Professional Documents
Culture Documents
ზმნათა გარდამავლობის საკითხისათვის ქართველურ ენებში. პირველი ნაწ.
ზმნათა გარდამავლობის საკითხისათვის ქართველურ ენებში. პირველი ნაწ.
I1
1
წაკითხულია მოხსენებად სსრ მეცნიერებათა აკადემიის საქ. ფილიალის I სესიაზე 28.IX.1939
წ. აქ იბეჭდება შემოკლებით).
2
ეს წერილი ასე წარმოიშვა: 1938 წ. აგვისტოში საქართველოს სსრ განათლების
კომისარიატისაგან მივიღე დავალება, დამეწერა გრამატიკა საშ. სკოლის V, VI და VII კლასებისთვის.
ხელნაწერად წარდგენილი გრამატიკის განხილვის დროს (1938 წლის შემოდგომაზე) სარედაქციო
კომისიის წევრებმა (გ. ახვლედიანმა, ა. ჩიქობავამ და ვ. თოფურიამ) არ გაიზიარეს შიგ გატარებული
ზოგიერთი დებულება და მათ შორის დებულება გარდამავლობის საკითხის შესახებ („იცხოვრა“ ტიპის
ზმნები მათ გარდამავლად მიაჩნდათ). ამან მაიძულა საკითხს საგანგებოდ შევხებოდი.
ობიექტი (ე. ი. ისეთი ობიექტი, რომელიც მესამე პირის3 ფორმასთან ბრუნვებს იცვლის) არა
აქვს, ან არ შეიძლება რომ ჰქონდეს, გარდაუვალია“ ([4], გვ. 81).
პირდ. ობიექტის ხმარება სინტაქსური ნიშანია გარდამავლობისა, მაგრამ არსებობს
მორფოლოგიური საშუალებაც ამ კატეგორიის დასადგენად. ამისთვის მივმართავთ ხოლმე
ფორმათა დაპირისპირებას: მხატავს – მიხატავს, გაგტეხ – გაგიტეხ და მისთ. ასეთი
დაპირისპირებით შეგვიძლია გამოვარკვიოთ, რომ „პირი, რომელიც ობიექტად არის
წარმოდგენილი ზმნის ფორმაში, შეiძლება ორგვარი იყოს: ერთი, რომელთანაც ზმნის
გარდამავლობაა დაკავშირებული, და მეორე, რომელსაც ზმნის გარდამავლობასთან არაფერი
აქვს საერთო“ ([4], გვ. 80). მაგრამ სინტაქსური ნიშანი უფრო მარტივია და თვალსაჩინოა და
გარდამავლობის გამოსარკვევად ჩვეულებრივ იმას მივმართავთ ხოლმე.
პირდ. ობიექტის ბრუნვა-ცვალებადობა ქართველურ ენებში მჭიდროდ არის
დაკავშირებული სუბიექტის ბრუნვა-ცვალებადობასთან და განუყრელია მისგან: თუ
რომელსამე ზმნასთან პირდ. ობიექტი იცვლის ბრუნვებს, ეს იმას ნიშნავს, რომ აუცილებლად
სუბიექტიც უნდა იცვლიდეს მათ. როგორც ცნობილია, ბრუნვათა ცვალება ისეთია, რომ I
სერიის მწკრივთა ფორმებთან სუბიექტი სახელობითში დგას, პირდ. ობიექტი მიცემითში; II
სერიის მწკრივთა ფორმებთან სუბიექტი მოთხრობითშია, პირდ. ობიექტი სახელობითში;
ხოლო III სერიის მწკრივთა ფორმებთან სუბიექტი მიცემითშია. პირდ. ობიექტი კი –
სახელობითში. სქემა, მაშასადამე, ასეთია:
S Od
I. სახელობ. მიცემ.
II. მოთხრობ. სახელობ.
III. მიცემ. სახელობ.
3
იგულისხმება მესამე ობიექტური პირი.
წარმომდგარი შესაძლებელი გაუგებრობის შემთხვევები გარდაუვალ ზმნასთანაც
აცილებულია თავიდან.
ზემორე მოყვანილი სქემა საერთოა ყველა ქართველურ ენათათვის, ოღონდ მეგრულსა
და ჭანურში (რამდენადმე აგრეთვე ქართულის დასავლურ კილოებში: გურულში,
იმერულში) მოიპოვება ამ სქემის დარღვევის შემთხვევები, რაც უთუოდ ახალი მოვლენაა.
უადგილობის გამო აქ ამაზე აღარ შევჩერდები და სათანადო ლიტერატურის მითითებით
დავკმაყოფილდები ([5], გვ. 77; [6], გვ. 0133, § 132).
როცა ვსაუბრობთ სუბიექტისა და ობიექტის ბრუნვა-ცვალებადობაზე, ერთი
გარემოება მუდამ უნდა გვახსოვდეს: III სერიის მწკრივთა ფორმები4 გარდამავალი ზმნებისა
წარმოშობით ყველა გარდაუვალია, მაგრამ მათ გარდამავლობა მოპოვებული აქვთ ინვერსიის
წყალობით, რაზედაც ცალკე გვექნება საუბარი. ამიტომ ჩვენი მიზნისათვის ამჟამად სავსებით
საკმარისია გარდამავლობის დადგენა სუბიექტ-ობიექტის შეწყობის მიხედვით I და II სერიის
ფორმებთან.
რაკი ზმნის გარდამავლობისათვის ქართვ. ენებში სინტაქსურად ფორმალური ნიშანი
ბრუნვა-ცვალებადობაა როგორც სუბიექტისა, ისე ობიექტისა, ამიტომ, თითქო, შეგვეძლო
გარდამავლობის სინტაქსური ნიშნის განსაზღვრა მოგვეცა არა ობიექტის მიხედვით, არამედ
სუბიექტისა და გვეთქვა: გარდამავალია ყოველი ზმნა, რომელთანაც სუბიექტი ბრუნვას
იცვლისო. თუ ასეთი განსაზღვრა სწორი იქნებოდა, მაშინ ზმნები, როგორიცაა: იცხოვრებს –
იცხოვრა, იდუღებს – იდუღა, იტირებს – იტირა, და მისთ., – ყველა გარდამავლებში
მოექცეოდა, რადგანაც მათ სუბიექტს ბრუნვები ეცვლებათ: იცხოვრებს კაცი – იცხოვრა
კ ა ც მ ა , იტირებს ბ ა ვ შ ვ ი – იტირა ბ ა ვ შ ვ მ ა , ი დ უ ღ ე ბ ს – იდუღა წ ყ ა ლ მ ა .
მაგრამ არსებობს საკმაო საბუთი იმისი რომ ესენი გარდამავალი ზმნებია? არა, არ არსებობს,
რადგანაც ამათ ობიექტი არა აქვს და არც შეიძლება ჰქონდეს. ეს სინტაქსურად.
მორფოლოგიურად კი მათ მარტო სუბიექტური წყობის ფორმები აქვთ (ვიცხოვრებ,
იცხოვრებ, იცხოვრებს...), ობიექტური პირის ფორმები კი (ვთქვათ: * მიცხოვრებს,
გიცხოვრებს, *გვიცხოვრებს) არ გააჩნიათ. ამ ნიშნით ისინი აშკარად გამიჯნულნი არიან
*
4
მწკრივის შესახებ ნ. [8].
A B
(იდუღებს წყალს) (იდუღებს წყალი)
a) ზმნა ო რ პ ი რ ი ა ნ ი ა , რადგანაც a) ზმნა ერთპირიანია,
ორი პირის გაგებას გვაძლევს, სუბიექტისა რადგანაც მხოლოდ ერთი პირის
და პირდ. ობიექტისას. ამის მიხედვით წარმოდგენას გვაძლევს, მარტო
სახელიც ორი ეწყობა: ამხანაგი სუბიექტისას. ამის მიხედვით სახელიც
იდუღებს წყალს. ერთი ეწყობა: იდუღებს წ ყ ა ლ ი .
b) ზმნა ქ ც ე ვ ი ა ნ ი ა , რადგანაც b) ზმნა უ ქ ც ე ო ა , რადგანაც
საპირისპირო ფორმები მოეპოვება: აკლია ქცევის კატეგორიის გამოსაჩენად
ადუღებს, იდუღებს, უდუღებს. „იდუღებს“ საჭირო ფორმები.
სათავისო ქცევის ფორმაა.
c) ასპექტის მიხედვით ზმნა c) უასპექტოა, რადგანაც
დაუსრულებელია, მისი სათანადო საპირისპირო ფორმა არ
დასრულებული სახე იქნება „აიდუღებს“. მოეპოვება.
d) დროის მიხედვით ზმნა ა წ მ ყ ო ა , d) მომავალია, აწმყოს
თუმცა კი შეიძლება მომავლის მნიშვნელობით „დუღს“ იხმარება.
მნიშვნელობითაც იქნეს ხმარებული.
როგორც აღნიშნულია ლიტერატურაში ([4], გვ. 168 – 169; [7], გვ. 50 – 53), ორივე რიგის
„იდუღებს“ ერთია წარმოშობით, მაგრამ, როგორც შედარებიდან ჩანს, ფუნქციონალური
დიფერენციაცია ისე შორს არის წასული, რომ ამჟამად ყოვლად შეუძლებელია მათი მიჩნევა
ერთი ზმნის ფორმებად, პირიქით, ერთპირიანი „იდუღებს“ ახლა არა ორპირიან „იდუღებს“-
თან არის, არამედ ერთპირიან „დუღს“-თან, რომელსაც ის დანაკლის ფორმებს უვსებს ([4], გვ.
168 – 169; [7], გვ. 50 – 53).
ზემორე თქმული მიხედვით ჩვენთვის „იდუღებს“ (იდუღებს წყალი) ისეთივე
გარდაუვალია, როგორც „დუღს“, რადგანაც ისინი გაერთიანებულია ერთპირიანობით და
აქედან წარმომდგარი უნარით შეიწყოს მხოლოდ ერთი სახელი. ამიტომ გარდაუვალი „დუღს
– იდუღებს“ ასეთსავე მიმართებაშია ერთმანეთთან, როგორც გარდამავალი „იდუღებს –
აიდუღებს“.
დასკვნა, რომელიც აქედან გამომდინარეობს, თავისთავად ცხადია: ერთპირიანი
ზმნები „იდუღებს“ ტიპისა დღევანდელი ენის სისტემაში გარდაუვალია. მორფოლოგიური
და სინტაქსური ნიშნები, რომლებიც მათ გადმონაშთის სახით აქვთ შემონახული და
რომლებიც ანათესავებს მათ გარდამავალ ზმნებთან, მიგვითითებენ მარტოოდენ მათს
ისტორიაზე: ისინი გარდამავლებია გენეტურად, წარმოშობის თვალსაზრისით, და არა
სინტაქსური კავშირის მიხედვით პირდ. ობიექტთან (რომელიც მათ დღეს აღარ გააჩნიათ). ან
მორფოლოგიური ნიშნისა მიხედვით, რომელიც გარდამავალ ზმნას სამპირიანად ან
ორპირიანად წარმოგვიდგენს აუცილებლად5.
5
ამით მოხსნილია საკითხი „ნახევრად გარდამავლობის“ შესახებ ([4], § 70, შენიშვნა). ამ
ტერმინის დატოვება შეიძლებოდა გამართლებულიყო მხოლოდ ტექნიკური მოსაზრებით.
გარდამავლობის შინაარსისგან დაცლა ზმნისა პირდ. ობიექტის დაკარგვასთან
დაკავშირებით ჩვეულებრივი მოვლენაა ქართველურ ენებში: აღნიშნული ტიპის ზმნებს
გარდა მას ჩვენ ვხვდებით I უღლების ზმნებთანაც. პირდ. ობიექტთან შეწყობის უნარის
დაკარგვასთან ერთად ზმნას პ.-ობ. პირი ეკარგება და სამპირიანი ზმნა ორპირიანი ხდება,
ორპირიანი კი – ერთპირიანი. ორსავე შემთხვევაში ზმნას შეიძლება შერჩეს მორფოლოგიური
და სინტაქსური ნიშნები, რომლებიც მათს წარმოშობაზე მიგვითითებენ, კერძოდ სუბიექტის
ბრუნვა-ცვალებადობა, ამის მაგალითებია: „მტკვარმან გადმოხეთქა“ (მოქცევაჲ ქართლისაჲ,
777); „და მიიმართა კოლტმან მან კლდით კერძო ზღუასა“ (მარკ. 5,13 ადიშით); გულმა არ
მოუთმინა; მონადირემ ირემს სდია; კამათმა დიდხანს გასტანა; შუაღამემ მოატანა;
ალექსანდრემ თელავს გასწია; „დარეჯანმა ასადგომად წამოიწია“ (ი. ჭავჭ.); გზაში თოვლმა
მოგვასწრო; წვიმამ გადაიღო და მისთ.
საგანგებოდ უნდა შევჩერდე „შეხედვა“ ზმნაზე. ამ ზმნასთან სუბიექტად შეწყობილი
სახელი ბრუნვა-ცვალებადია: „ ლ უ ა რ ს ა ბ ი დარეჯანს შეხედავს“ – „ ლ უ ა რ ს ა ბ მ ა
დარეჯანს შეხედა“; ობიექტი კი („დარეჯანს“) ბრუნვა-უცვალებელია, მაშასადამე, ირიბია.
ერთ დროს ზმნას მეორე ობიექტიც უნდა ჰქონოდა, პირდაპირი, და მის როლში აქ მუდამ
ერთი და იგივე სახელი უნდა ყოფილიყო: „თუალნი“ (მრავლ. ფორმით): შეჰხედავს თუალთა,
შეხედნა თუალნი (შდრ. აღიხილნა თუალნი). დროთა განმავლობაში გამოვარდნილა პირდ.
ობიექტი, რადგანაც ის ერთად-ერთი სიტყვით იყო წარმოდგენილი და დაუსახელებლადაც
ადვილი იყო მისი გულისხმობა. ამას კი შედეგად მისი სრული დაკარგვა მოჰყოლია. მაგრამ
ზმნას შემორჩენია არა მარტო სინტაქსური ძალა გარდამავალი ზმნისა (სუბიექტის დასმა
მოთხრობითში), არამედ აგრეთვე მორფოლოგიური ნიშანიც: მრავლობითის ინფიქსი ნ:
შე(ჰ)ხედ-ნ-ა, მი(ჰ)ხედ-ნ-ა: მ ი ხ ე დ ნ ა პატრეაქმან იოვანეს“ (იოანე ოქროპირის ცხ., ხელნ.,
51 r); „ოდეს დ ა ხ ე დ ნ ე ს ქუეყანასა“ (ამირ.-დარეჯ.);
6
ნ გადმოტანილია I სერიის ფორმაში.
ამგვარად, „შეჰხედა“ ზმნა, წარმოშობით გარდამავალი და სამპირიანი, გარდაუვალი
გახდა, რადგანაც დაკარგა გარდამავლობის ნამდვილი ნიშანი, – ბრუნვა-ცვალებადი
ობიექტის მოთხოვნის უნარი და, ამასთან დაკავშირებით, პირდაპირ-ობიექტური პირის
ფორმები და ამით ის ორპირიან გარდაუვალ ზმნებში გადაირიცხა.