ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ PDF

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟ Ι∆ΡΥΜΑ
∆ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ
ΣΧΟΛΗ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΩΝ ΕΦΑΡΜΟΓΩΝ
ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ: Η

ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ
ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΙΑ ΙΩΑΝΝΗ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ∆ρ.ΙΟΡ∆ΑΝΙ∆ΗΣ ΑΝ∆ΡΕΑΣ
ΚΟΖΑΝΗ
∆ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2003
________ Γεωθερµία - Ιαµατικές Πηγές: Η Περίπτωση Της Ικαρίας
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ...………………………………………………………….3
1. ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ ...……………………………………………………...4
1.1 Εισαγωγή …...……………………………………………………..5
1.2 Γεωθερµία – φυσικά γεωθερµικά πεδία …………………………...7
1.3 Η εκµετάλλευση της γεωθερµικής ενάργειας ……………………10
1.4 Οι χρήσεις της γεωθερµικής ενέργειας …………………………..11
1.5 Προβλήµατα αξιοποίησης της γεωθερµίας και προτάσεις
αντιµετώπισης των προβληµάτων …………………………………..….17
2. ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ……………………………………………...19
2.1 Εισαγωγή…………………………………………………………20
2.2 Προέλευση των ιαµατικών νερών………………………………..21
2.3 Φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά των ιαµατικών νερών …………..23
2.4 Ταξινόµηση των Ιαµατικών νερών ………………...…………….29
2.4.1 Ταξινόµηση σύµφωνα µε την χηµική σύσταση ……………29
2.4.2 Ταξινόµηση σύµφωνα µε την θερµοκρασία ……………….30
2.5 Υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά των ιαµατικών νερών …….…..30
2.5.1 Τρόποι συγκέντρωσης …………………………….……….30
2.5.2 Τρόποι εµφάνισης ………………………….………………30
2.5.3 Θέση και µηχανισµός ανάβλυσης ……...………………….32
2.6 Οι ιαµατικές πηγές στο ∆ιεθνή χώρο ……………………………33
2.7 Οι ιαµατικές πηγές στην Ελλάδα ...……………………………...36
2.8 Κατηγορίες ιαµατικών πηγών της Ελλάδας …………………….40
3. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ ...…..53

3.1 Οι ιαµατικές πηγές κατά τους ιστορικούς χρόνους ……………...54
3.2 Η θεραπευτική δράση και οι τρόποι χρησιµοποίησης του ιαµατικού
νερού ...………………………………………………………………….55
3.2.1 Εισπνευσιοθεραπεία ……………………………………….57
3.2.2 Ποσιθεραπεία ………………..…………………………….58
3.2.3 Λουτροθεραπεία …………………………………………...58
3.2.3.1 Λασπόλουτρα (πηλοθεραπεία) .……………...…….59
3.2.3.2 Υδροκινησιοθεραπεία ……………….……………..59
3.2.3.3 Ραδιούχα λουτρά …………………………………..60
3.2.3.4 Χλωριο – νατριούχα λουτρά ………………………63
3.2.3.5 Ατµόλουτρα (σάουνα) ……………………..………64
3.2.3.6 Θαλασσοθεραπεία ……….……………………..….67
3.2.3.7 Γενικοί κανόνες της λουτροθεραπείας …….………69
- 1 -
4. ΙΚΑΡΙΑ ……………………………………...………………………71
4.1 Η γεωγραφία της Ικαρίας ………………………………………..72
4.2 Η γεωλογία της Ικαρίας ………………………………………….73
4.3 Η ιστορία των ιαµατικών πηγών της Ικαρίας ……………………75
4.4 Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας ………………………………….76
4.5 Προτάσεις για ανάπτυξη της Ικαρίας από την εκµετάλλευση των
ιαµατικών πηγών………………………………………………………..98
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ …………………………………………………...101
1. Θεσµικό πλαίσιο για τη γεωθερµία …………………………102
2. Κωδικοποίηση της Νοµοθεσίας για τις ιαµατικές πηγές …...104
3. Βασικές έννοιες & ορισµοί …………………………………110
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ …………………………………………………….114
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ∆ΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ .……………………………….115
- 2 -
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η εργασία αυτή πραγµατοποιήθηκε στα πλαίσια της εκπόνησης
πτυχιακής εργασίας στο τµήµα Γεωτεχνολογίας και Περιβάλλοντος από
το Ανώτατο Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα ∆υτικής Μακεδονίας, µε
θέµα: γεωθερµία, ιαµατικές πηγές και η περίπτωση της Ικαρίας.
Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται µία σύντοµη παρουσίαση της
γεωθερµικής ενέργειας, παρουσιάζονται οι θεωρίες για την προέλευση,
την εκµετάλλευση, τις χρήσεις καθώς και τα προβλήµατα από την
αξιοποίηση της γεωθερµικής ενέργειας.
Το δεύτερο κεφάλαιο που ακολουθεί αναφέρεται στις ιαµατικές
πηγές και πιο συγκεκριµένα στην προέλευση, στα φυσικοχηµικά
χαρακτηριστικά, στους τρόπους εµφάνισης και στους µηχανισµούς
ανάβλυσης των ιαµατικών νερών. Επίσης παρουσιάζονται οι ιαµατικές
πηγές της Ελλάδας και του Παγκόσµιου χώρου καθώς και οι τρόποι
εκµετάλλευσής τους.
Το τρίτο κεφάλαιο διερευνά την θεραπευτική δράση των
ιαµατικών πηγών και τους τρόπους θεραπείας.
Το τέταρτο κεφάλαιο εισάγει τον αναγνώστη σε κάποιες γενικές
πληροφορίες της Ικαρίας ενώ στη συνέχεια παρουσιάζει λεπτοµερώς τις
ιαµατικές πηγές Ικαρίας. Στο τέλος του κεφαλαίου αναπτύσσονται
προτάσεις για την ανάπτυξη του νησιού από την σωστή εκµετάλλευση
των πηγών.
Στο πρώτο παράρτηµα περιλαµβάνεται το Θεσµικό πλαίσιο που
ισχύει για την γεωθερµία. Το δεύτερο παράρτηµα αναφέρεται στη
Νοµοθεσία που διέπει της ιαµατικές πηγές. Στο τρίτο παράρτηµα
παρατίθενται βασικές έννοιες και ορισµοί.
Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τον ∆ρ. Ιορδανίδη Ανδρέα για τη
άριστη συνεργασία, τον συµφοιτητή µου Σταθόπουλο Βασίλη για τις
πολύτιµες γνώσεις του που µου πρόσφερε στους ηλεκτρονικούς
υπολογιστές και όλους όσους βοήθησαν για την πραγµατοποίηση αυτής
της εργασίας.
- 3 -
1. ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ
- 4 -
1.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Τα ηφαίστεια, οι ατµίδες και οι πηγές θερµού νερού µαρτυρούν ότι

το εσωτερικό της γης περιέχει µεγάλες ποσότητες θερµότητας. Εξ άλλου
η εµπειρία από την όρυξη γεωτρήσεων έχει δείξει ότι η θερµοκρασία του
εσωτερικού της γης αυξάνεται µε το βάθος. Συνήθως η αύξηση αυτή
κυµαίνεται στα επίπεδα των 25-30 0C/Km, σε ορισµένες όµως
περιπτώσεις (σε περιοχές που παρουσιάζουν θερµική ανωµαλία) γίνεται
πολύ µεγαλύτερη (π.χ. 300 0C/Km) . Σε πολύ µεγάλα βάθη, η
θερµοκρασία δεν είναι µε ακρίβεια γνώστή. Στα όρια µεταξύ µανδύα και
φλοιού, στην ασυνέχεια Mohorovic, πιστεύεται ότι η θερµοκρασία φτάνει
στους 6000 0C, ενώ στο κέντρο της γης στους 60.000 0C. Φαίνεται ότι η
παραγωγή θερµότητας από ραδιενεργά ισότοπα είναι συγκεντρωµένη
περισσότερο στο φλοιό παρά στον πυρήνα, µε αποτέλεσµα η γεωθερµική
βαθµίδα να µειώνεται µε το βάθος.
Η θερµότητα του εσωτερικού της γης ονοµάζεται γεωθερµική
ενέργεια. Συνηθέστερα όµως ο όρος γεωθερµική ενέργεια
χρησιµοποιείται για να δηλώσει το τµήµα εκείνο της γήινης θερµότητας
το οποίο είναι δυνατό να ανακτηθεί και να αξιοποιηθεί από τον άνθρωπο.
Η γεωθερµική ενέργεια θεωρείται πρακτικά ανανεώσιµη µορφή
ενέργειας. Γιατί η ενέργεια που αντιστοιχεί στη µείωση της
θερµοκρασίας του στερεού φλοιού της γης κατά 1 0C, είναι αρκετή για να
καλύψει τις ανάγκες της ανθρωπότητας σε ενέργεια για 27.000 χρόνια.
Το νούµερο αυτό είναι τόσο µεγάλο, ώστε η γεωθερµία µπορεί να
θεωρηθεί σαν µια απεριόριστη µορφή ενέργειας. Όµως ένα γεωθερµικό
πεδίο είναι δυνατόν να εξαντληθεί ύστερα από εκτεταµένη
εκµετάλλευση.
Η προέλευση της θερµότητας της γης δεν είναι µε ακρίβεια
γνωστή. Υπάρχουν διάφορες θεωρίες που αναφέρονται στους
µηχανισµούς που συµµετέχουν στην παραγωγή της. Επικρατέστερη
θεωρείται αυτή που αναφέρεται στη διάσπαση των ραδιενεργών
ισοτόπων του ουρανίου, του θορίου, του καλίου και άλλων στοιχείων. Η
µάζα της γης είναι πολύ µεγάλη σε σχέση µε την επιφάνειά της και
καλύπτεται από υλικά χαµηλής θερµικής αγωγιµότητας, µε αποτέλεσµα η
θερµότητά της να συγκρατείται στο εσωτερικό της. Η γεωθερµική
ενέργεια προέρχεται από το εσωτερικό της γης είτε µέσω ηφαιστειακών
εκροών είτε µέσω ρηγµάτων του υπεδάφους, που αναβλύζουν ατµούς και
θερµό νερό (η θερµοκρασία του θερµού νερού θα πρέπει να υπερβαίνει
τους 25 0C). Ανάλογα µε την θερµοκρασία των ρευστών που ανέρχονται
στην επιφάνεια, η γεωθερµική ενέργεια χαρακτηρίζεται ως υψηλής
ενθαλπίας (για θερµοκρασίες πάνω από 150 0C), µέσης ενθαλπίας (για
θερµοκρασίες 100-150 0C), και χαµηλής ενθαλπίας (για θερµοκρασίες
- 5 -
µικρότερες από 100 0C). Η γεωθερµική ενέργεια υψηλής ενθαλπίας

χρησιµοποιείται σ’ όλο τον κόσµο για παραγωγή ηλεκτρισµού.
- 6 -
1.2 ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΦΥΣΙΚΑ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΑ ΠΕ∆ΙΑ

Η συγκεντρωµένη στο εσωτερικό της γης θερµότητα µεταφέρεται
κοντά στην επιφάνειά της µέσω γεωλογικών διεργασιών, δηµιουργώντας
έτσι υπέρθερµες περιοχές µε γεωθερµική βαθµίδα µεγαλύτερη από 700
0
C/km.
Το σηµαντικότερο από αυτά τα γεωλογικά φαινόµενα είναι αυτό
των λιθοσφαιρικών πλακών: Το εξωτερικό κέλυφος της γης, η
λιθόσφαιρα, δεν είναι ενιαίο αλλά αποτελείται από πολλά κοµµάτια, τις
λιθοσφαιρικές πλάκες. Οι πλάκες αυτές βρίσκονται σε µια διαρκή
κίνηση που πραγµατοποιείται µε πολύ µικρή ταχύτητα, µερικά µόλις
εκατοστά το χρόνο. Ανάλογα µε την σχετική κίνηση των πλακών, όριά
τους παρατηρούνται τρία διαφορετικά φαινόµενα:
1. Οι δύο πλάκες αποκλίνουν, δηλαδή κινούνται έτσι που να
αποµακρύνονται η µια από την άλλη. Στο κενό που αφήνουν, αναβλύζει
µάγµα που στερεοποιείται, γεµίζει το κενό και δηµιουργεί καινούρια
λιθόσφαιρα. Με αυτόν τον τρόπο δηµιουργούνται οι λεγόµενες “ράχες”.
2. Οι δύο πλάκες συγκλίνουν έτσι που η µια να βυθίζεται κάτω από την
άλλη και τελικά να απορροφάται από το µανδύα ή να καταστρέφεται.
Φαινόµενα τριβής στα όρια των πλακών έχουν σαν αποτέλεσµα, µέρος
της µηχανικής ενέργειας να µετατρέπεται σε θερµότητα. Αυτή η
θερµότητα εκτονώνεται µε την µορφή ηφαιστειακής δράσης. Με αυτόν
τον τρόπο δηµιουργούνται οι “τάφροι”. Στις τάφρους η λιθόσφαιρα
καταστρέφεται µε το ρυθµό που δηµιουργείται στις ράχες.
3. Οι δύο πλάκες “γλιστρούν” η µια παράλληλα στην άλλη µε τρόπο που
ούτε δηµιουργείται ούτε καταστρέφεται λιθόσφαιρα. Τόσο οι “τάφροι”
όσο και οι “ράχες” συνδέονται µε την ηφαιστειακή δράση και κατά
συνέπεια µε υπέρθερµες περιοχές. Γι’ αυτό και τα σηµαντικότερα
γεωθερµικά πεδία εντοπίζονται σε συγκεκριµένες περιοχές, δηλαδή στα
όρια των λιθοσφαιρικών πλακών, τις λεγόµενες “ζώνες σεισµικών
εστιών”. Περιοχές µε µικρότερο γεωθερµικό ενδιαφέρον, δηλαδή µε
γεωθερµική βαθµίδα λίγο υψηλότερη από τη µέση, µπορεί να βρεθούν
και εκτός των εν λόγω ζωνών. Αυτό µπορεί να οφείλεται σε κάποιον από
τους ακόλουθους παράγοντες:
● Τοπικά υψηλή θερµική ροή από το µανδύα και τη βάση του φλοιού
προς την επιφάνεια, σε µεγάλες περιοχές.
● Αυξηµένες συγκεντρώσεις των ραδιενεργών στοιχείων ουρανίου,
θορίου και καλίου σε ορισµένες περιοχές στο φλοιό της γης, που
συντελούν στην παραγωγή θερµότητας και κατά συνέπεια στην αύξηση
της γεωθερµικής βαθµίδας. Πετρώµατα µε αυξηµένες αυτές τις
συγκεντρώσεις είναι τα γρανιτικά µε 5-10 p.p.m σε ουράνιο και 80 p.p.m
σε θόριο.
- 7 -
● Φαινόµενα συναγωγής που προκαλούνται από κυκλοφορία νερού

διαµέσου πορωδών σχηµατισµών ή µέσα από συστήµατα ρηγµάτων. Με
αυτό τον τρόπο µεταφέρεται η θερµότητα σε µικρότερα βάθη και
αυξάνεται η γεωθερµική βαθµίδα.
● Σε µια περιοχή µε δεδοµένη θερµική ροή στη βάση του φλοιού και
απουσία άλλης θερµής πηγής µέσα στο φλοιό, η γεωθερµική βαθµίδα
ποικίλλει ανάλογα µε τη θερµική αγωγιµότητα των πετρωµάτων που
αποτελούν το φλοιό. Τα αργιλικά πετρώµατα έχουν τη χαµηλότερη
θερµική αγωγιµότητα (περίπου 6 φορές αυτή των αργίλων).
Οι παραπάνω µηχανισµοί µπορεί να δηµιουργήσουν
δευτερεύουσες σηµασίας γεωθερµικές ανωµαλίες µακριά από τα όρια
των λιθοσφαιρικών πλακών. Έτσι, ενώ σηµαντικές θερµικές ανωµαλίες
εντοπίζονται σε συγκεκριµένες περιοχές, περιοχές µε ελαφρά αυξηµένη
γεωθερµική βαθµίδα απαντώνται σε όλη τη γη. Σ’ αυτές τις περιοχές
χρειάζονται γεωτρήσεις βάθους 6-7 km για να βρεθούν θερµοκρασίες
κατάλληλες για παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Αυτά είναι και τα βάθη
γεωτρήσεων που πραγµατοποιούνται επειδή οι βαθιές γεωτρήσεις
κοστίζουν πολύ, δεν είναι ιδιαίτερα ασφαλείς και επιπλέον σ’ αυτά τα
βάθη είναι πιθανόν να µη υπάρχει υδροφορία.
Η ύπαρξη υψηλής γεωθερµικής βαθµίδας σε κάποια περιοχή δεν
είναι η µοναδική συνθήκη-προϋπόθεση για την ύπαρξη εκµεταλλεύσιµου
γεωθερµικού πεδίου. Η γεωθερµική ενέργεια είναι πρωτογενώς
αποθηκευµένη µέσα στα πετρώµατα, είναι διασκορπισµένη µέσα στη
µάζα τους και πρέπει να συγκεντρωθεί και να µεταφερθεί στην επιφάνεια
της γης προκειµένου να χρησιµοποιηθεί το µεταλλικό νερό (σε υγρή ή
αέρια φάση) που περιέχεται µέσα σε πορώδη πετρώµατα ή σε συστήµατα
ρηγµάτων και αποτελεί το µέσο που µεταφέρει τη θερµότητα από τα
πετρώµατα αυτά στην επιφάνεια της γης. Έτσι, η παραγωγικότητα µιας
θερµικής περιοχής προσδιορίζεται και συχνά καθορίζεται από την
υδρολογία των γεωλογικών σχηµατισµών. ∆εν έχουν όµως όλες οι
θερµικές περιοχές κατάλληλη υδρολογία που αποτελεί τη δεύτερη
συνθήκη για την ύπαρξη εκµεταλλεύσιµου γεωθερµικού πεδίου. Κατά
συνέπεια, ένα φυσικό γεωθερµικό πεδίο είναι συνδυασµός θερµών
πετρωµάτων και ύπαρξης νερού που να κυκλοφορεί µέσα σ’ αυτά.
Τα γεωθερµικά πεδία χωρίζονται σε δύο οµάδες: στα πεδία
“υψηλής ενθαλπίας”, όπου το ρευστό (άνω των 150 0C) µπορεί να
χρησιµοποιηθεί για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας ή για θέρµανση,
και στα πεδία “χαµηλής ενθαλπίας” όπου το ρευστό (κάτω των 150 0C)
µπορεί να χρησιµοποιηθεί µόνο για θέρµανση. Στις ζώνες σεισµικών
εστιών, υπάρχουν πεδία χαµηλής και υψηλής ενθαλπίας που σχετίζονται
µεταξύ τους. Χαρακτηριστικά τέτοια παραδείγµατα αποτελούν η
Ισλανδία που βρίσκεται πάνω στη µέσο-ωκεάνια ράχη του Ατλαντικού
καθώς και η περιοχή του Αφάρ στην Αιθιοπία όπου έχουµε έναρξη του
- 8 -
αποχωρισµού της χερσονήσου µαζί µε τον ∆υτικό Ινδικό ωκεανό από την
πλάκα της Αφρικής. Το γεωθερµικό ρευστό έχει µετεωρική προέλευση,
δηλαδή προέρχεται από τις κατακρηµνίσεις (Εικόνα 1.1).
Εικόνα 1.1: Σχηµατική παράσταση της γεωθερµικής προέλευσης.
Το νερό από τις βροχές και τα χιόνια εισχωρεί στο έδαφος και
σιγά-σιγά προχωρεί στο εσωτερικό της γης φτάνοντας σε βάθη µέχρι και
5 km. Στην πορεία του θερµαίνεται λόγω της υψηλής θερµικής ροής και
στη συνέχεια βρίσκει διόδους µέσα από ρήγµατα και ρωγµές και
επιστρέφει στην επιφάνεια. Από αναλύσεις βασισµένες σε ραδιοϊσότοπα
βρέθηκε ότι ο κύκλος του νερού σε ένα γεωθερµικό σύστηµα διαρκεί
περίπου 500 χρόνια. Η περιοχή τροφοδοσίας του συστήµατος µπορεί να
βρίσκεται πολύ κοντά στο πεδίο ή σε µεγάλη απόσταση από αυτό µέχρι
200 km, οπότε και η διαδροµή του ρευστού ποικίλλει ανάλογα µε τις
εκάστοτε συνθήκες. Το νερό λόγω της µεγάλης του θερµοχωρητικότητας,
λειτουργεί και σαν “συµπυκνωτής” θερµότητας. Η µέση
θερµοχωρητικότητα των πετρωµάτων που βρίσκονται στα πρώτα 10 km
από την επιφάνεια της γης είναι 85 kJ/kg, ενώ του νερού στην ίδια µέση
θερµοκρασία (1300 0C) είναι 420 kJ/kg, δηλαδή πενταπλάσια. Η
θερµοχωρητικότητα του κορεσµένου ατµού 2.360 0C είναι 2.790 kJ/kg
δηλαδή τριακονταπλάσια αυτής των πετρωµάτων. Για να απορροφήσει
το νερό αυτή τη θερµότητα, είτε πρέπει να έρθει σε επαφή µε πολύ
µεγάλες µάζες πετρωµάτων που βρίσκονται σε υψηλή θερµοκρασία είτε
να διανύσει πολύ µεγάλη διαδροµή µέχρι να φτάσει στις γεωτρήσεις. Και
στις δύο περιπτώσεις, οι µάζες των πετρωµάτων που συµµετέχουν στο
- 9 -
σύστηµα πρέπει να είναι πολύ µεγάλες, της τάξης των εκατοντάδων

κυβικών χιλιοµέτρων.
1.3 Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗΣ

ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ
Η εκµετάλλευση της ενέργειας που περιέχουν τα γεωθερµικά

ρευστά περιλαµβάνει την άντληση των ρευστών, τη µεταφορά τους στο
σηµείο εγκατάστασης της εφαρµογής όπου λαµβάνει χώρα η
εκµετάλλευση της ενέργειας και την ασφαλή διάθεση των
χρησιµοποιηµένων γεωθερµικών ρευστών. Η άντληση των γεωθερµικών
ρευστών πραγµατοποιείται µε κατάλληλες αντλίες, οι οποίες µπορεί να
είναι κατακόρυφες (κατακόρυφου άξονα, µε την κεφαλή εγκατεστηµένη
στην επιφάνεια) ή υποβρύχιες (εγκατεστηµένες στο βάθος της
παραγωγικής γεώτρησης) που αποτελούν και την πλέον σύγχρονη εκδοχή
γεωθερµικών αντλιών.
Η εκµετάλλευση της ενέργειας που περιέχουν τα γεωθερµικά
ρευστά (χρήση) προϋποθέτει συνήθως την ανάκτησή της µέσω
εναλλακτών θερµότητας. Εναλλαγή θερµότητας από ένα θερµό µέσο (εν
προκειµένω το γεωθερµικό ρευστό) προς ένα ψυχρότερο, όπως π.χ. νερό
ή αέρας που θέλουµε να θερµάνουµε, πραγµατοποιείται µε τον
εναλλάκτη θερµότητας. Ανάλογα µε την εφαρµογή, επιλέγεται ο
κατάλληλος τύπος εναλλάκτη, µε συνηθέστερο στην περίπτωση
γεωθερµικών χρήσεων τον πλακοειδή (Εικόνα 1.2).
70 0C 35 0C
Γεωθερµικό ρευστό
Νερό ή αέρας
150C 45 0C
Εικόνα 1.2: Αρχή λειτουργίας εναλλάκτη θερµότητας (οι θερµοκρασίες

είναι ενδεικτικές).
- 10 -
Σε ορισµένες περιπτώσεις, κυρίως όταν η µικρή αλατότητα του

γεωθερµικού ρευστού δεν δηµιουργεί σοβαρούς κινδύνους επικαθήσεων
αλάτων, ενδέχεται να είναι δυνατή η απ’ ευθείας χρήση του (χωρίς την
παρεµβολή εναλλάκτη θερµότητας), όπως π.χ. η θέρµανση εδάφους µε
σωλήνες εντός των οποίων ρέει το γεωθερµικό ρευστό.
Η διάθεση των γεωθερµικών ρευστών µετά τη χρήση τους (δηλαδή
των “γεωθερµικών αποβλήτων”) ή µετά από ενδεχόµενες διαδοχικές
χρήσεις µπορεί να λάβει χώρα µε δύο τρόπους: µε την απόρριψή τους σε
κάποιο επιφανειακό αποδέκτη (ποτάµι, λίµνη, θάλασσα, έδαφος), µε ή
χωρίς προηγούµενη επεξεργασία τους, ή µε την επανεισαγωγή
(επανέγχυση) τους µε κατάλληλη αντλία στον ταµιευτήρα από τον οποίο
αντλήθηκαν. Η τελευταία µέθοδος αποτελεί διεθνώς τη συνηθέστερη,
αφού στις περισσότερες περιπτώσεις συνδυάζει την οικονοµικότητα µε
την περιβαλλοντική προστασία αλλά και τα ευεργετικά αποτελέσµατα
στον ίδιο ταµιευτήρα.
Η εγκατάσταση εκµετάλλευσης περιλαµβάνει επίσης τις
απαραίτητες αντλίες και σωληνώσεις για την µεταφορά των ρευστών,
ενώ µπορεί ακόµα να περιλαµβάνει δεξαµενές αποθήκευσης του
ρευστού, λέβητες και άλλες εφεδρικές πηγές ενέργειας που
χρησιµοποιούν συµβατικά καύσιµα για την εξασφάλιση της κάλυψης των
αιχµών της ενεργειακής ζήτησης, αντλίες θερµότητας στις περιπτώσεις
γεωθερµικών ρευστών χαµηλών θερµοκρασιών και άλλα είδη
βοηθητικού εξοπλισµού. Η µορφή, τέλος του όλου δικτύου
εκµετάλλευσης εξαρτάται από το είδος, τη θέση, τον αριθµό και τον
τρόπο διασύνδεσης των χρήσεων, στις περιπτώσεις που αυτές είναι
περισσότερες της µίας. Ο βασικός σχεδιασµός και η βελτιστοποίηση του
δικτύου καθώς και η επιλογή του εξοπλισµού και των υλικών
εντάσσονται στο αντικείµενο της τεχνικοοικονοµικής µελέτης
σκοπιµότητας, βάσει της οποίας θα κριθεί και η σκοπιµότητα του όλου
επενδυτικού εγχειρήµατος.
1.4 ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ

Οι χρήσεις των γεωθερµικών ρευστών είναι πολλαπλές,
καθοριστικός δε παράγοντας για την επιλογή των κατάλληλων χρήσεων
κάθε γεωθερµικού ρευστού είναι η θερµοκρασία του. Για τα γεωθερµικά
ρευστά υψηλής ενθαλπίας, η συνηθέστερη χρήση είναι η παραγωγή
ηλεκτρικής ενέργειας. Τα ρευστά αυτά είναι διφασικά (µίγµατα υγρού-
αέριου) στις συνθήκες πίεσης και θερµοκρασίας που επικρατούν στο
ταµιευτήρα, διαχωρίζονται δε µετά την άντλησή τους σε υγρό και αέριο.
Το υγρό (νερό εµπλουτισµένο µε µεγάλες ποσότητες αλάτων, καλούµενο
γι’ αυτό και “άλµη”) είναι συνήθως πρακτικά µη χρησιµοποιήσιµο,
οπότε πρέπει να διατεθεί σε κάποιον αποδέκτη, πιθανόν µετά από
- 11 -
κατάλληλη επεξεργασία. Το αέριο (ατµός) χρησιµοποιείται για την

κίνηση της τουρµπίνας και την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας (Εικόνα
1.3).
Εικόνα 1.3: Χρήση της γεωθερµικής ενέργειας(υψηλής ενθάλπιας) για

την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατος.
Τα γεωθερµικά ρευστά µέσης και χαµηλής ενθαλπίας µπορούν να

χρησιµοποιηθούν σε διάφορες χρήσεις, ανάλογα κυρίως µε την
θερµοκρασία τους. Στο παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται οι
προσφερόµενες από τεχνική άποψη χρήσεις αυτών συναρτήσει της
θερµοκρασίας τους.
- 12 -
Πίνακας 1.1: Χρήσεις γεωθερµικών ρευστών συναρτήσει της

θερµοκρασίας.
Παραγωγή ηλεκτρισµού (µε ατµό) >140 0C
Παραγωγή ηλεκτρισµού (κύκλος…) >90 0C
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΙΣΧΥΟΣ Πλύσεις, , αποστειρώσεις, 21-130 0C
παραγωγή πάγου, κλιµατισµός, βιοµηχανικά
ψυγεία, 70-130 0C
Αλουµίνες (µέθοδος BAYER) 140-150 0C
Παραγωγή αλκοόλης (αιθανόλη) 90-150 0C
ΧΗΜΙΚΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ Φαρµακευτικά 55-125 0C
Συνθετικά καουτσούκ 25-36 0C
Σάπωνες, απορρυπαντικά 30-55 0C
Ξηραντήρα (σανός, καπνός) 30-135 0C
Θερµοκήπια 30-130 0C
Εκτροφεία ζώων, εκκολαπτήρια 25-60 0C
ΑΓΡΟ-ΖΩΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Καλλιέργεια 20-40 0C
Θέρµανση εδάφους 20-25 0C
Υδατοκαλλιέργειες 15-36 0C
Απόσταξη 100-180 0C
Κονσερβοποιία 90-140 0C
Ζυθοποιία, ποτοποιία 75-150 0C
Σπορέλαια 70-150 0C
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ Αποφλοίωση, πατάτες κλπ. 80-200 0C
Ζάχαρη (τεύτλα) 50-140 0C
Ξηραντήρια δηµητριακών 40-50 0C
Παστερίωση 40-50 0C
Σφαγεία & βιοµηχανικό κρέας 40-55 0C
Γύψος, τσιµέντο, καολίνης, τούβλα 50-150 0C
Αφαλάτωση & ανάκτηση
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ ΟΡΥΚΤΩΝ ορυκτών 110-120 0C
∆ευτερεύουσα ανάκτηση πετρελαίου
(γεωτρήσεις) 90 0C
Επεξεργασία ξύλου 55-150 0C
ΑΛΛΕΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΕΣ Χαρτοποιία 50-150 0C
Υφαντουργία (πλύσιµο- στέγνωµα) 90-134 0C
Λουτροθεραπεία, πισίνες 20-80 0C
Μετά το ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο αρκετές χώρες προχώρησαν

στην αξιοποίηση της γεωθερµικής ενέργειας εκτιµώντας ότι αυτή είναι
ανταγωνιστική σε σχέση µε άλλες ενεργειακές µορφές. Σε µερικές
µάλιστα περιπτώσεις η γεωθερµική ενέργεια αποτελούσε το µοναδικό
ενεργειακό πόρο που ήταν διαθέσιµος σε τοπικό επίπεδο. Το έτος 1993
είκοσι χώρες από όλες τις ηπείρους χρησιµοποιούσαν τη γεωθερµική
ενέργεια για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Η συνολική
εγκατεστηµένη ισχύς των σταθµών ηλεκτροπαραγωγής ανήλθε σε 5913
MWe . Το µέγεθος αυτό είναι σηµαντικό αν ληφθεί υπόψη ότι η συνολική
εγκατεστηµένη ισχύς όλων των σταθµών ηλεκτροπαραγωγής της
Ελλάδος (εκτός από τα νησιά) ανέρχεται σε 7886,7 MWe.
- 13 -
Πίνακας 1.2: Εγκατεστηµένη ισχύς γεωθερµικών σταθµών

ηλεκτροπαραγωγής στον κόσµο τα έτη 1983 & 1993 (MWe)
Χώρα 1983 1993

Αργεντινή - 0,67
Κίνα 8,136 30,716
Ελ Σαλβαδόρ 95 105
Ελλάδα - 2
Γουαδελούπη (Γαλλία) - 4,2
Ισλανδία 41 49,9
Ινδονησία 32,25 144,5
Ιταλία 457,1 637,3
Ιαπωνία 215 270,055
Κένυα 30 45
Μεξικό 205 752
Νέα Ζηλανδία 167,2 285,2
Νικαράγουα 35 70
Φιλιππίνες 781 888
Ρουµανία - 2,1
Ρωσία 11 11
Ταϋλάνδη - 0,3
Αζόρες (Πορτογαλία) 3 3
Τουρκία 0,5 20
Ηνωµένες Πολιτείες 1.351,9 2.594
Ζάµπια - 0,2
Σύνολο 3.433,086 5.915,141
Di Pippo (1984)
Dickson and Fanelli (1993)
Εκτεταµένη είναι επίσης η χρήση των γεωθερµικών ρευστών σε µη

ηλεκτρικές εφαρµογές (θέρµανση θερµοκηπίων, θέρµανση
υδατοκαλλιεργητικών µονάδων, τηλεθέρµανση οικισµών, βιοµηχανικές
εφαρµογές κλπ.). Το έτος 1990, περισσότερες από 35 χώρες
αξιοποιούσαν τη γεωθερµική ενέργεια σε µη ηλεκτρικές εφαρµογές. Οι
χώρες µε την υψηλότερη εγκατεστηµένη θερµική ισχύ στο προαναφερθέν
πεδίο εφαρµογών είναι η Ιαπωνία (3321 MWt), η Κίνα (2154 MWt), η
Ουγγαρία (1276 MWt ), οι χώρες της πρώην ΕΣΣ∆ (1133 MWt), η
Ισλανδία (900 MWt) και οι ΗΠΑ (463 MWt). Σύµφωνα µε τον παρακάτω
πίνακα, η συνολική εγκατεστηµένη ισχύς των άµεσων χρήσεων των
γεωθερµικών ρευστών το έτος 1990 είναι 11.550 MWt. Η ισχύς αυτή
είναι κατά 61% µεγαλύτερη από την υπολογισθείσα για το έτος 1984.
Έχουν εξαιρεθεί οι χρήσεις στις οποίες η θερµοκρασία εισόδου του
γεωθερµικού ρευστού είναι κάτω από 35 0C.
- 14 -
Πίνακας 1.3: Συνολική εγκατεστηµένη ισχύς άµεσων µη

ηλεκτρικών χρήσεων στο κόσµο (MWt).
ΧΩΡΑ 1995
Ιαπωνία 3.321
Κίνα 2.154
Ουγγαρία 1.276
Πρώην ΕΣΣ∆ 1.133
Ισλανδία 900
Ηνωµένες Πολιτείες 463
Ιταλία 360
Γαλλία 337
Βουλγαρία 293
Νέα Ζηλανδία 258
Ρουµανία 251
Τουρκία 246
Πρώην Γιουγκοσλαβία 112,7
Πρώην Τσεχοσλοβακία 105
Βέλγιο 93
Τυνησία 90
Αιθιοπία 38
Ελβετία 23
Ελλάδα 18
Αλγερία 13
Κολοµβία 12
Αυστραλία 11
Γουατεµάλα 10
Πολωνία 9
Γερµανία 8
Αυστρία 4
Καναδάς 2
Ηνωµένο Βασίλειο 2
∆ανία 1
Ταϋλάνδη 0,4
Κένυα Άγνωστη
Μεξικό Άγνωστη
Ινδία Άγνωστη
Ισραήλ Άγνωστη
Βιετνάµ Άγνωστη
Ισπανία Άγνωστη
Σύνολο 11.550
Dickson and Fanelli 1995
Η Ελλάδα, όπως προκύπτει από τις σχετικές έρευνες και µελέτες,

εµφανίζεται ιδιαίτερα ευνοηµένη στο τοµέα της γεωθερµικής ενέργειας.
Οι γεωλογικές συνθήκες στην Ελλάδα ευνόησαν γενικά τη δηµιουργία
- 15 -
ενός γεωθερµικού δυναµικού χαµηλής ενθαλπίας. Η έρευνα για τον

εντοπισµό γεωθερµικών ρευστών χαµηλής ενθαλπίας άρχισε από το
ΙΓΜΕ (Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών) το 1980
και εντατικοποιείται όλο και περισσότερο τα τελευταία χρόνια. Από
αυτήν την έρευνα προκύπτει ότι το γεωθερµικό δυναµικό χαµηλής
ενθαλπίας στην Ελλάδα είναι σίγουρα πολύ σηµαντικό. Τα περισσότερα
από τα γεωθερµικά πεδία που ερευνήθηκαν βρίσκονται σε περιοχές µε
ευνοϊκές αναπτυξιακές συνθήκες, ενώ οι προοπτικές άµεσης
εκµετάλλευσης των ρευστών είναι πολύ ευοίωνες. Τα γεωθερµικά
ρευστά φαίνεται ότι έχουν συνήθως µικρή έως µηδαµινή περιεκτικότητα
σε διαβρωτικά άλατα και αέρια και δεν δηµιουργούν σοβαρά τεχνικά
προβλήµατα εκµετάλλευσης ούτε βέβαια περιβαλλοντικά προβλήµατα.
Σε κάποιες περιοχές η έρευνα προχώρησε αρκετά έτσι ώστε
σήµερα να έχουν αναπτυχθεί αξιόλογες εφαρµογές. Στο Σιδηρόκαστρο, η
Συνεταιριστική Επιχείρηση του ∆ήµου Σιδηροκάστρου προχώρησε στην
κατασκευή ενός θερµοκηπίου 5 στρεµµάτων που χρησιµοποιεί νερά της
γεώτρησης του ΙΓΜΕ. Στη Ν. Κεσσάνη βρίσκεται σε εξέλιξη ένα µεγάλο
πρόγραµµα ανάπτυξης του γεωθερµικού πεδίου που χρηµατοδοτείται από
το πρόγραµµα VALOREN της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο Λαγκαδά, στη
Νυµφόπετρα και στη Νέα Απολλωνία λειτουργούν ήδη δεκάδες
στρέµµατα πλαστικών “γεωθερµικών” θερµοκηπίων, ενώ στο Λαγκαδά
λειτούργησε για δύο χρόνια µικρή πειραµατική µονάδα εκτροφής χελιών.
Στα Ελαιοχώρια Χαλκιδικής λειτουργούν 6 µικρά πειραµατικά
θερµοκήπια. Η προσπάθεια εκµετάλλευσης γεωθερµικών πεδίων στη
Μήλο και στη Νίσυρο δεν ευδοκίµησε, λόγω έκλυσης στο περιβάλλον
δύσοσµων αερίων, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση των κατοίκων.
Η πλήρης και ορθολογική αξιοποίηση αυτού του εγχώριου
ενεργειακού πόρου είναι δυνατό να έχει σηµαντικά οφέλη, ιδίως σε
τοπική κλίµακα. Τα οφέλη αυτά είναι κυρίως τα εξής:
♦ η κάλυψη ενεργειακών αναγκών παραγωγικών µονάδων µε
ανταγωνιστικό, ως προς τα συµβατικά καύσιµα, κόστος
♦ η ανάπτυξη νέων παραγωγικών δραστηριοτήτων λόγω της αυξηµένης
προσφοράς ενέργειας
♦ η δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας λόγω της ανάπτυξης των νέων
παραγωγικών δραστηριοτήτων
♦ η άνοδος του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της περιοχής αν η
γεωθερµική ενέργεια χρησιµοποιηθεί π.χ. για αφαλάτωση, θέρµανση
χώρων κλπ.
♦ η µείωση της εξάρτησης από (εισαγόµενα) υγρά καύσιµα
♦ η µείωση της ρύπανσης του περιβάλλοντος λόγω της υποκατάστασης
συµβατικών καυσίµων.
- 16 -
1.5 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ

ΓΕΩΘΕΡΜΙΑΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ
Η εκµετάλλευση της γεωθερµίας, όπως και των άλλων µορφών
ενέργειας, δεν είναι χωρίς δυσκολίες. Τα προβλήµατα που
παρουσιάζονται κατά την αξιοποίησή της µπορούν να χωριστούν σε
τρεις µεγάλες κατηγορίες: σε τεχνικές δυσκολίες, στις περιβαλλοντικές
επιπτώσεις, και στο επενδυτικό ρίσκο.
Τα τεχνικά προβλήµατα που συνήθως αναµένονται, οφείλονται
στη χηµική σύσταση του ρευστού και στην υψηλή θερµοκρασία του.
Κυρίως είναι αποθέσεις ασβεστίτη µέσα στις γεωτρήσεις, αποθέσεις
πυριτικών αλάτων στις επιφανειακές σωληνώσεις και στα πτερύγια των
στροβίλων, διάβρωση του επιφανειακού εξοπλισµού από το ρευστό και
από το υδρόθειο, ανάπτυξη τάσεων στις σωληνώσεις λόγω θερµικής
διαστολής και ύπαρξη µη υγροποιούµενων αερίων στον ατµό. Η
σηµερινή τεχνολογία και τεχνογνωσία καθιστά την επίλυση τέτοιων
προβληµάτων εφικτή. Αρκεί να επιλεγεί ο κατάλληλος εξοπλισµός, να
χρησιµοποιηθούν τα κατάλληλα υλικά και να γίνει σωστός σχεδιασµός
των συνθηκών λειτουργίας τους.
Οι κυριότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις από την γεωθερµία,
όταν αυτή χρησιµοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρισµού, είναι η
ύπαρξη υδροθείου ή πυριτικού άλατος στον ατµό και η ύπαρξη
επικίνδυνων ουσιών στην υγρή φάση όπως το αρσενικό. Σήµερα η
τεχνολογία έχει βρει αποτελεσµατικές λύσεις σ’ αυτά τα προβλήµατα,
όπως την επεξεργασία απαερίων σε µεγάλο όγκο αέρα χρησιµοποιώντας
πύργο ψύξεων φυσικής ροής και επανεισαγωγή του απορριπτοµένου
αλµόλοιπου στο υπέδαφος. Τα γεωθερµικά πεδία συχνά συναντώνται σε
περιοχές προικισµένες µε φυσική οµορφιά µεγάλης σηµασίας για τους
ντόπιους, όπου έχει αναπτυχθεί ο τουρισµός. Αν και κανείς δεν µπορεί να
αρνηθεί ότι τα ανθρώπινα έργα σπάνια συναγωνίζονται τη φύση από
αισθητικής πλευράς, µπορεί µε σωστό προγραµµατισµό και σχεδιασµό η
γεωθερµία να συµβάλλει στην διαµόρφωση του χώρου αισθητά καλύτερα
από πριν, καθώς και στην ανάπτυξη του τουρισµού. Χαρακτηριστικό
είναι το παράδειγµα του Γουαράκι της Νέας Ζηλανδίας, όπου ο ίδιος ο
γεωθερµικός σταθµός αποτελεί αντικείµενο επίσκεψης των τουριστών.
Το επενδυτικό ρίσκο για την γεωθερµική έρευνα είναι µεγάλο και
κανείς δεν µπορεί εκ των προτέρων να υπολογίσει πόσο θα κοστίσει η
γεωθερµική ενέργεια. Οι δυσκολίες που παρουσιάζονται είναι ποιες
γεωτρήσεις είναι παραγωγικές, µέχρι ποιο βάθος θα χρειαστεί να
φτάσουν καθώς και τι προβλήµατα θα συναντήσουν κατά την διάρκεια
της εκµετάλλευσης.
- 17 -
Οι εφαρµοζόµενες πολιτικές προώθησης της γεωθερµικής

ενέργειας από το Ελληνικό Κράτος και την Ευρωπαϊκή Ένωση
καθιστούν τις γεωθερµικές επενδύσεις όλο και πιο ελκυστικές. Είναι
χρέος όλων να καταβληθεί γρήγορα µεγαλύτερη προσπάθεια για την
πλήρη αξιοποίηση των γεωθερµικών ρευστών. Ο φορέας που θα
αναλάβει την αξιοποίηση και εκµετάλλευσή τους είναι ανάγκη να
πλαισιωθεί από πολλές ειδικότητες επιστηµόνων και θα πρέπει να
βασιστεί σ’ ένα ολοκληρωµένο αναπτυξιακό πρόγραµµα που θα
καθορίζει τις προτεραιότητες στην εκµετάλλευση.
- 18 -
2. ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
- 19 -
2.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Στη µελέτη των ιαµατικών νερών είναι σηµαντικός ο ρόλος των

ρηγµάτων και όλων των τύπων ασυνεχειών των πετρωµάτων, που είναι
ακόµη ανοικτές, λόγω της γένεσής τους από πρόσφατες τεκτονικές
κινήσεις. Τα κενά αυτά της ασυνέχειας των πετρωµάτων, επιτρέπουν την
πολύ γρήγορη άνοδο του ιαµατικού νερού από το βάθος, του οποίου η
γένεση οφείλεται τόσο στα φαινόµενα κατείσδυσης όσο και σε εκείνα
του µαγµατισµού. Στις περισσότερες περιπτώσεις κάτω από την
επιφάνεια λαµβάνουν χώρα αναµίξεις νερού επιφανειακού που έχει
κατεισδύσει και νερού υπέρθερµου που φτάνει από µεγάλα βάθη, καθώς
και ατµών ή αερίων. Μεταξύ των τελευταίων τα ανθρακικά αέρια
παίζουν τον πιο σηµαντικό ρόλο.
Σε παράκτιες περιοχές, και αυτό πράγµατι συµβαίνει σχεδόν χωρίς
εξαίρεση στις πηγές που θα περιγραφούν στη συνέχεια, είναι πολύ συχνή
και µία άλλη ανάµιξη, εκείνη µε το θαλασσινό νερό (Εικόνα 2.1), που µε
την αυξηµένη συµµετοχή του διαµορφώνει ουσιαστικά του ποιοτικούς
χαρακτήρες των ιαµατικών νερών.
Εικόνα 2.1: Ανάµιξη ιαµατικού µε το θαλασσινό νερό.
Τα ιαµατικά νερά που αναβλύζουν από το έδαφος της χώρας µας,

της δίνουν προνοµιούχο θέση ανάµεσα στις χώρες που έχουν προικιστεί
πλούσια από την φύση µε τον φυσικό αυτό πόρο. Τα ιαµατικά νερά
αποτελούν µια ειδική περίπτωση εκείνου του κύκλου του νερού που
εκτυλίσσεται κάτω από την επιφάνεια . Από τις ειδικές φυσικοχηµικές
συνθήκες του ιαµατικού νερού πιο σηµαντικές είναι εκείνες, στις οποίες
οφείλει την χηµική του σύσταση και την θερµοκρασία του.
- 20 -
2.2 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ
Η µελέτη των τρόπων εµφανίσεως των ιαµατικών νερών δείχνει

ότι σχεδόν πάντα τα νερά αυτά είναι ανερχόµενα, γενικά µέσα από ζώνες
µε ρωγµές ή ρήγµατα.
Σε βάθος 12.000 µέτρων µέσα στο φλοιό, η γεωθερµική βαθµίδα
πρέπει να έχει φτάσει στην κρίσιµη θερµοκρασία του νερού (365 0C) και
η πίεση πρέπει να είναι εκεί, ήδη µεγαλύτερη της κρίσιµης για το νερό
(217,5 atm.). Αυτό υπονοεί ότι το νερό µπορεί να βρίσκεται σε υγρή
κατάσταση µέχρι το βάθος αυτό. Έτσι προκύπτουν τέσσερις πιθανές
προελεύσεις των ιαµατικών νερών.
Α) Προέλευση µετεωρική
Πρόκειται για τα απλά µετεωρικά επιφανειακά νερά που
κατείσδυσαν, πέρασαν από ρωγµές ή διακλάσεις των πετρωµάτων και η
κυκλοφορία τους έγινε κάτω από νόµους της βαρύτητας και των
τριχοειδών φαινοµένων. Κατά την διαδροµή τους τα νερά διαλύουν
διάφορα άλατα ορυκτών, που συµµετέχουν στη σύσταση των
πετρωµάτων , και έτσι τα ίδια εµπλουτίζονται σε συστατικά, ενώ η
θερµοκρασία τους αυξάνεται λόγω της γεωθερµικής βαθµίδας. Στη
συνέχεια, µε γρήγορη άνοδο µέσα από ρωγµές και διακλάσεις
εµφανίζονται στην επιφάνεια. Αυτή η άνοδος συχνά ενεργοποιείται από
την δράση των αερίων και των ατµών του νερού. Όσο πιο µεγάλη είναι η
θερµοκρασία µε την οποία εµφανίζεται το νερό στην επιφάνεια, τόσο
φυσικά σε µεγαλύτερο βάθος κατόρθωσε να φθάσει, τόσο πιο γρήγορα
ανέβηκε πάλι στην επιφάνεια και τόσο µεγαλύτερη δυσκολία συνάντησε
στην ανάµιξη του µε τα επιφανειακά νερά στα ανώτερα στρώµατα.
Ο τρόπος αυτός δηµιουργίας των ιαµατικών νερών είναι
αναµφίβολα ο πιο συχνός. Έτσι εξηγείται γιατί πολύ συχνά, τα ιαµατικά
νερά έχουν χηµική σύσταση παραπλήσια, όσον αφορά στα κύρια ιόντα,
προς εκείνη των συνηθισµένων νερών.
Τα φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά αυτών των ιαµατικών νερών
είναι ανάλογα των περιοχών από τις οποίες προέρχονται. Γι’ αυτό και η
περιεκτικότητα σε άλατα, η θερµοκρασία και η υδρολογία παρουσιάζουν
µεγάλη ποικιλία και πολλές φορές παρατηρείται ότι ελέγχονται από
υδροµετεωρολογικές συνθήκες της περιοχής απ’ όπου προέρχονται, σε
µικρή η µεγάλη κλίµακα. Για τα ιαµατικά νερά µετεωρικής προέλευσης,
η θερµοκρασία σπάνια ξεπερνά τους 35 0C έως 40 0C.
Β) Προέλευση ενδογενής
Σε µερικές περιπτώσεις των ιαµατικών νερών, η κυκλοφορία των
νερών µε µετεωρική προέλευση δεν επιτρέπει ερµηνεία των πολύ
υψηλών θερµοκρασιών και κυρίως των φυσικοχηµικών χαρακτηριστικών
που παρουσιάζουν.
- 21 -
Είναι τότε απαραίτητο, να θεωρήσουµε για τα ιαµατικά νερά

προέλευση του νερού από µεγάλο βάθος. Πρόκειται για τα ενδογενή νερά
(Juvenille).
Τα ενδογενή νερά µπορούν να έχουν τρεις βασικές προελεύσεις:
µαγµατική, ηφαιστειακή και από χηµικές αντιδράσεις.
♦ Μαγµατική προέλευση
Με την κρυστάλλωση του µάγµατος ελευθερώνονται πτητικά
συστατικά που διαφεύγουν. Αυτά αποτελούνται ουσιαστικά από
υδρογόνο και υδρατµούς και συνοδεύονται από φθόριο, χλώριο, θείο,
άνθρακα, φώσφορο και βόριο. Έτσι από 1 km3 γρανίτη ελευθερώνονται
26 εκατοµµύρια τόνοι νερού. Με την κρυστάλλωση 1 kgr γρανίτη
παράγονται 10 gr νερού. Μια µαγµατική διείσδυση στα 1000 µέτρα,
περιέχει 5% νερό κατά βάρος και µε την απόψυξη, σιγά-σιγά µπορεί να
δώσει σε διάρκεια ενός εκατοµµυρίου ετών ποσότητα 23,8 λίτρων
ενδογενούς νερού, ανά λεπτό και ανά τετραγωνικό χιλιόµετρο. Τα
ιαµατικά νερά ενδογενούς προέλευσης έχουν χηµική σύσταση
ανεξάρτητη από το πέτρωµα από το οποίο εµφανίζονται. Περιέχουν
ορυκτολογικά συστατικά ανάλογα προς το µάγµα από το οποίο
προήλθαν. Η περιεκτικότητα σε άλατα, η θερµοκρασία (είναι συνήθως
υπέρθερµα) και τα υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά τους είναι σχετικά
σταθερά.
♦ Ηφαιστειακή προέλευση
Τα ενδογενή ιαµατικά νερά µπορούν να προέρχονται από
στερεοποίηση της λάβας και από υδρατµούς που η προέλευσή τους
οφείλεται σε ηφαιστειακή δράση. ∆ηλαδή, µπορούν να προέρχονται από
µια διαδικασία απόσταξης και συµπύκνωσης της υγρασίας των
πετρωµάτων και από εξώθηση-έκλυση υδρατµών από τα πετρώµατα του
βάθους. Οι υδρατµοί αυτοί συνοδεύονται από ανθρακικά αέρια, άζωτο
(Ν2), διοξείδιο του θείου (SO2), υδροχλώριο (HCl), υδροφθόριο (HF), και
υδρόθειο (H2S). Η υπόθεση της ηφαιστειακής προέλευσης των
ενδογενών ιαµατικών νερών είχε αντικρουστεί και είχε υποτεθεί ότι τα
ηφαίστεια δεν παράγουν νερό. Όµως, σήµερα η ηφαιστειακή προέλευση
είναι αποδεκτή και µάλιστα ο Fouque ειδικά, υπολόγισε ότι η έκρηξη της
Αίτνας το 1865 απέδωσε 11.000 m3 νερού.
♦ Προέλευση από χηµικές αντιδράσεις
Πράγµατι ορισµένες χηµικές αντιδράσεις που συµβαίνουν µέσα
στο φλοιό, απελευθερώνουν νερό, όπως π.χ. :
CaSO4 2H2O Ca++ + SO--4 + 2H2O
SO+4 + 2CH2O HS- + 2CO2 + 2H 2O
2Fe (OH)3 Fe2O3 + 3H2O
- 22 -
Γ) Απολιθωµένο νερό
Τα ιζήµατα που αποτίθενται στο θαλάσσιο περιβάλλον περιέχουν
νερό, ένα µέρος του οποίου έχει εγκλειστεί στα πετρώµατα. Έτσι
δηµιουργούνται τα απολιθωµένα νερά, τα νερά αυτά είναι πλούσια σε
χλώριο, βρώµιο και ιώδιο.
∆) Μεικτή προέλευση
Πολλές φορές τα ιαµατικά νερά έχουν µεικτή σύσταση, δηλαδή
προέρχονται από την ανάµειξη νερών εξωγενούς (µετεωρικής) και
ενδογενούς (ηφαιστειακής) προέλευσης. Συχνά, οι αφίξεις αερίων από το
βάθος µπορούν απλά να ενεργοποιήσουν τα νερά που προέρχονται από
την κατείσδυση και να δώσουν µε την άνοδο στην επιφάνεια ιαµατικά
νερά.
2.3 ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ

ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ
Τα φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά των ιαµατικών νερών είναι τα

ακόλουθα:
1. η χηµική σύσταση
2. τα αέρια που µπορούν να περιέχουν
3. η θερµοκρασία
4. η ραδιενέργεια
5. οι φυσικοχηµικές παράµετροι
6. τα λιγότερο γνωστά συστατικά τους
7. οι αποθέσεις που δηµιουργούν στην έξοδό τους
1. Η χηµική σύσταση των ιαµατικών νερών.
Από πλευράς συνόλου διαλελυµένων αλάτων, συνήθως τα ιαµατικά

νερά έχουν περιεκτικότητα µεγαλύτερη από 1gr/l.
Η αυξηµένη περιεκτικότητά τους σε διαλελυµένα στερεά συστατικά
είναι συνάρτηση οπωσδήποτε και της θερµοκρασίας τους. Η υψηλή
θερµοκρασία αυξάνει την διαλυτική ικανότητα του νερού που
κυκλοφορεί µέσα στα πετρώµατα και συντελεί στον εµπλουτισµό του σε
συστατικά, έναντι του κοινού νερού.
Σε αντιδιαστολή προς τα ιαµατικά νερά, η κατηγορία των λεγόµενων
ολιγοµεταλλικών νερών, συχνά γνωστών για διάφορες θεραπευτικές
ιδιότητες, χαρακτηρίζεται από χαµηλή θερµοκρασία και µικρή
περιεκτικότητα σε στερεά διαλελυµένα συστατικά σε σύγκριση µε τα
προηγούµενα ή ακόµα και µε τα κοινά πόσιµα νερά. Τα κύρια ανιόντα
που απαντούν στη χηµική των ιαµατικών νερών είναι: το χλώριο (Cl─),
που είναι το πιο κοινό ιόν και συµµετέχει κυρίως στο σχηµατισµό
αλάτων NaCl και KCl. Το βρώµιο (Br─) που είναι αρκετά συχνό και
- 23 -
συνήθως συνδεδεµένο µε το νάτριο, το κάλιο ή το µαγνήσιο. Η οριακή

τιµή διάκρισης µεταξύ κοινών και µεταλλικών νερών για το βρώµιο είναι
5mg/l. Στη σύσταση των ιαµατικών νερών συµµετέχουν οπωσδήποτε η
θειική ρίζα (SO4=) και το οξυανθρακικό ιόν (HCO3-). Το ιώδιο (Ι─) είναι
πολύ συχνό µε οριακή τιµή διάκρισης 1mg/l και το φθόριο (F─ ) επίσης,
µε οριακή τιµή 2mg/l.
Το αρσενικό (As=) παρουσιάζεται συνήθως µε την µορφή του
ανιόντος HAsO4= µε οριακή τιµή διάκρισης µεταξύ κοινών και
µεταλλικών νερών 1,3 mg/l.
Τα κύρια κατιόντα που απαντούν στη χηµική σύσταση των ιαµατικών
νερών είναι: το νάτριο (Na+) που σπάνια απουσιάζει. Το κάλιο (Κ+) είναι
επίσης πολύ συχνό. Το λίθιο (Li+) βρίσκεται πάντοτε σε µικρές
ποσότητες και προσδίδει στο νερό θεραπευτικές ιδιότητες, έχει δε οριακή
τιµή διάκρισης µεταξύ κοινών ιαµατικών νερών 1mg/l. Το ασβέστιο
(Ca++) που συνοδεύεται σχεδόν πάντα από το µαγνήσιο (Mg++), είναι
πολύ συχνό. Σχηµατίζουν και τα δύο ενώσεις κυρίως µε την ανθρακική
ρίζα και το χλώριο.
Ο δισθενής (Fe++) και ο τρισθενής (Fe+++) σίδηρος είναι αρκετά
συχνός στα ιαµατικά νερά µε οριακή τιµή διάκρισης από τα κοινά νερά
10mg/l. Το βάριο (Ba++) και το στρόντιο (Sr++) είναι πιο σπάνια και
έχουν αντίστοιχες τιµές 5mg/l και 10mg/l.
Συστατικά που συµµετέχουν στη σύσταση των ιαµατικών νερών και
δεν διίστανται σε ιόντα είναι το µεταβορικό οξύ ΗΒΟ2 µε οριακή τιµή
διάκρισης από τα κοινά νερά 5mg/l, και το H2SiO2, πολύ συχνό στις
θερµές ανθρακικές πηγές.
Ακόµα µπορούν να συµµετέχουν σαν κολλοειδή το πυρίτιο και το
υδροξύλιο του σιδήρου.
Τα συστατικά των ιαµατικών νερών έχουν εξωγενή και ενδογενή
προέλευση. Σαν κύρια πηγή εξωγενούς προέλευσης συστατικών,
θεωρείται η απόπλυση και διάλυση των πετρωµάτων µέσα από τα οποία
το νερό κυκλοφορεί, καθώς επίσης και η συνεισφορά σε συστατικά από
τις διάφορες χηµικές αντιδράσεις και από την δράση µικρο-οργανισµών.
Ο ενδογενής εµπλουτισµός του ιαµατικού νερού σε συστατικά, γίνεται
από την δράση του µάγµατος και την ηφαιστειότητα που λαµβάνει χώρα
στο βάθος του φλοιού της γης.
2. Τα αέρια που µπορούν να περιέχουν τα ιαµατικά νερά.
Αυτά είναι κατ’ εξοχή το CO2 και το H2S, ενώ µπορούν ακόµα να
υπάρχουν το άζωτο και τα ευγενή αέρια (ήλιο, νέο, αργό, κρυπτό, ξένο),
το µεθάνιο, το υδρογόνο και το οξυγόνο.
- 24 -
Τα αέρια που περιέχονται είναι σηµαντικά όχι µόνο για τον

θεραπευτικό ρόλο που τους αποδίδεται συνήθως, αλλά και για την
δυναµική των ιαµατικών νερών.
Η τάση των ατµών των εµπεριεχοµένων αερίων, µαζί µε την τάση των
υδρατµών που αναπτύσσονται λόγω της µεγάλης θερµοκρασίας καθώς
και η διαφορά πυκνότητας που δηµιουργείται από την θερµοκρασία και
τα αέρια σε σχέση µε το κοινό νερό, αρκούν ώστε να προκαλέσουν την
άνοδο του ιαµατικού νερού µέχρι την επιφάνεια, χωρίς η άνοδος αυτή να
υπόκειται απόλυτα στους νόµους της υδροστατικής.
Η προέλευση των αερίων, όπως και των λοιπών συστατικών των
ιαµατικών νερών είναι εξωγενής και ενδογενής. Κυρίως όµως ο
εµπλουτισµός σε αέρια είναι ενδογενής.
3. Η θερµοκρασία των ιαµατικών νερών.
Είναι από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του νερού, από άποψη

φυσιολογική και υδροδυναµική. Το βάθος προέλευσης του ιαµατικού
νερού συνδέεται µε την θερµοκρασία. Μια πηγή λέγεται θερµή, όταν το
νερό έχει θερµοκρασία 2 0C υψηλότερη από αυτή του περιβάλλοντος απ’
όπου εµφανίζεται.
Η θερµοκρασία του ιαµατικού νερού προέρχεται κυρίως από την
γεωθερµική βαθµίδα, αλλά ακόµη και από την ηφαιστειότητα, από την
απόψυξη του µάγµατος και από ορισµένες φυσικοχηµικές αντιδράσεις.
Η γεωθερµική βαθµίδα (βάθος σε µέτρα απαιτούµενο για την
ανύψωση της θερµοκρασίας κατά 1 0C) κυµαίνεται γύρω από την τιµή
30-35 µ. Είναι µικρότερη σε ηφαιστειογενείς περιοχές (10-15 µ.) και
µεγαλύτερη µέσα στις παλιές γρανιτικές µάζες (60-80µ.).
Η θερµοκρασία του νερού σε βάθος 3.000 µέτρων είναι 100 0C. Το
νερό όµως κατά την άνοδό του προς την επιφάνεια ψύχεται, άρα η
εµφάνιση µιας θερµής πηγής προϋποθέτει πολύ γρήγορη άνοδο του
υπόγειου θερµού νερού. Η ενεργός ηφαιστειότητα παράγει θερµότητα
που εκπέµπεται από το µάγµα και από το δηµιουργούµενο υπέρθερµο
νερό Juvenille.
Είναι δυνατό να υπολογιστεί το βάθος προέλευσης του ιαµατικού
νερού εφαρµόζοντας τον τύπο:
P= (Ts – T) x gr
Όπου:
P= ελάχιστο βάθος
Ts= µέση θερµοκρασία της ζώνης εκκίνησης
T= µέση θερµοκρασία της ζώνης ανάβλυσης
gr= γεωθερµική βαθµίδα
- 25 -
Η θερµότητα που αποδίδεται µε την υγροποίηση των ατµών του

νερού είναι 20 calories για πίεση 1 atm. Άρα 1 kgr ατµών νερού που
υγροποιείται σε βάθος 200 µ. κάτω από πίεση 20 atm, ελευθερώνει 457,9
calories και παράγει νερό, προερχόµενο από την υγροποίηση των ατµών,
θερµοκρασίας 211 0C.
Η απόψυξη του µάγµατος που έλαβε πλέον θέση στα ανώτερα
στρώµατα του φλοιού, συχνά τροφοδοτεί το ιαµατικό νερό µε θερµότητα.
Οι φυσικοχηµικές αντιδράσεις επίσης ελευθερώνουν θερµότητα σε
µικρότερες όµως ποσότητες. Οι αντιδράσεις που µπορούν να
προσφέρουν θερµότητα στο νερό είναι οι εξώθερµες αντιδράσεις, όπως η
οξείδωση του σιδηροπυρίτη που για 1 λίτρο νερού αποδίδει κατά µέγιστο
0,034 cal/kgr (δηλαδή αύξηση της θερµοκρασίας του νερού κατά 0,03
0
C) και οι αντιδράσεις διασπάσεως των ραδιενεργών ορυκτών, όπως π.χ.
η διάσπαση 1gr ραδίου που ελευθερώνει 137 cal/h.
4. Η ραδιενέργεια των ιαµατικών νερών.
Η ραδιενέργεια προσδίδει στα νερά ιδιαίτερη θεραπευτική αξία. Θα

πρέπει να επισηµάνουµε ότι δεν υπάρχει κίνδυνος από την ραδιενέργεια
των ιαµατικών πηγών κατά το λούσιµο γιατί η ραδιενέργεια που έχουν
οφείλεται κυρίως στο ραδόνιο αλλά και σε διάφορα αέρια. Από τα λοιπά
αέρια που περιέχονται στα νερά, το ραδόνιο συνδέεται µε το διοξείδιο
του άνθρακα, γιατί το τελευταίο ευνοεί την απόκτηση ραδιενέργειας από
το νερό και παράλληλα θεωρείται και σαν φορέας του ραδονίου.
Τα νερά προκειµένου να αποκτήσουν ραδιενέργεια, δεν είναι
απαραίτητο να περάσουν κατά την διαδροµή τους από κοιτάσµατα
ουρανίου. Αρκεί, να κυκλοφορούν µέσα από πετρώµατα, που έστω και
σε ελάχιστα και µη εκµεταλλεύσιµα ποσά, περιέχούν ορυκτά του
ουρανίου.
Η ραδιενέργεια των ιαµατικών νερών δεν είναι σταθερή αλλά
µεταβάλλεται εποχιακά και ακόµη επηρεάζεται από την παροχή και την
θερµοκρασία. Έχει παρατηρηθεί, χωρίς να ισχύει σε όλες τις
περιπτώσεις, ότι οι σχέσεις που υπάρχουν τόσο µεταξύ ραδιενέργειας και
παροχής όσο και µεταξύ ραδιενέργειας και θερµοκρασίας, είναι
αντίστροφες, παρ’ όλο που τα δεδοµένα ακόµα και προκειµένου για
πηγές της ίδιας οµάδας, όπου παρατηρήθηκαν οι παραπάνω σχέσεις,
µερικές φορές ανατρέπουν τα συµπεράσµατα αυτά.
Η µονάδα µέτρησης της ραδιενέργειας είναι η Mache. Ραδιενεργά
νερά ονοµάζονται εκείνα που η περιεκτικότητα τους σε ραδιενέργεια
υπερβαίνει τα 15 Μ/ l νερού. Έτσι οι πηγές διακρίνονται σε:
- 26 -
Ασθενείς, όταν η ραδιενέργεια του νερού είναι από 3,5 έως 20 Mache.
Μέτριες, όταν η ραδιενέργεια του νερού είναι από 20 έως 100 Mache.
Ισχυρές, όταν η ραδιενέργεια του νερού είναι > 100 Mache.
Στον παρακάτω πίνακα φαίνονται οι κυριότερες ραδιενεργές πηγές
του Ελληνικού χώρου (Πίνακας 2.1).
Πίνακας 2.1: Οι κυριότερες ραδιενεργές πηγές της Ελλάδας
Ονοµασία Ραδιενεργός Θερµοκρασία

ιαµατικής πηγής Τοποθεσία συγκέντρωση (0C)
(Mache)
Ασθενείς
Ευθαλούς Λέσβος 14,7 46,5
Ε.Ο.Τ. Λουτράκι 11,3 31,3
Πόσιµου Ύδατος Σουρωτή 7,2 19,6
Πόσιµου Ύδατος Νιγρίτα 7,1 24,5
Αθάνατο νερό Ικαρία 6,5 21,5
Σπηλαίου Ικαρία 6,5 54
Πολυχνίτου Λέσβος 6 81,5
Τραϊανουπόλεως Φέρρες 5,3 50,2
Βυζαντινού Ν.Απολλωνίας 4,3 38,8
Λουτήρος
Κακκάβου Κύθνος 4,1 52,3
Μέτριες
Παµφίλη Ικαρία 83 55
Θέρµες Σύλλα Αιδηψός 58 34,5
Αγ. Κυριακής Ικαρία 50-54 37
Αγ. Κυριακής Β’ Ικαρία 28-32 35
∆ήµου Λουτράκι 31 30,4
Αγ. Αναργύρων Κύθνος 25 38,8
Ισχυρές
Αρτέµιδος Ικαρία 754 50,4
Απόλλωνος Ικαρία 521 47,8
Μουσταφά Λίτζα Ικαρία 369,3 40
(Ασκληπιός)
Μεταξά Κ. Βούρλα 348,1 41
Παπαστράτου Κ. Βούρλα 280,8 38
Κράτσα Ικαρία 217 54
5. Οι φυσικοχηµικές παράµετροι του ιαµατικού νερού.
Οι φυσικοχηµικές παράµετροι που έχουν κυρίως σηµασία για τα

ιαµατικά νερά είναι το pH, η ηλεκτρική αγωγιµότητα, το δυναµικό
οξειδοαναγωγής και η πυκνότητα.
- 27 -
Τα ιαµατικά νερά εµφανίζονται µε διάφορες τιµές του pH, (όξινα ή

αλκαλικά), δηλαδή να επικρατούν στη σύστασή τους (θεωρώντας τα σαν
ιονισµένα διαλύµατα) τα όξινα ή τα βασικά ιόντα. Οι τιµές pH των
ιαµατικών νερών δίνουν πληροφορίες σχετικές µε τα συστατικά που
αναµένεται να συµµετέχουν στη σύστασή τους ή µε τον χαρακτήρα των
πετρωµάτων προέλευσής τους.
Όταν το νερό περιέχει ελεύθερο CO2, H2S, SO4, H2SO4, HCI, κλπ.
τότε το pH έχει µικρές τιµές (όξινα νερά). Τα ισχυρά ασβεστιτικά νερά
έχουν pH πολύ ψηλό, δηλαδή 7, 8 ή και περισσότερο, ενώ νερά που
προέρχονται από πετρώµατα πυριτικά έχουν pH γύρω στο 7 και µερικές
φορές ελαφρά µικρότερο.
Το pH µιας ιαµατικής πηγής δεν είναι σταθερό αλλά εξαρτάται από
διάφορους παράγοντες ( π.χ. βροχόπτωση, κατείσδυση). Οι µεταβολές
του pH επηρεάζουν την σταθερότητα των διαλελυµένων συστατικών του
νερού, και προκαλούν καθίζηση των ανθρακικών αλάτων ή κροκίδωση
ορισµένων συστατικών (π.χ. υδροξείδιο του σιδήρου) που βρίσκονται σε
κολλοειδή κατάσταση, σε συνδυασµό µε το δυναµικό οξειδοαναγωγής,
την θερµοκρασία και την πίεση.
Η ηλεκτρική αγωγιµότητα του νερού, για µια δεδοµένη θερµοκρασία
εξαρτάται από τα ιόντα που περιέχονται σ’ αυτό και είναι απ’ ευθείας
ανάλογη προς την ολική συγκέντρωσή τους. Έτσι η αγωγιµότητα δίνει το
µέτρο της συγκέντρωσης των διαλελυµένων ηλεκτρολυτών µέσα στο
νερό, δηλαδή δίνει τον ιονισµό του νερού ή την ολική περιεκτικότητα του
σε συστατικά.
Εποµένως , τυχόν διακυµάνσεις της συνολικής περιεκτικότητας του
ιαµατικού νερού, που οφείλονται σε διάφορους παράγοντες
(βροχόπτωση, ανάµιξη µε άλλα νερά κλπ.) µπορούν να διαπιστωθούν
απλά, µόνο µε τον έλεγχο της αγωγιµότητας του.
6. Τα λιγότερο γνωστά συστατικά των ιαµατικών νερών.
Τα ιαµατικά νερά περιέχουν συχνά σε ίχνη ορισµένα συστατικά όχι

πολύ γνωστά ως προς την φύση τους, όπως καταλύτες, ολιγοστοιχεία,
ορµόνες, οργανικά συστατικά κλπ., που όµως πιστεύεται ότι προσδίδουν
στα ιαµατικά νερά ιδιαίτερες θεραπευτικές ιδιότητες.
7. Οι αποθέσεις που σχηµατίζονται από τα ιαµατικά νερά στην

έξοδό τους
Κατά την έξοδό τους στην επιφάνεια τα ιαµατικά νερά υφίστανται

ορισµένες µεταβολές ως προς τα φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά τους και
δηµιουργούν ορισµένες αποθέσεις γύρω από το σηµείο της ανάβλυσης.
- 28 -
Οι κύριες αιτίες του σχηµατισµού αυτών των αποθέσεων είναι η

απόψυξη, η αποσυµπίεση των αερίων, η οξείδωση των διαλελυµένων
συστατικών, η αναγωγική δράση διαφόρων µικροοργανισµών και
διάφορα βιολογικά φαινόµενα. Οι αποθέσεις αυτές είναι ή σε στερεά
µορφή ή υπό µορφή ιλύος.
Ως προς τη σύσταση των αποθέσεων, πρόκειται κυρίως για ανθρακικό
ασβέστιο µε την µορφή του αραγωνίτη και σπανιότερα µε την µορφή του
ασβεστίτη. Συχνές είναι και οι τραβερτινοειδείς αποθέσεις.
Παρατηρείται επίσης συχνά λειµονίτης, ενώ η γύψος είναι πιο σπάνια. Το
πυρίτιο, εάν είναι άφθονο σχηµατίζει χαλκηδόνιο και χαλαζία.
Οι αποθέσεις σε µορφή ιλύος αποτελούνται από ιζήµατα και από
µικροοργανισµούς. Τα ιζήµατα αυτά συχνά είναι κόκκινα από τα οξείδια
του σιδήρου, και ευνοούνται από την διάσπαση των αργίλων που
βρίσκονται σε κολλοειδή κατάσταση. Μαζί κατακάθονται βακτήρια και
µικροοργανισµοί, µια ειδική πανίδα και χλωρίδα που συγκεντρώνεται
στις αναβλύσεις των θερµών πηγών.
2.4 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ
Η ταξινόµηση των ιαµατικών νερών µπορεί να γίνει µε διάφορα

κριτήρια. Αναφορικά µε τους φυσικοχηµικούς χαρακτήρες τους, τα
ιαµατικά νερά µπορούν να ταξινοµηθούν µε βάση την χηµική σύστασή
τους και την θερµοκρασία τους. Υπάρχει προφανής σχέση µεταξύ της
θερµοκρασίας και της συγκέντρωσης των διαλελυµένων αλάτων των
ιαµατικών νερών, εφόσον η αύξηση της θερµοκρασίας αυξάνει την
διαλυτική ικανότητα του νερού. Έτσι µε την κυκλοφορία του νερού µέσα
από τα πετρώµατα του υπεδάφους, συντελείται µεγαλύτερος
εµπλουτισµός αυτού στα διάφορα συστατικά.
2.4.1 Ταξινόµηση σύµφωνα µε την χηµική σύστασή τους.
Τα ιαµατικά νερά σύµφωνα µε την χηµική τους σύσταση

διακρίνονται σε δύο κατηγορίες, ανάλογα µε τα στοιχεία που περιέχουν:
α) Τα ολιγοµεταλλικά νερά, των οποίων η ποσότητα των µεταλλικών
στοιχείων που περιέχουν είναι µικρότερη από 1mg/l νερού. Εδώ
εντάσσονται οι ακρατοθέρµες και οι ακρατοπηγές.
β) Τα πολυµεταλλικά νερά, των οποίων η συνολική ποσότητα των
µεταλλικών στοιχείων που περιέχουν είναι µεγαλύτερη του 1mg/l νερού.
Εδώ περιλαµβάνονται οι εξής πηγές: οξυπηγές, αλκαλικές, αλκαλικών
γαιών, χλωριονατριούχες, αλιπηγές, θειϊκονατριούχες, πικροπηγές,
γυψοπηγές, σιδηρούχες (περιέχουν σίδηρο άνω του 0,01 1mg/l νερού) και
θειούχες (περιέχουν θείο άνω του 0,001 1mg/l νερού).
- 29 -
2.4.2 Ταξινόµηση σύµφωνα µε την θερµοκρασία τους.
Η θερµοκρασία που είναι κύριο χαρακτηριστικό των ιαµατικών

νερών, κυµαίνεται από 20 έως 100 0C. Τα νερά που έχουν θερµοκρασία
µεγαλύτερη από 100 0C αποτελούν ιδιαίτερες κατηγορίες (ατµίδες,
θειωνίες, κτλ.). Σύµφωνα λοιπόν µε την θερµοκρασία τους τα νερά
διακρίνονται σε:
• υπέρθερµα όταν η θερµοκρασία τους βρίσκεται µεταξύ 50 και 100 0C

• µεσόθερµα όταν η θερµοκρασία τους βρίσκεται µεταξύ 35 και 50 0C
• υπόθερµα όταν η θερµοκρασία τους βρίσκεται µεταξύ 20 και 35 0C
• ψυχρά όταν η θερµοκρασία τους είναι κάτω από 20 0C.
2.5 Υ∆ΡΟΓΕΩΛΟΓΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΗΚΑ ΤΩΝ

ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ
Οι φυσικοχηµικές ιδιότητες και η προέλευση των ιαµατικών νερών

τους προσδιορίζουν ιδιαίτερα υδρογεωλογικά χαρακτηριστικά, όπως
είναι ο τρόπος συγκέντρωσης, ο τρόπος εµφάνισης, η θέση ανάβλυσης
καθώς και ο µηχανισµός ανάβλυσης.
2.5.1 Τρόποι συγκέντρωσης.
Η κυκλοφορία των ιαµατικών νερών είναι συνήθως ανερχόµενη.

Μπορούµε να διακρίνουµε δύο τρόπους συγκέντρωσης:
Α. Υδροµεταλλική λεκάνη
Τα ιαµατικά νερά µπορούν να εµφανίσουν συγκεντρώσεις και να
σχηµατίσουν υδροµαστευτικά στρώµατα, που µπορούν να συγκριθούν µε
τα συνήθη υπόγεια υδατικά στρώµατα. Τα νερά που συγκεντρώνονται µε
τον τρόπο αυτό έρχονται στην επιφάνεια µέσω αρτεσιανών πηγών.
∆ιακρίνουµε δυο τύπους υδροµεταλλικών λεκανών ανάλογα µε
την προέλευση των ιαµατικών νερών. Την υδροµεταλλική λεκάνη που
τροφοδοτείται από νερά διείσδυσης και την υδροµεταλλική λεκάνη που
τροφοδοτείται από νερά βαθέων πηγών.
Β. Περιοχή υδροµεταλλικών αναβλύσεων
Τα ιαµατικά νερά συνήθως έρχονται στην επιφάνεια δια µέσου
ρωγµών και ρηγµάτων που υπάρχουν σε µια τεκτονική ζώνη.
- 30 -
2.5.2 Τρόποι εµφάνισης.
Υπάρχει µια µεγάλη ποικιλία τύπων εµφάνισης των ιαµατικών

πηγών αλλά πιο συχνά επικρατεί ο τύπος εκείνος σύµφωνα µε τον οποίο
δηµιουργείται µια ασυνέχεια µέσα στο πέτρωµα, που επιτρέπει την δίοδο
του ανερχόµενου ιαµατικού νερού. Έτσι µπορούµε να διακρίνουµε επτά
τρόπους εµφάνισης:
Α. Εµφάνιση µέσα από διακλάσεις
Οι διακλάσεις (η διαίρεση του πετρώµατος που προσανατολίζεται
γενικά προς τις τρεις διευθύνσεις του χώρου και που οφείλονται κύρια
στον τεκτονισµό), µπορούν να είναι κλειστές ή ανοικτές και συχνά να
διευρύνονται από την διεργασία της διάλυσης του πετρώµατος από τα
νερά της κατείσδυσης. Τότε αποτελούν φυσικές διόδους που
εξυπηρετούν την άνοδο του ιαµατικού νερού.
Β. Εµφάνιση µέσα από ρήγµατα
Τα ρήγµατα αποτελούν ένα πολύ σηµαντικό τρόπο εµφάνισης των
ιαµατικών πηγών σε όλες τις περιπτώσεις, είτε είναι κατακόρυφα, είτε
πλάγια µε οποιαδήποτε κλίση.
Γ. Εµφάνιση από µεταλλική φλέβα
Είναι ένας ιδιαίτερος τύπος, όπου µια φλέβα µπορεί να
χρησιµοποιείται από το ιαµατικό νερό σαν δρόµος κυκλοφορίας µέσα
στο πέτρωµα και προς την επιφάνεια, και συµβαίνει επειδή υπάρχει η
τάση οι θερµές κυκλοφορίες του νερού να ακολουθούν τις ίδιες εκείνες
διόδους που κάποτε παλαιότερα χρησιµοποιήθηκαν από τα υλικά της
µεταλλοφορίας.
∆. Εµφάνιση στην επαφή διαφορετικών υλικών
Πιο συχνά συµβαίνει στην επαφή κρυσταλλικών και εκρηξιγενών
πετρωµάτων π.χ. στην επαφή γρανιτικής διείσδυσης µε παλαιότερους σε
ηλικία σχιστόλιθους ή ακόµη στην επαφή δύο διαφορετικών
ιζηµατογενών πετρωµάτων.
Ε. Εµφάνιση µέσα από πτυχωµένες περιοχές
Τα ιαµατικά νερά καθώς ακολουθούν τις πτυχώσεις των
υδροπερατών στρωµάτων µέσα στα οποία συγκεντρώθηκαν µε την
κατείσδυση, είναι δυνατό να κατέβουν σε µεγάλη βάθη και να
αναβλύσουν τελικά σε περιοχή µε έντονη πτύχωση, εκεί όπου τα
στρώµατα που ακολούθησαν εµφανίζονται πάλι στην επιφάνεια.
ΣΤ. Εµφάνιση µέσα από καρστικοποιηµένους ασβεστόλιθους
Τα ιαµατικά νερά κυκλοφορούν µέσα από συγκεκριµένες κατά
κάποιο τρόπο διόδους που τα οδηγούν προς την επιφάνεια µε ένα τελικό
ανερχόµενο σκέλος.
Ζ. Εµφάνιση διάσπαρτη
Τα ιαµατικά νερά εγκαταλείπουν (πριν εµφανισθούν στην
επιφάνεια), το πέτρωµα µέσα στο οποίο κυκλοφορούν και διαχέονται
- 31 -
µέσα στα αλλούβια και γενικά στις προσχώσεις της επιφάνειας. Στην
περίπτωση αυτή υπάρχει δυσκολία, τόσο στην σύλληψη του ιαµατικού
νερού, όσο και στην προστασία του από µόλυνση και ανάµιξη του µε
τους επιφανειακούς υδροφόρους ορίζοντες.
2.5.3. Θέση και µηχανισµός ανάβλυσης.
Α. Θέση ανάβλυσης
Οι περιοχές ανάβλυσης των ιαµατικών νερών προσδιορίζονται
από:
• την ρηγµάτωση (οφειλόµενη σε πρόσφατες τεκτονικές κινήσεις)
που συχνά συνοδεύει την ηφαιστειακή δραστηριότητα.
• την παρουσία κοιλάδων. Αυτό το γεγονός εξηγεί γιατί οι
ιαµατικές πηγές βρίσκονται στις ορογενετικές ζώνες.
Β. Μηχανισµός ανάβλυσης
Τα ιαµατικά νερά δηµιουργούν πηγές υπό την επίδραση τεσσάρων
υδρολογικών και φυσικών παραγόντων όπως είναι:
• Πιεζοµετρική δράση
Μπορεί να είναι η κύρια αιτία για την κυκλοφορία των υπόγειων
ιαµατικών νερών (κυρίως στις πηγές µετεωρικής προέλευσης).
• ∆ιάχυση υδρατµών
Αυτός ο φυσικός παράγοντας είναι βοηθητικός στη δηµιουργία
των πηγών τύπου ατµίδας και στην ανάβλυση υπέρθερµων πηγών.
• ∆ράση των διαλελυµένων αερίων
Τα διαλελυµένα αέρια έχουν διπλή ενέργεια φυσική και δυναµική.
Από φυσική άποψη ελαττώνουν το ειδικό βάρος του νερού ενώ από
δυναµική άποψη η πίεση των αερίων προκαλεί άνοδο στα νερά. Τα
διαλελυµένα αέρια επιδρούν στην πυκνότητα, επηρεάζοντας την
ταχύτητα ροής. Οι υδρογονάνθρακες συναντώνται σε ορισµένες µόνο
ζώνες.
• ∆ράση της θερµοκρασίας
Η θερµοκρασία επιδρά στα ιαµατικά νερά µε τη µεταβολή του
ειδικού βάρους. Η διαφορά πυκνότητας µεταξύ του θερµού και του
ψυχρού νερού προκαλεί ένα φαινόµενο που είναι γνωστό ως
θερµοσιφωνισµός.
- 32 -
2.6 ΟΙ ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ∆ΙΕΘΝΗ ΧΩΡΟ
∆ιεθνώς οι ιαµατικές πηγές είναι γνωστές ως τόποι όπου οι

θεραπευτικές ιδιότητες των ιαµατικών πηγών τους, σε συνδυασµό µε τις
εγκαταστάσεις και τον κατάλληλο εξοπλισµό, προσφέρονται για
θεραπεία καθώς για ψυχαγωγία (δηλαδή κέντρα ιαµατικού τουρισµού),
καθιστώντας σταδιακά τον ασθενή και τουρίστα.
Η θεραπεία περιλαµβάνει ιατρικές µεθόδους στα πλαίσια µιας
θεραπευτικής και προληπτικής διάστασης της υγείας. Οι θεραπευτικές
µέθοδοι βασίζονται στη χρήση των ουσιών όπως εξέρχονται από τη γη,
την θάλασσα και τον αέρα. Η ψυχαγωγία αποσκοπεί στην επανάκτηση
της καλής φυσικής κατάστασης του οργανισµού και γενικά στην
αναζωογόνηση και στη συντήρηση της σωµατικής και ψυχικής
κατάστασης του ατόµου.
Σήµερα λειτουργούν πολλά κέντρα ιαµατικού τουρισµού στην
Κεντρική Ευρώπη και συγκεκριµένα στην Γερµανία, Ιταλία, Γαλλία,
Ελβετία, Αυστρία και λιγότερο στο Βέλγιο, Ισπανία, Πορτογαλία,
Ελλάδα, Ολλανδία, Φιλανδία, Σουηδία. Επίσης λειτουργούν πολλά
τέτοια κέντρα στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης όπου ο ιαµατικός
τουρισµός αποτελεί σηµαντικό κοµµάτι της οικονοµίας τους π.χ.
Ουγγαρία, Τσεχία, Σλοβακία, Ρουµανία, Ρωσία, Γιουγκοσλαβία,
Βουλγαρία. Στο χώρο της Μεσογείου εκτός της Ιταλίας, Ισπανίας,
Ελλάδας και Πορτογαλίας ιαµατικό τουρισµό και τουρισµό υγείας έχουν
επίσης αναπτύξει το Ισραήλ, η Τουρκία , η Τυνησία, το Μαρόκο και η
Κύπρος.
Στη Γερµανία, που διαθέτει 250-300 κέντρα ιαµατικού τουρισµού
και τουρισµού υγείας το έτος 1988 ένας αριθµός 7 εκατ. ατόµων
επισκέφθηκαν τα κέντρα αυτά. Εκ των ατόµων αυτών τα 2,3 εκατ.
υποβλήθηκαν σε ιαµατική θεραπεία (θερµαλισµό) και τα υπόλοιπα άτοµα
σε θαλασσοθεραπεία, σε κινησιοθεραπεία και σε κλιµατοθεραπεία. Το
ποσοστό του γερµανικού πληθυσµού που επισκέφθηκε τα κέντρα αυτά
κατά την ίδια χρονιά ήταν γύρω στο 10% ενώ οι ξένοι επισκέπτες
συνήθως αποτελούν µικρό ποσοστό του συνόλου των επισκεπτών των
ιαµατικών κέντρων (ήταν µόλις το 3% το έτος 1988).
Στην Ιταλία, που λειτουργούν γύρω στα 200 κέντρα ιαµατικού
τουρισµού και τουρισµού υγείας, κατά το έτος 1988 βρέθηκε ότι
επισκέφθηκαν τα κέντρα αυτά 2,3 εκατ. άτοµα. Επίσης υπολογίσθηκε ότι
το 10% (1988) των εισπράξεων από τον αλλοδαπό τουρισµό προερχόταν
από τους επισκέπτες των 12 µεγαλυτέρων κέντρων τουρισµού υγείας.
Στη Γαλλία λειτουργούν γύρω στα 50 κέντρα ιαµατικού
τουρισµού, εκ των οποίων τα περισσότερα εξειδικεύονται στη
θαλασσοθεραπεία και περίπου τα 20 στον τουρισµό υγείας. Το ποσοστό
του πληθυσµού που επισκέπτεται τα κέντρα αυτά δεν υπερβαίνει το 1%,
- 33 -
ενώ οι ξένοι τουρίστες αποτελούν πολύ µικρό ποσοστό στο σύνολο των
λουόµενων.
Στην Ελβετία, λειτουργούν 22 ιαµατικά κέντρα και εξειδικεύονται
περισσότερο στην θεραπεία για πρόληψη. Το κλίµα και το υψόµετρο της
τοποθεσίας όπου βρίσκονται ορισµένα από τα κέντρα αυτά είναι ιδανικά
για την προσφορά προϊόντων που προορίζονται για ανάρρωση και
χαλάρωση.
Στην Αυστρία, λειτουργούν 100 ιαµατικά κέντρα, εκ των οποίων
τα 20 είναι αποκλειστικά για υδροθεραπεία. Η Αυστρία έχει αναπτύξει
πολύ τον τοµέα αυτό ώστε να παρουσιάζεται διεθνώς ως προορισµός
αναζωογόνησης κατά της καθηµερινής ρουτίνας. Μαζί µε την Ελβετία
αποτελούν µοναδικές χώρες όπου τα κέντρα τουρισµού υγείας τους
εξειδικεύονται στην κλιµατοθεραπεία.
Στην Ισπανία, λειτουργούν 92 κέντρα τουρισµού υγείας και ένα
κέντρο ιαµατικού τουρισµού. Γενικά ο κλάδος του ιαµατικού τουρισµού
δεν είναι αναπτυγµένος και δεν προωθείται.
Στην Πορτογαλία, λειτουργούν 40 κέντρα τουρισµού υγείας και
για τον κλάδο του ιαµατικού τουρισµού συµβαίνει το ίδιο µε την
Ισπανία, δηλαδή δεν υπάρχουν προοπτικές.
Στο Βέλγιο λειτουργούν λίγα κέντρα ιαµατικού τουρισµού ενώ τα
κέντρα τουρισµού υγείας είναι περισσότερα. Εκ των επισκεπτών οι
περισσότεροι είναι ηµεδαποί τουρίστες αφού βρέθηκε ότι επί συνόλου
240.222 διανυκτερεύσεων (1990) στα κέντρα τουρισµού, το 88.88%
πραγµατοποιήθηκε από Βέλγους και το υπόλοιπο 11,12% από
αλλοδαπούς επισκέπτες.
Στην Βόρεια Ευρώπη και συγκεκριµένα στη Σουηδία και τη
Φιλανδία τα προϊόντα του ιαµατικού τουρισµού που προσφέρονται είναι
πολύ υψηλών προδιαγραφών, τόσο από άποψη κοινωνική όσο και
ιατρική.
Στην Αγγλία, οι φάρµες υγείας είναι γνωστές ως τόποι ιαµατικού
τουρισµού ενώ τα κέντρα τουρισµού υγείας έχουν ατονήσει. Μόνο δύο
από τα κέντρα αυτά επαναλειτούργησαν το 1985. Στην Βόρεια Αµερική ο
ιαµατικός τουρισµός ο οποίος έχει την έννοια της ξεκούρασης µόνο και
όχι και της θεραπείας, προσφέρεται σε ειδικευµένους σταθµούς τα
''Health Resorts'' ή ''Spa Resorts''. Είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις που
βρίσκονται συνήθως σε πολυτελή ξενοδοχεία µε µπάνια, πισίνες και
αθλητική υποδοµή, κυρίως στην Καλιφόρνια και Φλώριδα.
Στις πρώην Ανατολικές χώρες Ρωσία, Τσεχοσλοβακία, Ουγγαρία
κλπ., ο ιαµατικός τουρισµός θεωρείται αναπτυγµένος τοµέας, αφού ένα
σηµαντικό ποσοστό του πληθυσµού των χωρών αυτών αλλά και των
ξένων τουριστών επισκέπτεται τα κέντρα ιαµατικού τουρισµού. Έτσι,
στην Ουγγαρία η οποία θεωρείται από τις πλέον αναπτυγµένες στον
τοµέα αυτό, αφού διαθέτει 100 - 120 τέτοια οργανωµένα κέντρα µε
- 34 -
πλήρη εξοπλισµό και υποδοµή και γύρω στις 350 ιαµατικές πηγές µε
εγκαταστάσεις, το 10% (1988) περίπου του πληθυσµού της επισκέπτεται
τις ιαµατικές λουτροπόλεις, ενώ το 22% των ξένων επισκεπτών έχει ως
προορισµό τα κέντρα του ιαµατικού τουρισµού.
Στην Τσεχοσλοβακία, η οποία διαθέτει και αυτή οργανωµένα
κέντρα ιαµατικού τουρισµού, το 3,5% (1988) του πληθυσµού της
βρέθηκε ότι υποβλήθηκε σε ιαµατική θεραπεία.
Στη Ρωσία ένας στους δεκαπέντε Ρώσους πηγαίνει σε ιαµατικά
κέντρα. Σήµερα οι λουτροπόλεις αυτές προσελκύουν νέους και άτοµα
όλων των ηλικιών εκτός των άλλων και λόγω της στροφής προς τις
παραδοσιακές µορφές φυσικής θεραπείας που παρατηρείται τα τελευταία
χρόνια. Οι φυσικοί τρόποι θεραπείας ή όπως λέγεται της αφαρµάκου
ιατρικής κερδίζουν συνεχώς έδαφος µε τα νέα δεδοµένα δηλαδή την
επιβάρυνση του περιβάλλοντος, το άγχος της καθηµερινής ζωής, το
κάπνισµα, κλπ. που θεωρούνται υπεύθυνα για τις περισσότερες ασθένειες
και το πρόωρο γήρας. Επιστηµονικά έχει αποδειχθεί ότι τα προϊόντα του
τουρισµού υγείας αποτελούν προάσπιση για καλή υγεία και έχουν επίσης
σηµαντική συµβολή στην προληπτική ιατρική. Σηµειώνεται εδώ ότι στη
Γερµανία, Ιταλία, Γαλλία, η προληπτική ιατρική στηρίζεται σε σηµαντικό
βαθµό στην υδροθεραπεία από τις µικρές ηλικίες.
Τα πακέτα διακοπών προορισµού σε αυτά τα κέντρα συνδυάζονται
τις περισσότερες φορές και µε προσφορά άλλων τουριστικών υπηρεσιών
αναψυχής, αναζωογόνησης, σπορ (όπως σκι, ιστιοπλοΐα, ιππασία, τένις,
κλπ.) και πολιτιστικών δραστηριοτήτων (όπως κινηµατογράφο, θέατρο,
φεστιβάλ µουσικής κλπ.) γιατί απευθύνονται όχι µόνο σε ασθενείς αλλά
και στους συνοδούς των ασθενών, καθώς και σε άλλους επισκέπτες
συνήθως ανωτέρου εισοδηµατικού επιπέδου. Εξάλλου, απαιτείται η
µακρά παραµονή των ατόµων σε αυτά τα θέρετρα, µεγαλύτερη από τα
συνήθη τουριστικά θέρετρα, προκειµένου να φανούν τα αποτελέσµατα
µιας ορισµένης θεραπείας στην οποία υποβάλλονται, ιδίως αν πρόκειται
για ειδικές θεραπείες (όπως αντικαπνική θεραπεία, θεραπεία του άγχους,
ψυχοθεραπεία, κινησιοθεραπεία, χαλάρωση, διαιτητική, εκµάθηση
ύπνου, έρευνα της σωστής γραµµής-στάσης του σώµατος, αισθητικής
κλπ.). Εποµένως η αναγκαστική παραµονή των επισκεπτών για ένα
ορισµένο χρονικό διάστηµα στα κέντρα του τουρισµού υγείας (π.χ. 21
ηµέρες στη Γαλλία, 21-28 ηµέρες στη Γερµανία, 12-18 ηµέρες στην
Ιταλία) απαιτεί να δηµιουργηθεί όχι µόνο η κατάλληλη ατµόσφαιρα για
την χαλάρωση και την αναζωογόνηση του οργανισµού αλλά και η
δηµιουργία και άλλων δραστηριοτήτων και τόπων έλξης των τουριστών
που θα τους απασχολούν κατά τις ελεύθερες ώρες.
- 35 -
2.7 ΟΙ ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α
Σύµφωνα µε στοιχεία του Ινστιτούτου Γεωλογικών και

Μεταλλευτικών Ερευνών (ΙΓΜΕ) υπάρχουν καταγραµµένες 822
ιαµατικές πηγές. Κατά το ΙΓΜΕ από το σύνολο των 822 πηγών οι 752
µπορούν να αξιοποιηθούν, ενώ σήµερα χρησιµοποιούνται σε µεγάλο ή
µικρό βαθµό οι 348 (δηλαδή το 42%). Η ύπαρξη και η γεωγραφική
κατανοµή των ιαµατικών πηγών συνδέονται µε την έντονη τεκτονική
δραστηριότητα του ελληνικού χώρου, που έχει ως αποτέλεσµα τη
σηµαντική αύξηση της γεωθερµικής βαθµίδας και τη δηµιουργία
κατάλληλων διόδων διακίνησης των υπόγειων νερών σε µεγάλα βάθη.
Έτσι οι κυριότερες θερµές ιαµατικές πηγές της Ελλάδας εµφανίζονται σε
τρεις ευρύτερες ζώνες:
1. Στο ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίο, µε τα ηφαιστειακά
κέντρα των Μικροθηβών, του Αχιλλείου, των Λιχάδων, του Σουσακίου,
της Αίγινας, των Μεθάνων, της Μήλου, της Αντιπάρου, της Σαντορίνης,
της Νισύρου και της Κω.
2. Στην ηφαιστειακή περιοχή του Βορείου Αιγαίου, από το
τεκτονικό βύθισµα του Αξιού ως τα σβησµένα Τριτογενή ηφαίστεια της
Σαµοθράκης, της Λήµνου, του Αγίου Ευστρατίου, της Λέσβου, της
Κοµοτηνής και των Φερρών.
3. Στο τεκτονικό βύθισµα του Μαλιακού Κόλπου και της κοιλάδας
του Σπερχειού.
Εικόνα 2.1: Η γεωγραφική κατανοµή των ιαµατικών πηγών της

Ελλάδας.
- 36 -
Τα λουτρά και τα ιαµατικά νερά είναι διασκορπισµένα σ' όλη τη

χώρα, γύρω από την παράκτια περιοχή, στο εσωτερικό αλλά και στα
νησιά του Αιγαίου. Οι περισσότερες πηγές βρίσκονται στα νησιά και
είναι 229, ακολουθεί η Στερεά Ελλάδα µε 156, η Μακεδονία µε 115, η
Πελοπόννησος µε 114, η Θεσσαλία µε 57, η Ήπειρος µε 56 και η
Θράκη µε 25.
Η Ελλάδα είναι πλούσια σε ιαµατικές πηγές µε νερά που έχουν
ποικίλη φυσικοχηµική σύσταση και ενδείκνυνται για εφαρµογή στη
σύγχρονη φυσική υδροθεραπεία. Τα τελευταία χρόνια έχουν
δηµιουργηθεί ξενοδοχεία που ανταποκρίνονται στα διεθνή δεδοµένα και
αποτελούν συγκροτήµατα µε πλήρεις εξοπλισµό. Αυτά τα ξενοδοχεία
καλύπτουν όλο το φάσµα των θεραπευτικών εφαρµογών του ιαµατικού
νερού, µε όλες τις ανέσεις κάτω από ιατρικό έλεγχο προσφέροντας
αναζωογόνηση του οργανισµού.
Αυτά τα ξενοδοχεία περιλαµβάνουν µονάδες φυσικοθεραπείας,
θαλασσοθεραπείας, λουτροθεραπείας, κινησιοθεραπείας,
κλιµατοθεραπείας, πολιτιστικών εκδηλώσεων κτλ. Τέτοια υπάρχουν στη
Κρήτη (Mythos Palace, Candia Maris), στην Εύβοια (Θέρµαι Σύλλα
Spa), στη Παραλία Βραυρώνα (Club Med Mare Thalasso), στο Σµόκοβο
Καρδίτσας, στο Σιδηρόκαστρο Σερρών, στη Πικρολίµνη Κιλκίς κ.α.
Μορφές υδροθεραπείας που εφαρµόζονται στην Ελλάδα είναι α.)
η εισπνευσιοθεραπεία , β) η ποσιθεραπεία και γ) οι εξωτερικές τεχνικές.
Η υδροθεραπεία µπορεί να είναι εσωτερική ή εξωτερική. Η εσωτερική
υδροθεραπεία περιλαµβάνει την ποσιθεραπεία, την εισπνευσιοθεραπεία
και τις ρινικές, στοµατικές, γυναικολογικές πλύσεις. Η εξωτερική
υδροθεραπεία περιλαµβάνει τις εξωτερικές τεχνικές όπου ανήκει η
λουτροθεραπεία.
Στην Ελλάδα οι θεραπευτικές ιδιότητες ορισµένων πηγών ήταν
γνωστές από την αρχαιότητα και µάλιστα συνδεδεµένες µε την ιστορία
του τόπου όπου βρίσκονται (όπως της Αιδηψού, των Θερµοπυλών,
Ικαρίας, Τραϊανούπολης κλπ.). Η αξιοποίηση και η βαθµιαία οργάνωση
των ιαµατικών πηγών της χώρας άρχισε από τις αρχές του παρόντα
αιώνα. Οι πρώτες πηγές που αναπτύχθηκαν ήταν της Υπάτης, της
Αιδηψού, της Κύθνου, Κυλλήνης, Λουτρακίου Καϊάφα και ακολούθησαν
οι υπόλοιπες πηγές, οι περισσότερες από τις οποίες ήταν πηγές
Τουριστικής Σηµασίας (βλέπε παρακάτω). Οι περιοχές πολλών από τις
πηγές αυτές λόγω κυρίως της γειτνίασης τους µε την θάλασσα
εξελίχθηκαν σε µεγάλες λουτροπόλεις, οι οποίες δέχονται επιπλέον των
λουοµένων στις ιαµατικές πηγές και µεγάλο αριθµό παραθεριστών.
Η ζήτηση για τον ιαµατικό τουρισµό στην Ελλάδα χαρακτηρίζεται
από έντονη εποχικότητα, ιδίως στις µεγάλες λουτροπόλεις. Το
µεγαλύτερο ποσοστό των λουοµένων προσέρχεται κατά πρώτον το µήνα
Σεπτέµβριο και ακολουθεί ο µήνας Αύγουστος αντίθετα µε ότι συµβαίνει
- 37 -
στον υπόλοιπο τουρισµό του οποίου ο µήνας αιχµής είναι ο µήνας

Αύγουστος. Από εκτιµήσεις προέκυψε ότι κατά την διάρκεια όλου του
εξαµήνου, Μάιος-Οκτώβριος, που λειτουργούν συνήθως οι πηγές, το
40% των λούσεων κατά µέσο όρο πραγµατοποιήθηκε κατά τον µήνα
Σεπτέµβριο του έτους 1995 στις µεγάλες πηγές, το άλλο 32% κατά µήνα
Αύγουστο, το 20% περίπου κατά µήνα Ιούλιο, το 5% τον µήνα Οκτώβριο
και µόλις το 3% τον µήνα Ιούνιο ενώ κατά τον µήνα Μάιο το αντίστοιχο
ποσοστό ήταν ελάχιστο. Αντίθετα, για τις πηγές Τοπικής Σηµασίας τα
αντίστοιχα ποσοστά φαίνονται πιο εξοµαλυσµένα δηλαδή βρέθηκε ότι το
ποσοστό των λούσεων που πραγµατοποιήθηκε κατά το µήνα Σεπτέµβριο
του 1995 αναλογούσε στο 30% του συνόλου των λούσεων όλου του
έτους, το 25% κατά το µήνα Αύγουστο και το 15% κατά το µήνα Ιούλιο,
το 15% κατά το µήνα Οκτώβριο, το 10% κατά τον µήνα Ιούνιο και το
υπόλοιπο 5% κατά τον µήνα Μάιο. Η διαφορά αυτή που παρατηρήθηκε
µεταξύ των πηγών Τουριστικής και Τοπικής Σηµασίας περισσότερο
αποδίδεται στον τόπο προέλευσης των λουοµένων. Οι µικρές πηγές
προτιµούνται περισσότερο από τον τοπικό πληθυσµό και λιγότερο από
τον πληθυσµό της υπόλοιπης χώρας γιατί απαιτούν µικρότερη
µετακίνηση των ατόµων ενώ τις µεγάλες λουτροπόλεις τις επισκέπτονται
συνήθως άτοµα από άλλα µέρη της Ελλάδας που συνδυάζουν την
υδροθεραπεία µε τις καλοκαιρινές διακοπές τους.
Ο µέσος όρος παραµονής των ατόµων είναι γύρω στις 15-21
ηµέρες δηλαδή περίπου ότι συµβαίνει και στον υπόλοιπο τουρισµό.
Όσον αφορά την ηλικία και το φύλο των λουοµένων παρατηρείται ότι
συνήθως είναι άτοµα της τρίτης ηλικίας και οι γυναίκες αποτελούν το
µεγαλύτερο ποσοστό (περίπου το 60-65%). Ο αριθµός ατόµων που
χρησιµοποιεί τις ιαµατικές πηγές αναλογεί στο 1,4% (1993) του
ελληνικού πληθυσµού, ενώ το ποσοστό αυτό ήταν µεγαλύτερο, γύρω στο
1,7% κατά τα έτη 1961 και 1971.
Η φθίνουσα πορεία του ιαµατικού τουρισµού τόσο στην Ελλάδα
όσο και στο εξωτερικό οφείλεται κυρίως στον ανταγωνισµό που
προέρχεται από το χώρο της φαρµακοβιοµηχανίας και την απροθυµία
των γιατρών να αναγνωρίσουν την υδροθεραπεία ως ιατρική µέθοδο.
Επίσης σηµαντικό ρόλο στην φθίνουσα πορεία του ιαµατικού
τουρισµού στην Ελλάδα έχει παίξει και η έλλειψη της σχετικής
διαφήµισης και πληροφόρησης του κοινού από τα µέσα ενηµέρωσης
(τηλεόραση, ραδιόφωνο, εφηµερίδες, περιοδικά κλπ.) τόσο στο
εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό.
Από το χώρο της Κοινωνικής Ασφάλισης κάθε χρόνο επιδοτούνται
προγράµµατα που εξασφαλίζουν τη χρηµατοδότηση δαπανών για
υδροθεραπεία ενός σηµαντικού αριθµού ασφαλισµένων.
Έτσι, από το ΙΚΑ κατά τα έτη 1995 και 1996 αποδόθηκαν οι
δαπάνες για λουτροθεραπεία σε 58.660 και 59.204 ασφαλισµένους
- 38 -
αντίστοιχα που αναλογούσαν στο 43,2% και 41,5% του συνολικού

αριθµού των λουοµένων. Την πλειοψηφία αυτών των ασφαλισµένων του
ΙΚΑ αποτελούν οι συνταξιούχοι, κατά το 88%-90% και το υπόλοιπο 10-
12% αφορά τους άµεσα ασφαλισµένους.
Επιχορηγήσεις υπήρξαν, σε µικρότερο βαθµό, και από άλλα ταµεία
όπως της ∆ΕΗ και των Τραπεζών. Αναλυτικότερα, κατά τα ίδια έτη 1995
και 1996 επιχορηγήθηκαν από τη ∆ΕΗ 4.961 και από τα ταµεία των
τραπεζών 5.355 ασφαλισµένοι για υδροθεραπεία.
- 39 -
2.8 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΗΣ

ΕΛΛΑ∆ΑΣ
Οι ιαµατικές πηγές κατατάσσονται σε δυο µεγάλες κατηγορίες,

στις πηγές Τουριστικής σηµασίας και στις πηγές Τοπικής σηµασίας. Η
κατάταξη αυτή γίνεται µε βάση τον αριθµό των λουοµένων σε κάθε
πηγή, τον αριθµό των αλλοδαπών τουριστών, τη σηµασία του ιαµατικού
νερού που προσδιορίζεται από την χηµική του σύνθεση καθώς και από
ειδικότερους τουριστικούς λόγους. Στους δυο παρακάτω Πίνακες
παρουσιάζονται αναλυτικά οι πηγές Τουριστικής και Τοπικής σηµασίας
της Ελλάδας.
Πίνακας 2.2: Ιαµατικές πηγές Τουριστικής σηµασίας.
Χαρακτηρισµός
Ονοµασία των νερών της Είδος θεραπείας Ξενοδοχείο Θερινή
ιαµατικής πηγής και (ασθένειες που Ιδιοκτησία / Εγκαταστάσ και λοιπό απασχόλ
πηγής και θερµοκρασία σε θεραπεύονται) Εκµετάλλευ εις δυναµικό ηση
νοµός βαθµούς κελσίου ση 1994-1997 1994-
(0C) 1996
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7)
1. Αιδηψός -Πολλές αλιπηγές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ. / 22 -96 80
Ν.Εύβοιας υπέρθερµες (73-80 (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία Ε.Ο.Τ.
0
C) γυναικολογικά, Αυτεπιστασί υτήρια τα 11 µε 54
-πηγή πόσιµου αρθριτικά, ας -1 λουτρά, Ιδιωτικά
νερού περιφερειακά υδροθεραπε 4.642 9
ολιγοµεταλλική, νεύρα) υτήριο του κλινών ∆ηµόσια
λίγο δισανθρακικά Εισπνευσιοθερα Ε.Ο.Τ. µε -5.500
µεσόθερµη (37,8 πεία 84 ενοικιαζόµε
0
C) Κινησιοθεραπεία ατοµικούς να δωµάτια
λουτήρες , 1 12.000
εξωτερική, κλινών
2
εσωτερικές
δεξαµενές,
γυµναστήρι
ο, λοιπός
εξοπλισµός
–ιδιωτικά
υδροθεραπε
υτήρια µε
256
ατοµικούς
λουτήρες –
δηµοτική
ακτή
µεικτών
λούσεων
2.Θερµοπύ -πηγές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ 1 -2
λαι Θερµοπυλών: (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία 26
Ν.Φθιώτιδα πολλές πηγές γυναικολογικά, Αυτεπιστασί υτήριο του µε λουτρά,
ς υδροθειοχλωριονατ περιφερικά νερά) ας Ε.Ο.Τ. µε 174 κλινών
ριούχες 18 –300
µεσόθερµες (41 0C) ατοµικούς ενοικιαζόµε
- 40 -
-Πηγές Εισπνευσιοθερα λουτήρες να δωµάτια

Καλλιδρόµου: πεία, δεν και µια
υδροθειούχες λειτουργεί δεξαµενή
µεσόθερµες (24- Λουτροθεραπεία
33,5 0C)
3.Καµµένα Πολλές πηγές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ ΑΞΕ -2 -85
Βούρλα ραδιενεργές (ρευµατικά, ΑΣΤΗΡ υδροθεραπε ξενοδοχεία
Ν.Φθιτιδας χλωριονατριούχες γυναικολογικά, υτήρια του το ένα µε
µεσόθερµες (37-41 αρθριτικά, Ε.Ο.Τ. µε λουτρά,
0
C) περιφερειακά 127 3.162
-πηγή Κονιαβίτου: νεύρα) ατοµικούς κλινών –
υδροθειοχλωριονα λουτήρες ενοικιαζόµε
ρτίχος µεσόθερµη και µια να δωµάτια
(33 0C) δεξαµενή
4.Πλατύστο -αλκαλική Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ. / -1 -3 27
µο θειοπηγή (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία
Ν.Φθιώτιδα µεσόθερµη δερµατικά) Αυτεπιστασί υτήρια του 163 κλινών
ς (33,60C) ας Ε.Ο.Τ. µε –
30 ενοικιαζόµε
ατοµικούς να δωµάτια
λουτήρες 100 κλινών
και µια –ξενώνας
δεξαµενή
(δεν
λειτουργεί)
-υδροθειοπηγή Ποσιθεραπεία -1 περίπτερο
υπόθερµη (26,5 0C) (ήπαρ, ποσιθεραπεί
χοληδόχος ας του
κύστης) Ε.Ο.Τ.
5.Υπάτη - Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -1 -39 79
Ν.Φθιώτιδα υδροθειοχλωριονατ (ρευµατικά Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία
ς ριούχος και των δερµατικά, Αυτεπιστασί υτήριο του και ξενώνες
αλκαλικών γαιών κυκλοφοριακό ας Ε.Ο.Τ. µε 1.696
οξυπηγή σύστηµα, 112 κλινών
υπόθερµος (33,5 νευροφυτικό ατοµικούς -
0
C) σύστηµα) λουτήρες ενοικιαζόµε
και µια να δωµάτια
κοινή 1.000
εσωτερική κλινών
δεξαµενή
6.Βουλιαγµ - χλωριονατριούχος Λουτροθεραπεία Εκκλησιαστι -1 -αξιόλογο 11
ένη υπόθερµη (25 0C) (ρευµατικά, κή περιουσία υδροθεραπε ξενοδοχειακ
Ν.Αττικής δερµατικά, υτήριο µε ό δυναµικό
γυναικολογικά) 48 λουτήρες
(λειτουργού
ν οι 12) –
οµαδικές
λούσεις στη
λίµνη
7.Μέθανα -25 θειούχες Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -3 -7 40
Ν.Αττικής αλιπηγές (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία,
υπόθερµες (34,4 δερµατικά, Αυτεπιστασί υτήρια µε το ένα µε
0
C) –2 πηγές γυναικολογικά, ας 132 λουτρά, 420
χλωριονατριούχες αρθριτικά, ατοµικούς κλινών –850
µεσόθερµες (41,2 περιφερικά λουτήρες ενοικιαζόµε
0
C)- οξυπηγές νεύρα) (τα δυο του να δωµάτια
πόσιµου νερού Ε.Ο.Τ. και 1.700
υπόθερµες (22 0C) ένα κλινών
ιδιωτικό)
- 41 -
8.Λουτράκι -πηγές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -1 -51 4

Ν.Κορινθία χλωριονατριούχες (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία
ς ραδιενεργές (31 αρθριτικά, Αυτεπιστασί υτήριο του 3.214
0
C) περιφερικά ας και ∆ήµος Ε.Ο.Τ. µε κλινών –
νεύρα) Λουτρακίου 48 ενοικιαζόµε
ατοµικούς να δωµάτια
λουτήρες,
δεν
λειτουργεί –
1υδροθεραπ
ευτήριο του
∆ήµου
-νερά φρεάτων: Ποσιθεραπεία -1 περίπτερο
ολιγοµεταλλικά, (ήπαρ, ποσιθεραπεί
ασθενώς αλκάλια, χοληδόνος ας µε 3
µαγνησιούχα (19 κύστης, κρίνες –
0
C) γαστρεντερολογι εµφιαλωτήρ
κά, ουροφόροι ια
οδοί) µεταλλικού
νερού,
ιδιωτικά
9.Κουνεπέλ - Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ Έχει -
ι Ν.Ηλείας υδροχλωριονατριο (ρευµατικά Κοινότητα εγκαταλειφθ ενοικιαζόµε
ύχος αλιπηγή αρθριτικά) Μανωλάδας εί ως να δωµάτια
υπόθερµη (28 0C) υδροθεραπε
υτήριο
10.Κυλλήν - πηγές θειούχες Εισπνευσιοθερα Ε.Ο.Τ. / -1 -3 18
η Ν.Ηλείας και υδροθειούχες πεία, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία
υπόθερµες (24,8 (αναπνευστικά, Αυτεπιστασί υτήριο του 355 κλινών
0
C) πνευµονολογικά, ας Ε.Ο.Τ. µε –
αλλεργίες) 37 ενοικιαζόµε
Λουτροθεραπεία ατοµικούς να δωµάτια
(δερµατικά, λουτήρες – 400 κλινών
γυναικολογικά, 93 συσκευές
ρευµατικά, Εισπνευσιοθ
αρθριτικά) εραπείας –2
θαλάµους
οµαδικών
εισπνοών –
22 συσκευές
ρινοπλύσεω
ν
11.Καϊαφας -πηγή Ανιγριδων: Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ. / -1 -10 42
Ν.Ηλείας υδροθειοχλωριονατ (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία
ριούχος µεσόθερµη αρθριτικά, Αυτεπιστασί υτήριο του τα 2 µε
(35 0C) –πηγή αναπνευστικά, ας Ε.Ο.Τ. µε λουτρά, 426
Γερανίου: δερµατικά, 20 κλινών –
υδροθειοχλωριονατ κυκλοφορικό) ατοµικούς ενοικιαζόµε
ριούχος υπόθερµη Ποσιθεραπεία λουτήρες –2 να δωµάτια
(27,4 0C) δεξαµενές 200 κλινών
εντός
φυσικού
σπηλαίου –1
περίπτερο
ποσιθεραπεί
ας (δεν
λειτουργεί)
- 42 -
12.Ελευθερ -3 οξυπηγές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ. / -1 -5 20

αί αλκαλικές (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία,
Ν.Καβάλας χλωριονατριούχες δερµατικά, Αυτεπιστασί υτήριο του τα 2 µε
µεσόθερµες (41 0C) γυναικολογικά) ας Ε.Ο.Τ. µε λουτρά, 426
16 κλινών –
ατοµικούς ενοικιαζόµε
λουτήρες –2 να δωµάτια
εσωτερικές 300 κλινών
δεξαµενές
13.Νιγρίτα -2 πηγές αλκαλικές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ. / -1 -ξενοδοχεία 8
Θέρµα και των αλκαλικών (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε του Ε.Ο.Τ.
Ν.Σερρών γαιών οξυπηγές αρθριτικά, Αυτεπιστασί υτήριο του 48 κλινών –
υπέρθερµες (56 0C) γυναικολογικά) ας Ε.Ο.Τ. µε ενοικιαζόµε
30 να δωµάτια
ατοµικούς 250 κλινών
λουτήρες –
1 δεξαµενή
-υδροµασάζ
14.Νιγρίτα -αλκαλική οξυπηγή Ποσιθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -κλίνες
Ν.Σερρών υπόθερµος (24,5 (ουροφόροι οδοί, ιδιώτες ποσιθεραπεί
0
C) γαστρεντορολογι ας –
κά) εµφιαλωτήρ
ιο νερού
15.Λαγκαδ -ακρατόθερµες Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -1 -3 40
άς φθοριούχα, (ρευµατικά, ∆ήµος υδροθεραπε ξενοδοχεία
Ν.Θεσσαλο δισανθρακικά, γυναικολογικά, Λαγκαδά υτήριο µε 111 κλινών
νίκης θειονατριούχα, αρθριτικά, 40 –
αλκαλ. γαιών (37- δερµατικά, ατοµικούς ενοικιαζόµε
39 0C) περιφερειακά λουτήρες, να δωµάτια
νεύρα) 23 300 κλινών
υδροµασάζ
–2
εσωτερικές
δεξαµενές –
1 εξωτερική
δεξαµενή
16.Σµόκοβ -5 αλκαλικές Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -1 -6 15
ος θειοπηγές υπο/ (ρευµατικά, Κοινοτική υδροθεραπε ξενοδοχεία
Ν.Καρδίτσ µεσόθερµες (28,8- γυναικολογικά, Επιχείρηση υτήριο του και ξενώνες
ας 40,2 0C) αρθριτικά, Σµοκόβου Ε.Ο.Τ. µε 536 κλινών
δερµατικά, 44 –
περιφερειακά ατοµικούς ενοικιαζόµε
νεύρα)- λουτήρες –1 να δωµάτια
Εισπνευσιοθερα δεξαµενή – 300 κλινών
πεία. 23 συσκευές
-υδροθειοπηγή Ποσιθεραπεία ατοµικών
πόσιµου νερού εισπνοών –7
υπόθερµη (21,3 0C) συσκευές
ρινοπλύσεω
ν
17.Ικαρία -10 πηγές Λουτροθεραπεία ∆ήµος Αγ. -5 -18 4

Ν.Σάµου ραδιενεργές 4 (ρευµατικά, Κήρύκου/ οι υδροθεραπε ξενοδοχεία 3
υπέρθερµες (50,4 – αρθριτικά, πηγές υτήρια:- 534 κλινών 2
58,7 0C) 6 περιφερικά Κράτσα και Απόλλώνας: –1.000 2
µεσόθερµες (33,5- νεύρα) Παµφίλη 24 λουτήρες ενοικιαζόµε
45,4 0C) είναι και 1 να δωµάτια
ιδιωτικές δεξαµενή –
Κράτσα: 20
λουτήρες
- 43 -
και
2δεξαµενές-
Μουσταφά
Λίντζα
(Ασκληπιός
): 14
λουτήρες
και 2
δεξαµενές-
Παµφίλη:
16 λουτήρες
– Σπήλαιο:
15 λουτήρες
και 2
δεξαµενές
18.Κύθνος -πηγή Κακάβου: Λουτροθεραπεία Ε.Ο.Τ. / -1 -3 23
Ν.Κυκλάδω σιδηρούχος (ρευµατικά, Υπηρεσία υδροθεραπε ξενοδοχεία
ν υπέρθερµη (52,3 γυναικολογικά, Αυτεπιστασί υτήριο του 242 κλινών-
0
C)- πηγή Αγίων αρθριτικά) ας Ε.Ο.Τ. µε ενοικιαζόµε
Αναργύρων: 15 να δωµάτια
χλωριονατριούχα ατοµικούς
(38 0C) λουτήρες
στο
ξενοδοχείο
“Ξενία”
19. -1 πηγή αλκαλικών Εµφιάλωση Ε.Ο.Τ./ -
Σουρωτή γαιών οξυπηγή µεταλλικού Κοινοτική εµφιαλωτήρ
Ν.Θεσσαλο ψυχρά (16 0C) νερού Επιχείρηση ιο
νίκης Σουροτής µεταλλικού
νερού
20.Ξυνό -αλκαλική οξυπήγη Ποσιθεραπεία, Ε.Ο.Τ./ -
Νερό υδροανθρακικά ελεύθερα ιδιώτες εµφιαλωτήρ
Ν.Φλώρινα ψυχρά νερά (14 0C) (ουροφόροι οδοί) ιο
ς –εµφιάλωση µεταλλικού
µεταλλικού νερού
νερού
21.Καλλιθέ -χλωριονατριούχος Ποσιθεραπεία Ε.Ο.Τ./ Εκτελούνται
α Ρόδου υπότονος ψυχρά (ήπαρ, Κοινότητα έργα για την
Ν.∆ωδεκαν (19,1 0C) χοληδόνος Κοσκίνου ανάπτυξη
ήσου κύστης, της
γαστρεντερολογι λουτρόπολη
κά) ς
22.Ποτάµιο Ε.Ο.Τ. ∆εν
Ν.Σάµου λειτουργεί
23.Κίρρος Ε.Ο.Τ. ∆εν
Ν.Φωκίδας λειτουργεί
24.Σάριζα -απλή Ποσιθεραπεία Ε.Ο.Τ./ -
Άνδρου ολιγοµεταλλική ιδιώτες εµφιαλωτήρ
Ν.Κυκλάδω ψυχρά, ιο
ν ακρατοπηγή µεταλλικού
νερού
- 44 -
Πίνακας 2.3: Ιαµατικές πηγές Τοπικής σηµασίας.
Χαρακτηρι
σµός των
Είδος Π.∆.
νερών της θεραπείας Ανακήρυ ∆ήµος ή Ξενοδοχείο Θερινή
Ονοµασία (ασθένειες ξης ως Κοινότητα Εγκαταστάσεις και λοιπό απασχ
ιαµατικής πηγής και που Ι.Π./Ν.∆ που δυναµικό όληση
πηγής και θεραπεύονται Παραχώ παραχωρήθ 1994-1997 1994-
νοµός θερµοκρασ ) ρησης ηκε 1996
της Ι.Π.
ία σε
βαθµούς
κελσίου
(0C)
(1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8)

1.Έχινος Οξυπηγή Λουτροθεραπ 24.12.27 Κοινότητα Υδροθεραπευτ Ξενώνες 60
Ν.Ξάνθης των εία (ΦΕΚ Θερµών ήριο µε 2 κλινών –
αλκαλικών (ρευµατικά, 5/Α/28) οµαδικούς και Ενοικιαζόµε
γαιών αρθριτικά, 107/26.1. 3 ατοµικούς να δωµάτια
υπέρθερµη νευρίτιδες, 81 (ΦΕΚ λουτήρες 30 κλινών
(52 0C) γυναικολογικ 36/Α/81)
ά)
2.Γεννησαία Χλωριονατ Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 1
Ν.Ξάνθης ριούχος εία (άρθρο Ν.Κεσσάνη ήριο µε 3 ξενοδοχείο
πηγή (ρευµατικά, 6) ς οµαδικούς και 30 κλινών –
µεσόθερµη αρθριτικά, 104/26.1. 15 ατοµικούς 3 ξενώνες
(37-42 0C) νευρίτιδες, 81 (ΦΕΚ λουτήρες 117
– περιφερικά 36/Α/81) κλινών
Αλκαλικών νεύρα)
γαιών
υπέρθερµη
(65,5 0C)
3.Τραϊανούπολ Υδροθειοχ Λουτροθεραπ 7-21.8.20 ∆ήµος Υδροθεραπευτ Ξενοδοχεία 7
η Ν.Έβρου λωριονατρι εία (άρθρο Αλεξανδρού ήριο µε 20 170 κλινών
ούχος (αρθριτικά, 6) Β.∆. πολης ατοµικούς –67
υπέρθερµη ρευµατικά, 110/26.1. λουτήρες και 6 ενοικιαζόµε
πηγή (50,5 γυναικολογικ 81 (ΦΕΚ διπλούς να δωµάτια
0
C) ά, 36/Α/81) λουτήρες
κυκλοφοριακ δωµάτια 161
ό, κλινών-
περιφερειακά Περίπτερο
νεύρα) ποσιθεραπείας
Ποσιθεραπεία µε 8 κρίνες
(γαστρεντερικ
ά, ήπαρ)
4.Ψαρόθερµα Λουτρά: Λουτροθεραπ 13.3.53 ∆ήµος Υδροθεραπευτ 2 3
Σαµοθράκη Υδροθειοχ εία (ΦΕΚ Σαµοθράκη ήρια µε 5 ξενοδοχεία
Ν.Έβρου λωριονατρι (ρευµατικά, 86/Α/53) ς ατοµικούς 173 κλινών
ούχος αρθριτικά) 357/4.5.7 λουτήρες και 2 –
υπέρθερµη Ποσιθεραπεία 3 (ΦΕΚ δεξαµενές – 2 Ενοικιαζόµε
(59,2 0C)- (γίνεται 107/Α/73 κρίνες να δωµάτια
Ψαρόθερµ ελεύθερα) ) ποσιθεραπείας 320 κλινών
- 45 -
α: αλιπηγή
υδροθειούχ
ος
υπέρθερµη
(59,5 0C)
5.Κρηνίδες Πηλός Πηλοθεραπεί Υπό ∆ήµος Πηλοθεραπευτ 2
Ν.Καβάλας τυρφοειδής α (δερµατικά, ανακήρυ Φιλίπων ήριο ξενοδοχεία
, χαµηλής αρθριτικά, ξη 94 κλινών
περιεκτικό γυναικολογικ
τητας σε ά, αισθητική)
οργανικά
6.Αριδαία Βορικούχο Λουτροθεραπ 71- Γραφείο Υδροθεραπευτ 4 8
Ν.Πέλλης ς εία 21.8.20 Αντιδηµάρχ ήριο µε 18 ξενοδοχεία
ακρατόθερ (ρευµατικά, (Άρθρο ου Εδέσσης ατοµικούς 282 κλινών-
µη νερά: αρθριτικά, 6) Β.Α. λουτήρες και 4 Ενοικιαζόµε
ανθρακικά- γυναικολογικ ιδιωτική κοινές να δωµάτια
όξινα ά) δεξαµενές –3 500 κλινών
µεταλλικά Ποσιθεραπεία κρινές
υποτονικά (θρέψης ποσιθεραπείας
(37 0C) στοµαχοεντερ
ικών)
7.Μεγάλη Οξυπηγή Ποσιθεραπεία 31.5.55 Κοινότητα ∆εν έχει
Βρύση Γιάννες των (γαστρεντερικ (ΦΕΚ Μεγάλης εγκαταστάσεις
Ν.Κιλκίς αλκαλικών ά, ουροφόροι 29/Α/55) Βρύσης
γαιών, οδοί, 263/22.3.
ψυχρά- 2 δερµατικά) 73 (ΦΕΚ
πηγές µε Λουτροθεραπ 79/Α/73)
στάσιµο εία
µεταλλικό (ελεύθερη)
νερό
8.Πικρολίµνη Πηλός Πηλοθεραπεί Υπό 51% Πηλοθεραπευτ 1
Ξυλοκερατιά α (ρευµατικά, ανακήρυ Κοινότητα ήριο µε 2 ξενοδοχείο
Ν.Κιλκίς αρθριτικά, ξη Ξυλοκερατί πισίνες πηλού, µε λουτρά,
γυναικολογικ ας 49% υδροµασάζ, 31
ά, δερµατικά, Ιδιωτική φυσιοθεραπευτ δωµατίων
αισθητική) ήριο, ιατρείο και µέχρι 90
και λοιπός κλινών
εξοπλισµός
9.Σιδηρόκαστρ -3 πήγες Λουτροθεραπ Β.∆. 7- ∆ήµος Υδροθεραπευτ -3
ο Ν.Σερρών αλκαλικές εία 21.8.20 Σιδηροκάστ ήριο µε 20 ξενοδοχεία
και των (ρευµατικά, (Άρθρο ρου ατοµικούς 295 κλινών
αλκαλικών αρθριτικά, 6) λουτήρες και – 50
γαιών, η νευραλγίες) 724/9.7.8 δύο δεξαµενές ενοικιαζόµε
µια ψυχρά Ποσιθεραπεία 0 να δωµάτια
και οι 2 (ουροφόροι (ΦΕΚ18 130 κλινών
µεσόθερµε οδοί) 2/Α/80)
ς (43,7-
36,6 0C)
10.Άγκιστρο Αλκαλικά Λουτροθεραπ Υπό Κοινότητα Υδροθεραπευτ
Ν.Σερρών υδροανθρα εία ανακήρυ Αγκίστρου ήριο και ένας
κικά (40,5 (ρευµατικά, ξη οµαδικός
0
C) αρθριτικά) λουτήρας
11.Θέρµη 3 Λουτροθεραπ 7-21.8.20 ∆ήµος Υδροθεραπευτ 1
Σεδών χλωριονατ εία (Άρθρο Θεσσαλονίκ ήριο 11 ξενοδοχείο
Ν.Θεσσαλονίκ ριούχες (αρθριτικά, 6) ης ατοµικούς 58 κλινών
ης πηγές (28- ρευµατικά, ιδιωτική λουτήρες και 2
37,5 0C) (οι γυναικολογικ δεξαµενές
δύο ά,
χρησιµοποι κυκλοφορικό,
ούνται) δερµατικά,
- 46 -
περιφερικά
νεύρα)
12.Νέα 1 αλκαλική Λουτροθεραπ 7- Κοινότητα Υδροθεραπευτ 2
Απολλωνία θειοπηγή εία 21.8.20 Νέας ήριο µε 47 ξενοδοχεία
Ν.Θεσσαλονίκ υπέρθερµη (αρθριτικά, (Άρθρο Απολλωνίας ατοµικούς 137 κλινών-
ης (46-56 0C) ρευµατικά, 6) Β.∆. λουτήρες και Ενοικιαζόµε
–1 γυναικολογικ 77/15.1.8 µια δεξαµενή να δωµάτια
αλκαλική ά, 0 χωρητικότητας 1.200
µεσόθερµη περιφερειακά (ΦΕΚ18 15 ατόµων κλινών
(39 0C) νεύρα) 2/Α/80)
13.Αγία Αλιπηγή Λουτροθεραπ 1.8.56 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 2
Παρασκευή βαρυκούχο εία (ΦΕΚ Αγίας ήριο µε 2 ξενοδοχεία
Ν.Χαλκιδικής ς και (αρθριτικά, 184/Α/56 Παρασκευή δεξαµενές 116 κλινών
υδροθειούχ ρευµατικά, ) ς –
ος γυναικολογικ 109/26.1. Ενοικιαζόµε
µεσόθερµη ά, 81 (ΦΕΚ να δωµάτια
(39 0C) περιφερειακά 36/Α/81)
νεύρα)
14.Άγιοι Οξυπηγή Ποσιθεραπεία 11.12.51 Κοινότητα Εµφιάλωση
Απόστολοι χλωριονατ (ΦΕΚ ∆ουµπιών ιαµατικού
∆ουµπιών ριούχος 323/Α/51 νερού
Ν.Χαλκιδικής αλκαλική )
και των 108/26.1.
αλκαλικών 81(ΦΕΚ
γαιών 36/Α/81)
ψυχρά (8-
10 0C)
15.Αµµουδάρα Υδροχλωρι Λουτροθεραπ 273/24.3. Κοινότητα Γίνονται
Ν.Καστορίας ονατριούχο εία 80 (ΦΕΚ Αµµουδάρα µελέτες για την
ς ψυχρά (αρθριτικά, 77/Α/80) ς ανάπτυξη των
(15 0C) ρευµατικά, 1164/4.1 ιαµατικών
κυκλοφορικό) 2.80 νερών
(ΦΕΚ
299/Α/80
)
16.Κιβωτός Υπό Γίνονται
Ν.Γεβενών ανακήρυ µελέτες για την
ξη ανάπτυξη των
ιαµατικών
νερών
17.Αγραπηδιά Υπό Γίνονται
Ν.Φλώρινας ανακήρυ µελέτες για την
ξη ανάπτυξη των
ιαµατικών
νερών
18.∆ρανίτσα- Υδροθειοπ Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 4
Καϊτσα ηγή εία (Άρθρο Κτιµένης ήριο µε 18 ξενοδοχεία
Ν.Καρδίτσας υπόθερµη (αρθριτικά, 6) Β.∆. Μακρυράχη ατοµικούς 161 κλινών-
(20,8 0C) ρευµατικά 473/10.4. ς λουτήρες Ενοικιαζόµε
νευρώσεις, 81 (ΦΕΚ να δωµάτια
ψυχικές 131/Α/81
διαταραχές) )
Ποσιθεραπεια
19.Κόκκινο Οξηπηγή Ποσιθεραπεια 7-21.8.20 Κοινότητα 5 κρίνες 800
Νερό Καρίτσης σιδηρούχος (θρέψης (Άρθρο Καρίτσης ποσιθεραπείας Ενοικιαζόµε
Ν.Καρδίτσας ψυχρά στοµαχοεντερ 6) Β.∆ να δωµάτια
(150C) ικών) 425/19.5.
79 (ΦΕΚ
130/Α/79
)
- 47 -
20.Πρέβεζα Υδροθειοχ Λουτροθεραπ 13.3.53 ∆ήµος Υδροθεραπευτ 13

Ν.Πρεβέζης λωριονατρι εία (ΦΕΚ Πρέβεζας ήριο µε 22 ξενοδοχεία
ούχος (ρευµατικά, 86/53) ατοµικούς 820 κλινών-
υπόθερµη αρθριτικά) ιδιωτική λουτήρες Ενοικιαζόµε
(21 0C) να δωµάτια
453 κλινών
21.Χανόπουλο Γυψοπηγή Λουτροθεραπ 17.3.53 Νοµαρχιακό Υδροθεραπευτ 10 4
Ν.Άρτας ψυχρά εία (ΦΕΚ Ταµείο ήριο µε 22 Ενοικιαζόµε
υδροθειοχλ (ρευµατικά, 73/Α/52) Άρτας ατοµικούς να δωµάτια
ωριονατριο αρθριτικά) 106/26.1. λουτήρες
ύχος (16,4 81 (ΦΕΚ
0
C) 36/Α/81)
22.Καβάσιλα Θειούχος Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ
Ν.Ιωαννίνων υπόθερµη εία (Άρθρο Καβασίλων- ήριο µε 2
(30 0C) – (ρευµατικά, 6) Β.∆. Πιξαρίας κοινούς
υδροθειοχλ αρθριτικά, 98/31.1.7 λουτήρες
ωριονατριο γυναικολογικ 2 (ΦΕΚ
ύχος ά) 27/Α/72)
υπόθερµη
(32 0C)
23.Αµάραντος Ατµούχα Ατµοθεραπεία 642/14.7. Κοινότητα Υδροθεραπευτ 2
Κόνιτσας πηγή (ρευµατικά 77 (ΦΕΚ Αµαράντου ήριο µε 4 ξενοδοχεία
Ν.Ιωαννίνων υδροχλωρι αρθριτικά) 211/Α/77 ατοµικούς 59 κλινών
ονατριούχο ) λουτήρες
ς 600/31.7.
78 (ΦΕΚ
129/Α/78
)
24.Κόκκινο Νερά Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ Ενοικιαζόµε
Στεφάνι φθοριούχα, εία (Άρθρο Μυρτιάς ήριο µε 22 να δωµάτια
Ν.Αιτωλοακαρ θειονατριο (ρευµατικά, 6) Β.∆. ατοµικούς 96 κλινών
νανίας ύχα αρθριτικά, 222/8.3.7 λουτήρες και 1
ολιγοµεταλ γυναικολογικ 9 (ΦΕΚ δεξαµενή
λικά (19 ά, δερµατικά) 64/Α/79)
0
C)
25.Κρεµαστά Υδροχλωρι Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Εγκαταστάσεις
Χούνης ονατριούχο εία (Άρθρο Αλευράδας λουτροθεραπεί
Ν.Αιτωλοακαρ ς (ρευµατικά, 6) Β.∆. ας
νανίας αρθριτικά) 245/29.3.
76 (ΦΕΚ
92/Α/76)
26.Μουρτσιάν Υδροθειού Λουτροθεραπ Β.∆. Ιδιωτική Εγκαταστάσεις
ου χος ψυχρά εία 29.4.22 λουτροθεραπεί
Ν.Αιτωλοακαρ (17,5 0C) (ρευµατικά, ιδιωτική ας
νανίας αρθριτικά)
27.Στάχτη Ακρατοπηγ Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 1
Ν.Αιτωλοακαρ ή ψυχρά εία (Άρθρο Στραµώνης ήριο ξενοδοχείο
νανίας (15,7 0C) 6) Β.∆. µε λουτρά
273/4.4.7 57 κλινών
9 (ΦΕΚ
78/Α/79)
28.Χέλοβα Θειούχος Λουτροθεραπ 8.1.51 Ιδιωτική Υδροθεραπευτ
Μπανιώτη ψυχρά εία (ΦΕΚ ήριο (µικρό)
Ν.Αιτωλοακαρ 28/Α/51)
νανίας ιδιωτική
29. Υδροθειού 31.7.53 ∆ήµος ∆εν έχει
Αγραιπιδόκαµπ χος ψυχρά (ΦΕΚ Μακυνίας εγκαταστάσεις
ος (17 0C) 215/Α/53
Ν.Αιτωλοακαρ )
νανίας 246/30.6.
- 48 -
76 (ΦΕΚ
92/Α/76)
30.Λιτσέκι Σιδηρούχος Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα
Ριγανίου εία (Άρθρο Νιτσικέϊκων
Ν.Αιτωλοακαρ 6) Β.∆.
νανίας Ε.Ο.Τ.
31.Άγιος Νερά Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 1
Βάρβαρος θειούχα, εία (Άρθρο Τρύφου ήριο µε 10 ξενοδοχείο
Τρύφου αλκαλικών (ρευµατικά, 6) Β.∆. ατοµικούς 89 κλινών
Ν.Αιτωλοακαρ γαιών, αρθριτικά, 829/2.11. λουτήρες, 3
νανίας στροντιούχ γυναικολογικ 78 (ΦΕΚ λουτήρες,
α, ά, δερµατικά) 193/Α/78 υδροµασάζ,
ολιγοµεταλ Ποσιθεραπεία ) µια σάουνα
λικά (16 (θρέψης
0
C) στοµαχοεντερ
ικών)
32.Ξυλοκέρας Υδροθειού Λουτροθεραπ 31.7.53 Ιδιωτική Υδροθεραπευτ
Ν.Ηλείας χος εία (ΦΕΚ ήριο µε 16
15/Α/53) ατοµικούς
ιδιωτική λουτήρες
33.Πουρνάρι Υδροθειού Λουτροθεραπ 31.7.53 Ιδιωτική ∆εν λειτουργεί
Πελοπίου χος εία (ΦΕΚ
Ν.Ηλείας 86/Α/53)
ιδιωτική
34.Φρασιάνα Υδροθειού Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Ιδιωτική ∆εν λειτουργεί
Ν.Ηλείας χος εία (Άρθρο
υπόθερµη 6) Β.∆.
(28,8 0C) 424/19.5.
79 (ΦΕΚ
130/Α/79
)
35.Σελιανίτικα Υδροθειού Λουτροθεραπ 7-21.8.20 Ιδιωτική Υδροθεραπευτ 4
Αιγίου χος ψυχρά εία (Άρθρο ήριο µε 14 ξενοδοχεία
Ν.Αχαϊας (19 0C) (ρευµατικά, 6) Β.∆. ατοµικούς 164 κλινών-
αρθριτικά) Ιδιωτική λουτήρες Ενοικιαζόµε
να δωµάτια
36.Αραχωβίτικ Χλωριονατ Λουτροθεραπ 30.12.37 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 9
α Ν.Αχαϊας ριούχος εία (ΦΕΚ Αραχωβίτικ ήριο µε 22 Ενοικιαζόµε
υποτονική (ρευµατικά, 8/Α/38) ων ατοµικούς να δωµάτια
ψυχρά αρθριτικά) 983/7.10. λουτήρες
80 (ΦΕΚ
247/Α/80
)
37.Σουβάλα 2 πηγές 7-21.8.20 Κοινότητα Υδροθεραπευτ 6 3
Αίγινας χλωριονατ (Άρθρο Βαθέως ήριο ξενοδοχεία
Ν.Αττικής ριούχες 6) Β.∆. 227 κλινών-
υπόθερµες 351/29.4. Ενοικιαζόµε
(22-25 0C) 70 (ΦΕΚ να δωµάτια
113/Α/70
)
38.Ευρυάλη Χλωριονατ 30.11.27 ∆εν λειτουργεί
Γλυφάδας ριούχος (ΦΕΚ
Ν.Αττικής πηγή 295/Α/27
υπόθερµος και
(32 0C) 5/Α/20)
Ν.
3159/ΦΕ
Κ
68/17.3.5
5
- 49 -
39.Παλαιόβραχ Βορικούχο Λουτροθεραπ 16.6.55 Κοινότητα Κοινή

ας ς αλκαλική εία (ΦΕΚ Παλαιόβραχ δεξαµενή
Ν.Φθιώτιδας θειοπηγή 172/Α/55 ας
υπόθερµη )
(26,5 0C) 295/2.3.8
1 (ΦΕΚ
86/Α/81)
40.Γιάλτρα Αλιπηγή Λουτροθεραπ 16.1.30 Ιδιωτική Υδροθεραπευτ Ενοικιαζόµε
Ν.Εύβοιας υπέρθερµη εία (ΦΕΚ ήριο µε 7 να δωµάτια
(ρευµατικά, 22/∆/30 ατοµικούς 300 κλινών
αρθριτικά, και λουτήρες
γυναικολογικ 232/Α/38
ά) )
Ιδιωτική
41.Αµάρυνθος Πηγή Λουτροθεραπ Είναι ∆εν λειτουργεί
Βάθειας ψυχρά εία ανακηρυ
Ν.Εύβοιας αλκαλική γµένη
42.Βρωµονέρι Υδροθειοχ Λουτροθεραπ Β.∆. ∆ήµος
Ν.Μεσσηνίας λωριονατρι εία 29.4.22 Γαργαλιάνω
ούχος πηγή (ρευµατικά, 105/26.1. ν
ψυχρά αρθριτικά) 81 (ΦΕΚ
36/Α/81)
43.Ηραία Ακρατοπηγ Λουτροθεραπ 40032/4. Κοινότητα Υδροθεραπευτ Ενοικιαζόµε
Ν.Αρκαδίας ή θειούχος εία 7.80 Ηραίας ήριο µε να δωµάτια
υπόθερµη (ρευµατικά, ΑΝΟΦ ατοµικούς
(20 0C) αρθριτικά) Υπ.Εσ. λουτήρες
Ιδιωτική
44. Λουτρά Χλωριονατ Λουτροθεραπ Ιδιωτική Ιδιωτική ∆εν λειτουργεί 4
Ελένης ριούχος εία ξενοδοχεία
Ν.Κορινθίας πηγή (ρευµατικά, 163 κλινών
ψυχρά (19 αρθριτικά)
0
C)
45.Χριστιανό Χλωριονατ Λουτροθεραπ 13.3.53 Ιδιωτική ∆εν λειτουργεί
Πολιχνίτου ριούχος εία (ΦΕΚ
Ν.Λέσβου πηγή (ρευµατικά, 86/Α/53)
υπέρθερµη αρθριτικά) Ιδιωτική
(53-67 0C)
46.Πολίχνιτος 17 πηγές Λουτροθεραπ 22.7.32( ∆ήµος 2 οµαδικοί Ξενοδοχείο
Ν.Λέσβου χλωριονατ εία ΦΕΚ Πολιχλίτου λουτήρες, 26 κλινών-
ριούχες (ρευµατικά, 339/Α/32 53% & 47% ντουζιέρες Ενοικιαζόµε
υπέρθερµες αρθριτικά, ) ∆ηµοτών να δωµάτια
(69-81,4 κυκλοφορικό, Ιδιωτική 258 κλινών
0
C) γυναικολογικ
ά)
47.Θερµή Σιδηρούχος Λουτροθεραπ 17.1.57 Ιδιωτική Υδροθεραπευτ Ξενοδοχείο
Ν.Λέσβου αλιπηγή εία Ιδιωτική ΤΣΑΥ ήριο µε 11 94 κλινών-
µεσόθερµη (αρθριτικά, ατοµικούς και Ενοικιαζόµε
(47 0C) ρευµατικά, 2 οµαδικούς να δωµάτια
δερµατικά, λουτήρες 200 κλινών
κυκλοφορικό,
περιφερικά
νεύρα,
γυναικολογικ
ά)
48.Άγιος Πηγή Λουτροθεραπ 13.3.53( Κοινότητα Υδροθεραπευτ Ενοικιαζόµε 3
Ιωάννης χλωριονατ εία ΦΕΚ Λισβορίου ήριο µε να δωµάτια
Ν.Λέσβου ριούχος (αρθριτικά, 86/Α/53) οµαδικούς 25 κλινών
υπέρθερµη ρευµατικά, Ιδιωτική λουτήρες
(69 0C) δερµατικά,
νευραλγίες,
- 50 -
ά)
49.Κόλπος Πηγή Λουτροθεραπ 8.1.51 ∆ήµος Υδροθεραπευτ Ξενοδοχείο 2
Γέρας χλωριονατ εία (ΦΕΚ Μυτιλήνης ήριο µε 2 45 κλινών-
Ν.Λέσβου ριούχος, (αρθριτικά, 28/Α/51) ατοµικούς Ενοικιαζόµε
υπέρτονος, ρευµατικά, λουτήρες και 2 να δωµάτια
µεσόθερµη δερµατικά, ντουζιέρες 500 κλινών
(39,7 0C) νευραλγίες,
ά)
50.Αγιάσος Πηγή Ποσιθεραπεία ∆εν είναι ∆ήµος Γίνονται
Ν.Λέσβου µαγνησιού (θρέψης ανακηρυ Αγιασού µελέτες για την
χα, στοµαχοεντερ γµένη ανάπτυξη των
µεσοµεταλ ικών ιαµατικών
λικά (17 πηγών
0
C)
51.Άργεννος Πηγή ∆εν είναι Κοινότητα Γίνονται
Ν.Λέσβου υπέρθερµη ανακηρυ Άργεννου µελέτες για την
(72-81 0C) γµένη ανάπτυξη των
ιαµατικών
πηγών
52.Εφταλού Πηγή Λουτροθεραπ 4.2.54 ∆ήµος Υδροθεραπευτ Ξενοδοχείο 1
Ν.Λέσβου ραδιενεργό εία (ΦΕΚ Μυθήµνης ήριο µε 5 70 κλινών-
ς, (αρθριτικά, 32/Α/54) ατοµικούς Ενοικιαζόµε
χλωριονατ ρευµατικά, Ιδιωτική λουτήρες και 1 να δωµάτια
ριούχος, νευρίτιδες, οµαδικό 22 κλινών
µεσόθερµη γυναικολογικ λουτήρα
(46,5 0C) ά)
53.Κορνός Πηγή Λουτροθεραπ Είναι ∆ήµος Υδροθεραπευτ 5
Λήµνου µεταλλική, εία ανακηρυ Μύρινας ήριο µε 4 ξενοδοχεία-
Ν.Λέσβου µεσόθερµη (αρθριτικά, γµένη και ατοµικούς και Ενοικιαζόµε
(42-43,5 ρευµατικά) Κοινότητα 10 οµαδικούς να δωµάτια
0
C) Κορνού λουτήρες 150 κλινών
54.Αγιάσµατα Πηγή Λουτροθεραπ 3.7.53 ∆ήµος Χίου Υδροθεραπευτ Ξενοδοχείο 2
Κεράµου χλωριονατ εία (ΦΕΚ ήριο µε 12 12 κλινών-
Ν.Χίου ριούχος, (αρθριτικά, 215/Α/53 ατοµικούς 45
ισότονος, ρευµατικά) ) 18- λουτήρες και 2 Ενοικιαζόµε
υπέρθερµη 31/5/56 δεξαµενές να δωµάτια
(60 0C) (ΦΕΚ
134/Α/56
)
55.Αδάµας Χλωριονατ Λουτροθεραπ 7/21.8.20 Κοινότητα Μικρός 15
Μήλου ριούχος εία (Άρθρο Αδάµαντα λουτρικός ξενοδοχεία
Ν.Κυκλάδων οξυπηγή (αρθριτικά, 6) Β.∆. σταθµός 518 κλινών-
(35 0C) ρευµατικά, 640/19.5. Ενοικιαζόµε
νευραλγίες 61 (ΦΕΚ να δωµάτια
οδόντων, 162/Α/81 300 κλινών
γυναικολογικ )
ά)
56.Αθέρµα Αλιπηγή, Λουτροθεραπ Είναι ∆εν λειτουργεί
Θήρας µεσόθερµη εία ανακηρυ
Ν.Κυκλάδων (50 0C) γµένη
57.Πλάκα Πηγή Λουτροθεραπ Είναι ∆εν λειτουργεί
Θήρας χλωριονατ εία ανακηρυ
Ν.Κυκλάδων ριούχος, γµένη
υπόθερµη
58.Άγιος Αλιπηγή, Λουτροθεραπ 31.7.53 ∆ήµος ∆εν έχει Ξενοδοχεία
Φωκάς Κώ υπέρτονος, εία (ΦΕΚ Κώων εγκαταστάσεις 261 κλινών
Ν.∆ωδεκαννήσ µεσόθερµη (ρευµατικά, 218/Α/53
ου 45 0C) αρθριτικά) )
- 51 -
Ιδιωτική
59.Θέρµα Αλιπηγή, Λουτροθεραπ 7-21.8.20 ∆ήµος Υδροθεραπευτ 5
Καλύµνου µεσόθερµη εία (Άρθρο Καλύµνου ήριο µε 16 ξενοδοχεία-
Ν.∆ωδεκαννήσ (37,5 0C) (ρευµατικά, 6) Β.∆. ατοµικούς Ενοικιαζόµε
ου αρθριτικά) Ιδιωτική λουτήρες (οι 6 να δωµάτια
λειτουργούν)
60.Μανδράκι Αλιπηγές, Λουτροθεραπ 7-21.8.20 ∆ήµος Υδροθεραπευτ 3 6
Νισύρου υπέρθερµες εία (Άρθρο Νισύρου ήριο µε 10 ξενοδοχεία
Ν.∆ωδεκαννήσ , (ρευµατικά, 6) Β.∆. ατοµικούς 188 κλινών-
ου υδροθειούχ αρθριτικά, Ιδιωτική λουτήρες και 3 Ενοικιαζόµε
ες (33 0C) δερµατικά, κοινές να δωµάτια
γυναικολογικ δεξαµενές- 2 400 κλινών
ά) συσκευές
Εισπνευσιοθε Εισπνευσιοθερ
ραπεία. απείας
61.Τζανουδιαν Πηγή Ποσιθεραπεία 31.8.57 Κοινότητα Εµφιαλωτήριο
ά Ν.Χανίων χλωριονατ (ΦΕΚ Τεµενίων
ριούχος, 135/Α/30
ψυχρά .9.57)
78/15.1.8
0 (ΦΕΚ
27/Α/80)
62.Λιµπιναρέ Ποσιθεραπεία 31.8.57 Κοινότητα
Ν.Χανίων (ΦΕΚ Τεµενίων
135/Α/57
) 24/3-
22.5.58
(ΦΕΚ
82/Α/58)
63.Πανασού Λουτροθεραπ Υπό ∆ήµος ∆εν έχει
Ν.Ηρακλείου εία ανακήρυ Ρούβα εγκαταστάσεις
ξη
Πηγή: 1. Ε.Ο.Τ. Τµήµα Ιαµατικών Πηγών.

2. Οδηγός Ιαµατικών Πηγών και Λουτροπόλεων Ελλάδας, Σύνδεσµος ∆ήµων & Κοινοτήτων
Ιαµατικών Πηγών Ελλάδας, Θεσσαλονίκη, 1995.
3. “Θερµοµεταλλικές Πηγές της Χώρας”, Υπουργείο Ενέργειας και Φυσικών Πόρων, Αθήνα
1984.
4. Στοιχεία Κ.Ε.Π.Ε. από ερωτηµατολόγια και συνεντεύξεις
5. Οδηγός Ελλήνων Ξενοδοχείων 1997, Ξ.Ε.Ε. Αθήνα 1997.
- 52 -
3. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΗ
ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ
- 53 -
3.1 ΟΙ ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ
Η ιστορία των ιαµατικών πηγών είναι στενά συνδεδεµένη µε την

ιστορία του τόπου µας. Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν από τους πρώτους που
χρησιµοποίησαν τα λουτρά, τα οποία ήταν δείγµα του πολιτισµού τους.
Επίσης, αρχαίοι Έλληνες ιατροί, φυσικοί, ιστορικοί και γεωγράφοι ήταν
οι πρώτοι που ασχολήθηκαν µε τις πηγές και τα µεταλλικά νερά.
Από το 1500 π.Χ. περίπου χρησιµοποιούσαν οι Έλληνες τα λουτρά
για την υγιεινή του σώµατος. Αργότερα, κατά τους µυκηναϊκούς χρόνους
είχαν διαδοθεί αρκετά τα θαλασσινά λουτρά. Επίσης, εκτός από τα ψυχρά
λουτρά, σε θάλασσα ή ποταµούς, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιµοποιούσαν
και τα θερµά λουτρά για την καθαριότητα του σώµατος αλλά και για την
ανακούφιση από την κούραση. Σχετικές αναφορές υπάρχουν στην
Οδύσσεια. Ήδη, από τον 13ο αιώνα π.Χ. τα λουτρά χρησιµοποιούνταν
στα Ασκληπεία ως µέσο θεραπείας των πασχόντων που πήγαιναν σ’
αυτά.
Τις θεραπευτικές ιδιότητες του νερού των φυσικών πηγών
παρατήρησε πρώτος ο ιστορικός Ηρόδοτος (484-410 π.Χ.), αυτός
περιέγραψε ορισµένες ιαµατικές πηγές και συνιστούσε, η
λουτροθεραπεία να γίνεται σε ορισµένες εποχές του χρόνου και για 21
συνεχείς ηµέρες (σήµερα αυτά δεν ισχύουν).
Ο Ιπποκράτης από την Κω (460-375 π.Χ.) θεωρείται ο θεµελιωτής
της ιατρικής επιστήµης και της υδροθεραπείας. Στο σύγγραµµά του “περί
αέρων τόπων υδάτων” διακρίνει σε τρεις οµάδες τα φυσικά νερά: τα
ελώδη (νερά που υπάρχουν στα έλη και στις λίµνες), τα όµβρια (νερά που
σχηµατίζονται από την βροχή) και τα µεταλλικά (νερά που αναβλύζουν
από πετρώµατα και περιέχουν σίδηρο, χαλκό, χρυσό, θείο και άλλα
µεταλλικά στοιχεία).
Πολλοί γιατροί ασχολήθηκαν µε την υδροθεραπεία και την
ιαµατική λουτροθεραπεία. Κατά τη Ελληνιστική Εποχή ο Ηρόφιλος (330
π.Χ.), και ο Ερασίστρατος (320 π.Χ.), και κατά την Βυζαντινή Εποχή ο
Ορειβάσιος, ο Παύλος ο Αιγινήτης, ο Αγαθινός, και ο Ηρόδοτος (1ος
µ.Χ.). Από όλους αυτούς τους γιατρούς ήταν παραδεκτή η ιαµατική
επίδραση ορισµένων φυσικών πηγών. Ειδικότερα, ο Ηρόδοτος έγραψε
για τις θεραπευτικές ιδιότητες των ιαµατικών πηγών και ανέφερε ότι δεν
είναι δυνατόν να καθοριστεί επακριβώς ο τρόπος που αναπτύσσουν τις
θεραπευτικές τους ιδιότητες, γιατί χρειάζονται µακροχρόνιες
παρατηρήσεις και πειραµατισµοί. Γνωστά παραµένουν, σαν ιστορικά
µνηµεία αρχιτεκτονικής σε όλη την Ευρώπη αλλά και στην Ελλάδα, τα
ρωµαϊκά λουτρά, τα λουτρά Αιδηψού, Θερµοπυλών και τα λουτρά
Σκοτούσα στη Θεσσαλία.
- 54 -
Οι χηµικές αναλύσεις του νερού των πηγών άρχισαν να γίνονται

στην ελεύθερη Ελλάδα από την εποχή του Καποδίστρια και του Όθωνα
(1830-1833).
Η αρχή στην οργάνωση των λουτροπόλεων έγινε στις αρχές του
αιώνα µας. Το 1918 έγινε για πρώτη φορά ιδιαίτερη υπηρεσία ιαµατικών
πηγών στο Υπουργείο Εθνικής Οικονοµίας. Το 1936 οι ιαµατικές πηγές
της χώρας µας µπήκαν στην αρµοδιότητα του Υφυπουργείου Τύπου και
Τουρισµού. Το 1945 περιήλθαν στη Γενική Γραµµατεία Τουρισµού και
από το 1950 µέχρι σήµερα υπάγονται στις αρµοδιότητες του Ελληνικού
Οργανισµού Τουρισµού (Ε.Ο.Τ.), που ιδρύθηκε το χρόνο εκείνο.
3.2 Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΤΡΟΠΟΙ

ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΙΑΜΑΤΙΚΟΥ ΝΕΡΟΥ
Όπως σε πολλές άλλες χώρες η υδροθεραπεία µπορεί να

αντιπροσωπεύει την πρώτη εναλλακτική εφαρµογή σε φάρµακα για
χρόνιες µη ανταποκρίσιµες φλεγµονώδεις ασθένειες καθώς επίσης µπορεί
να θεωρηθεί συµπληρωµατική προς την ιατρική αγωγή σε παθήσεις
αναπνευστικές, γαστρεντερολογικές, γυναικολογικές, δερµατολογικές και
ορθοπεδικές.
Κατά τη διάρκεια µιας υδροθεραπείας επιδρούν στον οργανισµό
πολλά ερεθίσµατα. Αυτά τα ερεθίσµατα προέρχονται:
Α) Τα εκ του περιβάλλοντος ερεθίσµατα:
Η αλλαγή του περιβάλλοντος καθώς και ο τρόπος διαβίωσης ενός
ατόµου κατά το 21ήµερο που κάνει υδροθεραπεία το ότι δηλαδή είναι
απαλλαγµένο από το άγχος της εργασίας, από το άγχος της οικογενειακής
φροντίδας (δεν πάει τα παιδιά στο φροντιστήριο, δεν τρέχει µε τη ψυχή
στο στόµα να προλάβει τα ραντεβού του δεν, δεν, δεν, ένα σωρό δεν),
φέρουν µια ψυχική ηρεµία η οποία δρα ευεργετικά στο νευροφυτικό µε
αποτέλεσµα η λουτροθεραπεία να έχει ευεργετικά αποτελέσµατα.
Άλλος παράγοντας είναι ο ψυχολογικός. Η πίστη δηλαδή που έχει
ο ασθενής ότι µε τη υδροθεραπεία θα αποκατασταθεί το πρόβληµά του.
Αυτή η πίστη του ενισχύεται ακόµα περισσότερο όταν πληροφορείται ότι
άτοµα µε το ίδιο πρόβληµα έχουν ιανθεί.
Β) Τα εκ λουτρού ερεθίσµατα διακρίνονται σε:
Β.1 Θερµικά
Β.2 Χηµικά
Β.3 Μηχανικά
- 55 -
Β.1 Θερµικό ερέθισµα
Έχουµε θερµικό ερέθισµα όταν η θερµοκρασία του ιαµατικού

νερού είναι ανώτερη ή κατώτερη της θερµοκρασίας του σώµατός µας, η
οποία καλείται ουδέτερη ή αδιάφορος και είναι 33 ως 34oC. Έτσι ένα
λουτρό µε θερµοκρασία 21 ως 25oC χαρακτηρίζεται ως δροσερό, ενώ
χλιαρό χαρακτηρίζεται αυτό µε θερµοκρασία 26 - 32oC. Αδιάφορο αυτό
µε θερµοκρασία 33 - 34oC και από 38oC και πάνω υπέρθερµο. Τα θερµά
λουτρά προκαλούν περιφερική υπεραιµία και χρησιµοποιούνται για τη
θεραπεία χρόνιων παθήσεων (ρευµατισµοί, αρθρίτιδες, νευρίτιδες).
Αυτά τα λουτρά αυξάνουν τις καύσεις στον οργανισµό και αυτό
διαπιστώνεται µε την αύξηση των αλάτων και του ουρικού οξέος που
αποβάλλονται µε τα ούρα. Θερµά λουτρά µικρής διάρκειας φέρνουν
ευεξία και εξαφανίζουν την κόπωση. Ενώ αντίθετα λουτρά µεγαλύτερης
διάρκειας προκαλούν εξάντληση.
Β.2 Χηµικό ερέθισµα
Αυτό προκαλείται από τα διαλυµένα στα ιαµατικά νερά στερεά

συστατικά τα οποία βρίσκονται υπό µορφή ιόντων. Αυτά κατά τη
διάρκεια του λουτρού προσκολλώνται στο δέρµα, ερεθίζουν τις νευρικές
ίνες και δια της νευρικής οδού το ερέθισµα µεταφέρεται σ' ολόκληρο τον
οργανισµό. Αντίθετα τα αέρια που βρίσκονται σε αεριώδη κατάσταση
(CO2 , H2S, ραδόνιο) προσκολλώνται για λίγο, απορροφώνται,
διεισδύουν βαθύτερα στο δέρµα και µε την κυκλοφορία µεταφέρονται σ'
όλα τα όργανα και τους ιστούς του οργανισµού.
Β.3 Μηχανικό ερέθισµα
Προκαλείται από την πίεση του ιαµατικού νερού στο σώµα του
λουοµένου (υδροστατική πίεση). Η επίδραση της υδροστατικής πίεσης
γίνεται καταφανής σε λουτρά αδιάφορης θερµοκρασίας στα λουτρά που
δεν έχουµε καθόλου θερµικό παράγοντα. ∆ιαπιστώθηκε λοιπόν ότι σε
αυτά τα λουτρά η πίεση στις περιφερειακές φλέβες ανέρχεται. Η αύξηση
αυτής της πιέσεως όµως είναι µικρή εφ' όσον το ύψος του νερού
παραµένει κάτω από το ύψος της καρδιάς. Όταν το νερό ανέλθει πάνω
από το ύψος της καρδιάς έχουµε µεγαλύτερη συµπίεση του θώρακος και
κατ' αυτόν τον τρόπο αύξηση της φλεβικής πιέσεως. Η υδροστατική
πίεση έχει σηµαντική δράση στη διούρηση. Στην αρχή κάθε λουτρού η
ποσότητα των ούρων αυξάνει, ανεξάρτητα από την θερµοκρασία,
αυξάνει δε τόσο περισσότερο όσο µεγαλύτερη είναι η "στήλη" ύδατος
που πιέζει την κοιλιά. Η θεραπεία των διαφόρων παθήσεων και κυρίως
των ρευµατικών παθήσεων γίνεται µε φάρµακα και φυσικοθεραπεία. Σε
- 56 -
µερικές βαριές µορφές χρειάζεται και η χειρουργική ορθοπεδική

επέµβαση η ακόµη συνδυασµός και των τριών βασικών µορφών
θεραπείας αναλόγως της περίπτωσης.
Η υδροθεραπεία όπως προαναφέραµε αποτελεί µέρος της
φυσικοθεραπείας και είναι καλά οργανωµένη µορφή θεραπείας. Οι
τρόποι χρησιµοποίησης του ιαµατικού νερού βασίζονται στους
παράγοντες δράσης του ιαµατικού νερού, έτσι έχουµε:
1. Την εισπνευσιοθεραπεία
2. Την ποσιθεραπεία
3. Την λουτροθεραπεία
3.2.1 ΕΙΣΠΝΕΥΣΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ
Η εισπνευσιοθεραπεία γίνεται µε την διείσδυση ατµών και αερίων

που αναδύονται από τις ιαµατικές πηγές στον οργανισµό, κυρίως Ραδόνιο
και Υδρόθειο. Κατά την εισπνευσιοθεραπεία,το µηχανισµό δράσης των
ιαµατικών πηγών πρέπει να τον διακρίνουµε σε οσµωτικό, χηµικό και
θερµικό. Σαν κανόνας ισχύει ότι τα υπέρτονα (δηλαδή πιο πυκνά από το
αίµα) διαλύµατα διεγείρουν την έκκριση και υγροποιούν τη βλέννα, ενώ
το υπότονα διαλύµατα παρεµποδίζουν τις εκκρίσεις, προωθούν την καλή
αιµάτωση και ηρεµούν τις κινήσεις του κροσσωτού επιθηλίου των
αναπνευστικών οδών.
Η σωστή επιλογή της λουτροπηγής αποτελεί το 50% της επιτυχίας
της εισπνευσιοθεραπείας. Συνήθως διαρκεί 21 µέρες, αλλά ο χρόνος
µπορεί να παραταθεί ή να βραχυνθεί. Για ν' αποφευχθεί µια πιθανή
θερµική αντίδραση η θεραπεία µπορεί να χρειασθεί να γίνει
διακεκοµµένα, µε µεσοδιαστήµατα µιας ή δυο ηµερών. Κατά την
διάρκεια της εισπνευσιοθεραπείας χρειάζεται παρατεταµένη ηλιοφάνεια,
ελάχιστη υγρασία, οι άνεµοι να είναι ασθενείς, να µην εµφανίζονται
οµίχλες και η γύρω περιοχή να έχει δάση για περισσότερο οξυγόνο. Ο
ιονισµός της ατµόσφαιρας επιδρά στην ισορροπία του συµπαθητικού -
παρασυµπαθητικού νευρικού συστήµατος του ασθενούς. Τοπικοί
παράγοντες που πρέπει επίσης να ελέγχονται είναι η πυκνότητα των
αλλεργιογόνων στην περιοχή της λουτροπηγής καθώς και ο βαθµός
ρύπανσης της ατµόσφαιρας.
Αποφεύγεται η σωµατική και πνευµατική κόπωση αλλά
επιβάλλονται οι περίπατοι. Το διαιτολόγιο είναι λιτό και δεν
περιλαµβάνει δύσπεπτες τροφές.
Η εισπνευσιοθεραπεία ενδείκνυται για παθήσεις του
αναπνευστικού συστήµατος (ασθµατικές καταστάσεις, χρόνιες
βρογχίτιδες, βρογχικό άσθµα, χρόνιο πνευµονικό εµφύσηµα, χρόνια
- 57 -
ρινίτιδα, φαρυγγίτιδα, λαρυγγίτιδα), ενώ αντενδείκνυται για παθήσεις του

αναπνευστικού συστήµατος σε οξεία φάση.
3.2.2 ΠΟΣΙΘΕΡΑΠΕΙΑ
Η ποσιθεραπεία εφαρµόζεται κυρίως µε καθορισµένους τύπους

ολιγοµεταλλικών, δηλαδή υποτονικών ή ισοτονικών διαλυµάτων.
Υπερτονικές συγκεντρώσεις πάνω από 2% οδηγούν σε ερεθισµούς του
βλεννογόνου λόγω οσµώσεως µε αποτέλεσµα τους εµετούς. Η
απορρόφηση γίνεται κυρίως στο λεπτό έντερο. Η βασική επίδραση της
ποσιθεροπείας έγκειται στην διέγερση και αύξηση των εκκρίσεων του
στοµάχου καθώς και στην επιταχυµένη και αυξηµένη παραγωγή οξέων.
Τα ελαφρώς υπέρτονα ιαµατικά νερά, λόγω της χηµικής και
οσµωτικής τους δράσης µπορούν να προκαλέσουν παρερχόµενη αύξηση
του όγκου και να διεγείρουν έτσι τις περισταλτικές κινήσεις του εντέρου.
Επειδή κατά την ποσιθεραπεία το πρώτο άµεσο αποτέλεσµα είναι η
διούρηση, η θεραπεία αυτή ονοµάζεται και θεραπεία διούρησης. Οι πηγές
δε στις οποίες γίνεται η χρήση ονοµάζεται υδροµεταλλικοί σταθµοί
διούρησης. Το µεταλλικό νερό µετά την πόση και την κυκλοφορία του
στον οργανισµό δρα πολλαπλώς: περνώντας από το συκώτι αυξάνει την
έκκριση χολής και την καθιστά ρευστότερη. Έτσι σαν αφθονότερη και
ρευστότερη παρασύρει προς τα έξω τα τυχόν υπάρχοντα ιζήµατα από
άλατα ή άµµο στο συκώτι και τη χοληδόχο κύστη.
Γενικά το µεταλλικό νερό κατά τη διέλευση του από τους ιστούς
αυξάνει τις καύσεις τους και συµπαρασύρει τα προϊόντα της καύσης
καθώς και τα τυχόν υπάρχοντα άλατα. ∆ιερχόµενο τέλος και από τα
νεφρά εντείνει τη λειτουργία τους και προκαλεί αύξηση της ποσότητας
των ούρων. Γεγονός µε µεγάλη πρακτική αξία, διότι έτσι πλένονται οι
ουροφόροι οδοί και συµπαρασύρεται η άµµος.
Η ποσιθεραπεία ενδείκνυται για παθήσεις του πεπτικού
συστήµατος (δυσπεπτικά προβλήµατα, χρόνια δυσκοιλιότητα,
παχυσαρκία) και για παθήσεις του ήπατος (µικρή ηπατική ανεπάρκεια).
Ενώ αντενδείκνυται για λιθιάσεις των νεφρών, αιµατουρία, πρόσφατο
έλκος στοµάχου και για νεφρίτιδες.
3.2.3 ΛΟΥΤΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ
Λουτροθεραπεία είναι η εµβύθινση ολόκληρου του σώµατος ή

µέρος του σώµατος σε κάποιο υλικό (νερό, λάσπη) για θεραπευτικούς
σκοπούς. Ο τρόπος εφαρµογής της γίνεται µε: λασπόλουτρα
(πηλοθεραπεία), υδροκινησιοθεραπεία, ραδιούχα λουτρά, χλωριο-
νατριούχα λουτρά, ατµόλουτρα (σάουνα) και θαλασσοθεραπεία.
- 58 -
3.2.3.1 ΛΑΣΠΟΛΟΥΤΡΑ (ΠΗΛΟΘΕΡΑΠΕΙΑ)
Το λασπόλουτρο είναι καθολικό ή συνηθέστερα τοπικό

(κατάπλασµα) στην περιοχή που πάσχει (αρθρώσεις). Η δράση της
λάσπης αποδίδεται κυρίως στις υψηλές θερµοκρασίες 40-46οC και πλέον.
Είναι γνωστό ότι τα στερεά σώµατα κρατούν επί µακρό χρόνο τη
θερµότητα και ότι τότε το ανθρώπινο σώµα την ανέχεται ευκολότερα .
Γι’ αυτό η λάσπη χρησιµοποιείται για δράση σε όργανα κατά βάθος
(ισχίο κτλ.). Αλλά η ιαµατική λάσπη δεν αποτελεί ένα απλό µείγµα
στερεού υποστρώµατος και ιαµατικού νερού. Το χώµα επιλέγεται από
εδάφη ηφαιστειογενή, από προσχώσεις και έλη. Καλλιεργείται µε το
ιαµατικό νερό για πολλούς µήνες ή χρόνια και υφίσταται ζυµωτικές
επεξεργασίες .Έτσι αποκτά φυσικοχηµικές ιδιότητες µε παρουσία ζώντων
οργανισµών που διευκολύνουν την απορρόφηση του θείου και του
ραδονίου, των φλεγµονωδών στοιχείων και την ελάττωση του πόνου.
Το λασπόλουτρο έχει επίσης το πλεονέκτηµα ότι έχει µικρότερη
θερµοχωρητικότητα και θερµοαγωγιµότητα από το νερό, που σηµαίνει
ότι το ανθρώπινο σώµα ανέχεται πολύ υψηλότερους βαθµούς
θερµοκρασίας στη λάσπη από ότι στο νερό. Έτσι επηρεάζεται πολύ η
ανταλλαγή της ύλης και ειδικά µε καλύτερη καύση του αζώτου των
τροφών, µε αποτέλεσµα να ανέρχεται η ποσότητα της υποβαλλόµενης
Ουρίας και του Ουρικού οξέος.
Με τα ζεστά λασποεπιθέµατα διευρύνονται το επιφανειακά και
βαθύτερα αιµοφόρα αγγεία, προκαλείται δηλαδή τοπική υπεραιµία.
Μετά το λασπόλουτρο έρχεται ισχυρή εφίδρωση που αφενός
πυκνώνει το αίµα, αφετέρου µε τον ιδρώτα αποβάλλονται βακτηρίδια και
τοξίνες. Βεβαίως και τα χηµικά ερεθίσµατα διαφέρουν από αυτά των
ιαµατικών υδρόλουτρων. Ούτως ή άλλως κάθε ιαµατική πηγή περιέχει
διαφορετικά στοιχεία και σε διαφορετικές αναλογίες από ότι οι άλλες.
Το λασπόλουτρο ενδείκνυται για ρευµατικές παθήσεις, για
δερµατικές (έκζεµα), για παθήσεις του κυκλοφοριακού συστήµατος
(αρτηριακή υπέρταση) και για γυναικολογικές παθήσεις (ανεπάρκεια των
ωοθηκών). Ενώ αντενδείκνυται για καρδιολογικές, νευρικές και ψυχικές
παθήσεις.
3.2.3.2 Υ∆ΡΟΚΙΝΗΣΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ
Αξιόλογος τρόπος εφαρµογής του Ιαµατικού νερού είναι η

χρησιµοποίηση του σε πισίνες, που είναι η σήµερα από όλους αποδεκτή
υδροκινησιοθεραπεία. Αυτή βρήκε µεγάλη εφαρµογή τις τελευταίες
δεκαετίες και δεν νοείται σήµερα Υδροθεραπευτήριο ή και οργανωµένο
φυσικοθεραπευτήριο χωρίς εφαρµογή υδροκινησιοθεραπείας. Με τη
- 59 -
µέθοδο αυτή γίνεται εκµετάλλευση και των τριών παραγόντων του

ιαµατικού νερού–χηµικού, θερµικού και µηχανικού.
Η υδροκινησιοθεραπεία ενδείκνυται για ατροφίες, παραµορφώσεις,
αγκυλώσεις, καθώς και για γυναικολογικές παθήσεις (λευκόρροια,
ανεπάρκεια των ωοθηκών). Ενώ αντενδείκνυται για αιµορραγίες
διαφόρων οργάνων και για βαριές µορφές διαβήτου.
3.2.3.3 ΡΑ∆ΙΟΥΧΑ ΛΟΥΤΡΑ
Οι ραδιούχες πηγές αναφέρονται τα νερά που έχουν αυξηµένη

συγκέντρωση ραδονίου (Rn) και ραδίου (Ra). Το ραδόνιο εισέρχεται στα
νερά από τα ραδιενεργά πετρώµατα, σαν αποτέλεσµα της διάσπασης του
ραδίου. Η πιο εντατική είσοδος του ραδονίου στο νερό παρατηρείται στα
τεκτονισµένα πετρώµατα, σε περίπτωση µικρής ταχύτητας της κίνησης
του νερού.
Για ιαµατικούς σκοπούς χρησιµοποιούνται τα νερά που περιέχουν
ραδόνιο (Rn) και πάρα πολύ σπάνια τα νερά που έχουν αναµειγµένο
ραδόνιο και ράδιο. Ξεχωρίζουν δυο οµάδες ραδιούχων ιαµατικών πηγών:
1) Ραδιούχες πηγές, που το ραδόνιο είναι το µοναδικό
θεραπευτικό συστατικό στοιχείο
2) Ραδιούχες πηγές πολυσύνθετες, στις οποίες εκτός από το
ραδόνιο υπάρχουν και άλλες ενεργές ουσίες, όπως το ελεύθερο
ανθρακικό οξύ (CO3=), διάφορα άλατα, ιχνοστοιχεία, όπως και
η αυξηµένη θερµοκρασία του νερού.
Η θεραπεία µε ραδόνιο είναι είδος λουτροθεραπείας, στην οποία
χρησιµοποιούνται τα ραδιενεργά ισότοπα του ραδονίου και των
προϊόντων της διάσπασής του. Το ραδόνιο (Rn86222) είναι ενεργό αδρανές
αέριο, µε χρόνο υποδιπλασιασµού (ή ηµίσειας ζωής) 3,823 ηµέρες. Τα
προϊόντα διάσπασης του ραδονίου (τα ισότοπα του Μολύβδου,
Πολωνίου, Βισµουθίου), εκπέµπουν σωµάτια α (ράδιο Α και ράδιο C1),
ακτίνες β και ακτίνες γ (ράδιο Β και ράδιο C). Ο χρόνος
υποδιπλασιασµού των ισοτόπων βρίσκεται στα πλαίσια από µερικά
κλάσµατα του δευτερόλεπτου, έως 26,8 λεπτά. Ο ειδικός παράγοντας που
επιδρά στον οργανισµό, είναι οι ακτίνες α. Η συµµετοχή των ακτινών α
στην συνολική ραδιενεργό ακτινοβολία που εκπέµπουν τα ραδιενεργά
ισότοπα, ανέρχεται στο 90% της συνολικής ακτινοβολίας. Εκτός τούτου,
είναι γνωστό ότι η βιολογική δράση της ακτινοβολίας α είναι 10-20
φορές µεγαλύτερη από την αντίστοιχη των β και γ ακτινοβολιών. Στη
θεραπεία µε ραδόνιο, χρησιµοποιούνται ραδιούχα λουτρά, αερόλουτρα,
γυναικολογικές πλύσεις και µικροκλύσµατα, εισπνοές, πόση κλπ. Στη
λουτροθεραπεία µε ραδόνιο διάρκειας 20 λεπτών, εισχωρεί µέσα στον
οργανισµό το 0,5% του ραδονίου που βρίσκεται µέσα στο λουτήρα και
πάνω στο δέρµα συσσωρεύεται περίπου το 2% των προϊόντων διάσπασης
- 60 -
του ραδονίου που ονοµάζεται ραδιενεργό στρώµα. Το ραδόνιο,

εισερχόµενο στον οργανισµό του ασθενή από το λουτήρα,
συγκεντρώνεται βασικά στο δέρµα (σε ποσοστό άνω του 90%). Με την
έξοδο του ασθενή από το λουτρό, το ραδόνιο αποβάλλεται από τον
οργανισµό µέσω τον πνευµόνων (ποσοστό περίπου 60 %) και µέσω του
δέρµατος (σε ποσοστό περίπου 40%). Η διαδικασία αυτή τελειώνει µετά
από 4 έως 5 ώρες µετά από την λουτροθεραπεία. Στην πραγµατικότητα,
όλο το ραδιενεργό στρώµα που συσσωρεύεται στο δέρµα, διασπάται
µέσα σε 2 έως 3 ώρες.
Κατά την πόση του ραδιούχου νερού, το µεγαλύτερο µέρος του
ραδονίου βρίσκεται στο στοµάχι, από όπου ένα µέρος του διαβιβάζεται
σε άλλα όργανα και ένα άλλο µέρος απορροφάται από το αίµα. Τα
προϊόντα διάσπασης του ραδονίου συσσωρεύονται στα τοιχώµατα του
γαστρεντερικού σωλήνα, όπου και διασπώνται. Από τον οργανισµό το
ραδόνιο αποβάλλεται µέσω του αναπνευστικού συστήµατος.
Κατά την εισπνοή του ραδονίου, συσσωρεύεται στους πνεύµονες
µεγάλη ποσότητα των προϊόντων διάσπασης. Από τους πνεύµονες, το
ραδόνιο µεταφέρεται σε διάφορα όργανα και ιστούς. Σύµφωνα µε
επιστηµονικές έρευνες, την µεγαλύτερη υποβολή στην ενέργεια ακτινών
στον οργανισµό µετά το αναπνευστικό σύστηµα, αποτελούν οι
στεατώδεις ιστοί και οι νεφροί.
Η δράση της ραδιενεργού ακτινοβολίας καθορίζεται από την
ποσότητα απορροφουµένης δόσης ακτινοβολίας σε διάφορα όργανα και
ιστούς του οργανισµού. Κατά την θεραπεία µε 15 ραδιούχες λούσεις, η
πυκνότητα µιας διάλυσης είναι 224 Mache. Όµως, στη ραδονοθεραπεία
παίζει σπουδαίο ρόλο η δυσαναλογία της προσωρινής και εκτεταµένης
υποβολής στην ενέργεια ακτινών των διαφόρων οργάνων του σώµατος.
Σαν αποτέλεσµα έχουµε ότι η δόση της υποβολής στην ενέργεια των
ακτινών σε µερικά όργανα και ιστούς του οργανισµού, είναι εκατοντάδες
φορές µεγαλύτερη από την δόση της υποβολής στην ενέργεια ακτινών σε
αυτά τα όργανα, από το φυσικό φόντο της ραδιενέργειας. Για τον λόγο
αυτόν, στη θεραπεία µε ραδιούχα λουτρά χρησιµοποιούνται διάφορες
δόσεις του ραδονίου ανάλογα µε την νόσο και την αρχική κατάσταση του
ασθενή.
Το όριο της επιτρεπόµενης υποβολής στην ενέργεια ακτινών, κατά
την θεραπεία µε ραδιούχα λουτρά, είναι 2520 Mache, ενώ το ίδιο όριο
για την θεραπεία µε ατµόλουτρα είναι 700 Mache. Κατά την
ποσιθεραπεία, το όριο αυτό για το ραδόνιο µειώνεται σε 202 Mache για
την συνολική θεραπεία. Στις εισπνοές του ραδονίου χωρίς τα προϊόντα
διάσπασης, η θεραπεία γίνεται µε την πυκνότητα µιας διάλυσης 728
Mache, ενώ στις εισπνοές µε τα προϊόντα διάσπασης, έως 50 Mache. Στα
παιδιά, η θεραπεία µπορεί να ξεκινήσει από την ηλικία των 5 ετών, µε
την πυκνότητα του ραδονίου στο νερό να µην ξεπερνά τα 112 Mache.
- 61 -
Είναι γνωστό ότι στη ραδονοθεραπεία, το ραδόνιο αποµακρύνεται

γρήγορα από τον οργανισµό και τα προϊόντα της διάσπασης του µετά από
µερικές ώρες έχουν και αυτά αποµακρυνθεί. Σε σχέση µε αυτό, µπορούµε
να καθορίσουµε την απαραίτητη δόση για τον ασθενή, µε καλά
αποτελέσµατα, χωρίς αρνητικές συνέπειες.
Η ελάχιστη συγκέντρωση του ραδονίου στο νερό που έχει
θεραπευτική δράση, θεωρείται τα 14 Mache στα ραδιούχα λουτρά και 2,8
Mache στις εισπνοές. Τα νερά µε συγκέντρωση ραδονίου έως 14 Mache
θεωρούνται ραδιούχα, αν έχουν αρκετή ποσότητα για την χρησιµοποίησή
τους σε δεξαµενές (κολυµβητήρια) και σε τρεχούµενες µπανιέρες, στις
οποίες το σώµα του ασθενή θα βρίσκεται σε επαφή µεγάλη µάζα νερού.
Αυτό βοηθάει στην εναπόθεση πάνω στο δέρµα των προϊόντων
διάσπασης του ραδονίου (το ραδιενεργό στρώµα).
Η ραδονοθεραπεία ασκεί την δράση της µέσω των κέντρων της
νευρικής και ενδοκρινικής ρύθµισης και του ανοσοποιητικού
συστήµατος. Η ραδιενεργός ακτινοβολία του ραδονίου ασκεί τοπική
διεγερτική επιρροή στην ανάπτυξη της ανάπλασης των ιστών.
Τα ραδιούχα λουτρά ρυθµίζουν την περιφεριακή κυκλοφορία του
αίµατος και την λειτουργία της καρδιάς, βελτιώνουν την αρτηριακή
πίεση, όπως επίσης και τα συστατικά του αίµατος.
Η ραδονοθεραπεία ασκεί ευνοϊκή επίδραση στα διάφορα στάδια του
µεταβολισµού των υδατανθράκων, των µετάλλων και της χοληστερίνης.
Τα ραδιούχα λουτρά ελαττώνουν την αυξηµένη λειτουργία του θυρεοειδή
αδένα και των ωοθηκών. Η πόση του ραδιούχου νερού, η εισπνοή του
ραδονίου και τα ραδιούχα λουτρά, βοηθούν την λειτουργία της
υπόφυσης, του φλοιού και της µυελώδους µοίρας των επινεφριδίνων. Τα
ραδιούχα λουτρά και η πόση ραδιούχου νερού, διεγείρει την κινητική και
εκκριτική λειτουργία του στοµάχου, του ήπατος και του παγκρέατος. Η
ραδονοθεραπεία ενισχύει την ανοσοποιητική αντίδραση του οργανισµού,
µειώνει την ευαισθητοποίηση, ασκεί αντιφλεγµονώδη, αναλγητική,
αντικνησµική δράση. Τα ραδιούχα λουτρά δρουν καταπραϋντικά στο
κεντρικό νευρικό σύστηµα, στο δε περιφερειακό σύστηµα ασκούν
αναλγητική δράση. Η ραδιενεργός ακτινοβολία διεγείρει την ανάπλαση
των ιστών. Η ιδιαιτερότητα της ραδονοθεραπείας είναι η απαλότητα και
η καταπραϋντική δράση. Γι’ αυτό, η συνηθισµένη δόση (112-224 Mache)
των ραδιούχων λουτρών, πολύ σπάνια προκαλεί «καταφανή λουτρική
αντίδραση». Η λουτρική αντίδραση εµφανίζεται συνήθως στη θεραπεία
από ραδιούχες πηγές, στις οποίες εκτός του ραδονίου, υπάρχουν και
άλλες ενεργητικές ουσίες.
Η ραδονοθεραπεία αντενδείκνυται για παθήσεις του καρδιαγγειακού
συστήµατος, για όλες τις µορφές των αιµατολογικών παθήσεων και κατά
την περίοδο της εγκυµοσύνης.
- 62 -
Η ραδονοθεραπεία χρησιµοποιείται και στην παιδιατρική για χρόνιες

παθήσεις του ήπατος και των νεφρών, για εγκεφαλική παράλυση, για
κατάλοιπα από πολυοµυελίτιδα και για µυϊκή δυστροφία Duehenne.
3.2.3.4 ΧΛΩΡΙΟ-ΝΑΤΡΙΟΥΧΑ ΛΟΥΤΡΑ
Τα χλωριο-νατριούχα νερά αποτελούν το µεγαλύτερο µέρος των

υπόγειων ιαµατικών πηγών. Εξ’ αιτίας αυτού είναι πιο διαδεδοµένα στην
λουτροθεραπεία διαφόρων νόσων. Ανάλογα µε την περιεκτικότητα,
χωρίζονται σε νερά µε ελαφρά (από 10 έως 20 gr/l), µέτρια (από 20 έως
40 gr/l) και υψηλή (από 40 έως 80 gr/l) πυκνότητα.
Η επίδραση των χλωρι-νατριούχων λουτρών εξαρτάται από την
συγκέντρωση, από την θερµοκρασία του νερού µέσα στη µπανιέρα και
επίσης από την αρχική κατάσταση του οργανισµού του ασθενή. Είναι
γνωστό ότι τα χλωριο-νατριούχα ιαµατικά νερά ασκούν συνολική
αντανακλαστική επίδραση, σαφείς λειτουργικές αλλαγές στους νευρικούς
υποδοχείς του δέρµατος του ανθρώπου, όπως επίσης και στα κυτταρικά
στοιχεία και στα αγγεία του δέρµατος. Η αύξηση της πυκνότητας µιας
διάλυσης και της συχνότητας της θεραπείας µπορεί να δηµιουργήσει
καταστρεπτικές αλλοιώσεις στο δέρµα. Η µελέτη της θεραπευτικής
επίδρασης των χλωριο-νατριούχου νερού έχει δείξει ότι η ελάχιστη
συγκέντρωση, από την οποία αρχίζει να εκδηλώνεται η ειδική δράση του
χλωριούχου-νατριούχου νερού, είναι τα 10 gr/l. Για συγκεντρώσεις από
20 έως 40 gr/l,η επίδραση του ιαµατικού νερού είναι σαφής. Η αύξηση
της συγκέντρωσης πάνω από τα 40 gr/l, συχνά προκαλεί αρνητικές
αντιδράσεις στο καρδιαγγειακό, νευρικό και άλλα συστήµατα του
οργανισµού.
Σε σχέση µε άλλα ιαµατικά λουτρά, η επίδραση των χλωριουχο-
νατριούχων λουτρών στους ασθενείς µε φλεβική ανεπάρκεια, προκαλεί
πιο πολύ εκδηλωµένη µείωση στη γλοιότητα του αίµατος και αύξηση της
ελαστικότητας του τοιχώµατος των φλεβικών αγγείων. Παρατηρείται
βελτίωση της κυκλοφορίας του αίµατος στα άκρα µε φλεβική στάση και
µέτρια αύξηση της συρροής του αρτηριακού αίµατος. Εκτός από τα
παραπάνω, στους ασθενείς παρατηρείται αύξηση της λειτουργίας του
αντιπηκτικού συστήµατος του αίµατος.
Τα χλωριο-νατριούχα λουτρά ρυθµίζουν τη λειτουργική
κατάσταση του κεντρικού νευρικού συστήµατος, προκαλούν αλλαγή της
ανοσίας του οργανισµού και αλλάζουν σηµαντικά την πορεία του
µεταβολισµού. Έχει διαπιστωθεί αναλγητική αντιφλεγµονώδης δράση
και µείωση της ευαισθητοποίησης στους ασθενείς µε εκφυλιστικές και
άλλες προσβολές των άρθρων.
Είναι φανερό ότι τα χλωριο-νατριούχα λουτρά επιδρούν ευνοϊκά
στη λειτουργική κατάσταση του καρδιαγγειακού συστήµατος στους
- 63 -
ασθενείς µε νευρο-κυκλοφοριακή δυστονία υποτασικού τύπου,

αρτηριακή υπέρταση και ρευµατοκαρδιακά νοσήµατα. Σε µια σειρά
δεικτών της λειτουργικής κατάστασης του κεντρικού νευρικού
συστήµατος, παρατηρείται θετικότερη δράση των χλωριο-νατριούχων
λουτρών σε σχέση µε ραδιούχα, θειούχα ή ανθρακούχα λουτρά.
Τα χλωριο-νατριούχα λουτρά χρησιµοποιούνται µε θερµοκρασία
νερού µεταξύ 35 και 38 0C. Η διάρκεια της λούσης είναι µεταξύ 10 και
20 λεπτών, µέρα παρά µέρα ή για δύο συνεχόµενες ηµέρες µε διακοπή
την τρίτη µέρα. Ο συνολικός αριθµός των λούσεων είναι 12 έως 15
λούσεις.
Τα χλωριο-νατριούχα λουτρά αντενδείκνυνται πριν την παρέλευση
ενός έτους από σηπτική θροµβοφλεβίτιδα. Στους ασθενείς µε φλεβική
ανεπάρκεια αντενδείκνυται η όρθια θέση εντός της δεξαµενής λούσεως.
3.2.3.5 ΑΤΜΟΛΟΥΤΡΑ (ΣΑΟΥΝΑ)
Τα ατµόλουτρα, σαν µέσο θερµικής επίδρασης στον οργανισµό

χρησιµοποιούνται από τα αρχαία χρόνια µε στόχο την υγιεινή, την
προφύλαξη, την σκληραγωγία και σε ορισµένες περιπτώσεις για την
θεραπεία. Ο ενεργός παράγοντας του ατµόλουτρου, εκτός από την
εναλλαγή του ζεστού µε το κρύο νερό, είναι ο ζεσταµένος αέρας και ο
ατµός που µπορούν να αναπαράγονται σε διάφορους συσχετισµούς. Από
τις άλλες µεθόδους των ιαµατικών λουτρών, τα ατµόλουτρα διακρίνονται
για την επίδραση της υψηλής θερµοκρασίας πάνω σε όλη την επιφάνεια
του σώµατος και περισσότερο στα αναπνευστικά όργανα. Το κυριότερο
στοιχείο των ατµόλουτρων είναι η δράση τους στον θερµορυθµιστικό
µηχανισµό. Σε σχέση µε τη δράση τους αυτή, χωρίζονται συµβατικά σε
δυο τύπους:
1) Του ατµού, σε σχετικά χαµηλή θερµοκρασία (45 – 60 0C) και
µεγάλη υγρασία (90 – 100 %).
2) Του αέρος, ξηροί, µε υψηλή θερµοκρασία (90 – 100 0C) και
χαµηλή υγρασία (10 – 15 %) (σάουνα).
Η αποδοτικότητα της επίδρασης του ατµόλουτρου, καθορίζεται από
τον βαθµό εφίδρωσης. Η προειδοποίηση της υπερθέρµανσης του
οργανισµού στο χρονικό διάστηµα διαµονής µέσα στο ιδρωτήριο, είναι η
εξάτµιση του ιδρώτα από την επιφάνεια του σώµατος. Στην υπερθερµική
επίδραση παρατηρείται ταχυπαλµία, ταχύπνοια, αύξηση της
θερµοκρασίας του σώµατος, που αποτελεί την επανορθωτική αντίδραση
του οργανισµού στην επίδραση της υψηλής θερµοκρασίας. Για την
αποβολή της θερµοκρασίας του σώµατος, λαµβάνει χώρα διαστολή των
αγγείων του δέρµατος και ελαττώνεται η περιφερική αντίσταση που σε
ορισµένο βαθµό διευκολύνει την λειτουργία της καρδιάς, η οποία
βρίσκεται σε δύσκολες συνθήκες, λόγω διέγερσης της λειτουργίας της
- 64 -
από τον υπερθερµικό ερεθισµό. Όµως, στους παχύσαρκους η καρδιά

λειτουργεί µε πλήρη απόδοση και συχνά πυκνά δεν µπορεί ορθολογικά
να προσαρµόζεται στην επίδραση της υψηλής θερµοκρασίας και µεγάλης
υγρασίας.
Η δραστηριότητα των θερµορυθµιστικών µηχανισµών του ανθρώπου
µέσα στα ατµόλουτρα µε υψηλή υγρασία, βρίσκεται σε πολύπλοκες
συνθήκες. Μετά την εισπνοή ζεστού ατµού και την δυσκολία
µεταβολισµού αερίων, το σύστηµα της πνευµονικής κυκλοφορίας
δοκιµάζει µεγάλη φόρτωση. Η υψηλή υγρασία δυσκολεύει την εξάτµιση
του ιδρώτα από το δέρµα. Η θερµική αποβολή καθυστερεί. Στον
οργανισµό µειώνεται το χλώριο. Λόγω της αύξησης του µεταβολισµού
και της κυκλοφορίας, αυξάνεται η εσωτερική θερµική παραγωγή, που
συνεπάγεται υπερθέρµανση του οργανισµού. Η υπερθέρµανση στους
ασθενείς µε αντενδείξεις ή στην αντικανονική χρήση των ατµολούτρων,
µπορεί να προκαλέσει σοβαρές συνέπειες. Η παραµονή στον
θερµοθάλαµο για το χρονικό διάστηµα µεγαλύτερο των 12 λεπτών και η
παρατεταµένη ψυχρολουσία στη δεξαµενή κρύου νερού, προκαλεί
ταχυπαλµία και αύξηση της αρτηριακής πίεσης.
Μετά την προσαρµογή του οργανισµού στην υπερθερµία αυξάνεται ο
βαθµός εφίδρωσης. Παρατηρείται υποχώρηση των οιδηµάτων µετά από 2
έως 3 επισκέψεις στο θερµοθάλαµο, όπως φαίνεται εξ’ αιτίας της
ανακατανοµής του υγρού. Εκτός τούτου προκύπτει αναστολή της
διούρησης. Σηµειώνεται η µείωση της µάζας του σώµατος, λόγω της
απώλειας του υγρού.
Η εισπνοή του ζεστού αέρα αυξάνει την αιµάτωση των βλεννογόνων
του ανωτέρου αναπνευστικού συστήµατος, που συνοδεύεται µε
χαλάρωση των αναπνευστικών µυών, ελάττωση της ελαστικής και
γλοιώδους αντίστασης του πνευµονικού ιστού και βρογχολογική δράση.
Επίσης αυξάνεται η ζωτική περιεκτικότητα των πνευµόνων και
βελτιώνεται ο µεταβολισµός αερίων στις κυψελίδες, που διευκολύνει
σηµαντικά την αναπνοή.
Η εναλλακτική επίδραση της ζέστης και του κρύου γυµνάζει το
νευρικό σύστηµα. Η σάουνα συντελεί στην έκκριση της αδρεναλίνης και
νοραδρεναλίνης, που επιβεβαιώνει την αύξηση της τόνωσης των
τµηµάτων του συµπαθητικού νευρικού συστήµατος. Μια σειρά
ερευνητών ανακάλυψαν την αύξηση του επιπέδου της
φλοιοπινεφριδοτρόπου (ΑΚΤΗ) και της σωµατοτροπίνης και αναφέρουν
επίσης την αύξηση της ενεργητικότητας της ρενίνης του πλάσµατος, της
αγγειοτενσίνης Ι και της αλδοστερόνης. Παράλληλα, άλλοι ερευνητές
υπογραµµίζουν την ασήµαντη και µικρής χρονικής διάρκειας αλλαγή των
δεικτών του επιπέδου των ορµονών.
Η υπερθερµική επίδραση στο δέρµα και στα αναπνευστικά όργανα,
οδηγεί στην αλλαγή της θερµικής ισορροπίας του οργανισµού.
- 65 -
Παρατηρείται αύξηση της θερµοκρασίας του σώµατος και ιδιαίτερα στο

δέρµα (40 – 42 0C), και λιγότερο στο εσωτερικό του οργανισµού. Η
αύξηση της εσωτερικής θερµοκρασίας του σώµατος εξαρτάται από την
θερµοκρασία και την υγρασία µέσα στο θερµικό θάλαµο, από την
σωµατική διάπλαση του ατόµου και από την διάρκεια της παραµονής στη
σάουνα.
Η διαστολή των περιφερικών αγγείων και η διέγερση της
δραστηριότητας των εφιδρωτικών αδένων εµποδίζουν την υπερθέρµανση
του οργανισµού. Ο αυξηµένος ιδρώτας, που διαρκεί και µετά την
αποµάκρυνση από τον θερµικό θάλαµο, βοηθά στην γρήγορη ελάττωση
της θερµοκρασίας. Η εισπνοή του δροσερού αέρα, το κρύο ντους και η
κατάδυση στη δεξαµενή µε κρύο νερό, επαναφέρει την θερµοκρασία του
σώµατος στην αρχική κατάσταση.
Η παραµονή στη σάουνα για 10 έως 20 λεπτά, αυξάνει την συχνότητα
των καρδιακών παλµών κατά 50% περίπου, σε σχέση µε την αρχική
κατάσταση. Η αύξηση του χρόνου παραµονής, συντελεί στην αύξηση
των παλµών. Μετά την ψυχρολουσία που ακολουθεί, η συχνότητα των
παλµών επανέρχεται στην αρχική κατάσταση. Για την συστολική πίεση
δεν παρατηρείται κάποια νοµοτέλεια. Άλλοι επιστήµονες την βρίσκουν
αυξηµένη ενώ άλλοι παρατηρούν ελάττωσή της. Η διαστολική πίεση,
κατά την γνώµη όλων των ερευνητών, ελαττώνεται.
Η επίδραση της σάουνας µε καθορισµένη δόση, εκγυµνάζει το
καρδιακό σύστηµα, βελτιώνοντας την αιµοδυναµική και συντελώντας
στη σταθεροποίηση της αρτηριακής πίεσης. Όµως, η υπερβολική
υγρασία, η παραµονή στη σάουνα πάνω από 12 λεπτά και η υπερβολική
ψυχρολουσία, αυξάνουν την συχνότητα των παλµών και κατ’ επέκταση
και την αρτηριακή πίεση. Προκειµένου λοιπόν να αποφεύγεται η έντονη
καταπόνηση του καρδιαγγειακού συστήµατος, πρέπει να ακολουθούνται
οι κανόνες της θεραπείας.
Ο ασθενής πριν εισέλθει στο θερµοθάλαµο (σάουνα), πρέπει να
πλυθεί µε σαπούνι κάτω από το ντους και να στεγνώσει καλά το σώµα
του. Αυτή η διαδικασία είναι απαραίτητη, για την δηµιουργία ευνοϊκών
συνθηκών εφίδρωσης και θερµορύθµισης. Η θεραπεία συντελείται µε
κυκλική παραµονή στο θερµοθάλαµο διάρκειας από 5 έως 12 λεπτά. Στη
συνέχεια σύντοµη ψύχρανση όλου του σώµατος διάρκειας 3 έως 10
λεπτών και τέλος, ανάπαυση για 15 έως 20 λεπτά. Πραγµατοποιούνται 1
έως 3 τέτοιοι κύκλοι. Η διάρκεια της θεραπείας είναι απολύτως
εξατοµικευµένη και εξαρτάται από την ηλικία, την γενική κατάσταση της
υγείας, την σκληραγωγία, όπως επίσης και από την µέθοδο της
ψυχρολουσίας (ντους ή δεξαµενή µε κρύο νερό ή δροσερός θάλαµος).
Η παραµονή στη σάουνα ξεκινά από το κατώτερο επίπεδο, µε
βαθµιαία άνοδο στο επάνω µέρος. Τα τελευταία 2 έως 3 λεπτά
παραµονής στο θερµοθάλαµο ο ασθενής πρέπει να κάθεται µε
- 66 -
κατεβασµένα τα πόδια και µόνο µετά από αυτό µπορεί να εγκαταλείπει

την τη σάουνα.
Μερικοί άνθρωποι αντιµετωπίζουν δυσκολίες, λόγω ανεπαρκούς
ικανότητας του δέρµατος για εφίδρωση. Σ’ αυτή την περίπτωση µπορεί
να εµφανιστεί υπερθέρµανση του σώµατος. Για τέτοια άτοµα και για
υπερήλικες, συνιστώνται προκαταρτικά θερµά ποδόλουτρα, που βοηθούν
στην έκκριση ιδρώτα, και να µειώσει έτσι τον έντονο θερµικό ερεθισµό
της σάουνας.
Στο χρονικό διάστηµα παραµονής στη σάουνα, είναι απαραίτητη η
µυϊκή χαλάρωση, η ψυχική ηρεµία, ενώ δεν επιτρέπεται η συζήτηση
µεταξύ των ατόµων. Η θεραπεία τελειώνει µε ανάπαυση µέσα στο
προθάλαµο για χρονικό διάστηµα 30 έως 40 λεπτών.
Τα ατµόλουτρα έχουν ευνοϊκή επίδραση στις ηπατίτιδες, στην
παχυσαρκία, στην αρτηριακή υπέρταση και στις παθήσεις του
µυοσκελετικού συστήµατος και του συνδετικού ιστού (αρθρίτιδα,
οστεοαρθρίτιδα, σπονδυλοαρθρίτιδες). Ενώ δηµιουργούν προβλήµατα
στη καρδιακή και στη πνευµονική ανεπάρκεια, σε βαριές µορφές
παθήσεων του καρδιαγγειακού συστήµατος καθώς και σε κακοήθεις
νεοπλασίες.
3.2.3.6 ΘΑΛΑΣΣΟΘΕΡΑΠΕΙΑ
Η θαλασσοθεραπεία συµπεριλαµβάνει την χρήση διαφόρων

κλιµατικών και λουτρολογικών παραγόντων, που είναι συνδεδεµένοι µε
τη θάλασσα (αεροθεραπεία, ηλιοθεραπεία, θαλασσινά λουτρά), µε σκοπό
την σκληραγωγία και την θεραπεία.
Η φυσιολογική επίδραση των θαλασσινών λουτρών στον οργανισµό,
εξαρτάται από τους θερµικούς, µηχανικούς και χηµικούς παράγοντες.
Η θερµική επίδραση έχει σχέση µε την διαφορά της θερµοκρασίας του
σώµατος και της θερµοκρασίας του νερού. Όσο χαµηλότερη είναι η
θερµοκρασία του νερού, τόσο µεγαλύτερη είναι η θερµική απώλεια και
τόσο πιο έντονη γίνεται η φυσιολογική επίδραση.
Η µηχανική επίδραση σχετίζεται µε την υδροστατική πίεση, την
αντίδραση του νερού στις κινήσεις που κάνει ο λουόµενος ιδιαίτερα κατά
την κολύµβηση και την ερεθιστική επίδραση των χτυπηµάτων των
θαλάσσιων κυµάτων.
Η χηµική επίδραση έχει σχέση µε τα διαλυµένα άλατα στο νερό που
συσσωρεύονται στο δέρµα, ερεθίζουν τους υποδοχείς του και προκαλούν
ανταποκριτικές αντιδράσεις που διαρκούν ορισµένο χρονικό διάστηµα.
Στην ερεθιστική επίδραση παίζει ρόλο η σύνθεση του θαλασσινού νερού,
το οποίο περιέχει νάτριο, κάλιο, ασβέστιο, χλώριο, βρώµιο, ιώδιο κλπ.
- 67 -
Η φυσιολογική αντίδραση λαµβάνει χώρα σε δύο βασικές φάσεις:

1) Πρώτη φάση: η φάση της αρχικής ψύχρανσης, συνοδευόµενη από
απότοµη πτώση της θερµοκρασίας του σώµατος. Εµφανίζεται µε το
σπασµό των επιφανειακών και την διαστολή των βαθύτερα
ευρισκοµένων στο σώµα αγγείων. Παρατηρείται σύσπαση των λειών
µυϊκών ινών, τρόµος και ρίγος. Επιβραδύνονται οι καρδιακοί παλµοί, η
αναπνοή γίνεται αραιή και βαθιά. Αυξάνεται η αρτηριακή πίεση. Η
πρώτη φάση είναι σύντοµη, στους σκληραγωγηµένους ανθρώπους
εκδηλώνεται ασαφής.
2) ∆εύτερη φάση: ο οργανισµός προσπαθεί να συντηρεί την θερµική
ισορροπία. Παρουσιάζεται το αίσθηµα της ζεστασιάς, και το δέρµα
αποκτά ρόδινο χρώµα εξ’ αιτίας της υπεραιµίας. Απότοµα αυξάνεται το
επίπεδο της χηµικής θερµορύθµισης. Η αναπνοή γίνεται συχνή και
βαθύτερη, αυξάνεται κατά 2 έως 3 φορές η κατανάλωση οξυγόνου,
δυναµώνει η λειτουργία της καρδιάς, ενώ παράλληλα αυξάνεται το
επίπεδο των οξειδωτικών εξεργασιών.
Κατά την παρατεταµένη παραµονή στο θαλασσινό νερό, µπορεί να
εµφανιστεί και τρίτη φάση, η οποία είναι συνέπεια της εξάντλησης των
µηχανισµών της θερµορύθµισης. Σ’ αυτή τη φάση παρατηρείται πάρεση
των δερµατικών αγγείων, παθητική υπεραιµία µε κυανώσεις, απότοµη
ψύχρανση και άλλα παθολογικά φαινόµενα. Γι’ αυτούς τους λόγους στη
θαλασσοθεραπεία είναι σηµαντικό να αποφεύγεται η τρίτη φάση.
Σύµφωνα µε την αρχή του Αρχιµήδη, κατά την βύθιση στο γλυκό
νερό, ο άνθρωπος «χάνει» τα 9/10 περίπου του βάρους του, ενώ κατά την
βύθιση στο θαλασσινό νερό ακόµη περισσότερο. Έτσι, δηµιουργούνται
συνθήκες όµοιες µε την κατάσταση έλλειψης της βαρύτητας. Αυτή η
φαινοµενική µείωση του βάρους, επιτρέπει σε ασθενείς µε ευκολία να
εκτελούν γυµναστικές ασκήσεις µέσα στη θάλασσα, κάτι που γι’ αυτούς
είναι αδύνατο έξω από το νερό.
Τα θαλασσινά λουτρά στους ασθενείς αρχίζουν µετά από 3 έως 5
ηµέρες προσαρµογής στις τοπικές συνθήκες. Ο ασθενής, πριν κάνει
µπάνιο πρέπει να είναι ξεκούραστος, να βυθίζεται δε στο νερό µε ξηρό
και θερµό δέρµα. Γι’ αυτό µπορεί να εκτελεί κάποιες κινήσεις ή να κάνει
µαλάξεις στο σώµα του πριν να µπει στο νερό. Με την είσοδο στο νερό
πρέπει να κάνει κινήσεις ή να επιπλέει στο νερό µε ελεύθερο κολύµπι. Οι
κινήσεις πρέπει να είναι αργές µε ελαφρά ή µέτρια φόρτιση και να
πραγµατοποιούνται µε ρυθµό κολύµβησης 15 έως 30 κινήσεις των
χεριών µέσα σε ένα λεπτό. Ο ρυθµός των κινήσεων εξαρτάται από την
εκγύµναση του καρδιαγγειακού συστήµατος. Εκτός τούτου, συνιστάται
στους ασθενείς η ύπτια κολύµβηση, που προσφέρει στον ασθενή
δυνατότητα για ξεκούραση.
Το κάθε θαλασσινό µπάνιο διαρκεί στην αρχή 2 έως 5 λεπτά, µε
σταδιακή αύξησή του µέχρι τα 15 λεπτά. Η θεραπεία εκτελείται 2 έως 3
- 68 -
φορές την ηµέρα. Μετά την έξοδο από το νερό, είναι απαραίτητο το
σκούπισµα µε ζεστή πετσέτα.
Η θαλασσοθεραπεία ενδείκνυται για αρτηριακή υπέρταση δευτέρου
βαθµού, για αρχική αρτηριοσκλήρυνση, για χρόνιες νεφρίτιδες και για
προβλήµατα του σύγχρονου πολιτισµού όπως άγχος, ηµικρανίες,
ψυχοσωµατικές παθήσεις, αϋπνίες και σύνδροµο υπερκόπωσης. Ενώ
αντενδείκνυται για κατάθλιψη, φοβία, επιληψία και για παθήσεις των
νεφρών, των νεύρων και της καρδιάς.
3.2.3.7 ΓΕΝΙΚΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΛΟΥΤΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Κατά την λουτροθεραπεία πρέπει να ακολουθούνται κάποιοι γενικοί

κανόνες. Αυτοί είναι οι εξής:
1. Πριν την έναρξη της θεραπείας θα µελετηθεί η συνύπαρξη άλλων
παθήσεων που αποκλείουν ή περιορίζουν την λουτροθεραπεία όσον
αφορά τη διάρκεια, τη θερµοκρασία, τους τρόπους εφαρµογής κτλ.
2. Θα µελετηθεί η ρευµατική νόσος και ανάλογα θα καθοριστούν η
διάρκεια, η θερµοκρασία, το είδος της θεραπείας, (δηλαδή λουτρό,
καταιονισµοί, υδροµαλάξεις, ατµόλουτρα, λασπόλουτρα,
υδροκινησιοθεραπεία) καθώς και η περιοχή εφαρµογής τους, (π.χ.
αυχένας, µέση , ώµος, χέρια, ισχίο, γόνατο κτλ.).
3. Εξετάζεται αν ο άρρωστος ακολουθεί κάποια θεραπεία που
συνήθως δεν πρέπει να διακόπτεται .
4. Γίνεται επανεξέταση τόσο στη µέση της θεραπείας που διαρκεί
τρεις εβδοµάδες όσο και στο τέλος. Ο άρρωστος εφοδιάζεται µε επιστολή
του γιατρού των λουτρών µε τις παρατηρήσεις του για τον θεράποντα
γιατρό.
5. Οι διάφορες θεραπείες γίνονται συνήθως το πρωί και διαρκούν λίγα
λεπτά µέχρι και µία ώρα ανάλογα µε το είδος.
Το ευεργετικό αποτέλεσµα έρχεται συνήθως σε λίγες εβδοµάδες από
τη λήξη της λουτροθεραπείας αλλά συχνά και κατά τη διάρκεία της. Από
µερικούς συνίσταται η τµηµατική λουτροθεραπεία στην αρχή και στο
τέλος της λουτρικής περιόδου.
Μπορεί να χρειαστεί καµιά φορά συµπληρωµατική
φυσικοθεραπεία π.χ. µηχανοθεραπεία ή εργαστηριακή διερεύνηση του
αρρώστου. Υπόψη πρέπει να έχει ο ασχολούµενος µε το αντικείµενο, την
ενδεχόµενη λουτρική αντίδραση. Αυτή µπορεί να παρουσιαστεί τις
πρώτες 5 ως 10 µέρες της λουτροθεραπείας και συνίσταται σε µια
ολιγοήµερη και παροδική κλινική επιδείνωση της γενικής κατάστασης
του αρρώστου, ενδεχοµένως µε πυρετό, ανορεξία, πονοκεφάλους και
αϋπνία. Η λουτρική αντίδραση µπορεί να είναι και τοπική µε επιδείνωση
των τοπικών συµπτωµάτων και δεν έχει σχέση µε την τελική έκβαση της
θεραπείας. Ειδικά στις περιπτώσεις ουρικής αρθρίτιδας µπορεί να
- 69 -
προκληθεί µία νέα κρίση παρά την λήψη κολχικίνης. Για τα φαινόµενα
αυτά πρέπει να ενηµερώνεται ο ασθενής που πρόκειται να υποβληθεί σε
λουτροθεραπεία.
- 70 -
4. ΙΚΑΡΙΑ
- 71 -
4.1 Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ
Η Ικαρία είναι νήσος του ανατολικού Αιγαίου, µεταξύ της Σάµου

και της Μυκόνου και αποτελεί το µεγαλύτερο τµήµα της επαρχίας
Ικαρίας του νοµού Σάµου. Βρίσκεται στο Ικάριο Πέλαγος. Έχει σχήµα
επίµηκες προς την ίδια κατεύθυνση µε τη Σάµο, δηλαδή ΒΑ-Ν∆. Η
έκτασή της ανέρχεται σε 255 τετραγωνικά χιλιόµετρα, ενώ το µήκος των
ακτών της είναι 102 χιλιόµετρα. Το µήκος του νησιού από το ακρωτήριο
Φανάρι στα ΒΑ, µέχρι το ακρωτήριο Πάπας στα Ν∆, είναι περίπου 40
χιλιόµετρα, το δε πλάτος της από 5 έως 9 χιλιόµετρα. Το ανατολικό
τµήµα του νησιού, που έχει φτωχή βλάστηση, είναι το πιο
πυκνοκατοικηµένο. Εκεί βρίσκονται οι ραδιενεργές ιαµατικές πηγές
διεθνούς φήµης. Το δυτικό τµήµα του, καλύπτεται από βλάστηση, έχει
µεγάλες κοιλάδες, αµµουδερές παραλίες και είναι αραιοκατοικηµένο.
Το ανάγλυφο της Ικαρίας διαµορφώνεται από µια οροσειρά που
ονοµάζεται Αθέρας, µε υψηλότερη κορυφή (1.037 µέτρα) στο ανατολικό
τµήµα του νησιού. Στο δυτικό τµήµα του, η υψηλότερη κορυφή φθάνει
τα 957 µέτρα.
Η Ικαρία παρουσιάζει γενικά µικρό οριζόντιο διαµελισµό. Στην
ανατολική ακτή, από το βορειοανατολικό άκρο της προς Νότο, απαντούν
οι βραχονησίδες Χαλοί. Γενικά, η ακτή παρουσιάζει ελάχιστες
εγκολπώσεις, στις οποίες ανήκουν ο ανοιχτός Όρµος Αγριοµέλισσα και ο
Όρµος Αγίου Νικολάου, τον οποίο κλείνει το ακρωτήριο Πάπας,
νοτιότερο σηµείο του νησιού. Η δυτική ακτή συνεχίζεται χωρίς
σηµαντικές εγκολπώσεις προς τα βορειοανατολικά, µέχρι το ακρωτήριο
Αρµενιστής, από όπου στρέφεται προς τα ανατολικά. Σχηµατίζονται
διάφοροι όρµοι, που ξεκινούν από το ακρωτήριο Κιόνι και καταλήγουν
στο ακρωτήριο Φανάρι.
- 72 -
4.2 Η ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ
Η Ικαρία µαζί µε την Σάµο και τους Φούρνους ανήκουν στην

µεσοζωική κρυσταλλοπαγή µάζα. Αποτελείται από κρυσταλλοσχιστώδη,
µεταµορφωµένα ή ηµιµεταµορφωµένα πετρώµατα όπως γνεύσιους,
µαρµαρυγιακούς σχιστόλιθους και µάρµαρα. Τα πετρώµατα αυτά
περικλείουν γρανίτες οι οποίοι εισχώρησαν στους σχιστόλιθους και µε
την πάροδο των χρόνων στερεοποιήθηκαν και αναδύθηκαν µε την
βοήθεια γεωλογικών και τεκτονικών φαινοµένων.
Κατά τον Κτένα (1931) το δυτικό τµήµα της Ικαρίας αποτελείται
από γνευσιακό γρανίτη όµοιο µε το γρανίτη της Νάξου και της Μυκόνου.
Το ανατολικό τµήµα της Ικαρίας αποτελείται από γνεύσιο, µοσχοβιτικό
σχιστόλιθο, µάρµαρο και ηµιµεταµορφωµένο αργιλικό σχιστόλιθο. Τα
πετρώµατα του ανατολικού τµήµατος διαχωρίζονται από µια µεγάλη
γρανιτική φλέβα. Το νεώτερο µάρµαρο είναι πλούσιο σε λειµωνίτη. Στο
Ν.Α. τµήµα του νησιού βρίσκονται στρώµατα της θαλάσσιας φάσεως του
κατώτερου Πλειοκαίνου, το δε µήκος της ασυνέχειας είναι περίπου 6 Km
και το πλάτος αρκετά µικρότερο.
Κατά τον Βορεάδη (1954) το δυτικό τµήµα της Ικαρίας
αποτελείται από πορφυριτικό γρανίτη και το ανατολικό από γνεύσιο που
αποτελεί τον πυρήνα του νησιού. Στις ανώτερες βαθµίδες της Ικαρίας
υπάρχει µάρµαρο και µαρµαρυγιακός σχιστόλιθος. Στον µαρµαρυγιακό
σχιστόλιθο εισχωρεί ο γρανοδιορίτης του Ξυλοσύρτη. Το µάρµαρο
εµφανίζεται κυρίως στην κεντρική περιοχή της Ικαρίας (Μεσαριά) αλλά
και Ν.Α. από τον Άγιο Κήρυκο µέχρι το Ακρωτήριο Φανάρι. Τα
µεταµορφωσιγενή πετρώµατα του νησιού οφείλονται στις τεκτονικές
δράσεις καθώς και στον γρανοδιορίτη. Τα ιζηµατογενή πετρώµατα στην
Ικαρία είναι ελάχιστα. ∆ιλουβιακά λατυποπαγή πετρώµατα βρίσκονται
Β.Α. και τριαδικός ασβεστόλιθος βρίσκεται ανατολικά του Ευδήλου. Τα
κυριότερα ορυκτά της Ικαρίας είναι ο λειµωνίτης, η σµύριδα και οι
χαλαζιακές φλέβες χαλκού. Επίσης υπάρχουν υπόγεια ύδατα σηµαντικής
παροχής.
- 73 -
- 74 -
4.3 Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ ΤΗΣ

ΙΚΑΡΙΑΣ
Η ιστορία των λουτρών είναι συνδεδεµένη µε την ιστορία του

τόπου. Αυτό µαρτυριέται από τα ερείπια αρχαίων εγκαταστάσεων κοντά
στις ιαµατικές πηγές. Την Βυζαντινή περίοδο οι Αυτοκράτορες είχαν
κατασκευάσει τα θαυµάσια λουτρά.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας οι πηγές ανήκαν στους τοπικούς
∆ηµογέροντες, και τις χρησιµοποιούσαν οι ντόπιοι καθώς και οι κάτοικοι
των άλλων νησιών (Σάµου, Τήνου, Μυκόνου, Σύρου). Την περίοδο
εκείνη στα Θέρµα ο Π. Κράτσας και ο Ε. Παµφίλης εκµεταλλεύτηκαν τα
κτήµατά τους όπου ανάβλυζαν θερµά νερά.
Μετά την απελευθέρωση (1912) η Κοινότητα Αγ. Κηρύκου
απέκτησε την προσοχή της ∆ιεύθυνσης των Ηνωµένων Εθνών για την
Προστασία και την Αποκατάσταση (United Nations Relief and
Rehabilitation Administration, U.N.R.R.A.). Οι αρµόδιοι της
Αµερικάνικης αποστολής διαπίστωσαν τις θαυµάσιες ιδιότητές των
ιαµατικών νερών της Ικαρίας και προσφέρθηκαν να τις αξιοποιήσουν
αλλά προέκυψαν νοµικής φύσεως εµπόδια. Το 1918 ο ιατρός του νησιού
Ι. Μαλαχίας διαπίστωσε τις θεραπευτικές δράσεις των ιαµατικών πηγών
καθώς και την ραδιενέργεια που περιέχουν. Μετά από αυτή την
διαπίστωση άρχισε η επιστηµονική µελέτη των πηγών από το κράτος. Ο
πρώτος που µελέτησε τις πηγές το 1925 ήταν ο Κ. Μακρής, ο οποίος
µετείχε µαζί µε τον Κ. Κτενά σε επιστηµονική αποστολή. Ακολούθησαν
και άλλες εµπεριστατωµένες έρευνες από το Μ. Περτέση, το Γ. Βορεάδη
και το Γ. Γεωργουλά.
Το Νοέµβριο του 1947 η Γενική Γραµµατεία Τουρισµού
συγκρότησε ειδική επιτροπή (Μ. Περτέσης, Γ. Βορεάδης, Μ.
Κουτσογιάννης, Γ. Αθανασούλας, Ι. Μερκάτης) για την έρευνα και
αξιοποίηση των πηγών. Η επιτροπή αυτή συνέταξε λεπτοµερή έκθεση
(29/1/1948) για την λύση του δυσχερέστατου προβλήµατος της
αξιοποίησης του θερµοµεταλλικού πλούτου της Ικαρίας. Με βάση την
έκθεση ο Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού άρχισε την εκπόνηση
σχεδίων για την δηµιουργία µεγάλης και σύγχρονης Λουτρόπολης αλλά
λόγω ανεπάρκειας οικονοµικών µέσων και λόγω σοβαρών διενέξεων
µεταξύ του Ε.Ο.Τ. και της Κοινότητας Αγ. Κηρύκου τα σχέδια έµειναν
σχέδια. ∆εν γνωρίζουµε ποιος είχε δίκαιο αλλά ο Ε.Ο.Τ. όφειλε να
αντιµετωπίσει το ζήτηµα σε µια προβληµατική περιοχή όπως είναι η
Ικαρία (δηλαδή χωρίς σηµαντικές πλουτοπαραγωγικές δυνατότητες) προς
όφελος του νησιού και της Εθνικής Οικονοµίας.
Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί ότι οι µετανάστες της Ικαρίας που
βρισκόντουσαν στην Αµερική προσφέρθηκαν να ιδρύσουν µια εταιρία
για την αξιοποίηση της Λουτρόπολης και άλλων διαφόρων έργων µε την
- 75 -
προϋπόθεση ότι το κράτος θα εκχωρήσει την εκµετάλλευση των πηγών

για 40 χρόνια, θα κατασκευάσει λιµάνια, αυτοκινητόδροµους και θα
απαλλάξει την εταιρία από διάφορους δασµούς. Η πρόταση απέβλεπε
στην κατασκευή κυρίως στα Θέρµα ξενοδοχείων διαφόρων κατηγοριών,
µικρών βιλλών, υδροθεραπευτηρίων, κτηρίων διοίκησης, εστιατορίων,
κέντρων αναψυχής, πάρκων κτλ. Ο Ε.Ο.Τ. µε βάση τις παραπάνω
προτάσεις προκήρυξε διεθνή διαγωνισµό, που όµως δεν
πραγµατοποιήθηκε ποτέ. Αργότερα (1952) ο Ε.Ο.Τ. αποφάσισε να
εκχωρήσει την εκµετάλλευση µερικών πηγών για µια δεκαετία µε την
υποχρέωση του αναδόχου να κατασκευάσει ξενοδοχεία µε εσωτερικά
λουτρά και υδροθεραπευτήρια. ∆ύο κατασκευαστικές εταιρίας
ενδιαφέρθηκαν για τα νέα σχέδια προβάλλοντας συµφέρουσες λύσεις για
το ∆ηµόσιο και για την Ικαρία. Η δηµοπρασία προκηρύχθηκε για τις
23/3/1952, αλλά και αυτή τελικά δεν έγινε.
Με πρωτοβουλία της Γενικής Συνοµοσπονδίας Αναπήρων και
Θυµάτων Πολέµου Ελλάδος έγινε δεκτή από την αντίστοιχη Παγκόσµια
Συνοµοσπονδία πρόταση για την ίδρυση διεθνούς κέντρου
λουτροθεραπείας στην Ικαρία. Η Κοινότητα Αγ. Κηρύκου προσφέρθηκε
να παραχωρήσει έκταση στην περιοχή των Γλαρέδων για την ανέγερση
ξενοδοχείων και παιδότοπων. Μέχρι σήµερα όµως δεν έχει ανεγερθεί.
Την εκµετάλλευση των περισσότερων πηγών έχει σήµερα ο ∆ήµος
Αγ. Κηρύκου και µόνο οι πηγές Κράτσα και Παµφίλη ανήκουν σε
ιδιώτες.
4.4 ΟΙ ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ
Τύχη καλή προίκισε την Ικαρία µε τον ανεκτίµητο πλούτο των

ιαµατικών υδάτων. Οι πηγές της Ικαρίας θεωρούνται µεταξύ των πλέον
ραδιενεργών πηγών του κόσµου. Ανήκουν στην κατηγορία των
υπέρθερµων ραδιενεργών αλιπηγών, διαφέροντας µεταξύ τους ως προς
το ποσό της ραδιενέργειας και της θερµοκρασίας.
Οι ιαµατικές πηγές της Ικαρίας είναι 10 και αναβλύζουν σε
διάφορα σηµεία των ακτών του νησιού. Από αυτές οι πηγές Αγ.
Κυριακής και Αγ. Κυριακής Β’ βρίσκονται στην Β.Α. του νησιού. Οι
πηγές Λευκάδας (Θέρµο Λευκάδας) και Αθάνατο νερό βρίσκονται δυτικά
του Αγ. Κυρήκου σε απόσταση 2.500 µ. και 1800 µ. αντίστοιχα στην
περιοχή Λευκάδας. Η πηγή Μουσταφά-Λίτζα (Ασκληπιός) βρίσκεται σε
µικρή απόσταση ανατολικά του Επαρχείου µέσα στην πόλη του Αγ.
Κυρήκου. Τέσσερις πηγές του Σπηλαίου, του Παµφίλη, του Κράτσα και
του Απόλλωνα βρίσκονται στην περιοχή των Θερµών. Η πηγή Λουµακία
(Παλαιά Θέρµα) αναβλύζει 300 µ. ανατολικά της περιοχής των Θερµών.
Υπάρχουν επίσης πηγές οι οποίες δεν έχουν αναγνωριστεί ακόµη
από το Υπουργείο Ανάπτυξης καθώς και µια πηγή (Αρτέµιδος) που έχει
- 76 -
σφραγιστεί. Θα πρέπει να σηµειωθεί τέλος ότι οι παροχές των

ραδιενεργών πηγών των άλλων χωρών κυµαίνεται από 20 έως 150
κυβικά µέτρα ανά ώρα (m3/h), όπως προκύπτει από τα διάφορα
συγγράµµατα, ενώ τα νερά της Ικαρίας έχουν µετρηθείσα παροχή 786
κυβικά µέτρα ανά ώρα, που µπορεί να αυξηθεί και να φτάσει τα 1.000
κυβικά µέτρα ανά ώρα.
Οι δέκα κυριότερες ιαµατικές πηγές της Ικαρίας περιγράφονται
παρακάτω (τοπογραφία, γεωλογία, χηµική ανάλυση).
- 77 -
ΠΗΓΗ: ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ
Νοµός: Σάµου
∆ήµος: Αγίου Κηρύκου
Θέση: Αγία Κυριακή
Φ. χάρτου (1:50.000): Φούρνοι
Επί τόπου µετρήσεις: ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΧΑΡΤΗ

Ηµεροµηνία: 29/7/82
Υψόµετρο: 0
Ανάβλυση: ∆ιάσπαρτη
Ροή: Συνεχής
Θερµοκρασία νερού: 37 0C
Θερµοκρασία αέρος: 27 0C
Ραδιενέργεια: 52,14 Mache
PH: 7,05
H2S: -
CO2: 16 p.p.m
HCO3: 212 p.p.m
ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΤΟΜΗ
1) Μάρµαρα
και
δολοµίτες µε
διαστρώσεις
γνεύσιου και
φλέβες γρανίτη.
2) Σύστηµα γνεύσιων.
- 78 -
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ∆ΕΙΓΜΑΤΟΣ
ΚΑΤΙΟΝΤΑ p.p.m ΑΝΙΟΝΤΑ p.p.m

Ca 312,62 Cl 6345,26
Mg 316,07 SO4 835,73
Na 3494,25 HCO3 213,54
K 156,43 CO3 -
Αγωγιµότητα
NH4 0,00 21.200/29 0C F 0,5
µmho/cm
Ολ.Fe 0,14 PH Br 4,25
7,5
Sr 3,5 I 0,05
Li 0,37 Σ. ανιόντων 7399,33
Ba 0,5 SiO2 12
Σ. κατιόντων 4283,88 B 1,5
Ολική 258,64 Σύνολο
αλκαλικότητα διαλελυµένων 11695,17
Ολική 2079,6 αλάτων
σκληρότητα
Παρατηρήσεις: Πρόκειται για µεσόθερµο αλιπηγή µε πολλές

αναβλύσεις παράκτιες και υποθαλάσσιες και µε χαµηλότερη
θερµοκρασία και ραδιενέργεια από τις πηγές της οµάδας των Θερµών. Η
µικρή τιµή για την ραδιενέργεια δεν είναι δυνατό να υποστηριχθεί ότι
οφείλεται στην απόσταση των πηγών αυτών από τον γρανοδιορίτη του
Ξυλοσύρτη, εφ’ όσον έχουν διαπιστωθεί άφθονες και ικανών διαστάσεων
γρανιτικές και πηγµατιτικές αποφύσεις στην περιοχή, που υποδηλώνουν
ότι ο γρανοδιορίτης του Ξυλοσύρτη αναπτύσσεται και προεκτείνεται
προς τα βορειοανατολικά µέσα στους γνεύσιους του ορεινού όγκου του
Αιθέρα.
- 79 -
ΠΗΓΗ: ΑΓΙΑ ΚΥΡΙΑΚΗ Β’
Θέση: Αγία Κυριακή

Υψόµετρο: 0
PH: 7,00
H2S: -
CO2: 19,5 p.p.m
HCO3: 209 p.p.m
1) Μάρµαρα και
διαστρώσεις
γνεύσιου και
- 80 -

Ca 681,36 Cl 14781,99
Mg 739,11 SO4 1886,64
Na 8137,93 HCO3 217,2
K 391,08 CO3 -
NH4 0,00 - F 0,4
µmho/cm
Ολ.Fe 0,07 PH Br 1,7
7,5
Sr 8,00 I 0,04
Li 0,63 Σ. ανιόντων 16887,97
Ba 0,09 SiO2 17,7
Παρατηρήσεις: Μια ακόµα ανάβλυση των µεσόθερµων αλιπηγών

Αγίας Κυριακής σε µικρή απόσταση από την προηγούµενη, µε σηµαντική
όµως παροχή. Παρά την δεξαµενή συγκέντρωσης, πολλές αναβλύσεις δεν
έχουν συλληφθεί ούτε έχει αποφευχθεί ο επηρεασµός από την θάλασσα
στο επίπεδο ανάβλυσης. Η µικρή περιεκτικότητα των ιαµατικών αυτών
νερών σε ραδιενέργεια, οφείλεται οπωσδήποτε στην πρόσµιξη µε το
θαλασσινό νερό, που συµβαίνει κατά την έξοδό τους στην επιφάνεια
ανάβλυσης. Αυτό αρκεί για να υποβιβάσει την ραδιενέργεια και την
θερµοκρασία, που θα είχαν ασφαλώς µεγαλύτερες τιµές αν οι πηγές
λειτουργούσαν σαν αλιπηγές χωρίς πρόσµιξη µε το θαλασσινό νερό κατά
την έξοδό τους.
- 81 -
ΠΗΓΗ: ΑΘΑΝΑΤΟ ΝΕΡΟ
Θέση: Κακοπέρατος
Φ. χάρτου (1:50.000): Άγιος Κήρυκος

Υψόµετρο: 0
Θερµοκρασία αέρος: 21,5 0C
PH: 7,5
H2S: -
CO2: 5 p.p.m
HCO3: 68 p.p.m
1) Σύστηµα γνέσιων
2) Γρανίτης Ξυλοσύρτη
- 82 -

Ca 16,43 Cl 37,22
Mg 7,29 SO4 25,93
Na 25,75 HCO3 67,11
K 2,34 CO3 -
NH4 0,15 298/29 0C F 0,35
µmho/cm
Ολ.Fe 0,04 PH Br 6,25
7,7
Sr 0,08 I 0,1
Li 0,03 Σ. ανιόντων 136,96
Ba 0,25 SiO2 19
Παρατηρήσεις: Σειρά παράκτιων αναβλύσεων διατεταγµένων

κατά µήκος µετώπου 100 µέτρων. Πρόκειται για ολιγοµεταλλική µη
ραδιενεργό πηγή γνωστή για εξαιρετικές ιδιότητες όταν χρησιµοποιείται
για ποσιθεραπεία. Η συνολική παροχή των αναβλύσεων εκτιµάται σε 600
m3/24h περίπου.
- 83 -
ΠΗΓΗ: ΛΕΥΚΑ∆Α (ΘΕΡΜΟ ΛΕΥΚΑ∆ΑΣ)
Θέση: Λευκάδα

Υψόµετρο: 0
Ραδιενέργεια: -
PH: 6,70
H2S: Ίχνη
CO2: 22 p.p.m
HCO3: 113 p.p.m
1) Πλειοκαινικά στρώµατα
κροκαλοπαγών, µαργών
και ασβεστολίθων.
2) Ηµιµεταµορφωµένοι
σχιστόλιθοι µε µάρµαρα
και ασβεστόλιθους.
3) Μάρµαρα και δολοµίτες
µε διαστρώσεις και φλέβες
γρανίτη.
5) Γρανίτης.
- 84 -

Ca 1314,62 Cl 21978,02
Mg 894,72 SO4 3005,76
Na 12126,43 HCO3 113,48
K 586,62 CO3 -
NH4 0,6 62.000/29 0C F 1,7
µmho/cm
Ολ.Fe 0,67 PH Br 1
7
Sr 10,28 I 0,45
Li 0,57 Σ. ανιόντων 25100,41
Ba 1,2 SiO2 25
Παρατηρήσεις: Παρατηρήθηκαν δυο τουλάχιστον µεγάλες

παράκτιες αναβλύσεις και πολλές υποθαλάσσιες. Η παροχή δεν είναι
δυνατό να υπολογιστεί.
Χαρακτηρίζεται σαν υπέρθερµος αλιπηγή χωρίς ραδιενέργεια. Η
πηγή αυτή δεν ανήκει στην οµάδα των ιαµατικών πηγών Θερµών.
Βρίσκεται δυτικότερα, δηλαδή σε µικρότερη απόσταση από τον
γρανοδιορίτη του Ξυλοσύρτη. Επί τόπου όµως διαπιστώθηκαν γύρω από
την περιοχή των αναβλύσεων πλειοκαινικές αποθέσεις και κροκαλοπαγή.
Τα ιαµατικά νερά της πηγής µετά την έξοδο τους από το µητρικό
πέτρωµα και µέχρι την επιφανειακή εκροή τους διέρχονται από τα
επιφανειακά αυτά αποθέµατα και κατά την διαδροµή αυτή χάνουν τη
ραδιενέργεια τους, σε αντίθεση προς εκείνα της οµάδας των Θερµών που
αναβλύζουν κατ’ ευθείαν από το µητρικό πέτρωµα.
- 85 -
ΠΗΓΗ: ΣΠΗΛΑΙΟ
Θέση: Θέρµα

Υψόµετρο: 0
PH: 6,7
H2S: -
CO2: 26 p.p.m
HCO3: 130 p.p.m
σχιστόλιθοι µε µάρµαρα
και ασβεστόλιθους.
διαστρώσεις γνευσίου
και φλέβες γρανίτη.
- 86 -

Ca 1290,58 Cl 21800,7
Mg 880,13 SO4 2968,78
Na 12068,96 HCO3 122,02
K 586,62 CO3 -
NH4 0,5 62.000/29 0C F 1,35
µmho/cm
Ολ.Fe 0,85 PH Br 1,12
7,4
Sr 10,92 I 0,45
Li 0,52 Σ. ανιόντων 24894,42
Ba 0,9 SiO2 23
Ολική 6840 αλάτων
Παρατηρήσεις: Εντός φυσικού σπηλαίου στο Ν∆ άκρο του όρµου

Θέρµα. Σε µικρή απόσταση δυτικότερα υπάρχει και άλλο σπήλαιο µε
αναβλύσεις θερµού νερού µέσα από σχισµές βράχων. Παρατηρήθηκαν
ακόµη πολλές υποθαλάσσιες αναβλύσεις. Η παροχή δεν είναι δυνατό να
υπολογιστεί. Η πηγή χαρακτηρίζεται σαν υπέρθερµος, ασθενής
ραδιενεργός αλιπηγή. Όλες οι παράκτιες πηγές των νότιων ακτών της
Ικαρίας βρίσκονται διατεταγµένες κατά µήκος µεγάλου τεκτονικού
βυθίσµατος διεύθυνσης Α-∆, που καθορίζει την άνοδο των ιαµατικών
νερών στην επιφάνεια.
- 87 -
ΠΗΓΗ: ΑΠΟΛΛΩΝΑ

Υψόµετρο: 0
Ανάβλυση: Μετωπική
Θερµοκρασία νερού: 47,80 0C
PH: 7
H2S: -
CO2: 17 p.p.m
HCO3: 141,52 p.p.m
σχιστόλιθοι µε µάρµαρα και
ασβεστόλιθους.
2) Μάρµαρα και δολοµίτες µε
διαστρώσεις γνευσίου και
- 88 -

Ca 1170,34 Cl 20116,97
Mg 812,05 SO4 2699,80
Na 12218,39 HCO3 141,54
K 508,4 CO3 -
NH4 0,2 56.000/29 0C F 1,25
µmho/cm
7,5
Sr 9,48 I 0,35
Li 0,62 Σ. ανιόντων 22962,91
Ba 0,4 SiO2 22
Σ. κατιόντων 14720,24 B 4
Ολική 116 Σύνολο
Παρατηρήσεις: Η υδροµάστευση της πηγής είναι ατελής και

παρουσιάζονται σηµαντικές διαρροές προς την θάλασσα. Η παροχή δεν
είναι δυνατό να υπολογιστεί, εκτιµήθηκε όµως σαν µεγαλύτερη από
1200m3/24h. Χαρακτηρίζεται σαν ισχυρά ραδιενεργός αλιπηγή. Η ισχυρή
ραδιενέργεια της οµάδας των ραδιενεργών πηγών Θερµών Ικαρίας
αποδίδεται στην γειτνίαση τους µε τον γρανοδιορίτη του Ξυλοσύρτη.
- 89 -
ΠΗΓΗ: ΚΡΑΤΣΑ

Υψόµετρο: 0
Ανάβλυση: Σηµειακή
PH: 6,7
H2S: -
CO2: 25 p.p.m
HCO3: 128 p.p.m
σχιστόλιθοι µε µάρµαρα και
µε διαστρώσεις γνεύσιου και
- 90 -

Ca 1302,6 Cl 21446,29
Mg 870,41 SO4 2866,47
Na 11839,08 HCO3 113,78
K 508,4 CO3 -
NH4 0,5 62.000/29 0C F 1,4
µmho/cm
7
Sr 10,92 I 0,42
Li 0,58 Σ. ανιόντων 24429,36
Ba 0,4 SiO2 24
Ολική 6730 αλάτων
Παρατηρήσεις: Η παροχή εκτιµήθηκε περίπου 500m3/24h.

Χαρακτηρίζεται σαν υπέρθερµος ισχυρά ραδιενεργός αλιπηγή. Τα νερά
για όλες τις πηγές της οµάδας των ιαµατικών πηγών Θερµών, καθώς
κατά την υπόγεια διαδροµή τους έρχονται σε επαφή µε τα ραδιενεργά
ορυκτά που συµµετέχουν στις πηγµατιτικές αποφύσεις του γρανοδιορίτη
του Ξυλοσύρτη και µε τα προϊόντα µεταστοιχείωσης αυτών και
καθίστανται ραδιενεργά.
- 91 -
ΠΗΓΗ: ΠΑΜΦΙΛΗ

Υψόµετρο: 0
PH: 6,80
H2S: -
CO2: 25 p.p.m
HCO3: 128 p.p.m
σχιστόλιθοι µε
µάρµαρα και
διαστρώσεις γνεύσιου και φλέβες γρανίτη.
- 92 -
ΑΠΟΤΕΛΈΣΜΑΤΑ ΧΗΜΙΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ∆ΕΙΓΜΑΤΟΣ

Ca 1290,58 Cl 21889,4
Mg 870,41 SO4 2948,12
Na 12068,96 HCO3 128,12
K 586,62 CO3 -
NH4 0,35 62.000/29 0C F 1,35
µmho/cm
Ολ.Fe 0,47 PH Br 1,25
7,25
Sr 10,92 I 0,45
Li 0,56 Σ. ανιόντων 24968,69
Ba 1 SiO2 22
Παρατηρήσεις: Η παροχή εκτιµήθηκε περίπου 1200m3/24h.

Χαρακτηρίζεται σαν υπέρθερµος, µέτρια ραδιενεργός, αλιπηγή. Η
απόσταση µεταξύ των πηγών Παµφίλη και Κράτσα είναι µερικές δεκάδες
µέτρα. Η γειτνίαση αυτή δεν δικαιολογεί λιθολογική µεταβολή του
υπεδάφους, και άρα η διαφορά στην ραδιενέργεια θεωρείται ότι
οφείλεται στην διαφορά παροχής. Η ραδιενέργεια είναι τόσο µεγαλύτερη
όσο µικρότερη είναι η παροχή. Η σχάση όµως που υπάρχει µεταξύ των
δύο αυτών παραγόντων δεν εκδηλώνεται µε σαφήνεια όταν τα περιθώρια
παροχής και ραδιενέργειας είναι µικρά.
- 93 -
ΠΗΓΗ: ΜΟΥΣΤΑΦΑ-ΛΙΤΖΑ (ΑΣΚΛΗΠΙΟΣ)
Θέση: ∆ίπλα στο Λιµεναρχείο

Υψόµετρο: 0
PH: 6,90
H2S: -
CO2: 20 p.p.m
HCO3: 157 p.p.m

µε διαστρώσεις γνεύσιου
- 94 -

Ca 905,81 Cl 15685,92
Mg 656,45 SO4 2132,08
Na 8735,63 HCO3 154,97
K 391,08 CO3 -
NH4 0,00 46.000/29 0C F 1
µmho/cm
7,2
Sr 9,8 I 0,3
Li 0,39 Σ. ανιόντων 17979,27
Ba 0,4 SiO2 17
Παρατηρήσεις: Η πηγή αναβλύζει παράκτια και υποθαλάσσια. Η

παροχή δεν είναι δυνατό να υπολογιστεί, είναι όµως σηµαντική.
Χαρακτηρίζεται σαν ισχυρά ραδιενεργός αλιπηγή. Το νερό διοχετεύεται
στο υδροθεραπευτήριο Μουσταφά-Λίτζα (Ασκληπιός) Αγίου Κηρύκου.
- 95 -
ΠΗΓΗ: ΛΟΥΜΑΚΙΑ (ΠΑΛΑΙΑ ΘΕΡΜΑ)
Θέση: Παλαιά Θέρµα

Υψόµετρο: 0
PH: 6,95
H2S: -
CO2: 19 p.p.m
HCO3: 177 p.p.m

µε διαστρώσεις γνεύσιου
- 96 -

Ca 737,47 Cl 14604,75
Mg 721 SO4 1936,59
Na 8137,93 HCO3 179,37
K 391,08 CO3 -
NH4 0,00 43.000/29 0C F 0,65
µmho/cm
Ολ.Fe 0,13 PH Br 1,7
7,3
Sr 7,8 I 0,04
Li 0,44 Σ. ανιόντων 16723,31
Ba 0,09 SiO2 17,7
Σ. κατιόντων 9996,75 B 3
Παρατηρήσεις: Η πηγή Λουµακιά (Παλαιά Θέρµα) βρίσκεται σε

µικρή απόσταση ανατολικά από τις κύριες ιαµατικές πηγές των Θερµών
και ανήκει στην οµάδα τους. Είναι µεσόθερµη αλιπηγή µε µέτρια
ραδιενέργεια. Οι µειωµένες τιµές της ραδιενέργειας και της
θερµοκρασίας οφείλονται στην πρόσµιξη µε το θαλασσινό νερό κατά την
ανάβλυση.
- 97 -
4.5 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ

ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΑΜΑΤΙΚΟ ΤΟΥΡΙΣΜΟ
Ο ιαµατικός τουρισµός είναι δυνατό να αποτελέσει και µέσο
ξεκούρασης, αναζωογόνησης και ανανέωσης εκτός από µέσο θεραπείας.
Έτσι από κοινού η εισπνευσιοθεραπεία, η ποσιθεραπεία και η
λουτροθεραπεία που έχουν µεγάλη σχέση µεταξύ τους µπορούν να
αποτελέσουν µορφές τουρισµού που θα συµβάλλουν στην πρόληψη,
αποκατάσταση της υγείας, ξεκούραση και οµορφιά, δηλαδή ταυτόχρονη
ανάγκη για διακοπές και θεραπεία µαζί σε ένα πρότυπο περιβάλλον. Τα
λουτρά Ικαρίας µπορούν να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν σε κέντρα
τουρισµού υγείας δηλαδή σε κέντρα θεραπείας που να είναι και κέντρα
αναψυχής και ηρεµίας για όλες τις ηλικίες για περισσότερους µήνες του
έτους, αφού όλες βρίσκονται κοντά στη θάλασσα και έχουν καλό κλίµα,
βασικά στοιχεία για ποικίλες εφαρµογές στη λουτροθεραπεία.
Η βελτίωση των εγκαταστάσεων των λουτρών της Ικαρίας µε
σύγχρονη υποδοµή και εξοπλισµό είναι αναγκαία για την πλήρη
αξιοποίηση των ιαµατικών ιδιοτήτων των νερών των πηγών.
Ταυτόχρονα, η ένταξη των πηγών σε ένα πλέγµα ποικίλων
εγκαταστάσεων που να συνδυάζουν και άλλες δραστηριότητες
(αθλητισµός για όλες τις ηλικίες, πολιτιστικά, εγκαταστάσεις αναψυχής
για νέους και παιδιά, πάρκα πρασίνου) επιτυγχάνεται η ανάδειξη των
πηγών σε παραθεριστικά κέντρα τουρισµού µακράς παραµονής για όλες
τις ηλικίες.
Τα απαιτούµενα έργα υποδοµής για τα λουτρά και γενικά τους
τόπους έλξης επισκεπτών καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια του έτους θα
πρέπει να είναι µεγάλης κλίµακας γιατί οι χώροι που θα προσφέρονται
προορίζονται εκτός της θεραπείας ιατρικών παθήσεων και για τη
γενικότερη βελτίωση της φυσικής κατάστασης και υγείας των
επισκεπτών τους.
Βασικό αίτηµα είναι η ευχέρεια προσπέλασης δηλαδή οι περιοχές
που προορίζονται για κέντρα τουρισµού µακράς παραµονής πρέπει να
βρίσκονται κοντά σε αερολιµένα και να εξυπηρετούνται από καλό οδικό
δίκτυο. Γενικότερα, η σωστά οργανωµένη υποδοµή µεταφορών εκτός
των άλλων συµβάλλει και στην αξιοποίηση του φυσικού δυναµικού των
πηγών λόγω της µεγαλύτερης έκτασης και προβολής που θα αποκτήσουν.
Η πλήρης αξιοποίηση των ιαµατικών πηγών της Ικαρίας µπορεί να
γίνει προς όφελος της οικονοµίας σε εθνικό αλλά και σε τοπικό επίπεδο.
Η αξιοποίηση των πηγών είτε από ιδιώτες είτε από την Τοπική
Αυτοδιοίκηση µε τη δηµιουργία κοινοτικών επιχειρήσεων αποτελεί και
µια µορφή τοπικής και περιφερειακής ανάπτυξης της χώρας. Τα
οικονοµικά οφέλη θα είναι πολλά για την Τοπική Κοινωνία.
- 98 -
Ενδεικτικά αναφέρονται:
• εισροή περισσότερου συναλλάγµατος εφόσον θα έχουµε τουρισµό
µακράς παραµονής.
• νέες θέσεις απασχόλησης µε την τόνωση της οικονοµικής
δραστηριότητας λόγω της ανάπτυξης των ιαµατικών πηγών αλλά
και λόγω κατασκευής αρχικής υποδοµής όπως είναι η υποδοµή
υγείας και αθλητικών εγκαταστάσεων (νοσοκοµείων, γηπέδων
κλπ.).
• ζήτηση για ανάπτυξη υπηρεσιών αγοράς ( τράπεζες, καταστήµατα,
εστιατόρια κλπ.).
• ζήτηση αγαθών για περισσότερους µήνες το χρόνο και εξοµάλυνση
της εποχικότητας των τουριστικών δραστηριοτήτων κατά τη
διάρκεια των θερινών µηνών - φορολογικά και άλλα έσοδα για τις
τοπικές αρχές.
• βελτίωση των υπηρεσιών στον τοµέα µεταφορών (αεροδρόµια,
οδικές συνδέσεις κλπ.).
• ζήτηση για εγκαταστάσεις και ειδική υποδοµή (ιατρική) υψηλού
επιπέδου για τον εξοπλισµό των υδροθεραπευτηρίων και των
ιατρικών µονάδων.
• Επίσης, δεν θα πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι πριν από
κάθε είδους ανάπτυξη για την αξιοποίηση των ιαµατικών πηγών
χρειάζεται να ληφθούν µέτρα για την προστασία του τοπίου και
την εξασφάλιση της ποιότητας του περιβάλλοντος γιατί οι
περισσότερες ιαµατικές πηγές βρίσκονται σε περιοχές όπου
συνδυάζεται βουνό µε θάλασσα κάτω από εξαιρετικές
κλιµατολογικές συνθήκες. Η διατήρηση του γνήσιου φυσικού
περιβάλλοντος στα κέντρα παραθερισµού αποτελεί κύριο µέληµα.
Η προστασία των ιαµατικών νερών, σηµαντικών φυσικών πόρων
που εντάσσονται γενικότερα στο υδάτινο δυναµικό της χώρας,
αποτελεί πρωταρχικό σκοπό. Είναι γνωστό ότι η υποβάθµιση του
περιβάλλοντος πέρα από τη καταστροφή της αρχικής φυσικής
οµορφιάς συντελεί και στη µείωση της ανταγωνιστικότητας του
συγκεκριµένου θέρετρου στην τουριστική αγορά.
Βασική είναι και η σηµασία της έρευνας αγοράς και της διαφήµισης,
θέµα στο οποίο η Ικαρία υστερεί πολύ, µε αποτέλεσµα οι ιαµατικές πηγές
της Ικαρίας να µην είναι διεθνούς φήµης. Εποµένως, συµπερασµατικά θα
λέγαµε για τα λουτρά Ικαρίας ότι ο σηµερινός προορισµός τους που είναι
κυρίως µόνο για θεραπευτικούς σκοπούς θα έπρεπε να επεκταθεί.
Πρωταρχικός σκοπός είναι να αξιοποιηθούν οι δυνατότητες που
προσφέρουν, ώστε να διευρυνθεί το πεδίο των δραστηριοτήτων τους και
να αποτελέσουν κέντρα έλξης τουριστών όλων των ηλικιών για
περισσότερους µήνες του χρόνου. Η Ικαρία συνδυάζει βουνό, θάλασσα,
- 99 -
και θερµό κλίµα. Αυτό αποτελεί ιδανικό προνόµιο µε πολλά περιθώρια

αξιοποίησης και ανάδειξης των πηγών της σε αξιόλογα τουριστικά
κέντρα υγείας για τουρισµό µακράς παραµονής για όλες τις ηλικίες.
- 100 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ
1. Θεσµικό πλαίσιο για την γεωθερµία.
2. Κωδικοποίηση της Νοµοθεσίας για τις ιαµατικές πηγές.
3. Βασικές έννοιες & ορισµοί.
- 101 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ

ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ
Το νοµοθετικό πλαίσιο που διέπει την εκµετάλλευση της

γεωθερµικής ενέργειας χαµηλής ενθαλπίας στην Ελλάδα καθορίζεται από
το Νόµο 1475/1984 (“Αξιοποίηση του γεωθερµικού δυναµικού”, ΦΕΚ
131/Α/11.09.1984), ο οποίος συµπληρώθηκε από την Υπουργική
Απόφαση ∆9-Β/Φ.261/31928 (“Καθορισµός µισθώµατος γεωθερµικής
ενέργειας χαµηλής ενθαλπίας για άµεση χρήση βάσει του
καταναλισκοµένου θερµοενεργειακού δυναµικού του γεωθερµικού
ρευστού”, ΦΕΚ 958/Β/31.12.1993) και τροποποιήθηκε από το Νόµο
2244/1994 (“Ρύθµιση θεµάτων ηλεκτροπαραγωγής από ανανεώσιµες
πηγές ενέργειας και από συµβατικά καύσιµα και άλλες διατάξεις”, άρθρο
8, ΦΕΚ 168/Α/7.10.1994).
Σύµφωνα µε το ισχύον νοµοθετικό πλαίσιο, το γεωθερµικό
δυναµικό κατατάσσεται στα “εξηρηµένα υπέρ του ∆ηµοσίου
µεταλλευτικά ορυκτά”. Αυτό σηµαίνει ότι:
Α) Το δικαίωµα έρευνας και εκµετάλλευσης δεν ανήκει στον ιδιοκτήτη
του εδάφους υπό το οποίο υπάρχουν τα γεωθερµικά ρευστά.
Β) Το γεωθερµικό δυναµικό ανήκει στην αποκλειστική κυριότητα του
Ελληνικού ∆ηµοσίου, το οποίο ασκεί τα σχετικά δικαιώµατα
αναζήτησης, έρευνας και εκµετάλλευσης. Τα δικαιώµατα αυτά
εκµισθώνονται σύµφωνα µε τα προβλεπόµενα στο Μεταλλευτικό Κώδικα
(Ν∆ 210/73, ΦΕΚ 277/Α/5.10.1973 και 295/Α/24.10.1973).
Στο άρθρο 3 του Νόµου 1475/1984 αναφέρεται ότι το ∆ηµόσιο
µπορεί να εκµισθώνει τα δικαιώµατα αναζήτησης, έρευνας και
εκµετάλλευσης, κατά προτεραιότητα και ανεξάρτητα από το χρόνο
κατάθεσης της αίτησής τους στις εξής κατηγορίες φορέων:
● φορείς του δηµοσίου τοµέα
● επιχειρήσεις του δηµοσίου τοµέα
● επιχειρήσεις των Οργανισµών Τοπικής Αυτοδιοίκησης
● γεωργικούς και βιοτεχνικούς συνεταιρισµούς
● Έλληνες εργαζόµενους στο εξωτερικό που αναλαµβάνουν επενδυτικές
πρωτοβουλίες για την εκµετάλλευση πηγών γεωθερµικής ενέργειας µε
κεφάλαια που προέρχονται αποδεδειγµένα από συνάλλαγµα.
Η µίσθωση των προαναφερθέντων δικαιωµάτων σε φορέα του
ιδιωτικού τοµέα είναι δυνατή εφ’ όσον αυτός αναδειχθεί ως πλειοδότης
σε σχετική πλειοδοτική δηµοπρασία εκµίσθωσης. Σύµφωνα όµως µε το
άρθρο 8 του Νόµου 2244/1994, σε περιοχές οι οποίες δεν έχουν
ερευνηθεί από το ∆ηµόσιο ή από τις έρευνες που έχουν γίνει δεν έχει
διαπιστωθεί η ύπαρξη γεωθερµικού πεδίου, επιτρέπεται η απευθείας
µίσθωση σε φυσικό ή µόνιµο πρόσωπο που έχει τα εχέγγυα, τηρούµενης
- 102 -
της προτεραιότητας υποβολής της σχετικής αίτησης, µε απόφαση του

Υπουργού Βιοµηχανίας, Ενέργειας και τεχνολογίας, ύστερα από σχετική
γνωµοδότηση του ΙΓΜΕ.
Η διάρκεια της µίσθωσης δεν µπορεί να έχει διάρκεια µικρότερη
από 15 και µεγαλύτερη από 30 έτη. Η διάρκεια αυτής είναι δυνατό να
παραταθεί έως 20 ακόµα χρόνια. Ο µισθωτής υποχρεούται να καταβάλει
αναλογικό µίσθωµα, το οποίο υπολογίζεται µε βάση την
καταναλισκόµενη ενέργεια του γεωθερµικού πεδίου. Στην Υπουργική
Απόφαση υπ’ αριθ. ∆9-Β/Φ.261/31928 καθορίζεται ότι το µίσθωµα αυτό
ισούται µε την αξία (σε δραχµές) της ισοδύναµου ενέργειας του φυσικού
αερίου πολλαπλασιασµένης µε ένα συντελεστή Κ=0,05 ή 0,10 (δηλ.5% ή
10%, αντίστοιχα) ο οποίος καθορίζεται από τον Υπουργό Βιοµηχανίας,
Ενέργειας και τεχνολογίας.
Στις περιπτώσεις εκµίσθωσης γεωθερµικού πεδίου στο οποίο έχουν
γίνει από το ∆ηµόσιο έργα υποδοµής (γεωτρήσεις, αντλιοστάσια, δίκτυα
διανοµής γεωθερµικού ρευστού κλπ.), καταβάλλεται από το µισθωτή και
πάγιο µίσθωµα. Το ύψος του παγίου µισθώµατος είτε καθορίζεται µε
απόφαση του Υπουργού Βιοµηχανίας, Ενέργειας και Τεχνολογίας είτε
(στην περίπτωση των µισθώσεων µε πλειοδοτική δηµοπρασία)
προβλέπεται στη διακήρυξη. Το πάγιο µίσθωµα αναπροσαρµόζεται ανά
τριετία µε απόφαση του Υπουργού Βιοµηχανίας, Ενέργειας και
Τεχνολογίας και µέχρι ποσοστού 20% επί του αρχικού παγίου. Ο
µισθωτής του γεωθερµικού δυναµικού υποχρεούται και στην καταβολή
αναλογικού µισθώµατος ίσου µε το 8% επί της αξίας των
εκµεταλλευοµένων από αυτόν παραπροϊόντων και υποπροϊόντων του
γεωθερµικού δυναµικού (Νόµος 2244/1994, άρθρο 8).
Ως παραπροϊόντα θεωρούνται άλλα τυχόν συµπαραγόµενα
προϊόντα εκτός του θερµοενεργειακού περιεχοµένου ρευστού
(εκµεταλλεύσιµα αέρια, µέταλλα κτλ). Υποπροϊόν θεωρείται το αποµένον
γεωθερµικό ρευστό µετά τη λήψη των ανωτέρω προϊόντων και
παραπροϊόντων. Προϊόντα, παραπροϊόντα ή και υποπροϊόντα
εκµετάλλευσης γεωθερµικού δυναµικού, εφόσον δεν αξιοποιούνται από
τον έχοντα το δικαίωµα εκµετάλλευσης τους, ανήκουν στο δηµόσιο το
οποίο µπορεί να τα διαθέσει κατά βούληση.
Το ∆ηµόσιο διαθέτει το δικαίωµα να περιορίζει την έκταση
εκµισθωµένου πεδίου, ύστερα από γνωµοδότηση του ΙΓΜΕ, για λόγους
δηµοσίου συµφέροντος ή άλλους, αναγόµενους σε ορθολογική
εκµετάλλευση γειτονικού γεωθερµικού πεδίου ή χαµηλό ρυθµό
αξιοποίησης του γεωθερµικού δυναµικού του εκµισθωµένου πεδίου σε
σχέση µε τις συµβατικές υποχρεώσεις του µισθωτή και τα διεθνώς
κρατούντα (Νόµος 2244/1994, άρθρο 8).
- 103 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2. ΚΩ∆ΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑΣ

ΓΙΑ ΤΙΣ ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Ανακήρυξη ιαµατικών πηγών & αποχαρακτηρισµός
Άρθρο 1
Άρθρο 1ν. 2188/1920, όπως συµπληρώθηκε µε άρθρο 30 Ν.∆. 3430/55,
σε συνδυασµό µε το άρθρο 2 παρ. 3 του ν. 1624/1951, το άρθρο 1 περ. 31
του Π.∆. 313/01 και το άρθρο 3 παρ. 2 του ν. 1278/82.
Ιαµατικές πηγές, κατά την έννοια του παρόντος νόµου, είναι οι

ευρισκόµενες στην Ελλάδα πηγές υδάτων µεταλλικών ή µη, οι οποίες
ανακηρύσσονται ως ιαµατικές µε Προεδρικό ∆ιάταγµα που εκδίδεται µε
πρόταση του Υπουργού Ανάπτυξης µετά από καταφατική γνωµοδότηση
του Κεντρικού Συµβουλίου Υγείας που βεβαιώνει τις ιαµατικές ιδιότητες
αυτών. Με τον ίδιο τρόπο είναι δυνατόν να αρθεί ο χαρακτηρισµός µιας
πηγής ως ιαµατικής.
Η αναγνώριση µιας πηγής ως ιαµατικής γίνεται είτε µετά από
αίτηση του ιδιοκτήτη προς το Υπουργείο Ανάπτυξης είτε και
αυτεπαγγέλτως.
Σε περίπτωση αρνητικής γνωµοδότησης του Κεντρικού
Συµβουλίου Υγείας σε αίτηση του Υπουργού Ανάπτυξης για τον
αποχαρακτηρισµό µιας πηγής ως ιαµατικής, είναι δυνατόν να
πραγµατοποιηθεί ο αποχαρακτηρισµός µε Προεδρικό ∆ιάταγµα που
εκδίδεται µε πρόταση του Υπουργού Ανάπτυξης.
Η έκδοση Προεδρικού ∆ιατάγµατος για την άρση του
χαρακτηρισµού µιας πηγής ως ιαµατικής επιφέρει αυτοδικαίως την
επαναφορά των πραγµάτων στην προ της ανακήρυξης της ιαµατικής
πηγής πραγµατική και νόµιµη κατάσταση.
Άρθρο 2
Άρθρο 1.2.3 και 4 του Β.∆. 7/21 Αυγούστου 1920 Περί ανακηρύξεως
µιας πηγής υδάτων µεταλλικών ή µη ως ιαµατικής πηγής και αδείας
εκµετάλλευσης αυτής, όπως τροποποιήθηκε µε το Π.∆. της 27
Νοεµβρίου/2 ∆εκεµβρίου 1925, σε συνδυασµό µε το άρθρο 2 παρ. 3 του
ν. 1624/1951, το άρθρο 1 περ. 31 και 14 παρ. 4 περ. β Π.∆. 313/01 και το
άρθρο 3 παρ. 2 του ν. 1278/82.
1. Για την ανακήρυξη µιας πηγής ως ιαµατικής και τη χορήγηση

άδειας εκµετάλλευσης αυτής υποβάλλεται αίτηση από τον ιδιοκτήτη του
εδάφους όπου βρίσκονται οι πηγές, ή τον ενοικιαστή, στην οποία
καθορίζεται η τοποθεσία της πηγής. Την αίτηση συνοδεύουν τα
ακόλουθα δικαιολογητικά:
- 104 -
α. Πιστοποιητικά που εκδίδουν από τον οικείο υποθηκοφύλακα ή

άλλη επίσηµη βεβαίωση περί του κυρίου του εδάφους από το οποίο
αναβλύζουν οι πηγές. Εάν την αίτηση υποβάλει ο ενοικιαστής,
συνυποβάλλεται και επίσηµο αντίγραφο του µισθωτηρίου συµβολαίου.
β. Σχεδιάγραµµα σε κλίµακα 1:500 της περιοχής όπου βρίσκονται οι
πηγές, η οποία κρίνεται απαραίτητη για την ανέγερση
υδροθεραπευτηρίου και των και των αναγκαίων παραρτηµάτων. Τα
τυχόν υπάρχοντα κτήρια ή άλλα έργα πρέπει να αποτυπώνονται στο
σχεδιάγραµµα. Το σχεδιάγραµµα πρέπει να συντάσσεται από µηχανικό.
γ. Ιστορική και επιστηµονική έκθεση περί των φυσικοϊατρικών
ερευνών των πηγών, του κλίµατος και γενικά των συνθηκών υγιεινής του
τόπου όπου βρίσκονται οι πηγές.
δ. Έκθεση χηµικής ανάλυσης των υδάτων που διενεργείται σ’ ένα
από τα Χηµεία των Εθνικών Πανεπιστηµίων ή του Υπουργείου των
Οικονοµικών ή του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών
Ερευνών ή των µεταλλειολογικών εργαστηρίων του Υπουργείου Εθνικής
Οικονοµίας ή του Χηµείου του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου ή στο
Γενικό Χηµείο του Κράτους. Η έκθεση της ανάλυσης πρέπει να περιέχει:
Α. Από τις φυσικές ιδιότητες:
• Την θερµοκρασία
• Την πυκνότητα
• Την αγωγιµότητα
• Το σηµείο πήξεως
• Την ραδιενέργεια
Β. Από τη χηµική σύσταση:
• Τον προσδιορισµό του στερεού υπολείµµατος.
• Τον υποθετικό συνδυασµό των ιόντων σε αλάτων.
• Την αναγραφή όλων των βάσεων και οξέων σε γραµµάρια κατά
χιλιόγραµµο ύδατος.
• Τον υπολογισµό των ευρεθέντων σε κατιόντα και ανιόντα
• Υπολογισµό του τυχόν υπάρχοντος ελεύθερου διοξειδίου του άνθρακα
σε κυβικά εκατοστά αερίου, σε θερµοκρασία της πηγής και κανονική
πίεση για κάθε ένα χιλιόγραµµο ύδατος.
• Τον προσδιορισµό των διαλυµένων αερίων στο νερό. Προκειµένου για
πόσιµες ιαµατικές πηγές, η ανάλυση πρέπει να γίνεται µέσα στο τρέχον
έτος. Η λήξη και σφράγιση του δείγµατος πρέπει να γίνεται παρουσία
αντιπροσώπου της αρχής που διενεργεί την έκθεση χηµικής ανάλυσης
των υδάτων, σύµφωνα µε την παρ. 1 περ.δ του παρόντος άρθρου, ο
οποίος πιστοποιεί την ταυτότητα της πηγής, και προσδιορίζονται
επιτόπου τα συστατικά που χρήζουν άµεσο προσδιορισµό. Οι δαπάνες
της ανάλυσης επιβαρύνουν τους ιδιοκτήτες των πηγών (τους αιτούντες).
• Έκθεση βακτηριολογικής εξέτασης γενοµένης στο µικροβιολογικό
εργαστήριο του Πανεπιστηµίου ή στο εργαστήριο της υγιεινής και
- 105 -
µικροβιολογίας του Υπουργείου Υγείας και Πρόνοιας ή από άλλο

δηµόσιο ιατρό που είναι εντεταλµένος από το εν λόγω Υπουργείο και που
φέρει το βαθµό του Νοµιάτρου προκειµένου για πηγές πόσιµων
ιαµατικών υδάτων.
• Υπόµνηµα που θα αναφέρει τα τυχόν παρατηρηθέντα ή τα
προσδοκώµενα θεραπευτικά αποτελέσµατα και την χρονική περίοδο κατά
την οποία ενδείκνυται ή είναι δυνατή η χρήση των λουτρών. Στο
υπόµνηµα πρέπει να καθορίζονται τα υπάρχοντα µέσα συγκοινωνίας που
εξυπηρετούν τις ανάγκες τις ανάγκες της πηγής, καθώς και προς τον
σκοπό αυτό υπάρχοντα τυχόν οικήµατα, ξενοδοχεία ή άλλα µέσα
παροχής ανάπαυσης και ευµάρειας.
2. Ο Υπουργός Ανάπτυξης διαβιβάζει τα ανώτερα έγγραφα προς το
Κεντρικό Συµβούλιο Υγείας, το οποίο οφείλει σ’ ένα µήνα να
γνωµοδοτήσει για την ιαµατικότητα των υδάτων και την θεραπευτική
τους ιδιότητα την οποία, ελλείψει κλινικών παρατηρήσεων, µπορεί να
βασίσει σε όµοιες παρατηρήσεις που έγιναν αλλού σε νερά ανάλογης
φύσης. Σε περίπτωση καταφατικής γνωµοδότησης, ο Υπουργός προκαλεί
την έκδοση του ∆ιατάγµατος της ανακήρυξης της πηγής ως ιαµατικής,
παρέχει την εκµετάλλευση των ιαµατικών πηγών και ορίζει τους τυχόν
ενδεικνυόµενους ειδικούς όρους λειτουργίας του υδροθεραπευτηρίου.
Το πρωτότυπο της άδειας καταχωρίζεται στο µητρώο ιαµατικών
πηγών που τηρείται, αντίγραφα ή αποσπάσµατα του οποίου χορηγούνται
στους αιτούντες.
Άρθρο 3
Άρθρο 6 του Β.∆. της 7/21 Αυγ. 1920 σε συνδυασµό µε το άρθρο 3 παρ.
2 του Ν. 1278/82.
Οι διατάξεις του προηγούµενου άρθρου δεν έχουν εφαρµογή για

τις ιαµατικές πηγές κυριότητας Ε.Ο.Τ. οι οποίες τελούσαν σε
εκµετάλλευση το έτος 1920, για εκείνες δε που περιέρχονται σε
εκµετάλλευση από το έτος αυτό και µετά απαιτείται µεν η κατά τα
ανωτέρω άρθρα ανακήρυξη της πηγής ως ιαµατικής και η γνωµοδότηση
του Κεντρικού Συµβουλίου Υγείας, αλλά αντί των λοιπών στο
προηγούµενο άρθρο αναφερόµενων στοιχείων αποστέλλεται µόνο γενική
περί αυτών έκθεση της Υπηρεσίας και έκθεση της χηµικής ανάλυσης των
υδάτων.
- 106 -
Άρθρο 4
Άρθρο 1 ν. 2188/1920, 5 Β.∆. 7/21 Αυγ. 1920 σε συνδυασµό µε το άρθρο
2 παρ. 3 του ν. 1624/1951, το άρθρο 1 περ. 31. του Π.∆. 313/2001 και το
άρθρο 3 παρ. 2 του ν. 1278/82.
Η αναγνώριση µιας πηγής υδάτων ως ιαµατικής αίρεται µετά από

εξακρίβωση ότι συντρέχουν οι προς τούτο λόγοι, οι οποίοι µπορεί να
είναι δυο ειδών: α) απώλεια συστατικών του ύδατος σε βαθµό ώστε να
µεταβάλλεται η σύσταση αυτού κατά τρόπο που του αφαιρεί κάθε
θεραπευτικότητα και β) λόγοι υγιεινής ώστε να αποκλείεται η
συγκέντρωση ανθρώπων στο µέρος που βρίσκονται οι πηγές. Και στις
δυο περιπτώσεις απαιτείται έκδοση Προεδρικού ∆ιατάγµατος µετά από
αιτιολογηµένη γνωµοδότηση του Κεντρικού Συµβουλίου Υγείας, µε το
οποίο αίρεται η προηγούµενη αναγνώριση της πηγής ως ιαµατικής και
απαγορεύεται η περαιτέρω λειτουργία αυτής.
Κυριότητα, κατηγορίες και εκµετάλλευση των ιαµατικών πηγών
Άρθρο 5
Άρθρο 2 του ν. 2188/1920 σε συνδυασµό µε αρ. 2 παρ. 3 του Ν. 1624/51
& άρθρο 9 του Ν. 4109/60.
Ιαµατικές πηγές οι οποίες λειτούργησαν µε οποιαδήποτε µορφή

εκµετάλλευσης την 1η Ιανουαρίου 1920 ανήκουν κατά κυριότητα στον
ιδιοκτήτη του εδάφους από το οποίο αναβλύζουν. Η άσκηση του
δικαιώµατος της κυριότητας περιορίζεται από τις διατάξεις του παρόντος.
Ιαµατικές πηγές που δεν τελούσαν σε εκµετάλλευση την 1η
Ιανουαρίου 1920 καθώς και όσες ανακηρύχθηκαν νόµιµα µετά την 1η
Ιανουαρίου 1920 και εφεξής, ανήκουν κατά κυριότητα στον Ε.Ο.Τ.
ανεξάρτητα της κυριότητας του εδάφους από το οποίο αναβλύζουν.
Άρθρο 6
Άρθρο 11 του Ν. 4844/30 σε συνδυασµό µε αρ. 2 παρ. 3 του Ν. 1624/51
& άρθρο 9 του Ν. 4109/60.
Η εδαφική έκταση η οποία περικλείει κάθε ιαµατική πηγή που

ανήκει κατά κυριότητα στον Ε.Ο.Τ. και σε ακτίνα 500 µέτρων από
αυτήν, εφ’ όσον ανήκει κατά κυριότητα στο ∆ηµόσιο ή σε µονές,
αποτελεί αναπόσπαστο τµήµα της πηγής, διατίθεται για το σκοπό της
εκµετάλλευσης αυτής και διοικείται κατά τις σχετικές διατάξεις περί
ιαµατικών πηγών.
- 107 -
Άρθρο 7
Άρθρο 8 Αν. Ν. 828/1948.
Σε περίπτωση παραχώρησης ιαµατικών πηγών για εκµετάλλευση,

ο ιδιοκτήτης φυσικό η νοµικό πρόσωπο διατηρεί την κυριότητα του επί
της πηγής και της παραχώρησης έκτασης. Όλα τα έργα τα οποία θα
κατασκευασθούν για την εκµετάλλευση αυτή, καθώς και οι εκτάσεις που
θα αποκτήσουν µε απαλλοτρίωση ή οποιοδήποτε άλλο τρόπο, ανήκουν
κατά κυριότητα στον ιδιοκτήτη της ιαµατικής πηγής.
Άρθρο 8
Άρθρο 8 Ν. 2188/20 σε συνδυασµό µε άρθρο 1 Ν. 2992/22.
Η εκµετάλλευση των ιαµατικών πηγών κυριότητας Ε.Ο.Τ. γίνεται

για χρόνο που δεν υπερβαίνει τα 25 έτη.
Άρθρο 9
& άρθρο 9 του Ν. 4109/60.
Το Υπουργικό Συµβούλιο δύναται, µετά από πρόταση του Ε.Ο.Τ.

να επιτρέπει τη χρήση υδάτων ιαµατικών πηγών του Ε.Ο.Τ. στις
Κοινότητες στις οποίες βρίσκονται οι πηγές αυτές, εφόσον τα νερά αυτά
δεν χρησιµοποιούνται από το ∆ηµόσιο, µε την επιφύλαξη του
δικαιώµατος ανακλήσεως της άδειας χρήσεως, εάν πρόκειται να
εκχωρηθούν οι πηγές για πολλά χρόνια.
Άρθρο 10
& άρθρο 9 του Ν. 4109/60.
Με Προεδρικά ∆ιατάγµατα που εκδίδονται µε πρόταση του

Υπουργού Ανάπτυξης θα καθοριστούν οι λεπτοµέρειες εφαρµογής των
διατάξεων που αφορούν την εκµετάλλευση ιαµατικών πηγών και την
εκτέλεση έργων εντός και εκτός της προστατευτικής περιοχής.
Άρθρο 11
Άρθρο 1 Ν. 4086/1960 σε συνδυασµό µε το άρθρο 1 παρ. 31 του Π.∆.
313/2001.
Οι νοµίµως ανακηρυγµένες ιαµατικές πηγές κατατάσσονται για

την εφαρµογή των διατάξεων της κείµενης νοµοθεσίας, σε δύο
κατηγορίες:
- 108 -
Α) Ιαµατικές πηγές Τουριστικής σηµασίας

και
Β) Ιαµατικές πηγές Τοπικής σηµασίας
Η κατάταξη αυτή γίνεται µε βάση τα πιο κάτω κριτήρια:
1. Τον αριθµό των λουοµένων σε κάθε πηγή
2. Τον αριθµό των αλλοδαπών τουριστών
3. Τη σηµασία του ιαµατικού νερού που προσδιορίζεται από την
χηµική του σύνθεση
4. Για ειδικούς τουριστικούς λόγους.
Η κατάταξη των σε µια από τις πιο πάνω κατηγορίες γίνεται
ταυτόχρονα µε την ανακήρυξη αυτών ως ιαµατικών και περιλαµβάνεται
στο Προεδρικό ∆ιάταγµα µε το οποίο γίνεται η ανακήρυξή τους. Με το
Προεδρικό ∆ιάταγµα που εκδίδεται µε πρόταση του Υπουργού
Ανάπτυξης (άρθρο 1 παρ. 31 του Π.∆. 313/2001) είναι δυνατή η
αντικατάσταση ιαµατικών πηγών τοπικής σηµασίας σε τουριστικής
σηµασίας. Αποκλείεται όµως ανάλογη αντικατάσταση ιαµατικών πηγών
τουριστικής σηµασίας σε τοπικής σηµασίας.
- 109 -
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3. ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ & ΟΡΙΣΜΟΙ
Αλιπηγές: οι πηγές όπου τα διαλελυµένα στερεά συστατικά

υπερβαίνουν τα 15 mg/l νερού.
Ακρατόθερµες ή απλές θερµές πηγές: είναι ολιγοµεταλλικές πηγές
µε θερµοκρασία µεγαλύτερη από 25 0C, µε σύνολο διαλελυµένων
στερεών συστατικών µικρότερο του 1 mg/l.
Ακρατοπηγές: όταν η ολιγοµεταλλικές πηγές έχουν θερµοκρασία
µικρότερη των 20 0C.
Αλκαλικές πηγές: είναι η πηγές, όπου το σύνολο των διαλελυµένων
στερεών συστατικών είναι µεγαλύτερο από 1 mg/l νερού και στα οποία
συστατικά επικρατούν το ανιόν HCO3- και το κατιόν Να+.
Αλκαλικών γαιών: πηγές µε περισσότερο του 1 mg/l νερού
διαλελυµένα στερεά συστατικά, όπου επικρατούν το ανιόν HCO3- και τα
κατιόντα Ca++ και Mg++.
Ατµίδες: ανοίγµατα στην επιφάνεια της Γης, από όπου εκλύονται
αέρια.
Ατµόλουτρα [σάουνα]: είναι είδος της λουτροθεραπείας όπου έχουµε
την εναλλαγή του ζεστού µε κρύο νερό καθώς και αναπαραγωγή του
ζεστού αέρα και του ατµού.
Γεωθερµική βαθµίδα: από τις διάφορες µετρήσεις προέκυψε, ότι
κατά µέσο όρο η θερµοκρασία αυξάνει κάτωθεν της επιφάνειας της Γης
κατά 1 0C ανά 25-30 µ. Ο µέσος όρος αυτός κλήθηκε Γεωθερµική
βαθµίδα. Εννοείται ότι η τιµή αυτή είναι δυνατό να µεταβάλλεται από
τόπου εις τόπον λόγω διαφόρων αιτιών. Για παράδειγµα, διαδραµατίζει
ρόλο η φύση και η διάταξη ή και ο τεκτονισµός των πετρωµάτων.
Γεωθερµική ενέργεια: η γεωθερµική ενέργεια λαµβάνεται από πηγές
θερµότητας στο φλοιό της Γης και θεωρητικά αντιπροσωπεύει ένα
τεράστιο απόθεµα ενέργειας. Η γεωθερµική ενέργεια ανάλογα µε την
θερµοκρασία των ρευστών που ανέρχονται στην επιφάνεια
χαρακτηρίζεται ως υψηλής ενθαλπίας (για θερµοκρασίες πάνω από 150
0
C), µέσης ενθαλπίας (για θερµοκρασίες από 100-150 0C),και χαµηλής
ενθαλπίας (για θερµοκρασίες µικρότερες από 100 0C).
Γεωθερµικό δυναµικό: το σύνολο των γηγενών φυσικών ατµών, των
θερµών νερών, επιφανειακών ή υπόγειων, και της θερµότητας των
γεωλογικών σχηµατισµών.
Γυψοπηγές: οι πηγές όπου το θειϊκό ιόν επικρατεί στο Ca.
∆ισανθρακικά νερά: τα νερά πλούσια σε ελεύθερο CO2 και γενικά σε
SO4.
Εισπνευσιοθεραπεία: είναι µια µορφή εσωτερικής υδροθεραπείας,
που επιτυγχάνεται µέσω των αναπνευστικών οδών µε εισπνοές και
ρινοπλήσεις.
- 110 -
Ενδογενή νερά (Juvenille): το νερό που προέρχεται από πυριγενή

πετρώµατα κατά την διάρκεια της κρυσταλλώσεως ή από ροές φλέβας.
Είναι νερό που ανέρχεται κατευθείαν από το µάγµα και θεωρείται ότι
φτάνει για πρώτη φορά στην επιφάνεια.
Θαλασσοθεραπεία: όλες οι τεχνικές που χρησιµοποιούν συστατικά
θαλάσσιας προέλευσης, όπως φύκια, θαλασσινό νερό, µάσκες προσώπου
και σώµατος µε θαλασσινή λάσπη κτλ.
Θειούχες πηγές ή θειοπηγές: αυτές περιέχουν περισσότερο από 1
mg/l θείο.
Θερµά νερά: τα νερά που έχουν φυσική θερµοκρασία κατά 2 0C
µεγαλύτερη από την µέση ετήσια θερµοκρασία του τόπου στον οποίο
αναβλύζουν ή στο υπέδαφος του οποίου βρίσκονται.
Θερµαλισµός: το σύνολο των ενεργειών για την θεραπεία του
ανθρώπινου οργανισµού µε την χρήση των θερµοµεταλλικών νερών των
ιαµατικών πηγών.
Θερµοµεταλλικά νερά: τα θερµοµεταλλικά νερά έχουν φυσική
θερµοκρασία µεγαλύτερη από την µέση ετήσια θερµοκρασία του τόπου
στον οποίο αναβλύζουν και η περιεκτικότητα σε διαλελυµένα στερεά
συστατικά και αέρια είναι µεγαλύτερη από εκείνη των κοινών πόσιµων
νερών ή περιέχουν σπάνια δραστικά στοιχεία.
Ιαµατικά νερά: τα νερά που έχουν θεραπευτικές ιδιότητες και
ασκούν ευεργετική επίδραση στον ανθρώπινο οργανισµό ύστερα από
εξωτερική ή εσωτερική χρήση (λουτροθεραπεία, ποσιθεραπεία,
εισπνευσιοθεραπεία).
Κινησιοθεραπεία: η θεραπεία ορισµένων παθήσεων του ερειστικού
συστήµατος και του κινητήριου συστήµατος µε κινήσεις που εκτελούνται
σε διάφορα τµήµατα του κορµιού ή των άκρων.
Κλιµατοθεραπεία: η χρησιµοποίηση των ιδιοτήτων των ιαµατικών
νερών µε σκοπό τη διατήρηση ή την αποκατάσταση της υγείας.
Λασπόλουτρα (πηλοθεραπεία): Το λασπόλουτρο που είναι καθολικό
ή συνηθέστερα τοπικό κατάπλασµα στην περιοχή που πάσχει
(αρθρώσεις). Η δράση της λάσπης αποδίδεται κυρίως στις υψηλές
θερµοκρασίες 40-46οC και πλέον.
Λουτροθεραπεία: είναι η εµβύθιση ολόκληρου του σώµατος ή
µέρους του σώµατος σε κάποιο υλικό (νερό, λάσπη) για θεραπευτικούς
σκοπούς.
Μάχε (Mache): µονάδα µέτρησης της ραδιενεργού συγκεντρώσεως,
για να χαρακτηριστεί µια ιαµατική πηγή ως ραδιενεργός πρέπει να έχει
τουλάχιστον 15 Μ.
Μεταλλικά νερά: τα νερά αυτά διαφέρουν από τα συνηθισµένα είτε
για τη µεγάλη περιεκτικότητα σε άλατα είτε από το είδος των
διαλυµένων αλάτων ή αερίων που περιέχουν.
- 111 -
Ολιγοµεταλλικά νερά: τα νερά των οποίων η ποσότητα των

στοιχείων που περιέχουν είναι µικρότερη από 1 mg/l νερού. Εδώ
εντάσσονται οι ακρατόθερµες και οι ακρατοπηγές.
Οξυπηγές: είναι οι πηγές µε σύνολο διαλελυµένων στερεών
συστατικών µικρότερο του 1 mg/l νερού και ελεύθερο CO2 µεγαλύτερο
του 1 mg/lit νερού.
Πηγές Τουριστικής & Τοπικής Σηµασίας : κατάταξη των
ιαµατικών πηγών από την Νοµοθεσία µε βάση τον αριθµό των
λουοµένων σε κάθε πηγή, τον αριθµό των αλλοδαπών τουριστών, τη
σηµασία του ιαµατικού νερού (χηµική σύσταση) και από ειδικότερους
τουριστικούς λόγους.
Πικροπηγές: οι πηγές όπου το θειϊκό ιόν επικρατεί στο κατιόν Mg.
Πολυµεταλλικά νερά: τα νερά των οποίων η συνολική ποσότητα των
στοιχείων που περιέχουν είναι µικρότερη του 1 mg/l νερού. Εδώ
περιλαµβάνονται οι εξής πηγές: οξυπηγές, αλκαλικές, αλκαλικών γαιών,
χλωριονατριούχες, αλιπηγές, θειϊκονατριούχες, πικροπηγές, γυψοπηγές,
σιδηρούχες (περιέχουν σίδηρο άνω του 0,01 gr/kg νερού) και θειούχες
(περιέχουν θείο άνω του 0,001 gr/kg νερού).
Ποσιθεραπεία: είναι η εισαγωγή υγρών στο πεπτικό σύστηµα µε
πόση, για θεραπευτικούς σκοπούς. Η επίδραση των ιαµατικών νερών
οφείλεται στα µεταλλικά στοιχεία, (υπό µορφή ιόντων), στα κολλοειδή
και στα άλατα, τα οποία µε την κυκλοφορία φθάνουν στα διάφορα
όργανα του.
Ραδιούχα λουτρά: είναι είδος της λουτροθεραπείας όπου η θεραπεία
γίνεται µε την εισροή του ραδονίου στον οργανισµό. ∆εν υπάρχει
κίνδυνος από την ραδιενέργεια των ιαµατικών πηγών κατά το λούσιµο
γιατί η ραδιενέργεια οφείλεται αποκλειστικά στο ραδόνιο, το οποίο
αποβάλλεται και όχι σε άλατα ραδίου.
Σιδηρούχες πηγές: αυτές περιέχουν περισσότερο από 10 mg/l
σίδηρο.
Σπα (spa): αποτελεί συντόµευση της λατινικής έκφρασης «sanus per
acqua», δηλαδή «υγιής µέσω νερού». Τα Spa αναλαµβάνουν να
ξεκουράσουν το σώµα και το νου, να µας οµορφύνουν και να µας
ανανεώσουν.
Χλωριονατριούχες πηγές: είναι οι πηγές µε περισσότερο του 1 mg/l
νερού διαλελυµένα στερεά συστατικά όπου επικρατούν το ανιόν Cl- και
το κατιόν Na+.
Υδροθεραπεία: το σύνολο των θεραπευτικών µεθόδων που
αξιοποιούν τις φυσικές και τις χηµικές ιδιότητες του νερού (λουτρά,
πλύσεις, κολύµβηση).
Υδροκινησιοθεραπεία: είναι η χρησιµοποίηση του ιαµατικού νερού
σε πισίνες .
- 112 -
Υπέρθερµο νερό: νερό σε θερµοκρασία ανώτερη του σηµείου

βρασµού υπό ατµοσφαιρική πίεση (1000).
- 113 -
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Σπάθη Σ.Κ. (2000). Ιαµατικός τουρισµός και η ανάπτυξη του

τουρισµού υγείας στην Ελλάδα, Αθήνα, σελ. 21-78.
2. Πάπυρους Λαρούς Μπριτάννικα: Εγκυκλοπαίδεια
3. Πάπυρους Λαρούς Μπριτάννικα: Εγκυκλοπαίδεια τόµος Ελλάς
(ιαµατικές πηγές).
4. Μακρή Κ.Γ., Μακρή Α.Γ., Στράτη Β., Οικονόµου Μ.Ν.,
Παναγιωτίδη Ι., Αγαθοκλή Γ., (1965). Νεώτεραι έρευναι των
θερµοµεταλλικών ραδιενεργών πηγών της Νήσου Ικαρίας,
Θεσσαλονίκη, σελ. 206-242.
5. Βουρδούµπας Γ. (1999). Γεωθερµική ενέργεια, Χανία, σελ 1-16.
6. Γκιώνη-Σταυροπούλου Γ.(1983). Απογραφή θερµοµεταλλικών
πηγών Ελλάδας Ι Αιγαίο Πέλαγος, Αθήνα, σελ. 5-25, 95-116.
7. Παρασκευόπουλος Γ. (2003). Αξιοποίηση των φυσικών ιαµατικών
παραγόντων της Νότιας Ικαρίας, για την θεραπεία και
αποκατάσταση, Ικαρία, σελ. 20-36.
8. Κτένας Κ. (1969). Συνταχθείσα υπό Μαρίνου Γ. Γεωλογία της
νήσου Ικαρίας, Αθήνα, σελ. 64-85.
9. ∆ωρίκος Σ. Θερµοµεταλλικές πηγές της Χώρας, σελ. 7-53.
10. Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδας, Σύλλογος Μηχανικών
Μεταλλείων και µεταλλουργών µηχανικών (1989). Η αξιοποίηση
του Ελληνικού γεωθερµικού δυναµικού. Παρούσα κατάσταση και
προοπτικές, Απρίλιος 10-11, 1989, Αθήνα.
11. Γενική ∆ιεύθυνση Ενέργειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ε.Τ.Β.Α.
και SPEED (1996). Επενδυτικός οδηγός για την αξιοποίηση της
γεωθερµικής ενέργειας σε παραγωγικές δραστηριότητες στην
Ελλάδα, σελ. 6-10, 45-46.
12. Γενική ∆ιεύθυνση Ενέργειας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ε.Τ.Β.Α.
και SPEED (1996). Ενηµερωτικός οδηγός για τις δυνατότητες
αξιοποίησης της γεωθερµικής ενέργειας στην Ελλάδα, σελ. 8-18.
13. Πλατάκης Κ. Αι ραδιενεργοί θερµοµεταλλικαί πηγαί Ικαρίας, Σελ.
30-33.
14. Λέκκα Ν. (1938). Επτακόσιαι πενήντα Μεταλλικαί πηγαί της
Ελλάδος, Αθήνα, σελ. 221-224.
15. Υπουργείο Βιοµηχανίας, Ενέργειας & Τεχνολογίας, ∆ιεύθυνση
υδατικού δυναµικού & φυσικών πόρων (1986). Σχέδιο νόµου για
τα θερµοµεταλλικά νερά.
16. Παρασκευαϊδης Η. Εκδοτικός οίκος εποπτικών µέσων. Κόντου Σ.,
Φυλακτού ∆. Γενικός χάρτης, Γεωλογίας και ορυκτού πλούτου της
Ελλάδος, Κλίµακα 1:1.000.000.
17. ∆ερµιτζάκης.Μ.∆., Θεοδώρου Γ.Ε. Γλωσσάριο γεωλογικών
εννοιών (1994), Αθήνα σελ. 1094.
- 114 -
18. Τα λουτρά της Ελλάδας (2001). Περιηγητικός οδηγός, σελ. 76-83.
ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ∆ΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
Για την γεωθερµική ενέργεια:
1. www.cres.gr, Κέντρο Ανανεώσιµων Πηγών Ενέργειας (ΚΑΠΕ).

2. www.egnatia.ee.auth.gr/~aparv/geothermy/, Προσωπική ιστοσελίδα
Αρβανίτη.
3. www.Kpe-Kastor.Kas.sch.gr/energy1/lexiko/geothermia.htm, Κέντρο
Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Καστοριάς (ΚΠΕ).
4. www.physics 4u.gr/energy/geothermy.htm/, Ιστοσελίδα Φυσικής.
5. www.saintpaul.gr/technology/geo.htm, Ελληνογαλλική Σχολή
Πειραιά “ Ο Άγιος Παύλος”.
Για τις ιαµατικές πηγές:
6. www.users.otenet.gr/~pvlimni/scient/iama.html, Προσωπική
ιστοσελίδα της Χηµικού – Ερευνήτριας ∆ρ. Βάννα Πανδή -
Αγαθοκλή.
7. www.disabled.gr/gr-arts/iama1.html, Αναπηρία Τώρα (µη
κερδοσκοπική υποστηρικτική εταιρεία).
8. www.ikaria.gr, Ιστοσελίδα Ικαρίας.
9. www.tee.gr/online/afieromata/1998/2000/page 0.1.htm, Τεχνικό
Επιµελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ).
10. www.iama.gr/ethno/Therm/sarakiwt.html, Προσωπική ιστοσελίδα
του ιατρού - Ρευµατολόγου ∆ρ. Αθανάσιου Α.Σαρακιώτη.
11. www.users.hol.gr/~chriskir/h_therapeutikh_drash_twn_iamatikwn_lo
utrwn.htm, 10 Γυµνάσιο Σκύδρας Οµάδα Αγωγής Υγείας 2000-2001.
12. www.snikaria.gr, Σύλλογος Νεολαίας Ικαρίας (ΣΝΙ).
13. www.iama.gr/ethno/Therm/medelou.html, Προσωπική ιστοσελίδα
της Υδρογεωλόγου Υποδιευθύντριας αναπτυξιακών έργων ΕΤΒΑ, Π.
Μαντέλου.
14. www.iama.gr/ethno/Therm/kokalas.html, Προσωπική ιστοσελίδα
του Προϊστάµενου τµήµατος των ιαµατικών πηγών του ΕΟΤ, Θ.
Κοκάλα.
15. www.iama.gr/ethno/Therm/vlasopoul.html, Προσωπική ιστοσελίδα
του Φαρµακοποιού Ν. Βλασσόπουλου.
- 115 -

ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ - Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΙΚΑΡΙΑΣ PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΑΝΩΤΑΤΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΟ Ι∆ΡΥΜΑ

ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΙΑΜΑΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ: Η

ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΣΤΑΝΙΑ ΙΩΑΝΝΗ

ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ: ∆ρ.ΙΟΡ∆ΑΝΙ∆ΗΣ ΑΝ∆ΡΕΑΣ

3. Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ∆ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΠΗΓΩΝ ...…..53

Τα ηφαίστεια, οι ατµίδες και οι πηγές θερµού νερού µαρτυρούν ότι

µικρότερες από 100 0C). Η γεωθερµική ενέργεια υψηλής ενθαλπίας

1.2 ΓΕΩΘΕΡΜΙΑ - ΦΥΣΙΚΑ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΑ ΠΕ∆ΙΑ

● Φαινόµενα συναγωγής που προκαλούνται από κυκλοφορία νερού

Εικόνα 1.1: Σχηµατική παράσταση της γεωθερµικής προέλευσης.

σύστηµα πρέπει να είναι πολύ µεγάλες, της τάξης των εκατοντάδων

1.3 Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΗΣ

Η εκµετάλλευση της ενέργειας που περιέχουν τα γεωθερµικά

Εικόνα 1.2: Αρχή λειτουργίας εναλλάκτη θερµότητας (οι θερµοκρασίες

Σε ορισµένες περιπτώσεις, κυρίως όταν η µικρή αλατότητα του

1.4 ΟΙ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΓΕΩΘΕΡΜΙΚΩΝ ΡΕΥΣΤΩΝ

κατάλληλη επεξεργασία. Το αέριο (ατµός) χρησιµοποιείται για την

Εικόνα 1.3: Χρήση της γεωθερµικής ενέργειας(υψηλής ενθάλπιας) για

Τα γεωθερµικά ρευστά µέσης και χαµηλής ενθαλπίας µπορούν να

Πίνακας 1.1: Χρήσεις γεωθερµικών ρευστών συναρτήσει της

Μετά το ∆εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο αρκετές χώρες προχώρησαν

Πίνακας 1.2: Εγκατεστηµένη ισχύς γεωθερµικών σταθµών

Χώρα 1983 1993

Εκτεταµένη είναι επίσης η χρήση των γεωθερµικών ρευστών σε µη

Πίνακας 1.3: Συνολική εγκατεστηµένη ισχύς άµεσων µη

Dickson and Fanelli 1995

Η Ελλάδα, όπως προκύπτει από τις σχετικές έρευνες και µελέτες,

ενός γεωθερµικού δυναµικού χαµηλής ενθαλπίας. Η έρευνα για τον

1.5 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ

Οι εφαρµοζόµενες πολιτικές προώθησης της γεωθερµικής

Στη µελέτη των ιαµατικών νερών είναι σηµαντικός ο ρόλος των

Εικόνα 2.1: Ανάµιξη ιαµατικού µε το θαλασσινό νερό.

Τα ιαµατικά νερά που αναβλύζουν από το έδαφος της χώρας µας,

2.2 ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ

Η µελέτη των τρόπων εµφανίσεως των ιαµατικών νερών δείχνει

Είναι τότε απαραίτητο, να θεωρήσουµε για τα ιαµατικά νερά

2.3 ΦΥΣΙΚΟΧΗΜΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ

Τα φυσικοχηµικά χαρακτηριστικά των ιαµατικών νερών είναι τα

1. Η χηµική σύσταση των ιαµατικών νερών.

Από πλευράς συνόλου διαλελυµένων αλάτων, συνήθως τα ιαµατικά

συνήθως συνδεδεµένο µε το νάτριο, το κάλιο ή το µαγνήσιο. Η οριακή

2. Τα αέρια που µπορούν να περιέχουν τα ιαµατικά νερά.

Τα αέρια που περιέχονται είναι σηµαντικά όχι µόνο για τον

3. Η θερµοκρασία των ιαµατικών νερών.

Είναι από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του νερού, από άποψη

Η θερµότητα που αποδίδεται µε την υγροποίηση των ατµών του

4. Η ραδιενέργεια των ιαµατικών νερών.

Η ραδιενέργεια προσδίδει στα νερά ιδιαίτερη θεραπευτική αξία. Θα

Πίνακας 2.1: Οι κυριότερες ραδιενεργές πηγές της Ελλάδας

Ονοµασία Ραδιενεργός Θερµοκρασία

5. Οι φυσικοχηµικές παράµετροι του ιαµατικού νερού.

Οι φυσικοχηµικές παράµετροι που έχουν κυρίως σηµασία για τα

Τα ιαµατικά νερά εµφανίζονται µε διάφορες τιµές του pH, (όξινα ή

6. Τα λιγότερο γνωστά συστατικά των ιαµατικών νερών.

Τα ιαµατικά νερά περιέχουν συχνά σε ίχνη ορισµένα συστατικά όχι

7. Οι αποθέσεις που σχηµατίζονται από τα ιαµατικά νερά στην

Κατά την έξοδό τους στην επιφάνεια τα ιαµατικά νερά υφίστανται

Οι κύριες αιτίες του σχηµατισµού αυτών των αποθέσεων είναι η

2.4 ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ ΤΩΝ ΙΑΜΑΤΙΚΩΝ ΝΕΡΩΝ

Η ταξινόµηση των ιαµατικών νερών µπορεί να γίνει µε διάφορα

2.4.1 Ταξινόµηση σύµφωνα µε την χηµική σύστασή τους.

Τα ιαµατικά νερά σύµφωνα µε την χηµική τους σύσταση

2.4.2 Ταξινόµηση σύµφωνα µε την θερµοκρασία τους.