалтгаан болдог гэх таамаглалыг итгэх
түвшинд буюу 96,57 хувиар, мөн халамж, мөнгөн тэтгэмжийн зардал өсөх нь ядуурлын
түвшинг нэмэгдүүлэх үндсэн шалтгаан болно хэмээх таамаглалыг 74,04 хувиар хүлээн
зөвшөөрч байгаа зэрэг нь хэт их хавтгайрсан халамж нь нийгэмд эерэг гэхээсээ илүүтэй
сөрөг үр дагавруудыг үзүүлж байгааг илтгэнэ.
Түүнчлэн манай улсын халамжийн зардал нь дунджаар ДНБ-ий 3,254 хувийг эзэлдэг
бөгөөд энэ нь бусад улсын ДНБ-д эзлэх халамжийн зардлын дунджаас даруй 1,306 хувиар
өндөр үр дүн гарсан нь Монгол улсын халамжийн зардал зохистой түвшинд бус, хэт их
хавтгайрсан байгаа хэдий ч зорилтот бүлэг буюу нийгмийн халамжийн дэмжлэг,
туслалцаа зайлшгүй шаардлагатай өрхийн гишүүн- иргэнд хүрч чадахгүй байгааг харуулж
байгаа бөгөөд энэ нь дэлхийн бусад улс орнуудтай харьцуулахад 2-3 дахин бага байгаа
хэмээх судлаачдын үр дүнтэй нийцэж байгаа юм.
Монгол улсын халамжийн бодлогын төлөвлөлтийн загварыг маш сайн
боловсруулагдсан хэдий ч бодит байдалд үр дүн нь эсрэгээрээ байдаг хэмээх судлаачдын үр
дүнтэй өөрсдийн судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүгнэвэл манай улсын халамжийн зардлын
хавтгайрсан байдалд халамжийн загварын тодорхойгүй байдал, мөн халамжийн бодлогод
улс төрийн оролцоо хэт өндөр байх, түүнчлэн халамжийг ихэвчлэн мөнгөн хэлбэрээр
олгодог зэрэг хүчин зүйлсийг дурдаж болно. Тиймээс энэхүү уламжлалт, тогтсон хуучны
системийг халж, халамжийн бодлогын загвараа зөв тодорхойлж, шинэчлэх зайлшгүй
шаардлага бий бөгөөд магадгүй үүний шийдэл нь олон улсад “нуугдмал халамжийн
бодлого” хэмээн нэрлэгддэг эрүүл мэнд, боловсрол зэрэг нийгэм, эдийн засагт дарамт
учруулахгүй хувь хүний хөгжил, төлөвшил, хүмүүжилд түлхэц болохуйц секторыг сонгож
бодлогоо хэрэгжүүлж чадвал энэ нь манай улсын халамжийн бодлогын, цаашлаад улс
орны ирээдүйн шинэ гарц хаалга нь болж чадна хэмээх санааг бидний зүгээс дэвшүүлж
байна.
Ашигласан ном зүй
[1] Госта Эспинг Андерсон. “Төрийн халамжийн бодлогын загвар”-Ceoclub.mn 2014
[2] Ган-Очир. Д “Монголын инфляцийн бүтцийн загвар (smim): Эх орны хишиг/
Эрдэнийн хувийн эдийн засагт үзүүлэх нөлөө”
[3] МУ-ын статистикийн эмхэтгэл. “Хүний хөгжил сангийн талаарх судалгаа” 2014
[4] МУИС “МУ-ын эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлага” 2012
[5] СЭЗДС “Монголын нийгэм эдийн засгийн өнөөгийн байдал, тулгамдсан асуудал”
ЭШХ-н эмхэтгэл 2014 х-124
[6] Хонорати, Мадаленна. “Нийгмийн халамжийн төлөв байдал”- Worldbank Group,
2015
[7] Самуэль Фрэйжи - Родригес. “Ядуурлын дүр төрх 2016”-Worldbank Group, 2016
[8] Самуэль Фрэйжи - Родригес. “Дэлхий дахинд ядуурлыг хэмжих нь 2017”- Worldbank
Group, 2017
[9] Түмэннаст. Г “Хавтгайрсан халамж, хүүхдийн мөнгө”- УБ хот 2016
[10] Энх-Орчлон. Л, Ундрал. А “Хүний хөгжлийн мөнгө олгох нь архидалтын түвшинд
үзүүлэх нөлөө” -УБ хот, 2012
[11] Daniel Ankarlo Letton. “Social Welfare Model in Sweden”- Heterodox Economics
Conference, 2012
[12] John Wiley, Sons “Бага дунд орлоготой орнуудад нийгмийн халамжийг сайжруулах
нь” 2017
[13] Mayhew, Mary “Maine shows how to make welfare work”-Forbes сэтгүүл, 2017
[14] Worstall, Tim “Memo for the NYT-The US welfare bill should fall as the economy
grows” New York Time 2017
[15] https://www.forum.mn/forum_topics/fellows/Delger2007II_proposal.pdf
[16] http://journals.sagepub.com/doi/full/10.1177/0020872814536414
[17] http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/002087286701000108
[18] http://www.1212.mn/BookLibraryDownload.ashx?url=social_welfare_2016.pdf&ln=Mn
[19] http://alag-erdene.khs.gov.mn/news/190/single/70
[20] http://www.interactive.mn/projects/national-social-welfare-service-system/
[21] https://books.google.mn/
[22] http://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/1468018109355035
[23] http://hudulmur-halamj.gov.mn/content/16
[24] http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/002087286701000401
[25] www.iltod.gov.mn/“МУ-ын 2017 оны нэгдсэн төсвийн танилцуулга/
[26] www.vip76.mn/“МУ-ын 2017 оны нэгдсэн төсвийн танилцуулга/
[27] www.legalinfo.mn
[28] Mongolian Statistical Year Book 2014
[29] http://databank.worldbank.org
[30] www.stats.oecd.org
[31] www.ourworldindata.org
[32] www.onlinelibrary.wiley.com
[33] www.worldbank.com
[34] www.asianbank.com
[35] www.cema.edu.aren.wikipedia.org/wiki/welfare
[36] http://socialwelfare.berkeley.edu/
[37] www.erdmiinshuvuu.org
ХУВЬЦААНЫ ХАНШИЙН ХӨДӨЛГӨӨНИЙГ БҮТЦИЙН БУС
ХАНДЛАГЫН АРГУУДААР ҮНЭЛЭХ НЬ
Балжиннямын Амгалан
“Мандах бүртгэл их сургууль” НББ-АХ4 ангийн оюутан
amgalanbaljinnym@gmail.com
Удирдагч багш: С.Цолмон /Ph.D, дэд.прoф/
Хураангуй
1. Оршил
Хувьцааны ханшийг таамаглах маш олон арга байдгаас ANN, ARIMA, BVAR-
Bayesian autoregressive models, BDM-Bayesian data mining, Holt winters, BNP-back
propagation network гэх мэт аргуудыг судлаачид ашигласаар байна [1]- [3].
Дийлэнх судалгааны ажилд ANN [8]- [10], ARIMA [11]- [16], Holt winters[1], [9],
[12], гэсэн 3 аргыг харьцуулан ашигласан байдаг бөгөөд таамаглал хийхэд илүү бодит үр
дүнтэй гэж үзсэн байдаг.
Abhishek Kar (Y8021), Dept. of Computer Science and Engineering, IIT Kanpur “Stock
Prediction using Artificial Neural Networks”- Энэхүү судалгааны ажилд Nifty хувьцааны
индекс өгөгдлийн ашиглан ханшийг урьдчилан таамагласан бөгөөд судалгааны үр дүнд
туршилтын хамгийн бага алдаа 3.5% гарсан нь хиймэл оюуны загвар 96% -ийн үнэн зөв
таамглал хийснийг баталж байна.
Ayodele A. Adebiyi., 2 Aderemi O. Adewumi (1,2School of Mathematic, Statistics &
Computer Science University of KwaZulu-Natal Durban, South Africa) “ Stock Price Prediction
Using the ARIMA Model”- Энэ судалгаанд Nokia компаний хувьцааны ханшийг ARIMA (1,
0, 1) үе дээр бэйсийн шинжүүр 2.3736, детирминацийн коэффицент 99,72%, регрессийн
хамгийн бага алдаа 0.7872 гарсан бөгөөд богино хугацааны таамаглал хийхэд хангалттай
гэсэн үр дүн гарсан.
Kuo-Cheng Tseng (USA), Ojoung Kwon (USA), Luna C. Tjung (Singapore) “Time series
and neural network forecast of daily stock prices”-Энэхүү судалгааны ажилд холт-винтерс
(HW), ARIMA болон мэдрэлийн сүлжээний (NN) загваруудаар 50 компаний хувьцааны
ханшийн мэдээллийг ашиглан таамгалал хийсэн. Судалгааны үр дүнд детерминацийн
коэффициент 0.995, дундаж үнэмлэхүй алдаа (MAPE)1215.72%, RF-178.08% гарсан нь
гурван загвар гурвуулаа ач холбогдолтойг илэрхийлнэ.
Yumlu, S., Gurgen, F. & Okay, N. (2005). “A Comparison of global, Recurrent and
Smoothed-Piecewise Neural Models for Istanbul Stock Exchange (ISE) Prediction”- ИИ
загварыг ашиглан 1990-2002 оны Истанбул дах хувьцаа гүйцэтгэлийг загварчилсан.
McNelis, P. (1996). “A Neural Network Analysis of Brazilian Stock Prices: Tequila Effects
vs. Pisco Sour Effects”-Чилийн хөрөнгийн зах зээлийн өгөдлүүдийг ашиглан Бразилийн
хөрөнгийн зах зээл дээр ашиг таамагласан.
Brock, W., Lakonishok, J. & LeBaron, B. (1992). “Simple Technical Trading Rules and
Stochastic Properties of Stock Returns”- 1897 оноос 1986 он хүртэлх өгөөж өмнөх 10
өдрөөсөө 80 хувиар хамаарч байгааг ARIMA загвараар таамагласан.
Dutta, G. Jha, P., Laha, A. & Mohan, N. (2006). “Artificial Neural Network Models for
Forecasting Stock Price Index in the Bombay Stock Exchange”- Бомбей Хөрөнгийн Бирж
дээрх хувьцаануудыг ANN ашиглан 1997 оны нэгдүгээр сараас 2001 оны нэгдүгээр сар,
2002 оны арван хоѐрдугаар сараас 2003 оны арван хоѐрдугаар сар хүртэл ханшийн прогноз
хийсэн.
Эдгээр судалгааны ажлуудаас харахад хувьцааны ханшийг таамаглах загваруудаас
хамгийн ач холбогдлын түвшин өндөртэй нь ARIMA, HW, ANN бөгөөд Монгол улсын
хөрөнгийн бирж дээрх хувьцааны ханш хэтэрхий их савалгаатай учраас ANN загварыг
ашиглах боломжгүй юм[2].
Хүснэгт 2 Хуьцааны ханшид нөлөөлөгч санхүүгийн бус буюу гадаад хүчин зүйл
Хувьсагчид Ач
эерэг сөрөг
холбогдолгүй
Gjerde and
Lintner (1973) Fama and Schwert (1977)
Saettem (1999)
INF Firth (1979) Mandelker (1977) Geetha, Mohidin, Chandran
Chen, Roll and
Chong (2011), Al-Qenae, Li & Wearing (2002)
Ross (1986)
Uddin and Alam (2007) Geetha, Mohidin,
IR
Chandran and Chong (2011)
Homa and Jaffe (1971)
MS Hamburger and Kochin Mahedi (2012)
(1972)
Bhattacharya et.
FER Ray Sarbapriya (2012)
al.(2001)
Joseph Tagne Talla (2014)
CPI Fama (1981)
Xu Ming etc. (2003)
Jain and Rosett (2001)
GDP
Durham (2002)
Эх сурвалж: Судлаачийн боловсруулсан
Аль-Qenae, Ли & (2002)- Кувейтийн, Eriki (2001) Нигерийн хөрөнгийн зах зээлийн
хувьцааны ханшид инфляци, хүүгийн түвшин зэрэг үзүүлэлтүүд урвуу хамааралтай
байгааг тогтоосон. Faris Nasif AL- Shubiri (2011)- хувьцааны ханштай MS, GDP, CPI зэрэг
үзүүлэлтүүд эерэг буюу шууд хамааралтай байгааг баталсан байдаг.
AR MA
Ерөнхий ( − 𝛿) = 1( −1 − 𝛿) + ⋯ + 𝑝( −𝑝 − 𝛿) + 𝑢 =𝜇+ 0𝑢 + 1𝑢 −1+⋯+ 𝑞𝑢 −𝑞 (4)
загвар (1)
1-ээр ( − 𝛿) = 1( −1 − 𝛿) + 𝑢 =𝜇+ 0𝑢 + 1𝑢 −1+ 2𝑢 −2 (5)
эрэмбийн (2)
2-аар ( − 𝛿) = 1( −1 − 𝛿) + 2( −2 − 𝛿) + 𝑢 =𝜇+ 0𝑢 + 1𝑢 −1 (6)
эрэмбийн (3)
Эх сурвалж:Судлаачийн тооцоолол
AR Загварын хувьд 𝛿 нь - ийн дундаж, 𝑢 нь хоорондоо хамааралгүй, 0
дундажтай, 𝜎2 гэсэн тогтмол дисперстэй байвал - ийг нэгдүгээр эрэмбийн авторегрессив
AR(1) стохастик процесс байна. Энд хэтийн төлвийн утга болох хугацаан дахь нь ( − 1)
хугацаан дахь харьцаа 1 болон хугацаан дахь алдааны утгаар тодорхойлогдоно. Ерөнхий
тохиолдолд 𝑝 - р эрэмбийн (𝑝) загварууд нь зөвхөн одоогийн болон өмнөх хугацааны -
ээр илэрхийлэгдэнэ .
MA(1) Загварын хувьд 𝜇 нь тогтмол тоо, 𝑢 нь өмнөхтэй адил цагаан шуугиан
стохастик алдаа. Тогтмол тоо нэмэх нь алдааны илэрхийллийн тухайн болон өмнөх
хугацааны шилжих дунджаар хугацаан дахь тодорхойлогдож байна.
Aкейкийн (AIC) шинжүүр: нь түүврийн хувьд хамгийн сайн төлөөлж чадаж байгаа
загварыг тодорхойлоход ашиглагддаг.Дараах томъѐоггор тооцоолно.
AIC(n)=
(7)
Загвар бүрийн хувьд үнэлгээг хийж олж авсан AIC шинжүүрийн хамгийн бага
утгатай нь хамгийн төлөөлөх чавдар сайтай загвар байдаг.
(10)
Дараа нь утгуудын үнэлгээг тооцно. (yлирал s=4, сар s=12
̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅ ̅̅̅̅ ̅̅̅̅̅̅
(11)
̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅̅
(12)
тэгшитгэх коэффициентууд ба хамгийн сүүлийн
a,b,c-Э
үнэлсэн утгуудаа ашиглан прогнозолно.
2015M02
2015M05
2015M08
2015M11
2016M02
2016M05
2016M08
2016M11
2017M02
2017M05
2017M08
2017M11
2018M02
-2.00 -0.20
-4.00 -0.40
-6.00 -0.60
-8.00 -0.80
GOV APU MMX BAN MCH UID NEH
SUU TCK BNG BUK EER MIE RMC
SHG TTL JTB GTL HGN ADL ТОП20
-.4 1,000
3,000
-.2 500
4,000 2,000 .0 0
.6 .2 -500
1,500
3,000 1,000
.4 .4 -1,000
1,000
.2
2,000 0 500
.0
0
1,000 -.2
-500
-.4
0 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 -1,000
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Log Differenced MMX
MMX MMXF Log Differenced MMXF Residual Actual Fitted
Дээрх хүснэгтээс харахад ханшийн прогнозыг Ms.excel/xlstat функц дээр α=0.2; β =0.2
утгууд дээр хийлээ. **-р тэмдэглэсэн эхний хувьцааны хувьд өмнөх утгуудаасаа
хамаарахгүй байгааг илэрхийлж байна. Бусад хувьцаануудын хувьд MAE буюу абсолют
дундаж алдаа TTL хувьцааны хувьд 6.22%-р илүү харин GTL, EER, MCH-н хувьд 99%-
ний бодитоор таамаглав.
GTL ADL
20000 50000
0 0
actual prediction actual prediction
SHG
5000
0
actual prediction
2000
20000 1000
0 50 100 0
-30000 0 50 100
Time step Time step
ADL Holt-Winters
40000
20000
0
0 50 100
-20000
-40000
Time step
Графикуудаас харахад GTL хувьцааны хувьд хоѐр загвар хоѐулаа өсөллтэй байхаар
тооцоолж байгаа бол SHG, ADL хувьцаануудын хувьд бага үэргийн ялгаатай таамаглал
хийж байна. Тиймээс доорх хүснэгтэнд 2017.10 сарын бодит ханшийг таамаглалын
ханштай харьцуулан MAE-абсолют дундаж алдаа мөн RMSE буюу квадрат дундаж
алдааны тооцоолов.
25.00%
20.00%
HW RMSE
15.00%
HW MAE
10.00% ARIMA RMSE
5.00% ARIMA MAE
0.00%
10 сар 11сар 12сар 1 сар
Дүгнэлт
Ашигласан материал
[1] P. Pai and C. Lin, “A hybrid ARIMA and support vector machines model in stock price
prediction”, Omega vol.33 pp. 497-505, 2005
[2] J.J. Wang, J.Z. Wang, Z.G. Zhang and S.P. Guo, “Stock index forecasting based on a
hybrid model”, Omega vol.40 pp.758-766,2012.
[3] L.Y. Wei, “A hybrid model based on ANFIS and adaptive expectation genetic algorithm
to forecast TAIEX”, Economic Modelling vol. 33 pp. 893-899, 2013.
[4] Stata Tech.Bill., 2. (n.d.). Applied Econometrics2013.
[5] Ч. Наранчмиэг, Д. (2012). Бизнесийн статистик, эконометрикийн үндэс. УБ.
[6] Machiraju/Möller. (2015). Monte Carlo Techniques.
[7] M.M. Mohamed, “Forecasting stock exchange movements using neural networks:
empirical evidence from Kuwait”, Expert Systems with Applications, vol. 27, no. 9, pp.6302–
6309, 2010.
[8] L.C. Kyungjoo, Y. Sehwan and J. John, “Neural Network Model vs. SARIMA Model In
Forecasting Korean Stock Price Index (KOSPI),Issues in Information System, vol. 8 no. 2, pp.
372-378, 2007.
[9] N. Merh, V.P. Saxena, and K.R. Pardasani, “A Comparison Between Hybrid Approaches
of ANN and ARIMA For Indian Stock Trend Forecasting”, Journal of Business Intelligence,
vol. 3, no.2, pp. 23-43,2010.
[10] J. Sterba and Hilovska, “The Implementation of Hybrid ARIMA Neural Network
Prediction Model for Aggregate Water Consumption Prediction”, Aplimat- Journal of Applied
Mathematics, vol.3, no.3,pp.123-131, 2010.
[11] C. Javier, E. Rosario, J.N. Francisco and J.C. Antonio, “ARIMA Models to Predict Next
Electricity Price”, IEEE Transactions on Power Systems vol. 18 no.3, pp.1014-1020, 2003.
[12] N. Rangan and N. Titida, “ARIMA Model for Forecasting Oil Palm Price”, Proceedings
of the 2nd IMT-GT Regional Conference on Mathematics, Statistics and Applications,
Universiti Sains Malaysia, 2006.
[13] M. Khasel, M. Bijari, and G.A.R Ardali, , “Improvement of Auto-Regressive Integrated
Moving Average models using Fuzzy logic and pp. 956-967, 2009.
[14] C. Lee, C. Ho, “Short-term load forecasting using lifting scheme and ARIMA model”,
Expert System with Applications, vol.38, no.5, pp.5902-5911, 2011.
[15] M. Khashei, M. Bijari, G. A. R. Ardal, “Hybridization of autoregressive integrated
moving average (ARIMA) with probabilistic neural networks”, Computers and Industrial
Engineering, vol. 63, no.1, pp.37-45, 2012
[16] C. Wang, “A comparison study of between fuzzy time series model and ARIMA model
for forecasting Taiwan Export”, Expert System with Applications, vol.38, no.8, pp.9296-
9304, 2011
[17] Zhang Yadong and Park Jun. “The Research of P/E,P/B and ROE in China”. Journal of
Industrial Engineering Management, Vol. 21, No. 4, 2007, 136-139.
[18] B.G. Tabachnick and L.S. Fidell, “Using multivariate statistics”, 4th ed., Person
Education Company, USA 2001
АУДИТЫН КОМПАНИЙН АЖИЛЛАГСДЫН АЖЛЫН
ХАНДЛАГЫГ САЙЖРУУЛАХ НЬ
Энхтөр Үүрийнгэгээ 1,а*
1
Мандах Бүртгэл Их Сургууль ,Нягтлан бодох бүртгэл-Аудит, Улаанбаатар хот, Монгол
улс
Э-хаяг: Uureee34@gmail.com Утас: 95255909, 91309310
Удирдагч: Магистр, ММНБ, ТМЗ, Аудитор, Ахлах багш М.Энхсүрэн
Хураангуй
Оршил
Орчин үед хүний сэтгэл зүйн онцлогт тулгуурлан хүний нөөцийг ашиглан амжилт
олж болохыг олон судлаач эрдэмтэд тогтоогоод байна. Хандлага нь нөхцөл байдал
болон бусад хүмүүсийг тааламжтай ба тааламжгүй аль нэг байдлаар үнэлэх үнэлэлт юм.
Компанийн амжилтын үндэсний нэг томоохон хэсэг нь ажиллагсад байдаг. Харин
аудитын компанийн гол үнэт зүйл болох ажиллагсдын ажлын хандлагад ямар хүчин
зүйлс нөлөөлж буйг, ажлаа сэтгэл ханамжтай хийхэд юу нөлөөлж байгааг тодорхойлох
нь энэхүү судалгааны ажлын үндсэн зорилго, үндэслэл юм.
Энэхүү сэдвийн хүрээнд хийсэн судалгааны ажил болон ном сурах бичиг харьцангуй
их байна. Тайвань, Америк, Англи гэх зэрэг орнуудын нэг туршлагаас дурдвал
Америкийн хүнс үйлдвэрлэдэг нэгэн байгууллага судалгаа авахдаа анкетын асуулга
бэлтгэж, өөрийн цахим хуудсандаа байрлуулаад ажлын таван өдрийн хугацааг өгөхөд
ажиллагсад нь чөлөөт цагтаа бөглөж өгдөг. Гэхдээ энэхүү судалгааны асуулга долоо
хоног бүр солигдож байдаг. Харин монголд хийгдсэн судалгааны ажлаас дурдвал:
2015 онд ХААИС Ж.Одончимэг “Ажилчдын ажилд хандах хандлагыг
нэмэгдүүлэх боломж”
2016 онд СЭЗДС Д.Болормаа, Д.Гэрэлмаа “Ажилчдын сэтгэл ханамжид нөлөөлөх
замаар ажлын хандлагыг сайжруулах нь” /Даатгалын салбарын жишээн дээр/
Судалгааны ажлыг гүйцэтгэхдээ дараах үндсэн 3 зорилтыг тавьж, судалгааны үр
дүнгээр сайжруулах арга замыг тодорхойлсон. Үүнд:
1. Байгууллагын харилцааны зан төлөв болон ажлын хандлагын талаар онол арга
зүйг судлах
2. Байгууллага дахь ажиллагсдын ажлын хандлагад нөлөөлөгч хүчин зүйлсийг
тодорхойлох
3. Судалгааны үр дүнг нэгтгэн ажиллагсдын ажлын хандлагыг сайжруулах талаар
санал зөвлөмж гаргах
Хандлагын бүрэлдэхүүн
хэсэг
Танин мэдэхүйн Сэтгэл хөдлөлийн Зан байдлын
Ажлын хандлага
Ажлын ханамж/Job Satisfaction/: Энэ нь ажилд хандаж байгаа хүний сэтгэл зүйн
хандлага бөгөөд хүмүүсийн ажилдаа хандаж байгаа сэтгэл зүйн хандлагаар
тэдний ажлын ханамжийн түвшинг тодорхойлдог.
Ажлын уялдаа холбоо/Job involvement/: Энэ нь үүрэгт ажлаа идэвх, зүтгэл,
санаачлагатай хийж гүйцэтгэх байдлаар илрэх бөгөөд тухайн ажилтан өөрийн
ажлын зорилго, ач холбогдлыг ухамсарласан үед ажлын уялдаа сайн байдаг
байна. Тухайн ажилтны олж авсан туршлага нь одоо хийж буй ажилтай нь
уялдаа холбоо бүхий байвал ажилтан өөрийн ажлаа сайн хийх урам зоригтой
болно гэсэн үг юм.
Байгууллагын оролцоо/Organizational commitment/: Үүнийг өндөр түвшинд бий
болгосноор ажил таслалт, ажиллагсдын шилжилт хөдөлгөөн тогтворжих бөгөөд
энэ нь ажлын оролцоог нэмэгдүүлэн улмаар ажлын хандлага, ажлын чанар
гүйцэтгэлд сайнаар нөлөөлдөг байна.
Сэтгэл ханамж
Сэтгэл ханамж ба цалин
Сэтгэл ханамж ба урамшуулал Байгууллагын оролцоо
Сэтгэл ханамж ба ажил
Сэтгэл ханамж ба удирдлага
Сэтгэл ханамж ба хамт олон
Буцах холбоог өгөхдөө цэцэг ургуулахад ус, агаар, нар гурвуулаа хэрэгтэй
байдаг шиг урамшуулал, цаашид илүү боломж амлах нь илүү ажиллах хүсэл
эрмэлзлийг төрүүлдэг. Мөн өгөх гэж байгаа буцах холбоо эерэг бол олны өмнө
нээлттэй талархал дэвшүүлдэг бол сөрөг буцах холбоог зөвхөн өөрт нь дамжуулдаг.
Ажиллагсдадаа зөв цагт нь, зөв газар, зөв илэрхийлэх урам өгөх нь цаашдын ажил
үйлсэд сайхан ирээдүйг нээж байна гэсэн үг.
Дүгнэлт
Монгол улсад бүртгэлтэй нийт 130 гаруй аудитын компани үйл ажиллагаа явуулж
байгаа хэдий ч аудитын салбар төдийлөн бүрэн хөгжөөгүй байна. Тэр дундаа ажилтан
албан хаагч нь ажил мэргэжилдээ хандах хандлага ямар байгааг гаргаж ирэх
хэрэгцээтэй. Судалгааны үр дүнгээс үзэхэд:
Герцбергийн аргаар Аудитын компанийн ажиллагсдын ажлын ханамжид
нөлөөлөгч хүчин зүйлийн чухалчлалын зэргийг тодорхойлуулахад сонирхолтой
ажил, аюулгүй байдал, нэр хүндтэй компанид ажиллах, цалин урамшуулал
хамгийн чухал гэж байгаа нь ажиллагсад байнга эрсдэлтэй нөхцөлд ачаалал
ихтэй ажил хийдэгтэй холбоотой гэж үзэж байна.
Байгууллагын ажлын хандлагын дөрвөн тодорхойлогчоос итгэл найдвар, ажлын
ханамж гэсэн үзүүлэлтүүд харгалзан хамгийн өндөр буюу 3.1<4, 4.13<5-тай
ойрхон гарсан байна. Харин байгууллагын оролцоо 2.5077<5 дунджаас бага ба
“өөрөө хичээвэл албан тушаал ахих боломжтой, өөрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй
илэрхийлж чаддаг”гэсэн үзүүлэлтүүд илүү бага байхад ажлын уялдаа холбоо
3.4<5 буюу дундаж “цаашид энэ ажилаа үргэлжлүүлэн хийнэ, мэргэжлийнхээ
дагуу ажилладаг” гэсэн үзүүлэлтүүд муу байгааг харж болно.
Судалгааны үр дүнг үндэслэн ажлын хандлагын төрлүүдээс хамгийн доогуур
үзүүлэлттэйг нь сонгож түүнийг сайжруулах санал зөвлөмж дэвшүүллээ. Ажиллагсдын
хандлагыг зөвхөн нэг удаад судлаад зогсох биш тодорхой үе шаттай судалж,
тогтмолжуулах нь нэн чухал байна.
Санал зөвлөмж
Байгууллагын оролцоо, ажлын уялдаа холбооны үзүүлэлтүүдээс бага үнэлгээтэй
байгаа үзүүлэлтүүд дээр анхаарч сайжруулах хөтөлбөр боловсруулах
Байгууллагын уур амьсгалыг сайжруулах, ажиллагсдыг байгууллагадаа өөрийн
үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх боломжыг нээж өгөх
Ажиллагсдын албан тушаал ахих боломж буюу ажлаа хийх хүсэл эрмэлзлийг
нэмэгдүүлж өгөх хэрэгтэй. Жишээ нь: аудиторын шалгалт өгөхөд нь туслах,
дэмжлэг үзүүлэх /цалинтай чөлөө олгох, бэлтгэх г.м/
Ашигласан материал
Хураангуй
Монгол улс усны нөөц багавтар орны тоонд багтдаг бөгөөд байгаа бага нөөц нь нутаг
дэвсгэртээ жигд бус тархсан, хяналт, менежмент сул, эрх зүйн орчин нь төдийлөн
боловсронгуй бус, ус хангамжийн түвшин доогуур, цэвэрлэх байгууламжийн хүртээмж,
хүчин чадал дорой, боловсон хүчин, хүний нөөцийн хомсдолтой орны хувьд усны
хомсдол нь тулгамдаад байгаа асуудал болоод байгаа тул шийдвэрлэх шаардлага
тулгараад байна.
Усны хомсдол нь хүн амын өсөлт, малын тоо толгой, аж үйлдвэрлэлийн хөгжил, уур
амьсгалын өөрчлөлт зэрэг олон хүчин зүйлсээс шалтгаалдаг байна. Сүүлийн жилүүдэд
манай орны аж үйлдвэрлэлийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл нэмэгдэж, уул уурхай
хурдацтай хөгжиж, малын тоо толгойн өсөлтөөс үүдэж буй бэлчээрийн даацын
хэтрэлт зэрэг мэдэгдэхүйц өөрчлөлтүүд нь байгаль орчин болоод усны нөөцөд нөлөөлж
буй эсэхийг тогтоох зайлшгүй шаардлага үүсэж байна. Иймээс Монгол орны усны
хомсдолд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг тодруулж, түүнээс гарах арга замыг асуулгын
судалгааны арга ашиглан авч үзсэн болно.
Түлхүүр үг: усны нөөц, хүчин зүйлс, уур амьсгалын өөрчлөлт, хомсдол
Оршил
Монгол орны усны нийт нөөц сүүлийн 40 жилд хийсэн судалгааны
дүнгээр 608,000 сая шоо метр ба үүнд 34,600 сая шоо метр гол, мөрөн, 500,000 сая шоо
метр нуур, 62,900 сая шоо метр мөнх цас, мөсөн гол, 10,800 сая шоо метр газрын доорх
усны нөөц тус тус багтана. Үүнээс цөөн тоо хэмжээний ус нь ард иргэдийн ундны усны
хэрэгцээнд ашиглахад тохиромжтой байдаг. Гэвч манай орны нийт ус ашиглалт, усны
хэрэглээ жилд 500 сая шоо метр байна. Нөгөөтэйгүүр, монгол оронд
нүүрлэж байгаа уур амьсгалын өөрчлөлт, хуурайшилт, түүнээс үүдсэн цөлжилт
идэвхжиж хүрээгээ тэлж байгаа нөхцөлд түүний сөрөг нөлөөг зөөлрүүлэх, байгалийн
нөөцийг хадгалах, амьдралын хэв маяг, аж ахуй эрхлэх оновчтой хэлбэрийг тогтоох,
эдийн засгийн тогтвортой өсөлт, амьдралын баталгаатай хэрэгцээг хангах шаардлагатай
байна. Дээр дурдсан шаардлагууд усны асуудлыг улс үндэстний ирээдүйн хөгжил,
дэвшилтэй нягт уялдаатайгаар шинэлэг байдлаар авч үзэх нь энэхүү судалгааны ажлын
үндсэн зорилго, үндэслэл болно.
Хяналтгүй төрийн бодлогоос үүдэн гол горхийн сав газраарх зөвшөөрөлгүй
газар олголт, хариуцлагагүй уул уурхай, малын тоо толгойн өсөлтөөс үүдсэн
бэлчээрийн даацын хэтрэлт, усны зохисгүй хэрэглээ зэрэг нь тулгамдсан асуудлууд нь
усны хомсдолд нөлөөлж байгаа эсэхийг үнэлгээ хийх нийтлэг аргуудыг болон
статистикын аргууд, асуулга, задлан шинжлэх, нэгтгэн дүгнэх, харьцааны
үзүүлэлтүүдийг сонгон авч дүгнэлт хийсэн. Судалгааы ажлыг
гүйцэтгэхдээ дараах зорилтуудыг тавьж, судалгааны үр дүнгээр авч хэрэгжүүлэх арга
замуудыг тодорхойлсон.
1. Усны хомсдолд нөлөөлж буй хүчин зүйлсийг судалж, судалгааны өгөгдөл
цуглуулж, боловсруулах
2. Монгол орны усны хомсдолд хамгийн их нөлөөлж буй хүчин зүйлийг
тодорхойлох
3. Иргэдээс асуулгын судалгааны арга ашиглан дээрх сонгогдсон хүчин
зүйлс нь үнэн бодитой эсэхийг бататгах
4. Усны хомсдолыг бий болгож буй хүяин зүйлсүүдийн нөлөөллийг
багасгах арга замуудыг тодорхойлох
5.
Монгол орны усны хомсдол, түүнд хийсэн судалгаа
Монгол орны усны хомсдолд нөлөөлж байгаа гол хүчин зүйлсийг тодорхойлох
зорилгоор Eviews програм ашиглан хүчин зүйлийн судалгаа хийлээ. Уг судалгаанд
дараах таван хүчин зүйлийг сонгож авсан.
Y X1 X3 X4 X5
Гадаргын Аж X2 Хур Мал аж Газар
Жилээр ус үйлдвэр Хүн ам тунадас ахуй тариалан
2008 18610 172720.5 2665955 144.6 172,555.41 43288.51
2009 19847 314567 2716275 144.9 396,124.68 44023.9
2010 21187 429613.8 2760968 162.2 534,917.29 32729.53
2011 21081 461756 2811666 168.3 538,212.01 36335.78
2012 20847 548373 2867744 196.4 573,893.99 40920.92
2013 19894 583022.5 2930277 189.6 685,364.60 45144.32
2014 19797 520120.1 2995949 163 1,173,760.90 51982.58
2015 19781 639144.6 3057778 167.4 885,375.40 55979.78
2016 19709 532474.6 3119935 192.9 1,231,625.70 61549.24
Эх сурвалж: Монголын статистикийн үндэсний хороо
Хүснэгтээс харахад Монгол орны усны хомсдолд хамгийн ихээр нөлөөлж байгаа хүчин
зүйлд гадаргын ус, аж үйлдвэрлэл, хүн ам, хур тунадас, малын тоо толгой, газар
тариалан зэрэг орж байна.
30,000.
25,000.
Адуу
20,000.
Үхэр
15,000. Хонь
10,000. Ямаа
Тэмээ
5,000.
0.
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
Энэхүү үзүүлэлтээс харахад малын тоо толгой нь тогтмол өссөнөөр бэлчээрийн даац
хэтэрч, усжуулалтын асуудал бий болж байна.
Хүснэгт 3. Судалгааны үр дүн
Dependent Variable: Y
Method: Least Squares
Date: 10/18/17 Time: 13:10
Sample: 2008 2016
Included observations: 9
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
C 21604.86 864.0042 87.0055 0
X1 0.004073 0.001238 3.289779 0.0166
X4 0.074776 0.019408 3.85286 0.0084
Судалгаанаас үзэхэд усны хомсдолд нөлөөлж байгаа гол хүчин зүйл нь үйлдвэржилт
болон мал аж ахуй байгаа бөгөөд энэхүү хоѐр хүчин зүйл нь Монгол орны усны
хомсдолыг шийдэх түлхүүр юм. Үүнээс үүдэн дээрх хүчин зүйлсийн нөлөөллийг
багасгах зорилгоор 50 хүний дунд асуулгын судалгаа явууллаа.
50%
49% Судалгаанд оролцогсдын 50% нь
орон сууц орон сууцны оршин суугч, 49% нь
амины орон сууц гэр хорооллын оршин суугч
гэр хороолол
байсан бол 1% нь амины орон
сууцанд амьдардаг иргэд байна.
1%
Зураг 1. Амьдрах сууц
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
67%
Хөдөө аж ахуй 8
Судалгаанд оролцогсдын 43% нь усны
Мал аж ахуй 18 хомсдолд үйлдвэржилт нөлөөлдөг гэж
Хур тунадас 9 үзсэн бол 22% нь хүн амын өсөлт, 9%
нь хур тунадас, 18% нь мал аж ахуй,
Хүн амын өсөлт 22 8% нь хөдөө аж ахуй нөлөөлдөг гэж
Үйлдвэржилт хариулсан байна.
43
0
20
40
60
Зураг 5. Усны хомсдолд нөлөөлж буй хүчин зүйлс. Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
75%
Дүгнэлт
Манай улс усны нөөц багатай орнуудын тоонд ордог бөгөөд байгалийн усны эргэлтээр
түргэн нөхөгдөн сэргэдэг гадаргын усаар нийт хэрэглээнийхээ 20 хүрэхгүй
хувийг, харин нийт нөөцийн 2 хүрэхгүй хувийг эзэлдэг газрын доорх усаар
хэрэгцээнийхээ 80 гаруй хувийг хангаж байна. Бидний хийсэн судалгаагаар усны
хомсдолд нөлөөлдөг хэд хэдэн хүчин зүйлс байгаагаас аж үйлдвэржилт болон мал аж
ахуй ихээхэн сөрөг нөлөө үзүүлдэг болохыг харуулж байна. Тиймээс усны хомсдлыг
бууруулах дараах гарц байгааг бид дүгнэж байна. Үүнд:
• Хүн амын дунд усны зохистой хэрэглээг бий болгох
• Хариуцлагатай уул уурхайг бий болгох
• Бохир усыг дахин боловсруулах
• Дахин боловсруулах тeхнологийг сайжруулах
• Бэлчээрийн даацын зохистой хэмжээг тодорхойлж, усжуулалтыг бий болгох
• Хуулийн хэрэгжилтэнд хяналт тавих шаардлагатай байна.
Ном зүй
1.Jack, I. (2016). Water and Enviroment. Pure water for the world.
2.Kadir, J. (2017). Understaning water scarcity. World Wide Life.
3.Kerra, M. (2016). Effects of water scarcity. World Wide Life.
4.Lare, C. (2017). Water use in the world. Water for Good.
5.Larmoen, C. (2017). Water resource. National Institute for Land.
6.Marlie, U. (2017). Water for Life. World WIde.
7.Maten, F. (2016). Water and pollution. world Healt organization.
8.Terra, D. (2016). Causes of water scarcity. World Healt organization.
9.Batnasan.D. (2015). Water scarcity in the world and in Mongolia. Water report.
10.Dawaanym.T. (2015). Water situation. Minister of environment and green development.
11.Unurjargal.A. (2017). Water resource in Mongolia. National health organization.
АУДИТЫН КОМПАНИУДЫН ӨРСӨЛДӨХ ЧАДВАРЫГ
САЙЖРУУЛАХ НЬ
Хураангуй
Монгол улсад аудитын салбар үүсч хөгжөөд 20 гаруй жил болж байна. Энэ хугацаанд
гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалттай 140 орчим аудитын компани энэхүү салбарт
ажиллаж байна. Аудитын зах зээл нь хууль зүйн болоод ѐс зүй, бусад хүчин зүйлээр
хязгаарлагдаж байдаг бусад зах зээлээс онцлог бизнесийн өвөрмөц нэгж юм. Монгол
улсын хувьд дэлхийн хэмжээнд аудитын салбарыг тэргүүлэгч компаниуд хүч түрэн
орж ирснээр дотоодын хөрөнгө оруулалттай аудитын компаниудын хувьд
өрсөлдөөний шинэ үеийг бий болгосон гэж үзэж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай
BIG4 (Их дөрвөл)гэх компаниуд монголын зах зээлд нэвтэрч орж ирснээр дотоодын
компаниудын орлого буурах, томоохон үйлчлүүлэгчээ алдах зэрэг эрсдэлд ороод байгаа
юм. Иймд дотоодын хөрөнгө оруулалттай аудитын компаниудын өрсөлдөх чадвар,
орлого ашгийг нэмэгдүүлэх, нэр хүндийг нь дээшлүүлэх улмаар гадагш урсаж байгаа
мөнгөн урсгалыг дотооддоо авч үлдэх боломж байгаа эсэхийг судалж үзэхийг зорьлоо.
Судалгаандаа Microsoft Excel болон эрэлт нийлүүлэлтийг судалж үр дүнг тооцон
үнэлэлт дүгнэлт өгнө.
Оршил
Нүүдэлчин гэх тодотголтой манай улсын хувьд маш хурдацтайгаар хөгжин суурин
иргэншилд шилжээд багагүй хугацааг үдээд байгаа билээ. Улс орон хөгжихийн хэрээр
эдийн засгийн харилцаанд оролцогч талууд нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлагын
асуудлыг чухалд үзэн аж ахуйн нэгж байгууллагуудаас нээлттэй ил тод байхыг
шаардаж эхэлдэг. Үүнтэй уялдан нягтлан бодох бүртгэл, тайлан мэдээллийг олон улсад
хүлээн зөвшөөрөгдсөн стандартын дагуу үнэн зөв эсэхийг шалгах хараат бус хяналтын
байгууллагын ( Аудитын компани ) шаардлага бий болон энэ төрлийн үйл ажиллагаа
явуулдаг байгууллагуудын зах зээл бий болсон. Тухайн зах зээлд манай улсад хөгжөөд
20 гаруй жилийг үдээд байгаа боловч олон улсад тухайн салбарт тэргүүлэгч гадны
компаниуд орж ирснээр дотоодын компани зах зээлийг алдаж эхэлсэн. Иймд
дотооддын компаниудыг сайжруулах шаардлагатай билээ.
Зорилго: Аудитын байгууллагуудын өрсөлдөх чадварыг тодорхойлон түүнийг
сайжруулах боломж байгаа эсэхийг тодорхойлохыг зорьлоо.
Ач холбогдол: Дотоодын аудитын байгууллагын өрсөлдөх чадварыг сайжруулснаар
аудитын зах зээлийг хамгаалах цаашлаад гадны байгууллагуудын гадагшаа урсаж буй
мөнгөн урсгалыг багасгах нөлөөтэй.
Судлагдсан байдал: Уг сэдвийн хүрээнд хийсэн судалгаа харьцангуй бага ба хараат
бус аудитын үйл ажиллагааны зарим асуудлыг судалсан ч уг салбар дахь өрсөлдөх
чадварын талаар төдийлөн их судалгаа хийгдээгүй байна. Монголд хийсэн судалгаанаас
дурьдвал:
Аудитын үйл ажиллагааны хөгжлийн зарим асуудал Д. Эхбаяр 2015 он
Аудитын компанийн засаглалын өнөөгийн байдал Д.Эхбаяр
Аудитын салбарын өрсөлдөөний бүтэц ба аудитын байгууллагын эрсдэл хүлээх
чадварыг үнэлэх загварын хандлага Г. Өсөхбаяр 2015 он,
Хараат бус аудитын тогтолцоо, түүнийг боловсронгуй болгох зарим асуудлууд
С. Гантөгс 2009 он
Дээрх судалгааны ажлуудаас Г.Өсөхбаяр нь өрсөлдөөний бүтцийг Хиршманы индекс-р
харуулсан боловч өрсөлдөөн талруугаа бус учирч болох эрсдлийг илүү дэлгэрэнгүйлсэн
байсан. Д.Эхбаярын судалгааны ажлын хувьд аудитын зах зээл чухам яаж хөгжиж ямар
түвшинд байгааг судалсан төдийгүй цаашид авбал зохих арга хэмжээг санал болгосон
байсан.
Их дөрвөл Их дөрвөл
30%
44%
56% Бусад Бусад
70%
компаниуд компаниуд
Сайн
Тендер дураар
100-500 т 10%
сая зориул
28% ж
Зураг 2 Байгууллагуудын борлуулалтын орлого, аудитын хийлгэх зорилго
Эх сурвалж: Судлаач
Бусад Компан
нөлөөл ийн нэр
өгч хүнд
хүчин 11%
Компан
зүйл
и болон
12%
аудито
рын
ажлын
туршлаг
Ажила… Санал
Үйлчилг Санал
ээний гүйцэтг нийлэхг
нийлж
хөлс эх үй
хугацаа байна
48% байна
60%
21% 25%
Зураг 3 Аудитын компанийг сонгох үзүүлэлт болон аудитын дүгнэлт үнэн зөв гардаг
санал нийлэх эсэх
Эх сурвалж: Судлаач
Асуулгын үр дүнд заавал хийлгэхээс бусад байгууллага ихэвчлэн тендерт зориулж
аудит хийлгэдэг ба хийлгэж байгаа аудитын компанийн хувьд аудитын үйлчилгээг
бүрэн төгс хийдэггүй аудитын дүгнэлтийг хуурамчаар бичдэг нь харагдаж байна. Зарим
аудитын компанийн хувьд үйлчилгээний хөлсийг маш багаар хэрэглэчдэд санал болгож
үйлчилгээг бүрэн дүүрэн хийхгүй байснаар хэрэглэгчдийн дунд ташаа ойлголттой
болгож байна. Харин эсрэгээр заавал аудит хийлгэдэг байгууллага бую тогтмол аудит
хийлгэдэг байгууллагуудын хувьд аудитын компанийг сонгохдоо нэр хүнд болон
компанийн туршлага зэргийг ихээхэн анхаардаг болох нь ажиглагдлаа.
Компанийн Компанийн
засаглал нэр хүнд
Өрсөлдөх
чадвар
Ажилчдын Ажилчдын
ур чадвар тоо
7,000,000.0
6,000,000.0
5,000,000.0
4,000,000.0
3,000,000.0
2,000,000.0
1,000,000.0
0.0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
Дүгнэлт, Санал
Манай улсад аудитын бизнес эрхэлж буй нийт аж ахуй нэгжийн ердөө 13% нь
үйлчлүүлэгчдэд менежментийг асуудлаар зөвлөгөө өгөх, татвар, мэргэшсэн санхүүгийн
үйлчилгээ үзүүлж байгаа бол үлдсэн 87% нь зөвхөн санхүүгийн тайлан баталгаажуулах
үйлчилгээнээс орлогоо бүрдүүлж байна. Уг салбарын өрсөлдөгч чадварт нөлөөлөгч гол
хүчин зүйл нь салбар дахь компаниудын хувьд аудитын чанар, аудиторын мэдлэг
туршлага, нийлүүлэгч талаасаа боловсон хүчний мэдлэг, хувь хүний хичээл зүтгэл,
харилцагчийн зүгээс компаниудын нэр хүнд, аудитын чанар үйлчилгээний хөлс зэргийг
чухалчилж байгаа ба үйлчлүүлэгчдийн хувьд дотооддоо сургалт зохион байгуулж
аудитын тухай мэдлэгээ дээшлүүлэх хэрэгтэй байна.
[4] http://www.google.com/
[5] http://www.slideshare.net/
[6] http://bizguide.mn/ө
[7] https://www.jstor.org/
[8] http://www.springer.com/
[9] http://www.audit.monicpa.mn/
ОЮУТНУУДЫН СУРАХ ХАНДЛАГЫГ ТАНДАХ СУДАЛГАА
1
О. ЗОЛЗАЯА
2
Х. ДӨЛГӨӨН
1
(Ztt_zoloo@yahoo.com)
2
(Duk.teem@gmail.com)
Удирдагч: Ж. ТӨГСӨӨ( ахлах багш, докторант)
Хураангуй
Advanced
Upper-Intermediate Тус графикаас харахад МБИС-
ийн элсэгчдийн 50 орчим хувь нь
Intermediate
“Elementary” түвшинд байсан ба 30
Pre-Intermediate орчим хувь нь “Pre-Intermediate” үлдсэн
Elementary хувь нь “Beginner” болон “Upper-
Beginner Intermediate” түвшний суралцагчид
байсан бол “Advanced” түвшний
0 10 20 30 40 50
суралцагч огт байхгүй байна.
Speaking Writing Listening Reading
Advanced
Upper-Intermediate Харин оюутнууд МБИС-ийг
Intermediate төгсөх үедээ “Pre-Intermediate” болон
Pre-Intermediate “Advanced ” түвшинд хүрэх
Elementary сонирхолтой байгааг тус гракикаас
Beginner харж болохоор байна.
Speaking Writing Listening Reading
0 20 40 60
Зураг 4. МБИС-ийг төгсөхдөө хүрэхийг
зорьж буй англи хэлний түвшин
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
25
20
20 21
15
10 13
11
5 9 8
6 4 4 4
0
Зураг 5. Хүссэн түвшиндээ хүрэхэд оюутнуудад саад болж буй гадаад болон дотоод
нөлөөлөл Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Тус судалгааны эхний 5 үзүүлэлт нь өөрийн зүгээс хамаарч болох бэрхшээлүүдийг
тусгасан ба дараагийн 5 үзүүлэлт нь гадны нөлөөллөөс учирч болох бэрхшээлүүдийг
харуулсан. Энэ графикийн дүнгээс харахад оюутнуудын сурах явцад учирч буй саад
бэрхшээлүүд нь ихэвчлэн өөрийн зүгээс хамаардаг ба сурах үйл явцад хангалттай цаг
царцуулж чаддаггүй байна (21%).
Судалгаанд оролцсон
оюутнуудын 45% нь өөрийгөө
23% Идэвхитэй
45% суралцагч идэвхитэй суралцагч хэмээн үзсэн бол
Идэвхигүй 32% нь идэвхгүй, 23% нь өөрийгөө
32% суралцагч тодорхойлж мэдэхгүй байна гэсэн
Мэдэхгүй сөрөг дүнг харуулж байна.
Зураг 11. МБИС-ийн Англи хэлний тэнхимийн багш нарыг тодорхойлсон байдал
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
71
Уг асуулгад ахлах курсын
6% 0% оюутнууд буюу III-IV курсын 38 хүүхэд
Хангалттай хамрагдсан бөгөөд 94% нь төгссөн
47%
Дунд зэрэг даруйдаа ажлын байранд гарахад англи
47%
Хангалттгүй
хэлний мэдлэг чадвар хангалтгүй эсвэл
бүрэн гүйцэд хэмжээнд хүрээгүй байна
Мэдэхгүй
хэмээн үзэж байна
72
АЖ АХУЙН НЭГЖ БАЙГУУЛЛАГАД CHATBOT АШИГЛАХ
БОЛОМЖИЙГ СУДЛАХ НЬ
Хураангуй
Түлхүүр үг
Хиймэл оюун ухаан, чатын систем, олон нийтийн сүлжээ, програм хангамж
1. Оршил
Мэдээлэл технологи хурдацтай хөгжиж буй өнөө цагт хүмүүсийн эрхэлдэг ажил үйлчилгээг
гүйцэтгэх чадвартай хиймэл оюун ухаан дээр суурилсан технологиуд хурдацтай хөгжиж
байна. Үүнийгээ дагаад маш олон төрлийн программ хангамжууд төрөн гарсаар байгаа
бөгөөд ирээдүйд технологи нь үндсэн гурван чиглэлд хөгжих хандлагатай байна.
Хиймэл оюун ухаан нь ХХ зууны эхний хагаст үүссэн ба 1956-1969 онуудад маш олон
эрдэмтдийн сонирхлыг татаж судалгааны ажлууд олноор хийгдэж эхэлсэн.
Энэ үеийн хамгийн эхний нээлт бол Симон болон Ньювелийн зохиосон ”General Problem
Solver” байсан бөгөөд хүн шиг эргэцүүлж, тухайн асуудалд тооцоолол хийж хамгийн
боломжтой шийдлийг өгдөг байв.
73
Түүнчлэн энэ үед дэлгэцэд оруулсан жирийн асуултад хариулах чадвартай SHRDLU буюу
хамгийн анхны хүнтэй харьцах чадвартай програмыг Т.Виноград (T.Winograd)
боловсруулжээ. SHRDLU нь өөрийн гэсэн санах ойтой ба түүндээ хэрэглэгчээс ирсэн шинэ
мэдээллийг оруулж хадгалах боломжтой байсан нь өнөөгийн чатбот програмын үндэс
суурийг тавьсан. Чатбот нь хэрэглэгчтэй мессежний платформуудаар(SMS, Facebook
Messenger, WhatsApp, WeChat гэх мэт) дамжин харилцаж төрөл бүрийн мэдээлэл өгөх
чадвартай програм хангамж юм.[1]
2. Судалгааны хэсэг
2017 оны судалгаагаар Фэйсбүүк(Facebook) идэвхтэй ашигладаг 2 тэрбум гаран хүн байгаа нь
тогтоогджээ.
Харин Монгол Улсад Фэйсбүүк идэвхтэй хэрэглэдэг 1,7 сая хүн амын 70% нь 18-34
насныхан байгаа бөгөөд 53% нь эмэгтэй, 47% нь эрэгтэйчүүд байна. Facebook хэрэглэгчийн
ихэнх хувь нь залуучууд байгаагаас үзэхэд нэг талаас чатботыг нэвтрүүлэхэд илүү дөхөм ,
нөгөө талаас чатбот нь [2]:
• Чатботтой харьцах арга нь хүмүүсийн хувьд бэрхшээлгүй, мессеж бичих дадал хүн
бүрт суусан
• Аппликэйшнтэй(Application) харьцуулахад хялбар, гарт ойр. Зөвхөн мессеж бичнэ
• Гар утсанд суусан ихэнхи аппликэйшн ашиглалтгүй байдаг бол хамгийн их
ашиглагддаг аппликэйшн нь мессенжерүүд
• 30 хүртэлх насныхан байгаа нь цаашдаа улам бүр тэлэх боломжтой.
зэрэг давуу талуудыг бий болгож байгаа учраас хүмүүсийн өдөр тутмын хэрэглээнд
хурдан нэвтрүүлэх боломжтой юм.
Бид энэхүү чадварлаг програм хангамжийг өдөр тутмын амьдралдаа нэвтрүүлэхийг зорьж
байна. Ингэснээр нэг л чатбот бүх хэрэгцээг хангадаг таны хувийн туслагч болох юм.
Чатбот нь ойрын 10 жилд хүмүүсийн амьдралд орж ирэх хамгийн гайхалтай инновациудын
нэг бөгөөд бүтээгдэхүүн үйлчилгээг танилцуулаад сургалтанд хүн бүртгэж, борлуулалт хийх
бүрэн бололцоотой болсон.
2.1 Чатботын Монгол улс дах хэрэглээ, түүнд хийсэн судалгаа
Монгол улсын үйлчилгээний салбарууд нь чатботыг 2016 оноос хэрэглээнд нэвтрүүлж
эхэлсэн бөгөөд амжилттай хэрэгжүүлж байгааг доорх жишээнээс харж болно.
74
2. Голомт банк өөрийн пэйж хуудсанд “Chatbot”-г дараах байдалтайгаар ашиглаж байна.
Энэ нь хэрэглэгчид зарим нэг үйлчилгээ болон банкны зээлийн мэдээллийг операторийн
өмнөөс өгөх үүргийг гүйцэтгэж байна.[6]
75
Цаашлаад худалдааны байгууллагад хэрэглэгч тухайн сайтад нэвтрээд нэг барааг
үзэж байх үед борлуулалтын менежер нь шууд залгаж, бараагаа сурталчлан,
хэрэглэгчийн хүссэн асуултад хариулт өгөх гэх мэт…
Дээрх жишээнүүдээс үзвэл чатботыг бүхий л салбарт хэрэглэж болох нь харагдаж байна.
Гэсэн хэдий ч манай улсын хувьд чатботыг төдийлөн өндөр төвшинд хөгжүүлж, өдөр тутмын
хэрэглээнд нэвтрүүлж чадахгүй байгаа юм. Одоогийн байдлаар чатботыг бизнесийн
салбарууд түлхүү ашиглаж байна.
Хураангуй
Гадаад хэл сурна гэдэг нь хэл зүйн тогтолцооны үндсэн дүрэм, үгийн сан болон хэл
зүйн бүтцийн мэдлэг эзэмшиж, хэлэхүйн чадвартай болно гэсэн өргөн цар хүрээтэй
ойлголт юм. Англи хэлийг олон улсын харилцааны хэрэглүүрийн хувьд шинжлэх ухаан,
мэдээлэл технологи, эдийн засаг бизнесийн салбарт өргөн хэрэглэж байгаа тул оюутан
мэргэжил эзэмших явцдаа Англи хэлийг сайн судалж бодит мэдээллийг олж авч илүү их
мэргэших шаардлага нэмэгдсээр байна.
Англи хэл суралцагчдын тоо үлэмж их өсөж байгаа боловч хязгаарлагдмал үгийн сан,
үйл үгийн олон салаа утгыг харилцаанд төдийлөн оновчтой хэрэглэж чадахгүй байгаа
асуудал байдаг. Англи хэлний үйл үг өөрийн үндсэн утгаас гадна угтвар болон дайвар
үгтэй нийлж олон салаа утгатай хэлц үгийг үүсгэдэг. Иймд хэлц үйл үг гэж юу болох,
суралцагчид түүнийг хэрхэн бүтээлчээр эзэмших, шинэ үйл үг, хэлц үйл үгийн утгыг
хялбархан мэдэж хэрэглэх боломжтой.
Англи хэлний хэлц үйл үгийн орчуулга, тайлбар жишээ, дуудлагыг хавсаргасан Андройд
үйлдлийн систем дээр суурилсан цахим тайлбар толь бичиг бичиж хүргэхийг зорилоо.
Түлхүүр үг: Үгийн сангийн хэрэглээ, хэлц үйл үгийн тодорхойлолт, бие даан хийх
бүтээлч чадвар, тусгай зориулалт.
Оршил
Үндэстэн бүхний хэл, соѐл, түүх, нийгмийн хөгжил, аж амьдрал, зан заншил хөгжлийн өөр
өөр замтай. Манай нийгэм, соѐлын амьдралд Англи хэлний хүрээ улам тэлж, энэхүү хэлээр
харилцагч улс түмний харилцаа улам бүр өргөжиж, Англи хэл суралцагчдын тоо өдрөөс
өдөрт өсөн нэмэгдэж байгаа өнөө үед уг хэлээр олон ном зохиол, толь бичиг хэвлэгдэн гарч,
тухайн хэлийг сурахад тус дөхөм болж байгаа билээ. Тиймээс бид үүнд бага ч болов нэмэр
оруулж, Англи хэл сурахад нэг алхам ойртоход туслалцаа болох энэхүү судалгааны ажлаа
явууллаа.
Бид энэхүү судалгааны ажлаараа Англи хэлний хэлц үйл үг, тэр дундаа үйл үгийн салаа утга,
түүнийг Монгол хэлээр орчуулан, цахим толь бичиг хийж хүргэхийг зорилоо.
Зорилгоо хэрэгжүүлэхдээ бид дараах зорилтуудыг дэвшүүлсэн болно. Үүнд:
Судалгааны сэдэвтэй холбогдох ном толь бичигтэй танилцаж тэдгээрээс аль
боловсронгуйг сонгох
Англи хэлний хэлц үйл үгийн салаа утга нь Монгол хэлнээ хэрхэн буусныг толь
бичгээс түүвэрлэн нэгтгэж, анализ хийх
Хэлц үйл үгийг түүвэрлэн эмхэтгэн нэгтгэх
Англи хэлийг хурдан шуурхай богино хугацаанд сурах боломжийг судлах
Академик түвшинд Англи хэлийг сурах
Англи хэлний хэлэхүйн чадварыг эзэмших
Үгийн сангаа баяжуулах
Англи хэлний харилцан ярианы дадал чадвараа нэмэгдүүлэх
78
Хэл зүйн дүрмийн мэдлэгийг сайжруулах
Хэлц үйл үгийн Англи-Монгол хэлний цахим тайлбар толь бичин програмчлах
Онолын үндэслэл
Гадаад хэл сурах явцад өгүүлбэрийн үгчлэн орчуулахаас гадна дүйцүүлэн орчуулах явцад үг
сонгоход гарах гол бэрхшээл нь аливаа хэлний ихэнх үг салаа утгатай байдагтай холбоотой.
Утга бүр хэд хэдэн ойролцоо утгат үгтэй байдаг. Иймээс Англи хэлийг сурахад үгийн утгыг
нарийвчлан судлах шаарлагатай. Тэр тусмаа хэлц үйл үгийн бүрэлдэхүүнд орсон үг биеэ
даасан утгаа алдаж гагцхүү тухайн нийлэмж нь нэгдмэл утга илэрхийлдэг. Мөн чөлөөт
нийлэмж үгийг ч утгаар нь орчуулах хэрэгтэй байдаг.
Хамгийн олон утга нь салаалдаг, түгээмэл хэрэглэгддэг үйл үгсийг дурдвал: begin, blow,
bring, buy, catch, come, do, draw, drink, eat, get, give, go, grow, hear, know, make, meet, read, run,
say, see, send, sing, take гэх мэт.
Хүснэгт 1: Олон утга илэрхийлдэг үйл үгс [6]
begin blow bring buy Catch
come do draw drink Eat
get give go grow Hear
know make meet read Run
say see send sing Take
Go by
Introduce Yourself – Nick name – Өөрийгөө танилцуулах
Introduce me as Katarina, but I usually go by Kat.
Намайг Катринтай танилцуулаач , Би өөрөө Каттэй
танилцуулсан.
Do you go by Kate? – It’s Kat actually.
Зураг 8: Go by [9]
Work on
Improve or Develop – Сайжруулах, xөгжүүлэх,
ажиллах
What’ve you been working on?
79
Зураг 10: Go over /Look over [9]
Look into
Investigate, Research, Find Information-Судлах,
шинжлэх, мэдээлэл хайх
My boss had me look into new markets in Europe.
Европын шинэ зах зээлийг судлахыг удирдагч надад
даалгасан.
We’re looking into last month’s reports to see where we
might’ve made an error.
Put together
Assemble, Organize – Бүрдүүлэх, зохион байгуулах
You’ll be in charge of putting a team together for the project.
Энэхүү төслийг биелүүлэхэд багийн гишүүдийн оролцоо
чухал.
She’s put together a lot of presentations like this, you should
ask her for advice.
Зураг 12: Put together [9]
Судалгааны хэсэг
Англи хэлний толь бичгүүдийн толгой үсгүүдийн тоог харьцуулан үзэж дэлхийн хамгийн нэр
хүндтэй Англи- Монгол толь бичиг болох Oxford нь нийт 90.000 гаруй толгой үгтэй ба
түүнээс энэхүү тайлбар толь бичигт ашигласан нийт 3847 үйл үгнээс 1299 буюу 33 хувь нь
энгийн үйл үг, үлдсэн 2548 буюу 67 хувь нь хэлц үйл үг эзэлж байна.
Хүснэгт 2: Цахим толь бичигт оруулсан нийт 3847 үйл үгийг түүвэрлэн судлахад
№ Үсэг Нийт үйл үг Энгийн үйл үг Хэлц үйл үг
1 a 93 36 57
2 b 372 115 257
80
3 c 395 113 282
4 d 242 82 160
5 e 64 24 40
6 f 240 80 160
7 g 157 42 115
8 h 164 47 117
9 i 60 28 32
10 j 37 14 23
11 k 66 15 51
12 l 171 61 110
13 m 132 45 87
14 n 29 13 16
15 o 23 9 14
16 p 315 96 219
17 q 10 5 5
18 r 193 68 125
19 s 666 233 433
20 t 225 96 129
21 u 5 3 2
22 v 16 8 8
23 w 150 56 94
24 x 0 0 0
25 y 9 4 5
26 z 13 6 7
Нийт 26 3847 1299 2548
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Нийт оруулсан үйл үгийн хувиарлалт :
Цахим толь бичигт оруулсан үйл үгийг Англи хэлний цагаан толгойн эзлэх хувиар харуулав.
Түүвэрлэсэн үйл үгийн ихэнх хэсгийг S,C,B,P,D
–р эхэлсэн үйл үг эзэлсэн.
S –үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл үгийн -
17.31%
C -үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл үгийн -
10.27%
B -үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл үгийн -
9.67%
P-үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл үгийн -
8.19 %
Зураг 6. Нийт оруулсан үйл үгийн хувиарлалт Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Цахим толь бичигт оруулсан хэлц үйл үгийг Англи хэлний цагаан толгойн эзлэх хувиар
харуулав.
81
Түүвэрлэсэн хэлц үйл үгийн ихэнх
хэсгийг S,C,B,P,D,F –р эхэлсэн үйл үг
эзэлсэн.
S –үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл
үгийн - 16.99%
C -үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл
үгийн - 11.07%
B -үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл
үгийн - 10.09%
P-үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл
үгийн - 8.59 %
D-үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл
үгийн - 6.28%
Зураг 7. Нийт хэлц үйл үгийн хувиарлалт F- үсгээр эхэлсэн үйл үг нийт үйл
үгийн - 6.28%
Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Англи хэлний толь бичгүүдийн толгой үсгүүдийн тоог харьцуулан үзэж дэлхийн хамгийн нэр
хүндтэй Англи- Монгол толь бичиг болох Oxford нь нийт 90.000 гаруй толгой үгтэй ба үүний
4426 нэгж буюу 4.9 хувийг нь үйл үг эзэлдэг.
Зураг 8. Нийт үг, үйл үгийн харьцуулалт
Бидний судалгааны ажлын сэдэв болох “Хэлц үйл үг” нь нийт үйл үгийн 2548 нэгж буюу 57,5
хувийг эзэлж байна.
words verbs
10000 9000 12%
Verbs
8000 10% 10%
5000
8%
6000 4000
4426 6% 4426
4000 4.92% 3000
4%
2000 2548
2000 2% 1000
0 0% 0
words verbs
verbs phrasal verb
Үйл үгтэй нийлж салаа утга үүсгэдэг угтвар үгсийн утгын илэрхийлэл.
82
Зураг
10:
Үйл үгүүд нь угтвар үг бүрт харилцан адилгүй өөр өөр хувирч өөрчлөгддөг. Энэ угтвар
үгүүдийн үйл үгтэй холбогдох хэв байдлуудыг авч үзвэл хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэгийг
нь хувь тоогоор нь жагсааж харуулав.
400
367
350
300
250
205200200
200
145
150
105 99
100 84 84 78 75
72 63
54
50 32 25
18 13 8 8
7 6 6 5 5 4 3 3 3 3 1 1 1
0
Зураг 11: Үйл үгтэй холбогддог угтвар үгнүүд Эх сурвалж: Судлаачийн тооцоолол
Visual Studio:
Энэхүү бүртгэлийн програмыг Visual Studio.NET програмчлалын хэрэгсэл ашиглан
боловсруулах бөгөөд тус систем Microsoft компаний хамгийн сүүлчийн технологи
болох CLR (Common Language Runtime)-д үндэслэгдсэн аль ч хэлний хувьд MSIL
гэсэн машины хэлрүү хөрвүүлэгдэн ажилладаг дэлхийд гараад байгаа сүүлчийн
технологи-нэг юм. Тус технологийн цэвэр обьект хандалтад програмчлал болох C#
технологи мөн хамгийн сүүлд гарч ирсэн Java болон C++ дундын холимог шинэ хэл
юм.
Давуу тал
Online программуудтай илүү нэгтгэгдсэн
Андройд үйлдлийн систем нь дурын гар утасны операторуудад нээлттэй.
Андройд үйлдлийн систем нь илүү олон файлын форматыг дэмждэг.
Андройд үйлдлийн системийг хакердах шаардлагагүй.
Андройд үйлдлийн систем нь бодит товчлууртай.
Андройд үйлдлийн системд шинээр ашиглах програм хангамжуудад ямар нэгэн
хязгаар гэж үгүй.
Андройд үйлдлийн системтэй гар утаснууд нь хямд, үнэтэй гэх мэт олон хувилбартай.
84
Зураг 12: Андройд үйлдлийн систем дээрх цахим тайлбар толь бичиг [5]
Зураг 13: Windows үйлдлийн систем дээрх цахим тайлбар толь бичиг [5]
Дүгнэлт
Бид энэхүү судалгааны үр дүнд Англи хэлний угтвар болон дайвар үгтэй хэллэгүүд нь үндсэн
үгийнхээ утгын санг хэрхэн үүсгэдэг, үгийн сан нь хэдий арвин байдаг талаар чамгүй ойлголт
авч, гадаад хэл, ялангуяа Англи хэлийг чамбай эзэмшихэд дан үгийн бус, холбоо үг, хэлц үйл
үг, тогтсон хэллэгүүдийн бүтэц утгатай танилцах нь тэргүүн зэргийн чухал юм гэдэг
дүгнэлтэнд хүрлээ. Цахим тайлбар толь бичгийг хийснээр Англи хэлний хэлц үйл үгийн
дүйцүүлэн орчуулгыг хэрэглэхэд хялбар, цаг хугацаа хэмнэнэ. Учир нь Англи хэлээр
суралцагчид олон утга бүхий орчуулга хийх шаардлага их байдаг. Мөн энэхүү Англи-Монгол
хэлний хэлц үйл үгийн цахим тайлбар толь бичгийг анх удаа зохион бүтээсэн. Англи хэл
суралцагчдад цахим тайлбар толь бичгийг гарын авлага болгон ашиглах бүрэн боломжтой
Хэлц үйл үгийг судалснаар Англи хэлийг цаашид гүнзгийрүүлэн судлаж IELTS,
TOFEL, SAT, TOEFIC гэх мэт олон улсын шалгалтуудад амжилттай бэлдэхээс гадна
ажил мэрэгжил болон өдөр тутмын харилцан ярианд хэрэглэгдэх үгсийн сан нэмэгдэн
85
дээшилж, цаашид өөртөө итгэлтэй бие даан суралцах боломжийг нэмэгдүүлж мөн
гадаад хэлний эрчимтэй сургалтанд хэрэглэх заавал лавламж зохиоход тус нэмэр
оруулах ач холбогдолтой.
Андройд үйлдлийн систем дээр програмчлагдсан учир гар утсан дээрээ ашиглаж
болно.
Цахим хэлбэртэй учир ашиглахад хялбар ба цаг хугацааг асар хэмнэнэ.
Бусад толь бичгийг бодвол Англи-Монгол үг, үг хэллэгийн тайлбарыг хослуулсан
учир үйл үгийг илүү дэлгэрэнгүй тусган тайлбарласан.
Англи-Монгол хэлний хэлц үйл үгийн дэлгэрэнгүй тайлбар орчуулгыг нэг дор харж
болно.
Speaker-тэй учир Англи хэлний тань дуудлагыг сайжруулахад туслана.
Уг цахим толь бичгийг Install хийж суулгах боломжтой.
86