ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας
Εαρινό Εξάμηνο 2019-20
ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ
ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
Σ. Ι. Σεφεριάδης ‒ssefer@panteion.gr
Ώρες γραφείου (Δ3): Πέμπτη 2.30-4.00 μμ.

συστηματική διερεύνηση των οποίων είναι

Όταν, στις μέρες μας, ακούμε τον όρο
αφιερωμένο το πρώτο μέρος του μαθήματος.
«μεθοδολογία», ο νους στρέφεται σχεδόν
Αν και η έμφασή μας βρίσκεται στις έννοιες,
αποκλειστικά σε τεχνικές: δημοσκοπήσεις,
το θεμέλιο λίθο της εξειδικευμένης γλώσσας
στατιστικές καταγραφές και άλλους τρόπους
που η κοινωνική επιστήμη οφείλει σνα
αποτύπωσης ή μέτρησης, που όμως έχουν
διαμορφώνει, η διαδρομή μας καλύπτει
ελάχιστη ‒αν έχουν καθόλου‒ σχέση με το
ολόκληρο το λογικό φάσμα που επίσης
κύριο αντικείμενο της μεθοδολογίας, τη δομή
περιλαμβάνει τις προτάσεις-κρίσεις (τη
και τη διαδικασία της σκέψης και της
μονάδα του «λόγου») και το διαλογισμό-
κοινωνικής έρευνας. Απόρροια αυτής της
επιχείρημα (την πιο άρτια λογική
παθογένειας είναι ο πολλαπλασιασμός εκείνου
κατασκευή). Στα ερωτήματα που θα
του είδους κοινωνικού επιστήμονα που ο
διερευνηθούν στο πλαίσιο αυτό
Giovanni Sartori
περιλαμβάνονται κάποια από τα ακόλουθα:
αποκάλεσε «μη
Σε τι ακριβώς συνίσταται και
ενσυνείδητο στοχαστή»
ποια λειτουργία επιτελεί η
‒μελετητή που, ενώ
πράξη της εννοιολόγησης, και τι
μπορεί να είναι
εξασφαλίζει την εννοιακή
πράγματι δεξιοτέχνης
επάρκεια; Τι είναι «βάθος» και τι
στον «χειρισμό
«πλάτος» μιας έννοιας, πώς τα
δεδομένων», εντούτοις
δυο σχετίζονται μεταξύ τους, και
καταδυναστεύεται από
πώς η σχέση αυτή αποτυπώνεται
«θλιβερή μεθοδολογική
στη λογική κλίμακα (κλίμακα
αφέλεια». Περίβλεπτο
αφαίρεσης) την οποία οφείλουμε να
θύμα αυτής της κατάστασης αποτελεί ο πλέον
διατρέχουμε με ευχέρεια προς αμφότερες τις
κομβικός τομέας ‒για την ακρίβεια ο κορμός‒
κατευθύνσεις; Τι είναι ορισμοί, ποια είδη
της πολιτικής επιστήμης, η συγκριτική
υπάρχουν, και ποιες οι διαφορετικές χρήσεις
πολιτική. Σε μιαν εποχή που ο κλάδος καλείται
τους; Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της
επιτακτικά τόσο να θέσει όσο και να
ταξινόμησης, σε τι διαφέρουν από τις
απαντήσει τα κρίσιμα ερωτήματα της
τυπολογίες, και γιατί η μέθοδος per genus et
κοινωνικής και πολιτικής συγκυρίας (στόχος
differentiam (καθ’ υπερκείμενο γένος και
με τον οποίο καταστατικά επιφορτίζεται η
ειδοποιό διαφορά) είναι απαραίτητη για την
κοινωνική επιστήμη), το πεδίο κατακλύζεται
πραγματοποίηση δόκιμων συγκρίσεων; Τι
από πρόχειρες ‒ασαφείς ή/και αόριστες‒
περιλαμβάνει η μελέτη των προτάσεων-
έννοιες, ελλιπή σχέση θεωρίας-έρευνας και
κρίσεων και σε τι συνίσταται η οργάνωσή
ευρήματα ισχνής γνωστικής αξίας. Στόχος του
τους κατά ποιόν, ποσόν και μορφή
μαθήματος αποτελεί η συστηματική μαθητεία
(κατηγορικές, υποθετικές, διαζευκτικές);
και οικείωση με τις προϋποθέσεις που
Πώς ελέγχεται η εγκυρότητά τους και ποια η
υφίστανται για ανασκευή αυτής της
διαφορά μεταξύ αντίθεσης και αντίφασης; Με
δυσάρεστης πραγματικότητας καθ’ οδόν προς
ποιους διαφορετικούς τρόπους
την επίτευξη μιας μεθοδολογικά ενσυνείδητης
διαχειριζόμαστε την ποικιλότητα των
κοινωνικής επιστήμης.
διαλογισμών-επιχειρημάτων, τι ιδιαίτερο
Αναντικατάστατο σημείο εκκίνησης-
εισφέρει το κάθε είδος και πώς διακρίνουμε
προϋπόθεση για τη μεθοδολογική επάρκεια
τους παραλογισμούς;
αποτελεί η γείωση του όλου εγχειρήματος στις
Έχοντας εντρυφήσει σε
βασικές αρχές της κλασικής Λογικής, στη
αυτές τις βασικές

ΠΆΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΏΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΕΠΙΣΤΗΜΏΝ

θεματικές, το δεύτερο μέρος του μαθήματος
στρέφεται στην επισταμένη εξέταση ειδικών
προβλημάτων που αναφύονται στο έργο των
κοινωνικών επιστημών. Σε αυτά
συγκαταλέγονται, το ζήτημα της απόδοσης
αιτιότητας, η σημασία των ιστορικών ελέγχων
και της συγκριτικής μεθόδου, ο ρόλος που
διαδραματίζουν οι αξίες (σημασιολογική
προβολή, αξιακή συνάφεια), καθώς και
κάποια από τα πλέον συνηθισμένα
προβλήματα από τα οποία μαστίζεται ο
κλάδος: την εννοιολογική υπερέκταση, την
ανεπίγνωστη διατάραξη σημασιολογικών
πεδίων, την κανονιστική αυθαιρεσία, το
σφάλμα του διαβαθμισμού, κ.α.

ΠΆΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΏΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΕΠΙΣΤΗΜΏΝ

Σ. Ι. Σεφεριάδης ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 3

Παρατεταμένη αποχή από τη διερεύνηση των πρέπει να παρακολουθούν

ζητημάτων αυτών μπορεί να δημιουργήσει την https://openeclass.panteion.gr/courses/TMB254/
εντύπωση πως το αντικείμενο είναι γνωστικά .
ανοίκειο ή και «δύσκολο». Δεν είναι έτσι· για την Οι παραδόσεις ξεκινούν την
ακρίβεια ισχύει το ακριβώς Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου και
αντίθετο –με την προϋπόθεση, ολοκληρώνονται την Πέμπτη 4
βέβαια, ότι φοιτήτριες και Ιουνίου. [Οι φοιτητές ενημερώνονται ότι το
φοιτητές μελετούν με συνέπεια μάθημα της 5ης Μαρτίου δεν θα πραγματοποιηθεί
την ύλη κάθε ενότητας. Στο λόγω ανελαστικής ερευνητικής υποχρέωσης του
τέλος του μαθήματος υπάρχει διδάσκοντα.] Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες
γραπτή εξέταση (80%), ενώ καλούνται επίσης να παρακολουθήσουν το διεθνές
μέχρι την 10η εβδομάδα οι συνέδριο του Εργαστηρίου Συγκρουσιακής
Giovanni
Sartori
φοιτητές/-τριες αναζητούν και Πολιτικής που θα πραγματοποιηθεί στις 13, 14
(1924-2017) παρουσιάζουν στην τάξη και 15 Μαΐου στο Αμφιθέατρο Σάκη Καράγιωργα ΙΙ
«μεθοδολογικά ολισθήματα» ή θετικές εκφάνσεις (καθώς και τις εν γένει δραστηριότητες του
των θεματικών που έχουν καλυφθεί τα οποία Εργαστηρίου ‒βλ. την ιστοσελίδα
ανακαλύπτουν είτε στον Τύπο, είτε σε ακαδημαϊκά https://lcp.panteion.gr/).
κείμενα.
Εγχειρίδια του μαθήματος είναι τα:
 Παπανούτσος, Ευάγγελος Α. (2008) Λογική,
Αθήνα: Νόηση –εφεξής, Παπανούτσος, και
 Sartori Giovanni (2004) Σημασιολογία, έννοιες,
συγκριτική μέθοδος (επιλογή, επιμέλεια,
εισαγωγή Σ. Ι. Σεφεριάδης), Αθήνα: Παπαζήσης –
εφεξής, Sartori.
Χρησιμοποιούνται επίσης αποσπάσματα από το

 Σεφεριάδης, Σ. Ι. (2014) Στις

διαδρομές της ιστοριογραφίας:
κριτική επισκόπηση μέσα από το 
πρίσμα της κοινωνικής επιστήμης,
Αθήνα: Θεμέλιο –εφεξής, Θεματικές των παραδόσεων
Σεφεριάδης.
1. Εισαγωγή –Κοινωνική επιστήμη και η
σημασία της μεθοδολογίας:
Θα γίνουν επίσης αναφορές στα Ποια είναι τα ειδοποιά
γνωρίσματα της κοινωνικής
 Seferiades, S. (2019) 'Populism' as επιστήμης (με τι και πώς
deceptive invocations of the popular: a αντιδιαστέλλεται;) και ποια η
political approach’, στο Charalambous G. and σημασία της μεθοδολογίας;
Ioannou G. (eds.) Left Radicalism and Λόγος, Γλώσσα και Λογική.
Populism in Europe: Parties and Social Περίγραμμα και περιγραφή των στόχων του
Movements, London, Routledge –εφεξής, μαθήματος.
Seferiades_1, και Μελετήστε:
 Seferiades, S. (1998) Working-class ► Sartori, σσ. 91-127
movements (1780s-1930s): a European macro-
historical analytical framework and a Greek ΜΕΡΟΣ Α’: ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΛΟΓΙΚΗΣ:
Case Study [Appendix: Interwar Protest Event 2. Αρχές της Λογικής/Έννοιες Ι: Η επιστήμη της
Analysis] (κυρίως Α1-Α42) –εφεξής, Λογικής σε αδρές γραμμές, και πρώτη επαφή
Seferiades_2. με τα βασικά χαρακτηριστικά των εννοιών.
Το παρόν πρόγραμμα του μαθήματος, καθώς όμως Βάθος (σημασία)-πλάτος (αναφορά) και η
και πιθανές προσαρμογές, βρίσκονται αναρτημένα μεταξύ τους σχέση: κατά βάθος (ταυτότητα-
στην ηλεκτρονική εκδοχή του μαθήματος, στην ετερότητα) και κατά πλάτος (επαλληλία,
πλατφόρμα open e-class, την οποία οι φοιτητές υπαλληλία, επαλλαγή, παραλληλία).

ΠΆΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΏΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΕΠΙΣΤΗΜΏΝ

Σ. Ι. Σεφεριάδης ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 4

3. Έννοιες ΙΙ: Ορισμοί, διαίρεση/ ταξινόμηση, βασικό μέσο επικύρωσης των γενικεύσεων
μέθοδος per genus et differentiam, στις οποίες προβαίνουμε
τυπολογίες. Η λογική κλίμακα (κλίμακα είναι η συγκριτική μέθοδος,
αφαίρεσης) και κίνηση κατά μήκος της ποιος είναι ακριβώς είναι ο
(άνοδος-κάθοδος). Η συμπληρωματικότητα χαρακτήρας της; Γιατί
ανάμεσα στο αφηρημένο και το «πλαισιακά συγκρίνουμε; Τι είναι
διαμορφωμένο» (συγκεκριμένο). συγκρίσιμο; Και γιατί η
Μελετήστε: εννοιολογική επάρκεια
►Παπανούτσος, σσ. 1-62 αποτελεί προϋπόθεση έγκυρων συγκρίσεων;
Μελετήστε:
4. Προτάσεις-Κρίσεις Ι: Προτάσεις-Κρίσεις. ►Sartori, σσ. 179-199
Παρουσίαση των στόχων και της γνωστικής
λειτουργίας τους και λεπτομερής διερεύνηση 10. Προβλήματα και προκλήσεις στη συγκριτική
ειδικών κατηγοριών: Κατηγορικές. ανάλυση ΙΙ: Ποια είναι τα πιο συνηθισμένα
προβλήματα που εμφανίζονται στις αναλύσεις
5. Προτάσεις-Κρίσεις ΙΙ: Εξακολούθηση και των συγκριτολόγων, και ποιες αρχές της
ολοκλήρωση της συζήτησης περί κρίσεων: Λογικής μας βοηθούν να τα αντιμετωπίσουμε;
Υποθετικές, Διαζευκτικές. Μελετήστε:
Μελετήστε: ►Sartori, σσ. 129-178, 201-226
►Παπανούτσος, σσ. 75-128
11. Σημασιολογία και εννοιολογική ανάλυση:
6. Διαλογισμός-Επιχειρήματα Ι: Ορισμός του Διαφορετικοί τύποι
διαλογισμού και τα είδη του: Άμεσοι, Έμμεσοι, εννοιών και εκτενής
Κατηγορικοί. ενασχόληση με τα
διάφορα είδη ορισμών
7. Διαλογισμός-Επιχειρήματα ΙI: Υποθετικοί, (δηλωτικοί, εμπειρικοί
Διαζευκτικοί, Παραγωγικοί, Επαγωγικοί, και ειδικές μορφές)-εννοιολόγησης.
Παραλογισμοί. Ορθός Λόγος και Αρχές της Προβλήματα που αναφύονται με τις συνήθεις
Μεθοδολογίας: ταυτότητας, μη- αντίφαση, ανεπάρκειες: ασάφεια, αοριστία, ομωνυμία,
επαρκής λόγος, εγκυρότητα, ορθότητα, συνωνυμία.
απόδειξη, μέθοδοι έρευνας. Μελετήστε:
►Sartori, σσ. 226-334
Μελετήστε:
►Παπανούτσος, σσ. 139-212, 219-226
12. Εννοιολογική ανασύσταση και πρακτική
 εικονογράφηση: Εννοιολογική ανασύσταση
των εννοιών «εργατικό κίνημα» και
ΜΕΡΟΣ Β’: ΕΙΔΙΚΕΣ ΟΨΕΙΣ «λαϊκισμός»: ανθολόγηση διαφορετικών
ορισμών από τη βιβλιογραφία, διερεύνηση
8. Το πρόβλημα της αιτιότητας: Με δεδομένο ότι των διαφορετικών τους καθοριστικών
βασική αποστολή των κοινωνικών επιστημών γνωρισμάτων per genus et differentiam, και
είναι η απόδοση αιτιότητας, σε τι ακριβώς επιχειρηματολογία ως προς την ορθότητα της
συνίσταται αυτή, και ποιοι τρόποι υπάρχουν προτεινόμενης σύνθεσης (ανασύστασης).
στην απόδοσή της; Ειδική αναφορά γίνεται
στη συγκριτική μέθοδο. Μελετήστε:
►Seferiades_1
Μελετήστε:
►Σεφεριάδης, σσ. 66-84, 195-208 13. Από την –απαραίτητη–εννοιολόγηση στη
μέτρηση -το παράδειγμα του «εργατικού
κινήματος»: Επιχειρησιακή εκφορά και
κατασκευή κλιμάκων για τη μέτρηση της
«συγκρουσιακότητας» και της «διεκδικητικής
εμβέλειας» που επιδεικνύουν κοινωνικά
κινήματα καθώς και της «καταστολής» που
υφίστανται.
Μελετήστε/διατρέξτε:
9. Προβλήματα και προκλήσεις στη συγκριτική
►Seferiades_2
ανάλυση Ι: Κατανοώντας ότι το

ΠΆΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΏΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΕΠΙΣΤΗΜΏΝ

Σ. Ι. Σεφεριάδης ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ 5

14. Επίλογος και παρουσιάσεις: Παρουσίαση στην

τάξη των μεθοδολογικών ολισθημάτων που
ανακαλύφθηκαν. Ανακεφαλαίωση, ανάδειξη
των πλέον κομβικών σημείων και προκλήσεων
για τις σύγχρονες κοινωνικές επιστήμες, και
καταληκτικές σκέψεις…

ΠΆΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΉΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΏΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΏΝ ΕΠΙΣΤΗΜΏΝ