BUGÜNKÜ KIPÇAK TÜRKÇESİ ORTAK SÖZ VARLIĞI DENEMESİ

(Seyfi Sarayî’nin Fiilleri Üzerine)

0. Genel Türk Dilini ve lehçelerini karşılaştırma çalışmaları, Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lugâti’t-
Türk adlı sözlüğünden beri yaklaşık bin yıllık büyük bir geleneğe dayanmaktadır. Türk dili biliminin ve
sözlükçülüğünün modern çağlarına gelindiğinde ise, XIX. yüzyılda akademik Rus Türkolojisinin kurucusu
V. V. Radlov öne çıkmaktadır. Kazan Üniversitesi’nin Türk kökenli profesörü N. F. Katanov’u da bu
karşılaştırmalı dil çalışmaları alanında saygıyla anmalıyız (bkz. Bayçura 2001).
Türkiye Cumhuriyeti’ni kurarak aynı zamanda bir Türkçe çığırını açan Mustafa Kemal Atatürk’ün,
bu Rus ve Avrupa dil bilimi geleneğinin ürettiği eserleri, Türk ülkelerindeki sözlük çalışmalarını, Türk Dil
Kurumu çatısı altında değerlendirmek istemesi de tesadüf değildir (bkz. Öner 2006a). Ancak Türkiye’de
1938’den sonra karşılaştırmalı Türkçe sözlük ve dil bilgisi çalışmaları neredeyse bitmiş, onların yerini
sadece yazı diliyle ve terim sorunlarıyla ilgilenen bir dil bilimi almıştır. Soğuk Savaş çağı bittikten sonra ise
ülkemizde tekrar “Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü” (bkz. Ercilasun 1991) örneğindeki gibi güzel
adımlar atıldığını biliyoruz.
Türkiye’deki bu duruma karşılık Sovyetler Birliği ve Türk Cumhuriyetleri alanındaki karşılaştırmalı
dil çalışmaları Radlov’dan sonra da çok gelişmiş ve küçük topluluklar için dahi geniş çaplı iki dilli
sözlükler yayımlanmıştır. Biz de burada, özellikle bu iki dilli geniş sözlüklerden yararlanacağız ve Türk
dili temel söz varlığı konusunun küçük bir örneğini, sadece Seyfi Sarayi’nin “Gülistan Tercümesi”nde var
olan fiiller üzerinde araştırarak dikkatinize sunacağız. Türk söz varlığının alıntısı az olan fiiller bölümünün
dilde yerli bir temel oluşturduğu açıktır. Söz varlığının başka bölümleri araştırıldıkça elde edilen sonuçlar
elbette değişmektedir. Dolayısıyla, burada başlangıç olarak, yerli ve millî ortaklığın belirlenmesi için
fiillerle yetinmeyi düşündük.
1. Seyfi Sarayi’nin Söz Varlığı: Bu araştırma için kullanacağımız temel veri, Altın Ordu’nun
başkenti Saray’dan çıktığı için Sarâyî diye adlanan şair Seyf’in İran şairi Sa’di’nin ünlü mesnevisi
Gülistan’dan çevirip kaleme aldığı Kıpçakça eseridir. Bilindiği gibi Kıpçakçanın asıl yurdu olan Deşt-i
Kıpçak’a ait metinleri pek az iken, bu lehçenin ikinci yurdu olan Mısır’da Memluk Kıpçakçası haline
evrildiği örnekler daha fazladır. Seyfi Sarayi’nin 1319’de tamamladığı Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-
Türkî), Altın Ordu şairi Kutb’un Hüsrev ü Şirin adlı mesnevisi ile birlikte, imparatorluğun Kıpçakça esaslı
Türk yazı dilinin güzel örneklerini meydana getirir.
Biz bu çalışmamızda Gülistan Tercümesi’ni Altın Ordu imparatorluk dilinin bir örneği olarak temel
aldık. İstanbul Üniversitesi öğretim üyesi Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun ilk kez 1967-68 yıllarında
hazırladığı ve 1978’de basılan çalışmasındaki gramer dizini bizim esas malzememizi oluşturdu. Bu dizinde
var olan 389 adet fiil, Karamanlıoğlu tarafından Gülistan Tercümesine dayanan sözlük içinde Türkiye
Türkçesi karşılıkları ile birlikte yayımlanmıştı. Aslında Karamanlıoğlu’nun oluşturduğu dizinde daha fazla
fiil olmakla birlikte, biz metinde besle- bisle-; ķayġur- kayur-; keydir- keydür-; kel- kil-; kes- kis-; ķutul- ķurtul-;
öldür- öltür-; saġın- saķın- gibi ikili şekilleri aynı maddede birleştirdik.
Böylece ortaya çıkan 389 maddelik fiil tablosunun öncelikle Rusça karşılıklarını vererek bir şablon
oluşturduk. Burada araya bir yabancı dil girmesini özellikle amaçladık; çünkü karşılaştıracağımız çağdaş
Türk yazı dillerindeki TTü. izle- “ardından gitmek” Tat. ězle- “aramak” gibi yalancı eşdeğerlerden
(equivalent) kaçınmak ve gerçekten denk olan biçimlere ulaşmak gerekir. Bunun için fiillerin Rusça
anlamları sağlama yapmak üzere kullanılmıştır. Ayrıca çağdaş Türk yazı dillerini hedefleyen sadece Rusça
üzerinden yapılmış (Suyunçev H. İ., Urusbiev İ. H. gibi) iki dilli gelişkin sözlükler vardır. Çalışmada Seyfi
Sarayi’nin Gülistan Tercümesinde
nde geçen 389 adet fiili
fiil Türkiye Türkçesi ve Rusça karşılıklarıyla
sıralandıktan sonra, Rusça-Tatarca
Tatarca, Rusça-Başkurtça ve Rusça-Karaçay-Balkarca sözlükler kullanılarak 3
çağdaş Türk yazı dilindeki biçimlere ulaşılmıştır.
Varlığı Bugünkü Kıpçak Türkçesi adlandırması ilk defa 1998
2. Bugünkü Kıpçak Türkçesi Ortak Söz Varlığı:
yılında yayımlanan karşılaştırmalı gramerimizde kullanılmıştı [Bugünkü
[Bugünkü Kıpçak Türkçesi (Tatar, Kazak ve
Kırgız Lehçeleri Karşılaştırmalı Grameri). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu
Yayınları: 703. Ankara. 1998. ss. LX+270.] O yayında ayrıntılı olarak işlenen Bugünkü Kıpçak Türkçesi
doğrudan doğruya tarihsel bir adlandırma olan Kıpçak adına dayanan 10 Kıpçak-Türk
Türk yazı dilinin ortak dil
mirasıdır. Altın Ordu’nun Saray merkezine en fazla 1000 km. uzaklıktaki Nalçik,
Nalçik, Ufa ve Kazan merkezli
çağdaş Kıpçak-Türk yazı dilleri Karaçay-Balkarca,
Karaçay Başkurtça ve Tatarca o dil mirasını temsil etmek üzere
bu çalışmada karşılaştırılmıştır. Burada, bilgisayar Genel
G Ağı (Internet) içinde Google Earth verilerini
kullanan wikimapia.org sayfası üzerinden bize gereken uzaklıkları belirledik. Burada, Altın Ordu’nun
Ordu
payitahtı olan Saray, Astırhan’a
’a yakın bir antik kent olduğu için merkez olarak Astırhan alınmış ve diğer
merkezlerin uzaklıkları şu biçimde bulunmuştur: Astırhan-Kazan
Astırhan 1057 km; Astırhan-Ufa
Astırhan 1085 km;
Astırhan-Nalçik 478 km. Böylece bu çalışmada, yaklaşık 415.000 kilometrekarelik dörtgenin merkezinde
bulunduğu bugünkü Kıpçak-Türk
Türk yazı dilleri söz konusudur.

(Astırhan –
Nalçik – Kazan - Ufa
Merkezleri Coğrafi
Alanı: 415.000
kilometrekare)
3. Tarama-
Karşılaştırma.
Yukarıda belirtilen
sınırlı Bugünkü
Kıpçak Türkçesi
alanı Karaçay-
Balkarca, Tatarca ve
Başkurtça ile temsil
edilmektedir.
Tarama ve
karşılaştırmanın amacı ise Eski Kıpçakçanın
Kıpçakçanın önemli bir anıtı olan Gülistan Tercümesi [Gül.] söz
varlığındaki fiillerin
lerin Bugünkü Kıpçak Türkçesi üzerinden yoklanmasıdır. Burada taranan Bugünkü
Kıpçak-Türk yazı dilinden 3 adedi, ileride diğer yazı dillerinin de katılımı ile tamamlanması
düşünülmektedir.
Gülistan Tercümesi söz varlığına ait 389 fiil, Türkiye Türkçesi, Rusça ve Bugünkü Kıpçak Türkçesine
Türkçesi
ait 3 yazı dilinin söz varlıklarının katılımı ile şu örnekteki gibi bir tablo ortaya çıkarmaktadır:
Karaçay-
Gülistan Türkçe Rusça Tatarca Başkurtça
Balkarca
чýвствовать гóлод-
aç- acıkmak aç- asıķ- aç bol-, açay-
проголодаться
 aç- açmak открывáть aç- as- aç-
чýвствовать гóлод-
açıķ- acıkmak açıķ- asıķ- açay-
хотéть есть
açıl- açılmak открывáться açıl- asıl- açıl-
чтить, почитáть, sıyla-,
ağırla- hürmet etmek olıla- olola-
уважáть bagala-
ağrımak,
aġrı- болéть, испытывать боль avır- avır- avru-
acımak
ağrıtmak, причинять (вызывáть)
aġrıt- avırt- avırt- avrut-
acıtmak боль
devirmek,
ahtar- валить, опрокидывать avdar- avźar- avdur-
yere yıkmak
aķ- akmak течь, литься aķ- aķ- aķ-
aķıt- akıtmak лить, разлить aġız- aġıź- aġız-
Böylece Seyfi Sarayi’nin Gülistan Tercümesi söz varlığından taranan 389 fiil 6 kolondan oluşan bir
tabloya dönüşmüştür. Bu genel tablo daha sonra, aşağıda anılan ölçütlerle sınıflandırılıp ayrıştırılmıştır.
3.a. Aynılık (identity, идентичность): Seyfi Sarayi’nin Gülistan Tercümesi içinde var olan 389 fiilin
46 tanesi ses ve anlam değerleri bakımından Tatarca, Başkurtça ve Karaçay-Balkarcada tamamen aynıdır
ve bu, bütün fiillerin yaklaşık yüzde 12 oranıdır. Ayrıca bunların büyük oranda Gülistan Tercümesi (Gül.)
söz varlığı ile de birleştiği görülüyor. İçlerindeki şu 7 adet fiil ise Gül. ile farklıdır:
1. Gül. besle- ~ bisle- “beslemek питáть” ≠ Tat. aşat-, Bşk. aşat- Krç.-Blk. aşat-
2. Gül. beslen- ~ bislen- “beslenmek питáться” ≠ Tat. aşa-, Bşk. aşa- Krç.-Blk. aşa-
3. Gül. bıraķ- “koymak, bırakmak стáвить, оставлять” ≠ Tat. ķaldır- Bşk. ķaldır- Krç.-Blk. ķaldır-
4. Gül. çek- ~ çik- “çekmek тянуть, тащить” ≠ Tat. tart-, Bşk. tart- Krç.-Blk. tart-
5. Gül. çekiş- “çekişmek тягáться, тянуть друг дрýга” ≠ Tat. tartış- Bşk. tartış- Krç.-Blk. tartış-
6. Gül. yi- “yemek есть, кýшать” ≠ Tat. aşa-, Bşk. aşa- Krç.-Blk. aşa-
7. Gül. yidür- “yedirmek помогáть есть” ≠ Tat. aşat- Bşk. aşat- Krç.-Blk. aşat-
Tatarca, Başkurtça ve Karaçay-Balkarcada kullanılmayan bu yedi fiilin Gül. ve aynı zamanda
Türkiye Türkçesinde de yaşayan Oğuzca tipinde söz varlığına dayandığı anlaşılmaktadır.
Ayrıca şu 7 adet fiilde ise oġurla- > urla-, tig- > tiy-, tapıl- > tabıl- gibi Tarihî Ses Olaylarına dayanan
basit ses farkları vardır ve bunlarla Gül. söz varlığından ayrı düşülmüştür:
1. diñle- “dinlemek слýшать” ≠ Tat. tıñla-, Bşk. tıñla-, Krç.-Blk. tıñla-
2. karar- “kararmak чернéть, темнéть” ≠ Tat. ķaral-, Bşk. ķaral-, Krç.-Blk. ķaral-
3. ķına- “eziyet, cefa etmek угнетáть, мýчить” ≠ Tat. ķıyna-, Bşk. ķıyna-, Krç.-Blk. ķıyna-
4. oġurla- “çalmak, hırsızlık etmek воровáть, красть” ≠ Tat. urla-, Bşk. urla-, Krç.-Blk. urla-
5. tapul- “bulunmak, kazanılmak обнарýжиться” ≠ Tat. tabıl-, Bşk.tabıl-, Krç.-Blk. tabıl-
6. tıñlan-, tiñlen- “dinlenmek, huzura kavuşmak отдыхáть” ≠ Tat. tın-, Bşk. tın-, Krç.-Blk. tın-
7. tig- “erişmek, değmek достигáть, добирáться” ≠ Tat. tiy-, Bşk. těy-, Krç.-Blk. tiy-
Böylece 389 fiilin 32 adedinin Gül. söz varlığı ve Bugünkü Kıpçak Türkçesine ait 3 yazı dilinin söz
varlığıyla aynen örtüştüğü görülmektedir:

Gülistan Türkiye Rusça Tatarca Başkurtça Karaçay-

Tercümesi Türkçesi Balkarca
1. aķ- akmak течь, литься aķ- aķ- aķ-
2. al- almak брать, взять al- al- al-
обманýть,
3. alda- aldatmak плýтовать, alda- alda- alda-
надýть
4. aldan- aldanmak обманýться aldan- aldan- aldan-
yorulmak,
5. ar- утомляться,
yorgun ve arı- arı- arı-
уставáть
bitkin düşmek
6. aşa- (yemek)yemek есть, кýшать aşa- aşa- aşa-
спешить,
7. aşıķ- acele etmek aşıķ- aşıķ- aşıķ-
торопиться
8. at- atmak бросáть, кидáть at- at- at-
охранять,
esirgemek,
9. aya- оберегать, aya- aya- aya-
sakınmak
щадить
отделять,
10. ayır- ayırmak
разнимать, ayır- ayır- ayır-
разъединять
отделяться,
ayrılmak
11. ayrıl- разниматься, ayırıl- ayırıl- ayırıl-
разъединять
прибывáть,
12. bar- gitmek, varmak bar- bar- bar-
доéхать
13. başla- başlamak начинáть başla- başla- başla-
погружáться,
14. bat- batmak bat- bat- bat-
тонýть
vurmak, ударять, (дверь)
15. ķaķ- ķaķ- ķaķ- ķaķ-
(kapıyı) çalmak стýчать
16. ķal- kalmak оставáться ķal- ķal- ķal-
17. ķayġur- kaygılanmak, беспокóиться,
ķayġır- kayġır- ķayġır-
~ ķayur- endişe etmek тревóжиться
вернýться,
18. ķayt- (geri) dönmek (назáд) ķayt- ķayt- ķayt-
возвращáться
çevirmek, geri вертéть, (назáд)
19. ķaytar- ķaytar- ķaytar- ķaytar-
döndürmek возвращáть
kazılmak, вырезáться,
20. ķazıl- ķazıl- ķaźıl- ķazıl-
hakkedilmek гравировáть
21. keriş- kavga etmek, спóрить, talaştır- talaştır- talaştır-
 didişmek ссóрить
kıymak,
жéртвовать, не
22. ķıy- acımayıp ķıy- ķıy- ķıy-
жалея убивáть
öldürmek
нацепить,
taķ- taķ- taķ-
23. taķ- takmak прицеплять
24. tam- damlamak кáнать tam- tam- tam-
25. tanı- tanımak знать, узнавáть tanı- tanı- tanı-
bulmak,
26. tap- kazanmak, elde находить tap- tap- tap-
etmek
27. tart- çekmek взвéшивать tart- tart- tart-
отвéдывать,
28. tat- tatmak tat- tat- tat-
вкушáть
29. tıñla-,
dinlemek слýшать tıñla- tıñla- tıñla-
tiñle-
durdurmak,
30. tıy- держáть tıy- tıy- tıy-
tutmak
просыпáться,
31. uyan- uyanmak uyan- uyan- uyan-
пробуждáться
32. uyat- uyandırmak разбудить uyat- uyat- uyat-

3b. Değişken Ses (allophone) Denkliği:

Karşılaştırmaya alınan 389 adet fiilin 112 tanesi, üç yazı dili arasında, değişken ses (allophone) özelliği
ile izlenebilecek çok basit farklar göstermektedir. Gülistan Tercümesi söz varlığıyla karşılaştırılan Tatarca,
Başkurtça ve Karaçay-Balkarca arasında aç- > as-, ayt- > eyt-, bayla- > beyle-, biç- > běs-, boz- > buz-, çayna- >
çeyne- > seyne- gibi fiillerin biçim yapısı (morfoloji) üzerinde değişiklik yaratmayan ve bir dilin kendi
ağızları içinde bile görülebilecek kadar basit değişken ses (allophone) farkları vardır. Bu tür fiiller,
kullandığımız bütün söz varlığı taramasında 112 adettir ve bütün söz varlığı için yaklaşık yüzde 29
oranındadır.

Gülistan Türkiye Karaçay-

Rusça Tatarca Başkurtça
Tercümesi Türkçesi Balkarca
1. aç- açmak открывáть aç- as- aç-
2. açıl- açılmak открывáться açıl- asıl- açıl-
3. aķıt- akıtmak лить, разлить aġız- aġıź- aġız-
söylemek, говорить,
4. ay- eyt- eyt- ayt-
demek сказáть
5. baġla- bağlamak связывать beyle- beyle- bayla-
6. baġlan- bağlanmak вязываться beylen- beylen- baylan-
7. bas- basmak, давить,напасть, bas- baś- bas-
 baskına оделевать
uğratmak
8. biç- biçmek кроить, косить pěç - běs- biç-
9. bil- bilmek; знать běl- běl- bil-
bildirmek, сообщáть,
10. bildür- bělděr- bělděr- bildir-
belli etmek давáть знать
belirmek, покáзываться,
11. bilgür- kürěn- kürěn- körün-
belli olmak проявиться
pişmek, приобретáть
12. biş- pěş- běş- biş-
olgunlaşmak óпыть, зреть
bitmek, расти,
13. bit-
yetişmek, прорастать, üs- üś- ös-
çıkmak всходить
bitmek, sona кончáться,
14. bit- bět- bět- bit-
ermek завершáться
быть,
15. bol- olmak bul- bul- bol-
происходить
разводиться,
buşa- buşa- boşa-
16. boşa- boşamak давáть развóд
пустéть,
17. boşal- boşalmak buşal- buşal- boşal-
освобождáться
крáсить,
18. boya- boyamak buya- buya- boya-
окрáшивать
19. bur- burmak свивáть, крутить bor- bor- bur-
buyurmak, прикáзывать,
20. buyur- boyır- boyor- buyur-
emretmek велéть
пóртить,
21. buz- bozmak повреждáть, boz- boź- buz-
разрушáть
подогнýться,
bögěl- bögöl- bügül-
22. bükrül- bükrülmek согнýться
ihbar etmek, увéдомить,
23. çaķ- çaķ- saķ- çaķ-
ifşa etmek разглашáть
atsürmek,
24. çap- гнать коня çap- sap- çap-
koşturmak
выходить,
25. çıķ- çıkmak выезжáть, çıķ- sıķ- çıķ-
уезжáть
вынимáть,
26. çıķar- çıkarmak снимать, çıġar- sıġar- çıġar-
убирáть, изъять
 başa çıkmak,
справиться,
27. çıkış- hakkından başķar- başķar- başhar-
одолéть
gelmek
жевáть,
28. çiyne- çiğnemek çeyne- seyne- çayna-
попирáть
собирáть,
toplamak,
29. çöple- коллекциониро çüple- süple- çöble-
derlemek
вать
жечь, давáть
yakmak,
30. çörge- кóрчить, yaķ- yaķ- caķ-
kıvrandırmak
измýчить
yard fiil:
31. dur- tor- tor- tur-
devamlılık
32. evlen- evlenmek жениться öylen- öylen- üylen-
33. eyle- eylemek дéлать,
ěşle- ěşle- işle-
производить
34. iç- içmek пить, вынивáть ěç- ěs- iç-
застáвить пить,
35. içir- içirmek ěçěr- ěsěr- içir-
напоить
наклоняться,
36. igil- eğilmek iyěl- ěyěl- iyil-
клониться
değmek,
касáться,
37. il- dokunmak,
дотрáгиваться ěl- ěl- il-
ilişmek,
takmak,
быть
tutulmak, захвáченным,
38. ilin- ělěn- ělěn- ilin-
yakalanmak быть
схвáченным
спускáться,
39. in- inmek töş- töş- tüş-
опускáться
sarhoş пьянéть,
40. isrü- isěr- iśěr- esir-
olmak напиться пяным
sarhoş
41. isrüt- опянать isěrt- iśěrt- esirt-
etmek
yapmak, дéлать,
42. işle- ěěşle- ěşle- işle-
işlemek совершáть
заставлять
yaptırmak, сдéлать,
43. işlet- ěşlet- ěşlet- işlet-
işletmek заставлять
рабóтать
 duymak,
слýшать,
44. işit- işitmek, işět- işět- eşit-
внимáть
dinlemek
45. ivlen- evlenmek жениться öylen- öylen- üylen-
46. kaç- kaçmak бежáть ķaç- ķas- ķaç-
напрягáться,
47. keril- gerilmek kirěl- kirěl- keril-
натягиваться
48. key- (kiy-) giymek надевáть kiy- kěy- kiy-
входить,
49. kir- girmek kěr- kěr- kir-
въезжать
50. kis- ~
kesmek рéзать kis- kiś- kes-
kes-
51. kisil- ~
kesilmek kisěl- kiśěl- kesil-
kesil- рéзаться
konmak,bir
52. ķon- располагáться
yere ķun- ķun- ķon-
yerleşmek
(ortaya)
53. ķop- возникáть; расти
çıkmak; ķup- ķup- ķop-
yetişmek
54. ķopar- koparmak поднимáть ķubar- ķubar- ķobar-
(yanına)
присоединять,
55. ķoş- koşmak, ķuş- ķuş- ķoş-
дать в товáрищи
terfik etmek
bırakmak,
56. ķoy- класть, стáвить ķuy- ķuy- ķoy-
koymak
57. köç- göçmek переселяться küç- küs- köç-
плéсневеть,
58. köger- küflenmek
покрываться küger- küger- köger-
плéсенью
59. kör- körmek видеть kür- kür- kör-
оснóвывать,
60. ķur- kurmak ķor- ķor- ķur-
устрáиывать
61. ķutul- ~
kurtulmak спастись ķotıl- ķotol- ķutul-
ķurtul-
62. kül- gülmek смяться köl- köl- kül-
63. küreş- güreşmek борóться köreş- köreş- küreş-
64. küt- gütmek гнать, пасти köt- köt- küt-
65. küy-,
yanmak горéть köy- köy- küy-
köy-,
yakmak жечь köyděr- köyźör- küydür-
66. köydür-
küydür-
67. min- binmek садиться měn- měn- min-
заставлять
68. mindür- bindirmek měnděr- měnděr- mindir-
садиться
69. oġra- uğramak заходить kěr- kěr- kir-
70. ol- olmak быть bul- bul- bol-
71. oyna- oynamak, плясáть, шутить;
uyna- uyna- oyna-
şakalaşmak; двигаться
yetişmek,
догонять,
72. oz- yetişip uz- uź- oz-
доставáть
geçmek
хвалить,
73. ög- öğmek maķta- maķta- maĥta-
превозносить
гордиться,
74. ögün- öğünmek maķtan- maķtan- maĥtan-
хвалиться
75. öl- ölmek умерéть, гибнуть ül- ül- öl-
76. öt- geçmek проходить üt- üt- öt-
обдирáть,
77. soy- soymak tuna- tuna- tona-
раздéть
şişlemek, продевать на
78. şişle- şişe вéртель,
şěşle- şěşle- şişle-
geçirmek насáживать на
вéртель
kımıldamak, шевелиться,
79. tepren- tibren- tibren- tebren-
deprenmek двигаться

шевелить,
harekete tibret- tibret- tebret-
80. tepret- двигать
getirmek
1.elbise
dikmek;
1. шить;
81. tik- 2.yılan)
2. жáлить,
sokmak;
кусáть; tik- těk- tik-
3. (ağaç)
3. посадить;
dikmek;
4. стáвить
4. dik
koymak,
dilemek,
82. tile- желáть, хотéть těle- těle- tile-
istemek
(inci) нанизывать,
těş- tiş- teş-
83. tiş- dizmek, сверлить
 delmek
dişlemek, откýсывать,
těşle- těşle- tişle-
84. tişle- ısırmak кусáть
85. tol- dolmak наполняться tul- tul- tol-
насыщáться,
86. toy- doymak tuy- tuy- toy-
наедáться
надоéсть,
bıkmak tuy- tuy- toy-
87. toy- пресытиться
88. toydur- doyurmak насыщáть tuydır- tuyźır- toydur-
dökmek,
89. tök- сыпать tük- tük- tök-
sermek
90. tökül- dökülmek сыпать, выливаться tügěl- tügěl- tögül-
стлать,
döşemek tüşe- tüşe- töşe-
91. töşe- застилáть
sabır ve
tahammül терпéть tüz- tüź- töz-
92. töz-
etmek
1. kalkmak;
1. вставáть;
2. durmak,
2. стоять,
93. tur- bulunmak; tor- tor- tur-
находиться
3. yardımcı
fiil
останавливать,
94. turġuz- durdurmak torġız- torġoź- turġuz-
прекращать
duraklamak приостанавлива
95. turuķ- tuķta- tuķta- toĥta-
kalmak ться
tutmak, elde
etmek, занимать, брать,
tot- tot- tut-
96. tut- yakalamak, ловить, прятать
saklamak
97. tutul- tutulmak попáсть totıl- totol- tutul-
karşılıklı
сцепиться,
98. tutuş- tutmak, totış- totoş- tutuş-
бродить
dolaşmak
düşmek,
uğramak,
пáдать,
rastlamak,
99. tüş- встречáться, töş- töş- tüş-
ele geçmek,
задержáться
bir şeyden
ayrılmak
100. tüşür- düşürmek, ронять, töşěr- töşör- tüşür-
 dağıtmak рассéивать
101. tüzel- düzelmek поправляться tözel- töźöl- tüzel-
102. ulaş- ulaşmak добирáться cit- yět- cet-
забыть,
103. unut- unutmak onıt- onot- unut-
запáмятовать
104. ur- vurmak бить, ударять or- or- ur-
vuruşmak,
биться, воевáть orış- oroş- uruş-
105. uruş- savaşmak
kazanmak,
106. ut- выигрывать ot- ot- ut-
yutmak
107. utan- стыдиться,
utanmak oyal- oyal- uyal-
(uvtan-) смущáться
utanmak, стыдиться,
108. uyal- oyal- oyal- uyal-
çekinmek стеняться
109. ül- hisse almak получить пай öleş- öleş- üleş-
(köpek)
110. ür- гáвкать, лáять ör- ör- ür-
havlamak
üfürmek,
111. üvür- выдохнуть, дуть ör- ör- ür-
üflemek
koparmak,
112. üz- обрывать, рéзать öz- öź- üz-
kesmek

Seyfi Sarayi’nin Söz Varlığından Üç Yazı Dili Ortaklığında Yitirilen Fiiller:

Gülistan Tercümesindeki bu 112 fiilin 12 adedi ise Bugünkü Kıpçak Türkçesine ait 3 yazı dilinde
kullanılmamaktadır (aş. bkz. Gül. - TTü. - Rus. - Tat. - Bşk. - Krç.-Blk.):
1. bilgür- “belirmek, belli olmak покáзываться, проявиться”≠ kürěn-, kürěn-, körün-
2. bit- “bitmek (nebat için), yetişmek, çıkmak расти, прорастать, всходить” ≠ üs-, üś-, ös-
3. çıkış- “başa çıkmak, hakkından gelmek справиться, одолéть” ≠ başķar-, başķar-, başhar-
4. çörge- “yakmak, kıvrandırmak жечь, давáть кóрчить, измýчить” ≠ yaķ-, yaķ-, caķ-
5. eyle- “eylemek дéлать, производить” ≠ ěşle-, ěşle-, işle-
6. in-, “inmek спускáться, опускáться” ≠ töş-, töş-, tüş-
7. oġra- “uğramak заходить” ≠ kěr-, kěr-, kir-
8. ol- “olmak быть” ≠ bul-, bul-, bol-
9. ög- “öğmek хвалить, превозносить” ≠ maķta-, maķta-, maĥta-
10. ögün- “öğünmek гордиться, хвалиться” ≠ maķtan-, maķtan-, maĥtan-
11. turuķ- “duraklamak, kalmak приостанавливаться” ≠ tuķta-, tuķta-, toĥta-
12. ulaş- “ulaşmak, erişmek добирáться, достигáть” ≠ cit-, yět-, cet-

3c. Tek Sesi Farklı Denklik: Gülistan Tercümesi söz varlığındaki 389 fiilin 132 tanesi ahtar- ~ avdar-
~ avdur-; ilt- ~ it- ~ et-; yeşěr- ~ caşır-; saķla- ~ haķla-; ķurıķ- ~ ķorķ-; ögret- ~ öyret- ~ üret- gibi aynı fiillere
dayanmakla birlikte tek ses farkıyla birbirinden ayrılmıştır. Bu da söz konusu fiillerin yüzde 34 kadarının
tek ses farkıyla Tatarca, Başkurtça ve Karaçay-Balkarcada yaşadığını gösterir.
 ağrımak, болéть, испытывать
1. aġrı- avır- avır- avru-
acımak боль
ağrıtmak, причинять
2. aġrıt- avırt- avırt- avrut-
acıtmak (вызывáть) боль
devirmek, валить,
3. ahtar- avdar- avźar- avdur-
yere yıkmak опрокидывать
anlamak, понимать,
4. añla-
hatırlamak постигать, añla- añla- angıla-
вспоминáть
объяснять,
5. añlat- anlatmak растолковывать /
añlat- añlat- angılat-
расскáзывать,
описывать
6. avla- avlamak охóтиться, ловить avla- avla- uvla-
söylemek,
7. ayt- говорить, сказать eyt- eyt- ayt-
demek
8. batır- batırmak погружáть batır- batır- batdır-
9. bir- vermek давáть bir- bir- ber-
10. buzlan- buzlanmak замерзать bozlan- boźlan- buzla-
zaman geçirmek, забавлять /
11. eylet- yuvat- yıvat- cubat-
oyalamak отвлекать / отвлечь
вéрить, быть
12. ınan- inanmak inan- inan- iynan-
увéренным
13. ıya bir- ~ посылáть,
göndermek ciber- yěber ciber-
birip iy- отправлять
imek (cevherî
14. i- i- i- e-
fiil)
iletmek,
проводить, нести,
15. ilt- götürmek, it- ilt- et-
уносить
ulaştırmak
imek (cevherî
16. ir- i- i- e-
fiil)
etmek, производить,
it- it- et-
17. it- yapmak дéлать

18. itlet- kaybetmek yuġalt- yuġalt- coġalt-

терять
19. kamaş- kamaşmak набивáть оскóмину ķamaş- ķamaş- ķamat-
гордиться,
20. ķıvan, güvenmek,
хвалиться, ķuvan- ķıvan- ķuvan-
ķuvan- öğünmek
радоваться
21. kil- ~ gelmek приходить kil- kil- kel-
kel-
22. kiltür-~
keltür-~
getirmek везти kitěr- kiltěr- keltir-
ketür-~
kitür-
23. kit- gitmek идти, ходить kit- kit- ket-
24. kiter- gidermek устранять kiter- kiter- keter-
gizlemek,
25. kizle- скрывáть, спрятать yeşěr- yeşěr- caşır-
saklamak
gizlenmek, скрывáться,
26. kizlen- yeşěrěn- yeşěrěn- caşın-
saklanmak спрятаться
27. ķork- korkmak бояться, трýсить ķurıķ- ķurıķ- ķorķ-
28. ķov- kovmak гнать ķuv- ķıv- ķuv-
29. köpükle
köpüklenmek пéниться küběklen- küběklen- kömüklen-
n-
30. körün- görünmek виднéться kürěn- kürěn- körün-
31. körüş- görüşmek видéться kürěş- kürěş- körüş-
kaldırmak,
32. köter- ~ поднимáть, нести,
götürmek, küter- küter- kötür-
kötür- носить
taşımak
kaldırılmak,
33. kötrül- быть унесëнным küterěl- küterěl- kötürül-
götürülmek
(ateş)
34. közlen- (огóнь) горéть yan- yan- can-
közlenmek
спасáть,
kurtarmak ķotķar- ķotķar- ķuthar-
35. ķurtar- освобождáть
36. ķurut- kurutmak сушить ķorıt- ķorot- ķurut-
(ağaç) бледнéть,
37. ķuvar- sararmak, становиться ķuvar- ķıvar- ķuvar-
solmak жëлтым
ne yapmak,
38. nit-<ni it- что дéлать nit- nit- net-
nitmek
39. ohşa- benzemek походить oĥşa- oķşa- uşa-
40. oķı- ~
okumak читáть uķı- uķı- oķu-
oku-
41. oķıt- okutmak заставлять читáть uķıt- uķıt- oķut-
42. oltur- ~
oturmak сидéть utır- ultır- oltur-
otur-
öğrenmek; учиться, изучáть;
43. ögren- öyren- öyren- üren-
alışmak привыкать
44. ögret- öğretmek; учить; приучáть öyret- öyret- üret-
 alıştırmak
45. öldür- ~ убивáть,
öldürmek ütěr- ültěr- öltür-
öltür- умерщивлять
покрывáть,
46. ört- örtmek yap- yap- cap-
накрывáть
düşünmek,
47. saġın- ~ sanmak, дýмать, считáть,
saķın- hesaplamak вычислять, saġın- haġın- saġın-
tasavvur воображáть
etmek.
48. saķışla- hesaplamak вычислять saġışla- haġışla- saġışla-
saklatmak,
49. saķla- хранить, наблюдáть saķla- haķla- saķla-
gözetmek,
saklanmak, спрятаться,
50. saķlan-
gizlenmek, скрывáться, saķlan- haķlan- saķlan-
korunmak храниться
salmak,
пускáть, отпускáть,
51. sal- bırakmak, sal- hal- sal-
посылáть
göndermek
batırmak,
вонзáть, всáживать,
saplamak, çenç- sens- çanç-
52. sanç- втыкáть
geçirmek
53. sat- satmak продавáть sat- hat- sat-
54. sayıl- sayılmak считáтьcя sanal- hanal- sanal-
sıçramak,
55. sekir- прыгать sikěr- hikěr- sekir-
hoplamak
şişmanlamak,
56. semir- толслéть, жирéть siměr- himěr- semir-
semirmek
57. sev- ~
sevmek любить söy- höy- süy-
siv- ~ söv-
умещаться,
58. sıġ- sığmak уместиться, sıy- hıy- sıy-
вмещаться
укрывáться,
59. sıġın- sığınmak sıyın- hıyın- sıyın-
спрятаться
sığışmak, приткнуться,
60. sıġış- sıyış- hıyış- sıyış-
sığmak вмещáться
разбивáться,
61. sın- kırılmak sın- hın- sın-
лóматься
denemek, испытывать,
62. sına- sına- hına- sına-
tecrübe etmek прóботать
63. sındır- ~
kırmak разбивáть, лóмать sındır- hındır- sındır-
sındur-
sinmek,
işlemek, sěñ- hěñ- siñ-
64. siŋ- проникáть
girmek
65. sor- sormak спрáшивать sora- hora- sor-
söğmek,
66. sök- бранить, ругать sük- hük- sök-
küfretmek
67. söküş-, söğüşmek, ругáться,
sügěş- hügěş- sögüş-
sögüş- tahkir etmek оскорблять
68. sön- sönmek гáснуть sün- hün- söñ-
69. söndür- söndürmek гáсить sünděr- hünděr- söñdür-
70. sözle- söylemek говорить, сказáть söyle- höyle- söleş-
71. sözlen- söylenmek говориться söylen- höylen- sölen-
söyleşmek, обсуждáть,
72. sözleş-
konuşmak, говорить, söyleş- höyleş- söleş-
bahs etmek упоминать
73. susa-, испытывать жáжду,
susamak suvsa- hıvha- suvsa-
suvsa- хотéть пить
74. süpür- süpürmek мести, подметáть sěběr- hěpěr- sibir-
1. bir şeyi
sürmek;
1. вести;
2.bir şeye
75. sür- 2. смáзывать; sör- hör- sür-
sürmek;
3. выгонять, гнать
3. sürmek,
kovmak
sürtülmek, тереться,
76. sürtül- sörtěl- hörtěl- sürtül-
aşınmak изнашивать
ulaştırmak, доставлять,
77. tigür-
eriştirmek памогáть tiyděr- těyźěr- tiyir-
достигнуть
derleyip убирáть,
78. tir- cıy- yıy- cıy-
toplamak склáдывать
toplamak,
собирáть,
biriktirmek, cıy- yıy- cıy-
79. tişür- скáпливавть
saklamak
80. titre- titremek дрожáть tětre- tětre titire-
81. toġ- doğmak рождáться tuv- tıv- tuv-
82. toldur- doldurmak наполнять tutır- tultır- toltur-
1. dirilmek; 1. оживáть;
těrěl- těrělt- tiril-
83. tiril- 2. yaşamak, 2. жить,
 ömür, sürmek существовáть
düzmek,
yapmak, приготовлять,
84. tüz- töz- töź- tiz-
meydana дéлать, создавáть
getirmek
örtünmek, покрываться,
yabın- yabın- cabın-
85. urun- sarınmak кýтаться
parçalamak,
разлáмывать,
parçalatmak, vat- vat- uvat-
86. uşat- разбивать
kırmak
uymak, tabi покоряться,
buysın- buyhon- boysun-
87. uy- olmak повиновáться
просыпáться,
88. uyġan- uyanmak uyġan- uyġan- uyan-
пробуждáться
89. uyu- uyumak спать yoķla- yoķla- cuķla-
удлинять,
90. uzat- uzatmak ozayt- oźayt- uzat-
протягивать
91. ürk- ürkmek пугáться, бояться örěk- örěk- ürk-
bezmek,
надоесть, лениться irěn- irěn- erin-
92. üşen- üşenmek
93. yaġ- yağmak идти, пáдать yav- yav- cav-
94. yaķ- yakmak жечь yaķ- yaķ- caķ-
95. yan- yanmak горéть yan- yan- can-
96. yap- yapmak делать yasa- yasa- casa-
kapamak, закрывать,
yap- yap- cap-
97. yap- örtmek покрывать
örtünmek, покрываться,
yabın- yabın- cabın-
98. yabun- giymek одевáться
yapışmak, ухвáтиться,
yabış- yeběş- cabış-
99. yapuş- kavramak схвáтывать
раскáлывать,
100. yar- yarmak yar- yar- car-
колоть
годиться,
101. yara- yaramak yara- yara- cara-
благоприятствовать
yaraşmak,
подходить yaraş- yaraş- caraş-
102. yaraş- yakışmak

yaratmak создавáть, творить yarat- yarat- carat-

103. yarat-
bağışlamak,
извинять, прощáть yarlıķa- yarlıķa- carlıķa-
104. yarlıġa- affetmek
105. yasa- sevk etmek, отправлять, yasa- yaha- casa-
 tertip ve приводить в
tanzim etmek, порядок, готовлять
hazırlamak
106. yaşa- yaşamak жить yeşe- yeşe- caşa-
107. yat- yatmak лежáть, ложиться yat- yat- cat-
108. yayıl- yayılmak расстилáться ceyěl- yeyěl- cayıl-
109. yaz- yazmak писáть yaz- yaź- caz-
110. yazıl- yazılmak быть написáнным yazıl- yaźıl- cazıl-
111. yazıl- yayılmak, расстилáться,
ceyěl- yeyěl- cayıl-
(tizil-) serilmek растянуться
yenmek, galip победить ,
ciñ- yěñ- ceñ-
112. yeñ- gelmek побеждать
113. yeñil- yenilmek быть поедáемым ciñěl- yěñěl- ceñil-
yığmak,
114. yıġ- собирать, скопить cıy- yıy- cıy-
biriktirmek
birikmek, скопиться,
115. yıġıl- cıyıl- yıyıl- cıyıl-
yığılmak собираться
ağlamak, плáкать,
yıla- ila- cıla-
116. yıġla- sızlamak жáловаться
117. yıķ- yıkmak разрушáть, ломáть yıķ- yıķ- cıķ-
разрушáться,
118. yıķıl- yıkılmak yıġıl- yıġıl- cıġıl-
ломáться
119. yırla- şarkı
петь cırla- yırla- cırla-
söylemek
yırtmak, разрывáть,
yırt- yırt- cırt-
120. yırt- paralamak раздирáть
разрывáться,
yırtılmak yırtıl- yırtıl- cırtıl-
121. yırtıl- раздирáться
erişmek,
достигáть,
ulaşmak,
122. yit- добирáться, cit- yět- cet-
yetmek,
догонять, хватáть
yetişmek
erişmek, достигáть,
citěş- yětěş- cetiş-
123. yitiş- yetişmek добирáться
eriştirmek, помогáть достигáть,
124. yitür- citkěr- yětkěr- cetgiz-
yetiştirmek доставлять
tesadüf
etmek, встречать yulıķ- yulıķ- coluķ-
125. yoluk-
rastlamak
yontmak, строгáть, дéлать
yun- yun- con-
126. yon- heykel стáтуя
 yapmak
127. yu-
yıkamak стирáть, мыть yuv- yıv- cuv-
yuv-
göz yummak, зажмýрить (глазá),
yom- yom- cum-
128. yum- kapamak закрывáть
kapanmak,
закрывáться yomıl- yomıl- cumul-
129. yumul- yumulmak

глотáть, поглощáть yot- yot- cut-

130. yut- yutmak
131. yüri-,
yürümek идти, двигаться yörě- yörö- cürü-
yürü-
132. yürit- yürütmek двигать yörět- yöröt- cürüt-

Bunlar arasından Gülistan Tercümesi’nin şu 10 adet fiilinin Bugünkü Kıpçak Türkçesine ait 3 yazı
dilinde kullanılmadığı gözlenmektedir (aş. bkz. GT – TTü. - Rus. - Tat. - Bşk. - Krç.-Blk.):
1. eylet- “zaman geçirmek, oyalamak забавлять / отвлечь“≠ yuvat-; yıvat-; cubat-
2. itlet- “kaybetmek терять”≠ yuġalt-; yuġalt-; coġalt-
3. kizle- “gizlemek, saklamak скрывáть, спрятать” ≠ yeşěr-; yeşěr; caşır-
4. kizlen- “gizlenmek, saklanmak скрывáться, спрятаться” ≠yeşěrěn-; yeşěrěn-; caşın-
5. közlen- “(ateş) közlenmek (огóнь) горéть” ≠ yan-; yan-; can-
6. urun- “örtünmek, sarınmak покрываться, кýтаться” ≠ yabın-; yabın-; cabın-
7. uy- “uymak, tabi olmak покоряться, повиновáться” ≠ buysın-; buyhon-; boysun-
8. uyu- “uyumak спать”≠ yoķla-; yoķla-; cuķla-
9. üşen- “bezmek, üşenmek надоесть, лениться” ≠ irěn-; irěn-; erin-
10. yap- “yapmak делать” ≠ yasa-; yasa-; casa-
3d. Kökeni Aynı Olan Denklik
Karşılaştırmaya alınan 3 yazı dilinin 389 fiil içinden 25 adedi, kürset- ~ kürhet- ~ körgüz; kirek- ~ kerek-
~ kerek bol-; iste- ~ izde- ~ iste-; rencě- ~ renyě- ~ incil-; kiçèr-~ kisèr- ~ keç-; těrgěz- ~ těrgěź- ~ tirilt- ; yalġış ~ yañılış
~ cañıl- örneklerinde görüldüğü gibi aynı kökene dayanmakla birlikte gövdeleri farklılaşmış fiillerden
oluşmaktadır. Böylece Seyfi Sarayi’nin kullandığı fiillerin yüzde 6 oranı, aynı kökene dayanan fiiller
halinde Tatarca, Başkurtça ve Karaçay-Balkarcada yaşamaktadır.

чýвствовать гóлод
1. aç- acıkmak aç- asıķ- açay-
проголодаться
чýвствовать гóлод-
2. açıķ- acıkmak açıķ- asıķ- açay-
хотéть есть
kisèr-,
3. baġışla- bağışlamak прощáть, извинять kiçèr- keç-
baġışla-
zengin bay et-,
4. bayıt- обогащáть bayıt- bayıt-
etmek bayıķla-
5. beyi- увеличиваться,
büyümek olay- oloġay- ullu bol-
(biyi- ) возрастáть
 ġazablanmak разгнéваться,
6. ġazablan- ġazaplan- ġazaplan- azap çek-
öfkelenmek рассердиться
7. ig- eğmek наклонять, сгибать iy- ěy- iyilt-
8. inçin- incinmek (fiziki) ушибиться,
rencě- renyě- incil-
(manevi) обижáться
(fiziki) ушибить,
9. inçit- incitmek rencět- renyět- incit-
(manevi)обижáть
10. iste- ~ istemek,
хотéть, искáть ěste- ěśte- izle-
izde- aramak
yaşlanmak,
11. karı- старéть, стáриться ķartay- ķarı- ķartay-
ihtiyarlamak
12. keydir- ~
kiydir- ~ giydirmek одевáть kiyděr- kěyźěr- kiyindir-
keydür-
gerekmek,
13. kirek- надлежáть kirek- kerek- kerek bol-
icab etmek
girişmek, приняться,
14. kiriş- kěrěş- kěrěş- kir-
karışmak выпýтаться
misafir
угощать гостей,
15. ķonuķla- etmek, ķunaķ it- ķunaķ it- ķonaķlat-
выкáзывать уважéние
ağırlamak
16. körgüz- göstermek покáзывать kürset- kürhet- körgüz-
kucaklamak
17. ķuç- обнимáть ķoç- ķos- ķuçaķla-
kuçmak
побирáться,
18. tilen- dilenmek tělen- tělen- calınıp tile-
клянчить
вохрождáть,
19. tirgiz- diriltmek těrgěz- těrgěz- tirilt-
оживлять
büyümek, увеличиваться,
olıġay- oloġay- ullu et-
20. ulġay- gelişmek развивáться
yanılmak, ошивáться,
yalġış- yañılış- cañıl-
21. yañıl- hata etmek заблуждáться
зеленéть, становиться caşil bol-
22. yaşar- yeşermek yeşěllen- yeşěllen-
зелёным [caşar-??]
yanılmak, ошивáться,
yalġış- yañılış- cañıl-
23. yaz- hata etmek заблуждáться
(suçluyu)
24. yazuķla- перехватить ělektěr- ělektěr- ilindir-
yakalamak
dört nala
25. yort- разбежáть, убежáть
koşturmak, yuvırt- yurt- cort-
kaçmak
 3e. Eş Anlamlılık Denkliği
Gülistan Tercümesinde kullanılan 389 fiilin 74 adedi ses ve şekil olarak birbirinden farklı fakat eş
anlamlı (sinonim) olan fiilllere dayanmaktadır. Böylece;
Tat. iske al- ~ Bşk. iśke al- ~ Krç.-Blk. esge tüşür-;
Tat. aş- ~ Bşk. aş- ~ Krç.-Blk. öt-;
Tat. baķ- ~ Bşk. baķ- ~ Krç.-Blk. ķara-;
Tat. ķayra- ~ Bşk. ķayra- ~ Krç.-Blk. bile-;
Tat. iksěl- ~ Bşk. aźay- ~ Krç.-Blk. az bol-;
Tat. irěş- ~ Bşk. irěş- ~ Krç.-Blk. cetiş-
Tat. ķat- ~ Bşk. ķat- ~ Krç.-Blk. ķoş-;
Tat. küzet- ~ Bşk. küźet- ~ Krç.-Blk. ķara-
Tat. söyěn- ~ Bşk. höyěn- ~ Krç.-Blk. kuvan-;
Tat. çiş- ~ Bşk. sis- ~ Krç.-Blk. teş-;
Tat. tün- ~ Bşk. eylen- ~ Krç.-Blk. aylan-;
Tat. cilděr- ~ Bşk. yělděr- ~ Krç.-Blk. çaptır-..
örneklerindeki gibi 74 adet (yaklaşık yüzde 19 oranında) fiil, dil içindeki eş anlamlı tercihleriyle
farklılaşmıştır.
hürmet чтить, почитáть,
1. ağırla- olıla- olola- sıyla-
etmek уважáть
anmak, вспоминáть,
2. aŋ-
hatırlamak упоминáть, iske al- iśke al- esge tüşür-
припоминáть
увеличиваться,
3. art- artmak art- art- köbey-, ös-
возрастáть
4. artur- artırmak увеличивать arttır- arttır- köbeyt-, ösdür-
saklamak, прятать, скрывáть, caşır-,
5. asra- asra- aśıra-
gizlemek утáивать bugundur-
перевáливать,
6. aş- aşmak aş- aş- öt-, av-, öt-
переправляться
aldır-
aldırmak, дать схватить, дать
7. aldur- aldır- aldır- “doldurmak,
kaptırmak унести, поддаваться
kaplamak”
azmak, бýйствовать,
esi az- “aklını
8. az- sapmak, заблуждáться, yaz- yaź-
kaybetmek”;
şaşırmak сбиваться
azdırmak,
acaşdır-,
9. azġar- yoldan возбудить, сбивать yazdır- yaźźır-
tayışdır-
çıkarmak
смотрéть,
10. baķ- bakmak baķ- baķ- ķara-
рассмáтривать
11. barış- barışmak помириться, kilěş- kilěş- caraş-
 примиряться
12. bey-, biy- raks etmek танцевáть, плясáть biyě- běyě- tepse-
принимать, чситать
13. bigen- beğenmek ĥupla- ĥupla- ķabıl kör-, oġur-
хорошим
kuvvetlen-
усиливать,
14. bikit- dirmek, nıġıt- nıġıt- begit-
укреплять
pekitmek
15. bile- bilemek точить ķayra- ķayra- bile-
bezemek,
16. bize- украшáть, наряжáть bize- biźe- casandır-
süslemek
bezenmek, украшáться,
17. bizen- bizen- biźen- casan-
süslenmek наряжáться
(müz.)
18. çal- играть çal- uyna- oyna-
çalmak
sarmak, обвязывать,
19. çözge- bağlamak, связывать, ura- ura- çörge-
dolamak обвязывать
demek,
20. di- ~ ti- говорить, сказáть di- eyt- de-
söylemek
gayretlenmek
стать старáтельным,
21. ġayretlen- gayrete
становиться ġayretlen- ġeyretlen- köllen-
gelmek
усéрдным

delil аргументировать,
22. huccetleş- patava tap-
getirmek приводить delille- delille-
tamal sal-
доказáтельства
23. ik- ekmek засевáть, сéять ik- ik- urluķ at-
уменьшáтьcя
24. iksil- eksilmek iksěl- aźay- az bol-
убавиться
eksiltmek, уменьшáть,
25. iksüt- iksět- aźayt- az et-
azaltmak ограничивать
çağırmak,
26. inde- önde- önde- çaķır-
çağırtmak приглашáть, звать
indirmek
27. indür- ударять ķundır- ķundır- cetdir-
(vurmak)
достигáть,
28. iriş- erişmek irěş- irěş- cetiş-
добирáться
29. is- esmek дуть, пахнýть is- iś- cel ur-
толкáть, толкнуть,
30. it- itmek ět- ět- türt-
отталкивать
31. kap- kapmak хватáть ķap- ķap- al-
смéшиваться,
32. karış- karışmak ķarış- katış- ķatıştır-
мéшать
ilave etmek, добавлять,
33. ķat- ķat- ķat- ķoş-
katmak прибавлять
 etmek, производить,
34. ķıl- ķıl- ķıl- et-
kılmak дéлать, совершáть
35. kiç- geçmek проезжáть kiç- kis- oz-, öt-
заставлять пройти,
36. kiçür- geçirmek kiçěr- kisěr- aşır-, ötdür-
проводить
gezmek,
37. kiz- бродить, гулять giz- giz- aylan-
dolaşmak
gözetmek, следить
38. közet- küzet- küźet- ķara-
kollamak наблюдáть
ждать / смотрéть,
39. közle- gözlemek küzle- küźle- saķla-
всмáтривать
40. mun- bunamak впадáть в дéтство, aķılġa zeġıyf aķılġa zeġıyf
cartı akıl bol-
выживáть из умá bul- bul-
41. öde- ödemek платить, возмещáть üte- üte- töle-
42. öp- öpmek целовáть üp- üp- uppa et-
birbirin uppa
43. öpüş- öpüşmek целовáться üběş- üběş-
et-
44. ör- örmek плести, вязáть ür- ür- eş-, bayla-
45. örte- yakmak жечь ürte- ürte- kozu-, köydür-
ötmek,
46. sayra- петь, чирикáть sayra- hayra- cırla-, cüvülde-
şakımak
вздрагивать
ürkmek,
47. sesken- встрепенуться sisken- hiskěn- ilgen-
korkmak
шарáться, бояться
рáдоваться,
48. sevün- sevinmek söyěn- höyěn- kuvan-
испытываться
sızmak, сочиться, лечь
49. sız- sız- hıź- siñ-, aķ-
akmak просочаться
внести
50. soķ- sokmak kěrt- kěrt- kiyir-, aşır-
вгонять, всóвывать
51. sol- solmak вянуть sul- hul- muval bol-
vermek,
52. sun- sunmak, давáть, вручáть son- hon- ber-, uzat-
uzatmak
решáть,
53. şeş- ~ şiş- çözmek çiş- sis- teş-
распýтывать
разгонять,
54. taġıt- dağıtmak tarat- tarat- çaç-
рассéивать
расходиться,
55. tarġa- dağılmak tarat- tarat- çaçıl-
рассéиваться
выйти из берегов,
56. taş- taşmak taş- taş- tögül-, taral-
разливáться
57. toġur- doğurmak рождáть tuvdır- tıvźır- kozla-, carat-
58. toķı- dokumak ткáть tuķı- tuķı- ķumaç soķ-
59. tög- döğmek бить, колотить ber- ber- tüy-
 60. tölen-,
zayıflamak тошáть, худéть yabıķ- yabıķ- arıķ bol-
tülen-
dönmek, bir
istikamete поворáчиваться tün- eylen- aylan-
61. tön-
çevrilmek
huzura
предстать,
62. turuş- çıkmak, möreceġet it- mörceġet it- allına süyel-
обращаться
baş vurmak
63. tuy- duymak слышать toy- toy- eşit-, sez-
tükenmek,
кончáться,
bitmek, tögellen- těvellen- bitdir-, boşa-
64. tüken- завершаться
sona ermek
tüketmek,
65. tüket- кончáть, завершать tögelle- těvelle- bit-, boşal-
bitirmek
закáтывать,
dürmek
66. tür- сёртывать tör- tör- çulġa-, bayla-
трýбочкой
dağıtmak,
paylaştır- делить, раздавáть öleştěr- öleştěr- ünle-
67. üleştür-
mak
çağırmak,
звать önde- önde- ür-
68. ünde- çağırtmak
69. yenç- ezmek толóчь, мять yençě- yensě- uv-
hiddetlen-
mek, gazaba разгневаться,
70. yigir-, açıvlan-, çamla-,
gelmek; разъяриться, ругáть tirge- tirge-
yikir- ķutur-
azarlamak,
paylamak
71. yil- koşmak бежáть cil- yěl- çabıp bar-
72. yildür- koşturmak помогáть бежáть cilděr- yělděr- çaptır-
73. yügür- koşmak бежáть yögěr- yögěr çap-

3f. Tamamen Farklı Fiiller: Seyfi Sarayi’nin Gülistan Tercümesinde var olan 389 fiilin tamamı,
yukarıda belirtilen denklik ilişkileriyle Tatarca, Başkurtça ve Karaçay-Balkarcada yaşamaktadır. Söz
konusu fiillerden ses ve biçim olarak farklı olan fiiller bile 3e. maddesinde belirtilen eş anlamlılık ilişkisine
sahiptir, dolayısıyla eş anlamlılık ilişkisi bile olmayan tamamen farklı fiiller yoktur.

4. Sonuç: Bu araştırma sonunda, Seyfi Sarayi’nin Gülistan Tercümesinde var olan 389 fiilin yüzde
12 oranının, ses, şekil ve anlam bakımından tamamen aynı fiillerle Tatarca, Başkurtça ve Karaçay-
Balkarcada yaşadığını belirlemiş oluyoruz. Tamamen aynılık ilişkisine pek yakın biçimde değişken ses
(alofon) ilişkisi bulunan yüzde 29 oranındaki fiili ve tek ses ayrılığı ile var olan yüzde 34 oranındaki fiili
katınca yüzde 75 oranındaki fiilin üç yazı dilinde aynılığa çok yakın bir biçimde yaşadığını görürüz.
Bunların içine yüzde 6 oranındaki kökence aynı olan kürset- ~ kürhet- ~ körgüz; těrgěz- ~ těrgěź- ~ tirilt- gibi
fiilleri de katmak mümkündür.
 Burada yaptığımızı tarama ve karşılaştırmalar sonunda Seyfi Sarayi’nin Gülistan Tercümesinde var
olan fiillerin yüzde 19 kadarı ses ve şekil olarak farklı ancak Tat. ķayra- ~ Bşk. ķayra- ~ Krç.-Blk. bile-; Tat.
cilděr- ~ Bşk. yělděr- ~ Krç.-Blk. çaptır-;Tat. ķat- ~ Bşk. ķat- ~ Krç.-Blk. ķoş- gibi eş anlamlı fiiller halinde
bağlantı oluşturmaktadır. Nitekim Türk yazı dillerinin meydana gelmesinde eş anlamlıların tercih
edilmesi, fonetik ayrımların yanı sıra en önemli farklardan olmuştur. Nihayet Tatarca, Başkurtça, Karaçay-
Balkarca gibi üç Kıpçak-Türk yazı dili, Seyfi Sarayi’nin yaklaşık 700 yıl önce kullandığı fiillere dayanarak
yüzde 81 oranında denk ve yüzde 19 oranında da eş anlamlılık bağlantısıyla birbirine bağlıdır.
Burada fiilleri karşılaştırılan Gülistan Tercümesi ve 3 çağdaş Kıpçak yazı dili, yukarıda 2. paragrafta
belirtilen birbirine yaklaşık 1000 kilometre uzaklıkta 415.000 kilometrekarelik bir alandan çıkmaktadır.
Böylece yayılım alanları hariç sadece merkezî noktaları (Astırhan, Nalçik, Kazan, Ufa) bile Almanya
(357.000 kilometrekare) ve Britanya (244.000 kilometrekare) yüzölçümlerinden daha geniş bir Kıpçak Alanı
kesit alındığında böylesine dil birliği ortaya çıkmaktadır. Bu Avrupa ülkelerinin içindeki çeşitli dillerin
oluşturduğu parçalı tabloya karşı, Bugünkü Kıpçak Türkçesinin bu dil bütünlüğü çok dikkat çekicidir.
Araştırmada ulaşılan bu sonuçla Avrupa dillerini meydana getiren bölünmüş etnik yapı ile Türk
kavimlerinin ve Türk lehçelerinin büyük bir hamur gibi bin yıldır birbirine karışan ve dolayısıyla birbirine
açık duran dil yapısını karşılaştırmaya devam etmek çok ilgi çekici yeni sonuçlar doğuracaktır.

[Bugünkü Kıpçak Türkçesi Ortak Söz Varlığı Denemesi - Seyfi Sarayi’nin Fiilleri Üzerine. Kazan Törki Lingvistika
Mektebi:Traditsiyeler hem Perspektivalar Başlıklı Uluslararası Konferans, Tataristan Bilimler Akademisi G.
İbrahimov Dil, Edebiyat ve Sanat Enstitüsü, Kazan, 9 Ekim 2008]