ΠΩ΢ ΣΟ ΤΠΟΔΟΤΛΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΕΘΝΟ΢ ΕΦΘΑ΢Ε

΢ΣΗΝ ΕΝΟΠΛΗ ΕΞΕΓΕΡ΢Η ΣΟ 1821

Σάςοσ Ακ. Γριτςόπουλοσ, δ. Φ.
Πρόεδροσ Εταιρείασ Λςτορικϊν ΢πουδϊν επί του Νεωτζρου Ελλθνιςμοφ

* Πανθγυρικόσ λόγοσ που εξεφωνικθ για τθν επζτειο τθσ 25θσ Μαρτίου 1821 ςτο
Πανεπιςτιμιο Πατρϊν (Ακιναι 1995). Αναδθμοςιεφτθκε ςε 7 μζρθ ςτθν ιςτοςελίδα
arcadia.ceid.upatras.gr (τελευταία ενθμζρωςθ: 02/01/2007). Ο ανορκόδοξοσ
τονιςμόσ των λζξεων είναι τθσ ωσ άνω θλεκτρονικισ δθμοςίευςθσ.

Σο χρζοσ

Θ ςυντιρθςισ τισ Εκνικισ Μνιμθσ είναι χρζοσ όλων των Ελλινων. Λδιαι-
τζρωσ μάλιςτα κάκε επζτειοσ τισ Εκνικισ Παλιγγενεςίασ επιβάλλει τό
κακικον τοφτο. Σό παρελκόν διδάςκει καί φρονθματίηει. Σό παρελκόν
περιζχει τιν εκνικι πείρα, ομοιάηει μζ τό φίλμ των φωτογραφιϊν, ποφ
όταν απεικονίηθ ιμερεσ ςκιερζσ καί εικόνεσ μελανζσ, όπωσ τό αρνθτικό
τισ φωτογραφίασ, διδάςκει μζ τιν αςχιμια του, επιςθμαίνοντασ ςφάλ-
ματα καί αποτυχίεσ, ϊςτε νά γίνονται παραδείγματα πρόσ αποφυγιν.

Ενϊπιόν μασ ζχομε δφο χρονολογίεσ: 1453 καί 1821. Δφο μεγάλουσ
ςτακμοφσ τισ Ελλθνικισ Λςτορίασ. Σό τζλοσ τισ Μεςαιωνικισ περιόδου

1
καί τιν αρχι τισ Νεωτζρασ. Αρχι τοφ Νζου Ελλθνιςμοφ. Μάσ είναι ανα-
γκαία μιά ςφντομθ αναςκόπθςισ τοφ παρελκόντοσ. Γιά νά ςυνδεκοφμε
μζ τίσ ρίηεσ μασ.

Σο Βυηάντιον

Μζ τιν ορμθτικιν επζλαςθ τοφ Μ. Αλεξάνδρου ςτιν Ανατολι θ Ελλθνι-

κι Λδζα καί θ Ελλθνικι Γλϊςςα εγίνοντο κτιμα τοφ τότε γνωςτοφ κό-
ςμου. Μετά τόν πρόωρο κάνατο τοφ Αλεξάνδρου οι επίγονοι δζν κα-
τϊρκωςαν νά οργανϊςουν τιν αχανι αυτοκρατορία ς' ενιαίον κράτοσ.
Αδυνατιςμζνθ θ μθτροπολιτικι Ελλάσ καί ςπαραςςόμενθ υπετάγθ
ςτοφσ Ρωμαίουσ.1

Από τιν διαίρεςθ τοφ ιςχυροφ Ρωμαϊκοφ κράτουσ ςζ Δυτικό καί Ανατο-
λικό προιλκε θ Μεςαιωνικι Ελλθνικι Αυτοκρατορία, θ Βυηαντινι. Ζρ-
γον αυτισ υπιρξε θ διάδοςισ τοφ Χριςτιανιςμοφ ανά τόν κόςμο, ο εξελ-
λθνιςμόσ λαϊν βαρβάρων καί θ δθμιουργία ιδιότυπου Χριςτιανικοφ
Πολιτιςμοφ μαηί μζ τιν ανάπτυξθ τισ επιςτιμθσ, τιν ςυντιρθςι τισ Αρ-
χαιότθτοσ καί τιν χάραξθ νζων μορφϊν βίου.2 Κατά τιν πορεία τοφ χι-

1
Η περύ Αλεξϊνδρου καύ των επιγόνων βιβλιογραφύα εύναι μακρϊ, αλλϊ δϋν ϋχει
νόημα η παρϊθεςισ αυτόσ εδώ. Ενδιαφϋρει εν τούτοισ η βαρύνουςα γνώμη Έλ-
ληνοσ Ιςτορικού ςυγχρόνου γιϊ τό βαρύ τύμημα τόσ διαδόςεωσ τού Ελληνιςμού -
Γλώςςα, Ιδϋα, Πολιτιςμόσ- ςτόν κόςμο, δηλ. τόν κατιούςα τόσ μητροπολιτικόσ
Ελλϊδοσ, πού αδυνϊτιζε λόγω τησ ομαδικόσ μεταναςτεύςεωσ των ζωηρότερων
πνευμϊτων τόσ περιόδου. Βλ. Κ. Ι. Αμϊντου, Ειςαγωγό εισ την Βυζαντινόν Ιςτο-
ρύαν, εν Αθόναισ 1933, ςς. 159-160: "τα εκατομμύρια των Ελλόνων τόσ Μ. Ελλϊ-
δοσ, τόσ ΢υρύασ, Αιγύπτου κλπ. όλα ςχεδόν μϋ τόν καιρόν αφωμοιώθηςαν μϋ
τούσ Ιθαγενεύσ τού τόπου καύ εχϊθηςαν διϊ τόν Ελληνιςμόν... Κατϊ την μετανϊ-
ςτευςιν φεύγουν τϊ ζωηρότερα ςτοιχεύα τού πληθυςμού καύ απομϋνουν τϊ βιο-
λογικώσ αςθενϋςτερα".
2
΢το μϋγα τούτο κεφϊλαιον τόσ ενιαύασ Ελληνικόσ Ιςτορύασ, καθ' όςον ϊφορα
ςτο Βυζϊντιον καύ ςτόν ιςτορικό του πορεύα, αλλϊ προ πϊντων γιϊ όςα προςϋ-
φερε ςτόν ανθρωπότητα καύ γιϊ τό περιεχόμενον τού Βυζαντινού Πολιτιςμού,
ταυτόν ειπεύν Μεςαιωνικού Ελληνικού Πολιτιςμού, η βιβλιογραφύα εύναι απϋρα-
ντη καύ κατϊ κλϊδουσ πλουςιωτϊτη. Ωςτόςον ςημειώνονται ώσ γενικϊ Ιςτορικϊ
ϋργα ώσ προσ τϊ ςτρατιωτικϊ καύ πολιτικϊ γεγονότα, από μεν τόν διεθνό βιβλιο-
γραφύα τού Α. Vasiliev, Ιςτορύα τόσ Βυζαντινόσ αυτοκρατορύασ, μετϊφρ. Δ. ΢α-
βρϊμη, Αθόναι 1954, από δε τόν ελληνικό δύο βαςικϊ ϋργα Κ. Ι. Αμϊντου, Ιςτο-
ρύα τού Βυζαντινού κρϊτουσ, τ. Α'-Β', Αθόναι 1953 καύ Δ. Α. Ζακυθηνού, Βυζαντι-
νό Ιςτορύα 324-1071, εν Αθόναισ 1977.
2
λιετοφσ ιςτορικοφ του βίου τό Βυηάντιον υπζςτθ ςυνεχείσ επιδρομζσ
βαρβάρων (Αβάρων, Αράβων, Γότκων, ΢λάβων κλπ.), αλλά δζν εκλονί-
ςκθ. Ο πρϊτοσ ιςχυρόσ ςειςμόσ ποφ υπζςτθ ιταν τό 1204, όταν οι ιππό-
τεσ τισ Δφςεωσ -Φράγκοι ςταυροφόροι- κατζλαβαν τιν ΚΠόλι καί ςχε-
δόν κατζλυςαν τιν Αυτοκρατορία. Εγκαίρωσ βζβαια αναςυγκροτικθκε,
αλλ' ιταν καίρια τραυματιςμζνθ καί διαδοχικϊσ ζχανε επαρχίεσ, χωρίσ
νά επιτφχθ πλιρθ αναςυγκόλλθςι τϊν διαμεριςμάτων ς' ενιαίο κράτοσ.3

Σό Βυηάντιον μζχρι τινόσ είχε αδικθκι λόγω παρανοιςεωσ τισ μεγάλθσ

ιςτορικισ ςθμαςίασ τισ χιλιετοφσ προςφοράσ του ςτόν κόςμο. Πρότυ-
πον κρατικισ οργανϊςεωσ, κλειδί μεταξφ Ανατολισ καί Δφςεωσ, κυμα-
τοκραφςτθσ ςτά απειλθτικά κφματα των βαρβάρων καί κζντρον παγκο-
ςμίου διανοιςεωσ, ευεργζτθςε τιν ανκρωπότθτα. Διακεκριμζνοι βυηα-
ντινολόγοι αποκατζςτθςαν τιν ιςτορικι αλικεια καί εκεμελίωςαν τίσ
ζρευνεσ γφρω από τό φαινόμενον κράτουσ μοναδικοφ. Πάντωσ εφκάρθ
καί εκλονίςκθ κάποτε θ λαμπρι πολιτεία.

Σο ναυάγιο

O επόμενοσ ιςχυρόσ ςειςμόσ ζγινε τό 1453, ενϊ θ αυτοκρατορικι γι

ςειομζνθ εκλονίηετο πολφ ενωρίτερα, μζ τιν αφαίρεςθ πλουςίων -
Μικραςιατικϊν- επαρχιϊν. Σϊρα κατζρρεε θ αυτοκρατορία μζ τιν άλω-
ςι τισ βαςιλίδοσ τϊν πόλεων. Σιν 29θν Μαΐου 1453 ακολοφκθςε τριι-
μερο όργιο ςφαγισ, αρπαγισ, καταςκαφισ, ακολαςίασ μζχρι βακμοφ
ποφ μετεβλικθ ςζ πεδίον ερθμίασ, "κζαμα δεινόν καί ελεεινόν καί πζρα
τραγωδίασ απάςθσ", όπωσ χαρακτθριςτικά μζ λακωνικι δραματικότθτα
δίδει τιν εικόνα τθσ ο ιςτορικόσ *4+.4

Ο Μωάμεκ ο Β' κατζςτθςε τιν νά Ευρϊπθ Αςιατικι επαρχία υπό τό

ςκιπτρον του. Αφοφ αυτοανεκθρφχκθ κλθρονόμοσ τισ υποτεταγμζνθσ

3
Βαςικό γενικόσ μορφόσ ϋργον, πού δϋν ϋχαςε τόν αξύα του, παρϊ τόν πύκνωςι
τόσ επύ μϋρουσ βιβλιογραφύασ, παραμϋνει τού W. Miller, "Ιςτορύα τόσ Υραγκο-
κρατύασ εν Ελλϊδι", ελληνικό μετϊφραςισ (μετϊ προςθηκών καύ ςυμπληρώςε-
ων) ΢π. Π. Λϊμπρου, τόμ. Α'-Β', ϋν Αθόναισ 1900-1910.
4
Κριτοβούλου Ιμβρύου, Ιςτορύα, ϋκδ. Μuller, Παρύςι 1870, ς. 96. Πρβλ. Λαονύ-
κου Φαλκοκονδύλη, Ιςτορύα, ϋκδ. Darko, τ. II, Βουκουρϋςτι 1922, ς. 167.
3
Ορκόδοξθσ Ανατολισ, απειλοφςε τιν Ευρϊπθ ολόκλθρθ *5+.5 Σά λοιπά
διαμερίςματα τισ αυτοκρατορίασ υπετάχκθςαν διαδοχικϊσ. Πιό ςκλθρι
δουλεία καί πιό εξευτελιςτικι τό Ελλθνικόν ϋΖκνοσ δζν εγνϊριςε. Κατε-
λφκθ τό κράτοσ, απειλικθ καί θ διάλυςισ τοφ ϋΕκνουσ. Ο άγριοσ κατα-
κτθτισ διζκετε τρία φοβερά όπλα, τιν μάχαιρα, τόν εξανδραποδιςμό,
τόν εξιςλαμιςμό. Φόβοσ, τρόμοσ καί ζκςταςισ, φρικτι δουλεία, εκνικι
ςυμφορά.

Σό εκνικό ναυάγιο είχε ςοβαρζσ επί μζρουσ επιπτϊςεισ. Ζν πρϊτοισ πα-

ρετθρικθ πανικόσ, φυγι, μετακίνθςισ πλθκυςμϊν ιδίωσ πρόσ τά ορεινά
διαμερίςματα, μακριά από τά βλζμματα καί τά βιματα των κατακτθ-
τϊν.6 Μερικοί είχαν προλάβει καί ζφυγαν ςτιν Δφςθ πρό τισ Αλϊςεωσ,
κουβαλϊντασ μαηί τουσ όλον τόν θκικόν οπλιςμό τοφ Βυηαντίου. Άλλοι
επζραςαν διά πυρόσ μαχαίρασ, άλλοι αιχμάλωτοι επωλικθςαν ςτά
ςκλαβοπάηαρα τισ Ανατολισ.

Μπορϊ ν' αναφερκϊ ιδιαιτζρωσ ς' όςα ζλαβαν χϊραν ςτιν Πελοπόν-
νθςο, ποφ εκπροςωπεί τό Πανεπιςτιμιον Πατρϊν. Ο Πορκθτισ ζδωκε
ιδιαιτζρα προςοχι γιά τιν υποταγι αυτοφ τοφ δυναμικοφ διαμερίςμα-
τοσ, καίτοι οι ζριδεσ τϊν δεςποτϊν τοφ Μυςτρά κακιςτοφςαν ευάλωτο
τό Πελοποννθςιακόν κράτοσ. Διεξιχκθςαν αγϊνεσ ςκλθροί, θ γι ζπα-
ςχε, τά διαμερίςματα αμυνόμενα ζςτθναν τρόπαια καί μζ τό τζλοσ τοφ
ζτουσ 1460 είχε περιζλκει θ χϊρα ςτά χζρια τοφ κατακτθτοφ. ϋΟςοι δζν
ζφυγαν ςτό εξωτερικό, όςοι εγλφτωςαν τό μαχαίρι καί τόν εξανδραπο-
διςμό, όςοι διζκεταν φρόνθμα γενναίο δζν κατζκεςαν τά όπλα, άλλα τά
ζςτρεψαν κατά τοφ κατακτθτοφ καί ςυμμαχοφντεσ μζ τοφσ Ενετοφσ ε-
πεβράδυναν μζ τιν θρωικι τουσ αντίςταςθ τιν εγκατάςταςι τϊν νζων
κυριάρχων ς' ωριςμζνα ςθμεία τοφ δεςποτάτου. Σζλοσ οι πολλοί εςι-
κωςαν τό βάροσ επαχκοφσ δουλείασ. Χαρακτθριςτικό τισ νζασ μορφισ

5
Για τόν περαιτϋρω πορεύα τού Πορθητού καύ τόν διαδοχικό υποταγό των επαρ-
χιακών διαμεριςμϊτων (Νόςων ΒΑ Αιγαύου, αυτοκρατορύασ Σραπεζούντοσ, δε-
ςποτϊτου Μορϋωσ κ.λ.π.) βλ. Άπ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα τού Νϋου Ελληνι-
ςμού, τ. Α', Θεςςαλονύκη 1961, ςς. ιδύωσ 275 κ.ϋξ.
6
Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα τού Νϋου Ελληνιςμού, τ. Β', εκδ. β', Θεςςαλο-
νύκη 1976, ςς. 48 κϋξ.
4
ηωισ είναι, ότι εξθρτάτο από τιν απόλυτθ βοφλθςθ τοφ κατακτθτοφ.7
Λδιοκτθςία τοφ ςουλτάνου εκεωρικθ θ ελλθνικι γθ καί εδίδετο ςτιν
καλλιζργεια γιά λογαριαςμό τϊν κυριάρχων. Επεβλικθ αγρία φορολο-
γία. Βάναυςοι μουςουλμάνοι οι κατακτθτζσ δζν εςζβοντο τίποτε, ςυ-
μπεριεφζροντο απάνκρωπα, εχρθματίηοντο. Επζβαλαν τό άγριο παιδο-
μάηωμα.8 Απόςταςισ 4 αιϊνων πικρισ ςκλαβιάσ μεταξφ των δφο χρονο-
λογιϊν, τοφ 1453 καί τοφ 1821. Καί ποίοσ θμπορεί νά εξιςτοριςθ τά
δεινοπακιματα τϊν Ελλινων τισ δουλείασ;

Αντιδράςεισ

Δζν υπάρχει δεφτερο παράδειγμα λαοφ μζ τόςθν αντοχι ςτιν παγκό-

ςμια ιςτορία. Θ Ελλάσ δζν εχάκθ, εςτάκθ νά ξαναςάνθ. Ο Ελλθνιςμόσ
εδοκιμάςκθ. Πρϊτα-πρϊτα περιςυνζλεξε τά ερείπια τισ ςυμφοράσ. Ορ-
γάνωςε υπομονετικά τίσ νζεσ του κζςεισ. Αντζταξε μόνιμθ ενεργθτικι
καί πακθτικιν αντίςταςι κατά τοφ κατακτθτοφ, άν καί ζδειχνε πϊσ ςυ-
νεβιβάςκθ. Γιά νά ςτακι όρκια θ Ελλθνικι ψυχι, νά μι λυγίςθ, αποφα-
ςιςτικά ςυνζβαλε θ ςφνδεςισ των υποδοφλων μζ τό παρελκόν, τό πρό-
ςφατο καί τό απϊτερο. ΢' αυτόν τόν ςφνδεςμο αναφζρονται οι γνωςτοί
γραφικοί ςτίχοι τοφ Δίον. ΢ολωμοφ: "περαςμζνα μεγαλεία καί διθγϊ-
ντασ τά νά κλαισ". Νά κλαισ από ςυγκίνθςθ ςτιν κφμθςι τουσ , είναι
ανκρϊπινο νά καρτερισ, νά προςδοκάσ, νά καιροφυλακτισ καί νά δίδθσ
νζα παρουςία, είναι ελλθνικό.

Δεν είναι τόςο εφκολο ν' αναφερκϊ λεπτομερϊσ ςτό πωσ ο ακζφαλοσ
υπόδουλοσ Ελλθνιςμόσ αναςυγκροτικθκε, φυςικά μζςα ς' εφλογο -όχι
πολφ- χρόνου διάςτθμα. Καί αντίςταςι πάςθσ φφςεωσ ανζλαβε καί μζ
τόν κατακτθτι ςυνειργάςκθ διά ςυμβιβαςμοφ. Αξιοκαφμαςτοσ ο δυνα-
μικόσ χαρακτιρ των υποδοφλων Ελλινων, ίςον καί θ αντοχι τοφ δοκι-
μαηόμενου -του χειμαηόμενου- πλθκυςμοφ. Αςφαλϊσ υπζρ τισ ταχείασ
εξόδου από τό αδιζξοδον ςυνζβαλε ο ρζων χρόνοσ. Αλλά ςυνζβαλε καί
ο κατακτθτισ χωρίσ νά τό αντιλαμβάνεται. Θ εξουςία αρνθτικϊσ μζ τιν

7
Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα, τ. Β', ϋκδ. β', ςς. 60 κϋξ.
8
Αυτόθι, ςς. 74 κϋξ.

5
απάνκρωπθ ςυμπεριφορά των οργάνων τθσ, τιν βαρειά φορολογία, τιν
απανκρωπιά. Αλλά καί ο θγζτθσ κετικϊσ μζ τιν οξφνοιά του καί τιν
χρθςιμοποίθςι τοφ ελλθνικοφ ςτοιχείου γιά τιν οργάνωςθ τοφ κράτουσ
του. Κα ςτακοφμε ςτιν πολιτικι ποφ εφιρμοςε ο Πορκθτισ, αλλά καί
πωσ αποκρινόμενοσ εκινικθ ο υπόδουλοσ κόςμοσ.

Μείηων Κωνςταντινοφπολισ

Πολιτικι προςωπικότθσ ο Πορκθτισ όχι τυχαία -μόλισ 49 ετϊν επίγειον

βίο ςυνεπλιρωςε- περιϊριςε τίσ αςφνταχτεσ -και κθριϊδεισ- ορδζσ του
ςτό ςτρατόπεδο καί προςωπικϊσ επεςτάτθςε επί 12 χρόνια γιά τόν ε-
ποικιςμό τισ νζασ ΚΠόλεωσ, ποφ κα ιταν θ πρωτεφουςα τοφ κράτουσ
του. Εχρθςιμοποίθςε τό ελλθνικό δυναμικό από εργατικά χζρια μζχρι
ειδικευμζνουσ τεχνίτεσ κάκε κλάδου καί ακόμθ αρχιτζκτονεσ, διακο-
ςμθτζσ, εργολάβουσ, λογίουσ καί άρχοντεσ. Ο εποικιςμόσ τισ νζασ πό-
λεωσ ςυνετελζςκθ μζ ποικιλία πλθκυςμϊν -Σοφρκοι, ΢λάβοι, Εβραίοι,
Αρμζνιοι-, αλλά μζ πλεονάηον τό ελλθνικό ςτοιχείο, ποφ ζπαιξε ςπου-
δαιότατον ρόλο. Ζτςι εδθμιουργικθ θ "μείηων ΚΠολισ" μζ αναλλοίωτον
τόν οικουμενικό τθσ χαρακτιρα.

Βεβαίωσ θ νζα ΚΠολισ, ςτολιςμζνθ μζ περικαλλι οικοδομιματα, υδρα-

γωγεία, ιδρφματα, πλατείεσ, φυτείεσ, ιταν θ πρωτεφουςα τοφ αλλο-
κριςκου οκωμανικοφ κράτουσ. Αλλά κοςμοπολιτικόν τφπο τισ ζδωκαν
οι Ζλλθνεσ επαγγελματίεσ, ζμποροι, γαιοκτιμονεσ, τραπεηίτεσ, ιατροί
καί κοινωνικοί παράγοντεσ. Επίςθμθ γλϊςςα ςυνεννοιςεωσ ιταν θ Ελ-
λθνικι καί χωρίσ ο Πορκθτισ νά τό κελιςθ, ςτό πζραςμα τοφ χρόνου
επεβλικθ ςτιν κοινωνικι καί οικονομικι ηωι θ ελλθνικι φυςιογνωμία
τισ νζασ πόλεωσ. Ζτςι, ςιγά-ςιγά θ ΚΠολισ -Πατριαρχείον, Φανάρι, ις-
νάφια, αδελφάτα, Άρχοντεσ, Θγεμόνεσ, Διερμθνείσ- απζβθ πρϊτθ ζπαλ-
ξισ τοφ υποδοφλου Γζνουσ, κζντρον τοφ αναγεννωμζνου Ελλθνιςμοφ.
Εκεί εςτελεχϊκθ θ μεταβυηαντινι Ελλθνικι κοινωνία.9

9
΢π. Π. Λϊμπρου, Η ελληνικό ώσ επύςημοσ γλώςςα τού ςουλτϊνου, Ν.Ε, τ. Ε'
(1908), ςς. 40 κϋξ., 155 κϋξ. Ν. Β. Σωμαδϊκη, Ο μετϊ τόν Άλωςιν τόσ ΚΠόλεωσ
(1453) εποικιςμόσ αυτόσ κατϊ τασ ελληνικϊσ πηγϊσ, Πρακτικϊ τού Θ' Βυζαντι-
νολογικού ΢υνεδρύου, τ. Β', Αθόναι 1956, ςς. 611 κϋξ.
6
Σό Προνόμιον

O Μωάμεκ ο Πορκθτισ οδθγοφςε πολεμιςτζσ ποφ πζρ' από τιν ηωι τοφ
ςτρατοπζδου ιςαν ακατάλλθλοι γιά ό,τιδιποτε άλλο. Άν τοφσ άφθνε νά
ςυνεχίηουν τίσ ςφαγζσ, λεθλαςίεσ καί καταςτροφζσ, χριςτιανικι ηωι δζν
κα υπιρχε πιο πζρ' από απόμερα, ορεινά καί άγονα επαρχιακά διαμε-
ρίςματα.10 Όκεν χάρισ ςτιν πολιτικι του οξυδζρκεια ευρικε τρόπο ανο-
χισ τοφ μωαμεκανιςμοφ ζναντι των απίςτων, θ παρουςία των οποίων
εξυπθρετοφςε τό ςυμφζρον τοφ οκωμανικοφ κράτουσ μζ τιν ρφκμιςθ
των ςχζςεων υποδοφλων καί κυριάρχων.11 Μ' ζνα είδοσ διαλόγου, ανε-
ξαρτιτωσ τισ ειλικρίνειασ καί ςεβαςμοφ τοφ κεςμοφ, ο Πορκθτισ παρε-
χϊρθςε Προνόμιον, μθ υπολογίηοντασ τι ςυνζπειεσ κα είχε γι' αυτόν ςτά
χζρια των Ελλινων.

Λζγει ο ιςτορικόσ τισ Αλϊςεωσ ΢φραντηισ ότι ο Μωάμεκ ζδωκε γραπτά

τά προςτάγματα τισ εξουςίασ τοφ Πατριάρχου.12 Αυτά όμωσ τά γραπτά
προςτάγματα δζν εςϊκθςαν, άλλ' υπό τόν όρον Προνόμιον εδθμιουρ-
γικθ άγραφον δίκαιον, ποφ εφθρμόηετο ςτιν πράξθ καί ανεφζρετο ςτό
δικαίωμα αςκιςεωσ εκκλθςιαςτικισ εξουςίασ μζςα ςζ ειδικι δικαιοδο-
ςία (μερικι ποινικι, δίκαιον ςζ ηθτιματα εκκλθςιαςτικοφ βίου, φιλαν-
κρωπικοφ, παιδευτικοφ, κοινωνικοφ). Μόνοσ όροσ ετίκετο, ζναντι των
ελευκερίων αυτϊν νά παρζχθ υπ' ευκφνθν τθσ θ Εκκλθςιαςτικι εξουςία

10
Κ. Αμάντου, Οι προνομιακού οριςμού τού μουςουλμανιςμού υπϋρ των χριςτια-
νών, "Ελληνικϊ", τ. Θ' (1936), ςς. 103 κϋξ., 141.
11
Ν. Βλάχου, Η ςχϋςισ των υποδούλων Ελλόνων προσ τό κυρύαρχον οθωμανικόν
κρϊτοσ, "L'Hellenisme Contemporain", Αναμνηςτικόσ Σόμοσ "Η Πεντακοςιοςτό
επϋτειοσ από τόσ Αλώςεωσ τόσ ΚΠόλεωσ", Αθόναι 29-5-1953, ςς. 135 κϋξ.
12
Γ. Σφραντζή, Chronicon Majus, ϋκδ. Βόννησ 1838 (Bekker), ς. 304. Ν. Ι. Παντα-
ζοπούλου, Σινϊ περύ τόσ εννούασ των "προνομύων" επύ Σουρκοκρατύασ, ΑΙΔ, τ. 10
(1943), ςς. 5 κϋξ. Σού αυτού, Εκκληςύα καύ Δύκαιον εύσ τόν χερςόνηςον τού Αύ-
μου επύ Σουρκοκρατύασ, ΕΕ΢ΝΟΕ, Μνημόςυνον Περ. Βιζουκύδου, τ. Η' (1960-
63), ς. 701 (ανϊτ. ς. 21).
7
εγγφθςθ γιά μόνιμθ υποταγι προσ τό οκωμανικό κράτοσ καί διακοπι
οιαςδιποτε επαφισ μζ τιν Δφςθ γιά κάκε ηιτθμα.13

Δζν περιττεφει νά προςτεκι ότι ο καταςτατικόσ αυτόσ χάρτθσ των ςχζ-

ςεων υποδοφλων-κατακτθτϊν, δζν ανεχαίτιςε τιν Αςιατικι κθριωδία,
διότι θ ςυμπεριφορά τισ εξουςίασ εςτθριηόταν ςτιν αςυδοςία. Αυτι θ
μόνιμθ τακτικι όμωσ δζν εμπόδιςε τιν ελλθνικι δεξιοτεχνία νά δθμι-
ουργιςθ -ζξω από τίσ κελιςεισ των κυριάρχων- ζνα ιδιότυπο κράτοσ
μζςα ςτοφσ κόλπουσ τοφ οκωμανικοφ, ποφ είχε ςτιν πρόςοψθ χαρα-
κτιρα εκκλθςιαςτικόν, αλλά ςτιν πραγματικότθτα ιταν κράτοσ εκνικό,
ποφ εκινείτο κρυφά καί φανερά μζςα ςτόν μθχανιςμό τοφ οκωμανικοφ-
μουςουλμανικοφ. Ο Πατριάρχθσ κακίςτατο βεβαίωσ υπεφκυνοσ εγγυθ-
τισ τισ υποταγισ των υπθκόων τοφ κράτουσ, φορτωμζνοσ μζ πλικοσ
υποχρεϊςεισ, αλλά μζ τοφ Πορκθτοφ τιν πρωτοβουλία από τιν πρϊτθ
ςτιγμι τισ μεγάλθσ μεταβολισ αναγνωριηόταν μζ αδιάςειςτο κφροσ όχι
μόνον κρθςκευτικόσ θγζτθσ αλλά πραγματικόσ εκνάρχθσ. Θ μεγάλθ τιμι
ς' αυτιν τιν εξζλιξι των πραγμάτων ςτεφανϊνει τιν ςεμνι μορφι τοφ
πρϊτου Πατριάρχου τοφ ςκλαβωμζνου Γζνουσ Γενναδίου τοφ ΢χολαρί-
ου. ϋΕτςι λοιπόν, χωρίσ μάλλον νά τό επιδιϊκθ -και νά τό επικυμι- ο
Πορκθτισ δίδοντασ τό Προνόμιο εδθμιουργοφςε δίκαιο καί ζδιδε ουςία
ςτό κακεςτϊσ ποφ κακιζρωνε.14

Είναι αξιοςθμείωτθ θ διαγραφι των νζων κζςεων τοφ υποδοφλου Ελ-

λθνιςμοφ, από όπου πιςτοφται ότι ανεδφετο νζοσ καί δυναμικόσ. Θ ε-
κνικι φιλοτιμία εκεντικθ ςτθριηομζνθ ςτίσ εκνικζσ αναμνιςεισ καί ςτιν

13
Δ. Α. Ζακυθηνού, Η ΄Αλωςισ τόσ ΚΠόλεωσ, η πολιτικό καύ οικονομικό επύδρα-
ςισ εύσ τόν Ευρώπην, "L'Hellenisme Contemporain ", ϋνθ' ϊνωτ., ςς. 98 κϋξ., ό-
που καύ βιβλιογραφύα. Κ. Άμάντου, Η ΄Αλωςισ τόσ ΚΠόλεωσ, αυτόθι ς. 18.
14
Η ςχετικό βιβλιογραφύα επύ τού θϋματοσ εύναι εκτεταμϋνη. Βαςικωσ ςημειώ-
νονται ϋργα: Ν. Π. Ελευθεριάδου, Ανατολικαύ Μελϋται, τ. Α', Σϊ προνόμια τού
ούκ. Πατριαρχεύου υπό ιςτορικόν, θρηςκευτικόν, πολιτικόν, νομικόν ϋποψιν κρι-
νόμενα..., ϋν ΢μύρνη) 1909. C. G. Papadopoulos, Les privileges du Patriarcat Oe-
cumenique (communaute Grecque orthodoxe) dans l'empire ottoman, Παρύςι
1924. Ν. Ι. Πανταζοπούλου, Εκκληςύα καύ Δύκαιον εύσ τόν χερςόνηςον τού Αύμου
επύ Σουρκοκρατύασ, Θεςςαλονύκη 1960-1963, ςς. 95. (ΕΕ΢ΝΟΕ, τ. Η', Μνημόςυ-
νον Περικλϋουσ Βιζουκύδου, ςς. 685-775). Πρβλ. καύ Άπ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτο-
ρύα τού Ν. Ελληνιςμού, τ. Β' Ικδ. β',ςς. 158 κϋξ.
8
κτωμζνθ πείρα από τιν εκνικι περιπζτεια. Μζ εκπλθκτικιν εκνικιν ε-
νότθτα ο Ελλθνιςμόσ ϊσ ενιαία ζκφραςισ εννοοφμενοσ εφεξισ ανζλαβε
τόν μεγάλον εςωτερικόν του αγϊνα καί ζδιδε μονίμωσ καί μζ κάκε τρό-
πο μάχθ γιά νά επιβίωςθ βιολογικϊσ, εκνικϊσ καί πνευματικϊσ, αντι-
δρϊντασ ενεργθτικά καί πακθτικά ςτιν Αςιατικι κθριωδία. Σό κατόρ-
κωμά του είναι πραγματικό άκλθμα καί ςυλλαμβάνεται ςτιν διείςδυςι
του μζςα ςτόν οκωμανικόν κρατικό μθχανιςμό. Εκεί επάλευε ο Ελλθνι-
ςμόσ νά ςτακι καί νά ςτερεωκι, ςυγχρόνωσ διεβίβρωςκε ςυςτθματι-
κϊσ τό αςφντακτον κράτοσ τοφ κατακτθτοφ, μία πανίςχυρθ αυτοκρατο-
ρία. ΢πουδαίον κζρδοσ τισ αναςυγκροτιςεωσ είναι, ότι όλοι γενικϊσ οι
ςκορπιςμζνοι υπόδουλοι ϋΖλλθνεσ εςυνειδθτοποίθςαν ότι αποτελοφν
ζνα Γζνοσ. Σοφτο ςθμαίνει ότι κατϊρκωςε ο Ελλθνιςμόσ νά ςυςφίξθ
τοφσ ζκ τοφ παρελκόντοσ ερχόμενουσ ιςχυροφσ φυλετικοφσ δεςμοφσ. Θ
ζννοια τοφ Γζνουσ κατζςτθ ταυτόςθμθ μζ τοφ Ζκνουσ. 'Ελθςμονικθςαν
τά παλαιά πάκθ, εξζλιπαν οι τάξεισ, προ των κοινϊν κινδφνων επιλκε
νζα ςφνταξισ, εκνικι, απροςδόκθτθ, καινι κτίςισ, γιά ν' ακολουκιςθ
δθμιουργία νζασ τάξεωσ πραγμάτων ςτό πζραςμα τοφ καιροφ.15 Ζγινε
λοιπόν χριςισ καί εκμετάλλευςισ τοφ προνομίου.

Ακοίμθτοι πόκοι

΢υνάδει ςτίσ πρϊτεσ διαπιςτϊςεισ τισ προθγουμζνθσ ενότθτοσ καί ζνα

άλλο ςθμαντικό καί αξιομνθμόνευτο ςφνδρομο, εντελϊσ εντυπωςιακό
ζξ επόψεωσ μελζτθσ των ψυχικϊν ιδιοτιτων τοφ Ζκνουσ, τοποκετθμζνο
ςτίσ πρϊτεσ ςτιγμζσ τισ Αλϊςεωσ καί ςυντθροφμενο ζκτοτε από τιν λα-
ϊκι πίςτθ. τιν οδφνθ τοφ Ζκνουσ παραςτατικά εξζφραςε ο ζντεχνοσ καί
ο δθμϊδθσ ζμμετροσ κατά πρϊτον λόγοσ, όπωσ καί οι είσ πεηόν γνωςτζσ
μονωδίεσ. Ορκία τιν Ελλθνικι λαϊκι ψυχι εκράτθςαν οι ςφγχρονεσ μζ
τιν εκνικι ςυμφορά παραδόςεισ. Αυτζσ μζ όλωσ παράδοξον τρόπο ςυ-
νετιρθςαν ςτό διθνεκζσ τόν κακολικό πόκο τισ εκνικισ αποκαταςτά-
ςεωσ, ζςτω αρχικϊσ μζ τιν πρόνοια τοφ Κεοφ πάλε μζ χρόνια, μζ και-
ροφσ καί άλλα ςχετικά δθμοτικά τραγοφδια μζ προφθτικοφσ ςτίχουσ.

15
Τπό μορφόν ςκϋψεων, αναζητόςεων καύ τοποθετόςεων τόσ Ιςτορικόσ ψυχο-
λογικόσ καύ ηθικόσ εννούασ τού Γϋνουσ υπϊρχει ερμηνεύα ςτόν ακαδημαώκον λό-
γο Γ. Αθαναςιάδου-Νόβα, Η ψυχό τού Γϋνουσ, ΠΑΑ, τ. ΛΓ' (1958), ςς. 129-148.
9
Ο ιρωασ τισ Αλϊςεωσ τελευταίοσ Βυηαντινόσ αυτοκράτωρ Κωνςταντί-
νοσ Παλαιολόγοσ δζν απζκανε -πεκαίνουν οι ιρωεσ;-, άλλ' ζμεινε μαρ-
μαρωμζνοσ, κάποτε κ' αναςτθκι. Ο ιςτορικόσ τισ Αλϊςεωσ Δοφκασ ςυ-
νοψίηει τιν παράδοςθ των φοβερϊν ςτιγμϊν εκείνων. Επίςτευαν γενι-
κϊσ ότι κάποτε κα ερχόταν θ μεγάλθ ςτιγμι τισ μεταβολισ των πραγ-
μάτων, οπότε "...Σοφρκοι καί Ρωμαίοι καταδιϊξουςιν αυτοφσ (τοφσ κα-
τακτθτζσ) καί εξελάςουςι ζκ τισ πόλεωσ καί από τισ Δφςεωσ καί από
των τισ Ανατολισ μερϊν άχρισ ορίων Περςίασ, ζν τόπω καλουμζνω Μο-
νοδενδρίω". Θ πρϊιμθ αυτι λαϊκι παράδοςισ κα ςυνεχίηεται όςον ο
υπόδουλοσ λαόσ κα κυμάται, κα πονι, κα νοςταλγι καί κα εκφράηεται
μζ τό αποκλειςτικά ιδικό του ψυχικό ξζςπαςμα, όπιςκεν τοφ οποίου κα
αναςφρθ ο ερευνθτισ τόν πανελλινιον ακοίμθτον πόκο τισ εκνικισ α-
ποκαταςτάςεωσ. Μζ τό χζρι Αγγζλου -μεταπλάςςεται θ ακατάλυτθ λαϊ-
κι παράδοςισ- "κα ςθκωκι ο βαςιλιάσ καί κυνθγϊντασ μζ τά φουςάτα
του τοφσ Σοφρχουσ κά τοφσ διϊξθ ϊσ τιν Κόκκινθ Μθλιά".16

Θ Κόκκινθ Μθλιά είναι εκφραςτικό φανταςτικό τοπωνφμιο ςτιν καρδιά

ίςωσ τισ Αςίασ, δθλ. τισ κοιτίδασ τοφ βαρβάρου κατακτθτοφ. τό εφρθμα
είναι καυμάςιο γιά νά εκφραςκι ζνασ ζμμεςοσ εκνικόσ πόκοσ, νά ςυ-
ςχετιςκι μζ ξζμακρον χϊρο, απίκανον όςον καί τό Μονοδζνδρι -
κυριολεκτικόν νόθμα τισ γενικισ ερθμίασ φαλακρϊν βουνϊν- καί νά
εκφράςθ τό βάκοσ τισ παραδόςεωσ. Σοφτο είναι θ ζκφραςισ τισ ιςτορι-
κισ ςυνειδιςεωσ τοφ υποδοφλου Ελλθνικοφ λαοφ μζ προφθτικόν χαρα-
κτιρα. Σοφ λόγου τό αςφαλζσ ηωντανεφει ο καταλθκτιριοσ ςτίχοσ κρθ-

16
Δούκασ, ϋκδ. Βόννησ, ςς. 289-290. Προχειρότερα τϊ κεύμενα των Ιςτορικών
ςχετικϊ μϋ τόν ΄Αλωςη βλ. ςτου Ν. Β. Τωμαδάκη, Περύ τόσ Αλώςεωσ τόσ
ΚΠόλεωσ (1453) ςυναγωγό κειμϋνων, Αθόναι 1953, ς. 64. ΢υναφώσ γιϊ τύσ παρα-
δόςεισ βλ. Ν. Γ. Πολίτου, Παραδόςεισ Α', ϋν Αθόναισ 1904, αριθ. 33, Β' ς. 689
(ςχόλια). Κατϊ τόν ϋγκυρη γνώμη τού Πολύτη, η περύ Κ. Παλαιολόγου λαώκό πα-
ρϊδοςισ χαρακτηρύζεται εξ επόψεωσ εθνικόσ "πολυτιμότατη παςών, διότι εύσ
ταύτην αποκορυφούνται οι πόθοι καύ οι ελπύδεσ τού δουλωθϋντοσ Γϋνουσ περύ
ελευθερύασ καύ ανορθώςεωσ". Γενικώτερα γιϊ τόν τελευταύον αυτοκρϊτορα τύσ
ςχετικϋσ παραδόςεισ, πού πλην των ϊλλων μαρτυρούν τόν μυθοπλαςτικλόν ικα-
νότητα τού ελληνικού λαού, βλ. Στ. Δ. Ημέλλου, Θρυλούμενα γιϊ τόν ΄Αλωςη
καύ τόν εθνικό αποκατϊςταςη, Αθόνα 1991 (΢ύλλογοσ προσ Διϊδοςιν Ωφελύμων
Βιβλύων), ιδύωσ ςς. 7 κϋξ., 29 κϋξ., 50 κεξ.
10
νθτικοφ τραπεηουντιακοφ άςματοσ γφρω από τό κζμα τισ Αλϊςεωσ καί
τισ μοίρασ τισ Ρωμιοςφνθσ:
"θ Ρωμανία, κι άν πζραςεν, ανκεί καί φζρει κι άλλο".17

Η Εκκλθςία

'Oταν αλλόφρων ο λαόσ απροςτάτευτοσ καί ζντρομοσ δζν είχε ποφ νά

κλίνθ τιν κεφαλι αντιμετωπίηοντασ τιν νζαν πραγματικότθτα, ιταν ε-
πόμενον όλοι νά καταφφγουν ςτόν Κεό. Θ ταλαιπωρθμζνθ από τιν Αςι-
ατικι βαρβαρότθτα χριςτιανικι ψυχι μετά τά όςα ςυνζβθςαν εηιτθςε
παρθγοριά ςτιν Εκκλθςία. Θ ζλξισ ιταν τό φυςικόν αποτζλεςμα γιά τόν
κρθςκεφοντα λαό τοφ Βυηαντίου καί ενιςχφκθ ϊσ αποτζλεςμα διπλισ
ςυγκυρίασ. Πρϊτον, ότι υπιρχε πάντοτε, μονίμωσ καί διαρκϊσ ςζ λει-
τουργία ο εκκλθςιαςτικόσ μθχανιςμόσ καί αυτόσ διευκόλυνε τιν ςφ-
ςφιγξι των δεςμϊν, ποφ ςτόν μακρόν πρότερον χριςτιανικόν βίο είχαν
γίνει ακατάλυτοι. Δεφτερον, ανεπαιςκιτωσ, ο Πορκθτισ εβοικθςε ςτιν
δθμιουργία τοφ εκκλθςιαςτικοφ κράτουσ, δθλ. ςυνζτρεξε ςτιν αναδιορ-
γάνωςθ τοφ μεγάλου κεςμοφ, ποφ λζγεται Εκκλθςία. Ζςτάκθ λοιπόν
ορκία θ Εκκλθςία καί αναςυντεταγμζνθ περιζκαλψε τό δοκιμαηόμενον
Ζκνοσ. τό περιζκαλψε ςζ βακμό ποφ οι ςελίδεσ τισ εκκλθςιαςτικισ ι-
ςτορίασ ςυμπίπτουν μζ τίσ εκνικζσ.

Κεντρικι εκκλθςιαςτικι εξουςία αςκοφςε τό Πατριαρχείο. Μζ τίσ υπερ-

βολικζσ τιμζσ ποφ απζνειμε ο Πορκθτισ ςτόν πρϊτον Οικουμενικό Πα-
τριάρχθ Γεννάδιο τόν ΢χολάριο, τόν όπλιςε μζ οικουμενικόν κφροσ. Σόν
Γεϊργιο-Γεννάδιο παρζλαβε ο κατακτθτισ ςουλτάνοσ από λαικόν διε-
κρίνετο γιά τιν ςοφία, τίσ αρετζσ καί τιν τοποκζτθςι του ςτιν κεφαλι

17
Π. Τριανταφυλλίδου, Οι φυγϊδεσ, εν Αθόναισ 1870, ς. 51. Ελληνικϊ δημοτικϊ
τραγούδια, ϋκδ. Ακαδημύασ Αθηνών, τ. Α', Αθόναι 1958, ς. 154. Βλ. Γ. Α. Μέγα,
Η ΄Αλωςισ τόσ ΚΠόλεωσ εύσ τϊ τραγούδια καύ τασ παραδόςεισ τού λαού,
"L'Hellenisme Contemporain", Η Πεντακοςιοςτό επϋτειοσ από τόσ Αλώςεωσ
τόσ ΚΠόλεωσ, Αναμνηςτικόσ Σόμοσ, Αθόναι 29 Μαύου 1953, ςς. 244 κϋξ., ιδύωσ
247.

11
των ανκενωτικϊν καί τόν περιζβαλε μζ πολυτελι μανδφα (τό περίφθμο
καβάδι), ςτό χζρι τοφ ζδωκε τιν χρυςοποίκιλτθ ποιμαντικι ράβδο (τό
δεκανίκι) καί ϊσ βυηαντινόσ αυτοκράτωρ αυτόσ ςυνϊδευε τόν Πατριάρ-
χθ ζωσ τιν αυλι τοφ Διοικθτθρίου, βοθκϊντασ ν' ανεβι ςτό διαλεγμζνο
καταςτόλιςτο άλογό του. Μζ τιμθτικι ςυνοδία ο Γεννάδιοσ ζφκαςε
ςτόν Πατριαρχικόν Οίκο ϊσ θγζτθσ κρθςκευτικόσ τοφ λαοφ του. Σοφ εί-
πε μάλιςτα βαρυςιμαντα (ωσ αυτοκράτωρ) ο Μωάμεκ λόγια: "πα-
τριάρχευε ζν ειρινθ, ζχε τιν φιλίαν τιν εμιν... ζχων τά προνόμια ϊσ οι
προκάτοχοι Πατριάρχαι είχον". Θ εκλογι τοφ πρϊτου μετά τιν Άλωςθ
Πατριάρχου ζγινε ςτίσ 6 Λανουαρίου 1454 από πολλοφσ επιςκόπουσ,
ποφ ςυνεκεντρϊκθςαν ςτιν ΚΠολι. Ζκτοτε τό υπόδουλον Γζνοσ είχε
κρθςκευτικόν θγζτθ καί πολιτικόν Εκνάρχθ.18

Δεν είναι ο κατάλλθλοσ τόποσ γιά νά αναφερκϊ ςτίσ πικρίεσ καί τίσ δο-
κιμαςίεσ, ποφ απεκόμιςε "ο Πατριάρχθσ τϊν τοφ Χριςτοφ πενιτων" κα-
τά τιν δραματικι άςκθςθ των υψθλϊν του κακθκόντων (τρείσ φορζσ
μεταξφ τϊν ετϊν 1454-1464), οφτε ςτιν ςυμπεριφορά τϊν ανκρϊπων
των περιςτάςεων, ποφ ζγιναν αφορμι νά κακιερωκι τό περίφθμο πε-
ςκζςι ϊσ νόμιμο δικαίωμα τισ Πφλθσ ςζ κάκε αλλαγι -επιλογι καί
πλειοδοςία- Πατριάρχου μζ ανάμειξθ τισ κοςμικισ εξουςίασ. Ενδιαφζ-
ρει όμωσ νά τονίςω ότι εδοκιμάηετο ο μεγάλοσ κεςμόσ τοφ Πατριαρχεί-
ου, αλλά ςυνωδεφετο μζ τεραςτίων δυνάμεων θκικόν οπλιςμό τζτοιον,
ποφ εκινείτο απροςϊπωσ είσ πείςμα διεφκαρμζνων κάποτε προςϊπων,
γι' αυτό καί επεβλικθ καί ζξω πάςθσ παραςκθνιακισ δράςεωσ καί ε-
δοφλευε ϊσ μοναδικι εκνικι ζπαλξισ, κακωδθγοφςε τόν υπόδουλον Ελ-
λθνιςμό μζχρι τά ακραία ςθμεία τισ ευρείασ δικαιοδοςίασ ποφ είχε. Αλ-
λά γνωςτόν είναι ότι ωδθγικθςαν ςτιν αγχόνθ πολλοί Πατριάρχεσ καί
αρχιερείσ καί τό αίμα των επότιηε τίσ ρίηεσ τοφ ιεροφ κεςμοφ. Γιά τιν
λαϊκι αντίλθψθ ο Πατριάρχθσ ιταν ο βυηαντινόσ αυτοκράτωρ, ο αρχιε-
ρεφσ ιταν ο εκπρόςωποσ τοφ Κεοφ. Μζς' από τό Προνόμιο ςτό πρόςω-

18
C. G. Papadopoulos, Les Privilieges du Patriarcat, ςς. ιδύωσ 165 κϋξ. Φρυςο-
ςτόμου Παπαδοπούλου, Η θϋςισ τόσ Εκκληςύασ καύ τού Ελλην. Γϋνουσ ϋν τω
τουρκικώ κρϊτει μετϊ τόν Άλωςιν τόσ ΚΠόλεωσ, "Θεολογύα", τ. ΙΒ' (1934), ςς. 18
κϋξ.Απ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα τού Ν. Ελληνιςμού, τ. Β', Θεςςαλονύκη 1964,
ςς. 144 κεξ. Πλούςια ςχετικό βιβλιογραφύα βλ. εύσ Σ. Άθ. Γριτςοπούλου, Πατρι-
αρχικό Μεγϊλη τού Γϋνουσ ΢χολό, τ. Α', ϋν Αθόναισ 1966, ςς. 56-60.
12
πο τοφ κρθςκευτικοφ θγζτου ςυγκεντρωνόταν θ εκκλθςιαςτικι πολιτεί-
α, ποφ υπό τίσ πτζρυγζσ τθσ περιζκαλπε ανεξαρτιτωσ εκνικότθτοσ ό-
λουσ τοφσ λαοφσ τισ Βαλκανικισ. Παρά τά ςυχνά καί οδυνθρά ολιςκι-
ματα τϊν ανκρϊπων, ο Πατριαρχικόσ κεςμόσ ελειτοφργθςε ς' όλθ τιν
μεγαλοπρζπεια καί τόν οικουμενικόν χαρακτιρα ενόσ ενδόξου παρελ-
κόντοσ. Θ όλθ του δράςθσ δικαιολογεί τιν αντίλθψθ, ότι γφρω του είχε
ςυςπειρωκι τό υπόδουλον ϋΕκνοσ ολόκλθρο καί ςτόν τρικυμιϊδθ
πλοφν τισ μακράσ δουλείασ επθδαλιουχικθ.19 Κά δοφμε ανάλυςθ τισ
προςφοράσ τισ Εκκλθςίασ ςτιν ςυνζχεια τοφ λόγου.

Αυτοδιοίκθςισ

Mεταξφ των διαφόρων κτιςεων τοφ Ελλθνιςμοφ κατά τιν Σουρκοκρα-

τία καταλζγεται θ Κοινοτικι οργάνωςισ, γνωςτι μζ τόν ευρφτερον όρο
Αυτοδιοίκθςισ. Θ διαμόρφωςισ αυτισ νοείται εξελικτικϊσ, μζ κφριον όρ-
γανον τιν Κοινότθτα καί μζ δικαιοδοςία διοίκθςθ καί απονομι δικαιο-
ςφνθσ. Λςχφει γιά τόν κεςμό τισ Αυτοδιοικιςεωσ ο χαρακτθριςμόσ, ότι
πρόκειται γιά τιν πολιτικι ψυχι τοφ υποδοφλου ϋΕκνουσ καί αςφαλϊσ
θ ανάπτυξθσ αυτοφ οφείλεται ςτίσ ικανότθτεσ των Ελλινων, ποφ ζδω-
καν ςυγκεκριμζνθ μορφι ςζ μιά αναγκαςτικι παραχϊρθςθ τοφ κατα-
κτθτοφ.

Ο κατακτθτισ -όπωσ είδαμε- ενδιεφερόμενοσ γιά τιν εξαςφάλιςθ εγ-

γυιςεων γιά μόνιμθ υποταγι των ραγιάδων, κατζςτθςε υπεφκυνθ τιν
εκκλθςιαςτικιν θγεςία των υποδοφλων. Ενδιαφερόμενοσ καί γιά τιν
τακτικι -και εξαντλθτικι- είςπραξθ των φόρων, ςυνζςτθςε άλλο ςυλλο-
γικό υπεφκυνο όργανο καί αυτι είναι θ Κοινότθσ. Θ φορολογία ιταν
βαςιςμζνθ ςτό λεγόμενο διανεμθτικό ςφςτθμα, δθλ. ςτιν κατανομι καί
είςπραξθ των φόρων κατ' άτομα μζχρι ςυμπλθρϊςεωσ τοφ κακοριηομζ-

19
Δ. Α. Ζακυθηνού, Η Σουρκοκρατύα, ςς. 28-29. Αναλυτικϊ βλ. ςτό ϊρθρον τού
καθηγ. Ν. Βλϊχου, Η ςχϋςισ των υποδούλων Ελλόνων προσ τό κυρύαρχον όθω-
μανικόν κρϊτοσ, "L'Hellenisme Contemporain", Αναμνηςτικόσ Σόμοσ (ωσ ανω-
τϋρω), ςς. 138 κϋξ. Μεταφϋρω τόν επιγραμματικό ϋκφραςη: "(o Πορθητόσ) εδη-
μιούργηςε ολόκληρον εκκληςιαςτικόν καύ εμμϋςωσ εθνικόν κρϊτοσ εντόσ τού
ιδύου πολιτικού κρϊτουσ... επικύνδυνον καύ υπό τινασ προώποθϋςεισ ωφϋλιμον εύσ
τό κρϊτοσ του".
13
νου γιά κάκε διαμζριςμα χρθματικοφ ποςοφ. ϋΕτςι επετεφχκθ γιά τιν
εξυπθρζτθςθ των πραγμάτων νά ειςπράττεται τό κατ' αποκοπιν κακο-
ριηόμενο ποςόν καί ν' αποδίδεται αμζςωσ καί απ' ευκείασ ς' όποιον ά-
νθκε, χωρίσ νά επεμβαίνθ κυβερνθτικό όργανον (π.χ. βοεβόδασ), ποφ κα
είχε ςυνζπειεσ ςοβαρζσ (πρόςκετεσ επιβαρφνςεισ, φυλακίςεισ, αδικίεσ,
διχογνωμίεσ, διαιρζςεισ). Θ ςφςταςισ τοφ φορολογικοφ οργάνου ικανο-
ποιοφςε καί τοφσ φορολογουμζνουσ καί τιν εξουςία, θ δε εξελικτικι
διαμόρφωςίσ του καί θ περαιτζρω εμφάνιςίσ του αποτελεί ςπουδαία
ειρθνικι κατάκτθςθ των υποδοφλων. Εςθμειϊκθ ιςτορικό βιμα προσ
τιν πολιτικι των οργάνωςθ, ζςτω καί άν ο κεςμόσ τισ Αυτοδιοικιςεωσ
παρουςίαςε καί αςκενι ςθμεία. Διά τισ αλυςιδωτισ διαβακμίςεωσ τϊν
φορολογικϊν υποχρεϊςεων τϊν υπόχρεων προσ τόν κατακτθτι, ο κε-
ςμόσ αποβαίνει ευφυισ ζξοδοσ των ραγιάδων από τιν απομόνωςθ καί
μζςον ρυκμίςεωσ τϊν ςχζςεων των υποδοφλων προσ τόν κυρίαρχο καί
πρόσ αλλιλουσ.

Άν καί λείπουν οι λεπτομζρειεσ γιά τιν παρακολοφκθςθ των διαφόρων

ςταδίων τισ διαμορφϊςεωσ τοφ κεςμοφ τισ Αυτοδιοικιςεωσ, εν τοφ-
τοισ από τιν πολλι καί διά πολλϊν μακρά ζρευνα πιςτοφται ότι περι-
φζρεια, ςφςτθμα, λειτουργία τοφ κεςμοφ ποικίλλουν κατά καιροφσ καί
τόπουσ καί πάντωσ από τίσ αρχζσ τοφ 17ου αιϊνοσ ςθμειϊνεται ανά-
πτυξισ καί ακμι τοφ κεςμοφ. ΢ιγά-ςιγά μζ τιν κτϊμενθ πείρα εδόκθ
μορφι καλά ςτερεωμζνθ καί μζ αντιςτοιχίεσ τισ τουρκικισ διοικιςεωσ
(παςαλίκια-βιλαζτια-χωριά-κϊμεσ-πόλεισ). ϋΟργανα τισ πρϊτθσ μονά-
δοσ -χωρίου- ιςαν οι δθμογζροντεσ ποφ αποτελοφςαν τιν κεφαλι τισ
Κοινότθτοσ. ϋΟργανα τισ επαρχίασ -δευτζρασ μονάδοσ- οι προεςτοί
(κοινϊσ κοτηαμπάςθδεσ). Κοινό κυρίαρχο ςϊμα θ Επαρχιακι ΢υνζλευςισ
(των δθμογερόντων), μεκ' ο θ ΢υνζλευςισ των βιλαετλιδων, δθλ. τϊν
προεςτϊν, ποφ ζςτελναν εκπροςϊπουσ ςτό πολιτικό ΢υμβοφλιο τοφ
παςά, δθλ. τοφ ευρφτερου διαμερίςματοσ.

Μεταξφ των αςκενϊν ςθμείων τισ Αυτοδιοικιςεωσ καταγράφονται

πρϊτον ότι τά όργανα των βακμίδων δζν αςκοφςαν πάντοτε ουςιαςτι-
κιν εξουςία, αφοφ εκλογι, εγκατάςταςισ, παρουςία ετελοφςαν κάτω
από τιν ζγκριςθ -και τιν βοφλθςθ- τοφ κατακτθτοφ. Εν τοφτοισ διά τοφ

14
ελεγχομζνου κεςμοφ οι Ζλλθνεσ ζςυνειδθτοποίθςαν τιν ελευκερία τθσ
Κοινοτικισ οργανϊςεωσ καί ολίγον κατ' ολίγον απζκτθςαν πολιτικι ςυ-
νείδθςθ καί μποροφςαν νά ρυκμίηουν τίσ ςχζςεισ των μζ τόν κατακτθτι
καί προσ αλλιλουσ. ΢τ' αςκενι ςθμεία ανάγεται θ απόςταςθσ μεταξφ
αρχόντων καί λαοφ, γιατί γι' αυτόν ςυχνά εδθμιουργείτο πρόςκετον εί-
δοσ εντοπίασ τυραννίασ καί καταπιζςεωσ. Παρά τοφτο, ο λαόσ γενικϊσ
εςζβετο -κατά κυριολεξίαν- καί εκαφμαηε τοφσ άρχοντεσ καί ς' αυτοφσ
κατζφευγε ςζ κάκε του περίςταςθ, χωρίσ τιν ςυγκατάκεςθ των όποιων
τίποτε δζν εγίνετο. ϋΑλλωσ τε πρζπει νά ςθμειωκι ότι ςτιν τάξθ των
αρχόντων κατελζγοντο οι πλζον μορφωμζνοι, ευφυείσ, δραςτιριοι καί
πλοφςιοι καί ςχεδόν αποτελοφςαν εχζγγυα καλισ διοικιςεωσ, αςφα-
λείασ καί απονομισ δικαιοςφνθσ.20 Μζ άλλεσ λζξεισ θ ανάπτυξισ τοφ
Κοινοτικοφ κεςμοφ ςυνζβαλε ςοβαρά ςτιν διατιρθςθ τισ εκνικισ των
υποδοφλων Ελλινων ςυνειδιςεωσ καί τισ γλϊςςθσ, ϊςτε διά μζςου
αυτϊν των κατακτιςεων νά κατορκϊςουν νά δϊςουν παρουςία νζα καί
ϊσ ςυντεταγμζνθ εκνότθσ ςτιν κατάλλθλθ ιςτορικι ςτιγμι νά διεκδικι-
ςουν τιν κζςθ ποφ τοφσ ανικε μζςα ςτόν υπόλοιπον κόςμο.

Η αντίςταςισ

Οφτε θ δουλεία αποτελεί μόνιμον κακεςτϊσ, οφτε οι Ζλλθνεσ υπιρξαν

εκελόδουλοι, πρόκυμοι μάλιςτα νά επιλζγουν τυράννουσ. Σοφσ Αςιάτεσ
ςφετεριςτζσ τοφ τόπου των εμιςοφςαν κανάςιμα, δζν τοφσ εςυμπάκθ-
ςαν ποτζ, δζν ςυνειργάςκθςαν μαηί τουσ μζ τιν κζλθςι των. Τπεκρίνο-
ντο τοφσ πιςτοφσ υπθκόουσ, γιά νά ελαφρφνουν τά δεινά ποφ κακθμε-
ρινϊσ τοφσ επεφφλαςςαν οι βίαιοι, απαιτθτικοί καί φιλοχριματοι κυρί-

20
Γιϊ τό ενδιαφϋρον τούτο θϋμα ο αναγνώςτησ παραπϋμπεται ςτύσ κυριώτερεσ
μελϋτεσ, όπου αναγρϊφεται καύ παλαιοτϋρα βιβλιογραφύα. Ν. Γ. Μοςχοβϊκη, τό
εν Ελλϊδι Δημόςιον Δύκαιον επύ Σουρκοκρατύασ, εν Αθόναισ 1882 (παλαιϊ μη
απαρχαιωμϋνη μελϋτη) ιδύωσ ςς. 78 κϋξ D. Zakythinos, La commune Grecgue,
ςτo "L'Hellenisme contemporain" 1948, ςς. 295 κϋξ., 414 κϋξ. Μ. Α. Σουρτόγλου,
Μελετόματα ιςτορύασ Ελληνικού Δικαύου, τ. Β', Αθόνα 1993, ςς. Ιδύωσ 249-250
(ωσ προσ τόν ιδιοτυπύα των Κοινοτότων ςτϊ Νηςιϊ Αιγαύου, μ' ευρύτερα δικαιο-
δοςύα λόγω τού υποβαθμιςμϋνου ενδιαφϋροντοσ τού κατακτητού ς' ϋνα διαμϋρι-
ςμα ϊγονο καύ πτωχό). Επύςησ αυτόθι, ςς. 93 κϋξ., γιϊ τούσ παρϊγοντεσ αντιςτϊ-
ςεωσ καύ τύσ τοπικϋσ ενώςεισ ςτϊ ύδια Νηςιϊ. Πρβλ. γιϊ τό όλον θϋμα Απ. Β. Βα-
καλοπούλου, Ιςτορύα τού Ν. Ελληνιςμού, τ. Β', ϋκδ. β', ςς. 353 κϋξ.
15
αρχοι τισ ηωισ, τισ περιουςίασ καί τισ πατρίδασ των. Ωργανωμζνοι ι
ανοργάνωτοι, ενεργθτικά ι πακθτικά οι υπόδουλοι ϋΕλλθνεσ άςκθςαν
εναντίον των Σοφρκων πάςθσ φφςεωσ αντίςταςθ. ϋΟτι ςυμπολεμοφςαν
μζ αλλοεκνείσ εναντίον των αλλοκριςκων κατακτθτϊν (με τοφσ Ενετοφσ
καί Ρϊςουσ) είναι γνωςτόν, όπωσ γνωςτόν είναι ότι επλιρωςαν ακριβά
τιν αφελι φιλοπατρία των ςζ ωριςμζνεσ περιςτάςεισ. Βζβαιον είναι,
ότι τό κυριϊτερο φαινόμενον αντιςτάςεωσ κατά τοφ εχκροφ είχε δφο
ςαφείσ όψεισ. ϋΟτι πολλοί -ςυχνά φςτερ' από κάποιο ςοβαρό επειςόδιο-
εγκατζλειπαν τό πάτριον ζδαφοσ καί ζφευγαν ςτά ξζνα.

Δεφτερον, ότι τά πλζον ηωθρά καί απείκαρχα πνεφματα ζςτθναν τό βα-

ςίλειό τουσ ςτά όρθ καί αςκοφςαν απ' εκεί πρωτότυπθ εξουςία. Πρόκει-
ται γιά τά δφο ςυγγενι γνωςτά ςϊματα Αρματολϊν καί Κλεφτϊν. Μζ
αυτά τό ϋΕκνοσ απζκτθςε ζνοπλεσ δυνάμεισ, ποφ καταλαμβάνουν ξεχω-
ριςτζσ ςελίδεσ ςτιν Λςτορία τισ περιόδου τισ δουλείασ, ενϊ κζςθ ςο-
βαρά παίρνουν κατά τιν εκνικι εξζγερςθ ϊσ ζνοπλοι πυρινεσ -κατ' εξο-
χιν ζμπειροι- τισ Επαναςτάςεωσ.

Τπάρχει καί εδϊ αξιοποίθςισ παραχωριςεωσ τοφ κατακτθτοφ, ποφ ενδι-

εφζρετο νά καταςτιςθ τοφσ ραγιάδεσ υπευκφνουσ τισ τάξεωσ καί α-
ςφαλείασ. Μζ τιν Αυτοδιοίκθςθ αμζςωσ ςυνδζονται τα' Αρματολίκια,
υπεφκυνα γιά τιν αςφάλεια των περιφερειϊν, μζ ζνοπλα ςϊματα κλθ-
ρονομικά ποφ ζπαιρναν τιν αμοιβι τουσ μζ φορολογία τοφ κοινοφ, ποφ
ςυνειςεπράττετο μζ τό ιςχφον φορολογικό ςφςτθμα υπζρ τοφ κατακτθ-
τοφ καί υπζρ των διαφόρων αναγκϊν τοφ κοινοφ. Ζξ άλλου οι άρχοντεσ
ςυντθροφςαν ζνοπλα ςϊματα γιά προςωπικι τουσ αςφάλεια καί ςτά
κακικοντα τουσ ιταν αςτυνόμευςισ καί καταδίωξισ λθςτείασ καί Κλε-
φτουριάσ.

Αλθκεφει ότι ςτιν πορεία τισ αποςτολισ καί δράςεϊσ τουσ τ' αρματο-
λικά ςϊματα ςυνεκροφοντο ι ςυνειργάηοντο κατά κάποιον τρόπο μζ τ'
αμειγι ςϊματα των Κλεφτϊν. Σά ςϊματα αυτά ιςαν κακαρά αντιςτα-
ςιακά καί ζγραψαν χωριςτζσ ςελίδεσ ςτό κζμα τισ εκνικισ αντιςτάςε-
ωσ. ΢τιν κοινι ςυνείδθςθ ςχεδόν ταυτίηονται τά δφο ςϊματα καί οι δφο
ζννοιεσ Κλζφτεσ-Αρματολοί δικαιϊνονται. Σοφτο ζν μζρει οφείλεται ςτό

16
ότι δεν είμεκα επαρκϊσ πλθροφορθμζνοι γιά τιν κακόλου ιςτορικι
δράςθ τοφ κάκε ςϊματοσ, ποφ αςφαλϊσ δζν είναι τό ίδιο τουλάχιςτον
όπου ζχουν ςυςτθκι επίςθμα Αρματολίκια (Αγράφων, Ολφμπου κλπ.).
Μόνον ςτιν Πελοπόννθςο εναλλάςςονται οι Κλζφτεσ μζ τοφσ Αρματο-
λοφσ, γιατί δζν υπιρξε ποτζ ιδιαίτερο Αρματολίκι καί τά ίδια πρόςωπα
μεταπθδοφςαν από τό ζνα ςϊμα ςτό άλλο κατά καιροφσ καί πάντοτε
υπιρχε ςχζςισ μζ τοφσ προεςτοφσ καί δι' αυτϊν τιν τουρκικι εξουςία
μζχρισ εξοντϊςεωσ των Κλεφτϊν τό 1806.21

Ασ προςτεκι ότι, είτε μζ τιν κζλθςί του είτε πιεηόμενοσ ο υπόδουλοσ

λαόσ ςυνζτρεχε, υπζκαλπε κατά κάποιον τρόπο καί εηωοτροφοφςε τοφσ
Κλζφτεσ, όταν επλθροφορείτο κατορκϊματα ι πακιματα των ςυνεκινε-
ϊτο καί ζνα είδοσ καυμαςμοφ εκφράηουν τά Κλζφτικα δθμοτικά τραγοφ-
δια. ΢υμβαίνει μάλιςτα ςυχνά νά αποτελοφν οι δθμϊδεισ ςτίχοι τιν μό-
νθ -μθ αςφαλι- πθγι πλθροφοριϊν γιά ωριςμζνουσ Κλζφτεσ ι Αρματο-
λοφσ, αλλά μζ τιν πθγι αυτι εκφράηονται ςυναιςκιματα -πόνου, χα-
ράσ, εκνικισ υπερθφάνειασ- παρά προςφζρονται ιςτορικζσ ειδιςεισ.
Παρεμφερισ προσ τιν ζνοπλθ αντίςταςθ τισ ξθράσ είναι καί τισ κα-
λάςςθσ, όπου αντί Κλεφτϊν δρουν Πειρατζσ. Από τίσ δφο αυτζσ κατθγο-
ρίεσ ζνοπλθσ αντιςτάςεωσ προιλκαν τά δφο αντίςτοιχα ζνοπλα καί ζ-
μπειρα πολζμου ςϊματα τό 1821, κατά ξθράν των γενναίων ατάκτων
καί κατά κάλαςςαν των πλθρωμάτων τοφ ναυτικοφ.

Οικονομικι ηωι

΢' ζναν πανθγυρικό λόγο, όπου γίνονται διάφορεσ επιςθμάνςεισ τισ ι-

ςτορικισ ηωισ, ποφ είναι παρεηευγμζνεσ προσ τόν τίτλο τισ ομιλίασ, δζν
είναι δυνατόν νά εξετάηθ ο ομιλθτισ κατά τιν αλλθλουχία των τά διά-
φορα κεφάλαια τοφ εξελιςςομζνου ςτιν ροι τοφ χρόνου βίου. ΢τόχοσ

21
Ώσ προσ τϊ δύο ςώματα ςτόν Πελοπόννηςο καύ τόν λειτουργύα τουσ μϋ ςχετι-
κό αναφορϊ ςτόν θεςμό καύ τόν ςημαςύα του ςτόν όλον ϊγωνα τόσ αναςτϊςεωσ
βλ. Σ. Aθ. Γριτςοπούλου, Κλεφταρματολικϊ Πελοποννόςου, "Πελοποννηςια-
κϊ",τ. ΙΕ' (1982-84), ςς. 1-74, όπου καύ ςχετικό βιβλιογραφύα. Γενικώτερα βλ. Άπ.
Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα τού Ν. Ελληνιςμού, τ.Β', ϋκδ. β', ςς. 364 κϋξ. Ωςτόςο
υπϊρχει επύ μϋρουσ γιϊ πρόςωπα καύ τόπουσ ϊφθονη βιβλιογραφύα, αλλϊ τό θϋ-
μα δϋν εξαντλεύται.
17
λοιπόν -ζχει καταδειχκι ιδθ- ςτιν γενικι αναδρομι τισ μακράσ δου-
λείασ από τιν πανωλεκρία τοφ 1453 μζχρι τό 1821 είναι νά τονιςκοφν
τά δυναμικά εκείνα ςτοιχεία τοφ υποδοφλου Ελλθνιςμοφ, ποφ ζπαιξαν
ςθμαντικόν ρόλο ςτιν διαμόρφωςι τισ νζασ ηωισ ωςάν κατακτιςεισ
μιασ διθνεκοφσ προςπάκειασ αναςυγκροτιςεωσ τοφ ςκλαβωμζνου Ελ-
λθνικοφ Ζκνουσ. Καί φυςικά θ οικονομικι ανάπτυξισ τοφ τόπου -ςτθν
ευρείαν ζννοια λαμβανομζνθσ τισ ςθμαςίασ τοφ όρου αυτοφ- είναι ςο-
βαρόν κεφάλαιο, ποφ πρζπει νά κιγι ϊσ προυπόκεςισ προόδου καί ϊσ
ςτοιχείον ποφ προςτίκεται ςτοφσ παράγοντεσ αφυπνίςεωσ των υπο-
δοφλων.

Άν παρετείνετο επ' άπειρον θ δυςπραγία τισ πρϊτθσ μεταβυηαντινισ

περιόδου τισ δουλείασ, ενϊ τόν υπόδουλον κόςμο εχαρακτιριηε απρο-
κυμία, απελπιςία, τρόμοσ, φυγι καί αδιαφορία, τόν υπόδουλον κόςμο
ανζμενε μαραςμόσ καί κατάκλιψισ. Αλλά ςιγά-ςιγά -και ςχετικϊσ ενω-
ρίσ- τό ϋΕκνοσ εξιρχετο από τιν απραγία καί μζ διάφορεσ ςυγκυρίεσ εί-
ναι δυνατόν νά γίνεται λόγοσ γιά οικονομικι αναςυγκρότθςθ, βραδεία
αρχικϊσ, εντεινόμενθ αργότερα. Θ καλλιζργεια τισ γθσ, θ κάλαςςα, οι
ξενιτεμζνοι, τό εμπόριο, θ βιοτεχνία ςυνζβαλαν αποφαςιςτικά. ϋΟτι ο
ϋΕλλθν γενικϊσ είναι ζνασ καλόσ νοικοκφρθσ είναι γνωςτόν καί δεδομζ-
νον. ϋΟτι είναι φιλόπονοσ, ακαταπόνθτοσ καί δυνατόσ-τολμθρόσ ςζ
πρωτοβουλίεσ, επίςθσ είναι γνωςτόν. ϋΟτι ταξιδεφει ο ϋΕλλθν, ότι είναι
ναυτικόσ από καταβολισ καί παλεφει μζ τιν κάλαςςα είναι παςίγνω-
ςτον. Οι Σοφρκοι ιςαν νωκροί, άβουλοι, κακομακθμζνοι, όλα τά ικελαν
ζτοιμα, ςτό χζρι, επομζνωσ οφτε ϊσ ζμποροι, επαγγελματίεσ ι βιοτζχνεσ
διεκρίκθςαν, καίτοι ς' ωριςμζνεσ πόλεισ ςυμβιοφςαν μζ τοφσ υπόδου-
λουσ.

΢τα ξενοκρατοφμενα διαμερίςματα τισ Ελλθνικισ επικράτειασ -Κριτθ,

Κφπροσ, νθςιά του Αιγαίου, Πελοποννθςιακζσ επαρχίεσ καί μάλιςτα πε-
ρίοδοσ πλιρουσ Ενετοκρατίασ 1687-1715- θ ηωι κακόλου είχε διαφορε-
τικι μορφι καί αυτι θ μορφι μετεβλικθ άρδθν όταν τά μζρθ εκείνα
κατζλαβαν οι Σοφρκοι. Αλλ' οι Ζλλθνεσ, κοντά ςτοφσ Ενετοφσ ιδίωσ, α-
φυπνίςκθςαν ς' ωριςμζνουσ τομείσ. Γιά τό πωσ ευδοκιμοφςαν ϊσ ειςα-
γωγείσ-εξαγωγείσ καί εμπορευόμενοι, ομιλοφν κατάςτιχα εμπορικά ποφ

18
διειϊκθςαν καί ςυναφι δικαιοπρακτικά ζγγραφα. Από τά τελευταία
αυτά απλοϊκισ διατυπϊςεωσ πολφτιμα ζγγραφα πλθροφοροφμεκα πϊσ
οι ςτεροφμενοι κλιρου ϋΕλλθνεσ, οι δουλευταράδεσ αλλά καλοί νοικο-
κυραίοι κατϊρκωναν ν' αγοράηουν χτιματα, νά πωλοφν, ν' αφιερϊνουν,
ν' ανταλλάςςουν, νά δανείηωνται, νά υποκθκεφουν, ν' αναλαμβάνουν
μιςοφυτεψίεσ καί άλλεσ ςυνεργαςίεσ, πωσ εγίνοντο βιοτζχνεσ, μετα-
πράτεσ, τραπεηίτεσ, ςυναλλαςςόμενοι ακόμθ καί μζ Σοφρκουσ.22

΢το Κεφάλαιο των οικονομικϊν κατακτιςεων ανάγονται κάποιεσ άλλεσ

ςυνεταιρικζσ πράξεισ, ποφ οδθγοφν ςτά περίφθμα ίςνάφια, ι ρουφζτια,
δθλ. ςωματεία, ςυντεχνίεσ καί αδελφάτα, ποφ μαρτυροφν ότι ςζ διάφο-
ρεσ πόλεισ ιςαν επαγγελματικά ωργανωμζνοι ςζ ςυνεταιριςμοφσ οι
υπόδουλοι Ζλλθνεσ.23 ΢' εςχάτθν ανάλυςθ, είδαν χριματα ςτά χζρια
τουσ οι δοφλοι καί τά διζκεταν κατά βουλθςιν, χριματα τοφσ ζςτελνε θ
κάλαςςα καί ο ξενιτεμζνοσ καί κάκε άλλθ πθγι. ϋΕτςι αλθκεφει ο λόγοσ
του ιςτορικοφ, ότι θ δθμιουργία αςτικισ τάξεωσ ςτιν υπόδουλθ Ελλάδα
υπιρξε αποτζλεςμα μεγάλθσ οικονομικισ αναρρϊςεωσ τισ χϊρασ.24

22
Έχουν ϋλθει εύσ τόν δημοςιότητα πλόθοσ δικαιοπρακτικών εγγρϊφων από όλη
τόν υπόδουλη επικρϊτεια, πού μϋςα από τόν απλό καύ αφελό των διατύπωςη
μϊσ δύδουν πρώτα την οικονομικόν εικόνα τού πληθυςμού υπό ςτυγνό δουλεύα
καύ τόν ολύγον κατ' ολύγον εξοδό του από τόν κρύςη. Ακύνητα μεταπωλούνται,
ανταλλϊςςονται, αφιερώνονται, ρευςτοποιούνται ςτόν τιμό τόσ εποχόσ των,
μ'εγγυόςεισ καλόσ θελόςεωσ καύ ρότρεσ εξαςφαλύςεωσ. ΢τϊ δικαιοπρακτικϊ πε-
ριλαμβϊνονται δϊνεια, προικοδοςύεσ, διαθόκεσ, εξοφλόςεισ, ϊλλεσ ποικύλεσ ςυ-
ναλλαγϋσ. ΢πανύωσ ςϋ τόςο λακωνικόσ διατυπώςεωσ ϋγγραφα περιϋχονται τό-
ςον πολύτιμεσ πληροφορύεσ οικονομικού καύ κοινωνικού ενδιαφϋροντοσ. Προσ
τϊ ϋγγραφα αυτϊ ςυνϊπτονται τϊ εμπορικϊ κατϊςτιχα πού περιεςώθηςαν καύ
ϋχουν εκδοθό.
23
Κυριωτϋρα βιβλιογραφύα: Ελ. Βουραζϋλη-Μαρινϊκου, Αι ϋν Θρϊκη ςυντεχνύαι
τών Ελλόνων κατϊ τόν Σουρκοκρατύαν, Θεςςαλονύκη 1950. Aγγ. Φατζημιχϊλη,
Μορφϋσ από τη ςωματειακό οργϊνωςη των Ελλόνων ςτόν οθωμανικό αυτοκρα-
τορύα, "L' Hellenisme Contemporain", Σόμοσ Αναμνηςτικόσ ώσ ανωτϋρω, ςς.
279 κϋξ. Ν. Ι. Πανταζοπούλου, Ελλόνων ςυςςωματώςεισ κατϊ τόν Σουρκοκρα-
τύαν, Αθόναι 1958 (ϊνϊτ. από τό πεσριοδ. "Γνώςεισ"). ΢' αυτό τϊ μελετόματα καύ
ϊλλη βιβλιογραφύα ελϊςςων. Ειδικϊ γιϊ τούσ ςυνεταιριςμούσ των Αμπελακύων
βλ. Aπ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα, Δ' Θεςςαλονύκη 1973, ςς. 531 κϋξ.
24
Aπ. Ε. Βακαλοπούλου, Ιςτορύα τού Ν. Ελληνιςμού, τ. Δ', αναλυτικϊ ςτό Α'
Μϋροσ γιϊ τό μεταξύ Ανατολόσ καύ Δύςεωσ εμπόριο καύ τόν δραςτηριότητα των
Ελλόνων τόσ διαςπορϊσ, ενώ ςτό Β' Μϋροσ γιϊ τόν καθόλου οικονομικό ϊνοδο
τόσ χώρασ καύ τόν φωτιςμό τού Γϋνουσ. Εύνόητον εύναι ότι οι ΄Ελληνεσ τόσ δια-
19
Παιδεία – Φρονθματιςμόσ

Ζχει γίνει ιδθ μικρά αναφορά ςτιν μεγάλθ προςφορά τισ Εκκλθςίασ
ςτό υπόδουλον Ελλθνικόν Ζκνοσ. Μολονότι τά όρια αυτισ τισ ομιλίασ
είναι διαγεγραμμζνα καί ςαφϊσ περιοριςμζνα, θ Εκκλθςία ηθτεί τά εαυ-
τισ καί μζ ιδιαίτερον νζον ςπόνδυλο, γιατί καταλαμβάνει πολφν χϊρο
ςτιν Νεωτζρα Ελλθνικι Λςτορία ςζ ςχζςθ μζ τόν πνευματικό βίο τισ
χϊρασ. Ασ επαναλθφκι ότι οι εκκλθςιαςτικζσ μζ τίσ εκνικζσ ςελίδεσ τισ
Λςτορίασ τισ περιόδου ςχεδόν ςυμπίπτουν. Γνωςτόν άλλωσ τε είναι
πλζον ότι θ Εκκλθςία καί θ Αυτοδιοίκθςισ αςκοφςαν κατά τιν περίοδο
τισ δουλείασ διοικθτικιν εξουςία κατά τά Βυηαντινά πρότυπα καί είχαν
ευρείαν δικαιοδοςία ςτιν όλθ διαχείριςθ τϊν κοινϊν ϊσ προσ τά δικα-
ςτικά κζματα, τ' αγορανομικά, τά κλθρονομικά, τά κζματα υγείασ, παι-
δείασ καί τισ όλθσ πολιτικισ ηωισ.

Φυςικά οφτε ενζκρινε οφτε οικειοκελϊσ ο κατακτθτισ παρεχϊρθςε τζ-

τοια δικαιϊματα, ενταςςόμενα μζςα ςζ δφο βαςικοφσ πόλουσ μιασ πα-
ράξενθσ υπόδουλθσ πολιτείασ μζ κζςθ ςτοφσ κόλπουσ μιασ ιςχυρϊσ ωρ-
γανωμζνθσ άλλθσ, αλλόκρθςκθσ. Ωςτόςο οι κατακτιςεισ αυτζσ κυριϊ-
τατα αποτελοφν τιν πλζον ςπουδαία προκικθ τισ αναγεννωμζνθσ Ελ-
λάδοσ. Καί βεβαίωσ τά κεκτθμζνα αυτά δικαιϊματα κατεπολεμικθςαν
αλλά δζν ιταν εφκολο νά ξερριηωκοφν. Δφο κεςμοί λοιπόν - Εκκλθςία,
Αυτοδιοίκθςισ- ςυναντϊνται ς' ζνα κοινόν γνϊριςμα αςκιςεωσ εξουςί-
ασ, ποφ επιγαηε από τό κοινόν καί γενικόν αυτϊν ενδιαφζρον. Αυτό τό
γνϊριςμα απζβθ τό κεμζλιον τισ αυτοςυνειδθςίασ τϊν υποδοφλων Ελ-
λινων καί καταλαμβάνει πολφν χϊρο ςτίσ ιςτορικζσ ςελίδεσ τισ περιό-
δου τισ δουλείασ ϊσ κζμα μζγα. Σισ παιδείασ του Ζκνουσ. Δι' ο ϊσ εκ
τισ φφςεωσ αυτισ θ παιδεία τοφ ςκλαβωμζνου Γζνουσ διεκδικεί τιν
πρζπουςα κζςθ τθσ ςτιν ομιλία, εφ' όςον μάλιςτα τό ςεμνόν τοφτο βι-
μα ανικει ςτόν κατ' εξοχιν παιδευτικόν χϊρον υψθλισ πιςτότθτοσ ςτιν
Πελοποννθςιακι πρωτεφουςα. Κατά τά πρϊτα χρόνια τισ εκνικισ ςυμ-
φοράσ δζν γίνεται λόγοσ περί πνευματικοφ βίου. Εφ' όςον υπιρχε θ πα-

ςπορϊσ ςυνϋβαλαν ςοβαρϊ ςτόν γενικωτϋρα οικονομικό αναςυγκρότηςη τόσ

υπόδουλησ πατρύδασ.
20
λαιά φρουρά δζν επιλκε τό πνευματικόν ςκότοσ αμζςωσ. Σά Κρυφά
΢χολεία καλφπτουν τίσ ςτοιχειϊδεισ ανάγκεσ παιδείασ μζχρι τζλουσ τοφ
16ου αιϊνοσ περίπου. Δζν πρόκειται γιά ωργανωμζνα ΢χολεία οιουδι-
ποτε τφπου. Ο όροσ παραδίδεται από τό ςτόμα τοφ λαοφ, ποφ ωριςμζνα
μοναςτιρια μζ παραδεδομζνθ παιδευτικι παράδοςθ ο λαόσ ονόμαςε
Κρυφά ΢χολειά, όπωσ π.χ. τιν Γορτυνιακι μονι τοφ Φιλοςόφου. 25
ϋΟπωσ κατά τιν Αρχαιότθτα, ζτςι καί κατά τιν Βυηαντινι περίοδο θ
παιδεία δζν ιταν αντικείμενον κρατικισ μζριμνασ. Παιδευτικά κζντρα
πάςθσ μορφισ ιςαν τά Μοναςτιρια. Πολλά απ' αυτά τά Βυηαντινά Λ-
δρφματα επζηθςαν μετά τιν κατεδάφιςθ τισ πολιτείασ. Καί ιταν φυςι-
κόν νά καταφφγουν εκεί κοντά ςζ λογίουσ μοναχοφσ όςοι επικυμοφςαν
νά μάκουν νά διαβάηουν το 'Κτωιχι επί τζλουσ γιά νά γίνουν ιερείσ. Δζν
υπάρχει περίπτωςισ αγραμμάτου ιερζωσ νά τελι εμπειρικϊσ τιν Κ. Λει-
τουργία. Ώσ προσ τόν όρον Κρυφά ΢χολεία καί αυτό εξθγείται, άν κυμθ-
κοφμε τό απαίςιον παιδομάηωμα καί τιν κρατοφςα δικαιολογθμζνθ
φοβία. Δζν είναι ρομαντικό τό παςίγνωςτο τραγουδάκι Φεγγαράκι μου
λαμπρό, φζγγε μου νά περπατϊ. Δζν ετόλμθςαν οι διϊκτεσ τοφ Κρυφοφ
΢χολειοφ νά τό κθρφξουν πλαςτό, γιατί κατά πάςαν πικανότθτα είναι
προεπαναςτατικό καί τό οφείλομε ςτόν γνωςτό ςυλλογζα δθμοτικϊν
τραγουδιϊν Ρassow.26 ϋΟτι θ παιδεία υπιρξε ςχεδόν αποκλειςτικϊν κζ-
μα τισ Εκκλθςίασ υπάρχουν αδιάςειςτα ςτοιχεία. Πρϊτον καί αδιάψευ-
ςτον επιχείρθμα, ότι Γεννάδιοσ ο ΢χολάριοσ άνοιξε ευκφσ μετά τιν
ϋΑλωςθ μζςα ςτιν νζα ΚΠολι τιν Πατριαρχικι ΢χολι, αυτι ποφ επαί-
δευςε τό υπόδουλο Γζνοσ καί εκράτθςε μονίμωσ ορκία τιν Ελλθνικι
ψυχι ςτόν υψθλόν αγϊνα.27 ϋΤςτερα, υπάρχει πρϊιμθ απόφαςισ ειδι-
κισ ΢υνόδου τισ ΚΠόλεωσ τοφ ζτουσ 1593, διά τισ οποίασ υπεχρεϊνετο

25
Τ. Aθ. Γριτςοπούλου, τό Κρυφό ΢χολειό, "Πελοποννηςιακϊ", τ. ΙΓ' (1978-79),
ςς. 18-23. Τού αυτού, Μονό Υιλοςόφου, εν Αθόναισ 1960, ςς. 101 κϋξ. Τού αυτού,
Η Πελοποννηςιακό Παιδεύα μετϊ τόν Άλωςιν, Πρακτικϊ Β' Διεθνούσ ΢υνεδρύου
Πελοποννηςιακών ΢πουδών, τ. Α', Άθηναι 1981-82, ςς. 234 κϋξ., 243 κϋξ.
26
Αrn. Passow, Σραγούδια Ρωμαύικα, Popularia Carmina Graeciae Recentioris,
Αθόναι 1860, ς. 211, 215-216, αριθ. 278. Πρβλ. Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, ΢χολό Δημη-
τςϊνησ, εν Αθόναισ 1962, ςς. 20-23.
27
Τ. Αθ. Γ ριτςοπούλου, Πατριαρχικό Μεγϊλη τού Γϋνουσ ΢χολό, τ. Α'-Β', εν Α-
θόναισ 1966-1971 (για τύσ πρώτεσ ενϋργειεσ τού Γενναδύου καύ τόν χρηςιμοπούηςη
τόσ παλαιϊσ Βυζαντινόσ πνευματικόσ φρουρϊσ Α' 65 κϋξ.).
21
κάκε επίςκοποσ νά εξοικονόμθςθ τ' απαιτοφμενα χριματα καί νά ςυ-
ςτιςθ ςχολείο ςτιν επαρχία του χάριν τϊν νζων, ποφ επικυμοφςαν νά
φοιτιςουν. Δεφτερον, όςα ςχολεία ιδρφκθςαν ζκτοτε από οποιαδιποτε
ιδιωτικι πρωτοβουλία -πάντοτε διδάςκαλοι ιςαν μοναχοί- κατωχφρω-
ςε μζ ςυνοδικά γράμματα θ Μ. Εκκλθςία καί όχι θ τουρκικι εξουςία.
Πριν όμωσ ιδρυκοφν τά ςχολεία (εντόσ τοφ 17ου αιϊνοσ κατά μζγα μζ-
ροσ τά αρχαιότερα) πολλοί εγνϊριηαν γράμματα καί μάλιςτα αρκετά.
Ποφ τά ζμακαν;

Εκείνοι ποφ αςχολοφνται ςυςτθματικά μζ τιν παιδεία επί Σουρκοκρατί-

ασ ζχουν καταλιξει ςζ ωριςμζνα ςυμπεράςματα. ϋΟτι π.χ. παραπζρα
από τιν ξθρά διδαςκαλία αρχαίων κειμζνων, δι' αυτϊν ειςιγοντο οι νζ-
οι ςτιν αρχαία καί μεςαιωνικι πνευματικι κλθρονομιά. Παραλλιλωσ
εδιδάςκοντο Μακθματικά, Φιλοςοφία, Φυςικζσ επιςτιμεσ. Αποκρυπτο-
γραφείται ο μζςω τισ διδαςκαλίασ ςκοπόσ τισ αγωγισ, περίπου όπωσ
ιςχφει καί ςιμερα καί πάντοτε.28 Οξφνεται ο νοφσ τοφ νζου, πλθροφο-
ρείται γιά τοφσ αγϊνεσ τϊν προγόνων του γιά τιν ζννομθ πολιτεία, τιν
ελευκερία, τιν δθμοκρατία. Σολμά κανείσ ν' αμφιςβιτθςθ ότι ς' αυτά
τά πενιχρά ςχολεία τισ δουλείασ ενοςτάλγθςαν οι νζοι τιν ελευκερία;
ϋΕπαιρναν γνϊςεισ, ζπαιρναν ιδζεσ, εδθμιουργοφςαν δεςμό μζ τιν Αρ-
χαιότθτα καί τόν γραμματικόν Μεςαίωνα οι τρόφιμοι τϊν ςχολείων,
φρονθματιηόμενοι ϊσ απόγονοι τϊν Αρχαίων και Βυηαντινϊν.

Λόγοσ γίνεται γιά ιδεολογικά ρεφματα, ποφ ζφκαναν από τό εξωτερικό

(Γαλλικόσ Διαφωτιςμόσ). ΢υηθτιςεισ ποικίλου περιεχομζνου είχαν κζςθ
μεταξφ τϊν Ελλινων ςζ διάφορα Ευρωπαϊκά κζντρα, ελάχιςτα όμωσ
ςτιν υπόδουλθ Ελλάδα. Σά ηωθρότερα επαναςτατικά πνεφματα ςτόν

28
Σό πρϊγμα πλην των ϊλλων μαρτυρεύ η βαθειϊ μόρφωςισ ανωτϊτων ςτελεχών
τόσ Εκκληςύασ, διδαςκϊλων μϊλιςτα. Ανϊ τόν κόςμον ςκορπιςμϋνα χειρόγραφα
περιϋχουν ϋργα τόσ αρχαύασ καύ χριςτιανικόσ γραμματεύασ καύ πρωτότυπεσ θρη-
ςκευτικϋσ, φιλοςοφικϋσ καύ γραμματικϋσ μελϋτεσ κληρικών πϊςησ βαθμύδοσ
πϊςησ εποχόσ. Ιδϋ τϊ πρώτα Κεφϊλαια ςτόν Πατριαρχικό μου ΢χολό (Α ' 67
κϋξ., 89 κϋξ., 99 κϋξ., 125 κϋξ., 129 κϋξ., τϊ ςυμπερϊςματα ςς. 138-142) καύ εφε-
ξόσ, όπωσ βιογραφικϊ καύ εργογραφύα των διδαςκϊλων τόσ Μεγ. ΢χολόσ καύ
λοιπών λογύων, καθώσ καύ των επαρχιών. Πρβλ. αναλυτικϊ τό Κεφϊλαιο περύ
Εκκληςύασ καύ παιδεύασ κατϊ τόν ΙΖ ' καύ ΙΗ ' αιώνα ςτου Aπ. Ε. Βακαλοπούλου,
Ιςτορύα του Ν. Ελληνιςμού, τ. Δ', ςς. 288-345.
22
Ελλαδικόν χϊρο ι κατζφευγαν ςτά όρθ καί ανζπτυςςαν Κλεφταρματο-
λικι δράςθ ι ςυμπολεμοφςαν μζ ξζνουσ εναντίον τϊν Σοφρκων κατά
περιόδουσ καί πάντωσ ωριςμζνοι θγζτεσ -κλθρικοί καί λαϊκοί- ςυνεν-
νοοφντο μζ Ευρωπαίουσ γιά τιν οργάνωςθ επαναςτατικϊν κινθμάτων
γιά κοινόν όφελοσ. Περιςςότερα γράμματα ςτά επαρχιακά διαμερίςμα-
τα εγνϊριηαν οι Προεςτοί, οι ζμποροι, οι ταξιδιϊτεσ, οι ιατροί καί όςοι
νζοι εφοιτοφςαν ς' Ελλθνικζσ ΢χολζσ, μζ προοπτικι νε ςταδιοδρομι-
ςουν ςτόν εκκλθςιαςτικό ι παιδευτικόν κλάδο. Ό λαόσ εφοιτοφςε ςτά
κατϊτερα κοινά ςχολεία. Δζν επιρε ποτζ είδθςθ γιά Διαφωτιςμό.29

Κατά τιν λαϊκι αντίλθψθ, θ απελευκζρωςισ τισ Ελλάδοσ κά εγινόταν

κάποτε από τιν εξόρμθςθ μεγάλθσ χριςτιανικισ δυνάμεωσ. τό όνειρο
αυτό εκζρμαινε τίσ ελλθνικζσ ψυχζσ. Παραλλιλωσ ζνα τμιμα τοφ λαοφ
επθρεάηετο από καλογθρικζσ αντιλιψεισ, ότι κά φροντίςθ γιά τιν α-
παλλαγι από τιν δουλεία θ πρόνοια τοφ Κεοφ.30 Σρίτον, ρεφμα λογίων,
αρχόντων καί Φαναριωτικϊν κφκλων εβαςιηόταν ςτιν προςπάκεια ε-
ξελλθνιςμοφ τϊν Σοφρκων καί εκχριςτιανιςμοφ μζχρισ απορροφιςεωσ
τισ αυτοκρατορίασ μζςα ςζ ειρθνικι ςυμβίωςι τϊν δφο λαϊν.31 Από τιν
πλάνθ τισ εκνικισ αποκαταςτάςεωσ μ' εξωτερικι βοικεια ζβγαλαν
τοφσ υπόδουλουσ Ζλλθνεσ φωτεινά πνεφματα διδαςκάλων καί ανωτζ-
ρων κλθρικϊν, προ πάντων μάλιςτα ο πρωτομάρτυσ Ριγασ. Μθ ελπίηετε
είσ ξζνουσ καί υιοφσ νενοκευμζνουσ θ Ελλάσ νά λυτρωκι, πρϊτοσ αυτόσ
εβροντοφϊναξε.32 Αλλά καί ζξ επόψεωσ ιςτορικισ εδϊ ςτιν Πελοπόν-
νθςο πρόςφατο ιταν τό δίδαγμα γιά τιν λανκαςμζνθ αντίλθψθ, ότι τιν

29
Φρόςιμον πϊντοτε εύναι τό μελϋτημα Γ. Θ. Ζώρα, Αι πρό καύ μετϊ τόν ΄Αλωςιν
διαμορφωθεύςαι ιδεολογικαύ καύ πολιτικαύ κατευθύνςεισ, "L'Hellenisme
Contemporain", Αναμνηςτικόσ Σόμοσ ώσ ανωτϋρω, ςς. 111-133.
30
Αυτόθι, ςς. 117-118 (μοιρολατρικό αναμονό τόσ απελευθερώςεωσ), 118-127 (αύ
από τόν ξϋνην βοόθειαν ελπύδεσ).
31
Αυτόθι, ςς. 127-129 (προςπϊθειαι εκχριςτιανιςμού τού Μωϊμεθ), 129-130 (από-
πειρα ελληνοτουρκικόσ ςυνεννοόςεωσ).
32
Έπηυξημϋνη η αντύληψισ αυτό ευρύςκεται ςτόν προσ τόν ΄Αμιλτον απϊντηςι
τού Θ. Κολοκοτρώνη, Διόγηςισ ςυμβϊντων τόσ Ελληνικόσ φυλόσ από τό 1770
ϋωσ τϊ 1836, φωτομηχανικό επανϋκδοςισ (Εταιρεύασ Πελοποννηςιακών ΢που-
δών), Εύςαγωγό-Εύρετόριον-Επιμϋλεια Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Αθόναι 1981, ς. 190.
23
Ελλάδα κά ελευκζρωςθ τό ξανκόν γζνοσ. Θ εξζγερςισ τοφ 1770 (τα Ορ-
λωφικά) μζ παρακίνθςθ τϊν Ρϊςων εκόςτιςε πολφ ακριβά.33

Σο ϋΕκνοσ εςυνειδθτοποίθςε τιν πεποίκθςι, ότι κά ελευκερωκι μζ τίσ

δικζσ του δυνάμεισ, μζ τιν παιδεία. Καί παιδεία εχορθγοφςε μόνον θ
Εκκλθςία. τό μζγα παιδευτιριον τοφ ϋΕκνουσ υπιρξε θ Πατριαρχικι
Μεγάλθ ΢χολι τοφ Γζνουσ ςτιν ΚΠολι μζςα ςτοφσ κόλπουσ τισ ςυντθ-
ρθτικισ -εξ ανάγκθσ ςυντθρθτικισ κάτω από τιν τουρκικι απειλι ποφ
παρακολουκοφςε άγρυπνθ κάκε τθσ κίνθςθ- Εκκλθςίασ καί ςτά επαρχι-
ακά ςχολεία, ποφ από τά μζςα τοφ 18ου αιϊνοσ επλθκφνοντο. Σά ςυ-
μπεράςματα τϊν ειδικϊσ αςχολουμζνων μζ τιν πνευματικι πορεία τοφ
ςκλαβωμζνου Γζνουσ είναι κατ' εξοχιν διδακτικά. Τπάρχουν δφο τάςεισ,
ποφ ςυγκλίνουν επί τό αυτό. Θ λογία καί θ δθμϊδθσ παράδοςισ μζ κεί-
μενα ποφ ςυνδζουν τό παρόν μζ τιν Αρχαιότθτα καί τό Βυηάντιον καί
κείμενα λαϊκισ φιλολογίασ. Αφθγείται ο Κ. Κολοκοτρϊνθσ ότι εδιάβαςε
τιν Λςτορία τισ Ελλάδοσ ςτιν απλοελλθνικι, τοφ Αριςτομζνθ και τοφ
΢κεντζρμπεθ.34 Ο Χρονογράφοσ ιταν δθμοφιλζσ ανάγνωςμα, ο Αγακάγ-
γελοσ τό ίδιο. Βίοι καί ακολουκίεσ νεομαρτφρων καί άλλα λαϊκά ανα-
γνϊςματα ζφερναν ςτόν λαό διάφορα μθνφματα, τοφ εκαλλιεργοφςαν
υψθλόν φρόνθμα. ΢ζ υψθλότερουσ τόνουσ εκφράηονται ςυγγραφείσ καί
ριτορεσ από τόν άμβωνα αναγνωριςμζνθσ αξίασ. Ενδεικτικά είναι μερι-
κά ονόματα. Θλίασ Μθνιάτθσ, Ευγζνιοσ Βοφλγαρθσ, Νικθφόροσ Κεοτό-
κθσ, Βικζντιοσ Δαμωδόσ, Μοιςιόδαξ κ.ά.35 Αυτοί ερεκίηουν τιν πονοφ-
ςαν ψυχι τοφ υποδοφλου ϋΕλλθνοσ, γιά νά ςυνειδθτοποίθςθ ότι θ διεκ-
δίκθςισ δικαιωμάτων τισ ηωισ είναι χρζοσ. Θ παιδεία λοιπόν αφυπνίηει
καί φρονθματίηει.

Επικαίρωσ ςτό ςθμείον τοφτο ανατρζχει ο νοφσ ς' ζνα φωτιςμζνο μυαλό
ποφ ζδωκε μεταξφ άλλων θ Εκκλθςία ςτό δεφτερο ιμιςυ τοφ 16ου αιϊ-

33
Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Σϊ Ορλωφικϊ, Η εν Πελοποννόςω ϋπανϊςταςισ τού 1770
καύ τϊ επακόλουθα αυτόσ, εν Αθόναισ 1967, Ιδύωσ ςς. 131 κϋξ. Απ. Ε. Βακαλοπού-
λου, Ιςτορύα τού Ν. Ελληνιςμού, τ. Δ', ςς. 372 κϋξ.
34
Θ. Κολοκοτρώνη, Διόγηςισ ςυμβϊντων, ς. 49.
35
Σ. Αθ., Γριτςοπούλου, Πνευματικό πορεύα προσ τό 1821 (αναλυτικϊ: Γενικϊ - τό
Γϋνοσ - Ο λαόσ - Διπλό παρϊδοςισ - λαώκό φιλολογύα - οι πρόδρομοι - αύ ιδϋαι -
ο αγών), εύσ τού ιδύου, ΢χεδιϊςματα (Γ. Υϋξησ), Αθόναι 1963, ςς. 201-207.
24
νοσ. Θ λογία αυτι εκνικι μορφι ςυνζκεςε κρινον γιά τιν ϋΑλωςθ τισ
ΚΠόλεωσ, ποφ άν κρίνω μζ από τό γεγονόσ ότι εκδίδεται ςυνζχεια από
τό 1632 κά υμπεράνωμε ςίγουρα ότι εδιαβαηόταν από τόν Ελλθνικό
λαό. Ο ποιθτισ μθτροπολίτθσ Μυρζων Ματκαίοσ ομολογεί ότι είναι βα-
ρφσ ο ηυγόσ τισ δουλοςφνθσ, αλλά προςπακεί νά βγάλθ τοφσ ομοφφ-
λουσ του από τιν πλάνθ, πωσ κά ζλκουν νά τοφσ γλυτϊςουν οι ξζνοι καί
επομζνωσ πϊσ πρζπει νά αποτινάξουν τιν μοιρολατρεία, νά εξοικειω-
κοφν μζ τιν ςκζψθ καί πεποίκθςθ, ότι κά κάμουν ό,τι κάμουν μόνοι
των, βαςιηόμενοι ςτίσ δικζσ τουσ δυνάμεισ. Λδοφ ςχετικοί ςτίχοι:

Ελπίηομεν είσ τά ξανκά γζνθ νά μάσ γλυτϊςουν,

νά 'λκοφν από τόν Μόςκοβον νά μάσ ελευκερϊςουν.
Ελπίηομεν είσ τοφσ χρθςμοφσ, ςτεσ ψευδοπροφθτείεσ
καί τόν καιρόν μασ χάνομεν ςτεσ ματαιολογίεσ.
Είσ τόν Βορράν τόν άνεμον ζχομεν τιν ελπίδα,
νά πάρουν από πάνω μασ τοφ Τοφρκου τιν παγίδα
καί ζχομεν κεμζλιον τό γνζμα τισ αράχνθσ,
τό χιόνι καί τιν κάλαςςαν καί τό νερόν τισ πάχνθσ.36

Tό κιρυγμα είναι πλζον ι φανερό, είναι ζνα ζμμεςο εγερτιριο, γιά νά

ςυνειδθτοποιιςουν οι υπόδουλοι Ζλλθνεσ πωσ κά απαλλαγοφν από τά
δεςμά τισ δουλείασ. Καί δζν ζπεφτε τό ςάλπιςμα ςτό κενόν, γιατί τζ-
τοιου είδουσ κείμενα εκυκλοφοροφςαν ευρζωσ καί ς' ζντυπα καί ςζ
χειρόγραφεσ φυλλάδεσ καί ενϊ ζτερπαν τόν λαό καί τόν παρθγοροφ-
ςαν, ςυγχρόνωσ τόν εφρονθμάτιηαν.

Προσ τθν ζνοπλθ εξζγερςθ

Οι γνωςτζσ ςυνεννοιςεισ Ελλινων προσ ξζνεσ δυνάμεισ γιά τιν οργά-

νωςθ αντιτουρκικισ ςταυροφορίασ άν μθ τι άλλο ερζκιηαν τά ηωθρότε-
ρα καί ςιγά-ςιγά καί τά θρεμϊτερα πνεφματα. ΢' αυτό ςοβαρά εβοικθ-
ςε θ γενικωτζρα πτϊςισ τισ οκωμανικισ αυτοκρατορίασ, ποφ εχαρα-

36
Σόν Θρόνο τού Μυρϋων Ματθαύου εξϋδωκε ο Legrand, BGV, II (1881), 231 κεξ.
Προχεύρωσ τό ερεθιςτικό καύ φρονηματιςτικό τμόμα βλ. ςτόν ΒΒΑ 207 κϋξ.
Πρβλ. Γ. Θ. Ζώρα, ϋνθ' ϊνωτ., ςς. 131 καύ Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Ειςαγωγό εύσ τόν
Νϋαν Ελληνικόν Λογοτεχνύαν, τ. Α', Αθόναι 1969, ς. 128.
25
κτθρίηετο γενικϊσ ϊσ ο μεγάλοσ αςκενισ. Φυςικά απαςχολοφςε τίσ Ευ-
ρωπαϊκζσ δυνάμεισ τό Ανατολικόν Ηιτθμα καί όλεσ μζ διαφορετικόν
τρόπο είχαν τίσ βλζψεισ των γιά τιν ετοιμόρροπθ αυτοκρατορία. Κοντά
λοιπόν ς ' όλα τ' άλλα θ κατάςταςισ αυτι τισ Σουρκίασ εβοθκοφςε τίσ
επαναςτατικζσ κινιςεισ των Ελλινων. 'Εξ άλλου θ Κλεφτουριά εςθμείω-
νε αφξουςα δράςθ καί όμωσ ςτίσ αρχζσ τοφ 19ου αιϊνοσ υπζςτθ αμεί-
λικτθ δίωξι μζχρισ εξοντϊςεωσ, ιδίωσ ςτιν Πελοπόννθςο. Καί όμωσ θ
επαναςτατικότθσ των υποδοφλων Ελλινων ακριβϊσ αυτιν τιν εποχι
εςθμείωνε άνκθςθ. Ιλκε θ ςτιγμι νά προςεγγίςωμε τά πράγματα μετά
τό 1800, αφοφ εξετάςαμε τίσ κατακτιςεισ τοφ υποδοφλου Ελλθνιςμοφ,
ςζ βακμό ποφ είχαν ωριμάςει τά πνεφματα.

Αποφαςιςτικόν ρόλο ςτιν δθμιουργία προεπαναςτατικισ ατμοςφαίρασ

ςτιν υπόδουλθ Ελλάδα διεδραμάτιςε θ Φιλικι Εταιρεία μζςα ςτά τζς-
ςερα κυρίωσ χρόνια τισ εντατικισ προςπάκειασ τθσ, ποφ είχε ςυνωμο-
τικόν χαρακτιρα καί διιλκε από πολλζσ καί δφςκολεσ φάςεισ. Αλλ' θ
προετοιμαςία τοφ Ζκνουσ ιταν κυριϊτατα ψυχικι. 0ι Φιλικοί δζν κα-
τϊρκωςαν νά οπλίςουν τοφσ επαναςτάτεσ. ϋΘςαν αςφαλϊσ τά πνεφμα-
τα πρόκυμα, αλλ' θ ςαρξ ιταν αςκενισ. ϋΕκφραςιν των βουλιςεων τισ
Εταιρείασ, ποφ δζν είχαν ςτακεροποιθκι, αποτελεί ο αρχιμανδρίτθσ
Γρθγόριοσ Δίκαιοσ, ο παςίγνωςτοσ Παπαφλζςασ. ΢ζ κάποια ςτιγμι είχε
λθφκι απόφαςισ τοφ αρχθγοφ ν' αρχίςθ ο ίδιοσ τιν Επανάςταςθ από
τιν Πελοπόννθςο.37 Προπομπόσ ο Δίκαιοσ ϊσ εκπρόςωποσ τισ Αρχισ
καί Πατριαρχικόσ ϋΕξαρχοσ ζφκαςε ςτιν Πελοπόννθςο γιά νά προετοι-
μάςθ τό ζδαφοσ καί νά περιμζνθ τόν Τψθλάντθ τόν Νοζμβριο 1820. Σά
γεγονότα είναι γνωςτά άλλα ο εορταςμόσ τισ μεγάλθσ επετείου απαιτεί
καί επιβάλλει ειδικιν αναδρομι.

Τπιρξε μεταβολι τοφ ςχεδίου τοφ αρχθγοφ των Φιλικϊν. Αλλ' ο Δικαίοσ
δζν τιν επλθροφορικθ. Οι προ πολλοφ μυθμζνοι Φιλικοί ςτιν Πελο-
πόννθςο είχαν καλλιεργιςει κατά κάποιον τρόπο τιν ιδζα τισ εξεγζρ-
ςεωσ, αλλ' είχαν ωριςμζνεσ ςαφείσ αντιρριςεισ, ουςιαςτικζσ. Σιν άφιξθ
τοφ Γρθγορίου Δικαίου επλθροφορικθςαν ζκπλθκτοι. Μζ κάκε προφφ-

37
Αλ. Δεςποτοπούλου, Η Απόφαςισ περύ τόσ Έλλην. Επαναςτϊςεωσ τού 1821,
Αθόναι 1965, ςς. 102 κϋξ.
26
λαξθ ωργανϊκθ ειδικι ςφςκεψθσ των Προεςτϊν καί Κλθρικϊν τισ χϊ-
ρασ μζ τόν απεςταλμζνον τισ Εταιρείασ. Αυτι είναι θ λεγομζνθ Μυςτικι
΢υνζλευςισ τισ Βοςτίτςασ, θ οποία επραγματοποιικθ τίσ τελευταίεσ ι-
μερεσ τοφ Λανουαρίου 1821. Ενδιαφζρει πάρα πολφ αυτι θ μυςτικι ςυ-
νάντθςισ.

Ο φλογερόσ αρχιμανδρίτθσ ιρχετο αποφαςιςμζνοσ νά κθρφξθ τιν Επα-

νάςταςθ, βζβαιοσ ότι κα τόν ακολουκοφςε ο λαόσ καί κα κατϊρκωνε νά
διεξαγάγθ τόν αγϊνα αποτελεςματικϊσ. Ανζπτυξε τό πρόγραμμα του
ςτοφσ ςυγκεντρωμζνουσ θγζτεσ τισ Πελοποννιςου, τοφσ διεβεβαίωςε
πωσ κα εβοθκοφςε ςοβαρά μία ευρωπαϊκι δφναμισ, ότι είχαν εξαςφα-
λιςκι τά μζςα τοφ πολζμου καί ότι κα εφαρμοηόταν ςχζδιον εντόσ τισ
ΚΠόλεωσ (πυρπόλθςισ τοφ τοφρκικου ςτόλου, ςυμμετοχι μεγάλου α-
ρικμοφ αξιωματοφχων Σοφρκων κ.ά.). ϋΟλα αυτά φυςικά ιταν ανυπό-
ςτατα. Οι ςυηθτιςεισ διεξιγοντο μα διαπλθκτιςμοφσ καί μζςα ςτίσ αγε-
φφρωτεσ αςυμφωνίεσ ο εκπρόςωποσ τισ Εταιρείασ απείλθςε ότι κα διε-
ξαγάγθ τόν αγϊνα μόνοσ καί ο ςϊηων εαυτόν ςωκιτω.38

Σο δράμα τισ ζνοπλθσ εξεγζρςεωσ γιά τιν απελευκζρωςθ τισ Ελλάδοσ

ιτο κοινόν γιά τίσ δφο μερίδεσ, ποφ ςυνιλκαν ςτό αρχοντικό τοφ Λό-
ντου ςτιν Βοςτίτςα, δθλ. των Φιλικϊν πολιτικϊν καί Κλθρικϊν τισ χϊ-
ρασ καί του εκπροςϊπου τισ Εταιρείασ. Θ ςφλλθψισ όμωσ τοφ οράματοσ
τισ ελευκερίασ ιταν διαφορετικι. ϋΘταν ςφλλθψισ υπό διαφορετικιν
οπτικι γωνία καί διαφορετικά κριτιρια κατά τιν παροφςαν ςτιγμι. Θ
εντολι προσ τόν Δικαίο ιταν νά περιμζνθ τό ςφνκθμα εξορμιςεωσ κα-
τόπιν κοινισ ςυμφωνίασ μζ τοφσ θγζτεσ τοφ Μοριά καί αφοφ ςυγκε-
ντρωκοφν τά απαραίτθτα πολεμοφόδια καί κινθτοποιθκι τό δυναμικό
τισ χϊρασ. Ο αρχιμανδρίτθσ εβιαηόταν καί τά εκεωροφςε όλα ζτοιμα.
Αςφαλϊσ ενεργοφςε επιπόλαια καί χαρακτθρίηεται ϊσ άνκρωποσ ανϊ-
μαλθσ φφςεωσ. ϋΑλλωςτε είχε δθμιουργιςει πολλά ηθτιματα ςτιν θγε-
ςία των Φιλικϊν. Κατείχετο από αλόγιςτον πάκοσ καί ικελε νά ξεκινιςθ

38
Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Η εύσ Βοςτύτςαν μυςτικό ΢υνϋλευςισ των Πελοπον-
νηςύων ηγετών (26-29 Ιανουαρύου 1821), "Μνημοςύνη", τ. Δ' (1972-73), ςς. ιδύωσ
25-33 (τα μϋχρι τόσ ςυςκϋψεωσ), 33 κϋξ. (τα εύσ Βοςτύτζαν διαδραματιςθϋντα).
27
μιά ϊρα αρχφτερα ο Αγϊν γιά τιν απελευκζρωςθ τισ πατρίδασ. Τπερ-
βολικι τόλμθ. Πάκοσ πατριωτικό, ακεράπευτο.39

Θ ςϊφρων πλευρά μζ τοφσ πολιτικοφσ καί κρθςκευτικοφσ θγζτεσ είχε

αντιρριςεισ. τό ϋΕκνοσ ιταν απαράςκευο. Δζν υπιρχε καμμία εγγφθςισ
ότι εξζγερςισ τοφ ψυχικοφ φρονιματοσ χωρίσ προετοιμαςία ςτρατιωτι-
κι κα είχε τό ποκοφμενον αποτζλεςμα. ϋΕκρινε λοιπόν ότι δζν ιταν κα-
τάλλθλοσ καιρόσ γιά Επανάςταςθ καί εκινείτο νά ζλκθ ς' επαφι μζ τιν
θγεςία τισ Εταιρείασ καί αυτόν τόν Καποδίςτρια. Θ εμπειρία τοφ 1770
αποτελοφςε κακό προθγοφμενο καί προφανισ ιταν ο κίνδυνοσ γενικισ
αναςτατϊςεωσ. ϋΕπρεπε λοιπόν ν' αναβλθκι θ εξζγερςισ.

Και οι δφο πλευρζσ είχαν δίκαιο, άν κρικοφν μεμονωμζνωσ, όχι ϊσ κοινι

υπόκεςισ. Άν επικρατοφςε θ άποψισ Παπαφλζςα, θ αποτυχία τισ Επα-
ναςτάςεωσ κα ιταν βεβαία, κ' ακολουκοφςε γενικι ςφαγι καί ο ΢ταυ-
ρόσ τισ Νίκθσ ποφ εκουβαλοφςε ο αρχιμανδρίτθσ κα ετοποκετείτο επά-
νω ς' ζνα απζραντο Νεκροταφείο. Άν επικρατοφςαν οι προεςτοί μζ τιν
ςφνεςθ καί απαίτθςθ ςιγουριάσ καί εγγυιςεων γιά τιν εξζγερςθ, Επα-
νάςταςισ δζν κα εγινόταν ποτζ. Ποτζ δζν κα ιςαν όλα ζτοιμα.

Ο Παπαφλζςασ ιταν αςφαλϊσ ψευδολόγοσ, απατεϊν, πακιαςμζνοσ,

παράλογοσ επαναςτάτθσ. Εκπροςωποφςε λοιπόν τό παράλογον πάκοσ.
Ώσ γνωςτόν, χωρίσ ορμθτικότθτα καί τόλμθν ενκουςιαςμόσ δζν φυτρϊ-
νει καί μεγάλα ζργα χωρίσ κινδφνουσ δζν γίνονται.

Ο άλλοσ κόςμοσ εκπροςωποφςε τόν διςταγμό, τόν υπολογιςμό, τιν ςφ-

νεςι καί μελζτθ πριν ξεκινιςθ ό,τιδιποτε. Άν οι άρχοντεσ -ζςτω αςυ-
μπακείσ ςτόν πολφ κόςμο περιβαλλόμενοι μζ ςεβαςμό καί εκτίμθςι-
δζν μετείχαν ςτιν Επανάςταςθ, κα ιταν προβλθματικι θ διεξαγωγι
τθσ, ςίγουρθ θ αποτυχία τθσ μόνον μζ τόν εκπρόςωπο των Φιλικϊν καί
μζ ςυμμετοχι τοφ άοπλου λαοφ. ϋΘςαν φορείσ επαναςτατικότθτοσ ανζ-
κακεν οι άρχοντεσ καί οι κλθρικοί καί κ' ανελάμβαναν τιν τροφοδοςία
τοφ Αγϊνοσ. Οπωςδιποτε αυτοί εκπροςωποφςαν τόν λόγο.

39
Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Γρηγόριοσ Δικαύοσ-Παπαφλϋςασ, "Μνημοςύνη", τ. ΙΑ'
(1988-90), ςς. 11 χϋξ., 15 κϋξ., 52 κϋξ.
28
Μόνον μζ τιν μιά πλευρά Επανάςταςισ δζν μποροφςε νά γίνθ. Σιν τε-
λευταία ςτιγμι ζγινε κατανοθτόν ότι θ Επανάςταςισ εχρειάηετο καί τοφσ
δφο αυτοφσ ουςιαςτικοφσ παράγοντεσ. τό πάκοσ καί τόν λόγο. Καί επε-
κράτθςε τό πάκοσ μετά λόγου, μζ φρόνιμον ςυμβιβαςμό.40

Ο Αρχιμανδρίτθσ εγκατζλειψε τίσ ακραίεσ κζςεισ. Εδζχκθ μικράν ανα-

βολι τισ εκριξεωσ τισ Επαναςτάςεωσ, γιά νά γίνουν οι απαραίτθτεσ
προετοιμαςίεσ. Οι θγζτεσ τισ χϊρασ ξαναβρικαν τόν εαυτόν τουσ, ζ-
βλεπαν ότι τό μυςτικό διζρρεε, κα τό εμάκαιναν οι Σοφρκοι καί τό παν
κα εχανόταν. Αναβολι λοιπόν, όχι ματαίωςισ. Ωρίςκθ θμερομθνία ε-
κριξεωσ θ 25θ Μαρτίου (διαηευτικϊσ ι 23 Απριλίου ι 21 Μαΐου) θμε-
ρομθνίεσ κρθςκευτικοφ βάρουσ. Θ απόφαςισ αυτι υπιρξε τό ςθμαντι-
κϊτατον επίτευγμα τισ ΢υνελεφςεωσ.41

Η Επανάςταςισ ιλκε

Θ Επανάςταςισ των Ελλινων ιλκε μζ ταχφτερον ρυκμό από ό,τι είχαν

υπολογίςει. Μεμονωμζνα επειςόδια Κλεφταρματολικά, ςυγκεντρϊςεισ
οπλαρχθγϊν, παντοφ δάκτυλοσ τοφ δαιμονίου Αρχιμανδρίτθ. Αντιχθςε
τό ελλθνικό καριοφίλι από κοινοφ μζ τόν κοφριο τοφ Ριγα καί τιν ιαχι
τοφ πολζμου. ΢φνκθμα γενικό, μθ μείνθ Σοφρκοσ ςτό Μοριά… Ελευκερία
ι κάνατοσ.

Για νά ηωντανζψουν αυτά τά θχθρά ςυνκιματα των πρϊτων ςτιγμϊν

ενκουςιαςμοφ, εχρειάςκθςαν δφο επικίνδυνα ςτάδια. τό πρϊτο: ςτιν
εμφάνιςθ των τουρκικϊν ςτρατευμάτων οι ενκουςιϊδεισ επαναςτάτεσ
εγκατζλειπαν οπλαρχθγοφσ καί ςτρατόπεδα. τό δεφτερο: μετά τό πρϊτο
καί τό δεφτερο βάπτιςμα ςτό πυρ, αυτοί οι άτολμοι, οι απόλεμοι, οι ςυ-
χνά άοπλοι, μετζβαλαν τόν πόλεμο ςζ λαϊκό πανθγφρι, αψθφοφςαν τόν
κάνατο, ζπεφταν ορμθτικοί ςτιν μάχθ, εφ' όςον ζνοιωκαν ότι τιν μάχθ
κατθφκυναν ζμπειροι καπεταναίοι καί ςυμπολεμοφςαν άρχοντεσ, κλθ-

40
Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Η εύσ Βοςτύτζαν μυςτικό ΢υνϋλευςισ, ςς. 56-57.
41
Τ. Αθ. Γριτςοπούλου, Η εύσ Βοςτύτζαν μυςτικό ΢υνϋλευςισ, ςς. 49-60 (η ςημα-
ςύα τόσ ΢υνελεύςεωσ).
29
ρικοί καί ξζνοι φιλζλλθνεσ. Εκοπίαςε πολφ ο Κολοκοτρϊνθσ, ϊςπου νά
ςυςτιςθ ιςχυρά ςτρατόπεδα καί ϊςπου νά ςυγκρατι τό ςτράτευμα νά
μθν εκτίκεται ςζ άςκοπουσ κινδφνουσ. ϋΟταν εκορυφϊκθ θ πολιορκία
τισ Σριπολιτςάσ, κατεφάνθ ότι επολεμοφςε τοϋΕκνοσ ςφςςωμον, απο-
φαςιςμζνο νά προκινδυνεφςθ καί νά νικιςθ.

΢τα πεδία των μαχϊν οι Ζλλθνεσ λθςμονοφςαν τίσ αντικζςεισ των γιά ν'
αντιμετωπίςουν τόν εχκρό. ϋΟταν ο εχκρόσ εξοντωκι, όπωσ ςυνζβθ κα-
τά τά δφο πρϊτα ζτθ τοφ Αγϊνοσ -εννοϊ τιν άλωςι τισ Σριπολιτςάσ καί
τιν καταςτροφι τοφ Δράμαλθ-, οι Ζλλθνεσ ξανακυμοφνται ό,τι τοφσ χω-
ρίηει καί πολεμοφν μεταξφ των. Οι δφο εμφφλιοι πόλεμοι (1823 καί
1824) αμαφρωςαν τόν ιερόν Αγϊνα καί τόν ζκεςαν ςζ μεγάλον κίνδυνο.
Επί επτά ολόκλθρα χρόνια ολθ θ Ελλάσ ιταν ςτρατευμζνθ καί διεξιγαγε
τόν πόλεμο μζχρι τιν τελικι νίκθ.ϋΘταν ο αγϊνασ γιά τιν ελευκερία τοφ
ϋΕκνουσ, τισ πατρίδοσ, τισ Ελλάδοσ, των Ελλινων. Καί διεξιχκθ κατά
ξθράν καί κάλαςςαν, ςτα κάςτρα, ςτά ςτρατόπεδα, ςτίσ χωςιζσ, ςτά
βουνά καί ςτά λαγκάδια. Ο κακαγιαςμζνοσ αυτόσ τόποσ εβάφτθκε μζ
αίμα. τό τίμιον αίμα εκείνων, ποφ μάσ εχάριςαν πατρίδα ελευκζραν.
Κυματίηει ςιμερα θ κυανόλευκθ επάνω από ζνα ςωρό βωμοφσ καί ολο-
καυτϊματα.

Ευχαριςτϊ τιν ΢φγκλθτον τοφ Πανεπιςτθμίου Πατρϊν, ποφ μ' εκάλεςε

ςιμερα νά ςυνεορτάςω μζ διδάςκοντασ καί διδαςκόμενουσ τιν τιμθμζ-
νθν επζτειο τισ Παλιγγενεςίασ καί νά βοθκιςω νά ςυλλάβωμε μαηί τόν
παλμό τισ αιωνίασ Ελλάδοσ. Σισ Ελλάδοσ ποφ ζςπαςε μόνθ τθσ τά δε-
ςμά τισ δουλείασ καί ζςτειλε τό ακάνατον μινυμα ςτόν κόςμο, ότι ς'
αυτόν τόν τόπο διδάςκεται, πϊσ οι δοφλοι γίνονται ελεφκεροι. Ηιτω θ
αιωνία Ελλάσ.

30