Kapitulli III

Asemblimi dhe problemet e SNK.

3.1 Kartat perberese te sistemit te komandimit numerik

Komandimi i proçesit diskret apo te vijueshem materializohet ne

sigurojme :
=mbartesin material:karte numerike, mikrokompjuter, automat i
programueshem apo nje rrjet kompjurerash i orientuare per drejtim procesi,

= softuerin qe te materjalizoje ligjin e komandes numerike.

Me posht po trajtojme mbartesin material per te bere te mundur

konceptimin ,asemblimin , testimin dhe venien ne funksionim te nje sistemi
komandimi numerik. Sistemi i komandimit numerik kryesisht asemblohet prej
moduleve te meposhtem (fig 3.1):

= Njesia qendrore e perpunimit te informacionit numerik qe merret nga

proçesi diskret apo i vijueshem. ( CPU ) .

= Kartat e komunikimit me perdoruesin ( tastiere , afishues ), me ane te

cilave perdoruesi jep informacion ne kompjuter nepermjet tastieres dhe merr
pergjigjet e nevojshme ne afishues.

= Kartat e komunikimit te kompjuterit me procesin diskret. Nepermjet

tyre njesia qendrore merr informacion diskret dhe jep komandat e nevojshme
po te njejtes natyre ne proces. Keto quhen ndryshe edhe kartat e hyrje daljeve
diskrete I/O.
= Kartat e komunikimit te kompjuterit me procesin e vijueshem.
Nepermjet ketyre kartave njesia qendrore merr informacion per ecurine e sinjalit
te vijueshem qe karakterizon procesin ( karta e konvertimit te sinjalit analog ne
numerik , A / N ) dhe rinderton komanden ( karta e konvertimit te sinjalit numerik
ne analog , N / A ).

= Kartat e komunikimit me sisteme te tjere per te bere te mundur

drejtimin hierarkik te prodhimit. Kartat qe realizojne komunikimet me te thjeshta
jane ato te komunikimit serial ( RS-232 , etj ), komunikimit paralel I/O ,
komunikimi ne Ethernet apo Token-Ring apo ne rrjetet me te specializuar
industriale.

57
 PROCESI

Sensor Makina EKZ.

IN Afishues
OUT

CPU
A/N (Njesia Qendrore) N/A

SKN Tastiere

Fig 3.1 Asemblimi i nje sistemi komandimi numerik

3.2 Njesia qendrore e perpunimit

Karta baze e mikrokompjuterit eshte njesia qendrore e perpunimit te

informacionit.Kryesisht, me njesi qendrore quhet karta qe perfshin
mokroproçesorin dhe memoriet ku mbartet dhe ekzekutohet programi. Nje
bllokskeme qe demonstron perberjen dhe funksionimin e njesise qendrore
trajtohet ne figuren 3.2.

58
 Konektore Serial , Paralel , Kohues njarjesh
Qarqe
CLK
mbeshtetes
EPROM 8255A BUS
D0 ...
RAM 8253
D0
Bufer
D15
Mikroprocesor DATA
CMOS 8251
8080 A0...
8085 Bufer CS/ CS/
A0
8088
ADRES A15
8086
Dekodues i fushes se A19
80286
CTRL adresave per Memorie dhe A23
etj.
Bufer Porta hyrje-dalje
CTRL
CTRL

RST
INT
Nderprerjet

Fig 3.2 Nje bllokskeme e njesise qendrore

Njesia qendrore ndertohet ne nje karte, sipas formatit qe perdoret,

eshte edhe mundesia e plotesimit te saj me funksione te ndryshme. Detyra
kryesore e saj eshte drejtimi i te gjthe sistemit numerik: ekzekuton programet
qe mbarten ne memoriet EPROM te saj, administron busin e sistemit ne teresi
duke dhene dhe marr informacion nepermjet ketij busi me kartat e tjera.

1. Ne funksion te mikroproçesorit qe perdoret ne ndertimin e kartes,

jane edhe komponentet mbeshtetes te tij si demultiplekseri i adresave (byte i
ulet i tyre kryesisht eshte i multipleksuar AD0 ----- AD7 ), gjenerimi i sinjalit te
ores CLK, buferimi i buseve te te dhenave, te adresave te sinjaleve te kontrollit
si dhe multipleksimi i ketyre te fundit per memorie dhe porta, etj.
Kryesisht te gjithe buset e mikroproçesorit buferohen ose direkt siç
eshte rasti i linjave te adresave (byte i larte i mikroprocesorit 8085 A, A8 -- A15
) per te patur mundesi lidhje te shume komponenteve, ose nga vet proçesi i
fiksimit (latch) te adresave (byte i ulet A0 ----- A7 ), sinjalet dalin te buferuara.

Sinjalet e kontrollit WR/ dhe RD/ demultipleksohen kryesisht kontroll per

memorie, dhe kontroll per porta ecila sjell lehtesi ne administrimin e fushes se
adresave ( MEMRD/ dhe MEMWR/ per memoriet, IORD/ dhe IOWR/ per
portat).

59
 B U S
BUS i Sistemit Kompjuter

Bufer
Serial .............. CPU Paralel

Karta te mundeshme

Fig 3.3 Ndarja e Bus-eve me ane te qarkut bufer

2. Buferi i te dhenave mund te lidhet direkt pas mikroproçesorit dhe nuk ka

nevoje per ate te busit te sistemit, ose lidhet vetem ai i busit te sistemit (
kryesisht kjo menyre perdoret ). Buferi i busit te sistemit, ndan busin e
bredshem te njesise qendrore nga busi i jashtem ( kartat e ndryshme qe
komunikojne me perdoruesin apo procesin), duke rritur njesine e rrymes,
zvogelimin e kapacitetit parazitar qe mund te influencoje ne degjenerimin e
sinjaleve si dhe rigjenerimin e te dhenave nga vet karakteristika trigeruese qe ka
ai si bufer.
Nje problem me rendesi eshte drejtimi i buferit kur mikroproçesori i
drejtohet kesaj karte apo kartave te tjera ne bus. Aktivizimi dhe drejtimi i
percjelljes se te dhenave ( bus karte - bus sistem, apo e anasjellta.) behet
duke ju referuar fushes se adresave dhe sinjaleve te kontrollit RD/ dhe WR/.
Fusha e adresave percakton te qenurit aktiv apo ne gjendje e trete ( rezistence
te larte ) kurse sinjalet e kontrollit, drejtimin e rrjedhjes se te dhenave. Buferi
zgjidhet qe te kete kohe vonese shume te vogel ( sidomos per leximin e te
dhenave ), dhe te mund te pilotoje disa njesi ngarkese ne bus.

3. Busi i sistemit, i cili perfshin busin e te dhenave, te adresave dhe te

kontrollit, si dhe sinjalet e tjere shtese ( interuptet, komunikimi DMA.,
komunikimi serial SID,SOD, sinjalet e resetimit, Ready, etj ) te gjithe dalin ne
bus. Keto sinjale jane te buferuar, por edhe kartat e tjera qe lidhen ne bus kane
buferat perkates.Ne figuren 3.3 tregohet ndarja e buseve.

Per shembull : neqoftese CPU i drejtohet kartes seriale, atehere vetem buferat e
ketyre dy kartave jane aktiv kurse te tjeret jane ne gjendje te trete . Secila karte
ka buferin per te gjithe sinjalet ( adresa, te dhena, kontroll ). Rekomandohet qe
njesia qendrore ne karte te vendoset ne mes te kabinetit te kartave qe te kete
te njejtat fenomene valore ne te dy krahet.Ne skajet e buseve te sistemit merren
masa edhe me rezistenca te shuarjjes se vales ( te lidhura ne seri per sinjalin)

60
por edhe te pershtatjes se rezistencave valore (lidhje ne paralel me linjen duke i
ushqyer me +5v).

4. Dekoduesit realizojne ndarjen e fushes se adresave per memoriet

dhe portat e njesise qendrore dhe pastaj brenda ketyre ndarjeve bejne
adresimin direkt te vet qarqeve perkates. Nga dekoduesit realizohet edhe
komandimi logjik i buferit te te dhenave ne bus te sistemit, ai administrion
drejtimin e rrjedhjes se te dhenave nepermjet buferit si dhe bllokimin e tij.. Ne
njesite qendrore ka nje numur te madh komponente ( qarqe memorie , porta )
dhe duhet te perpunohet me ane te dekodueseve sinjal aftesimi per secilen prej
tyre duke mos lejuar nderprerje apo nderthurrje te fushes se adresave. Numuri i
madh i kompononteve te cilet marrin pjese ne realizimin e sinjaleve te
nevojshem aftesues (CS/) krijon nje fenomen qe duhet te shmanget: vonesen
ne pregatitje te sinjalit CS/. Per dekodim perdoren qarqe te shkalles MSI te
integrimit dhe kryesisht te familjes LS TTL te cilat okupojne nje siperfaqe te
konsiderueshem ne qarkun e stampuar te njesise qendrore por edhe te kartave
te tjera ne pergjithesi. Rekomandohet perdorimi i qarqeve memorie PROM ne
rolin e dekoduesit te cilat jane teper te shpejta , sigurojne fushe adresash teper
uniforme ne baze te te dhenave dekoduese qe ngarkohen ne ato, si dhe zene
siperfaqe fare te vogel ne qarkun e stampuar.
5. Memoriet e CPU kryesisht jane EPROM ne te cilat ngarkohet
programi operativ dhe shpesh ai aplikativ ( per sistemet minimale ) ( 16 --- 32
kbyte ), memoriet RAM per te ruajtur te dhenat e nevojshme gjate ekzekutimit te
programit apo edhe vet programin sipas struktures se perdorur. Memoria RAM
mund te jete statike ( shpejtesi e pranueshme, kapacitet teper i vogel, konsum
energjie relativisht i larte, permasa te medha ) ose dinamike ( shpejtesi dhe
kapacitet teper te larte,permasa dhe konsum energjie te vogla). E mete e ketij
tipi memorie edhte nevoja e rifreskimit te te dhenave ne ato pasi e tille eshte
teknologjia e prodhimit te tyre ( kondesatoret qe ruajne informacionin duhet te
ringarkohen vazhdimisht sepse humbasin ngarkesen ). Memoria CMOS
sherben per te ruajtur parametrat e sistemit, parametrat gjate ekzekutimit te
programit, si dhe vet kodet ne automatet e programuar. Kjo memorie
karakterizohet nga permasa relativisht te medha, kapacitet teper te vogel por ka
avantazhin ndaj te tjerave se konsumon shume pak energji dhe mund te
ushqehet me bateri te vogla te ringarkueshme.

6. Njesia qendrore ka ne administrim direkt te saj edhe disa porta hyrje-

dalje te domosdoshme . Ajo mund te komunikoje ne seri me nje paisje te
jashteme per te marre te dhena apo per tu drejtuar prej atij, kjo eshte nje
kerkese minimale per realizimin e nje njesie qendrore. Gjithashtu njesia
qendrore mund te kete nje porte hyrje - dalje paralele per te komunikuar me
paisjet e shtypit ( psh printer) apo komunikim me kompjutera te tjere. Shpesh
njesia qendrore komunikon me nje proces diskret nepermjet kohuesave dhe
numeratoreve. Vendosja e tyre ben te mundur qe njesia qendrore te funksionoi
edhe me jasht busit te sistemit. Praktikisht ka edhe karta te tjera ne funksionet e
mesiperme qe zgjerojne aftesite e njesise qendrore (CPU). Ne fig 3.4 Ilustrojme
me nje shembull anet e trajtuara me lart te nje njesie qendrore (CPU) qe eshte
perdorur per komandim procesi industrial.

61
 Te dhenat Adresat dhe kontrolli
ora Bufer
3 gjendje
clk DEKODUES i ADRESAVE
( clk / 2 )
CS CS CS

8253
CPU cs cs
Numerator
Kohues 8085A EPROM RAM
3 kanale 2142-A
2 * 27128
6116
ose
(2 * 4)
4 * 2732A
Porte I / O Porte I / O 1 ose 2 KB

8156 nr1 8156 nr2

kujtese CMOS cs
22 linja 22 linja
LSB 5101 - L

5101 - L
MSB

Komunikim I / O

Fig 3.4 Bllokskema e nje njesie qendrore te aplikuar

ne komandimin e proceseve industriale

Per te mbartur programet operativ (monitor ne kete rast) dhe aplikativ,

eshte perdorur memorie EPROM 2732A dhe 27128 te konfigurueshme sipas
kapacitetit dhe tipit te saj. Jane konfiguruare:

2 * 27128 = 2 * 16 = 32 kbyte.
ose
4 * 2732H = 4 * 4 = 16 kbyte.

Kujtesa RAM statik eshte realizuar me qarkun 2142 - A, dhe eshte e

konfigurueshme ( 1 -- 4 ) kbyte ne funksion te kerkeses se kompletimit te kesaj
njesie. Kujtesa CMOS eshte organizuar me qarqet 5101 - L me kapacitet te
mundshem 2 kbyte ( 16 qarqe 5101-L). Kapacitetet mund te ndryshojne nga 256
byte deri ne 2 kbyte qe i korespondon aplikimit ne skeme te ( 2 -- 16 ) qarqe.
Porta hyrje - dalje paralele (8156) kompleton njesine me linja
komunikimi me jashte ambientit te saj. Numratori 8253 ka tre kanale numurimi
me nga 16 bit secili. Porta 8156 dhe numeratori 8253 komunikojne me njeri
tjetrin persa i takon kanaleve te numurimit per te siguruare nje kohim, numurim
apo sinjal per nderprerje sa me te shkallezuare imet. Sinjalet e nevojshme per
kampionim ( koha e kampionimit) si dhe per modulim te komandes ne
kohezgjatje sigurohen nga keto qarqe te programuar.

62
 Ne sistemet ku sinjalet e te dhenave, te adresave apo te kontrollit
buferohen ( siç eshte rasti kur jane shume rruge sinjali dhe paisje te ngarkuara
ne karte ), vonesat e fiksuesve dhe te drajverave me dy drejtime duhet te
merren ne konsiderate. Problem i rendesishem eshte kompatibiliteti i qarqeve
qe komunikojne me njeri tjetrin ( kryesisht me mikroprocesorin ), icili shprehet
me kohet e thirrjeve te tyre.
| tRD = ( read to volid data in )
|
| tAD = ( valid address to valid deta in )
|
| tLDR = ( address latch enable to volid data in )

Duke plotesuar kushtin e meposhtem:

"Koha ne dispozicion per thirrjen e memories" te jete e njejte me "Kohen e
thirrjes se mikroprocesorit" per secilin qark atehere plotesohet kompatibiliteti i te
gjithe njesise qendrore.

Shembull :

tRD tAD

8085A 300 ns nox 575 nox

( 250 ) ( 500 )
8155 / 8156 170 nox 400 nox
8365 / 8755 170 nox 400 nox.

Konsiderata per ngarkesat

dhe kapacitetet e linjave.

Problemi i ngarkeses.Ne linjat e busit te mikroproçesorit lidhen komponente

nga me te ndryshmet :
= memorie ( EPROM, RAM , Porta h / d ) te cilat jane MOS nga
ndertimi i brendshem por jane kompatibile me familjen TTL ne kembet e
jashteme te qarkut.
= dekoduesa, per te siguruar fushen e adresave, te cilet mund te jene
qarqe me shkalle integrimi MSI te familjes TTL , L S T T L, ose te shkalles se
larte te integrimit LSI si psh nje memorie ROM e perdorur per dekodim.

= bufera per transmetim dhe ndarje te dhenash ( me dy drejtime ),

buferat e adresave dhe te sinjaleve te kontrollit qte cilet jane nje drejtim.
Projektuesi duhet te dije gjithmone nese buferimi ne nje sistem eshte i
nevojshem ose jo duke u nisur edhe nga komponentet e zgjedhur dhe jo vetem
nga skema elektrike. Buferimi implikon disa probleme qe duhet te zgjidhen me
to :

63
 = Buferimi rrit njesite ngarkuese ne linjat ( sasine e rrymes qe mund te
furnizoje )
= Ben ndarje te pjeseve te buseve duke veçuar kapacitetet parazitare.
= Rrit kohe vonesat per komunikimin e mikoproçesorit me memoriet
dhe portat.
Per tu orientuar per numurin e qarqeve qe mund te lidhen tek
mikroproçesori duhet te kemi parasysh rrymat ne nivelet perkatese te linjave.

Maksimum Maksimum
Nivel - larte Nivel - ulet
Rryma e hyrjes Rryma e hyrjes
TTL 40 µA 1,6 mA
STTL(HTTL) 40 µA 2,0 mA
L S T T L ( nje ngarkese ) 20 µA 400 µA
MOS 10 µA 10 µA

Mikroproçesori eshte i afte per te furnizuar me nje rryme IOL = 2 ma

( ulet ) dhe IOH = 400 µA (lart ), prandaj direkt mund te lidhen :

Ngarkesat 8085 A
A-2
( Nivele )
1 T T L + 1 LS T T L ULET
1 T T L + 36 MOS * LART
1 S T T L ose 1 H T T L ULET
40 MOS * LART
5LSTTL ULET

* Problemi i kapacitetit parazitar mund te diskutohet.

Nese tejkalohen keto njesi ngarkese, atehere jemi te detyruar te buferojme linjat
perkatese.

Problemi i kapacitetit parazitar. Marrim ne shqyrtim rastin kur 8085 A

mund te pilotoje 40 paisje MOS ose 1 T T L dhe 36 MOS. Kapaciteti shumar i
hyrjeve te tyre i kalon 150 pF, ky eshte kufiri qe pranon mikroproçesori, i cili
perfshin linjat, koponentet dhe ata parazitar. Neqoftese kjo vlere kalohet atehere
ndiqen dy rruge:
= te zvogelojme frekuencen e punes se mikroproçesorit, gje qe ul
shpejtesine e ekzekutimit ose
= te vendosen bufera, duke ndare ne kete menyre buset.
Buferi ne kete rast, pa marre parasysh rruget e degezimit te rrymes, ndan pjeset
e busit, pra zvogelon kapacitetin dhe permireson sinjalet e degraduara; ai duhet
te kete karakteristike histerezie shume te mire.

3.3 Komunikimi me tastieren dhe afishuesit

Tastiera dhe afishuesat industrial jane nga me te ndryshmet, ato jane edhe
universale edhe te specializuar; Tastiera mund te jete hexadecimale ose
alfanumerike me butone te karakterit te pergjithshem ( germa, numura ) ose e
specializuar ku predominojne butonat funksionale. Afishuesit mund te jene
gjithashtu hexadecimale, alfanumerike ose grafike. Te gjitha keta raste takohen

64
ne perdorim, veçse jane funksion i sistemit dhe i proçesit qe drejtohet nga ky
sistem.
= Tastierat ne pergjithesi jane nyje te sistemeve qe jane ndertuar me
mikrokompjuter ne nje qark apo me komponente te tjere te specializur dhe
sherbejne per te dhene parametrat dhe komandat e nevojshme ne njesine
qendrore.
= Afishuesat marrin mesazhe, grafike, emra kodesh nga njesia
qendrore dhe i afishojne per te siguruar nje bashkebisedim sa me komod midis
perdoruesit dhe sistemit. Afishimi modern behet me monitor me ngjyra me
rezolucion teper te larte ( numuri i rreshtave dhe kolonave te matrices monitor )
dhe permasa te medha, per te pare gjendjen e sistemit ne teresi sa me mire. Ne
sallen e komandes ku drejtohet proçesi, vendosen disa monitore te cilet
afishojne pjese te ndryshme te ecurise se proçesit dhe vet sistemit te
komandimit. Monitoret komunikojne me sistemin ( njesine qendrore )
nepermjet kartave perkatese qe jane te natyres grafike apo tekst, monokrom
apo me ngjyra. Kartat marrin informacionin e nevojshem nga busi i sistemit dhe
kryejne veprimet perkatese. Qarqet e integruar qe kryejne kete perpunim jane te
specializuar dhe jane te shkalles se larte te integrimit VLSI . Kartat e nderfaqies
jane mikrokontrollera te vecante dhe kane nje memorie te konsiderueshme per
te ruajtur informacionin e faqes afishuese ( e nje pamje ), realizon ngjyren dhe
kontrastin.
Nje menyre tjeter qe perdoret per komunikimin e sistemit me
perdoruesin ( per probleme industriale ) eshte edhe tabela teknologjike, e cila
mund te vizatohet ne monitor. Per te pasur nje pamje te qarte dhe funksionale
shpesh perdoren edhe tabela me simbolet dhe vizatimet perkatese te procesit
teknologjik. Ne tabelen teknologjike vizatohet e gjithe skema teknologjike e
repartit linjes apo uzines qe drejtohet nga kompjuteri.Komandimi ne kete tabele
behet ne forme diskrete, nepermjet portave paralele ose seriale.
Ne rastin e portave paralele, informacioni mund te nxirret nga njesia
qendrore nepermjet kartes perkatese ( hyrje / dalje ) dhe perpunohet nga
sistemi i tabeles teknologjike ( tabela administrohet nga nje sistem i vecante ).
Po e njejta gje ndodh edhe kur komandimi behet nga nje porte seriale. Ne raste
te veçanta kur tabela eshte e thjeshte ajo drejtohet nga njesia qendrore me ane
te softuerit , ne raste te tjera ajo perben njesi me vehte intiligjente dhe sistemi
kryesor komunikon duke dhene vetem ndryshimet e ndodhura ne kohe ne
procesin teknologjik.
Per proçese dhe makina individuale per afishim eshte i mjaftueshem nje
afishues hexadecimal . Ky eshte edhe rasti me i thjeshte. Ne sistemet moderne
ndeshen qe te tre llojet e afishuesave sipas detyres qe duan te vene vehtes.
Afishuesat alfanumerik dhe heksadecimal kane aftesi te kufizuar persa i perket
sasise se informacionit te afishuar por jane te thjeshte, te sigurte dhe perdoren
gjeresisht ne automatet industriale ( ashtu edhe per bashkebisedim te
perdoruesit me sistemin per drejtimin e proçeseve individuale si drejtimin e nje
makine, prese, asshensori, apo furre etj ). Perdorimi i afishuesave te tjere
kerkon edhe investime suplementare per sigurimin e kushteve te punes se
ketyre paisjeve.

= Karta e komunikimit me tastieren dhe afishuesin.

Kjo karte ndertohet kryesisht me qarkun 8279 i cili eshte i orientuar per kete
drejtim. Ky qark komunikon direkt me basin e mikroproçesorit ( kryesisht 8085,
Z80 etj qe jane 8 bit ) duke marre informacion nga porta e hyrjes se tij, per
komandat e ndrysheme te dhena nga tastiera ( deri 64 per rastin konkret ) si

65
dhe afishon mesazhet e duhur ne afishuesin e dhene ( per rastin konkret deri
ne 16 shifra). Disa karakteristika specifike te qarkut 8279 jane :
= komunikon direkt me basin e sistemit.
= njekohesisht komunikon me tastieren dhe afishuesin per te çliruar
mikroproçesorin nga operacione relativisht te komplikuara te freskimit te
afishuesve dhe te marrjes se informacionit nga tastiera.
= kompeson automatokisht fenomenin " debaunce " qe lind ne sistemet
numerike nga shtypja e tastieres.
= konfigurohet per menyra te ndryshme afishimi ( 8 ose 16 shifra ), gje
qe krijon mundesi te shumta komunikimi.Gjithashtu spostimet e karaktereve ne
afishues mund te behen ne menyra te ndryshme, nga e majta ose nga e djathta
ne funksion te qellimit te perdoruesit.
= kontrollin e matricave e ben automatikisht sipas fjaleve te komandes
se dhene ne inicializim.

Mund te shfrytezohen njekohesisht disa qarqe 8279 per te patur mundesi me te

medha afishimi, ( p.sh 4 rreshta me 8 kollona do te kerkonin 2 qarqe 8279 ).Ne
figuren 3.5 tregohet bllokskema e nje karte te realizuar me 2 qarqe 8279.

Dekodues
nr1 8 linja
8279
8 shifra 8 shifra
S0
te poshteme te siperme
S1
S2
S3 Dekodues 8 linja
komandimi
nr2
Vendosje
Matrice

Fig 3.5 Bllokskema e afishuesit me 2 qarqe 8279

Tasrtiera formon nje matrice me 4 rreshta dhe 8 kollona per te formuar

nje numer te mjaftueshem komandash, ne menyre qe perdoruesi te komunikoje
sa me lehte me sistemin; ne kete rast eshte perdorur edhe dyfishimi i
karaktereve me ane te butonit " shift ". Problemet " debaunce" zgjidhen nga vet
qarku 8279.
Afishuesit gjithashtu formojne nje matrice me 4 rreshta dhe 8 kollona
duke u drejtuar nga 8279 me frekuence freskimi 100 KHz (pasi kane dyfishin e
shifrave te nje vendosje te zakonshme ( 8 shifra ) ). Ne figuren 3.6 jepet
bllokskema perkatese.

66
 Shift Cntl

In Tastiera me butona
Dhjetore , Hexadecimale
Dekodues dhe Funksionale
INT
3 ne 8
8279
B
D0
S0-S3
U D7
S Ampl
Dekodues
CTRL
4 ne 16 Matrica e
CLK
afishimit
A0-A3
Dekodues
(4*8)
Ampl
B0-B3 ( 8 shifra )
shifra

BD
Karte Afishues - Tastiere

Fig 3.6 Karta tastiere-afishues me 2 qarqe 8279

3.4 Portat e hyrje / dalje diskrete

Nga bllokskema e mikrokompjuterit kuptohet qe komunikimi i tij me proçesin

diskret behet nepermjet portave te hyrjes dhe daljes diskrete. Portat ndertohen
si karta te caktuara hyrje ose dalje, ne raste te veçanta mund te perdoret edhe
nje karte qe i permban te dyja funksionet ( kjo per sisteme te vegjel ). Ne figuren
3.7 tregohet bllokskema e kartes.

67
 E/
D0-D7 D/
Bufer Logjika
D e drejtimit
D0-D7
A0-A11 P
D0-D7
R
Dekodues O
B A0-A11 Porte
Bufer i portes C
I/O Nderfaqie
E
U
S
A0-A2
S
CTRL Bufer
WR/
RD/
RD/
WR/
etj.
AEN

Fig 3.7 Karta hyrje-dalje diskrete ( I/O )

Nga bllokskema verejme disa blloqe te veçante, te cilet po i analizojme me

rradhe :

1.Buferi i te dhenave Ky qark buferon te dhenat qe vijne nga

mikroproçesori. Ai ndan busin e sistemit nga busi i kartes hyrje / dalje. Kjo
ndarje ka perparesite dhe mangesite e saj. Ne rradhe te pare ai sherben si nje
nyje ndarese midis dy buseve, ne kete menyre buferi zvogelon kapacitetin e
linjave ( te mos kaloje Cmax e lejuar qe pranon mikroproçesori ) dhe eshte si
nje pike e ndermjetme qe rigjeneron degjenerimet qe mund tu jene bere te
dhenave per shkak te gjatesise se linjave ( kapacitet, humbje ), te kapacitetit te
hyrjes te elementeve ( ne karte I / 0 ) si dhe rrit aftesine ngarkuese te linjes qe
piloton mikroproçesori . Meqenese te dhenat rrjedhin ne dy drejtime atehere dhe
ai duhet te realizoje kete kerkese, te buferoje ne te dy drejtimet, kjo realizohet
me ane te sinjaleve te kontrollit qe mund te merren nga dekoduesi i adresave
dhe kombinimi logjik i atyre te kontrollit ( RD, WR etj ).

2. Buferi i adresave ( A8 -- A15 ) ose ( A0 -- A9 ) dhe i sinjaleve e

kontrollit RD/; WR/; AEN etj. Buferohen keto sinjale per te njejtat aresye qe u
permenden me siper, veçse ketu ka nje avantazh: keto sinjale jane nje
drejtimesh dhe nuk ka ndonje lidhje logjike buferi i tyre fushen e adresave si tek
buferi i te dhenave.
3. Dekoderi i adresave te portes hyrje / dalje ( ose i disa portave ).
Realizon dekodimin e nevojshem te adresave ( zakonisht me dekoduesa te
familjes 74 LS TTL ) dhe vendos portat ne fushen e adresave qe ne kerkojme.
Dekoderi duhet te nxjerre nje sere adresash dhe kjo jo vetem per te vendosur
dy dhe me shume porta, por per te bere te mundur konfigurimin e kesaj fushe
ne fushen e te gjithe adresave te sistemit per te mos patur perplasje me kartat e
tjera qe futen ne bus te sistemit.

68
 4. Logjika e buferit dy drejtimesh, merr fushen e adresave te kesaj
karte ( fusha qe konfigurohet ) dhe me sinjalet e kontrollit, aktivizon buferin e te
dhenave ose e kthen ne gjendjen e trete. Buferi i te dhenave duhet te siguroje :
= kthimin e te dhenave nga busi i sistemit ne busin e kartes.
= kalimin ( leximin ) e te dhenave nga karta I / 0 dhe depertimin,
perputhjen e tyre me busin e sistemit.
= kur nuk ka asnje komunikim me karten ne fjale atehere buferi duhet te
jete ne gjendjen e trete ( inpedence te larte ) per busin e sistemit.Te tria keto
mundesi i realizon "Logjika e buferit me dy drejtime".
5. Porta hyrje / dalje.Zakonisht perdoren qarqe te shkalles se larte te
integrimit te cilet jane te programueshem vetem si hyrje, vetem si dalje ose
kombinim i tyre. Per karta me hyrje / dalje te shumta keta jane komponente
mjaft efikas ne perdorim, pasi ato sigurojne deri 24 linja hyrje ose dalje ne nje
qark. Ne sistemet ku kartat kane format te vogel ( eurocard ) perdoren edhe
portat me 8 hyrje diskrete siç jane rregjistrat e ndryshem per dalje apo buferat
per porta hyrje. Po analizojme dy raste tipik te te realizuar me porten 8255 e cila
eshte e programueshmer dhe LS 273 e pa programueshme ( thjesht nje fiksues
apo rregjister ). Bllokskema e portes 8255 tregohet ne figuren 3.8.

PA0
Port
Kontroll PA7
A
( D0-D7)
A
Bufer i PC0
1/2
te PC3
Port C
dhenave
WR/
RD/
1/2 PC4
A0 , A1
Port C PC7
RD
ResetIn Kontroll
WR
Port PB0
Kontrol B
B PB7

Brendesia 8255

Fig 3.8 Bllokskema e brendeshme e portes 8255

Kjo porte eshte e programueshme me ane te fjaleve te komandes qe jepen ne

regjistrin e fjales se komandes te saj. Ajo programohet per te siguruar disa
funksione :

= hyrje / dalje e zakonshme ( Mode 0 )

= hyrje / dalje e sinjaleve te strobuar ( Mode 1 )
= bus ( i te dhenave ) dy drejtimesh. (Mode 2 )

Ne hyrje te saj lidhen :

69
 = busi i adresave ( pjeserisht A0 -- A2 ) per te bere adresim te
brendshem te konaleve ( tetsheve ) A, B dhe C.
= busi i te dhenave, dy drejtimesh per te futur fjalen e komandes per
inicializim te portes ( konfigurim i saj ), marrjen e te dhenave nga kanalet e saj,
apo dergimin e te dhenave ne keto kanale.
= sinjalet e kontrollit RD/, WR/ per te lexuar ose shkruar ne qark.
= sinjali i aftesimit ( CS/ ), ky sinjal afteson qarkun, e ben ate te afte per
te komunikuar me busin.

Programimi i saj behet duke dhene fjalen e komandes ne adresen perkatese,

per te detyruar qarkun te funksionoje ne nje nga menyrat ( 0, 1 ose 2 ) si dhe
dhenien e funksioneve te kanaleve per hyrje apo dalje. Adresat e portes jane nje
bllok ( 4 adresa ) dhe perfshijne :

= Adresat e fjales se komandes

( adresa baze A1 = 1, A0 = 1 )

= Adresa e kanalit A ( PA0 ----- PA7 )

( adresa baze A1 = 0, A0 = 0 )

= Adresa e kanalit B ( PB0 ----- PB7 )

( adresa baze A1 = 0, A0 = 0 )

= Adresa e kanalit C ( PC0 ----- PC7 )

( Adresa baze A1 = 1, A0 = 0 )

Fjala e komandes qe jepet ne rregjistrin e fjales se komandes permban

te gjithe informacionin e nevojshem per te administruar kanalet.

Shembull :
Fjala e komandes = 9B Hex ( PA, PB, PC te gjitha hyrje )
Fjala e komandes = 80 Hex ( PA, PB, PC te gjitha dalje )

Perdorimi i qarqeve te paprogramuar te familjes 74LS eshte me i

thjeshte vecse administron pak hyrje ose dalje. Perdorimi i rregjistrit 74 LS 273
ne portat dalje jepet ne figuren 3.9.

70
 Hyrje REGJISTER Dalje
74 LS 373
(D0-D7) (O0-O7)
CLK MR
3.9 Kom
CS
( Adresimi nga dekoduesi )
+5v

Fig 3.9 Perdorimi i qarkut te familjes 74LS TTL si porte dalje

Ne ballin e sinjalit CS/, e dhena nga hyrja ( D0 -- D7 ) percillet ne dalje

( 00 -- 07 ). Ky rast kerkon vetem nje adresim ne fushen e adresave te portave.
Per te realizuar porten e hyrjes do te mjaftonte nje bufer ( me tre gjendje
neqoftese do te kishte komponente te tjere ne busin e kartes ) ose me dy
gjendje kur nuk ka komponente te tjere ne busin e brendshem te kartes.
Adresimi ne rastin e dyte do te konsistonte ne nje dhenie te sinjalit ( RD/ ) te
çfaredoshem ne karte, dhe ky do te percillte te dhenat nga buferi i kartes ne
dalje. Nese buferi eshte me tre gjendje, atehere sinjali CS/ i adreses do te
aktivizonte drejtimin e buferit ne adresen perkatese.Ne figuren 3.10 tregohet
logjika e punes te portes se dalje apo hyrje te paprogramueshme.

Bufer 3 gjendje
Dalje me 2 drejtime Hyrje
( D0-D7 ) 74 LS 245 ( I1-I8 )
DIR E
3.9 Kom
IOR
( Kerkesa per porten ) ( RD , CS K
) ombinim logjik

71
 Bufer me Bufer
Hyrje
3 gjendje 74 LS 244 ( I1-I8 )
E1 E2

CS GND ose CS

Fig 3.10 Komunikimi me portat e paprogramueshme

3.5 Nderfaqia e portave te hyrjes me proçesin

Niveli logjik lart dhe posht, ne pikepamje te tensionit dhe rrymes ne

hyrje te portes I / 0 eshte funksion i teknologjise se prodhimit te portes.
Kryesisht do te ndalemi ne rastin e portave qe kane hyrje T T L pra tensionet e
niveleve logjik ( 0,4 < dhe > 2,8 ) qe duhet te sigurohen nga nderfaqesi me
proçesin.
Bllokskema qe sqaron idene e mesiperme jepet ne figuren 3.11.

Nderfaqie D0-D7
Poerte
Procesi ( Pershtates HYRJE
i ne
Niveleve ) CPU

Ing Uulet <= 0.8 v

Udal IOL = 1.6 ma
pilotues e pilotuare

Fig 3.11 Nderfaqia Proces - Porte

3.5.1 Nderfaqia me porten

Si ne rastin e komunikimit midis dy nyjeve T T L ne seri, ku per nyjen

pilotuese dhe te pilotuar edhe ketu problemi ne kete pikpamje eshte i njejte,
ndryshon vetem madhesia. Nderfaqesi duhet te siguroje karakteristikat
perkatese qe te beje nje pilotim te sigurte.

72
 VOH >2.4v
Lart VIH 2v

74 LS ....
VIL 0.8 v ( Vini re
VOL Ulet 0.4 v ndyshimet
midis TTL
dhe
LS TTL )
Pilotuesi e Pilotuar
( Nderfaqesi ) ( Porta e Hyrjes )

Fig 3.11 Nivelet ne nderfaqie te nyjeve TTL

Duke u nisur nga te dhenat qe jepen per zonen e sigurise ( imunitetin ndaj
zhurrmave ) te portave T T L, duhet te sigurojme nivelin logjik te daljes se
pershtatesit si ne figuren 3.11.

VIH = Tensioni i nivelit lart te hyrjes se portes T T L. Ky tension qe te

siguroje logjiken 1 ne hyrje dhe qe kjo te jete e garantuar duhet qe

VIH min = 2,0 Volt

IIH = Rryma e hyrjes ne rastin e nivelit logjik lart. Kjo rryme rrjedh nga
pershtatesi ne hyrje te portes, kur tensioni i nivelit logjik lart eshte aplikuar ne
kete hyrje.
IIH max = 40

VIL = Tensioni i hyrjes ne nivelin logjik ulet. Ky tension kerkohet per nje
logjik 0 tek hyrja e portes. Duhet te kete nje nivel te garantuar prej 0,8 v pra :

VIL ≤ 0,8 volt

IIL = Rryma e hyrjes ne nivelin logjik ulet.

Rryma rrjedh prej hyrjes se portes T T L kur aplikohet ne hyrje nje tension me
nivel logjik 0

IIL = 1,6 ma

VOH = Tensioni i daljes se pershtatesit ne nivelin logjik lart, pra logjika

1 qe jep ai ne porten perkatese. Kjo vlere duhet te jete e garantuar 2,4 volt pra

VOH ≥ 2,4 volt

IOH = Rryma e daljes ne nivelin logjik lart te pershtatesit. Rryma rrjedh

prej daljes se pershtatesit kur tensioni i daljes eshte ne logjiken 1.

73
Siguron :

IOH ≥ 400 mka

VOL = Tensioni i daljes ne nivelin logjik ulet. Nivel i tensionit te daljes

se pershtatesit me nivel logjik 0 te daljes se tij.

VOL ≤ 0,4 volt

IOL = Rryma e daljes se pershtatesit ne nivelin logjik ulet. Rryma

rrjedh brenda nderfaqesit kur niveli logjik i daljes eshte 0.

IOL ≥ 16 ma

Rrjedhja e rrymave eshte si ne figuren 3.12.

IOH IIH
Pershtates Porte ne
nga CPU
sensori i HYRJE
Niveleve
IOL IIL

Fig 3.12 Rrjedhja e rrymave ne linjen pershtates- porte

Pershtatesi ne dalje te tij ( me ane te se ciles komuton porten hyrese ) mund te

kete ose qark T T L ( LS T T L ) ose MOS. Ne rastin e pare problemi eshte i
zgjidhur per aresye te pajtueshmerise se daljes me hyrjen ( hyrja e portes eshte
T T L ), gjithashtu eshte siguruar edhe imuniteti nga zhurrmat. Kur kjo dalje
realizohet me qark MOS, ai drejtperdrejt nuk mund te pilotoje porten hyrese.

IOL ( CMOS ) = 0,4 ma IIL ( T T L ) = 1,34 ma.

Ne kete rast zgjidhen porta CMOS speciale per te realizuar kete pajtueshmeri
( ato sigurojne rryma deri 6 ma ). Persa i perket tensioneve problemi eshte i
zgjidhur, bile me zone imuniteti me te mire se sa ne rastin e komonukimit T T L
-- T T L.

3.5.2 Nderfaqia me procesin

74
 Informacionet diskrete te hyrjeve te sistemit me mikrokompjuter
paraqiten me ane te sinjaleve elektrik te dhene nga sensoret e ndryshem, te
cilet vleresojne gjendjen logjike te makinave apo paisjeve. Keto sinjale jane te
natyrave dhe madhesive nga me te ndryshme, por kryesisgt takohen :

= Tension i vazhduar ne nivelet logjike :

1 0

( 0 ----- 7 ) v ( 12 ----- 24 ) v

0v 12 v
12 v 0v
( 8 ----- 12 ) v ( 0,5 ----- 1 ) v
0 ma 10 ma
0v 48 v

Kryesisht keto nivele te tensioneve jane karakteristike te dhenesave

induktive ( çeles induktiv ), mikroçelesave te pozicionit, kontaktet e makinave te
ushqyera nga jashte, si dhe sinjale ndihmese rryme qe vine ne distance.

= Tension alternativ 50 Hz me vlere 48 v, 24 v, dhe 220 v ( apo 380 v ).

Kur niveli logjik 0, shprehet me mungesen e ketij tensioni atehere niveli logjik 1,
me dhenien e plote te ketyre vlerave. Siç duket sensoret japin ne dalje te tyre
tension te vazhduar ose alternativ me frekuence industriale.Ne fabrikat e
pasurimit te kromit, bakrit, dhe qymyreve perdorin sinjale ( 0 -- 220 ) v 50 Hz,
ose ( 0 -- 48 ) v 50 Hz, ne furrelarta ( 0 -- 7 ) v niveli logjik larte dhe ( 12 -- 24 )
v niveli logjik poshte, ne Uzinen e Prodhimit te Azotit dhe Oksigjenit ( 0 -- 12 )
v, ne ashensoret ka nje nderthurje te dy formave te tensioneve, ne komandimin
e makinave te thurrjes dhe presave plastike ( 0 -- 12 ) v apo ( 0 -- 5 ) v.
Edhe ne pershtatjen sensor - porte kihet parasysh zona e pasigurise se
sensorit. Sensoret induktiv dhe kapacitiv ( çelesat ) kane nje zone te caktuar
sigurie, nivelin e tensionit ne dalje nuk e kane konstant ne kohe por ne nivele
logjike "kyçur" dhe "çkyçur", kjo per aresye konstruktive te tyre.Ky fenomen nuk
eshte vetem per keta lloj sensoresh por edhe per gjithe te tjeret qofte ata te
rrymes se vazhduar ( ndryshimi i rrymes se kontakteve, ndryshimi i tensionit
ushqyes etj ) si dhe atyre te rrymes alternative, ku ndryshimet jane me te
theksuara pasi nivelet ne volt ketu shprehin lekundjet ne rrjetin ushqyes dhe te
mos harrojme qe kur detektojme tension ne bornat e nje makine ne se u leshua
ose jo, duhet te reflektoje reniet e tensionit (rrymes) ne linjen transmetuese.
Nga ana tjeter sinjalet diskret transmetohen ne linja te cilat jane te
ekspozuara ndaj zhurrmave ne ambiente industriale. Pra se bashku me sinjalin
e dobishem diskret kemi dhe mbivendosje te zhurrmave. Sensoret e ndryshem
nuk japin tensione apo rryme ne dalje me shpejtesi te madhe rritje por shpesh
keto sinjale karakterizohen nga lekundje dhe nderprerje si ne figuren 3.13.
Ne rastin e dyte kemi lekundje deri ne nderprerje te sinjalit, dhe kjo kohe eshte
relativisht e gjate ( arrin deri 30 msek ). Ky fenomen lind ne kontaktet mekanik
te çelesave, ku disa mikrokontakte mekanike nga papastertia krijojne kete
fenomen. Ne kontaktet me celesa apo butona mekanike ky fenomen eshte
percaktues dhe merren masa te veçanta. Nga figuren 3.13 shikohet qe pas
kyçjes se pare (kompjuteri e vlereson si nivel te vertete ( 1 )), lindin lekundje te
cilat i japin informacion kompjuterit per mungesen e kesaj kondite ( 1 ) gje qe
mund te çoje ne veprime te gabuara.

75
 Zhurmat qe depertojne ne linja, jo vetem na japin informacion te gabuar,
por duke depertuar ne busin e kompjuterit mund ta nxjerrin ate nga puna.
Fenomenet e mesiperme na detyrojne te marrim masat perkatese per zbutjen
apo eleminimin e tyre (fig 3.15).

Ud (1)

(0)

tst t [ms]

(1)

(0)
t [ms]
10 - 15 tp
( 30 )

Fig 3.13 lekundjet ne kycje - ckycje te sensorit

Dhenes Izolim
Filter Porte
( Sensor ) galvanik Bufer
analog Hyrje

Nderfaqes

Fig 3.15 Elementet e nderfaqies per efekt te reduktimit

te zhurmave ne sinjalin diskret

76
 1. Filtri, eshte nje filter i frekuences se ulet. Ai shuan ne nje mase te
konsiderueshme sinjalin e induktuar me frekuence 50 Hz ( ne rastin e linjave me
sinjal te vazhduar ) per te marre sinjal te paster. Nga ana tjeter ky filter ben edhe
shuarjet e nevojshme per fenomenin e nderprerjeve qe lind ne mikrokontaktet e
sensoreve. Duke u kufizuar zhurmat qe ne kete stad, ato nuk mund te kalojne
ne busin e sistemit, pra krijohet nje mbrojtje e posaçme edhe per kompjuterin.
2. Izoluesi galvanik eshte mjeti kryesor qe ndan ambjentin e jashtem
nga busi i kompjuterit. Ne kete menyre ndahen linja e mases te kompjuterit nga
ajo e pasiisjeve jashte tij (sensor,ekzekutues) duke bllokuare kalimin e
zhurmave nepermjet kesaj linje ne busin e kompjuterit.
3. Buferi ben pilotimin e hyrjeve te portes se hyrjes.

Ne vartesi te llojit te sinjalit te hyrjes, nivelit te zhurrmave qe mund te

induktohet ne linjat e transmetimit te ketij sinjali ( pastrimi i sinjalit dhe mbrojtja e
kompjuterit ) si dhe nga rendesia e objektit qe komandohet, zgjidhen edhe
skemat e pershtatsave apo siç quhen ndryshe skemat e hyrjeve diskrete.
Gjykim per skemen e zgjedhur duhet te jete kriteri: siguri - cilesi - kosto.

Ambient me pak zhurrma. Cilesohen ato ambjente ku ka pak makina, numri i

çkyçjeve te automateve dhe leshuesave eshte teper i rralle dhe vet keto makina
ndodhen larg sistemit me kompjuter dhe linjave te tij, ekzekutuesit nuk jane te
fuqishem ( harqe te dobet), jane marre masa speciale ne kabllimin e sistemit
( jane perdorur kabllo te skermuar, rruga e kalimit te tyre eshte e veçante ndaj
atyre te energjise, jane marre masa per shuarjen e harqeve te kontaktoreve, etj
).
Rekomandimi per nderfaqien do te ishte si ne figuren 3.16.

Uh
+5v +5v
1Kom
Sensor 1Kom

PORTE CPU
7406
Ud (DC)
[ 74 LS .... ]

Fig 3.16 Nje nderfaqie e mundeshme per ambient pa zhurma

Nga figura 3.16 shohim qe mungon filtri dhe ndaresi galvanik

(optoçiftues). Niveli logjik jepet me kontakt releje. Problemi " debaunce " ketu
zgjidhet me ane te softuerit. Kostoja e kartes se hyrjeve diskrete eshte teper e

77
ulet dhe ne nje siperfaqe te vogel mund te ndertohen shume pershtatsa hyrje.
Cilesia eshte minimale, mjafton nje zhurrme qe te nxjerri sistemin jashte pune.
Rekomandohet ne sistemet individual ( te izoluar nga repartet teknologjike, p.sh
ne laborator ) dhe papergjegjesi.

Ne kete rast jane pranuare nivelet logjike +5v por nese do te

funksiononte dhenesi i informacionit ( apo linja e gjate ) me nje tension tjeter,
mjafton te ndryshohet Uh ne tensionin referues psh +12v..

Nderfaqie per sensoret qe ne dalje sigurojne tension te vazhduar. Nga

figura 3.17 verejme disa vecori te cilat po i rendisim me posht.

+5v

620 Om D1 r3 560 om
Led

1 5
Hyrje D3 r1
5v1 4N25
C2
C1
10 nf
10 nf D2
1N4001
Linje C3
620 Om 4
e perbashket 10 nf 2

r2
GND
( toka )

Fig 3.17 Nderfaqia per tension te vazhduar

= filtrimi realizohet me ane te filtrit pasiv i perbere nga elementet R1,

R2, C1, C2, C3....Vlerat e ketyre elementeve sigurojne nje shuarje te
frekuencave karakteristike qe induktohen ne linja. Pika e perbashket e filtrit
simetrik kalon ne te gjitha hyrjet dhe lidhet me shasine metalike te kartes te futur
ne kabinetin e montimit. Toka e zhurmeshme (GND) eshte kjo pike e
perbashket e kondesatoreve.
= Niveli i tensionit ne hyrje do te jete:

Uh = ULed + UtA + Uapt0 + UR = 1,2 + 5,1 + 0,4 = 6,7 v

pra realizohet zona e imunitetit te dhenies se nivelit logjik nga sensori. Ne kete
rast do te kemi :

Nivelin logjik 0 = 0 volt dhe nivelin logjik 1 = 6.7 volt.

Per te ndryshuar tensionin e hyrjes ne nivelin logjik 1 duhet te ndryshojme

zonen:

Uz = ( Uh  1,6 ) 1,6 → UR

78
 Izolimi galvanik realizohet me optiçiftues te cilet kane karakteristika te
ndryshme, te cilet llogariten te punojne ne rregjim te sigurt çeles, per kete
veprohet ne rezistencen R3 ne dalje si dhe ne fuqine e sensorit ( rrymen e tij ).
Rezistencat R1 dhe R2 te filtrit jane njekohesisht edhe kufizuese te
rrymes.Dioda D3 , sherben per te mbrojtur optoçiftuesin nga lidhja ne sens te
kundert te sensorit. Keto skema ngarkojne relativisht sensorin me rryme, por
ata e sigurojne nje nivel te tille ( 10 -- 20 ) ma qe mund te komandoje
optoçiftuesin. Nje rruge efikase do te ishte perdorimi i optociftuesve me rryma te
vogla komutimi, kjo nuk mbingarkon sensoret. Lidhja e kesaj hyrje me sensor te
rrymes alternative do te shoqerohej me lekundjen e daljes se optoçiftuesit pra
dhe vleren e nivelit logjik 1 dhe 0 te sinjalit.Toka e sistemit eshte izoluar nga
toka e sensorit.

Nderfaqia me sensoret e rrymes alternative (AC) dhe te rrymes se

vazhduar(DC). Tensionet alternative ne kete rast jane te realizuar me
transformator ose burime te perqendruara per te gjithe sensoret. Vlera e
tensionit ne kete rast eshte kryesisht 24 v 50 Hz, kjo per aresyen e thjeshte qe
hyrjet te jene te unifikuara per lehtesite e njohura te tyre, si per tension te
vazhduar ashtu dhe alternativ.
Nivelet logjike kryesisht realizohen me tensione e meposhteme:
= Niveli logjik 0, Uh = ( 0 ----- 8 ) volt.
= Niveli logjik 1, Uh = ( 16 ----- 24 ) volt.

Uh
24 Nivel logjik
(1) Nivele
pune
16 Zona
Sigurise
8 Nivel logjik
(0) Nivele
pune

Zona e sigurise (fg 3.18) ∆U = Uhmes - ULmax = 16 - 8 = 8 volt, eshte

relativisht e larte, dhe sigurohet komandim i sigurte. Skema elektrike e
pershtatesit ne kete rast eshte paraqitur ne figuren 3.19.

79
 r1
h1
+Vcc
c1
620 om
D1 r5 r6
D2
-- +
r2
c3
P 620 om c2
r4
39kom
GND
filtrim izolim formues

Fig 3.19 skema elektrike e nderfaqies per sinjalet AC

1. Filtri i hyrjes. Filtri i hyrjes eshte nje qark thjeshte RC qe shunton

frekuencat e larta qe mund te depertojne ne sinjal nepermjet linjave te
transmetimit, apo nga vet burimi ( sensori ) probleme te funksionimit te tij.
Gjithashtu ai shuan dhe impulset e tensionit qe mund te krijojne probleme dhe
per vet sinjalin dhe sistemin. Zhurrmat qe filtrohen percillen ne linjen GND qe
eshte shasia e sistemit. Filtri perbehet nga R1, R2 , C1 dhe C2 me vlera si ne
skeme dhe siguron nje shtypje sipas kushteve te standartit IEEE per portat e
hyrjes. Rezistencat R1 dhe R2 sigurojne edhe kufizimin e rrymes qe merret nga
burimi ( sensori ).
2. Ura e radrizimit. Nje ure radrizimi me dy gjysem perioda lejon
depertimin e sinjaleve AC dhe DC ne modulin e hyrjes se sistemit. Kjo skeme
ndryshimin e polaritetit te lidhjes se percjellesave te sinjalit e neglizhon, pasi
siguron fiksimin e tij ne dalje te saj per te dy rastet e lidhjes se sensorit. ( Ne
kete menyre ky modul funksionon si per sinjal AC ashtu dhe DC pa bere
ndryshime ne skeme.
3. Rezistenca R4 siguron nje degezim te rrymes perderisa tensioni i
hyrjes eshte aq i madh sa te kyçi optoçiftuesin.
4. Dioda zener D1, siguron nje minimum te tensionit te hyrjes, (pragu)
perpara se optoçiftuesi te kyçet.
5 Sinjalizuesi i gjendjes . Me ane te tij verifikojme gjendjen e hyrjes
gjate punes se sistemit. Rryma e punes se tij eshte e ajo e optoçiftuesit.
6. Optoçiftuesi. Ky qark ndihmon ne mbrojtjen kompjuterit nga depertimi
i zhurrmave nepermjet percjellesit te perbashket, qe eshte masa e .sensorit.

Ne rastin kur sensori eshte i izoluare nga nuli i sistemit per rastin e
sinjaleve AC, apo thjesht i izoluar per rastin e sinjaleve DC, atehere pak rendesi
ka sensi i lidhjes ne hyrje dhe ne linjen e perbashket te hyrjeve. Megjithate per
nje pune normale kur burimet e sinjalit jane te paizoluara ( dhe keto jane raste te
shpeshta ) rekomandohet kjo liidhje:
= per sinjalet DC, polariteti pozitiv lidhet ne hyrjen perkatese dhe ai
negativ ne linjen e perbashket te pershtatesit.
= per sinjalet AC, faza e tij jepet ne hyrjen perkatese kurse nuli ne linjen
e perbashket.

80
 Kur punohet me shume hyrje dhe me sinjale me karakter te ndryshem (
AC dhe DC ) menyra e lidhjeve ne hyrje eshte teper e rendesishme pasi mund
te formohen lidhje te shkurtera.
Ne rastin e sinjaleve AC(fig 3.20), ne hyrje te buferit ( dalja e
optoizolatorit ) do te kishim nje sinjal qe pulson dhe bile me deri ne nderprerje te
tij neqoftese nuk do te filtrohej ky sinjal nga qarku R5, R6, C3 dhe Ri
(Rezistenca e hyrjes se buferit).

uc +Vcc

r5 r6
t 1kom 1Mom ri Ud
uc
Ud 2.8v
c3
47nf
0.4v
t

Fig 3.20 Filtrimi i sinjalit AC ne hyrje

Rezistenca R6 eshte e lidhur ne qarkun e ngarkimit te kondesatorit C3

(47 nF). Ngarkimi i kondesatorit ndikon pozitivisht sepse shuan majat e
impulseve. Duke zgjedhur kete rezistence 1 MΩ kondesatori C3 nuk shkarkohet
edhe kur UC = 0 (kolektori shunton kondesatorin). Qarku bufer zgjidhet nga
familja MOS me rezistence hyrje shume te madhe (disa MΩ) qe te mos
shuntoje kondesatorin.

Nderfaqesit per per sinjale AC. Ne rastin e mesiperm analizuam

pershtatesin AC / DC por edhe kur hyrjet kane vetem sinjale AC, skema e
mesiperme eshte e vlefshme, me kosto te kenaqeshme dhe me siguri te larte.
Ne figuren 3.21 rekomandojme edhe nje mundesi tjeter. Skema shoqeron hyrjet
me transformatore qe reduktojne nivelet dhe izolojne busin e sistemit nga
burimi.

81
 D1 r1
h
3.9Kom Filter
220v
Optociftues
(380v) Bufer
50hz P (formues)

Fig 3.21 Nje skeme qe perdor transformator per nderfaqie

Persa i perket montimit te transformatoreve reduktues dhe izolues,

paraqiten dy mundesi : montimi i tij ne makine dhe transmetimi i sinjalit me linja
, si dhe montimi i tyre prane kartave te hyrjes.
Ne rastin e pare problemi i zhurrmave do te ishte i njejte me rastin e
pergjithshem per shkak te gjatesise se linjave. Pershtatesi duhet te siguroje
filtrimin e nevojshem dhe izolimin me optociftues prandaj keto duhet ti shtohen
skemes dhe rezultati: ngritje e kostos per te njejtit tregues cilesore. Ky rast do te
ishte me kosto te konsiderueshme bile me te madhe se rastin ( C ), kurse
siguria do te ishte po ajo ( shiko C ).
Ne rastin e dyte do te kerkohej panel shtese per montimin e
transformatoreve, dhe nje nje rruge e pershtateshme kalimi: dalje transformator
- hyrje pershtates per mbrojtjen nga zhurrmat. Nese kete e sigurojme, atehere
mund te shmangim filtrin dhe optociftimin nga skema duke ulur pak sigurine e
punes ne ate mase qe e ngre vendosja e transformatorit izolues ne hyrje te
sinjalit. Megjithate kjo skeme nuk rekomandohet shpesh per shkak te sigurise,
kostos dhe permasave.

3.5.3 Karakteristikat e pershtatsave te hyrjes

Meqenese pershtatesi i hyrjes perben nje pjese te konsiderueshme (mbi

gjysmen ) te kartes se hyrjes se sistemit, flasim per karakteristika te kartave te
hyrjes. Kartat e hyrjes duhet te sigurojne shume parametra por mund te
permendim disa prej tyre.

1. Veçori konstruktive te montimit. Kartat montohen ne kabinet te futur

ne kornize metalike te skermuar dhe permbajne te gjitha elementet e
pershtatjes te montuara. Menyre tjeter eshte ndarja e pjeses TTL (porta) nga
nderfaqia me procesin dhe montimi ne karta te vecanta. Karta TTL futet direkt
ne busin e kabinetit kurse pjesa tjeter fiksohet ne nje vend prane por te vecante
nga kabineti, kjo rrit se tepermi sigurine e sistemit ne teresi. Te dy format
ndeshen, ne rastin e pare karta e hyrjes ka permasa relativisht te medha, eshte
me e qendrueshme dhe kalon me pak lidhje dhe konektore bashkues.

82
 2. Numri i hyrjeve ne nje karte. Ka karta me 8, 16, 24, 48 linja hyrje.Kur
sistemi duhet te kete nje numer te madh hyrjesh ndertohet varianti i dyte ( te
ndara pjeset TTL nga nderfaqia me procesin ).

3. Sistemi mund te kete karta te rrymes se vazhduar DC, te rrymes

alternative AC, apo te te dyja njekohesisht.

4. Tensioni maksimal i hyrjes. Eshte tensioni maksimal i lejuar ne nje

linje hyrje qe nuk krijon demtime ne elementet e kartes. Zakonisht ky tension
eshte i njejte edhe kur karta eshte e ne pune dhe e pa ushqyer me tension).

5. Tensioni i niveleve logjike

Per te siguruar nje pune normale jepet zona e ndryshimit te tensioneve te nivele
logjike perkates, Uhmin dhe ULmax .

6. Rryma qe kerkohet nga sensori. Jo çdo sensor pavaresisht nga lloji

tensionit, apo niveli logjik i tij, mund te lidhet ne nje hyrje te caktuar. Hyrja
kerkon rrymen e nevojshme per tu aktivizuar. Rastet me te mira jane portat me
rryma hyrje te vogla por kjo kushtezohet nga lloji i optoçiftuesit si dhe i filtrit.

7. Vonesa ne percjelljen e sinjalit.

Kjo vonese ka te bej me proçesen kalimtar qe lind ne pershtates nga momenti i
dhenies se nivelit logjik. Mikroproçesori ( sisteme nne teresi) skanon te gjitha
hyrjet ne nje periode kohe te caktuar qe te shohe ndryshimet e mundeshme dhe
te marre vendimet perkatese. Sistemit vet i duhet nje fare kohe per vleresimin e
te gjitha hyrjeve ne sistem, kjo kohe eshte e rendit 10 msek. Vonesa ne
percielljen e nivelit logjik te sinjalit nuk perben ndonje problem te veçante kur
ndodhet ne keto kufij. Nga ana tjeter kjo kohe vonese ben edhe mosreflekrimin
ne dalje te fenomenit " debaunce ".

8 Rezistenca e hyrjes, eshte rezistenca qe i paraqit sinjalit hyrja e

kartes. Vlerat e saj jane te ndryshme ne funksion te skemes elektrike te saj (
filtrave, diodave, etj ).

9. Izolimi galvanik siguron nje mbrojtje te sistemit nga mbitensionet qe

mund te depertojne, zakonisht kjo zone eshte ( 2.5 ----- 3 ) kv.

Per ilustrim japim te dhenat e nje karte hyrje 24 VAC / DC.

= Numri i hyrjeve ne modul 16.
= Tensioni i hyrjes 24 volt AC / DC.
= Frekuenca e sinjalit AC, 50 Hz.
= Tensioni maksimal ne hyrje 27,6 volt
= Rryma e ngarkeses, 12 ma.
= Tensioni ne nivelin logjik ulet ( 0 ----- 8 ) volt.
= Tensioni ne hyrjen me nivel logjik lart, ( 86 ----- 24 ) volt.
= Vonesa ne hyrje ( 8 ----- 12 ) msek.
= Rezistenca e hyrjes 2 kΩ.
= Tensioni max kufi 300 volt.
= Izolimi 2500 v.

3.6 Mbrojtja e kompjuterit nga zhurmat

83
 3.6.1 Shtrimi i problemit

Ne ambientet industriale, karakteristike jane zhurrmat e ndryshme te

induktuara ne te gjitha llojet e linjave. Burime zhurmash jane te gjitha paisjet apo
makinerite qe funksionojne me energji elektrike si motorrat, furrat, vinçat,
ashensoret, llampat, dhe linjat e furnizimit deri edhe vet zbarra e tokezimit te
makinerive, pra kompjuterin duhet ta mendojme ne nje fushe elektromanjetike
me intesitet te konsiderueshem. Zhurrmat mund te induktohen ne pjese te
veçanta te sistemit dhe kryesisht ato depertojne:

= ne linjen e ushqimit te kompjuterit ( 220 v, 50 Hz ).

= ne linjat e trasnmetimit te sinjalit analog
( karta e hyrjes apo e daljes analoge )
= ne linjat e transmetimit te sinjaleve diskret, linjat qe transmetojne
sinjalin e dhene nga sensori per porten e hyrjes, apo sinjalin per komandimin e
ekzekutuesve te ndryshem.
= ne vet linjat e brendeshme ( komunikimi midis kartave ne panelet ku
vendoset kompjuteri ).
Zhurrmat jane aq problem per kompjuterin, sa gjithçka eshte rigorozisht e
percaktuar edhe persa i perket pozicioneve te kartave dhe ekranizimeve ne
kabinetet e kompjuterit.

Per eleminimin apo shuarjen e zhurmave merren masa ne dy drejtime :

1. Shuarja e burimeve te zhurmave.
2. Filtrimi i tyre ne sistemin e komandimit.
Ne kemi ne dore menyren e dyte, pasi shuarja e burimeve te zhurmave eshte e
pamundur, megjithate do te ndalemi me posht per te paraqitur avantazhet e saj.
Ketu nuk pretendohet qe instaluesi i SNK ne repart apo uzine te shuaje te gjitha
zhurmat ne ato, por te marre disa masa ne makinat qe lidhen me kete sistem.
Duke marre keto masa sigurohet " ekologjia " e repartit. Si ne çdo paisje apo
sistem tjeter edhe ketu ( aq me teper ) raporti sinjal / zhurme eshte percaktues
per nje pune normale dhe te sigurte ne kohe te paisjes. Eshte me rendesi te
theksojme se masat mbrojtese qe konsistojne ne pozicionin e vendosjes
(pozicionin reciprok) te sistemit dhe te linjave jane nga me kryesoret.

3.6.2 Disa rruge te mundeshme te futjes se zhurmave.

Masat per mbrojtjen nga ato.

Zhurmat nga paisjet lidhese.Celesat qe jane ne rolin e sensoreve futin mjaft

zhurma ne sistem, prandaj marren masa me ane te filtrave RC qe te shuhen ne
masen e duhur. Konstantja e kohes se filtrit rekomandohet RC = ( 0,01 ----- 0,1 )
sek, pra duke siguruar nje shuarje te konsiderueshme te .sinjalit me frekuence
mbi ( 10 --100 ) Hz. Keto vlera jane te pranuara nga shume firma qe
konstruktojne sisteme industriale me kompjutera.

= Konstantja e filtrit duhet te jete ( 0,01 ----- 0,1 ) sek.

= Filtri duhet te vendoset para qarkut logjik. Toka e filtrit duhet te lidhet
me token e qarkut logjik, ose me i preferuar dhe i sigurt me token ( GND ) te te
gjithe sistemit. Zgjidhja me e mire eshte qe filtri te vendoset ne qark te stampuar
se bashku me nje qark te veçante te kabinetit.

84
 = Ne çdo rast te veçante filtrat duhen vendosur brenda kabinetit ku
futen linjat e hyrjeve.
= Linja e kthimit nga çelesi duhet te lidhet me SGP ( System Graund
Point ) pra token e sistemit me qellim qe te kalohet energjia e zhurmes se marre
nga kjo linje direkt ne GND ( Toke ). Neqoftese plusi ( + ) i çelesit do te meret
nga blloku DC PS atehere ai duhet te merret nga ( + ) i PS dhe jo nga ( + ) ne
qarkun logjik,shiko figuren 3.22.

+Vcc

r1
r2

te
filter
C skema logjike
Sensor
0v GND e logjikes
SGP

te
Sensor r1 c logjika
r2
ushqimi
i
linjae r3 logjikes
sinjalit +
BU
Kabineti SGP --
(Rak)

Fig 3.22 Filtrimi i zhurmes nne linjen e sinjalit

Futja e zhurmave nga ushqimi kryesor. Ndryshimet e ngarkesave ne daljet e

sistemit te shperndarjes se fuqise ne menyre te kohepaskoheshme, jane te
prirura te shkaktojne zhurma ne daljet e burimit te ushqimit te kompjuterit ( PSU
).
Qe te shmangim kete nderhyrje, duhet te perdorim filter. Ketu arihet nje shuarje
rreth 50 db per frekuenca nga 100 KHz deri ne 10 MHz. Te dyja llojet e
zhurmave: ajo e menyres se perbashket qe eshte sinjali zhurme midis dy
linjave dhe tokes dhe ajo " asimetrike " (zhurmat midis dy linjave) shuhen. Ky

85
filter duhet te vendoset prane hyrjeve te ushqimit ne kabinet si ne figure, qe te
ekuivalentohen zhurmat brenda ne kabinet.Pika e tokes se filtrit duhet te lidhet
me SGP (fig 3.23).

F *

GND ne hyrje
te transf
N
*

Fig 3.23 Filtri ne ushqimin kryesor

Toka e ushqimit alternativ ( AC ) duhet te ndahet nga toka e sistemit ( SGP ),

sepse tokezuesi (i pari) eshte shume i zhurmshem. Gjithaashtu transformatori
kryesor i ushqimit duhet te veçoje primarin nga sekondari me nje ekran ( nje
rresht spirash ) i cili te lidhet ne SGP.Figura 3.24 trajton nje filtrim me nivel te
ulet zhurmash.

F
1.7nF
ne transformator
1nF 600v te ushqimit
1.7nF
N

Fig 3.24 Filtrim me nivel te ulet zhurmash

Zhurmat e induktuara ne linjat e hyrjes sinjalit. Fushat e fuqishme

elektromagnetike ne kabllot kryesor prane sistemit induktojne sinjale parazitar.
Neqoftese sinjalet hyrese ne teresi kane frekuenca 100 KHz deri 10 MHz
atehere me filtra te frekuences se ulet nuk mund te arrihet shuarje. Per te
shmangur kete fenomen behet ekranizimi i linjave te hyrjes si ne figuren 3.25.
Ekranizimi duhet te lidhet ne SGP ( Token e sistemit ) ne kabinet, ndersa ana
tjeter lihet te flotoje ( e hapur ).

86
 R log
C
0v
Linja
Sensor te skermuara + +
BU log
- -
SGP

Fig 3.25 Ekranizimi i linjave te hyrjes

3.6.3 Interferenca direkte nga fusha elektromagnetike

Nuk rekomandohet qe paisjet me tension te ndryshueshem dhe ato

logjike te jene ne te njejtin kabinet. Neqoftese eshte e pa evitueshme kjo ndarje,
atehere paisjet AC dhe DC duhet te ndahen dhe te ekranizohen mekanikisht
nga njeri tjetri brenda te njejtit kabinet. Nje instalim AC mbi ate DC duhet te
ndahet nga kablli DC dhe kalimi i tyre duhet te behet nepermjet blloqeve
ekranizuese. Tensionet e larta prane sistemit te kontrollit induktojne tension
sekondar nepermjet kapacitetit çiftues midis linjave te tensionit te larte, kabinetit
dhe tokes (fig 3.26).

Linje fuqie Linje fuqie

Cm1 Cm1
te te
linje e logjika linje e logjika
skermuare skermuare
Cm2 Cm2

Fig 3.26 Induktimi i zhurmes sekondare

Sistemi i patokezuar, pra me impendence te madhe karshi tokes se vertete, ne

kete rast ndihet mjaft influenca e tensionit te larte.

87
 3.6.4 Gjenerimi i zhurmave te brendeshme

Ciftimi induktiv dhe kapacitiv midis tokes dhe pjeseve brenda sistemit
(kabinetit) mund te ndikoje duke shkaktuar " Cross talk " pra nderndigjim, pra
transferon nje sinjal nga nje linje ne tjetren. Zvogelimi i çiftimit induktiv dhe
kapacitiv eshte e vetmja zgjidhje.Keto zvogelime arrihen duke marre disa masa
dhe kryesisht ato te me poshtme :
1. Distanca midis linjave te jete e pranueshme, pra influenca tek njera
tjetra te jete e neglizhueshme.
2. Linjat me ryme te madhe nuk duhet te vihen bashke me ato te
kontrollit logjik.
3. Perdorimi i çiftit te linjave te perdredhura ne transmetimin e sinjaleve
me rryme te madhe. Nje çift i tille linjash ka shpejtesine e ndryshimit te vogel
dhe keshtu realizohet bashkeveprim induktiv.
4. Perdorimi i linjave te ekranizuara ka influence kapacitive te
rendesishme, prandaj ekranizimi duhet te lidhet ne SGP.
5. Perdorimi i ekranizimit te linjave te perdredhura per te reduktuar
influencen induktive dhe kapacitive.
6. Evitimi i drejtimit te rrymave te madha ne token e qarkut logjik.
Impulse te medha te rrymave shkaktojne impulse te medha tensioni permes
impedences se tokes. Neqoftese nje tel 1m ka induktivitet vetiak rreth 1,6 mkH
dhe ai transmeton nje ndryshim rryme 1A, atehere jep nje tension pik 1,6 v. Per
te evituar kete ndajme token per rrymat e medha nga ajo e logjikes dhe
perdorimi i tokezimit me rezistence te vogel si dhe percjellesa te trashe.

3.6.5 Konsiderata te tokezimit te sistemit

Sistemi i komandimit numerik perdor nje pike te tokezimit te veçante

(SGP). Te gjithe ekranizimet duhet te tokezohen me tela te veçante. Neqoftese
kabineti perdoret si nje ekran atehere ai duhet te tokezohet ne (SGP).
Asnjehere nuk duhet perdorur kabineti ose konstruksioni ( pjese e kabinetit )
brenda kabinetit si percjelles i kthimit te tokes, se ai atehere nulifikon efektet
ekranizues. SGP duhet te lidhet me token e vertet ne menyre te sigurte. Kurre
nuk duhet te perdoret toka e ( AC ) per kete qellim si ( SGP ) sepse ai eshte
shume i zhurmshem. Kabineti duhet te jete i salduar mire. Anet e mprehta te
vrimave te vogla ne kabinet jane radiator te interferencave te frekuencave te
larta. Neqoftese nuk ka nje toke te " vertete" te vlefshme, vemendje e veçante
duhet tu kushtohet :
= Mos e lidh kabinetin ne SGP.
( mbaj SGP te flotuar ne lidhje me pjesen metalike te kabinetit
ose pjesen e montuar ne kabinet ).
= Mos lidh tokezimin AC ne kabinet.

88
 Ushqimi
kryesor [ Kabineti ]
*
220v

*
(Toke e
palidhur)

Ushqimi
+ paisjeve
brenda
BU
-- kabinetit
( brenda )
SGP
+ +Vcc
BU 0v
--
( jashte )
Ushqimi
(salduare me kabinetin) jashte
kabinetit

te Stad
logjika funksion
logjik Pilotues

Filter
frek.se ulet te
logjika
0v (SGP)
(alternative)
sensor Ngarkese

Fig 3.27 Tokezimet ne kabinet

3.6.6 Konsiderata per qarkun e stampuar te kartes

Ne kartat me qark te stampuar lindin disa probleme specifike zhurmash

qe do te mundohemi ti trajtojme me posht. Pozojme nje porte me element T T L.
Qarku T T L mund te kerkoje nga burimi i ushqimit 5 ma ose 1 ma ne gjendjen
kyçur ( ON ) ose ckycur (OFF), pra kemi nje ndryshim rryme me ndryshim
gjendje prej ∆I = 4 ma per t1, tf = 5 ns. Neqoftese linja qe ushqen me tension
qarkun e integruar ka nje induktance 0,5 mkH, atehere tensioni i zhurmes i
gjeneruar kur ka ndryshim gjendje eshte :

89
 di 4 10-3
V = L --- = 0,5 10-6 -------- = 0,4 V.
dt 5 10-9

Pra siç duket keto maja jane te krahasueshme me nivelet logjik dhe nga ana
tjeter mund te sjellin induktime ne linjat fqinje duke prishur punen normale te
skemes, prandaj marrim nje seri masash.

1. Perdorimi i kondesatoreve ( 10 -- 20 ) nF ne kanalet perkatese te

ushqimit te qarqeve logjik. Per dendesi te madhe te qarqeve vendoset shpesh
nje kondesator per disa prej tyre qe jane prane e prane, por te mos i kaloje ( 3 -
- 5 ) qarqe.
2 . Ne hyrjen ( + ) te qarkut te stampuar vendoset kondesatori (10 --100)
µF per shuarjen e influencave te kartave te njera tjetra.
3. Linjat lidhese te sinjalit nuk duhen me te gjata se sa 6 Inç, pasi sinjali
mund te degjeneroje.
4. Realizimi i nje inpedence te ulet te GND te bordit ( kartes ).
= Mbushje ne 60 % te siperfaqes.
= Trashesi linje ≥ 0,1 Inç.
5. Eleminimi i lidhjeve te kunderta ne bord.
6. Hyrjet e paçfrytezuara te lidhen me ane te nje rezistence me ( + ) ose
te tokezohen direkt tek GND.

3.6.7 Shuarja e fushes

Fusha elektromagnetike e fuqishme ne ambientet industriale perveç

fenomeneve te tjere, nje pjese e te cileve u diskutuan me lart, krijohen edhe nga
harqet qe lindin gjate çkyçjes se kontakteve te kontaktoreve, leshusave, releve
qe perbejne ngarkesen induktive.
Shuarja e ketyre harqeve eshte teper e veshtire pasi ai ka karakter
statistikor dhe eshte i lidhur me faktor te ambientit, por megjithate merren masa
te rendesishme per tja arritur qellimit.

Te kemi parasysh se sistemet e komandimit automatik qe drejtojne nje proçes

diskret kane ekzekutues me kontakte te shumta mekanike( leshusa,kontator etj
).
Detyra e konstruktorit qe merret me projektimin e sistemit eshte ne rradhe te
pare te shuaj te gjitha harqet e mundshme qe ai krijon vete. Teknikisht veprohet
mbi element induktive duke lidhur paralel me ta nje qark RC seri. Konstantja e
kohes se ketij qarku zgjidhet ne funksion te induktivitetit te elementeve si dhe te
rrymes qe çkyçet. Per kontaktoret rekomandohet R = 120 Ω, C = 100 nF 600 v,
per disa raste te mundshme rekomandohen vendosjet si ne figuren 3.28.

90
 220v 50Hz
Ul
50 Hz
Shuares
fushe

Rele
Shuares Bobine M
L1 fushe L2 Elektrovalve

Fig 3.28 Shuarja e fushes se makinave dhe automateve

3.7 Nderfaqia e portes se daljes me ngarkesen

Sistemi nepermjet portave te daljes komandon ekzekutuesit e ndryshem

te sistemit. Si ekzekutues ne drejtimin e proçesit diskret sherbejne nje
shumellojshmeri por kryesisht : Relete, kontatoret,automatet e tjere, te cilet
komutojne ngarkesa te ndryshme. Sinjali komandues ne dalje te portes dalese
eshte kryesisht T T L me nivele te njohura te tensioneve dhe rrymave.
Ekzekutuesit kerkojne fuqi per aftesimin, apo çaftesimin e tyre, prandaj eshte e
domosdoshme te pershtatesh nivelet T T L te portes se daljes me te hyrjes.
Ne figuren 3.29 tregohet bllokskema e nderfaqies me ngarkesen.

2A / 220v
CPU
Porte Izolim
(1-5)A
Dalje optociftim Amplifik. 220v

Pershtatesi i portes se Ing

daljes (100 ma)
12--24v

Ekzekutuesit

Fig 3.29 Bllokskema e nderfaqesit te dalies diskrete

91
Pershtatesi duhet te siguroje pershtatjen ne te dy krahet :
= dalja e portes T T L te pershtatet me hyrjen e pershtatesit.

= dalja e pershtatesit te siguroje rrymat dhe tensionet e

nevojshme per komandimin e ekzekutueseve. Pershtatja e
daljes se portes T T L realizohet lehte mjafton qe hyrja e pershtatesit te jete
edhe kjo T T L duke siguruar nivelet e njohura :

VOH ≥ 2,4 v / 400 µA VIH ≥ 2 v / 40 µA

VOL ≥ 0,4 v / 16 mA VI L ≤ 0,8 / 1,6 mA

Nderfaqia, ne funksion te shkalles se sigurise ( mbrojtjes nga zhurmat )

dhe llojeve te ekzekutueseve qe perdoren, realizohet ne disa menyra te cilat
jane dalje me rele ose triak apo rryme.

a.Dalje me rele
Ne dalje te kartes se daljes sigurojme rryme 2 A te vazhduar ose alternative
dhe tension maksimal dalje Umaxd = 240 v. Perdoret per komandimin e
kontatoreve te rrymes se vazhduar dhe asaj alternative. Skema elektrike e ketij
nderfaqesi tregohet ne figuren 3.30.

+Vcc r5 D2
5v 1Kom 1N4001
r2
D3 +12v
r1 1.2Kom led L Up
330om
5 rele
LS r3 T1 C2 d1
1 5.6Kom BC182
7406 D1 r4 2A
2 4 C1 220v
komanda 1N4001 KL
ne dalje 1Mkf d1

Pjese e mbrojtur Sinjal me zhurma

Fig 3.30 Skema elektrike e nderfaqjes me rele

Sinjali logjik nga dalja e portes se daljes T T L jepet ne hyrjen e nje

qarku pilotues T T L me kolektor te hapur ( 7406 ) qe te sigurohen rryma te

92
medha ne nivelin ulet (IOL = 40 mA), rryme qe kufizohet nga rezistenca R1.
Optoçiftuesi kerkon rryme te konsiderueshme (8--15) mA te cilen e
fikson rezistenca R1 ne vleren e duhur. Kur ne hyrje te qarkut 7406 jepet
logjika 1, ne dalje te tij kemi 0,4 v, pra ai shunton hyrjen e optoçiftesit dhe rryma
qe kalon ne dioden hyrese duhe qene shume e vogel nuk eshte ne gjendje te
pilotoje daljen. Kur ne hyrje te 7406 jepet niveli logjik 0, atehere Uc ≥ 2,4 v (
kolektori i hapur ) dhe rryma nga burimi + 5 v hap optoçiftuesin. Nje diode
shtese prej silici ne hyrje te optoçiftuesit do te rriste sigurine e metejshme te
punes 0,7 volt. Optoçiftuesi punon ne rregjim çeles dhe komuton tranzistorin
BC182, i cili arrin ngopje pra edhe ky funksionon ne rregjim çeles. Kur tranzistori
kyçet ne qark, rryma nga burimi 12 v kalon ne peshtjellen e relese ( L ) dhe
energizon ate ne per nje terheqie te sigurte. ( Relete kane rezistenca te
brendeshme 300 Ω ose 800 Ω , etj) dhe kerkojne nje rryme rreth 40 mA per
terheqje.Neqoftse relete kane kerkesa per rryma me te medha atehere kalohet
ne burim ushqimi 24 volt dhe me rezistenca kufizuese seri me bobinen e
tyre.Rryma ne peshtjellen e relese:

Up - ( Uke + U∆L ) 12 - 0,4 - 0,6

I rele = -------------------------- = ---------------- = 55 mA
Rrelese + R 200

Tranzistori BC182 komuton rryma deri 200 mA .

I C = I relese + I led ≈ 55 + 10 = 65 mA.

Ne rregjimin çeles te optoçiftuesit, tensioni ne kolektorin e tij do te ishte

( pa marre parasysh thithjen e tranzistorit BC182 ).

UC (1) = 12 volt ; UC (0) = 0,4 volt.

Ne nivelin logjik ulet ( UC0 ) tensioni i sigurte 0,4 volt, eshte i afert me Ube te
tranzistorit 0,6 volt prandaj lidhet dhe dioda D1 seri me emiterin ne menyre qe te
kemi nje zone sigurie (fig 3.31) te kenaqeshme.

Uc (1)

( 1.2 -- 1.4 ) v
zone sigurie
Uc (0) 0.4 v

Optociftim Tranzistor

Fig 3.31 Zonat e sigurta te punes

93
Ne nivelin logjik lart, optociftuesi pothuajse eshte i çkyçur nga skema dhe
potenciali ne dalje te tij ( i dhene nga jashte ne kete rast ) do te ishte si rezultat i
renieve ne R2 per shkak te rrymes se bazes se tranzistorit.

UC (1) = Up - Ib R2

Ib = I C / = IC / 100 ( e nevojshme ).

Nga pjestimi sigurohet:

Up - Ube - U∆1 12 - 0,6 - 0,6

I b = ---------------------------- = ---------------------- = 1,4 ma
R2 + R 3 1,8 + 5,6

mese e mjaftueshme per te kaluar tranzistorin ne regjim çeles.

Dioda D2 lidhet ne paralel me peshtjellen e relese per te mbrojtur
tranzistorin nga tensioni i shpimit, pasi kur ai çkyçet lindin mbitensione per
shkak te induktivitetit te peshtjelles se relese ( ne pergjithesi te ngarkeses) dhe
dioda i shuan keto lekundje.
Ekzekutuesat lidhen nepermjet kontakteve d1 te mikroreleve dhe mund
te sigurohet nje rryme ( 2A ) dhe tension deri 300 volt, ne funksion te
mikrorelese te perdorur ( PR 16 CO7 ).

Problemi i zhurmave. Optoçiftuesi siguron ndarjen e mases te sistemit

dhe mases ekzekutuesave te daljeve, ne kete menyre zhurmat e induktuara ne
linja nuk mund te depertojne ne busin e sistemit. Gjithashtu buset e sinjalit jane
te ndare +5 v dhe + 12 v, per te mos influencuar Up ne sistem (ne kompjuter).
Zhurma te tjera ( perveç ketyre qe induktohen ne linja ) te mundeshme jane
edhe shkendijat gjate çkyçjes se mikroreleve. Theksojme qe portat e daljes, dhe
pershtatesit mund te jene montuar ne te njejten karte, pra karta ka linjat qe
shkojne ne basin e CPU si dhe linjat qe dalin jashte tek paisjet, prandaj
shkendijat e mikroreleve mund te induktojne ne buin e izoluesit zhurma dhe te
nxjerrin sistemin nga puna. Mast qe merren ne kete rast:

= shuajme harqet e kontakteve te mikroreleve duke lidhur ne paralel me

ngarkesen qarqet RC ( 120 Ω, 100 nF / 600 v ). Ne disa raste qarqet shuares
lidhen ne paralel me kontaktin direkt ne karte por nuk jane shume te efektshem
dhe rrisin shume permasat e kartes. Ne kete rast per rryme alternative,
ngarkesa merr nje fare rryme nga qarku RC paralel me kontaktin kur ai hapet,
rrymat qe ndonjehere eshte e mjaftueshme per vetmbajtje te kontatoreve qe
jane te thithur.

= skermimin e bllokut te mikroreleve me material percjelles, ose izolim

nga fusha te pjeses qe zene optociftuesit dhe linjat qe shkojne ne pjesen e busit
te sistemit. Te dy rastet jane jo te thjeshte per tu realizuar, pasi rrisin veshtiresite
konstruktive dhe prishin permasat e kartave. Zgjidhja me e mire ne kete rast do
te ishte qe relete te ishin ne bllok te veçante nga pjesa tjeter ( 7406, optoçiftues,
BC183 ). Ne funksion te masave te marra per shuarjen e harqeve elektrik ne
mikrorele, dhe se sa arrihet kjo shuarje, kalohet ne nje skeme me pak te
kushtueshme si ne fihguren 3.32.

94
 +Vcc n1
5v +12v k1
fiksues i te r1 P
dhenes T1 k1
D h1
C
P C
Q r2
U D1
K
1N4004 D2
led
Karte dalje

Fig 3.32 Nje karte dale diskrete pa optoizolim

D1 per shuarjen e fushes te mikrorese k, e cila ka kontaktet normalisht te

mbyllura k1dhe normalisht te hapura k1. R1 dhe R2 rezistenca kufizuese.
Ekzekutuesit sipas konstruktit logjik te tyre ( me kontakte normalisht te hapur
ose te mbyllur ) per tu aftesuar lidhen tek kontaktet perkatese h1 dhe m1. Ne
karte mungon optoçiftuesi pasi ndarjen ndermjet busit te sistemit dhe proçesit e
ben mikroreleja.
Masat qe merren per mbrojtje nga zhurmat ne kete rast jane te
konsiderueshme persa i perket skermimit te releve si dhe shuarjes se harqeve
(kontaktet ndodhen mbi peshtjellen e relese) dhe harku indukton force
elekrtomotore direkt ne peshtjelle e cila shkon ne bus nepermjet tokes se
kartes.
Ne objektet e rendesise se veçante keto skema nuk rekomandohen.Ne
nje fabrike oksigjen (si shembull) jane marre mjaft masa per mbrojtjen ndaj
zhurmave per te rritur sigurine e punes, pasi mund te krijohen deri eksplozione
nga mos funksionimi normal i mikrokompjuterit. Karta e releve eshte montuar
jashte kartes se portes dalese, jane perdorur shuarjet me RC te harqeve, jane
sistemuar linjat, eshte perdorur optoizolimi, eshte bere skerm i optoçiftuesave
dhe hyrjeve te tyre, eshte bere skermim i kartave CPU dhe I / 0.

b. Dalje me Triak dhe Rryme

Skema baze dhe problemet qe lidhen me daljet u analizuan me siper, ketu po

paraqesim rastin kur dalja nuk eshte nje rele por triak apo thjesht rryme e
vazhduar e nivelit 100 mA. Ne figuren 3.33 tregohen te dy rastet. Meqenese
pjesa tjeter eshte e njejte trajtimin me lart ne piken (a) jane treguar vetem daljet.

95
 r1 1Kom
D1
led Dalje
Ing
T1 BC182
100ma
D2
1N4004

Fig 3.33.a Dalja diskrete rryme 100 ma

Kjo menyre (fig 3.33.a) ka mbrojtjen nga zhurmat me te sigurte, pasi mungojne
kontakte qe mund te shkaktojne harqe elektrik si dhe linjat elektrike qe mund ti
induktojne ato ( zhurmat ).

faza nga
ngarkesa F
r1 100 om r2
1/2 W 220v
10om
50Hz
Linja e P
r3 perbashket
pjese Karte D2 120om D1
1N4004
led

Fig 3.33.b Dalje diskrete me triak

Ne figuren 3.33.b dalja eshte nje triak qe komandohet nga tranzistori

BC182. Kujdes i kushtohet lidhjes se daljeve, faza shkon ne ngarkese dhe nuli
ne linjen e perbashket, ne te kundert do te ishin te pashmangeshme lidhjet e
shkurtera. Nga dalja e portes ne kete rast lidhet nje invertues ( 74LS04, 7406 )
per te pershtatur logjiken 1 dhe 0 me daljen ( Rryme, ose mungese e saj)

3.8 Komunikimi me ekzekutuesit. Konvertimi Numerik - Analog

i sinjalit dhe kartat e konvertimit.

Komunikimi me ekzekutuesit eshte nje nga format e shnderrimit te sinjalit.

Sinjale kampionohet, perpunohet dhe pasi perfundon perpuniumi numerik i

96
sinjalit, rindertimi i tij kryhet nepermjet konvertimit numerik analog ( N / A ) (fig
3.34).

uh ud

t t
K/M A/N CPU N/A
Kampion. Numerik
Mbajtes Analog - Perpunues Analog Filter ud
uh Numerik

Fig 3.34 Trakti i plote perpunimit te sinjalit

3.8.1 Konvertimi Numerik -Analog

Konvertimi i sinjalit nga forma numerike ne ate analoge realizohet

nepermjet nje trakti te caktuare te cilin po e analizojme me posht.
Konvertuesi Numerik - Analog. Konvertuesi N / A eshte nje sistem, i cili
sherben per konvertimin e nje te dhene numerike [ bn-1, bn-2, . . . . . . . . . . .b0 ]
qe paraqitet ne hyrje te tij me nje madhesi analoge, ( p.sh tension v ose rryme
ma) ne perpjestim te drejte me vleren numerike te te dhenes (fig3.35).

bn-1
bn-2
nga njesia N/A
perpunuese V0
b0

Fig 3.35 Konvertuesi N/A

V = ( 2n-1 bn-1 + . . . . . . . . + 21 b1 + 20 b0 ).

3.8.2 Karakteristika te konvertuesve ( specifikime ) N/A

Cilesia e konvertuesve N / A vleresohet prej disa parametrave te cilet

po i japim me poshte :

97
 1. Rezolucioni. Ky parameter specifikon numrin e biteve ne hyrje te
konvertuesit dhe si rrjedhim numrin e vlerave te dallueshme njera nga tjetra te
tensionit ne dalje.Per shembull konvertimi 10 bit ne hyrje quhet konvertim me
rezolucion 10 bit. Numri i vlerave te ndryshme te tensionit ne dalje eshte 210 =
1024, si rrjedhim ndryshimi me i vogel i mundshem i tensionit ne dalje eshte

∆u = [ U shkalles polte ⋅ 1 / 1024 ] volt.

Duke perafruar 1024 me 1000, per rezolucionin mund te themi se eshte 1 pjese
ne 1000 ose 0,1 % .

2. Lineariteti. Ne nje konvertues N / A ideal, shtesat e barabarta ne

vleren e hyrjes numerike shkaktojne shtesa te barabarta ne vleren e daljes
analoge. Per te vleresuar saktesine e konvertimit linear i referohemi grafikut qe
duhet perpunuar si ne figuren 3.36.

dalja analoge
[V]
D

hyrje
numerike
000 010 100 110
001 011 101 111

Fig 3.36 Grafiku per vleresimin e linearitetit te konvertimit

Duke marre si format ate nje polar, gjate aksit horizontal jane vendosur
vlerat numerike sipas rendit rrites. Gjate aksit vertikal vendosen, vlerat e
tensionit analog ne dalje. Nese konvertuesi do te ishte ideal, pikat do te binin ne
nje vije te drejte. Ne figure eshte vizatuar nje vije e drejte qe perafron
shperndarjen e vijave ( pikave ) te tensionit ne dalje. Me Σ eshte shenuar
gabimi i linearitetit per nje rast te dhene.Tensioni ∆ eshte ndryshimi i daljes
analoge, kur hyrja numerike ndryshon me 1 LSB. Lineariteti i nje konvertuesi
specifikohet duke krahasuar Σ me ∆ .
1
Keshtu zakonisht thuhet se lineariteti eshte me i vogel se " ± --- LSB "
2
1
duke nenkuptuar  Σ  < --- ∆ .
2
Lineriteti varet kryesisht nga :
= saktesia e rezistencave ( shkalla e tyre ).
= saktesia e renieve te tensionit ne çeles.

98
 = ndryshimi i temperatures, qe influencon ne te dy rastet e me
siperme.

3. Saktesia. Kjo per nje konvertues tregon masen e diferences te sinjalit

te daljes analoge reale nga ajo ideale. Ne pasaktesine e konvertuesit ndikojne
jolineariteti, tensionet e referuar, koefiçenti i amplifikimit, offseti i amplifikatoreve
operacionale etj.

4. Koha e stabilizimit. Eshte koha qe kalon qe nga momenti kur

ndryshon hyrja deri ne stabilizimin e daljes " rreth" vleres perfundimtare. Nje
pamje tipike e daljes paraqitet ne figuren 3.37.

V0

vlera
perfundimtare

vlera
fillestare
t
nderrimi i hyrjes numerike

Fig 3.37 Koha e stabilizimit te daljes

Koha e stabilizimit varet nga ajo se si percaktojme " afersine rreth vleres ideale".
Pershembull : koha e vendosjes per nje konvertues mund te jepet " 500 ns ne
0,2 % te shkalles se plote ".

5. Ndjeshmeria ndaj temperatures. Tregon se sa ndryshon dalja ne

funksion te temperatures, kur hyrja nuk ndryshon. Ndryshimi i temperatures
influencon ne drejfet dhe offsetet e operacionaleve, si zhurmat e elementeve
dhe kryesisht ato te rezistencave.

3.8.3 Karta e shnderimit Numerik - Analog N / A

Me siper dhame disa koncepte te nevojshme te konvertimit, tani

kalojme ne studimin e kartave qe bejne te mundur kete konvertim. Skema bllok
e kartes se shnderuesit N / A eshte si ne figuren 3.38.

99
B
D0-D7
Bufer
U Reg. P
i
Ud
S te dhenave 12 bit r
i o

S
A0-A15
Bufer
N/A P c
I i
S e
adresave
T
E Dekodues s
En Bufer
M
i Komponente i
I Uref
kontrollit
mbeshtetese
T IOR/
IOM/

Fig 3.38 Karta e konvertimit N/A

Ana funksionale e kesaj karte konsiston ne :

1. Adresimin e nevojshem te qarqeve ne karte ( CS1 dhe CS2 ), ne
rastin konkret ata adresojne rregjistrat Reg1, Reg 2, Reg noll.

2. Marrjen e te dhenave ( D0 -- D7 ) dhe vendosjen ne rregjistrat

ndermjetes sipas formatit te hyrjes qe kerkon qarku i konvertimit N / A. Ne figure
eshte trajtuar rasti i nje busi te dhenash 8 bit, dhe konvertiesi N / A 12 bit.
Meqenese basi i te dhenave eshte 8 bit, pra transmetimi i fjales se komandes se
daljes 12 bit nuk mund te behet menjehere. Nje pjese e kesaj te dhene ( byte i
ulet ) jepet ne rregjistrin ndermjetes.Ne kohen qe jepet byte i larte, spostohet
edhe byte i ulet ne rregjistrin e konvertuesit ( Reg 2 ). Formati i te dhenes eshte
e domosdoshme te njihet pasi vetem ne kete menyre behet i mundur
administrimi i kartes. Formati i te dhenes ne rastin e trajtuar eshte si me posht:

D7 D6 D5 D4 D3 D2 D1 D0 D7 D6 D5 D4 D3 D2 D1 D0

12 bitet e vlefshem 4 bitet pa vlere

3. Realizimin e nje tensioni referues me preçizion shume te larte, pasi

ne funksion te stabilitetit te tij eshte edhe rezultati ne dalje te kartes se
shnderuesit N/A. Burimi i references mund te jete i jashtem ( jashte qarkut N / A
) ose i brendshem ( brenda qarkut konvertues N / A ). Ne rastin kur referenca

100
eshte e jashtme perdoren zenera me stabilitet te larte dhe te painfluencueshem
nga ndryshimet e temperatures.

4. Komponentet mbeshtetes te qarkut N / A te sigurojne vendosjen e

referencave, amplifikimeve dhe ballancimeve te ndryshme, si dhe te bejne
filtrimet e zhurmave qe mund te depertojne ne hyrje te veçanta analoge te saj.
Kerkese per keto element eshte:
= rezistencat te jene me preçizion te larte ≤ 1 % .
= kondesatoret me humbje te brendeshme te vogla dhe me stabilitet te
larte te vleres.
= potenciometrat, qe perdoren shpesh ne skeme duhet te jene me
shume rrotullime dhe te nje preçizioni te larte.

5. Qarku i konvertuesit N / A ne baze te komandes ( vleres numerike te

dhene ) ne hyrjet binare te tij, realizon tensionin analog ne dalje. Ky qark shpesh
eshte e nevojshmi ti behen lidhje dhe konfigurime te shumta.

Nje paraqitje me e hollesishme e rregjistrave ndermjetes eshte bere ne

figuren 3.39.

MSB
D2-D7 REG.
(bit i larte) + Uref
bL 1
[ bL ]

D0-D1 Ud
PC bL REG. N/A ne proces
2
bu _REG. (D0-D1) +
LSB
ndr. (D4-D7)
D4-D7 (bit i ulet) Elemente
cs
R
Reg (rivendos) mbeshtetes

Fig 3.39 Transmetimi i te dhenes numerike ne konvertues

nepermjet regjistrave te nevojshem

3.8.4 Permiresimi i kartave N / A

Drejtimi i proçesit me ane te kompjuterit presupozon edhe rastin kur

jane disa variabla per tu rregjistruar, pra kompjuteri do te lidhet me ane te kartes
konvertuese me disa ekzekutuese. Per te zgjidhur kete problem rekomandohen
menyra te ndryshmre.

1. Komunikimi me disa karta te vendosura ne busin e kompjuterit, ku

secila karte ka nje ose dy dalje analoge.Te mos harrojme se keto karta jane

101
relativisht te shtrenjta, dhe ne kete menyre rritet teper kostua e sistemit, nga ana
tjeter basi i sistemit eshte i kufizuar persa i perket konektoreve te mundshem
dhe kjo nuk do te lejonte vendosjen e kartave per qellime te tjera.
Marrim si shembull nje PC IBM, i cili ka 6 ose 8 konektore per vendosjen e
kartave, ne te cilin vendosen keto karta per konfigurim minimal:
karte (SVGA per shembull) per komunikimin me monitorin, karte per
komunikimin me disqet e ngurte dhe fleksibel, karte te komunikuare ne rrjet,
karte serial/paralel, karta per lidhjen me procesin analog (A/N dhe N/A), karte
per komunikimin me procesin diskret I/O, pra okupohen mundesite lidhese me
vetem nje proces minimal.
Kjo mundesi e kufizuar qe ka PC si dhe kostua e larte e perdorimit te
disa kartave, na detyron te ndertojme karta kontrolli A / N dhe N / A me te
avacuara duke mos bere fjale per vendosjen e disa kartave N / A te te njejtit
funksion.

2. Ekzekutuesit jane nga me te ndryshem dhe shpesh kerkojne jo vetem

nivel tensioni ( 0 -- 10 ) volt, por hyrja e tyre eshte proporcionale me shnderimin
e rrymes ( 0 -- 10 ) mA, ( 4 ---- 20 ) mA. Kartat e shnderrimit N / A japin ne dalje
ne shumicen e rasteve tension ne kufijte standart dhe per tu lidhur me
ekzekutuesin duhet nje konvertues tension-rryme si ndrmjetes (fig3.40).

10Kom
1%
10Kom 1% +Vcc 1%
2 7 1Kom
-- (0-10)ma
6
10Kom
3
+ 5 Ing
4
[ Rng=100 om ]
Uh 1% 1 -Vcc
(0-10)v
10Kom

+Vcc
7 3
+
6
2
--
4
-Vcc

Fig 3.40 Nje konvertues tension-rryme

Jo vetem kur ekzekutuesi ka hyrje standarte rryme ( 4 -- 20 ) mA ose ( 0 -- 10 )

mA eshte i domosdoshem nderfaqesi U / I ne karten N / A ose prane saj, por
edhe kur proçesi ndodhet ne nje distance te konsiderueshme nga kompjuteri.
Ne rastin e fundit trasmetimi i sinjalit te kontrollit te formes rryme eshte i
domosdoshem per te shmangur depertimin e zhurmave dhe te humbjes ne linja

102
si rezultat i renies se tensionit ne lato. Shpesh distanca ndermjet kompjuterit
dhe ekzekutuesit eshte qindra dhe mijera metra, pra reniet e tensionit do te ishin
te konsiderueshme.
Per te kapercyer veshtiresite e mesiperme ( dhe jo vetem keto ) kalohet
ne skemen e komandimit si ne fig 3.41.

k1 d1

Ud K/M
Ud
PC CPU N/A MUX d8

k8
Id
Konfiguruare
per dalje rryme
1-2 kanale

Fig 3.41 Dalje rryme direkt nga karta N/A

= CPU ( Central Processing Unit ) eshte nje njesi kontrolli ne nivelin e

nje karte (single board computer) qe mund te realizohet ne menyren klasike ( µ
P, EPROM, RAM, I / 0 etj ), ose me mikrokontroller me nje qark. Perdoret
shume kompjuteri 8471 (Universal Peripherial Interface. UPI). Qarku 8471
sherben si nderfaqes ndermjet kartes se shnderuesit N / A dhe Personal
kompjuterit IBM PC / XT / AT etj si dhe kompatiblat me ata. UPI permban nje
bufer me hyrje 8 bit ku magazinon te dhenat qe merr nga kompjuteri. Kur ky
bufer eshte i zbrazet, kompjuteri mund te dergoje nje byte ( 8 bit ) te UPI.
Mikrokompjuteri mund te kontrolloje gjendjen e buferit ( nese eshte i ngarkuar
ose jo ) nepermjet leximit te rregjistrit te gjendjes ( RS ). Sapo UPI mbaron
perpunimin e te dhenes nje byte ne buferin e tij, RS tregon nje fleg qe buferi
eshte i zbazur ( bosh ) dhe bajti tjeter mund te dergohet prej kompjuterit tek ky
bufer i UPI. Meqenese busi i te dhenave dhe buferi i brendshem i UPI jane nga
8 bit madhesi fjale, nje fjale 16 bit duhet te transferohet ne dy shkalle te
dhenash njera pas tjetres. Perpara se te ndodh nje konvertim te dhenash UPI
dergon nje te dhene shifrore 12 bit tek N / A per konvertimin Numerik - Analog
dhe nje adrese 3 bit tek multiplekseri per te zgjedhur kanalin perkates. UPI
permban programet e nevojshme ( disa ) per te bere te mundur komunikimin
midis kompjuterit dhe kartes N / A.

= N / A konsiston ne nje qark te integruar i cili konverton te dhenen qe

aplikohet ne hyrje te tij 12 bit ne nje tension analog ose rryme ne dalje.
Rregullimett qe behen ne kete pjese jane :
= rregullimi i amplifikimit
= vendosja e pikes zero te daljes.

103
 = konfigurimi per dalje rryme, dhe rregullimi per çvendosje 4 mA, ne
rastin e daljes standart ( 4 -- 20 ) mA.
Rregullimi i amplifikimit dhe vendosjes se zeros behet per te dy llojet e daljeve
tension dhe rryme.

= MUX .Multiplekseri percjell madhesine ne hyrje te tij ( tension ose

rryme ) ne kanalin perkates ne dalje sipas zgjedhjes qe eshte bere. Ne fund te
konvertimit te te dhenes, sinjali analog i konvertuar multipleksohet tek kanali i
zgjedhur prej tre biteve te adreses qe dergon UPI, dhe te komanduar prej
softuerit te instaluar ne PC.

= S / H .Ne çdo kanal, sinjali final i daljes perftohet nepermjet nje qarku
kampionus - mbajtes. Kampjonus - mbajtesi fikson daljen analoge konstant
midis dy komunikimeve me daljen. Qarqet analog pas S / H mund te
transformoje daljen tension te N / A ne nje dalje rryme.

3.8.5 Konfigurimet e nevojshme ne N / A dhe A / N

Kur projektojme dhe ndertojme nje karte te shnderimit N / A apo A / N

apo kur e shfrytezojme ate duke e marre te gateshme, lindin nje sere
problemesh per lidhjen e saj me sistemin e komandimit. Per te bere te mundur
komunikimin me kete karte duhet te njohim specifikat e saj dhe ti perputhim me
kerkesat e kompjuterit dhe proçesit. Disa specifikia te mundeshme po i trajtojme
me posht.

1. Tensionet e ushqimit. Kartat ushqehen zakonisht me tension

± 12 volt ose ± 15 volt si dhe + 5 volt, ky i fundit sherben per te ushqyer qarqet
diskrete T T L , kurse tensionet me te larta ( ± 12, ± 15 ) v per ushqimin e
qarqeve analog dhe kryesisht qarqeve N / A. Tensionet ushqyes te kartave
merren nga busi ne te cilin futen keto karta, ose nga konektori i i komunikimit
me proçesin.Duhen dalluar te dy rastet dhe te behen konfigurimet e nevojshme
me ane te urave ne karte. Personal Kompjuteri nuk na siguron tension ±15 volt
por vetem ate ± 12 volt, keshtu qe ndryshimi midis vleres normale te tensionit te
daljes kur ai eshte ± 10 v , eshte i vogel, kjo na krijon jolinearitet ne tensionin e
daljes apo te hyrjes kur eshte karta A / N. Ne rastin e kartave N / A arrihen vlera
+ 9.750 v jo me te larta. Per te kapecyer kete te mete eshte e mira qe karta te
ushqehet nga jashte me tension ± 15 v nga nje burim i veçante. Ne kete rast
duhet te merren masa si per mbrojtjen nga zhurmat, duke lidhur kondesatore
suplementare 4.7 µF / 20v dhe 100 nF / 20 v.

2. Fusha e adresave. Njohja dhe konfigurimi i fushes se adresave te

kartes eshte i rendesishem, pasi ne te kundert mund te lindi konflikte ne bus. Ne
çdo rast edhe kur sistemi bazohet ne PC, edhe kur ai eshte nje sistem inustrial
me module, ne te njejtin bus komunikojne disa karta, nese do te kishim
perplasje adresash atehere sistemi do te bllokohej si rezultat i perplasjes se te
dhenave ne te njejtin bus. Kur karta punon ne sistemet industriale me
mikroproçesor 8085 A apo Z80 rekomandohet qe adresat hyrje / dalje te
vendosen ne zonen e siperme.

104
 00 7F 80 FF

Adresa per kartat dhe Adresa te rekomandueshme

komunikime te brendeshme per kartat

Per sistemet me 8086, 8088, 80286 etj do rekomandonimvendosjen si me posh.

000 2FF 300 3FF

Adresa per kartat dhe Adresa te rekomandueshme

komunikime te brendeshme per karta qe komunikojne me procesin

Per te vendosur adresat ne rastin e sistemit me PC, fillimisht duhet te dime

adresat e zena nga pjesa e brendeshme e sistemit dhe pastaj te zgjedhim ato
qe mund te shfrytezohen per kerkesen tone :

Adresa Paisja
000 - 01F ∆ MA kontroll 1
020 03F Interrapt kontroll 1
040 05F Kohues
060 06F Tastiera
070 07F Ora reale
080 09F ∆ MA rregjister
0A0 0BF Interrapt kontrroll 2
0C0 0DF ∆ MA kontroll 2
0F0 fshi busin e proçesorit arithmetik
0F1 rivendos proçesorin arithmetik
0F8 - 0FF Proçesori arithmetik
...................................................................

1F0 - 1F8 hard Disk

200 - 207 Lojra I / 0
278 - 27F paralel port 2
2F8 - 2FF serial port 2
300 - 31F karta tipike
360 - 36F rezerve
378 - 37F Printer paralel 1
380 - 38F SDLC
3A0 - 3AF B SDLS 1
3B0 - 3BF adapter monokrom dhe printer
3C0 - 3CF rezerve
3D0 - 3DF Monitor Color
3F0 - 3F7 Flopy disk
3F8 - 3FF Serial port 1

105
Nga fusha e adresave shohim se ka adresa te pa shfrytezuara qe mund te
perdoren per kartat e tjera. Rekomandojme adresat e me poshteme:

( 300 ----- 31F )Hex

( 360 ----- 36F )
( 320 ----- 35F )

3. Polariteti. Vendosim polaritetin ne karte, i cili mund te konfigurohet

ose me ura ( hardwere ) ose me program ( software ), ne perputhje me proçesin
: nje polar, dy polar, dhe niveli ne rastin konkret.
( 0 --- 5 ) v, ( 0 --- 10 ) v, ( −5 --- +5 ) v, ( −10 --- +10 ) v,
( −2.5 --- +2.5 ) v
( 0 --- 10 ) mA, ( 4 --- 20 ) mA.

Kjo eshte e vlefshme per te dy llojet e kartave A / N dhe N / A.

4. Hyrje diferenciale. Per matjen e sinjalit (daljes se proçesit)

rekomandohet qe hyrja e kartes A / N te jete diferenciale per te shmangur
zhurmat e ndryshme dhe te arrijme te bejme nje matje te painfluencuar.

5. Amplifikimi. Kjo vendosje i takon kartave A / N. Sinjalet ne hyrje te

kartes mund te jene edhe ne vlera milivolt, kjo varet nga sensoret. Per sensore
te tille si: termoçifte, dhe ura, niveli i matjes te sigurt ne hyrje eshte disa ose
dhjetra milivolt. Per te bere te matshem kete sinjal duhet te konfigurojme
amlifikatorin qe e kartes ne se ajo eshte e tille.Perdoren dy rruge : ajo e
konfigurimit me ura dhe ajo me ane te softwerit.

6. Lloji i daljes Rryme / Tension.

Kryesisht veprimet i bejne urat e vendosura ne karte. Keto ura vlejne shpesh per
te gjithe komandat e daljes se kartes N / A.

Shembull
Karta DT 2815 e firmes " Data Translation " eshte teper e perhapur per
komandim proçesi ajo eshte kompatibel me PC XT / AT etj.
Ja dhe karakteristikat e saj:

1. Daljet analoge
= numri i kanaleve ,8
= niveli i daljes ( 0 --- +5 ) v nje polar.
( −5 --- +5 ) v dy polar
( 4 --- 20 ) mA
= kodi i hyrjes binar i drejtperdrejt ( nje polar )
binar i zhvendosur ( bi polar )
= Rryma e daljes
pilotuese ± 5 mA

= Rezistenca e burimit 0,1 Ω ( dalje tension)

20 MΩ ( dalje rryme ).
= kapaciteti 0,1 µF
= Mbrojtje nga L.SH.

106
2. Siguria
= rezolucion 12 bit
= jolinearitet ≤ ± 1 / 2 LSB
= gabimi i amplifikimit 1 / 2 LSB
= siguria e sistemit ± 0,025 % FSR.
3. Dinamika
= koha e stabilizimit 300 µns

4. Karakteristikat teknike.
= drejfi i zeros ± 10 µv / °C.

= drejfi i amplifikimit ± 20 ppn i FSR / °C.

= drejfi i linearitetit
diferencial 3 ppm i FSR / °C

= Vijueshmeria 0 -- + 70 °C.

5. Konfigurime.
= ............ .. ....... PC / XT / AT.
= Adresat ( 200 ----- 3FE ) Hex.
= Adresa e vendosur 224 Hex.
= basi i komandes 8 bit.

3.9 Komunikimi me sensoret. Konvertimi Analog-Numerik

i sinjalit dhe kartat e konvertimit.
9.1 Konvertuesit Analoge - Numerike

Konvertuesi analog - numerik sherben per te konvertuar ne madhesi

numerike nje madhesi analoge qe jepet ne hyrjen e tij (fig3.42).

bn-1

Fjala numerike
Uh
A/N
E dhena analoge
b1
b0

Figg 3.41 Konvertuesi numerik-anbalog A/N

B = bn-1, bn-2, . . . . . . . . b1, b0

formati i fjales numerke

Fjala numerike eshte ne perpjestim me hyrjen analoge ne hyrje te saj
Uh = f ( t ).
Proçesi i konvertimit te sinjalit analog ne ate numerik realizohet sipas
kesaj proçedure :
= kampionohet sinjali analog.
= ruhet ( mbahet )

107
 = konvertohet
= kodohet.
Keto veprime nuk kryhen ne menyre te veçante, realizohen nje e nga nje. Ne
pergjithesi kampionimi dhe mbajtja kryhen njekohesisht nepermjet nje qarku i
cili quhet kampionues - mbrojtes ( S / H ), kurse konvertimi dhe kodimi kryhen
njekohesisht nepermjet nje qarku te quajtur konvertues analog - numerik ( A / N
).
Qarku kampionues - mbrojtes paraqitet si ne figure, shkurtimisht me nje çeles
qe komandohet nga impulset e kampionimit (fig 3.42).

Sinjali kamiopnues
Ts

Uh(t) Ud

Fig 3.42 Kampionuesi dhe mbajtesi

Kampionet ruhen ne kondesatorin mbrojtes C.

Ne figuren 3.43 paraqitet nje sinjal analog V ( t ) i kampionuar nga impulse me
periode Ts.

Uh(t)

Un Ud(t)

Ts n

108
 Fig 3.43 Kampionimi i nje sinjali

Per te konvetuar nje kampion Uh ne nje numer te fundem n bitesh eshte

e nevojshme qe intervalin Uh ( t ) ta ndaje ne 2n zona. Seciles zone i vihet ne
korespodence nje numer me n bite. Kampionimi Uh perafrohet me mesin e
zones ku bie. Ky perafrim quhet kuantizim. Kampioni Uh i kuantizuar kodohet
me numrin binar te zones ku bie. Diferenca ndermjet kampionit Uh dhe mesit te
zones ku bie, quhet gabimi i kuantizimit dhe shenohet me Σ (fig 3.44)

S/2
Ma

E
zona e
E gabimi
ndryshimit
te
Mn
sinjalit S
S

Uh(t)

M1

Fig 3.44 Gabimi i kuantizimit te sinjalit

3.9.2 Specifikime per konvertuesit A / N

1. Tensioni analog ne hyrje, tregon diapazonin e ndryshimit te tensionit

ne hyrje. Disa vlera tipike :

( 0 ----- + 10 ) v
( −5 ----- +5 ) v
( −10 --- +10 ) v.
..............
etj.

2. Rezistenca e hyrjes.Rezistenca e hyrjes se konvertuesve A / N

variojne ne kufij te gjere, ne vartesi te qarqeve qe perdoren dhe skemave te
hyrjes.
Rh = 1 KΩ -- 1 MΩ

109
 3. Kapacitetet e hyrjes. Edhe ky njelloj si rezistenca e hyrjes varion per
vlera tipike eshte dhjetra pikofarad.

4. Saktesia. Saktesia e nje konvertuesi A / N perfshin gabimin e

kuantizimit, zhurmen e sistemit, devijimin nga lineariteti etj. Zhurma e kuantizimit
specifikohet ne ± 1/2 LSB.Saktesia reflekton shumen e te gjithe gabimeve te
mundeshme. Vlerat tipike te shkalles se plote te leximit ( FSR ) jane ±0,02 %.
Saktesia e nje konvertusi percakton numrin e biteve te dobishem.
Per shembull : Shqyrtojme nje konvertues me tension hyrje Uh= ±0,5 volt
Nese simetria eshte ±0,02 % te FRS, gabimi max, per shkak te ketij kufizimi ne
saktesi eshte 2 mv.
Gabimi i kuantizimit ( 1 / 2 LSB ) per bit te ndryshem ne dalje do te jete :
bit gabim mv
9 10
10 5
11 2,5
12 1,25

si rrjedhim perdorimi i konveruesit me 10 bit ka perparesi ndaj atij me 9 bit.

Gjithashtu mund te justifikohet perdorimi i A / N me 11 bit, ndersa A / N me 12
bit nuk eshte i justifikuar.

5. Stabiliteti. Stabiliteti i konvertuesit eshte funksion i temperatures.

Koefiçenti tipik i gabimit nga temperatura eshte 20 ppm te FSR per grade
celsius
Per shembull : Nese ne hyrje zbatohet nje tension me diapazon 10 volt ne
temperaturen 75 °C, do te rezultoje nje gabim :

( 20 10-6 ) ⋅ ( 10 v ) ⋅ ( 75° - 25° ) = 10 [ mv ].

Ky gabim ben qe konvertuesi me 10 apo me me shume bit te pergjigjet njelloj si

ai me 9 bit.

6. Koha e konvertimit. Kohet tipike te konvertimit ndryshojne nga 50 µ

sek deri ne 30 nsek

7. Formati i te dhenes.
Konvertusi A / N mund te jape kodet standarte :
= binar nje polar
= binar te zhvendosur
= komplement me 1
= komplement me 2
Kerkese e domosdoshme qe nivelet e daljeve te jene te tilla qe te mund te
lidhen me .familjet logjike ( T T L etj ).

110
 3.9.3 Lidhja e qarkut S / H me konvertuesin A / N

Qarku kampionues - mbrojtes dhe konvertuesi A / N veprojne ne sinkronizim te

plote me njeri tjetrin, kampionuesi merr kampionet me cdo periode kampionimi
dhe e fikson kete vlere per te pasur nje shnderrim numerik te sakte dhe per
frekuenca sinjali te larta, kurse konvertuesi A/N na jep vleren ekuivalente
numerike. Pjesa S/H karakterizohet nga ligjet e sinjalit te vijueshem ndersa
pjesa A/N nga ato te sinjalit numerik (fig3.45).

Impulset kampionuese

blloku i EOC
kohes
Ud bn-1
Dalja
--
Uh(t) +
A/N b0
numerike

K/M

Kampionues / Mbajtes Konvertues Analog-Numerik

Impulset kampionues
t

Sinjali EOC
t

Zerimi i konverterit A/N Fillimi i konvertimit Konvertimi mbaroi

Fig 3.45 Sinkronizimi S/H dhe A/N

Sipas menyres se mesiperme te lidhjes, konvertuesi A / N i "tregon"

qarkut S / H se kur duhet te kampionoje dhe kur duhet te mbaje kampionin.Vihet
re se konvertuesi A / N perbehet nga dy blloqe.Njeri prej tyre eshte ai qe ben
konvertimin A / N, i ndertuar p. sh. me krahasues ne paralel.Blloku tjeter quhet "
blloku i kohes". Tek ky bllok futen impulset e kampionit. Blloku i kohes gjeneron
te gjitha sinjalet qe i duhen bllokut A /N per te realizuar konvertimin. Perveç
kesaj blloku i kohes gjeneron sinjalin e quajtur " fund i konvertimit " ( EOC/ ), i
cili tregon qarkun S / H se kur duhet kampionuar dhe kur duhet mbajtur
kampioni.

111
 Ne rastin e komunikimit te kompjuterit me sinjalin analog bllokskema
do te ishte si ne fig 3.46.

EOC
CA1 CA2
te Dhenat
PA kontroll
Vh
Adresat

K/M A/N PIO CPU

Fig 3.46 Komunikimi kompjuter - ambient analog

Nepermjet sinjalit EOC/ , njesia e perpunimit njoftohet mbi mbarimin e

konvertimit te kampionit ( EOC lidhet me CA1 ). Njesia e perpunimit merr
rezultatin e konvertimit dhe pastaj dergon me ane te linjes CA2 te PIA impulsin
tjeter te kampionimit.Diagrama e rrjedhjes se programit per kryerjen e
konvertimit paraqitet ne figuren 3.47.

112
 Inicializo porten PIO
PA = hyrje
CA1 = front zbrites
CA2 = dalje

Dergo impuls ne CA2

Jo
erdhi EOC/
Po
Lexo te dhenen ne PA
Memorizo te dhenen

Mbaroi numuri i matjeve

Kthehu ne programin
Thirres

Fig 3.47 Ecuria e nje moduli leximi te sinjalit analog

3.9.4 Kartat e shnderimit Analog Numerik A / N

Deri tani pame principin e shnderimit te sinjalit analog ne nje sinjal

numerik. Tani kalojme ne specifikat per ndertimin e kartes qe ben kete
shnderim, pasi qarku A / N ka nevoje per shume komponente mbeshtetes qe te
behet i thirrshem nga njesia qendrore e kompjuterit.
Skema bllok e kesaj karte paraqitet ne figure. Qe sinjali te depertoje ne
busin e sistemit me kompjuter duhet te kaloje nje sere traktesh ku disa prej tyre
po i trajtojme me posht.

= Trakti i hyrjes. Sinjali ne hyrje te kartes se shnderuesit A / N eshte i

madhesive te ndryshme dhe i formave te ndryshme te kabllimit te tij. Kabllimi i
sinjalit eshte funksion i sensoreve qe perdoren si dhe i nivelit mbrojtes nga
zhurmat e ndryshme, keshtu qe kemi hyrje diferenciale dhe nje polare. Kartat e
ndryshme mund ti kene te dy mundesite e marrjes se sinjalit analog, ate
diferencial edhe ate nje polar, por shpesh jane thjesht nje polare.Numri i
kanaleve ne hyrje zakonisht eshte 8 ose 16.Kur ka 16 kanale hyrje nje polare,
shpesh ato konfigurohen per 8 kanale diferenciale. Konfigurimi behet me
harduer ose softuer, varet nga niveli i kompletimit te kartes. Per zgjedhjen e
numrit te kanaleve veprohet me ane te softwerit ne multiplekserat analoge, duke
bere zgjedhjen perkatese. Ne karte vendosen rregjistra te caktuar per te marre
fjalen e komandes nga mikroproçesori i sistemit per zgjedhjen e hyrjeve te
multiplekserit.

113
Mjaftojne 3 bit ( 2n = 23 = 8 ) per zgjedhjen e kanaleve diferenciale, ose duke
zgjedhur rregjistrat perkates me konfigurim nje polar per te komanduar here
njerin multiplekser (daljen e tij ) here tjetrin (fig 3.48).

BUS i kompjuterit
BL BU
I konvertimit i konvertimit

Bufer me 3 gjendje Bufer me 3 gjendje

Logjika e
Zgjedhjes se
Kanaleve
A/N te hyrjes

dhe
Rezistencat Logjika e
S/H
per ndryshimin
konvertimit
e amplifikimit Kop
A/N
R1
Konfig
R2 Kop

Amplifikator
instrumental

Multiplekser Multiplekser
analog , 8 kanale analog, 8 kanale

8 hyrje diferenciale / 16 hyrje nje polare

Fig 3.48 Skema bllok e kartes se shnderrimit A/N

Ne figuren 3.48 eshte paraqitur rasti i nje karte 12 bit qe eshte nga me
te perhapurat, pasi ka rezolucion relativisht te larte dhe permbush kerkesat per
nje trajtim sinjali.

114
 = Amplifikatori instrumental. Ne ambientet industriale, ku niveli i
zhurmave qe induktohen ne linjat e transmetimit te sinjalit, si dhe ne çdo
percjelles tjeter qe lidhen me kartat e shnderrusit analog A / N ( mjafton linja e
mases se sistemit, qe te depertojne zhurma te konsiderueshme ) eshte e
pamundur te ndash sinjalin e dobishem pa hyrje diferenciale nepermjet nje
amplifikatori instrumental (fig3.49). Kjo behet e detyrueshme per kartat me
rezolucion te larte.

r11
+Vcc
c1 r10
r7 r6
c2
+ 2Kom 200 Kom
(2 Kom)
IC1
--
r2
+Vcc
30Kom +Vcc

-- Ud
-Vcc +Vcc
Uh IC3
r1
+
1.8Kom
c5 c6 r8
30Kom
--
-Vcc r9
IC2
+ r5
c4 r4 CMRR
2Kom
r7
c3
200Kom
(2Kom)
r3

Fig 3.49 Nje amplifikator indstrumental

Amplifikatori instrumental na siguron nje nivel te ulet te zhurmave dhe amplifikim

pothuajse njesi. Kryesisht prej tyre kerkohet :
= Rezistence shume e madhe ne hyrje disa qindra MΩ.
= CMRR e larte.
= Amplifikim njesi ose disa here
= Nivel zhurmash te brendeshme te vogel.
= Offseti dhe drejfi te jene minimal, megjithse offsetin mund ta
kompesojme edhe ne stadin pasardhes.
Kostua e tyre eshte relativisht e larte ( duhen tre qarqe te integruar dhe keta
jane me kosto te larte pasi kane cilesi shume te mire gjithashtu rezistencat dhe

115
elementet e tjere duhet te jene shume te sakte dhe me koefiçent zhurmash
minimal ).

3. Amplifikatori.Kartat A / N mund te kene koefiçentin e ampilfikimit njesi

ose disa here, kjo eshte funksion i nivelit te sinjalit analog ne hyrje te kartes,
prandaj duhen siguruar amplifikime te mjaftueshme per te perputhur diapazonin
dinamik.
= Karta me nivel tensioni ne hyrje stabel.
( -5 ÷ +5 ) v, ( -10 ÷ +10 ) v, ( -2,5 ÷ +2,5 ) v etj, ne kete rast
koefiçenti i amplifikimit te kartes kop = 1.

= Karta me nivel tensioni ne hyrje mjaft te vogel :

( -10 ÷ +10 ) mv
( 0 ÷ 20 ) mv
etj.
Keto karta shoqerohen me amplifikatore te montuar ne to dhe me koefiçent
amplifikimi te konfigurueshem ne baze te nivelit te sinjalit ne hyrje ne kufijte kop
= 50, 100, 200, 500 etj.
Koefiçenti i amplifikimit mund te ndryshoje ne dy menyra :
= me ane te urave te vendosura ne karte, ne kete rast ato kyçin
rezistencat te ndryshme e lidhjes se kundert ddhe ndryshojne koefiçentin e
amplifikimit. Ky quhet dhe ndryshimi me harduer i koefiçentit te amplifikimit.
= me ane te komutimit te rezistencave te lidhjes se kundert nepermjet
çelesave analog te lidhur ne amplifikatoret operacional. Ne kete rast ndryshimi i
koefiçentit te amplifikimit behet me ane te programit i cili duhet te permbaje
komandat perkatese. Vendosja e çelesave analog duhet te jete e tille qe
rezistencat e brendeshme te tij (ndryshimet e tyre) te influencojne sa me pak ne
koefiçentin e amplifikimit.

4. Logjika e zgjedhjes se kanaleve dhe e konvertimit te sinjalit.

Kjo pjese e skemes realizon :
= fushen e adresave te qarqeve te kartes ( multiplekserat analoge,
rregjistrat e kontrollit te celesave analoge te ndryshimit te koefiçentit te
amplifikimit, kampionus - mbrojtesin, qarkun e shnderrimit A / N si dhe buferin
tre gjendje qe lidhet me busin e sistemit ).
= Aftesimin dhe çaftesimin e qarqeve sipas proçedures se dhene ne
softwer per te realizuar zgjedhjen e kanalit, koeficentit te amplifikimit,
kampionim-mbajtjen, leximin ( dhe percielljen nga buferi i te dhenave).

5. Qarku i konvertuesit A / N, realizon shnderimin e sinjalit analog ne

hyrje te tij ( te marre nga S/H ) dhe dhenien e fjales te dhenes ne buferat tre
gjendje.
6. Buferat tre gjendje. Me ane te tyre behet e mundur marrja e te
dhenes nga daljet e qarkut A / N dhe percjellja e saj ne busin e sistemit.
Vrejme disa veçori :
= Disa qarqe A / N nuk mund te lidhen direkt ne busin e sistemit pasi
ato nuk e kane te ndertuar keto aftesi, ne te kundert do te ndodhte bllokimi i
busit (pra daljet e A / N nuk jane me tre gjendje ).
= fjala e te dhenave shpesh del me dy pjese nga A / N, pra eshte e
nevojshme vendosja e buferave per ndarjen e tyre ne bl dhe bu.

116
 = Duke qene me tre gjendje, keta bufera krijojne mundesine e kalimit ne
gjendjen e trete (rezistence e larte) dhe nuk bllokojne ekzekutimin ne bus te
sistemit.

3.9.5 Karakteristika te kampionim - mbajtjes S / H

Perdorimi i qarkut kampionus - mbajtes ( S / H ) ne konvertuesit e

kartes se shnderimit analog - numerik ( A / N ) ben te mundur te konvertohen
edhe sinjale me frekuence relativisht te larte.
Ne rastin e kartave qe kane ne perberje te tyre qarkun S / H frekuenca
maksimale kufizohet nga kriteri Nyquist.

fmax < 1 / 2 TS H
ku
TSH = koha e plote e shnderimit te sinjalit analog ne
numerik.
Kurse per kartat qe nuk e kane kete qark :
1
fmax ≤ ----------- .
2n+1 TSH

n = numri i biteve te shnderuesit A / N.

Neqoftese TSH = 100 µks ( per shembull ), atehere karta e shnderuesit A / N

sipas sistemit te multipleksuart ( shiko figuren e konvertuesit A / N ) do te
perpunoje sinjale me brez :
1
fmax < -------------- = 0,5 104 = 5 KHz.
2 100 10-6

fmax < 5 KHz.

Ne sistemet e komandimit numerik, frekuenca maksimale e

kampionimit percaktohet ne rradhe te pare nga koha qe nevoitet per perpunimin
e ligjit te komandes, e cila eshte shume me e madhe se sa TSH, prandaj ky
problem behet i dukshem kur duhet te bejme matje te njepasnjeshme per te
realizuar filtrim numerik te sinjalit.Skema bllok e qarkut kampionues - mbajtes
eshte si ne figuren 3.50.

117
 Offset

-
-
+ Ud
+
Uh
Logjika

C
Kom. Ref.

Logjike

Fig 3.50 Bllokskema e nje S/H

Amplifikatori sherben si bufer per te dhene ngarkesen e nevojshme

tengarkimit te kondesatorit te jashtem per mbajtje. Amplifikatori i dyte siguron
trasmetimin e sinjalit te mbajtur ne C ne dalje Ud = constant gjate gjithe punes
se kampionit. Referenca logjike sherben per pershtatjen e ketij qarku me
teknologjite e ndryshme ( T T L, CMOS, etj ).
Komandimi ( hyrje ) siguron marrjen e kampionit ( mbylljen e celesit)
dhe pastaj siguron mbajtjen (duke hapur celesin). Ne skeme lidhen qarqe te
caktuar, si qarku per kampensimin e offsetit.
Problem i rendesishem eshte zgjedhja e kondesatorit C per te bere te
mundur reduktimin e gabimeve te S / H, shpesh zgjidhen kondesator ( 10 ÷ 12 )
nF prej styroflex.

Disa karakteristika te kartes DT 2814.

= Numri i kanaleve te hyrjes 16 nje polar SE.

= Nivelet ( 0 ÷ +5 ) v.
( -5 ÷ +5 ) v.
( -2,5 ÷ +2,5 ) v.
= Kodi i te dhenes ne dalje.
Binar i drejtperdrejt ( njepolar )
ose binar i zhvendosur ( Bipolar ).

= Amplifikim i kartes njesi.

= Rhyrje > 10 MΩ
100 pF

= Uh max pa demtuar karten ± 30 volt

kur karta eshte ne tension.
kur eshte e çkyçur ± 20 volt.
= Rezolucioni 12 bit.

118
 = Jolineariteti < ± 1 / 2 LSB.
= Siguria ± 0,03 % FSR.

= Koha e konvertimit 30,8 µsek.

= Gabimi dinamik ± 0,75 per 10 volt ndryshim.
= Drejfi 20 µ. / grade celcius
= Drejfi i amplifikimit 30 ppm ne FSR / grade celcius.

3.9.6 Interfeisi midis kartes se shnderuesit A / N

dhe burimit te sinjalit.

Nga analiza qe ju be zhurmave dhe masave mbrojtese, midis kartes se

shnderuesit Analog - Numerik dhe burimit te sinjalit vendosen nje sere blloqesh
te ndryshem si : filtra, skermime, amplifikatore diferenciale, etj (fig 3.51).
Nderfaqesi midis burimit dhe matesit nuk bazohet vetem ne problemin e
mesiperm te zhurmave, por edhe ne problemin tjeter po aq te rendesishem siç
eshte perputhja e diapazonit dinamik dinamik te kartes A / N me sinjalin.
Nje problem tjeter i rendesishem, qe ndeshet shume shpesh eshte matja e
temperatures .te skajit te ftohte per rastin kur si sensore sherbejne termoçiftet.

Sensor Pershtates
( burimi i i A/N PC
sinjalit )
sinjalit
Linja
transmetimit sinjalit

Fig 3.51 Trakti i transmetimit te sinjalit analog

Linja e transmetimit mund te jete prej fijeve te perdredhura [ per linjat (

0 ÷ 10 ) ma ose ( 4 ÷ 20 ) ma ] por nese eshte e gjate ( disa qindra metra )
perdoret edhe linja e zakoneshme.Nese sensori eshte burim tensioni ( 0 ÷ 10 )
mv, kjo linje eshte e skermuar. Analizojme disa prej nderfaqesit me te
rendesishem.

1. Filtrat pasive RC. Filtrat pasive RC, sherbejne per te shuar sa te jete
e mundur sinjalin e zhurmes qe mund ti mbi vendoset sinjalit te dobishem.
Sinjalet ne sistemet industrial karakterizohen nga nje brez i kufizuar disa Hertz,
dhe ne skaj te ketij brezi vendoset spektri i zhurmes, pra vendosja e filtrave te
frekuences se ulet ( Low Pass Filter ) do te permiresonte rezultatin sinjal /
zhurme (fig 3.52).
Usinj
Sinj / zh = 20 log ------
Uzh

119
 R Ud

Hi Hi
C
Nga Burimi Ne bordin analog
R Ud
i (shpesh edhe ne A/N)
Sinjalit
LO LO

Fig 3.52 nje filter i frekuences se ulet qe rekomandohet

Zakonisht R = 10 KΩ dhe C = 1 µ F.
Ky filter siguron renien -3 dB ne f = 7,96 Hz.
Per llogaritje mund te behet ky modifikim :
1
- 3 dB frekuenca ne Hertz = -----------------------
( 6,28319 * 2R * C ).
Ku
R = Ω
C = Farad.
Ky lloj filtri do te ndiqet nga bufera ( qofte ne pjesen inderfaqie, apo ne karten A /
N ) ne te kundert koefiçenti i amplifikimit te traktit do te ndryshohej sa here qe te
ndryshonte karakteristiken e tij filtri ( 2 R rezultojne ne seri me hyrjen ).

2. Kur sinjali trasmetohet me rryme ( shnderuesi I / U ).

Ne rast se sinjali trasmetohet me rryme ( standarti i sotem 4 ÷ 20 ma ) do te
ishte e nevojshme qe kjo madhesi te konvertohej ne tension (fig 3.53) qe te
behej e mundur matja.

Hi
Hi
(4-20)ma
Ih 250 om (1-5)v Ud

LO LO

Fig 3.53 Shnderrimi I/U i sinjalit

120
Ne rastin ne shqyrtim do te mjaftonte nje rezistence 250 Ω per te dhene ne dalje
madhesine ( 1 ÷ 5 ) volt, plotesisht te mateshme nga karta e shnderuesit A / N.
Duhet theksuar qe diapazoni dinamik i kartes se shnderuesit A / N eshte (0 ÷ 5)
volt, ne te kundert do te zgjedhim nje rezistence tjeter. Duhet pasur parasysh qe
rezistenca e ngarkeses per burimin e rrymes eshte e rekomanduar pasi ne
shnderuesin U / I ne sensor behen tarimet perkatese.

Vrejtje :
Qe te sigurojme nje matje me preçizion te rrymes duhet qe
rezistenca e ngarkeses te jete me preçizion te larte.
Preçizioni i rezistences percakton edhe ate te matjes dhe eshte i
kushtezuar nga dallueshmeria e kartes A / N.
Per nje karte A / N 12 bit, toleranca e rezistences nuk duhet te jete
me e madhe se ( ÷ 0,02 % ), stabilitet te larte.
( Koefiçenti i temperatures te jete 15 ppm / °C ose me i mire ) dhe
te kete dimensionet e rezistences 1 / 4 w.

3. Buferim dhe mbrojtje.

Ne ato raste kur niveli dinamik i sinjalit dhe i kartes A / N perputhen, shpesh
vendosen ne kaskade bufera per izolimin dhe meqenese hyrja e tyre eshte
diferenciale, ndodh edhe reduktimi i zhurmave (fig 3.54).

100Kom

Uref +2.5v +5v

100Kom
+ 4.7Kom
Hi
Ud
Uh
100Kom A/N
C (0-5)v
-
LO
100Kom

Fig 3.54 Buferim dhe mbrojtje

Koefiçenti i amplifikimit te kartes diferenciale eshte njesi. Me ane te tij

mund te beme spostim ne zonen mbi 2,5 volt nese na duhet. Diodat bejne
prerjen e sinjalit per mbrojtje niveli, kurse R = 4,7 kΩ dhe C formojne filtrin e
frekuences se ulet.
C = 1 µF ( 15 Hz ), C = 2,2 µF ( 35 Hz ). Secila hyrje e kartes A / N
eshte e shoqeruar me nje bllok te tille.

4. Multipleksim dhe Amplifikim.

Nese sinjali i trasmetuar nga sensori eshte tension i rendit ( 0 ÷ 10 ) mv

apo ( -5 ÷ 30 ) mv etj, pra nuk perputhet diapazoni dinamik i kartes A / N me ate
te sinjalit mund te perdorim per nderfaqie bllokun i paraqitur ne figure 3.55.

121
 Kompensimi
T0 T0
e(T-T0)
Filter Amplif.
RC MUX MUX S/H
Instrument
R(T)

Kontroll Logjik

Fig 3.55 Multipleksim dhe amplifikim i hyrjeve

( karakteristike per sinjale te dobet)

Siç tregohet ne bllokskeme, ky nderfaqes trasmeton sinjalin e marre

nga termoçifti dhe termorezistencat. Secili sinjal filtrohet me vete me ane te
filtrave pasive RC dhe jepen ne hyrje te multiplekserit ( zakonisht ky bllok
perpunon deri ne 16 sinjale ).
Pasi zgjidhet kanali perkates nga kontrolli logjik ne kohe te caktuara (
nuk ka lidhje me perioden e kampionimit te SKN , por eshte nje periode e
veçante e ketij blloku ) dergohet ne amplifikatorin instrumental ku shtypen
zhurmat simetrike dhe behet amplifikimi i nevojshem per te perputhur
diapazonin dinamik te kartes A / N me te sinjalit. Sinjali i amplifikuar jepet ne
hyrjen e multiplekserit te daljes i cili kodohet ne menyre sinkrone me
multiplekserin e hyrjes. Ky multiplekser ( i daljes ) ka nje hyrje dhe shume dalje.
Daljet e tij jepen ne S / H per te mbajtur sinjalin ne çdo kanal dhe prej ketej
dergohen ne hyrjet e kartes A / N. Ne amplifikatorin instrumental behet
nderhyrje per te krijuar nje rritje ose zvogelim te sinjalit te dobishem sipas
temperatures se ambientit, qe perben edhe skajin e ftohte te termoçifteve.
Disavantazhet :
= mund te lidhet vetem nje lloj termoçifti njekohesisht ne hyrjen e bllokut
sepse kjo kushtezohet nga kompensimi i skajit te ftohte. Kompensimi eshte nje i
vetem dhe mund te moduloje karakteristikat e nje lloj termoçifti. ( I T K E S R B )
= koefiçenti i amplifikimit instrumental eshte i ndryshem ne kufij 100,
125, 200 ne funksion te sinjalit ne hyrje kjo eshte nje perparesi e skemes, por ky
lloj konfigurimi bene me harduer dhe eshte i perbashket per te gjithe kanalet.
Dalja e bllokut eshte SE ( nje polare ) dhe jo diferenciale pra burimi duhet te
lidhet seri afer kartes A / N .Hyrjet jane te gjitha diferenciale. ( 16 DE → 16 SE )
.

3.10 Disa probleme te tjera per zhurmat.

3.10.1 Menyra te cfaqies se zhurmave ne ambientet industriale

Ambjentet industriale ne te cilet vendosen sistemet e komandimit per te

drejtuar makinat apo linjat jane teper te zhurmshem nga pikepamja e fushave

122
elektromagnetike. Ne keto ambjente punojne makina metalprerese, vinça, furra
elektrike dhe induktive te cilet komandohen me ane te releve dhe kontatoreve te
fuqise. Ckyçjet e tyre jane te shpeshta dhe shoqerohen me nje energji me
spekter te konsiderueshem qe emetohet ne ambjent. Nga ana tjeter kabllet e
ndryshem ushqyes duke kaluar paralel me linjat e matjes dhe transmetimit te
sinjalit pavaresisht se kane frekuence te ulet, induktojne fem te
konsiderueshme, shpesh qe tejkalon edhe sinjalin e dobishem.
Kur nderthuren dy fenomenet e mesiperme problemi behet me i
nderlikuar, dhe te mos harrojme qe ne çdo kohe do te gjendet nje makine apo
mekanizem qe do te çkyçet, si dhe nje gershetim te tille linjash fuqie sa kalimi i
sinjalit eshte veshtire tu shmanget atyre. Psh, nga llogaritjet nje linje fuqie 10 kw
qe kalon ne distance 30 cm nga linja e sinjalit indukton per çdo meter gjatesi
rreth 30 mv. Nga ana tjeter distanca 30 cm midis linjava eshte me se normale,
bile rekomandohet si standart distance linjash.
Sinjalet industriale qe merren nga sensore te ndryshem kane nje
spekter energjie qe eshte jashte spektrit te zhurmave, dhe kjo eshte pozitive.
Fenomeni eshte i njejte si per transmetim me rryme standarte ( 4 ÷ 20 ) ma, ku
tensioni ( 0 ÷ 5 ) v, apo dhe sinjale te marre nga termoçifti dhe termorezistencat
( 0 ÷ 10 ) mv qe jane teper te dobet. Per te analizuar me ne hollesi masat
mbrojtese ndaj zhurmave duhet te dallojme dy menyrat e shfaqjes se tyre:
= zhurmat asimetrike ( menyra normale ).
= zhurmat simetrike kundrejt percjellesave te qarkut, qe perben
menyren e perbashket. Kjo eshte nje nga zhurmat me te perhapura per
sensoret me nivel te ulet ( termoçiftet, termorezistencat, urat etj ).
Ne figuren 3.56 kemi paraqitur rastin kur zhurmat induktohen vetem ne njerin
nga percjellesat e linjes se sinjalit, pra menyra asimetrike e induktimit.

R 1 A/N

Izh Filter
R 2
RC
e1
Z

Fig 3.56 Zhurme asimetrike

Ne bornat 1, 2 te hyrjes se kartes A/N çfaqet perveç sinjalit te dobishem edhe

sinjali i zhurmes ( e1 ) i cili rezulton ne seri me hyrjen.

Izh = rryma e zhurmes, R = rezistenca e burimit

Z = Rezistenca komplekse midis tokes dhe kartes A / N. Kjo rezistene
ka vlere relativisht te madhe.
e1 = tensioni i zhurmes.

123
Kjo zhurme vepron direkt ne rezultatin perfundimtar pasi ajo eshte aplikuar
direkt ne hyrje te kartes se shnderuesit A / N. Per te shmangur kete lloj
influence, vendoset filtri i cili eshte teper rezultativ, dhe ndikimi i e1 ne matje
eshte teper i vogel.

Zhurma simetrike (fig 3.57) aplikohet njkohesisht dhe me te njejten

madhesi ne te dy bornat e hyrjes te qarkut A / N pasi ajo eshte simetrike me
linjen e trasmetimit te energjise se sinjalit te dobishem.

R 1 A/N

Filter
R 2
RC

e1 Izh Z

Fig 3.57 Zhurma simetrike

e1 = tensioni i zhurmes simetrike ( menyra e perbashket ).

Nje tension i tille injekton ne qarkun e sinjalit nje rryme kur burimet kane nje pike
te tokezuar dhe piken tjeter te tokezuar me qarkun e matjes ( me kondesator )
etj. Zhurma e menyres se perbashket vepron indirekt me matjen, nje pjese e
kesaj zhurme ( e fuqise se saj ) ne qarkun e matjes mund te konvertohet me
zhurmen e menyres normale duke kaluar neper qarkun e perbere nga
rezistenca e burimit R dhe rezistenca rrjedhese Z. Per zhurmen e menyres se
perbashket, shpesh per mbrojtje jane me teper efekt ekranizimet (fig 3.58).

R 1 A/N

Filter
es R 2
RC

ezh
Ekran
C
ekran-toke

Fig 3.58 Mbrojta nga zhurmat simetrike

124
Rryma nga (ezh) nuk shkakton renie tensioni ne bornat e hyrjes ose qarkun e
hyrjes dhe keshtu karta nuk eshte nen ndikimin e zhurmave. Eshte e
domosdoshme te merren masa mbrojtese per te veçuar sinjalin e dobishem nga
zhurmat, kjo ne dy rruge :
= te kufizojme ne maksimum induktimin e energjinse se zhurmes ne
linjen e sinjalit te dobishem.
= te merren masa filtrimi ne sinjalin e perzier ( i dobishem + zhurme )
Per kete rekomandohen menyrat e meposhtme te zgjidhjes :
1. Perdorimi i filtrave te frekuences se ulet. Shuarja qe bejne ata mund
te jete ( 6 ÷ 8 ) db / dekade per filtra pasive ( R L C ) ose ne raste me speciale
perdorimi i filtrave aktive qofte edhe me shume stade te cilet na sigurojne nje
shuarje te larte deri 120 db / dekade.
2. Perdorimi i amplifikatoreve industriale te cilet na sigurojne nje shtypje
te larte te zhurmes qe deperton ne hyrje te tij, shtypja mund te arrije deri ne 120
db / dekade.
3. Trasmetimi i sinjaleve analoge me ane te linjave te skermuara duke
na siguruar nje shuarje deri ( 60 ÷ 70 ) db. Sinjalet e rrymes standart ( 4 ÷ 20 )
ma, ( 0 ÷ 5 ) ma, ( 0 ÷ 10 ) ma trasmetohen ne linja relativisht te gjata, ku
skermimi i tyre do te ishte me kosto te larte. Rekomandohet qe keto percjellesa
te jene te perdredhur dhe te paskermuar. Linjat ( 0 ÷ 10 ) mv, qe marrin sinjal
nga termoçiftet karakterizohen nga gjatesi te vogla prandaj dhe skermimi i tyre
eshte i realizueshem nga pikpamja e kostos, shpesh perdoren tubacione
metalike per kalimin e tyre.
4. Filtrimi numerik eshte nje problem me vete te cilin do ta trajtojme
veçant.

3.10.2 Zhurmat nga mbivendosja e sinjaleve

a. Sinjali i dobishem Y ( t ) ka nje spekter te caktuar te frekuencave (fig

3.59), dhe pergjithesisht eshte i kufizuar ( ± ωo ) Hz.

F(f)

--f0 +fo
I 2f0 I

Fig 3.59 Spektri i nje sinjali industrial

125
Kete sinjal e kampionojme me nje periode kampionimi ∆ (shenohet edhe h) qe i
takon frekuences se kampionit

1
f∆ = ----- dhe ω∆ = 2πf∆
∆

Neqoftese frekuenca e kampionit ( f∆ ) eshte me e vogel se sa fn frekuenca e

Nyquist, atehere kemi nje mbivendosje te spektrave (fig 4.60).

F(f)

f
fN < 2f0
--f0 +fo

Fig 3.60 Nderthurja e spektrave

Ne rastin e pare kur f∆ ≥ 2fn, neqoftese do te kalonim sinjalin e kampionuar ne

nje filter ideal, do te mund ta rindertonim ate, kurse ne rastin e dyte ( f∆ < 2fn ),
perpunimi i metejshem i sinjalit do te ishe i veshhtire per te mos thene e
pamundur per aresye te mbivendosjes. Rindertimi ne kete rast do te ishte jashte
realitetit.
b. Zgjedhja e periodes se kampionit jo ne kufijte e lejuar, mund te na
çoje dhe ne humbjen e sinjalit (fig 3.61). Nje rast i tille do te ilustrohej nga
kampionimi me frekuence f∆ i nje sinjali sinusoidal me frekuence fs ku f∆ = fs / 2
.

yn
y(t)

t n
h

Ts

Fig 3.61 Humbla e informacionit

126
Kuptohet qe vendimi i marre nga kompjuteri ne kete rast do te ishte teresisht i
gabuar, pra dhe komanda qe do te drejtonte proçesin do te ishte absurde.Duke
u nisur nga dy faktet e mesiperme zgjedhim perioden e kampionit te tille qe keto
fenomene te shmangen. Per kete na vjen ne ndihme teorema Shanon:
Nje sinjal i vijueshem, transformimi Furie i te cilit eshte zero jashte
intervalit ( - ωo ÷ ωo ), mund te percaktohet ne menyre unike nga vleftat e tij ne
pika te barazlarguara ne kohe, neqoftese frekuenca e kampionimit zgjidhet:

2π
ω∆ = ------- > 2 ωo
∆

Frekuenca kufitare ωN = ωo quhet frekuenca e Naikuistit.

Pra sipas kesaj teoreme, e cila kufizohet ne rastin e kampionit me frekuence
konstante te sinjaleve te vazhduar me bande te kufizuar te frekuencave, per te
patur humbje zero te informacionit duhet qe frekuenca e kampionit, gjate kalimit
A / N me nje SKN, te jete te pakten dy here me e madhe se frekuenca e
harmonikes me te larte qe pemban dalja e vazhduar Y(t) e procesit. Per tu
plotesuar kjo kondite kalohet ne zvogelimin e periodes kampionimit ose
reduktimi i brezit te sinjalit.

c. Gjenerimi i lekundjeve parazitare.

Dy sinjale Y1( t ) dhe Y2 ( t ) me frekuencat perkatese 0,2 Hz dhe 0,9 Hz, mund
te kene vlefta te njejta ne çastin e kampionimit (fig 3.62). Kampionimi behet me
frekuence 1 Hz.

Sinjal me f=0.1Hz
y(t)

sinjal me f=0.9Hz

Fig 3.62 Sinjali i perbashket pas kampionimit

Pra nese ne hyrje te kampionimit me frekuence 1 Hz, jepet nje sinjal i

vazhdueshem me frekuence 0,9 Hz, atehere ne dalje te tij do te perftohet nje
mbeshtjellese diskret me frekuence 0,1 Hz. Shiko figuren (3.63), keto lekundje
me frekuence te ulet, jane .parazitare, pra zhurma qe deperton ne hyrje te
kartes A / N. Ate e gjeneron vete kampionusi A / N nen veprimin e sinjalit te
vazhdueshem ne hyrje.

127
 y(t)

t
yn
A/N
f = 0.9 Hz 0.1 Hz

h=1s

Fig 3.63 sinjal parazitar pas kampionimit

Ne kete rast se pari kemi humbje te sinjalit, dhe kjo pritej, pasi nuk plotesohet
kriteri Shanon, meqenese f∆ < 2 fs ( 1 Hz < 2 0,9 Hz ), dhe se dyti ne traktin
numerik te sinjalit çfaqet nje lekundje parazitare, mbeshtjellesja e se ciles do te
kishte nje frekuence 0,1 Hz. Ne kete rast :

fzh = f∆ - fs  = 1 - 0,9  = 0,1 Hz.

Keshtu per nje periode kampionimi te caktuar ∆, gjithe harmonikat ω > ωN, qe
permban sinjali i vazhduar, mund te duken ne pjesen numerike si komponente
me frekuence te ulet. Dy zgjidhje kryesore jane te mundeshme:

= zvogelohet perioda e kampionit derisa te plotesohet kondita Shanon.

= kur perioda e kompionit nuk mund te zvogelohet me tej per aresye
teknike, ose nga qe zvogelimi i saj sjell keqesimin e punes se SKN, atehere
sinjali i vazhduar pastrohet fillimisht me nje filter analog, dhe prej ketej dergohet
ne hyrje te kartes kampionuese.

128
 y(t) pa filtruare
y(t) i filtruare

Sinjale te vijueshem

t t
yn yn

Sinjale diskrete

n n

Fig 3.64 Parafiltrimi i sinjalit analog

Ne shembullin figures 3.64, sinjali perveç informacionit te dobishem,

permban edhe nje zhurme qe ne kete rast eshte me f = 0,9 Hz. Neqoftese ai
kampionohet direkt nga karta A / N me frekuence 1 Hz ( ∆ = 1 sek ), atehere ne
dalje te kampionusit gjenerohet nje lekundje parazitare me f = 1 - 0,9 = 0,1 Hz.
Kurse po te kryhet nje parafiltrim me bande kalimi 0,25 Hz, e pastaj te behet
kampionimi, atehere lekundjet parazitare eleminohen edhe pse behet fjale per
nje periode kampionimi ∆ = 1 sek, pasi keshtu plotesohet kushti Shanon .

f∆ = 1 Hz > 2 fs = 2 0,25 = 0,5 Hz.

Zgjedhja e periodes se kampionit eshte nje problem me vehte ne rastin

e SNK si dhe ne te gjitha rastet e trajtimit numerik te sinjalit. Frekuenca me e
larte qe duhet marre parasysh nepermjet periodes se kampionit lidhet me
banden e frekuencave te sistemit te mbyllur apo me inertesine e sistemit.
Zakonisht merren frekuenca kampionimi ( 6 ÷ 10 ) here me te medha se sa
banda e SKN ose ( 2 ÷ 3 ) here per çdo konstante kohe (problem i
diskutueshem , por paraprakisht merret nje nga rekomandimet). Siç duket jane
teper te uleta ne krahasim me ato qe perdoren ne perpunimin e sinjaleve.

Perfundime dhe rekomandime

Nga diskutimet e mesiperme duket qarte qe zgjedhja e periodes se kampionimit
duhet te jete e tille qe te mos kemi mbivendosje te spektrave, gje qe ndodh kur
frekuenca e kampionimit ( f∆ ) eshte me e madhe se dyfishi i frekuences me te
madhe te spektrit te sinjalit, pra te plotesohet kushti Shanon. Megjithekete
neqoftese sinjali i dobishem permban te mbivendosur ne te zhurma te cilat kane
nje spekter te gjere, atehere pas proçesit te kampionimit, komponentet
spektrale te zhurmes cfaqen ne forme sinjali ( sinjale fiktive ) me frekuence te
ulet, sa diferenca midis frekuences se kampionit dhe frekuences se zhurmes.
Neqoftese ky sinjal parazitar deperton ne busin e te dhenave, pra vleresohet

129
nga sistemi, filtrimi i tij i nevojshem me metoda numerike eshte i pamundur.Per
te arritur rezultatet e duhura ne matje ne kete rast rekomandohet :
1. Rritja e frekuences se kampionimit te sistemit deri ne zhdukjen e
mbivendosjes dhe filtrimi i metejshem i te dhenave me filter numerik. Rritja e
frekuences se kampionimit kerkon nje kompjuter te shpejte qe te kompensohet
nga pjjesa totale e kohes, koha per llogaritjen e komandes. Ne filtrimin numerik
gjithashtu kerkohen kompjutera te shpejte qe per cdo periode kampionimi te
merret nje grup matjesh per filtrim, dhe te mbetet koha e nevojshme per
llogaritje te komandes. Te dy rastet jane me kosto te larte ( kompjuterat e
shpejte kane eshe kosto te larte).

2. Perdorimi i filtrave analoge te frekuences se ulet, per te zvogeuar

brezin e kalimit te sinjalit. Kur frekuenca e kampionimit nuk eshte shume e larte,
pra spektrat ndodhen afer njeri tjetrit, do te duheshin filtra analoge aktive per te
siguruar shuarjen e nevojshme te zhurmes pa prekur sinjalin. Kjo menyre rrit
teper koston e sistemit ne teresi.

3. Per te patur rezultate te mira rekomandohet perdorimi i te dy

metodave te me siperme.

3.10.3 Kuantizimi ne amplitude i sinjalit

Sinjali analog i cili vleresohet nga kompjuteri si madhesi numerike,

fillimisht duhet te kthehet ne kete forme dhe pastaj te behen perpunimet e
nevojshme. Kete shnderim ne forme numerike behet me me gjatesi fjale sa
rezolucioni i shnderruesit A/N.. Kjo do te thote qe nese shnderuesi eshte n bit,
atehere gjithe diapazoni i vlerave analoge ∆ mund te paraqitet me N = 2n
nivele, qe ne rastin ideal ndryshojne nga njeri tjetri me hapin e kuantizimit a = ∆ /
N. Cdo sinjal qe ndryshon me ( ± a / 2 ) nga niveli A, do te shnderohet ne
kanalin numerik te ketij niveli (fig 3.65).

yn
Hapi i kuantizimit
( Zone pasigurie )
Aj + a/2
Aj
Aj - a/2

Fig 3.65 Kuantizimi ne amplitude i sinjalit

Proçesi i kuantizimit, formon nje gabim te pashmangshem qe quhet

gabimi i kuantizimit dhe qe shprehet nga barazimi i meposhtem:

1 / 2 ( e hapit te kuantizimit )
%gabimit = ± -------------------------------------------------
te amplitudes vlera e shnderimit te plote

130
 1/2
% e gabimit = ± ------------------------------------------------
te kuantizimit nr. i niveleve te kuantizimit

Duke pranuar nje shperndarje uniforme te vlerave ne zonen e pasigurise, gabimi

mesatar kuadratik per shkak te kuantizimit jepet nga shprehja e meposhtme :

__ 1 +a/2 a2
Σ2 = --- . ∫ Σ2 dt = ----------
a -a/2 12

Me supozimin e bere me siper ( shperndarje uniforme ) vlera mesatare e

gabimit eshte zero, ndersa gabimi efektiv :

a / 12 = a / 2 3 ( volt ) dhe

paraqet zhurmen e filtrave ne dalje te shnderuesit A / N .

Nga relacioni i mesiperm del qe gabimi i kuantizimit zvogelohet me rritjen e
numrit te biteve n te shnderuesit. Ne praktiken e kontrollit numerik perdoren
shnderuesat A / N me 8, 20, 22 bit.
Analizojme raportin sinjal / zhurme ne dalje te shnderuesit A / N, per te
karakterizuar nga pikepamja sasiore ndikimin e kuantizimit ne cilesine e
sinjaleve. Raportin sinjal / zhurme e percaktojme duke u nisur nga vlera pik e
sinjalit.

S ∆
----- = ------------ = 2 3 N.
zh a/ 2 3

Ne tabele jepen vlerat e gabimit te amplitudes dhe te raportit sinjal - zhurme ne

funksion te numrit te biteve te shnderuesit A / N.

Numuri i Numuri i Gabimi i Raporti sinjal / zhurme

biteve vlerave amplitudes ne hyrje te kartes
(n) (N) (%) A/N
6 64 0.8 2.2 10 exp2
8 256 0.2 8.9 10 exp2
10 1024 0.05 3.5 10 exp3
12 4096 0.02 1.4 10 exp4
16 65536 0.00076 2.3 10 exp5

Nga sa thame me siper del e qarte se permiresimi i raportit sinjal - zhurme

para shnderuesit A / N, mbi vleren e paraqitur ne tabele nuk ka kuptim. Nga
tabela duket qarte se perdorimi i shnderuesave A / N me rezolucion te larte
kerkon nje filtrim te mire te zhurmave.

131
Shembull.
Rast tipik do te ishte perpunimi i nje sinjali te dobishem 1mv ne prani te
te nje sinjali te perbashket zhurme 1v.

Raporti sinja/zhurme ne hyrje eshte: s/zh = 1mv/ 1000 mv = 0.001

Ne se ky sinjal analog do te konvertohej ne sinjal numerik me nje karte 8 bit,
atehere raporti sinjal/zhurme ne hyrje te shnderruesit duhet te jete 8.9 . 100.
Permiresimi qe kerkohet:
8.9 100 / 0.001 = 1000000 pra 120 dB.
Nje permiresim i tille eshte veshtire te realizohet vetem me amplifikator
instrumental qe ka amplifikim te sinjalit diferencial KopD = 1. Permiresimi i
metejshem (fig3.66) i raportit sinjal/zhurme mund te realizohet:
= duke perdorur filtra analoge te frekuences se ulet pasive ose aktive,
= fuiltrim numerik ne kompjuter
= perdorim i kabllove te skermuar.

Filter S/Zh=10 exp6 A/N

120 dB
( n bit )
sinjal 1mv
zhurme 1v

Fig 3.66 Trakti per raport sinjal/zhurme te vogel

Gabimet e amplitudes te paraqitura ne tabele, perfaqesojne vleren

normale te madhesive per numrin e dhene te biteve dhe mund te arrihet vetem
kur diapazoni i sinjalit ne hyrje te shnderuesit A / N perputhet me diapazonin
dinamik te vet shnderuesit A / N. Neqoftese diapazoni dinamik i sinjalit eshte me
i vogel se ai i shnderuesit, atehere gabimi i amplitudes do te rritet, shiko
relacionet.
Per shembull : nese shnderuesi A / N eshte projektuar qe te shnderoje ne nje
kod me 8 bit nje sinjal ( 0 ÷ 10 ) volt, dhe praktikisht sinjali i dobishem ndryshon
( 0 ÷ 2,5 ) volt, atehere gabimi i amplitudes do te jete 0,8 % , pra njelloj sikur te
perdorej nje shnderues A / N me 6 bit.
Per te bere te mundur perpunimin e sinjaleve standart joamplifikuar
instrumental duhet te kete amplifikim te programueshem ose AD = 1( vendoset
karte amplifikuese e vecante). Per te zvogeluar gabimin e amplitudes, te gjithe
sinjalet e dobishem qe do te perpunohen nga kompjurùteri duhet te perputhen
me diapazonin dinamik te shnderuesit A / N.
Per kete qellim karta per marrjen e sinjaleve analoge rekomandohet te
jete me nje amplifikator te programueshem, amplifikimi i te cilit komandohet nga
mikroproçesori.

3.10.4 Multiplekseret analoge

Per te bere komutime te ndryshme te sinjaleve analoge p.sh ne hyrje te

kartes se shnderuesit A / N ose kur zgjedhim koefiçentin e amplifikimit te

132
amplifikatoreve te programueshem perdoren, multiplekserat qe s'jane gje tjeter
veçse çelesa analoge. Zakinisht ata kane 8 ose 16 hyrje, nje dalje te perbashket
si dhe dekodusin e brendshem per te zgjedhur hyrjet perkatese, shiko figuren
3.67.

+Vcc -Vcc

h1
Sinjal analog
Dalja e perbashket
Hyrjet d
analoge
h8
EN
hyrja aftesuese
Adresat
Dekoduesi
i adresave
( A0 - A2 )

Fig 3.67 Multiplekseri analog

Qarku i integruar ne teresi, mund te aktivizohet dhe çaktivizohet nga sinjali i

kontrollit EN/, kjo ne rastin e lidhje se disa multiplekserave ne te njejten dalje,
per te mos patur konfrontime ne ate. Teknologjia e fabrikimit te tyre eshte
hibride CMOS ose BI - FET. Kostoja e larte e prodhimit te qarqeve hibride
kufizon perdorimin e tyre ne aplikime qe kerkojne rezistence shume te vogel te
komutimit te çelsit. Teknologjia BI - FET ka shume perparesi ndaj asaj CMOS
dhe kryesisht :
= rryma te vogla rrjedhje
= kohe te vogel te stabilizimit
= nderhyrje te kufizuara ndermjet kanaleve
= jane te mbrojtura nga ngarkesat, etj.
= hyrjet numerike te mikroproçesoreve BI - FET punojne drejtperdrejt
ne nivelet TTL ( A0 ÷ A2 si dhe EN/ ) dhe CMOS, duke siguruar gjithnje nje
veprim nderprerje parakyçjes se çelesave pa perdorur rezistenca te jashtme.
= siguron nje rezistence pak a shume konstante ( RON ) te çelesit
per nje diapazon te gjere te sinjalit te hyrjes ( - 15 ÷ + 15 ) v kur
ushqehet me tension ± 15 volt.

Multipleksera te tille mund te perdorin gjithe familjen ( LF .... ), kurse ato CMOS
familjen ( HEF .... ). Skema ekuivalente e nje multiplekseri, p.sh me dy hyrje per
thjeshtesi, tregohet ne figuren 3.68.

133
 Ron1
e1
V0
Cek1
Ron2
e2
RL CL
Cek2

Fig 3.68 Skema ekuivalente e multiplekserit analog

Tensioni i daljes Vo, teorikisht duhet te jete :

e1
Vo = -------------------- RL
R0N1 + RL

me kusht qe ( RON1 <<< X Cek1 dhe XCL >>> RL ) pra influenca kapacitive te
jete e neglizueshme ndaj asaj aktive. Ne dalje, sipas figures perdoret nje pjese
te ngarkesave ( e2 ) kapacitivete te çelesit te dyte Cek2, dhe kjo perben
shembullin me te thjeshte te nderhyrjes statike midis kanaleve dhe qe shkakton
gabimin ne matjen e sinjalit te dobishem ( ne kete rast ) e1.Ne pergjithesi
gabimet ne multiplekser jane te disa natyrave :
= nga nderhyrja statike
= nga nderhyrjet dinamike
= nga nderhyrjet e kanalit fqinj.
Gabimet nga nderhyrjet statike dhe dinamike jane funksion i frekuences, pra me
uljen e saj ( frekuences ) keto nderhyrje behen te neglizhueshme, dhe kryesisht
per SKN te cilat kane nje bande te kufizuar keto nderhyrje jane te kufizuara.
Ndryshe nga keto nderhyrje, nderhyrja nga kanali fqinj egziston edhe per sinjale
me frekuence zero, pra sinjale te vazhduar pak a shume aiç jane sinjalet
industriale. Pra ky lloj gabimi perben dhe burimin kryesor te tyre ne matje.
Shkaku kryesor per lindjen e kesaj nderhyrje jane ngarkesat e grumbulluara ne
dalje te multiplekserit. Nga vet efekti i grumbullimit te ngarkesave, ky gabim
eshte funksion i kohes se stabilizimit se tyre dhe pastaj shuarja e kesaj
nderhyrje. Nderhyrja nga kanali fqinj zhduket ( behet e paarritshme ) neqoftese
komanden "mbaj " tek S / H e vonojme ( 1,1 ÷ 1,2 ) µks. Kjo varesi eshte e
neglizhueshme pasi vet qarku S / H ka nevoje per rreth ( 2 ÷ 2,5 ) µsk, sa te
stabilizoje proçesin e vet. Le te analizojme traktin e sinjalit qe nga sensori deri
tek hyrja e S / H, ose me sakte deri tek hyrja e amplifikatorit diferencial (fig
3.69).

134
 Rs1 RON1 Ipd+ Ri+

500om 306om +
VD e1 1mv
Rs2 RON2 IDon Ipd-- Ri-

300om --
100om Amplif. Diferenc.
Vp e2 2vpp Multiplekser
50Hz

Fig 3.69 Trakti sensor- amplifikator diferencial

Analizojme disa nga llojet e gabimeve :

1. Gabimi nga rrymat e rrjedhjes IDON. Ky gabim nuk ka te beje me
buferimin e hyrjes.
VGR = IDON ( RON1 + 500 ) - IDON ( RON2 + 100 )

= 10 nA ( 306 + 500 ) - 10 nA ( 300 + 100 ) =

= 4,05 µV.

Nese do te kishim nje sinjal te dobishem 1mv, atehere raporti do te ishte:

1 10-3
------------ ≈ 0,25 103 = 250 [ here ].
4,05 10-6

Pra nese do te benim matje ne nje konvertues 10 bit, gabimi do te ishte

tek nje njesi binare.

2. Gabimi nga rrymat e polarizimit. Rrymat e polarizimit duhet te jene

shume te vogla, keto sigurohen edhe pa buferuar para amplifikatorit diferencial.

VGpol = Ipol+ ( RON1 + 500 ) - Ipol- ( RON2 + 100 )

Nga relacioni duket qe rrymat e polarizimit te jene shume te vogla, kjo sigurohet
ose me amplifikator diferencial me rryma shume te vogla ose duke vendosur
bufer ne hyrje te tyre. Buferat duhet te kene rryma shume te vogla hyrje.
Rekomandohen amplifikator me..... FET. ( ...FET, .... LF 353 )

3. Gabimi nga tensioni i perbashket i zhurmes. Per shkak te mos

ballancimit te rezistencave, tensioni i perbashket krijon nje tension diferencial qe
perben burimin kryesor te gabimeve. Neqoftese skema do te ishte pa buferin ne
hyrje te diferencialit Ri ≈ Rseri diferencialit.

Vp Vp
VGp = ---------------------- Ri+ - --------------------Ri- .

135
 Ri+ + RON1 + Rs1 Ri- + RON2 + Rs2

Shembull :
Perdorim si amplifikator bufer nje qark te integruar µA 741 me Ri = 5
M.Ω, atehereVG = 160 µv gje qe jep nje gabim te konsiderueshem per nje sinjal
te dobishem 1 mv.
1 10-3
S / zh = ------------- = 6,5 here,
160 10-6

pra nuk mund te bejme matje me asnjelloj konvertuesi.

Nese perdorim amplifikator FET me Ri = 1012 Ω VGp ≈ 0, pra nuk do te
influenconte ne matje nje zone e tille.

3.10.5 Efektet permiresuese te vendosjes se

amplifikatorit instrumental

Per te bere nje permbledhje te mundeshme te menyrave te permiresimit te

raportit sinjal / zhurme ne.traktin mates ( pa marre ne konsiderate ato zhurma
qe me frekuencat e kampionit ) ilustrojme me ane te nje skeme te nje
amplifikatori instrumental si ne figuren 3.80.

136
 +Vcc
(+12v)
r1
+ 10Kom1% r3
Uh+ 10Kom 1%
IC1
--
+Vcc +12v

-- Ud
Uh IC3
+

r2 -12v P1
-- 10Kom1% 25Kom
-Vcc
IC2
Uh-
+ 1%
CMRR
P2 1Kom
( -12v )
r4
rb
-Vcc
9.5Kom 1%

LF353 1/2 LF353

Buferimi i hyrjeve diferenciale Amplifikator Diferencial Kop=1

Fig 3.80 skema elektrike e nje amplifikatori diferencial

Tensioni ne dalje te amplifikatorit instrumental do te jete :

R2 1 R1
Ud = (-) ----- [ Uh1 - ---------------------- ( ------- + 1 ) Uh2 ]
R1 ( R3 / R4 ) + 1 R2

zgjedhim : R1 R 4 = R2 R3 dhe

( Uh1 - Uh2 )
Uh = --------------------- R2 .
R1

Saktesia e koeficentit te amplifikimit dhe kryesisht CMRR varet nga toleranca e

rezistencave. Ne keto skema rekomandohen rezistenca me toleranca shume te
vogla ( 0,2 % ) dhe per qellime te pergjithshme 1 % . Fiksimi ( ballancimi )
kerkon shmangien e R4, dhe kerkon nje potenciometer me shume rrotullime,
dhe me ppm shume te vogel.

137
 Vendosja e buferit ne hyrje te amplifikatorit diferencial na krijon keto
efekte pozitive:
1. Nuk lind me problemi i gabimit nga tensioni i perbashket i
zhurmes Vpp. Rezistenca e hyrjes eshte jashtzakonisht e larte
dhe ben shuarjen e kesaj zhurme.

2. Nuk ngarkohet sensori me rryme, pasi ne te kundert rezistenca e

ngarkeses se tij do te ishte Rh = 10 kΩ.

3. Meqenese rezistencat e linjave te transmetimit te sinjalit, rezistencat

e brendeshme te burimeve, rezistencat e kanalit te multiplekserave do te
rezultonin ne seri me hyrjen e amplifikatorit diferencial, çdo ndryshim i tyre do te
shkaktonte ndryshimin e koefiçentit te amplifikimit, pra stadi per çdo ndryshim
jashte kartes do te kishte karakteristika te tjera (fig 3.81).

es
Rb Amplifikator
RL RON
Diferencial
Fig 3.81 Rezistencat e traktit te matjes

4. Ne hyrje te çdo karte konvertuesi A / N mund te vendosim me

lehtesi filtra analoge pozitive ( RC ) , pasi ato nuk shuntohen qe te prishin
karakteristikat e transmetimit te tyre, dhe nuk influencojne ne karakteristiken e
amplifikatorit diferencial.

3.11 Perdorimi i personal - kompjuterit si

mbartes i komandes numerike

3.11.1 Shtrimi i problemit

Zhvillimi i personal kompjuterave ka sjelle rrtjen e sigurise se tyre ne

pune ne nje mase te konsiderueshme , si dhe uljen e kostos se prodhimit te
tyre. Ritmi i uljes se kostos se PC eshte i jashtzakonshem per te njejtat te dhena
teknike tyre ( Komponentet, shpejtesine e programimit, kujtesen RAM etj ).
Sistemet e komandimit numerik qe perdoren ne proçeset e ndryshme
industriale karakterizohen nga nje siguri e larte ne pune. Kjo karakterizohet nga
kerkesat e teknologjise ne objektin qe drejtohet, per ilustrim nje furrenalte mund
te pranoje ndalimin e furnizimit e saj me lende te para dhe ndihmese deri ne 15
minuta ( per kete duhet te jene marre masa paraprake per manovrime te tilla )
ose 7 minuta pa marre keto masa, ne te kundert prishet bilanci energjitk ne furre

138
dhe ajo shkon drejt ftohjes dhe pastaj drejt ngrirjes, ne uzinat e oksigjenit
ndalimi pranohet 3 minuta pastaj fillojne bllokimet e tubacioneve nga
temperaturat e uleta qe çojne ne remont te parakohshem, kurse veprimi i
gabuar i sistemit mund te çoje ne eksplozion.
Siguria e punes te nje sistemi lidhet me cilesine e komponenteve qe
vendosen ne harduerin e tij, me skemen e konceptuar ( pra masat e marra per
rritjen e cilesise duke bere permiresime suplementare ) sidomos ne masat qe
merren per mbrojtjen nga zhurmat, si dhe kushtet e ambjentit ku vendoset
sistemi.
Sistemet qe prodhohen per qellime industriale te tre faktoret e mesiperme i kane
ne baze te ndertimit te tyre dhe sigurojne nje qendrueshmeri te larte ne pune.
Merrem masa teper speciale duke vendosur qarqe te specializuara per kontroll
nga "lajthitjet" e CPU apo karta shtese per kontroll te gjendjes se punes te
sistemit ne çdo milisekonde.
Vitet e fundit edhe personal kompjuterat te cilet nuk jane konceptuar per
kushte pune ne industri ( ambjente me zhurma elektrike, vibrime dhe goditje,
lageshti te avujve percellus, avujve gerryes, ambiente me pluhura per drajverat,
etj) prap mund te perdoren me sukses nese objektet nuk jane te rendesise
specifike dhe kryhen investime suplementare per ambjente pune ( duke bere
investime plotesuese ).
Mikrokompjuterat IBM, AT, PS1, PS2 etj mund te perdoren me sukses si njesi
qendrore perpunuese me te gjithe aksesoret ne perdorim ( tastjera, monitore etj
) gjithashtu ka busin e tij te jashtem ne te cilin mund te vendosen kartat e
komunikimit me proçesin, apo te nxirret jashte ky bus dhe te komunikoje me
kartat e hyrje / daljeve diskret apo analoge.
Avantazhi i sistemeve me PC qendron ne mundesine e personal
kompjuterit me kete rast si sistem zhvillimi dhe njekohesisht si ekzekutues i
thjeshte. Te qenurit sistem zhvillimi konsiston ne ate qe çfrytezohet sistemi i tij
operativ per perdorim dhe nuk krijohet tjeter. Editori, gjuhet e zhvilluara dhe te
makines duke qene ne te njejtin mbartes krijohen mjaft lehtesira per zhvillimin e
softuerit aplikativ. Perdorimi i disqeve fleksibel padiskutim krijon nje komoditet
pune dhe lehtesi te madhe ne zhvillimin e programeve.

3.11.2 Busi i jashtem i Personal Kompjuterit I B M

Personal kompjuterat IBM, XT, AT etj kane ne bordin kryesor nje sere
konektoresh qe nxjerrin busin jashte. Ne kete bus vendosen kartat per
komunikime te brendeshme ( serial, paralel, Hard Disk, Flopy Disk, Monitor etj)
si dhe kartat per komunikim me procesinn ( A/N, N/A, I/O, etj).
Busi mund te buferohet dhe te shfrytezohet per komandime
suplementare.Ne busin e jashtem dalin te gjitha sinjalet e nevojshme per
komandimin e kartave.

= Busi i adresave, ne funksion te tipit ( A0 ÷ A19 ) apo ( A0 ÷ A23 ).

= Busi i te dhenave ( D0 ÷ D7 ) per IBM XT, ( D0 ÷ D15 ) per IBM AT,
PS1 etj.
___ ____ _______ _____
= Busi i kontrollit IOR, IOW, MECOR, NEEW, AEN etj.
= Sinjalet e interrapteve IRQ, dhe sinjale te tjera si CLK, reset etj.
= ushqimi ±5 v, ±12 v.
Ne manualet teknik te ketij kompjuteri jepen hollesi per busin e jashtem te tij.

139
 3.11.3 Karakteristika te kartes qe vendoset ne busin e PC

Busi i jashtem i PC, eshte i buferuar si te gjithe sinjalet, nga ana tjeter,
te gjitha kartat qe futen ne kete bus duhet te jene te buferuara per te mos krijuar
probleme ngarkese, ndarje te buseve per efekt kapaciteti parazitar dhe
rigjenerimin e sinjaleve nga efekti histerezi i karakteristikes te buferit. Ne figuren
3.82 tregohet bllokskema e adapterit te kartes qe do te instalohet ne kete bus.

BUS i buferuar i te dhenave 16 bit ( D0 -- D15 )

BL i buferit te Aftesimi i BL Aftesimi i BU BU i buferit te

te dhenave EN EN te dhenave

Drejtimi Drejtimi
i percielljes i percielljes
Logjika e
aftesimit te
BL i te dhenave buferit te dhenave BU i te dhenave
( D8 -- D15 ) ( D0 -- D7 )

A0 (300-31F)Hex
J1
Dekodimi i
adreses per
Aftesimi
I/O 10K
i BL te
sistemit +5v

Bufer i adresave
Bufer i Bufer i sinjaleve
A0,A1,A2 dhe i
adresave
MEMR / MEMW
kontrollit IOR / IOW ( A3 - A9 )

AEN
A0,A1,A2,IOR/IOW ( A3 -- A9 )
MEMR / MEMW
BUS i PC
Fig 3.82 Bllokskema e adapterit te bus-it te IBM PC

Ne bllokskeme shohim se te gjithe sinjalet jane te buferuar: sinjalet e

adresave, te kontrollit dhe te te dhenave. Problem specifik eshte se busi i te
dhenave eshte me dy drejtime ( e dhena nga njesia qendrore percillet ne karte,
ose nga karta ne njesine qendrore ) dhe mund te jete 8 bit ose 16 bit. Buset e
tjere jane nje drejtimesh.
Karta mund te shfrytezoje busin me 16 te bit ( D0 ÷ D15 ) ose me 8 bit
( D0 ÷ D7 ), eshte veçori e ndertimit te saj, dhe te dy rastet takohen shpesh.
Neqoftese do te perdorim vetem busin me 8 bit atehere ura ( j1) eshte e hapur,

140
ne te kundert ( pra j1 eshte e vendosur ) punohet me busin 16 bit. Ne rastin e
pare ( 8 bit ), çaftesohet buferi i biteve te siperm ( D8 ÷ D15 ) duke e kaluar ne
gjendjen e trete, kurse buferi i biteve te ulet ( D0 ÷ D7 ) eshte aktiv ne dy
drejtimet, ose ne gjendjen e trete kur nuk zgjidhet.
Dekodimi nxjerr ne dalje fusha e adresave, adresen e kesaj karte, dhe
kjo sherben per aftesimin apo çaftesimin e buferave te te dhenave.

Vrejtje 1 : Kur komunikohet me karten ne te dy rastet ( lexim ose shkrim

) jepet nje instruksion JMP per te shmangur probleme potenciale te kohes. Kjo
eshte nje mase sigurie dhe kaq.
P. sh :
Kod programi Kod programi
IOR IOW
JMP poshte JMP posht
Posht : kod programi Posht: kod programi

Vrejtje 2 : Neqoftese qarqet ne karten tone punojne ngadale ne duhet te

vendosim nje gjenerator ne gjendje pritje qe te zgjase sinjalet e leximit dhe te
shkrimit.

3.11.4 Personal kompjuter - Proces

Nepermjet PC mund te komunikohet me proçesin ne dy menyra si ne

figuren 3.83 dhe 3.85.
a. Vendosja e kartes direkt ne busin e njesise qendrore te CPU.

B Bus i brendshem i te Dhenave

Karte I/O
U Bufer i
P
S te Dhenave R
te Dhena
DIR EN Dekodim i Porte I/O
Adresa
adreses ( Analoge O
i Bufer i
(kontroll ose
logjik ) Diskrete)
Adresave
C
dhe
P Kontrollit E
Sinjale Kontroll dhe Adresim i
C Kontrolli brendshem S
( AEN,IOR/,IOW/,etj )

Fig 3.83 Karta e vendosur brenda njesise

Karta buferon te gjithe sinjalet, dekodon fushen e adresave per porten dhe per
buferin e te dhenave me dy drejtime, pregatit logjiken per drejtimin e percjelljes
se te dhenes dhe bllokon transmetimin kur kompjuteri komunikon me kartat e
brendeshme.

141
 Porta hyrje dalje mund te jete diskrete ose analoge. Ne rast se eshte
diskrete, hyrje / daljet nga karta jane ne nivel T T L dhe ne nje bllok jashte
kompjuterit pershtaten me procesin. Ne kete menyre mbrohemi nga zhurmat
dhe mbitensionet qe mund te depertonin brenda njesise. Ne nje karte te tille
mund te sigurojme 24 linja hyrje / dalje T T L, per me shume nuk ka hapesire
per nxjerrjen e linjave. Nese perdoret artifice, nga karta mund te marrim edhe 48
nga linja I / 0 shiko figuren 3.84.

Konektor
per zgjerim

24 linja I/O
24 Linja I/O
Konektor
( 24 linja )
Pjesa brenda bordit kryesor
Pjesa jashte njesise
BUS-i i CPU

Fig 3.84 Karta I/O me 48 linja

Kartat e komandimit analoge zakonisht jane te veçanta per hyrje dhe

per dalje, por mund te paraqitet mundesia e vendosjes ne nje qark te vetem te
dy funksionet veçse rriten permasat. Ka avantazh se perdoren te njejtet bufera
per te dy funksionet.
b. Nxjerrja e te gjithe busit te sistemit per te komunikuar me kabinetin e
hyrje / daljeve (fig 3.85). Nese numri i hyrje / daljeve diskret eshte i madh sa qe
eshte e pamundur me konektoret qe jane bosh ne njesine qendrore te personal
kompjuterit te mund te komunikosh me te gjithe proçesin, atehere nxjerim te
gjithe busin jashte ne kabinet dhe atje vendosen kartat hyrje - dalje.

142
 Kartat
Bufer i
I/O
kabinetit
ne BUS-in e
0
kabinetit 0
Bufer per
CPU jashte PC
( PC )
Kartat
Bufer i
I/O
kabinetit
ne BUS-in e
1
Pjesa e jashteme
kabinetit 1
e Sistemit

Fig 3.85 Nxjerrja e busit jashte njesise qendrore

Ana pozitive e kesaj menyre eshte sasia e madhe e kartave I / 0 qe

mund te shfrytezohen per nje proçes diskret. Ana negative e saj qendron ne
vonesat e shumta qe shtojne buferat:

V lej CPU = V (CPU-Bus jashte CPU) + V(bufer pergjith) + V(bufer kati)

+ V(bufer karte) + V(porte)

ku me V eshte shenuar vonesa ne kohe.

Ne kete rast duhen marre masa per te pershtatur tani mikroprocesorin
me pjesen jashte ne lexim dhe shkrim vetem ne kete fushe adresash duke futur
"Wait State". Ne fund te fundit sistemi nese ka nje bufer per cdo kat te
vendosjes se kartave ai mund te hiqet kur kartat jane te te njejtes natyre dhe
kjo te provohet (simulohet).
Ne raste te veçanta mund te hiqet buferi i sistemit ( por ky do te ishte
rasti me i keq, pasi rezultojne paralel me kartat funksionale te PC edhe kartat e
proçesit ).

Vrejtje 1. Kablli qe transmeton sinjalet paralel nga CPU ne kabinet dhe

ai nga kati ne kat te kabinetit duhet te jete ne gjatesi sa me te kufizuar. Lloji i
kabllit dhe renditja e sinjaleve duhet te jene plotesisht te percaktuar. Neqoftese
eshte i sheshte ( bus ) menyra e renditjes te sinjaleve eshte me rendesi te
veçante.
Ka rendesi te vecante edhe rezistenca valore e buseve te kateve dhe pershtatja
e saj ne cdo karte dhe fund kati.

Nje eksperience

Shembull drejtimi duke çfrytezuar aftesite e interrapteve te PC.

Per ilustrim japim bllokskemen e tipike te nje softweri te drejtimit te nje fabrike te
pasurimit te kromit (fig 3.86). Moduli i rregjimit te punes futet ne perdorim nga
mikrokompjuteri : leshimi dhe ndalimi i fabrikes ( leshimi dhe ndalimi jane
perkatesisht me 6 dhe 5 variane, sipas teknologjise se prodhimit ). Nese ne nje

143
rast çfaredo lind difekt ne nje makine çfaredo atehere sipas parimit te punes se
mekanizmave behet ndalimi i linjave. Kontrollin e ecurise se leshimit , te punes
dhe te ndalimit duhet ta bejme vazhdimisht qe te mos krijohen anomali ne
makina dhe prodhim, pra logjikisht ne menyre te pavarur nga rregjimet e
mesiperme, kontrollohet saktesia e ekzekutimit te tyre nga nje program
mbikqyres qe dduhet te marre vendimet perkatese.Per kete qellim perdoret
interrapti ( 27 ). Ky interrapt aktivizohet nga ana e kompjuterit ne çdo 18,2 Hz ( ≈
55 nsek ). Programi i kontrollit te normalitetit te punes duhet e ekzekutohet
brenda intervalit 55 msek, ne te kundert ai copetohet dhe thirren pjese te tij.
Copetimi behet ne 10 pjese ( 10 rutina te veçanta ) dhe ato thirren dhe
ekzekutohen sipas radhes ne çdo 10 × 55 = 550 msek
.

Fleg
Programi
zgjedhes

Kerkese
Modul 1 Modul n
T

Procedura
kryesor e
administrimit
Zerimi i flegeve
te moduleve
( tmax<1/18.2)
T=1/18.2 S

3.11.5 Disa perfundime

erdorimi i njerit apo i tjetrit sistem lidhet me shume aresye, por kryesisht
qe varen nga objekti i cili do te automatizohet, nga projektuesi dhe mundesite
reale te zbatimit.
Permendem sistemet :
= kompakt, me nje bord
= sistemet me disa karta ( edhe automatet e programuar)
= sistemet me baze kompjuterin I BM.

Sot ne bote prodhohen sisteme te shumellojshem per drejtimin

automatik te industrise. rodhohen sisteme te veçante qe komunikojne me
sistemin mbikqyres ne distanca te medha nepermjet modemeve, jane ndertuar
rrjete me sisteme operative teper te fuqishem; perdoren kode per programim
nga perdoruesi; vizualizimi i proçeseve behet me mjete teper te sofistikuara, por
ne fund te fundit gjithnje diskutohet per sistemin baze, ate si njesi autonome.
Eshte e nevojshme te ritheksojme se tendencat sot ne bote nuk shkojne thjesht
drejt perqendrimit te komandimit, por ne drejtimin e perqendruar te shume
sistemeve te veçante. Zgjedhja e njerit apo e tjetrit sistem ketu ne kete rast nuk

144
eshte e thjeshte, megjithate prap si baze mund te perdoren motivet e
mesiperme.
Persa i perket sistemeve qe diskutuam perdorimi i njerit apo i tjetit lidhet
ne rradhe te pare me sigurine ne pune gje qe e siguron ai kompakt, por nga ana
tjeter numri i hyrje daljeve te tyre eshte i kufizuar. Kostoja e prodhimit
vetkuptohet tek keta eshte me e uleta.
Nga ana tjeter lehtesine me te madhe per asemblerim (zhvillim softueri
ne gjuhe te nivelit te ulet)e ka kompjuteri IBM pasi ai i ka te gjitha gati ne te
perfshira ne te njejtin sistem: programi operativ, editoret, kompilator-
asemblator,linker, mbartes programi. Ketu duhet te theksojme edhe koston
gjithnje e me te ulet te tyre. Ne rast se kushtet e punes do te lejonin perdorimin
e tij, e para qe duhet pare per kompozimin e sistemit me kete kompjuter eshte
sasia e makinave ne rastin e komandimit logjik, pra e hyrje - daljeve diskrete,
dhe nese ky numer eshte me i vogel se ai i sistemeve kompakt nuk duket me
leverdi ky kompozim, por nese rrisim perqendrimin e makinave ne menyre
artificjale atehere ulet vet siguria ne pune.
Ka shpesh objekte qe rikonstruktohen dhe qe nuk kane pasur
automatike fillimisht, vendosja e sistemeve me kompjuter ne kete rast duhet
pare me permiresimet qe do te sjelle, pasi shume tregues cilesore te proçesit
nuk varen thjesht nga sistemi qe drejton por ne aftesite reale te vet proçesit
teknologjik dhe ketu nuk duhet rendur thjesht " pas modes " : sistemi i
sofistikuar sjell rritjen e treguesave tekniko - ekonomike, por duhet mbeshtetur
tek e verteta : permiresimi i proçesit teknologjik sjell efektivitet ekonomik ( dhe
ketu ka se çfare te drejtoje kompjuteri ).
Ne rast se treguesit cilesor ne rastin e rregullimit kerkojne softwere te
fuqishem qe nuk sigurohen me sistemet e zakonshem ( per shkak te kujteses
se kufizuar dhe shpejtesive te perpunimit ) qe kemi ne perdorim, apo sasite e
memorizimeve jane te konsiderueshme qe kerkojne hard disqe si dhe
perpunum te veçante statistikor ne linje ose jashte saj atehere problemi qendron
ndryshe.
Duhet theksuar se investimet e bera fillimisht ne sisteme per zhvillim
apo komponente duhet te zene nje kriter te rendesishem per shfrytezimin e tyre.

145