Muzicki Instrumenti Srednjevekovne Srbije

Roksanda Pejović
Muzički instrumenti
srednjovekovne Srbije
сliо
2005
Uvod
U proučavanju muzičke prošlosti naroda raznih kontinenata i

različitih stupnjeva kulturnog razvoja, muzički instrumenti su bitan
faktor u saznavanju osobenosti njihovog muziciranja. Pome- ni naziva
pojedinih instrumenata i opisi njihovih oblika i načina držanja pri
sviranju, pretežno kao uzgredni podaci u istorijskim, književnim ili
nekim drugim izvorima, stoje uz njihove likovne prikaze. Pored ne tako
brojnih studija, u kojima o problematici muzičkih instrumenata
raspravljaju već u srednjem veku arapski autori, a potom i pisci drugih
naroda, postoje i živi instrumenti, zapravo instrumenti u koje se nekada
sviralo ili se sad svira, kao i dragocene zbirke renesansnog
instrumentarijuma. Veće interesovanje za proučavanje ove tematike
pokazalo se tek u XIX veku. U prvim godinama XX stoleća nastaju
značajni naučni radovi od či- jih se zaključaka polazi i prilikom
objavljivanja ovog materijala.
Vizantijskim muzičkim instrumentima nije posvećivana do- voljna
pažnja. Ukoliko nisu pomenuti u kompleksu srednjovekovnih i
zapadnjačkih instrumenata, bili su pretežno predmet prou- čavanja u
kraćim studijama: posmatrani su istorijski izvori, tako- đe i likovni
spomenici, a ponekad i ostaci nekada upotrebljavanih instrumenata.
Ima i nekoliko naučnih radova zasnovanih na istorijskom pristupu i
folklornom instrumentarijumu promatranim preko priloga iz likovne
umetnosti. 1
1 Egon Wellesz, A History of Music and Hymnography, Oxford 1961; Werner
Bachmann, „Das byzantinische Musikinsmimentarium“, Anfange der slawischen

Musik, Bratislava 1966, 125-139; Fivos Anoyanakis, „Ein byzantinisches
Musikinstrument“, Acta Musicologica, 1965, XXXVII, III/IV, 158-165;
isti, Greek Popular Musical Instruments, Athens 1979; Raina Palikarova-Ver- deil,
3
„La musique byzanrine chez les Bulgares et les Russes (du IX 1 au XIV 1 sie-
cle)“, Monumenta musicae byzantinae. Subsidia III, Copenhague 1953; Joachim Braun,
„Musical Instruments in Byzantine Illuminated Manuscripts 11 , Early Music,
juli, 1980, 312-327.
Muzički instrumenti na srednjovekovnim spomenicima Srbi- je
uklapaju se u vizantijsku umetnost, bilo da su delo srpskih umetnika,
bilo da ih je naslikala ili izvajala ruka srpskog umetnika prema
vizantijskirn uzorima. Nekolikim ranijim razmatranjima ove
problematike - studiji Miloša Velimirovića, napisima Vere Kličkove,
Roksande Pejović, Aleksandra Linina i Dragoslava De- vića, 2 prethodilo
je osvetljavanje istorijske uloge instrumentalnog muziciranja,3 a
uporedo s njima objavljivani su novi rezultati iz oblasti muzikološke i
etnološke nauke.4
Kako su već obrađeni likovni prikazi muzičkih instrumenata sa
teritorije Slovenije i Hrvatske, to će ovaj rad upotpuniti sliku
srednjovekovnog instrumentarijuma na tlu Južne Evrope. Opse- žne
2 Miloš Velimirović, „Pretstave muzičkih instrumenata u srpskom
srednjovekovnom slikarstvu 11 , Naša reč, Beograd 1951, 30-43; Vera Kličkova,
,,Na- rodni muzički instrumenti u Makedoniji 11 , Rad Kongresa folklorista Jugoslavije,
Beograd 1960, 215-244;
Uporediti sledece radove Roksande Pejović: „Ругање Христу. илустра-
ције Давидова живота и 150. псалма, сцене с музичким инструментима
на нашим споменицима 11 , Рад Vll-or конгреса Савеза фолклориста Југосла- вије у
Охриду I960, године. Охрид 1964, 337-345; „Instruments de musique dans Part
serbo-macedonien et byzantin 11 , Actes du XIP Congres international des etudes
byzantines, II, Beograd 1964, 589-599; „Još neki podaci o muzici starih
Slovena 11 , Zvuk, 1968, 84, 217-220; „Музички инструменти на на- шим
фрескама 11 , Pro musica, 1970, 50, 9-11; „Nekoliki spomenici sa muzič- kim
instrumentima na tin Crne Gore 11 , Zvuk, 1977, 3, 40-44; „Представе му-
зичких инструмената на минијатурама српских рукописа 11 , Зборник за ли-
ковне уметности, Новн Сад 1980, 16, 103-122; „А Historical Survey of Musical
Instruments as Portrayed in Medieval Art in Serbia and Macedonia 11 , Zagreb
IRASM, 1982, 13/2, 177-182; „Srpska srednjovekovna muzika 11 , Muzika, I,
Beograd 1982, 95-96; „Predstave muzičkih instrumenata na umetničkim
spomenicima srednjovekovne Bugarske. Doprinos istočnobalkanskom
instrumentarijumu 11 , Zvuk, 1983, 2, 5-29; Представе музпчкпх инструмената y
средњовековној Србији, Београд 1984; „Folk Musical Instruments in Medieval
and Renaissance Art of South Slav Peoples 11 , Studia instrumentorum musicae
popularis, Stockholm 1985, VIII, 127-144; „Musical Instruments Depicted or
Sculptured on Antique Monuments in the Northern Part of the Balkan
Peninsula 11 , Second Conference of the ICTM Study Group on Music Archaeology, I, General
Studies, Stockholm 1986, 145-156; „Музички инструменти на уметничким
споменнцима јужнословенских народа у периоду средњег ве- ка и
ренесансе 11 , Зборник Матице српске за сцеиске уметностн и музкку. 1987, 1, 19-64;
„Balkanski narodni instrumenti 11 , Muzikološki zbornik, Ljubljana 1989, XXV, 81-
93; Aspekti nacionalnog i internacionalnog u sagledavanju muzičkih
instrumenata srednjovekovne umetnosti u Rumuniji 11 , Zbornik Folklor i njegova
umetnička transpozicija, FMU, 1991, 289-328; „Музичке
|5
studije Primoža Kureta5 i Koraljke Kos6 poslužile su kao uzor,
сцене на античким вазама Сарајевског музеја“, Зборник Матице српске за
сцвнске уметностч ч музчку, 1992,10-11, 229-336; Ругање Христуи дру- ге сцене
Христовог страдања у јужноевропској уметности илустроване
музичким инструментима, Нови звук. 1993, 2, 83-107; „Средњовековна
музика", Исторпја српске културе. Београд 1994, 133-135; „Давид и сце- не из
његовог живота у средњовековној уметности илустроване музич- ким
инструментима", Зборник Фолклор, музчка. дело. ФМУ, 1997, 239-264;
„Музички инструменти као стилскн елемент у византијској сред-
њовековној уметности“, Зборник Фолклор, музчка. дело. Изузетност и
сапостојање, ФМУ, 1997, 43-53; „Могући барокни утицаји на представама
музичких инструмената у српској ликовној уметности 17. и 18. века“,
Све- ске, Панчево 2000.51-52,101-109; „Исторнјски поглед на музичке
инстру- менте“, Зборннк Човек и музчка, Београд 2003, 115-139.
Aleksanđar Linin, „О muzičkim instrumentima makedonskih
Slovena“, Zvuk, 1968, 89, 519-530; Dragoslav Dević, „Volksmusikinstrumente
in ikonographischen Quellen Serbiens und Makedoniens“, Studia
instrumentorum musicae popularis, Stockholm 1976, IV, 78-84.
* Станоје Станојевић, „Из историје уметности код нас у средњем
ве- ку“, Полчтчка, 16. јануар 1923. 3; чстч, „Značaj istorije naše rnuzike",
Zvuk, 1933, 8-9, 281-286; Stana Ribnikar (Đurić-Klajn), „Tragovi svetovne
muzike u srpskoj prošlosti“, Zvuk, 1935, 94-100; Коста Манојловић, „За
трагом наше старе световне н црквене музичке уметности", Гласнчк Српске
пра- вославне цркве, Београд 1946. 165-173.
4 Stana Đurić-Klajn, „Razvoj muzičke umetnosti u Srbiji", Historijski raz-
voj muzičke kulture u Jugoslaviji, Zagreb, 1962, 531-711; ista, Serbian Music through the
Ages, Beograd 1972; Metod Simonovski, „Muzička terminologija u
makedonskim narodnim umorvorinama", Zvuk, 1961, 51, 28-43; Андрија- на
Гојковић, „Народни музички инструменти у Његошевим делима“, Рад X
конгреса фолклорчста Југославчје, Цетиње 1964, 119-123; чста, „На- родни
музички инструменти v Вуковим делнма", Етнолошкч преглед, 1969. 8-9, 51-
64.
5 Primož Kuret, Muzički instrumenti na srednjeveških freskah na slovenskem,
Ljubljana 1973. Isti autor objavio je i druge članke iz ove oblasti: „Mu- zički
instrumenti na srednjovekovnim freskama u Sloveniji", Zvuk, 1960, 39-40,
440-453; „Muzički instrumenti na srednjovekovnim freskama u Slove- niji“,
Zvuk, 1968, 82, 89-99; „Angeli z glasbili v Srednji vas pri Senčurju in v
Gostečah", Mttzikološki zbornik, 1967, 41-47.
4 Koraljka Kos, Muzički instrumenti u srednjovjekovnoj likovnoj umjetnosti Hrvatske,
Zagreb 1969. I u nemačkom prevodu: Musikinstrumente in mit- pored priloga

poljskih naučnika i nekih drugih istoričara muzike, 3 4 u sagledavanju
vrsta i karakteristika različitih muzičkih instrumenata u njihovom
istorijskom razvoju kod jednog naroda.
telalterlichen Kroatien, Zagreb 1972; takode i rad „Muzicirajući angeli v cer- kvi
Sv. Jurja u Lovranu", Muzikološki zbor/iik, 1967, III, 22-32.
4 Jerzy Banach, Tematy muzyczne w plastyce polskiej, Krakow 1956; Z.
Rozanow, Muzyka w miniaturze polskiej, Warszawa 1965.
6
Istraživanje muzičkih instrumenata podrazumeva ispitivanje
raspoložive literature iz oblasti istorije umetnosti, i to ne samo one koja
se odnosi na srednjovekovne spomenike sa podruqa da- našnje Srbije i
Makedonije već i na vizantijsku umetnost uopšte, na umetnosti u sferi
delovanja vizantijske kulture, kao i na zapadnoevropske spomenike.
Upotpunjavanju podataka doprinose osobito neobjavljene fotografije
scena sa muzičkim instrumentima ili pojedinačnih svirača iz fototeka
ustanova za čuvanje spomenika kulture, ili privatnih lica, a pre svega
rad na terenti, u direktnom kontaktu sa freskama, minijaturama,
ikonama i reljefnim predstavama muzičkih instrumenata.
Da bi se rešili bitni problemi na vise od stotinu scena na kojima
su predstavljeni pojedini muzičari sa instrumentima, moralo se
pristupiti klasifikaciji. Bilo bi netačno tvrditi da je ovaj rad obuhvatio
sve primere muzičkih instrumenata sa srednjovekovnih umetničkih
spomenika radenih za srpske vladare, ali bi se smelo pretpostaviti da ih
je vedna na broju, pogotovo što skoro svako novo otkriće pokazuje
uglavnom istu vrstu, pa čak i vrlo slične instrumente, već poznate sa
ranijih spomenika. Načinjen je i istorijski pregled pomena muzičkih
instrumenata u srednjovekovnim izvorima. Sto se tiče njihovih naziva,
oni ne moraju uvek da odgovaraju današnjim imenima.
Pošto tema o muzičkim instrumentima na likovnim spomenicima
pripada isto toliko oblasti istorije umetnosti koliko i muzikologije, to
ona zahteva sagledavanje iz obe naučne discipline. Da bi se problem
instrumenata u potpunosti obuhvatio, neophodna je pomoć istorije i
etnomuzikologije. Promatrani u kompleksu stvaranja, jačanja i
opadanja srpske srednjovekovne države, a zatim i robovanja pod
Turcima, muzički instrumenti se vezuju za pojedine stilske periode kao
jedan od bitnih izražajnih faktora i time doprinose upotpunjavanju slike
o karakteru pojedinih slikarskih škola na tlu srednjovekovne Srbije i
Makedonije. Takode ukazuju na uticaje koje svojim oblikom donose,
odnosno na mo- guće uzore sa kojih su primljeni. U slučaju različitih
mišljenja ο stilskim osobinama izvesnog spomenika, oni mogu da
potpomog- nu prevazi jednog shvatanja. U odnosu na datiranje
pojedinih spomenika, instrumenti pokazuju vremensku granicu do koje
je slikarstvo manastira na kojima su prikazani moglo nastati, ali još češće
oblike koji su već dugo bili u upotrebi na Zapadu ili Istoku, kao i
arhaične forme koje su prestale da se koriste u praksi.
Uočene su ikonografske terne koje svojim sadržajem uslovljavaju
pojavu muzičkih instrumenata. Opisan je svaki instrument i način
njegovog držanja pri sviranju. Tokom organografskog razmatranja
7
isključivo je insistirano na deskripciji instrumenta i uvr- šćivanju u
pojedine porodice, sa nazivima opšte terminologije. Tek se potom
pristupilo vršenju analogija sa narodnim instrumentima, pre svega
srpsko-makedonskog područja, ali i sa instrumentima na umetničkim
spomenicima antike i srednjovekovne, pa i renesansne Evrope, Bliskog
i Srednjeg istoka. Posebno poglavlje je posvećeno mogućim
ansamblima.
Teško rešivi problemi porekla naslikanih instrumenata posta-
vljaju se kod svakog pojedinog primera. Da li su njihovi oblici po-
navljani već od ranije poznate forme predstavljene u kompozicionim
šemama slikarskih priručnika koje je diktirala crkva? Može biti da su
majstori prikazali instrumente iz svog zavičaja ili su bili nadahnuti
primerima koje su videli u zemljama u kojima su ži- veli i radili. Da li
su bili skloni maštovitim formama? Koji su instrumenti ulazili u sastav
ansambala?
Zaključci o izgledu muzičkih instrumenata na likovnim
spomenicima mogli bi se izvesti poređenjem sa „živim instrumen-
tima“ iz srednjeg veka. Pretpostavljamo da likovni prikazi instrumenata
mogu da imaju mnogo zajedničkih elemenata i sa instrumentima na
kojima se još i danas svira u narodu. Kako je broj sa- čuvanih
srednjovekovnih instrumenata vrlo mali, a ne postoji nijedan primer
iz srednjovekovne Srbije, to se pojam o vrstama i karakteristikama
tadašnjih instrumenata stiče isključivo preko likovnih spomenika,
pogotovo što ni instrumentalna muzika u to doba nije bila osobito
samostalna, a nije ostalo ni neumskih zapi- sa ove muzike.
Korene porekla muzičkih instrumenata treba tražiti na an-
tičkom i srednjovekovnom Bliskom i Srednjem istoku, odakle su se
raširili i na Zapad i na Istok. Pošto su i stari grčki instrumenti istočnjačke
provenijencije, to u krajnjoj liniji ne tako veliki uticaj koji su izvršili na
srednjovekovni instrumentarijum takode ukazuje na Orijent.
Srednjovekovni repertoar muzičkih instrumenata, međutim, pruža
drukčiju sliku od antičkog, razumljivo sa speci- fičnim varijantama
karakterističnim za pojedine krajeve. Za veći- nu instrumenata sa
srednjovekovnih likovnih spomenika sa rela- tivnom tačnošću može se
pretpostaviti da su bili u upotrebi u srednjem veku. Posebno je pitanje
traženja međusobnih analogija između instrumenata različitih zemalja,
pa i epoha. Slični instrumenti ne moraju da nastanu isključivo kao
rezultat uzajamnih uticaja, već i kao rezultat identičnog stupnja
kulture majstora koji su ih naslikali ili izvajali.
Učestanost predstava odredenih instrumenata ili njihovog
8
prikazivanja u eventualnim ansamblima na umetničkim spomenicima
pojedinih područja ne znači uvek i njihovu nekadašnju ras-
prostranjenost na odnosnom tlu. Nisu li u torn slučaju presudnu ulogu
odigrali ikonografski predlošci koje su slikari kopirali? Fol- klorni
materijal će dati odgovor, ukoliko se često prikazani instrumenti sa
umetničkih spomenika nalaze u narodu. Problemi ansambla mnogo su
složeniji.
Realnost oblika može se dočarati u opštim crtama, a katkad i u
detaljima predstavljenih instrumenata, što zavisi od veštine umetnika
koji ih je radio i od tehnike kojom se služio. Pojedini autori
verodostojnost instrumenata povezuju sa realističkim elementima
umetničkog dela na kome su prikazani. 5
Muzički instrumenti u srednjovekovnoj Srbiji u potpunosti se
uklapaju u repertoar srednjovekovnog instrumentarijuma, poka- zujući
osobine evropskih, ali i nekih orijentalnih primeraka koji nisu
karakteristični za evropsko područje. Oni predstavljaju samo odreden
broj vrsta i njihovih varijanti koje se javljaju na jednom užem području
čija je kultura u zavisnosti od vizantijske. Upore- đivanjem sa
bugarskim, rumunskim, grčkim i ruskim instrumentima, pokazaće se
u punoj meri njihova specifičnost.
s Isabel Pope, „David and his Musicians in Spanish Romanesque
Sculpture", Aspects of Medieval and Renaissance Music, New York 1966, 693.
9
Sagledavanje instrumenata u istoriji i umetnosti
Srednjovekovna umetnost u Srbiji, s manastirima i crkvama,
dvorcima i gradovima, sa živopisom, minijarurama i ikonama, kao i s
predmetima primenjcne umetnosti, jedinstvena je stilska celina, kao i
književnost toga doba, čiji životopisi, letopisi, pomeni, povelje, zapisi
i pisma odražavaju ideje tadašnjeg društva. Mu- zički instrumenti i
muzika uopšte, ne mogu da opstoje odvojeno od života i običaja Ijudi
koji su stvarali srednjovekovnu umetnost. Predstave instrumenata na
umetničkim spomenicima ukazuju na vezu sa svetovnim muziciranjem,
bilo da su na scenama svetovne, bilo crkvene sadržine, pošto su redovno
u rukama svetovnih lica - muzičara, pastira ili devojaka. Umetnici koji
su ih prikazali bili su upoznati, kao i njihovi naručioci, sa tekstovima
psaltira i mo- litava, beseda crkvenih otaca i žitija svetaca, ali i sa
viteškim ro- manima kakav je Roman o Aleksandru Velikom, i sa antičkim
po- zorištem. Zahvaljujući vladarima, odnosno nadarenim pripadni-
cima visokog plemstva i sveštenstvu, koji su i sami bili autori zna- čajnih
književnih spisa, u srednjem je veku nastalo obilje umetnič- kih, pa tako
i muzičkih tvorevina. U njihovim crkvama pevali su horovi pod
upravom domestika, na način koji se do XV veka mo- že samo
pretpostaviti, dok su u palatama odzvanjale, pored vokalnih, i
instrumentalne kompozicije.
Prikazivani kako na najranijim, tako i na poznim spomenicima,
muzički instrumenti su iluminirani već na inicijalu Jevanđelja iz XII veka,
pisanog za Nemanjinog brata Miroslava, a u XVIII veku islikani su na
freskama manastira Mesića iz 1743. godine. Njihova pojava nastaje sa
stvaranjem i konsolidacijom države Ne- manjića na teritoriji koja se,
zavisno od mod pojedinih vladara, povećavala ili smanjivala. Stefan
Nemanja u drugoj polovini XII veka ujedinjuje srpske zemlje i osvaja
pograničnu vizantijsku teritoriju, a najved među Nemanjićima, Stefan
Dušan (1331—1335), ima pod sobom Makedoniju, Albaniju, Tesaliju i
Epir. Umetnički spomenici na kojima su predstave muzičkih
instrumenata, uglavnom ne izlaze izvan granica Srbije i Makedonije.
Oni pripadaju fazi monumentalnog stila (1170-1300), dok je XIII vek
doba rada najstarijih srpskih pisaca: Svetoga Save, izraženog poetskog
П
osećanja, Stefana Prvovenčanog i jeromonaha Domentijana koji je
insistirao na đuhovnosti i filozofiji.
Muzički instrumenti se javljaju na ranim minijaturama, ali na
živopisu tek od spomenika prelaznog perioda ka narativnom stilu.
Kako su oni jedan od elemenata podrobnijeg opisivanja sadr- žaja
kompozicija, nisu bili potrebni vizantijskim majstorima Ne- reza i
Đurđevih Stupova, a ni generaciji Srba-slikara od kojih po- činje prodor
srpskih elemenata u srednjovekovnu umetnost Srbi- je. Nisu sačuvani
ni na zidovima Nemanjine Studenice, Mileševe i Sopoćana, ali su našli
mesta u živopisu manastira Gradca (sedamdesete godine XIII veka), u
vizantijskoj Bogorodici Perivlep- ti u Ohridu (1295), u Arilju (1296), kao
i u najstarijem sačuva- nom ciklusu Muka Hristovih u starom narteksu
srednje crkve Svetih Apostola u Peći (1633-1634). Već ove rane
predstave instrumenata pobuđuju razmišljanje o načinu na koji bi ih
trebalo proučiti. Pitanje je da li su nastali pod uticajem ranijih likovnih
uzora ili iz primera svakodnevne prakse, a takođe u kolikoj su meri plod
umetnikove mašte. Promatrajući ih uporedo sa drugim elementima
srednjovekovnih umetničkih spomenika, sa nošnjom naslikanih ličnosti
i njihovim oružjem, dolazi se do zaključka da njihovo poreklo može da
bude srednjovekovno, ali takođe orijentalno ili antičko, shodno stilu
umetničkog spomenika koji ih donosi. Oni imaju svoje pandane u
srednjovekovnoj umetnosti Vi- zantije, Zapadne Evrope, Bliskog i
Srednjeg istoka. Poneki predstavljaju granično područje
rasprostranjenosti pojedinih vrsta.
Uporedo sa insistiranjem na živopisnosti i dramatici u slikarstvu,
nastaju iste tendencije u srpskoj srednjovekovnoj književno- sti, koja je
tada obogaćena legendarnim i fantastičnim pripoveda- njem.
Raznolikosti živopisanih scena odgovaraju varijante muzič- kih
instrumenata, odnosno bogatstvo stila srednjovekovnih pisaca.
Poštovanje tradicija ogledalo se u pridržavanju okvirnih šema
odredenih kompozicija, u pridavanju osobina starozavetnih, pa i
antičkih ličnosti srednjovekovnim vladarima i velikodostojnici- ma, u
pevanju osam glasova Osmoglasnika i prikazivanju u osnovi
malobrojnih vrsta instrumenata istih porodica. Kao što pojedini
sarkofazi bez natpisa govore ćutanjem, tako su isto nemi zvuci
naslikanih muzičkih instrumenata i horova pevača. Ostali su me- lodika
i ritam napisane srpskoslovenske reči. Srpska srednjovekovna sredina
odražavala se u pisanju o ličnostima i događajima
11
iz nacionalne istorije i u likovnim predstavama srpskih vladara, vlastele i
crkvenih lica. Muzički instrumenti, medutim, pripadaju internacionalnom
repertoaru i tek se od XV veka mogu naći primeri koji se sigurnije mogu
vezati za balkansko tlo. Tretman sim- bola bio je karakterističan za likovnu
umetnost, pa i za islikane i izvajane muzičke instrumente.
U doba širenja srpske države na jug pod vladavinom Stefana Uroša II
Milutina i intenzivnog razvoja umetnosti,'Umetnički spomenici ulaze u fazu
narativnog stila (1300-1370). Napušta se sve- čano kazivanje i mistična
atmosfera Domentijanovog pisanja. U Teodosijevom književnom delu prelazi
se na življi tok izlaganja misli koji odgovara stilu Paleologa u živopisu Mihaila
i Eutihija, gde muzički instrumenti doživljavaju svoj puni razvoj. Ako su se
oni u monumentalnom stilskom periodu javljali povremeno, u narativnom su
neophodni element u vezi s određenim kompozicijama, osobito onim koje
su specifične za srednjovekovnu Srbi- ju. Veći broj očuvanih manastira
uslovio je i veliki broj predstava instrumenata u kompozicijama manjeg
formata i prostoru u kome su ličnosti i predmeti prikazani u najpodesnijem
položaju, bez obzira na perspektivu gledanu iz jedne tačke, u slikanoj arhitek-
turi koja podseća na fasadu antičke scene - instrumenti, zapravo, čine najjaču
sponu sa Orijentom. Kao i muzika u procesu razvoja umetnosti, tako su i
predstave muzičkih instrumenata uglavnom najbliže tradiciji. Tradicionalne
su i predstave muzičkih instrumenata na minijaturama srednjovekovnih
rukopisa.
Dekorativni stil moravskog slikarstva (1370-1459), neopte- rećen
simbolima, namenjen je posmatračima kojima je sadržina kompozicija bila
dobro poznata, stoga izostaju detalji, a s njima i muzički instrumenti. Ovi su,
međutim, prisutni na živopisu istog perioda, nastalom po starim uzorima.
Za vreme robovanja pod Turcima, posle propasti despotovi- ne, carske
majstore zamenjuju slikari skromnijih kvaliteta koji slede uzore i izražajna
sredstva srednjovekovne umetnosti. Muzički instrumenti - ukoliko nisu u
srednjovekovnom duhu (obično su neadekvatne kopije nekadašnjih uzora) -
poprimaju oblike narodnih instrumenata. Mogu, međutim, da budu i plod
umetnikove mašte. Oni se, kao i slikarstvo, ikonopis i skulpturalna deko-
racija, kreću u širokoj skali uticaja, od italokritskih do autohto- nih.
Održavanje takvih oblika instrumenata bilo je moguće u sredini koja je bila
odsečena od tokova tadašnjih novih umetničkih strujanja. Kada se u XVIII
veku ova umetnost ugasila, književnici i slikari daju nove plodove svoga rada,
uključujući se u evropske stilove.
12
Pisani pomeni muzičkih instrumenata u crkvenim i
svetovnim izvorima
Pomeni muzičkih instrumenata u srednjem veku, nalaze se u natpisima
na freskama i minijaturama, u tadašnjim crkvenim tekstovima, u
biografijama srednjovekovnih vladara i drugih visokih ličnosti, u raznim
drugim srednjovekovnim izvorima, takode u putopisima, narodnim
pesmama, pričama, poslovicama i zagonetkama. Oni potiču iz pera
vizantijskih, slovenskih, arapskih, per- sijskih i drugih autora. Razmatrani su
i prikupljeni podaci o mu- zičkim instrumentima od srednjeg veka sve do
poslednjih izdana- ka vizantijske umetnosti u XVIII veku. Izuzetak je učinjen
u pogledu narodnih pesama i drugih narodnih umotvorina zato što one,
mada su zapisivane tek od XVIII veka, oslikavaju način živo- ta i običaje iz
daleke prošlosti, a takode i u pogledu drugih zna- čajnih dela koja su odraz
narodne misli.
Nekadašnji nazivi muzičkih instrumenata i savremena imena tih istih
instrumenata katkad su identični - najčešće su istoga ko- rena i uglavnom
označavaju istu porodicu instrumenata.
Jedini nama poznat natpis na freskama u kome se pominju muzički
instrumenti nalazi se u Lesnovu (1349), na kompoziciji Psalam ISO. i ukazuje
na imena timpana i psaltira. U Minhenskom psaltiru (1370-1390) na
minijaturama s muzičkim instrumentima ispisani su nazivi organa i gusala
(David sastavlja psaltir), truba, psaltira, gusala i timpana (ISO. psalam), a u
Beogradskom psaltiru (1627-1630) na prikazu ISO. psalma nalazi se natpis sa
nazivima timpana, struna i organa.
Ne zalazeći u pitanje identičnih ili različitih naziva instrumenata, 6
pretpostavljamo da su se umetnici prilikom ilustracija tekstova pridržavali
uglavnom opšteg tipa, naime porodice pojedinih instrumenata. Oblici
instrumenata, uostalom, prvenstveno zavise od uzora po kojima je umetničko
6 U psalmima na latinskom jezilcu javljaju se sledeći muzički termini: cithara,
psalterium (decem chordarum ili decachordo), tuba (ili tubae corneae),

tympanum, chordis, organum i cymbalis. U staroslovenskom tekstu u psalmima nazivima
ovih muzičkih instrumenata odgovaraju: gusle, psaltir, truba, bubanj, žice, orgulje
i kimvali. Pitanje je da li se termin cithara može prevesti kao gusle; ostali
instrumenti imaju adekvatna imena. Grčki termini u potpunosti odgovaraju
latinskim nazivima instrumenata. U sva tri jezika isti su koreni naziva muzičkih
instrumenata. Razlike su u već pomenutom prevodu kitare kao gusala, zatim u
terminima za trubu, odnosno tubu i salpinks i najzad bubnja u zna- čenju
timpanuma.
13
delo nasralo, a nazivi su možda mogli da budu uzeti iz nekog starijeg teksta.
I pored toga zadrža- ćemo se samo na analogijama onih naziva instrumenata
iz tekstova koji su vrlo bliski naslikanim muzičkim instrumentima.
Zainteresovani za srednjovekovne spomenike Srbije, utvrđu- jemo da
tekst na lesnovskoj fresci odgovara živopisanim instrumentima. Što se tiče
Minhenskog i Beogradskog psaltira, muzički instrumenti iz komentara uvoda u
psaltir ne odgovaraju ilumini- ranim instrumentima. U slučaju 150. psalma u
Minbenskom psaltiru naslikana je većina instrumenata koja se ne pominje u
tekstu: trube (to su srednjovekovne busine), psaltir i timpan (to jest bubanj).
Na istoj sceni Beogradskog psaltira umesto busine prikazani su instrumenti
koji imaju dodirnih tačaka i sa businama. Raz- motrimo tekst Beogradskog
psaltira koji se odnosi na 150. psalam. Predstavljeni su timpan - bubanj i strune
- žičani instrument, a nema organa, odnosno orgulja.
U srednjovekovnoj crkvenoj književnosti sreću se imena sle- dedh
instrumenata: brjacalo (bubanj, talambas), gusle, kimval (tas), kinir (grčka
vrsta lire ili citre), kitara, pregudnica (citra), pjevnica (citra), pjesnica (psaltir),
psaltir, svirjele, samvika (starohaldejski muzički instrument sa tri žice), sopel
(svirala), truba, trumbeta, timpan i cevnice (svirala, frula). Svoje adekvatne
latin- ske nazive dobili su gousli u značenju cithara, psaltir kao psalterium,
timpan kao tympanum, a trouba i troumbeta kao tuba, dok je cevnica označena
kao tibia. 7
Posmatrajući muzičke instrumente koji se pominju u srpskim
srednjovekovnim psaltirima, analizirali smo neke stare rukopise, i to: Rukopis
br. 36 s kraja XIII veka, zatim br. 34 iz šezdesetih godina XIV veka, br. 11 iz
Corovićeve zbirke (nastao 1515. godine), takode Psaltir br. 9 iz Corovićeve
zbirke, datiran u XV-XVI vek i Psaltir br. 10 iz Corovićeve zbirke, napisan u
XVI veku (svi se ovi rukopisi čuvaju u Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu),
a tako isto i dva rukopisa iz Narodne biblioteke u Beogradu, br. 30 iz 1573. i
br. 326 iz 1645. godine. Tom prilikom smo utvrdili da su nazivi instrumenata
iz Starog zaveta bili poznati i u srednjem veku, i to: gusle, desetostruni psaltir
(ili samo psaltir), trube, timpani (zapravo bubnjevi), strune (žice, svakako
žičani instrument), organ i kimval, dok se srednjovekovna upotreba reči
zvona u 149. i 150. psalmu docnije ne sreće. 8
7 Popis instrumenata načinjen je po Reiniku crkvenoslovenskoga jezika Save
Petkovića, Sremski Karlovci 1935. i Ђуре Даничића, Рјечник из књиже- вних старина
српских, Београд 1863.
8 Nazivi instrumenata kasnijeg doba uzeti su iz Светога писма Старога и Новога
завјета у преводу Ђуре Даничића (Стари завет) и Вука Стефа- новића Караџића
(Нови завет), Београд 1896.
14
Kako je ovo područje još uvek nedovoljno proučeno i sa je- zičkog, a
pogotovo sa muzičkog gledišta, to ćemo istaći neke či- njenice koje se nameću
iz komparativnog posmatranja naziva mu- zičkih instrumenata u rukopisima
od XIII do polovine XVII veka, znači iz doba u kome su oni prikazani i u
umetnosti. Svakako je bio moguć i uticaj ovih pisanih izvora na tematiku
likovnih umetnika srednjeg veka i turskog perioda.
U većini staroslovenskih rukopisa, uključujući i Daničićev prevod,
nalaze se u odgovarajudm tekstovima termini koji se odnose na identične
muzičke instrumente, samo što se brojevi pojedinih psalama u izvesnim
redakcijama pomeraju za jedan una- pred. To se odnosi na psalme broj 32
(odnosno 33), 42 (odnosno 43), 46 (odnosno 47), 56 (57), 67 (68), 70 (71), 80 (81),
88 (89), 91 (92), 107 (108), 143 (144) i 146 (147). Tako je i u tekstu grč- kog
izvornika koji ponekad u brojevima pojedinih psalama odstupa od
staroslovenske i srpske redakcije.
Zanimljive su medusobne razlike. Tako smo u 22. stihu 70. psalma naišli
na tekst „poju tebje v gousleh“ u rukopisima iz XIV i XV-XVI veka (br. 34 i 9
iz Corovićeve zbirke) i u Rukopisu br. 30 iz Narodne biblioteke u Beogradu. U
Daničićevom prevodu odgovarajući, 22. stih 71. psalma glasi: „I ja te bvalim uz
psaltir, tvoju vjernost, Boie moj; udaram ti u gusle, sveče Izrailjev. “ Sle- di isti tekst
na grčkom (22. stih 70. psalma). U već pomenutim ru-
kopisima u 15. stihu 88. psalma ne pominje se trubni poklič kao u 15.
stihu 89. psalma Daničićevog prevoda, već reč voskliknove- nije. U
istim rukopisima govori se o desetostrunom psaltiru i guslama (3. stih
91. psalma), dok Daničić prevodi nešto drukčije:
„Uz deset žica i uz psaltir i uz jasne gusle.“ kf*
Od posebnog je značaja 97. psalam. Dok je peti stih, u kome se
pominju gusle, identičan u svim rukopisima, šesti se razlikuje.
Citiramo ga prema Daničićevom 9 prevodu: U trube i rogove za- trubite
pred carem Gospodnjim. U Psaltiru br. 36 iz XIII veka na ovom mestu
pominju se drvene trube, dok su u drugim rukopisima (od XIV veka
do 1515. godine) ispisani, uz trube, atributi kovani i rožani. U
Bolonjskom psaltiru čak se sreće termin okovana truba. U petom i šestom
stihu u grčkom psaltiru takode se pominju muzički instrumenti. To
navodi na mogućnost postojanja ko- vanih, rožanih (od roga) i drvenih
truba u srednjem veku. Kova- ne trube, zapravo busine i rogovi
različitih veličina (odnosno ro- žane trube), ćesto su prikazivani u
9 lsto, 509.
15
srednjovekovnoj umetnosti Sr- bije. Teško je sa sigurnošću tvrditi koje
su trube od drveta, pošto se trube identičnih oblika mogu praviti od
različitog materijala, mada se na nekim živopisanim duvačkim
instrumentima čini da su napravljene od sitnih vlakana drveta.
U Rukopisu br. 326 iz 1645. godine nisu pomenute gusle u
146. psalmu kao, uostalom, ni u drugim analiziranim rukopisima.
Ovaj instrument se nalazi u tekstu Daničićevog prevoda 7. stiha
147. psalma. Reč kitara je pomenuta i u sedmom stihu 146. psalma
grčkog teskta. I još jedanput zanimljiv podatak iz Rukopisa br.
36 koji se odnosi na 3. stih 149. psalma: „v zvone i v psaltiri da poju
jemu“.
Najzad, čuveni ISO. psalam koji je tako često inspirisao likovne
umetnike. Muzički instrumenti su pomenuti od 3. do 5. stiha:
Hvalite ga uz glas trubni, hvalite ga uz psaltir i gusle.
Hvalite ga s bubnjem i veseljem, hvalite ga uz zice i organ.
Hvalite ga uz jasne kimvale, hvalite ga uz kimvale gromovne. 10
10 lsto, 530.
16
I u ovom poslednjem psalmu u starom Rukopisu br. 36 pominju
se zvona, ovoga puta umesto kimvala.
Primenjujući ove podatke na predstave muzičkih instrumenata
zato što su, u krajnjoj liniji, srednjovekovni rukopisi staroslo- venskog
ili grčkog jezika sigurno poslužili kao polazna tačka slikarima u
pravljenju predložaka, nailazimo na sledeće probleme: gusle se u
dosadašnjem značenju tog termina pojavljuju tek u slikarstvu i na
ikonama iz turskog perioda. U ilustracijama psalama nema ni
gudačkih instrumenata na koje bi se mogla primeniti reč gusle (jedina
dva gudačka instrumenta vidimo na sceni Ruganja Hristu u Dečanima
i, u rukama kentaura, na kalenićkoj plastici). Kako se, pored gusala,
Uf često upotrebljava i termin psalterion, to se, čini se, izraz gusle ne bi
mogao primeniti ni na naziv ruske gusle, odnosno ruske vrste
psalteriona. Ostaje, dakle, nerazjašnjen pojam srednjovekovnih gusala
primenjen na likovne umetnosti, a takođe i struna za koje se ne može
vezati određeni žičani instrument. Ostali nazivi instrumenata imaju
svoje pandane u likovnoj umetnosti, samo što psaltir nema deset
struna i što organ (orgulje) i zvona nemaju likovne predstave na
nama poznatim srednjovekovnim spomenicima Srbije.
Sledeći hronologiju pomena muzičkih instrumenata u sred-
njovekovnim izvorima, nailazimo na podatak o bojnim trubama kod
Slovena u opisu bojeva Vizantinaca protiv Slovena i Avara u VII
veku.14 U isto doba pominju se kitare i lire,15 a u X i XI veku harfa sa
10 žica, gusle i neki duvački instrumenti.16 Poznato je da je dukljanski
knez Stefan Vojislav iz XI veka u borbi sa Grci- ma kod Bara zatrubio
u trubu, a njegova družina u rogove, pa su vikom i grajom uplašili
neprijatelja.17 Nema nikakvih bližih detalja o oblicima ovih
instrumenata. Ako bismo za trube i mogli pretpostaviti da su ih
Sloveni odista poznavali, manje je verovatno da su svirali u lire i
kitare.
и Roksanda Pejović, „Još neki podaci o muzici srarih Slovena", Zvuk,
1968, 84, 217-220.

15 Stana Đurić-Klajn, „Razvoj muzičke umetnosti u Srbiji", Historijski
raz- t/o/ muzicke kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 532.

16 Stana Ribnikar (Đurić-Klajn), „Tragovi svetovne muzike u srpskoj
pro- šlosti", Zvuk, 1935, 3, 94-100.

17 Фердо Шишић, ЈЈетопис попа Дукљанша, Београд 1928, 349-350.
17
I
Pošto su poznate vizantijske ceremonije u kojima su učestvova- li

i svirači u razne instrumente, očekujemo sličnu ulogu muzičara
instrumentalista u muzičkom životu srpske srednjovekovne države.
Podaci su, medutim, mnogo skromniji. Ne zna se koji su bili člano- vi
srpske vladarske muzike i da li je uopšte postojala. Trubad, hor- nisti,
cimbalisti i frulaši, članovi vizandjskog kraljevskog orkestra, svirali su
u instrumente dje se predstave mogu nad i u srednjovekovnoj
umetnosti Srbije. Oni su uveličavali slavu vladara. 11
Iz doba srpske srednjovekovne države postoje podad o nazivima
instrumenata bez njihovih opisa. Nije poznato da li su imena ovih
instrumenata^člgovarala današnjim. Narod je pevao uz gusle u XIII
veku; 12 u bubnjeve i gusle sviralo se za trpezom Stefana Prvo-
venčanog, 13 u strašne trube u doba Domentijana, 14 dok su se uboj- ne
ratne trube čule 1330. za vreme bitke na Velbuždu i prilikom napada
na Hilandar. 15 16 Muzički instrumenti se spominju uz imena svi- rača.
Trubač Dragan iz Prizrena, za koga se zna da je od 1335. bo- ravio u
Dubrovniku, svirao je 1346. carsko kolo na dan krunisanja cara Dušana.
Po ovom predanju Dragana su pratili lautari i bubnjari.2? Pretpostavlja
se da su krunidbene svečanosti uveličavane sude- lovanjem svirača sa
pregudnicama, gudačkim i žičanim instrumentima, lautama, trubama
i sviralama. Među dubrovačkim muzičarima pominju se takode Radeta
Tubeta (1423), Ostoja Pifarus (1425), Ra- diša Pifarus (1436), Kosta
Pifarus (od 1450. do 1510), Petrus Niko- lić, pifarist (od 1463), Jakobus
Kostić, pifarist (od 1481. do 1520), Tomas Kostić, pifarist (od 1520. do
1532) i drugi. 17
Bila je razvijena živa razmena instrumentalista između Du-
11 Jean Verpeaux, ,,Pseudo-Kodinos“, Traite des offices, Paris 1966, 172,
197, 227; Egon Wellesz, „Music of the Eastern Churches", The New Oxford History
of Music, 1976, II, 33.
12 Коста Манојловић, „За трагом наше старе световне и црквене
му- зичке уметности", Гласник српскв православне цркве, Београд 1946, 9, 166.
13 Stana Đurić-Klajn, „Razvoj muzičke umetnosti u Srbiji", Historijski
razvoj muzičke kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 532.

14 Ђура Даничић, Рјечник из књижевних старина српских, Београд 1863,
III, 291.
15 Милош Велимировић, нав. дело, 33.
22 Коста Манојловић, нав. дело. 168.
17 Miho Demović, Glazba i glazhenict u Dubrovaikoj republici od počet- ka XI do
polovine XVII stoljeća, Zagreb 1981, 285-288.
18
brovnika i dvorova u unutrašnjosti Balkana. 18 Postoje dokumenti da su
boravili kod kneza Balše (1385), zatim na venčanju Vukaši- na
Milatovića i Zore od Boksa (1399), na krštenju sina kneza Bal- še (1415),
na dvorovima vojvode Petra Pavlovića (1417), bosanskog kralja (1418),
vojvode Sandalja (1432), na venčanju vojvode Stipana (1440), na
dvorovima vojvode Stipana (1442) i hercega Vladislava (1452), na galiji
koja je prevozila hercega Vladislava (1454), na dvorovima hercega
Vladislava (1455) i Vlatka (1474). 19 U Zeti su 1395. i 1413. bill dubrovački
svirači i truba- d na dvoru Balše Balšića. 20 Svirača je bilo i u sastavu
svečane svire despota Stefana. Ratovi despota Đurđa Brankovića
vođeni su uz udaranje u talambas. 21 Nisu bila nepoznata imena srpskih
guslara na dvoru poljskog kralja (1415).
U dugom periodu turske vladavine muzički život se ni je ugasio.
Postojao je uglavnom u narodu, bilo u Srbiji i Makedoniji, bilo u
krajevima preko Save i Dunava. Pored narodnih instrumenata zna-
čajnu ulogu su igrali i turski muzički instrumenti. Oni su prihvaće- ni i
u krajevima koji nisu bill pod neposrednom turskom upravom.
U muzičke instrumente sviralo se na selu, u stražarskim kara-
ulama i hajdučkim četama, gde su se mogle nad gusle i tainbure. Ovo
jedino moguće muziciranje koje se već u XVI veku javlja kao tipično ne
samo za srednjovekovnu Srbiju nego i za celo Balkan- sko poluostrvo,
pa i za šire područje, nastavilo je svoj život i u sle- deća dva stoleća, sve
do konsolidacije političkih i kulturnih prili- ka u XIX veku za vreme
kneza Miloša. Već su u XVI veku čuva- ri puteva bubnjevima opominjali
putnike da se pripaze od razbojnika ili ih obaveštavali da je put
bezbedan. Takvih čuvara bilo je 1532/33. kod Pljevalja, 1550. kod
Caribroda, 1553. kod Jagodi- ne, 1555. u gorama kod Jagodine i srpskom
selu Višice, 1571. kod Niša, 1573. kod Kačaničke klisure i 1583. kod
Niša. 22
18 Станоје Станојевић, „Из историје уметности код нас у средњем
ве- ку“, Политика, 16. јануар 1923.

19 Miho Demović, nav. delo, 13, 137.
20 Станоје Станојевић, нав. дело.
21 Miloš Velimirović, nav. delo, 33.
22 Perar Matković, „Putovanja po Balkanskom poluotoku XVI vijeka,
II Putovanje B. Ramberta", Rad JAZU, LVI, Zagreb 1881, 214; „IV Putovanje,
J. Chesnau I V K. Zena“, RadJAZU, LXII, Zagreb 1882, 102; Milan Vlajinac, „Iz
putopisa Hansa Dernschwana 1553-1555 god, Brastvo, XXI, 34, Beograd 1927,
62; isti, nav. delo, 697; Petar Matković, nav. delo... „XII, Opis dvaju carskih
19
Turei su imali svoje muzičke kapele koje su bile sastavljene iz
vrste tambura, busina, savijenih truba, tasova, talambasa, šalmaja,
kastanjeta i daira. One su svirale prilikom svečanosti, dočekivale su
inostrana poslanstva i nastupale u slienim prilikama. Poljska muzika
beogradskog beglerbega imala je u XVI veku u svom sastavu savijenu
trubu, talambase, tasove, bubanj i obou/zurlu. Nji- hove oblike
doznajemo iz crteža Salomona Svajgera, člana poslanstva Rudolfa II
koje je 1576. išlo u Carigrad. Savijena truba, talambasi i tasovi u
potpunosti odgovaraju instrumentima turske vojne muzike XVII veka.
U Beogradu je 1591. godine muzička kapela barjacima i bubnjem
pozdravila carsko austrougarsko po- slanstvo.- 23
Bosanskom beglerbegu svirao je u XVI veku tada veoma ce- njeni
guslar Dmitar Karaman. Srpski narod je tokom tog veka, boraveći na
turskoj teritoriji, priređivao veselja sa gajdama. U XVI i XVII veku
srpskih guslara je bilo i u Ukrajini i kod maloru- skih kozaka, a u XVII
veku se pominju i u Poljskoj. 24
Na teritoriji pod turskom okupacijom muzički život nije pretrpeo
velike izmene, te je zadržao bitne elemente sa kojima smo se upoznali
u XVI veku. U Beogradu se 1658. godine sviralo u će- mane, santour
(vrstu cimbala) i čigour (vrstu gitare sa pet žica), dok je u to isto vreme
u Rači na Savi narod muzicirao u gajde, oboe, bubnjeve i zurle. Maljice
su imale oblik koji se mogao videti na umetničkim spomenicima, a
koji i danas postoji u makedonskom folkloru. Cinila ih je vrsta
kukastog štapa čiji je kraj bio u obliku jabuke, dok je druga maljica bila
nalik na palicu i držana je u levoj ruci.- 25
Noćni čuvari su u karavan-sarajima svako veče udarali u bubanj,
pa bi tek tada otvarali gradske kapije. Postojanje instrumen- ralne
muzike zabeleženo je 1660. godine u Paraćinu, Smederev- skoj Palanci,
Banjskoj, Krivoj Palanci, Bitolju, Baru i Beogradu - u znatnom broju
ovih gradova svirala je svako veče osmanlijska vojna muzika
(mehterhana). Prva Husrev-begova mehterhana za- svirala je i u
poslanstava u Carigradu: K. Ryma godine 1571. I D. Ungnada, godine 1572“,

Rad Jazu, CXII, Zagreb 1892, 176; Mihailo Dinid v „Tri francuska putopisca
XVI veka u našim zemljama", Godišnjica Nikole Cupida, XLIX, Beograd 1940, 101;
Petar Matković, nav. delo..., Rad JAZU, CXXIX, Zagreb 1896, 32.
23 Stana Đurić-Klajn, nav. delo, 551, 552; Petar Matković, nav. delo, Rad
JAZU, CXXX, Zagreb 1897, 132.

24 Stana Đurić-Klajn, nav. delo, 548, 549, 553.
25 Isto, 553.
20
osvojenom Beogradu. U unutrašnjosti tvrđave Krive Palanke bila je
sagrađena kupola za vojnu muziku. I ovde je svako veče straža svirala
i uzvikivala pokliče. Bar je takođe imao gradsku rnuziku. Sto se tiče
narodnog muziciranja, ono je obavljano uz zvuke harfe, tamburice i
saza. 26
U drugoj polovini XVII veka zadržan je običaj da u počasnoj
pratnji poslanstva budu i muzičari. Tako je između 1664. i 1665. u
pratnji plemića Džeslija (Jesley) bilo osam trubača i jedan talam-
basista. U to vreme se u Beogradu pevalo uz pratnju talambasa,
„zemljanog suda, kao pivskog bokala bez dna, koji je bio prevu- čen
tankom kožom“. Zvanična janičarska muzika pominje se u ovom
gradu i u XVIII veku. 27 Narod iz unutrašnjosti, iz Paraćina i Niša,
svirao je 1719. godine u ćemane, zurle, velike i male bubnjeve. 28
Ovi podaci odnose se na poslednje događaje vezane za muziku
jedne velike epohe, koja nas je upoznala sa višestrukim muziciranjem
tokom srednjeg veka i turskog perioda. Saznali smo koje su muzičare
imali srpski vladari, kako su svirali rurski osvajači i obavestili smo se
o narodnom instrumentarijumu. Ma koliko bili oskudni, ovi podaci
ukazuju da u pogledu izbora instrumenata nije bilo velike
podvojenosti između vladajućih slojeva i naroda. Slika
instrumenrarijuma se s vremenom menja, te se u turskom periodu
obogaćuje novim, orijentalnim instrumentima. No, dok su
srednjovekovni vladari uživali na svojim dvorovima uglavnom u
svirci instrumenata u koje je i narod svirao, za vreme turske vla-
davine bilo je instrumenata u koje su Turei rado svirali (na primer
tambure), a narod neke od njih i nije primio (savijene trube), Najstariji
nama poznat opis freske sa muzičkim instrumentima naćinjen je u
XIX veku. On prethodi kasnijim sistematskim deskripcijama
umetničkih spomenika srednjovekovne Srbije. Od- nosi se na docnije
uništen živopis manastira Suhodola.
26 Evlija Čelebija, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljatna. Preveo, uvod i
komentar napisao H. Sabanović, Sarajevo 1957, 99, 176, 178, 74, 78, 99, 84, 15,
46, 59, 95.
27 Стојан Новаковнћ, „Путничке белешке о Балканском полуострву
XVII и XVIII века“, Годишњица Николе Чупнћа, XVII, Београд 1897, 77, 79, 80,
47-48; Stana Đurić-Klajn, nav. delo, 553.
28 Stana Đurić-Klajn, nav. delo, 552.
21
„Pred crkvom, gde je na svod načinjeno da stoje zvona, videsmo
iz- obražcno iz istog doba i kolo; devojke u kolu uhvatilc se za
marame
- običaj koji je bio do skoro. - Među sviračima nadosmo dvojicu
koji gudahu u gusle, onake iste gusle kao što se danas grade u
Starom Vlalni - gore s glavom. Ako bismo hteli tražiti istoriju
gusala, to ovde već imamo dvcsta godina za koje se vreme one
ni u dlaku prome- nile nisu. Na duvaru bile su gusle jako kvarcne
i kreč obijan. Meder je i onda bilo ono: ’kad slepac gudi, gudalom
ga po prstima biju...’
- drugu osobitu svirku primetismo ovdc od trske, koja je bila
sasta- vljena od dve kraće cevi koje su na donjem kraju bile
zaptivene. Tre- ća osobita svirka bila je kao santur ili cimbala, ali
samo ne onako sti- snuta nego dva puta duža nego šira. Zice
razapcte po preko. Mi smo glcdali da ovde predstavimo tc slike
što vernije i mislimo da smo sa ovim zadovoljili pažnju onog ko i
hoće da traži po tint starim spomenicima iste za nošnju, za
običaje. Crtanjem bi se to moglo još ude- snije predstaviti, ali to
nek se od nas ne tražid'·5'’
Kako živopis vise ne postoji, ne možemo potvrditi verodo-
stojnost ovog opisa. Naveli smo ga kao zanimljiv istorijsko-umet- nički
dokument.
U savremenoj naučnoj literaturi iz oblasti istorije umetnosti
pominjani su muzički instrumenti prilikom opisa pojedinih scena na
kojima su predstavljeni, i to često nazivima narodnih instrumenata koji
su ponekad i pogrešni. Medu malobrojnim radovima u kojima se
pominju instrumenti kao značajni faktori za kompoziciju i njeno
datiranje jesu studije Jovana Vučkovića i Gordane Babić. 29 30
29 Коста Поповић, Пут лицејскпх питомаца јестаственичког одеље- ња по
Србији JS63, Београд 1867, 108.

30 Јован Вучковић. „Неколико слика из старих српских рукописа",
Летопис Матице српске, 1902. 105-109; Гордана Бабић, „Циклус Христо- вог
детињства у пределу с хумкама на фресци у Грацу", Рашка баштина, 1975,
1,49-57.
22
Umetnički spomenici s predstavama
muzičkih instrumenata u
srednjovekovnoj Srbiji
Prikazi muzičkih instrumenata na minijaturama, freskama i

ikonama, kao i na plastičnoj dekoraciji, svedočanstva su, pored pisanih
izvora, o poznavanju njihovih oblika i mogućem muziciranju u
srednjovekovnoj Srbiji.
Najstariji primeri instrumenata slikani su na minijaturama. Iako
broj rukopisa na čijim su minijaturama prikazani muzički instrumenti
nije veliki, znatno je veći broj scena na kojima su predstavljeni.
Najstariji su u umetnosti prednemanjićkog perioda koja je bila pod
uticajem romanskih stilskih elemenata. U to doba nastale su prve
minijature čiji su autori srpskog porekla. One pokazuju odlike
tadašnjeg monumentalnog slikarstva i plastike. 31
Ove osobine su vidne i u Jevanđelju koje je oko 1190. godine
rubrikator i minijaturista Grigorije pisao na pergamentu za za-
humskog kneza Miroslava, Nemanjinog brata. Na jednom inicijalu
prikazan je svirač u rog. 32 Ovaj najstariji do danas poznati mu- zički
instrument srednjovekovne srpske umetnosti ima, dakle, dekorativni
karakter.
Bilo da su iz XII, bilo iz XIV veka, jednokrilna vrata crkve Svetog
Nikole Bolničkog u Ohridu najstariji su očuvani dubore-
31 Sverozar Radojčić, Stare srpske minijature, Beograd 1960; Петар

Миљковић-Пепек, Делото на зографите Михаило и Еутихиј, Скопје 1967, 249;
Vladimir Mošin, „Cirilski rukopisi", Minijatura u Jtigoslaviji, Zagreb 1964;
Svetozar Radojčić, „Srpske minijature XIII veka“, Glas SAN, CCXXXIV,
Odeljenje društvenih nauka 7, Beograd 1959, 63.
32 ЈТазар Мирковић, Мирослављево јеванђеље, Посебна издања САН,
CLVI, Археолошки институт, I. Београд 1950, 213.
23
zni rad sa prikazom instrumenta. U uglu druge po redu pravougaone
ploče poslednjeg reda predstavljena je Ezopova basna o li- sici i petlu,
a u glavnom delu kentaur svirač. Ispod njega je dete koje drži štap,
možda sviralu.
Drugi rukopis iz treće četvrtine XII veka, Jevanđelistar iz Hi-
landara, raden je, takode, na pergamentu (rukopis broj 8 u hilan-
darskoj biblioteci). Takode je, kao i ostali srpski iluminirani rukopisi
ovog ranog doba, posrednik izmedu Istoka i Zapada. Inicijal sa
sviračem u rog stilski je blizak sviraču Miroslavljevog jevandelja.
SIikarstvo majstora srpskih vladara XIII veka delo je umetnika
velike kulture. Iz ove stare škole nastale su freske Mileševe i Sopoćana
koje spadaju u najveća dostignuća monumentalnog slikarstva.
Oštećenost spomenika, a ne samo neobraćanje pažnje na detalje, učinila
je da je sačuvan mali boj scena sa muzičkim instrumentima. Da li su
na Strašnom sudu priprate u Mileševi nekada bill prikazani muzički
instrumenti?
Ovom stilu pripadaju i freske visokog kvaliteta u manastiru
Gradac na Ibru iz XIII veka, u staroj Raškoj, na kojima je primenjen
helenistički raspored figura u prostoru, kao jedan od dokaza žive
antičke tradicije. Na sceni Hristovog rođenja prikazani su isti prizori koji
su se javljali u starim besedama. 33
Manastir Arilje kod Moravice ima odlike prelaznog stila, i
nagoveštava slikarstvo XIV veka. Zivopis ovog manastira u tradiciji je
stare umetnosti Komnena, naročito solunskog slikarstva. Svakako je
težnja ka detaljnijem iznošenju sadržaja uticala da se na sceni Hristovog
rodenja pojavi pastir s muzičkim instrumentom. Inače grub crtež nije
doprineo preciznosti predstave muzič- kog instrumenta. Unošenje
rustičnih, realističkih elemenata moglo se odraziti i na izbor muzičkog
instrumenta i na njegovo oblikovanje. 34
Tokom XIV veka formiran je novi, narativni stil Milutinovih
majstora i njihovih savremenika, u kome je insistirano na detalj- nom
opisu biblijskih događaja. U takvom načinu slikanja našli su svoje
mesto i muzički instrumenti. Tada je prikazan gotovo celo-
kupan srednjovekovni instrumentarijum. I broj kompozicija sa
33 Svetozar Radojčić, „Uloga antike u starom srpskom slikarsrvu",
Glasnik državnog mitzeja, Sarajevo 1946, 43.

34 Сретен Петковић, Ариље. Уметнички споменици Југославије, Бео- град
1965, VII и X.
24
muzičkim instrumentima postao je znatan.
Među otkrivenim manastirima ovog srila i onih iz ranijeg pe-
rioda, ali doslikanih u to vreme, vise od dvadeset poseduje prikaze
muzičkih instrumenata. Od umetničkih centara na jugu obu- hvaćeni
su Ohrid sa svojim crkvama, zatim Skoplje sa bližom i da- ljom
okolinom, Kumanovom i Lesnovom, potom stari umetnički centri u
Prizrenu i Raškoj i najzad, idući prema severu, Dimitrov- grad,
Studenica, Trstenik i Smederevska Palanka. Do kraja XV veka oslikani
su scenama sa muzičkim instrumentima Hilandar (1303), van granica
zemlje, zatim Bogorodica Ljeviška u Prizrenu (1307-1309), Kraljeva
crkva u Studenici (1313-1314), Staro Na- goričino (1317-1318),
Gračanica (oko 1321), Dečani (između 1335. i 1350), Lesnovo (1349),
Sveti Spas u Kučevištu (iz sredine XIV veka), Sveti Đorđe u Pološkom
(četrdesetih godina XIV veka), Bogorodičina crkva u Mateiču (1355),
Markov manastir (oko 1370), dve crkve u Ohridu od devete decenije
XIV veka - Konstantin i Jelena i Bogorodica Bolnička, zatim Veluće
(1370-1380), Andreaš (1389), Jošanica (na prelazu od XIV ka XV veku)
i najzad nekoliko spomenika XV veka - Koporin (izme- đu 1402. i
1410), zatim manastiri i crkve ohridske slikarske ško- le - u Lešanima
(sredina XV veka), Svetom Iliji u mestu Dolgaec kod Prilepa (1456-
1457), u crkvama Vaznesenja u selu Leskoec kod Ohrida (1461-1462) i
u Velesovu, kao i u manastiru Matki. Sveti Nikita kod Skoplja (drugi
sloj fresaka iz poslednjih godina XV veka) i Poganovo kod
Dimitrovgrada (1499) među posled- njim su istaknutim spomenicima
ovog perioda.
U umetnosti XIV veka zapažaju se raznolike palete majstora
Astrape, Mihaila i Eutihija, zatim Srđa i njegovih saradnika, a potom i
mnogih drugih anonimnih slikara koji rade pod uticajima solunskog,
carigradskog, primorskog, provincijskog ili tradicio- nalnog
slikarstva. 35
U Hilandaru su u stilu Paleologa sačuvani fragmenti živopisa iz
oko 1303. godine. Scena Ruganja Hristu, na kojoj su različiti mu-
zičari, živopisana je na severnom ziđu, u gornjoj zoni naosa. Ruga- пје
Hristu može se po rasporedu figura porediti sa freskama iste sa- držine
35 Војислав Ђурић, Иконе из Југославије, Београд 1961; isti, „Fresques
medievales a Chilandar, Actes du XIIe congres international d’študes byzantines“,

Beograd 1964, r. Ill; Ђурђе Бошковић. „Изложба средњовековне
уметности југословенских народа“, Музеји, 5, 1950.
25
iz drugih crkava. Mogući su i uticaji nekad žive, a tada samo naslikane
pozorišne scene. Ako su elementi paradnog i reprezenta- tivnog iz
pozorišta prešli na fresku, svakako bi bilo još jednostavnije sa
eventualnim kopiranjem muzičkih instrumenata. 36
Na freskama crkve Bogorodice Ljeviške u Prizrenu prikazane su
dve nove teme ilustrovane muzičkim instrumentima. To je zanimljiva
i neobična Stihira jovana Damaskina na Uspenje, najstarija poznata
kompozicija ove tematike u vizantijskoj umetnosti, i Strašni sud. Autor
fresaka je slikar Astrapa. Razmatraćemo, tako- đe, da li su se i na
muzičkim instrumentima odrazile antičke tradicije, uzori starijih
kompozicija carigradske dvorske škole ili zapadne, odnosno
italijanske umetnosti, i kako se na ljeviškim freskama odražavaju
realistički elementi, karakteristični za stil ovog slikarstva. 37
Visokim dometima slikarstva XIV veka pripada i živopis Kra-
ljeve crkve u Studenici, biizak radovima Mihaila i Eutihija. Na sceni
Hristovog rođenja pastir drži u ruci muzički instrument. 38
Dolazeći do najpopularnije i često reprodukovane scene sa
muzičkim instrumentima, Ruganja Hristu u Starom Nagoričinu,
susrećemo se sa reprezentativnim dvorskim slikarstvom iz doba kralja
Milutina. Muzičke instrumente možemo da proučavamo, shodno
elementima koji se kao karakteristični javljaju u fresko stilu, pretežno
iz dva ugla, antičkog i orijentalnog. Način na koji je ikonografska tema
koncipovana upućuje na antiku, a šareni- lo boja i nošnja na orijentalne
uticaje. Ovo slikarstvo, koje je iz- gubilo monumentalne odlike, dobilo
je uzbudljiva i iskrena ose- ćanja. Sigurnost s kojom Mihailo i Eutihije
prilaze obradi svakog detalja i realistički dementi u prikazivanju
likova, mogu se primeniti i na verno oslikane muzičke instrumente.
Još jedna scena sa muzičkim instrumentom živopisana je u priprati - to
je Hri- stovo rodenje.
Strašni sud sa zapadnog zida priprate u Gračanici ne ponavlja u
potpunosti koncepciju scene istog sadržaja iz Bogorodice Ljevi- ške.
Muzički instrumenti su, takođe, pretrpeli izvesne promene, ali
prisutnost antičkih elemenata nije uticala na formu instrumenata.
36 Радивоје Љубннковић. „Црква Светих Апостола у Пећкој
патри- јаршији“, Уметничш споменнци у Југославијн. Београд 1964.

37 Драга Паннћ, Богороднца Љевишка, Београд 1960.
38 Владимир Петковић. Манастир Студеиица, Београд 1924; Душан
Тасић, Манастир Студенпца, Београд 1968.
26
Ova iskrena i temperamentna umetnost svežih detalja, bliska ateljeu
Mihaila i Eutihija, spada u visoka dostignuća srpskog XIV veka. 39
Na fasadama srednjovekovnih crkava u Srbiji ostalo je malo
skulpturalne dekoracije. Dva najreprezentativnija spomenika,
Studenica i Dečani, pokazuju romanske stilske odlike. Samo su na
fasadi Dečana predstavljeni muzički instrumenti. Dva kentaura se
nalaze na zapadnom portalu priprate, na levom lučnom vencu ar-
hivolte, u gornjim poljima oivičenim lozicom: svaki od njih, okrenut
glavom unazad, duva u rog. Na severnom portalu priprate, na
arhivolti ispod centralnog dela luka, dva kentaura duvača, tako- đe,
sviraju u rogove.
Pažnju privlače i dve konzole - stilizovani zgrčeni đečaci - koji
sviraju u poluuništene duvačke instrumente. Jedan je na severnoj
strani severnog broda naosa, a drugi na jugozapadnoj apsidi južnog
broda naosa.
Na timpanonu zapadnog portala priprate prikazana je jedna
scena iz Strašnog suda. Inspirisan vizijom Jovana Bogoslova, skulptor
je predstavio Hrista na prestolu između dva anđela. Po načinu držanja
desne ruke, savijene u laktu, a i po naduvenim obrazima, pretpostavlja
se da je jedan anđeo držao u ruci duvač- ki instrument. 40
Mešavina stilova Istoka i Zapada, prisutna na mnogim sred-
njovekovnim freskama na srpskom i makedonskom području, vidi se
i u Dečanima. Zato muzičke instrumente proučavamo pra- teći razvoj
carigradske dvorske škole i uticaje vizantijske minijature, kao i
rešenja romaničke i gotičke umetnosti, dolazeći i do kotorskog Svetog
Tripuna. Kako u dobro očuvanim Dečanima postoji veliki broj
ikonografskih tema, logično je da i broj instrumenata na scenama
bude najveći.
Scenu iz ciklusa Geneze načinio je „grešni Srd“, naivno i za- natski,
sa oslanjanjem na bolonjske minijaruriste: to je Kainovo potomstvo. Da li
se kolo predstavljeno na ovoj kompoziciji uistinu kod nas nekada igralo
i da li su muzički instrumenti postojali i u narodu? 41 42 Ciklus Muka
39 Десанка Милошевић, Грачаница, Београд 1970.

40 Владимир Петковић - Ђурђе Бошковић, Манастир Дечани, I, Бео-
град 1941, 63 и 65.
41 Ђурђе Бошковић, „Изложба средњовековне уметности југосло-
венских народа у Паризу“, Музеји, 5, 1950.

42 Владимир Петковић, Манастир Дечани. II, Београд 1941.
27
Hristovih delo je pomoćnika glavnog slikara. Ruganje Hrista je na
severoistočnom stupcu, a u njegovom produžetku je Hristov put na
Golgotu. Strašni sud je opšir- no ilustrovan. Dva anđela trubača, na
istočnoj strani svoda i u zapadnom traveju srednjeg broda prikazani su
pored anđela koji trube mrtvima i andela koji trube zemlji i moru.4y
Originalni lesnovski živopis slikala je grupa umetnika nejed- nakih
kvaliteta. Autor fresaka u narteksu je Mihailo, blizak Milu- tinovim
majstorima. Folklorni i istočnjački uticaji, kao i realistički detalji, svakako
su se odrazili i na muzičkim instrumentima, a na- ivan crtež i pogrešna
anatomija naslikanih ličnosti na vernost sviranja u pojedine
instrumente. Medu scenama sa muzičarima je i 150. psalam, Ruganje
Hristu u dve scene (druga scena je, mada signirana kao Ruganje, u stvari
prva epizoda Nošenja krsta na Golgotu) i najzad Arhandeo Mihailo leči
gubavce, jedina kompozicija ove tematike na spomenicima radenim za
srpske vladare. Karakte- ristike lokalne boje i realnog života na ilustraciji
150. psalma, u vezi sa kolom i bubnjem, mogle bi da se odnose i na
psalterion. 43
Još uvek neproučene, freske Svetog Spasa u Kučevištu imaju
zajedničke stilske elemente sa kompleksom živopisa u Dečanima. U
prvom pojasu na severnom zidu priprate nalazi se zanimljiva
kompozicija 150. psalma sa brojnim i raznovrsnim instrumentarijumom.
Stihira Jouana Damaskina na Uspenje, kompoziciono srodna
odgovarajućoj sceni iz Bogorodice Ljeviške, predstavljena je u XIV veku
na spratu narteksa Svete Sofije u Ohridu. Njihova slič- nost je u
rasporedu figura sviračica i u muzičkim instrumentima.
Freske Svetog Đorđa u Pološkom u carigradskoj su tradiciji, sa
elementima realizma i turskim uticajima. Da li se te odlike mogu
primeniti na muzičke instrumente koji se, inače, po vrstama i oblicima
uklapaju u uobičajene tipove tadašnje srednjovekovne umetnosti? U
ovom manastiru na Crnoj Red u Tikvešu živopisa- ne su dve scene sa
muzičkim instrumentima - Hristovo rodenje i Ruganje Hristu, analogno
kompoziciji Ruganja u Markovom manastiru. 44
Proučavajud jedva vidljiv instrument na poluuništenoj sceni
Ruganja Hristu Bogorodičine crkve u Mateiču, polazimo od po- stavke o
43Павле Мијовић, „Царска иконографија у српској

средњовековној уметности", Старинар, XVIII, Београд 1968, 1 17.
44 Ђорђе Мано-Зиси, „Полошко“, Старпнар, трећа серија. књ. VI,
1931, 118.
28
zajedničkim odlikama ovog živopisa sa dečanskim slikarstvom i
vizantijskim minijaturama iz XIV veka. I ovde se, kao i u prethodnom
manastiru, osećaju turski uticaji.
Na živopisu Markovog manastira očigledne su sličnosti sa sli-
karstvom iz dečanske priprate i minijaturama Minhenskog psaltira. Ako
su na freskama prikazani kostimi iz XIV veka, postoji ve- rovatnoća da
su i muzički instrumenti pod uticajem okružja na kome je manastir
podignut. Bliskost pozorištu ne oseća se samo u koncepciji kompozidje
Ruganja Hristu već i u prikazanim lično- stima koje su identične
glumcima. 45 46
U crkvi Konstantina i Jelene u Ohridu naslikano je Ruganje Hristu,53
a u Bogorodici Bolničkoj Strašni sud. Obe scene i u pogledu muzičkih
instrumenata nastavljaju tradiciju ranijeg slikarstva. Zanimljivi živopis
Andreaša, kod Skoplja, sa monumentalno prikazanim svetiteljima u
monaškom maniru, nastavlja tendencije XIV veka u odnosu na
kompozicione probleme i muzičke instrumente koji su na fresci Ruganja
Hristu gotovo uništeni.
Najopširnije ilustrovan srpski rukopis, nastao izmedu 1370. i 1390.
godine, verovatno rad srpskih ili makedonskih majstora, pisan je na
hartiji. Danas se čuva u Minhenskoj državnoj biblioteci i poznat je pod
imenom Minhenski psaltir. Rukopis pokazuje ikonografske srodnosti sa
freskama iz doba kralja Mi- lutina i cara Dušana i zajedničke odlike sa
živopisom Mateiča, Andreaša i Markovog manastira, zatim helenističke
i uopšte arhaične tradicije. 47 Muzičari su predstavljeni na scenama koje
ilustruju dogadaje iz Davidovog i Hristovog života i to: David sastavlja
psaltir (fol. 4 v), Hristos pred Sinedrionom (fol. 9 v, Ps.2, 2), Davidova molitva
(fol. 19 r, Ps. 11, 7), David svira na lauti i građenje hrama (fol. 124 v, Ps. 95,
6/7), Lepa smrt pravednika, Te- ška i iznenadna smrt grešnika (fol. 153 r, Ps.
118, 2/3), Hvalite Gospoda (fol. 184 v, Ps. 150, 3/4), David napasa ovce,
David ga- da Golijata iz praćke (fol. 186 r), Mirjam, sestra Aronova u kolu (fol.
186 v, Ex. XV, 20) i Hristovo rodenje (fol. 217 v, Kont. 8 i fol. 256 v. Kont.
45 Лазар Мирковић - Жарко Татић, Марков Манастир, Нови Сад 1925,

44.
Гојко Суботић, Свети Константин и Јелена v Охриду, Београд 1971.61,70.
52
'
47 Josef Strzygowski, Miniaturen des serbischen Wien 1906; Светозар Pa-
дојчић, „Минхенскн српски псалтир", Зборник Фнлозофског факултета,

Београд 1963, VII-1, 279, 282, 283.
29
8). Oblici muzičkih instrumenata, čije proučava- nje ometa nepreciznost
crteža i oštećenost rukopisa, uklapaju se u tipove koji su živopisani na
zidovima crkava, ali ne odgovaraju im u potpunosti. Ima ih raznih
varijanata iste porodice, a poneki su srodni narodnim instrumentima.
Jedini ilustrovani rukopis srpskog teksta laičke sadržine, Pse- udo-
Kalistenova Aleksandrida, sa kraja XIV veka, izgoreo je 1941. godine u
Narodnoj biblioteci u Beogradu. Samo se na jednoj sačuvanoj fotografiji
vide predstavljeni muzički instrumenti - to je Aleksandrova gozba sa
muzičarima koji uveseljavaju Alek- sandra i njegove zvanice. Ti isti
instrumenti mogli su da budu u upotrebi na srpskom dvoru toga doba,
ako se prihvati pretpostavka da je i nošnja naslikanih iz XIV veka.
Naučnici minijature ovog rukopisa vezuju za različite uticaje i smatraju
da su u pseudoan- tičkom duhu zapadnjačkog feudalizma, 48 kopije
starijih prototi- pova, 49 u mešavini fantastičnog i realnog 50 ili po uzoru
na grčke i orijentalne obrasce. 51 Proučavani izdvojeno od stilskih
karakte- risrika minijaturnog slikarstva, neprecizno rađeni instrumenti
pokazuju čak i varijante koje se nisu pojavile u ranijem živopisu.
Freske Veluća verovatno su delo primorskih majstora. U stilskom
pogledu različite od moravskog živopisa (kao jedan od dokaza može
da posluži i prisustvo muzičkih instrumenata kojih nema u moravskoj
školi), približavaju se minijaturama Srpske Alek- sandride, 52
Manastiri sa kraja XIV i iz XV veka - Jošanica, 53 Koporin, 54 Dolgaec,
■V Svetozar Radojčić, „Minijature u ’Srpskim Aleksandridama’“,

Umetnič- ki pregled, 1, Beograd 1937-1938, 140; isti, „Uloga antike u starom
srpskom slikarstvu“, Glasnik Drzavnog muzeja, Sarajevo 1946, 48-49.
49 Радмила Маринковић, Српска Александрида, нсторија осиовног текста,
Београд 1969, 113.

50 Јован Ковачевић, Средњовековна ношња балканскчх Словена, Посебна
издања САН. 1953, Т. CCXV, 195.

511 Владнмир Петковић, „Минијатуре ’Александриде’ у Народној би-
блнотеци Београда". Прилози за књижевност, језик. историју и фолклор. Београд

1937, 180.
52 Vladimir Petković, „Manastir Velnće“, Starinar, II-IV, Beograd 1955, 45;
Vojislav Đurić, Ziduo slikarstuo Moravske škole, Katalog Galerije fresaka, Beograd
1968, 14.
53 Rajko Nikolić, „Prilog proučavanju živopisa manastira Jošanice“,
Saop- štenja IX, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, Beograd, 1970,
142.
54 Ђорђе Мано-Зиси, „Манастир Копорнн“, Старинар, VIII—IX, Бео-
град 1933, 217.
30
Leskoec, Sveti Nikita i Poganovo, 55 pokazuju na kompoziciji Ruganja
Hristu znatne izmene u odnosu na muzičke instrumente. Mada je ona
u ikonografskom pogledu ostala ista, broj muzičkih instrumenata je
smanjen (u Jošanici je naslikan samo jedan bubnjar), a u Svetom Nikiti i
Poganovu prvi put su prikazane savijene trube koje predstavljaju prodor
novog uticaja. Jošanički živopis nije na visini slikarstva velikih
srednjovekovnih crkava i verovatno je rad zanatlija kojih je bilo u
severozapadnoj Grčkoj, Makedoniji i Bugarskoj. Koporinske freske,
nevelike umetničke vrednosti, rad su srpskih slikara iz radionice
manastira Zrze.
Drugi sloj živopisa Nikite, iz poslednjih godina XV veka, stilski se
vezuje za Poganovo. Pored srodnosti sa atoskim freskama, majstori
živopisa u ova dva manastira bliski su italijanskom tre- čentu i
kvatročentu i nagoveštavaju kasnija dela turskog perioda XVI i XVII
veka. U Poganovu je i kompozicija Hristovog rodenja sa pastirom
muzičarem.
Ovoj grupi manastira pripadaju i crkve ohridske slikarske škole -
temperamentnog slikara snažnog poteza u Lešanima, u tradiciji
slikarstva XIV veka, 56 takode u mestima Dolgaec
(1456-1457) i Leskoec (1461-1462), u kojima su muzički instrumenti
živopisani na sceni Hristovog rodenja, zatim u Velesovu i Matki. U to isto
doba Radoslavljev zbornik Vatikanske biblioteke (sredina XV veka) donosi
inicijal „1“ ukrašen čovečijom figurom koja svira.
Period razvoja srpske umetnosti pod Turcima u odnosu na muzičke
instrumente, značajan osobito u vreme obnove Pećke pa- trijaršije (od
1557. do 1614. godine), 57 nije doneo mnogo novina ni u odnosu na teme,
ni u pogledu na broj i vrste instrumenata. Uglavnom je nastavljano
tradicionalno slikarstvo po uzorima XIV i XV veka. Najčešće su
živopisane scene Ruganja Hristu, zatim Hristovog rodenja i Strašni sud, sve
više za naručioce iz seoske sredine. Najbliže tradiciji je Hristovo rođenje
55 Andre Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928; Светозар
Радојчић, „Једна сликарска школа из друге половине XV века. Прилог

исторнји хришћанске уметности подТурцима", Зборннк за ликовне умет-
ности, 1, Новн Сад 1965, 73.
56 Гојко Суботић, Охридска школаХУ века, Београд 1980, 73.
57 Područje Pećke parrijaršije prostiralo se na Srbiju, severnu
Makedoniju, deo Bugarske, Crnu Goru, Bosnu i Srbima naseljene oblasti
Ugarske, Hrvatske i Dalmacije.
31
u pogledu muzičkih instrumenata, mada u odnosu na ikonografiju
dobija veći broj lično- sti i dosta detalja. Ruganje Hristu je pretrpelo
izvesne kompozicione izmene, te i drukdji tretman instrumenata, a na
Strašnom sudu je uočena njihova raznovrsnost. Javile su se i nove teme
od kojih su neke postojale i u srednjem veku, ali bez muzičkih
instrumenata. Oni su na izvesnim freskama stilizovani i šematski
prikazani, te ih je teško definisati. Nošnja naslikanih likova upućuje na
turske uticaje, ali to nije uvek slučaj sa instrumentima. 58
Crkve i manastiri koji već u XVI veku imaju na svojim freskama
muzičke instrumente, nalaze se kod Leskovca i Skoplja, u Sme- derevu i
Raškoj, u Crnoj Gori, kod Prizrena i Bijelog Polja, dok je živopisa u XVII
veku bilo kod Novog Pazara, na Kosovu, u Crnoj Gori, Bosni i Vojvodini,
kod Sokobanje, Valjeva, Kablara, Rudni- ka, Prizrena i u Hilandaru. U
Hilandaru i Vojvodini su i predstave muzičkih instrumenata na zidnom
slikarstvu XVIII veka.
Umetnici koji su u crkvama XVI veka prikazali scene sa mu- zičkim
instrumentima trudili su se da dostignu nivo srednjovekovnog
slikarstva. Pored Ruganja Hristu koji su živopisale bezna- čajne zanatlije
u crkvi Svetog Jovana Preteče u Jašunju 1524, sa- čuvano je jedno Hristovo
rodenje u crkvi sela Zrza kod Prilepa, iz 1536. godine, 59 i Ruganje Hristu
iz 1536-1537. u crkvi Svetog Nikole u Toplici. Crkva Svetog Đorđa u selu
Banjani kod Skoplja, sa Ruganjem Hristu ilustrovanim muzičkim
instrumentima, nastala je 1549, pre obnove Pećke patrijaršije. Islikali su
je dobri majstori, među kojima je bilo i slikara grčkog porekla.
Prve štampane knjige zavisile su od pisanih, što se vidi i po
zastavama na početku zaglavlja nasledenih iz rukopisa na kojima su
prikazani i muzički instrumenti. Car David sa instrumentom u uglu
zaglavlja nalazi se u dva rukopisa - u Psaltiru sa posledovanjem iz
štamparije Jerolima Zagurovića, štampanom u Veneciji 1569. (danas u
Muzeju Srba u Hrvatskoj) i u Psaltiru sa časlov- cem iz štamparije Bartola
Ginamija u Veneciji, koji je izašao iz štampe 1638. (čuva se u zbirci dr R.
M. Grujića u muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu). Ova druga
knjiga jeste preštam- pani Psaltir iz 1560-1570. godine. Muzički
instrumenti su gotovo identični u oba izdanja. Način na koji je
predstavljen car David ima srodnosti sa minijaturom Srpskog psaltira iz
58 Сретен Петковић, Зидно сликарство на подручју Пећке патријар- шије 1557-
1614, Нови Сад 1965. 65-114.

59 Raniji sloj živopisa je iz 1389. godine.
32
1643. koji je ukrasio Andrija Raičević. 60
Prvi poznati primer ilustracije 149, odnosno 150. psalma u turskom
periodu nalazi se u Staroj crkvi u Smederevu iz šezdese- tih godina XVI
veka. Retuširano je Ruganje Hristu u Bogorodiči- noj crkvi u Studenici iz
1568. godine koje ima zajedničke stilske odlike sa nešto mlađim pećkim
živopisom. Prvobitne freske manastira Morače, nastale u XII veku,
kasnije su teško nastradale, te su obnovljene 1574. godine. Delo skromnih
majstora su i zidne površine priprate iz 1577-1578. godine u kojoj su
Strašni sud i Svadba u Kani.
Relativno siguran crtež i kompoziciona rešenja karakterišu ži- vopis
crkve Svetog Jovana u Velikoj Hoči (oko 1577. godine) u kojoj su dve
scene sa muzičkim instrumentima - Strasni sud u priprati i Ruganje
Hristu u naosu. Za morački živopis vezuje se slikarstvo iz Nikoljca u
Bijelom Polju, gde je sedamdesetih godina XVI veka živopisano Ruganje
Hristu. Malim crkvama u kojima se slede stari uzori pripadaju i dve
seoske crkve iz XVI veka, obe po- svećene svetom Nikoli - jedna je u
Velikoj Hoči (iz osamdesetih godina XVI veka), a druga je u Mušnikovu
(druga polovina XVI veka). I u jednoj i u drugoj prikazani su muzičari
na sceni Ruga- nja Hristu.6* Delo jarkih boja i rustičnog izraza popa
Strahinje iz Budimlja, živopisca manastira Svete Trojice kod Pljevalja
(1595), pod uticajem je kritskog slikarstva. Muzički instrumenti su u uo-
bičajenim kompozicijama - u široko koncipiranom ciklusu Hri- stovog
stradanja i Hristovom rođenju. 61 62
Duborezna škola centralne Makedonije iz XVI veka i kasnijih
stoleća razvila se po uzorima srednjovekovne tematike i moravske
plastike, da bi kasnije potpala pod uticaj svetogorskog na- čina rada, a
preko ovoga se približila zapadnoj umetnosti. 63
U kvadratnim ili pravougaonim poljima dvokrilnih vrata crkve
Svetog Jovana Preteče, Slepče, iz XVI veka nalaze se ornamenti, figure i
60 Dejan Medaković, Grafika srpskih stamp an ih knjiga XV-XVII veka, Po- sebna
izdanja SAN. CCCIV, Odeljenje društvenih nauka, 29, Beograd 1958.

61 Pored osnovne literature, za živopis manastira XVI veka korišćeni su
sledeći članci Predraga Pajkića: „Crkve sredačke župe“, Glasnik Muzeja Kosova i
Metobije, 1958, III, 51-106; „Crkve u Velikoj Hoči“, Starine Kosova i Me- tohije, 1963,
П-Ш, 157-196.
62 Сретен Петковић, Манастир Света Тројица код Пљеваља. Београд 1974,
76.
63 Мирјана Ћоровић-Љубинковић, Средњовековни дуборез у источ- ним
областима Југославије, Београд 1965, 45-51, 64, 77-79, 81 и др.
33
predstave životinja prenesene iz tehnike minijatura. I na levom i na
desnom krilu, odmah ispod alke, izrezbaren je po jedan svirač. Levi
instrumentalista je izraden tehnikom krugova i polukrugova, pa je
takvog oblika i muzički instrument u koji svira. Desni je manji od levog,
načinjen je iz rombova, duži je i jajastog oblika. Odelo levog svirača je
savremeno (na desnom je istrveno). Pretpostavlja se da su obe figure
preuzete iz naroda i da se uklapaju u ilustraciju ISO. psalma za koju se
vezuje plastična dekoracija celih vrata. 64
Vrata manastira Treskavca, takođe iz XVI veka, vrlo su slič- na
slepčanskim i verovatno su delo iste škole. I na njima su dva svirača,
jedan sa žičanim, a drugi sa gudačkim instrumentom. Oni su
predstavljeni u četvrtom redu, u srednjem polju, na svakom krilu po
jedan. Žičani instrumenti i sa jednih i sa drugih vrata pripadaju istoj
porodici; ali se gudački drže na drukčiji način. U prilog pretpostavci o
nacionalnim uticajima na reljefe ovih vrata ide u prvom redu vrsta
muzičkih instrumenata, a zatim i savremeno odelo izvođača.
Zanimljive muzičke instrumente pokazuje scena Ruganja Hristu u
crkvi Svetog Dimitrija u Jošaničkoj Banji, severozapadno od Sokobanje,
koja je živopisana u XVII veku. Kompozicija Ruganja i u ikonografskom
pogledu i u odnosu na muzičke instrumente ima srodnosti sa scenom iste
sadržine, kasnije oslikane crkve Sredska kod Prizrena.
S kraja XVI i početka XVII veka jesu Strašni sud u crkvi Va- vedenja
u Lipljanu na Kosovu, zatim Ruganje Hristu u Pivi, delo majstora
skromnih kvaliteta (1604-1606) i još jedno Ruganje Hristu, odnosno
Izdajstvo Judino u manastiru Lomnici kod sela Sekovići kod Vlasenice
(1607-1608), u kojoj je crtež doveden do karikaturalnosti. 65
Prenesena seobom naroda pod Arsenijem Carnojevićem, vi-
zantijska se umetnost do pojave baroka razvijala u krajevima Voj-
vodine. Godini 1608. pripada živopis Novog Hopova, rad svetogorskih
majstora, visoko dostignuće slikarstva turskog perioda. Muzički
instrumenti su na scenama koje predstavljaju Svadbu u Kani i Ruganje
64 Петар Момировнћ, „Врата манастира Слепче код Битоља“, Гла-
сник скопског научног друштва, XV-XVI, Скопље, 1936, 331, 332 и др.; исти,
„Иконографија дуборезних врата манастира Слепче", Зборник за ликовне
уметности, 1970 (1972), 6.
65 Сретен Петковић, „Време настанка и мајстори зидне декорације
у Ломници", Зборник за ликовне уметности, 1, Нови Сад 1965, 163.
34
Hristu. Moguće je da su isti slikari pre dolaska u Hopovo oslikali zidove
manastira Pive (1604-1606). Ipak, hopovski majstori vise su vezani za
starije ikonografske obrasce od onih iz Pive. 66 Iz 1609. je sloj živopisa u
Svetom Đorđu u Polo- škom, sa ilustracijom 150. psalma.
Na sačuvanom srednjovekovnom ikonopisu sa tla Srbije nema
muzičkih instrumenata, već samo na ikonama iz turskog perioda koje su
pretežno ikonografski proučene. Neki od ikonopisa- ca prikazali su na
ikonama i muzičke instrumente. 67 Među njima je i nepoznati majstor,
autor ikone koja ilustruje 150. psalam iz Kučevišta (početak XVII veka),
zatim verovatno Andrija Raičević, slikar ikone koja prikazuje Svetog
Georgija na konjn (1644-1654) i autor ikone Sveti Luka sa žitijem (1672-1673)
iz Morače. Pored scena koje su i na zidnim slikama rado živopisane, na
ikonama je sačuvana i zanimljiva ilustracija 150. psalma, a takode scene iz
ži- vota svetitelja kojih ranije nije bilo sa muzičkim instrumentima u
srpskom slikarstvu - ponegde u tradiciji, katkad po zapadnim uzorima,
a često bliske narodnim instrumentima. Na dve ikone prikazani su
gudački instrumenti.
Velika ikona Hvalite Gospoda iz Kučevišta, nažalost oštećena, nastala
je početkom XVII veka - ni kasnija restauracija nije po- mogla da se
muzički instrumenti jasnije zapaze. Na njoj je detaljno ilustrovan 150.
psalam sa anđelima, kolom i muzičarima, kao na srednjovekovnom
živopisu balkanskog tla, ali mnogo opširni- je nego na minijaturama
Minhenskog psaltira. 68
Ikona Sveti Georgije na konju iz sela Radijevića kod Nove Va- roši,
pripisana je Andriji Raičeviću, jednom od najboljih slikara turskog
perioda: 69 muzički instrumenti pokazuju narodne uticaje.
Možda je pop Strahinja iz Budimlja autor Hristovog rodenja u crkvi
Jeksa kod Rijeke Crnojevića (1620-1621). Kao i ova scena sa pastirom
muzičarem, čiji je instrument srodan flauti sa scene Hristovog rođenja iz
Svete Trojice kod Pljevalja (1595), delom istog zografa, tako su i ove
66 Оливера Миланковић, „Црква Светог Николе, манастира Новог
Хопова, Рад војвођанских музеја, 4, Нови Сад 1955, 256.

67 Светозар Радојчић, Српске иконе одХИ века до 1459. године, Бео- град
1960, 18 и 19.
68 Светозар Радојчић, Иконе Србије и Македончје, Београд 1961. т.
XIII.
69 Војислав Ђурић, „У потрази за делом сликара Андрије Раичеви-
ћа“, Старине Црне Горе, I, Цетиње 1963, 30.
35
kompozicije u gornjim zonama znatno kvalitetnije od slikarstva donjih
zona. 70 Dva profana lika u savremenoj spahijskoj nošnji na freskama
manastira Pustinje kod Valjeva iz 1622. godine, i naslikani muzički
instrumenti na sceni Ruganja Hristu, ukazuju na moguće narodne uticaje.
Pored vrlo nejasno sačuvanog anđela svirača na fresci Strašnog suda na
zapadnom zidu manastira Blagoveštenje ispod Kablara iz 1632. godine,
tridesetim godinama XVII veka pripadaju i freske Blagove- štenja
Rudničkog kod sela Stragari, nedaleko od Topole, koje su islikale
zanatlije nevelikog znanja, ne pridržavajući se poznatih priručnika. Oni
su na sceni Ruganja Hristn sjeđinili tri događaja - izdajstvo Judino,
ruganje Hristu i odvođenje Hrista posle izdajstva. Ova se kompozicija
može povezati sa slično kombinovanom scenom Ruganja Hristu i Izdajstva
Judinog iz Lomnice (1607-1608), a i sa Ruganjem iz Pustinje kod Valjeva. 71
Muziča- ri i njihovo mesto u ovim trima kompozicijama nisu identični,
kao ni sve vrste muzičkih instrumenata u koje sviraju.
Kompozicija istog sadržaja u pećkim je Svetim apostolima (1633-
1634), a iz tridesetih godina XVII veka je i fresko slikarstvo Svetog
Nikole u selu Drajčići kod Prizrena, delo grupe majstora pod uticajem
svetogorskih grčkih slikara: na sceni Hristovog rodenja je predstava
muzičkog instrumenta. Identično poreklo i osobine pokazuje živopis u
Bogorodici u Sredskoj (1646-1647), u kojoj se nalazi scena Ruganja
Hristu. 72 Anđeo muzičar prikazan je na Strašnom sudu u priprati crkve
Konstantina i Jelene na groblju u Tutinu (1646-1647), a pastir muzičar na
sceni Hristovog rođenja u oltarskom prostoru. Na spoljašnjem zidu
živopisa, odmah iznad ulaza u vojvođanski manastir Krušedol, mogu
se zapaziti anđeli muzičari na sceni Strašnog suda iz sredine XVII veka.
U ovom stoleću nastale su i freske hilandarskog paraklisa Svetog Đorđa
u Pirgu (1671), gde je i scena Ruganja Hristu.
Između 1627. i 1630. nastao je rukopis koji je verno podrža- vao stari
uzor - to je kopija Minhenskog psaltira koju je načinio nepoznati umetnik
70 Сретен Петковић, „Црква Јекса код Црнојевића Ријеке. Старине
Црне Горе“, Годишњак завода за заштиту споменика културе Црне Горе, Цетиње 1965-
1966. III-IV, 88-90.
71 Радивоје Љубинковић, „Благовештење Рудничко“, Средњовеко- вне
цркве и манастирн. Археолошкп споменицн и налазишта у Централ- ној Србији,

Археолошки инстптут 3, Београд 1956, II, 183-185.
72 Petar Pajkić, „Crkve sređačke župe“, Glasnik Muzeja Kosova i Metobi- je,
Priština 1958, 111, 64, 78.
36
u manastiru Vrdniku, po nalogu patrijarha Pajsi- ja. Nalazila se u
Narodnoj biblioteci u Beogradu, gde je izgorela 1941. godine, te se
proučava po fotografijama iz studije Stžigov- skog u kojoj su publikovane
samo četiri minijature na kojima se nalaze instrumenti: David sastavlja
psaltir (fol. 4 v), Hristos pred Sinedrionom (fol. 17 r, Ps. 2, 2) i Hvalite Gospoda
(fol. 232 r, Ps. 150, 3/4, 2). Instrumenti odgovaraju po vrstama onima iz
original- nog rukopisa, ali u detaljima nisu isti, i ponegde su izduženiji.
Dva rukopisa iz prve polovine XVII veka takođe su ukrašena
muzičkim instrumentima. Prvi je Psaltir koji je prepisao Gavrilo
Trojičanin 1643, a drugi Šestodnev i Hrišćanska topografija Ko- zme
Indikoplova iz 1649. godine. Slika cara Davida na prestolu, pored kojeg je
muzički instrument, zauzima celu stranu rukopisa Gavrila Trojičanina.
Slična je zaglavlju štampanog Psaltira Barto- la Ginamija iz 1638, takođe
sa likom Davida, a postoje srodnosti i oba instrumenta. Minijature,
verovatno nastale po kritskom uzoru, pripisuju se zografu Andriji
Raičeviću ili majstoru Kozmi koji je radio u Morači i Pivi. U ovom
rukopisu znatne umetničke vrednosti posvećena je naročita pažnja
slikanju lica. 73
Rukopis Sestodnev i Hrišćanska topografija Kozme Indikoplova naručio je
Mojsej, iguman Trojice Pljevaljske. Iluminirao ga je Andrija Raičević, čije
se slikarstvo razvilo po uzorima majstora Kozme. Minijature, kopije iz
starijeg rukopisa, delo su nesamo- stalnog, provinđjskog slikara o čijoj
crtačkoj spretnosti postoje različita mišljenja 74 i nisu bez uticaja islamske
i kritske umetnosti, ali su i helenistički uticaji vidni na muzičkom
instrumentu u rukama Davida, predstavljenom na fol. 171 u scenama iz
Davido- vog života. 75
Pored scena sa muzičkim instrumentima iz druga dva hilandarska
paraklisa (Strašni sud i Hristovo rođenje je u paraklisu Po- krova
Bogorodice (1740), a u paraklisu Svetog Dimitrija (1779) je Hristovo
rodenje), XVIII veku pripadaju i freske iz dva vojvo- đanska manastira čije
slikarstvo pokazuje samo odbleske nekada- šnjeg sjaja vizantijske
73 Сретен Петковић, Манастир Света Тројица код Пљеваља, Београд 1974,

94-96.
74 Исто, 96.
75 Војислав Моле, „Минијатуре из 1649. са ’Шестодневом београд-
ског ексарха Јоана’ и Топографијом Козме Индикоплова’“, Споменик Српске
краљевске академије, XL1V, други разред, 38, Београд 1922, 40: Светозар
Радојчић, „Везе између српске и руске уметности у средњем ве- ку“,
Зборнпк Филозофског факултета. 1, Београд 1948, 255.
37
umetnosti, dominantne uticaje sa Zapada i barokne odlike. U torn stilu
Hristifor Zefarović je živopisao Bo- đane 1737. godine sa muzičarima (na
kompozicijama Pir blndnog sina i Hristovo krunisanje trnovim vencem) u
savremenim, zapad- njačkim kostimima, 76 a Petar i Antonije manastir
Mesić kod Vr- šca 1743. godine u duhu i na način starih zografa (na sceni
Rugari ja Hristu su muzički instrumenti).
Sveti Luka slika ikonu Bogorodice na ikoni Avesaloma Vuji- čića iz
1672-1673. godine: oko ove centralne kompoziđje nalaze se manje scene
iz života svetog Luke, među kojima je i jedna sa guslarom, na kojoj sveti
Luka razdaje sirotinji imanje.
76 Радмила Михаиловић, „Иконопис XVII] века и циклус Христових
страдања“, Зборник Светозара Радојчића. Београд 1969, 215; Олга Микић. Бо-
ђанп. Уметнички споменици Југославије. Београд-Нови Сад 1964, VIII и IX.
38
Ikonografska objašnjenja scena sa
muzičkim instrumentima i njihovi
pisani pomeni
Tragajud za predstavama muzičkih instrumenata u srednjove-

kovnoj umetnosti Srbije, nailazimo, izuzev jednog primera, na cr-
kvene spomenike i suočavamo se sa ikonografskim problemima. Kako
je čak i život tadašnjih umetnika bio podvrgnut strogim kanonima,
tako je i umetnost zavisila od njih. Pa ipak, u umetnosti se došlo do
izvesnih slobodnijih rešenja i odstupanja od tradicije, a to potvrduju i
muzički instrumenti. 77
Broj ikonografskih tema sa muzičkim instrumentima nije veliki.
Ukoliko ih posmatramo u dužem vremenskom rasponu, uvida- mo da
su samo neke među njima redovno ilustrovane muzičkim
instrumentima, najčešće Ruganje Hristu, zatim Hristovo rodenje, Strašni
sud i ISO. psalam. Na izvesnim ikonografskim prilozima muzički
instrumenti su prikazani samo dva pura. Ove iste scene na
srednjovekovnim spomenicima izvan Srbije i Makedonije obično su
bez muzičkih instrumenata, ili su uvek sa njima, ali se ne mogu nad u
srpskom srednjem veku u većem broju prikaza. To su Stihi- ra Jovana
Damaskina na Uspenje, kentauri i dečaci s muzičkim instrumentima na
plastičnoj dekoraciji, David sastavlja psaltir, zaglavlja prvih štampanih
knjiga i Svadba u Kani. Instrumenata ima i na kompozicijama na
freskama: Kainovo potomstvo, Hristov put na
77 Светозар Радојчић, Мајстори старог српског сликарства, Београд 1955,

101. '
39
Golgotu, Arhanđeo Mihailo leči gubavce, Izdajstvo Judino i Pir bludnog sina;
na minijaturama: dekorativne figure sa muzičkim instrumentima,
Davidova molitva, David svira na lauti i gradenje hrama, Lepa smrt
pravednika, David napasa ovce, Mirjam sestra Aronova u kolu, Aleksandrova
gozba i Dela Davidova; na ikonama: Sveti Georgije na konju i Sveti Luka
sa zitijem; na plastici i u drvetu: kentauri i svirači u razne instrumente.
Sledeći hronologiju tema sa muzičkim instrumentima, izdvajamo
inicijal Miroslavljevog jevandelja, freske Hristovog rodenja (s kraja XIII
veka) i Ruganje Hristu (iz XIII-XIV veka), zatim glavninu scena koje su
se pojavile u XIV veku - Stihira Jo- vana Damaskina na Uspenje, Strasni
sud, Kainovo potomstvo, Hristov put na Golgotu, kentaure i muzičare u
plastici, 150. psalam, ilustracije rukopisnih knjiga, Arhandela Mihaila koji
ledi gubavce, kentaura i ljudske figure u drvetu, Davida koji sastavlja
psaltir, i druge. U XVI veku muzički instrumenti se javljaju u
zaglavljima štampanih knjiga i na kompoziciji Svadba u Kani, u XVII
veku u Izdajstvu Judinom i na scenama Sveti Georgije na konju i Sveti Luka
sa zitijem, i najzad u XVIII veku na predstavi Pira bludnog sina.
Pitanje zašto se samo na izvesnim scenama slikaju muzički in-
strumeti zahteva različite odgovore. Tražeći pisani dokument u
crkvenoj Hi svetovnoj literaturi, naime pominjanje imena nekog
instrumenta u vezi sa određenim događajem, stvara se mogućnost
poredenja sa naslikanim instrumentom. Tekst je mogao da usme- ri
umetnikovu maštu na izbor odredenog instrumenta, ali to nije uvek
činio. Postoji verovatnoća da se očekivani instrument izosta- vi.
Proučavajući svaku ikonografsku temu ponaosob, polazimo od uticaja
pod kojima je ona nastala, konsultujud i tekstove do kojih je umetnik
mogao da dođe, kao što su Stari i Novi zavet, liturgija, životi svetitelja,
apokrifi, crkvena drama, molitve, pesme, te- ološke rasprave i drugo. 78
Bilo da se u navedenim izvorima pominju muzički instrumenti, bilo
da se izostavljaju njihovi nazivi, u svim slučajevima scene sa njihovim
predstavama imaju sadržajnu podlogu za njihovo prikazivanje već u
osnovnoj crkvenoj literaturi. Katkada mašta umetnika nije tražila
inspiracije u tekstovima.
Mada se u Svetom pismu ne pominju muzički instrumenti na sceni
Hristovog rodeuja, to se čini u drugim tekstovima. U Atin- skom mineju
nepoznati autor je na 173. strani, povodom Hristovog rodenja, napisao:
78 Светозар Радојчић. „Спикарство и књижевност у нашој
уметности средњег века“, Уметничкп преглед. 1937-1938,1, 357-358.
40
Zanstavljajući svirku pastirskih frula, ande- oska vojska je nskliknula... U
propovedi koja se pogrešno pripisu- je Jovanu Zlatoustu, može se
pročitati: Ćudna i diuna misterija prikazala se pred mojim očima: moje uši
čuju pastire koji vise ne prate svoje pesme na fruli, već pevaju nebesnu bimnu
...s6 Jovan Damaskin u opisu Hristovog rodenja pominje svirale.
Na uobičajenoj semi scene Hristovog rodenja, na kojoj je cesto
predstavljen muzički instrument, u sredini je Bogorodica sa Hristom;
jedan andeo predvodi mudrace; s desne strane pastiri razgovaraju sa
andelom; dole je Hristovo kupanje; u ove kompozicione elemente,
takođe, ulaze razgovor izmedu Josifa i pastira, i pastir muzičar. U
realističke detalje, nastale pod uticajam života koji je okruživao
umetnika, mogli bi da se ubroje i muzićki instrumenti koji tokom
vekova nisu pokazali osobitu raznovrsnost.
Ruganje Hristu je kompozicija iz ciklusa Hristovih muka i ilustruje
tekst Novog zaveta (Mat. 27, 28, 29; Mar. 15, 15-19; Jov. 19, 2—3):
Hristos je u sredini scene sa trnovim vencem na glavi i skiptrom od
trske u ruci. Svetina mu se ruga, takode i vojnici, neki igraju i sviraju
u razne muzičke instrumente. Ako na svim kompozicijama
instrumenti nisu u rukama vojnika, često su živopisa- ni vojnički
rogovi u koje su vojnici svirali u ratu. Iako se u tekstu Svetog pisma ne
pominju muzički instrumenti, sve poznate scene Ruganja su sa njima,
ali kako nema dve identične scene ove tematike, na svakoj od njih se
pojavljuju drukčiji instrumenti. Najče- šće su predstavljeni duvački
instrumenti i udaraljke. Oba heralda uokviruju scenu sa leve i desne
strane - duvaju u slične ili različi- te instrumente i ponekad su jedini
muzičari u kompoziciji, a katkada samo jedan glasnik drži u rukama
instrument ili je živopisan samo bubnjar. Na sceni Ruganja Hristu u
Matki (kraj XV veka) Hristos je takode u sredini kompozicije, ali bez
heralda, koji uokviruju susednu scenu.
Nastojeći da objasni prisustvo igrača u kompoziciji Ruganja Hristu
Svetozar Radojčić traži paralele u pozorištu antičkog mi- 79 musa. On
smatra da je ova scena mogla biti izvedena i kao paro- dija vizantijskog
carskog ceremonijala. 80 Ako se slikalo ono što se videlo na pozorišnim
daskama, uključujući i prikazivanje gotske igre, odnosno vojničkog
79 Gabriel Millet, Recherches stir l'iconographie de l’evangile au XiVe siecles,
Paris 1916, 130, 133.

80 Sverozar Radojčić, „Ruganje Hristu na fresci u Starom Nagoričinu",
Narodna starina, 1939, 35, XIV, 1-2, 17 i 24.
41
baleta koji je bio poznat u Carigradu, 81 tada bi u analizi muzičkih
instrumenata trebalo poći od heleni- stičkih uzora ili od primera koji su
bili pred očima umetnika u Carigradu i na tlu srednjovekovne Srbije i
Makedonije. Iako je gotska igra izvođena uz pratnju vrlo glasnih
gajdaša, ni na jednoj kompoziciji ove tematike nema predstave gajdi.
Ruganje Hristu je opevao i narodni umetnik, ali bez pomena
muzičkih instrumenara, u isto vreme kada se javio i u živopisu turskog
perioda. 82
Valter Salmen je poreklo muzičara na ovoj sceni objasnio uticajem
običaja izvršavanja smrtnih kazni na srednjovekovnim trgo- vima, koje
su obavljane uz sudelovanje muzičara - bubnjara, tru- bača ili drugih
instrumentalista, pošto se verovalo da se snažnim zvukom isteruju
zlokobne sile. Scene ove tematike od XV do XVII veka u
zapadnoevropskom slikarstvu ikonografski ne odgovaraju
vizantijskim scenama Ruganja Hristu i pored korišćenja instrumenata
istih porodica (savijene trube i busine), 83 te ne nastavljaju vizantijski
ikonografski tip Ruganja Hristu. U biblijskim tekstovima i žitijima često
se pominju trube koje će najaviti Sud- nji dan: I poslaće andele svoje s
velikijem glasom trubnijem (Mat. 24, 31) ili: I sedam andela koji imahu sedam
truba, pripraviše se da zatrube (Otkrovenje Jovanovo 8, 6), takođe: 1 posle
toga za- trubi velika truba Hrista Boga i potrese se sve od glasa trubnog (Zivot
svetog Vasilija Novog, početak XIV glave) itd.
Scena Strašnog suda, kao jedna od najopširnijih, daje moguć- nosti
umetnicima da puste mašti na volju. Na njoj je detaljno prikazana
nebeska hijerarhija. Tu su i andeli trubači koji trube moru
81 Исти, „Од Дионисија до литургијске драме“, Зборник Музеја позо-
ришне уметности, Београд 1962, 24.

82 У песми Плач Божје мајке за сином (Вук Стефановић Караџић, Српске
народне пјесме, Београд 1898, V, 181).

83 Walter Salmen, „Kristov križni put uz pratnju glazbenika. Jedan
ikonografski problem' 1 , Arti musices, 1972, 3, 99-101.
42
i zemlji, objavljujući Strašni sud i pozivajući umrle (anđele truba- če sa
signaturama nalazimo u mnogim srednjovekovnim manastirima), a
na glas trube personifikacije Ada, Zemlje i Mora izbacu- ju svoje mrtve.
Zastrašujuće deluju slike pakla, Ognjene reke i đa- vola, dok je
suprotnog karaktera idealan prikaz raja.
Minhenski psaltir, srpski iluminirani psaltir iz druge polovine XIV
veka i Beogradski psaltir, njegova kopija rađena u prvoj polovini XVII
veka, prikazuju bogat izbor muzičkih instrumenata. To je u prvom redu
zbog ličnosti Davida kome je, kao nekada Or- feju, redovno dodeljivan
žičani instrument. U tekstu psaltira ne pominju se uvek muzički
instrumenti koji ilustruju pojedine psalme. Iznad minijature koja
prikazuje kako David sastavlja psaltir pominju se psaltir, organ i gusle.
Tekst 150. psalma: „Hvalite ga uz glas trubni, hvalite ga uz psaltir
i gusle, Hvalite ga s bubnjem i veseljem, hvalite ga uz žice i organ“, 84
stoji uz dve minijature u oba psaltira. U Minhenskom psaltiru su ispisani
treći i cetvrti stih 150. psalma na stranici na kojoj je ilustrovan u dvema
minijaturama i ne odgovaraju u potpunosti Daničićevom prevodu. U
Beogradskom psaltiru je natpis između dve ilustracije nešto duži, a
uključuje četvrti stih 150. psalma i komentar: Svaki instrument treba da
se upotrebi u slavu Božju i da se sjedini u pesmi.
Iznad minijature koja prikazuje proročicu Mirjam u kolu, stoji
natpis u kome se ne pominju muzički instrumenti. Njihova imena
srećemo u Drugoj knjizi Mojsijevoj (15, 20): J Marija proroči- ca, sestra
Aronova, uze bubanj u ruku svoju; a za njome izidoše sve iene s bubnjima i
sviralama.
I druge minijature iz ovih psaltira ilustrovane su muzičkim in-
strumentima: Davidova molitva koja je prikazana u prirodi (David je
ispred jednog drveta, a u pozadini je balustrada i gradevina), Ob-
navljanje hrama izvedeno u prisustvu Davida sa lautom koji gleda ljude
kako zidaju hram, zatim Lepa smrt pravednika sa muzičarima Davidom
i Solomonom (prikazani su sa obe strane scene u kojoj nad mrtvacem
lebdi andeo i uzima mu dušu koja izlazi iz usta).
Samo se tematika nekih minijatura sreće i u srednjovekovnom
živopisu srpskih vladara. To su Hristos pred Sinedrionom koji
84 Псалам 150, 3. и 4 (Ђура Даничић, Свето писмо Старога завјета,
Београд 1896, 530).
43
odgovara Ruganju Hristu, a zatim ilustracija 150. psalma sa kolom i
sviračicama kojih ima i u ikonopisu (u Lesnovu iz 1349. prikazan je
car David kako svira na psalterionu; devojka sa nimbom takođe je
sviračica). Izbor muzičkih instrumenata je raznovrstan: bubanj i
psalterion, a vrlo često i lauta; na minijaturama su brojni duvački
instrumenti, a na ikonopisu ima i gudača. Jedino se na fresci u Lesnovu
u natpisu pominju muzički instrumenti, i to timpan i psaltir.
Ilustracije iz Davidovog života nalaze se i na minijaturama Andrije
Raičevića, a i u prvim štampanim knjigama. U Psaltiru Gavrila
Trojičanina predstavljen je David sa gudačkim instrumentom, a u
rukopisu Kozma Indikoplov predstavljena su dva Davi- dova lika sa
lirom i scene iz njegovog života.
U Psaltiru s posledovanjem iz štamparije Jerolima Zagurovića iz
1569. i Psaltiru s posledovanjem i časlovcem iz štamparije Bar- tola
Ginamija iz 1638. (oba su štampana u Veneciji) prikazan je David u
zaglavlju sa muzičkim instrumentom kao dekoracijom u donjem
desnom uglu.
Veliki broj predstava muzičkih instrumenata na scenama iz
Davidovog života, objašnjava se ličnošću Davida muzičara koji zna
„dobro udarati u gusle“, te je isterivao zlog duha iz Saula. 85 Posle
pobede nad Filistejcima, narod je dočekivao Davida i Saula bubnjevima,
guslama, pesmama i igrama; 86 u slavu Boga David i Izrailjci svirali su u
gusle, psaltire, bubnjeve, svirale, kimvale, trube i rogove, veseleći se
uz ove instrumente. 87
U Srpskoj Aleksandridi, srpskom prevodu Pseudo-Kalisteno- vog
romana o Aleksandru Velikom, ukrašenom minijaturama, in-
strumentalisti, odnosno praskavnici i glumci, prikazani su na mi-
nijaturi Aleksandrove gozbe. U bugarskom prepisu Aleksandride,
takođe iz XIV veka, govori se o veselju u šatoru Aleksandra Ma-
kedonskog, pri čemu se pominju trube, zurne i orgulje. 88
Pored apokrifne priče o Bogorodičinom vaznesenju u ikono-
85 Прва књига Самуилова. 16. 14 i 16-18, 23.

86 Прва књига Самуилова, 18, 6.
87 Друга књига Самуилова, 6, 5 i 15; Прва књига дневника, 13, 8; 15,
16 и 19-21; 28; 25, 1; Друга књига дневника, 5, 13; 9, 11; 15, 14; 29,25; Књига
Немијина, 12, 27; Књига о Јову, 21, 12; Књига пророка Исаије, 5, 12.
88 Бонкз Ангелов, „Из историлта на бглгарската музикална култу-
ра“, Известии на Института за музика. Софил 1965, XI, 221-232.
44
grafskom rešenju scene Bogorodičinog uspenja, živopisac se kori- stio
stihirom Jovana Damaskina iz službe na Uspenje Bogorodid- no, 89 po
tekstu njegovog drugog kanona: u sredini Jovan Dama- skin, a levo od
njega grupa devojaka sa proročicom Mirjam; iza proroka su apostoli, a
ispred je prazan Bogorodičin grob. 90 91 Da li se na ovu ilustraciju može
primeniti komentar iz Druge knjige Mojsijeve (15,20) po kome je ona
prikazana sa bubnjem, ili red prve stihire Damaskinovog kanona koji
ukazuje da devojke sa Mirjamom pevaju? Ni jedan ni drugi tekst ne
pominju sve prikazane instrumente.
Kod svih ostalih ikonografskih tema sadržaj daje povod pri-
kazivanju naslikanih muzičkih instrumenata, ukoliko figure sa in-
strumentima nisu dekorativne. To je slučaj sa raskalašnim živo- tom
Kainovih potomaka inspirisanom apokrifima. Jedan među njima, po
imenu Lameh, imao je sina Juvala od koga se „narodi- še gudad i
svirad“, čije je instrumente dočarala umetnikova ma- šta. Hristov put na
Golgotu shvaćen je kao nastavak scene Ruga- nja Hristu (Hristos je među
vojnicima muzičarima), kao i Judino izdajstvo, takođe prikazano na već
ustaljen način Ruganja Hristu. Veselje posle izlečenja verovatno je dalo
povod slikarima da živo- pišu muzičare u kompoziciji Arhandeo Mihailo
leči gubavce, dok sadržaj scena Svadbe u Kani i Ptra bludnog sina ukazuju
na potrebu prikazivanja muzičara. Većina predstava Svadbe u Kani u
srednjovekovnom živopisu nema muzičkih instrumenata, mada su
oni, sudeći po tekstu Svetog pisma, bili neophodni u scenama ovakve
sadržine. Sto se tiče druge scene, Pira bludnog sina, u je- vanđelju se jasno
spominje veselje po povratku sina koji je pošao pogrešnim putem: A
njegov stariji bijaše u polju, i dolazeći kad se približi kući ču pjevanje i
podvikivanje?*
Scena u Lesnovu iz čuda svetog Arhandela Mihaila, sa prikazom
muzičkog instrumenta, doslovno ilustruje tekst iz života ovog
svetitelja. Poneke terne iz žitija vezane su za ikonopis, kao sveti
Georgije na konju koji probada aždaju i spasava carevu ćerku:
89 Драга Панић, Богородица Љсвишка. Београд 1960, 14.

90 Цветан Грозданов. „Прилози проучавању Свете Софије
Охридске у XIV веку“, Зборник за ликовне уметности, 5, Нови Сад, 1969, 42 и
43.
91 Јеванђеље по Луки, 15, 22-25.
45
na zidovima grada su i muzičari koji sviraju da uveličaju veselje,
zapravo gradski duvači koji su svirkom sa gradskih zidina sveča- no
dočekivali vladare, velikodostojnike i druge istaknute licnosti. Sa
muzičkim instrumentom prikazano je i žitije svetitelja Luke na ikoni sa
brojnim scenama iz njegovog života, medu kojima je i epizoda u kojoj
razdaje sirotinji imanje.
Vizantijski umetnički krug

Prilikom proučavanja muzičkih instrumenata u umetnosti vi-
zantijskog umetničkog kruga neophodno je konsultovati literaturu sa
podruqa muzikologije, istorije umetnosti, istorije, književ- nosti,
etnologije i etnomuzikologije da bi se, poput mozaika, upotpunio još
uvek nedovoljno istražen srednjovekovni prikaz muzičkih
instrumenata vizantijskog doba.
Predstavljajući istočnoevropsku koncepciju srednjovekovne
umetnosti, majstori umetničkih spomenika radenih za srpske vladare
stvarali su na vizantijskoj tradiciji, te su i oni imali uticaja na širenje ove
umetnosti na teritoriji nastanjenoj pravoslavnim ži- vljem, odnosno na
produžetak njenog života do XVIII veka. Isto- vremeno su pokazali
razlike, ali i srodnosti sa zapadnoevropskom umetnošću srednjeg veka.
U skladu s kanonima katoličke, odnosno pravoslavne crkve, birane
su i terne ilustrovane muzičkim instrumentima. U rimoka- toličkoj
Zapadnoj Evropi su, među ostalim, često predstavljani Igra mrtvih,
Krunisanje Bogorodice, Sacra conversatione, Oboia- vanje agneca..."
Međutim, kompozicije sa muzičkim instrumentima - scene Hristovog
rodenja i Strašnog suda, kao i ilustracije psaltira, zatim ornamentika
rukopisa i plastična dekoracija portala i prozora - imale su pandane u
istočnoevropskoj umetnosti.
Na vizantijskom podruqu do početka XIII veka instrumenata je
bilo na kompozicijama sa mitskim bićima i likovima iz hri- 92 šćanstva,
zatirn na scenama iz pastirskog života, a javljali su se i kao atributi u
92 Jedna zanimljiva pojedinost u ilustraciji Hristovog rodenja: na umetnič-
kim spomenicima Zapadne Evrope prikazani su katkad i andeli muzičari

kojih nema u srednjovekovnoj umetnosti Srbije, ali postoje u vizantijskom
umetnič- kom regionu.
46
rukama izvesnih ličnosti i kentaura, 93 takođe u homilijama, 94 95 na
scenama Hristovog rodenja i Strašnog sudawl i mnogim drugim.
Srednjovekovni umernici koji su radili u Srbiji, zadržali su neke
teme koje su se i ranije češće prikazivale, na primer David i muzičari,
David sa muzičkim instrumentom, Hristovo rodenje i Strašni sud, ali
pretežno prikazuju druge teme, tipične za njihovo doba: Ruganje Hristu,
Damaskinovu bitnnu na Uspenje, 150. psalam i druge. Ove se teme, kao
uostalom i muzički instrumenti koji iiustruju njihov sadržaj, mogu
pratiti od XII i XIV veka paralelno u različitim zemljama čija je likovna
umetnost pod vizantijskim uticajem. 96 Podrazumeva se da svaka od
njih ima i svoje specifičnosti u negovanju određene tematike i izboru
instrumentarijuma.
Scene iz Davidovog života i Starog zaveta, Ruganje Hristu, Strašni
sud i Hristovo rodenje pojavljuju se sa muzičkim instrumentima i u
bugarskom srednjovekovnom monumentalnom i minijaturnom
slikarstvu. 97 Te dve scene nastavljaju svoj život upo-
93 Izbor literature sa objavljenim muzičkim instrumentima kao

atributi- ma raznih likova i kentaura: Suzy Dufrenne, L’illustration des psautiers
grecs du moyen age, I, Paris 1966, tab. 13, 17; Louis Brehier, La sculture et les arts mi-
neurs byzantins, Paris 1936, tab. XXXVI.
94 Homilije raznih autora takođe su bogate muzičkim instrumentima:
Paul Buberl, Die Miniaturenhandschriften der Nationalbibliothek in Athen, Wien 1917,
tab. IV ill. 9; Henri Omonr, Miniatures des plus anciens manuscrits grecs, Paris 1929,
tab. CXV1I, CXVII1.
, H - Hristovo rođenje prikazivano je u raznim tehnikama umerničkog
izra- žavanja, na ikonama, minijaturama i drugim spomenicima: Ikone sa

Balkana, Beograd-Sofija 1970, tab). 23; Виктор Никитич Лазарев, Историв
визан- TnflcKoft живопнси, Москва 1947, табл. 153.
1°з j\)a velikom teritorijalnom prostranstvu od Italije do azijskog
područ- ja (Виктор Никитич Лазарев, Историв византиАскоЛ живописи, Москва
1947, табл. 240; Paul Underwood, The Kahriye Djami, 1, 2, New York 1966, str.
172; John Beckwith, Early Christian and Byzantine Art, London 1970, ill. 278) na
mnogim ikonama koje se čuvaju u muzejima širom sveta itd.
97 Scene iz Davidovog života i Starog zaveta uopšte nalaze se poglavito
u Tomićevom psaltiru (Марта Влчеславовна 1Депкина, Болгарскал миниату-

ра XIV века. Москва 1963, табл. Ill, XIV, XVIII, XXV, XL, XL1V), ali i u ži-
vopisu (Dora Panajotova, Die bulgarische Monumentalmalerei im 14. jahrhundert,
Sofia 1966, primer Hreljove kule na tabli bez broja).
47
redo na grčkom 98 i rumunskom 99 tlu od XV veka, a raznovrsnu
tematiku ilustrovanu muzičkim instrumentima pokazuje i ruska
umetnost, ali ne ona iz ranog doba živopisa kijevske Svete Sofije i
plastične dekoracije Pokrova Bogorodice u Nerli, već kasnija, koja se
razvila posle gašenja vodećih centara umetnosti srednjeg veka u Srbiji,
kada je tinjala umetnost turskog perioda. Daleko od Grčke, Srbije,
Makedonije, Bugarske i Rumunije. Muzički instrumenti na likovnim
predstavama ruske umetnosti zadržali su se na starim temama
Hristovog rođenja, Strašnog suda, starozavetnih događaja, pa i Ruganja
Hristu, ali su prikazani i na scenama na kojima ih ranije ili nije bilo ili
su se retko slikali i vajali (vezanim za arhanđela Mi- haila i arhiđakona
Stefana i druge). 100
Scene Ruganja Hristu nalaze se na živopisu (Andre Grabar, La peinture re-

ligieuse en Bulgarie, Paris 1928, 266, ill. 37; Dora Panajotova, nav. delo, 138 i na
fresci u Ivanovo, na tabli bez broja, itd.).
Isti je slučaj sa Strašnim sudom i Hristovim rodenjem čije predsrave vidimo
u navedenoj literaruri A. Grabara i D. Panajotove, 175.
i«5 Pored Ruganja Hristu (Gabriel Millet, Monuments de l'Athos, I, Les pe-
intures, Paris 1927, tab. 126, si. 4; tab. 200, si. 2; tab. 226, si. 1) i Strašnog suda (iz
navedenog dela G. Mijea, tabl. 149) na teritoriji današnje Grčke ostao je
znatan broj primera Hristovog rodenja (iz navedenog dela G. Mijea, tabl. 82, si.
2; tabl. 119, si. 2; tabl. 198, si. 1; tabl. 222, si. 2; tabl. 250, si. 1) i Preno- sa kovčega
zaveta (isto delo, tabl. 263, si. 2), kao i drugih scena sa muzičkim
instrumentima koji ilustruju njihov sađržaj, kao što su 150. psalam, ilustracije
romana o Aleksandru Velikom, parabola o bogatašu i siromahu i parabola o
bludnom sinu (Fivos Anoyanakis, Greek Popular Musical Instruments, Athens 1979.
Ove kompozicije mogu se videti na si. br. 2 na str. 18; si. 39, na str. 124 i 125;
si. 40 na str. 126; si. na str. 22 i 23; si. br. 7 na str. 24; si. 38 na str. 123; si. 12
na str. 37).
99 U rumunskom živopisu takođe se neguje pretežno tematika Ruganja
Hristu (Paul Henry, Les eglises de la Moldavie du itord des origines a la fin du XVI siecle,
Paris 1930, tab. XI, XVII, XXIII i Teodora Voinesco, Razvan The- odoresco,
Le monastere de Dragomirna, Bucareste, 1967, ill. 24 i na drugim freskama, osobito
XVI i XVII veka), ali i Strašnog suda (u navedenom delu P. Henrija, tabl. XLV
i LVI i u studiji P. Comaresco, Voronet, Bucuresti 1967, si. 11, 28, kao i na
kasnijim spomenicima), Hristovog rodenja i drugih sadržaja. Muzičkih
instrumenata ima i na predmetima primenjene umetnosti.
100 Pored starozavetnih scena (iz zbirke Lihačeva, br. 208, 804, 839, 851
i druge) navodimo jedno Ruganje Hristu (Истории русского искусства, Τ. 11, 260)
i scene Hristovog rodenja (Историл русского искусствп, Τ. Ill, Москва 1955, tabl. XI
i si. 103 i 141 iz zbirke I.ihačeva), a osobito kompozicije sa mu- zičkim
instrumentima čiji se sadržaj odnosi na arhandela Mihaila i arhidakona
Stefana (Philipp Schweinfurth, Russische Ikonen, Bern 1956, tab. IV i minija-
tura br. 813 iz zbirke Lihačeva).
SO
Pravoslavnom okruženju pripada i jermenska umetnost. Ona u
minijaturnom slikarstvu, kako u odnosu na izbor scena, tako i u
pogledu predstavljenih muzičkih instrumenata, poštuje vizantijsku
tradiciju, ali istovemeno i uvodi nove teme ilustrovane muzič- kim
instrumentima: često prisutne u slikarstvu vizantijskog pod- ručja,
kompozicije Hristovo rodenje i Strašni sud donose ustaljene instrumente
(na prvoj je pastir sa sviralom, a na drugoj andeo duva u businu), a
scene Vaskrs mrtvib, bez sumnje u kontekstu Strašnog suda, sa dve S-
trube u rukama andela i Deizis, sa dva dekorativna roga iz kojih izlazi
snaga zvuka, nisu uobičajene ni u is- točnoevropskom pravoslavnom
slikarstvu.108
Uticaji vizantijskog i postvizantijskog slikarstva

ilustrovanog muzičkim instrumentima na muzički
instrumentarijum sačuvan na spomenicima rađenim za
srpske srednjovekovne vladare
Monumentalna i svečana, i verna tradiciji, vizantijska je umetnost
prenosila misli teologa i komentarisala izgovorenu i pe- vanu reč
crkvenih službi. Slikari su bojama koje su pojačavale nadrealnost, na
zlatnom ili plavom fonu, bez realne perspektive, prikazivali predmete
lišene težine i ljudske figure preuzete iz antike, otmenih stavova i
odmerenih gestova.
Obuhvatajući prostore Azije i Evrope, vizantijska umetnost
odlikovala se od IV do VI veka helenističkim iluzionizmom i eks-
presivnim portretima kao na mozaicima u Svetom Đorđu u Solu- nu i
crkvi San Vitale u Raveni. Neoklasicizam je bio osnova slikarstva
makedonske dinastije. Klasični stil srednjeg veka, spiritu- alni stil
Komnena, izduženih i vitkih figura, oličen je u spomenicima XII veka,
u carigradskoj Svetoj Sofiji, Nerezima, Đurđevim stupovima, Bačkovu,
Palatinskoj kapeli u Palermu, venecijanskoj katedrali San Marko, u
Torčelu... Počasno mesto uz te spomenike 101 102
108 Podatke o muzičkim instrumentima na jermenskim minijaturama
objavi- la je Emma Petrosian, „Teatrical and Musical Features of Armenian

Manuscripts in the Walters Art Gallery", Baltimore Ridim/Newsletter, Vol. 19,
N° 2, 39^53.
Hristovo rodenje i Deizis je u Jevandelju sveštenika T’orosa 1262. godine
iluminirao T’oros Roslin, Strašni sud je islikan u Jevandelju iz 1455, a Uskrsrm-
će mrtvih sveštenika Takoba od Peligrata nepoznati iluminator 1678. godine.
102
pripada srpskim manastirima iz XIII veka - Mileševi, Morači i
Sopoćanima. U Mileševi, Sopoćanima i Morači to je monumenta- lan
stil.
Od poslednjih godina XIII do polovine XV veka trajao je kla-
sicistički, plastični stil Paleologa, izrazito narativan, sa velikim brojem
slika manjeg formata, helenističkim žanr-detaljima i kompozicionim
rešenjima, zastupljen u nizu spomenika, od Kahri dža- mije u Carigradu
i Svetili apostola u Solunu, do crkava i manastira na Atosu, u Mistri,
Srbiji i Makedoniji. Grčki majstori Mihai- lo i Eutihije živopisali su
Kraljevu crkvu u Studenici početkom XIV veka, a potom se redaju
freske u manastiru Sveti Nikita, Sta- ro Nagoričino, u Gračanici,
Dečanima, Lesnovu, Markovom manastiru, Mateiču, Pećkoj patrijaršiji.
Moravska škola vezuje se za slikarstvo Mistre.
Postvizantijski stil, koji je trajao i posle propasti vizantijske države,
obeležio je istočnoevropsku pravoslavnu umetnost, ali i umetnost
mnogih azijskih zemalja. U periodu od 1450. oplođen
zapadnoevropskim srednjovekovnim i renesansnim uticajima, razvijao
se u XV veku na teritoriji Krita i Kipra, na Balkanu (Ka- storija, Ohrid,
Poganovo, Novo Hopovo, Piva; ohridski Konstantin i Jelena,
Dragalevski manastir, Boboševo...). Sledeće stoleće karakterišu slikar
Teofan i „kritska škola“, kao i ova ista škola u Meteorima, zatim Zorzis
u manastiru Dionisiu, slikari katolikona u Dohijariu, takođe na ostrvu
Janjina, a pored njih Đorđe i Fran- gos Kondaris, Frangos Katelanos...
Obuhvaćeno je i podruqe ju- žnog Balkana, grčkih ostrva, Male Azije. 103
103 Literatura (izbor): Gabriel Millet: Monuments byzantin de Mistra, Paris
1910; isti, Recherches sur I’iconographie de I’Evangile au XTVe, XVe et XVIe siecles d’apres les
monuments de Mistra, de la Macedonie et du Mont Athos, Paris 1916,- isti, Monuments de
l’Atbos, I. Les peintures, Paris 1927;
Louis Brehier, La sculpture et les arts mineurs byzantins, Paris 1936; Вик- тор
Никитич Лазарев, Истории внзантићскоћ живописи. Москва 1948;
Kurt Weitzmann, Greek Mythology in Byzantine Art, Princeton 1951;
David Talbot Rice, Art byzantin, Paris-Bruxelles 1959; Suzy Dufrenne, L’
illustration des psautiers grecs du moyen dge, Paris 1966; Paul Underwood, Kahriye Djami.
1, 2, New York 1966; John Beckwith, Early Christian and Byzantine Art, London
1970; Tilman Seebass, Musikdarstellung und Psalteril- lustration, Bern 1973; Fivos
Anoyanakis, Greek Popular Musical Instruments, Athens 1979;
Joachim Braun, „Musical instruments in Byzantine illuminated
manuscripts", Early Music, July 1980, 312-327; Byzantine and Post-Byzantine Art,
Athens 1985; Angheliki Stavropoulou-Makri, Les peintures murales de Peglise de la
Transfiguration a Veltsista (1568) en Epire, et I’atelier des peintres Konda- ris, loannina 1989;
50
Pored uticaja Carigrada i lokalne tradicije, na kritske freske XIV i
XV veka, delom je i umetnost Italije ostavila traga na pre- poznatljive
uticaje na izvesnim predmetima i odeći, dok su muzič- ki instrumenti
najčešće ostajali u vizantijskoj tradiciji. 104
Prilikom razmatranja muzičkih instrumenata na vizantijskim

likovnim spomenicima polazimo od činjenice da su oni element
umetničkog dela, te da nisu morali da na svim scenama budu verno
prikazani. To je razlog što smo prinuđeni da se zadovoljimo njihovom
pripadnošću odredenim porodicama instrumenata, ne insistirajući na
detaljima. Cineći sponu sa antičkim svetom, sa Is- tokom i Zapadom,
odnosno sa Azijom i Evropom, vizantijski umetnici su prevashodno
negovali hrišćanske terne, ali i odsjaje antičke umetnosti u kojima su,
takođe, i muzički instrumenti imali svoje mesto.
U slikarstvu Domicilnih katakombi (III vek) otkrivamo Hri- sta
Orfeja sa panovom sviralom, na reljefu sa Teodosijevog obeliska u
Carigradu (IV vek) muzičku scenu kojoj prisustvuju Teodo- sije i
njegovi dvorani, na plaketi od slonovače u Raveni prikazani su Apolon
i Dafne sa vrstom psalteriona, na podnom mozaiku u carigradskoj
Velikoj palati pastirske scene sa lautom, 105 pored hramova boginje
Atene i Apolona, naime Apolonovog hrama u Delfima i Apolonovog
hrama sa zlatnim statuama, prikazani Ro-
Miltiadis-Miltos Garidis, La peinture murale orthodoxe (1450-1600), Athenes

1989; Museum Exhibits. Museu?n of Ancient, Byzantine and PostByzantine Musical
Instruments, 1997.
104 Miltiadis-Miltos Garidis, La peinture murale orthodoxe (1450-1600),
Athenes 1989, 37.

105 Pastirske scene su pokatkad prikazane sa muzičkim instrumentima:
John Beckwith, Early Christian and Byzantine Art, London 1970, il. 142; Andre
Grabar, L’age d’or de Justinien de la mort de Theodose a I’ islam, Paris 1966, il. 212.
S3
đenje Zevsa, Rea, Orfej, Svadbena scena i Naumahija. 106 107 108
Vizantij- ski majstori odmah su nastupili sa velikim brojem
insmimenata koji su mogli s jedne strane da budu pod neposrednim
antičkim uticajem, a s druge upliv sa Orijenta.
Na scenama antičke tematike i drugim svetovnim temama islikali
su orgulje, daulos, salpinks, zvečke, vrste kastanjeta, krotala, tasove,
bubnjeve i bubnjiće, gudačke instrumente, harfa/psalterione, harfe,
lire, busine i poprečne flaute. Pojedini instrumenti, iz iste porodice,
predstavljeni su više puta. Među njima su zvečke, kastanjete, tasovi,
bubnjići, gudački instrumenti, harfa/psalterioni, busine i poprečne
flaute. Razlozi mogu da budu vi- šestruki - povezanost određenih
instrumenata za kult izvesnih bogova i mitoloških bića, eventualni
lokalni uticaji, kopiranje po- stojećih uzora... a pretežno su na
minijaturama scene vezane za Davida, Mirjaminu igru i Asafa.
U isto vreme neguju se i hrišćanske teme ilustrovane muzič- kim
instrumentima koje su ubrzo potisnule antičke, i to pre svega one koje
se odnose na cara Davida i psalme, 109 zatim za Gr- gura Niskog, legende
1, 2 Hram Atene (Codex Taphou 5, fol. 100 r, Biblioteka Grčke patrijarši- je
u Jerusalimu), Apolonov hram u Delfima (Codex Taphou 5, fol. 101 v, Biblioteka

Grčke patrijaršije u Jerusalimu), Apolonov hram sa zlatnim statuama (Codex Taphou
5, fol. 102 r, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu), Rode- nje Zevsa (Codex
Taphou 5, fol. 310 v, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu; Cod. Taphou
14, fol. 310 v. i Cod. 6, fol. 163 r, Pantelejmon, Atos), Rea (Cod. 6, fol. 163 r,
Pantelejmon, Atos), Orfej (Cod. gr. 1947, fol. 149 v, Vati- kan; Cod. 6 fol. 165
r, Pantelejmon, Atos); Cod. Coislin 239, fol. 122 v, Pariz, Nacionalna
biblioteka; mozaik), Svadbena scena (Cod. gr. 479, fol. 12 v, Vene- cija,
Marcijana), Svadbena scena (Cod. gr. 479, fol. 12 v, Venecija, Marcijana),
hlaumahija (Cod. gr. 479, fol. 23 r, Venecija, Marcijana).
107 Za ilustracije iz Davidovog života navodimo literaturu: David
Talbot Rice, Art Byzantin, Paris-Bruxelles 1959, ill. 72, 73; Виктор Никитич
ЈТаза- рев. Истории впзантнАскои живопнси. I, Москва 1947, табл. IX; Suzv Du-
frenne, L’illustration des psautiers grecs du moyen age, I, Paris 1966, tab. 47; Jean
Lassus, L’illustration byzantme du livre des rois, Paris 1973, tab. XXV, ill. 85; Louis
Brehier, La sculpture et les arts mineurs byzantins, Paris 1936, tab. XXXVIII.
Starozavetne scene sa muzičkim instrumentima prikazane su u
izdanjima istoričara umetnosti: Henri Omont, Miniatures des plus anciens
manuscrits grecs, Paris 1929, tab. XLV, LV; Виктор Никитич Лазарев, Историл
визан-
THiicKoii живописп, 1, Москва 1947, табл. IV; Константинополгскии се- ралвскии
кодекс восмикнижив, 1. Мкзнхен 1907, табл. XXXV и XLVI.
52
pripisane Jovanu Damaskinu, za Knjigu o Jovu... 110 Na srebrnoj ploči iz
610-629. godine uočavamo, na reljefu Davidove ženidbe, dva šalmajista
koji sa leve i desne strane uokviruju kompoziciju, što kasnije na Ruganja
Hristu čine heraldi, koji sviraju, takode, u duvačke instrumente
(rogove, busine ili S-trube). U izvesnim rukopisima, kao u Homilijama
Grgura Niskog (1066—1081), 111 112 u samom tekstu pominje se izvodenje
muzike: Sada pastiri sviraju na svojim siringama pastoralne melodije.
Njihova muzika teče kroz drveće i kamenje, i dalje ih nose ve- trovid16 U ovom
ciratu pominju se siringe, dakle panove svirale, a minijatura je
ilustrovana, pored siringe, i sviračem u poprečnu flautu. Takve
nedoslednosti između teksta i rnuzike pratićemo u sveukupnom
kasnijem razvoju vizantijskih muzičkih instrumenata. Značaj koji je
pridavan muzici u ranom periodu razvoja mu- zičkih instrumenata,
naime u XI veku, uočava se i u prikazima dve statue - jedna, sa kopljem
i štitom, a druga sa fidulom i gudalom, simbolišu jedinstvo snage i
umetnosti. 113
Truba smrti već je predstavljena na minijaturama XI veka u rukama
brata kralja Joasafa 114 - u poznijem slikarstvu sviraće je anđeli na
prikazima Strašnog suda. Proslava Jovovih sinova i kćeri u domu
najstarijeg sina (Jov 1:13), 115 sa orguljama i igra- čima, protumačena je
110 David kao litnrgičar (Rom. Graec. 752, fol. 5 r i 7 v), Psaltir i ode: 137. psalatn
(Codex Taphou 53, fol. 189 r, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusali- mu),
150. psalam (Codex Taphou 53, fol. 203 r, Biblioteka Grčke patrijaršije u
Jerusalimu), Homilije Grigorija Nazijanskog: bukolička scena (Codex Taphou 14, fol. 33
v, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu), Varlaam i Joasaf: Kra- Ijev brat sa
trubom smrti (Codex Hagios Stavros 42, fol. 33 r, Biblioteka Grč- ke patrijaršije
u Jerusalimu), Varlaam i joasaf: Kraljev sin joasaf, svira na lauti (Codex Hagios Stavros
42, fol. 164 v, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu), Knjiga o jovu: prikaz
stada (Grčki kodeks 3, fol. 8 r, Biblioteka manasrira Svete Kararine na
Sinaju), Knjiga o jovu: proslava jovovih sinova i kćeri u domu najstarijeg sina (Grčki kodeks
3, fol. 17 v, Biblioteka manastira Svete Ka- tarine na Sinaju).
111 Codex Taphou 14, fol. 33 v, Biblioteka Grčke patrijaršije u
Jerusalimu.
112 Joachim Braun, „Musical instruments in Byzantine illuminated
manuscripts", Early Music, July 1980, 315.

1, 7 Joachim Braun, nav. delo, 316.
114 Codex Hagios Stavros 42, folio 33 r.
115 Grčki kodeks 3, fol. 17 v, Biblioteka manastira Svete Katarine na
Sinaju.
53
kao vrsta kućnog ansambla, igračka ili po- zorišna scena. 116
Kasniju širu primenu imaće samo scene sa Mirjamom i Davi- dom.
lgra Mirjame sa krotalama prikazana je u drugoj polovini IX veka, 117 a iz
1274. godine su dve minijature sa Pesmom i igrom Mirjame: 118 na svakoj
su po četiri ženske figure - na prvoj dve sviračice udaraju u tasove, a
treća u bubanj, dok dve centralne igraju, a na drugoj su sve figure u
ekstatičkoj igri, sa vrstom zveč- ke (tupimom, nalik na kost, koji nije
postojao u ranijim kultura- ma, a danas se upotrebljava u Africi i Indiji)
i tasovima. 119 Pret- postavlja se da se apolinijski i dionizijski principi
sagledavaju u suprotstavljanju mirnih i pokretnih, igračkih figura. 120
Nema ve- će razlike ni u predstavi igre jevrejske devojke. 121
Među ranim vizantijskim minijaturama čija se tematika zadr- žala
i u vekovima koji su sledili, neka bude pomenuta ona sa carom
Davidom okruženim muzičarima. 122 U XI veku su prikazani, pored
drugih, i kompozicija David kao liturgičar, zatim 137. i 150. psalam. Nije
bio običaj u vizantijskoj umetnosti, da se 150. psalam ilustruje, kao na
minijaturi iz XI veka, predstavom cara Davida pored stada ovaca. 123
Uostalom, to nije jedini slučaj - cesto su i scene drugih sadržina
kompoziciono različite u kasnijem slikarstvu.
Instrumenti XI veka koji su ilustrovali hrišćanski sadržaj od-
govarali su onima sa minijatura s antičkom tematikom - to su bili
zvečke, tasovi, gudački instrumenti, psalterioni, busine i po- prečne
flaute, samo što se njihov broj povećao, što se uočilo za- hvaljujući
lautama, harfama, dvostrukim sviralama, panovim sviralama i
portativ orguljama.
Viđenje kosmosa (istorija sveta) po Kozmi Indikoplovu ilumi-
116 Joachim Braun, nat/, delo, str. 323.

117 Atos, Pantokrator 61.
118 Grčki kodeks 61, fol. 235 v, Biblioteka manastira Svete Kararine na
Si-
naju.
119 Ova karakteristična instrumentalna grupa može se videti u Vatikan-
skom kodeksu 747, fol. 90 v iz XI veka, kao i u Vatikanskom kodeksu 746,

fol. 194 v iz XII veka citirano prema: Joachim Braun, ηαυ. delo, str. 324.
120 Joachim Braun, nat/, delo, 324.
121 Paris, graec.139, fol. 5 v. iz X veka.
122 Rom. graec. 699 i Rom. graec. 752, fol. 5 r. i 7 v.
123 Codex Taphou 53, fol. 203 r, Biblioteka Grčke patrijaršije u
Jerusalimu.
54
nirana je u XI-XII veku: četiri anđela koji duvaju u tipične vizantijske
kratke rogove simbolišu strane sveta ili četiri vetra, možda i „harmoniju
sveta“ ili stvaranje muzike. 124 Kozma Indikoplov (1649) sa minijaturama
srpskog slikara Andrije Raičevića, nastao zahvaljujući naručiocu
Mojseju, igumanu Trojice Pljevaljske i ukrašen na scenama iz
Davidovog života drugim instrumentom, lirom, odaje helenističke
uticaje. 125
Muzički instrumenti na spomenicima do XII veka ukazuju na
izvestan oproštaj sa antičkom tradicijom - i u odnosu na tematiku koju
ilustruju, i u pogledu prikazanih vrsta. Napuštane su profane scene u
korist crkvenih, nestajali su rogovi izuzetno velikih dimenzija, ogromna
gudala kojima se sviralo na instrumentima malog korpusa i
harfa/psalterioni, dok su se s vremenom ređe prikazivali rog
životinjskog porekla, kastanjete i krotala. Međutim, svoje postojanje su
potvrdili laute, busine, rogovi, gudački instrumenti raznih oblika.
Dvanaesti, trinaesti i četrnaestii vek u istoriji muzičkih instru-
menata na vizantijskim likovnim spomenicima ukazuju na svojevrsno
apsolviranje do tada korišćenih terna i na novu tematiku, a s druge
strane na češće prisustvo kompozicija koje će se redovno ponavljati.
Osim scena koje su već bile iluminirane muzičkim instrumentima
(Pesme i igre Mirjam, Knjige o ]ovu...) prikazana su i doga- đanja koja se
odnose na Isusa Navina. Prihvaćena tematika koja će se negovati i u
postvizantijskoj umetnosti, svedena je na često ponavljane scene
Hristovog rođenja, Strašnog suda i Ruganja Hri- stu, a kasnije još nekih
tema iz ciklusa Hristovog stradanja (Ko- njanici sa Pilatom) i onih u vezi
sa carem Davidom i Apokalip- som. Izvesnu raznolikost unele su
ilustracije Psaltira, odnosno scene koje se odnose na cara Davida i
psalme, zatim kompozicije koje se odnose na Arhandela Mihaila, Roman
Aleksandra Velikog,
124 Grčki kodeks 1186, fol. 66 v. iz XII veka, Biblioteka manasrira Svete
Katarine na Sinaju (po: Joachim Braun, nav. delo, 324-325).

125 Ватрослав Јагић, „Козма Индикоплов no српском рукопису из
1649. године“, Споменик Српске Краљевске академије, XL1V, у Београду 1922, 9-

16; Сретен Петковић, Манастир Света Тројица код Пљеваља, Београд 1974, 90-94.
55
Kovčeg zaveta, Parabolu o Lazaru, Svadbu u Kani i Parabolu o bludnom sinu,
na Apokalipsn i Izdajstvo Judino.
Ukazujemo, u periodu od XII do XIV veka, na prikaze rogova na
sceni Strašnog suda u Torčelu (XII vek), srodnih hilandarskim rogovima
(oko 1303) i na scenu Hristovog rodenja u Kurbi- novu (1191) sa
poprečnom flautom (?). Pastir flautista češći je u drugoj polovini XII
veka.
Instrumenti na kompoziciji Ruganje Hristn u ohridskoj Bogo- rodici
Perivlepti (1295) - dugi rog koji se po obliku približava businama, duga
busina, bubanj nalik na tapan i tasovi, jesu svojevrsni obrasci koji će se
kasnije živopisati u crkvama i manastirima srpskih vladara. Može im se
pridružiti i mali instrument nalik na sviralu ili obou iz Svetog Nikole u
Markovoj Varoši kod Prilepa (1298-1299) - instrumenti ovih porodica u
vizantijskom kulturnom krugu često se ne mogu sa sigurnošću
odrediti. Valja ukazati još na jedan ikonografski momenat u obe crkve,
i u Bogorodi- ci Perivlepti, i u Svetom Nikoli u Markovoj Varoši kod
Prilepa, kao i u drugim grčkim crkvama: heraldi ne natkriljuju
kompoziciju s leve i desne strane kao u crkvama i manastirima srpskih
vladara, već se nalaze na tim istim mestima, ali u Hristovoj visini. Dok
su na spomenicima srpskih vladara svirači u druge instrumente u masi
lica koja okružuju Hrista, u Svetom Nikoli u Markovoj varoši su u
gornjoj zoni, vise njega.
Dok se početkonr XIV veka na srpskim spomenicima živopi- šu
rogovi čija se elegancija približava businama, kao i dugi duvač- ki
instrumenti koji mogu pripadati obema porodicama, u XIV veku na
Kritu, kao i u Dečanima (1338-1347) busine su duge, bez izraženog
levka, nalik na tube.
U XV veku prisustvo muzičkih instrumenata obuhvata, pored
ikona, pre svega slikarstvo crkava na Peloponezu i Kipru. Zani- mljivi
su detalji scene Ruganja Hristu u Svetom Jovanu Lampadi- stu, Svetom
Herakleidu na Kipru (druga polovina XV veka). Bu- sinari su, kao i sva
druga lica, manji od Hrista i u masi su lica koja ga okružuju, kao i u
drugim grčkim crkvama. Cini se da su na ovoj kompoziciji detalji
pojednostavljeni, pa je smanjen i broj vrsta muzičkih instrumenata, ali
je povećan broj busina na četiri - dve sa leve i dve sa desne strane od
centralne figure Hrista, kao u kasnijem srpskom manastiru Pivi (1604-
1606).
56
Karakteristično je da se pojedini postvizantijski majstori XVI veka
pridržavaju tradicije (čak se i u odnosu na nurzičke instrumente u
grčkom slikarstvu još uvek prikazuju rogovi, upravo u doba njihovog
laganog nestajanja sa srpskih, bugarskih i rumunskih spomenika), a
drugi se, i oblikovanjem figura, i koloritom udaljavaju od nje, ali
nastavljaju da neguju uhodane ikonografske uzore. Izve- sni muzički
instrumenti koje su živopisali, pretrpeli su malo izmena, drugi su se
približili renesansnim instrumentima ili su bili pod uticajem grčkog tla,
a ponegde su čak identifikovani i renesansni i narodni uticaji. Možemo
da pratimo izrazitu srodnost instrumenata iz jedne kompozicije u
drugu istog spomenika, odnosno među- sobnu sličnost instrumenata
predstavljenih u raznim manastirima.
Na ikoni Hristovog rodenja sa anđeoskim horom, nastalim u doba
Paleologa, muzički instrument je u XV i XVI veku ostao konvencionalan
(to je šalmaj ili svirala), 126 ali su na scenama manastira Varlaama u
Meteorima iz XVI veka vidni i tradicionalni, i narodni, kao i renesansni
uzori. Neuobičajena je ikona Hristovog rodenja iz XVII-XVIII veka u
Vitlejemskoj crkvi u Jerusalimu: umesto jednog očekivanog
instrumenta u rukanta pastira, prikazana su dva instrumenta - gajde i
svirala ili šalmaj.
Medutim, to nije značilo da u crkvama i manastirima nije bilo
novih muzičkih instrumenata koji su se pojavili istovremeno sa
izmenama u kompozicijama i stilu. Scene Konjanici sa Pilatom iz crkve
Svetog Nikole Filantropina, u Janjini (pre 1540) na kojoj je trubač u S-
trubu na konju, nije bilo u slikarstvu rađenom za srpske vladare. U
torn istom manastiru nailazimo na očigledne renesansne uticaje ne
samo u prikazu S-trube već i na predstavama gudačkog instrumenta i
laute, dok su busine i psalterioni, iako masivniji od ranijih, bliži tradiciji
(na kompoziciji Hvalite Gospo- da). Ista scena, Konjanici sa Pilatom, ima
izvesne zanimljivosti u Svetom Nikoli Magaliu, Kastorija (1505), naime,
dva igrača (?) malog rasta, slična onima sa scene Ruganja Hristu, nalaze
se u gornjoj zoni, iznad Hrista, a to mesto nisu zauzimala na kompoziciji
Ruganja (jedan u jednoj ruci drži maramicu, a u drugoj rog /?/, a drugi
ima maramice u obe ruke).
I pored toga što pastir muzičar u epirskoj crkvi Preobraženja u
1, 0 U Novoj riznici Svetog Jovana Teologa na Patmosu (Manolis
Chatzida- kis, Byzantine and Post-Byzantine Art, Athens 1985, 133).
57
Veltsisti (1568) ima zapadnjački šešir, bliži je pastirima u starom
katolikonu Meteora (crkva Preobraženja), kao i u Leskoecu (1461-
1452). 127 U istoj crkvi šema kompozicije Ruganja Hristu sledi
odgovarajuću scenu iz Varlaama (XVI vek) i balkanskih spomenika
epohe Paleologa (Lesnovo i Nagoričino, ali u ovim manastirima
nedostaju žičani instrumenti koji su česti u postvizantij- skim
spomenicima). Frangos Kondaris je obogatio scenu koju su prihvatili
Krićani i slikari severozapadne Grčke: to je lice koje krije oči rukama i
dete koje svira u tamburen, dementi epohe Paleologa u manastirima
ostrva kraj Janjine, u svetogorskim manastirima Stavronikiti, Lavri,
Dionisiju. Isto se može tvrditi i za mla- dića koji udara tasove sa desne
strane kompozicije - on se može naći u manastiru Filantropina, kao i na
svetogorskim spomenicima. Pandan ove scene nalazi se u manastiru
Svetog Dimitrija. 128
Posebna grupa slikara na čijim scenama figuriraju muzički
instrumenti, pripada tradicionalnom atoskom slikarstvu sa čestim
predstavama Strašnog suda i Ruganja Hristu. Povezanost sa tradicijom
ogleda se u prikazima roga na sceni Strašnog suda u manastiru Dohijariu
koji odgovara hilandarskom rogu iz oko 1303. godine, i busine, nalik
na dečansku (1335-1350), u trpezariji manastira Lavre, kao i u relativno
dugim businama sa izraženim otvorom u Dionisiu, pa i takvih koje
odgovaraju studeničkoj iz Bogo- rodidne crkve (1568), prikazanoj na
kompoziciono srodnoj sceni u manastiru Dohijariu. Trouglaste harfe iz
manastira Dionisiu na sceni Apokalipse već su bile videne na ilustraciji
David sastavlja psaltir u Minhenskom psaltiru (1370-1390), a kasnije su i na
kompoziciono srodnoj sceni Proslavljanja Boga prikazane u bugarskom
Trojanskom manastiru (prva polovina XIX veka). Islikani instrumenti u
Stavronikiti bliži su srednjovekovnim nego renesansnim. Cini se da
pokazuje direktne uticaje na scenu Proslavljanje Boga.
Jedinstvenog je sadržaja minijatura iz 1503. godine koja predstavlja
cara Davida kako nožem delje instrument, verovatno violinu. 129 Iako sa
elementima vizantijske tradicije, iluminacije su bliske venecijanskom
stilu XV veka, ali su mogle da budu i delo kritskog majstora. 130
127 Angheliki Stavropoulou-Makri, Les peintures murales de I’eglise de la
Transfiguration a Veltsista (1568) en Epire, et Tatelier des peintres Kondaris, loannina 1989,
45-47.
128 Isto, 68-69.
129 Codex Taphou 86, fol. 195 r: Psaltir i ode, 1503.
130 Joachim Braun, nav. delo, 320.
58
Muzičari na sceni Svadbe u Kani, iz XVI i XVII veka u Moraci (1577),
Hopovu (1608), crkvi Svetog Mine u Monodendri (1619-1620) i
manastiru Preobraženja u Driovunu (1652) ne zauzimaju ista mesta na
ovoj kompoziciji: dok su u Morači i Hopovu bliži zvanicama, dotle su u
grčkim manastirima u gornjoj zoni, vise njih, kao na galeriji, i
neuobičajeno su većih dimenzija.
Posmatrajući sveukupni razvoj muzičkih instrumenata u vi-
zantijskoj i postvizantijskoj umetnosti, uočavamo da osnovna
koncepcija većine scena ostaje tradicionalna, bez većih izmena, ali su
detalji, među kojima i muzički instrumenti, bili podložni izmenama.
Tematsko obogaćenje prati se i na spomenicima vizantijskog regiona:
načinili su ga majstori srpskih vladara u Bogorodi- ci Ljeviškoj u
Prizrenu (1307-1309) sa Stihirom Jovana Damaski- na na Uspenje i žitijima
svetaca (Sveti Georgije na konju, 1644-1654; Sveti Luka sa zitijem u
manastiru Morači, a bilo ih je u bugarskom i rumunskom slikarstvu. 131
Uporedno razmatranje scena sa muzichim

instrumentima u bugarskoj i srpskoj umetnosti
Proučavanjem muzičkih instrumenata u bugarskoj srednjove-
kovnoj umetnosti i periodu turske vladavine, sagledavamo tokove
njihovog razvoja, uočavajući vrste i varijante instrumenata čije su oblike
poglavito diktirali vizantijski i orijentalni uzori, ali i rodno tlo,
zapažajući, takode, kakav je bio odnos bugarskih mu- zičkih
instrumenata prema instrumentima srednjovekovne Srbije.
Za bugarske muzičke instrumente, koji su prikazivani od prve
polovine XIV do kraja XIX veka, od posebnog su značaja dva vremenska
prostora: prvi obuhvata XIV vek, a drugi period XVII veka. Ni u jednorn
broj sačuvanih spomenika sa predsravama mu- zičkih instrumenata nije
veliki, ali zato pojedini imponuju brojem scena koje su ilustrovane
instrumentima.136
Cetrnaestom veku, „jednoj od... najplodotvornijih epoha“137 u
131 U bugarskom slikarstvu to su istorijske, zapravo ratne scene iz Mana-
sijevog letopisa (Cod. Vaticanus slav. II) iz 1345. godine, a u rumunskom

slikarstvu Legenda Svetog Đorda (manastir Arbore, 1541), Igra Salome (u crkvi
Sfintului George, Cimpulung Muščel, 1717 i dr.), Smrt pravednika (manastir
Slatina, XVIII vek).
59
bugarskoj umetnosti i književnosti, pripada živopis Hreljove
136 Literatura (izbor): Uporedi sledeće radove Bogdana Filova: Ста-
робвлгарското изкуство, Софил 1924; Лондонского еванглие на Иванв Александра и

неговите мпниатури, Софил 1928.
Les miniatures de la Chronique de Manasses ά la Bibliothčque de Vatican, Sofie 1927;
Лондонско евангелие на Иван Александра и неговите миниа- тури,
Софиа 1928; М. Ковачевв, Драгалевскжт манастирв, Софил 1940.
Uporediti sledeće radove Ivana Kačuleva: „Ггдулките в Бт>лгариа“,
Из- весстиил на Института за музика, Софил 1959, V, 131-196; Бглгарски на-
родни музикални инструменти. Rad VII kongresa Saveza folklorista Jugosla- vije,
Ohrid 1964, 319-335.
K. Кристев-В. Захариев, Старал болгарскал живописв, Софил 1961; Иван
ДуИчев, Миниаткзрнте на Манасиевата летопис, Софил 1962; А. Божков,
„Битови елементи в стенописите от Арбанашките Цћркви (XVI-XVII в)“,
Известил на Института за изобразителни изкуства, Софиа 1963, VI, 99-132; Марта
Вјачеславовна 1Депкина, Болгарскал миниатнзра XIV века. Исследование
Псалтири Томича, Москва 1963; Георги Чаврков, Бвлгарски манастири, Софив
1974; И. В. Акрабова Жандова, Икони в Со- фпискин археологическии музеи,
Софил 1965;
Uporediti sledeće radove Elene Floreve: Старата цврква на Драгалев- скил
манастир, Софил 1968; Цгрквата Пророк Илпл в Бобошево, Софил 1978; Старата
цврква в ДобБрско, Софив 1981.
Манол Тодоров, Бвлгарскн народни музикални инструменти, Софиа
1973.
Uporedi sledeće radove Lj. Praškova: Хрелвовата кула, Софин 1973; Икони
от Бт,лгарии. Софив 1975; Цврквата Рождество Хрпстово в Арба- наси, Софин
1979.
Аксинил Джурова, „Млстото на Томичовил псалтир сред
украсените с миниатгори бвлгарски рдкописи от XIV век“, Изкуство,
Софии 1973, 9-10,21-27.
Георги Чаврков, Бвлгарски манастчрч. Софиа 1974; Vergilii Atanasov,
„Volksinstrumente in ikonographischen Quellen Bulgariens“, Studia
instrumentorum musicae popularis, Stockholm 1976, IV, 84-86; Ева Бакалова, Стено-
писите на цврквата при село Беренде, Софин 1976; Цврквата Рождество Хрпстово в
Арбанаси, Софил 1979; Лиллна Мавродинова. Земенската цврква. Софил 1980;
В. Пандурски, Елешнчшкат манастир. Софил 1981; Roksanda Pejović,
„Predstave muzičkih instrumenata na umetničkim spomenicima
srednjovekovne Bugarske. Doprinos istočnobalkanskom instrumentariju-
mu“, Zvttk, 1983, 2, 5-29.
137 Иван Дуичев, Мчниатгорите на Манасиевата летопчс, Софил 1962, 9.
kule (pre 1335), zatim crkve sela Ivanova kod grada Ruse (izmedu
1331. i 1371), crkve sela Berende iz sredine XIV veka i mana- stirske
crkve kod grada Zemena (oko 1354), kao i dva rukopisa u kojima su
istaknuto mesto zauzeli muzički instrumenti: Mana- sijeu letopis (1345) i
Tomićev psaltir (sredina XIV veka).
60
Scena ISO. psalma u Hreljovoj kuli obiluje muzičkim instru-
inentima. Freske ovog spomenika srodne su sa slikarstvom XIV veka u
Srbiji, Makedoniji i Grčkoj, 132 a to je slučaj i sa muzičkim instrumentima.
Oni su čak preciznije predstavljeni i jasnije iscrta- ni nego na većini
umetničkih dela ovoga doba. Paralelno sa redu- kovanjem scene na
minimalni broj bitnih elemenata, 133 izvršeno je i relativno smanjenje
broja instrumenata na zidovima crkve u selu Berende. Povezivanje stila
živopisa ovog spomenika sa fresko slikarstvom Nagoričina (1317-1318),
Gračanice (oko 1321) i Kraljeve crkve u Studenici (1313—1314) 134 ne bi
moglo da se odnosi i na predstave instrumenata. Ovi ukazuju na
srodnost sa prikazima instrumenata u Lesnovu (1349). Muzički
instrumenti mogli bi da se uklope u „tradicije duboko ukorenjene u
proslosti“ 135 136 iz kojih izrasta živopis Zemenskog manastira. Oni su,
uostalom, i na drugim srednjovekovnim spomenicima vizantijskog
umetnič- kog kruga uglavnom okrenuti minulim vremenima.
Bugarske minijature donose scene različitog sadržaja na kojima su
prikazani muzički instrumenti. Vizantijski uzori u prikazivanju
istorijskih scena vidni su u Manasijevom letopisuXA1 i mogu se primeniti
i na muzičke instrumente. I pored toga što bugarski Tomićev psaltir
sledi vizantijsko minijaturno slikarstvo X-XI veka, a srpski Minhenski
psaltir (1370-1390) polazi od kasnijih vizantijskih originala XIII-XIV
veka, 137 ova dva srodna rukopisa imaju i izvesne zajedničke scene na
kojima se mogu videti instrumenti iz iste porodice. To ni u kom slučaju
ne znači da su i scene i instrumenti na njima identični. Srodnost dva
psaltira odgovara odnosu izmedu Minhenskog psaltira i njegove kasnije
kopije Beogradskog psaltira (1627-1630) i ukazuje na sličnost bez
identičnosti.
U periodu srpskog slikarstva moravske škole (1370-1459), u kome
nisu sačuvane predstave muzičkih instrumenata, nismo nasii
instrumente ni u bugarskom živopisu istog doba.
Za vreme robovanja pod Turcima (1396-1878) nastupa po- novni
132 Лгобен Прашков, Хрелвовата кула, Софив 1973, 148.

135 Ева Бакалова, Стенописите на цт>рквата при село Беренде, Со- фии
1976, 134.
134 Nav. delo, 133.
135 Лилана Мавродинова, Земенската цгрква, Софил 1980, 212.
136 Богдан Филовг, Старобвлгарското изкуство. Софил 1924, 50-52.
137 Марта Вичеславовна 1Депкина Бт^лгарскан миниатгора 14. века.
Исследование Псалтири Томича, Москва 1963. 6.
61
procvat bugarskog zidnog slikarstva. Na sceni sa muzičkim
instrumentima u Staroj crkvi Dragalevskog manastira (1476) su-
gerisani su duvački instrumenti. Epiteti realistički i folklorni pri- pisani
fresko slikarstvu Strupeckog manastira (XVI vek) 138 mogli bi da se
primene na mnoge muzičke instrumente istočnobalkan- skog prostora,
bez obzira na stil živopisanja. Instrumenti su obra- đeni kao žanr
elementi i neretko su pripadali detaljima koji su mehanički preslikavani
sa starijeg uzora.
Druga grupa bugarskih spomenika sa muzičkim instrumentima,
koja obuhvata ikonopis, freske i rad u drvetu, vremenski je ograničena
na prelazni period od XVI ka XVII veku i na ceo XVII vek. Od najvećeg
interesovanja je, bez sumnje, živopis crkve Hri- stovog rođenja u selu
Arbanasi (XVII vek) i u odnosu na broj scena sa muzičkim
instrumentima, i u pogledu njihovih vrsta. Da li prisustvo turskih
elemenata na zidovima ove crkve podrazumeva iste uticaje i na
predstavama muzičkih instrumenata? Ovi bi se, či- ni se, mogli pripisati
bliskoistočnim tradicijama, uzimajući u obzir žičane instrumente i
rebek. Drugi spomenici iz XVII veka - crkva Teodora Tirona i Stratilata
u Dobarskom (1614), Sveti Spas u selu Alino (1626), crkva proroka Ilije
u Boboševu (1678), Iskrec- ki manastir i crkva Arhandela Mibaila u
Bilincima, ne mogu da se pohvale brojnim instrumentarijumom.
Renesansni uticaji na zivopis Stare crkve u Dobarskom, 139 zapravo
na scenu Judinog izdajstva na kojoj je i muzički instrument, uključuju i
ovaj kompozicioni element: precizno islikanu S-trubu koja je mnogo
bliža oblicima savijenih truba renesansnih spomenika od većine drugih
instrumenata ove porodice koji se pojavljuju u istočnobalkanskoj
umetnosti. Muzički instrumenti
mogu da upute na folklorne uzore u kompozicijama Ruganja Hristu
koje su živopisane u Svetom Spasu u Alinu i crkvi proroka Ilije u
Boboševu.
Od XIV do XVIII veka sačuvan je na bugarskim umetničkim
spomenicima gotovo celokupni instrumentarijum koji se razvio na
vizantijskoj umetničkoj tradiciji i predstavlja svojevrstan pandan
instrumentima na srpsko-makedonskim spomenicima. Bu- garskom
živopisu i minijaturama sa muzičkim instrumentima prethodili su
srpski rukopisi iz XII i XIII veka čiji su inicijali ukrašeni sviračima u
138 Георги Чаврков. Б%лгарски маиастири, Софиа 1974, 65.

139 Елена Флорева, Старата цврква в Добврско, Софил 1981, 57.
62
duvačke instrumente, i srpski živopis XIII veka na prelazu od
monumentalnog ka narativnom stilu: od Mi- roslavljevog jevanđelja
(oko 1180) i Hilandarskog jevandelistara (poslednja četvrtina XIII veka)
do fresaka manastira Gradac (sedamdesete godine XIII veka) i Arilja
(1296). Još raniji spomenici vizantijske umetnosti na današnjem
makedonskom prostoru - u Kurbinovu (1191), Bogorodici Perivlepti
u Ohridu (1295) i Svetom Nikoli u Markovoj Varoši kod Prilepa (1298-
1299) mogu da upute na pomisao o uzorima koji se kasnije slede na
tlu Makedonije, Srbije i Bugarske. Međutim, najstariji nama poznat
prikaz jednog srednjovekovnog muzičkog instrumenta na ovom
terenu nalazimo u IX veku na reljefu u Novozagorskom - u pitanju
je instrument iz porodice flauta i ključ iz Pliske sa stilizovanom
lautom.
Izuzetno mesto u srpsko-bugarskom srednjovekovnom in-
strumentarijumu pripada bugarskom prevodu Hrišćanske topo- grafije
Kozme Indikoplova iz XVII veka koji svojim karakterom odstupa od
rukopisa istočnobalkanskog tla na kojima se javljaju predstave
instrumenata. To se osobito odnosi na scenu Davida na prestolu
okruženog muzičarima i na Opsadu Jerihona. Mada je iz XVI veka,
rukopis prikazuje instrumente čiji su oblici tipični za evropski
srednji vek - od psalteriona i gudačkih instrumenata, do rogova i
busina. Iznenađuje predstava orgulja koje, inače, nismo našli na
istočnobalkanskim spomenicima. Vezu sa balkanskim tlom mogli bi
da pokažu gudački instrumenti koji pripadaju porodici vizantijske
lire, odnosno makedonske i bugarske gadulke, kao i vrste tamburena.
Razmatranje nekolikih kasnijih bugarskih spomenika učinje-
no je da bi se uočila vernost tradiciji u XVIII i kasnom XIX veku, ali i
izmene u instrumentarijumu u okvirima slikarstva koje je u to doba
imalo malo pandana u drugim zemljama, jer je u ovima napuštanje
starih stilova teklo bržim ternpom. Ima osnova za raz- mišljanje o
svojevrsnoj deformaciji instrumenata na ikonama. 140 Nisu jedine
freske sa predstavama instrumenata u crkvama Ro- ženskog (1732),
Rilskog (XVIII-XIX vek), Trojanskog (prva polovina XIX veka),
Muldavskog (1840), Kapinovskog (1845) i Preobraženskog manastira
(1850), niti ikona Hristovog rodenja slivenskog kraja - iz crkava Sveta
Sofija (1800) i Sveti Ilija (prva polovina XIX veka).
140
Лкзбен Прашков, Икони от Бт>лгарии, Софиа 1975.
63
*
Scene na kojima su predstavljeni muzički instrumenti inicira- ne

su vizantijskom umetnošću i svakako ne ponavljaju ove uzore, ali
uporedo sa srpskim srednjovekovnim slikarstvom ukazuju na
tematiku koja je imala najviše uslova da se održi, i na varijante do
kojih su prispeli pojedini sadržaji. U mogućnosti smo da pratimo
izmenu instrumenata na pojedinim scenama i u dužem periodu: duge
rogove neretko zamenjuju busine i S-trube, flaute/svirale prethode
flautama/kavalima, a psalterioni, laute i gudački instrumenti
dobijaju nove varijante. Ovaj razvojni proces nije bez uticaja
folklornog instrumentarijuma.
Sto pedeseti, ali isto tako 148. i 149. psalam nadahnuli su svojim
sadržajem slikare bugarskih fresaka i minijatura, najpre u Hreljovoj
kuli. Likovna tumačenja ovog teksta, koja srpski srednjovekovni
rukopisi donose u vise varijanata, sa različitim nazivima
instrumenata, prikazana su od XIV do početka XIX veka. Očigledno
je da su se umetnici odvojili od doslovnog tumačenja psalamskog
sadržaja, i da često prikazuju lautu i bubanj, odnosno psalterion i
bubanj, takođe žičani (ili gudački) instrument - du- vački instrument
- udaraljke, dok bugarski Arbanasi uključuju kastanjete i tasove.
Scene bitaka u Manasijevom letopisu sugerisale su prikaze busina,
a odredeni instrumentarijum kompozicije u vezi sa carem Davidom
u Tomićevom psaltiru. Scene David napasa stado, David i gradenje hrama,
ISO. psalam i Igra Mirjam iz bugarskog To- mićevog psaltira mogu se
naći, mada ne uvek u odgovarajućoj kompozicionoj šemi i sa
adekvatnim instrumentima, u srpskom Minhenskom psaltiru.
Minijature David napasa stado i David i gradenje hrama, kao i ISO. psalam,
nisu na isti način koncipirane u pomenutim rukopisima, ali muzički
instrumenti pokazuju slič- nost: to su pravougaoni psalterion na
prvoj sceni i lauta sa zako- šenim vratom na drugoj. Što se tiče
kompozicije Mirjam, sestre Aronove koja igra sa ienama Izraela, ona je u
oba psaltira ilustrovana ženskim kolom uz pratnju bubnjarke.
Pridružuju joj se, u To- mićevom psaltiru, sviračice u tasove, a u
Minhenskom psaltiru lice koje drži vrstu kastanjeta (?). Bitke u
Manasijevom letopisu či- ni se da su jedinstvene u istočnobalkanskoj
umetnosti, kao i mu- zički instrumenti u pojedinim kompozicijama
Tomićevog psaltira, kao što su Faraon postavlja Josifa za upravnika Egipta i
Plač na rekama vavilonskim.
64
Ruganje Hristu, jedna od najtipičnijih scena sa muzičkim
instrumentima, pruža mnoštvo kombinacija instrumenata kako u
bugarskoj, tako i u srpskoj umetnosti. Izuzetno se u Jevandelju cara
Jovana Aleksandra (1356) prikazuje bez muzičkih instrumenata.
Srpsko srednjovekovno slikarstvo preuzima ovu scenu iz vi-
zantijskog i već u XIV veku donosi duvačke instrumente u rukama
glasnika (dva-tri instrumenta ili jedan iz porodica roga ili busine), a
ostali muzičari sviraju u jedan do tri udaračka instrumenta, a ponegde
i u još kakav manji duvački instrument. Bugarski Ivanovski manastir
i crkva u sclu Bcrcndc mcdu malobrojnim su spomenicima koji
odstupaju od ove šeme po tome što prikazuju samo jedan instrument
(prvi spomenik) ili dva duvačka instrumenta u rukama heralda
(drugi). Ovakav izbor instrumenata naći će pandane u izvesnom
broju spomenika u Srbiji XIV veka. Ka- sniji manastiri pokazuju
promenu instrumentarijuma.
Zivopisci Boboševa odstupili su od šeme u kompoziciji Izdaj-
stvo Jtidino, po uzoru na Ruganje Hristu: heraldi duvaju u dve različite
busine, a bubnjar je u istoj zoni sa njima.
Još su u neke scene iz ciklusa Hristovog stradanja uključeni
muzički instrumenti: Vodenje Hrista u pretoriju Dragalevskog ma-
nastira, Izdajstvo Judino u dobarskoj crkvi Svetog Teodora Tirona i
Stratilata (1614) i Hristos nosi krst u Roženskom manastiru (1732). Kao
i ove scene na bugarskim spomenicima, tako su i od- govarajuće
kompozicije srpskib crkava i manastira koncipirane po Ruganju
Hristu. Zanimljivo je Ruganje Hristu iz Blagoveštenja pod
Rudnikom (XVII vek), u kome su sjedinjena tri događaja: Izdaj- stvo
Juditio, Ruganje Hristu i Odvodenje Hrista posle izdajstva.
Na kompoziciji Strašnog suda u bugarskoj i srpskoj umetnosti
prikazan je različit broj instrumenata - od jedan do pet. Nji- hov broj
i mesto koje zauzimaju najčešće diktiraju potrebe likov- noga
predstavljanja umetnosti. Andeli sviraju u rogove, busine i S-trube
na bugarskim spomenicima, a na spomenicima srpskog srednjeg veka
još i u instrumente nalik na tube. Dragalevski rogovi i rogovi u
Bilincima (XVII vek), busine iz Boboševa i Dragale- va, kao i S-truba
u Arbanasima imaju svoje pandane u odgovara- jućim porodicama
instrumenata ranije živopisanim u srpskom srednjovekovnom
slikarstvu, ali ne uvek na sceni Strašnog suda. Savijeni rog iz crkve
Svetog Luke u Rilskom manastiru (1799) nema odgovarajuće paralele
u srpskoj umetnosti. Za bugarsku srednjovekovnu umetnost
65
specifične su personifikacije vetrova u okviru scene Strašnog suda. U
Dragalevu ill predstavljaju likovi duvača golih grudi i raširenih krila,
sa frigijskim kapama na glavi - takav način njiliovog prikazivanja
smatra se tradicionalnim. 141
Nije uvek moguće identifikovati u koji instrument svira pastir
na sceni Hristovog rodenja: to je katkad prava flauta/svirala, instrument
iz porodice kavala, omanji rog ili šalmaj/zurla. Pravu flautu/sviralu
pastir pokatkad drži u ruci, kao u srpskoj Kraljevoj crkvi u Studenici
(1313-1314) - uzori su u starijoj vizantijskoj umetnosti. U XVII veku
javljaju se predstave kavala u Jeksi kod Rijeke Crnojevića (1620-
1621), u bugarskom Svetom Spasu u selu Alino i u Arbanasima, kao
i u Svetom Nikoli u Drajčićima kod Prizrena (tridesete godine XVII
veka), a svirale koje bi mogle da se identifikuju kao kavali, na
mnogim bugarskim ikonama 19. veka. Na ovoj istoj sceni prikazan je
i rog (ikona iz Nesebara, na prelazu iz XVI u XVII vek). Predstave
šalmaja postoje u srpskoj umetnosti već od kraja XIII veka, a šalmaj
iz porodice zurli javlja se u bugarskoj umetnosti tek u XVII veku na
ikoni Hristovog rodenja iz Roženskog manastira. To je sigurno jedna
od retkih ikona na kojoj muziciraju dva pastira.
U bugarskom XIX veku javljaju se i teme koje nismo našli u
srpskoj srednjovekovnoj umetnosti. One se odnose na Proslavljanje
Boga (Trojanski manastir), Apokalipsu (Muldavski manastir), Kolo
života (Preobraženski manastir) i na ikonu Svetog Modesta (iz crkve
Uspenje Bogorodičino u Strandžanskom kraju) koja bi mogla da
bude pandan ikonama srpskih majstora XVII veka na kojima su
prikazani svetitelji sa žitijem uz kakav muzički instrument.
Kompozicije sa muzičkim instrumentima na rumunskim i

srpskim freskama i minijaturama
Već se od X veka može pratiti u Banatu, Transilvaniji i Do-
brudži živopis i ikonopis vizantijskog kulturnog kruga, ali i za-
padnoevropski uticaji koji nisu omeli autohtone rumunske odlike.
Ustanovljene u XIV veku, rumunske kneževine Vlaška i Moldavia
nisu odolele najezdi Turaka početkom XV i XVI veka. Uje- dinjene sa
141Михаилћ Ковачевг, Драгалевскиатв манастирт, Св. Богородица Витошка II

неговите старинн, Софнв 1940, 87; О problemu ikonografije personifikacije vetrova
vidi: Th. Raff, „Die Ikonographie der mittelalterlichen Windpersonifikationen",
Achener Kunstbibl. 48, 1978/79, 71-218.
66
Transilvanijom, one su od XVII veka bile pod upravom domaćih
knezova. Pod turskom vlašću, a imale su izvesnu auto- nomiju da bi,
od XVIII veka, bile pod austrijskom i ruskom do- minacijom. Bilo im
je moguće, zahvaljujud relativnoj nezavisno- sti, da razviju umetnost
upravo u doba propadanja srpske države. Vizantijski stil je na ovu
teritoriju prispeo poglavito preko srpskog slikarstva.
Početak rumunskog fresko slikarstva bio je u XIV veku pre svega
u kneževini Transilvaniji, a u XV veku u Vlaškoj i Moldavi- ji. U
epohi Paleologa razvila se umetnost toplih, mekih tonova, gipkog
crteža, raskošne odeće. Među spomenicima XV veka sa muzičkim
instrumentima pažnju privlači manastir Voronec (1488), čije freske
pokazuju spedfičnu izražajnost, ovladavanje kompozicionom
formom i monumentalnost.
Vladavina Stefana Velikog početkom XVI veka podstakla je
razvoj umetnosti u Moldaviji. Potom se centar rumunske umetnosti
premestio u Vlašku u kojoj se za vreme kneza Radua Velikog i
Nagoja Basarabe prispelo do određenog kvaliteta, na osnovu sin- teze
zapadnoevropskih i istočnoevropskih tendencija, uz veliki uticaj
slikarstva sa Atosa. Muzičke instrumente na svojim zidovima
pokazuju u to doba manastiri Probota, Humor, Moldovica, Arbore i
Sučevica. Tada je lauta bila jedan od omiljenih instrumenata, a
poznati lautista Balint Bakfark nadnio je za ovaj instrument
transkripcije vokalnih dela renesansnih kompozitora. Balade su u to
doba bile praćene gudačkim insmimentima, lautama i harfama.
Jedan vek kasnije, 1646, na dvoru Vasila Lupua svirali su flautisti,
bubnjari i svirači u lire. Muzika je igrala znat- nu ulogu u
obrazovanju plemića - među muzički obdarenim kne- zovima bio je i
Dimitrije Kantemir koji je virtuozno svirao na bubnjiću i neju. 142
U XVII veku bio je cenjen uzdržan i uravnotežen živopis
Moldavije pastelnih, svetlih tonova, a u sledećem stoleću vizantijski
stil se učvrstio uprkos teškim prilikama i suprotstavljanju pro-
testantizmu i katolicizmu.
Muzički instrumenti, kao i rumunska umetnost na živopisu i
minijaturama, pokazuju osobine evropskog srednjovekovnog, po-
sebno vizantijskog instrumentarijuma, kao i orijenralne uticaje, ali i
1 4 , 1 Anca Florea, „String Instruments in Romanian Mural Paintings between the
14th and 19th Century", RIdIM. Newsletter. RCMI, Volume 19, Number 2, 54.
67
svojevrsne nacionalne doprinose. Izvestan broj instrumenata ima
pandane u srpskom srednjem veku i rumunskoj folklornoj praksi.
Rumunski slikari su, kao i srpski i bugarski, imali sklonosti ka
odredenim scenama sa muzičkim instrumentima. Nije mo- guće
načiniti detaljniji uvid u sveukupni rumunski instrumentarijum
sačuvan u srednjovekovnom slikarstvu, zato šro mnoge crkve i
manastiri nisu još uvek proučeni. Ipak, po do sada pristupačnoj gradi
može se utvrditi da su i u rumunskoj umetnosti prihvaćene izvesne
scene ilustrovane muzičkim instrumentima, koje su imale balkansku
rasprostranjenost, ali su bile poznaie i shorn Zapadne Evrope: među
njima su Hristovo rodertje, Ruganje Hristu, Strašni sud, 150. psalam.
Muzički instrumenti imali su svoje mesto i na scenama u
umetnosti dva naroda - rumunskog i srpskog (Svadba u Kani, Pir
bludnog sina, Legenda iz iivota sv. Đorda), rumunskog i bugarskog
(Apokalipsa, Pohvale Bogu).
U hronološkom redosledu tematike ilustrovane muzičkim
instrumentima susrećemo se u XIV veku sa Ruganjem Hristu u kne-
ževskoj crkvi Kurtea de Arđeš (druga polovina XIV veka), posle
vrhunskih primera u slikarstvu i plastici srpskog srednjeg veka, od
Miroslavljevog jevandelja i manastira Gradac (sedamdesete godine XIII
veka), preko Hilandara (oko 1303) i Bogorodice Ljeviške (1307-1309),
do Nagoridna (1317-1318), Dečana (1338-1347) i Lesnova (1349).
Slikarstvo rumunske kneževske crkve, uzdrža- no i strogo, sa
pokretima islikanih lica koji kao da sugerišu igrač- ki riram, nije bez
analogija sa freskama Studenice i mozaicima Ka- hri džamije. Obe
scene, i Hristovo rodenje i Ruganje Hristu, biće prikazivane u potonjem
rumunskom živopisu.
Upravo od XV veka, u kome se srpske crkve i manastiri ne mogu
pohvaliti brojnim prikazima muzičkih instrumenata i u doba
turskog perioda, kada opada kvalitet srpskog slikarstva, na ru-
munskorn tin cvera umetnost u pravoslavnim crkvama. U crkvi Pa-
trauci (1487) živopisan je Strašni sud, koji će postati svojevrsni ru-
munski specifikum, zbog pojave Davida sa muzičkim instrumen-
tom koji se nije mogao naći u toj istoj kompoziciji u grčkom, srp-
skom i bugarskom fresko slikarstvu. U Voronecu (1488-1496), na
zidovima toplih boja sjedinjuju se vizantijska tradicija, turski uti-
caji i folklorna lirika u autohtonim likovima, oded i instrumentima.
U crkvi Svetog Đorđa u Hirlauu (1492) talambas je na ledima konja
na sceni PHat sa konjanicima, što nije bio običaj ni na kompoziciji ove
68
tematike, ni u vizantijskoj umetnosti uopšte. Pir bludnog sina i Hristos
nosi krst scene su u manastiru Humoru (posle 1535) kojima je majstor
Toma obogatio rumunsko slikarstvo, koristed se svetlim tonovima i
bogatim detaljima i delujud impresivnim freskama na spoljnim
zidovima sa ilustracijama legendi, književnih i istorijskih dela.
Muzički instrumenti ne odstupaju od tradicije ni u Proboti (1532) sa
široko koncipiranim Stra- šnim sudom, izražajnim crtežom i
iznijansiranim koloritom. Sli- kanje spoljnih zidova i istorijske scene
karakteristične su i za druge rumunske spomenike, medu kojima je
i Moidovica (1537), d- je su kompozicije na tamnoplavoj osnovi
zasnovane na vizantijskoj tradiciji, u koju se mogu ukljudti i muzički
instrumenti, takode na kontaktima sa italijanskom, osobito
venecijanskom umetnošću i kritskom školom.
Islikana posle 1540. Riška se sa prikazanim instrumentima
uklopila u standardno rumunsko slikarstvo. Sklonost ka legendi
živopisca Dragoša Komana ogleda se i u manastiru Arbore (1541), u
kome dominira zelena boja u više nijansi na scenama nalik na
minijature, sa živo iscrtanim likovima elastičnih pokreta. Legenda
Svetog Đorda u ovom manastiru prikazana je sa muzič-
69
kim instrumentima. Muzički instrumenti u Sučevici (1548), „po-
emi u zelenom“ „orijentalnog brija“, sa hiljadama portreta, potvr-
duju, takode, vizantijsku tradiciju, dok je Parabola o Lazaru u crkvi
Fundeni-Cimpulung Muščel (1558). Sesnaestom veku pripada
živopis u manastiru Dobrovac i crkvi Bukovec, Tara romaneaska
koje su tradicionalne kako u odnosu na izbor scena, tako i u pogledu
vrsta instrumenata.
U XVII veku delao je Anastas Krimka, osnivač manastira Dra-
gomirne i autor minijatura, medu kojima su i one koje su, u po-
znatom Psaltiru iz 1616. godine, ilustrovane muzičkim instrumentima.
Dalji razvoj crkvene umetnosti u XVII veku kretao se, u početku, u
poštovanju već korišćenih kompozicionih šema i muzičkih
instrumenata u crkvama Klokokiov, Rebegešt i Arnota (obe izmedu
1632. i 1654). Međutim, u manastiru Cetacuja-Jaši (1672), koji su
živopisali Mihai i Stefen Zugravu, prikazane su scene Prenos kovčega
zaveta i Hvalite Gospoda, da bi potom, dru- gačije od ilustracija 150.
psalma u Lesnovu (1349), Svetom Spa- su u Kučevištu (sredina XIV
veka), pa i Staroj crkvi u Smederevu (šezdesete godine XVI veka) i
Svetom Đordu u Pološkom (1609), prešle u gornje zone, čak i u
pandantife. Ta ista tematika je, posle scena u crkvi Doamnei u
Bukureštu (1683) i manastiru Kozi- ja (1688-1714), ilustrovana u dve
scene u Hurezu (1692), jednom od najopširnijih manastirskih
kompleksa u Vlaškoj, specifič- ne ikonografije, sa nizom portreta
istaknutih rumunskih ličnosti. Posebnu zanimljivost predstavlja
Svadba u Kani u crkvi Kurtea Domneaska, Trgovište (1694-1698), pošto
ima sličnosti sa nešto ranijom hopovskom scenom iste tematike
(1608).
Sveukupni živopis XVIII veka bez sumnje ne pripada vrhun-
skim rumunskim ostvarenjima, od crkava u Bukureštu (Kolcea, 1702;
Kreculesku, 1722; Negustori, 1726; Mantuleasa, 1734), do crkava
Sfintului George, Cimpulung Muščel (1717) zatim Vernešt de linga
Buzau (1721), Aninoasa Muščel (1730-1742), fresaka iz prve polovine i
sredine XVIII veka u crkvama Sfinciji'Ingeri, Kurtea de Arđeš,
Averig, Ardeal i Krasna-Gorje (1759) zatim niza spomenika medu
kojima su crkva Subešti, Cimpulung Muščel (1779) i Manastirea (oko
1780), Šubešti, Muščel (1784), crkva u Ostro- vici (1787), manastir
Sučevica, crkve Surdešti, Maramureš, Šoma- nešt u Krajovi, Kuhea
Maramureš, Branešt u Krajovi, manastir Barboi, crkva Balinešt u
Krajovi, manastir Slatina i crkva Plopiš.
70
Ipak, javljaju se nove teme ilustrovane muzičkim instrumenti-
ma: Igra Salome 1717. godine u crkvi Sfintului George, Cimpulung
Muščel, karakteristična za zapadnoevropsku srednjovekovnu i ru-
munsku umetnost, zatim Apokalipsa u crkvama Kreculesku u Bu-
kureštu (1722) i manastiru Sučevica, a nalazimo je i u kasnom bu-
garskom crkvenom slikarstvu, i najzad dve kompozicije - Smrt pra-
vednika (manastir Slatina, XVIII vek) i Legenda Svetog Đorda (ikona
majstora Radu Zogravu /1740-1802/) dji je sadržaj ilustrovan i u
srpskom slikarstvu - prvi na minijaturi Minbenskog psaltira (1370-1390),
a drugi na ikoni iz sela Radijevića kod Nove Varoši (1644-1654). U
ovom istom, XVIII veku, na Atosu, u Bugarskoj i Rumuniji mogu se
videti izvijeni duvački instrumenti i korneti. 143
V Dragul: Arbore, Bucure$ti 1967; Humor, Bucure$ti 1973.

L. Georgescu, „Relatia lauta-cobza in picturile manastirilor din Moldova de
nord“, Revista de etnografie $/ folclor, Bucure$ti 1967, str. 2.
C. Pillat, Biserica Crepdescu, Bucurc$ti 1969; isti, Pictura muralii in epoce llui Matei
Basarab, Bucure$ti 1980.
B. Дрзгуц, B. Флора. E. Григореску, M. Михалаке. РумЂнскап живо- nitct в
образах, Бухарест 1971; F. Dudas, Cazania lui Varlaam in vestul Transii vanisi, Temisoara
1971.
G. Popescu-Vilcea, Anastase Crimea, Bucurejti 1972; Erotocrilul Lo- gofiitului
Petrache, Bucure$ti 1977; Miniatura roman ease A, Biicure$ti 1981.
T. Ionescu-Ni$cov, M. Soveja, Acte din cancelaria domneasca. Ornamente Џ1 miniaturi,
Bucure$ti 1974; V Vata^ianu, Pictura murala din nordul Moldo- vei, Bucure$ti 1974; Maria
Ana Musicescu, G. lonescu, Biserica Domneasca din Curtea de Arges, Bucure$ti 1976.
Ion Miclea, Dulce Bucovina, Bucure$ti 1976; Ion Miclea, R. Florescu, Probota,
Bucure$ti 1978.
Viorel Cosma, Dottii milenii de muzica pe pamintul Romanei. Introducere in istoria
muzicii romAne$ti, Bucure$ti 1977; C. L. Bica, Psaltirea lui David cu calendar, Bucure$ti 1977;
C. L. Dumirrescu, Pictura murala din Tara Roma- neasca in veacul al XVI-lea, Buciire$ti, 1978;
$tefan Gorovei, Miclea I, Drago- mirna, Bucarest 1978; Ana Maria Musicescu, I. Miclea,
Voronet, Bucure$ti 1978; Gorina Nicolescu, Ion Miclea, Moldovita, Bucure$ti 1978;
Ecaterina Cincheza-Buculei, Citeva date noi despreme^terii bisericilor de lemn din Mara-
mures in secoluli al W'lII-lea (Tara I,apu$ului, SC1A, 1980, 27, Arta plastica); Roksanda
Pejović, „Aspekti nacionalnog i internacionalnog u sagledavanju mu- zičkili
insrrumenara srednjovekovne umetnosti u Rumuniji“, Zbornik Folktor i njegova
umetnička transpozieija, FMU, 1991, 289-328.
71
Sl·
Prikazi scene Hristovog rodenja u živopisu, od XVI do XIX veka,
nisu osobito karakteristični za runuinsko slikarstvo, i donose
nejasno islikane instrumente u Humoru (1527-1546), crkvama
Rebegešt (1632-1654) i Doamnei u Bukureštu (1683) koji su se i ranije
javljali u vizantijskom kulturnom okruženju. U ovoj poslednjoj
crkvi, koja po stilu i muzičkim instrumentima izlazi iz okvira
rumunske srednjovekovne umetnosti, umesto uobičajenog prikaza
pastira, u čijim su rukama najčešće instrumenti iz porodica flauta ili
oboa, dva andela duvaju u busine. Prethodili su joj rog na ikoni iz
Nesebara (XVI-XVII vek) i u crkvi Hristovog rodenja u Arbanasima
(XVII vek).
Tipična za srpsko, pa i bugarsko srednjovekovno fresko
slikarstvo, kompozicija Ruganja Hristu živopisana je u rumunskoj
72
umetnosti najčešće od polovine XIV do kraja XVII veka. Vizan- rijski
uzor ove kompozicije uobličio se u balkanskoj umetnosti, a
rumunski majstori su je obogatili izvesnim detaljima. U drugoj
polovini XIV veka, u kneževskoj crkvi Kurtea de Arđeš, prikazana
su dva bubnja, tipični instrumenti na sceni ovog sadržaja, u
manastiru Voronec tasovi i dve busine, u Humoru dva bubnja i dve
S-trube, a na fresko slikarstvu XVI veka talambas u dve busine u
Dobrovcu i dva talambasa i dve busine u Bukovcu. Bogati- jim
instrumentarijumom se mogu pohvaliti Staro Nagoričino (1317-1318)
i drugi srpski spomenici - Decani (1338-1347), gde je, takođe, izvršeno
podvostručavanje membranofonih instrumenata (talambas i
bubanj) i obe scene iz Lesnova (1349). Mali broj instrumenata biće
karakterističan i za kasnije scene Ruganja Hristu, a to isto se može
pratiti na srpskom i bugarskom tlu u XVII i XVIII veku. U umetnosti
ovih slovenskih naroda izbor instrumenta logično je usmercn ka
šalmaju/zurli i bubnju/tapanu, pošto se upotrebljavaju i u folkloru.
Talambasi, bubnjevi i daire sa scene Ruganja Hristu imaju analogije
sa instrumentima ovih porodica i na drugim ikonografskim
sadržajima rumunskog slikarstva, a obuhvataju i veći vremenski
prostor.
Hristov pat na Golgotu ilustrovan je, takode, u ponekim ma-
nastirima muzičkim instrumentima - na primer businom u Humoru.
Značaj scene Ruganja Hristu u srpsko-makcdonskoj, bugarskoj,
kao i u grčkoj srednjovekovnoj umetnosti, preuzela je kompozicija
Strašni sad u rumunskom srednjovekovnom slikarstvu: iz jedne crkve
u drugu susreću se David sa lautom zakošenog vrata i andeli koji
duvaju u busine, od crkve u Patrauciju i manastira Voronec, preko
Sučevice i Kozije do jednog broja busina XVIII veka, sa izuzetkom
Strašnog suda u Riškoj (posle 1540. godine) u kojoj su islikani masivni
rogovi.
Posle muzičkim instrumentima ilustrovanog Strašnog suda ja-
vljaju se nove teme - Hristos nosi krst (u Humoru), zatim Legenda svetog
Đorda i Pir bludnog sina (obe u Arboru), kao i Parabola o Lazaru (Fundeni,
Cimpulung Muščel). One nisu doživele osobitu rasprostranjenost, ali
su dokazale prisutnost standardnih muzičkih instrumenata koji su
bili njihov integralni deo. Sceni iz srpskog manastira Bodana (Pir
bludnog sina, 1737) prethodila je kompozicija istog sadržaja u Arboreu.
Još jedna scena vezana za
73
Svetog Đorđa, naime likovno prikazan trenutak kada on ubija aždaju
(autor je zograf Rodu Zugravu, 1740-1802) ima svoj pandan u srpskoj
ikoni iz sela Radijevići kod Nove Varoši, pošto i ona predstavlja
svetog Georgija na konjti (izmedu 1644. i 1654). Parabola o Lazaru u
rumnnskoj crkvi Fundeni, Cimpulung Muščel prethodi istoj temi
grčkog manastira Lukus (Astros, Kinurija, XVI-XVII vek).
Nakon poznatog Anastasa Krimke koji je svoje minijature ilu-
strovao lautama sa zakošenim vratom, bubnjićima, talambasima,
businama i S-trubama u Psaltiru iz 1616. godine i drugim ruko-
pisima, postaje izrazito omiljena psalamska tema Hvalite Gospo- da. To
su likovni prikazi bogatog instrumentarijuma 148, 149. i 150. psalma
koji su u rumunskom pravoslavnom slikarstvu doži- veli veliku
rasprostranjenost, od manastira Cetacuja, Jaši i Hure- zu, kada prelaze
u gornje zone, potkupolni prostor i pandantife, zatim crkve Kolcea u
Bukureštu, gde su, pored ostalih instrumenata, dve laute jedna do
druge koje će se i kasnije živopisati u drugim manastirima, do
manastira Barbi u XVIII veku. Scene Hvalite Gospoda u
srednjovekovnom balkanskom živopisu slovenskih naroda nisu bile
živopisane u potkupolnom prostoru i pandantifima. One su se u
rumunskoj umetnosti pojavile pod očiglednim grčkim uticajem, kada
su prestale da se prikazuju u crkvama i na minijaturama srpskog i
bugarskog slikarstva.
Bogati instrumentarijum u ilustracijama psalama može da se
prati u vizantijskom okruženju (tabela br. 1).
Kad su se srpski i bugarski majstori turskog perioda nadahnji-
vali temama iz minulih vekova i samo pokojom novom scenom sa
muzičarima sviračima, rumunski živopisci u XVII, a naročito u XVIII
veku, osvajaju nove terne - Prenošenje kovčega zaveta, zatim Svadba u
Kani, Igra Salome i Apokalipsa prikazane su nekoliko puta kao i Smrt
pravednog siromaha, od kojih su pojedine zastupljene i u srpskom
fresko slikarstvu.
Svadba u Kani u Kurtea Domneaska uTrgovištu imala je pre- teče
istih sadržaja ilustrovanih muzičkim instrumentima u manastirima
Morači (1577) i Hopovu (1608). Zapažena je sličnost izmedu hopovske
i trgoviške scene i u odnosu na kompoziciju i u pogledu muzičkih
instrumenata: to se pre svega odnosi na figuru koja sedi i verovatno
svira u flautu ili šalmaj, zatim na lautistu, pa i svirača u psalterion.
74
Tabela br. 1
Godina Hram Predstave instrumenata
Stara crkva u Smcderevu
XVI vck (šczdc- bnsinc, bubnjevi, psalterion, laute,
sctc godine) gudački instrument
XVI vek
Manastir Sveti Nikola, gudački instrument, laute, busina,
Filantropina, Janjina psalterion
1609. Sveti Đordc u Pološkom
S-trubc, talambas, rebek, laute,
psalterion
1672. Manastir Cctacuja, JaSi bubnjevi, psalterion, laute, S-trubc
XVII vck . Crkva Hristovog rodenja, busine, bubnjevi, mandorc/rcbcci,
Arbanasi rcbeci, psalteriom, tasovi, gudački
instrument
1707. manastir Kozija
bubanj, S-truba, gudacki
instrument, laute
XVIII vck
Manastir Vclika Lavra, gudački instrumenti, šalmaji, barfa, S-
kapcla Kukuzelisa, Atos trube, bubnjevi
XVIII vck manastir Barbi, Ja5i bubanj, truba, rog, laute, psalterion
(?)
Igra Salome, bez pandana u slovenskoj balkanskoj umetnosti, ali

sa odgovarajućom tematikom u zapadnoevropskoj umetnosti već od
srednjeg veka, povremeno se javljala u rumunskom slikarstvu
XVIII veka, obično ilustrovana sa dva duga duvačka instrumenta, ali
i sa drugim instrumentarijumom, medu kojima je i panova svirala u
crkvi Branešt, Krajova.
Apokalipsa iz crkve Kreculesku u Bukureštu i u crkvi Plopiš u
oblasti Maramureš mogla je da ima direktne podstreke iz vizan-
tijskog slikarstva, gde je ovaj sadržaj ranije prikazivan (u trpezi
manastira Dionisiu iz 1547. i 1603. godine). Bugarske kompozicije
ove tematike su iz XIX veka, a u srpskoj umetnosti nisu zastupljene.
Scena Smrt pravednog siromaha (manastir Slatina) iz ruinun- skog
XVIII veka jedinstvena je u severnobalkanskoj umetnosti vi-
zantijske tradicije: pastir sa sviralom iz prve kompozicije podseća na
pastira iz Hristovog rodenja, a David sa lautom iz treće scene ukazuje
na cara Davida iz Strašnog suda.
75
Organografska analiza
U nastojanju da unesemo više svetlosti u materiju muzičkih

instrumenata na podruqu Srbije i Makedonije u srednjem veku i
turskom periodu, pristupamo njihovoj studiji sa likovnih izvora,
svesni da ne postoje identični instrumenti kao, uostalom, ni scene na
kojima su prikazani, sigurni, takode, da su njihove vrste i oblici u
zavisnosti od stilske pripadnosti umetničkih spomenika na kojima su
prikazani, uz uticaje zapadnoevropske umetnosti renesanse, pa i
baroka.
Na freskama se pojavio najveći broj i najraznovrsniji izbor
muzičkih instrumenata. Često su prvi oblici novih vrsta bili bal u
živopisu. Njihov kontinuirani razvoj najbolje se može pratiti sa zi-
dova crkava i manastira. Uostalom, oni obuhvataju vile od polovine
celokupnog sačuvanog materijala koji se odnosi na ovu temu. U
vremenskom rasponu od kraja XIII do kraja XV veka prikazan je
veliki broj muzičkih instrumenata na freskama srednjovekovne
umetnosti rađene za srpske vladare - prateći njihov razvoj uočićemo
kvalitete pojedinih vrsta.
Fresko slikari su pod uticajem srednjovekovnih majstora, ali i po
uzorima novih stremljenja u kompozicije određene sadržine unosili
muzičke instrumente. Kompozicione seme su nasledili iz prollosti,
prema tome i vrste instrumenata, ali se nisu uvek pridr- žavali već
postojećih uzora. Prikazivali su uglavnom duvačke instrumente i
bubnjeve, dok je broj žičanih i gudačkih instrumenata bio znatno
manji. Rogove su s vremenom zamenile busine i savijene trube, a
pokatkad je sve omiljeniji, novi tip lalmaja živopi- san umesto roga
ili busine. Sa izuzetkom jednog talambasa, u srednjem veku slikani
su bubnjevi koji vise o vratu izvođača, a u turskom periodu bubnjevi
u parovima i izvestan broj talambasa, zatim poneki tasovi, za razliku
od srednjovekovnih brojnih primera ove vrste, a, takode, psalterioni
i laute.
76
Prilikom proučavanja muzičkih instrumenata sa minijatura iz
malog broja srednjovekovnih rukopisa, suočavamo se sa činjeni- com
da njihovi iluminatori nisu bili vešti majstori. Veći deo minijatura
nije dobro očuvan, te se instrumenti mogu identifikovati samo u
opštim, grubim crtama. Najstariji poznati muzički instrument u
srednjovekovnoj Srbiji islikan je na inicijalu Miroslavljevog jevandelja
(oko 1190). Na jedan značajan momenat treba obratiti posebnu
pažnju. Naime, u turskom periodu nastala je kopija Мт- henskog
psaltira (između 1370. i 1390), rukopisa koji je poslužio kao uzor
Beogradskom psaltiru (između 1627. i 1630): instrumenti, međutim, u ta
dva rukopisa, nisu identični, ali pripadaju istim vrstama. Kao
odgovor na ovu, na prvi pogled iznenadujuću činje- nicu, nameće se
pomisao da je iluminator mogao da pokaže neke druge instrumente
koje je video u svojoj okolini, a tek posle toga dolaze u obzir još dve
mogućnosti - da nije verno kopirao stare instrumente ili da ih je
našao, što je najmanje verovatno, u nekom drugom rukopisnom
uzoru. Odgovor na te pretpostavke ostaje otvoren. Skloni smo da se
priklonimo prvoj mogućnosti.
Muzički instrumenti sa nama dostupnih ikona pripadaju XVI i
XVII veku. Buducp u okružju postvizantijske umetnosti, pojedini
su pod uticajem zapadnjačke renesanse, dok su drugi zadržali
demente vizantijske tradicije; a ima i takvih koji se mogu smatrati
produktom tla na kome su nastali. Zanimljivosti su u pojavi gu- dača,
retkih u celokupnoj umetnosti srednjovekovne Srbije. Svi- ranje
jednog ili dvojice šalmajista sa bubnjarom, bilo je zapaženo i na
živopisu i minijaturama istog doba.
Na ostacima plastične dekoracije prikazani su kentauri i de- čaci
sa muzičkim instrumentima - rogovima, a možda i šalmaji- ma, i
jedan gudački instrument. Troja drvena vrata pružaju primere
žičanih i gudačkih instrumenata: samo su jedna iz XIV veka, druga
pripadaju turskom periodu.
Teškoće se javljaju prilikom identifikacije pojedinih
instrumenata, ukoliko su oštećeni, neprecizno prikazani ili lose
kopirani sa nekog starijeg uzora. Isto tako, ako su preterano malih
dimenzija, što se naročito odnosi na flaute i manje šalmaje, ili ukoliko
su na nedostupnom mestu u crkvi, te promatranjem iz žablje
perspektive ostavljaju drukčiji utisak. Krivina korpusa dugog
duvačkog instrumenta odlučujuća je za njegovo pripisivanje
rogovima ili businama. Ona je u dobrom delu primera neubedljivo
prikazana, te se i ovi instrumenti ne mogu, bez ograda, uvrstiti u neku
od ovih porodica. Isti je slučaj i sa dočaravanjem levkastog otvora,
77
odnosno zvonastog završetka koji je ponekad tek nejasno naznačen,
te nije moguće utvrditi da li instrument pripada businama ili vrstama
tuba. Kod žičanih instrumenata ne bi trebalo doslovno uzimati broj
žica, a kod gudačkih formu i rezonatorske otvore. Verovatno je broj
varijanti jedne iste porodice, zbog neveštine majstora, bio ve- ći na
likovnim prilozima nego u izvođačkoj praksi.
Insistiranjem na opisu svakog pojedinog instrumenta, dolazi se
do sigurnijih pojmova o njihovoj formi i mogudm odstupanji- ma od
realnosti i preciznosti. Pošto su likovni prilozi, sa malim izu- zecima,
jedini dokazi o postojanju srednjovekovnog instrumentarijuma,
nema gotovo nikakvih sačuvanih „živih instrumenata'4 sa kojima bi
se mogli porediti, a instrumenti iz narodne prakse su bez sumnje
tokom vekova pretrpeli izmene... Zašto bi, ukoliko ne postoje bliže
analogije sa instrumentom iz zapadnog ili orijentalnog područja,
živopisac bio na pogrešnom putu?
Možemo da izrazimo sumnju u preciznost oblika duvačkih
instrumenata u Arilju (1296), Moraci (1577) i Hilandaru (paraklis sv.
Dimitrija, 1779), u opravdanost manjih ili većih prošire- nja
zvonastog završetka porodice busina, u crtačko neznanje malih
majstora turskog perioda da adekvatno ranijem srednjovekovnom
uzoru prikažu savijene trube na realističan način ili u verno
oslikavanje gudača. 144
Idiofoni
Vrste kastanjeta, krotala i tasovi

Malobrojne kastanjete razlidtih vrsta i tasovi prikazani su na
freskama i minijaturama srednjovekovne Srbije - kastanjete se mogu
nad u srednjem veku i turskom periodu, a tasovi, koji tokom tri veka
nisu pretrpeli gotovo nikakve izmene, izuzev jednog
144 Osnovna literatura po kojoj je izvršena organografska analiza: Edward Buhle,
Die musikalischen Instrumente in den Miniatnren des friihen MittelaT ters, I, Die
Blasinstrwnente, Leipzig 1903; Curt Sachs, Real-Lexikon der Musi- kinstrumente, New York
1964; isti, The History of Musical Instruments, New York 1940; Koraljka Kos, Muziiki
instrumenti u srednjovjekovnoj Hkovnoj umjetnosti Hruatske, Poseban otisak iz knjige Rada,
Zagreb 1969.
SO
primera, vezani su za srednji vek. Ponegde se ne može sa
sigurno- šću tvrditi da li su zaista islikani.
Prikazi krotala često su u rukama igrača - i u Decanima i u
Lesnovu, i u Poganovu, i u Beogradskom psaltirn. Nije jasno da li je na
prvoj sceni lesnovskog Ruganja Hristu predstavljen krota- lum,
odnosno da li igrač po jedan drveni štapić drži u svakoj ruci - takav
instrument je i na sceni Ruganja u svetom Nikiti kod Skoplja. U
rukama druge igračice na minijaturi Minhenskog psaltira koja
prikazuje Mirjam, sestru Aronovu a kolu, vidi se vrsta kastanjeta, sa
ispupčenom vidljivom stranom i masivnim obručem oko nje.
Pretpostavlja se da je vrlo laka, jer ju je bubnjarka visoko izdigla.
Na kompozicijama Ruganja Hristu u Toplici i Banjani- ma živopisani
su, po svoj prilici, i svirad u vrstu kastanjeta.
Tabela br. 2: Preglcd vrstc kastanjeta i krotala
spomcnik sccna godina broj prikaza
Decani Ruganje Hristu 1338-1347. 1 par (?)
Lcsnovo Ruganje Hristu (prva sccna) 1349. 2 para (?)
Minhenski psaltir Mirjam u kolu 1370-1390.
1 (druga sc nc
vidi)
Svcti Nikita Rugauje Hristu 2 para
XV vek
(osamdesete)
Poganovo Ruganje Hristu 1499. 1 (drngo se ne
vidi)
Toplica Ruganje Hristu 1536-1.537. 2 para

Banjani Ruganje Hristu 1549. 1 par
Bcogrndski psaltir Hristos pred Sinedrionom 1627-1630. 2 para
Tasovi ili čineli, dva bronzana tanjira bez odredene tonske vi-
sine, od kojih je svaki u jednoj sviračevoj ruci, raznih su velidna i
imaju neznatno ispupčen oblik. Drže se pomoću rudee koja se nalazi
na njihovim ispupčenim stranama, i pri sviranju se udaraju jedan o
drugi u vertikalnom položaju, nikada maljicama. Teško je zaključiri
da li se, po nadnu na koji izvodad zamahuju ovim instrumentima,
proizvodi praskavi zvuk, kao danas, ili se možda dobijaju nežniji,
zvečeći, srebrnasti tonovi. Bilo da ih svirad drže ispred sebe u visini
grudi, glave ili struka, bilo ispod njega, tasovi su predstavljeni vrlo
blizu jedan drugog, te se pretpostavlja da su pro- izvođili mekše
tonove. Jedino su svirači u Andreašu i Koporinu naslikani sa većim
zamahom ruku, pa je verovatno i ton trebalo da bude snažniji.
82
Javljaju se isključivo na dvema scenama, na Ruganju Hristu i Stihiri
Jovana Damaskina na Uspenje, od кгаја XIII do po- četka XV veka. U
većini slučajeva prikazani su sa bubnjevima kojima se često
pridružuju i rogovi, odnosno ponegde busine.
U Bogorodici Ljeviškoj devojka drži tasove srednje veličine je-
dan prema drugom, nešto niže od visine struka. Veličina nagori-
činskih tasova, na kojima se jasno vide ručice, odgovara ljeviškim, i
predstavlja najčešći tip koji se sreće na freskama. Takvi su i na prvoj
sceni Ruganja Hristu u Lesnovu, u Pološkom i Andreašu.
Kako objasniti tako upadljivo odsustvo tasova od XVI veka,
odnosno njihovo prisustvo samo u Studenici i smederevskoj crkvi?
Na precizno prikazanim studeničkim tasovima srednje, zapravo
uobičajene veličine, vidi se i uže koje ih povezuje - svirač ne udara u
njili. Smederevski tasovi, standardnog oblika i veliči- ne,
predstavljeni su, kao u Pološkom, u momentu sviranja, prilju- bljeni
jedan uz drugi.
Tabela br. 3: Pregled tasova
spomenik scena godina broj prikaza
Bogorodica Stihira Јоиапа Damaskina tia 1307-1309. 1 par

Ljeviška Uspenje
Staro Nagoričino Ruganje Hrislu 1317-1318. 1 par
Lcsnovo Ruganje Hristu 1349. 1 par
Pološko Ruga n je Hristu XIV (cctrdcsere) 1 par
Andrcaš Ruganje Hristu 1389. 1 par
Koporin Ruganje Hristu 1402-1410. 1 par
Smedcrevo, Stara Ruganje Hristu XVI (šezdcsetc) 1 par
crkva
Studenica Ruganje Hristu 1568. 1 par
Membranofoni
Tri porodice membranofonih instrumenata zastupljene su na
srednjovekovnim spomenicima Srbije - talambasi, bubnjevi i dai- ге.
Dok se bubnjevi pojavljuju u ogromnom broju u raznim vekovima
na scenama raznolikog sadržaja, i pripadaju tipičnim balkanskim
instrumentima i pridržavaju se u osnovi istog oblika, manje brojni
talambasi, postavljeni na zemlju ili neku podlogu ili pri- čvršćeni za
uže kojim je obavijen sviračev vrat, i još malobrojnije daire,
80
ograničavaju se, uglavnom, na turski period.
Talambasi
Talambasi pripadaju vrsri kotlastih udaraljki od bakra, rede od
drveta, i najčešće se pojavljuju u parovima razlidte veličine. O
nategnutu i užetom povezanu kožu svirač udara dvema maljicama od
kojih je desna veća, a leva manja (obe se završavaju loptastim
proširenjem). Pretpostavlja se da je i na nejasno živopisanim ta-
lambasima koža vezivana kaiševima. Samo jednoj predstavi ta-
lambasa na živopisu iz XIV veka slede prikazi iz turskog perioda.
Predstavljeni su, osim jednog izuzetka, na sceni Ruganja Hristu,
obešeni o sviračevo telo ili postavljeni na neku vrstu nogara, a na
zemlji su dečanski, pljevaljski i mesićki talambas. Ni na jednoj sceni
talambasista ne sedi, niti udara samo u jedan talambas. Ma- ljice su
nejednake ili iste velidne.
Talambasi u parovima živopisani su, posle Dečana, na zidovi-
ma manastira Jašunja. Za razliku od dečanskih, koji se nalaze na
zemlji, jašunjski vise o užetu prevučenom oko bubnjarevog vrata -
vidi se njihov gornji deo prekriven kožom i deo prednje stranice,
kao i nevelika maljica u desnoj sviračevoj ruci koja je, po prilici, bila
velidne druge maljice.
Nikoljac: bubnjar stoji malo pognut napred, i udara maljicama
u dva talambasa. Oni nisu na zemlji već su, koliko se vidi na oštećenoj
kompoziciji, na nekakvim ramovima, pokazujući treći mogući način
sviranja u ove instrumente. Uočava se, međutim, njihov kotlasti oblik
i prevučena koža s gornje strane, ali se ne može primetiti da li je jedan
od njih veći. Izgleda da su obe maljice iste veličine.
Talambasi iz Svete Trojice kod Pljevalja, srodni dečanskim
instrumentima ove porodice, relativno su vedh dimenzija:
postavljeni su na zemlju, a svirač udara u njih iz stojećeg stava, malo
pognut napred.
I pre nastanka scene Ruganja Hristu, u Pivi, talambasi su pri-
kazivani zajedno sa bubnjem. U ovom manastiru oni vise o ramenu
talambasiste; svakako pripadaju najmanjim primerima ove po-
rodice: kotlastog su oblika i izgleda gornjih ravnih površina iste
veličine. Cini se da bubnjar, koji je zamahnuo maljicama, u desnoj
ruci drži maljicu prilične dužine.
Samo se jedan talambas vidi u Svetom Đordu u Pološkom.
Dva mala kotlasta talambasa iste veličine, poput pivskih, leže na
jednoj uzdignutoj ravnoj površini u Sredskoj - još jedan način
81
sviranja u ove instrumente. Pognuti bubnjar drži dve iste maljice koje
na krajevima imaju loptasti završetak.
U Mesiću je prikazan talambas koji ni oblikom ni veličinom ne
odgovara dotadašnjim instrumentima ove porodice u srednjove-
kovnoj umetnosti Srbije. To su dva velika membranofona
instrumenta opervažena obručom, vezana užadima u X-poredu i
postavljena na pod, jedan pored drugog - levi je veći i kaišem je
vezan za sviračev struk. Nijedan do sada opisani talambas nije bio
tako veliki, a često su imali, suprotno ovome, korpus sličan
timpanima. Talambasista je pognut napred i udara maljicama iste
velidne.
Tabela br. 4: Pregled talambasa
spomcnik sccna godina broj
prikaza
Decani Ruganje Hristu 1338-1347. 2
Jašunja, Sveti Jovan Prctcča Ruganje Hristu 1524.
2
Nikoljac, Sveti Nikola Ruganje Hristu XVI vck (scdamdcsctc)
2
Pljcvlja, Sveta Trojica Ruganje Hristu 1595. 2
Ikona iz Kučcvišta ISO. psalam XVII vck (početak) 1 (?)
Piva Ruganje Hristu 1604-1606.
2
Pološko, Sveti Dordc ISO. psalam 1609. 1
Sredska Ruganje Hristu 1646-1647. 2
Mcsić Ruganje Hristu 1743. 2
Bubnjevi
Impozantan broj od preko dvadeset pet crkava, minijatura i
ikona prikazuje bubnjeve, najčešće prikazivane muzičke
instrumente u Srbiji. 145 Poznato je da su na ranim srednjovekovnim
spomenicima bubnjevi retko predstavljani i da se redovno pojavljuju
tek od XII veka, a na tlu Srbije i Makedonije od kraja XIII i početka XIV
veka na kompozicijama različitog sadržaja. Nijed- na porodica
instrumenata u srednjovekovnoj Srbiji nije pokazala, kao bubnjevi,
toliko međusobne sličnosti u dugom periodu od XIII do XVIII veka.
Većina odgovara tipu dubljeg evropskog bubnja koji ima prečnik
približno jednak dužini instrumenta. I bubnjevi manjih dimenzija istog
su oblika. To su, uglavnom, duboki bubnjevi, a varijante su u načinu
145 Upotrebljavamo termin bubanj, odnosno bubnjić za vrste bubnjeva raz-
ličitih veličina, pošto pojam doboša vezujemo za odredeni oblik savremene udaraijke.
82
vezivanja korpusa i maljicama, a rede u položaju u kome se bubanj drži.
Navodimo tipične oblike ovih instrumenata neodređene visine,
drvenog zvučnog tela po- krivenog preko obruča dvema zategnutim
kožama:
- Cilindričan korpus većih ili manjih dimenzija; odnos prečnika
stranice i dužine valjka u razmeri 1:1, a katkad 1:2; 146
- kos ili horizontalan položaj u kome bubanj visi o uže
prebačeno oko bubnjareve glave, rede preko izvođačevog
ramena; pokatkad bubnjar drži bubnjić u ruci; 147-1
- vczivanjc valjka V-trakama ili X-trakama, obavijenim upravo
na stranice; vezivanje kod koga trake idu paralelno sa
stranicama valjka; nepravilna ili pravilna kvadratna polja u
sistemu upletenih ka- iševa jedan u drugi; 148
- zategnute žice preko membrane; 149
- maljice različitih dužina - ravne, savijene pri vrhu, sa loptastim
za- vršctkom ili čvorom, a takodc i u obliku dvostruko
savijcnog užc- ta. U rukama bubnjara su dve maljice iste
dužine i oblika ili dve maljice različite dužine i forme;
- udara sc maljicama, šakama ili u kombinaciji ova dva načina. 150
Razmatramo tipične odlike bubnjeva na raznim spomenicima i
u različito doba. Bubanj u Bogorodici Ljeviškoj pripada uobiča-
jenom tipu, ali kod njega dužina prečnika strane ne odgovara du- žini
valjka, koji je kraći. Sviračica ga drži horizontalno obešenog o rame -
vidljive su desna strana i omanja maljica kojom udara, kao i dve žice
zategnute preko membrane. 151
Nagoričinski bubanj je precizno izrađen: uobičajene je veličine
(prečnik strane odgovara dužini valjka) i načina držanja, sa kožom
146
Manji bubnjevi su prikazani na minijaturama i na nekim freskama rur- skog
perioda, a ved, odnosno dublji, u turskom periodu (Bogorodidna crkva u Studenici i
drugi).
147
O bubnjarevo rame obešeni su bubnjevi u Dečanima (Kainovo potomstvo),
Poganovu, Banjanima, Pustinji kod Valjeva i Blagoveštenju Rudničkom; bubnjarka
drži bubanj u ruci u Minhenskom psaltirn (Mirjam u kolu).
148 Na većini primera je X-preplet (u Lesnovu, na sceni ISO. psalma, u To- plici,
itd); u Nagoričinu je V-preplet; sistem upletenih kaiševa je na moračkoj Svadbi u Kani;

nepravilna ili pravilna kvadratna polja su u Mušnikovu i Pustinji kod Valjeva.
149 U Bogorodici Ljeviškoj, Nagoričinu i Lesnovu.
150 U Minhenskom i Beogradskom psaltirn bubnjari, čini se, udaraju bubnjeve
šakama, a u pećkim Apostolima bubnjar se koristi rukom i maljicom.

1 , 7 Termin se upotrebljava u smisiu zvučne žice, terive iii opute (Cvjetko
Rihtman, „Membranofoni muzički instrumenti u narodnoj tradieiji BiH", Ra- dovi

odeljenja društvenih nauka, 1967, 107).
83
nategnutom na valjak u V-poredu, i dve žice preko vidljive bočne
strane. Svirač u desnoj ruci drži maljicu povijenu pri vrhu, a u levoj,
izgleda, dvostruko savijeno uže sa dva čvora na krajevima.
Dečani donose dva bubnja - jedan je na sceni Kamovog po-
tomstva, a drugi na fresci Ruganja Hristu koji je, suprotno običa- ju,
visoko podignut. To su već dobro poznati bubnjevi koji horizontalno
vise o vratu izvodača. Na bubnju obešenom o sviračevo rame sa prve
kompozicije, vezivanje traka je paralelno s bočnim stranicama, a na
drugom je unakrsno.
Način vezivanja pomoću X-traka može se pratiti i na dobro
očuvanom i precizno izrađenom bubnju lesnovskog 150. psalma, čiji
odnos prečnika strane i dužine valjka odgovara nagoričin- skom:
nevelikom, blago povijenom maljicom sviračica udara o desnu,
vidljivu stranu (sa dve zategnute žice) instrumenta koji is- košeno
visi o njenom vratu. Ne vidi se užad o koju vise bubnjevi na dve scene
Ruganja Hristu istog manastira: oni su samo naizgled plitki, pošto su
perspektivno naslikani drukčije od očekiva- nog. Na prvoj sceni
maljice su manje i iste su velidne, a na drugoj su veće i čini se,
nejednake.
Duboki bubanj je prikazan u Kučevištu. Bubnjar drži dve raz-
ličite maljice, kraću u desnoj ruci, a levom rukom je drugu maljicu
prihvatio za sredinu štapa, kao u Dečanima.
Udarački instrumenti nisu bogato zastupljeni na minijaturama.
Nalaze se samo u Minhenskom psaltiru na kompozieiji David sastavlja
psaltir, zatim na ilustraciji 150. psalma i na sceni Mir- jam, sestra Aronova
u kolu. To su četiri bubnjića čije malene dimenzije ne dozvoljavaju
da se detaljnije razmatraju. Prvi bubnjić se nalazi obešen verovatno
oko izvodačevog vrata, jer visi u visini grudi: vidljive su obe strane,
ali je i suviše majušan da bi se ustanovio način njegovog vezivanja.
Po prilici bubnjar proizvodi tonove šakama. Drugi bubnjić, čija je
užad, obuhvatajući celu po- vršinu valjka, vezana paralelno sa
osnovicama, čini se, bubnjarka drži levom rukom. Maljicom u desnoj
ruci, povijenom pri vrhu, zamahnula je u visini glave.
Oba kola prikazana u Minhenskom psaltiru prare bubnjevi, i u 150.
psalmu, i u Mirjaminom veselju. Sviračica koja se nalazi usred kola
ove druge kompozicije, drži bubanj levorn rukom. Na instrumentu se
vidi čak i užad razapeta po površini valjka, i to trake koje se pružaju
paralelno sa osnovicama. Devojka je zamahnula rukom u kojoj drži
maljicu na sredini štapa. Ovaj tip maljice ima ili povijeni vrh ili
84
loptasti završetak, kao na timpanu.
U Andreašu se bubnjar nalazi među likovima na sceni Ruga- nja
Hristu, ali onih u prvom planu koje obično igraju, obučene u haljine
čiji im rukavi padaju preko šaka. On je, kao bubnjari u Minhenskom
psaltiru i Poganovu, dakle na spomenicima sa kojima Andreaš ima
zajedničke stilske odlike, obgrlio levom rukom instrument, a desnom
je zamahnuo maljicom.
Bubnjevi u turskom periodu zadržavaju mnoge bitne demente
srednjovekovnih bubnjeva, ali pokazuju i nove, pre svega ra-
znovrsnost. Pada u oči znatno povećanje broja malih bubnjeva (u
Toplici, Banjanima, Jošaničkoj Banji, Hopovu, Pustinji, Svetim
apostolima u Peći i Blagoveštenju Rudničkom) kod kojih je odnos
između prečnika strane i dužine valjka u srazmeri 1:1, a taj isti odnos
imaju i ved bubnjevi. Pored bubnjeva srednje velidne (na sceni
Svadbe u Kani u Morači, Pivi i Hilandaru), živopisani su i duboki
bubnjevi, dji je korpus dvostruko duži od prečnika strane (Studenica
i Nikoljac).
U Toplici i Banjanima može se uodti način udaranja u bubnjeve
koji se sreće i na drugim spomenicima: desna sviračeva ruka je u
zamahu, a leva, sa maljicom forme nevelikog ravnog šta- pa, podva
na bočnoj stranici bubnja, odajud utisak da udarci koje proizvodi
nisu snažni, pošto lagano padaju na kožu.
Na sačuvanim kompozicijama Beogradskog psaltira naslikana su,
početkom XVII veka još dva bubnjića na istim scenama kao u
Minhenskom psaltiru - iluminator je samo na sceni David sastavlja psaltir
islikao bubanj koji odgovara svome uzoru.
85
Tabela br. 5: Prcgled bubnjeva
broj
spomenik scena godina prikaza
Bogorodica Ljcviška
Stihira Jovana Damaskina na 1307-1309. 1
Uspeitje
Staro Nagoričino Ruganje Hristu 1317-1318. 1
Dcčani Kainovo potomstvo 1338-1347. 1

Ruganje Hristu 1
ISO. psalatn 1349. 1
Lesnovo Ruganje Hristu (I scena) 1
Ruganje Hristu (II scena) 1
Pološko Ruganje Hristu XIV vek (četrdesete) 1
Kučevište, Sveti Spas ISO. psalam XIV vek (sredina) 1

Sveta Sofija, Ohrid Stihira ]ovana Damaskina na XIV vek
Uspeitje
1
Minhenski psaltir David sastavlja pslatir 1370-1390. 1
ISO. psalam 1
Mirjam u kolu 1
Andrea? Ruganje Hristu 1389. 1 (?)
Srpska Aleksandrida Aleksandrova gozba XIV vek (kraj) 1
Jošanica Ruganje Hristu XIV-XV vek 1
Sveti Nikita Ruganje Hristu XV vek (kraj) 1
Poganovo Ruganje Hristu 1499. 1
Toplica Ruganje Hristu 1536-1537. 1
Banjani Ruganje Hristu 1549. 1
Smcdcrevo, Stara erkva Ruganje Hristu XVI vek (šezdescte) 1
ISO. psalam 2
Studcnica, Bogorodičina Ruganje Hristu
erkva
1568. 1
Moraca Svadba u Kani 1577-1578. 1
Velika Hoča, Sveti Jovan Ruganje Hristu oko 1577. 1
Nikoljac, Bijelo Polje Ruganje Hristu XVI (sedamdesete) 1
Velika Hoca, Sveti Ruganje Hristu XVI vek
Nikola (osamdesetc) 1
Mušnikovo Ruganje Hristu
XVI vek (druga
polovina) 1
86
Pljevlja, Sveta Trojica Ruganje Hristu Ruganje 1595. 1
Jošanička Banja Piva Hristu Ruganje Hristu XVI-XVII vck 1
Novo Hopovo Pustinja Ruganje Hristu Ruganje 1604-1606. 1
kod Valjcva Beogradski Hristu David sastavlja 1608. 2
psaltir psaltir ISO. psalant 1622. 1
Ruganje Hristu Ruganje 1627-1630. 1
Apostoli u Peći Hristu Sv. Georgije na 1
Blagovcštenje Rudničko konjti Ruganje Hristu 1633-1634. 1
Ikona iz Radijevica Ruganje Hristu XVII vck (tridcsetc) 1
Sredska kod Prizrena 1644-1654. 1
Hilandar, paraklis sv. 1646-1647. 1
Đorda u Pirgu
1671. 1
Neobično je vezivanje bubnja u Studenici, samo jednom X-tra-

kom i to labavo obavijenom, što sigurno ne može da drži kože uteg-
nutim. Sve je ostalo uobičajeno, čak i dve maljice različitih veličina,
od kojih je veća blago povijena nagore, pokatkad tvoreći vrstu lop- te,
što se moglo videti u Nagoričinu, Lesnovu, Dečanima, Svetom Nikiti,
Poganovu, Banjanima i Smederevu. Izgleda da su obe maljice
prikazane na moračkoj Svadbi u Kani prevelike za bubanj kome su
namenjene. Neobičan je način vezivanja stranica koji se nije sre- tao
ni u jednom do sada opisanom manastiru: dve susedne trake kojima
je vezan bubanj, međusobno su upletene, a svaka stranica je dobro
pričvršćena dvostruko vezanim užetom oko celog obruča.
Bubanj u seoskoj crkvi Mušnikova visi o vratu izvođača u ko-
som položaju. Trake kojima je valjak obavijen vezane su u dva smera
- jedne su paralelne sa bočnim stranama, a druge su prevu- čene u
suprotnom pravcu, obrazujući sa prethodnim trakama kvadratna
polja
Na većini scena u sveukupnom slikarstvu na freskama i mini-
jaturama radenim za srpske vladare prikazivan je samo jedan bubanj,
a ponekad bubanj pored talambasa. Prvi put se u Hopovu prikazuju
dva bubnjara jedan pored drugog. Sve ostale karakteristike ovih
instrumenata odgovaraju tradiciji - način držanja i udaranja, kao i
položaj u kome vise na užetu obavijenom oko izvoda- čevog vrata.
87
U pećkim Svetim apostolima živopisan je bubnjić obešen ο vrat
izvođača. To je plitak instrument kod koga je prečnik strane nešto
manji od dužine valjka. Slikar je prikazao obe bočne strane. Levu
svirač dodiruje palcem, a o desnu udara velikom maljicom, možda
pogodnijom za veće bubnjeve.158
Darabuka
Ni na jednoj sceni u živopisu, a ni na drugim minijaturama nije
predstavljena, po svoj prilici, darabuka, sa užadima vezanim po
principu X-traka, kao u Srpskoj Aleksandridi: drži je prvi se- deći svirač
sleva - desnu bočnu stranu pokrio je svojom šakom, a leva je
neprecizno prikazana. To je arapski instrument čiji se korpus u
obliku vaze, prekriven ovčjom kožom, pravi od gline ili drveta.
Daire
Predstave daira nadene su u Toplici i Bodanima, uprkos tome što
se u to vreme turske okupacije mogao očekivati njihov veći broj. O
dairama sa prvog spomenika ne može se govoriti detaljnije zbog
njihovih nedovoljno jasnih obrisa.
Bolje su sačuvane daire u Bodanima, sa ne mnogo uzanim,
okruglim ramom od drveta. Koža je nategnuta samo s jedne strane.
Sviračica drži instrument uzdignutom levom rukom, a prstima desne
ruke udara o kožu. Ne vidi se da li se u ramu nalaze okrugle metalne
pločice.
Tabela br. 6: Prcglcd daira
spomcnik scena godina broj prikaza
Bodani Pir bluditog sina 1737. 1

Predstave bubnjeva u kasnijoj umetnosti, osobito u živopisu i na rezba- renoj
158
drvenoj dekoraciji, potiču često iz ruku narodnih umetnika. Srednje su veličine i

vezani su V-trakama, kao u ohridskom Svetom Naumu (scena Ritga- nja Hristu) i na
ikonostasu Jovana Bigorskog (Salomina igra).
Kordofoni
Gudački instrumenti, psalterioni, lire, laute i harfe predstav- nici

su kordofonih srednjovekovnih instrumenata u Srbiji. Osim lira koje
se javljaju u jednoj varijanti, ostali instrumenti se odlikuju
88
raznolikošću unutar pojedinih vrsta. Gudački instrumenti i laute su
najraznovrsniji, a harfe i psalterioni pokazuju tri u osnovi srodna
oblika. Mnogi su neprecizno predstavljeni ili su oštećeni, te se ne
mogu sa sigurnošću analizirati. Jedan od problema predstavljaju
žice koje nisu prikazane u celokupnoj dužini i čiji se broj, najčešće,
ne može odrediti. Kao i u slučajevima drugih instrumenata, tako i u
odnosu na kordofone muzičke instrumente, primeri prikazani u
srpskoj srednjovekovnoj umetnosti datiraju iz vremena posle
njihove prve pojave, a ponekad su predstavljeni i u doba kada vise
nisu bili u praktičnoj upotrebi, prevazideni savr- šenijim oblicima
tada sviranih instrumenata.
Gudački instrumenti
Sedam gudačkih instrumenata prikazanih na fresci i plastici, na
drvenim vratima manastira i na ikonama u rasponu od 1335. do
1672/1673. godine, doprinose šarolikosti ionako različitih gu- dačkih
instrumenata iz porodice viela ili fidula, preteča današnjih gudača.
Svi oni imaju korpus koji se javlja u više varijanti, sa izvesnim
brojem različitih detalja i dva moguća nadna sviranja.
Gudala razlidtih velidna i oblika držana su uvek u supinaciji,
kao na Zapadu, i povlačena, kao i kod drugih srednjovekovnih gu-
dačkih instrumenata, u prvoj trećini tela instrumenta. Ni na jednoj
kompoziciji nisu držana zatvorenom pesnicom. To su više ili manje
povijena gudala koje svirad drie na krajevima. 152 U Treskavcu je
prikazan neobičan, svakako pogrešan način povlačenja gudala -
svirač ga je uhvatio za strune. Pa ipak, na drvenim vratima ovoga
manastira i u Kaleniću najbolje se vidi srednjovekovni nadn sviranja
- gudalom se istovremeno prevlače sve žice. Pitanje je da li po- ložaj
leve ruke violiste u oba ova manastira omogućuje pravilno držanje
instrumenta, pogodno da se proizvede ton.
Nijedna fidula nema tastijeru. Svirači drže ove gudačke in-
strumente ili na način violončela ili na način violine, ali prislonje- ne
uz obraz ili rame. Prikazani instrumenti ne mogu se uvrstiti u
Bahmanovu podelu tipičnih primera srednjovekovnih gudača Za-
padne i Srednje Evrope, niti su obuhvaćeni profilima najznačajni- jih
1,9 Na fresci u Dečanima i na ikoni svetog Luke duža su i povijena, a u Kaleniću,
Slepči i Treskavcu kratka i povijena.
89
evropskih instrumenata koje je izradio isti autor. Jedino se re-
zonatorski otvori dečanske vizantijske lire vide na šemi karakte-
rističnih rezonatorskih otvora. Ukoliko je moguće uočiti na fidulama
Dečana, Kalenića, Kučevišta i Treskavca, čini se da su njihovi
kordari na jednom Bahmanovom šematskom prikazu. 153 Zice se ne
mogu izbrojati na svim instrumentima, a na kojima je to moguće
učiniti, primećuje se samo jedna od četiri žice koje su imale kvintno
štimovanje. 154
Jedini poznati gudački instrument na živopisu u periodu do XVI
veka nalazi se u manastiru Dečani i pripada porodici fidula, odnosno
vizantijskih lira. Kruškolikog je, trbušastog tela, špicasto završenog,
sa dva polukružna rezonatorska otvora pored kobili- ce, izdvojenim
vratom i glavom za čivije u obliku diska. Ne vidi se broj žica. Izvođač
drži instrument sa relom okrenutim nadole, levom rukom skraćuje
žice, a desnom prevlači prilično velikim gudalom koje je izrazito
lučno povijeno.
Kruškoliki, neveliki korpus bez otvora za rezonanciju gudač-
kog instrumenta manastira Kalenića, tanak vrat veličine korpusa i
povijena glava sa čivijama, zatim tri žice i neveliko, lučno savijeno
gudalo sa tri strune, odgovaraju vrsti fidula ili viela bliskih
vizantijskoj liri i rebeku. Način sviranja je zapadnjački, kao na da-
našnjoj violini. Gudač je prislonio instrument na obraz.
Gudački instrumenti u Slepči, na Psaltiru Gavrila Trojičanina i na
ikoni svetog Luke međusobno su slični jer pripadaju tipovima
fidula koje se pri sviranju drže kao današnje violončelo.
Korpus gudačkog instrumenta iz Slepče kružan je, svakako
stilizovan. Pa ipak, može se odrediti njegova pripadnost. Dug, tanak
vrat, dva puta veći od korpusa i šiljasta nožica kojom se instrument
oslanja na sviračeve noge, kao i lučno povijeno gudalo, ukazuju na
jednog od mnogih preteča savremenih gudača. Drugi, kruškoliki
gudački instrument, iz Treskavca, sa vratom kao u violine i dva S-
otvora za rezonanciju, ima rri žice i lučno gudalo. Gu- dač svira kao
na violini, ali instrument nije prislonio na podbra- dak, već ga je
1 6 ° Werner Bachmann, Die Anfdnge der Streichinstrumentalspiels, Leipzig 1964, 88-

91.
154 Pretpostavlja se da je po jedna žica prikazana na ikonama iz Kučevišta i
Morače, tri žice na plastičnoj dekoraciji Kalenića, a četiri u Psaltiru sa posle- dovanjetn
Bartola Ginamija. Podatak o kvintnom štimovanju žica uzet je iz ci- riranog dela
Vernera Bahmana, 14.
90
stavio na rame.
Kako se na prvim srpskim štampanim knjigama sreću zaglavlja
uzeta iz pisanih manuskripta u vizantijskoj tradiciji, dva mu- zička
instrumenta u psaltirima iz štamparije Jerolima Zagurovića i Bartola
Ginamija, nastali 1569. i 1638. godine, pokazuju i stare uticaje, kao i
elemente novih stremljenja. To su gudački instrumenti ovalnog
korpusa. Prvi ima na gornjoj dasci otvore u obliku slova S, a drugi u
obliku slova F. Broj žica se na prvom ne može izračunati, a na drugom
se vide četiri žice i četiri pražića. Oba instrumenta su dekorativna,
pošto se nalaze u desnom uglu zaglavlja, a gudala, sa lukovima
izbočenijim od današnjih, sa suprotne su, leve strane.
Gudački instrument na minijaturi u Psaltiru Gavrila Trojiča-
nina ima kruškoliki korpus osrednje veličine i neveliki, tanak vrat.
Ne može se sa sigurnošću zaključiti da li je gornji deo instrumenta
pokriven kožom ili daščicom od drveta. Na torn gornjem delu nalaze
se otvori za rezonanciju u obliku rupica (izgleda da ih ima četiri do
pet), još dva otvora u obliku slova S i tri strune. Gudalo je neveliko i
lučno povijeno.
Pološki gudački instrument pripada porodici rebeka. Samo
jednom nama poznatom gudačkom instrumentu sa živopisa i jed-
nom sa minijatura pridružuju se dva gudača koje smo zapazili na
ikoni 150. psalma iz Kučevišta i na ikoni Sveti Luka sa žitijem iz
Morače.
U gudački instrument jajastog, ispupčenog korpusa, s vratom
nešto kraćim od tela i glavom u obliku trolista, sa ikone 150. psalma
iz Kučevišta, približno veličine i držanja današnjeg kontra- basa, svira
muzičar u stojećem stavu s velikim, ne mnogo povijenim gudalom
sa dve strune, na način koji odgovara orijentalnom. Nisu vidljive ni
čivije, ni žice osim jedne, a reklo bi se da počiva na šiljastoj nožici.
Ovom gudačkom instrumentu blizak je po obliku, a verovatno i po
uzorima nešto starijeg datuma, 155 instrument na smederevskom ISO.
psalmu, ali se, nažalost, ne vide svi njegovi delovi.
Na drugoj ikoni, ikoni Svetog Luke, takode iz porodice istih
instrumenata, gudački instrument ima omanje, kruškoliko telo, jasno
odvojen tanak vrat, jednu žicu i dugo gudalo. Izvođač sedi i korpus
instrumenta drži u krilu oslanjajući ga na levu nogu, dok vrat drži
155 Werner Bachmann, Die Anfange der Streichinstruinentalspiels, Leipzig 1964, ill. 1;
Fivos Anoyanakis, Greek Popular Musical Instruments, Athens 1979, si. 2.
91
levom rukom, ne naslanjajući ga na svoje telo.
Tabela br. 7: Pregled gudačkih instrumenata
prikaza
Kalenić kcntaur (plastika) XIV-XV vek 1
Slepčc dvokrilna vrata XVI vek 1
Trcskavac dvokrilna vrata XVI vek 1
Smcderevo, Stara crkva ISO. psalam XVI vek (sezdesete) 1
car David (zaglavlje) 1369.
Psaltir sa posledovanjem ). 1
Zaguroviča
Pološko, Sv. Đorde ISO. psalam 1609. 1
car David (zaglavlje) 1638.
Psaltir sa posledovanjem i 1
ćaslovcem B. Ginamija
ikona iz KuccviSra ISO. psalam XVII vek 1
Psaltir Gavrila Trojičanina car David (zaglavlje) 1643. 1
Ikona iz Morace Sveti Luka sa titijem
(Sveti Luka razdaje 1672-1673. 1
sirolinji imanje)
Instrumenti na kojima se ton dobija trzanjem žica

Žičani instrumenti naslikani su na zidovima četiri srednjove-
kovna spomenika - u Bogorodici Ljeviškoj, na spratu narteksa Svete
Sofije u Ohridu, u Lesnovu i u Svetom Spasu u Kučevištu, na scenama
- Stihira Jovana Damaskina na Uspenje, ISO. psalam,
Ruganje Hristu i Sueti arhanđeo Mihailo leči gubavce. Njima mogu da se
pridrirže dva rukopisa (Minhenski psaltir i Srpska Alek- sandrida), kao i
spomenici iz turskog perioda. Najbrojniji su psalterioni i laute,
znatno su rede harfe, dok je sačuvan samo jedan rukopis sa
predstavom lire. Cini se da su žice većine žičanih instrumenata na
minijaturama samo simbolično prikazane, te da ne odgovaraju
stvarnom broju.
Psalterioni
Psalterioni, srednjovekovni žičani instrumenti bez vrata, raz-
ličitih oblika, broja žica i načina sviranja, pojavljuju se u srpskom
srednjem veku kao pravougaoni, trapezasti i trapezoidni. Zice su na
svim psalterionima pričvršćene čivijama i trzaju se prstima, a samo
92
nekolike plektronom. Prilikom sviranja muzičar može da zauzme
stojeći ili sedeći položaj.
Oštećeni pravougaoni psalterion sa pet vidljivih žica nategnu-
tih paralelno sa dužom stranom u Bogorodici Ljeviškoj drži devojka
koja stoji, levom rukom za dužu stranu u horizontalnom položaju, a
desnom svira, ali se ne vidi da li ima plektron. 156 Ovom instrumentu
sličan je psalterion u Svetoj Sofiji u Ohridu. Manje oblike
pravougaonih psalteriona iz XIV i XVII veka u Minhenskotn i
Beogradskom psaltiru drže svirači za bočne, duže strane i obcma šakama
prebiraju po žicania. Psalterion sa scene David napasa stado šematski je
prikazan, te se samo vidi njegov pravougaoni oblik. Da li su uopšte
žice naslikane teško je reći - nije jasno da li je linija koja je povučena
vertikalno od osnovice trebalo da predstavlja žicu ili su to koso
povučene linije od desne, duže strane, koje, nažalost, nisu dovedene
do kraja sledeće.
Trapezasti psalterioni, okrenuti kraćom paralelnom stranom
nadole, imaju na primerima na kojima se može izbrojati, 18-23 žice.
Zice su nategnute tako da spajaju paralelne strane 157 ili neparalelne
strane, 158 Svirači ih drže za kraću stranu odozdo, dok drugom
sviraju. 159 Ako su psalrerioni manjeg formata ili ako svirad sede,
kraca paralelna strana im je na kolenima. 160
Lesnovski psalterion (druga scena Ruganja Hristu) trapezast je i
ima dvadeset tri žice koje spajaju paralelne strane instrumenta. Svirač
desnom rukom dodiruje žice. Kučeviški psalterion, sa osamnaest
žica, sličan je lesnovskom trapezastom psalterionu - uočava- ju se i
mesta na kojima su žice pričvršćene za neparalelne strane. Svirač drži
ovaj prilično veliki instrument sa donje, uže strane, a desnom svira,
hvatajud istovremeno vise žica. Još jedan psalterion ovog oblika
nalazi se na minijaturi Minhenskog psaltira: David je kraću stranu
psalteriona položio na koleno, držeći ga sa bočne strane obema
rukama. Zice, kako se čini, spajaju dužu paralelnu sa paralelnom, ali
156 Bogorodicn Ljeviška i sprar narteksa Sv. Sofije u Ohridu. Analiza oblika je
izvršena po kopiji R. Zivkovića koja se čuva u Galeriji fresaka, odnosno u Narodnom

muzeju u Beogradu.
157 I.esnovo (druga scena Ruganja Hrisln) i Srpska Aleksandrida.
158 Sveti Spas u Kučevištu.
159 Kučevište i Lesnovo.
160 Minhenski psaltir: scene Lepa smrt pravednika, kao i Srpska Aleksan- drida:
Aleksandrova gozba.
93
i sa neparalelnom stranom, a na mestima na kojima su pričvršćene,
njihovi krajevi vise van okvira psalteriona. 161
Drugi muzičar sleva u Srpskoj Aleksandridi, koji svira psalterion,
signiran je kao glumae i nalazi se u donjem delu kompozicije. Po
veličini, obliku i načinu držanja instrument odgovara već opisanim
psalterionima trapezastog obličja, kod kojih je kraća paralelna strana
oslonjena na izvođačevo koleno. Broj žica se ne mo- že tačno odrediti
pošto su neprecizno iscrtane, ali ih je verovatno bilo oko desetak. Na
gornjoj paralelnoj strani vide se krajevi žica koji vise sa instrumenta,
nakon što su zategnute na njegovom okviru. Svirač drži psalterion
levom rukom, a desnom svira.
Trapezoidni psalterioni su prikazani na živopisu i mogu se
podeliti u dve vrste: jednoj pripada psalterion iz lesnovskog 150.
psalma, a drugoj ostali psalterioni izduženije forme hopovskog tipa i
bez pandana su sa psalterionima u srednjovekovnoj Srbiji.
Lesnovski trapezoidni psalterion, na ilustraciji 150. psalma, ima
trapezoidan oblik, žice koje spajaju duže strane, precizno islikanu
rezonatorsku kutiju i profilisani ram: car David ga drži levom rukom
sa donje strane, hvatajud jednu od dužih stranica, a desnom svira.
Hopovski psalterion ima otvor za rezonanciju u obliku rozete i
oko šesnaest žica (?). Oba smederevska psalteriona i pološki,
po obliku odgovaraju hopovskom, ali su širi, odnosno dužih su
bočnih strana. Samo se na jednom od njih vidi rozeta.
161 Lepa smrt pravednika.
94
Tabela br. 8: Pregled psaltcriona
prikaza
Bogorodicn Ljcviška Stihira Jovana Damaskina na Uspen
je 1307-1309. 1
Lesnovo ISO. psalam 1349. 1
Rnganje Hristu (druga scena) 1
Kučcvišrc, Sveti Spas ISO. psalam XIV vek (sredina) 1
Sveta Sofija, Ohrid Stihira Jovana Damaskina na
Uspenje XIV vek 1
Minhenski psallir Lepa sntrl pravedntka 1370-1390. 1
ISO. psalam 2
David napasa stado 1
Smederevo, Stara crkva ISO. psalam XVI vek (šczdcsctc) 2
Novo Hopovo Svadba n Kani 1608. 1
Pološko, Sveti Đordc ISO. psalam 1609. 1
Bcogradski psallir ISO. psalam 1627-1630. 2
Lire
Lira je iluminirana, u rukopisu Kozme Indikoplova (1649) na
minijaturi Dela Davidova. Ovaj judejski car dva puta je predstavljen
sa lirom koja ima četiri žice (?), sa ručkama izvijenim poput
životinjskih rogova: on oba puta sedi i svira. Pošto je prva lira pri-
ljubljena uz Davidova telo, a druga je na njegovim kolenima, on tako
može da se koristi obema rukama, izgleda čak i plektronom. Nije nam
poznato da postoji još neka predstava ovog instrumenta na
umetničkim spomenicima radenim za srpske vladare.
Laute
Mogu se uočiti nekoliko osnovnih tipova brojnih i raznolikih
lauta na spomenicima srpske srednjovekovne umetnosti. Laute prve,
najbrojnije grupe, prikazane u srednjem veku i turskom periodu,
imaju korpus nešto manji od polovine čovečije visine koji se
postupno sužava u manje ili vise širok, prelomljen vrat. Na pri-
merima na kojima se mogu izbrojati vidno je tri do sedam žica, a
ponegde se primećuju mogući otvori za rezonanciju i čivije. Svi- rači
sede ili stoje držeći instrumente zakošeno ili u horizontalnom
95
položaju. 162
U drugoj grupi lauta predstavljeni su instrumenti kruškolikog
korpusa i uzanog vrata (dužine korpusa). Veličina ovih instrumenata
takođe odgovara otprilike polovini čovečije visine. Ne vidi se ni broj
iica, ni čivije, ni otvori za rezonanciju. Svirači stoje, dried instrumente
u kosom položaju. 163
Nekoliko lauta ovalnog, kruinog ili jajastog korpusa, omanjeg
ili vrlo malog, sa tankim vratom koji je jedan i po do dva puta duii od
tela, pripadaju trećoj grupi ove porodice. Na nekima se zapaiaju tri
žice i pražići za dobijanje tonova. Izvodad stoje dried laute u manje
ili više zakošenom položaju. 164
Prva među najbrojnijim lautama sa zakošenim vratom pred-
stavljena je na fresci Arhanđeo Mihailo leči gubavce u Lesnovu. Svirač
sedi dried je na krilu. Levom rukom je uhvatio za vrat skraćujud iice,
a desnom trza jednu iicu. Kruškolika lauta ima šest iica i šest dvija na
širokom, prelomljenom vratu, koji se postepeno suiava i završava
zakošenjem nagore.
Dva kruškolika instrumenta, svakako iz porodice lauta u Sve-
tom Spasu u Kučevištu nemoguće jc dctaljnije opisati zato što nisu
dovoljno jasno predstavljeni. Lautista koji stoji pored bubnjara drii
levom rukom omanji instrument u vertikalnom poloiaju. Desna ruka
mu nije nad instrumentom i dni se da nešto drii u njoj, mo- ida
plektron? Druga lauta je jasnija. Vidi se da je to bio masivan, veliki
kruškoliki instrument dji se korpus postepeno suiavao u vrat i da je
morao imati veliki broj iica, a verovatno i prelomljeni vrat.
Lauta je predstavljena kao Davidov atribut u rukopisu Min-
henskog psaltira. Na sceni David piše psaltir naslikana su dva ži- čana
instrumenta koja su, suded po ostacima koji se vide na uni- štenom
delu slike, a pogotovo posle poredenja sa istom scenom i z Beogradskog
psaltira, pripadali porodici lauta. Tip laute u koju svira David na sceni
Davidove molitve nalazi se u njegovim rukama i na kompozicijama
Gradenje hrama i Lepa smrt pravednika. To je kruškoliki instrument čije
162 U Lesnovu (Arhandeo Mihailo leči gubavce), Sverom Spasu u Kučevi- štu,
Minhenskom psaltiru (Davidova molitva, Gradenje hrama, Lepa sinrt pravednika), Srpskoj
Aleksandridi (treći svirač sleva), na spratu narteksa Svete So- fije u Ohridu, u Staroj crkvi
u Smederevu, na dvokrilnim vratima u Slepči i Tre- skavcu.
163 Predstavljeni su na freskama i minijaturama u Bogorodici Ljeviškoj i u
Beogradskom psaltiru (David pise psaltir).

164 To je scena ISO. psalma u Minhenskom psaltiru, na fresci u Svetom Đordu u
Pološkom, kao i freska Svadhe u Kani u Hopovu.
96
telo neprimetno prelazi u široki vrat koji je prelomljen. Levom rukom
David skraćuje žice, a desnom svira. Prva lauta ima tri žice, od kojih
treća nije dovedena do kraja vrata, a na prelomljenom vratu vide se
dve dvije. David svira trzalicom. Druga lauta je veća, verovatno sa
četiri žice, a možda i četiri čivije. David takođe svira plektronom. Ne
može se sa sigurnošću tvrditi, ali se pretpostavlja da tačkice na ovoj
drugoj lauti predstavljaju rezonatorske otvore. Na ovoj i sledećoj
lauti vrat je ne samo prelomljen, naime zakošen na desnu stranu već
je to zakošenje dobilo još jedan vertikalni završetak. Oblik i broj žica
treće laute isti su kao u prve.
Treći svirač sleva svira u Srpskoj Aleksandridi lautu koja ima
kruškoliko telo, samo malo izražen, kratak, izgleda prelomljen vrat, i
sedam žica od kojih su samo dve dovedene do kraja korpusa. Lautar
svira obema rukama - levom rukom skraćuje žice, a desnom ih trza.
Lauta u Staroj smcdcrcvskoj crkvi pokazujc po obliku i nači- nu
držanja blisku srodnost sa lautom iz Lesnova (freska Sveti arhandeo
Mihailo leči gubavce). Instrument je u horizontalnom po- ložaju i ima
oko devet žica. Druga lauta je manjeg formata i po svoj prilici plićeg
korpusa. Kruškolikog je, neizduženog tela i ta- njeg vrata, dužeg od
velidne korpusa, sa oko šest žica i rozetom.
Istoj porodici sličnih oblika pripadaju laute na dvokrilnim
vratima u Slepd i Treskavcu, nastalim u XVI veku, te se može
pretpostaviti eventualni uticaj starijih vrata iz Slepče na mlada u
Treskavcu. Lauta u Slepd ima nepravilno (verovatno zbog tehnike
urezivanja), kruškoliko telo· i uski, prelomljeni vrat, koji je, kao na
lesnovskoj lauti, zakošen nagore. Naziru se samo dve dvije, ne vidi
se broj otvora za rezonanciju i zapažaju se pražid na vratu. Lauta u
Treskavcu je jasnija: kruškoliko telo i pet žica koje se pružaju od
uskog, prelomljenog vrata (prelomljeni deo je ovde okrenut nadole).
Lautari na oba spomenika desnom rukom okidaju žice, a levom drže
vrat instrumenta, skraćujući žice. U Tre- skavcu je svirač uhvatio vrat
laute na neobičan način, odozgo, te se čini u nepovoljnom položaju za
sviranje.
Da li je nejasno prikazani instrument na sceni Ruganje Hristu u
Sredskoj sa desne Hristove strane uistinu lauta omanjeg, ovalnog
korpusa i dugog vrata? Ko svira u nju i ko je drži? Pošto do odgo- vora
nismo mogli doći ni posle neposrednog proučavanja ove kompozicije
u samoj crkvi, pretpostavljamo da instrument pripada porodici lauta,
zato što na srodnoj kompoziciji u banji Jošani- ci, odgovarajuća figura
u rukama drži lautu zakošenog vrata.
97
Drugoj, malobrojnoj grupi lauta pripadaju one koje su islikane
u Bogorodici Ljeviškoj i Beogradskom psaltim. Lautistkinja u Bogo-
rodici Ljeviškoj drži instrument okrenut koso nadole. Levom rukom
skraćuje žice, a desnom ih trza pri dnu kruškolikog korpusa. Vrat je
tanak i ne osobito dug. Vide se samo dve žice, bez čivija. 165
Porodicu ovih žičanih instrumenata obogaćuju i četiri laute iz
Beogradskog psaltira, dve na sceni David sastavlja psaltir, a ostale na
minijaturi koja ilustruje ISO. psalam. Prva lauta sa prve kompozicije
ima ovalan korpus osrednje veličine i tanak vrat, či- ja dužina
odgovara dužini korpusa. Broj žica se ne može tačno opredeliti.
Drugu lautu drži car David na neuobičajen način, pri- slonjenu
korpusom uz sviračev bok. Još nejasnija od prethodne, ova lauta
izgleda da je imala isti oblik. Primećuju se i četiri late- ralne čivije. Sa
preostalih dveju lauta iz druge kompozicije jedino se vidi kruškoliko
telo. Ono se postepeno sužava i prelazi u tanak vrat na prvom
instrumentu. Oba svirača drže laute okrenute zad- njim stranama
posnratračima, tako da se broj žica ne vidi.
Laute malog korpusa i dugog vrata mogle bi se sa ogradom
uvrstiti u treću grupu srodnih instrumenata. Ono što se može videti
na gotovo uništenim lautama ilustracije ISO. psalma u Min- benskom
psaltirn jeste njihov oblik. Ovalno telo prelazi u tanak vrat koji je
jedan i po put duži od korpusa. Prva lauta sleva je bolje očuvana.
Naziru se čak i tri žice, a na vratu i čivije. Izgleda da svirač štimuje
instrument, pošto je uhvatao jednu čiviju.
Srodne su im laute u Hopovu i Pološkom. Hopovska lauta ima
malo, jajasto telo i izrazito dug vrat, otvor za rezonanciju u obliku
rozete, zatim tri žice i tri pražića na hvataljci koji označa- vaju mesta
za proizvođenje tonova. Sviračica levom rukom skra- ćuje žice, a
desnom ih okida trzalicom. Samo pološke laute imaju srpolik
završetak.
Jedan, za podruqe srednjovekovne umetnosti Srbije neuobi-
čajen instrument iz porodice orijentalnih lauta, prikazan je u rukama
svirača koji sedi, na kraju, desno, u Srpskoj Aleksandridi. Nažalost,
nepreciznost crteža ometa njegov tačan opis. Mali korpus je kružan,
a tanak vrat duži od tela. Svirač drži instrument levom rukom u
kosom položaju. Desnu je stavio pored laute.
165 Freska je danas uništena.
98
Tabela br. 9: Pregled lauta

Bogorodica Ljcviška Stihira Jovana Dantaskina na
Uspen je 1307-1309. 1
Lesnovo
Arhandeo Mihailo leči
gubavee 1349. 1
Kučevištc, Sveti Spas ISO. psalam XIV vek 2
Sveta Sofija, Ohrid
Stihira Jovana Dantaskina na
Uspcnje XIV vek 1
Minhenskt psaltir David sastavlja psaltir 1370-1390. 1
Davidova molitva 1
1
Gradenje hrama Lepa smrt
1
pravednika ISO. psalam
2
Srpska Aleksandrida Aleksandrova gozba XIV vek (sredina) 2
Slcpčc dvokrilna vrata XVI vek 1
Treskavac dvokrilna vrata XVI vek 1
Smederevo, Stara erkva ISO. psalam XVI vek (šezdesete) 2

Banja Jošanica Rnganje Hrisltt XVI-XVII vek 1
Novo Hopovo Svadba u Kani 1608. 1
Pološko, Sveti Đorde ISO. psalam 1609. 2
Bcogradski psaltir David sastavlja psaltir 1627-1630. 2
ISO. psalam 2
Sredska Rnganje Hristn 1646-1647. K?)
Harfe
Predstave nekolikih harfi vezane su za živopis i minijature.

Tip harfe koji se javlja u Bogorodici Ljeviškoj i Svetoj Sofiji u
Ohridu pripada angularnim harfama čije zvučno telo stoji pod uglom
sa izdvojenim vratom. Visina instrumenta je oko 1,25 m, a broj žica
oko deset. One su pričvršćene za korpus čivijama, pru- žaju se upravo
na vrat i obavijaju se oko njega, a preostali delovi kao rese vise sa
instrumenta. Sviračica u stojećem položaju17·1 dr- ži instrument
prislonjen korpusom uz svoje telo i svira obema rukama trzajući
razne žice, naime levom rukom okida treću, četvr- tu i petu žicu, a
desnom prve tri žice.
Jedna vrsta srednjovekovne harfe prikazana je u Minhenskom
99
psaltiru na sceni David sastavlja psaltir. To je trouglasta harfa vrste
citharae anglicae kod koje zvučno telo, stub i valovito izvijen vrat, koji
se izgleda završava lavljom glavom (?), čine trougao. Vidi se nekoliko
žica, ali se pretpostavlja da ih je bilo desetak. Har- fista stoji i drži
instrument desnom rukom za korpus, a levom svira na uobičajen
način.
Na istoj sceni Beogradskog psaltira prikazana je, takode, trouglasta,
ali izdužena harfa, samo bez okvira. Moguće je izbrojati samo oko
sedam žica od kojih nisu sve izvučene duž celog instrumenta. 166
Tabela br. 10: Prcgled harfi
Bogorodica Stihira Jovana Damaskina na 1307-1309. 1

l.jcviška Uspenje
Sveta Sofija, Ohrid Stihira Jovana Damaskina na XIV vek
Uspenje 1
Minhenski psaltir David sastavlja psaltir 1370-1390. 1

Bcogradski psaltir David sastavlja psaltir 1627-1630. 1
Aerofoni
Aerofoni čine najveću grupu muzičkih instrumenata u srpskoj
srednjovekovnoj umetnosti, ne samo po zastupljenosti pojedinih
vrsta nego i po brojnosti. Pored olifanata, tu su dugi i kratki rogovi,
busine, savijene trube, zatim dvostruke, prave i poprečne flaute,
šalmaji i bombarda (?). Dugi rogovi, busine, savijene trube i veći
šalmaji česti su i rado slikani instrumenti ograničeni na кга- će
periode. U nešto većem broju javljaju se prave flaute i omanji šalmaji,
narodto na sceni Hristovog rodenja.
Među duvačkim instrumentima na freskama posebno mesto
zauzimaju dugi rogovi i busine. Polazed od gledišta da bi u opštoj
organografiji, prilikom izučavanja srednjeg veka, trebalo prene-
bregnuti razliku izmedu rogova i busina kao koničnih, odnosno
pretežno cilindričnih instrumenata, sa levkastim usnikom, anali-
ziraćemo ih kao oblike jedne iste porodice. Nadnjeni su od pri-
rodnog materijala, drveta ili metala. Kao što se, u zavisnosti od mesta
na kome su živopisani, ponekad ne može uočiti razlika izmedu
166 Stara egipatska angularna harfa imala je 22 ili 23 žice, a 25 žica kine- ska, koja
je došla iz Istočnog Turkestana. Vicleni su harfisti u sedećem, stoje- ćem, pa i u

klečećem položaju.
100
rogova i busina, tako se ni dužine rogova i busina manjih dimenzija
ne mogu sa sigurnošću utvrditi. Porodici rogova pripadaju i olifanti.
Ma na kojim kompozicijama da su predstavljeni, duvački
instrumenti velikih dimenzija, poput horni, busina, tuba i savijenih
truba, imali su cilj da prikažu paklenu buku na sceni Ruganja Hrt- stu,
prodoran zvuk u ilustracijama Strašnog suda i snažna oseća- nja u 150.
psalmu. Sviranje na ovim instrumentima, potencirano udaraljkama i
još nekim drugim instrumentima, u punoj meri je opravdavalo
sadržaj teksta. S druge strane, flaute i mali šalmaji bili su usmereni
drugadjem, intimnijem muziciranju.
Olifanti i dugi rogovi

Precizne predstave olifanata živopisane su u Hilandaru već u XIV
veku. To su bogato ukrašeni signalni rogovi snažnog tona, nadnjeni
od slonovače, koji su se pojavili u ranom srednjem veku, i koji su
pripadali riterskoj opremi. Levak hilandarskih olifanata bogato je
ornamentisan, ali nije jasno da li instrumenti imaju usnik. Pored
uzdignuto držanog roga prikazan je još jedan na- čin sviranja - koso
nadole. Za razliku od kasnijih kompozicija Ru- ganja Hristu sa dva
svirača heralda postavljena jedan prema drugom, u Hilandaru ih ima
tri, verovatno zbog mesta na kome se scena nalazi.
Kraći, masivan rog, živopisan je u Svetom Nikoli u Velikoj Hoči.
On samo po masivnosti ima dodirnili tačaka sa velućkom kratkom
businom, ali ima neznatnu lučnu krivinu, tako da bi bilo moguće
uporediti ga sa olifantima, kako po dužini instrumenta, tako i po
obliku.
Tabela br. 11: Prcgled olifanata
spomenik sccna godina broj prikaza
Hilandar, katolikon Ruganje Hristu 1303-1321. 3

Sveti Nikola, Velika Hoča Ruganje Hristu XVI vck (osamdesete) 1
Najveći duvački instrumenti pripadaju lučno savijenim ratnič-

kim rogovima od metala. Njihove dimenzije su, zahvaljujući mate-
rijalu od koga su pravljeni, bile veće od srednjovekovnih instrume-
nata načinjenih od životinjskih rogova i mogle su da dosegnu i ve-
ličinu čoveka. Idud od usta izvođača, instrument se širi i dobija za-
vršetak u obliku levka. Neki su pravljeni iz vile delova koji su me-
dusobno povezani, a spojnice su obično bile dekorisane duž celog
101
instrumenta. Pojedini instrumenti su bili bez usnika, a drugi opet
nisu imali pravi usnik već, namesto njega, siri, reljefni rub na koji su
svirači pritiskivali usne. 167 Veće horne su mogle da proizvode i prva
tri tona alikvotnog niza. Upotrebljavane su u ratu zbog jakog tona
koji je zastrašujuće odjekivao po celom bojnom polju.
U prilog tvrdenju Edvarda Bulea da dugi rogovi nestaju s poja-
vom savrlenijih instrumenata, 168 idu i primeri iz srpske srednjove-
kovne umetnosti: ima ih u XIII veku, a najviše u XIV veku, ponegde i
u kasnijem periodu. Njihovo mesto u kompozicijama Strašnog suda i
Ruganja Hristu zauzimaju u kasnijem periodu busine ili S-trube.
Rogovi na sceni Strašnog suda u Bogorodici Ljeviškoj, duži su od
hilandarskih (možda su to busine?). Usnik se ne vidi, a prsteno- vi se
nalaze pri vrhu instrumenta, u sredini i kod levka, gde je i ornament.
Za razliku od rogova po obliku bliskih businama, u Sta- rom
Nagoričinu nalazimo vrlo precizno izradene rogove bez orna- menata.
Levi instrument je, izgleda, izduženiji od desnog koji je masivan,
blago savijen i šireg levka. Oba su sa usnicima koji su pri- slonjeni na
sviračeve usne. Dva andela sa scene Strašnog suda manastira
Gračanice duvaju u dva instrumenta, trubeći moru i zemlji. Donji levi
anđeo svira u nešto povijeniji, krad rog koji po velidni odgovara
hilandarskim rogovima, a instrument gornjeg andela je, verovatno
zbog ugla pod kojim je naslikan, vrlo malo ludio savijen. Oba
duvačka instrumenta su na granici izmedu rogova i busina, pošto im
lučne krivine nisu izrazite kao u dugih rogova.
Još jedan duvački instrument, tačnije jedino vidljiva lučna
krivina roga, koji svira lik iza Hrista na dečanskoj fresci Hristo- vog
puta na Golgotu, mogao bi da se pridruži ovoj porodici instrumenata.
Da li instrument na zidu Visokih Dečana na sceni Ru- ganja Hristu
pripada vrsti rogova, pošto, izuzev izmenjenog nači- na sviranja
(možda je utisak drugačiji zbog velike udaljenosti freske na kojoj je
prikazan), u svemu ostalom odgovara porodici ovih limenih duvača?
Cini se da je taj rog duži od vojničkih rogova, uobičajenih
instrumenata te vrste u srednjovekovnoj umetnosti Srbije
Na timpanonu zapadnog portala priprate u Dečanima jedan
anđeo je svirao u neki duvački instrument od koga danas nema traga.
167 Ovaj reljefni rub nazivaćemo usnikom, pošto se na umetničkim spome-
nicima ne mogu uočiti finese takve vrste.

168 Edward Buhle, nau. delo, 19.
102
Po naduvenim obrazima 169 i položaju ruke koja kao da pri- država
instrument, pretpostavlja se da je bio iz porodice duvača.
Na vrlo oštećenoj minijaturi David piše psaltir prikazan je jedan
duvački instrument čiji se oblik ne može tačno odrediti. Pret-
postavljamo da je iz porodice limenih duvača, da je povijen kao što je
slučaj u rogova, da mu levkasto proširenje nije veliko i da ga izvođač
drži obema rukama: to su relevantni elementi koji bi mogli da utiču
na njegovu pripadnost, ali se, nažalost, ne vide ni usnik, ni rupice.
Rog iz Jašunja u poredenju sa srednjovekovnim izgubio je ne-
kadašnju masivnost i dužinu, ali je zadržao oblik i lučnu krivinu sa
širim levkom (ne vidi se jasno da li ima usnik), kao i isto mesto u
kompoziciji (u rukama heralda u Ruganju Hristu). Tom istom tipu
pripada i blago povijeni rog u Morači, izgleda bez usnika i sa
koničnom cevi koja se lagano širi.
Stiče se utisak da su u crkvi Sveti Jovan u Velikoj Hoči ne-
spretno prikazani rogovi: dva andela sa scene Strašnog suda duvaju u
ove instrumente srednje veličine, iz čijih levaka izlazi snaga tona.
Instrument levog anđela, povijen na desnu stranu, nizom poprečnih
crtica ukazuje na drvo kao materijal od kojeg je nači- njen. Drugi
instrument ima mnoge osobine prvog, samo što mu je lučna krivina
manja i odaje utisak kolenaste povijenosti.
Duvački instrumenti na ilustraciji ISO. psalma u Beograd- skorn
psaltiru krad su i povijeni i možda pripadaju istoj porodici nevešto
prikazanih rogova. Prvi je najkrad, sa najizrazitijim levkom, četiri
vidljive rupice i vrstom usnika, drugi je uže menzure u delu kod
izvođačevih usana, sa rupicama i nedovoljno širokim levkastim
otvorom, a tred, najuzdignutiji, ima usnik kao na prvom
instrumentu i rupice od kojih sve nisu pokrivene izvođače- vim
prstima.
169 Svirača naduvenih obraza ima i na Margacijusovoj ikoni iz 1647. na kojoj je
prikazan Strašni sud (Srpska pravoslavna crkva u Skradinu).
103
Tabela br. 12: Pregled dugih rogova
Bogorodica l.jcviška Stralni sttd 1307-1309. 2
Staro Nagoridno Rttganje Hrisut 1317-1318. 2
Gračanica Strašni sitd oko 1321. 2
Decani Hrislov put na Golgotu 1338-1347. 1
Mtnhenski psaltir David sastavlja psaltir 1370-1390. W)
Jašunja Ruganje Hristu 1524. 1

Morača Strašni sud 1574. 1
Velika Hoča, Sveti Jovan Slrašni sud oko 1577. 1
Beogradski psaltir Sto pedeseti psalant 1627-1630. 3
Kratki rogovi
Kratki rogovi, najverovatnije pravljeni bez ikakvog uticaja sa
strane, malobrojni su i pojavljuju se u živopisu i na minijaturama,
obično bez usnika, ponegde ornamentisani kružnim trakama oko
instrumenta. Mogli su da izvedu mali broj prirodnih tonova, te im je
upotreba bila ograničena. Glasan ton omanjih rogova, nači- njenih od
bivoljih rogova, ali i od metala, poreden je sa glasom junaka.
Dva najstarija rukopisa srpsko-makedonskog tla sa ilustraci-
jama muzičkih instrumenata, Miroslavljevo jevandelje i Jevandeli- star iz
Hilandara broj 8, donose predstave rogova na inicijalima, te su
prvenstveno dekorativnog karaktera. To su kratki, signalni rogovi,
upotrebljavani su u lovu i ratu, već u ranom srednjem veku poznati
po snažnom zvuku. Rog iz prvog rukopisa, verovatno izrezbaren,
vitkijih je proporcija - svirač ga drži desnom rukom. Hilandarski rog,
koji nema dekoracija, muzičar takođe drži desnom rukom, ali za uže,
očigledno u nepovoljnom položaju za sviranje.
Mada iz XV veka, znatno kasnije od Miroslavljevog jevande- Ija,
inicijal iz Radoslavljevog zbornika sledi oblik roga iz starijeg rukopisa,
možda zahvaljujući zajedničkom uzoru, ali je preciznije islikan i
vitkijih proporcija, što je čest slučaj sa instrumentima nastalim u
kasnijem periodu i bogatijih deralja, ali istog držanja, po- dešenog da
odgovara slikarskim zahtevima minijature (svirač prikazan na
inicijalu Miroslavljevog jevandelja drži instrument desnom, a u
Radoslavljevom zbornikn levom rukom sa uzdignutim jednim prstom!).
Neveliki hilandarski rog na fresci Ruganja Hristu, u koji svira
104
lice u grupi oko Hrista (prsti leve sviračeve ruke na korpusu su
instrumenta), levkastog je otvora i ima ukrase pri vrhu, analogno
ornamentima na rogovima sa iste scene.
U porodicu rogova može da se ubroji još jedan instrument sa
druge scene lesnovskog Ruganja Hristu. To je omanji rog, sa usnikom
i prstenom oko levka, najbliži instrumentima od bivoljih rogova, ali
pravljenih od metala iskucavanjem, nedstog, neodrede- nog i
tremolirajućeg tona, korišćen za muziciranje u ansamblima.
Rogovi u koje duvaju kentauri na dečanskoj plastici prilično su
očuvani, osobito onaj sa arhivolte ispod centralnog dela luka sever-
nog portala priprate - to su kratki, masivni signalni rogovi jakog tona,
dekorisani na levkastom proširenju. Svirači ih drže levom ili desnom
rukom, zavisno od strane luka na kojoj su prikazani.
U slične instrumente sviraju stilizovani zgrčeni dečaci nadu-
venih obraza, s konzole sa severnog i južnog broda naosa. Kako je
jedino prva konzola bolje očuvana, to se pojam o instrumentu može
dobiti ako se pristupi njegovom opisu. Koničan, lučno povijen
korpus i levkasto proširenje mogu da odgovaraju rogovima, ali način
sviranja je isti kao na instrumentima iz porodice šalma- ja, pošto se
čini da duvač pritiskuje rupice.
Rog u Bođanima, blizak životinjskom rogu pastira, lovaca i
ratnika, mogao bi da se uvrsti u signalne rogove jednostavnih oblika
od metala, ponekad i od dragocenih metala, bez ukrasnih okova oko
levkastog otvora i prstenova optočenih oko zvučnog tela. Drugi rog,
sa kružno savijenom cevi, nema pandana u srpsko-makedonskim
tradicionalnim oblicima ovih instrumenata.
Tabela br. 13: Pregled kratkih rogova
Miroslavljevo jevandeuje Čovck sa rogom oko 1190. 1
Hilandarski jevandelistar Čovek sa rogom XIII (kraj) 1
Hilandar Rtiganje Hristn 1303-1321. 1
Decani kentauri sa rogom oko 1335. 4

Lcsnovo Ruganje Hristu 1349. 1
Radostavljev zbomik inicijali „1“ 1444-1461. 1
Bodnni Ruganje Hrisln 1737. 1+1
Busine i duvački instrumenti nalik na tube

Jedan od preteča današnjih limenih duvača, busina, u srednjem
veku je imala neveliku menzuru duge i uske, prave cevi, katkada i
105
čovečijeg stasa, zatim zvonasti, levkasti ili tanjirasti završe- tak i
kotlasti usnik. Njen zvuk je bio svetao i zvonak, a vest interpretator
mogao je da izvede visoke, praskave tonove, pa čak i jed- nostavniju
melodiju.
Busine, tipični instrumenti srednjovekovne Srbije, prikazane na
freskama i minijaturama od XIV veka, pokazuju zanimljive va-
rijante dugih basovih instrumenata, sa vise ili manje izduženim
levkom i kotlastim usnikom, a katkada i spojnicama u obliku
prstenova izmedu cevi. Primeri iz XVI i XVII veka nisu dovoljno
očuvani, ali i oni i kasniji instrumenti ponavljaju oblike XIV veka,
predstavljajući živi dokaz da su se i posle pojave usavršenijih truba
živopisale u provincijskoj umetnosti Istočne Evrope.
Vrlo uskog korpusa i ne mnogo izrazitog levkastog proširenja,
busine se pojavljuju u parovima na sceni Kainovog potomstva u
Dečanima. Na dvema freskama Ruganja Hristu manastira Lesno- va ne
samo što su dobro očuvane već su i precizno islikane - pored
nagoričinskih rogova, to su najlepši primeri duvačkih instrumenata
srpske srednjovekovne umernosri. Oba heralda duvača na prvoj sceni
imaju po jedan instrument iste porodice, ali različite veličine (levi
svira u veliku businu, gotovo sopstvene veličine, dr- zed je samo
jednom rukom), sa reljefnim obručima na mestima na kojima se
spajaju delovi iz kojih je instrument načinjen. Polazeći od usta cev
veće busine lagano se širi, od poslednjeg obruča još in- tenzivnije i
završava se širokim levkom. Manja busina ima takođe usnik i manje
levkasto proširenje. Isti takav instrument je prikazan i na drugoj sceni
Ruganja Hristu ovog manastira.
Tri spomenika XIV veka - Pološko, Markov manastir i crkva
Konstantina i Jelene - nemaju samo slične duvačke instrumente koso
uzdignute već i likovno prikazane kao ukrštene. Nekadašnji heraldi,
koji su najčešće nadvišavali kompoziciju Ruganja Hristu duvajući u
rogove ili busine, sada su bliži jedan drugom, u Mar- kovom
manastiru su čak neposredno pored Hrista. Busine su duge i uske,
relativno skladnih proporcija, osim u Markovom manastiru i
nedovoljno izraženih levkastih proširenja. Najduže su u Po- loškom,
iste velidne kao i svirači koji ih drže u rukama, izrazito su uske
menzure i nemaju usnik. U Markovom manastiru su širc nego u
Pološkom i kraće, te imaju uobičajenu dvotrećinsku veli- činu
čovečijeg stasa. Na crtežu izradenom po fresci Ruganja Hrista iz
ohridskog Konstantina i Jelene svirači duvaju u dve'busine, izgleda
bez usnika, sa malim proširenjem na krajevima i "po jednom
spojnicom na svakom instrumentu. Tip lesnovskih, odnosno
106
poloških busina, dugih i uskih, sa levkastim otvorom, nastavlja se u
Andreašu i u kasnijoj vizantijskoj umetnosti.
U Mateiču se vidi delimično samo desni svirač. Reklo bi se da je
busina manja nego na drugim freskama, otprilike je polovine čovečije
veličine, sa neznatno proširenim završetkom. Figura Hrista dominira
kompozicijom, te je instrumentalista potisnut u po- zadinu: on vise
nije pored Hrista, kao u Markovom manastiru već je iza njega, te su
glasnici u ovim manastirima izgubili svoja istak- nuta mesta sa kojih
su, iz viših zona, uokviravali scenu Ruganja Hristu.
107
Busine iz Veluća su kratke, nevelike, prave, masivne, sa lev-
kastim usnikom i proširenjem na kraju instrumenta koje je, kao i na
mnogim drugim businama, ukrašeno ornamentima u obliku kružnih
prstenova. Anđeli koji trube moru i zemlji drže businu levom
rukom, na uobičajen način, ali je jedan od njih dva prsta desne ruke
stavio na gornji deo instrumenta, a ostale prste ispod njega^, što ne
odgovara ustaljenoj praksi.
Cini se da dugi instrumenti na scenama Hristos pred Sinedri- onom
u Minhenskom psaltiru i na Aleksandrovoj gozbi u Srpskoj Aleksandridi
pripadaju (prvi sa desne strane) businama. Pet duva- ča u ovom
drugom rukopisu, među kojima je i businar, označeni su kao
praskavice. Izgleda da je prvi instrument kod izvođačevih usta blago
savijen i da ima levkasti završetak karakterističan za busine, i deset
rupica duž cele cevi, čak i pored samog levka, koje svirač ne može da
dohvati. Levak busine u Srpskoj Aleksandridi je širok, poput
nagoričinskog.
Posle busina u Svetom Nikiti i Andreašu i dugih, uzanih busina
u Koporinu, instrumenti ove porodice živopisani su u brojnim
crkvama i manastirima, od Stare crkve u Smederevu, do paraklisa
Pokrova Bogorodice u Hilandaru. To su busine koje se me- đusobno
razlikuju po dužini, a ponegde se zbog oštećenosti spomenika ne
mogu analizirati, pošto se mogu videti samo njihove najgrublje
konture, dok su u ponekim crkvama bliske tubama.
Tipovima kratkih busina, sa ncdovoljno izrazitim levkom pri
pada busina u Toplici, srodna velućkim businama. Na nekolikim
spomenicima živopisane su busine koje su po obliku slične sred-
njovekovnim businama, ali su manje dužine - pre svega u Staroj crkvi
u Smederevu, takode u manastiru Pivi.
Na prilično oštećenoj sceni Ruganja Hristu u Svetim apostolima
u Ped prikazane su četiri duge, levkasto proširene busine sa
spojnicama (do deset na vidljivim delovima) i rupicama, čak i na
delovima koje svirač ne može da dohvati.
Krušedolske busine delimično su uništene, ali su ipak dovolj-
no očuvane da bi se mogao steći utisak o njihovom obliku. Ande- li ih
drže kod usta, ne svirajud, i to levi andeo levom rukom, a desni andeo
desnom rukom, svakako iz kompozicionih razloga. Njihov levkasti
završetak odgovara businama iz Markovog manastira. Businama ove
dužine pridružujemo i businu iz hilandarskog paraklisa Pokrova
Bogorodice.
HO
Tabela br. 14: Pregled busina
spomenik sccna godina broj
prikaza
Dcčani Kainovo potomstvo 1338-1347. 2
Lesnovo Ruganje Hrislu (obc scene) 1349. 3
Pološko Ruganje Hristu XIV vek (četrdesetc) 2
Mateič Ruganje Hrislu 1355. 1
Bogorodica Bolnička, Ohrid Strašni sud XIV vek (kraj) K?)
Markov manastir Ruganje Hrislu oko 1370. 2

Vclnće Strašni sud 1370-1380. 2
Minhenski psallir
Hristos pred Sinedrionom ISO. 1370-1390. 1
psalam 1370-1390. 3(?)
Konstantin i Jelcna, Ohrid Ruganje Hristu XIV vek
(deveta decenija)
2
Svcti Nikita Ruganje Hristu XV vek (kraj) 1
Andrcaš Ruganje Hristu 1389. 1 (?)
Koporin Ruganje Hristu 1402-1410. H?)

Smcderevo, Stara crkva 150. psalam XVI (Sczdesetc) 2
Sveti Jovan, Vclika Hoča Ruganje Hristu oko 1571. 1
Nikoljac, Bijelo Poljc Ruganje Hristu XVI (sedamdesete) 2
Mušnikovo Ruganje Hristu XVI (druga polovina) 1 (?)
Pljcvlja, Sveta Trojica Ruganje Hristu 1595. 2 (?)
Ikona iz Kučevišta ISO. psalam XVII (početak) 1

Piva Ruganje Hristu 1604-1606. 2
Beogradski psaltir David sastavlja psaltir 1627-1630. 1
Apostoli u Pcći Ruganje Hristu 1633-1634. 4
KruScdol Strašni sud XVII (sredina) 2
Bodani Ruganje Hristu 1737. 1 (?)
Strahu sud 1740.
Hilandar, paraklis Pokrova 1
Bogorodice
Hilandar, paraklis Svctog Hristovo rodenje 1779. 1 (?)
Dimitrija
109
U hilandarskom paraklisu Svetog Dimitrija živopisan je jedan
instrument sa rupicama koje je svirač pokrio svojim prstima - i pored
toga što ima dužinu busine, pri sviranju se ne drži kao ona, ali je, čini
se, i suviše dugačak da bi se uvrstio u šalmaje.
Ikona po temi 150. psalma iz Kučevišta i posle restauracije nije
pružila jasniji uvid u oblike predstavljenih instrumenata. Du- vač iz
centralnog dela ove velike kompozicije svira u neprecizno prikazan,
dugi, prilično uzani instrument čiji se završetak ne vidi. Zato se i ne
može tačno odrediti njegova pripadnost. Pretposta- vlja se da je to
mogla da bude vrsta busine, pošto i način držanja odgovara sviranju
u instrumente toga tipa.
Pored busina koje se u umetnosti srednjeg veka u Srbiji često
javljaju u parovima, prikazani su, od XIV do početka XVII veka, ne
vezujući se uvek za iste kompozicije, instrumenti koji im nali- kuju:
dugi su, jednostavni, uzani, ali su bez izraženog levka, te bi po tim
svojim osobinama mogli da pripadaju porodici tuba. Me- dutim, čini
se da su i ti instrumenti, zapravo, busine koje slikari nisu adekvatno
predstavili, mada su srednjovekovni majstori mogli da ih vide na
ikonografskim predlošcima.
Duvački instrumenti žestokog zvuka iz manastira Dečani na-
laze se na scenama koje prikazuju Put na Golgotu i Strašni sud. Oni su
po obliku slični pravim tubama koje su oko 0,40 m duge, koničnih
cevi od bronze, sa koštanim ili rožnim usnikom i neznatno
proširenim levkom, ali neretko istovremeno pokazuju mnoge
zajedničke elemente sa businama. Njihov tonski obim obu- livatao je
samo prve alikvotne tonove. I u daljem tekstu ovakve instrumente
uslovno nazivamo tubama. Svirač ispred Hrista na kompoziciji Put na
Golgotu drži instrument kod usta koji bi zbog uzanog levkasrog
završetka mogao da se uvrsti u tube. Njegov usnik nije vidljiv. Nije
li zbog visine na kojoj su na zidovima crkava prikazivani ovi
instrumenti, pravi utisak izostao?
Dva andela dečanskog Strašnog suda drže jasno oblikovane duge
instrumente, gotovo čovečije veličine, samo jednom rukom, mada se
i busine i tube obično drže dvema rukama. Naslikani su u
dekorativne svrhe, te zato ni njihov povijeni položaj, ni držanje ne
odgovaraju realnosti. Slično je i sa druga dva anđela iste scene.
Shodno mestu na kome se nalaze - živopisani su na potrbuš- ju
lukova - oni zauzimaju povijen stav. Anđeo koji trubi moru ta- kođe
drži vrstu tube samo jednom rukom. Na prvi pogled izgle-
110
Tabela br. 15: Prcglcd duvačkih instrumcnata nalik na tube
Dečani 1338-1347.
Put na Golgotu Strašni H?)
sud 4
Kučcvište, Sveti Spas ISO. psalam XIV vck (sredina) 1
Srpska Aleksandrida Aleksandrova gozha XIV vck (кгај) 4 (?)
Smcderevo, Stara crkva Rttganje Hrisln XVI (šezdesete) 1
Ruganje Hristu 1568.
Studenica, Bogorodičina
1
crkva
da da su neki od ovih instrumenata lučno povijeni, a to bi moglo da

ih uvrsti u porodicu rogova. Kako svi ostali elementi odgovaraju
tubama - duga, uska cev sa malim proširenjem na kraju - po- vijenost
instrumenata je mogla da nastane zbog mesta na kome su
predstavljeni. Ni na njima se ne vidi usnik.
I na fresci s prikazom 150. psalma u Svetom Spasu u Kučevi- štu,
iz sredine XIV veka, nalaze se predstave svirača u parovima. Dugi
duvački instrumenti koji su ovde živopisani spadaju u naj-
primitivnije vrste i vrlo su grube izrade. Postoji verovatnoća da ži-
vopisac nije bio dovoljno vest da prikaže busine, pa je jedan od ova
dva instrumenta (prvi sleva) dobio izgled tube. To je slučaj i sa
instrumentima u Koporinu.
Delimično prikazana četiri instrumenta iz Srpske Aleksamiri- de
nemaju dovoljno elemenata da bismo ih bez ograda uvrstili u busine
ili tube - neprecizni su, valovitih kontura i samo se na prvom vidi
usnik.
Dve tube iz Koporina uklapaju se u uske i duge forme limenih
duvača sa neznatnim proširenjem kod levkastog završetka, koje su se
pojavile od polovine XIV veka. Oštećen živopis ne do- pušta
detaljniji uvid u ove instrumente.
Svirač desno od Hrista na Ruganju Hristu u Smederevu duva u
zanimljiv instrument. Srednje je dužine i uzane cevi koja se sa- vija
pri dnu, tvoreći lulasti levak. To je ređa vrsta tube koja je postojala
u latinskim rukopisima IX veka, ali kasnije nije ostala ka-
rakteristična za vizantijsku umetnost. Svirač je drži levom rukom,
dok desna nije vidljiva.
Na studeničkom sloju živopisa iz XVI veka prikazana je vrlo
uska tuba. Ne vidi se da li ima usnik zbog ruke kojom je svirač drži.
111
Čini se da je potpuno cilindrična, pošto je levkasti otvor gotovo ne-
primetan. Dužina instrumenta, sviranog u koso uzdignutom polo-
žaju, odgovara polovini čovečijeg rasta. Ako smo za neke od već
opisanih busina izrazili sumnju u njihovu pripadnost ovoj vrsti, tuba
u Studenici predstavlja tipičnu formu instrumenta ove porodice.
S-trube
U želji da povećaju obim srednjovekovne busine, graditelji su
počeli da je formiraju u obliku spljoštenog slova S, zadržavši lev-
kasto proširenje. S-truba se iskljudvo vezuje za zidno slikarstvo od
poslednjih godina XV veka do 1743. godine, odnosno do za- laska
poslednjih odsjaja vizantijske umetnosri. Kada su sa fresaka Srbije i
Makedonije nestali dugi rogovi, busine su postale ravno- pravni
partneri savijenim trubama, a njima će se, takode, pridru- žiti i veći
šalmaji.
S-trube su bile bliske primerima ovih instrumenata iz XV veka -
imale su teži usnik, deblje cevi i manji zvonasti završetak od
današnjih, kao i drugi stariji tipovi limenih duvačkih instrumenata,
te je njihov zvuk bio mekši i slabiji, pogodniji za sviranje u manjim
ansamblima. Njihove spirale su razlidte, od spljošteno savijenih
strana pripijenih jedne uz drugu, do oblika razvučenog slova S,
gubljenja karakteristika S-cevi i širenja cevi pomoću lučne krive
oblika slova V Prilikom sviranja drže se na način busina i tuba.
Bilo je malo primeraka savijenili truba u manastirima XV veka,
a u turskom periodu je znatno vise onih kojima je oblik znatno
izmenjen, što pripisujemo nedovoljnoj veštini majstora koji su ih
izradili.
Karakteristične „S“ krivulje Svetog Nikite i Poganova, dji su
majstori na odgovarajud nadn preslikavali „žive instrumente“,
preuzeli su živopisci S-truba, ali je malo koji uspevao da ih ade-
kvatno prikaže. Bez sumnje je da su fresko slikari bili nespretniji u
Banjanima i Mesidi prilikom predstavljanja spirala ovih
instrumenata. Druge vrste spirala pokazuju trube u Smederevu,
Liplja- nu i Tutinu. Izmedu ovih dveju formi, ali bliže prvoj grupi
instrumenata, nalaze se hočanska i hopovske S-trube. Primeri truba u
Jošaničkoj Banji i Sredskoj specifičnih su V-spirala.
Na poganovskom instrumentu, na kome su neravnomerno
rasporedene rupice, vidi se dekoracija u obliku poprečnih traka duž
cele cevi, naročito na levku, kao i korlasti usnik. U Toplici je na
П4
Ruganjn Hristu prikazan levo od Hrista muzičar s turbanom na glavi,
koji svira u čudan, stilizovan instrument u obliku spiralno savijene
cevi, što bi moglo da potvrdi uticaje turske vojne muzike XVII veka
koju su živopisci mogli da slušaju na srpskom ili makedonskom
tlu. 170 Na fresci se ne vidi središnji, savijeni deo instrumenta zbog
položaja sa koga je slikan.
Savijene trube iz Banjana sasvim su bliske poganovskim, od-
nosno uobičajenom tipu ovih instrumenata, samo što mesta na
kojima se spiralno savijaju nisu potpuno kružna, pogotovo na levoj
trubi, kod koje su uglasta, re je dvostruka spirala dobila druk- čiji
oblik. Jasno se vide usnici oba instrumenta i spojnice na cevi- ma.
Svirači ih drže samo jednom rukom - levi inuzičar desnom, a desni
levom rukom - svakako zbog simetrije u kompoziciji.
Smederevska savijena truba nema izrazitu krivu liniju u obliku
slova S, kakva se, na primer, javlja u Banjanima u istom veku, već je
bliža S-trubama Toplice, Lipljana i Tutina, kako po obliku krive
linije, tako i po veličini levka.
Poganovski tip savijene trube vidi se na scenama Ruganja Hri- stu
u crkvi Svetog Nikole u Velikoj Hoči i manastiru Blagovešte- nja
kablarskog, ali na nov način savijene. Dužina instrumenta, ši- rina
cevi i oblik levka ostaju neizmenjeni, ali je zato spirala druk- čija, sa
stranicama koje nisu savijene u obliku slova S na način koji ih u
najvećoj mogućoj meri približava jednu drugoj, već je to oblik S-
trube kod koje se stranice slova S nalaze pod pravim uglom.
Spiralno savijenim instrumentima pripadaju i trube iz Lipljana.
Pored usnika imaju i ne mnogo izražen levkasti završetak. S-trube iz
Lomnice su stilizovane, sa naglašenom karikaturalnošću, te samo u
grubim potezima upućuju na instrumente ove porodice.
Posebno su zanimljive hopovske savijene trube koje u pogledu
oblika nastavljaju tipove S-truba iz Svetog Nikole u Velikoj Hoči i
gotovo su identične S-trubama iz Pive. Uostalom, delo su istih
majstora. Usnik im je na ustima svirača, a levak neveliki, kao u vedne
ovih instrumenata. Neobičnost je u spirali - to nije ni prava S-spirala,
ni njen početni deo, već spirala koja ima nazna-
170 H. G. Farmer, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century, Glasgow

1937, 47.
113
Tabela br. 16: Prcgled savijcnih truba (S-truba)
Sveti Nikita Ruganje Hristu XV vek (kraj) 1
Poganovo Rugaitje Hristu 1499. 1
Banjani Rugaitje Hristu 1549. 2
Smederevo, Stara crkva Rugaitje Hristu XVI vek (Sezdcsete) 1
Velika Hoca, Sveti Nikola Ruganje Hristu XVI vek (osamdescte) 1
Jošanička Banja Ruganje Hristu XVI-XVII vek 2
Lipljan Strašni sud XVII vek (polovina) 2
Piva Ruganje Hristu 1604-1606. 2
Lomnica, kod Šekovića Ruganje Hristu 1607-1608. 2
Novo Hopovo Ruganje Hristu 1608. 2
Blagovešrcnje Kablarsko Straini sud 1632. 1
Tutin Stralni sud 1646-1647. 1
Sredska Ruganje Hristu 1646-1647. 2
Mesić Ruganje Hristu 1743. 1
čenu S-formu. Naime, savijeni delovi cevi nisu priljiibljeni jedan uz

drugi i ne čine uobičajenu spiralu, niti su njeni savijeni delovi
zaobljeni, već su skoro u cikcak liniji. Iako nešto proširene, S—
spirale Pološkog manastira pravilno su oblikovane.
Tutinski anđeo drži kod usta savijenu trubu koja je, izgleda,
imala usnik. Po dužini ne odgovara ranijim instrumentima ovog tipa
koji su imali veliki spiralni deo, ali kod kojih spirala nije do kraja
izvedena. Levak je malen, kao u Svetom Nikiti.
Još su neobičniji instrumenti u Sredskoj - svirači ih drže kod usta
obema rukama (na desnom se vidi usnik). Vrlo su dugi i pri vrhu
savijeni u obliku slova V, što je očigledna deformacija neka- dašnje
spirale. Završavaju se nevelikim levkom iz kojeg izlazi „snaga tona“
prikazana na uobičajeni slikarski nadn, naime tala- sastim linijama
iste ili različite dužine. Slikarstvo u Svetom Dimi- triju u Jošaničkoj
Banji kod Sokobanje, suded po prikazanim instrumentima, kasnije
je od živopisa u Sredskoj. Ako uporedimo kompozicionu šemu i
muzičke instrumente sa scene Ruganja Hri- stu, dni se da jošanički
živopis grublje i neveštije kopira kompo-
114
ziciju iz Sredske. To se osobito vidi po S-trubama: desna je nazna-
čena, a levak nedovršen, dok je V-spirala levog instrumenta u su-
protnom pravcu od one u Sredskoj i drugim manastirima.
Oblik S-trube manastira Mesić ima izrazito kratku spiralu koja
se nalazi u gornjem delu instrumenta, u blizini usnika.
Prave, dvostruke i poprečne flaute

Flauta je najčešća na sceni Hristovog rođenja, što je zbog sa- držaja
kompozicije logično i pretpostaviti. Ako je u rukama pastira u
neposrednoj blizini Hrista deteta, jedini je muzički instrument u
celoj kompoziciji, a ako u nju sviraju muzičari koji isme- vaju Hrista,
živopisana je zajedno sa duvačima snažnijeg zvuka i udaraljkama.
Pitanje je da li je predstavljena na hopovskoj Svad- bi u Kant.
U Srbiji se prave flaute javljaju krajem XIII i početkom XIV veka
i prikazivane su kroz ceo turski period, bilo u momentu sviranja,
bilo kao atribut u rukama muzičara. Kratke ili duge, one imaju
cilindričnu ili koničnu cev, a ponekad i kljunasti usnik. U kraće flaute
svirači duvaju držeći ih gotovo u vertikalnom polo- žaju, a u duže
sviraju iskosa. Broj rupica kreće se od 4 do 8, što, uglavnom, odgovara
broju rupica na flautama drugih oblasti srednjovekovne umetnosti.
Uostalom, aranžman od šest ili vise rupica darira od helenističke
ere. 171
Zivopisac Kraljeve crkve u Studenici pridržavao se kompozi-
cione seme na sceni Hristovog ruganja i prikazao pastira-muziča- ra sa
instrumentom u ruci. Labijalna svirala je kratka, cilindrična, sa četiri
vidljive rupice. Svirač je prstima poklopio preostale rupice, tako da
ih je ukupno moglo biti šest do sedam.
Prave flaute, kakvih je bilo i u zapadnoevropskoj umetnosti,
češće su predstavljene u XIV veku. Na sceni Hristovog rodenja u
Nagoričinu pastir muzičar drži sviralu (ako je to, uopšte, muzički
instrument) koja odgovara studeničkoj, 172 a na Ruganju Hristu istog
manastira Iik pored bubnjara svira u kljunastu flautu nevelike
171 Anthony Baines, Ancient and Folk Backgrounds, Instruments through the Ages,
London 1961, 222.

172 Instrument je analiziran sa crteža istoričara umetnosti Gabrijela Mijea koji je
sačinjen po originalnoj sceni iz Nagoričina (Gabriel Millet, Recherches sur /' iconographie
de l’ćvangile au X/V' XV' et XV/' siecles, Paris 1916, si. 75).
115
dužine sa rupicama od kojih su neke pokrivene kažiprstom, srednjim
prstom i domalim prsrom svake ruke. Jedva se naziru pastiri flautiste
u Pološkom i Minhenskom psaltiru na sceni Hri- stovog rodenja.
Flauta na sceni Hristovog rodenja u Poganovu malih je dimenzija,
i odgovara flautama stndeničkog instrumenta ove porodice. Može se
jedino uočiti položaj sviračeve leve ruke u momentu sviranja (mali
prst je savijen i nije na flauti).
I pored toga što je freska Svadbe u Kani u Hopovu dobro očuvana,
nije potpuno precizno prikazano šta drži lik koji sedi na izdignutom
postolju. Ako bi to bio instrument, pripadao bi pravim flautama.
Flautista drži flautu levom, stisnutom šakom, što svakako nije način
sviranja ni u kakav duvački instrument.
Duga flauta crkve u selu Dolgaec kod Prilepa svojim oblikom
nagoveštava flaute turskog perioda čijih oblika nije bilo u sred-
njovekovnoj umetnosti srpskih vladara. Flautista je predstavljen u
momentu sviranja, sa rukama na instrumentu, koji drži iskošeno, ali,
sudeći po položaju prstiju, on ne prebira po rupicama. Duge su i
prave flaute iskošenog držanja u Svetoj Trojici kod Pljevalja, Jeksi
kod Crnojevića Rijeke, Drajčićima i Tutinu. Bliska im je flauta u
hilandarskom paraklisu Pokrova Bogorodice na kojoj se vide i rupice.
Instrument se postepeno proširuje idući od sviračevih usta i završava
se većim dijametrom. 173
Samo jedna dvostruka flauta (svirala), a možda i diaulos, naj-
stariji instrument ove porodice na srpskim srednjovekovnim spo-
menicima, živopisana je u manastiru Gradac. Obe prave cilindrič- ne
svirale iste su veličine, i u donjem delu cevi kod samog otvora
prstenasto su ižljebljene. Na svakoj svirali nalazi se nekoliko rupica.
Svirač drži jednu sviralu sa tri prsta desne, a drugu s dva prsta leve
ruke.
Na vratima crkve Sveti Nikola Bolnički u Ohridu izrezbaren je
kentaur koji svira u neprecizno i grubo prikazanu poprečnu flautu,
verovatno zbog kopiranja starijih vizantijskih uzora - instru-
173 Ovim dugim flautama srodna je flauta sa okova Bešenovskog jevande- Ija iz 1557.
godine. Svira je pastir sa scene Hristovog rodenja. Instrument je ci- lindrifan, rupice se
ne vide. Izgleda da su pastirovi obrazi naduveni, te se čini da je prikazan u momentu
sviranja.
116
Tabela br. 17: Pregled flauta
Sttidenica, Kraljeva crkva Hristovo rodenje 1313-1314. 1
Staro Nagoricino Hristovo rodenje 1317-1318. 1
Ruganje Hristu 1
Pološko Hristovo rodenje XIV vek (četrdcsctc) 1
Miiihenski psaltir Hristovo rodenje 1370-1390. 1 (?)

Dolgacc Hristovo rodenje 1456-1457. 1
Poganovo Hristovo rodenje 1499. 1
Pljcvlja, Sveta Trojica Hristovo rodenje 1595. 1
Novo Hopovo Svadba u Kani 1608. 1 (?)
Jeksa Hristovo rodenje 1620-1621. 1
Svcti Nikola, Drajdci Hristovo rodenje XVII vek (tridcsctc)
1
Turin Hristovo rodenje 1646-1647. 1
Bodani Pir blndnog sina 1737. 1
ment dr/i prema levoj strani, kao na Orijentu - na srednjovekovni

način, koji je u to doba već izišao iz prakse, ali na osnovu apli- kature
prstiju koja odgovara današnjoj.
Još jedna flauta, ovoga puta altovska ili tenorska blokflauta,
predstavljena je u Bodanima, na sceni Pir bludnog sina. Ona nema
pandana u ranijem živopisu radenom za srpske srednjovekovne
vladare, jer je pod očiglednim zapadnoevropskim uticajem.
Tabela br. 18: Pregled poprcčnih flauta
Svcti Nikola Bolnicki kentaur na dvo-
krilnim vratima XIV (sredina) 1
Bodani Pir blndnog sina 1737. 1
Salma ji
Šalmaji sa fresaka, minijatura i ikona svedoče o priličnoj raspro-
stranjenosti ovog preteče oboe na spomenicima srednjovekovne
umetnosti u Srbiji. Oni pokazuju izvesnu raznovrsnost kako u odno-
su na veličinu i oblik, tako i u pogledu širine levka i broja rupica.
117
Konični su, sa manje ili više izraženim levkom i jezičkom od
trske koji svirač drži u ustima (zato se ne vidi na likovnim pred-
stavama), kao i nekoliko rupica. Manji šalmaji, delikatnijeg tona,
imaju blago koničnu cev i omanji, kruškoliki levak, a veći odgo-
varaju narodnim instrumentima balkanskog tla. Teško da bi se mogla
pripadnost ovoj vrsti pripisati predstavama instrumenata ove
porodice u Arilju, na dečanskoj plastici, u Minhetiskom psaltiru, kao i
crkvama u Leskoecu i Nikoljcu.
Sudeći po eventualnom jezičku, i donjem, nešto širem delu
duvačkog instrumenta u Arilju, pretpostavlja se da je to mogla da
bude manja oboa. Svirač je obe ruke namestio u položaj sviranja -
leva ruka je u pravilnoj poziciji, a desna je neprirodno uzdignute
šake. U vrste šalmaja manjih dimenzija mogu da se ubroje, pored
Arilja, oni u Minhenskom psaltiru, Leskoecu i možda na pla- stičnoj
dekoraciji Dečana.
Dužim šalmajinra pripadaju svi drugi prikazi instrumenata ove
porodice, sa veličinom levka koji odgovara uobičajenom levku
„živih instrumenata“ ove vrste i rupicama čiji broj nije mogu- će
precizno odrediti.
Instrument iz Zrza, koji je pastir prineo ustima, mogao bi da
bude šalmaj - ima levkasto proširenje i dužu cev koja se sužava pri
vrhu. Salmaj u Banjanima spada u vrstu oboa sa kratkom, ši- rokom
cevi koja se završava kod usta okruglom pločicom, a sa druge strane
izraženijim levkoin.
Instrument koji se sa desne strane kompozicije Ruganja Hri- stu
nazire u Nikoljcu i instrument kakav nalazimo u Pustinji kod
Valjeva, mogu se zapaziti u Morači i hilandarskom paraklisu Sve- tog
Đorđa u Pirgu. Njihova relativno uska cev završava se jasno
izraženim, širokim levkom. Na prva dva spomenika naziru se okrugle
pločice kod sviračevih usta. Sudeći po odgovarajudm narodnim
instrumentima, njihov zvuk je jasan, šišteći. U Pustinji na gornjem
šalmaju vidljive su dve, a na donjem tri rupice, dok su ostale
poklopljene prstima svirača. Oba instrumenta imaju metalne
prstenove oko levka. Na šalmaju iz Morače, sa ukrasnim reljefnim
obručima u blizini levkastog proširenja i na samom levku, sve rupice
su pokrivene sviračevim prstima, a na hilandarskom se vide dve
rupice koje svirač sa čalmom na glavi nije poklopio prstima - čalma
na glavi ovog svirača upućuje na njegovo orijentalno poreklo, te se
pretpostavlja da bi to mogao da bude i šalmaj u koji svira. Čini se da
118
je držanje šalmaja u Morači i Hilandaru naj- bliže narodnim
instrumentima ove porodice.m
Porodici šalmaja verovatno pripada i instrument neznatnog
levkastog proširenja u Blagoveštenju rudničkom, čije je nekolike
rupice svirač pokrio prstima, dok su ostale nepokrivene. Po svoj
prilici prikazana je i metalna pločica kod sviračevih usta.
Dva izvanredna šalmaja nalaze se na ikoni Svetog Georgija na
konju u selu Radijevići kod Nove Varoši. Oni su dugi i masivni, grubo
izrađeni od drveta, završavaju se širokim levkom i ukraše- ni su
izrezbarenim kružnim trakama koje su česte na levkastom
proširenju. Iz levka donjeg šalmaja izlaze kratke horizontalne linije
koje simbolično prikazuju snagu tona. Oba šalmajista, koji su
prstima pokrili rupice, drže jezičak od trske u ustima. 174
Tabela br. 19: Pregled šalmaja
prikaza
Ariljc Hristovo rodenje 1296. 1
Hilandar, katolikon Ruganje Hristu 1303-1321. I

Dečani
zgrčeni dcčaci sa
instrumcncima (plastika) oko 1335. 2 (?)
Minhenski psaltir Hristovo rodeitje 1370-1390. I (?)
I.eskoec lend Ohrida Histovo rodenje 1461-1462. 1 (?)
Zrze Hristovo rodeitje 1536. 1
Banjani Ruganje Hristu 1549. 1
Nikoljac, Bijelo Polje Ruganje Hristu XVI vek (sedamdesetc) 1
Morača Svadba u Kani 1577-1578. 1
Pustinja kod Valjeva Ruganje Hristu 1622. 2
Bcogradski psaltir Hristos pred Sinedrionom 1627-1630. 2
Blagovcštcnjc rudničko Ruganje Hristu XVII vek (tridesete) 1
Ikona iz Radijcvića Sveti Ceorgije na konju 1644-1654. 2
Vrlo je zanimljiv i izuzetan bogato ukrašen instrument u Kru-
174 Slični šalmaji živopisani su mnogo kasnije u manasriru Sveri Naum kod
Ohrida na sceni Ruganja Hristu iz 1806. i na ikonostasu Svetog Jovana Bigor- skog kod
Debra. Na prvom se vide tri rupice kod levka i još dve na cevi koje svirač nije pokrio
prstima. Mada je grubo rezan i predstavljen kao masivniji, sa širim levkom no na
„živim instrumentima", bigorski šalmaj ima dvostruki jezi- čak, što se ranije nije
moglo videti. Duvač je prstima pokrio rupice.
119
šedolu. On nema analogija sa ostalim duvačkim instrumentima
srednjeg veka u Srbiji, jer se po svom izgledu ne može u potpunosti
uklopiti ni u jednu poznatu vrstu, ali po nekim elementima bi
pripadao šalmajima koji se u zapadnoevropskom XV i XVI veku
nazivaju bombarde ili pomeri, sa uzanom, vrlo malo konusno
izbušenom cevi i dvostrukim jezičkom. Bliskost altovskoj bom- bardi
potvrđuje i stil krušedolskog živopisa koji je pod uticajem Zapadne
Evrope.
Muzički instrumenti u slikarstvu srednjovekovne Srbije retko
su u direktnom položaju prema gledaocu, tako da njihov imaginarni
zvuk ne prodire u uho onih koji ih posmatraju, pošto su iz- vođači
koji ih sviraju povinovani kompozicionim zahtevima scene koju
ilustruju. Na plastičnoj dekoraciji i na drvenim vratima češće su u
rukama frontalno prikazanih figura. Svi dugi duvači - rogovi i
busine, tube i savijene trube, kao i veći šalmaji, uglavnom su u kosom
položaju prema posmatraču. Izvodači obično stoje prilikom
muziciranja. Pored muzičara iz Srpske Aleksandride, se- deći su
lesnovski lautista u kompoziciji Arhandeo Mihailo leči gubavce, zatim
pastiri iz scene Hristovog rodenja i muzičari koji sviraju u instrumente
bliske kemendžu. Samo je jedna scena srpske srednjovekovne
umetnosti isključivo profane sadržine - to je Aleksandrova gozba iz
Srpske Aleksandride, ali su mnoge crkvene kompozicije sadržajno
bliske svakodnevnom životu.
S-
Po izvršenoj organografskoj analizi i po promatranju sa gledi-

šta istorije umetnosti i istorije, muzički instrumenti srednjovekovne
Srbije pružili su znatan broj novih podataka. U sagledavanju
izložene materije izdvajamo zaključke i probleme koji su se tokom
rada pokazali kao bitni.
Muzički instrumenti na umetničkim spomenicima
srednjovekovne Srbije pripadaju vizantijskoj i postvizantijskoj
umetnosti koja se razvijala od ranog srednjeg veka do kraja XVIII
veka, i koja je uticala na umetnost Južne i Severne Itali je, Bugarske,
Rumu- nije i Rusije, i istovremeno primala njihove uticaje.
Muzičari instrumentalisti po svom društvenom položaju pripadali su
staležu koji su gospodari mogli da prodaju sa inven- tarom poseda.
Oni su, kao u ostalim cvropskim zemljama, istovremeno bili i
120
glurnci i dreseri životinja. Njihova profesionalna pripadnost je
očigledna ukoliko su nastupali u ulozi zabavljača. U svim drugim
slučajevima muzički instrumenti su prikazani u rukama ljudi iz
naroda.
Ikonografske teme na kojima se nalaze predstave muzičkih
instrumenata javljaju se i u drugim evropskim zemljama, ali po-
sebnu srodnost pokazuju sa tematikom vizantijske umetnosti. Za
sadržaje pojedinih scena nismo nasii pandane u ranijoj vizanrij- skoj
umetnosti (Stihira Jovana Damaskina na Uspenje, Kainovo potomstvo,
Arhandeo Mihailo leči gubavce). Takode postoji niz terna
srednjovekovne zapadnoevropske i vizantijske umetnosti kojih
nema u tom periodu srednjovekovne umetnosti u Srbiji, a s druge
strane, izvesne teme vekovima su ilustrovane muzičkim in-
strumentima (Ruganje Hristn, Hristovo rodenje, Strašni sud, 150. psalam i
druge).
Mada su vrste muzičkih instrumenata nametnute hrišćanskim
ikonografskim kanonima, ti razlozi nisu dovoljni da opravdaju mali
broj gudačkih instrumenata i olifanata u srednjovekovnoj umetnosti
u Srbiji i opadanje broja izvesnih instrumenata u turskom periodu
(tasova, žičanih instrumenata i slično). Za sadržaje pojedinih scena
nađen je odgovarajući tekst iz Svetog pisma i drugih crkvenih
knjiga koji ukazuje na potrebu prikazivanja muzič- kih
instrumenata. Umetnici se nisu doslovno pridržavali uzora slikanih
predložaka, te ni na jednoj sceni sa muzičkim instrumentima nije
tekst adekvatno predstavljen, ali je obično prikazivana ista porodica
instrumenata.
Nisu u svim fazama razvoja srednjovekovne umetnosti za srp-
ske vladare predstavljeni muzički instrumenti. Nisu živopisani u
umetnosti moravske škole zato što je drukčiji izbor tema ove ško- le,
bez insistiranja na detaljima, te se može pretposraviti da su muzički
instrumenti jedan od stilskih elemenara srednjovekovne umetnosti.
Isti ili slični instrumenti, zajedno sa scenama odredenog sadržaja,
pojavljuju se u isto doba u raznim zemljama čija je umetnost u sferi
delovanja vizantijske kulture. Prema tome, srpski, bugarski,
rumunski i ruski instrumentarijum specifična je raz- vojna etapa
vizantijskih i postvizantijskih instrumenata. Medu- tim, postoje i
očigledni uticaji srpskih muzičkih instrumenata na bugarske i
rumunske.
121
Posmatrani u istorijskom razvoju, muzički instrumenti u Srbi- ji
pokazuju uobičajene srednjovekovne oblike nešto manjeg broja
vrsta nego u srednjovekovnoj vizantijskoj i zapadnoevropskoj
umetnosti. Oni u pojedinim porodicama ostaju gotovo neizmenjeni,
dok se u drugim oblicima bogate novim varijantama. Vezi- vanje
pojedinih instrumenata za odredene uticaje Zapada ili Isto- ka
upućuje na verovatni dolazak S-truba iz Zapadne Evrope, dok daire,
talambasi i veliki šalmaji pokazuju orijentalne uplive.
Valja biti obazriv u pogledu tumačenja srednjovekovnih i ka-
snijih tekstova u kojima se pominju muzički instrumenti, jer se ne
smeju uvek tumačiti današnjim značenjem naziva tih istih
instrumenata. Ipak, povlačenjem paralela među nazivima muzičkih
instrumenata na staroslovenskom, latinskom i grčkom, odnosno
srpskom i makedonskom jeziku, utvrdeno je da se imena
instrumenata u većini slučajeva poklapaju. I pored toga što su
instrumenti prikazani na likovnim spomenicima istog doba u kome
su spominjani u tekstovima, na razmatranim spomenicima. nismo
naišli na prikaze zvona koja se spominju u srednjovekovnim
tekstovima, niti gusala u umetnosti srednjeg veka, čak ni kitare,
instrumenta koji je na staroslovenski preveden kao gusle.
122
Istorijsko okruženje
Tokom srednjeg veka podizani su manastiri i u Makedoniji i u

Srbiji, a kako su oni delo istih škola, ne može biti reči o podvojenosti
instrumentarijuma na ova dva područja. U turskom periodu nama
poznati prikazi instrumenata potiču sa znatno šire teritorije Pećke
patrijaršije. Slika muzičkih instrumenata ni u to doba nije se bitno
izmenila, pošto su prvenstveno kopirani stari uzori. Instrumenti su
prikazani na način koji je odgovarao srednjovekovnim umetnicima
čija veština nije dostizala preciznost slikanja renesansnih majstora.
Prilično verne predstave idiofonih i membranofonih instrumenata
stoje uporedo sa kordofonim instrumentima čije žice ni po broju, ni
po mestima na kojima su povučene, ne odgovaraju u potpunosti
stvarnim instrumentima. Ima nepreciznosti i u držanju pojedinih
gudačkih instrumenata. Kod aerofonih je bilo poteškoća u odnosu na
broj i mesto prikazivanja rupica.
Uticaji su prispevali iz vizantijske tradicije, sa Orijenta i sa
Zapada, ne samo sa područja srednjovekovne, već i antičke umet-
nosti, ali i iz tadašnje muzičke prakse, naime „živih instrumenata“
u koje se u to vreme sviralo. Do teškoća prilikom utvrdivanja porekla
prikazanih muzičkih instrumenata može doći ukoliko su pojedini
spomenici nastali u sferi različitih upliva. Da li su instrumenti verno
predstavljeni i u kolikoj su meri plod mašte umetnika, trebalo bi
utvrdivati na svakom pojedinom primeru.
Pored umetničkih kontakata sa srednjovekovnom, pa i s re-
nesansnom Evropom, održavani su i kulturni odnosi sa Istokom.
Uticaji sa ovog područja trajali su u dugom istorijskom periodu od
antike i neprestano su oboga&vani instrumentima iz neposred- ne
prakse, pa se stoga ne može u svirn slučajevima razlučiti iz kojeg
123
istorijskog sloja potiču. Karakteristično je da su na tranzitnom
balkanskom području muzički instrumenti, bilo iz koje oblasti da su
poticali, gotovo redovno prikazivani posle njihovih prvih pojava na
Istoku ili Zapadu. Oni potvrduju rasprostranjenost srednjovekovnih
instrumenata, bez sumnje drugačijih od antičkih i renesansnih, na
teritoriji koja je bila izložena raznolikim uticajima, i prikazuju brojne
primere koji se nisu pokazali karakterističnim u umetnosti
srednjovekovnog Zapada, pa ni Istoka, a isto tako i oblike koji nisu
bili tipični za zapadnoevropski srednji vek. Tako- đe dokazuju
postojanje arhaičnih primera do duboko u XVII i XVIII vek, kada su
oni u praksi već davno bili potisnuti savršeni- jim formama.
Orijentalni i zapadnoevropski uticaji

Pristupajući sagledavanju mesta muzičkih instrumenata u
umetnosti srednjovekovne Srbije, konsultujemo za svaki instrument
i porodicu idiofonih, membranofonih, kordofonih i aerofonih
instrumenata koji su prikazivani na živopisu, minijaturama, ikonama
i plastičnoj dekoraciji, njiliov odnos prema Orijentu i Zapadnoj
Evropi.
Obe vrste nevelikog broja idiofona, zastupljenih u srednjove-
kovnoj umetnosti u Srbiji, imaju analogije i sa odgovarajudm
instrumentima Istoka, i sa onima na Zapadu. Njihov oblik nije u
istorijskom razvoju pretrpeo osobite izmene - vrste krotala iz
srednjovekovne Srbije bilo je u starom Egiptu i Grčkoj, zatim u
srednjovekovnoj Kini i u evropskom srednjem veku.
Poreklom iz Azije, tasovi su uobičajeni, srednje veličine, od-
govaraju i renesansnim tasovima Zapadne Evrope koji ne prelaze
širinu od 25 cm i identični su instrumentima turske vojske iz XVII
veka. Saksovu tezu da ih zapadnjačke minijature prikazuju do XV
veka, a da su kasnije, izgleda, zaboravljeni, sve do turskih ratova u
XVII veku, 175 dopunjujemo predstavama na srednjove-
11,2 Curt Sachs, Real-Lexikoit der Musikinstrumente, New York 1964, 43.
kovnom živopisu u Srbiji od kraja XIII do sredine XIV veka i samo
po jednim primerom iz XV i XVI veka. Oni se gotovo neizmenjeni
javljaju tokom čeriri veka, naročito na sceni Rttganja Hri- stu. Zivopis
Geiringer, Musical Instruments, their History in Western Culture from the Sto
124
na kome su predsravljeni tasovi pokazuje raznolike uzore, od
antičkih do zapadnoevropskih i orijentalnih, pa ne mo- že pomoći
prilikom utvrđivanja njihovog porekla u srednjovekovnoj Srbiji.
Većina membranofonih instrumenata na spomenicima sred-
njovekovne Srbije pokazuje orijentalne uticaje. Srpsko-makedonski
talambasi pripadaju tipu persijsko-arapskog naqqara, instrumenata
bakarnog, rede drvenog korpusa koji su upotrebljavani u parovima.
Na srednjovekovnim freskama Srbije prikazani su od polovine XIV
veka do polovine XVIII veka, zadržavajući osred- nju ili manju,
izuzetno i veću formu orijentalnih talambasa, dok su
zapadnoevropski primeri najčešće još veći. Kao kod abisinskog
nagarita, tako se i kod južnoslovenskih talambasa pojavljuju pa- rovi
različite veličine, od kojih je levi veći, a desni manji. 176 * 177
Za razliku od zapadnoevropskih talambasa, čiji su stalni pra-
tioci bile trube, srpski srednjovekovni instrumenti ove porodice
prikazani su istovremeno sa rogom, businom ili savijenom trubom.
Nisu tretirani kao simbol aristokratije već su, suprotno uzorima
umetnosti Zapadne Evrope, u rukama narodnih svirača. Na
spomenicima srednjovekovne Srbije talambasi nisu na ledima ko-
nja, kao u vojnoj muzici Orijenta.
Polazimo od pretpostavke da su bubnjevi tipični instrumenti u
umetnosti srednjovekovne Srbije, i pokušavamo da za ovo mi- šljenje
nademo opravdanje u srednjovekovnoj umetnosti Vizanti- je,
islamskog sveta i Evrope. Znajući da je poreklo većine srednjo-
vekovnih instrumenata orijentalno, očekujemo, u odnosu na bub-
njeve, paralele sa srodnim oblicima azijskog podrucja. Ima ih i
srodnih sa formama srednje veličine u umetnosti na tlu Srbije i
Makedonije, 178 a nailazimo i na bubnjeve sa V-trakama na indij- skim
minijaturama i u živopisu na tlu srednjovekovne Srbije, kao i na
gotovo identične kukaste maljice predstavljene na starim in- dijskim
i kambodžanskim reljefima. 179
Najbliži srednjovekovnim istočnobalkanskim bubnjevima za-
pravo sn bubnjevi koji su upotrebljavani u turskoj vojnoj muzici
XVII veka, kako po obliku, veličini i načinu vezivanja traka, rako i po
176 Isti, The History of Musical Instruments, New York 1940, 329; Karl
ne Age to the Present, New York 1945, 82.

178 Henry Farmer, Islam. Musikgeschichte in Bildern, III, Musik des Mitte- lalter und
der Renaissance, Leipzig, si. 76.

179 Robert Haas, Auffiihrungspraxis. Handbuch der Musikwissenschaft, Wildpark-
Potsdam, sl. 1; Curt Sachs, Handbuch der Musikinstrumentenkunde, Leipzig 1920, 100.
125
maljicama nejednake veličine. 180 Ali dok se u Turskoj već u XVI veku
javljaju i plitki bunjevi, za srednjovekovno i kasnije srpsko-
makedonsko područje ostaje karakteristična forma dubljih bubnjeva.
Kako vizantijski srednji vek traje istovremeno sa evropskom
renesansom, to se mogu nadniti paralele sa bubnjevima iz istog
vremenskog, ali razlidtog stilskog perioda, vizantijskog i zapadno-
evropskog kulturnog kruga. Renesansni, pa i kasniji, bubnjevi, u
većini slučajeva su veliki ili mali talambasi i mali doboši, dakle po
tipu drukčiji od onih u umetnosti Srbije i Makedonije, ali ponekad sa
istim načinom vezivanja i gotovo redovno maljicama iste velidne.
Mogu se, medutim, naći i bubnjevi čiji je korpus sličan
srednjovekovnim instrumentima ove porodice u Srbiji i Makedoniji.
Ne samo darabuka u Srpskoj Aleksandridi (kraj XIV veka) već i
drugi instrumenti ilustrovani na Aleksattdrovoj gozbi ukazuju na
islamske uricaje. 181
Pojava daira u manastirima iz XVI i XVIII veka vezana je za doba
turske vladavine, ali i za prodor zapadnoevropskih uticaja, pošto
tamburen u Bodanima (1737) svojim oblikom upućujc na
zapadnoevropske uticaje. Očekivao se, međutim, s obzirom na dugu
tursku vladavinu i ulogu koju su imale u umetnosti renesanse, 182 ved
broj njihovih prikaza, osobito od XV veka.
Lire i angularne harfe najbliže su antičkoj tradiciji od kordo-
fonih instrumenata u srednjovekovnoj Srbiji, pošto su ostali in-
strumenti pokazali ili tipične forme evropskih ili karakteristične
oblike orijentalnih instrumenata, čak i onih koji se ne pojavljuju u
evropskom srednjem veku.
Kao i u zapadnoevropskom srednjem veku, tako su i za vizan-
tijski ogranak umetničkih spomenika radenih za srpske vladare
karakteristični raznoliki gudački instrumenti, brojniji u turskom
periodu. Polazeći od njihovih elemenata, mogu se povući paralele sa
instrumentima odgovarajuće porodice različitih podruqa, u pogledu
veličine ili oblika korpusa, oblika vrata ili rezonatorskih otvora, broja
žica i načina sviranja. Dok su u zapadnoevropskoj umetnosti viele
180 Henry Farmer, Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century,
Glasgow 1937, 47.

181 Muzićari su prikazani i na vodenom satu, Ćitab al-Gazarija (XIV vek), Muzej
lepih umetnosti u Bostonu.

182 Victor Ravizza, Das instrumentale Ensemble von 1400-1550 in Ita- lien,
Publikarionen der schweizerischen Musikforschenden Gesellschaft, Serie II, vol. 21,

Bern und Stuttgart 1970, str. 15.
126
često bliske današnjoj violini, primeri u srednjovekovnoj Srbiji
pokazuju jednostavnije oblike koji s jedne strane nisu daleko od
orijentalnih, a sa druge imaju sličnosti i sa nekim zapadnoevropskim
oblicima.
Dečanski (1338-1347) gudački instrument ima srodnosti sa
instrumentima iz latinskih srednjovekovnih rukopisa1*9 - Dečane su,
uostalom, radili primorski majstori.
Kalenićki (kraj prve ili druga decenija XV veka) gudački
instrument srodan je rebeku u odnosu na oblik korpusa i vrata, za-
tim povijenu, srpoliku glavu sa čivijima, kao i broj žica. Tri žice su
kod ovih instrumenata obično intonirane na g, d, i ζλ. Zvuk je snažan
i opor. Kalenićka fidula, takode, podseća na islamske laute bez
rezonatorskih otvora i sa čivijama na prelomljenom vratu. Mada jc i
na zapadnom području rebek držan u orijentalnoj poziciji, u
Kaleniću to nije slučaj. Istoričari umetnosti se ne slažu u pogledu
porekla kalenićke plastike, a muzički instrument upuću- je na
orijentalne uzore.
Dok je kalenićkom rebeku sličan po obliku i držanju instrument
iz Pološkog (1609), slepčanskom (XVI vek) gudaču blizak je
instrument koji se naziva gtiak okruglog korpusa, sa nožicom od
metala, prednjim delom tela prevučenim životinjskom kožom, dugim
vratom od drveta i dvema žicama. 183 184 Slične gudače kru- školikog
tela, vrata dva puta dužeg od korpusa, sa jednom do dve žice,
nalazimo i u vizantijskom XV11I veku. 185 Način sviranja na
instrumenta u Slepči orijentalan je, kao na violončelu, dok je u
Treskavcu (XVI vek) kao na violini. Uostalom, fidula iz Treskav- ca je
od svih srpsko-makedonskih gudačkih instrumenata i po obliku
najbliža violini. Sličan način umetničkog oblikovanja instrumenta,
međutim, sreće se i u oblicima lauta iz X veka. Kao i viele iz prvih
srpskih štampanih knjiga, tako je pomenuta fidula i po obliku
korpusa i po obliku glave iz porodice lira da bračo, ali su rezonatorski
183 Curt Sachs, The History’ of Musical Instruments, New York 1940, tab. XV
184 Henry Farmer, nav. delo, 98, si. 85.
185 Gabriel Millet, Monuments de l’Athos, I, Les peintures, Paris 1927, tab. 263,
si. 2.
127
otvori drukčiji. 186 187
Dva muzička instrumenta u psaltirima iz štamparija Jerolima
Zagurovića i Bartola Ginamija, nastalim 1569. i 1638. godine,
pokazuju kako prisustvo tradicije, tako i elemente novih stremlje-
nja. To su gudački instrumenti koji se pojavljuju u prelaznom pe-
riodu izmedu stare fidule i viole da bračo. Nijedan nema na spo-
ljašnjem delu korpusa udubljenja karakteristična za lire ili viole. Po
ovome su u srednjovekovnoj tradiciji, mada po drugim for- malnim
elementima ukazuju na renesansne instrumente. Glava prvog je,
izgleda, bliža violi da bračo, a glava drugog nalikuje liri da bračo.
Kako su, verovatno, autori rukopisa Gavrila Trojičani- na (1643) i
Ginamijeve štampane knjige imali zajednički ili sličan uzor u sceni
Davida na prestolu, to je i gudački instrument iz psaltira mogao da
bude pod uticajem gudača iz štamparije Ginamija. Sudeći po
kružnom, odnosno jajastom korpusu i dugom vratu, najbliže su
fidulama sa nožicom i dve žice koje su rasprostranjene po
islamskom svetu. To je vrsta kamanga a’ giizl9i hrapavog, promuklog
zvuka. Saks ih ne pominje u poglavlju o evropskim srednjovekovnim
instrumentima. Kako je, medutim, ovih instrumenata bilo već i u XI i
XII veku u Vizantiji, verovatno je da su mogli preci u srednjovekovnu
umetnost Srbije.
Gudački instrument sa ikone iz Kučevišta (početak XVII veka)
blizak je instrumentima na ranim srednjovekovnim spomenicima,
ali i negdašnjem violončelu sa slika flamanskih majstora. Ne može se
ni po čemu drugom uporediti sa savršenijim oblicima baroknih
gudača vedh oblika, pošto ima formu srednjovekovne fidule. Cak mu
je i glava za dvije u vidu trolista, kao u vizantijske lire, a prevučen
je životinjskom kožom kao kemendže. Vedh je dimenzija od
uobičajenih srednjovekovnih fidula i drukdjeg nadna držanja.
Gudački instrumenti prikazani u vizantijskom slikarstvu XVI
veka analogni su kučeviškom i smederevskom (šezdesete godine XVI
186 Vrstu fidule iz Treskavca nalazimo na instrumentu predstavljenom
na klupi crkve San Leonardo in Arčetri u Firenci iz X veka i na minijaturama

XIII veka, a takode i na renesansnim spomenicima (minijatura XIII veka
publikovana je u: M. Pincherle, Histoire illustree de la musique, Lausanne 1959,
17, a osrali instrumenti u delu: Curt Sachs, The History of Musical Instruments, tab.
XVI a, XVIII b).
187 Curt Sachs, The History of Musical Instruments, 255; Henry Farmer, Islam,
Musikgeschichte in Bildern, 112, si. 107.
128
veka) gudačkom instrumentu. Završeci njihovih dugili vrato- va nisu
isti, ali svojim oblikom ukazuju na pandoru (smederevski
instrument) i vizantijsku liru (kučeviški gudački instrument).
Da li je manji broj žica na psalterionima sa spomenika
srednjovekovne Srbije nego na istim srednjovekovnim
instrumentima sa Istoka i Zapada posledica nepreciznih crteža
majstora koji su ih slikali? Da li je raznoliki način zatezanja žica
takode rezultat nemarnosti srednjovekovnih slikara?
Pravougaoni psalterioni pripadaju tipu ranih vizantijskih i vr-
sti nuzha psalteriona koji se javljaju u islamskoj umetnosti. U
srednjovekovnoj umetnosti u Srbiji nisu dvostruko duži od trape-
zastih, kao što je slučaj sa realnom veličinom nuzha instrumenta, već
su približno njihove velidne. Cak ima i manjih primera (drugi od
dva psalteriona Beogradskog psaltira (1627-1630) sa ilustracije ISO.
psalma). Smatralo se da je njihov zvuk isto tako umi- lan kao i zvuk
harfe.
U zapadnoevropskoj umetničkoj muzici pravougaoni psalterioni
prikazivani su do XVI veka - posle 1300. godine bili su če- šd na
evropskom jugu, dok je duldmera bilo na severu, 188 a sre- ću se i u
oblicima sličnim srpsko-makedonskim. 189 Ved broj analogija može
se nad izmedu pravougaonih psalteriona srpsko-makedonskog i
islamskog podruqa, 190 a takođe između trapezastih primera srpske i
zapadne umetnosti srednjeg veka. 191 Prvenstve- no su vezani za
ilustracije psalama, a takode i za scene koje se de- šavaju unutar neke
prostorije (Stihira Jovana Damaskina na Uspe- nje, Svadba u Kani), mada ih
ima i na jednom Ruganju Hristu.
188 Isto, 292.

189 Kao primer može da posluži psalrerion iz 1340. na ilustraciji Romana
o Aleksandru Veliltom iz oksfordske Bodlejane br. 264 (Henry Besseler, Musik des
Mittelalters und der Renaissance. Handbuch der Musikwissenschaft, Wildpark-Potsdam, si.
34).
190 Henry Farmer, Islam, si. 34, 96, 82, 89.
191 Sličan lesnovskom trapezastom i kučeviškom psalterionu jeste
psalterion iz katedrale u Venconi, XIV vek (Kathi Meyer-Baer, Music of the
Spheres and the Dance of Death. Studies in Musical Iconology, Princeton New Jersey 1970,
si. 69).
Postoji srodnost izmedu srednjovekovnih psalteriona Sbije i
Makedonije i renesansnih psalteriona trapezastog oblika u Hrvatskoj
(Koraljka Kos, Muzički instrumenti u srednjovjckovnoj likounoj umjetnosti Hrvatske,
Zagreb 1969, si. 73).
129
Veličina trapezastih i trapezoidnih psalteriona odgovara pri-
bližno dimenzijama uobičajenih oblika kvanuna (quanun), čija je
osnovica od 75 cm do 1 m, visina 33-34 cm, a debljina korpusa 2,5-5
cm. Ni na jednom psalterionu na tlu Srbije i Makedonije nema
dvostrukih ili trostrukih žica kao u drugim srednjovekovnim
zemljama.
Prikazane u srpskoj umetnosti tek u prvoj polovini XVII veka,
lire su u Zapadnoj Evropi imale svoju dugu istoriju od ranog srednjeg
veka.
Laute ljeviškog (1307-1309) tipa postojale su i na Orijen- tu, 192 i u
renesansnoj umetnosti Zapadne Evrope, a laute metal- nog i
delikatnog zvuka, malog, polukružnog ili jajastog tela, dugog i
uzanog vrata, čijih je pet žica pričvršćeno za ukrašeno dugme, srodne
su lautama iz porodice gopuz (qopuz), odnosno turske pandore, čiji
opisi odgovaraju Saksovoj deskripciji tunbura ili pandura. 193
Sigurno je da se u doba kada su iluminirane u Beogradskom
psaltiru (scena ISO. psalma), male laute, koje odgovaraju evropskim
srednjovekovnim lautama sa portala i minijatura, nisu upo-
trebljavale u zapadnoevropskoj praksi. U srpskoj srednjovekovnoj
umetnosti sreće se i jedna za evropski i srednjoazijski srednji vek
neuobičajena forma laute, pošto su bile u upotrebi u Centralnoj i
Istočnoj Aziji: dve ravne, neizbočene stranice povezane su uzanom
stranicom, kao na današnjoj gitari; kratak vrat, sa deset pra- žića,
odvojen je od korpusa; na instrumentu koji ima hvataljku i dve
svilene dvostruke žice štimovane u kvinti, svira se pomoću
plektrona. 194 Smederevska lauta, međutim, pripada instrumentima
srodnim renesansnim lautama. 195
Poznata još iz prastarih vremena, harfa je kod raznih naroda i u
različito doba imala raznolike oblike. Angularna harfa pojavila se u
sumersko-vavilonskoj kulturi, a nalazili smo je u antičkoj Asiriji i
Grčkoj, u staroj Koreji, istočnom Turkestanu (u I veku n. e.), u
islamskoj kulturi, na spomenicima persijske umetnosti i Egipta u
192 Kitab al-bulhan-u sa кгаја XIV veka, na ilustraciji proleća

predstavljen je mladić u prolećnom pejzažu kako svira u kruškoliki tunbur,
sa dugim vratom, dva rezonatorska otvora, dve žice i dve čivije.
193 Curt Sachs, Real-Lexicon...., 375.
194 Isti, The History...., 218.
195 Kathi Meyer-Baer, Music of the Spheres..., si. 37; Reinhold Hammer- stein,
Die Musik der Engel, Bern und Munchen, 1962, si. 7; Frank Harrison - Joan
Rimmer, European Musical Instruments, London 1964, si. 81.
130
vremenskom rasponu od 600. godine do XIV veka, kao i u
srednjovekovnoj Spaniji (1283. godine). 196
Harfa u Bogorodici Ljeviškoj i ohridskoj Svetoj Sofiji (XIV vek)
gotovo je identična asirskoj, kako po obliku i broju žica, tako i po
načinu držanja. Saks je bio mišljenja da je harfa bila jedini
bliskoistočni instrument koji nije došao u srednjovekovnu Evropu, 197
ali primer ljeviške harfe ukazuje na moguće uzore sa tog istog
prostora. Kako je živopis Bogorodice Ljeviške nastao pod uticajem
dvorske carigradske škole, pretpostavlja se da su i harfe sa scene
Stihire Jovana Damaskina na Uspenje u ovom istom manastiru
majstori živopisa mogli da vide u azijskim zemljama. S druge strane,
devojke obučene u antičke haljine mogle su i da drže antičke
instrumente. Realistički dementi koji se pripisuju ovim freskama
vide se i u tačno i detaljno opisanim muzič- kim instrumentima.
Drugi tip srednjovekovne harfe sa minijatura srpske srednjo-
vekovne umetnosti postojao je u skandinavskim zemljama, a oda- tle
se proširio na teritoriju Engleske i Irske, dobivši u XI veku specifične
forme klersiča (clairseach), dok je kao kitara anglika (cithara anglica)
osvojila oblasti Srednje i Južne Evrope. Jedna od tipičnih evropskih
srednjovekovnih odlika vidi se i u postojanju stuba kojeg nema na
vanevropskim harfama. 198
196 Curt Sachs, Real-Lexicon...., 177-178.

197 Curt Sachs, The History...., 259.
198 Isti, Real-Lexicon..., 178.
131
Primeri najbliži harfi u Minhenskom psaltiru (1370-1390) nalaze se
u francuskim i engleskim rukopisima XII veka. 199 Stole- će u korne se
javlja predstavlja vremensku granicu posle koje se ovakve vrste harfi
nisu često prikazivale na umetničkim spomenicima.
Pošto je harfa u Beogradskom psaltiru islikana u ranom XVII
veku, to je, pored rukopisnog uzora, umetnik mogao da ima pred
očima gotičke ili renesansne instrumente ove porodice. Ipak, kako
naći pandan harfi u ovom psaltiru, kada je neprecizno i nepot- puno
prikazana - ništa se jasno ne vidi izuzev nekoliko žica.
Dugi rogovi su uglavnom srednjovekovnog porekla. 200 Nisu
karakteristični za antičko doba, a gotovo da i ne postoje na spo-
menicima islamske umetnosti. Ni umetnost Zapadne Evrope ne može
se pohvaliti naročitim brojem dugih rogova, osim na rano-
srednjovekovnim minijaturama i romanskoj plastici. Nagoridnski
(1317-1318) rogovi imaju velike srodnosti sa odgovarajudm in-
strumentima na zapadnoevropskim minijaturama 201 i sa nekim ro-
govima na poljskoj minijaturi. 202 Neobični način držanja dečan- skog
roga (scena Ruganja Hristu) nije usamljen. 203 Rogovi iz Gra- čanice
(oko 1321) i Dečana (Strašni sud) bliski su instrumentima sa minijatura
iz IX veka koji nemaju široko zvono, naime rogovima iz Utrehtskog
psaltira i instrumentima u londonskom Britan- skom muzeju, 204 zatim
rogovima na poljskim minijaturama 205 itd.
Kratak rog iz Miroslavljevog jevandelja (oko 1190) ima bliske
paralele sa rogovima koji mogu da imaju i vitkije, elegantnije pro-
porcije, 206 a rog iz Hilattdarskog jevandelistara (poslednja četvrti- na XIII
199 Bliža je harfi sa minijarure iz Maršienesa zato što im se valoviri vrat
za- vršava lavljom glavom, a stub je prav. Manje je srodna harfi u Engleskom
psaltiru iz Hildeshajma, nastalom u XII veku, pošto je ovome stub povijen.
Vrlo je bliska i harfi sa engleske minijature ranog XIII veka (Werner
Bachmann, Die Anfange des Streichinstrumentalspiels, Leipzig 1964, sl. 35, 51, 53).
2М T re ba obratiti pažnju na dva masivna roga iz X veka nadena u Crnom
grobu u Cernigovu, na tlu Rusije (Geschichte der ntssischen Kwist, I, Dresden 1957,
sl. 156, 157).
201 Edward Buhle, nav. delo, tab. 2.
202 Dekoracija unutrašnje naslovne strane dela Z. Rozanowa, nav. delo.
203 Jerzy Banach, Teinaty muzyczne w plastyce polskiej, Krakow 1956, sl. 37.
204 Kathi Meyer-Baer, nav. delo, 174; E.dward Buhle, nav. delo, tab. 2.
205 Z. Rozanow, Mtizyka w miniaturze polskiej. Polskie Wydawnictwo Mu- zycne,
Krakow 1965, sl. 25.

206 Frank Harrison - Joan Rimmer, European Musical Instruments, London
1964, si. 39 g; F.dward Buhle, Die musikalischen Instrumente in den Mi- niaturen des
Ί34
veka) srodan je nešto širim i masivnijim rogovima iz XIII veka, pa čak
i onima na spomenicima iz ranijih vremena. 207 Bo- danski rog nalazi
se u rukama svirača sa čalmom, što bi moglo da ukazuje na rurske
uricaje, 208 a još jedan, savijen rog u ovom istom manasti ru, sličan je
rogu kojeg je Vilijam Bui, kraljevski trubač iz Londonu, graditelj
truba i horni, izradio 1699. godine.
Na irskoj minijaturi iz VIII veka prikazana je prava metalna
truba bez zvonastog završetka - to je, očigledno, bila, izmenjenog
oblika rimska tuba. Tom instrumentu slične su tube sa minijatura i
reljefa iz XII veka, 209 a kasnije paralele nije moguće načiniti sa
zapadnoevropskim spomenicima. Nisu ceste ni u islamskoj umet-
nosti, ni na srpsko-makedonskom tlu.
Ranorenesansne italijanske busine duže su od srednjovekov-
nih u Srbiji i drukčijeg su, uglavnom šireg levka, ali im je po obliku
bliska smederevska busina prikazana šezdesetih godina XVI veka,
dok bodanska busina upućuje na odgovarajuće instrumente na
italokritskim ikonama. Islamske busine su ili kraće sa širim, levka-
stim otvorom, ili su sa drukdje rasporedenim prstenovima, mada u
osnovi pokazuju oblike slične instrumentima iz Lesnova (1349).
Među duvačkim instrumentima pretežno turskog perioda ima i
takvih koji su se pojavili u renesansi, ponekad živopisani u
primitivnijem vidu od zapadnoevropskih uzora. Ovoj grupi pripada
S-truba, preteča današnjih truba i trombona. Dok su poneki muzički
instrumenti čekali i po dva veka da budu predstavljeni u srpskom
srednjovekovnom slikarstvu, savijene, odnosno S-trube ubrzo su,
pošto su se pojavile u umetnosti Zapadne Evrope, prikazane i na tlu
Balkana, već u doba rane predstave trombona na slid Italijana
friihen Mittelalters, I, Die Rlasinstrumente, Leipzig 1903, tab. 3. Reč je o rogovima iz

XII veka.
207 Radi se o minijaturama iz XIII veka iz citiranog dela F.dvarda Bulea.
Takođe o muzičkim instrumentima koji se mogu videti u: Henry Besseler,

Mu- sik des Mittelalters und der Renaissance, 75, si. 40; Werner Bachmann, Die Anfange
des Streichinstrumentalspiels, Leipzig 1964, 189, si. 26; Frank Harrison -Joan
Rimmer, European Musical Instruments, London 1964, si. 32.
208 Instrument nalik na lesnovski živopisan je na Atosu (Gabriel Millet,
Monuments de l'Athos, I, Les peintures, Paris 1927, tab. 171), dok bodanski ima
srodnosti sa ranije nastalim rogom na relikvijarti Svetog Jovana Novog iz XV
veka koji se čuva u Putni (Nicolas Jorga, Les art mineurs en Roumanie, I, Bucarčste
1934, si. 59).
209 Исторпи русского чскусства. III. Москва 1954, 251; Gabriel Millet,
Monuments de I’Athos...., tab. 126, si. 4; tab. 226, si. 1.
133
Đovanija (Giovanni, umro 1495). 210 Krivulja instrumenta ponekad je
samo naznačena na zapadnoevropskim spomenicima 211 ili da bude
izrazito dvostruko povijena. 212 Kako je izra- stanje S-truba u
savršenije oblike na Zapadu teklo relativno brzo, tint su zanimljivije
forme koje su se dugo zadržale u srpskoj srednjovekovnoj
umetnosti.
Pošto se živopis manastira Svetog Nikite (poslednje godine XV
veka) i Poganova (1499) vezuje za uticaje italijanske renesanse, to se
i prva pojava S-trube u srednjovekovnoj Srbiji može pripisati istim
uzorima, a pošto se uticaji zapadnoevropske umetnosti osećaju i u
slikarstvu Mesića (1743), pretpostavlja se da je i ži- vopisac ovog
manastira, slikajući S-trube, mogao da ima pred očima barokne ili
neke druge starije ikonografske teme koje su pretrpele iste uticaje.
Poznato je, takođe, da su S-trube korišćene u turskoj vojnoj muzici.
U poređenju sa porodicama drugih instrumenata, broj flauta u
evropskom srednjem veku nije veliki. Flautama grublje izrade u
srednjovekovnoj Srbiji, često prikazivane na sceni Hristovog rode-
tija, 213 bliske su nevelike zapadnoevropske flaute, osobito one u koje
svira bubnjar, iako na spomenicima rađenim za srpske vladare flaute
nisu prikazivane u rukama bubnjara. Flautama s islamskog područja
u koje se svira iskošeno, međutim, odgovaraju ne- što duži
instrumenti ove porodice koji se pojavljuju u Srbiji u XV veku i
turskom periodu. 214 Blok flauta u Bođanima ukazuje na srodnost sa
zapadnoevropskim instrumentima.
Broj dvostrukih flauta u srednjovekovnoj umetnosti nije mali,
osobito na minijaturama, ali one nisu tipične za vizantijski in-
strumentarijum. 215 U srednjem veku u Srbiji sačuvan je samo jedan
primerak ovog instrumenta u manastiru Gradac (sedamdesete
godine XIII veka). Bilo da pripadaju porodici flauta, bilo oboa ili
klarineta, a možda i diaulosa, njihovo poreklo је antičko ili ori-
210 Curt Sachs, The History...., 326.

2. 7 Frank Harrison - Joan Rimmer, nav. delo, si. 71.
2. 8 Isti, si. 75 a, 60, 95.
2. 9 Gabriel Millet, Recherches..., 93-97, 114-115.
214 H. G. Farmer, nav. delo, si. 110, 111.
215 Propylaen Kunstgeschichte, VI, Berlin 1929, tab. V.
134
jentalno, 216 217 što potvrduje i gradački živopis koji je u antičkoj tra-
diciji. Ova dvostruka flauta pokazuje i mnoge zajedničke odlike sa
dvostrukim flautama i oboama različitih doba i naroda. Možda su
male dimenzije naslikanog diaulosa na grčkoj vazi iz V-VI veka pre
n. e. uslovile prividnu identičnost sa gradačkom dvostrukom flau-
tom.222 Srodna je i andaluzijskim primerima dvostrukih svirala.
Mada se zbog nedovoljno preciznih sačuvanih primeraka ne
mogu praviti paralele između poprečne flaute sa jednokrilnih vrata
Svetog Nikole Bolničkog iz Ohrida (sredina XIV veka) i instrume-
nata sa spomenika drugih zemalja, ukazujemo na srodnost sa po-
prečnim flautama ranosrednjovekovnih spomenika. 218 Medutim,
poprečna flauta u Bodanima, znatno masivnija od poprečnih flauta
baroknog doba, ostavlja utisak blokflaute, uklapajući se u instru-
mentarijum koji se javio u umetnosti i praksi Zapadne Evrope.
Većina kasnijih šalmaja u srednjovekovnoj srpskoj umetnosti
pripada porodici persijske, arapske, turske, kurdske i južnoslo-
venske zurne, odnosno arapskog zamra, instrumenta koji je Evro- pa
upoznala u srednjem veku. 219 Salmaji većeg zvonastog levka, sa
sedain rupica na prednjoj i jednom na zadnjoj strani, sa malim
rupicama za štimovanje na levku, kao i metalnom pločicom kod
jezička, mogu se videti na živopisu iz turskog perioda, rako se ve-
zuju za turske, odnosno azijatske uticaje koji su došli preko ,,ži- vih
216 Edvard Buie smarra da su antičkog porekla (Die musikalischen Instru-
inente in den Miniaturen des friiben Mittelalters...,iS), a Aleksandar Buhner

pretpostavlja, sudeći po avarskoj dvostrukoj flauti, odnosno svirali
iskopanoj pored Janošija u Madarskoj 1933, da su orijenralnog porekla, te da
mnoge ilustracije dvostrukih duvača za koje se smarralo da pokazuju
antički aulos, u stvari prikazuju dvostruki klarinet koji je došao sa Orijenta
(Musical Instruments through the Ages, London 1964, 23).
217 U poredenju gradačke dvostruke flaute sa sličnim instrumentom iz
rukopisa iz XII veka koji se čuva u Vatikanskom muzeju, vidi se da gradački
instrument ima obe cevi cilindrične, dok su cevi vatikanskog rukopisa
konične. Ni držanje svirala ni je isto. Identican je, medutim, način na koji su
oba svirača uhvatila instrument: jednom rukom čvrsto obuhvatajući jednu
sviralu celom ša- kom, a drugom držeći drugu flautu samo kažiprstom i
srednjim prstom preba- čenim preko korpusa, dok ga sa donje strane
pridržavaju ostalim prstima. Slič- ne su gradačkoj i druge dvostruke flaute
iz srednjeg veka (Edward Buhle, nav. delo, tab. 9; Reinhold Hammerstein, nav.
delo, si. 57).
218 Werner Bachmann, Die Anfage des Streichinstrumentalspiels, Leipzig 1964,
si. 4, 85.
219 Charles Diehl, Manuel d’art byzantin, Paris 1927, 1910, si. 155; G. Millet,
Monuments..., tab. 82, si. 2: tab. 119, si. 1; tab. 263, si. 2.
135
instrumenata“. Ipak, primeri ovih instrumenara odstupaju od ovog
oblika u pojedinim elementima. Banjanski (1549) je kraći i zdepastiji,
a radijevićki (1644-1654) duži i šireg levka. Ovim instrumentima nisu
slični svi primeri srednjovekovnih zapadnoevropskih šalmaja, ali su
im gotovo identični renesansni šalmaji. 220 Islamski šalmaji pokazuju
srodnosti sa instrumenrima iz Zrza i Blagoveštenja Rudničkog
(tridesete godine XVII veka). 221
U srpskoj srednjovekovnoj umetnosti šalmaji se ne prikazuju
kao na ranosrednjovekovnim evropskim minijaturama, zajedno sa
flautama. 222 Ako nisu u rukama pastira kao jedini instrument, ja-
vljaju se sa bubnjevima, a pokatkad i sa još nekim, uglavnom du-
vačkim instrumentima. Nisu retke predstave zamra u parovima.
Poljski renesansni šalmaj 223 po obliku je najbliži instrument
krušedolskom (sredina XVII veka) duvačkom instrumentu koji bi
mogao da pripada porodici šalmaja, tačnije vrsti bombarde.
Posmatrajući, u zaključku, prispeće muzičkih instrumenata na
tlo Srbije i Makedonije, ukazujemo na lire i tube koje predstavljaju
antičko naslede, zatim S-trube koje su po prilici sledile puteve
zapadnoevropske umetnosti, ali možda i Bliskog istoka, potom na
daire, talambase, skoro sve vrste lauta, rebek, kemendže i šalma- je
oblika zamra, koji su došli sa Orijenta, dok je angularna harfa, gotovo
u neizmenjenom vidu posrojala i u orijentalnoj antici i u srednjem
veku.
Vizantijska tradicija
Srednjovekovni vizantijski i postvizantijski umetnički
spomenici - minijature, mozaici, freske i zidno slikarstvo
vizantijskog kulturnog kruga rađeni su za naručioce u Vizantiji,
Srbiji, Bugarskoj i Rumuniji. Ukazujemo na međusobnu srodnost
muzičkih instrumenata u ovim zemljama, ali i na izvesne njihove
varijante, u meri u kojoj postoje zajednički stilski dementi njihove
umetnosti. Uni- verzalno su bili rasprostranjeni instrumenti na
scenama na kojima su najradije slikani, ali samo možemo da
pretpostavimo da su ti isti instrumenti u to doba bili i u najčešćoj
22« Edward Buhle, nav. delo, rabl. 12; Frank Harrison - Joan Rimmer, nav.
delo, sl. 80.
221 Uporediti Henry George Farmer, nav. delo, sl. 5, 16.
222 Jsto, 45.
223 Jerzy Banach, Tematy muzyczne w platstyce polskiej, Krakow 1956, sl. 4.
136
praktičnoj upotrebi.
Vizantijsko i postvizantijsko fresko slikarstvo ilustrovano

muzičkim instrumentima i vremenski odgovarajući muzički
instrumenti u umetnosti srednjovekovne Srbije
Instrumentalna muzika u Vizantiji imala je značajnu ulogu na
dvoru, u crkvi i svakodnevnom životu. Veliki ansambli, u kojima je
svaka grupa imala solistu i orkestar, činili su deo dvorskog ce-
remonijala koji se nije mogao zamisliti bez muzike za uveseljava- nje
vladara: jedan reljef iz IV veka sa obeliska Teodosija Velikog u
Carigradu prikazuje cara kako posmatra igračku scenu praćenu
orguljama, žičanim i duvačkim instrumentom. 224 Pred Konstanti-
nom Porfirogenitom nastupali su u X veku, za praznik Hristovog
rođenja, flautisti, trubači, talambasisti i izvođači u prave flaute, čineći
svojevrsni ansambl. 225 Poznato je da je na dvoru ovog vladara
postojalo antifono pevanje uz pratnju triju orgulja kojim su
vizantijski vladari impresionirali strance: prilikom dolaska sara-
censkih ambasadora svirano je na trima orguljama - zlatne su pra- tile
ceremonijal oko vladarke, a dvoje srebrnih antifono izvodenje
aklamacija koje je pevao hor u dve niše iza zavese. 226
Horovi, praćeni orguljama, nastupali su na svečanostima i
gozbama. Na vizantijskim svadbama sviralo se u tamburene i kim-
vale, u kitare, flaute, trube, horne, bubnjeve i tasove, a u kućnom
muziciranju u orgulje. 227 Bez sumnje je da su instrumenti dvorskog i
svakodnevnog, domaćeg muziciranja imali odraza i u in-
strumentarijumu prikazanom u vizantijskoj i postvizantijskoj
umetnosti.
U nemogućnosti da inregralno sagledamo sveukupni vizantij-
ski instrumentarijum, ne razmišljamo o prvim pojavama pojedinih
instrumenara, ali pratimo ill u istorijskom razvoju. Bitno je da su
muzički instrumenti, prihvaćeni u ranom srednjem veku, nastavili
224 Roksanda Pejović, „Vizantijska muzika", u: Norber Difurk, Muzika,
1. Ljudi, instrumenti, dela, Beograd 1982, 95.

225 Grčki kodeks 3, fol. 17 v, Biblioteka manasrira Svete Katarine na
Sinaju.
226 Roksanda Pejović, „Vizantijska muzika", isto, 95.
227 Grčki kodeks 3, fol. 17 v, Biblioteka manastira Svete Katarine na
Sinaju.
137
svoj život i u kasnijoj vizantijskoj umetnosti, kao i u umetnosti
pravoslavnih naroda čije je slikarstvo na freskama i minijaturama, u
vizantijskom okruženju, pokazalo iskonski karakter koji odlikuje i
muziku istog doba. Znatan broj instrumenata zadržao je isti oblik,
drugi su pretrpeli izvesne izmene u okviru iste porodice, pojedini su
lagano nestajali, često istovremeno sa gašenjem antičkog uticaja (lire,
harfa/psalterioni, diaulosi, odnosno dvostruke svirale, orgulje), a
bilo je i takvih koji su pod uticajem instrumenata prikazanih u
likovnoj umetnosti ili korišćenih u folkloru, vojnoj ili kakvoj drugoj
muzici, prispevali u vizantijsko podruqe (S-trube).
Malo se koji instrument islikan na minijaturama može pod-
vrgnuti organografskoj analizi, ali su to načinili autori koji su ill
proučavali iz originalnih rukopisa.
Idiofoni i membranofoni
Teško da bi se mogli preciznije razmatrati krotala, zvečke i ta-
sovi na ranim vizantijskim minijaturama, ali i kasnije, od XIV veka.
Krotala su u rukama igračica - Mirjam i još jedne jevrejske devojke
koja, takođe, igra, 228 samo su nešto veća nego u Lesnovu (1349), a
zvečkama je u XI veku ilustrovana i antička tematika - Apolonov hram
sa zlatnim statuama i Rodenje Zevsa. 229
Tasovi iz XI veka relativno su manjih dimenzija od kasnijih, iz
XIII i XVI veka. Oni nagoričinskog oblika (1317-1318) nastavili su svoj
razvoj i u drugim zemljama vizantijskog kulturnog kruga, a primer
tasova iz turskog doba u Studenici (1568) verovatno je pod uticajem
identičnih instrumenata sa ranijih slojeva fresaka kojima je
prvobitno manastir bio prekriven. Takvi i slični tasovi mogu se
pratiti od XI veka na minijaturama koje prikazuju Davida
228 Mirjam sa krotalama: Atos, Pantokrator 61 (druga polovina IX veka) i
Paris, grec. 510 (880-883).

229 Apolonov hram sa zlatnim statuama: Codex Taphou 14, fol. 102 r, Bi- blioteka
Grčke patrijaršije u Jerusalimu; Rodenje Zevsa: Codex Taphou 14, fol. 310 V,
Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu.
138
као liturgičara, antičku i hrišćansku tematiku, 230 do spomenika
epirskog i atoskog slikarstva XVI veka - u crkvi Preobraženja u
Veltsisti, u manastiru Velikoj Lavri, manastiru Dionisiu itd.
Talambasi gotovo da i nisu prikazivani u vizantijskom i post-
vizanrijskom slikarstvu - poznat nam je jedan iz Svetog Jovana
Preteče u Seru iz XVII veka. One u srpskom slikarstvu turskog
perioda, pod orijentalnim uticajem, različiti od dečanskih (1338-1347)
srednjovekovnih talambasa, mogli su mali srpski majstori da vide u
svojoj okolini, ukoliko instrumente nisu radili po srednjovekovnim
predlošcima. Na ranije uzore ukazuje i talambas iz Mesića (1743),
uprkos tome što kasnovizantijske freske ovog manastira upućuju na
uticaje zapadnog baroka. 231
Iluminiran u vizantijskoj umetnosti na ranim minijaturama, bu-
banj u toku svog viševekovnog razvoja nije pretrpeo bitnije izmene.
Mogao je da bude različitih dimenzija, pa se i drugačije držao prili-
kom sviranja, i nije morao da visi o užetu obavijenom oko svirače-
vog vrata. Za Srbiju i Makedoniju karakterističan je dublji bubanj.
Šta je moglo da posluži kao uzor bubnjevima prikazanim na
delima umetnosti ranijeg vizantijskog perioda? To su pre svega
bubnjići sa minijatura, manji od bubnjeva sa umetničkih spomenika
Srbije i Makedonije, ali sličnih oblika, 232 sa dužinom prečnika strane
i valjka u odnosu 1:1 ili 1:2, često u rukama izvođača i ne vise o užetu,
a katkad su sa istim načinom vezivanja valjka, sa trakama koje idu
paralelno sa osnovicom. Bubnjevi takvih dimenzija postojali su i u
postvizantijskoj umetnosti XVI-XVII veka (u manastiru Jovana
Preteče u Seru i crkvi Svetog Dimitrija Krisafe u Lakoniji). Ponekad
se čini da su oni grčki bubnjevi, koji su nalik na tapane, nešto uži od
njih.
230 David kao liturgičar: muziiari kao pratioci (Rom. graec. 752, fol. 5 r i Rom.
graec. 752, fol. 7 v); Apolonov hram sa zlatnim statuama (Codex Tap- hou 14, fol. 102
r., Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu); Rodenje Zevsa (Codex Tapliou
14, fol. 310 v, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu); Pe- sma i igra Mirjam
(Grčki kodeks 61, fol. 235 v, Biblioteka manastira Svete Ka- tarine, Sinaj).
231 Марта Внчеславовна Шепкнна, нав. дело, таб. XXV i XL; Nicolas
Jorga, Les arts mineurs en Roumanie, Bucareste 1934, I, si. 90, 91; Teodora Voinesco
et Razvan Thedoresco, Le monastere de Dragotnirna, Bucareste 1967, si. 24.
232 Suzy Dufrenne, L’ illustration des psautiers grecs du moyen age, Paris 1966, 1,
tab. 47.
Ml
Na svetogorskom manastiru Stavronikiti (XVI vek) predsta-
vljen je bubnjić u sviračevoj ruci, bez užadi, udaran jednom ma-
ljicom. Još jedan bubnjić je, takode u Stavronikiti, i tako isto u ruci
svirača, ali on drugom rukom drži rog u koji duva, kao u za-
padnoevropskom srednjem veku, što se nije moglo sresti u srpsko-
makedonskom srednjovekovnom slikarstvu.
U XVI veku nalazimo u epirskoj crkvi Preobraženja u Veltsi- sti
(1568) i u crkvi Svetog Nikole u Vitsi (XVI-XVII vek), takode,
pandane izmedu primera bubnjeva u vizantijskoj i srpskoj
srednjovekovnoj umetnosti, i u odnosu na njihovu velidnu i u po-
gledu na način vezivanja stranica. 233 Uočavamo, isto tako, u manastiru
Varlaamu, Meteori (XVI vek) i predstave bubnja sa hori- zontalnim
užetom koje povezuje na korpusu bubnja mesta spaja- nja dveju
traka X-preplera, kao u grčkom folkloru, zatim u Luku- su (Astros,
Kinurija, XVI-XVII vek) drugi način vezivanja, nalik na šahovska
polja, takođe kao na narodnim instrumentima, a u Seru (manastir
Svetog Jovana Krstitelja, XVII vek) tred, zasnovan na vezivanju dva
užeta prevlačenih od suprotnih, bočnih strana. Nisu svi bubnjevi u
potpunosti nalik na vrstu bubnja koja odgovara tapanu - ima ih i
vedh i plićih, što se pokazalo i na zidovima manastira Filantropina
sa ostrva Janjine, za razliku od ovih istih instrumenata koji se u
srpskom, bugarskom i rumunskom slikarstvu, gotovo redovno
pridržavaju oblika tapana.
Na svirn bubnjevima bez razlike udara se dveina maljicima
razlidte veličine, a ako se bubanj drži u ruci korišćena maljica od-
govara većoj maljici.
Tamburen nije bio tipičan instrument balkanskog fresko slikar-
stva - u postvizantijskoj umetnosti predstavljen je u XVI veku u
manastiru Varlaam, Meteori, i u srpskoj umetnosti turskog perioda.
Kordofoni
Gudački instrument izduženog korpusa na ranim minijatura-
ma, medu znatnim brojem instrumenata koji uveličavaju Zevsovo
rodenje, ponegde nalik na kemendže i sviran poput violine, ali, d- ni
233 Kurt Weitzmann, Greek Mythology in Byzantine Art, Princeton 1951, tab.
XII, si. 36; Kонстантинополискпп сералБскии кодекс восмикнижиа. Мкзнхен 1907,

tab. XXII, sl. 122; Fivos Anoyanakis, Greek Popular Musical Instruments, Athens
1979, sl. 370, 38.
140
se, širi od nje, sa lateralnim dvijama i vrlo velikim, povijenim
gudalom, na tematici u vezi s Davtdom kao liturgičarem, 234 primeri su
raznovrsnog instrumentarijuma ove porodice instrumenata koja se,
upravo kao takva zadržala i u kasnijoj umetnosti. Drugi, manje
rasprostranjen primer gudačkog instrumenta, takode iz XI veka,
sviran na način violine, ima kruškoliki korpus i, takode, veliko,
povijeno gudalo (kodeks u Velikoj Lavri 235 ). Takvih instrumenata
nije bilo u umetnosti radenoj za srpske vladare, ali je tip vizantijske
lire sačuvan u Dečanima (1335-1350) koja ima bliže analogije sa
odgovarajudm instrumentom iz narodne prakse nego sa onim koji je
islikan u XVI veku u manastiru Varlaam, Meteora.
Novine koje donosi XVI vek odnose se na masivne i velike gu-
dačke instrumente, svirane poput violončela koji se oblikom pri-
bližavaju liri da bračo ili liri da gamba, i upravo u turskom periodu
imamo odgovarajuće instrumente i u srpsko-makedonskim in-
strumentima (u epirskom manastiru Sveti Nikola Filantropina, Ja-
njina, iz XVI veka i na ikoni iz Kučevišta Hvalite Gospoda, iz XVII
veka). Poneki su svojim oblikom bliski violini (u atoskom manastiru
Stavronikita i u istom, XVI veku, na drvenim vratima Treskav- ca).
Mogao bi da se uporedi i oblik gudačkog instrumenta sa kom-
pozicije Svadba u Kani iz crkve Svetog Nikole u Vitsi (XVI-XVII vek)
sa odgovarajudm instrumentom, na kome se svira kao na vi- olončelu,
iz Stare crkve u Smederevu (šezdesete godine XVI veka).
Prikazi psalteriona uporno su se pojavljivali od IX do XII veka,
u XVI i XVIII veku. Na minijaturama iz X veka bilo je psalteriona sa
lukom izmedu gornje ivice i korpusa - to su takozvani
harfa/psalterioni, 236 237 a na onima iz XI veka predstavljani su i pra-
vougaoni psalterioni većeg formata, jakog i izrazito profilisanog
rama, sa pet žica i rozetom - simbolom sunca, držani u vertikalnom
položaju (na minijaturi iz XI veka koja ilustruje 150. psa- lam242), koji
su živopisani i u Bogorodici Ljeviškoj (1307-1309). Trouglasti
234 Rodenje Zevsa (Codex Taphou 14, fol. 310 v, Biblioreka Grčke patri-
jaršije u Jerusalimu); David kao liturgičar: tnuzičari kao pratioci (Rom. graec. 752, fol.
5 r i Rom. graec. 752, fol. 7 v).
235 Codex B 26, f. 209 v, manastir Velika Lavra, Atos.
236 Harfapsalterion (Car David, rukopis u Pariskoj biblioreci, Paris,
grec 139, fol. 1 r, koji nije imao svoj kasniji razvoj).

237 Codex Taphou 53, fol. 203 г, Biblioteka Grčke patrijaršije u
Jerusalimu.
141
psalterioni, iz XII veka, javljali su se i kao simbol cara
Davida 238 - ni jednih, ni drugih nije bilo u fresko slikarstvu u Sr- biji.
U XVI veku, kada psalterioni izlaze iz zapadnoevropske prakse, oni
trapezasti, islikani na postvizantijskom živopisu, u manastiru Svetog
Nikole Filantropina, Janjina i manastiru Varla- amu, Meteori, postali
su, kao i drugi instrumenti toga doba, veći i ponekad masivniji, ali su
oblikom nadgradili tradicionalne uzore nalik na lesnovski iz
ilustracije ISO. psalma (1349) i kučeviški, sa freske s istom sadržinom
(sredina XIV veka).
U ranoj vizantijskoj umetnosti lire se uglavnom sreću u rukama
mitoloških bića i starozavetnih lica. 239 Raznolikih oblika i nadna
sviranja, pojavljuju se pretežno na spomenicima koji su nastali pod
uticajem starijih uzora. U takvom jednom srpskom rukopisu, kopiji
starijeg ruskog teksta, u Kozmi Ittdikoplovu iz 1649. godine, pred-
stavljena je lira u stilizovanom obliku. Ona ne odgovara najčešdm
oblidma srednjovekovnih lira, mada se može nad u rukopisima iz IX,
X i XIV veka, već u opštim crtama sledi grčko-rimske uzore. Uostalom,
ovi uticaji su sa Mediterana mogli da se prenesu na sever preko
minstrela još u prvim vekovima nase ere, te je i ruski iluminator,
koji je dao svoju viziju lire, možda video „žive instrumente“ ili
iluminirane u nekom rukopisu. Po obliku ručki i njihovom nešto iz-
vijenijem donjem delu, kao i po oblikovanju poprečne prečage ko-
jom su spojene, lira iz Kozrne Indikoplova ima zajedničke elemente sa
instrumentima ove porodice koji su prikazani na grčkim i rim- skim
spomenicima. 240 Njen oblik i danas predstavlja simbol ovog starog
žičanog instrumenta. On je i u renesansi, a pogotovo u baroku, služio
za dočaravanje atmosfere daleke prošlosti, pa bilo da je u rukama
mitoloških bića, bilo kao atribut cara Davida.
Vrsti velike, vizantijske duguljaste laute, koja se sa sigurnošću
može smatrati vizantijskim nasledem, posto se od VI veka sreće na
238 Car David, Codex 911, fol. 2 v, Stavronikira, Atos.

239 Kurt Weitzmann, Greek Mythology in Byzantine Art, Princeton 1951, tab.
XXV1I1, si. 96 i tab. XLI si. 172; David Talbot Rice, Art byzantin, Pa- ris-
Bruxelles 1959, si. 72.
240 Na grčkom krateru iz oko 420. godine pre n. e., na maloazijskom sar-
kofagu iz III veka n. e. i na drugim primerima antičke umetnosti (M. Wegner,

Griechenland. Musikgeschichte in Bildern, II: Musik des Alterturns/Lieferung 4, Leipzig si.
37; Kathi Meyer-Baer, Music of the Spheres and the Dance of Death. Studies in Musical
Iconology, Princeton New Jersey 1970, si. 124, 129).
142
mozaičkim spomenicima 241 i minijaturama sa mitološkom te-
matikom kao što je Rodenje Zevsa iz XI veka 242 i koja se pri sviranju
drži oslonjena na grudi, ponekad i dijagonalno, pripada i kasnija,
nešto izmenjena, kruškolika lauta u Bogorodici Ljeviškoj (1307-1309),
drugačija od pandore/tambure malog korpusa i dugog, ponekad
zakošenog vrata. U oblicima većih, postvizantijskih plastičnijih lauta
zakošenog vrata iz XVI veka sučeljavaju se dva uzora — renesansni,
na instrumentima srodnim teorbi, i narodni (manastir Varlaam,
Meteori i crkva Preobraženja, Veltsista). Cini se da je slikar manastira
Preobraženja, Driovuno (1652) prikazao laute/pandore izrazito dugog
vrata, od najdužih u grčkom slikarstvu - možda je stilizovao ove
istrumente, ne misled na njihovu praktičnu upotrebu.
Trouglasta harfa iz evropskog srednjeg veka, često po obliku
nalik na psalterion, predstavljena je u vizantijskim rukopisima od IX
do XIII veka, 243 te je njena kasnija pojava u Minhenskom psaltiru
(1370-1390) nastala verovatno pod uticajem starijih uzora. Pa ipak,
nisu zaboravljene ni u kasnoj vizantijskoj umetnosti oko 1600. godine
u manastiru Dionisiu. 244 ·50 Vizantijski harfisti stoje pri sviranju,
držeći harfu na jednoj strani tela, a ne ispred cele širine tela, kao u
ovom srpskom psaltiru. Upravo u istom, XIV veku, kada i u
Bogorodici Ljeviškoj (1307-1309), iluminirana je harfa u Romanu
Aleksandra Velikog 245 - to su angularne harfe, gotovo identične asirskoj
harfi, i po obliku i po načinu držanja.
Aerofoni
Dugi rogovi i njihove varijante bili su poznati vizantijskim
iluminatorima, 246 dji je stil, pored stilova Zapadne Evrope, uticao i
na dečanski živopis (1335-1350), što se nije samo odrazilo na duge
241 John Beckwith, Early Christian and Byzantine Art, London 1970, si. 142.
2411 CodeX Taphou 14, fol. 310, Biblioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu,
1066-1081.
243 Виктор Никитич Лазарев, Историа византиискон живописп, I,
Москва. 1947, таб. 153.

244 Gabriel Millet, Monuments de l’Athos, I. Les peintures, Paris 1927, tab. 209,
si. 1. Neke od ovih vrsta predstavljaju prelazne oblike izmedu harfi Min-
henskog i Beogradskog psaltiru (isti, tabl. 263, si. 2).
245 Rukopis Grčkog instituta u Veneciji, fol. 191 r. iz XIV veka.
246 Suzy Dufrenne, Uillustration des psautiers grecs du moyen age, I, Paris 1966,
tab. 13.
143
rogove već i na druge živopisane instrumente. Već je krajem XIII
veka bilo očigledno da je u jednom broju primera reško razlučiti duge
rogove od busina, a to bi se, pored ostalog, moglo konstatovati i za
instrumente na živopisu od Gračanice (oko 1321) do svetogorskih
manastira XVI veka.
Forma kraćih rogova, poznatih sa mozaika u Torčelu (XII vek)
može se uočiti i na živopisu iz XV (kapela Arhandela Miha- ila u
Pedulasu, Kipar) i XVI veka (Stavronikita, Atos, takode Fi-
lantropina, Janjina): 247 to su, zapravo, karakteristični vizantijski, ni
dugi, ni kratki rogovi, čije predstave na minijaturama neretko
ostavljaju utisak nevešto slikanih olifanata, a na mozaicima svojim
prstenovima sa većom sigurnošću asociraju na olifante. Oba
bodanska kratka roga (1737) nastavila su svoj život u kasnoj vi-
zantijskoj umetnosti.
Ako se prihvati gledište da su olifanti bili u upotrebi oko dve
stotine godina, 248 značajna je njihova pojava na velikoliočanskoj
fresci (osamdesete godine XVI veka). Ona može da bude jedan od
dokaza da su oni i dalje postojali u vizantijskoj umetnosti, pogotovo
što se olifant, blizak rogu od slonovače u Hilandaru (oko 1303) može
videti u manastiru Dohariu (1563-1568), na sceni Strašnog suda. Ovaj
podatak ide u prilog i njihovoj mogućoj upotrebi u živoj muzičkoj
praksi tog doba.
Na minijaturama XI veka, ako su verno prikazani, mogu se naći
dva tipična oblika busina kojih je bilo nebrojeno mnogo u kasnijoj
umetnosti - prvi podrazumeva trubu, zapravo ni kratki, ni dugi
salpinks sa bronzanim prstenovima i vise ili manje izraže- nim
levkom, čak i sa prikazom zvuka koji iz nje izbija poput kratkih
linija (kao na sceni iz Legende o Varlaamu i Joasafu, na kojoj je Kraljev
brat sa trubom smrti 249) sa prikazom trube smrti, a drugi se može nad
na Kritu, u crkvama XIV veka, i blizak je tubi, bez naglašenog levka,
poput instrumenata dečanskog (1335-1350) tipa i vrste studeničke
tube (1568) koji su, gotovo bez izuzetka, ži- vopisani na zidovima
247 Виктор Никитич Лазарев. Историп византиискон живописи. I,
Москва 1947, табл. 240.

248 Curt Sachs, The History of Musical Instruments, New York 1940, 280.
249 Codex Hagios Stavros 42, fol. 33 r, Biblioteka Grčke patrijaršije u
Je- rusalimu.
144
kasnovizantijskih crkava i manastira srpskih vladara. 250 Na freskama
ovili spomenika busine su duge, osim u Veluću (1370-1380), dok se na
vizantijskim spomenicima na tlu Grčke i ostrva mogu sresti busine
različitih dimenzija. Upravo je kraća busina na Kipru, u Platanistasi,
u crkvi Svetog krsta Agija- smati (1494. ili 1505) na kompoziciji
Judinog poljupca, a uz to ima i uže zakačeno za zvonasti deo
instrumenta kod početka otvora, koje se završava na sviračevom
ramenu i po svoj prilici ide preko njega (ne vidi se gde se završava).
Dugih, vrlo uskih busina sa izraženim levkom, nalik na renesansne
trube, bilo je i u manastiru Sveti Nikola Dilios, Janjina (1543).
Oko četrdeset godina posle S-trube u Nikiti (poslednje godine
XV veka) i Poganovu (1499) živopisana je izvrsno oblikovana S-truba
u koju duva svirač na konju u manastiru Svetog Nikole u Janjini (pre
1540). Ovi instrumenti nisu našli na grčkom tlu po- voljno mesto za
svoj razvoj kao na srpskim, bugarskim i rumunskim spomenicima,
medutim, pored verno oblikovanih i u XVIII veku, čini se da su samo
sa naznačenim konturama predstavljene u grčkoj crkvi Sveti Nikola
u Vitsi (XV1-XV1I vek) i u Lomnici kod Vlasenice (1607-1608).
Izvijene trube na kompoziciji Strašnog suda u Mistri (XIV- XV
vek) i na spomenicima atoskog slikarstva nisu imale pandane ni u
umetnosti XIV i XV veka, ni u srpskom slikarsrvu turskog perioda.
Pravih flauta je bilo u svim dobima 251i na svim kontinentima, i
često su nastajale bez uticaja sa strane. Dok su manje flaute/svirale
od XIII veka, i u vizantijskom slikarstvu i na srednjovekovnim
spomenicima u Srbiji (Sveti Nikola u Markovoj varoši kod Prilepa /
Roman o Aleksandru Velikom, 252 i na živopisu u Kralje- voj crkvi u
Studenici, u Nagoričinu i Minhenskom psaltiru), duge svirale tipa
kavala iluminirane su najpre u Romanu o Aleksandru Velikom, a tek
su kasnije postale karakteristične u turskom periodu srpskog fresko
250 Историврусского искусства. III. Москва 1954, 251; Gabriel Millet,

Monuments de l’Athos, I. Les peintures, Paris 1927, tab. 126 si. 4, tab. 226, sl.l.
251 Виктор Никнтнч Лазарев. Истории внзантпискои живописи. 1, Москва
1947, таб. IV; Suzy Dufrenne, L’illustration des psautiers grecs du moyen age, I, Paris
1966, tab. 47; Gabriel Millet, Monuments byzantins de Mi- stra, Paris 1910, tab. 118,
si. 12; Louis Brehier, La scidpture et les arts mineurs byzantins, Paris 1936, tab. XX;
Paul Underwood, Kahriye Djatni, 1, 2, New York 1966, 172; Corina Nicolescu,
leone vechi romanesti, Bucure$ti 1971, tab. 14; Fivos Anoyanakis, Greek Popular
Musical Instruments, Athens 1979, si. 55.
2S * Rukopis Grčkog instituta u Veneciji iz XIV veka, fol. 49 v, 75 r, 191 r.
145
slikarstva.
Poprečne flaute, prisutne u ranom vizantijskom instrumenta-
rijumu, javljaju se već od IX veka, na primer na minijaturi David kao
liturgičar; 253 a poznate su i u zapadnoevropskoj umetnosti. 254 Jedan od
ređih primera poprečne flaute XIV veka izrezbaren je na drvenim
vratima Nikole Bolničkog u Ohridu: kentaur drži flautu, pod
orijentalnim uticajem, prema levoj strani (poneke flaute i na drugim
vizantijskim spomenicima sviraju kentauri). 255
Pojedine vrste flauta na vizantijskim minijaturama iz XI veka
nisu naišle na veću rasprostranjenost u kasnijoj umetnosti vizan-
tijskog okruženja - ni panove svirale (prikazane su na bukoličkoj
sceni Homilija Grgura Niskog u XI veku, 256 ali i u manastiru Var-
laam, Meteori u XVI veku), osim na rumunskim spomenicima, ni
dvostruka svirala (diaulos, ako se može uporediti sa dvostrukom
sviralom, živopisan je u istom manastiru - Varlaam, Meteori), izuzev
u manastiru Gradac, ukoliko se isključi sličnost sa diaulosom
(poslednje godine XIII veka).
Salmaji kratkog korpusa nisu bili tipični instrumenti ranih vi-
zantijskih spomenika, i zbog malih dimenzija često su nalikovali pra-
vim flautama, a oni od XIV do XVIII veka su, zapravo, zurle, narodni
instrument balkanskih naroda viđen u XVI i XVII veku u manastiru
Varlaam, Meteori, zatim na Atosu u Velikoj Lavri, u manastirima
Dohariu, Lukusu, Astros, Kinurija i Svetom Jovanu Krstite- lju u Seru
itd, kao i na srpskom fresko slikarstvu iz turskog perioda (od crkve
Svetog Nikole u selu Zrze kod Prilepa iz 1536. godine).
Dok su se gajde mogle videti u manastiru Varlaam, Meteori, u
XVI veku i u XVI-XVII veku na ikoni Hristovog rodenja u Vi-
tlejemskoj crkvi u Jerusalimu, nisu imale odgovarajuće predstave na
spomenicima u Srbiji. Isti je slučaj i sa orguljama sa scene proslave
253 Rom. Graec. 752, fol. 5 r., iz 1059. i dr.

254 Codex Taphou 14, fol. 33 v, Biblioreka Grčke patrijaršije u
Jerusalimu.
255 Louis Brehier, ha sculpture et les arts mineurs byzantins, Paris 1936, tab.
XXXVI; Kurt Weitzmann, Greek Mythology in Byzantine Art, Princeton 1951, tab.
XII, si. 39; Geschichte der russischen Kunst, 1, Dresden 1957, si. 91; Cantigas di S. Maria
iz oko 1270. donosi poprečnu flautu koja odgovara ohridskoj.
256 Codex Taphou 14, fol 33 v, Biblioteka Grčke patrijaršije u
Jerusalimu.
263 Grčki kodeks 3, Knjiga o Jovu (fol 17 v.).
Geschichte der russischen Kunst, I, Dresden 1957, sl. 232.
146
Jovovih sinova i kćeri u domu najstarijeg sina, prikazanoj na
minijaturi. 257
Uticaji vizantijskog i postvizantijskog slikarstva osetili su se ne
samo u umetnosti Srba, Bugara i Rumuna već su se prosirili i na ruske
spomenike, na kojima se može pratiti ista tematika i isti muzički
instrumenti, uz nove varijante, od pravougaonih psalteriona iz XII
veka na fasadi crkve Pokrova Bogorodice u Nerli, 258 preko kratkih
rogova koji nisu bili nepoznati ruskom ikonopisu, kraćih i vitkijih
busina od uobičajenih u vizantijskoj umetnosti, do tipičnih ruskih
gusli, karakterističnih trapezastih psalteriona malo izvijenih
neparalelnih strana.265
Muzički instrumenti u bugarskoj umetnosti (Paralela sa

instrumentarijumom na spomenicima srpskib vladara)
Sagledavanjem muzičkih instrumenata u hronološkom redo-
sledu njihovih pojava proučavamo obogaćivanje repertoara na
bugarskim spomenicima i varijante pojedinih instrumentalnih vr-
sta. Po nama dostupnom materijalu pratimo njihov razvoj: vrste
krotala, bubanj/tapan, trapezasti psalterion i lautu u prvoj polovini
XIV veka, businu iz 1345. godine, tasove, bubnjić, talambas,
tamburen/daire i pravougaoni psalterion iz sredine XIV veka, kratku
businu u XV veku, S-trubu u XVI veku, kratak rog u XVI-XVII veku,
flautu, sviralu i flautu/kaval, rebek, trouglasti psalterion, pandoru i
šalmaj/zurlu u XVII veku, kružno savijeni rog u XVIII veku i harfu u
XIX veku.
Prilikom paralelnog posmatranja instrumenata u bugarskoj i
srpskoj srednjovekovnoj umetnosti, zaključujemo da se odgovara-
jući instrumenti javljaju u istom veku, ponekad sa primatom
predstava na srpskim, a katkad na bugarskim spomenicima, ali i da
je izvesnih instrumenata bilo samo na srpskom, odnosno bu-
garskom podrucju.
Istovremene pojave srodnih instrumenata u bugarskoj i srpskoj
umetnosti odnose se na krotala, tasove, talambas, bubanj/tapan,
bubnjić, trapezasti psalterion, pravougaoni psalterion, rog i pravu
flautu/sviralu, islikane u XIV veku. U Hreljovoj kuli (pre 1335)
257 Истории русского искусства. III. Москва 1954, 293 i br. 851 из
збирке Лихачева.
147
nalazimo predstave krotala, roga, laute, trapezastog psalteriona i
bubnja/tapana. Kastanjete imaju pandane u lesnovskim in-
srrumentirna slične forme iz 1349. godine, rog u prikazu roga u
Dečanima (1335-1350), trapezasti psalterion u psalrerionu Sve- tog
Spasa u Kučevištu (sredina XIV veka), a bubanj/tapan u slič- nim
instrumentima na živopisu Bogorodice Ljeviške (1307-1309) i Starog
Nagoričina (1317-1318).
Razmatramo dva stilski srodna rukopisa, Tomićev psaltir (sredina
XIV veka) i Minhenski psaltir (1370-1390) - u oba psaltira srećemo
predstave pravougaonog psalteriona, laute sa zakošenim vratom,
busine i bubnjića, a za ostale instrumente iz Tomićevog psaltira
možemo da nademo paralele na drugim spomenicima srpsko-
makedonske umetnosti - za pravougaone psalterione i tasove u
Bogorodici Ljeviškoj, a za busine i talambase u dečanskom
instrumentarijumu (1335-1350).
Instrumenti prikazani posle XIV veka obično su karakteristič- ni,
izuzev laute i busine, za kraće periode. Njima pridružujemo, od
navedenih instrumenata XIV veka, rogove, bubnjeve/ tapane i
talambase. Trouglasti psalterion, savijeni rog i odredena vrsta harfe
tipični su za bugarsku umetnost.
Kratke busine, S-trube, kratki rogovi, prave flaute/kavali i šal-
maji/zurie sa kasnijim bugarskim instrumentima imaju srodne pri-
mere na živopisu srednjovekovne Srbije: S-truba iz Svetog Nikite
kod Skoplja (poslednje godine XV veka) i u Strupeckom manastiru
(XVI vek), kratki rog iz Miroslauljevog jevandelja (oko 1190) na ikoni
Hristovog rodenja iz Nesebara (XVI-XVII vek), prava flauta/kaval iz
Dolgaeca (1456-1457) u Svetom Spasu iz Alina (1626), šalmaj/zurla iz
Zrza kod Prilepa (1536) u živopisu crkve proroka Ilije u Boboševu
(1678), a pandore/rebeci iz Pološkog (1609) u Arbanasima (XVII vek).
Daire su islikane najpre u Zeme- nu (XIV vek), a kasnije u srpskim
Toplicama (1609) (1536-1537).
Za srpsko-makedonsko područje tipične su razne vrste harfi,
raznolike laute, lira, vizantijska lira i drugi gudački instrumenti, vrsta
tuba, dvostruke flaute, flaute sa kljunom i šalmaji raznih ve- ličina i
oblika. Nemamo dovoljno argumenata koji bi nam pomo- gli da
utvrdimo zašto ove insrrumente ne nalazimo na bugarskom prostoru,
odnosno zašto su posebna vrsta rebeka, trouglasti psalterion,
savijeni rog i specifična vrsta harfe islikani samo na bugarskim
spomenicima.
148
U bugarskim crkvenim kodeksima od XIII do XVI veka javljaju
se imena instrumenata koja su identična ili slična odgovara- jućim
nazivima iz srpskih rukopisa: timpan, timbani, talambas, pregudnica,
gusli, gousli, suringi, svirli, cevnica, piščal, troubi, troubi kovani, troubi
rožani, rog, salpinki, a takode se pominju kinor, lira, domra i
sambikija. 259
Idiofoni
Prve predstave krotala u istočnobalkanskoj umetnosti nalaze se
u Hreljovoj kuli (pre 1335) i izgleda u Arbanasima (XVII vek). U
srednjovekovnoj umetnosti Srbije živopisani su posle prve i pre
poslednje predstave na bugarskim spomenicima.
Oblik tasova nije se u bugarskoj umetnosti naročito izmenio od
XIV do XVII veka. Oni pokazuju standardne dimenzije, a mo- žda
ponekim primerima nešto veće oblike od uobičajenih. Njiho- va
unutrašnja strana se jasno vidi u Strupeckom manastiru s kraja XVI
veka, a spoljašnja u Arbanasima XVII veka. Izvođači ih dr- že uvek u
vertikalnom položaju, u zamahu ('Tomićev psaltir) ili je prikazan
momenat udaranja jednog rasa o drugi (Arbanasi). Pret- postavlja se
da su prispeli iz rane vizantijske umetnosti minijatura, pod djim su
uticajem i minijature Toruićevog psaltira. Iste oblike tasova pokazuju
primeri ovih instrumenata u renesansnoj Evropi i turskoj vojsci XVII
veka. Dok se u srpskoj umetnosti vezuju za živopis, i to gotovo
isključivo za scenu Ruganja Hristu, osim tasova u Stihiri Jovana
Damaskina na Uspen je iz Bogorodi- ce Ljeviške (1307-1309), u
srednjovekovnoj Bugarskoj su na raznim scenama, kako na
minijaturama, tako i u živopisu.
Membranofoni
Talambasi, bubnjevi i daire zastupnici su membranofonih in-
strumenata u srednjovekovnoj Bugarskoj. Suprotno talambasima
koji su, čini se, isključivo živopisani na zidovima crkava na tlu sred-
259 Бонк> Ангелов, „Вести за музикални пнструменти в стари
славвн- ски рукопнси", Известил на Инстптута за музнка. Софпл 1959, V, 123-

128; исти, Из историлта на бглгарската музикална култура, Софил 1965. XI, 221-
232; isti, Вести за музикалнн инструменти в старобт>лгарската кни-
жнина“, Известил на Инстчтута за музика, 1957, IV, 219-133; Иван Качу- лев,
„Ггдулкмте в Бт>лгарив“, Известил на Института за музика, Софнв 1959, В,
131-196.
149
njovekovne Srbije i u turskom periodu, bugarski su u rukopisima.
Prikazi bubnjeva obuhvataju tri veka - XIV, XVI i XVII, i pokazuju
različite dimenzije u osnovi iste porodice balkanskog tapana.
Može se pretpostaviti da su talambasi u balkansku umetnost
prispeli iz Vizantije ili sa Orijenta. Jedini nama poznati bugarski
talambasi su u Tomićevom psaltiru. Izgleda da nisu identični. Je- dan
par, na kompoziciji Plač na rekama vavilonskim, po svoj prilici većih je
dimenzija i oba talambasa su iste velidne. U drugi par talambasa,
nešto manjih od prethodnih i sa instrumentima razli- čite veličine,
talambasista udara dvema maljicama. Prvi par talambasa pokazuje
srodnost sa talambasima u Mesiću (1743), a drugi je blizak
abisinskom nagaritu. Instrumenti su postavljeni na zemlju, kao u
Dečanima (1335-1350), Svetoj Trojici u Pljevljima (1595) i Mesiću, za
razliku od drugih talambasa u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti
koji se nalaze na nogarima ili su obešeni o sviračevo telo.
Poznavajući osobine brojnih bubnjeva srpsko-makedonskog tla,
sagledavamo karakteristike bugarskih instrumenata ove porodice.
Iako ne uvek precizno, predstavljeni su u tri osnovne velidne: oni
stariji su mali, pa ih bubnjarka drži u ruci (isti je slučaj i sa bubnjem
na srpskim srednjovekovnim minijaturama), a kasniji su veličine
koja odgovara istočnobalkanskom bubnju/tapanu, sa prečnikom
približno jednake veličine dužini instrumenata. Ne može se uvek
tačno utvrditi kako su obešeni o izvođačevo telo. U Arbanasima je
instrument o levom bubnjarevom ramenu. Ovakvo držanje nalazimo
u Svetom Đorđu u Banjanima (1549), pećkim Apostolima (1633-1634)
i Blagoveštenju Rudničkom (tridesete godine XVII veka). Način
udaranja i velidna instrumenta upuću- ju na bubnjeve karakteristične
za turski period istočnobalkanskog prostora. Korpus je vezan V-
kaišima. Neobično je vezivanje bubnja u Strupeckom manastiru
(XVI vek): V-trake su osnažene po- prečnim vezovima. Retko gde su
vidne obe maljice: u Tomićevom psaltiru maljica je duga i uzana, a u
Hreljovoj kuli su dve maljice razlidte veiidne: veća je, dni se, kakva
grana. Tek se od Strupec-
150
kog manastira predstave maljica mogu porediti sa srpsko-make-
donskim - jedna je jača, sa povijenim vrhom, a druga je kraća i uža (u
Arbanasima je, izgleda, dvostruko savijeno uže). Istočno- balkanski
bubanj/tapan ne odgovara evropskim renesansnim bubnjevima, već
je bliži tipu bubnja koji su upotrebljavani u turskoj vojnoj muzici u
XVII veku, i zadržava oblik blizak folklornom instrumentu, te kada
se u Evropi javljaju bubnjevi drukčijih dimenzija i plićeg korpusa.
Tambureni, naime daire, nešto su većih dimenzija od uobiča-
jenih, zapravo onih prikazanih u Toplici (1536-1537), od kojih su
bugarske daire živopisane dva veka ranije. Jasno su profilisanog,
širokog rama na kome se čak na dva mesta mogu videti i plo- čice.
One predstavljaju jedan od ne tako brojnih primera instrumenata u
srednjovekovnoj evropskoj umetnosti. Uostalom, ze- menske daire
(oko 1354) zasad su najstariji nama poznati primer na slovenskom
srednjovekovnom Balkanu.
Kordofoni
Gudački i žičani instrumenti najčešće se mogu naći na umet-
ničkim spomenicima raznovrsnog instrumentarijuma - u Hreljo- voj
kuli, Tomićevom psaltiru i manastiru Arbanasi. Njihova raznovrsnost
nije osobita, a ni brojnost nije velika, izuzev psalteriona i lauta. Dok
su idiofoni i membranofoni instrumenti vezani za psalamsku
tematiku i Ruganje Hristu, većina kordofonih se nalazi na scenama
koje ilustruju tekstove psalama. I dok oni prvi svojim oblicima
pokazuju sličnosti sa srpsko-makedonskim instrumenti ma,
kordofoni obuhvataju i forme koje nismo sreli u srednjovekovnoj
iSrbiji.
Rebek u Arbanasima je po obliku korpusa, odnosno po neo-
setnom utapanju tela u vrat, formi izrazito lučnog gudala i malim
dimenzijama bliži bliskoazijskim precima od srpsko-makedonskih
instrumenata ove vrste. Način držanja, medutim, na bugarskim
spomenicima, i na većini srpskih srednjovekovnih, ukoliko su u
pitanju instrumenti iz porodice gudača, odgovara zapadnoevrop-
skim, odnosno sviranju na violini.
Od XIV veka do 1681. godine prikazano je na nama poznatim
bugarskim spomenicima šest psalteriona od kojih XIV veku
pripadaju vrste kvanuna i santira, a XVII veku trouglasti psalterion.
Samo se trapezasti psalterion može naći na srpskim srednjo-
vekovnim spomenicima: psalterion iz Hreljove kule po obliku,
načinu držanja, pa i po broju žica najbliži je onima iz Pološkog (1609).
Svirač u Hreljovoj kuli u sedećem je položaju i drži instrument u
krilu, sa kraćom stranom okrenutom nadole, dok ga levom rukom
pridržava odozgo. Dimenzije instrumenata odgovaraju
uobičajenom obliku quanuna čija je baza od 3A do 1 metra, a visina
33—43 santimetara. Čini se da ima oko osamnaest žica koje su tako
nategnute da spajaju neparalelne strane. Ne vidi se, kao ni na srpsko-
makedonskim instrumentima, da li su žice višestru- ke, ali se mogu
zapaziti krajevi žica koje vise sa okvira instrumenata. Kao i za
kučeviški psalterion (Sveti Spas u Kučevištu, sredina XIV veka),
tako se i za bugarske instrumente ove porodice može pretpostaviti da
su imali jedan rezonatorski otvor.
Druga vrsta psalteriona koji ilustruju dve scene u Tomićevom
psalterionu, pripadaju obliku santira sa specifičnom kružnom iz-
bočinom. Ovi bugarski psalterioni ne odgovaraju u potpunosti
zapadnoevropskim primerima koji su manji, trapezasti, sa oko se-
dam žica i jednim rezonatorskim otvorom ili više njih, a drže se
prilikom sviranja sa okrenutom kružnom izbočinom kod svirače- ve
desne ruke. Na bugarskim minijaturama, na kojima smo, tako- đe,
uočili ove instrumente, psalterioni ovakvog oblika su veći, jedan je
čak duži i uži, a kružna izbočina je u sviračevom krilu. Broj žica i
konturc instrumenata moglc bi da odgovaraju zapadnoevropskim,
mada nisu precizno prikazane. Rezonatorski otvori se ne vide.
Jedini prikazi trouglastih psalteriona na ilustraciji su 150. psalma
manastira Arbanasa. Oni odgovaraju trouglastom srednjovekovnom
instrumentu tipa santira kod koga su dve duže strane iste veličine.
Svirači drže instrumente sa osnovicom, kraćom stranom trougla
naniže i okidaju žice prstima. Koliko nam je pozna- to, ovakvi santiri
mogu da se rade u svim veličinama, da imaju trinaest žica i da se na
njima svira pomoću dveju maljica.
Predstave laute na minijaturnom i zidnom slikarstvu u Bugar-
skoj od XIV veka do 1850. pružaju, kao i drugi muzički instrumenti,
dokaze o neponovljivosti identičnih primera koji pripadaju jednoj
istoj porodici. Javljaju se u dva osnovna vida, kao laute sa zakošenim
vratom (Hreljova kula i Tomićev psaltir, Preobra- ženski manastir iz
1850) i kao pandore/rebeci. Laute sa zakoše- nim vratom različire su
veličine, oblika korpusa i vrsta - od manjih primera kruškolikog
tela, sa vratom koji se neosetno izdvaja iz korpusa, do laute izraženog,
uzanog i dugog vrata na kome se mogu videti i čivije. Laute prikazane
152
na živopisu Hreljove kule i Preobraženskog manastira sa po dve su
čivije, ali detalji nisu vidni. Srodne su zapadnoevropskim lautama
koje su se u srednjem veku i renesansi javljale na umetničkim
spomenicima. Instrument iz Hreljove kule pripada porodici koja se
mogla sresti na Srednjem istoku od antičkog doba. Ovim lautama
bliža je po obliku lauta iz Tomićevog psaltira sa četiri žice, pošto joj vrat
nije osobi- to izdvojen iz korpusa.
Dok bugarske laute odgovaraju makedonskim lautama sa za-
košenim vratom, vrste bugarskih pandora/rebeka povećavaju broj
istočnobalkanskih varijanti ovih instrumenata, i obuhvataju ra-
znolike laute kruškolikog, ovalnog, kružnog ili jajastog korpusa i
tankog, dužeg ili kraćeg vrata. Slične su odgovarajućim instru-
mentima u Pološkom (1609). Pandore/rebeci pripadaju grupi ori-
jentalnih instrumenata koji su prispeli u srednjovekovnu Evropu
posredstvom Arapa. Arapski kobus (qobusJ, koji je bio svojevrsna
lauta, i danas se upotrebljava u Turskoj, Madarskoj, Rusiji i Ru-
muniji - logično je pretpostaviti da je u Bugarsku došao preko Tu-
raka. Uostalom, rebeci/pandore iz Arbanasa veći su od srednjove-
kovnih evropskih - oni imaju ovalan korpus, uzan, poduži vrat,
izdvojen iz tela, pražiće i povijeni završctak u obliku obrnutog la-
tiničnog slova S, oko četiri žice i izgleda otvore za rezonanciju.
Teško je dati podrobnije obrazloženje u odnosu na oblik harfe u
Trojanskom manastiru (prva polovina XIX veka). To su neo- bične
harfe čija je forma nepravilnog oblika pravougaonika, naime
pravougaonika čije su kraće strane izvijene. Izgleda da imaju po
sedam žica (na većini instrumenata žice su samo naznačene).
Nesumnjivo je da je ovaj tip harfe u tradiciji srednjovekovne
umetnosti. Nismo našli identične paralele u srpskom srednjem veku
i turskom periodu, ali smo uočili srodnosti sa skandinavskim
srednjovekovnim oblicima ove vrste. 260
Vidi se samo jedan deo muzičkog instrumenta na kompoziciji
ISO. psalma u Arbanasima, a to je, po prilici, nekakva lauta koja bi
mogla da pripada vrsti pandore/rebeka, inače živopisane u ovom
manastiru.
Aerofoni
260 Hortense Panum, The Stringed Instruments of the Middle Ages, New York
1971, 113.
153
Šest osnovnih vrsta duvačkih instrumenata, brojnijih od ostalih
porodica - rogovi, busine, S-trube, flaute i šalmaji - nalaze se na
predstavama koje su islikane na bugarskim spomenicima. One su,
kao i drugi muzički instrumenti, podložne promenama koje donosi
vreme, a pojedini su u specifičnom odnosu prema folklornom in-
strumentarijumu. Prisutni su deset vekova, od reljefa u Novozagor-
skom iz IX veka i Manasijevog letopisa, do spomenika kasnog XIX veka,
i predstavljeni su na scenama raznovrsne tematike, tako da je gotovo
celokupan repertoar scena koje su ilustrovane muzičkim in-
strumentima vezan upravo za duvačke instrumente.
Može se naći objašnjenje zbog čega se određene predstave
rogova u bugarskoj umetnosti javljaju u izvesnim periodima. Dugi
rogovi, manje brojni i vitkiji od srpsko-makedonskih, i bez njihove
masivnosti, pokrivaju XIV i XV vek, i time se uklapaju u vreme od
XIV do XVI veka u kome su rogovi prikazani u srpskoj umetnosti.
Hreljovski rog je uzan i ne mnogo povijen, sa prošire- nim, zvonastim
otvorom kroz koji izlazi zvuk. Dragalevski rogovi su kraći, masivniji
i nešto povijeniji, sa jasno vidljivim orna- menrainim prstenovima —
duvači ih drze na dva načina: ispruže- nom levom i desnom rukom
savijenom u laktu ili bliže ustima - obema rukama savijenim u laktu.
Kada su rogovi, busine i tube u Srbiji i Makedoniji zamenjeni S-
trubama, a pokatkad i šalmajima tipa zamra, oni su još uvek mogli da
se vide u postvizantijskoj i bugarskoj umetnosti.
U XVI i XVII veku u bugarskoj su umetnosti predstavljeni kratki
rogovi, po svoj prilici životinjskog porekla koji postoje na svim
kontinentima, a i u umetnosti i izvođačkoj praksi mnogih naroda.
Pojavili su se u isto vreme kada i srpsko-makedonski kratki rogovi.
Period od 1190. do sredine XIV veka obuhvata kratke rogove na
srpskim spomenicima, zatim dolaze scene u bugarskoj umetnosti sa
ovim instrumentima u XVI i XVII veku, a potom rog u Bodanima,
srpskom manastiru iz 1737. godine. Jedan drugi rog sa bugarskog
terena, sa kružno savijenim vratom, živopisan je u Rilskom manastiru
(1799). Blizak je instrumentu poznatom po engleskom nazivu helical
horn i bez analogija je sa srpskim rogovima, ali pokazuje srodnost sa
odgovarajućim insmimentorn prikazanim na primerima vizantijskog
slikarstva iz XVIII veka (crkva Svetog Dorda, Panitsa, Gition).
Duže ili kraće busine sa prstenovima, pokatkad samo na naj-
širem deJu instrumenta, u osnovi istog oblika uzane cevi koja se
postupno širi u zvonasti otvor, najbrojniji su instrumenti na bugar-
154
skim umetničkim spomenicima. Ponekad je nezapaženo proširenje
cevi instrumenta. U Dragalevskom manastiru simbolično je prika-
zano izlaženje zvuka iz busine zrakasto iscrtanim pravim linijama.
Busine su bile načinjene od metala, ali u već pomenutom
Dragalevskom manastiru živopisac je sugerisao drvo kao mogud
gradiv- ni materijal. Ove instrumente pratimo od najranijih poznatih
primera iz prve polovine XIV veka, do duboko u XIX vek. Tek se u
ovom stoleću unekoliko izmenio oblik busina, pibližavajud se tu-
bama, odnosno italijanskim renesansnim duvačkim instrumentima
ove porodice. Svakako je da su i orijentalne civilizacije, a i evropski
srednji vek poznavali busine pre istočnobalkanskih primera. Ovi po
svojim oblicima nisu daleko od instrumenata iz iste porodice koji se
mogu videti na minijaturama iz XIII veka. S druge strane, busine u
istočnobalkanskoj umetnosti pokazuju oblike koji su bili
prevazideni u evropskom instrumentarijumu od renesanse.
Malo je koji instrument pretrpeo izmene, rekli bismo defor-
macijc, kao što je S—truba na spomeniciina Istocnog Balkana. Su-
deći po oblicima koji su se pojavili na Zapadu i Istoku, a ovi prvi su
raniji, živopisci i iluminatori rukopisa nisu ih sa osobitom vernošću
sledili. Savijene trube iz Dobarskog (1614) najbliže su primerima koji
se javljaju u umetnosti i praktičnoj upotrebi Za- padne Evrope, a i
instrumentima u koje su svirali turski vojnici XVII veka. Ostale
savijene trube vise su ili manje slične tako isto neobičnim trubama
prikazanim u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti. U osnovi iste
,,nepravilnosti“, ako to uistini i jesu, pokazuju S-trube Strupeckog
manastira i Arbanasa. Nešto pravilnije, mada poput svesnog, čak i
karikaturalnog deformisanja postoje- ćeg uzora, deluju savijene
trube prikazane u Iskreckom manastiru (XVII vek). Pitanje je koliko
S-truba sa živopisa Muldavskog manastira (1840) predstavljaju
muzičke instumente, pošto iz njihovog otvora izlaze slova koja
izduvavaju andeli. Ako na predstavama u drugim manastirima
instrumenti, izuzev ove porodice, ne pokazuju deformacije, ne zna se
zašto se baš to učinilo sa S-trubama, odnosno da li ovakvi oblici u
balkanskoj umetnosti imaju pandane u muzičkoj praksi nekadašnjeg
doba. Ova se pojava mo- že tumačiti i kao posledica kopiranja
predložaka, a na njima i mu- zičkih instrumenata.
U Bugarskoj se pod uticajem atoskog slikarstva javljaju izvije-
ne trube, koje nemaju pandana na srpskim spomenicima.
Pastiri na scenama Hristovog rodenja sviraju u razne duvačke
instrumente, ali najčešće u flaute/kavale. Kratke flaute se mogu
155
pratiti na umetničkim spomenicima i u izvođačkoj praksi širom
srednjeg veka, a druge, u koje se svira iskosa, karakteristične su za
istočnobalkanski prostor.
I pored toga što su na bugarskom podruqu u folkloru ostali
instrumenti iz porodice šalmaja, na umetničkim spomenicima go-
tovo da nema predstava ovili instrumenata. Može se identifikovati
šalmaj na sceni Ruganja Hristii crkve Svetog Ilije u Boboševu (1678).
On je manjih dimenzija od šalmaja/zurli koji postoje na srpskim
spomenicima i u istočnobalkanskoj folklornoj praksi, mada im u
pojedinačnim elementima odgovara. Uostalom, i šal- maj iz Banjana
(1549) kraći je od uobičajenih. Narodnim instrumentima ove
porodice blizak je šalmaj iz manastira Morača (1577) i mnogo kasniji
šalmaj iz Rilskog manastira (1799), sa du- žom cevi i izraženijim
levkom, ali se na živopisu ne vidi ni broj rupica, ni metalna pločica
kod jezička. Srpsko-makedonski Salma- ji iz turskog perioda,
zajedno sa bugarskim instrumentima, ukazuju na orijentalno
poreklo, i ne odgovaraju u potpunosti tipu šalmaja kratkog korpusa
kojih je bilo na vizantijskim spomenicima od VI veka i koji nisu
nestali ni na istočnobalkanskom fresko slikarstvu.
Posmatrajući karakteristike celokupnog instrumentarijuma u
srednjovekovnoj Bugarskoj, uočavamo specifičnost santira sa kru-
žnom izbočinom, vrstu životinjskog roga, sviralice i trouglasti
psalterion, ali ni savijeni rog sa kraja XVIII veka, ni harfe iz XIX veka
nemaju istočnobalkanske pandane. Ostali instrumenti mogli su biti
nadeni i na srpsko-makedonskom prostoru koji, opet, ima i
instrumente koje nismo nasii u bugarskoj srednjovekovnoj
umetnosti, kao što su dvostruka flauta, psalterioni odredenih oblika,
angularne i druge harfe, izvesni oblici lauta, vrste pravih flauta, vi-
zantijska lira, odredeni talambasi, tube, razni gudački instrumenti.
Rumunski spomenici sa muzičkim instrumentima
(Poređenje sa odgovarajućim instrumentima u sred-
njovekoanoj Srbiji)
Prilikom istraživanja rumunskih istorijskih tekstova i likovnih
predstava muzičkih instrumenata susretali smo se sa istim pote-
škoćama na koje smo nailazili u srpskoj i bugarskoj srednjovekov-
noj muzici. Imena instrumenata nisu morala da budu adekvatno
korišćena u istorijskim izvorima, a prikazi instrumenata nisu uvek
pružali odgovarajuću predstavu onih koji su korišćeni u praksi, te
156
analogije sa narodnim instrumentarijumom ne bi trebalo doslovno
tretirati. Cak su i u biblijskim tekstovima imena muzičkih
instrumenata mogla da budu izmenjena i prilagodena onima koji su
korišćeni u praksi. Nazivi instrumenata nisu, bez izuzetka, imali
odgovarajuće predstave u živopisu, na minijaturama i u plastici.
U rumunskim tekstovima XVI veka pominjane su laute, kobze
iji^rfe u koje se sviralo na kneževskim dvorovima, a zvucima gusala
su Moldavci i Vlasi slavili Stefana Velikog. Zanimljivo je da str u XVI
veku vlaški vojvoda Nagoje i njegov sin, kao nekada srpski kraij
Stefan Prvovenčani, imali za trpezom različite instrumentaliste koji
su svirali u timpane, gusle i cevnice. U XVII veku se imenom lautiste
mogao nazvati i violinista. 261
Oblici muzičkih instrumenata u rumunskoj umetnosti nalaze se
kako na orijentalnim, tako i na zapadnoevropskim srednjove-
kovnim spomenicima, a u pojedine se i danas svira u narodu. Ipak,
rumunski slikari su napravili izvestan izbor instrumenata - iz srpske
tradicije, odakle im je prispela većina instrumenata, preuzeli su
tasove, ne pokazujud osobito interesovanje za kastanjete i krotala.
Prikazivali su talambase i bubnjeve (često tapane), dok prema
tamburenima, odnosno dairama, nisu imali posebnih sklonosti.
Znatan broj gudačkih instrumenata pokazao je raznovrsnost oblika.
Pokatkad su živopisani psalterioni, ali se lirama nisu naročito
ukrašavali zidovi manastira i tekstovi u rukopisima, dok su harfe,
uglavnom, iluminirane na minijaturama. Laute su bile medu najo-
miljenijim i najbrojnijim žičanim instrumentima. Pažnja je posve-
ćivana porodici truba - businama, S-trubama, pa i ostalim srodnim
instrumenima, zatim rogovima, flautama i oboama. Gajde i panova
svirala rakode su bili prisutni u rumunskom slikarstvu.
Posmatramo hronološki pojavu muzičkih instrumenata u
srednjovekovnoj Rumuniji i u postvizantijsko doba, tačnije za-
stupnika pojedinih vrsta u okviru porodica u paraleli sa odgova-
rajućim instrumentima u srednjovekovnoj Srbiji. Na srpskom tlu
ranije su živopisani i bubanj, i laute, i busine. Bubanj je u rumun-
skoj kneževskoj crkvi Kurtea de Arđeš prikazan u drugoj polovini
261 Anca Florea, „String Instruments in Romanian Mural Paintings
between the 14th and 19th Century, RIdIM. Newsletter. RCMI, Volume 19,
Number 2, 59-60.
157
XIV veka, a lauta u crkvi Patrauci 1487. godine: oba ova instrumenta
već su se izmedu 1307. i 1309. godine mogla videti na zidovima
Bogorodice Ljeviške. Busine, takode u crkvi Patrauci, imale su svoje
prethodnike u Gračanici (oko 1321) - u instrumentima koji imaju
osobine i busina i rogova, kao i u businama manastira Dečana (1335-
1350). Ljeviški tasovi isto tako prethode tasovima u manastiru
Voronec (1488-1496).
Kad su u pitanju instrumenti malih dimenzija često dolazi do
nepoznavanja čak i njihovih osnovnih karakteristika, što se može
videti u manastiru Humoru (1527-1546), čije flaute ili šalmaje deli vise
od dva veka od šalmaja manastira Hilandara (1303-1321), odnosno od
flaute/svirale Kraljeve crkve u Studenici (1313-1314). Posle Svetog
Nikite (poslednje godine XV veka) i Poganova (1499) majstori XVI
veka predstavili su S-trubu u rumunskom manastiru Humoru.
Konačno su u istom tom veku živopisane i daire - u manastiru
Moldovici 1537. i u srpskoj crkvi Svetog Nikole kod Ajdanovca u
Toplici (1536-1537).
Talambas iz manastira Dobrovac (XVI vek) ima prethodnika u
Dečanima, flauta tipa kavala iz crkve Rebegešt (1632-1654) u
Minhenskom psaltiru (1370-1390), a psalterion i harfa su vise od tri i po
veka u zaostatku na rumunskim spomenicima u odnosu na
srednjovekovne instrumente u Srbiji: islikani su 1307. godine u
Bogorodici Ljeviškoj, a tek 1672. godine u manastiru Cetacuja- Jaši.
Velika vremenska razlika je u prvim pojavima gudačkih
instrumenata u Dečanima i u rumunskom Hurezu (1692). Izvijena
truba u crkvi Sfinciji Ingeri, Kurtea de Arđeš iz XVIII veka, korneti
iz crkve Subešti Cimpulung Muščel (1779) i panova svirala iz crkve u
Ostrovici (1787) nemaju odgovarajuće instrumente u srp-
skoj umetnosti. Medutim, bilo je logično da majstori XVIII veka
prikazuju instrumente nalik na violinu (Treskavac, datiran u XVI vek
i crkva u Ostrovici).
Membranofoni
Talambasi raznih veličina, čak i dubljih oblika nisu ripični za

rumunski narodni instrumentarijum, te ih u manastiru Dobrovac
(XVI vek) udara Turčin: veći talambasi nalaze se i u umetnosti
slovenskih naroda, od bugarskog Tomićevog psaltira iz XIV veka do
158
Ruganja Hristu manastira Mesića (1743). Talambasa obešenih o
izvođačev vrat bilo je i u srpskoj i u rumunskoj umetnosti (u crkvi
Jovana Preteče kod Leskovca iz 1524. i u Psaltiru Atanasa Krimke iz
1616. godine, u kome je prikazano kako Leviti sviraju), kao i onih
koji su postavljeni na pod (Sveta Trojica kod Plje- valja iz 1595. i
Dobrovac).
Analizirajud komparativni materijal srednjovekovne umetnosti
Rumunije, konstatujemo brojnost bubnjeva srednje velidne, kao i
pliće bubnjeve koji nisu karakteristični za Srbiju i Makedo- niju, 262
dok su veliki slični zapadnoevropskom dubokom bubnju. Upravo su
najbrojniji bubnjevi srednje velidne, tipa tapana, srodni srpsko-
makedonskim oblicima, predstavljeni od kneževske crkve Kurtea
de Arđeš (druga polovina XIV veka), pretežno na sceni Ruganja
Hristu, ali i na drugim kompozicijama, narodto onima na kojima je
predstavljena igra.
Kako u slovenskoj balkanskoj, tako i u rumunskoj srednjove-
kovnoj umetnosti, nema mnogo predstava tamburena, odnosno daira.
Izvanredno jasno su prikazane na kompoziciji Ruganja Hristu u
Moldovici, za razliku od nedovoljno jasnih daira u srpskoj crkvi
Svetog Nikole u Toplici, kod Ajdanovca, blizu Prokuplja (1530-1537).
Kordofoni
Rumunski slikari su pokazali sklonost ka gudačkim instru-
mentima - predstavljeni su na mnogim kompozicijama u dva osnovna
oblika, kao kemendže malog, jajolikog korpusa i dugog vrata, sa
velikim, lučno povijenim gudalom, ili su bliski violi ili violini. Ovi
isti instrumenti predstavljeni su i na srpskim spomenicima pre
njihove pojave na rumunskom tin.
Inače raznoliki u sveukupnoj evropskoj srednjovekovnoj
umetnosti, gudački instrumenti nisu drugačiji ni u rumunskom
slikarstvu: velikog, povijenog gudala i držanja poput violine u
manastiru Hurezu (1692), takode velikog povijenog gudala, ali
vertikalnog položaja pri sviranju u Trgovištu (1694-1698), čud- nog
262 Andre Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928, si. 37; Марта
Внчеславовна. 1Депкина, Болгарскаи миниапора XIV века, Мо- сква 1963, таб.
XLIV; Dora Panajotova, Die bulgarische Monumentalrnalerei bn 14. Jabrhundert, Sofia
1966 (Ivanovo, Arbanasi); Nicolas Jorga, Les arts tni- nenrs en Romnanie, Bucareste
1934, si. 59; Paul Henry, Les eglises de la Mol- davie du nord des origines ά la fin du XVI
siicle, Paris 1930, tab. XI, XVII; Gabriel Millet, Monuments de I’Athos. Les peintures,
Paris 1927, tab. 263, si. 2.
159
držanja, na kolenima, u crkvi Kolcea u Bukureštu (1702), srodnog
kemendžu u manastiru Kozija (1707), crkvi Vernešt Bu- zau (1721) i
čini se i u Mantuleasi (1734), kao i instrumentu na vratima Jovana
Preteče, Slepče iz XVI veka. Izvođač na gudač- kom instrumentu u
crkvi Negustori (1726) svira kao na violini, ali većoj po dimenzijama
- čini se da je sličan instrument i u Ani- noasa-Muščelu (1730-1742), a
reklo bi se da se o violini može razmišljati u Avrig, Ardealu (XVIII
vek).
Tipični su rumunski pravougaoni psalterioni. Pokazalo se da su
Rumuni bili spremni da prihvate vrstu psalteriona koja se pojavila
u srpskoj umetnosti manastira Novo Hopovo (1608) i Sveti Đorđe u
Pološkom (čctrdcsctc godinc XIV vcka), kao i u bugarskoj crkvi
Hristovog rođenja u Arbanasima (XVII vek). Psalterion manastira
Cetacuja-Jaši (1672) pripada porodici starijeg smederevskog
psalteriona iz šezdesetih godina XVI veka, a onaj u Mantuleasi
izgleda još širi od smederevskog. Srodni su im i psalterioni u crkvama
u Trgovištu i Avrig, Ardeal.
Karakteristična vrsta laute na rumunskim freskama odgovara
obliku dugovrate laute malog korpusa i zakošenog vrata. Vezana
prevashodno za lik Davida u sceni Strašnog suda, takva lauta islikana
je u nizu crkava i manastira, medu kojima su Patrauci, Vo- ronec,
Humor i Sučevica (1548).
Dugovrate laute iz manastira Četacuja, Jaši, Vernešt Buzau (1721)
i crkve Aninoasa, Muščel hopovskog su tipa (1608). Go- dine 1707. u
manastiru Kozija prikazane su laute vrste pandore/rebeka koje u
istom stoleću nalazimo u bugarskim Arbanasima, a vek ranije, 1609.
godine, u Pološkom.
Aero fort i
Dugi rogovi nisu zaboravljeni u rumunskoj umetnosti - to su
karakteristični vizantijski rogovi, najčešće srednje dužine, ponekad
blago savijeni, a katkad vitkiji od srpskih srednjovekovnih in-
strumenata iste porodice. 263 Oni su se u srpskom i bugarskom sli-
karstvu lagano povladli pred businama u XVI veku, upravo u doba
njihove pojave u Rumuniji, te pratimo rog na sceni Strašnog suda u
Riškoj, živopisanoj posle 1540. godine. To su masivni, le- po
oblikovani rogovi, čini se nešto krad od nagoridnskih iz 1317-1318.
263 Andre Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928, si. 37, tab. 1.
160
godine.
Busine su raznolike: ona lesnovskog tipa i busina koja je neo-
čekivano, pred levkom, dobila svojevrsno zakošenje, mogu se videti
u Voronecu. Busina u Humoru srodna je dečanskim businama (sa
kompozicije Hristov put na Golgotu, 1338-1347), a druga, sa
izraženijim levkom, približava se lesnovskoj (1349). Pone- ka je
bliska rogu, sa manje vidljivim prstenovima (u Moldovici), a
jednostavnijeg oblika su busine u crkvama iz XVI veka (Dobro- vac i
Bukovac). Svojim elegantnim proporcijama odlikuje se busina u
Sučevici (1548), približavajući se obliku roga, dok je ona u Koziji
zadržala svoju vitkost. Druge busine iz XVIII veka pokazuju još
veću raznolikost koja upućuje na slikarsku slobodu (Surde- šti),
odnosno napuštanje tradicije. Neke su izrazito dugačke i uske sa
naglašenim orvorom (crkva u Kopačenima).
Dugi duvački instrumenti u manastiru Barbi (XVIII vek) odvojili
su se od busine i približili savremenijim instrumentima - trubi i
horni. Na zidovima rumunskih crkava XVIII veka nalaze se i vrste
truba koje u osnovnim konturama upućuju na renesansne
instrumente ove porodice, što se može videti u egzonarteksu crkve
Kreculesku (1722). Odgledno je srodnost izmedu grčkih i rumunskih
duvačkih instrumenata širokog zvona - između onih u grč- kom
Ksenofonu (1544-1654) i rumunskom Plopišu, Maramureš.
Dok su S-trube u srpskom živopisu, posle predstava u Nikiti
(poslednje godine XV veka) i Poganovu (1499), izgubile pravil- nost
S-luka, po prilici zbog nevičnosti skromnih majstora, turskog
perioda, u Humoru i Moldovici u to isto doba zadržale su adekvatni
oblik (1537). Međutim, u manastiru Cetacuja, Jaši prikazane su S-
trube deformisane krivulje kakve se mogu naći u srpskim crkvama
turskog perioda. Takvi isti instrumenti islikani su u manastiru
Hurezu i crkvi Vernešt de linga Buzau, a suprotno njima, verno su
islikane u Aninoasi, Muščel i Mantuleasi.
Cini se da su 1779. godine, u crkvi Subešti, Cimpulung Mused
prikazani korneti.
Rumunski slikari fresaka od XVII veka živopišu duvačke in-
strumente izvijenih oblika čiji su uzori, bez sumnje, bili na Atosu, na
kompozieiji Apokalipse u trapezi katolikona u Dionisiju (1547) ili u
metropoli Mistre, na Strašnom sudu (XIV ili XV vek) koji su tako isto
uticali i na bugarske instrumente sličnih formi. Cudno je izvijena
161
busina u crkvi Rucar, Muščel (oko 1789). Neo- bični duvački
instrumenti, po svoj prilici nepogodni za sviranje, nalaze se u crkvi
Sfinciji Inger-Kurtea de Arđeš.
Baš zato što su vezane za scenu Hristovog rodertja koja, made, nije
češće prikazivana u rumunskom erkvenom slikarstvu, flaute gotovo
nisu zastupljene. Predstavi svirale iz porodice kavala u rumunskoj
crkvi Rebegešt (1632-1654), inače znatno dužoj od uobičajenih
instrumenata ove porodice, prethodili su kavali sa podruqa srpske
umetnosti u Dolgaecu (1456-1457) i manastiru Svete Trojice kod
Pljevalja (1595), dok prvoj polovini istog veka, iz kojeg datira
rumunski instrument, pripadaju kavali iz Jcksc kod Rijeke Cnojevića
(1620-1621), iz erkve Svetog Niokole u Drajči- ćima kod Prizrena
(tridesete godine XVII veka) i erkve na groblju u Tutinu (1646-1647),
kao i oni iz bugarskog Svetog Spasa u selu Alino (1626), što svedoči
o istočnoevropskoj rasprostranjenosti ove porodice instrumenata. I
danas se, kao što je poznato, na Bliskom istoku svira u instrumente
nalik na kavale, odakle su, verovatno, i prispeli na Balkan.
Zanimljiva je Svadba u Kani u crkvi Kurtea Domneaska u Tr-
govištu zato što prikazana flauta/svirala (?) pomaže identifikaciji
nejasnog instrumenta u rukama gotovo identičnog lica sa šiljatom
kapom koje u Hopovu (1608), takode, sedi u istom stavu kao u
Trgovištu. Stiče se utisak da ima osnova razmišljanju o uticaju ho-
povskih fresaka, pa i muzičkih instrumenata, na trgoviške.
Konačno, popularni rumunski nacionalni instrument - panova
svirala, prikazana je u Ostrovici (1787).
Jedna je od ranih predstava/oboe zurle na sceni Ruganja Hri- stu
u Humoru. Ako je uistinu oboa/zurla islikana u crkvi Doam- nei u
Bukureštu (1683) na sceni Hristovog rodenja, uklopila bi se u često
prikazivane instrumente iz porodice šalmaja na balkanskom
postoru, od Arilja (1296) i crkve u Zrzu (1536) na srpskim
spomenicima, do drvenog krsta u bugarskom Rilskom manastiru
(1790-1802). Majstori srpskog slikarstva prikazuju šalmaje u XVII
veku u kompoziciji Rugatije Hristu na mestima koja su nekada
zauzimale busine ili S-trube.
162
Istorijski pregled narodnih muzičkib
instrumenata srpskog, makedonskog i
crnogorskog tla
U složenom posmatranju srednjovekovnih muzičkih

instrumenata i njihove uloge u istoriji umetnosti, istoriji i folkloru,
pre- vagu imaju specifični problenii unutar likovnih spomenika.
Istorijski izvori upućuju na verovatne strane uticaje, ili su ogledalo
ta- dašnjeg muzičkog života (podaci o muziciranju na dvoru i u na-
rodu). Pa ipak, postavlja se piranje verodostojnosti naziva pome-
nutih instrumenata. Najopipljivije dokaze nalazimo u poredenju
predstava muzičkih instrumenata na umetničkim spomenicima i
folklornih instrumenata koji se još uvek koriste u narodu, ali i u tim
slučajevima retko dolazimo do identičnih primera. To je jedina
mogućnost njihovog proučavanja, zato što nema drugih izvora koji
bi se odnosili na predstave narodnih instrumenata. Prve sačuvane
zbirke narodnog instrumentarijuma nastale su počet- kom XX veka,
te se može pretpostaviti da su i pojedini stariji primerci
instrumenata s kraja XIX veka. Postoje, medutim, i pisani pomeni
instrumenata u narodnim pesmama i kod književnika koji su stvarali
u narodnom duhu. Mada zapisani u XIX veku, oni se zasnivaju na
stoletnim narodnim tekovinama, ogledalu muziciranja ranijih
vekova.
Folklorni uticaji na muzičke instrumente mogući su tokom celog
srednjeg veka i turskog perioda, pri čemu nacionalnost umetnika nije
presudna za utvrđivanje porekla muzičkih instrumenata. Izvesni
instrumenti uklapaju se u tipove narodnih instrumenata kojih ima
manje-više nepromenjenih u razno doba i kod raznih naroda (prava
flauta, šalmaj...), dok se drugi vezuju za uže područje, a poneki su
gotovo identični instrumentima koji su se u Srbiji i Makedoniji još
uvek zadržali u narodu (bubnjevi, veći šalmaji ...)· I pored toga što
163
su kopirali stare uzore svojih velikih prethodnika, skromni majstori
iz turskog perioda do- nosili su i izvesne nove detalje u koje su
spadali i muzički instrumenti. Za srpsko-makedonsko tlo
karakteristični su bubnjevi uvek istih ili sličnih oblika, zatim rogovi,
potom busine i veći šal- maji, odnosno zurle.
Muzicki instrumenti u narodnim pesmama,

Vukovim i Njegoševim delima
Muziciranje kao nerazdvojni pratilac narodnog života ulazi u
narodne običaje opisane i u narodnim pesmama. Mali broj muzič- kih
instrumenata na koje nailazimo vise u makedonskim, a manje u
srpskim pesmama, nije uvek jedini dokaz o svim vrstama
instrumenata koje su postojale u narodu. Naime, pod nazivima koji
pripadaju određenim porodicama instrumenata podrazumevaju se
često i slični instrumenti iste vrste. Muziciralo se uglavnom na
svadbama i u bojevima, ali se muzički instrumenti pominju i u sle-
pačkim, mitološkim, koledarskim, ljubavnim i drugim pesmama koje
se pevaju na prelu. Stiče se utisak da je narodni pevač pod- razumevao
postojanje instrumenata prilikom razlidtih slavlja, te i kada ih nije pominjao,
oni su bill nerazdvojni pratioci kola, a cesto i pesama.
Repertoar muzičkih instrumenata u srpskim lirskim narodnim
pesmama relativno je veliki. Pored guslica od suvoga javora, zatim
sedefli, odnosno sedevli, sedepli ili srebrne tambure u koje se „bije“,
zapravo svira, i uz koje se peva, pominju se tambura (srebrna i zlatna
tambura), danguba ili dangubica, kao i šarkije, zatim kitara
(verovatno gitara), zlatna arfa i ćimane, takođe svirale (čak i
materijal, brekinje, od koga se grade) i bubnjevi. Narodni pesnik je
maštom dočarao izgled tambure u pesmi Djevoj- ka se zagledala u dače:
Udaralo u tamburu dace:
Tambura mu od suvoga zlata,
Zice su mu kose djevojačke,
A terzijan pero sokolovo.
U zbirkama epskih junačkih pesama, opisano je sviranje u
bubnjeve i svirale. U bubnjeve se sigurno udaralo za vreme bojeva i
na svadbama, ali se pod nazivima svirala zamišljao verovatno neki
drugi instrument snažnijeg zvuka (zurle?), pošto se slabi i ne- žni
tonovi svirala nisu mogli čuti u bitkama, u čijim se opisima, pored
bubnjeva, pominju i ovi instrumenti. Medutim, izgleda da je i
164
vizantijska vojska marširala uz zvuke flauta! Uz atribute koji su
ponekad poetski slobodni, i bubnjevi su bili od zlata. Sviralo se,
takode, u bumbe, talambase (glasne, jasne ili lake), davorije (možda
u značenju raznih instrumenata), daulbase (verovatno od davul -
turski bubanj), nakarade (u značenju malih talambasa), zile (tasovi)
i u doboš (koji može da bude veliki, ćesarski), od du- vačkih
instrumenata u svirale (od zlata ili srebra), u svijaru, vru- licu, borije
(trube, verovatno drvene), svirke ili svire (vrsta duvač- kog
instrumenta), a od žičanih i gudačkih u tambure (često sitne tambure),
gusle (javorove), ćemane ili ćimane (sitno) i lira. I u pesmi Smrt knjaza
Danila pomenuto je muziciranje:
Na lijepu od Kotora rivn,
Dobaviše carska musikanta,
Tu im bio bumbe i svirale,
Mada nema detaljnijih opisa samih instrumenata, na ponekim
mestima naznačen je materijal od koga su nadnjeni, navede- na je
vrsta upotrebljenih žica i terzijan, a pomenuto je gudalo. Iz tekstova
se mogu saznati i nazivi za nadn sviranja u pojedine instrumente:
udaranje u gusle (sitno), tamburu, zile, borije, svirke, talambase ili
bubanj; zatirn tamburati, u tamburu sitno kucati, tambura tanko
popijeva ili tanko kuca, u tamburu biju, tambura rikne; bubnji tuku,
a borije svire. Ponekad se pominju izvođači - guslari, trombeteri i
trumbetaši. 264
264 Pesme u kojima se pominju muzički instrumenti pronadene su u
zbirkama Vuka Stefanovića Karadžića i drugih sakupljača narodnih pesama:

Ljuba bo- gatoga gavana, Predi inomo darove, Smrt Omera i Merime, Smrt Omera i Meri- me
(Opet ro, još drukčije), Dodijalo se sjedeći na prozoru, Tri Grkinje i tri Grče- ta, Žalostiva
draga, Tuiba Pembe-Amše, Djevojka se zagledala u dače, Zaručnica ercega Stjepana (B. C.
Караџић, Српске народне пјесме, I, Београд 1891).
Jovan i divski starješina, Musić Stefan, Smrt Jovana Despotovića, Opet di- joba Jakšića (B.
C. Караџић, нав. дело, II, Београд 1895).
Ženidba Grujica Novakovića, Tursko vojevanje na Beč, Janko od Kotara i Mujin Alil,
Ženidba od Zadra Todora, Opet ženidba Senjanina Iva, Rišnjanin
165
Nisu česti primeri, kao u pesmi Boj na Loznici, tako brojnih
pomena muzičkih instrumenata:
I bnbnjari bubnjeve baciše,
I surrači svirale bacise,
Pobacaše zile i borije,
Pogubiše sitna čimaneta.
Na instrumentima sviraju i uz njih pevaju junaci u raznirn ži-
votnim okolnostima. Prilikom opisivanja bojeva i slikovitog doča-
ravanja sukoba srpske i turske vojske, ističe se da bubnji tuku, a
borije sviraju ili „bubnji biju, a svirale svire“, da udaraju bubnji i
svirale ili da udaraju bumbe i svirale. Zile i borije, a takode i do- boš
svojim zvucima podstiču na junačka dela u boju, kada se razviju
„svileni“ ili „krstati“ barjaci, a istu ulogu su imali jasni talambasi i
trube. Junak svira u sviralu od zlata, „ranko, glasovito“ ili pak u
tamburu „bije i tanko popijeva“, tako isto „tanko kuca, 265 266
Ijepše popijeva“ ili se odmara pevajući uz tamburu, kao što je či- nio
junak iz pesme Zenidba Banović Sekule:
hadiija i Linum trgovac, Ivo usarin i Auram spahija, Zaručnica Senjanina Iva, Ženidba Milića
barjaktara (B. С. Караџић. нав. дело, III. Београд 1894).
Вој na Čokešini, Boj na Loznici, Ustanak kneza Miloša na Turke, Srbi u Donauertu (1744),
Andelo Vukotić i Sinan kesedžija (B. C. Караџић. нав. Reno. IV. Београд 1896).
Pjesma snasi, Dragi dragoj pod pendier, Ajkuna i tambura, Mornak prijeti djeuojci,
Stambolija Salko, Prodi se, dragi, tambure, Bolan Jovo i tambura, Za- ručnica Hercega Stjepana,
Nesretno ujenčanje, Nesudeno ujenčanje, Nesretni svatovi (B. C. Караџнћ, нав. дело, V,
Београд 1898)..
Smrt Senjanin-Steuana, Smrt Kraljeuić-Andrije, Marko Kraljeuić izbaulja bega
Konstantina, Kad se prepanuo Marko, Ženidba Musića Stevana, Sestra luan-kapetana, Beg od
Udbinja i Banouić Sekula, Smrt Bijelić Mihaila (B. C. Караџић, нав. дело, VI, Београд
1899).
Ženidba Banović-Sekida, Ženidba bega Ljubovića (istinit slučaj u 1793), Svatovi
duzdeua Stjepana, Dijete Jovan i mati mu, Đuro Daničić i Pokrajčić Paule, Arambaša Plauša i
Vrčić Ibrahjim, Harambaša Đače i Osman barjaktar (B. C. Караџић, нав. дело, VII.
Београд 1900).
Paša od Grahoua i Vlašić Miloš, Boj na Morači 1821, Pjesna od boja 1839, Udarac Omer-
paše na Crnu Goru (1852-1853) (B. C. Караџић, нав. дело,Vi
266 Београд 1900).
Ženidba knjaza Danila, Smrt knjaza Danila, Žalost i radost po smrti knjaza Danila, Buna
u Hercegouini, Boj na Zupce (1862), Boj u Dugi (Najžešći u Marču 1862) (B. C. Караџић,
нав. дело. IX, Београд 1902).
Smrt Jouana Despotouića (Vojin Vitezica, Antologija narodne poezije, Beograd
1937). Stihovi su, takode, korišćeni iz Srpskog etnografskog zbornika, 34, 68, zatim
iz Zbornika za narodni iiuot i običaje, XXXI, 2, 113 i iz zbirke: Vladimir Đordević,
Srpske narodne melodije (Južna Srbija), Skoplje 1928.
166
Tamburice, moja dangubice,
Dangubio ko te napravio
I ко te je mene darovao.
Muzički instrumenti su imali svoje mesto u životu hajduka,
heroja i vladara: hajduci ne samo da su pili vino u mehani već su i bili
u tamburu, junake je opevao guslar1 uz gusle javorove, u koje je
lagano gudio ili sitno udarao, Vkada je knez Danilo obilazio
primorske gradove, car mu je ustupio, pored vojničke pratnje,
različite svirke, bumbe i svirale. I smrt ovog vladara obeležena je
„žalosnim svirkama" vojnika koji su stupali u paradi.
Mnogo je više pomena instrumenata u svatovskim pesmama:
svatovi udaraju u različite svirke, u svire i borije i pevaju uz tam-
bure, a uz viku kićenih čauša „kucnuše jasni daulbasi“. Pevale su i
zvanice, a čuli su se i zvuci bubnjeva, svirala, zila i borija, kao i
velikih vlaških davorija. Da bi se slavlje uvećalo, razvijani su barjaci
i čuli su se „glasni“ ili ,,jasni“ talambasi.
U ljubavnim pesmama draga se zove pesmom uz tamburu, a uz
taj isti instrument peva se u bašti ili mu se bolesnik ispoveda.
Devojci, koja peva uz pratnju tambure, ćimaneta i šarkije, ovi
instrumenti služe da se uz njih „razgovori". U pesmama iz primor-
skih krajeva muzicira se na kitari, a Grci sviraju u „zlatnu arfu“.
Kada se opevaju instrumenti kod Turaka, a i kod njib se po-
minje gotovo identičan instrumentarijum kao kod Srba, ističe se
tambura kao prarilac glasa, uz koju se peva na turski način, ali ta-
kođe, kao i kod Srba, ,,tanko“ se ili ,,sitno“ kuca. Turski konjanici
udaraju u tambure prekrštenih nogu na konju, vesele se uz „turske
svirale", bubnjeve, lire i tambure, a na svadbama sviraju u zile, borije,
bubnjeve i svirale. Turčin će i talambasom da udara o vrata. Kada
pozivaju svoje saplemenike u boj, Turei to čine bo- rijama i
dobošima, a u bitkama koje vode čuju se zvuci talambasa, bubnjeva,
svirala, zila i borija. Narodni pevač ne propušta da naglasi kako
prilikom bekstva sa bojnog polja Turei bacaju bubnjeve, svirale, zile
i borije, kao i „sitno cemane" ili pak borijom daju obaveštenje vojsci
da treba da se povuče.
Zagonetke, poslovice i narodne priče nisu bez pomena mu-
zičkih instrumenata: u zagonetkama su prisutna imena doboša,
bubnjeva, svirala, gusala i drugih, u poslovicama svirala, bubnjeva i doboša, a u
naTođnim pričama svirala, zlatnih sviralica i slič- nih instrumenata.
Vuk Stefanović Karadžić je u Rječnikn obradio niz muzičkih
instrumenata i delova od kojih su načinjeni, počev od bubnja i go- ča
167
do doboša, daira, talambasa, zila, svirala, duduka, frule; dvojnica,
dipli-mešnica, gajdi, sopila, zurne, trube, gusala, lirice, tambure,
tamburice, šarkije, baglame, sedefli tambure, dangubice, fa- bričkih
instrumenata egeda, ćimaneta i drombulja. O narodnom životu i
narodnom muziciranju doznajemo i iz knjiga velikog vladara,
pesnika i filozofa Petra Petrovića Njegoša u pomenima gusala, dipli,
tambura, bubnjeva, truba, talambasa i doboša.
Makedonske narodne umotvorine - pesme, poslovice i zago-
netke - upućuju na istaknuto mesto muzike u svakodnevnom ži- votu
naroda. Pomenut je veliki broj muzičkih instrumenata: kaval (zlaren,
srebrn, šaren, meden i slično) ili kafal, kafel ili svirol, kavel, kafau,
kavul; šupelka ili šupaljka, šupeljče ili kefalče ili svirol- če, svorče;
civara ili šupelka; rog; duduk; truba ili traba, tarba, borija, burija;
pištelka ili pišteljka, piščealka; zurla ili surla, zurna, kaba, džura,
zilija, dzilj; gajda (šarena ili pisana); lišče, lisče, lifče; tambura ili
trambura, tamburka, tamburče, ikitelija, karaduzen, baglama, saz (sa
epitetima teška ili tavlija); kitara ili gitara; mandulina, gusla, kemane;
lira; kemane ili cigulka; tapan ili to- pan, tupan, tapanj, tampan,
tapanee, daboan, tabuan (sa epitetima glasen, težok, zlaten); talambas
ili baraban, barabanče; dajre, trempe, trempete, kambana. 267
Prema do danas obradenom materijalu u kome se pominju
muzički instrumenti, načinjen je pregled njihovih naziva (često se
više naziva može pripisati jednom instrumentu), karakterističnih
delova i nekih tipičnih epiteta:
idiofoni: drombulja, drombuljc; zvona; zile (tasovi), kimval (tas);
membranofoni: baraban (doboš), barabanče, brjacalo (bubanj, talambas),
bubanj (sa delovima: maljica, šipka, pibalo), bumba (bu-
267 Андријана Гојковић, „Народни музички инструменти у Вуковим
делима“, Етнолошки преглед, Београд 1969, 8-9, 51-64; иста, „Народни

музичкн инструменти у Његошевим делнма“, Рад X конгреса фолклори- ста
Југославије, Цетиње 1964. 119-123: Metodi Simonovski, „Muzička termi-
nologija ii makedonskim narodnim umorvorinama“, Zvuk, 1961, 51, 28-42.
168
banj?), goč (bubanj), daboan (tapan); dairc, dajre; daulbas (bubanj?);
doboš (mali bubanj, sa delovima: maljica, šibalo); nakarada (verovatno
od naqqara, mali talambas); tabuan (tapan); talambas; tampan (tapan),
tapan (sa delovima: kasnak - lub, tapanarki - maljice), tapančc, tapanj,
timpan (bubanj), tonpan; trempctc (daire, doboš); tupan
kordofoui: arfa, baglama (tambura); gouslc; gusla (kemane, lira); guslc (sa
delovima: goružda/kutao, kutao - samotvor, veliki sud kao čaša;
držak/rukunica; čivija; vida/čivija; konj, konjic, kobilica; gudalo,
gudilo), guslice; dangubica (tambura); cgedc/ćimane (sa delovima: žica,
tetiva/žica; kobilica, konj; gudilo/gudalo); ikitelija (dvostruka
tambura), karaduzen (tambura); kemane (cigulka) sa delovima pračka
(prut, gudalo); kemane (gusla); latita; lijerica, lira (vizantijska lira),
lirica (sa delovima; kobilica, konj, konjic; čivija, kutla- ča, kutao;
gudalo); maeled (muzički instrument uz koji se pevalo); mandulina;
pjevnica (citra ili u značenju muzičkog instrumenta); pjesnica (psaltir);
prcgudnica (citra); psaltir; saz (tambura); samvika (starohaldcjski
muzički instrument sa tri žicc); santour (preteča cimbala); strunc (žičani
instrument), tambura (sa delovima: tcrzi- jan; žica; tetiva - žica),
tamburica, tamburka, tamburčc, trambura; tchigour (vrsta gitare sa pet
žica); ćimane; barfa; cigulka (kemane); šarkija (tambura)
aerofoni: borije (trubc, verovatno drvene), brije (borije); vrulica; gadlje
(gajde), gadlji, gajde (sa delovima: mješina, mišina, tulanca - ono što je
svezano u mešinu; u njega se zadenu karabe i prdaljka; karablje -
gadljar u karablje udara prstima, a dole je na karabljama rog; karabe,
karaba, karabicc, karabljice-karablje; prdaljka, prdali- ca - cev što stoji
gadljaru na ramenu kad svira; glasnica - rupica na karablju sa strane;
rožljak - mali prst što se njime roži, tj. udara u poslednju rupicu na
karabljama; dulac - cev što se u nju duva; cp- kalo - poklopac na dulcu;
pisak; rog); dvojnice ili dvojicc (sa delovima: oduška - rupa u koju sc
duva; dance; rupica, rupa); dzilj (mu- zički instrument); diple (dvojnice
ili dvojice ili diple mcšnice); di- plc mešnicc (slične gadljama, ali bez
prdaljke, sa delovima: mješina; dulac - cev za duvanjc; zalistak - na
dulcu; pisak; kutao - samotvor, veliki sud kao čaša; svirala); duduk
(svirala bez piska); zilija (zurla), zurla, zurna, kaba (zurla); kaval,
kavalče, kavcl, kavul, kafal, kafel, kafelče (šupclka), kafau (kavel);
lisčc (lišće, kvaziacro- fon); miješnicc (diple - mešnice), mješnica
(diple/mešnice); organ; pištelka (vrsta sviralc sa piskom), pišteljka
(pištclka), piščealka (pi- štelka); rog; svijara (svirala), svirala, svirala -
jedinka (sa delovima: dance - pisak u slepe svirale; oduška; rupica,
rupa), sviralica; svirka (duvački instrument), svirolčc (svirala sa
piskom), svorče (svirala sa piskom, šupclka), siijepa svirala, sopcl,
sopeljka, sopila, sopilka, surla (zurla); tarba (truba), traba (truba),
trouba, troumbcta, truba, trublja, trumbcta, frula; cevnica (svirala,
frula), civara (kraći kaval, šupclka), džura (zurla); šupcljka, šupelka
(vrsta kraćeg kavala), šupelče, šupeljčc.
J 72
Srodnost predstava muzičkih instrumenata u
umetnosti srednjovekovne Srbije sa narodnim
instrumentima
Freske, minijature, ikone i skulpture sa predstavama muzič- kih
instrumenata na srpskim srednjovekovnim spomenicima poti- ču iz
ruku vizantijskili, srpskih, italo-kritskih, a možda i nekih drugih
majstora koji su radili po već postojećim predlošcima, ili su kopirali
stare uzore ili su imali pred očima ličnosti i predmete iz svoje okoline.
Zbog tog razloga ne smemo poći od pretpostavke da svi prikazi
muzičkih instrumenata ili eventualnih ansambala imaju svoje
sigurne pandane u folklornim instrumentima. Sa njima se mogu
porediti izvesne vrste pravih flauta, šalmaja i rogova, klepetaljki,
bubnjeva, talambasa, tasova, daira, psalteriona, lauta i nekih
gudačkih instrumenata. Prilikom povlačenja paralela treba misliti
na oblik koji u potpunosti ili samo u nckim bitnim elementima
odgovara folklornom instrumentu, a zatim na veliči- nu i način
držanja instrumenta pri sviranju. Kod duvačkih instrumenata mogu
se vršiti analogije i u odnosu na broj rupica, kod bubnjeva u pogledu
na način vezivanja stranica i veličinu maljica, kod žičanih u vezi s
brojem žica, oblikom i vrstom čivija, kao i formom glave, a kod
gudačkih još i na način držanja instrumenta i oblik gudala. Sto više
uzajamnih sličnosti, to vise mogućnosti da imaginarni zvuk islikanih
ili onih izrađenih u plastici instrumenata bude nalik na zvuk
narodnih instrumenata.
Pitanje je da li se predstave krotala na scenama Ruganja Hri- stn
mogu porediti sa klepetaljkama koje i danas postoje kao narodni
instrument.
U talambase (turski tulubaz) svira se na Kosovu, u Crnoj Go- ri,
Bosni i Hercegovini. Ti instrumenti po obliku i načinu držanja pri
sviranju najbliži su kupastim talambasima iz Pive (1604-1606) koji
vise o užetu zakačenom oko sviračevog ramena. Kako postoji
medusobna razlika u oblicima talambasa na freskama manastira iz
turskog perioda, pretpostavlja se da su nastali u sferi različi- tih
uticaja, te je talambas iz Pive mogao da prikaže majstor kome su
narodni instrumenti bili bliski, pogotovo što talambas nije za-
boravljen u Crnoj Gori, na čijoj se teritoriji i nalazi ovaj manastir.
Rasprostranjeni u južnoslovenskom folklornom instrumenta-
rijumu, bubnjevi se sreću i u oblastima u kojima su locirani ma-
170
nastiri na čijim su zidovima predstavljeni. Bubnjevi sa likovnih
spomenika najviše odgovaraju tipu makedonskog bubnja, poznatog
pod imenog tapan ili tupan (asirski tuppu, jevrejski toph), sa
debljinom korpusa oko 5 milimetara i prečnikom dužine 70-100
santimetara. Kože su pričvršćene obručima i napete konopcima,
najčešće u obliku slova V, preko kojih su pričvršćene dve alikvotne
strune. Snažniji udari proizvode se jačom maljicom, povijenom pri
vrhu, a tremolirajući zvuci tankim prutićem. U Makedoniji sviraju
samo bubnjari, a na srednjovekovnim spomenicima prikazane su i
sviračice, kao i u vizantijskoj umetnosti, takode i sviranje u dva
bubnja.
Mali bubnjevi, koji se mogu naći na minijaturama i u živopi- su,
nazivaju se tapanče ili doboš.
Na dairama, instrumentu iz Srbije, Bosne i Makedonije, izvodi
se muzička pratnja pesme ili igre. Ovaj tamburen sa jednom
mcmbranom na drvenom, okruglom okviru i 6-8 zvončića sa
unutrašnje strane, javlja se i u formi defa (turski zilli def\ indijski daf),
kod koga zvončići nisu male pločice, već su u obliku prstenova.
Predstave daira, nažalost, u umetnosti turskog perioda nisu dovoljno
očuvane da bi se mogle načiniti preciznije paralele sa instrumentima
koji još uvek žive u narodu, mada im u osnovnim crtama
odgovaraju.
Kod kordofonih instrumenata takođe se mogu nad analogije
izmedu folklornih i onih prikazanih na umetničkim spomenicima.
Jedna vrsta makedonskog psalteriona po imenu kanon, nalik je na
psalterion sa scene David napasa ovce iz Minhenskog psaltira (1370-1390),
ali ni broj žica instrumenta, ni sviranje na njemu ne odgovara
makedonskom narodnom instrumentu, niti se vide tr- zalice koje
svirač navlači na prste prilikom sviranja.
Najved broj lauta na spomenicima srednjovekovne umetnosti u
Srbiji pripada tipu al’ud-a većeg korpusa i kratkog, savijenog
171
vrata, sa dve, četiri žice ili šest žica, petnaest pražića i tri otvora -
glasnica. Izgleda da lesnovska lauta ima šest čivija i šest žica, ali je
bez glasnica i pražića, a broj žica na laurama ovog oblika na mi-
nijaturama nije uvek isti, čak ni kad su prikazane u istom rukopisu,
i kreće se od tri do osam, a to su jedini vidljivi dementi, pored oblika
korpusa i savijenog vrata, po kojima bismo instrument mogli da
uvrstimo u ovu porodicu.
Tambura (persijski, arapski tunbur, tanbur) ima širom Balka- na
u raznim varijantama i sa razlidtim imenima. Nastala od lauta dugog
vrata koje su prispele sa Turcima, i danas su zadržale tr- bušasti
korpus, izrazito dug vrat, šiljastu glavu i čivije na prednjoj strani i sa
strane. Pošto su ovakvi instrumenti sačuvani na minijaturi ISO.
psalma u Minhenskom psaltini i na fresci Svadbe u Ka- ni u Novom
Hopovu (1608), trebalo bi nadniti analogije sa vrstama tambura
Srbije, Makedonije i Vojvodine. U Minhenskom psaltiru, nažalost,
prikazane laute nisu dovoljno jasne, te ostaje da se uporede sa
tamburama koje su, nešto kasnije od vremena u kome je živopisan
manastir, postale omiljene u Vojvodini doselje- njem jednog dela
bosanskog življa. Hopovska lauta sa rozetom, tri žice, tri pražića na
hvataljci i načinom sviranja sa trzalicom, odgovara instrumentima
bosanskih janičara tamburaša iz polovine XVI veka i tipu sopranske
tambure koja se u vojvodanskim orkestrima naziva bisernica. I
ovoga puta sličnost nije potpuna - bisernica ima srodan oblik, ali i
četiri žice (novijc bisernice su sa tri para žica), rezonatorski otvor, vise
pražića i trzalicu.
Gudački instrument iz Treskavca (XVI vek) blizak je violini,
odnosno ćemanetu. Izuzev korpusa koji nema u svojoj sredini ka-
rakteristične violinske useke i glave koja nije identična glavi već
usavršene violine, kao i gudala koje je nešto vise ludio povijeno,
njene opšte konture nisu daleke od ovog instrumenta koji je u
turskom periodu rado sviran u krajevima Srbije i Makedonije.
Uzimajud u obzir da je dužina mediteranske lirice pedeset
santimentara, a širina petnaest do dvadeser santimentara, da joj je
vrat kratak, a zaobljena glava sa tri dvije i tri žice, dok je gornja daska
sa polukružnim glasnicama povrh kojih je kobilica, a zna- jući da je
makedonska gadulka dužine 35-45 santimetara i širine 14-16
santimetara, i da joj je broj žica tri ili četiri, zaključujemo da oba
instrumenta imaju veliku sličnost sa dečanskom vizantijskom lirom.
Na njoj se ne vidi ni položaj čivija, ni broj žica, a re- 268
268 5
173
zonatorski otvori su, čini se, nešto veći nego na folklornim instru-
mentima.
Gusle, tradicionalni instrument srpskih, crnogorskih, bosan- jf
skohercegovačkih i makedonskih krajeva, na kome se izvodi mu- zička
pratnja junačkih pesama, slične su ili identične predstavama gudačkih
instrumenata u umetnosti srednjovekovne Srb"e. Delo- vi ovog
instrumenta obuhvataju kruškoliki korpus pokriven ko- žom na kojoj je
pet do deset glasnica (nešto niže je kobilica), dug vrat koji se završava
glavom raznolikih oblika i petlja za nateza- nje žica na donjem delu
korpusa, pričvršćena s druge strane za ključ koji je, opet, provučen kroz
vrat. Pri sviranju se upire o levi gnjat blizu kolena, a vrat se oslanja na rame
izvođača.
Na duboreznim vratima u Slepči iz XVI veka, na minijaturi David
na prestolu iz 1643. u Psaltiru Gavrila Trojičanina i na ikoni Svetog
Luke sa iitijem u manastiru Morači iz 1672-1673. godine predstavlieni
su instrumenti koji bi mogli da se ubroje u vrstu gusala. Slepčanski
instrument gotovo je potpuno stilizovan, fako da je sarno u glavnim
crtama nalik na gusle: korpus je kru- žan umesto da je kruškolik; vrat
bi otprilike po dužini i mogao da odgovara vratu gusala, ali nožica
kao na violončelu ne postoji na njima, a ni način držanja instrumenta
nije identičan guslarskom sviranju. Gusle iz Psaltira Gavrila
Trojičanina nešto su užeg korpusa, imaju dva polukružna S-otvora i
tri strune, dok su gusle na ikoni svetog Luke najpribližnije
folklornom instrumentu.
Kratkih, signalnih rogova, koji se koriste i za vreme poklada, a
kojima odgovaraju rogovi na lesnovskom Ruganju Hristu (druga
scena) i instrumenata sličnih dugim trubama, čestib na freskama
Srbije i Makedonije, ima i danas u Baranji, Homolju i Nego- tinskoj
Krajini. Vrlo su jednostavni i po obliku i po načinu izrade, ali se
razlikuju od srednjovekovnih po dužini i držanju prilikom
sviranja. Cešći su na teritoriji današnje Rumunije, a nalaze se i po
drugim evropskim zemljama.
Prilikom pokušaja da za izvesne vrste pravih flauta nađemo
zajedničke elemente sa narodnim instrumentima, nailazimo na te-
škoće zbog vrlo malih i neprecizno slikanih flauta na srednjove-
kovnom živopisu - broj rupica ni na jednoj flauti sa fresaka ne
odgovara uobičajenom broju od lest rupica koje se vide na
instrumentima na kojima se muzicira u folklornoj praksi. Pa ipak,
uzev- li u obzir samo jasnije predstave, pretpostavljamo da prave
174
flau-
re iz Kraljeve crkve u Studenici (1313-1314), Pološkog (četrdese- te
godine XIV veka) i Poganova (1499) pripadaju tipu labijalnih svirala
različite dužine i broja rupica, kod kojili se ton proizvodi duvanjem
u labijum. Prava flauta iz Nagoričina (1317-1318) mogla bi da se
uvrsti u kljunaste pastirske flaute sa 6 rupica, dužine 30-37
santimetara.
Instrumenti iz Dolgaeca (1456-1457), Jekse (1620-1621) i Svetog
Nikole u Drajčićima (tridesete godine XVII veka) slični su kavalu
valjkaste, šuplje cevi duge 70-85 santimetara, sa šest do sedam
rupica za prebiranje i jednom sa zadnje strane za palac. Kod donjeg
otvora nalaze se još tri rupice - dušnici. Dužina obeju flauta sa
fresaka može da odgovara uobičajenoj dužini kavala (prva je oko 70
santimetara, a druga oko 1 metar), a takode i identičan iskošen nadn
sviranja, dok ostali detalji nisu vidni.
Primeru poprečne flaute sa vrata Svetog Nikole Bolničkog iz
Ohrida (sredina XIV veka) možda bi odgovarala flauta/stranka,
poprečna flauta u Srbiji u koju se duva u pisak sa strane.
Zurla (surla, persijska i turska zurna, arapski zamr) sviraljka je
sa dvostrukim jezičkom i cevi koja se na kraju širi u levak. Po- stoje
male i velike zurle - prve su dužine 35 santimetara, a druge su oko
60 santimetara. Oba tipa zurli imaju sedam rupica sa prednje
strane, na donjem kraju nalaze se rupice-glasnice (na maloj zurli dve
napred i po jedna sa strane, a na velikoj tri napred i po dve sa strane),
a sa zadnje strane instrumenta je rupa za palac. Na malim šalmajima
u Hilandaru (1303-1321) i Zrzama (1536), koji bi odgovarali maloj
zurli, ne mogu se, izuzev levkastog prošire- nja, uočiti drugi detalji
navedeni u opisu folklornog instrumenta. Veliki šalmaji su gotovo
identični makedonskoj zurli. Nažalost, ni na jednoj likovnoj
predstavi zurle ne može se uočiti ni jezičak, ni broj rupica. Jedino se
u manastiru Pustinji kod Valjeva (1622) i hilandarskom paraklisu
Svetog Đorđa u Pirgu (1671) primećuju po dve rupice/glasnice.
Ne ulazeći u poreklo narodnih instrumenata, ne raspravljaju- ći,
dakle, da li su nastali na Balkanu, prispeli iz postojbine Starih
Slovena ili oblikovani posredstvom orijentalnih uticaja, cilj nam je
bio da utvrdimo sličnost ili identičnost sa instrumentima koji su
prikazani u srednjovekovnoj umetnosti, takođe da konstatujemo da
su njihove likovne predstave mogle da proizidu i iz folklornih
uticaja. Kako je insrrumentarijum evropskog i maloazijskog sred-
175
njeg veka međusobno sličan, to poreklo muzičkih instrumenata na
umetničkim spomenicima treba pre svega tražiti u poreklu stila
majstora umetnika. Ali, pošto se kao tipični za srpsko-makedonsko
do pojavljuju osobito tapani, a takode i lirice, odnosno gadulke, a u
turskom periodu vrste gusala i zurli, potom flauta/svirala i kaval, to
ima osnova razmišljanju o mogućim direkt- nim uticajima folklornih
instrumenata na instrumente sa umet- ničkih spomenika u Srbiji i
Makedoniji.
176
Narodni instrumenti Jugoistočne Europe
u kontekstu srednjovekovnog
instrumentarijuma na spomenicima
rađenim za srpske vladarem
Ako se jedno područje, kao što je balkansko i istočnoevrop- sko,

vekovima razvija na srednjovekovnim tradicijama, rada dimenzija
folklornog dobija posebno obeležje. U odnosu na muzič- ke
instrumente taj problem mogao bi da se posmatra iz više aspe- kata,
uzimajući u obzir bliskost narodnih instrumenata na instrumentima
prikazanim na umetničkim spomenicima i u pogledu ne- postojanja
podataka o muziciranju na instrumentima koji su se u usavršenijem
obliku, osobito od renesanse, javljali u zapadnoevropskoj muzičkoj
praksi i oblastima pod ovim uticajima.
Muzički instrumenti ovog područja pokazuju različite vari-
jante istočnobalkanskog narodnog instrumentarijuma. Kao i
umetnički spomenici na ovom terenu, tako i muzički instrumenti koji
su se do danas zadržali u upotrebi, imaju potvrde u umetnosti
jednog od istočnoevropskih naroda. Naime, ukoliko nije saču- vana
likovna predstava pojedinog instrumenta na umetničkim
spomenicima naroda kod koga je i danas instrument o kome je reč u
praktičnoj upotrebi, on će se neretko nad u umetnosti drugih naroda
ovog podruqa. Narodni muzički instrumenti u koje se i danas svira,
putokaz su u istraživanju njihovog istorijata na umetničkim
spomenicima. Ne može se, i pored toga, tvrditi da su oni i u prošlosti
bili korišćeni, ali se može prispeti bliže njihovom 269
poreklu. Međutim, slikari i skulptori imali su uslova i da ih obli-
269 Ovaj tekst je nastao sjedinjavanjem dva posebno publikovana
članka Roksande Pejović: „Baikanski narodni instrumenti 1 ', Muzikološki zbornik,

Ljubljana 1989, XXV, 81-93 i napisa „Историјски поглед на музичке
инстру- менте“, Зборник Човек и музпка, Београд 2003, 115-139.
177
kuju na osnovu predložaka.
Malo je koji muzički instrument precizno izveden i stoga bi se
uporedivanje sa folklornim instrumentom odgovarajućeg oblika
mogla vršiti samo po njihovim opštim svojstvima.
U dosadašnjim sagledavanjima grčkih, srpskih, makedonskih,
bugarskih i rumunskih muzičkih instrumenata, etnomuzikolozi,
etnolozi i muzikolozi bili su zainteresovani za savremene narodne
instrumente, istorijske podatke o muzičkim instrumentima i za
prikaze muzičkih instrumenata na umetničkim spomenicima. Po-
smatran je njihov razvojni tok i uočene su srodnosti i razlike i u
medusobnom poredenju, i u odnosu na instrumente koji su se za-
držali u narodu.
U želji da otkrijemo tipične osobine istočnobalkanskog in-
strumentarijuma i pokušamo da prodremo u njegov istorijat, po-
lazimo od grčkih nruzičkih instrumenata i folklornih instrumenata
drugih naroda ovog podneblja, od onih koje su poznavali sta-
rosedeoci do instrumenata srednjovekovnih doseljenika, oprezno
pribegavajući istorijskim i likovnim izvorima da bismo sagledali
starinu instrumenata koji su mogli da budu u folklornoj praksi. Kao
folklorni, a tako isto kao slikani i vajani, ustalili su se u srednjem
veku samo neki instrumenti koji su imali antičku grčku pro- šlost. To
su krotala, cimbala, timpanon/daire, flauta/svirala, kratak rog i
panova svirala. Nazivi instrumenata u srednjovekovnom razdoblju
nisu uvek odgovarali današnjim imenima tih istih instrumenata, ali
se pretpostavlja da su pripadali istoj porodici. Pretpostavlja se,
takode, da je istorijski podatak o muzičkim instrumentima
odgovarao vremenu u kome je zabeležen.
Sveukupni evropski srednjovekovni muzički instrumentari-
jum, očigledno različit od antičkog, tokom vekova je trpeo izmene.
Mnogi manastiri, crkve i druga zdanja koji su možda na svojim
zidovima imali predstave muzičkih instrumenata, nepovratno su
uništeni, te potpuni uvid u prikazani instrumentarijum nije moguć.
Svesni smo da su srednjovekovni majstori radili po pred- lošcima
koji su im služili kao uzori za oblikovanje kompozicija, pa i
instrumenata, ali smo, takođe, svesni da su se instrumenti prikazani
na tim umetničkim spomenicima s vremenom menjali, a tu promenu
su mogli da prouzrokuju i narodni instrumenti. Medu- tim, u
likovnim prilozima muzički instrumenti su, kao elementi
tradicije, često anahroni - najčešće su neprecizno predstavljeni, te se
178
prilikom njihovog poređenja sa postojećim instrumentima ne bi
smela zahtevati apsolutna podudarnost.
Ako se pojave muzičkih instrumenata na umetničkim spome-
nicima prate u hronološkom redosledu, proučavamo rane srednjo-
vekovne vizantijske minijature i mozaike sa gotovo svim prikazi-
ma instrumenata koji se sreću u kasnijoj vizantijskoj i postvizantij-
skoj umetnosti, zatim umetničke spomenike srpskih vladara iz XIV
veka, bugarski i rumunski živopis od XIV veka i srpsko fresko
slikarstvo kasnijih stoleća. U tom vremenskom razdoblju rogove
su na mnogim spomenicima zamenile busine, S-trube i najzad zurle,
umesto svirala su češće prikazivani kavali, dok su mnogi, već
islikani instrumenti dobili nove varijante, a medu njima psalterio-
ni, laute i gudački instrumenti. Muzički instrumenti su najčešće
sledili stilske odlike slikarstva - Milutinovi majstori radili su po
uzorima umetnosti Paleologa, pokazujući i odgovarajuće zajedni-
štvo sa instrumentima na srodnom živopisu, ali je bilo i izuzetaka.
Međutim, kopiranje jednog rukopisa nije moralo da znači i do-
sledno preslikavanje prikazanih instrumenata, što se videlo u Beo-
gradskom psaltiru (1627-1630), kopiji Minhenskog psaltira (1370-1390).
Prilikom uporednog razmatranja likovnih priloga sa dostupnim
istorijskim podacima moguće je da prilično detaljno sagledamo
rasprostranjenost muzičkih instrumenata na pojedinim prostorima
Jugoistočne Evrope u srednjem veku. Znajući u kojim su oblastima
korišćeni današnji folklorni instrumenti, pokušavamo da ih
sagledamo u istorijskoj perspektivi. Istorijska i likovna obavešte-
nja mogu da potvrde ili da negiraju eventualno postojanje tih
instrumenata na istom tlu. Takode, ako su u manastirima i crkvama
loci- ranim na određenom terenu prikazani izvesni muzički
instrumenti u koje se danas na tom tlu vise ne svira, ima osnova
pretpostaviti da su bili korišćeni u minulim vekovima. Očigledno je
da su orijentalni instrumenti preko Vizantije, koja je imala
političke i kulturne odnose sa Srbijom, mogli da nadu svoj put za
Balkan i druge susedne zemlje, što ne znači da bi trebalo zanemariti
kasnije turske uticaje.
Idiofoni
Pretežno prigodnog karaktera, pojedini narodni idiofoni Jugo-
istočne Evrope nisu imali širu balkansku rasprostranjenost. Uprkos
suprotstavljanju crkve, u Vizantiji su muzički instrumenti pratili pe-
179
sme i igre na raznim zabavama. Konstantin Porfirogenit pomenuo je
u X veku, a Nikita Konjat u XII veku, da se u tasove, pored drugih
instrumenata, sviralo na venčanjima. 270
Među idiofonima koji se mogu pratiti u umetnosti, neka budu
spomenuti cimbala/zilija, odnosno zilj ili čampare, a zatim trijangl
- grčki trigono. Od antičkih grčkih idiofona samo u srednjem veku
zadržali su se krotala i cimbali. Pitanje je da li krotala odgovaraju
klepetaljkama koje i danas postoje u Srbiji, Bosni, Hr- vatskoj i
Sloveniji.
Krotala se javljaju na ranosrednjovekovnim vizantijskim mi-
nijaturama, a od polovine XIV do polovine XVI veka na živopi- su sa
grčkog, bugarskog, makedonskog i srpskog tla. Poznato je da su
Turei na Balkanu imali svoje kapele u kojima je bilo i svira- ča u
kastanjete.
Sudeći po sačuvanim crkvama, moguća rasprostranjenost
krotala i kastanjeta od XIV-XVI veka mogla bi da se ograniči na
prostor današnje Makedonije, Bugarske i Južne Srbije:
Hreljova kula (pre 1335), Lesnovo (1349), Nikita kod Skoplja (osamdesete
godine XV veka), Toplica, crkva Svctog Nikole kod Aj- danovca, blizu
Prokuplja (1536-1537), crkva Svetog Đorda u Banja- nima (1549)
Tasovi, zapravo kimbale, imaju antičku istoriju, a u srednjem
veku su kao kimvala prikazivani od vizantijskih ranosrednjove-
kovnih minijatura do fresko slikarstva XIV veka, ali i u kasnijim
periodima, uključujući i XVII vek. Njihova negdašnja
rasprostranjenost bila je i na terenu van Grčke i Makedonije, gde se
danas koriste kao narodni instrumenti, naime u oblasti današnje
Bugarske i Srbije do Smedereva. Balkanski nazivi tasova - čampara
(makedonski i bugarski), zile (albanski), zil (bugarski) i zilia (grčki)
srodni su imenima odgovarajućih instrumenata Arapa, Turaka,
Persi- janaca i Rumuna. 271 Ovim se proširio teren mogućih uticaja na
balkanski idiofoni instrumentarijum - istorijski, zapravo umetnič- ki
izvori, kazuju da su ovi uplivi mogli da deluju već od ranog srednjeg
270 Fivos Anoyanakis, Greek Popular Music Instruments, Athens 1979, 53.
271 Ćampare, odnosno čamparete Persijanci nazivaju čarpara, Turei
čalpa- ra ili čampara, a Rumuni tampara. Zil, zile, zila, dzil, zilj odgovaraju
persij- skom sil i arapskom i turskom imenu zil. Na etimološke srodnosti
ovih instrumenata, kao i na odgovarajuće sličnosti naziva instrumenata koji
će kasnije biti pomenuti u ovom radu, ukazala je Andrijana Gojković u
članku „Terminolo- ške sličnosti muzičkih instrumenata", Zvuk, 1982, 2, 16-
23.
180
veka.
Predstave tasova u živopisu u suprotnosti su sa šturim poda-
cima o ovim instrumentima u istorijskim izvorima. Ipak, Bugari su
pruiili pisane dokaze da su u XIV i XVI veku imali kimvale. 272 Tasovi
se pominju u starim srpskim rukopisima kao kimvali, kao i u srpskim
epskim narodnim pesmama pod imenom zile, a koristili su se i u
turskoj muzici od XVI veka.
Tasovi su u XIII veku prispeli na zidove grčkih crkava u Ohri-
du i u Markovoj Varoši kod Prilepa, u XIV veku prikazivani su u
Pološkom i približili se Lesnovu, Skoplju i Prizrenu - uglavnom ih je,
dakle, bilo u Makedoniji i na Kosovu. U XV veku obuhvatili su oblast
Smederevske Palanke, u XVI veku Rašku i Smederevo, a zatim
teritoriju današnje Bugarske, Atos, Epir i Rumuniju, što se može
uočiti po crkvama i manastirima u kojima su prikazivani:
Bogorodica Perivlepta u Ohridu (1295), Svcti Nikola u Markovoj Va- roši
kod Prilepa (1298-1299), Bogorodica Ljeviška u Prizrenu (1307-1309), crkva
Svetog Đorda u Pološkom (četrdesetc godinc XIV veka), Lesnovo (1349),
Staro Nagoričino (1317-1318), Andreas (1389), Koporin (1402-1410), manastir
Voronec (1488-1496), Dioni- sijev manastir, Atos (1547), Bogorodičina crkva
u Studcnici (1568), crkva Preobražcnja, Veltista, Epir (1568), Stara crkva u
Smedcrevu (šc- zdescte godine XVI veka), crkva Svetog Ilije, Strupecki
manastir (kraj XVI veka), Vclika Lavra, Atos (XVI vck), manastir Arbanasi
(XVII vek).
Jedine nama poznate predstave trijangla su u renesansnoj
umetnosti na hrvatskom i slovenačkom tlu, u Svetom Martinu u
Bermu (1431) i u Vovre/Haimburgu (oko 1480), nastale u itali- janskoj
tradiciji, te ne verujemo da se mogu povući paralele sa grčkim
narodnim instrumentom ovog oblika.
Membranofoni
Talambasi, bubnjevi, daire i darabuke nalaze se u folkloru jugo-
istočnih evropskih naroda, odnosno talambasi, tapani, bubnjevi,
daire i darabuke na umetničkim spomenicima i u istorijskim izvo-
rima, i pokazuju da su bili poznati na tlu Jugoistočnog Balkana. U
Romanu Velizariusa (XIV-XV vek) pominju se ratnički instrumenti
medu kojima su, pored truba, viola i šalmaja, bili bubnjevi i
272 Боннз Ангелов. Вести за музикални инструменти в
старобБлгар- ските книжнина. Известин на Института за музика, Софип 1957,

222. 232.
181
talambasi, 273 a Antonis Alielis u Opsadi Malte (1565) navodi:
On i su udarali u talambase, suirali u trube,
bubnjeve i tamburene,
podižući zastave ukralene mesecima. 274
Među grčkim narodnim instrumentima nema talambasa, ali oni
postoje u južnoslovenskom, zapravo bosanskom folkloru. Svi ovi
membranofoni, sa manje ili više međusobne sličnosti, pokrivaju
pretežno bliskoazijski i severnoafrički prostor.
Arapski i turski bubanj su neretko plići od balkanskog. Tom-
beleki je makedonska, odnosno albanska darabuka, darbuka i tara-
buka. Grčki defi, defili i dahares, dares ili daires, zapravo daire,
dahire, dajre i def, albanski def i bugarske daare nisu nepoznate ni
u Egiptu, medu arapskim življem, u Turskoj, Gruziji, Azerbejdžanu
i Jermeniji, na Kavkazu, u Moldaviji i Avganistanu, kod Kurda i u
Alžiru. 275
U srpskoj srednjovekovnoj crkvenoj literaturi 276 udarački
instrumenti zastupljeni su, pored kimvala, odnosno tasova, brjaca-
lom u značenju bubnja i talambasa i timpanom, te se može pretpo-
staviti da su ti instrumenti u srpskom srednjeni veku zauziinali od-
ređeno mesto i u muzičkoj praksi. Smatralo se da su se bubnjevi i
daire pojavili u slovenskim krajevima po dolasku Turaka, 277 pogo-
tovo što se u turskim kapelama sviralo, pored kastanjeta, u
talambase, doboše i daire. U drugoj polovini XVII veka, tačnije 1660,
turska vojna muzika je postojala u Paraćinu, Smederevskoj Palan- ci,
Banjskoj, Krivoj Palanci, Bitolju, Baru i Beogradu. 278
Talambasi, zapravo daulbasi, davulbazi, dunbelki, tulumbasi,
nakare i nakarade, nisu nepoznati ni » Persiji, Turskoj, Azerbejdža-
273 Fi vos Anoyanakis, isto, 130.

274 Isto, 133.
275 Arapi ih nazivaju dof, duf i daf, Egipćani daff, Indijci daf, Persijanci,
Turei, Azerbejdžanci i Jermeni daf, Kurdi defik i Aliirci duff, stanovnici Kavka-
za dahare, Gruzijci daira, Rumuni dairea i Avganisranci darija.
276 Ђура Даничић, Рјечник из књижевних старина српских, Београд 1863. и
Сава Петковић, Речник црквенословенског језика, Сремски Кар- ловци 1935.

277 Андријана Гојковић, „Музика и музички инструменти у
југосло- венским земљама према путописцима из XVI и XVII века“,
Гласник Етно- графског музеја у Београду, Београд 1983, 47, 91-116.
278 Роксанда Пејовић, Представе музичких инструмената у сред- њовековној
Србији, Београд 1984, 15.
182
nu, Gruziji i Egiptu. 279 Na bugarskom du od XIV veka, 280 oni su 1576.
i 1664-1645. godine korišćeni, sudeći po pisanim izvorima, i kod Srba,
a upotrebljavani su i u turskim ansamblima. Opevani su u srpskim
epskim narodnim pesmama i pod imenom daulbas, a u
makedonskim narodnim pesmama pod nazivom baraban.
Ako se danas u talambase udara u Bosni, i ako im je naqqara
arapsko ime, a srpske narodne pesme pominju nakarade, očigled- no
je, s obzirom na dug boravak Turaka u bosanskim krajevima, da su
prispeli sa Orijenta. Likovni spomenici ukazuju na njihove
raznolike dimenzije i načine udaranja koji mogu da budu bliži ori-
jentalnim ili srodniji oblicima talambasa sa renesansnih uzora. Posto
su njihovi prikazi od polovine XIV veka na balkanskom tlu, to su i
mogli da uđu u folklornu praksu u to isto doba.
Posmatrani od sredine XIV veka do 1743, pokazaii su svoje-
vrsnu vitalnost u XVI veku na području oko Leskovca, Bijelog Po- lja
i Pljevalja, a u sledećem stoleću na području Kolašina, Prizre- na i
Pološkog. Možda nije slučajno da se u talambase danas udara na
Kosovu i u Crnoj Gori. Od XVI veka talambasi prelaze na rumunski
prostor - u manastiru Dobrovac udara ih Turčin. Upra- vo su u
rumunskim manastirima XVI veka pokazaii svojevrsnu raznolikost
u načinu sviranja: ponekad se nalaze na zemlji (u manastiru
Dobrovac), katkad je jedan na zemlji, a drugi obešen o svi- račevo
telo (crkva u mestu Bukovec, Tara Romaneaska) i tu su svoju
karakteristiku zadržali i u slededm vekovima, kada su po- stavljani
na postolja (u crkvi Kurtea Domneaska, Trgovište), u bu-
kureštanskim crkvama Kolcei i Mantuleasa. I to nisu jedine crkve u
kojima su prikazani. Može im se pridružiti i veliki talambas ma-
nastira Mesića kod Vršca:
Tomićev psaltir (sredina XIV veka), manastir Dečani (1338-1347); Jašunja,
crkva Jovana Preteče kod Leskovca (1524), Nikoljac, Bijelo Polje
(sedamdesctc godine XVI veka), manastir Svete Trojice, Pljevlja (1595),
manastir Dobrovac (XVI vck), crkva u mcstu Bukovec, Tara Romancaska
(XVI vek), manastir Piva (1604-1606), Srcdska kod Pri- zrcna (1646-1647),
Pološko (1609), crkva Kurtea Domneaska, Trgo- vište (1694-1698), crkva
279 To su nakara u Persiji i Turskoj, nakri u Rusiji i nagara u Indiji,
Gruziji i Azerbejdžanu.
280 Бонкз Ангелов. „Вести за музикални инструменти в
старобћлгар- ската книжнина 1 ', Известии на Института за музика, Софил

1957. 222,232.
183
Kolcei, Bukurešt (XVII-XVIII vck), crkva Mantulcasa, Bukurcšt (posle 1733),
manastir Mesić (1743)
Bubnjeva nije bilo u antičkoj Grčkoj, ali se njihovi prikazi mogu
videti na vizantijskim, persijskim i arapskim srednjovekovnim
minijaturama, sa povijenim maljicama i X-trakama. Medu in-
strumentima koji su na istočnom Balkanu dobili svoje varijante bili
su i bubnjevi/tapani koji spadaju u konstantno prisutne od XI do
početka XIX veka i najtipičnije instrumente koji su se u relativno
kratkom periodu nametnuli brojnošću i ustaljenom formom. Ni u
umetnosti Istoka, a ni na zapadnoevropskim spomenicima ova
porodica instrumenata ne može se pohvaliti tako upornom
prisutnošću - u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti bili su
rasprostranjeni do Hopova. To bi moglo da znači da su se nekada
mogli koristiti na mnogo širem terenu od onoga na kome se danas
upotrebljavaju u folkloru i da su se možda javili kao narodni
instrumenti pre dolaska Turaka.
Njima bi se mogli pridružiti kavali i zurle, a tek potom o$ta- le
instrumentalnc vrste. Zanimljivo je da nismo naišli na likovne
prikaze dvojnica i gajdi u srpsko-makedonskoj i bugarskoj
srednjovekovnoj umetnosti.
Već su u Sinajskom psaltiru iz X-XI veka ispisana imena timpana,
a zatim i kasnije, u bugarskim izvorima iz 1337. godine, kao i u XV-
XVI veku. 281 Pored naziva bubnja iz 1479, 282 pojavio se i naziv tapan,
odnosno tupan, korišćen i u narodnim pesmama:
svirki zasviriha, tupan tuphana, horo zaigraha, 283
Bubanj i tapan češće su pominjani u tekstovima južnosloven-
ske muzičke prošlosti od drugih udaračkih instrumenata. Gotovo da
nije bilo veka u kome se savremenici nisu sećali ovog instrumenta, ali
su njihova sećanja bila malobrojnija od njegovih prikaza na
freskama, minijaturama i ikonama. Jedan od ranih pomena
membranofonog instrumenta, u ovom slučaju timpana, bio je u doba
Stefana Prvovenčanog u XIII veku. Bubanj nije bio nepoznat ni u
281 Бонк» Ангелов, нав. дело, 222, 223 итд.; лсти, „Вести за музнкал- ни
ннструментн в стари славвнски рБкописи", Известии на Инстнтута за

музика. Софив V, 1959, 123.
282 Бонк) Ангелов, „Вести за музнкални ннструменти в
старобБлгар- ската книжнина...", 222.

283 Манол Тодоров, Бглгарски народни музикални инструменти, Со- фи*
1973. 37.
184
sledećem, XIV veku, zapravo 1349. godine. 284 U narodnim pesmama
pojavljuje se pod imenom bubnja i doboša u smislu malog bubnja,
a od XVI do XVIII veka pod nazivom bubanj (1576. i 165 8), 285 čak i
kao veliki i mali bubanj u koje su udarali narodni bubnjari iz
Paraćina i Niša (1719. godine) i timpan u tekstu Be- ogradskog psaltira
(1627-1630). I bubanj je, kao i drugi udarački instrumenti, u vezi sa
svirkom Turaka. 286 U makedonskim narodnim pesmama bilo je,
takode, zastupljeno ime tapana (daboana) i malog bubnja. Daouli je
bubanj grčkog folkiora i odgovara bobe- nu ili tapanu na tlu
Makedonije, Bosne i Bugarske, a toubi je mali bubanj, odnosno doboš
ili bubnjić.
Tapan, bez sumnje, najtipičniji za ovaj prostor, pojavljivao se
od ranosrednjovekovnih minijatura, preko grčke crkve Bogorodi- ce
Perivlepte u Ohridu, u nebrojenim balkanskim crkvama i ma-
nastirima, da bi potom prešao u Rumuniju. Ispunio je svojom po-
javom veliki vremenski postor do kraja XVIII veka kao jedan od
najče.šće prikazivanih instrumenata u umetnosti balkanskih naroda,
takode jedan od najtipičnijih instrumenata ovog područja koji iz
veka u vek na predstavama u likovnoj umetnosti nije doživeo bitnije
izmene. Srodan sa turskim vojnim instrumentima i karak- terističan
za balkansko podneblje, zacrtao je granicu svoje rasprostranjenosti
ove porodice instrumenata prema Zapadnoj Evropi.
Tapani su prikazani na petnaest spomenika srednjovekovnog
slikarstva, dok se broj crkava sa njihovim predstavama neznatno
povećao u sledećem sroleću:
Bogorodica Pcrivlepta (1295), Bogorodica Ljeviška (1307-1309),
Staro Nagoričino (1317-1318), Hreljova kula (prc 1335), Ivanovski
manastir (1331-1371), Decani (1335-1350), Lesnovo (1349), Polo- ško
(čctrdesete godine XIV veka), Tomićev psaltir (sredina XIV veka), Zcmcnski
manastir (oko 1354), Minhenski psaltir (1370-1390), Andreas (1389), Prinčevska
erkva Kurtea de Ardeš (druga polovina XIV veka), Srpska Aleksandrida (kraj
XIV veka), Kučevištc (Sveti Spas, XIV vek), Jošanica (XIV-XV vek), Svcti
Nikita (poslednje godine XV veka), Poganovo (1499)
Bubnjevi su doživeli pravu ekspanziju od XVI do XVIII veka - u
to doba mogli su se naći, pored spomenika na tlu Makedoni- je,
284 роксанда Пејовић. Представе музичких инструмената... 13.

285 Исто. 14; Роксанда Пејовић к сарадници, Српска музнка од насе-
љавања словенских племана на Балканско полуострво до краја XVIII ве- ка. Београд
1998, 63.
286 Роксанда Пејовић, Представе музичких инструмената... 15.
185
Srbije, Bugarske i Rumunije, i na fresko slikarstvu grčkih erkava i
manastira. Šesnaesti vek bio je poglavito u znaku srpskog sli-
karstva turskog perioda, ali i rumunskih, bugarskih i grekih
spomenika:
Humor (posle 1535), Toplica (1536-1537), manastir Arbore (1541), Banjani
(1549), Smedcrcvo (Stara erkva, šczdesete godine XVI veka), Studenica
(Bogorodičina erkva, 1568), Veltsista (erkva Preobraženja, 1568), Morača
(1577-1578), Velika Hoča (Svcti Jo- van, oko 1577), Bijelo Poljc (Nikoljac,
sedamdesete godine XVI veka), Velika Hoča (Sveti Nikola, osamdesete
godine XVI veka), Mu- šnikovo (druga polovina XVI veka), Pljevlja (Sveta
Trojica, 1595), Strupccki manastir (erkva Svetog Ilije, XVI vek), manastir
Stavroni- kita (Atos, XVI vek), manastir Varlaam, Metcori (XVI vek),
manastir Lukus, Astros, Kinurija (XVI-XVII vek), Jošanica (XVI-XVII vek)
Upravo su se u XVI veku pojavile izvesne novinc koje su se
odnosile na način sviranja i veličinu bubnja. Dok je na vedni pri-
mera bubanj odgovarao obliku tapana, u Stavronikiti je islikan
bubnjić koji svirač drži u rukama, svirajud istovremeno u rog i
bubnjić, kao na zapadnoevropskim srednjovekovnim spomenici-
ma. U Meteorima je, medutim, prikazan bubanj velikih dimenzija
koji će se kasnije pojaviti još na nekim spomenicima.
Sedamnaesti vek je u znaku tapana na srpskim spomenicima, ali
je ovaj membranofoni instrument prikazivan i na bugarskim,
rumunskim i grčkim freskama, a u XVIII veku često je predsta- vljan
na rumunskom u grčkom slikarstvu:
Ikona iz Kučevišta (počctak XVII veka), Piva (1604-1606), Lomnica (1607-
1608), Novo Hopovo (1608), Pustinja kod Valjeva (1622), Sveti Spas u selu
Alino (1626), Beogradski psaltir (1627-1630), Svcti apostoli u Peći (1633-1634),
Blagoveštenje Rudničko (tridesete godine XVII veka), ikona iz Radijevića
(1644-1654), Hilandar (paraklis
Svetog Đorda u Pirgii, 1671), manastir Četacuja, Jaši (1672), Bobo- šcvo
(crkva proroka Ilije, 1678), crkva Doamnei (Bukurešt, 1683), manastir
Hurczu (1692), Arbanasi (crkve Hristovog rodenja i svetog Antonija,
XVII vek), manastir Sveti Jovan Pretcča, Ser (XVII vek), manastir Svetog
Dimitrija Krisafa, Lakonija (XVII vek), crkva Kolcci, Buknrcšt (XVII-
XVIII vek), manastiri Kozija (1707), Sučcvica (XVIII vek) i Barbi (XVIII
vek), crkva Somancšt (XVIII vek), manastir Lavra, Atos, kapela
Kukuzelisa (XVIII vek).
Danas je tapan u folklornom instrumentarijumu Makedonije,
186
Kosova i Srbije, a nema ga u Crnoj Gori, 287 naročito je korišćen u
Pirinskom kraju i u oblasti Strandža. Međutim, njegova česta pojava
u sveukupnoj vizantijskoj umetnosti svedoči da je mogao da ima
veliku rasprostranjenost na prostorima na kojima danas više nije u
upotrebi.
Tombeleki ili tarabuka (grčki naziv), odnosno darabuka, dar-
buka, darbaka, tarabuka, taranbuka (na južnoslovenskom tin), ta-
rambuka i tarabuka (bugarski teren) može se naći u Avganistanu,
Tunisu, Arabiji, Iraku, u Turskoj i Persiji. 288 Možda je islikana, ko-
liko nam je poznato, samo na minijaturi Aleksandrove gozbe u
Srpskoj Aleksandridi (kraj XIV veka) - bila je medu najrede prika-
zivanim instrumentima vizantijskog srednjeg veka.
Defi i daire imaju svoju bogatu antičku orijentalnu i greku
istoriju, ali su retko prikazivani, tc bi se stoga moglo zaključiti da ih
balkanski narodi nisu osobito primili — nisu poznate ni njihove
predstave na spomenicima u sferi delovanja vizantijske umetnosti
pre polovine XIV veka. Suded po bugarskom Zemenskom mana-
stiru, na djim su freskama predstavljene oko 1354. godine, mogle su
prispeti na Balkan pre rurske invazije, a na zapadnobalkan- skim
spomenicima su renesansne tvorevine.
Instrument iz porodice daira - defi, može se nad u narodnim
instrumentima Makedonaca, Albanaca, Bosanaca i Crnogoraca pod
imenom defa i daira, a kao instrument muslimanskog stanov- ništva,
ima svoju praktičnu primenu u Srbiji, Bosni i Makedoniji.
Sa malim brojem primera daire su ispunile prostor od XIV do
XVIII veka: od Zemenskog manastira (oko 1354) preko spomenika
XV i XVI veka u Rumuniji (crkve Patrauci, XV-XVI vek, manastira
Moldovica, 1537. i Arbore, XVI vek) i Grčkoj (manastir Varlaam,
Meteori, XVI vek), do slikarstva srpskih majstora u XVI i XVII veku
(Toplica, 1536-1537; Bodani, 1737). Moguće je da su se prvo koristile
u Bugarskoj i Rumuniji, te da su se, dobi- jajud nove impulse u
Grčkoj, konačno našle na teritoriji Proku- plja. Bilo bi smelo
zaključiti, na osnovu malog broja sačuvanih predstava daira na
živopisu, da je njihova upotreba u balkanskim zemljama bila široko
Загорка Марковпћ, Народни музички инструментп, Београд 1987. 23.

287
Darabuka je folklorni instrument u Egiptu, darabuke u Persiji,

2, 2
deblek u Turskoj, darbuka u Iraku, Arabiji i Tunisu, a serbagali u

Avganistanu.
187
rasprostranjena.
Kordofoni
Raznovrsnost instrumenata u okviru jedne porodice karakteri-
stična je za kordofone instrumente prikazane u vizantijskoj umet-
nosti, počev od gudačkih instrumenata, do psalteriona i lauta. Ne- ke
od ovih podvrsta koriste se još uvek i u narodu južnoistočnog
balkanskog tla. Samo se harfe javljaju u dva osnovna tipa, i samo one
nemaju svoje pandane u folklornom instrumentarijumu.
Kao i membranofoni, tako se i kordofoni instrumenti grčkog tla
gotovo u celini, ali u posebnim varijantama, javljaju i u drugim
balkanskim zemljama, i pokazuju koliko se izgubila antička tradi-
cija. Nestaju lire i kitare - lirama se nazivaju gudački instrumenti - a
laute, za koje je znala antička Grčka, dobijaju u srednjem veku
brojne podvrste koje pripadajud porodici tambura, postoje u
balkanskom folkloru, a njihove predstave sreću se i na umetnič- kim
spomenidma.
Dok su membranofoni na umetničkim spomenicima pokrivali
teritoriju na kojoj su i danas u upotrebi, kordofoni su nešto sire
rasprostranjeni. To se narodto odnosi na liru, odnosno liricu. U
slučaju obe porodice instrumenata odgledna je gotovo potpuna
okrenutost Orijentu. Još jedan zanimljiv momenat: kao što je
talambas u upotrebi van grčke teritorije, tako se u gusle, iz porodice
kordofona, svira medu srpskim i crnogorskim življem i u oblastima
do kojih vizantijska kultura nije prispela.
Gudački instrumenti
Lire, za koje je vizantijski istoričar Teofilakt Simokata smatrao
da su u VI-VII veku bile instrument Starih Slovena, mogle su
188
da pripadaju porodici gudačkih instrumenata iz porodice vizantij-
skih lira. Ovo tumačenje je, ako nisu bile oblika antičkih lira, bli- že
istini od tvrdnje da su odgovarale guslama. 289
Čini se da je u svirci gusala uživao i Stefan Prvovenčani u XIII
veku. Mogući dokazi da se i kasnije sviralo uz gusle potiču iz 1370-
1390. godine i kasnije, kada se od XVII veka p'ominju srpski
guslari. 290 Gusle u epskim i guslice u lirskim narodnim pesmama
potvrdile su značaj ovog instrumenta u srpskoj prošlosti. Možda je
to bio razlog što su u prevodu Starog zaveta Đure Daničića zauze- le
mesto kitare, 291 mada nemaju uzajamne sličnosti. Povezivane su s
muziciranjem na selu. U gusle danas sviraju Srbi u Srbiji, Bosni i
Hercegovini, Crnoj Gori, Hrvatskoj i na Kosovu, 292 što je u sagla-
snosti sa njihovim predstavama u srednjovekovnoj umetnosti.
Gusle su često pominjane u bugarskoj prošlosti od IX do XVI
veka u istorijskim izvorima 293 i narodnim pesmama. Posto su danas
u bugarskom folkloru gusle gotovo iščezle, a gadulka je jedan od
najrasprostranjenijih folklornih gudačkih instrumenata, čije se ime
sreće tek u XVI veku, 294 bugarski etnolozi smatraju da je u izvorima
instrument gusle označavao gadulku, 295 što nije potvrdeno.
Gudački instrumenti balkanskog tla nemaju raznolikost za-
padnoevropskih instrumenata srednjeg veka prikazanih u likovnoj
umetnosti, ali sa svoja četiri osnovna oblika pokazuju odlike i
zapadnoevropskog i orijentalnog instrumentarijuma. Najbrojnije
su preteče violine, raznolike i po formi, i po veličini, koje se u pri-
289 Роксанда Пејовић и сарадници. Српска музика .... 33.

290 Роксанда Пејовић, Представе музичких ннструмената... 21 i 15
291 Ђура Даничић, нав. дело.
292 Загорка Марковић, Народни музччкч ннструменти 32.
293 Боннз Ангелов, „Вести за музикалнн ннструменти в

старобглгар- ската книжнина“, Известчи на Института за музчка... .220-222,
224, 226, 228; ncTif, ЈЗести на народни игри и песни в старобглгарската
книжни- на“, Известча на Института за музчка, II, Софнл 1956, 503-508; Иван
Ка- чулев, „Ггдулките в Бглгариа", Известчл на Инстчтута за музчка. Со- фил
1959, V, 135-136; Бонкз Ангелов. „Вести за музнкални инструменти в
стари славлнски pbKonncn.... 124-126; Андреи Андреев. „Приноси кт>м
музикалнита нсторил на нашите земн“ 2. „Сведенил на музикални ин-
струментп в средновековна Бт>лгарлл“, Известии на Института за музика.
II, III, Софин 1956, 469, 473, 476, 477.
294 Андреи Андреев. нав. дело, 469.
295 Роксанда Пејовић и сарадници, Српска музика од насељавања
словенских плешна..., 33.
82
merima približavaju zapadnoevropskoj porodici gudača, da bi od
XIV do XV veka dobile i neke orijentalne odlike. Medu tim in-
strumentima pojedini su bliski grčkoj kruškolikoj fiduli koja se
naziva kemendže ili kemane i imaju formalne sličnosti sa turskim,
jermenskim, uzbekistanskim, pa čak i sa marokanskim muzičkim
instrumentima iz porodice gudača te vrste.-,0() Bilo ill je već u XI i XII
veku, a predstavljeni su i u kasnijem vizantijskom živopisu. Svi
njihovi oblici, koji se javljaju u srpskoj i bugarskoj srednjove-
kovnoj umetnosti, ne odgovaraju narodnim instrumentima bal-
kanskog rla. Najbliži je prikaz na kalenićkoj plastici (kraj prve ili
druga decenija XV veka). Slepčanski kemendže, na dvokrilnim
drvenim vratima iz XVI veka, stilizovan je, te se kruškolika forma
izgubila:
Kalenić (kraj prve ili druga dcccnija XV veka), manastir Stavroniki- ta,
katolikon (XVI vek), Varlaam, Meteori, katolikon (XVI vck), Slepčc,
Jovan Prcrcča (XVI vek), Pološko (XVII vek), Arbanasi, crkva
Hristovog rođenja (XVII vek), manastir Hurezu (XVII vck), crkva
Kolcei, Bukurešt (XVII - XVIII vck), crkva Negustori, Bukurešt (1726),
crkva Aninoasa, Muščcl (1730-1742), crkva Avrig, Ardeal (srcdina XVIII
veka), crkva u Ostrovici (1787), crkva Somancšt (XVIII vek), manastir
Vclika Lavra, Atos (XVIII vek)
Lira u grčkom (odnosno vizantijska lira), lirica ili lijerica u
hrvatskom i gadulka u makedonskom i bugarskom folkloru ima
sličnosti sa gudačkim instrumentom u Dečanima (1338-1347), u
kojima su mogli da se prate i zapadnoevropski uticaji - upadljivo je
da ga nema na bugarskim spomenicima, iako se gadulka sma- trala
tipičnim instrumentom bugarskog folklora, ali ga nalazimo u grčkim
Meteorima (1548).
Ako su srpske narodne pesme izvođene uz gusle, i ako su
srednjovekovne gusle, pominjane u rukopisima od XII veka imale
oblik sličan sadašnjem, malo je njihovih prikaza u srpskoj
umetničkoj prošlosti. Nama najstarija poznata predstava gusala
iluminirana je u Psaltiru Gavrila Trojičanina (1643) i na ikoni iz Morače
(1672-1673). Zašto je njihov broj zanemarljiv u umetno-
,?°o jo j e marokanski rabab, turski kabak kemendže, jermenski

kjamani, uzbekistanski kemandže.
sti, kada su u narodnoj praksi, po svoj prilici, bile u intenzivnoj
upotrebi?
190
Instrumenti slični guslama u manastirima i crkvama iz XVI i
XVII veka bliski su ovim tradicionalnim srpskim instrumentima:
Psaltir Gavrila Trojičanina (1643), ikona iz Morače, Sveti Luka sa ži-
tijem (1672-1673), crkva Kurtea Domneaska (1694-1698), mana-
stir Kozija (1707), crkva Vernešt Buzau (1721)
Violina u grčkom folkloru, zatim violina, odnosno gosli, gusle,
egede, ćemane kod južnoslovenskih naroda i instrument slič- nog
oblika na drvenim vratima u Treskavcu iz XVI veka? Nije li sličnost
slučajna?
Instrumenti na kojima se ton dobija trzanjem žica

Žičane instrumente su, izgleda, poznavala i južnoslovenska
plemena. Ako se tekst Teofilakta Simokate iz VI-VII veka prihvati
bez rezerve, moglo bi se zakljudti da su Stari Sloveni svirali u kitare
i lire. 296 Bio je u X veku običaj, kako je obavestio Konstantin
Porfirogenit, da se na obedima za vreme berbe svira u pandore, a u
hronikama iz XII veka pominje se sviranje u pandore, pored drugih
instrumenata, na svečanoj ceremoniji priređenoj na carigradskom
hipodromu. Stefanos Saklikis (XIV vek) smatrao je da sudbina plete
niti oko nesrećnog čoveka kao što muzičar svira na svojoj 1 iri.- 297 U
svojim stihovim Diogenis Akritas (XVII vek) posvetio je muzici
posebnu pažnju:
Zašto danas udaraš u tamburu?
1 on uze svoju tamburu i naštimova je,
I iseče stablo masline i napravi tamburu.
I na njegovim tamburama slusane su najumilnije melodije na svetu? 298
Psalterioni, laute, tambure i harfe, instrumenti koji su kasnije
pominjani u istorijskim izvorima, imali su svoje likovne predstave,
ali nisu prikazani ni vrsta cimbala, ni gitara u koje se, po svoj prilici,
sviralo u Beogradu 1658. godine. 299
Grčki kanonaki, makedonski kanon i kanun na Kosovu, grč- ki
sandouri i južnoslovenski santur, citre i oprekelj, rumunski cimbal
(tambal) koji je u rumunskoj folklornoj praksi poznat u XVIII veku,
pripadaju porodici psalteriona, odnosno dulčimera koji najčešće
296 Роксанда Пејовић и сарадници, нав. дело, 33.

297 Fivos Anoyanakis, isto, 274.
298 Fivos Anoyanakis, isto, 211.
191
imaju pandane u umetnosti onih naroda na čijem se terenu koriste
kao narodni instrumenti. 300 Predstave takvih psalteriona u srpskoj i
bugarskoj umetnosti uklapaju se u XIV vek, u period kada su ovi
instrumenti i inače najčešće prikazivani, a na vizantijskim freskama
su u XVI veku u Lesnovu (1349) i Kučevi- štu (sredina XIV veka), na
minijaturama Minhenskog psaltira (1370-1390) i Aleksandride (kraj XIV
veka), kao i u manastiru Fi- lantropina u Janjini (XVI vek).
Njima srodni instrumenti nalaze se širom Turske i arapskih
zemalja, Egipta, Sirije, Iraka, Indije i Indonezije. Grčki sandouri
pripada porodici dulčimera, te se, kao i slovenački oprekelj, mo- že
naći na renesansnim spomenicima slovenačkog tla. Teško bi bilo
povezati ih sa sličnim grčkim narodnim instrumentima, pošto se
takvi oblici javljaju u evropskoj praksi. Oni se nalaze, po tvrdenju
Kurta Saksa, pretežno na severu Evrope, ali ih je prostor Slovenije,
zahvaljujući umetničkim spomenicima, obuhvatio i u Južnoj Evropi.
Pretpostavka o uticaju slovenačkog tla nije bez osnova, zato što se
oprekelj upotrebljava u narodu. 301
Citra i psalterion su imali po dva naziva u srpskoj srednjovekov-
noj književnosti - citra je nazivana kinir (kinir je mogao da bude i
vrsta lire) ili pregudnica, a psalterion - psaltir ili pjesnica. Od X do XV
veka postoje dokazi da su i Bugari poznavali psalterion. 302
Na spomenicima vizantijskog kulturnog kruga predstavljeno je
nekoliko vrsta psalteriona - pravougaoni, trouglasti i trapezasti i
najzad psalterion nešto većih, izduženijih dimenzija, katkad bliži
trapezastom, a katkad pravougaonom psalterionu.
Pravougaoni psalterioni su pokrili na živopisu period od XIV do
XVIII veka - od srpskih, makedonskih i bugarskih, do rumunskih
300 Kanun je kod Arapa i Turaka, zatim u Egiptu, Siriji, Iraku, Indiji i In-
doneziji. Santurom nazivaju vrstu grčkog sandouri u Turskoj, Iraku i Iranu, san- tirom
u Egiptu i Siriji.
301 Oprekelji na slovenačkom tlu su u crkvi Svetog Ulriha u Tolminu (1472), u
crkvi Vovbre u Haimburgu (1480), Svetom Miklavžu na Goropeči kod Ihana (1480), u
Gluhom Vrhovlju (1480), u parohijskoj crkvi u Mirni (1490), u crkvi u Vrata u Terlu
(kraj XV veka) i u katedrali u Gorici (kraj XV veka).
302 U X-XI veku: Бонк> Ангелов, „Вести за музикални инструменти в
старобглгарската книжнина... 221; u XIII veku: Бонкз Ангелов, „Вести за

музикални инструменти в стари славлнски рвкописи“ ... 125; 1360: Бонкз
Ангелов, „Вести за музикални инструменти в старобглгарската книжни- на...
222; 14S6: Бонкз Ангелов, „Вести за музикални инструменти в стари славлнски
рвкописи" ... 126.
192
spomenika, te se može pretpostaviti da su se u tim oblastima koristili
i u praksi:
Bogorodica Ljcviška (1307-1309), Sveta Sofija u Ohridu (XIV vek),
Totnićev psaltir (srcdina XIV veka), Minhenski psaltir (1370-1390),
crkva Kurtca Domncaska, Trgovište (1694-1698), Avrig, Ardeal
(sredina XVIII veka), crkva Mantulcasa, Bukurešt (posle 1733),
crkva Subcšti, Cimpulung (1779)
Najbliži trouglastom tipu je psalterion u manastiru Arbanasi iz
XVII. veka. On ima prethodnike u psalterionima na grčkim mi-
nijaturama.
Narodni instrumenti, kao što su grčki kanonaki i makedonski
kanon, imaju sličnosti sa psalterionima na živopisu. Možda nije
slučajno što su prikazani na području na kome su još uvek u
folklornoj upotrebi. Ovakvi trapezasti, omanji psalterioni mogu se
videti na spomenicima radenim za srpske vladare, na bugarskim i
grčkim spomenicima:
Hreljova kula (pre 1335), Lcsnovo (1349), Kučcvište, Sveti Spas
(srcdina XIV veka), Tomićev psaltir (sredina XIV veka), Srpska Alek-
sandrida (kraj XIV veka), Minhenski psaltir (1370-1390), manastir
Filantropina, Janjina (1530-1560), manastir Varlaam, Mcteori (XVI
vek), Beogradski psaltir (1627-1630)
Duži psalterioni na srpskom su živopisu i na rumunskim fre-
skama. U pitanju je po svoj prilici, cimbal (tambal), poznat u ru-
munskoj folklornoj praksi od XVIII veka. Možda se u psalterione
ovih oblika sviralo od Smedereva do rumunske teritorije:
Smederevo, Stara crkva (šezdcsctc godine XVI veka), Novo Hopo-
vo (1608), Pološko (1609), manastir Četacuja, Jaši (1672), crkva
Mantulcasa, Bukurcšt (posle 1733), manastir Barbi (XVIII vek)
Raznoliki oblici žičanih instrumenata iz porodice lauta i razni
nazivi koji se sreću u istorijskim izvorima nemaju uvek direktnije i
preciznije analogije sa folklornim instrumentima. Kao i drugi in-
strumenti balkanskog podneblja, mnogi pokazuju upadljivu slič-
nost sa orijentalnim instrumentima, ali ima i takvih koji su bliski
renesansnim uzorima. Savremenici su tvrdili da su Sloveni imali
razne vrste lauta. 303 Naziv laute nije bio odomaćen u staroj srpskoj
književnosti.
303 Андреи Андреев, нав. дело, 470.
193
Dva osnovna oblika lauta iz narodnog balkanskog instrumen-
tarijuma koji se mogu pratiti u srednjovekovnoj umetnosti, odgo-
varaju lagutu i utu (makedonski ut), naime dugovratoj lauti malog
korpusa i lauti kraćeg, zakošenog vrata i nešto većeg tela.
Laguto iz porodice lauta ima unutar grčkog prostora brojna
imena. Dugim lautama odgovaraju varijante južnoslovenskih iki-
telija, saza, karaduzena i šarkija, bugarskih bulgarija i saza, alban-
skih šarkija. One su u srodnosti sa sličnim oblicima indijskili, egi-
patskih, avganistanskih, tadžikistanskih, uzbekistanskih, gruzij-
skih, iračkih, turskih i rumunskih instrumenata, i pripadaju pod-
vrsti tambura. 304
Kruškolike laute dužeg, ponegde i kraćeg vrata, nalaze se na
srpskom, makedonskom i grčkom tlu od XIV do XVII veka:
Bogorodica Ljeviška (1307-1309), Minhenski psaltir (1370-1380),
Srpska Aleksandrida (XIV vek), Kučevište (Sveti Spas, XIV vek), ma-
nastir Stavronikita, katolikon, Atos (XVI vek), manastir Varlaam,
Meteori (XVI vek), Smederevo, Stara crkva (šezdesete godine XVI
veka), Beogradski psaltir (1627-1630), Srcdska (1646-1647)
Grčke laute XVI veka i smederevska lauta istog doba srodne su,
iz ove grupe lauta, zapadnoevropskim renesansnim instrumentima te
porodice. I danas Grci sviraju u laguto, a možda su to činili i
stanovnici oko Kučevišta, Smedereva i Sredske.
Laute oblika uta na najstarijim su spomenicima, od XII veka na
vizantijskim minijaturama, u srpskoj i bugarskoj umetnosti XIV
veka, na srpskim i vizantijskim freskama XVI veka i najzad na
srpskom i bugarskom tlu od XVII do polovine XIX veka. Ve- lika
grupa lauta naizgled prelomljenog, odnosno zakošenog vrata,
prikazana je na minijaturama i živopisu:
Roman o Aleksandru Velikom, Grčki institut u Veneciji (XIV vek),
Hre- ljova kula (pre 1335), Srpska Aleksandrida (sredina XIV veka),
Tomićev psaltir (sredina XIV veka), Minhenski psaltir (1370-1390),
Sveta Sofi- ja u Ohridu (XIV vek), manastir Voronec (1547),
manastir Varlaam, Meteori, katolikon (1548), Smederevo, Stara
crkva (šezdesete godine XVI veka), Veltsista, crkva Prcobraženja
(1568), manastir Sučevica (1596), manastir Filantropina, Janjina
(XVI vek), Slepče, Sveti Jovan Prcteča, dvokrilna vrata (XVI vek),
304 Navodimo neke nazive ovih instrumenara kod raznih naroda: tanbur u
Tadžikistanu, tambur u Avganistanu, Indiji i Egiptu, tambura/tanbura u Ru- muniji,

Uzbekistanu, Tadžikistanu, Indiji; sas u Turskoj i Gruziji, baglama u Turskoj, al’ud u
Iraku, kobza u Rumuniji i slično.
194
Treskavac, dvokrilna vrata (XVI vek), manastir Arbore (XVI vek),
manastir Lukus, Astors, Kinurija (XVI-XVII vek), Sveti Dimitrije u
banji Jošanici (oko 1630), Psaltir Ata- nasija Krimke (XVII vek),
manastir Barbi (XVII vek), rukopis Lithurgier Slavonese (XVII-XVIII
vek), crkva Kuhea, Maramureš (XVIII vek)
Neke laute malog korpusa i dugog vrata pokazuju renesansne
uticaje, a sve imaju zajedničke elemente i sa rumunskim narodnim
instrumentom kobzom (cobza) baš zbog takozvanog prelomljenog
vrata koji je, bez sumnje, preuzet od al’uda. Može se pretpostaviti da
je vrsta kobze mogla od XIV veka da bude rasprostranjena na grčkoj,
bugarskoj, makedonskoj, srpskoj i rumunskoj teritoriji. Ovi
instrumenti nisu tipični za slovenski balkanski narodni
instrumentarijum.
Tip laute/tambure ima prikaze i na minijaturama i na živopi- su,
od XIV do XVIII veka:
Roman o Aleksandru Velikom, rukopis Grčkog instituta u Veneciji
(XIV vek), Novo Hopovo (1608), manastir Cetacuja, Jaši (1672).
crkva Kolcei, Bukurešt (XVII-XVIII vek), crkva Vernešt Buzau
(1721), crkva Aninoasa, Muščel (1730-1742)
Smatra se da su Turci doneli tambure na Balkan, te da je ut u
makedonskoj praksi preuzet od Turaka. 305 Novo Hopovo potvrduje
moguću upotrebu laute u Vojvodini i u XVII veku: lauta na njegovim
zidovima ima oblik tambure bosanskih janičara tambu- raša iz XVI
veka. U Bugarskoj se u tamburu svira u Zapadnim Ro- dopima i
Razloškoj kotlini, u Gocedelčevskom, Tetevenskom, Pa- zardžiškom,
Panadurskom itd. Tambure se pominju i u srpskim i u bugarskim
narodnim pesmama, često kao „tamburice, moja dangubice*1. 306
Očigledne orijenralne uticaje pokazuju laute koje pripadaju vr-
sti pandore/rebeka, kod kojih se vrat završava u obliku obrnutog la-
tiničnog slova S. Takvi instrumenti mogu se pratiti na živopisu od
XV-XVI do XVIII veka i njihov broj nije veliki. Moguće je da su bili
rasprostranjeni od Grčke do Pološkog, Bugarske i Rumunije:
Manastir Svctog Jovana Pretečc, Ser (XVII vck), manastir Pološko,
Sveti Đorde (1609), manastir Hurezu (1692), manastir Arbanasi
(XVII vek), manastir Kozija (1707)
3,0 Александар Линин, Народните музички инструменти во Македо- нија,
Скопје 1986, 48-51.

306 Манол Тодоров, нав.дело, 120 i 124; Роксанда Пејовић, Предста- ве музичких
инструмената... 86.
195
Da li bi mandolina, grčki narodni instrument koji nema pan-
dana u muzičkom instrumentarijumu drugih balkanskih naroda,
odgovarala pandorama prikazanim na spomenicima u Hrvatskoj i
Sloveniji?312
Harfa sa deset žica bila je, kako izgleda, poznata Slovenima u X
veku,313 a iz tekstova srpskih narodnih pesama doznaje se da su Gr-
ci svirali u zlatne harfe.314 Može se pretpostaviti da su se od XI veka
harfe mogle naći na dvorovima Nemanjića, s obzirom na to da su
predstavljene u Bogorodici Ljeviškoj, a podatak iz srpskih narodnih
pesama da su ih svirali Grci potvrduju i manastiri na Atosu.
Angularne i trouglaste harfe prikazane su u srednjovekovnom
slikarstvu Grčke, Srbije i Rumunije, na minijaturama i na živopisu:
Angularne harfe: Bogorodica Ljeviška (1307-1309), Roman o
Aleksandr» Velikom, Grčki institut u Veneciji (XIV vek)
Trouglaste harfe: Minhenski psaltir (1370-1390), Psaltir Jakoba Mir- ze
(XIV vek?), manastir Dionisiu, Atos (1547. i oko 1600), Beograd- ski
psaltir (1627-1630), kapela Kukuzelisa, manastir Velika Lavra, Atos
(XVIII vek)
Aerofoni
Aerofoni su najbrojniji od svih vrsta muzičkih instrumenata
vizantijskog kulturnog podruqa: od prigodnih do tradicionalnih
3,2 U Turnišču (1389), u kapeli istarskog Svetog Antuna u Žminju (kraj XIV veka),
u crkvi iz oko 1450. godine u kraju Vrata u Terlu i na reljefu sa do- vratnika istočnog
portala katedrale u Puli (1456), zatim u Koseču nad Drežni- com (oko 1460) i u
Hrastovlju (1490).
313 Роксанда Пејовић и сарадници, нав. дело, 34.
196
i onih savremenije provenijencije. Od lista do biča, čigre, zvrka,
vovka, dugmeta na koncu, zujalke, zujače, brkače, pucaljke, šu- pljeg
ključa i šuplje srabljike, od tradicionalne flojera/suravilma- dura,
zuma, gajdi, horni iz grčkog folklora, do odgovarajudh oblika kod
stanovnika drugih balkanskih zemalja. Zanimljivo je da su se
najstariji primerci šalmaja, slični sopilama i zurlama, zatim bučina,
dvocevne svirale i gajde javili na tlu Slovenije i Istre. 307
Najviše informacija u srednjovekovnim izvorima postoji o
trubama (businama), znatno manje o zurlama, a još manje o gaj-
dama.
Jovan Hrizostom piše o „aulosima, siringama, kimvalima...“, a
nepoznati autor sa osrrva Calki opisuje kako je od tanke trske
napravio sviralu. 308 Zanimljivo je da se u ranim pisanim izvorima iz
XVI i XVII veka zurle pominju kao pifera ili bifera, po italijanskom
nazivu pifero za instrument tipa oboe. 309
Trube, trumbete, zatim svirjele, cevnice (u značenju svirala,
frula) i sopel (svirala) ubrajaju se u pojmove srpske crkvene sred-
njovekovne književnosti. U srpskim narodnim pesmama pominjane
su svirale, davorije (svirale), svijare, vrulice, borije (verovatno drve-
ne trube) i još neki duvački instrumenti, a u makedonskim narodnim
pesmama kaval (svirol), šupelka (svirolče), rog, duduk, truba (borija),
pišteljka, zurla (zilija, džura, dzilj) i gajde. Poznata je narodna izreka
„u gajde mi sviraj, curu mi ne diraj“. U bugarskim izvorima mogli su
se pratiti nazivi insrrumenata još od vremena Tra- čana - to su bile
truba, svirala i gajde, a u bugarskim narodnim pesmama kaval,
cevara, svirka, duduk, gajde, rog i zurla. 310
Sta je od ovili instrumenata prikazano u umetnosti? Razne vr-
ste svirala, zurle, gajde, rogovi, trube i panova svirala.
Duvačkim instrumentima iz porodice horni i truba pripadaju,
iz fonda južnoslovenskog instrumentarijuma, životinjski rogovi,
alpski rog, bučina i tuba/horna na severozapadnom prostoru i
homoljske trube na istočnom.
Rogovi se pokatkad pominju u istorijskim izvorima, a ima ih i u
115 Šalmaj je prikazan u Svetom Lenartu (XIV-XV vek), bucina u crkvi kod
Preddvora u Tupaliču (oko 1401), dvocevna svirala u katedrali u Puli (is- točni portal,
sredina XV veka), a gajde u katedrali na Korčuli (XV vek).
,U6 pivos Anoyanakis, isto, 161.
3,7 Isto, 167.
310 Ivan Kačulev, nav. delo, 136.
197
narodnoj upotrebi. Uzimajud u obzir da se oni mogu praviti od
životinjskih rogova, pretpostavlja se da su bili u upotrebi u svim
balkanskim krajevima.
Veliki broj dugih rogova u vizantijskoj umetnosti, od Grčke do
Rumunije, upućuje na pomisao o njihovoj mogućoj rasprostra-
njenosti u negdašnjem folkloru, pošto se i danas koriste u narodnoj
praksi Baranje, na Homolju, u Negotinskoj Krajini i Rumuni- ji.
Njihovi oblici su ponekad vitki, te ukazuju na bliskost sa businama
(trubama). Medutim, kad su u srpskoj i bugarskoj umetnosti nestali
iz živopisa u XVI veku, tek su se tada pojavili u Rumu- niji. Mogući
prostor na kome su mogli da se koriste obuhvatio bi okolinu Prilepa,
Ohrid, okolinu Peći, Prizren, Veliku Hoču, Gra- čanicu, Moraču,
okolinu Leskovca, teren današnje Bugarske oko Hreljove kule,
Dragalevskog manastira i Arbanasa; a od XVI veka oko rumunskih
spomenika Moldovice, Sučevice, Barbija:
Crkva Svetog Nikole u Markovoj varoši kod Prilepa (1298-1299),
crkva Bogorodica Perivlepta u Ohridu (1295), Bogorodica Ljeviška
(1307-1309), Staro Nagoridno (1317-1318), Gračanica (oko 1321),
Hreljova kula (prc 1335), Dečani (1338-1347), Minhenski psaltir
(1370-90), Dragalcvski manastir (1476), Jašunja, crkva Svetog
Jovana Preteče (1524), manastir Moldovica (1537), Vclika Hoča,
crkva Svetog Jovana (1561-1577), manastir Morača (1577-1578),
manastir Sučevica (1596), manastir Varlaam, Meteori, katolikon
(XVI vek), Riška (XVI vek), Arbanasi (XVII vek), crkva Arhandela
Mihaila u Bilincima (XVII vek), rukopis Slovenska liturgija (XVII-
XVIII vek), manastir Barbi (XVIII vek)
Kratki rogovi su se, kao signalni instrumenti, pravili poput
svirala, u različitim periodima, i to ne samo na evropskom tlu, te je
zbog tog razloga teško govoriti o neposrednom balkanskom uticaju
na umetnost te oblasti. Ima ih u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti,
od minijatura iz XII veka do živopisa iz XVIII veka i moguće je da su
nastali pod uticajem folklora. Kratki rogovi su prikazani i na
skulpturalnoj dekoraeiji i u slikarstvu. Poneki na freskama ostavljaju
utisak da su pravljeni od kore drveta. Pojedi- ni olifanti mogli bi se
uvrstiti u kraće rogove - najbliži folklornim instrumentima jesu oni u
hilandarskom katolikonu.
Miroslavljevo jevandelje (oko 1190), Hilandarski jevandelistar (tre-
ća četvrtina XIII veka), Hilandar, katolikon (oko 1303), Dcčani
(oko 1335), Lcsnovo (1349), Radoslavljev zbornik (1444-1461),
Pcdulas, Kipar, kapcla Svetog Arhandela Mihaila (1474), manastir
198
Dohijariu, Atos (1568), Svcti Nikola u Velikoj Hoči (osamdesetc go-
dine XVI veka), manastir Stavronikita, katolikon, Atos (XVI vek),
ikona iz Nescbara, u kripti crkvc Aleksandra Nevskog u Sofiji (XVI-
XVII vck), Bodani (1737)
*
Može se sa sigurnošću tvrditi da su južnoslovenska plemena znala

za trube (busine) i da su ove instrumente upotrebljavali i kasnije,
pošto su osnovali države - u istorijskim izvorima posvedo- čeno je da
se u trube sviralo od od VII veka i od X do XVI veka, što ne znad da i u
međuvremenu nije bilo truba. Kovane i roža- ne trube (trube od
rogova) bile su, kako izgleda, već poznate od X veka, a kovane, rožane
i medne (od metala) u XIV veku i kasnije. Postoji verovatnoća da su
rožane trube, zapravo trube od roga, bili rogovi. Višestruke su
informadje o ovim instrumentima u XIV veku, a u to doba je živeo
trubač Dragan iz Prizrena koji je u Dubrovniku svirao 1335. godine.
Truba je u turskom periodu bila u sastavima turskih orkestara. Neke
rumunske trube srodne su renesansnim instrumentima iz ove
porodice, ali su renesansne uže i duže, sa manjim zvonom od
rumunskih.319
U srpskom folkloru upotrebljavaju se trube od kore drveta
(borije), a takve postoje u živopisu, dok se u severoistočnim krajevima
duvalo u rikalo/bušen, nekada na jugu sve do planine Rtnja, a na
severoistoku na podruqu Banatske klisure.320 Rumunska pa- stirska
truba bucium bliska je instrumentu na kompozidji Ruganje Hristu u
Staroj smederevskoj crkvi iz šezdesetih godina XVI veka.
Trube su najbrojniji instrumenti u umetnosti vizantijskog kul-
turnog kruga - manje-više međusobno su slične, s tim što pojedine
imaju prstenove. Poneke se približavaju rogovima, a ima i takvih koje
su bliske tubama. Suded po širokom zvonu, izgleda da postoji direktan
uticaj truba iz grčkog manastira Ksenofon na rumunske crkve u
Plopišu i Surdeštiju:
Bogorodica Perivlepta u Ohridu (1295), Krit, Kuneni (Vati) Kisamski
(prva četvrtina XIV veka), Dečani (1338^47), Manasijev letopis
3,9 Роксанда Пејовић и сарадници...12, 13 и 32; Роксанда Пејовић, Представе
музичкихинструмената...ЛЗ\ Бошо Ангелов, „Вести за музикал- ни
инструментн в старобБлгарската книжннна"... 220-224, 232; Бонго Анге- лов,
„Вести за музнкални инструменти в стари славански рБкописи" ... 124. 320 Загорка
Марковић, Народни музички инструменти, 66-67.
(1345), Lcsnovo (1349), Pološko (čctrdcscte godine XIV veka), Kučc-
vište, Sveti Spas (srcdina XIV veka), Tomićev psaltir (srcdina XIV
veka), Bercndc, grobljanska crkva (srcdina XIV vcka), Matcič (1355),
199
Kncževska crkva, Kurtca de Ardeš (druga polovina XIV veka),
Markov manastir (oko 1370), Vclućc (1370-1380), Minheuski psaltir
(1370-1390), Andreaš (1389), crkve Konstantina i Jelene (deveta dc-
cenija XIV veka) i Bogorodice Bolničkc u Ohridu (kraj XIV vcka),
Srpska Aleksandrida (kraj XIV veka), Roman o Aleksandru Velikom (XIV
vek), Koporin (1402-1410), Bobošcvo, crkva Svetog Dimitrija (1448),
Dragalcvski manastir (1476), manastir Voroncc (1488-1496. i 1547),
Kipar, Sveti Eraklidos (druga polovina XV veka), Sveti Nikita (kraj
XV veka), crkva Patrauci (XV-XVI vek), crkva Platanistasa, Kipar
(1494. ili 1505), 86 Codex Taphou (1503), manastiri Probota (1532) i
Humor (posle 1535), crkva u Toplici (1536-1537), crkva Svetog
Nikole, Janjina (1543), manastir Kscnofon, Atos (1544-1654), manastir
Dionisiu, katolikon i trapeza, Atos (1547. i 1603), manastir Dohijariu,
Atos (1568), Studcnica, Bogorodičina crkva (šezdcsete godina XVI
vcka), Smcdcrcvo, Stara crkva (šczdesete godinc XVI vcka), Nikoljac,
Bijelo Poljc (sedamdesetc godine XVI veka), Sveti Jovan u Vclikoj
Hoči (oko 1577), Velika Lavra (XVI vek), Meteori (XVI vek),
Mušnikovo (druga polovina XVI vcka), Pljcvlja, Sveta Trojica (1595),
manastir Dobrovac (XVI vek), manastir Stavronikita, Atos (XVI vek),
manastir Filantropina, Janjina (XVI vek), crkva Bukovcc, Tara Roma-
neaska (XVI vek), ikona iz Kučevišta (počctak XVII vcka), Piva (1604-
1606), Sveti apostoli u Pcći (1633-1634), Krušedol (sredina XVII veka),
manastir Kozija (1688-1714), manastir Svctog Jovana Prctečc, Ser
(XVII vck), Arbanasi, crkvc Hristovog rodcnja i Svctog Atanasija
(XVII vek), Psaltir Atanasa Krimke (XVII vek), crkva Kolcei, Bukurešt
(XVII-XVIII vek), crkva Kreculcsku, Bukurešt (1722), manastir
Bodani (1737), Hilandar, paraklis Pokrova Bogorodice (1740),
manastir Sučevica (XVIII vck), crkva u Kopačenima (XVIII vek),
crkvc Surdcšti i Plopiš, Maramureš (XVIII vck).
Manje je verovatno da su duge homoljske trube, koje su, po prilici
rumunski import, učinile da se na odredenim kompozicijama,
pretežno u živopisu, pojave slični instrumenti. Ove se, uostalom,
razlikuju i po dužini i po načinu držanja od instrumenata koje srećemo
na srednjovekovnim spomenicima. Možemo li busine i tube iz Dečana
porediti sa rikalom iz Homolja? Izvesne slično- sti sa homoljskim
trubama imamo na sledećim spomenicima:
Hrcljova kula (pre 1335), Dečani (1338-1347), Sveti Đorde u Polo-
škom (1340), Tomićev psaltir (srcdina XIV veka), crkva u Kučevištu,
kod Skoplja (srcdina XIV vcka), manastir Mateič (1335), Markov
manastir (oko 1370), Mitihenski psaltir (1370-1390), Koporin (1402-
1410), Svcti Nikita (osamdcscte godine XV vcka).
Ne samo u slavonskom folkloru i u crkvi Sveti Lenart (XIV- XV
200
vek) na tlu Slovenije, bučina se može naći i u Staroj crkvi u Smederevu
(šezdesete godine XVII veka).
Instrumenti neobičnog oblika pojavili su se na zidovima crkava
i manastira od XIV do XVIII veka - to su izvijeni instrumenti,
karakteristični za grčki i rumunski živopis, koji bi mogli da pripadaju
porodici rogova ili truba:
Mistra, metropola (XIV-XV vck), Voroncc (1547), Dionisiu, Atos
trapeza (1547. i 1603), crkva Sfintului George, Cimpulung Muščcl
(1717), manastir Bodani (1737), crkva Sfintii Ingeri, Kurtea de Ar- dcš
(prva polovina XVIII vcka), diploma vojvode Gregora Gika II (1751),
crkva Subešti, Cimpulung Muščel (1779), Rilski manastir, crkva
Svetog Luke (1799), crkva manastira Ručar Muščcl (1780), manastir
Sučevica (XVIII vek).
S-trube su među malobrojnim instrumentima na živopisu vi-
zantijskog kulturnog kruga koji svojim ranim oblicima mogu da ukažu
na renesansne uticaje. Odmah su posle pojave u Italiji 1495. godine
živopisane u Svetom Nikiti i Poganovu, a pomenute su i 1576. godine.-
521 Korišćene su i u turskoj vojnoj muzici. Na umetničkim spomenicima
rasprostranjene su od Banjana kod Ku- manova i manastira Pive do

okoline Vršca, a prikazane su i u Grč- koj, Bugarskoj i Rumuniji: ima
osnova razmišljanju da su i na torn terenu bile korišćene u praksi.
Manastir Sveti Nikita (osamdesete godine XV vcka), manastir Poga-
novo (1499), Toplica, crkva Svetog Nikolc kod Ajdanovca (1536-
1537), manastir Moldovica (1537), Sveti Nikola, Janjina (1543),
Banjani, crkva Svetog Đorda (1549), Smedercvo, Stara crkva
(šezdescte godine XVI vcka), Vcltsista, crkva Prcobražcnja (1568),
crkva Svetog Nikole u Velikoj Hoči (osamdesete godine XVI vcka),
Strupecki manastir (XVI vck), Sveti Dimitrije u Banji Jošanici (XVI-
XVII vck), manastir Piva (1604-1606), Novo Hopovo (1608),
Dobarsko, crkva Tirona i Stratilata (1614), Blagoveštenjc Kablarsko
(1632), crkva Arnota (1632-1654), Tutin, crkva na groblju (1646-1647),
Srcdska kod Prizrena (1646-1647), Lipljan (polovina ,21 Роксанда
Пејовић, Представе музичких инструмената... 14, 128.
XVII veka), manastir Čctacuja, Jaši (1672), Arbanasi, crkva Hristo-
vog rodenja (XVII vek), Iskrecki manastir (XVII vek), Psaltir Atana- sa
Krimke (XVII vek), manastir Kozija (1707), crkva Vernešt, Buzau
(1721), crkva Aninoasa, Muščel (1730-1742), Roženski manastir
(1732), crkva Mantuleasa, Bukurešt (posle 1733), manastir Mesić
(1743), manastir Velika Lavra, kapcla Kukuzclisa, Atos (XVIII vek).
Nije moguće odrediti folklornu pripadnost instrumenata nevelike
dužine tipa svirala, zato što su slični oblici pravljeni u raznim
201
vremenskim periodima i na različitim kontinentima, pogotovo što
nisu precizno prikazani na spomenicima likovne umetnosti.
Porodica rumunskih fluiera i torogoate ima srodnosti sa fru- lama,
cevarama, sviralama na tlu negdašnje Jugoslavije, sa svirkama i
cifarama (svirkama) kod Bugara, sa arapskim instrumentima. Na
jugoistočnom balkanskom podruqu u srednjem veku sviralo se u
svirale, dvostruke svirale, svirale/stranke i kavale. Još su Tračani znali
za jednocevnu sviralu, u IX i X veku se pominju piščele, u X i XI veku
svirale, u XI veku svirale i cevnice, u XIII veku svirale, 1346. cevnica,
1337. svirale i piščale, u XIV i XV veku svirale, 1479. piščele i svirale, u
XV i XVI veku piščele, u XV-XVI veku svirale, 1640. svirka.i22 Reklo bi
se da prava flauta iz Nagoričina (1317-1318) može da se uvrsti u
pastirske kljunaste flaute. U turskom periodu svirale nisu bile
nepoznate ni pokorenim narodi- ma, ni Turcima. U Srbiji se svira u
frulu i sviralče, u Rumuniji u fluer, u Makedoniji u duduk. Instrumenti
iz ove porodice imaju dugu tradieiju na umetničkim spomenicima, i to
na terenu na kome su svirale i danas rasprostranjene:
Novozagorsko, skulptura (IX vek), Roman o Aleksandrn Velikotn (XIV
vek), Studenica, Kraljeva crkva (1313-1314), Staro Nagoriči- no (1317-
1318), Pološko (četrdcsete godine XIV veka), Minhetiski psaltir (1370-
1390), Poganovo (1499), Humor (posle 1535), Novo Hopovo (1608),
crkva Svetog Spasa u sclu Alino (1626), crkva Pro- roka Ilije,
Boboševo (1678), crkva Kurtea Domneaska, Trgovište (1694-1698). 311
Dvostruka svirala u manastiru Gradac iz sedamdesetih godina XIII
veka i poprečna flauta na jednokrilnim vratima Svetog Nikole
Bolničkog u Ohridu iz sredine XIV veka imaju svoje pandane u
vizantijskoj i zapadnoevropskoj ranosrednjovekovnoj umetnosti.
Dvocevne svirale i dvojnice kod Srba odgovaraju dvo- jankama kod
Bugara. Nadene su i u umetnosti hrvatskog i slove- načkog tla, kao i na
kasnijim vizantijskim spomenicima.
Dobija se utisak da bi neke poprečne flaute mogle da odgovaraju
sviralama/strankama u koje se svira u Srbiji. 312 Poprečna flauta, na
311 Бонк> Ангелов, „Вести за музнкални инструменти в старобБлгар- ската
книжнина....“, 220-222,230; Бонк> Ангелов, „Вести за музикални ин- струменти в

стари славански рБкописи....", 125; Андреи Андреев, „Прино- си. “ 469, 473, 477;
Боннз Ангелов, „Вести на народни игри и песни....“, 503-508; Иван Качулев, нав.
дело. 132.
312 Nalaze se na vizantijskim minijaturama XI veka (Rom. Graec. 752, fol. 5 r, i
drugi) i na drvenim vratima Svetog Nikole Bolničkog u Ohridu iz XIV veka.
202
živopisu u Bodanima (1737) izlazi iz okvira tradicionalne vizantijske
umetnosti.
Makedonski, srpski, metohijski, kosovski, bugarski i rumunski
prostor omogućio je razvoj kavala. 313 Dokaze pružaju i narodne
pesme:
Гљорги, Гљорги, море чобан Гт>оргл,
Γτ,ορπι пасе, море, сиво стадо.
Хем го пасе, с кавал свири и на
кавал тоА говорн: 314 315 Стоен си
керван водеше, с меден си кавал
свиреше...32<;
Kaval nosi isto ime na makedonskom, bugarskom, albanskom i
turskom tlu, a pod sličnim nazivom srećemo ga u Severnoj Africi,
Rumuniji, Rusiji i kod drugih naroda ovog okružja, zatim u Iranu i kod
Arapa. Duduk je južnoslovenski, ali i turski. Prikazan je na islamskim
minijaturama i na živopisu vizantijskog kulturnog kruga, poglavito za
XVI i XVII vek, te je očigledno da je prispeo na Balkan sa Turcima. Na
umetničkim spomenicima prati se od XIV veka:
Roman o Aleksandru Velikom (XIV vek), crkva Svetog Ilije u Dolga- ecu
(1456-1457), manastir Velika Lavra, katolikon, Atos (XVI vek),
manastir Varlaam, Metcori, katolikon (XVI vek), crkva Svete Trojice
kod Pljevalja (1595), crkva Jeksa kod Rijeke Crnojevića (1620-1621),
crkva Svetog Spasa u selu Alino (1626), crkva u Rebegešm (1632-
1654), crkva Svetog Nikolc u Drajčićima (tridcsete godinc XVII veka),
crkva na groblju u Tutinu (1646-1647), crkva Kolcei u Bukureštu
(XVII-XVIII vek), crkva Hristovog rođcnja u Arbanasima (XVII vek),
ikona Roženskog manastira (XVII vek), Hilandar, paraklis Svetog
Dimitrija (1779), crkva Svetog Đorda u Arbanasima (XVIII vek),
crkva Balinešt, Krajova (XVIII vek).
Da li bi to značilo da su i u Crnoj Gori svirali u kaval?
Pored pomena u izvorima 1359. godine, panova svirala je ko-
rišćena u grčkom, rumunskom i štajerskom folkloru (orglice, tr-
stenke), i svoje je predstave imala u vizantijskoj i rumunskoj
umetnosti:
Codex Taphou 14, fol. 33 (Homilije Grgura Niskog, 1066-1081),
manastir Varlaam, Meteori, katolikon (XVI vek), crkva scla Ostro-
313 Загорка Марковић, Народни музички инструменти. Београд 1987,41.

314 Манол Тодоров, нав. дело, 43.
315 Исто, 44.
203
vica (1787), crkva Branešt, Krajova (XVIII vek?).
Rumunski narodni instrument panova svirala iz Ostrovice (1787)
prati igru, zajedno sa violinom, kao u narodnim ansamblima.
Naziv instrumenta gajde koristi se u grčkim, srpskim, bugarskim
i arapskim krajevima. Jedan zanimljiv fenomen: gajde se
upotrebljavaju kao narodni instrument u Grčkoj, Bugarskoj, Ru-
muniji, Makedoniji, Srbiji, Vojvodini, na Kosovu i severnoj Hr-
vatskoj, a javljaju se samo u umetnosti na tlu Grčke, Hrvatske i
Slovenije. Gajde su bile instrument Tračana i maloazijskih Buga- ra. 316
Bez sumnje je da se u gajde sviralo i u XVI i XVII veku i da u to vreme
nisu bile nepoznate ni u Rad na Savi. Instrument prikazan na crtežu
iz 1551. godine blizak je gajdama iz istog perioda na umetničkim
spomenicima. 317 Gajde se pominju u bugarskim izvorima 1578. i 1622.
godine. 318 Predstave gajdi u srednjovekovnoj Jugoistočnoj Evropi nisu
česte, i ograničavaju se na grč- ke umetničke spomenike:
Manastir Varlaam, Meteori, katolikon (XVI vek), ikona u Vitlejcmu,
Jerusalim (XVII-XVIII vek)
Zašto na srednjovekovnim freskama radenim za srpske vladare
nije bilo gajdi? Kako objasniti njihovo odsustvo na bugarskim
spomenicima? Možda kasnom pojavom u folkloru ovih naroda? Da li
su gajde na zidove crkava u Hrvatskoj i Sloveniji prispele re-
nesansnim putevima ili su rezultat domaćeg podsticaja? 319
Za razliku od malog broja gajdi na umetničkim spomenicima,
instrumenti iz porodice salmaja zastupljeni su u znatnom broju. Dve
vrste šalmaja rasprostranjene su u jugoistočnom evropskom li- kovnom
srednjem veku. Manji šalmaji, srodni zapadnoevropskim
instrumentima ove porodice, ne odgovaraju na svim spomenicima
manjoj zurli i nisu uvek precizno islikani, tako da se ne mogu sa si-
gurnošću identifikovati, ali se na umetničkim spomenicima, u ogra-
316 Андреи Андреев. нав. дело. 470; Манол Тодоров, нав. дело, 73.
317 Misli se na gajde koje je 1551. godine naertao Nikolas de Nikolaj (Бо- ривоје
Џимревски, Гајдата на Македонија, Скопје, 1996,18).
318 Андреи Андреев, нав. дело, 477.
1,0 Gajde nalazimo u Sverom Jovanu, Čele (1477), u crkvi u mestu Mače kod
Preddvora (1467), u crkvi Svetog Justusa u Koseču kod Drežnice (oko 1460), parohijskoj
crkvi u Kranju (1460-1470), Svetoj Mariji na Škriljinama, u Beramu (1474), crkvi u Mirni
(1490), u katedrali na Korčuli (XV vek), crkvi Svetog Primoža kod Kamnika (1504), crkvi
Svini kod Kobarida (1520), crkvi Svetog Ožbolta kod Škofje Loke (oko 1520), Pristavi kod
Polhovog Gradeca (1530-1540), Gracarjevom Turnu (prva polovina XVI veka).
204
ničenom broju primeraka, mogu pratiti od XIII do XVIII veka:
Sveti Nikola u Markovoj Varoši kod Prilepa (1298-1299), Arilje (1296),
Dcčani (oko 1335), Leskoec kod Ohrida (1461-1462), Humor (posle
1535 ?), Dohijariu (1568), Vcltsista, Prcobraicnska crkva, Epir (1568),
Lavra, Atos, kapela Kukuzelisa (prva polovina XVIII veka)
Bugarskim zurnama i zurlama odgovaraju zurle u Makedoni- ji,
zurne i surle u Albaniji i sopile u Istri, i ti isti instrumenti u In- diji,
Persiji, Siriji, Turskoj, Rusiji, Gruziji, Azerbejdžanu, Jermeni- ji,
Uzbekistanu, karpatsko-ukrajinskoj oblasti i Rumuniji. 320 Zurle su bile
u sastavu turskih orkestara, što potvrđuju i njihovi pomeni u izvorima
XVI veka, ali se u zurle sviralo i u srpskom selu u XVII i XVIII. veku, u
Rači na Savi (1658), u Paraćinu i Nišu 1719. godine. 321
Veći šalmaji na umetničkim spomenicima koji sa zurlama imaju
znatne sličnosti, prikazivani su od XVI veka:
Crkva Svetog Nikole u sclu Zrzc kod Prilepa (1536), manastir Var-
laam, Meteori, katolikon (1548), crkva Svetog Đorđa u Banjanima
(1549), Nikoljac u Bijelom Polju (sedamdesete godinc XVI vcka),
manastir Moraca (1577-1578), manastir Lukus, Astros, Kinurija (XVI-
XVII vek), manastir Pustinja kod Valjeva (1622), Beogradski psaltir
(1627-1630), Blagoveštenje Rudničko (tridesctc godinc XVII veka),
ikona iz Radijevića (1644-1654), Hilandar, paraklis Svetog Đorda u
Pirgu (1671), Bobošcvo, crkva Proroka Ilije (1678), crkva Doamnei,
Bukurešt (1683), crkva Ncgustori, Bukurešt (1726), drveni krst u
Rilskom manastiru (1790-1802)
Danas se zurle koriste u grekorn i makedonskom folkloru i na
Kosovu, a u Bugarskoj ih sviraju Romi i Turei u pirinskoj Make-
doniji. 322 Predstave na likovnim spomenicima upućuju na moguć- nost
da su svirane u Crnoj Gori, Srbiji i Rumuniji.
Pokušaj istorijskog sagledavanja folklornih instrumenata na
balkanskom tlu svakako nije dao definitivne odgovore o nekada- šnjoj
raznovrsnosti narodnih instrumenata na ovom tlu. To i nije bila namera.
Svaki novoistraženi spomenik mogao bi da izmeni dosadašnji istorijski
uvid u starinu pojedinih instrumenata. Cini se da bi srednjovekovni
320 Kavala je arapski, dili duduk je turski instrument koji odgovara balkanskom
duduku. Porodica zurli, zurni i surli ima slične nazive u Uzbekistanu (surnaj), Persiji
(surnaj), Siriji (surnaja i zamr), ukrajinsko-karpatskoj oblasti (sopilka), Indiji, Persiji i
Rusiji (surna), Rumuniji (surla), Turskoj, Azerbejdžanu, Jer- meniji, Gruziji i Iranu
(zurna).
321 Роксанда Пејовић, Представе музичких инструмената... 14, 15.
322 Манол Тодоров, нав. Reno, 87.
205
instrumentarijum, tako bitno drukčiji od antičkog, mogao da pobudi na
razmišljanje o mogudm narodnim uticajima na muzičke instrumente
predstavljene na umetničkim spomenicima, bar u odnosu na one koji su
se do danas zadržali u narodnoj praksi. Pošto su u srednjovekovnoj
umetnosti muzički instrumenti poglavito u rukama narodnih
muzikanata, polazimo od pretpostavke da su i bili folklorni. Ne znači
da godina njihovog prikazivanja u umetnosti podrazumeva i vreme
kada su poče- li da se upotrebljavaju u narodu: to je moglo biti i ranije,
ali i kasnije od nama poznatog datiranja.
Mogući balkanski, odnosno instrumentarijum Jugoistočne Evrope
srednjeg veka mogao bi da se posmatra unutar dva vremenska
intervala. U prvom, do XIV veka, obuhvaćeni su, zahvaljujud
vizantijskim minijaturama, instrumenti grčkog tla, ali i
instrumentarijum koji je prihvaćen na drugim balkanskim prostorima
pod vizantijskim uticajem. To su bile, po do sada proučenoj gradi, lire i
kitare u VI-VII veku, razne vrste svirala i gusle, psalterion i krotala od
IX veka, bubnjevi i harfe od X veka, popreč- na flauta, gudački
instrumenti sa velikim gudalom, bubnjići, lauta, busine i tasovi, panova
svirala, fidula, dvostruka svirala, portativ/orgulje, i kratki rogovi od
XI-XII veka...
U drugom vremenskom intervalu, od XIV do XVIII veka,
podrazumevani su brojni instrumenti, ali su samo pojedine porodice
instrumenata ispunile ceo ovaj period. Medu njima su bili talambasi i
tapani, dugi rogovi, trube i kavali. Ostalim instrumentima, češće
korišćenim tokom četiri veka, pripadali su tasovi i daire (od XIV do XVII
veka), gusle, preteče violine, laute sa zakošenim vratom i trouglaste
harfe (XIV vek i XVI-XVIII vek), kao i manje zurle (XIV-XVI vek, XVIII
vek). Posto su se pojavile tek u XV veku, S-trube su konstantno bile
prisutne od XV do XVIII veka.
U umetnosti južnog i severoistočnog Balkana prikazana je ve- ćina
narodnih muzičkih instrumenata dje je poreklo orijentalno. Ukoliko
nisu autohtoni, teško bi mogli da budu zapadnoevropske
provenijencije. Kako se na zapadnobalkanskom prostoru još od-
glednije sučeljavaju orijentalni i zapadnoevropski uticaji, zanimljivo
bi bilo ukazati koji su narodni instrumenti ovog tla predstavljeni u
srednjovekovnoj umetnosti u Srbiji, odnosno u umetnosti vizantijskog
kulturnog kruga, i koji su instrumenti na spomenidma podignutim na
hrvatskoj i slovenačkoj teritoriji. Tako bi isto bilo zanimljivo uodti koje
su vrste instrumenata integralno prisutne u umetnosti oba kulturna
206
podruqa. Time bi se podvukla granična rasprostranjenosr narodnih
instrumenata orijentalne tradicije.
Dok su laute/tambure, mada u malom broju, predstavljene pored
gusala, lirice, panove svirale, svirala razlidtih vrsta, gajdi, sopila,
odnosno zurli i rogova u umetnosti vizantijske tradicije, na
renesansnim spomenicima na hrvatskom tlu prikazani su cimbali,
svirale, gajde i rogovi. Strandce, panove svirale, pastirski rog, svirale i
gajde medu instrumentima slovenačkog folklora nasii su mesta u
umetnosti pod vizantijskim uticajem. Oprekelj, gajde, svirale i panove
svirale (?) prikazivane su na zapadnoevropskim umetničkim delima, a
svirale, rog i gajde ravnopravno su zastupljeni na oba stilska podruqa,
vizantijskom i zapadnoevropskom.
Ako bi se pretpostavilo da su instrumenti, dji su nazivi zabe- leženi
u srednjovekovnim istorijskim izvorima i dje su predstave prikazane na
umetničkim spomenidma, bili korišćeni u praksi, slika
srednjovekovnog jugoistočnog balkanskog instrumentarijuma bila bi
drugačija od dosadašnje. Tada se u čampare, tapan, daire i talambase
udaralo u Srbiji, a u ove poslednje i u Makedoni- ji. Srbi su, možda
svirali u ut i liricu/gadulku, Srbi i Makedonci u kemendže, Srbi u kaval
i zurle, Slovenci u gajde, Srbi u bučinu i tubu/hornu. Time bi slika
današnje rasprostranjenosti narodnih muzičkih instrumenata na
Balkanu bila donekle izmenjena.
207
Pregled razvoja muzičkih instrumenata Jugoistočne Europe 323
Tabela br. 20: Idiofoni i membranofoni
XIV vek XV vek XVI vek XVII vek XVIII vek
krotala Bug., Maked. Maked. Srb.

tasovi Maked., Srb., Rum.. Kos., Srb., Bug., Bug.
Bug. Grč.
talam- Bug., Srb. Bug. Kos., C. G., Vojv., Rum. C. Vojv., Rum.
basi Rum., Srb. G., Kos.,
Maked.
bubnjevi Bug., Srb., Bug, Kos., Bug., Srb., Srb., C. G., Srb., Rum., Grč.
(tapani) Maked., Maked. Rum. Rum., Grč., Vojv., Maked.,
(XIV-XV C. G., Kos. Bug., Kos.,
vek) Grč.; Srb. Gre., Rum.,
(XVI-XVII vek) Rum.
(XVII-XVIII
vek)
dairc Bug. Rum. Rum., Grč., Vojv.
(XV-XVI Srb.
vek)
Tabela br. 21: Kordofoni

XIV vek XVI vek XVII vek XVIII vek
guslc Srb., Kos. Bug., Grč. Srb., CG, Rum

gadulke Srb., Kos. Bug., Grč.
preteče srb. Grč., Maked. Maked., Rum. Rum., Grč.
violine (XIV-XV vek)
323 Korišćene su skraćenice za obeležavanje danažnje teritorije na kojoj su od XIV
veka bill rasprostranjeni muzički instrumenti i to: Bug. za Bugarsku, Vojv. za Vojvodinu,
Grč. za Grčku, Kos. za Kosovo, Maked. za Makedoniju, Met. za Metohiju, Rum. za
Rumuniju, Srb. za Srbiju, C.G. za Crnu Goru.
208
XIV vck XVI vck XVII vek XVIII vck
gudački Grč., Srb.,
instr. Makcd.
psalterioni Kos., Maked.,
(istor. izvori) Bug., Srb.
pravou- Kos., Makcd., Rum. Rum.

gaoni Bug., Srb.
psalte-
rioni
Bug.
trouglasti
psaltetioni
trapezasti Bug., Makcd., Srb. Grč.
psaltcrioni Vojv.
izduženi Srb. Vojv., Maked. Rum.

psaltc- Rum.
rioni
kruško- Kos., Srb., Maked. Grč., Srb. Vojv., Kos.
like
lautc
lautc sa Grč., Bug., Srb., Rum., Grc., Srb., Rum. Rum.
zakoše- nim Maked. Srb., Maked.
vratom
laute du~ Grč. Srb., Rum., Rum.

žcg vrata i (XVII-XVIII
malog tcla vek)
tambure Grč. Vojv., Rum.

Rum.
mandore/ Grč., Makcd.,
rebeci Rum., Bug.
angularne Kos., Grč.
harfe
trouglaste Srb., Rum. (?) Grc. Grč., Vojv. Grc.
harfe
209
Tabela br. 22: Aerofoni
XIV vek XV vek XVI vek XVII vek XVIII vek
kratki Grč., Kos., Srb., Grč. Vojv.
rogovi Grč., Kos.
Maked.
Bug.
(XVI-XVII
vek)
dugi Kos., Bug. Bug., Rum., Rum.
rogovi Maked., (XVII-XVIII
Bug., Srb. Srb., Rum., vek)
Kos., CG., Grč.,
Rum. (XVI-XVII.
vek)
trubc Srb., Bug., Bug., Rum., Rum.,
Kos., Grč., Srb., Vojv.,
Maked., Srb., Bug., Kos., C. G. Grč.
Rum., Rum., Grč., Grč., Maked., C.
Grč. Maked., G., Kos., Vojv.,
Bug., Rum. Rum., Bug., Rum.
(XV-XVI vek) (XVII-XVIII vek)
,,izvijeni“ Rum., Grc. Grč.
Grč.
duvački Rum., Vojv.
(XIV-XV
instru (?), Bug.
vek)
menti
S-trube Maked., C. G., Vojv., Bug., Rum.,
Srb. Srb., Rum., Kos. Bug.,
Srb., Rum., Vojv.,
Grč., Kos., Grc.
Bug., Srb.
(XVI-XVII vek)
svirale Srb., Grc., Srb. Srb., Rum. Srb., Vojv., Bug.,

Maked. Rum.
Maked. Vojv.
poprečne
svirale
(flaute)
kavali Grč. Maked. Grč., C. G. Grc.,
Rum.
C. G., Bug., Rum.,
Maked., Srb., Bug.
i Rum.
(XVII-XVIII vek)
gajde Rum.
Srb., Bug.,
Srb., Bug., Grč. Grč.
(XVII-XVIII vek)
Kos. Maked. Rum., Grč. Grc.
manji
salmnji
zurle Srb., Vojv., C. G., Rum.,
Maked., Grč., Bug.
Grč., Bug., Rum.
Srb., C. G.;
Grč. (XVI- XVII
vek)
210
Mogućnost sviranja u ansamblima
Kompleksno pitanje muzičkih ansambala u srednjovekovnoj

umetnosti pokušavamo da rešimo polazeći od pretpostavke da su
majstori vizantijskog slikarstva najčešće vodili računa o biblijskim
tekstovima i prikazivali muzičke instrumente koji su pominjani u
svetim knjigama, bez obzira na to da li su pripadali kakvom an-
samblu, ali je, takođe, očigledno da oni nisu uvek odgovarali in-
strumentima koji su pominjani u tekstovima. Nastojali smo da
ukažemo na moguća grupna muziciranja na izvesnim scenama, ali pre
svega kod profesionalnih muzičara, u negdašnjoj praksi ili u
današnjem narodnom muziciranju i na takva koja izvode fanfare (na
kompoziciji Strašnog suda i prilikom pogrebnog obrcda na sceni
Ruganja Hristu) i prate igru. Pretpostavljamo da su profesionalni
muzičari svirali na gozbama (prikaz Aleksandrove gozbe u Srpskoj
Aleksandridi s kraja XIV veka i scena Pir bludnog sina u Bođanima, iz
1737. godine). Oni su bili i u grupi pratilaca zapadnoevropskih
vitezova i moguće je da su uticali i na južnoevropsko muziciranje, pri
čemu je podrazumevano učešće dve busine i timpana. 324 Instrumenti
iz istih porodica, dva duvačka i jedan uda- rački instrument, koji su
pratili kola na balkanskom tlu (dva šal- maja/zurle i bubanj/ tapan)
mogli su da budu korišćeni i u samo- stalnom muziciranju.
Istovremeno je neophodno posmatrati instrumente iz likovne
perspektive - isti ili slični instrumenti u odredenim kompozicijama,
iz godine u godinu, iz veka u vek, shva- ćeni su kao deo scene koja je
324 Koraljka Kos, Muzički instrumenti u srednjovjekovnoj likovnoj umjetnosti
Hrvatske, Zagreb 1969, 180.
211
trebalo u osnovnim crtama da osta- ne neizmenjena.
Ne uzimajući u obzir pojedine instrumente prikazane kao de-
koracija inicijala, u zaglavlju rukopisa, na plastičnoj dekoraciji ili na
znatnom broju scena (David sa lautom, psalterionom ili lirom; pastir
u kompoziciji Hristovog rođenja sa flautom, dvostrukom flautom ili
šalmajem), razmatramo kompozicije sa dva ili više instrumenata.
U crkvenim tekstovima pominju se anđeli koji trube moru i
zemlji, a na umetničkim spomenicima dva anđela sviraju najčešće u
veće, limene ili drvene duvačke instrumente iz iste porodice (rogove,
busine, rube, savijene trube) koji u njihovim rukama sim- bolizuju
snagu Božjeg glasa ili hvalospev, a takođe i vizualizova- no
pevanje, 325ali instrumenti mogu da budu i različiti. Ukoliko su jedan
pored drugog dva duvačka instrumenta, kao na sceni Stra- šnogsuda,
to su veći, limeni ili drveni duvači, pogodni za izvođe- nje fanfara.
Mnogostruke su njihove kombinacije - od rogova iz Bogorodice
Ljeviške (1307-309), rogova ili busina iz Gračanice (oko 1321), busina
iz Veluća (1370-1380), roga i busine u Sve- tom Jovanu u Velikoj Hoči
(oko 1577) i S-truba u Lipljanu (XVI- XVII vek), do busina Krušedola
(sredina XVII veka).
Ako je moračka Svadba u Kani (1577) ilustrovana šalma-
jem/zurlom i bubnjem/tapanom, i ako su narodni svirači izabrali kao
pogodnu tu kombinaciju instrumenata, podsećamo da je na sceni
Rnganja Hristu ta ista kombinacija prikazana u Blagovešte- nju
Rudničkom (tridesete godine XVII veka) i hilandarskom paraklisu
Svetog Đorđa u Pirgu (1671), ali ukazujemo i na druge mogućnosti
duvačkih i udaračkih instrumenata: S-trube i bubnja/tapana, takode
na Ruganju Hristu, u Poganovu (1499), roga i talambasa u Jašunju, u
crkvi Svetog Jovana Preteče kod Leskovca (1524), busine i bubnja
tapana u Svetom Jovanu u Velikoj Hoči (oko 1577), busine i talambasa
u manastiru Mesiću (1743). Nesto izmenjen odnos instrumenata, ali
tako isto u ansamblu duvač- ki - udarački instrument živopisani su
blokflauta i tamburen u Bođanima na Pint bludnog sina (1737),
kompoziciji koja svojim sadržajem opravdava grupno muziciranje.
U želji za postizanjem simetrije slikari uokviruju kompoziciju
s leve i desne strane najčešće sa po jednim instrumentalistom (Ruganje
Hristu sa dve busine ili dve savijene trube), ali oni su samo deo
325 Reinhold Hammerstein, Die Musik der Engel, Bern und Miinchen 1962, 218-
220.
212
celokupnog instrumentarijuma predstavljenog na kompoziciji. Iako,
shodno naslovu ove scene, muzičari ne bi trebalo da predstavljaju
ansambl, često se sviralo u parovima, pa se pojedini sastavi koji
obuhvataju dva veća duvačka instrumenta, rogove ili busine, pa čak
S-trube i šalmaje, mogu, uz bubanj/tapan, naći u folkloru ili vojnim
orkestrima. Moguće je, takode, da je promena od rogova do šalmaja,
tačnije do dve zurle i tapana, nastala zbog uticaja nekadašnje
izvođačke prakse. Upravo su ti instrumenti prikazani na fresci u
Pustinji kod Valjeva (1622) i na ikoni Sueti Georgije na konju (1644-1654)
iz crkve u selu Radi- jevid kod Nove Varoši.
Međutim, mogući su i drugačiji ansambli između duvačkih i
udaračkih instrumenata na kompoziciji Ruganja Hristu - dva du- vačka
i jedan udarački (u Koporinu /1402-1410/ prikazane su dve rube i
tasovi, a u crkvi Sveti Nikola u Velikoj Hoči /osamdesete godine XVI
veka/ - S-truba, rog i bubanj/tapan) i jedan du- vački i dva udaračka
(u Pološkom /četrdesete godine XIV veka/ i Andreašu /1389/
živopisani su busine, tasovi i bubanj, a u Staroj crkvi u Smederevu
/šezdesete godine XVI veka/ i Bogorodidnoj crkvi u Studenici /1568/ -
tuba, tasovi i bubanj).
Možda bi tri roga ili busina na Strasnom sudu u Bogorodici
Ljeviškoj (1307-1309) i dva roga i busina na Ruganju Hristovom u
Bodanima (1737) potpomogli tako potrebnom, još snažnijem zvuku
fanfara.
Nov ansambl na hopovskoj sceni Svadbe u Kani (1608) obuhvata
psalterion, lautu i flautu.
U pokušaju da pronađemo izbor većeg broja odredenih
instrumenata na scenama od XIV veka, pribegavamo instrumentima
profesionalnib muzičara na sceni Aleksandrove gozbe iz Srp- ske
Aleksandride sa kraja XIV veka i instrumentima muzičara koji su
ilustrovali ISO. psalam, ukazujući da njihov zajednički osnov- ni
instrumentarijum obuhvata bubanj, psalterion i lautu (Tabela br. 23)
Po mišljenju srednjovekovnih teoretičara žičani instrumenti su
imali najprijatniji, jasan i odreden ton, zvuk harfe je bio zvonak, a
psalterion je proizvodio zvečeće tonove. Osobito je hvaljen
213
Tabela br. 23
prcdstave
godine spomenik sccna
insirumcnata
XIV vck Kučevište, Sveti Spas ISO. psalam
tube (2?).
(sredina)
psalterion,
bubanj, laute (2)
1370-1390. Minhenski ISO. psalam
psaltir I. laute (2),
psalterion (2?),
busine (2)
II. bubanj; kolo
XVI vek Smederevo, Stara ISO. psalam
busine (2), bubanj
(šezdesete crkva
(2), psalrcrion
godine)
(2?), lauta,
gudački
instrument; kolo
XIV vck (kraj) Srpska Aleksandrova
Aleksandrida gozba I. tube ili busine
(5)
II. bubanj,
psalterion, laute
(2)
1609. Pološko, Sveti Đorde ISO. psalam
S-trube (2),
talambas, rebek,
laute (2),
psalterion
1627-1630. Beogradski ISO. psalam I. laute (2),
psaltir psalterion (2?),
busine (3)
II. bubanj; kolo
tamni ton fidule, a još vise nazalni ton rababa koji je bio idealan za
orijentalno shvatanje lepog zvučanja - i šalmaj je, takode, imao
nazalan zvuk. Ne samo ton srednjovekovnih gudača, zvuk celo-
kupnog orkestra bio je svetao i delikatan.
Kako bi zvučali eventualni ansambli na srednjovekovnim li-
kovnim predstavama, jednoglasno ili u heterofoniji? Nije se u praksi
komponovalo za odredene instrumentalne sastave, a nije poznat ni
način interpretacije tadašnjih kompozicija. Pretposta- vlja se da je
svaki izvođač po svojoj volji ukrašavao svoju deonicu, odnosno da
su vodeću melodijsku liniju improvizovano sledili drugi članovi
ansambla. Kraći duvački instrumenti sa rupicama i zvonastim
završecima obično su svirali vodeću deonicu, a drugi su, kao harfa i
idiofoni, služili kao pratnja. Na harfi i gudačima mogli su da se
izvode dvostruki hvatovi, psalterion je dočaravao
214
dvozvuk, a još od anričkog doba dobijao se dvoglas na horni i trubi.
Duge i kratke horne, kao i trube, inače upotrebljavane u lovu i ratu,
bile su signalni instrumenti, i na njima je izvodeno samo nekoliko
tonova. Težilo se, a to je karakteristično za Orijent, im- provizaciji u
okviru melodike nevelikog ambitusa.
Štimovanje je zavisilo od sklonosti interpretatora. Instrumenti sa
tri ili četiri žice intonirani su u kvintama i kvartama, a žiča- ni
instrumenti sa vise od pet žica imali su po jednu ili nekoliko ži- ca od
kojih je jedna verovatno tretirana kao bordunski glas. Psal- terioni,
harfe i instrumenti kod kojih je svaka žica zastupala po jedan ton,
bill su dijatonski intonirani. Nisu se koristile modulaci- je, niti se
osećala potreba za sviranjem u odredenim lestvicama. Modus se birao
shodno prirodi instrumenta i pevačevog glasa. 326
Na predstavama instrumenata u srednjovekovnoj umetnosti
Srbije izvođači žičanih instrumenata ne trzaju uvek samo jednu ži-
cu, i kao u ranom srednjem veku, pored vodeće melodije čuju se i
prated tonovi. U srednjovekovnoj Srbiji nema podele na „Bož- je“ i
,,đavolske“ instrumente, 327 niti grupacija instrumenata ne- žnijeg
zvuka, ali ima onih drugih koji proizvode iskljudvo snažne tonove.
Ne zna se ni koje su kompozicije izvodili tadašnji instrumentalisti,
pošto ne postoji nijedno sačuvano instrumentalno delo srpskog
srednjeg veka.
Odlike južnoevropskog grupnog muziciranja

Razmatranje ansambala u širem kontekstu, od antičkog perioda
do srednjeg veka, od azijskih do evropskih zemalja, od onih
prikazanih na umetničkim spomenicima, do ansambala u folklor-
nom muzidranju, otkriva veliku raznolikost. Cini se da su umetnici
koji su ih prikazivali puštali mašti na volju, i da cesto nisu po- štovali
ni biblijski tekst. Ponekad su slikali istorijske dogadaje, a bill su,
takođe, inspirisani književnim i pozorišnim delima koja ih nisu
upudvala ka predstavljanju odredenih ansambala. Uostalom, u
srednjovekovnoj praksi manje se vodilo računa o izboru odre- đenog
326 Jeremy Moncagy, The World of Medieval and Renaissance Musical Instruments,
Newton Abbot 1976.

327 U ,,Božje“ instrumente ubrajani su harfa, orgulje, cink i zvona, a u ,,da-
volske" fidula, horna, bubanj i zvečka (Alexander Buchner, Musical Instruments through
the Ages, London 1961, 23).
215
instrumenta, a vise o pogodnosti izvesnog instrumenta, ma kojoj
porodici pripadao, da izvede potrebnu deonicu.
Ponavljanje istih ili sličnih instrumenata iz jedne scene u dru-
gu, naime instrumenata koji su pripadali odredenim porodicama,
moglo je, po prilici, da bude uslovljeno likovnim kompozicionim
problemima. Medutim, zašto bi u kompozicijama, u kojima ima
prostora da se razmišlja o ansamblima, ovi bili identični ili slični u
različitim zemljama i u raznim vekovima?
Osnovno polazište predstavljaju profesionalni muzičari i or-
kestri u kojima su svirali, ansambli u narodnom muziciranju i mo-
guće izvodenje fanfara na pojedinim kompozicijama uslovljeno
njihovim sadržajem. Medutim, čini se da u folkloru većine bal-
kanskih naroda nisu postojali veliki instrumentalni ansambli.
Mogućnost sviranja u ansamblima pružaju gozbe i druge
proslave, često prikazivane u istočnjačkoj umetnosti, u kojima su zna-
čajno mesto zauzimali profesionalni muzičari, ali takođe i akrobati i
igrači. Bilo ih je u srednjoazijskom slikarstvu od V do VIII veka i u
sasanidskoj i postsasanidskoj toreutici. 328 I na Istoku i na Zapadu
postojali su veliki vojni orkestri sa trubačima i drugim duvačima,
bubnjarima i talambasistima. Orkestar turske vojne muzike obu-
hvatao je većinu kombinacija instrumenata koje možemo naći i u
srednjovekovnoj umetnosti u sferi vizantijskog uticaja: savijenu tru-
bu, bubanj (sa dve maljice različite veličine), talambas i tasove.
Ako su dva businara i bubnjar praiili kolo na pojedinim
kompozicijama, 329 pretpostavlja se da i na scenama drugačijeg
sadrža- ja, bez igre, predstavljaju ansambl.
U Vizantiji su u tadašnjim izvorima pominjani ansambli mu-
zičara. Poznato je da je pred Konstantinom Porfirogenitom nastu-
pao, za praznik Hristovog rodenja, orkestar koji su sačinjavali fla-
utisti, trubači, talambasisti i izvodači u svirale. Zna se isto tako da se
na vizantijskim svadbama sviralo u tamburene i kimvale. Po
podacima iz srednjovekovnog epa o svadbi grčkog junaka Dioge- na
Akrite, očigledno je da je bilo muzičara koji su svirali kitare, flaute,
trube, rogove, udarali u bubnjeve i tasove. Ovakav isti ansambl
328 Роксанда Пејовнћ, Представе музичких инструмената у сред- њовековној
Србији, Београд 1984. 80-81.

329 U Dečanima (1338-1347), na sceni Kainovo potomstvo.
216
mogao se videti na spomenicima toreutike.
Moguće grupno muziciranje pratimo još od ranih minijatura na
kojima su prikazana paganska božanstva. Bez sumnje su, Zajedno sa
ikonografijom, i eventualni ansambli našli svoje mesto u kasnijem
vizantijskom fresko slikarstvu, kao i onom koje se razvilo na prostorima
negdašnje srpske srednjovekovne države, Bugarske i Rumunije. Cini se
da su novi impulsi i za razvoj ansambala do- bijani iz slikarstva na
grčkom tlu i ostrvima.
Jedna od najranijih pretpostavki o mogućem postojanju
ansambala u XI veku odnosi se na takozvani „dionizijski orkestar“:
na ranovizantijskoj minijaturi Apolonovog lirama u Delfima*4]
predstavljene su dve statue sa tasovima i fidulom. Ova karakteri-
stična kombinacija idiofona i kordofona sa gudalom, takođe i uz
membranofone instrumente, javlja se često u ovom kodeksu, ali i u
drugim rukopisima, i očigledno je bila od velikog značaja u Vi-
zantiji. 330 331 Još jedno tumačenje vezano za „dionizijski orkestar“
odnosi se na minijaturu Apolonovog hrama sa zlatnim statna- ma, 332 na
kojoj tri predstavljene statue sviraju fidulu, businu i harfu, a u drugoj
grupi, prikazanoj u igri - zvečke/tasove (?), tasove i fidulu: ova druga
grupa verovatno naglašava dionizijski karakter scene u
suprotstavljanju prvoj, apolinijskoj grupi, ali mo- žda obe grupe
obrazuju „dionizijski orkestar“, sa businom po- zajmljenom iz vojne
muzike. 333 Konačno, treća mogućnost ,,dio- nizijskog orkestra“
prikazana je na minijaturi Rodenje Zevsa 334 na kojoj četiri
koribantkinjc udaraju u tasove/zvečkc, fidulu, bubanj i poprečnu
flautu, a predvodi ih lice u svojsrvu dirigenta. Isti izbor
instrumenata može se videti i u drugim rukopisima iz istog veka. 335
Uostalom, vrste vojnih i dionizijskih instrumentalnih grupa,
330 Codex Taphou 5, fol. 101 v, Bibiioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu.

331 Joachim Braun, „Musical instruments in Byzantine illuminated
manuscripts", Early Music, July, 1980, 316.
332 Codex Taphou 5, fol. 102 r, Bibiioteka Grčke patrijaršije u Jerusalimu.
333 Joachim Braun, nav. delo, 316.
334 Codex Taphou 5, fol. 310 v, Bibiioteka Grčke patrijarsije u Jerusalimu.
335 Vatican gr. 1947, fol. 146 4: fidula, bubanj, zvečke, tasovi; rukopis u
Pantelejmonu na Atosu: Pantelejmon 6, fol. 163 r: bubanj, tasovi, poprečna flauta.
Vrste vojnih i dionizijskih instrumentalnih grupa, odnosno vojnih i koncertnih,
postoje i danas u Aziji (citirano po: Joachim Braun, nav. delo, 318).
217
odnosno vojnih i koncertnih, postoje i danas u Aziji. 336
Poređenje dva prikaza gozbi AJeksandra Velikog u rukopisima
iz XIV veka - u Srpskoj Aleksandridi i grčkom rukopisu koji se čuva u
Beču, 337 338 potvrđuje postojanje profesionalnih muzičara koji sviraju
u raznoliki instrumentarijum, odnosno u laute kao je- dinu
zajedničku porodicu instrumenata. U Srpskoj Aleksandridi islikani su
vrste tuba, busina, bubnjić (?), psalterion i laute, a u grčkom rukopisu,
Romanu o Aleksandru Velikom349 profesionalni muzičari: flautista,
trubač i svirač u tamburu na jednoj minijaturi, flautista i svirač u
tamburu na drugoj, i flautista, harfista i svirač u krotala na trećoj
minijaturi. Ako bismo uporedili ova dva moguća ansambla,
uočavamo da je mogao da postoji priličan broj različitih
instrumentalnih grupa.
Sklonost ka sviranju u parovima, u busine i u druge duvačke
instrumente ukazuje na pretpostavku da se na dugim duvačkim
instrumentima vizantijske i postvizantijske umetnosti sviralo kao na
turkestanskim trubama kornai koje se, isto tako, upotrebavaju u
parovima, nezavisno od drugih instrumenata iz eventualnog or-
kestra, proizvodeći povremene tonove nalik na riku bika. 339
Prikazi bubnjara i šalmajiste, odnosno zurlaša u bugarskom
manastiru Boboševu (1678) i grčkom manastiru Ser (XVII vek)
oslikava balkansku praksu i nisu usamljeni ni u živopisu balkan-
skog regiona, što pokazuju ti isti instrumenti u srpskim manastirima
turskog perioda islikani u manastiru Morača (1577), Blago- veštenju
Rudničkom (tridesete godine XVII veka) i hilandarskom paraklisu
svetog Đorđa u Pirgu (1671).
Posmatranjem u nešto širem kontekstu, sa analogijom na dve
busine i timpan iz zapadnoevropske viteške svite i dve busine i
bubanj koji su pratili kolo, 340 nalazimo na bugarskim spomenicima
dve busine i talambase u Tomićeuom psaltiru iz sredine XIV veka, u
ilustraciji Plač na rekama vavilonskim, 341 dve busine i bubanj u
Boboševskom manastiru (1488) i rog, businu i bubanj u Arbanasima
336 Isto.
337 Rukopis Grčkog instituta u Veneciji.
338 Rukopis Grčkog instituta u Veneciji, fol. 49 v, 75 r i 191 г.
339 Curt Sachs, ηαυ. delo, 229.
3J1 U Dečanima (1338-1347), na sceni Kainovog potomstva.
341 Tomićeu psaltir, Državni istorijski muzej u Moskvi, br. 2752, fol. 229.
218
iz XVII veka. U rumunskom slikarstvu ovakve kombinacije odnose
se na dva businara koji muziciraju sa sviračima u rasove ili talambase,
kao i na duvače u rog (ili businu) i S-trubu, i muzičara sa dairama: dve
busine i tasovi mogu se nad na kompoziciji ovog sadržaja u srpskom
manastiru Koporin (1402-1410) i rumunskom manastiru Voronec
(1488-1496), kao i u katolikonu grčkog manastira Velike Lavre (1535).
1 pored toga što grčki spomenici ne obiluju primerima grupnog
muziciranja koji bi omogućili paralelu sa narodnom prak- som, oni
imaju svoje druge osobenosti. Karakteristična je njihova raznolikost
i neponovljivost: predstave dva ili tri instrumenta, pa čak i šest
instrumenata, kao i vedh ansambala bile su, gotovo bez izuzetaka,
uvek u drugadjim kombinacijama, ali im je, ipak, po- nešto bilo
zajedničko - sklonost ka istovremenom prikazivanju istih
instrumenata ili instrumenata iz iste porodice. U ansamblima sa
vedm brojem instrumenata nezaobilazni su psalterion i gudač- ki
instrument.
Nisu bitno drugadji ni bugarski ni rumunski spomenici u od-
nosu na kombinacije instrumenata, ni u pogledu izbora odredenih
instrumenata u izvodenju fanfara - kod Grka su fanfare ostva- rivane
čak i sa četiri roga, sa četiri, pet, šesr i sedam busina, kod Bugara sa
četiri roga i businom, a kod Rumuna sa dve, četiri ili devet busina, tri
ili četiri trube i dve izvijene trube. Staviše, u bugarskom slikarstvu
postoje, pored grčkih, ansambli sa najviše mu- zičkih instrumenata
koji prate igru - trinaest instrumenata u bugarskom crkvi Hristovog
rodenja manastira Arbanasi u XVII veku i jedanaest u kapeli
Kukuzelisa grčkog manastira Velika Lavra na Atosu iz prve polovine
XVIII veka.
Medutim, rumunski spomenici su specifični kada su u pitanju
muzički ansambli - možda taj ved broj instrumenata na pojedinim
kompozicijama pokazuje sklonost ka svojevrsnim orkestrima koji i
danas postoje u rumunskoj narodnoj muzici, narodto ako su u pitanju
svirad koji prate igru pojedinaca ili igrača u kolu. Još dve
specifičnosti rumunskog slikarstva: na sceni Strašnog suda gotovo je
redovno prikazan David sa lautom, tako da bi fanfarni instrumenti
(dve ili tri busine, ili rogovi ili S-trube) bili u eventualnom grupnom
muziciranju sa lautom, a ilustracija 150. psalma je često u dve, pa i tri
scene, koje možda obrazuju neku vrstu za- jedničkog muziciranja.
Zanimljiva je Svadba u Kani u Novom Hopovu (1608) i ne- što
kasnija u rumunskoj crkvi Kurtea Domneaska, u Trgovištu
219
(1694-1698) ne samo zbog iste tematike već i zbog kompozicio-
ne srodnosti: u Novom Hopovu scena je ilustrovana lautom/tam-
burom, psalterionom i verovatno flautom/sviralom, a na drugom
spomeniku talambasom, gudačkim instrumentom, psalterionom,
flautom ili šalmajem, S-trubom i lautom. Potvrdu da i u srpskom
manastiru osoba koja sedi s desne strane kompozicije svira, dobi-
jamo kada je uporedimo sa odgovarajućim sviračem u Trgovištu.
Muzički instrumenti
kao pratnja igrama
U srednjovekovnoj srpskoj umetnosti od ranog XIV do XVIII

veka prikazane su pojedinačne i grupne igre. Igrači su predstavljeni
na sceni Ruganja Hristu, na kompozicijama koje ilustruju 150. psalam
i Mirjam u kolu, a kolo je naslikano na freskama i minijaturama među
kojima su i one koje se odnose na ISO. psalam, Ka- inovo potomstvo,
Mirjam u kolu i još neke.
Polazimo od igre koja je svojstvena čoveku, i pokazujemo u
raznim epohama srodne oblike igara koji nisu morali neposredno da
utiču jedni na druge. Bilo je prirodno načiniti i poređenja sa
odgovarajućim prcdstavama igara iz evropskog srednjeg veka, ali i sa
antičkim i orijenralnim igrama, i još uvek živom folklornom
igračkom tradicijom.
Utvrditi da li neko lice igra na fresci ili minijaturi, samo je na
prvi pogled jednostavno - to se može učiniti po pokretu nogu i ruku
ili čitavog tela. Igrač je mogao da načini korak ili da digne jednu
nogu, te time da sugeriše igranje. Igrao je goloruk, uglavnom sa
podignutim rukama, udarao je pokatkad u krotala ili kastanjete ili
je držao jednu ili dve maramice. Jcdan dugi rukav ili dva duga rukava
na odeći ponekih igrača pokrivali su im sake. Medutim, ne znači da
sva lica koja su u iskoraku obavezno igraju, odnosno da instrumenti
u njihovim rukama ili dugi rukavi uslovljavaju igru. Pored osoba
koje su obučene u ondašnju svetov- nu odeću prikazane su i osobe
pretežno u vojničkim uniformama, od kojih pojedine igraju.
Ponegde su prisutni i žongleri, a bilo je i žena koje su igrale.
221
Igrači
U Bibliji se ne spominju ni muzički instrumenti prilikom opisa

Ruganja Hristu, pa ni igrači. Pretpostavljamo da su igrači verovatno
potomci antičkih mima ili žongleri, ali nije poznato koju su igru
izvodili. Ne znamo ni zašto su rastom najčešće niži od ostalih ljudi
na kompoziciji Ruganja. Da li su igrači možda prikazani pod uticajem
Dubrovnika gde su, prikazujući događaje vezane za muke Hristove u
XIV veku, maskirane Jevreje izvodila deca, ili fi- rentinskih crkvenih
predstava u kojima su, takođe, učestvovala deca nosed haljine
odraslih? U Starom zavetu nisu pominjani ni igrači na sceni Davida sa
muzičarima, ni pojedinačni igrači na ilustracijama 150. psalma.
Igrači malih dimenzija prikazani su na gotovo svim scenama
Rnganja Hristu i upravo su na toj kompoziciji najčešd, uglavnom u
prvom planu, sa obe strane centralne Hristove figure, ali pošto se ova
scena ne ponavlja doslovno, to nema ni identičnih igrača. Nije se
uvek insistiralo na dvojici igrača, moglo ih je biti i vise, a pokatkad
je predstavljen samo jedan igrač. Srednja zona kompozicije Ruganja
nije bila predviđena za igrače, ali ako bi se oni tu našli, to je obično
bio samo jedan igrač iste veličine kao i druga lica koja su ga
okružavala. Pošto su mnoge kompozicije oštećene, nije moguće
sagledati sve igrače.
U nastojanju da hronološki ukažemo na pojavu razlidtih igra- ča,
susrećemo se sa mnogim nerešenim pitanjima. Cini se, po podacima
kojima raspolažemo, da u katolikonu Hilandara na Atosu (oko 1303)
imamo prve igrače u srednjovekovnoj umetnosti u Sr- biji. Naime, od
tri prikazane osobe, dve po svoj prilici igraju, sa podignutim rukama,
čak sa podignutim savijenim laktovima. Lica prikazana golih ruku
kod kojih se vide obe sake ili samo jedna, pratimo i na drugim
scenama Ruganja Hristu od XIV do XVII veka, ali je pitanje da li igraju
- pojedini su pružili ruke, neki su ih pak spustili, drugi su digli jednu
ruku i kleče, a ima i takvih koji samo kleče...
Igrači koji kleče nisu nepoznati u folklornoj praksi - to dne,
medu ostalim, i igrad rusalija, obrednih igara možda paganske
provenijencije u makedonskoj Mirovd. Oni igraju pojedinačno,
sa sabljama, ali prate kružni oblik kola. Rusalije su, kako se dni,
222
izvođene i u XIV veku oko Uskrsa. 342
Na dobro očuvanoj sceni Ruganja Hristu u Starom Nagorid- nu
(1317-1318) ispred Hrista su četiri lica - jedno udara u tasove, a druga
dva su savila ruke u laktovima, kao na sličnoj predstavi u Hilandaru,
i digla ih iznad glave - oba imaju duge rukave. Če- tvrto, lice golih
ruku kled na jednom kolenu. Na ovoj vrlo dobro poznatoj
kompoziciji, prikazanoj i u publikacijama zapadnoevropskih
naučnika, 343 predstavljena su dva igrača, dok se za druge dve osobe
ne može izridto tvrditi da igraju. Igrači imaju duge rukave koji im
pokrivaju sake, a nije neverovatno da ih ima i svirač u tasove. U
vremenskom intervalu od ranog XIV do ranog XVII veka prikazani
su na freskama u srpskim manastirima i crkvama mogu- d igrači sa
pokrivenim rukama i instrumentalisti koji možda igraju. Oni su u
prvoj kompozicionoj zoni na sceni Ruganja Hristu. Malih su
dimenzija, obično sa spuštenim rukama i često kleče.
Na spomenicima srednjovekovne Srbije možemo posmatrati i
instrumentaliste koji možda čine nekakve igračke pokrete, a katkad
podižu jednu ili obe ruke iznad glave. Oni se mogu sresti i u
današnjoj makedonskoj orskoj folklornoj praksi, pri čemu dolaze i u
klečeći stav. Posle nagoridnskih tasova, u njihovim rukama su krotala
(igrad su u srednjoj ili u donjoj zoni) ili bubanj. Nije sigurno da li u
Dečanima (1338-1347) igrač drži u ruci krotala ili maramicu, ali jc
vcrovatnijc da su to nespretno naslikana krotala. Pokušavamo ovaj
instrument da identifikujemo i na drugim freskama i minijaturama,
od Lesnova (1349) do Banjana (1549).
Igrad drže maramice na razlidte nadne. Oni mogu da imaju dve
maramice, u svakoj ruci po jednu, ili da drže samo jednu maramicu,
a ruke da im budu spuštene ili podignute, čak vise glave. U crkvi
Svetog Đorđa u Banjanima verovatnije je da desni igrač dr- ži
maramicu u podignutoj ruci iznad glave, a levom igraču je, mo- žda,
maramica u spuštenoj desnoj ruci, dok u podignutoj ima krotala.
Čudan je položaj igrača u Pivi (1604-1606) koji drži maramice u visini
grudi - reklo bi se da sedi. Na fresci u Svetim apostolima u Peći
(1633-1634), na kojoj su predstavljena čak četiri igra- ča, dvojica igraju
342 Po zapisu Matije Vlastara, solunskog kaludera iz XIV veka, vidi: Stana
Đurić-Klajn, „Razvoj muzičke iimetnosti .......... 536.

343 Objavili su je Frank Harrison - Joan Rimmer, European Musical Instruments,
London 1964, No 65.
223
s maramicama koje drže u visini glave. Desni igrač u crkvi Svetog
Nikole u Toplici blizu Prokuplja (1536-1537) ima neobično držanje
ruku - podigao ih je do ramena sa spušte- nim šakama u kojima su
maramice. Igrači sa spuštenim rukama u kojima drže maramice
prikazani su i na drugim spomenicima.355
Ne bi se moglo tvrditi da igrače prati određeni instrumentalni
sastav na sceni Ruganja Hristu, baš zbog čina ruganja, ali smo u
mogućnosti da uočimo izvesne karakteristične instrumente u
pojedinim zonama - u prvoj su udarački instrumenti - tasovi, krotala
i bubnjevi, u srednjoj tasovi i bubnjevi, bubanj, tasovi, dva bubnja i
šalmaji, a u najvišoj horne, busine, S-trube ili njihove kombinacije.
Igrači na ilustracijama 150. psalma bez sumnje su u zavisnosti od
instrumentalista koji prate kolo.
U folklornoj tradiciji sačuvane su pesme i igre pojedinaca u
starim slovenskim obredima sa magijskim elementima, dja veza sa
paganskim kultovima ukazuje na njihovu starinu. Medu njima su
dodolske pesme i igre u vezi s kišom - izvode ih devojke koje idu od
kuće do kuće pevajući i igrajući, a domadni ih darivaju.
Kola
Bilo da ih prati jedan, bilo vise instrumentalista, kola zahte- vaju
muzičku pratnju koja odgovara svojevrsnom kamernom mu-
ziciranju - umetnik je u tom slučaju verovatno imao pred sobom neku
scenu iz svakodnevnog života. To bi moglo da se pretposta- vi i za
kompozicije na kojima su duvački i udarački instrument, pošto se za
neke od ovakvih sastava mogu nad analogije u folkloru. Od moguća
dva instrumenta uz koja se igra kolo na teritoriji Srbije, Makedonije
i Bosne, u umetnosti srednjovekovne Srbije prikazane su
kombinacije instrumenata: šalmaj i bubanj, odnosno zurle i tapan,
zatim truba i tapan.356 344 345
Za razliku od pojedinačnih igrača koji nisu uvek prepoznatlji-
vi, kolo se lako uočava na freskama i minijaturama, ali nisu svi detalji
355 Na dvema scenama 150. psalma u Staroj crkvi na groblju u Smedere- vu
(šezdesete godine XVI veka) i na kompoziciji Ruganja Hristu u manastiru Pustinja kod
Valjeva (1622), sa dva igrača sa svake strane Hrista. Nije sigurno da nešto kasnije
prikazani igrač u Beogradskom psaltiru (1627-1630) drži maramice u spuštenim rukama.
345 Оливера Младеновнћ, Коло y Јужних Словена. Београд 1973, 159.
224
učesnika kola podjednako vidljivi, bilo zbog tehničkih problema
likovnog predstavljanja, bilo zbog oštećenosti. Nije često jasno koji
instrumenti prate kolo, naime koji su svirači isključivo u funkciji
igre. Obučeni u nošnju koja odgovara svim drugim li- cima
prikazanim u pravoslavnoj srednjovekovnoj likovnoj umetnosti,
igrači imaju ukrštene ruke ili se drže za ruke koje ponekad podižu u
visinu grudi, a mogu i da ill jedan drugom stave na ramena. Pažnju
privlače i muška i ženska kola, a bilo je i mešovitih. Dok su na sceni
Ruganja Hristn prikazivani pojedinačni igrači, na 150. psalmu
predstavljena su kola.
U Bibliji se izričito ne pominje kolo ni u 150. psalmu, ni u tekstu
o Mirjam, ali se pominju muzički instrumenti i naglašava se da su
žene pevale zajedno sa Mirjam. Medutim, u Minbenskom psaltiru (1370-
1390) postoji zapis koji govori kako Mirjam igra u kolu sa drugim
devojkama.
U Kotoru se, po predanju, od IX veka, na dan zaštitnika ovog
grada, svetog Tripuna, igralo kolo pod njegovim imenom. Choreas
virorum, adulescentum et puerorum izvodena su u Strumici 1325. godine.
Choreas se pominju i u Zadru 1344. godine. Ne- daleko od Bele
Palanke, 1573. godine, igralo je „devojačko kolo u kome su pevale dve
po dve igračice“ i trajalo je vrlo dugo, čita- vo popodne. Muško kolo
je nešto kasnije, u Nišu, bilo propraće- no pevanjem.3·57 Brojne
predstave kola prikazane su i na stećcima, nadgrobnim spomenicima
u Bosni i Hercegovini. 346 347
Prva nama poznata ilustracija 150. psalma sa igračima u kolu
živopisana je u Lesnovu 348 sa igračima koji imaju ukrštene ruke, a
otvoreno kolo sa malim brojem igrača prikazano je u Deča- nima na
sceni Kainovog potomstva. 349 U njemu igraju tri igrača držeći se za ruke
- kolovođa i kec imaju maramice u rukama, i to kolovođa u
uzdignutoj, a kec u spuštenoj ruci. Na kompoziciji 150. psalma u
346 Po svedočanstvima Nemea Srefana Gerlaha (Владимир Ђорђевић, „Српске
игре“, Српски етнографски зборник, Српска краљевска акаде- мија, Београд

1907, IX, Српске народне игре. I).
347 Оливера Младеновић, нав. дело, 5, 22, 30, 31,33, 34, 42. 45.
348 Objavljena je i u knjizi Nigel Allenby Jaffe, Folk Dance of Europe, Otley
1990, 267.
349 I ova kompozieija publikovana je u knjizi autora Nigel Allenby Jaffe, isio,
270.
225
oštećenoj Staroj crkvi na groblju u Smederevu (še- zdesete godine
XVI veka), igračice se drže za podlakticu.
Raznovrsno međusobno držanje igrača u kolima na minijatu-
rama iz XIV veka možda je nastalo zbog nepreciznosti slikara koji
su ih radili: u Minhenskom psaltiru, u kome su prikazane dve
minijature sa koiima (jedna ilustruje 150. psalam, a druga Mirjam u
kolu) 350 nije poštovana jednoobraznost. Igrači igranjem u kolu hvale
Gospoda u 150. psalmu - uhvatili su se za ruke koje su podigli ili su
ih stavili na ramena svojih suigrača. Igračice su na drugoj minijaturi
koja prikazuje Mirjam u kolu, jedna drugoj stavile ruke na ramena ili
su se uhvatile za ruke, dok Mirjam ima maramice u rukama. Pored
igračica u kolu, dve osobe igraju nezavisno od njih.
U kolu prikazanom na sceni 150. psalma u Beogradskom psaltiru
(1627-1630) igra deset igrača koji su jedan drugom stavili ruke na
ramena. Poznato je da je ovaj psaltir zapravo kopija Minhenskog
psaltira, ali i pored toga ni scene istog sadržaja nisu identične, pa ni
kola.
U biblijskom tekstu koji se odnosi na 150. psalam pominju se
trube, psaltir, gusle, žice, orgulje i kimvali, 351 u latinskom prevodu
tuba, psalterium, cithara, chordis, organum i cymbalis. Medu- tim, bubanj
prati sva kola, a javlja se i u kombiiiacijaina bubanj-psalterion,
ponekad i uz druge instrumente koji bi mogli da čine mali
instrumentalni sastav (tabela br. 24).
Nije teško zakljudti da su dve busine i bubanj bile u sastavu
svite zapadnoevropskog viteza, te da su možda činile i svojevrsni
instrumentalni ansambl u slikarstvu vizantijskog okruženja.
Instrumenti psalterion bubanj ili samo bubanj (eventualno uz kasta-
njete /?/) predstavljali su pratnju koja je možda korišćena i u ta-
dašnjoj narodnoj muzici.
Poznato je da se kola sa ukrštenim rukama ili sa držanjem ruku
za pojas susednog igrača igraju u jugoistočnoj Srbiji, u Slavo-
350 Obe ove scene objavio je Tilman Seebass u knjizi Musikdarstellung und
Psalterillustration irn friiheren Mittelalter, Bildband, Bern 1973, 92.

351 Korišćen je prevod Старог завјета Ђуре Даничића u izdanju Свето писмо
Старога и Новога завјета, Београд 1896.
226
Tabela br. 24
predstave
godine spomcnik scena inslrumcnata
1338-1347. Decani
Kainovo businc (2),
potomslvo bubanj
1349. Lesnovo 150. psalani psaltcrion,
bubanj
XVI vck Smedcrevo, Srara ISO. psalam psalterion,

(šezdescte godine) crkva bubanj
1370-1390. Minhenski psaltir 150. psalam

Mirjam kolu
II
bubnjić
kastanjete (?),
bubnjić
1627-1630. Beogradski psaltir 150. psalam bubanj
niji, na Kosovu i u celoj Panoniji, a da se igrači drže za ramena u

Makedoniji i Crnoj Gori, a nešto manje u Hercegovini. Podignu- te
ruke igrača u kolima ripične su u gradskim igrama. Ako su se i u
manastirima sagradenim na makedonskom tiu predstavljala kola u
kojima se igralo sa ukrštenim rukama, može li to značiti da se nekada
i na tom prostoru slično igralo? Svi drugi prikazi kola odgovaraju
onima iz folklorne prakse. 352
Igre prikazane na umetničkim

spomenicima balkanskog tla i
susednih pravoslavnih naroda
Scene sa igrama u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti pred-

stavljaju deo ove tematike u sveukupnom balkanskom pravoslav-
352 Obaveštenja o kolima dobila sam od koleginice Olivere Vasić, etnolo- ga, i
ovom prilikom joj zahvaljujem.

227
nom okruženju. Kod drugih pravoslavnih naroda na ovom terenu
zapažaju se neke novine i u sadržajnom i u kompozicionom pogledu
- u broju igrača ili igračica i pokretu njihovih nogu i ruku, u držanju
maramica ili sviranju u instrumente prilikom igre, zatim u vrstama
kola i, najzad, u odnosu na mesto na kome je živo- pisano kolo.
Teškoće na koje smo nailazili prilikom identifikacije igre po-
jedinaca na srpskim spomenicima javljale su se i prilikom razma-
tranja fresko slikarstva drugih susednih pravoslavnih naroda.
Najbliža igračima balkanskih spomenika 353 koji su pružili ili po-
digli ruke jesu lica za koja nismo sigurni da li igraju. Igranje sa po-
dignutim rukama karakteristično je i za antičku tradiciju (igrom i
pesmom dočekivani su antički vladari, a i Davida su jerusalimske
devojke dočekivale igrom), takođe je sačuvano i na ostacima sa
makedonskog tla, sudeći po menadi iz Tetova sa dugom stilizova-
nom kosom (530-520. pre n. e). 354
Na Teodosijevom obelisku iz IV veka pojedinci igraju sa ru-
kom uzdignutom vise glave, a na ranim vizantijskim minijaturama
prikazane su pojedinačne igračice i igrači, kao i igrači u zajednič- koj
igri. Pored Mirjam, 355 jevrejska devojka, takođe, igra sa krotalama u
rukama podignutim iznad glave. 356 Cini se da je jedan igrač prikazan
i na minijaturi iz 1059. godine - jednu ruku je podigao više glave, a
drugom, izgleda, pridržava deo svojevrsne nošnje. 357 U zajedničkim
igrama se po podignutim rukama i nogama u igrač- kom pokretu
može dočarati čin igre - na minijaturi iz XI veka na kojoj je prikazan
Apolonov hram sa zlatnim statuama i na kasnijoj minijaturi iz 1274.
godine, na kojoj je ilustrovana Pesma i igra Mir- jam: karakteristično je
da i devojke koje sviraju, igraju sa instrumentima u rukama - to su
tasovi, bubanj i čegrtaljka: ruke su im podignute i tela izvijena u
353 ЈчЈјје uobičajeno da vojnici igraju, ali čini se da u grčkoj crkvi Preobra-
ženja, u Velrsisri (1568) igraju dva vojnika.
354 Ova statueta se čuva u Arheološkom muzeju u Skoplju. Videti: Antič- ki teatar
na tlu Jugoslavije, Konccpcija karaloga i uvodna studija Dušan Rnjak, Novi Sad 1979, sl.
53.
355 Atos, Panrokrator 61 (druga polovina IX veka); Paris graec, 510 (880-883).
356 Pariski psaltir, Paris grec. 139, fol. 5 v (X vek).
357 Rom. Graec. 752, fol. 7. v.
228
ekstatičnoj igri. 358 359 Na minijaturi sa prikazom proslave Jovovih
sinova i kćeri u domu najstarijeg sina, iz Ktijige o Jovu 370 prikazane su
samo orgulje koje prate igrače eks- tremnih pokreta ruku i nogu.
Među pojedinačnim igračima na kompoziciji Sto pedeseti psalam u
Hreljovoj kuli (pre 1335) islikani su igrači sa krotalama, a na
kasnijim scenama Ruganja Hristu zamenjena su maramicama u
rukama igrača. Samo jedna osoba u srednjoj zoni, na sceni ove
tematike u bugarskom Ivanovskom manastiru (1331-1371), ima
izrazito duge rukave. Ne vidi se da li igra, ali je očigledno da su njene
ruke podignute u snažnom, uzvi- tlanom pokretu. Takav jedan igrač
u odeći dugih rukava, veći od Hrista, suprotno njihovim uobičajenim
malim dimenzijama, nalazi se i u crkvi Bukovec, Tara Romaneaska
iz XVI veka.
Karakteristični element antičke tradicije povezan sa personi-
fikacijama, koji se manifestovao u dugoj marami što se vije oko glave
ženskog lika na minijaturama iz X veka i mozaicima iz XIV veka, 360
nije zaboravljen ni na minijaturama bugarskog Tomiće- vog psaltira
(sredina XIV veka) i srpskog Minhenskog psaltira (1370-1390) - u oba
psaltira u prikazu igre Mirjam.
Igrači katkad istovremeno i sviraju u kakav instrument. Onaj sa
desne strane kompozicije Ruganja Hristu u Lesnovu ima savijene
ruke u laktovima i u svakoj šaci drži krotala, kao i svirač na sceni 150.
psalma u Hreljovoj kuli, bugarskom spomeniku XIV veka. Držanje
krotala jednom podignutom, a drugom spuštenom rukom, kakvo je
na fresci u Hreljovoj kuli i Poganovu (1499) naj- bliže je
odgovarajućim scenama u ranosrednjovekovnoj Zapadnoj Evropi, ali
i u antici. Oblik krotala je, uostalom, i u Toplici i Ba- njanima (1549)
blizak antičkim. 361 362 Pretpostavlja se da osoba koja udara u
bubanj/tapan na fresci u bugarskom manastiru Boboše- vo (1678)
358 Codex graec. 61, fol. 235 v, Biblioteka manastira Svete Katarine na Si-
naju.
359 Codex graec. 3, fol. 17 v., Biblioreka manastira Svete Katarine na Si-
naju.
360 David Talbot Rice, Art of the Byzantine Era, New York 1963, 14 i 228.
361Uporedi: Tilman Seebass, nav. delo, 41; M. Wegner, Griechenland,
Musikgeschichte in Bildeni II, Lieferung 4, Leipzig s. a, 51; Giinter Fleischlia- uer,
Etrurien nnd Rom, Musikgeschichte in Bildern, II, Lieferung 5, 31, 83, 123.
362 Fotografija je iz Foroarhiva slovenskog narodnog mnzeja u Bratislavi (čini
se da je iz crkve Patrauci (XV-XVI vek).

istovremeno i igra.
Kompozicija Ruganje Hristu u rumunskoj crkvi Patrauci (1487),372
prvi je nama poznati primer igrača sa maramicama: dva igrača drže
maramice u obema rukama; levi je jednu ruku di- gao vise glave, a
desni je to učinio sa obema rukama. Sličan stav ima i jedini vidljiviji
igrač sa maramicama u rumunskom manastiru Humor (1527-1546).
Igrač sa maramicama igra u rumunskom manastiru Moldovica (1537)
sa podignutim rukama. U manastiru Dobrovac (XVI vek), u
Rumuniji, postoje dva igrača sa maramicama - samo se vidi detalj
prvog, a drugi ima položaj ruku sličan onome koji je zauzeo igrač u
srpskoj crkvi u Toplicama. Spuštene ruke s maramicama mogu se
zapaziti na brojnim kompozicijama, u glavnoj crkvi grčkog manastira
Varlaam, Meteori (XVI vek) i u bugarskoj crkvi Hristovog rođenja,
Arbanasi (XVII vek) - na ovoj fresci je igračica bez sumnje u narodnoj
nošnji. Sledi nešto kasnije prikazan igrač u Beogradskom psaltiru za
koga nismo sigurni da drži maramice u spuštenim rukama, ali sudeći
po maramicama koje drže igrači u već pomenutim manastirima,
Moldovici i Var- laamu, moglo bi se pretpostaviti da i igrač na srpskoj
minijaturi ima maramice.
Na tri bugarska spomenika XVII veka, naime u Iskreckom
manastiru i u dve crkve u Arbanasima, Svetom Atanasiju i crkvi
Hristovog rođenja, igrači sa maramicama imaju spuštene ruke, a
230
jedan od njih ih je na prikazanoj sceni u ovoj poslednjoj crkvi spu-
stio do zemlje, i to je jedini igrač s maramicama u ovorn položaju.
Ikonografske izmene na sceni Ruganja Hristu u Bugarskoj ti- ču
se, na izvesnim kompozicijama, i dimenzija instrumentalista. Obično
su igrači mali, a svirači sn normalne veličine, i nalaze se u masi sveta
koja okružuje Hrista, ali nasuprot tome, boboševski igrači, iz 1678.
godine, sa maramicama u rukama, velikih su dimenzija i nisu ispred
Hrista, već sa obe njegove strane. Vrlo je zanimljiv igrač u srednjoj
zoni koji je jednom rukom uhvatio Hrista, što je jedinstveno kada su
u pitanju igrači, a u drugoj drži maramicu (po položaju nogu bi se
moglo pretpostaviti da igra). Dru- gi igrač se podbočio obema
rukama, u stavu koji nije tako čest u pravoslavnoj umetnosti. U ranoj
srednjovekovnoj, i još ranije, u antičkoj umetnosti, mogu se naći
podbočeni igrači i igradce, ali uvek sa jednom rukom podbočenom, a
drugom podignutom. 363 Prisustvo žonglera na kompoziciji u
manastiru Boboševu po svoj prilici potencira čin ismevanja Hrista.
Ne upućuje li ova kompoziciona izmena, koja je možda imala uzor
u Ivanovskom manastiru, gde je igrač sa dugim rukavima čak viši od
Hrista, i na potvrdivanje folklornih elemenata igre uz zvuke
narodnih instrumenata? Ovakva odstupanja od ustaljene
kompozicione seme nismo nasii u umetnosti srpskih manastira osim
u Matki (kraj XV veka), gde su igrad i dalje ispred Hrista, ali su
heraldi pomereni, i zadr- žavaju ukrštene duvačke instrumcntc.
Mesto na kome je slikano Ruganje Hristu u Novom Hopovu (1608)
uslovilo je i velidnu bubnjara, dok samo u Mesiću (1743) igrač s
maramicama u rukama odgovara veličini drugih osoba u grupi pored
Hrista.
Za razliku od zapadnoevropskih srednjovekovnih igrača sa
dugim maramama, a pretpostavljamo da sa njima igraju, 364 vizan-
tijski to ne čine, ali se takva jedna duga marama nalazi kao deko-
racija, iza cimbalistkinje, u bugarskom Starom slovenskom psaltiru iz
druge polovine XIV veka.
U rumunskom slikarstvu javlja se još jedna kompozicija, Igra
Salome, po biblijskom teksru u šestom poglavlju Jevandelja po
Marku. Ona odgovara pojedinačnim ženskim figurama koje igraju
na ranim vizantijskim minijaturama, a u kasnijem slikarstvu ži-
vopisana je, uvek u pratnji drugačijih instrumenata, u crkvama
363 Tilman Seebass, nav. delo, 19, 67; Gunter Fleischhauer, nav. dclo, 25, 33.
364 St. Gallen 22 (pre 883), vidi: Tiiman Seebass, nav. delo, 95.
231
Sfintului George, Cimpulung Muščel (1717, dve S-rrube?), Sfin- ciji
Ingeri, Kurrea de Arđeš (prva polovina XVIII veka, dve izvijene
trube), u Ostrovici (1787, violina i panova svirala).
Kolo ima dugu tradiciju na Balkanu. Svojevrsne osnove za

razmišljanje o skupnom muziciranju pokazuje antička tradicija,
naime islikana kola, kojih je već bilo na vazama u antičkoj Grč- koj,
ponekad praćena forminksom. Na antičkim ilirskim reljefima
severnog Balkana, vezanim za teritoriju Bosne i Hercegovine, koji
su mogli da imaju eventualne uticaje na kasniju umetnost ovog istog
područja, kolo Pana/Silvana i nimfi praćeno je sirinksom ili kakvim
drugim duvačkim instrumentom, 365 a na Teodosijevom obelisku iz
IV veka upotrebljeno je dvoje orgulja i još neki instrumenti.
Smatra se da su Sloveni poznavali kolo i u pradomovini, a
razmišljalo se i o mogućoj vezi izmedu današnjih južnoslovenskih
igara i igara Tračana, Ilira, Kelta, Rimljana i nekih azijskih naroda.
Crkva je imala blagonaklon stav prema igrama, ali pošto su one s
vremenom postajale ekstatične, tretirala ih je kao nehrišćan- ske, te
nisu bile neobične besede čiji su im se autori već u X veku
suprotstavljali. 366 Bugari su 1640. igrali u dva koncentrična kola -
spolja muškarci, a unutra žene. U centru su svirala dva svirača u
svirale i dva u tapane.
Predstave kola mogu se pratiti poglavito na freskama od po-
lovine XIV do sredine XVIII veka, uz nekoliko minijatura iz XIV i
XVII veka. One obuhvataju dva kompleksa, svaki sa određenim
karakteristikama, prvi sa srpskim, bugarskim i rumunskim spo-
menicima i jednim grčkim manastirom od polovine XIV do polovine
XVI veka, a drugi sa rumunskim freskama od početka XVII do
sredine XVIII veka. Prva grupa spomenika tematski je razno- likija -
365 Roksanda Pejović, „Musical instruments depicted or sculptured on antique
monuments in the northern part of the Balkan Peninsula*', Second Conference of the
ICTM Study Group on Music Archaeology, vol. 1: General Studies, 147-149.
366 To je bio prezviter Kozma, bugarski pisae iz X veka (Андреи Андре- ев.
„Принос KbM музикалнита историа на наАшите земи. 2. Сведенил на

музикални инструменти в средновековна Бглгарил**, Известиа на Инсти-
тута за музика, II, III, Софив 1956, 476.
232
pored ISO. psalma, tu su i prikazi Kainovog potomstva, Mirjam u kolu i
Legende iz zivota svetog Đorda, a druga grupa je zasnovana iskljudvo na
scenama ISO. psalma. Na prvim, vremenski ranijim spomenicima,
igrači se drže za ruke na različite nadne ili ih stavljaju jedan drugom
na ramena, a na drugima prete- žno drže uzdignute ruke do visine
grudi.
Igranje sa ukrštenim rukama, kao na kompoziciji koja ilustruje
ISO. psalam u Lesnovu videće se još na jednom spomeniku XIV veka,
u Hreljovoj kuli, rakođe u muškom kolu. Medutim, drugi bugarski
živopisac prikazao je kolo sa ukrštenim rukama i u crkvi Hristovog
rođenja u Arbanasima, ali sa igradcama koje ne samo da imaju
ukrštene ruke već se drže i za pojas. U kapeli Kukuzeli- sa, u
manastiru Velika Lavra na Arosu (XVI vek) igrači i igračice tvore
mešovito kolo u kome se igrač i jedna igračica drže za ruke uzdignute
vise glave, treća je jednu ruku digla vise glave, a drugom je susednu
igradcu uhvatila za nadlakticu, a ova je nju za pojas - to je ujedno
kolo sa najraskošnijom odećom igrača. Kao u Dečanima i u manastiru
Velika Lavra kolovođa i kec drže maramice u rukama, i to kolovoda
u uzdignutoj, a kec u spuštenoj ruci. Maramice u rukama igrača
karakteristične su za kola balkanskog područja.
Dve minijature na kojima je prikazana Mirjam u kolu, iz Min-
henskog psaltira i iz bugarskog Starog slovenskog psaltira, zapravo
Tomićevog psaltira imaju izvesne kompozicione sličnosti, pa i u
koncepciji kola - lica svih igračica okrenuta su gledaocima. Nesto je
jasnije držanje igradca u Minhenskom psaltiru koje su jedna drugoj
stavile ruke na ramena ili su se uhvatile za ruke, dok bugarski slikar,
po svoj prilici iz slikarskih razloga, nije uvek precizno odredio
držanje pojedinih igradca. Međutim, bugarska minijatura vernija je
biblijskom tekstu, pošto Mirjam udara u bubanj, 367 dok su
maramice u njenim rukama u Minhenskom psaltiru. Obe ilustracije
koje se odnose na Mirjam imaju izvesne zanimljivosti: u srpskom
rukopisu su pored igradca u kolu dve osobe koje igraju nezavisno od
njih, a u bugarskom rukopisu je jedna sviračica u tasove. 368
Na minijaturama majstora iz XIV veka prikazane su kod nekih
igrača u kolu ruke na ramenima, ali na sceni koja ilustruje ži- vot
svetog Đorda u manastiru Arbore (XVII vek) sva četiri igrača su
367 Друга књига Мојсијева, 15:20.

368 O njima je bilo reči u prethodnom rekstu o pojedinačnim igračima.
23S
stavila jedni drugima ruke na ramena, kao i u Beogradskom psaltirn, gde
u kolu igra deset igrača.
U hronološkom posmatranju ove grupe spomenika sa freska-
ma, i minijatura nastalih u srednjovekovnoj Srbiji, odgledno je da su
kola pretrpela izmene, pa i instrumenti koji ill prate, ali su ipak
zadržane neke konstante koje bi se mogle smatrati tipičnim odli-
kama kola balkanskog podrućja. Prevladala je raznolikost instru-
menata: bili su relativno brojni u Hreljovoj kuli - kasnije im je, u
istom i u XV veku broj smanjen, da bi u XVII i XVIII veku postali
najbrojniji. U XIV veku je uvek prikazivan bubanj, a na nekim
scenama pridružuju mu se jedan, a ponekad dva ili tri instrumenta 369
- ova pojava istih kompozicionih obrazaca mogla je da proizide iz
izvođačke prakse.
Grupno muziciranje dveju busina i timpana, karakteristično za
Zapadnu Evropu, imalo je svoje varijante u Dečanima (dve busine i
bubanj) i u islamskom orkestru (dve busine i talambas). 370 Ko- lom,
tamburenom, bubnjem i lautom ilustrovana je kompozicija Legenda
svetog Đorda iz Arborea, drugadje od isre kompozicije na ikoni iz sela
Radijevid kod Nove Varoši, na kojoj nema kola, već samo predstave
dva svirača u šalmaje i bubanj. Pitanje je, među- tim, u kolikoj je meri
odraz narodnog ili gradskog muziciranja ansambl koji prati kolo na
zidu kapele Kukuzelisa u Velikoj Lavri.
Ako su bubnjevi/tapani neodvojivi deo instrumentarijuma ko-
jim su praćena kola, korišćeni i danas u folkloru, da li to znad da su i
instrumenti iz drugih porodica koji su češće prikazivani na istim
kompozicijama, bili takođe u tadašnjoj izvođačkoj praksi?
369 U XIV veku prikazivani su bubanj i psalterion (Lesnovo); bubanj, psalterion,
lauta, busina i krotala (?, Hreljova kula); bubanj i dve busine (Decani); bubanj
(Minhenski psaltir, 150 psalain); bubanj, kastanjete (?, Minhenski psaltir,
Mirjam u kolu); dva tasa i bubanj (Tomićev psaltir).
370 Henry Farmer, Islam. Musikgeschichte in Bildern, III: Musik desMitte-
lalters und der Renaissance/Lieferung 2, Leipzig s. a., 76.
234
Od XVII veka instrumentalni ansambl se povećao (u XVIII veku čak
na trinaest instrumenata), a bubanj je ostao njihov integralni deo
(tabela br. 25). 371
Tabela br. 25
godinc spomcnik scena predstave
instrumenata
pre 1335. Hreljova kula ISO. psalam
kastanjctc, rog,
psalterion, iauta, bubanj
1335-1350. Decani Kainovo busine (2), bubanj
potomstvo
1349. Lcsnovo ISO. psalam psalterion,
bubanj
TomićeV psaltir Igra Mirjam tasovi, bubanj
XIV vek
(sredina)
1370-1390. Mmbenski psaltir ISO. psalam bubanj
1370-1390. Minhenski psaltir Mirjam » kolu kastanjctc (?), bubanj
1541. manastir Arbore

Legenda Svctog
Đorda laute, dairc, bubanj
XVII vek crkva Hristovog ISO. psalam
rodenja, manastir
Arbanasi
bubnjevi (2), busine (2),
pandore/rebcci (4),
rebek, psaltcrioni (2),
tasovi, žičani instrument
(pandora /rebek?)
XVIII vek manastir Velika Hvalite Gospoda
(prva Lavra, Atos
polovina)
gudački
instrumenti (2), šalmnji
(2 ?), harfa psalterion (?),
S-trube (2), bubnjevi (2)
ш Od XVI do XVIII veka slika insrrumenralnog ansambla je znatno izmenjena.
On obuhvata bubanj i psalterion (Stara crkva u Smederevu); bubanj, lautu i tamburen

(Arbore); bubanj (Beogradski psaltir)·, dva bubnja, tasove, dve laute, psalterion i tri
busine (Arbanasi); dva bubnja, dva gudačka instrumenta, harfu (?), dva šalmaja i dve
S-trube (Velika Lavra).
235
V
Istočnobalkansko kolo, pretežno na sceni 150. psalma, ali i na
kompozicijama Igre Mirjam i 148. psalma, praćeno je bubnjem,
pokatkad uz tasove ili vrste kastanjeta ili sa bubnjem i psal-
terionom, a takode i lautom. Da li su ova tri instrumenta, bubanj- -
psalterion-lauta, slikana pod uticajem psalamskog teksta u kome se
pominju bubanj i žice? Od posebnog je značaja sastav dva bubnja i
šalmaj, odnosno dva tapana i zurla na ilustraciji 148. psalma Rilskog
manastira (početak XIX veka), posto predstavlja instrumente koji i
danas u makedonskom i bugarskom folkloru prate kolo (zurla,
tapan).
Od XVII veka u rumunskim crkvama, na kompoziciji Hvalite
Gospoda prikazivano je žensko kolo - od manastira Hurezu (1692) do
crkve Somanešt (XVIII vek). Igračice se drže za spuštene ruke u
Hurezu i delimično u crkvi u Mantuleasi (posle 1733), inače su na
svim drugim freskama ruke uzdignute do visine grudi. Na izvesnim
spomenicima pojedine igradce, verovatno zbog likovnih razloga,
okrenute su ledima centru kola. Centralne figure igradca drugadje
su obučene u Verneštu (1721) i Negustoriju (1726). Cini se da
centralna figura u Kreculesku (1722) ima masku(?).
Posmatrajud tematiku Hvalite Gospoda u rumunskim crkvama da
bismo dobili predstavu o eventualnim ansamblima muzič- kih
instrumenata, analiziramo i scene koje nisu praćene kolom, a pošto je
ovaj sadržaj često ilustrovan u pandantifima, posebno razmatramo
pandantife sa kolima. Raznolikost instrumenata je tako velika da
smo prinuđeni da izdvajamo često prisutne instrumente i njihove
brojne kombinacije: bubanj je na vedni kompozicija, a cesto su
prikazivani psalterion, lauta, gudački instrumenti i S-trube. Javljaju
se i kombinacije bubanj-psalterion-lauta uz dva duvačka
instrumenta, zatim bubanj-lauta kao jedini instrumenti ili u većem
sastavu, gudački instrument uz instrumente drugih porodica i još
mnogo drugih kombinacija instrumenata (tabela br. 25).
Postoje odgovarajuće analogije sa antičkim igrama, kao i sa
igradma spuštenih ruku, a posebno sa tri osobe koje igraju, kao na
dečanskoj kompoziciji. 372 Od posebnog su značaja kola nimfi iz
antičkog perioda sa Silvanom (jedno kolo) i Panom (drugo ko-
372 Max Wegner, nav. delo, 25, 27, 29, 57.
236
Tabe la br. 26
prcdstavc
godinc spomcnik sccna instrumcnata
1672. Hvalite Cospoda
manastir Čctacuja, bubanj, psalterion, lautc (2), S-
Jaši trnbe (2)
1692. manastir Hurezu Hvalite Cospoda
I. bubanj, gudački instrument,
duvački instrument (?); kolo
II. bubanj, lauta, kolo
1702. crkva Kolcci, Hvalite Cospoda
I. vrsta busine, bubanj/tapan, lautc
Bukiircšr
(2)
II. busine (2?), talambas (?),
gudacki instrument (?); kolo
1707. manastir Kozija Hvalite Gospoda
I. bubanj, S-truba; kolo
II. gudački instrument, lauta
1721. crkva Vernešt, Buzau Hvalite Gospoda I. gudački instrument, S-truba; kolo
II. lauta
1722. Hvalite Gospoda

crkva Kreculcsku, lauta (ostali instrumenti nejasni);
Bukurešt kolo
crkva Negustori bubanj, gudački instrument,
Bukurcšt šalmaji ili busine (3 ?); kolo
1730-1742. ckva Aninoasa, Hvalite Gospoda
Muščel
I. gudački instrument, S-truba; kolo
II. talambas, lauta, S-truba; kolo
crkva Mantuleasa, talambas, psalterion, S-truba,
Bukurcšt (ostali instrumenti nejasni); kolo
crkva Avrig, Ardeal Hvalite Gospoda gudački instrument, psalterion;
XVIII
vek kolo
(srcdina)
XVIII crkva Šomanešr, Hvalite Gospoda bubanj, gudacki instrument; kolo
vek Krajova
XVIII vek manastir Barbi Hvalite Gospoda trubc ili rogovi (2), psalterion (?),
bubanj, laute (2),
lo), zato što su sa balkanskog tla na kome će kolo imati svoju spe-
cifičnu tradiciju.384 Po sebi se razume da postoji svojevrsna srodnost
i sa zapadnoevropskim srednjovekovnim kolima - uostalom,
•584 Silvan i nimfe, nalazište Gardun kod Trilja, Hrvatska, Arheološki muzej,
Split, druga polovina III veka pre n. e. i Pan i nimfe (Pan se ne hvata u kolo sa nimfama),
nalazište Založje kod Bihaća, Bosna i Hercegovina, Muzej u Bihaću. Oba reljefa su
reprodukovana u publikaciji Antički teatar na tin Jugoslavije, Kon- cepcija kataloga i
uvodna studija Dušan Rnjak, Novi Sad 1979, si. 28 i 29.
237
jedno kolo sa spuštenim rukama igrača prikazano je i na Carole de
Remede de Fortune Gijoma de Mašoa.
Sva tri nadna igranja kola, sa ukrštenim rukama igrača, sa dr-
žanjem ruku za pojas susednih igrača i sa stavljanjem ruku igrača na
ramena, mogu se videti u Grčkoj. Za Bugarsku i Rumuniju ta- kođe
je karakteristično različito držanje.
140
SI. 1 - Hristovo rođenje, detalj živopisa iz manastira Gradac.
kraj XIII veka
SI. 2 - Stihira jovana Damaskina na Uspenје, detalj živopisa
i L manastira Bogorodica Ljeviška (kopija), 1307-1309.
SI. 3 - Ruganje Hristu, živopis iz manastira
Staro Nagoričino, 1317-1318.
SI. 4 - Kainovo potomstvo, živopis iz manastira Decani, 1338-1347,
SI. 5 - Sto pedeseti psalam, živopis iz manastira Lesnovo, 1349.
SI. 6 - Arhcmdeo Mibailo leči gubavce, detalj živopisa
iz manastira Lesnovo, 1349.
SI. 7 - Hvalite Gospoda, detalj živopisa iz grčkog manastira
Filantropinon, 1530-1560.
SI. 8 - Ruganje Hristu, detalj živopisa iz manastira Morača,
1577-1578.
SI. 1 - Strašni sud, detalj živopisa iz karedrale u Torčelu, XII vek
SI. 2 - Čovek sa rogom, inicijal iz Miroslavljevog jevandetja, oko 1190.
SI. 3 - Hristovo rođenje, detalj živopisa iz manastira Arilje, 1296.
SI. 4 - Ruganje Hristu, iivopis iz manastira Hilandar, 1303-1321
SI. 5 - Hristovo rođenje, detalj živopisa iz manastira Studenica, 1313-1314.
SI. 6 - Strašni stid, đetalj živopisa iz manastira Gračanica, oko 1321.
SI. 7 - Sto pedeseti psalam, živopis iz Hreljove kule, Bugarska, pre 1335.
SI. 8 i 9 - Kentaur sa rogom,
plastična dekoracija portala
priprate manastira Decani, oko
1335.
SI. \0 - Strašni sud, detalj živopisa iz manastira Decani, 1338-1347.
SI. 11 - Ruganje Hristu,

detalj živopisa iz
manastira Dečani,
1338-1347.
SI. 12 - Ruganje Hristu, prva scena, živopis iz manastira Lesnovo, 1349.
Si. 13 - Ruganje Hristu, đruga scena, živopis iz manastira Lesnovo, 1349.
SI. 14 - Hristovo rođenje, živopis iz manastira Sveti Đorđe u Pološkom, četrde-
sete godine XIV veka
15 - Ruganje Hristu, detalji živopisa iz manastira Sveti Đorde ii Pološkom,
četrdesete godine XIV veka
(\
15 - Ruganje Hristu, detalji živopisa iz manastira Sveti Đorde ii Pološkom,

četrdesete godine XIV veka
л(^ЈСЛ1пв^4г1*гбгз(»1]|(^ћд,|ј гтл^4гн(нн Aj h
ΛΙ ψΑ л*г u fi*. e4· uu as’t ATM f t.
tt)j)nrt«bilH?KAIUA«linAKHrOY<AblH ·:«-
SI. 16 - David sastavlja psaltir, ilustracija iz Minbenskog psaltira,

Državna biblioteka u Minhenu, 1370-1390.
SI. 18 - Aleksandrova gozba, ilustracija iz Srpske Aleksandride, kraj XIV veka
SI. 17 - Mirjam, sestra Aronova it kolit, ilustracija iz Minhenskog psaltira,
Državna biblioteka u Minhenu, 1370-1390.
SI. 18 - Aleksandrova gozba, ilustracija iz Srpske Aleksandride, kraj XIV veka
SI. 19 - Roman o Aleksandru Velikom, ilusrradja iz rukopisa Grčkog instituta u
Veneciji, XIV vek
SI. 20 - Ruganje Hristit, detalj živopisa iz manastira Voronec, Rumunija.
1488-1496.
SI. 21 - Strašni slid, detalj živopisa iz manastira Voronec, Rumunija,
1488-1496.
SI. 23 - Legenda svetog Đorda, detalj živopisa iz manasrira Arbore,
Runuinija, 1541.
SI. 24a - Sto pedeseti psalam, detalj živopisd iz Stare crkve u Smtderevu,
šezdesete godine XVi veka
fel. 24b - Sto pedeseti psalam, detalj živopisa iz Stare crkve u Smederevu,
šezdesete godine XVI veka
SI. 25 - Plač na rekama vavilonskim, ilustracija iz Tomićevog psaltira, Državni
istorijski muzej u Moskvi, sredina XVI veka
SI. 26 - Ruganje Hrištu, detalj živopisa iz manastira Novo Hopovo, 1608.
SI. 28 Leviti sviraju, ilusrracija iz Psaltira Anastasa Krimke, Dragom'
SI. 27 - Svadba Rumunija,
u Kani, detalj živopisa 1616.
iz manastira Novo Hopovd, 1608
SI. 29 - Ruganje Hristu, živopis iz crkve Proroka Ilije u Boboševskom
manastiru, Bugarska, 1678.
SI. 31 - 5/0 pedeseti psalam, detalj zivopisa iz crkve Hristovog rodenja
ii mestu Arbanasi, Bugarska, XVII vek
SI. 30 — Svadba u Kaiii, živopis iz crkve Kurtea Domneaska, Rumunija,
1694-1698.
SI. 32 - Sto pedeseti psalam, detalj živopisa iz crkve Hristovog rodenja
u mestu Arbanasi, Bugarska, XVII vek
SI. 33 - Sto pedeseti psalam, detnlj živopisa iz kapele Kukuzelisa u manastiru
Velika Lavra, Atos, prva polovina XVIII veka
Muzički instrumenti kao neodvojiv
parametar u oblikovanju tematike
vizantijske i postvizantijske
umetnosti
Ruganje Hristu i druge scene iz ciklusa Hristovog stradanja u

juinoevropskoj umetnosti
Umetnost balkanskih naroda u vizantijskoj tradiciji razvijala se

od ranih srednjovekovnih minijatura do slikarstva i skulptura
XVIII, pa i XIX veka. Delovala je na prostoru od Grčke do Srbije,
Bugarske i Rumunije. Ikonografija ovih pravoslavnih naroda dikti-
rala je određenu tematiku ilustrovanu muzičkim instrumentima ko-
ji su zadržavali iste ili slične forme ili su se bogatili novim oblicima.
Medu kompozicijama na kojima su najčešće prikazivani mu-
zički instrumenti bile su Ruganje Hristu, ilustracije psalama, Stra- šni
sud i Hristovo rodenje. Povod za predstavljanje instrumenata nije se
mogao uvek naći u biblijskim i drugim crkvenim tekstovima:
mogli su da nastanu po nahođenju umetnika, po postojedm
likovnim uzorima i pročitanim tekstovima, kao i da budu preuzeti
iz izvodačke prakse. Ne bi bilo istorijski opravdano oprediliti se
isključivo za neku od ovih mogućnosti, osim ako odgovarajud
dokumenti ne bi potvrdili opravdanost takvog izbora. Neophod- no
je dužnu pažnju pokloniti likovnoj umetnosti u kojoj su postojale
vekovima proverene ikonografske koncepcije pojedinih scena sa
muzičkim instrumentima.
SadrZaj Ruganja Hristu ne upućuje na harmonično muziciranje.
Cin ismevanja trebalo bi da bude propraćen snažnim zvucima
instrumenata, uključujući i svesno distoniranje. Stoga bi se ra- dije
pomišljalo na običaje koji prate pogrebni obred i muzičke in-
strumente u koje se svira u rim prilikama. To bi se moglo odnositi
241
i na prisustvo đuvačkih instrumenata, i to onili u koje sviraju he-
raldi - busine, rogove, S-trube ili šalmaje.
Scena Ruganja Hristu karakteristična je po muzičkim instru-
mentima tipičnim za balkansko podneblje. U Svetom pismu se ne
pominje muziciranje:
Tada vojnici sudijini uzeše Isusa u sudnicu i skupišc na nj svu
četu vojnika.
I svukavši ga obukoše mu skerletnu kabanicu.
I opletavši vijenac od trnja metnuše mu na glavu, i dadoše mu trsku u
dcsnicu; i klcknuvši na koljena pred njim rugahu mu se govoreći: zdravo,
care judejski!
1 pljunuvši na nj uzcšc trsku i bišc ga po glavi.
(Jevandelje po Matcju, 27:27-30)
A vojnici ga odvedošc u sudnicu, i sazvaše svu četu vojnika,

I obukošc mu skerletnu kabanicu, i oplctavši vijenac od trnja
metnuše na nj.
I stadošc ga pozdravljati govorcći: zdravo, care judejski!
I bijahu ga po glavi rrskom, i pljuvahu na nj, i padajući na
koljena poklanjahu mu se.
I kad mu se narugaše, svukoše s njega skerletnu kabanicu i
obukoše ga u njcgovc haljinc i izvcdošc ga da ga razapnu.
(Jevandelje po Marku, 15:16-20)
I narod stajašc te gledašc, a i knezovi s njima rugahu mu se govoreći: drugima

pomožc пска pomože i sebi, ako jc on I Iristos, izabranik Božiji.
A i vojnici mu se rugahu, i pristupahu k njcmu i davahu mu ocat.
I govorahu: ako si ti car judejski pomozi sam sebi.
A bijaše nad njim i natpis napisan slovima grčkijcm i latinskijem i jevrejskijem:
ovo je car judejski.
(Jevandelje po Luki, 23:35-38)
I vojnici splctavši vijenac od trnja metnuse mu na glavu, i obukošc mu skerletnu

hanjinu,
1 govorahu: zdravo, care judejski! i bijahu ga po obrazima.
A Isus izide na poljc pod vijencom od trnja i u skcrletnoj haljini. I rcče im Pilat:
evo čovjeka!
Pilat pak napisa i natpis i metnu na krst; a bješc napisano:
Isus Nazarećanin car judejski.
I ovaj natpis čitaše mnogi od Jevreja; jer mjesto bješe blizu grada gdje razapešc
Isusa; i bješc napisano jevrcjski, grcki i latinski.
(Jevandelje po Jovanu, 19:2-3, 5, 19-20)
Uostalom, nisu ni vojnici prikazivani na svim scenama, ni
Hristos sa trnovim vencem na glavi, pa ni Pilatov lik, ali retko na
242
kojoj kompoziciji nema osoba koje kleče pred Hristom. 373 Slika- ri
su, očigledno, dopuštali sebi slobodu u oblikovanju ove scene, pa je
i tretman muzičkih instrumenata bio odgovarajući. Istočno- evropska
Ruganja Hristu možda su imala analogije sa parodijama vizantijskih
careva u lakrdijama mima i u antičkim komedijama, kao i sa
podsmevanjima karnevalskom kralju i vladarskim krunid- benim
ceremonijama, ali i sa realnim dogadajima koji su se odnosili na
ponižavanje i mučenje svrgnutih kraljeva. 374 Hristos je, moglo se
primetiti, u svim jevanđeljima nazvan judejskim carem, te su i
ovakve paralele osnovane.
Vekovima je izvršenje smrtnih kazni širom Zapadne Evrope
obavljano uz prisustvo svetine. Ovaj običaj zadržao se i posle 1789.
godine. Pošto je Hristos smatran osuđenim mučenikom, njegovo
stradanje je u likovnoj umetnosti moglo da se prikazuje kao
svojevrsni odraz kažnjavanja razbojnika. Prisustvo muzičara takvim
događajima često se nije moglo izbeći. Postoje, međutim, očigledne
kompozicione razlike između istočnoevropskih i za-
padnoevropskih scena Ruganja Hristu, pa i u broju prikazanih
muzičara, kojih, bez sumnje, ima više na vedni kompozicija vi-
zantijskog kulturnog kruga. Ove su okrenute rradiciji i odredenim
porodicama instrumenata. Teško bi bilo pretpostaviti da bi muzi- čari
svirali u ansamblu, ako je trebalo „pomoću bujice zvuka ras- terati
zlokobne i zle sile“. 375 Za tu svrhu bilo je poželjno da imaju samo
instrumente snažnog zvuka. Medutim, ako se zna da su za vreme
pogubljenja Marije Stjuart pevane ulične pesme, odnosno da su
muzičari naslikani na spomenicima vizantijske umetnič- ke tradicije
bili prikazani pod uticajem odgovarajudh grupa po- zorišnih
muzikanata, tada bi se moglo razmišljati o ansamblima.
I pored toga što su instrumenti izvesnih porodica prikazivani iz
jedne scene u drugu, malo je kompozicija sa istim instrumenta-
rijumom, a i pojedinačni instrumenti su se medusobno, bar u po-
j8S I pored toga što su na vi$e scena Ruganja Hristu prikazani vojnici kako kleče
u prvorn planu ili su u masi oko Hrista, ima i takvih kompozicija na kojima oni nisu
predsravljeni (u manastirima Staro Nagoričino, Poganovo, Bo- boševo i drugima).
Lesnovski Hristos iz prve scene Ruganja, na primer, nema trnov venae na glavi.
186 Svetozar Radojčić, „Ruganje Hristu na fresci u Starom Nagoričinu, Na- rodna
starina", Zagreb 1^39, 35, 15-32.
587 Isto, 101.
243
nekom detalju, razlikovali. Ako je u razvoju scene Ruganja dolazi- lo
do prikazivanja drukčijeg instrumentarijuma, drukčijeg u smislu
zamenjivanja instrumenata određenog zvučnog intenziteta novim
instrumentima odgovarajuće jačine, moglo bi se zaključiti da je do
promena došlo zbog uticaja izvođačke prakse ili kakvog drugog in-
spirativnog izvora. Ukoliko bismo pošli od pretpostavke da su
instrumenti prikazani na živopisu predstavljali podruqa njihove ras-
prostranjenosti, tada bismo i uz pomoć kompozicije Ruganja Hri- stu
mogli da pratimo da li se u izvesnim oblastima još uvek koriste
instrumenti koji su prikazani na zidovima crkava i manastira till
istih krajeva. U slučaju da ih narod vise ne upotrebljava, ne zna- či
da se u vreme njihovog živopisanja nisu mogli koristiti. Umet- nička
vrednost spomenika pretpostavlja veste majstore, te i precizno
naslikane muzičke instrumente, ali bez sumnje je da su skromni
majstori bili bliži folklornom instrumentarijumu, te su mogli da
prikažu instrumente u koje je narod svirao. Balkanski živopisci su
se, napuštajući vizantijsku tradiciju, približavali zapadnoevrop-
skim uzorima, kasnoj gotici, renesansi i baroku. Ti su se uticaji
osetili i na detaljima kompozicije Ruganje Hristu, pa i na muzič- kim
instrumentima. Imajući za sobom pet vekova intenzivnog po-
stojanja, ova scena je prestala da budc u ccntru pažnjc tadašnjih
umetnika, jer su se oni bili priklonili drugim temama.
Prva grupa crkava i manastira sa scenom Ruganja Hristu, s kraja
XIII veka i u XIV veku, pretežno obuhvata one kompozicije koje su
živopisali majstori kralja Milutina, a pored njih i auto- re minijatura
Minhenskog psaltira (1370-1390) bliski freskama Mateiča (1355),
Andreaša (1389) i Markovog manastira (oko 1370). U slikarstvu tog
vremenskog razdoblja (1300-1370) koje odgovara stilu Paleologa,
muzički instrumenti su neophodni u pojedinim kompozicijama
predstavljenim, kao što je Ruganje Hristu, u arhitekturi koja podseća
na antičku scenu. Dogadaji su prikazani u tri plana. U prvom kleče
vojnici ali i običan svet i ruga- ju se Hristu - tu su i igrači, svirači i
žongleri. U srednjem planu su, takođe, svirači u razne instrumente, a
katkad i igrači, dok su u pozadini heraldi koji duvaju u rogove,
busine ili druge instrumente prodornog zvuka. Ne mogu se, nažalost,
detaljno prouča-
vati sve sačuvane scene ove tematike, zato što su mnoge ošteće- ne.
Očigledno je, ipak, da su se slikari pridržavali koncepcije triju
prostornih celina sa odgovarajućim muzičkim instrumentima u
244
svakoj od njih, što ne znači da nije bilo izuzetaka. 376
Gotovo na svim scenama prikazani su igrad: mali su rastom i
obično su u prvom planu kompozicije (dva visa igrača u sredini
scene su u Ivanovskom manastiru /1331-1371/ i u Dečanima /1338-
1347/), igraju golih ruku ili su im ruke pokrivenc rukavima, a poneki
imaju samo jedan dugi rukav. Neki igraju sa krotalama, kao u
Svetom Nikiti (osamdesete godine XV veka) i Poganovu (1499) ili sa
maramicama u rukama, kao u Pivi (1604) i Mesiću (1743). Ako
igrači, zajedno sa instrumentalistima učestvuju u parodiji dvorskog
ceremonijala, njihovi dugački rukavi opravdani su dnjenicom da
poda- nici ne treba da pokazuju svoje ruke pred vladarom. 377 Ne
može se, nažalost, otkriti koju su igru igrali, a što se tiče dugih
rukava, nije jasno zašto bi samo oni krili svoje ruke, kad sva druga
lica to ne cine, iako se nalaze pored vladara.
Igrači su pobuđivali asocijacije na šaljivu igru što su je Goti u
izvrnutim kožusima izvodili pred carem, sa maskama, štitovima i
kopljima, dok su gajdaši stajali ispred njih dižući veliku galamu, ali
ni na jednoj nama poznatoj sceni Ruganja Hristu nisu prikazane
gajde, te nema razloga povezivati igrače sa igrom Gota. Vero- vatnije
je, medutim, da su predstavljeni žongleri, srednjovekovni muzičari
zabavljači. Poznato je, takodc, da su maskirane Jevreje u prikazima
Hristovog stradanja igrala deca u Dubrovniku XIV veka i da su u
firentinskim pobožnim predstavama nastupala deca u haljinama
odraslih, 378 ali je pitanje da li su se ovi mogud uticaji odrazili na
velidnu muzičara i igrača na vizantijskim spomenicima. Na većini
spomenika prikazana su po dva igrača, a u Hilan- daru (1303-1321) i
u Starom Nagoričinu (1317-1318) po tri. Nejasno je da li poneka lica
u prvom planu kleče ili igraju, a kada sviraju da li istovremeno i
igraju. Svirači su, kako izgleda, u Starom Nagoridnu (svirač u
tasove) i Zemenu (oko 1354, svirač u tamburen).
Nije moguće izvesti precizne zaključke o igračima i njihovom
načinu igranja zato što se ne mogu sagledati do detalja. Ipak, jedan
opšti pregled ukazuje da na malom broju scena Ruganja igra- ča
uopšte nema, a da na vizantijskim spomenicima nemaju ni duge
376Videti na kraju ovog poglavlja Pregled scena iz ciklusa Hristovog stradanja

ilustrovanib muzičkim instrumentima (izbor).
377 Svetozar Radojčić, nav. delo, 24.
”o Is to, 27.
245
rukave, ni maramice u rukama. Igrači sa dugim rukavima pre- težno
su na makedonsko-bugarskom terenu, dok su, uglavnom, za srpsku
oblast karakteristični igrači sa maramicama.
Balkanski prikazi pojedinačnih igrača koji nisu bili isključivo
predstavljeni na sceni Ruganja Hristu imaju svoje pandane na ru-
skim srednjovekovnim spomenicima 379 i na scenama zapadno-
evropske umetnosti na kojima igrači igraju bez maramica u rukama
ili sa njima ili istovremeno sviraju u neki instrument, i predstavljeni
su na kompozicijama različite tematike i u raznim tehnikama. 380
Pošto sadržina scene Ruganja Hristu diktira izbor muzičkih
instrumenata, porodice južnoevropskih instrumenata mogu da
odgovaraju onima sa zapadnoevropskih spomenika. Očigledno je da
su se instrumenti menjali iz jedne scene u drugu i da se svojevrsna
zakonitost u izmeni određenih porodica instrumenata mo- že pratiti
u dužem vremenskom intervalu, ali je većina instrumenata prikazana
na balkanskim spomenicima zadržala svoje narod- no poreklo.
Muzički instrumenti s kraja XIII i u XIV veku na kompoziciji
Ruganja Hristu mogu se nalaziti u sve tri zone, ali mogu i izo- stajati u
svakoj od njih. Muzičari ispred Hrista su sa jednim instrumentom
iz porodice udaraljki, u sredini scene se nalazi jedan instrument ili
su predstavljena dva instrumenta, dok dva heralda, po jedan sa obe
strane Hrista, u gornjoj zoni duvaju u duge instrumente iznad
Hristove glave.
Idiofoni i membranofoni instrumenti pojavljivali su se u dva
plana: u prvom tasovi i krotala, talambas, tamburen i bubnjevi, a u
drugom su, pored tasova i bubnjeva, slikani instrumenti manjih
dimenzija iz drugih porodica - šalmaj, svirala ili šalmaj, vizantijska
lira i psalterion. U ovoj istoj, srednjoj zoni nalaze se i instru-
menti koji po svom obliku i mestu pripadaju najvišoj zoni - to su
pre svega busine. Heraldi su na istom mestu kao prilikom kruni-
sanja vizantijskih careva: oni duvaju u rogove do tridesetih godina
XIV veka, a zatim u busine. Ova pojava ide u prilog tvrdenju da dugi
rogovi nestaju sa pojavom savršenijih instrumenata, 381 medutim,
379 Scena sa kijevskim skomrasima (oko 1050) jedna je od najpopularni- jih.

380 Frank Harrison - Joan Rimmer, European Musical Instruments, London 1964, si.
32-59 itd.; Tilman Seebass, Musikdarstellung und Psalterillustra- tion in friiheren Mittelalter,
Bern 1973, 41, 58, 94, 95, 127 itd.
Edward Buhle, Die mtisikalischen Instrnmente in den Miniaturen des friihen
246
nisu zaboravljeni ni u kasnijoj umetnosti.
Odstupanja od uobičajene koncepcije prate se u crkvi Svetog
Nikole u Markovoj Varoši kod Prilepa (1298-1299), gde je oči-
gledno đošlo do zamene zona (u srednjem planu dva svirača duvaju
u rogove), u Lesnovu (1349, druga scena Ruganja je, zapravo, prikaz
Hristovog puta na Golgotu) i u Mateiču (businar je u srednjem planu).
Instrumenti su relativno jasni.
Kao i na drugim kompozicijama u manastirima i crkvama
srpskih vladara, tako i muzički instrumenti na sceni Ruganja Hri- stu
imaju svoje ranije uzore u vizantijskoj umetnosti, i upravo ih srpski
spomenici prenose severno od grčkih granica. Stoga cerno
posmatrati nama poznate kompozicije ovog sadržaja na prostoru
Makedonije, Južne Srbije (Kosova) i Bugarske da bismo uočili ka-
kav instrumentarijum prikazuju u odnosu na scene drugačije te-
matike istog doba. Zahvaljujući Ruganju, u slovenskoj i vizantijskoj
srednjovekovnoj umetnosti živopisani su bubanj, tasovi, rogovi,
busina (?) i šalmaj (?), i to u vizantijskim crkvama Bogoro- dici
Perivlepti u Ohridu (1295) i Svetom Nikoli u Markovoj Va- roši
blizu Prilepa, zatim vizantijska lira i tamburen, prva u Deča- nima,
a drugi u Zemenu. Pored tih instrumenata, na ovoj sceni su i posle
XIV veka predstavljani krotala i talambas. Svoju gotovo redovnu
prisutnost na svakoj kompoziciji opravdaće bubanj i na docnijim
Ruganjima, dok je psalterionom (sa druge lesnovske scene) i
vizantijskom lirom kasnije ilustrovana druga tematika.
Bubnjevi - daouli ili tapani, narodni instrumenti ovog područ-
ja, karakteristični su za sveukupnu balkansku umetnost
pravoslavlja i bez velikih izmena ponavljaju se iz jedne scene
Ruganja u drugu, iz jednog veka u drugi. Pandane u folklornom
instrumentarijumu imaju krotala, možda u klepetaljkama, tasovi u
čamparama i zila- ma, zatim talambasi ili daulbasi, tambureni,
odnosno daire i def, psalterioni, zapravo kanoni, odnosno kanonaki,
vizantijska lira ili
Mittelalters I, Die Blasinstrumente, Leipzig 1903, 19.
247
gadulka, takođe kratki rogovi, duge busine srodne homoljskim tru-
bama, kljunaste flaute i šalmaji koji imaju odgovarajuće analogije sa
zurlama odredenih dimenzija. Na terenu Makedonije, Južne Srbije i
Bugarske bilo je u XIV veku i drugih instrumenata koji se nisu vi-
deli na Ruganju Hristn. Scena ove tematike na rumunskom prostoru
nalazi se u crkvi u Kurtea de Ardeš (XIV vek), ilustrovana instru-
mentima koji pripadaju karakterističnim vrsrama vizantijskog XIV
veka - to su bubanj, busina(?) i šalmaj (?).
Bez obzira na to što sadržaj Ruganja nije morao da podrazumeva
sviranje u ansamblima, posmatramo prikazane instrumente u prve
dve zone, pretpostavljajud da dugi signalni instrumenti (obično po
dva) u gornjoj zoni imaju odvojenu funkciju. Oprav- danje za ovakav
stav nalazimo u konstataciji da su instrumentalni sastavi u narodu
bili manji i heterogenog karaktera.·194
Tasovima i bubnju, jezgru instrumentarijuma na freskama XIV
veka (u Bogorodici Perivlepti i Pološkom iz oko 1340), pri- družuje se
svirala u Starom Nagoričinu, a krotala na prvoj sceni u Lesnovu.
Sigurno je da ove kombinacije nisu jedine, ali su bar donekle
razbile kaleidoskopsko šarenilo ostalih sastava u kojima, kao na
primer u katolikonu Hilandara, nema čak ni udaračkih instrumenata.
Ako bismo smatrali da su prikazi kola na srpskim spomenicima XIV
veka praćeni i ansamblom instrumenata, a za to ima puno
opravdanja, i te sastave poredili sa mogućim ansamblima na
kompoziciji Ruganja, videli bismo da samo jedan dcli- mično
odgovara, naime: Mirjam u kolu na minijaturi Minhenskog psaltira igra
sa igračicama uz bubanj i neku vrstu kastanjeta (?), što bi odgovaralo
bubnju i krotalama prve scene lesnovskog Ruganja Hristu, na kome
su predstavljeni još i tasovi.
Druga, mnogo veća grupa spomenika obuhvata vizantijsko
slikarstvo i skulpturu u doba turske vladavine i traje do gašenja
vizantijske tradicije. Umetnost je, shodno prilikama u kojima se
razvijala i oblastima koje je obuhvatala, imala svoje uspone i pa-
dove. U XV veku je obogaćena novim stilskim elementima, ali se u
ovom veku, kao i u slededm stoledma, nisu napuštali srednjo-
vekovni uzori. Pošto se u srpskom moravskom slikarstvu (1370-1459)
nije insistiralo na detaljima, izostali su i muzički in-
3W Андријана Гојковнћ, Народни музички инструменти, Београд 1989, 22.
248
strumenti kao ilustracija sadržaja, ali su ih u isro vreme živopisa- li
tradicionalno orijentisani majstori. Pre sredine XV veka u krit- sko
zidno slikarsrvo prodiru kasni zapadnoevropski gotički dementi, a u
drugoj polovini istog veka njima se pridružuju i renesansni uticaji
ne samo na Kritu već i na Kipru. Oba ova stila pro- širila su se na
Meteore (XVI vek), Ohrid, Nikitu, Poganovo i druge spomenike.
Tradicionalno slikarstvo se i dalje negovalo u Dra- galevcima (1476),
ohridskom Konstantinu i Jeleni (deveta decenija XIV veka),
Boboševu (1678) i još nekim crkvama i manastirima. Naturalistički
gotički izraz je prihvaćen u Moldaviji krajem XV veka i dominirao je
u XVI veku, kada su u severozapadnoj Grčkoj formirane slikarske
škole i renovirano balkansko slikarstvo došlo do izraza na Atosu i
Meteorima, u doba teatralnog prikazivanja crkvenih dogadanja sa
velikim brojem lica na kompozicijama i pozajmicama iz
zapadnoevropske ikonografije. 382 U srpskom slikarstvu je veća
aktivnost nastala obnovom Peeke patrijar- šije 1557, zasnovana na
poštovanju vizantijskih uzora iz XIV veka, a u bugarskom i
rumunskom slikarstvu u XVII i XVIII veku došlo je do svojevrsnog
proevata umetnosti.
U XV veku sačuvan je manji broj kompozieija Ruganja, bez
bitnih izmena u kompozicionoj koncepciji. Objašnjenje se možda
može naći u živopisu moravske škole u kome nema instrumenata ili
u sklonosti ka prikazivanju instrumenata na drugim scenama iz
ciklusa Hristovog stradanja, kao i u činjenici da je do relativnog
procvata slikarstva došlo kasnije na bugarskom i rumunskom pro-
storu, a pre svega zbog sve većeg pritiska Turaka i propasti srpske
države. Promene su i u broju igrača, i to samo u jednom manastiru,
Koporinu (1402-1410), gde ih ima četiri, nasuprot uobičaje- ne dvojice
- kao na ranijim spomenicima, oni imaju duge rukave ili drže
maramice u rukama. U sredini scene ostali su svirači u po jedan
udarački instrument, bubanj ili tasovi, a samo su u Nikiti prikazana
dva udaračka instrumenta - krotala i bubanj. U manastiru svetog
Jovana Lampadistisa, Sveti Eraklidos u Kalapanajoti- su na Kipru
(druga polovina XV veka) u srednjoj zoni su četiri busine koje
ukazuju, po svom obliku i mestu koje zauzimaju u kompoziciji,
odnosno po svom broju, na dva zanimljiva momenta
382 Mititiadis-Milros Garidis, La peinture murale orthodoxe (1450-1600), Athenes

1989.
249
- pripadaju gornjoj zoni i ima ih četiri (uinesto dve), što će biti retko
i u živopisu sledećih vekova. U Svetom Nikiti i Poganovu došlo je do
međusobnog približavanja kompozicionih planova u drugačije
koncipiranom prostoru: iza Hrista se nalazi zid koji ga odvaja od
heralda, te su zbog tog razloga pomerene osobe u drugom planu - u
Svetom Nikiti su se približile trećem, a u Poganovu drugom planu,
gde je, umesto uobičajena dva instrumenta, islikan samo jedan.
Poslednjih godina XV veka balkanski instrumenti su se obogatili još
jednim dugim duvačkim instrumentom, koji se pojavio na sceni
Ruganja Hristu u Svetom Nikiti i Poganovu, savijenom ili S-trubom
koja je prispela ubrzo posle pojave u Ita- liji, zajedno sa gotičkim i
drugim uticajima na vizantijsko slikarstvo. Neobičan je raspored
figura u Matki (kraj XV veka): Hri- stos je sa igračima ispred sebe
ostao u centru kompozicije, ali su heraldi, ostavši u poziciji jedan
prema drugom, sa ukrštenim dugim duvačkim instrumentima,
neobjašnjivo pomereni na levu stranu, islikani van uobičajenih zona.
U XVI i XVII veku scena Ruganja Hristu doživela je veliku
rasprostranjenost od grčkog do rumunskog tla, na preko četrdeset
nama dostupnih spomenika. Po sebi se razume da vrednost živopi- sa
nije bila ujednačena, ali su se svi slikari pridržavali kompozicione
šeme i porodice instrumenata. Međutim, u naizgled neprome- njenoj
koncepciji pojavile su se brojne varijante, te se nameće po- ređenje sa
melodikom Osmoglasnika, čije je izvođenje, zasnovano na formulama
i određenim modusima, dozvoijavalo uvek nove varijante.
Raznolikost na kompoziciji Ruganja nije bila samo pro- dukt
umetničkih htenja njenih majstora već i neminovnosti rada ekipe
saradnika, pa se mogla očekivati nepreciznost, čak i nelogič- nost u
detaljima. Ova scena je doživela svoj poslednji snažni razvoj u
pomenuta dva veka, i to naročito na srpskom tlu.
I pored toga što je većina porodica instrumenata zadržana i u
odgovarajućim zonama, pojavili su se još neki instrumenti, odranije
primećeni na drugim scenama - to su bile dugovrate laure iz porodice
outi ili al’ud, a zatim i svirale (?), dobro poznate pod raznim imenima,
od flojera do frula, cevara, svirala i svirki. Svirala i laute prikazane su
u sredini kompozicije, prve u crkvi Preobra- ženja u Veltsisti (1568) i
Svetom Dimitriju u Jošaničkoj Banji (oko 1630), a druga verovatno u
manastiru sela Alino (1626). U ovoj
istoj zoni je i šalmaj/zurla u Pustinji kod Valjeva (1622) i u Bobo-
ševu: nju su živopisci, po svoj prilici, omaškom premestili iz tre- će
250
zone u drugu, pošto je tretirana na način instrumenata u koje duvaju
heraldi. Instrumenti ovih glasnika pretrpeli su, takode, promene,
pošto su zapaženi novi iz porodice tuba i kratkih busina, a nastale
su i izmene kod S-truba.
Ako se instrument na zidu Stare crkve u Smederevu (šezdesete
godine XVI veka) može porediti sa businom, jedinstvenom, kako
izgleda, i u vizantijskoj umetnosti, pretpostavlja se da ju je narod
upotrebljavao od XVI veka i u okolini Smedereva. Danas takvih
busina ima na tlu severoistočne Srbije, a zastupljene su i u rumun-
skom folkloru. One su obično duge, ponekad svojim oblikom upu-
ćuju na tube zato što se ne mogu detaljno sagledati zbog mesta koje
freske zauzimaju u crkvi. Kratka busina, kakva je u Toplici (1536-
1537), imala je svoje prethodnike u srpskom živopisu od se-
damdesetih godina XIV veka. Za razliku od većine grčkih i rumun-
skih instrumenata iz ove porodice, S-trube su neprecizno živopisa-
ne u srpskoj i bugarskoj umetnosti i na ponekoj grčkoj kompozici-
ji iz XVI-XVII veka (u crkvi Svetog Nikole u Vitsi). Njih nema u
južnoevropskom folkloru, ali su korišćene u turskoj vojnoj muzici.
Do kompozicionih odstupanja došlo je zbog islikanog zida iza
Hrista u Toplici, Dobrovcu (XVI vek) i Iskreckom manastiru (XVII
vek), kao ranije u Svetom Nikiti i Poganovu, a instrumenti se nisu
javljali u očekivanim zonama. U Toplici su instrumenti iz druge
zone prešli u treću, te su heraldi duvad dobili još viši po- ložaj, a u
Iskreckom manastiru duvač iz treće spustio se u drugu zonu, odmah
pored Hrista.
Uprkos tome što se dni da je i u pogledu muzičkih instrumenata
verno poštovana kompoziciona šema Ruganja, na mnogo scena
zapažaju se nedoslednosti. Nekada simetrično rasporedeni dugi
duvački instrumenti, s obe strane scene, na spomenicima iz XVI
veka - u manastiru Dobrovac i crkvi Bukovec, nalaze se jedan pored
drugog. Navodimo upravo one scene u djim pojedinim zonama
nema igrača (misli se samo na prvu zonu) i instrumenata (odnosi se
na drugu i tredi zonu):
I zona: bez igrača - crkvc u Jašunju (1524) i Veltsisti (1568), u Svetoj
Trojici kod Pljevalja (1595) u Bukovcu (XVI vek), paraklisu
Svetog Đorđa u hilandarskom Pirgu (1671) itd.
II zona: bez instrumenata - crkva u Jašunju (1524), manastir Dohijaru
(1568), crkva u Vitsi (XVI-XVII vck), manastir Hopovo (1608),
Bcogradski psaltir (1627-1630), manastir Blagovcštenjc Rudnič- ko
251
(tridescte godinc XVII veka), Iskrccki manastir (XVII vck) itd. Ill zona:
bez dugih duvačkib instrumenata - manastir Pustinja kod Va- ljeva
(1622), crkva u Boboševu (1678) itd.
Očigledno je da crkva u Jašunju pokazuje veće slobode u od-
nosu na tretman igrača i instrumenata, pošto u prikazanoj kom-
pozicionoj šemi Ruganja nije bilo igrača u prvoj i instrumenata u
drugoj zoni.
Na gotovo svim scenama igrači su prikazani na tradicionalni
način, ali boboševski igrač iz 1678. godine igra s podbočenim ru-
kama, a takav igrački stav nije do tada bio poznat na sceni Ruganja.
U mnoštvu raznolikih kombinaeija instrumenata, u prve dve zone
često su korišćeni udarački instrumenti. Na živopisu rumunskih
erkava i manastira s kraja XV veka i u XVI veku, kao i u jednoj
grčkoj i jednoj srpskoj erkvi, predstavljena su dva ista mem-
branofona instrumenta - dva bubnja (Humor /1527-1546/, Vitsa i
Hopovo /1608/) i dva talambasa (Bukovec, XVI vek). Bubnjevi i
tasovi su slikani u XVI veku (u Staroj erkvi u Smederevu, 1568. u
Studenici i krajem XVI veka u manastiru Strupecki). Medutim,
bubanj je predstavljen i sa šalmajem (Humor, Banjani /1549/, Ni-
koljac /sedamdesetih godina XVI veka/, Bobosevo /1678/) i sa la-
utom (Sveti Dimitrije u Jošanici, 1630). Po sebi se razume da ove
kombinaeije nisu jedine, ali su, sudeći po materijalu koji posedu-
jemo, bar jedanpur ponovljene. Što se tiče drugih duvačkih
instrumenata u trećoj zoni, najčešće dve busine uokviruju kompo-
zieiju, nešto je manji broj dveju S-truba, postoje kombinaeije iz-
medu busina i S-truba, poznat nam je samo primer dva šalmaja u
Beogradskom psaltiru (1627-1630), ali ni rogovi, ni vrsta tube nisu
zaboravljeni. Kao i na ranijim spomenicima, zapaženo je od-
stupanje od simetrije prikazivanjem samo jednog ili tri duvačka
instrumenta. 383 U XVII veku se, štaviše, povećao broj dugih du-
vača na četiri - u Pivi dve S-trube i dve busine (1607-1608) i u Svetim
apostolima u Peći četiri busine (1633-1634). Medu scenama sa
najvećim brojem instrumenata ubrajaju se Ruganja na spo-
383 Po jedna busina je živopisana u aroskom manastiru Ksenofonu (1544),

Bogorodičinoj erkvi u Studenici (1568; možda je tuba?), u erkvama Svetog Jo- vana u
Velikoj Hoči (1577) i Svetog Nikole u Mušnikovu (druga polovina XVI veka), jedna S-
truba u Iskreckom manastiru (XVII vek) i jedan šalmaj u hilandarskom paraklisu
Svetog Đorda u Pirgu, na Atosu (1671).
252
menicima srpske umetnosti:
Crkva ii Toplici (1536-1537): krotala, tamburcn, bubanj, busina, S-
truba;
crkva u Banjanitna (1549): krotala, bubanj, šalmaj, dve S-trubc;
manastir Nikoljac (oko 1570): talambas, bubanj, šalmaj, dve busine;
manastir Piva (1604-1606): talambas, bubanj, dve S-trubc, dve
busine.
Veći broj instrumenata prikazan je u rumunskom manastiru
Humor — dva bubnja, šalmaj i dve S-trube, kao i dvema grčkim
crkvama, Veltsisti i Vitsi: na zidu prve predstavljeni su tasovi,
bubanj, lauta i dve S-trube, a u drugoj se mogu videti dva bubnja i
dve S-trube. Postoje srodne odlike na rumunskom (već u Vorone- cu
u XVI veku) i srpskom podruqu (u Studenici). Na velikom broju
sacuvanih kompozicija srpskih slikara mogla bi da se prati bitna
odlika srpskih kompozicija ove tematike, naime istovreme- ni
prikaz bubnja pored talambasa, tasova, pa i krotala, s jedne strane,
na primer bubanj-talambas-krotala ili bubanj-krotala ili bubanj-
rasovi ili bubanj-talambas, i, s druge strane, bubanj-busine-S-
trube-šalmaj ili bubanj-tuba-S-truba ili bubanj-busina, bubanj-
busina-šalmaj, bubanj-lauta-S-truba i druge kombinacije. 384
Očigledno je okosnica bubanj - membranofoni instrument - dugi ili
duži duvački instrument.
Dva preostala Ruganja Hristu iz XVIII veka pokazuju kako se
odstupilo od tradicije i u pogledu koncepcije ove kompozicije, i u
odnosu na izbor muzičkih instrumenata (bodanska scena iz 1737.
pod očiglednim je uticajem baroknog stila), i na koji način su, i
pored poštovanja starih uzora, prodirale novine (mesićko Ruga- nje
Hristu je sa velikim talambasima kakvih nije bilo na kompozieiji
Ruganja, ali su se mogli videti na drugim scenama).
Ciklusu Hristovog stradanja pripadaju još neke kompozicije na
kojima su povremeno prikazani muzički instrumenti. To su Hristov
put na Golgotu, zatim Izdajstvo Judino i Konjanici sa Pi-
latom. Ove scene su, uglavnom, ilustrovane dugim duvačkim in-
strumentima, kao u Hristovom putu na Golgotu iz Dečana, na kome se
mogu videti rog i tuba (?), ili na sceni iste tematike u Arno- ti (1632-
1654), na kojoj je S-truba (?). Medutim, ta kompozicija je ponekad pod
,97 Vidi tabelu br. 27 na kraju ovog poglavlja.
253
uticajem Ruganja Hristu - u Lesnovu je, uostalom, i označena kao
Ruganje Hristu. U Blagovešrenju Rudnič- kom, iz tridesetih godina
XVII veka, kombinovane su scene Izdaj- stva Judinog, Ruganja Hristu i
odvodenja Hrista posle izdajstva. Pored duvačkih instrumenata u
Lesnovu se nalaze bubanj, psalterion, rog i busina, a u Blagoveštenju
bubanj i šalmaj.
Hristov put na Golgotu pokatkad se sjedinjuje sa kompozicijom u
kojoj su predstavljeni Pilat i konjanici, kao u Dragalevskom
manastiru (1476), približavajući se scenama iz svetačkih žitija, sa dva
duvača koji duvaju u rogove na gradskim zidinama, ili kao u Humoru,
sa dve busine i Roženskom manastiru (1732), sa S-trubom. Samo se
u Jevandelju po Jovanu pominje da je Pilat napisao natpis Isus
Nazarećanin, car judejski i stavio ga na krst. Poznata u italijanskom
slikarstvu XIII veka, scena Hristov put na Golgotu s vremenom se
osamostalila i u vizantijskoj umetnosti, ali nije izbri- sala tragove
italijanskog uticaja, što se može potvrditi i S-trubama kojima je
ilustrovana: prati se u moldavskoj crkvi u Hirlau (posle 1492) i u
grčkim crkvama u Janjini (pre 1540) i Veltsisti, uvek sa S-trubama.
Izdajstvo Judino nije, kao ni druge scene iz ciklusa llristovog stradanja,
osim Ruganja Hristu, uvek muzički ilustrovano. Zato je pojava
muzičkih instrumenata, dugih duvačkih primeraka, a katkad i
bubnjeva, povlačila ponekad i kompozicione izmene. Najstarija nama
poznata scena Izdajstva, u Pedulasu na Kipru (1472, kapela arhandela
Mihaila), izgleda sa dva olifanta, pod italijanskim je uticajem i ne
uklapa se u dva značajna tipa ovog sa- držaja kasnije vizantijske
umetnosti. Boboševsko Izdajstvo Judino iz 1488, srodno scenama
Ruganja Hristu, pokazuje i očigledne sličnosti sa Ruganjem u
Rudničkom Blagoveštenju po neuobičaje- nom položaju bubnjara
vise Hristove glave. Još dve zanimljivosti u Boboševu: čini se da ne
udara u bubanj osoba koja ga drži, a takode izgleda da se dobro vidi
kora drveta od koje je načinjena druga busina i mogla bi da odgovara
narodnom instrumenti) koji se naziva bušen. Sličnost sa Ruganjem
pokazalo je i lomničko Izdajstvo Judino (1607-1608), osobito po mestu
duvača u S-trube
sa obe Hristove strane, pa i bubnjara. Druga dva Izdajstva, iz ki-
parske crkve Svetog Hrista Platanistasa (1494 ili 1505), sa duva- čem
u olifant koji je okrenut na suprotnu stranu od uobičajene, i iz
Dobarskog (1614), sa S-trubom, približavaju se uobičajenoj sceni
Izdajstva Judinog bez muzičkih instrumenata.
Ne može se izred konačna reč o muzičkim instrumentima iz
254
ciklusa Hristovog stradanja, kao, uostalom, ni o muzičkim
instrumentima na drugim kompozicijama vizantijske umetnosti.
Neki spomenici su nepovratno uništeni, pa i ovaj kompoziđoni
ciklus na njima, a na mnogima su oštećeni delovi na kojima se
naziru muzički instrumenti. Svaka novootkrivena scena mogla bi,
van svake sumnje, da izmeni dosadašnja gledišta o vrsti
instrumenata i mestu koje zauzimaju u ovom ciklusu. Ipak,
sagledane su karakteristike muzičkih instrumenata i njihove
eventualne izmene u rasponu od više vekova od kraja XIII do XVIII
veka.
Pregled scena iz ciklusa Hristovog stradanja ilustrovanih muzičkim

instrumentima (izbor)
Tabela br. 26: Ruganje Hristu, Hristov put na Golgotu, Konjanici sa Pilatom
i Izdajstvo Judino
spomcnik prva zona druga zona trcca zona
Bogorodica Perivlepta, Ohrid (1295): tasovi, bubanj rog, busina (?)

Ruganje Hristu
dva igrača (?) rogovi ili btisinc tasovi, šalmaj
(2) (?)
Sveti Nikola u Markovoj Varoši kod
Prilepa (1298-1299): Ruganje Hristu
tri igrača (?) rog (?) rogovi (3)
Hilandar, glavna crkva (oko 1303):
Ruganje Hristu
Staro Nagoričino (1317-1318): bubanj, svirala ili rogovi (2)
Ruganje Hristu tri igrača šalmaj
(dvojica sa du-
gim rukavima
tasovi)
Kurtca de Ardeš (1300-1318): Ruganje bubanj, Salmaj ili
Hristu čctiri igrača (?, busina (?)
jedan sa dngim
ruka- vinia)
255
spomcnik prva zona druga zona treća zona
Ivnnovski manastir (1331-1371): bubanj igrač sa dugim rukavima
Ruganje Hristu (oštećeno)
Decani (1338-1347): Ruganje Hristu talambas igrač sa krota- rog

(deralj): lama (?), bubanj, vizantijska lira
rog, tuba (?)

Decani (1338-1347 ): Hristov pul na
Colgotu
Lcsnovo (1349): Ruganje Hristu I tasovi, bubanj busine (2)

Lesnovo (1349): Ruganje Hristu II
igrač (?) bubanj, igrač sa krota-

psaltcrion, rog, lama (?) busina
Pološko (oko 1340): Ruganje Hristu tri igrača sa du- tasovi, bubanj gim businc (2)
rukavima
dva igrača (?) bubanj busine (2)
Bcrcndc, erkva na groblju (sredina

XIV veka): Ruganje Hristu
tamburen bubanj
Zcmcn (oko 1354): Ruganje Hristu
(detalj)
busina
Mateič (1355):
Ruganje Hristu (ošrcćeno)
businc (2)
Markov manastir (oko 1370): Ruganje
Hristu (oštećeno)
busina
Minhenski psallir (1370-1390): Ruganje
Hristu
bubanj (?) tasovi busina (?)
Andrcaš (1389):
Ruganje Hristu (oštcćeno)
Konstantin i Jelena, Ohrid (poslednje
deccnijc XIV veka): Ruganje Hristu dva igrača (?), jedan sa du-
(oštećcno) rukavima) businc (2)
bubanj
Jošanica (XIV-XV vek): Ruganje Hristu

Koporin (1402-1410): Ruganje Hristu businc (2)
(oštećcno)
čctiri igrača tasovi (jedan sa mara-
micama ?, drug! sa dugim
rukavima)
Pcdulas, Kipar, kapela Arhandcla olifanti (2)
Mihaila (1474): Izdajstvo Judino
256
rogovi (2, ?)
Dragalevci (1476): Vodcnje Hrista u
pretoriju
Hirlau, crkva Svetog Đorda (posle S-truba
1492): Konjanici sa Pilatom
Voroncc (1488-1496): Ruganje Hristu tasovi busine (2)
dva igrafa (?,
jedan sa dugim
rukavima)
Platanistasa, Kipar, crkva Svetog krsta olifant
(1494. ili 1505):
Izdajstvo Judino
Kalopanajotis, Kipar, manastir Svetog dva igrafa sa businc (4)
Jovana Lampadistisa (druga polovina dugim rukavima
XV veka): Ruganje Hristu (?)
Sveti Nikita (osamdesete godine XV dva igrafa igraf sa S-truba, vrsta
veka): Ruganje Hristu (oštećeno) krotalama, bubanj tube
Poganovo (1500):Ruganje Hristu bubanj S-truba
dva igrafa (jedan

sa krotalama)
Patrauci (XV-XVI vek): Ruganje Hristu dva igrača sa tambureni (2) busine (2)
maramicama
talambas tog
Jašunja, crkva Svetog Jovana PreTeče
(1524):
Ruganje Hristu (dctalj)
Humor (1527-1546): Ruganje Hristu dva igrača sa bubnjevi (2), S-trube (2)
(oštečeno) maramicama (?) Salmaj
busine (2)
Humor (1527-1546): Hristov put na
Colgolu
igraci tasovi businc (2)
Velika Lavra, glavna crkva (1535):
Ruganje Hristu
Toplica (1536-1537): Ruganje Hristu dva igrafa sa tamburen, busina,
krotalama bubanj S-truba
Moldovica (1537): Ruganje Hristu
dva igrafa (jedan busina, sa

tamburenom, S-truba drugi sa
maramicama)
busina
Janjina, Svcti Nikola Filantropina (pre

1540): Konjanici sa Pilatom
Ksenofon (1544): Ruganje Hristu igrač busina
tasovi busine (2)
manastir Dionisiu (1547): Ruganje igrač sa dugim
Hristu rukavima (?)
257
spomentk prva zona druga zona treća zona
Banjani (1549): Ruganje Hristit bubanj, šalmaj S-trube (2)
dva igraca (jedan (?)
sa maramicom,
drugi sa
maramicom i
krotalama?)
Smcderevo, Stara crkva (šezdesete tri igrača (?, dva tasovi, bubanj tuba, S-truba
godinc XVI vcka): Rugaiije Hristu sa dugim
rukavima)
manastir Doliijariu (1552-1568): businc (2)
tri igrafa (jedan
Rugaiije Hristn
sa dugim
rukavima ?)
bubanj tasovi, lauta S-trube (2)
Vcltsista, crkva Prcobraženja (1568):
Konjanici sa Pilalom
igrač tuba
Srudenica, Bogorodicina crkva (1568): igrač (?) tasovi,
Rugaiije Hristu bubanj
Nikoljac (oko 1570): Rugaiije Hristu igrači (?) businc (2)
(oštećcno) talambas igrač sa dugim
rukavima (?)
bubanj, šalmaj
Sveti Jovan ii Velikoj Hoči (oko 1577): busina
igrač sa dugim
Rugaitje Hristu (oštcćcno)
rukavima (?)
bubanj
bubanj S-truba, rog
Sveti Nikola u Velikoj Hoči (oko 1580):
Rugaiije Hristu (oštcćcno)
bubanj busina
Sveti Nikola u Mušnikovu (druga
polovina XVI vcka): Rugaiije Hristu
(oštcćcno)
talambas bubanj businc (2)
Sveta Trojica kod Pljcvalja (1595):
Ruganje Hristu
manastir Varlaam, Meteori, Tesalija bubanj busina (?)
(XVI vek): Ruganje Hristu (dctalj) igrac sa
krotalama ili
maramicama (?)
manastir Strupecki (kraj XVI veka): tasovi, bubanj S-trube (2)
Ruganje Hristu dva igrača sa
dugim rukavima
(?)
bubanj
Stavronikita, glavna crkva (XVI vek): igrač sa dugim
Ruganje Hristu (dctalj) rukavima (?)
manastir Dobrovac (XVI vek): Ruganje busine (2, ?)
Hristu
dva igrača sa
maramicaina
talambas, bubanj
igrač S-trube (2)
manastir Savina (XVI vek): Ruganje
Hristu (oštećeno)
258
talambas talambas (?) businc (2)
Bukovec, Tnra Romaneaska (XVI vck):
Ruganje Hrisln
Vitsa, crkva Svetog Nikolc (XVI- XVII S-trube (2)
vek): Ruganje Hristu dva igrača (?,
sa jednom
riikom
pokrivenom)
bubnjevi (2)
Piva (1604-1606): Ruganje Hristu ralambas, S-trube (2)
igrač sa bubanj
maramicama busine (2)
igrač sa dugim
rukavima
bubanj, S-
Lomnica (1607-1608): lzdajslvo Judino trube (2)
igrač (?) S-trube (2)
Novo Hopovo (1608): Ruganje Hristu bubnjcvi (2)
Dobarsko (1614): Izdajstvo Judino S-truba

Pustinja kod Valjcva (1622): Ruganje dva igrača sa bubanj, šalmaji
Hristu maramicama(?) (2)
Alino (1626): bubanj, svirala

Ruganje Hristu (oštećeno) (?)
šalmaji (2)
Beogradski psaltir (1627-1630): Ruganje igrač sa
Hristu krotalnma (?)
Sveti Dimitrijc u Jošanici (oko 1630): igrač sa dugim
bubanj, lauta S-trube (2)
Ruganje Hristu ruknvima
Arnoia (1632-1654): Hrisiov put na S-truba (?)

Golgotu
Arbanasi, crkva Hristovog rodcnja igrač sa businc (2)
(XVII vek): Ruganje Hristu mnramicama dva igrača sa
maramicama
bubanj
Sveti apostoli u Peći (1633-1634): busine (4)
Ruganje Hristu (oštcćcno) dva igrača sa
maramicama
bubanj
Blagovcštcnjc Rudničko (oko 1630): bubanj, šalmaj

Ruganje Hristu (?)
Srcdska kod Prizrena (1646-1647): S-trube (2)
igrač sa dugim bubanj, lauta
Ruganje Hristu rukavima (?) (?)
talambas
šalmaj
Hilandar, kapela Svetog Đorđa u Pirgu
(1671): Ruganje Hristu
259
spomenik prva zona druga zona treca zona
Boboševo (1678): Ruganje Hristu igrač sa podbo-
dva igrača (svaki
čenim rukama
drži maramicu u
bubanj
jednoj ruci)
šalmaj
S-truba
Iskrecki manastir (XVII vek): Ruganje dva igrača sa
Hristu maramicama(?)
Arbanasi, crkva Svetog Atanasija igrač sa bubanj busine (3?)
(XVII vek): Ruganje Hristu marnmicama
S-truba
Roženski manastir (1732): Hristov
put na Golgotu
Bodani (1737): Ruganje Hristu busina, rog rog
Mesić (1743): Ruganje Hristu S-truba
igrač sa
maramicom
ralambas
Pregled spomenika vizantijske umetničke tradicije sa scenama

ilustrovanim muzičkim instrumentirna iz ciklusa Hristo- vog stradanja
(izbor)
Tabela br. 27
Grčki živopis
Crkva Bogorodice Perivlepte u Ohridu (1295); crkva Svetog Nikole u Mar- kovoj
Varoši kod Prilepa (1298-1299); Pedulas na Kipru, kapela Arhandela Mi- haila (1474);
Plataniscasa na Kipru, crkva Svetog krsta (1494. ili 1505); Kalo- panajotis na Kipru,
manastir Svetog Jovana Lampadistisa (druga polovina XV veka); manastir Velika
Lavra na Atosu, glavna crkva (1535); Janjina, manastir Svetog Nikole Filantropina
(1530-1560); manastir Ksenofon na Atosu (1547); crkva Preobraženja u Velsisti (1568);
manastir Stavronikita, glavna crkva (XVI vek): Vitsa, crkva Svetog Nikole (XV1-XVI1
vek)
Freske i minijature u doba srpskih vladara i turskom periodu
Manastir Hilandar na Atosu, glavna crkva (oko 1303); manastir Staro Na-
goričino (1317-1318); manastir Dečani (1338-1347); manastir Lesnovo
260
(1349); manastir Svetog Đorda u Pološkom (oko 1340); manastir Mateič, Bo-
gorodičina crkva (1355); Markov manastir (oko 1370); Minhenski psaltir 1370-1390);
crkva Konstantina i Jelene u Ohridu (deveta decenija XIV veka); manastir Andreas
(1389); manastir Jošanica (XIV-XVvek); manastir Poganovo (1500); crkva Jovana
Preteče u Jašunjii (1524); Stara crkva u Smederevu (šezde- sete godine XVI veka);
manastir Srudenica, Bogorodicina crkva (1568); manastir Nikoljac u Bijelom Polju
(oko 1570); crkva Svetog Jovana u Velikoj Hoči (oko 1577); crkva Svetog Nikole u
Velikoj Hoči (oko 1580); crkva Svetog Ni- kole u Mušnikovu (druga polovina XVI
veka); crkva Svete Trojice kod Pljevalja (1595); manastir Savina (XVI vek); manastir
Piva (1604-1606); crkva kod Lomničkog potoka, blizu Vlasenice (1607-1608); manastir
Novo Hopovo (1608); manastir Pusrinja kod Valjeva (1622); Beogradski psaltir (1627-
1630); crkva Svetog Dimitrija u Jošanici (oko 1630); crkva Svetih apostola u Peći (1633-
1634); manastir Blagoveštenje Rudničko kod Stragara (oko 1630); crkva Sredska kod
Prizrena (1646-1647); manastir Hilandar na Atosu, paraklis Svetog Đorda u Pirgu
(1671); manastir Bodani (1737); manastir Mesić (1743)
Bugarska srednjovekovna umetnost
Ivanovski manastir (1331-1371); Berende, crkva na groblju (sredina XIV veka);

Zemenski manastir (oko 1354); crkva Dragalevskog manastira (1476); Boboševski
manastir (1488); Strupecki manastir (kraj XVI veka); crkva Svetog Teodora Tirona i
Svetog Teodora Stratilata u Dobarskom (1614); manastir Svetog Spasa u Alinu (1626);
Arbanasi, crkve Hristovog rodenja i Svetog Atanasija (XVII vek); crkva Proroka Ilije
u Boboševu (1678); Iskrecki manastir (XVII vek); Roženski manastir (1732)
Rumunsko zidtto slikarstvo

Kneževska crkva u Kurtea de Ardeš (1300-1330); Hirlau, crkva Svetog Đorda
(posle 1492); manastir Voronec (1488-1496); crkva Patrauci (XV-XVI vek); manastir
Humor (posle 1535); manastir Moldovica (1537); manastir Do- brovac (XVI vek); crkva
Bukovec, Tara Romaneaska (XVI vek); crkva Arnota (1632-1654); crkva Doamnei u
Bukurešru (1683)
262
David i događanja iz njegovog života u
srednjovekovnoj umetnosti ilustrovani muzičkim
instrumentima
Sačuvani i proučeni, muzički instrumenti na freskama, mini-
jaturama, ikonama i plastičnoj dekoraciji ne smeju se prihvatiti kao
jedini nekada postojeći likovni dokumenti, pošto je svakako
postojalo još više spomenika sa njihovim predstavama koji su ne-
povratno propali. Ipak, oni upućuju na opšte razvojne tokove
muzičkih instrumenata u okvirima određene i specifične tematike.
Pored scene koja prikazuje Ruganje Hristu, kompozicije vezane za
Davida i njegov život takođe su ilustrovane brojnim instrumentima.
U sagledavanju srednjovekovnog instrumentarijuma ove tematike u
Iikovnoj umetnosti, obuhvaćeni su zapadnoevropski i vizantijski
spomenici - posebna pažnja je posvećena srednjovekovnoj delatnosti
grčkih, srpskih, bugarskih i rumunskih majstora vizantijskog
kulturnog kruga koja vremenski dopire do XIX veka, zato što se
upravo jedino na ovim područjima može pratiti dalji razvoj
srednjovekovnih instrumenata koji je u Zapadnoj Evropi prekinut
pojavom renesanse.
Likovni prikazi događaja iz Davidovog života, gotovo redovno
su propraćeni muzičkim instrumentima koji su pretrpeli izmene u
razvojnom proccsu. U različitim prevodima Starog zaveta ne
spominju se isti instrumenti, ali se uglavnom poštuje njihova pri-
padnost određenim porodicama. Ovaj isti odnos prema biblijskom
tekstu imali su i likovni umetnici.
U poređenju sa Biblijom na latinskom jeziku, uočavaju se sle-
deće razlike u odnosu na nazive muzičkih instrumenata na srpskom
jeziku (tabela br. 28).398
Ali, u starijim srpskim rukopisima neki su nazivi instrumenata
bili drugačiji. U Rukopisu iz Corovićeve zbirke br. 326 iz 1645.
godine399 u trećem stihu 149. psalma umesto bubnja i gusala po-
3,8 Korišćen je prevod Старог завјетаЋуре Даничића u publikaciji Све- то писмо
Старога и Новога завјета. U Биограду, Издање Британскога и иностранога

Библнјскога друштва, 1896. Kasniji navodi biblijskog teksta u ovom članku uzeti su,
takode, iz ovog prevoda.
399 Univerzitetska biblioteka, Beograd.
262
Tabe la br. 28
Tympanum jc prcveden kno bnbnnj Cymbalis kao kimvalc (tasovi)
Cithara kao guslc Psalterium kao psaltir (psalterion)
Chordis kao žice (žičani instrument) Tuba tubae corneae kao truba
Organum kao organ (orgulje)
minju se zvona i psaltir, što znači da su ovi instrumenti mogli da

posluže kao inspiracija tadašnjim slikarima. Sličnih primera ima i
kod drugih naroda. Posto se likovni umetnici nisu doslovno pri-
državali biblijskog teksta, zato što ih je mašta upućivala na slo-
bodnije ilustracije, pojavila su se tumačenja da su se pod pojmom
citharae podrazumevali ne samo cithara već i psalterion, psalterium
decachordum, pravougaoni i trouglasti psalterion, harfa, lira, lauta i
gudački instrumenti, 385 dakle veliki broj žičanih i gudačkih
instrumenata koji su tada bili u upotrebi ili su predstavljali antič- ko
naslede.
David kao muzičar i liturgičar, David u društvu muzičara i još
neki momenti vezani za ovog biblijskog cara, zatim ISO. psalam i
Prenošenje koučega zaveta prikazivani su u likovnoj umetnosti sa
muzičkim instrumentima. Ne smatrajud da je izbor tema o Davi-
dovom životu koji smo ponudili konaćan, 386 poznato nam jc da je i
većina instrumenata iz drugih scena koje se odnose na Davi- da
srodna instrumentima iz našeg izbora. Uočili smo da je David sa
muzičarima češće prikazivan do XIV stoleća, dok su 150. psalam, pa i
neke kompozicije iz Davidovog života, tipičniji za period od XIV
veka.
385 Tiiman Seebass, Musikdarstellung tmd Psalterillustration im friiheren
Mittelalter, Bern 1973, 114.

386 Kompozicije iz Davidovog života ilustrovane muzičkim instrumentima
pominju se u publikacijama: Werner Bachmann, Die Anfange des Streichinstru-

tnentenspiels, Leipzig 1964; Tiiman Seebass, Musikdarstellung und Psalterillustration
im friiheren Mittelalter, Bern 1973; Fivos Anoyanakis, Greek Popular Musical
Instruments, Athens 1979; P. Nitulescu, „Muzica in Muntenia" u zbirci Muzica
Romaneasca de Azi, Bucuresti 1939, 603-669; Роксанда Пејовић, Представе
музичких инструмената v средњовековној Србнји. Београд 1984. itd.
263
David sa muzičkim instrumentom. David i muzičari
U Bibliji se spominje cithara, odnosno gusle u Davidovim ru-
kama:
15. I rckoše Saulu sluge njcgove: gle, sada te uznemiruje zli dull
Božji.
16. Neka gospodar naš zapovjedi slugama svojim koje stoje prcd
to- bom, da potraže čovjeka koji zna udarati u gusle, pa kad tc
na- padne zli dull Božji, neka udara rukom svojom, i odlakšaće
ti.
17. 1 reče Saul slugama svojim: potražite čovjeka koji zna dobro
udarati u gusle i doveditc mi ga.
18. I Saul posla ljude k Jescju i poruči: pošlji mi Davida sina svoje-
ga koji je kod ovaca.
(Prva hijiga Samuilova, glava 16)
Medutim, predstave Davida na minijaturama, u slikarstvu, na
plastičnoj dekoraciji i ikonama obuhvataju, od ranog srednjeg veka
do polovine XVIII stoleća, medu ostalim instrumentima - psalterion,
lire, monokord, gudačke instrumente, laute i gusle. Psalterioni su
pravougaonog ili trouglastog oblika, a gudački instrumenti imaju
vise ili manje oblik viole sa gudalima razlidte ve- ličine i dužine,
poneki i formu rebeka. Laute na rumunskim spomenicima na
kojima je David prikazan na sceni Strašnog suda, nasuprot
kompozicijama ove iste tematike kod drugili pravoslavnih naroda na
kojima njegovo prisustvo nije zapaženo, bliske su obliku kobze.
Samo su na jednoj minijaturi predstavljena dva instrumenta - lira i
monokord. Likovni umetnici su islikali žičane i gu- dačke
instrumente u oblicima odgovarajudh perioda, a pri tom su se
donekle pridržavali biblijskog kazivanja:
psalterium decachordum (oko 830), Stutgart, fol. 40
lira (XI vek), Mcc, Psaltir, naslovna strana
lira i monokord (XI-XII vek), Koblenc, Psalmenbuch, naslovna
strana
gudački instrument (prva četvrtina XII vcka), Tuluza, skulptura
gudački instrument (prva čctvrtina XII veka), Santjago, Puerta de
las Platerias, skulptura
trouglasti psalterion (XII vek), Sodeh 911, fol. 2 v, manastir Sta-
vronikita, Atos
gudački instrument (XII vek), Biblioteka Koledža Triniti, Ms. O.
4.7, fol. 112 r.
lira (druga čctvrtina XIII veka), Vekselburg, skulprura lira
264
(prc 1230), Frajburg, skulptura lauta (1547), manastir
Voronec
gusle (1643), Psaltir Gavrila Trojičanina, manastir Trojica kod
Pljcvalja, No. 79
Instrumenti koje drže ili u koje sviraju muzičari oko Davida i

sam David, pripadaju brojnim vrstama srednjovekovnog instru-
mentarijuma. Od VIII do XVIII veka prikazivano je obično četiri
muzičara u njegovoj pratnji, ali ih je moglo biti manje ili vise, uz
poštovanje simetrije u pogledu sviranja u iste instrumente sa obe
strane scene. David je najčešće u centru, neretko na prestolu. Ako
bismo pošli od imena muzičara koja su upisana na minijaturi u ru-
kopisu iz oko 1070. godine u Pomersfeldenu 387 i od njihovih in-
strumenata, imali bismo sledeću sliku (tabela br. 29):
Tabela br. 29
Asaf (zvona) Eman (gudački instrument)
David (psalterion)
Etan (vrsta šalmaja) a ako bismo ih uporedili sa
Idutun (orgulje)
nazivima instrumenata koji se pominju u Bibliji, videli bismo da su
Asaf, Eman i Etan svirali u ,,kimvale mjedene", a Idutun, odnosno
Jedutun u trubu:
16. I reče David poglavarima Lcvitskim da postave izmedu
brace svoje pjevače sa spravama muzičkim, sa psaltirima i
guslama i kimvalima, da pjevaju u glas veselo.
17. I postaviše Lcviti Emana sina Joilova, i od braće njegove Asafa
sina Varahijina, i od sinova Merarijevih, braćc njihove, Etana
sina Kisajina;
19. I pjevači Eman i Asaf i Etan udarahu u kimvale mjedene;
20. A Zaharija i Azilo i Semiramot i Jehilo i Unije i Elijav i Masija i
Vcnaja u psaltire visoko,
21. A Matatija i Elifel i Mikneja i Ovid-Edom i Jeilo i Azazija u
gusle nisko.
387 Od 2777, fol. 1.
265
24. A Scvanija i Josafat i Natanailo i Amasaj i Zaharija i Vcnaja i
Elijczer, sveštenici, trubljahu u trube prcd kovčegom Božjim;
...
{Prva knjiga dnevnika, poglavljel5)
... i Jeilo udaraše u psaltire i guslc, a Asaf u kimvalc,

6. a Avenaja i Jazilo svcštcnici bijahu jednako s trubama pred kov-
čegom zavjeta Gospodnjega.
42. S njima Emana i Jcdimina, da trube u trube i udaraju u
kimvalc i u druge sprave muzičke Bogu;
(Prva knjiga dnevnika, poglavlje 16)
Malo je koji svirač na sceni Davida sa muzičarima dobio

instrument koji je odgovarao biblijskom, pod pretpostavkom da su
slikari i skulptori prikazivali iste instrumentaliste, jer su njihova
ispisana imena u već pomenutoj Bibliji iz Pomersfeldena ista kao i na
odgovarajućoj kompoziciji Minhenskog psaltira, ali ih nismo nasii u
drugim rukopisima. Moguće je da su predstavljeni i drugi svirad,
posto se u Bibliji mnogi navode, ali kako je vise izvođača sviralo iste
instrumente, a slikari ih nisu poimence pominjali, lie zna se na koje
se mislilo. Zanimljiva je konstatacija da se u psaltire sviralo „visoko“,
a u gusle ,,nisko“, ali se iz teksta ne može zakljudti kako su te
kompozicije zvučale. Iz srpskog prevoda je odgledno da se „udaralo"
u sve instrumente osim u trube u koje se trubilo. Odgledno je da je
često prikazivana scena Davida sa mu- zičarima imala raznovrstan
instrumentarijum.4lB
U Minbenskom (1370-1390) i Beogradskom psaltiru (1627-1630) scena
David i muzičari signirana je kao David pise psaltir, a u Psaltiru (1616)
Atanasa Krimke prva kompozicija je naslovljena David usred muzitara,
a druga David se nioli, praćen muzičarima.
Ako se, dakle, u Starom zavetu pominju kimvali (tasovi), od-
nosno cymbalis, zatim psaltir (psalterion), odnosno psalterium, takođe
gusle, zapravo cithara i trube {tuba, tubae corneae), bilo bi logično pratiti
ih u izboru ovih tridesetak kompozicija koje posmatramo.
Prikazivanje tasova bilo je karakteristidio za period od VIII do XII
veka. Od idiofona su se mogla videti i zvona, narod- to u XII i XIII
vcku. Predstavljen je i jedan gong (?) oko 1100.
40.1 vidi Tabelu br. 30 na kraju ovog poglavlja.
26 6
godine. Membranofoni su bili povremeni do XIV veka, a tek od tog
doba su se definitivno ustalili i bubnjevi, i talambasi, i tambureni.
Gudački instrumenti su se pojavljivali od X do XIII veka. Pošto je
cithara, koja se pominje u Bibliji, iz porodice lira, ona bi imala svoje
predstavnike u lirama do oko XII veka. Laute i harfe su prikazivane
do XVII veka. One su, kao i psalterioni, gotovo konstantne na
velikom broju kompozicija iz Davidovog života. Rogovi, panove
svirale, poneka busina i dvostruka svirala karak- terističnije su za rani
srednji vek, ali se rogovi mogu naći i u XIV veku, a tek se u XVII veku
uočavaju i S-trube. Busine i rogovi najpre bi odgovarali biblijskim
trubama. I najzad orgulje koje nisu česte u umetnosti vizantijskog
okruženja.
Sto četrdeset deveti i sto pedeseti psalam bili su ilustrovani
osobito na minijaturama i na zidnom slikarstvu, uz neophodne
muzičke instrumente:
Pojte Gospodu pjesmu novu; hvala da mu jc na saboru svctijch.
2. Nek se vcseli Izrailj o stvoritelju svom, sinovi Sionski nek se ra-
duju caru svom.
3. Neka hvale ime njegovo poklikujući, u bubanj i gusle ncka mu
udaraju.
(Psalam 149. Aliluja)
Hvalitc Boga u svctinji njegovoj, hvalitc ga na tvrdi slave njegove.
2. Hvalite ga prema sili njegovoj, hvalite ga prema visokome vcli-
čanstvu njcgovu.
3. Hvalitc ga uz glas trubni, hvalite ga uz psaltir i gusle.
4. Hvalite ga s bubnjem i vcscljcm, hvalite ga uz žicc i organ.
5. Hvalite ga uz jasne kimvale, hvalitc ga uz kimvalc gromovnc.
6. Svc što disc neka hvali Gospoda! Aliluja!
(Psalam 150. Aliluja)
Kao i u odnosu na već pomenute scene iz Davidovog života, tako
su se i prilikom likovnih prikaza sadržaja ova dva psalma njihovi
ilustratori pridržavali uglavnom porodica instrumenata iz Biblije.
Slikar fresaka manastira Hurezu (1692) načinio je ilustraciju 148.
psalma, sa dva bubnja, gudačkim instrumentom i lautom, ali kako se
u tekstu ovog psalma ne pominju inuzički instrumenti, a u trećem
stihu 149. psalma vernici se upućuju da hvale Gospoda uz bubanj i
gusle, koji su i predstavljeni na ovom rumunskom spomeniku, to se
činilo logičnijim da scenu o kojoj je reč, pove- žemo sa 149. psalmom.
267
Hronološki pregled scena inspirisanih 150. psalmom 388 389 po-
kazuje da su se slikari samo delimično pridržavali biblijskog teksta,
a da su to najpotpunije činili majstori Stare crkve u Smedere- vu
(šezdesete godine XVI veka) i Pološkog (1609).
Na minijaturama iz IX veka scene 150. psalma imaju znatan broj
instrumenata, katkad simetrično raspoređenih.40·5
Balkanske scene ove tematike u XIV veku odlikuju prikazi
instrumenata i igre. Jedan od primera sa skromnim instrumentari-
jumom predstavljen je u Lesnovu (1349). David svira na psalterionu,
a devojka sa nimbom, za koju se mislilo da je Bogorodica, udara u
bubanj. Bubanj u rukama sviračica nije izuzetak na lesnovskoj
fresci, na kojoj je, inače, prvi put u srednjovekovnoj umetnosti u
Srbiji prikazano kolo. U natpisu ove kompozicije pominju se timpan
i psaltir, što odgovara i biblijskim i živopisanim instrumentima. Dok
su u Svetom Spasu u Kučevištu (sredina XIV veka) psalterion, bubanj
i laute relativno jasno prikazani, pitanje je da li su predstavljene tube
ili busine. To nije jedini slučaj da se dugi duvački instrumenti ne
mogu uvrstiti u odredenu porodicu - razlozi su mnogobrojni, vezani
za mesto na kome je kompozicija islikana, za preciznost, odnosno
nepreciznost majstora i za oču- vanost scene. Instrumenti u Hreljovoj
kuli bitno se ne razlikuju od onih sa srpskih fresaka, a kolo je slično
lesnovskom.
Već se na ovim scenama nazire obrazac likovne koncepcije 150.
psalma kojeg će se pridržavati pravoslavni majstori. Njega je donekle
prihvatio i slikar dveju minijatura u Minhenskom psaltiru,
povećavajući broj pojedinih instrumenata. Prikazao je businu (?), dva
psalteriona (?) i dve laute na prvoj kompoziciji ove tematike, a na
drugoj bubanj. Medutim, pošto se zbog oštećenja ne mogu sagledati
svi detalji, dni se da je broj instrumenata bio νέα. U natpisu nad
Vidi Tabelu br. 33.

389u centrn muzičke scene u Utrehtskom psaltiru (fol. 83, od 825) jesu orgulje, a
oko njih su s leve i desne strane simetrično rasporedene grupe muzi- čara: u gornjem
delu kompozicije su udarački instrumenti (levo je darabuka, a desno čegrtaljka), i
svirači u žičane instrumente (levi je harfista ili svirač u psalterion, a desni svira
liru/rotu), a u donjem delu su po dva svirača u rog sa svake strane. Na šrutgartskoj
minijaturi (fol. 163 v, oko 830), medutim, nije po- stignuta osobita simetričnost - pažnja
je usmerena ka velikim orguljama koje su u donjem, desnom delu scene dok je u
sredini igrač sa velikom maramom. U sredini je David sa instrumentom iz porodice
lauta, dok je u gornjem delu du- vač u rog, a desno lice sa zvečkama.
268
minijaturom pominju se trube, psaltir, gusle, timpan i kolo. Da li bi
gusle mogle da predstavljaju zamenu za laute? Kolo je na drugoj
sceni. 390
Velika površina koju zauzima freska ISO. psalma u Staroj crkvi
u Smederevu omogudla je i sveobuhvarniju ilustraciju ove terne. Ona
je, nažalost, oštećena, te se samo naziru instrumenti od- govarajućih
porodica, a na crtežu ove kompozicije svirad u businu, bubanj,
psalterion, lautu i gudački instrument, dakle svi instrumenti koji se
pominju u ISO. psalmu izuzev tasova (cimbala). Pošto instrumente
posmatramo sa kopije jednog dela ove opsežne scene, uvid u izvesne
među njima ne može biti siguran. Na dostupnim detaljima grčkih
manastira iz XVII veka mogu se videti i obogaćenja u gudačkim
instrumentima i oboi/zurli.
U prikazu ISO. psalma u manastiru Svetog Dorda u Polo- škom
preuzet je tip kompozicije sa mnoštvom lica medu kojima su i
muzičari. Instrumenti na ovoj fresci, tipični za XVII vek, pokazuju
veštije islikane S-trube nego u vedni crkava toga doba radenih za
srpske vladare, zatim psalterion, prvi rebek i talambas u srpskom
slikarstvu na ovoj sceni, kao i laute sa srpoliko završe- nim vratom.
Instrumentarijum na kompoziciji 150. psalma u Be- ogradskom psaltiru
nije ni verno, ni precizno preslikan sa uzora, Minhenskog psaltira.
Busine se po svom obliku približavaju cinko- vima, ali se u njih ne
svira kao na trubama prikazanim na renesansnim i baroknim
slikama. Na ikoni iz Kučevišta, Hualite Go- spoda (početak XVII veka)
sveobuhvatno je pristupljeno ovoj tematici, ali se ne mogu odrediti
ni vrste, ni broj prikazanih instrumenata zato što je oštećena.
Identifikovani instrumenti pripadaju već pominjanim porodicama,
uključujući i basov instrument, prvi posle smederevskog.
Tokom XVII veka umetnički centri ustaljuju se u Bugarskoj i
Rumuniji, te i muzički instrumenti na freskama i minijaturama ovog
prostora. Tri busine, dva bubnja i dve laute čine instrumentarijum
150. psalma u manastiru Cetacuja u Jašiju i u bugarskim Arbanasima.
U rumunskom manastiru Cetacuja još uvek je zadr- žana
tradicionalna povorka svirača sa uobičajenim instrumentima, ali bez
gudačkog instrumenta koji će se živopisati kasnije, a u manastiru
390 Ovo kolo je srodno kolu u kompoziciji Mirjain, sestra Aronova u kolu u istom,
Minhenskom psaltiru, sa isrim držanjem ruku, a pojedinačne igračice sa maramicama u
podignutim rukama nisii na obema scenama.
269
Hurezu (1692) započinje nova kompoziciona šema koju će prihvatiti
i slikari u sledećem, XVIII veku. Naime, majstori niza rumunskih
crkava u pandantifima donose scenu Hvalite Go- spoda, često sa kolom.
Na freskama od manastira Kolcei (1702), Kozija (1707) i Vernešt (1721)
do Mantulease (1734) i Avriga Ar- deala (sredina XVIII veka), insistira
se na duvačkom instrumentu i lauti, kao i na igračicama u kolu.
Nemamo uvid u instrumente u svim pandantifima, te
pretpostavljamo da ih je vise od onih o kojima smo u mogućnosti da
kažemo koju reč. Sigurno je da su preuzeti tradicionalni bubnjevi, S-
trube i busine, a iz XVI i XVII veka veliki psalterioni, laute i pandore
sa dugim, specifičnim vratom srpolikog završetka, zatim vrste
rebeka i gudačkih instrumenata koji su se svojim korpusom
približili violi.
Instrumenti pod zapadnoevropskim uticajem su na izvesnim
spomenicima balkanske umetnosti, kao u grčkom manastiru Fi-
lantropina, Janjina (XVI vek), živopisani na istoj kompoziciji pored
tradicionalnih. Bilo ih je i na freskama drugačije tematike. Međutim,
instrumenti koji su u XVIII veku ilustrovani u 150. psalmu u Velikoj
Lavri u vizantijskoj su tradiciji.
Još neke scene iz Davidovog života

Među brojnim scenama na kojima su i muzički instrumenti,
značajno je Prenošenje kovčega zaveta:
Poslc skupi opet David sve ljude izabrane iz Izrailja, tridcset tisuća.
2. Pa se podižc David i sav narod što bijaše s njim, i otide iz Vale
Judine da prcncse otuda kovčeg Božji, kod kojega se prizivlje
ime, imc Gospoda nad vojskama, koji sjedi na heruvimima.
3. I mctnuše kovčcg Božji na nova kola, i povczošc ga iz kuće Avi-
nada vove, koja bijašc na brdu; a Uza i Ahijo sinovi
Avinadavo- vi upravlja hu novijcm kolima.
4. I odvezoše kovčeg Božji iz kućc Avinadavovc, koja bijašc na
brdu, i Ahijo idaše prcd kovčcgom.
270
5. David i sav dom Izrailjcv udarahu pred Gospodom 11 svakojakc
spravc od drvcta kedrova, u gusle, u psaltirc, u bubnje, u svira-
lc i u kimvale.
15. Tako David i sav dom Izrailjcv nošahu kovčcg Gospodnji
podvi- kujući i trubcći u trubc.
(Drtiga knjiga Samuilova, glava 6)
Žičani instrument je smatran simbolom u rukama Davida već na

ranim srednjovekovnim minijaturama, na kojima broj predstavljenih
muzičkih instrumenata nije osobito veliki, kao u sengalenskom
rukopisu iz oko 865. godine, dok su raskošniji vizantijski, odnosno
grčki likovni prikazi, takode na sceni Prenos kovčega zaveta. Prilikom
razmatranja nekoliko kompozicija ove iste tematike (tabela br. 30)
uočavamo zanimljiv detalj freske u
Tabela br. 30
Sen Galen (oko 865): harfa ili psalterion
mnnastir Sravronikita, Atos (XVI vek, rog, bubnjić, gudački instrument, busina,
detalj) lauta
Manastir Varlaam, Mctcori (XVI vek, gudački instrument, lauta, psalterion,
detalj) tamburcn, panova svirala, šalmaj, gajdc
Stavronikiti (XVI vek), pre svega po instrumentima pod zapad-

noevropskim uticajem. U vizantijskom slikarstvu, nasuprot za-
padnoevropskoj umetnosti, bez sumnje nije bio običaj da se pri-
kazuje jedan svirač u dva instrumenta, kao u ovom manastiru, na
čijem je zidu živopisan svirač u rog i bubanj. Kao i u Stavronikiti,
fresko slikarstvo manastira Varlaama, u Meteorima iz XVI veka u
pogledu instrumentarijuma u razvojnom je toku vizantijske
umetnosti. To se može uočiti po tamburenu, izduženom psalterionu
i šalmaju zurli.
Dva psalma, 17. i 86, imaju podnaslov Molitva Davidova. U
biblijskom tekstu pominje se ovaj događaj bez muzičkih
instrumenata, 391 ali je na minijaturi istog sadržaja u Minhenskom
psaltiru David ispred hrama sa lautom u rukama. 392 U Tomićevom
(sredina XIV veka) i Minhettskom psaltiru prikazano je kako David
gradi Hram - u prvom je minijatura naslovljena Gradenje Hrama, a u
drugom David svira na lauti i gradenje Hrama.Mada se u Bi- bliji ne
spominje nijedan instrument, David je u oba psaltira sa lautom u
rukama. Dva odlomka iz 17. glave Prve knjige Samuilove u kojima je
391 Прва књига дневника, 22, 1 и 2.

4°8 Fol. 19 r. 271
reč o Davidu kao pastiru, prikazana su i u slikarstvu minijatura, u
Pariskom psaltiru iz X veka, zatim u Minhenskom i Tomićevom psaltiru, kao
i u Sestodnevu i Kozmi Indikoplovu (1649): 393 394 u prvom psaltiru je sa
takozvanim harfa/psalterionom, u dva sledeća psaltira sa
psalterionom, a u poslednjem rukopisu sa harfom. I najzad još jedna
kompozicija, Lepa smrt pravednika u Minhenskom psaltiru,411 na kojoj su
prikazani David sa psalterionom i Solomon sa lautom, i ista scena pod
nazivom Smrt pravednika u manastiru Sučevica (1585?) i Smrt pravednog
siromaha u manastiru Slatina iz XVIII veka, čiji je autor Jon Miklea, a
na kojima David sa lautom nalikuje na predstave Davida na sceni
Strašnog suda u rumunskim manastirima.
Izbor instrumenata je zavisio od tematike, a period u kome su
islikani uticao je na njihov oblik. Poneki su se lagano menjali, a iz-
vesni su se pridržavali tradicije. U umetnosti vizantijskog kulturnog
podruqa nije bilo tako izrazitih promena kao u zapadnoevropskoj
umetnosti posle prodora renesanse, te je postojala očiglednija veza
kako sa prošlošću, tako i sa narodnim instrumentarijumom.
Prilikom utvrdivanja koji su instrumenti u doba njihovog pri-
kazivanja u likovnoj umetnosti bili u aktuelnoj upotrebi, suočava- mo
se sa dva osnovna problema. Prvi je u vezi s instrumentima koji su
poznati od ranije i za koje je teško utvrditi da li su ih umetnici
preslikali sa već postojedh scena ili su još uvek korišćeni u praksi, a
drugi za narodne instrumente. Međutim, antički instrumentarijum
je s vremenom nestajao iz srednjovekovnog crkvenog slikarstva i
skulptura, i tek bi ga se poneki slikar sećao. Sto se tiče narodnih
instrumenata, oni su zadržavali postojeće forme, a kao po- kazatelj
može da posluži paralela sa današnjim narodnim instrumentima.
Logično je pretpostaviti da su odredeni instrumenti upotrebljavani
u narodu kada je trebalo pratiti igranje u kolu, ali je ta- kođe izvesno
da su umetnici morali da vode računa o instrumentima koji su
pominjani u Bibliji ili u drugim srodnim izvorima. Razvoj
instrumenata u evropskoj srednjovekovnoj umetnosti obuhvata dva
velika kompleksa razdvojena XIII i XIV vekom. Pored instrumenata
koji slede opšti razvojni tok, na scenama koje razmatramo javljaju
se specifične osobenosti u svakom od ovih razdoblja.
Posmatrajud scene na kojima je prikazan David i njegov život do
XIV veka, postajemo svesni tradicije zahvaljujući viljuškastim
tasovima, rogovima, lirama i lautama kojih je bilo i na antičkim
393 Minhenski psaltir, fol. 124 v.

4.0 Paris grec. 139 fol. 1; Minhenski psaltir, fol. 186 r; Šestodneυ i Koztna Indikoplov,
fol. 171 r.
4.1 Minhertski psaltir, fol. 153 r.
272
spomenicima. Tokom X i XI veka počeo je proces uobličavanja
srednjovekovnog instrumentarijuma: pored tasova, čiji oblik ni danas
nije drugadji, pojavili su se zvona, bubnjevi i talambasi, dok su lira i
lauta bile među prvim instrumentima koji su dobili gudalo.
Prikazivani su, zatim, psalterioni i harfe, često medusobno bliskih
formi, takode poprečna, panova i dvostruka svirala, brojni rogovi i
busine koji se, zbog uzajamne slidiosti pokatkad nisu mogli razvrstati
u posebne porodice, a pored njih i orgulje. U XII veku su
predstavljana zvona, a u XIII veku su bili brojni harfe, lire i
psalterioni. Mogućnost zamene trouglastih psalteriona i harfi
postajala je manja. Dok su se do XII veka na zapadnoevropskim
spomenicima pojavljivali dvojaki gudački instrumenti, sa korpusom
lire ili laute, na vizantijskim spomenicima su obično nalik na lautu,
ali su oni s vremenom nestajali, a rezonantna ku- tija gudačkih
instrumenata približavala se violi.
U XIV veku laute su imale zakošeni vrat, a psalterioni trapezast
ili pravougaoni korpus. U slikarstvu XVI veka pored dugo- vratih
lauta, bilo je i vedh, izduženih pravougaonih psalteriona - postojeće
porodice instrumenata dobile su, dakle, nove forme. Laute iz XVII
veka sa srpoliko završenim vratom bile su srodne pandori. Nije bilo
lauta sa zakošenim vratom, malog i plitkog korpusa poput one na
Aleksandrovoj gozbi iz Srpske Aleksandride (kraj XIV veka), koje su mogle
da se vide u islamskoj umetnosti. Rogovi i busine su u XIV veku bili
srazmerno podjednako rasprostranjeni, ali će kasnije rogovi i na
kompozicijama drugadjeg sa- držaja ustupiti mesto businama, a ove
S-trubama, a ponegde i oboama/zurlama. Basovi gudački instrumenti
nisu često prikazivani u balkanskoj umetnosti u XVI i XVII veku.
Panove svirale su uočene osobiro u grčkom i rumunskom slikarstvu.
Dva rukopisa zaslužuju pažnju, pošto verovatno pokazuju
razlike između instrumenata iz XIV i XVII veka. Prvi je Minhen- ski
psaltir srpskih ili makedonskih majstora bliskih stilu živopisa
tadašnjih srpskih manastira, a drugi je Beogradski psaltir, kopija
Minhenskog psaltira, nastao u Vrdniku po porudžbini patrijarha Pajsija,
ali je i po detaljima kompozicija i instrumentima delo kasnijeg
slikara. Izgoreo je 1941. godine, ali su sačuvane fotografije izvesnih
kompozicija medu kojima je i ona koja ihistruje kako David sastavlja
psaltir. Ni u jednom rukopisu instrumenti nisu precizno islikani, te se
ne mogu atribuirati odredenim vrstama bez ograda. Ostaje otvoreno
pitanje da li je autor minijatura Beo- gradskog psaltira svesno izmenio
oblik instrumenata iz Minhenskog psaltira ili nije imao snage da ili
adekvatno prikaže, a možda je iluminirao instrumente koji su se tada
upotrebljavali. Laute pokazuju izvesne zajedničke elemente sa
273
renesansnom lirom da bra- čo, a harfa je anahrona u odnosu na
instrumente ove porodice iz XVII veka. Rog iz prvog psaltira
zamenjen je businom u drugom.
U potrazi za izvesnim specifičnostima upućeni smo pre svega na
predstave muzičkih instrumenata XVI i XVII veka zato što oni u
nekim primercima odstupaju od tradicije. Najzanimljiviji instrument
u Staroj crkvi u Smederevu jeste basov gudački instrument koji do
tada nije imao pandana u srpskoj likovnoj umetnosti. Kor- pus
gudačkog instrumenta u manastiru Stavronikiti blizak je liri da bračo,
a instrument iz ove porodice islikan je u XVII veku, na ikoni Hvalite
Gospoda u Kučevištu.
Psalterion u manastiru Filantropina srodan je odgovarajućim
instrumentima iz srpskog XVI i XVII veka, upravo se po tematici
odnosi na Davida, a psalterioni iz crkve Svetog Đorda u Polo- škom u
tradiciji su Stare crkve u Smederevu i Hopova (na sceni Svadbe u Kani,
1608). Lauta u Staroj crkvi u Smederevu nije po svom obliku po uzoru
na instrumente u ranijem srpskom fresko slikarstvu, a laute u
manastirima Filantropina i Stavronikiti nalik su na renesansne
instrumente ove porodice. U Svetom Đordu u Pološkom njihov
srpoliki završetak vrata približava se instrumentima u bugarskom
živopisu.
Duvački instrument u Staroj crkvi u Smederevu drugadji je od
busina i oboa, čak se po svom zvonastom završetku približava tru-
bama na italokritskim ikonama balkanskog primorja, a duga, uska
truba iz Stavronikite na Atosu još je bliža zapadnoevropskim uzori-
ma od smederevske. U Svetom Đorđu u Pološkom islikane su S-tru-
be koje su, inače, već bile prikazane u srpskom slikarstvu XV veka.
Medu instrumentima na ilustracijama Davida i njegovog ži- vota
koji su se zadržali u folkloru balkanskih naroda, neka budu
spomenuti:
- tasovi·. cimbala, zilia (grčki), zilj (makcdonski), čampara (makedonski
i bugarski), zil (bugarski), campara (rumunski), čapara (albanski)
- bubanj: daotili (grčki), bobcn ili tapan (u Makedoniji, Bosni, Bugar-
skoj) mali bubanj - tonbi (grčki)
- tamburen: def ili daire, dahirc, dajre (u Makedoniji, Bosni, Albaniji,
Crnoj Gori); u Grčkoj deft, da ires (daeres, dachares); bugarski daare
- talambas: u bosanskom folkloru
-gusle: u Srbiji i Crnoj Gori
- kruškolike fidule: kemcndžc ili kemane
- lauta·, vrsta tamburc; laghotito (grčki); duge laute u Makedoniji i Bu-
garskoj - ikitelija, saz, karaduzen, šarkija; makedonski ut odgovara
grčkom utu\ mandora i mandolina su iz porodice lauta
274
-vizantijska lira: gadulka (makedonski i bugarski); lira (grčki)
- psalteriou: kanondki i sandotiri (grčki), kanon (makedonski), kanun (na
Kosovu)
- frttla: cevara, svirala; floyćra (grčki); cifara (bugarski)
- šalmaji: zurla (u Makedoniji); zurna i zurla (u Bugarskoj); zurna i sur-
la (u Albaniji)
-gajde: u srpskim, grekim i bugarskim krajevima
- homoljske trube - duge busine (?)
- panova svirala: u grčkom i rumunskom folkloru
Poznata je činjenica da su istorijski razlozi u Istočnoj Evropi

uslovili bliskost slikanih i narodnih instrumenata, umetničkih i
narodnih. Anahronost naslikanih instrumenata u odnosu na one koji
su se upotrebljavali može se pratiti u Vojvodini, upravo u periodu u
kome se srpska umetnost utapala u barok, i to baš tematikom koja se
odnosi na ličnost Davida i Prenos kovčega zaveta, ali ta umetnička dela
izlaze iz okvira srpske srednjovekovne mu· zike. Slikari koji su ostali
verni srednjovekovnim tradieijama na prostoru na kome se vekovima
pratila vizantijska umetnost, nisu imali snage da se uzdignu nad
zanatskim pokušajima.
Pojedinačni igrači i kolo
U dosadašnjem pregledu instrumenata na scenama sa predsta-
vama Davida i njegovog života pominjani su pojedini igrači i kola sa
uzgrednim ukazivanjem na instrumente koji su ih pratili i bez
konstatacija o njihovoj eventualnoj upotrebi u narodu. Poje- dinačni
igrači mogu se videti kako u sceni Davida sa muzičarima, tako i u 150.
psalmu (tabela br 31), a izvesni su slični igračima na sceni Ruganja
Hristu. Na ponekim kompozicijama Davida sa mu-
Tabela br. 31
David i muzičari igrači
Paris lat. 1152 (842-869)
igrač sa jcdnom velikom maramom (?); čini se
da i svirači igraju (?)
St. Gallon 22 (prc 883)
dva igrafa sa po jednom velikom maramom
(?); čini se da igraju i muzičari sa zvefkama
Rom lat. 12958 (XII vek) tri igraca (?)
ISO. psalam
Hrcljova kula (pre 1335) igrač sa krotalama
Stara crkva u Smederevn (šezdesctc igrač sa podignutom rukom i maramicom u
godinc XVI veka) spuštcnoj ruci
Arbanasi, crkva Hristovog rodcnja (XVII igračica sa maramicom u ruci
vek, detalj)
275
zičarima igrači najčešće doprinose svojevrsnoj simetriji kompozicije.
Igrači koji, čini se, drže jednu dugu maramu obema rukama tako da
im se vije oko leda i glave, mogu se naći na minijaturama iz IX veka, 395
ali ih nema u kasnijoj umetnosti vizantijskog kulturnog područja, u
kojoj je, međutim, prihvaćen način igre sa podignutim rukama
ilustrovan u minijaturnom slikarstvu XII veka. 396 Zongleri iz XI
veka 397 takođe su nalik na one koji su živo- pisani na kompozicijama
Rnganja Hristu.
Igrač pored instrumentalista ii Hreljovoj kuli (pre 1335), sa
krotalama u rukama, može se porediti sa igračima na sceni Ruga- nja
Hristu u vizantijskom živopisu. Igračica sa podignutom rukom u
smederevskoj Staroj crkvi kao da igra na način srednjovekovnih
igrača, a arbanaška igračica u narodnoj nošnji, sa maramicom,
ukazuje na folklorne izvore.
Sro četrdeset deveti i sto pedeseti psalam dali su povod slika-
rima da prikažu kolo uz prarnju instrumenata. Od polovine XIV veka
pa do XVIII stoleća i kolo i instrumenti koji ga prate pretrpeli su
izmene, ali su ipak zadržane neke konstante, pa bi se mogle
razmatrati tipične odlike kola balkanskog područja. Predsta- vljena
su muška, ženska i mešovita kola. 398
Igrači u Lesnovu igraju sa ukrštenim rukama, a u Hreljovoj kuli
pojedini sa ukrštenim, a drugi sa podignutim rukama u visini grudi.
Od Minhenskog psaltira kola su različita - sa ukrštenim rukama igrača,
sa rukama na ramenima ili na pojasu susednih igrača. Igrači mogu
jednostavno da se drže za ruke, a ponekad su ih podigli u visini grudi
ili više glave. Među instrumentima koji prate igru jesu jedan bubanj,
bubanj uz žičani ili duvački instrument, zatim gudački uz žičani ili
duvački i još neke kombinacije u koje bi se mogao ubrojiti i mali
instrumentalni sastav.
Od XVI veka kolo je, uglavnom, bilo žensko, naročito u ru-
munskim crkvama - čak su centralne figure igračica bile drugači- je
obučene u Verneštu i Negustoriju (živopis obeju crkava je iz XVIII
veka). Cini se da centralna figura u Kreculesku (1722) sedi (?) i da ima
masku (?). Mešovito kolo sa nekoliko igračica i ko- lovođom, koji, kao
i poslednja igračica u kolu, drži maramicu u ruci, živopisano je u
395 Paris lat. 1152 (842-869) i St. Gallen 22 (pre 883). Na minijaruri Bu- garskog
psaitira (Moskva 2752) iz druge polovine XIV veka koja prikazuje Miriam ч kolu, ove
marame imaju dekorativnu primenu.
396 Rom lat. 12958.
397 Berlin 358.
4,5 Vidi Tabelu br. 34
276
Velikoj Lavri.
Logično je poći od pretpostavke da su slikari, i pored toga što je
crkva nametala izbor instrumenata, kada je bilo posredi kolo, imali
pred očima kolo igrano u narodu. Poznato je da se kola sa ukrštenim
rukama ili sa držanjem ruku za pojas susednog igrača igraju u
Jugoistočnoj Srbiji, u Slavoniji, na Kosovu i u celoj Pano- niji, a da se
igrači drže za ramena u Makedoniji, Crnoj Gori, a ne- što manje u
Hercegovini. Podignute ruke igrača u kolima su u gradskim igrama.
Sva ova tri načina igranja mogu se videti u Grč- koj, dok su za
Bugarsku i Rumuniju karakteristična različita drža- nja. Ako su, kao
što se videlo iz prethodne tabele, i u manastirima sagradenim na
makedonskom tlu predstavljana kola u kojima se igralo sa ukrštenim
rukama, može li to značiti da se nekada i na tom prostoru slično
igralo? Svi drugi prikazi kola odgovaraju onima iz folklorne prakse.
David i muzičari - pregled scena sa muzičkim

instrumentima
Tabela br. 32
277
Prva Druga Trcća
Spomcnik
zona zona zona
zveike harfa lauta
Pariz, Luvr (783-79S), skulptura

Paris, lat. 1152 (842-869) psaltcrion
igrač zveike
sistrum (?) rog
Paris, lat. I, fol. 215 v. (oko rog, zvcčkc lira psalterion zvečkc
850) tuba
Rim, San Paolo (oko 870) tuba psaltcrion tuba

lira/rota krotala
lira/rota
lira/rota
poprecna flauta gudački instrument
Vizantijski psaltir, Ms. grace.
752, fol. 23 v Bibl. Vatikana,
Rim (X vek)
lira/rota
Vizantijski psaltir, Ms. grace.
752, fol. 3 r, Bibl. Vatikana,
Rim, (X vek, detalj)
Grčki psaltir, Ms. grace. 752, poprecna flauta, gudački tasovi, gudacki instrument
fol. 5 (1059) psaltcrion instrument, gudački ili žičani
gudački igrač instument
instrument
psalterion
ili harfa
Grčki psaltir, Ms. grace. 752, psaltcrion igrac
fol. 7 v (1059) igrač gudački instrument,
bubnjic(?), igrač sa busina, zvečka, tasovi
kastanjetama,
psaltcrion (?),
gajdc (?), busina
278
Spomcnik Prva Druga Trcća
zona zona zona
Ivrea 85, fol. 23 v. (oko 1000) lira psalterion, gong (?)
lauta orgulje
Klostcnburg (X-XI vek), E 10 psalterion lira/rota psalterion ili harfa
lira/rota lira/rota
Kembridž, F fol. 23 (prva gudački instrument harfa lira
polovina XI veka) rog talambas
tog lira panova svirala gudački

Kalalaitski psaltir, Pariska harfa instrument
nacionalna biblioteka,
Ms. lac. 1150, fol. 7 v.
(sredina XI veka)
psalterion
Biblija, Pomersfelden, Cod. zvona gudački instrument
2777, fol. lfoko 1080) šalmaj orgulje
Paris lal. 11550 (treć.i

lira panova svirala gudački
čctvrtina XI veka) rog
harfa instrument
Berlin, 358 (XI vek) monokord dva žonglcra
gudački instrument,
psalterion
kirara (?) lira/rota lira/rota psalterion
Psaltir, Biblioteka lira/rota
Avgustinskog manastira,
Klostenburg, Cod. 987, fol.
11 v. (XI vek)
Hildcshajm (XI—XII vek) harfa ?, lira
rog, lira/rota, rog

Sen Galen, 21 (XII vek) lira
gndacki lauta
instrument psalterion
Roma lal. 12958 (XII vek) dva igrača (?) harfa
gudacki instrument, igrač

lira/rota (?) harfa ili tamburen
psalterion
kapitel iz manastira Muzej u
Tiiluzi Durada, (oko 1100)
Dižon 14 (1109) zvona, duvački rog bubnjić, krotala orgulje
instrument harfa
gudački
instrument
harfa gudački instrument zvona
Gradska biblioteka, Due,
Psaltir, Ms. 2250, fol. 2 v.
(sredina XII veka)
harfa ili gajde gudački instrument rog
Lombardijski psaltir, Gradska psalterion
biblioteka, Mantova, Ms. C III zvono
20, fol. 1 r. (XII vek)
279
Spomcnik Prva Druga Treća
zona zona zona
korice knjigc u vizantijskoj harfa, gudački psalterion harfa, gudački instrument
slonovači, Britanski muzej, instrument
London, Ms. Egerton 1139 (XII
vck)
diaulos (?), zvona psaltcrion lira/rota, gudački
Vatikanska biblioccka, instrument
Rim, Pal. lat. 39, fol. 44. v.
(XII vek)
Dižon, Nacionalna biblioteka, zvona, ialmaj gudački orgulje
Ms. 14, III, fol. 13 v (XII vek) instrument
Ron. Bibl. Hag, Ms. harfa

zvona,
76 E 11 (olim y 421), fol. 2 r. gudački
(prva polovina XIII veka) instrument
gudački
instrument,
tog,
panova svirala
Biblioteka zamka Belvoar, organistrum orguljc
Psaltir (sredina XIII veka)
zvona harfa (?) gudački instrument rog
panova svirala
Pariz, Nacionalna biblioteka,
I.ambertus traktat, Ms. lat.
6755 (2), fol. Av.
(XIII vek)
rog, lauta (?) lauta (?) bubnjić, harfa
Minbenski psaltir, Minhen,

Drzavna biblioteka, Cod.
slav. No. 4, fol. 4 v (1370-
1390)
lauta
busina, S-truba
Anastas Krimka, Psaltir (XVII S-truba (1,?), busina
busina, lauta, S-
vek) busina, tamburen bubanj
truba talambas
Anastas Krimka S-trubc (2), bus.(3) lauta
busina, lauta lauta bubnjić, harfa

Beogradski psaltir, Beograd,
Narodna biblioteka (1627-
1630)
Hvalite Gospoda - pregled scena sa muzičkim

instrumentima 399
Tabela br. 33
4,6 Ukoliko odgovarajući instrument postoji u rukopisu, ako je prikazan na
zidnom slikarstvu ili ikoni, obeležen je znakom *, a u suprotnom slučaju na- vedeno je
280
tuba cithara chordis cymbalis
truba psalte guslc iicc kimvalc
tympa orga
rium
num num
psalte-
bubanj organ
rion
Utrehtski * (4, ?) darabuka harfa(?) •
psaltir, fol. 83 (?) lira
(posle 825)
Štutgart, fol. rog lauta zvečke »

163 V. (oko
830)
Lesnovo 4 »
(1349)
Sveti Spas, ·(2) Џ

» laute (2)
Kučevište
(sredina XIV
veka)
Hreljova rog * * lauta kasta-
njete
kula
(XIV vck)
Miiihenski
psaltir » * (2,?) * laute (2)
(1370-1390)
Stara crkva u *(2) * (2) gudački
instrument
* (2) lauta
Smedcre- vu
(šezde- setc
godinc XVI
veka)
Filantropi- na, * * gudački laute (2)
instrument
Janjina (XVI
vek)
Ikona iz • gudački * (2,?) lauta
instrument
Kučcvišta
(početak XVII
veka)
ime instrumenta koji pripada odgovarajućoj porodici. 281

tuba psalte- cithara tympa- chordis cymbalis orga-
truba ritim gusle uum žice kimvalc num
psalte- bubanj organ
non
S-trubc • rcbek talambas laute (2)
Sveti Đorde u (2)
Pološkom
(1609)
* (2) S- talambas laute (3)
Anastas
Krimka, Psal- trube (2)
tir{ 1616),
Dragomirna
Beogradski 3 (?) » • laute (2)
psaltir (2, ?)
(1627-1630)
Arbanasi, crkva *(2) * (2) pandore/ * (2) •
Hris- tovog rebeci (4),
rodenja » rcbek, žičani
(1649) instr.
S-trube » * laute (2)
manastir (2)
Cctacuja, Jaši
(1672)
manastir • gudački * (2) lauta
Hurczu instrument
(1692)
Sveti Jovan šalmaj » lauta
Preteča, talambas
Ser (XVII vck,
dctalj)
crk\’a Kolcea, * (3, ?) gudački instrument (?) laute (2) ralambas (?)
Bukurcšt
(1702)
manastir S-truba gudački » lauta
Kozija (1707) instrument (?)
Verncšt S-truba gudački lauta

Buzau instru
(1721) ment
crkva
Krcculcsku
Bukurcšt lauta
(1722)
crkva
Ncgustori, šalniaji gudački
Bukurcšt instrument •
(?, 3)
(1726)
282
tuba psalte cithara tympa chordis cymbalis orga
truba rium guslc num žice kimvalc nutrt
psalte- bubanj organ
rion
crkva S-truba gudaČki talambas lauta
Aninoasa (2) instru
Muščel ment
(1730-1742)
crkva
Mantulcasa
Bukiirc.it S-truba * talambas
(1734)
crkva Avrig * gudački
Ardcal (sredina instrument
XVI vcka)
Barbi * (2) * laute (2)

(XVIII vck)
manastir S-trube * gudački * (2) harfa (?)

Vclika Lavra, (2) instrumenti
kapcla šalmaji (2)
Kukuzelisn, (2, ?)
Atos
(XVIII vck)
Scena Hvalite Gospoda - kolo

Tabela br. 34
spomenik kolo instrumenti
Hrcljova kula (pre kastanjcte, rog, psaltcrion,
1335) lauta, bubanj/tapan
sa ukrštenim rukama pozadi
(prednji igrnči) sa ukrštcnim
rukama napred (zadnji igrači)
Lcsnovo (1349) bubanj, psalterion
sa ukrStcnim rukama pozadi

(prednji igrači) sa ukrštenim
rukama napred (zadnji igrači)
Minhenski psaltir podignute ruke i sa rukama na bubanj
(1370-1390) ramenima
drže se za ruke bubanj, psaltcrion
Stara crkva u
Smcdercvu
(šezdesete godine
XVI vcka)
283
spomenik kolo instrumenti
sa rukanta na ramenima bubanj/tapan
Beogradski psaltir
(1627-1630)
Arbnnasi, crkva sa ukrštcnim rtikama kojima držc businc (2), psalterioni (2),
Hristovog rodcnja pojas suscdnog igrača pandore/rcbeci (4), rebek,
(XVII vek) žičani instrument, bubnjevi
(2), tasovi
držc se za ruke
manastir Hurezu bubnjevi (2), lauta/pandora,
(1692) gudafki instrument
manastir Kozija I. bubanj, S-truba
(1707) II. gudafki instrument, lauta
I. uzdignutc ruke do visinc grudi

II. uzdignute ruke do visine grudi
crkva Vcrnešt Buzau uzdignute ruke do visinc grudi gudafki instrument, S-truba
(1721)
lauta
crkva Krectilesku,
uzdignute ruke do visinc grudi
Buktircšt (1722)
crkva Negustori, uzdignute ruke do visinc grudi bubanj, gudacki instrument, 3
Bukurcšt (1726) (dvc igračicc Icdima okrenute šalmaja (?)
centru)
crkva Aninoasa I. drze sc za ruke ili nadlaktice I gud. instr.; S-truba,

Muščcl (1730) II. drže se za ruke (?) II bubanj, lauta, S-truba
crkva Mantuleasa, talambas, psalterion, S-truba
Bukurešt(1734)
drže se za ruke i maramicc (?)
nije zatvoreno kolo (dve igrafice
ledima okrenute centru)
držc sc za ruke uzdignutc iznad gudafki instrumenti (2),
Manastir Vclika glava i za pojas (kolovoda i kcc šalmaji (?, 2), harfa (?), S-
Lavra, kapela imaju maramice) trube (2), bubnjevi (2),
Kukuzclisa, Atos psalterion
(prva polovina XVIII
veka)
uzdignute ruke do visine grudi gudafki instrument, psalterion
Avrig Ardcal (sredina
(dvc igrafice ledima okrenute
XVIII vcka)
centru)
284
Muzički instrumenti kao
mogući elementi stila u
vizantijskoj umetnosti
Srednjovekovni muzički instrumenti pravoslavnih naroda pri-

kazani na spomenicima vizantijskog kulturnog područja mogu se
pretežno proučavati u grčkoj, srpskoj, bugarskoj i rumunskoj
umetnosti, gruzijskoj, ruskoj, jermenskoj, čak i etiopskoj. To pod-
stiče na razmišljanja o muzičkim instrumentima u sklopu sadržaj-
nih, estetskih, formalnih i tehničkih kvaliteta vizantijske umetnosti.
Ako se pod pojmom stila podrazumevaju karakteristike umetnosti
pojedinih epoha i umetničkih dela koje ih čine osobenim, kao i
specifičan način na koji umetnici kreiraju svoje stvaralaštvo, muzički
instrumenti prikazani na kompozicijama bez sumnje utiču na njihovo
stilsko određenje i na potvrdivanje varijanti unnrar do- minantnih
stilskih odlika. Oni ne mogu da budu presudni činioci, ali mogu da
pomognu u konačnom prihvatanju izvesnih gledišta. Ukoliko se
razmatra udeo muzičkih instrumenata u pojavi, uspo- nu, zreloj fazi i
nestanku jednog stila, oni će najčešće biti nosioci tradicije, ali to ne
znači da će se oglušiti o uticaje novih stilova.
Muzički instrumenti do pojave renesanse svojim oblicima po-
tvrduju srodnost u srednjem veku na terenu Istočne i Zapadne
Evrope. I kada je, izrastajući iz antike, vizantijska umetnost dobila
svoju fizionomiju koja je postala drugačija od antičke, neki
instrumenti su zadržali izvesne anahrone oblike koji se više nisu ko-
ristili u praksi. Većina njih sledila je dugi vizantijski srednji vek,
istovremeno ukazujući na tipične forme i vizantijske umetnosti u
celini i umetnosti lokalnih oblasti, ali je bilo i takvih koji su sledili
renesansne uticaje. Ikonografske scene uslovljavale su vrste pri-
kazanih instrumenata. Za sveukupnu evropsku srednjovekovnu
umetnost tipične su bile scene Hristovo rodenje, Strašni sud i 150. psalam,
a za vizantijsku još i Ruganje Hristu. U turskom periodu, i pored
pridržavanja srarih uzora, povećava se broj orijentalnih instrumenata,
ali i onih bliskih renesansnim oblicima. Od XV veka češće se javljaju
285
instrumenti karakteristični za balkansko tlo. Najzad se prihvataju
barokne stilske odlike u pravoslavnoj ikono- grafiji XVIII veka u
Vojvodini, na teritoriji Madarske i Rumunije. Medutim, i pored
različitih faza kroz koje je neminovno prolazi- la i uprkos izvesnim
lokalnim varijantama i specifičnostima pojedinih podneblja,
srednjovekovna pravoslavna umetnost čini je- dinstvenu stilsku
celinu.
Već je do kraja XII veka bio formiran repertoar prikazivanih
muzičkih instrumenata. Minijature iz najstarijeg srpskog sačuva- nog
rukopisa u kojem je i predstava muzičkog instrumenta, čuve- nog
Miroslavljevog jevanđelja (oko 1190), nastale su kako pod romaničkim,
tako i pod vizantijskim uticajem, u vreme kada su srodni instrumenti,
kakav je rog na jednom inicijalu u torn jevan- đelju, postojali širom
zapadnoevropskog umetničkog sveta, što navodi na zaključak o
zajedničkim odlikama tadašnje zapadnoevropske i istočnoevropske
umetnosti. Ovi su se rogovi duže za- držali u vizantijskoj umetnosti, i
to ne samo na minijaturama. 400
Istražujući sačuvane umetničke spomenike vizantijske
umetnosti koje su radili grčki majstori ili majstori iz drugih zemalja
za grč- ke, srpske, bugarske i rumunske velikodostojnike, uočili smo
da u monumentalnom stilu vizantijskih spomenika i srpske
umetnosti iz XIII veka, u Nerezima, Đurđevim stupovima, Studenici,
Mileševi i Sopoćanima, muzički instrumenti nisu živopisani, ali su se
od prelaznog stila ka narativnom, krajem XIII veka, prikazivali na
zidovima Kurbinova (1191), Bogorodice Perivlepte u Ohridu (1295) i
Svetog Nikole u Markovoj varoši kod Prilepa (1298-1299), a pored
ovih grčkih spomenika i na freskama srpskih manastira Gradac
(sedamdesete godine XIII veka) i Arilje (1296).
U prvoj razvojnoj etapi, do turskog perioda, mogu se u okvirima
vizantijske umetnosti posmatrati antički, zapadnoevropski i
orijentalni uzori koji su se ogledali i na muzičkim instrumentima, kao
i izvesnc karakteristične lokalne specifičnosti. Upravo su one dale
tipičnu stilsku odredenost muzičkom instrumentarijumu ovog doba.
U manastiru Gradac primenjen је helenistički raspored figura u
prosroru, kao jedan od dokaza žive antičke tradicije. Među- tim, na
sceni Hristovog rodenja sadržaj je opširno' ispričan, što inače nije
tipično za živopis monumenralnog slikarstva. Dvostru- ka flauta u
koju svira pastir odgovara uobičajenom načinu prikazivanja
400 U Hilandarskom jevandelistaru (poslednja četvrtina XIII veka), na pla- stičnoj
dekoraciji Dečana (oko 1335) i u manastiru Stavronikita na Atosu (Prelios kovčega zaveta,
XVI vek).
286
đvostrukih srednjovekovnih svirala, ali oblik jednostavnih
cilindričnih cevi ovih instrumenara srodan je antičkim sviralama.
Potpuni razvoj muzičkih instrumenata može se pratiti u nara-
tivnom stilu iz perioda Paleologa (1300-1370) kada se, zahvalju- jući
Milutinovim majstorima i njihovim sledbenicima, sadržaj scena
malog formata podrobno opisivao i kada su prikazivani doga- đaji
objašnjavani na živ i dramatičan način. Realistički elementi u
oslikavanju likova mogu se često primeniti i na verno predstavljene
muzičke instrumente.
Helenistička tradicija produbljivanja prostora i korišćenja žanra
došla je do izraza i u Bogorodici Ljeviškoj (1307-1309), u
fizionomijama i stavovima figura i njihovoj odeći. Pojedinim in-
strumentima na ljeviškoj Stihiri Jovana Damaskina na Uspenje, može se
pripisati antičko obeležje - osobito angularnoj liarfi isli- kanoj i na
grčkim, ali i na bliskoazijskim antičkim spomenicima, a takođe i na
tasovima čiji jc oblik, uostalom, kroz vckove pretrpeo malo izmena.
Da li ima osnova porediti makedonske čampa- re sa tasovima
vizantijske umetnosti, čija je jedna predstava i u Bogorodici
Ljeviškoj? Ljeviški psalterion je izduženiji od kvadrat- nog
jevrejskog psalteriona sa deset žica. Mada je bliži srednjovekovnim
lautama, instrument srodan ljeviškom instrumentu ove porodice
može se naći i na antičkim grčkim reljefima, ali je dru- gačiji od češće
prikazivane pandore. Bubanj/tapan tipičan je za vizantijski, posebno
za balkanski srednjovekovni instrumentarijum - on je jedan od
najčešće prisutnih instrumenata u sveukupnoj balkanskoj umetnosti.
Gračanica (oko 1321) pripada vrhunskom živopisu Milutino- ve
dvorske škole, sa bitnim odlikama stila Paleologa, bliska je fresko
slikarstvu Bogorodice Ljeviške, Kraljeve crkve u Studenici (1313-
1314), Starog Nagoričina (1317-1318), manastira Svetog Nikite
(osamdesete godine XV veka), kao i Hreljove kule (pre 1335) u
Bugarskoj. Živopis tog bugarskog spomenika srodan je, tako isto,
slikarstvu Starog Nagoričina i Kraljeve crkve u Studeni- ci. U muzičke
instrumente koji to potvrduju spadaju vitki grača- nički rogovi (ili
busine) na Strašnom sudu slični odgovarajućim instrumentima u
Bogorodici Ljeviškoj, Starom Nagoričinu i Hre- ljovoj kuli. 401
Medutim, sve pomenute crkve i manastiri imaju i druge srodne
instrumente - tasove i bubanj/tapan. 402
401U Bogorodici Ljeviškoj na sceni istog sadržaja, zatim u Starom Nago- ričinu, na
kompoziciji Ruganje Hristu i u Hreljovoj kuli na sceni ISO. psalma.
АХЧ To su tasovi na Stihiri jovana Damaskina na Uspen je u Bogorodici Lje- viškoj i
na Ruganju Hristu u Starom Nagoričinu, a bubanj/tapan na Stihiri jovana Damaskina na

Uspenje u Bogorodici Ljeviškoj, kao i na Ruganju Hristu u Starom Nagoričinu 287i Svetom
I pored toga što Sveti Nikita kod Skoplja po svojim odlikama
pripada epohi Paleologa, dakle školi vizantijske umetnosti, na sceni
Ruganja Hristu tog manastira prikazana je S-truba, a usko- ro potom i
u manastiru Poganovo (1499) - to su dve najlepše S-trube u srpskom
živopisu. Poznato je da je isti instrument u to doba prikazivan u
italijanskom slikarstvu. Ova činjenica upućuje na razmišljanje o
eventualnoj većoj bliskosti zapadnoevropskih stilskih stremljenja i
živopisa ovih manastira, koji imaju srodnosti i sa svetogorskim
živopisom. U Hreljovoj kuli u Bugarskoj su, po dosadašnjim
saznanjima, prve predstave krotala i trapezastog psalteriona u
slovenskom srednjovekovnom živopisu. Istočnjački uticaji su
očigledni na lesnovskom i drugim, kasnije prikazanim trapezastim
psalterionima koji su se odomaćili na Balkanu pod imenima kanon i
kanun.
Medu fresko slikarima manastira Dečani (izmedu 1338. i 1347)
bili su i primorski majstori. Pretpostavlja se da je prikazani gudački
instrument na sceni Ruganja Hristu, iz porodice vizantijske lire, blizak
lirici, na kojoj se i danas svira u ovim krajevima. Još jedan instrument
na ovoj kompoziciji koji naglašava balkansku lokalnu boju jeste
talambas koji će se u različitim varijantama poja- vljivati i na drugim
spomenicima. Pošro se u Visokim Dečanima osećaju i vrlo mali
orijentalni uticaji, ovaj instrument je mogao da nastane i po njihovim
uzorima. Da li bi se dečanske busine, na primer na sceni Strašnog suda,
kao uostalom i drugi instrumenti ovog ili sličnog oblika, medu kojima
su i rumunske busine (?, crkva Kur- rea de Arđeš, iz druge polovine
XIV veka, Ruganje Hristu), mogli smatrati pretečama takozvanih
homoljskih truba rumunske provenijencije? I dok se u srpskom i u
bugarskom slikarstvu rogovi po- vlače pred businama već od XIV
veka, u Rumuniji se i dalje živo- pišu od XVI do XVIII veka.
Baikansku lokalnu boju naglašavaju i daire Zemenskog manastira
(oko 1354, Ruganje Hristu).
U nastaloj srodnosti između živopisa i minijatura muzički
instrumenti su, takođe, pokazali zajedničke karakteristike. I kao što
su freskama Mateiča (1355) i Markovog manastira (oko 1370) srodne
minijature Minhenskog psaltira (1370-1390), tako i muzički instrumenti,
ovoga puta jedino sačuvane busine iz ova dva manastira, imaju svoje
pandane u istom rukopisu. Minhenski psaltir pokazuje tematske
analogije sa ranije datiranim Tomićevim psaltirom (sredina XIV veka)
kako u pogledu pojedinih scena, tako i muzič- kih instrumenata koji
Nikiti, na 150. psalmu u Hreljovoj kuli.

288
ih ilustruju: u oba psaltira na minijaturama David i gradenje Hrama
prikazane su laute, na kompoziciji David napasa stado su psalterioni, a
na Igri Mirjam su bubnjići (ta minijatura je i u kompozicionom
pogledu srodna u oba rukopisa). Zar se u ovom slučaju ne radi o
zajedničkim odlikama slovenskih psaltira i njihovom doprinosu
svojevrsnoj balkanskoj specifičnosti?
Freske manastira Veluće (1370-1380) delo su primorskih
majstora, pa ni kratke busine (možda rogovi) na kompoziciji Stra- šnog
suda nemaju pandana u starijem živopisu radenom za srpske vladare,
ali na kasnijim srpskim freskama imaju srodne oblike. 403 Jedna od
njiliovih retkih predstava jeste i ona u crkvi Svetog Ni- kole u Toplici
(1536-1537, Ruganje Hristu).
Ako prihvatimo da su minijature u Srpskoj Aleksandridi (kraj XIV
veka) u „romanickoj stilskoj tradiciji“ i da su „ilustracije in- spirisane
životom naše srednjovekovne vlastele“, tada bi muzički instrumenti,
koji su se možda mogli naći na njihovim dvorovima, i to osobito
busine, psalterion i lauta kruškolikog oblika, ukazivali kako na
vizantijske, tako i na zapadnoevropske, a lauta okruglog korpusa i
tankog vrata na orijentalne uticaje.
U dekorativnom stilu moravskog slikarstva (1370-1459),
neopterećenom simbolima, izostaju detalji, pa i muzički instrumenti,
ali se oni mogu naći u crkvama istog razdoblja koje su ži- vopisali
majstori bliski tradiciji. U to isto doba nismo našli ni mu- zičke
instrumente na bugarskom živopisu. Međutim, posle Deča- na,
kalenićka plastika, nasuprot freskama ovog manastira moravske
škole, donosi prikaz muzičkog instrumenta: kalenićki rebek iz XIV-
XV veka pod očiglednim je orijentalnim uticajem. 404
Skromni srpski majstori turskog perioda, osobito značajnog u
doba obnove Pećke patrijaršije (u drugoj polovini XVI veka), sledili
su srednjovekovne uzore, i nisu se oglušili o lokalne, turske, ali i
zapadnoevropske uticaje. Muzički instrumenti se vraćaju na zidove
crkava i manastira. Njima se ilustruju i scene na kojima do tada nije
bilo instrumenata, a javljaju se i nove teme i, zajedno s njima, i novi
instrumenti.
Dečanska lirica nije inspirisala kasnije slikare, te je ostala usa-
mljeni primer instrumenta ove porodice u umetnosti srpskih
403 U businama na scenama Ruganja Hristu u crkvi Svetog Nikole u Toplici (1536-
1537) i u manastiru Pivi (1604-1606).

404 I kasniji rebek Svetog Đorda u Pološkom (1609, 150. psalam), sa vratom
srpolikog završetka, takode je pod istočnjačkim uticajem, kao i laute/pandore ovog
manastira i bugarskih Arbanasa XVII veka (150. psalam). 289
manastira, ali duga flauta/kaval koja se pri sviranju drži iskosa na
kompoziciji Hristovog rođenja u Dolgaecu (oko 1456-1457) nije ostala
usamljena 405 406 - verovatno je prispela sa Istoka i zadržala se u
balkanskom folkloru. Orijentalnog porekla je i lauta sa srpoli- kim
završetkom vrata, kao i rebeci kakve nalazimo i u Arbanasi- ma (150.
psalam, XVII vek).
Nisu samo pojedini instrumenti ukazivali na balkanske karak-
teristike već i vrste ansambala koji i danas postoje u folkloru: od
Morače (1577, Svadba u Kani), gde su prikazani oboa/zurla i
bubanj/tapan, i Pustinje kod Valjeva (1682, Ruganje Hristu) sa dvema
zurlama i tapanom, do mnogih drugih predstava eventualnog
grupnog muziciranja na freskama i ikonama.422
U rumunske specifikume mogu se uvrstiti lauta srodna kobzi u
rukama Davida na sceni Strašnog suda (manastir Voronec, 1547) i
predstave 150. psalma sa muzičkim instrumentima u pan-
405 Gajde su tek u baroku dobile još jedan prikaz u Srpskoj Nikolajevskoj crkvi
u Kikindi (XVIII vek, Hristovo rodenje).
Flauta/kaval može se videti i u drugim srpskim crkvama, a zatim u Svetom
Spasu u selu Alino (1626), itd.
406 U paraklisu Svetog Đorda u Hilandaru (1671, Ruganje Hristu) i u Bo- boševu
takode su prikazani oboa/zurla i bubanj/tapan, a i na ikoni Sveti Geor- gije na konju (1644-
1654) dve zurle i tapan.
290
dantifima iz sedamdesetih godina XVII veka. Na slovenskim bal-
kanskim spomenicima nisrno našli panovu sviralu, ali su je Rumu- ni
predstavili (crkva u Ostrovici, 1787, Igra Salome). Da li dve vrlo slično
koncipirane osobe uistinu sviraju u pravu flautu/sviralu (?) na sceni
Svadbe u Kani na freskama Novog Hopova (1608) i rumunske crkve
Kurtea Domneaska, Trgovište (1694-1698)?
Fresko slikarstvo Stare crkve na groblju u Smederevu koja je,
izgleda, podignuta u doba despota Đurda Brankovića iz šezdese- tih
godina XVI veka, 407 408 409 410 411 srodno živopisu moravske škole,
obele- ženo je prisustvom muzičkih instrumenata na scenama 150.
psalma i Ruganja Hristu. Posle skromnije koncepcije ilustracije 150.
psalma u pređašnjoj srpskoj umetnosti u Lesnovu (1349), sa vise
instrumenata u Svetom Spasu u Kučevištu (sredina XIV veka) i
složenije kompozicije na dve scene jedne ispod druge u Minhen- skom
psaltiru (1370-1390), Stara crkva je prikazala raskošniju i sa mnogo vise
detalja pohvalu Gospodu tog sadržaja, te i sa ve- ćim brojem muzičkih
instrumenata. Pošto razmatramo ovu sme- derevsku kompoziciju sa
kopije, jer je original nestao, ograduje- mo se od mogućih netačnosti.
Pored takvih instrumenata koji su se odranije mogli pratiti u srpskoj
umetnosti, kao što su lauta sa zakošenim vratom i bubanj/tapan,
pojavljuju se i tri nova oblika - gudački instrument, psalterion i
busina. Pravougaoni psalterion, ali drugačiji od onoga iz Bogorodice
Ljeviške (1307-1309), srodan je psalterionima grčkih fresko slikara
XVI i XVII veka, uka- zujući, takode, na psalterione živopisane u
srpskim manastirima.42S I još se jedanput na sceni smederevskog 150.
psalma iska- zao grčki uticaj, u velikom gudačkom instrumentu, čiji je
korpus nalik na korpus gudačkog instrumenta u grčkom manastiru
Filan- tropina, iz XVI veka, na ostrvu Janjina, a glava je bliska jednom
drugom gudačkom instrumentu, takođe velikih dimenzija, islika-
nom na ikoni iz Kučevišta (Hvalite Gospoda) sa početka XVII ve-
424 Ђорђе Мано-Зиси, „Стара црква у Смедереву", Старинар, н.с. II, Београд
1951, 171: Сретен Петковић, „Сликарство моравске школе и срп- ски споменици
из доба турске владавине", Моравска школа и њено доба. Београд 1972, 313-314.
408 Srodan je psalterionu katolikona Varlaamskog manastira Meteori, sa
scene Prenos kovčega zaveta iz XVI veka, ukazujući i na psalterion Novog Ho

pova (1608, Svadba u Kani) , kao i na instrument iste porodice u Svetom Đor- 262
du u Pološkom (1609).
ka. 412 Filantropinski gudački instrument ima renesansne odlike,
kao, uostalom, i na istoj sceni prikazani velika lauta i psalterion.
Može se pretpostaviti, sudeći prema instrumentima, da su sli-
kari Stare crkve u Smederevu možda grčkog porekla, ili da su stvarali
po grčkim uzorima. Uostalom, grčka ostrva su bila okrenuta
zapadnoevropskom uticaju, te nije isključeno da je na balkansko do
renesansa prispela i preko grčkih majstora - to pokazuje i busina na
već pomenutom smederevskom ISO. psalmu koja je nešto kraća od
renesansnih. Slična je businama grčkih i italokritskih slikara ikona
kojih je bilo u pravoslavnim crkvama Ja- dranskog primorja, ali i
nekih rumunskih majstora. 413 Još dva smederevska duvačka
instrumenta - ovoga puta S-truba i tuba nalik na lulu prikazane na
Ruganju Hristu, mogu da povežu smederevske freske sa italijanskim
prostorom (prvi instrument), rim- skim tradicijama i rumunskim
fresko slikarstvom i nacionalnim instrumentom bucijum (drugi
instrument). 414
U Veneciji su, uostalom, štampana i dva srpska psaltira, Psal- tir
sa posledovanjem (1569) u štampariji Jerolima Zagurovića i Psaltir sa
časlovcem (1638) u štampariji Bartola Ginamija. 415 U oba psaltira u
zaglavlju je David na prestolu, a pored njega mu- zički instrument,
vrsta lire da bračo pod očiglednim renesansnim uticajem.
Stara crkva u Smederevu pokazala je novine i u kompozicionom
pogledu na sceni ISO. psalma, i u odnosu na vrste mnogih muzičkih
instrumenata, ali se ipak nije odvojila od vizantijske tradicije. To
odvajanje se osetilo u vojvodanskim manastirima iz XVIII veka, u
Krušedolu (sredina XVIII veka), na Strašnom sudu i na pevnicama
(1756) na kompozicijama Car Saul poteže koplje na Davida i David prenosi
kovčeg zaveta, i u Bodanima (1737) na Piru bludnog sina i Ruganju Hristu,
u „odlučnom koraku ka ula- ženju u barok“, zatim na ikonama 416 i
bakrorezima. Bez sumnje da sa navedenim kompozicijama nije
iscrpljen repertoar scena sa instrumentima koji više nisu bili u
412 Ona se nalazi u Umetničkoj galeriji u Skoplju.

413 Mogu se videti u grčkom Ksenofonu (1544-1554) i u rumunskom manastiru
Sučevica (XVIII vek, Apokalipsa), i to nisu jedini primeri.
414 Rumunski korneti u manastiru Sučevica (Apokalipsa, XVIII vek) mogu se
uporediti sa zapadnoevropskim instrumentima iz ove porodice.

415 Дејан Медаковић, Графика српских штампаних књига XV-XVII века, Посебна
издања САН, CCCIX, Одељење друштвених наука, 29, Бео- град 1958.
416 Na ikoni Vaznesenje Hristovo (1759), radu Janka Halkozovića u Ni-
kolajevskoj crkvi u Irigu i na ikonostasu Vasilija Ostojića (Hristovo rodenje, izmedu
1760. i 1777). Ova dvojica slikara na svojim su se ikonama priklonili dugim, uskim
renesansnim trubama.
292
srednjovekovnoj tradiciji.
Zajedno sa prirodnim pejzažom, baroknom odećom i mnogim
drugim novinama, u Krušedolu se pojavio i instrument nalik na
bombardu, bez presedana u dotadašnjem vizantijskom slikarstvu.
Mada prikazivane i u renesansnom slikarstvu, čini se da su harfe na
krušedolskim pevnicama bliže gotičkoj tradiciji. 417
Novine u Bođanima mogu se pratiti u tretmanu pejzaža i na- ge
figure, u osećanju za tonske odnose, planove i osvetljenje. Sve je
slikano grubo i sa nedovoljnim poznavanjem slikarske materije, ali
sa svežinom iskrenog i vedrog nadahnuća. U tematskom pogledu
vezane su i za scenu Pir bludnog sina, gde se, kao i u Kru- šedolu, mogu
videti barokni kostimi, a od muzičkih instrumenata poprečna flauta
i tamburen koji svojim oblicima upućuju na Zapad. Nepridržavanje
tradicije na Ruganju Hristu, drugoj bo- đanskoj sceni ilustrovanoj
muzičkim instrumentima, nije samo u koncepciji kompozicije -
Hristos sedi, za razliku od ranijih scena ove tematike na kojima je
stajao - već je i raspored figura oko njega drugačiji, uz isticanje
dubine prostora. Pažnju privlači rog sa spiralno savijenom cevi
(takvog nije bilo u balkanskoj tradiciji) u rukama lica sa isplaženim
jezikom.
Zograf Hristofor Žefarović (početak XVIII veka - 1753), koji je
slikao Bođane, bio je poznati bakrorezac koji je svoje bakro- reze
ukrašavao, po negdašnjem običaju, anđelima koji duvaju u duge,
uske trube sa većim otvorom, od kojih su neke bliske renesansnim
trubama. Među takvim bakrorezima koji čine novinu i u tematskom
pogledu, može se videti lik cara Dušana iz Stemato- grafije (1741) i
Vaznesenje Hristovo (1743), dok su na drugim bakrorezima nepoznatih
autora predstavljene trouglaste harfe (Us- penje Bogorodice iz 1761. itd.).
Još jedan bakrorezac, pored brojnih drugih manje poznatih,
Zaharije Orfelin (1726-1785), čija su „resenja potpuno zapad- njačkog
porekla", bogato je opremio tekst pohvalne pesme Po- zdrav Mojseju
Putniku: duge, uske trube uokviruju kostim slavlje- nika i kulise za
njegovo svečano ustoličenje; nalaze se i oko njegovog portreta,
okružuju presto na kome on sedi, a iz levka instrumenata izlaze
pohvalne reči upućene slavljeniku. Orfelin je i druge svoje radove, na
primer Istoriju Petra Velikog, ukrasio istim trubama, a to su činili često
i nepoznati bakroresci na oprosnica- ma grehova, portretima viđenih
ličnosti i na mnogim prigodnim scenama.4-12
Vizantijska umetnost se ugasila utapajući se u barokni stil. Na-
417 To se isto može reći za carske dveri ikonostasa srpske crkve u selu Di- šniku
(car David, 1750) koje je radio Joakim Marković. 293

stavili su da je neguju majstori skromnih dometa koji nisu imali
snage da se uhvate u koštac sa stilovima svežijih životnih sokova.
432 Динко Давидов, Српска графика XVIII века, Нови Сад 1978; исти. Споменици
Будимске епархије, Београд 1990.
294
Hronološki pregled scena sa
muzičkim instrumentima г
odgovarajućib ilustracija
Muzički instrumenti na minijaturama, freskama i plastici u

srednjovekovnoj Srbiji i turskom periodu
Period Spomcnik Tcma Instrument
oko 1190. Inicijal (fo). 98 r) rog
Miroslavljevo jevandelje,
Beograd, Umetnički muzej,
rukopis br. 1572.
hticijal (fol. 66 r) rog
XIII vek Hilandarski jevandelistar,
(poslednja Hilandarska hihlioreka,
ćervrtina) rukopis br. 8
Gradac Hristovo rodenje dvostruka flaura
XIII vek
(poslednje (detalj)
godine)
1296. Arilje Hristovo rodenje salmaj
1503-1321. Hilandar, katolikon Ruganje Hristu rogovi (4)
1307-1309. Bogorodica Ljcviška, Stihira jovana Danta- tasovi, psalterion,
Prizren skiwd na Vspenje harfa, bubanj/tapan,
(kopija) laura
1307-1309. Bogorndica l.jcviška, Strašni sud rogovi ili busine (3)
Prizren
1313-1314. Kraljeva crkva, Studenica prava flauta/svirala (?)
Hristovo rodenje
(detalj)
1317-1318. Staro Nagoričino Hristovo rodenje prava flaura (?)
(detalj)
1317-1318. Staro Nagoričino Ruganje Hristu
rogovi (2), prava flaura
bubanj/tapan, tasovi
oko 1321. GraČanica Straini sud (detalj) rogovi ili busine(2)
oko 1335. Dcčani, plastična deko- andeo uniSrcni duvaČki
racija zapadnog portala instrument
priprate (detalj
timpanona)
Period Spomenik Tema Instrument
oko 1335. kentaur rog
Decani, plastična deko-
raeija zapadnog portala
priprate (detalj leve
polovine luka)
oko 1335. kentaur rog
Decani, plastična deko-

raeija severnog portala
priprate (detalj arhivolte
ispod centralnog dela luka)
oko 1335. Decani, plastična deko- zgrčcni dečak poluuni-šteni duvački
raeija severne stranc instrument
severnog broda naosa,
konzola hr. 304
oko 1335. Decani: plastična deko- zgrčeni dečak poluuništeni duvački
raeija jugozapadne apside instrument
južnog broda naosa,
konzola br. 182
1335-1350. Decani Kainovo potomstvo
busine (2), bubanj/ tapan

1335-1350. Decani Ruganje Hristu (detalj)
rog, vizantijska lira,
krotala, talambas,
buhanj/tapan
1335-1350. Decani Hristov put tui Golgotu rog, tuba (?)
1335-1350. Decani Strašni sud (detalji) busine (4)
1349. Lesnovo ISO. psalam psalterion, bubanj/tapan

1349 . Lcsnovo lauta
Arhanđeo Mihailo tea
gubavce
1349. Lesnovo
Rugatije Hrisltt (prva businc (2), tasovi, hubanj,
scena) krotala
1349. Lesnovo
Ruganjc Hristu (druga bubanj, busina, rog,
scena) psaltcrion
Sveti Đorde, Pološko Hristovo Todenje prava flauta (?)
XIV vek (40-
te)
Sveti Đorde, Pološko Rugati je Hristu
XIV vek (40- busine (2), tasovi,
te) bubanj/rapan
XIV vek Sveti Spas, Kučevište ISO. psalam (detalji) tube (2 ?), psaltcrion,
(sredina) bubanj, laute (2)
kentaur poprečna flauta
XIV vek Sv. Nikola Rolnički, Ohrid
(sredina) jcdnokrilna drvena vrata
XIV vek Sveta Sofija, Ohrid Stihira Jovaua Dama- ski na psalterion, harfa,
na Uspenje bubanj/tapan, lauta
296
Period Spomcnik Tema Instrument
Ruganje Hristu husina
1355. Mateič, Bogorodičina erkva
oko 1370. Markov manastir Ruganje Hristu (detalj) busine (2)

1370-1380. Veluće Straini sud (dctalji) busiae (2)
1370-1390. Minhenski psaltir, David sastaulja psaltir rog, lame (2), bubnjić,
Minhen, Drzavna biblio- (fol. 4 v) harfa
teka, Cod. slav. No 4
1370-1390. Minhenski psaltir, Hristos pred Sinedrionoiu busina
Minhen, Drzavna biblio- (fol. 9 r)
1370-1390. Minhenski psaltir, Da vidova niolitva (fol. lauta
Minhen, Drzavna 19 r)
biblioteka, Cod. slav. No
4
1370-1390. Minhenski psaltir, Hristovo rodenje (fol. 92 šalmaj (?)
Minhen, Drzavna hihlio- v)
1370-1390. Minhenski psaltir, David svira na lauti i lauta
Minhen, Drzavna biblio- gradenje Hranta (fol. 124
teka, Cod. slav. No 4 v)
1370-1390. Minhenski psaltir, Lepa smrt pravednika psalterion, lauta
Minhen, Drzavna biblio- (fol. 15 r)
reka, Cod. slav. No 4
1370-1390. Minhenski psaltir, ISO. psalant (fol. 184 v) I laute (2), psalterioni (2
Minhen, Državna ?), busina, 11 bubnjić
biblioteka, Cod. slav. No
4
1370-1390. Minhenski psaltir, Minhen, David itapasa ovee (fol. psalterion
Drzavna biblioteka, 186 r)
Cod. siav. No 4
1370-1390. Minhenski psaltir, Minhen, Mir jam, sestra Aronova u kastanjete (?), bubnjić
Državna biblioteka, kolu (fol. 186 v)
Cod. slav. No 4
1370-1390. Minhenski psaltir, Minhen, Hristovo rodenje (fol. 217 flauta/kaval (?)
Drzavna biblioteka. v)
Cod. slav. No 4
1389. AndreaS Ruganje Hristu busina (?), hubanj (?),
tasovi
XIV vek
(poslednja Konstantin i Jelena, Ohrid Ruganje Hristu busine (2)
decenija)
XIV vek Bogorodica Bolnička, (kraj) Ohrid Strains sud (detalj) vrsta tube (?)
297
Period Spomcnik Tenia Instrument
XIV vek Srpska Aleksandrida Aleksandrova gozba
(kraj) I vrste tuba ili busina (5)
11 darabuka, psaltcrion,
laute (2)
XIV-XVvck Jošanica Ruganje Hristu (detalj) bubanj/tapan
1402-1410. Koporin btisinc (2), tasovi
Ruganje Hristu (dctalji)
XV vek Kalenić, plastična kenraur vrsta rebeka
(krnjcm prve dekoraeija dvojnog
ili u drugoj prozora na apsidi, sa
dcccniji) severne strane; detalj
timpanona
1444-1461. Inicijal (fol. 20 v) rog
Apokalipsa - Radosavljcv
(Radoslavljcv) zbornik
XV vek Lesani, manastir Svih Hristovo rodenje flauta/svirala (?)
(sredina) Svetih
1456-1457. Dolgacc Hristovo rodenje flatita/kaval (?)

1461-1462 Leskocc Hristovo rodenje oboa/zurla (?)
XV vek Hristovo rodenje flauta/svirala (?)
Vcletovo, erkva Uspcnja
Bogorodice
XV vek (kraj) Matka Hristovo rodenje Salmaj (?)
Matka Ruganje Hristu busine (2, ?)

XV vek (kraj)
XV vek Sveti Nikita, kod Skoplja Ruganje Hristu S-rniba bubanj/tapan (?),
(poslednje krotala, vrsta busine ili
godine) tube (?)
1499. Poganovo Hristovo rodenje prava flauta/svirala (?)

1499. Poganovo Ruganje Hristu
krotala, S-truba,
bubanj/tapan
1524. Jašunje, erkva Jovana Ruganje Hristu rog, talambas
Pretece kod Leskovca
1536. vrsta šalmaja/zurlc
Sv. Nikola u selu Zrze kod
Prilepa Hristovo rodenje (detalj)
1536-1537. Toplica, erkva Sv. Nikole Ruganje Hristu S-truba, busina (?, daire,
kod Ajdanovca bubanj/tapan, krotala
1549. Banjani, erkva Sv. Đorda Ruganje Hristu
S-tnibc (2), salmaj/zurla
(?), bubanj/tapan, krotala
XVI vek (60- Srara erkva, Smederevo ISO. psaiam (dctalji) busine (2), bubanj/tapan
te) (2), psalterioni (2 ?),
lauta, gudački instument
298
XVI vek (60- Stara erkva, Smederevo Ruganje Hristu (detalji) S-truba, tasovi, tuba,
te) bubanj/tapan
1568. Studcnica, Bogorodičina Ruganje Hristu tasovi, bubanj/tapan,
erkva tuba
1577. Moraca Svadba u Kani šalmaj/zurla,
bubanj/tapan
1577-1578. Moraca Straim stid (detalj) rog

oko 1577. Sveti Jovan, Velika Hoca StraŠni sud rog, busina
oko 1577- Sveti Jovan, Velika Hoča Ruganje Hristu busina, bubanj/tapan
XVI vek (70- Nikoljac, Bijelo Polje Ruganje Hristu businc (2), bubanj/tapan,
te) salmaj/zurla, talambas
XVI vek (80- Velika Hoča, Sveri Nikola Ruganje Hristu S-truba, rog,
te) bubanj/tapan
XVI vek
(druga Mušnikovo Ruganje Hristu (detalj) bubanj/tapan, btisina(?)
polovina)
1569.
Psaltir sa poslcdovanjem iz
Štamparije Jerolima David na preslotu vrsta lire da braco
Zagurovica
1595. Pljevlja, Sveta Trojica Hristovo rodenjc flauta (?)
1595. Pljevlja, Sveta Trojica Ruganje Hristu businc (2),
bubanj/tapan, talambas
XVI vek Jovan Preteča, Slcpče, svirači vrsta kemendža, lauta
dvokrilna drvena vrata
XVI vek Trcskavac, dvokrilna sviraii lauta, fidula
drvena vrata
XVI-XVII vek Lipljan Strašni sud (detalj) S-trube (2)
XVII vek ikona iz Kučcvišta, Hvalite Gospoda (detalji) busina, talambas (?),
(početak) Umetnička galerija u gudački instrument,
Skoplju bubnjići (2,?), nejasan
instrument (?)
1604-1606. Piva Ruganje Hristu S-mibe (2), busine (2)
talambas, bubanj/tapan
1607-1608. Lomnica Izdajstvo Judino S-trube (2), bubanj
Novo Hopovo Ruganje Hristu hubnjevi/tapani (2), S-
1608.
trube (2)
Novo Hopovo Svadba u Kani lauta/tambura, psalte-
1608. rion, flauta/svirala (?)
1609. Sveti Đorde, Pološko ISO. psalam S-trube (2), talambas, re-
bek, lame (2), psalterion
1620-1621. Jeksa kod Crnojevića Hristovo rodenje prava flauta/kaval
Rijeke
299
Period Spomenik Tcma Instrument
Pustinja kod Valjeva Ruganje Hristu salmaji/zurle (2),
1622.
bubanj/tapan
1627-1620. Beogradski psaltir David sastaulja psaltir busina, laute (2), buhnjić,
harfa
1627-1630. Beogradski psaltir Hristos pred Sinedrionotn salmaji (2), krotala
1627-1630. Beogradski psaltir ISO. psalam
I lautc (2), psalterioni (2
?), busine (3) 11
bubanj/tapan
oko 1630. Sv. Dimitrije, Banja Ruganje Hristu bubanj/tapan, lauta, S-
Josanica kod Soko Banjc trube (2)
1632. BlagovcStenje Kablarsko StraSni sud (dctalj) S-rruba
1633-1634. Apostoli u Peći Ruganje Hristu busine (4), bubanj/tapan
1638. Psaltir sa posledouanjcm iz David na prestolu vrsta lire da braćo
stamparijc Bartola
Ginamija
XVII vck (30- Blagoveštenje Rudničko Ruganje Hristu šalmaj (?), bubanj/tapan
re)
XVII vck (30- Sveti Nikola u Drajčićima Hristouo rodenje prava flauta/kaval
tc) kod Prizrena
1643. Psaltir Gaurila Trojičanina David na prestolu vrsta gusala
1644-1634. ikona, selo Radijevici, kod Sveti Georgije na konju Salmaji/zurle (2),
Nove Varoši bubanj/tapan
1646-1647. Tutin, crkva na groblju Strašnt sud (dcralj) S-truba
1646-1647. Turin, crkva na groblju Hristouo rodenje prava flauta/kaval
1646-1647. Sredska kod Prizrena Ruganje Hrislu S-trube (2), lauta (?),
bubanj, ralambas
1649. Šestodneu i Kozrna Indikoplou Dela Da vidova lira
1671. Hilandar, paraklis Svetog Ruganje Hristu salmaj/zurla,

Dorcta u Pirgu bubanj/tapan
1672-1673. gusle
Ikona Svetog Luke sa Sueti Luka razdaje si rot
žitijem, Morača in ji imanje
1737. Bodani Ruganje Hristu rogovi (2), busina
1737. Bodani Pir bind nog sin a blokflauta, tamburen
1740. paraklis Pokrova Bogorodicc Strašni sud busina
1740. prava flauta/kaval

paraklis Pokrova Bogorodicc Hristouo rodenje (dctalj)
1743. Mcsić Ruganje Hristu talambas, busina
XVIII vek KrusedoI Strašni sud (detalji) bombarda {?), busina
(sredina)
1779. Hilandar, paraklis Svetog Hristouo rodenje (dctalj) busina
Dimitrija
Pregled razvoja scena grčke umetnosti ilustrovane muzičkim

300
Domicilinc katakombe,
III vek Rim Hrislos-Orfej panova svirala
IV vek Reljef na obclisku u cirku, car Teodosije i njegovi
orgulje (2), žičani
Carigrad dvorani
instrumenti (2,?), diaulos,
salpinks
VI vek Ravena, plaketa od Apolon i Dafite vrsta psalteriona
slonovaće
VI vek Pastoralne scene lauta
Carigrad, Vclika palata,
podni mozaik
610-629. Srebrna ploča, Nikozija, Davidova zettidba šalmaji (2)
Arheoloski muzej
IX vek Rom grec. 699 Dai/id i lilurgicari psalterion

IX vek
(druga Atos, Pantokrator 61 Mirjam sa krotalama krorala
polovina)
Atos, Pantokrator 61 Asaf duva ti veliki rog rog
IX vek
(druga (fol. 102 r)
polovina)
IX vek Čouek sa velikini rogom
(druga Atos, Pantokrator 61 (fol. 113 r) rog
polovina)
880-883. Pans, grec. 510 Mirjam sa krotalama krotala
IX vek Psaltir iz Bristola, Britanski Dauid i muzičari gudački instrument,
muzej ADD 40731 psalterion (?), lauta,
harfa/psalterion
X vek kentaur muzicira poprecna flauta
Kovčeg od slonovače sa
profanim temama
X vek puti sviraju
Kovčeg od slonovače sa poprecna flauta,
profanim temama gudački instrument
X vek Kovčeg od slonovače sa genij sa krilima rog

profanim temama
X vek vrsta psalteriona
Pariski psaltir, Paris grec. David sa stadom (fol. 1
139 v)
X vek krotala
Pdriski psaltir, Paris grec. lzraelska devojka sa
139 krotalama (fol. 5 v)
X vek Pariski psaltir, Paris grec.
139
Molitva Isaijeva
301
Svadbemi sceita zvono (?), krotala (2),
kastanjctc
XI vek Kinegetika opiana, (prva
Veneeijanska polovinn) Marcijana
137. psalam (fol. 189 r) psalterioni
1053-1054. Codex Taphou S3, Psaltir i ode,
Biblioteka Grčke
patrijaršije u jerusalimu
Codex Taphou 53,
1053-1054 Biblioteka Grcke patrijarsije ISO. psalam (fol. 203 r) psalterion
u Jerusalimu
Rom. grec. 752
1059. David kao liturgičar: poprečna (lauta,
muzicari kao pralioci (fol. psalterion (2, ?), gudački
5 r) instrum. (3, ?), tasovi
Rom. grec. 752 David kao liturgiČar: I bubnjić, kastanjctc (?),
igraci i muzičari kao psalterion, harfa II
1059. pratioci (fol. 7v) psalterion, gajdc, busine
(2), gudacki instrument,
tasovi
Panova svirala, poprečna
Codex Taphou 14,
1066-1081. Biblioteka GrČkc patrijar- Horn Hije Grgura Niskog: flauta
Šije u Jerusalimu bukolička scena (fol 33 v)
Codex Taphou 14, hram Aiene (fol. 100 r) fidula
1066-1081. Biblioteka Grčke patrijar-
Sije u Jerusalimu
Codex Taphou 14, Apolonov hram u Delfima tasovi, fidula

1066-1081. Biblioteka Grčke patrijar- (fol. 101 v)
Sije u Jerusalimu
Codex Taphou 14, Apolonov hram sa zlatnim 1 flauta, busina, harfa 11
1066-1081. Biblioteka Grckc patrijar- statuama (fol. 102 r) zvečke/tasovi (?), tasovi,
Sije u Jerusalimu fidula
Rodenje Zevsa (fol. 310 v) tasovi/zvečke (?), fidula,
Codex Taphou 14,
hubanj, poprečna flauta
Biblioteka Grčke patrijar-
šije u Jerusalimu
Iluminirani rukopis, bubanj, kastanjete,
Pantelejmon, Atos, Cod. Rodenje Zevsa (fol. 163 r) poprečna flauta
6 tasovi, bubanj
Nacionalna biblioteka, 1066-1081.
Pariz, Cod. Coislin 239 Rodenje Zevsa (fol. 121 r)
Iluminirani rukopis, Rea (fol. 163 r) bubanj, krotala
Pantelejmon, Atos, Cod.
6 Rea (fol. 121r) krotala (2,?)
Pariz, Nacionalna
biblioteka, Cod. Coislin
239 Orfej (fol. 165 r) harfa/psalterion
Iluminirani rukopis,
Pantelejmon, Atos, Cod.
6
302
Period Spomcnik Tenia Instrument
XI vek
Jerusalim gudački instrument
Iluminirani rukopis, Orfej (fol. 149 v) harfa/psalterion
Vatikan, Cod. gr. 1947
Iluminirani rukopis, Orfej (fol. 1 22 v) harfaypsalterion
Nacionalna biblioteka,
Pariz, Cod. Coislin 239
Iluminirani rukopis, Cod. David (fol. 2 r) harfaypsalterion
Barb. gr. 320
Iluminirani rukopis, Svadbena scena (fol. 12 v) kastanjete, krotala
Veneeija, Mareijana, Cod.
gr. 479
XI vek Naumahija (fol. 23 r) busine (3,?)
gr. 479
XI vek Iluminirani rukopis, Apamea (fol. 23 v)
gr. 479
XI vek Codex B 26, manastir Velika lautistkinja (fol. 209 v) kruskoliki gudački
Lavra, Atos instrument
XI vek Codex Hagios Stavros 42, Varlaam i Joasaf: Kraljev busina brat sa trubom smrti
Biblioteka Greke patrijar- (fol. 33 r)
šije u Jerusalimu
XI vek si. 5 b
Codex Hagios Stavros 42,
Biblioteka Greke patrijar- Varlaam i Joasaf: Kraljev lauta sin Joasaf svira na lauti
štje u Jeru sal imu (fol. 164 v)
XI vek Kujiga o Jovu (fol. 8 r) dvostruka svirala, panova
Grčki kodeks 3, Biblioteka
manastira Svctc Katarinc na svirala
Sinaju
XI vek Griki kodeks 3, Biblioteka Knjiga o Jovu: proslava portativ-orgulje
manastira Svete Katarinc Jovovih sinova i kćeri u
na Sinajn domu najstarijeg sina (fol.
17 v)
XI-XII vek si. Griki kodeks 1186 kratki rogovi (4)
Deskripcija (islorije) sveta
8
po Kozmi hidikoplovu (fol.
66 v)
XII vek Codex 911, manastir Car David (fol. 2 v) trouglasti psalterion
Stavronikita, Atos
XII vek Torcclo, katedrala, mozaik Strašni sud (detalj) rogovi (5)
1191. Kurhinovo Hristovo rodenje (detalj) poprcćna flauta (?)
1274. GrĆki kodeks 61, Biblioteka Pesma i igra Mirjame (fol. I tasovi (2), bubanj 11
manastira Svete Katarine 235 v) čegrraljka (zvečka),
na Sinaju tasovi
303
Period Spomenik Terna Instrument
1295. Bogorodica Pcrivlcpta Ruganje Hristu rog, busina, bubanj/
tapan, tasovi
1298-1299. Ruganje Hristu
Svcti Nikola u Markovoj tasovi, svirala ili oboa,
Varosi kod Prilepa rogovi ili busine (2)
XIV vek Krit, Kakodiki Selinski. busine (7)
Isus Navin isprcd vojske
(počctak) Hram Arhandela Mihaila Gospodnje i osvajanje
Jerihona
busine (6)
Krit, Kuneni (Vati) Isus Navin isprcd vojske
XIV vck (prva Kisamski. Hram Arhandela Gospodnje i osvajanje
cetvrtina) Mihaila Jerihona
Krit, Sarakina Selinska. busine (7)
XIV vek Isus Navin ispred vojske
Arhandeo Mihajlo
(druga Gospodnje i osvajanje
polovina) Jerihona
XIV vek Duanaest praznika prava flauta (?)
ploča od steatita, riznica Va
toped a
XIV vek
Rukopis Grćkog instituta u Roman Aleksandra Vetikog flauta, busina (?),
Veneciji (fol. 49 v) tambura (pandora)
XIV vck flauta, tambura
Rukopis GrĆkog instituta u Roman Aleksandra Velikog
Veneciji (fol. 75 r)
XIV vek
Rukopis GrĆkog instituta u Roman Aleksandra Velikog tambura, prava flauta,
Veneciji (fol. 191 r) krotala, harfa
XIV vek manasti r Vatopcd Hristovo rodenje Salmaj
Hristovo rodenje šalmaj ili prava (lauta
Mistra, Metropola, Sveta
XIV i XV vek Sofija, Peloponez
Mistra, Metropola, Strašni sud i/vijena truba
XIV i XV vek
Peloponez
1440. Krit, Kamiliana Kisamska. busine (7)
Isus Navin ispred vojske
Arhandeo Mihailo
Gospodnje i osvajanje
Jerihona
XV vck Ruganje Hristu busine (4)
manastir Sv. Jovan
(druga
Lampadistis, Sveti
polovina)
Herakleidios,
Kalopanajotis, Kipar
Bogorodičin manastir Hristouo rodenje prava flauta
XV vck
Horbiotisa ili Asinu, Kipar
(druga
polovina)
1474. Hristovo rodenje prava flauta
kapela Arhandela Mihaila,
Pedulas, Kipar
1474. Izdajstuo Judino rog
kapela Arhandela Mihaila,
Pedulas, Kipar
1483. stari katolikon manastira Hristouo rodenje prava flauta (?)
Preobrazenja, Meteori
304
1494. ili Judin poljubac rog
erkva Sv. Krsca Agijasmati,
1505.
Platanistasa, Kipar; slikar
Filip Gul
XV vek Hristovo rodenje prava flauta
ikona na epistilu, Muzej u
Veriji, Makedonija
1503.
Codex Taphon #6, Biblioteka Psaltir i ode: Kralj David instrument nalik na
Grčke patrijar- sijc u pravi instrument (fol. 195 violinu
Jerusalimu r)
pre 1505. Konjanici sa Pilatom rog (?)
erkva Svetog Nikolc
Magaliu
XVI vek Patmos, Manastir Svetog Hristovo rodenje, ikona šalmaj ili prava flauta
Jovana Teologa,
Nova riznica
1530-1560. Hristovo rodenje prava flauta
manastir Hilantropinon,
Janjina, Epir
1530-1560. Konjanici sa Pilatom S-truba
Janjina, Epir
1530-1560. manastir Hilantropinon, Rttganje Hristu
Janjina, Epir S-truba, busina, gudacki
instrument, lauta, bubanj
1530-1560. manastir Hilantropinon, Hvalite Gospoda (detail) bubanj, gudački
Janjina, Epir instrument, lauta, busina
psalterion
1530-1560. manastir Hilantropinon, gudacki instrument, laute
An T. 2 Janjina, Epir Hvalite Gospoda (detalj) (2), truba, psalterion
1530-1560. psalterion
Janjina, Epir Hvalite Gospoda (detalj)
1530-1560. manastir Hilantropinon, Hvalite Gospoda (detalj)
businc (3), lauta sa
Janjina, Epir
zakošenim vratom,
psalterion
1530-1560. Igra Miqame bubanj
Janjina, Epir
1530-1560. Strašni sud rog
Janjina, Epir
1543. Ruganje Hristu busine (2), bubanj
manastir Sveti Nikola
Dilios, Janjina, Epir
1543. Konjanici sa Pilatom S-truba
1543. Strasni sud (detalj) busina
305
1548. manastir Varlaam, Meteori, 148. psalam (detalj)
Salmaj/zurla, lauta sa
Tesalija, slikar Frangos
zakošenim vratom,
Katelanos
gudački instrument
(vizantijska ira?)
XVI vek (?) manastir Rusanu, Meteori Strašni sud busina ill rog
1552. manastir Preobraženje, Ruganje Hristu {dctalj) busine (2), tasovi
Meteori
1566. StraŠni sitd busina
Manastir Varlaam, Meteori,
Tesalija, slikari Dordc i
Frangos Kondaris
XVI vek Ruganje Hristu (dctalj) busine (2), tasovi
manastir Varlaam, Meteori,
Tesalija
XVI vek Hristovo rodenje (dctalj) duga flauta
Tesalija
XVI vek manastir Varlaam, Meteori, Kovieg zaveta (dctalj)
y.icani instrument
Tesalija
prevlačen guJalom, lauta,
panova svirala,
psalterion, tamburen,
salmaj, gajde
XVI vek Kovieg zaveta (detalj) salmaj
Tesalija
XVI vek rueni semanterion
manastir Anapafsas, Smrt Jevrema Sirijskog
Meteori, Tesalija (dctalj)
XVI vek manastir Velika Lavra, Atos StraŠni Slid busina
XVI vek manastir Velika Lavra, Atos Ruganje Hristu busine (2), tasovi (?)
XVI vek manastir Velika Lavra, Atos Ruganje Hristu (dctalj) tasovi, rog ili busina
XVI vek manastir Velika Lavra, Atos Hristovo rodenje (detalj) duga flauta
1544. manastir Ksenofon, Atos Ruganje Hristu busina; ostalo - nejsano
1544. manastir Ksenofon, Atos Apokalipsa
krafa i duža busina (bliska
rogu)
1547. manastir Dionisiu, Atos Ruganje Hristu busine (2), tasovi
1547. manastir Dionisiu, Atos, StraŠni sud busina
slikar Zorzis
1547. manastir Dionisiu, Atos Apokalipsa
I izvijenc trubc (2)
II busine (8)
III trouglaste baric (2)
oko 1600. manastir Dionisiu, Atos Apokalipsa (detalj) trouglaste harfe (4)
1563-1568. manastir Dohijaru, Atos Božićna bimna
dugi, uski salmaj ili prava
flauta
1563-1568. manastir Dohijaru, Atos Ruganje Hristu duge, uske busine (2)
306
1563-1568. manastir Dohijaru, Atos Strašni sud rog + manji rogovi (4)
1568. erkva Prcobražcnja, Hristovo rodenje Salmaj (?)
Veltsista, Hpir, atelje
slikara Kondarisa
1568. erkva Prcobraženja, Rnganje Hrisln S-truhe (2), lauta sa
Veltsista, Epir, atelje zakosenim vratom, tasovi,
slikara Kondarisa buhanj
1568. erkva Preobraženja, Pilat i konjanici S-truba
Veltsista, Epir, atelje
slikara Kondarisa
XVI vek manastir Stavronikita, Atos Ruganje Hristu (deralj) bubnjić
XVI vek manastir Stavronikita, Atos Kovieg zavela (detalj) rog, bubnjić, žiČani
instrument prevlačen
gudalom, busina, lauta
XV1-XVII Manastir Lukus, Astros, Parabola o Lazaru šnlmaj
vek Kinurija (detalj)
lauta
XVI-XVI1 manastir Lukus, Astros, Parabola o Lazaru
vek Kinurija (detalj)
XVI-XVIII manastir Eleusa Ruganje Hristu
vek S-trube (2), laura sa
zakosenim vratom,
bubanj (?)
XVI-XVIII manastir Eleusa Hualite Gospoda gudački instrument,
vek psalterion
1618-1619. erkva Svetog Nikole, Vitsa Strasni sud (detalj) busina
1618-1619. erkva Svetog Nikole, Vitsa Hristovo rodenje prava flauta

1618-1619. erkva Svetog Nikole, Vitsa Suadba u Kani
lauta, gudački instrument
(?)
1618-1619. erkva Svetog Nikole, Vitsa Ruganje Hristu S-trubc (2), tasovi (2, ?)
1619-1620. erkva Svete Mine, Hualite Gospoda bubanj, psalterion
sir. 18, 19 Monodcndri
1652. manastir Preobrazenja, Suadba u Kani lautc/pandorc (2)
Driovouno
XVII vek manastir Svetog Jovana Hualite Gospoda (?, bubanj, šalmaj
Krstitelja, Ser detalj)
XVII vek lauta, talambas
manastir Svetog Jovana Hualite Gospoda (?,
XVII vek bubanj
erkva Svetog Dimitrija Parabola o Lazaru
Krisafa, Lakonija (detalj)
xvn-xvm Vitlejemska erkva, Hristovo rodenje, ikona salmaj, gajde
vek Jerusalim (detalj)
307
XVIII vek manastir Velika Lavra, Hvalite Gospoda
(prva kapelaKiikuzelisa, žičani instrumenti
poiovina) Atos prevlačeni gudalom (2),
salmaji (2,?), trouglasta
harfa (psalterion?), S-
trube (2), bubnjevi (2),
psalterion
XVIII vek Strašiii sud (dctalj) husina, izvijena truba
erkva Svetog Đorda,
Panitsa, Gition
1803. drveni ikonostas Salmaj, tamburen
manastir Svetog Jovana
Krstitelja, Ser
XIX vek tambura
manastir Velika Lavra, Parabola o bludnom sinu
Atos (detalj)
Muzički instrumenti na
bugarskim srednjovekovnim
spomenicima (izbor)
pre 1335. Hreljova kula 150. psalam krotala, rog, psalterion,

lauta, bubanj/tapan/
1345. Manasijev letopts husina
Napad Alcksaiidra Make-
(Cod.Vaticanus slav. II)
donskog i Piolemej 1 (fol.
28)
1345. busina
Manasijev letopis (Cod. Scena iz Trojanskog rata
Vaticanus slav. II) (fol. 41)
1345. husina
Manasijev letopis (Cod. Zauzimanje i rnšenje
Vaticanus slav. 11) Troje (fol. 41 v)
1345. Bitke za Trojit (fol. 62 v) busina
Manasijev letopis (Cod.
Vaticanus slav. II)
1345. busine (2)
Manasijev letopis (Cod. Uzurpator Foka i Irakli-
Vaticanus slav. II) jeva vojska (fol. 118 v)
1345. Manasijev letopis (Cod.
Vaticanus slav. IS)
Imperator Iraklije napada husina persijsku tvrdavu, a
Persi- janci Carigrad (fol. 122)
1345. Manasijev letopis (Cod. Imperator Irakli je povc- busina
Vaticanus slav. 11) rava preslonicu ikoni
Bogorodice i polazi na
pohod protiv Persijanaca
(fol. 122 v)
308
Period Spomcnik Toma Instrument
1345. Manasijev letopis (Cod. busina
Vaticanus slav. 11) Napad Arapa na Can- grad
u vreme imperatora Lava
II (fol. 136 v)
Vaticanus slav. II)
Napad na imperatora Niki
fora u Bugarskoj i njegovo
zarobljavanje (fol. 145)
Pad imperatora Lava VI i
Vaticanus slav. II)
njegov napad na Madare
(fol. 168)
1345. Manasijev letopis (Cod. busine (2)
Upad Rusa i pohod
Vaticanus slav. II)
imperatora Joana Cimiskija
(fol. 178 v)
XIV vek David i gradenje Hrama lauta
Tontićev psaltir (Državni
(sredina) (fol. 163 v)
istorijski muzej u Moskvi,
hr. 2752)
XIV vek busine (2)
Tomieev psaltir (Državni Faraon postavlja josifa da
(sredina) istorijski muzej u Moskvi, itpravlja Egiplom (fol.
hr. 2752) 179)
XIV vek Tomieev psaltir (Državni PlaČ na rekama busine (2), talambas
(sredina) istorijski muzej u Moskvi, vavilonskim (fol. 229)
hr. 2752)
XIV vek David napasa stado (fol. psalterion
Tomieev psaltir (Državni
(sredina) 247 v)
hr. 2752)
XIV vek ISO. psaleim (fol. 246) bucine (4), talambas,
Tomieev psaltir (Državni
(sredina) psalterion
hr. 2752)
XIV vek Igra Miqame (fol. 249 v) tasovi (2), bubanj
Tomićcv psaltir (Drzavni
(sredina)
br. 2752)
1331-1371. Ivanovski manastir Rnganje Hristu bubanj/tapan
XIV vek Grohljanska erkva u selu Rnganje Hristu busine (2)
(sredina) Berende
oko 1354. Zemenski manastir Rnganje Hristu (detalji) bubanj/tapan, tamburen
1476. Dragalevski manastir Vodenje Hrista a pretoriju rogovi (2 ?)

1476. Dragalevski manastir Strašni sud (detalji) rogovi (4 ?), busina
1488. Izdajstvo Judino busine (2), bubanj
Bohosevski manastir, erkva
Svetog Dimitrija
1488. Strašni sud (detalj) busina
Boboscvski manastir, erkva
Svetog Dimitrija
309
XVI-XVII ikona iz Nesebara (kripta

Hristovo rodenje (dctalj) rog
vck AJeksandra Nevskog, Sofija)
1614. Dobarsko, crkva Sveiog Izdajstvo Judino S-truba
Teodora Tirona i Stratilata
1626. Svcti Spas, selo Alino Hristovo rodenje (dctalj) flauta/kaval
Sveti Spas, selo Alino Ruganje Hristu (cletalj) bubanj/tapan,
1626.
flauta/svirala (?)
XVII vek Ruganje Hristu
Strupecki manastir, crkva S-trube (2), bubanj/
Svetog Ilije tapan, tasovi
XVII vek Hristovo rodenje flauta/svirala
Arbanasi, crkva Hristovog
rodcnja
XVII vek Arbanasi, crkva Hristovog Hristovo rodenje husina (?)
rodcnja
XVII vek Ruganje Hristu rog, busina, bubanj
Arbanasi, crkva Hristovog
rodenja
XVII vek Arbanasi, crkva Hristovog Strašni sud S-truba
rodenja
XVII vek Arbanasi, crkva Hristovog ~· tasovi, bubnjevi (2),
rodcnja ISO. psalam (detalji)
busine (3), pandorc
rebeci (3)
XVII vek Ruganje Hristu
Arbanasi, crkva Svetog busine ili tube (3),
Atanasija bubanj/tapan
1678. Ruganje Hristu
Bobošcvo, crkva proroka salmaj/zurla, bubanj/
Ilije tapan
XVII vck Ikona iz RoŽcnskog Hristovo rodenje Salmaj/zurla
manastira
XVII vek Iskrecki manastir Ruganje Hristu S-truba
Bilinci, crkva Arhandcla

XVII vek Strašni sud (dctalj) rog
Mihaila
XVIII vek Arbanasi, crkva Svetog Hristovo rodenje (detaij) flauta/kaval
(počctak) Georgija
1732. Rozcnski manastir Hristos nosi krst S-truba
1799. Rilski manastir, crkva Sv. Strasni sud (dctalj) kruzno savijen rog
Luke
Rilski manastir I4S. psalam
XIX vek bubnjevi/tapani (2),
(poćetak) Salmaj/zurla (?)
ikona iz erkve Svete Sofije, Hristovo rodenje flauta/kaval
1800.
Slivcnski kraj
XIX vek ikona iz erkve Svetog Ilije, Hristovo rodenje flauta/kaval
(prva polo- Slivenski kraj
vina)
310
Trojanski manasrir Proslavljanjc Boga harfe (7)
XIX vck
(detalj)
(prva polo-
vina)
1840. Muldavski manastir Apokalipsa (dcralji) S-truha, busina
1845. Kapinovski manastir Strasni sud (detalj) busina (truba)

1850. Preobražcnski manastir, Koto života gudački instrument,
glavna crkva lauta
1864. Elešniski manasrir Strasni sud (detalj) S-truba, busina
1879. manastir Petra i Pavla, Hristovo rodenje (lauta/kaval
scio Dolni Pas a rei
1882. ikona \г crkve Uspenje Sueti Modest ilauta/kaval
Bogorodičino, Stran-
d/anski kraj
Mnzički instrumenti u rumunskoj srednjovekovnoj umetnosti (izbor)

Kneževska crkva, Kurtea de salmaj ili busina {?),

1300-1318. Ruganje Hnstu
ArdcS bubanj
1487. crkva ii Patrauciju Ruganje Hristu
businc (2), tambtircni (2)
1488. manastir u Voronecu, rcljef busina
stolica Stefana Velikog
(detalj)
1488-1496. manastir u Voronecu Ruganje Hristu tasovi, businc (2)
1488-1496. manastir u Voronecu Strahii sud businc (2), lauta
1492. Konjanici sa Pila font
crkva Sv. Dorda, Hirlau, S-truba, salmaj ili busina,
Moldavija talambas
1527-1546. manastir u Humoru Hristouo rodenje flauta ili salmaj
1527-1546. manastir u Humoru Ruganje Hristu bubnjevi (2), salmaj (?), S-
trube (2)
1527-1546. manastir u Humoru Hristos nosi krsl businc (2)
1527-1546. manastir u Humoru StraŠni sud businc (5), lauta
1532. manastir u Proboti Strasni sud (detalj) busina

1537. manastir u Moldovici Ruganje Hristu tamburen, S-truba, rog ili
busina
posle 1540. crkva u Riškoj Strašiu sud (detalj) rogovi (2)

1541. manastir u Arboreu Strasni sud (detalj) busina
311
1541. manasrir u Arboreu Legenda Svetog Đorda lauta, bubanj

1541. manastir u Arboreu Pir bludnog sina lauta, tamburen
1548. manastir u Sučevici StraŠni sitd (detalji) lauta, busina
1558. Parabola o Lazaru bubanj, busina
crkva u Fundeni-Cimpu-
lung-Muscelu
XVI vek manastir u Dobrovcu Ruganje Hristii (deralj) btisine (2, ?), bubanj,
talambas
XVI vek crkva u Bukovcu, Tara Riiga/ije Hristii businc (2), talambasi (2,
romaneaska ?),
XVII vek Crkva u Klokokiovu Strasni sud S-trube, lauta
1616. Psaltir Anastasa Krimke, Leviti sviraju lauta sa zakošenim
Dragomirna vratom, S-truba, busina
(?), talambas
Anastas Krimka David i muzičari businc (4,?), S-truba (3,?),
lauta, tamburen (2,?),
talambas, bubnjić (?)
Psaltir Anastasa Krimke, Bitka S-trubc (2)
Dragomirna
Anastas Krimka David se moli praćen S-trube (2), busine (2),
muzičarima lauta
Anastas Krimka Hvalite Gospoda
S-trubc (2), busine (2),
laute (3), talambas
1632-1654. crkva u Arnoti Hristos nosi krst S-truba ili busina
1672. manastir Četacuja, Jaši Hvalite Gospoda S-trube (2), psalterion,
bubanj, lauic (2)
1683. crkva Doamnei, Bukurcst Hristovo rodenjc šalmaj (?)
1692. manastir Hurezu Hvalite Gospoda I lauta, bubanj Π gudački
instrument, bubanj, S-
truba (?)
1694-1698. crkva Kurtea Domneaska, Svadba u Kani talambas, gudački
Trgovište instrument, psalterion,
flauta ili šalmaj, S-truba,
1702. crkva Kolcei, Bukurcst Hualite Gospoda lauta
I busine (2, ?), talambas
(?), bubanj, gudački
instrument (?) 11 vrsta S-
trube, bubanj, laute (2)
1707. manasrir u Koziji Strašnt sud (detalj) busina
1707. manastir u Koziji Hvalite Gospoda
I S-truba (?), bubanj II
lauta, gudački instrument
(?)
1717. crkva Sfintului George, Igra Salome izvijene ili S-truhe (?, 2)
Cimpulung Muščcl
312
1721. erkva Vcrnešti Buzau Hualite Gospoda 1 gudacki instrument«
S-truba II lauta
1722. erkva Krcculcsku, Bukurešt Hualite Cospoda lauta; ostali instrumenti
nejasni
1722. erkva Krcculcsku, Bukurešt Apokalipsa (deralji) busine (9)
1726. erkva Negustori, Bukurcst Hualite Cospoda gudacki instrument,
busine ili šalmaji (3),
bubanj
1730-1742. erkva Aninoasa, Hualite Gospoda I gudacki instrument,
Muščcl S-truba II talambas,
lauta, S-truba
1730-1742. erkva Aninoasa, MušČcl Strašm sud lauta
1734. erkva Mantulcasa, Bukurešt Hualite Gospoda psalterion, S-truba,
talambas
XV11I vek erkva Sfineiji Ingeri, Igra Salome izvijene trube (2)
(prva polo- Kurtea de Ardes
vina)
XVIII vek erkva Avrig, Ardcal Hualite Gospoda gudacki instrument,
(sredina) psalterion
1751. diploma vojvode Gregora (dekoraeija) izvijena truba, rog
Gike II, minijatura
1759. erkva u Krasna-Gorju Igra Salome gudacki instrumenti (2)
1769. diploma vojvode Gregora (dekoraeija) izvijene trube (2)
Gike HI, minijatura
1779. erkva Subesti, Cimpulung Suadba u Kani korneti (2, ?), psalterion
oko 1780. manastir u Rucar Strasm sud (decalj) izvijena truba
MuŠclu
1787. erkva u Ostrovici Igra Salome panova svirala, violina
XVIII vek manastir u Sučevici Igra Salome busine (2), bubanj
XVIII vek erkva u Surdeštiju, Slrašni sud (detalj) trube (4)
Maramures
XVIII vek erkva u Šomancštiju, Hualite Gospoda bubanj, gudacki
Krajova instrument
XV1I1 vek (?) erkva u Brancštiju, Krajova Suadba u Karti busina, Panova svirala
(?), tasovi,
XVIII vek manastir u Barbiju Hualite Gospoda trube (2), psalterion
(?),bubanj, laute (2),
XVIII vek erkva u Balincstiju, Krajova Ž.rtva Avramova busina (?)
XVIII vek manastir u Slat ini Smrl pravednog sir omaha lauta
XVIII vek erkva u Plopisu, Maramures Apokalipsa trube (3)
313
XVIII vek crkva u Kopačenima rog (?), busina
Igra Salome (Irodova
gozba)
XVIII-XIX Ikona, autor Rodu Zogravu Legenda Suetog Đorđa busine (2)
vek
XVIII-XIX ikona u crkvi Bodesti Ruganje Hristti bubanj
vek
crkva u Ociju Strašni sud busine (4)
crkva u Giulici Rugaitjc Hrislu rog

XIX vek crkva u Jcbelu, Banal Hristouo rodenje busine (2)
Muzički instrumenti na prikazima Davida i dogadanja iz njegovog

života u srednjovekovnoj umet nosti ilustrovani muzičkim
78.1-795. Pariz, Luvr zvecke, harfa, lauta
David i muzičari:
skulptura
posle 825. Utrehtski psaltir
rogovi (4), darabuka,
Hualite Gospoda (iol. 83) harfa (?), lira, orgulje
oko 830. Stutgart psalterium decachordum
Dauid sa muzičkim
instrumentom (fol. 40)
oko 830. Stutgart
Hvalite Gospoda (fol. rog, zvečke, lama,
163 v) orgulje
842-869. Paris lat. 1152 Dauid i muzicari
igrač, psaltcrion, zvc£kc,
sistrum (?), rog
oko 850. Paris lat. 1
Dauid i muzicari (fol. rog, zvecke (2),
215 v) psalterion, lira, tuba
oko 870. Rim, San Paolo Dauid i muzicari:
psaltcrion, tuba (2,?),
lira/rota (3), krotala
X vek Vizautijski psaltir; Ms. Dauid i muzičari (fol. 23 poprečna flauta, gudački
Grace. 752, Bihlioteka v) instrument
Vatikana, Rim
oko 1000. I urea 8S
Dauid i muzicari (fol. 23 lira, psaltcrion, lauta,
v) gong (?), orgulje
Klostcnburg Dauid i muzicari (E 10) psaltcrion, lira/rota (3),
XI vek (prva
polovina)
XI vek (prva Kcmbridž Dauid i muzicari (h fol. gudacki instrument,
polovina) 23) harfa, lira, rog, talambas
314
XI vck Kalalanski psallir, David i muzicari (fol. 7 v) rog, lira, panova svirala,
(sredina) Ms. lat. /1550, Pariska harfa, gudacki
nacionalna hibliotcka instrument
1059. Vizantijski psaltir, Ms. graec. David i muzicari (fol. 5) poprečna flauta,
752 psalterion, gudacki
instrumenti (3), tasovi,
psalterion ili harfa,
igrač, gudacki ili žičani
instrument
1059. Vizantijski psaltir, Ms. graec. David i muzicari (fol.7) hubnjić(?), igrač sa kas-
7S2 tanjetama, psaltcrioni
(2,?), igraci (2), gajdc
(?), businc (2), gudaćki
instrument, zvečkc,
1059. tasovi
Grčki psaltir, David i muzicari {fol. 23 poprečna flauta, gudacki
Ms. graec. 7S2, v) instrument
Vatikanska hibliotcka, Rim
1059. Grčki psaltir, David i muzicari (fol. 3 r) gudacki instrument
Mi. graec. 7S2,
Vatikanska hihlioteka, Rim
oko 1080. Biblija, Cod. 2777. David i muzicari (fol. I) zvona, psalterion,
Pomersfclden gudaćki instrument,
salmaj, orgulje
XI vck Mec David sa muzičkim lira
instrumentom: Psaltir,
naslovna strana
XI vck Berlin .V58 David i muzicari
gudacki instrument,
psalterion, monokord,
dva žonglera
XI vck David i muzicari (fol. 11 kitara (?), psalterion,
Psallir, Cod. 987,
v) lire/rotc (3)
Bibliorcka Avgustinskog
manastira, Klostenburg
XI-XII vck Koblenc David sa muzičkim lira i monokord
instrumentom: Psaltir
Xl-XII vek Hildcshajm David i muzicari
rog (2), lira/rota, harfa,
lira (?)
oko 1100. manastir Durad, Muzej u liraAota(?), harfa ili
David i muzicari: kapite]
Tuluzi psalterion, tamburen
1109. Diion 14 David i muzičari
rog, bubnjić, krotala,
harfa, zvona, duvački
instrument, gudaćki
instrument, orgulje
XII vck (prva Tuluza, Mijcgvil David sa muziČkim gudacki instrument
cervrtina) instrumentom: skulptura
315
gudački instrument
XII vek (prva Santjago, Puerta cctvrtina) David sa muzidkim
de las Platerias instrumentorn: .skulptura
XII vek Psaltir, Ms. 2250, Gradska harfa, gudački
(sredina) biblioteka, Due David i muzidari (fob 2 v) instrument, zvona
XII vek trouglasti psalterion
CodeX 911, manastir David sa muzidkim
Stavronikita, Aros instrumentorn (fob 2 v)
XII vek Ms. hit. 11509, Nacionalna David sa muzičkim gudački instrument
biblioteka u Parizu instrumentorn (fob 5 r)
XII vek Rom. lat. 12958 David i muzidari

igrači (3,?),harfa, gudački
instrument
XII vek David i muzidari (fob 1 r) gajde, gudački
Lombardijski psaltir, Ms. C
III 20 Gradska biblioteka, instrument, harfa ili
Mantova psalterion, rog, zvono
XII vek koricc knjige u vizamijskoj David i muzidari harfa (2), gudački
slonovači, Ms. Egarton instrument (2), psalterion
1139, Britanski muzej,
London
XII vek Pal. lat. 39, Vatikanska David i muzidari (fob 44.
diaulos (?), zvona,
biblioteka, Rim v)
psalterion, lira/rota,
gudaČki instrument
Vekselhurg lira
XIII vek
(druga David sa muzidkint
četvrtina) instrumentorn: skulptura
pre 1230. Erajberg lira
David sa muzičliim
instrumentorn: skulptura
Ms. 76 E 11 (olim y 421), David i muzidari (fob 2 r)
XIII vek zvona, gudacki
Kon. Bibl. Gravenhage
(prva instrumenti (2), harfa,
polovina) rog, panova svirala
XIII vek Psaltir, Biblioteka zamka David i muzidari organistrum, orgulje
(sredina) Bclvoar
XIII vek David i muzidari (fob Av)
Lambertus traktat, zvona, gudački
Ms. lat. 6755 (2), Pariz, instrument, harfa(?),
Nacionalna biblioteka panova svirala, rog
pre 1335. Hreljova kula 150. psalam
krotala, rog, psalterion,
lauta, bubanj/tapan
1349. Lesnovo Иvalite Gospoda psalterion, bubanj/tapan
Sveti Spas, KuČcvište
XIV vek tube (2 ?), psalterion,
(sredina) Иvalite Gospoda (detalji) bubanj, laute (2)
1370-1390. Minhenski psaltir, David i muzidari: David rog, lautc (2), bubnjic,
Cod. slav. No 4, Minhen, sastavlja psaltir (fob 4 v) harfa
Državna biblioteka
316
1370-1390. Min hen ski psaltir,
Hvalite Gospoda iol.184 I lautc (2), psalterioni {2
Cod. slav. No 4, Minhen,
v) ?), busina, II bubnjic
Driavna biblioteka
1S47. manastir Voronec David sa muzićkim inst lauta
rumen tom: Strain i sud
XVI vek (60- Stara erkva, Smcdercvo Hvalite Gospoda (deralji) busine (2),
te) buhanj/tapan (2),
psalterioni (2 ?), lama,
XVI vek Hvalite Gospoda (detalj) gudački instrument
manastir Svetog Nikole, gudački instrument,
Filantropinon, Janjina, laute (2), truba,
Hpir psalterion
XVII vek ikona \г Kučcvišta, Hvalite Gospoda (detalji) busina, talambas (?),
(početak) Umetnička galerija u gudački instrument,
Skoplju bubnjići (2,?), nejasan
instrument (?)
1609. Sveti Dorde, Pološko ISO. psalam S-trube (2), talambas,
rebek, laute (2),
psalterion
XVII vek Anastas Krimka David i muzičari busine (4,?), S-truba
(3,?), lauta, tamburen
(2,?), talambas, bubnjic
(?)
XVII vek Anastas Krimka David se moli praćen S-trube (2), busine (2),
muzicarima lauta
Anastas Krimka Hvalite Gospoda
S-trube (2), busine (2),
laute (3), talambas
1627-1630. Beograd ski psaltir David sastavlja psaltir busina, lame (2),
bubnjic, harfa
1627-1630. Beogradski psaltir Hvalite Gospoda I lautc (2), psalterioni (2
?), busine (3) 11
bubanj/tapan
1643. Psaltir Gavrila Trojičanina, David sa muzickim guslc
br.79, manastir Trojica kod mstrumentom
Pljevalja
1672. manastir Cetncuja, Jasi Hvalite Gospoda S-trube (2), psalterion,
bubanj, lautc (2)
1692. manastir Hurezu Hvalite Gospoda I lauta, bubanj II
bubanj, S-truba (?)
XVII vek Arbanasi, erkva Hristovog 150. psalam (dctalji) tasovi, bubnjevi (2),
rodenja busine (3), pandore/
rcbeci (3)
XVII vek bubanj, šalmaj
manastir Svetog Jovana Hvalite Gospoda (?,
Krstitclja, Ser detalj)
XVII vek manastir Svetog Jovana Hvalite Gospoda (?, lama, talambas
317
Literature,
Акрабова, Жандова. И. В., Икони в Софиискип археологическиЛ музећ, Софна

1965.
Alexandru, Т, „Vioara са instrument muzical popular", Revista de Folclor,
Bucurc$ti, 1957, 3; Naiul romancsc, Revista de Folclor, Bucure$ti 1978, I.
Андреев, A., „Приноси кгм музикалната историд на нашите земи. 2. Све-
денил на музикални ннструменти в средновековна Бглгарин",
Изве- стнп на Института за музика, Π, III, Софил, 1956, 469—486.
Ангелов. Б. С.. „Вестм за музикалнн инструменти в старобглгарската
кни- жнина", Известив на Института за музика, Софил 1957, /V, 219-
233; „Вести за музикални инструменти в стари славлнскн
ргкописи", Из- вестив на Института за музнка, Софил 1959. V, 123-128;
„Из исто- рниата на бглгарската музикална култура", Известпл на
Института за музика, Софни 1965, XI, 221-232.
Anoyanakis, Н., „Ein byzantinisches Musikinstmmcnt", Acta Musicologica 1965,
XXXVII, II/IV, 156-165; Greek Popular Musical Instruments, Athens 1979.
Antički teatar na tlu Jugoslavije, Koncepcija kataloga i uvodna studija Dušan Rnjak,
Novi Sad 1979.
Atanasov, V, „Volksmusikinstrumente in ikonographischen Quellen
Bulgari- ens“, Studia instrumentorum musicae popularis, Stockholm 1976, IV,
84-86.
Бабић. Г., „Циклус Христовог детињства у пределу с хумкама на фресци
у Грацу", Рашка баштпна, 1,49-57.
Bachmann, W., Die Anfange der Streichinstruinentalspiels, Leipzig 1964; „Das
byzantinische Musikistrumcntarium", Anfange der slawischen Mtisik,
Bratislava 1966, 125-139; The Origins of Bowing and the Development of Bowed
Instruments up to the Thirteenth Century, London 1969.
Baines, A., Ancient and Folk Backgrounds. Instruments through Ages, London 1961, 200-
237.
318
Бакалова, Е., Стенописите на цт>рквата npu село Беренде. Софнл 1976.
Banacli, Ј., Tematy myzyczne w plastyce polskiej, Krakow 1956.
Beckwith, J., Early Christian and Byzantine Art, London 1970.
Bcsseier, H., Mnsik des Mit tela Iters und der Renaissance, Handbuch der Musikwissenschaft,
Wildpark-Potsdam, s. a.
Bica, C. L., Psaltirea lui David cu calendar, Bucure$ti 1977.·
Blades, J., Percussion Instruments and their History, London 1975.
Bobulcscu, C., Lautarii nostri. Din trecutul lor, Bucurc$ti, 1922; Lautarii in
manuscrise, tiparituri ?i in vechile zugraveli ale biscricilor din
Muntc- nia, Muzica Romanesca de Azi. Cartca sindicatului arti$tilor
instrn- mentisti din Romania. Scoasa dc prof. P. Nitnlescu, Bucure$ti
1939, 603-669; Ldutari $i hori in pictura bisericilor noastre, Bucure$ti 1940.
Божков, A., „Бптови елементи в стенописчте от Арбанашките цт>ркви
(XVI-XVI1 v)“, Извсстил на Института за изобразителни изкуства, Софил
1963, VI. 99-132.
Бошковмћ, Ђ., „Изложба средњовековне уметностп југословенских
наро- да“, Музеји. 1950, 5, 3-11.
Braun, J., „Musical instruments in Byzantine Illuminated Manuscripts",
Early Music, July 1980, 312-327.
Brćhicr, L., La sculpture et les arts miueurs byzantins, Paris 1936.
Buberl, R, Die Miniaturenhandschriften der Nationalbibliothek in Athen, Wien 1917.
Buchner, A., Musical Instruments through the Ages, London 1961.
Buhle, E., Die musikalischen Instrumente in den Miniaturen des friihen Mit- telalters I, Die
Blasinstrumente, Leipzig 1903.
Byzantine and Post-Byzantine Art, Athens, 1985.
Capro$u, L, Biserica Arbure, Bucurc$ti, 1967.
Chatzidakis, M., Byzantine and Post-Byzantine Art, Athens 1985.
Cincheza-Buculei, E., Citeva date noi despreme^terii bisericilor de lemn din Maramures in
secoluli a! XVIIl-lea (Tara Lapu;ului, SCIA, 1980, 27, Arta plastica).
Comamesco, P, Voronet, Bucuresti 1967.
Cosma, V, Doua milenii de muzica pe pamintul Romdnei. Introducere in istoria muzicii
romdne^ti, Bucuresti, 1977.
Чаврлжов, Г, Ebnrapetat манастирп. Cocpim, 1974.
Cclcbija, E., Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama. Prevco, uvod i komentar
napisao H. Sabanović, Sarajevo 1957.
Ћоровић-Љубинковић, M.. Средњовековни дуборез у источним областиш
Југославије, Београд, 1965.
Даничић, Ђ., Рјечнпк књижевнчх старина. Београд. 1863.
Даркевич. В. П.. Светское искусство Византпи. Москва, 1975.
319
Давидов. Д., Српска графчка XVIII века. Нови Сад. 1978: Споменчцч Бу- дчмске
епархије, Београд 1990.
Demović, М., Glazba i glazbenici u Dubrovačkoj republici. Od početka XI do polouine XVII
stoljeća, Zagreb 1981.
Dević, D., „Volksmusikinstrumentc in ikonographischen Qucllcn Scrbicns
und Makcdonicns“, Studia instrumentorum musicae popularis, Stockholm
1976, IV, 78-84; Hirtentrompcten in Nordostscrbicn, Studia
instrumentorum musicae popularis, Stockholm V, 1977, 76-80.
Diehl, Ch., Manuel d’art byzantin II, Paris 1926.
Dinić, M. J., „Tri francuska putopisca XVI veka u našim zemljama“, Godi- šnjica
Nikole Čupića XLIX, Beograd 1940, 85-118.
Dolinescu, E., „Date noi cu privira la instrumentcle muzicale folosite In tari-
lc romane In prima jumatate a secolului al XVII-lea“, Muzica, 1963, 7,
43-45.
Dragul, V, Arbore, Bucure$ti, 1967; Humor, Bucurc$ti 1973.
Dufrcnne, S., L’illustration des psautiers grecs du moyen age I, Paris 1966.
Дуичев, И., Мчнчапорчте на Манасчевата летопис. Софчл 1962.
Dumitrescu С. L, Pictura murala din Tara Romaneasca in veacul al XVI-lea, Bucurc$ti
1978.
Джурова A., „Млстото на Томичовии псалтир сред украсните с
миниатнзри бћлгарски рБкописи от XIV в.“, Изкуство, Софид,
1973, 9-10, 21-27.
Дрзгуц В.. В. Флорл. Д. Григореску, М. Михалаке, Румвшскап ЖЧВОПЧСЋ В
образах, Бухарест 1971.
Dudas, F., Cazania lui Varlaam in vestul Transih/anisi, Te mi 5 0 ara, 1971.
Đordević, V, „Srpskc igrc“, Srpski etnografski zbornik, Srpska kraljevska aka-
demija, Beograd, 1907, IX, Srpske narodne igre I; Srpske narodne melodije
(Južna Srbija), Skoplje 1928.
Ђурић, B., Иконе чз Југославчје, Београд 1961; „У потрази за делом сли- кара
Андрије Раичевића", Старчне Црне Tope I, Цетиње 1963, 23—48;
Frrcsquc mćdievalcs a Chilandar, Actes du XII congres international d‘etudes
byzantines, Ochrid, 1 an 16 septembre 1961, Beograd 1964, 55-99;
„Настанак граднтељског стила Моравске шко- ле“, Зборнчк за
лчковне уметностч, I, Нови Сад 1965, 33-36; Zid- no slikarstvo
Moravskc škole, Katalog Galerije fresaka, Beograd 1968; Tri dogadaja u
srpskoj državi XIV veka i njihov odjeka u slikarstvu, Zbornik za likovne
umetnosti 5, Novi Sad 1969, 65-96.
Đurić-Klajn, S., „Tragovi svetovne muzikc u srpskoj prošlosti", Zvuk,
Beograd, 1935, 3 94-100; „Razvoj muzičke umetnosti u Srbiji“, Historij-
ski razvoj muzičke kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 531-711; Serbian music
through the ages, Belgrade 1972.
Джимревски, Б.. „Представите на музичките инструменти на фрескнте
и дрворезите во Македонија“, Македонскч фолклор, Скопје 1976, IX,
17, 151-165.
Farmer, H. G., Turkish Instruments of Music in the Seventeenth Century, Glasgow 1937;
Islam, Musikgescbichte in Bildern HI, Musik des Mit- telalters und der Renaissance /
320
Lieferiung 2, Leipzig.
Филов, Б., Старобт>лгарското искуство, Софил. 1924.
Fleischhauer, G., Etrurien und Rom, Musikgescbichte in Bildern, II, Liefc- rung 5.
Florea, A., „String Instruments in Romanian Mural Paintings between the
14th and 19th Centuy“, RidlM. Newsletter. RCMl, Volume 19, Number 2,
54.
Флорева, E„ Старата цврква на Драгалевскил шнастир, Софнл 1968; Цт>рквата
Пророк Илиил в Бобошево, Софил 1978; Старата цт>рква вДобгрско, Софил
1981; Алинские стенописч. Софил, 1983.
Garidis, М.-М., La peinture murale orthodoxe (1450-1600), Athencs 1989.
Gciringer, K., Musical Instruments, their History in Western Culture from the Stone Age to
the Present, New York 1945.
Geschichte der russischen Kunst I, Dresden 1957.
Georgescu L., Rclatia lauta-cobza In picturile manastirilor din Moldova dc
nord, Revista de etnografie fi folclor, Bucure$ti 1967, 2.
Ghenea C. C., Din trecutul culturii muzicale romdnefti, Bucure$ti, 1965; I.
Ghirocoiasiu, R., Contributii la istoria muzicii romdne$ati, Bucurejti 1963
Гојковић, A., „Народни музички инструменти y Његошевим делнма“,
РадХ конгреса фолклориста Југославије. Цетиње 1964,119-123; „Народ- ни
музички инструменти у Вуковим делима", Етнолошки преглед,
Београд 1966-1968, 8-9, 51-64; „Tcrminološke sličnosti muzičkih
instrumenata", Zvuk, 1982, 2, 16-23; „Музика и музички инструмен-
ти у југословенскнм земљама према путописцима из XVI и XVII
ве- ка“, Гласиик Етпографског музеја у Београду, Београд 1983, 47, 91-116;
Народни музички ннструментн, Београд 1989, 22.
Gorovei, S. S., Miclca I, Dragomirna, Bucure^ti 1978.
Gottfried, H., „Methoden zur Erforschung der rumanischen Volksmusikinst-
rumente", Studia Instrumentorum Musicae Popularis, Stockholm 1968.
Grabar, A., La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928; Byzance du Vllle an XVe siecles,
Paris 1963; Cage d’or de Justinien de la mort de Theodose a I’islam, Paris 1966.
Грозданов, Ц„ Прилози проучавању Свете Софије Охридске y XIV веку,
Зборник за ликовне уметности 5, Нови Сад 1969, 37-56.
Haas, R., Auffuhrungspraxis, Handbuch der Musikwissenschaft, Wildpark-
Porsdam, s.a.
Hammeristcin R., Die Musik der Engel, Bern und Mtinchen 1962; „Diabolus in
Musica 1 '. Studien zur Ikonographie der Musik des Mittelalters. Neuc
Heidelberger Studien zur Musikwissenschaft, Band 6 , Bern 1974.
Harrison F. and Rimmcr J., European Musical Instruments, London 1964.
Henry R, Les eglises de la Moldavie du nurd des origines a la fin du XVI siecle, Paris 1930.
Ikone sa Balkana, Beograd-Sofija 1970.
Ioncscu-Ni$cov, T., M. Sovcja, Acte din cancelaria donmeascd. Ornamente fi miniaturi,
Bucurc$ti 1974.
Iorga, N., „Istoria romanilor in chipuri 5 1 icoane“, Bticurc$ti 1905; Jorga N.,
Les arts mineurs en Roumanie I, Bucarcste 1934.
Jaffe Nigel Allenby, Folk Dance of Europe, Otley 1990.
Историа русского кскусствп I, II и III, Москва 1953, 1954, 1955.
Јагић Ватрослав, „Козма Индикоплов no српском рукопнсу из 1649“, Спо-
меник СКА, XLIV, у Београду 1922, 9-16.
321
Качулев И., „Ггдулките в Бглгарпл“. Известил на Института за музпка, Со-
фил, 1959, V, 131-196; „Бугарски народни музикални
инструменти“, Рад Vll конгреса Савеза фолклорпста Југославије, Охрид
1964, 319-335.
Каменова, Дора, Стенописите на Искрецкил шнастир, Софнн 1984.
Кличкова, В„ „Народни музички ннструменти у Македонији“, Рад Конгре-
са фолклориста Југославије, Београд 1960, 225-240.
„КонстантннополБскни сералБскии кодекс восмикнижнл 11 . Известил
Русско- го археологического института во Константинополе, Мкзнхен 1907.
Kos, К., „Muzicirajući angeli v cervki sv. Jurja v Lovranu", Muzikološki zbornik,
Ljubljana 1967, III, 22-32; „Muzički instrumenti u srednjovjekovnoj
likovnoj umjetnosti Hrvatske", Rad 351, Zagreb 1969, 167-270;
Musikinstrumente im mittelalterlichen Kroatien, Zagreb 1972.
Koykiapne, Arliim, ZilaZ, Miracles and Appearances of Angels and Archangels in the
Byzantine art of the Balkans, Αθήνα-Giavviva, 1989.
Ковачевт,, M., Драгалевскилгв шнастирт, Св. Богородица Витошка и иего-
витестарини, Софил 1940.
Ковачевић. Ј., „Средњевековна ношња балканских Словена", Посебна
издања САН, Београд CCXV, 1953.
KpbicreB, К-В. Захариев, Старал болгарскал живопиа,. Софил 1961.
Kurct, R, Muzički instrumenti na srednjovekovnim freskama u Sloveniji,
Zvuk, Beograd 1960, 39, 440-453; Angeli z glazbili v Srcdnji vas pri
Šentjurju in vo Gostečah, Muzikološki zbornk, Ljubljana 1967, 41—47;
Muzički instrumenti na srednjovekovnim freskama u Slovcni- ji,
Zvuk, Sarajevo, 1968, 82, 89-99; Muzički instrumenti na srednje- veških freskah
na slovenskem, Ljubljana 1973.
Lassus, J., L’illustration byzantine du livre des rois, Paris 1973.
Лазарев, B. H., Историл византиискои живописи I, II, Москва 1947,1948.
Linin A., „О muzičkim instrumentima makedonskih Slovcna", Zvuk, Sarajevo,
1968. 89, 519-530.
Љубинковић. P., Стара црква села Курбинова, Старинар, Трећа серија 15,
Бе- оград 1942, 101-123; Благовештење Рудничко, Средњовековне цр-
кве и манастири. Археолошки споменици и налазишта у централној
Србији, Београд 1956, 11, Централна Србнја, Археолошки институт
3, 178-187; „Црква Светих Апостола у Пећкој патријаршијн“,
Умет- ничкн споменици Југославије. Београд-Нови Сад 1964.
Манојловић, К., „За трагом наше старе световне и црквене музичке
умет- ности", Гласник српске православне цркве. Београд 1946, 165-173.
Мано-Зисн, Ђ., Полошко, Старинар, трећа серија, Београд 1931, VI, 114-
123; „Манастир Копорин“, Старинар VI1I-IX, Beograd 1933, 210-218.
Маринковић. Р., Српска Александрида. историја основног текста, Београд 1969.
Марковоић, 3., Народни музички инструменти, Београд 1987.
Matković. R.. „Putovanja ро Balkanskom poluotoku XVI vijeka, II, Putovanje
B. Ramberta", Rad JAZU LV1, Zagreb 1881, 141-232; „Putovanja ... IV J.
Chesnau i V. K. Zcna“, Rad JAZU LX1I, Zagreb 1882, 45-133; „Putovanja
... XII. Opis dvaju carskih poslanstava u Carigradu: K. Ryma godine
1571 i D. Ungnada godine 1572.“, Rad JAZU CXI I, Zagreb 1892, 154-243;
„Putovanja ...“ Rad JAZU CXXXIX, Zagreb 1896, 1-89; Putovanja ... Rad
322
JAZU CXXX, Zagreb 1897, 86-181.
Мавродинова, Љ., Земенската цљрква. Софил, 1980.
Медаковић, Д., Графика српских штампаних књига XV-XVII vcka, Посеб- на
издања САН. CCCIX, Одељење друштвених наука, 29, Београд
1958.
Месеснел, Ф., „Црква Светог Николе у Марковој Вароши код Прилепа",
Гласник скопског научног друштва, Скопље 1938, XIX, 37-52.
Meyer-Baer, К., Music of the Spheres and the Dance of Death, Studies in Musical Iconology,
Princeton-New Jersey 1970.
Miclea, I.: Dulce Bucovind, Bucure$ti, 1976; I. Miclea, R. Florescu, Probota,
Bucure$ti 1978.
Михаиловић, P., Иконопис XVIII века и циклус Христових страдања,
Збор- иик Светозара Радојчића, Београд 1969, 203-233.
MnjoBnh, П., „Царска иконографија у српској средњовековној уметности“,
Старинар XVIII, Београд 1968.
Микић. О., Бођани. Уметничкл споменици у Југославији, Београд-Нови Сад 1964.
Миланковић, О., „Црква Светог Николе манастир Ново Хопово", Рад вој-
вођанских музеја 4, Нови Сад 1955, 255-273.
Militiadis-Miltos, Garidis, La peinture murale orthodoxe (1450-1600), Athencs 1989.
Millet, G., Monuments byzantins de Mistra, Paris 1910; Recherches sur 1’iconographie de
1’evangile au XTVe, XVe et XVIesiecles, Paris 1916; Monuments de l’Athos I, Les
peintures, Paris 1927.
Милошевић, Д., Грачаница, Београд 1970.
Миљковић-Пепек П., Делото на зографите Мчхаило и Еутихиј, Скопје 1967.
Мнрковић, Л., Мирослављево јеванђеље, Посебна издања САН (XVI, Ар-
хеолошки институт, I, Београд 1950; „Иконе и други предмети у
цр- кви Светог Илије у Задру“, Старннар, Нова серија, XVII—XVIII,
Beograd 1958, 359-374.
Мирковић, Л. - Татић, Ж„ Марков манастир, Нови Сад 1925.
Младеновић, О., Коло у Јужних Сповена, Београд 1973.
Моле. В., „Минијатуре из 1649. са Шестодневом београдског егзарха
Јоана и Топографијом Козме Индикоплова", Споменнк Српске
краљевске академије XLP/, другиразред 38, Београд 1 922, 40-87
Момнровић, Р„ „Врата манастира Слепче код Битоља“, Гласник скопскогна-
учног друштваХУ-XVl, 9010, Скопље 1936, 327-336; „Иконографи- ја
дуборезних врата манастира Спепче", Зборник за ликовне уметно- стиб.
Нови Сад 1970 (1972), 53-71.
Montagy, Ј., The World of Medieval and Renaissance Musical Instruments, Newton Abbot,
1976.
Mošin, V, „Cirilski rukopisi", Minijatura u Jugoslaviji, Zagreb 1964, 33-3S.
Museum Exhibits. Museum of Ancient, Byzantine and Post-Byzantine Musical Instruments,
1997.
Musicescu, M. A., M. Berza, Mdndstirea Sucevita, Bucurc$ti 1958.
Musicescu, M. A., G. Ionescu, Biserica Domneasca din Curtea de Arges, Bu- cure$ti
1976.
Musicescu, A. M., I. Miclea, Voronet, Bucurc$ti 1978.
Musicescu M. A., S. Ulea, Voronet, Bucure$ti 1969.
Nicolcscu C, Nicolcscu C, Miniatura fi ornamental cdrjii manuscrise din Tdrile Romdne,
323
Bucurc$ti 1964; leone vechi romanesti, Bucuresti 1971.
Nicolcscu, C., I. Miclca, Moldovita, Bucurcjti 1978.
Nitulescu, R, „Muzica in Muntenia" u zbirci Muzica Romaneasca de Azi, Bucuresti
1939, 603-669.
Николић, P., Прилог проучавању живописа манастира Јошанице, Saopšte-
nja IX, Rcpublički zavod za zaštitu spomenika kulturc, Beograd 1970,
129-145.
Nikolovski, A., Freske u Kurbinovu, Beograd 1961.
Novaković, S., „Putničke belcške o Balkanskom poluostrvu XVII i XVIII ve-
ka“, Godišnjica Nikole Čupića XVII, Beograd 1897, 73-165.
Omont H., Miniatures des plus anciens manuscrits grecs, Paris 1929.
Pajkić R, „Crkve Sredačke župe“, Glasnik Muzeja Kosova i Metohije 1958, III, 51-
106; „Crkve u Velikoj Hod“, Starine Kosova i Metohije 1963, II-III, 157-196.
Palikarova-Verdeil R., „La musique byzantine chez les Bulgares et les Russes
(du-IX c au XIV C sieclc)“, Monumenta musicae byzantinae. Subsidia III.
Copenhagen 1953.
Panajotova, D., Die bulgarische Monumentalmalerei im 14. Jahrhundert, Sofia 1966.
Пандурски, В.. Елешнчшкчлт манастчр. Софил, 1981
Панић. Д.. Богородица Љевчшка. Београд 1960.
Рапшп, Н., The Stringed Instruments of the Middle Ages. Their Evolution and Development,
New York 1971.
Пејовић. P.. „Ругање Христу, илустрације Давидовог живота и 150.
псалма. сцене с музичким инструментима на нашим
споменнцима", Рад VII конгреса Савеза фолклорчста Југославије у Охриду
1960. годчне, Охрид 1964, 337-345; Instruments dc musiquc dans Part
serbo- macćdonien et byzantin, Actes du XIIe Congrčs international des etudes
byzantines, II, Beograd. 1964, 589-599; „Još ncki podaci o muzici Starih
Slovena", Zvuk, 1968, 84, 217-220; „Музнчки инструмен- ти на
нашим фрескама", Pro musica, 1970, 50, 9-11; „Nekoliki spomenici sa
muzičkim instrumcntima na tlu Crne Gorc“, Zvuk, 1977, 3, 40-44;
„Представе музичких ннструмената на минијатурама срп- ских
рукописа“, Зборнчк за лчковнеуметностч, Нови Сад 1980, 16, 103-122; „А
Historical Survey of Musical Instruments as Portrayed in Medieval
Art in Serbia and Macedonia", Zagreb, IRASM, 1982, 13/2, 177-182;
„Srpska srednjovekovna muzika", Muzika, I Beograd, 1982, 95-96;
„Prcdstave muzičkih instrumcnata na umctničkim spo- mcnicima
srcdnjovckovne Bugarske. Doprinos istočnobalkanskom in-
strumentarijumu", Zvuk, 1983, 2, 5-29; Представе музччких чнстру- мената
у средњовековној Србчјч, Београд 1984; „Folk Musical Instruments in
Medieval and Renaissance Art of South Slav Peoples", Studia
instrumentorum musicae popularis, Stockholm, 1985, VIII, 127-144; „Musical
Instruments Depicted or Sculptured on Antique Monuments in the
Northern Part of the Balkan Peninsula", Second Conference of the ICTM
Study Group on Music Archeology, I, General Studies Stockholm, 1986, 145-156;
„Музички инструменти на уметннчким споменицнма
јужнословенских иарода у периоду сред њег века и ренесансе",
Зборнчк Матчце српске за сценскеуметностч чмузчку, 1987, 1 , 19-64;
„Балкански народни инструменти", Muzi- kološki zbornik, Ljubljana,
1989, XXV, 81-93; „Aspckti nacionalnog i internacionalnog u
324
saglcdavanju muzičkih instrumcnata srednjove- kovnc umetnosti u
Rumuniji", Zbornik Folklor i njegova umetnička transpozieija, FMU, 1991, 289-
328 „Музичке сцене на античким ва- зама Сарајевског музеја",
Зборнчк Матице српске за сценске умет- ностч ч музчку, 1992, 10-11, 229-336
„Ругање Хрчстуи друге сце- не Христовог страдања у
јужноевропској уметности илустроване му- зичким
инструментима" Новч звук. 1993, 2, 83-107; Средњове- ковна музика.
Исторчја српске културе, Београд, 1994, 133-135; „Давнд и сцене из
његовог жнвота у средњовековној уметности илу- строване
музичким инструментима", Зборнчк Фолклор, музчка, де- ло. ФМУ, 1997,
239-64; „Музички инструменти као стилски еле- мент у
византијској средњовековној уметности", Зборнчк Фолклор, музчка,
дело. Изузетност ч сапостојање, ФМУ 1997, 43-53; „Могу- ћи барокни
утицаји на представама музичких инструмената у српској
ликовној уметности 17. и 18. века", Свеске, Књижевност. Уметност.
Култура. Панчево, 2000, 51-52, 101-109; „Историјски поглед на
музичке инструменте", Човек н музпка, Београд, 2003, 115-139.
Pctković, S., Rečnik crkvenoslovenskog jezika, Sremski Karlovci 1935;
Петковић, С, Арпље. Уметничкп споменнцп у Југославији. Београд 1965; Црква
Јекса код Црнојевића Ријеке, Старине Црне Горе HI-1V, 1965-1966,
Годишњак Завода за заштиту споменика културе Црне Горе, Цетнње, 85-101;
„Сликарство моравске школе и српски спо- меници из доба
турске владавине", Моравска школа ињенодоба, Бе- оград 1972; Манастир
Света Тројица код Пљеваља, Београд 1974; „Време настанка и мајстори
зидне декорације у Ломници", Зборнпк за ликовне уметиости 1. Нови
Сад 1985, 161-172; Зидно сликарство на подручју Пећке патријаршије 1557-
1614, Нови Сад 1965.
Петковић. В., Манастир Студеница. Београд 1924; „Миннјатуре Алексан-
дрнде у Народној библиотецн Београда", Прплози за књижевност. језик,
чсторију и фолклор, Београд 1937, 17, 1, 77-80; Манастнр Велуће,
Старинар I-JV, Београд 1955, 45-76.
Петковнћ, В.-Бошковпћ Ђ., Манастир Дечани I, Београд 1941.
Pctranu, С., Bisericile de lemn din judetul Arad, Sibiu, 1927; Monumentele istorice ale
judetului Bihor, Sibiu 1931.
Petrosian, Emma, „Teatrical and Musical Features of Armenian Manuscripts
in the Walters Art Gallery", Baltimore, Ridim/Neivsletter, Vol. 19, No 2,
39-53
Pillat, C, Biserica Crefulescu, Bucure$ti 1969; Pictura murali in epoce llui Matei Basarab,
Bucurc$ti 1980.
Pincherle, M., Histoire illustree de la musique, Lausanne 1959.
Pope, I., „David and his Musicians in Spanish Romanesque Sculpture",
Aspects of Medieval and Renaissance Music, New York 1966, 693-703.
Popescu-Vilcca, G., Anastase Crimea, Bucurc$ti 1972; Erotocritul Logofatu- lui Petrache,
Bucurc$ti 1977; Miniatura romaneased, Bucure$ti 1981.
Поповић, K., „Путовање великошколаца no Хомољу и Источној Србији
са професором Ј. Панчнћем". Зора, Беч 1867.
Прашков, Љ., ХрелЋовата кула. Софил 1973; Икони от Бглгарид, Софил. 1975.
Propylaen-Kunstgescbichte, Berlin 1929.
325
Радојчић, С, „Минијатуре у Српским Александридама", Уметнички преглед
1, Београд 1937-1938, 138-141; Сликарство и књижевност у нашој
уметности средњег века, Уметнпчки преглед I, Београд 1937-1938, 357-361;
„Ruganje Hristu na fresci u Starom Nagoričinu", Narodna starina, Zagreb 1939,
1-2, 15-32; „Uloga antikc u starom srpskom slikarstvu", Glasnik
državnog muzeja, Sarajevo, 1946, 39-50; „Везе из- међу српске и руске
уметносги у средњем веку", Зборник филозоф- ског факултета 1, Београд
1948, 241-256; Мајстори старог српског сликарства, Београд 1955; Српске
минијатуре XIII veka, Глас САН CCXXXIV, Одељење друштвених наука, 7,
Београд 1959, 55-68;
Stare srpske minijature, Beograd 1960; Српска икона од XII века до 1459. годпне.
Београд 1960; Ikone Srbije i Makedonije, Beograd 1961; Од Дионнсија до
литургијске драме. Зборник музеја позоришнеумет- HocTu. Београд 1962.
5-32; Минхенски српски псалтир. Зборнчк Фч- лозофског факултета.
Београд 1963, VII—1, 277-285; „Једна сли- карскп школа пз друге
половин XV века. Прилог нсторији хришћан- ске уметностп под
Турцнма", Зборник за лчковне уметности 1, Нови Сад 1965, 69-106; Старо
српско слчкарство. Зограф. Београд. „О теорији слнке и слпкарског
стварања у нашој старој уметности", Зо- граф), 1966, 4-15.
Raff, Tb., „Die Ikonographie der mittelalterlichen Windpersonifikationen", Achencr
Kunstbibliothck, 48, 1978/79, 71-218.
Ravizza V, Das instrumentale Ensemble von 1400-1550 in Italien, Publika- tionen der
schwcizcrischcn Musikforschcndcn Gesellschaft, Serie II, vol. 21,
Bern und Stuttgart 1970.
Ribnikar, S. vidi Đurić-Klajn S.
Rihtman, C., „Mcmbranofoni muzički instrumenti u narodnoj tradiciji", Ra-
dovi AN BiH, Odeljcnjc društvenih nauka, 1967, 11.
Rozanow, Z., Miizyka w miniaturze polskiej, Warszawa 1965.
Rujak, D., Antički teatar na tlu Jugoslavije, Novi Sad 1979.
Salmem, W., „Kristov križni put uz pratnju glazbcnika. Jcdan ikonografski
problem", Arti musices, Zagreb 1972, 3, 105-117.
Schwcinfurth, Ph., Russiscbe Ikonen, Bern 1956.
Sachs, C., Handbuch der Musikinstrumentcnkunde, Leipzig 1920; Die Musi- kinstrumente
Indiens und Indonesiens, Berlin und Leipzig 1923; The History of Musical
Instruments, New York 1940; Real-Lexikon der Musikinstrumente, New York,
1964.
Sauerlandt, M., Die Musik in fiinf Jahrhunderten der Europaischen Malerei, Leipzig, 1922.
Scebass, T., Musikdarstellung und Psalterillustration, Bern 1973.
Simonovski, M., „Muzička terminologija u makedonskim narodnim umo-
tvorinama", Zvuk 1961, Beograd, 51, 28—43.
Skovran, D., Nauka o muzičkim instrumentima, Beograd 1960.
Sotiriou, G. et M., leones du Mont Sinai, I, Athcnes 1956.
Stainer, J., The Music of the Bible, New York 1970.
Станојевић, C, „Из исторнје уметности код нас у средњем веку", Полити-
ка, Београд, 16. јануар 1923; Станојевић С, „Из нсторије уметности
код нас у средњем веку", Политика, Београд. 16. јануар 1923;
„Значај исторнје наше музике". Звук, Београд 1933, 8—9, 28 1-286.
326
Stavropoulou-Makri, A., Les peintures murales de Teglise de la Transfiguration a Veltsista
(156S) en Epire, et 1’atelier des peintres Kondaris, Io- annina 1989.
Стсфановић Караџић, B.. Српскс народне пјссмс 1—VIII, 1891, 1895, 1894, 1896,
1898, 1899, 1900.
Strzygowski, J., Die Miniaturen des serbischen Psalters, Hof und Sraarsbibli- othck,
Miinchen-Wien, 1906.
Суботић. Г., Светн Константпн и Јелена y Охриду, Београд 1971; Охридска сликарска
школаХУ века. Београд 19S0.
Шепкина. М. В., Болгарскал миниатизра XIV века, Москва 1963.
Шишић, Ф.. Летопис попа Дукљанина, Београд 1928.
Talbot Rice, D., Art byzantin, Paris-Bruxcllcs 1959.
Тасић. Д., Манастчр Студеница. Сликарство. Београд 1968.
The Walters Art Gallery, Early Christian and Byzantine Art, Baltimore, 1947.
Тодоров, M., БЋлгарсш народни музикални чиструменти, Софив, 1973.
ΤΟΥΡΤΑ ΑΝΑΣΤΑΣΥΑ, G., The Churches of Ayios Nikolaos at Vitsa and Ayios Minas at
Monodendri. A Study of the Linotopi Painters, ΑΘΝΑ, 1991.
Tradicijska narodna glazbala Jugoslavije, Zagreb 1975.
Underwood, R, The Kahriye Djami 1-2, New York 1966.
VSta$ianu, V, Pictura murala din nordul Moldovei, Bucurc$ti, 1974.
Velimirović, M., „Pretsrave muzičkih instrumcnata u srpskom srednjovekov-
nom slikarstvu", Naša reč, Beograd, 1951, 30—43.
Verpeaux, J., Pseudo-Kodinos, Traite des offices, Paris 1966.
Vitezica, V, Antologija narodne poezije, Beograd 1937.
Vlajinac, M. Z., Iz putopisa Hans Dcrschwana 1553-55. god., Brastvo, XXI, 34,
Beograd 1927, 56-104.
Voinescu, T., „Contributii la studiul manuscriselor ilustratc din manastirile
Sucevita $i Dragomirna", Studii si cercetari de Istoria Artei, 1-2.1955;
„Elemente locale realistc In pictura rcligioasa din regiunea Craiova",
Studii $i cercetari de Istoria Artei, 1-21956.
Voinesco, Th. ct Theodorcsco R., Le monastere de Dragomirna, Bucuresti 1967.
Volck, T.-Jaircš S., Dejiny čcske hudby v obrazech, Praha 1977.
Вучковић, J., „Неколико слика из старих српских рукописа", Летопис Ма-
тице српске, Нови Сад 1902, 213, 3, 105-109.
Wegner, М., Griechenland, Musikgeschichte in Bildern II: Musik des Alter-
tums/Liieferung 4, Leipzig.
Wellesz, E., A History of Byzantine Music and Hymnography, Oxford 1961; Music of
the Eastern Churches, The New Oxford History of Music II, London-New
York-Toronto, 1976, 14-58.
Wcitzmann, K., Greek Mythology in Byzantine Art, Princeton, 1951; Studies in Classical
and Byzantine Manuscript Illumination, Chicago and London 1971.
Winternitz, E., „On Angel Concerts in the 15th Century", Musical Quarterly, New
York 1963,49,450-463.
Indeks гтепа
327
Akrabova Žandova, I. V. 62 Čavrkov, Georgi (Чавргков,
Aleksandru, Tiberiu (Alexandru, Гсорги) 62, 64
Tiberiu) 73 Celebija, Evlija 22
Andervud, Pol (Underwood, Paul) Corović-Ljubinković, Mirjana 35
49, 52, 147
Andrejev, Andrej (Андреев, Daničić, Đura 15-17, 19, 45, 184, 191,
АндреЛ) 191, 196, 204, 206, 234 228, 262 Darkevič, Vladislav
Angelov, Bonju (Ангелов, Бонкз) Petrovič Davidov, Dinko 294
46, 151,183,185,186,191,194, 201, 204 Demović, Mi ho 19, 20 Dević,
Anojanakis, Fivos (Anoyanakis, Dragoslav 6 , 7 Difren, Sizi
Fivos) 5, 50, 52, 94, 142, 147, 182, (Dufrenne, Suzy) 49, 52, 54, 141,
184, 193,199, 263 Anri, Pol 145, 147 Dil, Sari (Diehl, Charles)
(Henry, Paul) 50, 73, 161 Atanasov, 137 Dinić, Mihailo 21 Dolinesku, E.
Vergilii 62 (Dolinescu, E.) 73 Draguc, Vasile
(Dragu(, Vasile) 74 Dudas, F. 74
Babić, Gordana 23 Dujčev, Ivan (Дуичсв, Иван) 62
Bahman, Verner (Bachmann, Werner) 5, Dumitresku, C. L. (Dumirrescu, C.
92, 94, I..) 74
Bakalova, Eva 62, 63 Banah, Jirzi
(Banach, Jerzy) 8 , 134, 138 Džimrevski, Borivoje 206 Džurova,
Bejns, Antoni (Baines Anthony) Aksinija (Джурова, Аксинив) 62
117 Bekvit, Džon (Beckwith, John) Đordević, Vladimir 169, 227 Đurić,
49, Vojislav 26, 32, 37 Đurić-Klajn,
52, 53, 144 Stana 7, 18, 19, 21, 22, 225
Berea, M. (Berza, M.) 73 Beseler,
Henri (Besseler, Henry) 131, 135 Farmer, Henri Džordž (Farmer,
Bika, K. (Bica, C. ) 73 Bobulesku, Henry George) 115, 127-131,
Konstantin (Bobulescu, Constantin) 136, 138, 236
73 Bošković, Đurđe 26, 28, 29 Filov, Bogdan (Филов, Богдан) 62,
Božkov, Atanas 62 Braun, Joakim 63
(Braun, Joachim) 6 Breje, Luj Flajšhauer, Ginter (Fleischhauer,
(Brehier, Louis) 49, 52, 54, 147 Giinter) 232, 233 Florea, Anka
Buberl, Paul (Buberl, Paul) 49 (Florea Anca) 70 Floresku, R.
Buhner, Aleksander (Buchner, (Florescu R.) 74 Floreva, Elena 62,
Alexander) 137, 217 Buie, Edvard 64 Florja, V. (Флорв B.) 74
(Buhle Edward) 80,
104, 134, 135, 137, 138, 247 Gajringer, Karl (Geiringer, Karl)
127 Genea, G. C. (Ghenea, C. C.) 73
Cinkeza-Bukulei, Ekaterina Georgesku, L. (Georgescu, L.) 74
(Cinche- za-Buculei, Ecaterina) Girokojašiju, R. (Ghirocoiasiu, R.)
74 73 Gojković, Andrijana 7, 183, 184,
328
248 Gorovei, Stefan (Gorovei, (Меуег-Ваег, Kathi) 132-134,144
Stefan) 74 Gotfrid, H. (Gottfried, Mihailović, Radmila 39 Mije,
H.) 73 Grabar, Andre (Grabar, Gabrijel (Millet, Gabriel) 43, 50, 52,
Andre) 32, 50, 53, 161, 163 117, 129, 136, 145, 147, 161 Mijović,
Grigoresku, Dan 74 Grozdanov, Pavle 29 Miklea, Jon (Miclea, lon)
Cvctan 47 74 Milanković, Olivera 36
Militiadis-Miltos, Garidis 53
Hamerštajn, Rajnhold Miljković-Pepek, Petar 24
(Hammerstein, Reinhold) 133, 137, Milosevic, Desanka 28 Mirković,
214 Harison, Frank (Harrison, Lazar 24, 30 Mladenović, Olivera
Frank) 226, 227 Mole, Vojislav 39
133, 135, 136, 138, 225, 246 Has, Momirović, Petar 35 Montagi,
Robert (Haas, Robert) 128 Džeremi (Montagy, Jeremy) 217
Mošin, Vladimir 24 Muzičesku,
Jafe, Najdžel Alenbi (Jaffe, Nigel Marija Ana (Musicescu, Maria Ana)
Allenby) 227 Jagić, Vatroslav 57 74
Jonesku, G. (Ionescu, G.) 74 Nikolesku, Korina (Nicolescu,
Jonesku-Niškov, T. (Ionescu- Corina) 73, 74, 147, 263
Ni$cov, T.) 73 Nikolić, Rajko 32
Jorga, Nikola (Jorga, Nicolas) 73, Novaković, Stojan 22
141, 161
Omon, Anri (Omont, Henri) 49, 54
Kačulev, Ivan 62, 151, 191, 199
Pajkić, Predrag 35, 38 Palikarova-
Kaprošu, I. (Capro$u, I.) 73
Verdeil, Rajna (Palikarova- Verdeil,
Kličkova, Vera 6
Raina)
Koniaresko, P (Comaresco, P) 50
Panajorova, Dora 49, 50, 161
Kos, Koraljka 7, 80, 132, 213
Pandurski, V 62 Panić, Draga 27, 47
Kovačev, Mihail (Ковачсвт,,
Panum, Hortenz (Panum, Hortense)
Miixannb) 62 Kovačević, Jovan 31
155
Kozma, Viorel (Cosma, Viorel) 74
Pejović, Roksanda 6 , 18, 62, 74, 139,
Kristev, K. 62 Kuret, Primož 7
179, 185, 187, 191, 193, 197, 198,
Lasis, Žan (Lassus, Jean) 54 201, 203, 207, 218, 234,
Lazarev, Viktor Nikitič 49, 52, 54, 263
145-147 Petković, Sava 15, 184 Petković,
Linin, Aleksandar 6 , 7, 197 Sreten 25, 33, 35-37, 39, 57, 291
Petković, Vladimir 27-29, 3 1, 32
Ljubinković, Radivoje 27, 38 Petranu, K. (Petranu, C.) 73
Petrosjan, Ema (Petrosian, Emma)
Manojlović, Kosta 7, 19 Mano-Zisi, 51 Petrović Njegoš, Petar 161, 171
Đorde 30, 32, 291 Marinković, Pilat, K. (Pillar, C.) 74 Pinkerle, M.
Radmila 31 Marković, Zagorka 189, (Pinclierle M.) 130 Popesku-Vilčea,
191, 201, 205 G. (Popescu-Vilcea, G.) 74
Matković, Petar 20, 21 Popović, Kosta 23 Poup, Izabel
Mavrodinova, Ljiljana (Мавроди- (Pope, Isabel) 10 Praškov, Ljuben
нова, Лилана) 62, 63 Medaković, (Прашков, Ј1к)бен) 62, 63, 6 6
Dejan 34, 292 Majer-Baer, Kati
329
Radojčić, Sverozar 24, 25, 31, 32, 36,
37, 39, 41, 42, 44, 243, 245 Raf, T.
(Raff, Th.) 6 8 Ravica, Viktor
(Ravizza, Victor) 128 Ribnikar,
Stana, v. Đurić-Klajn Stana Rimer,
Džoan (Rimmer, Joan) 133, 135, 136,
138, 225, 246 Rnjak, Dušan 230, 239
Rozanov, Z. (Rozanow, Z.) 8 , 134
Salmen, Valter (Salmen, Walter) 44
Sebas, Tilman (Seebass, Tilmann)
52, 228, 232, 233, 246, 263
Simonovski, Metodij 7 Stanojević,
Stanoje 7, 20 Stavropulos-Makri,
Angeliki
(Stavropoulos-Makri
Angheliki) 53, 60
Stefanović-Karadžić, Vuk 7, 16, 44,
167-169, 171 Subotić, Gojko 30, 32
Ščepkina, Marta Vjačeslavovna
(1Цеп- кина, Марта
Ввчсславовна) 49, 62, 63, 141, 161
Šišić, Ferdo 18, 248 Sržigovski,
Jozef (Strzygowski, Josef) 31, 38
Svajnfurt, Filip (Sdiweinfurth,
Philipp) 50
Talbot, Rajs Dejvid (Talbot, Rice
David) 52, 54, 144, 231 Tasić, Dušan
27 Tatić, Žarko 30
Teodoresku, Razvan (Theodorescu,
Razvan) 50, 141
Todorov, Manol 62, 186, 97, 205
Vajcman, Kurt (Weitzmann, Kurt)
52, 142, 144
Vatašijanu, V. (Vita$ianu, V) 74
Vegner, Maks (Wegner, Max) 144,
232, 238
Veles, Egon (Wellesz, Egon) 5, 19
Velimirović, Miloš 6 , 19, 20 Verpo,
Zan (Verpeaux, Jean) 19 Vitezica,
Vojin 169 Vlajinac, Milan 21
Voinesku, Teodora (Voinescu,
Teodora) 50, 73, 141 Vučković,
Jovan 23
Zahariev, V. 62
330
Indeks naziva umetničkib
spomenika i muzickih
instrumenata
aerofoni: brije, gadlje, gadlji, Arbore: manastir u mestu Arbore,

dvojice, kaba, kavalče, kafelče, Moldavija (1541) 69, 71, 75,
lisče. miješ- nice, mješnica, 188, 190, 197, 236, 237
pištelka, piščealka, svirala-jedinka, aria 167, 170
svirolče, svorče, rarba, traba, Arhandel Mihailo, crkva, Bilinci, v.
troumbeta, trublja, civara, šupeljka, Bilinci
šupelka, šupelče, šupeljče 103, 125, Arhandel Mihailo, crkva, Kakodiki
126, 145, 156, 163, 172, 173, 198, 211 Selinski, v. Krit
al’ud 196, 197, 250 Alino: Sveti spas, Arhandel Mihailo, crkva,
crkva, Alino, Samokovsko (1626) 64, Kamilijana Kisamska, v. Krit
65, 6 8 , 150, 164, 188, 204, 205, 250, Arhandel Mihailo, crkva, Kuneni
259, 261, 262 (Vati) Kisamski, v. Krit
Andreaš: Sveti Andreja na Treski, Arhandel Mihailo, crkva, Sarakina
manastir u blizini Skoplja Sclinska, v. Krit
(1389) 26, 30, 82, 87, 8 8 , 109, 110, Arilje: Sveti Ahilije, crkva, Arilje
111, 183, 188, 202, 215, 244, 256, (1296) 12, 25, 65, 80, 120, 121,
261 165, 207, 286
Aninoasa: crkva u selu Aninoasa, Arnota: Sveti Arhandel Mihailo,
dije- ceza Muščel, opština Trgovište manastir, Arnota kod planine
(1730-1742) 72, 162, 164, 192, 197, Bistrice (1632-1654) 72, 203, 254,
204, 283, 284 Apostoli u Peći: Sveti 259, 261
apostoli, crkva, Peć, (1633-1634) 12,
aulos 137, 199
38, 87, 89, 90, 110, 111, 152, 188, 202,
Avrig-Ardeal: Sveti Nikola, crkva,
225, 253, 259, 261 Arbanasi kod
Avrig-Ardeal, Transilvanija
Velikog Trnova 6 6 , 6 8 , 150, 151, 152,
(sredina XVIII veka) 162, 192,
153, 154, 155, 157, 183, 195, 198, 200,
195, 239, 270, 283, 284
204, 220, 221, 270, 290 manastir sa
crkvom Hristovog rodenja (XVII Bačkovo: manastir sa
vek) 64, 74, 77, Bogorodičinom crkvom, kod
162, 189, 192, 202, 206, 232, Asenovgrada (1083) 51
235, 237, 259, 261, 276, 282, 284 baglama 171, 196
manastir sa crkvom Svetog Balinešt: crkva u mestu Balinešt,
Atanasija (XVII vek) 189, 202, Krajova (XVIII vek) 72-7.3, 77,
232, 260, 261 203, 206
331
Вапја Jošanica: v. Jošanica Sveti nja, Bačka (1737) 39, 75, 90,
Dimitrije, crkva, Banja Jošanica 108, 111, 119, 128, 135, 136,
kod Sokobanje (oko 1630) 137, 156, 203, 205, 213, 214, 215,
Banjani: Sveti Đorđe, crkva, 260, 261, 292, 293
Banjani kod Skoplja (1549) 34, Bogorodica Bolnička, crkva, v.
81, 87, Ohrid Bogorodica Ljeviška, crkva,
8 8 , 89, 114, 115, 116, 120, 121, 152, Prizren, (1207-1309) 26-29, 61, 71, 82,
158, 182, 188, 203, 208, 225, 232, 252, 8 6 , 94, 95, 97, 100-102, 104, 106, 132-
253, 258 baraban (doboš), 171, 185 133, 143, 145, 151, 160, 183, 187, 195-
barabanče 171 196, 198, 200, 214-215, 287-288, 291
Beogradski psalrir, rukopis, Bogorodica Perivlepta, crkva, v.
Beograd, Narodna biblioteka (1627- Ohrid
1630; izgoreo 1941) 14, 15, 45, 64, 79, bombarda 103, 122, 138, 293 borija
81, 87, 89, 95, 97, 99, 100, 101, 102, 106, (drvena truba) 168-171, 199, 201
111, 121, 131, 132, 134, 181, 185, 187, Branešt: crkva u mesru Branešt,
188, 193, 195, 196, 198, 208, 216, 228, Krajova (XVIII vek) 72, 77, 206
229, 232, 236, 252, 259, 261, 265, 269, brjacalo 15, 184 brkača 199
274, 280, 282, 284 Berende: crkva na bubanj 15-22, 29, 45-47, 54, 56, 58, 6 6 ,
groblju, Berende, pored reke Nišave 75, 77, 78, 82-90, 127, 128,
u Bugarskoj (sredina XIV veka) 63, 138, 139, 141, 142, 152, 153, 159-
67, 202, 256, 261 161, 167-171, 173, 174, 183, 184,
bič (u smislu muzičkog 186, 187, 208, 214-220, 225, 226,
228, 229, 231, 235-239, 246-249,
instrumenta) 199
252-260, 262, 263, 267-271, 273,
bifera 199
275, 276, 280-284
Bilinci: Arhandel Mihailo, crkva,
bubanj/tapan 75, 78, 149, 150, 152,
Bilinci, zapadna Bugarska (XVII
153, 186, 213-215, 232, 236, 239,
vek) 64, 6 8 , 200 bisernica 175
283, 284, 287, 288, 290,
Blagoveštenje kablarsko, manastir, 291
Ovčarsko-kablarska klisura bubnjić 54, 70, 76, 84, 8 6 , 87, 90, 141,
(1632) 37, 115, 116, 203
142, 149, 150, 187, 209, 220, 229,271,
Blagoveštenje rudničko, manastir
278-280, 289 bucium 201, 292 bučina
kod mesta Stragari, ispod Rudnika
199, 203, 210 bulgarija 196
(tridesete godine XVII veka) 37, bumba 168-170
67, 87, 89, 121, 138, 152, 188, 208, 214, busina 15, 17, 21, 44, 54-60, 65-68,
220, 252, 254, 259, 261 boben 187, 275 74-80, 82, 103-105, 108-114, 122, 127,
Boboševo: Prorok Ilija, crkva, 135, 146, 147, 149, 150, 156, 157, 160,
jugozapadna Bugarska (1678) 162, 165, 167, 181, 199, 202, 209, 213-
64, 65, 216, 219-221, 226, 228, 229, 236, 237,
67, 6 8 , 150, 158, 189, 204, 208, 239, 242, 244, 247-249, 251-260, 267-
220, 232, 233, 249, 251, 252, 260, 271, 274-275, 278, 280, 284, 288, 289,
261 291, 292 bušen 254
Sveti Dimitrije, crkva,
jugozapadna Bugarska (1488) campara 275
52, 202, 220, 254, 261 cevara 199, 204, 250, 275 cevnica 15,
Bodani, manastir sa crkvom Vavede- 151 159, 199, 204 chordis 15, 228, 263,
332
281-283 cifara 204, 275 cigulka 171 Krasna Gorje
cimbal (tambal) 195 cimbal 21, 23, crkva u mestu Patrauci, v. Patrauci
180, 182, 193, 209, 269, 275 crkva u mestu Plopis, v. Plopis
cimbal/zilija 182 crkva u Ostrovici, v. Ostrovica
Cimpulung-Muščel: crkva u mestu crkva u Rebegeštiju, v. Rebegešti
Cimpulung-Muščel, Fundeni, crkva u Riškoj (Raškoj), v. Riška
Vlaška (1558) 72, 203, 234 cink 217, crkva u selu Aninoasa, v. Aninoasa
269 crkva Vitlejemska (Vitlejemska
cithara 14, 15, 228, 263, 264, 266, 267, crkva) Hristovog rodenja, Jerusalim
281, 282, 283 cithara aitglica 102, 133 (XVI1-XVIII vek), v. Vitlejemska crkva
citra 15, 194 civara 171
crkva (katedrala), Gorica (kraj XV cymbalis 15, 228, 263, 266, 281-283
veka), V. Gorica
crkva (parohijska crkva) Kranj, v. čalpara 182
Kranj čampara, čampare 182, 210, 275,
crkva (parohijska crkva) Mirna, v. 287
Mima čamparete 182 čapara 275 čarpara
crkva Bogorodice, manastir Matka u 182 čegrtaljka 231, 268 Četacuja,
dolini Trcske (kraj XV veka), v. Jaši: Sveti apostoli Petra i Pavle,
Matka manastir, Ćetacuja, Jaši (1672) 72,
crkva Doamnei, Bukurešt (1683), v. 76, 77, 160, 162, 164, 189, 195, 197,
Doamnei 204, 239, 270 čigour 2 1 čigra 199 čineli
crkva na groblju, Berende, v. 81
Berende
crkva na groblju, Turin, v. Tutin
crkva Pristava kod Polhovog
Gradeca, v. Pristava
crkva Surdešri, v. Surdešti
Maramures crkva Šomanešti,
Krajova, v.
Šomanešri
crkva Šubešti u gradu Cimpulung,
v.
Šubešti Cimpulung crkva u
komuni Vernešti, v. Vernešti-
Buzau
crkva u manastiru Lomnica, v.
I.omnica
crkva u mestu Balinešti, v.
Balinešti crkva u mestu Bukovec,
v. Bukovec crkva u mestu
Cimpulung-Muščel, v.
Cimpulung-Muščel crkva u
mestu Krasna Gorje, v.
333
daire 21,
ćemane 21,75,
22,82,
168,83, 90,175,
170, 124, 128, 138,
193 160, 161, 163, 185, 186, 202, 232, 251,
ćimanc
150,167-171
152, 153, 159-161, 171-174, 258, 261 dof 184
183, 184, 189, 190, 209, 210, 237, Dohijariu, manastir, Atos
247, 275 daare 184, 275 daboan (1563-1568) 52, 60, 146, 148,
172, 187 daf 174, 184 daff 184 201, 202, 207, 252, 258 Dolgaec:
dahare 184 dahares 184 dahire Sveti Ilija, crkva, Dolgaec
184, 275 dairal84 kod Prilepa (1456-1457) 26, 32,
118, 119, 150, 164, 177, 205, 290
dajre 171, 184, 275
Domicilne katakombe, Rim (III
danguba 167
vek) 53
dangubica 167, 170, 171, 197 daouli domra 151
187, 247, 275 darabuka 90, 128, 183, Dragalevski manastir, u blizini
184, 189, 268, 281 darabnke 189 isto- imenog sela, okolina
dares 184 darijal84 Sofije (1476) 52, 64, 67, 6 8 , 156,
daulbas 168, 170, 185, 247 157, 200,
davorija 168, 170, 199 202, 249, 257, 261
Drajčići: Sveti Nikola, crkva,
daviil 168 davulbaz 185
Drajčići kod Prizrena (tridesete
deblek 189
godine XVII veka) 38, 6 8 , 118,
Dečani, manastir sa crkvom Hrisra
119,
Pantokratora, Metohija:
164, 174, 206
plastična dekoracija (oko 1335);
Driovouno: manastir Preobraženja,
freske (1338-1347) 18, 26, 28, 29,
Driovouno, Kipar (1652) 61, 145
30, 52, 58, 71, 75, 81, 83, 84, 8 6 ,
89, 92, 94, 105, 106, 108, 109, 111,
112, 113, 120, 121, 129, 134, 143,
150, 152, 160, 186, 188, 192, 200,
201, 202, 207, 225, 227, 229, 235,
236, 237, 245, 247, 254, 256, 260,
288, 290
def 174, 184, 189, 247 275 defi 184,
189, 275 defik 184 defili 184
diaulos 54, 118, 137, 140, 148, 280 dili
duduk 207
Dionisiu, manastir, Atos (1547. i
oko 1600) 52, 60, 77, 141, 145, 164,
183, 198, 202, 203, 257 diple 171
diple-mešnice 171 diploma vojvode
Gregora Gike II, rukopis (1751) 203
Doamnei, crkva, Bukurešt (1683) 72,
74, 165, 189, 208, 261 Dobarsko:
Sveti Teodor Tiron i Stratilar,
crkva, Dobarsko kod planine Rile
(1614) 64, 157, 203, 255, 259, 261
doboš 84, 128, 168-171, 174, 184, 187
Dobrovac: Sveta Trojica, manastir,
Dobrovac kod Jašija (16. vek) 72,
334
drombulje 171 222
drvena vrata (dvokrilna), manastir duga flauta 118, 147 dvostruka
Jovana Preteče, Slepče kod flauta 103, 117, 118, 136, 137,
Bitolja (XVI vek) 35, 92, 93, 94, 150, 158, 214, 287 kljunasta
99, flauta (flauta sa kljunom) 118,
101, 130, 162, 176, 192, 197 150, 177, 204,
drvena vrata (jednokrilna), crkva 248
Sve- tog Nikole Bolničkog, Ohrid poprečna flauta 54-56, 58, 79,
(sredina XIV veka) 24, 118, 137, 103, 117-119, 137, 148, 177, 205,
148, 177, 205 212, 219, 278, 293 prava
drvena vrata, manastir Treskavac flautal03, 117, 118, 139, 147, 148,
kod Prilepa (XVI vek) 35, 91, 92, 158, 166, 173, 176, 177, 204
93, 94, 99, 100, 101, 130, 143, 161,
flauta/kaval 6 6 , 149, 150, 158, 290
175, 193, 197
flauta/stranka 177 flauta/svirala 6 6 ,
drveni duvački instrumenti 214
6 8 , 147, 149, 150, 160, 164, 180, 222,
duduk (dili duduk) 171, 199, 204, 291 flojera 250, 275 flojer-
205, 207 duf {duff) 184 suravilmadur 199 fluiera 204
dugme na koncu (u smislu frula 15, 43, 171, 199, 204, 250, 275
muzičkog instrumenta) 199
dulčimer 194 gadulka 65, 175, 191, 192, 210, 248,
duvački muzički instrumenti 18, 28, 275
43, 46, 55, 58, 65-67, 73, 77-80, gajda 171
103, 106, 108, 109, 113, 117, 137- gajde 44, 59, 148, 160, 186, 199,
139, 156-158, 163, 164, 212
168, 173, 199, 212-216, 220, gitara 21, 132, 167, 171,193 Gition:
226, 234, 238, 239, 242, Sveti Đorde, crkva, Gition, Panica
250-254, 268, 274, 277, 279, 292 (XVIII vek) 157 gi'žak 129 goč 171
dvojanke 205 dvojnice 171, 186, 205 gong 266, 279 gosli 193
dzil 182 dzilj 171, 199 gousli 15, 16, 151 Gračanica,
manastir sa crkvom
džura 171, 199 Blagoveštenja, Kosovo (oko
1321) 26, 28, 52, 63, 105, 106, 134,
Đurdevi Stupovi, manastir kod 146, 162, 200, 214, 287
Novog Pazara (oko 1170. sagra- Gradac, manastir sa crkvom
dio Stefan Nemanja) 11, 51, 286 posvećenom Blagovestima
(sedamdesete godine XIII veka)
egede 171, 193
12, 25, 65, 70, 118, 136, 148,
Eraklidos: Sveti Jovan Lampadistis,
205, 286, 287
manastir, Sveti Eraklidos,
gudački instrumenti 18, 19, 46, 54,
Kalopanajotis, Kipar (druga
56, 57, 59, 65, 6 6 , 77-80, 91-94,
polovina XV veka) 58, 249, 257,
123, 125, 129-131, 143, 150,
260
153, 158-160, 162, 168, 173,
fidula 55, 91, 92, 129-131, 192,
175, 181, 190-192, 209, 211, 216,
209, 216, 217, 219, 275 flauta 37,
222, 237-239, 263-265,
65, 74, 76, 118, 119, 136-139, 148, 156,
267, 269-271, 273, 274,
158, 160, 164, 168, 177, 214, 215, 218,
277-284, 288, 291 gusla 171
335
gusle 14-20, 23, 45, 46, 124, 152, 159, 192, 198, 238, 239, 267, 270, 282,
168, 170, 171, 176, 190-193, 208- 284
210, 228,
262-269, 271, 275, 281-283 gusli idiofoni instrumenti 80, 125, 126,
(ruski bugarski instrument) 18, 149 140, 151, 153, 171, 181, 182, 210, 216,
gusli: trapezasti psalterion guslice 219, 246, 266 ikitelija 171, 196, 275
167, 191 ikona Hristovog rodenja (1800),
crkva Svete Sofije, Slivenski kraj 6 6
liarfa 18, 22, 54, 56, 70, 77, 91, 94, ikona Hristovog rodenja (prva
102, 133, 134, 149-151, 155, 158- polovina 19. veka), crkva Svetog
160, 158, 190, 193, 198, 208, Ilije, Slivenski kraj 6 6
215-217, 219, 237, 263, 267, 271- ikona Hristovog rođenja (XVII vek),
274, 278-281, 283, 284, 287 Roženski manastir 6 6 , 6 8 , 206 ikona
angularna harfa 102, 128, 133, Hristovog rodenja iz Nesebara (XVI-
138, 145, 158, 198, 209, 211 XVII vek), kripta Aleksandra
trouglasta harfa 60, 102, 134, Nevskog u Sofiji 6 8 , 74, 150, 210
143, 145, 198, 211, 293 ikona Hvalite Gospoda (početak
harfa/psalterion 54, 57, 140, 143, 272 XVII veka) iz Kučevišta,
Hilandar, manastir, posvećen Bogo- Skoplje, Umetnički muzej 37,
rodici Odigitriji (Nastavnici), 84, 93, 94, 111, 1 12, 113, 130, 143,
katolikon, Atos (1303-1321) 19, 26, 188, 192, 202, 269, 274, 281, 291
33, 71, 87, 103, 104, 121, 146, 160, 177, ikona sa legendom svetog Đorda,
200, 224, 225, 245, 248, 256, 260, 261 autor Rodu Zogravu (XV1II-XIX
paraklisi manastira Hilandara 80, vek) 75-76
89, 110, 1 12, 188, 189, 202, ikona svetog Đorđa na konju (1644-
206, 208, 259 1654) iz Radijevića kod Nove Varoši
Hilandarski jevandelistar, rukopis, 37, 73, 76, 89, 121, 188, 208, 215, 236
Ms. No 8 , Hilandarska biblioteka ikona svetog Luke sa žitijem
(poslednja četvrtina XIII veka) (1672-1673), manastir Morača 37,
25, 65, 107, 108, 135, 200 Hirlau, 61, 93, 94, 176, 192, 193 ikona svetog
Sveti Đorde, crkva, Hirlau, Modesta (1882), crkva uspenja
Moldavija (1492) 71, 254, 257, 262 Bogorodice, Strandžanski kraj 69
hornal03, 104, 135, 139, 163, 199, 217, Iskrecki manastir Bogorodičinog
226 helical hom 157 uspenja (XVII vek) 64, 157, 204, 232,
Hreljova kula, Rilski manastir, 251, 252, 260, 261 lvanovski manastir
zapad- ni deo planine Rila (pre (Vavedenja), Ivanovo kod grada
1335) 62, 63, 6 6 , 150, 151, 152, 153, Ruse (1331-1371) 63, 67, 187-188, 232,
154, 155, 156, 182, 187, 195, 197, 233, 245, 256, 261
200, 202, 231, 232, 235, 236, 237,
268, 276, 277, 281, 283, 287, 288 Janjina: Filantropinon, manastir,
Humor, manastir, Bukovina Epir (1530-1560) 77, 270 Sveti
(1527-1546) 69, 71, 74, 75, 160, Nikola, crkva, Epir (1543) 147,
162, 163, 164, 165, 188, 202, 204, 260
207, 232, 252, 253, 254, 257, 261 Jašunja: Sveti Jovan Preteča, crkva,
Hurezu, manastir, Transilvanija Jašunja kod Leskovca (1524) 33, 83,
(1692) 72, 76, 160, 162, 164, 189, 84, 105, 106, 186, 200, 214, 251, 252,
336
257, 261 Jeksa, crkva kod Rijeke kefalče 171
Crnojevića (1620-1621) 37, 6 8 , 118, kemane 171, 192, 275 kemendže 122,
119, 164 131, 138, 142, 162, 192, 210, 275
Jevandelistar iz Hilandara, v. kimbale 182
Hilandarski Jevandelistar kimval 15-18, 46, 139, 182-184, 199,
Jevandelje Jovana Aleksandra, 218, 228, 263, 265-267, 271, 281-
rukopis (1356) 67 283
Jošanica: Sveti Dimitrije, crkva, kinir 15, 194
Banja Jošanica kod Sokobanje kinor 151
(oko 1630) 26, 32, 36, 87, 8 8 , 89, Kipar: Arhangel Mihailo, kapela,
100, 101, 114, 116, 188, 197, 203,
Pedulas, Kipar (1474) 146, 201,
250, 252, 256, 259, 261
254, 256, 260
kaba 171 kabak 192 kafal 171 Kipar: Sveti krst, crkva, Agijasmati,
kafau 171 Plaranistasa, Kipar (1494. ili 1505)
174, 202, 255, 257, 260 kitab al-bulhdn
kafel 171
132 kitara 15, 17, 18, 124, 139, 167,
kafelče, v. aerofoni Kahri džamija
170, 171, 190, 191, 193, 208, 218
(crkva Hora, 1303) 52, 71
klarinet 137
Kalenić, manastir posvećen
Vavedenju Bogorodicinom (kraj klepetaljka 173, 182, 247 ključ iz
prve ili druga decenija XV veka) Pliske (IX vek) 65 Klokokiov: crkva
18, 91, 92, 94, 129, 192 u mestu Klokokiov, Vlaška (XVII
vek) 72 kobuz (qobus) 155 kobza
kamanga a guz (kamanga a’ gtiz) 130
(cobza) 159, 197, 264, 290 Kolcei:
kambana 171
crkva, Bukurešt (1702) 72,
kanon 174, 194, 195, 247, 275, 288
76, 162, 185, 186, 189, 192,
kanonaki 194, 195, 247, 275 kanun 197, 202, 206, 239, 270, 282
194, 275 Konstantin i Jelena, crkva, v. Ohrid
kapela Arhandela Mihaila, Pedulas, kontrabas 93
Kipar (1474) 146, 201, 254, 256, Koporin, manastir sa crkvom Svetog
260 Stefana kod Smederevske Palanke
kapela Kukuzelisa, Velika Lavra, (1410) 26, 32, 82, 110, 111, 113, 163,
Atos (XVIII vek - prva polovina XIX 183, 202, 203, 215, 221, 249, 256
veka) 77, 189, 198, 204, 207, 221, 235, kopuz 132
236, 283, 284 Kapinovski manastir sa kordofoni instrumenti 91, 125, 126,
crkvom svetog Nikole, severna 128, 142, 153, 162, 172, 174, 190, 210,
Bugarska (1845) 6 6 219 kornet 73, 160, 164 Kotor: Sveti
karaduzen 171, 196, 275 kastanjete Tripun, crkva (katedrala), Kotor
21, 54, 57, 6 6 , 67, 80, 81, 150, 182, 184, (1166) 28, 227 Kozija, manastir sa
223, 229, 236-238, 248, 278, 281, 283 crkvom Svete Trojice, centralna
kaval (v. i flauta/kaval) I 6 8 , 148, Rumunija (1707) 72, 75, 77, 162, 163,
160, 164, 171, 177, 181, 186, 199, 189, 193, 198, 202, 204, 239, 270, 282,
204-206, 209, 210, 212 kavala 207 284
kavali 207 kavel 171 Kozma Indikoplov, rukopis No 79,
kavelče, v. Biblioteka manastira Svete
aerofoni kavul 171 Trojice, Pljevlja (1649) 39, 46,
337
57, 65, 97, 144, 272 75, 76, 98, 99, 129, 132, 150, 153-
Krasna Gorje: crkva (1759) 72, 234 155, 158-160, 162, 173,
Kreculesku, crkva, Bukurešt (1722) 175, 181, 190, 193, 195, 196, 198,
72, 73, 77, 163, 202, 238, 239, 277, 282, 209, 211, 214-216, 220-222, 236-
284 238, 272, 273, 275, 279-281, 284,
Krisafa: manastir Svetog Dimitrija, 287,
Krisafa, Lakonija (XVII vek) 289-291
141, 189 lauta/pandora 145, 284, 290
krotala 54, 56, 57, 80, 81, 126, 140, lauta/tambura 197, 209, 222 Leskoec:
149-151, 159, 173, 180, 182, 208, 220, Vaznesenje, crkva, Leskoec kod
223, 225, 226, 231, 232, 236, 245, 247- Ohrida (1461-1462) 26, 32, 33, 60,
249, 253, 256-259, 276, 277, 279, 288 120, 121, 207 Lesnovo, manastir sa
Krušedol, manastir sa crkvom crkvom Arhan- dela Mihaila kod
Blago- veštenja, Fruška gora Kratova (1349) 14, 26, 46, 47, 52, 60,
(sredina XVII veka) 38, 110, 111, 122, 63, 72,
202, 214, 292, 293 Ksenofon, 75, 81, 82, 8 8 , 89, 94, 96, 97,
manastir, Atos (1544) 163, 98, 99, 101, 108, 109, 111, 135,
201, 202, 257, 260 Kučevište: 140, 182, 183, 188, 194, 195, 201, 202,
Sveti Spas, crkva, Kučevi- 225, 227, 229, 232, 235, 237, 247, 248,
šte kod Skoplja (sredina XIV 254, 256, 260, 268, 277, 281, 283, 291
veka) 26, 29, 36, 37, 72, 84, 8 6 , 8 8 , Lešani, manastir Svih svetih,
92, 94, 97, 98, 101, 113, Lešani, okolina Ohrida (sredina XV
150, 154, 188, 194, 195, 196, veka) 26, 32 lijerica, 192
202, 216, 268, 291 Kurbinovo: limeni duvački instrumenti 105, 108,
Sveti Đorde, crkva, Kur- 214
binovo, Prespansko jezero Lipijan: Vavedenje, crkva, Lipljan
(1191) 58, 65, 286 na Kosovu (XVI-XV1I vek) 36, 114,
Kurtea de Ardeš: crkva (kneževska 115, 116, 203, 214 lira 15, 18, 46, 54,
crkva), Kurtea de Ardeš, severoza- 57, 70, 97, 128, 132, 138, 140, 144, 150,
padno od Bukurešta (1300-1318) 70, 190, 193, 208, 263-265, 273, 275, 278,
72, 75, 160, 161, 164, 188, 202, 203, 279, 281
234, 248, 255, 261 Kurtea Domneaska
lira da bračo 130, 143, 274, 292 lira
- Trgovište: crkva, severozapadno
da gamba 143 lira/rota 268, 278-280
od Bukurešta (1694-1698) 72, 76, 164,
185, 186, 193, 195, 204, 221, 291 lira (lira, vizantijska lira) 91, 171,
192, 194, 273
kvanun (quanim) 132, 134, 153 laguto lirica 171, 175, 190, 192, 209, 288, 290
lirica/gadulka 2 1 0
196 iisče, V. aerofoni 171 list (u smislu
lauta 19, 31, 45, 46, 53, 56, 57, 59, 65, muzičkog instrumenta) 199
6 6 , 69, 70, 77, 78, 91, 94, Lomnica: manastirska crkva,
97, 99-101, 122, 130, 132, 133, 138, Lomnica kod Šekovića, blizu
144, 145, 149, 150, 174, 239, 250, Vlasenice (1607-1608) 36, 38, 115,
252, 253, 258, 259, 263-265, 267- 116, 147, 188, 259, 261 Lukus,
274, 278, 282, 283, 289, 290 manastir, Astros, Kinurija (XV1-
lauta sa zakošenim vratom 67, XVII vek) 76, 142, 148,
338
188, 197, 208 miješnice, v. aerofoni Mileševa,
manastir Vaznesenja kod Prijepolja
maeled, v. kordofoni Manasijev (1234-1236) 12, 25,
letopis, rukopis, Cod. Vaticanus 52, 286
slav. II (1345) 63, 6 6 , 156, 201 Minhenski psaltir, rukopis, Cod.
mandolina 198, 275 mandora 275 slav. No 4, Minhen, Državna
mandulina 171 biblioteka (1370-1390)14, 15, 30,
Mantuleasa, crkva, Bukurešt (1734) 37, 38, 45, 60, 63, 64, 67, 73, 79,
72, 162, 164, 185, 186, 195, 81, 8 6 , 87, 8 8 , 95, 96, 97, 100, 101,
204, 238, 239, 270, 279, 283, 102, 106, 110, 111, 118, 119, 120,
284 121, 134, 145, 147, 150, 160,
Markov manastir, sa crkvom Svetog 174, 175, 181, 188, 194, 195,
Dimitrija (oko 1370) 26, 30, 52, 196, 197, 199, 200, 202, 203,
109, 110, 111, 202, 203, 244, 256, 204, 216, 227, 228, 229, 231,
261, 289 235, 237, 244, 248, 256, 261,
Markova Varož: Sveti Nikola, crkva, 266, 268, 269, 271, 272, 274,
Markova Varoš kod Prilepa 277, 280, 281, 283, 289, 291
(1298-1299) 183, 207, 247, 255, Miroslavljevo jevandelje, rukopis,
260 Ms. No 1572, Beograd, Narodni
Mateič (Matejče), manastir sa muzej (oko 1190) 24, 25, 42, 65, 70,
Bogorodičinom crkvom kod 79, 107, 134, 1150, 200, 286 Mistra:
Kumanova (1355) 26, 30, 52, Metropola, crkva, Mistra, Peloponez
109, 111, 202, 203, 244, 247, 256, (XIV-XV vek) 52,
261, 289 147, 164, 203
Matka, manastir sa Moldovica, manastir sa crkvom
Bogorodičinom crkvom, Blagoveštenja, Bukovina (1537) 69,
dolina Treske (kraj XV veka) 71, 160, 161, 163, 164, 190, 200, 203,
26, 33, 43 232, 257, 261 Monodendri: Sveti
membranofoni instrumenti 75, 82, Mina, crkva, Monodendri (1619-
84, 125-127, 140, 152, 153, 161, 1620) 61 monokord 264, 279 Morača,
171, 187, 190, 210, 219, 246, 252, manastir sa crkvom Uspenja, kod
253, 267 Kolašina (1577-1578) 34, 39, 52, 61,
Mesić, manastir sa crkvom Rodenja
76, 80, 87, 8 8 , 93, 94,
Jovana Preteče, kod Vršca (1743)
106, 1 2 0 , 1 2 1 , 188, 2 0 0 , 208,
11, 39-40, 84, 114, 116, 117,
220, 290
136, 141, 152, 161, 185, 186, 204,
mozaik, katedrala u Torčelu (XII
214, 233, 245, 260, 261 Meteori 52,
vek) 146
202, 249
Muldavski manastir sa crkvom
Preobraženje, manastir, Meteori,
Svete Petke, Muldava, južna
stari katolikon, Tesalija (1483. i
Bugarska (1840) 6 6 , 69, 157
1552) 60 Mušnikovo, Sveti Nikola, crkva,
Varlaam, Meteori, Tesalija Kosovo (druga polovina XVI veka)
(1548, 1566. i XVI vek) 59, 142, 35, 8 8 , 89, 111, 188, 202, 258, 261
143, 144, 145, 148, 188, 190, 192, nagara 185 nagarit 127, 152 nakara
195, 196, 197, 200, 205, 206, 208, (naqqara) 127, 185 nakarada 168, 185
232, 258, 271 nakri 185
339
Neguštori, crkva, Bukurešt (1726) 268, 273, 279, 280 portativ orgulje 56,
72, 162, 192, 208, 238, 239, 282, 284 209 Ostrovica: crkva u Ostrovici na
nej 70 obali Dunava (1787) 72, 160, 161,
Nerezi, manastir sa crkvom Svetog 164, 192, 206, 234, 291
Pantelejmona kod Skoplja out 250
(1164) 12, 51, 286
Nerla: Pokrov Bogorodice, crkva, Palatinska kapela, Palermo (1132-
Nerla (1165) 50, 149 Nikoljac, 1140) 51
manastir sa crkvom Svetog Nikole, pandora 131, 132, 149, 193, 198, 270,
Bijelo Polje (sedamdesete godine 273, 287
XVI veka) 34, 83, 84, 87, 1 1 1 , 1 2 0 , 1 2 1 , 186, pandora/rebek 150, 154-156, 162, 198,
2 0 2 , 208, 252, 253, 258, 261 Novo 237, 255, 282, 284 pandura 132
Hopovo, manastir sa crkvom Svetog panova svirala: orglice, trstenke 53,
Nikole, Srem (1608) 36, 61, 76, 87, 55-57, 148, 160, 164, 180, 199, 206,
89, 96, 97, 100, 101, 116, 118, 119, 162, 209, 234, 267, 271, 273, 275, 279, 280,
164, 175, 186, 188, 195, 197, 203, 204, 291 paraklisi manastira Hilandara,
221, 222, 233, 252, 259, 261, 274, Atos: paraklis Pokrova Bogorodice
291 (1740); paraklis Svetog Dimitrija
nuzha psalterion 131 (1779) i paraklis Svetog Đorda u
Pirgu (1671) V. Hilandar pifera 199
oboa 21, 58, 74, 120, 137, 160, 199, piščealka, v. aerofoni pištelka,
274 pišteljka, v. aerofoni Piva: manastir
oboa/zurla 21, 165, 190, 269, 273, 290 Uspenja, Piva, Crna Gora (1604-
Ohrid 26, 52, 183, 200, 249 1606) 36, 39, 58,
Bogorodica Bolnička, crkva, 83, 84, 87, 89, 110, 111, 115, 116,
Ohrid (kraj XIV veka) 26, 30, 111, 173, 174, 186, 188, 202,
202 203, 225, 245, 253, 259, 261
Bogorodica Perivlepta, crkva,
pjesnica (vrsta psalteriona) 15, 194
Ohrid (1295) 12, 58, 65, 183, 187,
pjevnica, v. kordofoni
200, 201, 247, 248, 255, 260, 286
Plopiš: crkva u mestu Plopiš i
Konstantin i Jelena, crkva,
oblasti Maramureš, severna
Ohrid (deveta decenija XIV Rumunija (XVIII vek) 72, 77, 163,
veka) 26, 201, 202 Pljevlja: Sveta Trojica,
30, 52, 109, 111, 202, 249, 256, 261 crkva, Pljevlja (1595) 35,37,39, 57,
Sveta Sofija, crkva, Ohrid (XIV 83,84, 89, 111, 118, 119, 152, 161, 164,
vek) 29, 8 8 , 94, 95, 97, 101, 102, 185, 186, 188, 202, 205, 251, 258, 261,
195, 197 265
olifant 103, 104, 123, 146, 200, 254- Poganovo, manastir sa crkvom
257 Jovana Bogoslova kod
oprekelj 194, 209 Dimitrovgrada (1499) 26, 32, 52,
organ 14-18, 45, 263, 267, 281-283 81, 87, 8 8 , 89, 114, 115, 116, 118,
organistrum 280 organum 15, 228, 119, 136, 147, 160, 163, 177, 188,
263, 281-283 orglica 206 203,
orgulje 15, 46, 54, 55, 65, 139, 140, 204, 214, 232, 245, 249, 250, 251,
149, 217, 228, 231, 234, 263, 265, 267, 257, 261, 288
340
Pokrov Bogorodice, crkva, Nerla, v. rabab 192, 216
Nerla Radoslavljev zbornik, rukopis, Cod.
Pološko: Sveti Đorđe, manastir, Vat. Borg. Ill 12, fol. 20 v.,
Pološko (četrdesete godine XIV veka Vatikanska biblioteka u Rimu
i 1609) 26, 29, 36, 72, 77, 82, 84, 8 8 , 93, (1444-1461) 33, 107, 108 Rebegešt,
94, 97, 100, 101, 109, 111, 116, 118, 119, crkva (1632-1654) 72, 74, 160, 164,
129, 150, 154, 155, 162, 177, 183, 185, 205
186, 188, 192, 195, 198, 202, 204, 215, rebek 64, 77, 92, 93, 129, 138, 149,
216, 248, 256, 261, 268, 269, 274, 275, 151, 153, 216, 264, 269, 270 reljef iz
282 pomer 1 2 2 Novozagorskog (IX vek) 65, 156
pregudnica 15, 19, 151, 194 reljef na obelisku u Cirku
Preobraženje, crkva, Veltsista, v. (Teodosijev obelisk), Carigrad (IV
Veltsista vek) 53, 139 reljef pan sa nimfama
Preobraženski manastir, katolikon, iz Založja kod Bihaća (Rimsko
kod Velikog Trnova, severna carsko doba), Zavičajni muzej u
Bugarska (1850) 6 6 , 69, 154, 155 Bihaću 234 rikalo 2 0 2
rikalo/bušen 2 0 1
Probota, manastir, severoistočna
Rilski manastir Uspenja
Rumunija (1532) 69, 71, 202 Prorok
Bogorodice, jugozapadna Bugarska
Ilija, crkva, Boboševo, v. Boboševo
(1799. i početak XIX veka) 6 6 , 6 8 , 156,
psalterion 18, 29, 46, 53, 56, 59, 65, 6 6 ,
158, 165, 203, 208, 238 Rim: San
76-78, 91, 94, 97, 131, 132, 143-145,
Paolo, crkva, (oko 870)
153, 154, 158-160,
278, 280
162, 173, 174, 181, 190, 193195,
Riška, crkva, Bukovina (posle 1540)
208, 211, 214-217, 222,
71, 75, 163, 200
228, 236, 238, 246, 247, 254, 256,
rog 17, 18, 24, 25, 28, 43, 46, 55, 58-
264-275, 278-284, 287,
60, 65-68, 74, 75, 77-79, 82, 105,
289, 291
106, 108, 109, 113, 114, 122, 127,
pravougaoni psalterion 67, 95,
141, 150, 151,
131, 143, 149, 150, 162, 195, 211,
156-158, 160, 162, 167, 171, 173,
263, 264, 273, 291 psalterium
176, 181, 199-201, 209, 214, 215,
decachordum 263 touglasti
218, 220, 221, 237, 239, 242, 244,
psalterion 143,
247, 252, 254-258, 260, 267, 268,
149-151, 153, 154, 158, 195, 211,
271-274, 278-281, 283, 286, 288,
263, 264, 273 trapezasti
289, 293 alpski rog 199 dugi rog
psalterion 95, 96, 131,
103-106, 108, 134, 145-146, 200,
132, 144, 149, 150, 154, 195, 211,
209, 212 kratak rog 57, 103-108,
273, 278
234,
trapezoidni psalterion 96, 132
135, 1146, 149, 150, 156, 180, 200,
psaltir (u smislu muzičkog
209, 211, 248 kružno savijen rog 256
instrumenta) 14-18, 31, 45, 46, 194,
savijen rog 6 8 , 135, 149-151, 158
228, 263, 265-269, 271 pucaljka (u
Roman o Aleksandru Velikom,
smislu muzičkog instrumenta) 199
rukopis, No 264, Bodleana, Oksford
Pustinja kod Valjeva, manastir sa
crkvom Vavedenja (1622) 37, 38, (1340), 57, 145, 147, 148, 197, 198,
87, 89, 120, 121, 177, 188, 208, 202, 204, 205, 220
215, 251, 252, 259, 261, 290 rota, v. lira/rota
341
Rožcnski manastir, južna Bugarska, v.
Pirinska oblast, kod Melnika Hilandarski jevandelistar
(1732) 6 6 , 67, 6 8 , 204, 206, 254, 260, rukopis, Jevandelje cara Jovana
261 Aleksandra, v. Jevandelje cara
Rucar-Muščel, manastir, Muntenija, Jovana Aleksandra rukopis,
Dobrudža (oko 1780) 164 rukopis, Karalanski psaltir, Ms. lat. 11550,
Beogradski psaltir, Beograd, v. Pariz, Nacionalna biblioteka
Beogradski psaltir rukopis, Berlin (sredina XI veka) 279 rukopis,
358 (XI vek) 279 rukopis, Biblija, Kembridž, F fol 23 (prva polovina
Cod. 2777, Pomers- felden (oko XI veka) 279 rukopis, Klostenburg,
1080) 279 rukopis, br. 30, Beograd, E 10 (prva polovine XI veka) 279
Narodna biblioteka (1573) 16 rukopis, Kozma Indikoplov, v.
rukopis, br. 326, Beograd, Narodna Kozma Indikopiov
biblioteka (1645) 262 rukopis, br. 34, rukopis, Lambertus traktat, Ms. Lat
Corovićeva zbirka, Beograd, 6755(2), Pariz, Nacionalna
Univerzitetska biblioteka (šezdesete biblioteka (XIII vek) 280 rukopis,
godine XIV veka) 16 rukopis, br. 36, Manasijev letopis, v. Manasijev
Ćorovićeva zbirka, Beograd, letopis
Univerzitetska biblioteka (kraj XIII rukopis, Miroslavljevo jevandelje,
v.
veka) 16 rukopis, Codex 911,
Miroslavljevo jevandelje
manastir Stavronikita, Atos (Xll
rukopis, Ms 76 E 11 (olim y 421),
vek) 264 rukopis, Codex B 26,
Kon. Biblioteka, Gravenhage (prva
manastir Velika Lavra, Atos (XI vek)
polovina XIII veka) 280 rukopis,
143 rukopis, Codex Taphou 14 (1066-
Pal. lat. 39, Vatikanska biblioteka,
1081) 206 rukopis, Codex Taphou 86,
Rim (XII vek) 280 rukopis, Paris, lat
Biblioteka Grčke patrijaršije,
I (oko 850) 278 rukopis, Paris, lat.
Jerusalim (1503) 202 rukopis, Psaltir
1152 (842-869) 278
Anastasa Krimke, manastir
rukopis, Psaltir Gavrila Trojičanina,
Dragomirna (1616) [72, 76, 161, 197, Novi Sad, Biblioteka Matice srpske
202, 204, 266, (1643) 192 rukopis, Psaltir iz
280, 282] Koblenca (XI-XII vek) 264
rukopis, David sa muzičkim instru- rukopis, Psaltir iz Meca (XI vek) 264
mentom, Stutgart (oko 830) 264, rukopis, Psaltir Jakoba Mirze (XIV
281 vek?) 198
rukopis, diploma vojvode Gregora
rukopis, Psaltir sa posledovanjem iz
Gike II, v. diploma vojvode
šramparije Bartola Ginamija
Gregora Gike II
(1638), Beograd, Zbirka dr R. M.
rukopis, Dižon 14 (1109) 279, 280 Grujića 292
rukopis, Grčki institut, Venecija rukopis, Psaltir sa posledovanjem iz
(XIV vek), v. Roman o Aleksandru štamparije Jerolima Zagurovića,
Velikom Zagreb, Muzej Srba u Hrvatskoj
rukopis, Hildeshajm (XI-XII vek)
(1569) 292
279
rukopis, Psaltir, Biblioteka zamka
rukopis, Ivrea 85 (oko 1000) 279 Belvoar (sredina XIII veka) 280
rukopis, Jevandelistar iz Hilandara,
342
rukopis, Psaltir, br. 10, Corovićeva tambura Ser: Sveti Jovan Preteča,
zbirka, Beograd, Univerzitetska manastir, Ser (XVII vek i 1803) 141,
biblioteka (XVI vek) 16 142, 148, 189, 198, 202, 220, 282
rukopis, Psaltir, br. 9, Ćorovićeva serbangali 189
zbirka, Beograd, Univerzitetska Sfinciji Ingeri, crkva, Kurtea de Ar-
biblioteka (XV-XVI vek) 16 rukopis, deš, severozapadno od
Psaltir, Cod. 987, Klosten- burg, Bukurešta (prva polovina XV111
Biblioteka Avgustinskog manastira veka) 72, 160, 164, 234
(XI vek) 279 rukopis, Psaltir, Sfintului George, crkva, Cimpulung
Lombardijski psaltir, Ms. C 111 20,
Muščel (1717) 72, 73, 203, 234 sil 182
Gradska biblioteka, Mantova (Xll
siringa 55, 199
vek) 279 rukopis, Psaltir, Minhenski
sistrum 278
psaltir, v. Minhenski psaltir
skulptura, David i muzičari (783-
rukopis, Psaltir, Ms. 2250, Gradska
795), Pariz, Luvr 278
biblioteka Due (sredina XII
skulptura, David i muzičari,
veka) 279
rukopis, Radoslavljev zbornik, v. manastir Durad (oko 1100),
Radoslavljev zbornik rukopis, Muzej u Tuluzi 279
Rom. lat. 12958 (Xll vek) 276, 279 skulptura, David i muzičari,
rukopis, Roman o Aleksandru Veli- Santjago, Puerta de las Platerias
kom, v. Roman o Aleksandru (prva červrtina XII veka) 264
Velikom skulptura, David sa muzičkim
rukopis, Srpska Aleksandrida, v. inscru- mentom, Frajberg (pre 1230)
Srpska Aleksandrida 265 skulptura, David sa muzičkim
rukopis, St. Gallen 22 (pre 883) 276 instrumentom, Vekselburg (druga
rukopis, Šesrodnev i Kozma četvrtina XIII veka) 265 skulptura,
Indikoplov, v. Kozma Novozagorsko (IX vek)
Indikoplov rukopis, Tomićev 204
psaltir, v. Tomićev psaltir Slatina, manastir, Bukovina (XVIII
rukopis, Vatikanski rukopis iz Xll vek) 72, 73, 77, 272 slijepa svirala, v.
veka, Rim, Vatikanski muzej 280 aerofoni slonovača, korice knjige
rukopis, Vizantijski psaltir MS Ms Egerton 1139 (XII vek), Britanski
graec 752, Vatikanska biblioteka, muzej, London 280
Rim (1059) 278 Smederevo: crkva Uspenja na
groblju, Smederevo (šezdesete
salpinki 151 salpinks 15, 54, 146 godine XVI veka) 34, 72, 77, 82,
sambikija 151 88, 89, 94, 97, 101, 110, 111, 113,
samvika (starohaldejski muzički 114,
instrument sa tri žice) 15 sandouri 116, 133, 143, 183, 188, 195,
194, 275 santir 153, 154, 158, 194 196, 197, 202, 203, 215, 216,
santour (preteča cimbala) 21 santur 228, 229, 251, 252, 258, 261,
23, 194 sas 196 savijena truba, v. S- 268, 269, 274, 281, 283, 291,
truba saz 22, 171, 196, 275 sedefli 292
tambura, v. tambura sedepli, v. Solun: Sveti apostoli, crkva,
tambura sedevli tambura, v. Solun (1312-1315) 52 sopel 15,
343
199 crkvom (1313-1314) na istoime-
sopile 171, 199, 207, 209 sopilka noj reci kod Ušća 12, 26, 27, 28,
207 sopeljka, v. aerofoni Sopoćani, 34, 63, 68, 71, 82, 87, 88, 89, 113,
manastir sa crkvom Svete Trojice 114, 116, 119, 140, 147, 183, 188,
kod Novog Pazara (sedma decenija 202, 204, 215, 252,
XIII veka) 286 srebrna ploča (610- 253, 258, 261, 286, 287, 288
629), Arheološki muzej, Nikozija 55 Sučevica, manastir sa crkvom Uspe-
Sredska kod Prizrena: Sveti Nikola, nja, Moldavija (XVIII vek) 69,
crkva, Sredska kod Prizrena (1646- 72, 73, 75, 162, 163, 189, 197, 200,
1647) 36, 38, 84, 89, 100, 101, 114, 202, 203, 272
116, 117, 186, 196, 203, 259, 261 Suhodol: manastir u Suhodolu (XIX
Srpska Aleksandrida, rukopis, vek) 23
Beograd, Narodna biblioteka Surdešti jMaramures: crkva
(kraj XIV veka; izgoreo 1941) 31, 32, Surdešti u pokrajini
46, 88, 90, 95, 96, 97, 101, 110, 111,
Maramures, Transilva- nija
113, 122, 128, 188, 189, 194, 195, 196,
(XVIII vek) 72, 163, 201,
197, 202, 213, 215, 216, 273, 289 Staro
202
Nagoričino, manastir sa crkvom
suringi 151
Svetog Dorda kod Kumanova (1317-
surla 171, 177, 207, 275 surna 207
1318) 26, 27, 52, 60, 63, 71, 75, 82, 88,
89, 105, 106, surnaj, surnaja 207 Sveta Sofija,
117, 119, 147, 150, 177, 183, 187, crkva u Carigradu (532-537) 51
200, 204, 225, 245, 248, 255, 260, 287, Sveta Sofija, crkva, Ohrid, v. Ohrid
288 Stavronikita, manastir, Atos Sveta Trojica, crkva, Hrastovlje 198
(XVI vek) 60, 142, 143, 146, 188, 192, Sveta Trojica, crkva, Pljevlja, v.
196, 201, 202, 258, 260, 264, 271, 274 Pljevlja Sveti Ahilije, crkva, Arilje,
S-truba 21, 23, 32, 44, 55, 59, 64, 66, v. Arilje Sveti Andrija, crkva, Svina
68, 75-78, 80, 103, 104, kod Kobarida (1520)
114-117, 122, 124, 127, 135, Sveti apostoli, crkva, Solun, v.
136, 138, 140, 147, 149, 150, Solun Sveti apostoli, crkva, v.
157, 160, 163-165, 181, 203, Apostoli u Peći
209, 212, 214-216, 218, 221, Sveti Dimitrije, crkva kod
222, 226, 234, 237-239, 242, Boboševa, v. Boboševo
250-255, 257-260, 267, 269, Sveti Dimitri je, crkva, Banja
270, 273, 280, 282-284, 288, 292 Jošanica, V. Jošanica
strune (žičani nuizički instrument) Sveti Đorde, crkva kod sela
14-16, 18 Kurbinova, v. Ktirbinovo Sveti
Strupecki manastir sa crkvom Đorde, crkva, Banjani, v.
Svetog Ilije na reci Iskar, Banjani
severna Bugarska (XVII vek) 64,
Sveti Đorde, crkva, Gition, v. Gition
150,
Sveti Đorđe, crkva, Hirlau, v. Hirlau
151, 152, 15, 183, 188, 203,
Sveti Ilija, crkva, Dolgaec, v.
252, 258, 261
Dolgaec Sveti Jovan Preteča, crkva,
Studenica, manastir sa Bogorodiči-
Jašunja, v. Jašunja
nom crkvom (1568) i Kraljevom
Sveti Jovan, crkva, Čele 207 Sveti
344
Jovan, crkva, Velika Hoča, v. Velika instrumenta) 168, 170
Hoča svirala 15, 19, 24, 43, 45, 46, 58, 59,
Sveti Justus, crkva, Koseč 207 Sveti 68,77, 117, 1 18, 148, 164, 167-171,
Krst, crkva, Agijasmati, v. Kipar 177, 181, 199, 200,
Sveti Marko, crkva (katedrala), 204, 208, 209, 212, 218, 234,
Korčula 207 246, 248, 250, 255, 259, 271, 275
Sveti Mina, crkva, Monodendri v. svirala, v. flauta/svirala svirala:
Monodendri dvostruka, dvocevna svirala 140,
Sveti Nikita, manastir kod Skoplja 148, 199, 205, 267, 273 svirala-
(poslednje godine XV veka) 26, jedinka, v. aerofoni svirala-strankn
32, 52, 81, 88, 89, 110, 111, 204, 205, 209 sviralče 204
114, 116, 136, 147, 150, 160, 163, sviralica 158, 171 svirjela,
182, 188, 202, 203, 245, 249, 250, 251, svirjele 15, 199 svirka 168, 170, 199,
257, 287, 288 Sveti Nikola Magaliu, 204, 250 svirli 151 svirol 171, 199
crkva, Kastorija (pre 1505) 59 svirolče, v. aerofoni svorče, v.
Sveti Nikola, crkva, Avrig-Ardeal,
aerofoni
v. Avrig-Ardeal
Sveti Nikola, crkva, Drajčići, v. šalmaj 21, 59, 68, 76-79, 103, 108,
Drajčići kod Prizrena Sveti 112, 114, 119-122, 124, 137, 138,
Nikola, crkva, Janjina, v. Janjina 148, 150, 156, 158, 160, 165-167,
Sveti Nikola, crkva, Mače kod 173, 177, 184, 199, 207, 212, 214-
Preddvora, v. Mače kod Preddvora 216, 222, 226, 236-239, 242, 246-
Sveti Nikola, crkva, Markova Varoš, 248, 252-255, 257-259, 265, 271,
v. Markova Varoš Sveti Nikola, 275, 279, 280-283
crkva, Mušnikovo, v. Mušinkovo šalmaj/zurla 68, 75, 149, 150, 158,
Sveti Nikola, crkva, s. Zrze kod 213, 214, 251
Prilepa, v. Zrze šarkija 167, 170, 171, 196, 275
Sveti Nikola, crkva, Sredska kod Šomanešti, crkva, Krajova (XVIII
Prizrena, v. Sredska kod vek) 72, 238, 239
Prizrena Subešti Cimpnlung: crkva u gradu
Sveti Nikola, crkva, Toplica kod Cimpuiung, Vlaška (1779) 72,
Ajdanovca, v. Toplica Sveti Nikola, 160, 164, 203
crkva, Velika Hoča 207 Sveti šupalj ključ (u smislu muzičkog
Nikola, crkva, Vitsa, v. Vitsa Sveti instrumenta) 199 šupelče, V.
Petar i Pavle, crkva, Barbi, Jaši aerofoni šupeljče, v. aerofoni
(XVIII vek) 72, 76, 77, 163, 189, 195, šupeljka, v. aerofoni šupelka, v.
197, 200, 239, 283 Sveti Spas, crkva, aerofoni šuplja stabljika (u
Alino, v. Alino Sveti Spas, crkva, s. smislu muzičkog instrumenta)
Kučevište kod Skoplja, v. Kučevište 199
Sveti Teodor Tiron i Stratilat, crkva,
Dobarsko, v. Dobarsko Sveti tabuan, v. membranofoni talambas
Tripun, crkva (katedrala), Kotor, v. 15, 20, 21, 22, 71, 75-78, 82-84, 89,
Kotor svijara 168, 199 124, 127, 128, 138, 149-152, 158-161,
svira (u smislu muzičkog 168-171,
173, 174, 183-185, 190, 209, 210,
345
214, 216, 218, 220-222, 236, 239, 246, Prokuplja (1536-1537) 34, 81, 87,
247, 252, 256-260, 267, 269, 273, 275, 88, 90, 110, 111, 115, 116, 150,
279, 280, 282-284, 288 ramhur 1 96 153, 160, 161, 182, 188, 190, 202,
tambura 20, 21, 23, 167-171, 175, 190, 203, 226, 232, 251, 253, 257, 289
193, 196, 197, 211, 220, 275 Torčelo, v. mozaik, katedrala u
tambura, srebrna tambura tambura- Torčelu torogoata 204 toubi 187, 27
tanbura 196 tamburče, v. kordofoni traba, v. aerofoni
tamburen 60, 65, 128, 139, 142, trambura, v. kordofoni
153, 159, 161, 174, 184, 214, trempece, v.
218, 236, 245-247, 253, 256, membranofoni trigono
257, 167, 271, 275, 279, 280, 182 trijangl 182, 183
293 Trojanski manastir Svete
tamburen/daire 149 tamburica 22, Bogorodice, Trojan, blizu Varne
170, 171, 197 tamburka, v. kordofoni (prva polovina XIX veka) 60, 66, 69,
tampan, v. membranofoni tampara 155 trombeta, v. aerofoni trombon
182 tanbur 175 tapan 58, 142, 159, 135, 136 trouba 15, 151 trouba
161, 171, 174, 186-189, 209, 210, 214, kovana 151 trouba rožana 151
215, 226, 234, 238, 247, 275, 290 trstenka 206
tapanče 171, 174 tapanja, v. truba 14-17, 19, 23, 44-46, 55, 68, 77,
membranofoni tarabuka 184, 189 108, 127, 135, 139, 146, 147, 160,
tarba, v. aerofoni 163, 168, 169, 171, 176,
tas 15, 21, 54, 56, 58, 60, 66, 67, 184, 199, 200-202, 209, 212
75, 77, 78, 80-82, 123, 126, 127, 217, 218, 220, 221, 226, 239,
139, 140, 149-151, 159, 160, 168, 173, 248, 265-267, 269, 271, 274,
182-184, 209, 215, 218, 219, 221, 225, 275, 281-283, 289, 293, 294
226, 231, 236-238, 246-249, 252, 253, drvena truba 17
255-258, 263, 266, 269, 273, 275, 278, izvijena truba 147, 158, 160, 164,
284, 287, 288 tasovi/zvečke 219 203, 221, 234
teorba 145 tibia 15 timbani 151 kovana, okovana truba 17, 201
timpan 14-16, 46, 84, 87, 151, 159, rožana truba 170, 201 trublja, v.
184, 186, 187, 213, 220, 236, 268, aerofoni tuba (tubae corneae) 14, 15, 18,
269 58, 68, 80, 103, 108, 110, 112-114, 122,
timpanon-daire 180 tombeleki 184, 135, 138, 146, 150, 156-158, 199, 201,
189 Tomićev psaltir, rukopis, 202, 214-216, 220, 228, 251-254, 256-
Državni istorijski muzej u Moskvi, 258, 263, 266, 268, 278, 281-283, 292
br. tuba/horna 199, 210 tunbur 132, 175,
2752 (sredina XIV veka) 63, 66, 196 tupan 171, 174, 186 tupim 56
67, 150, 151, 152, 153, 154, Turin: crkva na groblju, u blizini
155, 161, 186, 188, 195, 197, Novog Pazara (1646-1647) 38,
202, 220, 231, 235, 237, 271 114, 115, 116, 118, 119, 164, 203,
tonpan, v. membranofoni 206
toph 174
Toplica: Sveti Nikola, crkva, udarački muzički instrumenti 43, 57,
Toplica kod Ajdanovca, blizu 66, 83, 84, 86, 103, 117, 187, 213-
215, 226,246, 248, 249, 252, 268
346
Uspenje, crkva na groblju,
Smederevo, v. Smederevo
Uspenje, crkva, Velesovo, v.
Velesovo ut 196, 210, 275
Vavedenje Bogorodice, crkva u

Lipljanu, v. Lipljan Vaznesenje,
crkva, Leskoec, v.
Leskoec
Velesovo: Uspenje, crkva, Velesovo
u okolini Ohrida (XV vek) 26, 33
Velika Hoča: crkve Svetog Jovana
(oko 1577) i Svetog Nikole
(osamdesete godine XVI veka) u
Velikoj Hoči na Kosovu 34, 88, 104,
106, 111, 116, 188, 200,
201, 202, 203, 214, 215, 258
Velika Lavra, manastir, Atos (XVI
vek) 60, 141, 143, 148, 183, 192,
202, 205, 221, 235, 237, 257, 260,
270, 277
Veltsista: crkva Preobraženja,
Veltsista, Epir (1568) 60, 141,
142, 145, 183, 188, 197, 203, 207,
250, 251, 253, 254, 258
Veluće, manastir sa crkvom Svetog
Nikole (posle Vavedenja),
Veluće na ograncima Goča
(1370-1380) 26, 32, 110, 111, 147,
202, 214, 289
Vernešti-Buzau: crkva u komuni
Vernešti i pokrajini Buzau
(1721) 72, 162, 164, 193, 197, 204,
238, 239, 270, 278, 282, 284 Vitsa:
Sveti Nikola, crkva, Vitsa, severna
Grčka (1618-1619) 142, 143, 147, 251,
252, 253, 259 viela 91, 129, 130 viola
da bračo 130 violina 60, 92, 93, 129,
130, 142,
143, 161, 162, 175, 192, 193, 206,
209, 210, 234
violončelo 92, 130, 131, 143, 176
347
Vitlejemska crkva Hristovog
rodenja, Jerusalim (XVII-XVIII
vek) 59, 148, 165, 206
Voronec, manastir sa crkvom Svetog
Đorda, blizu Humora, Bukovina
(1488) 69, 71, 75, 160, 162, 163, 183,
197, 202, 203, 221, 253, 257, 261, 265,
290 vrulica 168, 199
zamr 137, 138, 156, 177, 207

Zemenski manastir sa crkvom
Svetog Jovana Bogoslova, pored
Zemena na reci Strumi (oko 1354)
63,
150, 188, 189, 245, 247, 256, 261,
289 zil 182, 275
zila, zile 182, 168-171, 182, 183,
247
zili(j)a 171, 182, 199, 275 zilj 182,
275
Zrze: Sveti Nikola, crkva, Zrze kod
Prilepa (1536) 32, 33, 120, 121,
138, 148, 150, 165, 177, 208
zujača, zujalka 199 zurla 21, 22, 148,
167, 168, 171, 177, 181, 186, 199, 207-
210, 212, 215, 226, 238, 271 zurla, V.
šalmaj/zurla zurna 46, 137, 171, 177,
199, 207, 275
zvečka 54, 56, 140, 217, 268, 276, 278,
281
zvečke/tasovi 219 zvona 16-18, 124,
217, 263, 265, 266, 273, 279, 280 zvrk
199
žice (u smislu žičanih instrumenata)

16, 17, 45, 228, 238, 263, 281-283
žičani muzički instrument 18, 19, 45,
60, 64, 66, 78, 80, 94, 99, 100, 123,
139, 153, 168, 173, 193, 215, 278, 282,
284 Žminje: Sveti Antun, kapela
(kraj XIV veka) 198
Sadržaj
Uvod / 5
Sagledauanje instrumenata u istoriji i umetnosti /11
Pisani potneni muzičkih instrumenata u crkvenim i svetovnim izvorima /
14
Umetnički spomenici s predstavama tnuzičkih instrumenata u

srednjovekovnoj Srbiji / 24
lkonografska objašnjenja scetta sa muzičkim instrumentima i njihovi

pisani pomeni /41
Vizantijski umetnički krug / 48
Uticaji vizantijskog i postvizantijskog slikarstva ilustrovanog
muziikim instrumentima na muzički instrumentarijum
sačuvan na spomenicima radenim za srpske srednjovekovne vladare / 51
Uporedno razmatranje scena sa muzičkim instrumentima u bugarskoj i
srpskoj umetnosti /61 Kompozicije sa muzičkim instrumentima na
ntmunskim i srpskim freskama i minijaturama / 69
Organografska analiza / 78 Idiofoni / 80

Vrste kastanjeta, krotala i tasovi / 80
Membranofoni / 82
Talambasi / 83
Bubnjevi / 84
Darabuka / 90
Daire / 90
Kordofoni /91
Gudački instrumenti / 91
Instrumenti na kojima se ton dobija trzanjem žica / 94
Harfe / 102
Aerofoni / 103
Olifanti i dugi rogovi / 103
Kratki rogovi / 106
S-trube / 114
351
Prave, dvostruke i poprečne flante / 117 Šalma ji / 119
Istorijsko okruzenje / 125

Orijentalni i zapadnoevropski uticaji / 126
Vizantijska tradicija / 13S
Vizantijsko i postvizantijsko fresko slikarstvo ilustrovano muzičkim
instrumentima i vremenski odgovarajući muzički instrumenti u umetnosti
srednjovekovne Srbije / 139 Muzički instrumenti u bugarskoj umetnosti
(Paralela sa instrumentarijumom na spomenicima srpskih vladara) / 149
Runtunski spomenici sa muzičkim instrumentima
(Poredenje sa odgovarajućim instrumentima it srednjovekovnoj Srbiji) /
159
Istorijski pregled narodnib muzičkih

instrumenata srpskog, makedonskog i crnogorskog tla / 166
Muzički instrumenti u narodnim pesmama,
Vukovim i Njegoievim delima / 167 Srodnost predstava muzičkih
instrumenata u
umetnosti srednjovekovne Srbije sa narodnim instrumentima / 173
Narodni instrumenti Jugoistočne Evrope u

kontekstu srednjovekovnog instrumentarijuma
na spomenicima rađenim za srpske vladare / 179
Idiofoni / 1 8 1
Membranofoni / 183
Kordofoni / 190
Aerofoni / 198
Pregled razvoja muzičkih instrumenata Jugoistočne Evrope / 210
Mogućnost sviranja u ansamblima / 213 Odlike juinoevropskog grupnog

muziciranja / 217
Muzički instrumenti kao pratnja igrama / 223 Igrači / 224 Kola / 226
Igre prikazane na umetničkim spomenicima balkanskog tla i susednih

pravoslavnih naroda / 230
Muzički instrumenti kao neodvojiv parametar u oblikovanju teinatike

vizantijske i postvizantijske umetnosti / 241
Ruganje Hristu i druge scene iz ciklusa
352
Hristovog stradanja u južnoevropskoj umetnosti / 2 4 1
David i događanja iz njegovog života u srednjovekovnoj umetnosti
ilustrovani muzičkim instrumentima / 262 David i muzičari - pregled
scena sa muzičkim instrumentima / 278 Hvalite Gospoda - pregled scena
sa muzičkim instrumentima / 281 Scena Hvalite Gospoda - kolo / 283
Muzički instrumenti kao mogući elementi stila u vizantijskoj umetnosti

/285
Hronološki pregled scena sa muzičkint instrumentima i odgovarajućih

ilustracija / 295
Literatura / 318
Indeks i mena / 329
Indeks naziva umetničkih spomenika i mttzickih instrumenata / 332
353
Roksanda Pejović
MUZIČKI INSTRUMENTI SREDNJOVEKOVNE SRBIJE
Izdavač
___________ CLIO ___________
Zmaja od Noćaja 12/1, Beograd
za izdavača
Zoran Hamović
recenzenti
dr Sreten Petković
dr Dimitrije Golemović
stručni saradnik
mr Ivana Perković Radak
lektura i korektura
Marija Lazović
indeks
mr Ivana Perković Radak
tehnički urednik
Dušan Casić
dizajn kttjige
Dragana Atanasović
grafička obrada korica
Dejan Tasić
crteži u knjizi
ing. arh. Vojislav N. Pejović
štampa
Compact Druck, Beograd
www.clio.co.yu
info@clio.co.yu
149 Literatura (izbor)
Nicolas Iorga, Istoria romđnilor in chipuri $» icoane, Bucuresti 1905.
Constantin Bobulescu, 1 .datarii nostri. Din trecutul lor, Bucuresti 1922; isti, „Laurarii in manuscrise, tiparituri
5 1 in vechile zugraveli ale bisericilor din Muntenia“, Muzica Romdnesca de Azi. Cartea sindicatului artiftilor instrumen-
tisti din Romania. Scoasa de prof. P. Nitulescu, Bucuresti 1939, 603-669; isti, Ldutari si hori in pictura bisericilor noastre,
Bucuresti 1940.
Uporedi sledeće radove. C. Petranu: Bisericile de lemn din judetul Arad, Sibiu 1927; Monumentele istorice ale
judetidui Bibor, Sibiu 1931.
Paul Henry, Lcs ćgliscs dc la Moldavia du nord des origines ά Ia fin da XVI'siecle, Paris 1930.
Teodora Voinescu, „Contribujii la studiul manuscriselor ilustrate din manastirile Sucevita $i Dragomirna“,
Studii si cercetari de Istoria Artei, 1955, 1-2; „Elemente locale realiste in pictura religioasa din regiunea Craiova",
Studii }/ cercetari de Istoria Artei, 1956, 1-2.
Uporedi sledeće radove aurora Tiberiu Alexandru: „Vioara ca instrument muzical popular", Revista de
Folclor, Bucuresti, 1957, 3; „Naiul romanesce", Revista de Folclor, Bucure$ti 1978, I.
Maria Ana Musicescu-M. Berza, Mtmdstirea Sucevita, Bucure$ti 1958; E. Dolinescu, „Date noi cu privira la
instrumentele muzicale folosite in tariie romane in prima jumatate a secolului al XVII ea", Muzica, 1963, 7, 43-45;
R. Ghirocoiasiu, Contributii la istoria muzicii romdnetati, Bucuresti 1963; Corina Nicolescu: Miniatura fi ornamental
cartii manuscrise din Tariie Romane, Bucu- re$ti 1964; C. C. Ghenea, Din trecutul culturii muzicale romdnefti, Bucuresti
1965; I. Capro$u, Biserica Arbure, Bucuresti 1967; H. Gottfried, „Methoden zur Erforschung der rumanisclien
Volksmusikinstrumente", Studia Instrumentorum Musicae Popularis, Stockholm 1968; Maria Ana Musicescu, S. Ulea,
Vo- ronet, Bucuresti 1969.

Muzicki Instrumenti Srednjevekovne Srbije

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Muzicki Instrumenti Srednjevekovne Srbije

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Roksanda Pejović

U proučavanju muzičke prošlosti naroda raznih kontinenata i

1 Egon Wellesz, A History of Music and Hymnography, Oxford 1961; Werner

Bachmann, „Das byzantinische Musikinsmimentarium“, Anfange der slawischen

2 Miloš Velimirović, „Pretstave muzičkih instrumenata u srpskom

Zagreb 1969. I u nemačkom prevodu: Musikinstrumente in mit- pored priloga

Rozanow, Muzyka w miniaturze polskiej, Warszawa 1965.

s Isabel Pope, „David and his Musicians in Spanish Romanesque

6 U psalmima na latinskom jezilcu javljaju se sledeći muzički termini: cithara,

psalterium (decem chordarum ili decachordo), tuba (ili tubae corneae),

7 Popis instrumenata načinjen je po Reiniku crkvenoslovenskoga jezika Save

и Roksanda Pejović, „Još neki podaci o muzici srarih Slovena", Zvuk,

1968, 84, 217-220.

raz- t/o/ muzicke kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 532.

pro- šlosti", Zvuk, 1935, 3, 94-100.

Pošto su poznate vizantijske ceremonije u kojima su učestvova- li

11 Jean Verpeaux, ,,Pseudo-Kodinos“, Traite des offices, Paris 1966, 172,

raz- voj muzičke kulture u Jugoslaviji, Zagreb 1962, 532.

22 Коста Манојловић, нав. дело. 168.

17 Miho Demović, Glazba i glazhenict u Dubrovaikoj republici od počet- ka XI do

polovine XVII stoljeća, Zagreb 1981, 285-288.

18 Станоје Станојевић, „Из историје уметности код нас у средњем

ве- ку“, Политика, 16. јануар 1923.

poslanstava u Carigradu: K. Ryma godine 1571. I D. Ungnada, godine 1572“,

JAZU, CXXX, Zagreb 1897, 132.

26 Evlija Čelebija, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljatna. Preveo, uvod i

29 Коста Поповић, Пут лицејскпх питомаца јестаственичког одеље- ња по

Србији JS63, Београд 1867, 108.

Prikazi muzičkih instrumenata na minijaturama, freskama i

31 Sverozar Radojčić, Stare srpske minijature, Beograd 1960; Петар

33 Svetozar Radojčić, „Uloga antike u starom srpskom slikarsrvu",

Glasnik državnog mitzeja, Sarajevo 1946, 43.

35 Војислав Ђурић, Иконе из Југославије, Београд 1961; isti, „Fresques

medievales a Chilandar, Actes du XIIe congres international d’študes byzan- tines“,

36 Радивоје Љубннковић. „Црква Светих Апостола у Пећкој

патри- јаршији“, Уметничш споменнци у Југославијн. Београд 1964.

Тасић, Манастир Студенпца, Београд 1968.

39 Десанка Милошевић, Грачаница, Београд 1970.

венских народа у Паризу“, Музеји, 5, 1950.

43Павле Мијовић, „Царска иконографија у српској

45 Лазар Мирковић - Жарко Татић, Марков Манастир, Нови Сад 1925,

дојчић, „Минхенскн српски псалтир", Зборник Фнлозофског факултета,

■V Svetozar Radojčić, „Minijature u ’Srpskim Aleksandridama’“,

Београд 1969, 113.

издања САН. 1953, Т. CCXV, 195.

блнотеци Београда". Прилози за књижевност, језик. историју и фолклор. Београд

град 1933, 217.

55 Andre Grabar, La peinture religieuse en Bulgarie, Paris 1928; Светозар

Радојчић, „Једна сликарска школа из друге половине XV века. Прилог

58 Сретен Петковић, Зидно сликарство на подручју Пећке патријар- шије 1557-

1614, Нови Сад 1965. 65-114.

izdanja SAN. CCCIV, Odeljenje društvenih nauka, 29, Beograd 1958.

областима Југославије, Београд 1965, 45-51, 64, 77-79, 81 и др.

64 Петар Момировнћ, „Врата манастира Слепче код Битоља“, Гла-

у Ломници", Зборник за ликовне уметности, 1, Нови Сад 1965, 163.

66 Оливера Миланковић, „Црква Светог Николе, манастира Новог

Хопова, Рад војвођанских музеја, 4, Нови Сад 1955, 256.

ћа“, Старине Црне Горе, I, Цетиње 1963, 30.

70 Сретен Петковић, „Црква Јекса код Црнојевића Ријеке. Старине

цркве и манастирн. Археолошкп споменицн и налазишта у Централ- ној Србији,

Priština 1958, 111, 64, 78.

73 Сретен Петковић, Манастир Света Тројица код Пљеваља, Београд 1974,

76 Радмила Михаиловић, „Иконопис XVII] века и циклус Христових

Tragajud za predstavama muzičkih instrumenata u srednjove-