ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ

ΕΛΠ 22 : ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΗ

ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΣΤΩΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΦΟΙΤΗΤΗΣ : ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΙΜΟΣ

Α.Μ. 93667

ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ / ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

ΜΑΡΙΑ ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ – ΜΑΡΝΕΛΗ

18 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2019.
 Εισαγωγή.

Ο Στωικισμός υπήρξε η φιλοσοφία που κυριάρχησε σε όλη την ελληνιστική εποχή,

από την άποψη της κοινωνικής του απήχησης, και δικαιούται αναμφίβολα μια θέση
δίπλα στον πλατωνισμό και τον αριστοτελισμό. Ιδρύθηκε ως φιλοσοφική σχολή από
τον Ζήνωνα τον Κιτιέα (335-263 π. Χ.), και πήρε το όνομά του από την Ποικίλη Στοά
της Αγοράς των Αθηνών.

Ο Ζήνων διαίρεσε την φιλοσοφία σε τρία μέρη, στη λογική, τη φυσική και την
ηθική. Το ζήτημα της επιμονής στη δήλωση του τριμερούς της φιλοσοφίας από τους
Στωικούς αποτελεί το ερώτημα που θα μας απασχολήσει στην αρχική ενότητα της
συγκεκριμένης εργασίας. Οι αρετές του σοφού, η σχέση μεταξύ ευδαιμονίας και
αρετής, η στάση του σοφού απέναντι στα κοινά και η σχέση του με τους νόμους της
πόλης αναδεικνύονται ως ζητούμενα στις επόμενες δύο ενότητες.

Η αναφορά στην Πολιτεία του Ζήνωνα, η δομή της, και η σχέση της με την
πολιτεία που δημιούργησε ο Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του είναι τα ζητήματα
τα οποία θα διαπραγματευθούμε κλείνοντας το πλαίσιο των ενοτήτων. Ακολουθούν
τα συμπεράσματα και η βιβλιογραφία που θα ολοκληρώσουν την παρουσίαση ενός
φιλοσοφικού κινήματος που συνέβαλε τα μέγιστα στην εκπαίδευση του ελληνιστικού
πολίτη.
1. Η τριμερής φύση της φιλοσοφίας.

Κατά τον Διογένη Λαέρτιο (3 ος μ. Χ. αι.), στο έργο του Βίοι, 7, 39: «Τριμερής,
λένε (οι Στωικοί), ότι είναι ο φιλοσοφικός λόγος̇ αναφέρεται δηλαδή το ένα μέρος του
στη φυσική, το άλλο στην ηθική και το άλλο στη λογική. Έτσι πρώτος τον διαίρεσε ο
Ζήνων ο Κιτιεύς στο σύγγραμμά του Περί λόγου» (απόσπασμα 2). Στη πλειοψηφία
τους οι Στωικοί τονίζουν επανειλημμένα τη στενή αλληλεξάρτηση που υπάρχει
ανάμεσα στα τρία μέρη της φιλοσοφίας. Υποστηρίζουν ότι το αντικείμενο της
φιλοσοφίας είναι πάντοτε το ίδιο, δηλαδή το λογικό σύμπαν, το οποίο μπορεί να
εξεταστεί από τρείς διαφορετικές, αλλά συνεπείς μεταξύ τους απόψεις. Επομένως,
σύμφωνα με τους Στωικούς, η τριμερής διαίρεση της φιλοσοφίας εξυπηρετεί μόνο
στην ευκρινέστερη έκθεση και διδασκαλία της στωικής φιλοσοφίας, δηλαδή για
παιδαγωγικούς λόγους.1

Επιπρόσθετα, συνήθιζαν να συγκρίνουν την φιλοσοφία με ζωντανό οργανισμό, με

αυγό, με εύφορο χωράφι και με πόλη ενώ στο ίδιο έργο του, Βίοι, 7, 40, ο Διογένης
Λαέρτιος σημειώνει ότι, οι Στωικοί, εξειδικεύουν την σύγκριση αυτή παρομοιάζοντας
το λογικό μέρος με τα οστά και τα νεύρα, το δε ηθικό μέρος θεωρούν ότι είναι πιο
σαρκώδες, ενώ όμοιο με την ψυχή θεωρούν το φυσικό (απόσπασμα 2). Ωστόσο, θα
πρέπει να σημειωθεί ότι, αποτελούσε αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των στωικών, αν
η φιλοσοφία χωρίζεται η ίδια σε τρία μέρη ή αν αυτά είναι απλώς μέρη του
φιλοσοφικού λόγου. Η επικρατέστερη άποψη ήταν ότι μάλλον πρόκειται για μέρη του
φιλοσοφικού λόγου. 2

1
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., Οι Στωικοί, στο Σ. Βιρβιδάκης & Κ. Ιεροδιακόνου (επιμ.),
Ελληνική, φιλοσοφία και επιστήμη, τ. Α΄, Πάτρα, Ε.Α.Π., 2000, (σσ. 235-247), (235-
236) πρβ. VEGETTI, Μ. Ιστορία της Αρχαίας φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Α.
Δημητρακόπουλος, Αθήνα, Τραυλός, 2000, (σσ. 286-313), (291-292).
2
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 236 και GOURINAT, J.-B., Οι Στωικοί για την ψυχή,
μτφρ. Κ. Πετρόπουλος, Αθήνα, Καρδαμίτσα, 1999, σ. 19 και ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, Κ.,
Ζήνων ο Κιτιεύς, Λευκωσία, Ίδρυμα Αναστάσιος Λεβέντης, Αρχαία Ελληνική
Γραμματεία, 1999, σ. 19.
2. Η ευδαιμονία του σοφού στωικού και η σχέση μεταξύ αρετής και ευδαιμονίας.
Οι αρετές του σοφού.

Οι Στωικοί πιστεύουν ότι μόνο εάν γίνουν κατανοητές, με την βοήθεια του ορθού
λόγου, οι λειτουργίες του σύμπαντος, τότε θα καταφέρουν να προσδιορίσουν τον
τρόπο με τον οποίο, ως μέρη και αυτοί της φύσης, μπορούν να πετύχουν τον τελικό
σκοπό που είναι η τέλεια ευδαιμονία. Μόνο η συμφωνία με τη φύση μπορεί να μας
εγγυηθεί μια ευτυχισμένη ζωή και οποιαδήποτε εναντίωση στις επιταγές της γεννά
δυστυχία και καταστροφή. 3 Η φύση, σύμφωνα με την οποία θα πρέπει να ζει κανείς,
ταυτίζεται με τον λόγο, με τον ορθό λόγο που διέπει την καθολική φύση και με τον
ορθό λόγο που χαρακτηρίζει την ανθρώπινη φύση. Με την βοήθεια του ορθού λόγου
αποκτούμε την έννοια του αγαθού, η οποία δεν είναι άλλη από την αρετή, αφού κατά
τους Στωικούς είναι η ενάρετη ζωή που μας οδηγεί στην απόκτηση της ευδαιμονίας. 4

Ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει στο Βίοι, 7, 87: «Γι᾽ αυτό, πρώτος ο Ζήνων στο
βιβλίο του Περί της ανθρώπινης φύσεως είπε ότι τελικός σκοπός είναι να ζει κανείς
σύμφωνα με τη φύση, δηλαδή να ζει σύμφωνα με την αρετή˙ γιατί προς αυτή μας
οδηγεί το φυσικό μας» (απόσπασμα 1). Επομένως, η ενάρετη ζωή ενός ανθρώπου
συμβαδίζει με τους νόμους της φύσης και αυτό αποτελεί τον μοναδικό δρόμο για την
ευδαιμονία. Αντιθέτως, κατά τους Στωικούς, τα ανθρώπινα πάθη αποτελούν την πηγή
της δυστυχίας. Τα πάθη περιλαμβάνουν ένα πλήθος ψυχικών καταστάσεων, όπως ο
πόνος, η λύπη, η ντροπή, ο θυμός, η απέχθεια και η δυσαρέσκεια. 5 Πρέπει να
κατανοηθούν ως ψευδείς κρίσεις, ως μη έλλογες κινήσεις της λογικής ψυχής ενός
ανθρώπου όταν συγκατατίθεται σε μια ψευδή εντύπωση και δημιουργεί στον εαυτό
του την παρόρμηση να επιζητήσει ή να αποφύγει πράγματα τα οποία στην
πραγματικότητα είναι αδιάφορα, δηλαδή, αγαθά όπως η υγεία, ο πλούτος, η ομορφιά,
τα αξιώματα, τα οποία ανήκουν στα «προτιμητέα αδιάφορα» και η αρρώστια, η
φτώχεια, και ο θάνατος, τα οποία είναι «μη προτιμώμενα αδιάφορα». Τίποτα από
αυτά δεν είναι κατά τους Στωικούς αγαθό ή κακό καθώς δεν παίζουν κανένα ρόλο

3
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 242.
4
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 243.
5
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 244 πρβ. VEGETTI, Μ., ό.π. σ. 288.
στην απόκτηση της αρετής, άρα και της ευδαιμονίας, επομένως είναι αδιάφορα, τα
οποία, ωστόσο, συντελούν σε παρορμήσεις πέρα από το κανονικό μέτρο. 6

Συνεπώς, αν η ψυχή του ανθρώπου είναι απαλλαγμένη από τα πάθη, τότε δεν
υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στον ορθό λόγο και στις επιθυμίες του, πράγμα που
σημαίνει ότι μπορεί να ζήσει σύμφωνα με τη φύση. Μόνο ο σοφός είναι
απαλλαγμένος από κάθε πάθος, όπως ο θυμός, η αγωνία, ο φόβος και η ηδονή, αλλά
και αυτός δεν είναι εντελώς απαθής, αφού η διάθεσή του χαρακτηρίζεται από
συγκινησιακές καταστάσεις όπως η χαρά, η ευλάβεια και η επιθυμία να συμβούν
καλά πράγματα στους συνανθρώπους του και στο κοινωνικό σύνολο. 7 Ο στωικός
σοφός συμβουλεύει τον άνθρωπο, συμβουλεύοντας και τον εαυτό του, να ακολουθεί
τη φύση και να συμμορφώνεται με αυτή, που σημαίνει να ζει έλλογα και ορθολογικά
και να ενεργεί έτσι ώστε οι πράξεις του να συμφωνούν με του λόγους του, όπως και
οι λόγοι του σοφού στη σχέση που τον συνδέει με τον κόσμο να εμφανίζουν την
βούληση του σύμφωνη με τη θεϊκή βούληση. 8

6
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ, ό.π. σ. 243, 245 πρβ. SHARPLES, R. W., Στωικοί,
Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μτφρ. Μ. Λυπουρλή-Γ. Αβραμίδης, Θεσσαλονίκη,
Θύραθεν, 2002, σ. 173, 180.
7
LONG, Α.Α., Η ελληνιστική φιλοσοφία, Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί, μτφρ. Σ.
Δημόπουλος – Μ. Δραγώνα-Μονάχου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1990, σ.324 πρβ.
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ Κ., ό.π., σ. 245.
8
ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ-ΜΑΡΝΕΛΗ, Στωικοί, η επιστήμη της ρητορικής, μτφρ. Κ.Ν.
Πετρόπουλος, Αθήνα, Σμίλη, 2005, σ.122.
3. Η στάση του σοφού απέναντι στα κοινά και στο θέμα της ατομικής του
ελευθερίας. Η σχέση του σοφού με τους νόμους της πόλης και η διαφορά του από
τον φαύλο.

Ο Στωικός δεν περιφέρεται, έξω από την κοινωνική ομάδα, δεν σωπαίνει μακριά
από το πεδίο των συζητήσεων, δεν επιζητεί την απομόνωση. Όπως αναφέρει ο
Διογένης Λαέρτιος στο βιβλίο του Βίοι, 7, 123: «Ωστόσο λένε, ότι ούτε και στην
ερημιά δε θα ζήσει ο σοφός˙ γιατί είναι από τη φύση του φτιαγμένος για την κοινωνία
και την πράξη. Τη σκληρή άσκηση όμως, θα τη δεχτεί για χάρη της σωματικής
αντοχής» (απόσπασμα 3). Αυτό που έχει σημασία για τον σοφό είναι η περιφρούρηση
της εσωτερικής του διάθεσης, που τον καθιστά σοφό. Η κοινωνική ελευθερία ή η
κοινωνική δουλεία τοποθετούνται στα αδιάφορα, καθώς κανένα από αυτά δεν έχει
9
την δύναμη να προσδιορίσει την εσωτερική του διάθεση.

Η αναγνώριση του έλλογου χαρακτήρα των γεγονότων είναι ανεξάρτητη από τις
κοινωνικές συνθήκες τις οποίες κάποιος βιώνει, δεδομένου ότι η οδός προς την σοφία
δεν περνά από την μεσολάβηση της πολιτικής, αλλά ριζώνει στην φύση του
ανθρώπου μέσω της άσκησης την οποία ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί ως εργαλείο
προκειμένου να βρεθεί στην κατάσταση της αρετής. 10 Συνεπώς, διακρίνουμε μια
φυσική ομοιότητα με όλους τους συνανθρώπους, ανεξάρτητα από την εξουσία στην
οποία τυχαίνει να είναι υποτελής, και πως όλοι απολαμβάνουν μια κοινή ελευθερία.
Επιπρόσθετα, ο στωικός σοφός, μπορεί να συμμετέχει στους πολιτικούς θεσμούς
ακόμη και να κυβερνά «παρόμοια δε λένε ότι οι σοφοί μόνο είναι σωστοί κυβερνήτες
και δικαστές και ρήτορες ενώ από τους μη σοφούς κανένας», όπως ο Διογένης
Λαέρτιος σημειώνει στο έργο του Βίοι, 7, 122 (απόσπασμα 3). Υπάρχει όμως μια
προϋπόθεση, μια ικανή και αναγκαία συνθήκη, να διατηρεί την προσωπική του
ορθολογική διάθεση και αυτονομία. 11

Μπορούμε να αντλήσουμε από την βιβλιογραφία αρκετά παραδείγματα στωικών

φιλοσόφων που ασχολήθηκαν με τα κοινά. Εκτός από τον ίδιο τον Ζήνωνα που
καλλιέργησε φιλία με τον βασιλιά της Μακεδονίας Αντίγονο Β´ (319-263 π. Χ.),

9
VEGETTI, Μ., ό.π. σ. 288.
10
GOURINAT, J.-B., ό.π. σ.19 πρβ. VEGETTI, Μ., ό.π. σ. 289.
11
VEGETTI, Μ., ό.π. σ. 290.
αναφέρονται ο Περσαίος ο Κιτιεύς, που υπήρξε σύμβουλος του Αντιγόνου, αλλά και
ο Χρεμωνίδης που συντάχθηκε με τους Πτολεμαίους και την Σπάρτη υποστηρίζοντας
την αντιμακεδονική πολιτική παράταξη των Αθηναίων. 12 Το ερώτημα που προκύπτει,
γνωρίζοντας την σφοδρή σύγκρουση μεταξύ της φιλομακεδονικής και
αντιμακεδονικής παράταξης στην Αθήνα του 4ου αιώνα π. Χ., είναι εάν μέσω της
ενασχόλησης με τα κοινά, σε τόσο ταραγμένες περιόδους, προστατεύθηκαν από τους
ίδιους τους στωικούς φιλόσοφους, οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την προσωπική
ορθολογική διάθεση και την ατομική ελευθερία τους.

Όπως αναφέρει ο Στοβαίος στο βιβλίο του Εκλογαί, 2, 7: «Λένε (οι Στωικοί) πως
κάθε καλός και αγαθός άνθρωπος είναι τέλειος καθώς δε στερείται καμιά αρετή. Ο
φαύλος όμως είναι ατελής, διότι δεν μετέχει σε καμιά αρετή. Αυτός είναι ο λόγος που
πάντα από όλους τους ανθρώπους ευδαιμονούν βέβαια οι αγαθοί, οι δε φαύλοι
κακοδαιμονούν» (απόσπασμα 5). Ωστόσο, οι πράξεις όλων των ανθρώπων, σοφών
και φαύλων, μπορούν να χαρακτηριστούν καθήκοντα, αν είναι ηθικά αρμόζουσες.
Υπάρχει όμως μια ιδιαίτερη κατηγορία καθηκόντων, που είναι πράξεις αποκλειστικά
των σοφών, τα ονομαζόμενα «κατορθώματα». Η διαφορά ανάμεσά τους έγκειται στα
κίνητρα καθώς ένα κατόρθωμα είναι μια πράξη που γίνεται από τον σοφό, ο οποίος
συνειδητοποιεί ότι η προσπάθεια απόκτησης ενός αγαθού είναι πιο σημαντική από
την ίδια την απόκτησή του. Γιατί η αρετή δεν ορίζεται από το αποτέλεσμα που
επιφέρει, αλλά από ένα πρότυπο συμπεριφοράς τελείως εναρμονισμένο με τον ορθό
λόγο που διέπει την φύση. 13

Σύμφωνα επομένως με την στωική ηθική, μόνο η αρετή που διέπει τις πράξεις των
σοφών αποτελεί αγαθό ενώ και το ελάχιστο ηθικό παράπτωμα μας καθιστά φαύλους,
ώστε όλα τα ηθικά σφάλματα να παρουσιάζονται από τους Στωικούς ως ισότιμα.
Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα με την παρομοίωση του ανθρώπου που δεν
είναι ενάρετος με αυτόν που πνίγεται στην θάλασσα, γιατί είναι το ίδιο, πιστεύουν,
είτε κάποιος πνίγεται στο ένα μέτρο είτε στα πέντε μέτρα. Όπως όλοι όσοι βρίσκονται
κάτω από την επιφάνεια του νερού πνίγονται, έτσι όλοι όσοι δεν είναι σοφοί είναι
«μωροί», δηλαδή διανοητικά τυφλοί και ηθικά φαύλοι. 14

12
ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, Κ., ό.π. σ. 17.
13
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 245-246.
14
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 246 πρβ. VEGETTI, Μ., ό.π. σ. 303.
 Η στωική θεώρηση των δυο γενιών ανθρώπων, η οποία αντλείται από τον ησιόδειο
μύθο για τα γένη, αντιλαμβάνεται την αντίθεση σοφού και φαύλων ως αντίθεση στο
«σύμφωνο με τη φύση» άνθρωπο και τους εκφυλισμένους ανθρώπους που συνθέτουν
15
την σύγχρονη με τους στωικούς ανθρωπότητα. Επʼ αυτού ο Στοβαίος στο Εκλογαί,
2, 7, σημειώνει: «Διότι αρέσει στον Ζήνωνα και στους εξ αυτού Στωικούς
φιλοσόφους να υποστηρίζουν πως υπάρχουν δύο γένη ανθρώπων, το ένα των
σπουδαίων και το άλλο των φαύλων· και το μεν γένος των σπουδαίων σε όλον τον
βίο του κάνει χρήση των αρετών, το γένος δε των φαύλων των κακιών» (απόσπασμα
5).

4. Η δομή της πολιτείας των στωικών. Η σχέση μεταξύ αυτής και της πολιτείας
που δημιούργησε ο Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του.

Ο Πλούταρχος, στο Περί Αλεξάνδρου τύχης και αρετής, 329, Α-Β, ονομάζει την
Πολιτεία του Ζήνωνα πολυθαύμαστη γιατί αποβλέπει ότι «οι σχεδιασμοί για τις
κατοικίες να μην στηρίζονται σε πόλεις ή λαούς, που διακρίνονται μεταξύ τους από
ένα ιδιαίτερο σύστημα δικαίου, αλλά να υπάρχει ένας τρόπος ζωής και μια τάξη,
όπως ακριβώς σε ένα κοπάδι που βόσκει μαζί και τρέφεται από ένα κοινό νόμον»
(απόσπασμα 4). Πιθανά, η άποψη περί ενιαίου κόσμου, να αντλεί στοιχεία από την
πρώτη αρχή που θεμελιώνει τη στωική φυσική, ότι δηλαδή, ο κόσμος αποτελεί έναν
ενιαίο ζωντανό οργανισμό, ένα συνεχές που δεν μπορεί να διαιρεθεί σε διακριτά
μόρια. 16

Ο ενιαίος τρόπος ζωής, η μια τάξη και η κοινή νομή, μας παραπέμπουν στο
εξιδανικευμένο σπαρτιατικό πολίτευμα (που δεν ήταν ποτέ δημοκρατικό, αλλά
μικτό), το οποίο ο Πλούταρχος θεωρεί υπόδειγμα της παγκόσμιας κοινότητας. Το
συγκεκριμένο πολίτευμα προσπάθησε να προωθήσει ο Αλέξανδρος για λογαριασμό
του17 «Αυτά έγραψε ο Ζήνων, αναπαριστώντας το όνειρο ή την εικόνα ενός
φιλοσόφου για την καλά κυβερνημένη δημοκρατία, φιλοσοφικής ευνομίας και
15
ΔΑΡΑΚΗ, Μ., Μια θρησκευτικότητα χωρίς θεό. Ο Άνθρωπος και η Φύση στους
Στωικούς της Αθήνας, Αθήνα, Σύναλμα, 2001, σ. 91.
16
ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., ό.π. σ. 240.
17
SCHOFIELD, M., Η στωική ιδέα της πόλης, μτφρ. Χ. Μπάλλα, Αθήνα, ΜΙΕΤ,
1997, σ. 131.
διακυβέρνησης, αλλά εκείνος που οδήγησε αυτή τη θεωρία σε αποτέλεσμα ήταν ο
Αλέξανδρος» (απόσπασμα 4).

Ωστόσο, όπως υποδεικνύει ο SCHOFIELD, στο ίδιο απόσπασμα, και

συγκεκριμένα στο 329 C, ο Αλέξανδρος «δίδασκε πως πρέπει όλοι να θεωρούν ως
πατρίδα το στρατόπεδό του, σαν ακρόπολη και φρουρά τους, τους χρηστούς
(αγαθούς) σαν συγγενείς τους και τους φαύλους σαν ξένους» (απόσπασμα 4). Εδώ,
γίνεται εμφανής ο διαχωρισμός των πολιτών σε αγαθούς και φαύλους.18

Πέρα από τον εμφανή διαχωρισμό, μία, ακόμη, διαπίστωση που προκύπτει είναι
ότι η πολιτεία του Ζήνωνα δεν είναι συγκεκριμένη μέσα στα όρια της πόλης των
κλασικών χρόνων, αλλά είναι μια κοσμόπολις, όπως ακριβώς οι φιλοσοφίες των
ελληνιστικών χρόνων ήταν κοσμοπολιτικές ανεξάρτητα από εθνικές, πολιτιστικές και
κοινωνικές διαφοροποιήσεις.19 Κατά τον SCHOFIELD, ο Ζήνων πιθανά εννοούσε
στην πραγματικότητα ότι η πηγή κάθε ηθικής εξουσίας, σε κάθε πολιτεία των αγαθών
και των σοφών, δεν είναι το δίκαιο που έχουν θεσπίσει οι άνθρωποι ούτε οι διάφορες
συμβάσεις, αλλά ο κοινός νόμος της φύσης. Θεμελιώνει την πολιτεία του πάνω στην
αρετή εκείνων που κατοικούν εκεί, δεν χρειάζεται «να την κοσμούν αναθήματα
(στολίσματα)» (απόσπασμα 6), ούτε να κτίζονται δικαστήρια και γυμναστήρια, αφού
20
οι πολίτες δεν θα αδικούν. Με αυτή την έννοια, για τον Πλούταρχο, ο Αλέξανδρος
απετέλεσε την ενσάρκωση του οράματος που θέτει ο Ζήνων στην Πολιτεία του: «είχε
αποσταλεί από τον θεό ως κοινός κυβερνήτης και συμφιλιωτής όλων» (απόσπασμα
4).

Συμπεράσματα.

18
SCHOFIELD, M., ό.π., σ. 132.
19
VEGETTI, M., ό.π., σ. 288-289.
20
SCHOFIELD, M., ό.π., σ. 139.
Στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε τον τριμερή διαχωρισμό του φιλοσοφικού
λόγου, σε φυσικό, ηθικό και λογικό μέρος, αναδείξαμε την αλληλεξάρτηση μεταξύ
τους ως διαφορετικές αλλά συνεπείς στην κοινή τους σχέση η οποία συγκροτεί το
λογικό σύμπαν. Καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι ο συγκεκριμένος διαχωρισμός
έγινε για παιδαγωγικούς λόγους με στόχο την έκθεση και διδασκαλία των θεωριών
της στωικής φιλοσοφίας έτσι όπως την παρουσίασε ο Ζήνων ο Κιτιεύς.

Στη συνέχεια, αναδείξαμε την σημασία του ορθού λόγου στην κατανόηση των
λειτουργιών του σύμπαντος, εξετάσαμε την ταύτισή του με την φύση, καθολική και
ανθρώπινη, που οδηγεί στην ενάρετη ζωή ως προϋπόθεση για την απόκτηση της
ευδαιμονίας. Τονίσαμε ότι τα ανθρώπινα πάθη που αποτελούν πηγή δυστυχίας,
περιλαμβάνουν ένα πλήθος ψυχικών καταστάσεων, που στην πραγματικότητα, για
τον σοφό άνθρωπο είναι αδιάφορα, επειδή στην πορεία του προς τη συγκρότηση της
φιλοσοφικής του σκέψης δεν παίζουν κανένα ρόλο στην απόκτηση της τελικής
αρετής.

Είδαμε ότι οι σοφοί δεν ζουν απομονωμένοι από την κοινωνία, μπορούν να
συμμετέχουν στα κοινά, αρκεί να προστατεύεται η προσωπική ορθολογική διάθεση
και η αυτονομίας τους. Διαχωρίσαμε τους σοφούς από τους φαύλους βάσει μιας
ιδιαίτερης κατηγορίας καθηκόντων, τα κατορθώματα, που αποτελούν πράξεις μόνο
των σοφών και αναφέραμε την στωική θεώρηση των δύο γενεών, των σπουδαίων που
κάνουν χρήση των αρετών και των φαύλων που χρησιμοποιούν τις κακίες.

Κατανοήσαμε ότι η Πολιτεία του Ζήνωνα προτείνει έναν ενιαίο τρόπο ζωής, από
πολίτες μιας παγκόσμιας κοινότητας, που μπορεί να διαχωρίζονται σε αγαθούς και
φαύλους με βάση το εάν ακολουθούν τον υπέρτατο νόμο της συγκεκριμένης
Πολιτείας, το νόμο της φύσης, του ορθού λόγου, που υπερτερεί έναντι οποιουδήποτε
ανθρώπινου νόμου περί δικαίου. Η ηγετική φυσιογνωμία του Αλέξανδρου λειτουργεί
ως η μετουσίωση του οράματος της Πολιτείας, καθώς η μοναδικότητα ενός
εμπνευσμένου ηγέτη συνενώνει τον κόσμο σε ένα ζωντανό, ενιαίο οργανισμό, βάσει
της κατάλληλης παιδείας που αποτελεί μονόδρομο για την δόμηση της αγαθής
Πολιτείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.
1. ΔΑΡΑΚΗ, Μ., Μια θρησκευτικότητα χωρίς θεό. Ο Άνθρωπος και η Φύση
στους Στωικούς της Αθήνας, Αθήνα, Σύναλμα, 2001.

2. GOURINAT, J.-B., Οι Στωικοί για την ψυχή, μτφρ. Κ. Πετρόπουλος, Αθήνα,

Καρδαμίτσα, 1999.

3. ΙΕΡΟΔΙΑΚΟΝΟΥ, Κ., Οι Στωικοί, στο Σ. Βιρβιδάκης & Κ. Ιεροδιακόνου

(επιμ.), Ελληνική φιλοσοφία και επιστήμη, τ. Α΄, Πάτρα, Ε.Α.Π., 2000, (σσ. 235-
247).

4. LONG, Α.Α., Η Ελληνιστική φιλοσοφία, Στωικοί, Επικούρειοι, Σκεπτικοί, μτφρ.

Σ. Δημόπουλος-Μ. Δραγώνα-Μονάχου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1990.

5. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ, Κ., Ζήνων ο Κιτιεύς, Λευκωσία, Ίδρυμα Αναστάσιος

Λεβέντης, Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, 1999.

6. ΠΡΩΤΟΠΑΠΑ-ΜΑΡΝΕΛΗ, Μ., Στωικοί, η επιστήμη της ρητορικής, (μτφρ.

Κ. Ν. Πετρόπουλος), Αθήνα, Σμίλη, 2005.

7. SCHOFIELD, M., Η στωική ιδέα της πόλης, μτφρ. Χ. Μπάλλα, Αθήνα, ΜΙΕΤ,
1997.

8. SHARPLES, R. W., Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί, μτφρ. Μ. Λυπουρλή-

Γ. Αβραμίδης, Θεσσαλονίκη, Θύραθεν, 2002.

9. VEGETTI, Μ. Ιστορία της Αρχαίας φιλοσοφίας, μτφρ. Γ. Α.

Δημητρακόπουλος, Αθήνα, Τραυλός, 2000.