You are on page 1of 135

<

siqgur pRswid]

ShId BweI mnI isMG


Aqy
bMs ShIdW

fw. hrBjn isMG syKoN, dwKw


pihlI vwr CpI
2016
sB h`k pRkwSk dy rwKvyN hn

lyKk fw. hrBjn isMG syKoN


ipMf dwKw, kwlj rof dwKw,
ijlHw luiDAwxw - 141102
e-mail : sekhonhsd@yahoo.com
Pon ; 9463377009 (Bwrq)

kYnyfw
Dr Harbhajan Singh Sekhon
126-32-60 Ave
Surrey B.C. Canda
V3X2L1
Phone 001-778-218-1432

mwiek shwieqw
gurduAwrw isMG sBw
kwlj rof, dwKw dI sMgq v`loN

Cwpk
PuAwiel pirMtRz
luiDAwxw
+91-161-2404979, 2404093
email: foil@vsnl.com
www.foil printers Ludhiana.com.
;wogD
bk;kBh Fjhd GkJh wBh f;zx ns/ T[BQK dh
pz; d/ wjkB Xowh ns/ nDyhb/ :'fXnK ~
fiBQK d/F, e"w ns/ Xow dh ]kso
r[o{ GkD/ ftZu ofj e/ FjhdhnK fdZshnK.
qqkrw
pMnw
mu`K bMd 1

do Sbd 6

BUimkw 8

AiDAwey 1 - jIvn ibErw BweI mnI isMG jI 12

1.1 prmwr (pMvwr) vMS 14

1.2 gurU Gr nwl nyVqw 17

1.3 BweI mnI isMG dI SwdI 18

1.4 siqgurW dw murId bx jwxw 20

1.5 dIvwn dI aupwDI 27

1.6 KMfy-bwty dI phul Ckxw 29

1.7 hirmMdr swihb dI syvw sMBwlxI 31

1.8 Drm-Xu`DW iv`c SmUlIAq 33

1.9 BweI swihb nUM gurU jI v`loN hukmnwmy dI bKiSS 35

1.10 cmkOr dI AxoKI jMg 36

1.11 bwbw bMdw isMG bhwdr dI c`pV-icVI dI jMg iv`c m`dd


krnw 39
1.12 bMdeI ^wlsw Aqy q`q ^wlsw (Akwl purKIAW) iv`ckwr
sulwh-s&weI krwauxI 42

1.13 BweI mnI isMG dI lwswnI ShIdI 48

1.14 ShIdIAW auprMq dy hwlwq 55

1.15 dmdmI tkswl iv`c inBweI v`fI BUimkw 62

AiDAwey 2 - bMs dy ShId 77

2.1 BweI suhylw 78

2.2 BweI idAwl dws 79

2.3 BweI hrI cMd 80

2.4 BweI sohn cMd 81

2.5 BweI lihnU 82

2.6 BweI Bgvwn isMG 83

2.7 BweI kilAwx isMG 84

2.8 BweI nMd isMG 85

2.9 BweI Awlm isMG cOr-brdwr 86

2.10 BweI su`Kw isMG 86

2.11 BweI bwG isMG 86


2.12 BweI mQrw isMG 87

2.13 BweI gokl isMG 87

2.14 BweI jIvn isMG 88

2.15 srsw ndI qy hoeI jMg dy ShId (BweI audY isMG, BweI
bic`qr isMG) 89

2.16 cmkOr dI k`cI gVHI dI jMg dy ShId (BweI Aink isMG,


BweI Ajb isMG, BweI Awjwieb isMG, BweI dwn isMG,
BweI sMq isMG) 94

2.17 mukqsr jMg dy ShId (BweI rwie isMG, BweI mhW isMG,
BweI sIql isMG) 98

2.18 d`Kx vl nUM cwly smyN BweI mwn isMG


inSwncI dI Shwdq 103

2.19 srihMd &qih dOrwn c`pV-icVI dI jMg iv`c hoey ShId


(BweI sMgrwm isMG, BweI mihbUb isMG) 105

2.20 srihMd Aqy Awlovwl dI jMg dy ShId (BweI su`Kw isMG


bMgySrI, BweI Swm isMG bMgySrI) 109

2.21 iblwspur jMg dy ShId


(BweI kyso isMG, BweI bwG isMG) 111

2.22 sFOry dI jMg dy ShId (BweI mohr isMG, BweI Albyl isMG,
BweI sYxw isMG) 112
2.23 id`lI iv`c bwbw bMdw isMG bhwdr dy nwl hoey ShId
(BweI bwj isMG, BweI BgvMq isMG, BweI kuier isMG,
BweI Swm isMG, BweI Syr isMG, BweI nwhr isMG,
BweI Albyl isMG) 115

2.24 BweI mnI isMG jI nwl lwhOr ivKy hox vwly ShId (BweI
guljwr isMG, BweI BUpq isMG, BweIrx isMG bMgSy rI, BweI
sMgq isMG bMgySrI, BweI jgq isMG, BweI icqr isMG, BweI
gurbKSisMG) 121
mu`K bMd
bMdy dy jIvn iv`coN jykr A`K, kMn jW n`k ^qm kr deIey qW
i&r vI auh bMdw hI rihMdw hY[ pr jy bMdy dy jIvn iv`coN AxK ^qm
ho jwvy qW auh isrP AMn dw kIVw hI rih jWdw hY[ sMswrI mnu`KW'qy
gOr nwl nzr mwrIey qW hr dyS iv`c v`K v`K rMgW dy, v`K v`K socW
dy Aqy v`K v`K DrmW dy SrDwlU lok vsdy hn[ ienHW iv`c bhuq
swrIAW kOmW auh hn ijnHW dw nw koeI ieiqhws hY qy nw hI aunHW iv`c
koeI AxK hY[ pMjwb dy is`KW nUM ieh vfmu`lI dwq ds gurU swihbwn
ny bKSI hY[
sMswr dy qkrIbn hr dyS iv`c A`j klH is`KW dw vwsw hY[ ienHW
ny hr QW AwpxI v`KrI pihcwx bxweI hY qy gurU dy drswey mwrg 'qy
clidAW hr Kyqr iv`c v`fIAW v`fIAW m`lW mwr rhy ny[ sMivDwn Aqy
AnuswSn rihq simAW iv`c Bwrq vsdy pMjwbIAW ny bVy hI d`uKVy
hMFwey[ ieslwm Drm dy k`tV pMQIAW h`Q jdoN vI SkqI AweI aunHW
Drm pirvrqn qoN ibnw zr, zorU Aqy zmIn dI hvs pUrqI leI by-
ihswb KUn foilHAw[ is`K Drm dy bwnI sRI gurU nwnk dyv jI ny ies
KUn-Krwby ivroD hwA dw nwrHw mwirAw Aqy bwbr bwxI aucwrn kr
ky smyN dy duSt Aqy kukrmI hwkmW nUM pwp Aqy kukrm krn qoN
vrijAw[
pMjwb dI DrqI bVw lMmw smW jwbrW, jrvwixAW Aqy lutyirAW
dw mu`K A`fw rhI qy pMjwb dy jMimAW nUM in`q nvIAW muusIbqW J`lxIAW
peIAW[ sony dI icVI dI durgqI hoeI, Dn dOlq, pSU qW kI ieQoN
dIAW bhU bytIAW nUM zbrI cu`k iljWdy qy mMfIAW iv`c jw vycdy[ ie`k
bMdy vloN hI sqwrW hmly krn kr ky dirMdgI nwc n`cdI rhI, iksy
'c vI mukwblw krn jW rokx dI ihMmq nhIN sI[ pr is`KI dw bUtw
Aijhy hwlwqW iv`c vI vDdw Puldw irhw[ pihly cwr gurUAW ny SWq
srUp ho ky ibbyk bu`DI rwhIN kukrmIAW dI soc nUM bdlx dy bVy
auprwly kIqy[ pMjvyN siqgurW Drm dI rwKI leI q`qI qvI 'qy Awsx
lwieAw qy sWqI mwrg 'qy clidAW kurbwnI id`qI[ eysy mwrg nUM A`gy
qor nOvyN pwqSwh ny id`lI dy cWdnI cONk ivKy ShIdI id`qI[ dsm
ipqw ny swry pirvwr, nwnkw pirvwr, BUAw dy pu`qrW Aqy ipAwry

1
^wlsy nUM kOm dI rKvwlI leI vwr id`qw[ sMswr Br dy gurU GrW iv`c
huMdI in`q dI Ardws dy v`fmuly Sbd hn, ijnHW isMGW, isMGxIAW
Drm hyq sIs id`qy, bMd bMd ktvwey, pu`TIAW K`lW Aqy KoprIAW
luhweIAW, crKVIAW 'qy cVHy, AwirAW nwl cIrwey gey….kurbwnIAW
id`qIAW, Drm nhIN hwirAw, is`KI kysW svwsW sMg inBweI dy swry
idRS is`K ieiqhws dy mhwn mInwr hn jo vsdI dunIAW q`k, is`K
XoiDAW dIAW ShwdqW dI Xwd Aqy Swn nUM drswauNdy hn[ ienHW isMG
sUrimAW ny kqlo gwrq, KUn KrwibAW Aqy D`kySwhI dw twkrw rwq
idn ie`k kr ky Aqy ft ky kIqw[ ienHW nUM Gr bwr C`fxy pey Aqy
jMgl bIAwbwnw iv`c GoiVAW dIAW kwTIAW 'qy hwlwq hFOxy pey[
mwx vwlI g`l hY ik bhuq hI lMby smyN dy sMgrwm iv`c vI is`K soc nUM
mu`K rKidAW gurU mwrg 'qy pUrw pihrw id`qw[ ivl`Kxqw ies g`l dI
vI hY ik koeI vI isMG zr, zorU Aqy zmIn ^wqr nhIN liVAw kyvl
Drm dI rKvwlI leI jwnW vwrIAW[
hQlI pusqk 'ShId BweI mnI isMG Aqy bMs ShIdW' fwktr
syKoN swihb dI nOvIN KojW BrI pusqk hY[ ies pusqk iv`c fwktr
swihb ny is`K ieiqhws dy v`K-v`K KUnI kWf ijnHW iv`c BweI mnI
isMG dy puriKAW, byitAW Aqy BrwvW ny kurbwnI id`qI pyS kIqy hn[
hr Xu`D iv`c ie`k g`l ^ws hY ie`k pwsy muglW Aqy dUjy pwsy phwVI
ihMdU rwijAW dIAW hr FMg nwl lYs &OjW dw Bu`Ky iqhwey rih ky vI
mukwblw kIqw Aqy gurU moh hFOx leI isr DV dIAW bwjIAW lweIAW[
ies p`K nUM A`j klH dy siqkwr Xog swihqkwr fwktr gurBjn isMG
ig`l ny ivl`Kx Jlk iv`c pyS kIqw hY :
sInw, qwhIE qwx brwbr r`Kdy hW,
mr mukx dI bwx brwbr r`Kdy hW[…
Akl CurI nUM qyz krn leI hr vyly,
Sbd-gurU dI swx brwbr r`Kdy hW[

syKoN swihb ny bVI fUMGI Koz Aqy B`j dOV nwl pusqk dI
mukMmlqw leI dsqwvyz pRwpq kIqy hn[ Awp ilKdy hn ik BweI
swihb dw goq 'prmwr' BwvyN ihMdU Drm nwl sMbD
M q sI Aqy prvwr dw

2
v`fw vpwr sI pr gurU dy moh Aqy ipAwr nUM mùK rKidAW iksy ny jwn
dI prvwh nhIN kIqI[ gurU swihbwn Aqy guris`KW dIAW ShwdqW ny
ienHW dy ihrdy vlUDM r id`q[
y kurbwnI dy ieh puqly AYsy au~Ty ik ijnHW
nUM jIvn nwloN mOq ipAwrI l`gx l`gI[ pIVHI dr pIVHI ieh jbr zulm
dw mUhM BMnidAW ShIdIAW pwauNdy gey[ieM\ BweI mnI isMG jI Aqy
smUh prvwr ies ieiqhwsk lVI dw ie`k Axmùlw hIrw hY[
BweI mnI isMG srIrk p`KNo sfOl, GoV-svwrI dy mwhr, XùD
iv`idAw iv`c pRVo , keI BwSwvW dy igAwqw, swihq rsIey, iq`KI bùDI
vwly, gurmiq dy ibbykI, mhwn kQwkwr Aqy prp`k AnuSwsk sn[
ienHW guxw kwrn gurU goibMd isMG jI ny aunWH nUM AnMdpur swihb Aqy
drbwr swihb AMimRqsr dI syvw sMBwlI[ pusqk iv`c BweI swihb dy
bhuq swry XùDW iv`c Swml hox bwry vrnx hY[ mOky dIAW srkwrW ny
isMGW nUM iGnwauxIAW sjwvW dyx dI koeI ksr nhIN C`fI[ BweI mnI
isMG dw bMd bMd k`itAw, BweI guljwr isMG dI ijauNdy jIA K`l lwh
id`qI, BweI BUpq isMG dIAW A`KIAW k`FIAW, keIAW nUM crKVIAW 'qy
cwiVHAw, mwsUm b`cy mwr ky isMGxIAW dy glW iv`c pwey, GoiVAW nwl
bMnH ky GVIisAw, isr nyijAW 'qy tMg,y zmIn iv`c g`f,y rUM iv`c lpyt
ky swiVAw, ipMjirAW iv`c bMd kr ky jlUs k`F,y drSkW ny BYVy qwhny
mwry pr isMGW ny koeI pCqwvw nhIN kIqw Aqy cVHdI klw iv`c rhy[
ieh j`g zwhr vwlI bwq hY ik ies pusqk iv`c drswey ShIdW
dw BweI mnI isMG jI nwl koeI nw koeI KUn dw irSqw hY[ ienHW dy
Kwndwn dIAW lwswnI ShwdqW vrgI imswl sMswr AMdr nw koeI hY
Aqy nw hI hovg
y I[ BweI suhl
y w jI, BweI idAwlw jI, BweI hTI cMd
jI, BweI sohn cMd jI Aqy hor bhuq swry ShId ies AlOikk lVI dw
ih`sw bx ies bMs dw isr au~cw kridAW is`K ieiqhws dI Swn bxy[
pusqk iv`c ie`k hor Byd vI AMikq hY ik ihMdU phwVI rwjy gurU
Gr dw ivroD vI krdy rhy qy ibpqw vyly gurU drbwr 'c Arz guzwr
vI huMdy rhy[ gurU swihbwn dy &ls&y Anuswr koeI jwq jW Drm burw
nhIN ho skdw pr ies dy SrDwlU mwVy ho skdy hn, ies leI gurU
swihbW aunHW dI AsUlI m`dd kIqI[ gurUAW dI ingwh iv`c nw koeI
vYrI Aqy nw hI koeI ibgwnw hY[ imswl vjoN ropV vwsI inhMg ^wn

3
dw nwm is`K ieiqhws iv`c bhuq hI Swn BrpUr hY ijs ny srsw ndI
'qy hoeI jMg iv`c P`tV hoey BweI bic`qr isMG nUM AwpxI hrm iv`c
r`iKAw Aqy AwpxI bytI mumqwz nUM aus dI syvw-sMBwl leI AwiKAw[
BweI swihb dy clwxy auprMq mumqwz ny aus nUM Awpxw pqI smJidAW
hor ivAwh nhIN krwieAw, ie`k mhwn ikRSmw hY[ ies qrHW mweI
Bwgo dw nwtkI Aqy kRWqIkwrI rol vI ie`k ikRSmw hY[ ikrswnW,
mzdUrW Aqy grIbW ny gurU swihb dI m`dd Bu`Ky, iqhwey Aqy ibnw
qnKwh mr imtxw vI v`fw ikRSmw hY[ BweI mnI isMG jI dy koVmy
iv`c ShId isMGW dI igxqI 60 hoxw vI ie`k ikRSmw hY[ ieh ikRSmy
is`K ieiqhws dy gOrvmeI QMmH hn[ ienHW ShIdW nUM &^r-ey-kOm dw
iKqwb dyxw bxdw hY[ ijnHW mnuKqw dy Bly leI KUn foilHAw[ pRoPYsr
surjIq isMG ny 'nIhW qy mmtIAW' surlyK hyT ieM\ vrnx kIqw hY:
jd jbr julm dw BWbV pUrw mc jWdw
iPr mzlUmW dw jIvn AOhrw Ps jWdw
jd JUT bxy prDwn qy ikDry s`c jWdw
mwx inmwxw-qwx inqwxw ho, h`k by-h`k jWdw
kqlo-gwrq qy A`iqAwcwr dIAW ru`qW 'coN
AxKI sUry jMmdy sul`KxIAW ku`KW 'coN
KUnI ndIAW qrdy pu`q AxKIlIAW mwvW dy
is`K gurUAW ny kIqI sdw AxK dI KyqI jI
sIs qlI 'qy rKidAW moVy b`qI dy qyqI jI
pMjvyN gurW qoN dsvyN gurW dI kurbwnI dy swky
pu`qr ShId krwey pr Gbrwey nw mwpy
hoieAw kI jy myry cwr mUey
ie`k ie`k dI QwvyN keI hzwr hUey
lMmI lVI ieiqhws hY is`K ShIdW dw
ieh GxCwvW bUtw hY sB aumIdW dw
gur pYVW 'qy clidAW qurdy pu`qr jMgW nUM
Drm krm leI lVidAW idMdy rUp aumMgW nUM
ijgr dy toty glIN puAw ky isMGxIAW inqrdIAW
krdIAW hr QW pUrIAW KwhSW gurUAW dIAW khIAW
is`K ShIdI mwlw dy moqI vMn suvMny ny

4
BweI mnI isMG dy prvwr mMny prmMny ny
ienHW dIAW keI puSqW gurW dy krzy lwh geIAW
is`K ieiqhws 'c ^ws-m-^ws lIhW pw geIAW
ij`Qy vI isMG vsxgy AxK dI KyqI huMdI rhU
auho hI isMG krngy jo gurUAW dI soc khU
surjIq isMG ieiqhws dy ieh iKVy gulwb ny
ieh nIhW mmtIAW ieh APqwb ny[

pusqk dw ivSw p`K is`K ieiqhws dw cwnx munwrw hY[ ies


ieiqhws nUM sux pVH ky pMjwb dy hr Gr iv`c sUrmqweI soc vDI
PùlI[ v`K v`K dySW dIAW srkwrW ny is`KW nUM KuSI KuSI AwpxIAW &OjW
iv`c BrqI kIqw[ sMswr dy AnykW Xu`DW iv`c is`K sUrmqweIAW
idKwauNdy rhy[ A`j vI keI DrqIAW 'qy is`K ShIdW dIAW XwdW dy
sbUq Kojy jw rhy hn Aqy imly vI hn[ imswl vjoN d`KxI auntwrIE
'c ikcnr ivKy BweI bukm isMG dI smwD imlI hY ijhVw kYnIfIAn
&Oj leI sMswr jMg 'c PrWs ivKy lVidAW ShIdI pw igAw sI[
ieh ShId pMjwb dy doAwbw ielwky dy mShUr ipMf mihlpur dw
vsnIk sI Aqy A`j dy kYnyfw dy fIPYNs minstr srdwr hrjIq
isMG s`jn dy ipMf dy nzdIk hY[ is`K dI sUrmqweI nUM dyK kYnyfw
srkwr ny ie`k is`K &OjI Awhlw A&sr nUM ieh aucqm minstrI
id`qI hY[
ies pusqk iv`c fwktr syKoN ny ie`k AxgOilAw ieiqhws pyS
kIqw hY[ ies dI bolI TyT pMjwbI qy srl hY, rvwngI ie`k swr hY
Aqy SbdwvlI iv`coN mlveI pMjwbI dI Jlk pYNdI hY[
AMq iv`c mYN r`b A`gy Ardws krdw hW ik fwktr swihb lMbI,
qMdrusq ijMdgI ijauNidAW eydW hI ieiqhws Aqy pMjwbI swihq dI
syvw krdy rihx[
DMnvwd sihq[
imqI : 18.11.2015 surjIq isMG
muKI pMjwbI ivBwg (swbkw)
gurU nwnk nYSnl kwlj
nkodr (jlMDr)

5
d' ôpd
f;Zy fJfsjk; dk wjK BkfJe :'Xk bj{ dh f;nkjh Óu ebwK
v[p' e/ fJfsjk; f;oiD tkbk GkJh wBh f;zx ih fJZe fBt/ebh
;fsekos j;sh j?. GkJh wBh f;zx B/ ;[szsosk, Xkofwe ns/ ;wkfie
y/so ftZu wkBt-u/sBk dh nk÷kdh ns/ ;wekbh jkewK d/ i[bw
ns/ nB?fsesk d/ fybkc NZeo b? e/ nkgD/ ;oho dk pzd-pzd eNtk
fdZsk.
fJ; woihtV/ d/ ihtB pko/ tZy-tZy fbyD tkb/ ftdtkBK
ftZu vka joGiB f;zx ;/y'A dk BK th ôkfwb j?. fizBQK B/ nkgDh
jZEbh g[;se ftu GkJh wBh f;zx ih ôjhd ns/ T[jBK tZb'A gfotko
pko/ pVh jh ft;Eko g{ote ikDekoh fdZsh j?. T[jBK d/ tZy-tZy
fJfsjk;ekoK d/ jtkfbnK Bkb nkgDh fJ; y'i gqwkfDs eoB dh
bk;kBh e'fôô j?. fJ; ftu f;oc Xkofwe iK fBo'b ôoXkwJh ngo'u
BjhA ngDkJh fit/A fe ne;o jh Xkofwe g[;seK ftu t/yh iKdh
j?. T[jBK dh gq"VQ T[wo dh gq"VQ y'i dk ;cb s÷opk t/yD Bz{ fwbdk
j?. noEks BK jh fBo'b Xkofwe ozrs fdZsh ns/ BK jh fBo'b
nkb'uBkswe B÷ohnk. vka ;/y'A B/ gzikp n?rohebuo :{Bhtof;Nh
ftZu'A ;/tk w[es j'D s'A pknd nkgD/ nfXn?B ns/ nfXnkgB dk
y/so SZv e/ fpbe[b tZyo/ ftô/ ftZu sZsK ns/ sZEK T[s/ nkXkfos
y'i ekoi nkozG ehsk. j[D sZe vka ;/y'A dhnK f;Zy fJfsjk; Bkb
;zpzfXs gqekfôs j' u[ZehnK g[;seK fJ; rZb dk g[ysk ;p{s jB.
nkgDh fJ; g[;se ftZu vka ;/y'A B/ GkJh wBh f;zx d/ gfotkoe
fgS'eV ns/ fJ; tzô d/ r[o{ xo Bkb ;zpzXK dh ft;Eko g{ote uouk
ehsh j?. fJ; ftZu GkJh wBh f;zx s/ T[jBK d/ gfotkoe w?ApoK tZb'A
f;Zy r[o{ dh c"i ftZu ofj e/ ôjhdh gqkgshnK d/ t/ot/ pV/ jh
fdbu;g jB. fJ; s'A gfjbK GkJh wBh f;zx tor/ wjkB :'fXnK
pko/ sK fbfynk ik u[Zek j?. gozs{ fco th pj[s ;ko/ nfij/ nDr'b/
gkso jB - GkJh ;[j/bk, GkJh fdnkb dk;, GkJh joh uzd, GkJh
;'jB uzd, GkJh bfjB{, GkJh GrtkB f;zx, GkJh efbnkD f;zx,
GkJh Bzd f;zx, GkJh nkbw f;zx u"o-podko, GkJh pkx f;zx, GkJh
wEok f;zx, GkJh r'eb f;zx, GkJh ihtB f;zx, GkJh T[d? f;zx,

6
GkJh pfuZso f;zx, GkJh nfBe f;zx, GkJh nip f;zx, GkJh
nkikfJp f;zx, GkJh dkB f;zx, GkJh ;zs f;zx, GkJh okfJ f;zx,
GkJh wjK f;zx, GkJh ;hsb f;zx, GkJh wkB f;zx, GkJh ;zrokw
f;zx, GkJh wfjp{p f;zx, GkJh ;[Zyk f;zx pzr/ôoh, GkJh ôkw f;zx
pzr/ôoh, GkJh e/ô' f;zx, GkJh pkx f;zx, GkJh w'jo f;zx, GkJh
nbp/b f;zx, GkJh ;?Dk f;zx, GkJh pki f;zx, GkJh Grtzs f;zx,
GkJh e[fJo f;zx, GkJh ôkw f;zx, GkJh ô/o f;zx, GkJh Bkjo f;zx,
GkJh nbp/b f;zx, GkJh r[biko f;zx, GkJh G{gs f;zx, GkJh oD
f;zx pzr/ôoh, GkJh ;zrs f;zx pzr/ôoh, GkJh irs f;zx, GkJh
fuso f;zx, GkJh r[opyô f;zx fiBQK dk gohu? vka ;/y'A nkgDh fJ;
g[;se ftu eotkT[Ad/ jB, i' nkT[D tkbhnK BthnK ghVQhnK bJh
f;Zy fJfsjk; d/ fd;jZfdnK ti'A ;Bw[Zy j'Dr/.
fe;/ th ;kfjseko dh GkôkJh nwhoh T[; dh ouBk dh T[wo
fBoXkfos eodh j?. fJ; bJh i/eo n;hA g{oph ns/ gZSwh gzikp
ftu ikD/-gSkD/ nkb'ue vka Biw j[;?B ;Jhnd Bkb s[bBk eo
d/JhJ/ sK fJj e'Jh nfseEBh BjhA j't/rh feT[Afe T[jBK torh
;kdrh s/ ;[nkd tkbh f;oiDk ôesh j?. fi; Bz{ gVQB iK ;wMD
ftZu fes/ th fdZes BjhA j[zdh.
T[whd eod/ jK fe vka joGiB f;zx j[oK dk fJj ôbkxk:'r
T[gokbk th Gog{o gotkB uV/rk ns/ nZr'A j'o T[j nfijhnK ikDekoh
Gog{o g[;seK gzikph ;kfjs dh M'bh gkT[Dr/.
nkwhB!

7
BUimkw
prmwqmw dI swjI-invwjI kudrq ijvyN iBMn iBMn prkwr dI
hY iqvyN sMswr AMdr v`K v`K kOmW vsdIAW hn[ ivl`Kx g`l ieh hY
ik ienHW kOmW dy ivDwn sMivDwn , s`iBAwcwr, swihq, rihx, bihx
Aqy sihx dy FMg vI ie`k dUjy nwloN v`Kry hn[ ieh kOmW lMby smyN
qoN hoNd iv`c hox kr ky, bhuigxqI kr ky Aqy rwj Bwg 'qy kwbj hox
kr ky kmzorW nUM gulwm, Boly-Bwly lokW nUM vihmW BrmW iv`c Psw ky
lu`t-mwr krdIAW sn[ jykr ienHW dy AmIr GrwixAW ivru`D koeI
Awvwz bulMd krdw sI qW sjwvW dy ky aunHW dy mUMh bMd kr ky byiezq
kIqy jWdy sn[ pIrW, PkIrW, sMqW, swDW, BgqW Awid nUM vI nhIN sI
bKiSAw jWdw[ ihMdU muslmwn Awps iv`c Kih Kih ky mr rhy sn[
mrd-ey-kwml sRI gurU nwnk dyv jI ny Awpxy ienklwbI,
suAwidSt Aqy s`cy-su`cy bolW Aqy ivcwrW nwl mnu`Kqw nUM kUV-
ikRAwvW, vihmW-BrmW, aUc-nIc , CUq-Cwq, Aqy grIbI-AmIrI
dI soc 'coN k`Fx leI ie`k v`KrI 'is`K kOm' KVHI kIqI[ aunHW Awpxy
is`KW nUM h`QIN ikrq krn, ie`k prmwqmw dw nwm jpx Aqy vMf Ckx
dy isDwqW nUM mn AMdr Dwrn krn Aqy ienHW 'qy c`lx dw aupdyS idRV
krwieAw[ ieh is`KI isDWq sÍYmwn, suqMqrqw, smwnqw, srb
kilAwx Aqy srb`q dy Bly dy pRqIk hn[ aunHW Awpxy Anmol SbdW
rwhIN ies g`l 'qy zor id`qw ik ienHW isDwqW nUM brkrwr r`Kx leI
mnùK nUM jykr Shwdq vI dyxI pvy qW Shwdq leI hmySw iqAwr-br-
iqAwr rihxw cwhIdw hY[ aunHW is`K dw mu`K inSwnw s`cy DrmI bxn
Aqy hlymI rwj vwlw r`iKAw[ies nIqI dw s&r inAW qoN Shwdq
q`k dw hY[ pRo&Ysr ipAwrw isMG pdm Anuswr r`bI iebwdq is`KI dI
buinAwd hY Aqy Shwdq ies dI sImw hY[ iesy kr ky siqgurW kih
id`qw :
jau qau pRym Kylx kw cwau]
isru Dir qlI glI morI Awau] (1412)

sRI gurU nwnk dyv jI ny jo inrml is`K pMQ clwieAw aus dw


inSwnw ie`k Aijhy srv-gux sMpMn, AwdrSk Aqy AwkrSk mnu`K

8
dI GwVq krnw sI jo gurU nUM qn, mn Aqy Dn sONp ky gurU mwrg 'qy
clidAW smu`cI mwnvqw leI kilAwxkwrI bxy[ dsvNy jwmy iv`c sRI
gurU goibMd isMG jI ny ‘^wlsw pMQ’ swj ky aus nUM sMpUrn kr id`qw[
siqgurU ny ies mwrg dI pirBwSw sRI gurU gRMQ swihb iv`c pihlW hI
drz kr id`qI sI :
iequ mwrig pYru DrIjY] isru dIjY kwix n kIjY] (ñôñò)

^wlsw pMQ dI buinAwd zwbrW, pwpIAW Aqy hMkwrIAW nUM


vMgwrn Aqy swbrW, sMqW, BgqW nUM iSMgwrn dy AwDwr vwlI hY[ ^wlsy
nUM gurU klgIDr ny Awpxw rUp, AwpxI jwn Aqy Awpxy pRwx AwiKAw
hY[ ieh ^wlsw prmwqmw dI mOj sdkw pRgt hoieAw hY Aqy prmwqmw
dI &Oj hY[ ieh &Oj mwlk ny s`c nUM Cupwaux vwly duStW, dMbIAW,
pwKMfIAW Aqy inMdkW dI suDweI leI KVHI kIqI hY[
is`K kOm nvIn, nvyklI, nwmvr, inrwlI, nrmwieS Aqy
nrUipq SkqI vwlI hY[ BwvyN ieh aumr iv`c CotI Aqy igxqI iv`c
QoVHI hY pr jykr ies dy kurbwnIAW Bry ieiqhws v`l nzr mwrIey qW
ieh sB kOmW nwloN pRQm hY[ ies iv`c sB qoN pihlW sRI gurU Arjn
dyv jI ny is`K Drm dI ^wqr Shwdq id`qI, auprMq iqMn gur is`KW
Aqy gurU qyg bhwdr jI ny ShwdqW id`qIAW[ iesy lVI iv`c gurU
goibMd isMG jI dy srbMs kurbwn krn ip`CoN ShwdqW dI mwnoN JVI
lgI hoeI hY[ ies JVI iv`c bRhm igAwnI, nwm rsIey, swihq dy
AwBw, klm dy DnI Aqy Drm`g sUry Aqy bcnw dy pUry BweI mnI isMG
ShId Aqy aunHW dI bMs dy sUirAW dIAW ShwdqW vI sUrjv`q cmk
rhIAW hn[ ShId dw jIvn bVw hI juJwrU, auswrU, duSwvr Aqy
bypRvwh huMdw hY[ auh s`c, sbr Aqy sMqoK dw mwno Pirsqw huMdw hY[
aus dI rUh sMswr nwloN tu`t ky inrMkwr nwl juVI huMdI hY[ Shwdq
pwaux dw jwm jo mzbUrI nhIN sgoN ieSk Aqy sbUrI kwrn gurU Awsry
is`KW nUM pRwpq hoieAw hY[ is`K dI Afolqw sMbMDI ie`k AMgryz
ilKwrI ny bVy Bwv pUrn Sbd ilKy hn:
The land can shake and the sky can tremble but a true sikh
of Guru Nanak Dev Ji can 't tremble or shake.

9
Bwv DrqI qW ih`l skdI hY Aqy Awsmwn fgmgw skdw hY pr
gurU nwnk dyv jI dw s`cw-su`cw is`K nw fgmgwauNdw hY qy nw Awpxy
pRx qoN ihldw hY[
Shakespare says: Those who face the storm, they stay, those
who frighten they break.
mhwn i&lws&r SYkspIAr dy Sbd hn- ijhVy julm dI
hnyrI dw mukwblw krdy hn auh brdwSq krn dw mwdw vI rKdy hn
ArQwq sdw leI ijauNdy hn pr frpok Kqm ho jWdy hn[
pRoPYsr mohx isMG ny 'is`KI dw bUtw' dI kivqw iv`c ieM\ AMikq
kIqw hY:
auh ikhVw bUtw hY? hr QW jo pldw hY[
………………………………
ijqnw ieh CWg deIey, auqnw ieh Pldw hY[
…………………………………………
jy J`KV Aw jwvy, jy nyrHI Aw jwvy,
AbdwlI Aw jwvy, koeI nwdr Aw jwvy[
mwsUm gutwrW nUM, bydoSIAW ic`VIAW nUM
kUMjW dIAW fwrW nUM, ieh qurMq Cupw lYNdw[

ieh kOm AMdr nvW rMg ilAwauNdw hY ijvyN mihMdI nUM rgiVAW
hI auh rMg CfdI hY Aqy iSMgwr dw swDn bxdI hY[ Pu`l jdoN kSIdy
jWdy hn qW aunHW 'coN ieqr &lyl bxdw hY ijhVw bhuq hI mnmohxI
sugMDI idMdw hY[ iesy qrHW surmw jdoN mhIn pIisAw jWdw hY qW auh
nYxW dw iSMgwr bxdw hY[ jdoN &l p`kdw hY qW bIj vI prp`k ho jWdw
hY[ iPr aus bIj qoN hor bUtw bx jWdw hY[ so Shwdq sMGrS nUM jnm
idMdI hY[ auh sMGrS iPr ienklwb dw rUp Dwrn kr ky su`qI kOm nUM
jgw idMdw hY[ ieM\ bMdy nUM iezq mwx dI soJI dw igAwn ho jWdw hY[
jo iezq nUM gihrweI nwl smJdw hY aus nUM byiezqI bVI duKdweI
BwsdI hY[ aunHW AMdr iezq pRqI ieSk pYdw ho jWdw hY AYsy ieSk
bwry kvI dy bVy idlcsp bol hn:

10
ieSk ijnHW nUM JnW Aqy byilAW dw,
auh q`kdy nhIN q^q hzwirAW v`l[
k`cy GVy au~qy qrn dI cwh ijs nUM,
auh prqdy nhIN iknwirAW v`l[
BweI swihb dw prvwr vpwrI hox kr ky bVw AmIr sI[ pr
jdoN aunHW AMdr gurU dy drswey s`c dy mwrg, iezq mwx vwly jIvn
Aqy zmIr nUM ijMdw r`Kx dw ieSk pYdw ho igAw qW aunHW nw Dn mwl
jWdy dI pRvwh kIqI Aqy nw hI qn jWdy dI[ aunHW Awpxy mn nUM gurU
crnw iv`c Arpn kr id`qw Aqy inSwnw ieh r`iKAw ik qn mr ky
qW Kwk ho jWdw hY pr mn mwrn nwl bMdw pwk (piv`qr) ho jWdw hY[
khwvq vI hY 'mn jIqY jg jIq'[
dws pRoPYsr surjIq isMG, swbkw muKI (pMjwbI ivBwg) gurU
nwnk nYSnl kwlj, nkodr (jlMDr) dw AqI DMnvwdI hY ijnHW ny ies
pusqk dy KrVy nUM bhuq hI ghu nwl piVHAw Aqy pVH ky mu`K bMd ilKx
leI coKw smW Awpxy jIvn dy kImqI smyN iv`coN k`iFAw[ ies mu`K
bMd dy SbdW qoN pMjwbI swihq sMbMDI aunHW dI iv`idAw hunr Aqy klw
pRgt ho rhI hY[ pRoPYsr hrjIq isMG DwlIvwl dw vI dws AqI
DMnvwdI hY ijnHW ny ies KrVy nUM cMgI qrHW pVH ky Aqy ivcwr ky Awpxy
ivcwr AMikq kIqy hn[ dws AwpxI supqnI srdwrnI rwijMdrpwl
kOr dw vI bhuq Sukr guzwr hY ijs ny KrVy dy swry iviSAW nUM iDAwn
nwl pVH ky soDW vI kIqIAW[ sRI mqI srlw rwxI dw vI dws DMnvwd
krdw hY ijs ny pusqk dy KrVy nUM bVI imhnq nwl tweIp kIqw[
dws ny ieiqhws dy AnykW p`qry Prol ky, v`K v`K lwiebRyrIAW
Aqy pusqkW dIAW dukwnW Aqy Cpx vwly rswilAW nUM vwc ky mihsUs
kIqw ik BweI mnI isMG jI bwry bhuq G`t lyKxIAW hn[ gurU ikRpw
sdkw ijnHw ku iltrycr auplBd hoieAw auh pusqk iv`c AMikq
kIqw hY[ aumId hY pwTk jn ies pusqk nUM pVH ky BweI swihb Aqy
aunWH dI bMs v`lNo kIqIAW mhwn kurbwnIAW qoN jwxU hoxgy Aqy ieiqhwsk
q`QW bwry igAwn pRwpq krngy[
imqI : 4.12.2015 dws hrBjn isMG syKoN
swbkw pRoPYsr qy muKI dwl sYkSn
pMjwb KyqIbwVI XUnIvristI, luiDAwxw[

11
AiDAwey-1
jIvn ibErw BweI mnI isMG
prmwqmw v`loN swzI-invwzI ies ivsmwdI DrqI 'qy smyN smyN
Anuswr mhwn rUhW mnu`KI jIvn nUM shI syD dyx leI jnm Dwrn
krdIAW hn[ auh jIvW dy auDwr Aqy praupkwr leI jwbrW dy
zulm, pwpIAW v`loN kIqy jw rhy pwp Aqy pwKMfIAW v`loN rcwey jw rhy
pwKMf nUM TlH pwaux leI jIvn sMGrS krdIAW hn[ hor qW hor auh
rUhW Drm dI Awn, dyS kOm dI Swn Aqy mnu`Kqw dI AwzwdI, ie`zq,
mwx Aqy siqkwr dI bhwlI leI Awpw vI vwr dyNdIAW hn[ AYsIAW
mhwn rUhW iv`c ShId BweI mnI isMG jI dw nW ivSyS kr ky vrnx
Xog hY[ ShId iblws dy krqw igAwnI grjw isMG dI ilKq iv`c
BweI mnI isMG dw jnm BweI mweI dws prmwr vwsI ipMf AlIpur,
ijlHw muj`&rgVH (p`CmI pwiksqwn) dy gRih ivKy mwqw mDrI bweI dI
ku`KoN ibkRrmI 1701 idn AYqvwr cyqr SudI 12 (10 mwrc 1644) nUM
hoieAw[ ies byty dw mu`KVw bhuq hI suMdr, ichrw nUrI crwg vWg
dgdw, nYx-nkS iq`Ky Aqy mnmohxy sn[ ienHW guxW nUM q`k pRvwr
vwilAW ny bwl dw nW mnI rwm r`K id`qw[ auprMq mwpy Awpxy pu`qr
nUM cwA, ipAwr Aqy lwf nwL mnIAW (mxIAW) kih ky bulwauNdy
sn[ mnI jW mxI dw Bwv huMdw hY kImqI lwl[ aus smyN Gr vwilAW
nUM kI pqw sI ik ieh mnI rwm sMswr AMdr ie`k idn roSn isqwrw,
gurU dw ipAwrw Aqy is`KI dw munwrw bx ky cmkygw[ ieh h`k, s`c,
iensw& Aqy gYrq dI ^wqr Awpxw Awp vI kurbwn kr dvygw[
kuJ ieiqhwskwrW ny BweI mnI isMG dy jnm AsQwnW Aqy
GrwixAW bwry v`K v`K ivcwr pRgtwey hn[ ijvyN fwktr suirMdr isMG
kohlI 'BweI mnI isMG nwmI' AwpxI pusqk iv`c ilKdy hn ik mYnUM
auhnW dI jnm qwrIK bwry pqw nhIN l`g sikAw[ ieqnw zrUr pqw
lgdw hY ik auh kMbovwl dy dul`t cODrI dw pu`qr sI....[ igAwnI
igAwn isMG ilKwrI 'pMQ pRkwS' BweI swihb nUM dul`t j`t Aqy kMbo
vMS iv`c jnimAw mMndw hY[ BweI kwnH isMG nwBw dy kQn Anuswr
ie`k s`jx ny BweI mnI isMG dw jnm kwny kCy dw hoxw iliKAw hY[

12
igAwnI Twkur isMG AwpxI ikqwb 'sRI gurdvwry drSn’ dy pMnw 543
'qy BweI swihb dw jnm 24 mwG idn mMglvwr nUM mwqw dieAw kOr
jI dI ku`KoN BweI kwlU dy Gr G`gr ndI dy kMFy, ngr kwkVU, ijlHw
AMbwlw iv`c hoieAw ilKdy hn[ kuJ smW ip`CoN pRvwr sunwm Aw igAw
sI[
pr igAwnI grjw isMG dI ilKq shI jwpdI hY[ ikauNik auh
B`t vhI mulqwnI isMDI 'qy inrBr hY, ijs iv`c drz hY:
'bDweI lI mnI rwm kI, bytw mweI dws kw, poqw blU kw,
pVpoqw mUly kw sMmq 1701 brKy mwh cyqr sudI duAwdsI rvIvwr
SuB vwr, SuB GVI hoAw, kul pRohq bohQ B`t ky mwnw, gurU kI kVwhI
kI'[
grjw isMG jI ilKdy hn ik ShId iblws poQI mYnUM B`t mohlU
rwm dy GroN , BweI mwn isMG B`t, ngr krisMDU (jINd) dI s`jnqw
nwl pRwpq hoeI[ ies dw krqw syvw isMG, jo BweI kysr isMG kOiSS
dw pu`qr sI, jo bwbw iB`Kw jI ijs dI bwxI sRI gurU gRMQ swihb iv`c
drz hY, dy pu`qr BweI kIrq (ShId) dI AOlwd iv`coN CyvIN pIVHI sI[
BweI kIrq dI ShIdI BweI mnI isMG dy dwdw b`lU pMvwr smyq
AMimRqsr mu^ls Kwn &Ojdwr gorKpurI nwl lVidAW 17 vYswK 1691
ibkRmI (15 ApRYl 1634 eIsvI) nUM hoeI sI[ ijs dw hvwlw B`t vhI
qlwauNfw, prgnw jINd iv`c ieM\ hY:
'b`lU mUly kw, poqw rwau kw, pVpoqw cwhV kw, cMdr bMsI.....gurU
ky hukm gYl swmy mwQy murqzw Kwn ko mwr kr jUJw[ gYloN kIrq bytw
iBKw kw, poqw reIAw kw, pVpoqw nrsI kw, bMsI BgIrQ kw, koiSS
goqRw, gOV bRhmx rx myN jUJ kr mrw'[
BweI rqn isMG BMgU BweI mnI isMG dw smkwlI sI Aqy auhnW
nwl keI vwr myl-imlwp vI hoieAw sI ny Aqy mhW kvI BweI sMqoK
isMG ny vI sRI gur pRqwp sUrj gRMQ iv`c BweI swihb dw jnm AsQwn
AlIpur hI AMikq kIqw hY[ poR&Ysr ikrpwl isMG bMfUgr ny gurmiq
pRkwS ijld 53, julweI 2009 dy AMk 4 pMnw 66-73 dy Awpxy lyK
iv`c iliKAw hY ik is`K pMQ AMdr 4 mnI isMGW dw izkr hY:

13
1) BweI mnI isMG kwny kCy vwly[
2) BweI mnI isMG kMbo kyy vwly[
3) BweI mnI isMG dul`t kYNbovwl pur vwly[
4) BweI mnI isMG mulqwn dy pws AlIpur vwly[
so ho skdw hY ik ienHW v`K v`K QwvW dy vsnIk mnI isMG nwmI
hox kr ky ieiqhwskwrW nUM BulyKw l`igAw hovy[ purwqn simAW iv`c
AwvwjweI Aqy jwxkwrI dy swDn sIimq hox kr ky vI AjyhI Bu`l
sMBv hY[ is`K kOm 'qy zulmW dI hnyrI BI bVI Ju`lI Aqy dUjIAW kOmW
dy ilKwrIAW ny vI is`K ieiqhws nUM ivgwVn dw koJw Xqn kIqw[
ieiqhwskwr Awm kr ky ilKx smyN purwqn gRMQW jW pusqkW dw
shwrw hI lYNdy hn[
BweI mweI dws dy 12 pu`qr (BweI jyTw, idAwl dws, mnI
isMG, dwn isMG. Amr cMd, rUp isMG, jgq isMG, sohx cMd, lihxw
jI, rwie jI, lihnU Aqy hTI cMd) sn[ ienHW iv`coN pihly 7 pu`qr
mwqw mDrI bweI Aqy ipCly 5 mwqw lifkI dI ku`KoN jnmy sn[
AjIb g`l ieh ik BweI Amr cMd nUM C`f, jo CotI aumry cVHweI kr
gey sn dUjy sB gurU Gr Aqy Drm dI rKvwlI leI ShId hoey[
1.1 prmwr (pMvwr) vMS
BweI mnI isMG jI prmwr Grwxy nwl sMbMD rKdy sn[ ienHW dw
Kwndwn rwjw ibkrmwidq dy vwrsW dw sI[ prmwr vMS dw kursInwmw
B`t vhIAW 'c sMmq 968 (sMn 911) qoN pRwpq ho jWdw hY[ ienHW dw
vfwrU sWql prmwr, Kwn dyS ijs nUM ‘Dwr dyS’ vI kihMdy sn dw
rwjw sI[ m`D pRdyS iv`c qwpqI ndI dy d`Kx vwly pwsy ies dw rwj
sI jd ik au~qr vwly pwsy mWfUAW dw rwj sI[ dohW iDrW AMdr
AwpsI KihbwzI bhuq sI[ prmwrW ny Solwpur dI jMg iv`c mWfUAW
nUM BwrI hwr id`qI[ ijs dw hvwlw B`t vhIAW iv`c drz hY:
blauNq pMvwr bWky KYrpur ky jlhwny
swqo Bujw qumwrI, qauN sy kaun ArY[....
Kwn dys pr kwieAw Corw nhIN dwnW
Solwpur ky mWfU sBI mrY[ js joV kyso Bt BinAw[

14
hrijMdr isMG idlgIr Anuswr 950 eIsvI iv`c sWql dI mOq
ipCoN aus dw v`fw pu`qr 'm`G' rwj g`dI qy bYTw[ iPr 974 eIsvI iv`c
m`G dw Brw 'mM\' rwjw bixAw[ mM\ auprMq m`G dw pu`qr 'Boj' rwj
g`dI 'qy bYTw[ rwjw Boj bVw hI dwnI sMsikRq dw mhW kvI, prjw dw
pRymI Aqy snmwnI sI[ aus dy au~qm Aqy idAwlU guxW kr ky ie`k
AKwauq pRis`D ho geI sI, 'ik`Qy rwjw Boj ik`Qy gMgU qylI'[ Boj dI mOq
auprMq aus dy pu`qr 'jYsI' nUM 1152 iv`c rwj iqlk pRwpq hoieAw[
jYsI ip~CoN aus dw sB qoN v`fw bytw 'spq mukt' rwj g`dI 'qy bYiTAw[
sMn 1198 iv`c 'icqR mukt' rwj g`dI qy bYiTAw[ sMn 1198 iv`c icqR
mukt dw bytw 'audY dIp' q^q nSIn hoieAw[ audY dIp dw v`fw bytw
'jgdyv' sI[ jgdyv rwjw Boj vWg bVw qp`svI, dwnI, qyz-pRqwpI
Aqy kurbwnI dw puqlw sI[ AY~c. ey. roz (H.A. Rose) ny AwpxI
pusqk (Glossary of Tribes and Castes) dy pMnw 394-95 aupr ` Aqy
Awr. sI. tYNpl (R.C. Tempal) ny AwpxI ikqwb 'The Legends of
Punjab' Part II, Page 188 iv`c rwjw jgdyv dI bIrqw dw vrxn
kIqw hY[ kYptn dlIp isMG AYhlwvq ny AwpxI pusqk, 'jwt bIroN
kw ieiqhws' iv`c pMnw 553 'qy jgdyv prmwr nUM mhwn sUrbIr,
dlyr, AxKI Aqy iqAwgI XoDw iliKAw hY[ iesy qrHW pMifq ikSor
cMd b`dovwl ny rwjw jgdyv sMbMDI iqMn BwgW iv`c lMbw-cOVw ik`sw
iliKAw sI[ ie`k hor ilKwrI BweI C`jU isMG cMdrwlw Kroc-
pitAwlw vwsI ny rwjw jgdyv sMbMDI vI ie`k ik`sw CpvwieAw sI[
rwjw jgdyv dy do pu`qr sn 'bl' Aqy 'syK rwm' (syKoN)[ iehnW
qoN j`tW dy do goq c`ly (hrijMdr isMG idlgIr ny AwpxI pu`sqk 'BweI
mnI isMG qy aunHW dy prvwr' dy pMnw 10 qy ieh pRgtwvw kIqw hY)[ pr
rswldwr guribMdr isMG syKoN ipMf boVwvwl ny rwjpUqW dy SwhI Grwxy
Aqy syKoN bMs bwry Koj kr ky iliKAw hY ik audY dIp dw pu`qr jgdyv,
jgdyv dw pu`qr AlOr Aqy AlOr dw pu`qr SyK rwm (syKoN) hoieAw hY[
pMifq krqwr isMG dwKw vI ieM\ ilKdy hn:
Boj rwj kI bMs my SyK rwm prmwr[
ijs ny kIqI idg ibjY rwjsQwn mJwr[

15
syKoN iqsdw nwm lGu jwxy sgl jhwn[
jwt jwq sMgw BeI soeI goq pCwx[

iPr rwj g`dI qy rwjw audY dIp dI dUjI rwxI dw pu`qr 'rxDOl'
bYT igAw[ rxDOl ip`CNo 1256 iv`c aus dw bytw 'auDwr' rwjw bixAw[
sMn 1297 iv`c auDwr dw pu`qr 'AMbIAw', 1339 iv`c AMbIAw dw bytw
'loeIAw', 1395 iv`c loeIAw dw bytw 'Cwhw' rwj Bwg sMBwldy rhy[
ies ip`CoN Cwhw dw BqIjw 'somw' (bIJw dw bytw), iPr somy dw Brw
'Drnw', iPr Drny dw Cotw Brw 'dysw', dysw auprMq aus dy qwey jgnw
(pu`qr bINJw) dw poqw 'rwdw' (pu`qr lwl), iPr aus qoN Cotw pu`qr
'Awsl' Aqy Awsl bwAd Awsl dw BqIjw 'j`lw' (pu`qr lKmx)
g`dI 'qy ibrwjmwn hoey[
ies mgroN Kwn dyS ienHW h`QoN inkl igAw Aqy mugl rwjy rwj
Bwg 'qy kwbz ho gey[ pr AxKIly prmwrW ny gulwmI psMd nw kIqI
Aqy ieh 'isrmOr' irAwsq iv`c j`ly smyq phuMc gey[ B`t vhIAW
drswauNdIAW hn ik 1525 q`k ieh nwhn iv`c hI rhy[ ie`Qy 1525
iv`c j`lw dy pVpoqy rwE (pu`qr cwhV) dw jnm hoieAw[ kuJ icr
mgroN prvwr nwhn qoN sUbw mulqwn dy ipMf AlIpur ivKy jw visAw[
ieQy 1543 iv`c rwE dy Gr mUlw jnimAW[ BweI mUly qoN b`lU 2 ApRYl
1560 nUM pYdw hoieAw[ BweI mUlw (pVdwdw BweI mnI isMG) dy 14
pu`qr (b`lU, nwnU, pUrw, rIJw, drIAw, bwGw, gopI, im`TU, lwl, cMd
bu`Dw, jYsI, kwly qy pRymw) sn[
BweI b`lU (mnI isMG dw dwdw) sB qoN v`fw sI[ ieh v`fy vpwrI
sn Aqy id`lI drbwr q`k ienHW dI phuMc sI[ coKw B`t, B`t vhI
krisMDI prgnw sPIdoN iv`c BweI b`lU dI mihmw bwry ilKdy hn:
KMf KMf pCoVIey DrqI qy Asmwn[
cMdr bMsI rwE, rwE kw poqw qYnMU jwnY skl jhwn[
kiljug myN TukrweI pweI, qum bfo sm pwieAw snmwn[
qyry nwm QIN cug`qw kWpy kwbl ihMdusqwn[
(dysU B`t : vhI mulqwnI isMDI icqr isMG, bicqr isMG, audY
isMG dy ivAwhW dy idn, 4 cyqr 1750, 2 mwrc 1693 iv`c BweI b`lU

16
dy gux ieM\ gwauNdw hY: id`lI lg DWk sunI qyrI b`lU, qau jwnY swh
cug`qw[
1.2 gurU Gr nwl nyVqw
prmwr vMS dI nyVqw sRI gurU Arjn dyv swihb jI dy smyN qoN
hI juV cu`kI sI[ muglW v`loN jbrI Drm prIvrqn krwaux qoN hoVn
leI gurU Arjn dyv jI ny Shwdq dy id`qI[ ies Shwdq ip`CoN is`KI
iv`c nvW moV AwieAw[ CyvyN siqgurU gurU hir goibMd swihb jI ny gur
g`dI smyN pIrI-mIrI dIAW do ikrpwnW pihn ky pIrI (sMqgIrI) dy
nwl mIrI (ispwhI) dy isDWq nUM AmlI rUp id`qw[ aus smyN juVI hoeI
is`K sMgq nUM sMboDn kridAW AwiKAw, "ipAwry gur is`Ko! zwlm
mugl hkUmq ny s`c dy sUrj nUM imtwaux leI byksUry Aqy DrmI purK
nUM Akih Aqy Asih qsIhy dy ky ShId kr id`qw hY[ zwlm ny ieh
A`g rUpI Kyf KyfI hY[ hux gur is`KW dw &rz bxdw hY ik pwxI rUpI
is`K ies A`g dy BWbVW nUM jldI qoN jldI buJw dyx qWik Awaux vwly
smyN AMdr grIbW, AnwQW Aqy mzlUmW dI rwKI ho sky[ ieh fMfy dy
Xwr g`lW bwqW nwl smJx vwly nhIN[ ieh kMvl rUpI Drm Aqy bwg
rUpI is`KI Ssqr vwhux qoN ibnw bcxI AsMBv hY[
BweI gurdws jI ny vI AwpxI vwr 13 dI pauVI 13 iv`c
drswieAw hY ik ijvyN kTor vsqU nUM qoVn leI aus 'qy s^q s`t,
mwrnI pYNdI hY, mxI vwly s`p koloN mxI dI pRwpqI leI aus nUM mwrnw
pYNdw hY, hrn dI DuMnI (nwBI) 'coN ksqUrI k`Fx leI aus dw iSkwr
krnw pYNdw hY, iqlW iv`coN qyl k`Fx leI aunHW nUM pIVnw pYNdw hY Aqy
nwrIAl nUM qoVy bgYr igrI hwsl nhIN ho skdI iqvyN Drm dI rwKI
leI bymùKW, zwbrW Aqy zrvwixAW nwl lohw lYxw zrUrI bx jWdw hY[
siqgurW dI Shwdq Aqy CyvyN pwqSwh dy bIr rsI bolW ny is`KW
dy Dwrimk jzibAW nUM JMjoV ky aunHW dy mnW AMdr kurbwn hox leI
nvIN rUh Br id`qI[ gurU dy bcn mMn ky is`KW ny v`fI igxqI iv`c
Ssqr, AwpxIAW juAwnIAW, GoVy Aqy Dn vsqW Bytw krnIAW
AwrMB kr id`qIAW[ ienHW bhwdrW iv`c BweI mnI isMG dy dwdw BweI
b`lU Aqy b`lU dy Brw gurU swihb dI &Oz iv`c BrqI ho gey[ aunHW gurU

17
jI v`loN lVIAW jMgW iv`c bhwdrI dy jOhr idKwey Aqy ShIdIAW
pRwpq kIqIAW[ ienHW dw vyrvw AiDAwie 2 iv`c KolH ky ibAwn kIqw
igAw hY[ rwE b`lU bwry ie`k kvI dy Sbd hn:
rwau b`lU ie`k bIr bhwdr[ KStm gurU ky rihE swdr[

BweI b`lU dy Brw BweI nwnU dw nW vI 'gur iblws pwqSwhI CyvIN


dy AiDAwey 14 iv`c ieM\ drz hY:
gurU sUr bWky[ igny nwm qw ky[ jtW sUr jwno[ klXwnw su nwno[

'BweI mnI isMG jI dy ipqw mweI dws vI v`fy vpwrI sn[ aunHW
dy sMbMD id`lI dy drbwr nwl vI sn, ijvyN :
mweI dws Swh jhwn ko imilAw, vKy ihMdU muslmwn[
mweI dws qyry qMbU gYn mih JUly, ifaufI bwhr KVy drbwn[
(coKw B`t, B`t vhI kr isMDU prgwnw sPIdoN)

jdoN BweI mnI isMG dI AwXU 13 ku brs dI hoeI qW ipqw BweI


mnI dws aunHW nUM nwl lY ky sRI gurU hir rwie swihb dy drSn krn
ih`q sRI kIrqpur swihb phuMcy[ siqgurW A`gy sIs Jukwaux auprMq
siqgurW ieh Sbd khy, "BweI mweI dws, qyrw ieh suMdr srUp dw
hoxhwr bytw mnIAW sMswr AMdr ie`k idn mhwn gunIAW hovygw" Aqy
AsIs vI id`qI:
BweI syvw isMG jI 'ShId iblws poQI' iv`c ilKdy hn:
kIrqpury kCu kwl jb, mnIAw irhw hzUr[
brqn mWjy lMgr ky, mn kI ml kr dUr[(12)
bwxI pVyH syvw kry, hIey hrK bVHwie[
doie brK kw smW iem, bIq gXo iqh Awie[ (13)

1.3 BweI mnI isMG dI SwdI


purwqn simAW AMdr lVky lVkI dI SwdI leI 15 ku swl dI
AwXU Xog mMnI jWdI sI[ do swl dI syvw auprMq BweI mweI dws jI
ny gurU hir rwie swihb jI pws bynqI kIqI ik 'jy AwigAw hovy qW

18
mnIey dI SwdI krn leI kuJ smyN leI ipMf jwx dI AwigAw dyvo[
s`cy pwqSwh dws 'qy imhr kro[ iemwnq qW ieh quhwfI hI hY'[
siqgurW dI AwigAw lY ky bwp bytw AlIpur phuMc gey[ vpwrI hox
dy nwqy BweI mweI dws dy KYrpur vwsI BweI lKI rwie vpwrI nwl cMgy
sMbMD sn[ lKI rwie dI DI bIbI sIqo vI ivAwhux Xog sI[ so dohW
pirvwrW iv`c g`lbwq ip`CoN swk p`kw kr ky swhy dI gMF hwVH sudI
puMinAW vwly idn nweI dy h`Q ByjI[ ivAwh dw nkSw syvw isMG ny ieM\
iK`icAw:
cVHI jnyq, pur AlI QIN, FukI KYr pur bIc[
qwaU cwcy mwmU vIr, cVHy ey jnyq bMnH[
mnI rwm bIc , vWgU cWd dy shwieAw[

ieh lKI Swh vxjwrw auh hI hY, ijs ny nOvyN siqgurW jI dI


cWdnI cONk id`lI ivKy hoeI Shwdq mgroN aunHW dy DV dw sskwr
Awpxy mihlW dy ie`k kmry iv`c r`K ky kIqw sI[ ies ipMf dw nwm
rsIn sI Aqy A`j klH ies sVk dw nW risAwnw (Raisaina Road)
hY[ ie`Qy gurdvwrw rkwb gMj suSoBq hY[ kyso B`t ny DV auTwaux
sMbMDI ieauN iliKAw hY:
clw clweI ho rhI g`f g`f auKry myK[
lKI ngwhIAw lY cly qU Krw qmwSw dyK[

ivAwh qoN kuJ smW bwAd BweI swihb Awpxy BrwvW BweI jyTw
Aqy BweI idAwlw jI nwl gurU jI dy dIdwr leI kIrqpur swihb
phuMc gey[ ie`Qy phuMc ky iPr gurU drbwr dI syvw iv`c jut gey[ ienHW
dy mn iv`c ie`ko rIJ sI ik AsIN gurU aupdyS Dwrn kr leIey Aqy
swfI kIqI syvw nUM myvw l`g jwvy[ gurU swihb vI ienHW dI syvw 'qy
AiqAMq KuS sn[ syvw SrDw vgYr AsMBv hY Aqy SrDw vgYr ieSt
nwl juiVAw nhIN jw skdw[ SrDw ie`k AYsI scyqn SkqI hY jo bMdy
dy mn AMdr bhuq hI AnwdI , ivsmwdI Aqy AnMdmeI qrMgW pYdw
kr idMdI hY[ AYsI msqI iv`c auh jIvn s&lqw hI dyKdw hY[ aus
dI SqwbI hwlq iPr iksy dlIl, vwd-ivvwd Aqy qrkvwd iv`c
nhIN pYNdI[ aus dw mn AYsw kwiel ho jWdw hY ik auh A`gy nUM hI

19
q`kdw hY, ip`Cy nhIN muVdw , auh gurU dy s`cy-su`cy bcnW 'qy c`l ky
sMswrI moh iqAwg ky Awpxw qn, mn Aqy Dn gurU nUM Arpn kr ky
gurU dw rUp hI ho jWdw hY Aqy s`c nwl juV jWdw hY[ is`KI AMdr mUl
isDWq hI s`c nwl juVnw hY Aqy SrDw hI ies dI jVH hY[ pr ieh
SrDw Bolypx iv`c aupjdI hY ijvyN Bgq DMny j`t ny SrDwvwn ho ky Boly
px iv`c prmwqmw nUM pwieAw[ gurbwxI dy bol hn 'Boly Bwie imly
rGurwieAw'[
is`KI AMdr gRihsq mwrg nUM srvoqm mMinAw igAw hY[ ies
mwrg 'qy c`l ky sMqwn pYdw kr ky AwpxI ku`l nUM A`gy qoirAw jWdw
hY, Drm dI ikrq kmweI kr ky bMdw Awpxw pRvwr vI pwldw hY Aqy
dUijAW 'qy vI praupkwr kr skdw hY[ ieh ikrq bMdy dI krnI Aqy
krqUqW drswauNdI hY Aqy krm bxwauNdI hY[ gRihsq mwrg pRBU dy
imlwp leI bhuq hI srl gwfI Aqy is`Dw swDn hY[ BweI mnI isMG
dy 10 pùqr sn[ ienHW 10 pùqrW iv`coN 7 pùqr (BweI icqR isMG, bic`qR
isMG, audY isMG, Aink isMG, Ajb isMG, Ajwieb isMG, Aqy
gurbKS isMG) mwqw sIqo dy pytoN Aqy 3 pu`qr (BweI Bgvwn isMG,
blrwm isMG Aqy dysw isMG) gurIey cuhwx hjwvq dI pu`qrI sRI KymoN
jI dy pytoN jnmy[ gurU ikRpw sdkw Aqy BweI swihb dI s`c nUM pCwxn,
AxK nUM mwxn Aqy iqAwgmeI au~c kotI dI is~iKAw kwrn 7 pu`qrW
ny is`K pMQ leI ShIdI pRwpq kIqI[
1.4 siqgurW dw murId bx jwxw
gurU hir rwie swihb jI dy drbwr dI syvw hr p`KNo inBw ky aunWH
dy 6 AkqUbr 1661 nUM joqI joq smwaux mgroN BweI mnI isMG gurU hir
ikRSn jI dI syvw iv`c jut gey[ A`TvyN siqgurW dy qwieAw rwm rwie
jI gur g`dI dI prwpqI nw hox kr ky bVy qrlo m`CI ho rhy sI[ ies
leI auh AOrMgzyb bwdSwh, jo bVw hI zwlm sI, aus dI KuSwmd kr
rhy sI[ auh ies g`loN vI bwdSwh dy kMn Br rhy sI ik 5-6 swl dw
b`cw gurU ikvyN bx skdw hY? AKIr bdwSwh 'qy zor puAwieAw ik auh
gurU hir ikRSn nUM id`lI bulwvy[ rwm rwie dy mn iv`c sI ik AOrMgzyb
ny srm`d vrgy kihMdy khwauNdy pIr &kIr sB mrvw id`qy hn[ ieh
hir ikRSn jI nUM ^qm krvw ky mYnUM gur g`dI idvw dvygw[

20
AOrMgzyb ny hukm kr id`qw ik gurU hir ikRSn qurMq myry pyS
hovy[ pr gurU hir rwie jI ny joqI joq smwaux qoN pihlW A`TvyN
pwqSwh nUM kih id`qw sI ik pu`qr qusIN kdy vI quA`sbI AOrMgzyb dy
m`Qy nhIN l`gxw[ Awpxy ipqw jI dw hukm hox kr ky siqgurW ny
id`lI jwx qoN nWh kr id`qI[ pr ql^I v`DdI dyK Aqy rwjw imrzw
jY isMG dy Brosw dyx 'qy ik auh myry mihlW iv`c rihx Aqy AOrMgzyb
nUM nw imlx dI g`l mMn ky gurU jI id`lI phuMc gey[ ieiqhwskwrW
Anuswr ijhVy kuJ Kws is`K gurU jI nwl id`lI gey aunHW iv`c BweI
mnI isMG jI vI sn[ id`lI phuMcx ip~CoN AOrMgzyb ny bVw zor
pwieAw ik gurU jI nUM myry pws ilAwau mYN aus dw pUrw siqkwr
krWgw[ ieM\ bMswvlI nwmy dy SbdW Anuswr ie`k idn rwjw jY isMG
dy mihlW iv`c gurU jI is`K sMgq rcw rhy sn ik AOrMgzyb au~Qy phuMc
igAw[ AMqrjwmI siqgurW ieh bcn aucwry :
sIs hY dyxw, hux ikhw kUc kyhw frnw[
ieh bcn hoNidAW jo AaurMgw cVH AwieAw[
swihb suxdy hI bUhw bMd krwieAw[

kihMdy ny A`DI GVI AOrMgzyb mihl dy bwhr KVHw irhw Aqy


swihbW ny Awpxy ipqw jI dw hukm pugwauNidAW jdoN drSn nw id`qy
qW vwps clw igAw[
id`lI iv`c rih ky cyck dy mrIjW dI syvw kridAW jdoN Awp
vI ibmwr ho gey Aqy AMqm smW jwx ky kih id`qw, 'bwbw bkwly'[
kysr isMG iC`br ny bMswvlI nwmy iv`c drz kIqw hY:
vkq clwxy is`KW kIqI Ardws[
grIb invwj sMgiq C`fI iks pws[
aus vkq bcn kIqw, 'bwby bkwly'[

Bwv gur g`dI dw mwlk bkwly ipMf iv`c hY[ nOvyN' siqgurU gurU
qyg bhwdr jI gurU swihb dy bwbw jI sn[ jdoN gurU hir ikRSn swihb
30 mwrc 1664 eIsvI nUM joqI joq smw gey qW kuJ smW ip`CoN BweI
mnI isMG, BweI gurid`qw jI (bwbw bu`Fw jI dy poqry) Aqy hor is`K
siqgurW dI mwqw sul`KxI jI nUM bkwly ivKy qyg bhwdr jI pws lY

21
Awey[ BweI mnI isMG jI aus vkq vIh ku swl dy sn[ ieh g`l
drswauNdI hY ik BweI swihb juAwnI iv`c hI ikqny pRIqvwn, qyz-
prqwpI Aqy isdkI is`K sn[
is`KI dy ies cmn dIdwvr ny bkwly ivKy gurg`dI dy c`l rhy
Gol iv`c bhuq hI inmrqw, inmkI Aqy swhs nwl dUr-drSI nIqI
Awpxw ky, dMBIAW, pwKMfIAW Aqy SYqwnw dw prdw &wS kIqw[ aus
smyN 22 mMjIAW jo gurg`dI dy dwAvydwrW ny lw r`KIAW sn Aqy hwlwq
ieh sI 'AMny nUM bolw GVIsy, nw auh suxy nw aus nUM dIsy'[ iPr m`Kx
Swh lubwxy dI Awqm-drSI soc nwl jdoN gurU qyg bhwdr jI gur
g`dI qy ibrwjmwn hoey qW eIrKw dy Bryy DIrm`lIAW, ijnHW gurU swihb
nUM kql krn dw mnsUbw bxwieAw BweI swihb Aqy hor is`KW ny
auhnW nUM vI sbk isKwieAw[ pr siqgurW ny AYsI BIV smyN is`KW nUM
smJwieAw:
krxI iCmw mhw qp jwx[ iCmw krn hI dYÍbo dwn[
iCmw krqy nr kI kilAwn[
kuJ smW gurW dI crn Srn iv`c rih ky inSkwm syvw inBw ky
gurU jI pwsoN AwigAw lY ky BweI mnI isMG jI Awpxy ipMf AlIpur
cly gey[ au~Qy jw ky pirvwirk ijMmyvwrIAW inBweIAW[ pr jdoN gurU
qyg bhwdr jI is`KI dw pRcwr kr ky vwips AwnMdpur Aw gey qW
BweI mnI isMG vI ^br suxidAW swr gurU jI pws phuMc gey[ BweI
kysr isMG iC`br dI ilKq Anuswr gurU qyg bhwdr jI ny ieh
invyklI, sur`iKAq Aqy SWqmeI jgHw 2200 rupey dy ky ptw
ilKwieAw[ ieh iqMn ipMfW (mwKovwl, mtor qy loDIpur) dI zmIn
kihlUr dy rwjy dIp cMd pwsoN KRIdI sI[ ies jgHw dw nW pihlW
‘nwnkI c`k’ r`iKAw igAw sI[ iPr siqgurW 1722 ibkRmI 25 hwV
idn somvwr nUM c`k nwnkI dI moVHI g`fI sI[ mwl dy kwgzW iv`c ies
jgHw dw nW hux vI 'c`k' hY Aqy ies dw nMbrdwr v`Krw hY (ShId
iblws pMnw 50)[ iPr siqgurW ies jgHw dw nW AnMdpur r~iKAw[
guriblws pwqSwhI 10 ivc AMikq hY:
Awn bswieE ck qb AwnMdpur kI jwey[
zr ^rId jgw ly jwxw[ ngr ricE ACo suKdwnw[

22
gur pRqwp sUrj gRMQ iv`c vI iliKAw hY:
zr ^rId kr pty ilKwey[ lY siqgur inj itkn rKwey[

rwjw dIp cMd dy dwdw rwjw qwrw cMd nUM bMdI CoV gurU hir goibMd
swihb ny 52 rwijAW nwl gvwlIAr dI jyLH 'coN irhw krwieAw sI[
B`t syvw isMG ny ShId iblws iv`c BweI mnI isMG bwry ieM\
iliKAw hY:
qyg bhwdr gurU, iFg ck nwnkI mwih[
bwxI pVHy bwxI suxY, bwxI ilKY ilKwie[

AnMdpur phuMc ky BweI mnI isMG ny gurU qyg bhwdr jI dI


hzUrI iv`c bwxI pVHnI Aqy gurbwxI dIAW poQIAW dy auqwry krny SurU
kr id`q[ y BweI swihb dI mùFlI iv`idAw pRwpqI bwry BwvNy ieiqhwisk
q`Q mOjUd nhIN hn[ pr Gr iv`c gur is`KI hox kr ky auhnW gurmuKI
iksy DrmSwlw jW fyry qoN zrUr pRwpq kIqI hovygI[ mUl g`l ieh hY
ik iv`idAw dI klw ienswn AMdr auh krxhwr krqw purK Dur
drgwhoN hI pw ky Byjdw hY[ auh hI sMswr AMdr ies leI aud`m Aqy
imhnq dI dwq mn rUpI joq iv`c bKSdw hY[ mu`K g`l ieh hY ik
siqgurW dw prm syvk bxn kr ky BweI swihb aup`r sony 'qy suhwgw
iPrn vwlI g`l ho geI[ gurbwxI dy pRym Bry im`Ty Jrny aunHW dy m`uK
'coN hmySw Pu`tdy sn[
BweI mnI isMG ny is`KW dI Bgq mwlw iv`c aus smyN dy hwlwqW
bwry ieM\ klmbMd kIqw hY, 'eyk idn eys (AOrMgzyb) ivcwirAw ik
ieh bRwhmx jo ik ihMdUAW nUM iv`idAw idMdy hn jo pihlW bRwhmxW nUM
dIn iv`c ilAwvW qW sB ihMdU Drm qoN hIn hoie Awp myry mjHb iv`c
AwvihMgy[ bRwhmxW nUM pkV ky muslmwn lgw krn'[
mYkwl& Anuswr AOrMgzyb ny gYr-muslmwnW nUM ieslwm 'c
ilAwaux leI kSmIrI pMfqW 'qy lgwm ies kr ky ksI ik jykr
ivdvwn bRwhmx ieslwm Dwrn kr lYx qW bwkI AnpVH , mUVH qy
lweI l`g jMqw Awpy hI Dwrn kr lvygI[

23
AOrMgzyb jwxdw sI ik ieh bRwhmx loBI hn[ ies leI loB
v`q ho ky ieh Drm C`fx leI iqAwr ho jwxgy[ igAwnI igAwn isMG
ny vI AwpxI ilKq iv`c ibAwn kIqw hY:
ikCu loB idKwie, zulm kmwie, qurk bxwey bhu ihMdU[
jo iqlk lgwvih , jM\U pwvih , qih sMqwvih qurikMdU[

ieiqhwskwrW dy ilKx Anuswr jdoN AOrMgzyb dy zulmW kwrn


kSmIr ihMdUAW dI kqlgwh bx igAw, ienHW dIAW ie`zqW lu`tIAW
jwx l`gIAW Aqy ienHW dy p`Qr rUp dyvI dyviqAW 'coN iksy ny bWh nw
PVI qW AwKIr A`k Q`k ky ieh 500 pMifq ikrpw rwm dI rih
numweI hyT gurU qyg bhwdr jI pws AwnMdpur phuMcy[ iehnW DrmI
Aqy ivdvwn pMifqW ny hMJU Bry nYxW, DVkdy ihridAW Aqy kMbdy h`QW
nwl siqgurW A`gy ihMdU Drm dI r`iKAw leI PirAwd kIqI qW aunHW
bytw goibMd rwey , prvwr Aqy sMgqW nwl slwh mSvrw kr ky id`lI
v`l cwly pw id`qy[ jwx smyN BweI jyTw jI (v`fy Brw BweI mnI isMG)
Aqy BweI mnI isMG nUM qW AnMdpur Tihrn leI AwiKAw Aqy Awpxy
nwl dIvwn BweI mqI dws, BweI sqI dws qy BweI idAwl dws (Brw
BweI mnI isMG), BweI jYqw, BweI audw qy BweI gurid`qw nUM nwl c`lx
leI hukm kIqw[
gurU nwnk dI nOvIN joq ny srb`q dy Bly nUM mu`K r`KidAW ihMdU
Drm nUM bcwaux leI kurbwn hoxw pRvwn kr ilAw[ ies kurbwnI
leI vI siqgurW nvIN iprq qorI ArQwq aultI gMgw vgweI[ Awm
krky kwql mwrn leI mkqUl koL AwauNdw hY pr gurU jI kwql kol
isr dyx leI Awp phuMcy[ nwl hI siqgurW dunIAW AMdr hor imswl
kwiem kIqI ik AinAW, zulm, isqm Aqy qSd`d dI vMgwr iPtkwr
Aqy durkwr nUM QMmHx leI AwpxI Shwdq qoN pihlW iqMn gur is`KW
(BweI mqI dws, sqI dws Aqy idAwl dws) qoN Shwdq idvweI[
ieh ShwdqW vI koeI Awm nhIN sn[ ienHW iv`c A`q dI dlyrI, gurU
Aqy is`KW pRqI pRym, Awry dy dMidAW, rUM dy AMigAwrW dy PMibAW Aqy
aubldI dyg iv`c prK ky prgtw id`qw[ ShIdI dyxI koeI sOKI g`l
nhIN[ mOq qoN hr jIv frdw hY[ AYsw lwswnI kMm koeI gurU dw
ipAwrw, inAwrw, dulwrw v`fy ihrdy vwlw Aqy pRBU dy Awqm-rMg iv`c

24
rMigAw hoieAw hI kr skdw hY[ ieh lukI CupI g`l nhIN ik jdoN
eIsw msIh nUM sUlI 'qy cwVHn dw hukm hoieAw qW aus dy 12 cyly mOq
qoN frdy dOV gey sn[ pr gur is`KW ny gurU ikRpw sdkw Afol rih ky
ShwdqW id`qIAW[ siqgurW dy ies mwrg drSn kwrn hux q`k l`KW
hI is`K AiqAwcwr ivru`D siqAwcwr leI ShwdqW pw cu`ky hn[
gurU swihb Aqy gur is`KW v`loN id`lI dy cWdnI cOk iv`c id`qIAW
ShwdqW ny BweI mnI isMG dI mn rUpI joq nUM hor vI jgw id`qw Aqy
gurU Gr dI SrDw nUM vDw id`qw[ ies auprMq sRI gurU goibMd rwey jI
dy hzUr rih ky iv`idAw pVHn , pVHwaux, ilKx, ilKwaux Aqy horW
nUM isKwaux iv`c jut gey[ ies qoN ielwvw g`qky-bwzI, qIr-AMdwzI,
qlvwr-bwzI Aqy GoV-svwrI iv`c vI inpuMnqw hwsl kr leI[
ShId iblws dy krqw Anuswr :
syvw sI krMq qy rhMq gurW pws sdw,
ilK ilK bwxI kry poQIAW iqAwr ieh[
pVHdw pVHWdw qy jqWdw nhIN Awp qweIN,
mn nIvW m`q au~cI ieho idlDwr ieh[
hTI qpI pUrw, is`KI isdk dw puqlw sI,
swKIAW isdk dIAW krdw aucwr ieh[
syvw hrI ievyN ikvyN bIq gey brK keI,
XuD dy krn iv`c v`fw huiSAwr sI[

bhuq hI du`K BrI, AcMBy Aqy hYrwnkuMn g`l ieh ik siqgurW ny


qW ihMdU Drm bcwaux ^wqr blIdwn dy id`qw pr smW pw ky ihMdU
phwVI rwijAW ny AYsI AikRqGxqw idKweI ik auh AOrMgzyb bwdSwh
dy m`ddgwr bx gey Aqy dsvyN pwqSwh dw ivroD hI nhIN sgoN aunHW
nUM ^qm krn leI &OjI hmly krn l`g pey[
nwhn dy rwjy mydnI pRkwS dw gurU jI nwl coKw pRym sI[ AYsy
hwlwq Bwsdy hoey aus ny pwqSwh nUM p`qr rwhIN sMdyS ByijAw ik qusIN
nwhn Aw jwvo[ ipRMsIpl sqbIr isMG Anuswr sRI ngr dw phwVI
rwjw &qih cMd mydnI pRkwS nUM keI iksm dIAW DmkIAW Aqy frwvy
idMdw rihMdw sI[ pRvwr nwl slwh mSvrw kr ky gurU sihb 17 vYswK

25
sMmq 1742 ibkrmI (1685 eIsvI) nUM rwjw mydnI pRkwS dy s`dy 'qy
nwhn vl kUc kr gey[ BweI mnI isMG jI vI gurW dy swQ gey[ ij`Qy
jw ky siqgurW pihlW pYr itkwieAw aus dw nW 'pWvtw' r`K id`qw[
A`j klH ies nUM 'pwauNtw swihb' kihMdy hn[ ieh QW jmnw ndI dy
iknwry 'qy hox kr ky bhuq hI suMdr, rmxIk, mihk-tihk vwlI,
iekWq Aqy mnmohxI sI[ ie`Qy siqgurW is`KI dw pRcwr kyNdr bxw
ky r`bI bwxI dy sMgIq dIAW CihbrW lw id`qIAW[ jwpu swihb,
cOpeI swihb, qÍ pRswid sv`Xy Awid bwxIAW rcIAW, kvI drbwr
dIAW mih&lW sjw id`qIAW Aqy purwqn sMsikRq 'c rcy gRMQW dw
qrzmw gurmuKI, pMjwbI Aqy ibRj BwSw Awid iv`c krvwieAw[ BweI
mnI isMG Aqy hor kvI ivdvwnW ny ies kwrj iv`c qkVw h`Q
vtwieAw[
rwm rwey jI ny ikauNik AOrMgzyb dy dbwA hyT Aw ky gurbwxI
dI quk 'imtI muslmwn kI pyVy, peI kuimAwr’ nUM 'imtI byeImwn kI
pyVy peI GuimAwr' AwK id`qw sI Aqy krwmwqW idKwaux kr ky gur-
g`dI hwsl nhIN sI hoeI[ auh KrvdI (nvwnw fyhrwdUn) ivKy 4
sqMbr 1687 nUM clwxw kr gey[ aunHW dI supqnI mwqw pMjwb kOr v`loN
s`dw Awaux 'qy gurU swihb BweI mnI isMG Aqy hor gur is`KW smyq
fyhrwdUn phuMcy[ mwqw jI dy kihx kr ky ik msMd swfy nwl bVw D`kw
kr rhy hn, gurU Gr dI mwieAw hV`pI jw rhy hn Aqy koeI ihswb
ikqwb nhIN dy rhy[ ieh g`lW sux ky siqgurW ny kuJ isr k`F msMdW
nUM szwvW vI id`qIAW[
Agly swl rwm rwey jI dy swlwnw joV myly 'qy mwqw pMjwb kOr
v`loN iPr s`dw Awvx 'qy 24 Agsq 1688 nUM kuJ kwrxW kr ky gurU jI
Awp qW fyhrwdUn nhIN jw sky pr BweI mnI isMG, dIvwn nMd cMd
(sMGw) Aqy dieAw rwm dI AgvweI hyT 50 ku coxvyN is`K Byj id`qy[
smwgm dOrwn msMd 'gurbKS' ny dsvyN pwqSwh ivru`D kbol boly Aqy
BweI mnI isMG jI nUM pkV ky styj qoN Q`ly su`t id`qw[ ieh dyK dUjy
isMGW ny jdoN hiQAwrW 'qy h`Q pwey qW msMd gurbKS mOkw qwV ky dOV
igAw[ isMG aus nUM ^qm krnw cwhuMdy sn pr mwqw jI dy vwsqw
pwaux 'qy isMGW aus dw ip`Cw nw kIqw[ vwps phuMc ky isMGW ny jdoN

26
swrw ibrqWq gurU jI nUM suxwieAw qW aunWH aupdyS id`qw ik rwmrweIAW
au~pr kdy ivSvwS nhIN krnw[
sMn 1688 iv`c hI BMgwxI dw Xu`D hoieAw[ phwVI rwijAW ny
AOrMgzyb qoN &OjI m`dd lY ky ie`k swijS ADIn gurU jI 'qy BwrI hmlw
kIqw[ gurU swihb ny ies hmly nUM pCwVn leI pwauNty qoN 8 ku
iklomItr dUrI qy morcy g`f id`qy[ ies Xu`D iv`c BwrI sMgrwm
m`icAw Aqy dohW pwisAW qoN KUn fuilHAw[ mYdwny jMg AMdr BweI mnI
isMG jI ny dUjy XoiDAW nwL rL ky sUrmgqI dy AlOikk jOhr
idKwey[ ienHW dI Xu`D klw dyK ky phwVI Aqy mugl sUrmy dMg rih
gey[ ies phwVI lVweI iv`c BweI hTI cMd (BweI mnI isMG dy Brw)
CwqI qwx ky lVdy hoey Aqy hmlwvrW dy AwhU lwhuMdy hoey ShIdI pw
gey[
B`t vhI mulqwnI isMDI iv`c ieM\ iliKAw hY::
.....swl sqrW sY pYNqwlIs Asuj pRivSty ATwrW BMgwnI ky
mlHwn jmnw igrI ky miDAwn rwj nwhn........mwQy jUJ kr mrw, gYloN
hTI cMd bytw mweI dws kw....jlwnw blwauNqw mwrw igAw[
ies ShIdI dw izkr ‘B`t vhI BwdsoN’ dy pMnw 68 'qy vI drz
hY[
1.5 dIvwn dI aupwDI
dIvwn qoN Bwv hY mMqRI, vzIr jW rwj pRbMDk[ bySrm, inl`j
Aqy loBI phwVI rwijAW ny BMgwxI dy Xu`D iv`c v`fw ^rcw hox kr ky
AOrMgzyb nUM iKrwj dyx qoN Asmr`Qw pRgtweI[ pr AOrMgzyb bwdSwh
ny ienHW 'qy &OzW cwVHn, lu`tmwr Aqy ku`tmwr leI hukm dy id`qy[ jdoN
phwVI rwijAW nUM ies g`l dI iBxk hoeI qW ieh m`dd leI gurU jI
kol Awey[ s`cw-su`cw gurU iksy pRqI eIrKw, bKIlI qy iksy qrHW swVw
nhIN r`Kdw[ aunHW phwVI rwijAW dI &irAwd sux ky m`dd dw pUrn
Brosw dy id`qw[ ies Brosy kwrn rwijAW ny bwdSwh dIAW &OjW dw
twkrw krn leI ndOx jo huiSAwrpur qoN 35 ku mIl dUr hY ivKy morcy
g`f ley[ gurU swihb Awp 500 is`KW dw j`Qw lY ky hiQAwrW smyq jMg
dy mYdwn iv`c phuMc gey[ 1690 iv`c hoeI gihg`c jMg AMdr AOrMgy dw

27
vzIr Al& ^wn AwpxI jwn bcwaux leI mYdwn iv`coN iq`qr ho
igAw[ bic`qR nwtk iv`c siqgurW aucwrn kIqw:
BijXo Al& ^wnM nw Kwnw sMBwirXo[

ies jMg AMdr BweI mnI isMG Aqy smUh gur is`KW ny AYsI
dlyrI, bhwdrI Aqy sUrmgqI idKweI ik kuJ GMitAW ip`CoN hI ij`q
dy fMky v`j gey[ AnMdpur phuMc ky siqgurW BweI mnI isMG nUM dIvwn
dI pdvI bKS id`qI[ ies pdvI kwrn BweI swihb nUM qrHW qrHW dy
mwlI, isAwsI Aqy hor pRbMDk msilAW v`l iDAwn r`Kxw pYNdw sI[
sMmq 1748 ibkrmI (sMn 1691) nUM ivswKI vwly idn Awp jI nUM gurU-
drbwr dI dIvwngI dI puStI ikRSn cMd, pMfw dI 'vhI hirdvwr'
'coN vI imldI hY[
dIvwngI dI jMumyvwrI bVI kuSlqw, Fu`kvyN Aqy auic`q FMg nwl
inBwaux qoN ielwvw ieh gurU dw nUrw, sUrw Aqy bcnw dw pUrw Dwrimk
kMmW vl vI pUrw iDAwn idMdw sI[ srdwr syvw isMG dy kQn Anuswr
BweI swihb inq pRqI Awp gRMQW nUM pVHdy, pVHwauNdy Aqy is`K sMgq nUM
gurbwxI dI kQw suxwauNdy sn:
pVHdw pVHWdw qqy jqWdw nhIN Awp qweIN,
mn nIvW m`q au~cI ieho idlDwr ieh[
hTI qpI pUrw, is`KI isdk dw puqlw sI[
swKIAW isdk dIAW krdw aucwr ieh [ (41)
.................................
kQw roj gurU gRMQ kI sMgq qweIN sunwie[
AnMdpury kCu smw iem bIq gXo QI Awie (79)
(ShId iblws)
gurU swihb dI sBw iv`c BweI swihb hMs dI inAWeI soBdy sn[
siqgurW dI ikRpw sdkw Awp gurbwxI dy Sbd jo rh`svwdI Aqy
CwieAwvwdI hn, dy guJy BydW nUM bVy hI is`Dy, spSt qy swdw qRIky nwL
sMgqW nUM smJwauNdy sn[ gurmiq dy isDWqW Aqy &ls&I nUM ivsQwr
pUrbk sMgqW A`gy pyS krdy Aqy guris`KW dy sMdyh vI dUr krdy sn[
ies qoN ielwvw Ssqr iv`idAw dy pRsMgW nUM vI drswauNdy ArQwq

28
hryk crcw dw prcw bVy hI pRym Aqy rs Bry SbdW nwL krdy sn[
gurU swihb dy AMg-sMg rihx kr ky aunHW dy piv`qr cir`qr BweI
swihb ny sB dyKy Aqy mwxy[ iv`dvqw dIAW bulMdIAW CUhx kr ky
mhwn pRis`DI hwsl kIqI[ igAwnI igAwn isMG dy mnI isMG jI bwry
Sbd hn:
KylY sdw dsm gur swQ[ syvw krY jwn in`j nwQ [
dsm gurU sMg pFXo ibidXw[pMQ srb mYN BXo pr is`iDAw[ (676)

is`K pMQ dw ieh Amu`lw lwl kyvl guxI igAwnI, ilKwrI Aqy
cMgw pRbMDk hI nhIN sI, kwiv rcnw dw vI mwhr sI[ iesy leI
ilKwrIAW ny iliKAw hy:
kvI bvMjw Qy gur pws, aun my gnnw ienkI ^ws[

ieM\ BweI mnI isMG mhwn hIrw ij`Qy Ssqr iv`idAw dw DnI
sI auQy swihq dw vI gnI sI[ gurU Gr dI dIvwngI ienHW nUM vfmu`ly
guxW kwrn hI hwsl hoeI sI[
1.6 KMfy bwty dI phul Ckxw
dsm gurW ny zwq-pwq, CUq-Cwq Aqy aUc-nIc dy koVH nUM k`Fx
leI , grIb-grby nUM auBwrn leI Aqy duStW nUM sMGwrn leI 1699
dI ivswKI nUM ^wlsy dI swjnw kr ky ie`k nvW, Adu`qI, Azb Aqy
gzb dw ienklwb sMswr AMdr ilAWdw[ ^wlsy dI swjnw dw mu`K
mMqv mnu`K nUM 'nmUny dw mrd' bxw ky 'hlymI rwj' sQwpq krnw sI[
gurU nwnk dw audyS sI ik Su~B ibrqIAW vwly qy inrml ikrdwr dy
bMidAW dI rKvwlI, Drm qy Ssqr, pIrI-mIrI jW sMq-ispwhI dy
isDWq qoN ibnW AsMBv hY[ dunIAW dy mhwn i&lws&r A&lwqUn
(Plato) ny vI Awpxy gRQ M 'The Republic' iv`c AMikq kIqw hY ik jd
q`k Dwrimk igAwn Aqy SkqI dw sumyl nhIN huMdw Su`D rwjsI Swsn
kdy sQwipq nhIN ho skdw[ Bgvq gIqw AMdr vI drz hY 'XogSrvh
ikRSxo XqR pwrQo DnurDrw] qqR SRI ivjXo BUqI DRvw miqrmm]
(18.18) Bwv mnu`K dw ies j`g Aqy Agly jhwn iv`c kilAwx qW hI
sMBv hY jykr auh ikRSn jI dw AiDAwqmk isDWq Aqy DnuSDwrI
Arjn dI soc Apxw ky jIvn bqIq krygw[

29
dsvyN nwnk ny qlvwr dI Dwr 'coN ^wlsw pRgt kIqw[ pihlW
pMjW qoN isrW dI mMg kIqI qy iPr gurbwxI, pwxI, KMfy Aqy KMf dy bxy
pqwisAW dI vrqoN kr ky iqAwr hoieAw Awby-hXwq (AMimRq-Amr
kr dyx vwlw rs) ie`k bwty 'c Ckw ky isMG Aqy sMG (iek`T qy eyky)
SkqI dI bKiSS kr id`qI[ AMimRqpwn krvw ky pMjW dy nwvW nwl
isMG (Syr vrgI qwkq r~Kx vwlw) joV id`qw ArQwq 'Sing is King'
bxw id`qw[ iPr pMj ipAwirAW A`gy h`Q joV ky bynqI kIqI ik hux
mYnUM vI AMimRqpwn krvw ky isMG sjwau[ qd Awpxw nwm gurU goibMd
rwey qoN gurU goibMd isMG sdvwieAw[ hukm kIqw ik isMG dI isMGxI
(SyrnI) AMimRqDwrI ho ky kOr (Queen) sdvwvygI[ sMswr AMdr ies
ienklwb ny pihlI vwr pMcwieqI rwj dw mu`F bMinHAw[ ieh rwj
(ienklwb) ihMdusqwn AMdr keI sdIAW dy mugl rwj nUM n`Q pwaux
leI clwieAw Aqy inrMqr jwrI hY[
ieiqhwsk q`QW Anuswr BweI mnI isMG ny vI vYswKI vwly idn
Awpxy pMj spu`qrW (bic`qR isMG, audY isMG, Aink isMG, Ajb isMG
qy Ajwieb isMG) Aqy BrwvW rwie isMG, rUp isMG, mwn isMG Awid
nwl KMfy dy AMimRq dI dwq pRwpq kIqI[ BweI mnI isMG ieh dwq
hwsl kr ky 'mnIey' qoN mnI isMG sj gey[ ShId iblws dw krqw
ilKdw hY:
phul dIXo kih QIN dSmyS jU, mnIey QIN isMG mnI bnwXo[
pwc pIAwey culI mnI isMG kUM, pWc vwrI gur Pqy bulwXo[
pWc culI mD AWKn fwr ky, pWc culI iv`c kysn pwXo[
syvw hrI nIlMbr sRI gur, qn mnI isMG jU ky sjwXo[

ArS qoN PrS qy AweI kudrqI nUr Aqy dsqUr BrI ies dYvI
SkqI ny is`K nUM gurU dw ^wlsw, isrl`Q XoDw, s`jxW dw s`jx, kmzorW
dw shwiek pr zwlmW dw SoAlw, pRym dw ptolw qy gurU Gr dw golw
bxw id`qw[ ies inAwrypx ny is`K AMdr AYsI cVHdI klw dI
krwmwqI SkqI Br id`qI ijs ny ig`dV nUM Syr, bImwr nUM qMdrusq,
blhIn nUM blvwn, grIb nUM AmIr, AwlsI nUM aud`mI, svwrQI nUM
praupkwrI, qMg idl nUM KulH-idlw Aqy AikRqGx nUM DMnvwdI bxw

30
id`qw[ AMimRq ny ienHW nUM duinAwvI rMgW dI holI dI bjwie pRBU pRym
dy rMg iv`c rMg id`qw[ ieh isMG isrl`Q XoDy bx ky pihlW nwloN vI
v`D jMgW 'c inSMg ho ky duSmx nwl jUJx l`gy[
gulwmI qoN Cutkwrw pwaux leI ^wlsy dI swjnw ip`CoN cwr v`fy
ienklwb (PrWs, brqwnIAw, AmrIkw Aqy rUs dy) dunIAW AMdr
Awey pr ienHW iv`c rwj Bwg aup`r kwbj hox leI prjw dI lu`t-mwr
hoeI Aqy KUn fuilHAw jd ik ^wlsy dw ienklwb bVw SWqI pUrbk,
iDM|ojorI rihq Aqy lwlsw rihq sI[ ^wlseI ienklwb sdw leI
sQweI rihx vwlw hY pr duinAwvI ienklwb smW pw ky iP`ky pY gey[
rUs dw ienklwb jo 1911 iv`c AwieAw, lYinn dI kimaUinst
pwrtI Anuswr bhuq hI pRBwvSwlI Aqy s``iBAk sI[ lYinn ny
AwiKAw ik mnu`Kqw leI smwjvwdI isDWqW nUM mu`K rKidAW sMswr
AMdr ieh pihlw ienklwb hY[ pr sMswr pRis`D ieiqhwskwr
Awrnwlt twienbI ny Awpxy mhW gRQ
M 'History of the world' ijhVw
1952 iv`c iliKAw, iv`c sw& sw& inrxw kr id`qw ik lYinn dI
kimaUinst pwrtI dw pUrvz gurU goibMd isMG v``loN AwrMiBAw 'Kwlsw
dI swjnw' vwlw ienklwb hY Aqy ieh pwrtI sMBv auqpqI Bwv
dunIAW AMdr ilAWdy pihly ienklwb dI AiDkwrI nhIN[
pRoPYsr gurmIq isMG jo dunIAW dy DrmW dy smwjk qy isAwsI
p`KW nUM C`j iv`c C`tx dy SOkIn hn AwpxI pusqk iv``c ilKdy hn ik
AsIN lkIr dy &kIr ho ky ivSlySxq idRStI nwl dyKx dy AwdI nhIN
hW[ auh AMikq krdy hn ik mwrksI ienklwb kyvl srIr dIAW
loVW dI g`l krdw hY jd ik ^wlsw ienklwb srIr dy nwl AwqmW
dI Kurwk vI prdwn krdw hY[..... duinAwvI ienklwbW iv`c AmIr
lok rwj Bwg 'qy kwbz ho gey, ivroDI jW mwr id`qy jW kYdI bxw ley[
pr ^wlsw ienklwb brwbrI, BweIcwrw, srb`q dw Blw, Dwrimk
AwzwdI Aqy zwlm dy ivru`D t`kr lY ky kurbwn ho jwxw dy isDwqW 'qy
inrBr hY[
1.7 hirmMdr swihb dI syvw sMBwlxI
drbwr swihb sRI AMimRqsr 'qy aus smyN soFIAW dw kbzw sI[
gurg`dI nw imlx kwrn DIr m`l gurU qyg bhwdr jI dI hmySw
31
ivroDqw krdw irhw[ ie`k vwr jdoN nOvyN gurU qyg bhwdr jI hirmMdr
swihb dy drSnW leI prvwr smyq phuMcy qW hir jI dy kirMidAW ny
drvwzy bMd kr id`qy[ qd gurU swihb ny Akwl q^q swihb kol bYT
ky nmskwr kIqI Aqy r`b dI ausqqI gweI [ soFI imhrvwn 18
jnvrI 1639 nUM Awpxy pu`qr hir jI nUM g`dI dy ky pRlok gmn kr
gey[ hir jI dy clwxy (17 ApRYl 1696) auprMq aus dw pu`qr inrMjn
rwie g`dI nSIn bixAw, pr ieh Awpxy ipqw vWg AwpxI sMpRdwie
nUM iek`Tw nw r`K sikAw jo iqMn ih`isAW 'c vMfI geI[ GrylU Pu`t
kwrn ieh 1699 iv`c AMimRqsr C`f ky mwlvy dy ngr GrwcoN jw
visAw[ ies Adlw bdlI kwrn AMimRqsr dI sMgq ny sRI AnMdpur
Aw ky dSmyS jI pws drbwr swihb Aqy Akwl q^q swihb dI syvw
sMBwl vwsqy isMG Byjx dI Arz kIqI[
gurU goibMd isMG jI ny AMimRqsr qoN AweI sMgq dI bynqI pRvwn
kr ky BweI mnI isMG nUM syvw inBwaux leI aupdyS id``qw Aqy BweI
swihb nwl pMj isMG (BUpq isMG, gulzwr isMG, kuier isMG 'cMdrw',
dwn isMG qy kIrq isMG) Byjy[ ienHW jyT sudI cOQ nUM AMimRqsr phuMc
ky s&weI vgYrw krvw ky sRI gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS kIqw[ iPr
sihjy sihjy mIixAW v`loN clweI jw rhI AnpRmwixq mirXwdw nUM
bdl ky gur mirXwdw dw pRvwh clwieAw[ BweI swihb dy aud`m, pRym
qy SrDw Bwvnw nUM dyK dUroN dUroN is`K sMgqW hirmMdr swihb dy drSnW
nUM Awaux l`gIAW[ ij`Qy inqwpRiq Bojn dw lMgr v`fI p`Dr 'qy vrqx
l`igAw au~Qy pRBU dy Bjn dIAW CihbrW l`gx l`gIAW[ ShId iblws
iv`c vI drz hY:
lY ky sMgq kUM nwL, mnI isMG phuMcy qqkwl,
jyT sudI cOQ Kws, kIAw gRMQ pRkwS[
pihly kr Ardws, JMfw swihb nUM JlwvdW[
isMG sux sux Awaux, Aw ky drSn paux,
Pqy gurU kI blwaux, gYl sB kUM bhWvdw[
id`qI bdl sI rIq, mIxy Bey BY BIq,
BeI ^wlsy kI jIq, B`t dyg vrqWvdw [ (86)

32
bu`ly Swh &kIr BweI mnI isMG dw smkwlI sI[ auh keI vwr
hirmMMdr swihb dy drSnw leI AwauNdw sI[ aus ny BweI swihb nwl
vI bhuq vwr vwrqwlwp kIqI[ hirmMdr swihb dy nzwry nUM q`k aus
ny ieh Sbd aucwry :
ie`t KiVkw du`pV vjy, nwLy qpy culHw[
eynI g`lIN r`b vI rwzI, nwLy rwzI bulHw[

BweI swihb dI bwxI Aqy bwxy iv`c prp`kqw hox krky Akwl
buMgy ivKy in`q dIvwn sjx l`gy[ gurbwxI dI kQw dOrwn isMG swihb
sMgqW nUM dSmyS jI dy bKSy AMimRq bwry vI igAwq krvwauNdy sn[
ies pRcwr kwrn ipMfW qoN Aw rhI sMgq AMimRqDwrI hox l`gI[ pr
pMj kkwrI SsqrDwrI pRikRAw mugl hkUmq nUM kMfy vWg cuBx l`gI[
mIxy srkwry-drbwry phuMc ky BweI swihb dIAW kwrvweIAW vDw
cVHw ky d`sx l`gy[
1.8 Drm-Xu`DW iv`c SwmUlIAq
^wlsw swjn Aqy SsqrDwrI ^wlsw &Oj iqAwr krn dIAW
^brW A`g vWg phwVI rwijAW Aqy id`lI drbwr q`k phuMc geIAW[
ieh smJ ky ik gurU goibMd isMG kuJ mMqR pHV ky Aqy mMqR vwlw pwxI
sB nUM ipAw ky CotIAW motIAW jwqW dy bMidAW nUM Awpxy v`s iv`c krI
jw irhw hY qy aunHW nUM Xu`D isKlweI dy irhw hY[ ieh g`lW ny phwVI
ihMdU rwijAW Aqy muglW dy ihridAW AMdr mwno A`g bwl id`qI qy
nINd hrwm kr id`qI[ AOrMgzyb bwdSwh ny gurU swihb nUM p`qr
iliKAw ijs dw q`q swr sI:
qUM gurU goibMd sdwieMdw, joDw mrdwnw[
hukm myrw kMDwr iv`c, kwbl Kurwswnw[
sB rwjy d`Kx phwV dy, Awie krn slwmw[
prvwnw vyK ky imL isqwb, nhIN kr ju`D mhwnw[
mYN pkVUMgw nwL zor dy, kr Pqih dmwmw[

gurU swihb ny juAwb 'c iliKAw 'bwdSwh AOrMgzyb! A`lw qwlw


v`loN ies DrqI 'qy Byjy hr bMdy nUM Awzwdwnw jIvn ijaux dw h`k hY[

33
swfy mn iv`c iksy dy rwj Bwg 'qy kwbz hox dI koeI lwlsw nhIN hY[
AsIN qW 'jIayu Aqy dUjy nUM jIx idau' Aqy 'nw fro nw frwau' dy AsUl
'qy c`l rhy hW[ pr jykr koeI swnUM mwr mukwaux leI AwauNdw hY qW
aus dy dMd K`ty krn vI jwxdy hW[ bs iPr lVweI dw mùF b`J igAw[
bu`q iSknW Aqy bu`qpRsqW ArQwq A`g qy pwxI dw imlwp ho igAw[
gurU swihb nUM pkVn jW mwr mukwaux dIAW ieh lok godW guMdx l`gy[
AwKr phwVI rwijAW ny sUbw srhMd dI &OjI m`dd lY ky AnMdpur dw
Gyrw G`q ilAw[
kvI sYnwpiq Anuswr AMimRq dI rsm Adw hox auprMq ^wlsy
dI ieh pihlI jMg sI[ BweI mnI isMG jI vI jMg dI ^br suxdy swr
AnMdpur Aw gey[ dohW pwisAW dIAW &OjW AYsIAW iBVIAW ik
DrqI lhU nwL rMgI geI[ hr pwisEuN mwrlo mwrlo dy Awvwzy Aw rhy
sn[ mYdwny jMg AMdr BweI mnI isMG dI bhwdrI dw izkr ieM\
drz hY:
lohy g`fy br bIr mnI isMG, m`dRj dy B`t qIr bulwXo[
Fwl ikRpwn bMdUk kmwn, dey sB AwXuD mwn bFwXo[ (56)
(vIr isMG bl ikRq isMG swgr AiDAwie)

Bwv ies jMg iv`c BweI mnI isMG lohy dy sqMB vWg ft igAw[
duSmx dy qlvwr qy bMdUkW dy vwr rokdw hoieAw Aqy AwhU lwhuMdw
hoieAw pwxI dy hVH vWg A`gy vD irhw sI[ BweI mnI isMG dy keI
pu`qr ies Drm Xu`D iv`c A`gy ho ky lVy[ mhWkvI BweI sMqoK isMG
ies g`l dI pRoVqw gur pRqwp sUrj gRMQ dI ru`q 4, AMsU 45 iv`c krdy
hn:
ip`K AjIq isMG gmno Awgy, audY isMG irs DwrI^
bKSs isMG bKSIs isMG jug, eIsr isMG su kRoD
Syr isMG dyvw isMG aumfXo, bicqR isMG joDw
nwgr isMG grjw isMG grjXo, Ajb isMG qqkwlw
gXo Ajwieb isMG qhw ko, sMq isMG irp kwlw
Aink isMG Bgvwn isMG qh, mhW isMG hX pRyrw
Drm isMG swihb isMG Dwey, rwm isMG rs hyrw (45)

34
rwjw Ajmyr cMd ny jdoN dyiKAw ik aunHW dIAW &OjW dw nukswn
vI bhuq ho cu`ikAw hY Aqy gurU dIAW &OjW 'qy &qih pwauxw Asmr`Q
hY qW ies ny bMidAW dI bjwey pSU qoN kMm lYxw cwihAw[ies ny hwQI
nUM Srwb ipAwky loh gVH iklHy dw drvwjw BMn ky AwpxIAW &OjW AMdr
vwVn dI koJI cwl GVI[ pr gurU swihb dy Syr-idl sUrmy BweI
bic`qR isMG PrjMd BweI mnI isMG jI ny nwgnI brCy nwL msq hwQI
dw AYsw mukwblw kIqw ik ieh msq hwQI cIK-ichwVw pwauNdw vwps
muV ky bykwbU ho vYrI dIAW &OjW dw BwrI nukswn krdw hoieAw jMg
dy mYdwn 'c bykwbU hoieAw iPrdw sI[
1.9 BweI swihb nUM gurU jI v`loN huknwmy dI bKiSS
BweI mnI isMG Aqy aunHW dy pu`qrW dI syvw Bwvnw Aqy kurbwnI
qoN KuS ho ky siqgurW ny sMmq 1760 ibkRmI (1703 eIsvI) iv`c ie`k
aucycw hukmnwmw Awpxy h`QIN ilK ky bKiSAw[ ies hukmnwmy dy
Sbd sn:
<> siqgur pRswid]
sRI siqgur jI kI AwigXw hY[ BweI bicqR isMG jI] BweI audY
isMG jI] BweI Aink isMG jI] BweI Ajb isMG jI] BweI
Ajwieb isMG jI[ nwiek mweI dws voie mnI isMG nUM vwihgurU srm
r`Kygw[ qusI myry puqR PrjMdh Kwno jwd hoN] qusW aupr myrI KuSI hY[
sB vrqwry ky qusIN mihrm ho] hr kOfI dmVI pYsw Dn rupYXw
r`iCAw dw jo AswnUM deygw[ ieh myry PrjMd hYin] isKW (puqW) syvw
dw vylw hY[ jo loc ky syvw krogy quhwfI syvw drgih Qwie pvYgI]
qusW aupr vwihgurU riCAw krygw] (sMmq 1760 imqI kqk 1)
gurU swihbW v`loN bKSy hukmnwmy ieiqhwsk idRStI kon qoN bhuq
hI mh``qvpUrn hn[ ieh guris`KW v`loN gurU pRqI inBweI pRIqI, syvw
Aqy iqAwg Bwvnw leI gurU jI dy sMkq y k vwk hn[ ienHW hukmnwimAW
nUM pRwpq krn vwly bhuq hI vfBwgy, mwxXog Aqy A`q inrml
pihcwx vwly s`jx sn[ iehnW s`jxW dy jIvn pRqI ieh hukmnwmy
gurU-imhrW dw mwno mINh sI[ ienHW v`loN pwey pUrny vrqmwn Aqy

35
Biv`K iv`c gurU bKiSS vwly is`KW leI Drm qy kOmI mwrg dw gwfI
rsqw drswauNdy hn[
auprokq hukmnwmy 'c BweI mnI isMG jI dy pMj pu`qRW dw Aihm
vrnx ies kr ky hY ikauNik BweI swihb ny Awpxy ieh pMj puqR sdw
leI gurU swihb jI dy Bytw kIqy hoey sn[ hr smyN ieh gurU jI dy AMg-
sMg rihMdy sn[
ShId iblws dy krqy ny vI BweI swihb dI vifAweI ieM\
gweI hY:
mnI isMG ko dy vifAweI[ hukmnwmy ky m`D ilKweI[
syvw krq hoie inhkwmI[ iqs ko hoq prwpq suAwmI[
mnI isMG kI AYs hY krnI[ iek ijhvw sy jwie n brnI[ (92)

1.10 cmkOr dI AxoKI jMg


phwVI rwijAW Aqy muglW ny cwr swlW dy AMdr cwr jMgW gurU
swihb nwl AnMdpur ivKy kIqIAW[ sMn 1704 iv`c qW ienHW 9 mhIny
qoN v`D smW AYsw Gyrw G`iqAw ik rwSn pwxI vI iklHy AMdr jwxw bMd
kr id`qw[ ienHW kurwn Aqy gaU dIAW ksmW KwDIAW Aqy ilK ky
id`qw, "gurU goibMd isMG ! jykr qUM AnMdpur C`f dvyN qW AsIN qyrw
vwl vI ivMgw nhIN krWgy[ " Bu`K dy du`KoN isMGW ny vI gurU jI 'qy zor
pwieAw ik AwpW nUM AnMdpur C`f dyxw cwhIdw hY[ pr gurU jI ny
AwiKAw, "isMGo! swnUM ienHW lokW 'qy kdy vI ieqbwr nhIN krnw
cwhIdw"[ AwiKr isMGW qoN ilKvw ky A`q dy duKI hwlwqW AMdr sMmq
1761 ibkRmI 6-7 poh dI ivckwrlI rwq (20 dsMbr 1704) nUM
AnMdpur sihb qoN cwly pw id`qy[ AMqrjwmI siqgurW ny Awpxy mihl
(mwqw suMdr kOr Aqy mwqw swihb kOr) BweI mnI isMG nwl qory[ ies
bwry igAwnI igAwn isMG ny iliKAw hY:
pur AnMd Qw jb gur CoirE[
foirEN sMg iesY (mnI isMG) qb qoirE [ (678) pMQ pRkwS

gurU swihb, sihbzwdy Aqy hor isMG, isMGxIAW Ajy kIrqpur


hI phuMcy sn ik duSmx ny KwDIAW sOhW Aqy hor AsUl iC`ky 'qy tMg

36
ky gurU swihb dy kw&ly 'qy h`lw bol id`qw[ srsw ndI 'qy iBAwnk jMg
hoeI ijs iv`c BweI audY isMG (puqR BweI mnI isMG) jUJdy hoey ShIdI
pw gey jd ik BweI bicqR isMG burI qrHW P`tV ho geyy[ gurU swihb
Awp BweI bicqR isMG nUM ropV ivKy kotly inhMg Kwn dy Gr C`f ky
Awey[ pr srIr 'qy j^m ieqny sn ik kuJ idn bwAd srIr
iqAwg gey[ gurU swihb dovyN v`fy swihbzwidAW Aqy 40 ku isMGW nwl
cmkOr dI k`cI gVHI 'c jw pDwry[ hwlwq ieh sn ik ie`k pwsy Q`ky
-tu`ty, Bu`Kx-Bwxy Aqy by-Awrwm 40 ku isMG Aqy dUjy pwsy 10 l`K
it`fI dl dI inAweIN duSmx dI &Oj ny gVHI nUM Gyrw G`q ilAw[
zPrnwmy iv`c gurU swihb ny iliKAw hY:
gur snh ich kwir kun`d ichlnr[
ikh dh lk brwXd bro by^br[

Bwv cwLI Bu`Ky kI kr skdy sn jdoN aunHW au~pr Acwnk ds


lK &Oj tu`t ky pY jwvy?
cmkOr dI ies Azb Aqy gzb dI jMg AMdr gurU jI dy
swihbzwdw bwbw AjIq isMG qy bwbw juJwr isMG , iqMn ipAwry BweI
ihMmq isMG, BweI mohkm isMG Aqy BweI swihb isMG qy BweI mnI
isMG jI dy puqR BweI Aink isMG, BweI Ajb isMG Aqy BweI
Ajwieb isMG hor isMGW smyq ShIdIAW pw gey[ ShIdIAW pwaux
iv`c BweI mnI isMG dy Brw BweI dwn isMG Aqy BweI sMq isMG
bMgySrI vI Swml sn[ ies jMg iv`c jo 21 Aqy 22 dsMbr 1704 nUM
hoeI gurU swihb, BweI dXw isMG, BweI Drm isMG (dovyN ipAwry) Aqy
BweI mwn isMG hI bcy sn[ Coty swihbzwdy (bwbw zorwvr isMG Aqy
bwbw &qih isMG jI) srihMd AMdr nIhW iv`c icxy gey Aqy mwqw
gujr kOr (gujrI jI) ny vI srihMd ivKy pRwx iqAwgy[
fwktr hrI rwm gupqw ilKdy hn ik BweI mnI isMG, mwqw
suMdrI (suMdr kOr) Aqy mwqw swihb dyvW (swihb kOr) srsw dw pwxI
Gtx smyN ndI pwr kr ky AMbwly vl nUM qur pey[ BwvyN auh nwhn jwxw
cwhuMdy sn ikauNik nwhn dw rwjw gurU swihb dw im`qR sI[ pr BwrI
bwrSW kr ky coAW dw pwxI ciVHAw hox kwrn auh id`lI vl c`l pey[

37
a~uQy phuMc ky auh mtIAw mihl, jo muslmwnw dw gVH sI, aus muh`ly
iv`c Tihry[
igAwnI igAwn isMG ilKdy hn - BweI mnI isMG Aqy mwqwvW
ny muslmwnI Bys Dwrn kIqw Aqy id`lI phuMc gey[ id`lI phuMc ky auh
BweI drbwrw isMG dy Gr iv`c rhy[ aunHW ieh vI AMikq kIqw hY ik
cwr hor isMG (BweI grjw isMG, jvwhr isMG, drbwrw isMG Aqy
sihj isMG) vI mwqwvW dy nwL id`lI q`k gey[ gurU swihb duSmx nUM
llkwrdy qy vMgwrdy BweI dieAw isMG, BweI Drm isMG Aqy BweI
mwn isMG nwl cmkOr dI gVHI iv`coN inkl gey[ A`gy mwCIvwVw jMgl
qoN au~c dw pIr bx ky inkly[ iPr rweykot huMdy hoey kot kpUry iv`c
dI iKdrwxy dI Fwb phuMcy ij`Qy ApRYl mhIny 1705 iv`c mukqsr dI
jMg hoeI[ ijauN hI gurU swihb mukqsr dI jMg ip`CoN swbo kI qlvMfI
phuMcy qW ^br imlx qy BweI mnI isMG mwqwvW nUM sMgq smyq gurU jI
pws lY Awey[ BweI sMqoK isMG jI dy Sbd hn:
itky Awin iqlvMfI jbY[ donhu Awn drs ikX qbY[
puqRin pIr pwie kir roeI[ gd gd igrw ibkul bhu hoeI[

siqgurW ny DIrj dy ky Awpxy mihlW nUM AwiKAw:


'quih pu`qR bf bIr bhwdur[ gXo sÍrg dyvn qy swdr[
jg mihN jsu AKMf ko pwvw[ jnm lwB ko krm kmwvw[

siqgurW Bry ^wlsw drbwr AMdr mihlW nUM sMboDn kr ky


AwiKAw:
'ien puqRn ky sIs pih vwr dIey su`q cwr[
cwr mUey qo ikAw hUAw, jIvq keI hzwr'[

gurU swihb qkrIbn fyF swl qlvMfI (dmdmw swihb)


Tihry[ies dOrwn ies jgHw nUM 'gurU kI kwSI dw nW dy ky ies nUM
iv`idAw dw kyNdr bxw id`qw[ dmdmy swihb hI gurU goibMd isMG jI
ny gurU qyg bhwdr jI dI bwxI Awid gRMQ swihb iv`c drz kIqI[
bIV nUM nvyN isry qoN sMpwdq kIqw Aqy ilKx dw ieh au~qm kMm BweI
mnI isMG jI qoN krvwieAw[ bwbw dIp isMG ShId ny ies bIV dy
keI auqwry kIqy[
38
iPr bMdw isMG bhwdr nUM iqAwr krn leI swihbW d`Kx vl
jwx dw mn bxwieAw[ d`Kx jwx qoN pihlW siqbIr isMG jI
Anuswr siqgurW BweI mnI isMG nUM AwigAw kIqI ik sRI gurU gRMQ
swihb dw pRkwS kro[ AsW AKMf pwT krwxw hY[ pRkwS au~cI TyrI
'qy kIqw[ BweI mnI isMG jI ny gurU jI dI AwigAw pwie AKMf pwT
AwrMB kIqw[ AwrMB dw vwk sI:
tofI mhlw 5]
siqgur AwieE srix quhwrI]
imlY sUKu nwmu hir soBw icMqw lwih hmwrI] rhwE]ñ] ....(713)

isMGW pu`iCAw gurU jI qusIN AwpxI bwxI gRMQ iv`c drz ikauN
nhIN kIqI? qW au~qr sI:
Asl gRMQ hY auh [
ieh (dsm gRMQ) swfI hY Kyf[
mwlvy nUM 'hrw Brw' hox dw vr vI id`qw[
1.11 bwbw bMdw isMG bhwdr dI c`pV-icVI dI jMg
ivc m`dd krnw
30 AkqUbr 1706 nUM AKMf pwT dy Bog ip`CoN gurU swihb isMGW
smyq d`Kx v`l nUM c`l pey[ rwjsQwn dy bGOr ksby q`k BweI mnI
isMG, mwqw suMdr kOr Aqy mwqw swihb kOr gurU jI nwl gey[ bGOr
phuMc ky s`cy pqwSwh ny AwiKAw ik swihb kOr swfy nwl d`Kx
jwxgy[ BweI mnI isMG jI qusIN suMdr kOr nUM id`lI C`f ky sRI hirmMdr
swihb dI syvw sMBwlo[ BweI swihb mwqw jI nUM id`lI C`f ky dsm gurW
dI AigAw dw pwlx kridAW sRI AMimRqsr Aw gey[ siqgurW dy
d`Kx vl jwx kr ky audws hoeI sMgq nUM DIrj bMnwaux leI BweI
mnI isMG jI hr roz gurbwxI dI kQw swKIAW smyq sxwauNdy[ ies
dw hvwlw vI BweI syvw isMG ny ShId iblws dy 99 vNy CMd iv`c ieM\
id`qw hY:
d`Kx dys siqgur gey sMgq BeI audws[
DIrj dyvy mnI isMG rc swKIAW Kws[ (99)

39
kudrqI QoVHy smyN iv`c hI keI GtnwvW vwpr geIAW[ AOrMgzyb
bwdSwh 20 PrvrI 1707 nUM mr igAw[ aus ip`CoN rwj-g`dI leI
bhwdr Swh Aqy qwrw Awzm iv`ckwr jMg hoeI[ ies jMg iv`c gurU
swihb v`loN bhwdr Swh dI m`dd krn dy &lsrUp auh id`lI dy qKq
'qy bYTw[ gurU jI nwL bhwdr Swh dy dosqwnw sMbDM ho gey[ gurU swihb
ny bwdSwh bhwdr Swh nUM Coty swihbzwidAW nUM nIhW 'c cnwaux vwly
doKIAW nUM pkVwaux leI AwiKAw pr auh ies g`l qoN kMnI kqrwaux
l`gw[ iesy dOrwn nMdyV ivKy gurU goibMd isMG jI au~qy srihMd dy
sUbydwr dI swijS ADIn ie`k A&gwn jmSYd Kwn ny KMjr nwl vwr
kr id`qw[ ijs kwrn auh s^q j^mI ho gey[ gurU swihb sRI gurU gRMQ
swihb jI nUM gur g`dI dy ky 6 k`qk 1765 sMmq (6 AkqUbr 1708)
nUM joqI joq smw gey[
gurU swihb dy gurpurI cly jwx kwrn BwvyN is`K sMgqW dy mn
kwPI audws sn pr BweI mnI isMG jI dy idlwsy, sUJ-bUJ Aqy au~cy-
su`cy aupdyS kwrn hirmMdr swihb 'c v`fI igxqI iv`c sMgq juVn
l`gI[ gur is`KW leI ivswKI Aqy idvwlI dy idn iK`c dw kyNdr bx
gey[ is`KI dy pRcwr nUM hor pRcMf krn leI BweI mnI isMG ny vYswKI
AMimRqsr mnwaux leI dUr dUr q`k is`K sMgqW nUM p`qr Aqy snyhy Byj
id`qy[
sMswr AMdr nykI Aqy bdI nwlo nwl cldIAW hn[ ienHW donW
ivckwr ^ihbwjI hmySw cldI hY[ nykI Aqy bdI dw kdy joV nhIN
huMdw ikauNik ieh ie`k dUjy dy ivroDI qwkqW hn[ BwvyN bdI hr smyN
nykI 'qy BwrU hox dw Xqn krdI hY pr AKIr 'qy ij`q nykI dI huMdI
hY[ Asl g`l ieh hY ik nykI dw mUl s`c, sbr Aqy aupkwrqw hY
jd ik bdI JUT Aqy pwpW dI jVH hY[ pr pwp dw pwj jldI zwhr
ho jWdw hY[ iesy qrHW AMimRqsr ivKy mIxy BweI mnI isMG jI dI idno
idn vD rhI soBw nUM dyK AMdroN sV rhy sn[ mIixAW dw mu`KI soFI
inrMjn rwie qW msq mOlw hox kr ky AMimRqsr C`f igAw sI pr
ies dw muKiqAwr cUhV m`l EhrI AMimRqsr hI rihMdw sI[ ies dy
do pu`qrW 'coN muhkm isMG qW AMimRqDwrI hox kr ky gurU Gr nwl cMgI
pRIqI rKdw sI jd ik rwmU m`l gurU Gr dy ault in`q nvIAW swizSW

40
GVdw sI[ ieh mn kr ky bVw hMkwrI Aqy ivkwrI sI[ cUhV m`L
Aqy rwmU dovyN isMGW ivru`D lwhOr dy sUbydwr dy pws phuMc ky aus dy kMn
Brdy sn[ BwvyN BweI swihb dI isAwxp Aqy nyk nIqI sdkw koeI
v`fI Aw&q KVHI hox dw fr nhIN sI, pr cUhV m`l ny p`tI dy hwkm
hir shwie nwL imL ky AMimRqsr 'qy Dwvw bolx dw mnsUbw bxwieAw[
ies swjS dI ^br BweI mnI isMG nUM imL geI[ BweI swihb ny
cUhV m`l nUM bhuq smJwieAw ik AsIN qyrw nw koeI ivroD krdy hW
Aqy nw hI koeI nukswn pr auh bwj nw AwieAw[ ies dIAW mMdIAW
kwrvweIAW kwrn isMGW ny ies nUM soDw vI lwieAw Aqy Gr bwr C`f
ky p`tI cilAw igAw[ ies ku`t mwr qy lu`t kwrn ieh lwhOr dy sUby
pws jw PirAwdI hoieAw[ lwhOr dy hwkm ny dyvw KW dI kmwn hyT
Awpxy sYink Byj ky AMimRqsr qy cVHweI kr id`qI[ ibkrmI 1766
(sMn 1709) nUM gurU dy c`k qoN 3 ku mIl dI dUrI qy isMGW ny ies hmly
nUM pCwVn leI iqAwrI kr leI[ BwnI mnI isMG dI kmWf hyT bVI
&smI lVweI hoeI[ BweI qwrw isMG FlvW ny bhuq hI PurqI nwL vwr
kr ky p`tI dy cODrI hir shwie nUM mOq dy Gwt auqwr id`qw[ ieh dyK
cUhV m`l Aqy dyvw jwn bcw ky dOV gey[ mYdwn isMGW dy h`Q Aw
igAw[
^wlsw iksy vI ij`q nUM AwpxI ij`q nhIN jqwauNdw[ auh qW
hmySW pMQ dI cVHdI klw leI sB kuJ krdw hY[ auh gurU v`loN bKSy
nwhry, "vwihgurU jI kw ^wlsw] vwihgurU jI kI &qih]" nUM bulMd
krdw hY[ so ies ij`q dI Ardws isMGW ieM\ kIqI :
is`kw mwirAw do jhwn au~qy[
bKSISW bKSIAW nwnk dI qyg ny jI[
&qih Swhy-Swhwn gurU goibMd isMG dI[
imhrW kIqIAW myry purK Akwl ny jI[
(ivDwqw isMG qIr)
gurbwxI dw vI kQn hY:
pwpI kw Gr AgnY mwih] jlq rhY imtvY kb nwih](1265)
inMdk mwry qqkwil iKnu itkx nw idqy]
pRB dws kw duKu n Kiv skih PiV jonI juqy] (524)

41
bwbw bMdw isMG bhwdr v`lNo 12 meI 1710 nUM srihMd &qih krn
kr ky Aqy sqluj qoN jmunw q`k pihlw ^wlsw rwj sQwpq krn kr
ky is`KW dy hOsly bVy bulMd ho cu`ky sn[ srihMd dw ieh ivjyqw bcnW
dw pUrw, krnI dw sUrw Aqy gurU dy ieSk dw nUrw sI[ ies ny rwj
sMBwlidAW hI jwgIrdwrI pRQw bMd kr ky vwhIkwr ikswnW nUM zmIn
dy mwlk bxw id`qw[ ielwikAW dy cODrIAW dy AiDkwr ^qm kr
id`qy, hr ie`k pRwxI nUM Awpxy Drm dI mnOq dy AiDkwr dy id`qy,
grIbW Aqy d`by-kucilAW dw v`fw siqkwr krwieAw qy iesqRI dI
sur`iKAw leI s^q kwnUMn bxwey[ ieh ^wlsw rwj mwno hlymI,
sWJIvwlqw Aqy suqMqrqw dw pRqIk sI[ ies kwrn lokweI AMdr
zbr julm ivru`D jUJn dw joS, jzbw Aqy zurAq Br id`qI[
pr smW krvt lYNdw rihMdw hY[ cwry pwsy muglW dI v`fI
igxqI, v`K v`K sUibAW Aqy id`lI dy q^q 'qy mugl srkwr kwbz hox
kr ky, smyN dy ivdvwn ilKwrIAW Aqy p`qrkwrW v`loN muglW dy
m`ddgwr hox kr ky aunHW bwdSwh PrKusIAr nUM bMdy dI bgwvq nUM
jldI qoN jldI dbwaux leI audyS id`qy[ bwdSwh kMnW dy k`cy hox
kr ky, bMdy nUM mwr mukwaux dy SwhI hukm jwrI kr id`qy[ AwKIr bMdw
isMG bhwdr, aus dy jrnYlW Aqy isMGW nUM ShId krn kr ky isMGW dy
bol bwly dI lihr m`TI pY geI[
1.12 bMdeI ^wlsw Aqy q`q ^wlsw
(Akwl purKIAW) ivckwr sulwh-s&weI krwauxI
bwbw bMdw isMG bhwdr dI Shwdq mgroN is`K do DiVAW 'c vMfy
gey[ ie`k Awpxy Awp nUM bMdeI ^wlsw Aqy dUjy q`q ^wlsw AKvwaux
lgy[ bMdy ny bMdeI ^wlsw bxw ky Awpxy Awp nUM kdy Al`g nhIN kIqw
sI qy nw hI q`q ^wlsy khwaux vwilAW dw kdy ivroD kIqw sI[ BweI
ibnod isMG jo Awpxy Awp nUM q`q ^wlsy nwL sMbMDq drswauNdw sI
Aqy ijs ny bMdy dw ivroD vI kIqw ieh vMfIAW dI jVH sI[ pr bMdy
ny BweI ibnod isMG nUM kysr isMG iC`br dI ilKq Anuswr ieh
AwiKAw sI:
swihb dy Gr hY inAwauN aus lyKw hY lYxw[
aus id`qw hY sI qusW nUM rwj, mYN pwieAw hY purK dw kihxw[

42
qusIN cu`kI hY AnIq so sweIN nUM nhIN BwvY[
ieh cwlI AnIq dI mYnUM KuSI nw AwvY[

bMdy ny ^wlseI joq jgdI r`Kx leI kyvl Awpxw srIr rUpI
crwg hI nhIN pMQ qoN vwirAw sgoN Awpxy 4 swl dy byty, 26 jrnYlW
Aqy 740 isMGW dw eykw drswauNdIAW AwpxIAW jwnW kOm dy lyKy lw
id`qIAW[
bMdw isMG bhwdr dI Shwdq auprMq mhMq Amr isMG jo aus
dw jwn nSIn bixAw ny gurU Gr dy cVHwvy nUM mu`K r`K ky AYsw ryVkw
pwieAw ik pMQ iv`c Pu`t pw id`qI[ ies Pu`t dw BweI mnI isMG nUM
fwFw du`K hoieAw[ mwqw suMdr kOr ny id`lI qoN ilK ByijAw ik drbwr
swihb d cVHwvw sMgqW dy lMgr pwxI qy syvw Aqy is`KI prcwr ih`q
hI vrqo[ aus cVHwvy nUM myry pws id`lI nhIN Byjxw[
BweI mnI isMG ny 1721 dI ivswKI nUM q`q ^wlsw Aqy bMdeI
^wlsw nUM AMimRqsr phuMcx leI bulwvy Byjy qW ik gurduAwirAW dy
cVHwvy sMbMDI mslw h`l kIqw jw sky[ ivswKI 'qy BwrI pMQk iek`T
hoieAw[ g`lbwq smyN q`q ^wlsy (ShId iblws igAwnI gurjw isMG
ny q`q ^wlsy nUM 'Akwl purKIey' iliKAw hY) ny cVHwvy dw A`D mMigAw
pr bMdeI ^wlsy ny ies dw ivroD kIqw[ AKIr PYslw ies g`l qy
hoieAw ik dohW iDrW dIAW prcIAW ilKo Aqy ienHW nUM hirmMdr
swihb dy srovr 'c su`to[ ijs dI prcI qr ky au~pr Aw jwvy aus
dI ij`q smJI jwvy[ BweI swihb ny ieh suJwA pRvwn kr ky
'vwihgurU jI kw ^wlsw] vwihgurU jI kI &qih] Aqy '¡ &qy drSn'
dI ilKq vwlIAW prcIAW hirmMdr swihb dy srovr iv`c hir kI
pauVI' koL fboeIAW[ kuJ smyN ip`CoN q`q ^wlsy dI prcI nwl ijs
au~qy 'vwihgurU jI kw ^wlsw] vwihgurU jI kI &qih'] iliKAw sI
auh qr ky au~qy Aw geI[ q`q ^wlsy ny jYkwirAW dI gUMj 'c ies dw
suAwgq kIqw[ ies ip`CoN bhuq swry bMdeI isMG pMQ koloN Bu`l bKSw
ky q`q ^wlsy nwl rl gey[ pr mhMq Amr isMG ny ieh PYslw mMnx
qoN ienkwr kr id`qw[
Amr isMG mhMq pRym Kym jo krnIAw[
lXw clwie eys pMQ sI Awpxw[

43
is`Kn QIN pujvwie pYr Awpxy[ bYTw g`dI lwie sMg bIc my[
(igAwnI grjw isMG, ShId iblws, sPw 81-82)

A`Dy cVHwvy 'qy h`k jqwaux leI Amr isMG ny lwhOrw isMG klwl
nMU ByijAw[ q`q ^wlsy ny lwhOrw isMG dI g`lbwq suxI[ BweI kwnH
isMG ny ikhw, "AwpW mIrI isMG qy sMgq isMG dw GoL krvw idMdy hW[
jy mIrI isMG ij`q igAw qW ij`q q`q ^wlsy dI hovygI Aqy jykr sMgq
isMG ij`q igAw qW ij`q bMdeI ^wlsy dI hovygI[ lwhOrw isMG dI
sihmqI kwrn dohW juAwnw dw GoL Akwl q^q dy swhmxy krvwieAw[
Gol iv`c kwnH isMG dy pu`qr mIrI isMG ny sMgq isMG pu`qr lwhOrw isMG
dI ip`T lw id`qI[ ieM\ q`q ^wlsy dI ij`q hoeI[ ieh dyK lwhOrw
isMG Bu`l bKSw ky q`q ^wlsy 'c Swml ho igAw[
jdoN mhMq Amr isMG nUM ies g`l dw pqw l`igAw ik lwhOrw
isMG q`q ^wlsy nwl jw rilAw hY qW auh iPr vI A`Dw cVHwvw lYx
leI bizd sI[ q`q ^wlsy ny jw ky Amr isMG 'qy hmlw kr id`qw pr
auh isMGW dy phuMcx qoN pihlW hI n`s igAw[ Asl iv`c ijs qrHW
kokVU dwxw kdy gLdw nhIN BwvyN aus nUM ikqnw vI aubwilAw jwvy iesy
qrHW loBI Aqy p`Qr idl bMdw kdy nrm nhIN huMdw[ ijvyN dwL Kwx smyN
kokVU k`F ky bwhr su`txw pYNdw hY iesy qrHW q`q ^wlsy vwilAW ny mhMq
Amr isMG nUM pMQ 'coN Cykxw hI TIk smiJAw[ q`q ^wlsy ny bMdy dy
fyry dI muKiqAwrI BweI mnI isMG nUM sMBwl id`qI[ bhuqy bMdeI q`q
^wlsy iv`c Swml ho gey[ BweI mnI isMG ny mwqw suMdr kOr nUM ies
bwry jwxU krvw id`qw :
ilK kr pwqI ByjI, id`lI mwq kUM[
siqgur ky pRswid, ho geI eykqw[

ies eykqw nUM dyK qurk ies nUM ^qry dI v`fI GMtI smJx l`gy[
dUjy pwsy mIxy vI BweI swihb dI soBw nUM q`k AMdrKwqy tyFy qIr clw
rhy sI[ ies smyN id`lI iv`c muhMmd Swh rMgIly dw rwj sI qy pMjwb
iv`c zkrIAw KW gvrnr sI[ zkrIAw KW (1726-1745) pMjwb iv`cNo
is`KW dw nwmo-inSwn imtwaux leI A`fI -cotI dw zor lw irhw sI[

44
vW ipMf dy gurdws isMG ny dsvyN gurW qoN KMfy-bwty dI phul CkI
sI[ ies dy v`fy pu`qr qwrw isMG vW ny BweI mnI isMG qoN AMimRqpwn
kIqw sI[ qwrw isMG iqAwr-br-iqAwr isMG sI Aqy ies dw vwVw
hwkmW v`loN sqwey isMGW dI Awrwm-gwh sI[ ies qoN pRBwivq ho ky
AnykW isMG AMimRqDwrI ho gey sn[ 1726 eIsvI iv`c srkwr dy
m`ddgwr nOSihrw-BVwxw dy cODrI rwey ny isMGW dy KyqW iv`c AwpxIAW
GoVIAW C`f ky &slW aujwV id`qIAW pr Busy ipMf dy bGyl isMG ny
GoVIAW PVH ky pitAwly dy srdwr Awlw isMG nUM vyc id`qIAW Aqy
kmweI rkm qwrw isMG nUM lMgr pwxI Ckwaux leI dy id`qI[ cODrI
'corW' dI BwL iv`c qwrw isMG dy fyry AwieAw Aqy aus nUM vDIkIAW
krn qoN bwj rihx leI icqwvnI id`qI[ A`goN qwrw isMG ny vI cODrI
nUM isMGW dw nukswn krn qoN bwj Aw jwx leI ikhw[ kuJ smyN ip`CoN
p`tI dw &Ojdwr jw&r byg ispwhIAW smyq qwrw isMG dy vwVy iv`c
cVH ky AwieAw[ A`goN isMGW nwL qkVI mu`T-ByV hoeI ijs iv`c jw&r
byg dw BqIjw, kuJ ispwhI Aqy bGyl isMG mwry gey[ pr jw&r byg
bc inkilAw[
zkrIAw KW nUM jdoN jw&r byg ny ies mu`T-ByV dI ^br id`qI
qW aus ny momn KW dI kmwn hyT 2200 sYink vW ipMf v`l zhwd dw
nwhrw lw ky qor id`qy[ ies Aw rhy mugl kw&ly bwry GivMf ipMf dy
nMbrdwr BweI sUjy Aqy f`l ipMf dy muKI blwkI isMG nyy BweI qwrw
isMG nUM iksy Awsy pwsy cly jwx leI AwiKAw[ pr qwrw isMG Aqy
isMG mukwbly leI ft gey[ mukwbly iv`c qwrw isMG Aqy isMG
ShIdIAW pw gey[ BweI qwrw isMG dI Shwdq nwl ij`Qy jMglW 'c
rih rhy isMGW dy mn roh nwl Br gey au~Qy BweI mnI isMG nUM vI fwFw
du`K hoieAw[ isMGW ny srkwrI ^zwny lu`txy SurU kr id`qy[ idno idn
hwkmW dw qS`dd isMGW 'qy vDx kwrn BweI mnI isMG dIAW sm`isAwvW
vI vDx l`gIAW[ pr isMGW ny vI lu`t-mwrW kr ky srkwr dy n`k 'c
dm kr id`qw[ ieh dyK zkrIAw KW ny isMGW nUM nvwbI dI pySkS
kIqI[ ies leI zkrIey ny BweI subyg isMG nUM vkwlq krn leI
ByijAw qW jo ^wlsy nwl smJoqw kIqw jwvy[ 29 mwrc 1733 nUM
ivswKI purb qy ^wlsw Akwl q^q swihb qy juiVAw hoieAw sI[

45
BweI mnI isMG, kpUr isMG, dIvwn drbwrw isMG Awid styj 'qy bYTy
sn[ pihlW qW is`KW ny nvwbI lYx dw ivroD kIqw[ pr BweI subyg
isMG dy bwr bwr kihx qy ies nUM pRvwn krn dw mn bxwieAw[
pihlW dIvwn drbwrw isMG nUM nvwbI lYx leI pySkS kIqI[ pr
auhnW nWh kr id`qI Aqy jdoN hor vI koeI muKIAw ies leI sihmq
nw hoieAw qW srdwr kpUr isMG jo sMgqW 'qy p`Kw J`lx dI syvw Aqy
GoiVAW dy qbyly 'c il`d hUMJx dI syvw krdw sI aus nUM ieh nvwbI
id`qI geI[ aus ny vI AwiKAw, "'myrw jIA qW ies nvwbI kbUlx
nUM nhIN krdw pr pMQ dw hukm isr m`Qy mMndw hW"[
BweI kpUr isMG dI inmrqw, hlymI Aqy siqkwrqw dyKo ik
nvwbI dw i^qwb hwsl kr ky aus nUM pihlW pMj isMGW dy crnI
lwieAw:
pMj BuJMigAn crn Cuhwie[ DroN sIs muih pivq krwie[ (45)
pMQ pRkwS (BMgU)

is`KW nUM hwkmW v`loN ieh nvwbI dyx iv`c gu`Jw Byd CuipAw
hoieAw sI[ hwkmW dw Asl inSwnw sI isMGW nUM vrglw ky Aqy ie`k
QW ie`kTy kr ky mwr mukwauxw[ auhI g`l hoeI 3 mhIny ip`CoN ieh
jwgIr dyxI bMd kr id`qI Aqy isMGW dIAW pnwhgwhW 'qy hmly krny
SurU kr id`qy[ AMimRqsr dy iek`T hoxy vI bMd ho gey[
isMGW dIAW srgrmIAW q`k lwhOr dw sUbydwr Abdul sm`d KW
idn rwq qV& irhw sI[ s`Xd muhMmd iLKdw hY ik aus ny hukm
kIqw, 'ij`Qy is`K imLy, mukw idE'[ BwvyN 1726 iv`c Abdul sm`d ^W
nUM mulqwn Byj id`qw igAw qy aus dw pu`qr zkrIAw ^W (^wn bhwdr)
LwhOr dw gvrnr bixAw[ ieh zkrIAw ^W Awpxy ipau nwLoN vI v`D
is`KW dw duSmx bixAw[ ipAwrw isMG pdm AwpxI pusqk 'sMKyp
is`K ieiqhws' dy pMnw 69 'qy ilKdw hY ik zkrIAw ^W ny is`KW dw Kurw
Koz imtwaux leI ienwmW dw AYlwn kIqw[ ijhVw AwdmI isMG dw
pqw dyvy aus nUM ds rupey, jo PVw dyvy aus nUM vIh rupey qy isr v`F
ky ilAwaux vwly nUM pMjwh rupey ienwm id`qw jwvygw[ isMG dy kys k`t
ky ilAwaux vwly nUM ibsqrw qy kMbl ienwm imldw[ keI loBIAW
AwpxIAW znwnIAW dy vwl k`t ky ienwm ley qy keIAW rwvI kMFy
46
vsx vwly pCwiDAW dy kys k`t ky rupey hwsl kIqy[ gSqI &OjW lMmy
lMmy sohxy kysW vwly bnvwsI isMGW dw iSkwr krdIAW iPrdIAW sn[
aunHW leI isr lukwaux vwsqy koeI itkwxw vI nhIN sI, corI-CporI
kdI ieQy, kdI auQy ArQwq Bu`Kx-Bwxy idn-ktI krdy iPrdy sn[
AYsy hwlwqW 'qy BMgU jI ny sRI gurU pMQ pRkwS iv`c cwnxw pwieAw hY:
d`sx vwly ds rupey, AO mwrn vwly pcws[
Xh lwlc qukrn dXo, qb bin isMGn BXo nws[
pMQ pRkwS iv`c igAwnI igAwn isMG ilKdy hn:
d`sy jo ds dmVy pwvY[ pwie bIs idprw pkrwvY[
pwie pcws ilAwvY ju sIs, imlY jwgIr kwm v`f bIs[

pr klgIDr pwqSwh dw ^wlsy dy isr aup`r pUrn h`Q hY[ ies


leI isMGW nUM ^qm krn vwlw nw koeI Ajy q`k jMimAw hY Aqy nw hI
jMmygw[hor qW hor koeI A`j q`k kIVy jW kIVIAW nUM ^qm nhIN kr
sikAw BwvyN ivigAwnIAW ny Anigxq zihrW bxw leIAW hn[
mYlkm iLKdw hY ik AYsy iBAwnk smyN AMdr is`KW ijqnIAW s`tW
KwDIAW, auqny izAwdw au~Ty[ pMjwb dI Kyl BUmI iv`c bIr isMGW dI
kOm aus iKdo vWg sI ijs nUM sB pwisEuN Tu`fy pY rhy hox, pr auh
hmySw Asmwn v`l nUM auCldI jw rhI sI[
isAwixAW dw kQn hY:
iqMn mMgdy kwlI rwq nUM, ibBcwrI, au~lU Aqy cor[
AwSk mrd dlyr mMgdy, mOq, isvw Aqy gor[

BweI mnI isMG jI Awpxw &rz inBwauNdy hoey isMGW dI hr p`KoN


shwieqw kr rhy sI[ aunHW dy mn AMdr hkUmq ivru`D koeI mMdI jW
eIrKwlU Bwvnw nhIN sI[ auh qW gurU AwSy Anuswr srb`q dw Blw
locdy sn[ pr ijs qrHW s`p fMg mwrn qoN nhIN tldw, ku`qw kdy
r`jdw nhIN (BweI gurdws jI dy bcn hn, 'ku`qw rwj bhwlIey muV
c`kI c`ty', inMdk inMidAw krn qoN nhIN ht skdw, cuglKor cuglI
krn qoN bwj nhIN AwauNdw, cor dw suBwA corI krn vwlw bx jWdw
hY Aqy T`g T`gI mwrn vgYr nhIN rih skdw[ies qrHW kwjIAW,
mOlwixAW Aqy is`KW dy duSmx mMny jWdy hirBgq inrMjnIAW, srndws

47
hMfwlIAw, rwmW rMDwvw, krmW Awid cODrIAW ny BweI swihb dy ivrùD
hkUmq dy AYsy kMn Bry ik zkrIAw KW BweI mnI isMG nUM ^qm krn
'qy qul igAw[
1.13 BweI mnI isMG dI lwswnI ShIdI
ShIdI ArbI BwSw dw Sbd hY ijs dw Bwv hY s`c 'qy shI
pwauxw, s`cI gvwhI dyxw ArQwq s`c dI ^wqr sB kuJ iqAwg ky
Awpw vwr dyxw[ mhwn koS iv`c BweI kwnH isMG nwBw ny Shwdq dw
ArQ s`cI gvwhI Aqy Drm Xu`D iv`c mOq iliKAw hY[ Asl iv`c
Shwdq A`iqAwcwr ivru`D s`iqAwcwr dw nW hY[ ieh s`iqAwcwr
inrBYqw, inrvYrqw, inAW Aqy inrbwx pd dw pRqIk hY[ sMswr
AMdr mrnw koeI nhIN locdw[ is`D Aqy XogI lokW ny jIvn lMbw krn
dy bhuq auprwly kIqy[ A`j klH ivigAwnI vI AYsIAW dvweIAW dI
Koj iv`c l`gy hoey hn ik bMdy dI aumr bhuq lMbI ho jwvy[ bMdw rwj
Bwg, prvwr qy Dn qW C`fx nUM iqAwr ho jWdw hY pr qn dw iqAwg
Kws krky Drm, kOm jW dyS dI ^wqr koeI ivrlw hI ibbykI AxKI
qy r`bI rMg iv`c rMigAw hoieAw kr skdw hY[
kurwn AMdr ShIdI nUM swKSI AwiKAw jWdw hY[ klWqr iv`c
ShIdI nUM kurbwnI jW blIdwn AMikq kIqw hY[ hdIsW iv`c ShId
aus ivAkqI nUM iliKAw hY jo ieslwm Drm dy pRswr leI kwPrW
ivru`D lVdw hoieAw mwirAw jWdw hY[ ieslwm dy AsUlW muqwbk Bly
kMm leI ShId hox vwly ivAkqI leI bihSq dy drvwzy KulH jWdy
hn[ aus mrn vwly bMdy dy krmW dw ihswb ikqwb ^qm ho jWdw hY
Aqy aus nUM kbr iv`c dPnwaux qoN pihlW nhwieAw vI nhIN jWdw
ikauNik auh cMgy kMm leI blIdwn dy ky piv`qr ho cu`ikAw huMdw hY[
ieMJ Kudw dI rzw iv`c clidAW AnykW hI muslmwn &kIr Aqy sU&I
sMq s`c 'qy pihrw idMidAW ShId hoey hn[ ieslwm vwly husYn nUM
mhwn ShId mMndy hn[
eIsweI Drm AMdr ShIdI pRMprw jIss krweIst qoN AwrMB
hoeI[ aus dy pYrokwr ShIdI nUM mwx, &^r Aqy bMdy dI au~cI AvsQw
vwLI g`l AwKdy hn[ AMgryzI dI khwvq hY:

48
The blood of the martyr is the seed of the church
Bwv ShId dw KUn Drm dw bIj hY jo scweI nUM pRgtwauNdw Aqy
pRPu`lq krdw hY[
XhUdI m`q AMdr ShIdI dw sMklp kSt Aqy jbr sbr nwL
shwrn q`k hI sImq hY[ bu`D Drm 'AihMsw prmo Drm' dy AsUl
muqwbk qS`dd nUM pRvwn nhIN krdw[ ihMdU m`q vwly vI Awpxy Awp
nUM BwvyN AihMswvwdI kihlwauNdy hn Aqy mnu`KI Shwdq nUM shI nhIN
mMndy pr dyvI dyviqAW qoN Awpxy kMm-kwj is`D krwaux leI Aqy
aunHW nUM KuS krn leI jwnvrW dI kurbwnI nUM TIk mMndy hn[
is`KI AMdr ShIdI dw sMkpl iblkul inrwlw, mqvwlw Aqy
vlvly BrpUr hY[ siqgurW ny is`K nUM r`bI ipAwr dw muj`smw Dwrn
kr ky, r`bI rzw iv`c rihMidAW mnuK
` I ipAwr, siqkwr Aqy praupkwr
krnw isKwieAw hY[ gur is`K dw jIvn Pls&w hY 'grIb dI r`iKAw
qy jrvwxy dI B`iKAw'[ is`K nUM siqgurW dw aupdyS hY ik zr, zorU qy
zmIn dI ^wqr iksy 'qy cVH ky nhIN jwxw pr jy koeI cVH ky AwauNdw
hY Aqy AxK nUM vMgwrdw hY qW Ssqr cu`k aus dy dMd K`ty kr ky vwps
moVnw hY[ is`K hmySw suqMqr ivcry Aqy gulwmI dIAW PwhIAW gLoN
lwhux leI mr imty[ dyS, kOm Aqy Drm 'qy peI BIV dyK isr 'qy
k`Pn bMnH qury[ gurbwxI dIAW qukW rwhIN bwr-bwr nsIhq id`qI hY:
jy jIvy pq lQI jwie] sB hrwm jyqw ikCu Kwih]
pihlw mrxu kbUil jIvx kI Cif Aws]
hohu sBnw kI ryxukw qau Awau hmwrY pwis] (1102)
jo jIvn mrnw jwnY[ so pMc sYl suK mwnY](655)

BweI gurdws jI ny qIjI vwr pauVI ATHwrvIN iv`c ShId dI


pirBwSw bhuq hI ivl`Kxq rUp iv`c kIqI hY[ auh ilKdy hn:
murdw hoie murId n glI hovxw[
swbru isdk shIdu Brm Bau Kovxw[

Bwv gurU dw is`K bxnw koeI g`lW bwqW dI KyfH nhIN hY[ gurU dI
syvw mn mwrky krnI pYNdI hY[ ShId auh is`K hI ho skdw hY ijs

49
AMdr sbr, sMqoK Aqy sihj hovy, Bwv iksy vI duinAwvI pdwrQ dI
qWG nw hovy, isdk ArQwq gurU dy bcnW qy Brosw r`Ky, Brm 'c nw
pvy ik mYN mrW ik nw mrW Aqy aus dy mn AMdr mOq dw BYA iblkul
nw hovy[
BweI mnI isMG jI gurU dy AiqAMq ipAwry, dulwry, AxKI,
gYrq vwly inrBY sUry sn[ auh A`q dy dUr-drSI, gihr-gMBIr socxI
dy mwlk Aqy ie`k Ad`uqI sKSIAq sn[ auh nwm rs Aqy gurU js
nwl rMgy hoey rwj jog vwLI sihj AvsQw iv`c phuMcy hoey sn[ auh
mwno ArS qoN PrS 'qy kudrqI nUr Aqy dsqUr vwly pMQ dy pihrydwr
vjoN Awey sn qy gurbwxI dy ienHW SbdW 'qy pUry auqrn vwLy Kwlsy sn:
sUrbIr DIrj miq pUrw]
sihj smwiD Duin gihr gMBIrw] (890-91)

BweI swihb Aqy ienHW nwL igRPqwr kIqy isMGW, isMGxIAW,


b`icAW Aqy bu`iFAW nUM jylH iv`c hr roz qrHW qrHW dy qsIhy id`qy jWdy
sn[ pr gurU Awsry ieh qS`dd shwrdy bVy SWq ic`q rih ky
gurbwxI dw jwp krdy, kIrqn krdy Aqy kQw vwrqw suxw ky sB nUM
hOslw idMdy ik gurU dy Bwxy nUM im`Tw kr ky mMno[ q`ko sRI gurU Arjn dyv
jI, sRI gurU qyg bhwdr jI, dSmyS ipqw dy lwfilAW, isMGW Aqy
isMGxIAW v`l ijnHW gurU dy bcnW 'qy Pu`l cVHwauNidAW qnW au~pr
Akih Aqy Asih kSt shwry Aqy mu`KoN sIA nhIN sI AwKI[ ieM\
90 swl dI AwXU iv`c vI BweI mnI isMG jI bVI cVHdI klw iv`c
sn[ syvw isMG ShId iblws iv`c ilKdy hn:
bMdI Kwny mnI isMG, kQw suxwvy in`q[
hoxI vrqY sBs pY, koie nih ies kw im`q (196)
mnI isMG inrBau sI, BY nw mn mih kwie]
bwxI pVYH syvw krY, hIey hrK bFwie[ (184)

zkrIAw KW mulwixAW Aqy kwjIAW pwsoN ieh g`lW sux ky bVw


sV bl irhw sI ik ieh is`KVy kSt dyx dy bwvjUd vI bwj nhIN Aw
rhy[ hr roz suBw Swm Awpxy gurU pIr dy &qih dy jYkwry guMjw rhy

50
hn[ AwKIr A`k Q`k ky ies ny AMqm PYsly leI kcihrI lgweI[
BweI mnI isMG jI Aqy isMGW nUM Awpxw hkwrw Byj ky swmHxy pyS krn
leI AwiKAw[ ieh isMG vwihgurU jI kI &qih gjwauNdy Aqy bwxI
pVHdy kcihrI iv`c phuMc gey[ jdoN mhW hMkwrI, ivkwrI, mMd m`q
Aqy A`q zihrI Kwn dy A`gy pyS kIqy qW auh BweI mnI isMG nUM bVy
mMdy Sbd boilAw Aqy AwiKAw, "muslmwn bx jw nhIN qW mOq
iqAwr hY"[ BweI swihb ny AwiKAw, "Kwn jI! kI muslmwn bixAW
mOq nhIN AwauNdI? AsIN qW r`b dy bMdy hW Aqy Awpxw Drm krm kdy
nhIN iqAwgWgy"[ A`goN ^wn boilAw, "kI mYN vI r`b dw bMdw nhIN ?
BweI swihb kihMdy, "hY qW qUM vI r`b dw bMdw[ jykr qUM Awpxy Awp
nUM r`b dw bMdw mMndw hYN qW bMidAW (muslmwnW) vrgy kMm kr[ s`c JUT
dI prK kr[ hr ie`k ienswn nUM Awpxy brwbr smJ Aqy D`kw krn
dI bjwey ienswP kr"[ swfy pwqSwh dy bcn hn, 'muslmwn mom
idl hovy'[ jykr qUM imQ ilAw hY ik ienHW nUM mwr mukwauxw hY qW AsIN
vI idl 'c Dwrn kr ilAw hY ik AwpxIAW jwnW vwr ky kdoN
inrMkwrI pwqSwh dy drSn krIey jo mhW aupkwrI hY[qUM ieslwm
kbUl krwaux dI g`l krdw hYN pr swfy m`q dI rIq hY:
Drm nw qjy hYN kbI qurk nw bnygy[
hm sIs inj dy hYN jo v`ifAW ny kIXw hY[

pr ijvyN p`Qr 'qy pwxI dw koeI Asr nhIN huMdw iqvyN p`Qr
idl, jWglI suBwA Aqy pwpI 'qy cMgI nsIhq dw koeI Asr nhIN
huMdw[ jkrIAw KW ny gu`sy iv`c Aw ky kwzI Abdul rzwk nUM bulwieAw
Aqy BweI mnI isMG qy nwl dy isMGW nUM mOq dI szw suxwaux leI hukm
kIqw[ ieh kwzI jo cwr tikAW leI lwhOr ivcly sUbydwr dy drbwr
dw nOkr sI Aqy aus dw JolI cu`k sI ny lwl ikqwb KolHI Aqy &qvw
id`qw ik BweI mnI isMG dw bMd bMd k`t ky mwirAw jwvy[ BweI
gulzwr isMG dI pu`TI K`l auqwr ky dUjy is`KW nwl &WsI dy PMdy 'qy cwVH
mwirAw jwvy, Awid[
ies &qvyN dI ^br swry Sihr iv`c A`g l`gx dI qrHW PYl
geI[ pRwcIn pMQ pRkwS 'c BweI rqn isMG BMgU kQn krdy hn:

51
Kwn khXo hohu muslmwn [ qb CofyNgy qumwrI jwn [
isMGn khXo hm isdk nw hwrYN[ keI jnm pr isdk su gwrYN[
qb kwjI ny ijm hI khXo[ iqvyN muPqI ny Pqvw dXo[
bMd bMd jdoN isMG mnI krwvo[ iem kr rhIAq jgq idKwvo[

hwV sUdI pMcmI sMmq 1791 ((14 jUn 1734) nUM BweI swihb
Aqy isMGW nUM ShId krn leI nKws mMfI cOk jo lwhOr dy msqI
drvwjy (msjdI drvwjy) kol hY ijs nUM A`j klH AlI pwrk kihMdy
hn, iv`c ilAWdw igAw[ ieh isMG Akwl Akwl gjwauNdy, bwxI
pVHdy BY rihq ho cVHdI klw iv`c phuMcy[ ienHW dy mnW AMdr gurbwxI
dy ieh Sbd gUMj rhy sn:
ijs ky isr aUpir qU suAwmI so duKu kYsw pwvY]
boil n jwxY mwieAw mid mwqw mrxw cIiq n AwvY] (749)

gur is`KW dy mn iv`c ies &qvy pRqI BwrI ros sI pr Sihr dI


prjw ies nUM qmwSw smJ ky dyKx AweI[ gur iblws pwqSwhI 10
dw krqw BweI kuier isMG vI nKws cOk iv`c ies leI phuMcy ik
ShIdI dy ies swky nUM TIk FMg nwl iliKAw jw sky[ auh ilKdy
hn :
sMmq sqRh sihs iekwvn[ mws AKwr Sukl br pwvn[
dhY bIc qurkn ko mylw[ qb hI imrq gurU sMg cylw[
(gur iblws pwqSwhI 10, pMnw 219)

kwjI AwieAw Aqyy a~ucI Awvwz ivc boilAw, "mnI isMG! Ajy
vI ieslwm kbUl kr lY nhIN qW jlwd qyrw bMd bMd k`tx leI
hiQAwr iq`Ky krI bYTw hY"[ BweI swihb ny bVI bulMd Awvwz iv`c
kwzI nUM au`qr id`qw Aqy smJwieAw ik gurbwxI dy ieh bol hn:
sUrw so pihcwnIAY ju lry dIn ky hyq]
purjw purjw kit mrY kb hUM n CwfY Kyq ](1105)
ijs mrny qy jg frY myry mn AnMd]
mrny hI qy pweIey pUrn prmwnMd]

52
hwV dw mhInw hox kr ky DrqI vI q`qI sI, hvw vI q`qI sI
Aqy pwpI vI ieh pwp kmwaux leI q`qy sn pr BweI mnI isMG jI
SWq ic`q ho ky Awpxy bMd bMd ktwaux leI DrqI 'qy cOkVw mwrI bYTy
sn[ aunHW prmySr v`l iDAwn Dr suKmnI swihb dw pwT AwrMB kr
id`qw Aqy zlwd nUM Awpxw kMm krn leI ieSwrw kIqw[ ieiqhwsk
q`Q drswauNdy hn ik zlwd jdoN BweI swihb dy h`Q dw gu`t v`Fx
l`igAw qW aunHW ieSwry nwL h`Q dw potw potw k`tx leI smJwieAw
qWik quhwfy &qvy dy bol pUry ho jwx[ aus bu`cV zlwd ny kuJ smyN iv`c
hI BweI swihb dy srIr dy f`kry kr id`qy[ DrqI 'qy KUn vih quirAw
ies idl kMbwaU kwrnwmy nUM q`k au~Qy mOjUd lokW dy dMd juV gey[ A`KW
'coN hMJU vgx l`gy, ihrdy vlUMDry gey, srIrW nUM kMbxI iCV geI Aqy
nIvIAW pw ky GrW nUM qur gey[ ies mhW pwp nUM q`k ky Srm KWidAW
sUrj vI b`dlW aulHy ho igAw, Awsmwn 'qy cVHI gihr vI aus dw gm
drsw rhI sI Aqy sUrmy dy srIr dw k`itAw purzw purzw q`k mwno
DrqI vI kIrny pw rhI sI[
BweI mnI isMG jI dw bMd bMd k`tx auprMq zlwd ny BweI
gulzwr isMG jI nUM pu`iTAW ltkw cmVI nocI Aqy BweI BUpq isMG
dIAW A`KW k`F ky ienHW nUM dUjy is`KW nwl crKVIAW 'qy cVHw ky pwr
bulw id`qw[ iehnW ShIdIAW dw hvwlw Agly AiDAwey iv`c KolH ky
ibAwn kIqw igAw hY[
BweI subyg isMG dw aus smyN srkwry duAwry cMgw Asr rsUK
sI[ aunHW kuJ is`KW nwL imL ky BweI swihb dy srIr dy kIqy
tukiVAW nUM ie`kTy kr ky sskwr msqI drvwijauN bwhr SwhI iklHy
dy nzdIk iljw ky kIqw, ij`Qy gurduAwrw ShId gMj dUjw suSoBq hY[
BweI swihb dw ShIdI AsQwn msqI drvwzy dy AMdr hY[ mhwrwjw
rxjIq isMG dy rwj smyN ShId gMj gurduAwry iv`c sRI gurU gRMQ swihb
jI dw pRkwS huMdw sI[ auprMq ies aup`r mhMq kwbz ho gey[ pr
1923 iv`c ies dw pRbMD lokl kmytI pws Aw igAw[ dyS dI AwzwdI
Bwv 1947 ip`CoN ieh AsQwn pwiksqwn iv`c rih gey ij`Qy qv`joN nw
dyx kr ky gurU GrW dI hwlq kw&I Ksqw ho rhI hY[

53
B`t vhI mulqwnI, isMDI Shwdq dI puStI ieM\ krdI hY:
'mnI isMG mweI dws kw, poqw blU kw, pVpoqw mUly kw...SwhI
hukm gYl AswF sudI pMcmI sMmq 1791 ko lwhOr ky mlhwx 6 GVI-
idn cFy bMd bMd kwtw[....Awgy gurU Bwxy dw KwivMd[ gurU gurU jpxw
jnm svrygw'[
BIm isMG nwmI B`t ny ShId dw js gwaux sMbMDI kwiv rUp 'c
iliKAw :
rdauq jlhwnw bIr mnI isMG cauN kuMtI js qau kw pirAw[
gurU rwm dws dr kw hoie syvk, isMG nwm qau aujl kirAw[
isKI my sUrw, BgqI my pUrw, igAwn KVg ly swmyN lirAw[
Pqy vwihgurU muK QIN inksI, bMd bMd kt poS auKirAw[
idAwl dws sm kIAw qau swkw, ibrK bMs jly kw hirAw[
swq spUq qRny rny, eyk eyk lr swmHy mirAw[
jY jY kwr BXo jg qau kw, Drm hyq duK dyh qy jirAw[
rwnw rMk sm koeI nh qau ky, dwn dyh mUMf BtoN kw BirAw[
sqRW sY iekvwn BXo swkw, AwswF kwnmyN js aucirAw[
BIm isMG js joV ky BinAw, B`fU ky mlhwn Qwl mohroN kw [
BwgU isMG ilAw Awgy DirAw[
byl bDy qau bIr sMgrwm isMG kI, B`t gwvy dr qau qy KirAw[

BweI rqn isMG BMgU ny vI Awpxy ie`k kib`q iv`c BweI mnI
isMG dI sKSIAq nUM bVw hI suMdr ibAwn kIqw hY:
isKn mYN is`K aUco, Bgqn mYN Bgq sUco,
is`KI kI inAweIN khIey, BweI mnI isMG jI[
jgq mYN jYkwr BXo, Drm ArQ dyh dXo,
isdk so ktwXo hIXo, n mwnI kCu SMk jI[
is`K so pRsMn Bey, duSt sB BirSt Bey[
igAwn kI KVHg sy, so mwry cOrMg jI[
gur is`K khwvY joaU, krnI ijh kmwvY soaU,
mnI isMG qul BXo, rwxw AY nih rMk jI[

54
igAwnI igAwn isMG jI ny BweI swihb dI Shwdq bwry ieM\
ibAwinAW hY:
BweI mnI isMG jI swkw kIno sB 'qy cF ky[
is`KI isdk bcn sMgq kw TIk inBwXo bF ky[

so dYvI SkqI vwlw is`K pMQ dw ieh Amu`lw lwl qy rqn, gurU
dw ^wlsw, su`D-bu`D 'c pUrw, qwx dw sUrw, GoV-svwrI, qlvwr-bwjI
qy qIr-AMdwjI 'c prp`k, bIr rsI krqbW dw mwhr, jMg 'c
qrQ`lI mcwaux vwlw, kvIAW 'c kvI, pMQ dw pihrydwr, kOm dw
iSMgwr, kurbwnI dw puqwr, gurbwxI dw isrmOr ilKwrI qy bkqw,
eykqw, sWJIvwlqw Aqy s`iBAwcwr dw cwnx munwrw Av`lI kurbwnI
dy ky ShIdW dI kqwr iv`c roSn munwrw g`f igAw[ ies mhwn Aqy
pRyrnw sRoq ShIdI kwrn gurU dw hr is`K Ardws krn smyN bMd bMd
ktwaux vwly BweI mnI isMG nUM hr roz Xwd krdw hY[ igAwnI
igAwn isMG dy ies Amr ShId bwry bol hn:
mnI isMG kI gwQ Xh, pFY sUny jn joie]
isdk inBY sMg sÍws iqs, is`KI pRwpq hoie[
(pMQ pRkwS pMnw 694)

1.14 ShIdIAW auprMq dy hwlwq


BweI swihb Aqy nwl dy isMGW dIAW muglW vloN A`q iGnwauxIAW
Aqy duKdwiek ShIdIAW ny is`KW dy mn, qn 'qy qIr l`gx vWg ivMn
ky r`K id`qy[ ihrdy vydk ies swky ny hr gurU nwnk nwm lyvw dy mn
AMdr BwrI roh jgw id`qw[ jMglW, byilAW, prbqW Aqy mwrUQlW
iv`c luk-iCp ky rih rhy isMGW ny Awps iv`c myl-imlwp kr ky qy
gupq mIitMgW rcw ky doKIAW, duStW Aqy is`K pMQ dy vYrIAW nUM soDw
lwaux leI XojnwvW GVnIAW SurU kr id`qIAW[ ienHW mIitMgW iv`c
ieh ivcwrW hoeIAW ik h`QW vwJ krwirAW vYrI hox nw im`q Aqy fMfw
hI pIr dI inAweIN ibgiVAW iqgiVAW nUM soDx dw mu`K hiQAwr hY[
jykr ienHW dI isrI hux nw BMnI geI qW ieh msq ky kOm dw hor vDyry
nukswn krngy[ gurU swihb dw vI aupdyS hY ik jdoN koeI dlIl,

55
ApIl jW vkIl swQ nw dvy audoN hiQAwr cu`kxy jwiez hn[
coN kwr Az hmh hIlqy dr gujsq[
hlwl Asq burdn b SmSIr dsq[ (j&rnwmw)

pwpIAW ny nyk idl BgqW Aqy q`q dy vyiqAW nUM ibnW iksy ksUr
dy qsIhy dy ky ^qm kr id`qw[ dirMdgI dI A`q ho cu`kI hY[ AwpW gurU
dy ^wlsy qW hI khw skdy hW jykr pweI BwjI moVWgy[ hiQAwr cu`ko
bwjW vwlw AwpxI shwieqw krygw[
BweI nMd lwl goieAw jI dy bol vI Xwd kro:
^wlsw soeI swr (lohw) mih KwvY]

BweI gurdws jI dy bol suxo:


bymuK lohw swDIAY vgdI vwdwxI](vwr 34, pauVI 13)

Bwv ijs qrHW lohy 'qy Gx mwr ky aus nUM is`Dw kIqw jWdw hY iqvyN
bymuK duStW nUM lohy dy bxy hiQAwrW nwL hI soiDAw jw skdw hY[
gurbwxI dy Sbd vI hn:
mUriK gMF pvY muihmwr[

Bwv mUMh Bnw ky hI mUrK is`Dw huMdw hY[

pwpI hmySw mMdw boldw hY, mMdw socdw Aqy mMdw hI krdw hY[
gurbwxI Anuswr 'pwp burw pwpI kau ipAwrw'] ijvyN p`Qr kdy pwrs
nhIN bixAw, hMkwrI Aqy kTor ic`q hox kr ky BWfy hI BMndw hY, Awp
vI pwxI iv`c fubdw hY Aqy dUijAW nUM vI fbo idMdw hY[ AYsIAW hI
inSwnIAW pwpI dIAW huMdIAW hn[ pwpI lwlc bs ho ky pwp qW kr
bYTdw hY, pr pwp dw &L hmySw mwVw huMdw hY[ 'jyhw bIjy so luxy' vwlI
g`l hY[ gurbwxI dy pwpI bwry mhW bol hn:
pwpI kw Gru Agny mwih] jlq rhy imtvy kb nwih] (1265)
pwpI krm kmwvdy krdy hwey hwie]
nwnk ijau mQin mwDwxIAw iqau mQy DRmrwie] (1425)

56
inMdk mQn qqkwil iKnu itkx n idqy]
inrvYry nwil vYru rcwiedw ApxY Gir lUkI lwie]
AMqir kRoD AhMkwr hY An idn jlY sdw duKu pwie] (1415)

Shwdq dyx qoN pihlW isMGW ny jkrIAW Kwn nUM ieh g`l AwK
id`qI sI:
E Kwn prKI jwaU qlvwr nwl AxK swfI[
Aqy qyrw iensw& iemwn Swhw[
dwg lhU dy lhU nwl Dox l`gy[imtx l`gy nI kdy inSwn Swhw[

ie`k kvI dy Shwdq sMbMDI bVy hI ipAwry, inAwry Aqy Fu`kvyN


bol hn:
ibrQw nhIN ShIdW dw KUn jWdw[ ij`Qy fu`ldw Xu`g pltw idMdw[
ieh KUn A`g dI icxg bx ky, bMdy AMdr zoS dy BWbV bwl idMdw[
ikDry cVHy quPwnW nUM SWq krdw, qy ikDry ieh quPwn ilAw idMdw[
ieh KUn mnuKqw leI bx tIcw[ kOmW su`qIAW nUM ieh jgw idMdw[

isMGW ny duStW nUM sbk isKwaux leI siqgurW A`gy ArdwsW


kIqIAW Aqy Ssqr iq`Ky kIqy[ sB qoN pihlW kwzI Abdul rjwk
ijs dy BYVy vqIry kwrn isMGW dw hirmMdr swihb Awauxw bMd ho
igAw sI Aqy ijs ny ispwhIAW nwL jw ky BweI mnI isMG Aqy isMGW
nUM igRPqwr krvwieAw sI[ ieh kwzI BweI swihb dw bMd bMd
ktwaux smyN vI hwzr sI dI swr lYx leI ivauNq GVI geI[ isMGW
dI AxK, gYrq Aqy dlyrI nUM jwxdw hoieAw ieh AMimRqsr C`f ky
Awpxy j`dI ipMf AlIgVH (ijlHw gujrWvwlw) cilAw igAw sI[ isMGW
ny idn idhwVy ipMf 'qy hmlw kr ky swrw ipMf aujwV id`qw[ BweI
mnI isMG dy BqIjy AGV isMG ny kwjI nUM pkV ilAw Aqy ikhw,
"auie v`ifAw bdmwSw, JolI cu`kw Aqy hYNkVvwjw qYnUM isMGW dy vqIry
dw pqw nhIN sI ik auh pwpI nUM nhIN bKSdy[ hux AlHw nUM Xwd kr
lY qyrw vwsw nrkW 'c hox l`igAw"[ AKIr AGV isMG ny qlvwr
nwL ies nUM mOq dy Gwt auqwr id`qw[ ipMf AlIgVH dw nW vI isMGW
ny bdl ky Akwl gVH r`K id`qw[ ies auprMq &qvw lwaux vwly kwjI

57
nUM BweI Qrwj isMG (BqIjw BweI mnI isMG) ny aus dy Gr (mujMg
lwhOr) iv`c vV ky kql kr id`qw[
ienHW qoN ibnW do v`fy hiqAwry Ajy Awpxw isr lukweI bYTy sn[
ienHW iv`coN ie`k sI sm`d Kwn[ ieh Abdul sm`d Kwn XUs& zeI kr
ky pRis`D sI[ ies ny BweI swihb Aqy isMGW nUM hvwlwq iv`c bVy BwrI
kSt id`qy sn[ isMGW nUM ieh kih ky iK`lI aufwauNdw sI ik qusIN Syr
hoN jW ig`dV[ isMGW dy Tu`fy Awid mwr ky hr roz byiezqI krdw sI[
ies ny jdoN dyiKAw ik isMGW ny do kwjI qW mOq dI g`fI cVHw id`qy hn[
ieh mOq qoN frdw ipMf 'mwxk' kol luk-iCp ky rih irhw sI[ ie`k
idn is`K pMQ dy hoxhwr jrnYl Aqy j`Qydwr srdwr bhwdr kpUr
isMG ny soicAw ik gurU ny isMGW nUM srdwrI bKSI hY[ ies srdwrI
dI bhwlI leI isMG jwn nUM ipAwrI nhIN igxdw[ AxK Aqy gYrq
leI lhU 'c qwrI lwaux leI q`qpr rihMdw hY Aqy mOq nwl XwrI
pwauNdw hY[ ieh mOq nUM jIvn ij`q dI iKfwrI smJdw hY Aqy ies KyfH
iv`c au~qm jIvn dI Jlk dyKdw hY[ ieM\ nvwb srdwr kpUr isMG
ny Awpxy j`Qy dy isMGW nUM aupdyS dy ky sm`d Kwn 'qy cVHweI kr id`qI[
A`gy ^wn ny vI AwpxI ihPwjq leI pTwn Aqy Ssqr r`Ky hoey sn[
aus nUM srkwrI m`dd pUrn qOr qy iml rhI sI[ ipMf mwxk dy
bwhrvwr isMGW dI Aqy pTwxW dI kwPI mu`T ByV hoeI[ lVidAW
lVidAW dohW iDrW dw KUn fu`ilHAw[ pr kpUr isMG ny bVI huiSAwrI
nwl sm`d ^wn nUM pkV ilAw[ srdwr ny ies qoN p`uiCAw, "auh ^wn!
qYnUM d`sIey ik is`K Syr dI inAweIN hn jw qyry bolW Anuswr ig`dV[
hux iqAwr rih ieh dyKx leI ik Syr kI krdw huMdw hY[ isMGW ny
sm`d ^W nUM r`isAW nwL nrV ky GoVy ip`Cy bMnH ky GoVy nUM KUb dOVwieAw[
ies qrHW GoVy dy mgr GVIs GVIs ky ies nUM mwr id`qw[
hux cOQw v`fw AprwDI zkrIAw ^wn Ajy ijMdw bYTw sI[ ieh
jwxdw sI ik ie`k idn isMG myry 'qy vI hmlw krngy[ swrIAW
ShIdIAW ies dy hukm nwl hI hoeIAW sn[ isMG vI hr vkq ies
dI P`tI pocx leI skImW bxwauNdy Aqy dwA qkwauNdy rihMdy sn[
ieh firAw hoieAw SwhI iklHy 'coN bwhr G`t hI inkldw sI[ isMGW
nUM ies g`l dw pqw sI ik ^wn juMmy dI invwz pVHn ispwhIAW dI

58
sur`iKAw hyT msIq iv`c jWdw hY[ Sukrvwr (jMumy vwly idn) nUM
qkrIbn 2000 isMG qurkI Bys iv`c hry JMfy cuk
` ky tkswlI drvwijauN
Sihr dy AMdr Aw vVy[ skIm sI ik A`j jdoN ^wn invwz pVHn
jwvygw qW hmlw kr ky ies dw kMfw k`F dyxw hY[ pr iksy sUhIey ny
zkrIAw ^wn nUM ies g`l dI sUh dy id`qI[ ieh aus idn invwz pVHn
leI ikilHEN bwhr nw AwieAw[ isMGW v`loN ies nUM mwrn dI Xojnw
s&l nw hoeI[ ieh kwier, bujid`l, is`KW dw kwql mihlW 'c bYT
ky hI Awpxy cODrIAW-hirBgq inrMjnIAW, swihb rwey, m`sw
mMifAwlIAw, surmuK kMg, bihrwm KW c`Tw, Drm dws Awid nUM is`KW
dy ^wqmy leI s^q hdwieqW dy irhw sI[ ies ny hirmMdr swihb
duAwly cONkIAW ibTw id`qIAW qW ik koeI isMG ieSnwn Aqy drSn
nw kr sky[
pr Pyr vI isMG ihAW k`F Aqy ispwhIAW nUM ckmw dy ky
ieSnwn kr jWdy sn[ ipAwrw isMG pdm dI ilKq Anuswr is`K
jwx-bu`J ky isroN dsqwr auqwr ky srovr iv`c ieSnwn krdy qW ik
pqw l`g jwvy ik ieSnwn krn vwlw kyswDwrI isMG hY[ aus vyly qoN
hI A`j q`k pgVI lwh ky ieSnwn krn dw irvwz hY[ BweI suKw isMG
mwVI kMboky ny idn dIvIN Ajyhw kIqw:
suKw isMG qb XON khXo, rwq nwauN' qb cor[
nwvYNgy mYN idn ibKy sRI siqgur ky jor[ (pRcIn pMQ pRkwS)

ShIdI ikauNik AjweIN nhIN jWdI, su`qI kOm nUM jgw idMdI hY[
BweI mnI isMG Aqy nwl dy isMGW dI ShIdI auprMq julweI 1734 iv`c
hI bu`Fw dl Aqy qrxw dl j`QybMdIAW hoNd iv`c Aw geIAW[ bu`Fw dl
dy j`Qydwr nvwb kpUr isMG, bwG isMG h`lovwlIAw qy hrI isMG BMgI
Awid sn jd ik qrxw dl dy srdwr dIp isMG, krm isMG, kwnH
isMG, mIrI isMG, dsONDw isMG qy BweI vIr isMG sn[ ieh dl hkUmq
nwl m`Qw lw rhy sn BwvyN pRwcIn pMQ pRkwS (BMgU) Anuswr hwlwq ieh
sn:
Gr qy k`Fy su bx lukY, bn qj nIr lukwie[
jl mih lukY qoN nihN bcYN, khY isMG kq jwihM[

59
jnvrI 1739 eIsvI iv`c nwdr Swh mwro mwr krdw ihMd qy
cVH AwieAw[ ies smyN id`lI dy q^q 'qy muhMmd Swh rMgIlw bYTw
sI[ ijhVw SrwbI kbwbI hox krky AwphudrIAW kr irhw sI[
Awm khwvq hY 'jYsw rwjw qYsI prjw Aqy AiDkwrI'[ krnwl lwgy
mugleI &OjW ny ienHW pTwxw dw twkrw qW kIqw pr AYSo Arwm Aqy
AwXwSI hox kr ky mYdwn 'coN dOV gey[ 11 mwrc nUM nwdr Swh ny id`lI
lu`tI Aqy kqlyAwm dOrwn 30 hzwr bMdy kql kIqy[ sr jwdU nwQ
srkwr dy kQn Anuswr 5 meI 1739 nUM 15 kroV rupey nkd 50 kroV
dw swjo smwn qKiq qwaUs Awid id`lI qoN lu`t ky qy 50 hzwr ihMdU
lVky Aqy lVkIAW gulwm bxw ky vqn nUM quirAw[ ieh sB kuJ ies
ny qkrIbn 20 hjwr hwQI, GoVy, aUT qy K`crW au~pr l`idAw hoieAw
sI[ grmI dy idn kwrx ieh phwV dy nwL nwL kMfI ielwky rwhIN
isAwlkot vl nUM jw irhw sI[
nvwb kpUr isMG, srdwr bGyl isMG Aqy srdwr j`sw isMG
AwhlUvwlIey dI AgvweI hyT phwV 'c Cupy isMGW ny jd nwdrSwh dI
&Oz lMGdI q`kI qW ienHW gurIlw FMg nwl hmlw kr ky bhuq swrw
rwSn pwxI Aqy hor sm`grI kwbU kr leI [ mu`K g`l aunHW ieh kIqI
ik gulwm bxwey ihMdU lVikAW Aqy lVkIAW nUM CufwieAw[
nwdrSwh nUM jdoN ies lùt-Ksùt dI ^br imlI qW lwhOr phucM
ky ies ny zkrIAW ^wn nUM pui` CAw ik ieh lut
` mwr krn vwly kOx hn?
qW zkrIAw ^wn ny ikhw, "ieh Awpxy Awp nUM gurU dy isMG AKvwauNdy
hn qy mzHb ienHW dw 'Kwlsw' hY[ nwdrSwh ny AwiKAw, "^wn! auh smW
dUr nhIN jdoN ieh AwpxI cVHdI klw kr ky mulk dy mwlk bxngy,
ienHW 'qy s^qI vrqo'[ ^wn A`gNo boilAw, "swihb! AsIN qW ienHW nUM
mwr mwr ky Q`k gey hW, pr ieh sgoN vDdy jWdy hn"[
nwdrSwh v`loN isMGW 'qy s^qI vwLI g`l sux ky zkrIAw ^wn
ny lwhOr nKws cONk iv`c ilAw ky isMG Aqy isMGxIAW dw kqlyAwm
jorW 'qy SurU kr id`qw[ hirmMdr swihb ivKy ies ny m`sw rMgV nUM
ibTw id`qw ijhVw au~Qy swQIAW smyq bYT hu`kw pINdw sI, Srwb dy dOr
clwauNdw sI Aqy kMjrIAW ncwauNdw sI[ pr ies nUM jldI hI BweI
su`Kw isMG Aqy BweI mqwb isMG ny soD id`qw[ isMGW dIAW AYsIAW

60
hrkqW dyK zkrIAw A`g BbUkw ho ky hor krVweI krn l`g ipAw[
ies ny BweI qwrU isMG (pUlHy vwly nUM pkVn dy hukm dy id`qy ikauNik
ieh isMGW nUM gupq rsdW phuMcwauNdw sI[ hirBgq inrMjnIey ny BweI
qwrU isMG nUM pkVw id`qw[ Kwn ny hukm kIqw ik qwrU isMG dy kys k`t
idau[ pr jdoN BweI qwrU isMG ny kys ktwaux qoN nWh kr id`qI Aqy
AiVkw pwieAw qW BweI swihb dw Kopr kysW smyq lw ky aus nUM ie`k
KweI iv`c su`t id`qw[ gurU Awsry BweI swihb vwihgurU dw jwp krdy
keI idn ausy hwlq iv`c bYTy rhy[ Acwnk zkrIAw Kwn dw ipSwb
bMd ho igAw Aqy bhuVIAW pwaux l`igAw[ ies nUM Awpxw AMq
idKweI id`qw qW ies ny cotI dy vYd hkIm bulwey pr jdoN dyiKAw ik
Awrwm nhIN Aw irhw qW BweI subyg isMG nUM bulwieAw[ BweI swihb
nUM AwiKAw, "mYQoN glqI ho geI hY qwrU isMG dI KoprI lhwaux pRqI
Aqy jwcnw kIqI ik mYnUM ies g`l dI muAw&I idvwau"[ BweI subyg
isMG ny r`bI jwp kr rhy isMG nUM jdoN zkrIey nUM muAw& krn dI g`l
AwKI qW BweI swihb ny ikhw, "gurU pMQ hI ies sMbMDI PYslw kr
skdw hY[ dws iv`c koeI qwkq nhIN ik koeI PYslw kry[" iPr mslw
pMQ dy j`QydwrW kol phuMc igAw[ BweI subyg isMG ny drswieAw ik
zkrIey dw ipSwb bMd hox kr ky aus dI nINd hrwm ho cu`kI hY[ BwrI
drd hox kr ky cIK-ichwVw pw irhw hY Aqy kIqy pwp dI muAwPI
cwhuMdw hY[ pMQ dy j`QydwrW ny &Yslw kIqw ik BweI swihb dI ju`qI
zkrIey dy isr qy mwro ho skdw hY Kwn nUM Awrwm Aw jwvy[ mrdw kI
nw krdw[ subyg isMG ny Kwn nUM jdoN ^wlsy dw ieh &Yslw suxwieAw
qW aus ny hW iv`c huMgwrw id`qw[ ieM\ jd BweI swihb dI ju`qI
zkrIey dy isr iv`c mwrdy hn qW ipSwb dw bMnH QoVHw KulH jWdw hY pr
iPr jdoN qklI& huMdI hY qW Awp hI ju`qI mwrn leI pukwrdw hY[
ies qrHW 1 julweI 1745 swvx dI sMgRWd dy idn zkrIAw BweI qwrU
isMG dIAW ju`qIAW isr 'c KWdw pRwx iqAwg igAw[ ieiqhws dIAW
ilKqW Anuswr ijs smyN zkrIey dy pRwx inkly BweI swihb ny vI
qkrIbn aus smyN nwm jpidAW Awpxy AwKrI svws ley[ igAwnI
kyvl isMG inrdoS ny BweI qwrU isMG sMbMDI ilKI vwr iv`c AMikq
kIqw hY ik BweI swihb dw Kwn ny jdoN Kopr auqwrn leI hukm
suxwieAw sI qW aunHW ieh Sbd khy sn:

61
ju`qIAW mwr iljwaUN qYnUM sUbydwrw[
hoaU pIV qoN kyvl eydW qyrw Cutkwrw[

1.15 dmdmI tkswl iv`c inBweI v`fI BUimkw


'tkswl' dw Bwv hY tky bxwaux jW is`ky Fwlx vwlw Gr[
ArQwq ij`Qy rupey pYsy Awid GVy jWdy hn[ 'tkswl' Sbd sRI gurU
nwnk dyv jI ny jpu bwxI (jpu jI swihb) iv`c vriqAw hY:
GVIAY sbdu scI tkswl](ø)

pr gurU swihb dw ies quk iv`c ieSwrw AiDAwqmk swDn v`l


hY[
BweI kwnH isMG nwBw ny 'tkswl' nUM au~qm is`iKAw dyx vwlI
pwTSwlw iliKAw hY[ ies qrHW tkswlI pd dy ArQ hn, auh bMdw
jo tkswl nwl sbMiDq hovy Aqy tkswlI dy ArQ hn, auh mhW purS
ijs ny AsQwn 'qy rih ky iv`idAw qy rihxI is`KI hovy[ (mhwn koS,
1974 pMnw 548)
pRo&Ysr swihb isMG ny 'sRI gur gRMQ swihb drpx' iv`c pMnw 134
'qy 'tkswl' dy ArQ ieM\ kIqy hn, 'auh QW ij`Qy rupey Awidk is`ky
GVIdy hn[ aunHW not iv`c iliKAw hY-jq, DIrj, sq , igAwn,
Bau, qpqwau Aqy Bwau dI imlvIN s`cI tkswl iv`c gur-Sbd dI
mohr GVI jWdI hY, (Bwv ijs au~cI Awqmk AvsQw iv`c koeI Sbd
gurU ny aucwirAw hY, is`K nUM BI auh Sbd ausy AvsQw iv`c lY A`pVdw
hY qy kUV dI pwl qoV idMdw hY qW jo sq, DIrj, Awidk vwLw jIvn
bx jwey[
so tkswl dw shI Bwv hY auh AsQwn ij`Qy r`bI bwxI, s`cI
bwxI, rUVI bwxI qy im`TI bwxI dy ArQW dw boD krwieAw jwvy[
'dmdmI' dw sMbMD 'dmdmy' nwl hY[ dmdmw dw SbdI Bwv hY,
auh AsQwn ij`Qy dm ilAw jwvy[ gurU swihbwn is`KI dy prcwr Aqy
pwswr leI dUr-drwfy gey Aqy ij`Qy jw ky kuJ smW Tihry auh QwvW
'dmdmw swihb' nwl jwxIAW jWdIAW hn[

62
sRI gurU goibMd isMG jI AnMdpur swihb, cmkOr swihb Aqy
mukqsr swihb Awid dIAW jMgW auprMq rwey f`ly dI qlvMfI swbo
ivKy itkwxw kIqw[ ‘mwlvw dyS rtn dI swKI vwlI poQI' iv`c drz
hY:
'A`gy gurU jI cVHy dmdmy Awey[ gurU jI pRQmy sRI gurU qyg bhwdr
jI ky AsQwn nUM m`Qw tyikAw[ Pyr bcn kIqw, "AYsy brmI nUM eyk
brwbr kro[ eys auqy kmrksw KolHWgy" qW srbq Kwlsy ny iqs
brmI au~qy dmdmw bxwie id`qw[ bVy ibsqwr nwl ivic gurU jI ky
bYTxy kI mMjI bxweI[ gurU jI kihMdy, "ieh qW AnMdpur dw dmdmw
hY"[ iqs mMjI au~qy kmr KolHI , SsqR rKy[ Awp vI bYTy[ qW is`KW
bcn kIqw:
'jI scy pwqSwih! Awp ny jo ipRQmy, m`Qw tyikAw sI auh iks
dw AsQwn hY jI?
gurU jI kihMdy, "jdoN gurU qyg bhwdr jI Awey hYn, audoN iesI
AsQwn rhy hYn nON idn[ ey bVw AsQwn au~qm hY[ iriD isiD ies
AsQwn kIAW dwsIAW hn[ (pMnw 78-79)
is`K ieiqhws drswauNdw hY ik ies AsQwn nUM gurU nwnk dyv
jI dI crn-CUh pRwpq hox dw vI mwx hY[
gurU qyg bhwdr jI ny dmdmw swihb dI ies jgHw nUM 'gurU kI
kwSI' hox dw vrdwn id`qw sI Aqy aucwirAw sI ik ieh gurmiq
iv`idAw dw sB qoN mhwn kyNdr hovygw[
mwlvw dyS rtn dI swKI poQI iv`c gurU qyg bhwdr jI dI
bhwdrgVH (sYPwbwd) ivKy sYPdIn (srPdIn) nwL hoeI g`lbwq Aqy
ivdwiegI lYx smyN ieh bcn hoey sn, "srPdIn! jMgl dys myN
hmwrI gupiq kWSI hY, auhW jW kr ies nUM prgt krWgy (swKI 9,
pMnw 5)
qlvMfI swbo phuMc ky siqgurU bcn aucwry ik ieh jgHw swfI
gupq kwSI hY[ sMgqW iv`coN keIAW ny AwiKAw, "siqgurU jIE! kwSI
iv`c qW ibbysr nwQ hY, AMnW pUrnw dyvI hY, BgIrQI gMgw hY, mxIkrx
qIrQ hY, eyQy kI hY, jI kwSI dw ichn?"
63
qd gurU jI ny bcn kIqw, eyh jo gur AsQwn hY 'dmdmw' eyh
bsysr nwQ hY[ jo koeI eys dI kwr krUgw, aus nUM iriD isiD imlU,
rwj Bwg, is`KI pRwpq hoaU[ auQy AMnw pUrnw dyvI hY, eyQy AMn dI dyg
hY, so koeI Awvy sB ko imlygI[ auQy BgIrQI gMgw hY, eyQy nwm dI gMgw
hY[ auQy mxIkrx qIrQ hY eyQy gurU sr qIrQ hY[ eyQy bVy guxI hoixgy,
igAwnI hoixgy, sbd ky ivcwr vwLy hoixgy, ibigAwn ky smJny vwly
hoingy, jog AiBAwsI hoingy, qpsvI hoingy, ilKwrI hoingy,
ibidAwrQI hoingy, Aqy Bjnvwn hoingy[ tihl syvw vwly hoingy[
AsIN ies dw drSn krn Awey Qy[ (pRwcIn pMQ pRkwS swKI 20, pMnw
21-22)[
gur iblws iv`c vI ieh 'Biv`K vwk' ieM\ drz hn:
iFg qwhy qlvMfI ky kWsI kro, jih bYT pVHy hoie buD ausdwro[
gRMQ aucwr kro qhW bYT ky, bIV soaU jg mwih ibQwro[

gurU goibMd isMG jI dI bKSS sMbMDI vI swKI 96, pMnw 103 iv`c
drz hY[
'gurU jI AMimRq dy kVwhy krwaNudy Pyr BUm pr fulwie dyNdy[ is`KW
kihAw-pwqSwh! eyh kI hukm hY[ shI krIey jI?' gurU jI kihMdy,
"eyQy smixmwxI Kwlsw hovygw[ swfI kwSI hY eyh[ eyQy is`K A`Kr
bhuq isKxgy[ ibdXwvwn hoxgy['
kihMdy hn ik dSmyS ipqw is`KW qoN hzwrW hI klmW GVwauNdy
sn Aqy GVw GVw ky su`tI jWdy sn[ ie`k idn BweI f`ly ny hzUr dy
h`Q joV ky kihAw, "pwqSwh jI, kI hukm hY? keI hzwr ilKx
GVIdI hY, Pyr istI dIAW jWdIAW hn[ jI pwqSwh! ieh kI suBwau
pwieAw hY"?
gurU jI kihMdy-"f`l isMG! eyQy is`K isKwieq pVyNgy keI hzwr.....
ieh hY pRgt hmwrI kwSI, pVH hY iehW For miq nwsI[
lyKk gunI kivMd igAwnI,
buiD bfI huie hY Aiq ih Aiq igAwnI[ (swKI 101, pMnw 107)

siqgurU dI ikRpw sdkw A`j klH 'sRI gurU goibMd isMG jI dy 'gurU

64
kwSI' Biv`Kq vwk pRwpq AsQwn sI dmdmw swihb qlvMfI swbo
ivKy klgIDr suswietI, bVU swihb v`loN 'Akwl XUnIvristI' dI
sQwpnw dsMbr 2011 iv`c ho cùkI hY[ bwbw iekbwl isMG jI idn rwq
ie`k kr ky ies dI syvw iv`c l`gy hoey hn[ bwbw im`Tw isMG jI, buMgw
msqUAwxw swihb vwilAW v`loN ies XUnIvristI leI 40 eykV
zmIn dwn kIqI hY[ Akwl XUnIvristI (gurU kI kwSI) nUM srkwr
v`loN vI mwnqw iml cu`kI hY[
rqn isMG BMgU jI ShId vI siqgurW dy dmdmw swihb ivKy
vrqwey cojI kwrnwimAW bwry ilKdy hn:
siqgur bYT so dmdmy, ilKn GV sut dyh[
hmrI kwSI Xh veI, Awie mUrK eIhW pVHy[
(pRwcIn pMQ pRkwS pMnw 79)

mhW kvI sMqoK isMG ny vI siqgurW dI rihmq Aqy vrdwn dI


pRoVqw kIqI hY:
aupjy puMj isMG ies QweI[ puMn bhu ilKxw GVih gusweI[
kir kir Drih iqAwr bhu bwrI[ bUJy qy sRI pRBU aucwrI[
hoie dmdmw gur kI kwSI[ lyKk bnih pVHih isK rwsI[ 23
(gur pRqwp sUrj gRMQ)

pRoPYsr drSn isMG Aqy gurnyk isMG ny Awpxy lyK 'dmdmI


tkswl-srUp qy mh`qv' iv`c iliKAw hY ik AnMdpur swihb qoN ip`CoN
dmdmw swihb piv`qr sQwn hY, ij`Qy kVwihAW iv`c AMimRq iqAwr
kr ky CkwieAw Aqy cojI siqgur jI ny klmW GV ky su`tx dI qrHW
AMimRq dy kVwhy vI Br Br folHy[
dmdmI tkswl ArQwq sMpRdw mUl rUp iv`c gurU goibMd isMG jI
qoN SurU hoeI[ sMq AmIr isMG jI ny Awpxy sMpRdweI tIky dy pMnw 42
qoN 56 q`k Su`D gurbwxI pVHn 'qy bVw jor id`qw hY[ bwxI dy Su`D
aucwrn nwL shI ArQ inkldy hn[ aunHW Kulwsw kIqw ik ie`k idn
AnMdpur swihb ivKy siqgurW ie`k is`K nUM ASu`D pwT kridAW
dyiKAw[ auh pRymI is`K dKxI auAMkwr dI quk

65
'krqy kI imiq krqw jwxY kY jwxy gur sUrw'[

dw pwT 'kY' dI bjwie 'ky' kr irhw sI[ siqgurW ny idl iv`c ies
ASu`Dqw nUM bVw mihsUs kIqw Aqy is`KW nUM Su`D pwT sihj iv`c rih
ky krn dw aupdyS kIqw[ gur is`KW ny siqgurW nUM ArQW smyq Su`D
bwxI dI sMiQAw dyx sMbMDI AwiKAw[ s`cy pwqSwh kihMdy, 'is`Ko!
jMgW-XuD
` W qoN ivhly ho ky auh Awp bwxI dw pwT Aqy ArQ smJwauxgy[
srbMs dwnI ipqw ny dmdmw swihb phuMc ky Awid sRI gurU gRMQ
swihb jI dI bIV iv`c nOvyN pwqSwh gurU qyg bhwdr jI dI bwxI drz
kr ky BweI mnI isMG jI qoN dmdmI bIV ilKvweI[ siqgurW ies
bIV dI swrI bwxI Awpxy muKwribMd qoN aucwrI sI[ ies purwqn
rvwieq dw izkr sMq krqwr isMG jI iBMfrW vwilAW ny AwpxI
pusqk '^wlsw jIvn' Aqy ‘gurmiq rihq mrXwdw' iv`c kIqw hY[
ies bIV nUM 'dmdmI bIV' ikhw jWdw hY[ BweI kwnH isMG nwBw ny iqMn
purwqn bIVW sRI gurU gRMQ swihb jI dIAW, pihlI krqwr pur vwLI,
dUjI BweI bMno vwlI Aqy qIjI dmdmI dw vrnx Sbd koS iv`c kIqw
hY[
dmdmI bIV sMpUrn krn qoN pihlW dSmyS ipqw ny Awid bIV
mMgwaux leI kuJ isMG krqwr pur Byjy sn pr DIrml dy juAwb dyx
kwrn aunHW swrI bwxI jubwnI BweI mnI isMG nUM ilKvweI sI[
dmdmw swihb iv`c ivcridAW gurU jI dy in`q dy kRm bwry
ieiqhwsk q`Q hn ik svyr smyN gurU swihb bwxI ilKvwauNdy sn Aqy
Swm nUM aus bwxI dw Su`D aucwrn Aqy ArQ kQw rUp iv`c krdy sn
(AmIr BMfwr pMnw 54 Aqy ^wlsw jIvn pMnw 11 au~pr ieh Sbd
drz hn)[ smu`cy sRI gurU gRMQ swihb jI dI ArQW smyq kQw nUM
siqgurW dmdmw ivKy, d`Kx jwx qoN pihlW sMpr
U n kIqw[ ieiqhwskwrW
Anuswr ieQy 48 isMGW ny gurbwxI dy ArQ gurU jI dy mùK qoN sRvx kIqy
ijnHW iv`c BweI mnI isMG jI Aqy bwbw dIp isMG vI Swml sn[ ies
dI jwxkwrI sMq AmIr isMG ny 'AmIr BMfwr', dy pMnw 54 Aqy sMq
gurbcn isMG ny AwpxI pusqk ‘gurmuK pRkwS’ pMnw 184 iv`c id`qI
hY:

66
bwbw dIp isMG Awid ATqwlI isMG pVHy[
sRI dSmyS kQw krI pRIq lwieAw[
gurU kwSI q^q dmdmw swihb tkswl qorI[
buFy bYl pVH jwvy vr ieho gwieAw[
q^q dmdmyN soN pVHy ATqwlI isMG rws[
ArQ sMpRdw pwT kI clI qbI qy ^ws[ (AmIr BMfwr)

gurU goibMd isMG jI ny d`Kx v`l jwx smyN dmdmw swihb dI


syvw-sMBwl bwbw dIp isMG jI dy juMmy lweI Aqy hirmMdr swihb
(AMimRqsr) dI syvw BweI mnI isMG jI nUM sONpI[ bwbw dIp isMG jI
ij`Qy mhwn sUrmy sn auQy pUrn bRhm igAwnI Aqy mhwn ilKwrI qy
ivdvwn vI sn[ aunHW dmdmI bIV dy cwr auqwry h`QIN kr ky cwr
q^qW-sRI Akwl q^q swihb (AMimRqsr swihb), sRI kys gVH swihb
(AnMdpur swihb), sRI ptnw swihb (ibhwr) Aqy dmdmw swihb
(qlvMfI swbo) ivKy suSoBq krvwey[ bwbw jI ny 1761 eIsvI nUM 75
swl dI aumry 18 syr dw KMfw h`Q 'c lY ky 5000 ku isMGW sUrimAW nwL
muglW dw twkrw kridAW hoieAW Awpxw sIs sRI hirmMdr swihb
ivKy gurU crnW 'c ByNt kr id`qw[ qurn qoN pihlW dmdmy dI syvw
ienHW bwbw suDw isMG nUM sMBwl id`qI sI[ gurmiq iv`idAw dI ieh
tkswl AwKMf rUp iv`c cwlU hY[gurmiq iv`idAw dI dUjI tkswl
AMimRqsr ivKy BweI mnI isMG jI ny AwrMBI sI[ gurbwxI Aqy is`KI
dw pRcwr Aqy prswr ieiqhws p`KoN BweI mnI isMG jI ny jo kIqw auh
bVw hI AdùqI hY[ BweI swihb jI iv`idAw dy mwrqMf, mhwn ilKwrI,
au~c kotI dy kvI, kQwvwck Aqy ivcwrk hox nwqy is`K ieiqhws
iv`c vI v`fw ih`sw pw gey[ BweI swihb klm qy ikrpwn vwhux dy
DnI, Swsqr Aqy Ssqr dy gnI, gurbwxI dy igAwqw Aqy pMQk
ivDwqw hox kr ky mhwn dwrSink vI sn[ dwrSink dI idRStI AMq
gihrI huMdI hY[ auh Cupy ArUp nUM vI vyKx dI smr`Qw r`Kdw huMdw hY[
ieh pRwpqI aus nUM pUrbly sMskwrW kwrn hwsl hoeI hudM I hY[ dwrSink
pws AnuBvI igAwn huMdw hY jo AslIAq pRgt krdw hY[ aus dw
sInw Aqy idl-idmwg roSn hox sdkw aus dw boilAw hr Sbd
im`Tw, pRym meI Aqy mnu`KI jIvn leI pRyrnw vwlw huMdw hY[

67
ielm dy swgr iv`c s`c dy moqI jo jIvn joqI dy inAweIN huMdy
hn nUM ilKx Aqy vMfx dw kMm hr koeI nhIN kr skdw[ ies leI
bMdy 'qy auh jIvn dihMd hI ikRpw krdw hY[ igAwnI grjw isMG dI
Koj Anuswr swihqk p`KoN BweI mnI isMG jI dIAW do rcnwvW
'igAwn rqnwvlI' Aqy 'Bgq rqnwvlI' bVIAW mhwn hn[ iehnW
qoN ielwvw BweI swihb ny bhuq swrIAW purwqn poQIAW dI rcnw,
dsm gRMQ dw sMpwdn Aqy hor Putkl rcnwvW vI kIqIAW hn[
pRoPYsr drSn isMG Aqy gurnyk isMG ies dmdmI tkswl dy
audySW bwry ilKdy hn ik jo ArQ qy pwT is`KW ny siqgur jI qoN
is`iKAw auh auhnW ny Awpxy qoN AgWh is`KW nUM Awpxy kol r`K ky pVHw
id`qy Aqy ies qrHW hI ieh sMpRdw AgWh A`j q`k qurI AweI
hY[....ie`Qy ieh vI d`s dyxw TIk jwpdw hY ik ies ArQ sMpRdw iv`c
jo vI ArQ isKwaux dI syvw muKI dy qOr 'qy krdy hn auh inry pury
ArQ krn iv`c hI pRvIn nhIN sn huMdy blik swDnw qy Bjn bMdgI
vwly Awqimk joDy Aqy is`KI jIvn dy pRcwrk vI huMdy sn[ieqnw kuJ
dy huMdy hoey vI ieh ivr`kq jW sinAwsI swDUAW dI qrHW nhIN huMdy sn,
blik is`K pMQ dy sB qoN v`D kwrjSwlI syvk huMdy sn[ jdoN vI kdy
pMQ 'qy BIVw bxdI jW pMQ Aqy gRMQ dI Awn Swn nUM vMgwirAw jWdw
sI qW ieh smyN smyN gRMQ-pMQ dI Awn-Swn dy mu`K pihrydwr huMdy sn
Aqy v`fI qoN v`fI kurbwnI dyx iv`c vI ipCWh nhIN sn htdy[
BweI mnI isMG jI dI au~cI, su`cI Aqy smu`cI soc bwry ie`k kvI
ny bVy idl tuMbvyN Sbd ilKy hn:
ibhbl hoieAw ey mn myrw, AMimRq ipAwlw pIvW, mr ky jIvW[
myrw bMd bMd k`itAw jwvy, P`t ijmIN dy sIvW, im`tI QIvW[
gurU jI! ieSk qyry dw Bwxw, im`Tw jwxw,
iPr sIs ktwvW, bIj ShIdI pwvW[

BweI mnI isMG jI qoN ipCoN BweI dIvwn isMG jI, BweI guridAwl
isMG jI Aqy BweI gurbKS isMG jI ies tkswl dI syvw inBwauNdy
rhy[ BweI dIvwn isMG Aqy BweI gurbKS isMG jI dy clwxy auprMq
BweI guridAwl isMG jI tkswl dy muKI sn[ ienHW qoN A`gy BweI

68
Amr isMG, BweI sUrq isMG Aqy BweI kOl isMG dI rihnumweI hyT
tkswl dIAW iqMn SwKwvW bxIAW[ BweI Amr isMG ip`CoN BweI rwm
isMG, BweI cMdw isMG, BweI hzwrw isMG Aqy BweI vIr isMG muKI
rhy[ BweI kOl isMG vloN clweI SwK dI syvw BweI j`sw isMG ny
sMBwlI[ pr BweI sUrq isMG dI SwK Ajy q`k c`l rhI hY[ BweI
sUrq isMG qoN A`gy BweI gurdws isMG, BweI sMq isMG, BweI dieAw
isMG Aqy BweI Bgvwn isMG tkswl dy j`Qydwr rhy[ ies auprMq iPr
iqMn SwKW bx geIAW, ie`k dy muKI sMq AmIr isMG (bzwr s`qo glI
vwLy, nmk mMfI AMimRqsr) sn[ ienHW qoN bwAd sMq ikrpwl isMG
Aqy sMq m`Kx isMG syvw krdy rhy[ dUjI SwK dy pRDwn BweI &qih
cMd sn[ ienHW ip`CoN sMq sMgq isMG jI kMblI vwly Aqy iPr sMq
krqwr isMG jI murwly vwLy hoey[
qIjI SwK dy mu`KI sMq hrnwm isMG jI bydI sn[ ieh kihxI
krnI dy pUry Aqy bRhm igAwn vyqw sn[ ienHW qoN bwAd tkswl dI
syvw sMq ibSn isMG jI ny sMBwlI[ ieh gujrwq dy ipMf bohQ iv`c
jnmy[ sMqW mhwqmW qoN gurmuKI pVHI[ Akwl q^q swihb 'qy AMimRqpwn
kr ky isMG sj gey[ ienHW pMifq qwrw isMG nroqm Aqy pMifq swDU
isMG jI dy kol 9 swl rih ky bhuq swry Dwrimk gRMQW Aqy ivAwkrx
dw igAwn pRwpq kIqw[ ienHW sMq hrnwm isMG jI pwsoN sRI gurU gRMQ
swihb jI, dsm gRMQ Aqy sRI gur pRqwp sUrj gMQ dI sMiQAw ArQW
smyq pRwpq kIqI[ qkrIbn 200 ividAwrQI ienHW qoN gurbwxI Aqy
hor Dwrimk Aqy ieiqhwsk gRQ M W dI kQw is`K rhy sn[ kyvl 53 swl
dI aumr 'c cVHweI kr gey[ ienHW dy ividAwrQIAW iv`coN sMq suMdr
isMG jI iBMfr klW (PIrozpur) vwilAW dI gur pRIqI, syvw Aqy SrDw
nUM q`k jIauNdy jIA sMq ibSn isMG jI ny murwly ipMf iv`c sMgqW swmHxy
aunHW nUM tkswl dI syvw sONpI[
ieiqhwsk ilKqW drswauNdIAW hn ik suMdr isMG jI 10 swl
dI AwXU iv`c hI sRI gurU gRMQ swihb jI dw bhuq hI Su`D pwT kr lYNdy
sn[ mwnoN aunHW dy pUrbly krmW dI kIqI v`fI kmweI pRgt ho rhI
sI[ iPr ienHW Awpxy ipMf Drm kot dy ie`k pMifq qoN sMsikRq dI
ivAwkrx dw AiDAYn kIqw Aqy GrylU kMmW ArQwq vwhI KyqI iv`c

69
vI GridAW dw h`Q vtwauNdy sn[ iehnW ipMf dwdW (ijlHw luiDAwxw)
ivKy sMq jvwlw dws qoN AnykW gRMQW dw guhj igAwn Aqy kIrqn dI
dwq pRwpq kIqI[ sMpRdweI tkswl dI syvw nUM mu`K rKidAW 25-30
isMGW smyq dUr-drwfy jw ky gurmiq dw pRcwr kIqw Aqy gurbwxI dy
pycIdw BydW nUM swD sMgq iv`c KoilHAw[
sMq suMdr isMG jI dy s`c-KMf ipAwny mgroN tkswl dI syvw-
sMBwl Aqy izMmyvwrI igAwnI gurbcn isMG jI 'Kwlsw' nUM hwsl
hoeI[ igAwnI jI ny qkrIbn 10 swl (1921-1930 q`k) sMq suMdr
isMG jI dI sMgq kIqI Aqy j`Qy iv`c ivcridAW gurmiq dy idRStIkonW
dy BydW nUM jwx ky mn iv`c pUrn qOr 'qy vswieAw[ ienHW vI sMq suMdr
isMG dI clweI mirXwdw nUM A`gy qoirAw Aqy 125 qoN 150 isMGW dy j`Qy
smyq pMjwb Aqy dyS dy v`K v`K ipMfW, ngrW, SihrW Aqy dyS dy
ielwikAW iv`c gurbwxI Aqy gur pRqwp sUrj gRMQ dI kQw rwhIN
gurmiq dw pRcwr Aqy is`KI dw pwswr kIqw[ ienHW gurbwxI Aqy hor
gRMQW dw Su`D pwT qy kQw isKw ky AnykW hI pwTI, kQw-vwck Aqy
pRcwrk iqAwr kIqy[ Awpxy jIvn iv`c ^wlsw jI ny 'gurmuK pRkwS'
qy 'gurbwxI pwT drSn' nwmI pusqkW ilKIAW[ ies qoN ielwvw
gurmiq dI iv`idAw pVHwaux leI keI gurmiq kyNdrW Aqy gurduAwirAW
dI syvw krvweI[ Awp ny 31 jnvrI 1967 nUM ptnw swihb ivKy sRI
gurU goibMd isMG jI dy 300 swlw Avqwr purb 'qy kQw krn auprMq
ieh Sbd AwKy, 'bwbw dIp isMG swihb jI Aqy BweI mnI isMG
swihb jI Awidk bRhm igAwnI, aunHW qoN jo A`j q`k clI AwauNdI
tkswl hY, gurU klgIDr dI bKiSS sdkw sMq suMdr isMG swihb jI
iBMfrW vwilAW ny dws dI ifaUtI lweI sI, auh A`j qoN ies qweIN
sMq krqwr isMG jI nUM sONp rhy hW’[
sMq krqwr isMG jI '^wlsw' ny gurmiq ividAw qW Awpxy ipMf
dy gRMQI BweI b`gw isMG jI pwsoN pRwpq kIqI[ sMswrI iv`idAw imfl
(A`TvIN) imfl skUl Kym krn qoN, nOvIN dsvIN nYSnl hweI skUl,
iB`KIivMf qoN Aqy AYP.ey.Kwlsw kwlj, AMimRqsr qoN kIqI[ iPr 5
ku mhIny mukqsr swihb ivKy ptvwrI vjoN nOkrI kIqI[ pr 1957
iv`c igAwnI gurbcn isMG jI ^wlsw dy j`Qy 'c Swml ho gey Aqy

70
12 swl sMpRdw iv`c rih ky rihq-bihq iv`c p`ky Aqy jwxU ho gey[
ienHW mihqw cOk ivKy gurdrSn pRkwS gurduAwrw iqAwr krvw ky
kIrqn ividAwlw kwiem kIqw[ ieQy hOLI hOLI gurmiq iv`idAw
hwsl krn vwly ividAwrQIAW dI igxqI 200 dy lg Bg ho geI[
sMq krqwr isMG jI bhuq hI jwho-jlwl vwly, Drm krm iv`c
prp`k Aqy gurbwxI dy rsIey, jsIey sn[ kQw krn smyN ieh
ividAwrQIAW nUM poQIAW dy ky ibTwauNdy sn qWik auh gurbwxI dy
igAwn, boD, pycIdw BydW Aqy idRStI-kon qoN pUry jwxU ho jwx[ ieM\
ienHW ny AnykW hI igAwnI, pwTI, kQwvwck Aqy kIrqnIey iqAwr
kIqy[ienHW gurU qyg bhwdr jI dy 300 swlw ShIdI gurpurb dy sMbMD
iv`c 30 v`fy ngr kIrqn rcw ky is`K kOm nMU hlUx ky jgwieAw BwvyN
aus smyN kyNdr srkwr v`loN dyS Br iv`c AYmrjYNsI AYlwnI hoeI sI[
ies AYmrjYNsI dIAW SrqW sn ik lok iek`Ty ho ky koeI muzwhrw,
kwnPMrs, Drny Awid nhIN rcw skdy ArQwq d&w 144 l`gI hoeI
sI[ ienHW dyS dy kony kony 'qy jw ky is`KI dw pRcwr kIqw Aqy jIvn
mMqv iehI drswauNdy sn, "myrw isr jwvy qW jwvy, myrw is`KI isdk
nw jwvy'[ pr jIp hwdsy iv`c burI qrHW P`tV hox kr ky 8 ku swl pMQ
dI syvw kr ky sMswr qoN ipAwnw kr gey[ ienHW qoN ip`CoN dmdmI
tkswl dI syvw sMq jrnYl isMG ^wlsw (ShId) iBMfrWvwly jo ik Ajy
30 ku swl dy hI sn nUM sONpI geI[
sMq jrnYl isMG iBMfrWvwly s`c 'qy pihrw dyx vwly, lwlc
rihq, sUrmy, DrmI, bolW nUM qoV inBwaux vwly Aqy gurbwxI dy
igAwqw sn[ ieh Awpxy 7 BrwvW iv`coN sB qoN Coty Aqy bcpn qoN
hI ruhwnI bulMdIAW dy mwlk sn[ ieh pMj jmwqW pws krn qoN
bwAd pVHweI C`f ipqw srdwr joigMdr isMG nwl KyqIbwVI dy kMmW
'c pUrw h`Q vtwaux l`g pey[ nwm ismrn iv`c ilvlIn hud
M y dyK ienHW
dy ipqw sMq gurbcn isMG jI kol ipMf iBMfrklW lY gey, ij`Qy
dmdmI tkswl dw hY~f kuAwtr sI[ ijauN hI sMqW ny AMimRqpwn
krwieAw ieh AMimRqDwrI ho SsqrDwrI Aqy praupkwrI ho gey[
sMq jrnYl isMG ny jdoN syvw-sMBwlI qW aus v^q srkwrI
eyjMsI 'inrMkwrI' dy mu`KI gurbcn isMG v`loN is`KI nUM v`fI Fwh lweI

71
jw rhI sI[ auh gurU swihbwn ivrùD mMdI BwSw boldw sI[ srkwr dI
Sih 'qy aus ny 13 ApRYL 1978 nUM AMimRqsr ivKy AYsI KUn dI holI
KyfHI ijs iv`c 13 isMG ShId Aqy Anigxq P`tV ho gey sn[ kuJ
smyN auprMq c`l rhy kql dy kys iv`c j`j ny swry dy swry kwql brI
kr id`qy[
dUjI Gtnw hirAwxy dy ipMf cMdoklW iv`c 14 sqMbr 1981 nUM
vwprI ij`Qy pulIs ny dmdmI tkswl dIAW do g`fIAW, sRI gurU gRMQ
swihb jI dI bIV smyq bhuq swrIAW Dwrimk poQIAW A`g lw ky swV
id`qIAW[ so inrMkwrIAW dy kUV-kus`q Aqy is`KI ivru`D zihr auglx
kwrn Aqy cMdo-klW dI lMU-kMfy KVHy krn vwlI Gtnw ny sMq jrnYl
isMG dy mn nUM JMjoV ky r`K id`qw[ ies dy nwl hI jnsMgIAW Aqy
kWgrsIAW dy v`fy nyqwvW v`loN is`KW nUM v`KvwdI , A`qvwdI, dyS DRohI,
kwql, bwgI Awid nwL grdwnx kr ky bldI 'qy qyl pwaux dw kMm
kIqw[ nqIjy v`joN AwpxI g`dI kwiem r`Kx leI Aqy is`KW nUM sbk
isKwaux leI dyS dI pRDwn mMqRI ieMdrw gWDI ny 'ApRySn bilaU
stwr' dy nW hyT ihMdusqwn dI &Oj 3 jUn 1984 nUM sRI hirmMdr swihb
'qy v`fy hmly vjoN cwVH id`qI[ pMjwb srkwr dy ie`k AiDkwrI ijs
ny ifptI kimSnr Awid AhuidAW 'qy syvw kIqI Aqy jwieMt sk`qr
dy Ahudy qoN syvw-mukq hoey (ey. Awr. drSI) ny AwpxI ikqwb 'The
Gallant Defender' (jWbwj rwKw) iv`c &Oj dI igxqI 70,000 ilKI
hY[ ies &OjI hmly iv`c kMpnIAW vI auh ByjIAW ijs dy juAwn
Awpxy Awp nUM lVwkU Aqy Xu`D dy FMgW qoN mwhr smJdy sn[ ienHW
&OjIAW ny mSIn gMnW, b^qr bMd g`fIAW, qopW, tYkW dI vrqoN kIqI
jd ik sMq jrnYl isMG nwL kyvl 200 dy krIb isMG sn ijnHW pws
ey. ky. 47, AwtomYitk rweIPlW Aqy kuJ ku mSIn gMnW sn[ bVy du`K
dI g`l ieh hmlw vI aus smyN kIqw jdoN sMgqW v`fI igxqI iv`c sRI
gurU Arjn dyv jI dw ShIdI purb mnwaux leI sRI hirmMdr swihb
ivKy hwzrI Br rhIAW sn[ BwrqI &Oj ijs dw inSwnw sI ik ieh
ApRySn swfw 4 GMitAW dw hY 4 idn iv`c vI mukMml nw kr skI[
ies hmly dOrwn sMq jrnYl isMG jI, BweI AmrIk isMG jI (bytw
sMq krqwr isMG jI), jrnl subyg isMG jI (syvw mukq) hor isMGW

72
nwL &Oj dw mukwblw krdy hoey 6 jUn nMU ShIdIAW pw gey[ BwrqI &Oj
ny AwpxI hwr dyKidAW gu`sy iv`c Aw ky qopW Aqy tYNkW dy goilAW nwL
Akwl qKq swihb Fih FyrI kr id`qw[ gurU rwm dws lwiebRyrI swV
id`qI Aqy hzwrW hI bydoSIAW sMgqW ijnHW iv`c iesqRIAW, b`cy, bu`Fy
Awid golIAW nwl BuMn id`qy[ A`q dy piv`qr AsQwn sRI hirmMdr
swihb qy vI sYNkVy golIAW dwgIAW[
ShId sMq jrnYl isMG jI bwry ey. Awr. drSI ijnHW dI
AMgryzI 'c ilKI ikqwb 'The Gallant Defender' dw pMjwbI Anuvwd
pRoPYsr kulbIr isMG ny 'jWbwj rwKw' iv`c kIqw dy pMnw 37 'qy ieM\
iliKAw hY:
'sMq iBMfrwvwly koL mhwn dUr-idRStI Aqy AgMmI sUJ sI[
aus kol kmwl dI KojI, AMqr-idRStI Aqy AnuBv SkqI sI[ auh
Aij`q hOsly, sUrmgqI Aqy ruhwnI qwkq dw pRqIk sI[ aus dy Cy
Pu`t qoN v`D lMby k`d, id`l-cIrvIAW Aqy BKdIAW A`KW ny is`K-
ikswnI, is`K-bu`DIjIvIAW Aqy is`K nOjvwnW dI isQl hoeI SkqI
iv`c muV jwn pw id`qI[ ienHW AswDwrn KUbIAW ny aus nUM ie`k
irvwieqI ikswn pRcwrk dI AvsQw qoN aup`r au~Tw ky iek mhwn
nyqw Aqy is`K m`q dy 'jWbwj rwKy' dy ruqby 'qy phuMcw id`qw[ aus nUM
iksy pYgMbr jW msIhy qoN QoVHy hI &rk nwL dyiKAw jw skdw hY[ hY
koeI 20 vIN sdI dy is`K ieiqhws iv`c pYdw hoieAw Aijhw hor nyqw
ijs ny Kwlsw pMQ AMdr ivSv p`Dr qy ieM\ nvIN jwn pweI hovy Aqy
ies nUM ie`k Aij`q Aqy Atu`t sMsQw dy rUp iv`c auBwirAw hovy? ieh
aus dI kirSmeI Aqy AwkrSk SKSIAq dw hI kmwl sI ik auh
sUrj vWg ciVHAw Aqy kuJ hI swlW dy QoVHy ijhy smyN iv`c aus ny bwkI
swry AkwlI nyqwvW nUM gRihx lw id`qw[ Aijhw AwgU kdy kdweIN Aqy
r`b-sb`bI hI pYdw huMdw hY[ iksy momb`qI nUM ie`k PUk nwL buJwieAw
jw skdw hY, pr sUrj bwry Aijhw socxw srwsr byvkUPI hY[ momb`qI
qW roSnI vI qd q`k idMdI hY jdoN aus nUM bwilAw jWdw hY pr sUrj
AwpxI sdIvI roSnI nwl cmkdw hY Aqy ij`Qy vI jWdw hY roSnI
vMfdw hY[ sMq jrnYl isMG vI is`K ieiqhws dy pMinAW iv`c sUrj
vWg cmkdw rhygw[’

73
ey. Awr. drSI jI swbkw pI.sI. A&sr ny srdwr pRqwp isMG
kYroN dy smyN qoN srdwr pRkwS isMG bwdl dI mOjUdw srkwr q`k
pRSwSn iv`c Aihm AhuidAW ’qy rihMidAW v`K v`K srkwrW dy kwrj
FMg Aqy kUV-nIqIAW nUM bVw nyVy rih ky q`ikAw Aqy nwL hI rwjsI
Aqy Dwrimk muKIAW dI kwrz SYlI nUM ghu nwl vwicAw sI[ aunHW ny
inmwxw ijhw Xqn kr ky is`K ieiqhws dy pMinAW iv`c bhuq v`fw
Xogdwn pwieAw hY[
sMq jrnYl isMG dy ieh Sbd sn, "mYN srIr dy mr jwx nUM mOq
nhIN smJdw pr bMdy dI zmIr mr jwx nUM mOq smJdw hW"[ ieh
kQn aunHW Shwdq dy ky qoV inBw id`qw[ aunHW is`K nOjvwnW AMdr
AYsI joq jgweI jo Ajy q`k pRcMf hY[ BwvyN hux qoN 31 swl pihlW auh
sMswr qoN cl gey[ pr srkwrW Ajy vI aunHW dy nW qoN frdIAW hn[
aunHW dw ShIdI idn mnwaux 'qy vI pwbMdI vrgy hwlwq pYdw kr
idMdIAW hn[ pr is`K j`QybMdIAW dyS Aqy ivdySW AMdr 6 jUn 1984
swl AMdr ‘aupRySn bilaU stwr' iv`c hoey ShIdW dw v`fy pYmwny 'qy
G`lUGwrw spqwh bhuq SrDw Bwvnw nwl mnwauNdIAW hn Aqy SrDw
dy Pu`l ByNt krdIAW hn[ kyNdr dI id`lI vwLI srkwr dy AiDkwrI
pMjwb srkwr dy AiDkwrIAW nUM ic`TI p`qr rwhIN hr swl pu`Cdy hn
ik qusIN ieh G`lUGwrw idn mnwaux dI iejwzq ikauN dy rhy hoN? ies
qy pwbMdI ikauN nhIN lwauNdy? hor qW hor sMqW dI &oto lwaux 'qy vI
pwbMdI hY[ jykr iksy ny kwr vgYrw 'qy sMq jrnYl isMG dI &oto lweI
hoeI hY qW pulIs vwly aus nUM pwVn q`k jWdy hn Aqy &oto lwaux vwLy
nUM bhuq zlIl krdy hn[ pr AwKIr nUM qW iehI hoxw hY 'kUV inKuty
nwnkw EVik sc rhI'[
Asl iv`c dmdmI tkswl gurmiq Aqy is`KI dI joq jgdI
r`Kx leI v`fI BUimkw inBw rhI hY[ tkswl AMdr gurmiq iv`idAw
dy pRcwr Aqy pwswr leI au~qm pwTI isMG, kQw vwck, ivdvwn,
bulwry Aqy igAwnI pYdw krn qoN ielwvw gurmiq iltrycr iqAwr
kIqw jWdw hY[ aupRySn bilaU stwr auprMq kyNdr srkwr ny ies
tkswl dy ^wqmy leI hr swDn jutwieAw hoieAw hY[ swm, dwm,
dMf qy Byq vwLI nIqI Apxw ky AYsIAW tkswl ivroDI AjYNsIAW

74
pMjwb Aqy dyS dy pRWqW iv`c KVHIAW kIqIAW hoeIAW hn ijhVIAW
tkswl dy isDwqW dI hr p`KoN ivroDqw kr rhIAW hn[ pr aunHW nUM
ieh pqw nhIN ik gurU goibMd isMG dI clweI hoeI ieh tkswl kdy
^qm hox vwlI nhIN hY[ ies tkswl nUM BweI mnI isMG Aqy bwbw
dIp isMG ny AwpxIAW rgW dw KUn folH ky isMijAw hoieAw hY[ ieh
is`KI pRcwr dI qurdI iPrdI XUnIvristI hY[ tkswlI isMG srkwrW
v`loN clweIAW ienHW eyjYNsIAW dI hr cnOqI Aqy vMgwr dw swmHxw ft
ky kr rhy hn[
ies smyN dmdmI tkswl dIAW iqMn SwKwvW c`l rhIAW hn[
cONk mihqy ivKy BweI hrnwm isMG DuMmW mu`KI hY, iBMfrklW ivKy
igAwnI BweI mohn isMG muKI hY Aqy sMgrwvW ivKy BweI rwm isMG
muKI hn[ BwvyN kuJ is`K j`QybMdIAW v`loN hrnwm isMG DuMmW dw ies kr
ky BwrI ivroD ho irhw hY ik auh srkwr nwl jw imilAw hY pr aus
ny srkwr dw swQ dy ky v`fw morcw &qih kIqw hY[ auh ieh ik 1984
dy 'aupRySn bilau stwr' smyN dy ShIdW dI Xwdgwr aus ny srkwr 'qy
zor pw ky Akwl q^q dy pws iqAwr krvw id`qI hY[ srkwrW Aqy
ihMdU j`QybMdIAW dy BwrI ivroD kwrn 28 swl bIq gey sn auh
Xwdgwr nhIN sI bx skI[ 1984 dy swky dI ieh bxI Xwdgwr ie`k
ieiqhwsk mIl p`Qr vWg hY ij`Qy sRI gurU gRMQ swihb jI dw pRkwS
hY, SrDwlU Aw ky sIs JkwauNdy hn Aqy ShIdW dI Xwd qwzw huMdI hY[
ieh Xwdgwr Awaux vwly smyN AMdr isMG sUrimAW leI roSn munwry
dw kMm krygI[
AxK ijauNdI rhy qW gulwmI imt jWdI hY[ zmIr mr jwvy qW
AwzwdI nUM s`t v`jdI hY[ jwm-ey-Shwdq pIx leI ijgr bxwauxw
pYNdw hY[ rihxI, kihxI Aqy krnI iv`c pUrw ienswn hI ShId ho
skdw hY[ ie`k kvI dy bol hn:
ierwdy ijn ky puKqw hoN' nzr ijnw kI Kudw pr ho,
qlw qlw KYz mOjoN sy, GbrwieAw nhIN krqy[
qvwrIK ny A`KIN q`ikAw ie`k AnoKw mMjr,
ibjlI A`g quPwn qy lohw,
hr ie`k is`K dy AMdr[

75
ShIdW pRqI kvI dy mhW bol hn:
Xy voh roSn isqwry hYN jo ikAwmq qk cmkyNgy[
imlI qwb-ey-qhw iks ko cmk ienkI Gtny kI[

ShIdW dI Xwdgwr dI mhwnqw ie`k hor kvI ny ieM\ drsweI


hY:
ShIdoN kI kqlgwh sy ikAw byhqr hY kwAbw[
ShIdoN kI ^wk py qo Kudw BI kurbwn hoqw hY[

dmdmI tkswl dI byVI nUM qrdI Aqy c`ldI r`Kx leI BweI
swihb ny bMd bMd ktvwauxw kbUl kr ilAw sI[ jkrIAw Kwn ny
BweI mnI isMG nUM svwl kIqw sI ik qUM mrn leI ikauN iqAwr hYN?
qW au~qr sI:
Shwdq ey hmwrI mOq dy pRvwny[ lokIN gwauNdy rihxgy swfy A&swny[

76
AiDAwey 2
bMs dy ShId
ShId BweI mnI isMG jI dy dwdw BweI b`lU jI (ShId) smyN dy
bhuq v`fy vxjwry sn[ ienHW dy prvwr dw bhuq v`fw vpwr sI[ ijs
qrHW A`j klH smwn Fox leI tr`k jW ryl g`fIAW dI vrqoN kIqI
jWdI hY aus smyN ienHW pws smwn dI FoAw-FAweI leI sYNkVy g`fy,
pSU ijnHW iv`c aUT, GoVy Aqy bld sn[ ies vpwr kwrn id`lI
drbwr iv`c vI ienHW dI qUqI boldI sI[ Bwv ieh koeI Awm Grwxw
nhIN sI[ vpwr kwrn ieh kwPI DnI prvwr sI[ id`lI q^q dy
bwdSwhW nwl myl imlwp hox kr ky ieiqhwsk q`Q drswauNdy hn ik
BweI b`lU dI bytI, mlUkI dw Akbr dy drbwr iv`c cMgw svwgq
hoieAw sI Aqy ienHW dw bytw BweI mweI dws, Swh jhwn nUM imilAw
sI[ ieh jwxkwrI B`t vhIAW qoN imldI hY:
mlUkI imlI Akbr bwdSwh ko, ijh bytI kih ky ibTlweI[
DUVw pMsyrI kwT kroVw, solW jqIAW my snmwn krweI [
qWbw p`qr aUp qih, bwdSwh sy sugMD ilKweI[
inSwn ngwrw solW jwq myN, mlUkI rWgVI ilAweI[
mweI dws Swh jhwn ko imilAw, vKy ihMdU muslmwn[
mweI dws qyry qMbU gYn mih JUly, ifaufI bwhr KVy drbwn[
(coKw B`t, B`t vwhI krisMDU, prgnw sPIdoN)

dUjy pwsy BweI nwnU (pu`qr BweI mUlw, poqrw BweI rwE Aqy
BweI mnI isMG jI dy dwdy BweI b`lU dw Cotw Brw) qoN ^wndwn dy sMbMD
gurU Gr nwL juVy hoey sn[ gurU swihbwn dI id`B idRStI kr ky ienHW
'qy nwm bwxI dw rMgx mjITy rMg dI inAweIN ciVHAw hoieAw sI[
ienHW dy sIny Aqy idl-idmwg roSn hox kr ky ieh gurU Gr dy p`ky
SrDwlU Aqy AwSk ho cu`ky sn[ qn, mn qy Dn gurU jI nUM ByNt krn
kr ky ShIdI dw AwrMB BweI nwnU jI qoN ho igAw sI[ auprMq ies
^wndwn ny ShwdqW dI AYsI JVI lweI jo A`gy ivsQwr pUrbk ibAwn
kIqI geI hY[

77
2.1 BweI suhylw
BweI suhylw gurU hirgoibMd swihb jI dw AinMn is`K BweI b`lU
dw sB qoN Cotw pu`qr Aqy BweI mnI isMG jI dw cwcw sI[ ieh 29
ApRYl 1635 nUM PgvwVy kol hoeI jMg iv`c ShId hoey[ CyvyN siqgurW
dI &Oj iv`c ieh mMny-pRmMny XoDy sn[ ieh srIr dy sfOl, mn kr ky
dlyr, swhsI, in`fr Aqy bIr-rsI sn[ pYNdy KW nwmI pTwn ijhVw
gurU jI dI &Oj iv`c mShUr Aqy qkVw ispwhI sI, auh lwhOr hkUmq
nwl imL ky grU swihb ivruD` krqwrpur v`l SwhI &Oj cVHw ilAwieAw[
dohW pwisAW dy dl iBV pey Aqy AnykW juAwn mOq dI GoVI cVH gey[
ies jMg iv`c BweI suhylw ny bVI PurqI nwL AYsy Ssqr clwey ik
ij`Dr nUM vI ieh XoDw vDdw sI muglW 'c BwjV pwauNdw Aqy AwhU
lwhuMdw jWdw sI[ ies jMg AMdr pYNdy KW gurU jI h`QoN mwirAw igAw[
is`K &Oj dI ij`q dy ngwry v`j gey[ BwvyN 28 ApRYl nUM jMg smwpq ho
geI pr gurU jI dy hukm 'qy jdoN is`K &Oj Agly idn kIrqpur vl
jw rhI sI qW muglW ny &gvwVy kol Acncyq hmlw kr id`qw[ ie`Qy
dohW pwisAW ivckwr v`fI mu`T-ByV Aqy ktw-v`FI hoeI[ BweI suhylw
ny A`gy vD ky bhwdrI dy KUb jOhr idKwey Aqy lVdy lVdy ieqny
Gwiel ho gey ik AKIr pRwx iqAwg gey[ BweI b`lU dy byty BweI dwsw
(mwDo dws) vI ies jMg iv`c hI ShId hoey sn[ gurU swihb ny ShId
is`KW dw h`QIN sskwr kIqw[
ienHW dI ShIdI bwry B`t vhI 'c drz hY:
'dwsw bytw blU kw, suhylw bytw b`lU kw, poqy mUly ky, pVpoqy
reIey ky, jlHwny, jgU bytw Drmy kw, poqw Bojy kw, rmwxw, vwsI
lwfvW, prgnw Qwnysr, swl solW sY bwnmy jyT mws kI sMkRWq idhuM
bu`Dvwr, PgvwVw ky mlHwn, prgxw jlMDr, pwCY Aw rhI qurk &Oj
gYl swmHy mwQY jUJ kr mry'[
(B`t vhI qlwauNFw, prgxw jINd, Kwqw rmwxo kw)

78
2.2 BweI idAwl dws
BweI idAwl dws, BweI mnI isMG dy v`fy Brw 10 nvMbr 1675
nUM cWdnI cONk , id`lI ivKy dyg iv`c aubwl ky ShId kIqw igAw[ BweI
idAwl dws nUM ieiqhwskwrW ny BweI idAwlw jI nwm nwL vI sMboDn
kIqw hY[ jdoN Awp 15 ku vrS dy sn qW ienHW dy ipqw mweI dws ny
Awpxy do hor pu`qrW nwL auhnW nUM gurU hir rwie jI dI syvw iv`c
ilAWdw[ iehnW gurU jI koL rih ky lMgr pwxI, BWfy mWjx, p`Kw
J`lx Awid dI syvw iv`c v`fw Xogdwn pwieAw[ siqgurW koL rih ky
gurbwxI dw AiBAws vI kIqw[ is`KI isDWq is`Ky Aqy mn 'c
vswey[ iPr gurU hir ikRSn dy drbwr dI r`j ky syvw kIqI[ dIvwn
drgwh m`l v`loN iehnW dy guxW dI gMTVI d`sx 'qy gurU qyg bhwdr jI
v`loN Awp nUM 'Gr bwrI' vzIr QwipAw[ gurU swihb ny ienHW 'qy ieqnw
ieqbwr, ipAwr Aqy siqkwr ijqwieAw ik pRvwr nUM iehnW dI
sONpxI C`f ky Awp pUrb Xwqrw 'qy cly gey[ iPr jdoN gurU swihb
Awswm v`l is`KI pRcwr leI gey qW 4 swl (1666-1670) idAwl
dws gurU jI dy nwL hI rhy[
ihMdU Drm nUM bcwaux ^wqr jdoN siqgurW ny id`lI vl cwlw
pwieAw qW hor is`KW dy nwl BweI idAwlw jI vI sn[ id`lI jwx smyN
rsqy iv`c b`sI pTwnW dy AsQwn 'qy swFy iMqMn mhIny s^q qsIhy BrI
jylH vI k`tI[ gurU swihb jdoN is`KI pRcwr krdy A`gy gey qW Awgry
qoN ienHW nUM pkV ky id`lI ilAWdw igAw[ A`goN bwdSwh ny AwiKAw,
'ieslwm Dwrn kro jW iPr mrn leI iqAwr rho[' mOq qoN pihlW
gur is`KW nUM drdnwk qsIhy Aqy frwvy id`qy gey[ pr jdoN dyiKAw
ieh Drm iqAwg nhIN rhy qW kwzI vloN bwdSwh dw hukm mMnidAW
BweI idAwlw jI nUM dyg 'c aubwlw dy ky mwrn dw &qvw id`qw igAw[
ieM\ BweI mqI dws Aqy BweI sqI dws qoN pihlW dyg 'c aubwl ky
ienHW nUM ShId kr id`qw igAw[ is`KI AMdr Aqy sMswr iv`c ieh
pihlI imswl hY ik Awpxy ieSt qoN pihlW aus dy cyilAW ny
iensw& Aqy Drm dI rwKI sbr, isdk inBwauNidAW Aqy SWqmeI
rih ky kIqI[ is`KI AMdr gurU dy ipAwr Aqy siqkwr dI prp`kqw
Aqy Drm dI idRVqw leI ieh mhwn prK sI[ gurU dy bcnW 'pihlW

79
mrn kbUl jIvn dI Cf Aws’ qy ieh is`K pUry au~qry[ is`K ieiqhws
iv`c iehnW dw nW roSn icrwg dI qrHW cmkdw rhygw[ ienHW dI
kurbwnI Ardws AMdr in`q duhrweI jWdI hY[ B`t vwhI mulqwnI
isMDI vI drswauNdI hY:
'idAwl dws mweI dws kw, poqw b`lU kw, pVpoqw mUly kw,
cMdrvwsI BwrdvwjI, goqr pMvwr, bMs bINJy kw bMJrwauNq jlhwnw,
gurU gYloN, mghr sudI pMcmI sMmq sqrW sY bqIs ko id`lI cWdnI cONk
ky mlhwn SwhI hukm gYl mwrw igAw[ gYlON mqI dws, sqI dws byty
hIrw nMd ky poqy lKI dws ky pVpoqy prwgy ky, bMs gOqm kw swrsuqI
Bwrgv goqy iCbr bRwhmn mwry gey['
ieiqhws ies g`l dI gvwhI vI Brdw hY ik BweI idAwl dws
dy do byty, BweI kilAwn isMG 29 Agsq 1700 dy idn qwrwgVH
(AnMdpur) dI jMg iv`c ShId hoey Aqy dUjy byty BweI mQrw isMG 8
AkqUbr 1700 dy idn inrmoh gVH dI jMg iv`c ShId hoey[ BweI
mQrw isMG dy pRvwr dI pIVHI A`gy c`l rhI hY[ ieh pRvwr ipMf
is`iKAVw (jMmU) dy ielwky iv`c rih rhy hn[ BweI kilAwx isMG dy
AOlwd nhIN sI[ ienHW dy qIjy Brw Drm isMG dy do pu`qr bu`D isMG Aqy
sMgrwm isMG sn[ pr aus qoN A`gy vyrvy auplBD nhIN hn[ fwktr
hrijMdr isMG dlgIr ny AwpxI pusqk 'BweI mnI isMG qy aunHW dy
pRvwr ' iv`c kilAwx isMG dI vMs dw pUrw vyrvw id`qw hY[
2.3 BweI hTI cMd
BweI hTI cMd, mnI isMG jI dy sB qoN Coty Brw sn[ ieh jpI,
qpI, sMjmI Aqy hTI hox kr ky bhuq hI ibbykI, sujwn Aqy DrmI
sn[ AiDAwqmk guxW qoN ielwvw ieh sUrmy hox dy nwqy GoV-svwrI,
qIr-AMdwzI Aqy qlvwr clwaux dy DnI sn[ sRI gurU goibMd isMG jI
dI &Oz iv`c ienHW dw nW nwmvr XoiDAW iv`c Swml sI[
ieh ^br imlx 'qy ik ktoc dw rwjw ikrpwl, hMfUr dw rwjw
hrI cMd, gulyr dw gopwl rwey, sRI ngr dw &qih Swh Aqy AOrMgzyb
dI &Oj v`fI igxqI iv`c pauNtw swihb vl cVH ky Aw rhI hY qW
siqgurW BMgwxI dy AsQwn au~qy ienHW nMU pCwVx leI morcy bxw ley[

80
iblwspur dw rwjw BIm cMd ienHW dI AgvweI kr irhw sI[ ieh &Oj
cVHI AwauNdI dyK ky gur is`KW dw KUn KOlx l`g ipAw, fOly Prkx
l`gy, mUMhW qy lwlIAW cVH geIAW Aqy A`KW lwl-gulwl ho geIAW[
18 sqMbr 1688 nUM jMg dy ngwry v`j gey[ mYdwn-ey-jMg 'c sUrmy
iBVn l`g pey, qIrW dI vrKw hox l`gI, SsqrW dI kVw kV dI
Awvwz cwry qrPoN Awaux l`gI, mwr lau mwr lau dy Awvwzy gUMjx l`gy
Aqy lhU dI holI SurU ho geI[ ies jMg iv`c ij`Qy hrI cMd, hXwq KW
vrgy cotI dy phwVI sUrbIr mwry gey au`Qy BweI hTI cMd, gurU swihb
dy BUAw dy pu`qr sMgo Swh, jIq m`l Aqy pIr bu`DU Swh dy do pu`qr vI
jOhr idKwauNdy c`l vsy[ gurU swihb dy qIr nwl jdoN hrI cMd XoDw
mwirAw igAw qW BIm cMd &Oj smyq mYdwn 'coN dOV igAw[ gurU swihb
dI ij`q hoeI[
B`t vhI BwdsoN dy Sbd hn, "hTI cMd mweI dws kw Avsj
idn 18 swl sqrW sY pYNqwlIs, BMgwnI ky mlhwn, rwj nwhn, gurU
kw hukm pwie rwjw Pqih Swh gYly swmHy mwQy rn my jUJ kr mrw"[
ies ShIdI dw hvwlw B`t vhI mulqwnI isMDI Aqy B`t vhI
krisMDU prgnw jINd iv`c vI drz hY[
2.4 BweI sohn cMd
BweI sohn cMd Brw BweI mnI isMG jI vI dsvyN gurW dI &Oj
iv`c BrqI ho gey sn[ gurU swihb dI ikRpw nwL ienHW dy jIvn iv`c
rupWqrkwrI qbdIlI Aw geI[ sMgRwm ibrqI kwrn ieh &OOz dIAW
mSkW iv`c lgwqwr Bwg lYx kr ky cMgy GoV-svwr, qyg dy DnI Aqy
qyj`svI sUrmy bx gey[ mOq dw BYA ienHW dy idl-idmwg AMdr nhIN
sI[
mhW suAwrQI, Kudgrz Aqy kmIny phwVI rwjy kdy muglW nwL
rL ky gurU swihb nUM ^qm krn leI cVH ky AwauNdy pr jdoN mugl
ienHW 'qy AiqAwcwr krdy qW m`dd leI siqgurW dy drbwr 'c Aw
ky imMnqW qrly krdy sn[ gurU jI qW sB dw Blw locdy Aqy rKvwlI
leI hmySw iqAwr br-iqAwr rihMdy sn[ ieM\ jdoN mwrc 1691
iv`c AOrMgzyb dy hukm nwl lwhOr dy sUbydwr v`loN AlP KW dI

81
rihnumweI hyT phwVI rwijAW qoN qwvwn (Tax) augrwhux leI &Oj
cwVHn bwry ^br imlI qW ienHW gurU jI qoN mukwblw krn leI &OjI
m`dd mMgI[ ikauNik AlP KW ny ndOn iv`c AwpxI &Oj lY AWdI sI[
so gurU swihb Awp 500 juAwn lY ky ndOn phuMcy[ ie`Qy gih g`c jMg
hoeI[ Blw mn kr ky lVn vwilAW nwL Dn vwly (qnKwhIey) ikvyN
mukwblw kr skdy hn? krwrI hwr Aqy v`fw nukswn huMdw dyK AlP
KW jwn bcw ky dOV igAw[ bhuq swry gurU dy lwfly juAwnW smyq BweI
sohn cMd vI jUJdw hoieAw 20 mwrc 1691 nUM ShIdI jwm pI igAw[
B`t vhI ies g`l dI gvwhI BrdI hY:
“sohn cMd bytw mweI dws kw, poqw b`lU kw....swl sqrW sY
sYNqwlIs, cyq pRivSty bweIs, gurU vwr ky idhuM, gur kw bcn pwie,
ndwaux ky mYdwn, swmHy jUJ kr mrw”[
B`t vhI mulqwnI isMDI, Kwqw puAwr blwauNqo kw[

2.5 BweI lihnU


BweI lihnU Brw BweI mnI isMG dw, ies dw nW keI ieiqhwskwrW
ny BweI lihxw vI iliKAw hY[ ieh 20 PrvrI 1696 nUM gulyr dI jMg
iv`c CwqI fwh ky jUJdy hoey ShId hoey[ pRBU dI id`qI dwq, gurU
drbwr dI syvw, nwm dy rMgx Aqy gurU swihb dI ikRpw idRStI sdkw
ies sUry AMdr bhuq hI gMBIr Awqimk bl pYdw ho igAw[ ies nUM
Ssqr clwaux dI klw mwno drgwhI hI pRwpq sI pr is`K sUrimAW
dy in`q dy AiBAws kwrn ies klw 'c hor inpuMn ho gey[ ijauN ijauN
smW bIqdw igAw iqauN iqauN gurU dy hukm Anuswr c`lx Aqy gurU pMQ
dw inmwxw ijhw syvk bx ky rx iv`c jUJ ky mrn dw cwA cVHdw
igAw[ BweI lihnU dy mn AMdr gurU dy bcn, 'jUJ mroN qau swc
pqIjY" Gr kr gey[ BwvyN pihlW vI lihxw jI keI jMgW iv`c Swml
hoey qy doKIAW nUM soiDAw pr gulr
y dI jMg iv`c mOq rwxI ies nUM aufIk
rhI sI[ ies jMg iv`c ies ny vYrIAW nUM vMgwirAw, llkwirAw Aqy
A`gy vD ky aunHW nUM mwrdw hoieAw ieh sUrmw isr dyx dI ivsmwdI
Kyf Kyf igAw[
B`t vhI BwdsoN dy pMnw 67 'qy ilKq hY:

82
“lihnU bytw mweI dws kw....jlHwnw, sqrW sY bwvn Pwgn idhuM
qyeIs vIrvwr ky idvs, gulyr ky mlHwn swmHy mwQy jUJ kr mrw[ gYloN
sMgqIAw isMG, hnvMq isMG byty jgqy ky, poqy pdmy ky, pVpoqy kauly
ky cMdrbMsI bqs goqy cuhwn, AwT my sy kurw hjwvq AWbAwny mwry
gey[
(B`t vhI BwdsoN, prgnw Qwnysr Kwqw jlHny puAwroN kw)

2.6 BweI Bgvwn isMG


BweI Bgvwn isMG pu`qr BweI mnI isMG 30 Agsq 1700 nUM
iklHw PiqhgVH (AnMdpur) ivKy jMg iv`c jUJdy hoey ShId hoey[
kursInwmy Anuswr BweI swihb dy do byty BweI KwnU isMG Aqy BweI
nwnU isMG sn[ A`goN KwnU isMG dy pMj pu`qr (gurdws isMG, hrI isMG,
krm isMG, ibjY isMG Aqy hrdws isMG) hoey[ ienHW iv`coN BweI
gurdws isMG dy 13 pu`qr (sMq isMG, imsrw isMG, bwg isMG, sUbw
isMG, Srm isMG, AwieAw isMG, sucyq isMG, rwm isMG, dysw isMG,
qygw isMG, ruGw isMG, dYAw isMG Aqy Swm isMG) sn[ ienHW dIAW
A`goN hor pIVHIAW vI c`l rhIAW hn[ ghu nwl ivcwrIey qW pRvwr
iv`c ieqny pu`qrW dI dwq gurU dI bKiSS kwrn sI[ BweI Bgvwn
isMG hoxI vI 10 Brw sn[
gurU goibMd isMG jI ny AnMdpur swihb dy Awly-duAwly pMj iklHy
bxvwey sn[ ienHW iv`coN iklHw &qihgVH dI jQydwrI BweI Bgvwn
isMG nUM sONpI geI sI[ ieh dyK ky ik &qihgVH iklHw kyvl iqMn
pwisAW qoN hI iqAwr hY, rwjw Ajmyr cMd ny 30 Agsq 1700 dy
idn isMGW qy v`fI &Oj lY ky Acwnk hmlw kr id`qw[ isMGW ny phwVI
&Oj dw ibnw iklHy dI Et qoN ArQwq KulHy mYdwn iv`c hI twkrw kIqw[
Gmswn dI lVweI iv`c bhuq KUn fuilHAw[ ^wlsw &Oj dy isr k`F
isMG ijnHW iv`c BweI Bgvwn isMG , BweI jvwhr isMG (pu`qr BweI
l`KI rwey vxjwrw) qy BweI nMd isMG s`c KMf ipAwnw kr gey[ B`t
vhI Anuswr :

83
"Bgvwn isMG bytw mnI isMG kw....swl sqrW sY sqvMjw Bwdvw
pRivSty qIs, gurUvwr ky idhuM, gurU kw bcn pwie iklHw PqygVH,
prgnw shotw, ky mlhwn swmHy mwQy jUJ kr mry[ 'Awgy gurU Bwxy kw
KwibMd, gurU kI gq gurU jwxY"[
B`t vhI jdobMsIAW kI, Kwqw bVHqIey knwauNqo kw)

2.7 BweI kilAwx isMG


BweI kilAwx isMG cWdnI cONk id`lI iv`c Shwdq dyx vwly
BweI idAwl dws dw pu`qr Aqy mnI isMG dy cwcw jI sn[ ienHW dw
srIr bhuq hI sfOl, k`d-kwT cMgw Aqy drSnI sI[ dSmyS ipqw
dw ieh bVw hI lwflw ^wlsw pRym crm sImw q`k phuMicAw sI[ ieh
iqMn BrwvW 'coN ivckwrlw sI jd ik mQrw isMG sB qoN v`fw Aqy Drm
isMG Cotw sI[
29 Agsq 1700 nUM iblwspur dy rwjy Ajmyr cMd ny Acncyq
qwrwgVH dy iklHy qy v`fI &Oj nwl Dwvw boilAw[ iklHy iv`c swihbzwdw
AjIq isMG Aqy igxqI dy isMG hI sn[ pr isMGW ny bVI dlyrI,
ihMmq Aqy byprvwh ho ky duStW dw twkrw kIqw[ ieh g`l j`g jwhr
hY ik ijnHW pRwxIAW aup`r gurU dI ikRpw huMdI hY aunHW dy krq`v bVy hI
vwry-inAwry huMdy hn[ swihbzwdw AjIq isMG dI c`l rhI qyg AYsy
ivl`Kx Aqy AjIb jlby idKw rhI sI ijs nUM q`k ky vYrIAW 'c BwjV
pY geI[ ieh vwho-dwhI Aqy swho-swhI mYdwn C`f rhy sn[ jMg dw
is`tw KUn fulHxw, sUrimAW dw P`tV hoxw Aqy mOq huuMdI hY[ rx iv`c
jUJdy hoey BweI kilAwx isMG Aqy hor AnykW isMG 29 Agsq nUM pRBU
dy crnW iv`c jw invwjy[ ieiqhwsk q`QW muqwbk BweI kilAwx
isMG ShIdI smyN Ajy kuAwry hI sn[
B`t vhI qUmr ibMjr au~qoN kI Anuswr :
'kilAwn isMG bytw idAwl dws kw, poqw mweI dws kw,
bMJrauq….swl sqrW sY sqvMjw Bwdv pRivSty aun`qIs, vIrvwr ky
idhuM, gurU ky swihbzwdy AjIq isMG kw bcn pwie iklHw qwrwgVH ky
mlHwn, pRgnw qwrwpur eyk pihr Gor ju`D kr, Gxy prbqI mwr,

84
swhmxy mwQy rx myN jUJ kr ShwdqW pwie gey[ GumMf cMd bytw gMBIr
cMd kw, BweI audy isMG ky hwQ sy Gwiel hUAw”[
2.8 BweI nMd isMG
ieh BweI Awlm isMG dy byty, BweI drIAw dy poqy Aqy BweI
mUly dy pVpoqy sn[ BweI drIAw BweI mnI isMG dy dwdy ShId b`lU
dy Coty Brw sn[ BweI b`lU vWg BweI drIAw vI gurU Gr nwl juiVAw
hoieAw sI[ jdoN gurU hir rwie jI ny rwm rwie nUM AOrMgzyb dy s`dy
'qy id`lI ByijAw qW BweIAw drIAw aunHW nwl gey sn[ iesy qrHW jdoN
gurU hir ikRSn jI id`lI gey qW auh BweI drIAw nUM gurU Gr dw
drbwrI hox nwqy Awpxy nwl lY ky gey sn[ BweI drIAw dy 9 pu`qrW
'coN BweI Awlm isMG sB qoN v`fy sn[ BweI Awlm isMG 1 sqMbr
1700 nUM iklHw loh gVH dy bwhr jMg 'c jUJdy hoey ShId hoe[
y iesy qrHW
BweI gokl isMG pu`qr BweI drIAw 14 AkqUbr 1700 dy idn
inrmohgVH ivKy duSmx nwl do h`Q krdy ShId hoey[
BweI Awlm isMG dy 13 pu`qrW (hukm isMG, mwn isMG, mihMgw
isMG, cMdw isMG, nMdw isMG, jYml isMG, hym isMG, swvn isMG,
idAwl isMG, nMd isMG, jIq isMG qy guljwr isMG) iv`coN BweI nMd
isMG igAwrvyN pu`qr sn[ 30 Agsq 1700 dy idn ShId hox vwly
isMGW iv`c BweI nMd isMG vI Swml sI[ BweI nMd isMG dy Coty Brw
BweI gulzwr isMG ny lwhOr ivKy BweI mnI isMG nwl 24 jUn 1734 nUM
pu`TI K`l lhw ky ShIdI id`qI[ BweI hukm isMG Aqy mwn isMG dy
prvwrW iv`coN kuJ Gr ipMf TIkrIvwlw (ijlHw sMgrUr) iv`c rihMdy
hn[
BweI nMd isMG dI ShIdI dw izkr B`t vhI jdo bMsIAW kI,
Kwqw bVHqIey knwauNqy kw, poqw drIAw kw...puAwr jlhwnw Awid...swl
sqrW sY sqvMjw Bwdvw pRivSty qIs, gurUvwr ky idhuM, gurU kw bcn
pwie iklHw &qihgVH prgnw shotw ky mlhwn, swmyH mwQy jUJ kr
mry[ Awgy gurU Bwxy kw KwibMd hY[ gurU kI giq gurU jwxy"[
BweI nMd isMG dI ShIdI dw izkr B`t vhI isrsmW, prgnw
Qwnysr dy pMnw 13 qy vI AMikq hY[

85
2.9 BweI Awlm isMG cOr-brdwr
BweI nMd isMG dy ipqw Awlm isMG gurU goibMd isMG jI dy cOr-
brdwr sn[ BwvyN iehnW dI aumr vfyrI sI[ pr mn iv`c XoiDAW
vwlI dlyrI sI[ ieh 1 sqMbr 1700 nUM iklHw lohgVH dy bwhr phwVI
&OjW nwL twkrw krdy srIr iqAwg gey[ ‘B`t vwhI qlwauNfw,
prgnw jINd, Kwqw jlhwnoN kw' iv`c drz hY:
"gurU kw bcn pwie....Awlm isMG bytw durgwdws kw poqw pdmy
kw...hjwvq AWibAwnw...swl s`qrW sY sqvMjw, AsUj pRivSty pihlI,
rvIvwr ky idhuM, iklHw lohgVH pRgnw mwKovwl sy, Kwlsw dl ko gYlH
lY, crn gMgw ndI ky mlHwn, swmy mwQy Gor XùD kIAw....rx my jUJ kr
mry[ Awgy gurU Bwxy kw KwibMd hY[ gurU kI giq gurU jwxy[
2.10 BweI su`Kw isMG
BweI mnI isMG dy Brw, rwie isMG dw bytw, BweI su`Kw isMG vI
1 sqMbr 1700 nUM iklHw lohgVH dy bwhr crn gMgw dy mYdwn iv`c
phwVI &OjW nwl jUJdw ShIdI pw igAw[ BweI rwie isMG dw ie`k hor
bytw 31 Agsq nUM iklHw AgMmgVH dy bwhr jMg iv`c lVdw hoieAw
pRwx iqAwg igAw sI[ BweI rwie isMG ny Awp vI mukqsr dI jMg
iv`c Shwdq id`qI[ ienHW dy 17 byty (mhW isMG, sIql isMG, Aink
isMG, bwG isMG, DMnw isMG, rqn isMG, dyvw isMG , gMgw isMG, su`Kw
isMG, l`Cw isMG, bUtw isMG, pRym isMG, aujwgr isMG, sMgo isMG, kyvl
isMG, cMdw isMG Aqy bUV isMG sn[ BweI su`Kw isMG dI Shwdq bwry
vI B`t vhI qlwauFw, jINd, Kwqw jlhwno kw' iv`c AMkq hY:
".....su`Kw isMG bytw rwie isMG kw poqw mweIdws kw....rx myN
jUJ kr mry[ Awgy gurU Bwxy kw KwibMd hY[ gurU kI giq gurU jwxy"[
2.11 BweI bwG isMG
BweI rwie isMG dy pu`qr, BweI mweI dws dy poqy Aqy BweI b`lU
dy pVpoqy BweI bwG isMG 31 Agsq 1700 nUM iklHw AgMmgVH dy bwhr
phwVIAW nwL lohw lYNdy burI qrHW Gwiel hox kwrn pRlok suDwr gey[
BweI swihb jMg dy mYdwn AMdr Syr dI inAweIN vYrIAW 'qy tùt ky pYNdy

86
sn[ vYrI ienHW dI Ssqr klw nUM dyK Aqy grjvIN Awvwz kwrn ieM\
lu`k rhy sn ijvyN jMgl iv`c Syr dy grjx Aqy Gurny iv`coN bwhr
AwauNx kwrn dUjy jwnvr luk-iCp jWdy hn[ AgMmgVH dy AsQwn 'qy
c`l rhI Gmswn dI jMg AMdr dohW pwisAW qoN ho rhI qIrW dI buCwV,
nyijAW qy ikrpwnW dy vwr Aqy qoVydwr rweIPlW dIAW golIAW 'c
phwVI &OjW dw v`fw nukswn huMdw dyK Ajmyr cMd mYdwn C`f igAw[
v`fI igxqI iv`c ShId hoey isMGW iv`c BweI bwG isMG vI Swml sI[
B`t vhI qlwauNfw dI ilKq hY:
"bwG isMG bytw rwie isMG kw.....swl sqrW sY sqvMjw Bwdv
idhuM ie`kqIs, SnIvwr ky idvs, gurU kw bcn pwie, iklHw AgMmgVH
prgnw AgMmpurw ky mlHwn prbqI rwjXoN ky gYl, fyF pihr Xu`D kr
ky, swmHy mwQy jUJ kr suAws dIey"[
2.12 BweI mQrw isMG
BweI mQrw isMG ShId BweI idAwl dws jo cWdnI cOk id`lI
'c 11 nvMbr 1675 nUM ShId hoey dy v`fy byty sn[ iehnW 8 AkqUbr
1700 nUM inrmohgVH dI jMg iv`c Shwdq id`qI[ gurU goibMd isMG jI
dy drbwrI is`K hox kr ky Aqy AMimRqDwrI hox kr ky krnI dy nUry,
bcnW dy pUry Aqy sUry isMG sn[ mQrw isMG dy Coty Brw BweI kilAwx
isMG 29 Agsq 1700 dy idn qwrwgVH dI jMg iv`c lVdy lVdy Akwl
purK dy crnw 'c jw invwjy sn[ iehnW dI ShIdI dI dwsqwn B`t
vhI mulqwnI isMDI, Kwqw puAwr jlHwno kw iv`c klmbMd hY:
.....mQrw isMG bytw idAwl dws kw poqw mweI dws kw pVpoqw
blU kw....bMJrauNq, jlwnw....swl sqrW sY sqvMjw, kwriqk pRivSty
sqmIN mMglvwr ky idhuM, inrmohgVH ky mlHwn, prgnw kihlUr kI jMg
myN swmHy mwQy jUJ kr mry"[
2.13 BweI gokl isMG
ieh BweI mnI isMG dy cwcw, BweI b`lU dy Coty Brw Aqy BweI
drIAw dy pu`qr sn[ iblwspur dw rwjw Ajmyr cMd jo mn kr ky
mqlbI, qMg iKAwlI, DoKybwj Aqy kmInw sI bwr bwr AnMdpur 'qy
hmly kr irhw sI[ aus dw audyS sI ik ikvyN nw ikvyN gurU goibMd isMG

87
nUM ^qm kr dyvW jW AnMdpur qoN Bjw dyvW[ AkqUbr mhIny 1700 nUM
ies ny ipCly pMj idnW qoN inrmohgVH nUM Gyrw pwieAw hoieAw sI[
ieh ^br sux ky Ajmyr cMd dI dwdI rwxI cMpW dy jIjy ibswlI dy
rwjw swlwhI cMd ny siqgurW nUM AwpxI irAwsq iv`c Awaux leI
s`dw ByijAw[ ieh s`dw pw jdoN gurU swihb ibswlI phuMcx leI isMGW
smyq sqluj dirAw pwr krn l`gy qW Ajmyr cMd dI &Oj ienHW 'qy
tu`t ky pY geI[ isMGW ny vI kmrksy kr ky Akwl Akwl dy jYkwry
guMjwaNuidAW cMgI BwjI moVI[ ies kSmkS Aqy gih g`fvIN lVweI
iv`c BweI gokl isMG Aqy keI hor isMG c`l vsy[ B`t vhI mulqwnI
isMDI drswauNdI hY:
“.......gokl isMG bytw drIAw kw, poqw mUly kw ....swl sqrW
sY sqvMjw, kiqRk pRivSty caudh, mMglvwr ky idhuM, inrmohgVH ky
mlhwn, sqluj ky iknwry, Gor juD hUAw[ swmHy mwQy jUJ kr mry"[
2.14 BweI jIvn isMG
BweI jIvn isMG pu`qr BweI pRymw jo BweI mnI isMG dy cwcw jI
lgdy sn ibswlI dI jMg iv`c jUJdy hoey ShId hoey[ ienHW dw srIr
nroAw, PurqIlw Aqy lckIlw sI[ BweI swihb dw nW gurU goibMd isMG
jI dI ^wlsw &Oz dy auNglW 'qy igxy jwx vwLy cotI dy isMGW iv`c Swml
sI[ ieh bVy jWbwz Aqy dlyr sn[
ie`k idn ibswlI ivKy gurU swihb isMGW smyq jMgl iv`c iSkwr
Kyfx gey[iSkwr KyfHidAW ie`k biGAwV goLI l`gx nwl P`tV ho ky
dOV igAw[ isMG ies dy ip`Cy dOVy A`goN klmot ipMf dy gujrW Aqy
rMGVW jo phwVIAW dy JoLI cu`k sn nwL twkrw ho igAw[ isMGW aunHW
nUM TMFw krn dI bQyrI koiSS kIqI pr auh nw tly[ ies JgVy iv`c
BweI jIvn isMG s`tW l`gx kwrn pRwx iqAwg gey[ isMGW BweI jI
dw srIr cu`k ky bswlI lY AWdw[ gurU jI ny Awp 21 AkqUbr 1700
nUM ienHW dy srIr dw dwh-sMskwr kIqw[
B`t vhI qlwauNFw, prgnw jINd, Kwq jlHwnoN kw iv`c ieM\
iliKAw hY:

88
“jIvn isMG bytw pRymy kw, poqw mUly kw ....puAwr jlHwnw swl
sqrW sY sqvMjw, kwrqk pRivSty aunIs, rvIvwr ky idhuM, klmot ky
mlHwn pRgxw bswlI swmHy mwQy jUJ kr suAws dIey[ Awgy gurU kI giq
gurU jwny[ gurU Awp Bwxy kw ^wibMd[ gurU gurU jpnw”[
2.15 srsw ndI ’qy hoeI jMg dy ShId
(BweI audY isMG, BweI bic`qr isMG)
gurU goibMd isMG jI ny kurwn Aqy gaU dI ksm Kwx vwilAW dy
kihx 'qy ik qusIN AnMdpur dw iklHw C`f jwau AsIN quhwfw vwL vI
ivMgw nhIN krWgy Aqy isMGW qoN ieh ilKvw ky :
'siqgur khI sno ibiD sweI[ burw hoq qumry isr BweI'[
Xau sB sy qauh`d ilKvwey[ hohu iqAwr qbY Purmwey[
(gur soBw)

19 dsMbr 1704 nUM SwmI iklHw C`ifAw sI[ auh AMqrjwmI sn


ik mugl jWidAW 'qy hmlw zrUr krngy[ pr swkqW, AikRqGxW,
cMfwlW, byimhroN Aqy byeImwn lokW ny DoKw dy ky kuJ smyN bwAd hI
^wlsw dl 'qy ip`iCauN dI kwqlwnw hmlw kr id`qw[ ieh dyK gurU
swihb ny bwbw AjIq isMG Aqy mùKI XoiDAW dy ADIn dl bxw ky qyzI
nwL mwro-mwr krdI Aw rhI mugl Aqy phwVI sYnW dw ft ky
mukwblw krn leI izMmyvwrI sMBwl id`qI[
BweI audY isMG mnI isMG jI dy 10 pu`qrW iv`coN qIjy nMbr 'qy
27 AkqUbr 1665 nUM AlIpur ivKy mwqw sIqo jI dI ku`KoN pYdw hoey
sn[ jIvn dwqy v`loN pRwpq hoey bwhUbl, srIrk SkqI, bulMd hOsly
Aqy ibjlI dI inAweIN rx q`qy iv`c sMgrwm mcwaux kwrn, gurU
swihb ny jrnYl dw iKqwb BweI audY isMG nUM id`qw hoieAw sI[ ilKqW
Anuswr pMjW ipAwirAW, Awp gurU swihb ny AMimRq Ckx auprMq jdoN
horW 'qy ieh bKiSS kIqI qW ieh BweI audY rwm qoN audY isMG bx
gey[ AMimRq dI SkqI ny ienHW dy krn vwLy kwrnwimAW iv`c A`q dI
qyzI ilAw id`qI[
SwhI it`bI jo AnMdpur qoN 12 ku iklomItr dI dUrI au~qy hY ivKy
ienHW jQydwrI dw &rj inBwauNidAW nwl dy isMGW nUM h`lw SyrI dy ky
89
jwbrW nUM AYsw lqwiVAw ik aunHW dy isr DrqI 'qy ieauN ivCw id`qy
ijvyN vylW dy k`dU pey huMdy hn[ ienHW duSmx nUM vMgwirAw Aqy au~cy
AwvwizAW 'c pukwirAw ik quhwfy nwFU KW AKvwaux vwly rwjy kysrI
cMd dw isr v`F ky brCy 'qy tMgx vwly dy swmHxy Awaux dI jykr iksy
'c qwkq hY qW A`gy Awau[ AsIN dvwrkw dws bRwhmx dI pqnI nUM
jbr jMg dy pMjy 'coN CufvwieAw Aqy AnykW bhU-bytIAW Aqy BYxW
dIAW iezqW bcweIAW[ hux qusIN Awpxy Awp nUM BIm sdwaux l`g
pey hoN[ ies jMg iv`c BweI swihb ny qkrIbn 5 GMty lgwqwr AYsI
qyg vwhI Aqy brCw clwieAw ijs bwry ipAwrw isMG pdm ny
AwpxI vwr iv`c bVy vfmu`ly Sbd vrqy hn:
audY isMG dy briCAW, khu AwKr pweI[
ijs iml mwry sUrmy, khu ikQY jweI?
mwry iv`c Bukl dy, dy h`Q s&weI[
isr k`ty vWgU qUMbVy, kI A`q clweI?

ieh sUrmw qwx lw ky jUJdw hoieAw 20 dsMbr 1704 nUM r`bI joq
iv`c smw igAw[ B`t vhI kr isMDU prgnw s&IdoN kw drswauNdI hY:
'audY isMG bytw mnI isMG kw...goqrw puAwr, bMs bINJy kw
bMJrauNq jlhwnw, sMmq sqrW sY bwsT, poK mwsy idhuM swq gey,
vIrvwr ky idvs, pcws is`KW ko gYl lY, SwhI it`bI ky mlhwn,
prgnw BrqgVH, rwj kihlUr, AwD GrI idhuM inkly rwjw Ajmyr
cMd bytw BIm cMd kw, poqw dIAw cMd kw, pVpoqw qwrw cMd kw, bMs
kilAwx cMd jI, cMdyl goqrw rwxy kI &Oj gYl bwrW GVI jUJ ky
mrw'[
BweI audY isMG dy s`q pu`qr sn[ ienHW iv`coN pMjW ny is`K pMQ
leI kurbwnI id`qI[ BweI mihbUb isMG Aqy BweI &qih isMG ny bMdw
isMG bhwdr dI &Oj iv`c Swml ho ky 12 meI 1710 nUM c`pV-ic`VI
(srihMd) ivKy jUJidAW jwnW vwrIAW[ BweI bwG isMG 28 dsMbr
1711 nUM iblwspur 'c ShId hoieAw[ BweI Albyl isMG Aqy mohr
isMG sFOry dI jMg iv`c ShId hoey[ CyvyN byty BweI AnoK isMG ny vI
gurU Gr dI syvw inBwauNidAW BweI mihbUb isMG Aqy BweI &qih isMG
dy prvwr pwLy[ ienHW dI pIVHI A`gy c`l rhI hY[
90
not :- ieiqhwskwrW dIAW qRIkW 'c zrUr AMqr hY ijvyN bhuqy
ieiqhwskwrW ny sMn 1704 nUM AnMdgVH dw iklHw C`fx bwry iliKAw
hY[ B`t vhIAW 1705 dw sMn ilK rhIAW hn[ pr Asl g`l qW
ShIdW dIAW gwQwvW shI FMg nwL vrnx krn dI hY[
BweI bic`qr isMG bytw BweI mnI isMG mwqw sIqo dI ku`KoN 12
ApRYl 1663 nUM AlIpur ivKy jnimAw[ ienHW jIvn dw lMmyrw smW gurU
goibMd isMG dy AMg-sMg rih ky ibqwieAw[ Awp mwno dSmyS ipqw
dy kyhir (b`br Syr) sn[ gurU ikRpw sdkw ieh mhwn Awqimk bl
dy nwL nwL srIrk bl dy vI guxI sn[ BweI swihb dIAW bwhW iv`c
AQwh qwkq sI[ jMgW-Xu`DW iv`c duSmx nUM &nIAr s`p vWg fMgdy
sn[ ijs aup`r ienHW dI qlvwr jW brCy dw vwr ho jWdw sI auh
pwxI mMgx qoN vI AsmrQ ho jWdw sI[ ies XoDy ny AnMdpur swihb
C`fx v^q pRx kIqw sI 'jUJ ky mrn dw'[
sMswr AMdr sUrimAW dy mukwbly sUrimAW nwl qW huMdy dyKy jW
suxy hn pr sUrmy dw mukwblw Srwb nwl f`ky msq hwQI nwl hoxw Aqy
hwQI nUM Bjw dyxw ie`ko ie`k ijauNdI jwgdI imswl hY[ lohgVH dI jMg
smyN jdoN iklHy nUM sr krn dw jwbrW v`loN koeI cwrw nw c`ilAw qW aunHW
ivauNq bxweI ik ie`k qkVy hwQI nUM Srwb ipAw ky loh gVH vl qor
ky iklHy dw drvwzw qoVIey[ iPr qyzI nwl POj AMdr vV ky gurU goibMd
isMG nUM pkV ilAwvygI[ guxI igAwnIAW Anuswr hwQI AMdr Srwb
Aqy kwm vwSnW dI v`fI iK`c rihMdI hY[ Srwb nwl r`ijAw qW bMdw
nI mwn huMdw, bVIAW bVIAW KVmsqIAW krdw hY, hwQI jo k`d-kwT
Aqy srIr kr ky bhuq v`fw jwnvwr hY aus dw qW kihxw hI kI hY?
gurU swihb nUM duSmx dI ies koJI cwl dw jd pqw l`igAw qW
aunHW dunI cMd ijs dw srIr bVw Bwrw sI nUM Aw rhy hwQI dw mukwblw
krn leI AwiKAw[ pr auh mrn qoN frdw rwq nUM Awpxy swQIAW
smyq iklHw C`f ky clw igAw[ svyr smyN drbwr iv`c dunI cMd dy
B`jx bwry g`lbwq hoeI qW gurU ipqw ny ikhw, "ikhVw isMG hwQI dw
mukwblw krygw"? BweI bic`qr isMG ie`ky dm au~T KVoqy Aqy ikhw,
"swihb jI! quhwfI ikRpw hovy qW dws iqAwr hY"[

91
auDroN SwhI &Oj dy sYink drvwzy qoVn vwly mMny-prmMny hwQI nUM
llw llw krdy Sor mcwauNdy iklHy vl nUM ilAw rhy sn Aqy ieDroN
BweI bic`qr isMG GoVy 'qy svwr ho nwgxI brCw h`Q iv`c lY ky mukwbly
leI iqAwr-br-iqAwr sI[ iklHy dw drvwzw Kol id`qw igAw[
isMG sUrmw Akwl Akwl gjwauNdw GoVy nUM hvw dy qyz vyg vWg dOVw
ky hwQI 'qy mwnoN AwkwS dI ibjlI vWg tu`t ipAw[ hwQI dy AYsI
nwgxI mwrI ik aus dy m`Qy 'coN KUn dIAW DwrW vg peIAW[ hwQI
dihl ky ip`Cy muV JMigAwVW mwrdw Aqy duSmxW dy dlW nUM lqwVdw
bykwbU ho ky nukswn krdw SwhI &OjW dy kYNp 'c jw viVAw Aqy aunHW
nUM BwjVW pw id`qIAW[ BweI swihb dy ies mhwn kwrnwmy dI PrSW
Aqy ArSW au~qy jY jY kwr hoeI[ auh nwgxI brCw hux vI kysgVH iklHy
(AnMdpur ivKy) AMdr dUjy SsqrW nwL suSoBq hY[ ies dy drSn
mwno BweI bic`qr isMG dy drSn hn[
ies dUly Syr ny srsw ndI qy hoeI jMg iv`c bVI gzb dI qyg
vwhI Aqy brCy nwl AnykW hI duSmx sdw dI nINd suAw id`qy[ ies
dI brCI/brCy sMbMDI vwrW bhuq hrmn ipAwrIAW hn[
boilAw icqR bicqR , rx holI KylW jwie ky[
pihlw KMfw JwVnw, rusqm dy isr kVkwie ky[

dysw isMG B`t dy bol suxo:


bic`qR isMG qyrI brCI roSn, qyrI sWg Jlml krY[
qyry nwm QI irpu Qr Qr kWpY, qyrI prbq hlk prY[

ieh sUrmw srsw dI jMg AMdr keI GMty jUJdw hoieAw gMBIr
P`tV ho igAw sI[ gurU swihb ny isMGW dI m`dd nwl ies nUM kotlw
inhMg Kwn kol ropV ivKy phuMcwieAw[ aprMq Awp siqgurU cmkOr
vl cly gey[ inhMg Kwn ny ieh jwx ky ik myry Gr dI qlwSI leI
&Oj Aw skdI hY[ ies leI aus ny AwpxI lVkI mumqwz nUM Aqy
bic`qr isMG nUM hrm iv`c Byj id`qw[ muslmwnW dy GrW 'c bxI hrm
iv`c ^ws kr ky lVkI Aqy aus dw pqI hI ivcrdy hn[ SwhI &Oj
dy sYink jdoN inhMg Kwn dy Gr dI qlwSI lYx Awey qW hrm 'coN
mumqwz ny aunHW dy pu`Cx qy ieh Sbd AwKy, "hrm AMdr mYN Aqy myrw
pqI hY"[ ieh kihx 'qy aunHW hrm dI qlwSI nhIN leI[ BwvyN
92
mumqwj ny BweI swihb dI bhuq syvw kIqI Aqy dvweI bUtI dI vI
koeI ksr nw C`fI pr BweI bicq`r isMG kuJ idnW ipCoN ShIdI jwm
pI gey[
inhMg Kwn dI bytI mumqwj, b`sI pTwxW dy ie`k nOjuAwn lVky
nwl mMgI hoeI sI[ BweI swihb dy pRwx iqAwgx ip`CoN jd mumqwj
dy mwipAW ny aus dy ivAwh dI g`l clweI qW aus ny AwiKAw, "A`bw!
quhwfw hukm mMn ky mYN bic`qr isMG nUM Awpxw KwvMd (pqI) mMn cu`kI
hW[ kI hoieAw jykr auh sMswr qoN clw igAw[ mYN hux hor iksy nwL
ivAwh nhIN krvwauxw"[ ilKwrIAW muqwbk mumqwj dI aumr 122
swl dI sI jdoN aus ny srIr C`ifAw[ aus ny swrI aumr pRBU dI Xwd
iv`c lMGweI[ aus dI kbr qy 'bVI' ipMf iv`c gurduAwrw SuSoBq hY[
B`t vhI qlwauNfw, prgnw jINd iv`c drz hY:
"bic`qr isMG bytw mnI isMG kw... sMmq sqwrW sY bwsT poK
mwsy sudI dUj ko, mlkpur rMGVW ky mlHwn....Gwiel hoey poK mwsy
sudI cauQ Sukrvwr ik idhuM fyF pihr rwq geI, kotlw inhMg my
suAws pUry hUey...."[
B`t vhI mulqwnI isMDI vI drswauNdI hY:
"bic`qr isMG bytw mnI isMG ... swl sqwrW sY bwsT, poK mwsy
sudI dUj, vIrvwr ky idhuM, mlkpur ky mlHwn, pRgnw ropr, rMGVW gYl
Xu`D myN Gwiel hoie[ gRwm kotlw Kwn ky gRih rhw, poK mwsy sudI cOQ,
Sukrvwr ky idvs, fyF pihr rYx geI, suAws pUry hoey[ inhMg Kwn
kI pq gurU rwKI[ eys kI bytI kw sq rhw"[
BweI bic`qr isMG dy do byty sn[ BweI sMgrwm isMG 12 meI
1710 dy idn c`pV-icVI ivKy XùD iv`c ShId hoey Aqy BweI rwm isMG
bwbw bMdw isMG bhwdr nwl 9 jUn 1716 nUM id`lI ivKy ShId hoe[
y BweI
sMgrwm isMG dI pIVHI c`l rhI hY[ ienHW iv`coN kuJ prvwr sUhroN
(pitAwlw) ivKy vsdy hn[ (B`t vhI mulqwnI isMDI)

93
2.16 cmkOr dI k`cI gVHI dI jMg dy ShId
(BweI Aink isMG, BweI Ajb isMG, BweI Ajwieb isMG,
BweI dwn isMG, BweI sMq isMG)
srsw ndI pwr kr 40 ku isMGW, do v`fy swihbzwidAW smyq
gurU swihb kVkdI srdI iv`c ibKVw pYNfw qyzI nwL qYA kr ky
cmkOr dI k`cI gVHI iv`c phuMc gey[ ip`Cy SwhI &Oj it`fI dl dI
inAWeIN dgV dgV krdI Aw rhI sI[ ienHW 40 isMGW iv`c BweI
mnI isMG dy iqMn byty BweI Aink isMG, BweI Ajb isMG Aqy BweI
Ajwieb isMG kRmvwr 36, 32 , 27 swl dy, ie`k skw Brw BweI dwn
isMG Aqy ie`k cwcy dw pu`q Brw BweI sMq isMG Swml sn[
duSmx ny soicAw ik gurU (pIr) nUM pkVn jW mwrn dw ies qoN
vDIAw mOkw hor koeI nhIN iml skdw[ ies leI aunHW gVHI kol phuMc
ky ie`ky dm AMdr dwKl hox dI koiSS kIqI[ A`goN s`cy pwqSwh vI
jMg dI nIqI dy mwhr sn[ aunHW A`Dy ku isMGW nUM gVHI dIAW dIvwrW
koL qwienwq kr id`qw Aqy bwkIAW nUM ies dI C`q 'qy morcy sMBwl
id`qy[ qurkW ny ijauN hI kMDW t`p ky gVHI 'c dwKl hox dI TwxI
KVgDwrI isMGW ny k`dUAW vWg aunHW dy isr lwh id`qy[ au~Dr C`q 'qoN
nwg rUpI SUkdy qIrW dI vrKw hox kr ky duSmx dy &OzIAW nUM gVHI
dy nyVy Awaux qoN T`lH id`qw[ AYsy smyN mOq nUM mwsI kOx kihMdw hY?
Albyly bIr rsI isMG BwvyN Bu`Ky, iqhwey Aqy Q`ky-tu`ty sn pr
nUry ielwhI mrd ArImVy ny AMimRq Ckw ky ienHW nUM Awpxy vrgy mrd
hI bxw id`qw sI[ 22 dsMbr dw phu-Putwlw hoieAw zwlmW dy
ingwrcIAW ny au~cI au~cI hoky dyxy SurU kr id`qy ik jW qW qusIN mu`TI
Br bwhr Aw ky Awqm smrpx kr idau nhIN qW sB nUM mOq dy Gwt
auqwr id`qw jwvygw[ gurU swihbW ny qIrW dI buCwV kr kr ies dw
au~qr id`qw[ ijs dw Bwv sI swfy XoDy quhwfy nwL jMgy mYdwn iv`c do
h`Q krn leI iqAwr-br-iqAwr hn[ ieh swry mwnoN mOq dI GoVI
cVHn leI pukwr rhy hn[ Asl iv`c ienHW sUrimAW AMdr gurU nwL
BOry Aqy roSnI vrgI pRIq aumf rhI sI[ ienHW dy mnW AMdr gurU jI
dIAW A`KW swmHxy mrn dw cwA sI[ siqgurU vI ie`Qy AMimRq Ckwaux

94
vyly khy Sbd 'svw lwK sy eyk lVwaUN qbY goibMd isMG nwm sdwaUN'
duhrwauNxy cwhuMdy sn[ j&rnwmy 'c gurU jI ny dohW pwisAW dI igxqI
vrnx kIqI hY:
gursnh ich kwir kun`d ichlnr]
ik dh lk brwXd bro byKbr] (19)

Bwv cwLI Bu`Kx-Bwxy bMdy au~Qy kI kr skdy hn ij`Qy 10 l`K


sUrmy ibnw ^br id`iqAW cVH ky Aw jwx[
kvI sYnwpiq dy vI Sbd hn:
khw vIr cwlI CudwvMq Bwry[ khW eyk nO lwK Awey hkwry[

siqgurW ny j&rnwmy 'c ieh vI ibAwinAW ik qurkW dI kwly


kpiVAW vwlI bySumwr &Oj fUMmxy miKAwl dIAW m`KIAW vWg swfy
cwLIAW ’qy cVHky AweI Aqy Awaux swr aunHW bMdUkW, qIrW, qlvwrW
Awid nwl hmlw bol id`qw[ dUroN ieh &Oz AwauNdI ieM\ idKweI dy
rhI sI ijvyN DrqI 'qy hry gUVHy rMg dw Gwh au~igAw hovy[
22 dsMbr nUM jMg AwrMB ho geI[ SsqrW AsqrW dy c`lx
kwrn cwry pwsy hwhwkwr m`c geI[ ieh idn ^wlsy dy iemiqhwn dw
Aiq pRcf M vwlw sI[ muglW dy iqMn jrnYlW nwhr Kwn, gnI Kwn Aqy
KÍwjw mrdUd mihmUd AlI ny gVHI dI mMmtI (C`q au~pr Cotw koTw)
ij`Qy gurU swihb bYTy qIr vrHw rhy sn aunHW nUM pauVIAW lgw ky pkVn
dI koiSS kIqI[ ijauN hI nwhr ^wn ny pauVI dy AKIrly tMby qoN isr
cu`ikAw swihbW qIr nwl aus nUM ic`q kr id`qw[ auh DrqI qy ieauN
if`igAw ijvyN J`KV dOrwn koeI v`fw ibRC tu`t ky ifgdw hY[ jdoN PurqI
nwl gnI Kwn ny gurU jI q`k phuMcx dI koiSS kIqI qW aus dy isr
'c gurj mwr ky aus nUM vI pwr bulw id`qw[ ienHW dohW nUM mrdy dyK
mihmUd ALI mOq qoN frdw kMD auhly luikAw irhw[ siqgur kihMdy
jy kr auh vI isr cu`kdw qW aus 'qy vI qIr dI bKiSS kr idMdy:
ikAw KÍwjh mrdUd swXr dIvwr]
bmydw inXwjq by mrdwnw vwr]
dryg Agr ruie au dIdnM]
b Xk qIr lwcwr b^SIdnM] (zPrnwmw)
95
auh smW Aiq ibpqw vwlw sI[ Swm q`k jMg jwrI r`Kx leI
mrdy kwml ny jMgy-mYdwn AMdr vYrI nwL jUJx leI pMj pMj Aqy
s`q-A`T isMG j`Qy dy rUp 'c vwrI vwr Byjxy SurU kr id`qy[ pRBU nwm
'c msq siqgurW dw QwpVw Aqy AwSIrvwd lY GoiVAW 'qy svwr ho
Akwl Akwl gjwauNdy ieh AxKIly Syr, Syr vWg dhwVdy gVHI iv`coN
inkl AsmwnI ibjlI dI inAweIN duSmx 'qy tu`t ky pYNdy sn[
AwpxI Ssqr klw rwhIN A`DI GVI qoN vI v`D smW Bwv fyF do GMty
qVQ`lI mcwauNdy vYrI dlW dy AwhU lwhuMdy, srIrW dy purzw purzw k`ty
jwx 'qy lhU folHdy hoey ShIdI pw jWdy sn[ ienHW dy mnW iv`c ie`ko hI
rt sI 'ijs ipAwry isauN nyhu iqs AwgY mir clIAY'[ B`t vhIAW
Anuswr BweI Ajb isMG, BweI Ajwieb isMG, BweI Aink isMG qy
BweI dwn isMG ny swihbzwdw juJwr isMG dy j`Qy iv`c jw ky ShIdI
pRwpq kIqI pr BweI sMq isMG ny 23 dsMbr vwLy idn sB qoN AKIr
'qy jwn vwrI[
'Aink isMG, Ajb isMG, Ajwieb isMG, byty mnI isMG ky,....poh
idn swl sqrW sY bwsT cmkOr ky mlHwn prgnw ropV, gurU ky byty
juJwr isMG gYl, swmHy mwQy rx myN jUJ kr mry[
(B`t vhI ibMjlauNqo kI Kwqw jlHwno kw)

dwn isMG bytw mweI dws kw, poqw blU kw....gurU ky byty juJwr
isMG gYl AwD GrI idn Kry, cmkOr ky mlwn, prgnw rUpV sqrW
sY bwhsT, poh sudI qIj ...swmyN mwQy rn my jUJ kr mrw[
(B`t vhI mulqwnI isMDI, Kwqw jlhwno kw)

Swm q`k dovyN swihbzwdy bwbw AjIq isMG, bwbw juJwr isMG,
iqMn ipAwry (BweI ihMmq isMG, BweI muhkm isMG Aqy BweI swihb
isMG) Aqy 25 ku isMG lVdy lVdy ShId ho gey sn[ Xu`D ^qm hox
qy rwq nUM sRI gurU goibMd isMG jI ny ikhw, "isMGo! klH nUM AsIN pihly
j`Qy nwl Shwdq dyxI hY"[ pr isMGW ny ieh krn qoN mnHw kr id`qw
qy ikhw, "s`cy pwqSwh! quhwnUM ikvyN nw ikvyN gVHI 'coN inkl jwxw
cwhIdw hY[ swihbW au~qr iv`c ikhw, "^wlsw jI! dunIAW kI khU?
ik gurU goibMd isMG pu`qr Aqy isMG mrvw ky moq qoN frdw gVHI 'coN dOV

96
igAw hY"[ jdoN isMGW ny dyiKAw ik pwqSwh Shwdq leI idRV hn qW
aunW pMj ipAwirAW dy rUp iv`c gl iv`c p`lw pw ky AwiKAw, "gurU
jI! qusIN Awp hI AMimRq Ckwaux vyly ikhw sI ik pMjW dw hukm gurU
vI nhIN moV skdw[ swfw hukm hY qusIN gVHI iv`coN inkl jwvo[ iPr
pMjW nUM pMQ dI gurqw bKS ky gurU swihb BweI dieAw isMMG, BweI
Drm isMG Aqy BweI mwn isMG nUM swQ lY rwq smyN llkwrdy hoey au~cI
QW 'qy KVH ky pMj qwVIAW mwr ky Aqy jYkwry gjw ky (ij`Qy A`j klH
gurduAwrw qwVI swihb siQ`q hY) au~cI au~cI pukwr ky AwiKAw, ‘pIr
ihMd my rvd’ ArQwq ihMd dw pIr c`ilAw hY, ijs iv`c qwkq hY auh
swnUM pkV skdw hY[ cmkOr dI gVHI iv`coN inkl gey[ ie`k kvI dy
ies sMbMDI bVy ipAwry Aqy inAwry bol hn :
dsm ipqw cmkOr dI gVHI iv`coN,
inkly Syr ijauN BbkW mwr inkly[
ikhVw jMimAW aus nUM kOx pkVy,
ikhVw mOq 'qy ho svwr inkly?
lw ky ku`l prvwr nUM Drm lyKy,
kr ky Xwr dw Sukr guzwr inkly[

ies jMg iv`c BweI mnI isMG dy prvwr dy 7 jIAW ny srsw


ndI Aqy cmkOr ivKy Awpxw jIvn blIdwn kIqw[ DMn sn auh
mhwn bIr ijnHW s`c 'qy pihrw idMidAW kyvl Awp hI jwnW inCwvr
nhIN kIqIAW sgoN Awaux vwlIAW nslW nUM vI suc`jw aupdyS dy gey[
BweI vIr isMG Anuswr cmkOr dw hr ShId rihMdI dunIAW q`k is`K
kOm dw &Kr qy AwdrSk hY qy ihMdusqwn dI bIrqw dw cwnx munwrw
hY[ Awey idn ienHW mhwn ShIdW dy sohly Aqy vwrW gurU GrW, v`K v`K
sBwvW Aqy ie`kqrqwvW 'qy gweIAW jWdIAW hn[ hr swl 21 Aqy
22 dsMbr nUM cmkOr swihb ivKy l`KW is`K sMgqW nqmsqk ho ky SrDw
dy Pu`l ienHW Amr ShIdW nUM ByNt krdIAW hn[ iesy kr ky kvI ny
rc id`qw:
ShIdo kI icqwEN py lgyNgy hr vrS myly[
vqn pr imtny vwloN kw XhI nwmo inSW hogw[

97
BweI Ajb isMG SwdI-Sudw sn[ ienHW dy iqMn byty BweI lwl
isMG, BweI fwlU isMG qy BweI hzwrw isMG sn[ A`goN BweI hzwrw
isMG dy cwr byty BweI nwnU isMG, BweI jIq isMG, BweI jY isMG Aqy
BweI mMnw isMG hoey ijnHW pMQ dI cVHdI klw leI v`fIAW GwlxW
GwlIAW[ AglIAW pIVHIAW sMbMDI jwxkwrI bwry ilKqW nhIN
imldIAW[
BweI dwn isMG vI ivAwhy-vry sn[ ienHW dy cwr byty sn (BweI
sujwn isMG, BweI sMgq isMG, BweI bwl isMG Aqy BweI qygw isMG)[
ieh vI ^wlsw &Oj 'c Swml sn Aqy keI jMgW iv`c jUJdy rhy[ A`goN
BweI sujwn isMG dI pIVHI c`lI[ A`j vI aunHW dy vwrs gurdwspur dy
keI ipMfW iv`c rih rhy hn[
2.17 mukqsr dI jMg dy ShId
(BweI rwie isMG, BweI mhW isMG, BweI sIql isMG)
AMqrjwmI siqgurU dIny kWgV qoN c`l ky kotkpUry vl c`l pey[
ie`QoN dw kpUrw cODrI BwvyN g`lW-bwqW 'c qW hr iksm dI m`dd dw
swihbW nUM Brosw dy irhw sI pr buzidl hox kr ky AMdrKwqy muglW
qoN frdw sI[ ijauN hI mwlvy dy isMGW nUM gurU jI dy kotkpUry phuMcx
dI ^br imlI qW ieh Ssqr, bsqr, GoVy Awid lY ky gurU jI dy
drSnW leI vhIrW G`q ky Aw gey[ qvwrI^ gurU Kwlsw dw ilKwrI
ilKdw hY ik mwlvw dyS dy DwVvI bhwdr vI gurU jI dI tihl iv`c
hwzr ho gey[ dUjy pwsy mwJy dy kuJ is`K ijhVy dunI cMd ip`Cy l`g
AnMdpur qoN corI corI dOV ky Awpxy GrIN jw v`Vy sn, ielwky dy lokW
Aqy aunHW dIAW qRImqW ny jdoN aunHW nUM iPtkwrW pweIAW Aqy AwiKAw
qusIN cUVIAW pw ky Gr bYTo qy swnUM Ssqr &Vwau (ienHW iv`c mweI Bwgo
vI sI)[ ieh pMcwieq dy rUp iv`c iek`qr ho ky gurU swihb vl c`l
pey[ mYkwlP vI is`K irlIjn (The Sikh Religion) ijld 5, pMnw
211 'qy ilKdw hY ik ielwky dy lok ienHW nUM imhxy idMdy sn[ auh dunI
cMd dy AwKy l`g AnMdpur qoN gurU jI nUM ip`T dy ky ikauN Awey sn?
dSmyS ipqw isMGW nwL jdoN sunIAwr ipMf kol phuMcy qW sUhIey
qoN ^br imlI ik ksUr dw nvwb hsn ^wn cVHweI kr ky Aw irhw hY

98
Aqy srihMd qoN vzIr ^wn &Oj cVHweI Aw irhw hY[ gurU jI ieh g`l
sux ky iKdrwxy dI Fwb v`l qur pey[ grmI dy idn hox kwrn jMg
iv`c pwxI dI BwrI zrUrq sI[ rsqy iv`c ipMf rupxy kol mwJy dI
pMcwieq, ijs iv`c bVy dlyr, sUrbIr Aqy bl vwly bMdy sn gurU jI
nUM Aw imly[ ieh aus v^q ijlHw lwhOr, hux AMimRqsr, p`tI dy
ielwky 'coN Awey sn[ pihlW ienHW ny swihbzwidAW , mwqw jI Aqy
isMGW dIAW ShIdIAW sMbMDI 'mwqm purSI' kIqI[ gurU swihb ny
ikhw, " isMGo ieh sB prmwqmw dw Bwxw hY"[ ies qoN auprMq BweI
Bwg isMG JbwlIey (Brw mwqw Bwg kOr) ny gurU jI nUM AwiKAw,
"mhwrwj cMgI g`l qW ieh hY ik qusIN gurU nwnk qoN lY ky pMjvyN
pwqSwh gurU Arjn dyv jI dw drswieAw SWqI dw mwrg Apxwau[
qurkW nwL JgVw jwrI r`Kx dw koeI &wiedw nhIN[ aunHW kol qW BwrI
SwhI &Oj Aqy lVweI dw swzo-smwn hY[ Ajyhy hwlwqW iv`c swQoN
is`KI nhIN inBweI jwxI[ myrI hwkmW nwL cMgI g`l bwq hY Aqy
AwpW bYT ky sulwh-s&weI kr skdy hW[ iPr qusIN vI su`KW BirAw
jIvn bqIq kroNgy Aqy AsIN vI"[
gurU swihb bhuq hI sihj Aqy TrMHmy nwl boly, "BweI Bwg
isMG, gurU nwnk dw is`K qW hmySw gurU dw aupdyS lY ky aus nUM mMndw
hY pr qusIN ault gurU nUM m`q dyx l`gy hoN[ A`j qusIN qurkW nwL swfw
JgVw inbyVnw cwhuMdy hoN[ swnUM ieh d`so aus vKq quhwfy vrgy is`KW
jW quhwfy v`fy vfyirAW ny hkUmq nwL g`l kr ky JgVy ikauN nhIN nbyVy
jdoN gurU Arjn dyv jI nUM s^q qsIhy dy ky ibnw ksUr qoN ShId kr
id`qw sI[ eysy qrHW gurU qyg bhwdr jI nUM Aqy iqMn gur is`KW nUM id`lI
ivKy ShId kr id`qw Aqy swfy nMnHy b`icAW nUM nIhW iv`c icx ky ^qm
kr id`qw hY? BweI rqn isMG BMgU ny gurU jI dy pMcwieq nUM khy bolW
nUM ieM\ ibAwinAw hY:
hmry Jgry chhu inbyrw[ khw gey qum pUrb vyrw[
iknhU khXo n Swh AgwrI[ prXo n koaU Jgr mMJwrI[
Ab aupdyS krn ko Awie[ kihn bwk ko nihn ljwie[
qum ko is`K kr ikAw hm ly hYN[ pry kwj jb dgw kmY hYN[
(AMsU 8, ru`q 9)

99
pMcwieq iv`coN iksy ny ieh vI kih id`qw, "jI lok quhwnUM mrylHw
pIr (lVwkU gurU) kihMdy hn"[ qW gurU swihbW ny ikhw, "mrylw
AKvwaux qoN auh nhIN iJjkdy[ is`Ko quhwnUM Srm AwauxI cwhIdI hY[
AYsy is`K kom dw kI svwr skdy hn? ikRpw kr ky Awpxy GrW nUM
vwps jwau Aqy suKI rho"[
AKIr swrI pMcwieq ny ilKqI rUp iv`c bydwvw id`qw ik AsIN
quhwfy is`K nhIN hW[ sUrj pRkwS dw krqw ilKdw hY:
jo jo bymuK isdk ibn, ismr pMcwieq bwq[
ilKXo bydwvw dyir ibn, gur is`K nhIN kdWq[
(AMsU 4, ru`q 9)

ies 40 ku mYNbrI pMcwieq iv`c BweI mnI isMG dy ^wndwn iv`coN


BweI rwie isMG (bytw BweI mnI isMG), BweI mhW isMG Aqy BweI
sIql isMG (rwie isMG dy byty) Swml sn[
ieiqhwsk sUqrW Anuswr jdoN ieh swrI pMcwieq gurU jI dy
itkwxy qoN QoVHI dUr geI qW mweI Bwg kOr (Bwg isMG Aqy idlbwg
isMG dI v`fI BYx Aqy BweI inDwn isMG dI pqnI) ny au~cI Awvwz
'c AwiKAw, "vIro! Ajy qW dunI cMd Aqy aus dy jotIdwrW dw
AnMdpur qoN rwq smyN cu`p-cpIqy dOVn dw klMk swfy m`Qy qoN nhIN
l`Qw[ hux qusIN srbMs dwnI siqgurU nUM bydwvw ilK id`qw ik 'AsIN
qyry is`K nhIN Aqy qUM swfw gurU nhIN"[ hux ikhVy mUMh lY ky ipMf
vVoNgy"[ mweI dI ieh pukwr swirAW dy idlW 'qy qIr vWg v`jI[
ipRsIpl siqbIr isMG ilKdy hn ik ieqny nUM ienHW is`KW ny suixAw
ik SwhI &Oj gurU jI v`l nUM cVHI Aw rhI hY[ ieh sux ienHW is`KW dI
su`qI AxK jwg peI[ BweI rwie isMG jI ny lkIr iK`c id`qI Aqy
vMgwr pweI ik ijhVw vI Awpw vwrn leI iqAwr hY auh ieh lkIr
t`p Awvy[ ieh Sbd suxdy swr hI 40 is`K lkIr t`p ky rwie isMG
pws jw KVHy hoey[ ieh sUrbIr XoDy iKdrwxy dI Fwb dy nzdIk
JwVIAW Aqy ibrCW dy auhly luk ky duSmx nwl lV mrn leI ft
gey[ gurU jI ny Fwb dy dUjy pwsy au~cI jgHw 'it`bI swihb' ’qy isMGW
smyq morcy sMBwl ley[

100
18 ApRYl 1705 dy idn qurkW dI &Oj zor-Sor nwl iKdrwxy dI
Fwb vl vDx dI koiSS krn l`gI[ nwd dy swz v`jx l`gy, dohW
pwisAW qoN qIr, quPMg c`lx l`gy[ mugl Fwb 'qy pwxI ^wqr kbzw
krnw cwhuMdy sn pr gurU swihb ny pihlW hI Fwb m`l leI sI[ grmI
dy idn hox kwrn pwxI qoN vgYr sUrimAW leI lVnw AsMBv sI[
ie`k pwsy gurU swihb Aqy isMG ijnHW dy mu`K au~pr ieh Sbd sn
'Avr bwsnw nwih pRBu Drm ju`D ko cwie' Aqy dUjy pwsy BwVy dy t`tU
mOq qoN frn vwLy sn[ gurU swihb dy dl ny it`bI swihb qoN JwVIAW
vgYrw dI AwV lY ky qIrW dI vrKw SurU kr id`qI qW ik mugl sYnw
A`gy nw vD sky[ jykr koeI A`gy v`Dx dI koiSS krdw qW ieh
pMcwieqI dUly Syr g`qkybwzI Aqy qlvwr vwhux dy cMgy iKfwrI hox
kr ky au~Cl au~Cl ky duSmx qy vwr kr rhy sn[ hr koeI bVI
clwkI nwl ie`k dUjy 'qy h`lw bol irhw sI Aqy qrHW qrHW dy pYNqVy vrq
irhw sI[ ktw v`FI kwrn sUrimAW dy srIrW 'coN lhU vg irhw sI Aqy
keI pRwx iqAwg rhy sn[ BweI rwie isMG jYkwirAW nwL isMGW dw
auqSwh vDw rhy sn[ GoVy vI qIr vjx nwL Fih FyrI ho rhy sn[
ij`Qy isMG nyzy, brCy Aqy ikrpwnW nwl muglW 'qy tu`t ky pY rhy sn
au~Qy KUnI Kwn vI isMGW nwl Kih rhy sn[ keI GMty ieh jMgI Gol
cldw irhw[ pMcwieq dy isMGW iv`coN kuJ ku nUM C`f bwkI sB ShId ho
cu`ky sn[ qurkW dw vI BwrI nukswn ho cu`ikAw sI[ pwxI dI Gwt
kwrn aunHW mYdwn 'coN B`jx leI hI Xog smiJAw[ srihMd dy Kwn
vzIdy ny AwpxI mOq qoN fridAW sYinkW nUM ieh sMdyS id`qw ik pIr
qW mwirAw igAw hY Aqy Awpxw inSwnw pUrw ho igAw hY Bwv AYsI
cqrweI vrq ky aus ny AwpxI jwn CufweI[ cmkOr dI jMg dy hwlwq
dyK ky aus ny gurW nwl bhuqw icr m`Qw lwauxw TIk nw smiJAw[ ies
ny &Oj smyq kotkpUry jw ky dm mwirAw[ 'swfw ieiqhws ds
pwqSwhIAW' dy pMnw 430 au~qy sqbIr isMG ilKdy hn, vzIdy ny kpUry
nUM ikhw, "AsIN gurU goibMd isMG nUM ShId kr Awey hW"[ kpUry ny
AwiKAw, “jy gurU mwirAw igAw qW mnorQ pUrw ho hI igAw[....&kIr
dI &Oj dw ip`Cw kr ky aus qoN kI Ck lYxw jy? jW koeI rwj sMBwlxw
ey?” ies qrHW hwr mMndy hoey nvwb qy aus dI &Oj vwps clI geI[

101
Xu`D dI smwpqI 'qy gurU swihb ShIdI pRwpq kr cu`ky isMGW kol
phuMcy[ isMGW nwl rl ky im`tI qy lhU nwl l`Q-p`Q ShId isMGW dy
ichry sw& kIqy Aqy ienHW dy srIrW nUM iqAwr kIqI icKw au~qy
itkwieAw[ ienHW isMGW iv`coN BweI rwie isMG dw bytw BweI mhW isMG
Ajy swh lY irhw sI[ swihbW ny bIr Awsn kr ky aus dw sIs p`t
'qy r`iKAw, mu`KVw sw& kIqw Aqy idlwsw id`qw, “hoS sMBwl bIrw!
qUM swfw ipAwrw Aqy mhwn is`K hY[ qUM mJYlW dI r`K ivKweI hY[ mhW
isMG qusIN v`fw praupkwr kIqw hY, mMg jo qyrI ie`Cw hY”[ mhW isMG
boilAw, "siqguro! quhwfy dIdwr nwl sB ieCwvW pUrIAW ho geIAW
hn[ jy qruTy ho qW tu`tI gMF idau"[ dSmyS ipqw boly, "mhW isMG!
'tu`tI in`KutI' Aqy ibdwvy vwlI p`qRkw aus dIAW A`KW swmHxy pwV
id`qI[ pwqSwh kihMdy, "hor kuJ mMg lY"[ qW mhW isMG dw au~qr sI
'jykr tu`tI mylI iml jwvy qW hor kuJ nhIN cwhIdw[ bs kIqI glqI
imtw idau'[ swihb gurU goibMd isMG jI ny qd mu`KoN aucwirAw, 'DMn
is`KI! DMn is`KI! vwh ^wlsw DMn qyrI kmweI' ieh bcn sux ky mhW
isMG jI ny gurW dy crnW iv`c svws C`fy[
QoVHI dUrI 'qy mweI Bwg kOr P`tV hoeI peI sI[ siqgurW ny
isMGW nUM AwiKAw, "mweI nUM auTwau qW ik ies dy zKm sw& kr ky
mrm p`tI krIey"[ TIk hox 'qy AMimRqpwn krw ky nwm mweI Bwgo qoN
mweI Bwg kOr r`iKAw[ siqgurW ny ies nUM 'jgq dyvI' AwiKAw[ ieh
d`Kx q`k gurU jI dy nwl geI Aqy jnvwVy ivKy AwKrI swh ilAw[
sB ShId isMGW dy srIrW dw ie`k hI v`fw swrw AMgITw iqAwr
krvw ky siqgurW Awpxy h`QIN sskwr kIqw[ ienHW nUM mukiqAW dI
pdvI bKSI Aqy ie`kly ie`kly isMG leI mu`K qoN aucwrn kIqw:
ijqI ijqI krmY BeI, dI iqqI jgIrih lwie]
bIs hjwrI, qIs hjwrI, ies kI hoie lwKn srdwrI[
(pRwcIn pMQ pRkwS)

A`j klH Fwb vwLI jgHw aupr bhuq v`fw srovr hY[ srovr dy
nwl hI gurduAwrw tu~tI gMFI, aus dy lwgy hI gurduAwrw it`bI swihb,
qMbU swihb Aqy AMgITw swihb bxy hoey hn[ qkrIbn 2 iklomItr

102
’qy gurduAwrw it`bI swihb Aqy rkwb gMj swihb hn[ BwvyN hr roz
hzwrW dI igxqI iv`c sMgqW ShIdW nUM SrDw dy Pu`l ByNt krdIAW hn
pr hr swl mwGI vwly idn srovr dy pwxI iv`c ieSnwn kr ky qy
gurbwxI aucwrn kr ky ShIdW nUM pRxwm krdIAW hn[ Sihr dw nwm
vI mukiqAW dI Xwd iv`c 'mukqsr' hY[
B`t vhI krisMDU, prgnw s&IdoN iv`c sMkyq hY:
‘rwie isMG bytw mweI dws kw, mhW isMG bytw rwie isMG kw,
sIql isMG bytw rwie isMG kw, cwlHIAW kI cauNkI myN, gRwm iKdrwnw
Fwb eIsr sr sqrW sY bwsT ko, swmHy mwQy jUJ kr mry’[
pMQ dy pRis`D ivdvwn BweI kwnH isMG nwBw ny AwpxI ikRq
'mhwn koS' iv`c ieM\ drz kIqw hY:
'ShId BweI mhW isMG jI ny praupkwr dw ieh kwrj, vYswK
sMmq 1762 ibRkmI (1705) iv`c kIqw ijs dI Xwd iv`c gurduAwrw
tu`tI gMFI swihb, mukqsr ivKy 21 vYswK nUM hr swl BwrI dIvwn
sjdy hn[
ikqnI mhwn bwq hY ik BweI rwie isMG dy 13 pu`qrW iv`coN do
pu`qrW BweI mhW isMG Aqy BweI sIql isMG ny Awpxy ipqw nwL
iKdrwxy dI Fwb qy ShIdI pweI[ sB ikRpw siqgurW dI hI sI[
2.18 d`Kx vl nUM cwly smyN BweI mwn isMG inSwncI
dI Shwdq
BweI mnI isMG dy Brw BweI mwn isMG inSwncI sRI gurU goibMd
isMG jI nwL j`Qy smyq jdoN d`Kx vl jw rhy sn qW icqOV ivKy ie`k
mugl ny quPMg mwr ky BweI jI nUM mwr id`qw[ ieh swkw 3 ApRYl 1708
dw hY[ siqgurW dw dl Awrwm krn leI ie`k ndI dy iknwry ruikAw
hoieAw sI[ mhwn kvI BweI sMqoK isMG jI dI lyKxI Anuswr kuJ
isMG GoiVAW leI Gwh lYx gey[ pr icqOV dy iklHy iv`c rih rhy
muglW ny ienHW nUM Gwh Koqx qoN vrijAw[ Awps iv`c qUM qUM mYN mYN hox
’qy lVweI ho peI[ jdoN pwqSwh nUM ies g`l dw pqw l`gw qW aunHW

103
BweI mwn isMG nUM au~Qy ByijAw[ BweI swihb jdoN isMGW Aqy muglW
ivckwr lVweI nw krn leI smJOqw krw rhy sn qW ie`k miqmMd
mugl ny hmlw kr ky mwn isMG nUM mwr id`qw[ BweI sMqoK isMG jI
ilKdy hn:
mwn isMG ko mrn sunXo, bhu APsos gur mn ignXo[
khw kir miq mMdn bwq[ iPrq htwviq kIns Gwq[
mhw sUrmw AOr buiDmwn[ khW hoie so pRwpiq pRwn[
kOn kOn gun ismrY qWhI[ sB kwrj mih Su`B miq jWhI[
(sRI gur pRqwp sUrj gRMQ)

BweI mwn isMG nUM 'inSwncI' dw qK`ls siqgurW ny hI id`qw sI


ikauNik hr jMg Xu`D iv`c ieh ^wlsy dw 'inSwn swihb' pkV ky &Oj
dy A`gy A`gy cldw sI[ holy mh`ly dy Su`B A&sr 'qy jdoN ngr kIrqn
ArQwq mh`lw AnMdgVH iklHy qoN crn gMgw v`l jWdw qW aus smyN vI
inSwn swihb PVHI BweI mwn isMG A`gy A`gy cldw sI[ qkrIbn
swrIAW jMgW iv`c BweI swihb pUry qwx nwL lVy Aqy keI vwr s^q
P`tV vI hoey pr mrHm p`tI nwL TIk ho jWdy sn[
cmkOr dI gVHI dI jMg iv`c vI ienHW bVy inDVk ho ky qIr
vrwHey Aqy AnykW qurk pwr bulwey[ gurU swihb dw hukm mMn ky BweI
mwn isMG, BweI dXw isMG Aqy BweI Drm isMG cmkOr dI gVHI iv`coN
inkly Aqy lMbw pYNfw qih kr ky mwCIvwVy dy jMgl iv`c Aw ky do
jhwnW dy bwlI dSmyS ipqw nUM imly sn[ siqgurU itMf dw srwHxw lw
ky k`kr rUpI TMF iv`c DrqI 'qy pey ivSrwm kr rhy sn[ jdoN A`K
KolHI qW AYsI ibpqw dy hwlwqW iv`c pihlW aus mwlk dw 'imqR
ipAwry nUM hwl murIdW dw kihxw' vwlw Sbd aucwrn kr ky DMnvwd
kIqw[ auprMq isMGW vl ingwh kr ky boly, "ipAwry isMGo! mYN quhwfI
dyx ikvyN pUrI krWgw ijhVy ies A`q dy ibKVy smyN iv`c ieqnw v`fw
praupkwr qy kurbwnI kr ky myrw swQ dy rhyN hoN"?
BweI mwn isMG dy ikauNik aus smyN nIlw bwxw pihinAw hoieAw
sI[ aus v`l q`k ky aucwrn kIqw:

104
hoie pRsMn br dyviq jovYN[ pMQ Kwlsy mihN qum hovNY[
qum sMg byK suBwau ibswlI[ nwm inhMg Anyk AkwlI[
(sRI gur pRqwp sUrj gRMQ)
BweI vIr isMG ies gRMQ dw tIkw krdy hoey ilKdy hn:
'gurU swihb mwn isMG vl q`kdy hn Aqy vr idMdy hn-qyry vrgy
pMQ ^wlsy iv`c Anyk AkwlI hoxgy ijnHW dw qyry vrgw vys qy qyry
vrgw au~qm suBwA hovygw, nwauN auhnW dw inhMg hovygw Xw AkwlI
hovygw'[
gurU swihb dy bcnW sdkw A`j vI hzwrW dI igxqI iv`c
inhMg isMG bVI Swn SOkq nwl is`K pMQ dy kwrjW iv`c ih`sw pwauNdy
hn[ ieh dl v`K v`K joV myilAW, pMQk sBwvW, ngr kIrqnW 'qy
g`qky bwzI, nyzy bwzI, GoV svwrI Awid dy krq`v idKw ky BweI mwn
isMG ShId dI Xwd nUM qwzw krdy hn[
B`t vhI dI ilKq hY:
'mwn isMG bytw mweI dws kw, poqw b`lU kw, pVpoqw mUly kw,
cMdrbMsI BwrdvwjI goqrw pMvwr, bMs bINJy kw ...swl sqrW sY pYNsT
imqI bYsw^ privSty Cy, gMBIr ndI ky iknwry gVH cqaur myN qurkoN
nwl, swmHy mwQy jUJ kr mrw[....gMBIr ndI ik iknwry dwg dIAw[
(B`t vhI mulqwnI isMDI, Kwqw jlhwno kw)
2.19 srihMd &qih dOrwn c`pV-icVI dI jMg iv`c
hoey ShId
(BweI sMgrwm isMG, BweI mihbUb isMG)
srihMd Sihr ijs nUM A`j klH &iqhgVH swihb dy nwm nwL
jwixAw jWdw hY prwcIn Xu`g dw qy purwqn klw dw mMinAw pRmMinAw
Sihr hY[ mugl kwl smyN ieh bhuq hI AmIr Aqy mShUr sUbw sI[
ies ADIn 28 prgxy sn[ rwjy-mhwrwijAW dI cihl-pihl,
mhwrwxIAW dI rOxk, rwj-kumwrIAW dI ctk-mtk, suMdrqw Aqy
pRis`DI dy crcy dUr dUr q`k sn[ pr bhuqI mwieAw ny ie`QoN dy lokW

105
nUM bVw hMkwrI, ivkwrI, AYS pRsq Aqy mwieAwDwrI bxw id`qw sI[
iehnW g`lW kwrn ie`QNo dw sUbdy wr vzIr KW (ijs nUM keI ieiqhwskwrW
ny Kwn vzIdw vI iliKAw hY) Aqy vzIr su`cw nMd AYsy inrdeI,
ksweI Aqy p`Qr idl bx gey ik ienHW 6 Aqy 8 swl dI aumr dy gurU
goibMd isMG dy lwlW nUM nIhW iv`c icxw ky ^qm kr id`qw[ pr pRBU dI
lILHw bVI AgMmI, ivsmwdI Aqy inrwlI hY[ auh pwpI Aqy inMdkW
nUM ^qm krn leI dyrI nhIN krdw[ gurbwxI dw Sbd hY:
inMdk mwry qqkwil iKnu itkx n idqy]
pRB dws kw duKu n Kiv skih PiV jonI juqy] (523-524)

gurU klgIDr pwqSwh ny ienHW zwlmW, duStW Aqy pwpIAW dI


suDweI leI nWdyV phuMc ky bwbw bMdw isMG bhwdr nUM isMG szw ky
iqAwr kIqw[ aunHW bMdy nUM gurmiq dw aupdyS dy ky sbr, isdk,
suihdrqw, smwj syvI Aqy au~cy-su`cy Awcrn vwlw bxw id`qw[ aus
AMdr Awpw vwrn dI icxg pYdw kr ky ihMdusqwn AMdr suqMqr is`K
rwj sQwpq krn dw bl bKiSAw[ BweI nMd lwl jI siqgurU dI
ikRpw idRStI bwry ilKdy hn:
bwdSwhIey do Awlm, Xk ingwih rUey qo[
swieAw-ey-zuliP qo, Az bwl humw Kwhd gu`jsq[

Bwv ijs bMdy au~pr gurU dy ichry dI Jlk pY jwvy auh do jhwnW
(lok Aqy prlok) dw bwdSwh bx jWdw hY, ijs qrHW humW nW dw pMCI
ijs ienswn au~pr dI lMG jwvy auh rwjw bx jWdw hY[ AY siqgurU!
qyrIAW A`KW dw Jlkwrw Aqy zul&W dw ilSkwrw bMdy nUM ArS Aqy
PrS dw vwrs bxw idMdw hY[
gurU dI sMgq mihrmW dI mjls huMdI hY jo ienswnW dy mnW
AMdr pRym, ibRhw , vYrwg Aqy iqAwg pYdw kr idMdI hY[ iPr gurU dw
isMG koeI bhwny-bwzI nhIN GVdw sgoN mYdwny jMg AMdr AYsw zlvw,
joS Aqy jOhr idKwauNdw hY ik dyKx vwlw dMg rih jWdw hY[ swihbW
bMdy nUM pMjwb vl qorn qoN pihlW aus iv`c ieh gux Br id`qy[ nwl hI
pMj bIr (isMG) Aqy pMj qIr id`qy[ ies qoN ielwvw bMdw isMG bhwdr
dI m`dd leI gur is`KW nUM hukmnwmy ilK Byjy[

106
B`t vhI mulqwnI isMDI ies g`l dI pRoVqw krdI hY:
'gurU goibMd isMG mhl dsmw, bytw gurU qyg bhwdr jI kw, ny
sMmq sqrW sY pYNsT kwrqk mwsy sudI qIj mMglvwr ky idhuM gWm
nMdyV, dys dKx, qt godwvrI sy bMdw isMG ko mdr dys jwny kw bcn
hUAw gYloN bwvw bwj isMG, ibnod isMG , kwhn isMG, BgvMq isMG,
kuier isMG, pWc isK iqAwr kIey'[
bMdy dy pMjwb phuMcx 'qy aus v`loN swihbzwidAW bwbw zorwvr
isMG Aqy bwbw &qih isMG nUM ShId krn vwLy doSIAW nUM soDx dI
pukwr sux ky Aqy gurU swihb dy Byjy hukmnwmy pVH ky ipMfW, ksibAW
qy SihrW iv`coN byAMq sUrmy ^wlsw &Oj iv`c SsqrDwrI ho Aqy Dn
mwl lY ky Swml ho gey[ srihMd mwrn leI 12 meI 1710 nUM jo jMg
c`pV icVI ivKy hoeI aus iv`c BweI mnI isMG dy ^wndwn dy BweI bwj
isMG Aqy BweI su`Kw isMG bMgySrI (BweI nTIAw dy byty Aqy ShId
BweI b`lU dy poqy), BweI sMgrwm isMG (ShId BweI bic`qr isMG dy byty
Aqy ShId BweI mnI isMG dy poqy), BweI mihbUb isMG Aqy BweI
&qih isMG (ShId BweI audY isMG Aqy BweI &qih isMG dy byty Aqy
BweI mnI isMG dy poqy) Swml sn[
ieh jMg bVI KOPnwk Aqy Av`lI sI[ vzIr KW pws qW hwQI,
GoiVAW, K`crW dI &Oj Aqy pYdl &Oj bhuq hI Xojnw b`D qRIky nwL
lVn vwlI sI[ ies pws v`fw qopKwnw, cMgI isKlweI vwly bMdUkcI,
nyzw-brdwr Aqy qwkqvr qlvwrcI sn[ hor qW hor Awly-duAwly
dy ielwky iv`c vI muslmwnI vsoN bhum`q iv`c sI Aqy mugl &Oj dI
m`ddgwr sI[ jd ik bMdy dI sYnw iv`c pyNfU ikswn qy grIb SRyxIAW
dy lok Xu`D dy FMgW qoN iblkul Axjwx sn[ hiQAwr vI aunHW pws
dysI hI sn[ pr ieh ikrswxI Aqy hor s^q ik`qy krn kr ky
srIrW dy sfOl, krVy, h`k s`c dI kmweI 'qy plx vwly, grmI srdI
qoN byprvwhy Aqy gurW dy nW 'qy mr imtx dI AQwh Bwvnw r`Kx vwly
sn[ bMdy dy bIr rsI bol sUrimAW dy hOsly bulMd krn vwly sn[
ienHW dy mnW AMdr zr, zorU, jW zmIn hiQAwaux dI qmMnw nhIN sI
kyvl gurU dy bol pugwaux dI ie`Cw sI:

107
gurbwxI dy bol hn:
jYkwru kIE DrmIAw kw pwpI kau fMf dIEie [ (89)

c`pVicVI dI jMg meI mhIny hox kr ky iek pwsy grmI dy


AMigAwr vr rhy sn Aqy dUjy pwsy qoN qopW dy goly A`g vrsw rhy sn[
mugl sYnk hwQI dIAW AMbwrIAW 'c bYTy qIr C`f rhy sn[ Awsmwn
G`ty nwl BirAw hoieAw sI Aqy cwry pwisAW qoN mwr lau mwr lau
dI Awvwz Aw rhI sI [ dohW pwisAW dIAW &OjW v`loN mwno isr DV
dI bwzI sI Aqy sUrmy pRwx iqAwg rhy sn[ jdoN bMdy ny isMGW dy pYr
auKVdy dyKy qW qIrW dI AYsI vrKw kIqI ijs kwrn duSmx nUM h`QW
pYrW dI pY geI[ ieh dyK vzIr KW A`gy viDAw Aqy isMGW 'qy qkVw
h`lw krn dI duhweI pweI[ AihvwilslwqIn-ey-ihMd dI ilKq
Anuswr "ikAwmq nUM dyK vzIr KW A`gy viDAw Aqy bwj isMG nUM
llkwr ky boilAw, "auey gMdy ku`qy, hoiSAwr ho jw"[ ieh kihMidAW
aus ny bwj isMG 'qy nyzy dw vwr kIqw pr bwj isMG ny PurqI nwL nyzw
boc ilAw[ vjIr KW ny hwQI 'qy bYiTAW ie`k qIr bwj isMG vl iK`c
ky mwirAw ijhVw aus dI bWh iv`c l`igAw[ iPr auh GoVy 'qy cVH ky
qlvwr nwL vwr krn leI bwj isMG 'qy JpitAw[ bwj isMG ny
AwiKAw, 'isMGW idAw vYrIAw, hux qYnUM mOq bulw rhI hY[ hux B`j ky
nhIN jw skdw"[ ieqny nUM BweI &qih isMG Aw iBiVAw[ aus ny
vzIr KW dy AYsI qlvwr mwrI ijhVI aus dy moFy nUM cIrdI kmr q`k
jw phuMcI Aqy auh DrqI 'qy ifg ipAw[ ie`k hor muslmwn ilKwrI
muA`rK mIr muhMmd Ahsn ny vI Awpxy Swhnwmy iv`c AYsw hI vrnx
kIqw hY[ vzIr KW Aqy hor mugl jrnYlW dy mwry jwx kwrn mugl sYnw
nUM BwjVW pY geIAW pr BweI sMgrwm isMG Aqy BweI mihbUb isMG vI
ies jMg iv`c mOq dI GoVI cVH gey[ AwKIr mYdwn ^wlsy dy h`Q Aw
igAw[ Kwn vzIdy nUM kIqy mhW pwp dI szw dyx leI dr^q nwl bMnH
ky qy pu`Tw ltkw ky A`D pc`Dw A`g nwl swiVAw Aqy iPr bldW dy
ip`Cy pw ky GVIs ky srihMd ilAWdw[ pr GVIsx kr ky rsqy iv`c
hI ies dI mOq ho geI sI[
srihMd ivKy cMfwl cOkVI dw dUjw mùK doSI cODrI sùcw nMd Ajy
ijauNdw bYTw sI[ ^wlsw &Oj ny 13 Aqy 14 meI nUM srihMd phuMc ky

108
sB SwhI mihl mwVIAW, muglW dy mh`l, hvylIAW Awid jo AYS
pRsqI dy A`fy sn Fwh id`qy, Sihr dI ie`t nwl ie`t ^Vkw id`qI,
mwno sB 'qy suhwgw Pyr id`qw[ pr is`KI AsUl kwiem r`Ky[ SyK
AihmMd srhMdI dw mkbrw ijs dw ieslwm Drm AMdr m`ky auprMq
dUjw drzw hY nhIN FwihAw[
cMfwl Aqy dvYS Bwvnw vwlw su`cw nMd jo Awpxy Awp nUM v`fw
birAwV smJdw sI Aqy ijs ny Kwn vzIdy 'qy zor pw ky swihbzwidAW
nUM kMD dI nINh iv`c icxvwieAw Aqy aunHW dI ShIdI auprMq KuSIAW
mnweIAW sn, isMGW ny aus nUM pkV ky bMdy A`gy pyS kIqw[ auprMq
ies dy n`k iv`c nkyl pw ky Aqy h`Q iv`c TUTw PVw ky glIAW iv`c
Pyr ky BIK mMgweI[ ieh K`qrI ijhVw aup`ro Syr bxdw sI pr AMdroN
ig`dV id`l hox kr ky lokW dy iC`qr Kw Kw ky hI pRwx iqAwg igAw[
iPr sUbw srihMd vzIr KW Aqy su`cw nMd dy srIrW nUM ku`iqAW A`gy
su`itAw Aqy ienHW dIAW h`fIAW A`g lw ky swV id`qIAW[
14 meI 1710 nUM srihMd &qih hox 'qy ^wlseI kysrI JMfy Julw
id`qy[ bMdy bhwdr ny jo pihlw drbwr lgwieAw aus iv`c sMboDn
kridAW ikhw, "isMGo! joiq Aqy jugiq kyvl gurU dI vrqI hY[ AsIN
ies &qih leI Akwl purK dw idloN Sukrwnw krdy hW[ ieh sB
kwrj gurU dy ^wlsy ny gurU bKiSS duAwrw kIqw hY[ swnUM ies ij`q dw
mwx nhIN krnw cwhIdw"[
2.20 srihMd Aqy Awlovwl dI jMg dy ShId
(BweI su`Kw isMG bMgySrI, BweI Swm isMG bMgySrI)
BweI jyTw isMG, BweI hrI isMG, BweI rUp isMG)
srihMd &qih hox kwrn Aqy bwbw bMdw isMG bhwdr v`lNo ^wlsw
rwj dI sQwpnw dI ^br sux ky id`lI dw bwdSwh bhwdr Swh A`g
BbUkw ho igAw[ bMdy ny qW ies rwj nUM hlymI rwj AwK ky siqgurW dy
drswey AsUlW 'qy clidAW grIbW, nIcW, kmzorW Aqy d`by-kuc`ly
lokW nUM 'rMGryty gurU ky byty' Aqy klwlW nUM 'klwl gurU ky lwl' kih ky
gl nwl lwieAw[ Awm qy swDwrn lokW dI iezq, mwx Aqy siqkwr

109
nUM mu`K r`Kx leI hukm jwrI kIqy[ bMswvlI nwmy iv`c drz hY:
purS poSwk AOr isr kI pwg[ ien BI koeI h`Q nw lwg[

pr bhwdr Swh ijs nUM gurU goibMd isMG jI ny jMg iv`c m`dd
kr ky id`lI dy q^q au~qy ibTwieAw aus ny 10 dsMbr 1710 nUM ie`k
SwhI Purmwn jwrI kIqw, "nwnk pRsqW rw hr jw bXwbMd bkql
rswnMd"[ ies dw Bwv sI ik nwnk nwm lyvw vwlw jo vI is`K ikqy
idsdw hY aus nUM ibnw iksy sMkoc Aqy soc ivcwr dy mOq dy Gwt auqwr
id`qw jwvy[ ies Purmwn qoN pihlW bwdSwh ny 2 sqMbr 1710 nUM ie`k
hor AYlwn kIqw sI ik swry ihMdU dwVHI kys ktw dyx nhIN qW auhnW
nUM is`K smJ ky mwr id`qw jwvygw[ isrdwr kpUr isMG dy kQn
Anuswr ieh Purmwn aus skMlp Aqy pRcMf qoN vI iBAwnk sn jo dUjy
ivSv Xu`D iv`c ihtlr ny jwrI kIqw sI ik ij`Qy XhUdI imly aus nUM
^qm kr id`qw jwvy[
hrijMdr isMG idlgIr ilKdw hY ik bwdSwh ny is`KW dy iKlwP
jhwd dw AYlwn kr id`qw[ aus dI Awvwz 'qy muslmwn hI nhIN
blik bhuq swry rwjpUq Aqy ihMdU vI aus dI &Oj iv`c Swml ho ky
pMjwb v`l c`l pey[ bwdSwh Awp qkrIbn ie`k l`K &Oj lY ky ciVHAw
Aqy 22 AkqUbr 1710 nUM ies ny sonIpq 'qy kbzw kr ilAw[
auprMq ies ny bwjId KW nUM v`fI &Oj dy ky srihMd vl qoirAw[ ies
dI m`dd leI ie`k hor jrnYl aumr KW vI &Oj lY ky Aw igAw[
srihMd dw sUbydwr BweI bwz isMG aus smyN srihMd qoN bwhr igAw
hoieAw sI[ aus dI gYrhwzrI iv`c BweI mnI isMG dy ccyry BrwvW
BweI su`Kw isMG bMgySrI Aqy BweI Swm isMG bMgySrI ny srihMd iv`c
mu`TI Br isMGW nUM nwl lY ky Aw rhI &Oj dw mukwblw krn leI kmr
ksy kr ley[ XwkUb KW nwmI bwg iv`c isMGW ny lVweI dy AYsy jOhr
idKwey ik muglW dy hoS au~f gey[ ieqny nUM cIn bhwdur nwmI jrnYl
sMms KW vI &Oj lY ky Aw igAw[ v`fI igxqI iv`c Swml &Oj hox
kwrn isMG srihMd dy iklHy AMdr cly gey[ ies lVHweI iv`c BweI
sùKw isMG bMgySrI ShId ho igAw Aqy Swm isMG dy keI P`t l`gy[ rwq
smyN isMG mugl &Oj dw Gyrw qoV ky iq`qr ho gey[ ieh lVweI 20

110
nvMbr 1710 nUM hoeI sI[
ienHW BrwvW dy nW nwl bMGySr ies leI lgdw sI ik ienHW dw
ipqw bMgySr ielwkw jo mulqwn iv`c pYNdw sI, dw cODrI sI[ ienHW dy
prvwr dw bhuq v`fw vwpwr sI[ ienHW dy sB qoN v`fy Brw BweI BgvMq
isMG nUM v`fy vwpwrI hox dy nwqy pMj hzwrI dw iKqwb AOrMgzyb pwsoN
imilAw hoieAw sI[
is`KW dy Awm kqlyAwm dy hukm ADIn mugl jrnYlW ny bwdSwh
qoN SwbwSy hwsl krn leI is`KW dy isr v`F ky g`ifAW iv`c l`d ky
id`lI Byjxy SurU kr id`qy[ lwhOr prgny dy ksby Awlovwl qoN vI 40
ku is`K jo KyqIbwVI dw DMdw kr ky Awpxy prvwr pwldy sn nUM pkV
ky lwhOr ilAWdw igAw[ ienHW nUM kih id`qw ik jW ieslwm kbUlo jW
mOq dw mUMh dyKo[ qkrIbn iqMn mhIny bVy hI iGnwauxy qsIhy id`qy
gey[ jdoN ienHW ieslwm nw kbUilAw qW ijauNidAW nUM DrqI 'c g`f
ky 11 AkqUbr 1711 nUM kql kr id`qw igAw[ ienHW iv`c BweI jyTw
isMG (Brw BweI mnI isMG), BweI hrI isMG (pu`qr BweI jyTw isMG)
Aqy BweI rUp isMG pu`qr BweI mweI dws (Brw BweI mnI isMG) vI
Swml sn[
B`t vhI krisMDU, prgnw sPYdoN Anuswr, BweI jyTw isMG mweI
dws kw, rUp isMG mweI dws kw poqy b`lU ky, pVpoqy mUly ky....SwhI
hukm gYl, cwlIEN kI cauNkI my qIn mws AiDk duK dy kr sMbq
1768, imqI kqk idn 9 ko Awlovwl ky mlhwn, prgnw lwhOr my,
mwry gey[
2.21 iblwspur jMg dy ShId
(BweI kyso isMG, BweI bwG isMG)
bMdw isMG bhwdr dI idAwlqw dyKo aus ny 7 ApRYl 1711 nUM is`K
gxqMqr v`loN Awpxy dsq^qW hyT ie`k hukmnwmw jwrI kIqw, auh
sI, "AsIN ^wlsw rwj AMdr muslmwnW jW ieslwm dw ivroD nhIN
krdy[ prMqU AsIN zulm Aqy AinAW pUrvk AiDkwr dI SkqI dw
ivroD krdy hW"[ ieh hukm ruknwqI AmInUeI dyvwlw dsqUrl
ienSw (Raqunati Amini Devallah Dastural Insha) Aqy hor

111
roznwimAW iv`c vI drz hY[ ieh AYlwn is`KW dI rwjnIiqk pRp`kqw
Aqy dUr-AMdySI dw sbUq hY ijs dw AslI Bwv sI ik rwj sqw kyvl
muglW dI imlK nhIN blik lokW dI imlK hY[ ieh nzrIAw Aqy
suBwA prjwqMqrI, au~cI nYiqkqw vwlw, siBAwcwrk, ivrsy dI
sMBwl Aqy ieKlwk BirAw sI[
^wlsw rwj bVw sMGrSmeI sI[ Bwvy muglW ny sonIpq, srihMd
Aqy loh gVH (^wlsw rwj dI rwjDwnI) 'qy kbzw kr ilAw sI[ pr
bhwdr Swh dI mOq jo PrvrI 1712 iv`c hoeI ip`CoN aus dy pu`qrW iv`c
g`dI hwsl krn dy JgVy dw bMdy ny Pwiedw auTwieAw[ rwj Bwg
clwaux leI Dn dI zrUrq hY[ dUjI g`l bMdw rwjw BIm cMd nUM sbk
isKwauxw cwhuMdw sI ik gurU dI ivroDqw ikvyN krIdI hY? bMdy ny ^wlsw
rwj dy muglW h`QoN Ku`sy ielwikAW 'c dubwrw inSwn swihb Julw id`qy[
iblwspur dw rwjw BIm cMd swrI aumr gurU goibMd isMG jI nUM
AnMdpur qoN k`Fx dw jor lwauNdw irhw[ ies dw pu`qr Ajmyr cMd vI
aunHW kdmW 'qy c`lx kwrn ^wlsy dw BwrI ivroDI sI[ bMdy ny BIm cMd
nUM p`qr iliKAw ik auh eIn mMn lvy pr BIm cMd dy pu`qr Ajmyr
cMd ny lVweI dw ruK ApxwieAw[ 28 dsMbr 1711 dy idn iblwspur
Sihr 'qoN bwhr brswxw ndI dy iknwry ^wlsw &OjW Aqy phwVIAW
ivckwr bVI PsvIN lVweI hoeI[ ^wlsy A`gy phwVIey bhuqw icr KVH
nhIN sky Aqy dOV ky iklHy iv`c vV gey[ ie`Qy h`Qo-pweI dI lVweI
iv`c BweI kyso isMG pu`qr BweI cqr isMG Aqy poqw BweI mnI isMG
Aqy BweI bwG isMG pu`qr BweI audY isMG Aqy poqw BweI mnI isMG
ShIdIAW pw gey[ iklHy iv`c hwzr swry phwVIey qlvwr dI ByNt cVH
gey[ AKIr BIm cMd ny mOq qoN frdy ny muAwPI mMg ky mOq svIkwr
kr leI[ auprMq swry phwVI rwijAW ny nzrwny dyxy vI svIkwr kr
ley[
2.22 sFOry dI jMg dy ShId
(BweI mohr isMG, BweI Albyl isMG, BweI sYxw isMG)
sUrmy kdy vI itk ky nhIN bYTdy Aqy mOq qoN frdy bhuqw icr
luk-iCp ky nhIN rihMdy[ auh Awpxy jIvn audyS dI pRwpqI leI

112
sMGrSmeI huMdy hn[ iesy qrHW bMdw jMmU iv`c ^wlsy ie`kTy kr irhw
sI Aqy muglW dIAW jVHW pu`tx leI gurU dy rMg iv`c rMigAw hoieAw
sI[ ijs qrHW gurbwxI dy bol hn:
muhbiq ijs Kudwie dI rqw rMig clUil]
nwnk ivrly pweIAih iqsu jn kIm n mUil] (966)
dwgy hoih su rn mih jUJih ibnu dwgy Big jweI] (970)

srihMd &qih krn qoN pihlW bMdy ny sFOry 'qy Tok vjw ky
cVHweI kIqI qy hMkwrI ausmwn KW vrgy v`fy v`fy DnwfW dy Dn mwl
Aqy mihl-mwVIAW dI BwrI qbwhI hI nhIN kIqI sI blik aunHW nUM
mOq dy Gwt auqwr id`qw sI[ ies dw kwrn sI ik ienHW ny pIr bu`DU
Swh ijs dw AslI nW sI, bdr-aud-dIn Swh sI Aqy aus dy swry
prvwr nUM kql krvw id`qw sI[ pIr bu`DU Swh gurU klgIDr dw prm
syvk sI[ ies ny BMgwxI dy Xu`D iv`c gurU jI dI m`dd kIqI sI[ ies
dy do pu`qr (ASrP Aqy muhMmd Swh) Aqy ie`k Brw (BUry Swh) Aqy
bhuq swry cyly ies jMg iv`c ShIdIAW pw gey sn[
srihMd dI bMdy v`loN ie`t nwl ie`t KVkwaux ip`CoN BwvyN muglW
ny jMg kr ky ies 'qy Pyr Awpxw db dbw kwiem kr ilAw sI[ iesy
qrHW sFOry 'qy vI mugl Cw gey sn[ pr dIn, duKI, kmzorW Aqy
mzlUmW dI bWh PVn vwlw Aqy AwzwdI dI qVP r`Kx vwlw bMdw
bhwdr kwPI muSklW J`l ky Pyr ^wlsy nwl sFOry vl viDAw[ aus
dI soc sI:
AxK ijauNdI rhy qW gulwmI imt jwqI hY[
zmIr mr jwvy qW AwzwdI nUM s`t vjdI hY[

^wlsw POj ny muglW v`loN Fwhy sFOry dy iklHy dI murMmq kr ky


dubwrw kysrI inSwn Julw id`qy[ jhWdr Swh nUM jdoN ^br imlI ik
isMGW ny sFOry nUM Pyr hiQAw ilAw hY qW ies ny Aihmd KW nUM v`fI
sYnw dy ky ByijAw Aqy nwL hI srihMd dy Qwpy hoey sUbydwr jYndIn
Aihmd KW nUM vI AwiKAw ik auh Aihmd KW dI sFOry jw ky pUrI
m`dd kry[ ieM\ isMGW Aqy muglW ivckwr lhU folHvI jMg iCV peI[

113
^wlsy ny SwhI &OjW dw AwpxI 'FweI P`t' vwlI jMgjU nIqI Apxw ky
BwrI nukswn kIqw, loQ 'qy loQ cVH geI[ FweI P`t dw Bwv hY gurIlw
lVweI[ ieh lVweI mwno ie`k iksm dw &OjI Sbd (Code word)
sI[ pTwx qy mugl AjyhI lVweI qoN bhuq frdy sn[ mugl kmWfrW
dw hukm sI ik jy isMG lVdy lVdy dOV gey hn qW aunWH nUM dOVy nw smJo
ieh aunHW dI jMgI cwl hY[ FweI P`t dw AslI mqlb sI ik do rwh
pUry Aqy ie`k A`Dw Apnwauxw[ do qy A`Dw pMjwbI iv`c FweI bxdy
hn[ pihlw rwh sI duSmx ’qy Acnyq hmlw krnw, dUjw rwh sI
hmlw kr ky duSmx nUM mwr ky mYdwn 'coN dOV jwxw Aqy A`Dy rwh dw
Bwv sI jykr duSmx mwr ky dOVn dw mOkw nw imly qW ShId ho jwxw[
22 jUn 1713 nUM bMdy ny sFOry Sihr au~qy vI hmlw kIqw ikauNik sFOry
dI muslmwn AbwdI SwhI sYnw dI m`dd kr rhI sI[ ies gih g`c
lVweI iv`c BweI mohr isMG, BweI Albyl isMG, (dohyN byty BweI audY
isMG Aqy poqy BweI mnI isMG) Aqy BweI sYxw isMG (bytw BweI icqr
isMG Aqy poqw BweI mnI isMG) vI ShIdIAW pw gey[ ienHW mrjIviVAW
ny ijaux nwloN ^wlsw pMQ nUM ipAwrw smiJAw qW ik Awaux vwlIAW
pIVHIAW AwpxI Dwrimk AwzwdI mwx skx Aqy su`KW BirAw jIvn
bqIq kr skx[
ieiqhwsk ibrqWq Anuswr BweI sYxw isMG dy ipqw BweI
icqr isMG ny 24 jUn 1734 iv`c lwhOr ivKy dwdw BweI mnI isMG nwl
ShIdI id`qI[ iesy qrHW sYxw isMG dy Coty Brw BweI hwTU isMG ny 27
mwrc 1758 nUM srihMd dI lVweI iv`c AwpxI jwn vwrI[ ienHW dy v`fy
Brw BweI kyso isMG ny 28 dsMbr 1711 nUM iblwspur dI jMg iv`c CwqI
qwx ky lVidAW pRwx iqAwgy sn[ DMn sn auh prvwr Aqy DMn sn
auh mwvW ijnHW ny AYsy sUrimAW nUM kyvl jnm hI nhIN id`qw blik
aunHW nUM Drm dI prp`kqw, h`k Aqy iensw& ^wqr jUJx dI is`iKAw
vI id`qI[ AYsIAW mwvW sMbMDI Bgq rivdws jI dy bol sRI gurU gRMQ
swihb iv`c drz hn:
jnnI jxY qw Bgq jn kih dwqw kih sUr[]
nhIN qW jnnI bWJ rhY kwih gvweY nUr]

114
2.23 id`lI iv`c bwbw bMdw isMG bhwdr dy nwl hoey
ShId
(BweI bwj isMG, BweI BgvMq isMG, BweI kuier
isMG, BweI Swm isMG, BweI Syr isMG, BweI nwhr
isMG, BweI Albyl isMG)
SwhI hukmW Anuswr bMdw isMG bhwdr nUM pkV ky mOq dy Gwt
auqwrn dIAW XojnwvW AwrMB ho geIAW[ qurkW AMdr bMdy dIAW
kwrvweIAW kwrn hwhwkwr m`cI hoeI sI[ mugl ilKwrI muhmMd
hwrsI Anuswr bMdy nUM pkVn leI SwhI &OjW ny gurdws nMgl dI gVHI
(hvylI) nUM Gyrw pwieAw hoieAw sI pr SwhI sYnw ijqny h`ly nwL A`gy
vDdI is`K aus qoN dUxy ho ky t`krdy qy mwno qurkW nUM lohy nwL tkrw
ky vwps muVnw pYNdw sI[ pr lMby smyN dy Gyry kwrn, rwSn pwxI dI
Gwt hox kr ky Aqy srIrW dy bl Gtx kwrn ikqnw ku icr 500
isMG l`KW dI &Oj swmHxy twkrw kr skdy sn? Bu`K dw du`K sB qoN v`fw
hY jYsy gurbwxI dw Purmwn hY:
duKu vyCoVw ieku duKu BUK] iek duK skqvwr jmdUq]
ieku duKu rogu lgY qin Dwie] vYd n Boly dwrU lwie] (1256)

Bgq kbIr jI ny vI Bu`K sMbMDI r`b nUM inhorw mwirAw sI:


BuKy Bgiq n kIjY] Xh mwlw ApnI lIjY] (656)

AKIr bMdy ny Bu`K dw du`K dyKidAW 17 dsMbr 1715 nUM gVHI dy


drvwjy KolHx dw hukm dy id`qw[ muglW dy jrnYlW ny BwvyN KuSIAW
mnweIAW ik is`K A`j aunHW dy swmHxy Awp nUM Arpn krn leI
iqAwr ho gey hn[ pr aunHW nUM swmHxy mOq dw PirSqw 'bMdw' bYTw
idKweI dy irhw sI[ bMdy ny mugl jrnYlW nUM sunyhw Byj id`qw ik
quhwfIAW kurwn dIAW ksmW ijnHW iv`c qusIN iliKAw hY ik AsIN
quhwnUM kuJ nhIN khWgy ikRpw kr ky gVHI 'coN cly jwau kwrn drvwzy KolyH
hn[ ieh sMdyS imlx dI dyr sI mugl jrnYl dlyr KW ny v`fI igxqI
iv`c sYink gVHI AMdr iljw ky bMdw bhwdr nUM pkV ilAw[ ibnw iksy

115
dyrI dy bMdy nUM sMglW nwl bMnH ky lohy dy ipMjry iv`c qwV id`qw[ auprMq
qurk &OjIAW ny 300 isMG byrihmI nwL kql kr id`qy Aqy 200 nUM
pkV ky muSkW bMnH id`qIAW[
ienHW pkVy hoey isMGW iv`c 8 isMG BweI mnI isMG jI dI bMs
iv`coN sn[ ienHW iv`coN BgvMq isMG, bwj isMG, kuier isMG Aqy Swm
isMG cwry bMgySrI Brw qW BweI nTIAw dy byty, ShId BweI b`lU dy poqy
sn[ BweI Syr isMG, BweI nwhr isMG Aqy BweI Albyl isMG, BweI
bwj isMG dy byty Aqy BweI nTIAw dy poqy sn[ BweI rwm isMG BweI
bic`qr isMG dy byty Aqy BweI mnI isMG dy poqy sn[
ShId BweI nrbd isMG B`t ny ie`k dohy iv`c bMgySrI BrwvW dI
vifAweI ilKI hY:
blwauNq pMvwr bWky KYrpur ky jlhwno,
swqo Bujw qumwrI qauNsy kaun ArY[
BwgU, kurIAw, bwjU, suKIAw, rnU, Swmw
sMgqI, Gury dmwmy dUhry mohry ho ho lrY[
b`lU rwau ky mlUkI jnmI, jg myN aujl hoeI[
dwn dyh mUMf BtoN kw BrY[.......

KMfy bwty dI phul Ckx auprMq BwgU-BgvMq isMG, kurIAw-


koier isMG; bwjU-bwj isMG; suKIAw-sùKw isMG; rnU-rx isMG; Swmw-
Swm isMG qy sMgq-sMgq isMG dy nwvW nwl pukwry jWdy sn[
BweI BgvMq isMG, BweI bwj isMG Aqy BweI kuier isMG gurU
klgIDr dy drSnW leI nWdyV gey sn[ nrbd isMG B`t ny bMgySrI
BrwvW dw js 3 AkqUbr 1708 nUM ieM\ gwieAw:
blwauNq jlhwno swqy Bujw qumwrI, swqoN kw js chuM kuMtI CwieAw[
hukm BieAw scY swihb kw, BgvMq nwiek ko gurU bDwieAw[....
bwj isMG kuier isMG qau byty gwaUN, mnsb ijn kw sI dUn sbwieAw[
js gwauN qau mUly b`lU nTIey kw, ijh kI bMs gurU hukm bjwieAw[
dwn dIAw B`toN ky aujl, Qwl muhrYN kw BgvMq isMG Br ilAwieAw[
swl sqrW sY pYNsT Awh, nrbd dohw joV sunwieAw[

116
Qwn gMgw dI GwtI 'qy KV, bIr jlhwno kw js gwieAw[

gurdws nMgl dI gVHI iv`cNo pkVky isMGW nUM ieh qurk lwhOr v`l
ie`k jlUs dI Skl 'c lY qury[ sB qoN A`gy bYNf vwjy vwLy sn[ auhnW
ip`Cy bMdy nUM ipMjry 'c ibTw h`ty-k`ty hwQI au~qy ibTwieAw hoieAw sI[
ies qoN ip`Cy pkVy hoey isMGW dy mUMh kwly kr ky, isrW au~pr hwsw
jnk bWdr topIAW pw ky, doN doN nUM aUTW, GoiVAW qy giDAW au~pr
nrV ky ibTwieAw hoieAw sI[ ienHW dy ip`Cy gVHI iv`c mwry gey 300
isMGW dy isr nyizAW 'qy tMgy hoey sn[ ienHW dy swQ swQ &OjI sYink
jw rhy sn Aqy rsqy 'c KVHy ipMfW ksibAW dy lok iehnW nUM bhuq hI
BYVy T`Ty mKOl kr rhy sn[ lwhOr Sihr phuMcx q`k jbrI pkVy isMGW
dI igxqI 700 dy krIb ho geI sI[
kumwr-au-dIn Aqy jkrIAw KW lwhOr qoN bwdSwh dy hukm
Anuswr bMdy dy kw&ly nUM id`lI v`l lY ky qur pey[ srihMd, krnwl,
pwxIpq Awid SihrW iv`c ienHW isMGW dw bVw BwrI Apmwn kIqw
igAw[ ienHW au~pr glIAW dw gMd su`itAw igAw, gwlI-gloc,
mSkrIAW vwLI SbdwvLI vrqI geI Aqy ienHW nUM jWglI, ksweI,
aujf` , Awid AwiKAw igAw[ pr sI. Awr. ivlsn (C.R. Wilson)
dI il^q (Annals of the English in Bengal) drswauNdI hY ik ieqny
AOkVW Bry hwlwqW iv`c vI ieh is`K gurbwxI dy Sbd jo sRI gurU gRMQ
swihb iv`c drz hn auh mu`K qoN aucwr rhy sn[ auh lokW vl iDAwn
nhIN sI dy rhy Aqy nw hI aunHW dy ichirAW 'qy koeI gm jW du`K nzr
Aw irhw sI[ auh r`bI rMg iv`c mqvwly sn[
isMGW dw ieh kw&lw 25 PrvrI 1716 nUM jdoN id`lI dy SwlImwr
bwg iv`c phuMicAw qW kumwr-au-dIn dw bwp muhMmd AmIn KW
KuSIAW mnwauNdw iehnW dy svwgq leI AwieAw[ ies qoN Agly idn
holI hox kr ky isMGW dy vwl KolH ky isrW au~pr kwlIAW ByfW dIAW
K`lW dIAW topIAW puAweIAW hoeIAW sn[ ieh ies leI kIqw ik
ieh isMG (Syr) nhIN ByfW hn[ ieiqhwsk kQnW muqwbk ie`Qy isMGW
dI kùl igxqI 740 sI[ SwlImwr bwg qoN lwl iklHy q`k 10 iklomItr
lMby rsqy dy dohIN pwsIN qmwSbIn ieh qmwSw q`kx leI KVHy sn[

117
ie`k qmwSbIn gvwh imrjw muhm M d AwrsI ilKdw hY ik swry muslmwn
KuSI iv`c n`c rhy sn[ pr ieh ABwgy lok (is`K) bVI musIbq nwl
Gul rhy sn[ auh ieh vI ilKdw hY ik hYrwnI jnk bwq jo mYN dyKI
auh ieh sI ik iksy vI is`K dy ichry 'qy audwsI jW nIvWpx nhIN sI[
jykr koeI vI au~cI Awvwz iv`c ieh kihMdw ik qusIN mwry jwvoNgy qW
auh jvwb 'c ieh kihMdy sn, "swnUM mwr idau, AsIN mrn qoN kdy
frdy hW"?
ie`k hor drSk s`Xd muhMmd AwpxI ilKq 'qbsrq-aul-
nzrIn' iv`c ilKdw hY ik mYN ie`k is`K qoN ieSwry nwL pu`iCAw ik
qusIN ieqnI BwrI gusqwKI qy aup`dr ikauN kIqw? qW aus is`K ny
Awpxy m`Qy 'qy h`Q r`K ky ieSwry nwL mYnUM smJw id`qw ik swfI qkdIr
iv`c iliKAw hoieAw hY Aqy r`b dy Bwxy AMdr KuS hW[ aus dI g`l
ny mYnUM AwnMdq kr id`qw Aqy gw ky AwiKAw:
mwQY jo Duir iliKAw su myit n skY koie]
nwnk jo iliKAw so vrqdw so bUJY ijs no ndir hoie] (1413)

qkrIbn FweI mhIny bMdy smyq ienHW isMGW nUM bVy BwrI qsIhy
id`qy gey[ sO sO isMGW dI igxqI iv`c ienHW nUM 7 QwvW 'qy kYd kIqw
hoieAw sI[ jdoN vI kwzI Aw ky ienHW nUM ieslwm kbUl krn leI
kihMdw Aqy jwn bKSx leI pRyrdw qW swry isMG au~cI Awvwz 'c
boldy :
"kwzI swnUM is`KI ipAwrI hY Aqy mOq dI prvwh nhIN[swnUM gurU
ny mrdwngI bKSI hY[ ies leI AsIN mrdW vWg ijauxw cwhuMdy hW
qy mrdW vWg mrnw swnUM kbUl hY[ quhwfIAW ig`dV BbkIAW dw swnUM
koeI fr nhIN"[
kwzI bwdSwh nUM isMGW dy khy Sbd vDw cVHw ky dsdw sI[
AwKIr bwdSwh &rKusIAr ny sB nUM kql krn dw hukm id`qw[ 5
mwrc 1716 nUM sO isMGW nUM koqvwlI pws iljwieAw igAw[ KUMKwr
jlwd Srwb dy nSy 'c Du`q ilSkdIAW qlvwrW qwxdy Aw gey[
iehnW nUM dyK isMGW ny jYkwry gjwauxy SurU kr id`qy Aqy mu`KoN aucwr rhy
sn 'qyrw kIAw mITw lwgy'[

118
jlwd iek`ly iek`ly isMG nUM blwauNdy sn[ isMG vwihgurU vwihgurU
krdy qyzI nwl jlwdW v`l nUM jWdy sn[ qlvwr cldI sI, sIs DV
nwloN v`K ho ky DrqI 'qy if`g pYNdw sI[ ieM\ isMG bwrI bwrI ShIdI
dw jwm pI rhy sn 'qy DrqI KUn nwl rMgI jw rhI sI[ ieh kqlo
gwrq lgwqwr 7 idn c`lI[ hr roz Sihr dy qmwSbIn mnu`Kqw dw
Gwx huMdw dyKx AwauNdy sn[ ij`Qy bwdSwh, AmIr, vzIr, kwzI,
mulwxy Awid p`Qr idl qW sn hI au~Qy qmwSbIn byh`d inrdeI sn,
ikauNik kqlo gwrq nUM dyK auh KuSI mnw rhy sn[
muslm ilKwrI sYrul muqwKrIn ny vI bMdy dy nwl dy isMGW dI
Shwdq vyly Drm pRp`kqw nUM ieM\ ibAwinAW hY:
'dr kuSq Sudn Xky br dIgry sbkq my jusq vw imMnqy,
jlwd my nmud ky A`vl Erw ibkusyd'[

Bwv kql hox leI hr ie`k isMG ie`k dUjy nwloN qyzI nwL A`gy
vDdw sI qy jlwd dI imMnq krdw sI ik pihlW mYnUM kql kro[
ie`k bhuq hI Ascrz gwQw jo kqlo gwrq dy idnW iv`c
vwprI, auh sI ik kql hox vwilAW iv`c ie`k nOjuAwn isMG ijhVw
ivAwh krvw ky Gr nUM prq irhw sI, aus nUM mugl sYinkW ny D`ky nwL
pkV ilAw sI[ ies dI mW roNdI krlwauNdI AwpxI nv-ivAwhI nUMh
nUM nwl lY id`lI ivKy rqn cMd nUM jw imlI jo s`Xd Abdulw (pRDwn
mMqRI) dw dIvwn sI[ aus dw ivrlwp sux ky bwdSwh ny aus dy lVky
nUM C`fx dw hukm vI kr id`qw sI[ jdoN aus nUM kql krn dI vwrI
AweI qW jlwd ny ikhw, "jwh is`Kw! qYnUM C`ifAw, qyrI mW kihMdI hY,
myrw pu`q is`K nhIN hY"[ qW aus nOjuAwn ny ikhw, "myrI mW qW swihb
kOr hY qy mYN klgIDr gurU goibMd isMG dw pu`qr hW[ jo qlvwr myry gur
BweIAW 'qy c`lI hY auh myry aup`r vI clwau[ mYnUM inrMkwr dw Gr
ipAwrw hY sMswr dw nhIN”[ nOjuAwn dI dlyrI sux ky koqvwl vI
hYrwn ho igAw ik is`K dI Awpxy gurU pRqI ikqnI pRIq Aqy idRVqw
hY[ ieh nOjuAwn isMG jYkwrw gjw Aqy pRBU nUM iDAw ky jlwd vl qyzI
nwl viDAw Aqy Shwdq dy id`qI[ ie`k ilKwrI KuShwl cMd jo aus
kqlgwh ivKy hwzr sI ny ies nOjuAwn isMG dI ShIdI dI gvwhI

119
BrI hY[ auh ilKdw hY, auh nOjuAwn isMG AwpxI mW qy nv-ivAwhI
pqnI dw idl qoV ky 'boly so inhwl, siq sRI Akwl' gjwauNdw jlwd
v`l qyzI nwL viDAw Aqy A`K dy Jmkx ijMny smyN iv`c Shwdq dy
igAw[
19 jUn 1716 nUM bMdw bhwdr nUM ShId krn qoN pihlW aus dy
jrnYlW, ijnHW iv`c BweI bwj isMG, BweI BgvMq isMG, BweI kuier
isMG, BweI Swm isMG, BweI Syr isMG, BweI nwhr isMG, BweI Albyl
isMG swry BweI mnI isMG jI dy bMs vwly BweI kwnH isMG (ibnod isMG
dw pu`qr), BweI rwm isMG, BweI &iqh isMG, BweI gulwb isMG Awid
nUM bMdy dy swmHxy kql kr id`qw igAw[ kql krn qoN pihlW bMdy nUM
Kuvwjw kuqb-aud-dIn bKiqAwr kwkI dy mkbry mihrolI ivKy DrqI
'qy bYTwieAw hoieAw sI Aqy ies dy kql kIqy jrnYlW dy isr
nyijAW 'qy tMg ky bMdw bhwdr dy Awly-duAwly nyzw brdwr KVHy kr
id`qy gey sn[ bMdw isMG bhwdr dy kql dI swrI vwrqw dws dI
pusqk, 'srihMd ivjyqw bwbw bMdw isMG bhwdr' iv`c drz hY'[
ie`k AMgryz ilKwrI AYliPnstn (Alfinston) ilKdw hY ik
'auh is`K Drm iv`c kYsy p`ky sn ik 740 qsIhy Bog Bog ky ShId
hoey[ ie`QoN qweIN ik rwh jWdy PVy is`K b`cy ny jwn bKSI hox qy vI
mW dy JUT bolx nwl ijMd bcwaux qoN ShId hoxw ibhqr smiJAw'[
srdwr sohx isMG sIql dIAW kwiv sqrW hn:
mrd mrn pr isrV nw C`fdy ny,
AwpxI AxK qoN hox kurbwn Swhw[
kdoN BIK jwgIrW dI mMgdy ny, ijhVy mulk dy Awp sulqwn Swhw[.....
dwg lhU dy lhU nwl Dox l`gy, imtx l`gy nhIN kdy inSwn Swhw[

BweI nTIAw dy byitAW dI ShIdI bwry B`t vhI BwdsoN iv`c


ieM\ drz hY:
'BgvMq isMG bytw nTIAw kw, kaur isMG bytw nTIAw kw, bwj
isMG bytw nTIAw kw, Swm isMG bytw nTIAw kw, poqy b`lU rwE ky,
pVpoqy nwiek mUl cMd ky cMdrbMsI, BwrdvwjI, goqRy puAwr, bMs

120
bINJykw, bMjrwauNq jlHwny, sMmq 1773 AswF mwsy sudI eykm ky
idvs, svw pihr idhuM cFy bKiqAwr kwkI ky mkbry pws zmnw ndI
iknwry bwbw bMdw isMG swihb nwL ShwdqW pwie gey[ Awgy gurU Bwxy
kw KwivMd, gurU kI giq gurU jwxy[ gurU gurU jpxw jnm saurygw'[
BweI bwj isMG Aqy aus dy BrwvW dI ShIdI bwry BweI rqn
isMG BMgU jI ilKdy hn:
bwj isMG ny BlI gujwrI[ muey bMdy sMg cwrauN BweI[
(pRwcIn pMQ pRkwS, sPw 158)

BweI bwj isMG dy cwr byitAW (BweI kysr isMG, BweI nwhr
isMG, BweI Syr isMG, BweI Albyl isMG) iv`coN BweI kysr isMG nUM C`f
iqMny byitAW ny ipqw jI nwl iek`Ty ShIdI pweI[
2.24 BweI mnI isMG jI nwl lwhOr ivKy ShId hox
vwly ShId
(BweI gulzwr isMG, BweI BUpq isMG, BweI rx isMG
bMgySrI, BweI sMgq isMG bMgySrI, BweI jgq isMG,
BweI icqr isMG, BweI gurbKS isMG)
pihly AiDAwey iv`c BweI mnI isMG jI dI lwswnI ShIdI Aqy
aus qoN auprMq dy hwlqW bwry KolH ky ibAwn kIqw igAw hY[ sMn 1733
dI dIvwlI smyN AMimRqsr sRI hirmMdr swihb ivKy isMGW dy iek`T
krn sMbMDI BweI mnI isMG ny mugl hkUmq qoN iezwzq lY leI sI
Aqy hkUmq nUM 10,000 tky (rupey) tYks vjoN Brn leI sihmqI Byj
id`qI sI[ pr lwhOr dy sUbydwr zkrIAw Kwn ny AMdrKwqy isMGW dw
mlIAwmyt krn leI koJI Xojnw iqAwr kr leI[ ieh swkw krn
leI aus ny vzIr lKpq rwey nUM pUrn AiDkwr dy id`qy sn[ pr
kudrqI iksy sUhIey duAwrw BweI swihb kol ieh ^br phuMc geI[
BweI mnI isMG ny isMGW nUM AMimRqsr nw phuMcx dy sunyhy Byj id`qy [
idvwlI 'qy isMGW dw iek`T nw hox kwrn gurU Gr cVHwvw QoVHw hI
ciVHAw ijs kwrn auh imQI qwrIk 'qy tYks nw auqwr sky[ BweI
swihb ny ieh rkm qwrn leI ivswKI 1934 q`k mohlq vI pRwpq

121
kr leI sI[ pr kwzIAW mulwixAW ny zkrIAw Kwn kol phuMc ky
BweI swihb dIAW is`KI pRcwr sMbMDI kwrvweIAW drsw ky kMn Bry[
aus nUM BVkwieAw Aqy aukswieAw ik jykr qUM smyN isr AwpxI bu`kl
iv`c pl rhy s`p dI isrI nW n`pI qW AYsy fMg qyry v`jxgy ik qyrI
vzIrI K`us jwvygI[ vzIr vgYrw Awm kr ky kMnW dy k`cy huMdy hn[
AYsIAW g`lW sux ky zkrIAw Kwn ny AMimRqsr ispwhI Byj ky BweI
mnI isMG Aqy aus dy swQI isMGW nUM igRPqwr kr ilAw[ BweI swihb
dI AwXU aus smyN 90 swl dI sI[ ienHW nUM pkV ky lwhOr dy kYdKwny
iv`c bMdI bxw ilAw[ igRPqwr kIqy isMGW iv`c BweI jgq isMG
(BweI mnI isMG dy Brw); BweI icqr isMG Aqy BweI gurbKS isMG
(byty BweI mnI isMG); BweI sMgq isMG Aqy BweI rx isMG (byty BweI
nTIAw ArQwq BweI mnI isMG dy cwcy); BweI gulzwr isMG (bytw
BweI Awlm isMG ArQwq BweI mnI isMG dy cwcw); BweI BUpq isMG
(BweI jyTw isMG dy byty ArQwq BweI mnI isMG dy BqIjy) qy mwqw
bsMq kOr (BweI mnI isMG dI isMGxI) sn[ ienHW qoN ielwvw BweI
mohkm isMG, BweI AwaulIAw isMG, BweI kIrq isMG bytw BweI
&qih isMG, BweI kwnH isMG Awid nUM vI igRPqwr kIqw igAw[
iehnW sB nUM zkrIAw Kwn swmHxy pyS kIqw igAw[ Kwn ny
ienHW dI ijMd bKSI leI ieslwm Dwrn krn nUM AwiKAw[ pRcIn pMQ
pRkwS dy krqw BweI rqn isMG BMgU ny ^wn dI mMg Aqy isMGW dy jvwb
nUM ieM\ iliKAw hY:
Kwn khXo hohu muslmwn[ qb CofYNgy qumrI jwn[
isMGn khXo hm isdk nw hwrYN[
keI jnm pr isdk su gwrYN[

jdoN Kwn ny dyiKAw ik ieh isMG ieslwm Dwrn dI g`l nhIN


mMndy qW kYdKwny iv`c ienHW au~qy BwrI qS`dd Fwaux dw hukm dy
id`qw[ ieM\ ienHW isMGW ny Akih Aqy Asih kSt shwry pr Drm
nhIN C`ifAw[
hwkm lok PokI Suhrq leI s`c nUM C`f kUV dw shwrw lYNdy hn
Bwv Awpxy Awp nUM DrmI AKvwaux vwly Aqy cwr tikAW dy lwlcI
qoN Pqvy idvwauNdy hn[ ieh kUV dy vpwrI (kwzI) bldI au~pr qyl

122
pwaux vwlw kMm krdy hn[ ijs qrHW sulg rhI A`g lWbU hI lwauNdI
hY[ AwKIr pwjI kwzI ny Pqvw dy id`qw ik jW muslmwn bx jwvo jW
mrn vwsqy iqAwr ho jwvo[ BweI mnI isMG jI ny au~qr iv`c ikhw:
ierwdy ijn ky puKqw hoN[ nzr ijnHW kI Kudw pr ho[
qlw qlw KYj mOjoN sy, kBI GbrwieAw nhIN krqy[

BweI BUpq isMG ny Pqvy sMbMDI gu`sy nwl AwiKAw:


BUpq isMG kr AwKyN gihrI[ bolXo swhvy vIc kcihrI[
suxo ^wn! ieh rwj nw rihsI[ kot pwp kw ie`k idn FihsI[
syvw hrI ieho Ardws[ duSt rwj kw hovY nws[ (200)
(ShId iblws)

^wn ny gu`sy 'c Aw ky kwzI nUM sjwvW dyx vwlI lwl ikqwb
ilAwaux leI hukm id`qw] ikqwb KolH ky kwzI ny BweI mnI isMG jI
dw bMd bMd k`tx dI szw suxweI ijvyN pihly AiDAwie iv`c ibAwinAw
hY[ BweI guljwr isMG nUM pu`Tw ltkw ky cmVI nocx, BweI BUpq isMG
dIAW A`KW k`F ky, BweI jgq isMG, BweI icqr isMG, BweI rx
isMG, BweI sMgq isMG Aqy BweI gurb^S isMG nwL crKVI 'qy cVH
ky mOq dI szw suxweI[
igAwnI igAwn isMG dI ilKq muqwbk aunHW simAW iv`c 10
pRkwr dI mOq dI szw suxweI jWdI sI[ auh sI (1) crKI - ijs
au~pr bMnH ky BvwauNdy Aqy bMdy dI h`fI h`fI qRoV mRoV idMdy sn; (2)
sUlI - ie`k ptVy au~qy bMdy nUM lMbw pw ky srIr dy keI ih`isAW iv`c
ik`l Tok idMdy sn ijvyN hzrq eIsw nUM XrUSlm sYdy PrwaUn bwdSwh
ny mrvwieAw sI; (3) sMgysr-dr^q nwl ltkw ky ie`tW-v`ty mwr ky
mwrnw; (4) qsmy ksI-cMm dy v`Dr bglW (k`CW) hyT pw ky mDwxI
vwgUM irVk ky CwqI cUr cUr kr ky mwrnw; (5) jMbUrW nwL QoVHw QoVHw
mws noc ky mwrnw; (6) mUMglIAW nwL ku`t ku`t ky mwrnw; (7) DrqI
iv`c l`k qweIN g`f ky qIrW dy inSwny lw ky mwrnw; (8) DrqI iv`c g`f
ky ku`iqAW qoN pVvwauxw; (9) gL iv`c Pwhw pw ky PWsI dyxw Aqy (10
q`qw qyl kVwhy 'c aubwlky aus iv`c su`t ky mwrnw Awid[

123
is`KI AMdr gurU swihbwn ny s`c dI ^wqr kurbwn ho jwx dw
aupdyS id`qw hY[ is`K gurU dI pRIq Aqy rIq nUM mu`K r`K ky gurU dy pRym
iv`c iB`j jWdw hY Aqy Awpw vwrn leI iqAwr-br-iqAwr rihMdw
hY[ ieh s`cy s`ucy AwSk dI inSwnI huMdI hY[ kvI hwiPz ny pRBU
AwSkW dIAW 9 inSwnIAW ibAwnIAW hn:
AwSkW rw nO inSwnI AY ipsr[ Awih srdo rMg zrdo cSm qr[
km guPqno km Kurdno Kvwby hrK[ ieMqzwrI bykrwrI dsqyN sr[

Bwv pRBU imlwp leI pRBU ipAwry gihrI qV&, qn pIlw, A`KW
syzl, G`t g`lbwq, G`t Kwxw, G`t sOxw, m`Qy au~pr h`Q r`K ky socxw,
ieMqzwr Aqy ivXog dI dSw iv`c rihMdy hn[
ieM\ vYrwg nwl iqAwg jnm lYNdw hY Aqy kurbwnI dw Anurwg
pYdw huMdw hY[ kurbwnI kwrn AwzwdI dw crwg jg pYNdw hY[ AYsy
crwg dw pRkwS julmW dI hnyrI T`lH ky zwlmW dw nwS kr idMdw hY[
pr vYrwg Aqy iqAwg dI auqpqI leI pRBU nwm dw jwp sB qoN au~qm
hY[ jwp SkqI mn dy kpwt KolH ky mOq dw BYA dUr krdI hY[ ies
SkqI duAwrw ieh smJ Aw jWdI hY ik ieh qn qW nwSvMq hY[pr
ieh sB kuJ gurU ikRpw qoN vgYr AsMBv hY[
lwhOr iv`c pkV ky ilAWdy ienHW isMGW au~pr siqgurW dI v`fI
imhr sI[ mOq dI szw suxn dw ienHW dy idlW AMdr koeI fr, koeI
A&sos jW koeI pCqwvw nhIN sI kyvl gurU pRym dw Jlkwrw sI[ ijvyN
bulbul dy im`Ty bolW nwL Pu`l iKVH jWdy hn iqvyN pRBU dy Bwxy iv`c aunHW
dy mn iKVHy hoey sn Aqy ichirAW au~pr BwrI jwho-jlwl sI[ ieh
pkVy hoey sUry, gurU dy nUry Aqy bcnW dy pUry bypRvwh sn[ bypRvwh
bMidAW dI mOz AQwh swgr vWg huMdI hY ArQwq aus dw koeI hwQ
nhIN huMdw[ auh s`c, sihj, sbr qy sMqoK dy mwno PirSqy huMdy hn[
BweI mnI isMG ny &rKusIAr nUM ikhw, "AY sUbydwr! AsIN hlymI
rwj, AwzwdmeI jIvn Aqy grIb gurby dI r`iKAw leI Awpxw sIs
qlI 'qy itkwieAw hoieAw hY[ swfI izMdgI dw inSwnw hY:
AY izMdgI hmwry rwh sy ht,
hm mOq kI iezq krqy hYN[

124
swfy leI mOq ie`k Kyf hY ijs iv`c purwxw colw (srIr) lwh
ky nvW coLw (nvIN ijMdgI) pihnx vWg hY[ siqgurW ny swfy 'qy BwrI
rihmq kIqI hoeI hY qUM ijhVI mOq dw fr swnUM dy irhw hYN auh sB
'qy AwauxI hY[ kwl mhWblI hY[ ies A`gy Ajy q`k koeI nhIN
itikAw[ Swied kurwn dy Sbd qYnUM Xwd hoxgy:
&wien lMm q`PAlU, vlMn q`PAlU[
P`qw KUnw r`rlwqI, vkUdo hnwsU vl[
icjwrqoN E ie`dV illy kwPrIn[

Bwv AY bMdy Kudw dy hukm 'c c`l, dubwrw kihnw! Kudw dw hukm
mMn, hukm nw mMnygw qW Xwd r`K auh mOq rUpI A`g qyry leI vI iqAwr
hY jo phwVW Aqy prbqW nUM vI swV ky rwK kr idMdI hY[
gurbwxI dy bcn hn:
jMmxu mrxu n iqn kau jo hir liV lwgy] (322)

pr ieh zkrIAw ^wn bVw hI gumwnI, quA`sbI Aqy byienswPI


vwlw hwkm sI[ isMGW dw qW ieh p`kw vYrI sI[ fwktr ikrpwl
isMG nwrMg ilKdy hn ik zkrIAw Kwn vyly isMG hoxw mOq nUM vwjW
mwrn brwbr huMdw sI[ ijs mW dy 4 pu`qrW iv`coN ie`k isMG sj igAw
huMdw, auh AwpxIAW swQxW nUM kihMdI sI BYxoN! myry 3 pu`qr hI hn,
ie`k qW isMG sj igAw hY[ Bwv jo isMG sj igAw, auh A`j vI ShId
hoieAw , klH vI hoieAw'[
BweI mnI isMG dy nwl pkVy isMGW nUM inKws cONk ivKy 24 jUn
1734 (sMmq sqwrW sO iekwnvyN hwVH sudI pMcmI) nUM kql krn leI
ilAWdw igAw[ aus QW 'qy v`fI igxqI iv`c lok iek`Ty hoey hoey sn[
sB qoN pihlW BweI gulzwr isMG nUM jlwd ny r`sy nwl bnH ky pùTw
ltkwieAw Aqy iPr jMmUr nwl ies dI cmVI lwhuxI SurU kIqI[
ieM\ cmVI lwhuxI AMqW dw duKdweI kMm hY[ ikauNik jykr bMdy dy
srIr 'qy koeI cUMFI hI v`Fy qW bVw dùK mihsUs huMdw hY[ gurU hI jwxdw
hY ik ieh isMG aus smyN ikhVy rMg 'c rMigAw hoieAw sI ik cmVI
lhwaux smyN sIA q`k nhIN sI aucwrI[ ieh gurU dw isMG pRBU nwm

125
bwxI iv`c pRp`k hox kr ky gurU goibMd isMG jI ny 1698 iv`c BweI mnI
isMG dy nwl hirmMidr swihb dI syvw sMBwl leI AMimRqsr ByijAw
sI[ ieiqhwsk q`Q hn :
pMj is`K gYl kIey iqAwr[ BUpq isMG AO isMG gulzwr[
cMdrw koier isMG, isMG kwnH[ pMcm kIrq isMG sujwn[

mOlvI nUr muhMmd icsqI ny 'qihkIkwq icSqI' iv`c s&w 695


au~qy ieh iliKAw hY, 'jb aunoN ny ieslwm kbUl nw kIAw qo BweI
guljwr isMG kw bMd bMd AOr posq auKwVw igAw'[
ShId iblws dy s&w 92 'qy drz hY:
'pICy isMG guljwry kyrI[ pu`TI K`l lwhI ibn dyrI'[

Ardws iv`c vI ieh Sbd hr roz aucwrn kIqy jWdy hn 'ijnHW


isMGW isMGxIAW ny Drm hyq sIs id`qy, bMd bMd ktwey, KoprIAW
luhweIAW, pu`TIAW K`lW auqrvweIAW, crKVIAW 'qy cVHy, AwirAW
nwl icrwey gey, gurduAwirAW dI syvw leI kurbwnIAW kIqIAW,
Drm nhIN hwirAw, is`KI kysW suAwsW sMg inbwhI iqnHW dI kmweI dw
iDAwn Dr ky ^wlsw jI! bolo jI vwihgurU vwihgurU] vwihgur]
BweI BUpq isMG bhuq hI sujwn, qyz pRqwp vwly Aqy mrd XoDw
sn[ ienHW dI isAwxp nUM mu`K rKidAW BweI mnI isMG ny cVHwvy iv`coN
rkm qwrn dI mohlq lYx leI ik Dn ivswKI 1734 q`k dy id`qw
jwvygw mu`K qOr 'qy syvw lweI, pr hkUmq ny bynqI Aprvwn kr
id`qI:
kr mslq iem bwq TihrweI[ isMG BUpq ko Byjy BweI[
gYl isMG gulzwrw jwvY[ hmrI qrPoN ieho Alwvy[
sMgq GnI nhIN jy AweI[ cVHql hoeI bhuq svweI[
(ShId iblws sPw 87)

BweI BUpq isMG dIAW A`KW k`F ky iPr BweI rx isMG bMgySrI,
BweI sMgq isMG bMgySrI, BweI jgq isMG, BweI icqr isMG Aqy
BweI gurbKS isMG nwl crKVIAW 'qy cwVH ky ShId kr id`qw igAw[
ShId iblws pMnw 92 au~qy drz hY:

126
qYsy gYl jlwdy Awie[ bMd bMd dIXy judw krwie[
pICy isMG guljwry kyrI[ p`uTI K`l lwhI ibn dyrI[
BUpq isMG kI AWK kFwie[ Pyr crKVI dIXo cFwie[
jhW BXo ieh swkw BwrI[ Klkq dyKx AweI swrI[
syvw hrI ijqk isMG AOr[ kry ShId duSt iqh TOr[

B`t vhI mulqwnI isMDI vI ienHW ShwdqW dI puStI krdI hY[


BweI mnI isMG kw SwhI hukm gYl AswF sudI pMcmI sMbq
1791 ko lwhOr ky mlhwx 6 GVI idn cFy bMd bMd kwtw[ BUM kwt
AwiKAw, gYloN jgq isMG bytw mweI dws kw, icqR isMG bytw mnI isMG
kw, gurbKS isMG bytw mnI isMG kw mwry gey[ Awgy gurU Bwny kw
KwivMd[ gurU gurU jpxw jnm svrygw[
BweI kuier isMG krqw gur iblws pwqSwhI 10 vIN ienHW isMGW
dI ShIdI vKq n^ws cOk iv`c Kud hwzr sI[ auh ilKdw hY:
sMmq sqRh sihs iekwvn[ mws AKwr Sukl br pwvn[
dhY bIc qurkn ko mylw[ qb hI imlq gurU sMg cylw[
pMcm iQq Bmn AiqbwrI[ lvpur myN sI dyh ibnswrI1192

hrijMdr isMG idlgIr AwpxI pusqk dy 108 pMny au~pr


ilKdw hY ik B`t vhIAW iv`c BweI dwsw (19.4.1935) Aqy lwl isMG
(20.11.1710) dIAW ShIdIAW vI ies prvwr nwl juVIAW hoeIAW
hn, pr kursInwimAW iv`c ienHW dy nW nhIN l`Bdy[ jy ieh dovyN nW
Swiml kr leIey qW ilst iv`c 58 ShId iesy prvwr dy bxdy hn[
ienHW qoN ielwvw bIbI bsMq kOr (isMGxI BweI mnI isMG) Aqy aus
nwl ies prvwr dIAW kuJ hor bIbIAW vI 1734 iv`c AMimRqsr qoN
igRPqwr kr ky bMdI Kwny iv`c r`K ky ShId kIqIAW geIAW sn[ aunHW
nwl kuJ b`cy vI ShId kIqy gey sn[ ies kr ky ieh igxqI hr
hwlq iv`c 60 qoN v`D hY:
ShId iblws poQI iv`c vI drz hY:
ijqk isMG sI pur rwmdws rihMdy c`k mnI isMG pws[
ilAwey pkV sBn ky qweIN bwl ibrD nih CoifXo kweI[ (194)

127
is`KI dy ieh prmhMs gurbwxI dy rsIey, nwm cKIey, pRym
bsIey Aqy hir jsIey sn[ ienHW dy mnHW AMdr gurU pRqI AgwD
AsIm, AQwh Aqy Aim`t SrDw sI[ siqgurW dy crnW dI DUVI
pRwpq hox kr ky ieh hr qrHW dy duinAwvIN BYA Aqy mOq dy fr qoN
rihq sn[ ieh swry inmrqw, DIrj, sq, sMqoK, sbr vwly Aqy
im`T bolVy sn[ ieh mnùKI AwzwdI dy AwSk, grIb-gurby dy r`iKAk
Aqy s`c dy B`iKAk sn[ nw ieh iksy nUM frwauNdy sn Aqy nw hI iksy
qoN frdy sn[ ijvyN cwnx kdy hnyrw nhIN bx skdw Aqy nw hI hnyrw
kdy cwnx bx skdw hY iqvyN ieh is`K pMQ dy mhwn XoDy, gurmuK
ipAwry Aqy ShId is`KI nUM ikvyN iqAwg skdy sn? ienHW dI Shwdq
bwry qW iehI aucwrnw bxdw hY:
Acl Amr inrBY pdu pwieE jgq jwih hYrwno] (830)

ieM\ BweI mnI isMG jI mhwn ShId, Swsqr Aqy Ssqr


iv`idAw dy gVH igAwqw, klm dy DnI, swihq dy AwBw, AnUTy
igAwnvwn, dUr-AMdySI, idRV ierwdy Aqy v`fy ijgry vwly sn[ BweI
swihb kyvl kvI, swKIkwr Aqy kQw vwck hI nhIN sn sgoN XùD klw
iv`c pRvIn hox kr ky mhwn XoDy vI sn[
gurU nwl pRIqI kwrn ieh q`psvI, jqI, qpI Aqy hTI vI
sn[ iehnW dw Awpdw Aqy smUh bMs dw smùcw jIvn bhuq hI au~cw-
su~cw, Adu`qI, AnUTw Aqy Amolk ivrsy BrpUr hY[ ijqnIAW
kurbwnIAW iehnW dI ku`l ny kIqIAW aus dI imswl ieiqhws AMdr
G`t hI imldI hY[ AYsy sUry, gurU dy nUry Aqy bcnW dy pUry dI bhu-
p`KI s^SIAq v`fI pRyrnw dw sroq hY[ ShIdW dI kqwr 'c BweI
swihb Aqy smu`cw pRvwr cwnx munwrw Aqy mIl p`Qr dI inAweIN hY[
ieh sB Amr pdvI pRwpq kr ky pRBU dy dr 'qy kbUly gey[
gurbwxI dy bol hn:
DMnu su vMsu DMnu su ipqw DMnu su mwqw ijin jn jxy]
swis igrwis iDAwieAw myrw hir hir sy swcI drgwh hr jn bxy] (1135)

128

You might also like