Asystent osoby niepełnosprawnej

Elementy pracy socjalnej

1. Podstawy życia społecznego

Życie społeczne to ogół zjawisk wynikających z wzajemnego oddziaływania jednostek

i zbiorowości przebywających na pewnej, ograniczonej przestrzeni. Odnosi się nie tylko
do świata ludzkiego, ale również do świata roślinnego i zwierzęcego. Życie społeczne ludzi
opiera się na więzi społecznej. Występuje ono wszędzie tam, gdzie osobniki żywe korzystają
z zasobów danej przestrzeni, zaspokajają swoje potrzeby.

Elementy życia społecznego:

1. Socjalizacja.
2. Przyrodnicze podstawy życia społecznego.
3. Ekonomiczne podstawy życia społecznego.
4. Kulturowe podstawy życia społecznego.
5. Potrzeby.
6. System wartości.
7. Postawy.
8. Zachowania prospołeczne.

Socjalizacja – proces wpajania człowiekowi umiejętności niezbędnych dla osoby dorosłej,

kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, zwyczajów, języka, norm
i wzorów kulturowych dokonywany przez środowisko społeczne; stawanie się pełnoprawnym
członkiem społeczeństwa. W wyniku socjalizacji jednostka uczy się podstaw interakcji
społecznych, poznaje społeczne normy postępowania, wartości, nabywa umiejętność
posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją osobowość, uczy się odgrywania ról
społecznych, porozumiewania z innymi za pomocą symboli i języka. Socjalizacja to proces
trwający przez całe życie człowieka.
Wyróżnia się trzy mechanizmy socjalizacji:

a) wzmacnianie – wynagradzanie i karanie,

b) naśladowanie – przejmowanie wzorców,
c) przekaz symboliczny – pouczenia słowne i pisemne.

Procesy socjalizacji można podzielić na pierwotne i wtórne:

 socjalizacja pierwotna – zachodzi w grupie pierwotnej, najczęściej w rodzinie.

W socjalizacji pierwotnej na jednostkę mają wpływ osoby znaczące, przeważnie
rodzice. Charakteryzuje się ona silnym emocjonalnym oddziaływaniem tych osób
na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na zasadzie naśladownictwa oraz
w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz symboliczny. Socjalizacja pierwotna
kończy się w momencie pojawienia się ogólnych reguł społecznych, norm i wartości,
które jednostka zaczyna dostrzegać w procesie socjalizacji wtórnej i pojmować,
że reguły, według których działa, nie są regułami tylko jej i bliskich osób, z którymi się
utożsamia, ale są one ogólnie przyjęte w społeczeństwie.
 W tym momencie rozpoczyna się etap socjalizacji wtórnej, która obejmuje proces
podjęcia pracy zawodowej, kiedy w toku wzrastania jednostki do życia społecznego
wchodzi ona do kolejnych wtórnych grup społecznych (instytucje religijne, zakłady
pracy, partie polityczne, itd.).

Przyrodnicze podstawy życia społecznego

Wpływ środowiska przyrodniczego na życie jednostki i społeczeństwa jest bardzo duży, co jest
zgodne z teorią posybilizmu geograficznego. Według tej teorii przyroda i jej specyficzne
warunki występujące na określonej przestrzeni niczego nie wyznaczają w sposób bezwzględny
i ostateczny, ale jedynie stwarzają jednostce i zbiorowości odpowiednie szanse dokonywania
różnych wyborów i podejmowania działań w zależności od woli i możliwości. Obejmują one
czynniki dotyczące samego człowieka, jako istoty biologicznej, jego środowiska
geograficznego i struktury ludności.
Możemy wyróżnić następujące czynniki:

1. Biologiczne – w Życiu społecznym człowieka najważniejsze są takie cechy jego organizmu

jak: wyprostowana postawa, wzrok skierowany na przód, duży mózg i złożony system
nerwowy, złożony mechanizm głosowy, długa zależność dziecka od rodziców, popędy
i potrzeby, trwałość popędu seksualnego.
2. Geograficzne – te czynniki wyznaczają dynamikę i kierunki rozwoju społeczno –
gospodarczego kraju. Mają bezpośredni wpływ na kształt struktury zawodowej i na różne
procesy zachodzące w społeczeństwie: klimat, ukształtowanie terenu, rodzaj gleby
i roślinności, świat zwierzęcy, rzeki, eksploatowane bogactwa naturalne.
3. Demograficzne – czynniki te warunkują odpowiednie zjawiska i procesy społeczne
zachodzące w społeczeństwie, np. kulturowe, gospodarcze, polityczne, gęstość zaludnienia,
płeć, wiek, płodność, przyrost naturalny, przeciętna długość życia, zdrowotność.

Ekonomiczne podstawy życia społecznego

Składają się na nie: sposoby użytkowania zasobów środowiska geograficznego, narzędzia

i maszyny, organizacja pracy, forma własności środków produkcji. Na proces produkcji składa
się: praca, podmiot, zespół narzędzi. Znajomość zagadnień ekonomicznych jest niezbędna
do zrozumienia typowych zjawisk i procesów społecznych, jakie zachodzą w społeczeństwie,
czyli procesów demograficznych, kulturowych, militarnych, religijnych.

Kulturowe podstawy życia społecznego

Kultura stanowi ogół dóbr dających się podzielić na klasy: rzeczy, znaki, zachowania.
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne:

1. Socjalizacja i kształtowanie osobowości jednostki.

2. Ustanawianie systemów wartości i kryteriów je określających.
3. Ustalanie wzorców zachowania i postępowania.
4. Konstruowanie modeli (ideałów) zachowań, instytucji i systemów.

Ideał – to taki wzorzec wysoko usytuowany, że z góry zakładamy, że go nie osiągniemy – samo
dążenie jest już wartością.
Kultura masowa – zespół treści rozpowszechnianych za pośrednictwem środków masowego
komunikowania. Kulturę tą charakteryzuje pośrednia droga przekazywania treści, koncentracja
źródeł przekazu, eksterytorialność oraz bardzo liczna i zróżnicowana masa odbiorców.
Publiczność kultury masowej nazywamy pośrednią, bo powstaje za pośrednictwem prasy, radia
i telewizji a nie drogą fizycznego kontaktu.

Potrzeby człowieka – potrzeba to stan braku lub inaczej stan niepokoju, w jakim znajduje się
człowiek. Powstaje na podłożu zaburzenia równowagi między środowiskiem, a organizmem,
wynika najczęściej z braku czegoś, sprawia, ze organizm nie jest w stanie prawidłowo
funkcjonować.
Istnieje wiele klasyfikacji potrzeb, do najprostszych należy podział:
 potrzeby pierwotne – biologiczne
 potrzeby wtórne – psychiczne.
Najbardziej elementarne są potrzeby biologiczne (wody, pokarmu, tlenu, zachowania gatunku).
Zwierzęta zaspokajają te potrzeby instynktownie, człowiek zaś uczy się zaspokajać swoje
potrzeby tak jak wymaga tego od niego społeczeństwo, w przypadku pokarmu na przykład
dotyczy to zarówno doboru pożywienia jak i sposobu jego spożywania. Na pograniczu potrzeb
biologicznych i psychologicznych znajduje się potrzeba bezpieczeństwa. Jest ona zaspokajana
z jednej strony przez unikanie bólu i przykrości fizycznych, a z drugiej przez prawidłowe
kontakty człowieka z grupą. Brak zaspokojenia tej potrzeby może rzutować na całe życie
człowieka.
Zaspokojenie potrzeb psychicznych zapewnia utrzymanie równowagi psychicznej.
Niezaspokojenie potrzeby afiliacji (kontaktu emocjonalnego) może doprowadzić u dzieci
do choroby sierocej, a u dorosłych do nerwic, depresji i wielu innych zaburzeń. Niezmiernie
ważne dla prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie jest też zaspokojenie potrzeby
akceptacji, zarówno ze strony rodziny jak i otoczenia. Brak w tej dziedzinie może być, np.
przyczyną izolacji.
Kolejna ważna potrzeba jest potrzeba uznania i szacunku. Jej zaspokojenie daje poczucie
pewności siebie, a brak zaspokojenia uczucie niższości i może prowadzić do zachowań
neurotycznych. Istotne jest także zaspokojenie potrzeb sukcesu, poznawczych, kulturalnych.
Bardzo ważne jest by została zaspokojona potrzeba sensu życia, bez tego, bowiem człowiek ma
znaczne problemy z prawidłowym funkcjonowaniem, nie wykorzystuje wszystkich swoich
możliwości, a świat widzi w czarnych barwach.
 2. Zachowania społeczne

Wartości człowieka – zespół cech właściwych danej osobie lub rzeczy, decydujących o jej
zaletach, to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.
Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje
różne wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, przeżyciom
psychicznym, ocenia, co jest dla niego ważne. Życie społeczne jest regulowane przez różne
systemy wartości.

Najczęściej wyróżnia się następujące systemy wartości:

 moralne,
 prawne,
 religijne,
 polityczne,
 ekonomiczne,
 estetyczne,
 naukowe.

Wartości moralne, takie jak np. dobro, sprawiedliwość, miłość, godność, zazwyczaj traktowane
są przez ludzi, jako wartości nadrzędne.
Uznanie przez człowieka takich, a nie innych wartości ukierunkowuje jego życie, poglądy
i zachowanie. Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we wzajemnych
związkach i zależnościach. Między wartościami występują również konflikty, szczególnie
w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie decyzje lub
konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych wartości. Znając
sposób wartościowania preferowany przez człowieka, można przewidzieć jego styl życia,
postawy wobec różnych zjawisk i problemów.

Postawy człowieka

Postawa człowieka wobec pewnego przedmiotu to ogół względnie trwałych przekonań

o naturze i właściwościach tego przedmiotu, dyspozycji do oceniania go i emocjonalnego
reagowania, a także dyspozycji do określonego zachowania się wobec tego przedmiotu.
Postawy człowieka wobec otaczającej rzeczywistości są kształtowane w procesie jego
wychowania, w procesie uczenia się, w drodze wielokrotnych doświadczeń z przedmiotem
postawy albo za pośrednictwem uzyskiwanych od otoczenia informacji. Znaczny wpływ
na kształtowanie postaw człowieka mają osoby znaczące oraz grupy odniesienia.
Wyróżniamy postawy:
 utajone,
 czynne.
Postawy utajone to stan gotowości do działania powstały na podstawie wcześniejszych
doświadczeń w tej dziedzinie.
Postawa czynna to konkretne zachowanie się człowieka w stosunku do osoby lub sytuacji.
Postawy mogą ulegać zmianie, gdy zachodzi sprzeczność między potrzebami jednostki
a wymaganiami społeczeństwa.
Postawy mogą być również przejmowane, zwłaszcza od autorytetów. Postawy ogólne
warunkujące stosunek jednostki do innych ludzi, pracy i samego siebie powiązane w całość
tworzą zespół postaw określany, jako charakter.
Swoistym rodzajem postawy jest stereotyp, czyli funkcjonujący w świadomości społecznej,
skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się
do rzeczy, osób, grup społecznych, instytucji (np. stereotyp Niemca, Polaka, Włocha),
zawodowych (np. profesora, aktora, menadżera), klasowych (np. robotnika, inteligenta) lub
związanych z określoną płcią (np. prawdziwego mężczyzny).

Zachowania prospołeczne – postępowanie mające na celu dobro drugiej osoby.

Wyróżniamy dwa typy zachowań prospołecznych:
 ofiarność,
 altruizm.
Przez altruizm rozumiemy działanie mające na celu dobro drugiej osoby, a nie zdobycie
zewnętrznych nagród.

Cele działań prospołecznych są następujące:

 dla własnego dobra – korzyści genetyczne i materialne, ludzie czasami pomagają by

zwiększyć szanse na przetrwanie ich genów; pomagając bowiem krewnym lub osobom
obcym mają nadzieję na rewanż,
  by podwyższyć swoją pozycję społeczną i zdobyć aprobatę – pomaganie jest bowiem
cenione w kulturze ludzkiej; osoby wykazujące dużą potrzebę aprobaty są bardziej
skłonne pomagać w sytuacjach publicznych; najbardziej podstawowa normą dotycząca
pomagania jest norma odpowiedzialności społecznej, zgodnie, z którą powinno się
pomagać tym, którzy są zależni od nasze pomocy. Kiedy dzieci uświadamiają sobie tę
normę, są bardziej skłonne do pomagania w obecności dorosłych licząc na aprobatę
z ich stron; zgodnie ze społecznie przyjętymi rolami płciowymi:, mężczyźni pomagają
więcej, kiedy sytuacja wymaga heroicznej, bezpośredniej pomocy na rzecz obcego
potrzebującego, zaś kobiety pomagają więcej, kiedy sytuacja wymaga opiekuńczych
i wspierających zachowań dla kogoś, z kim są związane,
 by zarządzać wizerunkiem własnej osoby – oprawa i weryfikacja definicji Ja; osoby
o silnych normach religijnych i osobistych pomagają by postępować zgodnie
z wizerunkiem własnej osoby; etykiety, jakie inni nam „przyklejają” skłaniają nas
do częstszego pomagania; ponieważ ludzie zaliczają pomaganie innym do wartości,
stają się bardziej prospołeczni, kiedy coś sprawi, że skoncentrują się na tych
wartościach,
 by radzić sobie z własnymi nastrojami i emocjami – udzielanie pomocy to nagradzające
doświadczenie, dlatego też może być traktowane, jako sposób na uwolnienie się
od nieprzyjemnych emocji; chwilowo zasmucone osoby pomagają więcej widząc w tym
poprawę nastroju, szczęśliwe osoby pomagają gdyż mają nadmiernie pozytywne
spojrzenie na sposobność udzielania pomocy.

Źródła zachowań prospołecznych:

 wartości osobiste,
 przekonania religijne,
 przykład rodziców,
 otrzymanie pomocy w przeszłości,
 kryzys wewnętrzny lub zdrowotny

Do elementów postaw życia społecznego można zaliczyć także:

 uczciwość,
 odwagę cywilną,
  słowność,
 prawdomówność,
 punktualność,
 wrażliwość społeczną,
 solidaryzm międzyludzki,
 konformizm (zmiana zachowania lub opinii danej osoby, spowodowana rzeczywistym
lub wyobrażonym naciskiem ze strony osoby lub grupy ludzi)
 nonkonformizm (dewiacja demonstrowana publicznie w proteście przeciwko
obowiązującym normom czy wartościom), internalizacja (proces psychiczny
polegający na „uwewnętrznieniu „kultury”, czyli przekształceniu jej wzorów
w elementy osobowości–motywacje, postawy)

Cele działań prospołecznych oraz związanych z nimi czynników

Cel Osoba Sytuacja Interakcje

Korzyści wpojone - podobieństwo - osoby, które myślą o
genetyczne przekonanie ofiary do działaniach prospołecznych, jako
i materialne dotyczące działań pomagającego o sposobie na zyskanie czegoś
prospołecznych - „swojskość” dla siebie, są bardziej pomocne
- rozszerzenie ofiary wtedy, gdy mogą uzyskać
pojęcia My dla pomagającego rekompensatę za pomoc
- tendencja do pomagania
krewnym bardziej niż osobom
niespokrewnionym, nasila się,
gdy pojawia się zagrożenie życia

Pozycja - potrzeba aprobaty - modele pomagania - to która płeć częściej pomaga

społeczna - świadomość - gęstość zależy od tego, czy dany rodzaj
i aprobata normy pomagania zaludnienia pomocy bardziej pasuje do
kobiecej czy męskiej roli
płciowej
Zarządzanie - koncepcja Ja - etykietowani - decyzja czy udzielić pomocy
wizerunkiem - normy osobiste - autokoncentracja przyjacielowi czy
własnej osoby - normy religijne obcemu, zależy od wpływu
pomagania na koncepcje Ja
pomagającego
- wysoka samoocena może
doprowadzić do odmowy
przyjęcia potrzebnej pomocy,

Zarządzanie - smutek - koszty i zyski - ludzie w smutnym nastroju

własnymi - wiek z pomagania podchodzą do pomagania
nastrojami - możliwość wybiórczo, wybierając
i emocjami zmieniania możliwości, które obiecują
nastroju przez nagrodę, zaś osoby przeżywające
pomaganie pozytywne emocje są dużo mniej
wybredni i decydują się na
pomaganie w różnorodnych
sytuacjach
 3. Funkcje i zadania grupy społecznej.

Grupa społeczna to zbiór ludzi, między, którymi zaistniała chociaż na krótko więź społeczna.
A. Giddens definiuje grupę społeczną, jako zbiór jednostek, które są ze sobą w stałym
kontakcie. Grupy mogą być kilkuosobowe lub stanowić wielkie organizacje i społeczeństwa.
Bez względu na rozmiar grupy jej wyróżniającą cechą jest to, że członkowie mają poczucie
wspólnej tożsamości.
Z kolei P. Sztompka za grupę społeczną uważa, zbiór jednostek, w którym wspólnota pewnych
istotnych społecznie cech wyraża się w tożsamości zbiorowej i towarzyszą temu kontakty,
interakcje i stosunki społeczne w jej obrębie częstsze i bardziej intensywne niż z osobami
z zewnątrz.

Powstawanie grup społecznych

Grupy składają się z jednostek, między którymi dochodzi do interakcji; im bliżej pod względem
geograficznym znajdują się dane osoby, tym większe szanse ich spotkania – czyli fizyczna
styczność, zwiększa prawdopodobieństwo interakcji i wspólnych działań, których rezultatem
jest powstanie grupy społecznej.
Drugim czynnikiem jest podobieństwo między jednostkami; ludzie bowiem wolą wiązać się
z jednostkami podobnymi do siebie. Czują się swobodniej z kimś o podobnych poglądach,
wartościach. Istnieje też skłonności do wiązania się z osobami o podobnej charakterystyce
społecznej jak rasa, religia, wiek, pochodzenie itp.

Funkcje i zadania grup społecznych

Grupy społeczne odgrywają ogromną rolę w życiu społecznym: człowiek przynależąc do grupy
społecznej zaspokaja większość potrzeb życiowych. W grupie dokonuje się transmisja kultury,
nauka wartości i postaw oraz wzorów zachowań. Grupy to też miejsce socjalizacji i kontroli
społecznej. Dzięki wsparciu grupowemu człowiek może realizować swoje cele, których nie
udałoby mu się dokonać indywidualnie.
W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo
wspólnych wartości, świadomość wspólnych interesów i ich przedkładanie nad swoje interesy,
pewne terytorium, majątek, budynki, ośrodki, skupienia, wspólne symbole, herby, sztandary,
pieczęcie. Grupa wykształciła władzę grupową i instytucje (pewne sposoby działania,
załatwiania spraw) grupowe. Uczestnictwo w grupie wytwarza więź społeczną, uczy
solidarności.
Podstawową grupą jest grupa rodzinna, jej funkcje to:
 materialno-ekonomiczna (zaspokajanie materialnych potrzeb rodziny),
 opiekuńczo-zabezpieczająca (polega na materialnym i fizycznym zabezpieczeniu
członków rodziny w niezbędne do życia środki),
 prokreacyjna, seksualna, kontrolna (przejawia się w sprawowaniu wzajemnej kontroli
członków rodziny),
 socjalizacyjna (przygotowuje dzieci do samodzielnego pełnienia podstawowych ról
społecznych),
 rekreacyjno-towarzyska (dom rodzinny jest miejscem wypoczynku i nawiązywania
kontaktów towarzyskich).

Klasyfikacja grup społecznych przedstawia się następująco:

 ze względu na typ więzi społecznych:

a) grupy pierwotne, w których istnieje więź oparta na osobistych kontaktach i postawach
emocjonalnych, z tego też względu mają duże znaczenie dla jednostki,
b) grupy wtórne, oparte na więziach formalnych, rzeczowych;

 ze względu na wielkość grupy:

a) grupy małe, (np. rodzina, grupa rówieśników),
b) grupy duże, posiadające strukturę zbudowaną z wielu podgrup (np. klasa);

 ze względu na stopień formalizacji:

a) grupy formalne (organizacje), funkcjonujące na podstawie wewnętrznych,
sformalizowanych i oficjalnych instytucjach władzy, kontroli i podziału ról,
b) nieformalne, złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnotą interesów.
Kolejnymi rodzajami grup są grupy:

 celowe (np. sportowe, partie polityczne, tzw. akcyjne),

 wspólnotowe (ze względu na zadania, wspólnota poglądów, wartości),
 swoje – zbiorowości, do której jednostka należy i która dzieli poczucie tożsamości,
 obce – grupa, do której jednostka nie należy i nie jest wobec niej lojalna,
 odniesienia – grupy, które są dla jednostki ważne i wpływają na ich działania; pełnią
one 3 funkcje:
a) normatywną – określenie właściwych zasad postępowania;
b) porównawczą – wskazuje wzory do naśladowania;
c) audytoryjną – ocena stosowności zachowań jednostki.
 ekskluzywne – do której przynależeć mogą osoby spełniające odpowiednie kryteria
przynależności. Często kryterium uwzględnianym przy rekrutacji nowych członków
jest ich pozycja społeczna (zamożność),
 inkluzywne – członkiem tego typu grupy może być każda osoba, nie są tutaj istotne
żadne kryteria klasyfikacyjne.

Całe życie człowieka jako jednostki społecznej upływa i zależne jest od wielu grup
społecznych. Podstawowe znaczenie w życiu jednostki ludzkiej odgrywają różne małe grupy
społeczne. Każdy z nas należał, należy lub będzie należał do wielu małych grup.
Najważniejsza z nich to rodzina. To właśnie rodzina przygotowuje i wprowadza nas
do samodzielnego dorosłego życia, wywiera decydujący wpływ na nasze kompetencje
społeczne. Ponadto człowiek w ciągu swojej „drogi życia” jest członkiem tak ważnych małych
grup społecznych, jak np.: grupa przedszkolna, grupa rówieśników z podwórka, grupa kolegów
z boiska, klasa szkolna, grupa osób posiadających takie same zainteresowania, grupa członków
różnych organizacji społecznych, społeczno-kulturalnych, politycznych czy wreszcie
religijnych, a także grupa współpracowników w przedsiębiorstwie. Członkowie grup
wzajemnie postrzegają swoje zachowanie, inicjują i odpowiadają na interakcje, komunikują się,
współpracują a nawet często rywalizują ze sobą, modyfikują zachowanie partnerów, czyli
wywierają na siebie różnorodny wpływ.
Interakcje wewnątrzgrupowe pełnią trzy funkcje:

 pobudzają i utrzymują ogólną aktywność grupy,

 stymulują porozumienie i współpracę, co pozwala osiągnąć zamierzone cele,
 przyczyniają się do kreowania pozytywnej, cieplej atmosfery społecznej w grupie.

F. Znaniecki decydującą rolę przypisywał wychowawczej funkcji grup społecznych. Autor

traktuje, jako działalność społeczną i upatruje istotę w urabianiu jednostki na członka grupy
społecznej. Wychowanie społeczne miało zajmować główne miejsce w całokształcie wpływów
wychowawczych na rozwój i uspołecznienie wychowanków i ograniczać ich interesy
indywidualne na rzecz potrzeb i interesów zbiorowych.
Struktura społeczna grupy jest to układ wzajemnie powiązanych elementów składowych
społeczeństwa np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej
dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia. Jest to też układ stosunków społecznych
pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami. Struktura
socjometryczna zaś to typowy układ wzajemnych sympatii, antypatii lub obojętności, jakie
występują pomiędzy członkami grupy. Powstaje w wyniku oddziaływania ludzi na siebie.
Pozwala na opis grupy z punktu widzenia jej dynamiki.

Grupa odgrywa także dużą rolę w procesie rehabilitacji osoby niepełnosprawnej.

We wspólnocie bowiem są słabsze i silniejsze jednostki, te silniejsze potrafią dać wsparcie
słabszym. Ponadto w grupie jednostka zauważa, że nie jest sama ze swoim problemem i nie
tylko ona jest niepełnosprawna. Jednostki oporne w ćwiczeniach pod wpływem grupy
przełamują się, w grupie powiększa się jej niezależność i autonomia, pozwala
na zindywidualizowanie poglądu na świat i działanie w nim. Jednostka będąc z grupą, rozluźnia
silne więzy z rodziną, ale buduje je z rówieśnikami. Tutaj się dowiaduje, że bierność
w zachowaniu i kontaktach nie jest wzmacniana pozytywnie. Musi się dostosowywać do zasad
panujących w grupie, nie czekając aŜ ktoś mu przyjdzie z pomocą. To spowoduje, że nauczy
się sama rozwiązywać swoje problemy i nie będzie tkwiło w wyuczonej bezradności.

Grupa może bezpośrednio i pośrednio wpływać na kształtowanie się własnego obrazu osoby
przez uświadomienie celów, działań, wartości, realnego mierzenia sił na zamiary,
samoakceptację, to jest zgodę na to, kim się jest. Sama jednostka zaczyna więc zdawać sobie
sprawę ze swoich możliwości psychofizycznych i przy pomocy ludzi z zewnątrz uruchomić
w sobie i rozwinąć te zadatki lub cechy, które nie zostały uszkodzone, wzmacniać i usprawniać
sferę psychiczną lub fizyczną, wkładając w to wysiłek i zastępować fizyczne i psychiczne
deficyty rozwojowe takimi cechami psychicznymi, jak poczucie ważności, wartości,
pozytywna ocena siebie, własna aktywność i gotowość do przezwyciężania trudności. Dzięki
grupie jednostka niepełnosprawna rozumie, że należy zamknąć za sobą przeszłość i uczyć się
żyć dla teraźniejszości i przyszłości. Mieć wpływ na to, co się może zdarzyć, umieć analizować
sytuacje dnia codziennego w celu stwierdzenia źródła niepowodzenia i naprawiać je w miarę
samodzielnie. Poświęcać dużo czasu i energii próbom polepszenia swojej sytuacji.
Wyszukiwać sobie zadania i zajęcia. Uświadomić sobie, że nie na wszystkie choroby
są lekarstwa, spróbować się pogodzić ze swoją chorobą. Nie liczyć swoich kłopotów, ale liczyć
swoje sukcesy.
 4. Role społeczne, teorie uczenia się.

Rola społeczna – to względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań i cech będących
reakcjami na zachowania innych osób i przebiegających według mniej lub bardziej wyraźnie
ustalonego wzoru.
Role różnią się od siebie zakresem oddziaływania, stopniem określenia konkretnych działań,
częstotliwością występowania i znaczeniem w życiu społecznym. Role, jakie odgrywamy
w życiu związane są nie tylko z działaniami, ale też z uczuciami i postawami odnoszącymi się
do tych działań. Kobieta, która została matką nie tylko odgrywa rolę matki, ale odczuwa
i reaguje w sposób oczekiwany przez innych ludzi. Uczucia i postawy wzmacniane są
w związku z odgrywaną rolą. Każda rola związana jest z pewnym stopniem identyfikacji.
Czasem ta identyfikacja jest tymczasowa, co ułatwia zmianę roli w sposób bezkonfliktowy.
Są też role trwałe, z którymi człowiek jest związany całe życie, np. role związane z płcią. Każda
rola wymaga od człowieka określonych zachowań. Zdarza się, że pewne role odgrywamy bez
świadomości faktu, że spełniamy jakieś oczekiwania, np. rola siostry.
Realizacja roli zależy od wielu czynników, np. elementów bio i psychogennych jednostki, które
mogą ułatwiać lub utrudniać pełnienie roli, np. zdolności. Człowiek nie jest tylko aktorem, ale
też kreatorem danej roli, ma możliwość akcentowania własnej indywidualności i modyfikacji
społecznej rzeczywistości. Współczesne ujęcia roli społecznej akcentują wielość ról w życiu
zbiorowym, które nie pozostają ze sobą w żadnych związkach oraz wielość ról pełnionych przez
jednego człowieka. Stąd też T. Parsons nazwał jednostkę, „wiązką ról społecznych”.

Każdy człowiek pełni w społeczeństwie różnorodne role społeczne. Rola społeczna

to zachowanie, którego grupa oczekuje od jednostki w wyniku zaakceptowania określonej
pozycji tejże jednostki w ramach grupy. Pełnienie danej roli oznacza przyjęcie systemu
określonych reguł postępowania. Innego zachowania oczekuje się od ucznia, innego od
nauczyciela itp. Określona kultura wymaga specyficznego sposobu pełnienia roli. Na przykład
zupełnie inne reguły postępowania obowiązywały młodą dziewczynę sto lat temu, inne
obowiązują dziś. Człowiek niemal od pierwszych chwil swego życia podlega różnorodnym
wpływom społecznym. Rodzice, wychowawcy, rówieśnicy stawiają jednostce wymagania
dotyczące jej sposobu zachowania się. Człowiek uczy się zatem zachowywać się w taki sposób,
który przynosi mu aprobatę grupy społecznej. Unika zaś tych rodzajów zachowania, które są
sprzeczne z wymogami grupy.
Niektóre role są narzucane jednostce przez społeczeństwo (przypisane); są to role wywodzące
się z różnic biologicznych między ludźmi oraz z różnic wieku. Są jednak także role, które
człowiek wybiera sobie sam (osiągane), np. zawód.
Niezależnie od tego, czy jakąś rolę człowiek podejmuje dobrowolnie, czy też jest mu ona
narzucona przez społeczeństwo, musi przy jej pełnieniu przestrzegać wymagań z nią
związanych. Nie zawsze człowiek przyjmuje rolę narzuconą mu przez społeczeństwo. Czasem
dzieje się tak dlatego, że dana rola jest dla niego za trudna lub kiedy ma jakieś negatywne
doświadczenia związane z jej pełnieniem. Odrzucenie roli wiąże się często z brakiem
właściwych wzorów postępowania. W niektórych sytuacjach role te mogą wchodzić ze sobą
w konflikty. Ponieważ każda jednostka pełni kilka ról, zdarza się, że to czego wymaga od niej
jedna z nich, utrudnia lub uniemożliwia wywiązanie się z obowiązków nakładanych przez
drugą. Albo, że niemożliwe jest równoczesne zrealizowanie uprawnień płynących z każdej
z zajmowanych pozycji społecznych, wykorzystanie jednej zamyka bowiem szanse
skorzystania z drugiej np. rola społeczna lekarza nie jest w pełni spójna z rolą np. matki
(ze względu na wymiar czasowy pracy). Efekty takiej sytuacji mogą być bardzo przykre np.
rozwód, utrata pracy, depresja itp. Konflikty mogą być minimalizowane poprzez odpowiedni
dobór ról.

Teorie społecznego uczenia się

Uczenie się to proces prowadzący do modyfikacji zachowania jednostki w wyniku jej

uprzednich doświadczeń. Uczenie się można rozpatrywać, jako czynność (pojedynczą,
krótkotrwałą) lub jako proces: czynność – wtedy, gdy chcemy sobie coś przyswoić np. wiersz;
proces – to układy czynności. Uczenie się może mieć charakter zamierzony, jak
i niezamierzony.
Efekty uczenia się zależne są między innymi od pamięci, koncentracji uwagi, motywacji,
zainteresowań, zdolności.
Sposoby uczenia się:
 uczenie się przez rozwiązywanie problemów,
 pamięciowe,
 przez próby i błędy,
 przez wgląd (zrozumienie),
 sensoryczne – polega na wytwarzaniu odruchów warunkowych,
  przez naśladownictwo,
 uboczne (mimowolne) – następuje przy okazji wykonywania jakichś czynności.

Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie
ich grupy:
 teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu
połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L.
Thorndike'a),
 teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych (np.
teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana),
 teorie społecznego uczenia się (A. Bandura, W. Mischel). I. Pawłow uważał, że proces
uczenia się zachodzi w wyniku tworzenia skojarzeń znany później jako warunkowanie
klasyczne był. Badając wydzielanie śliny u psów w odpowiedzi na pojawienie się
pokarmu, odkrył, że, w pewnych sytuacjach psy wydzielają ślinę mimo braku pokarmu,
a była to odpowiedź na bodźce, które psy kojarzyły z pokarmem. Pożywienie nazwano
bodźcem bezwarunkowym (BBW), zaś wydzielanie śliny reakcją bezwarunkową
(RBW). Podczas badań I. Pawłow dzwonił przed podaniem pokarmu, okazało się, że
sam dźwięk dzwonka wywołuje wydzielanie śliny. Dzwonek stał się bodźcem
warunkowym (BW), a wydzielanie śliny w odpowiedzi reakcją warunkową (RW). Po
wyuczeniu skojarzenia BW z bodźcem bezwarunkowym (BB) wielokrotne
eksponowanie BW pod nieobecność BB (mięsa) prowadzi do wygaszania RW.

Wygaszone reakcje mogą jednak powracać po upływie pewnego czasu. Poglądy, że zachowanie
można traktować, jako serię wyuczonych skojarzeń między bodźcami a reakcjami stały się
podstawą nowej szkoły zwanej behawioryzmem. W centrum zainteresowania jest
tu rozszerzenie teorii uczenia się na badanie osobowości. Twórca behawioryzmu J.B. Watson
twierdził, iż „każdy człowiek, czyli każda zdrowa jednostka jest po przyjściu na świat zupełnie
jednakowa. Doświadczenie, jakie po urodzeniu zdobywa, stanowi to, co jednego czyni drwalem
i woziwodą, innego dyplomatą, złodziejem, obrotnym kupcem lub znanym naukowcem”.
Od urodzenia człowiek zdobywa, doświadczenie, uczy się wielu reakcji. Utrwala zachowania
nagradzane, eliminuje te, które są źródłem kar. Stopniowo powstaje system nawyków. Właśnie
złożony system nawyków to osobowość.
Z kolei E.L. Thorndike sformułował prawo efektu, w myśl którego skojarzenia między
bodźcem a reakcją ulegają pozytywnemu wzmocnieniu i utrwalają się, jeśli reakcja wywołuje
uczucia przyjemne (stanowi nagrodę). Gdy reakcja wywołuje stan nieprzyjemności (stanowi
karę), skojarzenia ulegają wzmocnieniu negatywnemu i słabną. Zgodnie z prawem efektu,
zachowania przynoszące korzyść osobnikowi będą się powtarzać w podobnych sytuacjach.

B. Skinder twierdził, że uczenie się jest oparte głównie na tzw. Warunkowaniu

instrumentalnym, które polega na wyuczeniu pożądanych reakcji poprzez ich wzmocnienie
bodźcem biologicznie nieobojętnym. Lansował kontrowersyjną koncepcję modyfikacji
zachowania się młodzieży poprzez chirurgiczną ingerencję w funkcjonowanie mózgu.

E. Tolman prowadził zaś badania zachowań celowych. Stworzył teorię, wg której celowe
zachowanie jednostki determinują tzw. zmienne niezależne (np. dziedziczność, stan
fizjologiczny, uprzednie ćwiczenia) i zmienne interwencyjne (np. zdolności, cele). Zajmował
się również badaniem zachowania zwierząt i teorią uczenia się.
 5. Typy uczenia się:

Rodzaj uczenia się Co zostaje wyuczone

Warunkowanie klasyczne Związki między zdarzeniami, antycypacja,
(I. Pawłow) sygnały, oczekiwania,
automatyczne reakcje na nowe bodźce
Warunkowanie sprawcze Zachowania sprawiające, ze w otoczeniu
(E. L. Thorndike) pojawiają się poŜądane przez
organizm zdarzenia
Przez obserwację Oczekiwania, wiedza i umiejętności

Teorie uczenia się społecznego – pojęcie osobowości jest tutaj traktowane, jako te aspekty
zachowania, które zostały nabyte w społecznym kontekście. Głównym teoretykiem jest
A. Bandura. Wiadomo też jednak, że uczenie się w znacznym stopniu przebiega w kontekście
społecznym, stąd też teoria społecznego uczenia się stworzona przez Alberta Bandurę.
Dowodził on, że jeśli przyjrzymy się postępowaniu innych zapamiętamy, co robili to będziemy
mogli powtórzyć to zachowanie na własny użytek, np. społeczne uczenie się ma miejsce wtedy,
gdy dzieci obserwują wzory w otaczającym je świecie np. prasie i TV. Ten sposób uczenia się
można nazwać modelowaniem lub naśladowaniem.
Zwolennicy teorii społecznego uczenia się sądzą, że uczenie się następuje, gdy obserwator
świadomie przygląda się jakiemuś zachowaniu (np. zapalaniu zapałki) i następnie umieszcza
efekt obserwacji w pamięci długotrwałej i bez względu na to, jak długo wspomnienie jest
przechowywane w pamięci, obserwator wie, jak zapalić zapałkę, niezależnie, czy zrobi to, czy
nie. To samo da się powiedzieć o wielu prostych czynnościach, jak jedzenie łyżką i otwieranie
butelki.
Pojęcie modelowania odnosi się do procesu uczenia się zachowań poprzez obserwowanie
zachowań innego człowieka – modela, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni
ludzie. Modelowanie powoduje przejęcie zachowań stanowiących symboliczne równoważniki
zachowań modela. O ile więc naśladowanie oznacza wierne skopiowanie zachowań, o tyle
modelowanie wyraża ten sam nastrój i tę samą jakość zachowania, dostosowane
do okoliczności, w których znajduje się obserwator. Są to często zachowania wzbogacone o
nowe elementy, jakby twórcza modyfikacja zachowań modela. Obserwowanie modela pobudza
obserwatora do szeregu podobnych, aczkolwiek niekoniecznie identycznych zachowań.
Właściwości obserwatora sprzyjające modelowaniu mogą być bardzo różne jak np. szacunek,
podziw, zazdrość, uległość, ufność, sympatia dla modela.
A. Bandura wyróżnił trzy rodzaje skutków (efektów) modelowania:
 modelowanie jest skutkiem zaznajomienia się z nieznanym do tej pory wzorem
zachowania, np. przez obserwację ludzie uczą się sposobu zażywania narkotyków,
 wynikiem modelowania może być „rozhamowanie” reakcji, które poprzednio nauczono
się hamować, lub też powstrzymanie się od jakiegoś zachowania,
 łatwiejsze okazywanie pewnych zachowań (efekt facylitacji), czyli jakby zarażanie się
zachowaniami innych osób-modeli: obserwator dostosowuje swoje zachowanie
do zachowań innych osób.

Cechy modela ułatwiające obserwatorowi modelowanie to, wg M. Ossowskiej, cztery grupy

najczęściej naśladowanych osób:
 starsi bywają naśladowani przez młodszych,
 wyżsi w pozycji socjalnej są naśladowani przez stojących niżej,
 przerastający inteligencją – przez mniej inteligentnych,
 sprawniejsi technicznie – przez mniej sprawnych

Istnieją cztery różne koncepcje wyjaśniające mechanizm uczenia się przez

naśladownictwo:
 pierwsza zakłada, że tendencja do naśladownictwa jest uniwersalną właściwością
człowieka, który imituje zarówno obiekty społeczne, jak i niespołeczne. Pierwsze
wynika z utożsamiania się z elementami przyrody czy dziełami sztuki, drugie zaś ma
charakter globalny – podmiot automatycznie i odruchowo naśladuje wszystkie
spostrzegane przejawy ekspresji drugiego człowieka,
 druga wyjaśnia naśladownictwo zasadami warunkowania instrumentalnego. Gotowość
do przejmowania zachowań modela, jest tłumaczone wzmocnieniami otrzymywanymi
za naśladowanie innych osób jeśli w przeszłości obserwator był wzmacniany
za zachowania i słowa przypominające reakcję i słowa osób znaczących, to uczy się
zwracać uwagę na zachowania otoczenia i jest motywowany do naśladowania nawet
wówczas, gdy nie otrzymuje za to żadnych zewnętrznych nagród,
 w trzeciej koncepcji niektóre zachowania przejęte od modela, są procesem
warunkowania klasycznego, gdzie naśladownictwo występuje wskutek samego
skojarzenia między obserwowanymi reakcjami modela a odpowiadającymi
im reakcjami obserwatora,
  czwarta koncepcja opiera się na założeniu, że wskutek obserwacji zachowania innych
ludzi dochodzi w umyśle obserwatora do powstania reprezentacji poznawczych tych
zachowań, wraz z ich kontekstem sytuacyjnym. Symbolizacja własnego doświadczenia
wpływa dodatnio na uczenie się przez obserwację, poznawcza reprezentacja sytuacji
modelowania prowadzi do symbolicznego odtwarzania obserwowanego wcześniej
zachowania, a to z kolei – do rzeczywistego odtwarzania zachowania modela.

Zachowania naśladowcze zależą od konsekwencji, z jakimi się spotykają reakcje modela, dla
obserwatora stanowią tzw. wzmocnienie zastępcze; jego zachowanie jest modyfikowane przez
rezultat wzmacniania zachowań modela.

Spełnia ono dwie podstawowe funkcje:

 informacyjną, polegającą na dostarczaniu obserwatorowi informacji o tym, gdzie
i w jakich warunkach moŜe spodziewać się nagrody lub kary za dane zachowanie oraz
o emocjach doznawanych przez modela,
 motywacyjną, wynikającą z funkcji informacyjnej; albowiem informacje zawarte w
obserwowanych wzmocnieniach mają własności, które aktywizują zachowanie
obserwatora, wpływając na szybkość, intensywność oraz trwałość reakcji
naśladowczych

W. Mischel kładł nacisk na konstruowanie przez jednostkę, środowiska, w którym się ona
zachowuje. Przywiązywał dużą wagę do zrozumienia, w jaki sposób zachowanie kształtuje się
pod wpływem interakcji czynników osobowościowych i sytuacyjnych. Uważał on, że to jak
reagujemy na specyficzne oddziaływanie środowiska zależy od zmiennych określonych
w poniższej tabeli:
Zmienna Definicja Przykład
Sposoby Sposób, w jaki Gdy tylko Jaś kogoś pozna,
Kodowania kategoryzujemy informacje próbuje ustalić czy jest on
o sobie samym, innych bogaty
osobach, zdarzeniach i
sytuacjach
Oczekiwania i Przekonania o świecie Jaś zaprasza Olegów do
przekonania społecznym i przewidywania kina, ale nigdy nie
prawdopodobnych wyników spodziewa się, że
określonych działań w powiedzą „tak”
konkretnych sytuacjach.
Przekonania o możliwości
 doprowadzenia do tych
wyników
Afekty Uczucia i emocje wraz z Jaś bardzo łatwo się
reakcjami fizjologicznymi czerwieni
Cele i wartości Wyniki i stany afektywne, Jaś chce być
które cenimy i których nie przewodniczącym klasy
cenimy, cele i projekty
życiowe
Kompetencje i Zachowania, które jesteśmy Jan zna kilka języków
plany w stanie wykonać i plany obcych i oczekuje, ze będzie
samoregulacji doprowadzenia do pracował w dyplomacji
poznawczych i
behawioralnych wyników

W. Mischel podkreślał, ze nasze opinie o osobowości innych ludzi, nie powstają na podstawie
średnich ocen, lecz na podstawie analizowania, w jaki sposób pewne sytuacje wyzwalają różne
zachowania.
Podsumowując według teorii społecznego uczenia się zachowania społeczne wynikają
z doświadczeń jednostki dotyczących kar i nagród. Doświadczenia te mogą być bezpośrednie
jak np. dziecko zachęcane do uprawiania sportu w dzieciństwie zostaje w życiu dorosłym
mistrzem świata w jakiejś dyscyplinie sportowej. Uczenie się również może być pośrednie, gdy
ludzie obserwują i naśladują osoby, które są podziwiane i lubiane. Dlatego też teoria
społecznego uczenia się akcentuje czynniki środowiskowe także w powstawaniu zachowań
agresywnych. Z badań wynika bowiem, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się
zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie W tej teorii kładzie się nacisk
na niepowtarzalne doświadczenia jednostki w konkretnej rodzinie szkole lub grupie
rówieśniczej.
 TEST SPRAWDZAJĄCY WIEDZĘ

1. Proces wpajania człowiekowi umiejętności niezbędnych dla osoby dorosłej,

kształtowania jego osobowości, przekazywania systemu wartości, to:
a) socjalizacja
b) resocjalizacja
c) konformizm
d) altruizm
2. Na ekonomiczne podstawy życia społecznego nie składają się:
a) czynniki demograficzne
b) organizacja pracy
c) narzędzia i maszyny
d) sposoby użytkowania zasobów środowiska
3. Celem działań prospołecznych jest m.in.
a) zdobycie dóbr materialnych
b) zdobycie aprobaty i pozycji społecznej
c) zdobycie popularności
d) uzyskanie nagrody
4. Zmiana zachowania lub opinii danej osoby, spowodowana rzeczywistym
lub wyobrażonym naciskiem ze strony osoby lub grupy ludzi to:
a) solidaryzm
b) nonkonformizm
c) konformizm
d) altruizm
5. Do klasyfikacji grup społecznych zaliczamy:
a) grupy pierwotne, w których istnieje więź oparta na osobistych kontaktach
i postawach emocjonalnych, z tego też względu mają duże znaczenie dla jednostki,
b) grupy wtórne, oparte na więziach formalnych, rzeczowych;
c) grupy małe, (np. rodzina, grupa rówieśników),
d) wszystkie powyższe
6. Podstawowa, pierwotna grupa społeczna to
a) klasa szkolna.
b) organizacja religijna.
 c) przyjaciele.
d) rodzina.

7. Uczenie się polegające na wytwarzaniu odruchów warunkowych, to uczenie:

a) Sensoryczne
b) Pamięciowe
c) Przez naśladownictwo
d) Przez wgląd
8. Podstawowym efektem uczenia się jest
a) zapamiętanie
b) zdobycie doświadczenia
c) względnie trwała modyfikacja zachowania
d) rozwój zainteresowań
9. Proces uczenia się zachowań poprzez obserwowanie zachowań innego człowieka
a) wyuczenie
b) modelowanie
c) konformizm
d) internalizacja
10. Głównym teoretykiem jest teorii uczenia się społecznego jest:
a) A. Bandura
b) W. Mischel
c) M. Ossowska
d) K. Kowalski