1

Árpád Berta
(1951-2008)

Emine Yılmaz
Hacettepe Üniversitesi
Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü

Macar Türkoloji geleneğinin yirminci yüzyıldaki ustalarından 1951 doğumlu

Árpád Berta [Ārpād Berta], 09.03.2008’de, çok erken bir yaşta aramızdan ayrılmıştır.
Ancak Á. Berta’nın olağanüstü birikimi, çalışkanlığı ve üretkenliği, elli yılı biraz
aşkın kısa yaşamını yine de çok sayıda burs, ödül, kitap, makale ve projeyle
doldurmaya yetmiştir.
Á. Berta hem Türkçe kökenli Macar kavim adları ve Macarcadaki Türkçe
Kopyalar gibi Macar Türkoloji geleneğine özgü alanlarda, hem de tarihsel ve modern
Kıpçakça ve Eski Türk Yazıtları gibi daha genel alanlarda yayın yapmıştır.
Macaristan’ın Szeged şehrinde bulunan ve Lájos Ligeti, Gyula Németh gibi
Macar Türkolojisinin dev isimleriyle anılan Attila József Üniversitesinde (yeni adıyla
Szeged Üniversitesi), Almanca ve Slavistik okuyan Á. Berta, 1974 yılında Altayistik
bölümünün açılmasıyla, yine çok önemli bir Macar bilim adamı olan Andras Róna-
Tas’ın [Andraş Rōna-Taş] derslerine devam etmeye başlamıştır. Tatarcaya olan ilgisi
de bu dönemde başlayan Á. Berta, 1978’de bir yıl eğitim gördüğü Kazan
Üniversitesinde Tatarca bilgisini genişletmiştir. Á. Berta, 1979’da ikinci yüksek
lisans derecesini de Altayistik bölümünden almıştır.
Yüksek lisans tezini tamamladıktan sonra üniversitede ders vermeye başlayan
Á. Berta, bu arada Tatar ağızlarıyla ilgili çalışmalarını sürdürmüş, doktora çalışmaları
sırasında Bálint Gábor’un, Tatarcanın tarihsel ağız bilimi ile ilgili malzemelerini
işlemiştir. Á. Berta, ağız bilimi çalışmaları konusunda kendisini yönlendirmiş olan bu
malzemeyi 1988’de yeniden yayımlamıştır: Wolgatatarische Dialektstudien.
Textkritische Neuausgabe der Originalsammlung von G. Bálint 1875-76 (Hrsg. von
2

Á. Berta, Oriental Studies 7, Budapest). Volga bölgesindeki vaftiz edilmiş Tatarların

ağızlarındaki Rusça ödünç sözcükleri araştırdığı doktora tezi ise 1983’te Szeged’de
basılmıştır: Tatarische etymologische Studien I. Die russischen Lehnwörter in der
Mundart der getauften Tataren, Studia Uralo-Altaica.
1984’te DAAD bursuyla Göttingen’e giden Á. Berta, 1985’te Szeged
Üniversitesi Altayistik bölümünde yardımcı doçent, 1989’da da doçent olmuştur.
Aynı yıl Tatar ağızları üzerine yaptığı çalışmalarının en önemlisi olan Lautgeschichte
der tatarischen Dialekte (Studia Uralo-Altaica: Szeged) yayımlanmıştır. Seksenli
yılların sonunda, aynı zamanda Á. Berta’nın önemli ilgi alanlarından biri olan Macar
kavim adlarının kökenleriyle ilgili ilk yazıları da görünmeye başlamıştır: “Megszólaló
törzsnevek” [“Konuşan kavim adlarımız”], Élet és Tudomány 1988/51: 1608-1609;
“Új vélemény török eredetű törzsneveinkről” [“Türkçe kökenli kavim adlarımız
hakkında yeni görüşler”], Keletkutatás 1989/Tavasz 3-17, 121-122; “Jenő
törzsnevünk finnugor származtatása” [“Jenő kavim adımızın Fin-Ugorca kökeni”],
Magyar Nyelv 85: 447-448, vb.
1991’de Humbolt bursuyla Mainz’da, 1991/1992’de ise davetli olarak Frankfurt
Üniversitesinde ders veren Á. Berta, 1992’de Szeged’e dönerek Altayistik bölümünün
başkanı olmuştur. Aynı dönemde, Macar kavim adlarının kökenleri ile ilgili
araştırmalarını da sürdürmüş, kendinden önceki kökenbilim denemelerini de
değerlendirmiştir. Á. Berta’nın bu konudaki makalelerinin bir bölümü Nurettin Demir
ve Emine Yılmaz tarafından Türkçeye çevrilerek 2002’de Türkçe Kökenli Macar
Kavim Adları adıyla kitaplaştırılmıştır (Grafiker: Ankara).
Á. Berta’nın, kendisinden önce Macar kavim adlarının kökenleri üzerinde
çalışmış olan László Rásonyi [Rāşoni], Gyula Németh ve diğerlerinden ayrıldığı
temel noktalardan biri, ilk kez Megyer (“Macar”) kavim adını da Türkçe olarak
açıklaması ve bu adların aynı zamanda eski Türklerin askeri sistemlerini de ortaya
koyduğunu düşünmüş olmasıdır. m- sesiyle başladığı için, daha önceki
araştırmacıların Türkçe ile açıklamayı düşünmedikleri bu sözcüğü Berta, Türkçedeki
sözbaşı m-~b- nöbetleşmesiyle birlikte düşünmüş “merkezi yer” anlamındaki Türkçe
ban cer birleşiği ile açıklamaya çalışmıştır (Demir-Yılmaz 2002: 105-106). Á.
Berta’nın, makalelerinde kökenlerini tartıştığı diğer bazı Macar kavim adları
şunlardır: nyék [nēk]“çit”; kürt “göğüsçük” < kögür “göğüs” + Macarca küçültme eki
-tü; gyarmat [carmat]“sırt ardı” < yarım “sırt” + art “arka” + -ı (3. teklik iyelik eki);
 3

tarján [taryān] “tarhan, bir ünvan”; jenő [yenȫ] “yancık” < yenek < yan + küçültme
eki -ak; kér [kēr] “geri”< keri; keszi [kesi] “kesek, küçük parça” < kesek < kes-.
Demir-Yılmaz’ın, Á. Berta’nın konuyla ilgili makalelerini bir araya getirdiği
yayından sonra da Á. Berta bu alanda önemli iki yayın daha yapmıştır: “Magyar
törzsek és törzsnevek” [“Macar kavim ve kabile adları”], 2001, Találkozások neves
történészekkel, Szeged: Belvedere Meridionale. 17-28; “Keszi és társai -avagy a
magyar törznevek eredete is rendszere” [“Keszi ve akrabaları - veya Macar kavim
adlarının kökeni ve sistemi”], 2004, NyK 101: 173-181.
Á. Berta’nın doksanlı yılların başında, Macar Türkolojisine yaptığı en büyük
katkılardan biri, Gy. Németh’in 1930’da yayımlanmış olan A honfoglaló magyarság
kialakulása [Yurt tutan Macarlığın kuruluşu] adlı ünlü eserini yeniden yayımlamak
olmuştur. Eserinin ikinci baskısı için önemli değişiklikler yapan, kimi bölümleri
çıkaran, kimi bölümleri yeniden yazan Gy. Németh’in, ikinci baskı yapılmadan,
1976’da ölmesiyle bu görevi Á. Berta üstlenmiş ve 1991’de Gy. Németh’in notlarını
tamamlayarak eseri yeniden yayımlamıştır (gözden geçirilmiş ve genişletilmiş ikinci
baskı, Budapest: Akadémiai Kiadó).
Kıpçakçanın tarihsel biçimbilgisi alanıyla da ilgilenen Á. Berta, Orta
Kıpçakçada eylem yapımını inceleyen teziyle 1996’da profesör olmuştur. Bu çalışma
aynı yıl Turcologica dizisinde yayımlanmıştır: Deverbale Wortbildung im
Mittelkiptschakisch-Türkischen, Harrassowitz Verlag: Wiesbaden. Orta Kıpçakçada
kullanılmış olan eylemlerin türevlerini ve çekimlerini, dokuz Kıpçakça eseri temel
alarak inceleyen bu çalışma Giriş bölümü dışında altı ana bölümden oluşmaktadır:
Orta Kıpçakça Eylemler ve Türevleri, Eylemden Ad Yapım Ekleri, Eylemden Eylem
Yapım Ekleri, Geniş Zaman, Ulaç Biçimleri, Değerlendirmeyle İlgili Notlar. Á. Berta
bu çalışmasında, 147 Orta Kıpçakça eylemin kök biçimini, anlamını, türevlerini ve
hangi Kıpçakça eser(ler)de nasıl görüldüğünü vermektedir. Örneğin, 2.26. buw-
“boğmak” <boġ-: boġ-um, buw-un, buw-uḫ, boġ-ul-, boġ-anak, boġ-az, boġ-uzġur-,
boġ-uzla-. Á. Berta bu kitapta ayrıca, Orta Kıpçakçada fiile gelen 23 eki art zamanlı
olarak ele almış böylece tarihsel olarak aynı ekten gelişen biçimler bir arada
verilmiştir. Örneğin, -k, -ķ, -g, -ġ, -w, -ı, -i, -u, -ü biçimleri birlikte ele alınmış,
böylece çok tartışılmış ve tartışılmakta olan sözsonu -G sesinin Kıpçakçada ve
Kıpçakçadan gelişmiş olan Türk dillerindeki ikili gelişimi konusuna da ışık
tutulmuştur.
4

Á. Berta’nın çalışmaları 1997’de bir başka bursla, Macaristan’ın en prestijli

bursu olan Széchenyi Profesörlük Bursu’yla ödüllendirilmiştir. Kıpçak alanındaki
yayınlarının gördüğü uluslararası kabul sonucu Á. Berta, Lars Johanson ve Éva Á.
Csató editörlüğünde 1998’de yayımlanmış olan bir temel eserde, The Turkic
Languages’te (Routledge: London-New York) Kıpçakça bölümleri yazması için bir
davet almıştır. Bu kitap içinde yer alan Middle Kipchak (158-165), Tatar and Bashkir
(231-300) ve West Kipchak Languages (301-317) adlı bölümler Á. Berta’nın imzasını
taşırlar.
Yönetici olarak da sürekli görev üstlenen Á. Berta, 1999’da Felsefe Fakültesi
dekanı seçilmiştir. İki dönem burada dekanlık yaptıktan sonra 2002’de Researches
Group for Hungarian Ancient History’nin yöneticiliğine getirilmiş, Türkoloji
Araştırma Grubu’ndaki öncü faaliyetlerini ölümüne dek sürdürmüştür.
Á. Berta’nın beşi (Tonyukuk, Köl Tegin, Bilge Kağan, Köli Çor, Ongi) İkinci
Türk Kağanlığı, dördü de (Tez, Taryat, Şine-Usu, Süüci) Uygur Bozkır Kağanlığı
dönemine ait dokuz runik harfli yazıtın harf ve yazı çevrimini, ilgili temel literatürü
ve Macarcaya çevirisini içeren Szavaimat jól halljátok ... A türk és ujgur rovásírásos
emlékek kritikai kiadása adlı kitabı yazarın hayattayken yayımlanmış son kitabıdır. Á.
Berta’nın son derece titiz ve dikkatli yorumlar içeren 5302 dipnotla zenginleştirdiği
okuyuş ve çevirisi, öğrencisi László Károly’un teknik editörlüğüyle 2004 yılında
Szeged Üniversitesi Altayistik bölümünce yayımlanmıştır. Eser Emine Yılmaz
tarafından Türkçeye çevrilmiş, 2010’da Türk Dil Kurumunca yayımlanmıştır:
Sözlerimi İyi Dinleyin…, Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını,
Ankara: TDK. Türkçe çeviride, Macarca aslından farklı olarak, çeviren tarafından
hazırlanmış olan Eski Türkçe sözcükler dizini bulunmaktadır.
Á. Berta’nın 1998 yılından itibaren yoğun mesai harcadığı konulardan biri de
Macarcadaki Batı Türkçesi (Eski Bulgarca/Çuvaşça) ve Kıpçakça kopyalar olmuştur.
Macar Türkoloji literatüründe ilk kez Zoltán Gombocz tarafından topluca
değerlendirilip kitap olarak yayımlanmış olan bu kopyalarla ilgili son sentez A. Róna-
Tas ve Á. Berta tarafından hazırlanmıştır: (2011) West Old Turkic. Turkic Loanwords
in Hungarian 1-2, Turcologica 84, Wiesbaden: Harrassowitz. (Bu kitapla ilgili
ayrıntılı bir değerlendirme elinizdeki kitapta yer alan “András Róna-Tas” adlı yazıda
yer almaktadır).
A. Róna-Tas’la birlikte yayımlamış oldukları bu kitaptaki pek çok sözcük Á.
Berta tarafından yazılmış bir dizi makaleye de konu olmuştur. Á. Berta’nın son yazısı
 5

da yine bu konuyla ilgilidir ve ölümünden hemen önce, Talat Tekin’in 80. doğum yıl
dönümü için hazırlanmış olan armağanda yer almıştır: “On the origin of Hungarian
cickány ‘shrew (Soricidae)’” (Festschrift to Commemorate the 80th Anniversary of
Prof. Dr. Talat Tekin’s Birth, s. 67-76, Eds. Emine Yılmaz, Süer Eker, Nurettin
Demir, IJCAS 13). Á. Berta’nın 2008’de aramızdan ayrılışından iki yıl sonra,
sözkonusu kopya sözcüklerle ilgili yazılarından oluşan bir seçki Studies in Turkic
Etymology adıyla Turcologica dizisinin 85. kitabı olarak yayımlanmıştır (2010).
Önsözünü, yine Macar Türkolojisinin en önemli isimlerinden ve kitabın
editörlerinden A. Róna-Tas’ın kaleme aldığı seçki, genelde Macar Türkolojisinin,
özel olarak da A. Róna-Tas ve Á. Berta’nın en çok mesai harcadığı, Macarcadaki
Türkçe kökenli sözcüklerin yedi yüz yıllık araştırma tarihinin ve bütün araştırmaların
özeti niteliğindeki West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian 1-2 (2011) adlı
eserin yayın öncesi tanıtımı olarak da okunabilir. A. Róna-Tas’ın önsözü de aslında
Studies in Turkic Etymology ile West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian
adlı kitap arasındaki ilişkiyi açıklamaya yöneliktir. Bu önsözden öğrendiğimize göre,
Studies in Turkic Etymology’nin ilk iki makalesi olan “Old Turkic loan words in
Hungarian” (A. Róna-Tas’la birlikte) ve “Zu den alttürkischen Lehnwörter der
ungarischen Sprache” adlı yazılar zaten hem Macarcadaki Türkçe kopyaların
araştırma tarihini özetlemekte hem de yayıma hazırlanmakta olan olan West Old
Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian adlı kitabın taslağını vermektedir.
Studies in Turkic Etymology’de yer alan diğer on bir makale ise Á. Berta’nın,
Türkçe kökenli Macarca sözcüklerle ilgili kökenbilim araştırmalarından oluşmaktadır.
Yine önsözden öğrendiğimize göre A. Róna-Tas ve Á. Berta, 1997’de West Old
Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian için çalışmalara başladıklarında, yeni
etimolojilerin dergilerde A. Róna-Tas veya Á. Berta adıyla yayımlanmasına da karar
verilmiş ama bu gerçekleşmemiş. Bu nedenle yeni etimolojilerin çoğu ilk kez yayıma
hazırlanmakta olan West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian’da yer
alacaktır. Etimolojiler hakkında görüş birliğine varılamadığı durumlarda ise, yeni
yayımlanacak kitapta A. Róna-Tas ve Á. Berta’nın görüşleri ayrı ayrı belirtilmiştir.
Önsözün ardından, IX-XX. sayfalar arasında, Á. Berta’nın 1977-2010 yılları arasında
yayımlanmış olan (son 3 tanesi ölümünden sonra olmak üzere) makale ve kitaplarının
dökümü yer almaktadır.
6

Á. Berta’ya uluslararası bir ün sağlayan çalışmalarının ölümünden önceki son

ödülü, 2005’te Swedish Collegium for Advanced Studies in Social Sciences (SCASS)
tarafından bir yıllığına burslu olarak davet edilmesi olmuştur.

Kaynakça:
Berta, Árpád (2004), Szavaimat jól halljátok … A Türk és Ujgur Rovásírásos
Emlékek Kritikai Kiadása, Jatepress: Szeged [Türkçeye çevirisi: Emine Yılmaz
(2010), Sözlerimi İyi Dinleyin…, Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı
Yayını, Ankara: TDK].
Demir, Nurettin (1998), “Berta, Árpád 1996: Deverbale Wortbildung im
Mittelkiptschakisch-Türkischen.” Wiesbaden”, İlmi Araştırmalar 6: 355-361.
Demir, Nurettin (2009), “Árpád Berta (1951-2008), Dil Araştırmaları 4, Bahar
2009: 194-205.
Demir, Nurettin, Emine Yılmaz (2002), Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları,
Ankara: Grafiker Yayınları.
Róna-Tas, András, Árpád Berta, (2011), West Old Turkic. Turkic Loanwords in
Hungarian 1-2, Turcologica 84, Wiesbaden: Harrassowitz.
Yılmaz (Ceylan), Emine (1996), “Deverbale Wortbildung im
Mittelkiptschakisch-Türkischen, Árpád Berta, Turcologica, Bd. 24. Harrassowitz
Verlag, Wiesbaden 1996, XVIII+698, ISBN 3-447-03675-3”, Türk Dilleri
Araştırmaları 6: 195-196, Ankara.
Yılmaz, Emine (2008), “Árpád Berta’nın Ardından”, Türkbilig 2008/16: 170-
182.
Yılmaz, Emine (2011), “Árpád Berta, Studies in Turkic Etymology (2010), Ed.
Lars Johanson, András Róna-Tas, Turcologica 85, Harrassowitz Verlag, 187 s.”,
bilig, Yaz 2011, sayı 58, s. 261-270.
Yılmaz, Emine (2016), “András Róna-Tas ve Eski Batı Türkçesi”, Uluslararası
Türkçenin Batılı Elçileri Sempozyumu Bildirileri, Ankara: TDK, ss. 217-223.
7