Bμi gi¶ng VËt lý ®¹i c−¬ng

T¸c gi¶: PGS. TS §ç Ngäc UÊn

ViÖn VËt lý kü thuËt
Tr−êng §H B¸ch khoa Hμ néi
 Ch−¬ng 2
ThuyÕt t−¬ng ®èi hÑp Einstein
(Anhxtanh)

Albert Einstein
 1. Tæng hîp vËn tèc vμ gia tèc
r r
r
r =
r
r ' + oo ' y
r
y’
r M
d r d r ' d oo' d d O r r'
= + = x’
dt dt dtr dt dt ' O’ x
r r
⇒ v = v '+ V r z z’
r v' Vt¬ vtèc trong hqc O’
v Vt¬ vtèc trong hqc O r
V Vt¬ vtèc O’ ®èi víi O
VÐc t¬ vËn tèc cña chÊt ®iÓm ®èi víi hÖ qchiÕu
O b»ng tæng hîp vÐc t¬ vtèc cña chÊt ®iÓm ®ã
®èi víi hÖ qc O’ch®éng tÞnh tiÕn ®víi hÖ qc O vμ
vt¬ vtèc tÞnh tiÕn cña hÖ qc O’ ®èi víi hÖ qc O
 r r
dv dv ' d V r r r
= + ⇒ a = a '+ A
dt dt dt
a Vt¬ gia tèc M trong hqc O
a’ Vt¬ gia tèc M trong hqc O’
A Vt¬ gia tèc O’ ®èi víi hqc O
VÐc t¬ gia tèc cña chÊt ®iÓm ®èi víi mét hÖ
qchiÕu O b»ng tæng hîp vÐc t¬ gia tèc cña chÊt
®iÓm ®ã ®èi víi hÖ qc O’chuyÓn ®éng tÞnh tiÕn
®èi víi hÖ qc O vμ vt¬ gia tèc tÞnh tiÕn cña hÖ qc
O’ ®èi víi hÖ qc O
2. Nguyªn lý t−¬ng ®èi Galilª r
r
HÖ qui chiÕu qu¸n tÝnh: ma = F
r
NÕu O’ chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu r
®èi víi O th× A=0 rma = ma '
r r
ma ' = ma = F Galilª

O’còng lμ hqc qu¸n tÝnh

Mäi hÖ qui chiÕu chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu víi
hqc qu¸n tÝnh còng lμ hqc qu¸n tÝnh.
C¸c ®Þnh luËt Niu t¬n nghiÖm ®óng trong
mäi hÖ qui chiÕu chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu
®èi víi hqc qu¸n tÝnh
C¸c ph−¬ng tr×nh ®éng lùc häc trong c¸c
hÖ qui chiÕu qu¸n tÝnh cã d¹ng nh− nhau.
C¸c ph−¬ng tr×nh c¬ häc bÊt biÕn ®èi víi
phÐp biÕn ®æi Galilª
3. ThuyÕt t−¬ng ®èi hÑp cña Anhxtanh
3.1. Kh¸i niÖm më ®Çu:
C¬ häc Niut¬n h×nh thμnh quan niÖm vÒ kh«ng
gian, thêi gian vμ vËt chÊt kh«ng phô thuéc vμo
chuyÓn ®éng (v<<c)
Cuèi thÕ kû 19 ph¸t hiÖn ra c¸c h¹t cã vËn tèc
cì c = 3.108m/s => M©u thuÉn c¬ häc Niut¬n
=> X©y dùng m«n c¬ häc tæng qu¸t h¬n: C¬
häc t−¬ng ®èi tÝnh
3.2. C¸c tiÒn ®Ò Anhxtanh:
– Nguyªn lý t−¬ng ®èi: Mäi ®Þnh luËt vËt lý
®Òu nh− nhau trong c¸c hÖ quy chiÕu qu¸n tÝnh
ƒ Nguyªn lý vÒ sù bÊt biÕn cña vËn tèc ¸nh
s¸ng:VËn tèc ¸nh s¸ng trong ch©n kh«ng ®Òu
b»ng nhau ®èi víi mäi hÖ qu¸n tÝnh. Nã cã gi¸
trÞ b»ng c=3.108m/s vμ lμ gi¸ trÞ cùc ®¹i trong
tù nhiªn.(kh¸c CH Niut¬n)
CH Niut¬n: C¸c ®Þnh luËt c¬ häc
T−¬ng t¸c tøc thêi (vËn tèc truyÒn
t−¬ng t¸c lμ ∞
3.3. §éng häc t−¬ng ®èi tÝnh - PhÐp biÕn ®æi
Lorentz
3.3.1. Sù m©u thuÉn cña phÐp biÕn ®æi Galilª
víi thuyÕt t−¬ng ®èi Anhxtanh
 PhÐp biÕn ®æi Galilª y’ K’
K
t=t’; v=v’+V y
O’ x’
l=x2-x1=x2’- x1’=l’
O A B C
¸p dông cho hai hÖ K vμ K’: x
z’
O’ chuyÓn ®éng víi V z
Trªn O’ Cã A, B, C
¸nh s¸ng ph¸t ra tõ B: Tíi A víi v=c+V
Tíi C víi v=c-V
=> Tr¸i víi tiÒn ®Ò thø 2 cña Anhxtanh
PhÐp biÕn ®æi Galilª kh«ng phï hîp cho
chuyÓn ®éng cã vËn tèc cì vËn tèc ¸nh s¸ng
3.3. 2. PhÐp biÕn ®æi Lorentz:
• Thêi gian lμ t−¬ng ®èi t ≠ t’
• Kh«ng gian trong hai hÖ: x’=f(x,t)
Gèc O’chuyÓn ®éng víi vËn tèc V ®èi víi K
Cã x-Vt=0
Trong K’ to¹ ®é cña O’ lu«n cã x’=0
§èi víi O’ viÕt: x’=α(x-Vt)
O x = β(x’+Vt’)
Thay x’ ⇔ x, V ⇔ -V vμ t’ ⇔t cã α = β 1
Theo tiÒn ®Ò 2: x=ct vμ x’=ct’ cã: α =
V2
ct’= αt(c-V) vμ ct= βt’(c+V) 1− 2
Nh©n 2 vÕ cã: c
 Thay vμo cã
x − Vt x '+ Vt '
x' = x=
2 2
V V
1− 2 1− 2
c c
V2
Tõ ®©y, rót t’ : 1 − 2 .x − x ' Thay x’
t' = c
V
V V
t− 2 x t '+ 2 x '
t' = c t= c
2 2
V V
1− 2 1− 2
c c
 PhÐp biÕn ®æi Lorentz:
x − Vt V
t− 2 x
x' = y’=y, z’=z
2 t' = c
V
1− 2 V 2
c 1− 2
c
x '+ Vt ' V
t '+ 2 x '
x=
V 2 y=y’, z=z’ t= c
1− 2 V 2
c 1− 2
c
NÕu V<<c th× B§ Lorentz -> B§ Galilª
x’=x-Vt, y’=y, z’=z, t’=t
x=x’+Vt’, y=y’, z=z’, t=t’
 3.4. C¸c hÖ qu¶ cña phÐp biÕn ®æi Lorentz:
3.4.1. Kh¸i niÖm vÒ tÝnh ®ång thêi vμ quan hÖ
nh©n qu¶
V
t 2 − t1 − 2 ( x 2 − x1 )
t 2 '− t1 ' = c
V2
1− 2
c
Δt’=Δt=0 chØ khi x1=x2
Hai sù kiÖn rêi r¹c 1 vμ 2 x¶y ra ®ång thêi ë
hÖ qui chiÕu nμy, nh−ng ch−a ch¾c ®· ®ång
thêi x¶y ra ®èi víi hÖ qui chiÕu kh¸c.
Quan hÖ nh©n qu¶:Hai sù kiÖn 1-nguyªn nh©n,
2-hÖ qu¶
x1=vt1, x2=vt2 víi x2>x1
Vv
( t 2 − t1 )[1 − 2 ]
t 2 '− t1 ' = c
2
V
1− 2
c
v× v<c nÕu t2>t1 th× t2’>t1’
=> Nguyªn nh©n lu«n x¶y ra tr−íc hÖ qu¶ trong
mäi hÖ qui chiÕu.
 3.4.2. Sù co ng¾n Lorentz
Kh«ng gian
x 1 − Vt 1 §é dμi ®o trªn tμu:l0=x2’-x1’
x1 ' =
V2 §é dμi ®o tõ tr¸i ®Êt: l=x2-x1
1− 2
c x 2 − x1 V2
x 2 − Vt 2 x 2 '− x 1 ' = l = l0 1− 2
x2 ' = V 2 c
V2 1 − 2 V=2,6.108m/s
1− 2 c
c th× l=0,5l0
§é dμi däc theo ph−¬ng chuyÓn ®éng cña thanh
trong hÖ quy chiÕu mμ thanh chuyÓn ®éng ng¾n
h¬n ®é dμi ®é dμi cña thanh trong hÖ mμ thanh
®øng yªn. V<<c => l=l0
Thêi gian lμ t−¬ng ®èi
Trong hÖ chuyÓn ®éng K’:Δt’
V
t'2 + 2 x' Trong hÖ ®øng yªn K: Δt
t2 = c
2 t ' − t ' V 2
V
1− 2 t 2 − t 1 = 2 1
Δ t ' = Δ t 1 − 2
2 c
c V
1− 2
V c
t '1 + 2 x ' 8m/s th× Δt’ =10-2 Δt
t1 = c V=2,9996.10
2
V Kho¶ng thêi gian diÔn ra cïng
1− 2
c mét qu¸ tr×nh trong hÖ chuyÓn
®éng ng¾n h¬n trong hÖ ®øng
yªn; V<<c => Δt’ = Δt
 Tõ thøc gÆp tiªn
Tõ thøc ®i 3 ngμy víi
tiªn trë vÒ, trªn tr¸i
®Êt ®· tr«i ®i 300
n¨m V=?

Nhμ du nhμnh vò trô bay víi V=2,9996.108m/s

®i vÒ mÊt 20 n¨m (Trªn tμu anh ta giμ ®i 20
tuæi) th× trªn tr¸i ®Êt ®· tr¶i qua 2000 n¨m
 3.4.3. §Þnh lý vÒ tæng hîp vËn tèc
x − Vt dx − Vdt dx ' dx − Vdt
x' = dx ' = =
V 2 V 2 dt ' dt − V dx
1− 2 1− 2 c 2
c c
V V ux − V
t− 2 x dt − 2 dx u' x =
V
t' = c dt ' = c 1 − 2 ux
V 2
V 2 c
1− 2 1− 2
c c
c−V
NÕu ux=c th× u' x = V
=c
1− 2 c
c
 3.5. §éng lùc häc t−¬ng ®èi tÝnh
3.5.1. Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña chuyÓn ®éng
chÊt ®iÓm r
r d ( mv ) m0
m=
F= v 2
dt 1− 2
m0 - khèi l−îng nghØ (v=0) c
3.5.2. §éng l−îng vμ n¨ng l−îng
r r
r d ( mv ) r m0 v
F= m v =
2
dt v
1− 2
c
r r
dW = dA = Fd s = F.ds
 d m0 v
dW = [ ]ds
dt v2
1− 2 d m0v d 2
v − 12
c [ ] = m 0 [ v.(1 − 2 ) ]
dt v 2 dt c
1− 2
c
2
m0 dv m0v dv
dW = [ + 2
]ds
v 2 dt v 3 / 2 dt
1− 2 c (1 − 2 )
2

c dv
c ds = vdv
dt
2
m 0 vdv v m 0 vdv
dW = [1 + 2
] = 2
2 v v 3/ 2
v c (1 − 2 )
2
(1 − 2 )
1− 2
c c c
 m0
m= dm =
m 0 vdv
v2 2
v 3/ 2
1− 2 c (1 − 2 )
2
c c
dW = c dm 2
 HÖ thøc Anhxtanh
W = mc + C2

W = 0; m = 0; C = 0 W = mc 2

 HÖ qu¶ – §éng n¨ng:

1
Wd = mc − m 0 c = m 0 c (
2 2 2
− 1)
2
v
1− 2
c
 2 2
v 1v
NÕu v<<c th× 1− 2 ≈1− 2
c 2c
2 2
1v m0 v
Wd ≈ m 0 c (1 + 2
2
− 1) ≈
2c 2
— Quan hÖ gi÷a n¨ng l−îng vμ ®éng l−îng
m 0c 2 v W v 2 2 2
W= m 0 c = W (1 − 2 ) = W −
2 4 2 2
2 2
v c c
1− 2
c r r
W = mc vμ p = mv 2

W =
2 2 4
m 0 .c +p c
2 2
˜ §é hôt khèi trong ph©n r· h¹t nh©n:
W = W1 + W2
2 2
m1c m 2c
mc =
2
+
2 2
v v
1− 2 1− 2
c c 2
2 m 2c
m1c
> m1c 2 > m 2c 2
2
2 v
v
1− 2 1− 2
c m > m1 + m2 c
Khèi l−îng h¹t nh©n tr−íc khi ph©n r· lín h¬n
khèi l−îng cña c¸c h¹t thμnh phÇn ph©n r·.
N¨ng l−îng to¶ ra: ΔW=[m-(m1+m2)]c2=Δmc2
 ý nghÜa triÕt häc cña hÖ thøc Anhxtanh:
• Duy t©m: VËt chÊt biÕn thμnh n¨ng l−îng ->
thiªu huû
• Duy vËt: VËt chÊt tån t¹i kh¸ch quan, hÖ thøc
Anhxtanh nèi liÒn 2 tÝnh chÊt cña vËt chÊt:
Qu¸n tÝnh (m) vμ Møc ®é vËn ®éng (W).
4. ThuyÕt t−¬ng ®èi réng (tæng qu¸t):
ThuyÕt t−¬ng ®èi hÑp chØ nghiªn cøu trong hÖ
qui chiÕu qu¸n tÝnh.
Khi hÖ qui chiÕu chuyÓn ®éng cã gia tèc a so víi
hÖ qui chiÕu qu¸n tÝnh, hÖ qui chiÕu ®ã lμ hÖ qui
chiÕu kh«ng qu¸n tÝnh.
ChÊt ®iÓm chuyÓn ®éng trong hÖ qui chiÕu
kh«ng qu¸n tÝnh chÞu t¸c dông cña lùc qu¸n tÝnh
-> t−¬ng ®−¬ng gia tèc hÊp dÉn ®Òu g=-a
Kh«ng ph©n biÖt ®−îc chÊt ®iÓm chuyÓn ®éng
trong hÖ qui chiÕu kh«ng qu¸n tÝnh hay trong hÖ
qui chiÕu qu¸n tÝnh cã gia tèc hÊp dÉn ®Òu.
Nguyªn lý t−¬ng ®−¬ng: Kh«ng thÓ cã mét thÝ
nghiÖm nμo thùc hiÖn ®−îc trong mét kh«ng
gian ®Þa ph−¬ng cã thÓ ph©n biÖt ®−îc mét hÖ
qui chiÕu chuyÓn ®éng cã gia tèc vμ mét hÖ qui
chiÕu qu¸n tÝnh trong ®ã tån t¹i mét tr−êng hÊp
dÉn ®Òu.
ThuyÕt t−¬ng ®èi réng nghiªn cøu liªn hÖ gi÷a
kh«ng gian, thêi gian vμ vËt chÊt trong hÖ qui
chiÕu kh«ng qu¸n tÝnh b»ng c¸ch h×nh häc ho¸:
ThuyÕt t−¬ng ®èi hÑp: Kh«ng gian bèn chiÒu x,
y, z vμ t cña hÖ qui chiÕu qu¸n tÝnh trong tr−êng
hÊp dÉn lμ c¸c trôc th¼ng + hÊp dÉn.
§−êng ng¾n nhÊt gi÷a 2 ®iÓm lμ ®−êng th¼ng
trªn mÆt ph¼ng -> Kh«ng - thêi gian ph¼ng + g.
ThuyÕt t−¬ng ®èi réng: Kh«ng gian bèn chiÒu x,
y, z vμ t cña hÖ qui chiÕu kh«ng qu¸n tÝnh lμ c¸c
trôc cong -> §−êng ng¾n nhÊt gi÷a 2 ®iÓm lμ
®−êng cong trªn mÆt cÇu -> kh«ng - thêi gian
cong vμ g=0 Kh«ng gian ba y
r chiÒu x, y, z trong
y g
hÖ cã tr−êng hÊp x
O dÉn ®Òu O
x g=0
t−¬ng z
z ®èi réng
t−¬ng ®èi hÑp
HiÖu øng cong kh«ng - thêi gian thÊy rÊt râ t¹i
nh÷ng vËt cã khèi l−îng lín: gÇn c¸c lç ®en
trong vò trô, t¹i ®©y mËt ®é vËt chÊt rÊt lín lªn
®Õn cì 1015 lÇn mËt ®é vËt chÊt cña mÆt trêi.
-> kh«ng - thêi gian bÞ uèn cong m¹nh.
-> ¸nh s¸ng bÞ uèn cong vμ kh«ng tho¸t khái
c¸c lç ®en.