ΣΝ.

ΣΑΚΚΟΥ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗΝ ΔΙΑΘΗΚΗΝ

 ΣΤΕΡΓΙΟΥ Ν. ΣΑΚΚΟΥ Δ.Θ.
ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΕΙἸΣΑΓΩΓΗ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΚΑΙΝΗΝ ΔΙΑΘΗΚΗΝ

Β΄ Ἔκδοσις

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΕΚΔΟΣΗ: ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
 ΠΡΟΩΟΛΟΓΟΣ Β΄ ΕΚΔΟΣΕΩΣ

Ὁ τίτλος τοῦ βιβλίου κατὰ τὴν πρώτην του ἔκδοσιν ἦτο « Μαθήματα
Εἰσαγωγῆς εἰς τὴν Κ. Διαθήκην» καὶ ὁ ὑπότιτλος «Διὰ τοὺς φοιτητὰς τῆς
Θεολογικῆς Σχολῆς». ᾿Αλλὰ ἐπειδὴ τὸ βιβλίον προσείλκυσε τὸ ἐνδιαφέρον
ἑνὸς εὐρυτέρου κοινοῦ, θεολόγων καὶ ἄλλων, τὸ ἐπανεκδίδω μὲ τὸν γενικώ-
τερον τίτλον «Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην». Ἐλάχισταιεἶνε αἱ διορ-
θώσεις, αἱ ὁποῖαι ἔγιναν κατὰ τὴν δευτέραν ἔκδοσιν, καὶ ἀφοροῦνεἰς στοι-
χεῖα καὶ ἀριθμούς, τὰ ὁποῖα προσέφερεν ἡ νεωτέρα ἔρευνα. Ὁ χρόνος δὲν
μοῦ ἐπέτρεψε νὰ ἁπλουστεύσω τὴν γλῶσσαν, φρονῶ ὅμωςὅτι ἡ καθαρεύου-
σα, τὴν ὁποίαν χρησιμοποιῶ, εἶνε κατανοητὴ ἀπὸ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους
τῶν γραμμάτων.
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, Νοέμβριος 1984
ΣΤΕΡΓΙΟΣ Ν. ΣΑΚΚΟΣ
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Α΄ ΕΚΔΟΣΕΩ͂Σ

ἯἩ Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην εἶνε ἕνα ἀπὸ τὰ σπου-

δαιότερα καὶ δαρύτερα μαθήματα τῆς θεολογικῆς ἐπιστήμης. Ἡ
διδασκαλία του ἀπαιτεῖ χρόνον πολὺ μακρότερον τοῦ διατιθεμέ-
νου ἐπὶ τοῦ παρόντος͵ Διὰ τοῦτο αἱ παραδόσεις συντομεύονται πο-
λύ. Αἱ σοδαρότεραι συνέπειαι τῆς συντομεύσεως εἶνε αἱ ἀκόλου-
θοι. α) Τὸ μάθημα δὲν ἀναπτύσσεται ἀποδεικτικῶς, ἀλλὰ μόνον
ἀνακοινοῦται πλπροφοριακῶς. 6) Δὲν χρπησιμοποιοῦνται ὅλαι αἱ
μαρτυρίαι καὶ πλπροφορίαι, ἀλλὰ γίνεται ἐπιλογὴ καὶ μάλιστα αὐὖ-
στηιρά. γ) Καὶ τῶν ἐπιλεγομένων μαρτυριῶν δὲν παρατίθενται τὰ
κείμενα οὔτε αἱ παραπομπαί, ἀλλ᾽ ἀναφέρεται μόνον τὸ νόπμα.
δ) Παραλείπονται πολλαὶ ἀπόψεις, ἐφ᾽ ὅσον δὲν γίνονται ἐδῶ δε-
κταί, ἂν καὶ θὰ ἔπρεπε νὰ ἀναφέρωνται καὶ νὰ ἀποκρούωνται ἐϊτιο-
λογπμένως, ἂν ὄχι δι᾽ ἄλλον λόγον, τοὐλάχιστον διότι ὑποστηρί-
ζονται σήμερον ὑπὸ πολλῶν. Τοιουτοτρόπως τὸ μάθημα τοῦτο κυ-
ρίως εἰπεῖν δὲν εἶνε Εἰσαγωγή, ἀλλὰ Στοιχεῖα εἰσαγωγῆς εἰς τὴν
Κι Διαθήκην. Μή δυνάμενος νὰ ἐπεκταθῶ, ἐφρόντισα τοὐλάχιστον
νὰ κάνω τὸ παρὸν ἐγχειρίδιον εὐσύνοπτον, σαφές, καὶ ὡλοκληρω-
μένον, ὥστε οἱ φοιτηταὶ νὰ εἰσαχθοῦν κατὰ τὸν καλύτερον δυνα-
τὸν τρόπον εἰς τὰ ζητήματα τῆς Κ. Διαθήκης ἐν τῇ λιτότπτι ταύτῃ
τοῦ χρόνου.

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ,1912
ΣΤΕΡΓΙΌΣ Ν. ΣΑΚΚΟΣ
 ΕΙἸΣΑΓΩΓΗ

Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐνανθρωπήσας, διδάξας, ποιήσας ση-

μεῖα, ἀποϑανὼν καὶ ἀναστάς, συνῆψε μετὰ τῶν ἀνθρώπων τὴν καινὴν διαϑύή-
χην εἰς ἀντικατάστασιν τῆς παλαιᾶς, τὴν ὁποίαν εἶχε συμπεφωνημένην μὲ
τὸν Ἰσραήλ. Τὰ ἐν Πνεύματι τέκνα του, οἱ ἑταῖροι τῆς νέας διαϑήκχης, οἱ
μαϑηταὶ καὶ πιστοί του, ἀπετέλεσαν τὴν θασιλείαν του, τὴν ᾿ξχχλησίαν ἣ ὃ-
ποία ἱδρύϑη ὁριστικῶς δέκα ἡμέρας μετὰ τὴν ἀνάληψιν τοῦ Χριστοῦ εἰς τοὺς
οὐρανοὺς διὰ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος. ἼἜχτοτε ὑφίσταται ἣ
Ἐκχλησία ὡς σῶμα τοῦ Χριστοῦ. “Ὅλην αὐτὴν τὴν ὑπόϑεσιν, ἣ ὁποία λέγεται
χαὶ ϑεία οἰκονομία, κατέγραψαν ὡς ἱστορίαν καὶ ὡς διδαχὴν οἵ μαϑηταὶ τοῦ
Χριστοῦ οἷ γενόμενοι αὐτόπται καὶ αὐτήκοοι τῆς διδασκαλίας του, τοῦ ϑανά-
του καὶ τῆς ἀναστάσεώς του, τῆς ἀναλήψεώς του, τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ
Πνεύματος καὶ τῆς ἐν συνεχείᾳ ἱδρύσεως τῆς ᾿Ἐκχλησίας. Συνέγραψαν δὲ
μετὰ τῶν αὐτοπτῶν καί τινες συνομήλικοι ἐκείνων, οἵ ὁποῖοι δὲν εἶδον τὸν
Κύριον, ἀλλ᾽ εἶδον τὰ ὑπόλοιπα, καὶ ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὰς πράξεις τοῦ Κυρίου,
κατέγραψαν κατὰ τὰς πληροφορίας τῶν αὐτοπτῶν. ᾿Εγράφησαν τοιουτοτρόπως
91 χείμενα ποικίλου εἴδους καὶ μεγέϑους, τὰ ὁποῖα εἶνε μαρτυρίαι περὶ τοῦ
Χριστοῦ, μαρτυρικαὶ καταϑέσεις τῶν μαϑητῶν περὶ τῆς ζωῆς καὶ διδαχῆς
τοῦ Διδασχάλου, περὶ τῆς συναφϑείσης συνθήκης του τῆς ὑπογραφείσης διὰ
τοῦ αἵματός του τοῦ χυϑέντος μέχρι ϑανάτου ὑπὲρ τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου,
χαὶ σφραγισϑείσης διὰ τῆς ἀναστάσεώς του. Ἢ δέσμη αὐτῶν τῶν μαρτυρι-
χῶν χαταϑέσεων, ὃ φάκελλος τῶν μαρτυριῶν, «τὸ μαρτύριον τοῦ Κυρίου ᾿Τη-
σοῦ Χριστοῦ», ἀπετέλεσεν ἑνιαῖον θΘιθλίον, τὸ ὁποῖον ὠνομάσϑη «Ἢ Καινὴ
Διαϑήχη», διότι εἶνε ἱστορία καὶ ἔκϑεσις τῆς συναφϑείσης καινῆς διαϑήκης.
Ἔντεῦϑεν ἐννοεῖται ὅτι ἣ Καινὴ Διαϑήκη ἐπί τινα ἔτη ἧτο μόνον προ-
φορικὸν κήρυγμα τῶν μαϑητῶν καὶ ἀποστόλων τοῦ Χριστοῦ. δύνατο νὰ
παραμείνῃ ἐσαεὶ προφορικὴ διαϑήκη, ἂν οἱ ἄνϑρωποι δὲν εἶχον τὴν ἀδυνα-
μίαν τῆς λήϑης χαὶ τὴν πονηρὰν τάσιν τῆς στρεδλώσεως. Τὸ ὅτι κατεγράφῃη.
ἀποτελεῖ συνέπειαν τῆς ἀνθρωπίνης ἀτελείας, καϑὼς παρατηρεῖ ὁ ᾿Ιωάννης
ὃ

Χρυσόστομος εἰς τὴν ἀρχὴν τῆς ἑρμηνείας του εἰς τὸ πρῶτον Εὐαγγέλιον,
λέγων: «Ἔδει μὲν ἡμᾶς μηδὲ δεῖσϑαι τῆς ἀπὸ τῶν ᾿ραμμάτων θοηϑείας.
ἀλλ᾽ οὕτω ὀίον παρέχεσϑαι χαϑαρόν, ὧς τοῦ Πνεύματος τὴν χάριν ἀντι,
θιθλίων γίνεσϑαι ταῖς ἡμετέραις ψυχαῖς καὶ καϑάπερ ταῦτα διὰ μέλανος,
οὕτω τὰς καρδίας τὰς ἡμετέρας διὰ Πνεύματος ἐγγεγῤῥάφϑαι. ἐπειδὴ δὲ
ταύτην διεχρουσάμεϑα τὴν χάριν, φέρε χἂν τὸν δεύτερον ἀσπασώμεϑα πλοῦν.
ἐπεὶ ὅτι τὸ πρότερον ἄμεινον ἦν, καὶ δι’ ὧν εἶπε καὶ δι’ ὧν ἐποίησεν, ἐδήλω-
σεν ὁ Θεός. καὶ γὰρ τῷ Νῶε καὶ τῷ ᾿Αὐδραὰμ καὶ τοῖς γόνοις τοῖς ἐχείνου
-καὶ τῷ Ἰώθ, καὶ τῷ Μωῦσεϊ δὲ οὐ διὰ γραμμάτων διελέγετο... ᾿Επειδὴ δὲ
αὐτὸν τῆς καχίας ἐνέπεσε τὸν πυϑμένα ἅπας τῶν Ἑδραίων ὃ δῆμος,
ἀναγχαίως ζΧοιπὸν γράμματα καὶ πλάχες καὶ ἡ διὰ τούτων ὑπόμνησις. καὶ
τοῦτο οὐχ ἐπὶ τῶν ἐν τῇ Παλαιᾷ ἁγίων, ἀλλὰ καὶ ἐπὶ τῶν ἐν τῇ Καινῇ συμθὰν
ἴδοι τις ἄν. οὐδὲ γὰρ τοῖς ἀποστόλοις ἔδωχέ τι γραπτὸν ὃ Θεός, ἀλλ᾽ἀντὶ
γραμμάτων τὴντοῦ Πνεύματος ἐπηγγείλατο δώσειν χάριν... ἐπειδὴ δὲ πολλοῦ
ποῦ χρόνου προϊόντος ἐξώκχειλαν, οἵ μὲν δογμάτων ἕνεχεν, οἱ δὲ δίου καὶ τρό-
πων, ἐδέησε πάλιν τῆς ἀπὸ τῶν γραμμάτων ὑπομνήσεως».
Δύο ἀνάγκαι ἦσαν ἐκεῖναι αἱ ὁποῖαι ὥϑησαν τοὺς ἀποστόλους νὰ κατα-
γράψουν τὴν καινὴν διαϑήκην εἰς συλλογὴν θιθλίων φέρουσαν τὸ ὄνομα τοῦτο:
ἣ ἀνάγχη τῆς ἀπομνημονεύσεως καὶ ἣ ἀνάγκη τῆς ἐκ τοῦ μαχρόϑεν ἐπικχοινω-
νίας. Εἶνε δηλαδὴ τὰ διθλία τῆς Κ. Διαϑήκης ἄλλα μὲν ἀπομνημονεύματα ἄλλα
δὲ ἀλληλογραφία. Μὲ τὸν ϑάνατον τοῦ τελευταίου ἐπιζήσαντος ἀποστόλου, τοῦ
εὐαγγελιστοῦ ᾿Ιωάννου, ἐκλείσϑη καὶ ὃ φάκελλος τῶν μαρτυρικῶν καταϑέσεων
τῆς Καινῆς Διαϑήχης. Ἔἕχτοτε ἔγραφον πάντοτε θιθλία ποικίλου εἴδους καὶ
μεγέϑους πολλοὶ ἐκκλησιαστικοὶ ἡγέται, ἀλλ᾽ οὐδενὸς τὰ ἔργα ἐϑεωρήϑησαν χε-
φάλαιον τῆς Κ. Διαϑήκης. Ἢ Καινὴ Διαϑήχη, ἣ ὁποία ὡς γνωστὸν ἀποτελεῖ
τὸ δεύτερον μέρος τῆς ὅλης ἐν τῇ ᾿Εκχλησίᾳ ᾿Αγίας Γραφῆς ἢ Βίδλου, λέγεται
καὶ Ἱερὰ Γράμματα, ἢ Εὐαγγέλιον ἐπειδὴ περιέχει τὸ εὐαγγέλιον τὸ κηρυχϑὲν
ὑπὸ τοῦΧριστοῦ καὶ τῶν ἀποστόλων του" καίτοι Εὐαγγέλια εἰδικώτερον λέγον-
ται χαϑ᾽ ἕνα ἕκαστον τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια τὰ γραφέντα ὑπὸ τῶν ἀποστόλων
Ματϑαίου, Μάρχου, Λουκᾶ, Ἰωάννου, ἢ Εὐαγγέλιον εἰς ἑνιχὸν ὡς ἕνα Θιθλίον
λέγονται χαὶ τὰ τέσσαρα ὁμοῦ. Κατ᾽ ἀντιστοιχίαν καὶ αἱ ᾿Επιστολαὶ τοῦ Παύλου
πᾶσαι ὁμοῦ ὧς γεγραμμέναι ὑπὸ ἑνὸς ὠνομάσϑησαν ᾿Απόστολος: ἔπειτα δὲ ὑπὸ,
τὸν γενιχὸν τίτλον ᾿Απόστολος περιελήφϑησαν πάντα τὰ λοιπὰ ὀιθλία τῆς Κ.
Διαϑήχης πλὴν τῶν τεσσάρων Εὐαγγελίων. Μετὰ τὴν συμπερίληψιν τῶν Π᾿ρά-
ξεων ἐδημιουργήϑη καὶ τὸ ὄνομα Π᾿ραξαπόστολος. ΚΚατ᾽ ἀντίστροφον πλέον
ὁδὸν προέχυψε καὶ τὸ ἀντίστοιχον ὄνομα Τετραευάγγελον. “Ὥστε Εὐαγγέλιον
καὶ ᾿Απόστολος, ἢ Τετραευάγγελον καὶ Π ραξαπόστολος, εἶνε τὰ δύο μέρη τῆς
Κ, Διαϑήχης, ὅπως ἡ Παλαιὰ καὶ ἧ Καινὴ Λιαϑήκη εἶνε τὰ δύο μέρη τῆς
᾿Αγίας Γραφῆς. Λέγεται τέλος ἣ Γραφὴ ὁλόκληρος ἢ καὶ μόνη ἡ Κ. Διαϑήχη
Κανών, καϑὼς ϑὰ ἴδωμεν κατωτέρω.
 Ἢ Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Καινὴν Διαϑήκην ἔχεν ὡς ἀντικείμενον μελέτης
ἀσφαλῶς τὴν Κ. Διαϑήχην καὶ ἀποσχοπεῖ νὰ ἀπαντήσῃ εἰς τὰ ἑξῆς τέσσαρα γε-
νικὰ ζητήματα. α) Πόσα καὶ ποῖα εἶνε τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης; 6) 1] οἷον
εἶνε ἐπὶ λέξει τὸ κείμενον ἑνὸς ἑκάστου ἐξ αὐτῶν; γ) Ποίας ἐγκύρους πληρο-
φορίας ἔχομεν περὶ τοῦ συγγραφέως ἑνὸς ἑκάστου, καὶ περὶ τοῦ χρόνου συγ-
γραφῆς, τῆς ἀφορμῆς, καὶ ἄλλων περιστατικῶν σχετιζομένων πρὸς αὐτά;
δ) Ποία εἶνε ἡ ἑρμηνεία αὐτῶν, τὴν ὁποίαν ἐννοοῦν αὐτοὶ οὗτοι οἵ ἱεροὶ
συγγραφεῖς; Ἢ ὀρϑὴ ἀπάντησις εἰς τὰ ζητήματα αὐτὰ εἶνε ἔργον ϑεμελιώ-
δους σημασίας διὰ τὴν Ἐκχχλησίαν. Διότι εἶνε δυνατὸν νὰ λέγωμεν πάντες
«ἣ Καινὴ Διαϑήκη», καὶ ἄλλα θιθλία νὰ ἐννοῇ ὁ ἕνας καὶ ἄλλα ὁ ἄλλος.
Ἢ νὰ ἔχωμεν πάντες 217 τίτλους θΘιθλίων τοὺς αὐτοὺς ἀπαραλλάχτως, ἀλλὰ
ἄλλο χείμενον νὰ ἔχῃ ὃ ἕνας ὑπὸ ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν τίτλον, καὶ ἄλλο ὁ
ἄλλος" καὶ ὑπάρχουν θιθλία νόϑα ὁμώνυμα γνησίων πολλά, ὅπως κάποιον
«Εὐαγγέλιον κατὰ Ματϑαῖον». Ἢ συμόθαίνει μετὰ τὴν συμφωνίαν ἐπὶ τῶν
τίτλων καὶ τῶν χειμένων, νὰ ἔρχωνται ἄλλοι καὶ νὰ ἀποδεικνύουν τὰ γνήσια
θιθλία νόϑα ἢ ἀναξιόπιστα---- καὶ τοῦτο συμθαίνει κυρίως κατὰ τοὺς πέντε
τελευταίους αἰῶνας ---, ὁπότε ἀναγκαζόμεϑα νὰ θασανίσωμεν παντὸς εἴδους
ἀρχαίας ἱστορικὰς πληροφορίας περὶ τῆς προελεύσεως τῶν ἱερῶν νομιζομέ-
νων διθλίων. Ἢ ἐνδέχεται -- ᾿χαὶ τοῦτο συνέθη χατά τε τὴν ἀρχαιότητα
χαὶ γατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους --- νὰ ἐφαρμόζουν διάφοροι ἀπαραδέ-
χτους ἑρμηνευτικὰς μεϑόδους καὶ κλεῖδας ἐπὶ τῶν παραδεδεγμένων κειμένων,
καὶ νὰ συνάγουν ὧς διδασχαλίαν τῆς Κ. Διαϑήκης ἄλλα ἀντ᾽ ἄλλων, πράγμα-
τα τὰ ὁποῖα οὔτε ἐφαντάσϑησαν οἱ ἱεροὶ συγγραφεῖς. 'ῶς ἐκ τούτου διακρίνω
τὴν ὕλην τῆς Εἰσαγωγῆς εἷς τὴν Κ. Διαϑήχην εἰς τέσσαρα μέρη, τὰ ὁποῖα
εἶνε ὁ κανών, τὸ κείμενον, ἣ ἱστορία, καὶ ἣ ἑρμηνεία. Ο ὅρος ἱστορία ἐδῶ
ποέπει νὰ ἐχληφϑῇ ὑπὸ τὴν γενιχωτάτην ἔννοιαν τῆς περιγραφῆς.
Πάντοτε, ἀλλ᾽ ἰδίᾳ κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους, ἣ Κ. Διαϑήκη ἐξε-
τάζεται χαὶ ἑρμηνεύεται κατὰ ποικίλους τρόπους. Βασικῶς χωρίζω τὰς με-
ϑόδους εἰς δύο, εἰς τὴν ἐξέτασιν τῶν ἱστορικῶν πληροφοριῶν, καὶ εἰς τὴν
διατύπωσιν χριτιχῶν εἰκασιῶν. Ἢ δευτέρα μέϑοδος δὲν μ᾽ ἐνδιαφέρει καϑό-
λου. Τὸ νὰ ἀγνοῇ τις τὰς ἱστορικὰς πληροφορίας καὶ «νὰ κάνῃ στοχασμὸν»
εἶνε πολλαπλῶς ἀπαράδεχτον καὶ ἐξυπηρετεῖ ἀνεντίμους σχοπιμότητας" δὲν
εἶνε δὲ ἐπιστήμη, ἀλλὰ μυϑιστορία. "Ἔργον τοῦ ἐπιστήμονος, καὶ μάλιστα
τοῦ ϑεολόγου ὅστις αἰσϑάνεται ὑπεύϑυνος ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, τῆς ἀληϑείας,
χαὶ τῶν ἀνϑρώπων, εἶνε νὰ συλλέγῃ τὰς ἱστορικὰς πληροφορίας, νὰ θασα-
νίζῃ αὐτάς, χαὶ νὰ συνάγῃ ἀδιάστως τὴν ἀλήϑειαν. Τ᾽οὔτο ἰσχύει κατ᾽ ἐξοχὴν
διὰ τὸν χλάδον τῆς Εἰσαγωγῆς εἰς τὴν ᾿Αγίαν Γραφὴν καὶ ἐν προχειμένῳ
εἰς τὴν Κ. Λιαϑήχην.
 Α΄

Ο ΚΑΝΩΝ
1. ΑΝΤΙΔΙΑΣΤΟΛΗ ΚΑΝΟΝΙΚΩΝ, ΑΠΟΚΡΥΦΩΝ
ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΙΜΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

Κανὼν λέγεται κατ᾽ ἀρχὴν ὃ εὐθὺς πῆχυς μὲ τὴν ὀοήϑειαν τοῦ ὁποίου
χαράσσομεν εὐθείας γραμμάς, εὐθυγραμμίζοντες πρὸς αὐτὸν τὴν χεῖρα μας’
δηλαδὴ ὃ ὑπογραμμός, ὃ χάρακας. Ἡ Γραφὴ ὅλη καὶ ἐν προχειμένῳ ἣ Κ'.
Διαϑήκη ὠνομάσϑη Κανών, διότι μᾶς εἶνε ὁ ἀπαραίτητος γνώμων, διὰ νὰ
εὐθυγραμμίσωμεν τὸ φρόνημα χαὶ τὴν ζωήν μας, διὰ νὰ πιστεύωμεν καὶ
Τῶμεν, ὅπως ϑέλει ὁ Κύριος μετὰ τοῦ ὁποίου συνήψαμεν τὴν τρέχουσανδια-
ϑήχην. Πᾶν ὅ,τι συμφωνεῖ πρὸς τὴν Βίδλον τῆς Κ. Διαϑήκης εἶνε χριστια-
νιχόν, δεδιδαγμένον ὑπὸτῶν ἀποστόλων, παραδεχτὸν ἐκ μέρους τοῦ Χοιστοῦ,
ϑεάρεστον, ὀρϑόδοξον. Πᾶν ὅ,τι δὲν συμφωνεῖ πρὸς αὐτὴν εἶνε ψευδὲς χαὶ
ἀπόδλητον. Τὰ θυθλία τοῦ Κανόνος λέγονται χανονιχά πόσον δὲ εὐρεῖαν
σημασίαν χαὶ χρῆσιν ἔχει σήμερον τὸ ἐπίϑετον «κανονιχὸς» εἶνε περιττὸν
νὰ εἴπω. Πάντως ἐντεῦϑεν ἔλαθε τὴν ἀρχήν. Ὕπαρχει καὶ τὸ ρῆμα «κανο-
νίζω» σημαῖνον ὅτι «ϑεωρῶ ἕνα ὀιθλίον ὡς θιόδλίον τοῦ Κανόνος, τὸ παρα-
δέχομαι ὡς χανονιχόν»ν. Διὰ τοῦτο τὰ «χανονιχὰ» λέγονται χαὶ «χανονι-
ζόμεναν. “Ὅϑεν «ἀχανόνιστα» λέγονται τὰ μὴ γχανονιχὰ ἐχεῖνα, τὰ ὅ-
ποῖα οἱ συγγραφεῖς των ἢ ἄλλοι ἀπεπειράϑησαν νὰ τὰ εἰσαγάγουν εἰς
τὸν Κανόνα ὡς ϑεόπνευστα, χωρὶς νὰ εἶνε. Ὕπαάρχει δὲ καὶ τὸ οῆμα «ἀπο-
κανονίζω» σημαῖνον «ἀπορρίπτω ἕνα διθλίον ὧς νόϑον καὶ μὴ κανονικόν».
Τὰ κανονιχὰ Θιδλία λέγονται καὶ «ἐνδιάϑετα» ἢ «ἐνδιάϑηκα», διότι περιλαιι-
θάνονται «ἐν τῇ Διαϑήχῃ», καὶ «γνήσια»" ἀντιϑέτως τὰ μὴ γνήσια λέγονται
«νόϑα» ἢ καὶ «ἀπόχρυφα». τελευταῖος ὅρος, «ἀπόχρυφα», σημαίνει κατ᾽
ἀρχὴν τὰ Θιθλία ἐχεῖνα τὰ ὁποῖα οἵ ἐπὶ Χριστοῦ περίπου Ἑϑραῖοι νομοδιδά-
σλαλοι ἔχρουπτον εἷς χρύπτας ὡς ἀχατάλληλα ποὸς ἀνάγνωσιν. Ἦσαν δὲ ἃ-
χατάλληλα διὰ πολλοὺς λόγους" ἢ διότι γνήσια ὄντα ἐπαλαιώϑησαν πολὺ διὰ
τῆς χρήσεως καὶ ἐφϑάρησαν, ὥστε νὰ μὴ εἶνε ἀχέραια, ἢ διότι εἶχον νοϑευ-
μένον χείμενον, ἢ διότι ἦσαν ὅλως πλαστὰ καὶ ὑποδολιμαῖα διόλία πλήρη
ψευδῶν μύϑων. Βραδύτερον ἐπεκράτησε νὰ λέγωνται ἀπόκρυφα τιόνον τὰ
διὰ τὸν τελευταῖον τοῦτον λόγον ἀπόδλητα ὀιθλία. ᾿ὐχτὸς τῶν γανονινῶν
χαὶ τῶν ἀποχρύφων ὑπάρχουν καί τινα ἄλλα διδλία, τὰ ὁποῖα κατὰ λάϑος
 12

ἐθεωρήϑησαν ὑπό τινων ἀρχαίων ὡς κανονικά, χωρὶς νὰ εἶνε οὔτε κανονικὰ

ἀλλ᾽ οὔτε καὶ πονηρὰ πλαστογραφήματα- εἶνε ὀυθλία γνήσια ὡρισμένων ἀπο-
στολικῶν πατέρων, ὄχι ϑεόπνευστα ἀλλ᾽ ὁπωσδήποτε ἄδολα. Αὐτὰ ἐϑεωρήϑη-
σαν ὡς ἀναγνώσιμα καὶ ὄχι ἀπόθλητα' μόνον ὅτι δὲν ϑεωροῦνται ὡς ἀλά-
ϑητος γνώμων τῆς σωτηρίου ἀληϑείας οὔτε πηγὴ τῆς ἀποκαλύψεως.
Τὰ κανονικὰ θιόλία τῆς Κ. Διαϑήκχης εἶνε τὰ ἀκόλουθα εἰχοσιεπτά.
Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Ματϑαῖον
κα

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Μᾶρκον

Ὁ

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Λουχᾶν

ΟΟ

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Ιωάννην

Πράξεις τῶν ἀποστόλων
Θι

᾿Ἐπιστολαὶ Παύλου δεκατέσσαρες, ἤτοι

Πρὸς Ῥωμαίους
“95

Πρὸς Κορινϑίους Α΄
“

Πρὸς Κορινϑίους Β΄
ΟὉ

Πρὸς Γαλάτας
Φ

10. Πρὸς Ἐφεσίους

11. Πρὸς Φιλιππησίους
12. Πρὸς Κολασσαεῖς
18. Πρὸς Θεσσαλονικεῖς Α΄
14. Πρὸς Θεσσαλονικεῖς Β΄
15. Πρὸς Τιμόϑεον Α΄
16. Πρὸς Τιμόϑεον Β΄
11. ΠΙρὸς Τίτον
18. Πρὸς Φιλήμονα
19. Πρὸς Ἑδϑραίους
Ἐσπιστολαὶ χαϑολικαὶ ὀνομαζόμεναι τῶν ἄλλων ἀποστόλων ἕπταᾶ,
ἤτοι
90. Ἰακώθου
21, Πέτρου Α΄
22, Πέτρου Β΄
238, Ἰωάννου Α΄
24, Ἰωάννου Β΄
25, ᾿Ιωάννου [Γ΄
9606. Ἰούδα
21. ᾿Αποχάλυνις.

Ἢ εἰς αὐτὰ εἰσαγωγὴ εἶνε ὁ σχυπὸς τοῦ παρόντος μαϑήιιατός μας.

Τὰ ἀπόχρυφα ὀιθλία, γραφέντα ἀπὸ τοῦ Β΄ ἢ ἴσως καὶ τοῦ Α΄ μέχρι
τοῦ Ε΄ αἰῶνος ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, χωρὶς νὰ λείπουν καὶ τὰ πολὺ μεταγενέ-
 18

στερα, εἶνε πολὺ περισσότερα᾽ ἐπειδὴ δὲ πολλὰ ἐξ αὐτῶν ἀπωλέσϑησαν, δὲν

δυνάμεϑα οὔτε νὰ χαϑορίσωμεν πόσα ἦσαν. Ἔχουν δὲ τὰ ἑξῆς γενικὰ χα-
ραχτηριστικά, 1) ᾿Εμφανίζονται μὲ ἀξιώσεις ϑεοπνεύστων, ἀποχαλυπτικῶν,
καὶ ἀλαϑήτων θιθλίων. 2) Ἐμφανίζονται ψευδεπιγράφως ὡς ἀποστολιχά.
᾿Αποδίδονται δηλαδὴ εἴς τινα ἐκ τῶν ἀποστόλων. 8) Εἶνε μυϑοόριϑή χαὶ γε-
νιχῶς καχόδοξα, διότι ἐγράφησαν ἢ ὑπὸ αἱρετικῶν ἐχτὸς τῆς ᾿Εκχλησίας
ἐπιζΞητούντων ἐσχεμμένως νὰ στρεθλώσουν τὴν ἀλήϑειαν, ἢ ὑπὸ μιχρονόων.
ἀμαϑῶν, νοσηρῶν χαὶ δεισιδαιμόνων ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι οὔτε εὐϑύνην τινὰ
ἔναντι τῆς ἀληϑείας ἠσϑάνοντο, οὔτε ἠννόησαν ποτὲ τὴν ἀλήϑειαν τῆς χρι-
στιανιχῆς πίστεως. Σχοπὸς τῶν ἀποχρυφογράφων, ἐὰν μὲν ἦσαν αἱρετικοί,
ἦτο χυρίως ἣ διάδοσις τῶν καχοδοξιῶν των, ἐὰν δὲ ἦσαν ἐκ τῶν ἄλλων, ἦτο
τὸ χρηματιχὸν χέρδος διὰ τῆς ἱκανοποιήσεως τῆς νοσηρᾶς περιεργείας τῶν
ρηχῶν “αἱ ὀλιγοπίστων ἀνθρώπων. 4) Τὰ ἀπόχρυζα συνήϑως εἶνε συντο-
μώτερα τῶν γνησίων. δ) 'ῶς πρὸς τὴν ὀνομασίαν στρέφονται πέριξ τῶν
ὀνομασιῶν τῶν χανονιχῶν ὀιθλίων' εἰς τὴν Κ. Διαϑήχην δηλαδὴ ἔχομεν τέσ-
σαρα εἴδη ὄδιθλίων, Ἐαγγέλια, Πράξεις, Ἐπιστολάς, ᾿Αποχάλυψιν: αὐτὰ
τὰ ὀνόματα δίδονται χαὶ εἰς τὰ ἀπόχρυφα, ἐπὶ πλέον δὲ καί τινα ὀνόματα
γνωστὰ ἐκ τῆς Π. Διαϑήχης, πιχ. Προφητεία, Ψαλμοί, χλπ. 6) 'ῶς πρὸς
τὸ ϑέμα, τὰ ἀπόκρυφα ἐνασμενίζονται «νὰ συμπληρώνουν τὰ χενὰ» τῶν χα-
νονιχῶν θιδλίων, νὰ ἵστοροῦν πιχ. τί ἔχανεν ὁ ᾿Ιησοῦς Χριστὸς ἀπὸ τῆς
περιτομῆς μέχρι τοῦ τριαχοστοῦ ἔτους τῆς ἡλιχίας του, πῶς ἐκήρυξαν οἵ
ἀπόστολοι Ματϑαῖος, Ναϑαναήλ, Σίμων ὁ Κανανίτης χαὶ ὅσων ἄλλων ἣ
δοᾶσις δὲν ἀναφέρεται εἰς τὸ χανονιχὸν θιθλίον τῶν Ποάξεων, τί εἶδεν
ὁ Παῦλος ὅταν ἡρπάγη μέχοι τρίτου οὐρανοῦ, χαὶ τὰ τοιαῦτα. ᾿Αχολούϑως
ἀναφέρω τινὰ ἐκ τῶν ἀποχρύφων, ἐξ ὧν ἄλλα διασώζονται μέχρι σήμερον,
καὶ ἄλλα ἁπλῶς μαρτυροῦνται ὅτι ὑπῆρχον.
1. Εὐαγγέλια. Ἰ]ρωτευαγγέλιον τοῦ ᾿Ιαχώδου, Εὐαγγέλιον τῶν δώ-
δεχα ἀποστόλων, Εὐαγγέλιον κατὰ Πέτρον, Κήρυγμα Πέτρου, Εὐαγγέλιον
κατὰ Ματϑαῖον (διάφορον τοῦ γνησίου), Εὐαγγέλιον κατὰ Θωμᾶν (γνωστι-
“ὀν), Εὐαγγέλιον Θωμᾶ ᾿Ισραηλίτου ἢ Τὰ παιδικὰ τοῦ Κυρίου, Εὐαγγέλιον
“ατὰ Ματϑίαν, Εὐαγγέλιον κατὰ Φίλιππον, Εὐαγγέλιον κατὰ Βαρϑολομαῖον,
Εὐαγγέλιον κατὰ ᾿Ιούδαν, Εὐαγγέλιον κατ᾽ ᾿Ανδρέαν, Εὐαγγέλιον κατὰ Θαδ-
δαῖον, Εὐαγγέλιον χατὰ Βαρνάθαν, Εὐαγγέλιον χαϑ' Ἑδοαίους, Εὐαγγέλιον
χατ᾽ Αἰγυπτίους. “Ἱστορία Ιωσὴφ τοῦ τέχτονος, Εὐαγγέλιον τοῦ Νιχοδήμου
ἢ Ὑπομνήματα τῶν πραχϑέντων ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου.
2. Πράξεις. Πράξεις ἀποστόλων (διάφοροι τῶν γνησίων), Πράξεις
Παύλου, Πράξεις Παύλου χαὶ Θέχλης, Πράξεις Πέτρου, «Κλημέντια»
(ΞΞ- Πράξεις Πέτρου), Περίοδοι ἀποστόλων (-- Π άξεις τῶν ἀποστόλων
Πέτρου, ᾿Ιωάννου, ᾿Ανδρέου, Θωμᾶ, καὶ Παύλου), Πράξεις ΠῚ αὐλου καὶ
Πέτρου, Πράξεις Ἰωάννου, Πράξεις Θωμᾶ, Πράξεις ᾿Ιούδα τοῦ χαὶ Θω-
 14

μᾶ, Πράξεις Θαδδαίου, Πράξεις ᾿Ανδρέου, Πράξεις Βαρϑολομαίου, [1ρά-

ἕξεις Φιλίππου, Πράξεις Ματϑίου, Πράξεις Βαρνάθα, Διδαχὴ Θαδδαίου.
8. ᾿Επιστολαί. [Παύλου πρὸς Κορινϑίους Γ΄, Κορινϑίων πρὸς 1] αὖ-
λον, Παύλου πρὸς Φιλιππησίους Β΄, Παύλου πρὸς Λαοδικεῖς, Παύλου πρὸς
᾿Αλεξανδρεῖς, ᾿Αλληλογραφία Παύλου καὶ Σενέκα, ᾿Αλληλογραφία ᾿Ιησοῦ
Χριστοῦ καὶ θασιλέως ᾿Αθγάρου, Ἐπιστολὴ Ποπλίου Λεντούλου (ὅπου πε-
ριγράφεται ἧ μορφὴ τοῦ Χριστοῦ" ἣ ἐπιστολὴ ἦτο χρήσιμος εἰς τοὺς Βυζαν-
τινοὺς ζωγράφους), Ἐπιστολὴ τῶν ἕνδεκα ἀποστόλων, Διαταγαὶ τῶν ἀπο-
στόλων, Κανόνες τῶν ἀποστόλων.
4. ᾿Αποκαλύψεις. ᾿Αποκάλυψις ᾿Ιωάννου (διάφορος τῆς γνησίας),
᾿Αποχάλυψις Πέτρου, ᾿Αποχάλυψις Παύλου, ᾿Αναθατιχὸν Παύλου, ᾿Απο-
κάλυψις Θωμᾶ, ᾿Αποχάλυψις Στεφάνου, Κλῆρος τῶν ἀποστόλων, ᾿Αποκχά-
λυψις τῆς Μαρίας, Μετάστασις τῆς Μαρίας.
δ. Διάφορα ἄλλα. Χρησμοὶ Σιθδύλλης, Ποιμὴν τοῦ Ἑρμᾶ, Νέα προ-
φητεία (τῶν μοντανιστῶν), Ψαλμοὶ τοῦ Βαλεντίνου, ᾿Ωιδαὶ τοῦ Βασιλείδου,
Εὐαγγέλιον τοῦ Βασιλείδου, Θησαυρός, Θεμέλιον (λατινικόν : ἘἸΠαΔΙΘΠ),
᾿Εχατόμετρον περὶ τοῦ Χριστοῦ (λατινικόν: Οδηϊτηθδίσιαη «(ες (ὨτΙβῖο).
Βιθλία ἄδολα τὰ ὁποῖα περιελήφϑησαν ὑπό τινων εἰς τὸν χανόνα κατὰ
λάϑος, χωρὶς νὰ εἶνε ϑεόπνευστα, εἶνε αἷ ᾿Επιστολαὶ τοῦ Κλήμεντος Ῥώμης
καὶ τοῦ ᾿Ιγνατίου ᾿Αντιοχείας, καὶ ἣ Διδαχὴ τῶν ἀποστόλων ἣ ὁποία ἐπι-
γράφεταν οὕτως, ὄχι ἐπειδὴ ἐνεφανίσϑη μὲ τὴν ἀξίωσιν ὅτι ἐγράφη ὑπὸ τῶν
ἀποστόλων (ὅπως ἐνεφανίζοντο αἱ Διαταγαὶ καὶ οἱ Κανόνες τῶν ἀποστόλων),
ἀλλ᾽ ἐπειδὴ εἶνε διδασκαλία ἀναγομένη εἰς τοὺς ἀποστόλους καὶ καταγρα-
φεῖσα πολὺ μετὰ τὸν ϑάνατόν των χωρὶς ἀξιώσεις ἀχριθείας καὶ ϑεοπνευ-
στίας. ᾿Εννοεῖται ὅτι τὰ διόλία ταῦτα δὲν εἶνε μὲν κανονικά, ἀλλὰ δὲν εἶνε
καὶ ἀπόδλητα τοὐναντίον συνιστῶνται πρὸς ἀνάγνωσιν κατ᾽ οἶκον ὡς ὠφέ-
λιμα. ᾿Επίσης ἐννοεῖται ὅτι ὃ ἀριϑμός των εἶνε ἀπεριόριστος, εἰς αὐτὰ δὲ
περιλαμθάνονται ὅλα τὰ γνήσια συγγράμματα τῶν ὀρϑοτομούντων πατέρων
τῆς ᾿χχλησίας, ὅπως τοῦ Μ. ᾿Αϑανασίου, τοῦ Ιωάννον Χρυσοστόμουν, κλπ.

ὁ. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤῺΝ ΚΑΝΟΝΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

Δὲν προτίϑεμαι ἐδῶ νὰ δώσω ἕνα ἀποφϑεγματικὸν δρισμὸν περὶ τῶν

χανονιχῶν θὀιδλίων τῆς Κ. Λιαϑήκης (καὶ τῆς ᾿Αγίας ᾿ραφῆς ὁλοκλήρου),
ἀλλὰ νὰ προσδιορίσω τὸ τί φρονεῖ καὶ τί πράττει περὶ αὐτῶν ἣ Ἐκκλησία.
Οὕτω διαγρώφεται ἐν γενικαῖς γραμμαῖς ὁ ὁρισμὸς τῶν κανονικῶν θιθλίων.
1) Τί φρονεῖ ἡ ᾿᾿κκλησία περὶ τῶν κανονικῶν ὀιθλίων.
α΄. Φρονεῖ ὅτι εἶνε ἀλάϑητα. Διὰ τὴν ᾿Εκχλησίαν εἶνε διδλία ἀλάϑητα,
 18

μηδεμίαν ἀνακρίθειαν καὶ μηδὲν λάϑος ἢ ψεῦδος περιέχοντα περὶ τὴν σω-
τήριον ἀλήϑειαν. Λέγω περὶ τὴν σωτήριον ἀλήϑειαν, διότι δι᾽ αὐτὴν ἀπο-
χλειστικῶς ἐνδιαφέρονται οἱ συγγραφεῖς τῆς Κ. Διαϑήκης. ᾿Αλλὰ καὶ περὶ
πάντα τὰ ἄλλα τὰ κανονικὰ θιθλία εἶνε ἀλάϑητα, πρῶτον μὲν διότι δὲν ἀνα-
μιγνύονται εἰς ζητήματα ἐπιστημονικά, δεύτερον δὲ διότι οὐδέποτε ἱστοροῦν
πράγματα ἄσχετα πρὸς τὴν ὑπόϑεσιν τῆς σωτηρίας. Λέγω τοῦτο ὄχι διὰ νὰ
δείξω, ὅτι τὸ ἀλάϑητον ἐξασφαλίζεται διὰ τῆς ἀποφυγῆς τῶν δυσχόλων ϑε-
μάτων, ἀλλὰ διὰ νὰ δείξω ὅτι, ἂν μερικὰς φορὰς ἣ Γραφὴ ὁμιλῇ κατὰ τὴν
κοινὴν ἀντίληψιν μιᾶς δεδομένης ἐποχῆς καὶ ὄχι κατὰ τὴν ἄκρως ἐπιστημο-
γυκὴν ἢ ἱστορικὴν ἀκρίθειαν, τοῦτο δὲν αἴρει τὸ ἀλάϑητον αὐτῆς. Αν δη-
λαδὴ ἀποκαλῇ τὸν Ἡρώδην τὸν Β΄’ θασιλέα, ἐνῷ κατὰ τὴν ἱστορικὴν ἀχρί-
θειαν ἦτο τετράρχης καὶ ὄχι ὀασιλεύς, ἢ ἂν ὁμιλῇ περὶ δύσεως τοῦ ἡλίου,
ἐνῷ κατὰ τὴν ἐπιστημονικὴν ἀκρίθειαν ὁ ἥλιος δὲν δύει ἀλλ᾽ ἢ γῆ στρέφεται
περὶ ἑαυτήν, ἢ ἂν ὁ Παῦλος συμθουλεύῃ τὸν Τιμόϑεον νὰ ἀποφεύγῃ τὴν
πολλὴν ὑδροποσίαν καὶ νὰ χρθησιμοποιῇ ὀλίγον οἶνον διά τινας ἀσϑενείας τοῦ.
ἐνῷ ἐνδεχομένως ταῦτα δὲν συνιστᾷ ἡ ἰατρικὴ ἐπιστήμη, αὐτὰ ὅλα οὐδεμίαν
σχέσιν ἔχουν μὲ τὸ ἀλάϑητον τῆς Γραφῆς, ἀλλ᾽ ἁπλῶς ἐχφράζουν πῶς ἐχδη-
λώνεται τὸ πατρικὸν ἐνδιαφέρον τοῦ Παύλου διὰ τὴν ὑγείαν τοῦ Τιμοϑέου.
ἢ πῶς λέγει ὁ λαὸς τὴν δύσιν τοῦ ἡλίου, ἢ πῶς ἀπεκάλει τότε ὃ ᾿Ιουδαϊκὸς
λαὸς τὸν τετράρχην του ἔστω καὶ καταχρηστικῶς. ᾿Αλλὰ τὸ ἀλάϑητον δὲν
εἶνε ἀρκετὸν ἰδίωμα δι’ ἕνα κανονικὸν ὀιθλίον, διότι ὑπάρχουν καὶ πολλὰ
ἄλλα διθλία ἀλάϑητα, χωρὶς νὰ εἶνε δυνατὸν νὰ ἐξισωθοῦν μὲ τὰ θιδλία τοῦ
Κανόνος. Εἶνε δυνατὸν π.χ. νὰ εὕρῃ τις μίαν ᾿Επιστολὴν τοῦ Μ. ᾿Αϑανα-
σίου, ἢ μίαν ὁμιλίαν τοῦ ᾿Ιωάννου Χρυσοστόμου, ἢ ἕνα τροπάριον ἀλάϑητα.
Εἶνε δυνατὸν ἐπίσης καὶ ἄσχετα πρὸς τὴν πίστιν ἱστορικὰ ἢ γεωγραφιχὰ
κείμενα, ἰδίᾳ τὰ σύντομα, νὰ εἶνε ἀλάϑητα, χωρὶς αὐτὸ νὰ σημαίνῃὅτι εἶνε
“Ἄγιαιν Γραφαί.
6΄. Τὰ ἀλάϑητα ὀιθλία τοῦ Κανόνος εἶνε ἰδιαιτέρως καὶ ϑεόπνευστα.
Τοῦτο εἶνε ἀποχλειστικὸν προσὸν τῶν κανονικῶν ὀιόλίων χατὰ τὸ φρόνημα
τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ γνώρισμα τοῦ ἀλαϑήτου εἶνε προσὸν ἀρνητικόν, ἐνῷ
τὸ τοῦ ϑεοπνεύστου εἶνε ϑετικόν. Ὃ λόγος ὁ ἐν τῇ Γραφῇ εἶνε λόγος τοῦ
Θεοῦ, ἀπαράλλακτος, ἀκρυθής, ἀναλλοίωτος. Εἶνε ἀποκάλυψις τοῦ Θεοῦ εἰς
τοὺς ἀνθρώπους, ἀποκάλυψις πραγμάτων τὰ ὁποῖα ἦτο φύσει ἀδύνατον εἰς
τοὺς ἀνθρώπους νὰ τὰ μάϑουν παρὰ πᾶσαν πρόοδον ἐν τῇ σοφίᾳ. Τὰ κανο-
νικὰ Θιθλία ἔ, ραψε κατ᾽ οὐσίαν τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον χρησιμοποιῆσαν τοὺς
ἱεροὺς συγγραφεῖς ὡς ὄργανα. Βεδαίως τὰ λογικὰ αὐτὰ ὄργανα συμμετεῖχον
εἷς τὰ νοήματα ἄλλοτε περισσότερον καὶ ἄλλοτε ὀλιγώτερον, καὶ δὲν ἔγρα-
φον ὅπως τὰ μέντιουμ’ ἐπίσης δὲ ἔδωκαν εἰς τὰ γραπτὰ τὸν προσωπικόν τῶν
γλωσσιχὸν καὶ συγγραφικὸν χαραχτῆρα' ἀλλὰ δὲν ϑὰ ἦσαν ἱκανὰ νὰ γρά-
ἰροῦν ἢ ἔστω νὰ διανοηϑοῦν αὐτὰ τὰ ὁποῖα ἔγραψαν, ἂν δὲν ἐδέχοντο τὴν
“ - , γ᾽ Ἵ ᾿
“Ἂ" Ὑ Α ν
 16

ἐπιφοίτησιν καὶ ἀποχάλυψιν τοῦ ἁγίου Π᾿ νεύματος. Αὐτὰ φρονεῖ ἢ Ἔχχλη-

σία περὶ τῶν κανονιχῶν θιθλίων.
2) Τί πράττει ἣκχλησία περὶ τῶν κανονικῶν θιθλίων.
α΄. Μεριμνᾷ διὰ τὴν διατήρησίν των. ᾿Αγρυπνεῖ ἐπὶ τῶν θιθλίων
χαὶ τῶν χειμένων ἐπὶ λέξει, νὰ μὴ ἀπολεσϑοῦν, νὰ μὴ κοποῦν, νὰ μὴ ἀλλοιω-
ϑοῦν. Τὸ ἂν χαϑοῦν, ὅπως ἐχάϑησαν, ὡρισμένα συγγράμματα ἐκκλησιαστι-
κῶν συγγραφέων ἀχόμη καὶ πολὺ μεγάλων, δὲν εἶνε διὰ τὴν ᾿Εκχλησίαν
ϑανάσιμος ζημία. Ἢ Ἐκχχλησία δὲν ἐμερίμνησεν ἐπισήμως οὔτε νὰ μὴ χαϑῇ
τὸ ὙὝπόμνημα τοῦ Χρυσοστόμου εἰς τὸ κατὰ Λουχᾶν Εὐαγγέλιον ἢ οἵ Κατη-
χητιχοί του λόγοι οἱ ὁποῖοι εὑρέϑησαν ἐσχάτως, οὔτε νὰ μὴ νοϑευϑῇ ὁ ᾿Οδη-
γὸς τοῦ ᾿Αναστασίου Β΄ ᾿Αντιοχείας, οὔτε νὰ διατηρηϑοῦν αἱ ᾿Εχτιστολαὶ τοῦ
᾿Ιγνατίου' αὐτὰ ὅλα ὀφείλονται εἰς τὴν ἰδιωτικὴν μέριμναν ἢ ἀμέλειαν τῶν
Χρυστιανῶν. ᾿Εμερίμνησεν ὅμως ἣ Ἐκχλησία ἐπισήμως νὰ μὴ χαϑῇ ὀιθλίον
τῆς Κ. Διαϑήχης οὔτε ἐπὶ μίαν ἡμέραν, νὰ μὴ ἀλλοιωϑοῦν τὰ χείμενά των
οὔτε εἰς μίαν τοπικὴν ᾿Εἰκχλησίαν.
θ΄. Εὐϑύνεται διὰ τὸ περιεχόμενόν των. Ἧ ᾿Ἐκχλησία εἶνε ὑπεύϑυνος
καὶ ὑπόλογος ἔναντι τῆς ἀνθρωπότητος διὰ τὸ περιεχόμενον καὶ τὰ νοήματα
τῶν κανονικῶν θιθλίων. ᾿Αντιϑέτως εἶνε ἀνεύϑυνος δι᾽ ὅσα μὴ ὀρϑὰ γράφουν
ἐνδεχομένως διάφοροι Χριστιανοὶ συγγραφεῖς, ἔστω καὶ μεγάλοι πατέρες
τῆς Ἐκχλησίας. Οἱἵοσδήποτε ἔχει νὰ καταχρίνῃ ϑεσμοὺς ἢ ἐντάλματα τὰ
ὁποῖα χαϑιερώϑησαν ὑπὸ ἐκκλησιαστικῶν συγγραφέων ἢ νὰ ἐπικρίνῃ ἀντι-
λήψεις αὐτῶν, δὲν ἔχει δικαίωμα νὰ στραφῇ κατὰ τῆς ᾿Εἰκχλησίας, διότι ἣ
᾿Ἐχκχλησία εὐθϑύνεται μόνον διὰ τὰ ὀιθλία τοῦ Κανόνος, καὶ τίϑεται ἀπολύ-
τως ἀλληλέγγυος μόνον πρὸς τοὺς συγγραφεῖς αὐτῶν, καὶ μετ᾽ αὐτῶν δικαιώ-
νεται ἢ κατακρίνεται, Δι’ ὅλα τὰ ἄλλα χριστιανικὰ θιθλία εἶνε ὑπεύϑυνοι οἵ
συγγραφεῖς των ὡς ἄτομα.
γ΄. ᾿Αντλεῖ τὸ δόγμα της ἣ Ἐκχχλησία ἐκ τῶν κανονικῶν. Οὐδὲν ἄλλο
᾿θιθλίον εἶνε πηγὴ τοῦ δόγματός της, ἐφ᾽ ὅσον οὐδὲν εἶνε ϑεόπνευστον. Εἶνε
δὲ τὰ χανονιχὰ θιθλία ὑποχρεωτικαὶ διὰ τοὺς Χριστιανοὺς πηγαὶ τοῦ ἐκχλη-
σιαστιχοῦ δόγματος, ἀχατάχριτα, ἀπαραδίαστα, ἀνώτερα πάσης χριτιχῆς.
Ὅποιος Χριστιανὸς ἀμφισόητεῖ ἔστω καὶ ἕνα νόημα τῶν κανονικῶν ὄδιδλίων,
κανονικῶς ἀποχόπτεται ἐκ τῆς Ἐκκλησίας. Πάντες ὀφείλουν νὰ δέχωνται
πάντα τὰ νοήματα χαὶ δόγματα τοῦ Κανόνος ἀναντιρρήτως, ἐφ᾽ ὅσον ϑέλουν
νὰ εἶνε Χριστιανοί. “Ὅστις δὲ παρεισάγει καὶ ἕτερον διδλίον ἔξω τῶν κανο-
νιχῶν εἰς τὴν περιωπὴν τῆς πηγῆς τῆς πίστεως, αὐτὸς ἀφ᾽ ἑαυτοῦ εὑρίσκεται
ἕξω τῆς ᾿Εχχλησίας. .Ο Κανὼν εἶνε διὰ τὴν ᾿Εκχλησίαν ὃ γνώμων τῆς πί-
στεως, καὶ ὅ,τι προσχρούει εἰς αὐτὸν δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ ἀποτελέσῃστοιχεῖον
τής ἱερᾶς παραδόσεως χαὶ τῆς πράξεως τῆς ᾿Εκχλησίας. Ἔξω τοῦ Κανόνος
δὲν ὑπάρχει ἄλλη ἀποχάλυψις τῆς ϑείας ἀληϑείας, καὶ αὐταὶ δὲ αἱ οἰκουμενι-
χαὶ Σύνοδοι ἀποφαίνονται πάντοτε μόνον ἑρμηνευτικῶς καὶ οὐδέποτε εἰσηγὴη-
τικῶς, πάντοτε δηλαδὴ ἑἕἑρμηνεύουν, οὐδέποτε ἀποχαλύπτουν κάτι νέον.
“ὥστε, διὰ νὰ συνοψίσωμεν, ὅ,τι φρονεῖ ἣ ᾿χχλησία περὶ τῶν ὀιδλίων
τοῦ Κανόνος εἶνε ὅτι εἶνε πρῶτον ἀλάϑητα καὶ δεύτερον ϑεόπνευστα, ὅ.τι
πράττει δὲ περὶ αὐτῶν εἶνε ὅτι πρῶτον μεριμνᾷ διὰ τὴν διατήρησίν τῶν,
δεύτερον εὐϑύνεται διὰ τὸ περιεχόμενόν τῶν, χαὶ τρίτον ἀντλεῖ ἐξ αὐτῶν
ἀποχλειστιχῶς τὸ δόγμα της. Αὐτὸς εἶνε ὁ Κανών, τουτέστιν ἡ ᾿Αγία Γραφή.
προχειμένου δὲ περὶ τῆς Κ. Διαϑήχης μόνον, τὰ εἰχοσιεπτὰ αὐτῆς ὀιθλία.

8, ΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑῚΙ ΜΑΡΤΥΡΙΑΙ ΠΕΡῚ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΟΣ

Ἡ μαρτυρία τῆς ἀνέχαϑεν ἐν τῇ Ἐχχλησίᾳ ὑπάρξεως τοῦ Κανόνος τῆς

Κ, Διαϑήχης εἶνε πολὺ ἀρχαία χαὶ πολὺ ἰσχυρά. Οὐδενὸς συγγραφέως τὴς
ἀρχαιότητος ἁπάσης τὰ συγγράμματα μαρτιροῦνται τόσον ἐνωρὶς χαὶ τόσον
εὐρέως, ὅσον μαρτυροῦνται τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης. Εἷς ἕνα ἐρευν) τὴν
ὁ ὁποῖος γνωρίζει πῶς, πόσον χαὶ πότε μαρτυροῦνται τὰ ἔργα διαφόρωνιιε-
γάλων ποιητῶν καὶ συγγραφέων τῆς προχλασσιχῆς, χλασσιχῆς καὶ ἑλληνιστι-
χῆς ἀρχαιότητος, ἡ ὑπεροχὴ τῆς Κ. Διαϑήχης ὡς πρὸς τοῦτο τὸ μέρος προ-
χγαλεῖ χατάπληξιν. Μαρτυροῦν δὲ τὴν Κ. Διαϑήχην ὄχι μόνον οἱ συγγραφεῖς
τῆς Ἐχχλησίας ἀλλὰ καὶ τὰ πλέον ἀλλότρια πρὸς ἄλληλα συγχροτήιιατα μαρ-
τύρων χαὶ τὰ πλέον ἐχϑρικὰ πρὸς αὐτήν. Μαοτυροῦν τὴν Καὶ. Διαϑήκην αὐτοὶ
οὗτοι οἱ συγγραφεῖς τῶν θΘιθλίων αὐτῆς, οἱ πάμπρωτοι συγγραφεῖς τῆς Ε"-
χλησίας οἵτινες συνειργάσϑησαν μετὰ τῶν συγγραφέων τῆς Κ. Διαϑήκπης.
οἵ μαϑηταὶ ἐκείνων καὶ πᾶσα γενεὰ ἀνελλιπῶς μέχρι τοῦ 200 μ.Χ.. διαφορὰ
παπύρινα ἀποσπάσματα τοῦ Β΄ αἰῶνος ἐν οἷς διασώζονται τειιάγιν ἢ ναὶ θι-
ὀλία ὁλόχληρα τῆς Κ. Διαϑήχης, οἱ πλεῖστοι τῶν αἱρετιχῶν καὶ ἐχϑρῶν τὴς
Ἐχχλησίας οἵτινες ἤχμασαν ἀπὸ τοῦ 100 μέχρι τοῦ 180, ἱκανοὶ εἰδωλολάτραι
συγγοαφεῖς σύνχρονοι τῶν αἱρετιχῶν τούτων, Ιουδαῖοι τοῦ Β΄ οἷδιος ἀτὸ
τῆς ἐπανωστάσεως τοῦ 189 - 185. χαὶ γενιχώτερον εἰπεῖν ὅλα τὰ ἐκτὸς τῆς
Χριστιανιχῆς πίστεως μονοϑεϊστικὰ ϑρησχεύματα τῆς οἰχοιυιένης, τουτέστι
πᾶσαι αἷ μερίδες τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ καὶ τοῦ Μωαιιεϑανισιιοῦ, ΠΠ αραλείπω τοὺς
μετὰ τὸ 900 ἐχχλησιαστιχοὺς συγγραφεῖς καὶ παπυρίνους ἢ περγαμηνοὺς κώ-
διχας τῆς Κ. Διαϑήχης, διότι δὲν τίϑεται πλέον ϑέιια παρτυρίας τοῦ Κανόνος.
Τὸ χατὰ Λουχᾶν Εὐαγγέλιον μαρτυρεῖται εἰς τὰς Πράξεις τῶν ἀπο-
στόλων" διότι τὸ μὲν Εὐαγγέλιον ἀποστέλλεται ὡς ἐπιστολὴ εἰς τινὰ Θεύιιλον
(1.,.}},. αἵ δὲ Πράξεις, αἵ ὁποῖαι εἶνε δευτέρα ἐπιστολὴ τοῦ αὐτοῦ πρὸς τὸν
αὐτόν, ἀρχίζουν διὰ τῶν λόγων «Τὸν μὲν πρῶτον λόγον ἐποιησάμην περὶ
πάντων, ὦ Θεύφιλε, ὧν ἤρξατο ὁ Τησοὺς ποιεῖν τὲ καὶ διδάσκειν», {11}.
Ὁ ᾿Ωριγένης χαὶ ὁ Ιωάννης Χρυσόστομος εὑρίσκουν μαρτυρίαν τοῦ κατὰ
ὃ

Λουχᾶν Εὐαγγελίου καὶ εἰς τὴν Β΄ πρὸς Κορινϑίους, ὅπου ὁ 11 αὔλος γράφει:
«Συνεπέμψαμεν δὲ μετ᾽ αὐτοῦ τὸν ἀδελφὸν οὗ ὃ ἔπαινος ἐν τῷ εὐαγγελίῳ
διὰ πασῶν τῶν ἐχχλησιῶν» (8,18). Ἑρμηνεύεται ὅτι ὃ μὴ χατονομαζόμενος
ἀδελφὸς εἶνε ὁ Λουχᾶς, τὸ δὲ Εὐαγγέλιον δι᾽ ὃ ἐπαινεῖται ἐν πάσαις ταῖς
ἐχχλησίαις εἶνε τὸ κατὰ Λουκᾶν. Ἐπειδὴ ὅμως τὸ χωρίον δὲν εἶνε σαφὲς
χαὶ ἐπιδέχεται καὶ ἄλλας ἑρμηνείας, ἣ μαρτυρία αὐτὴ δὲν εἶνε όεθαία.
Τοῦ Παύλου αἱ Ἐπιστολαὶ εἴτε πᾶσαι ὁμοῦ εἴτε καί τινες μεμονωμέναι
μαρτυροῦνται πλουσιώτερον. Εἰς τὴν Β΄ πρὸς Θεσσαλονιχεῖς ἤδη ὁ [Παῦλος
γράφει, ὅτι τινὲς ἐπεχείρουν νὰ ἐξαπατήσουν ἐν τῇ ἀπουσίᾳ του τοὺς μαϑητάς
του διὰ ψευδωνύμων ἐπιστολῶν φερουσῶν τὸ ὄνομά του (Β΄ Θε 2,2) αὐτὸ
μαρτυρεῖ τοὐλάχιστον τὴν Α΄ πρὸς Θεσσαλονικεῖς ᾿Επιστολήν. Ὁ ἴδιος ὃ
Παῦλος ἐν μὲν τῇ Β΄’ πρὸς Κορινϑίους (2,9) μαρτυρεῖ τὴν Α΄ πρὸς Κοριν-
ϑίους, ἐν δὲ τῇ πρὸς Κολασσαεῖς (4,16) μαρτυρεῖ τὴν πρὸς Ἐφεσίους, τὴν
ὁποίαν ϑὰ ἐξηγήσω διατί ὀνομάζει «πρὸς Λαοδιχεῖς»,. Ὃ Πέτρος γράφει
περὶ τῶν Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου τὰ ἑξῆς πρὸς ἅπαντας τοὺς Μικχρασιάτας'
«Ὃ ἀγαπητὸς ἡμῶν ἀδελφὸς Παὔλος κατὰ τὴν αὐτῷ δοϑεῖσαν σοφίαν ἔγρα
ψεν ὑμῖν, ὡς καὶ ἐν πάσαις ταῖς ᾿Επιστολαῖς, λαλῶν ἐν αὐταῖς περὶ τούτων.
ἐν οἷς ἐστι δυσνόητά τινα, ἃ οἱ ἀμαϑεῖς καὶ ἀστήρικτοι στρεδλοῦσιν ὡς καὶ
τὰς λοιπὰς γραφὰς πρὸς τὴν ἰδίαν αὐτῶν ἀπώλειαν» (Β΄ [ΠΦε 8,18 - 16).
Ὄχι μόνον μαρτυρεῖ τὴν ὕπαρξιν τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ Παύλου, ἀλλὰ λέγων
«ὡς καὶ τὰς λοιπὰς γραφάς», ἐννοεῖ ὅτι καὶ αἵ ᾿Επιστολαὶ αὐτοῦ εἶνε «Πραφαί»,
τουτέστιν ᾿Αγία Γραφή. Ἔν ταὐτῷ ὑπονοεῖται, ὅτι ἤδη ζώντων τῶν ἀπο-
στόλων, τὰ γραπτὰ αὐτῶν ἀποτελοῦν σῶμα, τὴν Κι. Διαϑήκην, ἢ ὁποία ϑεω-
ρεῖται ὧς ᾿Αγία Γραφή. Αὐτὴ εἶνε ἢ πρώτη μαρτυρία τοῦ Κανόνος τῆς Κ.
Διαϑήχης, μία μαρτυρία ἀρχαιοτέρα χαὶ τῆς συμπληρώσεως τοῦ Κανόνος,
διότι μερικὰ θΘιθλία εἶνε νεώτερα τῆς μαρτυρίας αὐτῆς, ὅπως ἣ Ἐπιστολὴ
τοῦ Ἰούδα χαὶ ὅλα τὰ διδλία τοῦ ᾿Ιωάννου.
Τὴν Β΄ ᾿Επιστολὴν τοῦ Πέτρου μαρτυρεῖ ὃ ᾿Ιούδας, ὅστις παραϑέτει
χωρίον ἐξ αὐτῆς λέγων πρὸς ἅπαντας τοὺς Μιχρασιάτας: «Ὑμεῖς δέ, ἀγαπη-
τοί, μνήσϑητε τῶν ρημάτων τῶν προειρημένων ὑπὸ τῶν ἀποστόλων, ὅτι ἔλε-
γὸν ὑμῖν ὅτι ᾿ἐν ἐσχάτῳ χρόνῳ ἔσονται ἐμπαῖχται χατὰ τὰς ἑαυτῶν ἐπιϑυ-
μίας πορευόμενοι τῶν ἀσεθειῶν᾽» (1δ, 11 - 18). Αὐτὸ εἶνε παράϑεσις τοῦ Β΄
Πε 8,8 καὶ ὑπαινιγμὸς τῶν Α΄ Τι 4,1 - ὃ καὶ Β΄ Τι 8,1 - 9’ ὥστε γίνεται ὗπαι-
νιγμὸς καὶ τῶν δύο πρὸς Τιμόϑεον ᾿Επιστολῶν.
Μετὰ τοὺς ἀποστόλους οἱ ἀρχαιότεροι Χριστιανοὶ συγγραφεῖς εἶνε οἱ
μαϑηταὶ χαὶ συνεργάται ἐχείνων Κλήμης Ῥώμης, συγγράψας τὴν Α΄ πρὸς
Κορινθίους ᾿Επιστολήν του τῷ 92 - 94 μιΧ., ᾿Ιγνάτιος ᾿Αντιοχείας, συγγρά-
ψας τὰς ἑπτὰ ᾿Ἐπιστολάς του τῷ 107, Πολύκαρπος Σμύρνης, συγγράψας
τὴν πρὸς Φιλιππησίους ᾿Επιστολήν του κατὰ τὸ ἑπόμενον ἔτος 108, καὶ ὁ
ἀνώνυμος συγγραφεὺς τῆς Διδαχῆς τῶν ἀποστόλων, συγγράψας ἐν ἔτεσιν
 19

100 - 120. Ἔπειτα ἔρχονται διάφοροι ἄλλοι ἐκχλησιαστιχοί, αἱρετιχοί, καὶ

ϑύραϑεν κατὰ τὴν ἑξῆς περίπου χρονολογιχὴν τάξιν.

Χριστιανοί: Παπίας 140 (γράφει).

Νουμήνιος 180 (γράφει).
Ἰουστῖνος 4 -τρὸ (γοάφει).
Τατιανὸς 120 - 100.
Πολυχράτης Ἐφέσου 110 (γράφει).
Εἰρηναῖος 110 - 180 (γράφει).
ΠῚ άνταινος 180 - 200 (γραφει).
Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς 211 - 510 (Ἐν
Κατάλογος τοῦ Μιυγαίΐοτ! 190- 380.
Τερτυλλιανὸς 240 Ὁ}
᾿Ωριγένης 284 τ)
Αἵρετιχοί: Γνωστιχοὶ 100 - 140.
᾽Οφῖται
Περάται .- πρὸ τοῦ 180.
Σηϑιανοὶ
ΓΑλογοι α΄ ἥμισυ Β΄ αἰῶνος.
Βασιλείδης 120 - 140 (ἐπὶ ᾿Αδριανοῦ ἀχμαζει).
Βαλεντῖνος μέσα Β΄ αἰῶνος.
Ἡραχλέων ιιαϑητὴς Βαλεντίνου.
Μαϑηταὶ Βασιλείδου.
Θεόδοτος πεοὶ τὸ 150.
Κέρδων πρὸ τοῦ 140.
Μαρχίων μετὰ τὸ 140.
Κοράνιον Ζ΄ αἷών.
Ἰουδαῖοι; ᾿Ιώσηπος 100 -),
Ἐνὼχ ἀπόχρυφον 132 - 188.
᾿Ανάληψις Μωύσέως 183 - 180.
Ἑδοαϊχὰ χειρόγραφα Δαμασχοῦ 188 - 180.
Ταλμοὺδ ἘΠ αἱ. χ. ἕ.
Εϑνιχοί: λΛουχιανὸς 198 - 900,
Κέλσος 118 (γράφει),
ΠΙοοφύριος 270 (γράφει).
Διοχλητιανὸς 804 χιἕ.

1] ἀραλείπω πολλοὺς ἄλλους ἀρχαίους μάρτυρας, ὅπως τοὺς συγγραφεῖς

τῶν ᾿᾿πιστολῶν «Βαρνάθα» καὶ πρὸς Διόγνητον, τὸ Μαρτύριον τοῦ ]Πολυ-
χάρπου, τὸν ]οιμένα τοῦ Ερμᾶ, τοὺς Μελίτωνα Σάρδεων, Θεόφιλον ᾿Αντιο-
͵ ᾿ ͵ “- “ , , , γ᾽
20

χείας, ᾿Αϑηναγόραν, κλπ., ἐφ᾽ ὅσον ὅσα θιθλία μαρτυροῦν αὐτοὶ τὰ μαρτυροῦν
κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἄλλοι ἀρχαιότεροι. ᾿Επιλέγω ὡρισμένους μόνον μάρ-
τυρας ἢ διὰ τὴν ἀρχαιότητα, ἢ διὰ τὴν σαφήνειαν τῆς μαρτυρίας, ἢ δι᾽ ἄλ-
λους εἰδικοὺς λόγους, ἀρκούμενος νὰ καλύψω διὰ 2 - 8 μαρτυριῶν ἕκαστον
θιδλίον τοῦ Κανόνος καὶ μὴ χρησιμοποιῶν πάσας τὰς μαρτυρίας.
Τὰ θιθλία τοῦ Κανόνος μαρτυροῦνται ὑπὸ τῶν ἐπιλεγομένων μαρτύρων
κατὰ τρεῖς τρόπους. α) Κατονομάζονται. β) Πααρατίϑενται ἐξ αὐτῶν χωρία
ἢ ἀναφέρονται ἐλευϑέρως ἀφηγήσεις ἐκτενέστεραι. γ) Μαρτυροῦνται ἐμμέ-
σως, δηλαδὴ μαρτυρεῖ ὃ δεῖνα ὅτι τὸ Α ὀιθλίον ἐμαρτυρεῖτο ὑπὸ τοῦ δεῖνα"
πιχ. μαρτυρεῖ ὃ Ἱερώνυμος ὅτι ὃ Τατιανὸς ἐμαρτύρει τὰς τρεῖς πρὸς Τιμό-
ϑεον καὶ Τίτον ᾿Ἐπιστολάς, ἐξ ὧν τὰς μὲν πρὸς Τιμόϑεον ἀπέρριπτεν (ἄρα
ὑπῆρχον) τὴν δὲ πρὸς Τίτον ἐδέχετο. Ἢ ἀποδειχνύεταν διὰ συλλογισμῶν,
ὅτι ὃ δεῖνα γνωρίζει τὸ Α ἢ Β ὀθιθλίον' π.χ. ὃ ᾿Ιουστῖνος γράφει: «Οἱ ἀπό-
στολοι ἐν τοῖς γενομένοις ὑπ᾽ αὐτῶν ἀπομνημονεύμασιν, ἃ καλεῖται Εὐαγγέ-
λια, οὕτω παρέδωκαν ἐντετάλϑαι αὐτοῖς" τὸν ᾿Ιησοῦν ᾿ λαθόντα ἄρτον εὖχα-
θριστήσαντα εἰπεῖν: Τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἀνάμνησίν μου, τοῦτ᾽ ἔστι τὸ σῶμα
μου’ χαὶ τὸ ποτήριον ὁμοίως λαθόντα καὶ εὐχαριστήσαντα εἰπεῖν: Τοῦτό ἐστι
τὸ αἷμά μου᾽» (Λκ 22, 19 - 20: Μϑ 26,26 - 28: Μρ 14, 22 - 258). Αὐτὰ γράφει
ὃ Ἰουστῖνος εἷς τὴν δευτέραν ᾿Απολογίαν του παραϑέτων χωρίον καὶ ἐκ τῶν
τριῶν πρώτων Εὐαγγελίων, ὁμοιάζον δὲ περισσότερον πρὸς τὸ κατὰ Λουχᾶν.
᾿Αλλαχοῦ παραϑέτει ἐκ τῶν τεσσάρων Εὐαγγελίων καὶ μόνον ἐξ αὐτῶν.
Ἤδη δὲ ἐν τῇ πρώτῃ ᾿Απολογίᾳ του λέγει περὶ τῶν Εὐαγγελίων ὅτι «συντε-
ταγμένα εἰσὶν ὑπὸ τῶν ἀποστόλων καὶ τῶν κατηκολουϑηχότων αὐτοῖς». “Ὥστε
ἔχομεν «Εὐαγγέλια», ἅτινα ἔγραψαν οἱ «ἀπόστολοι» (πληϑυντικός, ἄρα τοὐ-
λάχιστον δύο, Ματϑαῖος καὶ ᾿Ιωάννης), καὶ οἱ «κατηχολουϑηχότες αὐτοῖς»
(πληϑυντιχός, ἄρα τοὐλάχιστον δύο, Λουχᾶς καὶ Μᾶρκος). Ἔχφ᾽ ὅσον δὲ
μόνον ἔκ τῶν τεσσάρων καὶ οὐχὶ ἐξ ἄλλων Εὐαγγελίων παραϑέτει, ἄρα ὁ
Ιουστῖνος γνωρίζει τὰ τέσσαρα γνωστά μας Εὐαγγέλια. Τοῦτο ἐν συνδυα-
σμῷ πρὸς τὸ γεγονὸς ὅτι δ᾽ μαϑητὴς τοῦ ᾿Ιουστίνου Τατιανὸς συνέταξε τὸ
Διατεσσάρων Εὐαγγέλιον, Εὐαγγέλιον δηλαδὴ ὅπου συγχωνεύονται καὶ τὰ
τέσσαρα Εὐαγγέλια εἷς μίαν ἱστορίαν, καὶ πρὸς τὸ ὅτι μετὰ δεκαετίαν ὁ Εἰ-
φηναῖος ὁμιλεῖ περὶ τοῦ «Τετραμόρφου Εὐαγγελίου» κατονομάζων τοὺς τέσ-
σαρας εὐαγγελιστάς, ὁ δὲ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς μετὰ ἄλλην μίαν δεκαετίαν
ὁμιλεῖ περὶ «τῶν παραδεδομένων ἡμῖν τεσσάρων Εὐαγγελίων», κατοχυροῦται
τόσον, ὥστε καϑίσταται ὀέθαιον καὶ ἀναντίρρητον. “Ὅπως λοιπὸν συμπεραί-
νομεν μετὰ ὄεθαιότητος περὶ τοῦ ᾿Ιουστίνου, ὅτι ἐγνώριζε καὶ ἐχρησιμοποίει
τὰ τέσσαρα γνωστὰ Εὐαγγέλια, οὕτω δυνάμεϑα νὰ συναγάγωμεν καὶ ἄλλας
παρομοίας ἐμμέσους μαρτυρίας. Εὐϑὺς κατωτέρω παραϑέτω πίνακα ἐμφαίνον-
τὰ τὰ διὰ τοῦ πρώτου τρόπου μαρτυρούμενα θιδλία τοῦ Κανόνος, τουτέστι
τὰ ὀνομαστὶ ἀναφερόμενα.
τ
Οχ |
“διὸ, “ἼΠΜΘΙ, β Ἔ Ὑ Ἔ 1 ΞΟΛΊΔΘΩΟΙ, “(" ) 5111] | διβαγυχονα, ἢ
᾿ τ | | ὌΘΔΟΙ,
διιλβλιὸδ, Ὁ Ἣ Ἔ | ΔΟΛΑΌΟΙ, 1
τ τ ΔΟΛΑΡΟῚ, Υ͂΄
5ιιλβλιδσ, β ΛΟΟ13]11 8.
Ἐ Ῥ ΔΟδ13}1 ΕΥ̓͂
δἰιλβλιῦῦς, ΔΟΘΦΧῸΙ, ἢ
-- ΞΔΟΙΟΟΟΉ,
δ, “ΠΒ91, ΛΟΙΧΟΌΙΪΝ ᾿ ὉΛΟΤὙΦ
. Ῥ Ν ΛΟΔ1},
. Ῥ . λοϑβο11}, 8
Ἔ τ Ἔ ΛΟ3βΟΤΠ,
Ῥ Ἢ Ῥ ΛΟΚΟΌΪΥ Φι3χ0939. 4
Ἔ Ἔ Ῥ ΛΟΧΟΌΠΝ 5ι3χ939 ΚΥ
Ἔ Ἔ Ἔ ΛΟΙΧΟΌΪΝ 5,30 ΟΟΌΥΟῪ
Ἔ Ἔ Ἔ ΛΟΙΧΘΌΙΝ ΞΟΓΘΏΌΧΩΥΟΠΙ] 50ΟΊΟἰΔΕΥἹΦ,
ΠΞ6Ιπ Ῥ ΛΟΚΟΌΪΝ βρογχοϑάνῃ͵ ἡ
-Ξᾷτ Ἔ ΛΟ ΧΘΌΙΪΝ ΘΌΔΌΥΟ1 Ὁ
Ἔ Ἔ Ἔ ἱ ΛΟΊΧΟῸΙΝ ΞαΟΊΑΛΊΙδΟΝ 4 ᾿
Ἔ Ἔ Ἔ λωϊκδΌ] ϑιιήφς 5ἰππγ} ΞΔοιθλιοη
Ἔ Ἔ Ἔ | ΛΟΊΧΟΌΪΝ ' 5ρΟΙΌΠ4 ἢ
Ἔ Ἔ Ἔ | 513500 1]
Ῥ Ἔ Ἔ ΘΟΛΌΔΌ], ὁ (: ) 5ὈΊΜΌ ΤΙ Ϊ ΘΙΙΛΑΌΟΙ], ὦ
Ἔ Ἔ Ἔ ΞΟΛΏΊΔὉ1, ΛΟΊ ΟΝ ΞΌΧΔΟΝ
Ἔ Ἔ Ἔ ΞΟΛΌΊ2Ό1, ΘΌΛΜΌ 77 ΞΟΧΘΌΙΤ
ΙΝ ἩΔΎΣ ιδη ΞΟΑΌΔῸ, ΞΜ] | ΞΟΊΌΘΔΌΙΝ
Ὁ ΔΙΑΟΣΖΌΝΟΜΛΟΔΌ ἡ
22

Ὡρισμέναι διευκρινίσεις εἶνε ἀπαραίτητοι. “Ὁ Πολύκαρπος μαρτυρεῖ

τὴν πρὸς Φιλιππησίους γράφων καὶ ὁ ἴδιος πρὸς τοὺς αὐτοὺς τὰ ἑξῆς" «(ὐὔτε
ἐγὼ οὔτε ἄλλος ὅμοιος ἐμοὶ δύναται καταχολουϑῆσαι τῇ σοφίᾳ τοῦ μαχαρίου
χαὶ ἐνδόξου Παύλου, ὃς γενόμενος ἐν ὑμῖν κατὰ πρόσωπον τῶν τότε ἀν-
ϑρώπωνἐδίδαξεν ἀχριθῶς καὶ θεθαίως τὸν περὶ ἀληϑείας λόγον" ὃς καὶ ἀπὼν
ὑμῖν ἔγραψεν ᾿Ἐπιστολάς, εἰς ἃς ἐὰν ἐγκύπτητε, δυνηϑήσεσϑε ᾿ οἰκοδομεῖσθαι
εἰς τὴν δοϑεῖσαν ὑμῖν πίστιν ᾿ (δ, 8: 20), ᾿ ἥτις ἐστὶ μήτηρ πάντων ἡμῶν᾽
(Γα 4, 96)». ᾿Αφήνω τὰς παραϑέσεις τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Ἰούδα καὶ τῆς πρὸς
Γαλάτας. Ὁ Πολύκαρπος ἀναφέρει «᾿Ἐπιστολὰς» πρὸς Φιλιππησίους χαὶ ὄχι
«Ἐπιστολήν». ᾿Εντεῦϑεν ὑποστηρίζουν τινές, ὅτι ὁ Πολύχαρπος γνωρίζει δύο
τοὐλάχιστον ᾿Επιστολὰς πρὸς Φιλιππησίουφ, αἵτινες καὶ ἐνδέχεται νὰ εἶνε
διάφοροι τῆς νῦν σῳζομένης. Φαίνεται ὅτι οὕτω πως ἐσχέφϑησαν καί τινες
ἀρχαῖοι, διότι ἐκάϑησαν καὶ ἔπλασαν τὴν ἀπόκρυφον Β΄ πρὸς Φιλιππησίους
Ἐπιστολήν. ᾿Αλλὰ ὅλοι αὐτοὶ ἔκαναν λάϑος. Αὐτὸ τὸ ὁποῖον λέγεται σήμερον
«ἐπιστολὴ» ἢ «γράμμα» εἰς τοὺς ἀρχαίους “Ἕλληνας συγγραφεῖς χλασσικοὺς
χαὶ τῶν ἑλληνιστικῶν χρόνων ἐλέγετο καὶ εἰς πληϑυντικὸν ἀριϑμὸν «ἐπιστο-
λαὶ» ἢ «γράμματα». Κατὰ τοὺς ἑλληνιστικοὺς μάλιστα χρόνους ὃ πληϑυντιχὸς
χατέστη ἔτι ἐπιχρατέστερος τῇ ἐπιδράσει τῆς ρωμαϊχῆς γλώσσης, ὅπου ἢ
ἐπιστολὴ λέγεται ἀποχλειστικῶς εἰς πληϑυντικὸν Ππίογαθ. "ἔχουν δὲ οἵ ἀπο-
στολιχοὶ πατέρες καὶ πολλοὺς ἄλλους λατινισμοὺς εἷς τὴν γλῶσσαν τῶν.
«Ἐπιστολὰς» λοιπὸν πρὸς Φιλιππησίους ἐννοεῖ ὃ Πολύκαρπος τὴν μίαν καὶ
γνωστὴν πρὸς αὐτοὺς ᾿Εἰπιστολήν.
Αἴ μαρτυρίαι τοῦ Παπίου περὶ τῶν δύο πρώτων Εὐαγγελίων εἶνε ἄναν-
τιρρήτως γνήσιαι. ᾿Αμφιθολίαι διετυπώϑησαν διὰ τὰ δύο ἄλλα χωρία του
ὅπου μαρτυροῦνται τὸ κατὰ Ιωάννην καὶ ἧ ᾿Αποχάλυψις, διότι τὰ χωρία
αὐτὰ διεσώϑησαν εἷς μίαν ἑρμηνευτικὴν Σειρὰν ((ὐδίοη4) ἐχδοϑεῖσαν ὑπὸ
τοῦ (οτγάεσγιι5 χαὶ εἰς τὸν ᾿Ανδρέαν Καισαρείας. ᾿Αλλὰ δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ
ἀμφιθδάλλωμεν περὶ τῶν χωρίων, διότι πολλαχόϑεν φαίνεται ὅτι ὁ Παπίας
ἐχρησιμοποίει πολὺ τὰ δύο μαρτυρούμενα ὄιόλία.
ὋὉ αἱρεσιάρχης Μαρχίων ἀπέρριπτε τὰ ἄλλα διθλία τοῦ Κανόνος καὶ
ἐξ αὐτῶν ἐδέχετο μόνον ἕνδεχα προσϑέτων καὶ ἕνα πλαστὸν δωδέκατον. Τὰ
ἕνδεχα εἶνε ὅσα ἐμφαίνονται εἷς τὸν πίνακα, ἤτοι τὸ χατὰ Λουχᾶν Εὐαγγέ-
λιον χαὶ δέχα Ἐπιστολαὶ τοῦ Παύλου. ὋὋὉ Μαρχκίων ἥχμασεν ἀπὸ τοῦ 140
χαὶ ἑξῆς. Τὸν χατάλογον ὅμως τῶν ὀιθλίων ποὺ ἐδέχετο, μαοτυρεῖται ὅτι
παρέλαδεν ἀπὸ τὸν διδάσχαλόν του Κέρδωνα ὅστις ἥχιιασε ποὸ τοῦ 140.
Ὁ Εἰρηναῖος γράψας περὶ τὸ 1830, ὃ Κλήμης ᾿Αλεξανδοεὺς γοάψας
περὶ τὸ 190, χαὶ ὃ χατάλογος τοῦ Μιγαίοτ! γραφεὶς ἀπὸ τοῦ 190 μέχοι τοῦ
980, ἀποτελοῦν ἀληϑῆ φράχτην μαρτυριῶν, διότι οἵ τοεῖς ἀναφέρουν. ὀνοιια-
στὶ ὅλα τὰ θιθλία πλὴν τῶν δύο ᾿Επιστολῶν ᾿Ιακώῤου καὶ Β΄ Πέτοου, Ταύτας
χατονομάζει πρῶτος ὁ ᾿Ωριγένης (900 - 2560). Θὰ ἴδωμεν διιως χατωτέρω
 28

ὅτι καὶ αἱ δύο αὐταὶ καὶ ἄλλαι τινὲς ᾿Επιστολαὶ μαρτυροῦνται πολὺ ἐνωρίτε-
ρον ἀπὸ ὅ,τι φαίνεται ἐκ πρώτης ὄψεως.
Π.αρατίϑενται χωρία ἐκ τῶν ἀκολούϑων ὀιδλίων τῆς Κ. Διαϑήχης εἰς
τοὺς ἐν τῷ πίνακι ἀναγραφομένους συγγραφεῖς, οἵ ὁποῖον κατὰ χανόνα εἶνε
ἀρχαιότερον ἐχείνων ποὺ κατονομάζουν τὰ αὐτὰ ὄόιύλία.

Παρατίθενται

Ματϑαῖος Κλήμης Ρώμης, ᾿ἸΙγνάτιος, Πολύκαρπος.

Μᾶρκος Κλήμης Ῥώμης, Ἰγνάτιος, Πολύκαρπος.
Λουχᾶς Κλήμης Ῥώμης, ᾿Ιγνάτιος, Πολύκαρπος.
Ἰωάννης Ἰγνάτιος.
Πράξεις Ἰγνάτιος, Πολύκαρπος.
Ρωμαίους Κλήμης Ῥώμης, ᾿Ιγνάτιος, Πολύκαρπος.
Δ΄ Κορινϑίους Κλήμης Ῥώμης, ᾿Ιγνάτιος, ΠΠολύχαρπος.
Β΄ Κορινϑίους Πολύκαρπος.
Γαλάτας Ἰγνάτιος, Πολύκαρπος.
Ἐφεσίους Ἰγνάτιος, Πολύκαρπος (-Ξ Γραφαί).
Φιλιππησίους Τολύχαρπος.
Κολασσαεῖς Ἰουστῖνος, (ἀσϑενῶς ὑπαινίσσονται : Κλήμ. Ρ., ᾿Ιγνάτιος)
Α΄ Θεσσαλονιχεῖς Κλήμης Ῥώμης, ᾿Ιγνάτιος, ΠΠολύχαρπος.
Β΄ Θεσσαλονικεῖς Πολύκαρπος.
Α΄ Τιμόϑεον Πολύκαρπος.
Β΄ Τιμόϑεον ΤΠ ολύκαρπος.
Τίτον Ἰγνάτιος.
Φιλήμονα
᾿ἙΘραίους Κλήμης Ρώμης, Διδαχὴ ἀπ.(;).
Ἰαχώθου Ἰγνάτιος (:), Ἑλρηναῖος, Κλήμης ᾿Αλεξ.
Δ΄ Πέτρου Κλήμης Ῥώμης, ᾿Ιγνάτιος (;), Πολύκαρπος.
Ὦ΄ Πέτρου Κλήμης Ρώμης.
Α΄ Ἰωάννου ΠΠολύχαρπος.
Β΄ Ἰωάννου ΠῚ ολύχαρπος.
Γ΄ Ἰωάννου
Ἰούδα Κλήμης Ρώμης, Πολύχαρπος, Διδαχὴ ἀπ., [Ἐνώχ, ᾿Δ-
νάληψις Μωύσέως].
᾿λποχάλυψις Ἰγνάτιος.
ς
Ο ΙΠολύχαρπος, ὅταν παραϑέτῃ ἐκ τῆς πρὸς Ἐχφρεσίους, ὀνομάζει αὐτὴν
’ ο , 5 “- ὟΥ ͵ 5 φ-- 5 Ἃ

Γραφάς: «Μοάο, υἰ ΠΪ5 δογίρίωυγίβ. ἀἰοίαπι οϑι ᾿Οογίζεσϑε καὶ μὴ ἀιιαρτά-

νετε,) χαὶ “ὃ ἥλιος μὴ ἐπιδυέτω ἐπὶ τῷ παρουγισμῷ ὑμῶν» (Λ3ἷα 4.8: Ἐφ
4,260). Τὸ «ὀργίζεσϑε χαὶ μὴ ἁμαρτάνετε» εἶνε τῶν Ψ'αλμῶν: αὐτὸ καὶ ὅλον
τὸ ἑπόμενον εἶνε τῆς πρὸς Ιχρεσίους. “Ὥστε ὃ Πολύκαοπος γνωρίζει τὴν
πρὸς ᾿Ιχρεσίους ὡς '᾿Δγίαν Γραφήν.
Ἢ πρὸς Κολασσαεῖς ᾿Ιὐπιστολὴ δὲν παρατίϑεταί ποτε ὑπὸ τῶν ἀποστο-
24

λιχῶν πατέρων: παρατίϑεται διὰ πρώτην φορὰν ὑπὸ τοῦ ᾿Ιουστίνου’ εἰς τὸν
Κλήμεντα Ρώμης καὶ τὸν ᾿Ιγνάτιον ὑπάρχουν χωρία τὰ ὁποῖα φαίνονται ὡς
ὑπαινιγμοὶ χωρίων τῆς πρὸς Κολασσαεῖς, ἀλλὰ δὲν ἀποτελοῦν σαφῆ μαρτυ-
ρίαν. Αὐτὸ ὅμως ἐξηγεῖται εὐχόλως, χωρὶς νὰ ἀποθαίνῃ εἰς θάρος τῆς ᾿Ἐπι-
στολῆς.Ἢ πρὸς Κυλασσαεῖς ὁμοιάζει πολὺ πρὸς τὴν πρὸς ᾿Ειφεσίους. “Ὅλα
τὰ χαραχτηριστιχὰ χωρία της εὑρίσκονται μὲ ἀρτιωτέραν διατύπωσιν εἰς
τὴν πρὸς Ἐφεσίους: διὰ τοῦτο προτιμᾶται ὡς ϑησαυρὸς παραϑέσεων ἧ πρὸς
Ἐφεσίους καὶ παραθλέπεται φυσιχῷ τῷ λόγῳ ἡ πρὸς Κολασσαεῖς. Ἢ πρὸς
Φιλήμονα καὶ ἣ Γ΄ Ἰωάννου οὐδέποτε μέχρι τοῦ ᾿Ωριγένους παρατίϑενται
οὔτε χρησιμοποιοῦνται ἀορίστως καὶ ἐν ὑπαινιγμῷ. Αὐτὸ ὀφείλεται εἴς τε
τὴν θραχύτητα τῶν ᾿Ἐπιστολῶν τούτων,καὶ εἰς τὸν ἄκρως προσωπιχὸν χαρακτῆ-
ρα των, χαὶ εἰς τὴν ἔλλειψιν χαραχτηριστικῶν ϑεολογικῶν ἢ ἱστορικῶν ἐν-
φράσεων. “στε ἣ ἔλλειψις τῆς χρήσεώς των οὐδαμῶς σημαίνει ὅτι δὲν ἦσαν
γνωσταί.
Τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ Ἰακώθου εἶνε ζήτημα ἂν χρησιμοποιεῖ ὁ ᾿Ιγνά-
τιος: παραϑέτουν ὅμως ἐξ αὐτῆς σαφῶς, ἂν καὶ δὲν τὴν κατονομάζουν οἵ
μεταγενέστεροι Εἰρηναῖος καὶ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς. ΠλουσίωΞ μαρτυρεῖται
ἡ Ἐπιστολὴ τοῦ ᾿Ιούδα ὄχι μόνον ὑπὸ τῶν ἀποστολικῶν πατέρων ἀλλὰ καὶ
ὑπὸ τῶν ἰουδαϊχῶν ἀποκρύφων ᾿Ενὼχ καὶ ᾿Ανάληψις Μωύσέως, γραφέντων
κατὰ τὴν ἐπανάστασιν τῶν ἐτῶν 182 - ὅ, ἐν οἷς παρατίϑενται αὐτολεξεὶ οἷ
στίχοι τοῦ Ἰούδα 6, 9, 14 - 15, 16. Μέχρι τώρα ἐπιστεύετο ὅτι ὁ ᾿Ιούδας πα-
ραϑέτει ἐκ τῶν ἀποκρύφων τούτων. Ἤδηὅμως εἰς τὸὙὝπόμνημα εἰς τὴν ἜΣ
πιστολὴν τοῦ Ἰούδα ἀπέδειξα, ὅτι τὰ δύο ἀπόκρυφα δὲν εἶνε, ὡς ἐπιστεύετο,
προχριστιανιχά, ἀλλ᾽ ἐγράφησαν τῷ 18- ὅ μ.Χ., καὶ ὅτι αὐτὰ λαμθάνουν
τὰ χωρία ἐκ τοῦ ᾿Ιούδα.
Δὲν πρέπει νὰ μᾶς ἐμποιῇ ἀμφιθολίας τὸ ὅτι ὡρισμένα διθλία τοῦ Κα-
νόνος μαρτυροῦνται ὀλιγώτερον τῶν ἄλλων. ᾿Αφύσικον εἶνε τὸ ἄλλο, νὰ μαρ-
τυροῦνται ὅλα ἐξ ἴσου καὶ ταυτοχρόνως. Ἴχομεν π.χ. δύο μικρὰς καὶ προ-
σωπιχὰς Ἐπιστολάς, τὴν πρὸς Φιλήμονα χαὶ τὴν Γ΄ ᾿Ιωάννου. Ἂν ἣ πρὸς
Φιλήμονα δὲν χρησιμοποιῆται, εἶνε εὐλογώτερον νὰ μὴ χρησιμοποιῆται
ἡ Γ΄ Ἰωάννου ποὺ εἶνε μικροτέρα ἐχείνης. Ἔν τούτοις ἐπειδὴ συνέπεσεν ἡἧ
πρὸς Φιλήμονα νὰ χατονομάζεται, ἡ δὲ Γ΄ ᾿Ιωάννου νὰ μὴ χατονομάζεται,
πολλοὶ σύγχρονοι δέχονται μὲν ἀναντιρρήτως τὴν πρὸς Φιλήμονα, ἀπορρίπτουν
δὲ τὴν Γ΄ ᾿Ιωάννου. Αὐτὸ δεικνύει μόνον πόσον ἐπιπολαίως κρίνουν. Φαντα-
σϑῆτε τί ϑὰ ἐγίνετο, ἂν ὃ ᾿Επιφάνιος δὲν διέσῳζε τὸν κατάλογον τοῦ Κέο-
δωνος χαὶ Μαρχίωνος, καὶ ἂν ὃ ἡμικατεστραμμένος κατάλογος τοῦ Μαιγαίοτὶ
χατεστρέφετο ὀλίγον ἀκόμη, ὥστε νὰ λείψῃ καὶ ἐξ αὐτοῦ τὸ ὄνομα τῆς ποὸς
Φιλύμονα. Δύο τυχαῖα χαὶ ἀσήμαντα περιστατικὰ ϑὰ ἔπειϑον τοὺς «χριτικοὺς»
αὐτοὺς νὰ ϑεωρήσουν μετὰ δεδαιότητος ἀπόδλητον τὴν νῦν ἀναντίροητον
πρὸς Φιλήμονα ᾿Επιστολήν, ὅπως μετὰ δεθαιότητος ἀπορρίπτουν τὴν 1[“΄᾿1-
 2ὅ

ωάννου, ἡ ὁποία ἔχει περισσοτέρους λόγους νὰ μὴ χρησιμοποιῆται χαὶ νὰ

μὴ χατονομάζεται. Δὲν χρησιμοποιεῖται, ὡς ἐλέχϑη, δι᾿ ὃν λόγον δὲν χρησι-
μοποιεῖται καὶ ἣ μεγαλυτέρα αὐτῆς πρὸς Φιλήμονα' δὲν φαίνεται δὲ ὅτι
κατονομάζεται διὰ τὸν ἑξῆς λόγον. .Ὃ ᾿Ιωάννης ἔγραψε τὴν Α΄ ᾿Επιστολήν
τοι πρὸς τὰς ἁπανταχοῦ ἐχχλησίας, δηλαδὴ τὴν ἔστειλεν εἰς πολλὰ ἀντίγραφα
ταυτοχρόνως. Εἰς δύο παραλήπτας ἔστειλε καὶ ἀνὰ ἕνα ἰδιαίτερον προσωπι-
χὸν σημείωμα τρόπον τινὰ ὡς διαθιθαστικόν. Τὰ δύο αὐτὰ σημειώματα εἶνε
ἡ Β΄ καὶ ἡ Γ΄ Ἰωάννου. Ὅταν ἡ Α΄ Ἰωάννου ἐχυχλοφόρησεν εὐρύτερον,
ἐχυχλοφόρησαν συνημμένως καὶ τὰ δύο μικρὰ σημειώματα Β΄ - Γ΄ ᾿Ιωάν-
νου. Ὅλον αὐτὸ τὸ σῶμα ἐλέγετο «Ἰωάννου ᾿Επιστολὴ καϑολιχή». Διὰ τοῦτο
ὃ Εἰρηναῖος ἐνῷ παραϑέτει χωρίον ἐκτεταμένον ἐκ τῆς Β΄ ᾿Ιωάννου, λέγει
ὅτι λαμθάνει αὐτὸ ἐκ τῆς «προειρημένης Εἰπιστολῆς» τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἴω-
άννου. ἊΑν ὅμως ἐρευνήσῃ κανεὶς εἰς ὁλόκληρον τὸ θιθλίον ἐχεῖνο καὶ εἰς τὸ
προηγούμενον, οὐδαμοῦ ϑὰ εὕρῃ νὰ ἀναφέρεται ἧ Β΄ Ἰωάννου: ϑὰ
εὕρῃ μόνον νὰ ἀναφέρεται ἣ Α΄ Ἰωάννου. Ἐπίσης ὀλίγον κατωτέ-
ρω ὃ Εἰρηναῖος παραϑέτει δύο χωρία ἐκ τῆς Α΄ὀ Ἰωάννου, λέγων
ὅτι τὰ λαμθάνει ἐκ τῆς αὐτῆς ᾿Επιστολῆς. “Ὥστε ὁ Εἰρηναῖος γνωρίζει καὶ
ὀνομάζει μίαν ᾿Επιστολὴν τοῦ Ἰωάννου, ἀλλὰ τὸ περιεχόμενον αὐτῆς εἶνε καὶ
αἷ τρεῖς σήμερον γνωσταὶ Ἐπιστολαὶ τοῦ ᾿Ιωάννου. Βραδύτερον αἷ δύο μι-
χραὶ ἀπεχωρίσϑησαν, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ εἰς ἀρχαιότερα χείμενα ἐγίνετο λόγος περὶ
κιιᾶς Ἐπιστολῆς τοῦ ᾿Ιωάννου, χαὶ πολλοὶ δὲν ἐγνώριζον τί ἀκριθῶς συμθαί-
νει, ἀμφέθαλλον διὰ τὴν γνησιότητα τῶν Β΄ - [΄΄ Ἰωάννου. Οἱ σύγχρονοι
ἅπαντες ἀγνοοῦν τὸ ζήτημα αὐτό, διὸ καὶ πολλοὶ ἀπορρίπτουν τὰς Β΄ - Γ΄
Ἰωάννου, οἵ δὲ ἡμέτεροι τὰς δέχονται ἀναποδείχτως. Διὰ λεπτομερείας καὶ
παραπομπὰς ἐπὶ τοῦ ϑέματος παραπέμπω τοὺς φοιτητὰς εἰς τὴν διατοιθήν
μου «Ὃ κχατάλογος τοῦ Μιιχαίοτ!» (σελ. 87 - 40). Καὶ ὁ κατάλογος τοῦ
Μιυγαίοτὶ ἀφοῦ πρῶτα μαρτυρεῖ τὴν Α΄ ᾿Ιωάννου, ἔπειτα μετὰ ἀπὸ ἕνα χά-
σμα τοῦ χατεστραμμένου χειμένου λέγει «(Ἐρἰ5ίοϊΔ46)... ϑαροτγβοτίρίας Ἰοαπηὶς
ἄμσδα ἴῃ οδἵποΙσα ΠαδθηΐαΓ» ξξ «Αἱ προγεγραμμέναν ᾿Ιωάννου δύο τῇ καϑο-
λιχῇ ἔχονται», δηλαδὴ εἶνε συνημμέναι εἰς τὴν καϑολικήν, εἰς τὴν μεγάλην,
εἰς τὴν Α΄ ᾿Ιωάννου. Ἐννοεῖ λοιπὸν τὰς Β΄ - Γ΄ ᾿Ιωάννου. Ὃ Κλήμης ᾿Α-
λεξανδρεύς, λέγων τὴν φράσιν «Ἰωάννης ἐν τῇ μείζονι ᾿Επιστολῇ», ἀσφαλῶς
ἐννοεῖ ὅτι ὑπάρχουν καὶ αἷ μικράτεραι. Σώζεται ἄλλως τε καὶ ὑπόμνηιιά του
εἰς τὴν Β΄ Ἰωάννου, ἐνῷ ὃ Εὐσέθιος μαρτυρεῖ, ὅτι τοῦτο εἶνε μέρος ἑνὸς
μεγαλυτέρου ὑπομνήματος, ὅπου ὑπεμνηματίζοντο ὡς κανονικὰ καὶ τὰ 27
διθλία τῆς Κ. Διαϑήχης καὶ ἄλλα τινά. ἙῬἙπομένως καχῶς οἱ σύγχρονοι ὅλοι
λέγουν ὅτι ἡ Γ΄ ᾿Ιωάννου μαρτυρεῖται διὰ πρώτην φορὰν ὑπὸ τοῦ ᾿Ωριγένους.
Περὶ τῆς Β΄ Πέτρου εἴδομεν, ὅτι μαρτυρεῖται ἤδη εἰς τὴν ᾿Επιστολὴν
τοῦ ᾿Ιούδα, χρησιμοποιεῖται δὲ καὶ ὑπὸ τοῦ Κλήμεντος Ῥώμης. ᾿Ονομάζεται
ὑπὸ τοῦ ᾿Ωριγένους. ᾿Αλλ᾽ εἶνε δέθαιον ὅτι ὠνομάζετο χαὶ εἰς τὸν κατάλογον
τοῦ ΜιΓΑίΩΟΤΙ.
26

Τέλος παραϑέτω πίναχα ὅπου ἐμφαίνεται ποῖα θιθλία μαρτυροῦνται χα-

τὰ τὸν τρίτον τρόπον, τὸν ἔμμεσον, καὶ ὑπὸ ποίων.

Ἔννοοῦνται ἢ μαρτυροῦνται ἐμμεσως

΄“ 5 - Ε]

Ματϑαῖος Ἰουστῖνος.
Μᾶρχος Ἰουστῖνος, γνωστιχοὶ προτιμῶντες τὸν Μᾶρχον.
Λουχᾶς Ἰουστῖνος, Βασιλείδης, Ἡρακλέων, Κέρδων, Κέλσος.
Ἰωάννης Ἰουστῖνος, ἄλογοι, Βασιλείδης, Παπίας, Βαλεντῖνος,
Κέλσος, κ.ἄ.
Πράξεις ΠΠολυχράτης Ἐφέσου, Κέλσος.
Ῥωμαίους Κέρδων.
Α΄ Κορινϑίους ᾿Οφῖται, σηϑιανοί, Κέρδων.
Β΄ Κορινϑίους ᾿Οφῖται, σηϑιανοί, Κέρδων.
Γαλάτας Βαλεντῖνος, Θεόδοτος, Κέρδων.
Ἐμεσίους Βασιλείδης, Βαλεντῖνος, ὀφῖται, Κέρδων.
Φιλιππησίους Σηϑιανοί, Κέρδων.
Κολασσαεῖς Βαλεντῖνος, Κέρδων.
Α΄ Θεσσαλονικεῖς Κέρδων.
Β΄ Θεσσαλονικεῖς Κέρδων.
Α΄ Τιμόϑεον Τατιανός.
Β΄ Τυμόϑεον Τατιανός.
Τίτον Τατιανός.
Φιλήμονα Κέρδων.
Ἑδθραίους Πάνταινος.
Ἰαχώθου
Α΄ Πέτρου "Αλογοι.
Β΄’ Πέτρου
Α΄ Ἰωάννου
Β’ Ἰωάννου
Γ΄ Ἰωάννου
Ἰούδα
᾿Αποχάλυψις

Οἱ περισσότεροι εἶνε αἱρετικοὶ οἷ ὁποῖοι μαρτυροῦνται, ὅτι ἐδέχοντο

διάφορα θιόλία ἢ παρηρμήνευον χωρία.
Ὁ ᾿Ωριγένης μαρτυρεῖ, ὅτι φιλόσοφός τις πυϑαγόρειος ὀνόματι Νου-
μήνιος, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται χαὶ ὑπὸ τοῦ Κλήμεντος ᾿Αλεξανδρέως καὶ ἄρα
ἔζησε τὸ ὀραδύτερον περὶ τὸ 150 μ.Χ., ἐσέθετο ὡς ϑεόπνευστα ὅλα τὰ χα-
νονιχὰ ὀιόλία τῆς Κ, Διαϑήκης. Ὃ ᾿Ωριγένης δέχεται τὰ 21 ἄρα χαὶ ὁ
Νουμήνιος ἐδέχετο τὰ 27’ ὁ Νουμήνιος ἐδέχετο καὶ μερικὰ ἄλλα, τὰ ὁποῖα
ἀπορρίπτει ὁ ᾿Ωριγένης. Εἰς τὴν διατριδήν μου «Ἰαννῆς καὶ Ἰαμδρῆς» ἀπο-
δειχνύω, ὅτι ὁ Νουμήνιος ἦτο ἢ Χριστιανὸς ἢ αἱρετικὸς ἐκ Χριστιανῶν.
᾿Ἐλέχϑη προηγουμένως, ὅτι ὁ Εὐσέθιος μαρτυρεῖ ὅτι ὁ Κλήκιης ᾿Αλε-
 21

ξανδρεὺς ὑπεμνημάτισεν ὅλην τὴν ᾿Αγίαν Τραφὴν χαὶ ἐπὶ πλέον χαὶ μεοιχὰ
ψευδεπίγραφα ὀιθλία.
Τῆς Κ. Διαϑήκης διεσώϑησαν καὶ ἀποσπάσματαχαὶἕνα θιθλίον ὁλόχληρον
ἐπὶ παπύρων τοῦ Β΄ αἰῶνος. Ο πάπυρος 46 περιέχει ἐχτεταμένα ἀποσπάσμα-
τα ἐχ τῶν ᾿᾿πιστολῶν πρὸς Ρωμαίους, ἙἙΘραίους, Α΄ - Β΄ Κοοινϑίους, Ἔφε-
σίους, Φιλιππησίους, Κολασσαεῖς, καὶ Α΄ Θεσσαλονιχεῖς, μὲ τὴν σειρὰν ποὺ
τὰς ἀναφέρω. Π᾿ ροφανῶς ὁ πάπυρος αὐτὸς ἦτο ὁ Γ΄ τόμος τῆς Κ. Διαϑήχης,
δηλαδὴ αἱ Ἐπιστολαὶ τοῦ Παύλου. Ἔκ τοῦ ὅτι μάλιστα περιέχει χαὶ τὴν
πρὸς ἙῬόὀραίους, φαίνεται ὅτι περιεῖχε καὶ τὰς 14, καὶ ὄχι μόνον 18, οὔτε
μόνον τὰς 10 ποὺ ἐδέχοντο ὁ Κέρδων καὶ ὁ Μαρχίων. ὋὋ πάπυρος εἶνε σύγ-
χρονος ἢ καὶ ἀρχαιότερος τῶν δύο αἱρετικῶν τούτων. ἙῬἙπομένως εἶνε σαϑρὰ
ἣ ἄποψις πολλῶν νεωτέρων προτεσταντῶν ὅτι ὁ Μαρχίων ἧτο ὃ πρῶτος ὅστις
ἔχανε συλλογὴν Θιθλίων τῆς Κ. Διαϑήκης καὶ δὴ τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ [Π αὐλου
χαὶ ὅτι ἐξ αὐτοῦ ἔλαθε τὴν ἀφορμὴν καὶ ἣ Ἐκκλησία κατὰ τὰ τέλη τοῦ Β΄
αἰῶνος νὰ συλλέξῃ καὶ αὐτὴ διθλία καὶ νὰ καταρτίσῃ Κανόνα,
Ὃ πάπυρος 52, τῶν ἐτῶν 100 - 128, διασώζει τεμάχιον τοῦ κατὰ ᾿᾽Ιω-
άννην Εὐαγγελίου, οἱ πάπυροι 64 καὶ Τ7 τεμάχια τοῦ κατὰ Ματϑαῖον, ὃ δὲ
πάπυρος 66 εἶνε ὁλόχληρον τὸ κατὰ Ἰωάννην, τὸ ἀρχαιότερον ἀχέραιον χει-
ρόγραφον τῆς Κ. Διαϑήκης. Αὐτοὶ εἶνε οἱ πάπυροι τοῦ Β΄ αἰῶνος. ᾿Εκ τῶν
πολυαρίϑμων τοῦ Γ΄ αἰῶνος ἀναφέρω μόνον τὸν 12 ὅστις περιέχει ἀκεραίας
τὰς Ἐπιστολὰς Β΄ Πέτρου καὶ Ἰούδα καὶ δύο ψαλμούς.
Τὴν Κ. Διαϑήχην, καϑὼς εἶπα, μαρτυροῦν καὶ εἰδωλολάτραι, χαὶ ᾿Ιου-
δαῖοι χαὶ αὐτοὶ οἵ μωαμεϑανοὶ μετέπειτα. .ὋΟ ᾿Ιουδαῖος ᾿Ιώσηπος ἀναφέρει
εἰς τὴν Ιουδαϊκὴν ἀρχαιολογίαν του τρία πρόσωπα τῆς Κ. Διαϑήχης, τὸν
Ἰωάννην θαπτιστήν, τὸν ᾿Ιησοῦν Χριστόν, χαὶ τὸν ἀδελιρὸν αὐτοῦ ᾿Ιάχω-
θον. Ὕπάρχουν μεριχὰ νόϑα χωρία τοῦ ᾿Ιωσήπου ὅπου τὰ πρόσωπα αὐτὰ
ἐγχωμιάζονται. Ὕπάρχουν ὅμως χαὶ γνήσια ὅπου ὃ μὲν ᾿Ιησοῦς ἁπλῶς ἀνα-
φέρεται, οἷ δὲ ἄλλον δύο ἀναφέρονται μετά τινος ἐχτιμήσεως. Πλὴνδὲνεἶνε
θέθαιον ἂν ἣ γνῶσις αὐτὴ τοῦ ᾿Ιωσήπου σημαίνει γνῶσιν Θιδλίων τῆς Κ.
Διαϑήχης: ὃ Ἰώσηπος ἀπέϑανε περὶ τὸ 100 μ.Χ. Ὃ Λουχιανὸς (εἰδωλολ.
τοῦ Β΄’ αἰῶνος) εἰς τὸ ἔργον του «Περὶ τῆς Περεγρίνου τελευτῆς» ἀναφέ-
ρει τὰς ᾿Επιστολὰς τοῦ ἀποστόλου Παύλου. 'Ο σύγχρονός του Κέλσος ἄνα-
φέρει χωρία, ὀνόματα, καὶ ἱστορίας ἐκ τῶν Πράξεων χαὶ τῶν Εὐαγγελίων
χατὰ Λουκᾶν καὶ κατὰ Ἰωάννην. Βραδύτερον ὁ Πορφύριος ἀναφέρει ἐχ
τῆς πρὸς Γαλάτας ᾿Επιστολῆς τὴν ἐπιτίμησιν τοῦ Πέτρον ὑπὸ τοῦ 1 αὐλου.
Διατάγματα τοῦ Διοχλητιανοῦ (804 χ.ἑ.) διατάσσουν τὴν συγκέντρωσιν ἄντι:
τύπων τῆς Κ. Διαϑήχης χαὶ τὴν χαῦσιν αὐτῶν. Ταῦτα οἱ εἰδωλολάτραι.
Περὶ τῶν Ιουδαίων εἴδομεν, ὅτι εἰς τὰ ἀπόχρνφά τῶν ᾿Βνὼχ καὶ ᾿Δ-
νάληψις Μωὐσέως (18 - ὃ μιΧ.) χρησιμοποιοῦν τὴν ᾿Βπιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα.
Ἐπίσης εἰς τὰ ἑδρυϊστὶ γεγραμμένα Χειρόγραφα τῆς Δαμασκοῦ ἀναφέρεται
28

ἐκ τῆς Β’ πρὸς Τιμόϑεον τὸ ὄνομα ᾿Ιαννῆς καὶ ὑπονοεῖταν τὸ ᾿Ιαμόρῆς (Β΄

Τι 8,38). Οἱ κριτικοὶ χρονολογοῦν τὰ Χειρόγραφα τῆς Δαμασχοῦ ἀπὸ τοῦ
Β΄ π.Χ. μέχρι τοῦ 1Β΄ μ.Χ. αἰῶνος. ᾿Αλλ᾽ ἐγράφησαν χατὰ τὴν ἄποψίν
μου μετὰ τὸ 1858 μ.Χ. καὶ πρὸ τοῦ 150.
᾿Απὸ τοῦ Ε΄ ἤδη αἰῶνος, ὁπότε ἤρχισαν νὰ καταγράφωνταιαἱ ἰουδαϊκαὶ
σειραὶ θιθλίων Ταργκχούμ, Μιδράς, καὶ Ταλμούδ, πλῆϑος ὀνομάτων τῆς Κ.
Διαϑήχης, ὅπως ὁ Κύριος, ἣ μήτηρ αὐτοῦ, ὁ Ιωάννης ὀαπτιστής, ἣ Μαρία
ἣ Μαγδαληνή, οἱ ἸΙαννῆς καὶ Ἰαμθρῆς, ἀναφέρονται πλευστάχις εἰς αὑτά.
Τὸ χατὰ τὸν Ζ΄ αἰῶνα γραφὲν Κοράνιον ἀναφέρει πολλὰ ὀνόματα ἐχ τῆς
Κ. Διαϑήκχης, χρησιμοποιεῖ χωρία ἐξ ὅλων σχεδὸν τῶν όὀιόλίων της, καὶ
προὐποϑέτει τὴν ὕπαρξιν αὐτῆς. Γράφω ταῦτα, ὄχι διότι χρειάζονται αἱ
μεταγενέστεραν αὐταὶ μαρτυρίαι, ἀλλὰ διὰ νὰ φανῇ ὅτν ἢ παρουσία τῆς Κ.
Διαϑήχης ἐν τῷ κόσμῳ ὑπῆρξεν ἐξ ἀρχῆς ἐπιφανὴς καὶ παταγώδης. Μαρτυ-
ροῦν αὐτὴν ἐϑνικοὶ καὶ Ἰουδαῖοι καὶ πάντες οἵ μονοϑεϊσταὶ τῆς γῆς. Ὑπῆορ-
ἕεν ὄντως ἀνέκαϑεν «σημεῖον ἀντιλεγόμενον» ὅπως ὁ Κύριος ἡμῶν ᾿Ιησοῦς
Χριστός.
Ὅτι δὲ ἣ ἔννοια τοῦ Κανόνος, τοῦ περιέχοντος τὰ ἀποστολιχὰ θιόλία
χαὶ μόνον αὐτὰ ὡς ϑεόπνευστα καὶ ἀναντίρρητα, ὑπῆρξεν ἐν τῇ ᾿Εκχλησίᾳ
ἀνέχαϑεν, φαίνεται ἔκ τε τοῦ Πέτρου τοῦ ὀνομάζοντος «ραφὰς» τὰς Ἔπυι-
στολὰς τοῦ Παύλου, χαὶ ἐκ τοῦ Ἰγνατίου (101), ὅστις ὁμιλεῖ περί τινος
πανϑομολογουμένου «᾿Αιρχείου»" τὸ «᾿Αρχεῖον» αὐτὸ εἶνε τὸ ἔπειτα ὀνομασϑὲν
«Κανών», δηλαδὴ ἡ Κ. Διαϑήκη. Εἴδομεν ἐπίσης, ὅτι ὃ Πολύκαρπος. (108)
ὀνομάζειΤραφὰς» τὴν ᾿Επιστολὴν πρὸς Ἐφεσίους. Ὁ Εϊρηναῖος ὁμιλεῖ
περὶ «τοῦ τετραμόρφου Εὐαγγελίου», ἀποσαφηνίζων ὅτι δὲν ἐπιδέχεται προσ-
ϑήκην πέμπτου Εὐαγγελίου: ἀσφαλῶς τὸ αὐτὸ ϑὰ ἠννόει καὶ περὶ τῶν ᾿Ἔπι-
στολῶν. Ὁ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς ἀναφέρει πρῶτος τὸν ὅρον «Κανὼν» περὶ
τῆς Κ. Διαϑήχης λέγων: «Τί δέ; οὐχὶ καὶ τὰ ἑξῆς τῶν πρὸς Σαλώμην εἶἰρη-
μένων ἐπιφέρουσιν οἱ πάντα μᾶλλον ἢ τῷ- κατὰ τὴν ἀἁλήϑειαν εὐαγγελιχῷ
στοιχήσαντες χανόνι;». ΠΙνϑανώτατα πολὺ πρὸ τοῦ Κλήμεντος ὑπῆρχον χα-
τάλογοι ἐμφαίνοντες ποῖα εἶνε τὰ χανονιχὰ θιδλία τῆς Κ. Διαϑήχης, διὰ
γὰ μὴ ἀντλοῦν οἱ πιστοὶ πληροφορίας ἐκ τῶν ψευδεπιγράφων ἀποκρύφων ὡς
δόγματα τῆς πίστεώς των, διὰ νὰ γνωρίζουν ποῖον ἀκριδῶς εἶνε τὸ πεοιεχό-
μενον τῆς χριστιανιχῆς ἀληϑείας καὶ πίστεως, τῆς ἐν Χριστῷ ἀποκαλύψεως.
Τοιοῦτοι χατάλογοι διεσώϑησαν πολλοί. ᾿Αρχαιότερος τῶν σῳζομένων εἶνε
ὁ κατάλογος τοῦ Μυγδίοτ!, ἔπειτα ὃ τοῦ ᾿Ωριγένους ὅστις δὲν ἔτυχεν ἐκ μέ-
ρους τῶν συγχοόνων τῆς δεούσης προσυχῆς, ἔπειτα τοῦ Εὐσεδίου Καισα-
θείας. τέταρτος τοῦ Μ. ᾿Αϑανασίου, καὶ μετὰ τούτους πολλοὶ ἄλλοι.
 29

4. ΟΙἹ ΚΑΤΑΛΟΙῸΙ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΟΣ

α΄. Ἧ κατάλογος τοῦ Μαμγαίογιὶ

Τὸν κατάλογον τοῦτον ἐκδίδω καὶ ἐξετάζω εἰς ἰδιαυτέραν διατριόὴν

(τὴν μνημονευϑεῖσαιν), εἰς τὴν ὁποίαν καὶ παραπέμπω τοὺς φοιτητάς.δῶ
ἀναφέρω ἐν συντομίᾳ ὡρισμένα στοιχεῖα καὶ συμπεράσματα. Ὃ κατάλογος
εἶνε ἀνώνυμος, ἡμικατεστραμμένος (ἀχέφαλος, χασματώδης, χολοδός), χαὶ
παραμορφωμένος᾽ διότι προῆλϑεν ἐκ τῆς συγχωνεύσεως δύο χαταλόγων σχε-
δὸν ἐξ ἴσου ἀρχαίων: ὁ ἀρχικὸς ἐμαρτύρει 14 ᾿Επιστολὰς τοῦ 1] αύλου, ἐνῷ
ὃ χάπως μεταγενέστερος 18. Αὐτὴ ἦτο ἣ διαφορά των. Ὁ κατάλογος ἐγράφη
ἀρχυκῶς ἑλληνιστὶ ἐν Γαλλίᾳ κατὰ τὰ ἔτη 190 - 280, διεσώϑη δέ, ὅπως διε-
σώϑη, μόνον εἰς κακὴν λατινικὴν μετάφρασιν. ᾿Αρχίζεν τὸ σῳζόμενον μέρος
ἀπὸ τὸ τέλος μιᾶς φράσεως καὶ ἀναφέρεν ἀμέσως ὡς «τρίτον» τὸ Εὐαγγέ-
λιον κατὰ Λουκᾶν: ἄρα ἐμαρτύρεν τὰ τέσσαρα. ᾿Αναφέρει ὅπως σώζεται
τὰ θιθλία [Ματϑαῖος, Μᾶρχος], Λουκᾶς, Ἰωάννης, Πράξεις, 18 ᾿Επιστολαὶ
τοῦ Παύλου (πλὴν τῆς πρὸς Ἑδραίους), ᾿Επιστολαὶ ᾿Ιωάννου Β΄ -Τ΄ καὶ
Ἰούδα, ᾿Αποκάλυψις. Εἰς τὸ χάσμα τῆς παραγράφου τῶν χαϑολικῶν ᾿Ἐπι-
στολῶν ἀνέφερε, καϑὼς δεικνύεται, τὰς ᾿Ιακώθου, Α΄ - Β΄ Πέτρου, καὶ Α΄
Ἰωάννου. Δηλαδὴ πρὸ τῆς καταστροφῆς καὶ μετὰ τὴν συγχώνευσιν ἀνέγραφεν
96 θυθλία ἐξαιρουμένης τῆς πρὸς Ἑδραίους: πρὸ δὲ τῆς συγχωνεύσεως ἀνέ-
γραφεν ὃ ἀρχαιότερος ἐκ τῶν δύο καὶ τὴν πρὸς ἙΘραίους, ἤτοι ὀιόλία 27,
καὶ τοῦτο ἀποδεικνύεται. Ὃ κατάλογος ἀναφέρει χαὶ μερικὰ ἀπόκρυφα, διὰ
γὰ τὰ ἀποχκρούσῃ.

δ΄. Ἧ κατάλογος τοῦ ᾿Ωριγένους

Ὁ ᾿Ωριγένης ἔχει δύο καταλόγους διασωθέντας ἐν λατινιχῇ μεταφρά-

σει, ἕνα τῶν συγγραφέων τῆς Κ. Διαϑήχης καὶ ἕνα τῶν ὀιὀλίων αὐτῆς.
Εἰς τὸν πρῶτον λέγει" «Ριοτὶ ϑαπί 1588. Μαίῃδεις, Μάδτγοιβ, ἔποὰβ, ΤοληηΘ5;
Ρυοτὶ θἰις βιηΐ Ρείγιβ, Ταοοῦπ5, Πυιάα5, ΡΌΘΙ 6᾽05 δροβίο!β. Ρααβ; 4] ο-
πηη85 Νον! Ταϑίαπιθη! ρυΐθοβ οάϊιπί». ᾿Εχεῖνα τὰ ὁποῖα συνάγονται ὡς χρή-
σιμα καὶ θέθαια ἐκ τοῦ καταλόγου τούτου εἶνε χυρίως τὰ διδλία τὰ ὁποῖα
εἶνε μοναδιχὰ τοῦ συγγραφέως των, δηλαδὴ τὰ κατὰ Ματϑαῖον καὶ Μᾶρκον
Εὐαγγέλια καὶ αἵ Ἐπιστολαὶ τοῦ ᾿Ιακώθου καὶ τοῦ ᾿Ιούδα. ᾿Αλλ᾽ ὁ “ὡριγένης
μεμονωμένως μαρτυρεῖ πλουσίως καὶ τὰ 21 θιθλία, διὰ τοῦτο καὶ ὁ κατάλο-
γος αὐτὸς δὲν εἶνε τόσον ἀναγχαῖος. ὋὋ ἄλλος κατάλογος ὃ πλήρης ἔχει ἐν
μεταφράσει (ἐπαναφορᾷ εἰς τὸ πρωτότυπον κατὰ τὸ δυνατὸν) ὡς ἀχολούϑως.
«ἹἹερατιχῇ σάλπιγγι πρῶτος ἐν τῷ ἑαυτοῦ Εὐαγγελίῳ Ματϑαῖος
ἐσάλπισε: Μᾶρχος τε καὶ Λουκᾶς καὶ ᾿Ιωάννης ταῖς ἑαυτῶν ἕκα-
στοι σάλπιγξιν ἱερατικαῖς ἤοαν' Πέτρος τε ταῖς δυσὶ τῶν ἑαυτοῦ
80

᾿Ἐπιστολῶνδιηχεῖ σάλπιγξιν, ᾿Ιάχωθός τε καὶ ᾿Ιούδας. προστίϑη-

σιν οὐχ ἧττον ἄρτι καὶ ᾿Ιωάννης σάλπιγγι ἄδειν ἐν ταῖς ἑαυτοῦ
Ἐπιστολαῖς καὶ τῇ ᾿Αποκαλύψει, καὶ Λουκᾶς τὰς τῶν ᾿Αποστόλων
πράξεις περιγράφων. ἔσχατος δὲ ἐρχόμενος ὁ εἰπὼν «Οἶμαι δὲ
ἡμᾶς τοὺς ἀποστόλους ὁ Θεὸς ἐσχάτους ἀπέδειξεν» (Α΄ Κο 4,9),
ἐν ταῖς τέσσαρσι πρὸς ταῖς δέκα ἑαυτοῦ ᾿Βπιστολαῖς ἀστράπτων
σάλπιγξι, τῆς Ἱεριχοῦς τὰ τείχη καὶ πάσας τῆς εἰδωλολατρίας τὰς
μηχανὰς καὶ τῶν φιλοσόφων τὰ δόγματα ἀπὸ ϑεμελίων καϑεῖλεν».
Τὸ μόνον ἀσαφὲς τοῦ καταλόγου εἶνε πόσας «Ἰωάννου ᾿Επιστολὰς»
ἐννοεῖ, δύο ἢ τρεῖς; ᾿ΑΙλ' εἰς ἄλλα χωρία του κατονομάζει τρεῖς. ᾿Απαρι-
ϑμοῦνται λοιπὸν εἰς τὸν κατάλογον τοῦ ᾿Ωριγένους ὀιόλία εἰκχοσιεπτά, τὰ
γνωστὰ ἐν τῇ Εκχλησίᾳ μέχρι σήμερον.

γ΄. κατάλογος τοῦ Εὐσεθδίου

Τὸν κατάλογον τοῦ Εὐσεθίου (268 - 840) ἐξήτασα εἰς τὸ Ὕπόμνημα

εἰς τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ Ιούδα (σ. 20 - 28), ὅπου παραπέμπω τοὺς φοιτητάς.
Ἐδῶ παραϑέτω τὸ κείμενον καὶ τὰ συμπεράσματά μου.
«Εὔλογον δ᾽ ἐνταῦϑα γενομένους ἀνακεφαλαιώσασϑαι τὰς δ η λὼω ϑε ί-
σας τῆς Καινῆς Διαϑήκης γραφάς. καὶ δὴ τακτέον ἐν πρώτοις τὴν ἁγίαν
τῶν Εὐαγγελίων τετραχτύν, οἷς ἕπεται ἦ τῶν Πράξεων τῶν ἀποστόλων
γραφή: μετὰ δὲ ταύτην τὰς Παύλου κναταλεικτέον ᾿Επιστολάς, αἷς ἑξῆς τὴν
φερομένην Ιωάννου προτέραν καὶ ὁμοίως τὴν Πέτρου κυρωτέον ᾿Επιστο-
λήν: ἐπὶ τούτοις ταχτέον, εἴ γε φανείη, τὴν ᾿Αποκάλυψιν ᾿Ιωάννου, περὶ ἧς
τὰ δόξαντα χατὰ καιρὸν ἐχϑησόμεϑα. καὶ ταῦτα μὲν ἐν ὁμολογοῦυμ έ-
γοις. τῶν δ᾽ ἀντιλεγομένων, γνωρίμων δ᾽ οὖν ὅμως τοῖς πολ-
λοῖς, ἣ λεγομένη ᾿Ιαχώθου φέρεταν καὶ ἣ ᾿Ιούδα, ἥ τε Πέτρου δευτέρα
Ἐπιστολὴ καὶ ἣ ὀνομαζομένη δευτέρα καὶ τρίτη ᾿Ιωάννου, εἴτε τοῦ εὐαγγε-
λιστοῦ τυγχάνουσαι εἴτε καὶ ἑτέρου ὁμωνύμου ἐχείνῳ. ἐν τοῖς νόϑοις κα-
τατετάχϑω καὶ τῶν Παύλου Πράξεων ἣ γραφή, ὅ τε λεγόμενος Ποιμὴνκαὶ
ἢ ᾿Αποχάλυψις Πέτρου καὶ πρὸς τούτοις ἣ φερομένη Βαρνάθα ἐπιστολὴ καὶ
τῶν ἀποστόλων αἷ λεγόμεναι Διδαχαὶ ἔτι τε, ὧς ἔφην, ἣ ᾿Ιωάννου ᾿Αποχά-
λυψις, εἰ φανείη" ἥν τινες, ὡς ἔφην, ἀϑετοῦσιν, ἕτεροι δὲ ἐγχρίνουσιν ἐν τοῖς
ὁμολογουμένοις. ἤδη δ᾽ ἐν τούτοις τινὲς καὶ τὸ καϑ' 'Βδραίους Εὐαγγέλιον
χατέλεξαν, ᾧ μάλιστα Ἑδραίων οἱ τὸν Χριστὸν παραδεξάμενοι χαίρουσι.
ταῦτα δὲ πάντα τῶν ἀντιλεγομένων ἂν εἴη, ἀναγκαίως δὲ καὶ τού-
των ὅμως τὸν χατάλογον πεποιήμεϑα, διακρίνοντες τάς τε κατὰ τὴν ἐχχλη-
σιαστιχὴν παράδοσιν ἀληϑεῖς καὶ ἀπλάστους καὶ ἔνωιολυ-
γημένας γραφὰς χαὶ τὰς ἄλλως παρὰ ταύτας, οὐκ ἐνδιαϑήκους
μὲν ἀλλὰ χαὶ ἀντιλεγομένας, ὅμως δὲ παρὰ πλείστοις τῶν ἐκκλη-
 81

σιαστιχῶν γινωσκομένας, ἵν᾽ εἰδέναι ἔχοιμεν αὐτάς τε ταύτας καὶ τὰς ὀνόματι
τῶν ἀποστόλων πρὸς τῶν αἱρετικῶν προφερομένας ἤτοι ὡς Πέτρου χαὶ Θω-
μᾶ χαὶ Ματϑίου ἢ καί τινων παρὰ τούτους ἄλλων Εὐαγγέλια περιεχούσας ἢ
ὡς ᾿Ανδρέου καὶ Ιωάννου καὶ τῶν ἄλλων ἀποστόλων Πράξεις. ὧν οὐδὲν
οὐδαμῶς ἐν συγγράμματι τῶν κατὰ τὰς διαδοχὰς ἐκχλησιαστιχῶν τις ἀνὴρ
εἰς μνήμην ἀγαγεῖν ἠξίωσε, πόρρω δέ που καὶ ὁ τῆς φράσεως παρὰ τὸ ἦϑος
τὸ ἀποστολικὸν ἐναλλάτπεν χαραχτήρ, ἥ τε γνώμη καὶ ἣ τῶν ἐν αὐτοῖς φερο-
μένων προαίρεσις πλεῖστον ὅσον τῆς ἀληϑοῦς ὀρϑοδοξίας ἀπάδουσα, ὅτι δὴ
αἱρετικῶν ἀνδρῶν πλάσματα τυγχάνει, σαφῶς παρίστησιν: ὅϑεν οὖ δ᾽ ἐν
νόϑοις αὐτὰ καταταχτέον, ἀλλ ὡς ἄτοπα πάντῃ καὶ δυσσεόῆ
παραιτητέον».
Ὁ κατάλογος αὐτὸς γενικῶς παρεξηγήϑη, διότυ ὅσοι παραπέμπουν εἰς
αὐτὸν δὲν ἀντελήφϑησαν τὸ νόημά του. Ὁ Εὐσέδιος συγκεντρώνει πρῶτα
ὅλα τὰ θιθλία τὰ ὁποῖα καλῶς ἢ κακῶς ἐϑεωρήϑησαν ὑπὸ πάντων ἣ ὑπό τινων
ὡς χανονικά: αὐτὰ τὰ ὀνομάζει «δηλωϑείσας γραφάς». Ἔπειτα τὰ διακρίνει
εἰς «ἐνδιαϑήκους» καὶ «οὐκ ἐνδιαϑήκους γραφάς»: «ἐνδιάϑηκα» λέγει ὅσα
αὐτὸς δέχεται ὡς κανονικὰ καὶ «οὐκ ἐνδιάϑηκα» ὅσα ϑεωρεῖ ὡς μὴ κανονικά,
ὡς ἐχτὸς τῆς Διαϑήκης. ᾿Ωρισμένα ἐξ ὅλων αὐτῶν «ἀντιλέγοντα», ὑπάρχει
δηλαδὴ περὶ αὐτῶν διαφωνία, ἂν εἶνε ἢ δὲν εἶνε κανονικά: ὁ Εὐσέθιος φοο-
νεῖ ὅτι ἐκ τῶν ἀντιλεγομένων ἄλλα εἶνε «ἐνδιάϑηκα» καὶ ἄλλα «νόϑα». “ὥστε
ἄλλο πρᾶγμα εἶνε τὸ νὰ ἀντιλέγεται ἕνα ὀιθλίον καὶ ἄλλο τὸ νὰ εἶνε ἢ νὰ
μὴ εἶνε ἐνδιάϑηκον. Οὕτως ὃ Εὐσέόνος καταρτίζει τὸν ἑξῆς πίνακα.
Δηλωϑεῖσαι τῆς Καινῆς Διαϑήκης γραφαὶ
Α΄. Ἐνδιάϑηκοι
α΄. ὁμολογούμενα. (Εὐαγγέλια τέσσαρα, Πράξεις ἀποστόλων
ΠΠαύλου ᾿Βπιστολαί, Ἰωάννου Α΄, Πέτρου Α΄, ᾿Αποκάλυψις
Ἰωάννου):
θ΄. ἀντιλεγόμεναι (᾿Ἰαχώθου, Ἰούδα, Πέτρου Β΄, ᾿ἸἸΙωάννον
Β΄ -Γ΄).
Β΄. Οὐκ ἐνδιάϑηκοι
α΄. ἀντιλεγόμεναι νόϑοι (Π αὐλου Πράξεις, Ποιμήν, Πέτρου ᾽Α
ποχάλυψις, Βαρνάθα ᾿Εἰπιστολή, Διδαχαὶ τῶν ἀποστόλων, ᾿᾽Δ.
ποχάλυψις ᾿Ιωάννου, Εὐαγγέλιον καϑ᾽ ᾿Ἑδοαίους)"
θ΄, τὰ οὐδ᾽ ἐν νόϑοις ἄτοπα καὶ δυσσεδῆ (Εὐαγγέλια Πέτρον, Θω-
μᾶ, Ματϑίου, Πράξεις ᾿Ιωάννον, καὶ λοιπῶν ἀποστόλων).
Δηλαδὴ ὁ Εὐσέδιος δέχεται ὡς κανονιχὰ διδλία τῆς Κ. Διαϑήκης 96, καὶ
ταλαντείεται περὶ τῆς ᾿Αποκαλύψεως, διὸ καὶ τὴν ἀναγράφει δίς, καὶ εἰς τὰ
ὁμολογούμενα ἐνδιάϑηκα, καὶ εἰς τὰ ἀντιλεγόμενα οὐκ ἐνδιάϑηκα. Ἐπίσης
διάχοίνει
ἣ . ΜΞ
τὰ, ἀπόκρυφα
3 γ΄, ,
εἷς
᾿
δύο
᾿
τάξεις,
͵
τὰ. ἁπλῶς
ς “
ψευδεπίγραφα
͵
χαὶ. τὰν αἱ-
ξ

οετιχά.
82

δ΄. Ὃ κατάλογος τοῦ Μ΄. ᾿Αθανασίου

Πρῶτος ἐπώνυμος καὶ ἔγκυρος ἐχχλησιαστικὸς κατάλογος τῶν θιθλίων
τῆς Κι. Διαϑήχης καὶ ὁλοκλήρου τοῦ Κανόνος εἶνε ὁ κατάλογος τοῦ Μ.
᾿Αϑανασίου, τουτέστιν ἣ ΛΘ΄ ἑορταστικὴ ἐπιστολή του, ἥτις ἀπεστάλη κα-
τὰ τὸ εἰωϑός ἐπὶ τῇ ἑορτῇ τοῦ Πάσχα ὡς ἐγκύχλιος πρὸς ἁπάσας τὰς ᾿ἔχ-
χλησίας τῆς οἰκουμένης. Τὸ καϑῆχον αὐτὸ ἐπεφόρτισεν ἀποχλειστικῶς εἰς
τὸν ἐπίσκοπον ᾿Αλεξανδρείας ἡ Α΄ οἰκουμενυικὴ Σύνοδος, διὰ νὰ ὑπενϑυμίζῃ
εἰς πᾶσαν τὴν ᾿Εκχλησίαν τὰς ἐντολὰς τῆς Συνόδου, νὰ καϑορίζῃ τὸν κοινὸν
ἑορτασμὸν τοῦ πάσχα, καὶ νὰ ἐχφράζῃ τὸ δόγμα τῆς ᾿Βχχλησίας. Ὃ Μ.
᾿Αϑανάσιος περὶ τὰ τέλη τοῦ ὀίου του ἔγραψε τὴν παροῦσαν ᾿Επιστολήν,
τῆς ὁποίας τὰ μὲν ἄλλα χεφάλαια δὲν σώζονται, διεσώϑη ὅμως τὸ κεφάλαιον
περὶ τοῦ Κανόνος τῆς ᾿Αγίας Γραφῆς. Ἔχει δὲ ὃ ἐν τῇ Επιστολῇ κατάλο-
γος τοῦ Κανόνος ὡς ἀκχολούϑως.
«Ἐπειδήπερ τινὲς ἐπεχείρησαν ἀνατάξασϑαι ἑαυτοῖς τὰ λεγόμενα ἀπό-
χρυφα καὶ ἐπιμίξαν ταῦτα τῇ ϑεοπνεύστῳ Γραφῇ, περὶ ἧς ἐπληροφορήϑημεν,
χαϑὼς παρέδοσαν τοῖς πατράσιν οἱ ἀπ’ ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενό-
μενον τοῦ Λόγου, ἔδοξε κἀμοί, προτραπέντι παρὰ γνησίων ἀδελφῶν καὶ
μαϑόντι ἄνωθεν, ἑξῆς ἐκϑέσϑαι τὰ κανονιζόμενα καὶ παραδοϑέντα, πιστευ-
ϑέντα τε ϑεῖα εἶναι θιθλία, ἵνα ἕκαστος, εἰ μὲν ἠπατήϑη, καταγνῷ τῶν πλα-
νησάντων, ὃ δὲ καϑαρὸς διαμείνας χαίρῃ πάλιν ὑπομιμνῃσχόμενος.
Ἔστι τοίνυν τῆς μὲν Παλαιᾶς Διαϑήκης ὄθιθλία.. .......οὦνος νων
Τὰ δὲ τῆς Καινῆς πάλιν οὐκ ὀκνητέον εἰπεῖν. ἔστι γὰρ ταῦτα Εὐαγ-
γέλια τέσσαρα, κατὰ Ματϑαῖον, κατὰ Μᾶρκον, κατὰ Λουχᾶν, κατὰ ᾿Ιωάν-
γην᾽ εἶτα μετὰ ταῦτα Πράξεις ἀποστόλων, καὶ ᾿Επιστολαὶ καϑολικαὶ καλού-
μεναν τῶν ἀποστόλων ἑπτὰ οὕτως" ᾿Ιακώθου μὲν μία, Πέτρου δὲ δύο, εἶτα
Ἰωάννου τρεῖς, καὶ μετὰ ταύτας ᾿Ιούδα μία: πρὸς τούτοις Παύλου ἀπο-
στόλου εἰσὶν ᾿πιστολαὶ δεκατέσσαρες τῇ τάξει γραφόμεναι οὕτω: πρώτη
πρὸς Ρωμαίους, εἶτα πρὸς Κορινθίους δύο, -καὶ μετὰ ταῦτα πρὸς [Γαλάτας,
χαὶ ἑξῆς πρὸς Ἐφεσίους, εἶτα πρὸς Φιλιππησίους, καὶ πρὸς Κολασσαεῖς, καὶ
μετὰ ταύτας πρὸς Θεσσαλονικεῖς δύο, καὶ ἣ πρὸς ἙὉΘραίους, καὶ εὐϑὺς πρὸς
μὲν Τιμόϑεον δύο, πρὸς δὲ Τίτον μία, καὶ τελευταία ἣ πρὸς Φιλήμονα: καὶ
πάλιν ᾿Ιωάννου ᾿Αποχάλυψις.
Ταῦτα πηγαὶ τοῦ σωτηρίου, ὥστε τὸν διψῶντα τῶν ἐν τούτοις ἐϊιφο-
ρεῖσϑαι λογίων’ ἐν τούτοις μόνοις τὸ τῆς εὐσεδείας διδασκαλεῖον εὐαγγελί-
ἵεται. μηδεὶς τούτοις ἐπιδαλλέτω, μηδὲ τούτων ἀφαιρείσϑω τι».
Δηλαδὴ ὃ Μ. ᾿Αϑανάσιος ἀριϑμεῖ τὰ 21 ὀιδλία, τὰ ὁποῖα δέχεται ὡς
χανονιχὰ ἡ ᾿Εχκχλησία καὶ πρὸ αὐτοῦ καὶ μετ᾽ αὐτὸν μέχρι σήμερον.
'ῶς χαϑολιχὴ ἄποψις νεωτεριστῶν τε καὶ συντηρητικῶν, ἰδίᾳ τῶν δεὺυ-
τέρων, ἐπιχρατεῖ ἡ ἄποψις, ὅτι ἥ Εἰκκλησία συμπεριέλαδε τὰ 217 θιδλία εἰς
τὸν Κανόνα τῆς Κὶ. Διαϑήχης, ἐπειδὴ ἔκρινεν αὐτὰ γνήσια διὰ τῆς προσε-
χτιχκῇῆς μελέτης. Διὰ τοῦτο πολλάκις λέγεται εἰς τὰς Εἰσαγωγάς, ὅτι «τὸ α
ἢ Β ὀθιόθλίον ἐγένετο δεκτὸν εἰς τὸν Κανόνα», ἢ ὅτι «ἐπὶ τέλους περὶ τὸ 150
ἢ τὸ 200 συμπεριελήφϑη εἰς τὸν Κανόνα», ἢ «διεπιστώϑη ἣ γνησιότης του».
Αὐτὸ εἶνε ἕνα λάϑος καὶ μάλιστα σοθαρόν. Ἢ ᾿Εκχκχλησία οὐδέποτε ἔχρινε τὸ
περιεχόμενον ἑνὸς κανονιχοῦ θιθλίου, διὰ νὰ ἀποφασίσῃ ἂν πρέπῃ ἢ δὲν
πρέπῃ νὰ γίνῃ δεχτὸν εἰς τὸν Κανόνα. Ἢ ᾿Εχκχλησία παρέλαθεν. Ἢ ἠγγυη-
μένη παραλαῤὴ εἶνε τὸ κριτήριον τοῦ κανονικοῦ καὶ ὄχι ἣ ἐχ τῆς μελέτης
διαπίστωσις τῆς ἀξιοπιστίας. Κριτήριον εἶνε ἣ ἱστορικὴ πληροφορία καὶ
ὄχι ἣ κριτιχὴ εἰκασία. Καὶ τὰ κανονικὰ θιθλία ἦσαν εἰς τὸν Κανόνα ἐξ ἀρ-
χῆς, δὲν προεχρίϑησαν διὰ νὰ εἰσέλϑουν. Διὰ τοῦτο καὶ ὃ Μ. ᾿Αϑανάσιος
λέγει «περὶ ἧς ἐπληροφορήϑημεν, καϑὼς παρέδοσαν τοῖς πατράσι» καὶ ὄχι
«ἅτινα προεχρίναμεν κατόπιν ἐμθριϑοῦς ἐξετάσεως». Τὰ κανονιχὰ εἶνε διὰ
τὸν ᾿Αϑανάσιον τὰ «παραδοϑέντα, πιστευϑέντα τε ϑεῖα εἶναι», καὶ ὄχι τὰ
προφανῶς ὑπερέχοντα τῶν ἄλλων ἢ τὰ ἔκ τῆς κριτικῆς θασάνου γνήσια ἀ-
ποδειχνυόμενα. Δηλαδὴ οἱ πατέρες δὲν ἐξήταζον τίποτε ἄλλο, εἰ μὴ πῶς
καὶ ὑπό τίνων μαρτυροῦνταν τὰ διθλία, καὶ μέχρι ποῦ ἀνέρχεται ἣ μαρτυρία
τῶν καὶ ἂν εἶνε συνεχὴς καὶ ἀδιάκοπος καὶ ἠγγυημένη.
Μετὰ τὸν Μ. ᾿Αϑανάσιον ἔγραψαν καταλόγους τοῦ Κανόνος καὶ πολλοὶ
ἄλλοι, ὅπως ὃ ᾿Επιφάνιος (- 408), ὃ Λεόντιος μοναχὸς (α΄ αἱ.) καὶ ἄλλοι,
ἢ ἐν τῇ Δύσει αἱ Σύνοδοι ᾿ἱππῶνος καὶ Καρϑαγένης ἣ Γ΄, ὃ ἱΙερώνυμος καὶ
ὃ Αὐγουστῖνος, οἱ πάπαι Δάμασος, ᾿Ιννοχέντιος Α΄, Γελάσιος, καὶ ἱΟρμίσδας
χαὶ ἄλλοι, οἱ ὁποῖον ἀριϑμοῦν ὅσα καὶ ὅὁποῖα διθλία ἀριϑμεῖ ὁ Μ. ᾿Αϑανάσιος.
Συνέταξαν ἐπίσης καταλόγους ἢ σύγχρονος πρὸς τὸν ᾿Αϑανάσιον Σύνοδος
τῆς Λαοδιχείας, ὁ Κύριλλος ἱΙεροσολύμων καὶ ὃ ᾿Αμφιλόχιος, καί τινες ἄλλοι,
οἱ ὁποῖοι ἀριϑμοῦν 26 μόνον ὀυδλία μὴ δεχόμενοι τὴν ᾿Αποκάλυψιν. Ἡ
Ἐχχλησία ἀπορρίπτει τοὺς καταλόγους των. Ὃ Γρηγόριος Θεολόγος συνέ-
ταἕξε χατάλογον 26 ὀιόλίων παραλείπων τὴν ᾿Αποκάλυψιν, δραδύτερον ὅμως
ἤλλαξε γνώμην καὶ ἐδέχϑη καὶ αὑτήν: ὁ κατάλογός του εἶνε ἀπορριπτέος.
Ὃ Ἰωάννης Δαμασκχηνὸς ἐδέχετο θιόλία 28 προσϑέτων καὶ τοὺς Κανόνας
τῶν ἀποστόλων, οἱ ὁποῖοι εἶνε ψευδεπίγραφον καὶ ἀπόκρυφοι: ἣ ᾿Εχκλησία
δὲν δέχεται τὸν κατάλογον τοῦ Δαμασκηνοῦ. Ὃ Ἰωάννης Χρυσύστομος
ἐδέχετο τὰ 26 θιθλία ἀναμφιθόλως, καϑὼς ἀποδεικνύω εἰς τὸ ὙὝπόμνημα
εἰς τὴν ᾿ΕΠππιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδᾳ (σ. 48 - 680), περὶ δὲ τῆς ᾿Αποκαλύψεως ἐτα-
λαντεΐετο’ διὰ τοῦτο δὲν ἐξέφρασε γνώμην, οὔτε συνέταξε κατάλογον. Ὅ-
σοι ἐταλαντεύϑησαν περὶ τὴν ᾿Αποκάλυψιν ἢ ἀπέρριψαν αὐτήν, παρεσύρϑη-
σαν ἔχ τοῦ καταλόγου τῆς ἐν Λαοδικείᾳ Συνόδον, ὅστις ὅμως δὲν εἶνε ἔγχυ-
ρος, χαὶ ὑπάρχουν ἱχανὰ περὶ τούτου τεχμήρια. ᾿Εκκχλησιαστικὸς Κανὼν
εἶνε ὁ τῶν 21 ὀιδλίων, αὐτὸς τὸν ὁποῖον παρέδωκεν ὁ Μ. ᾿Αϑανάσιος.
94

δ. ΟἹ ΠΑΡΑΚΑΝΟΝΕΣ

Ἑχτὸς τοῦ ἐκχλησιαστικοῦ Κανόνος τῆς Κα. Διαϑήχης ἔχομεν πληρο-

φορίας χαὶ περὶ τῆς ὑπάρξεως ἄλλων τινῶν κανόνων διαφόρων τοῦ ἐχχλη-
-“Ψ “- Η͂ -“ Ε
Ρ

σιαστιχοῦ, τοὺς ὁποίους ὀνομάζω παρακανόνας. Εἶνε δὲ οὗτοι οἱ ἀχόλου-

ἴω λ ΄ ς 3 5
:

ϑοι πέντε.

α΄. Ὁ ἐκλεκτικὸς κανὼν τοῦ Καὶ ἐρδωνος

΄

Καχῶς λέγεται ὑπὸ τῶν συγχρόνων κανὼν τοῦ Μαρχίωνος" τὸ λάϑος

ὀφείλεται εἰς τὴν ἄγνοιαν τῶν διδομένων ἱστορικῶν πληροφοριῶν χαὶ εἰς
ἐπιπολαιότητα. .ὋὋ κανὼν εἶνε τοῦ διδασκάλου τοῦ Μαρκίωνος, τοῦ αἱρεσιάρ-
χου Κέρδωνος. Ὁ Κέρδων ἤχμασε πρὸ τοῦ 140 χαὶ ὁ Μαρχίων μετὰ τὸ
140: παρέλαδε δὲ ὃ δεύτερος ἀπὸ τοῦ πρώτου καὶ τὴν αἵρεσιν καὶ τὸν
χανόνα του Ὁ Ἐπιφάνιος μᾶς δίδει τὸν χατάλογον καὶ σχεδὸν ὅλον τὸ
περιεχόμενον τοῦ χανόνος τοῦ Κέρδωνος καὶ τοῦ Μαρκίωνος. Οὗτοι ἐδέ-
χοντο τὰ ἑξῆς ὀιθλία κατὰ τὴν ἑξῆς σειράν.

Α΄. 1. ΔΛουχᾶς 1. Θεσσαλονιχεῖς Β΄

Β΄. 2. Γαλάτας 8. Ἐφεσίους
8. Κορινϑίους Α΄ 9. Κολασσαεῖς
4. Κορινϑίους Β΄ 10. Φιλήμονα
ὅ. Ρωμαίους 11. Φιλιππησίους
6. Θεσσαλονικεῖς Α΄ 12. Λαοδικεῖς.

᾿Αλλὰ μὴ νομίσῃ κανείς, ὅτι εἶχον τὸ κείμενον τῶν θιθλίων τούτων ὁλόκλη-
ρον. Οἱ δύο αἱρετιχοὶ ἐχάλκευσαν τὸν κανόνα τῶν ὑπὸ τὰς ἑξῆς τρεῖς προῦπο-
ϑέσεις τὰ θιθλία νὰ προέρχωνται μόνον ἐκ τῶν εἰς τὰ ἔϑνη ἀποστόλων: νὰ
μὴ λέγουν τίποτε περὶ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ" νὰ μὴ
λέγουν μήτε νὰ προὐποϑέτουν τίποτε περὶ ἁγνότητος καὶ ἐγχρατείας. Τε-
ιιάχια δηλαδὴ ὅπως ἣ γέννησις καὶ ἡ γενεαλογία τοῦ Χριστοῦ (Λκ 1 - 8),
ἢ τὰ περὶ σταυριχοῦ ϑανάτου αὐτοῦ (Λκ 22 - 24. Α΄ Κο 1,28: 11,28 κιἑ.),
ἀπορριπτόμενα, εἶνε εὐστοχώτερον νὰ λέγῃτις, ὅτι οἵ δύο αἱρεσιάρχαι ἐστα-
χυολόγησαν ἀποσπάσματα ἐκ τῶν ᾿᾿ἶ7πιστολῶν χαὶ τοῦ Εὐαγγελίου, καὶ ὄχι
ὅτι ἀπέχοψαν χωρία. Ὁ ᾿Επιφάνιος μᾶς δίδει καὶ τὰ χωρία τῶν ᾿Εἂπιστολῶν
ὅσα ἐδέχοντο. Ἔν τούτων φαίνεταν ὅτι ἣ «Κ. Διαϑήκη» τῶν Κέρδωνος - Μαρ-
χίωνος ἐξοτείνετο εἰς 80 περίπου σελίδας, ἐξ ὧν τὰς 15 χατελάμδανε τὸ
Εὐαγγέλιον καὶ τὸς ἄλλας 15 αἵ 11 ᾿Βπιστολαί. Οὕτως ἐσχηματίζοντο δύο
μέρη), τὸ «ὐαγγέλιονν», χαὶ ὃ «᾿Απόστολος», κατ᾽ ἀπομίμησιν τοῦ ἐκκλησια-
στιχοῦ Κανόνος. Ἐχ τῶν 11 ᾿Επιστολῶν αἱ 10 ἦσαν σπαράγματα ἐκ τῶν
 8

γνησίων τοῦ ΠΠ αὐλου καὶ ἣ ἑνδεκάτη πρὸς Λαοδιχεῖς σπαράγματα ἐχ τῆς

ἀποχρύφου πρὸς Λαοδικεῖς. Σφαλερῶς οἱ νεώτεροι νομίζουν ὅτι ὁ Μαρχίων
ἔλεγε πρὸς Λαοδικεῖς τὴν πρὸς ᾿Εχφεσίους, ἐφ᾽ ὅσον εἶχεν εἰς τὸν χανόνα του
ἀμφοτέρας. Οὗτοι παρεξήγησαν ὡρισμένας πληροφορίας, τὰς ὁποίας συνε-
πλήρωσαν διὰ τῆς φαντασίας, ἐπειδὴ δὲν ἐγνώριζον χαὶ τὰς ὑπολοίπους
σχετικὰς πληροφορίας, δι᾽ ὧν ὁλοχληροῦνται αἱ γνώσεις μας περὶ τοῦ παρα-
χανόνος Κέρδωνος - Μαρκίωνος.
Καχῶς δὲ ὑποστηρίζεται ὅτι ὃ κανὼν τοῦ Μαρχίωνος εἶνε ἣ ἀρχαιοτέρα
χατάρτισις κανόνος, χαὶ ὅτι ἣ ᾿Εκχλησία ἐξ ἀντιδράσεως καὶ μιμήσεως πρὸς
τὸν Μαρχίωνα κατήρτισε καὶ αὐτὴ κανόνα. Καὶ φέρεταν ὡς ἐπιχείρημα τὸ
ὅτι ὃ πρῶτος ἐχχλησιαστικὸς κατάλογος (τοῦ ΜαΓαΐοΓ!) εἶνε τοῦ 200 ἐνῷ
ὃ τοῦ Μαρχίωνος τοῦ 140. Κατ' ἀρχὴν τὸ ὅτι συνέδη νὰ διασωϑῇ μόνον ἀπὸ
τοῦ 200 ἐχχλησιαστικὸς χατάλογος, δὲν σημαίνει ὅτι αὐτὸς εἶνε ὁ πρῶτος
συνταχϑείς, καϑ᾽ ὃν χρόνον ὅλος ὃ Κανὼν μαρτυρεῖται καλῶς ἀπὸ πολὺ πα-
λαιοτέρων χρόνων. Ἂνν ὁ Μυτγαίοτί δὲν ἀνεκάλυπτε τὸν κατεστραμμένον κχα-
τάλογον τοῦτον, οἱ «κρυτυκοὶ» ϑὰ ἐτοποϑέτουν ἐπὶ ᾿Ωριγένους ἢ ἐπὶ Εὐσεόθίου
τὸν σχηματισμὸν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ Κανόνος. "ἔπειτα οἱ «κριτικοὶ» δὲν συγ-
κρίνουν χαλῶς ὡρισμένας πληροφορίας. Διότι καὶ ὅπως ϑέλουν αὐτοὶ τὰ
δεδομένα, πάλιν ὃ ἐχχλησιαστικὸς Κανὼν ἀποδεικνύεται κατὰ πάντα ἀρχαιό-
τερος τοῦ μαρκιωνιτικοῦ. Καὶ ἰδοὺ πῶς.

Περιστατικὰ Κανὼν τῆς ᾿Εχχλησίας! κανὼν τοῦ Μαρχίωνος

1. Ἐσχηματίσϑη το - 80 μ.Χ. ἐπὶ ᾿Ιωάννου 180 - 140 ἐπὶ Κέρδωνος

ὃ, Διασώζεται μερικὴ 92- 94 Κλήμεντος Ρώμης 210 - 280 Τερτυλλιανοῦ

μαρτυρία περὶ αὐτοῦ

8. Διασώζεταν ὃ ἀρχαιν" 200 (Μιυκαίοτ!) 400 (᾿Ἐπιφάνιος)

τερος χατάλογόςτου.

4, Διασώζεταν τὸ ἀρχαι- Εἰ αἰὼν Θ΄ αἰὼν

ὄτερον χειρόγραφόν
του.

᾿Αλλ᾽ οἱ «κριτικοί», ἀντὶ νὰ συγκρίνουν ὅμοια καὶ ἀντίστοιχα περιστα-

τιχά, συγχρίνουν τὸ 'πρῶτον περιστατικὸν τοῦ μαρκιωνιτιχοῦ κανόνος πρὸς
τὸ τρίτον τοῦ ἐκκλησιαστυκοῦ, τὸ πότε δηλαδὴ ἐσχηματίσϑη ὁ μαρχιωνιτικὸς
0

ὄχι πρὸς τὸ πότε ἐσχηματίσϑη ὁ ἐχχλησιαστιχός, ἀλλὰ πρὸς τὸ πότε διασώ-

ζεται ὃ πρῶτος χατάλογος τοῦ ἐχχλησιαστικοῦ παραθλέπουν ὅτι ὁ πρῶτος
χατάλογος τοῦ μαρχιωνιτιχοῦ ἀναφέρεται μόλις εἰς τὸν ᾿᾿πιφάνιον. 11 οὐ-
χειταὶ δηλαδὴ περὶ ἐπιϑυμίας των ἐξυπηρετουμένης ἀπὸ σοθαρὸν σφάλια
καὶ ὄχι περὶ ἐπιστημονιχοῦ συμπεράσματος. Τέλος ὃ πάπυρος 46, σύγχοονος
ὧν ἢ χαὶ ἀρχαιότερος τοῦ Μαρκίωνος, περιέχων δὲ τεμάχια ἐννέα ᾿Κὑπιστο-
λῶν τοῦ Παύλου, ἐν οἷς χαὶ ἣ πρὸς Ἑραίους, καὶ μάλιστα μὲ σειρὰν διά-
φορον τῆς τοῦ Μαρκίωνος, ἀποδεικνύει σαϑρὰν τὴν ϑεωρίαν ταύτην τῆς
ἀρνητιχκῆς χριτιχῆς.

β΄. Ὃ ἃλεξανδρινὸς ἀπεριόριστος κανὼν

᾿ἱΩρισμένοι ᾿Αλεξανδρινοὶ ϑεολόγοι τοὐλάχιστον ἀπὸ τοῦ τέλους τοῦ

Β΄ αἰῶνος εἶχον χαλαρὰν ἀντίληψιν περὶ Κανόνος, καὶ ὡς ἔν τούτου ἐδέχοντο
πλὴν τῶν ῶ1΄ χαὶ ἄλλα τινὰ θιόλία ὡς κανονικά. Ο ᾿Αλεξανδρεὺς Κλήμης
πλὴν τῶν 21 ἐδέχετο καὶ τὴν Α΄ πρὸς Κορινϑίους ᾿Επιστολὴν τοῦ Κλήμεντος
Ῥώμης, τὴν ᾿Επιστολὴν τοῦ λεγομένου «Βαρνάθα», τὸν Ποιμένα τοῦ Ἑρμᾶ,
χαὶ τὴν ᾿Αποχάλυψιν Πέτρου. ΠΠυϑανῶς ἐδέχετο καὶ ἄλλα. “Ὅτι δὲ ὃ κανὼν
αὐτὸς δὲν ἦτο προσωπιχὸς τοῦ Κλήμεντος, οὔτε περιεῖχε καϑωρισμένον ἀ-
οιϑμὸν Θιθλίων, ἀλλ᾽ ἐποίκιλλεν ἀπὸ ϑεολόγου εἰς ϑεολόγον καὶ ἀπὸ ἐποχῆς
εἰς ἐποχὴν χατά τε τὸν ἀρυϑμὸν καὶ κατὰ τὴν ταυτότητα τῶν ὀθιόλίων, φαί-
νεται ἐξ ἱκανῶν μεταγενεστέρων τεχμηρίων. ΠῚ αραδίδονται δηλαδὴ μετα-
γενέστεροί τινες χκατάλογοι ἀλεξανδρινοὶ ἢ ἔχοντες σχέσιν εὔλογον πρὸς
τὴν ἀλεξανδρινὴν παράδοσιν, ὅπου παρατηρεῖται ἕνας κανὼν ἀπεριόριστος
χαὶ ἄφραχτος ὡς πρὸς τὰ δεχτὰ θιόλία. Τοιοῦτοι κατάλογοι εἶνε οἵ ἀκόλουϑοι.
ὋὉ κατάλογος ὃ περιλαμθανόμενος εἰς τοὺς λεγομένους Κανόνας τῶν
ἀποστόλων παραλείπει μὲν τὴν ᾿Αποχάλυψιν, προσϑέτεν δὲ τὰς δύο ᾿Ἐπιστο-
λὰς τοῦ Κλήμεντος Ῥώμης, χαὶ τὰς Διαταγὰς τῶν ἀποστόλων. Οἱ κανόνες
οὗτοι ἐχαλχεύϑησαν χατὰ πᾶσαν πιϑανότητα ἐν ᾿Αλεξανδρείᾳ. ἼΑλλος ἀνώ-
νυμος χατάλογος εὑρισχόμενος εἰς τὸν ἀλεξανδρινὸν κώδικα τῆς Γραφῆς
(Α ἢ 01) τοῦ Ε΄ αἰῶνος προσϑέτει τὰς δύο ᾿᾿3πιστολὰς τοῦ Κλήμεντος
Ῥώμης ἴσως προσέϑετε καὶ ἄλλο, ἀλλ᾽ εἶνε εἰς τὸ τέλος κατεστραμμένος.
Ὃ Ἰωάννης Δαμασχηνὸς προσϑέτει τοὺς Κανόνας τῶν ἀποστόλων, ὁ ᾿Α-
λέξιος ᾿Αριστηνὸς τὸς δύο ᾿Επιστολὰς τοῦ Κλήμεντος, καὶ ὁ Μελέτιος ὁμο-
λογητὴς (1Γ΄ αἱ.) τοὺς Κανόνας τῶν ἀποστόλων. Ἐν τῇ Δύσει ὃ ἀνώνυμος
χατάλογος τοῦ χλαρομοντανοῦ κώδιχος τῆς Κι. Διαϑήκης (Ὁ ἢ 06) τοῦ «΄
αἰῶνος προσϑέτει τὴν ᾿πιστολὴν τοῦ «Βαρνάθα», τὸν Π οιμένα τοῦ 'Ἑρμᾶ,
τὰς Πράξεις Πέτρου, χαὶ τὴν ᾿Αποχάλυψιν ΠΙΕέτρου. Αὐτὰ εἶνε τὰ λείψανα
τοῦ ἀλεξανδρινοῦ ἀπεριορίστου παρακανόνος.
 81

γ΄. Ὃ συριακὸς ἀσυμπτιλήρωτος κανὼν

Ἔν τῇ συριαχῇ ἐκχλησίᾳ μέχρι τοῦ 808 ἣ Κ. Διαϑήχη περιελάμθανεν
ὀλιγώτερα τῶν 21 θιθλίων, ὄχι δὲ πάντοτε τὰ αὐτά. Αὐτὸ ὀφείλεται ὅμως
εἰς τὰ ἑξῆς περιστατιχά. Οἱ αὐτόχϑονες συρόφωνοι Σύροι ἐγνώρισαν τὴν
Χριστιανιχὴν πίστιν περὶ τὸ 200, ἀλλ᾽ ἐπὶ μαχρὰν χρονικὴν περίοδον ἠγνό-
ουν τὴν Κ. Διαϑήχην ἐγένετο δηλαδὴ πλημμελὴς εὐαγγελισμός. Οἱ τότε
Σύροι ἐτρέφοντο πνευματικῶς μόνον ἐκ τοῦ Διατεσσάρων εὐαγγελίου, ἐκ τῆς
ἀποχρύφου ἀλληλογραφίας ᾿Ιησοῦ καὶ ᾿Αδγάρου, καὶ ἐκ τῆς ἐπίσης ἀπο-
χρύφου Διδαχῆς τοῦ Θαδδαίου, ὅστις ὑποτίϑεται ὅτι εἶνε ὁ πρῶτος εὐαγ-
γελιστὴς τῶν Σύρων καὶ δῆϑεν ὃ ἐκ τῶν δώδεχα μαϑητῶν τοῦ ᾿Ιησοῦ ᾿Ιού-
δας ᾿Ιαχώθου ἢ Θαδδαῖος ἢ Λεθθαῖος. Βραδύτερον εἰσήχϑησαν παρὰ Σύροις
ἕνδεχα γνήσιαι Ἐπιστολαὶ τοῦ Παύλου καὶ μία ἀπόκρυφος, καὶ ἔπειτα αἱ
Πράξεις. Οὕτω παρέμεινεν ἧ συρόφωνος ἐκχλησία μέχρι τῶν ἀρχῶν τοῦ
Ε΄ αἰῶνος. Μία ἐκ τῶν ὀψίμων μορφῶν τῆς Διδαχῆς Θαδδαίου, ἀναγομένη
εἰς τὰ μέσα τοῦ Δ΄ αἰῶνος περιέχει τὸν ἀκόλουϑον ὑποτυπώδη χατάλογον
τοῦ Κανόνος τῆς Γραφῆς. «Ὁ Νόμος καὶ οἱ Προφῆταν καὶ τὸ Εὐαγγέλιον,
ἀφ’ ὧν καϑ’ ἡμέραν ἀναγινώσχετε τῷ λαῷ περιχοπάς, καὶ αἵ τοῦ Παύλου
Ἐπιστολαί, ἃς Σίμων Πέτρος ἔπεμψεν ἡμῖν ἀπὸ Ρώμης, καὶ αἵ Πράξεις
τῶν ἀποστόλων, ἃς ᾿Ιωάννης ὃ υἱὸς Ζεθδεδαίου ἔπεμψεν ἥμῖν ἀπὸ ᾿Εφέσου,
ταῦτά ἐστι τὰ διθλία, ἃ δεῖ ἀναγινώσχειν ἥμᾶς ἐν ἐχχλησίᾳ καὶ οὐ δεῖ ἄλλο
τι παρὰ ταῦτα ἀναγινώσκειν». Περὶ τὸ 400 ἐγράφη ὃ εἰς τὸν συριαχὸν
σιναϊτικὸν κώδικα ὑπ᾽ ἀρυϑμὸν 10 εὑρισκόμενος κατάλογος, ὅστις ἀπαοιϑιιεῖ
τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια καὶ τὰς Πράξεις, Ἐπιστολὰς τοῦ Παύλου γνησίας
δεχατρεῖς (πλὴν τῆς Α΄ πρὸς Τιμόϑεον, χαίτοι ἔχει τὴν Β΄) καὶ ἀπόκρυφον
μίαν τὴν Β΄ ποὸς Φιλιππησίους. Παραλείπει τὴν ᾿Αποχάλυψιν καὶ πάσας
τὰς χαϑολιχκὰς Ἐπιστολάς. Ἢ συριακὴ μετάφρασις τῆς Κ. Διαϑήχης ἣ λε-
γομένη πεσιτώ, γενομένη μεταξὺ τῶν ἐτῶν 410 - 480, περιέλαθεν 22 χα-
γονιχὰ θιθλία, πλὴν τῶν τεσσάρων μιχρῶν καϑολικῶν ᾿Επιστολῶν χαὶ τῆς
᾿Αποχαλύψεως. Καὶ τὰ 21 ὀιθλία περιέλαδον αἷ δύο μονοφυσιτιχαὶ συριαχαὶ
μεταφράσεις, ἧ τῷ 508 γενομένη φιλοξένειος καὶ ἣ τῷ 616 γενομένη ἧρα-
χλειανή. Οἱ νεστοριανοὶ Σύροι, οἵ ὅποῖοι ἀπεχόπησαν ἐχ τῆς Εχχλησίας
μετὰ τὴν κυκλοφορίαν τῆς πεσιτὼ καὶ πρὸ τῆς χυκλοφορίας τῶν δύο ἄλλων
μεταφράσεων, ἐκράτησαν τὸν παραχανόνα τῶν 32 θιθλίων, ἐνῷ οἵ μονοφυσῖται
ἔχουν τὸν Κανόνα τῶν 21. Οὕτως ἔχει τὸ ζήτημα, ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὸν ἀσυμ-
πλήρωτον καὶ ἐλλιπῆ παρακανόνα τῆς συριακῆς ἐχχλησίας. ᾿Οφείλεται εἰς
τὸν πλημμελῆ εὐαγγελισμὸν τῶν Σύρων. Πολὺ χακῶς σήμερον διάφοροι
χριτιχοί, ἀπορρίπτοντες ὡρισμένας καϑολικὰς ᾿Επιστολὰς καὶ τὴν ᾿Αποχά-
λυψιν, ἐπικολοῦνται τὴν μαρτυρίαν τῆς συριαχῆς ἐχχλησίας. (Αλλας λε-
τοῦ Ἰούδα, σελ.
πτομερείας θλέπε εἷς τὸ Ὕπόμνημα εἰς τὴν ᾿Ἐπιστολὴν
35 - 86 καὶ δῦ - 68),
88

δ΄. δυτικὸς κολοδὸς κανὼν

Ἔχ τῶν 21 ἀρχῆϑεν ἐν τῇ Εκκλησίᾳ δεκτῶν θιθλίων τῆς Κ. Διαϑήχης

ἤρχισαν νὰ ἀμφισθητῶνται ἐν μὲν τῇ Δύσει ἣ πρὸς ᾿Ὡθραίους ᾿᾿ἰπιστολὴ περὶ
τὰ μέσα τοῦ Β΄ αἰῶνος, ἐν δὲ τῇ ᾿Ανατολῇ ἣ ᾿Αποκάλυψις περὶ τὰ τέλη τοῦ
αὐτοῦ αἰῶνος. Ο λόγος τῆς ἀμφισθητήσεως δὲν ἦτο διάφορός τις ἱστοριχὴ
πληροφορία ἢ παράδοσις, ἀλλὰ καϑαρῶς δογματικὴ ἀντίληψις καὶ κριτικὴ
εἰχασία. Ἢ ἀμφισθήτησις τῆς πρὸς Ἑδραίους ἔσχεν ὡς ἀφορμὴν τὴν ἐν
Ῥώμῃ ἐμφάνισιν μιᾶς ἐλευϑεριαζούσης μερίδος Χριστιανῶν, ἡ δὲ τῆς ᾿Α-
ποχαλύψεως τὴν αἵρεσιν τῶν χιλιαστῶν. Οὕτως ἐδημιουργήϑησαν δύο χολο-
θοὶ κανόνες τῶν 26 θιθλίων, ὃ εἰς τὴν Δύσιν ἄνευ τῆς πρὸς ἙὩὩΘραίους καὶ
ὁ εἰς τὴν ᾿Ανατολὴν ἄνευ τῆς ᾿Αποκαλύψεως.
“Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὸν δυτικὸν κολοδὸν κανόνα συνάγονται ἐκ τῶν πη-
γῶν τὰ ἀκόλουϑα. Περὶ τὰ μέσα τοῦ Β΄ αἰῶνος ἐν τῇ Δύσει οἱ μὲν ἐδέχοντο
ὅτι ἐάν τις ἀπολαχτίσῃ τὴν χάριν μετὰ τὸ θάπτισμα διὰ ϑανασίμου ἁμαρτίας,
ὅπως ἧ ἄρνησις τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, δὲν ἔχει ἄλλην μετάνοιαν ἀποχειμένην
αὐτῷ, οἱ δὲ ὅτι ἔχει. Οἱ πρῶτοι ἦσαν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἑλληνόφωνοι, οἱ δεύ-
τεροι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον λατινόφωνοι. Οἱ δεύτεροι ἀπέθαλον ἐκ τοῦ Κανόνος
τὴν πρὸς ἙΘραίους, διότι ἐν τῷ ἕκτῳ κεφαλαίῳ αὐτῆς λέγει ὅτι «᾿Αδύνατον
τοὺς ἅπαξ φωτισϑέντας γευσαμένους τε τῆς δωρεᾶς τῆς ἐπουρανίου καὶ με-
τόχους γενηϑέντας Πνεύματος ἁγίου καὶ 'καλὸν γεισαμένους Θεοῦ ρῆμα δυ-
νάμεις τε μέλλοντος αἰῶνος, καὶ παραπεσόντας, πάλιν ἀνακαινίζειν εἰς με-
τάνοιαν, ἀνασταυροῦντας ἑαυτοῖς τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ χαὶ παραδειγματίζον-
τας» (6 6, 4 - 6). ᾿Επλάσϑη δὲ καὶ ὃ ἑξῆς μῦϑος, διὰ νὰ κατοχυρωϑῇ ἣ
ἀπόρριψις τῆς ᾿Επιστολῆς. “Ὅπως ὃ ᾿Ιωάννης ἔγραψεν ἐν τῇ ᾿Αποχαλύψει
ἑπτὰ ἐπιστολὰς πρὸς ἑπτὰ πόλεις, οὕτως ἔπειτα καὶ ὁ Παῦλος ἔγραψε πρὸς
ἑπτὰ μόνον ἐχχλησίας, ἤτοι Θεσσαλονικεῖς, Κορινϑίους, Ῥωμαίους, Γαλάτας.
Ἐφεσίους, Κολασσαεῖς, καὶ Φιλιππησίους. ᾿ξαιροῦν τὰς τέσσαρας προσω-
πιχὰς ᾽Επιστολάς. Οὕτω μένει ἔξω τῆς ἀριϑμήσεως μόνον ἣ πρὸς ἙΘραίους.
ὋὉ τυπολογιχὸς αὐτὸς παραλληλισμὸς εἶνε δεθιασμένος, διότι α) ὃ Ἰωάννης
ἔγραψεν ἑπτὰ ἐπιστολὰς πρὸς ἑπτὰ ἐκχλησίας, 6) ὁ Π αὖλος ἔγραψεν ἐννέα
᾿Ἐπιστολὰς πρὸς ἑπτὰ ἐκκλησίας (ἂν δὲν δεχϑῶμεν τὴν πρὸς Ἑδοαίους),
γΥ) ὡρισμέναν ᾿Επιστολαὶ ὅπως ἣ πρὸς Γαλάτας καὶ ἣ πρὸς Ἐϊξφεσίους ἀπευϑύ-
νονται πρὸς πολλὰς ἐχχλησίας, ἧ δὲ πρὸς Κολασσαεῖς πρὸς δύο ἐχχλησίας,
δ) ὁ Παῦλος ἔγραψε καὶ τέσσαρας ἄλλας ἐπιστολάς, ε) εἶνε ἀνιστόρητον
καὶ αὐθαίρετον ὅτι ἧ ᾿Αποχάλυψις ἐγράφη πρὸ πασῶν τῶν ᾿Εἰπιστολῶν τοῦ
Παύλου. “Ὅλος αὐτὸς ὁ μυστικοπαϑὴς μῦϑος ἐπλάσϑη ἐν τῇ Δύσει, διὰ νὰ
ἐχθληϑῇ ἱεροπρεπῶς ἐχ τοῦ προὔπάρχοντος ἐχχλησιαστικοῦ Κανόνος ἡ ποὸς
Ἑδραίους ᾿Ἐπιστολή.
Χωρὶς νὰ ὀνομάζουν τὴν πρὸς 'δραίους ᾿Επιστολήν, χρησιμοποιοῦν
 89

χωρία ταύτης ὡς ἀπὸ ϑεοπνεύστου καὶ κανονικοῦ θιθλίου ὃ Κλήμης Ρώμης,

ἡ Διδαχὴ τῶν ἀποστόλων, ὃ ᾿Ιουστῖνος, ὁ Θεόφιλος ᾿Αντιοχείας, ὃ Τατιανός,
πρεσθύτερός τις μὴ ὀνομαζόμενος παρ᾽ Εἰρηναίῳ, χαὶ ὃ Εἰρηναῖος. Ἔχ
τῶν ἐν τοῖς συγγραφεῦσι τούτοις παραϑέσεων μόνον ἢ ἐν τῇ Διδαχῇ εἶνε
ἀσαφής. Κατ᾽ ὄνομα μαρτυρίαν τῆς ᾿᾿πιστολῆς πρώτην ἔχομεν τοῦ [1 ανταί-
νου καὶ ἔπειτα τοῦ Κλήμεντος ᾿Αλεξανδρέως. Ὁ ἑλληνόγλωσσος Λατῖνος
Γάιος πρεσδύτερος Ρώμης εἶνε ὃ πρῶτος ὅστις μνημονεύεται ὡς ὑποστηοί-
ζων, ὅτι ἣ πρὸς Ἑδραίους δὲν εἶνε ᾿Επιστολὴ τοῦ Παύλου. Δὲν λέγεται ὅμως
ἂν ἐδέχετο αὐτὴν ὧς κανονικὴν ἢ τὴν ἀπέρριπτε καὶ ἐκ τοῦ Κανόνος. Ὃ
Τερτυλλιανὸς ἐδέχετο αὐτὴν ὡς κανονικὴν ᾿᾿πιστολὴν τοῦ Βαρνάαθα. [Περὶ
τῆς μαρτυρίας τοῦ Ἱππολύτου (-[280) ὑπάρχουν ἀντιφατικαὶ πληροφορίαι.
Ὁ μονοφυσίτης (τριϑεΐτης) Στέφανος ὃ Γόῤαρος εἰς τὸ ἀπολεσϑὲν ὀιόλίον
του «Ζητήματα καὶ χρήσεις» ἔλεγεν ὅτι «Ἱππόλυτος καὶ Εἰρηναῖος τὴν πρὸς
Ἑδραίους ᾿πιστολὴν Παύλου οὐκ ἐκείνου εἶναί φασι». Τὴν πληροφορίαν
τοῦ Γοθάρου διασώζει ὃ Φώτιος εἰς τὴν ἐν τῇ Βιδλιοϑήχῃ του περίληψιν
τοῦ θιθλίου ἐχείνου. Καὶ αὐτὸς δὲ ὃ Φώτιος ἐν τῇ περιλήψεν τοῦ ἔργου τοῦ
Ἱππολύτου «Κατὰ αἱρέσεων ὀιδλιδάριον» λέγει, ὅτι ὃ Ἱππόλυτος ἐν αὐτῷ
«Φ'Αλλα τέ τινα λέγει τῆς ἀκριθείας λειπόμενα, καὶ ὅτι ἣ πρὸς ᾿Ἑθραίους
Ἐπιστολὴ οὐκ ἔστι τοῦ ἀποστόλου Παύλου». Τοιοῦτος λόγος τοῦ “Ἱππολύ-
του δὲν διασώζεται εἰς τὰ γνωστὰ ἔργα του. ἕπειτα ἣ χρῆσις τῆς πρὸς
Ἑδραίους ὡς θιθλίου κανονικοῦ εἶνε διά τε τὸν Εἰρηναῖον καὶ διὰ τὸν ἱ1π-
πόλυτον θεθαία. Ἔχ τούτων δυνάμεϑα νὰ συμπεράνωμεν, ὅτι ἀμφότεροι ἐ-
δέχοντο τὴν Ἐπιστολὴν ὡς κανονικὴν ἀλλ᾽ ὄχι ὡς γραπτὸν τοῦ 1[{αύὔλου.
Σώζεται ὅμως καὶ ἀπόσπασμα τοῦ ἱἹἹππολύτου λέγον: «Παῦλος ἐν τῇ πρὸς
Ἑδραίους Ἐπιστολῇ ἀπὸ τοῦ ἐνενηχοστοῦ τετάρτου ψαλμοῦ χεφάλαιον λα-
θών, ὑπὸ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἀπηγγέλϑαι αὐτὸ γράφει, φήσας ᾿ Καϑὼς λέ-
γει τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἡ σήμερον ἐὰν τῆς φωνῆς αὐτοῦ ἀκούσητε...». Ἔν-
δέχεται ὅμως τὸ ἀπόσπασμα νὰ μὴ εἶνε γνήσιον. Ἔν τοιαύτῃ περιπτώσει ὁ
Ἱππόλυτος ἐδέχετο μόνον τὸ χανονιχὸν τῆς ᾿Επιστολῆς.
'Τὴν περὶ τὴν ᾿Επιστολὴν ἀντιλογίαν ἀναφέρουν χαὶ οἱ Εὐσέθιος, ᾿Αμ-
φιλόχιος Ἰχονίου, Φιλάστριος, Σεθηριανὸς Γαθάλων, Ἱερώνυμος, Αὐγουστί-
νος, Θεοδώρητος, ΕὐἹθάλιος, συντάχτης τῆς Σειρᾶς τοῦ ΟτΙαΑπΊεΓ, ᾿Ισίδωρος
Ἰσπάλεως, Οἰκουμένιος, Θεοφύλακτος, Βαδαπὰς Μαυγιβ, «ΑἸσαΐπας», χαὶ
Νιχηφόρος Κάλλιστος. Τὸν μῦϑον περὶ ἑπτὰ ἐκκλησιῶν δεξαμένων ἐπιστολὰς
τοῦ Παύλου ἀναφέρουν πρῶτος ὃ συντάχτης τοῦ παρειιδλήτον μέρους εἰς
τὸν χατάλογον τοῦ Μυγαίοτί, ἔπειτα ὃ Κυπριανός, ὅστις οὐδέποτε μνημονεύει
τὴν ᾿Επιστολήν, ὃ Βιχτωρῖνος, ὁ Ἱερώνυμος τρίς, καὶ ὃ «ΑἸουπ8». (Βλ. Ὁ
κατάλογος τοῦ Μυγαίογ!, σελ. 27 - 82),
40

ε΄.
΄
Ὗ ἀνατολικὸς κολοδὸς κανὼν

Καϑὼς ἐλέχϑη, ἐνεφανίσϑη εἰς τὴν ἀνατολικὴν ἐχχλησίαν περὶ τὰ τέλη

τοῦ Β΄ αἰῶνος, περιελάμθανε τὰ 26 θιθλία πλὴν τῆς ᾿Αποχαλύψεως, ἀφορμὴ
δὲ τούτου ἦτο ἣ αἵρεσις τοῦ χιλιασμοῦ. ᾿Ἐπειδὴ δηλαδὴ ὁ [1] απίας χαὶ ἄλλοι
τινὲς παρηρμήνευσαν τὰ περὶ χιλιετοῦς θασιλείας ἐν τῇ ᾿Αποχαλύψεν λεγό-
μενα, ὡρισμένοι, ἀντὶ νὰ καταπολεμήσουν τὴν σφᾶλερὰν ἑρμηνείανχαὶ δοξα-
σίαν διὰ τῆς ὀρϑῆς ἑρμηνείας, κατέλαθον ἐξ ἀντιδράσεως τὸ ἄλλο ἄκρον χαὶ
προετίμησαν ὡς εὐχολώτερον νὰ ἀπορρίψουν τὴν ᾿Αποχάλυψιν ὡς νόϑον.
Ἐχ τῶν ὑστέρων ἐπεσημάνϑησαν καὶ λεχτικαὶ διαφοραὶ μεταξὺ ᾿Αποχαλύψε-
ὡς καὶ τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου, αἷ ὁποῖαι ὅμως ἔχουν ἄλλην ἐξήγησιν
καὶ δὲν ἐπαρχοῦν διὰ νὰ χλονίσουν τὴν γνησιότητα. ᾿Αντιπαρερχόμενος τὸ
πλῆϑος τῶν ἄλλων μαρτυριῶν περὶ τῆς ᾿Αποχαλύψεως τοῦ ᾿Ιωάννου, ἀναφέ-
ρῳ μόνον τὴν μαρτυρίαν τοῦ Θεοφίλου ᾿Αντιοχείας (-Ε180). Διότι λέγεται,
ἀθασανίστως ὅμως, ὅτι οἷ ᾿Αντιοχεῖς ἐξ ἀρχῆς δὲν ἐδέχοντο τὸ ὄόιόλίον. [Ἷ-
νεται σύγχυσις μεταξὺ ἑλληνοφώνου ἐκχλησίας τῆς ᾿Αντιοχείας, ἣ ὁποία,
ὡς φαίνεται ἐκ τοῦ ἐπισχόπου αὐτῆς Θεοφίλου, ἐδέχετο ἀνέχαϑεν τὴν ᾿Απο-
κάλυψιν, καὶ συροφώνου ἐκκλησίας τῶν αὐτοχϑόνων Σύρων, οἵ ὁποῖοι ὄχι
δέν ἐδέχοντο, ἀλλὰ δὲν ἐγνώρισαν τὴν ᾿Αποχάλυψιν λόγῳ πλημμελοῦς εὐαγ-
γελισμοῦ, καϑὼς ἐλέχϑη εἰς τὴν ἐξέτασιν τοῦ συριαχοῦ ἀσυμπληρώτου πα-
ραχανόνος. ᾿Επιχειρήματα κατὰ τῆς ἀπὸ τοῦ εὐαγγελιστοῦ ᾿Ιωάννου προελεύ-
σεως τῆς ᾿Αποχαλύψεως, ἀλλ᾽ οὐχὶ κατὰ τῆς γνησιότητος καὶ κανονιχότητος,
ἀνέπτυξεν ὃ Διονύσιος ᾿Αλεξανδρείας κατὰ τὰ τέλη τοῦ Γ΄ αἰῶνος. “Ὅλα
ὅμως ἀφοροῦν εἰς τὴν γλῶσσαν αὐτῆς. Ὃ Εὐσέόῤιος ἀμφέθαλλεν, ὡς εἴδο-
μεν, καὶ περὶ τῆς κανονικότητός της. Οὕτως ἐκ τῆς ἐπιπολαίας ἀντιμετω-
πίσεως τῆς χιλιαστικῆς παρερμηνείας ἐδημιουργήϑη ἐν τῇ ἀνατολιχῇ Ἔ-
χλησίᾳ μία ὑστερογενὴς παράδοσις ἀπορρίψεως τῆς ᾿Αποχαλύψεως. Αὐτὴ
ἦτο ἰσχυροτέρα ἀπὸ τὴν ὕστερογενῆ παράδοσιν τῆς ἀπορρίψεως τῆς πρὸς
Ἑδραίους ἐν τῇ Δύσει. Ὁ Μ. ᾿Αϑανάσιος, ἐκπροσωπῶν τὴν ἀρχιχὴν χαὶ ὑγιᾶ
παράδοσιν, δέχεται τὴν ᾿Αποχάλυψιν, ἐνῷ ἢ Σύνοδος τῆς Λαοδιχείας, καὶ
μετ᾽ αὐτὴν οἷ λεγόμενοι «Κανόνες τῶν ἀποστόλων» καὶ πολλοὶ ἐκχλησιαστικοὶ
συγγραφεῖς τοὺς ὁποίους ἀνέφερα, ἐχκπροσωποῦντες τὴν ὑστερογενῆ νοσοῦ-
σαν παράδοσιν, ἀπορρίπτουν τὸ θιθλίον. Π ἅλιν τονίζω ἐδῶ ὅτι ἐξαιρέτως
ὃ ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος δὲν ἀπέρριπτε τὴν ᾿Αποχάλυψιν, ἀλλ᾽ ἁπλῶς ἐτα-
λαντεύετο. Διὰ τοῦτο προετίμησε τὴν σιγήν. Αὐτὸ ποὺ τὸν ἔφερεν εἰς μέγα
δίλημμα ἦτο ἢ Σύνοδος τῆς Λαοδικείας. Πλὴν δὲν ἤϑελεν, ὧς φαίνεται καὶ
νὰ ἀποφανϑῇ κατὰ τοῦ καταλόγου τοῦ Μ. ᾿Αϑανασίου. Β ραδύτερον ἐπλάσϑη-
σαν ψευδεῖς πληροφορίαι περὶ τοῦ Χρυσοστόμου ἐκ μέρους ἀμφοτέρων τῶν
μερίδων. Οἱ μὲν ἀπορρίπτοντες τὴν ᾿Αποχάλυψιν ἔπλασαν ἕνα ψευδῆ κατά-
λονον τοῦ Κανόνος δῆϑεν χρυσοστομιχόν, ὅστις παραλείπει τὴν ᾿Αποκάλυ-
 41

ψιν χαὶ μεριχὰ ἄλλα θιθλία. Εἶνε ὅμως πασίδηλον καὶ εὐαπόδειχτον, ὅτι εἶνε
νόϑος χαὶ πιϑανῶς νεστοριανιχός. Οἱ δὲ δεχόμενοι τὴν ᾿Αποχάλυψιν ἔπλα-
σαν τὴν εἴδησιν, ὅτι ὃ Χρυσόστομος ἔγραψεν ὑπόμνημα χαὶεἰς τὴν ᾿Αποχά-
λυψιν- ταύτην διασώζει τὸ λεξικὸν τοῦ Σουΐδα. Ἢ περὶ τὸν Χρουσόστομον
πλαστογραφιχὴ αὐτὴ χίνησις ὀφβίλεται εἰς τὸ ὅτι αὐτὸς εἶνε ὁ ἀνὰ τοὺς
αἰῶνας μέγιστος ἑρμηνευτὴς τῆς Γραφῆς καὶ μάλιστα τῆς Κ. Λιαϑήχης.
Αὐτοὶ οἱ πέντε εἶνε οἱ παρακανόνες. Ὁ ἐκλεχτικὸς τῶν αἱρεσιαοχῶν Κέο-
δωνος - Μαρχίωνος, ὁ ἀλεξανδροινὸς ἀπεοριόριστος, ὃ συριαχὸς ἀσυμπλήοοω-
τος, ὃ δυτικὸς χολοθός, καὶ ὃ ἀνατολιχκὸς κολοθός. Ἐφ᾽ ὅσον ὅλοι ὀφείλονται
εἰς χριτιχὴν εἰκασίαν, δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ χλονίσουν τὸν εἷς ἱστοοιχὴν πλη-
ροφορίαν στηριζόμενον ἐκχλησιαστικὸν Κανόνα τῶν 27 ὀιθλίων, τὰ ὁποία
ἀπηρίϑμησα ἐν ἀρχῇ. Ἐχ τῶν παρακανόνων μόνον ὃ ἀνατολιχὸς χολοδὸς ἐ-
δημιούργησε πράγματα εἷς τὴν Ἐϊχλησίαν καὶ ὑπεστηρίχϑη ὑπὸ ἀξίων λόγου
συγγραφέων.

6. ΗΤΑΞΙΣ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΟΣ

Δύο τάξεις τῶν θιθλίων τῆς Κ. Διαϑήκης ἐπεκράτουν εἰς τὴν ᾿Εκκχλησί-
αν. Μία εἶνε: Εὐαγγέλια, Πράξεις, Καϑολικαὶ ᾿Επιστολαί, ᾿Επιστολαὶ Π αὐ-
λου, ᾿Αποχάλυψις. Συναντᾶται εἰς τοὺς περισσοτέρους ἀνατολιχοὺς συγγρα-
φεῖς χαὶ σχεδὸν εἰς ὅλα τὰ χειρόγραφα τοῦ ἑλληνικοῦ κειμένου. ᾿Οφείλεται
δὲ μᾶλλον εἰς λόγους ὀιόλιοδετιχῆς οἰκονομίας. Ἢ ἄλλη τάξις εἶνε: Εὐαγγέ-
λια, Πράξεις, Ἐπιστολαὶ Παύλου, Καϑολυκαὶ ᾿Ἐπιστολαί, ᾿Αποχαάλυψις.
Συναντᾶται εἰς τοὺς περισσοτέρους δυτιχοὺς συγγραφεῖς καὶ εἰς ἐλάχιστα
χειρόγραφα τοῦ ἑλληνικοῦ χειμένου. Ἐπιχρατεῖ σήμερον, χωρὶς νὰ εἶνε ἀ-
γνωστος καὶ ἡ ἄλλη. Ἐντὸς τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ Παύλου ἣ ἐν τῇ ᾿Ανατο-
λῇ τάξις ἣ καὶ ἀρχικὴ εἶνε" Ῥωμαίους ἕως Β΄ Θεσσαλονιχεῖς, Ἑξδραίους, Α΄
- Β’ Τιμόϑεον, Τίτον, Φιλήμονα. Τελειώνουν δηλαδὴ πᾶσαι αἷ πρὸς ἐκχλη-
σίας, καὶ ἔπειτα τίϑενται αἷ τέσσαρες πρὸς πρόσωπα. Ἰὲν τῇ Δύσει ἐπειδὴ
ἣ πρὸς Ἑδραίους πρῶτα ἠμφεσθητήϑη καὶ ἔπειτα ἐϑεωρήϑη ὡς κανονιχὴ
μὲν ἀλλ᾽ ὄχι τοῦ Παύλου, ἐτέϑη εἰς τὸ τέλος καὶ οἱονεὶ μετὰ τῶν Καϑολι-
χῶν. Ἡ ὑστερογενὴς αὐτὴ τάξις ἐπεκράτησε παρ᾽ ἡμῖν διὰ τῶν ἐντύπων
ἐχδόσεων, αἷ ὁποῖαι χατὰ τοὺς πρώτους αἰῶνας τῆς τυπογραφίας παρεσχευά-
ζοντο ἐν τῇ Δύσει ὑπὸ παπιχῶν. ᾿Εντὸς τῶν καϑολικῶν ᾿Επιστολῶν, τῶν ὃ-
ποίων ἡ ἀρχικὴ τάξις εἶνε ἡ σήμερον ἐπιχρατοῦσα, παρετηρήϑη μία ἀνατα-
οαχὴ μόνον ἐν τῇ Δύσει εἷς χρόνους ὀψίμους, διότι οἵ δυτικοὶ μεταξὺ τῶν ἄλ-
λων ἐνεργειῶν των διὰ τὴν χατοχύρωσιν τοῦ πρωτείου τοῦ πάπα, ἔκαναν
χοαὶ τοῦτο’ ἐτοποϑέτησαν πρώτας ἐν ταῖς Καϑολικαῖς τὰς Ἐπιστολὰς τοῦ
τά-
Πέτρου χαὶ ἔπειτα τὰς ἄλλας. Ὕπάρχει μάλιστα καὶ ἣ ἑξῆς περίεργος
ὑπό-
ἕξις: Α΄ -Β' Πέτρου, ᾿᾿πιστολαὶ Π αὐλου, ᾿Επιστολαὶ Καϑολικαὶ (αἱ
42

λοιποι πέντε) Περισσοτέρας λεπτομερείας θλέπε εἰς τὸ 'ὕπόμνημα εἰς τὴν

Ἐπιστολὴν τοῦ Ἰούδα (σελ. 58 - 84).

1. Ἡ ΔΗΜΟΣΙΕΥ͂ΣΙΣ ΤΟΥ ΚΑΝΟΝΟΣ

Ἢ Ἐχκλλησία, ὡς εἴπωμεν, μόνον διά τὰ ὀυθλία τοῦ Κανόνος εὐϑύνεται

χαὶ ἐξ αὐτῶν ἀντλεῖ τὸ δόγμα της" καὶ οἱ ὅροι τῶν οἰχουμενικῶν Συνόδων
εἰς τὸ χείμενον τῆς Γραφῆς ὀασίζονται. Ἢ ἱερὰ παράδοσις δὲν ἀπεκάλυψεν,
ἀλλὰ διεσάφησε, διεχάραξε τὴν ὀρϑὴν ἑρμηνείαν τοῦ Κανόνος. Διὰ τοῦτο ἣ
Ἑκχχλησία ἀνέχαϑεν εἶχεν ὡς πρώτην μέριμναν νὰ γνωρίζῃ εἰς τὰ μέλη της
ὅλον τὸ περιεχόμενον τῆς Γραφῆς. Πρὸς τὸν σχοπὸν τοῦτον ἀνεγίνωσχε
δημοσίᾳ, ὑπευϑύνως καὶ ὑποχρεωτιχῶς ὅλα καὶ ὁλόκληρα τὰ κανονικὰ όι-
θλία εἰς τὸ πλήρωμα χατὰ τὴν ὥραν τῆς ϑείας λειτουργίας, ὥστε νὰ γίνε-
ται μία τοὐλάχιστον ἀνάγνωσις καϑ' ἕκαστον ἔτος. Αὐτὸ ἐλέγετο «δημοσί-
ευσις» τοῦ Κανόνος, δηλαδὴ δημοσία ἀνάγνωσις. Καὶ ἧ πρᾶξις ἐλέγετο «δη-
μοσιεύειν», καὶ «δημοσιεύεσϑαι» (τὰ ὀιθλία). ᾿Απηγορεύετο δὲ νὰ ἀναγινώ-
σχεται δτιδήποτε ἄλλο ἐπ’ ἐχχλησίας. Καὶ ἣ δημοσίευσις ἦτο ἐχεῖνο τὸ ὃ-
ποῖον χατελάμθανε τὸ μεγαλύτερον μέρος τοῦ χρόνου τῆς ϑ. λειτουργίας.
Κατ᾽ ἀρχὴν ἀνεγινώσχοντο ὅλα τὰ θιθλία μὲ συνέχειαν μέχρι νὰ τελειώσουν.
Βραδύτερον καϑιερώϑη τὸ περικοπικὸν σύστημα μὲ τὰς ἐπιλέκτους περικο-
πάς, ἐδημιουργήϑησαν δὲ εἰδυκοὶ κώδυκες, τὰ λεγόμενα ἐκλογάδια, περὶ τῶν
ὁποίων ϑὰ γίνῃ λόγος εἰς τὸ δεύτερον μέρος τῆς Εἰσαγωγῆς. Μὲ τὴν πάρο-
δον τοῦ χρόνου ἐφϑάσαμεν εἰς τὰς σημερινὰς συνθήκας. Οἱ πιστοὶ ἀκροά-
ἵονται χατὰ Κυριακὰς ὀλίγα τεμάχια τῆς Κ. Διαϑήκης, ἐλάχιστα δὲ τῆς
Παλαιᾶς. Ἡ ἐξέλιξις αὐτὴ συμθαδίζει καὶ μὲ τὴν χρῆσιν τοῦ χειμένου τῆς
Γραφῆς εἰς τὰ συγγράμματα τῶν ἐκχλησιαστικῶν συγγραφέων. Μέχρι καὶ
τοῦ Δ' αἰῶνος οἱ ἐκχλησιαστικοὶ συγγραφεῖς παραϑέτουν εἰς τὰ ἔργα τῶν
ἄφϑονα χωρία τῆς Γραφῆς. ᾿Απὸ τοῦ Ε΄ τὰ παρατιϑέμενα χωρία μειοῦνται
συνεχῶς, ἀπὸ δὲ τοῦ Η΄ -᾿Θ' αἰῶνος μειοῦνται ἀπελπιστικῶς. ᾿Αμφότεραι
δὲ πάλιν αἱ ἐξελίξεις αὗται συμθαδίζουν μὲ τὴν ἐξέλιξιν τοῦ χριστιανικοῦ
βίου χαὶ τῆς ἐχχλησιαστυχῆς ἱστορίας. Δηλαδὴ παραμέλησις τῆς δημοσιεύσεως
τοῦ Κανόνος, μείωσις τῆς χρήσεως τῆς Γραφῆς εἰς τὰ ἐκκλησιαστικὰ συγ-
γράμματα, χειροτέρευσις τοῦ χριστιανικοῦ θίου, καὶ ἐξαϑλίωσις τῶν ἐχκλη-
σιαστιχῶν πραγμάτων, εἶνε πράγματα τὰ ὁποῖα συμθαδίζουν. “Ὅλα εἶνε μὲ
μίαν φράσιν ἀπόχλισις ἀπὸ τοῦ Κανόνος, ὁπότε ἧ γραμμὴ ἀντὶ εὐϑείας γί-
νεται χαμπύλη ἢ τεϑλασμένη ἢ ἀτάσϑαλρς.
 "

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟΝ

1. ΓΡΑΦΗ - ΓΡΑΦΙΚΑΙ ΥΔΛΑΙ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Διὰ νὰ ἐξετάσωμεν τὸ κείμενον ποὺ περιέχεται ὑπὸ τοὺς 21 τίτλους

τοῦ Κανόνος τῆς Κ. Διαϑήκης, εἶνε ἀπαραίτητον νὰ εἴπωμεν ὀλίγα περὶ τῆς
τέχνης καὶ τῶν μέσων τοῦ γράφειν κατὰ τὴν ἀρχαιότητα.
Ἢ τέχνη τοῦ γράφειν χρησιμοποιεῖται ὑπὸ τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ χρόνων
ἀμνημονεύτων. Τὰ γράμματα ἦσαν πρῶτα ἰδεογράμματα σημαίνοντα ἕνα
γράμμα μίαν λέξιν, ἔπειτα συλλαθογράμματα σημαίνοντα ἕνα γράμμα
μίαν συλλαθήν, καὶ τέλος φϑογγικὰ γράμματα σημαίνοντα ἕνα γράμμα ἕνα
φϑόγγον. Τὰ ἰδεογράμματα ἧσαν μικραὶ εἰκόνες. Τὰ συλλαθογράμματα ἦσαν
ἢ σφηνοειδῆ ἀποτυπώματα ἢ γραμμιχὰ μικρὰ σχήματα ὅπως καὶ τὰ σημερι-
νὰ φϑογγικὰ γράμματα. ᾿Απὸ τοῦ 1600 ἕως 1800 περίπου π.Χ. ἐπεχράτη
σαν τὰ φϑογγικὰ γράμματα, δηλαδὴ ἣ ἀλφάθητος ποικίλλουσα χατὰ ἔϑνη
χαὶ περιοχᾶς.
Οἱ ἄνϑρωποι κατ᾽ ἀρχὴν ἔγραφον ἐπὶ τοίχων, λίϑων, μαρμαρίνων πλα-
χῶν, μεταλλίνων πλακῶν (ἰδίᾳ μολυδδίνων), καὶ πηλίνων πλακῶν ὠμῶν ἢ
ὀπτῶν (εἰδικαὶ πλίνϑοι ἢ κέραμοι). Βραδύτερον ἔγραφον ἐπὶ ξυλίνων πλα-
χῶν ἐπὶ τῶν ὁποίων ἠλείφετο λεπτὸν στρῶμα χηροῦ' αὐταὶ εἶνε αἱ πι να-
χίδες. Τελειώτεραι γραφικαὶ ὕλαι ἦσαν ἡ διφϑέρα, ὃ πάπυρος,
ἣ περγαμηνὴ ἢ μεμόράνα, καὶ ὁ χάρτης, ὅστις ἔλαθε
περίπου τὴν σημερινὴν μορφὴν ἀπὸ τοῦ Θ΄ μ.Χ. αἰῶνος. Αἱ διφϑέραι ἦσαν
δέρματα ζώων ἐλαφρῶς κατειργασμένα καὶ ἐχρησιμοποιοῦντο ὡς γραφικὴ
ὕλη ἀπὸ ἀγνώστων χρόνων μέχρι τοῦ Β΄ π.Χ. αἰῶνος. Τελειωτέρα ὕλη ἦτο
ὃ πάπυρος, χρησιμοποιούμενος καὶ αὐτὸς ἀπὸ ἀγνώστων χρόνων μέχρι τοῦ
Ἡ’ μ.Χ. αἰῶνος. Ὃ πάπυρος χκατεσχευάζετο ἐκ τοῦ ὁμωνύμου φυτοῦ τῆς
Αἰγύπτου ἐν Αἰγύπτῳ καὶ ἐντεῦϑεν διεδίδετο ἐμποριχῶς εἰς ὅλον τὸν χόσιον.
Ὁ πάπυρος εἶχε τὸ μειονέχτημα ὅτι ἦτο εὔϑραυστος καὶ εὔφϑαρτος, εἶχεν
ὅμως ἔναντι τῶν δερματίνων ὑλῶν καὶ τὰ πλεονεχτήματα ὅτι ἧτο ἐμποριχῶς
εὐθηνός, δὲν κατετρώγετο ὑπὸ σητὸς ἢ σαρκοδόρων σχωλήκων, καὶ ἦτο
ἄσηπτος ὥστε νὰ διατηρῆται ἐπὶ χιλιετίας (σώζονται πάπυροι 3.500 ἐτῶν)
τελείως ἀνέπιμρος εἰς Ἑηρὸν ἢ λασπῶδες χῶμα" τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι
χατεσγευάζετο ἐξ ὑδροχαροῦς φυτοῦ. Βελτίωσις τῆς διφϑέρας εἶνε ἣ πεο-
44

γαμηνή, τοῦ δὲ παπύρου ὁ χάρτης. Κατὰ τὸ α΄ ἥμισυ τοῦ Β΄ π.Χ. αἰῶνος,

ἐπειδὴ οἱ τὸν πάπυρον μονοπωλοῦντες ἐν τῷ κόσμῳ Πτολεμαῖοι τῆς Αἰγύ-
πτου ἀπηγόρευσαν τὴν ἐξαγωγὴν αὐτοῦ ἐχτὸς τῆς χώρας, διὰ νὰ γίνῃ ἣ
᾿Αλεξάνδρεια τὸ μόνον χέντρον τῶν γραμμάτων, εἰς τὴν Πέργαμον τῆς
θορειοδυτικῆς Μ. ᾿Ασίας, ἄλλο μέγᾳ τότε χέντρον γραμμάτων, οἵ ἄνθρωποι
πιεζόμενοι ὑπὸ τῆς ἀνάγχης ἐπενόησαν πολλὰς ὀδελτιώσεις τῆς ὀγχώδους χαὶ
δυσχρήστου διφϑέρας, χαὶ ἐπέτυχον τὴν κατασκευὴν τῆς μεμόρανης, τῆς
ἐχ τῆς Περγάμου ὀνομασϑείσης περγαμηνῆς. Ἧτο πολὺ λεπτοτέρα, ἐλα-
φροτέρα καὶ κομψοτέρα τῆς διφϑέρας, ἀπέθαλε κατὰ πολὺ τὴν ὄψιν δέρμα-
τος: ἦτο καὶ εὐθηνοτέρα ἀλλ᾽ ὄχι ὅσον ὃ πάπυρος. Κατατρώγεται ὑπὸ σαρ-
χοθόρων ἢ αἱμοθόρων σχωλήχων, ἀλλ᾽ ἂν διατηρῆται μετ᾽ ἐπιμελείας, δια-
τηρεῖται ἐπὶ χιλιετίας (σώζονται περγαμηναὶ 2.000 ἐτῶν). ἜἜχεν τὰ πλεο-
νεχτήματα ὅτι εἶνε ἀσυγχρίτως στερεωτέρα τοῦ παπύρου, ὥὡραιοτέρα εἰς
τὴν ὄψιν, καὶ εἰς αὐτὴν δὲν ἔθγαυνεν ἣ μελάνη εἰς τὸ πίσω μέρος. Ὑπάρ-
χουν περγαμηναὶ χατεσχευασμέναι ἐκ δέρματος ἐμόρύων αἰγῶν ἢ προθά-
των, λεπτότεραι ἀπὸ μίαν κόλλαν ἀναφορᾶς καὶ λευκαὶ ὅσον αὐτή. Κατὰ
τὸν Ἡ΄ ἢ Θ΄ αἰῶνα οἱ ἄνϑοωποι ἐσκέφϑησαν ὅτι, ἀντὶ νὰ κατασχευάζουν
τὸν χάρτην ἐκ τοῦ νειλώου φυτοῦ τοῦ παπύρου, δύνανται ἀντὶ τῶν ἰνῶν
ἐχείνου νὰ χρησιμοποιοῦν δάμθακα ἢ ἄλλας παρομοίας ἰνώδεις φυτικὰς οὗ-
σίας. Τοιουτοτρόπως ὃ πάπυρος γενικευϑεὶς καὶ ὀελτιωϑεὶς ἐγένετο χάρ-
της. Καὶ ἐνῷ προηγουμένως ἐλέγετο καὶ πάπυρος καὶ χάρτης, ἔχτοτε, ἐφ᾽
ὅσον δὲν προέρχεται ἔκ τοῦ φυτοῦ παπύρου, λέγεται μόνον χάρτης. Ὁ
χάρτης ὧς γνωστὸν ἀντικατέστησε τὸν πάπυρον τελείως καὶ τὴν περγαμη-
γὴν σχεδὸν τελείως. Περγαμηνὴ σήμερον χρησιμοποιεῖται μόνον διὰ λό-
γους ἐπισημότητος, πολυτελείας χαὶ ἀρχαιοπρεπείας: πραχτιχῶς εἶνε ἀχρη-
σιμοποίητος.
Ἡ γραφίς, δηλαδὴ τὸ ὄργανον τοῦ γράφειν, ἦτο ἀνάλογον μὲ τὴν
γραφιχὴν ὕλην. Διὰ τὰς πρὸ τῆς διφϑέρας γραφικὰς ὕλας ἧτο χαραχτὴρ
ἄνευ χρώματος δηλαδὴ μελάνης. Διὰ τοὺς λίϑους σμίλη. Διὰ τὰς μεταλλίνας
πλάχας ἐχμαγεῖον ἢ ἐχτυπωτικὴ σφραγίς. Διὰ τὰς μολυδδίνας ἰδιαιτέρως
χαραχτιχὴ αἰχμή. Διὰ τὰς ὠμὰς ἢ ὀπτὰς πλίνϑους ἦτο ἢ αἰχμὴ ἢ ἐχτυπωτικὴ
σφραγίς. Διὰ τὰ χήρινα πινάκια ἦτο αἰχμή. ᾿Απὸ τῆς διφϑέρας καὶ ἐντεῦϑεν
ἣ γραφὶς ἔγινεν ὄργανον ἐγχύνον μελάνην. Κατεσκευάζετο ἐκ καλάιιης, διὸ
λέγεται κάλαμος. ἢ ἐκ πτεροῦ (λατινιστὶ πτεοὸν --ξ ΡΕππᾷ), διὸ λέγεται πέννα.
Τὸ θάμμα ἧτο ἢ μέλαν (ιτιελάνη) χατασχευαϊζόμενον κυρίως ἐξ αἰϑάλης
(χαπνιῦς), ἢ διόφορα χρώματα, ἰδίᾳ κόκχινον, κυανοῦν καὶ πράσινον, ἢ
οἱαδήποτε ὑγρὰ οὐσία φέρουσα ἔγχυμα χρυσοῦ ἢ ἀργύρου, δηλαδὴ κόνιν
τῶν μετά)λων τούτων, ὁπότε τὰ γράμματα ἐγίνοντο χρυσᾶ ἢ ἀργυρᾶ. Ἡ
χιννάδθσοις ἦτο γραφιχὸν θάμμα θαϑυχκύανον χαὶ τόσον πολυτελές, ὥστε ἐν
τέλει χατέληξε νὰ γοησμιοποιῆται μόνον διὰ νὰ ϑέτῃ τὴν ὑπογραφήν του ὃ
αὐτοχοάτωο.
 ἀρ

Τὰ θιθλία κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ἧσαν χατὰ τὸ σχῆμα δύο εἰδῶν,

α) ρόλοι, χαὶ 6) ὅμοια μὲ τὰ σημερινά. Διὰ νὰ σχηματισϑῃ ρόλος συνερρά-
πτοντὸ ἢ συνεκολλῶντο πολλὰ φύλλα παπύρου ἢ περγαμηνής, ὥστε νὰ ἀπο-
τελέσουν ἐπιμήκη ταινίαν. Ἢ ταινία αὐτὴ περιετυλίσσετο περὶ ἕνα ξύλινον
ἄξονα τὸν κοντὸν (Ξ- κοντάρι) ἢ χόνταχκα, τοῦ ὁποίου αἱ δύο ἄχραι ἦσαν
χεφαλαὶ χαὶ ἐλέγοντο ὀμφαλοί. “Ὅλον τὸ πρᾶγμα τοῦτο ἐλέγετο χοντάχιον,
θίθλος ἢ ὀιόδλίον, εἰλητὸν ἢ εἰλητάρνον, κύλινδρος, χαὶ λατινιστὶ νοϊυπΊδη.
Τὸ κείμενον ἐγράφετο εἰς πολυαρίϑμους στήλας χαϑέτως πρὸς τὸ μῆκος
τῆς ταινίας (οἱ στίχοι τοῦ χειμένου παραλλήλως πρὸς τὸ μῆχος αὐτῆς) ἐπὶ
τῆς ἐσωτερυκῆς ὄψεως, ἐν ἀνάγχῃ δὲ καὶ ἐπὶ τῆς ἐξωτερικῆς. ταινία εἰς
τὸ ἄκρον της εἶχε μικρὰ λωρία, ὥστε, ὅταν τυλίσσεται, καὶ νὰ δένεται. Τὸ
σύγγραμμα ἤρχιζε νὰ γράφεται ἐκ τῆς ἐσωτερικῆς ἄκρας (τῆς προσδεδε-
μένης εἰς τὸν κοντὸν) καὶ ἐτελείωνεν εἰς τὸ ἐξωτερικὸν ἄκρον, ὅπου ἦσαν
τὰ λωρία. “Ὥστε ὃ ἀναγινώσκων ἐξετύλισσε τελείως τὸν κύλινδοον, χαί,
χαϑὼς ἀνεγίνωσκεν, ἐτύλισσεν.
Ὁ ἄλλος τρόπος θιθλιοδεσίας (ὃ σημερινὸς) ἦτο πρόσφορος ἰδίᾳ διὰ
τὴν περγαμηνήν. Μεγάλα τεμάχια περγαμηνῆς ἐδιπλοῦντο εἰς τὰ τέσσαρα
καὶ ἐκόπτοντο εἰς τὰς τρεῖς παρυφὰς πλὴν τῆς ράχεως" οὕτως ἀπετελοῦντο
τὰ τετράδια. ἊΑν ἐδιπλοῦτο εἰς τὰ ὀχτώ, ἐλέγοντο ὀχτάδια. Σήμερον τὰ
τυπογραφεῖα χρησιμοποιοῦν ὀχτάδια (Ξ-ΞΞ τυπογραφικὰ φύλλα), δηλαδὴ δε-
χαεξασέλιδα τεύχη. Πολλὰ τετράδιω ἢ ὀκτάδια ὀιόλιοδετούμενα ἐκ τῆς
ράχεως εἰς μίαν κοινὴν ράχιν, ὅπως καὶ σήμερον, ἀπετέλουν αὐτὸ τὸ ὁποῖον
ἐλέγετο τεῦχος, ἢ τόμος ἢ χῶδιξ, λατινιστὶ δὲ σοάδχ. Ὃ μικρὸς τόμος ἐλέ-
γετο τομάριον, ἐπειδὴ δὲ τὰ τομάρια ἦσαν δερμάτυνα ἣ λέξις κατήντησε
νὰ σημαίνῃ πᾶν δέρμα (-ΞΞ τομάρι). Εἰς τὴν ἀπέναντι τῆς ράχεως παρυφὴν
τὰ δύο ἐξώφυλλα συνεδέοντο μὲ δύο ἢ περισσοτέρους ϑηλακωτῆρας (κού-
μπωμα). Τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς Θιθλιοδεσίας ἢ τὸ ἐξωτερικόν του σύστημα λέ-
γεται στάχωσις. Τῶν ἐγγράπτων φύλλων ἧ ἐμπροσϑία ὄψις λέγεταν τοοΐῃϑ
καὶ ἢ ὀπισϑία νοῖδι5. Εἰς τοὺς κώδιχας ἐγράφοντο ἐπὶ τῆς σελίδος οἱ στίχοι
τοῦ χειμένου ἢ ἀπ᾽ ἄκρου εἰς ἄκρον ἢ εἰς δύο, τρεῖς καὶ τέσσαρας ἐνίοτε
στήλας: ὅταν ἀνοίγῃ τις ἕνα θιθλίον μὲ τετραστήλους σελίδας, ὀλέπει ἐνώ-
πιόν του ὀχτὼ στήλας, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ὑπενϑυμίζει εἰλητάριον.
Πολλάκις οἵ χώδιχες, ἰδίᾳ οἵ περγαμηνοί, εἶνε πολυτελεῖς. Εἶνε κατε-
σχευασμένοι ἐκ δέρματος ἀντιλόπης ἢ λαγωῶν ἢ ἐμθρύων, ἢ εἶνε δεθαμμέ-
νοι πορφυροῖ, ἢ εἶνε γεγραμμένοι διὰ χρυσῶν καὶ ἀργυρῶν γραμμάτων, ἢ
φέρουν τοὺς ἀριϑμοὺς τῶν κεφαλαίων καὶ τοὺς τίτλους διὰ κινναδάρεως,
ἢ εἶνε ἀριστουργήματα μικρογραφίας (ἔχουν γράμματα μικρότερα ἀπὸ τὰ
γράμματα τῆς Κ. Διαϑήκης τῆς τσέπης ποὺ ἐχδίδει ἣ «Δωὴ»), ἢ εἶνε εἶκο-
νογραφημένοι μὲ πολὺ ζωηρὰ καὶ ἀνεξίτηλα χρώματα αἱ δὲ εἰκόνες εἶνε
ἔργα τέχνης, ἢ ἔχουν στάχωσιν πλήρη χρυσοῦ, ἀργύρου, σιιάλτου καὶ πολυ-
460

τίμων λίϑων. Πολλάκις δι᾽ ἔλλειψιν μεμθράνης οἱ ἀρχαῖοι ἐλάμθανον παλαιὰ

θιθλία, ἔξυνον καὶ ἔσθηνον ὅλα τὰ γράμματα, καὶ ἔγραφον νέα κείμενα’
ἔγραφον δὲ τὴν δευτέραν φορὰν καϑέτως πρὸς τὰς σειρὰς τοῦ παλαιοῦ χαὶ
ἀποσθεσϑέντος κειμένου, ἤ, ἂν ἔγραφον παραλλήλως, ἔγραφον εἰς τὸν χῶ-
ρον τὸν μεταξὺ τῶν σειρῶν τοῦ παλαιοῦ κειμένου. Αὐτοὶ οἱ κώδικες λέγονται
παλίμψηστοι (πάλιν ψάω, ψάω -- ἀποξέω, ἀποσθήνω δι᾽ ἀποξέσεως). Τοι-
οὗτοι εἶνε οἱ κώδιχες τῆς Κ. Διαϑήχης 04 (-- Ο ἢ τοῦ ᾿Εχρραίμ), 024
(-- ΡῚ, 028 (-- ΡῚ, 026 (-- Ω), 021 (-Ξ- Β), 088 (-Ξ Ζ), καὶ πολλοὶ ἄλ-
λοι. Σήμερον δι’ ἐγχύσεως εἰδικῶν φαρμάκων ἐπὶ τῶν παλιμψήστων, γίνον-
ται ἐντονώτερα τὰ ἀποσθεσϑέντα γράμματα, καὶ δυνάμεϑα νὰ ἀναγνώσωμεν
ἀμφότερα τὰ κείμενα τῶν παλιμψήστων, παλαιὸν καὶ νέον.
Ἡ ἑλληνικὴ γραφή, ὅπως καὶ αἱ πλεῖσται ἄλλαι, ἦτο ἀρχικῶς μεγα-
λογράμματος, εἶχε δηλαδὴ μόνον κεφαλαῖα γράμματα μέχρι τοῦ Θ΄ αἰῶνος
(μέχρι τοῦ Φωτίου περίπου). Τὰ γράμματα αὐτὰ λέγονται μεγάλα ἢ χε-
φαλαῖα (ἐπευδὴ εἰς τὴν μικρογράμματον γραφὴν χρησιμοποιοῦνται μόνον ὡς
χεφαλαὶ κεφαλαίων καὶ παραγράφων), ἢ λατινιστὶ {Θὰ πηο14165 (δακτυ-
λιαῖα). Ἦσαν τετραγωνισμένα ὅπως τὰ σημερινὰ κεφαλαῖα καὶ τοῦτο ὀφεί-
λεται εἰς τὴν ἐπίδρασιν τῆς σχληρᾶς γραφικῆς ὕλης (μάρμαρον), ὅπου εἶρ-
γάζετο σμίλη. ᾿Αλλ᾽ ἀπὸ ἀγνώστων χρόνων τῇ ἐπιδράσει τῆς μαλακῆς γρα-
φιχῆς ὕλης, ὅπου εἰργάζετο ὁ ταχὺς κάλαμος, ἐδημιουργήϑησαν κυρτὰ γράμ-
ματα (τὰ κεφαλαῖα στρογγυλευμένα), τὰ ὁποῖα συνυπῆρχον μὲ τὰ χεφαλαῖα.
Κατὰ τοὺς ἑλληνιστικοὺς χρόνους ἦτο γνωστὴ καὶ ἣ ἐπισεσυρμένη γραφὴ μὲ
τὰ γράμματα πολὺ στρογγυλευμένα χαὶ κολλώμενα μεταξύ τῶν διὰ τῶν μυ-
στάχων χαὶ οὐρῶν. Αὐτὴ ἣ γραφὴ ἐξελιχϑεῖσα μᾶς ἔδωκε κατὰ τὸν Θ΄ αἰῶ-
να τὴν μικρογράμματον γραφήν, τὴν καὶ σήμερον χρησιμοποιουμένην. Ἕν
χάστης ἐποχῆς ὃ γραφικὸς χαραχτὴρ διαφέρει ἀπὸ τὸν χαραχτῆρα τῶν ἄλ-
λων ἐποχῶν, χαὶ αὐτὸ εἶνε ἕνα ἀπὸ τὰ τρία χυριώτερα τεχμήρια μὲ τὰ ὁποῖα
χρονολογοῦμεν τοὺς κώδικας. Τὰ ἄλλα δύο εἶνε αἵ ὑδατώσεις τοῦ χάρτου,
χαὶ τὸ ἀχριθέστερον ἣ σημείωσις τῆς ἥμερομηνίας κατασχευῆς τοῦ κώδικος
ὑπὸ τῶν καλλιγράφων. Ὑπάρχουν καὶ πολλὰ ἄλλα.
Αἱ λέξεις περισσότερον εἰς τὴν μεγαλογράμματον γραφὴν καὶ ὀλιγώ-
τερον εἰς τὴν μικρογράμματον εἶνε ἡνωμέναι. Ο χωρισμὸς λέξεων εἶνε
ὄψιμος ἐπινόησις. Τόνοι, πνεύματα καὶ σημεῖα στίξεως δὲν ὑπῆρχον᾽ ὑπῆρχον
μόνον τὰ 24 γράμματα, ἣ δασεῖα, καὶ τὸ ὑπογεγραμμένον ἰῶτα τὸ ὁποῖον
δὲν ἐγράφετο πάντοτε. Εἰς πολὺ ὄψιμον χρόνον ἐχρησιμοποιήϑησαν ψιλαὶ χαὶ
τόνον (καίτοι γνωστοὶ ἀπὸ τοῦ Γ΄ π.Χ. αἰῶνος), εἰς ἔτι ὀψιμώτερον δὲ
μία ὑποτυπώδης καὶ ὄχι ἑνιαία στίξις. Αὐτὸ τὸ ὁποῖον εἰς τὸν ἕνα τόπον
ἢ μίαν γενεὰν ἦτο ἐρωτηματικόν, εἰς τοὺς ἄλλους ἦτο τελεία στιγμή. Εἰς
τὴν μεγαλογράμματον πλὴν τῆς δασείας τὰ ἄλλα ἦσαν ἄγνωστα. ᾿ἔχρησι-
μοποιοῦντο πολὺ αἱ συντμήσεις λέξεων καὶ ἰδίως τῶν ἱερῶν ὀνομάτων
 4τ

(μουγηᾶ 5807), πιχ. ΑΝΟΣ -ξῷ ἄνϑρωπος, ΟΥ̓͂ΝΟΣ -Ξ- οὐρανός, ΙΣ ΧΣ -Ξ-
Ἰησοῦς Χριστός, ΘΣ -Ξ Θεός, ΚΣ --Ξ Κύριος, [ΗΛ -- Ἰσραήλ, ΙΛΗΜ -Ξ-
Ἱερουσαλήμ, ΠΗΡ -Ξ-Ξ Πατήρ, ΜΗΡ -Ξ- Μήτηρ, κλπ. 'Οσάχις οἱ θιόλιογρά-
φοι ἔχαναν σφάλματα, διέγραφον λέξεις δι’ ἀποξέσεως ἢ διὰ τῆς τοποϑετή-
σεως μιᾶς στιγμῆς κάτωϑεν ἢ ἄνωϑεν ἑκάστου γράμματος τῆς διαγραφομέ-
νης φράσεως" ἢ ἔκαναν διορϑώσεις (οογγθοίίοηβδ, οογγθοΐυγαθ), ἢ προσϑήκας
μεταξὺ τῶν γραμμῶν (ποΠποατεβ), ἢ ἄνωθεν μιᾶς μόνον λέξεως (βιιρτγα-
ϑοΓΡίδ6), ἢ εἰς τὴν ὥαν δηλ. τὸ περιϑώριον (πηᾶΓρΊΠ65, ΙΠΔΓΡῸ ΞΞ ὥα, πε-
οιϑώριον). Αἱ τελευταῖαι ἐγίνοντο μὲ ἕνα παραπεμπτικὸν σημεῖον, ὅπως εἶνε
σήμερον οἱ ἀστερίσκοι ἢ οἱ ἀριϑμητικοὶ δεῖκται τῶν ὑποσημειώσεων. “Ὅλα
αὐτὰ δημιουργοῦν πολλάκις προδλήματα διὰ τὴν κριτικὴν τοῦ χευμένου.
"Τὸ αὐτόγραφον τοῦ συγγραφέως λέγεται αὐτόγραφον ἢ ἀρχέτυπος.
᾿Αρχέτυπος ὑπὸ σχετικὴν ἔννοιαν λέγεται ἐνίοτε καταχρηστικῶς καὶ ὁ κῶδιξ
ἐκ τοῦ ὁποίου προῆλϑον ἄλλοι, ἀλλ᾽ ὡς πρὸς αὐτοὺς μόνον. Τὰ ἀντίγραφα
λέγονται ἀντίγραφα ἢ ἀπόγραφα. Ἢ ἔκδοσυς ἑνὸς ὀυθλίου εἰς τὸ εὐρὺ κοι-
νὸν ἐλέγετο καὶ ὑπὸ τῶν ἀρχαίων ἔχδοσις. Τὰ συγγράμματα διῃροῦντο πρῶ-
τα ὑπὸ τῶν θιθλιογράφων εἰς θιθλία καὶ κεφάλαια διὰ τεχνικοὺς λόγους,
ἔπειτα κατ᾽ ἀπομίμησιν καὶ ὕπ᾽ αὐτῶν τῶν συγγραφέων διὰ λόγους διατά-
ἕξεως τῆς ὕλης.
Ὅταν ὃ συγγραφεὺς ἔγραφε τὸ σύγγραμμά του, τὸ παρελάμθανον οἱ
ἐχδόται (ἐπιχειρηματίαι ἢ καὶ ἀνεπίσημοι ἐρασιτέχναι καὶ ἰδιῶται καλλιγρά-
φοι), τὸ ἀντέγραφον εἰς ἑκατοντάδας ἀντιγράφων, ἢ ἀντιτύπων ἀπὸ τότε
λεγομένων, καὶ τὸ διέδιδον. Ἢ ἀντιγραφὴ ἐγίνετο κατὰ μόνας (ἔόλεπεν ὃ
ἀντιγραφεὺς μίαν - μίαν τὰς φράσεις καὶ τὰς ἀντέγραφεν) ἢ ὁμαδικῶς (ἕνας
ὑπηγόρευε καὶ πολλοὶ ἔγραφον χωρὶςνὰ ὀλέπουν). Οὕτως ἔχομεν δύο γενι-
χὰς κατηγορίας λαϑῶν, τὰ ὀπτικὰ καὶ τὰ ἀκουστικά. Ὕπάρχουν καὶ ἄλλαι
ὑποχατηγορίαι. “Ὅταν μία ἔκδοσις ἦτο ἐπιστημονυκή, πλὴν τῆς ἄλλης οὐσιώ-
δους ἐπιμελείας, διεκρίνετο χαὶ διὰ τὴν μεϑοδικὴν διαίρεσιν τοῦ χειμένον.
Τὰ ὀιόλία διῃροῦντο εἰς κεφάλαια, τὰ χεφάλαια εἰς παραγράφους, αἷ πα-
ράγραφοι εἷς στίχους.
“Ὅταν ἐγράφη ἣ Κ. Διαϑήκη ἐχρησιμοποιοῦντο ἣ μεγαλογράιματος γθα-
φὴ ἄνευ στίξεως καὶ ἄλλων σημείων πλὴν τῆς δασείας, ὃ πάπυρος χαὶ ἣἧ
περγαμηνή, ὃ χάλαμος καὶ ἣ πέννα, ὅλα τὰ εἴδη τῆς μελάνης, τὸ εἰλητάριον
χαὶ ὃ χῶδιξ, ἢ διαίρεσις εἰς διθλία καὶ κεφάλαια.

9, Ἢ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩ͂Ν ΤῊΣ Κ. ΔΙΑΘΗΚΗῊΣ

Διὰ τὰ 90 ἐκ τῶν 21 διθλίων τῆς Κα. Διαϑήκης εἶνε γνωστὸν ἢ ὀέδαιον,

ὅτι ἐστάλησαν ὡς ἐπιστολαί. Μόνον διὰ τὸ κατὰ Ματϑαῖον καὶ τὸ χατὰ Μᾶρ-
χον Εὐαγγέλιον δὲν δυνάμεϑα νὰ συμπεράνωμεν ἂν ἐστάλησων ὡς ἐπιστο-
4δ

λαί. Αὐτὸ μᾶς πείϑει ὅτι οἱ ἱεροὶ συγγραφεῖς τῆς Κ. Διαϑήχης ἔγραψανἐπὶ
παπύρου" διότι ἣ μεμόράνη δὲν ἐχρησιμοποιεῖτο δι’ ἀλληλογραφίαν. Εἷνε
ὅμως δέθαιον ὅτι οἱ παραλῆπται πάραυτα τὰ ἀντέγραφον ἐπὶ περγαμηνῆς
εἰς πολλὰ ἀντίτυπα καὶ τὰ διέδιδον. Κατ᾽ ἀρχὴν ὀεθαίως τὰ ὀιύλία ἐκυχλο-
φόρουν μεμονωμένα. Ταχύτατα ὅμως, ζώντων πολλάκις τῶν ἀποστόλων, συνε-
χεντροῦντο καϑ᾽ ὁμάδας. ᾿Απὸ τοῦ τέλους τοῦ Α΄ ἤδη αἰῶνος ἀπετελέσϑησαν
τέσσαρες ὁμάδες, δηλαδὴ τέσσαρες τόμοι τῆς Κ. Διαϑήχης. Εἶνε ἐπίσης
πιϑανὸν ὅτι οἱ ἀπόστολοι ἔγραψαν εἰς εἰλητάρια, εἰλητάρια δὲ ἐξηκολούϑουν
νὰ εἶνε καὶ τὰ ἀντίγραφα, ἕως ὅτου ἐκυχλοφόρουν τὰ θιόλία μεμονωμένα.
“Ὅταν συνεκεντρώϑησαν εἰς τέσσαρας τόμους, ἦσαν μᾶλλον κώδιχες, ὅπως
σήμερον. Μία ὁμὰς ἦσαν τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια, ἥτις σήμερον σημειοῦται
μὲ τὸ γράμμα 6. ἼΑλλη ὁμὰς αἱ Πράξεις τῶν ἀποστόλων μετὰ τῶν ἑπτὰ
καϑολικῶν ᾿Επιστολῶν, ἥτις σημειοῦται μὲ τὸ γράμμα ἃ. ἼΑλλη αἱ 14 Ἐ:-
πιστολαὶ τοῦ Παύλου, σημειουμένη μὲ τὸ γράμμα Ρ. Καὶ τετάρτη ἣ ᾿Απο-
χάλυψις μόνη, σημειουμένη μὲ τὸ γράμμα τ. Δηλαδὴ ὅλη ἣ Κ. Διαϑήχκη ση-
μειοῦται μὲ τὰ τέσσαρα γράμματα φαρτ. Ἴσως ὑπῆρχε καὶ ἑξαμερὴς διαί-
ρεσις χωριζομένων τῶν Εὐαγγελίων εἰς δύο ὁμάδας ἀνὰ δύο, καὶ τῶν 1Πρά-
ἕεων ἀπὸ τῶν Καϑολιχῶν. Πολὺ ἐνωρὶς ἀλλ᾽ εἰς ἄγνωστον χρόνον ὁλόχλη-
ρος ἣ Κ. Διαϑήκη συνεχεντρώϑη εἰς ἕνα τόμον ἢ καὶ ἡνώϑη μετὰ τῆς
Π. Διαϑήκης. Οἱ ἀρχαιότερον ὡλοχληρωμένοι σῳζόμενοι κώδικες τῆς [ρα-
φῆς φέρουν τήν τε Κ. Διαϑήκην, ἀλλὰ καὶ ἀμφοτέρας τὰς Διαϑήχας ἧνωμέ-
γας εἰς ἕνα τόμον (Δ΄ αἰών). ᾿Αλλὰ παραλλήλως διετηρεῖτο μέχρι πολὺ
ὀψίμων χρόνων χαὶ ἣ κυχλοφορία τῆς Κ. Διαϑήχης εἰς τέσσαρας (6, ἃ, Ρ, τ)
ἢ δύο τόμους (6, ἀρτ). Εἷς τὴν τελευταίαν περίπτωσιν ἔχομεν τὸ Εὐαγγέ-
λιον ἢ Τετραευάγγελον (6), καὶ τὸν ᾿Απόστολον ἢ ΠὈραξαπόστολον (ΔΡΓ
ἢ καὶ μόνον 8Ρ).Ὅταν ἐπεκράτησε τὸ περυχοπυκὸν σύστημα δημοσιεύσεως
τοῦ Κανόνος, ἐδημιουργήϑησαν οἱ χώδικες μὲ ἐπιλέχτους καὶ ἀνακατατε-
ταγμένας περιχοπὰς κατὰ τὰς λειτουργικὰς ἀνάγχας, τὰ ἐχλογάδια ἢ λατι-
νιστὶ ἰφοςοηατία (ΞΞ ἀναγνωστιχά), τὰ ὁποῖα ισημαίνονται μὲ ἕνα ἰ (ἰ 6, ἰΡ,
ἰ ἀρτ, ἰ ξαρτ). Π.χ. ἰ δ0ὺ σημαίνει ὃ κῶδιξ 860 τῆς Κ. Διαϑήχης ποὺ εἶνε ἐκχλο-
γάδιον. Τὰ ἐχλογάδια εἶνε ποικίλα. Τὰ πλήρη εἶνε ἐτήσια, περιέχουν τὰς
εὐαγγελιχὰς ἢ ἀποστολικὰς περιχοπὰς ὅλου τοῦ ἔτους (χυριακῶν, καϑημε-
ρινῶν καὶ ἑορτῶν), καλύπτουν διὰ μὲν τὰ Εὐαγγέλια ὅλον τὸ συνεχὲς κεί-
μενον διὰ δὲ τὰ λοιπὰ θιόλία τὸ μέγιστον μέρος, εἶνε δύο, καὶ λέγονται κα-
ταχρηστιχῶς Εὐαγγέλιον ἢ Τετραευάγγελον καὶ ᾿Απόστολος ἢ [Πραξαπύ-
στολος. ΠΠλὴν τῶν ἐτησίων ἔχομεν τὰ μηναῖα (δηλαδὴ τὰς ἐν τοῖς γνωστοῖς
μηναίοις ἁγιογραφιχὰς περιχοπάς), τὰ τριώδια, πεντηχοστάρια, εὐχολόύγια,
χλπ., τὰ ὁποῖα πᾶς τις ἐννοεῖ τί εἶνε.
 49

ὃ. ΠΑΡΆΔΟΣΙΣ ΚΕΙΜΈΝΟΥ
ΤΟ ΠΡΩΤΟΤΥ͂ΠΟΝ ΚΑΙ ΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΒΙ͂Σ

Λέγοντες παράδοσιν τοῦ κειμένου τῆς Κα. Διαϑήκης ἐννοοῦμεν αὐτὴν

χατὰ τρεῖς τρόπους. α) Τὸ πρωτότυπον ἑλληνικὸν χείμενον αὐτῆς χαὶ αἱ
ἀρχαῖαι μεταφράσεις. β) Ἢ ἄμεσος παράδοσις τοῦ κειμένου χαὶ ἣ ἔμμεσος,
εἴτε ἐν τῷ πρωτοτύπῳ εἴτε ἐν ταῖς μεταφράσεσιν. γ) Ἡ ἐκχχλησιαστιχὴ παρά-
δοσις χειμένου καὶ αἷ ἄλλαι παραδόσεις ἢ τύποι ἢ παραλλαγαὶ χειμένου, ἔν τε
τῷ πρωτοτύπῳ καὶ ἐν ταῖς μεταφράσεσιν, ἔν τε τῇ ἀμέσῳ παραδόσει χαὶ ἐν τῇ
ἐμμέσῳ. Κατ᾽ αὐτοὺς τοὺς τρεῖς τρόπους ὀφείλομεν νὰ ἐξετάσωμεν τὸ χείμενον
τῶν θιθλίων τοῦ Κανόνος, διὰ νὰ δεθαιωϑῶμεν ἐπὶ τοῦ σπουδαιοτάτου ζητήμα-
τος, ποῖον εἶνε ἐπὶ λέξει τὸ γνήσιον κείμενον τὸ ὑπὸ τὰς ἐπιγραφὰς τῶν χανονι-
χῶν θιθλίων, ποῖον δηλαδὴ τὸ κείμενον τὸ ὁποῖον ἐξῆλϑεν ἐκ τῶν χειρῶν
τῶν ἀποστόλων. Καὶ πρῶτα ἐξετάζομεν τὴν παράδοσιν τοῦ χειμένου ὡς
πρωτότυπον καὶ ὡς μεταφράσεις.

α΄. Τὸ πρωτότυσον

Οἱ ἀπόστολοι ἔγραψαν ὅλοι εἰς τὴν ἑλληνιστυκὴν γλῶσσαν τῆς ἐποχῆς

των, εἰς τὴν κοινὴν δηλαδὴ καὶ δημώδη ἑἕλληνυκὴν γλῶσσαν τὴν λαλουμένην
ἐν τῇ ἀνατολικχῇ Μεσογείῳ ἀπὸ τοῦ 1“΄ π.Χ. μέχρι τοῦ Γ΄ μ.Χ. περίπου
αἰῶνος. Τὸ πρωτότυπον χείμενον τῆς Κ. Διαϑήκης ἐφύλαξε καὶ φυλάσσει ἣ
ἑλληνόφωνος ἐχχλησία, ἐνῷ αἷ ἀλλόγλωσσοι φυλάσσουν ἕκάστη τὴν μετά-
φρασιν αὐτοῦ εἰς τὴν γλῶσσαν της. Ἄν καὶ ἀπὸ τοῦ 1688 ἤρχισαν νὰ ἐμφα-
νίζωνταν διάφοροι μεταφράσεις εἷς τὴν νεοελληνύυκὴν γλῶσσαν, ὅμως τὸ
πρωτότυπον παραμένει μέχρι σήμερον ὡς τὸ ἀποχλειστικῶς ἐπ᾽ ἐκκλησίας
χρησιμοποιούμενον, ἔχει δὲ καὶ ἀνεπισήμως τὴν μείζονα κυκλοφορίαν. Τὸ
πρωτότυπον οὐδέποτε ἀντικατεστάϑη ὑπὸ μετεγλωττισμένου κειμένου, οὔτε
μετεγράφη εἷς ἄλλην ἀλφάθητον, ἀλλὰ παραμένει εἰς τὴν γλῶσσαν καὶ τὴν
γραφὴν εἰς τὴν ὁποίαν ἐγράφη. Μόνον ὅτι ἀπὸ τοῦ Θ΄ αἰῶνος τὰ κεφαλαῖα
γράμματα ἔγιναν μικρά, χωρὶς νὰ ἀπολεσϑοῦν καὶ οἷ μεγαλογράμματοι χώ-
διχες, ἐπὶ πλέον δὲ προσετέϑησαν ψιλαί, τόνοι, καὶ σημεῖα στίξεως.
Πρὸς διευκόλυνσιν τῆς ἀναγνώσεως, μελέτης καὶ ἐρεύνης τῶν ἱερῶν
χειμένων τῆς Κ. Διαϑήχης, ἐνωρίτατα, ἤτοι ἀπὸ τοῦ Β΄ αἰῶνος, διῃρέϑη-
σαν εἷς χεφάλαια καὶ στίχους ὅπως καὶ σήμερον. Ἤδη ὁ Κλήμης ᾿Αλεξαν-
δρεὺς περὶ τὸ 200 ἀναφέρει «περιχοπὰς» ὡς παραπεμπτικὰ στοιχεῖα, ὁ Τερ-
τυλλιανὸς ἀναχρέρει σαρίίυϊα, χαὶ ὃ Διονύσιος ᾿Αλεξανδρείας «κεφάλαια».
Δὲν ἦσαν ὅμως τὰ κεφάλαια καὶ οἵ στίχοι ἐκεῖνον τὰ αὐτὰ μὲ τὰ σηιερινὰ
τῶν ἐντύπων ἐχδόσεων. "ἕναντι τῆς σημερινῆς διαιρέσεως τοῦ κειμένου ἡἧ
μχἱ ᾿ , 3 , Ὁ - ᾿ ,

ἀρχαία εἶχε τὰ πλεονεχτήματα, ὅτι ἧτο ἀκριδῶς κατὰ νόημα, καὶ ὅτι ἧτο πολὺ
δ0

λεπτομερεστέρα κατὰ τε τὰ χεφάλαια χαὶ χατὰ τοὺς στίχους, εἶχεν ὅμως

χαὶ τὸ σοθαρὸν μειονέχτημα ὅτι δὲν ἦτο ἑνιαία καὶ χοινῶς ἐν χρήσει εἰς
ἅπασαν τὴν ᾿Εκχλησίαν. Τοῦτο ὠφείλετο εἰς τὸ ὅτι αἷ χειρόγραφοι ἐχδόσεις
δὲν εἶνε ὅπως αἱ ἔντυποι πανομοιότυποι χατὰ χιλιάδας ἀντιτύπων᾽ εἶχε δὲ
ὡς συνέπειαν νὰ μὴ εἶνε δυνατὸν εἰς τοὺς ἐκχλησιαστιχοὺς συγγραφεῖς νὰ
παραπέμπουν μὲ ἀριϑμοὺς εἰς χεφάλαια καὶ στίχους μὲ ἕνα διεϑνὲς παρα-
πεμπτιχὸν σύστημα, μήτε νὰ παρασχευάσουν ταμεῖα (σοποογάδπηί!δ6), διὰ
νὰ τοὺς δοηϑοῦν εἰς τὴν ἔρευναν. Ἐκ τῶν ἀρχαίων δναιρέσεων τοῦ χειμένου
δὲν σώζονται ὅλαι. Σώζεται ἣ χυριωτέρα ἐχχλησιαστικὴ ἐφ᾽ ὅλης τῆς Κ.
Διαϑήχης, ἢ τοῦ Εὐσεῤίου εἰς τὰ Εὐαγγέλια, καὶ δύο ἀνώνυμοι εἰς τὸν χώ-
δυκα 08 (Β) εἰς ὡρισμένα θιθλία. Ἢ ἐχχλησιαστικὴ εἶνε ἐκείνη τὴν ὁποίαν
χρησιμοποιοῦν ὁ ᾿Αλεξανδρεὺς Εὐθϑάλιος (Ε΄ αἰ.), ὁ ᾿Ανδρέας Καισαρείας,
ὃ Θεοφύλακτος, ὁ Εὐϑύμιος Ζυγαδηνός, τὰ διατάγματα τῶν αὐτοχρατόρων,
χλπ., καὶ ἣ ὁποία σημειώνεται εἰς τοὺς μεγαλογραμμάτους χώδιχας ΟΖ, 04,
Οὔ, ΟἹ, Οδδ, (ἤτοι ΑΟΝ Ἐ Ζ). Κατὰ τὴν διαίρεσιν ταύτην ἢ ὅλη Κ.
Διαϑήκη διαιρεῖται εἰς ὅ10 κεφάλαια, ἤτοι:

Μϑ 68, Ἐφ 10. Ἑ6 29
Μρ 48 Φι ἴ Ἴα 6
Λχ 88 Κλ 10 Α΄ Πε 8
Ἴω 18 Α΄ Θε Ἶ Β’ Πε 4
Πρξ 40 Β΄ Θε 6 Α΄ Ἴω Ἷ
Ρω 19 Α΄ Τὶ 18 Β΄ Ἴω 2
Α΄’ Κο 9 Β΄ Τι 9 Γ΄’ Ἴω 2
Β΄ Κο 11 Ττ 6 ὃ 4
Γα 12 Φλμ 2 Απ 12

Ὁ Εὐσέθιος διήρεσε τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια εἰς 1110 ( - 1169 - 8)

χεφάλανα, ἤτοι τὸν Μακτϑαῖον εἷς 8.δ᾽ὅ, τὸν Μᾶρκον εἰς 288-[8 (τὰ 8. εἶνε
τὸ Μρ 16,9 - 20), τὸν Λουχᾶν εἰς 842, καὶ τὸν ᾿Ιωάννην εἰς 285. Ἔχ τῶν
δύο ἐν τῷ χώδιχι 058 ἀπαντωμένων διαιρέσεων ἣ μὲν ἀρχαιοτέρα φαινομένη
ἔχει ὡς ἑξῆς: Ματϑαῖος 170 κεφάλαια, Μᾶρκος θῶ (-Ε1), Λουκᾶς 152, ᾿Ιωάν-
γης 80, ΠΙράξεις 86, ᾿Επιστολαὶ ΠΠ|αύλου (τὰς ὁποίας λόγῳ καταστροφῆς
δὲν περιέχει πάσας) ὑπὸ ἑνιαίΐαν μέτρησιν κεφάλαια 98 (1), ἤτοι Ρωμαί-
ους 1 - 21, Α΄ Κορινϑίους 22 - 42, Β΄ Κορινϑίους 48 - δ8, Γαλάτας δ4 - δ8,
ἙΦδραίους 9 -69 (τὴν ἔχει μέχρι 64), ᾿Εφεσίους Τῦ - 176, Φιλιππησίους
10 - 19, Κολασσαεῖς 80 - 85, Α΄ Θεσσαλονικεῖς 80 - 89, Β΄ Θεσσαλονιχεῖς
90 - 93: ᾿Ιαχώδου 9 κεφάλαια, Α΄ Πέτρου 8, Α΄ ᾿Ιωάννον 11, ᾿Ιούδα 3’
 δ1

λείπουν αἱ Β΄ Πέτρου Β΄ -Γ΄ ᾿Ιωάννου. Ἢ δὲ νεωτέρα φαινομένη διαί-

ρεσις ἔχει ὡς ἑξῆς: Πράξεις 69, Ρωμαίους 8, Α΄ - Β΄ Κορινθίους 19
(--. Δ' Κο 1-11, Β΄ Κο 12 - 19), Γαλάτας 4, ᾿Κεσίους 8, Φιλιππησίους
2, Κολασσαεῖς 8, Α΄ Θεσσαλονικεῖς 2, Β΄ Θεσσαλονιχκεῖς 2, Ἑθραίους
5 (Ἐ;), Ἰακώθδου ὅ, Α΄ Πέτρου 8, Β΄ Πέτρου 2.
Ἡ διαίρεσις εἰς στίχους καὶ ἣ μέτρησις αὐτῶν ἐλέγετο στιχομετρία.
Οἱ ἀρχαῖοι στίχοι ἧσαν τὸ '.. ἢ ᾿(« τῶν σημερινῶν. ἦσαν ὄντως στίχοι,
δηλαδὴ μία σειρὰ κειμένου καὶ μάλιστα στενῆς στήλης. Ἦσαν θεθαίως ἄνν-
σοι χαὶ διεκρίνοντο περίπου κατὰ νόημα. Σπανιώτερον ἐγίνετο διαίρεσις εἰς
χῶλα (συντοργτικὰς καὶ νοηματικὰς περιόδους) ἔχοντα τὴν ἔχτασιν τῶν
σημερινῶν στίχων. Μερικοὶ κατάλογοι τοῦ κανόνος εἶνε στιχομετρικοί" εἰς
τὸ ὄνομα δηλαδὴ ἑκάστου θιθλίου σημειώνουν καὶ τὸν ἀριϑμὸν τῶν στίχων.
Π ἀαραϑέτω τὴν στιχομετρίαν τοῦ Νικηφόρου Α΄ Κωνσταντινουπόλεως (800):
Ματϑαῖος 2.500, Μᾶρκος 2.000, Λουκᾶς 3.600, ᾿Ιωάννης 2.800, Πράξεις
2.800, Παύλου Ἐπιστολαὶ ὅ.800, (δὲν ἀναφέρειν τοὺς στίχους τῶν ἄλλων
θιθλίων, ἂν καὶ τὰ κατονομάζειν). Διὰ νὰ λάθωμεν γενικὴν εἰκόνα τῆς ἀρ-
χαίας στιχομετρίας, ἀναφέρω ὅτι ἣ ᾿Εχπιστολὴ τοῦ ᾿Ιούδα διῃρεῖτο εἰς 68
στίχους, ἐνῷ σήμερον διαιρεῖται εἷς 2,5. ᾿Ανάλογοι ἢ καὶ αἱ αὐταὶ διαιρέσεις
εἰς χεφάλαια καὶ στίχους ἐπεκράτουν εἰς τὰς λατινικὰς καὶ τὰς ἄλλας με-
ταφράσεις τῆς Κ. Διαϑήκης.
Ἢ ἐπιχρατοῦσα σήμερον διαίρεσις εἰς χεφάλαια ἐγένετο ἐν [Γ.αλλίᾳ
κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ [Γ΄ αἰῶνος ὑπὸ τοῦ ,Δηρίοη, ἣ δὲ διαίρεσις εἰς στίχους
ἐπίσης ἐν Γαλλίᾳ τῷ 1551 ὑπὸ τοῦ Ῥοθέρτου Στεφάνου εἰς τὴν ἔχδοσιν
τοῦ πρωτοτύπου ἕλληνυκοῦ χευμένου τὴν ὁποίαν ἐξεπόνησεν οὗτος χατὰ τὸ
ἔτος ἐκεῖνο.

β΄. Αἱ μεταφράσεις

᾿Απὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ Β΄ ἤδη αἰῶνος ἣ Κ. Διαϑήχκη ἤρχισε νὰ μετα-

φράζεται εἰς διαφόρους γλώσσας, κυρίως τῶν ἐϑνῶν τὰ ὁποῖα προανεφέοϑῃη-
σαν. Πολλαὶ τῶν μετουφράσεων ἀπωλέσϑησαν μετὰ τῶν γλωσσῶν καὶ τῶν
ἐϑνῶν εἰς τὰ ὁποῖα ἀνῆκον. Διασώζονται ἀκέραιοι ἢ ἐν μέρει αἱ ἀκόλουϑοι.
1. Λατινιχαὶ μεταφράσεις (61).
α) 1(41ὰ (11). Δὲν εἶνε μία μόνον μετάφρασις, ἀλλ᾽ ὑπὸ τὸ συμθατικὸν
αὐτὸ ὄνομα ἐννοοῦνται πᾶσαι αἱ λατινικαὶ μεταφράσεις αἱ κυκλοφοροῦσαι
πρὸ τῆς λεγομένης νυ!ραία, ἥτις ἐγένετο περὶ τὸ 885 ὑπὸ τοῦ Ἱερωνύμον. Ἢ
ἴα]ὰ (-- ἰταλικὴ) λέγεται ἄλλως καὶ ρτγαδνιμραῖα (-Ξ πρὸ - νι!]ραῖα). Εἶνε
ἡ ἀρχαιοτέρα μετάφρασις τῆς Καὶ. Διαϑήκης γενομένη κατὰ τὸ α΄ ἥμισυ τοῦ
Β΄ αἰῶνος. Ὁ Τερτυλλιανὸς ἀναφέρει δύο λατινικὰς μεταφράσεις, μίαν χρη-
σιμοποιοιμένην κατὰ τὰς ἡμέρας του καὶ μίαν πολὺ παλαιοτέραν καὶ ἐγκα-
δὼ

ταλειφϑεῖσαν. Ὃ Αὐγουστῖνος ἐπαινεῖ τὴν [41 (μίων ἐκ τῶν μεταφράσεών

της) ὡς λίαν ἀχριθῆ καὶ καϑαράν. Πιϑανῶς ἐν τῇ ἴα]α διετηροῦντο καὶ
πολλαὶ ἑλληνυικαὶ λέξεις. Εἷς τὸν Κυπριανὸν πιχ. (2268) εὑρίσκομεν τὴν ἔχφρα-
σιν Ενδηρρίϊιη οαΐα Τοαπηθπ) ἀντὶ βοουπάμπη ΤΟΘΠΏΘΙΙ.
β) Αἴτα (αἵ). Μερικοὶ διαχωρίζουν τὰ λείψανα μιᾶς ἢ περισσοτέρων
μεταφράσεων τῆς ἰἴα]α καὶ ὑποδεικνύουν μίαν μετάφρασιν τὴν ὁποίαν ὀνο-
τῆς
μάζουν αἴτα (-- ἀφρικανικὴ λατινική). Εἶνε ἧ λατινικὴ μετάφρασις
Καρχηδόνος καὶ ὅλης τῆς Λιόύης.
Υ) Νυΐϊραία (νρ). ᾿Εγένετο χατὰ τὰ ἔτη 888 - 406 ὑπὸ τοῦ Ἱερωνύμου
τῇ ἐντολῇ τοῦ πάπα Ρώμης Δαμάσου. Ἡ νυϊραῖα (-- λαϊκή, κοινὴ) ἐξετόπισε
συντόμως πᾶσαν προὔπάρχουσαν λατινικὴν μετάφρασιν, Ἐπειδὴ ὅμως ἐχ
τῶν κωδίκων τῆς ἰἴα]α, οἷ ὁποῖοι ἐξηχολούϑουν νὰ ὑπάρχουν, παρεισέφρεον
εἰς τὴν νυ]ραία λέξεις καὶ φράσεις, οἱ δυτιχοὶ ἐπραγματοποίησαν κατὰ χαι-
ροὺς ἀναϑεωρήσεις αὐτῆς καϑαρίζοντες, διορϑοῦντες καὶ προσπαϑοῦντες νὰ
τὴν ἐπαναφέρουν εἰς τὸ κείμενον τοῦ ἹΙἹερωνύμου. Μία ἀναϑεώρησις ἐγένετο
ὑπὸ τοῦ πάπα Λέοντος Α΄ (450), ἄλλη ὑπὸ τοῦ Κασσιοδώρου (510), ἄλλη
ὑπὸ τοῦ ᾿Αιυγγλου ΑΙδίπυ5 ἢ Αἰσυΐπιβ (Η΄ αἰ.), ἄλλη ὑπὸ τοῦ Πυαπέγαπο
(1089), ἄλλη ὑπὸ τοῦ ϑίερμαπις Ησταΐηρ (1184), ἄλλη ὑπὸ τοῦ πάπα
Σήξτου Ε΄ ἡἣ λεγομένη δἰχιίπα (1590), καὶ τελευταία ὑπὸ τοῦ πάπα Κλή-
μεντος Η΄ ἣ λεγομένη ΟἸεπιοπεπα (189) αἱ δύο τελευταῖαι ἦσαν ἔντυποι
ἐχδόσεις.
Οἱ χώδιχες τῆς ᾿ἴ1ὰ καὶ τῆς εἴτα σημειοῦνται διὰ τῶν πεζῶν γραμ-
μάτων τοῦ λατινικοῦ ἀλφαθήτου, ἃ, Ὁ, ο, 4, 6, ἔ, Εΐ, ρ,, κλπ. ἐνῷ οἱ τῆς νυϊραῖα
διὰ τῶν χεφαλαίων Α, Β, Ο, Ὁ, Ε', ἢ καὶ δι’ ἀριϑμῶν. Τὰ ἐντὸς παρενϑέσεων
ιἰ, αἵ, νῃ εἶνε τὰ σημεῖα διὰ τῶν ὁποίων σημειοῦνται αἷ λατινικαὶ μεταφρά-
σεις εἰς τὰς κριτικὰς ἐκδόσεις τῆς Κ. Διαϑήκης. Τὸ αἴ σημαίνει ὅλας ὁμοῦ
τὰς λατινικὰς ὡς σύνολον.
ὃ, Κοπτικαὶ ἢ αἰγυπτιακαὶ μεταφράσεις (ΟΟρ).
Ἡ κχοπτιχὴ εἶνε ἧ γλῶσσα τῶν ὑϑαγενῶν Αἰγυπτίων, ὅπως ἦτο ὁ Μ.
᾿Αντώνιος, ὃ ὁποῖος αὐτὴν μόνον τὴν γλῶσσαν ἐγνώριζεν ὡς μητρικήν του.
Ἡ κοπτικὴ ἐγράφετο δι᾽ ἑλληνικῶν γραμμάτων. Διακρίνονται μέχρι στιγμῆς
πέντε διάφοροι χοπτικαὶ μεταφράσεις.
α) Σαϊδιχὴ (54). Εἶνε ἡ ἀρχαιοτέρα κοπτικὴ γενομένη κατὰ τὸν 1"
αἰῶνα, λέγεται δὲ καὶ ϑηδαύχκή. ᾿Εχρησιμοποιεῖτο εἰς τὴν Ἄνω Αἴγυπτον
(τὴν νοτίαν ὀρεινήν).
β) Βοχαϊριχὴ (00), ἢ μεμφιτική. Εἶνε τοῦ Κ᾽΄ αἰῶνος καὶ ἐχρησιμοποιεῖτο
εἰς τὴν Κάτω Αἴγυπτον (τὴν ὀορείαν πεδινήν).
γ) Φαγιουμικὴ (ἔαγ) ἢ θασμουρική. ᾿Ανεξαχρυδώτου ἡλιχίας ἰἴσως
τοῦ Κ΄ αἰ.), χρησιμοποιουμένη ἐν τῇ Μέσῃ Αἰγύπτῳ.
δ) ᾿Αχμιμικὴ ὀορεία (ς). Τοῦ Ε΄ ἢ «΄ αἰῶνος ἢ καὶ ἀρχαιοτέρα,
 53

χρησιμοποιουμένη ἐν τῇ Κάτω Αἰγύπτῳ.

ε) ᾿Αχμιμιχὴ νοτία (40!). Σύγχρονος τῆς προηγουμένης, χρησιμοποι-
ουμένη ἐν τῇ ἌΔνω Αἰγύπτῳ.
ὅ. Συριαχαὶ μεταφράσεις (5γ).
α) Συριαχὴ σιναϊτικὴ (5γ5). Τοῦ Δ΄ αὐῶνος, γνωστὴ ἐξ ἑνὸς μόνον
παλιμψήστου χώδιχος περιέχοντος τὰ ὐαγγέλια καὶ εὑρεϑέντος ἐν τῇ μονῇ
τοῦ Σινὰ τῷ 1892.
β) Συριακὴ κουρετώνιος (5γ9). Τοῦ Δ' αἰῶνος, γνωστὴ ἐξ ἑνὸς μόνον
χώδιχος περιέχοντος ἀποσπάσματα τῶν Εὐαγγελίων καὶ εὑρεϑέντος ὑπὸ τοῦ
Ουτγεΐοη ἐν Νιτρίᾳ τῆς Αἰγύπτου τῷ 1842. Αἱ δύο αὐταὶ συριακαὶ μεταφράσεις
εἶνε πλησιέσταται πρὸς ἀλλήλας, ἴσως δύο τύποι τῆς αὐτῆς μεταφράσεως.
Εἶνε δὲ αἵ ἀρχαιότεραι συριακαί.
Υ) Πεσιτὼ (ρ6). Πεσιτὼ σημαίνει νυϊραῦα, λαϊκή, κοινή. ᾿Εγένετο
μεταξὺ τῶν ἐτῶν 610 - 680 ὑπὸ τοῦ Σύρου ἐπισκόπου Ραδόουλᾶ. 1] εριεῖχεν,
ὡς ἐλέχϑη, 22 ὀιόλία (Μϑ - Α΄ Πε, Α΄ Ἰω). Μετὰ τὸν «΄ αἰῶνα ἐχρησιμο-
ποιεῖτο μόνον ὑπὸ τῶν νεστοριανῶν.
δ) Φιλοξένειος (ρἢ). Ἐγένετο τῷ 508 ὑπὸ τοῦ μονοφυσίτου Σύρου
Φιλοξένου ἐπισχόπου Μαθθούγης. Περιέλαθε διὰ πρώτην φορὰν παρὰ Σύ-
ροις χαὶ τὰ 21 θιθλία, καὶ ἐχρησιμοποιεῖτο ὑπὸ τῶν μονοφυσιτῶν.
ε) Ἡραχλειανὴ (6). ᾿Ἐπίσης μονοφυσιτική, ἐγένετο τῷ 616 ὑπὸ τοῦ
μονοφυσίτου ἐπισκόπου Θωμᾶ Μαῤθθούγης, τοῦ καταγομένου ἀπὸ Ἡ ραχλείας
(Χερκὲλ) τῆς Παλαιστίνης. Περιέλαθε τὰ 217 ΦΘιυόθλία.
«)ὴ Συριαχὴ παλαιστινὴ (ρα). Διαφέρει τῶν προηγουμένων συοριαχῶν
κατὰ τὴν γλῶσσαν, διότι ἐγένετο εἰς ἄλλο συριακὸν ἰδίωμα λαλούμενον ὑπὸ
τῶν Σύρων τῆς Παλαιστίνης. ᾿Ἐγένετο κατὰ τὸν «΄ πιϑανῶς αἰῶνα καὶ
σώζεται εἰς ἀποσπάσματα, ἥτοι εἰς τρία ἐκλογάδια τῶν Εὐαγγελίων τοῦ
ΤΑ’ χαὶ 1Β΄ αἰῶνος. |
“4, Γοτϑυκὴ (ροῦ). Οἱ Γότϑοι ἐγνώρισαν τὸν Χριστιανισμὸν κατὰ τὰ
μέσα τοῦ Δ΄ αἰῶνος καὶ ἐγένοντο σχεδὸν κατ᾽ εὐθεῖαν ἀρειανοί. .ὋὋ ἐκ Καπ-
παδοχίας πρῶτος ἐπίσκοπός των Οὐλφίλας μετέφρασε κατὰ τὰ ἔτη 840 - 850
τὴν Κ. Διαϑήχην εἰς τὴν γοτϑικὴν (ἀρχαίαν γερμανικήν). Ἢ χρησιμοποιη-
ϑεῖσα γραφὴ ἦτο ἀλφάθητον 2ὅ γραμμάτων (ἐν οἷς 15 ἑλληνικὰ) ἐπινοηϑὲν
ὑπ᾽ αὐτοῦ τοῦ Οὐλφίχα καὶ χρησιμοποιηϑὲν διὰ πρώτην φορὰν εἰς τὴν με-
τάφρασιν ταύτην. Ἡ μετάφρασις αὕτη εἶνε τὸ ἀρχαιότερον γραπτὸν μνη-
μεῖον τῶν Γερμανῶν. Πιϑανῶς περιέλαδε τὸν δυτικὸν κολοδὸν κανόνα, διότι
δὲν μετέφρασε τὴν πρὸς Ἑδραίους. Σήμερον ἐκ τῆς ἡμικατεστραμιιένης
γοτϑιχῆς μεταφράσεως σώζονται τὰ Εὐαγγέλια μετὰ χασμάτων καὶ ἀποσπά-
σματα ἐκ 13 ᾿᾿ὑῇπιστολῶν τοῦ Π᾿ αὐλου,
ὅς, Λἰϑιοπιχὴ (461}}. ᾿γένετο κατὰ τὰ ἔτη 80 - 390, ἐχοησιμοποιεῖτο
ἐν Αἰϑιοπίᾳ ἤτοι ᾿Αθυσσηνίᾳ, Σήμερον διακρίνονται τρεῖς παραλλαγαὶ αὖ-
84

τής ἀνάλογοι πρὸς ὡρισμένα κατὰ τόπους χειρόγραφα. α) Ἡ αἰϑιοπικὴ τῆς

Ῥώμης, β) ἣ αἰϑιοπικὴ τῶν ΡΕ]] ΡΙαίξ καὶ Ῥχδεοίογμιβ, χαὶ γ) ἣ αἰϑιοπικὴ
τοῦ ἐν τῷ παρισινῷ μουσείῳ ὑπ᾽ ἀριϑμὸν 82 αἰϑιοπικχοῦ χώδικος τοῦ
ΠΠ΄ -ΤΔ΄’ αἰῶνος.
θ. ᾿Αρμενιχκὴ (ἀτγπ1). ᾿Εγένετο κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ Εἰ΄ αἰῶνος ἐκ συρια-
χῆς μεταφράσεως εἰς τὴν ἀρμενικὴν γλῶσσαν, σχεδὸν ἀμέσως δὲ (431 κ.ἕ.)
διωρϑώϑη καὶ συνεπληρώϑη εἰς Θιδλία ἐπὶ τῇ θάσει τοῦ ἑλληνικοῦ πρωτο-
τύπου. ᾿Αρχιχῶς ἐγένετο ὑπὸ τῶν Μεσρὼπ καὶ Ἰσαάκ, ἔπειτα δὲ διωρϑώϑη
ὑπὸ δύο μαϑητῶν τοῦ Μεσρώπ.
1. Γεωργιανὴ (ρΘο) ἢ ἰδηρική. ᾿Εγένετο ἐκ τῆς ἀρμενικῆς μεταφρά-
σεως εἷς τὴν γλῶσσαν τῶν ᾿Ιθήρων τοῦ Καυκάσου περὶ τὸ 450.
8. Νουδιανὴ (πυδ). Τοῦ «΄ αἰῶνος, διὰ τοὺς κατοίχους τῆς Νουθίας.
9. ᾿Αραθικὴ (ἀταδ). Τοῦ Ε΄ ἢ «΄ αἰῶνος, εἰς τὴν ἀραδικὴν διὰ τοὺς
ΓΑραθας τῆς θορείου ᾿Αραθδίας.
0. Περσικὴ (ρετ5). Τοῦ Ε΄ ἢ «΄ αἰῶνος εἰς τὴν περσυικὴν διὰ τοὺς
Πέρσας.
11. Σλαβθονικὴ (51ν). ᾿Εγένετο κατὰ τὸν Θ΄ αἰῶνα ὑπὸ τῶν ἀδελφῶν
Κυρίλλου καὶ Μεϑοδίου ἐκ τοῦ πρωτοτύπου εἰς τὴν σλαθονικὴν γλῶσσαν,
καὶ κατεγράφη μὲ γραφὴν ἐπὶ τούτῳ ἐπινοηϑεῖσαν ὕπ᾽ αὐτῶν, δηλαδὴ ἀλ-
φάθητον 88 γραμμάτων χρησιμοποιηϑὲν διὰ πρώτην φορὰν εἰς τὴν μετά-
φθρασιν ταύτην. ."
Μέχρι νὰ ἀνακαλυφϑῇ ἣ τυπογραφία ἐγένοντο καὶ ἄλλαι τινες μεταφράσεις
ἰδίᾳ ἐν Εὐρώπῃ. Μετὰ τὴν τυπογραφίαν ἤρχισε νὰ μεταφράζεται εἰς τὰς νεω-
τέρας εὑὐρωπαϊχὰς γλώσσας καὶ πολλὰς ἄλλας. Σήμερον ἣ ᾿Αγία Γραφὴ καὶ
μάλιστα ἣ Κ. Διαϑήκη εἶνε μεταπεφρασμένη εἰς 1.600 γλώσσας ὅλης τῆς
γῆς, οὐδὲν δὲ ὀιόλίον ἁμιλλᾶται ἀλλ᾽ οὔτε χἂν πλησιάζει τὴν ΤΙραφὴν εἰς
τὰς μεταφράσεις. Καὶ αὐτοὶ οἷ γλωσσολόγϑθι, ὅταν ϑέλουν νὰ στατίσουν τὰς
γλώσσας τῆς γῆς συμόουλεύονται τὴν ὀιόλυκὴν ἑταιρίαν καὶ τοὺς ἵερα-
ποστόλους, διότι ὃ ἀρυϑμὸς τῶν γλωσσῶν τῆς γῆς ὑπολογίζεται ἐκ τῶν με-
ταφράσεων τῆς ᾿Αγίας Τ᾽ραφῆς. ᾿Αλλὰ θεθαίως μόνον αἷ ὡς ἄνω ἐχτεϑεῖσαι
ἀρχαῖαι μεταφράσεις ἔχουν ἀξίαν διὰ τὴν εἰσαγωγὴν εἰς τὴν Γραφήν, τὴν
ἔχδοσίν της χαὶ τὴν ἑρμηνείαν της. Νεοελληνικαὶ μεταφράσεις ἔγιναν πολ-
λαί, ἐκ τῶν ὁποίων τὰς 7 σπουδαιοτέρας κρίνω εἰς τὸ ἔργον ον «Π] οὶ
τῆς μεταφράσεως τῆς Καινῆς Λιαϑήκχης».

4. ΠΑΡΑΔΟΣΙΣ ΚΕΙΜΈΝΟΥ... ΛΜΕΣΟΣ ΚΑΙ ΕΜΜΕΣΟΣ

Εἰς τὸ χεφάλαιον αὐτὸ ϑὰ ἐξετάσωμεν τὴν ἄμεσον καὶ ἔμμεσον παρά-

δοσιν χυρίως τοῦ πρωτοτύπου ἑλληνικοῦ χειμένου. Αμεσος παράδοσις τοῦ
χειμένου εἶνε τὸ ἐν τοῖς κώδιξι τῆς Κ. Λιαϑήχης κείμενον αὐτῆς, τὰ ἀντί:
’ "- "ο΄ Ψ "- Ἀ 3 ,
 δὅ

γραφα τοῦ κειμένου. Ἔμμεσος παράδοσις εἶνε τὰ διάφορα χωρία τῆς Κ.

Διαϑήκης τὰ ὁποῖα παραϑέτουν αὐτολεξεὶ ἢ κατὰ νόημα εἰς τὰ συγγράμ-
ματά τῶν οἱ ἐχχλησιαστικοὶ συγγραφεῖς.

α΄. ΓΑμεσος παράδοσις τοῦ κειμένου

Τὸ κείμενον ὅλων τῶν συγγραμμάτων τῆς ἀρχαιότητος, ὅσα διεσώϑησαν,
διεσώϑη εἰς χειρογράφους κώδικας. Αὐτὸ λέγεται χειρόγραφος παράδοσις τοῦ
ἔργου. Ἡ χειρόγραφος παράδοσις τῆς Κ. Διαϑήκης διαχρίνεται διὰ τὴν
ἀσύγκριτον ὑπεροχήν της ἔναντυ τῶν χειρογράφων παραδόσεων πάντων τῶν
ἔργων τοῦ ἀρχαίου κόσμου χατά τε τὴν ποιότητα καὶ κατὰ τὴν ποσότητα.
Τὰ συγγράμματα τῶν κλασσικῶν Ἑλλήνων π.χ. συνήϑως σώζονται εἰς 1 ἢ ὅ
ἢ 20 χειρόγραφα’ ἣ Κ. Διαϑήκη ἔχει ἄνω τῶν ὅ.000 χειρογράφων μόνον
τοῦ πρωτοτύπου, ἄλλα δὲ τόσα περίπου τῶν μεταφράσεων. Τὰ χειρόγραφα
τῶν κλασσικῶν εἶνε συνήϑως νεώτερα τοῦ Β΄ αἰῶνος, σπανίως δὲ τῶν
αἰώνων Θ΄, Τ΄, ΙΔ΄. Ἡ Κ. Διαϑήκη ἔχει ὑπὲρ τὰ 800 χειρόγραφα ἀρχαιό-
τερα τοῦ Τ1΄ αἰῶνος, ἔχει ὁλοχληρωμένα χειρόγραφα τοῦ Δ΄ αἰῶνος, χει-
θρόγραφα περιέχοντα μεμονωμένα ἀκέραια θυθλία της τοῦ Β΄ καὶ Γ΄ αἰῶνος,
πλῆϑος δὲ σπαραγμάτων τοῦ Β΄ καὶ Γ΄ αἰῶνος. Τὰ ἀρχαιότερα χειρόγραφα
τῶν κλασσυικῶν ἀπέχουν ἀπὸ τοῦ συγγραφέως των 1.400 ἢ 1.600 ἔτη, ἐνῷ
τῆς Κ. Διαϑήχκης τὰ μὲν ἀρχαιότερα σπαράγματα ἀπέχουν ἀπὸ τῶν συγ-
γραφέων 40 ἢ 50 ἔτη, τὸ ἀρχαιότερον ἀκέραιον διδλίον 80 ἔτη, τὰ ἀρχαιό-
τερα ὁλοχλήρου τῆς Διαϑήκης χειρόγραφα 860 - 880 ἔτη. Τὰ συγγράμματα
τῶν χλασσικῶν σπανίως σώζονταν εἰς μίαν ἢ τὸ πολὺ δύο ἀρχαίας μεταφρά-
σεις (λατινικήν, ἀραθικὴν) ἀπεχούσας ὅ00 ἕως 900 ἔτη ἀπὸ τῶν συγγρα-
φέων, ἐνῷ ἣ Κ. Διαϑήκη σώζεται εἰς ὑπὲρ τὰς 22. ἀρχαίας μεταφράσεις
ἀπεχούσας ἀπὸ τῶν συγγραφέων ἀπὸ 10 μέχρι 900 ἐτῶν, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον
δὲ ἀπὸ 10 μέχρι 500. Οἱ κώδικες τῶν χλασσικῶν συγγραμμάπωυν εἶνε κοινὰ
χειρόγραφα σπανίως ἐπυμεμελημένα, πολλάκις ἡμικατεστραμμένα, κακογραμ-
μένα, ἀνορϑόγραφα, πλήρη χασμάτων. Οἱ χώδικες τῆς Κ. Διαϑήκης, οἱ μὲν
πλεῖστοι εἶνε ἐπιμεμελημένοι καὶ καλλιγρωφημένοι εἰς ἄκρον, πολλοὶ δὲ ἐ-
σχολιασμένοι, ἐπὶ πολυτίμου γραφικῆς ὕλης, εἰς ἀρίστην κατάστασιν, πολὺυ-
τελεῖς, ποιχίλων μεγεϑῶν, ἀπὸ ὀγκωδεστάτων τόμων μέχρι τομιδίων τῆς
τσέπης, μέχρι τοῦ Δ΄ αἰῶνος μόνον ἐπὶ περγαμηνῆς (ἐξαιρέσει τῶν πα-
πυρίνων σπαραγμάτων), ἀπὸ τοῦ 1Δ΄ αἰῶνος σπανίως ἐπὶ χάρτου. ᾿Ανάλο-
γα εἶνε τὰ πλεονεχτήματα τῆς Κ. ΛΔναϑήκης ἐν τῇ ἐμμέσῳ παραδόσει τοῦ
χειμένου.
"Συμφώνως πρὸς τὴν τελευταίαν λέξιν τῆς ἀπογραφῆς τῶν χειρογράφων
τῆς Κ. Διαϑήκης, κατὰ τοὺς καταλόγους δηλαδὴ τοῦ ΑἸαπα οἱ ὁποῖοι ἐκλεί-
σϑησαν τὸν ᾿Ιανουάριον τοῦ 1981, ὁ ἀριϑμὸς τῶν κωδίχων τῆς Κ. Διαϑύή-
χης ἔχει ὡς ἀκολούϑως.
86

Πάπυροι 88
Κώδιχκες μεγαλογράμματοι 214,
Κώδικες μικρογράμματοι 2.19ὅ
Κώδικες ἐκλογαδίων (μεγαλογρ. - μικρογρ.) 2.209
Σύνολον 5.366

Ὡρισμένοι κώδυκες ἀριϑμοῦνται δίς, διότι μετεφέρϑησαν ἀλλοῦ λα-

ϑραίως, ἄλλοι δὲ ἀριϑμοῦνται ἀνὰ δύο ὑπὸ τὸν αὐτὸν ἀριϑμὸν (1, 2, 4,1
χλπ.). Εἶνε ἐπίσης Θέθανον ὅτι δὲν ἀπεγράφησαν ὅλοι καὶ ὅτι οἱ ἀναπόγρα-
φοι δὲν εἶνε ὀλίγοι. ἘΞ ἑνὸς μικροῦ ἐλέγχου διεπίστωσα, ὅτι ὃ ΑἸδηά ἀπα-
οιϑμεῖ εἰς τοὺς χαταλόγους του 1 παπύρους τῆς ᾿Οξυρύγχου, ἐνῷ εἰς τὴν
σειρὰν Το ΟχΧγυτῆγνπομιβ Ραρυτὶ εἶνε ἐκδεδομένοι 88, τουτέστιν οἱ ὑπ᾽ ἀρι-
ὑὕμοὺς 2, 8, 208, 209, 101, 402, 657, 847, 848, 1008, 1009, 1011, 1078,
1019, 1080, 1169, 1170, 1171, 1221, 12:28, 1229, 1280, 18.8, 18.4, 1855,
1597, 1598, 1780, 1181, 2151, 2588, 2884, 2885, 2688, 2684.
Ἐννοεῖται ὅτι καὶ αἷ μεταφράσεις τῆς Κ. Διαϑήκης σώζονται εἰς πολ-
λοὺς κώδικας, μάλιστα αἷ λατινικαί, αἷ ὁποῖαι φϑάνουν εἰς τοῦτο τὸ πρω-
τότυπον.
Οἱ ἑλληνιχοὶ χώδιχες τῆς Κ. Διαϑήκης εὑρίσχονται διεσπαρμένοι εἰς
ὁλόχληρον τὴν γῆν εἰς 880 περίπου θυθλιοϑήκας. Μεγάλαι ποσότητες εὗρί-
σκονται (κατὰ σειρὰν ποσότητος) εἷς “Ἄγιον "Ὅρος, ᾿Εθνυκὴν ὀιθλιοθήχην
᾿Αθηνῶν, ᾿Εθνυνὴν ὀιθλιοθήχην Παρισίων, Βιθλιοθήχην Βατικανοῦ, Βρετ-
τανυκὸν μουσεῖον Λονδίνον, ᾿Εθνυκὴν ὀιθλιοθήκην Λένινγχραντ καὶ Μονὴν
Σινά, Εἷς πολλὰ ἐπίσης εἰδικὰ σπουδαστήρια εὑρίσκονται φωτογραφιχὰ
ἀντίγραφα πολλῶν κωδίκων ἁμιλλωμένων εἰς ἀρυϑμὸν τὰς ὡς ἄνω θιόλιο-
ϑήκας.
Οἱ χώδικες τοῦ πρωτοτύπου τῆς Κ. Διαϑήκης ἐσημειώνοντο κατὰ χαι-
ροὺς μὲ διάφορα σύμθόολα, δηλ. γράμματα τῶν τρυῶν ἀλφαδήτων (λατινι-
χοῦ, ἑλληνικοῦ, ἑδραϊκοῦ) ἢ ἀριϑμοὺς (1, 2, 8,...). ᾿Απὸ ἑνὸς περίπου αἰῶνος
ὁ στοροσν χαϑιέρωσεν ἑνιαῖον σύστημα συμδόλων ἐπικρατῆσαν διεϑνῶς καὶ
χρησιμοποιούμενον εἷς κρυτικὰς ἐκδόσεις καὶ ἐπιστημονικὰς ἐργασίας. Τὸ
σύστημα τοῦ ΟτεροτΥ ἀκολουϑεῖ καὶ συνεχίζει ὃ ΑἸαπά. Οἱ πάπυροι σημειώ-
νονται μὲ ἕνα Ρ (συνήϑως γοτϑυκοῦ ρυϑμοῦ) καὶ μὲ ἕνα αὔξοντα ἀριϑμὸν
ὡς ἐχϑέτην (Ρ', Ρ΄, Ῥ᾽,.,,),. Οἱ μεγαλογράμματοι κώδικες σημειώνονται μὲ
ἕνα αὔξοντα ἀριϑμὸν τοῦ ὁποίου προτάσσεται μηδὲν (ΟἹ, Οὗ, 08...}" ἰδιαιτέ-
ρως οἱ ΟἹ - ΟἿ σημειώνονται καὶ μὲ ἕνα χεφαλαῖον γράμμα τοῦ λατινικοῦ
χαὶ συμπληρωματικῶς τοῦ ἑλληνιχοῦ ἀλφαθήτου, ὁ δὲ ΟἹ μὲ τὸ ἑδραϊκὸν Κα
Διὰ τὴν δήλωσιν τοῦ περιεχομένου τίϑενται ἐνίοτε μετὰ τὸν ἀριϑμὸναἱ
ἐνδείξεις ΘΑΡΤ, 6, ΔΡΓ, ἃ, χλπ. Π.χ. ΕΡ ἢ 0Ο10ρ σημαίνει ὅτι ὁ μεγαλογράιι-
ματος Εἰ ἢ 010 περιέχει τὰς ᾿᾿Ππιστολὰς τοῦ Π αὐλου' (6 ἢ 0116 ὅτι ὁ μὲ-
 51

γαλογράμματος ἃ ἢ Ο11 περιέχει τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια" 201 Θᾶρτ ὅτι ὁ

μιχρογράμματος 201 εἶνε πλήρης Κ. Διαϑήχη.

β΄. "Ἔμμεσος παράδοσις

Ἔμμεσος παράδοσις τοῦ χειμένου τῆς Κ. Διαϑήκης εἶνε. ὡς ἐλέχϑη,

αἱ ἐχ τῆς Κα. Διωϑήχης παραϑέσεις εἰς τὰ συγγράμματα τῶν Χοιστιανῶν
συγγραφέων. Δὲν εἶνε ἀνάγκη νὰ εἴπωμεν, ὅτι αἷ παραϑέσεις αὐταὶ εἶνε
πολλαί, διότι φϑάνουν εἰς ἑκατομμύρια. Μόνον εἰς τὰ ἑλληνόγλωσσα συγγράμι-
ματα αἱ ἐκ τοῦ πρωτοτύπου παραϑέσεις εἶνε τόσαι, ὥστε πρῶτον μὲνδὲν
ὑπάρχει χωρίον τῆς Κ. Διαϑήχης ὅπερ νὰ μὴ παρατίϑεται, δεύτερον δὲ
τὰ μὲν ἐλάχυστα παρατιϑέμενα παρατίϑενται ἀνὰ 10 φορὰς περίπου εἰς
διαφόρους συγγραφεῖς τὰ δὲ πλευστάκις παρατιϑέμενα παρατίϑενται μέχοι
χαὶ ὅ00. φορᾶς. ἱΟλόκχληρος ἣ Κ. Διαϑήκη ϑὰ ἦτο δυνατὸν νὰ ἀποχαταστα-
ϑῇ χαὶ ἂν ἀχόμη οὐδὲν ἀπολύτως χειρόγραφον αὐτῆς ἐσώζετο. Αὐτὸ εἰς
οὐδὲν ἄλλο σύγγραμμα τοῦ ἀρχαίου κόσμου συμθαίνει. Αἱ παραϑέσεις αὐταὶ
ποιχίλλουν κατὰ τὴν ἀχρίδειαν καὶ τὴν ἀξίαν. ἊΑν ὃ συγγραφεὺς ἀντιγρά-
φῃ τὸ χωρίον ἔχ τινος χώδικος, μᾶς δίδει μίαν παράϑεσιν αὐτολεξεί. Ἂν
τὸ ἀναφέρῃ ἀπὸ μνήμης, ἐνδέχεται νὰ παραλλάξῃ ὡρισμένας λέξεις, χωρὶς
αὐτὸ νὰ σημαίνῃ ὅτι εἶνε παραλλαγαὶ χειμένου. ᾿Ενίοτε γίνεται διαμάχη
μετὰ τῶν αἱρετικῶν περὶ τοῦ ὅτι ἣ δεῖνα λέξις εἷς τὸ δεῖνα χωρίον ἔχει
ἔνσι χαὶ ὄχι ἔτσι. Αὐταὶ αἵ μετὰ χριτικῆς χειμένου παραϑέσεις ἔχουν μεγά-
λην ἀξίαν. Ἐπὶ τῇ θάσει τοιούτων κριτηρίων διέχρινα τὰς παραϑέσεις εἰς
ὀχτὼ κατηγορίας (6λ. Ὑπόμνημα εἰς τὴν Ἐπιστ. τοῦ ᾿Ιούδα, σ. 208 - 305)
ς ἑξῆς.
Ξ.

1, ᾿Απὸ χώδιχος. Λίαν ἀχριδεῖς παραϑέσεις χαὶ ἐπέχουν ϑέσιν χώδικος.

Εἷς τὴν περίπτωσιν αὐτήν, ὅταν ἔχωμεν πολὺ ἀρχαίους συγγραφεῖς, εἶνε ὡσὰν
νὰ χρατῶμεν χώδικα τοῦ Β΄ αἰῶνος. Τὰ ὑπομνήματα παραϑέτουν ἀπὸ χώ-
διχος.
2, Κριτιχαί. Αὐταὶ κατὰ τὰς ὁποίας γίνεται κριτικὴ χειμένου ὑπὸ τοῦ
συγγραφέως. ᾿Αχριθεῖς καὶ ἠγγυημέναι.
ὃ. ᾿Απὸ στήϑους. Δὲν εἶνε ὀλίγαι. Ὃ συγγραφεὺς προσπαϑεῖ μὲν νὰ
ἀπαγγείλῃ τὸ χείμενον ὅσον τὸ δυνατὸν ἀχριθέστερον, ἀλλ᾽ ἀφήνει σαφῶς
νὰ ἐννοηϑῇ ὅτι ἀπαγγέλλει ἀπὸ στήϑους.
4, ᾿Βλεύϑεραι. Ἢ ἐλευϑέρα παράϑεσις γίνεται εἴτε ἀπὸ κώδικος εἴτε
ἀπὸ στήϑους, διαφέρει δὲ τῆς ἀπὸ στήϑους, καϑότι ὁ ποιούμενος αὐτὴν δὲν
προσπαϑεῖ νὰ ἀπαγγείλῃ τὸ κείμενον, ἀλλ᾽ ἀναφέρει ἐλευϑέρως τὸ νόημα
μόνον ἢ φράσιν τινὰ τούτου,
ὅ. Διεσχευασμέναι, ΑΓ διεσκενασμέναι παραϑέσεις εἶνε ὀλίγαι καὶ γί:
νονται συνήθως εἰς τὰ ἀπόκρυφα καὶ τοὺς ἀλληγοριστάς. Οἱ ποιούμενοι τὰς
δ8

τοιαύτας παραϑέσεις διασκευάζουν ἐπίτηδες τὰ χωρία διὰ προσϑηχῶν, ἀ-

φαιρέσεων καὶ παραλλάξεων.
θ. Μεταπεφρασμέναι. Δὲν εἶνε αἱ παραϑέσεις τῶν ἑτερογλώσσων, π.χ.
τῶν Λατίνων συγγραφέων, ἀλλ᾽ αἷ παραϑέσεις τῶν Ἑλλήνων τῶν ὁποίων
μερικὰ ἔργα διεσώϑησαν λατινιστὶ μόνον (ὅπως τοῦ Κλήμεντος ᾿Αλεξαν-
δρέως, τοῦ ᾿Ωριγένους, τοῦ Διδύμου, κλπ.), καὶ τῶν ξένων τῶν ὁποίων τὰ
ἔργα διεσώϑησαν χαὶ εἰς ἀρχαίαν ἑλληνικὴν μετάφρασιν ἢ μόνον εἰς αὐτὴν
(πιχ. τῶν Σύρων Ἐφραὶμ καὶ Σεθήρου καὶ τῶν Λατίνων ἱἱερωνύμου, Αὐ-
γουστίνου, Ἰωάννου [Κασσιανοῦ). Εἰς τὰς περιπτώσεις αὐτὰς ὁ Ἕλλην με-
ταφραστὴς συνήϑως μεταφραζει τὸν ἑτερόγλωσσον ἐπὶ λέξει, ἀλλὰ προσπα-
ϑῶν ἐνίοτε νὰ ἐπαναφέρῃ τὴν παράϑεσιν εἰς τὴν πρωτότυπον μορφήν, συμ-
βουλεύεται κώδικά τινα τοῦ πρωτοτύπου ἢ καὶ τὴν μνήμην του. ᾿Αντιστρό-
φως οἱ Λατῖνοι οἵ μεταφράζοντες τοὺς “Ἕλληνας συμμορφώνουν πολλάκις
καὶ τὰς παραϑέσεις αὐτῶν πρὸς τὸ κείμενον τῆς νυϊραΐα.
1. Συμπεπιλημέναι. Αἱ συμπεπιλημέναι παραϑέσεις εἶνε σπάνιαι. Κατ’
αὐτὰς συμφύρονται δύο διάφορα χωρία δι᾽ ἀδυναμίαν τῆς μνήμης ἢ καὶ
ἐσχεμμένως. Ἐσσχεμμένως συμπεπιλημένη εἶνε π.χ. ἢ ὑπὸ τοῦ Θεοδότου ᾿Α-
γχύρας παράϑεσις τῶν χωρίων Ἴα 1,1 καὶ ᾿1δ, 1: «Καὶ τῇ πείρᾳ διδαχϑέν-
τες τὸ ἀληϑὲς γεγραφήκασιν Ἰάκωθος καὶ Ἰούδας ᾿ παντὶ τῷ κόσμῳ ᾿'ἱΘεοῦ
χαὶ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ δούλους ᾿ ἑαυτοὺς εἷναι».
8. Ποιητικαί. Ποιητικαὶ εἶνε ὅσαι ἀποδίδονται ἐμμέτρως, ἐπευδὴ τὸ
ὅλον ἔργον ὅπου παρατίϑενται εἶνε ἔμμετρον.
Τὰ αὐτὰ συμθαίνουν καὶ εἰς τὰς μεταφράσεις.
Ἡ ἔμμεσος παράδοσις δὲν ἔχει θεθαίως τὴν ἀχρίδειαν τῆς ἀμέσου καϑ᾽
ὅλην τὴν ἔχτασιν τοῦ χειμένου χαὶ δὲν πρέπει νὰ προτιμᾶται πάντων τῶν
χωδίχων εἰς τὴν ἐπὶ λέξειν ἀποκατάστασιν τοῦ χειμένου. Ἐξξυπηρετεῖ ὅμως
δύο ὑψηλοὺς προορισμοὺς τοὺς ὁποίους δὲν δύνανται νὰ ἐξυπηρετήσουν οἱ
ἀχρυδεῖς ἀλλὰ ὀωθοὶ κώδικες. α) Μαρτυροῦν τὸ κείμενον ἐπὶ φράσει διά-
φοροι μεγάλοι ἐχχλησιαστιχοὶ ἄνδρες ἠγγυημένου ἐκκλησιαστικοῦ φρονή-
ματος, ὁπότε γνωρίζομεν μετ᾽ ἀδιασείστου δεθαιότητος ποῖον εἶνε τὸ κανο-
νιχὸν περιεχόμενον τῶν κανονιχῶν διδλίων. β) Ἐπειδὴ ἐδημιουργήϑησαν κιὴ
ἐχχλησιαστιχαὶ παραλλαγαὶ κειμένου, ὡρισμένοι μεγάλοι ἑρμηνευταὶ τῆς
κχλησίας διὰ τῶν παραϑέσεών των μᾶς ὑποδεικνύουν ὡρισμένον τύπον
χειμένου εἰς ὡρισμένους κώδικας, περὶ τῶν ὁποίων τοιουτοτρόπως ἐγγνῶν-
ται. Διὰ τοῦ τελευταίου τούτου εἰσερχόμεϑα εἰς τὸ μεγαλύτερον ζήτημα τοῦ
γειμένου τῆς Κ. Λιαϑήχης, τὸ ζήτημα τῶν κατ᾽ ἐξοχὴν λεγομένων παραδύ-
σεῶν τοῦ χειμένου'.
 δ. ΠΑΡΛΑΔΟΣΙΣ ΚΕΙΜΈΝΟΥ
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΗ

α΄. Τὰ σφάλματα τῶν χειρογράφων

“Ὅπως παντὸς χειμένου τῆς ἀρχαιότητος οὕτω καὶ τῆς Κ. Διαϑήχης

τὰ χειρόγραφα φέρουν διάφορα σφάλματα ἄλλοτε πολλὰ ἄλλοτε δὲ χαὶ ὡς
ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐλάχιστα. Τὰ σφάλματα ταῦτα εἶνε κυρίως τεσσάρων εἰδῶν.
1. Παράλειψις. Ἢ παράλειψις συλλαθῶν, λέξεων, ἢ φράσεων ὀφείλε-
ται εἰς πολλὰ αἴτια. α) Εἷς διασχελισμὸν μιᾶς ἢ περισσοτέρων σειρῶν τοῦ
προτύπου κατὰ τὴν ἀντιγραφήν, ἐπειδὴ δύο σειραὶ εἶνε ὁμοιοτέλευτοι ἢ
δι᾿ ἄλλους λόγους. β) Εἷς φυσικὴν φϑορὰν τοῦ προτύπου ἀντιγραφῆς. Οἱ
ἀντιγραφεῖς παραλείπουν τὰς λέξεις τὰς περιεχομένας εἰς τὰ ἐφϑαρμένα
μέρη, χωρὶς νὰ ἀφήσουν κενὸν ἐνδειχτικὸν τοῦ χάσματος. Τοιαύτας παρα-
λείψεις φέρουν πολλὰς τὰ ἐξ Αἰγύπτου προερχόμενα χειρόγραφα χαὶ σχε-
δὸν ὅλοι οἱ πάπυροι. γ) Εἰς δῆϑεν διόρϑωσιν διπλογραφίας.
᾿, Προσϑήχη. Ἢ προσϑήχη ὀφείλεται ἐπίσης εἰς πολλὰ αἴτια, τῶν
ὁποίων τὰ συνηϑέστερα εἶνε ἣ διπλογραφία καὶ τὸ γλώσσημα. α) Ἡ διπλο-
γραφία, δηλ. ἣ ἐπανάληψις μιᾶς λέξεως ἢ φράσεως, ἐνίοτε ἐξελίσσεται εἰς
συνϑετώτερον σφάλμα. β) Τὸ γλώσσημα ἄλλοτε προέρχεται ἐξ ἑρμηνεύμα-
τος ἐν τῇ ὥᾳ ἢ μεταξὺ τῶν γραμμῶν, καὶ ἄλλοτε ἐξ εὑρετηρίου σημειώσεως
ἐν τῇ ὥᾳ. Οἱ ἀρχαῖοι, ὅταν ἤϑελον νὰ σημειώσουν ἕνα ἀξιοσημείωτον χω-
ρίον, οὐδέποτε ὑπεγράμμιζον, διότι ἣ ὑπογράμμισις ἐσήμαινε διαγραφήν"
ἀντὶ ὑπογραμμίσεως ἔγραφον εἷς τὸ περυϑώριον ἐνδειχτικὰ σήματα ἢ φρά-
σεις. ᾿Απέναντι ἑνὸς χωρίου π.χ., ἐκ τοῦ ὁποίου φαίνεται ἣ Θεότης τοῦ
Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἔγραφον τὴνλέξιν «Θεός». Αὐτὴ ἣ εὑρετήριος σημείωσις
ἦτο δυνατὸν ἀπὸ μεταγενέστερον ἀντιγραφέα νὰ ἐχληφϑῇ ὡς κανονιχὴ διόρ-
ϑωσις μιᾶς παραλείψεως καὶ νὰ ἐνσωματωϑῇ εἰς τὸ χείμενον.
8. Διάφορος γραφή. Σφάλμα προδληματικώτερον τῶν δύο προηγουμέ-
γων εἶνε ἣ διάφορος γραφή. ᾿Οφείλεται δὲ εἰς περισσότερα καὶ συνϑετώτε-
ρα αἴτια. α) ἼΛλλοτε εἶνε ἁπλοῦν παρόραμα, ὀφείλεται δηλαδὴ εἰς ἀπροσε-
ξίαν. β) ἼΑλλοτε εἶνε ὀρϑογραφικὸν σφάλμα, ἀχουστικῶς μὴ διαφέρον τῆς
ὀρϑῆς γραφῆς. Τὰ τοιαῦτα ἐγίνοντο χυρίως κατὰ τὰς καϑ᾿ ὑπαγόρευσιν
ἀντιγραφάς. Καὶ τὰ μὲν περισσότερα εἶνε ἀσήμαντα, ἐνίοτε ὅμως ἔχουν
σοθαρωτέρας συνεπείας. γ) ἼΛλλοτε ἡ διάφορος γραφὴὀφείλεται εἰς χαχὴν
ἀνάγνωσιν λέξεων τοῦ προτύπου, ἰδίᾳ δὲ τῶν συντετμημένων, πιχ. τὸ ΚΣ
νὰ ἀναγνωσθϑῇ ΧΣ’ αὐτὸ λέγεται παρανάγνωσις. δ) ᾿Βνίοτε παραμορφοῦται
μία λέξις χατ᾽ ἐπίδρασιν τῆς προηγουμένης ἢ ἑπομένης, πιχ. τὸ «Ἰησοῦ
Χριστῷ» γίνεται «Ἰησοῦ Χριστοῦ». “Ὅταν μία λέξις ἔχῃ ἠφανισμένον τιιῆμα
αὐτῆς ἢ τὴν χατάληξίν της λόγῳ φυσικῆς φϑορᾶς ἢ ἀφανισμοῦ τοῦ ὀάμμα-
60

τος, ἢ ἔχει τελιχὸν σύμπλεγμα, τὸ ἠφανισμένον ἐνδέχεται νὰ συμπληρωϑῇ

ἀνεπιτυχῶς.
4. Διάφορος σειρὰ τῶν λέξεων. Δυνατὸν νὰ ὀφείλεται" α) εἰς συμπλή-
ρωσιν ἐφϑαρμένου ἀπὸ μνήμης: β) εἰς ἐπίδρασιν παραλλήλων χωρίων:
ν) εἰς ταχεῖαν ὑπαγόρευσιν ὁμαδικῆς ἀντιγραφῆς, καϑ᾽ ἣν ἕνας ἀντιγραφεὺς
δὲν προλαμθάνει νὰ γράψῃ τὰ ὑπαγορευόμενα.
Ἐπουσιώδη σφάλματα εἶνε ὅσα δὲν καταστρέφουν τὸ χείμενον, καὶ
εἶνε σχετιχὰ μὲ τὸν χωρισμὸν τῶν λέξεων χαὶ τὴν στίξιν, τὰ ὁποῖα δὲν
ὑπάρχουν εἰς τὰ ἀρχαῖα χειρόγραφα. Οὕτω τὸ ΣΥΝΕΠΙΣΚΟΊΤΙΟΙΣ ἄλλοτε
ἀντιγράφεται «σὺν ἐπισχόποις» καὶ ἄλλοτε «συνεπισχόποις».
Ἐχτὸς τῶν ὡς ἄνω σφαλμάτων ὑπάρχουν χαὶ ἄλλα συνϑετώτερα. τὰ
ὁποῖα ἀποτελοῦν συνδυασμὸν τῶν ὡς ἄνω χαὶ ὀφείλονται εἰς σφαλεροὺς ὑπο-
λογισμοὺς τῶν ἀναϑεωρητῶν. Ἣ σοθαρότης- ἑνὸς σφάλματος δὲν ἔχει σχέσιν
μὲ τὴν ἔχτασίν του. Εἶνε δυνατὸν ἕνας κῶδιξ ἀρίστης ποιότητος μὲ σπάνια
χαὶ ἐπουσιώδη σφάλματα νὰ παραλείπῃ αἴφνης δύο ὁλοχλήρους στίχους,
τοὺς ὁποίους διεσχέλισεν ὃ ἀντιγραφεύς. Αὐτὸ τὸ σφάλμα φαίνεται καὶ
διορϑώνεται εὐκόλως, δὲν δημιουργεῖ κακὴν παράδοσιν, δὲν εἶνε σοθαρόν.
᾿Αντιϑέτως ἐνδέχεται πολλοὶ χώδικες ἐπιμεμελημένοι κατὰ τὸ φαινόμενον νὰ
διαφωνοῦν περὶ μίαν συλλαθὴν μιᾶς λέξεως. Εἷς τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα
πιχ. ἐν στίχῳ 1 ἀντὶ τῆς λέξεως «ὑπέχουσαι» ὃ μὲν δ ἔχει «οὐχ ἔχουσιν»,
ὁ δὲ διορϑωτὴς αὐτοῦ «ὑπέχουσιν», ὁ δὲ Α «ὑπερέχουσαι», οἱ δὲ 1845 καὶ 1846
«ὑπάρχουσαι», οἵ δὲ Ρ΄ καὶ 1611 καὶ ὁ Ἐφραὶμ «ἐπέχουσαι», ὁ δὲ 181
«ἀπέχουσαι». Αὐτὸ τὸ σφάλμα εἶνε πολὺ σοθαρόν, διότι δημιουργεῖ κακὴν
παράδοσιν καὶ σύγχυσιν.
Τὰ ἐν ταῖς μεταφράσεσι σφάλματα εἶνε κατ᾽ ἀρχὴν οἷα χαὶ τὰ ἐν τῷ
πρωτοτύπῳ. Καὶ ἄλλα μὲν ὀφείλονται εἰς κακὴν χληρονομίαν κατελϑοῦσαν
ἐχ χωδίχων τοῦ πρωτοτύπου, ἄλλα δὲ ἐνεφανίσϑησαν ἐν τῇ ἰδιαιτέρᾳ χει-
ρογράφῳ παραδόσει μιᾶς ἑκάστης μεταφράσεως. ᾿Εχτὸς τῶν σφαλμάτων
εἰς τὰς μεταφράσεις ἀπαντῶνται χαὶ ἄλλαι διάφοροι γραφαί, αἵ ὁποῖαι δὲν
εἶνε χαϑόλου σφάλματα, ἀλλὰ γλωσσικαὶ ἰδιοτυπίαι ἢ ἀδυναμίαι. Ἢ λατι-
νικὴ γλῶσσα π.χ. δὲν ἔχει μετοχὴν ἐνεργητικοῦ ἀορίστου ἢ παραχειμένον.
Ὅϑεν ἀναγχάζεται ὃ Λατῖνος νὰ χρησιμοποιήσῃ τύπους οἱ ὁποῖοι δὲν ἀπο-
δίδουν ἀχριδῶς τοὺς τύπους τοῦ πρωτοτύπου. Ἢ συριακὴ δὲν ἔχει ἰδιαιτέ-
ρας καταλήξεις δι᾽ ὅλας τὰς πτώσεις, διὰ τοῦτο ὃ Σύρος ἀναγχάζεται νὰ
προσϑέσῃ προϑέσεις ἐχεῖ ὅπου τὸ πρωτότυπον δὲν ἔχει" εἰς τοὺς στίχους π...
τῆς Ἐπιστολῆς τοῦ Ἰούδα 11 χαὶ 14 τὰς λέξεις «τῇ ὁδῷ», «τῇ πλάνγρ.
«τούτοις», τὰς μεταφράζει «ἐν τῇ ὁδῷ», «ἐν τῇ πλάνῃ», «ἐν τούτοις». διύτι
ἄν δὲν προσϑέσῃ τὸ συριακὸν «ἐν», αἱ λέξεις ϑὰ διαθάζωνται «ἣ ὁδός», «ἡ πλά-
νη», «οὗτοι», ἱΩρισμένων μάλιστα γλωσσῶν τὸ λεξιλόγιον, ἡ κλίσις καὶ ἣ
σύνταξις εἶνε τόσον ἀπροσάρμοστα ποὸς τὰ τῆς ἑλληνικῆς, ὥστε ἣ μετά-
 6]

φρασις νὰ φαίνεται ὡσὰν παράφρασις.

Ἐννοεῖται ὅτι ὅλα τὰ ὧς ἄνω προθδλήματα τὰ σχετιχὰ μὲ τὰ σφάλματα,
ἐμφανίζονται καὶ εἰς τὴν ἔμμεσον παράδοσιν, ἂν καὶ πάντοτε εἰς τὴν ἔμμεσον
τὸ πρόδλημα εἶνε κατὰ κανόνα ἀμόλύτερον.

δ΄. Ἢ διαφοροποίησις τῶν παραδόσεων

ἘΞ ὅσων ἐλέχϑησαν, γίνεται εὐνόητον ὅτι, διὰ νὰ τυπώσῃ χανεὶς τὴν

Κ. Διαϑήχην ἐκ χειρογράφων, εἶνε ἀναγκασμένος νὰ ἀντιμετωπίσῃ ὡρισιιέ-
να σφάλματα καὶ νὰ τὰ ἀντιδιαστείλῃ ἀπὸ τὸ ὀρϑὸν χείμενον. ᾿Ενδιαφέρει
δὲ τὸ ἀρχικὸν καὶ τὸ γνήσιον, ὄχι ἁπλῶς τὸ γλωσσικῶς ὀρϑὸν χαὶ ὡραῖον.
Αὐτὸ συμθαίνει μὲ ὅλα τὰ χείμενα. Τῆς Κ. Διαϑήκης τὰ χειρόγραφα εἶνε
τόσον πολυαριϑμότερα τῶν χειρογράφων τῶν ἄλλων συγγραμμάτων καὶ τό-
σον ἀρτιώτερα καὶ ἐπιμελέστερα, ὥστε κατὰ χανόνα δὲν ὑφίσταταιδι᾽’ αὐτὴν
πρόθλημα ἀποκαταστάσεως χειμένου. Ἧ Κ. Διαϑήκη ἔχει τὸ καλύτερον δια-
τηρηϑὲν χείμενον ἐν συγχρίσει πρὸς πᾶν ἀρχαῖον σύγγραμμα. ᾿Αλλὰ συμ-
βαίνει εἰς αὐτὴν χάτι τὸ ἔχταχτον, τὸ ὁποῖον γενικῶς παρεξηγούμενον σή-
μερον, πείϑει τοὺς πλείστους εἰδυκούς, ὅτι τὸ χείμενον τῆς Κ. Διαϑήκης πα-
ραδίδεται τόσον σοθαρῶς παρηλλαγμένον, ὥστε νὰ μὴ ὑπάρχῃ ἐλπὶς πλή-
ρους ἀποκαταστάσεως. Καὶ τοῦτο εἶνε ὅτι παραλλήλως πρὸς τὴν ἐχχλησια-
στιχὴν παράδοσιν τοῦ χειμένου τὴν ὑπέροχον εἰς καϑαρότητα, ὑπάρχει ὡς
σχιὰ χαὶ μία ἄλλη παράδοσις, ἐκπροσωπουμένη ὑπὸ τοῦ ἑνὸς δεχάτου ἕως
τοῦ ἑνὸς πέμπτου τῶν κωδίκων, ἧ ὁποία διαφωνεῖ λίαν σοθαρῶς πρὸς τὴν
ἐχχλησιαστικὴν παράδοσιν’ διαφωνοῦν δὲ καὶ οἷ κώδιχες αὐτῆς ταύτης πρὸς
ἀλλήλους τόσον πολὺ ὅσον διαφωνοῦν εἷς καϑ' εἷς πρὸς τὸ ἐκκλησιαστικὸν
χείμενον. Δηλαδὴ ἐπὶ τὸ ἀκριδέστερον, ἂν ὑποτεϑῇ ὅτι ἐκ 5.000 χωδίχων οἷ
500 εἶνε τῆς παραδόσεως αὐτῆς, τότε ἔχομεν τὴν ἐκχλησιαστιχὴν παράδοσιν
ἐχπροσωπουμένην ἐχ 4.500 κωδίκων καὶ πεντακοσίας ἄλλας παραδόσεις δια-
φωνούσας μεταξύ των καὶ πρὸς τὴν ἐχχλησιαστικὴν σοθαρῶς καὶ ἐχπροσω-
πουμένας ἀνὰ μίαν ὑπὸ ἑνὸς χώδικος.
"Τὸ φαινόμενον αὐτὸ πρῶτος μετὰ τὴν ἀνακάλυψιν τῆς τυπογραφίας
παρετήρησε χατὰ τὸν 1Ζ΄ αἰῶνα ὁ Γερμανὸς προτεστάντης ϑεολόγος ΒΟπρΕΙ.
᾿Αμέσως οἱ Εὐρωπαῖοι ϑεολόγοι καὶ ἰδιαιτέρως οἷ προτεστάνται ἔδωσαν με-
νάλην προσοχήν, περισυνέλεξαν μὲ πολὺ ἐνδιαφέρον αὐτοὺς τοὺς ἰδιοτύπους
χώδιχας, χαὶ διὰ πλήϑους ἐργασιῶν ἐπροσπάϑησαν νὰ προσδιορίσουν πρῶ-
τὸν μὲν πόσαι παραδόσεις ἐκπροσωποῦνται ὑπὸ τῶν κωδίχων τούτων, ἔπειτα
δὲ ποία εἶνε ἡ ἀρχικὴ καὶ γνησία. Διότι ἐπίστενον ὅτι μεταξὺ αὐτῶν εὗοί-
σχεται ἢ γνησία, Ἤδη σήμερον μετὰ πολλὰς ἀπεγνωσμένας προσπαϑείας
ἐπιχρατεῖ γενικῶς ἡ ἄποψις ὅτι τὸ ἀρχικὸν κείμενον ἀπωλέσϑη. καὶ ὅτι μία
συνισταμένη τῶν ποικίλων παραδόσεων, λεγομένη «οὐδέτερον κείμενον», εἶνε
θ2

τὸ πλησιέστερον πρὸς τὸ ἀρχικόν. ᾿Αλλ᾽ αὐτὸ τὸ «οὐδέτερον», ἐπειδὴ εἶνε ὁὃλο-

σχερῶς εἰκαζόμενον καὶ ἀφῃρημένον, εἶνε παρ᾽ ἑνὶ ἑκάστῳ διάφορον, καὶ
εἶνε πολὺ ποικιλομορφότερον τοῦ ὑπάρχοντος εἰς τοὺς κώδιχας. ᾿Εχτὸς δη.-
λαδὴ ἀπὸ τὴν ἄμεσον καὶ ἔμμεσον παράδοσιν τοῦ χειμένου, οἱ ἐπιστήμονες
μᾶς προσέφεραν καὶμίαν «φανταστιχὴν παράδοσιν», πολὺ ποιχκιλωτέραν. χαὶ
ἀνάλογον πρὸς τὴν «ἀφῃρημένην τέχνην» ἢ πρὸς τὸν προτεσταντισμὸν τὸν
χερματισϑέντα εἰς ὑπερπενταχοσίας αἱρέσεις.
ἹΣυνολιχῶς οἱ ἐρευνηταὶ τοῦ ἱεροῦ κειμένου διέκριναν τὰς ἑξῆς παρα-
δόσεις. Τὴν ἐχχλησιαστικὴν τῆς ᾿Ανατολῆς ἢ ἄλλως λεγομένην κοινὴν ἢ
ἀντιοχειανὴν ἢ κωνσταντινουπολιτικὴν ἢ πατριαρχικὴν ἢ θυζαντινὸν κείμε-
νον (Κ)-: τὴν ἀλεξανδρινὴν ἢ αἰγυπτιαχὴν ἢ ἡσυχιανὴν (Η)" τὴν καισαρεια-
γὴν ἢ παλαιστινὴν ἢ ἱεροσολυμιτικὴν (1)" τὸ δυτυκὸν κείμενον᾽ χαὶ τὸ εἶκα-
στιχὸν «οὐδέτερον κείμενον». Ἢ πρώτη παράδοσις ἀπορρίπτεται ἃ ρτίοτὶ
ὡς ἀναξία λόγου. Π ροσωπιχῶς χατόπιν εἰδικῶν ἐρευνῶν καὶ διατριθῶν («Ὁ
Πατήρ μου μείζων μού ἐστιν» Α΄- Ἰωάννου 8,216: ᾿Ιωάννου 10,29᾽ ἹὙπόμνη-
μα εἷς τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα, ἰδίᾳ εἰς τὸ 6΄ μέρος τοῦ τελευταίου, ὅπερ
ἐπιγράφεται «ὙὝπόμνημα χριτικόν», σελ. 198 - 826) διακρίνω τὰς παραδύ-
σεις εἰς δύο μόνον, τὴν ἐκχλησιαστυκὴν καὶ τὴν ἀλεξανδρινήν, ἐπισημαίνω
δὲ καὶ ἕνα ὄψιμον μιχτὸν τύπον κειμένου.

γ΄. ᾿Εκκλησιαστικὴ παράδοσις κειμένου

΄

Ἐκχπροσωπεῖται ἀπὸ τὰ τρία τέταρτα ἕως τέσσαρα πέμπτα τῶν κωδί-

7 “ 39 , 8 ’ [-2 ’ ’ .« ’

χων. Κακῶς λέγεται «ἀντιοχειανή», διότι δῆϑεν προῆλϑεν ἐξ ᾿Αντιοχείας,

ἢ χωνσταντινουπολιτικὴ καὶ πατριαρχική, διότι δῆϑεν ἐπεδλήϑη διὰ τοῦ πα-
“Α Ἁ Ἁ ’ ᾿ Ρ,Ἅ .«, 5 , Ἁ -

τριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ἢ «βυζαντινὸν κείμενον», διότι δῆϑεν εἶνε

ὄψιμος καὶ βυζαντινή. ᾿Ορϑῶς λέγεται κοινὴ καὶ εὐστοχώτερον ἐκκχλησιαστι-
5, Ἁ ’ Ὁ δῶ λέ Ἁ Α 9 ’ 9

χή, διότι αὐτὴ εἶνε, ἀνεξαρτήτως τῆς γνησιότητος ἢ μή, ἣ παράδοσις κει-
μένου τὴν ὁποίαν ἐδέχετο καϑολικῶς καὶ ἐχρησιμοποίει ἢ ᾿Εχχλησία. Ἢ
ἄλλη
ἄλλη ἔχει
ἔ τοπιχὸν
χὸν χαρακτῆρα’
ἤρα: αὐτὴ
αὐτὴ καϑολικόν.
καϑολικόν. Εἶ Εἶνε σχεδὸν
εδὸν ἀπάτη
ἀπάτη ὁδὶἰσχυρι-
σμὸς ὅτι εἷνε ἀναϑεώρησις τοῦ Λουχιανοῦ. Οὐδαμοῦ μαρτυρεῖται ἢ γίνεται
ὑπαινιγμὸς ὅτι ὁ Λουχιανὸς ἐν ᾿Αντιοχείᾳ ἔπραξέ τι περὶ τὴν Κα. Λλιαϑήχην.
Περὶ τοῦ Λουκιανοῦ παραδίδεται μόνον ὅτι ἐφιλοπόνησε μίαν μετάφρασιν
(ὄχι ἀναϑεώρησιν) τῆς Π. Διαϑήχης ἐχ τοῦ ἑδραϊκοῦ. ᾿Ἐπειδὴ αἵ πηγαὶ
5 5 ΄ ΄ 5 -Ψ Γ) α'ἷ

λέγουν «ἔκδοσιν», προφανέστατα ἐννοοῦσαι μετάφρασιν καὶ ὄχι ἀναϑεώρη-

“ “» 5 “ , Α 5 ΄

σιν, οἱ νεώτεροι συνεπέραναν ὅτι ὁ Λουκιανὸς ἰἀνεϑεώρησε τὸ κείμενον τῶν

« ᾽ , δι Ό ͵ ᾿ “-

Ο΄. εὐφαντάστως δὲ συνεπέραναν, ὅτι δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ ιιὴ ἔδαλε χεῖρα
, 3 Γ Μ , ν δ ν Ἁ 5») “ ὴ

χαὶ εἷς τὸ χείμενον τῆς ([Κ. Λιαϑήχης.Ἔπειτα συνεπέραναν, ὅτι αὐτὸς εἶνε
ὃ αὐτουργὸς τοῦ χειμένου τὸ ὁποῖον ἐπεκράτει πρὸ τοῦ ᾿Ιωάννου Χουσοστύ-
« 9 " ζω ἤ 3 ε “- ’ “

ιου ἐν ) ᾿Αντιοχείᾳ, Πἔπειτα ὅτι!

φ
ὃ Χρυσόστομος ἔγινεν
ε ΕΥ
αἰτία νὰ ἐπιχρατήσῃ
, , 3 4
 θ93

τοῦτο χαὶ ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἔπειτα ὅτι ἢ ἐπιρροὴ τοῦ οἰχουμενιχοῦ

πατριάρχου χαὶ τοῦ αὐτοκράτορος συνετέλεσαν εἰς τὸ νὰ ἐπιχρατήσῃ τοῦτο
ἐν τῇ Ἐκχχλησίᾳ! Ὅλοι αὐτοὶ οἱ ἰσχυρισμοὶ εἶνε σαϑροί. Τὸ χείμενον αὐτὸ
χριτικχῶς ἀποδειχνύεται πολὺ ἀρχαιότερον τῶν χειμένων τῆς ἀλεξανδοινῆς
παραδόσεως. Τὸ μόνον ἀληϑὲς εἶνε ὅτι ἢ μεγάλη χριτικὴ καὶ ἑομηνευτιχὴ
μορφὴ τοῦ Χρυσοστόμου, γενομένου ἐπισχόπου Κωνσταντινουπόλεωξ, συνε-
τέλεσεν εἰς τὴν ἀναχαίτησιν τῆς διεισδύσεως τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως
εἰς τὰ χλίματα ὅπου ἐπεκράτει ἣ ἐχχλησιαστυκή, καὶ ὅτι ἐστήριξε χαὶ ἐπε-
χύρωσε τὴν προὔύπάρχουσαν ἐκχλησιαστικὴν διὰ τῶν ἀπαραμίλλων ὑπομνη-
μάτων του εἰς τὴν Κ. Διαϑήκην.
Τὰ σφάλματα τῶν κωδίκων τῆς ἐκχλησιαστικῆς παραδόσεως τοῦ χει-
μένου διακρίνονται διὰ τριῶν γνωρισμάτων. α) Εΐνε χονδροειδῆ καὶ εὐδιά-
χριτα’ διότι ἀχριθῶς εἶνε παροράματα. β) Εἶνε πολὺ ἀραιὰ καὶ ὀλίγα δι᾽
ἕχαστον κώδικα. γ) Δὲν δημιουργοῦν ὁμάδας κωδίκων δὲν κομματίζουν δη-
λαδὴ τοὺς κώδικας, ἀλλ᾽ εἶνε τυχαῖα. Ἂν ἔχωμεν 100 κώδικας τοῦ ἔκκχλη-
σιαστιχοῦ χευιμένου, ἐκ τῶν ὁποίων ἕκαστος ἔχει 20 σφάλματα (οἱ ἀριϑμοὶ
εἶνε. συμθολυχοὶ ἀλλὰ κατοπτρίζουν τὴν πραγματικότητα), τότε τὰ μὲν 18
σφάλματα ἑκάστου δὲν συμπίπτουν πρὸς τὰ σφάλματα τῶν ἄλλων, δὲν εἶνε
δηλαδὴ χοινά. Τὰ 5 εἶνε κοινά, ἀλλὰ κατὰ τὴν ἑξῆς ἀναλογίαν. Τὸ α΄
σφάλμα ἔχουν ὅ κώδικες, καὶ δὲν ἔχουν 9: τὸ 6΄ σφάλμα ἔχουν ἄλλοι ὅ
χώδιχες, διάφοροι τῶν προηγουμένων ὅ, καὶ δὲν ἔχουν 98" τὸ γ΄ ἔχουν ἄλλοι
ὅδ διάφοροι καὶ τῆς πρώτης καὶ τῆς δευτέρας πεντάδος, καὶ δὲν ἔχουν
98: καὶ οὕτω καϑ᾽ ἑξῆς. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἔχομεν ὑγιᾶ πωράδοσιν κειμένου,
ἡ ὁποία μᾶς ἐπιτρέπει τὴν ὀεθδαίαν αὐτοῦ ἀποκατάστασιν. Ἐπειδὴ δὲ τὰ
σφάλματα ταῦτα εἶνε συνήϑως χονδροειδῆ, πιχ. παράλειψις δύο στίχων με-
ταξὺ δύο ὁμοίων λέξεων (διασχελισμὸς ἀξ αἰτίας τοῦ ὁμοιοτελεύτου), ἣ
ὑγεία τῆς παραδόσεως δύναται νὰ χαραχτηρισϑῇ ὡς ἔκτακτος.
ἜΞ ἑτέρου τὴν ἐκκλησιαστικὴν παράδοσιν ταῦ χειμένου ὑποδειχνύουν
ὡς ἀρχικὴν καὶ γνησίαν οἷ καλύτεροι ἑρμηνευταὶ τῆς Ἐκκλησίας καὶ μάλι-
στα ὁ Χρυσόστομος. Εἶχον δὲ αὐτοὶ τὴν δυνατότητα νὰ κρατοῦν περγαμηνοὺς
γχώδικας 800 καὶ 400 ἐτῶν, δηλαδὴ τοῦ (Α΄ καὶ τοῦ Β΄ αἰῶνος, ἀφοῦ ἡμεῖς
σήμερον χρατοῦμεν κώδικας 1600 ἐτῶν. Καὶ σήμερον μὲν ἡμεῖς «εὑρίσχομεν»
χαὶ «ἀνακαλύπτομεν» τοὺς κώδικας ὡς ἀπολεσϑέντα καὶ ἀδέσποτα ἀντιχεί-
μενα, ἐκεῖνοι ὅμως ἐλλείψει τυπογραφικῶν ἐκδόσεων «παρελάμδανον ἐπὶ συ-
στάσει» τοὺς χειρογράφους χώδικας, διὰ τὸν κίνδυνον τῶν αἱρέσεων. τῶν
ἀποχρύφων, καὶ τῶν ποικίλων νοϑειῶν.
Ἡ ἐκκχλησιαστικὴ παράδοσις κειμένου ἐπικυραῦται ἐπὶ πλέον διὰ τῆς
«δημοσιεύσεως τοῦ Κανόνος», διὰ τῆς ἐπ᾽ ἐκχλησίας δηλαδὴ συνεχοῦς καὶ
ἀδιακόπου ἀνὰ τοὺς αἰῶνας ἀναγνώσεως τῆς Γραφῆς. Διότι τὰ ἐχλογάδια
ὅλα, καὶ ὅλοι οἱ κώδικες τοῦ συνεχοῦς κειμένου ὅσοι ἔχουν ἐρυϑρογράφους
04

ἐνδείξεις ὅτι ἐχρησιμοποιοῦντο διὰ τὴν «δημοσίευσιν», περιέχουν τὸ χείμε-

νον τοῦτο.
Τὸ ἐχκλησιαστιχκὸν χείμενον ἐπεχράτει ἢ μᾶλλον ἦτο μοναδικὸν εἰς τὴν
χυρίως Ἑλλάδα, τὴν Μ. ᾿Ασίαν, καὶ τὴν ἑλληνόφωνον Συρίαν, ἐν μέρει δὲ
εἰς τὴν Παλαιστίνην καὶ τὸ Σινά. Δὲν ἐπεχράτει εἰς τὴν ᾿Αλεξάνδρειαν
χαὶ τὸν νομόν της (ἡ λοιπὴ Αἴγυπτος ἐλάλει κοπτιστί), καὶ εἰς τὴν ᾿Ιταλίαν
χαὶ Γαλλίαν ὅπου ὑπῆρχον ἑλληνόφωνοι, καὶ εἰς τοὺς λατινοφώνους. Εἰς τὰς
χριτιχὰς ἐχδόσεις σημειώνεται μὲ τὸ σύμθολον Καὶ (-Ξ χοινή), συνήϑως γοτϑι-
χοῦ ρυϑμοῦ.

δ΄. ᾿Αλεξανδρινὴ παράδοσις κειμένου

Τὸ ὅτι αἱ λοιπαὶ περιοχαὶ ἐχρησιμοποίουν τὴν περγαμηνήν, οἱ δὲ Αἷ-

γύπτιοι τὸν πάπυρον, ἐστάϑη κρίσυμον διὰ τὴν δημιουργίαν τῆς ἀτασϑάλου
ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως κειμένου καὶ τῆς ἀποχλίσεώς της ἀπὸ τὴν ἐκκλη-
σναστικήν. Δεύτερον χρίσιμον πρᾶγμα ὑπῆρξε τὸ ὅτι ἐν ᾿Αλεξανδρείᾳ,
ἥτις ἦτο ἣ Ν. Ὑόρχη ἢ τὸ Λονδῖνον (Οξφόρδη) τοῦ ἀρχαίου κόσμου,
ὑπῆρχε δαρεῖα φιλολογικὴ κληρονομία, ἐνῷ ὁ ὑπόλοιπος κόσμος ἦτο ἀπηλ-
λαγμένος τοιαύτης κληρονομικότητος.
Καϑὼς ἐλέχιϑη, ἕνα περγαμηνὸν ὀιθλίον διατηρεῖται ἀκέραιον ἐπὶ πολ-
λοὺς αἰῶνας, ἀκόμη καὶ χιλιετίας: ἐνῷ ἕνα παπύρινον μετὰ 40 - ὅ0 ἔτη
χρήσεως, ἀρχίζει νὰ ἀποθάλλῃ ράχη καὶ τεμάχια, νὰ διατρυπᾶται, νὰ «ξε-
φτίνῃγ» εἰς τὰς ἄκρας χαὶ τὰς γωνίας. Οἱ ᾿Αλεξανδρινοὶ ἐφύλασσον ἀρχαῖα
ἀντίγραφα τῆς Κ. Διαϑήκης ἢ καὶ αὐτόγραφα, παπύρινα, τὰ ὁποῖα καὶ
ἐχρησιμοποίουν ὡς πρότυπα ἀντιγραφῆς. Τοῦτο ἀποδεικνύεται. “Ὅσῳ ἐφϑεί-
ροντο αὐτά, ἔχαναν λέξεις καὶ φράσεις, μάλιστα εἰς τὰ ἄχρα. ᾿Αναλόγως
πρὸς τὴν εὐσυνειδησίαν ἢ τὸ αἴσϑημα εὐϑύνης τῶν ἀντιγραφέων, τὰ ἐφϑαρ-
μένα μέρη τοῦ χευμένου συνεπληροῦντο ἢ ἐξ ἄλλων ἀχεραίων κωδίκων, ἢ
ἀπὸ μνήμης εἴτε ἐπιτυχῶς εἴτε ἀνεπιτυχῶς, ἢ καὶ παρελείποντο χωρὶς νὰ
ἀφεϑῇ χενόν. Ἐκ πολλῶν σταδίων φϑορᾶς ἑνὸς παπυρίνου προτύπου προΐ-
χυπτον χατὰ χαιροὺς πολλαὶ οἰκογένειαι (φφουρνιὲς») ἀντιγράφων. Μὲ τὴν
σειράν των ἐχεῖνα ὑφίσταντο τὴν αὐτὴν φϑοράν, καὶ ἐχρησιμοποιοῦντο ὡὧ-
σαύτως ὡς πρότυπα ἀντιγράφων. Ἤδη μεσοῦντος τοῦ [“΄ αἰῶνος ἣ κατά-
στασις τοῦ κειμένου ἐν ᾿Αλεξανδρείᾳ ἦτο τόσον ἀφόρητος, ὥστε πολλοὶ
λόγιοι ἐπενέδθησαν ὡς διορϑωταί. ᾿Αλλὰ μὴ νομίσῃ κανείς, ὅτι αὐτοὶ ἐγνώ-
ριζον τὴν αἰτίαν τῆς διαφοροποιήσεως τοῦ κειμένου, ἢ ὅτι ἂν τὴν ἐγνώρι-
Ὧον ἠδύναντο νὰ τὴν ϑεραπεύσουν, ἢ ὅτι ἂν τὴν ἐγνώριζον τὴν ἐγνώριζον
εἰς ὅλην αὐτῆς τὴν ἔχτασιν. “Ὅταν ἔχῃ κανεὶς ἐνώπιόν του τρεῖς καινουθ-
γεῖς χαὶ ἀχεραίους κώδικας, τῶν ὁποίων τὰ χείμενα δὲν συμῳωνοῦν, δὲν
εἶνε πάντοτε εἰς ϑέσιν νὰ γνωρίζῃ τί κρύπτεται ὄπισϑεν τῆς διαφωνίας αὖ-
 95
τὴς.γένοντο λοιπὸν μετὰ τὰς προχείρους διουϑώσεις αἱ μεγάλαι χαὶ γι
νικαὺὰ ἀναϑεωρήσεις. 11 ρέπει νὰ ἐγένοντο πολλαί. ὦ ᾿ωριγένης παραπόνει
ται διὰ τὰς ἐπεμθάσεις αὐτάς, ἂν καὶ ὁ ἴδιος ἐπενέθη καταστρεπτιχῶς εἰ,
τὸ χείμενον τῆς Π΄. Διαϑύήκης, νομίζων ὅτι τὸ ἀποκαϑιστᾷ. Κυριωτέρα ἄνα-
ϑεώρησις τῆς Κ. Διαϑήκης εἴνε ἡ ὑπὸ τοῦ ᾿Αλεξανδρέως ᾿Ησυχίου γενομένη
χατὰ τὸν 1΄΄ αἰῶνα: διὰ τοῦτο καὶ ἡ ἀλεξανδρυνὴ παράδοσις λέγεται χαὶ
ἡσυχιανὴ (μεδγομίαπα) καὶ σημειώνεται εἰς τὰς κριτιχὰς ἐχδόσεις μὲ τὸ
σύμθολον Η (ἀρχικὸν τοῦ ὀνόματός του) συνήϑως γοτϑικοῦ ρυϑμοῦ. Οἱ ἀ-
ναϑεωρηταὶ ἧσαν ὄχι μόνον ποικίλης μορφώσεως καὶ ποικίλων φιλολογικῶν
ἀντιλήψεων, ἀλλὰ καὶ ποικίλων ϑεολογικῶν καὶ δογματικῶν δοξασιῶν. Πολ-
λὰς γνησίας γραφὰς ἐθεώρουν ὡς προσϑήκας ἢ ἀλλοιώσεις, ἐπειδὴ προσέ-
χρουον εἰς τὰς ἀντιλήψεις των, καὶ τὰς περιέκοπτον ἢ τὰς κδιώρϑωνον».
᾿Αφοῦ οἱ κώδικες δὲν συνεφώνουν μεταξύ των, πολὺ περισσότερον δὲν συνε-
φώνουν οἱ ἀναϑεωρηταί. Ἐν τῷ μεταξὺ καὶ μετὰ τὰς ἀναϑεωρήσεις ἢ φυ-
σικὴ φϑορὰ τῶν κωδίχων, ἀναϑεωρημένων καὶ μή, ἐσυνεχίζετο μὲ ὅλας τὰς
γνωστὰς συνεπείας της. Ἡ ἐπίδρασις τῶν πρὸ τῶν ἀναϑεωρήσεων κωδίκων
εἰς τὰ ἀναϑεωρημένα κείμενα ἐπίσης ἐσυνεχίζετο. Δυσμενὴς δὲ συνθήκη
διὰ τὴν ὑπόϑεσιν ὑπῆρξε καὶ τὸ ὅτι ἣ ᾿Αλεξάνδρεια ἦτο ἣ Βαθυλωνία τῶν
αἱρέσεων. “Ὅλα αὐτὰ συνετέλεσαν ὥστε εἰς τὸ ἐν ᾿Αλεξανδρείᾳ κυχλοφοροῦν
χείμενον τῆς Κ. Διαϑήκης νὰ δημιουργηϑῇ μία κατάστασις, τὴν ὁποίαν ἐχ-
φράζει μόνον ἣ λέξις οοπέξιδίο. Λόγῳ γειτνιάσεως ἣ ἀτάσϑαλος αὐτὴ παρά-
δοσις ἐπέδρασε καὶ εἰς τὰ ἐν Παλαιστίνῃ καὶ Λυδύῃ καὶ Καρχηδόνι κυκλο-
φοροῦντα χείμενα. Διὰ τὴν σχετικὴν γειτνίασιν, καὶ διὰ τὴν λογίαν ἀχτι-
νοδολίαν τῆς ᾿Αλεξανδρείας, καὶ διὰ πολλοὺς ἄλλους λόγους ἧἣ ἀλεξανδρινὴ
παράδοσις μετεφυτεύϑη εἰς Ῥώμην καὶ ᾿Ιταλίαν, καὶ ἐχρησιμοποιήϑη ὡς
πρότυπον τῶν λατυνικῶν μεταφράσεων καὶ μάλιστα τῆς νιϊ]ραῖΔ. Μετεφυ-
τεύϑη δὲ καὶ ἀλλοῦ. Ἐντεῦϑεν τὰ λεγόμενα δυτικὸν κείμενον, παλαιστινὸν
ἢ ἱεροσολυμιτικὸν χείμενον, κλπ.
Διέκρινα τὴν ἀλεξανδρινὴν παράδοσιν εἰς δύο στάδια, τὴν πρώιμον
χαὶ τὴν ὄψιμον, τουτέστι τὴν πρὸ καὶ τὴν μετὰ τὰς μεγάλας ἀναϑεωρήσεις.
Τὴν πρώιμον ἐχκπροσωποῦν ὡρισμένοι πάπυροι, ὃ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς,
ὡρυσμένοι κώδικες τῆς ᾿ΐα]α, καὶ μερικαὶ δυσδιάκριτοι παραϑέσεις εἰς μετα-
γενεστέρους συγγραφεῖς. Τὴν ὄψιμον ἐκπροσωποῦν πολλοὶ κώδικες τῆς με-
ρίδος αὐτῆς (Ν', Δ, Β, Ο᾽, Ὁ, ΥΥ, Ψ, 88, 98, 486, 1611, 1846, 1846, 2844)
χαὶ αἱ πλεῖσται μεταφράσεις. Οἱ κώδικες αὐτοὶ περιέχουν δηλαδὴ κείμενον
χακῆς ποιότητος. Διὰ τοῦτο οἱ πλεῖστοι μὲν «ἐτέϑησαν ἐν ἀχρηστίᾳ» (αὐτὸς
εἶνε ὁ λόγος διὰ τὸν ὁποῖον οἱ ἀρχαιότεροι σῳζόμενοι κώδυκες τῆς Καὶ. Δια-
ϑήκης εἶνε τῆς παραδόσεως αὐτῆς), ἄλλοι ἐχρησιμοποιήϑησαν ὡς παλίμψῃη-
στα, διὰ νὰ γραφοῦν ἄλλα κείμενα (ὡς ὁ 6), καὶ ἄλλων ἣ παρασχενὴ οὐ:
δέποτε ἐτελείωσεν (ὡς τοῦ Β). Ὁ ἀντιγραφεὺς τοῦ Β ἀφῆκε τὸ κατὰ Μὰρ-
6060

χον κολοδόν, διότι χολοδὸν ἦτο καὶ τὸ πρότυπόν του, ἀλλ᾽ ἀφῆκε τὸν ἀνά-
λογον χῶρον, διὰ νὰ τὸ συμπληρώσῃ δὲν τὸ συνεπλήρωσε διὰ τοῦτο ὁ
χῶδιξ «ἐτέϑη ἐν ἀχρηστίῳ ὡς ἡμιτελὴς καὶ διετηρήϑη ὡς ἀχρησιμοποίη-
τος εἰς καλὴν χατάστασιν.

ε΄. Μικτὸς τύπος

,

Τὸν διέκρινα, ἀκατάγνωστον μέχρι σήμερον ὑπάρχοντα, κχαὶ τὸν ἐσή-

μανα μὲ τὸ σύμθολον Μ. Ὁ μιχτὸς τύπος δὲν ἀποτελεῖ παράδοσιν, ἀλλὰ
προέκυψε κατὰ τὸν Θ΄ καὶ 1΄ αἰῶνα ἐξ ἀντιπαρωθολῆς κωδίκων τῶν δύο
παραδόσεων, ἐκκλησιαστικῆς καὶ ἀλεξανδρινῆς. Κατ᾽ ἀρχὴν εἰς τὰ περιϑώ-
οια κωδίκων τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐγράφοντο ὡς «διάφοροι γραφαὶ» αἱ πα-
ραλλαγαὶ κωδίκων τῆς ἀλεξανδρινῆς. Ἔπειτα αἷ γραφαὶ αὑταὶ (πγᾶΓρ᾽Π4}65)
διὰ τῶν ἀντιγραφῶν εἰσῆλϑον εἰς τὸ σῶμα τοῦ κειμένου, ἀλλοῦ πολλαὶ ἀλλοῦ
ὀλίγαι. Εὐτυχῶς δύναται κανεὶς νὰ παρακολουϑήσῃ ὅλας τὰς φάσεις τῆς
ἐξελίξεως αὐτῆς εἰς τοὺς σῳζομένους κώδικας. Αὐτὸ συνέθη, νομίζω, ὅταν
φατὰ τὸν Θ΄ καὶ 1΄ αἰῶνα μετεγράφοντσ ὁμαδικῶς ὅλων τῶν εἰδῶν τὰ
θιθλία ἐκ τῆς μεγαλογραμμάτου εἰς τὴν μικρογράμματον γραφήν" ἐπὶ τῇ
εὐκαιρίᾳ ἀνεζητήϑησαν «ἀρχαῖα πρότυπα» καὶ ἔν τινι μέτρῳ εὑρέϑησαν χαὶ
ἐγχαταλελειμμένα ἀλεξανδρινά. Π αρετηρήϑη δηλαδὴ μία «κριτιχὴ κίνη-
σις», ἐκ τῆς ὁποίας «φυσικὸν ἦτο νὰ προχύψουν χαὶ πολλοὶ καλοὶ χώδικες
ἀλλὰ καί τινες συμπεφυρμένοι. Αὐτοὶ ἐκπροσωποῦν τὸν μιχτὸν τύπον, ὁ
ὁποῖος δὲν ἐπεκράτησε, διότι προφανῶς δὲν υἱοϑετήϑη ὑπὸ τῆς ᾿Εἰκχλησίας.
Τὸν ἐχπροσωποῦν ὀλίγοι κώδικες (10, 101, 4869, 1210, 1886, 2492, χλπ.)
καὶ ἢ σλαδονικὴ μετάφρασις.

«΄, ἜἜντυποι ἐκδόσεις

Αἱ ἔντυποι ἐχδόσεις τῆς Κ. Διαϑήχης καὶ γενικῶς τῆς Γραφῆς με-
τροῦνται εἰς πολλὰς χιλιάδας. Θὰ ἀναφέρω μόνον μερικὰς ἀξιοσημειώτους.
Ὡς γνωστὸν τὸ πρῶτον ἐντύπως ἐχδοϑὲν θιθλίον τοῦ κόσμου ὑπῆρξεν
ἢ ᾿Αγία Γραφὴ ἐν τῇ λατινυκῇ, δηλαδὴ ἢ νυϊραΐδ (1480 - 1455). Εἰς τὴν
ἑλληνιχήν, ἐνῷ ἐξετυπώϑησαν ἱκανὰ ἄλλα ὀιθλία, ἣ Γραφὴ ἐδράδυνε νὰ
ἐχτυπωϑῇ. Πρῶτος ἐξέδωχεν ὁλόκληρον τὴν ἑλληνικὴν Γραφήν, δηλ. τὴν
μετάφρασιν τῶν Ο΄ διὰ τὴν Παλαιὰν καὶ τὸ πρωτότυπον τῆς Κ. Διαϑήχης,
ὃ χαρδινάλιος καὶ ὑπουργὸς τοῦ αὐτοκράτορος τῆς Ἰσπανίας Χίπιοποθ ἀὸ
Οἴϑῆεσοβ τῷ 1814 εἰς τὴν πόλιν (οπηρ!υἱὰπὶ ἢ ᾿Αλκάλων τῆς σπανίας" ἧ
Κ, Διαϑήχη ἦτο ὁ ἕχτος τόμος τῆς Γραφῆς. ᾿Ετυπώϑη δὲ ἐκ χειρογράφων
τῆς ἐκχλησιαστικῆς παραδόσεως ἀλλὰ τυχόντων καὶ ὄχι ἐκλεκτῶν. Τὸ χωρίον
Α΄ Ἴω ὅ,1 τὸ ὁποῖον εἰς οὐδὲν ἑλληνυκὸν χειρόγραφον ὑπάρχει μετεφράσϑη
ἐχ τῆς νυ]ραία’ εἶνε νόϑον καὶ εἰσήχϑη εἰς τὸ πρωτότυπον χείμενον ὑπὸ τοῦ
χαρδιναλίου.
 61

Δεύτερος ἐξέδωχε τὴν Κ. Διαϑήχην ὁ παπιχὸς ϑεολόγος καὶ φιλόλογος

Ἔρασμος τῷ 1616 εἰς τὴν Βασιλείαν τῆς Ἑλθετίας. Τὰ χρησιμοποιηϑέντα
χειρόγραφα ἦσαν ἐπίσης τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως, ἀλλ᾽ ὄχι ἐχλεχτά.
Μάλιστα τὸ μοναδικὸν τῆς ᾿Αποκαλύψεως δὲν εἶχε τοὺς 6 τελευταίους στί-
χους, τοὺς ὁποίους ὁ Ἔρασμος μετέφρασεν ἐκ τοῦ λατινικοῦ εἰς τὴν ἕλ-
ληνιχήν. Τὸ κείμενον τοῦ ράσμου ἦτο ἀτημέλητον, διότι ἡ ἔχδοσις ἐγένετο
ἐσπευσμένως διὰ λόγους ἐμπορίας καὶ φιλοδοξίας: σχοπὸν εἶχον καὶ αὐτὸς
χαὶ ὁ ἐχκδότης του νὰ φανοῦν πρῶτοι ἐχδόται, πρὸ τοῦ Χίπιοπο5, χαὶ νὰ πω-
λήσουν πρῶτοι αὐτοὶ τὰ τεῦχη.
Τρίτη ἔχδοσις πολὺ ἐπιμελεστέρα τῶν προηγουμένων ἐγένετο ἐχ χει-
θογράφων τῆς ἐχχλησιαστικῆς παραδόσεως ὑπὸ τῶν νεοφύτων προτεσταντῶν
Ἐοδετί χαὶ Ἡθησίουβ δίθρμαμιβ, πατρὸς καὶ υἱοῦ, ἐν Παρισίοις: ἐτυπώϑη
δὲ τετράκις κατὰ τὰ ἔτη 1646 - 51. Ἡ τρίτη ἐκτύπωσις τοῦ 1580 ἐπιμελε-
στέρα καὶ πολυτελής, ὠνομάσϑη Θαϊίίο τορία, διότι ἦτο ἀφιερωμένη εἰς τὸν
τότε θασιλέα τῆς Γαλλίας. Οἱ Στέφανοι πρῶτοι εἶχον τὸ κείμενον διῃρημέ-
νον εἰς στίχους" πρόκειται περὶ τῆς σημερινῆς στιχομετρίας.
᾿Ἐννοεῖται ὅτι αἱ τρεῖς αὗται ἐκδόσεις ἀνετυπώϑησαν ταχύτατα χαὶ
κατ᾽ ἐπανάληψυν. Εἰς τὴν τρίτην ἐκτύπωσυιν τῆς ἐκδόσεως τῶν Στεφάνων,
τὴν θασιλικὴν ἔχδοσιν, ἐδασίσϑησαν αἱ ἐννέα ἐκδόσεις τοῦ καλθινιστοῦ ΒεΖΑᾶ.
Τῷ 1624 καὶ τῷ 1688 ὃ ἱΟλλανδὸς ἐχδότης ᾿Ελζεθὶρ (ΕΙΖον!Γ) ἐξέδωχε δὶς
τὴν Γροωφὴν ἐπὶ τῇ ὀάσει τῶν προγενεστέρων ἐκδόσεων καὶ μάλιστα τῆς
τρίτης τῶν Στεφάνων. Ἦσαν ἐχδόσεις λίαν ἐπιμελημέναι καὶ εἶχον τὰ κομ-
ψότερα καὶ εὐκχρινέστερα διὰ τὴν ἐποχὴν τυπογραφικὰ στοιχεῖα (τὰ καὶ
σήμερον «ἐλζεόὶρ» ὀνομαζόμενα). Εἷς τὸν πρόλογον τῆς δευτέρας ἐκδόσεως
ὃ ᾿Ελζεθὶρ ἐχαραχτήριζε τὸ ἐχδοϑὲν κείμενον ὧς «παραδεδεγμένον κείμενον»
(ὑοχίι5 τθοθρίμ5). "Ἕχκτοτε παρέμεινεν ὃ ὅρος μέχρι σήμερον καὶ δηλοῖ τὸ
ἐν Εὐρώπῃ γνωστὸν κείμενον τῆς ἐκχλησιαστικῆς παραδόσεως τὸ ὀχδοϑὲν
ὑπὸ πάντων τῶν προειρημένων καὶ μάλιστα τῶν Στεφάνων καὶ τοῦ ᾿Ἐλζεθίρ.
Εἶνε αὐτὸ τὸ κείμενον τὸ ὁποῖον περιέχεται εἰς τὰς ἐχδόσεις τῆς «Ζωῆς»
μεγάλας ἢ τῆς τσέπης. Κείμενον δηλαδὴ ἐχχλησιαστικὸν ἀλλ᾽ ἐξ ὀλίγων καὶ
τυχόντων χειρογράφων καὶ φέρον πάντοτε τὸ μὴ παραδοϑὲν καὶ ὑπὸ τοῦ
χαρδιναλίου μεταφρασϑὲν καὶ παρεμδληϑὲν χωρίον Α΄ Ἰω 5,1.
Τὴν Γ΄ ἔκδοσιν τῶν Σιτεφάνων ἐτύπωσε καὶ ὁ ἀγγλικανὸς ἐπίσκοπος
νγναϊίοη εἰς τὴν ἑξάτομον «Πολύγλωσσον» λεγομένην ἔκδοσίν του τῆς [Ὁα-
φῆς (Λονδῖνον 1651), ὑπὸ δὲ τὸ κείμενον ἐσημείωσε τὰς διαφόρους γραφὰς
τοῦ ἀλεξανδρυνοῦ κώδιχος (Α ἢ 02). Αὐτὴ εἶνε ἣ πρώτη χρῆσις κώδιχος
τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως κειμένου, ἀλλ᾽ ἀκόμη τότε δὲν ἐγνώριζον τὸ
φαινόμενον τοῦτο. 1] ρώτη ἐκ πολλῶν χειρογράφων ἔχκδοσις ὑπῆρξεν ἣ τοῦ
Βθηρεὶ (Τυδίγγη 1784), ὅστις πρῶτος διέκρινε τὰ χειρόγραφα εἰς δύο
οἰκογενείας, τὴν ἀσιατιχὴν (--- ἐκχλησιαστικήν, μικρασιατικὴν παράδοσιν)
θὃ

καὶ τὴν ἀφρικανικὴν (ΞΞ ἀλεξανδρινὴν παράδοσιν)" ἐξετίμησε δὲ τὴν ἀφρι-

χανιχήν. Δευτέρα ἐκ πολλῶν χειρογράφων ἔχδοσις ἧτο ἣ τοῦ ννείϑίοίη
(Αμστερνταμ 1181) ὡσαύτως ἀποκχλίνουσα πρὸς τὴν ἀλεξανδρινὴν παρά-
δοσιν. ᾿Αμφότεροι ἐθασίσϑησαν κυρίως εἰς τὸν κώδικα Α τὸν ἀρχαιότερον
γνωστὸν τάτε κώδιχα τῆς Κ. Διαϑήχης. Ὃ Β ἧτο γνωστὸς ἀλλὰ δὲν παρε-
δίδετο ὑπὸ τῶν παπῶν οὔτε πρὸς ἀνάγνωσιν. Ἔν συνεχείᾳ ἐγένοντο πολλαὶ
ἄλλαι παρόμοιαι ἐχδόσεις. Ἕνας ἐκ τῶν ἐχδοτῶν, ὁ [ἀομπχαηη (1880),
πρῶτος ἀπέρριψε τελείως τὸ κείμενον τῆς ἐκχλησιαστικῆς παραδόσεως καὶ
ὑπέδειξεν, ὅτι μόνον ἐν τῇ ἀλεξανδρινῇ παραδόσει πρέπει νὰ ἀναζητῆται
τὸ ἀρχικὸν κείμενον. Ἔκτοτε ἐν Εὐρώπῃ τὸ ἐχχλησιαστικὸν ἀπορρίπτεται
χαϑολιχῶς, ϑεωρεῖται δὲ ὡς ἃ ρτἱοτὶ δόκιμον τὸ τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδύσεως.
Πέντε εἶνε αἷ μεγάλαι μέχρι σήμερον γενόμεναι κρυτικαὶ ἐκδόσεις τοῦ
πρωτοτύπου, ἣ τοῦ Τίἰβομεηάοτῖ, ἣ τῶν νγεβίοοῖι - Ηοσί, ἣ τοῦ Β. ᾿Αντωνιά-
δου, ἡ τοῦ ϑοπίετ, καὶ ἧ τοῦ ϑοάθρῃ, μία δὲ πρὸς αὐτὰς ἐφάμιλλος τῆς
νυ]ραύα ἢ τῶν Ννογάβνογί - νη
1. Ὁ Γερμανὸς προτεστάντης Τίβομοεπαάοτέ ἀνεκάλυψεν εἰς τὴν μονὴν
τοῦ Σινὰ τὸν σιναϊτικὸν κώδικα τοῦ Δ΄ αἰῶνος ( δὶ ἢ 01), τὸν ὁποῖον μετέ-
φερεν εἰς Εὐρώπην τμηματυκῶς κατὰ καιροὺς καὶ μετὰ πολλὰς περιπετείας.
Ἐξέδωχε τὴν Γραφὴν κατ᾽ ἐπανάληψιν, ἣ δὲ τελευταία καὶ πλουσιωτέρα
ἔχδοσις εἶνε (ἡ ὀγδόη (οοΐανα 1869). ᾿Επειδὴ ἐταλαυπωρήϑη, πολὺ διὰ τὴν
ἀπόχτησιν τοῦ σιναύτικοῦ κώδιχος, ἀλλὰ καὶ ἐδοξάσϑη καὶ ἐκέρδησεν, ἐπει-
δὴ ὁ χῶδιξ εἶνε πιϑανῶς ὃ ἀρχαιότερος κῶδιξ τῆς πλήρους Κ. Διαϑήκης,
ἐπειδὴ εἶνε μεγαλοπρεπής, ἐπειδὴ συνεδέϑη μὲ διαφόρους ϑρούλλους, ὃ
Τιβομεηάοτ τὸν ἐξετίμησε δυνατὸν εἰπεῖν μετὰ πάϑους (κυριολεχτικῶς τὸν
ἠρωτεύϑη), καὶ ἡ μεγάλη κριτικὴ ἔκδοσίς του ἧ ἐξ 800 περίπου χειρογρά-
φῶν γενομένη δυστυχῶς δὲν εἶνε ὄντως χριτική, ἀλλ᾽ εἶνε ἔχδοσις τοῦ σιναῖ-
τιχοῦ χώδικος, διηνϑισμένη μὲ πλούσιον ὑπόμνημα ἔκ τῶν λοιπῶν κωδίκχων.
2. Οἱ ἀγγλικανοὶ Υ͂εδίοοίί καὶ Ηοπί ἐξέδωκαν τὴν Κ. Διαϑήχην τῷ
1881, ἡ δὲ ἔχδοσίς των ἐθαυμάσϑη διὰ τὴν πεχνυκὴν πολυπλοκότητα καὶ
ἀρτιάτητα. ᾿Αλλ᾽ εἶνε διὰ τὴν ἀχρίδειαν ἔχδοσις τοῦ χώδιχος Β, ὁ ὁποῖος
ἐπὶ τέλους εἴχεν ἔλϑη εἰς φῶς χαὶ ἐθαυμάσϑη ὡς ἐπὶ τὸ ἔλασσον ὃ Β ὑπο-
χωρεῖ χάριν τοῦ ᾿ξ, ἡ δὲ ἔχδοσις διακοσμεῖται εἰς τὸ κριτικὸν ὑπόμνημα
διὰ γραφῶν πολλῶν ἄλλων χειρογράφων.
8. ὋὋ ἀγγλικανὸς δουΐίογ ἐξέδωκε τὴν Κα. Διωϑήχην, ὑπερδαλὼν τοὺς
προηγουμένους, τῷ 1910 εἰς τὴν γνωστὴν σειρὰν τῶν ἀρχαίων κειμένων τῆς
᾿Οξφόρδης. Στηρίζεται μετά τινος ἰσομετρίας εἰς τοὺς χώδικας Χ ΑΒ καὶ
γενιχῶς εἰς τὴν ἀλεξανδρινὴν παράδοσιν. ᾿᾿πλούτισε τὴν ἔκδοσίν του καὶ
τῷ 1984 μετὰ τὴν ἑπομένην ἔχδοσιν τοῦ ϑοάρξη.
4. ὋὉ Γερμανὸς προτεστάντης ϑοάεῃ, ἐπὶ κεφαλῆς πολλῶν ἄλλων ἐπι-
στημόνων, ἐξέδωχε τὴν Κ. Διαϑήκην τῷ 1918, Ἢ ἔχδοσίς του εἶνε ἔχδοσις
 69

τοῦ Β σπανίως ὑποχωροῦντος ἔναντι τῶν δῷ καὶ Α, διακεκοσμημένη μὲ

διαφόρους γραφὰς τῶν περισσοτέρων κωδίκων ὅσοι ἐχρησιμοποιήϑησαν ποτε.
Ἐνίοτε ὁ ϑοάεδη ὑποκαϑιστᾷ οἱανδήποτε μαρτυρίαν διὰ τῆς εἰκασίας" ἄπορ-
οἰπτει δηλαδὴ πᾶσαν καλῶς ἢ κακῶς μαρτυρουμένην γραφὴν καὶ δέχεται
ἀντ᾽ αὐτῆς μίαν ἀμάρτυρον καὶ ὅλως ὑποϑετικήν. Μετὰ τὴν ἔχδοσιν τοῦ
δοάοηῃ δὲν ἐνεφανίσϑη ἄλλη μεγάλη κριτικὴ ἔχδοσις τῆς Κ. Διαϑήχης. Ἔσ-
χάτως ἑτοιμάζεται μία μεγαλυτέρα μὲ τὴν συνε ργασίαν πολλῶν
εὐρωπαϊκῶν σπουδαστηρίων καὶ πολλῶν ἐπιστημόνων ὑπὸ τὴν ἐποπτείαν τοῦ
ΑἸΑηά.
5. Τρίτος μετὰ τοὺς Τιἰϑομεπαοτί καὶ γνὀϑίοοιί - Ηοπί ἐξέδωχε χριτικῶς τὴν
Κ. Διαϑήχην ἐξ 126 κωδίκων ὃ ἡμέτερος Βασίλειος ᾿Αντωνιάδης, καϑηγητὴς
τῆς ἐν Χάλκῃ Θεολογικῆς Σχολῆς, τῷ 1904 ἐξ ὀνόματος τοῦ πατριαρχείου Κων-
σταντινουπόλεως. Εἶνε ἣ μόνη κριτικὴ ἔχδοσις τοῦ κειμένου τῆς ἐκχλησια-
στικῆς παραδόσεως. Εἰς οὐδένα κώδικα εἶνε προσκεχολλημένη, διότι ἄλλως
τε ἐν τῇ ἐκχλησιαστικῇ παραδόσει δὲν ὑπάρχουν μονότροποι κώδικες. Διὰ
τοῦτο εἶνε ἡ μόνη ὄντως κριτική. ᾿Αλλ᾽ ὁ ᾿Αντωνιάδης ἀντεμετώπισε δύο
δυσχερείας, αἷ ὁποῖαι φαινομενυκῶς ἐμείωσαν τὴν ἀξίαν τῆς ἐχδόσεώς του.
Τὸ πρῶτον εἶνε ὅτι δὲν διάϑετε τὰ τεχνικῶς τέλεια τυπογροφεῖα τῆς Εὐρώ-
πης, ἀλλ᾽ ἐτύπωσε τὴν ἔχδοσίν που, εἰς ἀτελέστατον τυπογραφεῖον. Καὶ εἶνε
μὲν ἐπιμελημένη καὶ ἀπηλλαγμένη σφαλμάτων τυπογραφικχῶν, ἀλλὰ δὲν ἔχει
τὸ κρυτικὸν ὑπόμνημα. ᾿Αντὶ τούτου ὁ ᾿Αντωνιάδης ἐτύπωσε μὲ διάφορα
στοιχεῖα τὰς λέξεις ἢ φράσεις ὅσαι δὲν ἀπαντῶνται εἰς ὅλους ἀνεξαιρέτως
τοὺς κώδικας. Ἔχτοτε εἷς ὅλας τὰς ἀνατυπώσεις διατηροῦνται αἵ φράσεις
αὐταὶ μὲ διάφορα στοιχεῖα. Τὸ δεύτερον ἀτύχημα τῆς ἐκδόσεως εἶνε ὅτι ἣ
τριμελὴς ἐπιτροπεία τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Μεγάλης ᾿Εχχλησίας ὑπεχρέω-
σε τὸν ᾿Αντωνιάδην, παραπονούμενον ἐν τῷ προλόγῳ του, νὰ διατηρήσῃ τὸ
ὑπὸ τοῦ Ἱσπανοῦ καρδιναλίου παρεμόληϑὲν νόϑον χωρίον Α΄ ἸἼω ὅ,7, τὸ
ὁποῖον ὁ ᾿Αντωνιάδης εἰς οὐδὲν χειρόγραφον εὗρεν. ᾿Αλλὰ κατώρϑωσε τοὐ-
λάχυστον νὰ τυπώσῃ τοῦτο μὲ λεπτότερα στοιχεῖα καὶ νὰ δηλώσῃ τὸ πρᾶγμα
εἰς τὸν πρόλογον- ἡ δὲ διάχρισις διατηρεῖται εἰς ὅλας τὰς ἀνατυπώσεις. Ἡ
ἔχδοσις τοῦ Β. ᾿Αντωνιάδου δίδει τὸ καϑαρώτερον μέχρι σήμερον ἐχδεδο-
μένον ἐκκλησιαστιχὸν χείμενον᾽ φρονῶ ὅτι εἶνε τὸ ἔγγιστον πρὸς τὸ ἀρχιχόν.
Εἶνε δὲ χαὶ ἡ ἐπίσημος ἔχδοσις τῆς ἑλλαδικῆς ᾿Εχχλησίας, ἐχδιδομένη ὑπὸ
τῆς Ἱερᾶς Συνόδου μετὰ ἢ ἄνευ τῶν παραπομπῶν τῶν παραλλήλων χωρίων,
τὰς ὁποίας ἐσημείωσεν ὁ ᾿Αντωνιάδης κάτωϑεν τοῦ χειμένον.
6. Οἱ ἼΛγγλοι παπυκοὶ ϑνογάπννοσίῃ. καὶ ΝΥ. ἐξέδωκαν ἀπὸ τοῦ
1889 χαὶ ἑξῆς τὴν νυ]ραία τῆς Κ. Διαϑήχης προσπαϑοῦντες νὰ συλλάδουν
τὸ χείμενον τοῦ Ἱερωνύμου. Φυσικῷ τῷ λόγῳ ἡ ἀρίστη ἐπιτυχία των εἶνε
γὰ συλλάθουν χείμενον τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως, εἰς τὴν ὁποίαν ἀνή-
χει ἣ νυ]ραία.
10

Ἐγένοντο δὲ καὶ πασῶν τῶν ἄλλων μεταφράσεων πολλαὶ ἐνδόσεις, γχρι-

τικαὶ καὶ μή, ἐγένοντο καὶ πολύγλωσσοι, ἐκδόσεις δηλαδὴ τῆς Γραφῆς ὅλης
ἐν ταῖς ὁποίαις εἰς πολλὰς παραλλήλους στήλας ἐκτυποῦνται καὶ τὰ πρωτό-
τυπα χείμενα “αὶ πολλαὶ ἀρχαϊαι μεταφράσεις. Τελειοτέρα εἶνε ἣ τοῦ ἀγ-
γλικανοῦ ἐπισχόπου ΝΥαἸΐοη.
᾿Αλλ ἣ σχολικὴ καὶ πανεπιστημιακὴ διδασκαλία ἀπαιτεῖ νὰ ὑπάρχῃ
ἕνα μιχρόσχημον ἐγχειρίδιον ἢ τομίδιον τῆς τσέπης (πχαπιια]6) μιᾶς κριτι-
χῆς ἐχδόσεως. Διὰ τοῦτο οἷ κατὰ τόπους ἐπιστήμονες ἐκτὸς ἀπὸ τὰς μείζονας
καὶ ἐλάσσονας ἐχδόσεις (Θάϊοποπ πηαίογοβ καὶ τηἰποτο5) ἐπενόησαν καὶ τὰς
ἐχδόσεις τηδηυ8165, εἶδος κατώτερον καὶ τῆς ΘΑΠΟ ΠΎΪΠΟΤ, αἷ ὁποῖαι ἐκ τῶν
φ«ριτιχῶν ὑπομνημάτων τῶν προειρημένων ἐχδόσεων ἀντιγράφουν ὡρισμένας
ἐνδείξεις. Τὰ γνωστότερα καὶ πλέον διαδεδομένα πγαπια]ῖα εἶνε πέντε, δύο
τοῦ ἑλληνικοῦ πρωτοτύπου, δύο τῆς νυϊραία, καὶ ἕνα δίγλωσσον. ᾿Αγγλικα-
νικὸν πχάπδ]ς εἶνε τὸ τοῦ Βαϊΐοη, τὸ καὶ ἀρχαιότερον, ἐρανιζόμενον ἐκ τῆς
ἐχδόσεως τοῦ Τίξομοπάοτέ. Προτεσταντυκὸν πγαηπῖιαῖὶς εἶνε τὸ τῶν Νο5[16
πρῶτα τοῦ πατρὸς ἔπειτα τοῦ υἱοῦ καὶ ἐσχάτως περιελϑὸν εἰς τὴν χτήῆσιν τοῦ
ΑΙΑπά: ἐρανίζεται ἐκ τῶν ἐχδόσεων νγβίοοιί - Ηοτγί, δοάξη, καὶ ΥΥοῖ55. Ὃ
ΑΙαπά τῷ 1961 ἐπλούτισεν ὡρισμένους μόνον στίχους τοῦ χειμένου δι᾽ ὧρι-
σμένων γραφῶν χατ᾽ εὐθεῖαν ἔκ χειρογράφων. Παπικὸν πηαηθα]ς εἶνε τὸ
δίγλωσσον τοῦ ΜοΙκ ἐρανιζόμενον διὰ μὲν τὸ ἑλληνύκὸν κείμενον ἐχ τῆς ἔκ-
δόσεως τοῦ δοάεη κυρίως, δυὰ δὲ τὸ λατινικὸν ἐκ τῆς τῶν ΥογάϑννοΓἢ καὶ
ΨΜΗΠε χυρίως. Τῆς νυ]ραία παπικὸν πγαπυαῖς εἶνε τὸ τῶν Νογάϑννοτίῃ - ΔΝὨϊα
ἐρανιζόμενον ἐκ τῆς ἰδίας αὐτῷν μείζονος ἐκδόσεως, καὶ προτεσταντικὸν
εἶνε τὸ τῶν ΝεΞῖίς ἐρανιζόμενον ἐκ τῆς αὐτῆς πηγῆς.
Ἐλν ἀναλογισϑῇ κανεὶς τὸ οοτηδιβίο τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως
χειμένου χατὰ τὴν ἀρχαιότητα, τὸ οομηδυδίο τῶν χριτικῶν λεγομένων ἐγχδό-
σεων τοῦ κειμένου τούτου, καὶ τὸ τρίτον σοπηδυβίο τὸ εἰς τὰ πιδηϊια]14 ταῦτα,
ἀντιλαμθάνεται ὅτι τὸ εἰς αὐτὰ χείμενον εἶνε καχέχτυπον τῆς Κι. ΔΛιαϑήχης.
Καὶ ἐν Ἑλλάδι χρησιμοποιεῖται χυρίως τὸ προτεσταντικὸν πγᾶηια]6 τοῦ
Νεβο. Οἱ ὀρϑόδοξοι ϑεολόγοι, ἂν ϑέλουν νὰ εὕρουν καὶ νὰ ἑρμηνεύσουν
τὸ ἀρχιχὸν χαὶ ἐχχλησιαστιχὸν χείμενον τῆς Κ. Διαϑήχης, ϑὰ τὸ εὕρουν εἰς
τὴν ἀρίστην χατάστασιν ἐν τῇ ἐγδόσει τοῦ Β΄. ᾿Αντωνιάδονυ.
 Γ΄’

Η ΙΣΤΟΡΙΑ

1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΥ̓ΑΓΓΈΛΙΟΥ

Τὴν ἱστορίαν τοῦ εὐαγγελίου, τοῦ χηρύγματος δηλαδὴ τῆς Χριστιανιχῆς

πίστεως εἰς τὸν χόσμον, ἀντλοῦμεν χυρίως μὲν ἐκ τῶν Πράξεων τῶν ἀποστό-
λων, ἔπειτα δὲ ἐχ τῶν λοιπῶν θυθλίων τῆς Κ. Διαϑήχης. Ἔ δῶ ϑὰ σημειώσω «ιό-
νον ὡρισμένα στοιχεῖα ἀπαραίτητα διὰ τὴν χρονιχὴν χατάταξιν τῶν θιθλίων.
Μετὰ τὴν ἐπιφοίτησιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος οἷ ἀπόστολοι ἐχήρυττον εἰς
τὴν Ιουδαίαν χαὶ Γαλιλαίαν. “Ὅλοι ὅσοι ἐπίστευον, ἐντόπιοι κκαὶ ἑλληνισταί,
ἦσαν ᾿Ιουδαῖοι περιτετμημένοι. ᾿Επευιδὴ τὸ κήρυγμα τῆς εἰς Χριστὸν πίστεως
ἐξηρέϑιζε τοὺς ἀρχιερεῖς, φαρισαίους, καὶ σαδδουκαίους, οἵ ἀπόστολοι ἐδιώ-
χϑησαν χατ᾽ ἐπανάληψιν. Πρῶτοι συνελήφϑησαν ὃ Πέτρος χαὶ ὁ ᾿Ιωάννης,
ἀλλὰ μετὰ τὴν ἀπολογίαν των ἀπελύϑησαν. ἔπειτα συνελήφϑησαν ὅλοι οἱ ἀ-
πόστολοι, ἀλλὰ πάλιν ἀπελύϑησαν ὑπερφυσικῶς ὑπὸ ἀγγέλου. Τρίτην φορὰν
συνελήφϑησανὅλοι καὶ ἐδικάσϑησαν ἐνώπιον τοῦ Συνεδρίου, τοῦ ἀνωτάτου δη-
λαδὴ ἰουδαϊχοῦ δικαστηρίου, ἀλλ᾽ ἀπελύϑησαν χατὰ συμθουλὴν τοῦ συνετωτέ-
ρου φαρισαίου Γαμαλιήλ.
Μετὰ ταῦτα ἐχειροτονήϑη ὡς ἕνας ἐκ τῶν ἑπτὰ δοηϑῶν συναποστόλων ὁ
Στέφανος, τὸν ὁποῖον τὸ ἅγιον Πνεῦμα ταχύτατα ἀνέδειξεν ὡς τὸν κατ᾽ ἐ-
ξΞοχὴν διδάσχαλον τοῦ Χριστιανισμοῦ χατὰ τὰς ἡμέρας ἐχείνας. «Πλήρης
Πνεύματος ἁγίου» ὧν συνέλαθε τὸ μυστήριον τῆς Χριστιανικῆς πίστεως ὅπως
ὃ Παῦλος. Πρὶν ὅμως προλάθῃ νὰ κάνῃ ὅ,τι ἔχανεν ὁ Παῦλος, προχαλέσας
τὴν μῆνιν τῶν ᾿Ιουδαίων συνελήφϑη καὶ ἐφονεύϑη, τοῦ Παύλου ὄντος δοηϑοῦ
τῶν φονευσάντων. Μετὰ τὸν Στέφανον ὃ Φίλιππος, δεύτερος ἐκ τῶν ἑπτά, διδα-
χϑεὶς ὑπὸ τοῦ Π νεύματος τὸ πανανϑρώπινον τῆς καινῆς πίστεως, ἐδάπτισε Σα-
μαρείτας χαὶ τὸν Αἰϑίοπα, ἤτοι περιτετμημένους μὲν ἀλλὰ μὴ καϑαροαίιους
᾿Ισραηλίτας. Τότε συνέδη καὶ ἣ ὑπερφυσιχὴ ἐπιστροφὴ τοῦ Σαύλονυ ἢ Παύλου.
Ποὺ πάσης δράσεως τοῦ Παύλου, ὁ Πέτρος κατόπιν ἀποκαλύψεως ἐχή-
οὐξε πρῶτος τὸ εὐαγγέλιον εἰς ἐϑνικοὺς ἀπεριτμήτους, τοὺς ὁποίους καὶ ἐδά-
πτισε, Τοῦτο προεχάλεσε τὴν ἀντίδρασιν τῶν ᾿Ιουδαίων Χριστιανῶν, οἱ ὁποῖοι
ἤϑελαν τὴν νέαν πίστιν χαϑαρῶς ἰουδαϊκὴν ὑπόϑεσιν. ᾿Επειδὴ ἡἣ ϑέσις τοῦ 1] ἐ-
τρου ἦτο λεπτή, παρ᾽ ὅλην τὴν πευϑὼ χαὶ τὰ σημεῖα, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐ-
χυησιμοποίησε διὰ τὸ ἄνοιγμα πρὸς τὰ ἀπερίτμητα ἔϑνη τὸν Βαρνάδαν. ᾿Αλλ᾽
΄.-

ὁ Βαονάθα- εὐϑὺς ἐξ ἀρχῆς ἀνεῦρε τὸν Χριστιανὸν ΠῚ αὔλον, τὸν ὁποῖον καὶ
12

χατέστησε συνδιδάσκαλον τῆς ἐν ᾿Αντιοχείᾳ νεοσυστάτου μιχτῆς ᾿Εχχλησίας.

Οἱ δύο αὐτοὶ διδάσχαλοι συνετέλεσαν νὰ ὀνομασϑοῦν οἷ πιστεύοντες εἰς τὴν
νέαν πίστιν «Χριστιανοί», ἐνῷ μέχρι τότε ἐθεωροῦντο ἁπλῶς ὡς ζηλωταὶ χαὶ
ὀρϑόδοξοι Ιουδαῖοι. Τὸ ὄνομα αὐτὸ ἐσήμαινε διάκρισιν τῆς Χριστιανιχῆς πί-
στεως ἀπὸ τῆς ᾿Ιουδαϊχῆς ϑρησχείας, καὶ ὑπεγράμμιζεν ὅτι ἣ πίστις εἰς τὸ πού-
σωπον τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ὡς Κυρίου χαὶ Θεοῦ εἶνε τὸ ἀπαραίτητον γνώρισμα
τῶν μελῶν τῆς Ἐκχλησίας χαὶ ὄχι ἣ περιτομὴ ἢ ἄλλα μωσαϊκὰ ϑέσμια. Τοιου-
τοτρόπως ἡἣ νέα πίστις ἐπεξετάϑη. ἁλματωδῶς καὶ ἔλαθε διαστάσεις ἀνησυχι-
τικὰς διὰ τοὺς Ιουδαίους. Ἤκούετο δὲ ὅτι «ἀρχηγοὶ» τῆς νέας αὐτῆς αἱρέσε-
ὡς ἧσαν δύο λεγόμενοι Ἰάκωθος καὶ Πέτρος, χωρὶς νὰ εἶνε γνωστὸν ὅτιοἱ ᾿1-
ἄχωθοι ἦσαν δύο. “Οϑεν ὁ Ἡρώδης ὁ Β΄, ὑποχινούμενος ὑπὸ τῶν ᾿Ιουδαίων
χαὶ χαριζόμενος εἰς αὐτούς, ἐφόνευσε μὲν τὸν ἕνα ᾿Ιάκωθον, τὸν τοῦ Ζεθεδαίου,
ἡτοιμάζετο δὲ νὰ φονεύσῃ χαὶ τὸν ἐν αὐστηρᾷ φυλαχίσει τηρούμενον ΠΠέτρον.
Οὕτως ἐνομίζετο ὅτι ϑὰ ἐχλείψουν οἵ ἀρχηγοὶ χαὶ ϑὰ διαλυϑῇ ἢ αἵρεσις. ᾿Αλλ᾽
ὃ Πέτρος ἀπολυϑεὶς δι’ ἀγγέλου ὑπερφυσικῶς ἀπεμαχρύνϑη ἐξ “Ἱεροσολύμων.
Μετ᾿ ὀλίγον ἀπέϑανε καὶ ὃ ἩΗρώδης, ὁ χυριώτερος διώχτης τῆς ᾿κχλησίας χα-
τὰ τὰς ἡμέρας ἐχείνας.
“Ὅπως τὸ πλῆγμα τοῦ Στεφάνου ἐπέφερε τὸ ἄνοιγμα πρὸς τοὺς μὴ κχα-
ϑαροαίμους ᾿Ιουδάίους, ἔτσι καὶ τὸ πλῆγμα τοῦ ᾿Ιαχώδου προεκάλε-
σε τὴν ἐπέχτασιν τοῦ εὐαγγελισμοῦ εἰς τὰ ἀπομεμακρυσμένα ἔϑνη τῆς ἀ-
νατολιχῆς Μεσογείου. Κατὰ τὴν πρώτην περιοδείαν ἐπὶ κεφαλῆς τῆς ἐξορμή-
σεως ἦσαν ὃ Βαρνάδας καὶ ὁ Παῦλος, περισσότερον δὲ ὁ Βαρνάθας, ἐνῷ οὗὐ-
σιαστικώτερον ὃ Παῦλος. Διὰ τοῦτο κατὰ τὴν ἀρχὴν τῆς δευτέρας περιοδείας
τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐπιτρέψαν τὸν παροξυσμὸν Παύλου καὶ Βαρναθα, συνε-
τέλεσεν εἷς τὸ νὰ ἀναλάδῃ τὰ ἡνία τῆς ἀποστολῆς ὁ Παῦλος καὶ «ὡδήγησεν»
αὐτὸν «εἰς πᾶσαν τὴν ἀλήϑειαν» χατὰ τὴν ὑπόσχεσιν τοῦ Κυρίου. Συντόμως
ὃ Παῦλος ἀνεχαίνισεν ὅλον τὸ ἐπιτελεῖον του ἀποτελέσας αὐτὸ ἐκ συνεργατῶν
γαὶ μαϑητῶν ἰσοψύχων.
Κατὰ τὴν πρώτην ἐξόρμησιν ὃ Βαρνάθας χαὶ ὃ Παῦλος, ἐχχινήσαντες ἐξ
᾿Αντιοχείας, περιώδευσαν καὶ εὐηγγελίσϑησαν τὴν Σελεύκειαν, τὴν Κύπρον
χαὶ χυρίως τὰς πόλεις αὐτῆς Σαλαμῖνα χαὶ Πάφον, τὴν Πέργην τῆς Παμφυ-
λίας τῆς Μ. ᾿Ασίας, τὴν ᾿Αντιόχειαν τῆς Πισιδίας, τὸ ᾿Ικόνιον, τὰ Λύστρα ὅ-
που ἐλιϑοδολήϑη σχεδὸν ϑανασίμως ὁ Παῦλος, τὴν Δέρδην, ἔπειτα ἀντιστρό-
φως διῆλθον τὰ Λύστρα καὶ τὸ ᾿Ικόνιον, τὴν ᾿Αντιόχειαν τῆς Πισιδίας, τὴν
Πέργην, κατῆλϑον εἰς ᾿Αττάλειαν καὶ ἐκεῖϑεν διὰ ϑαλάσσης ἐπανῆλϑον εἰς τὴν
μεγάλην ᾿Αντιόχειαν τῆς Συρίας, ὁπόϑεν εἶχον ἐχχινήσει, Μετὰ τὴν σύνοδον
τῶν ἀποστόλων εἷς Ιεροσόλυμα, τὴν ὁποίαν προεχάλεσαν τὰ προδλήματα τὰ
προχύψαντα ἐκ τῆς ὡς ἄνω περιοδείας, καὶ εἰς τὴν ὁποίαν ὁ μὲν ΠΠ τρος φαί-
νεται ἐπὶ χεφαλῆς τοῦ εἰς τοὺς περιτετμημένους εὐαγγελισμοῦ ὁ δὲ ᾿Ιάχωθος
ὁ ἀδελφὸς τοῦ Κυρίου ἐπὶ χεφαλῆς τῆς ἐχχλησίας τῶν ᾿Ιεροσολύμων, ὁ Βαρ-
 13

νάθας χαὶ ὃ Παὖλος ἐπέστρεψαν εἰς ᾿Αντιόχειαν. χεῖ, χαϑὼς ἐλέχϑη, δὲν
συνεφώνησαν νὰ συνεργασϑοῦν καὶ κατὰ τὴν δευτέραν ἐξόρμησιν.
Ὁ Παῦλος παραλαθὼν ὡς συνεργάτην τὸν Σίλαν --- ἀμφότεροι ἧσαν
Ῥωμαῖοι πολῖται, κατάλληλοι διὰ τὴν ἐξωτερικὴν ἀποστολὴν --- περιώδευσε
μετ᾽ αὐτοῦ πρῶτα τὴν Συρίαν καὶ τὴν πατρίδα του Κιλικίαν, χαὶ ἐν συνεχείᾳ
δοιιῆσας πρὸς τὴν ἐνδοτέραν Μ. ᾿Ασίαν περιώδευσε τὰς πόλεις καὶ πεοιοχὰς
αὐτῆς Δέρδην. Λύστρα ὅϑεν συμπαρέλαθε τὸν Τιμόϑεον, Φουγίαν, [Γαλατίαν,
᾿Λσίαν (δηλ. τὸ δυτικώτερον τεμάχιον τῆς νῦν λεγομένης Μ. ᾿Ασίας), χαὶ Μυ-
σίαν. Ἑτοιμαζόμενος νὰ συνεχίσῃ πρὸς Βιϑυνίαν παρημποδίσϑη καὶ ἐστάδμευ-
σεν εἰς τὴν Τρῳάδα. Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ὁποῖον τὸν ἠμπόδισεν, ἐχάλεσεν
ἐν συνεχείᾳ αὐτὸν δι᾽ ὁράματος ἐκ τῆς Τρῳάδος, ὅϑεν συμπαρελήφϑη ὁ ΔΛου-
χᾶς (προφανῶς Ῥωμαῖος πολίτης) εἰς τὴν Μακεδονίαν. Ἢ νῦν Ἑλλὰς διῃς
ρεῖτο τότε εἰς δύο ρωμαϊχὰς ἐπαρχίας τὴν Μαχεδονίαν (Θράκχη, Μαχεδονία,
Ἤπειρος, Θεσσαλία) καὶ τὴν ᾿Αχαΐαν (Στερεὰ Ἑλλάς, Πελοπόννησος). Ὁ
Παὖλος διαπεραιωϑεὶς εἰς Σαμοϑράκην μετόθη ἐν συνεχείᾳ εἰς Νεάπολιν καὶ
Φιλίππους. Ἔπειτα εἰς ᾿Αμφίπολιν, ᾿Απολλωνίαν, Θεσσαλονίκην, Βέρροιαν,
᾿Αϑήνας, καὶ Κόρινϑον: εἰς τὴν τελευταίαν, πρωτεύουσαν οὖσαν τῆς Αχαΐας,
παρέμεινεν ἐπὶ τοία ἑξάμηνα. Εἷΐς τὴν πρωτεύουσαν τῆς Μακεδονίας, τὴν Θεσ-
σαλονίκην, δὲν ἠδυνήϑη νὰ μείνῃ λόγῳ διωγμοῦ ἐχ μέρους τῶν ᾿Ιουδαίων. Καὶ
εἰς Κόρινϑον συνήντησε σχληρότερον διωγμόν, ἀλλ᾽ εὑρὼν εὐνοϊκὰς τὰς ρω-
μαϊκὰς ἀρχὰς κατώρϑωσε νὰ διαμείνῃ. ᾿Ανεπλήρωσεν ὅμως τὴν ματαιωϑεῖσαν
διαμονήν του εἰς τὴν θορείαν πρωτεύουσαν διὰ τῶν δύο πρὸς Θεσσαλονικχεῖς Ἔ-
πιστολῶν του, αἱ ὁποῖαι ἐστάλησαν ἣ μία χατόπιν τῆς ἄλλης ὡς ἀπάντησις εἰς
ὡρισμένα προθλήματα τῶν Θεσσαλονικχέων Χριστιανῶν. Αὐτὴ εἶνε ἣ πρώτη
μνεία γραπτῶν κειμένων εἷς τὴν εὐαγγελυκὴν ἱστορίαν. Ὥστε τὰ πρῶτα μνημο-
νευόμενα θιθλία τῆς Κ. Διαϑήκης εἶνε αἷ δύο πρὸς Θεσσαλονιιεῖς ᾿Επιστολαί.
Μέχρι τότε ἂν ὑπῆρχε γραπτὸν κείμενον τῆς Κ. Διαϑήκχης, τοῦτο πρέπει νὰ ἦτο
τὸ χατὰ Ματϑαῖον Εὐαγγέλιον, ἐλάχιστα δὲ πιϑανῶς χαὶ ἣ ᾿Επιστολὴ τοῦ ᾿[α-
χώδου. Τὰ δύο αὐτὰ θυδλία ἦσαν τὰ γραπτὰ μαρτύρια τῆς περιτομῆς" τὸ μὲν
ἕνα ὡς «Βίθλος τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ» τὸ δὲ ἄλλο ὡς «᾿Αποστολιχὴ διδασχαλία».
Εἰς δὲ τὴν ἐκχλησίαν. τῶν ἐϑνῶν ἣ μὲν «Βίθλος τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ» ἧτο θρα-
δύτερον τὸ κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγέλιον, γραφὲν ὑπὸ μαϑητοῦ τοῦ Παύλου, ἣ δὲ
«᾿Αποστολικὴ διδασκαλία» αἷ Ἐπιστολαὶ τοῦ Παύλου καὶ τοῦ Λουχᾶ (δηλ. αἱ
Πράξεις). “Ὥστε τὰ θιθλία τὰ ὁποῖα εἶνε τὰ ἀρχαιότερα τῆς Κ. Διαϑήκης
εἶνε ἔνϑεν μὲν τὸ χατὰ Ματϑαῖον Εὐαγγέλιον, ἔνϑεν δὲ αἵ πρὸς Θεσσαλονιχεῖς
᾿Ππιστολαί: νομίζω δὲ ὅτι αἵ ᾿Ππιστολαὶ εἶνε καὶ τοῦ Εὐαγγελίου ἀρχαιότεραι.
Μετὰ τὴν μαχρὰν παραμονήν του ἐν Κορίνϑῳ ὁ Παῦλος μετέθη εἰς τὴν
πρωτεύουσαν τῆς ᾿Ασίας Ἔχφεσον. ᾿Κὑκεῖ διαμείνας ὀλίγον, μετέδη διὰ ϑαλάο-
σης εἰς τὴν πρωτεύουσαν τῆς ᾿Ιουδαίας Καισάρειαν, καὶ πάλιν διὰ ϑαλάσσης
εἰς τὴν πρωτεύουσαν τῆς Συρίας ᾿Αντιόχειαν. .ὋΟ Παῦλος ἀντελήφϑη ὅτι αἱ
14

πέντε πρωτεύουσαι (Θεσσαλονίχη, Κόρινϑος, Ἔφεσος, Καισάρεια, ᾿Αντιόχεια)

εἷνε τὰ χατάλληλα χέντρα καὶ διὰ τὸ χριστιανυκὸν χήρυγμα.
Διὰ τοῦτο ἐχχινήσας ἐξ ᾿Αντιοχείας, μετὰ σύντομον περιοδείαν εἰς [ἀλα-
τίαν χαὶ Φουγίαν πρὸς ἐπανεπίσχεψιν τῶν ἐχεῖ ἐκκλησιῶν, ἦλϑεν εἰς ἔχφεσον
χαὶ παρέμεινεν ἐπὶ τρία ὁλόχληρα ἔτη, ὅσα δὲν παρέμεινε ποτὲ πουϑενὰ κατὰ
τὴν ἀποστολιχήν του ζωήν. Ἐχεῖϑεν πρὸς διευϑέτησιν ὡρισμένων προύλημά-
των τῆς ἐν Κορίνϑῳ ἐχχλησίας ἔστειλε τὴν Α΄ πρὸς Κορινϑίους ᾿Επιστολήν.
Κατὰ τὴν τριετίαν ἐχείνην πυϑανῶς ἢ καὶ θραδύτερον ἔστειλε χαὶ τὴν πρὸς
Γαλάτας Ἐπιστολήν, πρώτην ἐπιστολὴν πρὸς ἀσιατικὴν ἐκκλησίαν. Μετὰ τὴν
Ἔχρεσον περιώδευσε τὴν Μακεδονίαν καὶ ᾿Αχαΐαν καὶ ἐπανῆλϑεν εἰς αὐτήν.
Ὅτε διῆλϑε τὴν Μακεδονίαν καὶ ᾿Αχαΐαν, εἶνε αὐτονόητον ὅτι ἐπεσχέφϑη
τοὐλάχιστον τὰς πρωτευούσας Θεσσαλονίχην καὶ Κόρινϑον’ αὐτὴ εἶνε ἡ δευτέρα
εἰς αὐτὰς ἐπίσκεψίς του. Παραμείνας ἐπ᾽ ἀρχετὸν εἰς Ἔχφεσον ἐπεσχέφϑη διὰ
τρίτην φορὰν τὴν Μαχεδονίαν χαὶ τὴν Ἑλλάδα (Ἑλλὰς ἦτο τότε τὸ ἕτερον
ὄνομα τῆς Αχαΐας), δηλαδὴ τοὐλάχιστον τὰς πρωτευούσας. Διὰ τοῦτο ἐν τῇ
Β΄ πρὸς Κορινϑίους Ἐπιυστολῇ του γράφει «Ἰδοὺ τρίτον ἑτοίμως ἔχω ἐλϑεῖν
ποὺς ὑμᾶς» (12, 14) καὶ «Τρίτον τοῦτο ἔρχομαι πρὸς ὑμᾶς (18, 1). ΒΞ ἄλλου
χωρίου φαίνεται ὅτι εὑρίσκεται εἰς Μακεδονίαν (2, 18). ἙὩπομένως ἣ Β΄’ πρὸς
Κορινϑίους ἐγράφη ἐκ Μακεδονίας καὶ πιϑανῶς ἐκ Θεσσαλονίχης κατὰ τὴν τρί-
την ἐχεῖ ἐπίσχεψιν τοῦ Παύλου (ΠῸξ 20, 1), ὀλίγον πρὸ τῆς τρίτης ἀφίξεώς
του εἰς Κόρινϑον (ΠῸξ 20, 2 - 8). Ὅταν ἔφϑασεν εἰς Κόρινϑον ἔγραψε καὶ
ἔστειλεν ἀπ᾿ ἐχεῖ τὴν πρὸς Ρωμαίους Ἐχιστολήν του (Ῥω 1, 16’ 16, 28). Ἔκ
τῆς Κορίνϑου διῆλϑεν ἀναδρομικῶς τὴν ᾿Αχαΐαν, Μακεδονίαν, Μ. ᾿Ασίαν ἀπὸ
Τοφῳάδος πρὸς νότον χαὶ κατῆλϑεν εἰς Μίλητον, ὅπου ἀπεχαιρέτισε διὰ τελευ-
ταίαν φορὰν πρὸ τῶν μεγάλων περιπετειῶν του τοὺς ᾿Εἰφεσίους καὶ τοὺς ἄλλους
Μιχρασιάτας. Πρὸ αὐτῆς τῆς ἐποχῆς ἔγραψεν ὃ Παῦλος τὴν πρὸς Γαλάτας
Ἐπιστολήν. “Ὥστε ἡ πρὸς Γαλάτας εἶνε ἣ τρίτη ἢ τετάρτη, μετὰ τὰς Α΄ - Β΄
Θεσσαλονιχεῖς ἢ χαὶ Α΄ Κοοινϑίους, ἢ πέμπτη καὶ ἕχτη μετὰ τὰς Β΄ Κορινϑί-
οὐς χαὶ Ρωμαίους: ἄγνωστον πόϑεν ἐστάλη, πιϑανώτερον δὲ ὅτι ἐξ ᾿ὡφέσου.
᾿Απὸ Μιλήτου ὁ Παῦλος διῆλϑε σπεύδων τὰς πόλεις Κῶν, Ρόδον, Παάτα-
οι, Τύρον, Πτολεμαΐδα, Καισάρειαν, χαὶ ἀφίχϑη εἰς Ἱεροσόλυμα. ᾿κεῖ συνε-
λήφϑη ἐν τῷ ναῷ χαὶ μετὰ μιχρὰν χράτησιν μετεφέρϑη εἰς Καισάρειαν ὅπου πα-
οέμεινε δέσμιος ἐπὶ διετίαν. ΚΚατ᾽ αὑτὴν τὴν διετίαν κατὰ πᾶσαν πιϑανότητα ὁ
Λουχᾶς, ὅστις ἧτο πάντοτε πλησίον τοῦ ΠΙ αύὔλονυ, συνέλεξε τὰς πληροφορίας
διὰ τὸ Εὐαγγέλιόν του, ἴσως δὲ χαὶ συνέταξεν αὐτό: δὲν ἀποχλείεται ὅμως νὰ
τὸ συνέταξε χαὶ ὀλίγον ὀραδύτερον ἐν Ῥώμῃ.
᾿Απὸ Καισαρείας ὁ Παῦλος (καί τινες συνοδοί του μετ᾽ αὐτοῦ) μετεᾳφέο-
ϑη δέσμιος διά ϑαλάσσης εἰς Ρώμην. Κατὰ τὸν πλοῦν διῆλϑε τὰς πόλεις Σιδῶνα,
ὅπου συνηντήϑη μετὰ Χριστιανῶν τῇ ἀνοχῇ τῶν φρουρῶν του, Μύρα τῆς Δυ-
σίας. Κνίδον. Καλοὺς:- Λιμένας Κρήτης, καὶ μετὰ τὸ ἐν ΠΡΕῈ 21 περιγραφόμε-
 1ὅ

νον ναυάγιον ἔφϑασεν εἰς Μελίτην (Μάλταν). ᾿Απὸ Μελίτης διελϑὼν τὰς Συ-
ραχούσας, τὸ Ρήγιον, καὶ τοὺς Ποτιόλους, ἔφϑασεν εἰς Ρώμην, ὅπου ἐφυλαχί-
σϑη ἀναμένων νὰ δυικασϑῇ. 'ἣς Ῥωμαῖος πολίτης εἶχε τὸ προνόμιον νὰ μένῃ
φρουρούμενος εἷς τὴν οἰκίαν του, τὴν ὁποίαν εἶχεν ἐνοιχιάσει, καὶ νὰ χηρύττῃ.
Παρέμεινε δὲ δέσμιος δύο ἔτη. Μετὰ τὸ αἴσιον τέλος τῆς διετίας αὐτῆς ἐγράφη-
σαν αἷ Πράξεις τῶν ἀποστόλων: τὸ δὲ κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγέλιον, ἂν ἐγράφη
ἐν Ρώμῃ, ἐγράφη πρὸ τῶν Πράξεων καὶ πιϑανῶς κατὰ τὴν διάρχειαν τῆς διε-
τίας. Αἱ Πράξεις περατούμεναι εἰς τὸ σημεῖον αὐτὸ δὲν ἀναγράφουν ἀλλὰ
ποούποϑέτουν ὁπωσδήποτε τὴν αἰσίαν λῆξιν τῆς φυλαχίσεως ( Ποξ 28, 80).
Κατὰ τὴνδιάρχειαν τῆς διετοῦς φυλακίσεως ἐγράφησαν ἐπίσης χαὶ ἐστάλησαν
διὰ μιᾶς ἀποστολῆς μάλιστα αἷ λεγόμεναι ἐπιστολαὶ τῆς αἰχμαλωσίας, τουτέ-
στιν ἣ πρὸς Φιλιππησίους καὶ αἱ πρὸς Ἐφεσίους, πρὸς Κολασσαεῖς χαὶ πρὸς
Φιλήμονα. Ἐγράφησαν δὲ περὶ τὸ τέλος τῆς φυλακίσεως ἐν ὄψει τῆς αἰσίας
ἐχθάσεως τῆς δίχης τοῦ Παύλου. Τότε ἢ μετὰ τὴν δίκην καὶ τὴν ἀπόλυσινἐ-
νράφη ὑπὸ τοῦ Παύλου ἧ πρὸς Ἑδραίους Ἐπιστολὴ πρὸς τοὺς ὡραίους
Χριστιανοὺς τῆς Παλαιστίνης. Τότε εἶχε σφαγῆ ὁ ᾿Ιάχωδος ὁ ἀδελφὸς τοῦ Κυ-
ρίου χαὶ πρῶτος ἐπίσχοπος τῆς ἐκχλησίας τῶν Ἱεροσολύμων, προφανῶς δὲ ἧ-
νέρϑη διωγμὸς χατὰ τῶν Χριστιανῶν Ἑ δραίων τῆς Παλαιστίνης ἐκ μέρους
τῶν ᾿Ιουδαίων.
Οἱ ἄλλοι ἀπόστολοι τῆς περιτομῆς, Πέτρος, Ἰωάννης, Ἰούδας ὁ ἀδελφὸς
τοῦ Κυρίου, καὶ Μᾶρκος, κατέφυγον εἰς Αἴγυπτον, τὸ αἰώνιον καταφύγιον τῶν
ἐν Παλαιστίνῃ διωκομένων ἢ δυστυχούντων (Αθραάμ, Ἰσαάκ, Ιαχώδ, ἽἼερε-
μίας καὶ Βαρούχ, οἰκογένεια τοῦ Κυρίου). Δὲν ἠδυνήϑησαν δὲ νὰ διαμείνουν
ἐν ᾿Αλεξανδρείᾳ, διότι ὑπῆρχε μεγάλη ᾿Ιουδαὐχὴ παροικία --- ἣ μεγίστη τῆς
οἰχουμένης, τὸ δεύτερον κέντρον τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ μετὰ τὴν μητρόπολιν ---, ἀλ-
λὰ χατέστησαν χέντρον τὴν δευτερεύουσαν πόλιν τῆς Αἰγύπτου Βαθυλῶνα. τὸ
σημερινὸν Κάιρον. ᾿Εκεῖνα τὰ ἔτη λόγῳ τῆς μαχρᾶς ἀπουσίας τοῦ Παύλου ἐκ
Μ. ᾿Ασίας, ἐνεφανίσϑησαν πολλοὶ αἱρετικοί, ἔκ τῶν σπλάγχνων τῆς ᾿Εκχλησίας,
χαϑὼς εἶχε προδλέψει ὃ Παῦλος (Π οξ 20, 29 - 80), ἀλλὰ καὶ ἐπήλυδες, ἰουδαΐϊ-
ἴοντες ἀλλὰ καὶ παγανισταί, οἱ ὁποῖοι διέστρεφον τὴν διδασχαλίαν τῆς Χοι-
στιανιχῆς πίστεως" χαὶ μάλιστα ὡρισμένα νούμιατα τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ Παύ-
λου" ἐδίδασχον μίαν πορνυκὴν ϑρησχείαν μὲ ἔχφυλα ὄργια. Γενικῶς δὲ παρετὴη:-
ρεῖτο μία ἀνταρσία χατὰ τῶν ἀποστόλων χαὶ τῶν γνησίων διαδόχων ἐχείνων.
Κατ᾽ αὐτῶν στρέφονται ἡ πρὸς Τίτον χαὶ ἡ Α΄ πρὸς Τιμόϑεον ᾿ἰπιστολαὶ τοῦ
Παύλου, αἷ ὁποῖαι ἐγράφησαν τότε, μεταξὺ τῶν δύο φυλακίσεων χαὶ εἶχον σχο-
πὸν ἀφ᾽ ἑνὸς τὴν δεδαίωσιν τοῦ χύρους τῶν μαϑητῶν Τίτου καὶ Ταιοϑέουκαὶ
ἀφ᾽ ἑτέρου τὴν ἔμμεσον προειδυποίησιν τῶν πιστῶν νὰ προσέχουν ἀπὸ τῆς θε-
θήλου διδαχῆς τῶν ἀσελγῶν αἱρετιχῶν. Κατὰ τὸ μεσοδιάστημα τῶν δύο φυλαχί-
σεων ὃ Παῦλος ἐπραγματοποίησε μίαν τοὐλάχιστον περιοδείαν εἰς ᾿Ἑλλάδα,
ΜΙ. ᾿Ασίαν, Παλαιστίνην, Συοίαν, νήσους ἀνατολικῆς Μεσογείου, χαὶ γενιχῶς
16

εἰς τὰς ὑπ’ αὐτοῦ ἱδρυμένας ἐκκλησίας. Δὲν εἶνε ὀέθαιον ἂν ἐπεσκέφϑη τὴν
᾿Ισπανίαν, ὅπως ἐξέφρασε χάποτε τὴν ἐπιϑυμίαν του εἰς τὴν πρὸς Ρωμαίους
Ἐπιστολήν. Οἱ πρῶτοι πατέρες τῆς ᾿Εχκλησίας ὁμιλοῦν περὶ ταξιδίου τοῦ 11 αὐ-
λου εἰς Ἰσπανίαν, ἀλλὰ τοῦτο δὲν εἶνε ὁπωσδήποτε θέθαιον.
ἤΆγνωστον ποῦ χαὶ ὑπὸ ποίας συνθήχας ὃ Παῦλος συνελήφϑη χαὶ πάλιν
χαὶ εὑρέϑη φυλαχισμένος εἰς Ῥώμην. Κατὰ τὴν διάρχειαν τῆς δευτέρας αὐτῆς
φυλαχίσεως ἔγραψε τὴν Β΄ πρὸς Τιμόϑεον ᾿Επιστολήν του, τὴν τελευταίαν, ἐν
τῇ ὁποίᾳ ἀναφέρει πάλιν ὀνομαστὶ τοὺς ἐν Μ. ᾿Ασίᾳ αἱρεσιάρχας τῆς νεοφα-
νοῦς ἀχολάστου αἱρέσεως. Ὁ Τιμόϑεος εὑρίσκετο εἰς Ἔφεσον ὡς ἐπίσκοπος
τῶν ἐχχλησιῶν τοῦ διδασκάλου του. Ὁ Παῦλος τὸν χαλεῖ πλησίον του καὶ προ-
βλέπει τὸ τέλος του, διότι δὲν ἔδλεπε τὰ πράγματα εὐνοϊχὰ δι᾽ ἑαυτὸν κατὰ τὰς
γενομένας δίκας. Τότε πιϑανῶς ὃ ἀπόστολος ἐσφάγη.
Κατὰ τὴν παραμονὴν τῶν ἀποστόλων τῆς περιτομῆς ἐν Βαθυλῶνι τῆς Αὐἰ-
γύπτου ἐγράφη τὸ κατὰ Μᾶρχον Εὐαγγέλιον ὡς δευτέρα τις ἔκδοσις τῆς «Β.-
ὄλου τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ» διὰ τοὺς ἐκ περιτομῆς Χριστιανούς, συντεταγμένη
χατὰ τὸ χήρυγμα τοῦ Πέτρου, εἴτε ζῶντος εἴτε καὶ ἄρτι ἀποϑανόντος. Διὰ τοῦ-
το τὸ Εὐαγγέλιον τοῦτο ὁμοιάζει τόσον πολὺ πρὸς τὸ χατὰ Ματϑαῖον, τὴν πρώ-
την «Βίθλον τοῦ Ιησοῦ Χριστοῦ» διὰ τοὺς ἐκ περιτομῆς. δότε ἐγράφησαν καὶ
αἷ δύο Ἐπιστολαὶ τοῦ Πέτρου. Ο Σιλουανός, μαϑητὴς τοῦ ΠΙαύλου ἐμπεπι-
στευμένος ὑπὸ τοῦ διδασκάλου του τὴν εὐθύνην μικρασιατικῶν ἐκχλησιῶν, ἰ-
δὼντὴν εἰς αὐτὰς διείσδυσιν τῶν ἀκολάστων αἱρετικῶν, κατέφυγεν εἰς τὸν Π Έέ-
τοον χαὶ τοὺς ἄλλους αὐτόπτας καὶ αὐτηκόους τῶν γεγονότων τοῦ χηρύγματος,
διὰ νὰ ζητήσῃ τὴν ὀοήϑενάν των. .ὋΟΠέτρος τὸν ἐφοδιάζει δι᾽ ἐπιστολῆς, τῆς
Α΄ Πέτρου, καὶ τὸν ἀποστέλλει εἰς τὰς ἐκχλησίας τῶν περιοχῶν Πόντου, [α-
λατίας. Καππαδοχίας, ᾿Ασίας (τῆς ὑπὸ τοῦ Αἰγαίου ὀρεχομένης ἐπαρχίας τῆς
Μ. ᾿Ασίας), χαὶ Βιϑυνίας. Δεύτεραι εἴδήσεις χειρότεραι φϑάσασαι εἰς τὰ ὦτα
τοῦ Πέτρου, προεχάλεσαν τὴν συγγραφὴν τῆς Β΄ Πέτρου, ἐν τῇ ὁποίᾳ ὃ ἀ-
πόστολος ἀπροχαλύπτως στρέφεται χατὰ τῶν αἱρετυκῶν. Ἐν αὐτῇ προθλέπει
χαὶ τὸ τέλος του, διότι προφανῶς ἐπέχειτο ἣἧ σύλληψίς του, ὑπόσχεται δέ, ὅτι
ϑὰ μεριμνήσῃ, ὥστε καὶ μετὰ τὸν ϑάνατόν του νὰ ὑπάρχῃ ὃ ἄνϑρωπος ὁ ὁποῖος
ϑὰ τοὺς ὑπομιμνήσχῃ τὰς ὁδοὺς τῆς πίστεως. .Ο Πέτρος ἐπεκύρωσε τὴν διδα-
σχαλίαν τοῦ Παύλου, πρὸς τοὺς μαϑητὰς τοῦ ὁποίου γράφει (Β΄ Πε ὃ,
15 - 16).
Μετὰ τὸν ϑάνατόν του, ὃ ἀδελφὸς τοῦ Κυρίου ᾿Ιούδας, ὅστις ἔλαδε, χα-
ϑὼς φαίνεται, τὰ ἡνία τῆς Ἐκκλησίας, ἔγραψε πρὸς τοὺς αὐτοὺς Μικρασιά-
τας τὴν ᾿ὑπιστολήν του, ἣ ὁποία εἶνε ὑπόμνησις τῆς διδαχῆς τοῦ ΠΠέτυου. Ὁ
᾿Ιούδας διὰ τῆς ᾿πιστολῆς του διαρρηγνύει σαφῶς χαὶ ἐπισήμως τὰς σχέσεις
Ἰπαχλησίας χαὶ ἀχολάστων αἱρετικῶν, διὰ νὰ ἀνωχύόψῃ τὴν εἷς αὐτὴν διείσδυ-
σιν εαξινωνν,

Μετὰ ταῦτα. ζῶντος ἢ χαὶ ϑανόντος τοῦ ᾿Ιούδα, ἐπειδὴ ἡ δρᾶσις τῶν αἱ-
: ν -- » “- ο». ὃς " , “(ζ,ν ͵ » ν ς , -“ “- ε
 11

ρετικῶν τῆς Μ. ᾿Ασίας ἐσκληρύνετο, μετέθη ὁ ᾿Ιωάννης αὐτοπροσώπως ἐξ Αἰ-

γύπτου εἰς Μ. ᾿Ασίαν, καὶ ἀφίχϑη πρῶτα εἰς Πάτμον. Ἐχεῖϑεν ἐξαπέστειλεν
ὡς πρόδρομον ἐγκύκλιον ἐπιστολὴν τὴν ᾿Αποκάλυψιν, διὰ τῆς ὁποίας χυοιολε-
χτικῶς ἐκεραύνωνε τοὺς ἀχολάστους αἱρετικούς, τοὺς ὁποίους καὶ ὀνομάζει
νικολαΐτας, ψευδοϊουδαίους, καὶ διδασκάλους τῆς διδαχῆς Βαλαάμ, δηλαδὴ τῆς
ϑοησχείας μὲ τὰς ὀργιαστιχὰς τελετάς. 'Ο ᾿Ιωάννης ἀφιχϑεὶς εἰς Ἔφεσον, τὴν
πρωτεύουσαν τῆς Μ. ᾿Ασίας, καὶ περιοδεύσας ἴσως πολλὰς ἐχχλησίας αὐτῆς.
ἐξετίναξε τὴν μιχρασιατικὴν ἐκχλησίαν, ὥστε νὰ καταποντισθῇ ὅ,τι σεσηπὸς
χαὶ νὰ παραμείνῃ τὸ ὑγιές.Ἧ πρώτη Ἐπιστολή του, ἐγχύχλιος οὖσα, ἐνισχύει
τὰ ὑγιᾶ στοιχεῖα χαὶ ἀποκρούει τὰ νοσηρά. Αἱ Β΄ καὶ 1" ἸΙωάννου, εἶνε, χα-
ϑὼς ἐλέχϑη, μικραὶ προσωπικαὶ ἢ τοπικαὶ ᾿Επιστολαὶ σταλεῖσαι πιϑανώτατα
συνημμέναι πρὸς τὴν μεγάλην ἐγχύχλιον.
Θρίαμθον καὶ τελικὴν ἐπικράτησιν τοῦ Ἰωάννου προδίδει ἧ τελευταία χαὶ
μεγαλυτέρα ἐγχύχλιος ἐπιστολή του πρὸς τὰς ἐχχλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας, ἴσως
δὲ χαὶ πρὸς ἁπάσας τῆς οἰκουμένης, ἥτις εἶνε τὸ Εὐαγγέλιόν του, τὸ κατὰ Ἰωαν-
νην Εὐαγγέλιον. Τὰ τρία προηγούμενα Εὐαγγέλια ἦσαν γνωστὰ χαὶ εἰς αὐτὸν
χαὶ εἰς πάντας τοὺς πιστούς. Διὰ τοῦτο τὸ Εὐαγγέλιόν του δὲν εἶνε πλέον «Βί-
θόλος τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ», ἀλλὰ «Λόγοι τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ». Εἷς θαϑὺ γῆρας
χατὰ τὴν ἐχχλησιαστικὴν παράδοσιν, ἀπέϑανε καὶ ὁ ᾿Ιωάννης ἐν ᾿Εχφέσῳ διὰ
ξίφους ἢ ἐν εἰρήνῃ.
Οὕτως ἐξέλιπον ὅλοι οἵ αὐτόπται καὶ αὐτήχκοοι τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χρι-
στοῦ, καὶ οὕτω συνεπληρώϑη ὃ ἀριϑμὸς τῶν 21 ὀιθλίων τοῦ Κανόνος τῆς Κ.
Διαϑήκης, τὸν ὁποῖον ἐξητάσαμεν εἰς τὸ πρῶτον μέρος τῶν μαϑημάτων. Διὰ τὸ
δεύτερον μέρος τῆς ἱστορίας τοῦ εὐαγγελίου, τὸ μετὰ τὸ πέρας τῶν Πράξεων,
παραπέμπω τοὺς φοιτητὰς εἰς τὸ ὙὝπόμνημα εἰς τὴν ἘΣπιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα
(σελ. 98 - 108).
᾿Αλλὰ γεννᾶται τὸ ἐρώτημα, εἰς ποῖα ἔτη ἀχριθῶς συνέθαινον ἕνα ἕκα-
στον ἐκ τῶν ἱστορηϑέντων γεγονότων; ᾿Αδρομερῶς δύναται κανεὶς νὰ τοποϑε-
τήσῃ αὐτὰ ἀπὸ τοῦ 80 μέχρι τοῦ 80 μ.Χ. Διὰ λεπτομερεστέραν χρονολόγησιν
δὲν ἔχομεν εἰ μὴ πενιχρὰ τεχμήρια. Πρόσωπα χαὶ γεγονότα τῆς γενικῆς ἧστο-
ρίας ἀναφερόμενα εἷς τὰς Πράξεις καὶ τὰς ᾿Επιστολὰς τῶν ἀποστόλωνεἶνε τὰ
ἀχόλουϑα.

Ἡρώδου Β΄ ϑάνατος (Πρξ 12, 20 - 28).

Ἡρώδης Γ΄ ᾿Αγρίππας (ΠΕ 38, 18 - 36, 82).
᾿Αρέτα ἐϑνάρχης (Β΄ Κο 11, 82).
Σέργιος Παῦλος, ἀνϑύπατος Κύπρου (1Π0Ξ 1ὃ. 1. - 19}.
Γαλλίων, ἀνθύπατος ᾿Αχαΐας (1ΠΠΡῈ 18, 1 -1τ΄.
Φῆλιξ, ἐπίτροπος ΠῚ αλαιστίνης (Πρὲξ 38, 34 - 34, 51).
Πόρκιος Φῆστος, ἐπίτροπος Π αλαιστίνης (110 ξ 24, 21 - 26, 82).
8

Πόπλιος. πρῶτος τῆς νήσοι' Μελίτης (110 δ 28, Τ - 81).

Λιμὸς ὅλης τῆς ἐπιχρατείας ἐπὶ Κλαυδίου Καίσαρος (ΠῚ ῸΞ 11, 28).
Ἐχδίωξις τῶν ἐν Ῥώμῃ ᾿Ιουδαίων ἐπὶ Κλαυδίου Καίσαρος (ΠΠ|ῸΞ 15, 2},

Δυστυχῶς ἣ γενικὴ ἱστορία δὲν διέσωσε χρονολογίας σχετικχὰς μὲ τὰ

πρόσωπα αὐτὰ χαὶ τὰ γεγονότα ὅλα. .ὋὋ Σουητώνιος ἀναφέθεν εἰς τοὺς ({-
ους τῶν Καισάρων τὴν ἐχδίωξιν τῶν Ιουδαίων ὁπὸ τῆς Ρώμης ὑπὸ τοὺ
Κλαυδίου, λέγων μόνον «Τυἀαθο5 ἱπιρυίβοτε Οἤγαβίο Δ551616 υπη]8 ΠῈ15 Κο-
πιὰ ἜΧΡῸ]» ((Ιαυάϊι 258,4), Ὁ Λατῖνος ἐχχλησιαστιχὸς συγγραφεὺς τοῦ
Ε΄ αἰῶνος Οτοβίαβ. ἀναφέρει χαὶ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Σουητωνίου καὶ μί-
αν μαρτυρίαν τοῦ Ιωσήπου, ἧ ὁποία ὅμως οὐδαμοῦ εὑρίσχεται εἰς τὰ
ἔργα τοῦ Ἰωσήπου χαὶ εἶνε μᾶλλον μία ἀπὸ τὰς νόϑους προσϑήχας
αἷ ὁποῖαι ὑπῆρχον εἰς τὰ διάφορα χειρύγραφα τῆς ᾿Ιουδαϊκῆς ἀρχαιολο-
γίας του. Λέγει λοιπὸν ὃ Οτοβίιβ εἰς τὰς ἱστορίας του (17,6) ὅτι «ἅππηοὸ
οευβάοιῃ (-- τοῦ Κλαυδίου) ποπῸ Ἔχρυβοὸς ρὲγ ΟἸδυάϊμιμῃ τος Πυάδθος .0-
βορίμιβ τοὔεηί». ἊΑν ἀληϑεύῃ ὅτι τοῦτο ἐγένετο κατὰ τὸ ἔνατον ἔτος τῆς
θασιλείας τοῦ Κλαυδίου, τότε ἣ ἐχδίωξις ἔγινε τῷ 49 μ.Χ. Ὁ Παῦλος, ὅταν
ἀφίχϑη εἰς Κόρινϑον διὰ πρώτην φοράν, εὗρεν «Ἰουδαῖόν τινα ὀνόματι ᾿Αχύ-
λαν, Ποντικὸν τῷ γένει προσφάτως ἐληλυϑότα ἀπὸ ᾿Ιταλίας... διὰ τὸ δια-
τεταχέναι Κλαύδιον χωρίζεσϑαι πάντας τοὺς ᾿Ιουδαίους ἀπὸ τῆς Ρώμης» (ΠΣ
18, 2). Τῷ 1908. εἰς Δελφοὺς εὐρέϑησαν τέσσαρα ἐκ τῶν τεμαχίων μιᾶς τπιαθ-
μαρίνης πλαχὸς φερούσης ἑλληνιστὶ γεγοαμμένην μίαν ἐπιστολὴν τοῦ Κλαυ-
δίου πρὸς τοὺς Δελφούς" εἰς αὐτὴν ἀναφέρεται ὁ ᾿Ιούνιος Γαλλίων ὡς ἐν ἔνερ-
γείᾳ ἀνθύπατος τῆς ᾿Αχαΐας. Ἢ ᾿Αχαΐα ὡς συγχλητικὴ ἐπαρχία (ὑπῆρχον ἕἐ-
παρχίαι αὐτοκρατορικαὶ καὶ συγχλητικαὶ) εἶχεν ἀνθύπατον ἐνιαύσιον. Τὰ ἐν-
διαφέροντα τμήματα τῆς ἐπιστολῆς ἔχουν ὡς ἑξῆς: «Τιθέρ[τος Κλαύδιος
Κ|αΐσ[ζαο Σεθαστ|ὸς Γ᾿ [ερμανικός, ἀρχιερεὺς μέγιστος, δημαρχιχῆς ἐξου] σίας
[τὸ ιθ΄, αὐτοχράτωρ τ[ὸ «χα΄»Ο. π[ατὴρ πα] τρίδ[ος, ὕπατος τὸ ε΄, τιμητής,
Δελφῶν τῇ πόλει χαίρειν]... .....οο ἐκεῖναι ὧ[ν μνήμην πεποίηται Λεύ-
χιος ᾿Ιούνιος Γαλλίων ὁ φ[ίλος] μου χα[ὶ ἀνθύπατος [τῆς ᾿Αχαΐας ..] ἔτι
ἕξιν τὸν π[ότερ ὁ[ν δρισμὸν...]» (Βλ. ΠΕΘΠδΘΓροσ, 801 Δ), Ἔχ τῶν τίτλων
τοῦ Κλαυδίου, οἱ ὁποῖοι ηὐξάνοντο χατ᾽ ἔτος, συνάγεται, ὅτι ἣ ἐπιστολὴ ἐγράφη
τῷ 51 ἢ ὅ2 τι..Χ. .ὋὋ [Παῦλος ἐδιχάσϑη ὑπὸ τοῦ Γαλλίωνος ἐν Κορίνϑῳωποὸς
τὸ τέλος: τῆς ἐπὶ 8 ἐξάμηνα διαρχεσάσης ἐν τῇ πόλει ταύτῃ παραιιονῆς του. ΕΞ
ἀμφοτέρων τῶν τεχμηρίων, τῆς ἐχδιώξεως τῶν ᾿Ιουδαίων ἀπὸ Ῥώιιης καὶ τῆς
ἡγεμονίας τοῦ Γαλλίωνος, φαίνεται ὅτι ὁ ΠΠ αὖλος ἦτο ἐν Κορίνϑῳ χατὰ τὰ ἔτη
49. - 1 ἢ δὺ -δ2 μ.Χ. Ὁπότε χαὶ αἵ πρὸς Θεσσαλονικεῖς ᾿Επιστολαὶ ἐγοίφη-
σαν χατὰ τὰ ἔτη 49 - δῦ.
Ἴδν τῆς ἀφετηρίας αὐτῆς χινούμενοι προοδευτιχῶς χαὶ ἀνχαδρομιχῶς διυ-
νάτπεϑα νὰ χαϑορίσωμεν μετά τινος χαλυτέοας προσεγγίσεως ἄλλα γεγονότιι
 19

τῆς ἱστορίας τοῦ εὐαγγελίου. Χωρὶς νὰ ἐχϑέσω τὰς λεπτομερείας. τῶν ὑπολο-
γισμῶν δίδω μόνον δύο χρονολογίας τὴν προαιτάτην καὶ τὴν Θραδυτάτην.

[εγονότα Προαιτάτη Βυυαδυτάτη

χρονολογία χρονολογία

Θάνατος Στεφάνου 91 84
᾿Ἐπιστροφὴ Παύλου ΒΕ δ
Θάνατος ᾿Ιαχώθου τοῦ Ζεθεδαίου -6 48
Πρώτη περιοδεία Παύλου - Βαρνάθδα 46 - 48 48 - 49
Σύνοδος ἀποστόλων ἐν Ἱεροσολύμοις 48 49
Δευτέρα περιοδεία Π.αύλοι' 48 - 51 49 - 82
Λφιξις Παύλου εἰς Κόρινϑον 49 50
Τοίτη περιοδεία Παύλου δ - δ1 , δῶ - 58
Σύλληψις Παύλου ἐν ᾿Ιεροσολύμοις δ1 ὅ8
ἼἌφιξις δεσμίου Παύλου εἰς Ῥώμην 60 61
Θάνατος Ἰαχώδου ἀδελφοῦ Κυρίου 62 θ4
ἼΑφιξις Πέτρου εἰς Βαθυλῶνα Αἰγύπτου 62 68
᾿Αποφυλάχισις Παύλου 62 θ4
Τετάρτη περιοδεία Παύλου 62 - 66 θ4 - 68
Θάνατος Παύλου γαὶ Πέτοου ΄᾿ 66 68
ἴἌφιξις ᾿Ιωάννου εἰς Πάτμον 6Τ τ0
Θάνατος ᾿Ιωάννου 12 80

Τοιουτοτρόπως ἀναλόγως πρὸς τὰ γεγονότα εἰς τὰ ὁποῖα τοποϑετεῖται ἣ

συγγραφὴ ἑνὸς ὀιδλίου τῆς Κ. Διαϑήκχης, δύναται καὶ αὕτη νὰ χρονολογηϑῇ
χατὰ μιχρὰν ἢ μεγάλην προσέγγισιν. ἊΑν ἐξαιρέσωμεν τὰς ἀπόψεις τῆς ἀρνη-
τιχῆς χριτικῆς, χαϑ᾽ ἣν πολλὰ θιδλία τῆς Κ. Διαϑήκης χρονολογοῦνται πέραν
τοῦ Τ0 χαὶ 80 μέχρι καὶ τοῦ 180 μ.Χ.. διότι προὐποτίϑεται ἡ ἄρνησις τῆς γνη-
σιότητος αὐτῶν, ϑέμα τὸ ὁποῖον οὐδόλως μᾶς ἀπασχολεῖ μετὰ τὰ ὅσα ἐλέχϑι-
σαν περὶ τοῦ ἐχχλησιαστικοῦ Κανόνος εἰς τὸ πρῶτον μέρος, τὰ ἱερὰ διδλία ἐ-
γράφησαν ἐντὸς μιᾶς εἰχοσιπενταετίας, ἀπὸ τοῦ 49 μέχρι τοῦ Τῷ περίπου. Ἡ
ἀχριθὴς χρονολόγησις δὲν εἶνε δι᾽ ὅλα τὰ ὀιθλία δυνατή, ἀλλ᾽ οὔτε καὶ πάντο-
τε ἀπαραίτητος. ᾿Αρκεῖ πιχ. ὅτι δεθαιούμεϑα, ὅτι τὸ κατὰ Ματϑαῖον Εὐαγγέ-
λιὸν ἐγράφη μεταξὺ τῶν ἐτῶν δύ χαὶ 00, ὅτι εἶνε τὸ πρῶτον ἐκ τῶν τεσσάρων,
καὶ ὅτι γενιχῶς εἶνε ἐκ τῶν πρωϊμωτέρων διδλίων τῆς Κ. Διαϑήχης. Πᾶσα
ἄλλη λεπτομερεστέρα χρονολόγησις χαὶ ἂν ἦτο δυνατή, δὲν ϑὰ ἧτο χρήσιιος.
᾿Αντιϑέτως διὰ τὰς ποὸς Θεσσαλονιχεῖς ᾿Επιστολὰς- δυνάμεϑα νὰ γνωρίζωμεν
μὲ μεγαλυτέραν ἀχκρίθειαν, ὅτι ἐγράφησαν κατὰ τὸ ἔτος 49 ἢ δ0 ἅνια τῇ ἀφίξει
80

σχεδὸν τοῦ Παύλου ἐν Κορίνϑῳ, ὅτι εἶνε τὰ πρῶτα γραπτὰ τοῦ ΠΙαύλου καὶ
χατὰ πᾶσαν πιϑανότητα τῆς Κ. Διαϑήχης. ᾿Ενίοτε ἐνῷ δὲν ἔχει σημασίαν ἡ ἀ-
χριδὴς χρονολόγησις, ἔχει σηιασίαν ἣ τάξις καὶ ἧ προτεραιότης ὡρισμένων
θιθλίων ἐν σχέσει πρὸς ἄλλα, ἢ καὶ ἣ ταυτόχρονος συγγραφή των. “Ὅπως εἶ-
νε θέθαιον ὅτι ἣ πρὸς Ρωμαίους, μεταγενεστέρα οὖσα ἀμφοτέρων τῶν πρὸς
Κορινϑίους Ἐπιστολῶν, ἐγράφη μιχρὸν μετὰ τὴν Β΄ πρὸς Κορινϑίους, ἐνῷ
περὶ οὐδεμιᾶς ἐξ αὐτῶν δὲν εἶνε ὀέθαιον τὸ ἀχουθὲς ἔτος συγγραφῆς. Εἷς τὴν
ἐξέτασιν τῶν θιθλίων καϑ᾽ ἕνα ἕχαστον, ϑὰ χρονολογήσωμεν αὐτὰ χατὰ τὰς
ἀρχὰς καὶ τὰς ἐπιδιώξεις ταύτας.

ὃ. ΓΛΩ͂ΣΣΑ ΤΗΣ ΚΑΙΝΗΣ ΔΙΑΘΗΚΗΣ

Οἱ ἀπόστολοι ἔγραψαν ὅλοι εἰς τὴν ἑλληνιστικὴν γλῶσσαν τῆς ἐποχῆς των,
εἰς τὴν χοινὴν δηλαδὴ χαὶ δημώδη ἑλληνικὴν γλῶσσαν τὴν λαλουμένην ἀπὸ
τοῦ Γ΄ π.Χ. μέχρι τοῦ Γ΄ μ.Χ. αἰῶνος ὑπὸ πάντων τῶν ἐϑνῶν, ἑλληνικῶν καὶ
μή, ἐν τῇ ἀνατολιχῇ Μεσογείῳ (Ἑλλὰς καὶ τὰ λοιπὰ Βαλχάνια, Μ. ᾿Ασία, Συ-
ρία, Παλαιστίνη, Αἴγυπτος, Λιδύη, ᾿Ιταλία, καὶ αἵ νῆσοι). Οἱ λόγιοι τῆς ἐ-
ποχῆς περιεφρόνουν τὴν γλῶσσαν αὐτὴν ὡς χυδαίαν, οἵ δὲ ϑαυμασταὶ χαὶ μι-
μηταὶ τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς σοφίας χαὶ γραμματείας τὴν ἐθεώρουν ὡς ἐχφυ-
λισμὸν τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, ἀποτρόπαιον καὶ καταπολεμητέαν. Διὰ τοῦτο
οὐδεὶς ἔγραφεν εἰς τὴν γλῶσσαν αὑτήν. Σήμερον αἷ μόναι πηγαί της εἶνε ἣ ᾿Α-
γία Γραφή, οἱ ἀποστολιχοὶ πατέρες, καὶ τὰ σπαράγματα τῶν παπύρων ποὺ εὗ-
ρέϑησαν εἷς τοὺς χοπρῶνας ἀρχαίων αἰγυπτιαχῶν πόλεων χαὶ περιέχοινν τὴν
ἰδιωτιχὴν χυρίως ἀλληλογραφίαν τῶν ἀμαϑῶν χαὶ ἀγραμμάτων ἀνθρώπωντῆς
ἐποχῆς. Ἔν συνεχείῳ παραϑέτω τέσσαρας ἰδιωτικὰς ἐπιστολὰς τῶν χρόνωντῆς
Κ. Διαϑήχης, διὰ νὰ σχηματισϑῇ σαφὴς εἰκὼν τῆς δημώδους γλώσσης τῆς ἐ-
ποχῆς ἐχείνης" ἐννοεῖται ὅτι εἶνε ἀνορϑόγραφοι.

1. Πάπυρος Β.α.7. 1079, ἔτους 41 μ.Χ.

Σαραπίων Ἡρακλείδῃ τῷ ἡμετέρῳ χαί(ίρειν).

, Ἔπεμψά σοι ἄλλας δύο ἐπιστολάς, διὰ Νηδύμου μίαν, διὰ Κρονίον μα-
χαιρος ὅρου κίαν, λοιπὸν οὖν ἔλαδον παρὰ τυ() ΓΑραθος τὴν ἐπιστολὴν καὶ
ἀνέγνων χαὶ ἐλυπήϑην. ἀχολούϑει δὲ ΓΠΙτολλαρίωνι πᾶσαν ὥραν: τάχα δύνα-
ταί σε εὔλυτον ποῖσαι. λέγε αὐτῷ" ΓΑλλο ἐγώ, ἄλλο πάντες" ἐγὼ παιδάρινεἰμί.
παρὰ τάλαντόν σοι πέπραχα τὰ φο[ρτ]ία μου" οὐκ οἶδα τί μ[ε ὁ] πάτρωνποί-
σει" πολλοὺς δανιστὰς ἔχομεν’ μὴ ἵνα ἀναστατώσῃς ἡμᾶς. ἐρώτα αὐτὸν καϑ' ἧ-
μέραν' τάχα δύναταί σε ἐλεῆσαι. ἐὰν μή, ὡς ἂν πάντες καὶ σὺ θλέπε σατὸν
ἀπὸ
τῶν ᾿Ιουδαίων. μᾶλλον ἀχυλουϑῶν αὐτῷ δύνῃ φιλιάσαι αὐτῷ, ἴδε ἡ δύναται
διὼ
λιοδώρου ὑπογραφῆναι ἡ τάθλα διὰ τῆς γυναικὸς τοῦ ἡγεμόνος. ἐὰν τὰ
παρ(ὰ)
 81

σατοῦ ποίσῃς, οὐχ εἶ μεμπτός. ἀσπάζου Διόδωρον μεγάλω(ς). ἔρρω( σο). ἀσπά-
τοι ᾿Αρποχράτιον. (ἔτους) α΄ Τιθερίου Κλαυδίου Καίσαρο(ς) Σεθα(στοῦ)
Γερμανικοῦ Αὐτοκρά(τορος), μηνὸ(ς) Καισαρείου ια΄.
(Διεύϑυνσις:) [᾿Απόδος εἷς] ᾿Αλεξά(νδρειαν) εἰς Σεδα(στὴν) ᾿Αγο-
ρὰ(ν) εἰς τ[ὴν] - ----. ϑήκην ὥστε Ἡραχλ(είδῃ) πα(ρὰ) Σαραπίω(νος)...
ὠνος το(ῦ) Σωσιπάτρου.

2. Πάπυρος Ὀξυρύγχου 299, Α4΄ αἰῶνος μ.Χ.

ἕῶρος ᾿Απίωνι τῷ τειμειωτάτωι χαίρειν.

Λάμπωνι μυοϑηρευτῇ ἔδωκα αὐτῷ διὰ σοῦ ἀραδῶνα δραχμὰς η΄, ἵνα μυο-
ϑηρεύσει ἐν Τόχα. καλῶς ποιήσεις πέμψεις μοι αὐτάς. καὶ Διονυσίῳ προσ[τ| ἅ-
τῃ Νεμερῶν χκέκρηκα (δραχμὰς)η΄, καὶ ταύτας οὐκ ἔπεμψε, ἵνα εἰδῇς. ἔρ-
ρωσ(ο). Πααῦνι χδ΄.

8. Πάπυρος Φαγιοὺμ 114, ἔτους 100 μ.Χ.

Λούκιος Βελλῆνος Γέμελλος Σαδίνωι τῷι οιεϊῶι χαίρειν.

Εὖ οὖν πυήσας χομισάμενός μου τὴν ἐπυστολὴν πέμσις μυ Πίνδαρον εἰς
τὴν πόλιν τὸν πεδιοφύλακα τῆς Διονυσιάδο(ς), ἐπὶ ἐρώτησέ με Ἑομόναξ εἵνα
αὐτὸν λάθῃ εἰς Κερχεσοῦχα καταμαϑῖν τὸν ἐλανῶνα αὐτοῦ, ἐπὶ πυχνός ἔστιν
καὶ ϑέλι ἐξ αὐτὸν ἐχχόψαι φυτά, εἵνα ἐνπίρος κοπῇ τὰ μέλλοντα ἐκχόπτεσθϑαι:"
χαὶ τὴν εἰχϑυὶν πέμσις τῆι κδ΄ εἴ χε΄ εἰς τὰ γενέσια εμέλλης. μὴ ο«ὖδιν λη-
ροήσῃς τὸν ἐχτιναγμόν σου. ἔρρωσο. (ἔτους) δ΄ Αὐτοχράτορος Καίσαρος Νε-
ρούα Τραΐαν [οὔ] Σεθαστοῦ Γερμανικοῦ, Χύακ ιη΄.

4. Πάπυρος Φαγιοὺμ 128, ἔτους 100 μ.Χ.

᾿Αρποχρατίων Βελλήνωι Σαθείνων τῶι ἀδελφῶι χαί(ίρειν).

Καὶ ἐχϑές σοι ἔγραψα διὰ Μάρδωνος τοῦ σοῦ, γνῶναί σε ϑέλων ὅτι διὰ
τὸ ἐπηρεᾶσϑαι οὐχ ἠδυνήϑην κατελϑεῖν, χαὶ ὡς ἔχωι ὧδε ἡμέρας ὀλίγας, ἐὰν
δοχῇ σοι πέμψαι τὸ ἄποχον ᾿Ισᾶτος καὶ παραλάθωμεν τὸ ἐλάδιον λυπὸν ἐὰν δό-
ξῃ σοι. ἐλήλυϑεν γὰρ Τεύφιλος ᾿Ιουδαῖος λέγων [ὅ] τι ἼἬἬχϑην ἰς γεωργίαν χαὶ
ὑούλομαι πρὸς Σαῤεῖνον ἀπελϑεῖ[ν]. οὔτε γὰρ εἴρηχε ἣμ [1]ν ἀγόμενος ἵνα
ἀπολυϑῇ, ἀλλὰ αἰφνιδίως εἴρηχεν ἡμῖν σήμερον. γνώσομαι γὰρ εἰ ἀληϑῶς λέγι.
ἔρρωσο. ἀσπάζου τοὺς ἀδελφοὺς Λύκον καἰ[ί......]ν. Μεχείρ. τό
᾽
.

(Λιεύϑυνσις :) ᾿Απόδος Βελλήνῳ αθείνωι.

Μία γλωσοιχὴ σύγκρισις μεταξὺ τῶν τεσσάρων αὐτῶν ἰδιωτικῶν ἐπιστο-
μῶν χαὶ τῆς Καὶ. Διαϑήχης δειχνύει πόσον διιοιάζουν γλωσσιχῶς μεταξύ τῶνκαὶ
πόσον διαφέρουν ἀμφότερα ἀπὸ τῆς ἀττιχῆς γλώσσης. ἷς τοὺς παπύρους λέ-
νονται τὰ νερψανῆ ὑποχοριστικὰ «παιδάριν» καὶ «ἐλάδιον» ( --- λάδι)" εἰς τὴν
δ2

Κ. Διαϑήχην «παιδάριον», «ὀψάριον» (Ἴω 6,9), κλπ. Τὸ ἐπίρρημα «τάχα»,

σημαῖνον εἰς τὴν ἀττιχὴν «ταχέως», εἰς τοὺς παπύρους καὶ τὴν Κ. Διαϑήχην
σημαίνει «ἴσως» (Ρω ὅ, 1: Φλμ, 156). Τὸ «γὰρ» εἰς τὴν ἀττικὴν εἶνε μόνον
αἰτιολογικὸς σύνδεσμος. Εἰς τοὺς παπύρους καὶ τὴν Κ. Διαϑήχην εἶνε καὶ ἐπίρ-
ημα σημαῖνον «θεθαίως»" «Γνώσομαι γὰρ εἰ ἀληϑῶς λέγι». «Οὔπω γὰρ ἀνα-
Ὀέθηχα πρὸς τὸν Πατέρα μου...» (ἼἸω 20, 11). Εἷς τοὺς παπύρους ὑπάρ-
χουν λατινικαὶ λέξεις, ὧς ἣ «τάθλα» ((Δδυΐ4), εἰς τὴν Κ. Διαϑήκην ἐπίσης
«χοδράντης», «χεντυρίων», «λεγεών», «δὸς ἐργασίαν», «ὑπὲρ τῶν νεχρῶν»
(φυδάγαηβ, οθπίυγιο, ἰθρίο, 4ὰ ορείϑῃ, ρῖὸ ἱπἴοπιβϑ). Εἰς τοὺς παπύρους
ὑπάρχουν λέξεις τῶν ἐντοπίων ἀνατολιτῶν, π.χ. τὰ ὀνόματα τῶν μηνῶν Π αὖνι,
Χύαχ, Μεχείρ᾽ εἰς τὴν Κ. Διαϑήκην ὡσαύτως χερουθίμ, ἀμήν, ὥσαννά, ἀλλη-
λούια, Τὰ ὀνόματα τῶν ἐντοπίων εἰς τοὺς παπύρους (ὄχι εἰς τοὺς παρατεϑέν-
τας ἀλλ᾽ εἰς πολλοὺς ἄλλους) εἷνε ἄλλοτε ἐξελληνισμένα (Σεραπίων, Π ανεύ-
χούνιος) καὶ ἄλλοτε ὄχι (Ψᾶ, Τουῶτε, Σκωρύ, Τετῆς)" ὁμοίως καὶ εἰς
τὴν Κ. Διαϑήχην: Ἰακὼδ - ἸΙάκωθος, Μαριάμ - Μαρία, Συμεὼν - Σίμων, κλπ.
Τὰ συνταχτικὰ «λάϑη», ἀκριθῶς εἰπεῖν, δὲν εἶνε λάϑη ἀλλ᾽ εἴδη συντά-
ξεως ἐξ ἴσου ὀρϑὰ χαὶ δόχιμα μὲ τοὺς ἀττικοὺς συνταχτικοὺς τύπους. Ἑκάστη
ἐποχὴ ἔχει τοὺς ἰδιάζονας συνταχτιχοὺς τύπους. ἊΑν κανεὶς γνωρίζῃ καλῶς
χαὶ μάλιστα καὶ ϑαυμάζῃ τοὺς συντακχτικοὺς τύπους μιᾶς ἐποχιακῆς γλώσσης,
π.χ. τῆς ἀττικῆς, οἵ τύποι τῶν ἄλλων σταδίων τῆς αὐτῆς γλώσσης τοῦ φαίνον-
ται σόλοιχοι, γελοῖοι, καὶ χυδαῖοι. ἊΑν συνηϑίσῃ ἐξ ἀρχῆς εἰς τοὺς συντακτι-
χοὺς τύπους τῆς ἑλληνιστιχῆς, οἱ ἀττικοὶ ϑὰ τοῦ φαίνωνται θάρδαροι καὶ χυ-
δαῖοι, “Ὥστε λοιπὸν συμδατικῶς μόνον λέγομεν ἕνα συνταχτιχὸν τύπον «λάϑος»
ἢ «ψευδόπλασμα». Ἐφ᾽ ὅσον ἕνας τύπος λαλεῖται κοινῶς, εἶνε ὀρθός. Μεταξὺ
Κ, Διαϑήχης καὶ τῶν παρατεϑεισῶν τεσσάρων ἐπιστολῶν ὑπάρχουν πολλοὶ χοι-
γοὶ συνταχτικχοὶ τύποι.

α΄. ᾿Αντὶ συστοίχου ἀντιχειμένου χρησιμοποιεῖται ἐπίρρημα.

Π άπυροι: Γνώσομαι γὰρ εἰ ἀλη ϑῦςς λέγι (ἀντὶ «ἀληϑῆ»).
Κ, Διαϑήχη: Λέγω δὲ ὑμῖν ἀληϑῦς (Λκ 9, 91).
᾿Αληϑῦῦς λέγω ὑμῖν (Λκ 12, 44).
Τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι συμφύρονται αἷ συντάξεις τοῦ «λέγω» χαὶ τοῦ «λα-
λῶ» (ἀληϑῶς λαλῶ--- ἀληϑῆ λέγω).
θ΄. Σολοιχισμὸς ἐμπροϑέτου προσδιορισμοῦ.
Πάπυροι: ἘΞ αὐτὸν (-εὲξ αὐτοῦ).
Κ, Διαϑήχη: ᾿Α πὸ Θεοῦ ὃ ὧν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐ ρθοχόμενος, καὶ ἀ-
πὸ τῶν ἑπτὰ πνευμάτων... (Απ 1, 4).
Καὶ αὐτὸ εἶνε συνταχτιχὸν εἶδος χαὶ ὄχι λάϑος, διότι ἐπικρατῆσαν παρέμεινε
καὶ σήμερον (ἀπὸ αὐτοῦ - ἀπὸ αὐτόν). Τὶς τὴν ᾿Αποκάλυψιν διατηρεῖται ἡ ὁ-
νομαστιχή, διὰ νὰ μὴ σπάσῃ τὸ περιφραστικὸν καὶ στερεότυπον ὄνομα τοῦ Θεοῦ.
 δ8ὃ

γ΄. Σχῆμα ἀσύνδετον ἐκεῖ ὅπου ἣ σύνδεσις ἦτο ἀπαραίτητος.

Πάπυροι: Ἔπεμψαά σοι ἄλλας δύο ἐπιστολάς, διὰ Νηδύμου μίαν, διὰ Κρονίου
μαχαιροφόρου μίαν.
Κ. Διαϑήκη : Καὶ γενήσεται μία ποίμνη, εἷς πουμὴν (Ἴω 10, 16).
δ΄ Σύνδεσις παραταχτικὴ ἀντὶ συνδυασμοῦ μετοχῶν καὶ ρημάτων.
Πάπυροι: Λοιπὸν οὖν ἔλαθον παρὰ τοῦ "Αραθος τὴν ἐπιστολὴν χαὶ ἀνέγνων
χαὶ ἐλυπήϑην (ἀντί: λαθὼν τὴν ἐπιστολὴν χαὶ ἀναγνοὺς ἐλυπή-
ϑην, ἢ λαθὼν ἀνέγνων καὶ ἐλυπήϑην).
Κ. Διαϑήχη : Καὶ ἐχράτησε τὸν δράχοντα,... χαὶ ἔθαλεν αὐτὸν εἰς τὴν ἄθυσ-
σον, καὶ ἔκλεισε, καὶ ἐσφοάγισεν ἐπάνω αὐτοῦ (ἀντί: κρατήσας
ἔθαλε, καὶ κλείσας ἐσφράγισε) (᾿Απ 20, 2 - 8).
ε΄. Πλεονασμὸς ἀντωνυμίας ἐφ᾽ ὅσον ὑπάρχει χαὶ τὸ ὄνομα.
Πάπυροι: Λάμπωνι τῷ μνυοϑηρευτῇ ἔδωχα αὖ τ ᾧ διὰ σοῦ ἀραθῶνα
δραχμὰς η΄.
Κι Διαϑήχη: Τῷ νικῶντι δώσω αὑτῷ τοῦ μάννα τοῦ χεχρυμμένου....
(ἊἋπ 2, 117).
Ὁ νικῶν ἔσται αὐτῷ ταῦτα (Απ 21, 1).
Καὶ εἶδον ϑρόνον... καὶ τὸν καϑήμενον ἐπ' αὐτῷ οὗ ἀ-
πὸ προσώπου ἔφυγεν ἣ γῆ χαὶ ὃ οὐρανός... (Απ 20, 11).
«΄͵ Πλεοναστικὴ χρῆσις τῆς αὐτῆς προτάσεως.
Πάπυροι: Ἐὰν δοκῇ σοι πέμψαι τὸ ἄποχον ᾿Ισᾶτος καὶ παραλάδω-
μεν τὸ ἐλάδιον λυιπὸν ἐὰν δόξῃ σοι.
Κι Διαϑήκη: “Ὃ ἦν ἀπ᾿ ἀρχῆς, ὃ ἀκηκόαμεν, ὃ ἑωράκαμεν τοῖς
ὀφθαλμοῖς ἡμῶν, ὃ ἐϑεασάμεϑα καὶ αἱ χεῖρες ἡμῶν ἐψη-
λάφησαν, περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς--- καὶ ἡ ζωὴ ἐφανερώϑη
χαὶ ἑωράκαμεν χαὶ μαρτυροῦμεν χαὶ ἀπαγγέλλομεν ὑμῖν τὴν ζωὴν
τὴν αἰώνιον, ἥτις ἣν πρὸς τὸν πατέρα χαὶ ἔφανερ ὦ ϑη ἡμῖν:
--ὃ ἑωράχαμεν χαὶ ἀκηκχόα μεν, ἀπαγγέλλομεν
ὑμῖν... (Δ΄ Ἴω 1, 1 - 8).
ζ΄, ᾿Εξίσωσις καὶ παραταχτικὴ χρῆσις ρήματος καὶ μετοχῆς.
Πάπυροι: Καλῶς ποιήσεις πέμψεις μοι αὐτάς.
Κ, Διαϑήχη: Κύριε ϑέλεις εἴπωμεν πῦρ καταθῆναι ἀπ᾿ οὐρανοῦ...
(Λκ 9, 84).
Δεῦρο δείξω σοι τὴν νύμφην... (Απ 21, 9).
η΄. Ψευδοτελιχὴ πρότασις ὑποκρύπτουσα προσταχτιχήν.
ΠΠ άπυροι; ᾿Ερώτησέ με Ἑ "ρμόναξ εἵνα αὐτὸν λάδῃ εἰς Κερκεσοῦχα. Καὶ Διο-
γυσίῳ προστάτῃ Νεμερῶν κέκρηκα δραχμὰς η΄, καὶ ταύτας οὖκ ἔ-
πεμψε, ἵνα εἰδῇς (--- γιὰ νὰ ξέρῃς, νὰ τὸ ξέρης).
Κ. Λιαϑήχη: Ἵνα δὲ εἰδῆτε ὅτι ἐξουσίαν ἔχει ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἀφιέναι
ἐπὶ τῆς γῆς ἁμαρτίας... (Μρ ὃ, 10).
84

Τὸ εἶδος αὐτὸ ἔγινε κατ᾽ ἐπίδρασιν τῆς δουλητικῆς προτάσεως τῶν Ῥωμαίωψ.
δ΄. Ψευδοτελικὴ πρότασις ὑποχρύπτουσα ἀπαρέμφατον.
Πάπυροι: Οὔτε γὰρ εἴρηχε ἡμῖν ἀγόμενος ἵνα ἀπολυϑῇ, ἀλλὰ αἰφνιδίως εἰ-
θηχεν.... (ἀπολυϑῆναι, νὰ ἀπολυϑῇ).
Κ, Διαϑήχη: Καὶ ἐδόϑη αὐτῇ ἵνα περιθάληται θύσσινον λαμπρὸν χαϑαορόν...
(περιθληϑῆναι, νὰ περιθληϑῇ) (Απ 19, 8).
ι΄, Ψευδοτελικὴ πρότασις ἀνεξάρτητος (κυρία) ὑποχρύπτουσα προσταχτικχῆν.
Πάπυροι: Μὴ ἵνα ἀναστατώσῃς ἡμᾶς.
Κ. Διαϑήχη: Ἢ δὲ γυνὴ ἵνα φοθῆται τὸν ἄνδρα (Ἐφ ὅ, 88).
(᾿Αντὶ «μὴ ἀναστατώσῃς», νὰ μὴ μᾶς ἀναστατώσῃς, χαὶ «φο-
δείσϑω», νὰ φοθῆται). Αὐτὸ τὸ εἶδος δηλαδὴ διατηρεῖται καὶ
σήμερον.
ια΄. Ψευδοπλάγιος λόγος μὲ ρῆμα εὐϑέος λόγου.
Πάπυροι: Ἐλήλυϑεν γὰρ Τεύφιλος Ιουδαῖος λέγων ὅτι "Ἤχϑην ἰς γεωργί-
αν χαὶ θούλομαι πρὸς Σαθεῖνον ἀπελϑεῖν.
Κ. Διαϑήχη : Οἱ δὲ διελογίζοντο ἐν ἑαυτοῖς λέγοντες ὅτι "ΑὉτους οὐχ ἐλ ά-
θόομεν (Μϑ 16, 1).
Πολλοὶ ἐπίστευσαν εἰς αὐτὸν τῶν Σαμαρειτῶν διὰ τὸν λόγον τῆς
γυναικός, μαρτυρούσης ὅτι Εἶπέ μοι πάντα ὅσα ἐποί-
σα (Ἰὼ 4, 89).
᾿Εὰν μεταξὺ τεσσάρων μικρῶν ἐπιστολῶν καὶ τῆς Κ. Διαϑήκης εὑρίυκον-
ται τόσοι χοινοὶ συνταχτιχοὶ τύποι, ἀντιλαμθάνεται χανεὶς ὅτι, ἂν ὑπῆρχον ἰ-
διωτιχοὶ καὶ σύγχρονοι πάπυροι τῆς αὐτῆς συνολιχῆς ἐχτάσεως μὲ τὴν Κ. Δια-
ϑήχην, ϑὰ ἀνευρίσκοντο εἰς αὐτοὺς ὅλοι οἱ συνταχτιχοὶ τύποι τῆς Κ. Διαϑύή-
χης. ᾿Αντιλαμθάνεται ἐπίσης πόσον μεγάλη εἶνε ἧ ἀξία τῶν παπύρων αὐτῶν
διὰ τὴν ἑρμηνείαν τῆς Κ. Διαϑήκης.
ἼΛλλη παράγραφος τοῦ ϑέματος αὐτοῦ εἶνε ὃ λεξιλογιχὸς πλοῦτος τῆς Κ'.
Διαϑήχης χαὶ τὰ ἅπαξ λεγόμενα. Τὸ λεξιλόγιον τῆς Κ. Διαϑήκης εἶνε σχετι-
γῶς πτωχόν. Αὐτὸ ὀφείλεται εἷς τὸ ὅτι εἶνε γραμμένη ὅλη εἰς γλῶσσαν ζῶσαν.
Ἕνα χείμενον ἀρχαΐζον περιέχει πάντοτε πολλὰ νεχρὰ στοιχεῖα τῆς παρῳχη-
μένης μορφῆς τῆς γλώσσης καὶ διὰ τοῦτο ἔχει καὶ περισσοτέρας λέξεις. Μὴ
νοιιίσῃ ὅμως κανεὶς ὅτι ὃ πλοῦτος τῶν λέξεων ἀνυψώνει τὸ πνευματικὸν ἐπί-
πεδον ἑνὸς διδλίου. Ὕπάρχουν ζάπλουτα λεξιλογικῶς ἔργα τὰ ὁποῖα εἶνε κενὰ
γοημάτων χαὶ χατωτέρας πνευματιχῆς ποιότητος, ἐνῷ ἀντιστρόφως τὸ χατὰ ᾿]-
ὠάννην Εὐαγγέλιον, τὸ ὁποῖον ἔχει λεξιλόγιον φοδερὰ πενιχρόν, εἶνε ὅ,τι ὕψη-
λόν, μεγαλειῶδες καὶ πλούσιον ὑπάρχει εἰς τὰ ἔργα τοῦ πνεύματος. 'Ως πηγὴ
τῆς γλώσσης τῆς ἐποχῆς της ἣ Κ. Διαϑήχη εἶνε ἀντιϑέτως ἀπὸ λεξιλογιχῆς
πλευρᾶς λίαν πλουσία. Τ᾿οὔτο ὅμως ὀφείλεται εἰς τὸ ὅτι πλὴν αὐτῆς ὑπάρχουν
ἐλάχιστα χείμενα διασώζοντα τὴν γλῶσσαν ἐκείνην.Αν ἐσώζοντο τόσα χείιιε-
να τῆ: ἑλληνιστιχῆς γλώσσης ὅσα γχαὶ τῆς ἀττιχῆς, τότε ἣ Κι Διαϑήκη ϑὰ ἧτο
 8δ

ἀσήμαντος ὡς ϑησαυρὸς τῆς γλώσσης ἐκείνης. Εἰς τοὺς συγγραφεῖς τῆς Κ.

Διαϑήχης δὲν παρατηρεῖται ἴχνος λεξιϑηρίας ἢ ἀρχαϊσμοῦ. Εἶνε τόσον σοθα-
ρὸς ὁ σκοπὸς τῆς συγγραφῆς των, ὥστε δὲν ἔχουν καιρὸν διὰ τοιαῦτα παίγνια.
Συναφὲς πρὸς τὴν μοναδικότητα σχεδὸν τῆς Κ. Διαϑήχης ὡς πηγῆς τῆς γλώσ-
σης τῆς ἐποχῆς της εἶνε τὸ ζήτημα τῶν ἅπαξ λεγομένων ἐν αὐτῇ λέξεων. Ὁ ὅ-
ρος «ἅπαξ λεγόμενον» ἔχει μίαν ἐλαστικότητα, Λέγεται ἅπαξ λεγόμενον μία λέ-
ξις ἐν σχέσει πρὸς τὸ θιθλίον ὅπου εὑρίσκεται, ἂν ἀπαντᾶται εἰς αὐτὸ ἅπαξ μό-
νον χαὶ ἀσχέτως τοῦ ὅτι ἀπαντᾶται πολλάκις εἰς τὴν ὑπόλοιπον Κ. Διαϑήχην.
Λέγεται ἅπαξ λεγόμενον, ἂν ἀπαντᾶται ἅπαξεἰς τὰς Ἐπιστολὰς τοῦ Παύλου
ἢ τὰ γραπτὰ τοῦ ᾿Ιωάννου, ἢ εἰς τὴν Κ. Διαϑήκην, ἢ εἰς τὴν ᾿Αγίαν Γραφήν, ἢ
εἰς ἅπασαν τὴν ἀρχαίαν γραμματείαν τὴν προγενεστέραν καὶ σύγχρονον τῆς
Κ. Διαϑήχης. Ἑκάστης κατηγορίας τὰ ἅπαξ λεγόμενα μᾶς ἐνδιαφέρουνδι᾽ εἰ-
δικοὺς λόγους. Ἐννοεῖται ὅτι τὰ ἀπολύτως ἅπαξ λεγόμενα ὀλιγοστεύουν μὲ τὴν
ἀνεύρεσιν νέων συγχρόνων παπύρων. Περὶ ὡρισμένων ἅπαξ λεγομένων εἶ-
νε σχεδὸν θέθαιον ὅτι, καὶ ἂν δὲν εὑρεϑοῦν ἀλλοῦ, ὅμως ἐλέγοντο εὐρέως κατὰ
τὰς ἡμέρας τῶν ἀποστόλων’ ἐνῷ περὶ ἄλλων εἶνε θέθαιον ὅτι, ὅ,τι καὶ ἂν ἀνα-
χαλυφϑῇ, ἀποκχλείεται νὰ εὑρεϑοῦν ἐκεῖ. Αὐτὰ εἶνε τὰ ὄντως ἅπαξ λεγόμενα"
τοιοῦτον π.χ. εἶνε ἣ λέξις ἐἐξϑελοϑρησχεία» (Κλ 2, 28) τὴν ὁποίαν ἔπλασεν ὁ
Παῦλος. Τὰ ἅπαξ λεγόμενα εἶνε ἕνα ἀμφίθολον τεχμήριον τὸ ὁποῖον καχῶς
ἐχρησιμοποίησαν πολλοὶ ὑπὲρ ἢ κατὰ τῆς Κ. Διαϑήκης. Εἶνε χρήσιμον τεχμή-
οιον, ὅταν τὸ χρησιμοποιῇ κανεὶς προσφυῶς, διὰ νὰ συναγάγῃ ποικίλα συμ-
περάσματα.
Εἰς τὴν Κ. Διαϑήκην διακρίνομεν τέσσαρα γλωσσιχὰ ἐπίπεδα. Τὸ κριτή-
ριον ποὺ τὰ διαφοροποιεῖ δὲν εἶνε ὁ ἀρχαϊσμός, ἀλλ᾽ ἣ ἀρτιότης. Διαφέρει δὲ
ὃ ἀρχαϊσμὸς τῆς ἀρτιότητος. ἼΑλλο πρᾶγμα νὰ γράφῃ ὁ ἕνας εἷς ἀρχαΐζουσαν
χαὶ ὁ ἄλλος εἰς δημώδη καὶ λαλουμένην, καὶ ἄλλο νὰ γράφουν ἀμφότεροι τὴν
λαλουμένην δημώδη ὃ ἕνας ἀρτιώτερον καὶ ὁ ἄλλος ἀδεξιώτερον. Εἰς τὴν Κὶ.
Διαϑήχην συμδαίνεν μόνον τὸ δεύτερον. ἼΛλλως γράφει τὴν ἑλληνιστικὴν ὃ
Λουχᾶς, ὁ ὁποῖος τὴν ἔχει προφανῶς μητρικὴν καὶ ἐσπούδασεν εἰς αὐτὴν τὴν
ἰατρικὴν ἐπιστήμην, καὶ ἄλλως τὴν γράφει ὃ Ἑδραῖος ᾿Ιωάννης, ὁ ὁποῖος δὲν
τὴν ἔχει μητρικὴν ἀλλὰ τὴν ἔμαϑε παιδιόϑεν ἐμπειρικῶς καὶ ἀτελῶς καὶ πιϑα-
γῶς ἄνευ γραμμάτων. Οἱ δύο αὐτοὶ κατέχουν τὰ δύο ἄκρα. Εἶνε δὲ τὰ τέσσαρα
“λωσσιχὰ ἐπίπεδα χατὰ σειρὰν ἀρτιότητος τὰ ἑξῆς.
α΄. Ἐαγγέλιον κατὰ Λουχᾶν, Πράξεις, ᾿᾿πιστολὴ πρὸς 'ἙΘδραίους.
β΄. Οἱ λοιποὶ πλὴν τοῦ ᾿Ιωάννου.
γ΄, Τὰ κείμενα τοῦ ᾿Ιωάννου πλὴν τῆς Αποχαλύψεως.
΄ χζνιν , - , Ἁ Ων ᾿

δ΄, Ἧ ᾿Αποκάλυψις.
Διὰ περισσοτέρας λεπτομερείας παραπέμπω τοὺς φοιτητὰς εἰς τὸ Ὑπό-
, - ᾿ς . , Ἵ Ἁ Ἁ ,

νῆμα εἰς τὴν ᾿ὑπιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα (σ. 109- 115).

86

8. ΣΧΕΣΕΙΣ

α΄. Σχέσις πρὸς τὴν Παλαιὰν Διαθήκην

Ἡ Καινὴ διαϑήκη εἶνε τὸ ἕτερον ἥμισυ τῆς ᾿Αγίας Γραφῆς, τοῦ πρώτου
ὄντος τῆς Π. Διαϑήχης. ᾿Απὸ πλευρᾶς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ καὶ λυτρώσεως
τοῦ ἀνθρώπου ἣ Παλαιὰ εἶνε ἡ ἐπαγγελία καὶ ἧ Καινὴ ἧ ἐχπλήρωσις" ἀπὸ
πλευρᾶς διδαχῆς ὁδοῦ ζωῆς ἣ Παλαιὰ εἶνε ἣ προπαρασχευὴ χαὶ ἣ Καινὴ ἣ τε-
λειότης. Δι᾿ ἀμφότερα τὰ εἴδη σχέσεως ἧ Παλαιὰ λέγεται σχιὰ τοῦ σώματος,
προπορευομένη χαὶ ἐπαγγελλομένη ὅτι καταφϑάνει τὸ σῶμα, καὶ ἣ Καινὴεἶνε
αὐτὸ τοῦτο τὸ σῶμα. Ἔφ᾽ ὅσον τὰ πράγματα ἔχουν ἔτσι ἀντιλαμθάνεται χανεὶς
ὅτι ἣ σχέσις τῶν δύο Διαϑηχῶν εἶνε εἴπερ τις καὶ ἄλλη στενή. Εἷς τὴν ᾿Εκχλη-
σίαν τὴν ἱδρυϑεῖσαν ὑπὸ τοῦ Κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ἡ ΠΠ. Διαϑήχη ἀναγνω-
ρίζεται ὡς ἰσόχυρος πρὸς τὴν Καινὴν καὶ ὑπὸ τῶν ἱερῶν συγγραφέων τῆς Και-
νῆς καὶ ὑπὸ τῆς μετέπειτα γενεᾶς. Μεταξὺ τῶν ὀιθλίων τῆς Καινῆς ἡ Παλαιὰ
ἀναφέρεται ὑπὸ διάφορα μερικὰ ἢ καϑολικὰ ὀνόματα. ᾿Αναφέρεται ὡς «Γρα-
φαί», «Πραφαὶ ἅγιαι», «Γράμματα», «ερὰ ΓΠράμματα», «Γραφαὶ ϑεόπνευστοι»,
«ἸΠαλαιὰ Διαϑήχη», ἢ ἀναλυτιχώτερον «ὃ Μωῦσῆς καὶ οἱ Προφῆται», «Ὁ Νό-
μος χαὶ οἱ Προφῆται», «Νόμος Μωῦσέως καὶ Προφῆται καὶ Ψαλμοί». Εἷς τὰς
δύο προτελευταίας ὀνομασίας «Μωῦσῆς» ἢ «Νόμος» λέγεται ἣ Πεντάτευχος
καὶ «Π ροφῆται» ὅλα τὰ ὑπόλοιπα ὀυθλία ἱστορικά, ποιητικά, καὶ προφητικά.
Εἷς τὴν τελευταίαν διαχρίνονται οἱ «Π ροφῆται» εἰς «Προφήτας» (-εΐστορι-
χά, προφητικὰ) χαὶ «Ψαλμοὺς» (Ξε ψαλμοί, Ἰώθ, Παροιμίαι, ᾿Εκχλησιαστής,
ὶ ἾΑσμα ἀσμάτων).
Ἡ χρῆσις τῆς Π. Διαϑήχης ὑπὸ τῶν συγγραφέων τῆς Καινῆς εἶνε με-
γάλη, ἐφ᾽ ὅσον οὗτοι ἔχουν τὴν συνείδησιν ὅτι ἱστοροῦν τὸ γεγονὸς τὸ προφη-
τευϑὲν ὑπὸ τῶν συγγραφέων τῆς Παλαιᾶς. Χρησιμοποιοῦν δὲ ὅλα σχεδὸν τὰ
χανονικὰ θιθλία" μόνον ὃ ᾿᾽Οὐδιοὺ δὲν χρησιμοποιεῖται, προφανῶςδιὰ τὴν όρα-
χύτητα τῆς ἐχτάσεώς του, καὶ ὁ ᾿Εκκλησιαστὴς μετὰ τοῦ ἼΑσματος εἴτε διὰ
τὴν ὀραχύτητα, εἴτε χαὶ διότι ὡς ἐκ τῆς φύσεώς των τὰ θιθλία αὐτὰ δὲν ἔχουν
χωρία πρόσφορα.
Ὡς πρὸς τὸ κείμενον, τὸν ὁποῖον παρατίϑεται ἐκ τῆς Παλαιᾶς εἰς τὴν
Καινήν, εἶνε ἄλλοτε ἣ μετάφρασις τῶν Ο΄ καὶ ἄλλοτε ἄλλαι τινὲς μεταφράσεις.
ὰν αἱ μεταφράσεις ἐχεῖναι εἶνε στιγμιαῖαι μεταφράσεις τῶν παραϑεμάτων
μόνον ὑπὸ τῶν ἙῬδραίων χαὶ ἑδραιομαϑῶν ἀποστόλων, ἢ ἂν εἶνε προὔπαρχου-
σαι ἑλληνιχαὶ γενικαὶ μεταφράσεις, δὲν εἶνε θέθαιον, ΙΠυϑανώτερον φαίνεται
τὸ πρῶτον, ἐφ᾽ ὅσον οἱ ἙΞδραῖοι ἀπόστολοι ἀνετράφησαν μὲ τὸ ἑδραϊκὸν πρω-
τότυπον ἀναγινωσχόμενον εἰς τὴν συναγωγὴν ἢ κατ᾽ οἶχον, ὁ δὲ ἑλληνιστὴς
"Παῦλος ἦτο νεαρὸς ραδόϊνος (.-- ϑεολόγος) καὶ μαρτυρεῖται ὅτι ἐγνώριζε τὴν
ἑθραϊχήν, Ὃ Μαιϑαῖος περισσότερον πάντων μεταφράζει ἐκ τοῦ ἑδραϊκχοῦ:
καίτοι λαμθάνει καὶ ἐχ τῶν Ὁ΄ ὅπως τὸ ψαλμιχὸν 111, 99 - 98 παρατιϑέμενον
 81

ἐν Μ8 21, 42. Ὁ Μᾶοκος, ὁ Λουχᾶς εἰς ἀμφότερα τὰ θιθλία του, ὁ συντάχτης

τῆς πρὸς ᾿Βόραίους, ὁ Ἰάκωθος, καὶ ὁ Πέτρος λαμθάνουν γενιχῶς ἐκ τῶν ἜΣ»
ὀδομήχοντα. Ὃ Παῦλος εἰς τὰς λοιπὰς 18 ᾿Επιστολάς του, ὁ ᾿Ιωάννης εἰς τὸ
Εὐαγγέλιόν του λαμθάνουν ἄλλοτε ἐκ τοῦ ἑθραϊκοῦ ὅπως ὃ Ματϑαῖος χαὶ ἄλ-
λοτε ἐχ τῶν Βόδομήχοντα. .Ο Ἰωάννης μόνον εἰς τὸ Εὐαγγέλιόν του χρησι-
μοποιεῖ χωρία τῆς Παλαιᾶς καὶ δὴ χαραχτηριστικῶς ὀλίγα. Εἷς τὰς ᾿ἕπιστο-
λάς του δὲν χοησιμοποιεῖ χαϑόλου. Ἢ ᾿Αποχάλυψίς του, ἂν καὶ φραστιχῶς εὗ-
οίσκεται ὑπὸ τὴν μεγίστην ἐπίδρασιν τῆς Παλαιᾶς, ἐν τούτοις δὲν ἔχει οὔτε
μίαν χρῆσιν δυναμένην νὰ χαραχτηρισϑῇ ὡς παράϑεμα καὶ νὰ ἐξαχριθωϑῇ ἄν
ἐλήφϑη ἐκ τοῦ ἑδραϊκοῦ ἢ ἐκ τῶν ᾿Εὀδομήχοντα. Τέλος ὃ ᾿Ιούδας χρησιμοποιεῖ
μίαν μόνον φράσιν ἐκ τοῦ Ζαχαρίου, περὶ τῆς ὁποίας τοῦτο μόνον εἶνε ἐμφα-
νές, ὅτι δὲν ἐλήφϑη ἐκ τῆς γνωστῆς σήμερον μορφῆς τῶν ᾿Εὀδομήχοντα. "Αν
εἶνε ἐκ τοῦ ἑδραϊχοῦ ἢ ἐξ ἄλλης μορφῆς τῶν Ἑθόδομήχοντα μὴ γνωστῆς σήμε-
οον, δὲν εἶνε γνωστόν.
Τὸ ἑθραϊκὸν κείμενον τὸ ὁποῖον χρησιμοποιεῖται ὑπὸ τῶν συγγραφέων τῆς
Καινῆς δὲν εἶνε τὸ σημερινὸν μασοριτικόν. Εἶνε κείμενον ἐλάχιστα καὶ ἐπου-
σιωδῶς διαφέρον ἀπὸ τῶν θΘόδομήχοντα, μὴ συμφωνοῦν δὲ πρὸς τὸ μασοριτι-
κόν. Ὑπεστήριξαν ὡρισμένοι σύγχρονοι, ἐκχπρόσωποι τῆς ἀρνητικῆς κχριτικχῆς,
ὅτι εἰς τοὺς συγγραφεῖς τῆς Καινῆς φαίνονται ἴχνη τῶν μεταφράσεων τοῦ ᾿Α-
χύλα καὶ τοῦ Θεοδοτίωνος. Τοῦτο εἶνε μάταιος ἰσχυρισμός, σκοπὸν ἔχων νὰ
δείξῃ ὅτι θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης εἶνε νεώτερα τῶν μέσων τοῦ Β΄ μ.Χ. αἰῶνος
χατὰ τὰ ὁποῖα ἐγένοντο αἷ εἰρημέναι μεταφράσεις. Τὸ ἂν τὸ ἐν Ἴω 19, 81
«ἐξεκέντησαν» ἢ ἄλλη τις λέξις ἐχρησιμοποιήϑησαν ὑπὸ τοῦ ᾿Αχύλα καὶ τοῦ
Θεοδοτίωνος, τοῦτο καὶ συμπτωματυχὸν ἦτο δυνατὸν καὶ πιϑανώτατον νὰ εἶνε,
ἀλλὰ καὶ ἄλλως εἶνε εὐεξήγητον, ἀφοῦ οἵ δύο οὗτοι εἶνε 80 καὶ 100 ἔτη νεώτε-
οοι τῆς συγγραφῆς τοῦ Κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγελίου, ἦσαν δὲ καὶ Χριστιανοὶ
πεπτωκότες. Τὸ ὅτι ὁ Μᾶρχος καὶ μάλιστα οἱ Πέτρος, Ιάκωθος καὶ ᾿Ιούδας
λαμθάνουν ἐκ τῶν Ἑβδομήκοντα, δὲν εἶνε παράδοξον καὶ ἂν ἔγραφον ᾿'ΕΘραῖοι
αὐτοὶ πρὸς ἙΘραίους, πολλῷ δὲ μᾶλλον εὐνόητον εἶνε, διότι ἐχρησιμοποίουν
ὡς ὑπογραφεῖς ἑλληνιστὰς ἢ καὶ ἐξ ἐϑνῶν Χριστιανούς, ἀπετείνοντο δὲ πρὸς
ἑλληνιστὰς τῆς διασπορᾶς. Πρέπει ἐπίσης νὰ λεχϑῇ ὅτι πολλὰ παραϑέματα, τὰ
ὑποῖα δὲν συμφωνοῦν ἐπαχριθῶς πρὸς τοὺς ΕἸδομήκοντα, εἶνε δυνατὸν νὰ ἐ-
λήφϑησαν ἐκ τῆς μεταφράσεως ταύτης. Αἱ πολλαὶ φϑοραὶ τοῦ κειμένον καὶ
ἀναϑεωρήσεις, κυρίως δὲ ἣ τοῦ ᾿Ωριγένους, ἠλλοίωσαν τὸ κείμενον τῶν ἝΣ
ὀδομήχοντα τόσον, ὥστε ὄχι μόνον νὰ μὴ ἀναγνωρίζωνται πλέον αἱ πάλαι ἐξ
αὐτοῦ ληφϑεῖσαι παραϑέσεις, ἀλλὰ καὶ νὰ μὴ ἀνευρίσκωνται καϑόλον. ᾿ξ ἕ-
τέρου τὸ ἑδραϊχὸν πρωτότυπον, τὸ ὁποῖον εἶχον πρὸ ὀφϑαλμῶν οἱ ἀπόστολοι
ἀπωλέσϑη καὶ ἀντικατεστάϑη ἀπὸ τὸ πολὺ διάφορον μασοριτικόν. Τρίτον δέ,
ἐπειδὴ οἱ ἀπόστολοι ἀπέχουν ἀπὸ τῆς μεταφράσεως τῶν ᾿Ἑὀδομήχοντα 800 πε-
οίπου ἔτη, ἀποδίδουν φωνητικῶς καὶ γραφικῶς τὰ κύρια ὀνόματα τῆς 1. Δια-
88

πού-
ϑήχης πολλάκις κατὰ διάφορον τρόπον. Ἐντεῦϑεν προέκυψε τὸ σοθαοὸν
θλημα, ὅτι ἀρχεταὶ παραϑέσεις τῶν ἀποστόλων δὲν ἀνευρίσχονται οὔτε εἰς τὸ
σημερινὸν ἑῤραϊκὸν χείμενον τῆς ΠΠ]. Διαϑήχης οὔτε εἰς χαμμίαν μετάφρυσσιν.
“Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν ἑρμηνείαν τῆς Παλαιᾶς ὑπὸ τῶν συγγραφέων τῆς
Καινῆς Διαϑήχης, αὐτὴ καμμίαν ἐξάρτησιν ἢ ἐπίδρασιν δὲν ἔχει ἀπὸ τὴν ἐσχτε-
τραμμένην ραδόθινιχὴν καὶ ταλμουδυκὴν ἑρμηνευτιχὴν παράδοσιν. Τοῦτο ὕπε-
στήριξαν οἱ τῆς ἀρνητιχῆς χριτικῆς, διὰ νὰ ὑποτιμήσουν τὴν ἀξίαν τῆς Και-
νῆς καὶ νὰ ὑπονομεύσουν τὸ κῦρος της ὡς ϑεοπνεύστου. Ὅτανὁ Λουχᾶς γοα-
φῃ ὅτι ὃ ἀναστὰς Κύριος «διήνοιγε τὰς Γραφὰς» εἰς τοὺς συνοδοιπόρους του
πρὸς Ἐμμαοὺς (Λχ 34, 82), ἢ ὁ Παῦλος ὅτι μέχρι τῶν ἡμερῶν τοι' οἱ ᾿Του-
δαῖοι «ἐπὶ τῇ ἀναγνώσει τῆς Παλαιᾶς Διαϑήκης» ἔχουν «χάλυμμα» εἰς τοὺς
ὀφϑαλμοὺς (Β΄ Κο 8,14 - 117), οὐδὲν ἄλλο μαρτυρεῖται, παρὰ ὅτι ἢ οαθόθινι-
χὴ ἑρμηνεία τῶν ἡμερῶν τοῦ Χριστοῦ ἦτο εἰς ἐκτροπὴν μαχρὰν τῆς ὀρϑῆς ἕυ-
μηνείας, καὶ δὲν προέχυπτεν ἐξ αὐτῆς ἡ Θεότης καὶ τὸ Χριστὸν τοῦ Ἰησοῦ χαὶ
τὸ ἀπαραίτητον τοῦ ϑανάτου καὶ ἡ ἀνάστασις χαὶ ἧ ἀποχλειστικῶς παρ᾽ αὐτῷ
εὑρισχομένη σωτηρία. Ἑπομένως ἣ ἐν τῇ Κ. Διαϑήχῃ ἑρμηνεία τῆς ΠΙαλαιᾶς
οὔτε ἐξάρτησιν οὔτε ἐπίδρασιν ἔχει ἀπὸ τῆς ραδόινικῆς τῶν ἡμερῶν της. Ἡ
δὲ ἑρμηνεία τῆς Π. Διαϑήχης κατὰ τοὺς ἀποστόλους εἶνε ἥ ἑξῆς ἔν γενιχῇ
γραμμῇ. Ἐκ τῆς Π. Διαϑήκης ὅ,τι ἀφορᾷ εἰς τὴν ϑρησχείαν χαταργεῖταιτε-
λείως μηδεμίαν ἰσχὺν ἔχον πλέον, ὅ,τι δὲ ἀφορᾷ εἰς τὴν πίστιν διατηρεῖται καὶ
ἐπεχτείνεται διὰ τῆς Καινῆς. Εἰς τὴν ϑρησχείαν ἀφοροῦν αἱ διατάξεις τῆς λα-
τρείας καὶ αἷ περὶ τὸ ζῆν νομικαὶ διατάξεις" αὐτὰ καταργοῦνται. Εΐς τὴν πίστιν
ἀφοροῦν ἣ ἀποκάλυψις (ὁποῖος εἶνε ὁ Θεός, πῶς ἐδημιουργήϑη ὁ χόσμος χαὶ
ἄνϑρωπος, πῶς ἔπεσεν ὃ ἄνϑρωπος) καὶ ἣ ὁδὸς τῆς ζωῆς (ἁγνότης τοῦ σώ-
ὦ.

ατος, διχαιοσύνη)᾽ αὐτὰ ἐπεχτείνονται. ᾿Εχτεχτείνεται ἣ ἀποχάλυψις, διότι ὁ

τ Ξ

νας Θεὸς ἀποχαλύπτεται τριαδικός, ὁ Υἱὸς ἐνανϑρωπεῖ, σταυροῦται, ἀνίστα-

ται, ἀναλαμθάνεται, λυτρώνει τὸν ἄνϑρωπον, τὸ Πνεῦμα ἐπιφοιτᾷ, ἱδούει τὴν
᾿Εχχλησίαν, ἐνεργεῖ, χορηγεῖ τὴν χάριν διὰ τῶν μυστηρίων. ᾿Επεχτείνεται χαὶ
ἣ ὁδὸς τῆς ζωῆς ἐπὶ τὰ ὑψηλότερα, διότι ἥ πολυγαμία γίνεται μονογαμιία καὶ
ἰσόθιος παρϑενία, καὶ ἧ ἐπὶ ἴσοις ὅροις ἀντιδικία («ὁδόντα ἀντὶ ὀδόντος») γίνε-
ται ἀπόλυτος ἀγάπη («ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχϑοοὺς ὑμῶν»).

δ΄. Σχέσις πρὸς τὰ ἀπόκρυφα

Ἡ Κ. Διαϑήκη οὐδεμίαν σχέσιν ἔχει πρὸς τὰ ἀπόκρυφα. Κακῶς ὑπε-

στήριξαν οἱ τῆς ἀρνητιχῆς χριτικῆς, ἀλλὰ καὶ ὄχι ὀλίγοι ἀρχαῖοι ἐξ ἐπιπολαιό-
τητος, ὅτι οἵ συγγραφεῖς τῆς Καινῆς λαμδάνουν χωρία, ἱστορίας, ὀνόματα, καὶ
νοήματα ἐξ ἀποχρύφων τῆς ΠΙ|. Διαϑήχης. Ἢ ἀλήϑεια ἔχει ὡς ἑξῆς. Ἐπειδὴ
ἡ Κ. Διαϑήχη ἀφήνει πολλὰ κενά, π.χ. τί ἔκανεν ὁ Χριστὸς μέχρι τὰ 80 ἔτη,
τί εἶδεν ὁ 1] αὔλος εἰς τὸν τρίτον οὐρανόν, διὰ τοῦτο ἣ νοσηρὰ διάνοια καὶ τὸ
 89

εὔχολον χέρδος παρήγαγον τὰ ἀπόκρυφα ποὺ «συμπληρώνουν τὰ κενὰ» αὐτά.

Αὐτὰ εἶνε τὰ ἀπόχρυφα τῆς Καὶ. Διαϑήκης. ἜΣ ἑτέρου ἐπειδὴ πολλαὶ παραϑέ-
σεις τῶν ἀποστόλων ἐκ τῆς 11. Διαϑήκχης εἰς τὴν Καινὴν δὲν εὑρίσχονται που-
ϑενὰ διὰ τοὺς τρεῖς προαναφερϑέντας λόγους, παρήχϑησαν πώλιν τὰ ἀπαιτού-
μενα ἀπόχρυφα, ὅπου εὑρίσκοντο ἐπὶ τέλους τὰ ζητούμενα χωοία χαὶ ὀνόματα.
Αὐτὰ εἶνε τὰ ἀπόχρυφα τῆς Π. Διαϑήκης. “Ὅλα δηλαδὴ εἶνε μεταχριστιανι-
κά, εἴτε ἑθραϊκὰ εἴτε ἑλληνικὰ εἴτε εἰς ἄλλας γλώσσας. Τὰ διάφορα τεχμήρια
ἢ ἐπιχειρήματα, διὰ τῶν ὁποίων τοποϑετοῦνται τὰ ἀπόχρυφα ταῦτα εἰς τὸν Δ΄
καὶ Β΄ π.Χ. αἰῶνα εἶνε σαϑρὰ καὶ φανταστικά. “Ὅσοι ὑποστηρίζουν ὅτι εἶνε
προχριστιανυκά, τὸ κάνουν αὐτὸ εἴτε διότι δὲν ϑέλουν νὰ ἀντιστρατευϑοῦν εἰς
ὡρισμένας «ἀνεγνωρισμένας αὐϑεντίας», ἢ διότι ἐξαπατῶνται ἀχόμη ἀπὸ τοὺς
ἀρχαίους ἀποχρυφογράφους, ἢ καὶ διότι ἔχουν πρόϑεσιν πάσῃ ϑυσίᾳ νὰ ὑπο-
νομεύσουν τὸ κῦρος τῆς Κ. Διαϑήκης. Καὶ μόνον ἂν ἀναγνώσῃ χωανεὶς τὰ πλέον
ἐπίιιαχα ἀπόκρυφα, ὅπως εἶνε τὰ ᾿Ενώχ, ᾿Ανάληψις Μωῦὐσέως, τὰ ἀποσπάσμα-
τα τοῦ «ἸΙαννῆς καὶ ᾿Ιαμθρῆς», καὶ μόνον ἐὰν ἴδῃ πόσον ἀνόητα καὶ γραώδη,
θέθηλα χαὶ χκαχόδοξα εἶνε ἐκεῖνα, ϑὰ ἀπορήσῃ πῶς εὑρέϑησαν ἄνϑρωποι νοή-
μονες ποὺ παρεδέχϑησαν, ὅτι τὰ φωτεινὰ καὶ ὑψηλὰ ὀιθλία τῶν ϑεοπνεύστων
ἀποστόλων τελοῦν ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν καὶ πνευματικὴν κηδεμονίαν ἐχείνων. ᾿᾿ὐχ-
τὸς τούτου δὲν ἔγινεν οὔτε σοθαρὰ οὔτε ἀπροκατάληπτος ἐργασία διὰ τὴν ὀρϑὴν
χρονολόγησιν τῶν τῆς ΠΙ. Διαϑήχης λεγομένων ἀποκρύφων, οὔτε σοθαρὰ κρι-
τικὴ διὰ νὰ ἐξιχνιασϑῇ ἧ προτεραιότης μεταξὺ αὐτῶν καὶ τῆς Κ. Διαϑήκης.
Ἠσχολήϑηνμὲ τὰ τρία περιφανέστερα χωρία τῆς Κ. Διαϑήκης, περὶ τῶν
ὁποίων λέγεται ὅτι ἐλήφϑησαν ἐξ ἀποκρύφων, τὸ Β΄ Γι 8,8 καὶ τὰ ᾿1δ, 9 καὶ
ὃ, 14 - 1ὅ. ᾿Απεδείχϑη παντοῦ τετραγωνιχῶς, ὅτι προηγεῖται ἣ Κ. Διαϑήχη,
καὶ ὅτι τὰ σχετυκὰ ἀπόκρυφα ἐγράφησαν δύο μὲν κατὰ τὰ ἔτη 182 - ὅ μ.Χ,,
ἕτερα δύο ἰδὲ κατὰ τὰ ἔτη 186 - 180 μ.Χ. Διὰ τὴν παραχολούϑησιν τῆς ἀποδεί-
ξεως παραπέμπω τοὺς ἐπιϑυμοῦντας εἰς τὸὙὝπόμνημα εἰς τὴν ᾿Επιστολὴν τοῦ
᾿Ιούδα (σ. 146 - 111, 211 - 290), καὶ εἰς τὴν διατριδὴν «᾿Ιαννῆς καὶ ᾿Ιαμθυῆς».

γ΄. Σχέσις πρὸς θύραθεν διθδλία

Εἷς τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης εὑρίσκονται καὶ ὀλίγαι παραϑέσεις ἐκ τῶν

ϑύραϑεν ποιητῶν χαὶ συγγραφέων. Τοιαῦτα εἶνε τὰ ἀκόλουϑα.
ΠοΟΞ 11,28: Ἔν αὐτῷ γὰρ ζῶμεν καὶ κινούμεϑα καὶ ἐσμέν.
11,28: Τοῦ γὰρ καὶ γένος ἐσμέν.
20,14: Σχληρόν σοι πρὸς κέντρα λακτίζειν.
Δ΄Κο 15,33; φϑείρουσιν ἤϑη χρηστὰ ὁμιλίαι κακαί.
Ττ 1,12: Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται, κακὰ ϑηρία, γαστέρες ἀργαί.
ἼΛλλοι ἀνευρίσχοιν χαὶ ἄλλα χωρία.
Τὼ δύο πρῶτα εἶνε τοῦ ᾿Αράτου Σολέως, ποιητοῦ τῶν ἀλεξανδρινῶν χυο-
90

νων. Αὐτὸ μαρτυροῦν οἱ ἀρχαῖοι ἑρμηνευταί, ἐπὶ τῶν ὁποίων ἐσώζοντο τὰ ἔργα
τοῦ ᾿Αράτου. Ὃ Παῦλος τὰ χρησιμοποιεῖ ἀμφότερα εἷς τὸν λόγον του πρὸς
τοὺς ᾿Αϑηναίους ἐπὶ τοῦ ᾿Αρείου Πάγονυ’ ϑέλων νὰ τοὺς εἰπῇ τὰς διδαχὰς τῆς
Γραφῆς χαὶ κατὰ Χριστὸν ἀποκαλύψεως ὅτι ὁ Θεὸς εἶνε πανταχοῦ παρὼν χαὶ
ὅτι οἱ ἄνϑρωποι εἴμεϑα υἱοὶ αὐτοῦ, τοὺς ὑπενϑύμισεν ὅτι ταῦτα λέγει χαὶ ἕνας
ἰδιχός τῶν ποιητής. Δὲν τὸν ὀνομάζει. .ΟὋ Αρατος εἷς τὴν συνάφειαν αὐτῶν
τῶν στίχων του ἐννοεῖ τὸν Δία. ᾿Αλλ᾽ ὃ Παῦλος ἐννοεῖ ἁπλῶς τὸν Θεόν.
Τὸ τρίτον εὑρίσχεται εἰς τὸν Αἰσχῦλον ὑπὸ τὴν μορφὴν «Πρὸς χέντρα μή
λάκτιζε». Εἶνε λαϊκὴ παροιμία, δὲν ἐλήφϑη ἐκ τοῦ Αἰσχύλου. ᾿Απλῶς ὁ Κύριος,
ὅταν ἐνεφανίσϑη εἰς τὸν Παῦλον πρὸ τῆς Δαμασχοῦ, ἐχρησιμοποίησε τὴν προῦ-
πάρχουσαν χαὶ λίαν παραστατιχὴν αὐτὴν ἔκφρασιν, ἢ ὁποία πιϑανῶς ὑπῆρχεν
ὡς παροιμιώδης καὶ παρ᾽ Ἑδραίοις. Ὕπάρχουν παροιμίαι παναϑρώπινοι καὶ
διεϑνεῖς. Παροιμία εἶνε χαὶ τὸ τέταρτον χωρίον. Περὶ τούτου ὃ μὲν ἱστοριχὸς
Σωχράτης μᾶς πληροφορεῖ ὅτι εὑρίσχετο εἰς ἕνα δρᾶμα τοῦ Εὐριπίδου, ὁ δὲ
Ἱερώνυμος ὅτι εὑρίσκετο εἰς τοῦ Μενάνδρου τὴν Θαΐδα, μίαν κωμῳδίαν ποὺ
ἧτο πορνογράφημα. Εἶνε δυνατὸν νὰ ἀληϑεύουν χαὶ τὰ δύο, ἐφ᾽ ὅσον ἦτο πα-
ροιμία, ἐννοεῖται δὲ ὅτι εἰς μὲν τὸν Εὐριπίδην ἐλέγετο σοθαρῶς, εἷς δὲ τὸν Μέ-
νανδρον εἰρωνιχῶς καὶ πρὸς διακωμώδησιν.Ὃ Παῦλος, ὅταν τὸ παρέϑετε,
πιϑανῶς τὸ παρέϑετεν ὡς λαϊκὴν παροιμίαν, μὴ ἔχων ὑπ᾽ ὄψιν μήτε τὸν Εύρι-
πίδην μήτε τὸν Μένανδρον.
Περὶ τοῦ πέμπτου χωρίου ὃ Παῦλος λέγει: «Εἶπέ τις ἐξ αὐτῶν ἴδιος αὖ-
τῶν προφήτης». Δὲν λέγει τὸ ὄνομα, οὔτε εἶνε θέῤαιον ποῖον ἐννοεῖ. Πάντως
θραδύτερον τὸ παρατιϑέμενον χωρίον ἀπεδίδετο εἰς τὸν Κρῆτα ᾿Επιμενίδην,
προχλασσιχὸν ποιητὴν καὶ ἱερέα.
Τὰ ὡς ἄνω χωρία καὶ οἱονδήποτε ἄλλο παρόμοιον χρησιμοποιοῦνται χατὰ
τοιοῦτον τρόπον, ὥστε νὰ μή σημαίνουν καϑόλου ἐπίδρασιν τῶν ἐν λόγῳ ποιη-
τῶν ἐπὶ τοὺς συγγραφεῖς τῆς Κ. Διαϑήκης, οὔτε πίστιν τῶν ἀποστόλων ὅτι οἱ
ποιηταὶ ἐχεῖνοι εἶνε ϑεόπνευστοι, ἀλάϑητοι, ἢ ἔστω καὶ σπουδαῖοι. Οὔτε καὶ
ἐδημιουργήϑη τοιοῦτον ϑέμα. Ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον χρειάζεται νὰ τονισϑῇ ἐδῶ, εἶνε
ὅτι ἡ χρῆσις τῶν χωρίων τούτων δὲν καταργεῖ τὴν αὐτάρχειαν τῆς ᾿Αγίας Γρα-
φῆς. Οἱ ἀπόστολοι ἠδύναντο νὰ διδάξουν εἰς τὰ ἐν λόγῳ σημεῖα αὐτὸ ποὺ ἤϑε-
λαν νὰ διδάξουν, καὶ χωρὶς τὰ χωρία τῶν ϑύραϑεν ποιητῶν. Τὸ ὅτι ὁ Θεὸς εἶνε
πανταχοῦ παρὼν χαὶ ἡμεῖς υἱοί του εἶνε μυριόλεκτος διδασκαλία τῆς Τ᾽ ραφῆς᾽
χαὶ ἣ γνώμη τοῦ Παύλου περὶ ὁμάδος τινὸς ἀνϑοώπων ἀπορρέει ἐκ τῆς προ-
σωπιχῆς του ἐμπειρίας" οἱ στίχοι τοῦ ᾿Αράτου ἢ τοῦ ᾿Ιὑπιμενίδου δὲν εἶνε ἣ πη-
νὴ τῆς διδασχαλίας του, ἀλλ᾽ ἁπλῶς μία ἔξωϑεν ἐπιμαρτυρία χρήσιμος μόνον
διὰ τοὺς ἀχροατὰς καὶ ἀναγνώστας του. Αὐτὸ συμδαίνει μὲ ὅλας τὰς παραϑέ-
σεις τοῦ εἴδους τούτου.
 91

δ΄. Σχέσεις τῶν διδλίων τῆς Καὶ. Διαθήκης πρὸς ἄλληλα

Τὸ ϑέμα τοῦτο ϑὰ ἀναπτύσσεται εἰς τὴν ἐξέτασιν ἑνὸς ἑχάστου ὀιθλίου.

Προληπτικῶς μόνον λέγω, ὅτι τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης ἐχτὸς τοῦ ὅτι ἔχουν
ἀπόλυτον συμφωνίαν καὶ ἑνότητα μεταξύ των, ὀφειλομένην εἰς τὸ χοινὸν 1] νεῦ-
μα χαὶ χοινὸν εὐαγγέλιον, ὡρισμένα ἐξ αὐτῶν ἔχουν ἰδιαιτέραν σχέσιν πεταξύ
τῶν ὡς πρὸς τὸ ἀνθοώπινον στοιχεῖον ὀφειλομένην εἰς λόγους χαϑαρῶς συντα-
χτιχοὺς χαὶ ὄχι πνευματιχούς. Κυρίως ἰδιάζει ἣ σχέσις τῶν τριῶν πρώτων
Εὐαγγελίων μεταξύ των, τῶν ᾿Επιστολῶν Β΄ Πέτρου καὶ᾿Ιούδα, χαὶ τῶν ᾿ἔπι-
στολῶν πρὸς Ἐφεσίους χαὶ πρὸς Κολασσαεῖς.

4. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΚΟΝ ΕἸΔΟΣ

᾿Απὸ πλευρᾶς ἐξωτερικῆς μορφῆς τὰ ὀιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης εἶνε σχεδὸν

ὅλα ἐπιστολαί, καὶ ἣ Κ. Διαϑήχη μία ἀλληλογραφία. Συγχεκριμμένως μόνον
διὰ τὰ δύο Εὐαγγέλια κατὰ Ματϑαῖον καὶ χατὰ Μᾶρκον δὲν δυνάμεϑα νὰ γνω-
οίζωμεν ἂν ἦσαν ἐπιστολαί, χωρὶς χαὶ νὰ ἀποχλείεται τοῦτο. ᾿Εκ τῶν λοιπῶν
ἢ τὰ μὲν δύο τοῦ Λουχᾶ, Εὐαγγέλιον καὶ Πράξεις, ἐστάλησαν ὡς ἐπιστολαὶ
εἴς τινα Θεόφιλον, τὸ δὲ Εὐαγγέλιον τοῦ ᾿Ιωάννου χαὶ ἧ ᾿Αποχάλυψις αὑτοῦ ἐ-
στάλησαν ὡς ἐγχύχκλιοι ἐπιστολαί: τὰ ἰδὲ ὑπόλοιπα 21 φέρουν χαὶ σήμερον τὸν
᾽Ὰ ε 9 , 3 ’ Α Α ε ,,ὕ -- , 4 ᾿ ν᾿

τίτλον τῶν ἐπιστολῶν. Τὸ ὅτι ἢ Κ. Διαϑήχη εἶνε ἀλληλογραφία χαὶ μάλιστα

χατὰ τὴν διάρχειαν τῆς διεξαγωγῆς ἑνὸς ἀγῶνος, εἶνε ὑπόϑεσις ὑψίστης σημα-
ν . [4 “«- -«“ ς Ἁ 95 “- ς “ ε ’

σίας διὰ τὴν Χριστιανιχὴν πίστιν, διότι ὁλόχληρος εἶνε ἄμεσος πηγὴ αὐτῆς.
Διὰ νὰ συλλάθωμεν τὴν ὑπεροχὴν τῶν ἀμέσων πηγῶν τῆς ἱστορίας, εἷνε ἀναγ-
χαία μία σχετιχὴ διευχρίνησις. Τὰς πηγὰς τῆς ἱστορίας διαχρίνομεν κατ᾽ ἀοχὴν
εἰς δύο μεγάλας κατηγορίας" εἰς τὰ σύγχρονα πρὸς τὰ γεγονότα ἱστορικὰ ἔργα,
τὰ ὁποῖα ἐγράφησαν ὑπὸ αὐτοπτῶν καὶ αὐτηκόων, ὅπως εἶνε αἱ ἱστορίαι τοῦ
Θουχυδίδου, τοῦ Ξενοφῶντος, τοῦ Προχοπίου, τοῦ Μαχρυγιάννη, χαὶ εἰς τὰ
μεταγενέστερα ἱστορικὰ ἔργα, τὰ ὁποῖα θασίζονται ἔστω χαὶ χριτιχῶς εἰς ποοῦ-
παρχούσας πηγάς, ὅπως εἶνε αἷ ἱστορίαι τοῦ ᾿Αρριανοῦ, τοῦ Εὐσεδίου Καισα-
,ὔ , ες ’ “} “ - 9 ’ »

ρείας, τοῦ ᾿Ιωάννου Ζωναρᾶ, τοῦ Παπαρρηγοπούλου. ἘΞ αὐτῶνεἶνε εὐνόητον

ὅτι πολὺ μεγαλυτέραν ἀξίαν ἔχουν τὰ τῆς πρώτης κατηγορίας. ᾿Αλλὰ καὶ τὰ
ἱστοριχὰ χείμενα τῶν συγχρόνων πρὸς τὰ γεγονότα τὰ διακχρίνομεν πάλιν εἰς
δύο χατηγορίας, εἰς ἀμέσους καὶ ἐμμέσους πηγάς. Ἴμμεσοι πηγαὶ εἶνε αὐτὰ
ποὺ ἔνραψαν ὡς ἱστορίαν εὐθὺς μετὰ τὰ γεγονότα οἱ σύγχρονοι, ἐνῷ ἄμεσοι εἶνε
τὰ χείμενα ποὺ ἐγράφησαν κατὰ τὴν διάρχειαν τοῦ ἀγῶνος. Τὰ ἀποιινημονεύ-
ματα π.χ. τοῦὕΜ Μακρυγιάννη ἢ τοῦῦ Κολοκοτρώνη,
ὑνη, ἃ ἂν καὶ ὶ εἶνε
εἴ γραμμένα
ἕνα ἀπ
ἀπὸ
τοὺς ζήσαντας τὰ γεγονότα, ἐν τούτοις δὲν εἶνε ἄμεσοι πηγαὶ τῆς ἱστορίας,
διότι ἐγράφησαν ἐχ τῶν ὑστέρων ἐν ἠρεμίᾳ, καὶ μὲ τὴν συνείδησιν ὅτι γράφον-
ται διὰ νὰ ἀναγνωσθοῦν ἀπὸ τὸ κοινὸν χαὶ νὰ μείνουν ἐσαεί. Αὐταὶ αἱ προῦπο-
92

ϑέσεις ἀναγκάζουν τὸν ἱστορικὸν νὰ συμμορφωϑῇ πρὸς ὡρισμένας ἐπιδιώξεις

του, νὰ προσϑέσῃ, νὰ ἀποχρύψῃ, νὰ παραλλάξῃ, νὰ λησμονήσῃ, νὰ τονίσῃ πε-
οισσότερον ἢ ὀλιγώτερον τοῦ δέοντος. Μία ὅμως ἐπιστολὴ ἐπὶ τοῦ γόνατος τοῦ
᾽Οδυσσέως ᾿Ανδοούτσου ὅταν ἦτο ἔγχλειστος εἰς τὸ Χάνι τῆς ΤΓραθιᾶς, τιὲ τὴν
ὁποίαν ζητεῖ δοήϑειαν ἢ ἐπισιτισμόν, ἢ μία κατάστασις ἐξ ἑνὸς ἐράνου μὲ ὀνό-
ματα χαὶ χρηιματιχὰ ποσά, ἢ μία ἐξυθριστιχὴ ἐπιστολὴ τοῦ Α πρὸς τὸν Β, ἢ
μία οἰχκογενειακὴ ἀνεπίσημος ἐπιστολὴ ἑνὸς ἀγωνιστοῦ, ὅπου ἐμπιστευτιχῶς λέ-
νει τὴν ἀλήϑειαν χωρὶς νὰ φαντάζεται ὅτι αὐτὴ ϑὰ γνωσϑῇ χάποτε καὶ ϑὰ ἀπο-
τελέσῃ πηγὴν τῆς ἱστορίας, αὐτὰ τὰ κείμενα εἶνε πηγαὶ ἄκπεσοι. Δεύτερον πα-
ράδειγμα.Ἄν ϑέλωμεν νὰ ἀναδιφήσωμεν τὴν ἱστορίαν τῶν πολιτικῶν χομμά-
των μιᾶς δεδομένης ἐποχῆς, τὰ ὅσα ἔγραψαν οἷ τότε ἐπίσημοι χαὶ ἀνεπίσημοι
ἐχποόσωποι ἕἑχάστου χόμματος εἰς τὰς ἐφημερίδας των χαὶ ὅλα τὰ ἔντυπα ὄρ-
γανά των, ἂν γχαὶ εἶνε γραιιμένα ἀπὸ αὐτόπτας, ὅμως εἶνε πηγαὶ ἔμμεσοι. Δν
ὅμως περιέλϑῃ εἰς χεῖρας μας ἡ ἀπόρρητος ἀλληλογραφία ἑνὸς χόμματος, τὰ
μητρῷα τῶν μελῶν του, αἷ οἰχονομιχκαὶ χαταστάσεις καὶ ποικίλα ἀντιχείμενα,
αὐτὰ εἶνε αἵ ἄμεσοι πηγαί. Τοιούτου εἴδους ἄμεσοι πηγαὶ τῆς Χριστιανικῆς πί-
στεως εἶνε καὶ τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης, ἐφ᾽ ὅσον ἐστάλησαν ὡς ἐπιστολαὶ
χατὰ τὴν διάρχειαν τοῦ εὐαγγελισμοῦ, ἐστάλησαν δὲ ὑπὸ τῶν διεξαγόντων τὸν
εὐαγγελισμόν διὰ τὴν ἀντιμετώπισιν τρεχουσῶν ἀναγχῶν χαὶ φλεγόντων προ-
θλημάτων. Δὲν εἶνε ἱστορικαὶ ἀφηγήσεις γραφεῖσαι ἐκ τῶν ὑστέρων, ἀχόμη
χαὶ ἂν Φοισμένα φαίνονται ὡς τοιαῦται. Αὐτὸς εἶνε ὁ λόγος διὰ τὸν ὁποῖον ἔχει
μενίστην ἀξίαν τὸ γεγονός, ὅτι ἣ Κ. Διαϑήκη εἶνε ἀλληλογραφία.
᾿Απὸ γραμματολογικῆς πλευρᾶς, μὲ κριτήριον δηλαδὴ τὸ γραμματειαχκὸν
εἶδος, τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήχης διαχρίνονται εἰς τέσσαρας χατηγορίας, Εὐαγ-
νέλια (4), Πράξεις (1), Ἐπιστολαί (21), ᾿Αποχάλυψις (1). Καὶ τὰ μὲν
Εὐαγγέλια εἶνε, οὕτως εἰπεῖν, ἣ ἱστορία τοῦ Χριστοῦ, αἱ δὲ Πράξεις ἢ ἱστορία
τῶν ἀποστόλων, αἷ δὲ ᾿Ἐπιστολαὶ ἣ διδαχὴ τῶν ἀποστόλων, ἡ δὲ ᾿Αποκάλυψις
ἢ προφητεία ἑνὸς ἀποστόλου.
Αν ἀποθλέψωμεν οὐσιωδέστερον εἰς τὸ εἶδος τῶν θιθλίων τῆς Καὶ. Διαϑύ-
χης, ϑὰ ἴδωμεν ὅτι ταῦτα διακχρίνονται εἰς δύο εἴδη μόνον, τὴν ἱστορίαν χαὶ τὴν
διδαχήν. Καὶ μάλιστα χατ᾽ ἄλλον τρόπον ἐχτίϑεται ἣ ἐν τῇ ἱστορία περιεχομέ-
νη διδαχή, γαὶ χατ᾽ ἄλλον ἣ ἐν τῇ διδαχῇ ἱστορία. Διὰ τοῦ κοιτηρίου τούτου
ἱστορία μὲν εἶνε τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια καὶ αἱ Πράξεις τῶν ἀποστόλων, διδα-
χὴ δὲ αἱ ᾿Επιστολαὶ πᾶσαι χαὶ ἣ ᾿Αποχάλυψις. Διότι εἰς τὰ πέντε πρῶταοἱ συγ-
γραφεῖς γράφουν ὡς ἱστοριχοί, εἰς δὲ τὰ ὑπόλοιπα ὡς διδάσκαλοι. Καὶ ὡς ἴστο-
ριχοὶ χαὶ ὡς διδάσκαλοι οἵ συγγραφεῖς τῆς Κ. Διαϑήχης συνεχίζουν τὴν παυώ:
δοσιν τῶν συγγραφέων τῆς Π. Διαϑήκης. "Ἔχουν ὡρισμένας ἀρχὰς τὰς ὑποί-
ας τηροῦν πάντοτε εἰς ἀπόλυτον δαϑμὸν καὶ ἀποχλειστικῶς μόνον αὐτοὶ μεταξὺ
ὅλων τῶν συγγραφέων τῆς γῆς καὶ τῶν αἰώνων. ᾿Εἰντεῦϑεν ἀντιλαμδάνεται κα-
νεὶς τὴν παρουσίαν καὶ ἐνέργειαν τοῦ ἑνὸς ἁγίου Π νεύματος. Χρυσοῦς κανὼν
 98

τῶν ϑεοπνεύστων ἱστορικῶν εἶνε ὅτι γράφουν α) ἀπαϑῶς, καὶ 6) ὄχι ἀποχαλυ-
πτιχῶς: ἐνῷ ἀντιϑέτως κανὼν τῶν διδασχάλων ἢ προφητῶν εἶνε ὅτι γράφουν
α͵) συμπαϑῶς, καὶ 6) ἀποκαλυπτιχῶς.
᾿Εξετάζοντες τοὺς ἱστοριχοὺς ἐρχόμεϑα κατ᾽ ἀρχὴν εἰς τὸ πρῶτον γνώρι-
σμά των. Οὐδέποτε οὐδαμοῦ εἰς τὰ ἱστορικὰ διθλία ϑὰ εὕρῃ κανεὶς μίαν ἔχφρα-
σιν, ἕνα ἐπίϑετον, ἢ ἔστω ἕνα ὑπονοούμενον, ἐκ τοῦ ὁποίου νὰ συνάγεται ὅτι ὁ
εὐαγγελιστὴς προσωπιχῶς διάκειται εὐμενῶς ἢ δυσμενῶς πρὸς τὸ Α πρόσωπον,
καὶ ἐπαινεῖ ἢ χατακρίνει τὴν Α ἐνέργειαν. ἼΑλλο ϑέμα ἂν τὰ ἱστορούμενα πρό-
σωπα φαίνονται ἐκ τῶν λόγων τωντί φρονοῦν" ὁ εὐαγγελιστὴς ἱστορικὸς παρα-
μένει ἀπολύτως ψυχρός, ἀπρόσωπος, ἀφανής, ἂν καὶ ὀκϑέτει τὰ γεγονότα μὲ
τόσην ζωηρότητα καὶ σαφήνειαν, ὥστε νὰ συμπάσχωμεν ὡς ἀναγνῶσται μὲ τὰ
πρόσωπα τῆς ἱστορίας. Βλέπει κανεὶς πολλάχις εἰς τὰ ἱστοριχὰ ὀιθλία, ὅτι ὁ
Ἰησοῦς ἀποκαλεῖ τοὺς φαρισαίους ὑποκριτὰς χαὶ τὸνΗρώδην ἀλώπεκα, ὁ 11 αὖ-
λος τὸν ᾿λύμαν υἱὸν διαθόλου, ὁ Παῦλος καὶ ὁ Βαρνάθας νὰ παροξύνωνται
πρὸς ἀλλήλους, ὃ ᾿Ιησοῦς νὰ λέγῃ τὰ «οὐαὶ» ἢ νὰ ἐπιπλήττῃ τοὺς μαϑητάς, ἀλλ᾽
οὐδέποτε ϑὰ συλλάθῃ εὐαγγελιστὴν νὰ χαραχτηρίζῃ αὐτὸς ὡς ἱστορικὸς ἕνα πρό-
σωπον ἢ μίαν κατάστασιν ἔστω καὶ μὲ ἕνα ὑπονοούμενον. ᾿πίσης θὀλέπομεν πολ-
λάκις τοὺς εὐαγγελιστὰς νὰ ἀποκαλύπτουν περιγραφικῶς μίαν δὀαϑυτέραν αἷ-
τίαν ἑνὸς γεγονότος, π.χ. τὸ ὅτι ὁ ᾿Ιούδας ἦτο κλέπτης τοῦ κοινοῦ ταμείου τῶν
μαϑητῶν, τὸ ὅτι οἵ φαρισαῖοι «διεπρίοντο» ἀπὸ φϑόνον ἐναντίον τοῦ Χριστοῦ
χαὶ τῶν μαϑητῶν, τὸ ὅτι ὁ Φῆλιξ ἤλπιζεν ὅτι ϑὰ δωροδοκηϑῇ ὑπὸ τοῦ Παύλου,
διὰ νὰ τὸν ἀπολύσῃ, ἀλλ᾽ οὐδέποτε ϑὰ εὕρῃ κανεὶς ἴχνος τῶν συναισϑημάτων
τοῦ ἱστορικοῦ ἔναντι αὐτῶν τῶν χαταστάσεων. Ἔν τῶν πολλῶν δειγμάτων τῆς
ἱστορικῆς αὐτῆς ἀπαϑείας ἀναφέρω ἀκόμη δύο πολὺ χαραχτηριστικά. Οἱ ἀπό-
στολοι ἐπίστευον ἀκραδάντως ὅτι ὁ Ἰησοῦς ὁ ἀπὸ Ναζαρὲτ εἶνε ὃ Χριστὸς ποὺ
ἀναμένει ὃ ᾿Ισραὴλ καὶ αὐτὸς εἶνε ὁ Κύριος καὶ ὁ Γιαχόδέ. Καὶ ἐδίδαξαν ὅτι
αὐτὸ εἶνε τὸ μεγαλύτερον παράπτωμα, τὸ νὰ μὴ ἀναγνωρίσῃ καὶ διιολογήσῃ χκα-
νεὶς τὸν ᾿Ιησοῦν ὡς Χρυστὸν καὶ Κύριον. Ἔν τούτοις ὡς ἱστορικοί, ὅταν ἀνα-
φέρουν ἀφηγηματυχῶς τὸν Κύριον πρὸ τῆς ἀναστάσεως, τὸν ὀνομάζουν πάντο-
τε ἁπλῶς «ὃ ᾿Ιησοῦς», οὐδέποτε ὁ Κύριος ἢ ὁ Χριστός, παρὰ μόνον ὅταν ϑέλουν
νὰ παρεμόληϑοῦν αὐτοὶ ὧς πρόσωπα διὰ νὰ δώσουν μίαν ἐπεξήγησιν, ἢ ὅταν ἀ-
φηγοῦνται πῶς τὸν ἀπεκάλουνοἷ ἴδιοι εἰς εὐθὺν λόγον. 11.χ. ὃ ᾿Ιωάννης γράφει"
«υὑρίσκει οὗτος πρῶτος τὸν ἀδελφὸν τὸν ἴδιον Σίμωνα καὶ λέγει αὐτῷ Εὑρή-
χαμεν τὸν Μεσσία ν' ὃ ἐστι μεϑερμηνευόμενον Χ οιστόύ τς’ καὶ ἤγαγεν αὖ-
τὸν πρὸς τὸν Ἴ ἡ σοῦ ν' ἐμθλέψας αὐτῷ ὃ ἡ σο ὕς εἶπε: Σὺεἶ Σίμων... Τῇ
ἐπαύριον ἠϑέλησεν ὁ ἡ σο ὕς ἐξελϑεῖν εἰς τὴν Γαλιλαίαν...» (Ἴω 1,42 - 44).
Ὃ Ματϑαῖος λέγει’ «Καὶ ἰδοὺ λεπρὸς ἐλϑὼν προσεχύνει αὐτῷ λέγων: Καὶ ύ φι ε,
ἐὰν ϑέλῃς, δύνασαί με καϑαρίσαι. καὶ ἐκτείνας τὴν χεῖρα ἥψατο αὐτοῦ ὁ Ἰ η-
σοῦς λέγων’ Θέλω, καϑαρίσϑητι» (Μϑ 8, 2 - 8). Δηλαδὴ εἰς μὲν τὰ δια-
λογικὰ καὶ ἐπεξηγηματιχὰ μέρη τὸν λέγουν Χριστὸν καὶ Κύριον, δεικνύ-
94

οντες τί εἶνε καὶ τί ἐπίστευον καὶ αὐτοὶ τότε καὶ τώρα, εἰς δὲ τὰ ἀφηγη-
ματικὰ τὸν λέγουν ἁπλῶς ᾿Ιησοῦν, ὅπως ἐφαίνετο, ἀποφεύγοντες νὰ προ-
χαταλάθουν τὸν ἀναγνώστην ἢ κατηχούμενον ἔστω καὶ δι᾽ αὐτοῦ τοῦ ἀνε-
παισϑήτου τρόπου. Τὸ δεύτερον δεῖγμα ἱστορυκῆς ἀπαϑείας, ποὺ ϑέλω
γὰ ἀναφέρω, εἶνε ὅτι εἰς τὰ ἀφηγηματικὰ μέρη τῶν ἱστοριχῶν ὀθιθλίων
οὐδέποτε χρηοσιμοποιεῖται χοσμητικὸν ἐπίϑετον, καλὸν ἢ κακόν, ἀλλὰ μό-
νον χαραχτηριστικὰ καὶ περιγραφικά. Αὐτὸ τὸ γνώρισμα τῆς ἱστορικῆς
ἀπαϑείας λείπει ὄχι μόνον ἀπὸ τοὺς σπουδαίους ϑύραϑεν ἱστοριχούς, ὅπως ὁ
Θουχυδίδης, ἀλλὰ χαὶ ἀπὸ τοὺς πατέρας τῆς Ἐχκλησίας καὶ ἀπὸ τοὺς ἁγιωτέ-
οους ἱστοριχούς᾽ λείπει δὲ πολὺ περυσσότερον ἀπὸ τοὺς συγγραφεῖς τῶν ἀπο-
χρύφων, οἱ ὁποῖοι χαὶ δι’ αὐτοῦ τοῦ τρόπου συλλαμθάνονται ὡς χκιθδηλοποιοί.
Τὸ δεύτερον ϑεμελιῶδες γνώρισμα τῶν ἱστορικῶν θιθλίων τῆς Κ. Διαϑή-
χης εἶνε, καϑὼς ἐλέχϑη, ὅτι οὐδέποτε ἱστοροῦν χάτι ποὺ νὰ ἐγνώσϑη εἰς τὸν ἷἱ-
στοριχὸν ἐξ ἀποκαλύψεως. Ο εὐαγγελιστὴς γνωρίζει τὰ πάντα ἀνϑρωπίνως.
ἴΑλλο τὸ ἄν ἀφηγεῖται σημεῖα χαὶ ἀποκαλύψεις" τὰ διηγεῖται ὡς τρίτον πρό-
σωπον ποὺ τὰ ἔμαϑεν ἀπὸ τοὺς δεξαμένους τὴν ἀποκάλυψιν ἀνθρωπίνως ἢ τὰ
εἶδεν ὡς ἁπλοῦς ϑεατὴς ὄχι μόνον αὐτὸς ἀλλὰ καὶ πλῆϑος ἀνθρώπων. Οὐδέποτε
δηλαδὴ ϑὰ εὕρῃ τις εἰς τὰ ἱστορικὰ θιθλία μίαν πληροφορίαν, τὴν ὁποίαν ὃ
εὐαγγελιστὴς δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ τὴν πληροφορηϑῇ ἀνϑρωπίνωςκαὶ ὄχι ὕπερ-
φυσικῶς, ἀσχέτως ἂν ἣ πληροφορία εἶνε μία ἀποκάλυψις πρὸς τὰ ἱστορούμενα
πρόσωπα. Τὴν ἀποκάλυψιν ὀλέπουν τὰ ἱστορούμενα πρόσωπα καὶ ὄχι τὰ
ἱστορίαν γράφοντα. Ὃ Ζαχαρίας καὶ ἣ Μαριὰμ εἶδον τὸν εὐαγγελιζόμε-
νον ἄγγελον, ὃ ᾿Ιησοῦς ἐπειράσϑη ἀπὸ τὸν σατανᾶν εἷς μίαν σφαῖραν ὕπερ-
φυσικῶν γεγονότων, ὁ Παῦλος εἶδε τὸ ὅραμα πρὸ τῆς Δαμασκοῦ, ἀλλ᾽ ὁ
Ματϑαῖος καὶ ὃ Λουκᾶς ἔμαϑαν ὅλα αὐτὰ τὰ γεγονότα ἀνθρωπίνως ἀπὸ
τὴν Μαριάμ, τὸν Ἰησοῦν, τὸν Παῦλον. Δὲν ὑπάρχει γεγονὸς τῆς ζωῆς τοῦ Κυ-
ρίου ἢ τοῦ Παύλου ἢ ἄλλου τινός, τὸ ὁποῖον αὐτοὶ οὐδέποτε διηγήϑησανεἰς
τοὺς μαϑητάς των, ἀλλ᾽ ὃ Ματϑαῖος ἢ ὁ Λουχᾶς τὸ ἐπληροφορήϑησαν δι᾽ δρά-
ματος, καὶ μὲ μόνην πηγὴν τὸ ὅραμα τὸ ἐξιστόρησαν. Καὶ ὅσα σημεῖα διηγοῦν-
ται ὡς αὐτόπται, τὰ διηγοῦνται, διότι τὰ εἶδον ἀνϑρωπίνως ὅπως καὶ τὸ πλῆϑος
χαὶ οἵ ἄπιστοι φαρισαῖοι: εἶδον τὸν τέως τυφλὸν νὰ ὀλέπῃ καὶ τὸν τέως παράλυ-
τον νὰ περιπατῇ. Αὐτὸ δὲν εἶνε ἀποκάλυψις ἀλλὰ ϑέαμα ἀνθρωπίνως δυνατὸν
διὰ τὸν ἁπλῶς ϑεώμενον. Μία πλευρὰ αὐτοῦ τοῦ ἱστοριχοῦ γνωρίσιιατος εἶνε
χαὶ τὸ ὅτι οἱ συγγραφεῖς ὅλοι τῆς Κ. Διαϑήκης οὐδέποτε συμπληρώνουν
τὴν ἀρχαίαν ἱερὰν ἱστορίαν. Οὐδέποτε δηλαδὴ διηγοῦνται ἢ ἀναφέρουν ἕνα
ἱστοριχὸν γεγονὸς ἢ ἕνα ὄνομα τῆς παλαιᾶς διαϑήχης, τὸ ὁποῖον δὲν ἀνέφερεν
ὑ Μωῦσῆς ἢοἱ λοιποὶ συγγραφεῖς τῆς Π. Λιαϑήχης. Ας εἶνε ϑεόπνευστοι, ἂς
δίδουν εἰς τὰ ἀρχαῖα γενονότα ἀποχαλυπτιχὰς ἑρμηνείας" γεγονότα χαὶ ὀνόιια-
τα ἀχατάγυαφα οὐδέποτε ἀναφέρουν, (Λλλο ϑέμα ἂν ἀναφέρουν στοιχεῖα χαὶ
ὀνόματα ἀπολεσϑέντων ἢ φϑαρέντων χωρίων τῆς 11, Διαϑήκης). Καὶ αὐτὸ τὸ
. ͵ » η 7 “" ῃ 7 - ἈΕῚ “
 95

δεύτερον ϑεμελιῶδες γνώρισμα τῶν ἱστοριχῶν τῆς Βίθλου διέφυγε τὴν προσο-
χὴν τῶν ἀποχρυφογράφων, οἱ ὁποῖοι ἔχουν πρωτεύουσαν πηγὴν τῆς ἱστορίας
των τὴν προσωπικὴν ἀποκάλυψιν, ἐφ᾽ ᾧ καὶ συλλαμθάνονται ἐπ᾽ «ὐτοφώρῳ
ψευδόμενοι.
᾿Αντιϑέτως πρὸς τὰ ἱστοριχὰ θιόλία τῆς Κ. Διαϑήχης, τὰ διδαχτιχὰ (ἢ ἀλ-
λως προφητιχὰ) ἔχουν διάχυτον τὴν συμπάϑειαν καὶ τὴν πηγὴν τῆς ἀποχαλύ-
ψεως.Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὸ πρῶτον γνώρισμα, τὸ τῆς συμπαϑείαξς, ὀλέπομεν τὸν
ἱερὸν συγγραφέα νὰ ἐχφραάΐζῃ συνεχῶς τὸ πάϑος του, δηλαδὴ ϑαυμασιιόν. ἀ-
ρέσχειαν, ἀπαρέσχειαν, ἔπαινον, ἐπίπληξιν, ἀγανάχτησιν. .ὋΟ Παῦλος π.χ. ἃ-
ποχρούωνεἰς τὴν πρὸς Γαλάτας τὴν διδαχὴν τῶν ἰουδαϊξζόντων ποὺ ἐπιόάλλουν
τὴν περιτομὴν χαὶ κατηγαναχτισμένος ἀπὸ τὴν δολίαν συμπεριφοράν των, εἰς
τὸ τέλος μιᾶς παραγράφον γράφει: «᾿Ὄφελον καὶ ἀποχόψονται οἱ ἀναστατοῦν-
τες ὑμᾶς» (ΞΞ Δὲν πᾶν νὰ χύψουν χαὶ ὅλα τὰ γεννητιχά τους ὄργανα!) (1δὰ ὅ,
12). Διὰ τοὺς ἰδίους ἀλλοῦ γράφει: «Βλέπετε τοὺς κύνας, ὀλέπετε τοὺς καχοὺς
ἐργάτας, θλέπετε τὴν κατατομὴν» (-- γιὰ δέστε τὰ σκυλιά, γιὰ δέστε τοὺς πα-
λιανϑρώπους, γιὰ δέστε τοὺς κομματιασμένους !)} (Φι 8,2). Τὸ τελευταῖον ἐπί-
τηδες τὸ λέγει μὲ δύο σημασίας, χαὶ τὰς δύο εἰρωνιχάς- εἶνε «κομματιασμένοι».
διότι χομματιάζονται μὲ τὴν περιτομὴν καὶ διότι χομματιάζουν τὴν ᾿Εχχλησίαν
μὲ τοὺς ἀνοήτους ἰσχυρισμούς των. Εἷς δὲ τὴν πρὸς Φιλήμονα τὸν ἀγαπητόν του
γράφει πλήρης τρυφερότητος᾽ «Ναί, ἀδελφέ, ἐγώ σου ὀναίμην ἐν Κυρίῳ» (ΞΞ
ναί, ἀδελφέ μου, ἐγὼ νὰ σὲ χαρῶ ἐν Κυρίῳ!) (Φλμ, 90). Ο δὲ ᾿Ιάκωθος: «Θέ-
λεις δὲ γνῶναι, ὦ ἄνϑρωπε χενέ, ὅτι, ἣ πίστις χωρὶς ἔργων νεκρά ἐστυν;» (ΞΞ
θρὲ χούφιε ἄνϑρωπε) (Ἰα 2, 20). Καὶ ὁ Ἰωάννης: «Ἔξω οἱ χύνες χαὶ οἵ φαο-
μαχοὶ χαὶ οἱ πόρνοιχαὶ οἱ φονεῖς χαὶ οἱ εἰδωλολάτραι καὶ πᾶς ὁ φιλῶν καὶ ποιῶν
ψεῦδος» (Απ 22, 16). ᾿Ἐπίσης διὰ τοὺς διδασκάλους τῆς Κ. Διαϑήχης ὁ Κύ-
θιος ᾿Ιησοῦς δὲν εἶνε μόνον ὁ ἀχρωματίστως χαὶ οὐδετέρως ἱστορούμενος ἀπὸ
τοὺς εὐαγγελιστὰς «Ἰησοῦς», ἀλλ᾽ ὃ ἀγαπητὸς «Κύριος», ὃ σωτήριος «Χριστός»,
ὃ σεθαστὸς «Κύριος ἡμῶν», ὁ «Δεσπότης», ὁ Αὐϑέντης ἡμῶν τῶν ταπεινῶν δού-
λων του. Ἴσως φαίνεται παράδοξος αὐτὴ ἧ ἀντίϑεσις μεταξὺ ἱστοριχῶν καὶ
διδασχάλων τῆς Κ. Διαϑήχης. ᾿Αλλ᾽ αὑτὰ ἀχριδῶς ἐπιζητεῖ ὁ ἀποδέχτης τῆς Κ.
Διαϑήχης ἀπὸ ἕνα ἕκαστον. Αὐτὸ ποὺ ζητεῖ ἀπὸ τὸν ἱστορικὸν εἶνε νὰ εἶνε οὐ-
δέτερος, ἀπαϑής, ὄχι προπαγανδιστής. Καὶ αὐτὸ ποὺ ἐρευνᾷ εἰς τὸν διδάσκα-
λον εἶνε ἂν ὁ διδάσκαλος συμπάσχει καὶ καίεται δι᾽ ὅσα λέγει, ἢ ἂν τὰ ἐκϑέτει
ὡς ψυχρὸς χαὶ ἀμέτοχος δογματιστής. Τὸν ἱστορικὸν χαὶ ὁ Θεὸς καὶ οἱ ἄνϑρω-
ποι τὸν ϑέλουν ἀπαϑῆ καὶ ψυχρόν, ἀπαιτοῦν νὰ συγκρατῇ τὴν πίστιν του καὶ νὰ
μὴ ἐκφράζῃ τὰς ἀντιλήψεις του. Τὸν διδάσκαλον πάλιν ἀμφότεροι τὸν ϑέλουν
συμπάσχοντα, καιόμενον, χαὶ ἐκφραστικὸὺν τοῦ ἐσωτερικοῦ κόσμου, σχετικῶς
μὲ ὅσα λέγει. Τοιοῦτοι δὲ ἱστορικοὶ καὶ διδάσκαλοι εἶνε οἱ τῆς ᾿Αγίας Γραφῆς
μόνον. Καὶ ἐντεῦϑεν φαίνεται πῶς ἐνεργεῖ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἰς ἑκατέρους.
Ὥς πρὸς τὴν ἀποκάλυψιν ὡς πηγὴν τῆς διδαχῆς τῶν ἀποστόλων ἐν τῇ ΚΝ.
96

λιαϑήχῃ, ὑπάρχουν πάλιν ἄφϑονα τεχμήρια. ᾽Ο 1] αὔλος ἐνῷ ἱστορεῖ πρὸς τοὺς
ΚΚορινϑίους πῶς ἐνεφανίσϑη ὁ ἀναστὰς Κύριος εἰς διαφόρους, εἰς τὸ τέλος προ-
σϑέτει ὅτι τὸν εἶδε καὶ ὁ ἴδιος προσωπιχῶς, ἰδιαιτέρως καὶ ὑπερτάχτως (Α΄
Κο 1ὅ, 8). ἙἘπίσης λέγει πῶς γίνεται τὸ μυστήριον τῆς ϑείας εὐχαριστίας ἔχων
ὡς πηγὴν τὸ ὅραμα του χαϑ᾽ ὃ εἶδε τὸν Κύριον (Δ΄ ΚοΊ!, 28), λέγει ὅτι ἀ-
νέδη εἰς τὸν τρίτον οὐρανὸν καὶ ἤκουσεν «ἄρρητα ρήματα» ἔχων ὡς μοναδικὴν
πηγὴν τὴν σχετιχὴν ἀποχάλυψίν του (Β΄ Κο 12, 1 - 4), ϑεσπίζει διάφορα πρά-
γματα, περὶ τῶν ὁποίων λέγει ὅτι ὁ Κύριος τίποτε σχετικὸν δὲν παρέδωκεν, εἰς
τὸ τέλος ὅμως τὰ χαραχτηρίζει ὡς ἰσόχυρα μὲ ὅσα παρέδωχεν ὁ Κύριος, διὰ
τὸν λόγον ὅτι «καὶ αὐτὸς Πνεῦμα Θεοῦ ἔχει» (Α΄ ΚοΊ, 10’ 12’ 25 καὶ 40).
Καὶ τέλος λέγει ὅτι ὅλον τὸ κήρυγμά του καὶ συνεπῶς χαὶ τὸ περιεχόμενον τῶν
᾿Επιστολῶν του τὸ γνωρίζει ἐξ ἀποχαλύψεως καὶ οὐδέποτε ἐδυδάχϑη κάτι ἀπὸ
τοὺς ἄλλους ἀποστόλους (Γὰ 1, 11 - 3, 9). ᾿ἘἘπίσης ὃ Ἰωάννης ἔγραψε τὴν
᾿Αποχάλυψιν μὲ μοναδικὴν πηγὴν τὸ ὅραμά του. Μία πλευρὰ αὐτοῦ τοῦ γνωρί-
σματος τῆς διδαχῆς τῶν ἀποστόλων εἶνε καὶ τὸ ὅτι εἰς γεγονότα καὶ πρόύ-
σωπα τῆς 1]. Διαϑήχης δίδουν ἑρμηνείας (μόνον ἑρμηνείας, χαὶ ὄχι ἀφηγη-
ματιχὰς προσϑήκας), αἷ ὁποῖαι δὲν δίδονται εἰς τὴν Π. Διαϑήκην. Ἔτσι κατὰ
τὸν ᾿Ιούδαν ἣ ζωὴ τοῦ ἘΠΝνώχ ἑρμηνεύεται ὡς προφητεία κατὰ τῶν ἀσεθῶν τοῦ
μέλλοντος (᾽1δ, 14 - 16), κατὰ δὲ τὸν Παῦλον ὡς διδασκαλία τῆς μελλούσης
μισϑαποδοσίας (δ 11, 5)" κατὰ τὸν Πέτρον ἧ χατασχευὴ τῆς χυθωτοῦ ὑπὸ
τοῦ Νῶε ἧτο «κήρυγμα δικαιοσύνης» (Β΄ Πε 2, 5), καὶ κατὰ τὸν Παῦλον ὁ
ὄράχος ἐκ τοῦ ὁποίου ὑδρεύοντο ἐν τῇ ἐρήμῳ οἱ ᾿Ισραηλῖται ἧτο ὁ Χριστός
(Α΄ Κο 10, 4).
Καὶ συνοπτικῶς εἰπεῖν, τὰ ὀιόλία τῆς Κ. Διαϑήχης κατ᾽ οὐσίαν εἶνε ἵστο-
ρθία χαὶ διδαχή" χαὶ ἣ μὲν ἱστορία ἐχτίϑεται ἀπαϑῶς καὶ μὴ ἀποχαλυπτιχῶς, ἣ
δὲ διδαχὴ συμπαϑῶς καὶ ἀποχαλυπτικῶς. Αὐτά εἶνε ϑεμελιώδη γνωρίσματα τῆς
ϑεοπνευστίας, τοῦ ἀλαϑήτου, καὶ τῆς ἀξιοπιστίας τῶν ἱερῶν συγγραφέων. Ὃ
ἱστοριχὸς εἶνε ἀξιόπυστος μόνον ὅταν εἶνε ἀπαϑής, καὶ ὁ διδάσχαλος μόνον ὅταν
συμπάσχῃ᾽ ἀπὸ τὸν ἱστορικὸν τῆς σωτηρίου ἀληϑείας ζητεῖται νὰ ἱστορῇ μόνον
ὅ,τι πληροφορεῖται ἀνθρωπίνως, καὶ ἀπὸ τὸν διδάσκαλον νὰ διδάσκῃ μόνον ὅ,τι
εἶνε ἀποχάλυψις. Ὅ,τι εἶνε ὕποπτον διὰ τὸν ἱστορικὸν εἶνε τεχμήριον ἀξιο-
πιστίας διὰ τὸν προφήτην, χαὶ ἀντιστρόφως. Καὶ ἀκρυθῶς ἡ ἀπαρέγλλιτος τή-
φησις αὑτῶν τῶν ἀρχῶν ἐχ μέρους ἑκατέρων εἶνε ἣ ἐνέργεια τοῦ ἁγίου Π νεύ-
ματος, τὸ ὁποῖον χατ᾽ οὐσίαν εἶνε ὁ συγγραφεὺς ὅλης τῆς Καὶ. Διαϑήχης, ὅλης
τῆς ᾿Αγίας Γραφῆς.
δν συνεχείᾳ ϑὰ ἐξετασϑοῦν χαϑ᾽ ἕνα ἕκαστον τὰ θιθδλία τῆς Καὶ Διαϑήχης.
ΠΙ αραλείπω τελείως τρία προδλήματα ἐξεταζόμενα ὑπό τινων, δηλαδὴ χατὰ
πόσον ἕνα θιθλίον εἶνε ἱστοριχῶς ἀξιόπιστον, χατὰ πόσονεἶνε χρήσιμον εἰς τὴν
Ἰὐχχλησίαν, καὶ ἂν ἔχῃ φιλολογιχὴν ἀξίαν. Τ᾽Γὰ παραλείπω διότι τὰ ϑεωρῶ ἀνὼ-
ιελὴ χαὶ ἄχαρπα ζητήματα τῆς ἀρνητιχῆς χριτιχῆς.
 97

δ. ΤῸ ΕΥ̓ΑΓΓΈΛΙΟΝ ΚΑΤᾺ ΜΑΤΘΑΙΟΝ

1. Μαρτυρία. Ἔκ᾽ ὅσον τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια ϑεωροῦνται ὡς ἕνα Εὐαγ-

γέλιον τοῦ Ιησοῦ Χριστοῦ γραμμένον ὑπὸ τεσσάρων μαρτύρων, ἡ ἀκριδὴς ὀνο-
μασία τουεἶνε «Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Ματϑαῖον, κατὰ Μᾶρκον, κατὰ Λουχᾶν, κα-
τὰ ᾿Ιωάννην». ἱστορικῶς θεδαίως τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια ἐγράφησαν ἀνεξαρτή-
τως ἀλλήλων. Τὸ πρῶτον Εὐαγγέλιον ὑπὸ τοῦ συγγραφέως του ἐπεγράφη «Βί-
θλος γενέσεως ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ υἱοῦ Δαυὶδ υἱοῦ ᾿ΑΘραάμ». ᾿Ελέχϑη καὶ ἡ γνώμη
ὅτι ὁ τίτλος αὐτὸς ἀνήχει μόνον εἰς τὴν γενεαλογίαν ἢ εἰς τὰ δύο πρῶτα κεφάλαια
τῆς νηπιότητος τοῦ Κυρίου. ᾿Αλλὰ «γένεσις» σημαίνει γενικῶς «ἱστορία» καὶ
ὄχι «γέννησις» ἢ «καταγωγή». ὉΟῸ τίτλος ἀνήκει εἰς ὅλον τὸ Εὐαγγέλιον. Εἶνε
δὲ ὃ συγγραφεὺς αὐτοῦ κατὰ τὴν παράδοσιν ὁ Ματϑαῖος. Καὶ τοῦτο εἶνε τὸ ἔρ-
γον τῆς ἱερᾶς παραδόσεως, νὰ μᾶς γνωρίζῃ ὑπευϑύνως τὸν ἀριϑμὸν καὶ τὸν τί-
τλον, τὸ γνήσιον κείμενον, τὴν πατρότητα, καὶ τὴν κλεῖδα τῆς ἑρμηνείας ἑχά-
στου θυθλίου τῆς Κ. Διαϑήκης. Καὶ διὰ τοῦτο ἔχει τὴν αὐτὴν ὀαρύτητα καὶ τὸ
αὐτὸ κῦρος πρὸς τὴν ᾿Αγίαν Γραφήν, ἥτις περικλείει τὸ περιεχόμενον τῆς πί-
στεως. Ὁ Παπίαςκαὶ ὃ Εἰρηναῖος μαρτυροῦν ὅτι ἐπὶ τῶν ἡμερῶν των ὑπῆρχεν
ἡ ἀναντίρρητος παράδοσις ὅτι συγγραφεὺς τοῦ Εὐαγγελίου τούτου εἶνε ὁ Ματ-
ϑαῖος, ἕνας ἐκ τῶν δώδεκα μαϑητῶν τοῦ Κυρίου. ᾿Εντὸς τοῦ Εὐαγγελίου δὲν
ὑπάρχει ρητὴ μαρτυρία ὅτι τὸ συγγράφει ὃ Ματϑαῖος.Ὑπάρχουν μόνον αἱ ἑξῆς
ἐνδείξεις. α) Ὃ Ματϑαῖος ἐλέγετο πρῶτα Λευΐς καὶ ἧτο τελώνης, ἄνθρωπος
ἄδικος καὶ ἁμαρτωλός. “Ὅταν ἀναφέρουν τὴν μετάνοιάν του, οἱ μὲν ἄλλοι εὐαγ-
γελισταί, Μᾶρκος καὶ Λουκᾶς, τὸν ἀναφέρουν μὲ τὸ παλαιὸν τοῦτο ὄνομα, προ-
φανῶςἐκ λεπτότητος, ὃ ἴδιος δὲ μόνον λέγει τὸ ὄνομά του μὲ τὸ ὁποῖον εἶνε γνω-
στὸς εἰς ὅλην τὴν Χριστιανωσύνην. 6) “Ὅταν ἀπαριϑμοῦν τοὺς μαϑητὰςοἱ εὐαγ-
γελισταί, ἀναφέρουν αὐτοὺς κατὰ μικρὰς ὁμάδας δύο ἢ τεσσάρων προσώπων,
ἴσως διότι ἦσαν φίλοι καὶ πρὸ τῆς μαϑητείας των εἰς τὸν Χριστόν. Εἷς τὴν πε-
ρίπτωσιν τοῦ Ματϑαίον οἱ μὲν Λουκᾶς καὶ Μᾶρκος γράφουν «Ματϑαῖος καὶ
Θωμᾶς» (Μρ 8, 18: Λα θ, 15), ὃ ἴδιος δὲ γράφει «Θωμᾶς καὶ Ματϑαῖος ὁ τε-
λώνης» (Μϑ 10, 8)" ϑέτει τὸν ἑαυτόν του δεύτερον καὶ μόνος αὐτὸς προσϑέτει
τὸ ὅτι ἦτο τελώνης, πρᾶγμα ταπεινωτικόν. γ) Ὃ Ματϑαῖος ἧτο ὁ ἐγγράμματος
τῆς δωδεκάδος τῶν μαϑητῶν τοῦ Χριστοῦ. Οἱ μὲν ἄλλοι μαϑηταὶ εἶχον μίαν
παίδευσιν ἀντίστοιχον μὲ τὸ σημερινὸν δημοτικὸν σχολεῖον, ἂν δὲν ἦσαν καὶ
μερικοὶ ἀναλφάδητοι, ὁ δὲ Ματϑαῖος ἦτο τοὐλάχιστον ὅ,τι εἶνε σήμερον ἕνας
ἀπόφοιτος τοῦ γυμνασίου, ἂν ὄχι περισσότερον. Διότι ἦτο τελώνης καὶ μάλιστα,
καϑὼς φαίνεται, τοῦ γραφείου.
2. Συγγοαφεύς. Ὁ Λευῖς ἢ ἔπειτα Ματϑαῖος, υἱὸς ᾿Αλφαίου, κατήγετο
ἢ κατώχει εἷς τὴν Καπερναούμ, τὴν πόλιν ὅπου κατώχει καὶ ὁ Χριστός. ὋὋ Κύριος
εἰς τὸ μέσον μιᾶς ἡμέρας πλήρους σημείων καὶ διδαχῶν, διερχόμενος ἔιιπροσϑεν
τοῦ τελωνίου, τὸν εἶδε καὶ τὸν ἐκάλεσε μὲ τὴν ἁπλῆν φράσιν «᾿Ακολούϑει μοι».
98

Καὶ ὁ Ματϑαῖος ὄχι μόνον ἐγκατέλειψε κατ᾽ ἐκείνην τὴν στιγμὴν τὰς πιϑανῶςἐχ-
χρεμούσας ὑποϑέσεις τοῦ γραφείου του καὶ τὸ τελωνικὸν ἐπάγγελμά του, ἀλλὰ καὶ
ἔχανε τραπέζι εἰς τὸν Κύριον κατὰ τὴν ἰδίαν ἡμέραν, ὅπου ἐκάλεσε χαὶ πολλοὺς
φίλους του καὶ τέως συνεργάτας ἢ συνεταίρους του τελώνας. Τότε ἐγόγγυσαν
οἵ φαρισαῖοι καὶ οἱ μαϑηταὶ τοῦ ᾿Ιωάννου δαπτιστοῦ, διατί ὃ ᾿Ιησοῦς συντρώ-
γει μὲ ἁμαρτωλούς, καὶ ἔδωσαν εἰς τὸν Κύριον τὴν ἀφορμὴν νὰ ἀναπτύξῃ τὴν
διδασκαλίαν του περὶ παλαιῶν καὶ νέων ἀσχῶν καὶ ἱματίων. Ἐξ αἰτίας τοῦ Ματ-
ϑαίου κυρίως οἱ φαρισαῖοι ἐπεκόλλησαν εἰς τὸν Κύρνον τὸ ὑδριστικὸν ἐπωνύ-
μιον «φίλος τελωνῶν χαὶ ἁμαρτωλῶν» (Μϑ 11, 19). .Ὃ Ματϑαῖος ἀναφέρεται
δὶς μὲν εἰς τὰ Εὐαγγέλια, ἐκεῖ ὅπου ἀκολουϑεῖ τὸν Κύριον χαὶ τὸν φιλοξενεῖ
(Μ8 9,9 - 10: Μρ 2, 14 - 1δ: Λα ὅ, 21 - 39), καὶ ἐκεῖ ὅπου ἀπαριϑυοῦνται οἱ
μαϑηταὶ (Μϑ 10, 8: Μρ 8, 18: Λχ 6, 15), ἅπαξ δὲ εἰς τὰς Πράξεις ὅπου πά-
λιν ἀπαριϑμοῦνται οἷ μαϑηταὶ (Πρξ 1,18). Καϑὼς εἶπα οἷ εὐαγγελισταὶ ἀ-
ναφέρουν τοὺς μαϑητὰς κατὰ μιχρὰς ὁμάδας. Ἔτσι ἀναφέρονται μαζὶ οἱ τέσσα-
ρες Πέτρος, ᾿Ανδρέας, Ἰάκωδος καὶ ᾿Ιωάννης, διότι ἦσαν ἀνὰ δύο ἀδελφοί,
οἱ δύο μαϑηταὶ τοῦ θαπτιστοῦ, καὶ οἱ τέσσαρες συνεταῖροι εἰς ἁλιευτικὴν ἕται-
ρίαν: ἔπειτα ἀναφέρονται μαζὶ ὃ Φίλιππος μὲ τὸν Βαρϑολομαῖον ἢ Ναϑαναὴλ
(Μϑ 10,8: Μρ 8, 18: Λα 6, 14) οἱ ὁποῖοι ἐκ τοῦ κατὰ Ιωάννην Εὐαγγελίου
φαίνονται φίλοι (Ἴω 1,46), καὶ ἔπειτα ἣ δυὰς Ματϑαῖος καὶ Θωμᾶς: φαίνε-
ται ὅτι χαὶ οἱ δύο αὐτοὶ ἦσαν φίλοι πρὸ τῆς μαϑητείας ἢ ἀμφότεροι τελῶναι, ἢ
εἶχον κάποιον ἄλλον δεσμόν. Εἷς τὴν ἀρίϑμησιν τῶν Πράξεων αἱ δύο δυάδες ἀ-
ναφέρονται ἀνεσχηματισμέναι «Φίλιππος καὶ Θωμᾶς, Βαρϑολομαῖος χαὶ Ματ-
ϑαῖος» (ΠρΞξ 1,18). Ἂν δὲν εἶνε ἀλλαγὴ ἄνευ σημασίας, οἱ τέσσαρες εἶχον
πιϑανῶς χάποιον ἰδιαίτερον δεσμόν. Μετὰ τὴν ἀπαρίϑμησιν τῶν Πράξεων
(πρὸ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ Πνεύματος), ὃ Ματϑαῖος οὐδαμοῦ πλέον ἀναφέ-
ρεται.Ἧ πιϑανωτέρα ἐκδοχὴ εἶνε, ὅτι ἦτο μέχρι τοῦ ϑανάτου του μάρτυς τῆς
ἀναστάσεωςκαὶ διδάσκαλος τοῦ εὐαγγελίου ἐν ᾿Ιερουσαλὴμ καὶ Παλαιστίνῃ.
Δὲν χρειάζεται νὰ δίδῃ κανεὶς σημασίαν εἰς τὰς πολυποιχίλους καὶ ἱστοριχῶς
ἀθασίμους διηγήσεις περὶ Ματϑαίου, οὔτε περὶ τῶν ἄλλων ἀποστόλων. Ἦτο
ἀρχετὴ ἡ ἀποστολή του τὴν ὁποίαν ἀνέφερα πρὸ ὀλίγου καὶ ἐπὶ πλέον ἣ συγ-
γραφὴ τοῦ Εὐαγγελίου του, τὸ ὁποῖον παρέμεινε κήρυγμα αἰώνιον καὶ μέρος
τῆς Κ. Διαϑήχης μέγα. Οἱ ἀρχαῖοι αἱρετικοὶ Ηρακλᾶς, Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς,
χαὶ ᾿Ωριγένης ἐθεώρουν ὡς ἄλλο πρόσωπον τὸν Λευῖν καὶ ἄλλο τὸν Ματϑαῖον,
ἀλλὰ τοῦτο εἶνε παρανόησις.
8. Χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. Δὲν ὑπάρχει τεχμήριον πρὸς
ἀκρυδῆ χρονολόγησιν. Πάντως φρονῶ ὅτι ἐγράφη κατὰ τὴν δεκαετίαν δ0 - 60
μ.Χ,, εἶνε τὸ ἀρχαιότερον ἐκ τῶν τεσσάρων Εὐαγγελίων καὶ ἕνα ἐκ τῶν ἀρχαι-
οτέρων ὀιδλίων τῆς Κ. Λιαϑήχης. Οὔτε περὶ τοῦ τόπου, ὅπου συνεγράφη,
ὑ-
πάρχει τεχμήριον, πιϑανωτέρου ὄντος ὅτι ἐγράφη ἐν ᾿Ιερουσαλὴμ ἢ Παλαι-
στίνῃ. Δὲν ἔχει δὲ καὶ σημασίαν ποῦ ἐγράφη.
 99

4. ᾿Αφορμή, σκοπός, παραλῆσιται. Δὲν γνωρίζομεν ἂν ὑπῆρξεν

εἰδικὴ ἀφορμὴ τῆς συγγραφῆς τοῦ Εὐαγγελίου. 'Ο σκοπὸς εἶνε προφανῶςπολ-
λαπλοῦς. Οἱ ἀπόστολοι γηράσκουν χαὶ ϑὰ ἀπέλϑουν, τὸ κήρυγμα διατρέχει
χίνδυνον ἀλλοιώσεως εἴτε διὰ τὸν χρόνον καὶ τὴν λήϑην εἴτε καὶ διὰ τὴν κα-
χοήϑειαν τῶν ἀνθρώπων: τὸ εὐαγγέλιον πρέπει νὰ γραφῇ. Οἱ αὐτόπται δὲν
ἐπαρχοῦν νὰ χηρύξουν καὶ νὰ διδάξουν τοὺς ἁπανταχοῦ ἙΘραίους ἢ τοὺς Πα-
λαιστινούς᾽ ἕνα γραπτὸν κείμενον εἶνε ἀναγκαῖον. Οἱ παραλῆπται, ἐκεῖνοι δη-
λαδὴ μεταξὺ τῶν ὁποίων κυχλοφορεῖ τὸ δυθλίον, εἶνε προφανῶς οἱ ἐκ περιτο-
μῆς Χριστιανοί, οἱ ἙῬὩΘραῖοι, τῶν ὁποίων προΐστανται ὁ Πέτρος, ὁ ᾿Ιωάννης
χαὶ ὃ ᾿Ιάχωθος. Διὰ τοῦτο ἀρχίζει μὲ τὴν γενεαλογίαν τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ἀ-
πὸ ᾿Αθραὰμ καὶ τονίζει ἰδιαιτέρως τὴν καταγωγήν του ἀπὸ Δαυΐδ. Διὰ τοῦτο
ὁ εὐαγγελιστὴς ἀναφέρεται συνεχῶς εἰς τὸν ᾿Ησαΐαν καὶ σημειώνει πᾶσαν ἐχ-
πλήρωσιν τῆς προφητείας ἐχείνου ἢ τῶν ἄλλων πῤοφητῶν. Ὃ Παπίας καὶ
μετ᾽ αὐτὸν οἱ Εἰρηναῖος, Πάνταινος, Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς, Εὐσέόῤιος, Κύριλ-
λος ᾿Ιεροσολύμων, ᾿Ἐπιφάνιος, ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος, Ἱερώνυμος, καὶ ἄλ-
λοι μεταδίδουν τὴν παράδοσιν ὅτι ὁ Ματϑαῖος ἔγραψε τὸ Εὐαγγέλιόν του ποῶ-
τα ἑθραϊστὶ καὶ ἔπειτα τὸ μετέφρασεν εἷς τὴν ἑλληνικήν' κατ᾽ ἄλλην ἐχδοχὴν
τοῦτο μετεφράσϑη ὑπὸ τοῦ Ιωάννου ἢ κατὰ Πάνταινον ὑπὸ τοῦ Βαρϑολομαί-
ου, ὁ ὁποῖος κηρύξας δῆϑεν εἰς τὰς ᾿Ινδίας ἐχρησιμοποίησε τὸ κατὰ Ματϑαῖον.
Αὐτὰ ὅλα ἀνάγονται εἰς τὸν Παπίαν, ὁ ὁποῖος λέγει πολλὰ ἀνεύϑυνα. Τὸ σή-
μερον σῳζόμενον χείμενον κατ᾽ οὐδένα τρόπον φαίνεται μετάφρασις. Εἶνε ὁ-
πωσδήποτε πρωτότυπον.
δ. Γλῶσσὰ καὶ ὕφος. 'ὥς πρὸς τὴν γλῶσσαν τὸ κατὰ Ματϑαῖον
εὑρίσχεται εἷς τὸ ἐπίπεδον τοῦ Μάρχου καὶ τοῦ Παύλου. Ἔχει καὶ λατινισμοὺς
ὀφειλομένους εἰς τὴν μακροχρόνιον ρωμαϊκὴν κατοχήν, ἔχει καὶ ἑδραϊσμοὺς
ὀφειλομένους εἰς τὴν ἑθραϊκὴν καταγωγὴν τοῦ συγγραφέως. Οἱ ἑδραϊσμοὶ
δὲν εἶνε τόσοι, ὥστε νὰ προδίδουν μετάφρασιν ἐκ τοῦ ἑδραϊκοῦ, ὅπως καὶ ἐκ
τῶν λατινισμῶν δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ ὑποϑέσῃ κανεὶς λατινυικὸν πρωτότυπον.
Ἑθραϊομοὺς ἔχουν καὶ τὰ ὀιθλία τοῦ Λουκᾶ. Τὸ ὕφος τοῦ Ματϑαίου εἶνε ζω-
ηρὸν καὶ σαφές. Τὴν ἀφήγησίν του διακρίνει ἣ συντομία ἐν συγχρίσει πρὸς τὸ
χατὰ Μᾶρχον. Νομίζω δὲ ὅτι ὁ Ματϑαῖος εἶνε ἐκεῖνος ποὺ διηγεῖται τὰ γεγο-
νότα κατὰ τάξιν χρονολογιχήν, ἐνῷ δὲν συμβαίνει τοῦτο μὲ τὸν Μᾶρχον καὶ
τὸν Λουχᾶν.
Θ. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Φαίνεται ὅτι ὁ ἴδιος ὁ Ματϑαῖος
ἐχώριζε τὸ Εὐαγγέλιόν του εἰς ἑπτὰ κεφάλαια, τὰ ὁποῖα ἔχουν ὡς ἀκολούϑως
καὶ ϑὰ ἠδύναντο νὰ ἐπιγραφοῦν περίπου ὡς ἀκολούϑως.
1. Κεφ. 1 - 2 Καταγωγὴ καὶ νηπιαχὴ ἡλικία τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.
2, Κεῳ. ὃ. -1 Ἢ ἀρχὴ τοῦ χηρύγματος.
ἡ, Κεῷ, 8. -Τῷ, 1 Σημεῖα χαὶ διδασχαλία ἐν Γαλιλαίᾳ.
4. Κεφ. 11, 2 - 18, δ2 ᾿Αντιδράσεις κατὰ τοῦ εὐαγγελίου.
100

ὅ. Κεφ. 18, 58 - 18 'Ωρίμανσις τοῦ εὐαγγελίου.

θ. Κεφ. 19 - 25 ᾿Απροχάλυπτος συνεξήγησις μὲ τὸν ᾿Ισραήλ.
τ. Κεφ. 26 - 28 Τὸ πάϑος χαὶ ἣ ἀνάστασις τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ.
Δν ἐξαιρέσωμεν τὸν χωρισμὸν τοῦ πρώτου κεφαλαίου ἀπὸ τοῦ δευτέρου, ὁ ὃ-
ποῖος εἶνε προφανέστατος ἐφ᾽ ὅσον γίνεται χρονικὸν ἅλμα 80 ἐτῶν, εἰς τὰ ση-
μεῖα χωρισμοῦ τῶν ἄλλων κεφαλαίων ὁ Ματϑαῖος γράφει πάντοτε «Καὶ ἐγένε-
το ὅτε συνετέλεσεν ὃ ᾿Ιησοῦς τοὺς λόγους τούτους, ἐξεπλήσσοντο οἷ ὄχλοι...»
ἢ ἄλλην παρομοίαν ἔκφρασιν (Μῦ 1, 238: 11,1 18, ὅ8: 19,1. 26,1). Οἱ λό-
γοι αὐτοὶ ἄλλοτε εἶνε καταχλεὶς τοῦ προηγουμένου κεφαλαίου καὶ ἄλλοτε κε-
φαλὴ τοῦ ἑπομένου.
Εἶνε δυνατόν, ἀποθλέποντες εἷς τὴν οὐσίαν τοῦ ὀιόλίου, νὰ τὸ διαιρέσω-
μεν χαὶ ὡς ἑξῆς:
Α΄. Ἡ ἐνανϑρώπησις (κεφάλαγα - 2).
Β΄. Τὸ κήρυγμα (κεφάλαια 8 - 28).
Γ΄. Τὸ πάϑος καὶ ἧ ἀνάστασις (κεφάλαια 26 - 28).
Τὰ. κεφάλαια τοῦ κηρύγματος, δηλαδὴ τὰ πέντε μεσαῖα τοῦ ὅλου θιθλίου, πε-
ριέχουν ἕκαστον εἰς μὲν τὸ πρῶτον ἥμισυ κυρίως διηγήσεις (κινήσεις τοῦ Ἰ-
ησοῦ, γεγονότα, σημεῖα) εἰς δὲ τὸ δεύτερον χυρίως διδασκαλίαν (λόγοι, παρα-
θολαί, συζητήσεις).
Καϑὼς ἐλέχϑη, τὰ τρία πρῶτα Εὐαγγέλια, κατὰ Ματϑαῖον, κατὰ Μᾶρ-
χον, χαὶ κατὰ Λουχᾶν, ὁμοιάζουν μεταξύ των πολὺ καὶ κατὰ τὸ εἶδος χαὶ κατὰ
τὴν ὕλην. Τοιουτοτρύπως δημιουργεῖται πρόδλημα γραμματολογιχόν, περὶ τοῦ
ὁποίου ϑὰ γίνῃ λόγος μετὰ τὴν ἰδιαιτέραν. ἐξέτασιν τῶν Εὐαγγελίων.

θ. ΤῸ ΕΥ̓ΑΓΓΈΛΙΟΝ ΚΑΤᾺ ΛΟΥΚΑΝ

1. Μαρτυρία. Ἢ ἀρχαία ἐκχλησιαστικὴ παράδοσις ὁμοφώνως ἀποδί-

δει τὸ χατὰ Λουχᾶν ἐπιγραφόμενον Εὐαγγέλιον εἰς τὸν ἰατρὸν Λουχᾶν, μα-
ϑητὴν τοῦ ἀποστόλου Παύλου. .᾿Εσωτερικῶς. δὲν φαίνεται τίποτε ἄλλο παρὰ
αἷ ἑξῆς τρεῖς ἐνδείξεις. α) Ηὐξημένον ἰατρικὸν λεξιλόγιον ἐν συγκρίσει πρὸς
τὰ ἄλλα θιθλία τῆς Κ. Διαϑήκης. 6) Ηὐξημένη σχέσις πρὸς τὰς ᾿ἘἘπιστολὰς
τοῦ Παύλου, ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὰς λέξεις καὶ τὰ λεπτὰ νοήματα. γ) Τὸ Εὐαγ-
γέλιον τοῦτο μαζὶ μὲ τὰς Π ράξεις τῶν ἀποστόλων παρουσιάζονται ὡς δύο συνε-
χῆ θιθλία μιᾶς ἱστορίας, ἀποστελλόμενα εἰς δύο ἀποστολὰς πρὸς τὸν Χριστια-
νὸν Θεόφυλον, καὶ χαραχτηριζόμενα ὡς «πρῶτος λόγος» χαὶ «δεύτερος λόγος»
ὑπὸ τοῦ ἰδίου τοῦ συγγραφέως. “Ὥστε τὸ ἐσωτερικῶς ὀεδαιούμενον εἶνε ὅτι
ὑ συγγραφεὺς καὶ τῶν δύο εἶνε ἕνα πρόσωπον’ ἀλλὰ καὶ τὸ ἐξωτεριχῶς θε-
δαιούμενον, ὅτι αὐτὸς εἶνε ὁ Λουχᾶς, εἶνε πληροφορία τῆς αὐτῆς ἀξιοπιστίας.
Τὰ δύο θιθλία θεθαίως ἀποτελοῦν δύο διάφορα καὶ ἀνεξάρτητα ἀλλήλων συγ-
γράμυατα, καϑὼς φαίνεται ἐκ τοῦ ὅτι ἐπαναλαμθάνονται εἰς τὸ δεύτερον ἧ
 101

διήγησις τῆς ἀναλήψεως χαὶ ἣ ἀπαρίϑμησις τῶν δώδεχα μαϑητῶν.

2. Συγγραφεύς. 'Ο Λουκᾶς ἀναφέρεται ὀνομαστὶ εἰς τρεῖς ᾿ἔπιστο-
λὰς τοῦ Παύλου (Κλ 4,4: Φλμ, 24: Β' Τι 4,10) καὶ ἄνευ ὀνόματος εἰς τὰς
ὑπ᾽ αὐτοῦ γραφείσας Πράξεις. Λέγεται ὑπὸ τοῦ Εὐσεόίου καὶ ἄλλων ἀρχαί-
ων ὅτι ἦτο ᾿Αντιοχεύς, καὶ τοῦτο εἶνε πιϑανόν.Ὅτι δὲ ἦτο ἐξ ἐϑνῶν εἶνε θέ-
θαιον ἐκ τοῦ ἑξῆς: ὁ Παῦλος εἰς τὴν πρὸς Κολασσαεῖς στέλλει εἰς αὐτοὺς χαι-
ρετισμοὺς ἕξ συνεργατῶν του: χαὶ διὰ μὲν τοὺς τρεῖς πρώτους, ᾿Αρίσταρχον,
Μᾶρκον, καὶ Ἰοῦστον, λέγει «οἵ ὄντες ἐκ περιτομῆς». ὡς μὴ ὄντας ἐχ περι-
τομῆς δὲ ἀναφέρει τοὺς ἄλλους τρεῖς ᾿Επαφρᾶν, Λουκᾶν, χαὶ Δημᾶν. Ἔχ τοῦ
ὀνόματος τοῦ Λουχᾶ συμπεραίνω ὅτι ἦτο Ῥωμαῖος πολίτης ὅπως ὁ [Παὔλος᾽
διότι μόνον Ρωμαῖος πολίτης ἐδικαιοῦτο νὰ ἔχῃ ρωμαϊκὸν ὄνομα (Γποαηι5,
Λουχανός, Λουκᾶς, ἢ Γλιοίαβ, Λούχιος, Λουχᾶς, ἢ Γπιοίαπι5, Λουχιανός, Λου-
χᾶς: πιϑανώτερον τὸ πρῶτον). Ἡ μεταγενεστέρα παράδοσις, ὅτι ἦτο ἕνας ἐν
τῶν ἑδδομήκοντα μαϑητῶν τοῦ Κυρίου, ἐλεγχομένη ψευδὴς ἐκ τῆς ἐϑνικῆς κα-
ταγωγῆς τοῦ Λουχᾶ, ὀφείλεται εἰς τὸ ἑξῆς: ἣ περιέργεια τῶν ἀνθρώπων, προ-
χεϊιμένου νὰ ἱκανοποιηϑῇ μανϑάνουσα τὰ ὀνόματα τῶν ἑδδομήχοντα τὰ ὁποῖα
δὲν ἀναφέρει ἣ Κ. Διαϑήκη, περισυνέλεξεν ὅ,τι χριστιανικχὸν ὄνομα εὑρῆχεν
ἐντὸς τῆς Κ. Διαϑήχης καὶ πάσῃ ϑυσίᾳ συνεπλήρωσε τὸν ἀρυϑμὸν ἑὀδομήχον-
τα τοιουτοτρόπως συμπεριελήφϑη εἰς αὐτοὺς καὶ ὃ Λουχᾶς. Ὃ Λουχᾶς ἐιι-
φανίζεται διὰ ποώτην φορὰν εἰς τὴν Τρῳάδα, ὅταν ὃ Παῦλος δι᾽ ὁράκιατος
ἐχλήϑη νὰ μεταθῇ εἰς Μαχεδονίαν. ᾿Απ’ ἐκεῖ ἀρχίζει ὃ Λουχᾶς νὰ διηγῆται
εἰς πρῶτον πρόσωπον («ὡς δὲ τὸ ὅραμα εἶδεν, εὐθέως ἐζητήσαμεν ἐξελϑεῖν
εἰς Μαχεδονίαν, συμόιθάζοντες ὅτι προσχέχληται ἡμᾶς ὃ Κύριος εὐαγγελίσα-
σϑαι αὐτοὺς» Ποξ 16,10). Ἔκ τοῦ «συμθδιθάζοντες ὅτι προσχέχληται ἥιιᾶς»
φαίνεται ὅτι δὲν ἐγνωρίσϑη μὲ τὸν ΠῚ αὖλον ἐχεῖ διὰ πρώτην φοράν, ἀλλ᾽ ἧ-
το παλαιότερος συνεργάτης᾽ διαψεύδεται ἐπίσης ἧ ϑεωρία ὅτι αὐτὸς ἧ-
το ὃ «ἀνὴρ Μαχεδὼν» τοῦ ὁράματος, ὃ προσχαλέσας τὸν Π αὖλον εἰς Εὐοώ-
πην. Ἡ εἰς πρῶτον πρόσωπον διήγησις περατοῦται εἷς τοὺς Φιλίππους" ὁ Λου-
χᾷς- δὲν ἀχολουϑεῖ πρὸς Θεσσαλονίκην χαὶ περαιτέρω. Π.οφανῶς ὁ Παὖλος
τὸν ἀφῆχεν ὡς ἐπίσχοπον τῆς νεοπαγοῦς ἐχχλησίας τῶν Φιλίππων. Ἧτο χα-
τάλληλος ὡς πρὸς τοῦτο χαὶ ὧς Ρωμαῖος πολίτης, διότι οἵ στρατηγοὶ τῆς πό-
λεως αὐτῆς δὲν ϑὰ τὸν ἠνόχλουν πλέον μετὰ τὸ πάϑημά των νὰ χαχοποιήσυυν
ἐν ἀγνοίᾳ τῶν τοὺς Ρωμαίους Παῦλον χαὶ Σίλαν καὶ τὸν φόθον ποὺ ἐπῆραν
ἀπὸ τὴν ἐκ τῶν ὑστέρων ἀποκάλυψιν τοῦ Π αύλου. ᾿Επανεμφανίζεται πάλιν, ὅ-
ταν ὃ ΠΠαὖὔλος πραγματοποιῇ τὴν τελευταίαν πορείαν του ἀπὸ ᾿Αχαΐας εἰς Μα-
κεδονίαν, Μ. ᾿Ασίαν, Ιεροσόλυμα. ᾿Ακολουϑεῖ τὸν Π αὖλον ἀπὸ τοὺς Φιλίππους
καὶ εἶνε μαΐϊί του πλέον μέχρι τέλους τῶν ΠΙράξεων, μέχρι δηλαδὴ τοῦ τέλους
τῆς ποώτης φυλαχίσεώς του ἐν Ῥώμῃ. Διὰ τοῦτο εἰς τὰς ᾿Καιστολὰς ποὺ ἐ-
“ράφησαν χατ᾽ αὐτὴν τὴν φυλάχισιν πρὸς Κολασσαεῖς καὶ πρὸς Φιλήμονα ἀ-
ποστέλλονται εἷς τοὺς παραλήπτας τὰ χαιρετίσματά του ὀνομάζεται ἐχεῖ «ἰα:
 102

τρὸς ἀγαπητὸς» καὶ «συνεργὸς» τοῦ Παύλου. ᾿Βντεῦϑεν φαίνεται ὅτι ἐγνωρί-
ἵετο μὲ τὰς μιχρασιατικὰς ἐκχλησίας ἀπὸ παλαιοτέραν ἐποχήν, προφανῶς πρὶν
νὰ τὸν ἴδωμεν διὰ πρώτην φορὰν εἰς Τρῳάδα. “Ὅϑεν εἶνε πιϑανὸν ὅτι δὲν ἧ-
το Μακεδών’ ϑὰ ἧτο, ἂν ὄχι ἐκ Μ. ᾿Ασίας, μᾶλλον ἐχ Συρίας ἣ παράδοσις ὅτι
ἦτο ᾿Αντιοχεὺς σχεδὸν ἐπαληϑεύεται. ᾿Αλλ᾽ οὔτε καὶ μετὰ τὴν ἀποφυλάχισιν
τοῦ Παύλου ἐχωρίσϑη ἀπ᾽ αὐτόν, διότι εἰς τὴν Β΄ πρὸς Τιμόϑεον ὁ Π αὖλος
γράφει μὲ κάποιαν πικρίαν: «Λουχᾶς ἔστι μόνος μετ᾽ ἐμοῦ (Β΄ Τι 4,10).
Ἡ πληροφορία ὅτι ἦτο ἰατρὸς τοῦ Παύλου καὶ ὅλης τῆς συνοδίας του εἶνε
λοιπὸν θεθαία. Μετὰ ταῦτα οὐδεμίαν ἔγχκυρον πληροφορίαν ἔχομεν περὶ τοῦ
θίου του.
8. Χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. Τὸ κατὰ Λουχᾶν Εὐαγγέλιον
φρονῶ ὅτι εἶνε τὸ δεύτερον χρονικῶς, γραφὲν κατὰ τὰ ἔτη 88 - θ4 κατὰ τὴν
φυλάκισιν τοῦ Π αὐλου εἴτε ἐν Καισαρείᾳ τῆς Παλαιστίνης εἴτε ἐν Ῥώμῃ. Δὲν
εἶνε εὔλογοι αἷ παραδόσεις ἢ ἀπόψεις ὅτι ἐγράφη εἰς ᾿Αχαΐαν, Βοιωτίαν, ᾿Α-
λεξάνδρειαν. .ὋΟ Λουχᾶς εἶχεν ὑπ᾽ ὄψιν τὸ κατὰ Ματϑαῖον Εὐαγγέλιον. Ἦτο
τότε ὁ ἐλεύϑερος σύντροφος τοῦ δεσμίου Παύλου χαὶ εἶχε τὸν καιρὸν νὰ περι-
συλλέξῃ ὅλας τὰς πληροφορίας, περὶ τῶν ὁποίων κάνει λόγον εἰς τὸν πρόλο-
γον τοῦ Εὐαγγελίου του.
4. ᾿Αφορμή, σκοσιός, παραλῆστται. “Ὅπως ἐλέχϑη, τὸ Ἐὐαγγέλι-
ὁν του ὁ Λουκᾶς τὸ ἔστειλεν ὡς ἐπιστολὴν εἰς τὸν «κράτιστον Θεόφιλον». Ἔκ
τοῦ ἐπιϑέτου «χράτιστος», τὸ ὁποῖον ἦτο πιϑανῶς τίτλος (ὅπως σήμερον τὸ
«ἐξοχώτατος») φαίνεται ὅτι ὁ Θεόφιλος ἦτο πρόσωπον ὑψηλόν, στρατηγός,
ἀνϑύπατος, ἐπίτροπος, κλπ. Ἔκ τῆς φράσεως «ἵνα ἐπιγνῷς περὶ ὧν κατηχήϑης
λόγων τὴν ἀσφάλειαν» (1,4) φαίνεται ὅτι αὐτὸς ἦτο Χριστιανὸς χαὶ τὸ Εὐαγ-
γέλιον τοῦ Λουκᾶ κατηχητιχὴ ἐπιστολή, μία κατήχησις. “Ὥστε ἣ κατήχησις τῶν
ἀποστόλων δὲν ἦτο τίποτε ἄλλο παρὰ τὸ Τεριεχόμενον τοῦ Εὐαγγελίου, τὸ δὲ
Εὐαγγέλιον πρέπει νὰ εἶνε ἧ κυρία κατήχησις. .νΟ Θεόφιλος ἦτο κατὰ ταῦτα
μαϑητὴς ἢ τοῦ Παύλου ἢ τοῦ Λουκᾶ. Αὐτὸς διέσωσε τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Λου-
χᾶ, ἐφ᾽ ὅσον εἶχε πρὸς τοῦτο καὶ κάϑε εὐχέρειαν. .Ο δὲ Λουκᾶς μᾶλλον ἐγνώ-
ριζεν ἐκ τῶν προτέρων τὴν τοιαύτην τύχην τοῦ Εὐαγγελίου του, ὁπότε κατ᾽ οὐ-
σίαν γράφει τοῦτο πρὸς τοὺς ἐξ ἐϑνῶν Χριστιανούς, διὰ τὴν Ἐκκλησίαν τῆς
ἀχροδυστίας, τὴν ἱδρυϑεῖσαν ὑπὸ τοῦ Παύλου. Διὰ τοῦτο ἔχει τὴν γενεαλογί-
αν τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ ᾿Αδάμ, ποὺ ἐγέννησε τὴν ἀνθρωπότητα ὅλην, καὶ ὄχι ἀπὸ
᾿Αθραάμ, ποὺ ἐγέννησε τὸν ᾿Ισραήλ. ᾿Αρχίζων τὸ Εὐαγγέλιον ὁ Λουχᾶς λέγει,
ὅτι προθαίνει εἰς τὴν σύνταξίν του, «ἐπειδήπερ πολλοὶ ἐπεχείρησαν ἀνατάξα-
σϑαι διήγησιν περὶ τῶν πεπληροφορημένων ἐν ἡμῖν πραγμάτων καϑὼς παρέ-
δοσαν ἡμῖν οἵ ἀπ᾽ ἀρχῆς αὐτόπται καὶ ὑπηρέται γενόμενοι τοῦ λόγου» (1,1 - 3).
Δὲν ἐννοεῖ ἀπόχρυφα Εὐαγγέλια, ὅπως ἐνόμισαν πολλοί, ἀλλ᾽ ἁπλῶς διάφορα
γνήσια Εὐαγγέλια, τὰ ὁποῖα ὅμως δὲν ἐπεδίωσαν διὰ ποιχίλους λόγους. Ἔχ
τοῦ παρατεϑέντος χωρίου φαίνεται, ὅτι ὁ Λουκᾶς δὲν ἦτο μαϑητὴς οὔτε αὐτό-
 108

πτης τοῦ Κυρίου. Τοῦτο λέγεται περὶ αὐτοῦ καὶ εἰς τὸν κατάλογον τοῦ Μυτδ-
ἴογὶ. Τὸ ὅτι, διὰ νὰ συντάξῃ τὸ Εὐαγγέλιον, «παρηκολούϑηχεν ἄνωθεν (-εέξ
ἀρχῆς) πᾶσιν ἀκριθῶς», σημαίνει τὴν ἔρευνάν του πρὸς περισυλλογὴν ἐπαρ-
κῶν καὶ ἐγχύρων πληροφοριῶν.
δ. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Τὸ κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγέλιον εἶνε γραμμένόν
εἰς τὸ ὑψηλότερον γλωσσιχὸν ἐπίπεδον τῆς Κ. Διαϑήκης. Εἰς αὐτὸ φαίνεται ἧ
καϑαρωτέρα δημώδης ἑλληνιστικὴ γλῶσσα ἐν συγχρίσει πρὸς οἱανδήποτε πη-
γὴν τῆς Χοιστιανικῆς καὶ ϑύραϑεν γραμματείας: (ὁμοίως καὶ αἱ Πράξεις καὶ
ἣ πρὸς ἹῬθραίους). Τὸ ὕφος τοῦ Λουκᾶ δύναται νὰ χαραχτηρισϑῇ ὡς γλυχύ.
Σαφές, ἁπαλόν, κεχαριτωμένον ὕφος, οἰκτίρμων διάϑεσις τοῦ συγγραφέως,
γνῶσις τῆς Π. Διαϑήκης καὶ χρῆσις αὐτῆς, μάλιστα ἐκ τῶν ᾿Ἑὀδομήχοντα,
πολὺ μεγαλυτέρα ἀπὸ τὰς φαινομένας ἐπὶ λέξει παραϑέσεις, χαραχτὴρ τῆς ἷ-
στορίας ἱερατικός. Ὅ Ἰησοῦς Χριστὸς εἶνε κυρίως ὃ ἱλασμὸς τῶν ἁμαρτιῶν
ἡμῶν, τὸ λογικὸν ἱλαστήριον ϑῦμα καὶ ὁ ϑύτης ἀρχιερεὺς καὶ ὁ Κύριος ὁ λυ-
τρούμενος τὴν ἀνθρωπότητα. Ἧ μετάνοια, ὃ οἰχτιρμός, καὶ ἦ ἀγάπη τονίζον-
ται ἰδιαιτέρως. Καὶ μόνον ἀπὸ αὐτὰ φαίνεται ὅτι τὸ Εὐαγγέλιον ἀπευϑύνεται
πρὸς τὸ πορνογέννημα, τὸν τέως «Οὐ λαόν», ὁ ὁποῖος τώρα γίνεται «Λαὸς
Θεοῦ» (Ὡσ 1,28: Ῥω 9,24 - 26: Α΄ Πε 2,10), δηλαδὴ πρὸς τὴν ἐξ ἐϑνῶν Ἐχ-
χλησίαν.
6. Σχέσις πρὸς τὰς ᾿Επιστολὰς τοῦ Παύλου. Δὲν κρίνω σκό-
πιμον νὰ ἐξετάσω τὰς σχέσεις τοῦ Εὐαγγελίου πρὸς τὰς Πράξεις, ἐφ᾽ ὅσον
εἶνε γνωστόν, ὅτι ὑπάρχει μεταξὺ τῶν δύο σχέσις συνεχείας καὶ κοινῆς προε-
λεύσεως. Ἔκ τῶν ᾿Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου, διδασκάλου τοῦ Λουκᾶ, τὴν μεγί-
στὴν σχέσιν ἔχει τὸ Εὐαγγέλιον πρὸς τὴν πρὸς Ἑδραίους, καϑὼς ϑὰ γίνῃ λό-
γος εἰς τὸ οἰκεῖον μάϑημα. Καὶ πρὸς τὰς ἄλλας ᾿Επιστολὰς ἢ σχέσις εἶνε με-
γάλη, μεγαλυτέρα τῶν σχέσεων πρὸς οἱονδήποτε ἄλλο διθλίον τῆς Κ. Δια-
ϑήχης. Τοῦτο φαίνεται καὶ ἀπὸ τὸ λεξιλόγιον καὶ ἀπὸ τὰ λεπτὰ νοήματα. Οἱ
ἀρχαῖοι Εἰρηναῖος, Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς, Τερτυλλιανός, ᾿Ωριγένης, Εὐσέδιος,
᾿Ιωάννης Χρυσόστομος, καὶ ἄλλοι λέγουν ὅτι τὸ κατὰ Λουχᾶν Εὐαγγέλιον εἴ-
νε τὸ εὐαγγέλιον τὸ κηρυσσόμενον ὑπὸ τοῦ Παύλου. Κατὰ τὸν Εὐσέθδιον, ὅταν
ὃ Παῦλος γράφῃ «κατὰ τὸ εὐαγγέλιόν μου» (Ῥω 3,16 14,24: Β΄ Τι 9,8),
ἐννοεῖ τὸ κατὰ Λουχᾶν Εὐαγγέλιον. ᾿Αλλ᾽ ἐξ ἄλλων χωρίων (Α΄ Κο 9,18: 18,1"
Γα 1,11) καὶ μάλιστα τοῦ Γα 3,2 «τὸ εὐαγγέλιον ὃ κηρύσσω τοῖς ἔϑνεσι»,
φαίνεται ὅτι δὲν ἐννοεῖ τοῦτο, ἀλλὰ τὸ χήρυγμά του, τὸν λόγον ποὺ εὐαγγελί-
ζεται ὃ ἴδιος. ᾿Εννοεῖται δεθαίως ὅτι τὸ περιεχόμενον τοῦ κηρύγματός του καὶ
τοῦ κατὰ Λουχᾶν Εὐαγγελίου εἶνε ἕνα, καὶ αὐτὸ ἐννοεῖ ὡς περιεχόμενον, ἀλλ᾽
ὄχι ὡς σύγγραμμα. Ὁ ᾿Ωριγένης, ὁ Εὐσέῤδιος, ὁ Χρυσόστομος, καὶ ἄλλοι μετα-
γενέστεροι λέγουν ὅτι, ὅταν ὁ Π αὖλος γράφῃ πρὸς τοὺς Κορινϑίους «Σύυνε-
πέμψαμεν δὲ μετ᾽ αὐτοῦ (-ετοῦ Τίτου) τὸν ἀδελφὸν οὗ ὁ ἔπαινος ἐν τῷ εὐαγ-
γελίῳ διὰ πασῶν τῶν ἐχχλησιῶν» (Β΄ Κο 8,18), ἐννοεῖ τὸν Λουχᾶν χαὶ τὸ
104

Εὐαγγεέλιόν του, τὸ ὁποῖον ἐχυκλοφόρει ἤδη εἰς τὰς ἐκχλησίας τῶν ἐϑνῶν τὰς
ὑπὸ τοῦ Παύλου ἱδρυϑείσας. Δὲν μοῦ φαίνεται εὔλογος ἧ γνώμη, διότι α) ὁ
«ἀδελφὸς» αὐτὸς δὲν εἶνε ὀέθαιον ποῖος εἶνε, β) ἣ λέξυς «εὐαγγέλιον» ἐδῶ ἔ-
χει τὴν γενικχήν της σημασίαν καὶ δὲν σημαίνει σύγγραμμα, καὶ γ) χρονιχῶς
εἶνε πολὺ ἐνωρὶς ἀχόμη διὰ τὴν συγγραφὴν καὶ κυκλοφορίαν μάλιστα τοῦ χα-
τὰ Λουχᾶν Εὐαγγελίου.
7. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. ὶὩς ἁδρομερὲς διάγραμμα τοῦ
χατὰ Λουχᾶν Εὐαγγελίου φαίνεται τὸ ἀκόλουϑον, ὅμοιον πρὸς τὸ τοῦ Ματϑαίου.
1. Κεφ. 1 - 2 Ἢ ἐνανϑρώπησις
2. Κεφ. 8 - 21 Τὸ χήρυγμα
8. Κεφ. 22 - 24 Τὸ πάϑος καὶ ἢ ἀνάστασις.
Καὶ τὰ μὲν ἀχραῖα μέρη, πρῶτον καὶ τρίτον, ἔχουν ἀκρυδῆ χρονικὴν τάξιν,
τὸ δὲ μεσαῖον, τὸ χήρυγμα, φαίνεται νὰ ἔχῃ ὑποτυπώδη μόνον χρονικὴν τάξιν.
Τὸν Λουχᾶν ἐνδιαφέρουν τὰ ἐπεισόδια καὶ αἱ διδαχαὶ καϑ᾽ ἑαυτά, ὄχι ἢ ἵστο-
ρικὴ ἀχολουϑία. Οὔτε φαίνεται καμμία ἐξ ὑπαρχῆς διαίρεσις τοῦ μεσαίου μέ-
ρους, ὅπως φαίνεται εἷς τὸν Ματϑαῖον. Ἢ ἱστοριχὴ καὶ διδαχτυκὴ ὕλη τοῦ κχα-
τὰ Λουχᾶν Εὐαγγελίου ταυτίζεται κατὰ τὸ μᾶλλον πρὸς τὴν ὕλην τοῦ χατὰ
Ματϑαίον᾽ ἔχει ὅμως ὁ Λουχᾶς καὶ πολλὰ ἴδια ἔναντι ἐκείνου, ἄλλα δὲ παρα-
λείπει.
Μετὰ τὸ τέλος τοῦ μεσαίου μέρους (Λκ 21,88) εἰς ὡρυσμένα χειρόγραφα
τοῦ κατὰ Λουχᾶν προστίϑεται ἣ διήγησις «περὶ τῆς μοιχαλίδος», ἣ ὁποία γενι-
χῶς ἐπιχολλᾶται εἰς αὐτὸ καὶ εἰς ἄλλα τρία σημεῖα τῶν Εὐαγγελίων, χυρίως
δὲ μετὰ τὸ χεφάλαιον 7 τοῦ κατὰ ᾿Ιωάννην. Ἡ διήγησις, περὶ τῆς ὁποίας ϑὰ
γίνῃ λόγος ἀλλοῦ, δὲν ἀνήκει εἰς τὸ κείμενον τοῦ Κατὰ Λουχᾶν" εἶνε παρέμ-
όλητος. Εἷς τὸ χωρίον Λκ 9,58 - ὅ86 οἱ λόγοι τοῦ Κυρίου πρὸς τοὺς υἱοὺς Ζε-
θεδαίου δὲν ὑπάρχουν εἰς ὅλα τὰ χειρόγραφα τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως
χειμένου. Ὅταν δηλαδὴ κάποτε οἵ κάτοικοι μιᾶς σαμαρειτικῆς κώμης δὲν
ἐδέχϑησαν τὸν Ἰησοῦν, οἱ ἀδελφοὶ ᾿Ιάκωθος καὶ ᾿Ιωάννης ἐξωργίσϑησαν, καὶ
μεταξὺ αὐτῶν καὶ τοῦ ᾿Ιησοῦ ἐλέχϑησαν τὰ ἑξῆς «Κύριε, ϑέλεις εἴπωμεν πῦρ
χαταθῆναι ἀπὸ οὐρανοῦ καὶ ἀναλῶσαι αὐτούς, ὡς καὶ Ἤλίας ἐποίησε; στοα-
φεὶς δὲ ἐπετίμησεν αὐτοῖς καὶ εἵπεν᾽ Οὐκ οἴδατε ποίου πνεύματός ἐστε ὑιιεῖς"
ὁ υἱὸς τοῦ ἀνϑρώπου οὖκ ἦλϑε ψυχὰς ἀνϑρώπων ἀπολέσαι ἀλλὰ σῶσαι. χαὶ
ἐπορεύϑησαν εἰς ἑτέραν κώμην» (Λκ 9, δά - 56). Τὰ ὑπογραμμισμένα (πλά-
για) εἶνε τὸ ἀμφίδολον κείμενον. Δὲν ἀπεδείχϑη ἀκόμη ἂν εἶνε γνήσιον
ἢ νόϑον.

1. ΤῸ ΕΥ̓ΑΠΓΌΛΙΟΝ ΚΑΤᾺ ΜΑΡΚΟΝ

1. Μαρτυρία. "Ἤδη ὁ Παπίας καὶ ὁ Εἰρηναῖος ἀποδίδουν τὸ Εὐαγγέ-

λιον τοῦτο εἰς τὸν Μᾶρκον, τὸν μόνον ὅστις ἐν τῇ Κ, Διαϑήχῃ φέρει τὸ ὄνομα
 108

τοῦτο. Ἐσωτερικαὶ ἐνδείξεις περὶ τοῦ προσώπου τοῦ εὐαγγελιστοῦ εἶνε αἱ ἔ-

ξῆς. α) Εἰς τὴν σύλληψιν τοῦ ᾿Ιησοῦ ἐν Γεϑσημανῇ (Μρ 14, 581 - 62) ἀναφέ-
ρεται ὅτι «Εἷς τις νεανίσκος ἠχολούϑησεν αὐτῷ περιθεθλημένος σινδόνα ἐπὶ
γυμνοῦ: καὶ κρατοῦσιν αὐτὸν οἱ νεανίσχοι᾽ ὁ δὲ καταλιπὼν τὴν σινδόνα γυμνὸς
ἔφυγεν ἀπ᾿ αὐτῶν». Ἂν ὁ νεανίσκος αὐτὸς εἶνε ὁ Μᾶρχος καὶ ἀποχρύπτῃεἰς
τὸ Εὐαγγέλιόν του τὸ ὄνομά του ἐπειδὴ εἶνε ὁ ἴδιος ὃ συγγραφεύς, ὅπως χάνει
καὶ ὁ ᾿Ιωάννης, τότε ἔχομεν ὑπαινιγμὸν περὶ τοῦ συγγραφέως. β) Ἂν συνδυα-
σϑοῦν αἱ ἰδιάζουσαι εἰς τὸ Εὐαγγέλιον τοῦτο λεπτομέρειαι περὶ τοῦ ΠΙέτρου
μὲ τὸ γεγονὸς ὅτι τοῦτο ἐγράφη ὅταν ὁΜᾶρκος ἦτο διάκονος τοῦ Πέτρου, καὶ
περιέχει τὸ κήρυγμα ἐκείνου, πάλιν ἔχομεν ἔνδειξιν περὶ τοῦ συγγραφέως. Ἐφ᾽
ὅσον δὲν ὑπάρχει μαρτυρία ἀναιρετικὴ τῆς ἀρχαιοτάτης παραδόσεως, ὅτι τὸ
Εὐαγγέλιον τοῦτο ἐγράφη ὑπὸ τοῦ Μάρκου, δὲν ὑπάρχει λόγος ἀμφισθητήσε-
ως. Ὃ Μᾶρχος καὶ ἂν ἦτο ὄντως ὃ ἐν σινδόνι νεανίσχος καὶ εἶδε τὸν Κύριον
πρὸ καὶ μετὰ τὴν ἀνάστασιν, ὅμως ἦτο μικρὸς καὶ δὲν παρηκολούϑησεν ὡς αὐὖ-
τόπτης καὶ αὐτήχοος τὴν διδασκαλίαν του καὶ τὸν ϑάνατόν του ὅπως οἱ ἄλλοι
ἀπόστολοι.
2. Συγγραφεύς. Πρώτη πληροφορία περὶ τοῦ Μάρχου εἶνε τὸ ἄνα-
φερϑὲν ἐπεισόδιον, ἂν εἶνε πράγματι ὑπαινυγμὸς περὶ τοῦ συγγραφέως. Εἷς
τὰς Πράξεις ἀναφέρεται κατ᾽ ἐπανάληψιν. Τὸ ὄνομά του ὁλόκληρον εἶνε ᾽Ιω-
άννης Μᾶρκος, ἐξ οὗ φαίνεται ἡ ἑδραϊκὴ καταγωγή του καὶ ἢ ρωμαϊκὴ πολι-
τεία του ἦτο δηλαδὴ Ρωμαῖος πολίτης ἐφ᾽ ὅσον ἔχει καὶ ρωμαϊκὸν ὄνομα. Ἦ-
το δὲ «ἀνεψιὸς Βαρνάδα» (Κλ 4,10), ὁ δὲ Βαρνάδας ἦτο Λευΐτης (Π᾿ ρὲ
4, 81). Ἄρα ὁ Μᾶρκος ἦτο Λευΐτης. Ἧ μήτηρ του ἐλέγετο Μαρία, εἷς αὐτῆς
δὲ τὴν οἰκίαν ἐν ᾿'ΙΓεροσολύμοις ἦσαν συνηϑροισμένοι οἱ ἀπόστολοι καὶ πολλοὶ ἐκ
τῶν πρώτων Χριστιανῶν, ὅταν ὃ Πέτρος ἦτο ἐν αὐστηρᾷ φυλαχίσει καὶ αὐτοὶ
προσηύχοντο ὑπὲρ τῆς διασώσεώς του καὶ εἰς αὐτὴν ἐπέστρεψεν ὁ Πέτρος,
ἀφοῦ ἀπεφυλακίσϑη ὑπὸ τοῦ ἀγγέλου (Πρξ 12,12). Αὐτὴ ἡ οἰκία ἦτο πιϑα-
γῶς ἐκείνη εἰς τὴν ὁποίαν ἔγινεν ὁ μυστικὸς δεῖπνος, ἧ πρῶτη ἐμφάνισις τοῦ
ἀναστάντος Χριστοῦ εἰς ὅλους τοὺς μαϑητάς, ἣ ἐπιφοίτησις τοῦ ἁγίου Π νεύ-
ματος. Εὐρύχωρος λοιπὸν οὐκία χρήσυμος πρὸς ἐκκλησιασμὸν ἐν ᾿Ιεροσολύμοις,
ἰδιότης Ῥωμαίου πολίτου ἣ ὁποία ἦτο ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον χρήμασιν ὠνητὴ καὶ
εὐπρόσιτος μόνον εἰς τοὺς πλουσίους, γραμματομάϑεια τοῦ Μάρχου συγγρά-
ψαντος Εὐαγγέλιον, ὅλα αὐτὰ φανερώνουν ὅτι ὁ Μᾶρχος χατήγετο ἐξ εὐπόρου
οἰχογενείας, λευϊτικῆς, ἱεροσολυμιτικῆς. Ἦτο δὲ μᾶλλον χαὶ ὀρφανὸς πατρὸς
χαὶ μονογενής, ἐφ᾽ ὅσον ἡ οἰκία του ἀναφέρεται ὡς «οἰκία Μαρίας τῆς μητοὸς
᾿Ιωάννου τοῦ ἐπικαλουμένου Μάρχου». Ἢ οἰκία του ἧτο ὄχι μόνον τόπος ἐχ-
χλησιασμοῦ καὶ συνόδου, καὶ τρόπον τινὰ ἐπισχοπεῖον ἐν ῥΙεροσολύμοις, ἀλλὰ
χαὶ ξενοδοχεῖον τῶν ξένων Χριστιανῶν. Εἰς αὐτὴν ἐφιλοξενοῦντο ὁ Βαρνώά-
ύας χαὶ ὁ Χριστιανὸς Σαῦλος ἢ Παῦλος χατὰ τὰς ἡμέρας τῆς φυλαχίσεως
τοῦ Πέτρου, ὅταν τὸ πλῆϑος προσηύχετο διά τὴν διάσωσίν του ὁ μὲν Βαονά-
1060

θας ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνδράδελφος τῆς Μαρίας, ὁ δὲ Σαῦλος ὡς φίλος τοῦ Βαρ-

νάθα: εἶχον ἔλϑη ἐξ ᾿Αντιοχείας δι᾽ ὀλίγας ἡμέρας.
Ὅνταν ἔφυγον τοὺς ἠχολούϑησε καὶ ὁ Μᾶρχος εἰς ᾿Αντιόχειαν (Πρξ
11,80: 12,1 - 19 12, 24 - 25). “Ὅταν ἔπειτα ὁ Βαρνάδαςκαὶ ὁ 1] αὔλος ἐξε-
χίνησαν ἀπὸ τὴν ᾿Αντιόχειαν διὰ τὴν πρώτην ἀποστολικὴν περιοδείαν ἀρχίζον-
τες ἀπὸ τὴν Κύπρον, τὴν πατρίδα τοῦ Βαρνάθα, εἶχον μαζί των χαὶ τὸν νεα-
ρὸν Μᾶρχον ὡς «ὑπηρέτην» (Πρξ 18,5). Ὅταν ἀπὸ τὴν Κύπρον μετέθησαν
εἰς τὴν σχεδὸν παραϑαλασσίαν μιχρασιατικὴν πόλιν Πέργην τῆς Παμφυλίας,
ὃ Μᾶοχος τοὺς ἐγκατέλειψε καὶ ἐπέστρεψεν εἰς τὴν οἰκίαν του εἰς ᾿Ιεροσόλυμα
(Πρξ 18,18). Ὅταν ὃ Παῦλος καὶ ὁ Βαρνάθας ἀπεφάσιζον ἐν ᾿Αντιοχείᾳ
τὴν δευτέραν ἀποστολικήν των περιοδείαν, ὁ Βαρνάῤδας ἤϑελε πάλιν νὰ λάθουν
μαζί των τὸν Μᾶρχον, ἀλλ᾽ ὁ Παῦλος ἔφερεν ἀντίρρησιν ἀξιῶν νὰ μὴ συμπα-
ραλάθουν αὐτὸν ποὺ τοὺς ἐγχατέλειψε τὴν προηγουμένην φορὰν ἀπὸ τὴν Πέρ-
γὴν χαὶ δὲν ἔλαθε μέρος εἰς τὸ χοινὸν ἔργον. "Ἔγινε τότε «ταροξυσμός» μετα-
ξὺ τῶν δύο ἀποστόλων καὶ ἀπεχωρίσϑησαν’ ἕχαστος μετέθη εἰς τὴν πατρίδα
του, ὁ Παῦλος εἰς τὴν Κιλικίαν καὶ ὁ Βαρνάθαςεἰς τὴν Κύπρον μαζὶ μὲ τὸν ἀ-
νεψιόν τοῦ Μᾶρκον. Ἔκτοτε δὲν ἀκούεται ὁ Μᾶρχος ἐπὶ πολλὰ ἔτη μέχρι τῆς
πρώτης φυλακίσεως τοῦ Παύλου ἐν Ῥώμῃ. Τὸ τί ἐγίνετο εἶνε δυνατὸν νὰ ὕπο-
ϑέσῃ κανεὶς ἐκ τοῦ παροξυσμοῦ καὶ ἐκ τῆς συστάσεως τοῦ Μάρχουεἷς τοὺς Κο-
λασσαεῖς ἐκ μέρους τοῦ Παύλου μετὰ τὴν παρέλευσιν τῶν εἰρημένων ἐτῶν.
Φαίνεται ὅτι ὁ Μᾶρκος νεαρὸς ὥν, ἦτο ὀλιγόψυχος καὶ ἰουδαΐζων. Λευΐτης αὐτὸς
ἤϑελε τὰ πράγματα περισσότερον ἰουδαϊκά. Δὲν συνεπάϑη δηλαδὴ τὸν ἐσταυ-
ρωμένον χαραχτῆρα τῆς χριστιανιχῆς ζωῆς, ὅπως τὸν ἀντελαμθάνετο ἐξ ἀπο-
χαλύψεως ὃ Παῦλος. .Ο Παῦλος ἐγνώριζε τὴν χριστιανιχὴν ζωὴν ὧς ἔξω ἀπὸ
τὰ νόμιμα τοῦ μωσαϊχοῦ νόμου, δύσχολον, ἐπιχίνδυνον, μὴ ἐπισήμως ἀνεγνω-
ρισμένην. Ὃ Λευΐτης Μᾶρχος τὴν ἤϑελε περισσότερον «νόμιμον» καὶ ἀχίνδυ-
νον, εὔκολον, ἀνεγνωρισμένην. Αὐτὸς ἦτο ὃ δαϑύτερος λόγος διὰ τὸν ὁποῖον
ἐγχατέλειψε τὴν ἀποστολὴν εἰς τὴν Πέργην καὶ ἐπέστρεψεν εἰς ᾿Ιεροσόλυμα.
Εἰς τὴν δευτέραν περιοδείαν ὃ Παῦλος δὲν ἤϑελε νὰ ἔχῃ ἕνα τοιοῦτον συνερ-
γάτην. Καὶ ἔφϑασε μέχρι χωρισμοῦ ἀπὸ τοῦ ἀδελφοῦ του Βαρνάθδα, ἐφ᾽ ὅσον
χαὶ ἐχεῖνος δὲν εἶχε τὸ σϑένος νὰ παραχολουϑήσῃ τὴν τολμηοὰν ἀποχάλυψιν
τοῦ χαραχτῆρος τῆς χαινῆς πίστεως διὰ τοῦ Παύλου. Κατὰ τὰ ἐνδιάιιεσα ἔτη
προφανῶς ὁ Μᾶρκος ἦτο ἐκ τῶν ἰουδαϊζόντων ἔχείνωνοἷ ὁποῖοι ἐπετίϑεντο ἐναν-
τίον τῶν τοιῶν στύλων, Πέτρου, ᾿Ιαχώδου, χαὶ ᾿Ιωάννου, χαὶ τοὺς ἐπίεζον νὰ
μὴ ἀνέχωνται τὰς «χαινοτομίας» χαὶ «ἐχϑέσμους ἐνεργείας» τοῦ Παύλου, ἀλλὰ
νὰ ἀναχόπτουν τὴν δρᾶσιν του. Καὶ ἂν δὲν ἦτο συνεργὸς ἐκείνων ὁ Μᾶοχος
ἧτο τοὐλάχυστον συνευδοχῶν. Κάποια ὅμως σοδαρὰ ἀλλαγὴ τοῦ συνέδη καὶ ρι-
ζιχὴ μετάνοια εἷς τὰ τοῦ φρονήματος, χαὶ ἐστράφη ὑπὲρ τοῦ Παύλου ἀναπαύ-
σας τοιουτοτρόπως καὶ τὴν δύσκολον ϑέσιν τοῦ Πέτρου καὶ τοῦ ᾿Τωάννον. Ἴ-
σις τὸν ἐδίδαξε χαὶ ὃ ϑάνατος τοῦ ᾿Ιαχώθου, ὁ διωγμὸς τῶν ἄλλων ἀποστόλων
 101

Πέτρου, Ἰωάννου, ᾿Ιούδα, καὶ ἣ καταφυγὴ αὐτῶν εἰς Αἴγυπτον, ἣ ἔχπτωσις

,πλήϑους ἙΘραίων ἐκ τῆς Χριστιανικῆς πίστεως, τὰ ὁποῖα συνέδησαν τότε.
Ἐπειδὴ ὃ Βαρνάθας δὲν ἔζη καϑὼς φαίνεται, ὁ Μᾶρχος ἐπέστρεψεν εἰς
τὸν ἐπιζῶντα ἐπὶ χεφαλῆς τῆς παλαιᾶς ἀποστολῆς τὴν ὁποίαν ἐγχατέλειψε, τὸν
Παὔλον. “Ὅταν ὃ Παὖλος εἶνε φυλακυσμένος ἐν Ρώμῃ καὶ ἔρχεται εἰς δοιστι-
χὴν διάστασιν μὲ τοὺς ᾿Ιουδαίους, ὁ Μᾶρκος εἶνε πλησίον τοῦ Παύλου. “Ὅταν
ὁ Παῦλος ἐκ τῆς φυλακῆς γράφῃ τὰς ᾿Επιστολὰς τῆς αἰχμαλωσίας, εἰς τοὺς
Κολασσαεῖς γράφει χαιρετισμοὺς καὶ ἐκ μέρους τοῦ Μάρχου, προσϑέτει δὲ πε-
οἱ αὐτοῦ καὶ ταῦτα «᾿Ασπάζεταν ὑμᾶς... Μᾶρκος ὃ ἀνεψιὸς Βαρνάδα, περὶ
οὗ ἐλάθετε ἐντολάς: ἐὰν ἔλϑῃ πρὸς ὑμᾶς δέξασϑε αὐτὸν» (Κλ 4,10). Φαίνεται
ὅτι πρῶτα ὁ Μᾶρχος δὲν ἦτο συμπαϑὴς εἰς τὰς ἐχκλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας διὰ
τὴν διαγωγήν του ἔναντι τοῦ Παύλου καὶ τῆς εἰς τὰ ἔϑνη ἀποστολῆς. Μετὰ
τὴν μετάνοιάν του ὅμως ὃ Παῦλος τὸν συνιστᾷ πάλιν εἷς τὰς ἐχχλησίας τῆς Μ.
᾿Ασίας κατόπιν τῶν ἀναγκαίων ἐξηγήσεων. Καὶ εἰς τὸν Φιλήμονα στέλλει ἐ-
πίσης τοὺς χαιρετισμοὺς τοῦ Μάρχου (24). Ὃ Μᾶρχος, καϑὼς φαίνεται ἐχ
τῆς πρὸς Κολασσαεῖς, ἐπῆγεν εἰς Κολοσσάς" ἐκεῖ πρέπει νὰ ἔμεινε ἐπὶ ἔτη ὡς
ἐπίσχοπος ἢ ἔστω συνεργάτης τοῦ ἐπισκόπου τῶν Κολοσσῶν, ἕως ὅτου ὁ Π.αὖῦ-
λος ἐτέλει τὰς μεταξὺ τῶν δύο φυλακίσεών του περιοδείας, ποὺ δὲν χαταγοά-
φονται εἰς τὰς Πράξεις. Εἷς τὴν τελευταίαν του ᾿Επιστολὴν ὁ Παῦλος γρα-
φει πρὸς τὸν Τιμόϑεον, τὸν ὁποῖον ἐπίσης εἶχεν ἀφήσει ἐπύσχοπον τῆς ἀσιατι-
κῆς πρωτευούσης Ἐκμρέσου' «Μᾶρκον ἀναλαδὼν ἄγε μετὰ σεαυτοῦ" ἔστι γάρ μοι
εὔχρηστος εἰς διακονίαν» (Β΄ Τι 4,11). Καλεῖ ἀμφοτέρους πλησίον του. Με-
τὰ τὸν ϑάνατον τοῦ Παύλου ἢ ὀλίγον πρὸ αὐτοῦ, ὁ Μᾶρχος εὑρίσχεται ιιετὰ
τοῦ Πέτρου καὶ τῶν ἄλλων δεδιωγμένων ἀποστόλων τῆς περιτομῆς εἰς Βαθυ-
λῶνα τῆς Αἰγύπτου (ΞΕΚάιρον). Διὰ τοῦτο ὁ Πέτρος εἰς τὴν Α΄ Ἐπιστολήν
του γράφει πρὸς τὰς ἐκκλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας, αἱ ὁποῖαι ἐγνώριζον τὸν Μᾶρκον
ὡς ἀγαπητόν: «᾿Ασπάζεται ὑμᾶς ἡ ἐν Βαδυλῶνι συνεκλεκτὴ καὶ Μᾶρκος ὃ υἷός
μου», ἧ ὁμόφρων πρὸς ὑμᾶς ἐκκλησία τοῦ Καΐρου καὶ ὁ ἀγαπητὸς καὶ παλαι-
ὃς ἀπόστολός σας Μᾶρχος, ὃ νῦν πνευματιχὸς υἱὸς καὶ μαϑητὴς καὶ θοηϑός τιου
(Α΄ Πε 8,18). Μετὰ ταῦτα δὲν ἔχομεν ἐν τῇ Κ. Διαϑήχῃ ἄλλην εἴδησιν περὶ
τοῦ Μάρκου. Νομίζω ὅτι ἣ παλαιὰ παράδοσις ὅτι ὁ Μᾶρκος εἶνε ὃ πρῶτος ἐπί-
σχοπὸς Αἰγύπτου ἔχει μέρος ἀληϑείας, σημαίνουσα ὅτι μετὰ τὸν ϑάνατον τοῦ
Πέτρον καὶ τοῦ Ἰούδα ἐν Αἰγύπτῳ καὶ μετὰ τὴν φυγὴν τοῦ Ἰωάννου ἐξ Αἰγύ-
πτου εἰς Μ, ᾿Ασίαν, τὰ ἡνία τῆς ἐν Βαδυλῶνι καὶ Αἰγύπτῳ ἐχκλησίας ἐκρά-
τησεν ὁ Μᾶρχος. ᾿Αληϑὴς εἶνε καὶ ἦ παράδοσις ὅτι ἔγοαψε τὸ Εὐαγγέλιόν του
ἐν Αἰγύπτῳ.
᾿βπεξέτεινα τὰ τοῦ δίου τοῦ Μάρκου, διότι ὁ δίος του ἐιιπλέχεται πολὺ
μὲ πολλὰς φάσεις τῆς ἱστορίας τοῦ χριστιανικοῦ εὐαγγελίον, καὶ δὲν ἐξητάσϑη
χαλῶς καὶ ἐπαρχῶς μέχρι σήμερον.
3. Χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. Ἐν τοῦ δίου τοῦ Μάρχουκαὶ
108

τῆς περὶ τοῦ Εὐαγγελίου παραδόσεως προκύπτει ὅτι ὁ εὐαγγελιστὴς αὐτὸς ἔ-

γραψε τὸ Εὐαγγέλιόν του εἰς τὴν αὐγυπτιακὴν Βαθυλῶνα ἢ ἄλλο μέρος τῆς Αἰ-
γύπτου κατὰ τὰ ἔτη θ4 - 68. Τὴν Αἴγυπτον ὡς τόπον συγγραφῆς ἀναφέρει καὶ
ὃ Ἰωάννης Χρυσόστομος, ἐνῷ ἄλλοι δέχονται τὴν Ρώμην. Εἶνε δὲ χρονικῶς τὸ
τοίτον Εὐαγγέλιον μετὰ τοῦ Ματϑαίου καὶ τοῦ Λουχᾶ.
4. ᾿Αφορμή, σκοπός, παραλῆτιται. Ἣ λεπτομερὴς ἀφορμὴ τῆς
συγγραφῆς τοῦ Εὐαγγελίου δὲν εἶνε γνωστή. Ὃ σκοπὸς εἶνε ὁ ἴδιος μὲ τὸν
σχοπὸν τῶν δύο ἄλλων Εὐαγγελίων. ᾿Εγράφη δὲ διὰ τοὺς ἐκ περιτομῆς Χρι-
στιανοὺς τῆς Αἰγύπτου. Διατί δὲν ἐδόϑη εἰς αὐτοὺς τὸ κατὰ Ματϑαῖον Εὐαγ-
γέλιον, εἶνε ἀνεξαχρίθωτον. Ἴσως καὶ νὰ μὴ ἔλαδον ἀντίγραφον αὐτοῦ μαζί
των οἱ ἀπόστολοι, ὅταν χατέφυγον ἐκ Παλαιστίνης εἰς Αἴγυπτον. Μὴ νομί-
σῃ χανεὶς ὅτι ἡ διάδοσις τῶν Εὐαγγελίων ἢ ἄλλων ὀιθλίων τῆς Κ. Διαϑήχης
χατὰ τὰς ἥμέρας τῶν ἀποστόλων ἦτο μεγάλη. Ἴσως 10 - 20 ἐχχλησίαι εἶχον
ἀνὰ ἕνα ἀντίγραφον. ᾿Ενδέχεται ὅμως νὰ εἶνε καὶ ἄλλος ὁ λόγος, διὰ τὸν ὁποῖ-
ον οἷ ἀπόστολοι τῆς περιτομῆς ἀντὶ νὰ παραδώσουν τὸ χεχτημένον κατὰ Ματ-
ϑαῖον Ἐῤαγγέλιον εἰς τὴν νέαν χώραν των, ἔγραψαν ἕνα νέον. Εἷς ταῦτα πρέ-
πει νὰ προσϑέσωμεν καὶ τὸ ὅτι ἣ συγγραφὴ ἕνὸς͵ Εὐαγγελίου δὲν ἦτο τόσον
δύσχολος χαὶ πολυχρόνιος, ὅπως τῶν σημερινῶν συγγραμμάτων τὰ ὁποῖα συγ-
γράφονται ἐπὶ μῆνας καὶ ἀπαιτοῦν τὴν συγκέντρωσιν ἑκατοντάδων τόμων πη-
γῶν. Ἦτο δυνατὸν ὁ Μᾶρκος εὑρεϑεὶς εἰς ἀπόστασιν τριῶν ἡμερῶν ἀπὸ τῆς
Βαθυλῶνος, ἀντὶ νὰ στείλῃ νὰ ζητήσῃ ἀντίγραφον τοῦ κατὰ Ματϑαῖον, νὰ ἐ-
χάϑησε καὶ νὰ ἔγραψεν εἰς τὰς τρεῖς αὐτὰς ἡμέρας τὸ Εὐαγγέλιόν του ὡς πρό-
χειρον: χαὶ τοῦτο νὰ ἔμεινε ϑείᾳ προνοίᾳ εἰς τὸ μέλλον. ᾿Εἰννοεῖται ὅτι ἣ ταχύ-
της ἢ προχειρότης κατ᾽ οὐδένα τρόπον αἴρουν τὸ ἀλάϑητον, τὴν ἀλήϑειαν, καὶ
τὴν ϑεοπνευστίαν. ᾿Εδῶ πρόκειται περὶ μαρτυρικῆς καταϑέσεως, ὄχι περὶ δια-
τρυθῆς.
δ. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Ἡ γλῶσσα τοῦ Εὐαγγελίου κατὰ Μᾶρχον εὗ-
ρίσχεται εἰς τὸ δεύτερον ἐπίπεδον τῆς Κ. Διαϑήκης μὲ τὰς ᾿Επιστολὰς τοῦ
Παύλου καὶ τὸ Εὐαγγέλιον τοῦ Ματϑαίου. Εἶνε ἣ δημώδης ἑλληνιστικὴ ὅπως
τὴν γράφει ἕνας ἑλληνομαϑὴς Ἑ δραῖος. .Ὃ Μᾶρκος πιϑανῶς παιδιόϑεν ἐ-
γνώριζεν ὄχι μόνον νὰ ὁμιλῇ ἀλλὰ καὶ νὰ γράφῃ ἑλληνιστί, ἔχων παιδείαν ἑλ-
ληνιχήν, ὅσην χαὶ ὁ Ματϑαῖος καὶ ὁ Παῦλος. Πλὴν τῶν ἑδραϊσμῶν καὶ τῶν
αὐτουσίων ἑδραϊχῶν (ἀραμαϊκῶν) ἐχφράσεων ποὺ ὑπάρχουν εἰς τὸν Εὐαγ-
“ἐλιόν του χαὶ μαρτυροῦν τὴν καταγωγήν του, ὑπάρχουν χαὶ πολλοὶ λατινι-
σμοί, περισσότεροι αὐτοῦ παρὰ εἰς τὰ ἄλλα ὀνδλία τῆς Κ. Διαϑήχης. ᾿Γοῦτο
δὲν ὀφείλεται ἀπαραιτήτως εἰς γνῶσιν τῆς λατινικῆς, ἀλλὰ χαὶ εἰς πολλὰ τα-
ξἰδιά του ἀνὰ τὴν Ῥωμαϊκὴν αὐτοκρατορίαν, εἰς τὴν μακρὰν παραμονήν τὸν
ἐν Ρώμῃ,χαὶεἰς τὸ ὅτι ἣ ἑλληνυστικὴ τῆς Αἰγύπτου, ὅπως φαίνεται καὶ ἐκ τῶν
παπυρίνων εὑρημάτων, εἶχε πολλὰς λατινικὰς λέξεις, ᾿Εῶ πρέπει νὰ λάβῃ κα-
νεὶς ὑπ᾿ ὄψιν του χαὶ τοῦτο, ὅτι ἡ ᾿Αλεξάνδρεια ἧτο ἐπὶ Μάρχου τὸ δεύτερον
 109

χέντρον τῆς Ῥωμαϊκῆς αὐτοχρατορίας μετὰ τὴν Ῥώμην πολιτικῶς καὶ τὸ πρῶ-
τον εἰς τὰ γράμματα (τρίτη πόλις πολιτικῶς ἦτο τότε ἣ ᾿Αντιόχεια χαὶ τετάρ-
τη ἡ Ἔφεσος). Μίαν δὲ γενεὰν πρὸ τοῦ Μάρκου ἡ ᾿Αλεξάνδρεια ἐχρημάτισεν
ἐπὶ 16 ἔτη ἴση πρὸς τὴν Ρώμην συμπρωτεύουσα αὐτῆς’ τότε ἣ αὐτοχρατορία
εἶχε δύο αὐτοχράτορας, τὸν ᾿Οχταθιανὸν καὶ τὸν ᾿Αντώνιον, ἕνα μὲ ἕδραν τὴν
Ρώμην χαὶ ἕνα μὲ ἕδραν τὴν ᾿Αλεξάνδρειαν. Διὰ τοῦτο καὶ ἡ ἑλληνιστιχὴ τῆς
Αἰγύπτου καὶ τὸ κατὰ Μᾶρκον Εὐαγγέλιον ἔχουν πολλὰς λατινιχὰς λέξεις. Τὸ
ὅτι ὁ Πέτρος ἦτο ἐπίσκοπος Ῥώμης καὶ ὁ ὑπαρχηγός του Μᾶρχος ἔγραψε τὸ
Εὐαγγέλιόν του ἐν Ῥώμῃ μὲ πολλὰς ρωμαϊκὰς λέξεις, εἶνε αὐτόχρημα μῦϑος.
Τὸ ὕφος τοῦ κατὰ Μᾶρκον Εὐαγγελίου εἶνε ἄκρως ζωηρόν, τὰ ἱστορούμενά
του ὀλιγώτερα εἰς τὸν ἀριϑμὸν ἔναντι τῶν ἄλλων Εὐαγγελίων, ἐχτενέστερα εἰς
τὸ μέγεϑος καὶ λεπτομερέστερα. Πτυχαὶ τῆς ἄκρας ζωηρότητος εἶνε αἴ σχλη-
ραὶ χαὶ τραχεῖαι ἐχφράσεις του καὶ ὃ συνεχὴς ἱστορικὸς ἐνοστώς.
Θ. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Ἐνῷ τὰ Εὐαγγέλια τοῦ Ματϑαίου
χαὶ τοῦ Λουχᾶ διακρίνονται ἁδρομερῶς ἕκαστον εἰς τρία μέρη, τὸ κατὰ Μᾶρ-
χον ἔχει μόνον τὰ δύο, παραλείπει τὸ μέρος τῆς ἐνανθρωπήσεως, δηλαδὴ τῆς
χαταγωγῆς καὶ νηπιαχῆς ἡλικίας τοῦ Κυρίου. Τοῦτο χωρίζεται φυσικῶς ὡς
ἑξῆς.
1. Κεῳφ. 1-18 Τὸ κήρνγμα.
2, Κεφ. 14-16 Τὸ πάϑος καὶ ἣ ἀνάστασις.
Φέρει δὲ ἐν ἀρχῇ καὶ ἐπιγραφὴν λέγουσαν" «᾿Αρχὴ τοῦ εὐαγγελίου ᾿Ιησοῦ Χρι-
στοῦ υἱοῦ τοῦ Θεοῦ». Ὁ Μᾶρκος διὰ τῆς ἐπιγραφῆς αὐτῆς, ἣ ὁποία ἐπέχει καὶ
ϑέσιν εὐσαγωγῆς, ϑέλει νὰ εἴπῃ ὅτι ἀρχίζει τὸ ϑιόλίον του ἀπὸ τὴν ἔναρξιν τοῦ
δημοσίου κηρύγματος τοῦ Κυρίου. Ἡ τάξις τῶν γεγονότων εἰς τὸ κήρυγμα δὲν
εἶνε ἀπολύτως χρονική, τοῦτο δὲ λέγει καὶ ὁ Παπίας ὡς παραδιδόμενον ἐπὶ
τῶν ἡμερῶν του. Οἱ Παπίας, Εἰρηναῖος, Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς, Τερτυλλιανός,
᾿Ωριγένης, καὶ σχεδὸν ὅλοι οἷ μεταγενέστεροι λέγουν ὅτι τὸ περιεχόμενον τοῦ
κατὰ Μᾶρκον Εὐαγγελίου εἶνε τὸ κήρυγμα τοῦ Πέτρου. Καὶ τοῦτο εἶνε κατὰ
πάντα εὔλογον καὶ ἀληϑές. Αἱ ἄλλαι λεπτομέρειαι τῆς παραδόσεως, ὅτι ὁ Μᾶρ-
χος ἐζήτησεν ἀπὸ τὸν Πέτρον νὰ καταγράψῃ τὸ κήρυγμά του, ἢ οἱ ἀχροαταὶ
τοῦ Πέτρου ἐζήτησαν τοῦτο ἀπὸ τὸν Μᾶρκον, ἢ ὅτι ὁ Πέτρος εἶχεν ἤδη ἀπο-
ϑάνει, ἢ ὅτι ὁ Πέτρας ἔζη ἀλλὰ οὔτε προέτρεψεν οὔτε ἐκώλυσε τὴν συγγραφὴν
τοῦ Εὐαγγελίου, ἢ ὅτι ἐνέκρινε τοῦτο ἐπισήμως, ἀσύμφωνοι παραδόσεις οὖσαι,
δὲν εἶνε ἐξ ἴσου μὲ τὴν πρώτην ἀξιόπιστοι.
7. ᾿Ακεραιότης. Ἑὶς ὡρισμένα χειρόγραφα τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδό-
σεως λείπει ἣ χαταχλεὶς τοῦ κατὰ Μᾶρκον Εὐαγγελίου, δηλαδὴ ἡ τελευταία πε-
θιχοπὴ Μρ16, 9 - 20 ὅπου ἀναφέρονται ἡ ἀνάστασις τοῦ Κυρίουαἱ ἐιιφανίσεις
του χαὶ ἧ ἀνάληψίς του. Εἷς τὰ χειρόγραφα αὐτὰ τὸ Εὐαγγέλιον περατοῦται εἰς
τὸ «ἐφοθοῦντο γὰρ» (16, 8), δηλαδὴ εἰς αὐτὰ ὁ μόνος λόγος ποὺ γίνεται περὶ
ἀναστάσεως εἶνε αἵ προρρήσεις τοῦ Κυρίον πρὸς τοὺς μαϑητὰς πρὸ τοῦ ϑανώ-
110

του του χαὶ οἱ λόγοι τοῦ ἀγγέλου πρὸς τὰς μυροφόρους «Μή ἐχϑαμόεῖσϑε' ᾽Ιη-
σοῦν ζητεῖτε τὸν Ναζαρηνὸν τὸν ἐσταυρωμένον; ἠγέρϑη, οὐκ ἔστιν ὧδε" ἴδε ὁ
τόπος ὅπου ἔϑηκαν αὐτόν. ἀλλ᾽ ὑπάγετε εἴπατε τοῖς μαϑηταῖς αὐτοῦ καὶ τῷ ΠῈΈέ-
τρῳ ὅτι προάγει ὑμᾶς εἰς τὴν Γαλιλαίαν’ ἐκεῖ αὐτὸν ὄψεσθε, χαϑὼς εἶπεν ὑ-
μῖν» (Μρ 16, 6 - 7). Ἧ ἀπουσία αὐτὴ τῆς καταχλεῖδος τοῦ Εὐαγγελίου ἀναφέ-
ρεται χαὶ ἀπὸ τοὺς Εὐσέθιον Καισαρείας, Γρηγόριον Νύσσης, Βίκτωρα 'Αντιο-
χείας, Ἱερώνυμον, καὶ ἄλλους μεταγενεστέρους. Ἤδη δὲ ὁ ᾿ἱΙππόλυτος ἀναφέ-
ρει ὡς παλαιοτέραν ἑαυτοῦ παράδοσιν, ὅτι ὃ Μᾶρκος ἦτο κολοῤδοδάχτυλος, τοῦ
ἔλειπε δηλαδὴ ὁ μιχρὸς δάκτυλος τῆς μιᾶς χειρός" ὃ μῦϑος αὐτὸς ἀπηχεῖ, νομί-
ἴω, τὴν κολόθωσιν τοῦ Εὐαγγελίου του, γνωστὴν οὖσαν ἀπὸ τοῦ Β΄ αἰῶνος.
᾿Αλλὰ πρὸ τοῦ ἹἹππολύτου οἱ ᾿Ιουστῖνος, Τατιανός, καὶ Εἰρηναῖος, καὶ αὐτὸς ὁ
Ἱππόλυτος γνωρίζουν καὶ χρησιμοποιοῦν τὴν κατακλεῖδα. ᾿Ενωρὶς ἐπλάσϑησαν
δύο ἄλλαι κατακλεῖδες, μία μικρὰ (2 στίχοι) καὶ μία μεγαλυτέρα καὶ γραώδους
χαραχτῆρος. Τοιουτοτρόπως χατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους ἐδημιουργήϑη πρό-
θληιια σοθαρὸν μὲν διὰ τοὺς ξένους, οἱ ὁποῖοι στηρίζονται εἰς τὴν ἀλεξανδριγὴν
παράδοσιν χειμένου, χρήσιμον δὲ ἰδιαιτέρως διὰ τὴν ἀρνητικὴν κριτικήν, διότι
δὲν μαρτυρεῖται ἐμφάνισις τοῦ ἀναστάντος Ἰησοῦ Χριστοῦ. Βεδαίως τὸ πᾶν
ὀφείλεται ἁπλούστατα εἰς τὴν κακὴν ποιότητα τοῦ κειμένου τῆς ἀλεξανδρινῆς
παραδόσεως, καὶ δὲν ἔπρεπε νὰ ἀπασχολήσῃ κἂν τοὺς ἑἕρμηνευτάς. Εἷς τὴν
πραγματιχότητα δὲν ὑπάρχει πρόδλημα, ἐφ᾽ ὅσον ἧ ἰσχυρὰ καὶ καϑαρὰ ἐχχλη-
σιαστικὴ παράδοσις τοῦ κειμένου παραδίδει τὴν κατακλεῖδα τόσον ὅσον καὶ πᾶν
ἄλλο μέρος τῆς Κ. Διαϑήχης. “Ὅπως δὲν ϑὰ ὑπῆρχε πρόθλημα, ἂν ἀνεχαλύ-
πτετο σήμερον χειρόγραφον τοῦ Β΄ αἰῶνος περιέχον μόνον τὰ κεφάλαια 1 - 28
τοῦ χατὰ Ματϑαῖον. Τοῦ προῤλήματος ἅπαξ δημιουργηϑέντος «ἀνεκαλύφϑη-
σαν» χαὶ πολλαὶ ἄλλαι «διαφοραὶ» μεταξὺ τῆς παραδιδομένης κατακλεῖδος καὶ
τοῦ λοιποῦ Εὐαγγελίου, γλωσσικαί, ὕφους, ἱστορυκαί, χλπ., αἷ ὁποῖαι πᾶσαι εἶνε
ἀποχυήματα ἐξημμένης φαντασίας. Δὲν ὑπάρχει ϑέμα ἀχεραιότητος τοῦ κατὰ
Μᾶορχον Εὐαγγελίου.

8. ΤῸ ΕὙΑΓΓΈΛΙΟΝ ΚΑΤᾺ ΙΘΑΝΝΗΝ

1. Μαρτυρία. ᾿Ομοφώνως ἡ ἀρχαία παράδοσις ἀποδίδει τὸ Εὐαγγέλιον

τοῦτο εἰς τὸν μαϑητὴν τοῦ Κυρίου ᾿Ιωάννην, συγγραφέα καὶ τῶν τριῶν φερω-
νύμων ᾿Επιστολῶν χαὶ τῆς ᾿Αποκαλύψεως. Περὶ τῆς ᾿Αποκαλύψεως καὶ τῶν
δύο μιχρῶν ᾿Επιστολῶν ἠχούσϑη παλαιόϑεν ἀντίρρησις, ἀλλ᾽ ἐξήγησα εἰς τὸ
πρῶτον μέρος τῶν μαϑημάτων πόϑεν ἡ ἀστήρικτος αὐτὴ ἀντίρρησις, ϑὰ συμ-
πληρώσω δὲ τὰς ἐξηγήσεις καὶ χατωτέρω. Καὶ τὰ πέντε κείμενα εἶνε τοῦ ᾿Ιωάν-
νου, ᾿᾿γράφησαν δὲ χκαϑὼς ἐλέχϑη, χατὰ τὴν σειρὰν ᾿Αποκάλυψις, ᾿Επιστολαί,
Εὐαγγέλιον, χαὶ εἶνε χρονιχῶς τὰ τελευταῖα γραπτὰ τῆς Κι Διαϑήκης" ἔσχατον
τὸ υὐαγγέλιον, ᾿Εσωτεριχαὶ ρηταὶ μαρτυρίαι καὶ σαφεῖς ἐνδείξεις περὶ τοῦ
 111

συγγραφέως ὑπάρχουν πολλαί. α) Εἷς τὴν ᾿Αποκάλυψιν ὁ συγγραφεὺς λέγει

τὸ ὄνομά του. «᾿Αποκάλυψις ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ... τῷ δούλῳ αὐτοῦ ᾿Ιωάννῃ, ὃς ἐ:
μαρτύρησεν.... ὅσα εἶδε» (1, 1 - 2). «Ἰωάννης ταῖς ἑπτὰ ἐχχλησίαις ταῖς
ἐν τῇ ᾿Ασίῳ. (1,4). «Ἐγὼ Ἰωάννης ὃ ἀδελφὸς ὑμῶν...» (1,9).
«Κἀγὼ Ἰωάννης ὁ ἀκούων καὶ θλέπων ταῦτα» (22,8). Τὸ ἐν τῷ
στίχῳ 1,2 «ὅσα εἶδε» δὲν ἀναφέρεται εἰς τὸ ὅραμα τῆς ᾿Αποκαλύ-
ψεως (ὅπως τὸ ἐν τῷ στίχῳ 22, 8), ἀλλ᾽ εἰς τὰ πρὸ τῆς ᾿Αποκχαλύψε-
ὡς, εἰς τὸ ὅτι εἶνε αὐτόπτης τοῦ Κυρίου. Εἶνε λοιπὸν ὃ μαϑητής. Ἔτσι συστή-
νεται πάντοτε. Καὶ εἰς τὴν μεγάλην Ἐπιστολὴν λέγει: «(Ὃ ἦν ἀπ᾽ ἀρχῆς, ὃ ἀ-
χηχόαμεν, ὃ ἑωράχαμεν τοῖς ὀφθαλμοῖς ἡμῶν, ὃ ἐϑεασάμεϑα καὶαἱ χεῖρες ἡμῶν
ἐψηλάφησαν, περὶ τοῦ λόγου τῆς ζωῆς» (Α΄ ᾽Ἴω 1, 1). Καὶ εἰς τὸ Εὐαγγέλιον
ἐπίσης" «Καὶ ὃ Λόγος σάρξ ἐγένετο καὶ ἐσχήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐϑεασάμεϑα τὴν
δόξαν αὐτοῦ» (Ἰω 1, 14). Εἷς τὸν πρόλογον καὶ τῶν τριῶν ὀιθλίων του (αἱ
᾿ἘΠπιστολαὶ Β΄ καὶ Γ΄ εἶνε προσωπιχὰ σημειώματα) αὐτοσυστήνεται ὡς αὐτό-
πτὴης χαὶ αὐτήκοος μάρτυς τοῦ Κυρίου, εἰς δὲ τὸ πρῶτον ἐχ τῶν τριῶν, τὴν ᾿Α-
ποχάλυψιν, εἶπε καὶ τὸ ὄνομά του. ᾿Επειδὴ τὰ ἄλλα ὀυδλία ἐπηκολούϑησαν, χω-
θὶς παρεμθολὴν τοίτων διδλίων, καὶ ἐπειδὴ ἕνας ἦτο τότε ὃ μέγας ἀπόστολος
ὁ ἐν τῇ Μ. ᾿Ασίᾳ, δὲν αἰσϑάνεται κἂν τὴν ἀνάγκην νὰ ἐπαναλάδῃ τὸ ὄνομα: ἀο-
χεῖται εἰς τὴν ταπεινόφρονα δήλωσιν «ὁ μαϑητὴς ἐκεῖνος» κλπ. 6) Ἣ γλῶσσα
τῶν πέντε κειμένων, ἂν καὶ διακρίνεται εἰς δύο ἐπίπεδα, ὅμως εἶνε πολὺ ὁμοία
καὶ πολὺ ἰδιάζει ἔναντι τῆς γλώσσης τῶν λοιπῶν διθλίων τῆς Κ. Διαϑήκης. Τὸ
αὐτὸ συμθαίνει μὲ τὸ ὕφος. γ) Εἰς τὰ τρία πρῶτα Εὐαγγέλια οἱ μαϑηταὶ Πέ-
τρος, ᾿Ιάκωδος, καὶ ᾿Ιωάννης ἀναφέρονται πολλάχις ὡς οἱ πλέον ἀγαπητοὶ καὶ
ἔιιπιστον τοῦ Κυρίου. .Ο ᾿Ιωάννης ἐξ αὐτῶν ἀναφέρει τὸ ὄνομα μόνον τοῦ Πέ-
τρου, ἀναφέρει δὲ ὡς λίαν ἀγαπητὸν χαὶ ἕτερον μαϑητήν, τοῦ ὁποίου οὐδέπο-
τε ἀποκαλύπτει τὸ ὄνομα, ἀλλὰ πάντοτε τὸν δηλώνει μὲ τὰς φράσεις «ὁ μαϑητὴς
ὃν ἠγάπα ὁ ᾿Ιησοῦς», «ὁ ἄλλος μαϑητὴς» ἢ ἄλλως πως (Ἰω 1, 35: 18, 3: 18,
1ὅ - 10’ 19, 26. 20, 2 - 4: 20, 8: 21, 2: 21, Τ' 21, 28). “Απαξ ιιόνον μετὰ τοῦ
ἀδελφοῦ του λέγεται «οἱ τοῦ Ζεθεδαίου» (21, 5). Περὶ αὐτοῦ τοῦ μαϑητοῦ εἰς
τὸ τέλος τοῦ Εὐαγγελίου ὑπάρχει ἕνα πανάρχαιον σημείωμα, πιϑανώτατα ἑνὸς
μαϑητοῦ του λέγον: «Οὗτός ἐστιν ὁ μαϑητὴς ὃ μαρτυρῶν περὶ τούτων καὶ γρά-
ψας ταῦτα» (Ἴω 21, 24). Αὐτὸ συμφωνεῖ ἄλλως τε καὶ μὲ τὴν ταχτιχὴν τῆς ἀ-
ποσιωπήσεως τοῦ ἰδίου ὀνόματος ὑπὸ τοῦ συγγραφέως. Αὐτὸς ὁ μαϑητὴς πρέ-
πει νὰ εἶνε ὁ ἕνας ἐκ τῶν δύο ἄλλων ἀγαπητῶν τῆς τριάδος. Δὲν εἶνε ὁ ᾿Τάχω-
ὅος. διότι ἐσφάγηεἰς τὴν ἀρχὴν σχεδὸν τοῦ χριστιανιχοῦ κηρύνματος. ᾿Εἰποιιέ-
νώς εἶνε ὃ ᾿Ιωάννης. Τοῦτο ἐπικυροῦται καὶ ἐκ τῆς προηγοιμένης ἐνδείξεως.
2. Συγγροαφεύς. Ὁ ᾿Ιωάννης καὶ ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ ᾿Ιάκωθος, μαϑηταὶ
τοῦ Κυρίου, ἦσαν υἱοὶ τοῦ Ζεθεδαίου καὶ μιᾶς ἐκ τῶν μαϑητοιῶν τοῦ Κυρίου,
τι ϑανώτατα ἐχείνης ἣ ὁποία ὀνομάζεται Σαλώμη (Μρ 15, 40’ 10, 1}. Ὅτι ἧτο
ὀδελφὴ τῆς μητρὸς τοῦ Κυρίου προέχιψεν ἐχ παρανοήσεως τοῦ Ἴω 19. δ,
112

Ἢμήτηρ αὐτῶν ἧτο ἐκ τῶν γυναικῶν ποὺ ἠχολούϑουν τὸν Κύριον, ἐδαπάνων
ὑπὲρ αὐτοῦ, παρέστησαν εἰς τὸν σταυρόν του χαὶ εἰς τὴν ταφήν του, καὶ ὡς
μυροφόροιυ τὸν εἶδον πρῶται ἀνεστημένον (Μϑ 217, 56: κγλπ.). ᾽Ο ᾿Ιωάννης,
ἄγνωστον πῶς, καίτοι [Γαλιλαῖος ἦτο «γνωστὸς τῷ ἀρχιερεῦ Καϊάφᾳ ἐν “Ἱερο-
σολύμοις. Ἦτο ἁλιεὺς ἐργαζόμενος εἰς τὴν ϑάλασσαν τῆς Τιθεριάδος, μαζὶ μὲ
τὸν ἀδελφὸν καὶ τὸν πατέρα του εἶχον ἁλιευτικὸν πλοιάριον, καὶ ἦσαν συνεταῖ-
ροι μὲ τοὺς ἐπίσης ἁλιεῖς καὶ κατόχους πλοιαρίου ἀδελφοὺς Σίμωνα καὶ ᾿Αν-
δρέαν. Ἴσως δὲ ἦσαν καὶ ὁμοχώριοι ἐκείνων ἐκ τῆς Βηϑσααϊδά. (Μῦ 4, 21 -
22. Μρ 1, 19 - 20: Λκ ὅ, 10). Μαζὶ μὲ τὸν ᾿Ανδρέαν ὁ Ἰωάννης ἦσαν μα-
ϑηταὶ τοῦ ΙΙωάννου ὀαπτιστοῦ. ᾿Αλλ᾽ ἀφ᾽ ὅτου ὁ διδάσκαλός των τοὺς ὑπέ-
δειξε τὸν ᾿Ιησοῦν ὡς Χριστόν, ἠκολούϑησαν αὐτὸν (Ἴω 1, 88 - 41). Οἱ τέσ-
σαρες συνεταῖροι εἶνε οἱ πρῶτοι μαϑηταὶ τοὺς ὁποίους ὁ Κύριος ἐκάλεσε νὰ
τὸν ἀκολουϑήσουν, ἐφ᾽ ᾧ καὶ ἐγκατέλειψαν πλοῖα καὶ ἑταιρίαν (Μῦ 4, 21 -
Φῶ: Μρ 1, 19 - 20: Λκ ὅ, 10). “Ὅταν μετ᾽ ὀλίγον καιρὸν ὁ Κύριος ἐκάλεσε
καὶ τὸν Ματϑαῖον καὶ ἄλλους πολλούς, ἐπέλεξε δώδεκα στενοὺς μαϑητάς: με-
παξὺ αὐτῶν ἦσαν καὶ οἷ τέσσαρες συνεταῖροι (Μϑ 10, 2: Μρ 8, 11’ Δικ 6,
14). Πάλιν ἐκ τῶν τεσσάρων οἱ τρεῖς ἦσαν, καϑὼς ἐλέχϑη, οἱ ἀγαπητότε-
ροι καὶ ἐμπιστότεροι τοῦ Κυρίου, δηλαδὴ Σίμων ξ᾿έτρος, ᾿Ιάκωδος, καὶ ᾿Ιω-
ἄάννης. Αὐτοὺς μόνους ὁ Κύριος ἔλαθε μαζί του, ὅταν ἐϑεράπευσε τὴν πενϑε-
ρὰν τοῦ Πέτρου (Μρ 1, 29 - 80), ἀνέστησε τὴν κόρην τοῦ ᾿Ιαείρου (Μρ
δ, 81: Δκ 8, 81), μετεμορφώϑη εἰς τὸ ὄρος (Μῦ 11, 1. Μρ 9, 2: Δκ 9, 28)"
εἰς αὐτοὺς τοὺς τρεῖς ὡμίλησεν ἰδιαιτέρως διὰ τὴν ἐπικειμένην κατασκαφὴν
τῆς Ἱερουσαλήμ (Μρ 18, 8), αὐτοὺς εἶχε πλησίον του ὅταν προσηύχετο μὲ
ἀγωνίαν εἰς τὴν Γεϑσημανῆ (Μϑ 26, 817: Μρ 14, 88). Ὁ Κύριος δηλαδὴ
χατὰ τὴν δημοσίαν δρᾶσιν του διέκρινε τοὺς μαϑητὰς τον εἰς ἀλλεπαλλήλους
χύχλους" ὃ εὐρὺς τοῦ ἀκροατηρίου, ὃ στενότερος τῶν πυστευόντων, ὁ στενό-
τερος τῶν ἑόῤδομήχοντα, ὁ στενότερος τῶν δώδεκα, καὶ ὃ στενότατος τῶν
τριῶν’ εἰς αὐτὸν ἦτο πάντοτε ὁ ᾿Ιωάννης. Καὶ τοὺς τρεῖς μετὰ τὴν σταύρω-
σιν χαὶ ἀνάστασίν του ἐχρησιμοποίησε καταλλήλως: εἰς τὸν Πέτρον χυρίως
ἐνεπιστεύϑη τὴν ᾿Εχχλησίαν, τὸν ᾿Ιάκωδον ἐθϑυσίασε διὰ τὴν ϑεμελίωσίν της,
χαὶ εἰς τὸν νεαρώτατον ᾿Ιωάννην ἀρχικῶς ἐνεπυστεύϑη τὴν μητέρα του καὶ
εἷς τὸ τέλος τὴν ᾿Ἐχκχλησίαν.
Τὸν ᾿Ιωάννην ὡς μωϑητὴν καὶ ἀπόστολον εἰς ἄλλα περιστατυκὰ τὸν
ὀλέπομεν μαζὶ μὲ τὸν ἕνα ἐκ τῶν τριῶν καὶ εἰς ἄλλα μαζὶ μὲ τὸν ἄλλον. Μα-
ζὶ μὲ τὸν ἀδελφόν του ᾿Ιάκωδον ὁ Κύριος τοὺς ἐπωνόμασε «δοωνεργές», δη-
λαδὴ «υἱοὺς ὀροντῆς,» (Μρ 8,117), διότι καϑὼς φαίνεται ἦσαν πολὺ ζηλω-
ταί, τολμηροί, ἀποφασιστυχοί, νευρώδεις, ἀλλὰ κατ᾽ ἀρχὴν καὶ σκληροί, ἐκ-
διχητιχοί, ζηλότυποι. Κάποτε ὁ ᾿Ιωάννης ἀνήγγειλεν εἰς τὸν Κύριον" «Διδά-
σχαλε, εἴδομέν τινα ἐν τῷ ὀνόμωνί σου ἐκθάλλοντα δαιμόνια, ὃς οὐχ ἀχολου-
ϑεῖ ἡμῖν, καὶ ἐκωλύσαμεν αὐτόν, ὅτι οὐκ ἀκολουϑεῖ ἡμῖν» ὁ δὲ Κύριος τοῦ ἀ-
 118

πηγόρευσε νὰ ἐμποδίζῃ εἰς τὸ ἑξῆς τοὺς ἀνθρώπους αὐτοὺς (Μρ 9, 88: Δα

9. 49). ΓΑλλοτε, ὅταν οἱ κάτοιχοι μιᾶς σαμαρειτικῆς κωμοπόλεως δὲν ἐδέ-
χϑησαν τὸν ᾿Ιησοῦν, οἱ δύο ἀδελφοὶ εἶπαν εἰς αὐτόν’ «Κύριε, ϑέλεις εἴπωμεν
πῦρ καταθῆναι ἀπὸ οὐρανοῦ καὶ ἀναλῶσαι αὐτούς, ὡς καὶ ᾿ΒΠλίας ἐποίησεν;».
᾿Εδιχαιολόγησαν τὴν ἐχδικητικότητά των καὶ μὲ παράδειγμα ἅγιον. Ὁ Κύ-
ριος ὅμως τοὺς ἐπέπληξε (Λκ 9, 582 - 56). ᾿᾽Ολίγον πρὸ τῆς σταυρώσεως, ἀ-
χούοντες ὅτι ὁ ᾿Ιησοῦς ϑὰ δοξασϑῇ καὶ ἐννοοῦντες ἄλλα ἀντ᾽ ἄλλων, ἔθαλαν
τὴν μητέρα των νὰ τὸν παρακαλέσῃ, μόλις ἀναγορευϑῇ ὀασιλεὺς νὰ δώσῃ
τὰ δευτερεῖα εἰς τοὺς δύο υἱούς της, ϑέτων ἕνα ἐκ δεξιῶν καὶ ἕνα ἐξ ἀρι-
στερῶν του ἐλύπησε δὲ μὲ τὸ αἴτημα αὐτὸ τὸν Κύριον καὶ προεχάλεσε τὴν
ζηλοτυπίαν τῶν ἄλλων μαϑητῶν (Μϑ 20, 20 - 25: Μρ 10, 88 - 42). Μὲ τὸν
Σίμωνα Πέτρον ὁ Ἰωάννης ἀποστέλλεται μαζί, διὰ νὰ ἑτουμάσουν τὸν μυ-
στιχὸν δεῖπνον (Λκ 22, 8)" κατὰ τὴν διάρκειαν τοῦ δείπνου ὁ Πέτρος νεύει
εἰς τὸν Ἰωάννην, καϑήμενον παρὰ τὸ πλευρὸν τοῦ ᾿Ιησοῦ, νὰ ἐρωτήσῃ ποῖος
εἷνε ὃ προδότης, ὁ δὲ Ἰωάννης κύπτει καὶ ψιϑυρίζεν τὴν ἐρώτησιν εἰς τὸν
Κύριον (Ἴω 18, 28 - 3.6. 21, 20). ὍὍταν μετὰ τὴν σύλληψιν διαλύονται οἱ
ἄλλοι, ὃ Ἰωάννης μὲ τὸν Πέτρον τὸν ἀκολουϑοῦν ἐκ τοῦ μακρόϑεν μέχρι
τὴν αὐλὴν τοῦ Καϊάφα: ὃ Ἰωάννης ὡς «γνωστὸς τῷ ἀρχιερεῖ» ἔχει εἴσοδον
ἐλευϑέραν, ὃ δὲ Πέτρος εἰσάγεται τῇ συστάσει τοῦ Ἰωάννου (Ἴω 18, 1ὅ -
16). Ὃ Πέτρος ἀχολουϑεῖ μέχρι ἐκεῖ, ὅπου καὶ ἀρνεῖται τὸν Κύριον, ὃ δὲ
Ἰαάννης μόνος τὸν ἀχολουϑεῖ μέχρι τοῦ σταυροῦ, ὅπου παραλαμθάνει τὴν
μητέρα τοῦ Κυρίου ὑπὸ τὴν κηδεμονίαν του κατὰ διαϑήχην τοῦ Κυρίου (Ἴω
19, 26 - 27). “Ὥστε ἀποδεικνύεται ὁ πιστότερος καὶ τῶν δώδεκα καὶ τῶν
τριῶν ἀκόμη. Τὸ πρωΐ τῆς ἀναστάσεως τρέχει μὲ τὸν Πέτρον εἰς τὸ κενὸν
μνῆμα καὶ φϑάνει εἰς αὐτὸ πρῶτος (Ἴω 20, 2 - 10). Κατὰ τὰς ἐμφανίσεις
ποῦ Κυρίου εἰς τὴν Γαλιλαίαν ἐργάζεται μὲ τὸν Πέτρον καὶ τοὺς ἄλλους ἅ-
λιεῖς μαϑητὰς εἰς τὴν Τιδεριάδα (Ἴω 21, ὃ - 17). ᾿Αφοῦ συντρώγουν μὲ τὸν
ἐχεῖ ἐμφανυσϑέντα Κύριον, εἰς τὸν διάλογον ὃ Πέτρος καὶ ὁ ᾿Ιωάννης λαιι-
θάνουν ἐνεργότερον μέρος" ὃ Πέτρος ἀκούσας τὸ μέλλον του ἐρωτᾷ καὶ πε-
ρὶ τοῦ Ἰωάννου: «Κύριε, οὗτος δὲ τί;»" καὶ ὁ Κύριος εὐγενῶς τὸν ἐπικρίνει
διὰ τὴν ἀδιάχριτον ἐρώτησιν: «Ἐἅάαάψνν αὐτὸν ϑέλω μένειν ἕως ἔρχομαι, τί πρὸς
σέ; σὺ ἀχολούϑει μοι» (Ἰὼ 51, 18 - 22). Ἔκτοτε ἐδημιουργήϑη ὁ ϑοῦλος
ὅτι ὁ Ἰωάννης δὲν ἀποϑνήσκχει, τὸν ὁποῖον ὅμως ἀποχρούει ὡς παρανόησιν ὃ
ἴδιος ὃ Ἰωάννης (Ἴω 231, 38).
Εἷς τὴν ἱδρυμένην ᾿Εκκλησίαν ὁ ᾿Ιωάννης εἶνε πάντοτε μαζὶ μὲ τὸν
Πέτρον. ᾿Αναφέρεται πρῶτα μαζὶ μὲ ὅλους τοὺς μαϑητὰς ποὺ ἀναμένουν
εἰς τὸ γνωστὸν ὑπερῷον τὴν ἔλευσιν τοῦ Πνεύματος (ΠῸρξ 1,18). Μετὰ
τὴν ἐπιφοίτησιν τοῦ Πνεύματος μὲ τὸν Πέτρον μαζὶ προσέρχονται εἰς τὸν
ναόν, ϑεραπεύουν τὸν χωλόν, κηρύττουν, συλλαμδάνονται, ἀπολογοῦνται, ἀ-
πολύονται (Πρξ 8, 1 - 4 8, 11’ 4, 8' 4, 18’ 4, 19 - 38). Πάλιν οἱ δύο ἔρ-
114

χονται εἰς Σαμάρειαν, διὰ νὰ δώσουν Πνεῦμα ἅγιον εἰς τοὺς δαπτισϑέντας
ὑπὸ τοῦ Φιλίππου (Πρξ 8, 14 - 16). ὋΟ Π αὖλος ἀναφέρει τὸν ᾿Ιωάννην μα-
τὶ μὲ τὸν Πέτρον καὶ τὸν ἀδελφόν τοῦ Κυρίου ᾿Ιάκωθον ὡς τοὺς τρεῖς ϑεω-
ρουμένους «στύλους» τῆς Ἐκκλησίας, καὶ λέγει ὅτι ἀκούσαντες τὸ κήρυγιιά
του τὸ ἀνεγνώρισαν καὶ «δεξιὰς ἔδωχαν κοινωνίας» εἰς αὐτὸν καὶ τὸν Βαρ-
νάθαν, τοὺς δύο στύλους τῆς ἐξ ἐϑνῶν Ἐκχλησίας» (Γὰ 2, 9). ἕτερος
Ἰάχωδος, ὃ ἀδελφὸς τοῦ Ιωάννου, εἶχε φονευϑῆ πρὸ πολλοῦ (Πρξ 12, 2).
Διὰ τὰ μετὰ ταῦτα τὰ πράγματα δηλοῦν ὅτι, ἀφοῦ ἐφονεύϑη καὶ ὁ ᾿Ιάκωθος
ὁ ἀδελφὸς τοῦ Κυρίου καὶ ἣ νέα τριὰς ἔγινε πάλιν δυάς, ὁ ᾿Ιωάννης ἀκολου-
ὑεῖ τὸν Πέτρον (μαζὶ καὶ μὲ τὸν ᾿Ιούδαν καὶ ἴσως καὶ τὸν Μᾶρικον) εἰς Βα-
θυλῶνα τῆς Αἰγύπτου. Μετὰ δὲ τὸν ϑάνατον τοῦ Πέτρου ἢ καὶ τοῦ ᾿Ιούδα,
μεταθαίνει ἢ ἀποατέλλεταμ ἀπὸ τὸν ᾿Ιούδαν, ἂν ἔζη, ἐξ Αἰγύπτου εἰς Μ. ᾿Α-
σίαν, διὰ νὰ σώσῃ τὴν καταποντιζομένην ἐκεῖ ᾿Εκκλησίαν. Τότε διὰ πρώτην φο-
ρὰν ὁ Ιωάννης λαμθάνει πρωτοθουλίαν. ἮΑν καὶ δὲν λέγεται, ἐν τούτοις πολὺ
φαίνεται, ὅτι ὁ Ἰωάννης ἦτο μικρότερος τῶν δώδεκα μαϑητῶν, μικρότερος καὶ
τοῦ Κυρίου, ἴσως δὲ μόλις δὅ - 28 ἐτῶν ὅταν ἐμαϑήτευε. Διὰ τοῦτο φέρεται
πάντοτε χαὶ ὡς χορυφὴ ἀλλὰ καὶ ὡς θοηϑός, ἕνα εἶδος θοηϑοῦ τοῦ Πέτρου.
Τὸν μιχρὸν αὐτὸν καὶ ἐπιστήϑιον καὶ πιστότατον μαϑητήν του τὸν ἐχράτησεν
ὡσὰν χρατούμενον τοῦ λογαριασμοῦ, διὰ νὰ τοῦ ἐμπιστευϑῇ τὴν ᾿Εχχλησίαν εἷς
πολὺ ὄψιμον χρόνον, ὅταν ὅλοι οἱ ἄλλοι μαϑηταὶ εἶχον ἀποϑάνει. Καϑαρίσας
διὰ τῆς διδασκαλίας του καὶ τοῦ ἐπυφοιτήσαντος Πνεύματός του τὸν ζωηρὸν
μαϑητὴν ἀπὸ τὸ ἐπιλήψιμον στοιχεῖον τῆς σχληρότητος, ἀφῆκεν εἰς αὐτὸν μό-
νον τὴν ἀνεπίληπτον καὶ ἐν Πνεύματι ἀποτομίαν, διὰ νὰ τὸν χρησιμοποιήσῃ
ὡς μάχαιραν χκαϑάρσεως τῆς Ἐκκλησίας, ὅταν τὴν ἐμόλυναν οἷ νικολαΐται. Τοῦ
ἐχρειάζετο διὰ τὸν καιρὸν αὐτὸν ὃ ἠγαπημένος του υἱὸς τῆς ὀροντῆς. .Ὃ ᾿Ιωάν-
νης φρονίμως πράττων δὲν ἐπεθιδάσϑη ἀμέσως εἰς τὴν ἠπειρωτιχὴν ᾿Ασίαν,
ἀλλ᾽ ἔμεινε πρῶτα ἐπ᾽ ὀλίγον εἰς μίαν νῆσον αὐτῆς τὴν Πάτμον: ἐκεῖϑεν ἔστει-
λς τὸν πρῶτον χεραυνὸν τῆς ᾿Αποχαλύψεως ὡς πρόδρομον τῆς ἀφίξεώς του,
διὰ νὰ προχληϑοῦν ὅλαι αἷ ἀντιδράσεις τῶν λαϑροθίων καὶ ὑπούλων νικολαϊτῶν
χαὶ νὰ ἐπέλϑῃ μία χονδροειδὴς τοὐλάχιστον χρίσις τῆς ᾿Εἰκχλησίας. Αὐτό, νομί-
ζω, σημαίνουν οἷ λόγοι του «᾿γὼ ᾿Ιωάννης... ἐγενόμην (-- παρεγενόμην, ἧλ-
ϑα) ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάτμῳ διὰ τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ διὰ τὴν μαρ-
τυρίαν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ» (Απ 1, 9). «Ἦλϑα νὰ κηρύξω καὶ νὰ μαρτυρήσω».
Δὲν σημαίνει ὅτι ἐξωρίσϑη ἐπὶ Δομιτιανοῦ εἰς Πάτμον, ἐπειδὴ ἐμαρτύρησεν
ὑπὲρ τοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸ εἶνε μεταγενεστέρα παρανόησις. Τὴν ᾿Αποκάλυψιν ἔ-
στειλε πρὸς ἁπάσας τὰς ἐχχλησίας τῆς ᾿Ασίας, συμθολικῶς ὅμως ὀνομάζει καὶ
ἐλέγχει μόνον ἑπτά. Τὸ ὅραμα αὐτὸ ϑὰ τοῦ ἐδόϑη, ἐπειδὴ ἐπλησίαζε τὴν ᾿Ασίαν
πλήρης ἀδημονίας, φόθων περὶ τῆς ἐπιτυχίας, ἀμηχανίας. Ἢ κατάστασίς τοῦυ
αὐτὴ λύεται χαὶ ὃ ἴδιος ἐνθαρρύνεται μὲ τὸ ὅραμα, ὅπου θλέπει τὸ μέλλον τῆς
παρούσης προσπαϑείας του ἀλλὰ θαϑύτερον καὶ τὸ ἀπώτερον μέλλον τῆς Ἐχκχλη-
 118

σίας: δυσχέρεια φοθερά, κίνδυνος ἔσχατος, ἀλλ᾽ εἰς τὸ τέλος νίχη. Μετὰ τὰς
ἀντιδράσεις ποὺ προεκάλεσεν ἡ ᾿Αποκάλυψις καὶ τὴν διάκρυσιν ἐκλεκτῶν καὶ
πεπτωχότων, ὁ ᾿Ιωάννης ἐπιθαίνει εἰς τὴν ᾿Ασίαν, χαὶ μὲ κέντρον τὴν Γφεσον
πιϑανῶς περιοδεύει τὰς ἐχχλησίας της. Ἴσως χατ᾽ ἀρχὴν μόνον ἀλληλογραφεῖ.
Ἡ πρὸς πάντας ᾿Επιστολήτου εἶνε μία, ἣ Α΄ ᾿Ιωάννου. Εἰς ὡρισμένους γνω-
στοὺς χαὶ ἐμπίστους ἀποστέλλει συνημμένως πρὸς αὐτὴν καὶ ἰδιαίτερα σημειώ-
ματα. Τέτοια σημειώματα εἶνε, ὅπως εἶπα κατ᾽ ἐπανάληψιν, αἷ ᾿Επιστολαί του
Β΄ - Γ΄. Αὐτὸς εἶνε ὁ λόγος, διὰ τὸν ὁποῖον μέχρι τοῦ 200 τοὐλάχιστον ἔϑεω-
ροῦντο μαζὶ μὲ τὴν μεγάλην ὡς μία Ἐπιστολή. ᾽Εκεῖ ποὺ ἐστάλησαν, ἐστάλησαν
ὄντως ὡς μία Ἐπιστολὴ μαζὶ μὲ τὴν μεγάλην. “Ὅταν κατὰ τὸ 200 ἐχωρίσϑησαν,
ἐδημιουργήϑη πρόθλημα ἀπαριϑμήσεως κανονικῶν θιὀλίων, καὶ γνησιότητος
τῶν δύο αὐτῶν. Μετὰ τὴν νίχην χαὶ τὴν ἐπικράτησίν του ὃ ᾿Ιωάννης, γέρων
πλέον ἀλλὰ μὲ νεανιχὴν καρδίαν, ἀποστέλλει τὴν τρίτην ᾿Επιστολήν του ὡς νι-
χητήριον ἀλλὰ καὶ ὡς διαϑήχην ἐσαεί, εἰς τὴν ὁποίαν καϑορίζει ἅπαξ διὰ παν-
τὸς μὲ σαφήνειαν τὰ σύνορα φωτὸς καὶ σχότους, ἀληϑείας καὶ ψεύδους, ζωῆς
χαὶ ϑανάτου ἢ ἁμαρτίας" εἶνε τὸ Εὐαγγέλιόν του.
Ἐξωτερικαὶεἰδήσεις περὶ τοῦ Ἰωάννου ὑπάρχουν ἱκαναί. Τὰς διακρίνω εἰς
τρεῖς τάξεις: τὰς ὁπωσδήποτε ἐγκύρους, τὰς πιϑανάς, καὶ τὰς ἐκ παρανοήσεως
προελϑούσας. ᾿Αρχανοτέρα πασῶν καὶ ἔγχυρος εἶνε αὐτὴ ποὺ συνάπτεται εἰς
τὸ τέλος τοῦ Εὐαγγελίου του καὶ θεθαιοῖ ὅτι «οὗτός ἔστιν ὁ μαϑητὴς ὃ μαρτυ-
ρῶν περὶ τούτων καὶ γράψας ταῦτα, καὶ οἴδαμεν ὅτι ἀληϑής ἐστιν ἣ μαρτυ-
οία αὐτοῦ». Αὐτὸς ὃ στίχος (ὁ ὁποῖος πρέπει νὰ ἀλλάξῃ ϑέσιν μὲ τὸν ἑπόμενον
χαὶ νὰ γίνῃ τελευταῖος), εἶνε τὸ πρῶτον χύτταρον, τὸ σπέρμα, τῆς γνησίας καὶ
ἱερᾶς παραδόσεως, καταθεθλημένον εἰς τὸ ἀχροτελεύτιον τῆς Κ. Διαϑήχης"
διότι ὃ στίχος Ἴω 21, 26 (ποὺ πρέπει νὰ γίνῃ 21, 24) εἶνε ὁ τελευταῖος χρονι-
χῶς στίχος τῆς Κ. Διαϑήκης. ἼΑλλη ἔγκυρος εἴδησις εἶνε ὅτι ἐν ᾿Εφέσῳ ἐδη-
μιούργησε κύχλον μαϑητῶν, ὡσὰν τὸν Γάιον πρὸς ὃν ἀπευϑύνει τὴν Γ΄ Ἔχτι-
στολήν, καὶ ὅτι ἕνας ἐξ αὐτῶν ἦτο ὁ ΠΠολύχαρπος Σμύρνης. Ἢ πληροφορίαεἶἷ-
νε τοῦ Εἰρηναίου. Πιϑαναὶ ἐπίσης φαίνονται αἱ εἰδήσεις, ὅτι ἐξῆλϑεν ἀπὸ τὸ
δημόσιον λουτρὸν ἐσπευσμένως, ὅταν εἰσῆλϑεν ὃ αἱρεσιάρχης (νικολαΐτης) Κύή-
ρινϑος, καὶ εἶπε πρὸς παραδειγματισμὸν «Φύγωμεν, μὴ καὶ τὸ δαλανεῖον συμ-
πέσῃ, ἔνδον ὄντος Κηρίνϑου τοῦ τῆς ἀληϑείας ἐχϑροῦ», καὶ ὅτι ὅταν ἐγήρασε
πολὺ ἐφέρετο πρὸς τὸν χῶρον τοῦ ἐχχλησιασμοῦ ἐπὶ φορείου καὶ ἐπανελάμθανε
τὸ σύντομον χήρυγμα «Τεχνία, ἀγαπᾶτε ἀλλήλους». Ἔξκ παρανοήσεως προέρ-
χονται αἱ ἀχόλουϑοι εἰδήσεις. “Ὅτι ἦτο ἐξάδελφος τοῦ Κυρίου, διότι αἱ μιητέ-
ροες τῶν ἦσαν ἀδελφαί: ὅτι αὐτὸς ἦτο ὃ ἐν σινδόνι νεανίσχος (Μρ 1δ, 51)" ὅτι
δὲν ἀποϑνήσκει, μία πλάνη ποὺ παρ᾽ ὅλον ὅτι διεψεύσϑη ἀπὸ τὸν ἴδιον, ὅμως
ἐξαχολουϑεῖ νὰ παραδίδεται μέχρι σήμερον’ ὅτι εἶχε μαϑητὴν τὸν νεανίσκον
ποὺ ἔγινε λήσταρχος καὶ ἔπειτα τὸν ἐπέστρεψεν εἰς τὴν πίστιν (περὶ τῆς σημα-
σίας τοῦ συμδολιχοῦ τούτου διηγήματος ὀλέπε εἰς τὸ “ὑπόμνημα εἰς τὴν ᾿Ἐπι-
116

στολὴν τοῦ ᾿Ιούδα, σ. 106 - 1017)" ὅτι ἐξωρίσϑη ἐν Π.τμῳ ἐπὶ Δομιτιανοῦ" ὅτι
ἀπέϑανεν ἐπὶ Τραϊανοῦ τῷ 104}! Πολλαὶ ἄλλαι παραδόσεις εἶνε χαὶ λόγου ἀνά-
ξιαι. .ὋΟ ᾿Ιωάννης πρέπει νὰ ἀπέϑανε τὸ ὀραδύτερον κατὰ τὸ 80, πιϑανῶς δὲ
χαὶ ἐνωρίτερον.
8. Χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. Τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέλιον,
τὰ περιστατιχὰ τῆς συγγραφῆς τοῦ ὁποίου ἐξηγήϑησαν ἐπαρχῶς, ἐγράφη με-
ταξὺ τῶν ἐτῶν 69 καὶ 12 ἐν Μ. ᾿Ασίᾳ χαὶ πιϑανῶς ἐν ᾿Εφέσῳ. Τοῦτο λέγουν
χαὶ ὁ Εἰρηναῖος καὶ ὅλοι οἵ ἀρχαῖοι.
4. ᾿Αφορμή, σκοπός, παραλῆσιται. ᾿Ελέχϑησαν ἐπαρχῆ. Περὶ τῆς
ἀφορμῆς εἰδιχῶς ὃ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς, ὃ κατάλογος τοῦ Μαγαίοζ!, καὶ οἱ
Εὐσέόθιος καὶ Ἱερώνυμος λέγουν, ὅτι τὸν ᾿Ιωάννην προέτρεψαν εἰς τὴν συγγρα-
φὴν τοῦ Εὐαγγελίου οἱ ἄλλοι ἀπόστολοι καὶ οἱ ἐπίσκοποι τῆς Μ. ᾿Ασίας. Ἡ
παράδοσις αὐτὴ δὲν εἶνε θάσιμος, διότι τότε οἱ ἄλλοι ἀπόστολοι εἶχον ἀποϑάνει:
προῦὔποϑέτει πολὺ πρώιμον τὴν συγγραφὴν τοῦ Εὐαγγελίου. Περὶ τοῦ σχοποῦ
ὃ Εἰρηναῖος λέγει ὅτι ἐγράφη διὰ τὴν καταπολέμησιν τῶν νυκολαϊτῶν καὶ τοῦ
Κηρίνϑου: τοῦτο φαίνεται κατὰ πάντα ἀληϑὲς καὶ σύμφωνον πρὸς τὰς ἐσωτερι-
χὰς ἐνδείξεις καὶ τὴν ὅλην ἱστορίαν τοῦ χριστιανικοῦ εὐαγγελίου. .Ο ᾿Ἱερώνυ-
μος εἷς τοὺς νικολαΐτας προσϑέτει καὶ τοὺς ἐθιωνίτας, δηλαδὴ τοὺς αἱρετιχοὺς
τοὺς προελϑόντας ἐκ τῶν ἰουδαϊξζόντων. Καὶ τοῦτο φαίνεται ἀληϑές, διότι μετα-
Ἑὺ νιχολαϊτῶν καὶ ἰουδαϊζόντων διαχρίνεται μία σχέσις. .Ο ᾿Ιωάννης εἰς τὴν
᾿Αποχάλυψιν λέγει περὶ τῶν νικολαϊτῶν ὅτι εἶνε «οἱ λέγοντες ᾿Ιουδαίους εἶναι
ἑαυτούς, καὶ οὐκ εἶσιν, ἀλλὰ συναγωγὴ τοῦ σατανῶ» (᾿Απ 2, 9" 8, 9). Αὐτὸ δη-
λοῖ ὅτι ἦσαν χατὰ σάρκα ᾿Ιουδαῖοι, ἀλλ᾽ ὁ Ἰωάννης δὲν τοὺς ἀναγνωρίζει τὴν
πνευματικὴν ἰδιότητα τοῦ ᾿Ιουδαίου τὴν ὁποίαν ἀποδίδει εἰς τοὺς Χριστιανούς.
'ἱΩσαύτωςχαὶ εἰς τὴν πρὸς Κολασσαεῖς ᾿᾿ὰτιστολὴν οἵ λάτρεις τῶν ἀγγέλων καὶ
πρόδρομοι τῶν νιχολαϊτῶν, τοὺς ὁποίους καταπολεμεῖ ὁ 1] αὖλος φαίνονται ὅτι
ἔχουν πολλὰ ἰουδαϊκὰ στοιχεῖα εἷς τὸ σύστημά των.
δ. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Διὰ τὴν γλῶσσαν ἐλέχϑη ὅτι εὑρίσκεται εἰς
τὸ αὐτὸ ἐπίπεδον μὲ τὴν γλῶσσαν τῶν ᾿Επιστολῶν του, ὑπερέχει τῆς ᾿Αποχαλύ-
ψεως, χαὶ εἶνε χαμηλότερον τῶν ἄλλων θιθλίων τῆς Κ. Διαϑήχης. Τὸ λεξιλόγιον
πολὺ πτωχόν, ἣ σύνταξις ἁπλουστάτη, ἐπαναλήψεις, πλεονασμοί, πλατυασμοὶ
τὰ συνήϑη εἷς τοὺς ἀγραμμάτους, πολλά. Συνταχτικὰ λάϑη δὲν ὑπάρχουν. Εἷ-
νε ἢ ἄχρα δημώδης τῆς ἐποχῆς του. “Ὅπως παρετήρησα καὶ ἄλλοτε, τὰ εὖχο-
λώτερον μεταφραζόμενα εἰς τὴν σύγχρονον ἑλληνικὴν γλῶσσαν ἀπὸ ὅλα τὰ όι-
θλία τῆς Κ. Διαϑήχης εἶνε τὰ θιδλία τοῦ ᾿Ιωάννου: δὲν παρουσιάζουν τὴν πα-
θαμιχρὰν δυσχέρειαν, Τὸ ὕφος εἶνε ζωηρόν, ἀφελές, ἁπλοϊχόν. Ὁ εὐαγγελι-
στὴς πολὺ ζωηρῶς ἐνθυμεῖται ὡρισμένα νοσταλγιχὰ ἢ τρυφερὰ περιστατικά,
ὅτι ἦτο ὥρα 10 (-Ξ- 4 μι.μ.) ὅταν ἐγνώρισε τὸν Κύριον, ὅτι εἰς τὸν μυστικὸν
δεῖπνον ἐχάϑητο «εἰς τὸν χόλπον» τοῦ ᾿Ιησοῦ, ὅτι ἤρχετο πρῶτος ὅταν ἔτρεχαν
μὲ τὸν ΠΙέτρον εἰς τὸ κενὸν μνῆμα, κλπ.
 117

6. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. Τὸ Εὐαγγέλιον τοῦτο, ὅπως καὶ

αἱ Ἐπιστολαὶ τοῦ ᾿Ιωάννου ἔχουν τὴν μικροτέραν σχέσιν μὲ τὴν Π. Διαϑήχην.
Ἤδη διὰ τῶν ἄλλων θιθλίων καϑωρίσϑη καλῶς ἡ σχέσις τῆς καινῆς μὲ τὴν πα-
λαιὰν διαϑήχην, ἀπεδείχϑη ἢ ἐχπλήρωσις τῶν προφητειῶν, διεφωτίσϑησαν οἷ
ἙδΘραῖοι. “Ὅταν γράφεται τὸ κατὰ Ἰωάννην, αὐτὰ ὅλα ἔχουν διαφωτισϑῇ πλή-
ρως’ τὸ ἑθραϊκὸν ἔϑνος ἔχει διαλυϑῆ, ἡ Ἱερουσαλὴμ πιϑανῶς ἔχει ἐκλείψει ἐχ
τῆς γῆς, ναὸς καὶ ϑρησχεία ἰουδαὐκὴ δὲν λειτουργοῦν᾽ ὁ ᾿Ιωάννης δὲν ἀντι-
μετωπίζει διττὴν ἐκκλησίαν, ἐκ περιτομῆς καὶ ἐξ ἀκροθυστίας. Ἢ διδασκαλία
τοῦ Παύλου ἣ ἐπικυρουμένη συνεχῶς ὑπὸ τῶν στύλων ἔχει ἐπικρατήσει, ἡ ἐξω-
τεριχὴ κρίσυς τοῦ ἰουδαϊκοῦ πολέμου καὶ ἣ ἐσωτερικὴ τῶν νικολαϊτῶν ἔχουν
σπογγίσει ἐκ τῆς Ἐχχλησίας τὰ ἰουδαΐζοντα στοιχεῖα. .Ο ᾿Ιωάννης ἔχει μίαν
Ἐχχλησίαν, ὁμοιογενῆ, ἑνιαίαν, ἀντιμετωπίζουσαν ἄλλης φύσεως προόλήματα.
Αὐτοὶεἶνε οἷ λόγοι τῆς ἠλαττωμένης σχέσεως τῶν γραπτῶντου μὲ τὴν 11. Δια-
ϑήχην. Ἠλαττωμένην δὲ λέγων ἐννοῶ ὡς πρὸς τὰς αὐτολεξεὶ παρατιϑεμένας
μαρτυρίας. Διότι ἂν ἀναφερϑῇ κανεὶς εἰς τὰ νοήματα, καὶ τοῦ ᾿Ιωάννου ἣ σχέ-
σις πρὸς τὴν Π. Διαϑήχην εἶνε μεγάλη (μάννα - οὐράνιος ἄρτος, ἄμπελος,
πάσχα, κλπ.).
7. Πηγαί. Ἐἶΐνε πασίδηλον ὅτι ἣ πηγή, ἐκ τῆς ὁποίας ἀντλεῖ ὃ ᾿Ιωᾶν-
νης, διὰ νὰ γράψῃ τὸ Εὐαγγέλιόν του, εἶνε μία, ἢ προσωπιχή του ἀνάμνησις.
Διὰ τοῦτο καὶ εἰς τὰ τρία ἐχτενῆ χκείμενά του, εἰς τὸν πρόλογον γράφει, ὅτι ὅ.τι
γράφει, εἶνε «ὅσα εἶδε» (Απ|1, 2), «ὃ ἀκήκχοεν, ὃ ἑώρακε τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ,
ὃ ἐϑεάσατο καὶ αἷ χεῖρες αὑτοῦ ἔψηλάφησαννρ (Α΄ Ἴω 1, 1), «ὃ ἐθεάσατο»
(Ἴω 1, 14). Δὲν ἔχει ἱστορικὰς λεπτομερείας, εἰ μὴ μόνον εἰς τὴν σταύρωσιν-
ἀλλὰ χαὶ ἐχεῖ καὶ εἰς τὰ ἄλλα ἱστορικὰ μέρη εἶνε τόσον σύντομος καὶ πεοριληπτι-
χός, ὥστε εἶνε πολὺ εὔλογον καὶ φυσυκὸν καὶ ἀνθρώπινον νὰ ἐνθυμῆται κανεὶς
ιετὰ 40 ἢ 560 ἔτη τόσα, ὅσα ἐνθυμεῖται ὁ ᾿Ιωάννης ἀπὸ μίαν σειρὰν τόσον χα-
ταπληχτικῶν καὶ κοσμοϊστορικῶν γεγονότων, εἰς τὰ ὁποῖα ἔλαθεν ὁ ἴδιος ιιέρος
ἐνεργόν.
δ. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέλιον
εἶνε ἁπλούστερον χατὰ τὸ διάγραμμα ἀπὸ τὰ τρία πρῶτα. Κατ᾽ ἀρχὴν μόλις
διακρίνεται εἰς τρία μέρη, τὰ ἑξῆς.
1, ἸΙροοίμιον (1, 1 - 5).
2. ᾿Αποχάλυψις τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ προσώπῳ τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ (1, 8 - 19, 50).
ὁ. Τὸ πάϑος χαὶ ἧ ἀνάστασις (18 - 91).
Τὸ δὲ τρίτον μέρος μόλις διακρίνεται καὶ τοῦτο εἰς τρία μέρη, ἤτοι:
α΄, Ἢδιαϑήκη τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ (18 - 117).
β΄. Γὸ πάϑος (18 - 19).
γ΄. Ἢ ἀνάστασις (90- 91).
Τὸ προοίμιον ἐξηγεῖ τὸ γεγονὸς τῆς πρώτης παρουσίας τοῦ Κυρίου ἐλεγχό-
μενὸν ἀφ᾽ ὑψηλοῦ. Μᾶς δίδει τὸ νόημά της. Ἢ ἀποχάλυψις, ἀντιστοιχοῦσα ἷ-
118

στοριχῶς μὲ τὸ δεύτερον μέρος τοῦ Ματϑαίου καὶ τοῦ Λουχᾶ ἢ τὸ πρῶτον τοῦ
Μάρκου, δηλαδὴ μὲ τὸ «κήρυγμα», εἶνε τὸ μέρος ἐκεῖνο ποὺ κυρίως
διαφοροποιεῖ τὸ κατὰ Ἰωάννην ἀπὸ τὰ τρία ἄλλα Εὐαγγέλια. Εἰς ἐ-
χεῖνα τὸ χήρυγμα εἶνε χυρίως ἱστορία, εἰς αὐτὸ ἡ «ἀποκάλυψις»
εἶνε χυρίως διδασκαλία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τὸ τελευταῖον ἀπὸ τὰ τρία
μεγάλα μέρη φέρει τὸν ᾿Ιωάννην πολὺ πλησιέστερον πρὸς τοὺς ἄλλους εὐαγ-
γελιστάς: ὁ Ἰωάννης ἐδῶ ἰδιάζει κυρίως εἰς τὴν πρώτην ὑποδιαίρεσιν, τὴν
«διαϑήχην». Ἔχουν καὶ οἱ ἄλλοι τρεῖς τὴν «διαϑήκην» ὡς μίαν παράγραφον
μόνον, ἀλλ᾽ ἐχεῖνοι μὲν τονίζουν τὴν αἵματηρὰν ὑπογραφὴν τῆς διαϑήχης, δη-
λαδὴ τὴν παράδοσιν τοῦ μυστηρίου τῆς ϑείας εὐχαριστίας, ὃ Ἰωάννης δέ, ἐπει-
δή, ὅταν γράφῃ, καὶ τὸ μυστήριον καὶ τὰ τρία Εὐαγγέλια εἶνε γνωστά, ἀφήνει
τὴν αἱματηρὰν ὑπογραφὴν καὶ τονίζει τὸ χείμενον τῆς διαϑήχης. Τὴν δὲ
σφραγῖδα τῆς διαϑήχης, τουτέστι τὴν ἀνάστασιν, τονίζουν ἐξ ἴσου καὶ οἵ τέσ-
σαρες, διότι αὐτὴ δίδει ἀξίαν καὶ εἰς τὴν αἱἵματηρὰν ὑπογραφὴν καὶ εἰς τὸ
περιεχόμενον τῆς διαϑήκης.
9. ᾿Ακεραιότης. Ἢ ἀρνητικὴ κριτικὴ ἠμφεσθήτησε τὴν γνησιότητα
τοῦ τελευταίου κεφαλαίου (21) μὲ τὴν ἐν Γαλιλαίᾳ ἐμφάνισιν τοῦ Κυρίου, καὶ
τὴν ἑνότητα χαὶ ὁμοιογένειαν τοῦ ὅλου Εὐαγγελίου. “Ὅλα εἶνε πλάσματα φαν-
τασίας, ἐφ᾽ ὅσον οὔτε ἴχνος σχετικῆς ἐνδείξεως δὲν ὑπάρχει εἰς τὴν χειρόγρα-
φον παράδοσιν, ἄμεσον καὶ ἔμμεσον, ἐκχλησιαστιχὴν καὶ ἀλεξανδοινήν, πρω-
τότυπον χαὶ μεταπεφρασμένην. Πέραν τῶν μαρτυριῶν, δύναται χανεὶς νὰ
φαντάζεται ὅ,τι ἐπυϑυμεῖ, ἀλλὰ τὰ φαντάσματά του οὐδὲν κῦρος ἔχουν. Τὸ
Εὐαγγέλιον εἶνε ὁμοιογενὲς καὶ γνήσιον ἔργον τοῦ Ιωάννου, τὸ δὲ 21 χεφά-
λαιον οὐδεμίαν διαφορὰν ἔχει πρὸς οἱονδήποτε ἄλλο χεφάλαιον ὡς πρὸς τὴν
σύνταξιν καὶ τὴν προέλευσιν. ᾿Εχφυλισμένος μῦϑος εἶνε ἐπίσης χαὶ ἣ «ἄποιψιξ»
ὅτι συνετάγη μὲν ὑπὸ τοῦ ᾿Ιωάννου ἀλλὰ θοαδύτερον.
ἼΛλλως ἔχει τὸ πρᾶγμα μὲ τὴν περιχοπὴν τῆς μοιχαλίδος, ἣ ὁποία εἶ-
νε νόϑος χαὶ εἰς οὐδὲν ὀιθλίον τῆς Κ. Διαϑήκης ἀνήχει, μαρτυρεῖ δὲ τὸ πρᾶ-
γμα χαὶ ἣ ἱερὰ παράδοσις καὶ αὐτὸ τὸ περιεχόμενον τῆς περιχοπῆς. Τὰ τεχιιή-
ρια διὰ τῶν ὁποίων ἐλέγχεται ἣ πλαστότης αὐτῆς εἶνε τὰ ἀχόλουϑα, ἄλλα ἀ-
φορῶντα εἰς τὴν παράδοσιν καὶ ἄλλα εἰς τὸ νόημα τῆς περικοπῆς. 1) Ἢ πε-
ριχοπὴ δὲν ὑπάρχει καϑόλου εἰς ἀρχετὰ χειρόγραφα τῆς ἐχκλησιαστικῆς πα-
ραδόσεως χειμένου καὶ μάλιστα εἰς τὰ ἀρχαιότερα μεγαλογράμματα" εἰς τὰ
ὑπόλοιπα ὅπου ὑπάρχει, δηλοῦται ὅτι ὀδελίζεται ὡς νόϑος μὲ ἀγκύλας καὶ ἀστε-
ρίσχους (μόνος ὁ ἁστερίσχος δὲν σημαίνει ὀδελισμὸν ἀλλ᾽ οὐδετέραν δήλωσιν
τῆς ἀμφισθητήσεως). Δὲν ὑπάρχει ἢ ὑπάρχει ἐντὸς ἀγχυλῶν εἰς ἐκλογάδια.
Ἢ αὐτὴ κατάστασις παρατηρεῖται καὶ εἰς τὴν ἀλεξανδρινὴν παράδοσιν
χευμένου χαὶ εἰς τὰς μεταφράσεις ᾿ΐα]4, νι!ραία, σαϊδικήν, βοχαϊρικήν, ἀχαι-
μικήν, τὰς πέντε συριαχκάς, γοτϑικήν, ἀρμενικήν, αἰϑιοπικὴν καὶ γεωργιανήν.
2) Τὴν παραλείπει ὁ ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος καὶ ἄλλοι ἀρχαιότεροι αὐτοῦ καὶ
 119

νεώτεροι συγγραφεῖς (Τατιανός, Κλήμης ᾿Αλεξ,, Τερτυλλιανός, ᾿()ριγένη,

Κυπριανός, Νόννος, Κύριλλος ᾿Αλεξ., Κοσμᾶς, Θεοφύλακτος), οἵ ὁποῖοι ἐχ-
προσωποῦν εἴτε τὴν ἐχχλησιαστικὴν εἴτε τὴν ἀλεξανδοινὴν παράδοσιν. ᾿ᾶνα-
φέρεται ὡς ὀθελιστέα ἀπὸ πολλοὺς ἄλλους (᾿Αμθρόσιος, ᾿Αμθροσιαστής, ᾿1ε-
ρώνυμος, Αὐγουστῖνος, κλπ.). Παραϑέτω τὴν σχετιυχὴν παράγραφον τοῦ Χου-
σοστόμου ἐκ τοῦ ἐξηγητιχοῦ ὑπομνήματός του εἰς τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέ-
λιον. «Ποίαν γὰρ ἀκολουϑίαν ἔχει, εἰπέ μοι, εἰπόντος ἐχείνου ὅτι ᾿᾽Ο νόμος
ἡμῶν οὐ κρίνει οὐδένα ᾿ εἰπεῖν ᾿ Μὴ καὶ σὺ ἐκ τῆς Γαλιλαίας εἶ; ᾿. δέον γὰρ
ναι
δεῖξαι, ὅτι οὐκ ἀκρίτως ἔπεμψαν αὐτὸν καλέσαντες, ἢ ὅτι οὐ χρὴ μεταδοῦ
λόγου, ἀγροικότερον καὶ ϑυμικώτερον χέχρηνται τῇ ἀντιρρήσει: ᾿ Ερώτησον
καὶ ἴδε, ἅτι ἐκ τῆς Γαλιλαίας προφήτης οὐκ ἐγήγερται ᾿. τί γὰρ εἶπεν ὁ ἄν-
ϑοωπος; ὅτι προφήτης ἐστίν; εἶπεν ὅτι ἄκρυτον ἀναιρεϑῆναι οὐ δεῖ. οἱ δὲ ὕ-
ὀθριστικῶς, ὡς οὐχ εἰδότι περὶ τῶν Γραφῶν οὐδέν, ταῦτα ἐπήγαγον ὡσανεὶ
εἴποι τις Ὕπαγε μάϑε: τοῦτο γάρ ἐστιν ᾿᾿Ερώτησον καὶ ἴδε ᾿. τί οὖν ὁ Χρι-
στός; ἐπειδὴ ἄνω καὶ κάτω τὴν Γαλιλαίαν ἔστρεφον καὶ τὸν προφήτην, ἀἅπαλ-
λάττων πάντας ταύτης τῆς ἀλλοτρίας ὑποψίας, καὶ δεικνὺς ὅτι οὐχ εἷς τῶν προ-
φητῶν ἐστιν, ἀλλὰ τοῦ κόσμου Δεσπότης, φησίν: ᾿ ᾿Εγώ εἶμι τὸ φῶς τοῦ κό-
σμου᾽. οὐ Γαλιλαίας, οὗ Παλαιστίνης, οὐδὲ τῆς Ἰουδαίας. Τί οὖν οἵ ᾿Ιουδαῖοι;
Σὺ περὶ σεαυτοῦ μαρτυρεῖς, ἧ μαρτυρία σον οὖκ ἔστιν ἀληϑής » (Ομ.
62, 8.3). 8) Ἢ Ἐκκλησία κατὰ τὴν δημοσίευσιν τοῦ ἱεροῦ Κανόνος, ἐνῷ
χαλύπτει ὅλον τὸ κείμενον τῶν Εὐαγγελίων, δὲν δημοσιεύει τὴν περιχοπὴν αὖ-
τήν. 4) Ἡ περιχοπὴ ὅταν ὑπάρχῃ εἰς τὰ χειρόγραφα, μάλιστα ὡς ὀθελιστέα,
δὲν τοποϑετεῖται εἰς μίαν σταϑερὰν ϑέσυν. ἼΑλλα χειρόγραφα τὴν ἔχουν εἰς
τὸ τέλος τοῦ δευτέρου μέρους τοῦ κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγελίου, δηλαδὴ μετὰ τὸ
Λα 21, 838, ἄλλα μετὰ τὸ Ἴω 1, 86, ἄλλα εἷς τὸ τέλος τοῦ κατὰ ᾿Ιωάννην, δη-
λαδὴ μετὰ τὸ Ἰω 21, 24, καὶ ἄλλα μετὰ τὸ Ἴω Τ1,ὅ2, ἤτοι ὡς 1, 88 - 8, 11.
Αὐτὴ ἢ ἀστάϑενα τοποϑετήσεως φανερώνει ὅτι δὲν ἐγνώριζον ποῦ ἀνήχει.
5) Εἰς τὰ χειρόγραφα, ὅπου ὑπάρχει ἔστω καὶ ὡς ὀθελυστέα, δὲν ἔχει μίαν στα-
ϑερὰν μορφὴν ἢ μέγεϑος᾽ ἔχει πολλὰς μορφὰς ποὺ ἔχουν διαφορὰς πολὺ με-
γαλυτέρας ἀπὸ τὰς συνήϑεις διαφορὰς λέξεων τοῦ χανονιχοῦ χειμένου" τοι-
αὔται διαφοραὶ ἐμφανίζονται μόνον εἰς τὰ ἀπόχρυφα χαὶ φανερώνουν μίαν
μαχρὰν σειρὰν μεταπλάσεων χαὶ διασχευῶν. 6) Ἢ περιχοπὴ περιέχει τὴν ἐν-
τελῶς ἀνιστόρητον χαὶ ἀσυμθίθαστον μὲ τὰ Εὐαγγέλια πληροφορίαν, ὅτι ὁ
Χριστὸς ἐξόδωχε περὶ τῆς μοιχαλίδος δικαστικὴν ἀπόφασιν ἀναγνωρισϑεῖσαν
ὑπὸ τῶν φαρισαίων, οἱ δὲ φαρισαῖοι μόνοι ἔδωκαν εἰς τὸν Χριστὸν τὸ διχαίω-
μα τοῦ διχάσαι τελεσυδίχως. Αὐτὸ ὅμως εἶνε ψεῦδος. ΟἹἨὨ φαρισαῖοι καὶ γενι-
κῶς οἱ ἐχϑροὶ τοῦ ᾿Ιησοῦ πολλάκις προεκάλεσαν αὐτὸν νὰ ἀποφανϑῇ ἐπὶ ποι-
κίλων νομικῶν ἢ πολιτικῶν ζητημάτων (ἀποστάσιον, κῆνσος, ἀνάστασις, τρό-
πος σωτηρίας), ἀλλὰ μόνον διὰ νὰ τὸν δοχιμάσουν καὶ νὰ τὸν παγιδεύσουν᾽
οὐδέποτε τὸν ἐκάλεσαν νὰ δώσῃ ἰσχύουσαν λύσιν εἰς μίαν νομικὴν ὑπόϑεσιν,
120

ὅπως εἰς τὴν περιχοπὴν αὐτὴν ὅπου ὁ ᾿Ιησοῦς ἐχδίδει ἀϑωωτικὴν διχαστιχὴν
ἀπόφασιν, οἱ δὲ φαρισαῖοι τὴν ἀναγνωρίζουν ὡς ἔγχυρον. Δηλαδὴ οἱ φαοι-
τοῦ
σαῖοι μόνον ϑεωρητιχῶς καὶ οὐδέποτε πραχτιχῶς ἐζήτησαν τὴν γνώμην
ποῦν-
Ἰησοῦ. 1) Εἰς τὰ Εὐαγγέλια δὲν ὑπάρχουν μυστιχοπαϑεῖς γρίφοι ἀποσχο
ίανἐξή-
τες νὰ ἐξάπτουν τὴν νοσηρὰν φαντασίαν τοῦ ἀναγνώστουκαὶ μηδεμ
γησιν ἔχοντες, ὅπως ἐχεῖνο τὸ τῆς περιχοπῆς αὐτῆς ὅτι «ὁ ᾿Ιησοῦς κάτω χύ-
ψας τῷ δαχτύλῳ ἔγραφεν εἰς τὴν γῆν» (8, 6). Οὔτ ὃ Χριστὸς ἀντιδρᾷ ποτε
χατ᾽ αὐτὸν τὸν τρόπον εἰς τὰς προχλήσεις τῶν ἐϑοῶν του χατὰ τὰ χανονιχὰ
Εὐαγγέλια. Τοιοῦτοι μυστικοπαϑεῖς γρίφοι μόνον εἰς τὰ ἀπόχρυφα ὑπάρχουν
ἄφϑονοι. 8) Ὁ Κύριος συγχωρεῖ εἰς τὰ Εὐαγγέλια χαὶ τελώνας χαὶ πόρνας,
ἀλλὰ μόνον ἐφ᾽ ὅσον παρέχουν δείγματα μετανοίας: ἄλλως χαταδιχάζει σκλη-
ρῶς χαὶ τὰς πόρνας καὶ τοὺς τελώνας. Ἐδῶ παρουσιάζεται μία μοιχαλὶς τὴν
ὁποίαν συγχωρεῖ καὶ ἀϑωώνει ὁ Κύριος, χωρὶς αὐτὴ νὰ μετανοήσῃ᾽ μιόνον εἰς
τὴν ἐρώτησιν, ἂν τὴν χατέχρινε κανείς, ἀπαντᾷ, «Οὐδείς, χύριε». Αὐτὸ ἐχτὸς
τοῦ ὅτι εἶνε ἀντιευαγγελιχόν, προδίδει ὅτι ἣ περικοπὴ κατάγεται ἐκ τῶν μέ-
σων τοῦ Β΄ μ.Χ. αἰῶνος καὶ ἐπλάσϑη ὑπὸ τῶν αἱρετικῶν ἐχείνων ποὺ συνεχώ-
ρουν πολλὰ καὶ εὐκόλως εἰς τοὺς πεπτωχότας Χριστιανοὺς χαὶ εἶχον ὡς σπου-
δαίαν ἀσπίδα τὴν ἁμαρτωλὴν πρόφασιν «ὁ ἀναμάρτητος πρῶτος θαλέτωλί-
ϑον» (8, 1). 9) Εἰδικώτερον εἰς τὴν ϑέσιν ὅπου εὑρίσκεται συνηϑέστερον (με-
τὰ τὸ Ἴω 1, 62) διακόπτει τὴν συνάφειαν’ ἀλλὰ καὶ εἰς οἱανδήποτε ἄλλην ϑέ-
σιν ἢ διαχόπτει τὴν συνάφειαν ἢ εἶνε τελείως ἀπροσδόχητος, ὅπως εἰς τὸ τέ-
λος τοῦ χατὰ ᾿Ιωάννην μετὰ τὰς ἐμφανίσεις τοῦ ἀναστάντος Κυρίου. Νομίζω
δὲ ὅτι ἣ τελευταία αὐτὴ ϑέσις εἶνε καὶ ἦ ἀρχαιοτέρα, καὶ ὅτι ἐτοποϑετήϑη ἐκεῖ
ὄχι μὲ τὴν ἔννοιαν ὅτι ἀνήκει εἰς τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέλιον, ἀλλ᾽ ὅτι
εἷνε ἕνα πέμπτον Εὐαγγέλιον μετὰ τὰ τέσσαρα μεγάλα. "Ἔπειτα ἐξελήφϑη ὡς
ἐπίλογος τοῦ γειτονιχοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου, ἔπειτα, ἐπειδὴ ἐκεῖ
ἧτο ἀπροσάρμοστος, εἰσῆλθεν ἐντὸς τοῦ κειμένου, καὶ τελευταίως, ἐ-
πειδὴ εἶνε τελείως ἀνένδεχτος εἰς τὸ χατὰ ᾿Ιωώννην, ἐπεχειρήϑη νὰ ἐνσφηνω-
ϑῇ εἰς τὸ κατὰ Λουχᾶν, τὸ Εὐαγγέλιον τῶν οἰχτιρμῶν. ᾿Αλλὰ παντοῦ φαίνεται
ὡς Ἑένον σῶμα. 10) Εἷς τὰς ϑέσεις Ἴω 7, 86 χαὶ 7, ὅ2 εἶνε ἀπροσάοσμοστος
χαὶ δι᾿ ἕνα ἄλλον λόγον. Εἰς τὴν περίοδον τῆς δημοσίας δράσεως τοῦ Κυρίου
ὃ Ἰωάννης ὅσα σημεῖα ἢ ἐπεισόδια ἀναφέρει τὰ ἀναφέρει μόνον ὡς ἀφοριιὰς
μαχρᾶς διδασχαλίας: μόνον μὲ τὴν περικοπὴν αὐτὴν δὲν συμθαίνει τοῦτο.
11) Μία μαρτυρία ἐκ τοῦ Π απίου ὅτι «(ὁ Π απίας) ἐκτέϑειται καὶ ἄλλην ἷστο-
ρίαν περὶ γυναιχὸς ἐπὶ πολλαῖς ἁμαρτίαις διαθληϑείσης ἐπὶ τοῦ Κυρίον, ἣν τὸ
χαϑ' Ἑδραίους Εὐαγγέλιον περιέχει», οὐδὲν μαρτυρεῖ ὑπὲρ τῆς γνησιότητος τῆς
περιχοπῆς τῆς μοιχαλίδος. Πρῶτον, διότι ἐκεῖ πρόκειται μᾶλλον πεοὶ ἄλλης
διηγήσεως περὶ γυναιυχὸς «διαθληϑείσης ἐπὶ πολλαῖς ἁμαοτίαις», ἐνῷ ἐδῶ λέ-
γεται ἕνα μόνον παράπτωμα τῆς γυναιχός, ὅτι συνελήφϑη μοιχευομένη. λεύ-
τερον, διότι ἐχεῖ λέγεται ὅτι περιέχεται εἰς τὸ καϑ' “Οθδραίους: ὁ ΠῚατίας ἐ!
 121

γνώριζε χαὶ τὰ τέσσαρα χανονικὰ Εὐαγγέλια’ ἄρα, ἐφ᾽ ὅσον τὴν εἶδε εἰς τὸ
χαϑ᾽ Ἑθραίους, καὶ ἂν ἀχόμη εἶνε ἑτέρα παραλλαγὴ τῆς παρούσης περιχο-
πῆς, αὐτὸ σημαίνει ὅτι δὲν τὴν ἔθλεπεν εἰς ἕνα ἐκ τῶν κανονιχῶν. Τρίτον,
διότι ὁ Παπίας εἷνε τελείως ἀναξιόπιστος.
Ὅλοι οἱ ὡς ἄνω λόγοι, καὶ κατὰ μόνας ἐὰν ληφϑοῦν, πείϑουν ὅτι ἣ πε-
ριχοπὴ τῆς μοιχαλίδος οὔτε τοῦ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγελίου εἶνε γνήσιον μέ-
ρος, οὔτε ἄλλου Εὐαγγελίου, οὔτε τῆς Κ. Διαϑήκχης γενιχῶς. Εἶνε διήγησις ἀ-
πόχρυφος καὶ μὴ παραδιδομένη ὑπὸ τῆς ἱερᾶς παραδόσεως ἐν τῇ Ειχχλησίᾳ.

9, ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΜΦΩΝΙΑ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΩΝ ΕΥ̓ΑΓΓΕΔΤΩΝ

α΄. Τὸ συνοπτικὸν πρόδλημα

Καϑὼς εἶπα, τὰ τρία πρῶτα Εὐαγγέλια ὁμοιάζουν μεταξύ των πολύ, καὶ
τὸ πρόθλημα αὐτό, ὀνομαζόμενον ἐπὶ τῶν ἡμερῶν μας «συνοπτιχὸν πρόδλημο»
ἀπασχολεῖ τοὺς ἑρμηνευτὰς ἀνέκαϑεν. Δὲν ὁμοιάζουν εἰς τὰς λεπτομερείας
τοῦ διαγράμματος, οὔτε εἰς τὴν γλῶσσαν χαὶ τὸ ὕφος, οὔτε εἶνε τὸ ἕνα μεγέν-
ὕϑυσις ἢ μικρογραφία τοῦ ἄλλου. ᾿Αλλ᾽ ἔχουν πολλὰ τεμάχια τόσον χοινὰ με-
ταξύ των, ὥστε νὰ φϑάνουν μέχρι χρήσεως τῶν αὐτῶν λέξεων. Ἔν τούτοις ἕ-
χαστος εὐαγγελιστὴς ἔχει καὶ τὰ ἰδιάζοντα τεμάχια τὰ ὁποῖα δὲν ἀπαντῶνται
εἰς τοὺς ἄλλους. Ὃ Μᾶρκος ἔχει τὰ ὀλιγώτερα ἰδιάζοντα. Αν ὑπολογίσωμεν
τὴν ὅλην ἔκτασιν καὶ τὰ ἰδιάξοντα ἑκάστου χατὰ στίχους καὶ κατὰ ποσοστόν,
ἔχομεν τὴν ἑξῆς εἰκόνα.
Σύνολον ᾿Ιδιάζοντα
Ματϑαῖος 1011 880 (1)
Δουχᾶς 1151 ὅδ0 (4ϑ8ῳ)
Μᾶρκος 618 40 ( θα)
ἊΑν δὲν ἐγράφετο τὸ κατὰ Μᾶρχον, ὁ Ματϑαῖος ϑὰ εἶχε ποσοστὸν ἰδιάζοντος
ὑλιχοῦ ὑψηλὸν ὅπως χαὶ ὁ Λουχᾶς. .ὋὋ Μᾶρκος δηλαδὴ ἔλαθε πολὺ ὑλιχὸν ὑ-
πάρχον εἰς τοὺς δύο ἄλλους, χυρίως δὲ εἰς τὸν Ματϑαῖον. ᾿Ομοιάζει τόσον πο-
λὺ μὲ τὸν Ματϑαῖον, ὥστε οἵ ἀρχαῖοι νὰ τὸν χαραχτηρίζουν ὡς ἐπιτοιιὴν τοῦ
Ματϑαίου (Κύρφιλλος ᾿Αλεξ., Αὐγουστῖνος, χλπ.). Εἷς τί ὀφείλεται ἄραγε ἣ
τοιαύτη ὁμοιότης τῶν τριῶν πρώτων Εὐαγγελίων;
Κατ᾽ ἀρχὴν ἀπονλείεται νὰ εἶνε ἔργον τοῦ ἁγίου 1 νεύματος' τὸ ἅγιον
Πνεῦμα ἐμπνέει τοὺς ἱστορικοὺς τῆς Κὶ. Διαϑήχης νὰ γοάίψουν τὰ ἀληϑῆ χαὶ
τὰ ἀναγχαῖα διὰ τὴν σωτηρίαν, ἄνευ λάϑους καὶ μὲ πνοὴν ζωῆς αἰωνίου" δὲν
ὑπαγορεύει συγχεχριμένας λέξεις ἢ φράσεις. Ἡ ϑεοπνευστία ἑδράζει εἰς τὰ
νοήματα χαὶ τὰς ἐννοίας ὄχι εἰς τοὺς γραμματικούς, λεκχτικούς, καὶ συνταῦντι-
χοὺς τύπους. Πρὸς λύσιν τοῦ προθλήματος, τὸ ὁποῖον ἀπησχόλησε μὲν τοὺς
122

ἀρχαίους φυσιολογιχῶς, ἐτυράννησε δὲ τοὺς νεωτέρους ὑπερθολιχῶς δι᾽ οὖς

λόγους ϑὰ ἴδωμεν, ἐδόϑησαν διάφοροι ἀπαντήσεις συνοψιζόμεναι εἰς τρεῖς
ὑποϑέσεις.
Κατὰ τὴν πρώτην ὑπόϑεσιν ὅλαι αἱ λύσεις προῦὐποϑέτουν, ὅτι ἢ κοινοκτη-
ιιοσύνη τοῦ ὑλιχοῦ τῶν Εὐαγγελίων ὀφείλεται εἰς τὴν τοιαύτην ἢ τοιαύτην χρο-
νικὴν προτεραιότητα αὐτῶν. “ἕκαστος δηλαδὴ εὐαγγελιστής, ὅταν ἔγραφεν,
εἶχεν ὑπ᾽ ὄψιν του τὸν προηγούμενον ἢ τοὺς προηγουμένους καὶ ἤντλει ἐξ αὖ-
τῶν ὅσον καὶ ὅ,τι ἤϑελε. Τοιαύτας λύσεις ἐπροότειναν καὶ πολλοὶ ἐκ τῶν πα-
λαιοτέρων ἑρμηνευτῶν τῶν νεωτέρων χρόνων (μέχρι 1Θ΄ αἰῶνος). Ἔδημι-
οιογήϑησαν ἔτσι ὅλοι οἵ δυνατοὶ συνδυασμοί. ἤτοι᾽
Ματϑαῖος. Λουχᾶς, Μᾶρχος.
ΝΙατϑαῖος, Μᾶρχος, Λουχᾶς.
Λουκᾶς, Ματϑαῖος, Μᾶρκος.
Λουχᾶς, Μᾶρκος, Ματϑαῖος.
Μίάοχος. Ματϑαῖος, Λουγχᾶς.
Μᾷᾶοχος. ΔΛουχᾶς, Ματϑαῖος.
Ὃ Ἰωάννης χατὰ τὸ πλεῖστον λαμθάνεται ὡς μεταγενέστερος χαὶ τῶν τριῶν
χατὰ τὴν ἀρχαίαν παράδοσιν. “Ὅσοι παρενέθαλον τὸν ᾿Ιωάννην εἰς τοὺς τρεῖς
πρώτους, ἐδημιούργησαν πολλοὺς ἄλλους συνδυασμούς. ᾿Επιχρατέστεραι λύ-
σεις τῆς ὑποϑέσεως αὐτῆς εἶνε οἵ δίο πρῶτοι συνδυασμοὶ μὲ τέταοτον τὸν Ἰ-
ὠάννην. Οὐδεμία λύσις τῆς ὑποθέσεως αὐτῆς ἐπιλύει ὅλας τὰς πτυχὰς τοῦ
ποοδλήματος.
Κατὰ τὴν δευτέραν ὑπόϑεσιν. προὐποθέτουν ὅλοι, ὅτι τῆς συγγραφῆς
τῶν Εὐαγγελίων προηγήϑη μαχροχοόνιος χαὶ πλουσία προφοριχὴ περὶ τοῦ Κυ-
ρίου παράδοσις, ἣ ὁποία μάλιστα διετηρεῖτο μὲ τὴν στερεότυπον ἐπὶ λέξει ἀ-
πομνημόνευσιν, χαὶ ὅτι παρὰ τὴν στερεοτυπίαν προσελάμθανε χάποιαν δισφο-
ροποίησιν μὲ δύο χυρίας παραλλαγάς, μίαν εἰς τὰς ἐχ περιτομῆς ἐχχλησίας
χαὶ μίαν εἰς τὰς ἐξ ἐϑνῶν. Αὐτὴ ἣ προφορικὴ παράδοσις θοαδύτερον ἀπε-
χρυσταλλώϑη εἷς διάφορα γραπτὰ χείμενα, τρία ἐχ τῶν ὁποίων εἶνε τὰ ἐξετα-
Ξόμενα Εὐαγγέλια. ὍὍλοι ὅσοι ἔχουν ὡς ἀφετηρίαν τὴν ὑπόϑεσιν αὐτήν, δέ-
χονται χατ᾽ ἀρχήν, ὅτι δὲν εἶνε ἀἁληϑῆ τὸ ὅτι συγγραφεῖς τῶν Εὐαγγελίωνεἶ-
νε αὐτοὶ ποὺ ἐπιγράφονται ὡς τοιοῦτοι, οὔτε ἦσαν αὐτόπται χαὶ αὐτήκοοι τοῦ
Κυρίου, οὔτε ὅλα ὅσα γράφουν εἶνε ἀξιόπιστα. Οὐδεὶς δὲ λύει ὅλας: τὰ: πτι-
χὰ: τοῦ ποοόδλήματος.
Κατὰ τὴν τρίτην ὑπόϑεσιν παρεισάγονται ὡς πηγαὶ τῶν Εὐαγγελίων διά-
φορα ὑποϑετιχὰ χείμενα, Ἰὺκ τῆς ὑποϑέσεως αὐτῆς ἀπέρρευσαν δυσαρίϑιι -
τοι λύσεις, ἐχ τῶν ὁποίων οὐδεμία λύει ὅλας τὰς πτυχὰς τοῦ προδλήιατος. Χα-
ραχτηρίζει δὲ τὰς λύσεις αὐτὰς τὸ ἄκρως ἀρνητιχὸν πνεῦμα. Τϑένται ἐκπο-
δὼν ἣ ϑεοπνευστία, ἣ ταυτότης τῶν ἱερῶν συγγραφέων, ἣ εἰλικρίνεια τῶν πρα-
γματικῶν συγγραφέων, ἡἣἱστορικότης τῶν ἱστορουμένων, καὶ ἡ πραγματικὴ ἧ-
 128

λικία τῶν θιθλίων. ᾿Αναφέρω δύο ἐκ τῶν λύσεων τῆς ἐν λόγῳ ὑποϑέσεως, μίαν
παλαιὰν χαὶ μίαν νέαν. α) Ἐγράφη πρῶτα ἕνα Πρωτεναγγέλιον εἰς συρο-
χαλδαϊχὴν ἢ κατ᾽ ἄλλους ἀραμαϊκὴν γλῶσσαν, ἐν συνεχείᾳ ἐξ αὐτοῦ ἀπέρρευ-
σαν πολλαὶ διασκχευαὶ καὶ μεταφράσεις, ἐν τέλει δὲ ἀπετελέσϑησαν τὰ τρία
Εὐαγγέλια ὡς ἀκολούϑως.
1) Πρωτεναγγέλιον συροχαλδαϊκὸν ἢ ἀραμαϊχόν.
2) Ῥλληνιχὴ μετάφρασις τούτου.
8) Διασχευὴ τούτου οὖσα πηγὴ τοῦ ἑδραϊκοῦ Ἐὐ. τοῦ Ματϑαίου.
4) Ἑλληνικὴ μετάφρασις τῆς διασχευῆς θασιζομένη εἰς τὴν μετάφρασιν τοῦ
ΠΙρωτευαγγελίου.
δ) Δευτέρα διασχευὴ τοῦ Πιρωτενυαγγελίου εἰς τὴν γλῶσσαν τοῦ πρωτοτύ-
που (συροχαλδαϊκὴν ἢ ἀραμαϊχήν), οὖσα πηγὴ τοῦ Λουχᾶ.
6) Συμπίλημα τῶν δύο διασχενῶν, ὅπερ εἶνε καὶ πηγὴ τοῦ Μάρχου.
1) Τετάρτη διασχευὴ τοῦ Πρωτεναγγελίου, οὖσα κοινὴ πηγὴ τοῦ Ματ-
ϑαίου καὶ τοῦ Λουκᾶ.
8) Ἑλληνικὴ μετάφρασις τῆς τετάρτης διασχευῆς θασιζομένη καὶ εἰς τὴν
ἑλληνικὴν μετάφρασιν τοῦ Πρωτευαγγελίου.
9) Ἑδθραϊκὸν Εὐαγγέλιον τοῦ Ματϑαίου ἔχον ὡς πηγὰς τὰς ὑπ᾽ ἀριϑμὸν 8
χαὶ 1.
10) Ἑλληνικὴ μετάφρασις τοῦ Ματϑαίου δασιζομένη χαὶ εἰς τὰς ὕπ᾽ ἀριϑμὸν
ὃ χαὶ 7 πηγᾶς.
11) Εὐαγγέλιον τοῦ Μάρχου ἔχον ὡς πηγὰς τὴν πρώτην διασχευὴν τοῦ Πρω-
τευαγγελίου μεταπεφρασμένην ἐπακριθῶςεἷς τὴν ἑλληνικὴν ὑπὸ ἄλλου καὶ
τὴν δευτέραν διασχευὴν τοῦ Πρωτευαγγελίου τὴν ὁποίαν μετέφραζεν ὁ
Μᾶρχος.
12) Εὐαγγέλιον τοῦ Λουχᾶ ἔχον ὡς πηγὰς τὴν δευτέραν διασχευὴν τοῦ
ΠΙρωτευαγγελίου μεταφραζομένην ἑλληνιστὶ ὑπὸ τοῦ ἰδίου χαὶ τὴν τε-
τάρτην διασχευὴν κατὰ μετάφρασιν ἄλλου, χαϑὼς καὶ ἕνα τρίτον χείιε-
γον τῆς ὁδοιπορίας τοῦ Χριστοῦ πρὸς Ἱεροσόλυμα.
Ἢ φαντασμαγοριχὴ αὐτὴ λύσις, οὐδεμίαν σχέσιν ἔχουσα μὲ τὰ πευιστατικὰ
τῆς συγγραφῆς τῶν τριῶν Εὐαγγελίων, δεικνύει μὲ μεγάλην εἰλικρίνειαν καὶ
σαφήνειαν πῶς ἀχριθῶς συντάσσουν τὰ ἐξηγητικά των ὑπομνήματα οἱ προτε-
στάνται ἑρμηνευταί. Ὅποιος ἔχει γνωρίσει τὴν σχετιχὴν διδλιογραφίαν ἀντι-
λαμθάνεται. 6) ᾿Εγράφησαν πρῶτα τὸ χατὰ Μᾶρχον Εὐαγγέλιον (Πωτο-
Μᾶρχος) καὶ ἔπειτα ἕνα ἀνϑολόγιον περιέχον κυρίως παραθολὰς χαὶ ἀποφϑέ-
γματα χαραχτηριζόμενον μὲ τὸ γράμμα Ὁ (ΞΕ Ομο]]ς-- Πηνγή). Αὐτὰ τὰ δύο
εἶνε αἵ πηγαὶ ὄχι μόνον τοῦ Ματϑαίου καὶ τοῦ Λουχᾶ, ἀλλ᾽ ἐνίοτε καὶ τοῦ -
ὠάννου. Κατά τινας ἣ Ω εἶνε τὸ ἑδραϊκὸν κατὰ Ματϑαῖον ἢ μία ἑλληνιχὴ με-
τάφρασις ἐκείνου. Θὰ ἴδωμεν κατωτέρω ποία εἶνε ἡ δαϑυτέρα σηιιασία τῆ:
λύσεως αὐτῆς. Καϑὼς εἶπα προηγουμένως, αἱ λύσεις ποὺ ἀπέρρευσαν ἐκ τῆς
 124

τυίτης ὑποϑέσεως, περὶ παρεισαγωγῆς γραπτῶν πηγῶν πρὸ χαὶ μεταξὺ τῶν
υὐαγγελίων, εἶνε πολλαί. Μεριχαὶ ἐξ αὐτῶν φϑάνουν εἰς τὸ σημεῖον νὰ ὁμι-
ῥοῦν περὶ ὁλοχλήρου φιλολογίας μὲ μυϑιχὸν χαὶ νοσηρὸν χαραχτῆρα, ἢ ὁποία
προηγήϑη τῶν Εὐαγγελίων, καὶ τῆς ὁποίας ἄϑλια λείψανα εἶνε τὰ τέσσαρα
Εὐαγγέλια. ᾿Αλλὰ περὶ αὐτῶν ϑὰ γίνῃ λόγος εἰς τὸ τέταρτον μέρος.
Μέχρι στιγμῆς, ὅσον ἀφορᾷεἰς τὸ πρόδλημα τοῦτο τῆς ὁμοιότητος τῶντρι-
ὧν πρώτων Εὐαγγελίων, ἀρνητιχῶς μὲν διεπίστωσα τὸ σφαλερὸν πασῶν τῶν
ὑπαρχουσῶν λύσεων χαὶ ὑποϑέσεων, ϑετικῶς ἰδὲ εὗρον μίαν νέαν λύσιν. Τὴν
λύσιν αὐτὴν ἀποφεύγω νὰ ἀναχοινώσω, διότι εὑρίσχεται ἀχόιιη ὑπὸ θάσανον
χαὶ δὲν ϑεωρῶ ἐπωφελὲς νὰ φέρω εἰς ἀνακοίνωσιν καὶ μίαν ἀκόμη ἐνδεχομένως
σφαλερὰν λύσιν, ἢ ὁποία ϑὰ προστεϑῇ εἰς τὰς ἄλλας σφαλερὰς διὰ νὰ ταλαι-
πωρῇ καὶ νὰ σκανδαλίζῃ. Π ρὸς τὸ παρὸν ἀρκοῦμαν νὰ ἀναφέρω μόνον ὅ,τι
εἶνε θέθαιον, ὅτι δηλαδὴ ἥ προτεραιότης τῶν Εὐαγγελίων ἔχει ὅπως τὰ ἐξε-
τάζω, Ματϑαῖος, Λουκᾶς, Μᾶργνος, ᾿Ιωάννης τοῦτο δὲ εἶνε σύιιφωνον χαὶ πρὸς
τὰς ἐγχυρωτέρας ἀρχαίας πληροφορίας χαὶ παραδόσεις.

β΄. Σχέσις συνοσιτικῶν καὶ ᾿Ιωάννου

Τὰ συνοπτικὰ Εὐαγγέλια εἶνε «Ἱστορία τοῦ Χριστοῦ», ἐνῷ τὸ κατὰ

Ἰωάννην εἶνε «Λόγοι τοῦ Χριστοῦ». Ο ᾿Ιωάννης κυρίως ἱστορίαν ἔχει μόνον
εἷς τὸ πάϑος καὶ τὴν ἀνάστασιν. Εἰς τὸ ὑπόλοιπον ἔχει ὀλίγα μόνον ἀφηγη-
ματικὰ στοιχεῖα, ὅσα χρειάζονται διὰ νὰ δοϑῇ ὁ ἱστορικὸς σκελετὸς τῆς
δράσεως τοῦ Κυρίου" τὸ γέμισμα τοῦ σχελετοῦ εἶνε ἣ διδασκαλία τοῦ ᾿1η-
σοῦ Χριστοῦ. 1|.χ. εἰς τὸ Θ΄ χεφάλαιον καὶ τὸ ἥμισυ τοῦ 1΄ ἔχει 7 στίχους
ἀφήγησιν τῆς ϑεραπείας τοῦ τυφλοῦ, ἐξ ὧν πάλιν οἵ ὅ μόνον εἶνε ἀφηγημα-
τυχοί, ἐν συνεχείᾳ δὲ ὅδ στίχους λόγους καὶ διαλόγους τοῦ Ἰησοῦ ἐξ ἀφορ-
μῆς τῆς ϑεραπείας. Σημεῖα ἐπιτελεσϑέντα ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἀναφέρονται ὀ-
λίγα καὶ μεγάλα ὧς δείγματα τῆς Θεότητός του καὶ ἀφορμαὶ τῆς περὶ ἕαυ-
τοῦ διδασχαλίας του. Παραδολαὶ δὲν ἀναφέρονται. Ἡ Θεότης τοῦ Ἰησοῦ
Χριστοῦ τονίζεται ἐδῶ περισσότερον ἀπὸ τοὺς τρεῖς ἄλλους εὐαγγελιστάς.
Αὐτὸ ὀφείλεται εἰς τὸν εἰδικὸν σχοπὸν τοῦ Εὐαγγελίου τούτου. Ἐνῷ δηλαδὴ
τὰ ὅλλα Ἐῤαγγέλια εἶνε ἀπρόχλητα καὶ ἔχουν πολλαπλοῦν σκοπόν, τὸ κατὰ
Ἰωάννην ἐγράφη χατόπιν προχλήσεως τῶν αἱρετικῶν, ἐναντίον τῶν ὁποίων
καὶ στρέφεται, διὰ τοῦτο καὶ ἔχει εἰδιχὸν σχοπόν, καὶ τονίζει ἰδιαιτέρως
χαὶ μὲ περισσὴν σαφήνειαν τὴν Θεότητα τοῦ Ὑἱοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἴσου
ὄντος πρὸς τὸν Πατέρα. Ἔκ τούτοιν ὃ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς καὶ ἄλλοι
μεταγενέστεροι ἀρχαῖοι εἶπον, ὅτι τὰ μὲν ἄλλα Εῤαγγέλια εἶνε σωματιχὰ
τὸ δὲ τοῦ Ἰωάννου πνευματικόν" εὐστοχώτερον ϑὰ ἦτο νὰ εἴπουν, ὅτι εἰς
"ὲν τὰ ἄλλα κχυριαρχεῖ τὸ στοιχεῖον τῆς ἱστορικῆς ἐχϑέσεως, εἰς δὲ τὸ χατὰ
᾿“άννην τὸ στοιχεῖον τῆς διδασκαλίας τοῦ Κυρίου περὶ τοῦ προσώπου του.
 122

Αὐταὶ εἶνε αἱ χυριώτεραι διαφοραὶ τοῦ ᾿Ιωάννου πρὸς τοὺς τρεῖς πρώτους
εὐαγγελιστάς: διαφοραὶ εἴδους.
Ὑπεστηρίχϑη ὅμως ὑπὸ τῆς ἀρνητιχῆς χριτικῆς, ὅτι ὑπάρχουν χαὶ
πολλαὶ ἱστορικαὶ διαφοραί, δηλαδὴ διαφωνίαι. “Ὅλαι ὅμως αἴ ϑουλούμεναι
διαφωνίαι εἶνε ἀποτελέσματα ἀπροσεξίας καὶ ἀνεπιτυχοῦς ἑομηνείας. ᾿Α-
ναφέρω τὰς τέσσαρας ϑεωρουμένας ὡς δαρυτέρας.
1. Κατὰ τοὺς ἄλλους εὐαγγελιστὰς ἢ δημοσία δρᾶσις χαὶ τὸ δημόσιον
κήρυγμα τοῦ Κυρίου ἀρχίζει μετὰ τὴν σύλληψιν καὶ φυλάχυσιν τοῦ ᾿Ιωάννον
θαπτιστοῦ, ἐνῷ κατὰ τὸν ᾿Ιωάννην ὑπῆρξε καὶ παράλληλος δρᾶσις τῶν δύο.
Τὸ ϑέμα ὅμως ἐπαχριθῶς ἔχεν ὧς ἑξῆς. .Ὃ Ματϑαῖος εὐϑὺς μετὰ τὴν ἀφή-
γησιν τῶν πειρασμῶν τοῦ Κυρίου, οἱ ὁποῖοι ἔγιναν πλησίον τῆς ἱΙερουσαλήμ,
λέγει «᾿Αχούσας δὲ (ὃ ᾿Ιησοῦς) ὅτι Ιωάννης παρεδόϑη, ἀνεχώρησεν εἰς
Γαλιλαίαν, καὶ καταλιπὼν τὴν Ναζαρὲτ ἐλϑὼν κατώχησεν εἰς Καπεο-
ναούμ... ᾿Αἰπὸ τότε ἤρξατο ὁ Ἰησοῦς κηρύσσειν καὶ λέγειν: Μετανοεῖτε"
ἤγγιχε γὰρ ἣ θασιλεία τῶν οὐρανῶν» (Μϑ 4, 12 - 11). Ὁμοίως καὶ ὁ Μᾶρ-
χος λέγει: «Μετὰ δὲ τὸ παραδοϑῆναν Ἰωάννην ἦλϑεν ὃ ᾿Ιησοῦς εἰς τὴν
Γαλιλαίαν κηρύσσων τὸ εὐαγγέλιον τῆς θασιλείας τοῦ Θεοῦ καὶ λέ-
γων ὅτι..» (Μρ 1,14 - 186). Ὁ δὲ Ἰωάννης γράφει: «Μετὰ ταῦτα ἦλϑεν
ὁ Ἰησοῦς καὶ οἱ μαϑηταὶ αὐτοῦ εἰς τὴν ᾿Ιουδαίαν γῆν, καὶ ἐχεῖ διέτριθε
μετ᾽ αὐτῶν καὶ ἐθάπτιζεν. ἦν δὲ καὶ ᾿Ιωάννης θαπτίζων ἐν Αἰνὼν ἐγ-
γὺς τοῦ Σαλείμ, ὅτι ὕδατα πολλὰ ἦν ἐχεῖ, καὶ παρεγίνοντο καὶ ἐ-
θαπτίζοντο᾽ οὔπω γὰρ ἦν θεόθλημένος εἰς τὴν φυλακὴν
ὃ Ἰωάννης. ἐγένετο οὖν ζήτησις... καὶ ἦλϑον πρὸς τὸν ᾿Ιωάννην χαὶ
εἶπον αὐτῷ: Ῥιαόόί, ὃς ἦν μετὰ σοῦ πέραν τοῦ ᾿Ιορδάνου, ᾧ σὺ μεμαρτύρη-
χας, ἴδε οὗτος δαπτίζει καὶ πάντες ἔρχονται πρὸς αὐτὸν» (Ἴω 3, 93 - 360).
Καὶ μόνον ἣ ἐπεξήγησις τοῦ ᾿Ιωάννου «οὔπω γὰρ ἦν ὀεθλημένος εἰς τὴν
φυλακὴν ὃ Ἰωάννης» μᾶς δίδει νὰ ἐννοήσωμεν, ὅτι ὃ εὐαγγελιστὴς ᾿Ιωάννης
γνωρίζει τί λέγουν σχετιχῶς οἵ ἄλλοι εὐαγγελισταί, γνωρίζει ὅτι παραλείπουν
εἰς τὴν ἀφήγησίν των τὴν σχετικὴν λεπτομέρειαν, καὶ τὴν διευχρινίζει ὁ
ἴδιος, διὰ νὰ μὴ σχηματισϑῇ ἣ ἐντύπωσις ὅτι διαφωνεῖ πρὸς ἐχείνους. Τ᾽οῦτο
μόνον ἂν προσεῖχον οἵ ἀρνητικοί, ϑὰ εἶχον τὴν ἀπάντησιν εἰς τὸ ποόδληιια
ποὺ ἐδημιούργησαν. Ἔχεν δὲ ἢ σειρὰ τῶν γεγονότων κατὰ τὰ Εὐαγγέλια
ὡς ἀχολούϑως. 'ῶς ἰδιώτης ἀκόμη ὃ ᾿Ιησοῦς πορεύεται εἰς τὰ ᾿Ιεροσόλυμα.
Ἐνεῖ ὀαπτίζεται ὑπὸ τοῦ θαπτιστοῦ ᾿Ιωάννου, δακχτυλοδειχτεῖται ὑπ᾽ αὐτοῦ
εἰς τὸν χόσμον ὡς ὃ ἀναμενόμενος ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, καὶ γνωρίζεται μὲ τοὺς
πρώτους μαϑητὰς ᾿Ιωάννην, ᾿Ανδρέαν, καὶ Σίμωνα. ᾿Επιστρέφων πρὸς τὴν
Πολιλαίαν, προφανῶς καϑ' ὁδὸν γνωρίζεται μὲ τοὺς μαϑητὰς Φίλιππον καὶ
Ναϑαναήλ. Εἷς τὴν Γαλιλαίαν ὡς ἰδιώτης ἀκόμη παρευρίσκεται μετὰ τῶν
μαϑητῶν του (τοὺς ὁποίους ἔχει ἀκόμη ὡς φίλους) εἰς τὸν γάμον τῆς Κανά.
Ἐκεῖ χάνει τὸ γνωστὸν σημεῖον ἀλλὰ μὲ μυστικότητα καὶ μὲ τὴν εὐγενῆ
126

παρατήρησιν πρὸς τὴν μητέρα του ὅτι «Οὔπω ἥχει ἣ ὥρα μου» (Ἴω 2,4).
Κατὰ τὰς ἡμέρας αὐτὰς πραγματοποιεῖ καὶ μίαν οἰκογενειαχήν του ταχτο-
ποίησιν. Μετοικεῖ μετὰ τῆς μητρός του καὶ τῶν ἀδελφῶν του ἀπὸ Ναζαρὲτ
εἰς τὴν Καπερναούμ, τὴν ὁποίαν σχοπεύει νὰ κάνῃ ἕδραν του καὶ ὁρμη-
τήριον μέχρι τοῦ ϑανάτου του. ῳὋ Ἰωάννης λεπτομερέστερον παρατηρεῖ,
ὅτι εἰς Καπερναοὺμ τότε «ἔμειναν οὗ πολλὰς ἡμέρας» (Ἴω 8,12). Διότι ἀμέ-
σως σχεδὸν πορεύεται εἰς Ἱεροσόλυμα. Ἐκεῖ τοῦ συμθαίνουν οἵ πειρασμοί.
Μέχρι τῆς ὥρας ὁ Κύριος ἰδιωτεύει, ὁ δὲ ἄνθρωπος τῆς ἡμέρας εἶνε ὁ
βθαπτιστὴς ᾿Ιωάννης. ᾿Ακριθῶς κατὰ τὰς ἡμέρας ἐκείνας ὃ Κύριος κάνει τὴν
πρώτην δημοσίαν ἐμφάνισίν του ἐν Ἱεροσολύμοις ἐνώπιον τοῦ ᾿Ισραὴλ μὲ
τὸ ἐπεισόδιον τῆς ἐκδιώξεως τῶν ἐμπόρων ἐκ τοῦ ναοῦ (Ἴω 2, 14 - 25).
Μετὰ ταῦτα ὁ Κύριος ἐξορμᾷ δημοσίᾳ πάλιν εἰς τὴν ὕπανιϑρον τῆς ᾿Ιουδαίας
καὶ δαπτίζει᾽ τότε ἀκριθῶς παραπονοῦνται οἱ μαϑηταὶ τοῦ θαπτιστοῦ εἰς τὸν
διδάσκαλόν των καὶ δι’ αὐτὴν τὴν σύντομον παράλληλον δρᾶσυν τῶν δύο
ἀνδρῶν σημειώνει ὃ εὐαγγελιστὴς ᾿Ιωάννης, ὅτι «οὔπω ἦν ὀεθλημένος εἷς
τὴν φυλαχὴν ὁ ᾿Ιωάννης» (Ἴω 8, 22 - 86). Ταχύτατα οἷ φαρισαῖοι τῆς Ἷ1ε-
ρουσαλὴμ πληροφοροῦνται τὴν ἐμφάνισιν καὶ δευτέρου ὀαπτιστοῦ (τοῦ Ἰ-
ησοῦ), ὃ δὲ Ἰησοῦς ἀντιληφϑεὶς τοῦτο ἀποσύρεται πρὸς ὀορρᾶν διερχόμε-
νος διὰ τῆς Σαμαρείας, ὅπου δὲν εἰσήρχοντο εὐκόλως οἵ φαρισαῖοι" τοῦτο
πρὸς ἀσφάλειάν του ἐνῷ ὁ ἕνας ἐκ τῶν δύο δαπτιστῶν, ὁ ᾿Ιωάννης, συλλαμ-
θάνεται. Τὸν ἄλλον προφανῶς τὸν "κατεδίωξαν ἀλλὰ δὲν τὸν εὗρον ('Ἴω 4,
1 - 8). Μετὰ παραμονὴν δύο ἡμερῶν εἰσέρχεται εἰς τὴν Γαλιλαίαν, ὄχι πλέον
ὡς ἰδιώτης, ἀλλ᾽ ὡς δημόσιον πρόσωπον, ικαὶ ἐγκαϑίσταται εἰς Καπερναοὺμ
(Ἴω 4, 48 - 54). ᾿Απὸ τότε ἐκήρυττε καὶ ἐν Γαλιλαίᾳ δημοσίᾳ τὴν μετάνοιαν
χαὶ τὴν ὀασιλείαν τοῦ Θεοῦ. Ἤδη δὲ κατὰ τὴν ἔξοδόν του ἐκ τῆς ᾿Ιουδαίας
εἶχε πληροφορηϑῆῇ τὴν σύλληψιν τοῦ ᾿Ιωάννου ὀαπτιστοῦ. Ἐδῶ ἀχριθῶς ἀνα-
φέρονταιοἷ ἄλλοι εὐαγγελισταὶ ὅταν γράφουν «Ακούσας δὲ (ὃ Ἰησοῦς) ὅτι
Ἰωάννης παρεδόϑη, ἀνεχώρησεν εἰς Γαλιλαίαν... ᾿Απὸ τότε ἤρξατο
ὃ Ἰησοῦς χηρύσσειν καὶ λέγειν᾽ Μετανοεῖτε, κλπ.». ἘΠννοοῦν τὸ ἐν Γαλιλαίᾳ
καὶ περὶ μετανοίας καὶ θασιλείας δημόσιον κήρυγμα. Δὲν ὑπάρχει λοιπὸν
χαμμία διαφωνία τοῦ Ιωάννου πρὸς τοὺς ἄλλους.
2. Ὁ μὲν Ἰωάννης ἀναφέρει ὅτι ὁ Ἰησοῦς ἑώρτασεν εἰς Ἱεροσόλυμα
τρία τοὐλάχιστον πάσχα (Ἴω 2, 18: 6,4" 12, 1) καὶ ἄρα ἐκήρυξεν ἐπὶ 3,ὅ
ἕως 8,5 τοὐλάχιστον ἔτη, οἱ δὲ ἄλλοι εὐαγγελισταὶ ἀναφέρουν ἕνα μόνον πά-
σχα χατὰ τὸ ὁποῖον καὶ ἐφονεύϑη, καὶ ἄρα προὔποϑέτουν δρᾶσιν ἑνὸς ἔτους
ἢ καὶ ὀλιγώτερον. Οἱ τὴν κδιαφωνίαν» αὐτὴν ἐπισημάναντες δὲν παρετήρη-
σαν τὰ ἑξῆς. α) Κατὰ τὴν ἐπίσκεψιν τοῦ πάϑους ὁ Κύριος ἠπείλησε τοὺς
φαρισαίους μὲ τὴν παραθολὴν τῆς ἀκάρπου συκῆς, ἣ ὁποία κόπτεται τῇ δια-
ταγῇ ποῦ οἰκοδεσπότου. Ἐκεῖ ὁ κύριος τοῦ ἀμπελῶνος λέγει εἰς τὸν ἀμπε-
λουργόν' «Ἰδοὺ τρία ἔτη ἔρχομαι ζητῶν καρπὸν ἐν τῇ συκῇ ταύτῃ, καὶ
 121

οὐχ εὑρίσκω» (Λκ 18,17). Καϑαρὰ δήλωσις ὅτι ὁ Κύριος, ὅταν ἐφονεύϑη,
ἐπραγματοποίει τὴν τρίτην ἐπίσημον πασχάλιον ἐπίσκεψιν εἰς ᾿Ιερουσαλήμ.
6) ᾽Ολίγον ἔπειτα ὃ Κύριος κατὰ Ματϑαῖον καὶ Λουκᾶν, χλαίων τὴν ἽἹερου-
σαλήμ, ἀνεφώνησεν" «ἱἱερουσαλὴμ ἱΙερουσαλήμ,... ποσάχις ἠϑέλησα ἐπι-
συναγαγεῖν τὰ τέκνα σου κλπ.» (Μϑ 28, 81: Λχ 18, 84). Καὶ τὸ «ποσάχις»
δηλώνει ἐπανειλημένας ἐπισκέψεις. Συμφωνοῦν λοιπὸν καὶ οἱ ἄλλοι εὐαγγελι-
σταὶ μὲ τὸν Ἰωάννην, ὅτι ὁ Κύριος ἑώρτασε τοὐλάχιστον τρία πάσχα εἰς
Ἱερουσαλήμ, καὶ ἔδρασε δημοσίᾳ περὶ τὰ τρία ἔτη ἀλλὰ δὲν ἐνδιαφέρονται
νὰ ἀπαριϑμήσουν τὰς ἐπισκέψεις αὐτὰς ἢ νὰ καϑορίσουν τὸν χρόνον τῆς
δράσεως. Ἢ ἀλήϑεια ἐχπορεύεται ἀπὸ τὸ στόμα των, οὕτως εἰπεῖν, ἀκουσίως,
ἀνεπιτηδεύτως, χαὶ παρεμπιπτόντως.
ὃ. Οἱ τρεῖς πρῶτοι εὐαγγελισταὶ τοποϑετοῦν τὸ πάσχα, κατὰ τὸ ὁποῖον
ἐφονεύϑη ὁ Ἰησοῦς, χατὰ μίαν ἡμέραν πρότερον ἢ ὁ ᾿Ιωάννης. Τὸ ἰουδαϊκὸν
πάσχα, ἑορτὴ ἀκίνητος, ἤρχιζεν ἀπὸ τὴν νύχτα τῆς 14 πρὸς τὴν 18 τοῦ
μηνὸς Νισὰν καὶ πρώτη αὐτοῦ ἡμέρα ἐθεωρεῖτο ἣ 158, ἥτις ἐλέγετο καὶ
πρώτη τῶν ἀζύμων. Τὴν διαφωνίαν αὐτὴν συμπεραίνει ἡ ἀρνητικὴ χριτικὴ
ἐκ τῶν ἑξῆς στοιχείων. α) Οἱ τρεῖς πρῶτοι εὐαγγελισταὶ λέγουν διὰ τὴν
πέμπτην, ἡμέραν τοῦ μυστικοῦ δείπνου, ὅτι τότε ἦτο «ἦ πρώτη τῶν ἀζύμων,
ὅτε τὸ πάσχα ἔϑυον» (Μϑ 20,11: Μρ 14,12) ἢ «ἣ ἡμέρα τῶν ἀζύμων, ἐν ἦ
ἔδει ϑύεσθαν τὸ πάσχα» (Λκ 22,1). β) Οἱ μαϑηταὶ κατὰ τὴν πέμπτην ἐρω-
τοῦν τὸν Κύριον «Ποῦ ϑέλεις ἑτοιμάσωμέν σοι φαγεῖν τὸ πάσχα;» καὶ τὸ
ἑτοιμάζουν κατὰ τὰς ὁδηγίας του κατὰ τὴν αὐτὴν ἡμέραν: «καὶ ἡτοίμασαν
τὸ πάσχα» (Μϑ 26,19: Μρ 14,16: Λκ 22,18). γ) Ὁ Κύριος, ὅταν κάϑηνται
νὰ φάγουν τὸ ἑσπέρας τῆς αὐτῆς ἡμέρας, λέγει' «Ἐπιϑυμίᾳ ἐπεϑύμησα τοῦτο
τὸ πάσχα φαγεῖν μεϑ᾽ ὑμῶν πρὸ τοῦ με παϑεῖν» (Λκ 29,15). ὃ) Ο Ἰωάν-
νης ἐξ ἑτέρου λέγει ὅτι «πρὸ τῆς ἑορτῆς τοῦ πάσχα εἰδὼς ὃ ᾿Ιησοῦς ὅτι ἐλή-
λυϑεν αὐτοῦ ἣ ὥρα... λαδὼν λέντιον διέζωσεν ἑαυτὸν κλπ.» (Ἴω 18, 1 - δ).
ε) Κατὰ τὸν Ἰωάννην, ὅταν ὁ Κύριος ἐν τῷ μυστιχῷ δείπνῳ ἀπέστειλεν ἔξω
τὸν προδότην Ιούδαν διὰ τελευταίαν φοράν, ὡρισμένοι μαϑηταὶ δὲν ἠννόη-
σαν περὶ τίνος πρόχειται, ἀλλ᾽ ἐνόμισαν ὅτι ἐννοεῖ «᾿Αγόρασον ὧν χρείαν
ἔχομεν εἰς τὴν ἑορτήν, ἢ τοῖς πτωχοῖς ἵνα τι δῷ» (ἼἸω 18,99). «) Ὁ ἴδιος
ὃ ᾿Ιωάννης γράφει: ΚἴΑγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ
πραιτώριον’ ἦν δὲ πρωΐ καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλϑον εἰς τὸ πραιτώριον, ἵνα
μὴ μιανϑῶσιν, ἀλλ᾽ ἵνα φάγωσι τὸ πάσχα» (Ἴω 18,28). ζ) Παλιν ὃ
ἴδιος λέγει: «Οἱ οὖν ᾿Ιουδαῖοι, ἵνα μὴ μείνῃ ἐπὶ τοῦ σταυροῦ τὰ σώματα
ἐν τῷ σαδδάτῳ, ἐπεὶ παρασκευὴ ἦν ἦν γὰρ μεγάλη ἡ ἡμέρα ἐκείνου τοῦ σαδ-
ὀάτου: ἠρώτησαν τὸν Πιλᾶτον κλπ.» (Ἰω 19,831). ἹἙποιιένως τὰ πάϑη τοῦ
Χριστοῦ καὶ κατὰ τοὺς τέσσαρας ἔγιναν ὡς ἑξῆς: τὴν πέμπτην δεῖπνος καὶ
σύλληψις, τὴν νύχτα τῆς πέμπτης δίκη παρὰ τοῖς ἀρχιερεῦσι, τὴν παρασχευ-
ἣν δίχη παρὰ τῷ Πιλάτῳ, σταύρωσις, ϑάνατος, ταφή: ἀλλὰ τὸ πάσχα κατὰ
12 ὃ

μὲν τοὺς τρεῖς πρώτους ἤρχισεν ἀπὸ τὴν νύχτα τῆς πέμπτης πρὸς παρα-
σχευήν, ὁπότε ἣ παρασχευὴ ἧτο ἣ πρώτη τῶν ἀζύμων καὶ ἧ μεγάλη ἡμέρα,
κατὰ δὲ τὸν Ἰωάννην ἀπὸ τὴν νύχτα τῆς παρασχευῆς πρὸς σάθθατον, ὁπότε,
ὅπως χαὶ γράφει, τὸ σάθθατον ἦτο ἣ πρώτη τῶν ἀζύμων χαὶ ἡ μεγάλη ἡμέρα.
ἘΔν ὅμως παρατηρήσῃ χανεὶς χαλύτερον, καὶ χατὰ τοὺς τρεῖς πρώ-
τους εὐαγγελιστὰς προὐποτίϑεταν ὅτι ἣ νὺξ τῆς πέμπτης πρὸς παρασχευὴν
χαὶ ἣ παρασχευὴ δὲν ἦσαν οὔτε πάσχα, οὔτε ἣ μεγάλη ἡμέρα τῆς πρώτης
τῶν ἀζύμων. Διότι τὴν νύχτα τῆς πέμπτης ὅλην μέχρι τὸ πρωΐ οἱ ἀρχιερεῖς
διχαάζουν τὸν Ἰησοῦν, τὸ πρωΐ δδηγοῦν τὸν ᾿Ιησοῦν εἰς τὸν [ιλᾶτον, τὴν
μεσημθρίαν τῆς παρασχευῆς σταυρώνουν τὸν Ἰησοῦν, ἀγγαρεύουν τὸν Σί-
μωνα Κυρηναῖον «ἐρχόμενον ἀπ’ ἀγροῦ», οἵ φαρισαῖοι ᾿Ιωσὴφ καὶ Νιχόδη-
μος τὸ ἑσπέρας σπεύδουν νὰ ϑάψουν τὸν Ἰησοῦν, πρὶν φϑάσῃ ἣ ὥρα τοῦ
πάσχα. Ἑπομένως ὅλα αὐτὰ τὰ γεγονότα, ἀφ᾽ ἑνὸς μὲν τοὺς ἀποδειχνύουν
συμφώνους πρὸς τὸν ᾿Ιωάννην, ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ δίδουν τὴν ὀρϑὴν ἑρμηνείαν
εἰς τὰς προεχτεϑείσας φράσεις των, ἐκ τῶν ὁποίων κακῶς συνεπεράνϑη ὅτι
τοποϑετοῦν τὸ πάσχα τὴν παρασχευήν. Ἔχει δὲ ἣ ὀρϑὴ ἑρμηνεία ὡς ἀχο-
λούϑως. Κατὰ τὸν μωσαϊχκὸν νόμον τὸ πάσχα ἔχει πέντε ἡμέρας ἑτοιμασίας
χαὶ ἑπτὰ ἡμέρας ἑορτασμοῦ. Αἴ ἡμέραι 10 -14 Νισὰν εἶνε ἑτοιμασία τοῦ
προθάτου. Αἱ ἡμέραι 1 - 21 εἶνε τὸ πάσχα: κατὰ τὰς ἑπτὰ αὐτὰς οἵ ᾿Ιου-
δαῖοι ἔτρωγον ἄζυμα, πικρὰ χόρτα, καὶ τὸν πασχάλιον ἀμνὸν (ἘΞ 12, ὃ - 19᾽
Β΄ Π1ὼα 885,1 - 117). Ἧ ἀχριθεστέρα ὥρα ἐνάρξεως τοῦ πάσχα ἦτο ἣ
ἔναρξις τῆς νυχτὸς τῆς 14 πρὸς τὴν 16 Νισᾶάν. Κατὰ τὸ ἔτος τοῦ
ϑανάτου τοῦ Κυρίου ἦτο ἢ πέμπτη 18 Νισάν, ἣ παρασχευὴ 14 Νισάν, τὸ
σάθθατον 15 Νισὰν καὶ πρώτη ἡμέρα τῶν ἀζύμων ἀρχομένη θεθαίως ἀπὸ
τὴν νύχτα τῆς παρασχευῆς πρὸς σαδθατον. Οἵ τρεῖς εὐαγγελισταί, ὅταν λέ-
γουν «ἣ πρώτη ἥμερα τῶν ἀζύμων, ὅτε τὸ πάσχα (-ΞΞ τὸν ἀμνὸν) ἔϑυον»,
ἐννοοῦν γενιχῶς καὶ ἀορίστως «ὅταν ἔφϑασε τὸ πάσχα», καὶ ὄχν ὅτι ἡ πέμπτη
ἦτο ἣ πρώτη τῶν ἀζύμων' ὅπως καὶ ἡμεῖς σήμερον, λέγοντες «τὸ πάσχα
συνέδη αὐτό», ἐννοοῦμεν καὶ τὰς ἡμέρας τῆς ἑδδομάδος τῶν παϑῶν καὶ τὰς
ἡμέρας τῆς διαχαινησίμου. Π ρόχειται περὶ τυπικῆς ἐχφράσεως καὶ γενιχοῦ
χαϑορισμοῦ, χαὶ ὄχι περὶ ἀχριθοῦς χαϑορισμοῦ ἡμερομηνίας. “Ὅταν πάλιν
λέγουν ὅτι «ἡτοίμασαν τὸ πάσχα», δὲν ἐννοοῦν ὅτι «ἔστρωσαν τὴν πασχάλιον
τράπεζαν», ἀλλ᾽ ὅτυ ἐπεράτωσαν τὰς χυριωτέρας ἑτοιμασίας διὰ τὸ μετὰ δύο
ἡμέρας ἀγόμενον πάσχα. “Ὅταν χάϑηνται μετὰ τοῦ Κυρίου νὰ φάγουν τὸν
δεῖπνον ἐχεῖνον χατὰ τὸν ὁποῖον ὁ Κύριος παρέδωχε τὸ αἷμα του καὶ τὴν
σάρχα του, ὁ δεῖπνος δὲν ἦτο πασχάλιος, δὲν ἔτρωγον τὸν ἀμνὸν καὶ τὰ
ἄζυμα, Ἧτο ἀπὸ ἰουδαϊχῆς πλευρᾶς συνήϑης δεῖπνος᾽ ἄλλο ἂν ἀπὸ χριστια-
νιχῆς ἦτο ὁ πνευματιχὸς πασχάλιος δεῖπνος. Ὃ Χριστὸς δηλαδὴ ἀκυρώνει
τὸ ἑῤροϊχὸν πάσχα τῆς Π΄. ΔΛιαϑήχης μίαν ἡμέραν πρὸ τῆς τελέσεώς του καὶ
προλαμθάνει νὰ ϑύσῃ τὸ καινὸν χαὶ αἰώνιον πάσχα. “Ὅταν ὁ Κύριος, ὁ ὅποῖ-
 129

ος οὐδέποτε ὡς φαίνεται ἔφαγε μετὰ τῶν μαϑητῶν του τὸ ἰουδαϊκὸν πάσχα,

ἐξέφρασε τὸν διωακαῆ του πόϑον λέγων «᾿᾿πιϑυμίᾳ ἐπεϑύμησα τοῦτο τὸ πά-
σχα φαγεῖν μεϑ᾽ ὑμῶν πρὸ τοῦ με παϑεῖν», οἱ εὐαγγελισταὶ δὲν ἐννοῦν, ὅτι
ἀπήλαυσε τὴν νοσταλγικὴν αὐτὴν ἀνθρωπίνην ἐπιϑυμίαν του διότι ὅταν
ἦλϑεν ἣ ὥρα νὰ φαγωϑῇ τὸ πάσχα, αὐτὸς ἦτο νεκρὸς ἐν τῷ τάφῳ’ ἀφήνουν
ὅμως νὰ ἐννοηϑῇ ὅτι ἣ ἐπιϑυμία αὐτὴ ἣ τόσον ἁγνὴ καὶ ἁγία εὗρεν ὡς ἀντα-
πόκρισιν ἀνταξίαν ἑαυτῆς ἕνα ἄλλο πάσχα πνευματικὸν καὶ αἰώνιον, τὸ σῶμα
χαὶ τὸ αἷμα τοῦ ἐπιϑυμήσαντος Κυρίου, τὸ ὁποῖον ὄντως συνέφαγε μετὰ τῶν
μαϑητῶν του «πρὸ τοῦ αὐτὸν παϑεῖν». “Ὥστε δὲν διαφωνοῦν οἱ τέσσαρες
εὐαγγελισταὶ ὡς πρὸς τὴν ἡμερομηνίαν καὶ ἡμέραν τοῦ ἰουδαϊκοῦ πάσχα
τοῦ σωτηρίου ἔτους.
4. ἹΙροχειμένου νὰ προσθάλουν τὴν ἀλήϑειαν τῆς ἀναστάσεως τοῦ Κυ-
θίου οἱ ὀπαδοὶ τῆς ἀρνητικῆς χριτικῆς ὑπεστήριξαν, ὅτι οἷ τέσσαρες συγ-
γραφεῖς τῶν Εὐαγγελίων δὲν εἶνε αὐτόπται, ἀλλὰ γράφουν ἀντλοῦντες ἐκ
παλαιοτέρων παραδόσεων, διότι ὃ μὲν Μανϑαῖος ὁμιλεῖ περὶ ἐμφανίσεων
τοῦ ἀναστάντος εἰς ἄνδρας μαϑητὰς μόνον ἐν Γαλιλαίᾳ, οἱ δὲ Λουχᾶς καὶ
Μᾶρκος μόνον ἐν ᾿Ιουδαίᾳ, ὃ δὲ δῆϑεν συμδιθαστὴς ᾿Ιωάννης καὶ ἐν Γαλι-
λαίᾳ καὶ ἐν Ιουδαίᾳ. Τοῦτο ἀποδίδουν εἰς τὸ ὅτι ὑπῆρχον δύο παραδόσεις
περὶ ἀναστάσεως, μία ἰουδαϊκὴ καὶ μία γαλιλαϊκή, τὴν πρώτην τῶν ὁποίων
ἀκολουϑοῦν οἷ Λουκᾶς καὶ Μᾶρκος τὴν δὲ δευτέραν ὃ Ματϑαῖος" ὁ δὲ ᾿Ιωάν-
νης εἶνε συμπιλητής. Π ρόκευνται περὶ τῆς μεγαλυτέρας παρανοήσεως καὶ
αὐϑαιρεσίας. Κατ᾽ ἀρχὴν δὲν ὑπάρχει λόγος νὰ ἐξαιρεϑοῦν αἱ εἰς γυναῖκας
γενόμεναι ἐν Ιουδαίᾳ ἐμφανίσεις τοῦ ἀναστάντος, τὰς ὅποίας ἀναφέρει ὁ
Ματϑαῖος. "Ἔπειτα εἶνε ἐμφανές, ὅτι οἷ εὐαγγελισταί, μόλις φϑάσουν εἷς τὸ
ἐνδιαφέρον γεγονὸς τῆς ἀναστάσεως, παύουν νὰ γράφουν «ἀνελλιπῆ ἷστο-
ρίαν», ἀλλ᾽ ἀναφέρουν ὀλίγα ἕκαστος ἐπίλεκτα περιστατυκά, ὅσα νομίζει αὖ-
τός. Ἐπειδὴ περιέπλεξαν οἵ ἀρνηταὶ τῆς ἀναστάσεως καὶ τὴν ἐν Ἰουδαίᾳ
γενομένην ἀνάληψιν, καλὸν εἶνε νὰ ἐκϑέσωμεν ἐν συντομίᾳ πῶς συνέδησαν
τὰ γεγονότα τῶν Εὐαγγελίων ἀπὸ τὴν ἀνάστασιν καὶ ἑξῆς.
ὡς γνωστὸν ὃ Κύριος ἀπέϑανεν εἰς ξένον μέρος, μακρὰν τῆς πατρίδος
του, ὧς προσχυνητής. Καὶ οἱ μαϑηταί του καὶ οἷ οἰκεῖον του οἷ ὁποῖοι πε-
οιέϑαλψαν τὸν νεχρόν του ἦσαν ὅλοι ἐχδρομεῖς προσχυνηταί. Ο ἴδιος γνω-
ρίζων τὴν ἀνάστασίν του εἶπεν εἰς τοὺς μαϑητάς, μόλις τὸν ϑάψουν, νὰ
φύγουν εἷς τὴν Γαλιλαίαν καὶ νὰ τὸν ἀναμένουν ἐκεῖ ἀναστάντα. Οἱ μαϑη-
ταὶ ὅμως οὔτε ἠννόησαν, οὔτε ἐπίστευσαν, οὔτε ἐτήρησαν τὴν ἐντολὴν αὖ-
τήν. Τὴν πρώτην ἡμέραν μετὰ τὸ σάδθδατον τοῦ πάσχα (τὴν κυριακήν), αἱ
γυναῖχες ἐπῆγαν εἰς τὸν τάφον τοῦ τριημέρου νεκροῦ διὰ νὰ ρίψουν ἀρώ-
ματα. Τοῦτο ἐσυνηϑίζετο, διότι οἱ τάφοι, ὅπως ἦσαν τότε, ἄφηναν νὰ ἐξέρ-
χεται ἣ δυσοσμία τοῦ νεκροῦ ἀπὸ τὰς χαραγὰς τῆς ϑυραίας πλακός, οἱ δὲ
προσφιλεῖς τοῦ ὄζοντος νεκροῦ ἐκ στοργῆς ἐφρόντιζον νὰ ἐξουδετερώνουν
10

τὴν καχοσμίαν τοῦ προσφιλοῦς των νεχροῦ μὲ ἀρώματα. Αὐτὸν τὸν σχοπὸν
εἶχεν ἣ πρωϊνὴ ἐπίσχεψις τῶν μυροφόρων γυναιχῶν εἰς τὸν τάφον. Ο τάφος
εὑρέϑη κενός, καὶ οἱ ἄγγελοι ἐπανέλαθον τὴν ἐντολὴν τοῦ Κυρίου πρὸς τοὺς
μαϑητὰς νὰ σπεύσουν εἰς τὴν Γαλιλαίαν, διὰ νὰ τὸν συναντήσουν. ἐντολὴ
αὐτὴ ἔχει τὸ νόημα τῆς δοκιμασίας τῆς πίστεως τῶν μαϑητῶν' εὑρέϑησαν
δὲ ὅλοι ἄπιστοι ὅπως χαὶ ὃ Θωμᾶς. Τότε ὁ ζύριος ἠναγχάσθῃ νὰ ἐμφανισθῃ εἰς:
αὐτοὺς ἐν ᾿Ιεροσολύμοις, ᾿Αφοῦ ἔγινε ἔτσι, ἐκάθησαν ὅλον τὸ ἑθδοιιαδιαῖον
πάσχα χαὶ μέχρι τὴν ἑπομένην χυριακὴν τοὐλάχιστον εἰς ᾿Ιεροσόλυμα, καὶ
ἔπειτα οἵ μαϑηταὶ ἔφυγον διὰ τὴν Γαλιλαίαν. Οἱ Ἰουδαῖοι τῆς διασπορᾶς,
ὅταν ἤρχοντο εἰς ἱἹΙεροσόλυμα διὰ τὸ πάσχα, παρέμενον ἐπὶ δύο μῆνας ἀπὸ
τὰς παραμονὰς τοῦ πάσχα μέχρι τὰς ἑπομένας τῆς πεντηχοστῆς (ὅπως φαί-
νεται καὶ ἐκ τῶν Πράξεων), ὥστε μὲ μίαν ἐπίσκεψιν νὰ συμπεριλάθουν ἀμ-
φοτέρας τὰς ἑορτάς. Οἱ ἙΘραῖοι ὅμως τῆς Παλαιστίνης ἔφευγον μετὰ τὸ
πάσχα εἰς τὰς ἐργασίας των καὶ ἐπανήρχοντο διὰ τὴν πεντηκοστήν. ᾿Αφοῦ ἣ
πλέον ἀπομεμαχρυσμένη περιοχὴ δὲν ἀπεῖχεν ἀπὸ ᾿Ιεροσολύμων παρὰ 6 ἧμε-
ρῶν ὁδόν, δὲν ὑπῆρχε λόγος νὰ μένουν εἰς Ιεροσόλυμα ἀπὸ τὸ πάσχα μέχρι
τὴν πεντηχοστήν. Ἔτσι ἔκαναν χαὶ ὁ Ἰησοῦς καὶ οἱ μαϑηταὶ κατὰ τὰ προη-
γούμενα ἔτη, ἔτσι ἔκαναν καὶ κατὰ τὸ ἔτος τῆς ἀναστάσεως. Ὃ Κύριος ἐν
Γαλιλαίᾳ ἐνεφανίσϑη εἰς αὐτοὺς πολλάκις καὶ ἔκανε συγκεντρώσεις μέχρι
καὶ ὅ00 ἐμπίστων μὲ ἄνεσιν, μαχρὰν ἀπὸ τὸ κέντρον τῶν φαρισαίων. Διὰ
τὴν πεντηχοστὴν ἐπανῆλϑον εἰς ᾿Ιεροσόλυμα ἀπὸ ἐνωρίς. Πάλιν ἐνεφανίζετο
ἐχεῖ ὁ Κύριος, ἕως ὅτου ἀνελήφϑη ἀπὸ τὸ προάστιον τῆς Ἱερουσαλὴμ, τὴν
Βηϑανίαν. Οἱ δὲ μαϑηταὶ παρέμειναν μέχρι τὴν ἐπυφοίτησιν τοῦ Πνεύμα-
τος χαὶ πέραν. Διὰ τοῦτο ἔχομεν ἐμφανίσεις τοῦ ἀναστάντος Κυρίου πρῶτα
ἐν Ἱερουσαλήμ, ἔπειτα ἐν Γαλιλαίᾳ, καὶ τέλος πάλιν ἐν Ἱερουσαλήμ. Ἔν
Ἱερουσαλὴμ καὶ ᾿Ιουδαίᾳ ἐμφανίζεται εἰς τὰς γυναῖκας, τὸν Σίμωνα, τοὺς
πρὸς Ἐμμαοὺς πορευομένους, τοὺς δέκα (ἄνευ τοῦ Θωμᾶ), τοὺς ἕνδεκα
(μετὰ τοῦ Θωμᾶ): ἐν Γαλιλαίᾳ εἰς τὴν Τυιθεριάδα, εἰς τοὺς πεντακοσίους,
χλπ." ἐν Ἱερουσαλὴμ πάλιν ὅταν ἀναλαμδάνεται. Οἱ εὐαγγελισταὶ ἐξ ὅλων
αὐτῶν τῶν ἐμφανίσεων ἀναφέρουν ὅσας ϑέλουν. Διὰ τοῦτο οἱ ϑιασῶται τῆς
ἀρνητιχῆς κριτικῆς δὲν δικαιοῦνται νὰ εἰκάζουν καὶ νὰ πλάττουν ὅ,τι ϑέλουν.
Ἔφ' ὅσον λοιπὸν αἷ τέσσαρες ὡς θαρύτεραι ϑεωρούμεναι «διαφωνίαι»
ἀποδειχνύονται ἀνυπόστατοι, πολλῷ μᾶλλον δὲν ὑφίστανται αἱ ἄλλαι. Μεταξὺ
τῶν τεσσάρων εὐαγγελίων ὑπάρχει ἀπόλυτος συμφωνία.

100. ΠΡΑΞΕΙ͂Σ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ

1. Μαρτυρία καὶ συγγραφεύς. ᾿Ελέχϑησαν ἐπαρκῆ εἷς τὰ μαϑήματα

περὶ τοῦ χατὰ Λουχᾶν Εὐαγγελίου.
2. Χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. Τὰς Πράξεις τῶν ἀποστόλων ἔ-
 151

γραψεν ὁ Λουχᾶς ἐν Ρώμῃ ἤ, ἂν ἔφυγεν ἐχεῖϑεν μετὰ τοῦ ΠῚ αύλου εὐϑὺς

ψετὰ τὴν ἀποφυλάχκισιν ἐκείνου, ἐν τῇ ἐπακολουϑησάσῃ περιοδείᾳ ἀνὰ τὴν
Μ. ᾿Ασίαν, Κρήτην, καὶ Ἑλάδα. "Ἔγραψε δὲ αὐτὰς μεταξὺ τῶν ἐτῶν 62
καὶ 66.
9. ᾿Αφορμή, σκοπός, παραλήπτης. ᾿Ελέχϑησαν ἐπαρχῆ εἰς τὸ χα-
τὰ Λουκᾶν. Ἐδῶ ὁ ἐν τῷ Εὐαγγελίῳ «χράτιστος Θεόφιλος» προσφωνεῖται
ἁπλῶς «Θεόφιλος», ἴσως διότι εἷς μεσολαθήσασαν ἀπάντησίν του ἔδωχεν ὁ
ἴδιος εἰς τὸν Λουχᾶν τὴν παρρησίαν νὰ τὸν προσφωνῇ ὡς φίλος ἄνεν ἐπι-
σημοτήτων.
4. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Ὅ,τι ἐλέχϑη καὶ διὰ τὸ κατὰ Λουχᾶν Εὐαγ-
γέλιον.
5. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. Ὃ ἴδιος ὁ Λουκᾶς ὡς ἱστορικὴ
χεὶρ τοῦ θιθλίου δὲν χρησιμοποιεῖ τὴν Π. Διαϑήκην, ἂν καὶ χρησιμοποιεῖ τὸ
λεξιλόγιον καὶ τὴν φρασεολογίαν της᾽ ἣ ἔλλειψις τῆς χρήσεως ὀφείλεται εἰς
τὴν φύσιν τῆς ἱστορίας. Π αρατίϑενται ὅμως ἄφϑονα καὶ μεγάλα χωρία τῆς
Π. Διαϑήκης καὶ ἐν γένει αὕτη χρησιμοποιεῖταν εὐὑρέως εἰς τοὺς λόγους
τῶν ἀποστόλων Πέτρου, Στεφάνου, καὶ Παύλου. Κυρίως χρησιμοποιοῦνται
οἵ προφῆται, διὰ νὰ ἀποδειχϑῇ εἰς τὰ ἰουδαϊκὰ ἀκροατήρια, ὅτι ὅσα κηρύτ-
τονται, προεφητεύϑησαν ὑπ᾽ ἐκείνων καὶ ἐπαληϑεύονται μόνον μὲ τὰ περὶ
τὸν Ἰησοῦν τὸν Ναζαρηνὸν γεγονότα καὶ τὰ τούτοις ἐπαχόλουϑα. ᾿Ιδιαιτέ-
ρως ἀξιοπρόσεκτον εἶνε τὸ χωρίον τοῦ ᾿Ησαΐου εἰς τὴν καταχλεῖδα τῶν
Πράξεων, διὰ τοῦ ὁποίου ὃ Παῦλος ἀποκόπτει δριστυκῶς πᾶσαν σχέσιν μὲ
τοὺς ἀπειϑοῦντας τῷ λόγῳ ᾿Ιουδαίους, ἐφ᾽ ὅσον ἐϑελοτυφλοῦν καὶ ἐϑελοχω-
φεύουν (Πρξ 38,26 -217). Τὰ χωρία λαμθάνονται ἐκ τῆς μεταφράσεως
τῶν Ἑδδομήκοντα.
6. Σχέσεις μὲ ἄλλα διδλία τῆς Καὶ. Διαθήκης. Μὲ τὸ κατὰ Λου-
χᾶν Εὐαγγέλιον ὑπάρχουν σχέσεις γλώσσης καὶ ὕφους ὀφειλόμεναι εἰς τὴν
χοινὴν προέλευσιν τῶν δύο ὀιόλίων. ᾿Ιδιαιτέρας προσοχῆς ἄξιαι εἶνε αἱ εἰς
τὸ λεξιλόγιον καὶ τὰ λεπτὰ νοήματα ἀφορῶσαι σχέσεις μὲ τὰς ᾿Επιστολὰς
τοῦ Παύλου, αἱ ὁποῖαι εἷνε σαφῶς στενότεραι τῶν παρομοίων σχέσεωνμὲ
τὰ ἄλλα θιθλία τῶν ἄλλων ἀποστόλων. Τοῦτο ὀφείλεται εἰς τὴν μαϑητείαν
τοῦ Λουχᾶ παρὰ τῷ Παύλῳ. Ἔτι μεγαλύτεραι εἶνε αἱ σχέσεις τῶν 1] ράξεων
μὲ τὴν πρὸς Ἑβραίους ᾿Επιστολήν, καὶ περὶ τούτον ϑὰ γίνῃ λόγος κατωτέ-
ρω. Ἡ σχέσις ὅμως ποὺ ἀπασχολεῖ περισσότερον τοὺς ἑρμηνεντὰς εἶνε ἡ
σχέσις τῶν Πράξεων πρὸς ὅλας τὰς ᾿Επιστολὰς τῆς Κ. Διαϑήχης καὶ μά-
λιστα τοῦ Παύλου ἀπὸ πλευρᾶς ἱστορίας.Ὅ,τι εἶνε δηλαδὴ ἡ συμφωνία
μεταξὺ τῶν τεσσάρων Εὐαγγελίων, εἶνε καὶ ἣ ἱστορικὴ συμφωνία μεταξὺ
Πράξεων καὶ ᾿Επιστολῶν’ διότι ἣ συγγραφὴ καὶ ἀποστολὴ τῶν ᾿Εἰπιστολῶν
χαὶ ὅλα τὰ περιστατικὰ τῆς δημιουργίας των περιχλείονταν κατὰ τὸ πλεῖστον
εἰς τὸ ἱστορικὸν πλαίσιον τῶν Πράξεων. Δὲν ὑπάρχεν θεῤαίως καμμία δια-
182

φωνία, ἂν καὶ ἣ ἀρνητικὴ κριτικὴ ἐπροσπάϑησε νὰ ὑποδείξῃ μεριχάς, ὅπως

εἶνε τὸ ὅτι οὐδέποτε εἰς τὰς Πράξεις ἀναφέρονται αἱ ᾿Επιστολαὶ τοῦ 11 αύ-
λου, οὐδέποτε ἀναφέρεται ὁ σπουδαῖος συνεργάτης του Τίτος, παραλείπον-
ται ὡρισμένα σπουδαῖα γεγονότα τῆς δράσεως τοῦ 11 αύλου ὅπως τὰ καυτὰ
προθλήματα τῶν σχέσεών του μὲ τοὺς Κορινϑίους, αἱ ϑλίψεις ποὺ τοῦ προ-
εχάλεσαν οἱ Γαλάται, κλπ. ἊΑν παρατηρήσῃ κανείς, ὅλα αὐτὰ εἶνε στοιχεῖα
σιγῆς καὶ ἀποσιωπήσεως. Διὰ τοῦτο δὲν εἶνε καὶ σοθαρά. Τὰ Εὐαγγέλια
ἔχοντα ἴσην ἔκτασιν μὲ τὰς Πράξεις καὶ ἀφηγούμενα ἱστορίαν τριῶν ἐτῶν
ἔχουν πολλὰς καὶ μεγάλας παραλήψεις, ὅπως φαίνεται ἐκ τῆς συγκρίσεώς των,
πιχ. τὴν ἀνάστασιν τῆς κόρης τοῦ ᾿Ιαείρου, τοῦ νεανίσχου τῆς Ναΐν, τοῦ
Λαζάρου, τὴν ἀνάληψιν τοῦ Κυρίου, κλπ. Διὰ τοῦτο εἶνε πολὺ φυσικώτερον
αἷ τῆς αὐτῆς ἐκτάσεως Πράξεις αἱ περιλαμθάνουσαι ὑπερδεκαπλασίαν χρο-
νικὴν περίοδον, τουτέστι 80 ἐτῶν καὶ πλέον, νὰ παραλείπουν πολλὰ χαὶ
σπουδαῖα γεγονότα. Ἢ ἀφήγησις τῶν Πράξεων εἶνε πολὺ συντομωτέρα ἐν
συγχρίσει πρὸς τὰ Εὐαγγέλια. Ἔπειτα ἧ συγγραφὴ ᾿Επιστολῶν διὰ τὸν ζῶντα
τὰ γεγονότα εἶνε μικρὰ ἐπεισόδια ἐν συγκρίσει πρὸς τὰς ὑπολοίπους περι-
πετείας: δι’ ἡμᾶς μόνον εἶνε τὰ μέγιστα ἐπεισόδια, ἐπειδὴ κρεμώμεϑα ἐξ
αὐτῶν. “Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν ἀπουσίαν τοῦ Τίτου, μερικοὶ ἔδωχαν τὴν ἐξή-
γῆσιν ὅτι ὁ Τίτος εἶνε ὃ ἴδιος ὁ Λουκᾶς. Τοῦτο δὲν εἶνε ὀρϑόν, διότι εἰς τὴν
Β΄ πρὸς Τιμόϑεον 4,,Ὁ0 ὁ Παῦλος ἀναφέρει ἀμφοτέρους ὡς δύο διάφορα
πρόσωπα: «Λημᾶς με ἐγκατέλιπεν ἀγαπήσας τὸν νῦν αἰῶνα, καὶ ἐπορεύϑη
εἰς Θεσσαλονίκην, Κρήσχης εἰς Γαλατίαν, Τίτος εἰς Δαλματίαν: Λουκᾶς ἐστι
μόνος μετ᾽ ἐμοῦ». Διὰ νὰ ἐξηγηϑῇ ἣ ἀπουσία τοῦ Τίτου ἐκ τῶν Πράξεων,
ἀρχεῖ τὸ ὅτι αἷ τοιαῦται ἀποσιωπήσεις εἰς τὸ θιόλίον αὐτὸ εἶνε εὔλογοι καὶ
ὄχν προθληματικαί.
7. Πηγαί. Ἔχει δημιουργηϑῆ ὁλόκληρος φιλολογία, διὰ νὰ ἐξηγηϑῇ
ποῖαι εἶνε αἷ πηγαὶ τοῦ ἱστορικοῦ διόλίου τῶν Πράξεων. Καὶ ϑὰ εἶχε μὲν
λόγον ὑπάρξεως ἣ φιλολογία αὐτή, ἂν ὄντως τὸ ζήτημα τῶν πηγῶν ἦτο
πρόδλημα’ ἐφ᾽ ὅσον ὅμως ἣ δημιουργία της ὀφείλεται εἰς τὴν προὐπόϑεσιν
ὅτι ψευδῶς παραδίδεται ὅτι ὁ Λουκᾶς εἶνε συγγραφεὺς τῶν Πράξεων, καὶ
ὅτι ὃ συντάχτης αὐτοῦ, οἱοσδήποτε καὶ ἂν εἶνε, δὲν εἶνε αὐτόπτης τῶν γε-
γονότων ἢ τῶν ἱστορουμένων προσώπων, ἐπὶ πλέον δὲ ἐφ᾽ ὅσον προύὔποτίϑε-
ται ὅτι αἱ Πράξεις εἶνε ὀιθλίον πολὺ μεταγενέστερον τῆς ἀποστολικῆς ἐπο-
χῆς, ὅτι ἀποσχοπεῖ εἰς τὴν γεφύρωσιν ἑνὸς χάσματος μεταξὺ δύο ἀντιμαχο-
μένων δῆϑεν Χριστιανισμῶν, καὶ ὅτι τὰ ἐν αὐτῷ ἀναφερόμενα ὑπερφυσικὰ
σημεῖα δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ εἶνε ἀληϑῆ, ὁλόκληρος ἣ φιλολογία αὐτὴ τῆς
ἀρνητιχῆς χριτιχῆς περὶ τῶν πηγῶν τῶν Πράξεων εἶνε καὶ προσοχῆς ἀνα-
ξία, Ὑπὸ τὰς ὑγιεῖς προὔποϑέσεις ὁ Λουχᾶς ὡς συγγραφεὺς τῶν ΠἈἩΡἩθῃάξεων
ἔσχε δύο χατηγορίας πηγῶν, αἷ ὁποῖαι εἶνε αἱ ἀκύλουϑοι. 1) Ἢπροσωπιχή
του αὐτοψία καὶ ἐμπειρία. Ο ἴδιος μὲ τὰ εἰς πρῶτον πρόσωπον ρήματα ποὺ
 188

χρησιμοποιεῖ εἰς ὡρυσμένα μέρη τῆς ἱστορίας (ἐζητήσαμεν ἐξελθεῖν, προσ-

κέχληται ἡμᾶς, εὐθυδρομήσαμεν, ἦμεν, ἐξήλθομεν, κλπ.) μᾶς δίδει νὰ ἐν-
νοήσωμεν ὅτι εἰς αὐτὰ τὰ μέρη τῆς ἱστορίας ἦτο παρὼν εἰς τὰ ἱστορούμενα
ἐπεισόδια. (Τὰ τεμάχια αὐτὰ οἱ ξένοι τὰ ὀνομάζουν μὲ τὴν γερμανίζουσαν
ἔχφρασιν «Ἡμεῖς - ἐδάφνα»). Εἶνε δὲ ταῦτα τὰ [᾿ρξ 16,9 -40 καὶ 20,
4 - 28, 81, ἤτοι τὸ ἕνα τρίτον τῆς ὅλης ἐκτάσεως τῶν Πράξεων, ἂν ἐξαι-
ρεϑοῦν ἐλάχιστα περιστατικά. 2) Οἱ ἐν ταῖς Πράξεσιν ἀναφερόμενοι ἀπό-
στολοι χαὶ Χριστιανοὶ Πέτρος, Βαρνάθδας, Φίλιππος ὁ ἐκ τῶν ἑπτά, [1] αὔλος,
᾿Ανανίας, Κορνήλιος, Μαναήν, ᾿Ακύλας, ὁ ἀνεψιὸς τοῦ 11] αὐλονυ, καί τινες
ἄλλοι ἀνώνυμοι Χριστιανοί, μετὰ τῶν ὁποίων πάντων συνέζησεν ὁ Λουχᾶς
καὶ συνανεστράφη καὶ συνωμίλησεν. ᾿Ανέφερα μόνον αὐτούς, διότι αὐτοὶ
εἶνε οἱ ἐκ τῶν ὧν οὐκ ἄνευ αὐτόπταν καὶ αὐτήκοοι μάρτυρες. το δυνατὸν
ὅμως τὰ αὐτὰ μὲ τοὺς ἀναφερϑέντας νὰ μαρτυρήσουν καὶ πλῆϑος ἄλλων ἀ-
ποστόλων καὶ Χριστιανῶν κατονομαζομένων καὶ μὴ κατονομαζομένων εἰς τὰς
Πράξεις. Ὕπάρχουν ὡρισμένα χωρία, τὰ ὁποῖα ἐκ πρώτης ὄψεως προχα-
λοῦν τὴν ἀπορίαν, πόϑεν γνωρίζει τὰ ἱστορούμενα ὁ Λουκᾶς, ἀλλ᾽ αἱ ἀπο-
ρίαι αὐταὶ ἐπιλύονται ἀμέσως καὶ εὐχερέστατα ὅλαι. Π1.χ. πόϑεν γνωρίζει
τί εἶπον οἷ φαρισαῖοι καὶ ἀρχιερεῖς εἰς τὴν συνεδρίαν των περὶ τῶν ἀπο-
στόλων (Πρξὅ, 88 - 40) καὶ τί εἶπεν. ὁ Γαμαλιήλ; Πόϑεν γνωρίζει τὰς
παρασκηνιαχὰς ἐνεργείας τῶν διπλωματικῶν σχέσεων μεταξὺ Τυρίων καὶ
Ἡρώδου Β΄ (12,20) καὶ ὅτι πρῶτα ἔπεισαν τὸν αὐλικὸν Βλάστον καὶδι᾽
αὐτοῦ συνεφιλιώϑησαν μὲ τὸν Ἡρώδην; Εἰς τὴν πρώτην ἀπορίαν εὑρίσκο-
μεν τὴν ἀπάντησιν, ὅτι ἣ πηγὴ πληροφοριῶν ἦτο ὁ μαϑητὴς τοῦ Γαμαλιὴλ
καὶ φανατικὸς τότε φαρισαῖος καὶ στέλεχος τῆς καταδιώξεως τῶν Χριστια-
νῶν Σαῦλος ὁ καὶ Παῦλος. Εἷς τὴν δευτέραν ἀπορίαν ἣ ἀπάντησις εὕρί-
σχεται πέντε στίχους κατωτέρω ἐν Πρξ 18,1 ὅπου λέγεται ὅτι μεταξὺ τῶν
διδασκάλων καὶ προφητῶν τῆς ἐν ᾿Αντιοχείᾳ ἐκκλησίας ἦτο καὶ ὁ «σύντρο-
φος τοῦ Ἡρώδου» Μαναήν. ᾿Αφήνομεν τὰς λίαν εὐλόγους περιπτώσεις κατὰ
τὰς ὁποίας καὶ πλεῖστοι ἄλλοι πρώην ᾿Ιουδαῖοι ἢ ἐϑνικοί, συνεργάται, ὑπάλ-
ληλοι, συγγενεῖς τῶν ἀντιπάλων, ἐγίνοντο Χριστιανοὶ καὶ παρέδιδον εἰς τὴν
Ἐκχχλησίαν τὰ πλέον ἀπόρρητα μυστικὰ τῶν ὑπεναντίων. Ἔχ τοιούτων μαρ-
τύρων ἐπληροφορήϑη ὃ Λουκᾶς τὰ ἑξῆς περίπου τεμάχια τῆς ἱστορίας τον"
Πρξ 4,16 - 17’ ὅ, 22 - 2ὅ: ὅ, 88 - 40: 1, ὅ4: 1,60 12, 20: 12, 3ὃ: 14, 19"
19, 24 - 21: 19, 88 - 40: 28,26 - 80. 2ὅ, 2 -δ' 25,14 - 22: 206,81 - ὅ2: καὶ
ἴσως χαί τινα ἄλλα. “Ὥστε αἱ Πράξεις ἔχουν γραφῆ ἐπὶ τῇ θάσει ἢ τῆς
αὐτοψίας τοῦ συγγραφέως (τὸ τρίτον) ἢ τῆς μαρτυρίας αὐτοπτῶν (τὰ δύο
τρίτα). Δὲν ὑπάρχει ἣ παραμικρὴ πληροφορία ποὺ νὰ εἶνε ἐκκρεμὴς καὶ
αὐϑαίρετος.
8. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Δὲν ὑπάρχει οἴκοϑεν ἐμφανὲς
διάγραμμα τοῦ θιόδλίου. Μὲ κριτήριον τὸν πρωταγωνιστοῦντα ἀπόστολον δυ-
νάμεϑα νὰ διακρίνωμεν τὰ ἑξῆς μέρη.
184

α΄. Δρᾶσις Πέτρου (Κεφ. 1 - ὅ).

θ᾽. Δρᾶσις Στεφάνου (Κεφ. 6 - 17). Πρά
ξ
γ΄. Δρᾶσις Φιλίππου (Κεφ. 8). θάξεις
τῶν ἄλλων ἀποστόλων
δ΄. Ἐπιστροφὴ Παύλου (Κεφ. 9,1 - 80).
ε΄. Δρᾶσις Πέτρου (Κεφ. 9, 81 - 12).
«΄, Δρᾶσις Παύλου (Κεφ. 18 - 28). ᾿ Πράξεις Παύλου

Μὲ χριτήριον τὸ πεδίον δράσεως δυνάμεϑα πάλιν νὰ διακρίνωμεν τὰ ἑξῆς

μέρη.
α΄. Ἐῤαγγελισμὸς Ἰουδαίων (Κεφ. 1 - τ)
ἩΒθαγγελισμὸς περιτομῆς.
θ΄. Εὐαγγελισμὸς καὶ Σαμαρειτῶν (Κεφ.8 - 9)
γ΄. Ἔχκχταχτος εὐαγγελισμὸς καὶ ἐϑνικῶν ᾿
(Κεφ. 10 - 12). Εὐαγγελισμὸς ἀκχροθυστίας
δ΄. Εὐαγγελισμὸς ἐϑνῶν (Κεφ. 18 - 28).

Νομίζω ὅτι ὁ ἱερὸς συγγραφεύς, ἂν εἶχε κατὰ νοῦν ἔστω καὶ ἀμυδρῶς
ἕνα ἐκ τῶν δύο διαγραμμάτων,εἶχε μᾶλλον τὸ δεύτερον. Καὶ τοῦτο μὲν πρώ-
’ 3 “ Ἁ “Ὡ
9 ΄“« , , .
«ν᾿

τον, διότι δὲν ϑὰ ἐπανήρχετο δὶς εἰς τὴν δρᾶσιν τοῦ Πέτρου, καὶ δεύτερον,
Α 9 Ἁ " « Ρ Α [4
ἤ ᾿ Ἁ 9 ,

διότι ὧς ὄργανον τοῦ Πνεύματος δὲν τὸν ἐνδιαφέρεν τόσον ἥ δρᾶσις τοῦ
- ; Α ᾿ ᾿ Υ [ ε “«- “«
» ἢ 3

Α ἢ Β ἀποστόλου ἔστω καὶ τοῦ διδασκάλου του Παύλου, ὅσον ἣ πορεία τοῦ
εὐαγγελίου ἀνὰ τὴν οἰκουμένην. Τοῦτο φαίνεται καὶ ἐκ τοῦ ὅτι δὲν ἐνδιαφέ-
ρεται οὔτε καὶ περὶ τοῦ διδασκάλου του Παύλου νὰ μᾶς πληροφορήσῃ πῶς
ἀπηλλάγη ἀπὸ τὴν ἐπικίνδυνον περιπέτειαν εἷς τὴν ὁποίαν πεοιεπλάχη χιν-
δυνεύσας νὰ καταδικασϑῇ εἰς ϑάνατον. Ἐπίσης δὲν μᾶς δίδει οὔτε ἑνὸς στί-
χου περίληψιν διὰ τὴν δρᾶσιν πολλῶν ἄλλων ἀποστόλων. ᾿Ορϑὴ κατὰ τοῦτο
εἶνε ἡ ἐπιγραφὴ τοῦ ὀιθλίου «Πράξεις τῶν ἀποστόλων» καὶ ὄχι «Αἱ πρά-
ἕεις τῶν ἀποστόλων», ἐφ᾽ ὅσον ὁ συγγραφεὺς ἐπιλέγει ὅσας πράξεις αὐτῶν
ϑέλει, διὰ νὰ μᾶς δώσῃ ὀρϑὴν ἀντίληψιν περὶ τῆς ϑεμελιώσεως τοῦ εὐαγγε-
λίου εἷς τὴν οἰχουμένην.
9. ᾿Ακεραιότης. Ἐνῷ ἡ ἄμεσος χαὶ ἔμμεσος ἐκχλησιαστικὴ παράδοσις
τοῦ χειμένου τῷν Πράξεων οὐδὲν πρόδλημα παρουσιάζει, ἣ δὲ ἀλεξανδοινὴ
συμφωνεῖ γατὰ τὸν τρόπον της μὲ τὴν ἐκχλησιαστικὴν ἐιιφανίζουσα μόνοντὰς
συνήϑεις διαφοράς της, ὑπάρχουν ἐλάχιστοί τινες χώδιχες, τῆς ἀλεξανδρι-
νῆς χατὰ τὰ ἄλλα παραδόσεως, οἱ ὁποῖοι παοουσιάζουν ἕνα χείιιενον ἄσυ-
νήϑως διάφορον. Οὗτοι εἶνε δύο τιεγαλογράμματοι, ὁ Ὁ ἢ 05 χαὶ ὁ Καὶ ἢ 08
χαὶ δλίγοι μικρογράμματοι, χαὶ ἐπίσης ἐλάχιστοι χώδικες τῆς ἰἴαϊα καὶ υιᾶς
συοιαγχῆς, ἐχ δὲ τῆς ἐμμέσου ἐλάχιστοι παραϑέσεις Λατίνων συγγραφέων. Ὁ
Β. ᾿Αντωνιάδης πετρεῖ χαὶ διαχρίνει τὰς διαφορὰς ὡς ἑξῆς.
ΠΠαραλλαγαὶ λέξεων ἢ φράσεων 810
ΠΠροσϑῆχαι » » 410
Μεταϑέσεις » » 110
 188

Παραλείψεις λέξεων ἢ φράσεων 210

Σύνολον διαφορῶν 1600

Πρόκειται ἀκριθῶς περὶ ἀποχρύφου παραδόσεως γεννηϑείσης εἰς τὰ

πλαίσια τῆς ἀλεξανδρινῆς. “Ὅπως ὑπάρχουν ἀπόχρουφα ὀθιθλία, ὑπάρχουν
χαὶ ἀπόκρυφοι περικοπαί, ὅπως ἧ περιχοπὴ τῆς μοιχαλίδος, πεοιχοπαί τινες
ψαλμὸς
τοῦ Δανιὴλ καὶ ἄλλων Θδιθλίων τῆς Π. Διαϑήκης, ἀπόχρυφος μιχρὸς
5,7 καὶ
(δ 151), κλπ., ὑπάρχουν καὶ ἀπόκρυφα χωρία, ὅπως τὸ Α΄ Ἰω
καὶ ἀπό-
ἄλλα περισσότερα εἰς ὡρισμένους κώδικας. 'ὡς ἐκ τούτου ὑπάοχουν
αγάς.
χρυφοι κώδιχες περιέχοντες χανονικὰ θιθλία μὲ ὑπεοδολικὰς παραλλ
Περὶ τοιούτων ἀποχρύφων κωδίκων λέγει καὶ τὸ Δέχρετον τοῦ Γελασίου
Ῥώμης ὅπου ὑπάρχει κατάλογος τοῦ Κανόνος χαὶ τῶν ἀποχούφων. Ἦσαν
καὶ οἵ γώδικες αὐτοὶ μία ἀπὸ τὰς μάστιγας τῆς ἀρχαίας ᾿Εχχλησίας ὅπως
χαὶ τὰ ἀπόκρυφα. Ἐκ τῶν τοιούτων περιεσώϑησαν ἐλάχιστοι, οἷ ποοαναφεορ-
ϑέντες. Δὲν ὑπάρχει λοιπὸν κανένα πρόδλημα περὶ τοῦ χειμένου τῶν Π᾿οά-
ἕεων. Δὲν εἶνε δυνατὸν ἧ ἀξιοπιστία δλοχλήρου τῆς παραδόσεως τοῦ χει-
μένου νὰ χλονίζεται ἀπὸ τὴν ὕπαρξιν δέκα ἀποχρύφων κωδίχων, ὅπως χαὶ
τὸ κῦρος τοῦ ἱεροῦ Κανόνος δὲν χλονίζεται ἀπὸ τὴν ὕπαρξιν 100 ἢ 200
ἀποχρύφων διθλίων. Ἐκεῖνα ποὺ προχαλοῦν τὴν ἀπορίαν εἶνε δύο τινά.
α)Ἱ Λιατί, οἵ ξένοι ἑομηνευταὶ χαὶ μάλιστα. οἱ τῆς ἀρνητικῆς κριτικῆς, ἐνῷ
προσδίδουν τόσον μέγα κῦρος εἷς τὴν ἀλεξανδρινὴν παράδοσιν (ΚΑΒΟ
Υ ΨῚ ἐπὶ μειώσει τῆς ἐχχλησιαστικῆς, ὅταν φϑάσουν εἰς τὰς Πράξεις
ἀποσύρουν τὴν ἐμπιστοσύνην τῶν χαὶ ἐξ αὐτῆς, καὶ λαμθάνουν τόσον σοὄδα-
ρῶς ὑπ᾽ ὄψιν τοὺς κώδικας Ὁ καὶ Ε;; β) Διατί ἀφοῦ ὃ χῶδιξ Τ), περιέχων καὶ
τὰ τέσσαρα Εὐαγγέλια, ἔχει καὶ εἰς αὐτὰ ἐξ ἴσου διάφορον κείμενον, δηκιουο-
γοῦν ποόδλημα μόνον διὰ τὰς Πράξεις; Δι’ ἡμᾶς ἣ ὕπαρξις τοιούτου κει-
μένου τῶν Πράξεων εἶνε καὶ προσοχῆς ἀναξία.
γΛξιον προσοχῆς πρόδλημα χειμένου εἶνε τὸ ὅτι εἷς τοὺς κώδικας τῆς
ἐχχλησιαστιχῆς παροδόσεως δὲν παραδίδονται πάντοτε δύο χωρία τῶν Π᾿ ρά-
ἕεων. Παραϑέτω αὐτὰ μετὰ τῆς συναφείας καὶ ὑπογοαμμίζω τὰ ἀιιφιδαλ-
λόμενα τειιάχια.
α΄. ΠΟ 8,86- 838: Ὡς δὲ ἐπορεύοντο χατὰ τὴν ὁδόν, ἦλϑον ἐπί τι ὕδωρ,
χαί φησιν ὃ εὐνοῦχος: ᾿Ιδοὺ ὕδωρ: τί χωλύει τιὲ ὀαπτισϑῆναι; εἶπε δὲ
ὅ Φίλιππος" Εἰ πιστεύεις ἐξ ὅλης τῆς καοδίας, ἔξεστιν. ἀποκοιϑεὶς δὲ
εἶπε' Πιστεύω τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ εἶναι τὸν ᾿Ϊησοῦν Χοιστόν. καὶ
ἐχέλευσε στῆναι τὸ ἄριια, καὶ κατέδησαν ἀιιφότεροι εἰς τὸ ὕδωρ. δ᾽ τε
Φίλιππος αὶ ὁ εὐνοῦχος, καὶ ἐδάπτισεν αὐτόν.
6΄,͵ ΠΟ 54,6 - 8: Ὃς χαὶ τὸ ἱερὸν ἐπείοασε δεδηλῶσαι, ὃν χαὶ ἐχοατή-
σαμεν καὶ κατὰ τὸν ἡπέτεοον νόιον ἠϑδϑελήσαιιεν κρίνειν παοελϑὼν δὲ
Λυοίας ὃ γιλίαογος ποτὰ πολλῆς δίας ἐκ τῶν γειοῶν ἡιιῶν ἀπήγαγε
186

κελεύοας τοὺς κατηγόρους αὐτοῦ ἔρχεσϑαι ἐπὶ σέ. παρ᾽ οὗ καὶ δυνήσῃ
αὐτὸς ἀναχρίνας περὶ πάντων τούτων ἐπιγνῶναι ὧν ἡμεῖς κατηγοροῦμεν
αὐτοῦ (-Ξ- τοῦ Παύλου).
Τὸ πρῶτον χωρίον ἔχει ἐπὶ πλέον εἰς θάρος του, ὅτι λέγει ἐν τῇ ὁμολογίᾳ
«Πιστεύω τὸν υἱὸν τοῦ Θεοῦ εἶναι τὸν Ἰησοῦν Χριστόν».
Τὸ «Χριστὸν» προδίδεν λόγον ἀπροσάρμοστον πρὸς τὸ πνεῦμα τῆς Κ. Διαϑή-
χης. “Ὅταν οἱ ὁμολογοῦντες κάνουν αὐτὴν τὴν ἐξίσωσιν, πάντοτε τὸ ἕνα σχέλος
εἶνε μόνον «Ἰησοῦς» ἢ «Ἰησοῦς Ναζαρηνὸς» καὶ τὸ ἄλλο «Χριστός», «υἱὸς
τοῦ Θεοῦ», «Κύριος» κλπ. Τὸ δεύτερον χωρίον ἐχτὸς τῆς ἐλλιποῦς παραδό-
σεως ἔχει εἰς θάρος του, α) ὅτι παρέχει εἰς τὸν Φήλικα ἱστορικὰς πληροφο-
ρίας τὰς ὁποίας αὐτὸς ὁ παρέχων γνωρίζει ὅτι τὰς γνωρίζει καὶ ὁ Φῆλιξ,
β) κατηγορεῖ τολμηρῶς τὰς ρωμαϊκὰς ἀρχὰς πρὸς Ῥωμαῖον ἡγεμόνα διὰ
στόματος ὑποδούλου, καὶ γ) διακόπτει τὴν σειρὰν τῶν ἀναφορικῶν ἀντωνυ-
μιῶν καὶ προτάσεων «ὃς καὶ ἐπείρασεν..., ὃν καὶ ἐκρατήσαμεν...,.Ε... παρ᾽ οὗ
καὶ δυνήσῃ ἐπιγνῶναι». Παρὰ ταῦτα δὲν δυνάμεϑα ἀκόμη νὰ ἀποφανϑῶμεν
ὑπὲρ ἢ χατὰ τῆς γνησιότητος τῶν δύο χωρίων, ἀλλὰ χρήζουν ἀχρυθεστέρας
ἐξετάσεως. Ἐὰν ἣ παράδοσις τὰ ἀποδεικνύῃ γνήσια, αἷ πειστικώτεραι χρι-
τιχαὶ παρατηρήσεις εἶνε ἐπισφαλεῖς.

11. Ο ΠΑΥ͂ΛΟΣ ΚΑΙ ΑΙ ΒΠΙΣΤΟΛΑΙ ΤΟΥ

α΄. Ὁ Παῦλος

Μέγα μέρος τῆς Κ. Διαϑήκης (2800) ἀποτελοῦν αἱ δεκατέσσαρες ᾿Επι-

στολαὶ τὰς ὁποίας ἔγραψεν ὁ ἀπόστολος Π αὖλος, ὃ ἐπὶ κεφαλῆς τῆς ἀπο-
στολῆς εἰς τὰ ἔϑνη. .Ὃ Παῦλος ἦτο ᾿Ιουδαῖος ἑλληνιστὴς τῆς διασπορᾶς,
γεννηϑεὶς ἐν Ταρσῷ τῆς Κιλικίας (νοτιοανατολικὴ Μ. ᾿Ασία). Κατήγετο ἐκ
τῆς φυλῆς Βενιαμὶν (αΐ φυλαὶ ᾿Ιούδα καὶ Βενιαμὶν ἦσαν αἱ μόναι χαϑα-
θόαιμοι ἑδραϊκαὶ φυλαὶ κατὰ τὴν ἐποχὴν τοῦ Χριστοῦ), περιετμήϑη δὲ κατὰ
τὴν ὀγδόην ἡμέραν ἀπὸ τῆς γεννήσεώς του, πρᾶγμα ποὺ φανερώνει ὅτι ὁ
πατήρ του χαὶ ἣ οἰχκογένειά του καίτοι ἑλληνισταὶ ἦσαν ἄνθρωποι εὐσεθεῖς
χαὶ νομοταγεῖς. Τὸ ἑόραϊκὸν ὄνομά του ἦτο Σαοὺλ ἢ ἐπὶ τὸ ἑλληνικώτερον
Σαῦλος (11ρόλ. ᾿Ιαχὼδ - Ἰάκωδος), τὸ δὲ ρωμαϊκόν του, ἐπειδὴ ἧτο Ρω-
μαῖος πολίτης, ἧτο Παῦλος. Διῆλϑε τὴν παιδικὴν καὶ μέρος ἴσως τῆς ἐφη-
ὀιχῆς ἡλιχίας ἐν Ταρσῷ, ἣ δὲ μητρική του γλῶσσα χαὶ τὰ πρῶτα χαὶ
ἐγχύχλια γράμματα ποὺ ἔμαϑεν ἦσαν τὰ ἑλληνικά. Εἰς ἡλικίαν πιϑανῶς 1Ὁ
περίπου ἐτῶν ἐοτάλη ὑπὸ τῆς οἰκογενείας του εἰς τὰ ᾿Ιεροσύλυμα, διὰ νὰ
σπουδάσῃ τὰς Τ᾽ ραφάς" ἴσως ἔμενεν εἷς τὴν ἐν Ἱεροσολύμοις ὕπανδρον ἀδελ-
φήν του, τῆς ὁποίας ὁ υἱὸς ἀναφέρεται εἰς τὰς Πράξεις. ᾿κεῖ ϑὰ ἔμαϑε καὶ
τὴν πάτριον γλῶσσαν, τὴν ἑδραϊκήν, ἂν δὲν τὴν εἶχε μάϑη προηγουμένως.
 187

Ὁ νεαρὸς Σαοὺλ εἶχε διδάσκαλον τὸν φαρισαῖον Γαμαλιήλ, ὅστις ἦτο ἄν-
ϑρωπος ὄντως εὐσεδὴς καὶ συνετός, «τίμιος παντὶ τῷ λαῷ», καὶ μετριοπαϑὴς
ἔναντι τῶν Χριστιανῶν. ὋΟ Σαοὺλ εἰσῆλθεν, ἂν δὲν ἀνῆχε πατρόϑεν, εἰς
τὴν τάξιν τῶν φαρισαίων, ἦτο πολὺ ζηλωτὴς καὶ γνώστης τοῦ μωσαΐχοῦ νό-
μου, προέχοπτε δὲ εἰς τὰ τῆς ϑρησκχείας του «ὑπὲρ τοὺς ἄλλους συνηλιχιώ-
τας» του καὶ συμφοιτητάς του. Ὁ χρόνος τῆς γεννήσεώς του δὲν εἶνε γνω-
στός, ἀλλ᾽ ἐξ ὅλων τῶν ἐνδείξεων φαίνεται, ὅτι ἦτο κατὰ μίαν περίπου δε-
χαετίαν νεώτερος τοῦ Κυρίου, συνεπῶς δὲ νεώτερος καὶ τοῦ ἀποστόλου
Ἰωάννου, καὶ ὅλων τῶν ἀποστόλων. Εἶνε ἀπορίας ἄξιον ἄν αὐτὸς ὁ οὕτως
εἰπεῖν φφοιτητὴς τῆς ϑεολογίας ἐν Ἰερουσαλήμ» εἶδε τὸν Κύριον χατὰ τὴν
δημοσίαν δρᾶσιν του, ἀλλ᾽ οὐδεμίαν σαφῆ πληροφορίαν ἔχομεν ἐπ᾽ αὐτοῦ.
Εἰς τὴν ϑανάτωσιν τοῦ Στεφάνου «ἦν συνευδοχῶν τῇ ἀναιρέσει αὐτοῦ»
(Πρξ 1,60) καὶ ἐφύλασσε τὰ ροῦχα τῶν λιϑοδολούντων μαρτύρων. ὥς
γνωστὸν λίϑους κατὰ τοῦ καταδίκου ἔρρυπτον μόνον οἷ μάρτυρες τῆς δίκης.
Ἔχ τούτου φαίνεται ὅτι ὁ νεανίας Σαοὺλ ἦτο μὲν φανατικὸς ἐχϑρὸς τῶν
Χριστιανῶν, ἀλλὰ δὲν ἦτο καὶ κακοήϑης᾽ ἐμίσει τὸν Στέφανον ὧς ἐξωμότην,
ἀλλὰ δὲν ἦτο καὶ ψευδομάρτυς κατ᾽ αὐτοῦ ἦτο ἄνθρωπος ἀγνοῶν τὴν ἁλή-
ϑειαν, ὄχι διαστρεόλωτὴς τῆς ἀληϑείας. Ἐδίωξε δὲ ἐν συνεχείᾳ τοὺς Χρι-
στιανοὺς ἀγρίως, ἀλλ᾽ ἔπραττε τοῦτο ἀπὸ ἄδολον ἀγάπην εἰς τὴν πάτριον
εὐσέδειαν, ἐπειδὴ δὲν ἐγνώριζε τὴν ἀλήϑεναν, ἐπειδὴ ἔτσι εἶχε φανατισϑῆ
ἀπὸ τὸ φαρισαϊκὸν περιθάλλον του. Αλλως ἦτο ἄκακος καὶ ἅγνός. Διὰ τοῦτο
χαὶ ὃ Κύριος τοῦ ἀπεκαλύφϑη καὶ τὸν ἔσυρε ποὸς τὸ φῶς καὶ τὴν ἀλήϑειαν
ὡς «σχεῦος ἐκλογῆς» καὶ τὸν διώρισεν ἀπόστολον τοῦ εὐαγγελίου του εἰς
ὅλα τὰ ἔϑνη. Εἶνε γνωστὰ τὰ περιστατικά.
Τάτε οἵ Ἰουδαῖοι εἶχον τὴν μόνην ἀληϑινὴν ϑρησχείαν, οἱ Ῥωμαῖοι
ἦσαν καταχτηταὶ τῆς οἰκουμένης καὶ κοσμοχράτορες, καὶ οἱ “Ἕλληνες κατεῖχον
τὰ γράμματα καὶ τὰς ἐπιστήμας προσέτι δὲ καὶ τὴν γλῶσσαν τῆς
αὐτοχρατορίας, διότι ἣ διεϑνὴς γλῶσσα μεταξὺ τῶν ἐϑνῶν τῆς αὐτοχρα-
τορίας ἦτο ἧ ἑλληνική. Τὸ ἄριστον λοιπὸν ἦτο νὰ εἶνε κανεὶς πολιτικῶς
Ῥωμαῖος, νὰ ἔχῃ γλῶσσαν καὶ ἐγκύχλιον παιδείαν ἑλληνιστικήν, καὶ κατα-
γωγήν, ϑρησκείαν καὶ ϑεολογικὴν κχατάρτισιν ἰουδαϊχήν. Αὐτὰ τὰ τυπιχὰ
προσόντα εἶχεν ὁ Παῦλος. Οὐσιαστικὰ δὲ εἶχε τὴν πίστιν, τὸν ζῆλον ἔστω
χαὶ χωρὶς ἐπίγνωσιν, τὴν ἁγνότητα προϑέσεων, καὶ τὰς φυσικάς τον ἷκα-
νότητας“ διότι νεώτατος διωρίσϑη ἀρχηγὸς καταδιωχτικῆς ἀποστολῆς εἰς τὸ
ἐξωτεριχόν. Καὶ ἐχεῖϑεν τὸν ἠχμαλώτισεν ὃ Κύριος καὶ τὸν ἔχανεν ἀπό-
στολον τῆς νέας καὶ ἀγνώστου πίστεως, τῆς ἐσχάτως ἀποκαλυφϑείσης ἀλη-
ϑείας. Ἢ ἐπιστροφή του χρονολογεῖται καϑ' ὑπολογισμὸν περὶ τὸ ἔτος 85
μ.Χ, "Ἕχτοτε ὃ δίος του σχεδὸν ταντίζεται μὲ τὴν ἱστορίαν τοῦ εὐαγγελίου
τοῦ Χριστοῦ. ᾿Απέϑανε μαρτυριχῶς ἐν Ῥώμῃ πιϑανῶς ἱιεταξὺ τῶν ἐτῶν
00.688 κατὰ τὴν ἱερὰν παράδοσιν. “Ὅτι ἀπέϑανεν ἐν Ῥώιιῃ εἶνε δέδαιον.
188

διότι Ῥωμαῖος πολίτης μόνον ὑπὸ τοῦ Καίσαρος ἦτο δυνατὸν νὰ χαταδικα-
σϑῇ εἰς ϑάνατον. Ἐπίσης τὸ εἶδος τοῦ ϑανάτου εἶνε θέθαιον, διότι οἱ Ρω-
μαῖοι πολῖται ἐξετελοῦντο μόνονδι’ ἀποχεφαλίσεως (διὰ ξίφους ἢ πελέχεως)
χαὶ ὄχι διὰ θασανιστηρίων.

ξδ΄. ᾿Επιστολογραφία καὶ ἀλληλογραφία γενικῶς

Εἶπα εἰς προηγούμενον κεφάλαιον πῶς ἐγράφοντο καὶ ἐξεδίδοντο κατὰ

τὴν ἀρχαιότητα τὰ ὀιόλία. Ἐδῶ ϑὰ προσϑέσω μερυκὰ διὰ τὰς ἐπιστολὰς καὶ
τὴν ἀλληλογραφίαν. Ἢ ἀλληλογραφία καὶ αἱ ἐπυστολαὶ εἶνε ἐπινοήσδις γνω-
σταὶ ἀπὸ ἀμνημονεύτων χρόνων ἐσφαλμένως ὁ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς, πι-
στεύων εἰς τὸν Ἑλλάνικον, λέγει ὅτι πρώτη ἣ ὀασίλισσα τῶν Περσῶν "Ατ-
τοσα συνέταξεν ἐπιστολάς. Ἢ ἀρχαιοτέρα μνημονευομένη ἐν τῇ ὑστορίᾳ
ἐπιστολὴ εἶνε τοῦ ΙΑ΄ π.Χ. αἰῶνος, ἣ ἐπιστολὴ τοῦ Δαυΐδ πρὸς τὸν ἀρχι-
στράτηγόν του Ἰωάθ, διὰ τῆς ὁποίας τοῦ παρήγγειλε μυστικῶς νὰ φροντί-
σῃ νὰ φονευϑῇ εἰς τὴν μάχην ὃ στρατηγὸς Οὐρίας (Β΄ Βα 11, 14 - 15).
Λέγεται «θιθλίον», διότι ἦτο μικρὸς ρόλος χάρτου (ὀίόλος ΞΞ ρόλος, ὄόι-
βλίον -- ρολίδιον). Κατὰ τοὺς χρόνους τοῦ Χριστοῦ ὃ ἀποστολεὺς ἔγραφε
τὴν ἐπιστολήν, καὶ ἀναλόγως τοῦ μεγέϑους τὴν ἐδίπλωνεν ὅπως σήμερον κατὰ
πτυχὴν (πτυχίον) ἢ τὴν ἐτύλισσεν εἰς ρόλον (ὀιόδλίον), καὶ τὴν ἐσφραγιζεν.
Ἡ σφράγισις ἐγίνετο ὅπως σφραγίζονται σήμερον τὰ ταχυδρομούμενα δέ-
ματα. Τὸ πτυχίον ἢ ὀυθλίον εἷς τὸ μέρος τοῦ ἀνοίγματος ἢ εἰς τὸν κόμθον
τοῦ νήματος, ἂν ἐδένετο καὶ μὲ νῆμα, κατεστάζετο μὲ σχληρὸν κηρὸν (όου-
λοχέρι), καὶ ἐπὶ τοῦ νωποῦ χηροῦ ἐτίϑετο ἣ προσωπικὴ σφραγὶς (θοῦλα- θου-
λοχέρι) τοῦ ἀποστολέως.Ἧ σφραγὶς ἦτο μονόγραμμα (τζίφρα) ἢ σῆμα χα-
ραγμένον εἷς τὸ δαχτυλίδιον τοῦ ἀνθρώπου ὅπου σήμερον εἶνε ἣ «πέτρα»
τοῦ δαχτυλιδίου. Ἐννοεῖται ὅτι, καϑὼς φαίνεται ἀπὸ τὸ μέγεϑος διασωϑέν-
των τοιούτων δαχτυλιδίων, ταῦτα δὲν ἐφοροῦντο πάντοτε ἀλλ᾽ ἐφέροντο καὶ
εἰς τὰ ϑυλάχια. Εἰς τὴν ἐξωτερικὴν ἐπιφάνειαν τῆς ἐπιστολῆς ἐγράφετο ἣ
διεύϑυνσις τοῦ παραλήπτου ἐνίοτε δὲ καὶ τοῦ ἀποστολέως. Εἷς τὰς παπυρίνας
ἐπιστολὰς ποὺ προανέφερα εἰς τὸ παρὸν Γ΄ μέρος τῶν μαϑημάτων κάτωϑεν
τοῦ χειμένου ὑπάρχουν καὶ αἱ διευϑύνσεις, αἱ ὁποῖαι δημοσιεύονται ἐχ τοῦ
ὀπισϑίου μέρους τοῦ παπύρου. Προσϑέτω ἀχόμη λίγας. α) «Πετεαρσεμϑεῖ
Νεθχούνιος: παρὰ Πετοσούχου τοῦ Νεόχούνιος» (Πάπ. Οτοηπῇ, 2, 86 τοῦ
95. π.Χ.). β) «Ἱλαρίων: Αλιτι ἀπόδος» (Πάπ. ᾽Οξυρ. 144 τοῦ 1 π.Χ.).
Υ) «᾿Απόδος εἷς Καρανίδα Ταήσι ἀπὸ ᾿Απολιναρίου νεϊοῦ Μισηνάτου» {(1Π ἀπ.
ΟἸαββ. ΡΗΠ. 29, 243, Β΄ μΙΧ. αἱ.). Ὃ παραλήπτης, ὅταν παρελάμβανε τὴν
ἐπιστολήν, πρῶτα «ἐγίνωσχεν» ἐξωτεριχῶς τὴν διεύϑυνσιν ἀναγνωρίζων τὸν
ἀποστολέα, χαὶ ἔπειτα «ἀνεγίνωσχεν» ἐσωτεριχῶς τὸ περιεχόμενον. Αὐτὸ
ὑπονοεῖ ὁ Παῦλος. ὅταν λέγῃ τὴν ἔχφρασιν «ἐπιστολὴ γινωσχομένη καὶ
 139

ἀναγινωσκομένη» (Β΄ Κο 8,2). Ταχυδρομεῖα δὲν ὑπῆρχον κατὰ τὴν ἀρ-

χαιότητα. Ταῦτα ὑπάρχουν πρὸ 860 περίπου ἐτῶν. Οἱ ἄνϑρωποι ἀλληλογρα-
φοῦσαν μὲ οἱονδήποτε τρόπον ἠδύναντο, εἴτε μὲ ταξιδιώτας, εἴτε μὲ ἐμπό-
ρους. Ὁ Κικέρων λέγει εἰς τὰς ἐπιστολάς του, ὅτι ἀλληλογραφοῦσε μὲ τὸ
ἰδιωτικὸν ταχυδρομεῖον τῶν τελωνῶν. Διότι διάφορον μεγάλοι ὀργανισμοὶ
δημόσιοι ἢ ἰδιωτυκοὶ εἶχον συμφέρον νὰ ἔχουν σῶμα ταχυδρόμων ἀγγελιο-
φόρων διὰ τὴν αὐτοεξυπηρέτησίν των. Τοιοῦτον ὀργανισμοὶ ἦσαν τὸ αὐλαρ-
χεῖον, ὃ στρατός, οἱ τελῶναι, κλπ. Διὰ τὰς ἐπιστολὰς τῶν ἀποστόλων πληρο-
φορούμεϑα ἐνίοτε ὅτι ἐκομίζοντο ἀπὸ μαϑητάς των, οἱ ὁποῖοι συνεδύαζον
τὴν μεταφορὰν τῆς ἐπιστολῆς καὶ μὲ ἄλλας ἀποστολὰς ἢ εὐχαιρίας. 11... ἢ
ἐκ Κορίνϑου Φοίθη μεταφέρει τὴν πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολήν, ὁ Τιμόϑεος
τὴν Α΄ πρὸς Κορινϑίους, ὃ Ἐπαφρόδιτος τὴν πρὸς Φιλιππησίους, ὁ Τυχικὸς
τὰς πρὸς Ἐφεσίους καὶ Κολασσαεῖς, ὁ ᾿Ονήσιμος τὴν πρὸς Φιλήμονα, ὃ
Σιλουανὸς τὴν Α΄ Πέτρου.

γ΄. Μαρτυρία τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ Παύλου

Πλὴν τῆς πρὸς Ἑδραίους αἱ λοιπαὶ 18 ᾿Επιστολαὶ τοῦ ἀποστόλου 1] αὐ-

λου φέρουν τὸ ὄνομα τοῦ συγγραφέως καὶ ἀποστολέως ὡς πρώτην λέξιν
τοῦ κειμένου των, ὀλίγον δὲ κατωτέρω φέρουν καὶ τὸ ὄνομα τοῦ παραλή-
πτου ἢ τῶν παραληπτῶν. “ὥστε ὃ συγγραφεὺς εἰς ἑκάστην ἐκ τῶν 18 μαρ-
τυρεῖται ἐσωτερικῶς" ἐπιμαρτυρεῖται δὲ καὶ ἐξωτερικῶς ὑπὸ τῆς ἱερᾶς πα-
ραδόσεως. Εἷς τὴν πρὸς Ἑδραίους καὶ ὃ συγγραφεὺς καὶ οἱ παραλῆπται
μαρτυροῦνται ὑπὸ τῆς ἱερᾶς παραδόσεως, ἀλλὰ συνάγονται εὐκόλως καὶ
ἐσωτερικῶς ἐκ τῶν ἐπιλεγομένων τῆς ᾿ἘἘπιστολῆς. Ἐκ τῶν 18 εἰς μὲν τὰς
πέντε φέρεται ὡς ἀποστολεὺς μόνος ὁ Παῦλος, εἰς δὲ τὰς ὀκτὼ καὶ ἄλλοι
μετὰ τοῦ Παύλου, ἤτοι Σιλουανός, Τιμόϑεος, Σωσϑένης, καὶ «πάντες οἱ
ἀδελφοὶ» τῆς ἀποστολυκῆς συνοδίας. ᾿Αλλ᾽ οἵ ἄλλοι εἶνε μόνον συναποστο-
λεῖς καὶ ὄχι συγγραφεῖς: συγγραφεὺς εἶνε ὃ Παῦλος, ἐνῷ οἱ ἄλλοι πνευμα-
τικοὶ συμμέτοχοι τῶν ᾿Επιστολῶν, τῶν νουϑεσιῶν, τῶν ἐπιϑυμιῶν, τῶν χαι-
ρετισμῶν. Ἢ χρονικὴ σειρὰ τῶν Ἐϊπιστολῶν εἶνε, νομίζω, ἣ ἑξῆς" πρὸς
Θεσσαλονιχεῖς Α΄ - Β΄, Κορινϑίους Α΄ - Β΄, Ρωμαίους, Γαλάτας (ἥτις ἴσως
εἶνε χαὶ τρίτη ἢ τετάρτη ἢ πέμπτη), Φιλιππησίους, ᾿Εφεσίους, Κολασσαεῖς,
Φιλήμονα (αἱ τέσσαρες αὐταὶ ταυτόχρονοι), 'Ἑδραίους, Τίτον, Τιμόϑεον
Α΄ - Β΄. Μὲ χριτήρια τοὺς παραλήπτας, τὴν κυρίαν ἀφορμήν, καὶ τὴν χρο-
γιχὴν τάξιν διακρίνω τὰς ᾿ἘἘπιστολὰς τοῦ Παύλου εἷς τρεῖς χατηγορίας,
χαὶ κατ᾽ αὐτὴν τὴν σειρὰν ϑὰ τὰς ἐξετάσωμεν. α) ᾿Ἐπιστολαὶ πρὸς τὴν
μητροπολιτικὴν Ἑλλάδα καὶ ᾿Ιταλίαν (Α΄ - Β΄ Θε, Α΄ - Β΄ Κο, Ῥω, Φι):
ἀντιμετωπίζουν διάφορα ζητήματα ἢ ἀναπτύσσουν ϑέματα πίστεως. β) ἜΣ
πιστολαὶ πρὸς τὴν Μ. ᾿Ασίαν (Τα, Ἐφ, Κλ, Φλμ, Ττ, Δ΄ - Β΄ Τι}" ἀντιμετω-
140

πίζουν ὠργανωμένην αἵρεσιν, ἀνταρσίαν, καὶ ἀποστασίαν. γ) ᾿Επιστολὴ πρὸς

ἙΦραίους: ἀντιμετωπίζει εἰδικὴν περίπτωσιν.

δ΄. Γλῶσοα καὶ ὕφος τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ Παύλου

Ἢ γλῶσσα τῶν ᾿Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου, ἐξαιρουμένης τῆς πρὸς ἙΣ

θραίους, εἶνε εἰς τὸ ἐπίπεδον τῆς γλώσσης τῶν εὐαγγελιστῶν Ματϑαίου,
Μάρνου, καὶ τοῦ Πέτρου. Ὁ ἴδιος ὁ Παῦλος χαραχτηρίζει τὸν ἑαυτόν του
ὡς «ἰδιώτην τῷ λόγῳ» (Β΄ Κο 11,6). Θέλει νὰ εἰπῇ μὲ τοῦτο, ὅτι γράφει
εἰς τὴν λαϊκὴν γλῶσσαν καὶ χωρὶς πλοῦτον λέξεων καὶ τέχνην καὶ σχήματα
ρητοριχά. Ὁ Παῦλος ἐμφανίζεται καὶ ὡς λεξοπλάστης. Ἢ ἰδιότης του αὐτὴ
δὲν ἔχει σχέσιν μὲ τὴν τάσιν τῶν λογοτεχνῶν νὰ πλάσσουν νέας ὡραίας
ἢ περιέργους λέξεις πρὸς ἐπίδειξιν, ἀλλὰ τοῦ εὐφυοῦς ἀνθρώπου ποὺ ἐπινοεῖ
πνευματόδεις λέξεις, διὰ νὰ χαραχτηρίσῃ ὡρισμένας δυσχαρακτηρίστους κα-
ταστάσεις. Τὸ ὕφος του εἶνε λίαν ζωηρόν. Δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ διαδάζῃ κα-
νεὶς τὸν Παῦλον καὶ νὰ μὴ τὸν προσέχῃ, ἐφ᾽ ὅσον τὸν ἐννοεῖ ὀέθαια. Εἶνε
δὲ ὁ Παῦλος καὶ ποικίλος χαὶ εὔστροφος εἰς τὸ γράφειν᾽ ἄλλοτε τρυφερός,
ἄλλοτε φοθερὰ ἀπότομος, ἄλλοτε ὑπὸ τὴν τρυφεράν του διατύπωσιν πολὺ
σχληρός, ἄλλοτε εἴρων, ἄλλοτε ἀφελὴς (ὑπὸ τὴν καλὴν ἔννοιαν), ἄλλοτε
δυσνόητος ἀλλὰ πολὺ σαφὴς ὅταν κανεὶς τὸν συλλάδῃ, ἄλλοτε ἐνθουσιώδης
καὶ διαχυτιχός. Τὸ ὕφος του εἶνε κάτοπτρον τοῦ προσώπου του.

125. ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΡΟΣ ΘΕΣΞΑΛΟΝΙΚΕΙ͂Σ Α΄ - Β’

1. Παραλῆπται. Ἢ Θεσσαλονίχη, πόλις χτισϑεῖσα ὑπὸ τοῦ Κασσάν-

δρου, ἑνὸς ἐκ τῶν διαδόχων τοῦ Μ. ᾿Αλεξάνδρου, εὑρίσκετο εἰς τὸν μυχὸν τοῦ
Θερμαϊχοῦ κόλπου ἐν τῇ κεντρικῇ Μακεδονίᾳ᾽ εἰς τὴν αὐτὴν ϑέσιν ὅπου εὕ-
οίσχεται χαὶ σήμερον (ἡ παλαιὰ κεντρικὴ πόλις). Ἤδη πρὸ Χριστοῦ ἦτο
μεγαλούπολις καὶ πρωτεύουσα τῆς Ἑλλάδος. Μετὰ τὴν ρωμαϊκὴν κατάχτη-
σιν, ἣ Ἑλλὰς διῃρέϑη εἰς δύο ἐπαρχίας, τὴν Μαχεδονίαν (Θόρειον) καὶ τὴν
᾿Αχαΐαν (νότιον) μὲ πρωτευούσας, καϑὼς ἐλέχϑη, τὴν Θεσσαλονίκην καὶ τὴν
Κόρινϑον- ἦσαν δὲ αὗται ἕδραι ἀνθυπάτων. ᾽πὶ τῶν ἀποστόλων ἣ Θεσσα-
λονίχη εἶχε σημαντυχὴν ἰουδαῦχὴν παροιχίαν, πολλοὶ δὲ ἐϑνικοὶ ἦσαν «προσή-
λυτοι» τοῦ ἰουδαϊσμοῦ ἢ «σεδόμενοι» (περίπου κατηχούμενοι). Ὃ 1Παῦλος
εἰς αὐτὸ τὸ μιχτὸν πλῆϑος ἐκήρυξε τὸν Χριστόν, ὅπως καὶ εἷς ὅλας τὰς πό-
λεις, χαὶ ἐξ αὐτῶν συνεχρότησε τὴν πρώτην ἐχχλησίαν τῶν Θεσσαλονικέων.
Αὐτοὶ δὲ εἶνε χαὶ οἵ πρῶτοι παραλῆπται ἐπιστολῆς του.
2. Χρόνος καὶ τόπος. “Ὅπως εἶπα, ἣ χρονολογία τῶν πρὸς Θεσσα-
λονιγεῖς ᾿Ἐπιστολῶν εἶνε ἡ ἀχουδεστέρα χοονολογία τοῦ Παύλου. ᾿Εγράφη-
σαν χατὰ τὰ ἔτη 49 - 50 μὲ διαφορὰν μηνῶν. ᾿Πγράφησαν δὲ ἀμφότεραι
 141

χαὶ ἐστάλησαν ἀπὸ τὴν Κόρινθον, ὅπου ἐκήρυττε τότε ὁ ἀπόστολος. Ὥς

συναποστολεῖς φέρονται καὶ ὁ Σιλουανὸς καὶ ὁ Τιμόϑεος.
ὅθ. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Ὁ Παῦλος ὀλίγας μόνον ἑδδομάδας διέ-
μεινεν ἐν Θεσσαλονίκῃ μὲ τοὺς νεοφωτίστους. Μὴ προφϑάσας νὰ παραχο-
λουϑήσῃ τὸ φύτρωμα τοῦ λόγου ποὺ ἔσπειρε, ὅταν κατέθη ἐσπευσμένως καὶ
ὑπὸ διωγμὸν εἰς ᾿Αϑήνας, ἦτο ἀνήσυχος διὰ τὴν ἔκθασιν τοῦ κηρύγματός
του ἐν Θεσσαλονίχῃ. Διὰ τοῦτο ἔστειλε τὸν Τιμόϑεον νὰ ἰδῇ τί ἀπέγιναν οἱ
ἐν Θεσσαλονίχῃ πιστεύσαντες. Ὁ Τιμόϑεος ἐπιστρέψας καὶ συναντήσας τὸν
Π αὖλον εἰς Κόρινϑον, τοῦ ἔφερε λίαν εὐχαρίστους εἰδήσεις: ἧ μικρὰ ἐχ-
χλησία τῶν Θεσσαλονιχέων, καίτοι νηπιόϑεν ἀπορφανισϑεῖσα, προέχοπτεν ἐν
Κυρίῳ κατὰ τρόπον ἀξιοϑαύμαστον. Συγχρόνως δὲ ἔφερεν ὁ Τιμόϑεος εἰς
τὸν ΠΠαὖλον χαὶ μερικὰ ἐρωτήματα τῶν Θεσσαλονιχέων, εἰς τοὺς ὁποίους
δὲν ὡλοχληρώϑη ἢ κατήχησις λόγῳ τοῦ διωγμοῦ. “Ἕνα διττὸν ἐρώτημα ἦτο
ὁπωσδήποτε τὸ ἑξῆς. α) Τί ϑὰ γίνῃ μὲ τοὺς Χριστιανοὺς ποὺ ἀπέϑανον;
Ὅνταν ϑὰ ἐπανέλϑῃ ὁ Κύριος ἐν δόξῃ (Β΄ παρουσία), αὐτοὶ δὲν ϑὰ τὸν
ἰδοῦν. αὐτὸ δὲν εἶνε μία μεγάλη ἀπώλεια; 6) Πότε ϑὰ ἐπανέλϑῃ ὁ Κύριος;
Ἴσως διετυπώνοντο ὡς ἄλλα ἐρωτήματα καὶ τὸ ἂν ἢ πορνεία ἐπιτρέπεται
εἰς τοὺς Χριστιανούς, κατὰ πόσον πρέπει οἱ Χριστιανοὶ νὰ ὑπακούουν εἰς
ὡρισμένα πρόσωπα (τοὺς προϊσταμένους ἐν Κυρίῳ), καὶ ἂν πρέπῃ νὰ πι-
στεύουν εἰς τὰς προφητείας καὶ τὰ ἄλλα χαρίσματα ποὺ ἐμφανίζονται εἰς
ὡρισμένα μέλη τῆς ἐκχλησίας. Ὃ Παῦλος ϑέλων ἀφ᾽ ἑνὸς μὲν νὰ ἐχφράσῃ
τὴν ὑπὲρ τὰς προσδοκίας του χαράν του διὰ τὴν προχοπήν τῶν καὶ τὴν
πίστιν των, ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ νὰ ἀπαντήσῃ εἰς τὰ ἐρωτήματά των, τοὺς ἔγραψε
τὴν πρώτην ᾿Ἐπιστολήν.
Μετὰ ταῦτα ὡρισμένοι εἴτε ἀπὸ τὴν Θεσσαλονίκην εἴτε καὶ ἀπ᾿ ἀλλοῦ
ἐξηπάτησαν τοὺς Θεσσαλονικεῖς εἰς τὸ ϑέμα τῆς δευτέρας παρουσίας, πα-
ρουσιάσαντες μάλιστα καὶ πλαστὴν ἐπιστολὴν ἢ ἐπιστολὰς τοῦ Π᾿ αύὐλου καὶ
ψευδοπροφήτας. Φαίνεται ὅτι ἔγραφον καὶ ἐχρησμολόγουν, ὅτι ἣ δευτέρα
παρουσία ἔρχεται ἐντὸς ὀλίγων ἡμερῶν, καὶ ἔπευσαν μερικοὺς νὰ ἐγκαταλεί-
ψουν πᾶσαν ἐργασίαν καὶ νὰ περιφέρωνται ἀργόσχολοι. Οἱ Θεσσαλονιχεῖς
ἀρχικῶς εἶχον τὴν περιέργειαν, πότε ϑὰ γίνῃ ἣ δευτέρα παρουσία. Ὃ ΠΠαῦ-
λος τοὺς ἀπήντησεν, ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀνάγκη νὰ τοὺς εἰπῇ πότε, διότι τὸ
γνωρίζουν οἱ ἴδιοι: γνωρίζουν δηλαδὴ ὅτι ἔρχεται «ὡς κλέπτης ἐν νυκτὶ» καὶ
διὰ τοὺς φαύλους εἶνε «αἰφνίδιος ὄλεϑρος». Διὰ τοῦτο τοὺς ἀρχεῖ νὰ εἶνε
συνεχῶς ἕτοιμοι. Τόσον ἡ ἀρχικὴ περιέργεια, εἰς ὅσους ἧτο νοσηρὰ καὶ ὄχι
ὑγιὴς ὥστε νὰ ἱκανοποιηϑῇ ἐκ τῆς ἀπαντήσεως τοῦ [Παύλον, ὅσον καὶ ἡ
παρανόησις τῆς ἀπαντήσεως τοῦ Παύλου, ἐδημιούργησαν τὴν προειρημένην
πλάνην, ἣ ὁποία ἀνεστάτωσε τὴν ἐκκλησίαν. Διὰ τοῦτο ὁ 1] αὖλος ἔστειλε
χαὶ τὴν δευτέραν ᾿Ἐπιστολήν. Καὶ γενικῶς μὲν τοὺς παραγγέλλει νὰ ἔχουν
πρότυπα διαγωγῆς αὐτὸν καὶ τοὺς συνεργάτας του. Εἰδικώτερον δὲ τοὺς
 142

συνιστᾷ νὰ μὴ εἶνε εὔπιστοι καὶ εὐπτόητοι, νὰ μὴ δίδουν πίστιν οὔτε εἰς

χήρυγμα οὔτε εἰς προφητείαν οὔτε εἰς ἐπιστολὴν δῆϑεν τοῦ 1] αύλου, ὅταν
τοὺς λέγουν ἢ δῆϑεν τοὺς ἀποχαλύπτουν πράγματα ἀντίϑετα ἀπὸ ὅσα μαϑή-
ματα τοὺς παρέδωκεν ὁ ἴδιος ὁ Παῦλος. ᾿Βὰν δὲν ἔλϑῃ πρῶτα ὃ ἀντίχριστος
χαὶ ἂν δὲν ἡττηϑῇ, δὲν γίνεται ἡ δευτέρα παρουσία. ὍὍσον διὰ τὸ ϑέμα τῆς
ἐργασίας, ἁμαρτάνουν ὅσοι δὲν ἐργάζονται: διὰ τοῦτο νὰ ἐπανέλϑουν εἰς
τὰς ἐργασίας των’ «εἴ τις οὐ ϑέλει ἐργάζεσϑαι, μηδὲ ἐσθιέτω» (8, 10). Τὸ
δίδαγμα αὐτὸ πλὴν τῶν ἄλλων ἔχει καὶ τὸ ἑξῆς εἰρωνικὸν διὰ τοὺς ἀργο-
σχόλους: «Αὐτοὶ ποὺ εἶνε τόσον πολὺ θέδαιοι ὅτι ἔφϑασεν ἣ δευτέρα πα-
ρουσία, διατί ἐσταμάτησαν τὴν ἐργασίαν χαὶ ὄχν τὸ φαγητόν;».
Εἰς τὴν Β΄ ᾿Επιστολήν του ὁ Παῦλος μεριμνᾷ καὶ διὰ τὴν θεθαίωσιν
τῆς γνησιότητος τῆς ᾿Επιστολῆς του" κάτι ποὺ δὲν τὸ ἔκανεν εἰς τὴν πρώ-
τὴν, διότι ἦτο ἀνύποπτος. Τώρα ἣ πονηρὰ παρεμθολὴ τῶν πλαστογράφων
τοῦ ἔγινε μάϑημα. Διὰ τοῦτο λαμθάνει τὰ μέτρα του. Ὑπογράφει. Ὕπο-
γραφὴ εἶνε ὅλος ὁ στίχος 8, 11: «Ὃ ἀσπασμὸς τῇ ἐμῇ χειρὶ Παύλου, ὅ ἐστι
σημεῖον ἐν πάσῃ ἐπιστολῇ οὕτω γράφω» (-Ξ ἔτσι ὑπογράφω᾽ νὰ αὐτὴ εἶνε ἣ
ὑπογραφή μου). Διὰ νὰ ἐννοήσωμεν καλύτερον τὸ ϑέμα τῆς ὑπογραφῆς,
πρέπει νὰ ἀνατρέξωμεν εἰς τὴν γενυκωτέραν ἱστορίαν τοῦ ϑεσμοῦ τούτου.
Σήμερον ὅταν λέγωμεν «ὑπογραφὴν» ἐννοοῦμεν τὸ ὄνομά μας, ἢ μᾶλλον ἕνα
δυσανάγνωστον, δυσαπομίμητον καὶ τυποποιημένον γραφικὸν σχῆμα τοῦ ὀὁ-
νόματός μας, τοποϑετούμενον χάτωϑεν παντὸς ἐγγράφου ἢ γράμματος. Κατὰ
τὴν ἀρχαιότητα ὑπογραφὴ ἦτο ὃ ἰδιόχειρος γραφικὸς χαρακτὴρ (αὐτὸ ποὺ
σήμερον λέγομεν αὐτόγραφον), ὅταν δὲ ἐπρόχειτο περὶ ἐγγράφων, τὰ ὁποῖα
συνέτασσεν ἄλλος (γραμματεύς, δημόσιος ὑπάλληλος), ἦτο ἣ τελευταία παρά-
γραφος τοῦ ἐγγράφου, τὴν ὁποίαν δὲν ἔγραφεν ὁ γραμματεὺς ἀλλ᾽ ὃ ἐμφαι-
νόμενος ἐν τῷ ἐγγράφῳ μὲ τὸν ἰδιόχειρον χαραχτῆρα του. Διὰ τοῦτο δὲ
ἐλέγετο ὕπογραφή, ἐπειδὴ ἐγράφετο ἣ παράγραφος αὐτὴ ὑπὸ τὸ ὅλον χεί-
μενον τοῦ ἐγγράφου ἦτο δὲ κατὰ τὸ περιεχόμενον μία σύντομος ὁμολογία
ἢ ἣ περίληψις τοῦ ἐγγράφου περιέχουσα καὶ τὸ ὄνομα τοῦ ὑπογράφοντος. 1] α-
ραδείγματος χάριν, ὁ πάπυρος Ξ]1ὰ ϑοοϊοϊὰ ΠπΔ]]Δηὰ 908, τοῦ ἔτους 41 μ.Χ.
(δύο ἔτη ἀρχαιότερος τῶν πρὸς Θεσσαλονιχεῖς ᾿Επιστολῶν) εἶνε ἕνα συμ-
φωνητιχὸν μὲ τὸ ὁποῖον οἵ τρεῖς υἱοὶ τοῦ Ἡρωδίωνος ᾿Αρυώτης, Κρονίων,
καὶ ᾿Αραδάρχης μοιράζουν μεταξὺ των τοὺς πατρικοὺς δούλους καὶ λαιιθά-
νοῦν ἕχαστος «τὸ ἐπιδάλλον ἑαυτῷ μέρος»: τὸ ἔγγραφον συντάσσει ὁ σχετι-
κὸς δημόσιος ὑπάλληλος (συμβῥολαιογράφος): εἰς τὸ τέλος ὑπογράφουν καὶ
οἷ τρεῖς ἀδελφοί, τῶν ὁποίων ὃ γραφιχὸς χαραχτὴρ εἶνε διάφορος. Τὸ κεί-
μενον τοῦ ἐγγράφου (δύο σελίδες) ἔχει" «τους ἑδδόμου Τιδερίου Κλαυδίου
Καίσαρος Σεδαστοῦ Γερμανικοῦ Αὐτοχράτορος, μηνὸς Ξανϑικοῦ ἐνάτῃ καὶ
εἰχάδι, ἐν Τεύτύνει τῆς ΠῚ ολέμωνος μερίδος τοῦ ᾿Αρσινοΐτου νομοῦ. Ομολο-
γοῦσιν ἀλλήλοις ᾿Αρυώτης κλπ. ....{ν 0 ν νον ν νι νι τ ενννενι κε εεννύονειν
 14Ὁ

ἐν νννννννννννννν χαΐ εὖσιν ἑχόντες περὶ ἁπώντων συνχεχωριγότες.

Ὑπογραφὴ ἰδία τῶν τριῶ(ν) γεγραμ(μένων)
᾿Αρυώτης Ἡρωδίωνος συνδιίρημε ἐπὶ τοῦ παρώντος καὶ λέλωνχα εἰς τὸ
ἐπιδάλλων μοι μέρος τὴν προγεγραμμένην δούλην Σαμθοῦν καὶ ἕκαστα πο-
ἥσωι καϑὼς πρόκιται.
Κρονίων Ἡρωδίωνος συνδιείρημαι ἐπὶ τοῦ παρώντος καὶ λέλωνχα εἰς
τὸ ἐπιθάλλων μοι μέρος πρωγεγραμμένων δοῦλων ᾿Ηρακλᾶν καὶ ἕχαστα πο-
ήσω χαϑὼς πρώκιται.
᾿Αρυώτης νεότερος ὃς κέ ᾿Αραθάρχης Ἡροδίωνος συνδιείρημαι ἐπὶ τοῦ
παρόντος καὶ λέλωγχα εἰς τὼ ἐπιθάλον μοι μέρος τὰς προγεγραμμένας δού-
λας δύας Θερμουϑάριον καὶ Ἡρακλοῦν χωλὴν καὶ ἕκαστα ποήσω καϑὼς
πρώχειται».
Πλὴν τῆς διαφορᾶς τοῦ γραφιχοῦ χαρακτῆρος αἱ τρεῖς ὑπογραφαὶ εἶνε
καὶ ἀνορϑόγραφοι ἐν ἀντιϑέσει πρὸς τὸ κείμενον τοῦ ἐγγράφου ποὺ εἶνε ὀρ-
ϑογραφημένον καὶ εὐσύντακχτον, διότι ἐκεῖνο τὸ γράφει ὁ δημόσιος ὑπαλ-
ληλος. Τοιαῦται ὑπογραφαὶ διεσώϑησαν πολλαί. (Βλέπε Πάπυρον ᾿Οξυρύγ-
χου 269, τοῦ ἔτους ὅτ μ.Χ., Πάπυρον ἸΤεύότύνιος 892 τοῦ ἔτους 184 -ὅ,
χλπ.). Ἐδηλοῦτο δὲ τὸ «ὑπογράφω» χαὶ μὲ τὸ ἁπλοῦν ρῆμα «γράφω», π.χ-
«Φοιθάμμων μίσϑιος αὐτοῦ, υἱὸς τοῦ μακαρίου Π απνουϑίου, ἔγραψα ὑπὲρ
αὐτοῦ χατ᾽ ἐπιτρωπὴν αὐτοῦ, πρωτέξαντός μου τὼ ἴδιον ὄνωμα»ν (Πάπ. ᾽Ὁ-
ἕυρ. 188), ἢ «Ἰωάν[ν]ης ἔγραψα ὑπὲρ αὐτοῦ ἀγραμμάτου ὄντος» (11απ.
Ὄδξυρ. 189). (Βλέπε καὶ παπύρους δίυά. ῥα]. 13,6: Ρ. Οτεπ, 2,87: χλπ.).
Κατ᾽ αὐτὸν λοιπὸν τὸν τρόπον ὑπογράφει χαὶ ὃ Παῦλος τὴν Β΄ πρὸς Θεσ-
σαλονιχεῖς Ἐπιστολὴν καὶ ἄλλας ᾿Επιστολάς του «Ο ἀσπασμὸς τῇ ἐμῇ χειρὶ
Παύλου..». Ἢ δὲ πρὸς Γαλάτας εἶνε ὁλόκληρος ἣ Ἐπιστολὴ ὑπογραφή.
Βραδύτερον ἧ ὑπογραφὴ περιωρίσϑη εἰς τὸ ὄνομα μόνον τοῦ ὑπογράφοντος,
χαὶ ἔτι ὀραδύτερον τὸ ὄνομα ἔγινε δυσανάγνωστος χαὶ δυσαπομίμητος τύ-
πος, ὅπως σήμερον.
Ἔκ τῶν ὅσων ἐλέχϑησαν φαίνεται ὅτι καὶ τὴν Β΄ πρὸς Θεσσαλονικεῖς
χαὶ ἄλλας ᾿Επιστολὰς ἔγραφον ἄλλοι καϑ᾽ ὑπαγόρευσιν τοῦ Παύλου, εἰς τὸ
τέλος δὲ ὃ Παῦλος «ἔγραφε» τὴν τελευταίαν παράγραφον᾽ ὑπέγραφε. Ἡ δὲ
προσϑήχη «οὕτω γράφω» σημαίνει: «Ἔτσι ὑπογράφω: αὐτὴ εἶνε ἣ ὑπογρα-
φή μου’ αὐτὸς εἶνε ὃ γραφικός μου χαρακτήρ᾽ νὰ γνωρίζετε εἰς τὸ ἑξῆς
τὴν ὑπογραφήν μου καὶ νὰ μὴ ἀναγνωρίζετε ἐπιστολήν, ἂν δὲν φέρῃ αὐτὴν
εἰς τὸ τέλος».
4. Περιεχόμενον. Αἱ πρὸς Θεσσαλονικεῖς ᾿Επιστολαὶ εἶνε κείμενα σύν-
τόμα χαὶ δὲν τίϑεται ϑέμα διαγράμματος. ἼΑνεν διαγράμματος ὁ [Παῦλος
τοὺς ἐχφράζει τὰ συναισϑήματά του, ἀπαντᾷ εἰς τὰ ἐρωτήματά των, τοὺς
χάνει παρατηρήσεις, τοὺς δίδει συμόουλάς. Κύριον ϑέμα κοινὸν εἰς ἀμφοτέ-
υας εἶνε ἡ δευτέρα τοῦ Κυρίου παρουσία’ τί λέγει εἰς ἑκάστην, σχεδὸν ἐ
 144

λέχϑη εἰς τὴν ἐξέτασιν τοῦ σχοποῦ καὶ τῆς ἀφορμῆς των. Εἰσαγωγιχῶς δὲν
χρειάζονται περισσότερα.

18. ΒΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΡΟΣ ΚΟΡΙΝΘΙΟΥ͂Σ Δ΄ - Β΄

1. Παραλῆπται. Ἣ Κόρινϑος εἶνε πόλις ἀρχαιοτάτη, εὑρισχομένη

εἰς τὸν ἰσϑμὸν διὰ τοῦ ὁποίου ἑνώνεται ἣ Πελοπόννησος μὲ τὴν ὑπόλοιπον
Ἑλλάδα. Ἢ ἀρχαία Κόρινϑος, τῆς ὁποίας σώζονται λείψανα, δὲν εὑρίσκετο
ἐπὶ τῆς παραλίας ὅπως ἣ σημερινὴ ἀλλὰ μερικὰ χιλιόμετρα ἐσωτερικώτερον.
᾿Ανέκαϑεν ἦτο πόλις ἐμπορικὴ καὶ πλουσία, διότι εἶχε δύο λιμένας, ἀντηγω-
νίζετο δὲ τὰς ᾿Αϑήνας εἰς ὅλα. Κατὰ τὴν ἑλληνιστικὴν καὶ ρωμαῦκὴν περίο-
δον, ὅτε ἦτο πρωτεύουσα τῆς ᾿Αχαΐας, εἶχε φήμην πόλεως ὅπου ὑπάρχει μέ-
γας ἐχφυλισμός. ᾿Εϑεωρεῖτο πορνούπολις, ὑπάρχουν δὲ καὶ σχετικαὶ παροι-
μιώδεις ἐκφράσεις δηλοῦσαι αὐτὸ ἀκριθῶς. Ἐλέχϑη ἐν συντομίᾳ εἰς τὴν
ἱστορίαν τοῦ εὐαγγελίου πῶς ἐκήρυξεν ὃ Παῦλος εἰς τὴν Κόρινϑον καὶ
ποσάχις χαὶ πότε τὴν ἐπεσχέφϑη. Κατὰ τὴν πρώτην ἐπίσκεψίν του ἀπευ-
ϑυνϑείς πρὸς τοὺς Ιουδαίους τῆς Κορίνϑου συνήντησε σκληρὰν ἀντίδρασιν'
ἀλλ᾽ εἶδε τὸν Κύριον ἐν ὁράματι ὃ ὁποῖος τοῦ εἶπε: «Μή φοθοῦ, ἀλλὰ λάλει
καὶ μὴ σιωπήσῃς, διότι ἐγώ εἶμι μετὰ ᾽σοῦ, καὶ οὐδεὶς ἐπιϑήσεταί σοι τοῦ
καχῶσαί σε, διότι λαός ἐστί μοι πολὺς ἐν τῇ πόλεν ταύτῃ (Πρξ 18, 9 - 10).
Καὶ ὃ Παῦλος ἐκάϑησεν ἐπὶ τρία ἑξάμηνα, ὅσον δὲν ἐκάϑησεν ἀλλοῦ, παρὰ
μόνον εἷς τὴν Ἔφεσον ὅπου ἐκάϑησε χρόνον διπλάσιον. Μετὰ τὴν Κόρινϑον
ἐπεσχέφϑη δι᾽ ὀλίγον τὴν Ἔχρεσον, καὶ ἐτερμάτισε τὴν δευτέραν περιοδείαν
του εἰς Καισάρειαν τῆς Παλαιστίνης.
2. Χρόνος καὶ τόπος. Κατὰ τὴν τρίτην περιοδείαν του ὃ Π αὖλος
διελϑὼν τὴν Γαλατίαν, Φρυγίαν καὶ ἄλλα μέρη τῆς Μ. ᾿Ασίας κατέληξεν εἰς
Ἔφεσον ὅπου παρέμεινεν ἐπὶ τρία ἔτη. Κατ’ αὐτὰ τὰ ἔτη ἔγραψε καὶ ἀ-
πέστειλε τὴν Α΄ πρὸς Κορινϑίους. ᾿Εγράφη δηλαδὴ ἡ Α΄ πρὸς Κορινϑίους
περὶ τὸ ἔτος δ, καὶ εἶνε ἴσως ἧ τρίτη Ἐπιστολὴ τοῦ Παύλου, ἂν δὲν
προηγῆται αὐτῆς ἧ πρὸς Γαλάτας.ἪἫ Β΄ πρὸς Κορινϑίους ἐγράφη ἀπὸ τὴν
Μαγεδονίαν καὶ προφανῶς τὴν Θεσσαλονίκην κατὰ τὸ ἔτος δ1 ἢ ὅ8, ὀλίγους
μῆνας πρὸ τῆς λήξεως τῆς τρίτης περιοδείας, καὶ ἀκριθδέστερον ὀλίγον πρὸ
τῆς τρίτης ἀφίξεως τοῦ Π αύὐλου εἰς Κόρινϑον.,
ὅ. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Ὅτανὁ Π αὖλος διήνυε τὴν τριετίαν ἐν Ἐ-
φέσῳ, μετέδησαν ἀπὸ τὴν Κόρινθον εἰς τὴν "Ἔφεσον μερικοὶ Χριστιανοί,
ἄνϑρωποι τῆς διαχονίσσης Χλόης, οἵ ὁποῖοι τοῦ ἐκόμισαν ἀφ᾽ ἑνὸς ἐπιστολὴν
τῶν Κορινθίων πρὸς αὐτὸν καὶ ἀφ’ ἑτέρου πολλὰς προφορικὰς κακὰς εἰδή-
σεις περὶ τῆς ἐχχλησιαστιχῆς καταστάσεως ἐν Κορίνϑῳ. Τότε ὁ ΠῚ αὔλος
ἔγραψε τὴν Α΄ πρὸς Κορινϑίους, διὰ γὰ διορϑώσῃ τὴν κατάστασιν καὶ διὰ
νὰ ἀπαντήσῃ εἰς τὰς ἐρωτήσεις των. ΕἾχε δὲ καὶ ἀφ' ἑαυτοῦ νὰ τοὺς δώσῃ
 145

ὡρισμένας παραγγελίας, ἀνεξαρτήτως τῶν ἐρωτήσεών των χαὶ τῶν ἄλλων

πληροφοριῶν. Ἡ ἐπιστολὴ τῶν Κορινθίων περιελάμθανε τὰ ἑξῆς πεοίπου
ἐρωτήματα. α) Τί ϑὰ γίνῃ μὲ τοὺς ἁπλοῦς ἢ μιχτοὺς γάμους, μὲ τὰς χήρας,
μὲ τοὺς παρϑένους καὶ τὰς παρϑένους; Τί πρέπει νὰ χάνουν; 6) ᾿Επιτρέπε-
ται εἰς τοὺς Χριστιανοὺς νὰ τρώγουν εἰδωλύϑυτα; Αἱ δὲ πληροφορίαι ὑπὸ
τῶν ἀνθρώπων τῆς Χλόης ἦσαν αἱ ἑξῆς. α) Εἰς τὴν Κόρινϑον πολλοὶ Χοι-
στιανοὶ περιεφρόνησαν τὸν ΠΠ᾿ αὕλον, μὲ τὴν διαδολὴν μεριχῶν ἰουδαϊξόντων,
χαὶ δὲν παραδέχονται ὡς ἀπόστολον αὐτὸν ποὺ τοὺς ἐγνώρισε τὸν Χριστόν.
Ἔν συνεχείᾳ ἀπεσχίσϑησαν εἰς μερίδας μὲ ἀρχηγοὺς διαφόρους. ὍὍΟταν ὃ
Παῦλος γράφῃ «Ἕκαστος ὑμῶν λέγει. ᾿Εγὼ μέν εἶμι [ΠΙΠαύλον, ἐγὼ δὲ
᾿Απολλώ, ἐγὼ δὲ Κηφᾶ, ἐγὼ δὲ Χριστοῦ» (1,12), δὲν ἐννοεῖ ὅτι αὐτοὶ ἐφέ-
ροντο ὡς ἀρχηγοὶ τῶν μερίδων ἔστω καὶ παρὰ τὴν ϑέλησίν των’ καχῶς ὗπο-
ϑέτουν σήμερον αὐτὰ τὰ ὀνόματα. Διότι ἐν 4,6 ὁ Παῦλος γράφει: «Ταῦτα
δέ, ἀδελφοί, μετεσχημάτισα εἰς ἐμαυτὸν καὶ ᾿Απολλὼ δι᾽ ὑμᾶς, ἵνα ἐν ἡμῖν
μάϑητε τὸ μὴ ὑπὲρ ὃ γέγραπταν φρονεῖν». Ὁ Παῦλος ἐχρησιμοποίησε τὰ
ὀνόματα τῶν γνωστῶν ἀποστόλων, χωρὶς νὰ ἔχουν σχέσιν μὲ τὰ σχίσματα,
διὰ νὰ μὴ χρησιμοποιήσῃ τὰ ὀνόματα τῶν πραγματικῶν σχισματικῶν χαὶ
τοὺς ϑίξῃ προσωπικῶς. Μόνον ὃ Χριστὸς ἦτο πράγματι σημαία ἑνὸς σχί-
σματος: τὰ ἄλλα ὀνόματα εἶνε συμδολικὰ πρὸς ἀπόχρυψιν τῶν πραγματιχῶν.
6) Ἕνας Κορίνϑιος Χριστιανὸς περιέπεσεν εἰς σοθαρὸν παράπτωμα ποὺ
ἐξευτελίζει τὴν ᾿Εκκχλησίαν: συζῇ παρανόμως μὲ τὴν μητρυϊιάν του. γ) Μεριχὰ
μέλη τῆς ἐκκλησίας γενόμενοι ἐχϑροὶ καὶ μὴ δυνηϑέντες νὰ λύσουν τὰς διαφο-
ράς των ἐντὸς τῆς ἐκχλησίας, κατέφυγον εἰς τὰ δικαστήρια τῶν εἰδωλολα-
τρῶν. δ) Μερικοὶ διδάσχουν ὅτι, ὅπως ὁ στόμαχος ἔχει ἐκ κατασχευῆς προ-
ορισμὸν νὰ τρώγῃ, ἔτσι καὶ τὸ ὅλον σῶμα τοῦ ἀνθρώπου κατεσχευάσϑη διὰ
νὰ πορνεύῃ᾽ συνεπῶς ἣ πορνεία δὲν εἶνε ἁμάρτημα. ε) Αὐτοὶ ἢ ἄλλοι διδά-
σχουν ὅτι δὲν ὑπάρχει ἀνάστασις σωμάτων. «) Πολλοὶ τρώγοντες εἰδωλό-
ϑυτα σχανδαλίζουν τοὺς ἀσϑενεῖς ἀδελφούς. ) Εἰς τὰ κυριακὰ δεῖπνα πα-
ρατηρεῖταν μεγάλη ἀταξία. Ἔρχονται διὰ νὰ φάγουν ἐπιδεικτικῶς, χαὶ ἄλλοι
μὲν τρώγουν ἡγεμονικῶς, ἄλλον δὲ πτωχικῶς ἐπὶ τῆς αὑτῆς τραπέζης, καὶ
προκαλεῖται σχάνδαλον. Π᾿ ροσέρχονται δὲ ἐν συνεχείᾳ εἰς τὸ μυστήριον τῆς
ϑείας εὐχαριστίας ἄνευ ὁμονοίας, εἰρήνης, ταπεινοφροσύνης. ἡ) Οἱ χαρι-
σματοῦχοι πηδοῦν ὁ ἕνας πρὸ τοῦ ἄλλου διὰ νὰ εἰποῦν αὐτὰ ποὺ ϑέλουν᾽ μά-
λιστα οἱ ἔχοντες τὴν γλωσσολαλίαν, ϑορυθοῦν ὅλην τὴν ὥραν τῆς συνελεύσε-
ὡς καὶ μεταθάλλουν τὸν χῶρον εἰς φρενοκομεῖον. ὃ) Αἱ γυναῖκες προσεύχον-
ται ἢ προφητεύουν ἢ γλωσσολαλοῦν εἰς τὰς συνελεύσεις, μὲ τὰ μαλλιὰ ἀκά-
λυπτα γχαὶ λυτά, προκαλοῦσαι εἰς τοὺς παρισταμένους ϑαυμασμοὺς ὄχι πνευ-
ματιχοὺς καὶ ἱκανοποιοῦσαι γυναικοχρατικὰς καὶ παγανιστικὰς τάσεις. ΓΑλ-
λαι δὲ καὶ διδάσκουν δημοσίᾳ ἄνδρας καὶ γυναῖκας. ιν) Γενικῶς δὲν ὑπάρχει
ἀγάπη μεταξὺ τῶν μελῶν τῆς ἐκχλησίας, ὑπάρχει δὲ πολὺς ἐγωϊσμύς, ἀδια-
1460

χρισία, καὶ ἀχαριστία. Τέλος ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα ἤϑελε νὰ τοὺς γράψῃ ὃ [Παὖ-
λος ἀνεξαρτήτως τῶν εἰδήσεων, εἶνε ἣ λογία (ἔρανος) ὑπὲρ τῶν ἐν [1α-
λαιστίνῃ πτωχῶν, ὁ σεθασμός εἰς τὸν ἀποστελλόμενον Τιμόϑεον, ἡ ἀναγνώ-
θρισις καὶ ὁ σεθασμὸς τοῦ οἴκου τοῦ Στεφανᾶ, οἱ ὁποῖοι ἀφιερώϑησανεἰς τὰς
ἀνάγχας τῆς ἐκκλησίας, αἵ πληροφορίαι καὶ τὰ χαιρετίσματα ἀπὸ τὸν ᾿Α-
πολλὼ καὶ ἄλλους συνεργάτας τοῦ Παύλου. Αὐτὰ ὅλα τὰ ϑέματα εἶνε ἣ ὦ-
φορμὴ καὶ ὃ σχοπὸς τῆς Α΄ πρὸς Κορινθίους, αὐτὰ δὲ ἀποτελοῦν καὶ τὸ
περιεχόμενον. Διάγραμμα ἐπιτηδευμένον δὲν ὑπάρχει. .ὋὋ [ΠῚ αὔλος πιάνει
ἕνα - ἕνα τὰ ϑέματα καὶ τὰ ἐπιλύει. Ἐννοεῖται ὅτι ἣ ϑέσις του εἶνε πολὺ
λεπτή. Πρέπει νὰ ἐπιθληϑῇ εἰς ἀνθρώπους ποὺ δὲν τὸν ἀναγνωρίζουν. [1] ρέ-
πει νὰ προθάλλῃ τὸ ἀποστολικὸν του ἀξίωμα, καὶ νὰ ἐλέγξῃ τοὺς στασιαστὰς
χαὶ καταφρονητάς του, χωρὶς νὰ παρεξηγηϑῇ ὅτι ἐνεργεῖ ὡς ἀντίζηλος καὶ
ἀντίπαλος. Εἶνε ἠναγκασμένος νὰ κλείσῃ στόματα χαρισματούχων! Ὕποχρε-
οὗται νὰ ἀπαγορεύσῃ πράγματα ποὺ καϑ' ἑαυτὰ δὲν εἶνε ἁμαρτωλά, π.χ.
τὴν ὀρῶσιν εἰδωλοϑύτων, καὶ ὅμως δημιουργοῦν τὸ μεγαλύτερον καχόν᾽" χαὶ
νὰ χάνῃ τοῦτο ἐξηγώντας ταυτοχρόνως ὅτι δὲν εἶνε ἁμαρτία. Εἶνε δὲ καὶ
πολὺ στενοχωρημένος" θλέπει νὰ ἐχπίπτῃ, νὰ ἀναστατώνεται, νὰ ἐπανέρχεται
εἰς τὰς πρὸ τοῦ θαπτίσματος κακίας, νὰ διαλύεται μία ἐκχλησία εἰς τὴν ὁποίαν
τόσον χρόνον ἀφιέρωσε καὶ διὰ τὴν ὁποίαν τοιαύτας πληροφορίας εἶχεν ἀπὸ
τὸν Κύριον. Τοὺς ὀλέπει νὰ ἀμφισθητοῦν ἀχόμη χαὶ ϑεμελιώδη δόγματα καὶ
διδάγματα τῆς πίστεως, ὅπως τὴν ἀνάστασιν καὶ τὴν ἁγνότητα, νὰ περι-
φρονοῦν τὰ μυστήρια. Διενεργεῖ ἕνα ἔλεγχον, ἀπὸ τὸν ὁποῖον δὲν γνωρί-
ἵει ἂν ϑὰ μείνῃ τίποτε ὄρϑιον καὶ τί ἀντιδράσεις ϑὰ προκαλέσῃ.
'ΜΜετὰ τὴν Α΄ Ἐπιστολὴν τὴν ὁποίαν ἔστειλε διὰ τοῦ Τιμοϑέου (16,
10 - 11), ὁ ἐπιστρέψας Τυμόϑεος φαίνεται ὅτι δὲν τοῦ ἔφερε πάλιν καλὰς
εἰδήσεις. Μετὰ ἐπραγματοποίησεν ὁ ἴδιος τὴν δευτέραν εἰς Κόρινϑον ἐπί-
σχεψίν του, ἀφοῦ πρῶτον ἀνέθη ἀπὸ Μ. ᾿Ασίας εἰς Μακεδονίαν καὶ κατέθη
ἔπειτα ἀπὸ Μαχεδονίας εἰς ᾿Αχαΐαν (ΠρΕ 19,21). Κατὰ τὰ φαινόμενα
συνήντησε μεγάλην ἐναντίον του ἀντίδρασιν καὶ ἔφυγε συντόμως διὰ ϑα-
λάσσης εἰς Ἔκρεσον (Πρξ 19, 22), ᾿Απ' ἐκεῖ ὀραδύτερον ἀνέθη εἰς Τρωά-
δα, ἔπειτα εἰς Μαχεδονίαν. ᾿Απὸ τὴν Μακεδονίαν προτιϑέμενος νὰ κατέλϑῃ
εἰς Κόρινθον διὰ τρίτην φοράν, ἔστειλε πρῶτα τὴν Β΄’ ᾿Ἐπιστολήν του.
Πολὺ προηγουμένως εἶχε στείλει τὸν Τίτον εἰς Κόρινθον διὰ νὰ ἐπισχοπή-
σῃ τὴν κατάστασιν, μετὰ δὲ τὴν ἐπάνοδον τοῦ Τίτου εἰς Μακεδονίαν πλησίον
τοῦ Παύλου, τοὺς ἔγραψε τὴν ᾿Επιστολήν. Τοῦ εἶχε φέρει δὲ ὁ Τίτος καλὰς
εἰδήσεις (1Πρξ 20,1 - 8: Β΄ Κο 2, 12 - 18’ 1,18 - 14). Σχοπὸς τῆς ᾿Κπιστο-
λῆς του εἶνε νὰ ἐπανασυνδέσῃ τὰς πνευματιχάς του σχέσεις μὲ τοὺς μετανοή-
σαντας ἐπὶ τέλους καὶ συνελϑόντας Κορινϑίους, καὶ ἐπὶ τῇ εὐκαιρίᾳ νὰ ἀνα-
στη σῇ τὸ χαταφρονηϑὲν ἀποστολικὸν κῦρος του παρ᾽ αὐτοῖς. Διὰ τοῦτο πε-
ριεχόμενον τῆς ᾿Επιστολῆς εἶνε κυρίως ἡ ἀπολογία του ὡς ἀποστύλου καὶ
 141

ἡ ϑεμελίωσις τοῦ κύρους του. Τὸ κείμενον τῆς Β΄ πρὸς Κορινϑίους εὗρεν

ἡ ἀρνητικὴ κριτικὴ ἀνομοιογενὲς καὶ ἀλλοπρόσαλλον’ διὰ τοῦτο ὑπέϑεσεν ὅτι
εἶνε ψηφιδωτὸν ἐκ διαφόρων ἐπιστολῶν καὶ χειμένων. Αὐτὸ φανερώνει μό-
νον ὅτι οἱ «κριτικοὶ» δὲν ἠδυνήϑησαν νὰ τὴν ἑρμηνεύσουν. Εἰς τὴν ᾿Επιστολὴν
του αὐτὴν ἁπλούστατα ὁ Π αὖλος ἐφαρμόζει τὴν παιδαγωγικὴν μέϑοδον «μιὰ
στὸ καρφὶ καὶ μιὰ στὸ πέταλο». Ἔχει νὰ κάνῃ μὲ ἄρτι μετανοήσαντας᾽ ἢ
μετάνοιά των μεγάλη καὶ συντριπτική, ἀλλὰ καὶ τὰ πάϑη των ἀκόμη ἀχα-
ϑάριστα. Ἐκεῖ ποὺ ὁμιλεῖ τρυφερῶς καὶ πλήρης παρηγορίας, ἐχεῖ καὶ μα-
στίζει σχληρῶς καὶ εἰρωνεύεται πικρῶς: ϑωπεύει τὴν προϑυμίαν των νὰ
προσφέρουν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἀφήνει νὰ ἐννοήσουν πόσον ὑστεροῦν εἰς γεν-
ναιοδωρίαν ἔναντι τῶν Μαχεδόνων. Ἔξ ἑτέρου, ἐνῷ γράφει μετὰ τὴν ἐπά-
γοδον τοῦ Τίτου, ὅμως ὅταν γράφῃ διὰ τὴν κατάστασίν του τὴν πρὸ τῆς
ἐπανόδου τοῦ Τίτου, περιγράφει τόσον πιστὰ καὶ ἀνάλογα πρὸς τὴν τότε
κατάστασίν του, ὡσὰν νὰ μὴ ἐπέστρεψεν ἀκόμη ὃ Τίτος καὶ νὰ μὴ ἔφερε
τὰς χαλὰς εἰδήσεις. Οἱ δύο αὐτοὶ λόγοι κάνουν τὸ ὕφος πολυποίκιλον. ᾿Αλλ᾽
ἀκριθῶς διὰ τοῦτο ἣ Ἐπιστολὴ εἶνε ἄκρως ζωηρὰ καὶ ἑνιαία. Διάγραμμα
εὐσύνοπτον δὲν ὑπάρχει. Αὐτὸ δὲν εἶνε καϑόλου εἰς θάρος τῆς ᾿Εἰπιστολῆς.
Τοὐναντίον μαρτυρεῖ τὴν αὐθϑορμησίαν καὶ τὴν ἑνότητά της.
4. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. Ἡ σχέσις τῶν δύο πρὸς Κοριν-
ϑίους ᾿Ἐτιστολῶν μὲ τὴν Π. Διαϑήκην εἶνε στενή. Ἢ χρῆσις χωρίων καὶ
μάλιστα ἣ μνεία ἱστοριῶν καὶ νοημάτων τῆς Π. Διαϑήχης εἶνε πλουσία. Ὃ
Παῦλος γράφεν ὡς ἀποτεινόμενος πρὸς ἀνϑρώπους ποὺ ἀναγινώσχουν τὴν
11. Διαϑήκην καὶ γνωρίζουν καλῶς τὸ περιεχόμενόν της. Π ρὶν σχηματισϑῇ
ἣ Κι Διαϑήκη, ἣ Παλαιὰ ἦτο ἡ ᾿Αγία Γραφὴ τῆς ᾿Εκκλησίας. Οἱ ἐξ ἐϑνῶν
Χριστιανοί, καὶ ἂν δὲν τὴν ἐγνώριζον πρὺν γίνουν Χριστιανοὶ ὡς προσήλυτοι
τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ 'καὶ «σεδόμενοι τὸν Κύριον», τὴν παρελάμθανον ἅμα τῇ
προσελεύσει των εἰς Χριστὸν ὡς τὴν ᾿Αγίαν Γραφὴν τῆς Ἐκκλησίας.
δ. ’᾿Ακεραιότης. ᾿Απὸ πλευρᾶς χειρογράφου παραδόσεως οὐδὲν ἀπο-
λύτως ζήτημα ἀχεραιότητος τῶν δύο ᾿Επιστολῶν ὑπάρχει. Τοιοῦτον ζήτημα
ἐτέϑη κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους.ὙὝπεστηρίχϑη ὅτι προὐποτίϑενται τρεῖς
ἘἘπιστολαὶ πρὸς Κορινϑίους: ἣ πρώτη ἀπωλέσϑη, δευτέρα εἶνε ἣ νῦν φερο-
μένη ὡς Α΄, καὶ τρίτη ἣ νῦν φερομένη ὡς Β΄. Κατ᾽ ἄλλους μέρος τῆς πρώ-
τῆς διεσώϑη ἐνσφηνωμένον εἰς τὴν νῦν Α΄ Κορινϑίους. Κατὰ δὲ τὴν ἀρνη-
τικὴν χρυτικήν, ὡς ἐλέχϑη, ἡ νῦν Β΄ Κορινϑίους εἶνε συμπίλημα ἐκ πολλῶν
κειμένων. Αἱ ἀπόψεις αὐταὶ ὀφείλονται χυρίως εἰς τὸ ὅτι οἱ ἑρμηνενυταὶ δὲν
καταγοοῦν ἕνα ἀόριστον «ἔγραψα» ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Π αὖλος εἰς τὴν Α΄
Κπιστολήν, "ἔπειτα προσετέϑησαν καὶ παρατηρήσεις ἐπὶ τῆς ἀνομοιογενείας
τοῦ περιεχομένου καὶ τοῦ ὕφους, τὰ ὁποῖα ὡσαύτως παρενοήϑησαν. Εἷς τὴν
Λ΄ Κορινϑίους ὁ Παῦλος γράφει: «Ἔγραψα ὑμῖν ἐν τῇ ἐπιστολῇ μὴ συνα-
ναμίγνυσϑαι πόρνοις» (ὅ, 9), καὶ «Νῦν δὲ ἔγραψα ὑμῖν μὴ συναναμίγνυσθαι
148

ἐάν τις ἀδελφὸς ὀνομαζόμενος ἦ πόρνος» (ὅ, 11), καὶ «Οὐκ ἔγραψα δὲ
ταῦτα ἵνα οὕτω γένηται ἐν ἐμοὶ» (9, 15). ἼΑρα, λέγουν, ὁ Π αὔλος ἔγραψε
πρὸ τῆς Α΄ Κορινϑίους καὶ ἄλλην ἐπιστολὴν πρὸς τοὺς αὐτούς. ᾿Αλλ᾽ ἡ χρῆ-
σις τοῦ ἀορίστου «ἔγραψα» εἶνε λατινισμύς" εἰς τὴν λατινυκὴν ὑπῆρχεν ἣ
συνήϑεια ὁ ἐπιστολογράφος νὰ ἔχῃ ὑπ᾽ ὄψυν ὡς ἐνεστὼς τὸν χρόνον χαϑ᾽ ὃν
ϑὰ ἀναγινώσχῃ ὁ παραλήπτης τὴν ἐπιστολὴν καὶ ὄχι τὸν χρόνον καϑ᾽ ὃν
αὐτὸς γράφει αὐτήν. Διὰ τοῦτο ἀντὶ «σοῦ γράφω» μεταχειρίζεται τὴν ἔχ-
φρασιν «σοῦ ἔγραψα». Ὁ χρόνος αὐτὸς λέγεται ἐπιστολικὸς ἀόριστος. ᾿Α-
παντᾶται κατὰ κανόνα εἰς τοὺς Λατίνους ἐπιστολογράφους, ἀλλὰ κατ᾽ ἐπί-
δρασιν χαὶ εἰς τοὺς ἑλληνιστὰς τῶν ρωμαϊκῶν χρόνων. ᾿Εἰννοεῖται ὅτι, καὶ
ὅταν ἤϑελον οἱ ἐπιστολογράφον νὰ μνημονεύσουν προγενεστέραν ἐπιστολήν,
μετεχειρίζοντο πάλυν ἀόριστον, ὁ ὁποῖος ὅμως δὲν εἶνε ἐπιστολυκὸς (π.χ. Β΄
Κο 2, ὃ - 4 2, 9). Εἰς τὴν Α΄ Κορινϑίους ἔπρεπε νὰ διαχρίνουν οἱ ἕρμηνευ-
ταὶ τὸ εἶδος τοῦ ἀορίστου ἀπὸ τὴν φράσιν «νῦν δὲ ἔγραψα ὑμῖν..». Ἢ ἀ-
συμφωνία τοῦ «νῦν» μὲ τὸ «ἔγραψα» ἀντιστοιχεῖ μὲ τὴν σημερινὴν ἀσυμφω-
νίαν ρήματος καὶ κατηγορουμένου εἰς τὴν φράσιν «εἶσϑε μόνος σας» ἀλλ᾽
ὅλοι ἐννοοῦν ὅτι πρόκειται περὶ ἑνὸς προσώπου, εἰς τὸ ὁποῖον ἀπευϑυνόμεϑα
πληϑυντικῶς διὰ σεθασμόν. Λέγομεν δὲ ταυτοχρόνως καὶ τὴν ἔκφρασιν «εἶσϑε
μόνοι σας», ὅταν πρόκειται περὶ πολλῶν προσώπων. Ἔτσι ἀκριθῶς συνυ-
πῆρχον εἰς τὴν ἐποχὴν τῶν ἀποστόλων ὁ ἁπλοῦς καὶ ὁ ἐπιστολικὸς ἀόριστοτς᾽
ὅπως συνυπάρχουν σήμερον ὁ πραγματικὸς καὶ ὁ προσφωνητικὸς πληϑύυντι-
χός. Πολὺ σαφέστερον φαίνεται ὁ ἐπιστολικὸς ἀόριστος εἰς τὴν πρὸς Φι-
λιππησίους Ἐπιστολήν, ὅπου ὃ Π αὖλος γράφει περὶ τοῦ ᾿Επαφροδίτου «Σπου-
δαιοτέρως οὖν ἔπεμψα αὐτόν, ἵνα ἰδόντες αὐτὸν πάλιν χαρῆτε» (2,28), ἐνῷ
αὐτὸς ὁ Ἐπαφρόδιτος εἶνε ὁ χομιστὴς αὐτῆς τῆς ᾿Επιστολῆς. Ὁ Παῦλος
ἐννοεῖ: «Σᾶς ἀποστέλλω τὸν ᾿᾿ὐπαφρόδιτον». (Βλ. καὶ Α΄ Ἴω ὃ, 14’ 2, 21).
Ὅτανλοιπὸν ἐν τῇ Α΄ Κορινϑίους ὁ Παῦλος γράφῃ «ἔγραψα», ἐννοεῖ αὐτὴν
ταύτην τὴν Α΄ Κορινϑίους καὶ αὐτὴν ταύτην τὴν παράγραφον ὅπου ὑπάρχει
τὸ ἐν λόγῳ ρῆμα. Τὰ ἄλλα ἐπιχειρήματα, διὰ τῶν ὁποίων θάλλεται ἣ ἑνότης
καὶ ἀκεραιότης τῶν δύο πρὸς Κορινϑίους ᾿Επιστολῶν, δὲν εἶνε λόγου ἄξια.

14, ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΡΩΜΑΙΟΥ͂Σ

1. Παραλῆπται. Ἢ πόλις Ρώμηεἶνε γνωστή. 'Ο Παῦλος, ὅταν ἔγρα-

ψε τὴν πρὸς Ρωμαίους ᾿᾿πιστολήν του, δὲν εἶχεν ἐπισχεφϑῆ τὴν Ρώμην. Οἱ
Χριστιανοὶ τῆς Ρώμης οἱ ὁποῖοι λαμδάνουν τὴν ᾿Βπιστολήν του ἐγνώρισαν
τὴν Χριστιανιχὴν πίστιν ὡς ἑξῆς. “Ὅταν ὁ Κλαύδιος ἐξεδίωξεν ἀπὸ τὴν Ρώ-
αν τοὺς ᾿Ιουδαίους, οὗτοι διεσπάρησαν εἰς ἄλλας οτος τῆς αὐτο-
χρατορίας, ὅπου εὕρισχον ἐργασίαν διὰ τὸ ἐπάγγελμά των, ᾿Αχύλας χαὶ ἡ
ΠΕρίσχιλλα π.χ. ἔζησαν ἐπὶ ἕνα διάστημα εἰς Κόρινϑον ᾿ἔπειτα εἰς Ἴχρε-
 149

σον. Τοιούτους ᾿Ιουδαίους ἐγνώρισε καὶ ἐξεχριστιάνισεν ὁ Παῦλος ἀρχετούς.

Πρὶν γραφῇ ἣ πρὸς Ρωμαίους, ὁ Κλαύδιος ἀπέϑανε καὶ αὐτοκράτωρ ἔγινεν
ὁ Νέρων, ὅστις ὑφίστατο τὴν ἐπιρροὴν τῶν ᾿Ιουδαίων, ἔσχε δὲ καὶ σύζυγον
᾿Ιουδαίαν. Τὸ διάταγμα τοῦ Κλαυδίου ἀνεκλήϑη καὶ οἱ ἐξόριστοι ᾿Ιουδαῖοι τῆς
Ῥώμης ἐπανῆλϑον εἰς τὰς οἰκίας των. Διὰ τοῦτο ὁ Παῦλος εἰς τὸ τέλος
τῆς πρὸς Ρωμαίους στέλλει ἀσπασμοὺς εἰς τοὺς παλαιοὺς γνωρίμους του ᾿Α-
χύλαν χαὶ Πρίσκιλλαν, Μαριάμ, ᾿Ανδρόνιχον, ᾿Ιουνίαν, ᾿Αμπλίαν, Οὐρθανόν,
Στάχυν, ᾿Απελλῆν, κλπ. “Ὅλοι αὐτοὶ ἦσαν προφανῶς ᾿Ιουδαῖοι᾽ μερικοὺς μα-
λιστα τοὺς ἀποχαλεῖ καὶ συγγενεῖς του ἐννοεῖ συγγενεῖς του καὶ ὄχι γενικῶς
᾿ἙΘραίους, διότι δὲν λέγει συγγενῆ του καὶ τὴν Μαριὰμ ἣ ὁποία ἦτο σαφῶς
Ἑδραία. Αὐτοὶ λοιπὸν οἱ μαϑηταὶ τοῦ Παύλου, ἐπιστρέψαντες ὁμαδυχῶς εἰς
Ρώμην, ἐκήρυξαν τὴν πίστιν των καὶ ἐπηύξησαν τὰ μέλη τῆς Εχκλησίας τό-
σον. ὥστε οἱ ἴδιοι νὰ ἀποτελοῦν μικρὸν μέρος αὐτῆς. Δὲν εἶνε ἀπίϑανον καὶ
δι’ ἄλλων ὁδῶν νὰ ἔφϑασεν ἣ Χριστιανικὴ πίστις εἰς Ῥώμην, ἀλλ᾽ ἣ μαρτυ-
ρουμένη εἶνε αὐτὴ ποὺ ἀναφέρω. Μαϑὼν ταῦτα ὁ Παῦλος γράφει τὴν φερώ-
νυμον Ἐπιστολὴν πρὸς τοὺς ἀγνώστους του κατὰ τὸ πλεῖστον Ρωμαίους Χρι-
στιανούς. Ἧ ἐπιστολὴ εἶνε, νομίζω, ἀπρόκλητος. Γράφεται ὡς προληπτιχὴ
χατήχησις. Διὰ τοῦτο ἔχει ϑέμα μόνον ἕνα καὶ πολὺ κεντρικὸν ἐν τῇ χριστια-
νιχῇ διδαχῇ.
2. Χρόνος καὶ τόπος. ᾿Εκ τῶν χωρίων α) Ῥω 18, 28 - 26 «Νυνὶ δὲ
πορεύομαι εἰς ᾿Ιερουσαλὴμ διακονῶν τοῖς ἁγίοις. εὐδόχησαν γὰρ Μακεδονία
χαὶ ᾿Αχαΐα χοινωνίαν τινὰ ποιήσασϑαι εἰς τοὺς πτωχοὺς τῶν ἁγίων τῶν ἐν Ἱ-
ερουσαλήμ»" 6) Ῥω 16,1 - 2 «Συνίστημι δὲ ὑμῖν Φοίθην τὴν ἀδελφὴν ἡμῶν,
οὖσαν διάκονον τῆς ἐκκλησίας τῆς ἐν Κεγχρεαῖς, ἵνα αὐτὴν προσδέξησϑε...»"
“) Ῥω 16, 38 «Ασπάζεται ὑμᾶς [Ἑραστος ὁ οἰκονόμος τῆς πόλεως» (ὅστις ἐν
Β΄ Τι 4,20 φαίνεται Κορίνϑιος), ἀποδεικνύεται ὅτι ὁ Παῦλος γράφει τὴν
᾿ππιστολὴν ἐκ Κορίνϑου κατὰ τὴν τρίτην ἐχεῖ ἐπίσχεψίν του (ΠῚ ῸΞ 20, 8 - δ'
Β΄ Κο 18, 1), ὀλίγον πρὶν τελειώσῃ ἧ λογία καὶ πρὶν ὁ ἴδιος ἐχχινήσῃ διὰ
Παλαιστίνην μέσῳ Μακεδονίας καὶ Μ. ᾿Ασίας" κομίστρια δὲ τῆς ᾿Επιστολῆς
εἶνε ἡ Φοίθη. Τὸ ἔτος αὐτὸ εἶνε τὸ ὅ7 ἢ 58, τότε ποὺ ἐγράφη χαὶ ἡ Β΄ πρὸς
Κορινϑίους" ἀκουθέστερον ἣ πρὸς Ῥωμαίους ἐγράφη μέχρι τρεῖς μῆνας τιετὰ
τὴν Β΄ πρὸς Κοορινϑίους.
9. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Οἱ παλαιοὶ μαϑηταὶ τοῦ Παύλου εἰς
Ῥώμην πιϑανῶς τὸν παρεκάλεσαν νὰ γράψῃ πρὸς τοὺς μαϑητάς των ἕνα λό-
γον παραχλήσεως. Ἣ Φοίθη μεταδαίνει ἐκ Κορίνϑου, ὅπον εἶνε ὁ {Π αὖλος, εἰς
Ρώμην. Ὁ Παῦλος ἔχει ὑποφέρει πολλὰ ἀπὸ τοὺς ἰουδαΐζοντας" ἐπίσης ιτιόλις
ἔχει χαταστείλει τὴν τρικυμίαν ἐν Κορίνθῳ’ ἣ ὀδυνηρὰ πεῖρα ποὺ ἔλαθε τὸν
ὠϑεῖ εἰς τὸ ἑξῆς νὰ λαμθάνῃ μέτρα προληπτιχά, ὡς ἀπόστολος, πληρώσας τὴν
ἀποστολήν του ἐν Μ. ᾿Ασίᾳ καὶ Ἰλλάδι, ποϑεῖ νὰ ἐπεχταϑῇ καὶ περαιτέρω,
δηλαδὴ εἰς ᾿Ιταλίαν. Τὸ προγεφύρωμα ποὺ ἐπραγματοποίησαν οἱ μαϑηταί του
 180

ἐν Ῥώμῃ εἶνε μία χαλὴ ἀφορμή" μία ἐπιστολὴ ϑὰ δημιουργήσῃ μεγαλυτέραν

νοσταλγίαν τοῦ προσώπου του καὶ τοῦ χηρύγματός του εἰς τοὺς ἀγνώστους
του, οὕτως εἰπεῖν, πνευματιχοὺς ἐγγόνους του.Ὅλα αὐτὰ ἐστάϑησαν ἀφοο-
ταί, αἴτια. χαὶ σχοπὸς τῆς συγγραφῆς τῆς πρὸς Ρωμαίους ᾿Επιστολῆς.
4. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. Ἣ σχέσις τῆς πρὸς Ρωμαίους μὲ
τὴν Π. Διαϑήχην εἶνε πολὺ στενή. Ἔν τῇ Ἐπιστολῇ γίνεται θαϑεῖα ἑρμηνεία
τῆς Π. Διαϑήχης. Αἱ παραϑέσεις χωρίων εἶνε πολλαὶ καὶ μεγάλαι, ἀλλ᾽ ἢ γε-
νιχὴ ἀναφορὰ εἰς τὴν Παλαιὰν εἶνε πολὺ μεγαλυτέρα. ᾿Αποφεύγω ἐδῶ νὰ ἐπε-
χταϑῶ εἰς τὴν σχέσιν αὐτήν, διότι ϑὰ χρειασϑῇ νὰ ἑομηνεύσω ὅλην τὴν ᾿ἔπι-
στολήν. Ἢ χατάδειξις αὐτῆς τῆς σχέσεως εἶνε χατ᾽ ἐξοχὴν ζήτημα ἑρμηνείας.
δ. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. ᾿Επειδὴ ἣ ᾿Επιστολὴ ἐγράφη ἀ-
προχλήτως, προληπτιχῶς καὶ ἐν ἡρεμίᾳ, χαὶ ἐπειδὴ ἔχει ἕνα χύριον ϑέμα χαὶ
μάλιστα ϑεωρητιχόν, διὰ τοῦτο ἔχει διάγραμμα χαίτοι πολὺ ἁπλοῦν. Τοῦτο εἶ-
νε τὸ ἑξῆς.
Α΄. 1,1-11 Τροοίμιον.
Β΄. 1,18 - 4, 26 Εἰσαγωγή. Θρησχευτιχὴ χαὶ ἠϑιχὴ χρίσις τῶν τε ἐϑνῶν χαὶ
τοῦ ᾿Ισραήλ.
Γ΄. δ,1-11, 86 Ἡ λύτρωσις καὶ ἣ χατάχρισις (κύριον ϑέμα).
α΄. ὅ - 8 Ὁ λαὸς τῆς χάριτος (τὰ ἔϑνη).
β΄. 9-11 χλῆρος τοῦ κατακριϑέντος ᾿Ισραήλ.
Δ΄. 193-18 Πραχτιχαὶ παραγγελίαι.
Ε΄. 16 Χαιρετισμοί.
Συνοπτιχώτερον δυνάμεϑα νὰ διαχρίνωμεν τὴν ᾿᾿πιστολὴν εἰς δύο κπέρῃη
(1 - 11’ 19 - 16), ἕνα δογματικὸν καὶ ἕνα πραχτιχόν, τοῦ δογματικοῦ ὄντος
διπλασίου τοῦ πρακτικοῦ. Τοῦ πραχτικοῦ μέρους τὰ ϑέματα λεπτομερέ-
στερον ἔχουν κατὰ σειρὰν ὡς ἑξῆς.
α΄. ᾿Αγνότης τοῦ σώματος.
β΄. ᾿Αγάπη χαὶ ἑνότης ἐν τῇ Εἰκχχλησίᾳ.
γ΄. Πειϑαοχία εἰς τὴν χρατυχὴν ἐξουσίαν,
δ΄. Ζητήματα σχανδαλισμοῦ διὰ ὀρώσεως, πόσεως, νηστείας.
ε΄. ᾿Οὐυοφοοσύνη χαὶ ἀνοχὴ τῶν ἀδυνάτων.
«΄͵ Ἢ ἀποστολιχὴ ἰδιότης χαὶ τὸ ἀποστολιχὸν ἔργον τοῦ Π αύλοι'.
ζ΄, Ὃ ϑεσμὸς τῆς λογίας.
η΄. Ἢ ποοσευχὴ ὑπὲρ τῶν ἀποστόλων.
Παοατηρεῖ χανεὶς ὅτι ὃ Παῦλος ἐπαναλαμθάνει περιληπτικχῶς καὶ προληπτι-
χῶς τὰ ϑέματα ποὺ τὸν ἀπησχόλησαν εἷς τὰς δύο πρὸς Κορινϑίους ᾿ὑπιστολὰς
χατὰ τὴν μόλις ἀποσοδηϑεῖσαν γρίσιν τῶν σχέσεών του μὲ αὐτούς. Τὸν δρά-
χοντὰ ποὺ μόλις χατεπολέμησεν ἐν Κορίνθῳ, τὸν χαταπολειιεῖ πρὸ τῆς γεννή-
σεώς τοῦ ἐν Ῥώμη).
Θ. ᾿Ακεραιότης. ᾿Απὸ πλευρᾶς χειρογυάφον παραδόσειυς, ἐν τῇ ἀλε:
 181

Ξανδρινῇ παραδόσει παρατηρεῖται ἣ ἑξῆς ἀνωμαλία. Ἢ παράγραφοξ [ἢ ὁποία

ἐν τῷ ἐκχλησιαστιχῷ χειμένῳ καταλκλείει τὸ 1Δ΄ κεφάλαιον (14, 24|-.-: 26), ἐν
τῇ ἀλεξαγδρινῇ κατακλείεν τὸ [α΄ κεφάλαιον καὶ τὴν ὅλην ᾿Επιστολὴν (1
95 - 21). Τόσον αὐτὸ τὸ γεγονὸς ὅσον καὶ τὸ μῆχος τοῦ πρακτιχοῦ μέρους,
ὁποῖον εἰξ ἄλλας ᾿Επιστολὰς εἶνε μικρότερον, ἀλλὰ καὶ ἥ ποιχιλία τῶν δει

.-
τῶν τοῦ χαὶ ἣ ὁμοιότης μὲ τὰ ϑέματα τῶν δύο πρὸς Κορινϑίους, ὥϑηφαν) π
λοὺς ἑομηνευτὰς νὰ ἀμφισθητήσουν τὴν ἑνότητα τῆς ᾿Ἐπιστολῆς. Δέ
τὸ δογματιχὸν μέρος τῆς Ἐπιστολῆς (1 - 11) ὡς σταϑερὸν χείμενον ἐστάλη
εἰς πολλὰς ἐχχλησίας διὰ μιᾶς ἢ κατὰ καὶϊρούς, εἰς ἑχάστης δὲ ἐχχλησίας τὸ
ἀντίγραφον ὑπῆρχεν εἰς τὸ τέλος πρακτικὸς ἐπίλογος" ἔπειτα δὲ συνεχεντρώϑη-
σαν ὅλαιαἱ τοιαῦται ἐπιστολαί, καὶ τὸ μὲν δογματικὸν ἦτο ἕνα καὶ ἑνιαῖον, οἵ
δὲ πραχτιχοὶ ἐπίλογοι συσσωρευϑέντες εἰς τὸ τέλος ἀπετέλεσαν τὰ τελευταῖα
χεφάλαια (18 - 15)" ἀνάλογος συσσώρευσις ἔγινε καὶ μὲ τοὺς χαιρετισμοὺς
οἷὁποῖοι εἶνε πολλοὶ (16). ᾿Αλλ’ ἐξήγησα διατί τὸ πρακτικὸν αὐτὸ μέρος καὶ
οἷ χαιρετισμοὶ εἶνε ἐκτενῆ. Αἱ εἰκασίαν δὲν ἔχουν σοθαρὸν στήριγμα, ἣ δὲ ἀνω-
μαλία τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως δὲν δύναται νὰ τὰς ἐπιστηρίξῃ. ᾽Εκεῖ ὅ-
που συνέθη πράγματι τὸ τοιοῦτον, φαίνεται σαφῶς μέχρι σήμερον, δηλαδὴ
εἷς τὰς τοεῖς ᾿Επιστολὰς τοῦ ᾿Ιωάννου.

15. ἘΠΙΣΤΟΛῊ ΠΡΟΣ ΦΙΛῚΠΠΗΣΙΟΥ͂Σ

1. ᾿Επιστολαὶ τῶν δεσμῶν. Δέσμιος ὧν ὃ Παῦλος ἐν Ρώμῃ χατὰ

τὴν πρώτην φυλάχισίν του καὶ ὑπόδικος, ἔγραψε τέσσαρας ᾿Εἰπιστολάς, τὰς πρὸς
Φιλιππησίους, ᾿Ἐχφεσίους, Κολασσαεῖς, Φιλήμονα. Διὰ τοῦτο λέγονται ᾿ἔπιστο-
λαὶ τῶν δεσμῶν ἢ τῆς αἰχμαλωσίας. Ἢ ἱστορία ποὺ συνάγεται ἀπὸ τὰς πληρο-
φορίας τῶν Ἐπιστολῶν αὐτῶν ἔχει ὡς ἑξῆς. .Ο Π αὖλος εἶνε «δέσμιος» (Φι
1, 1. 1,18: 1,16: Ἐφ 8,1: 4,1: 6, 230. ΚλΊ, 24’ 4, 4 Φλμ, 1: 9: 18). ὍὍταν
γράψῃ τὴν πρὸς Φιλιππησίους, ἀρχίζει νὰ ἀναχινῆταν ἣ ὑπόϑεσίς του, πε-
ρὶ τῆς ἐκθάσεως τῆς ὁποίας εἶνε αἰσιόδοξος" ὁ λόγος διὰ τὸν ὁποῖον εἶνε φυ-
λαχισμένος χαϑὼς χαὶ τὸ κήρυγμά του ἔχουν φϑάσει εἰς τὸ «πραιτώριον», δη-
λαδὴ τὴν αὐλὴν (Φι 1,18)" μερικοὶ αὐλικοὶ καὶ κατέχοντες καιρίας ϑέσεις πα-
ρὰ τῷ Καίσαρι Νέρωνι ἔγιναν Χριστιανοὶ (Φι 4, 32)" ὁ Παῦλος γράφει εἰς
τοὺς Φιλιππησίους «Τοῦτον μὲν οὖν (--τὸν Τιμόϑεον) ἐλπίζω πέιιψαι ὡς ἂν
ἀπίδω τὰ περὶ ἐμὲ ἐξαυτῆς» (Φι 2, 28), δηλαδὴ μόλις ἴδω ὁποία ϑὰ εἶνε ἧ ἔχ-
θασι: τῆς ὑποϑέσεώς μου. ὙὝπονοεῖ δὲ ὅτι ϑὰ τὸν στείλῃ, ἐφ᾽ ὅσον ἣ ὑπόϑεσις
λάθῃ χαλὸν δρόμον’ διὰ τοῦτο λέγῃ «ἐλπίζω»: ἄλλως, ἂν ἐλάμδανε καχὸν δρό-
μον. δὲν ϑὰ τὸν ἔστελλε, διὰ νὰ τὸν ἔχῃ πλησίον τοῦ κατὰ τὰς τελευταίας |στι-
γμάς του. Οἱ ἄνϑρωποι «τῆς οἰκίας τοῦ Καίσαρος» οἷ ὁποῖοι ἔγιναν μαϑηταί
τοῦ φαίνεται ὅτι τοῦ ἔδιδον χαλὰς πληροφορίας καὶ ἐνήργουν παρὰ τῷ Καὶί-
σοι ὑπὲρ τοῦ Παύλου, 1[ϊ- τοὺς ᾿βαρεσίους καὶ Κολασσαεῖς διὰ τὴν ὑπόϑεσίν
182

του γράφει, ὅτι ϑὰ τοὺς πληροφορήσῃ ὁ Τυχικὸς ὁ χομιστὴς τῶν ᾿᾿πιστολῶν

(Ἐφ 6. 21 - 32: Κλ 4, τ - 9). Προσϑέτει δὲ ὅτι ἔστειλε τὸν Τυχικὸν μαζὶ μὲ
τὸν ᾿Ονήσιμον, ὅστις χομίζει ᾿Επιστολὴν προσωπιχὴν εἰς τὸν Φιλήμονα. [ἷϊς
τὸν Φιλήμονα, πρὸς τὸν ὁποῖον γράφει προσωπικὴν ᾿Επιστολήν, ἐχμυστηρεύε-
ται περισσότερα «ἽΛμα δὲ καὶ ἑτοίμαζέ μοι ξενίαν: ἐλπίζω γὰρ ὅτι διὰ τῶν
προσευχῶν ὑμῶν χαρισϑήσομαι ὑμῖν» (ᾧλμ, 22). Εἶνε σχεδὸν θέθαιος ὅτι ϑὰ
ἀϑωωϑῇ χαὶ ϑ᾽ ἀπολυϑῇ. Ὅτι δὲ τὰς τρεῖς ᾿Επιστολὰς πρὸς ᾿Εφεσίους, Κολασ-
σαεῖς, καὶ Φιλήμονα ἔγραψε καὶ ἀπέστειλε διὰ μιᾶς, τὰς μὲν δύο διὰ τοῦ Τύυχι-
χοῦ τὴν δὲ τρίτην διὰ τοῦ ᾿Ονησίμου φαίνεται σαφῶς (Ἔ 6, 21 - 22: Κλ 4, ἴ -
9: Φλμ, 11). Δὲν εἶνε ἀπίϑανον καὶ τὴν πρὸς Φιλιππησίους νὰ ἔγραψε καὶ ἀπέ-
στειλε μαζὶ μὲ τὰς τρεῖς διὰ τοῦ ᾿Ἐπαφροδίτου. Ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει συνέ-
θη τὸ ἑξῆς. .ὋΟ Παῦλος ἐν ὄψει τῆς ἀπολύσεώς του, ἀποστέλλει εἰς πολλὰς
ἐχχλησίας του ὡς προδρόμους ᾿Επιστολὰς χαὶ μαϑητάς του. Γράφει τὰς τέσ-
σαρας χαὶ τὰς ἀποστέλλει μὲ τρεῖς μαϑητάς του, Τυχικόν, ᾿Επαφρόδιτον, καὶ
᾽Ονήσιμον. Ὁ Φιλιππήσιος ᾿Επαφρόδιτος κομίζει τὴν πρὸς Φιλιππησίους ἰ-
διαιτέραν ᾿πιστολήν: ὃ ᾿Ονήσιμος τὴν πρὸς Φιλήμονα ἰδιαιτέραν χαὶ ποροσω-
πιχήν: ὃ Τυχιχὸς κομίζει τὴν πρὸς Κολασσαεῖς χαὶ Λαοδικεῖς ἰδιαιτέραν, ἀλλὰ
χομίζει χαὶ μίαν ἐγχύχλιον ἢ ὁποία εἰς τὴν ϑέσιν τοῦ ὀνόματος τοῦ παραλή-
πτου ἔχει χενὸν ἐπίτηδες: «Παῦλος, ἀπόστολος ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ διὰ ϑελήμα-
τος Θεοῦ, τοῖς ἁγίοις τοῖς οὖσιν ἐν... χαὶ πιστοῖς ἐν Χριστῷ ᾿Ιησοῦ» (Ἔνῳ
1,1). Καϑὼς οἱ τρεῖς μαϑηταὶ ἐπυθιθάζονται ἀπὸ ᾿Ιταλίας εἰς τὸ Δυρράχιον,
εἰσέρχονται εἰς τὴν ᾿Εγνατίαν ὁδὸν ἣ ὁποία διασχίζουσα τὴν ὀόρειον Ἑλλάδα
τοὺς ὁδηγεῖ πρὸς τὸν Βόσπορον, ἀπ᾽ ὅπου ἣ ἀποστολὴ ϑὰ κατέλϑῃ πρὸς νότον,
πρὸς τὰς μεγάλας ἐχχλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας. Καϑ' ὁδὸν ὁ Τυχιχὸς δίδει ἀντί-
γραφα τῆς ἐγχυχλίου ᾿Επιστολῆς εἰς τὰς ἐἔχχλησίας ἀπὸ τὰς ὁποίας διέρχον-
ται γαὶ πληροφορίας περὶ τῆς καταστάσεως τοῦ Παύλου (Ἐφ6, 21 - 22). Ἕ-
χάστη ἐχχλησία εἰς τὴν χενὴν ϑέσιν τοῦ παραλήπτου γράφει τὸ ὄνομά της. Τὴν
λαμδάνουν πρῶταιαἱ ἐκκλησίαι τοῦ ᾿Ιλλυρυκοῦ, ἣ Θεσσαλονίκη, οἱ Φίλιπποι, ἔ-
πειτα αἱ ἐχχλησίαι τῆς Τρῳάδος, καὶ τέλος αἷ ἔκχλησίαι Περγάμου, Σμύρνης,
Λαοδιχείας, ᾿Εφέσου, κλπ. Αὐτὴ ἢ ἐγκύκλιος εἶνε ἣ πρὸς ᾿Εφεσίους. Καϑ᾽ ὁδὸν
ὁ ᾿Βπαφρόδιτος μένει εἰς τὴν πατρίδα του τοὺς Φιλίππους: συνεχίζουν μαϊὶ
μέχοι τέλους ὃ Τυχιχὸς μὲ τὸν ᾿Ονήσιμον, ὃ μὲν Τυχιχὸς ἐχτελῶν τὴν ἀπο-
στολήν του, ὃ δὲ ᾿Ονήσιμος ἐπιστρέφων εἰς τὸν χύριόν του Φιλήμονα Χριστια-
νὸς πλέον χαὶ χομιστὴς τῆς εὐαγγέλου ᾿Εὰαπιστολῆς τοῦ Παύλου. Τελιχὸς πι-
ϑανῶς σταϑμὸς τοῦ Τυχιχοῦ ἦτο ἡ “χφεσος. ζτσι νομίζω ὅτι ἔχει ἣ ἱστορία
τῶν ᾿3πιστολῶν τῶν δεσμῶν.
2. Χρόνος καὶ τόπος. “Ὁ χρόνος χαὶ ὁ τόπος συγγραφῆς τῆς τε πρὸς
Φιλιππησίους χαὶ τῶν τριῶν ἄλλων εἶνε πλέον γνωστός. Ἰύγράφησαν ἐν Ρἢώ-
μῃ περὶ τὰ ἔτη 02 - 604.
35. Παραλῆπται. “Ὡς γνωστὸν οἱ Φίλιπποι εἶνε ἣ πρώτη πόλις τῆς Εὐ-
Ξ“ ε ᾿ Γ , ε , ᾿ “» .
 188

ν (1ΠΠρξ
υώπης ἡ ὁποία ἤκουσε τὸ εὐαγγέλιον τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τὸν Παῦλο
ἐχχλησίας
10.11 - 49). Καϑὼς εἶπα, εἶνε πιϑανώτατον ὅτι ἅμα τῇ ἱδρύσει τῆς
ύϑησε
ἀφέϑη ἐν Φιλίπποις ὡς ἐπίσχοπος ὁ Λουκᾶς, ὅστις θραδύτερον ἠχολο
ν ἦτο
τὸν Παῦλον εἰς Ἱεροσόλυμα καὶ ᾿Ιταλίαν. Ἢ ὀχκχλησία τῶν Φιλιππησίω
θοήϑει-
ἡ μόνη ἀπὸ τὴν ὁποίαν ὁ ΠΠαὔλος ἐδέχετο χρήματα καὶ πᾶσαν ὑλικὴν
εργημέ-
αν. Αὐτὸ δειχνύει ὅτι ἦσαν οἱ ἐκεῖ Χριστιανοὶ πολὺ ταπεινοὶ χαὶ χαλλι
ποτὲ τί-
νοι. Τοὐναντίον ἀπὸ τοὺς Κορινϑίους ὃ Παῦλος ὄχι μόνον δὲν ἔλαθε
Οἱ Φίλιπποι,
ποτε, ἀλλὰ καὶ ἐκαυχᾶτο πρὸς αὐτοὺς ὅτι οὔτε πρόκειται νὰ λάθῃ.
τῆς
διὰ τὴν γεωγραφίαν, εἶχον χτισϑῇ τὸν Δ΄ π.Χ. αἰῶνα ὑπὸ τοῦ θασιλέως
ἔγιναν σπου-
Μαχεδονίας Φιλίππου, πατρὸς τοῦ Μ. ᾿Αλεξάνδρου, καὶ ταχέως
οις τὸν
δαία πόλις. Ὁ Καῖσαρ ᾿Οχταθιανὸς τῷ 42 π.Χ. ἐνίχησεν ἐν Φιλίππ
"
Βροῦτον χαὶ τὸν Κάσσιον, καὶ διὰ τοῦτο ἐτίμησε τὴν πόλιν μὲ ἰσοπολιτείαν
ὅ-
τὴν ἔχανε «πόλιν χολωνίαν» καϑὼς λέγει ὃ Λουχᾶς (Πρξ 16, 12), δηλαδὴ
λοι οἱ πολῖται αὐτῆς γενικῶς ἔγιναν Ῥωμαῖοι πολῖται.πὶ 1] αὐλου ἦτο ἕδρα
ται
στρατηγῶν. Ἡ πόλις ἔχειτο πλησίον τῆς σημερινῆς Καθδάλας καὶ σώζον
τὰ ρωμαϊχὰ ἐρείπιά της.
42. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Πολλαπλοῦς καὶ ὁ σχοπὸς καὶ ἡ ἀφορμή.
Ὃ Ἐπαφρόδιτος ἠσϑένησεν ἐν Ῥώμῃ μέχρι ϑανάτου καὶ οἷ πατριῶται του ἀ-
γησύχησαν καὶ ἐπόϑησαν νὰ τὸν ἰδοῦν. Μόλις ἀνέρρωσεν, ὁ Παῦλος τὸν ἀπο-
στέλλει: ἀσφαλῶς καὶ διὰ τὸν ἀγαπητὸν καὶ σεθαστόν των ΠΠ αὔλον τὸν δέσμι-
ὧν ϑὰ ϑέλουν νὰ μάϑουν' καὶ ὁ ἀπόστολος ϑὰ ϑέλῃ μετὰ τόσον καιρὸν νὰ ἐπι-
χοινωνήσῃ μὲ τὰ πνευματικά του τέκνα. Τόσων ἀφορμῶν χαὶ αἰτιῶν συντρε-
χουσῶν, ϑὰ ἦτο ἀδνανόητον νὰ μὴ τοὺς γράψῃ κάτι. λλλως τε μερικοὶ «καχοὶ
ἐργάται» ἰουδαΐζοντες ἔφϑασαν καὶ μέχρι Φιλίππων, διὰ νὰ διαθάλουν τὸν
Παῦλον, ἐκθάλουν τὸ κήρυγμα τοῦ σταυροῦ καὶ ἐπιθάλουν τὸν μωσαϊκὸν νό-
μον (Φι 8,1 - 10: 11 - 19). ἘΞ ἑτέρου ἐντὸς τῆς τόσον χαριτωμένης ἔκχλη-
σίας τῶν Φιλίππων ἐνεφανίσϑησαν μερικοὶ μικροεγωϊσμοὶ καὶ μικροδιαφοραὶ
ἰδίως μεταξὺ γυναικῶν διακονισσῶν. Καὶ αὐτὰ τὰ ζητήματα ἤϑελον κάποιαν
διευϑέτησιν (Φι 4,1 - 8). Ἰδοὺ καὶ αἷ ἀφορμαὶ καὶ οἷ σκοποὶ τῆς πρὸς Φιλιπ-
πησίους Ἐπιστολῆς. Διάγραμμα τοῦ περιεχομένου δὲν ὑπάρχει. Ἢ ἐπιστολὴ
γράφεται ἁπλῶς.

16.(Ὀ. ΕΠΙΣΤΌΛΗ ΠΡῸΣ ΓΑΛΑΤᾺΑΣ

1. Παραλῆπται. Ἢ Γαλατία εἶνε μεγάλη περιοχὴ τῆς Μ. ᾿Ασίας εἰς

τὸ ἐσωτερικὸν αὐτῆς. Ὕπάρχουν διαφωνίαι τῶν ἱστορικῶν διὰ τὰ ἀκριδῆ
ὅρια αὐτῆς τῆς ρωμαϊκῆς τότε ἐπαρχίας" ἄλλοι λέγουν ὅτι περιελάμθανεν ἐπὶ
Ἰ]Παύλου χαὶ τὴν Φρυγίαν ἢ καὶ μέρος τῆς Πισιδίας καὶ ΔΛυχαονίας, χαὶ ἄλ-
λοι ὅτι περιωρίζετο μόνον εἰς τὴν ὑπὸ Γαλατῶν κατοιχουμένην περιοχήν. Καὶ
ἄλλοι μὲν ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ Παῦλος ἐννοεῖ τὴν Γαλατίαν κατὰ τὴν πολιτι-
184

περιοχῶν.
χὴν διαίρεσιν τῶν ἐπαρχιῶν, ἄλλοι δὲ ὅτι κατὰ τὴν ἐϑνολογιχὴν τῶν
ἥμισυ τῆς σημε-
Ἔν πάσῃ περιπτώσει ἣ Γαλατία ἦτο περιοχὴ περίποι' ὅσον τὸ
θορείως τῆς
οινῆς Ἑλλάδος. χειμένη νοτίως τῆς Βιϑυνίας καὶ τοῦ Πόντου καὶ
περὶ τὴν
Λυχαονίας, δυτιχῶς τῆς Καππαδοχίας χαὶ ἀνατολιχῶς τῆς Φρυγίας,
ἐπέ-
σημερινὴν ἼΑγχυραν. Οἱ Γαλάται καταγόμενοι ἐχ τῆς σημερινῆς 1αλλίας
᾿Ασί-
δραμον χατὰ τὸν Γ΄ π.Χ. αἰῶνα εἴς τε τὴν Βαλχανιχὴν χαὶ εἰς τὴν ΔΜ.
αν πολλαχόϑεν ἀποχρουσϑέντες χατέληξαν χαὶ χατεχάϑησαν εἰς τὴν μικρασια-
τιχὴν Γαλατίαν, τὴν ἐξ αὐτῶν λαθοῦσαν τὸ ὄνομα. Οἱ Γαλάται αὐτοὶ ἐξελλη-
νίσϑησαν ὡς πρὸς τὴν γλῶσσαν χαὶ τὰ ἤϑη χαὶ ἀπέθαλλον τὸν πρότερον χα-
φαχτῆρα των. Ὁ Παῦλος ἐχήρυξεν εἰς τοὺς Γαλάτας τὸ εὐαγγέλιον χαὶ χα-
τὰ τὴν Β΄ χαὶ κατὰ τὴν Γ΄ περιοδείαν του (Π᾿ρξ 16,6: 18, ο8). ᾿
2. Χρόνος καὶ τόπος. Ἐἶνε πολὺ δυσπροσδιόριστος ὃ χρόνος καὶ ὃ
τόπος τῆς συγγραφῆς αὐτῆς τῆς Ἐπιστολῆς. Τὰ ὀέθαια εἶνε μόνον ὅτι α) εἶνε
ἣ ἀρχαιοτέρα τῶν ᾿Επιστολῶν πρὸς Μικρασιάτας, β) εἷνε νεωτέρα τῶν δύο
πρὸς Θεσσαλονιχεῖς ᾿Επιστολῶν, καὶ γ) ἐγράφη πρὸ τῆς φυγῆς τοῦ Παύλου
εἰς Ἱεροσόλυμα ὅπου συνελήφϑη καὶ ἐφυλακίσϑη. Ἑκάστης τῶν ᾿᾿ὐπιστολῶν
Δ΄- Β΄ Κορινϑίους καὶ Ῥωμαίους δύναται νὰ εἶνε χαὶ προγενεστέρα χαὶ με-
ταγενεστέρα. ᾿Εγράφη δηλαδὴ μεταξὺ τῶν ἐτῶν 51 χαὶ ὅ8. Πιϑανώτερος τό-
πος συγγραφῆς εἶνε ἣ Ἔφεσος καὶ πιϑανώτερος χρόνος ἧ τριετία ἣ ἐν ᾿Εφέσῳ.
8. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Ἤδητοῦ Παύλου κηρύξαντος ἅπαξ ἢ δὶς
εἰς τοὺς Γαλάτας, μετέθησαν εἰς τὴν Γαλατίαν ἰουδαΐζοντες χαὶ ἐδίδασκον, ὅτι
ἄνευ τῆς περιτομῆς καὶ τῆς τηρήσεως τοῦ μωσαϊκοῦ νόμου δὲν ὑπάρχει σω-
τηρία: δηλαδὴ ὅτι τὸ αἷμα τοῦ Χριστοῦ καὶ ἡ ἀνάστασίς του δὲν ἐπαρκοῦν διὰ
τὴν σωτηρίαν, ὃ Χριστὸς δὲν εἶνε ὁ λυτρωτὴς τοῦ κόσμου. Καὶ ἔπεισαν πολ-
λούς. Διέθαλον δὲ καὶ τὸν Παῦλον ὡς μὴ ἀπόστολον χαὶ μὴ ἔχοντα χῦρος, ἣ
ὅπως ϑὰ ἐλέγομεν σήμερον ὡς «τελευταῖον τροχὸν τῆς ἁμάξης» ἐν τῷ εὐαγγε-
λίῳ τοῦ Χριστοῦ’ καὶ τοῦτο διὰ νὰ ἀπορρίψουν τὸ χήρυγμά του καὶ νὰ στήσουν
ὡς αὐϑεντιχωτέραν τὴν ἰδικήν των διδαχήν. Αὐτὸ ἐξώργισε χυριολεχτιχῶς τὸν
Παῦλον. Διὰ τοῦτο τὸ ὕφος του εἰς τὴν πρὸς Γαλάτας εἶνε εἰς τὸ ἄχρον τῆς
:ωηρότητός του, ὕφος ἀνθρώπου ἐξωργισμένου. Σχοπὸν ἀσφαλῶς ἔχει νὰ στη-
ρίξῃ διὰ τῆς Επιστολῆς του τόσον τὸ ἀποστολιχόν του χῦρος τὸ χλονισϑὲν ἐν
τῇ συνειδήσει τῶν Γαλατῶν, ὅσον καὶ τὸ εὐαγγέλιον τὸ ὁποῖον αὐτὸς ἐχήονξε:
χατὰ δεύτερον δὲ λόγον νὰ καταδικάσῃ τὸ ὅλως ἀνθρώπινον καὶ κοσμικὸν κή-
ουγμα τῶν ψευδαποστόλων. Ἣ ᾿Ἐῇπιστολὴ θεδαίως εἶνε ἐγκύχλιος ὑπὸ στενὴν
σημασίαν’ ἀπευϑύνεται πρὸς ὅλας τὰς ἐχχλησίας τῆς Γαλατίας. Ἂχ μέρους ὅ-
πως τοῦ ΠΙαύλου ἐστάλη εἰς ἁπλοῦν μόνον καὶ μάλιστα ὁλόκληρον αὐτόγρα-
φον, ἐξαιρέτως εἰς τὴν περίπτωσιν αὐτήν, Ἦτο ὁλόκληρος ὑπογραφὴ τοῦ ΠῚ αὐ-
μου, Αὐτὸ δηλοῖ ἣ φράσις του «Ἴδετε πηλίκοις ὑμῖν γράμμασιν ἔγραψα τῇ ἐ-
μῇ χειρί» (6,11) ἴσως μάλιστα ὑπονοεῖ καὶ ὅτι ἦσαν μεγαλύτερα ἢ παχύτε-
υα τοῦ συνήϑους, τρόπον τινὰ ὑπογραμμισμένη ὁλόκληρος ἣ ᾿Ὀπιστολή.
 158

4. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. Αὐτὴ ἣ πρὸς Γαλάτας ᾿πιστολὴ

χαὶ ἣ πρὸς Ρωμαίους καὶ ἣ πρὸς Ἑδραίους εἶνε αἱ τρεῖς ἐχεῖναι τοῦ Παύλου
αἵ ὁποῖαι χατ᾽ ἐξοχὴν χαταργοῦν τὸν Νόμον καὶ τὴν Π. Διαϑήχκην ὡς πρὸς
τὸ ϑρησκευτικὸν μέρος (διατάξεις νομιχαὶ περὶ τὴν λατρείαν καὶ τὸ ζῆν)" ὄχι
ὅμως καὶ ὡς πρὸς τὸ μέρος τῆς πίστεως (ἀποχάλυψις, ὁδὸς ζωῆς), τὸ ὁποῖον
ἡ Κ. Διαϑήχη συμπληρώνει. Αὐταὶ αἱ τρεῖς ᾿Καπιστολαί του ἐχφοάζουν περισ-
σότερον τὸ χεφάλαιον τοῦ χηρύγματός του ἐκεῖνο, διὰ τοῦ ὁποίου διεχρίϑη χαὶ
ἠλευϑερώϑη ἡ Χριστιανικὴ πίστις ἀπὸ τὴν ᾿Ιουδαϊκὴν ϑρησχείαν. Δὲν προτί-
ϑεμαι ἐδῶ νὰ εἰπῶ περισσότερα ἐπὶ τοῦ ϑέματος αὐτοῦ. διότι εἶνε ζήτημα ἕο-
ιιηνείας.
5. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Δὲν ὑπάρχει διάγραμμα παρὰ
μόνον ὑποτυπῶδες.
α΄. Κεφ. 1 - 2. Ὃ γνήσιος ἀπόστολος Παῦλος χαὶ τὸ «οὐ χατὰ ἄνϑοωπον»
εὐαγγέλιόν του, τὸ ἀνεγνωρυσμένον ἐκ μέρους τῶν δοχούντων στύλων τῆς
Ἐκκχλησίας Ἰακώθου, Πέτρου καὶ ᾿Ιωάννου.
θ΄. Κεφ. ὃ - 4. Γνήσια τέκνα τοῦ ᾿Αθραὰμ εἶνε οἱ Χριστιανοί, οἱ εἰς Χριστὸν
πιστεύσαντες, ἀνεξαρτήτως φυλῆς, καὶ ὄχι οἱ χατά σάρχα ᾿ἙΘραῖοι, οἵ ὃ-
ποῖοι εἶνε τὰ νόϑα τοῦ ᾿Αδραάμ, τὰ τέκνα τῆς ᾿Αγαρ.
γ΄. Κεφ. ὅ - 6. Οἱ Χριστιανοὶ ἐκλήϑησαν εἰς ζωὴν ἐλευϑερίας χαὶ πνευματι-
χήν, ὄχι εἰς ζωὴν νομικοῦ καταναγκασμοῦ καὶ πνευματικῆς δουλείας ὅπως
εἶνε ὃ Ἰουδαϊῖσμός. ἊΑν ζηλώσουν τὴν νομικὴν ζωήν, αὐτομάτως ἐχπίπτουν
ἀπὸ τὴν ἐν Χριστῷ ζωὴν τῆς χάριτος, τῆς ἐλευϑερίας, τοῦ πνεύματος. Ἢ
Χριστὸς ἢ νόμος: τὰ δύο δὲν συμθυθάζονται, δὲν συνυπάρχουν, χαταρ-
νοῦν ἄλληλα.

11. ἘΠΙΣΤΌΟΛΗ ΠΡΟΣ ΕΦΕΣΙΟΥΣ

1. Παραλῆπται. Ἢ Ἔφεσος πόλις παναρχαία, ὅπως καὶ ἣ Κόρινϑος,

χειμένη εἰς τὰ μιχρασιατιχὰ παράλια τοῦ Αἰγαίου νοτιώτερον τῆς Σιμύονης
χαὶ τῆς Χίου καὶ θορειότερον τῆς Μιλήτου χαὶ τῆς Σάμου, ἦτο ἐπὶ τῶν ἧκιε-
ρῶν τοῦ Παύλου πρωτεύουσα τῆς τε ρωμαϊκῆς ἐπαρχίας τῆς λεγομένης Ἀ-
σίας χαὶ ὅλης τῆς χερσονήσου τῆς σήμερον λεγομένης Μ. ᾿Ασίας, καὶ τετάο-
τὴ πόλις τῆς Ρωμαϊχῆς αὐτοχρατορίας μετὰ τὰς Ρώμην, ᾿Αλεξάνδρειαν, καὶ
᾿Αντιόχειαν, χαϑὼς εἶπα εἰς τὰ προηγούμενα. Σήμερον ἡ φεσος δὲν ὑπάρ-
χει" σώζονται μόνον ἐρείπιά της. Ἢ Ἔφεσος εἶνε ἣ πόλις ὅπου ὁ ἀπόστολος
ΠΠ αὖλος ἔμεινε περισσότερον ἀπὸ κάϑε ἄλλην πόλιν, ἤτοι τοία ἔτη. Τὴν ἐπε-
σγέφϑη δὲ καὶ πρὸ τούτου καὶ μετὰ τοῦτο. Ἧτο τὸ χυριώτερον κέντρον του.
᾿Αλλά, καϑὼς εἶπα, ἣ πρὸς ᾿Ἐμφεσίους ᾿Επιστολὴ δὲν ἀπευϑύνετο μόνον πρὸς
τοὺς Ἐχφρεσίους: ἧτο ἐγκύκλιος. Μεταξὺ τῶν ἄλλων τὴν ἔλαθον καὶ οἱ Λαοδι-
χεῖς" διὰ τοῦτο ὁ Παὖλος γράφει πρὸς τοὺς Κολασσαεῖς" «Ὅταν ἀναγνωσϑῇ
1δ6

σίᾳ ἀναγνωσϑῇ,
παρ᾽ ὑμῖν ἡ ἐπιστολή, ποιήσατε ἵνα χαὶ ἐν τῇ Λαοδικέων ἐκκλη
᾿Επιστολὴν πρὸς
χαὶ τὴν ἐκ Λαοδιχείας ἵνα καὶ ὑμεῖς ἀναγνῶτε» (Κλ 4, 16).
τοῦ Β. ᾿Άντω-
Λαοδικεῖς ἐννοεῖ τὴν πρὸς ᾿Ἐχρεσίους. Εἶνε δὲ τοῦτο ἄποψις χαὶ
νυμος εἶχον
νιάδου. .Ὃ Τερτυλλιανός, ὁ ᾿Ωριγένης, ὁ Μ. Βασίλειος καὶ ὃ Ἱερώ
ὑπ᾽ ὄψιν χειρόγραφα τὰ ὑποῖα δὲν εἶχον τὴν φράσιν «ἐν ᾿Εφέσῳ» οὔτε ἄλλης
πόλεως ὄνομα, ἀλλ᾽ ἔγοαφον ἁπλῶς «τοῖς ἁγίοις τοῖς οὖσιν»" ἐπροσπάϑουν δὲ
νὰ δώσουν νόημα εἰς τὴν μετοχὴν «οὖσι»: μάλιστα ὁ Ἱερώνυμος τὴν σχετίζει
ιὲ τὸ ἐν ἘΞ 8, 14 ὄνομα τοῦ Θεοῦ «ὦν». «Οντες» εἶνε οἵ ἀληϑινοὶ ἅγιοι, οἱ
ννήσιοι Χοιστιανοί. Καὶ σήμερον σώζονται χώδιχες παραλείποντες τὸ «ἐν Ἔ-
φέσῳ» (δὶ Β 61). Πάντες ὅμως οἵ κώδικες τῆς ἐχχλησιαστιχῆς παραδόσεως
καὶ οἱ πλεῖστοι τῆς ἀλεξανδρινῆς καὶ οἱ πλεῖστοι καὶ ἀρχαιότατοι ἐχχλησιαστι-
χοὶ συναφεῖς ἔχουν τὸ «ἐν ᾿Εχρέσῳ» ἢ γνωρίζουν τὴν ἐπιστολὴν ὡς «πρὸς ἜΣ
φεσίους». Ἐνωρίτατα ἐπλάσϑη ᾿Επιστολὴ πρὸς Λαοδιχκεῖς ἀπόχρυφος, μαρτυ-
σουμένη εἰς τὸν χατάλογον τοῦ Μαυτγαίοτί, χαὶ ἀποτελουμένη ἐχ χωρίων ἐρανι-
σϑέντων χυρίως ἐκ τῆς πρὸς Ἐφεσίους γνησίας. Σπαράγματα αὐτῆς ἀπετέ-
λεσαν τὴν παρὰ Κέρδωνι καὶ Μαρκίωνι Ἐπιστολὴν πρὸς Λαοδιχεῖς, οἵ ὁποῖοι,
χαϑὼς εἶπα, ἐδέχοντο καὶ τὴν πρὸς Ἐφεσίους. Ἢ πληροφορία τοῦ Τερτυλλια-
νοῦ ἤ τινος ἄλλου, ὅτι ὃ Μαρχίων ἔλεγε «πρὸς Λαοδικεῖς» τὴν πρὸς Ἐφεσίους,
ποοέχυψε μᾶλλον ἐχ παρανοήσεως: ὑποϑέτω ὅτι εἶδαν εἰς συγγράμματα τοῦ
γΙαρχίωνος νὰ παραϑέτῃ χωρίον «ἂχ τῆς πρὸς Λαοδιχεῖς» τὸ ὁποῖον ὅμως ἧτο
ἐρανισμένον ἐκ τῆς γνησίας πρὸς ᾿Εφεσίους, ὅτε κατεσκευάζετο ἣ «πρὸς Λαο-
διχεῖς», χαὶ συνεπέραναν ὅτι ὃ Μαρχίων ἔλεγε «πρὸς Λαοδιχεῖς» τὴν πρὸς Ἔ-
φεσίους. ᾿Επειδὴ ἧ πρὸς ᾿Εφεσίους ἧτο ἐγχύχλιος δὲν ἔχει εἰς τὸ τέλος χαιρε-
τισιούς. Τοῦτο προεχάλεσε τὴν ἀπορίαν πολλῶν, πῶς ὁ ΙΠ] αὔλος δὲν εἶχεν ἀ-
ναπητὰ πρόσωπα ἐν ᾿Εμφέσῳ, ὅπου διέμεινε τόσον πολύ.
2. Χρόνος καὶ τόπος. Εἶπα εἰς τὰ προηγούμενα. ὅτι ἐγράφη ἐν Ῥώ-
ῃ χατὰ τὰ ἔτη 62 - 64.
8. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. ᾿Αφορμὴ εἶνε ἣ διείσδυσις ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ,
χαὶ μάλιστα τὰς ἐχχλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας, αἱρετικῶν ἀρνουμένων τὸν Κύριον.
Σχοπὸς χύριος ἣ χαταπολέμησις αὐτῶν χαὶ ἧ ἔγχαιρος ἐμπέδωσις τῶν πιστῶν
εἰς τὸ ϑεμέλιον τῆς πίστεως. Θὰ λεχϑοῦν περισσότερα σχετικὰ εἷς τὴν ἐξέτα-
σιν τῆς πρὸς Κολασσαεῖς.
2. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Ἢ ᾿Ἐπιστολὴ διακρίνεται εἰς δύο
περίπου ἴσα μέρη, τὸ πρῶτον δογματικὸν (χεφ. 1 - 8) καὶ τὸ δεύτερον πρα-
χτιχὸν (χεφ. 4 - 6). Εἰς τὸ πρῶτον τὸ ϑέμα εἶνε «ὁ Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστὸς
χαὶ ἡ Ἐἰχχλησία τουν, εἰς δὲ τὸ δεύτερον «τῶς πρέπει νὰ πολιτείκυνται οἱ Νρι-
στιανοὶ οἱ ὁποῖοι εἶνε μέλη τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ». Η ᾿Εἰπιστολὴ εἶνε ἀπὸ
τὰς πλέον ϑεολογιχὰς καὶ κατὰ τὸν ᾿Ιωάννην Χρυσόστομον «ἔστι νοημάτων
μεστὴ ὑψηλῶν καὶ δογμάτων» καὶ «ἱψψηλῶν σφόδρα γέμει τῶν νοημάτων καὶ
ὑπερόγλων. ἅ γὰρ μηδαμοῦ σχεδὸν ἐφϑένξατο, ταῦτα ἐνταῦϑα δηλοῖ». ᾿Ἰύχει
ες"
 1δ1

δὲ ἡπιστολὴ καὶ μεγαλοπρεπέστατονπροοίμιον. Οἱ αἱρετικοὶ ἐν αὐτῇ πλήτ-

τονταὺ μόνον μὲ ὑπαινιγμοὺς καὶ κυρίως μὲ τὸν τονισμὸν τῆς ἀληϑείας" εἶνε δὲ
τοῦτο προληπτικὴ χαταπολέμησις.

18. ΒΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡῸΣ ΚΟΛΑΣΣΑΒΙΣ

1. Παραλῆπται. Αἱ Κολοσσαὶ ἢ εἰς τὴν ἑλληνιστικὴν Κολασσαὶ ἧ-

σαν πόλις τῆς Μ. ᾿Ασίας κειμένη ἀνατολικώτερον τῆς ᾿Εφέσου πρὸς τὸ ἐσωτε-
οιχόν. Ὕπάρχει μία γραμμὴ ἕξ πόλεων μὲ λοξὴν φορὰν ἀπὸ τὰ ὀορειοδυτιχὰ
πρὸς τὰ νοτιοανατολικά, αἱ ὁποῖαι κατὰ σειρὰν εἶνε: Πέργαμος, Θυάτειρα,
Σάρδεις, Φιλαδέλφεια, Λαοδίκεια, Κολοσσαί. Αὗται γειτνιάζουν μὲ τὴν Φρυ-
γίαν, τὴν κοιτίδα τῆς μητριαρχικῆς καὶ γυναυκοκρατικῆς εἰδωλολατρίας καὶ
τῶν ἐχφύλων χαὶ ὀργιαστικχῶν μυστηρίων. Ἣ περιοχὴ αὐτὴ ἀντέδρασε περισ-
σότερον πασῶν τῶν μικρασιατικῶν εἰς τὸν ἐκχριστιανισμόν, ἐκράτεν δὲ κατά-
λοιπα παγανισμοῦ ὄχι μόνον ἐπὶ τῶν ἀποστόλων ἀλλὰ καὶ μέχρι τοῦ Ε΄ αἰῶ-
γος, καϑὼς μαρτυρεῖ ὁ Θεοδώρηγχος. Αἱ Κολοσσαὶ κατὰ τοὺς ὀυζαντινοὺς χρό-
νους εἶχον τὸ ὄνομα Χῶναι. Εἰς τὰς Κολοσσὰς δὲν ἐκήρυξε τὸ εὐαγγέλιον ὃ
Παῦλος ἀλλ᾽ ὃ Κολασσαεὺς μαϑητής του Ἐπαφρᾶς (Κλ 1, 7: 4,12). ᾿Ἐπί-
σχοπος τότε τῶν ἐν Κολοσσαῖς Χριστιανῶν ἦτο ὁ "Ἄρχιππος (Κλ 4, 11: Φλμ,
9), ὃ δὲ ἐκκλησιασμὸς ἐγίνετο εἰς δύο τοὐλάχιστον οἰκίας, τοῦ Νυμφᾶ (Κλ
4, 15) χαὶ τοῦ Φιλήμονος (ᾧλμ, 2). Πρὸς αὐτὴν τὴν ἐχχλησίαν στέλλει ὁ
Παῦλος τὴν πρὸς Κολασσαεῖς Εἰπιστολὴν διὰ τοῦ Τυχικοῦ μὲ τὴν ἐντολὴν
νὰ τὴν ἀναγνώσουνκαὶοἱ Λαοδικεῖς.Ἢ Λαοδίκεια εἶνε γείτων τῶν Κολοσσῶν.
2. Χρόνος καὶ τόπος. Ἐγράφη ἀπὸ Ῥώμης κατὰ τὰ ἔτη 62 - 64, κα-
ϑὼς ἐλέχϑη.
8. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοσός. Δνάφορον ψευδαπόστολοι καὶ μάλιστα ἰουδαϊ-
ἵζοντες χαὶ παγανίζοντες ταυτοχρόνως, ἐχϑροὶ τοῦ Παύλου καὶ πρόδρομοι τῶν
νυκολαϊτῶν καὶ τῶν μετέπειτα γνωστικχῶν, διεισέδυσαν εἰς τὰς ἐκχλησίας τῆς
Μ. ᾿Ασίας ἀπὸ τότε καὶ κατέστησαν τὰς Κολοσσὰς κέντρον των. Ἦτο καὶ τὸ
ἔδαφος πρόσφορον, ἀφοῦ ἣἧ πόλις ἦτο εἰδωλολατρικὸν κέντρον. Αὐτοί, ὅπως
ἐφάνη ἐκ τῶν ὑστέρων ἠρνοῦντο τὸν Κύριον ᾿Ιησοῦν χαὶ ἔζων καὶ ἐδίδασχον
τὸν ἔχλυτον θίον, ἀλλὰ κατ᾽ ἀρχὴν ἐνεφανίσϑησαν μὲ τὰ ἀντίϑετα προσχήιια-
τα τῆς «ταπεινοφροσύνης» καὶ τῆς «ἀφειδίας σώματος». Τὸ πρῶτον ἧτο τὸ φαι-
νομενιχὸν δόγμα των καὶ τὸ δεύτερον ἧ φαινομενικὴ πρᾶξις των. ᾿Αμφότερα
ἀπετέλουν τὸ ψευδὲς ϑρήσχευμά τῶν τὸ ὁποῖον ὁ Παῦλος ὀνομάζει «ἐϑελο-
ϑυησκείαν»" ἣ λέξις ἔχεν τὸ νόημα «ϑρησκεία κατὰ τὰ γούστα». Ἢ «ταπειῖνο-
φροσύνη» συνίστατο εἰς τὸ ὅτι ἐδίδασκον τὴν «ϑρησχείαν τῶν ἀγγέλων» ἔλε-
γον δηλαδὴ ὅτι εἶνε ἁμαρτωλὴ τόλμη νὰ λατρεύῃ κανεὶς κατ᾽ εὐθεῖαν τὸν Χοι-
στὸν χαὶ νὰ προσεύχεται εἷς αὐτόν’ ὅτι ἡ εὐσέδεια ἀπαιτεῖ νὰ ἀποτείνεται πρὸς
τοὺς ἀγγέλους καὶ νὰ ἔχῃ αὐτοὺς «μεσίτας». Ἢ «ὠφειδία σώματος» συνίστατο
 188

εἰς ἐγχρατιτιχὸν τρόπον ζωῆς, ὑπερθολικὰς νηστείας, ἰσόδιον ἀποχὴν ὡριομέ-

νῶν τροφῶνχαὶ μάλιστα τοῦ χρέατος, κάκωσιν τῆς σαρχὸς ἄσχοπον. Ὀπέθαλ-
λον εἰς τοὺς μαϑητάς τωνοἱ αἱρετιχοὶ αὐτοὶ τὴν τήρησιν πολλῶν νομιχῶν δια-
τάξεων χαὶ εἶχον ὡς πηγὴν τῆς διδαχῆς των πολλὰ ὁράματα τὰ ὁποῖα ὁ Παῦ-
λος ϑεωρεῖ ὡς ἀποχυήματα ἀνισορρόπου φαντασίας («ἃ μὴ ἑώραχεν ἐμθατεύ-
ὧν, εἰκῆ φυσιούμενος ὑπὸ τοῦ νοὸς τῆς σαρχὸς αὐτοῦ»). “Ολον αὐτὸ τὸ ϑρη-
σχευτιχὸν σύστημα πιϑανῶς ὠνόμαζον «σοφίαν», διὰ τοῦτο χαὶ ὁ Παῦλος εἰς
μὲν τὴν πρὸς Ἐφεσίους ᾿Επιστολὴν ἀντιπροθάλλει τὴν ἀληϑῆ «σοφίαν» τοῦ
Θεοῦ καὶ τῶν Χριστιανῶν (Ἐφ 1, 8: 1, 11’ 8, 10), εἰς δὲ τὴν πρὸς Κολασσαεῖς
ἐκτὸς τούτου (Κλ 1,9’ 1, 28: 2, 8: 8, 16) ἐλέγχει ὡς ψευδοσοφίαν τὴν
λεγο-
μένην «σοφίαν» τῶν αἱρετικῶν («ἅτινά ἐστι λόγον μὲν ἔχοντα σοφίας ἐν ἐϑελο-
ϑρησχεία...» (Κλ 2,28). Αὐτὴ ἣ «σοφία» ὀραδύτερον ὠνομάσϑη «γνῶσις»
καὶ ὑπὸ τοῦ Παύλου «ψευδώνυμος γνῶσις» (Α΄ Τι 6, 90). Ὡς «γνῶσις» χαὶ
«γνωστιχοὶ» παρέμειναν γνωστοὶ οἱ αἱρετικοὶ αὐτοὶ ἐν τῇ ἱστορίᾳ. Ἢ σαπρὰ
αὐτὴ ρίζα τῆς ἀγγελολατρίας, ἡ ὁποία ἦτο εἰδωλολατρία, εἶχε οιζώσει τόσον
θαϑέως εἰς τὰς Κολοσσάς, ὥστε παρὰ τὴν καταπολέμησιν τῶν αἱρετικῶν ὑπὸ
τῶν ἀποστόλων Π αὐλου, Πέτρου, ᾿Ιούδα, καὶ ᾿Ιωάννου διαδοχιχῶς, παρέμεινεν
ὡς μακραίων μάστιξ τῆς ἐν Κολοσσαῖς ἐκκλησίας. Ἐν ἔτει 864 ἀσχολεῖται μὲ
αὐτοὺς καὶ τοὺς χαταδιχάζει ἡ ἐν Λαοδικείᾳ τοπικὴ Σύνοδος. Τὸν Ε΄ αἰῶνα
ὃ Θεοδώρητος γράφει: «Ἔμεινε δὲ τοῦτο τὸ πάϑος ἐν τῇ Φρυγίᾳ καὶ Πισιδίᾳ
μέχρι πολλοῦ. οὗ δὴ χάριν καὶ συνελϑοῦσα Σύνοδος ἐν Λαοδικείᾳ τῆς Φρυγίας.
νόμῳ κεχώλυχε τὸ τοῖς ἀγγέλοις προσεύχεσϑαι: καὶ μέχρι δὲ τοῦ νῦν εὐχτήρια
τοῦ ἁγίου Μιχαὴλ παρ᾽ ἐκείνοις καὶ τοῖς ὁμόροις ἐχείνων ἔστιν ἰδεῖν». Διὰ πε-
ρισσοτέρας πληροφορίας παραπέμπω τοὺς φοιτητὰς εἰς τὸ ἔργον μου «Ἢ ἔ-
ρευνα τῆς Γραφῆς», (κεφάλαιον «᾿᾿ϑελοϑρησχεία» σελ. 58 - 100).
4. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Ἢπρὸς Κολασσαεῖς ᾿Επιστολὴ
διαχρίνεται εἰς δύο μέρη, δογματικὸν (κεφ. 1 - 9) χαὶ πραχτιχὸν (χεφ. 8 -
4).
τὸ δὲ δογματιχὸν χαϑ' ἑαυτὸ διαχρίνεται πάλιν εἰς δύο μέρη, γενικὸν (κεφ. 1)
καὶ εἰδιχὸν (χεφ. 2). Εἰς τὸ τέλος τοῦ πραχτιχοῦ διαχρίνονται οἷ χαιρετυσμοί.
"ἔχει δὲ τὸ περιεχόμενον ὡς ἑξῆς.
1. Δογματιχὸν μέρος.
α΄. Τ ενιχὸν μέρος τοῦ δογματιχοῦ (περίληψις σχεδὸν τοῦ
δογματιχοῦ μέ-
ρους τῆς πρὸς ᾿ἰφεσίους).
ῥ΄. Εἰδιχὸν μέρος τοῦ δογματιχοῦ (ἡ ἐν Κολοσσαῖς κατάστασις
καὶ ὃ ἔ-
λεγχος τῶν αἱοετιχῶν).
2, Τραχτιχὸν μέρος.
α΄, ΠΓραχτιχὰ παραγγέλματα (ὅιιοιον χαὶ μιχρύτερον
τοῦ πραχτιχοῦ μέ-
ὁους τῆς πρὸς ᾿Ιϊφεσίους.
ῥ΄. Ναιρετισμοί, συστάσεις.
δ. Σχέσις τῶν ᾿Επιστολῶν πρὸς ᾿Εφεσίους
καὶ πρὸς Καὶ ο-
 189

λασσαεῖς. Δὶ δύο ᾿Επιστολαὶ ὁμοιάζουν. Καὶ τοῦτο διότι ὁ Παῦλος χαὶ εἰς
τὰς δύο ἀντιμετωπίζει τὸ αὐτὸ πρόθλημα, τὸ εἶδος τῶν αἱρετικῶν ποὺ ἐνεφανί-
σϑησαν εἰς τὰς Κολοσσάς. ᾿Αλλ᾽ εἰς μὲν τὴν πρὸς ᾿Εφεσίους τὸ ἀντιμετωπίζει
ἀφ᾽ ὑψηλοῦ, εἰς δὲ τὴν πρὸς Κολασσαεῖς τὸ ἀντιμετωπίζει εἰδιχῶς.
Εἰς τὴν πρὸς Κολασσαεῖς καταπολεμεῖ τοὺς αἱρετικοὺς μετὰ τὴν φα-
νέρωσίν των, εἰς τὴν πρὸς Ἐκρεσίους προληπτικχῶς᾽ ὅπως προληπτι-
χῶς καὶ ἀφ᾽ ὑψηλοῦ γράφει εἰς τὸ τελευταῖον πραχτικὸν μέρος τῆς
πρὸς Ῥωμαίους διὰ τὰ ϑέματα ποὺ τόσον εἰδυικῶς τὸν ἀπασχολοῦν εἰς
ι με-
τὰς δύο πρὸς Κορινϑίους. Οἱ ἀπόστολοι ποτὲ δὲν γίνονται ἀχούσιο
ταφορεῖς καὶ μεταδόται τοῦ κακοῦ τὸ ὁποῖον καταπολεμοῦν. Ἐφ᾽ ὅσον τὸ ἐν
Κολοσσαῖς κακὸν δὲν τὸ ἐγνώρισαν ἀκόμη αἱ ἄλλαι ἔκχκλησίαι, ἀλλ᾽ ὑπάρ-
χει χίνδυνος νὰ τὸ γνωρίσουν, τὸ καταπολεμεῖ εἰς τὴν πρὸς αὐτὰς ἐγχύχλιον
ἐπιστολήν του προληπτικῶς, χωρὶς νὰ τὸ περιγράφῃ, μὲ ὑπαινιγμούς, μᾶλλον
τονίζων τὴν ἀντίστοιχον ἀλήϑειαν παρὰ χτυπῶν καὶ κατ᾽ ἀνάγκην περι-
γράφων τὸ ἄγνωστον κακόν πρὸς τὴν ἐκκλησίαν ὅμως τῶν Κολοσσῶν, ἣ ὁ-
ποία δυστυχῶς τὸ ἐγνώρισε τὸ κακόν, γράφει περισσότερον ἀνοιχτά, περιγρά-
φει τὸ ἤδη γνωστὸν κακόν, διὰ νὰ τὸ πλήξῃ. Ἔτσι χτυπᾷ τὸ καχὸν καὶ ὁ [1έ-
τρος εἰς τὴν Α΄ Ἐπιστολήν του, ἐνῷ εἰς τὴν Β΄ ᾿Ἐπιστολήν του τὸ αὐτὸ κακὸν
τὸ χτυπᾷ φανερῶς, ἐπειδὴ ἐπρόλαθε καὶ ἐφανερώϑη μόνον του.

19. ἘΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡῸΣ ΦΙΛΗΜΟΝΑ

1. Παραλήπτης, χρόνος, τόπος. Ὃ Φιλήμων εἶνε γνωστὸς εἷς τὸν

ἸΠαὖλον χαὶ ὑπὸ τοῦ Παύλου ὁδηγηϑεὶς εἰς τὸν Χριστὸν Κολασσαεύς, πλού-
σιος, ἔχων εὐρύχωρον οἰκίαν ὅπου ἐγίνετο ἐπισυναγωγὴ μέρους τῶν ἐν τῇ πό-
λει Χριστιανῶν. Ἢ συμπαραλήπτρια τῆς Επιστολῆς ᾿Απφία εἶνε ἢ σύζυγός
του, ὃ ΓἼΑρχιππος ἐπίσκοπος τῆς ἐν Κολοσσαῖς ἐκκλησίας. 'Ο κομιστὴς ᾿Ονή-
σιμος δοῦλος τοῦ Φιλήμονος.Ἢ ᾿Επιστολὴ ὡς ἐλέχϑη ἐγράφη ἀπὸ Ῥώμης χα-
τὰ τὰ ἔτη 62 - θ4. Εἶνε ἣ μόνη χαϑαρῶς προσωπιχὴ ᾿Επιστολὴ τοῦ Παύλου"
διότι αἷ ἄλλαι τρεῖς (Α΄ - Β΄ πρὸς Τιμόϑεον, πρὸς Τίτον) δὲν εἶνε ἀκριθῶς
ποοσωπιχαί.
2. ’᾿Αφορμή, σκοπός, περιεχόμενον. Τὴν ἀφορμὴν καὶ τὸν σχο-
πὸν τῆςπιστολῆς μᾶς δίδει αὐτὸ τὸ περιεχόμενόν της. 0 ᾿Ονήσιμος, δοῦλος
τοῦ Φιλήμονος, ἐδραπέτευσεν ἀπὸ τὸν χύριόν του καὶ τὰς Κολοσσάς, χλέψας
μάλιστα χαὶ χρήματα ἢ πράγματα ποὺ τοῦ ἦσαν ἀναγχαῖα, καὶ κατέφυγενεἰς
Ρώμην.Λλγνωστον μετὰ πόσον καιρὸν συνελήφϑη εἰς τὰ δίκτυα τοῦ κηρύνια-
τος τοῦ δεσμίου Παύλου καὶ ἐπίστευσε καὶ ἔγινε Χριστιανός. .ὋΟ 1] αὖὔλος ὡς
γνωστὸν ἦτο φυλακισμένος εἰς τὴν οἰκίαν του καὶ εἶχε τὴν ἄδειαν νὰ κηρύτ-
τῃ. Πρώτη σκέψις τοῦ μετανοήσαντος ᾿Ονησίμοι' ἧτο νὰ ἐπιστρέψῃ εἰς τὸν
χύριόν του. ᾿Αλλ᾽ ἣ ϑέσις του ἧτυ δύσκολυς, διότι εἶχε κλέψει. ᾿Αλλ᾽ ἧτο καὶ
1600

εὔχολος, διότι ὁ Φιλήμων ἧτο Χριστιανὸς χαὶ μάλιστα πνευματικὸν τέκνον τοῦ
Παύλου. Καὶ ὁ Παῦλος τὸν ἀποστέλλει εἰς τὸν Φιλήμονα ὡς κομιστὴν τῆς μι-
κρᾶς αὐτῆς ἰδιωτιχῆς ᾿Επιστολῆς, ἣ ὑποία εἶνε τρόπον τινὰ συστατιχή, ὁ δὲ
1ΠΠαὔλος τὴν ϑεωρεῖ χαὶ γραμμάτιον: αὐτὸ σημαίνουν οἱ λόγοι’ «Εἷ δέ τι ἠδί-
χησέ σε ἢ ὀφείλει, τοῦτο ἐμοὶ ἐλλόγει (Ξελογάριαζέ το)" ἐγὼ Παῦλος ἔγρα-
ψα (-Ξ- ὑπέγραψα) τῇ ἐμῇ χειρί, ἐγὼ ἀποτίσω (--ϑὰ τὸ ἐξοφλήσω)». Ἢ ᾿Ἐπι-
στολὴ εἶνε πολὺ χαριτωμένη, γεμάτη λογοπαίγνια, τουφερὰς φιλιχὰς ἐχφρά-
σεις, πατριχὴν στοργήν. Ὃ Παῦλος ἐπαινεῖ τὴν ἀγάπην τοῦ Φιλήμονος᾽ τοῦ
ἀναγγέλλειν τὸ χαρμόσυνον τῆς μετανοίας τοῦ ᾿᾽Ονησίμου ποὺ ἄλλοτε ἦτο «ἄχρη-
στος» δηλαδὴ χάϑε ἄλλο παρὰ «ὀνήσιμος», τώρα ὅμως εἶνε ὄνομα καὶ πρᾶγμα
Ονήσιμος (-εὠφέλιμος)- τοῦ ἀναγγέλλει καὶ τὸ ἄλλο εὐχάριστον, ὅτι ἐντὸς
ὀλίγου ἀπολύεται ἀπὸ τὴν φυλαχήν, καὶ τοῦ παραγγέλλει νὰ ἑτοιμάζῃ φιλοξε-
νίαν. Καὶ τὸ χύριον ϑέμα, αὐτὸς ποὺ ἀναπαύει τὰ σπλάγχνα ὅλων τῶν ἁγίων,
ἂς ἀναπαύσῃ χαὶ τὰ σπλάγχνα τοῦ Παύλου, τοῦ πνευματικοῦ του πατρός᾽ χαὶ
᾿πλάγχνον τοῦ Παύλου εἶνε ὃ ᾿Ονήσιμος τὸ νέον πνευματικόν του τέχνον, ἀ-
δελφὸς ἐν Χριστῷ τοῦ Φιλήμονος. ᾿Αλλὰ πᾶσα πεοιγραφὴ καὶ ἀνάλυσις ἀδικεῖ
τὸ χάλλος τῆς ᾿Επιστολῆς, ἣ ὁποία χαλῶς λέγεται «ἀδάμας».
Ἤδηχαὶ πρὸ τοῦ Ιωάννου Χιρυσοστόμου ἔλεγον, ἀλλὰ πολὺ περισσότερον
σήμερον λέγουν, τί χρειάζεται αὐτὸ τὸ ἰδιώτικὸν γράμμα μέσα εἰς τὸν Κανόνα
τῆς ᾿Αγίας Γραφῆς. ᾿Απαντᾷ δὲ ὁ ἱερὸς πατὴρ καὶ λέγει σὺν τοῖς ἄλλοις, ὅτι ἣ
Ἐπιστολὴ αὐτὴ χατὰ τὸν καιρόν του ἦτο πολὺ παρήγορον καὶ σωτήριον μήνυμα
διὰ τὴν πολυπληϑῆ χαὶ ταλαίπωρον τάξιν τῶν δούλων. "Ελεπον ὅτι ὃ μεγαλύ-
τερος ἀπόστολος τῆς Χριστιανιχῆς πίστεως ἐϑεώρει ὧς σπλάγχνον του ἕνα σύν-
δουλόν των συνάϑλιον καὶ συνταλαίπωρον, καὶ μάλιστα χαὶ κλέπτην καὶ δρα-
πέτην, καὶ συνεκλονίζοντο, καὶ ἐπίστευον. Καὶ νὰ σχεφϑῇ κανεὶς ὅτι ἣ ᾿ἕπιστο-
λὴ αὐτὴ ἠχούετο εἷς τὸ ταλαίπωρον αὐτὸ ἀκροατήριον τῶν δούλων μέχρι πρὸ
100 ἐτῶν, χατ᾽ οὐσίαν δὲ ἀχούεται χαὶ σήμερον καὶ πάντοτε ἀπὸ ὦτα δούλων.
Νομίζω δὲ ὅτι καὶ χάτι ἄλλο σοθαρὸν χαὶ ϑεολογικώτερον ἀποχαλύπτει αὐτὸ
τὸ ἰδιωτιχὸν γράμμα: εἶνε ἕνα μικρὸν παράϑυρον ἀπὸ τὸ ὁποῖον ὀλέπομεν ποῖα
ἧσαν τὰ φλέγοντα ἐνδιαφέροντα καὶ τῆς ἰδιωτιχκῆς ζωῆς τῶν ἀποστόλων ἦτο
πάλιν ὁ Χριστὸς χαὶ ἡ ὑπόϑεσίς του. Διότι εἶνε χοινὸν μυστυχὸν ὅτι οἱ πλεῖστοι
μεγάλοι ἄνδρες. χαὶ οἱ πνευματιχοὶ ἡγέται, καὶ ἱεροχήρυχες, εἰς μὲν τὸν δη-
ιὐόσιον ὁΐον τῶν φλέγονται διὰ τὰ ὑψηλά, χαὶ παντοῦ ὁμιλοῦν περὶ αὐτῶν, εἰς
δὲ τὸν ἰδιωτιχὸν δίον χαὶ τὰ ἰδυιωτιχὰ γράμματα τὰ ἐμφαινόμενα ἐνδιωφέρον-
τα εἶνε πολὺ διοτιχά, πεζά, ὑλιστιχά. Τοῦ ΠΠαύλου ὅ τε δημόσιος καὶ ὃ ἰδιωτι-
χὸς δίος ἧτο μόνον ἕνας, μὲ ἕνα ἄξονα, μὲ ἕνα ἐνδιαφέρον. Αὐτὸ ἀκριδῶς κά-
νεῖ τὴν ᾿᾿πιστολὴν αὐτὴν νὰ εἶνε ὄντως εὐαγγέλιον, χήρυγμα ϑεόπνευστον,
μαρτυρία καὶ τῆς ἀναστάσεως καὶ τῆς Θεότητος τοῦ Χριστοῦ, καὶ τῆς πίστεως
τοῦ Παύλου, Μᾶς ἧτο ἄσρως ἀναγχαία καὶ ἀπαραίτητος μέσα εἰς τὸν ϑεόπνευ-
στον Κανόνα γοὶ μία ἰδιωτιχὴ ἐπιστολὴ τῶν ἀποστόλων, διὰ νὰ γνωρίζωμεν
 161

ποῖα ἦσαν τὰ ἀνεπίσημα ἐνδιαφέροντα αὐτῶν ποὺ μᾶς ἔπεισαν νὰ πιστεύσω-

εν εἰς τὸν Νοιστόν.

50ς. ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΤΙΤΟΝ

1. Παραλήπτης. ὋὉ συνεργάτης τοῦ ἀποστόλου Παύλου Τίτος, «Ἔλ-

λὴην ὦν», δηλαδὴ ἐϑνικός, ἦτο καὶ Ῥωμαῖος παλίτης, χαϑὼς φαίνεται ἐχ τοῦ
ὀνόιιατός του. Π᾿οοφανῶς ὧὡδηγήϑηεἰς τὴν πίστιν ὑπὸ τοῦ Παύλου, ὁ ὁποῖος
δὲν τὸν περιέταμε, διότι ἐϑεώρει τὴν περιτομὴν περιττήν. “Ὅταν ὃ ΠΙαῦλος με-
τὰ τοῦ Βαρνάθα κατέθη εἰς Ἱεροσόλυμα, διὰ νὰ ἐχϑέσῃ εἷς τοὺς «στύλους» τὸ
χήρυγμά του, εἶχε μαζί του καὶ τὸν Τίτον. ᾿Βχεῖ οἱ φανατιχοὶ ᾿Ιουδαῖοι Χριστια-
νοί, «οἱ παρείσαχτοι ψευδάδελφοι», ὅπως τοὺς ὀνομάζει ὁ Παῦλος, ἀπήτησαν νὰ
περιτμηϑῇ ὃ Τίτος, καὶ περιετμήϑη: ὄχι διότι αὐτὸς ἢ ὁ Παῦλος ἐπίστευον εἰς
τὴν περιτομήν, ἀλλὰ διὰ νὰ σταματήσῃ ὁ γογγυσμὸς τῶν ᾿Ιουδαίων (Τα 2, 1 -
4). “Ὅταναἷ σχέσεις Παύλου καὶ Κορινϑίων ἦσαν εἰς παροξυσμόν, ὁ Παῦλος
ἔστειλεν ἀντ᾽ αὐτοῦ τὸν Τίτον, καὶ ὁ Τίτος ἔφερεν εἰς πέρας καλῶς τὴν ἀπο-
στολήν του (Β΄ Κο 2, 18: τ, θ᾽ 7, 18 - 14’ 8,6’ 8, 16: 8,28: 12, 18). Μετὰ τὴν
ἀποφυλάκισίν του ἐκ τῶν πρώτων δεσμῶν ὁ Παῦλος ἐπραγματοποίησε, καϑὼς
φαίνεται, ἐπισχέψεις εἰς τὰς ὕπ᾽ αὐτοῦ ἱδρυμένας ἐχχλησίας. Διελϑὼν ἐκ Κρή-
της, ἀφῆχε τὸν Τίτον, διὰ νὰ ἀποτελειώσῃ τὸ ἔργον του’ οἱ ἐν Κρήτῃ δὲν ἧσαν
εὐπειϑεῖς καὶ τὸ ἔργον τοῦ Τίτου ἦτο δύσχολον. Διὰ τοῦτο ὁ Π αὖλος τὸν συμθδου-
λεύει πῶς ϑὰ ἐνεργήσῃ. Αὐτὸ ἀκχριθῶς εἶνε καὶ τὸ ϑέμα τῆς ᾿᾿πιστολῆς. Κατὰ
τὰς παραμονὰς τοῦ ϑανάτου τοῦ Παύλου, καϑὼς ὃ ἴδιος γράφει, ὁ Τίτος ἐπορεύ-
ϑη νὰ κηρύξῃ τὸ εὐαγγέλιον εἰς τὴν Δαλματίαν (Β΄ Τὶ 4, 10). Αὐτὴ εἶνε ἡ τε-
λευταία εἴδησις περὶ Τίτου.
2. Χρόνος καὶ τόπος. Εὐρισκόμεϑα εἰς τὸ μετὰ τὸ τέλος τῶν Πράξεων
χαὶ πρὸ τῆς Α΄ Πέτρου διάστημα: διὰ τοῦτο εἶνε δύσκολος, ἂν μὴ ἀκατόρϑωτος
ὃ ἀχριδὴς προσδιορισμὸς τοῦ χρόνου τῆς συγγραφῆς τῆς Εαππιστολῆς πρὸς Τί-
τον τὰ θέθαια ὅρια εἶνε εὐρέα’ ἐγρώφη μεταξὺ τῶν ἐτῶν 62 καὶ θ8, καὶ εἶνε
πιϑανῶς ἀρχαιοτέρα ἀμφοτέρων τῶν πρὸς Τιμόϑεον ᾿Επιστολῶν. Ὁ τόπος τῆς
συγγραφῆς εἶνε ἄδηλος. Κλείει δὲ ὁ Παῦλος συνάντησιν μὲ τὸν Τίτον εἰς
Νιχόπολιν τῆς Ἠπείρου. Π ροερχόμενος ἐκ Κρήτης καὶ κατευϑυνόμενος πρὸς
Νικόπολιν, εὑρίσκεται ἴσως ἐν Κορίνϑῳ.
8. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Τόσον εἰς τὴν παροῦσαν ᾿Επιστολὴν ὅσον καὶ
εἰς τὰς δύο πρὸς Τιμόϑεον ὃ Παῦλος ἔχει ἀφορμὴν καὶ σχοπὸν φαινομενιχὰ
χαὶ οὐσιαστιχά, ᾿Εχραρμόζων σχετιχὴν γνωστὴν παροιμίαν, τὰ λέγει εἰς τὸν Τί-
τον διὰ νὰ τὰ ἀκούσουν οἱ Κρῆτες, καὶ εἰς τὸν Τιμόϑεον διὰ νὰ τὰ ἀκούσουν οἱ
Ἐφέσιοι καὶ οἱ ἄλλοι Μιχρασιάται. Φαινομενικὴ ἀφορμὴ καὶ φαινομενικὸς σχο-
πὺς εἶνε νὰ συμθουλεύσῃ τὸν Τίτον πῶς νὰ διευϑετήσῃ τὰς ἐχχλησίας τῆς Κρή-
της, δηλαδὴ πῶς νὰ χειροτονήσῃ ἐπισκόπους, πρεσὀντέρονς, καὶ ἄλλα προϊστά-
102

μενα ἢ διαχονιχὰ πρόσωπα τῶν ἐχχλησιῶν, τί νὰ τοὺς διδάξῃ χαὶ τί νὰ τοὺς

ὑπομνήσῃ. Οὐσιαστιχὸς σκοπὸς ὅμως εἶνε νὰ στήσῃ τὸ κῦρος τοῦ Τίτου παρὰ
ταῖς ἐχχλησίαις τῆς Κρήτης καὶ νὰ καταπολεμήσῃ διευσδύσαντας γνωστικίζοντας
αἱρετικούς. Διὰ τοῦτο γράφει: «Δι᾽ ἣν αἰτίαν ἔλεγχε αὐτοὺς ἀποτόμως, ἵνα ὑγι-
αίνωσιν ἕν τῇ πίστει, μὴ προσέχοντες ἰουδαϊχοῖς μύϑοις καὶ ἐντολαῖς ἀνθρώπων
ἀποστρεφομένωντὴν ἀλήϑειαν' πάντα καϑαρὰ τοῖς καϑαροῖς᾽ τοῖς δὲ μεμιαμμέ-
νοις χαὶ ἀπίστοις οὐδὲν χαϑαρόν, ἀλλὰ μεμίανται αὐτῶν χαὶ ὁ νοῦς καὶ ἡ συνεί-
δησις. Θεὸν ὁμολογοῦσιν εἰδέναι, τοῖς δὲ ἔργοις ἀρνοῦνται, ὀδελυχτοὶ ὄντες χαὶ
ἀπειϑεῖς καὶ πρὸς πᾶν ἔργον ἀγαϑὸν ἀδόκιμοι: σὺ δὲ λάλει ἃ πρέπει τῇ ὑγιαι-
νούσῃ διδασκαλίῳ {(Ττ 1, 18 - 2, 1). Διὰ τοῦτο ἐπίσης τονίζει ὅτι «προσδεχό-
ἰεϑα τὴν μαχαρίαν ἐλπίδα χαὶ ἐπιφάνειαν τῆς δόξης τοῦ μεγάλου Θεοῦ χαὶ
σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ» (2, 18). Αὐτοὶ εἶνε οἷ αἱρετικοὶ οἵ ὀραδύτερον
ὑπὸ τοῦ ᾿Ιωάννου «νιχολαΐται» ὀνομαζόμενοι, τῶν ὁποίων τρία ἧσαν τὰ χύρια
γνωρίσματα’ α) ἄρνησις τοῦ Χριστοῦ ὡς Κυρίου καὶ Θεοῦ ἐνανθρωπήσαντος᾽
6) ἀχολασία' γ) καταφρόνησις χυριότητος, δηλαδὴ ἀπείϑεια εἰς ἐκχλησιαστι-
χοὺς ἡγέτας. Ἢ ᾿Επιστολὴ δὲν ἔχει ἐμφανές διάγραμμα.

21. ΕΠΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΡΟΣ ΤΙΜΟΘΕῸΝ ΔΑ’ - Β΄

1. Παραλήπτης. “Ὅταν ὃ Παῦλος ἐπεσκέφϑη διὰ πρώτην φορὰν τὰ

Λύστρα τῆς Μ. ᾿Ασίας, κατὰ τὴν πρώτην περιοδείαν του μὲ τὸν Βαονάθαν, οἵ
᾿Ιουδαῖοι καὶ ὁ ὄχλος τὸν ἐλιϑοδόλησαν ϑανασίμως καὶ «νομίσαντες αὐτὸν τε-
ὕνάναι» τὸν «ἔσυραν ἔξω τῆς πόλεως» χαὶ τὸν ἐπέταξανἐχεῖ ὅπου προφανῶςἐ-
πετοῦσαν τὰ ϑνησιμαῖα κτήνη.Ὅταν ἐπῆγαν οἱ Χριστιανοὶ νὰ περισυλλέξουν
τὸ πτῶμα του, ὁ Παῦλος εἶχε συνέλϑη, καὶ τὴν ἑπομένην ἤδη ἡμέραν ἐσυνέχι-
σε τὸ κήρυγμα εἰς τὴν γείτονα Δέρδην (Πρξ 14, 19 - 20). Αὐταὶ αἱ τόσον με-
γάλαι ὠδῖνες, τὰς ὁποίας ὁ Παῦλος ἐνεϑυμεῖτο μέχρι τὰ τέλη τοῦ θίου του ὥστε
νὰ γράφῃ«.... τοῖς παϑήμασιν, οἷα μοι ἐγένοντο ἐν ᾿Αντιοχείᾳ (τῆς Πισιδίας),
ἐν ᾿Ιχονίῳ, ἐν Λύστροις" οἵους διωγμοὺς ὑπήνεγχα! καὶ ἐκ πάντων με ἐρρύσα-
το ὁ Κύριος» (Β΄ Τι 8, 11), αὐταὶ ἀχριθῶς αἱ ὠδῖνες παρήγαγον εἰς φῶς ἕνα
ϑαυμάσιον πνευματιχὸν τοχετόν’ ἐγεννήϑη ἐν Χριστῷ ὁ Τιμόϑεος. Τέσσαρες ὑ-
πῆρξαν οἱ στενότατοι μαϑηταὶ τοῦ Παύλου, Σιλουανὸς ἢ Σίλας, Λουχᾶς, Τί-
τος, χαὶ Τιμόϑεος. Πτο Μιχρασιάτης μιγάς, ἐκ πατρὸς «Ἕλληνος», δηλαδὴἐ-
ϑνιχοῦ, καὶ μητρὸς 'Ῥόραίας" ἡ ἐκ μητρὸς μάμμη του Λωΐς καὶ ἣ μήτηρ του
Εὐνίχη, εὐσεθεῖς Εὐραῖαι, ἀνέϑρεψαν τὸν Τιμόϑεον «ἐκ ὀρέφους» μὲ «τὰ ἱερὰ
!ράμματα». Γφηθος ὥν ὁ Τιμόϑεος, κατὰ τὴν πρώτην γνωριμίαν του μὲ τὸν
Παῦλον, ἀσφαλῶς ἐθαύμασε τὸ μεγαλεῖον τοῦ ἄχρι ϑανάτου λιϑοδολιϑέντος
ΠῚ αύλου, τὸ πῶς ἐσηχώϑη χαὶ δὲν ἐκακολόγησε τοὺς φονεῖς του, τὸ πῶ: χγατὰ
τὴν ἐπαύριον ἤδη ἔσπευσεν εἰς τὸ εὐαγγελίζεσθαι Χοιστόν, καὶ πολλὰ ἄλλα ἴ-
σως. ᾿Αλλὰ τότε μὲν ἔμεινεν εἰς τὴν οἴχίαν του διὰ τὸ μικρὸν τῆς ἡλικίας, Κα-
 1608

τὰ δὲ τὴν δευτέραν χαὶ μεγάλην περιοδείαν τοῦ Παύλου, ὅταν ὁ ἀπόστολος

ἐπανεπεσχέφϑη τὰ Λύστρα, ὁ Τιμόϑεος τὸν ἠχολούϑει μέχρι τέλους τῆς ζωῆς
του (Πρξ 16,1 - 8: Β’ Τὶ 1, 5’ 8,15). Ὁ Τιμόϑεος ἦτο κυρίως πρόσωπον
«εἷς διαχονίαν ἀποστελλόμενον διὰ τοὺς μέλλοντας χληρονοιιεῖν σωτηρίαν». Εἷς
τε τὰς Ποάξεις καὶ εἰς τὰς Ἐπιστολάς τοῦ Παύλου ἱστορεῖται ὅτι πολλάνις ὁ
Παῦλος τὸν ἀπέστειλεν εἰς ὑψηλὰς καὶ δυσκόλους ἀποστολάς. Φέρεται δὲ καὶ
ὧςξ συναποστολεὺς ἕξ ᾿Επιστολῶν, τῶν δύο πρὸς Θεσσαλονιχεῖς, Β΄ πρὸς Κο-
οινϑίους, πρὸς Φιλιππησίους, πρὸς Κολασσαεῖς, καὶ πρὸς Φιλήμονα. Τὸν γνω-
οίζουν πᾶσαι αἱ ἐχχλησίαι χαὶ παρὰ πολλαῖς ἀντιχατέστησε κατ᾽ ἐπανάληψιν
τὸν Παῦλον. Ὃ Παῦλος εἰς τὰς Επιστολὰς του τὸν προσφωνεῖ «τέκνον» καὶ
«ννήσιον τέχνον» (Α΄ Τι 1, 1 - 2. 1, 18: Β΄ Τὶ 1,1 - 2), πρὸς τρίτους δὲ λέ-
νει περὶ αὐτοῦ: «Ὅς ἐστι τέχνον μου ἀγαπητὸν καὶ πιστὸν ἐν Κυρίῳ» (Δ΄ Κο
4 117) χαὶ «Ἐλπίζω ἐν Κυρίῳ Ἰησοῦ Τιμόϑεον ταχέως πέμψαι ὑμῖν, ἵνα χἀγὼ
εὐψυχῶ γνοὺς τὰ περὶ ὑμῶν: οὐδένα γὰρ ἔχω ἰσόψυχον, ὅστις γνησίως τὰ περὶ
δμῶν μεριμνήσει: οἵ πάντες γὰρ τὰ ἑαυτῶν ζητοῦσιν οὐ τὰ τοῦ Χριστοῦ Ἰησοῦ.
τὴν δὲ δοχιμὴν αὐτοῦ γινώσκετε, ὅτι ὡς πατρὶ τέχνον σὺν ἐμοὶ ἐδούλευσεν εἰς τὸ
εὐαγγέλιον» (Φι 2, 19 - 22). Εἷς αὐτὸν δὲ ἐνεπιστεύϑη καὶ τὴν μεγαλυτέραν
ἐχυλησίαν ἐξ ὅσων ἵδρυσε, τὴν ἐν ᾿Εφέσῳ ᾿Εκχλησίαν.
2. Χρόνος καὶ τόπος. ᾿Αμφότεραι ἐγράφησαν μεταξὺ τῶν ἐτῶν 62
χαὶ 68, εἶνε δὲ μεταγενέστεραι τῆς πρὸς Τίτον. .ὋΟ τόπος τῆς Α΄ εἶνε ἄδηλος.
Μὲ πολλὴν ἐπιφύλαξιν ὑποϑέτω τὴν Θεσσαλονίχην ἢ χαμμίαν ἄλλην πόλιν τῆς
Μαγχεδονίας (Α΄ Τι 1, 8). Τῆς Β΄ πιϑανῶς τόπος συγγραφῆς εἶνε ἣ Ῥώμη,
ὅπου ὃ Παῦλος εἶνε δέσμιος καὶ μάλιστα ἐν αὐστηρᾷ φυλαχίσει «ὡς χαχοῦργοξ»
(Β΄ Τι 1, 8: 1, 16 - 11’ 2, 9)" εἶνε δηλαδὴ ἣ Β΄ πρὸς Τιμόϑεον ᾿Επιστολὴ τῶν
δευτέρων δεσμῶν. Εἶνε δὲ χαὶ ἣ τελευταία ᾿Επιστολὴ τοῦ Παύλου, εὐστόχως λε-
γομένη τὸ χύχνειον ἄσμα του, διότι ὅταν τὴν γράφῃ, γνωρίζει ὅτι ἐπίχειται ὁ
ϑάνατός του (4, 6 - 8). Τὴν Α΄ Ἐπιστολὴν ὁ Τιμόϑεος λαμθάνει ἐν ᾿Ἐκρέσῳ
(1, 3)" χαὶ τὴν Β΄ ὡσαύτως ἐν ᾿Εφέσῳ, ἐκ τῆς ὁποίας ὅιιως ὃ ΠῚ αὔλος τὸν ἀ-
ναχαλεῖ πλησίον του, ἀποστέλλωνεἰς ἀντιχατάστασιν τὸν Τυχικόν. ἕτερον πιστὸν
ιαϑητήν του ἀπὸ τὰ μέρη ἐχεῖνα (4, 11 - 18).
8. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. ᾿Ἐλέχϑησαν ἱκανὰ περὶ τῆς ἀφορμῆς χαὶ τοῦ
σχγοποῦ χαὶ τῶν Ἐπιστολῶν τῶν δύο τούτων εἰς τὴν ἐξέτασιν τῆς πρὸς Τίτον.
Εἰς αὐτὰς ὅμως τὸ εἰς τὴν ἐκκλησίαν διεισδύνον κακὸν φαίνεται πολὺ πε ροισσύ-
τερον. Οἱ αἱρετιχοὶ ὀνομάζουν τὸ σύστημά των «γνῶσιν», ὁ δὲ ΠΠ αὖὔλος τὸ ὀνο-
μάζει «ψευδώνυμον γνῶσιν» (Α΄ Τὶ ὁ, 30). Εἶνε ἄνϑρωποι ἄπιστοι, διεφϑαομέ-
νοι, δαιμονιώδεις, πεπωρωμένοι, ἐμποδίζουν τὸν γάμον καὶ ἀπανορεύουν ἰσο-
βίως ὡυισμένα: τροφὰς (Α΄ Τὶ 4, ἃ - 4), ἀσχολούμενοι μὲ «δεθήλους χαὶ γραώ-
δεις μύϑους» (4, 1), μὲ «θεθήλους κενοφωνίας καὶ ἀντιϑέσεις» καὶ φἐπαγγελ-
λόμενοι τὴν γνῶσιν» εἰς τὰ ϑύματά των (0, 20 - 21), Εἶνε «ἀσεθεῖς... ἀνδροφό-
νοι... ἀρσενοχοῖται,.,» χαὶ ὅ,τι αἴσχιστον διανοεῖται κανείς, Διὰ τοῦτο χατὰ τὸν
164

Παῦλον ϑέλουν νὰ ἐπαναφέρουν τὸν νόμον’ διότι ὁ νόμος διὰ τοὺς τοιούτους ὑ-
πάρχει, ἀναξίους ὄντας τῆς χάριτος καὶ τῆς ἐλευϑερίας (1, 8 - 10). ΠΠαρο-
ιιοίως περιγράφονται εἰς τὴν Β΄ ᾿Επυστολήν. Εἶνε «οἱ ἐνδύνοντες εἰς τὰς οἰχίας
χαὶ αἰχμαλωτίζοντες γυναιχάρια σεσωρευμένα ἁμαρτίαις, ἀγόμενα ἐπιϑυμίαις
ποιχίλαις, πάντοτε μανϑάνοντα καὶ μηδέποτε εἰς ἐπίγνωσιν ἀληϑείας ἐλϑεῖν δυ-
νάμενα»: εἶνε οἱ Ἰαννῆς χαὶ ᾿Ιαμθρῆς τῆς καινῆς διαϑήχης, οἱ ἀνϑιστάμενοι
εἰς τοὺς ἐν Χριστῷ διαδόχους τοῦ Μωύσέως (Β΄ Τὶ 8, 6 - 9). Ἔκ τῶν αἵρετι-
χῶν αὐτῶν ὀνομάζει εἰς τὰς Ἐπιστολὰς πέντε, Ὑμέναιον, ᾿Αλέξανδρον, Φύγε-
λον, ἙΞομογένην, Φιλητόν.
Ὁ Παῦλος δίδει εἰς τὸν Τιμόϑεον καὶ τὸν τύπον τοῦ χαλοῦ ἐργάτουτοῦ
εὐαγγελίου: προθάλλει ὡς παράδειγμα μιμήσεως τὸν ἑαυτόν του. Τὸν συμθου-
λεύει πῶς ϑὰ ἀντιμετωπίσῃ διάφορα πνευματικά, ἠϑικὰ καὶ διοιχητικὰ ϑέματα
τῆς ἐχχλησίας. ᾿Αλλὰ πάντως ὁ κύριος σχοπὸς τῶν ᾿Επιστολῶνεἶνε ἐχεῖνος διὰ
τὸν ὁποῖον καὶ ἀφῆχε τὸν Τιμόϑεον ἐν ᾿Εφέσῳ’ «ἵνα παραγγείλῃ τισὶ τιὴ ἕτε-
ροδιδασκαλεῖν μηδὲ προσέχειν μύϑοις καὶ γενεαλογίας ἀπεράντοις» (Α΄ Τὶ
1, 8). Διάγραμμα ἐμφανὲς δὲν παρατηρεῖται εἰς τὰς δύο ᾿Επιστολάς.
42. Γνησιότης τῶν ᾿Επιστολῶν πρὸς Τίτον καὶ Α΄’ - Β΄ πρὸς
Τιμόθεον. ἈΑν καὶ εἶνε περιττὴ ἡ ἐξέτασις αὐτοῦ τοῦ ϑέματος ἐδῶ, μετὰ τὴν
ἐξέτασιν τοῦ Κανόνος εἰς τὸ πρῶτον μέρος τῶν μαϑημάτων καὶ μετὰ τὴν ἐκ μέ-
ρους μας ἀποδοχὴν τοῦ χύρους τῆς ἱερᾶς χαὶ ἐχχλησιαστικῆς παραδόσεως, ὅ-
μως ϑὰ ἀναφέρω ὀλίγα ἀχόμη σχετιχὰ μὲ τὰς τρεῖς ἐν λόγῳ ᾿᾿πιστολάς. Ἢ γνη-
σιότης τῶν τριῶν αὐτῶν ἠμφεσδητήϑη σχληρότερον τοῦ συνήϑους ἐκ μέρους
τῆς ἀρνητικῆς κριτικῆς, ἐπειδὴ ἐν αὐταῖς ἐμφανίζεται πολὺ σαφῶς τὸ φάσμα
τοῦ γνωστιχισμοῦ. ᾿ὠνομάσϑησαν δὲ καὶ «ποιμαντιχαὶ ἐπιστολαὶ» ὑπὸ τὴν ἔν-
νοιαν ὅτι ἀποτελοῦν ἕνα ποιμαντικὸν σΟΙΡῚΙ5 μεταγενέστερον τῶν ἀποστόλων.
(Σημειωτέον ὅτι ὅσοι χρησιμοποιοῦν τὸν ὅρον «ποιμαντικαὶ» δὲν συνεπάγεται
καὶ ὅτι δέχονται ἢ καὶ ὅτι γνωρίζουν τὴν ἄποψιν τῆς ἀρνητιχῆς χριτιχῆς, ἐχ
τῆς ὁποίας προῆλϑεν ὁ ὅρος). Ὃ ἰσχυρισμὸς αὐτὸς ἱστοριχῶς μὲν εἶνε ἀστήρι-
χτος, λογιχῶς δὲ σοφιστιχός᾽ ἀντὶ ἐχ τῆς ἀρχαιότητος τῶν ᾿Επιστολῶν νὰ συιι-
περάνουν τὴν πρωϊμότητα τοῦ γνωστιχισμοῦ, οἵ τῆς ἀρνητικῆς χριτιχῆς ἁπλού-
στατα ἀντιστρέφουν τὰ πράγματα αὐϑαιρέτως καὶ ἐκ τῆς χατ᾽ αὐτοὺς ὀψιιιό-
τητος τοῦ γνωστιχισμοῦ συμπεραίνουν τὸ μεταγενέστερον χαὶ τὸ νόϑον τῶν Ἐ-
πιστολῶν, Διχαίωμά των νὰ ἀχολουϑοῦν τὰς ὀρέξεις των. Ἢ ἱστοριχὴ πλησοφυ-
ρία ὅμως μᾶς λέγει ὅτι οἱ αἱρετιχοὶ τῆς πρὸς Γαλάτας ἐμφανίζονται προοδευτι-
χῶς χειρότεροι εἰς τὰς πρὸς ᾿"ιῳεσίους καὶ Κολασσαεῖς, ἔπειτα εἰς τὴν ποὸς Τὶ-
τον, ἔπειτα εἰς τὰς πρὸς Τ᾽ μόϑεον, ἔπειτα εἰς τὰς Α΄ - Β΄ Πέτρου, ἔπειτα εἰς
τὴν ᾿Ιούδα, χαὶ τέλος εἰς τὴν ᾿Αποχάλυψιν. Ἢ ἱερὰ παράδοσις ὄχι μόνον εἶνε
ἀξιόπιστος εἰς τὴν μαρτυρίαν τῆς γνησιότητος τῶν τριῶν ᾿Κπιστολῶν, ἀλλὰ
τοποϑετεῖ αὐτὰς χρονολογιχῶς καὶ εἰς τὴν πρέπουσαν ϑέσιν.
 168

55, ἘΠΙΣΤΟΛῊΗ ΠΡΟΣ ΒΒΡΑΙΟΥ͂Σ

1. Μαρτυρία. Ἡ πρὸς ῬῬθραίους ᾿Επιστολὴ δὲν ἀποδίδεται ὑπὸ πάν-

των τῶν ἀρχαίων ὁμοφώνως εἰς τὸν ἀπόστολον 1] αὔλον, διότι παρουσιαζει
ὡρισμένας διαφορὰς ἔναντι τῶν ἄλλων ᾿Ἐπιστολῶν του. Παρουσιάζεν ὅμως
καὶ κοινὰ γνωρίσματα τὰ ὁποῖα μαζὶ μὲ τὴν ἀρχαιοτάτην ἐχχλησιαστιχκὴν
παράδοσιν πείϑουν ὅτι εἶνε τοῦ Παύλου. Τὰ ὑπὲρ τοῦ Παύλου τεχμήρια
ὅλα μαζὶ εἶνε τὰ ἀκόλουϑα.
α΄. Ἢ Ἐκκλησία παραδίδει τὴν Ἐπιστολὴν ὡς τοῦ Παύλου’ οἱ ἔγχυ-
θροι κατάλογοι τοῦ Κανόνος ἀναγράφουν σαφῶςὅτι εἶνε μία ἐκ τῶν 14 ᾿᾽Ἐπι-
στολῶν τοῦ Παύλου καὶ τὴν ἀριϑμοῦν ὡς δεκάτην, πρὸ τῶν τεσσάρων προ-
σωπιχῶν: δεκάτη ἀπαντᾶται συνήϑως καὶ εἰς τοὺς χειρογράφους κώδικας.
Ἡ ϑέσις της ὡς δεκάτης τετάρτης εἶνε δυτυκῆς προελεύσεως ἐπιχρατήσασα
διὰ τῶν ἐντύπων ἐκδόσεων καὶ ὀφείλεται εἰς τὴν ἀρχαίαν ἀμφισθήτησίν της
ἐν τῇ Δύσει.
β΄. Εἰς τὴν καταχλεῖδα τῆς Ἐπιστολῆς ὁ συγγραφεὺς αὐτῆς γράφει
πρὸς τοὺς παραλήπτας" «Παρακαλῶ δὲ ὑμᾶς, ἀδελφοί, ἀνέχεσϑε τοῦ λόγου
τῆς παραχλήσεως... Γινώσχετε τὸν ἀδελφὸν Τιμόϑεον ἀπολελυμένον, μεϑ᾽ οὗ,
ἐὰν τάχιον ἔρχηται, ὄψομαι ὑμᾶς... ᾿Ασπάζονται ὑμᾶς οἷ ἀπὸ τῆς ᾿Ιταλίας»
(ἘΔ 18, 32 - 94). Αὐτὸς ποὺ ἐχλιπαρεῖ τὴν «ἀνοχὴν» τῶν Ἑ) δραίων ἄνα-
γνωστῶν του, διότι προφανῶς δὸν τὸν συνεπάϑουν ἢ τουλάχιστον εἶχον μικρὰν
ἰδέαν περὶ τοῦ προσώπου του, αὐτὸς ποὺ ἐναρμονίζει τὰς κινήσεις του πρὸς
τὰς χυνήσεις τοῦ Τιμοϑέου, καὶ αὐτὸς ποὺ στέλλει χαιρετισμοὺς ἀπὸ τοὺς
ἐν Ἰταλίᾳ Χριστιανοὺς τείνων νὰ συνδέσῃ αὐτοὺς μὲ τοὺς ἙἙΘραίους, δύνα-
ται νὰ εἶνε μόνον ὃ Παῦλος.
γ΄. Ἡ φρασεολογία καὶ τὸ λεξιλόγιον τῆς ᾿Επιστολῆς ἔχει συγγενέστε-
ρα ἀντίστοιχα ἐν τῇ Κ. Διαϑήκῃ εἰς τὰς Ἐπιστολὰς τοῦ Π αὐλου. Τοῦτο ἀπε-
δείχϑη διὰ πολλῶν καὶ ποικίλων στατιστιχῶν.
δ΄, Τὰ νοήματα καὶ ἣ ϑεολογία εἶνε τοῦ Παύλου ἐμφανέστατα.
Ἐκ τῶν τεχμηρίων τούτων, τὸ τέταρτον τὸ ὁποῖον γενικῶς ϑεωρεῖται
ὡς τὸ ἰσχυρότερον, δὲν μοῦ φαίνεται ἰσχυρόν, διότι πρόχειται περὶ τοῦ ϑείου
στοιχείου τῆς Ἐπιστολῆς τοῦ ἀνήχοντος εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον: ἠδύνατο
δὲ τὸ Πνεῦμα, ἂν ἤϑελε νὰ λαλήσῃ καὶ δι’ ἄλλων ὅσα ἐλάλησε διὰ τοῦ ΠΠ αὐ-
λου. Καὶ τὸ τρίτον στοιχεῖον δὲν εἶνε ἐκ τῶν ἰσχυρῶν. ᾿Ισχυρὰ καὶ ἀναντίρ-
ρήτα εἶνε τὰ δύο πρῶτα τεχμήρια, διὰ τῶν ὁποίων ἣ ᾿Ἐπιστολὴ ἐπιδιχάζεται
σαφῶς καὶ ρητῶς εἰς τὸν Παῦλον. Ἔχω δὲ καὶ τρίτον ἰσχυρὸν τεχμήριον,
τὸ ὁποῖον ϑὰ ἐκϑέσω παρακάτω.
Τὰ δὲ κατὰ τῆς ἀπὸ τοῦ Παύλου προελεύσεως τεχμήρια εἶνε τὰ ἀ-
χόλουϑα.
 166

α΄. Δὲν φέρει ἐν ἀρχῇ τὸ ὄνομα τοῦ Παύλου, ὅπως ὅλαι αἱ λοιπαὶ
ἐπιστολαί.
β΄. Ὁ συγγραφεὺς λέγει ὅτι τὸ χήρυγμα τοῦ Κυρίου «ὑπὸ τῶν ἀχου-
σάντων εἷς ἡμᾶς ἐδεδαιώϑη» (2, 8), κατατάσσων τοιουτοτρόπως τὸν ἕαυτύν
του εἰς τοὺς μὴ αὐτόπτας μάρτυρας τοῦ εὐαγγελίου: ἀντυϑέτως ὁ Π αὖλος
εἰς τὰς ἄλλας Ἐπιστολάς του προθάλλει τὸν ἑαυτόν του ὡς αὐτόπτην χαὶ
αὐτήχοον τοῦ Κυρίου.
γ΄. Ἢ γλῶσσα τῆς ᾿Επιστολῆς εἶνε καταφανῶς διάφορος τῆς γλώσσης
τῶν Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου, ἀνήκουσα μάλιστα καὶ εἰς ἄλλο ἐπίπεδον, τὸ
ὑψηλότερον τῆς Κ. Διαϑήκης.
Αὐτὰ τὰ τρία τεχμήρια ἐχρησιμοποίησαν ἀνέκαϑεν καὶ ὅσοι ἐν τῇ Δύσει
ἀπέρριπτον τὴν Ἐπιστολὴν ἐκ τοῦ Κανόνος τελείως διὰ τοὺς εἰρημένους
λόγους, καὶ ὅσοι τὴν ἐδέχοντο μὲν ὧς κανονικὴν καὶ ϑεόπνευστον, ἀλλ᾽ ὄχι
ὡς τοῦ Παύλου. Ἐκ τῶν ἀρχαίων ὁ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς καὶ πολλοὶ ἄλλοι,
καϑὼς μᾶς πληροφορεῖ ὁ ᾿Ωριγένης, καὶ πολλοὶ μεταγενέστεροι τούτων ἐ-
φρόνουν ὅτι τὴν Ἐπιστολὴν ἔγραψαν ἴσως ὁ Λουκᾶς ἢ ὁ Κλήμης Ῥώμης'
ὃ δὲ Τερτυλλιανὸς καὶ ἄλλοι μετὰ τοῦτον τὴν ἀπέδιδον εἰς τὸν Βαρνάθαν.
Σύγχρονοι ἑρμηνευταὶ τὴν ἀποδίδουν καὶ εἰς τοὺς τρεῖς αὐτοὺς ἀλλὰ καὶ
εἷς ἄλλους διαφόρους, ὅπως εἷς τὸν ᾿Απολλώ, τὸν Σίλαν, τὸν ᾿Ακύλαν, ἀκόμη
χαὶ τὴν Πρίσχιλλαν. Καὶ οἵ μὲν ἀρχαῖοι νηφαλιώτερον σχεπτόμενοι ὑπέϑε-
τον πρόσωπα τῶν ὁποίων ἔχομεν καὶ ἄλλα κείμενα, μὲ τὰ ὁποῖα εἶνε δυνα-
τὸν νὰ συγκρίνωμεν τὴν Ἐπιστολήν᾽ ἄλλο ϑέμα ἂν ἧ λεγομένη «᾿Ἐπιστολὴ
Βαρνάθα» ἀποδειχνύεται ψευδεπίγραφος, ἢ ἂν ὄντως ὑπάρχει ἢ δὲν ὑπάρχει
ὁμοιότης μεταξὺ τῆς ᾿Επιστολῆς μας καὶ τῶν χειμένων ἐχείνων. Πάντως ἣ
χριτικὴ ἀρχὴ τῶν ἀρχαίων εἶνε ὑγιής. Τῶν συγχρόνων ὅμως αἱ εἰκασίαι,
ὅτι ἣ ᾿ΕἘπιστολὴ ἀνήχει εἷς ποόσωπα, τῶν ὁποίων δὲν ἔχομεν ἄλλα γραπτὰ
διὰ νὰ συγχρίνωμεν (εἰς αὐτὰ περιληπτέος διὰ τοὺς συγχρόνους καὶ ὁ Βαρ-
νάθας, ἐφ᾽ ὅσον ἀπεδείχϑη τὸ νόϑον τῆς φερωνύμου ᾿Επιστολῆς του), καὶ
περὶ τῶν ὁποίων δὲν ἔχομεν χἄἂν μαρτυρίαν ὅτι ἔγραψαν κάτι, εἶνε μόνον
φαντασίαι ἁρμόζουσαι εἰς μυϑιστορήματα. Μὲ τὴν μέϑοδον αὐτὴν δικαιοῦ-
ται χανεὶς ἐξ ἴσου νὰ ἀποδώσῃ τὴν ᾿Ἐπιστολὴν καὶ εἰς τὸν Ναϑαναὴλ καὶ
εἰς τὸν Τρόφιμον χαὶ εἰς τὴν Ῥόδην. Δὲν ὑπάρχει χαλινὸς εἷς τὴν φαντασίαν.
Καὶ διὰ νὰ θασανίσωμεν τὰ κατὰ τοῦ Παύλου τεχμήρια, ἡ ἔλλειψις
τοῦ ὀνόματός του χατ᾽ ἀρχὴν δὲν εἶνε κατὰ τοῦ Παύλου, ὅπως δὲν εἶνε
χατὰ τοῦ ᾿Ιωάννου καὶ ἣ ἔλλειψις τοῦ ὀνόματός του εἰς τὰς τρεῖς ᾿Επιστολάς
του, καὶ μάλυστα τὴν πρώτην, καὶ εἰς τὸ Εὐαγγέλιον ὁμοίως καὶ ἣ ἔλλειψις
τοῦ ὀνόματος τοῦ Λουχᾶ εἰς τὸ Εὐαγγέλιον καὶ τὰς Πράξεις ποὺ ἦσαν
- μὴ λησμονῶμεν - ἐπιστολαὶ δὲν εἶνε κατὰ τοῦ Λουχᾶ.. Αλλως τε ὅπως
ἐχεῖνα τὰ γείμενα ἔτσι καὶ ἣ πρὸς Ἑραίους ᾿Εἶ3πιστολὴ δὲν φέρει ἄλλο ὄνο-
μα, ὥστε νὰ αἴρεται τὸ ὄνομα τοῦ Παύλου. Τοὐναντίον τὰ ὅσα λέγονται
 161

εἰς τὴν κατακλεῖδα τῆς Ἐπιστολῆς εἶνε σχεδὸν ὄνομα τοῦ Παύλου. Ὃ Κλή-
μης ᾿Αλεξανδρεὺς καὶ πολλοὶ ἀρχαῖοι ἑρμηνευταὶ μετὰ τοῦτον, δεχόμενοι
ὅτι ἡ Ἐπιστολὴ εἶνε τοῦ Παύλου, ἔλεγον ὅτι ἐπίτηδες ὁ ἀπόστολος παρέλει-
ψε τὸ ὄνομά του, ἐπειδὴ οἱ ἙἙδραῖοι δὲν τὸν παρεδέχοντο᾽ δὲν ἤϑελε δηλαδὴ
νὰ τοὺς ἐρεϑίσῃ. Νομίζω ὅτι ἡ αἰτία δὲν εἶνε ἀκριθῶς αὐτή, ἀλλὰ παραπλη-
σία. Ὁ Παῦλος δὲν ἀποχρύπτει εἰς τοὺς παραλήπτας ὅτι αὐτὸς εἶνε ὁ ἀπο-
στολεύς. ἼΑλλως τε οἱ κομισταί, ἐκτὸς τοῦ ὅτι ἦσαν ἄνϑρωποι τοῦ ΠῚ αὐλου,
γνωστοὶ εἰς τοὺς Ἑθραίους, ἀσφαλῶς ἐδήλωσαν εἰς τοὺς παραλήπτας τίνος
εἶνε ἡ Ἐπιστολή, χαὶ οὔτε τὸν ἀπέκρυψαν οὔτε ἐρωτηϑέντες ἐψεύσθησαν.
᾿Αλλὰ καὶ οἱ τρεῖς τελευταῖοι στίχοι τῆς Επιστολῆς φανερώνουν ὅτι ὁ Π αὖ-
λος δὲν ἀποκρύπτεται: δὲν γράφει ἀνώνυμον γράμμα. ᾿Αλλὰ παραλείπει ἐν
ἀρχῇ τὸ ὄνομά του καὶ τὴν ἀποστολικήν του ἰδιότητα ὑπὸ τὴν ἑξῆς ἔννοιαν.
Οἱ ῬἙϑραῖοι δὲν παραδέχονται τὸν Παῦλον ὡς ἀπόστολον, αὐτόπτην τοῦ
Κυρίου, ἔγκυρον ὅσον οἷ λοιποὶ ἀπόστολοι: δὲν παραδέχονται χκαϑόλου ἀπο-
στολὴν εἰς τὰ ἔϑνη. Ὃ Παῦλος φλέγεται νὰ τοὺς γράψῃ τὴν ᾿Ἐππιστολὴν
αὐτήν, διὰ νὰ τοὺς σώσῃ ἀπὸ τὸ χεῖλος τῆς ἀθύσσου. Οὔτε χρύπτεται, οὔτε
γράφει ὡς ἀπόστολος. ᾿Αλλ᾽ εἶνε ὡς νὰ λέγῃ «᾿Εν τάξει εἰπέτε ὅτι δὲν εἶμαι
ἀπόστολος: ὅτι δὲν εἶδα τὸν Κύριον: ἀλλὰ δύνασϑε νὰ ἀρνηϑῆτε ὅτι ὃ Θεὸς
προανήγγειλε τὴν λύτρωσιν διὰ τοῦ Υἱοῦ; καὶ ὅτι ὅλα τὰ τῆς 11] αλαιᾶς᾽
Διαϑήχης ἔγιναν χαὶ ἐλέχϑησαν χάριν τοῦ Υἱοῦ; καὶ ὅτι ὁ Υἱὸς εἶνε Θεός;
χαὶ ὅτι σεῖς ἅπαξ πιστεύσαντες εἰς τὸν Υἱόν, ὀφείλετε νὰ ἀφήσετε τὴν 11.
Διαϑήκην, καὶ ὅμως ἀφήνετε τὸν Υἱὸν καὶ ὀπισϑοδρομεῖτε εἰς τὴν ΠΙ|. Δια-
ϑήχην; Καὶ δὲν νομίζετε ὅτι ἐκπίπτετε εἰς τὴν ἀπώλειαν;». Ὃ Παῦλος δη-
λαδὴ φανερώνεται μὲν ὡς ὃ ἄνϑρωπος Π αὔλος, ἀλλὰ δὲν κάνει χρῆσιν οὔτε
μνείαν τοῦ ἀποστολιχοῦ του ἀξιώματος, οὔτε τοῦ προσώπου του ἀρχεῖται
μόνον εἰς τὸ περιεχόμενον τῆς ὑπομνήσεως. “Ὅταν δὲ μία ὑπόμνησις εἶνε
χαταφανῶς ἀληϑινή, δὲν ἔχει σημασίαν ἂν λέγεται διὰ στόματος τοῦ τυχόν-
τος, ἔστω καὶ τῆς ὄνου τοῦ Βαλαάμ.
Διὰ τὸν αὐτὸν λόγον, νομίζω, ἐδῶ ὃ Π αὖλος λέγει καὶ τὴν φράσιν «ὑπὸ
τῶν ἀχουσάντων εἰς ἡμᾶς ἐδεθαιώϑη» (2, 8). Εἰς τὰς ἐκκλησίας τῶν ἐϑνῶν,
τὰς ὁποίας ἵδρυσεν ὁ ἴδιος, ἐπιμένει ὅτι εἶνε ὁ ἰδὼν τὸν Κύριον, ὁ κατηχηϑεὶς
ὑπὸ τοῦ Κυρίου, ὁ μὴ μαϑητεύσας εἷς τοὺς ἀποστόλους, ὁ κατέχων καὶδι-
δάσχων τὸ εὐαγγέλιον «κατὰ ἀποκάλυψιν». Αὐτὸ οἱ Ἑ)“δραῖοι οἵ ἀρχαιότεροι
αὐτοῦ ὡς Χριστιανοί, δὲν τὸ παραδέχονται. Λοιπὸν καὶ ὁ Π αὖλος δὲν τὸ
ἐπικαλεῖται. Συζητεῖ μαϊΐζί των ἐπὶ τῇ θάσει τῆς ἀντιλήψεως ποὺ ἔχουν περὶ
αὐτοῦ ἐχεῖνοι. “Ομιλεῖ ὧς μαϑητὴς τῶν ἀποστόλων, ὡς μὴ ἰδὼν καὶ μὴ
ἀχούσας τὸν Κύριον’ εἶνε ὡς νὰ λέγῃ «Ὦ 'Ἑδραῖοι, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἄν
εἷδα ἢ δὲν εἶδα τὸν Κύριον, τὰ πράγματα ἔχουν ἢ δὲν ἔχουν ἔτσι ὅπως λέγω;
Ἔχουν. Λοιπὸν προσέχετε ἑαυτοῖς». ᾿Ομιλεῖ, διὰ νὰ χρησιμοποιήσω τὴν
συνήϑη ἔκφρασιν τοῦ Χρυσοστόμου, «κατὰ τὴν ὑπόνοιαν τῶν ἀκουόντων».
1608

Αὐτὴν τὴν ταχτικὴν ἀκολουϑεῖ πολλάχις καὶ ὁ Κύριος ἔναντι τῶν φαρισαίων,
χαὶ λέγει πράγματα ποὺ δὲν εἶνε πραγματικά΄ π.χ. «᾿ΕἘὰν ἐγὼ μαρτυρῶ περὶ
ἐμαυτοῦ, ἣ μαρτυρία μου οὐκ ἔστιν ἀληϑὴς» (Ἴω ὅ, 81). Οχι ὅτι πιστεύει
ὁ Κύριος ὅτι ἔτσι ἔχει τὸ πρᾶγμα, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ οἷ φαρισαῖοι πιστεύουν ἔτσι,
συζητεῖ ὑπ᾽ αὐτὴν τὴν προὐπόϑεσιν: ἀφήνει κατὰ μέρος τὴν ἰδικήν του ἀξιο-
πιστίαν, καὶ ἐπικαλεῖται τὴν ἀξιοπιστίαν τρίτων μαρτύρων κοινῶς παραδε-
δεγμένων μεταξὺ αὐτοῦ καὶ τῶν ᾿Ιουδαίων. “Ὅταν ὅμως ἔρχεται ἣ ὥρα νὰ
ἐπιμείνῃ εἰς τὴν προσωπικήν του ἀξιοπιστίαν, λέγει’ «Κἂν ἐγὼ μαρτυρῶ περὶ
ἐμαυτοῦ, ἀληϑής ἐστιν ἣ μαρτυρία μου» (Ἴω 8,14). Ἔτσι καὶ ὃ Π αὔλος’
εἰς μὲν τὰ ἐξ ἐθνῶν πνευματικά του τέχνα προθάλλει τὴν προσωπιχήν τοῦ
ἀξιοπιστίαν καὶ ἐπιμένει ὅτι εἶνε ἄμεσος καὶ αὐτήκοος μαϑητὴς τοῦ Χριστοῦ,
χαὶ δι᾽ αὐτοὺς πηγὴ τῆς ἀληϑείας" διὰ τοῦτο ἀρχίζει ὅλας τὰς πρὸς αὐτοὺς
Ἐπιστολάς του μὲ τὰς λέξεις «Παῦλος ἀπόστολος ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ...» εἰς
δὲ τοὺς ἀμφισθητοῦντας τοῦτο ἙΦραίους ὁμιλεῖ ὡς ἁπλοῦς Χριστιανὸς μὴ
αὐτόπτης τοῦ Χριστοῦ, μαϑητὴς τῶν ἄλλων ἀποστόλων, ὅπως τὸν ϑέλουν
αὐτοί. Διότι εἶνε τόσον σαφὲς καὶ ἀναντίρρητον αὐτὸ ποὺ τοὺς γράφει, ὥστε
δὲν χρειάζεται νὰ ἐπιμείνῃ εἰς τὸ ἂν εἶνε ἢ δὲν εἶνε αὐτόπτης.
Ὡς πρὸς τὴν γλῶσσαν, ἣ ὁποία εἶνε τόσον διάφορος τῆς γλώσσης τοῦ
Παύλου, νομίζω ὅτι εἶνε ἣ γλῶσσα τοῦ Λουκᾶ. Δίδω δὲ μεγάλην θαρύτητα
εἰς τὸ τεχμήριον τῆς γλώσσης καὶ εἰς ὅλα τὰ ἀνθρώπινα στοιχεῖα τῆς Κ.
Διαϑήχης, ἐνῷ δὲν δίδω καμμίαν δαρύτητα εἷς τὸ ϑεόπνευστον στοιχεῖον.
διότι ἐκεῖνο μὲν εἶνε τοῦ Πνεύματος, κοινὸν χτῆμα πάντων τῶν ἀποστόλων,
τὰ δὲ ἀνθρώπινα στοιχεῖα ὅπως ἣ γλῶσσα ἀνήχουν εἰς τοὺς ἀποστόλους καὶ
ὀφείλονται εἷς τὰ φυσικά τῶν χαρίσματα καὶ τὴν κατ᾽ ἄνθοωπον παιδείαν
των’ καὶ δι᾽ αὐτῶν φαίνεται τὸ πρόσωπον τοῦ καϑενός, ἐνῷ διὰ τῶν νοη-
μάτων δὲν φαίνεται ἄλλος πλὴν τοῦ ἑνὸς Πνεύματος. Ἂν μοῦ ἔδιδον ὅλα
τὰ χείμενα τῆς Κ. Διαϑήχης χωρὶς ἐπιγραφὰς καὶ ὀνόματα, καὶ ἀφοῦ πρῶτα
ἀφαιροῦσαν ὅλα τὰ τεχμήρια τῆς πατρότητός των, μετὰ μίαν ἀνάγνωσιν δὲν
γνωρίζω πόσους συγγραφεῖς ϑὰ διέχρινα, ἀλλ᾽ ὁπωσδήποτε ϑὰ διέκρινα ὅτι
μία χεὶρ ἔγραψε τὰ τρία ὀιθλία, κατὰ Λουκᾶν Εὐαγγέλιον, Πράξεις τῶν
ἀποστόλων καὶ ᾿Ἐπιστολὴν πρὸς Ἑδραίους. Ἐκτὸς δὲ τῆς αὐτῆς γλώσσης
παρατηρεῖται καὶ ἣ αὐτὴ χρῆσις τῆς Π. Διαϑήκης: δὲν ἐννοῶ ἁπλῶς τὰς
ἐχ τῶν Ο΄ παραϑέσεις, ἀλλὰ γενικῶς τὸ πῶς ὀλέπει ὁ συντάχτης τὴν 1|Ι.
Διαϑήχην, τὸ πῶς τὴν καταλαδαίνει καὶ τὴν ἀποδίδει, τὸν ἱερατικὸν χαρα-
χτῆρα τῆς μελέτης του, τὴν ἰδιαιτέραν συμπάϑεναν εἰς τὸ ϑέμα τοῦ ἱλασιιοῦ,
χαὶ πολλὰ ἄλλα λεπτὰ καὶ ἀνέχφραστα νοήματα. ᾿Εκτὸς τούτων μόνος αὐτὸς
ἐν τῇ Κ. Διαϑήχῃ ὀνομάζει τὰ θιθλία του «λόγους». «Πρῶτος λόγος» τὸ
Εὐαγγέλιον, «Δεύτερος λόγος» ἐννοεῖται τὸ διθλίον τῶν Πράξεων, «Λόγος
παραχλήσεως» ἡ πρὸς ῬἙΘραίους. Εἶνε ὁ μεταξὺ τῶν ἐπιστημόνων τῆς ἐπο-
χῆς ἐν χρήσει ὅρος, ποὺ σημαίνει «πραγματεία», διαπραγμάτευσις μιᾶς ὗπο-
 169

ϑέσεως εἴτε ἱστοριχή, εἴτε ϑεολογιχή, εἴτε μαϑηματιχή, εἴτε οἱαδή τις ἄλλη.
ἊΑν ἰδῇ κανεὶς τὰ συγγράμματα τῶν ἑλληνιστῶν τῆς ἐποχῆς, θλέπει ὅτι τὰ
θιθλία τοῦ συγγράμματος ὀνομάζονται συνήϑως «λόγοιν. Ὃ δὲ Λουχᾶς
ἦτο ἐπιστήμων, ἰατρός. Οἱ ἄλλοι ἀπόστολοι εἶχον παιδείαν - διὰ νὰ χρησι-
μοποιήσωμεν τὰ σημερινὰ μέτρα - ἢ δημοτικοῦ σχολείου (Ἰωάννης), ἢ Γὺ-
μνασίου (Ματϑαῖος, Παῦλος, Μᾶρχος): ὁ Λουκᾶς ἦτο ἐπιστήμων. Αὐτὰ
χατ᾽ ἄνθρωπον καὶ χωρὶς νὰ ὑπολογίζω τὸ πανεπιστημιαχὸν ἐπίπεδον τῆς
ἐν τῷ ᾿Ιουδαϊσμῷ καὶ τῇ Θεολογίᾳ καταρτίσεως τοῦ Παύλου. Διὰ τοῦτο ὃ
Λουκᾶς ἔχει καὶ τὸ ἀνώτατον γλωσσιχὸν ἐπίπεδον τῆς Κ. Διαϑήχης, διὰ
τοῦτο ἐπιγράφει τὰ ὀιθλία του «Λόγος» ὅπως οἱ ἐπιστήμονες τῆς ἐποχῆς του.
Φρονῶ λοιπὸν ὅτι ἡ πρὸς Ἑθραίους Ἐπιστολὴ ὡς διδασκαλία μὲν καὶ
ὡς ὑπεύϑυνος φωνὴ εἶνε τοῦ Παύλου, ὧς συντεταγμένον δὲ κείμενον εἶνε
τοῦ Λουχᾶ. Ἦσαν δὲ οἱ δύο μαζὶ ἐν Ῥώμῃ, ὅταν ἐγράφη ἣ ᾿Επιστολή. Ποία
δὲ ἣ συνεργασία τῶν δύο ἀποστόλων διὰ τὴν σύνταξιν τῆς Ἐπιστολῆς; "Ἂν
ἀποθλέψωμεν εἰς τὸ ϑεῖον στοιχεῖον αὐτῆς, δὲν ἔχομεν παρὰ νὰ ἐνθυμηϑῶ-
μεν τὰ ἀντίστοιχα παραδείγματα ἐκ τῆς Π. Διαϑήκης. Ὃ "ὧν εἶνε ὁ Θεὸς
χαὶ ἐμπνευστὴς τοῦ Μωύσέως, καὶ ὁ Μωῦσῆς ὁ ϑεὸς καὶ ἐμπνευστὴς τοῦ
᾿Ααρών: ὁ ᾿Ααρὼν ἐπιφέρει τὰς δέκα ὑπερφυσικὰς πληγὰς κατὰ τοῦ φαραὼ
καὶ τῶν Αἰγυπτίων, ἀλλὰ τὰ σημεῖα ἀποδίδονται εἰς τὸν Μωῦσῆν, καὶ ἔτι
ἀκριθέστερον εἰς τὸν Κύριον. Ὁ Θεὸς εἶπεν εἰς τὸν ᾿Ηλίαν ὅτι ϑὰ χρίσῃ
ἄλλον θασιλέα καὶ διὰ τὸν Ἰσραὴλ καὶ διὰ τὴν Συρίαν, ἀλλ᾽ ὁ ᾿Ἐλισσαῖος
ἔχρισε καὶ τὸν Ἰοὺ καὶ τὸν ᾿Αζαήλ, εἰς καιρὸν μάλιστα ποὺ ὁ ᾿Ηλίας δὲν
ἦτο πλέον ἐπὶ τῆς γῆς" μάλιστα δὲ καὶ ὃ ᾿Ελισσαῖος ἀπέστειλεν ἄλλον ἀνώ-
γυμον μαϑητήν του καὶ ἔχρισε τὸν ἕνα ὀασιλέα (Δ΄ Βα 8 - 9). Καὶ ὅιιως
λέγεται ὅτι ὁ Ἤλίας ἀντικατέστησε τοὺς θασιλεῖς (Γ΄ Βα 19, 185 - 16), διότι
ἐχεῖνος ἔδωχεν ἐντολὴν εἰς τὸν ᾿Βλισσαῖον χαὶ ὃ ᾿Ελισσαῖος εἰς τὸν ἄσηιϊιον
μαϑητήν του. Κατ᾽ οὐσίαν δὲ ὁ Θεὸς ἤλλαξε τοὺς θασιλεῖς. "Ἔτσι καὶ ἐδῶ:
τὸ Πνεῦμα ἐνέπνευσε τὸν Παῦλον καὶ ὃ Π αὖλος ἐνέπνευσε τὸν Λουχᾶν'
βεθαίως τὰ ἀνθρώπινα στοιχεῖα τοῦ ϑεοπνεύστου συγγράμματος ἀνήχουν
εἰς τὸν τελευταῖον, τὸν συντάκτην᾽ διότι δὲν ἐγράφη καϑ' ὑπαγόρευσιν ἐπὶ
λέξει, ὅπως π.χ. ἡ πρὸς Ῥωμαίους ἀπὸ τὸν Τέρτιον (Ῥω 16, 23), ἀλλὰ
προφανῶς ὃ Παῦλος ἀνέπτυξε τὸ ϑέμα, καὶ ὁ Λουχᾶς ἔχων ὑπ᾽ ὄψιν τόσον
τὴν ἀνάπτυξιν ὅσον καὶ τὴν καϑόλου διδασκαλίαν τοῦ παλαιόϑεν διδασκχά-
λου του συνέταξε τὴν ᾿Επιστολὴν ἐλευϑέρως. Κατὰ τοῦτο διαφέρει ἣ ᾿ἜἘπι-
στολὴ αὐτὴ ἀπὸ τὰς λοιπὰς 18 τοῦ Παύλου. Εἶνε δὲ ἀσφαλῶς ὡς ᾿Επιστολὴ
τοῦ Παύλου, διότι αὐτὸς τὴν ἐνέπνευσε καὶ αὐτὸς ἔφερε τὴν εὐθύνην αὐτῆς.
Διατί ὁ Παῦλος ἔγραψε τὴν ᾿Επιστολὴν αὐτὴν ἔτσι χαὶ ὄχι ὅπως τὰς
ἄλλας, δὲν εἶνε εὔκολον νὰ γνωρίζωμεν ἐπακριδῶς: πιϑανῶς ὑπάρχουν πολ-
λοὶ λόγοι, ἄλλοι εἰς τὸ παντελὲς ἄγνωστοι καὶ ἄλλοι εὐκόλως συμπεραινόμε-
νοι. Τοιοῦτοι λόγοι δύνανται νὰ εἶνε καὶ οἱ ἑξῆς. Ὃ Παῦλος σὺν τοῖς ἀλ-
1τό

λοις περιφρονεῖται καὶ ὡς «ἰδιώτης τῷ λόγῳ» ὁ Λουχᾶς μετὰ τὴν συγγρα-

φὴν τοῦ Εὐαγγελίου χαὶ πιϑανῶς καὶ τῶν Π.οάξεων εἶνε δοχιμασμένος
συντάχτης, ἐφανέρωσεν εἰς τὴν ἀποστολικὴν συνοδίαν ὅτι ἔχει τάλαντον εἰς
τὸ γράφειν. Τὸ ἐγχείρημα τοῦ Παύλου νὰ τολμήσῃ νὰ συμθουλεύσῃ τοὺς
Ἑδραίους, ποὺ τὸν περιφρονοῦν καὶ δὲν παραδέχονται ὅτι ἔχουν τὴν ἀνάγ-
χὴν του, εἷνε μία πολὺ λεπτὴ χειρουργικὴ ἐπέμθασις: μία μικρὰ κίνησις
τοῦ ἐγχειριζομένου, ἕνας περιφρονητικὸς λογισμὸς τῶν ἀναγνωστῶν ἔστω
χαὶ διὰ τὸ ἐπουσιῶδες ϑέμα τῆς γλώσσης καὶ τῆς συντάξεως, δύναται νὰ
ἀποδῇ ϑανατηφόρον: ἢ ᾿Ἐπιστολὴ πρέπει νὰ εἶνε καὶ ἀνϑοωπίνως ἄψογος,
ἀρτία' χατάλληλος πρὸς τοῦτο συντάχτης εἶνε ὃ Λουκᾶς. Καὶ πολλὰ ἄλλα.
Μὲ τὸν ἰσχυρισμὸν ὅτι ἣ πρὸς Ἑδραίους δὲν εἶνε ἐπιστολή, ἀλλὰ ὁμιλία
χαὶ λόγος ἐχφωνηϑεὶς ἀπὸ θήματος, ἐπειδὴ λέγεται «λόγος παρακλήσεως»
(18, 22), δὲν ἀσχολοῦμαι, διότι πρόκειται περὶ λάϑους ὀφειλομένου εἰς
ἀμάϑειαν. :
2. Παραλῆπσπται. Ἔκ τῆς ἐπιγραφῆς φαίνεται ὅτι εἶνε οἵ ᾿ΕΘραῖοι"
ἐσωτεριχῶς ἐπιμαρτυρεῖται τοῦτο πλουσίως. Πρόκειται δὲ περὶ τῶν ᾿Ιουδαί-
ὧν τῆς Παλαιστίνης, ὄχι τῆς διασπορᾶς. Ἐδῶ εἶνε ἀναγκαία μία ἱστορικὴ
ἐξήγησις. Τὸ «Ἰουδαῖος» ἦτο τότε ὄνομα ϑρησχευτικόν, ἐνῷ τὸ «ἘΞδραῖος»
ἐϑνιχόν. ᾿Ιουδαῖοι ἐλέγοντο πάντες οἷ περιτετμημένοι καὶ ϑρησχεύοντες κατὰ
τὸν μωσαϊκὸν νόμον, εἴτε ἦσαν ἐξ αἵματος Ἑ) δραῖοι εἴτε ὄχι, εἴτε κατώκουν
ἐν Παλαιστίνῃ εἴτε ἀνῆχον εἰς τὴν διασποράν. Ἑδραῖοι ἐλέγοντο μόνον οἱ
ἐξ αἵματος Ἑθραῖοι, εἴτε ἦσαν ᾿Ιουδαῖοι εἴτε Χριστιανοὶ εἴτε καὶ τυχὸν εἰ-
δωλολάτοαι, χαὶ, μόνον ὅσοι χατώχουν εἰς τὴν Τ] αλαιστίνην, ἐντὸς τῶν δοίων
τοῦ Ἑδραΐκοῦ χράτους. Κατὰ ταῦτα οἵ «Ἑδραῖοι» (καὶ ὄχι ᾿Ιουδαῖοι) πα-
ραλῆπται τῆς Ἐπιστολῆς εἶνε Χριστιανοὶ Ἑ)δραῖοι ἐξ αἵματος κατοικοῦντες
ἐν Παλαιστίνῃ.
3. Χρόνος καὶ τόπος. “Οπως φαίνεταν ἐκ τοῦ χαιρετισμοῦ «ἀσπά-
ἵονται ὑμᾶς οἱ ἀπὸ τῆς ᾿Ιταλίας» (18,24), ἢ ᾿Επιστολὴ ἐγράφη ἐν ᾿Ιταλίᾳ
χαὶ πιϑανῶς ἐν Ῥώμῃ. Ὃ τόπος, ὅπως καὶ ἧ ἀφορμὴ καὶ ὃ σχοπός, μᾶς
ποοσδιορίζουν τὸν χρόνον.Ἢ ἘἘπιστολὴ πρὸς Ὡραίους ἐγράφη εὐϑὺς μετὰ
τὴν ἀπόλυσιν τοῦ Παύλου ἐκ τῆς πρώτης φυλαχίσεώς του, ὀλίγον ιιετὰ τὰς
᾿Ἐπιστολὰς τῶν δεσμῶν. Πάντως ὁ Παῦλος ἐκ τῆς καταχλεῖδος φαίνεται
ἐλεύϑερος. Ἐγράφη χατὰ τὰ ἔτη 62 - 64: τότε ἣ ᾿ὐκχλησία τῆς περιτομῆς
ἐν Παλαιστίνῃ ὑπέστη τὸν πρῶτον γενικὸν καὶ ἄγριον διωγμὸν ἐκ μέρους
τῶν Ἰουδαίων, τότε ἐφονεύϑη χαὶ ὁ ἐπίσκοπος αὐτῆς ᾿Ιάκωδος ὁ ἀδελφὸς
τοῦ Κυρίου χαὶ ἄλλοι ἴσως πολλοί, τότε ἔφυγαν εἷς Αἴγυπτον οἱ ἀπόστολοι
Πέτρος, ᾿Ιωάννης, Ιούδας, Μᾶρκος.
4. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Οἱ 'Ῥδραῖοι Χριστιανοί, ἀφ᾽ ἑνὸς μὴ δε-
χύμενοι τὸν σταυριχὸν χαὶ ἀπολλειστιχῶς χριστοκεντρικὸν χαρακτῆρα τῆς
Χοιστιανιχῆς πίστεως, καὶ ἀφ᾽ ἑτέρου φανατικῶς καὶ νοσηρῶς προσκολλώ-
 111

μενοι εἷς τὴν ἄχρηστον πλέον μωσαϊκὴν ϑρησκείαν, δὲν ἀφῆχαν νὰ ἀναπτυ-
χϑῇ ἡ πίστις των καὶ ἣ ἀγάπη των, ἀλλ᾽ ἐκόμπαζον μὲ τὸν «ὄγχον» τῆς χκα-
ταγωγῆς των᾽ χαὶ τώρα ποὺ ὁ μέγας πειρασμὸς τοῦ διωγμοῦ σαρώνει τὰ
πάντα, ὀλιγοπιστοῦν. Χριστὸς σημαίνει κατὰ κόσμον ϑάνατος κατὰ πνεῦμα
ζωή; τὸ πρῶτον τὸ ὀλέπουν, τὸ δεύτερον δὲν τὸ πιστεύουν. Νόιιος σημαί-
νει κατὰ πνεῦμα ϑάνατος κατὰ κόσμον ζωὴ καὶ ἄνεσις: τὸ πρῶτον δὲν τὸ
πιστεύουν, τὸ δεύτερον τὸ ὀλέπουν. Μὲ τὸν μωσαϊκὸν νόμον εἶνε νομιμόφρο-
νες ἔναντι τῆς ᾿Ιουδαϊκῆς κοινότητος καὶ τῆς Ῥωμαϊκῆς πολιτείας, ἀνήκουν
εἰς γνωστὸν καὶ ἀνεγνωρισμένον ϑρήσχευμα. Μὲ τὸν Χριστὸν εὑρίσκονται
ἐχτὸς νόμου καὶ ἔναντι τῆς πολιτείας καὶ ἔναντι τῆς ϑρησκευτυκῆς κοινότη-
τος. Καὶ κλονίζονται. ΣΣχέπτονται νὰ ἐπανέλϑουν εἰς τὸ παλαιὸν ϑρήσκευμα.
᾿Αμφισθητοῦν τὴν Θεότητα τοῦ Χριστοῦ. Αὐτοὶ οἱ ὁποῖοι ἐπὶ τριακονταετίαν
περίπου συμπεριεφέρϑησαν τόσον ὑπεροπτικῶς πρὸς τοὺς ἀπεριτμήτους ἐξ
ἐϑνῶν Χριστιανοὺς καὶ τοὺς ἔδλεπον ὡς νόϑα, αὐτοὶ ποὺ ἐπέμενον νὰ χατε-
Ἑουσιάζουν τόσον φορτικῶς τοὺς ἐξ ἐϑνῶν καὶ δὲν ἀνεγνώριζαν κἄν τὸν
Π᾿αὔλον, αὐτοὶ τώρα καταπίπτουν, καὶ τοὺς στηρίζει ὃ «μὴ στῦλος» Π αὖ-
λος. Αὐτὴ εἶνε ἦ ἀφορμὴ αὐτὸς καὶ ὁ σχοπὸς τῆς ᾿Επιστολῆς αὐτῆς, «τοῦ
λόγου τῆς παραχλήσεως». Εὐτυχῶς δὲ διὰ τὴν ὅλην ζωὴν τῆς Ἐκχλησίας
ποὺ ἀνεχινήϑη τοιοῦτον ϑέμα, διότι προεκάλεσε τὸν σαφῆ τονισμὸν τῆς
Θεότητος τοῦ Χριστοῦ, τὸν δριστικὸν διαχωρισμὸν εὐθυνῶν μεταξὺ Χριστια-
νικῆς πίστεως χαὶ Ἰουδαϊχῆς ϑρησχείας, χαὶ τὴν χατάργησιν μὲν τῆς τα-
λαιᾶς ἱερωσύνης ἀναγνώρισιν δὲ μόνης τῆς ἐν Χριστῷ ἱερωσύνης.
δ. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. ἘΕΐπα εἰς τὴν πρὸς Γαλάτας ἜΣ
πιστολὴν ποία εἶνε ἣ σχέσις ἐκείνης τῆς ᾿Επιστολῆς χαὶ αὐτῆς καὶ τῆς πρὸς
Ρωμαίους μὲ τὴν Π. Διαϑήκην. Δὲν εἶνε τοῦ παρόντος, ἀλλ᾽ εἶνε ζήτηιια
ἑρμηνείας νὰ ἀναπτύξω περυσσότερα.
Θ. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Ἣ ἕνότης τῆς ᾿Επιστολῆς εἶνε
πολὺ ἰσχυρά, διότι τὸ ϑέμα εἶνε αὐστηρῶς ἕνα, ἂν καὶ ἐξετάζεται ἀπὸ πολλὰς
πλευράς. Τὸ ϑέμα εἶνε ἣ Θεότης τοῦ Χριστοῦ καὶ τὸ δοῦλον τῶν προ-
φητῶν καὶ τῶν ἀγγέλων πάντων, ἢ ἡἣ πίστις καὶ ἡ ϑρησχεία, ἢ ἣ νομικὴ
λατρεία καὶ ἣ λογικὴ λατρεία, ἢ ἣ παλαιὰ δναϑήχη καὶ ἣ καινὴ διαϑήκη,
ἢ ἣ λευϊτυικὴ ἱερωσύνη χαὶ ἣ ἐν Χριστῷ ἱερωσύνη, ἢ ὁ σχιώδης ἱλασμὸς
καὶ ὃ ἀληϑινὸς ἱλασμός. Μὴ δὲ νομίσῃ κανεὶς ὅτι αὐτὰ εἶνε ἐπὶ μέρους καὶ
ἀλλεπάλληλα ϑέματα, ἀλλὰ ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ ἀπὸ διαφόρους πλευρὰς ὀλεπύ-
μενον. Ὁ δὲ συγγραφεὺς ἀποδειχνύει χαὶ πείϑει: δὲν διδάσχει ἁπλῶς οὔτε
ἱστορεῖ ἁπλῶς, καὶ κατὰ τοῦτο τὸ ὀιδλίον αὐτὸ ἰδιάζει ἔναντι ὅλων τῶν
ἄλλων τῆς Κ. Λιαϑήχης. Τὸ διάγραμμα τῆς ᾿Επιστολῆς ἔχει ὧς ἀχολούϑως.
1. Σύγκρισις τοῦ Κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ ὡς μεσίτου πρὸς τοὺς πρὸ αὐτοῦ
μεσίτας: ἡ Θεότης καὶ ἧ ὑπεροχὴ αὐτοῦ ἔναντι ὅλων (1 - 17).
α΄. ᾿Ανώτερος τῶν διακονούντων ἀγγέλων: ἧ διὰ τὴν ἐνανθρώπησιν πρὸς
112

καιρὸν ἐλαττωσίς τοῦ ὑπὸ τοὺς ἀγγέλοις (1 - 2).

β΄. ᾿Ανώτερος τοῦ προφήτου Μωύσέως (8, 1 - 4, 18).
γ΄. ᾿Ανώτερος τοῦ ἀρχιερέως ᾿Ααρὼν (4, 14 - τ, 28).
Σύγκρισις τῶν δύο διαϑηκῶν καὶ τοῦ παρ᾽ ἑχατέρᾳ ἱλασμοῦ. Ἣ ὑὕπερο-
τῷ

χὴ τῆς καινῆς διαϑήχης ἔναντι τῆς παλαιᾶς, τῆς χαινῆς ἱερωσύνης ἔ-

ναντι τῆς παλαιᾶς, καὶ τοῦ καινοῦ ἱλασμοῦ ἐν τῷ αἵματι τοῦ Χριστοῦ
ἕνοντι τοῦ παλαιοῦ σχιώδους ἱλασμοῦ ἐν τῷ αἵματι τῶν ζώων (8. 1 - 10, 8).
8. Συμπέρασμα (10,9 - 89).
4, Ἡπίστις πρὸ τοῦ νόμου ἐν τῷ νόμῳ καὶ μετὰ τὸν νόμον εἰς Χριστὸν
ὃς ἣ μόνη σώζουσα (11).
Ἡ παρὰ Κυρίου διὰ τῶν ϑλίψεων παιδεία τῶν πιστῶν (12).
οι

Π᾿ ροτροπαί, εἰδήσεις, χαιρετισμοὶ (18).

σὺ

Ἔχει δὲ ἣ Ἐπιστολὴ προοίμιον μεγαλοπρεπές, συγχρινόμενον πρὸς τὰ

προοίμια τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου καὶ τῆς πρὸς ᾿Εφεσίους ᾿Επιστολῆς,
χαὶ ἔτι μεγαλοπρεπέστερον. Καὶ ἡ ὅλη ᾿Επιστολὴ εἶνε ὄχι μόνον «λόγος
παραχλήσεως», ἀλλὰ καὶ ἢ «ἐξομολόγησις χαὶ ἣ μεγαλοπρέπεια καὶ τὸ φῶς»
τὰ ὁποῖα «ἀναθάλλεται ὡς ἱμάτιον» ὃ Γιαχόὲ Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστός.

28. ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΙΑΔΑΚΩΒΟΥ

1. Γενικὰ περὶ τῶν καθολικῶν ᾿Επιστολῶν. ᾿Ἐλέχϑη εἰς τὴν ἐ-

Ἑέτασιν τοῦ Κανόνος, ὅτι αἷ ᾿Επιστολαὶ τῶν ἄλλων ἀποστόλων, ἑπτὰ τὸν
ἀριϑμόν, λέγονται καϑολικαί. Διετυπώϑησαν διάφοροι ἀπόψεις διὰ τὴν ὀνο-
μασίαν αὐτήν, τὴν ὁποίαν πρῶτος μαρτυρεῖ ὁ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεύς" εἶνε
δέ, νομίζω, καὶ τοῦ Κλήμεντος ἀρχαιοτέρα. Φρονῶ ἐπίσης ὅτι «καϑολικὴ»
ἐλέγετο ἀρχιχῶς μόνον ἣ Α΄ Ἰωάννου ὡς ἐγχύκχλιος, συνυπολογιζομένων ὡς
μορίων αὐτῆς χαὶ τῶν σημειωμάτων Β΄ -Τ΄ Ἰωάννου. "Ἑϊχπειτα ἣ ὀνομασία
ἐπεξετάϑη εἰς τὰς ἄλλας ᾿ἘἘπιστολὰς πλὴν τῶν τοῦ Παύλου, ὀφείλεται δὲ ἣ
ἐπέχτασις αὐτὴ μᾶλλον εἰς λόγους τεχνικούς, τουτέστι διθλιοδετιχκούς, παρὰ
οὐσιαστιχούτ. Τὰς ἑπτὰ χαϑολιχὰς ᾿Επιστολὰς μὲ ἱστοριχὰ κοιτήοια διαποίνω
εἰς δύο χατηγορίας, ἀφ’ ἑνὸς τὴν μίαν τοῦ Ἰαχώθου καὶ ἀφ᾽ ἑτέρου τὰς
λοιπάς ἕξ. Ἢ τοῦ ᾿Ιαχώθου ἀρχαιοτέρα τῶν ἕξ καὶ ἄσχετος οὖσα, ἐκυκλο-
φόρει, χαϑὼς νομίζω, μεταξὺ τῶν ἐξ Ἑδραίων Χριστιανῶν μαζὶ μὲ τὸ κατὰ
Ματϑαῖον Εὐαγγέλιον’ καὶ ἐχεῖνο ἦτο ἣ ἱστορία καὶ αὐτὴ ἣ διδαχή. “Ὅπως
ἦτο τὸ χατὰ Λουχᾶν μὲ τὰς ᾿Βπιστολὰς τοῦ Π αὐλου. Αἱ λοιπαὶ ἕξ καϑολικαὶ
εἶνε ἣ μία συνέχεια τῆς ἄλλης καὶ μαζὶ μὲ τὴν ᾿Αποκάλυψιν καὶ τὸ κατὰ
Ἰωάννην ἀποτελοῦν τὴν ἀλληλογραφίαν ἑνὸς χαὶ τοῦ αὐτοῦ ἀγῶνος. Εἶπα
περὶ αὐτοῦ ἱχανὰ χαὶ παρέπεμψα εἰς τὸὙὝπόμνημά μου εἰς τὴν ᾿Επιστολὴν
τοῦ ᾿Ιούδα (σ. 983 - 108).
2. Συγγραφεὺς τῆς ᾿Ιακώθδου. ὋὋ συγγραφεὺς τῆς Ἐπιστολῆς
 118

Ἰάκωθδος εἶνε ὁ «ἀδελφὸς τοῦ Κυρίου» λεγόμενος εἰς τὰ Εὐαγγέλια χαὶ τὰς
Ἐπιστολὰς τοῦ Παύλου. Ὃ Ιωσὴφ ὃ μνήστωρ τῆς παρϑένου Μαρίας χαὶ
ὃ Κλωπᾶς ἦσαν ἀδελφοὶ καὶ τέκνα τοῦ ᾿Ιαχώθ. .Ὃ ᾿Ιωσὴφ ἐκ προτέρας γυ-
ναυιχὸς εἶχεν υἱοὺς τὸν ᾿Ιάχωδον τὸν μέγαν καὶ τὸν ᾿Ιούδαν οἱ δύο αὐτοὶ
εἶνε οἱ συγγραφεῖς τῶν φερωνύμων ᾿᾿πιστολῶν. Ὃ Κλωπᾶς εἶχεν ἐκ τῆς
Μαρίας τῆς συζύγου του, τῆς λεγομένης ἀδελφῆς (-- συννυφάδος) τῆς
παρϑένου, υἱοὺς τὸν Ἰάκωθον τὸν μικρόν, τὸν ᾿Ιωσῆν, καὶ τὸν Σίμωνα’ ὃ
ἕνας ἐκ τῶν ἀδελφῶν ἢ ἀμφότεροι εἶχον καὶ ϑυγατέρας. “Ὅλοι αὐτοὶ εἰς
τὰ Εὐαγγέλια λέγονται ἀδελφοὶ καὶ ἀδελφαὶ τοῦ Κυρίου. ( Περισσοτέρας
λεπτομερείας θλέπε εἰς τὸὙὝπόμνημα εἰς τὴν ᾿Ἐπιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα, σ.
θ1 - 11). Οἱ ἀδελφοὶ αὐτοὶ τοῦ Ἰησοῦ οὔτε ἐπίστευον εἰς αὐτὸν οὔτε τὸν
ἐξετίμων πρὸ τοῦ ϑανάτου του: ὅταν ὅμως ἀνέστη ἐκ νεχρῶν χαὶ ἐνεφα-
νίσϑη καὶ εἰς αὐτούς, ἐπίστευσαν ὅτι αὐτὸς εἶνε ὁ Χριστὸς καὶ ὃ Κύριος,
χαὶ ἔγιναν ἀπόστολοί του (Μϑ 18, δδ:᾽ Μρ 6, 8. Ἴω 1,8 -δὅ᾽ Ποξ 1,14’
Α΄ Κο 18, 7: Γα 1, 19). Εἷς τὰς Πράξεις ἀναφέρεται κατ᾽ ἐπανάληψιν ὡς
ἐπὶ χεφαλῆς καὶ ἐπίσχοπος τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις ἐχχλησίας χαὶ γενιχῶς ὡς
ἐπιφανὴς ἀπόστολος (Πρξ 12, 17’ 18, 18: 21,18). Εἰς τὴν πρὸς Γαλάτας
ὁ Παῦλος γράφει ὅτι ἦτο ἕνας ἔκ τῶν τριῶν στύλων τῆς ὅλης ᾿Εκχλησίας,
οἱ ὁποῖοι ἔπρεπε νὰ ἀναγνωρίσουν τὸ εὐαγγέλιόν του, διὰ νὰ εἶνε δεχτὸν
εἰς τὴν χοινὴν συνείδησιν. «Γνόντες τὴν χάριν τὴν δοϑεῖσάν μοι ᾿Ιάχωδος
χαὶ Κηφᾶς καὶ Ἰωάννης, οἵ δοκοῦντες στῦλοι εἶναι, δεξιὰς ἔδωχαν ἐμοὶ καὶ
Βαρνάδᾳ κοινωνίας, ἵνα ἡμεῖς εἰς τὰ ἔϑνη, αὐτοὶ δὲ εἷς τὴν περιτομὴν»
(Γα 2, 9). Ὁ δὲ Ἰάκωθος φαίνεται καὶ τοῦ Πέτρου σεθαστότερος, ἀφοῦ
ὃ Πέτρος τόσον ὑπελόγιζε τὴν γνώμην τῶν ἀνθρώπων τοῦ ᾿Ιακώθου καὶ τό-
σον τοὺς ἐφοθεῖτο, ὥστε πρὸς χάριν τῶν ὑπέπεσε χαὶ εἰς τὸ παράπτωιια
τῆς ὑποχρισίας, ἐπικινδύνου μάλιστα δι’ ὅλην τὴν ᾿ὥκχλησίαν (Τὰ 2, 11 - 14).
Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ὃ ᾿Ιάχωδος ἦτο φανατιχὸς ἢ δύστροπος ἢ πιεστιχός,
ἀλλ᾽ ὅτι οἵ ἄνϑρωποί του εἰς τὸν φανατισμὸν ἦσαν ὀασιλιχώτεροι τοῦ θα-
σιλέως. Ἔχ τῆς σχετικῆς παραγράφου τοῦ Παύλου φαίνεται σαφῶς, ὅτι ὁ
Παῦλος ἂν εἶχε παράπονα πρὸς τὸν Ἰάχωδον καὶ τὸν Πέτρον, ταῦτα ἦσαν
ὄχι ὅτι οἱ δύο αὐτοὶ δὲν τὸν ἀνεγνώριζον ἢ δὲν τὸν ἐξετίιιων, ἀλλ᾽ ὅτι ὁ
μὲν Ἰάχωθος δὲν ἐχαλιναγώγει ἢ δὲν ἠδύνατο νὰ χαλιναγωγήσῃ τοὺς καχεν-
τρεχεῖς ψευδαδέλφους τῆς δικαιοδοσίας του, οἱ ὁποῖοι κατεστρατήγουν τὸ
ἔργον τοῦ Παύλου, ὁ δὲ Πέτρος δὲν εἶχε τὸ σϑένος νὰ τοὺς ἐλέγξῃ καὶ
ἀντὶ νὰ τοὺς συμμορφώσῃ, συνεμορφώνετο αὐτὸς πρὸς τὰς ἀπαιτήσεις των.
Αὐτὴν τὴν παράγραφον παρεξηγήσαντες οἰκτρῶς πολλοὶ σύγχρονοι, ὑπο-
στηρίζουν ἀοτόχως, ὅτι ὑπῆρχε διαμάχη μεταξὺ [Παύλου ἀφ᾽ ἑνὸς καὶ
στύλων ἀφ᾽ ἑτέρου, καὶ ὅτι ἡ ᾿37πιστολὴ τοῦ ᾿Ιακώθδου εἶνε λίδελλος κατὰ τοῦ
Παύλου: τὰ αὐτὰ ἰοχυρίζονται χαὶ διὰ τὴν ᾿ὑπιστολὴν τοῦ ᾿Τούδα. καὶ
τὴν ᾿Αποχάλυψιν χαὶ ἄλλα θιθλία. Π ρόκειται περὶ ἀποχυηιιάτων ἐξημ-
114

μένης φαντασίας, ποὺ ἔχουν τὰς ρίζας των εἰς χαχὰς σκοπιμότητας. Ὃ
Ἰάνχωθος, ὅπως χαὶ ὁ ἀδελφός τοῦ ᾿Ιούδας χαὶ ὁ Πέτρος, ἦτο ἔγγαχιος
(Α΄ Κο 9, 5). Ἐκ τοῦ ᾿Ιωσήπου χαὶ τοῦ Ηγησίππου ἔχομεν πληροφορίαν ρη-
τήν, ἐπιθεθαιουμένην καὶ ἀπὸ τὰς ἐν τῇ Κ. Διαϑήκχῃ ἐνδείξεις, ὅτι ὁ Ἰάχω-
θος ἐφονεύϑη ὑπὸ τῶν ἀρχιερέων μεταξὺ τῶν ἐτῶν 62 - θά. Ὃ ϑανατός
του χαὶ ἄλλα ἴσως ὀδυνηρὰ ἐπαχόλουϑα ἔκριναν τοὺς ἰουδαΐξζοντας Χριστια-
νούς, καὶ ἄλλους μὲν ἐσκανδάλισαν ὥστε νὰ ἀποστοῦν τῆς πίστεως, ἄλλους
δέ, ὅπως τὸν Μᾶρκον, ἐδίδαξαν καὶ ὥϑησαν νὰ μετανοήσουν διὰ τὴν συμπε-
ριφοράν των πρὸς τὸν Παῦλον. Ἢ ᾿Ἐπιστολὴ τοῦ Ἰακώθου ἀρχίζει μὲ τὸ
ὄνομά του ὅπως καὶ αἷ τοῦ Παύλου: «Ἰάκωδος, Θεοῦ καὶ Κυρίου ᾿Ιησοῦ
Χριστοῦ δοῦλος,...» (1,1).
8. Παραλῆπται. “Ὅπως ρητῶς γράφει ὁ ᾿Ιάκωθος, παραλῆπται τῆς
Ἐπιστολῆς του εἶνε «αἷ δώδεκα φυλαὶ αἱ ἐν τῇ διασπορῷ» (1, 1). Εἶνε δηλαδὴ
ἐγχύχλιος. ᾿Απευϑύνεται πρὸς ὅλην τὴν διασποράν. Ἢ ἔκφρασις «αἱ δώδε-
χα φυλαὶ» δὲν σημαίνει ὅτι διεκρίνοντο καὶ τότε δώδεκα φυλαί, ὅτι οἱ
Ἑδραῖοι ἐξηχολούϑουν καὶ ὡς Χριστιανοὶ νὰ διαιροῦνται εἰς φυλάς, καὶ
ὅτι ὁ Ἰάχωθος ἔστειλε δώδεκα ἀντίγραφα ἀνὰ ἕνα εἰς ἑκάστην φυλήν.
Πρέπει νὰ ἐκληφϑῇ ὡς μία σύνϑετος λέξις, «τὸ δωδεκάφυλον», καὶ ὑπὸ
ἔννοιαν πνευματιχὴν καὶ ὄχν σαρχικήν, δηλαδὴ «ὦ ᾿Ισραὴλ ὁ καινός», «ὁ ἐν
Χριστῷ Ἰσραήλ», «ὁ πνευματικὸς Ἰσραήλ».
4. Χρόνος καὶ τόπος. ἊΑν καὶ ἀμφότερα τὰ στοιχεῖα αὐτὰ εἶνε
ἄδηλα, εἶνε πιϑανὸν ὅτι ἐγράφη ἐν Ἱεροσολύμοις κατὰ τὴν δεκαετίαν 80 - 60
χαὶ μᾶλλον κατὰ τὴν πενταετίαν 58 - θ0.
δ. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Ἢ ᾿Ἐπιστολή, νομίζω, εἶνε ἀπρόχλητος.
Ἐγράφη διότι παραλλήλως πρὸς τὴν ἱστορικὴν «Βίόλον τοῦ Ιησοῦ Χριστοῦ»
(-Ξ- Εὐαγγέλιον κατὰ Ματϑαῖον) ἔπρεπεν αἱ ἐχχλησίαι νὰ ἔχουν καὶ ἕνα
συνοπτιχὸν γνώμονα χαὶ κανόνα τῆς κατὰ Χριστὸν «Διδαχῆς».
Θ. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Ἢ γλῶσσα εἶνε ἄψογος καὶ εἷς τὸ ἐπίπε-
δον τῶν Ματϑαίου, Μάρκου, Παύλου. Δὲν ἔχει τὴν εὐελιξίαν καὶ τὸν πλοῦ-
τον τῆς γλώσσης τοῦ Λουχᾶ. ᾿Ασφαλῶς ἣ γλῶσσα ὀφείλεται εἰς τὸν ὕπογρα-
φέα, ποὺ ἔπρεπε νὰ ἦτο ἑλληνομαϑέστερος τοῦ ἀποστόλου. Ο ἀπόστολος,
ἄγνωστον ἂν ἐγνώριζεν ἢ ὄχι γράμματα ἑλληνικά, ἐγνώριζεν ὁπωσδήποτε
τὴν γλῶσσαν τὴν ἑλληνιχήν. ᾿Αλλὰ ϑὰ ἦτο, ἂν ἐγράφετο κατὰ λέξιν, πεοίπου
ὡσὰν τὴν γλῶσσαν τοῦ ᾿Ιωάννου ἐν τῇ ᾿Αποχαλύψει. Τοιαῦτα ἦσαν τὰ ἑλλη-
νιχὰ τῶν Ἑδραίων ποὺ εἶχον παιδείαν περίπου δημοτικοῦ σχολείου. Τὸ ὕφος,
στοιχεῖον οὐσιαστιχώτερον τῆς γλώσσης καὶ ἀνῆχον εἰς τὸν συγγραφέα καὶ
ὄχι τὸν ὑπογραφέα, εἶνε ἀπότομον, σκληρόν, ζωηρόν.
7. Σχέσεις. Ἢ σχέσις τῆς ᾿᾿πιστολῆς πρὸς τὴν Π. Διαϑήκηνεἶνε
ἢ συνήϑης. Γίνεται χρῆσις χωρίων, καὶ μνεία προσώπων καὶ ἱστοριῶν τῆς
ΠῚ αλαιᾶς, ὅπως εἴϑισται εἰς τὰς Π ράξεις ἢ τὰς πρὸς Κορινϑίους ᾿ἔπι-
 1718

στολάς. Ὑπογραμμίζονται αἵ σχέσεις τῆς ᾿Επιστολῆς πρὸς τὰς ᾿Επιστολὰς

τοῦ Παύλου, ἂν καὶ ὑπάρχει μεγάλη διάστασις ἀπόψεων. Αλλοι λέγουνὅτι
ἣ Ἐπιστολὴ ἀντλεῖ νοήματα καὶ ἐκφράσεις ἐκ τῶν ᾿Επιστολῶν τοῦ [1 αύλου’
ἀλλ᾽ αὐτὰ ἠδύναντο νὰ εἶνε καὶ χοινὸν χτῆμα τῶν τότε ἀποστόλων χαὶ Χρι-
στιανῶν χαὶ χοινὴ ἔμπνευσις τοῦ Πνεύματος πρὸς ἀμφοτέρους τοὺς ἀπο-
στόλους: δὲν ὁμοιάζει ἣ σχέσις αὐτὴ μὲ τὰς σχέσεις Πέτρου χαὶ ᾿Ιούδα
ἢ τῶν τριῶν πρώτων εὐαγγελιστῶν. "Αλλοι δὲ λέγουν ὅτι ὁ ᾿Ιάχωδος ἀπο-
χρούει ἐν τῇ Ἐπιστολῇ του τὰς Ἐπιστολὰς καὶ τὴν διδαχὴν τοῦ 11 αύλονυ,
χαὶ φέρουν ὡς χυριώτερον δεῖγμα τὰ ὅσα λέγουν οἵ δύο περὶ πίστεως. Ὃ
μὲν Παῦλος γράφει «Λογιζόμεϑα οὖν πίστει δικαιοῦσϑαι ἄνϑρωπον χωρὶς
ἔργων νόμου» (Ρω 8, 28)" καὶ χατωτέρω: «Εἰ γὰρ ᾿Αθραὰμ ἐξ ἔογων ἔδι-
χαιώϑη, ἔχει καύχημα, ἀλλ᾽ οὐ πρὸς τὸν Θεόν. τί γὰρ ἣ γραφὴ λέγει; ᾿Ἔ-
πίστευσε δὲ ᾿Αθραὰμ τῷ Θεῷ, καὶ ἐλογίσϑη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην ᾽᾿... τῷ
δὲ μὴ ἐργαζομένῳ, πιστεύοντι δὲ ἐπὶ τὸν δικαιοῦντα τὸν ἀσεδῆ λογίζεται
ἣ πίστις αὐτοῦ εἰς δικαιοσύνην...» (4, 1 - 11). Ὃ δὲ Ἰάκωθος γράφει: «Τί
τὸ ὄφελος, ἀδελφοί μου, ἐὰν πίστιν λέγῃ τις ἔχειν, ἔργα δὲ μὴ ἔχῃ; μὴ δύ-
ναται ἣ πίστις σῶσαι αὐτόν; ἐὰν δὲ ἀδελφὸς ἢ ἀδελφὴ γυμνοὶ ὑπάρχωσι
χαὶ λειπόμενοι ὧσι τῆς ἐφημέρου τροφῆς... Οὕτω καὶ ἣ πίστις, ἐὰν μὴ ἔργα
ἔχῃ, νεκρά ἐστι καϑ᾽ ἑαυτήν... Θέλεις δὲ γνῶναι, ὦ ἄνθρωπε χενέ, ὅτι ἣ
πίστις χωρὶς τῶν ἔργων νεχρά ἐστιν; ᾿Αδραὰμ ὃ πατὴρ ἡμῶν οὐχ ἐξ ἔρνων
ἐδικαιώϑη, ἀνενέγκας Ἰσαὰκ τὸν υἱὸν αὐτοῦ ἐπὶ τὸ ϑυσιαστήριον; ὄλέπεις
ὅτι ἣ πίστις συνήργει τοῖς ἔργοις αὐτοῦ, καὶ ἐκ τῶν ἔργων ἣ πίστις ἐτελειώ-
ϑη, καὶ ἐπληρώϑη ἣ γραφὴ ἢ λέγουσα’ ᾿᾿Ἐπίστευσε δὲ ᾿Αὐραὰμ τῷ Θεῷ,
χαὶ ἐλογίσϑη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην᾽... (Ορᾶτε τοίνυν ὅτι ἐξ ἔργων δικαιοῦ-
ται ἄνϑρωπος καὶ οὖκ ἐκ πίστεως μόνον» (Ἴα 2, 14 - 24). Πράγματι ἐκχ
πρώτης ὄψεως νομίζει κανεὶς ὅτι οἵ δύο ἀπόστολοι διαπληχτίζονται, καὶ μά-
λιστα ὑποστηρίζουν τὰ ἀντίϑετα ἐπὶ τῇ θάσει τοῦ αὐτοῦ παραδείγματος, τοῦ
᾿Αθραάμ, καὶ τοῦ αὐτοῦ χωρίου, τοῦ Γεὲ 1ὅ, 6, καὶ τὸ καταπληχτικώτερον
ὅτι ὃ Ἰάκωδος λοιδορεῖ τὸν Παῦλον διὰ τῆς φράσεως «ὦ ἄνθρωπε χενέ»!
᾿Ανεπανάληπτον εὕρημα διὰ τὴν ἀρνητικὴν χριτιχήν. Ἔν τούτοις εἶνε πολὺ
εὔκολον χαὶ εἰς τὸν ἁπλούστερον ἄνϑρωπον, νὰ ἐννοήσῃ, ὅτι οἱ δύο ἀπό-
στολοι ὄχι μόνον δὲν διαπληχτίζονται ἀλλὰ καὶ συμφωνοῦν. ᾿Απορῶ δὲ πῶς
χαὶ αὐτὸς ὃ χαϑὼς λέγεται εὐφυὴς Λούϑηρος παρενόησε τὰ χωρία αὐτά, καὶ
ἀπέρριψε τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ ᾿Ιακώθου, καὶ ἐχάραξεν ἐξ ὑπαρχῆς στρεόλὴν
τὴν αὔλαχα τοῦ προτεσταντισμοῦ. Εἷς τὰ χωρία αὐτὰ ἣ λέξις «ἔογα» ἔχει
δύο ἐντελῶς διαφόρους ἐννοίας, καὶ λέγεται μάλιστα εἰς τὸν 1] αὖὔλον ὄχι
ἁπλῶς «ἔργα» ἀλλ' «ἔργα νόμου». Οἱ δύο ἀπόστολοι ἐννοοῦν ὅτι ἔχομεν δύο
εἴδη ἔργων, τὰ ἔργα τοῦ νόμου καὶ τὰ ἔργα τῆς πίστεως" τὰ μὲν εἶνε ἐκδη-
λώματα τῆς ϑρησκευτικῆς δρμῆς τοῦ ἀνϑρώπον, τὰ δὲ ἐχδηλώματα τῆς πί-
στεως. Πιστοποιεῖται δὲ πάντοτε ἡ ὕπαρξις καὶ τῆς ϑρησκεντικότητος καὶ
1τ0

τῆς πίστεως μὲ «ἔργα», τουτέστιν ἐξωτερικεύεται μὲ ὡρισμένας ἐκδηλώσεις.

Ἔργον νόμου λέγει ὁ Ι]αὖῦλος ρητῶς τὴν περιτομὴν καὶ συνυπονοεῖ τὰς
ϑυσίας, τὰς νομικὰς διατάξεις, τὴν τήρησιν τοῦ σαθθάτου, κλπ. Ἔργα πί-
στεως ὃ Ιάχωδος λέγει τὴν ἐλεημοσύνην, τὴν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπην, καὶ τὴν
προϑυμίαν τοῦ ᾿Αὐραὰμ νὰ ϑυσιάσῃ τὸν υἱόν του τὸν μονογενῆ. Οὐδεμία σχέ-
σις ἔργων καὶ ἔργων. Καὶ ὃ Παῦλος, ὃ καταργῶν τὰ ἔργα τοῦ νόμου, συνι-
στᾷ ὡς ἀπαραίτητα τὰ ἔργα τῆς πίστεως, ὅταν λέγῃ «Ὁ Θεὸς ἀποδώσει
ἑκάστῳ χατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ (Ρω 2,6), ἢ «Τοῦτό μοι καρπὸς ἔργου»
(Φι 1, 22), ἢ «Αδιαλείπτως μνημονεύοντες ὑμῶν τοῦ ἔργου τῆς πίστεως καὶ
τοῦ χόπου τῆς ἀγάπης» (Α΄ Θε 1, 8)" καὶ τόσα ἄλλα. Συμφωνεῖ λοιπὸν ὃ
Ἰαάχωόος πρὸς τὸν Παῦλον, ὅτι ὃ ἄνθρωπος σώζεται, ὅταν δείξῃ ἔργα
πίστεως. Καὶ εἰς τὸ χοινὸν δὲ παράδειγμα τοῦ ᾿Αθραάμ, ὁ μὲν [11 αῦλος
«ἔργον» λέγει τὴν περιτομήν, ὃ δὲ Ἰάκωθος τὴν ϑυσίαν τοῦ ᾿Ισαάκχ: ἐχεῖνο
ἦτο ἔργον νόμου, αὐτὸ ἔργον πίστεως. “Ὥστε ὁ ᾿Ιάχωθος «ἄνϑρωπον κενὸν»
λέγει ἐκεῖνον ποὺ ἰσχυρίζεται, ὅπως ὃ Λούϑηρος, ὅτι ὁ ἄνϑρωπος δικαιοῦται
χωρὶς τὰ ἔργα τῆς πίστεως τὰ ὅποῖα συνιστᾷ ὃ Παῦλος. Παραλείπω νὰ
ἀναφερϑῶ εἰς ἄλλας διατυμπανιζομένας «διαφωνίας», διότι τὰ περαιτέρω εἶνε
ϑέμα ἑρμηνείας.
8. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. ἸΠεριεχόμενον ποιχίλον τετα-
γμένον εἰς τὸ ἑξῆς διάγραμμα.
1. ᾿Ἐξωτεριχκὸς καὶ ἐσωτερικὸς πειρασμὸς (1,1 - 18).
2. Ἔμπραχτος καὶ πνευματικὴ ϑρησκευτικότης (1, 19 - 21).
ὃ. Ἧ προσωποληψία καὶ ἢ διάκρισις δὲν ἔχουν καμμίαν ϑέσιν εἰς τὴν
Χριστιανιχὴν Ἐκκλησίαν (2,1 - 18).
4. Ἡ ἔμπραχτος πίστις καὶ ἣ ἄκαρπος ψευδοπίστις (2, 14 - 26).
Τὸ ἔργον τοῦ διδάσχειν καὶ ἧ μάστιξ τοῦ φλυαρεῖν δὲν ἔχουν χαμμίαν
οι

σχέσιν (8,1 - 12).

6. Σοφία πνευματικὴ καὶ σοφία κοσμικὴ (8, 18 - 18).
1. Αἱ ἡδοναὶ καὶ τὰ κακὰ ϑελήματα ὡς ὑπονομευταὶ τῆς ἁρμονικῆς χκοι-
νωνίας τῶν ἀνθρώπων πρὸς τὸν Θεὸν καὶ πρὸς τοὺς συνανϑρώπους (4,
1 - 12).
8. Ἡπλεονεξία χαὶ ἡ ἀλαζονεία τοῦ θίου (4, 18 - ὅ, 6).
9. Ἧ μαχροϑυμία τῶν πιστῶν καὶ πτωχῶν (δ, 1 - 11).
10. Ὃ ὅρκος καὶ τὸ ψεῦδος (5, 19).
11. ᾿Ἐξομολόγησις, εὐχέλαιον, προσευχὴ (δ, 18 - 18).
12. ᾿Αγὼν διὰ τὴν ἐπιστροφὴν τῶν ἁμαρτωλῶν (, 19 - 50).
Ἢ ἐπιστολὴ στερεῖται παντὸς προοιμίου καὶ ἐπιλόγου: εἶνε αὐστηρῶς
ἀπέριττος, Μετὰ τὴν διεύϑυνσιν χαὶ τὸν ἀσπασμὸν περιέχει δώδεκα σαφῶς
διαχρινομένας διδαχὰς πρὸς τὰς δώδεκα φυλὰς τοῦ ἐν Χριστῷ ᾿Ισραήλ.
Εἶνε ἄραγε ἐσχεμμένη αὐτὴ ἢ ἀντιστοιχία; ᾿Αδυνατῶ νὰ ἀποφανϑῶ. Ἐδῶ
 171

δὲν δύναμαι νὰ μὴ ἀναφέρω καὶ ἕνα ἀσήμαντον φαινόμενον ποὺ παρατηρῶ

παιδιόϑεν, τὸ ὁποῖον ἐξηρέϑισε πολὺ τὴν περιέργειάν μου, ἀλλ᾽ οὔτε τὸ ἐξή-
νησα οὔτε ἐλπίζω νὰ τὸ ἐξηγήσω, ἀγνοῶ δὲ χαὶ ἂν ἔχῃ χαμμίαν σημασίαν
ἢ εἶνε ὅλως συμπτωματιχόν. Τὰ τρία κείμενα τοῦ Λουχᾶ, Εὐαγγέλιον, Π οά-
ἕξεις, ᾿ξπιστολὴ πρὸς ἙὩΘραίους, χαὶ ἡ ᾿Επιστολὴ τοῦ ᾿Ιαχώδου, ἀρχίζουν μὲ
παρήχησιν τοῦ γράμματος π.

24, ἘΠΙΣΤΟΛΑΙ ΠΕΤΡΟΥ͂ Α’ - Β’

1. Συγγραφεύς. Αἱ δύο ᾿Επιστολαὶ τοῦ Πέτρου ἀρχίζουν μὲ τὸ

ὄνομα τοῦ συγγραφέως, ὅπως συνήϑως αἱ ᾿Επιστολαὶ τῆς Κα. Διαϑήχης. «Πέ-
τρος, ἀπόστολος ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ,..» (Α΄ Πε 1,1) καὶ «Συμεὼν Πέτρος,
δοῦλος καὶ ἀπόστολος Ἰησοῦ Χριστοῦ..» (Β’ Πε 1,1). Ὁ Πέτρος ἦτο
ἀπὸ τὴν Βηϑσαϊδὰ τῆς Γαλιλαίας, υἱὸς τοῦ Ἰωνᾶ καὶ ἀδελφὸς τοῦ ᾿Ανδρέ-
ου, ἁλιεὺς τὸ ἐπάγγελμα. Κατὰ τὴν ἡλικίαν ἦτο συνομήλιχος ἢ καὶ κάπως
μεγαλύτερος τοῦ Κυρίου: ἦτο δὲ ἔγγαμος. (Μϑ 8,14: 10,117 - 18: Ἴω 1,
41 - 45: 21, 158: Δ΄ Κο 9, δ). Τὸ ὄνομά του ἦτο Συμεών, ἐξελληνιζόμενον
δὲ Σίμων διότι τότε οἷ Εθραῖοι ὡμίλουν καὶ τὴν ἑλληνικὴν καὶ ἐλάμθανον
ὀνόματα ἑλληνικὰ (Φίλιππος, ᾿Ανδρέας, κλπ.), ἢ ἐξελλήνιζον τὰ ἑδραϊκά των
(Ἰακὼθ - Ἰάκωδος, Συμεὼν - Σίμων, Ματαϑὰ - Ματϑαῖος, κ.π.). ᾿Απὸ
τὸν Κύριον ἐπωνομάσϑη Κηφᾶς, λέξις ἑδραϊκὴ σημαίνουσα Πέτρος, δηλα-
δὴ Βράχος. ἽὭιστε τὸ ἑδραϊκὸν «Συμεὼν ὁ Κηφᾶς» λέγεται ἑλληνιστὶ «Σί-
μων ὃ Πέτρος» (Μϑ 10,2: 10,17 - 18: Ἴω 1, 41 -48: Β'’ Πε 1,1). Ὁ
Πέτρος ἐγνώρισε τὸν Κύριον, ὁδηγηϑεὶς εἰς αὐτὸν ὑπὸ τοῦ ἀδελφοῦ του
᾿Ανδρέου, ἐκλήϑη δὲ μετὰ τοῦ ἀδελφοῦ του αὐτοῦ καὶ τῶν ἀδελφῶν ᾿Ιαχώ-
θου καὶ Ἰωάννου, μετὰ τῶν ὁποίων ἦτο συνεταῖρος. Πῶς ἐκλήϑη καὶ πῶς
ἦτο μεταξὺ τῶν τριῶν στενοτέρων μαϑητῶν τοῦ Κυρίου, καὶ μεταξὺ τῶν
κορυφαίων ἀποστόλων τῶν λεγομένων «στύλων» καὶ πῶς συνανεστρέφετο καὶ
συνειργάζετο ἰδιαιτέρως μὲ τὸν Ἰωάννην, ἐλέχϑησαν ὅλα εἰς τὸν ὀίον τοῦ
Ἰωάννου (6λ. Εὐαγγέλιον κατὰ Ἰωάννην). Ἐδῶ δὲν ϑὰ ἐπαναλάθω ὅσα
ἐλέχϑησαν.
Εἰς τὰς ἀπαριϑμήσεις τῶν μαϑητῶν εἷς τὰ Εὐαγγέλια καὶ τὰς Πράξεις
ὁ Πέτρος ἀναφέρεται πάντοτε πρῶτος" μάλιστα ὁ Ματϑαῖος λέγει" «Πρῶτος
Σίμων Πέτρος» (Μϑ 10,2: Πρξ 1, 18). Φαίνεται δὲ παντοῦ πρωτοστάτης
τῶν δώδεχα μαϑητῶν' αὐτὸς ἐκ μέρους τῶν ἄλλων ἐρωτᾷ τὸν Κύριον, ἀπο-
χρίνεται, ζητεῖ αὐτὸς ἐκπροσωπεῖ τὴν δωδεχάδα. Ἧτο καὶ τολμηρὸς καὶ
ζηλωτής, ἀλλὰ καὶ ἐπτοεῖτο εὐκόλως, καὶ ἐφοθεῖτο καὶ ἔπιπτεν: ὧς μαϑητὴς
φαίνεται πιστότατος καὶ ὅλων ζωηρότερος ἀλλὰ καὶ ἐγωϊστὴς καὶ κάπως
καταφρονητὴς τῶν ἄλλων. ᾿Ιδὼν τὸν Κύριον νὰ περιπατῇ ἐπὶ τῶν ὑδάτων,
ἐζήτησε νὰ κάνῃ καὶ αὐτὸς τὸ ἴδιον" καὶ τὸ ἔκανε μὲν μὲ τὴν δούλησιν τοῦ
 1τὃ

πιστίαν του καὶ

Κυρίου, ἀλλὰ παρ᾽ ὀλίγον νὰ καταποντισϑῇ διὰ τὴν ὀλιγο
εν ὑπὲρ τῶν
τὴν ἔχπτωσιν τοῦ ἠϑικοῦ του (Μ14, 98). Αὐτὸς ὡμολόγησ
άσϑη διὰ
δώδεκα «Σὺ εἶ ὁ Χριστὸς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος» καὶ ὠνομ
εὶς διὰ τὸν
τοῦτο «Πέτρος» (Μϑ' 16,16 - 18) καὶ αὐτὸς μετ᾽ ὀλίγον φοδηϑ
ἑαυτόν του ἀπέτρεπε τὸν Κύριον ἀπὸ τὸν σταυρὸν χαὶ ὠνομάσϑη διὰ τοῦτο
«σατανᾶς», δηλαδὴ ἀντιρρησίας (Μϑ 16, 28 - 34). ᾿Ολίγον ποὸ τοῦ πά-
δὲ
ϑους εἶπεν εἰς τὸν Κύριον: «Εἰ πάντες σχανδαλισϑήσονται ἐν σοί, ἐγὼ
οὐδέποτε σκανδαλισϑήσομαι»" ὁ Κύριος τότε τοῦ προεῖπεν ὅτι ϑὰ τὸν ἄρνη-
ϑῇ. ἀλλ᾽ ὁ Πέτρος ἀνταπήντησε: «Κἂν δέῃ με σὺν σοὶ ἀποϑανεῖν, οὐ μή σε
ἀπαρνήσομαι»ν (Μϑ 26, 88 - 86). Εἰς τὴν Γεϑσημανῆ, ὅταν οἱ διῶχται ὥρ-
μησαν νὰ συλλάθουν τὸν ᾿Ιησοῦν, ὁ Πέτρος ἀπεπειράϑη νὰ ἀμυνϑῇ ἐνό-
πλως" ἔσυρε τὴν μάχαιραν τὴν ὁποίαν ἔφερε καὶ ἐπροσπάϑησε νὰ σφάξῃ
τὸν δοῦλον τοῦ ἀρχιερέως Μάλχον, ἀλλ᾽ ὃ Μάλχος ἐπρόλαδε, καϑὼς φαίνεται,
νὰ προφυλαχϑῇ, καὶ ἣ μάχαιρα τοῦ Πέτρου ἀντὶ τῆς χεφαλῆς εὗρε καὶ
ἀπέχοψε μόνον τὸ ὠτίον (Ἴω 18, 10). Ἔν συνεχείᾳ ὁ Πέτρος τῇ συστάσει
τοῦ Ἰωάννου κατώρϑωσε νὰ εἰσέλϑῃ εἷς τὴν αὐλὴν τοῦ ἀρχιερατικοῦ οἴκου,
ὅπου ἐδικάζετο ὁ Χριστός, ἀλλ᾽ ἐκεῖ ἀναγνωρισϑεὶς ὡς ἄνϑρωπος τοῦ ᾿Ιησοῦ
ἠρνήϑη κατ᾽ ἐπανάληψιν καὶ μὲ ὅρκους τὸν Κύριον, διὰ νὰ σωϑῇ. Καὶ μετε-
νόησεν ἔπειτα κατὰ τὸν γνωστὸν τρόπον (Μϑ 326, 69 .- 175). Μετὰ τὴν ἀνά-
στασιν ὃ Κύριος, φανερωϑεὶς εἰς τοὺς μαϑητάς του, ἐφανερώϑη ἰδιαιτέρως
χαὶ εἰς τὸν Πέτρον (Λκ 34, 84. Α΄ Κο 1ὅ, δ). Εἰς μίαν δὲ ἐμφάνισίν του
χαὶ συναναστροφὴν μὲ πολλοὺς μαϑητὰς εἰς τὴν Γαλιλαίαν τὸν ἠρώτησε τρὶς
«Φιλεῖς με, Πέτρε;», ἀφ᾽ ἑνὸς μὲν διὰ νὰ τὸν ἐλέγξῃ τρυφερῶς διὰ τὴν
τριπλῆν ἄρνησιν, ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ διὰ νὰ ἀποσπάσῃ τὴν ὁμολογίαν του «Φιλῶ
σε» καὶ νὰ τοῦ ἀναϑέσῃ τὴν διαποίμανσιν τῆς ποίμνης του (Ἴω 21, 1 - 28).
Τὰ πρῶτα δώδεκα κεφάλαια τῶν ΠΙράξεων μετά τινων διακοπῶν, ἐξι-
στοροῦν χυρίως τὴν δρᾶσιν τοῦ Πέτρου τὸ κήρυγμα τοῦ εὐαγγελίου φαί-
νεται ἡνιοχούμενον ὑπὸ τοῦ Πέτρου. Αὐτὸς πρὸ τῆς ἐπιφοιτήσεως τοῦ
Πνεύματος πρωτοστατεῖ εἰς τὴν ἐκλογὴν τοῦ Ματϑίου, αὐτὸς εὐθὺς μετὰ
τὴν ἐπιφοίτησιν κάνει τὸ πρῶτον κήρυγμα, τὸ ἱδρυτικὸν τῆς Ἐκκλησίας
(Πρξ 1,18 - 26: 2,14 -86), αὐτὸς φαίνεται ἐπίσχοπος τῆς ᾿Εκχχλησίας
γενιχῶς ὄχι μόνον εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς τῶν Χριστιανῶν, ἀλλὰ καὶ τῶν ἔξω:
διότι αὐτὸν χαὶ τὸν ᾿Ιάκωδον συνέλαθε νὰ φονεύσῃ ὃ Ἡρώδης Β΄ ὡς «ἀρ-
χηγοὺς» τῆς νεοφανοῦς αἱρέσεως. Καὶ τὸν μὲν ᾿Ιάκωδον ἐπρόλαθε καὶ ἐφό-
γευσεν, ὁ δὲ Πέτρος, πρὶν φϑάσῃ ἣ ἡμέρα τῆς σφαγῆς, ἀπελύϑη δι᾽ ἀγγέλον,
αϑὼς εἶνε γνωστόν’ τότε εἶχεν ἔλϑη ἐκ Ταρσοῦ καὶ ὁ Χριστιανὸς [1 αὖλος,
διὰ νὰ «ἱστορήσῃ Πέτρον», δηλαδὴ νὰ παρουσιασϑῇ καὶ γνωρισϑῇ εἰς τὸν
ἐπίσχοπον τῆς ᾿Εχχλησίας ὅλης (Πρ 12,1 - 19' Γὰ 1,18}, καὶ ἔμεινε πλη-
σίον του δεκαπέντε ἡμέρας, ἕως ὅτου ἔφυγε μαζὶ μὲ τὸν Βαρνάδαν. Ὃ δὲ
Πέτρος πρὸς ἀσφάλειάν του ἀπεμακρύνϑη ἀπὸ τὴν ἐπικράτειαν τοῦ Ἡ ρώ-
 119

δου προφανῶς μέχρι τοῦ ϑανάτου τοῦ ᾿Ηρώδου, διότι κατὰ τὴν ἀποστολικὴν
σύνοδον τὸν θλέπομεν πάλιν εἰς Ἱεροσόλυμα. Αἱ Πράξεις λέγουν διὰ τὴν
ἀπομάχρυνσιν, ὅτι «ἐπορεύϑη εἰς ἕτερον τόπον», οἱ δὲ δυτιχοὶ ἰσχυρίζονται
ὅτι ἐπῆγεν εἰς Ῥώμην! Εἰς τὴν σύνοδον τῶν ἀποστόλων ὁ Πέτρος φαίνεται
πάλιν ὡς ἐπισχοπῶν ἅπασαν τὴν ᾿Εκκχλησίαν, καὶ ὁμιλεῖ πρῶτος" δεύτερος
ὁμιλεῖ ὁ Ἰάχωθος ὃ τοπικῶς ἐπισκοπῶν τὴν ἐκκλησίαν τῶν “Ἱεροσολύμων
(Πρξ 1ὅ,6 - 11). ᾿Αφορμὴ τῆς συγχλήσεως τῆς συνόδου ἦτο ὅτι οἱ ἰου-
δαΐζοντες Χριστιανοὶ κατηγόρουν τὸν Παῦλον ὡς καινοτόμον καὶ ἀποστά-
τὴν, τὸ δὲ τέλος ἦτο ὅτι ἣ σύνοδος ἐδικαίωσε τὸν Παῦλον, τότε δὲ οἱ τρεῖς
«στῦλοι» λεγόμενοι ἐπεκύρωσαν τὸ εὐαγγέλιον τοῦ Παύλου εἰς τὰ ἔϑνη καὶ
τὴν ταχτικήν του. Δι᾿ αὐτὴν τὴν σύνοδον καὶ αὐτὴν τὴν ἀναγνώρισιν ὁ ΠΠ αὖ-
λος γράφει: «Ἐμοὶ οἱ δοκοῦντες οὐδὲν προσανέϑεντο, ἀλλὰ τοὐναντίον ἰδόντες
ὅτι πεπίστευμαι τὸ εὐαγγέλιον τῆς ἀκροδυστίας καϑὼς Πέτρος τῆς περιτο-
μῆς: ὃ γὰρ ἐνεργήσας Πέτρῳ εἷς ἀποστολὴν τῆς περιτομῆς ἐνήργησε καὶ
ἐμοὶ εἷς τὰ ἔϑνη" καὶ γνόντες τὴν χάριν τὴν δοϑεῖσάν μοι, Ἰάχωθος καὶ
Κηφᾶς καὶ Ἰωάννης, οἵ δοχοῦντες στῦλοι εἶναι, δεξιὰς ἔδωχαν ἐμοὶ χαὶ
Βαρνάδᾳ κοινωνίας, ἵνα ἡμεῖς εἰς τὰ ἔϑνη, αὐτοὶ δὲ εἷς τὴν περιτομήν’
μόνον τῶν πτωχῶν ἵνα μνημονεύωμεν, ὃ καὶ ἐσπούδασα αὐτὸ τοῦτο ποιῆσαι»
(Τα 3,1- 10). Ὥστε ὃ Παῦλος μᾶς πληροφορεῖ ὅτι εἰς τὴν ᾿Εχχλησίαν
διεχρίνοντο δύο ἀποστολαί, ἣ τῆς περιτομῆς καὶ ἣ τῆς ἀχρούόυστίας, καὶ ὅτι
εἰς τὴν πρώτην ἦτο ἐπὶ κεφαλῆς ὁ Πέτρος καὶ εἷς τὴν ἄλλην ὁ Π αὖλος’
συνειργάζοντο δὲ μὲ τὸν Πέτρον οἱ δύο στῦλοι ᾿Ιάκωδος καὶ Ἰωάννης καὶ
οἷ ἄλλοι ἀπόστολοι, καὶ μὲ τὸν Παῦλον ὁ Βαρνάθας. “Ὅταν μετὰ ταῦτα ὃ
Πέτρος μετέθη εἰς ᾿Αντιόχειαν, τὸ κέντρον τῆς ἐξ ἐϑνῶν ᾿Εκχλησίας, ὅπως
ἡ Ἱερουσαλὴμ ἦτο τὸ κέντρον τῆς ἐκ περιτομῆς, φοθούμενος τοὺς ἀνθρώπους
τοῦ Ἰακώδου ἀπέφευγε τοὺς ἐξ ἐϑνῶν Χριστιανοὺς καὶ ἀπέρριπτε μὲ τὸν
τρόπον αὐτὸν σιωπηρῶς τὴν χριστιανικὴν ἰδιότητα ἐκείνων καὶ τὸ κήρυγμα
τοῦ Παύλου. Τὸν ἐμιμήϑη δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Βαρνάδας. Τότε ὃ Παῦλος, ἂν
χαὶ ἦτο πλέον τῆς δεκαετίας νεώτερος τοῦ Πέτρου, ἰδὼν ὅτι ἣ ἐξ ἐδϑνῶν
ἙἘλχχλησία παραγράφεται σιωπηρῶς καὶ δημοσίᾳ, ἐπέπληξε τὸν Πέτρον
ὡσαύτως δημοσίᾳ, διὰ νὰ ἀποκαταστήσῃ τὴν ἐγχυρότητα τοῦ κηρύγματός
του καὶ τὴν ὑπόστασιν τῆς ᾿Εκκχλησίας τῶν ἐϑνῶν. Ο δὲ Πέτρος ἐδέχϑη τα-
πεινῶς τὴν ἐπίπληξιν καὶ τοιουτοτρόπως ἀνεγνώρισε τὸ ὀλίσϑημά του καὶ
ἀποχατέστησε τὸ χῦρος τῆς ᾿Βκχλησίας. Ἢ σχετικὴ περιχοπτὴ τοῦ Παύλου,
σπουδαία οὖσα, ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ὅτε δὲ ἦλϑε Πέτρος εἰς ᾿Αντιόχειαν, κατὰ
πούσωπον αὐτῷ ἀντέστην, ὅτι χατεγνωσμένος ἦν. πρὸ τοῦ γὰρ ἐλϑεῖν τινας
ἀπὸ ᾿Ιαχώδου μετὰ τῶν ἐϑνῶν συνήσϑιεν' ὅτε δὲ ἦλϑον, ὑπέστελλε καὶ ἀφώ-
οὐΐεν ἑαυτόν, φοβθούμενος τοὺς ἐχ περιτομῆς. καὶ συνυπεχρίϑησαν αὐτῷ χαὶ
οἵ λοιποὶ Ιουδαῖοι, ὥστε καὶ Βαρνάδας συναπήχϑη αὐτῶν τῇ ὑποχρίσει.
ἀλλ᾽ ὅτε εἶδον ὅτι οὐχ ὀρϑοποδοῦσι πρὸς τὴν ἀλήϑειαν τοῦ εὐαγγελίου, εἶπον
180

τῷ [Πέτρῳ ἔμπροσϑεν πάντων Εἰ σὺ ᾿Ιουδαῖος ὑπάρχων ἐϑνικῶς ζῇς καὶ

οὐχ ἰουδαϊκῶς, τί τὰ ἔϑνη ἀναγκάζεις ἰουδαΐζειν; κλπ.» (1α 2, 11 - 14)" νο-
μίζω δὲ ὅτι ὅλα τὰ μέχρι τέλους τοῦ χεφαλαίου (στιχ. 21) εἶνε λόγοι τοῦ
Παύλον πρὸς τὸν Πέτρον. Κακῶς τὸ ἐπεισόδιον αὐτὸ λέγεται ἔρις Παύλου
χαὶ Πέτρου καὶ κάκιστα συμπεραίνεται ἐξ αὐτοῦ καὶ ἄλλων παρεξηγήσεων,
ὅτι ὑπῆρχεν ἔχϑρα καὶ διαμάχη μεταξὺ τῶν δύο ἀποστόλων καὶ τῶν δύο ἐχ-
χλησιῶν. Π ρόχειταν περὶ φαντασιοχοπίας τῆς ἀρνητικῆς κριτικῆς ποὺ τρέ-
φεται μὲ σφάλματα καὶ παρανοήσεις. Οἱ δύο ἀπόστολοι δὲν ἐρίζουν, ἀλλ᾽
ἁπλῶς ὁ ΙΠαὔὖλος ἐπιπλήττει τὸν Πέτρον καὶ ὁ Πέτρος δέχεται ταπεινῶς
τὴν ἐπίπληξιν, διότι συναισϑάνεται τὸ σφάλμα του.
Ὅταν ἐδιώχϑη ὑπὸ τῶν Ἰουδαίων ἣ ἐν Παλαιστίνῃ ᾿Εκχλησία καὶ
ἐφονεύϑη ὁ Ἰάκωθος ὁ ἀδελφὸς τοῦ Κυρίου, ὁ Πέτρος καὶ οἱ ἄλλοι συναπό-
στολοι τῆς περιτομῆς, καϑὼς ἐπανέλαθα, κατέφυγον εἰς Αἴγυπτον καὶ ἐγκα-
τεστάϑησαν εἰς τὴν Βαθυλῶνα (-ΕΚάιρον). Κέντρον τῆς Εἰχχλησίας τῆς
περιτομῆς ἔγινεν ἀντὶ τῆς Ἱερουσαλὴμ ἣ αἰγυπτιακὴ Βαδυλών. Κατὰ τὴν
δευτέραν αὐστηρὰν φυλάκισιν τοῦ Παύλου καὶ κατὰ τὸν περὶ τὸν ϑάνατον
αὐτοῦ καιρόν, ἣ ἐκχλησία τῆς Μ. ᾿Ασίας, ὅπου προΐσταντο οἱ μαϑηταὶ τοῦ
Παύλου καὶ δὴ ὃ Σιλονανός, ὑπέστη τὴν εἰσθολὴν τῶν νυκολαϊτῶν, τοὺς ὅποί-
ους ἤδη χαὶ ὃ Παῦλος, καϑὼς εἴδομεν καταπολεμεῖ εἰς τὰς τελευταίας ᾿Επιστολὰς
του. Ὁ Σιλουανὸς κατέφυγεν εἰς τὸν Πέτρον καὶ ὁ Πέτρος ἔστειλε πρὸς
τοὺς Μιχρασιάτας τὴν Α΄ ἘἜἘπιστολήν του. Δνὰ τοῦτο τοὺς στέλλει χαιρετι-
σμοὺς ἀπὸ τὴν «ἐν Βαθυλῶνι συνεκλεκτήν» ἐκκλησίαν καὶ ἀπὸ τὰν γνωστόν των
Μᾶρχον (Α΄ Πε ὅ, 12 - 14). Βραδύτερον ἔστειλε πρὸς τοὺς αὐτοὺς καὶ
τὴν Β΄ Ἐπιστολήν του εἷς τὴν ὁποίαν πλὴν τῶν ἄλλων ἐκϑειάζει καὶ τὰς
Ἐπιστολὰς τοῦ Παύλου καὶ τὰς χαραχτηρίζει ὡς ᾿Αγίας Γραφὰς (Β’ Πε
8, 1ὅ - 16). Διὰ τὸν ϑάνατον τοῦ Πέτρου εἴμεϑα θέθαιοι, ὅτι ἦτο μαρτυρικὸς
χατὰ τὴν πρόρρησιν τοῦ Κυρίου χαὶ τὴν ἔκ τῶν ὑστέρων ἑρμηνείαν τῆς
προρρήσεως ὑπὸ τοῦ ᾿Ιωάννου Ὅταν γηράσῃς», τοῦ εἶπεν ὁ Κύριος, «ἐκ-
τενεῖς τὰς χεῖράς σου, καὶ ἄλλος σὲ ζώσει καὶ οἴσει ὅπου οὐ ϑέλεις. τοῦτο
δὲ εἶπε σημαίνων ποίῳ ϑανάτῳ δοξάσει τὸν Θεὰνν (Ἴω 21, 18 - 19: καὶ
Β΄ Πε΄1, 14). Δὲν εἶνε θέθαιον ἀλλ᾽ οὔτε καὶ πιϑανόν, ἂν μετέθη εἰς Ῥώ-
μην εἴτε ἄλλοτε εἴτε ὅταν συνελήφϑη διὰ νὰ ἀποϑάνῃ. Τὸν Πέτρον διε-
δέχϑη ὁ Ἰούδας ὁ ἀδελφὸς τοῦ ᾿Ιακώδου, ὁ καὶ τοῦ Κυρίου λεγόμενος ἀ-
δελφός, τὸν δὲ Ἰούδαν προφανῶς ὃ Μᾶρκος, διότι ὁ ᾿Ιωάννης ἔφυγεν εἰς Μ.
᾿Ασίαν, ὅπου διεδέχϑη κάποιον ἀπὸ τοὺς μαϑητὰς τοῦ 1] αὐλου.
2. Παραλῆπται. Τῆς Α΄ Πέτρου οἵ παραλῆπται κατονομάζονται ρη-
τῶς᾿ εἶνε οἱ «ἐχλεχτοὶ παρεπίδημοι τῆς διασπορᾶς Πόντου, Τ᾿᾿αλατίας, Κ}ἁὰπ-
παδοχίας, ᾿Ασίας, καὶ Βιϑυνίας» (1,1), δηλαδὴ οἵ Μιχκρασιάται' αἵ ἐκκχλη-
σίαι ποὺ ἵδρυσεν ὁ 11] αὔλος καὶ ἐπισκοποῦν οἱ μαϑηταί του. Τῆς Β΄ Πέτρου
παραλῆπται εἶνε οἱ αὐτοί’ διότι λέγει: «Τ᾿ αὐτην ἤδη, ἀγαπητοί, δευτέραν
 181

ὑμῖν γράφω ἐπιστολήν» (Β΄ ΠΕε 8,1). ᾿Αμφότεραι δηλαδὴ αἱ ᾿Επιστολαὶ

τοῦ Πέτρου εἶνε ἐγκύχλλιοι. ᾿Εγχύχλιοι εἶνε καὶ πᾶσαν αἷ μεταγενέστεραι Ἔ-
πιστολαί, ἤτοι ᾿Ιούδα, ᾿Αποκάλυψις, Ἰωάννου Α΄, Εὐαγγέλιον χατὰ Ιωάν-
νην. Εἰς τὴν σειρὰν τῶν ᾿Επιστολῶν αὐτῶν, ποὺ συμπίπτουν μὲ τὸν ἰουδα-
κὸν πόλεμον τοῦ 66 - 10, παρατηροῦμεν ὅτι ἀποσθήνεται ἣ διάχρισις δύο
ἐχχλησιῶν, περιτομῆς καὶ ἀκροθυστίας, ἀναμιγνύονται οἵ Χριστιανοὶ μετα-
ξύ των καὶ ἀποχωρίζονται τελείως ἀπὸ τοὺς ᾿Ιουδαίους, γίνεται μία ᾿Εχχλησία,
χαὶ αἱ δύο ἀποστολαὶ συγχωνεύονται εἰς μίαν.
8. Χρόνος καὶ τόπος. Αἷ Ἐπιστολαί, κατόπιν ὅσων ἐδείχϑησαν,
ἐγράφησαν ἐν Βαθυλῶνι τῆς Αἰγύπτου κατὰ τὰ ἔτη 64 - θ8.
4. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπὸς. ᾿Αφορμὴ ἀμφοτέρων τῶν ᾿Επιστολῶν εἶνε
ἡ διείσδυσις τῶν ἀκολάστων αἱρετικῶν εἰς τὰς ἐκκλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας. Σχο-
πὸς ἣ καταπολέμησίς των, ἣ ἐνημέρωσις τῶν Χριστιανῶν, καὶ ἣ ἐπανειλημ-
μένη ὑπόμνησις τῆς «ἐντολῆς» τοῦ Χριστοῦ, δηλαδὴ τῆς χριστιανιχῆς διδα-
χῆς. Διὰ τοῦτο ὁ Πέτρος χαρακχτηρίζει τὰς ᾿πιστολὰς του ὡς «ὑπομνή-
σεις»" αὐτὸ σημαίνει καὶ ἀναγνώρισιν τῶν ᾿Επιστολῶν καὶ τῆς διδαχῆς τοῦ
Π αὐλου.
δ. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Ἢ γλῶσσα εἶνε εἰς τὸ ἐπίπεδον Ματϑαίου -
Παύλου. Ῥητῶς μαρτυρεῖται ὅτι τὴν Α΄ ᾿Ἐπιστολὴν γράφει καὶ κομίζει ὁ Σι-
λουανός. Εἶνε λοιπὸν ἣ γλῶσσα τοῦ Σιλουανοῦ. Ὁ Πέτρος ὁμιλῶν ἑλληνιστί,
ἴσως δὲν ἐγνώριζε καὶ γράμματα ἑλληνικά, ἢ δὲν ἦτο ἐπιτήδειος εἰς τὸ γοά-
φειν ἑἕλληνιστί. Δὲν εἶνε θέθαιον ἂν τῆς Β΄ ᾿Επιστολῆς ὑπογραφεὺς εἶνε πάλιν
ὁ Σιλουανὸς ἢ χανεὶς ἄλλος. Τὸ ὕφος εἰς τὴν Α΄ Πέτρου εἶνε αὐστηρὸν
χαὶ συγχρατημένον᾽ ἣ Α΄ Ἐπιστολὴ ἔχει τὸν χαραχτῆρα τῆς πρὸς Ἐφεσί-
ους᾽ χρησιμοποιεῖ ὡς μέϑοδον τῆς καταπολεμήσεως τὸν τονισμὸν τῆς ἀ-
ληϑείας καὶ τὴν ἐν ὑπαινιγμῷ μόνον καὶ προληπτικὴν ἀνασχευὴν τοῦ ψεύ-
δους, τῆς πλάνης καὶ τῆς ἀνηϑυκότητος. Ἢ Β΄ ᾿Ἐπιστολὴ ἔχει τὸ αὐτὸ ὕφος,
ἀλλ᾽ εἰς αὐτὴν ὁ Πέτρος ὁμιλεῖ ἀπροκαλύπτως. ΠΙροφανῶς τὸ χαχὸν ἔχει
γνωσϑῇ τοῖς πᾶσι καὶ δὲν εἶνε καιρὸς ὑπαινιγμῶν. Διὰ τοῦτο ἣ Β΄ Ἔπι-
στολὴ ἔχει τὸν χαραχτῆρα τῆς πρὸς Κολασσαεῖς.
6. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. Ἑἰς ἀμφοτέρας τὰς ᾿Επιστολὰς
παρατίϑενται χωρία καὶ μνημονεύονται γεγονότα τῆς 11. Λιαϑήχης πρὸς δι-
δασχαλίαν καὶ παραδειγματισμόν. Πολὺ φαίνεται ὅτι ἣ 11. Διαϑήχη εἶνε
χοινὸν ἀνάγνωσμα τῶν Χριστιανῶν.
7. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Διαγράμματα εἰδικὰ δὲν ὑπάρ-
χουν. Τὸ περιεχόμενον τῆς Α΄ ἔχει ὡς ἑξῆς.
1. ᾿Αγιασμὸς εἰς Χριστὸν τὸν ἀκρογωνιαῖον λίϑον (1,1 - 3,10).
9, Συνέπειαι τοῦ ἁγιασμοῦ (2, 11 - δ,9).
α΄. Ὑπαχοὴ εἰς τὴν κρατικὴν ἐξουσίαν (2, 11 - 11).
θ΄. Ὑποταγὴ τῶν δούλων εἰς τοὺς κυρίους (3,18 - 25).
182

γ΄. ,
Ἡ ἐν Χριστῷ ζωὴ τῶν συζύγων (3,1 - 1).
δ΄. ᾿Ομοφροσύνη καὶ ἀγάπη τῶν Χριστιανῶν (8,8 - 12).
ε΄. Ἢ ἀγαϑὴ συνείδησις τῶν ἀνϑρώπων τοῦ Θεοῦ (38,18 - 22).
. Ἧ ἁγνὴ ἀνατροφὴ τῶν πιστῶν τοῦ Χριστοῦ (4,1 - 11).
ς’

. Παϑήματα διὰ τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ (4,12 - 19).

’
στ

η΄. Συμθουλαὶ πρὸς τοὺς προϊσταμένους τῶν ἐκχλησιῶν (5,1 - δ).

ὃ΄. Ταπείνωσις καὶ ἐγρήγορσις (5,68 - 9).
8. Εὐχαί, εἰδήσεις, χαιρετισμοὶ (5,10 - 14).
Τῆς δὲ Β΄ Πέτρου τὸ περιεχόμενον ἔχει ὡς ἑξῆς.
1. Ἢ πρέπουσα τοῖς Χριστιανοῖς ζωὴ καὶ διαγωγὴ (1,1 - 11).
2. Ἢ αὐτοψία ϑεμέλιον τῆς πίστεώς μας (1,12 - 21).
ὃ.λεγχος τῶν ἀχολάστων ψευδοδιδασκάλων (2).
4, ᾿Απόκρουσις τῆς πλάνης τῶν ψευδοδιδασχάλων (8.1 - 18).
5 . Ἐπικύρωσις τῆς διδαχῆς τοῦ Παύλου (8,14 - 16).
θ . Εὐχὴ (8,11 - 18).

256. ΕἘΠΙΣΤΟΛΗ ΙΟΥΔΑ

ἐᾷς τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ Ἰούδα ἔγραψα Ὑπόμνημα δὅ80 σελίδων, αὐτὸ
τὸ ὁποῖον ἐμνημόνευσα κατ᾽ ἐπανάληψιν, τὸ ὁποῖον ἀποτελεῖται ἀπὸ τέσσαρα
ἐπὶ μέρους ὑπομνήματα’ εἰσαγωγικόν, κριτικόν, ἑρμηνευτιχόν, ϑεολογιχκόν.
Ἐχεῖ ἐπιχειρεῖται ἣ ἐπίλυσις ὅλων τῶν σχετικῶν προθλημάτων, ἐχδίδεται δὲ
ἢ Ἐπιστολὴ ἐξ 109 χειρογράφων χαὶ τῶν ἀρχαίων μεταφράσεων χαὶ τῶν πα-
ραϑέσεων Ἑλλήνων, Λατίνων, καὶ Σύρων ἐχχλησιαστικῶν συγγραφέων. ᾿Ε-
δῶ ϑὰ ἀναφέρω ὀλίγα μόνον, ἀνάλογα πρὸς τὸν ὄγκον αὐτῆς τῆς παραδιδομὲ
νης εἰσαγωγῆς, διὰ δὲ τὰ περισσότερα παραπέμπω εἰς τὸ 'ὕπόμνημα ἐκεῖνο.
1. Συγγραφεύς. Ὃ Ἰούδας μετὰ τοῦ ᾿Ιακώθου εἶνε, καϑὼς ἐλέχϑε,,
υἱοὶ τοῦ Ἰωσὴφ ἐκ προτέρας γυναικός, διὰ τοῦτο καὶ λέγονται «ἀδελφοὶ τοῦ
Κυρίου». Εἷς τὰ Εὐαγγέλια ἀναφέρεται μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν τοῦ Κυρίου
(Μ8 18,55: Μρ 6,8: πρθλ. καὶ Ἴω 1, 8ὃ -δ' Πρξ 1,14: Α΄ Κο 9,5). Ὁ
Ἰούδας ἧτο ὅπως καὶ ὃ Ἰάκωδος ἔγγαμος, ὃ δὲ Ἡγήσιππος ἀναφέρεικαὶ δύο
ἐγγόνους του. Μετὰ τὸν ϑάνατον τοῦ ἀδελφοῦ του κατέφυγε μετὰ τῶν ἄλλων
ἀποστόλων τῆς περιτομῆς εἰς Βαθυλῶνα τῆς Αἰγύπτου. ᾿Απέϑανε μαρτυρι-
χῶς. Λέγονται πολλὰ περὶ τοῦ τρόπου καὶ τοῦ τόπου τοῦ ϑανάτου του.
ΠΠιϑανωτέρα εἶνε ἣ πληροφορία ὅτι ἐφονεύϑη ἐν ᾿Οστρακίνῃ τῆς Αἰγύπτου.
2. Παραλῆσται, χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. 'Ὃ ᾿Τούδας ἔγρα-
Ψψε τὴν Ἐπιστολὴν του ἐκ Βαθυλῶνος τῆς Αἰγύπτου κατὰ τὰ ἔτη θ6 - 69 πρὸς
τὰς ἐκχλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας.
83. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. ᾿Αφορμὴ τῆς ᾿Επιστολῆς εἶνε ἧ διείσδυσις
τῶν ἀκολάστων αἱρετικῶν νικολαϊτῶν εἰς τὰς ἐκκλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας καὶ
 188

σχοπὸς ἣ ἀποκάλυψις αὐτῶν, ἡ χαταπολέμησις, ὁ ἔλεγχος. 0 ᾿Ιούδας ϑεω-

ρεῖ τὴν Ἐπιστολήν του ὡς συνέχεναν τῶν δύο ᾿Κπιστολῶν τοῦ Πέτρου καὶ
ὑπόμνησιν τῆς διδαχῆς τοῦ Πέτρου καὶ τοῦ 11 αύλου.
4. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Ἢ γλῶσσα του ἀρτία ἑλληνικὴ εἰς τὸ ἐπίπε-
δον Ματϑαίου, Παύλου, Πέτρου. Τὸ ὕφος ἄκρως ζωηρὸν χαὶ αὐστηρόν.
δ. Σχέσεις. Μὲ τὴν Π. Διαϑήχην ἡ ᾿Επιστολὴ ἔχει στενὴν σχέσιν᾽
ἐχτὸς τοῦ ὅτι παρατίϑεται ἕνα χωρίον τοῦ Ζαχαρίου, ἀναφέρονται ἐν αὐτῇ
σειρὰ ὁλόχληρος παραδειγμάτων ἐκ τῆς Παλαιᾶς, ὁ Ἰσραὴλ ἐν τῇ ἐοήμῳ,
τὰ Σόδομα καὶ ἡ Γόμορρα, ἡ διαμάχη Μιχαήλ καὶ διαδόλου, ὁ Κάιν, ὁ Βα-
λαάμ, ὁ Κορέ, ὃ ᾿Ενώχ. ᾿Απὸ τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήκης σχετίζεται περισ-
σότερον πρὸς τὰς ᾿Επιστολὰς Παύλου καὶ Πέτρου. ᾿Αλλὰ τὸ κείμενον μὲ
τὸ ὁποῖον ἔχει ἰδιάζουσαν σχέσιν ὡσὰν τὴν σχέσιν τῶν τριῶν πρώτων Εὐαγγε-
λίων ἀκριθῶς, εἶνε ἣ Β΄ Πέτρου, τῆς ὁποίας ἐπαναλαμόθάνει τὸ δεύτερον
χεφάλαϊον. Κακῶς ὑπεστηρίχϑη ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα ἤδη ὅτι ἀντλεῖ ἐκ τῶν
ἀποκρύφων τῆς Π. Διαϑήκχης ᾿Ενὼχ καὶ ᾿Ανάληψις Μωύσέως, τὰ ὁποῖα εἶνε
δῆϑεν προχριστιανικά. ᾿Απέδειξα ὅτι τὰ ἀπόκρυφα αὐτὰ ἐγράφησαν τῷ 182 -
185 μ.Χ., ὅτι αὐτὰ παραϑάτουν χωρία ἐκ τοῦ ᾿Ιούδα καὶ ὄχν ἀντιστρόφως
χαὶ ἔδειξα ἀπὸ ποῖα μέρη τῆς Π. Διαϑήχης καὶ πῶς λαμθάνει ὁ Ἰούδας ὅσα
λέγει περὶ Μιχαὴλ καὶ Ἐνώχ. Τὰ περὶ Μιχαὴλ λαμθάνει ἐκ τοῦ Ζαχαρίου,
χαὶ ἡ προφητεία τοῦ ᾿Ενὼχ εἶνε ἑρμηνεία τοῦ σχετικοῦ χωρίου τῆς [Γ᾽ενέ-
σεως.
6. Περιεχόμενον. Ἑὶΐς τὴν μικρὰν Ἐπιστολὴν του ὃ ᾿Ιούδας μετὰ τὸν
ἀσπασμὸν καὶ τὴν εἰσαγωγικὴν δήλωσιν τοῦ σχοποῦ του (1 - 4), ἐν οἷς λέγει
ὅτι οἱ αἱρετικοὶ τοὺς ὁποίους ἐλέγχει ἀρνοῦνται «τὸν μόνον Δεσπότην καὶ
Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν», καὶ μετατρέπουν «τὴν τοῦ Θεοῦ ἡμῶν χάριν
εἷς ἀσέλγειαν», εἰσέρχεται εἰς τὸ ϑέμα. ὙὝπομιμνήσχει τὴν ἀσέθειαν καὶ
πτῶσιν τοῦ Ἰσραήλ ἐν τῇ ἐρήμῳ, τὴν πτῶσιν τῶν πονηρῶν ἀγγέλων, τὴν
χαταστροφὴν τῶν Σοδομιτῶν καὶ Γομορριτῶν διότι ἦσαν χίναιδοι ὅπως
οἱ νῦν αἱρετικοί, τὴν εὐγένειαν τοῦ Μιχαὴλ ἀκόμη καὶ πρὸς τὸν διάδολον
ἐν ἀντιϑέσει πρὸς τὴν θλάσφημον διάϑεσιν τῶν νῦν αἱρετικῶν, οἷ ὁποῖοι
φϑείρονται μέσα εἰς τὰ αἴσχη των. Τοὺς παρομοιάζει μὲ τὸν Κάινεἰς τὴν
χαχίαν, μὲ τὸν Βαλαὰμ εἷς τὴν ἔχφυλον διδαχήν, μὲ τὸν Κορὲ εἰς τὴν ἀπεί-
ϑειαν πρὸς τοὺς πνευματικοὺς ἡγέτας. Τοὺς ϑεωρεῖ κηλῖδας ἐν τῇ Ἐχχλη-
σίᾳ καὶ ἰδιοτελεῖς τυχοδιώχτας, εἰς αὐτοὺς δὲ ἀναφέρει τὴν προφητείαν τοῦ
Ἐνὼχ, ὅτι ὃ ἐρχόμενος Κύριος ϑὰ χρίνει τοὺς ἀσεβεῖς τῆς γῆς. Τοὺς ϑεωρεῖ
ἀνϑρώπους ἄνευ ἁγίου Πνεύματος, ψυχικοὺς καὶ χτηνώδεις. Εἷς τὰ πιστὰ
μέλη τῆς Ἐχχλησίας ὑπενϑυμίζει τὰς προφητείας τῶν ἀποστόλων [Πέτρου
χαὶ Παύλου περὶ ἐλεύσεως ἀσεδῶν ἐν ἐσχάτῳ χρόνῳ. Τοὺς συιιδουλεύει
πῶς νὰ σώσουν ἑαυτοὺς καὶ τοὺς διορϑωσίμους αἱρετιχοὺς, "Τοὺς εὔχεται
184

νὰ παραστοῦν ἄμωμοι ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ. Ὃ ᾿Ιούδας διὰ τῆς ᾿᾿πιστολῆς του
προκαλεῖ τὴν φανερὰν ρῆξιν μεταξὺ ᾿Εκκχλησίας καὶ αἱρετικῶν.

26. ἘΠΙΣΤΟΛΑΙ ΙΘΑΝΝΟΥ͂ Α΄ -Τ΄

1. Μαρτυρία. Μετὰ τὴν ᾿Επιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα ἐγράφη, ὅπως ἐλέ-

χϑη, ἡ ᾿Αποκάλυψις καὶ ἐκεραύνωσε τοὺς νικολαΐτας. Εἰς τὴν ᾿Αποκάλυψιν
ὁ Ἰωάννης γράφει τὸ ὄνομά του ἐπανειλημμένως. Μετὰ τὴν ᾿Αποχάλυψιν,
εἰς τὰς τρεῖς ἐν λόγῳ Επιστολάς δὲν ἐπαναλαμόάνει τὸ ὄνομά του. Εἶνε
ὅμως γνωστὸν ποῖος εἶνε καὶ διὰ τοὺς τότε καὶ δι’ ἡμᾶς. Διὰ τοὺς τότε,
διότι αὐτὸς ἦτο ὁ τελευταῖος, ὃ μόνος ἐπιζῶν αὐτόπτης καὶ αὐτήχοος τοῦ
Κυρίου: καὶ ὅταν γράφῃ «Ὃ ἀκηχόαμεν, ὃ ἑωράχαμεν,... ὃ ἐϑεασάμεϑα
καὶ αἷ χεῖρες ἡμῶν ἐψηλάφησαν» (Α΄ Ἴω 1,1) εἶνε ὡσὰν νὰ γράφῃ πάλιν
τὸ ὄνομά του. Τὸ αὐτὸ καὶ εἰς τὸ Εὐαγγέλιόν του. Δι’ ἥμᾶς εἶνε γνωστὸν
ποῖος ἦτο, διότι ἐπὶ πλέον θλέπομεν τὴν γλῶσσαν καὶ ἄλλας ἰδιαζούσας συνη-
ϑείας. Εἰς τὰς δύο μικρὰς ᾿Ἐπιστολὰς γράφει μόνον «ὁ πρεσδύτερος», δη-
λαδὴ ὃ τῆς παλαιᾶς γενεᾶς τῶν αὐτοπτῶν, ὃ μάρτυς ὁ ἀξιόπιστος, ὃ πατέ-
ρας σας. Δὲν ἐννοεῖ ἁπλῶς τὸν δεύτερον δαϑμὸν τῆς ἐκχλησιαστικῆς ἦἧγε-
σίας. Ἐπὶ πλέον ἑκάστη τῶν μικρῶν ἐπιστολῶν ἦτο πρόλογος ἢ ἐπίλογος τῆς
μεγάλης εἷς ἕνα αὐτῆς ἀντίγραφον, ἐγχυκχλίου οὔσης, καὶ τὸ ὄνομα τῆς Α΄
ἦτο χοινὸν καὶ διὰ τὴν Β΄ καὶ Γ΄. Ἡ Α΄ Ἐπιστολὴ εἶνε τὸ κύριον καὶ
ἐγχύχλιον κείμενον, ἣ δὲ Β΄ τὸ διαθιθαστικὸν αὐτῆς πρὸς μίαν ἐκκλησίαν,
καὶ ἡ Γ΄ τὸ διαθιθαστικὸν πρὸς ἕνα πρόσωπον. Βραδύτερον ἐπισυνήφϑη-
σαν καὶ αἱ δύο εἰς τὸ τέλος τῆς μεγάλης καὶ ἀπετέλουν ἕνα θιθλίον, ὅπως
κατὰ τὴν ἀρχαιότητα ὁ Ἱερεμίας, οἵ Θρῆνοι, καὶ ὃ Βαροὺχ ἦσαν ἕνα θιθλί-
ον μὲ ἕνα ὄνομα «Ἰερεμίας». Καὶ οἷ πατέρες τοῦ Β΄ καὶ Γ΄ αἰῶνος παρέ-
ϑετον ἐκ τοῦ Βαρούχ καὶ ἔλεγον «Ἰερεμίας», παρέϑετον ἐκ τῆς Γ΄ ᾿Ιωάννου
χαὶ ἔλεγον «ἣ Ἐπιστολὴ τοῦ Ιωάννου ἡ χαϑολικχή». Ἡ ἀμφισθήτησις τῆς
γνησιότητος τῶν δύο μικρῶν ᾿Επιστολῶν καὶ ἧ ἀπόδοσις αὐτῶν εἰς ἄλλον
᾿Ιωάννην πρεσόύτερον εἰς τὸν δαϑμόν, ὄχι ἀπόστολον ἢ ἐπίσκοπον, μεταγε-
νέστερον δέ, εἶνε πλάνη ἀρχαίων καὶ νεωτέρων ὀφειλομένη εἰς τὴν ἄγνοιαν
τῆς ἱστοριχῆς παραδόσεως. Εἶπα περὶ τοῦ ϑέματος καὶ εἰς τὴν ἐξέτασιν τοῦ
Κανόνος, παραπέμπω δὲ καὶ εἷς τὴν διατρυθὴν «Ὃ κατάλογος τοῦ Μαυγαίογὶ»
(σ. 81 - 40).
2. Παραλῆπται. Ἢ Α΄ ᾿Ιωάννου ἐγχύκλιος οὖσα ἐστάλη πρὸς ἁἀπά-
σας τὰς ἐχχλησίας τῆς Μ. ᾿Ασίας, ἂν ὄχι καὶ τῆς οἰκουμένης. Διὰ τοῦτο ὦ-
νομάσϑη ἐξ ἀρχῆς καϑολιχή, ἔπειτα δὲ κατὰ συνεχδοχὴν ὠνομάσϑησαν χαὶ αἱ
ἑπτὰ χαϑολικχαί. ἪἫ Β΄ Ἰωάννου διεθίδαζε τὴν Α΄ πρὸς μίαν «ἐκλεχτὴν
χυρίαν καὶ τοῖς τέχνοις αὐτῆς» (1). ᾿Ασπάζομαι τὴν γνώμην ὅτι ἣ «ἐκλεχτὴ
κυρία» αὐτὴ εἶνε μία ἐχχλησία, τὰ δὲ τέκνα της οἱ Χριστιανοί της. Ἤδη
 18ὅ

ὁ Πέτρος εἰς τὴν Α΄ ᾿Επιστολὴν του σαφῶς ἐννοῶν ἐκκλησίαν γράφει: «᾿Α-
σπάζεται ὑμᾶς ἣ ἐν Βαθδυλῶνι συνεχλεκτή» (Α΄ Πε ὅ,18). Καὶ ἐδῶ ὁ Ἴω-
ἄννης εἰς τὸ τέλος γράφει" «᾿Ασπάζεταί σε τὰ τέκνα τῆς ἀδελφῆς σου τῆς
ἐχλεχτῆς, (Β΄ Ἴω, 18). Ἔπειτα ἐντὸς τοῦ κειμένου γράφει" «Ἐχάρην λίαν
ὅτι εὕρηκα ἐκ τῶν τέκνων σου περιπατοῦντας ἐν ἀληϑείῳς (4). ΓΔν ἧτο
μία γυνή, μᾶλλον ϑὰ τὴν συνελυπεῖτο, διότι ὡρυσμένα τέκνα της ἐπλανήϑη-
σαν, ὄχι διότι ἐπέζησαν μερικά. Ἐπειδὴ εἷνε ἐκκλησία, γράφει ἔτσι’ ἐννοεῖ
τὴν μεγάλην κρίσιν διὰ τὴν ἀποχοπὴν τῶν νικολαϊτῶν, κατὰ τὴν ὁποίαν ἄλ-
λαι μὲν ἐκκλησίαι κατεποντίσϑησαν αὔτανδροι, διότι εἶχον διαδρωϑῇ τελείως,
ἄλλαι δὲ ἔχασαν μεγάλα καὶ πολυπληϑῆ τεμάχια σεσηπότα. Μακαρία ἣ ἐκχ-
χλησία ποὺ διετήρει καὶ ὑγιᾶ τέκνα᾽ διὰ τοῦτο ὁ ᾿Ιωάννης «ἐχάρη λίαν, ὅτι
εὕρηχεν ἐκ τῶν τέχνων τῆς ἐκλεχτῆς κυρίας περιπατοῦντας ἐν ἀληϑείφ».
᾿Αλλὰ καὶ τὸ «᾿Ἐλπίζω ἐλϑεῖν πρὸς ὑμᾶς καὶ στόμα πρὸς στόμα λαλῆσαι, ἵνα
ἣ χαρὰ ἡμῶν ἡ πεπληρωμένη» (12) φαίνεται ὅτι λέγεται πρὸς ἐκχλησίαν
χαὶ ὄχι πρὸς μίαν γυναῖκα ἢ μίαν οἰκογένειαν. Ἢ Γ΄ ᾿ἸἸωάννου διεόδίθαζε
τὴν Α΄ πρὸς «ϊον τὸν ἀγαπητόν». .Ο ΓἊὰάνος πρέπει νὰ ἦτο ἐχκχλησιαστι-
κὸς ἡγέτης, πιϑανῶς ἐπίσκοπος. ᾿Επίσκοπος καλὸς γείτονος ἐκκλησίας πρέ-
πει νὰ ἦτο χαὶ ὃ ἀναφερόμενος Δημήτριος, περὶ τοῦ ὁποίου γράφει: «Δημη-
τρίῳ μεμαρτύρηται ὑπὸ πάντων καὶ ὑπ᾽ αὐτῆς τῆς ἀληϑείας" καὶ ἡμεῖς δὲ
μαρτυροῦμεν, καὶ οἴδατε ὅτι ἣ μαρτυρία ἥμῶν ἀληϑής ἐστι» (Γ΄ Ἴω, 12).
Νυχολαΐτης ἐπίσκοπος φαίνεται ὃ Διοτρέφης περὶ τοῦ ὁποίου γράφει: «Ἔ-
γραψα τῇ ἐχκχλησίᾳ᾽ ἀλλ᾽ ὃ φιλοπρωτεύων αὐτῶν Διοτρέφης οὐχ ἐπιδέχεται
ἡμᾶς. διὰ τοῦτο, ἐὰν ἔλϑω, ὑπομνήσω αὐτοῦ τὰ ἔργα ἃ ποιεῖ, λύ-
γοις πονηροῖς φλυαρῶν ἧἥμᾶς: καὶ μὴ ἀρκούμενος ἐπὶ τούτοις οὔτε
αὐτὸς ἐπιδέχεται τοὺς ἀδελφοὺς καὶ τοὺς ὀουλομένους κωλύει χαὶ ἐκ τῆς ἐχ-
χλησίας ἐχθάλλει» (9 - 10). Εἰς τὰς Διαταγὰς τῶν ἀποστόλων λέγεται ὅτι
ὃ μὲν Τάιος ἦτο ἐπίσχοπος Περγάμου, ὃ δὲ Δημήτριος Φιλαδελφείας. Περὶ
τοῦ Διοτρέφους οὐδὲν ἄλλο. παραδίδεται. Ἢ πληροφορία αὐτή, χαὶ ἂν δὲν
εἷνε ἀχριδής, ἀπηχεῖ μίαν ἀλήϑειαν.
ὅθ. Χρόνος καὶ τόπος. Αἷ τρεῖς ᾿Επιστολαὶ ἐγράφησαν ὁμοῦ κατὰ
τὰ ἔτη 68 - 11 ἀπὸ κάποιαν πόλιν τῆς Μ. ᾿Ασίας, πιϑανῶς τὴν Ἔφεσον.
4. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοσπὸς. ᾿Αφορμὴ εἶνε ἣ ἰδία ποὺ προεκάλεσε καὶ
τὰς ᾿Επιστολὰς τοῦ Πέτρου καὶ τοῦ ᾿Ιούδα καὶ τὴν ᾿Αποκάλυψιν. Σχοπὸς
ἢ χαταπολέμησις τῶν νιχολαϊτῶν καὶ ἣ ἐμπέδωσις τῆς φωτεινῆς ἀληϑείας.
Τῶν δύο μικρῶν ᾿Επιστολῶν σκοπὸς εἶνε καὶ ἣ διαδίδασις τῆς μεγάλης.
δ. Τλῶσσα καὶ ὕφος. ᾿Ακριθῶς τοῦ αὐτοῦ ἐπιπέδου γλῶσσα καὶ
τὸ αὐτὸ ὕφος μὲ τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην ᾿ὐαγγέλιον. Τὸ ὕφος εἶνε μᾶλλον νι-
“ητήριον, ἐν ἀντιϑέσει πρὸς τὴν προηγηϑεῖσαν ᾿Αποκάλνψιν ὅπου εἶνε ἐπιϑε-
τιχὸν καὶ ἐλεγκτικόν.
Θ. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον. Τῆς Α΄ ᾿Επιστολῆς τὸ διάγραμμα
186

εἶνε ἁπλοῦν καὶ ἀνεπιτήδευτον, σειρὰ παραγράφων ἁπλῶς συνημμένων.

1. Ἡ ἐξ αὐτοψίας καὶ αὐτηχκοΐας μαρτυρία τοῦ Χριστοῦ (1,1 - 4).
2. ᾿Αλήϑεια καὶ ψεῦδος, ἐξομολόγησις καὶ ἄφεσις ἁμαρτιῶν δυνάμει τοῦ
αἵματος τοῦ Χριστοῦ (1,5 - 10).
ὃ. Ἧ ἀγάπητοῦ Θεοῦ, ἣ τήρησις τῶν ἐντολῶν του, ὁ ἱλασμὸς τῶν μὴ πρὸς
ϑάνατον ἁμαρτησάντων, ἣ νίκη τοῦ φωτὸς κατὰ τοῦ σχότους (2,1 - 11).
4. Οἱ ἀντίχριστοι (2,18 - 29).
ὅ. Ἧ ἀληϑινὴ ἀγάπη καὶ ἣ ψευδοαγάπη, ἣ σχετικὴ ἀναμαρτησία τῶν τέ-
χνῶν τοῦ Θεοῦ καὶ ἣ ϑανάσιμος ἁμαρτία τῶν ἀρνητῶν τοῦ Θεοῦ (8).
6. Τὸ ἀἁληϑινὸν Πνεῦμα καὶ τὰ ψευδῆ πνεύματα τῆς πλάνης (4, 1 - 6).
1. Ἢ ἀληϑινὴ ἀγάπη (4,1 - 21).
8. Ἧ πίστις εἰς τὸν Πατέρα, τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον (8,1 - 15).
9, Τὰ γνήσια τέχνα τοῦ Θεοῦ καὶ ἣ παρρησία αὐτῶν εἰς τὸ αἰτεῖσϑαι
(5, 18 - 21).
Εἶνε πολὺ δύσκολον νὰ διακρίνῃ κανεὶς διάγραμμα εἰς τὴν ᾿Επιστολὴν καὶ
ϑέμα εἰς τὰς παραγράφους. Ὅλη ἡ Ἐπιστολὴ εἶνε ἕνα «χῦμα νοημάτων».
Τῆς Β΄ ᾿Ἐπιστολῆς ϑέμα εἶνε οἱ ἀντίχριστοι γενικῶς: τὸ τῆς Γ΄ ᾿Επιστολῆς
εἶνε οἱ πιστοὶ δοῦλοι τοῦ Χριστοῦ καὶ ὁ συγκχεχριμένος ἀντίχριστος Διοτρέ-
φης, ἕνας ἐκ τῶν πολλῶν ἀντιχρίστων. Εἰς ἀμφοτέρας τὰς διαθιθαστικὰς
᾿Επιστολὰς ὁ ᾿Ιωάννης προαναγγέλλει καὶ ἐπίσκεψίν του. Ἐντεῦϑεν δυνά-
μεϑα νὰ συμπεράνωμεν, ὅτι ἐκ τῶν ἀγαϑῶν ἢ χαχῶν ἀντιδράσεων ποὺ ἐπλη-
θροφορήϑη ὅτι προεχάλεσεν εἰς ἑκάστην ἐκκλησίαν ἣ προαποσταλεῖσα ᾿᾽᾿Απο-
χάλυψις, ὃ Ἰωάννης ἐκανόνισε ποίας ἐχχλησίας ϑὰ ἐπισχεφϑῇ. Εἷς αὐτὰς
μόνον ποὺ ἀντέδρασαν καλῶς ἔστειλεν ἴσως τὴν ἐγκύκλιον Α΄ ᾿Επιστολὴν καὶ
αὐτὰς ἐπεσχέφϑη. Αὐτὸ ὅμως μόνον ὡς ὑπόϑεσις.
7. ’᾿Ακεραιότης. Εἷς τὸ χωρίον Α΄ Ἴω ὅ, 1 - 8 τὸ γνήσιον κείμενον
εἶνε. «ὍὍτι τρεῖς εἶσιν οἱ μαρτυροῦντες, τὸ Πνεῦμα καὶ τὸ ὕδωρ χαὶ τὸ
αἷμα, καὶ οἱ τρεῖς εἰς τὸ ἕν εἶσιν». "Ἔτσι παραδίδουν τὸ χωρίον ἁπαξάπαν-
τα τὰ χειρόγραφα τοῦ πρωτοτύπου πασῶν τῶν παραδόσεων, καϑὼς χαὶ οἱ
ἀνατολιχοὶ ἐχχλησιαστικοὶ συγγραφεῖς ἀνεξαιρέτως, καὶ αἱ ἀρχαῖαι μετα-
φράσεις πλὴν τῶν λατινικῶν. Εἷς τὸ χωρίον αὐτὸ παρενεθλήϑη μία προσϑήχη,
ὥστε νὰ λάδῃ τὴν ἑξῆς μορφήν. «ὍΟτι τρεῖς εἶσιν οἱ μαρτυροῦντες
ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ Πατήρ, ὃ Λόγος, καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, καὶ οὗτοι οἱ
τοεῖς ἕν εἶσι’ καὶ τρεῖς εἶσιν οἱ μαρτυροῦντες ἐν τῇ γῇ, τὸ Πνεῦμα
χαὶ τὸ ὕδωρ χαὶ τὸ αἷμα, χαὶ οἱ τρεῖς εἷς τὸ ἕν εἶσιν». Πρῶτος ἀναφέρει
τὴν προσϑήχην ὁ ἱΙσπανὸς αἱρεσιάρχης Π᾿ ρισχιλλιανὸς (-Ε881) εἰς γλῶσσαν
λατινιχήν. Μετὰ τοῦτον τὸ ἔχουν ἐλάχιστοι Λατῖνοι ἐκκλησναστικοὶ συγγρα-
φεῖς καὶ ὀλίγοι κώδιχες τῶν λατινικῶν μεταφράσεων. Εἷς τὴν ἑλληνιχὴν
γλῶσσαν τὸ ἔχει ἕνας ἑλληνολατινικὸς κῶδιξ ὁ 629. ἢ ΨΝαιίσαηια οἰοδοπίδπι
2598 τοῦ ΤΔ΄ αἰῶνος, παρασκευασθϑεὶς ἐν ᾿Τταλίᾳ ὑπὸ δυτικῶν’ τὸ ἑλληνικόν τοῦ
 181

χείμενον συμμορφώνεται παντοῦ μὲ τὸ λατινιχόν. ᾿πίσης τὸ ἔχει ἑλληνιστὶ χα-

τὰ τὸν π΄ αἰῶνα ὁ θυζαντινῆς χαταγωγῆς δομινιχανὸς μοναχὸς τῆς Δύσεως
Μανουὴλ Καλέχας, ὀπαδὸς τοῦ Θωμᾶ ᾿Αχυνάτου. Μετὰ ταῦτα τὸ εἰσήγαγεν εἰς
τὴν πρώτηνἔντυπον ἔχδοσιν τοῦ ἑλληνιχοῦ πρωτοτύπου ὃ χαρδινάλιος χαὶ ὕπουο-
γὸς ἐν ᾿Ισπανίᾳ ΧΙπτεπο5 ἀς (ἰβηοσοβ τῷ 1814 χαὶ ἔπειτα οἱ ἄλλοι ἐχδόται. Με-
τὰ τὰς πρώτας ἐντύπους ἐκδόσεις τὸ ἔχουν τρία ἑλληνικὰ χειρόγραφα τοῦ [α΄
καὶ 1Ζ΄ αἰῶνος ἐκ τῶν ὁποίων τὸ ἕνα ἀπεδείχϑη ὅτι εἶχε ἀντίγραφον τῆς ἐν-
τύπου ἐχδόσεως τοῦ Χίμηοηο5. “Ὅταν ὁ ἡμέτερος Β. ᾿Αντωνιάδης ἐξέδωχε τὴν
Κ. Διαϑήκην ἐκ πολλῶν χειρογράφων, εἰς οὐδὲν εὗρε τὸ χωρίον, καὶ δὲν τὸ
περιεῖχεν εἰς τὸ χείμενον' τὸν ὑπεχρέωσεν ὅμως νὰ τὸ περιλάθῃ ἡ ἐπιτροπεία
τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ οἰκουμενυικοῦ πατριαρχείου. ᾿Αλλὰ τὸ ἐτύπωσε μὲ
λεπτότερα στοιχεῖα, καὶ ἔτσι ἀνατυπώνετανι μέχρι σήμερον εἰς τὰς ἐκκλη-
σιαστιχὰς ἐκδόσεις. Ἢ προσϑύήκη εἶνε ἀναμφυδόλως νόϑος.

21. ΑΠΟΚΑΛΥΨΙΣ

1. Μαρτυρία. Εἷς τὸν Κανόνα ἔδειξα τὴν ἐξωτερικὴν μαρτυρίαν τοῦ

θιθλίου τούτου καὶ τὰς ἐναντίον που ἀντιρρήσεις, εἰς δὲ τὸν θίον τοῦ ᾿Ιωάν-
νου (Εὐαγγέλιον κατὰ Ἰωάννην) τὴν ἐσωτερικὴν ρητὴν μαρτυρίαν του,
ὅτι εἷνε ἔργον τοῦ ᾿Ιωάννου, μαϑητοῦ, ἀποστόλου, καὶ εὐαγγελιστοῦ τοῦ
Χριστοῦ.
2. Παραλῆσται. Ἢ ᾿Αποκχάλυψις εἶνε ἐγκύκλιος ᾿Επιστολή. Ἢ μὲν
ἱστορία τοῦ ἀγῶνος, κατὰ τὸν ὁποῖον ἐγράφη, δηλοῖ ὅτι παραλῆπται
τῆς ᾿Αποκαλύψεως εἶνε οἱ ἴδιοι ποὺ παρέλαδον καὶτὰς ᾿Επιστολὰς τοῦ Πέ-
τρου καὶ τοῦ-Ἰούδα, δηλαδὴαἱ ἐκκλησίαι«Πόντου, Γαλατίας, Καππαδοχί-
ας, ᾿Ασίας, καὶ Βιϑυνίας»" ἡδὲ᾿Αποκάλυψις-αὐτὴ δηλοῖ ὅτιἀποστέλλεται
πρὸς τοὺς ἐν ᾿Ασίᾳ ἐπισκόπους τῶν ἑπτὰ ἐχχλησιῶν ᾿Εφέσου, Σμύρνης, Περ-
γάμου, Θυατείρων, Σάρδεων,Φιλαδελφείας, καὶ Λαοδικείας. Τὸ δεύτερον
τοῦτο ὅμως εἶνε συμθολιχὸς ἀριϑμὸς σημαίνων πάσας τὰς ἐκχλησίας τῆς
Μ. ᾿Ασίας. Αἴ μὲν "Ἔφεσος καὶ.-Σμύθνη-εἶνε -γνωσταὶ μεγαλουπόλεις τῆς
ἀρχαιότητος ἐπὶ τῆς μικρασιατιχῆς ἀκτῆς τοῦ Αἰγαίου, ἔνϑεν καὶ ἔνϑεν τῆς
χερσοννήσου ἣ ὁποία ἐγγίζει τὴν Χίον. Αἴ δὲ λοιπαὶ πέντε πόλεις σχηιιατί-
ζουν μαζὶ μὲ τὰς Κολοσσὰς μίαν λοξὴν γραμμὴν πόλεων, ὅπως εἶπα, μὲ φο-
ρὰν ἀπὸ τὰ ὀορειοδυτικὰ πρὸς τὰ νοτιοανατολικὰ μὲ τὴν σειρὰν ἀχριδῶς
ποὺ γράφονται εἷς τὴν ᾿Αποκάλυψιν. Π᾿ αραλείπεται ἧ τελευταία πόλις
Κολοσσαί, διὰ νὰ μὴ χαλάσῃ ὁ συμδολικὸς ἀριϑμὸς ἑπτά. Αἱ εἰς τὰς πόλεις
αὐτὰς ἐχχλησίαι καὶ εἷς ὅλας τὰς ἄλλας ἱδρύϑησαν ὑπὸ τοῦ Παύλου.
3. Χρόνος καὶ τόπος συγγραφῆς. "Τὴν ᾿Αποκάλυψιν ἔγραψεν ὁ Ἰ1-
ὠάννης «ἐν τῇ νήσῳ Πάτμῳ» κατὰ τὰ ἔτη 601 - 10. Εἶνε τὸ πρῶτον κείμενόν
188

καὶ τὰ πέντε δὲ
τοῦ" ἕπονται αἱ Ἐπιστολαὶ καὶ εἰς τὸ τέλος τὸ Εὐαγγέλιον’
. Α ι Ι ν᾿
Α 3 ’ ᾿
Ν 3 ᾿
ς

εἶνε τὰ τελευταῖα χρονικῶς διθλία τῆς Κ. Διαϑηχης.

- -“Ὕ" ᾿ ἢ.
- Χ .-

σκοποῦ.
4. ᾿Αφορμὴ καὶ σκοπός. Εἶπα περὶ τῆς ἀφορμῆς καὶ του
αϊτῶν ἀγώ-
Ἢ ᾿Αποχάλυψις περισσότερον καὶ τῶν 8 ὀιόλίων τοῦ κατὰ γικολ
νος ἐτάραξε τοὺς νικολαΐτας καὶ τοὺς ἀπέκοψεν ἀπὸ τὴν ᾿Εχκχλησίαν.
δ. Γλῶσσα καὶ ὕφος. Μόνη ἡ ᾿Αποκάλυψις ἀνήχει εἰς τὸ τέταρτον
χαὶ χατώτατον γλωσσικὸν ἐπίπεδον τῆς Κ. Διαϑήχης. Κατ’ οὐσίαν εἶνε εἷς
τὸ αὐτὸ ἐπίπεδον μὲ τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον καὶ τὰς Ἐπιστολάς του.
᾿Αλλ᾽ ἔχει ἀτελεστέραν γλῶσσαν μὲ λάϑη συνταχτιχά, ἐνῷ δὲν ἔχουν τέτοια
τὰ ἄλλα χείμενα τοῦ ᾿Ιωάννου. Διὰ τοῦτο τὴν κατέταξα εἰς ἐπίπεδον κατώτε-
ρον. Διατί ὃ ᾿Ιωάννης γράφει μὲ ἀτελεστέραν γλῶσσαν εἰς τὴν ᾿Αποκάλυψιν
παρὰ εἰς τὰ ἄλλα Θιθλία του; δύναται νὰ ἔχῃ πολλὰς αἰτίας. Αὐτὸ εἶνε τὸ
πρῶτον γραπτὸν τοῦ ἑλληνομαϑοῦς ἀγραμμάτου ἙῬδραίου: τὸ ἔγραψε πρὶν
γὰ συναναστραφῇ πολὺ τοὺς Ἕλληνας καὶ νὰ τελειοποιήσῃ τὰ ἑλληνικά του᾽
αὐτὴ ἀχριθῶς εἶνε ἡ ἐν Παλαιστίνῃ λαλουμένη ἑλληνική, ἐνῷ ἢ τῶν ἄλλων
θιθλίων του εἶνε δελτιωμένη: ἐν Πάτμῳ δὲν εἶχε κάποιον νὰ τοῦ διορϑώ-
σῃ τὸ κείμενον γλωσσιχῶς, ἐνῷ ἐν Μ. ᾿Ασίᾳ εἶχε καὶ τὸν διώρϑωναν' ὃ ἴδιος
ὅσον περισσότερον χρόνον διέτριόε μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων, τόσον καλύτερον
ἔγραφε τὴν ἑλληνικήν. “Ὅσον διὰ τὸ ὕφος εἶνε ὄχι ἁπλῶς ἵζωηρόν, ἀλλὰ
χεραυνοθόλον᾽ ἐπιϑετικόν, ἐλεγκτικόν, προφητικόν.
6. Σχέσις μὲ τὴν Π. Διαθήκην. “Ὅπως ἐλέχϑη καὶ εἰς τὰ προη-
γούμενα, εἰς τὴν ᾿Αποχάλυψιν δὲν εὑρίσκονται χωρία τῆς Π. Διαϑήκης τό-
σον μεγάλα, ὥστε νὰ δύνανται νὰ χαραχτηρυσϑοῦν ὡς παραϑέσεις χαὶ μαο-
τυοίαι. ᾿Αφϑονοῦν ὅμως ὅσον εἰς οὐδὲν ἄλλο ὀιόλίον τῆς Κ. Διαϑήχης αἱ λέ-
Ξξεις χαὶ φράσεις χαὶ τὰ λεπτὰ νοήματα τῆς 1|. Διαϑήχης χαὶ μά-
λιστα τῶν ποοφητῶν ᾿Ιεζεχιὴλ χαὶ Δανιήλ. Ἢ ᾿Αποχάλυψις ὡς τὸ μόνον
προφητιχὸν μὲ τὴν στενὴν ἔννοιαν διθλίον τῆς Κ. Διαϑήχης ἦτο φυσικὸν νὰ
ὁμοιάζῃ ἰδιαιτέρως μὲ τὰ πολλὰ προφητικὰ τῆς Παλαιᾶς. Χρησιμοποιεῖ τὰ
αὐτὰ ἐχφραστιχὰ μέσα, τὰς αὐτὰς προφητικὰς εἰκόνας, τὰ αὐτὰ προφητικὰ
σύμθολα, διὰ νὰ ἐχφράσῃ τὰς ὑπερφυσικὰς καὶ τὰς μελλούσας καταστάσεις,
τὰ ὁποῖα δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ ἐκφρασϑοῦν ρητῶς καὶ σαφῶςεἰς τοὺς συγχρύ-
νους τοῦ προφήτου.
Τὰ περὶ τὴν Π. Διαϑήχην ἀπόκρυφα, ἰδίᾳ αὐτὰ ποὺ ἐγράφησαν κατὰ
τὸν δεύτερον ἰουδαϊχὸν πόλεμον (182 - ὅ), ὡς προφητικὰ ἐμφανιζόμενα, ἐδα-
νείσϑησαν ἐχῳφράσεις καὶ εἰχόνας ἔχ τε τῆς ΠΠ. Διαϑήχης καὶ ἐχ τῆς ᾿λπο
χαλύψεως. Αὐτὸ παρεπλάνησε πολλούς, ὅσοι ἐπίστευσαν ὅτι ὄντως τὰ ἀπύ-
χρυφα ἐχεῖνα εἶνε προχριστιανικά, νὰ ὑποστηρίξουν ὅτι ἣ ᾿Αποκάλυψις
ἀντλεῖ χαὶ ἐξ αὐτῶν χαὶ εὑρίσχεται ὑπὸ τὴν ἐπίδρασίν των, καὶ οὔτε ὀλίγον
οὔτε πολὺ ὅτι ἀνήχει εἰς τὴν σειράν των. 1] ρόκειται περὶ πλάνης. Ἢ ᾿Αποκά-
 1890

λυψις οὐδενὸς ἄλλου Θιθλίου τὴν ἐπίδρασιν φέρει χαὶ ἐξ οὐδενὸς ἀντλεῖ.
ἐχτὸς τῶν προγενεστέρων αὐτῆς διθλίων τῆς Γραφῆς καὶ μάλιστα τῆς Π.
Διαϑήχης.
7. Διάγραμμα καὶ περιεχόμενον.
1. ἸΠροοίμιον. Κοινὴ ἐπιστολὴ πρὸς τὰς παραληπτρίας ἐχχλησίας" εἰσαγωγὴ
εἷς τὸ διθλίον’ τὰ περιστατικὰ ὑπὸ τὰ ὁποῖα ὃ προφήτης ἀπόστολος εἶδε
τὸ ὅραμα (κεφ. 1).
2. ᾿Ἰδιαίτεραι ἐπιστολαὶ πρὸς τοὺς ἐπισκόπους τῶν ἑπτὰ ἐχχλησιῶν τῆς Μ.
᾿Ασίας. Ἔλεγχος ἢ παράχλησις αὐτῶν χαὶ τῶν ὑπ᾽ αὐτοὺς ἐχχλησιῶν
(χεφ. 2 - 8).
ὃ. Τὸ ὅραμα τῆς ἀποχαλύψεως τοῦ μέλλοντος τῆς Εχχλησίας (κεφ. 4 - 22).
Τὸ τρίτον καὶ μεγαλύτερον μέρος ἔχει ἕνα αὐστηρὸν χαὶ συμμετρικὸν
διάγραμμα, ὅπου κυριαρχεῖ ἢ ἑπταμερὴς διαίρεσις καὶ ὑποδιαίρεσις᾽ τὸ
διάγραμμα αὐτὸ εἶνε συμθολιχὸν ὅπως καὶ πολλὰ ἄλλα στοιχεῖα τοῦ μέρους
αὐτοῦ.
'ς προφητεία ἣ ᾿Αποκάλυψις τοῦ ᾿Ιωάννου ἔχει ἕνα οὐσιῶδες γνώρι-
σμα χοινὸν μὲ τὰς προφητείας τῆς Π. Διαϑήχης" τοῦτο εἶνε ἢ διπλῆ καὶ
τριπλῆ προφητεία. Ὁ Ἠσαΐας π.χ. ὅταν ἐπέδραμον καὶ ἐπολιόρκησαν τὴν
Ἱερουσαλὴμ οἱ δασιλεῖς ᾿Αρὰμ καὶ ᾿Ισραήλ, ὁ Ῥασεὶμ καὶ ὁ Φαχκεέ, ἐνεϑάρ-
ρυνε τὸν ὀασιλέα τοῦ Ἰούδα "Αχαζ μὲ τὴν ἑξῆς τριπλῆν προφητείαν. Τοῦ
εἶπε νὰ μὴ φοόδῆται καὶ νὰ ἠρεμήσῃ ἧ ψυχή του, διότι οἱ δύο ἐχϑροὶ ϑὰ ἀπο-
τύχουν᾽ καὶ μετὰ ταῦτα λέγει τὴν προφητείαν' «Ἰδοὺ ἣ παρϑένος ἐν γαστρὶ
ἕξει, καὶ τέξεται υἱόν, χαὶ χαλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ ᾿Βμμανουήλ' κλπ.»
(Ἣσ 1). Πρώτη προφητεία ἐδῶ εἶνε ὅτι ὃ Ἢσαΐας διαθλέπει τὴν ἐσωτε-
ρυκὴν πτόησιν τοῦ "Αχαζ, τὴν φανερώνει, καὶ τὸν ἐνθδαρρύνει: ἢ δευτέρα
προφητεία ἀναφέρεται εἰς τὸ ἐγγὺς μέλλον καὶ εἶνε ὅτι οἱ δύο ἐπιδρομεῖς
ϑὰ ἀποτύχουν: ἢ τρίτη προφητεία ἀναφέρεται εἰς τὸ ἀπώτατον μέλλον καὶ
εἶνε ἐχείνη χάριν τῆς ὁποίας γίνονται αἱ δύο προηγούμεναι προφητεῖαι.
Ἑκχάστη προφητεία γίνεται εἰς πίστωσιν τῆς ἑπομένης. Ὃ Ἡσαΐας λέγει
ταυτοχρόνως τρεῖς προφητείας" μία ἀφορᾷ εἰς τὸ παρόν, μία εἰς τὸ ἐγγὺς
μέλλον χαὶ μία εἰς τὸ ἀπώτατον. Αὐτὴ ποὺ ἀφορᾷ εἰς τὸ παρόν, ἣ διάγνωσις
τοῦ ἐσωτεριχοῦ χόσμου τοῦ Αχαζ, ἐλέγχεται πάραυτα ὡς ἀληϑήτ᾽ αὐτὴ ἡ
ἀλήϑεια ἐγγυᾶται ὅτι ϑὰ εἶνε ἀληϑὴς καὶ ἡ δευτέρα, ὅτι οἱ ἐπιδροιιεῖς ϑὰ
ἀποτύχουν’' μετ᾽ ὀλίγον πραγματοποιεῖται καὶ ἧ δευτέρα προφητεία, διότι
οἱ ἐπιδρομεῖς ἀποτυγχάνουν. Αἱ δύο ἐπαληϑευϑεῖσαι ποοῳητεῖαι νίνονται
πλέον ἐγγύησις ὅτι εἶνε ἀληϑινὴ καὶ ἣ τρίτη, ἡ ἀναφερομένη εἰς τὸ ἀπώτατον
μέλλον, ἡ προλέγουσα τὴν γέννησιν τοῦ Χριστοῦ ἐκ τῆς παρϑένον. Αὐτὸ
γίνεται γαὶ εἰς τὴν ᾿Αποχάλυψιν. Εἰς τὰς ἑπτὰ ἐπιστολὰς ποὸς τοὺς ἐπισκό-
πους τῶν ἑπτὰ πόλεων ὁ ᾿Ιωάννης προφητεύει τὰς δύο προφητείας τὰς ἀνα-
φερομένας εἰς τὸ παρὸν χαὶ εἰς τὸ ἐγγὺς μέλλον" εἶνε δὲ δύο δι᾿ ἕνα ἕκαστον
190

ἐπίσκοπον δηλαδὴ ἑπτὰ καὶ ἑπτά. Εἷς τὸ ὑπόλοιπον μέρος τοῦ θιθλίου προφη-
τεύει τὴν προφητείαν τὴν ἀφορῶσαν εἰς τὸ ἀπώτατον μέλλον τῆς Πὐχχλησί-
ας. Πρώτη προφητεία ἀφορῶσα εἰς τὸ παρὸν εἶνε ὁ ἔλεγχος τῶν ἐπισχύ-
πων’ ἀποχαλύπτει τὰ ἔγχατα τῆς καρδίας των, τὰ μυστικά τῶν ποὺ δὲν
τὰ γνωρίζει κανείς. Ποῖος ἠδύνατο νὰ γνωρίζῃ ὅτι ὁ ἅγιος ἐπίσκοπος τῆς
Ἐφέσου μὲ τὰ χαλὰ ἔργα καὶ τὸν ϑεάρεστον κόπον, μὲ τὴν ὑπομονήν του,
μὲ τὴν δοκιμασίαν εἰς τὴν ὁποίαν ὑπέθαλε τοὺς αἱρετικοὺς χαὶ τοὺς ἀπέδει-
ἕε θλαθερούς, αὐτὸς ποὺ «ἐδάστασε τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου» καλῶς καὶ δὲν
ἀπέχαμε, ὅτι αὐτὸς εἰς τὰ ἐνδόμυχά του ἔπαϑε μίαν ἀόρατον πτῶσιν, «τὴν
ἀγάπην του τὴν πρώτην ἀφῆχεν»; Ἢ ποῖος ἐγνώριζε τὰ ἄλλα μυστικὰ τῶν
ἐπισχόπων; Αὐτὸς ποὺ τὰ ἐγνώριζεν, ὃ ᾿Ιωάννης, ἀπεδεικνύετο εἰς τοὺς ἐλεγ-
χομένους ὡς ἀληϑινὸς προφήτης. Δευτέρα προφητεία ἀφορῶσα εἰς τὸ ἐγγὺς
μέλλον εἶνε ὅσα λέγει ὃ Ἰωάννης διὰ τὸ μετ᾽ ὀλίγας ἡμέρας μέλλον’ ὅτι
«ἔρχεται ταχὺ» ὁ Κύριος, ὅτι ϑὰ κάνῃ ἐκεῖνο καὶ ἐχεῖνο διὰ τὴν δεῖνα καὶ
δεῖνα ἐκκλησίαν, ὅτι ἐν Σμύρνῃ ϑὰ ἔχουν «ϑλῖψιν ἡμέρας δέκα» (συμθολικὸς
ἀριϑμός), ἢ ὅτι ϑὰ κἐμέσῃ» τὸν ἐπίσχοπον Λαοδικείας. Ἢ ὑπερφυσικὴ διά-
γνωσις τοῦ ἐσωτερικοῦ τῆς χαρδίας τῶν ἐπισκόπων ἦτο ἐγγύησις τῆς δευ-
τέρας προφητείας, τῆς ἀληϑείας τῶν ἀπειλῶν, αἷ ὁποῖαι πράγματι συνέθησαν
χατὰ τὰς ἡμέρας ἐκείνας. ᾿Αμφότεραι τώρα αἷ προφητεῖαι, ἀληϑὴς διάγνω-
σις καὶ ἐπιτυχὴς πρόρρησις τοῦ ἐγγὺς μέλλοντος, εἶνε ἐγγύησις τῆς τρίτης
ποοφητείας περὶ τοῦ ἄπω μέλλοντος τῆς Εἰχχλησίας. Αὐτὴν τὴν χλιιάχωσιν
χαὶ ἀλληλεγγύην τῶν προφητειῶν δὲν τὴν ἀντελήφϑησαν οἵ ἀποχρυφογράφοι
τῶν ψευδοπροφητικῶν ἀποχρύφων ὀιδλίων, καὶ προφητεύουν εἰκῇ καὶ ὡς
ἔτυχεν: ἐχσφενδονοῦν ἕνα χείμαρρον ἀνοήτων προρρήσεων χαὶ ἀπειλῶν, αἱ
ὁποῖαι ἀσφαλῶς δὲν πραγματοποιοῦνται. ᾿Αλλὰ καὶ ἂν ἀντελαμθάνοντο τὴν
χλιμάχωσιν, δὲν ἠδύναντο νὰ τὴν μιμηϑοῦν, διότι ἁπλούστατα μόνον ἀληϑι-
νὸς προφήτης δύναται νὰ τὴν μιμηϑῇ. Ποῖος ψεύστης τολμᾷ νὰ διαγνώσῃ τὰ
παρόντα διανοήματα μιᾶς καρδίας καὶ νὰ προφητεύσῃ χάτι ποὺ ϑὰ συμθῇ
μετὰ ἕνα μῆνα, διὰ νὰ μᾶς δώσῃ ἐγγύησιν μιᾶς προφητείας του ποὺ ἀφορᾷ
τὴν ἐποχὴν μετὰ 10 καὶ 20 αἰῶνας; Αὐτὸ εἶνε κάτι ἀμίμητον χαὶ ἀνήχει
ἀποχλειστιχῶς εἰς τοὺς ἀληϑινοὺς προφήτας.
Εἶνε δὲ ἡ περὶ τοῦ ἄπω μέλλοντος προφητεία τοῦ ᾿Ιωάννου ἐν μέρει
εὐλόητος χαὶ ἐν μέρει ὄχι ἁπλῶς δυσνόητος ἀλλ᾽ ἀχατανόητος. 'Πὺ εὐνόητον
εἶνε ὅτι ἥ ᾿Εχχλησία τοῦ Χριστοῦ εἰς τὸ μέλλον δὲν ϑὰ χαλοπεράσῃ, ἀλλὰ
ϑὰ διέλϑῃ μεταξὺ ϑλίψεων καὶ κινδύνων: ἀλλ᾽ εἰς τὸ τέλος ϑὰ γικήσῃ καὶ
ταῦτα πρὸ τῆς δευτέρας παρουσίας τοῦ Κυρίου καὶ νυμφίου της. Τί ἀχριθῶς
ὅμως εἶνε οἵ χίνδυνοι, χαὶ πόσοι χαὶ ποῖοι συγχεχριμένως οἷ ἐχϑροί της, καὶ
πότε χαὶ πῶς ϑὰ γίνῃ ἕνα ἕκαστον ἀπὸ τὰ προφητευόμενα, καὶ τί σημαίνουν
ἕνα πλῆϑος ἀπὸ σύμόολα καὶ τυπιχὰς εἰκόνας, εἶνε ἀκατανόητον. Αὐτὸς
ὃ προφήτης δίνει νὰ ἐννοήσωμεν, ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἐκληφϑοῦν κατὰ γράμμα.
 191

“Ὅταν ϑὰ πραγματοποιηϑοῦν, τότε ϑὰ ἀντιλαμθάνωνται οἱ πάντες ὅτι προε-

φητεύϑησαν ἐκεῖ καὶ ἐκεῖ εἰς τὴν ᾿Αποχάλυψιν. “Ὅπως συνέθη καὶ μὲ τὴν
προφητείαν τοῦ Ησαΐου. “Οτι ϑὰ γεννήσῃ παρϑένος ἦτο ἀκατανόητον καὶ
τερατῶδες" καὶ δὲν ἐφαίνετο ποίαν σχοπιμότητα ἐξυπηρετεῖ αὐτὸ τὸ πρᾶγμα.
Καὶ ὅτι τὸ παιδίον ϑὰ ὀνομασϑῇ ᾿Εμμανουὴλ δὲν ἦτο δυνατὸν νὰ φαντασϑῇ
χανεὶς οὔτε οἷ ἄγγελοι, ἀγαϑοὶ καὶ πονηροί, ὅτι σημαίνει κάτι τὸ χαταπλη-
χτικόν. Ἦλϑεν ὁ Χριστὸς γεννηϑεὶς ἐκ παρϑένου, διὰ νὰ μὴ χληρονομήσῃ
τὸ προπατοριχὸν ἁμάρτημα καὶ νὰ εἶνε ἱχανὸς ἔτσι νὰ λυτρώσῃ διὰ τῆς ϑυ-
σίας του τὴν ἀνθρωπότητα. Οὐδέποτε ὠνομάσϑη ᾿Εμμανουήλ, ἀλλ᾽ οἱ πάντες
ἠννόησαν ὅτι τὸ ὄνομα τοῦτο «ὅ ἐστι μεϑερμηνευόμενον ᾿ Μεϑ᾽ ἡμῶν ὁ Θεὸς ᾽»
σημαίνει τὴν ἐνανθρώπησιν τοῦ Θεοῦ Υἱοῦ, ὅτι «Θεὸς ἐφανερώϑη ἐν σαρχίν,
ὅτι ὃ Θεὸς ἦλϑε μεταξύ μας, ἔγινεν ἕνας ἐξ ἡμῶν. Ἔτσι ϑὰ ἑρμηνευϑῇ καὶ
ἢ ᾿Αποχάλυψις ἐν καιρῷ.
 ΔΑ ,

Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ
ι. ΓΈΝΙΚΑ ΠΕΡῚ ΤῊΣ ἙΡΜΗΝΕΙ͂ΑΣ
Τὸ τέταρτον χαὶ τελευταῖον μέγα ἐρώτημα, εἷς τὸ ὁποῖον ἀπαντᾷ ἣ ἱερὰ
ἐχχλησιαστιχὴ παράδοσις, εἶνε: Ποία εἶνε ἣ ἑομηνεία τοῦ κειμένου τῆς ᾿Αγίας
Γραφῆς; Ποία εἶνε ἣ χλεὶς ἦ ὁποία μιᾶς ἀνοίγει τὰς Γραφάς, ὥστε νὰ συλλά-
θωμεν τὸ ἕνα χαὶ ϑεόπνευστον νόημα τὸ ὁποῖον εἶχον κατὰ νοῦν οἷ ἱεροὶ συγ-
γραφεῖς, ὅταν ἔγραφον; Πῶς ϑὰ ἤϑελον οἵ ϑεόπνευστοι συγγραφεῖς νὰ ἐννοῶ-
μεν αὐτὰ ποὺ ἔγραψαν; ᾿Ολόχληρος ἡ χροιστιανιχὴ γραμματεία, ὀοθϑόδοξος χαὶ
χαχόδοξος, ἀλλὰ χαὶ ὁλόχληοος ἧἣ ἑδραϊχή, δὲν εἶνε τίποτε ἄλλο παυὰ ἑοριιηνεία
τοῦ Κανόνος τῆς ᾿Αγίας Γραφῆς" τῆς μὲν ἑδραϊκῆς μόνον τῆς Π. Διαϑήχης.
τῆς δὲ χριστιανικῆς καὶ τῶν ἔχ τοῦ χριστιανισμοῦ αἱρέσεων ἀμφοτέρων τῶν
Διαϑηχῶν. ἙἍρμηνεύεται δὲ ἣ Γραφὴ καὶ ἐν προχειμένῳ ἡ Κ. Διαϑήχη γατὰ
ποιχίλους τρόπους ὡς πρὸς τὸ ἐξωτεριχὸν εἶδος τῆς ἑρμηνείας.
α.΄ Τὸ ἀρχαιότερον καὶ καϑολυκώτερον εἶδος ἑρμηνείας εἶνε αἱ Χοήσεις.
«Χρῆσις» λέγεται ἣ χρησιμοποίησις λέξεων, χωρίων ἢ καὶ νοημάτων τῆς Γρα-
φῆς εἰς τὰ ποιχίλα συγγράμματα τῶν ἐχχλησιαστιχῶν ἢ αἱρετικῶν συγγραφέ-
ὧν, διὰ τὴν ἀπόδειξιν χαὶ χατοχύρωσιν διαφόρων νοημάτων ὡς ἐμπεοιεχομέ-
γων εἷς τὴν Πραφὴν καὶ ἀποτελούντων πίστεις τῆς ᾿Εχχλησίας. Καὶ μόνον ἡ
«Χρῆσις» ἐπαρκεῖ, διὰ νὰ μᾶς παραδώσῃ ἐν γενικαῖς γραμμαῖς τὴν κλεῖδα τῆς
ἑρμηνείας τοῦ Κανόνος. τὴν ὁποίαν χρατεῖ ἀποχλευστυχῶς ἣ Ἐχχλησία.
6.΄ Αἱ “ὑποτυπώσεις εἶνε ἐπίσης ἀρχαῖον εἶδος ἑρμηνείας: Ὑποτυπώσεις
ὠνόμασε τὰ ἐξηγητιχά του ἔργα ὁ Κλήμης ᾿Αλεξανδρεὺς, ἂν καὶ ὃ ὅρος φαίνε-
ται χαὶ ἀρχαιότερος χαὶ περισσότερον διαδεδομένος. Ἢ λέξις σηϊιιαίνει ἀκοι-
θῶς «ὑποσημειώσεις» καὶ δηλώνει ὄχι συνεχὲς ἑρμηνευτικὸν ὑπόμνηιια, ἀλλὰ
σποραδιχὰς ἢ ἔστω μὴ συνεχεῖς ἑοιιηνευτικὰς ὑποσημειώσεις τιϑειιένας κάτω-
ϑεν ἑνὸς συνεχοῦς κώδικος τοῦ ἱεροῦ χειμένου ἐπὶ τούτῳ παρεσχενασμένου.
γι΄ Τὰ Ὑπομνήματα εἶνε τὸ χλασσιχώτερον εἶδος ἑρμηνείας. Ὃ ᾿Ωριγέ-
νης ὠνόμαζε τὰ ὑπομνήματά του ᾿ξηγητικὰ ἢ ᾿Εξηγήσεις' ἡ λέξις ἐξήνησις
σημαίνει ξενάγησιν εἰς τὸν κῆπον τοῦ χειμένου, καὶ ἡ λέξις ἐξηνητιχὸν τὸ θι-
θλίον ποὺ εἶνε ὁδηγὸς ξεναγήσεως. “Ὁ ᾿Ιωάννης Χρυσόστοιιος τὰ ὠνόμαζεν Ὑ-
πομνήματα. Οἱ μεταγενέστεροι Κύριλλος ᾿Αλεξανδρείας, Θεοδώσητος, Οἴχου-
μένιος, Θεοφύλαχτος, υὐϑύμιος Ζυγαδηνὸς τὰ ὠνόμαζον ποικιλοτρόπως, Ὕ-
194

πομνήματα, Ἐξηγήσεις, Ἑτρμηνείας τῶν Εὐαγγελίων ἢ εἰς τὰ Εὐαγγέλια χλπ.

Πάντως πρόχειται περὶ τοῦ αὐτοῦ εἴδους.
δ.΄ Ἢ ὋὉμιλία ἑρμηνεύει περικοπὴν ἢ χωρίον τῆς Γραφῆς διὰ πολλῶν.
Δὲν πρέπει νὰ συγχέεται μὲ τὰς “Ομιλίας αἱ ὁποῖαι ἀποτελοῦν τὰ Ὑποιινήματα
τοῦ Χρυσοστόμου ἤ τινος ἄλλου, αἱ ὁποῖαι ἀχοιθῶς εἰπεῖν εἶνε χεφάλαια τοῦ
ὙὙποινήματος. Ἡ χατ᾽ ἐξοχὴν λεγομένη ἑρμηνευτιχὴ Ὁμιλία (ἢ μικρὰ σει-
ρὰ Ὁμιλιῶν) ἑρμηνεύει ἕνα μεμονωμένον τεμάχιον" τοιαῦται π.χ. εἶνε αἱ Ὁ-
μιλίαι τοῦ Χρυσοστόμου εἰς τὸν πτωχὸν Λάζαρον, ἢ τοῦ Μ. Βασιλείονεἰς τὴν
ἑξαήμερον, ἢ τοῦ Γρηγορίου Νύσσης εἰς τὴν ἀνάστασιν. [Εἰς τὸ εἶδος αὐτὸ
τὸ ἱερὸν κείμενον ἑρμηνεύεται χαλύτερον εἰς θάϑος παρὰ εἰς πλάτος.
ε.΄ Τὰ Ζητήματα, τὰ ὁποῖα δηλώνονται χαὶ μὲ πολλὰ ἄλλα ὀνόματαεἶνε
σειρὰ ἑρμηνειῶν εἰς δυσνόητα χωρία τῆς Γραφῆς. Λέγονται καὶ ᾿Απορίαι ἢ
Ἐρωτήσεις χαὶ ᾿Αποχρίσεις, ἢ εἶνε Ἐπιστολαὶ ἢ μικραὶ πραγματεῖαι. Ἢ χυ-
οιωτέρα ὀνομασία Ζητήματα σημαίνει ὅτι «ζητοῦνται» ἀπὸ τὸν ἑρμηνευτὴν ἐν
μέρους τοῦ χοινοῦ, ὅτι τὸ χοινὸν ὑποθάλλει ἐρωτήσεις, ἐρωτᾷ πῶς ἑρμηνεύον-
ται ὡρισμένα δυσνόητα χωρία. ᾿Εννοεῖται ὅτι χαὶ ἀπροχλήτως πολλάχις οἵ συν-
γραφεῖς συλλέγουν τὰ δύσχολα χωρία καὶ τὰ ἑρμηνεύουν, Τοιούτου εἴδους ἑρ-
μηνευτικὰ ἔργα μᾶς ἀφῆχαν ὃ ᾿Ισίδωρος Πηλουσιώτης τοῦ ὁποίου αἱ ἡμίσεις
Ἐπιστολαί του εἶνε ἑρμηνευτικαί, ὃ Θεοδώρητος, ὁ ᾿Αναστάσιος Β΄ ᾿Αντιοχείας
ὃ Σιναΐτης, ὁ Φώτιος, ὁ Μιχαὴλ Γλυχᾶς τοῦ ὁποίου αἱ ἀπαντήσεις εἶνε ἐχτενεῖς
πραγματεῖαι, καὶ πολλοὶ ἄλλοι. “Ο ᾿Ισίδωρος χαὶ ὃ Φώτιος διακχρίνονται εἰς τὸ
εἶδος αὐτὸ διὰ τὴν ἐνημέρωσίν των καὶ τὴν ἑρμηνευτικὴν ὀξύνοιαν.
«΄͵ Αἱ Σειραὶ ἢ (αίεπας (-- ἁλυσίδες) εἶνε εἶδος γνωστὸν ἀπὸ τοῦ Ε΄
σχεδὸν αἰῶνος. 'Ομοιάζουν πρὸς τὸ ὙὝπόμνημια ὡς πρὸς τὴν πληυότητα καὶ
τὴν συνέχειαν, ἀλλ᾽ εἰς ἕχαστον στίχον τοῦ χειμένου παραϑέτουν ἐν ἀποσπά-
σμασι τὰς ἑρμηνείας πολλῶν προγενεστέρων ἑρμηνευτῶν᾽ εἶνε δηλαδὴ ἀνϑολο-
γίαι ἑρμηνειῶν, τὰς ὁποίας συλλέγουν οἱ συντάχται προσϑέτοντες ἐνίοτε καὶ
προοσωπιχὰ των σχόλια.
τ.’ Αἱ Γλῶσσαι εἶνε μικρὰ καὶ πολλάκις μονολεχτιχὰ ἕρμηνευτιχὰ γλωσ-
σήματα εἰς τὸ περιϑώριον τοῦ χειμένου. 'ῶς ἐπὶ τὸ πλεῖστον εἶνε ἀδέσποτα. Ὅ-
ταν εἶνε χάπως ἐχτενῆ λέγονται Σχόλια. Τότε δὲν διαφέρουν ἀπὸ τὰς Ὕποτυ-
πώσεις. Ὑπάρχει μία ἐναλλαγὴ αὐτῶν τῶν τριῶν ὀνομάτων. ᾿Ενίοτε ιιάλιστα τὰ
τρία αὐτὰ ταυτίζονται χαὶ μὲ τὴν Σειρὰν ἢ (αίοπα, ΟΙοδϑθὰβ ἔγραψεν εἰς τὴν
ἀρχαιότητα ὁ Λατῖνος να] ΔΔι δίγαῦ5.
η΄. Τὰ Λεξιχὰ τῆς Γραφῆς τὰ ὁποῖα δὲν ἦσαν πάντοτε κατ᾽ ἀλφαθητικὴν
σειρὰν ἀλλὰ χαὶ χατὰ τὴν σειρὰν τοῦ κειμένου, ἦσαν ἀρχιχῶς ἑρμηνευτιχὰ ἔρ-
γα παραπλήσια τῶν ᾿Γλωσοῶν ἢ Σχολίων,
ϑ΄. ’Ομοίως αἱ Συμφωνίαι ἢ ((ὐποογάδη188) ἦσαν ἀυχικῶς ὀλιγώτερον
στερεότυποι χαὶ εἶχον ϑέσιν ἑρμηνευτικῶν ἐργασιῶν, Βαϑμηδὸν ἔλαθον τὴν ξι)-
ρὰν μορφὴν ποὺ ἔχουν σήμερον, καὶ τὴν ὁποίαν ἐκῳφράζουν καλύτερον αἱ ἑλλη-
 195

νιχαὶ ὀνομασίαι ᾿Γαμεῖον ἢ Θησαυρός. Ἑνίοτε τὸ Ταμεῖον εἶνε ταυτοχοόνως

χαὶ ΔΛεξικόν.
ι.΄ Ἡ κατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους διαφοροποίησις τῶν γλωσσῶν ἐδη.-
μιούρθγησεν ἀναγχαίως τὴν Παράφρασιν ἢ Μετάφρασιν, τὰ ὁποῖα εἶνε ἐπίσης
ἰδιάζοντα εἴδη ἑρμηνείας.
ια΄. Εἶδος ἑρμηνευτιχῆς ἐργασίας εἶνε καὶ ἡ εἰσαγωγὴεἰς τὴν ᾿Αγίαν Γρα-
φὴν ἢ τὰς δύο Διαϑήχας χεχωρισμένως. Οἱ ἀρχαῖοι δὲν ἔχουν γράψει πλήρη
Εἰσαγωγήν. "Ἔγραψαν ὅμως τοὺς ἐπὶ μέρους αὐτῆς τομεῖς πολλοί. Τὸ πρῶτον
μέρος, ὁ Κανών, ἀναπτύσσεται εἷς τοὺς καταλόγους τοῦ Κανόνος χαὶ μάλιστα
τοὺς αὐτοτελεῖς χαὶ ἐπεξηγηματιχοὺς (ὄχι ξηροὺς καταλόγους). Τέτοια ἔργα
εἶνε ἣ ΑΘ΄ ἑορταστικὴ ἐπιστολὴ τοῦ Μ. ᾿Αϑανασίου, τὸ Περὶ μέτρων χαὶ στα-
ϑμῶν τοῦ ᾿Επιφανίου, ὁ ἀνώνυμος Κατάλογος τοῦ Μαυγαίοτ!.Τὸ τέταρτον μέ-
θος, ἣ ὩὭρμηνεία, ἀναπτύσσεται ἐπίσης συστηματιχῶς. Τέτοιον ἔργον εἶνε ἣ
Εἰσαγωγὴ εἰς τὰς ϑείας Γραφὰς τοῦ ᾿Αδριανοῦ (Ε΄ αἰ.). Τὰ δύο μεσαῖα μέρη,
τὸ Κείμενον χαὶ ἣ ἱστορία, δὲν ἀπετέλεσαν εἰδικὰς πραγματείας, ἀλλ᾽ ἣ ὕλη
τῶν εὑρίσχεται διάχυτος εἰς τὰ ἄλλα ἑρμηνευτιχὰ ἔργα τῶν ἀρχαίων. ὙὝπάρ-
χουν ὅμως χαὶ ὡρισμένα αὐτοτελῆ ἀλλ᾽ ἐντελῶς ἰδιότυπα ἔργα, τὰ ὁποῖα ἐξε-
τάζουν μέρη τῆς “Ἱστορίας, τοῦ Κειμένου, τοῦ Κανόνος, χαὶ τῆς Ἑομηνείας.
Τέτοια εἶνε πάλιν τὸ Περὶ μέτρων καὶ σταϑμῶν τοῦ ᾿Επιφανίου, αἱ ᾿χϑέσεις
τοῦ υὐϑαλίου Σούλκης (μόνον διὰ τὰς Πράξεις χαὶ τὰς 21 ᾿Επιστολάς), ἣ Σύνο-
ψις τοῦ ψευδωνύμου «᾿Αϑανασίου», τὸ Πδ6 ᾿ηϑετυςτοπο αἀἰνιπάγιμη 1.{{6Γάγὰπ τοῦ
Κασσιοδώρου, καὶ ἄλλα. Ἢ εἰσαγωγὴ εἰς τὰς Γραφὰς ἀνεπτύχϑη κυρίως χατὰ
τοὺς νεωτέρους χρόνους.
Κυριώτερα χαὶ ϑεμελιώδη εἴδη ἑρμηνείας εἶνε ἣ Χρῆσις, τὸ “πόμνημα,
χαὶ ἢ ᾽Ομιλία, τὰ δὲ ἄλλα ὅλα ἀνάγονται εἰς αὐτὰ τὰ τρία. Καὶ εἰς τὰ τρία δὲ
πρυτανεύει ὁ ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος. ᾿Αλλὰ χαὶ ὅλοι οἱ ἀρχαῖοι ἑρμηνευταὶ τῆς
᾿Ἐχχλησίας, ἰδίᾳ οἵ “Ἄλληνες, εἶνε ἐν συγχρίσει πρὸς τοὺς νεωτέρους ἀνώτεροι.
Ἴσως ἀπορεῖ χάϑε σύγχρονος ἀπροχατάληπτος ἄνϑρωπος, διατί ἣ ἕριιη-
νεία τῆς Κ. Διαϑήχης εἶνε μέγα καὶ προθληματιχὸν ϑέμα, ἀφοῦ ἡ Καὶ. Διαϑήκη
εἶνε ὀιόλίον ἁπλοῦν εἰς γχῶσσαν ἁπλῆν χαὶ εὐχατάληπτον. Πράγματι ἣ ἕριιη-
,

γεία καϑ᾽ ἑαυτὴν εἶνε πρᾶγμα ἁπλοῦν χαὶ μηδόλως προθληματιχόν. Οἱ ἀπόστο-
λοι ἦσαν ἄνϑρωποι ἁπλοῖ καὶ ἔγραφον πρὸς ἀνϑροώπους ἐπίσης ἁπλοῦς, μὲ ἀ-
ποτέλεσμα νὰ χατανοοῦν οἵ πάντες τὰ πάντα. ᾿Ηιιεῖς ἔχομεν ἕνα τόνον πραγιια-
τιχὸν ἀλλὰ πολὺ μιχρὸν κώλυμα χατανοήσεως, τὴν διαφορὰν τῆς γλώσσης. ᾿Αλλὰ
δὲν εἶνε αὐτὸ ποὺ χώνει τὴν ἑρμηνείαν πρόδλημα. [ἡἵνε τὸ ὅτι ἡ Κι. Διαϑήχη
εἶνε σημεῖον ἀντιλεγόμενον, φάχελλος μαρτυριχῶν χαταϑέσεων μκιὰς ὑποϑέσε:-
ὡς ἡ ὁποία ρυϑμίζει τὴν ζωὴν τῶν ἀνθρώπων, Αὐτὸ δημιουργεῖ τόσον ποιῖλας
“αὶ ζωηρὰς ἀντιδράσεις, ὥστε νὰ χαϑιστᾷ τὴν ἄλλως ἁπλῆν καὶ εὔχολον ἕριι):
νείαν τῆς αἴνιγμα ὄχι μόνον δι᾽ ἡμᾶς καὶ τοὺς Ξξενογλώσσους ἀλλὰ καὶ διὰ τοὺς
, Ν " , ε ν - ΛΑ ϑ8ΔΛῚΝ , ν νον

ἀνϑθοώπους τοῦ Β΄ αἰῶνος, οἱ ὁποῖοι ὡμίλουν τὴν γλῶσσαν τῆς ἰκ. Διαϑήτης.
5 , “ - ες γ “- ΄᾿ Ἁ Ἃ Ὁ Ὁ ᾿ ᾳ "
196

ν
᾿Αναρίϑμητοι ἑρμηνεῖαι ἐδόϑησανεἰς τὴν Κ. Διαϑήχην. Δι᾿ σὐδὲν ἄλλο θδιθλίο
ἐδημιουργήϑη παρόμοιον ζήτημα, εἰ μή διὰ τὴν Π. Διαϑήχην. Κείμενα ἀρ-
χαῖα καὶ δυσνόητα γλωσσιχῶς, ὅπως ἣ ἱστορία τοῦ Θουχυδίδου ἢ τὰ ἔργα τοῦ
᾿Αριστοτέλους, ἑρμηνεύονται ἀνέχαϑεν, χωρὶς χἂν νὰ ποοχύψῃ ζήτημα
ἑρμηνείας. Ἢ ἁπλουστάτη Κ. Διαϑήχη ἔχει ἀναρυϑμήτους ἑρμηνείας, ποὺ
ἀπέχουν τόσον πολὺ μεταξύ των, ὅσον ἀπέχει τὸ λευκὸν ἀπὸ τὸ μαῦρον.
᾿Αλλ᾽ ὅλαι αἱ ἑρμηνεῖαι ἀνάγονται εἰς δύο εἴδη, τὴν ϑετικὴν χαὶ τὴν ἀθρνη)-
τικὴν ἑρμηνείαν. Ἢ κατηγορία τῆς ϑετιχῆς περιλαμθάνει μίαν μόνον ἑἕρμη-
νείαν τὴν λεγομένην ἱστορυχήν" εἶνε αὐτὴ τὴν ὁποίαν αὐϑορμήτως ἐφαρμόζει
πᾶς ἀπροχατάληπτος ἀναγνώστης, χαὶ τὴν ὁποίαν ἐφαρμόζομεν γενιχῶς εἰς
ὅλα τὰ χείμενα ἀρχαῖα καὶ σύγχρονα. Ἡ χατηγορία τῆς ἀρνητιχῆς ἑριιηνείας
περιλαμθάνει ἀπροσδιόριστον ἀριϑμὸν ἐπὶ μέρους ἑρμηνειῶν, αἷ ὁποῖαι πάλιν
διαχρίνονται εἰς δύο μεγάλους χλάδους, τὴν ἀλληγοριχὴν χαὶ τὴν ἀνατρεπτι-
χὴν. Ἡ ἀλληγορικὴ ἐφηρμόζετο μέχρι τοῦ π΄ αἰῶνος, ἣ δὲ ἀνατρεπτιχὴ ἀπὸ
τοῦ Ιᾳ΄ αἰῶνος μέχρι σήμερον. Ἢ ἱστορικὴ ἑρμηνεία ἐφαρμόζεται πάντοτε.
Ἔχομεν λοιπὸν γενικῶς τρεῖς ἑρμηνείας, τὴν ἱστοριχήν, τὴν ἀλληγορικήν, καὶ
τὴν ἀνατρεπτικήν, ἐκ τῶν ὁποίων ἧ πρώτηεἶνε ϑετικὴ καὶ μία, αἵ δὲ ἄλλαι δύο
ἀρνητικαὶ καὶ ἐκπροσωποῦσαι πλῆϑος ἑομηνειῶν. Πρὶν προχωρήσωμενεἰς τὴν
ἐξέτασιν μιᾶς ἑχάστης ἐκ τῶν τριῶν αὐτῶν ἑομηνειῶν, προκειμένοι' νὰ γίνῃ
χατανοητὴ ἣ οὐσιώδης διαφορὰ μεταξύ των, ϑὰ ἀναφέρω ὡς χλεῖδα ἕνα πα-
ράδειγμα.
᾿γπκοϑέσατε ὅτι ἕνας πατέρας, εὑρισχόμενος εἰς τὴν ᾿λθετίαν καὶ ἔχων
τρεῖς υἱοὺς εἰς τὴν Ἑλλάδα, γράφει πρὸς τοὺς υἱούς του μίαν κοινὴν δαχτυλο-
γραφημένην ἐπιστολὴν περιέχουσαν περίπου τὰ ἑξῆς" «Εἶμαι ἄρρωστος. Δὲν
ἔχω χαϑόλου χρήματα. Σᾶς παραχαλῶ ἐλᾶτε μαΐζί μου. Ὁ πατέρας σας». Οἵ
τρεῖς υἱοὶ λαμθάνουν τὴν ἐπιστολὴν αὐτήν, τὴν διαθαάζουν, καὶ ἀντιδροῦν ὁ
χαϑεὶς κατὰ τὸν ἑξῆς τρόπον. Ο πρῶτος τὴν ἑρμηνεύει ἱστορικῶς. «'Ο πατέρας
εἷνε ἄρρωστος χαὶ δὲν ἔχει καϑόλου χρήματα. Εὐὑρίσκεται εἰς πολὺ δύσκολον
ϑέσιν. Διὰ τοῦτο μᾶς καλεῖ ἐπειγόντως πλησίον του. Ἔχει ἀπόλυτον ἀνάγχην
τῆς παρουσίας μας. Δὲν ἔχομεν νὰ πράξωμεν τίποτε ἄλλο, παρὰ νὰ σπεύσω-
μεν πλησίον τοι’ εἰς ᾿Βλθετίαν». Καὶ σπεύδει μόνος, ἐνῷ οἱ ἄλλοι δὲν τὸν ἀχο-
λουϑοῦν, διότι δὲν ἔχουν χαμμίαν ὄρεξιν νὰ τὸν ἀχολουϑήσουν, ᾽Ὃ δεύτερος,
φυγόπονος ἀλλὰ τηρῶν τὰ προσχήματα τῆς ὑποχρισίας, ἑιιηνεύει τὴν ἐπιστο-
λὴν ἀλληγοριχῶς. «Π] ατέρας εἶνε ὁ φιλόσοφος νοῦς. Λίαν εὐστόχως λέγει ὅτι
εἶνε ἄρρωστος, 'Γὸ ᾿ ἄρρωστος ᾿ παράγεται ἐκ τοῦ στερητιχοῦ ἄλφα καὶ τοῦ ρή-
ματος υώννυμι" ρώμη εἶνε ἣ δύναμις καὶ δύναμις ἡ ἀνάγκη. Ὃ πατέρας εἶνε
ἄνευ ἀναγχῶν, ἀπηλλαγμένος τῶν διοτικῶν ἀναγχῶν, ὄχι διὰ τὴν ἐξωτερικὴν
αἰτίαν τοῦ πλούτου, ἀλλὰ διὰ τὴν ἐσωτερικὴν καὶ οὐοιώδη αἰτίαν ὅτι ὁ φιλό-
σοφὸς νοῦς πλησιάζον τὸ ϑεῖον χαϑίσταται ἀνενδεής, Λέγει ὅτι δὲν ἔχει χαϑύ-
λου χρήματα’ χρῆμα λέγεται χατὰ χυριολεξίαν τὸ πρᾶγιια, τὸ ὑλικὸν ἀντιχεί
; ., ΄ 9 Ὁ ἃ ὁ , . .ἃ ᾿ ͵ ᾿ - ᾿ ς" ᾿ , ͵
 197

μενον. Λοιπὸν ὁ φιλόσοφος νοῦς δὲν θαρύνεται ἀπὸ τὰ ὑλιχὰ πράγματα χαϑό-
λου. Εἶνε φυσικόν, ἐφ᾽ ὅσον εἶνε ἀπηλλαγμένος τῶν θιοτιχῶν ἀναγχῶν εἰς τὰ
ὕψη ἐχεῖνα ὅπου εὑρίσκεται, τὰ ὁποῖα συμθολιχῶς ἐχφράζονται μὲ τὰς ἕλθετι-
χὰς Αλπεις. Μέγα δὲ χαὶ τὸ ἠϑιχόν του παράγγελμα ᾿᾿Ελᾶτε μαζί μου᾿. Ὁ
φιλόσοφος νοῦς καλεῖ εἰς μίμησιν ὅλους τοὺς ἄλλους νόας τοὺς χαλεῖ νὰ τὸν
ἀχκολουϑήσουν εἰς τὴν ἀνοδικὴν πορείαν πρὸς τὴν τελειότητα». 'Ο τρίτος υἱὸς
ὡσαύτως φυγόπονος ὅπως καὶ ὁ δεύτερος, ἀλλ᾽ ἐπὶ πλέον χυνιχὸς χαὶ ἀναιδής,
ἑρμηνεύει τὴν ἐπιστολὴν ἀνατρεπτιχῶς. «Ἢ ἐπιστολὴ δὲν ἔχει τὰ γνωρίσματα
τῆς γνησιότητος καὶ τῆς ἑνότητος περιεχομένου. Ἡ ὑπογραφὴ δὲν εἶνε τοῦ πα-
τρός μου" εἶνε πλαστογραφημένη. Ὃ πατέρας ἦτο μὲν πρὸ δέκα ἡμερῶν εἰς
Ἑλθετίαν, ἀλλ᾽ ἐφ᾽ ὅσον δὲν ἔχομεν ἄλλην ἐνδιάμεσον ἐπιστολήν του, οὐδεὶς
δύναται νὰ ἀποχλείσῃ ὅτι τώρα ἔφυγε διὰ τὴν ᾿Αμεριχὴν ἢ τὴν ᾿Αγγλίαν. Ἡ
ἐπιστολὴ ἐπειδὴ εἶνε δαχτυλογραφημένη, περιέχει κάτι τὸ ὕποπτον’ χωρὶς κα-
ϑόλου χρήματα, πῶς εὑρῆχε καὶ ἐπλήρωσεν ὃ πατέρας δαχτυλογράφον! Διατί
δὲν τὴν ἔγραψεν ἰδιοχείρως, τόσον σύντομον μάλιστα; Ἢ πρώτη παράγραφος
τῆς ἐπιστολῆς ᾿ Εἶμαι ἄρρωστος ᾿ εἶνε ἕνα γνωστὸν καὶ συνηϑισμένον μοτίθον,
ἐπαναλαμθανόμενον πολλάκις ἀπὸ τὰ μέλη τῆς οἰχογενείας μας. Ἣ δευτέρα
παράγραφος ᾿Δὲν ἔχω καϑόλου χρήματα ᾿ χατάγεται ἀπὸ μίαν παλαιοτέραν
ἐπιστολὴν τοῦ πατρός μου γραφεῖσαν πρὸ πενταετίας ἀπὸ τὴν Ῥλλάδα πρὸς
τὴν Γαλλίαν, πρὸς ἕνα φίλον του ἔμπορον. ἜἜ)δῷ εἶνε παρέμθλητος. “Ὅσον διὰ
τὴν τρίτην παράγραφον ᾿ Ἐλᾶτε μαζί μου εὑρίσκεταν εἰς ἄλλο γλωσσικὸν ἐ-
πίπεδον ἀσύνηϑες διὰ τὸν πατέρα’ οὐδέποτε ἐχρησιμοποίει τὴν λέξιν ᾿Ἡιιαζί᾽,
ἀλλὰ πάντοτε τὴν λέξιν ἡ πλησίον ᾿.Ἄλλως τε καὶ ἣ γραφομηχανὴ εἰς τὴν φρά-
σιν αὐτὴν γράφεν πυχνότερα. Ἢ ὅλη ἐπιστολὴ χρειάζεται μίαν ἱστοριχοφιλο-
λογιχοχριτικὴν ἐξήγησιν, ἐχ τῆς ὁποίας ἀποδειχνύεται ὅτι οὔτε εἶνε τοῦ πα-
τρός μου οὔτε ἐχφράζει χαμμίαν πραγματιχὴν σύγχρονον ἀνάνχην του». Ἔτσι
οἵ δύο υἱοί, οἵ τὴν ἀλληγορικὴν καὶ τὴν ἀνατρεπτικὴν ἑρμηνείαν ἐφαριιόσαν-
τες, ἀπήλλαξαν ἑαυτοὺς ἀπὸ πάσης ὑποχρεώσεως, ὁ μὲν φιλοσοφήσας τὰ ὑὕψη-
λὰ ὁ δὲ ἀναδιφήσας «χριτιχῶς» τὸ χείμενον: ἐνῷ ὁ πρῶτος ὁ τὴν ἱστορικὴν ἕρ-
μηνείαν ἐφαρμόσας ἔσπευσε πρὸς τὸν πατέρα. Αὐτὴ ἀχριθῶς εἶνε ἣ διαφορὰ
χαὶ μεταξὺ τῶν τριῶν ἑομηνειῶν τῆς Κ. Διαϑήχης, ἱστορικῆς, ἀλληγορικῆς,
χαὶ ἀνατρεπτιχῆς.

2, Ἢ ἹΣΤΟΡΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ

Κατὰ τὴν ἱστορικὴν ἑρμηνείαν αὐτὸ ποὺ ἐπιδιώκει ὁ ἑρμηνευτὴς εἶνε

νὰ συλλάθῃ μὲ ὅσον τὸ δυνατὸν μεγαλυτέραν ἀκρίδειαν αὐτὸ ποὺ σκέπτεται
χαὶ ϑέλει νὰ ἐκφράσῃ ὁ ϑεόπνευστος συγγραφεύς: αὐτὸ ποὺ ἔπρεπε νὰ ἐν-
γοήσουν οἷ παραλῆπται οἱ σύγχρονοι τοῦ συγγραφέως, αὐτὸ ποὺ ὃ συγγρα-
φεὺς ἤϑελε νὰ ἐννοήσουν οἱ ἄμεσοι καὶ σύγχρονοί τὸν ἀναγνῶσται. ἜἜννοεϊ-
19ὃ

ται ὅτι διὰ τοὺς ἀνθρώπους ἐχείνους, συγγραφεῖς καὶ ἀναγνώστας, ἣ ὑπό-
ϑεσις τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας εἶνε τόσον σοθαρά, ὥστε νὰ γράφουν καὶ νὰ
ἐννοοῦν ὅπως ὁμιλοῦμεν ἡμεῖς εἰς τὰς ἄκρως σοθαρὰς ὥρας τῆς ζωῆς μας,
ὅταν δὲν ἔχομεν ὄρεξιν διὰ φιλοσοφικὰ καὶ λογοτεχνιχὰ παιχνίδια’ ὅπως
δμιλῶιεν εἰς τὰ δικαστήρια ἢ εἷς τὴν ἐχτέλεσιν τῆς πατοιχῆς μας διαϑήχης.
ἢ πρὸς τὸν πάσχοντα ἀδελφόν μας.Ὁ τρόπος κατὰ τὸν ὁποῖον ὁμιλοῦμεν
χαὶ ἐννοοῦμεν εἰς τὰς περιπτώσεις αὐτὰς εἶνε ἡ οὐσία τῆς ἱστορικῆς ἕρμη-
νείας.
Κατὰ τὴν ἱστοριχὴν ἑρμηνείαν τῆς Κ. Διαϑήκης κατ᾽ ἀρχὴν ἐννοοῦμεν
ὅ,τι διαθάζομεν, ἐννοοῦμεν κατὰ γράμμα. Δὲν πρέπει ὅμως ὃ ὅρος «κατὰ
γράμμα» νὰ ἐχληφϑῇ καταχρηστικῶς, ὅπως γίνεται κατὰ τὴν ἀλληγοριχὴν ἕρ-
μηνείαν. ἘΠΝννοοῦμεν ὅ,τι διαδάζομεν, ὅ,τι φαίνεται ὧς τὸ ἁπλούστερον νόη-
μα, χωρὶς πάλιν αὐτὸ νὰ συγχέεται μὲ τὸ ἐκ πρώτης ὄψεως καὶ κατὰ λάϑος
φαινόμενον ἐνίοτε νόημα. “Ὅταν λέγῃ ὅτι «ὃ Πέτρος ϑεὶς τὰ γόνατα προ-
σηύξατο» (Πρξ 9, 40), ἐννοοῦμεν ὅτι ἐγονάτυσε καὶ προσηυχήϑη, καὶ τίπο-
τε πέραν αὐτοῦ ἢ διάφορον αὐτοῦ ὅταν ὅμως γράφῃ ὅτι οἵ φαρισαῖοι «χα-
τεσϑίουσι τὰς οἰχίας τῶν χηρῶν» (ΜῸ 12, 40), δὲν ἐννοοῦμεν ὅτι πασοῦν
διὰ τοῦ στόματος τὰς πέτρας καὶ τὰ ξύλα τῶν οἰκοδομῶν ὅπου κατοικοῦν αἱ
χῆοαι. σχύει δηλαδὴ χαὶ διὰ τὴν Γραφὴν ἧ γνωστὴ ἐλαστιχότης τοῦ λόγου,
ἣ ὁποία ἰσχύει διὰ πᾶν ἄλλο ἀνϑρώπινον κείμενον ἢ πάντα ἀνϑρώπινον προ-
φοριχὸν λόγον. Λέγω δὲ τὸ ἁπλούστατον αὐτό, διότι ἐφηρμόσϑη πράγματι
μία τοιαύτη «κατὰ γράμμα» καταχρηστικὴ ἑρμηνεία εἰς τὴν Γραφήν, ἰδίᾳ
ὑπὸ τῶν ἀλληγοριστῶν, ἀνεπήδησαν δὲ καὶ αἱρέσεις δλόκληροι ἐκ τῆς τοιαύ-
της «χατὰ γοάιμμα» ἑρμηνείας.
Γενικὴ ἀρχὴ τῆς ἱστορικῆς ἑρμηνείας εἶνε ὅτι πᾶν χωρίον ἑρμηνεύεται
ὀρϑῶς μόνον ἐντὸς τῆς συναφείας του καὶ διὰ τῆς συναφείας του. Συνάφεια
εἶνε ἢ περιοχὴ τοῦ χειμένου ὅπου εὑρίσχεται τὸ χωρίον: δύναται δὲ ἣ ἀνα-
γχαία διὰ τὴν ἑρμηνείαν περιοχὴ νὰ εἷνε ἀναλόγως μὲ τὴν περίπτωσιν μία
συνταχτιχὴ περίοδος, μία παράγραφος, ἕνα χεφάλαιον ἢ καὶ περισσότερον.
Διότι ἣ αὐτὴ φράσις εἶνε δυνατὸν νὰ λέγεται μὲ πολλὰ καὶ ἀντίϑετα νοήμα-
τα, τὸ δὲ ἕνα καὶ πραγματικὸν νόημά της τὸ ὑποδεικνύει μόνον ἣ συνάφεια.
᾿Αναφέρω ὡς χαραχτηριστιχὰ παραδείγματα δύο σοθαρὰς παρανοήσεις, κιίαν
δογματιχὴν χαὶ μίαν πραχτιχήν, αἵ ὁποῖαι προέχυψψαν ἀπὸ ἑρμηνείας χατὰ
τὰς ὁποίας δὲν ἐλήφϑη ὑπ᾽ ὄψιν ἣ συνάφεια τοῦ χωρίου. Πρῶτον παράδειγμα
εἷνς ἐγεῖνο ποὺ ἀνέφερα ἤδη εἷς τὴν ἐξέτασιν τῆς ᾿πιστολῆς τοῦ Ἰακώθου
ὡς σοδαρὸν σφάλμα τοῦ Λουϑήρου. Ὃ Λούϑηρος ἀναγνώσας εἰς μὲν τὴν
πρὸς Ῥωμαίους ᾿Επιστολήν, ὅτι ὃ ᾿Αδραὰμ ἐδικαιώϑη «ἐκ πίστεως» καὶ ὄχι
«ἐἙ ἔργων» χαὶ ὅτι αὐτὸ συμθαίνει ἐν Χριστῷ μὲ κάϑε ἄνϑρωπον (Ῥὼ 4,
1 - 16), εἰς δὲ τὴν τοῦ ᾿Ταχώθου ὅτι ὃ ᾿Αδραὰμ ἐδιχαιώϑη ὄχι «ἐκ πίστεως»
ἀλλ᾽ «(Ὁ ἔργων» (Ἴα 9, 14 - 26), δὲν ἔλαθεν ὕὑπ' ὄψιν τὰς συναφείας καὶ
 199

ἐσφάλη. Διότι αἱ συνάφειαι ὑποδεικνύουν ὅτι ὁ μὲν Π αὖὔλος ὡς «ἔργα» ἐννοεῖ

τὰ «ἔργα τοῦ νόμου» καὶ συγχεχριμένως τὴν περιτομὴν τοῦ ᾿Αδραὰμ καὶ τῶν
χατὰ σάρχα ἀπογόνων του, ὁ δὲ Ἰάχωθος ἐννοεῖ ὡς «ἔργα» τὰ «ἔργα τῆς
πίστεως» καὶ συγχεχριμένως τὴν ϑυσίαν τοῦ Ἰσαάχ' καὶ ὁ μὲν Παῦλος ὡς
«πίστιν» ἐννοεῖ τὴν δι’ ἔργων ἐχδηλουμένην, ἔργων γενναίων ὅπως ἢ ἀγάπη
ἢ ἣ ϑυσία τοῦ Ἰσαάκ, ὁ δὲ ᾿Ιάχωθος ὡς «πίστιν» ἐννοεῖ τὴν ἄνευ ἐμπράχτων
ἐχδηλώσεων ξηρὰν χαὶ δογματικὴν ϑεωρίαν. ᾿Αποτέλεσμα τῆς ἐπιπολαίας
ἑρμηνείας τοῦ Λουϑήρου ἦτο νὰ ἀπορρίψῃ ἐκ τοῦ Κανόνος τὴν ᾿Επιστολὴν
τοῦ Ἰακώθου, νὰ ἀρνηϑῇ τὸν θασιχὸν παράγοντα τῆς σωτηρίας δηλαδὴ τὰ
ἔργα τῆς πίστεως, καὶ νὰ ρίψῃ εἰς τὴν πλάνην ὅλον τὸν προτεσταντιχὸν
χόσμον. Τὸ ἄλλο παράδειγμα λαμθάνω ἐξ ἡμῶν. Γράφει ὃ Παῦλος πρὸς τὸν
Τιμόϑεον, ὅτι «τὸν κοπιῶντα γεωργὸν δεῖ πρῶτον τῶν καρπῶν μεταλαμθά-
νειν». Αὐτὸ πολλοὶ ἡμέτεροι τὸ ἐξηγοῦν᾽ «οἱ προϊστάμενοι τῶν ἐχχλησιῶν
πρέπει γαὶ διχαιοῦνται νὰ λαμδάνουν τὴν καλυτέραν μερίδα ἀμοιθῆς᾽ ὁ ἐφη-
μέριος π.χ. πρέπει νὰ ἀμείθεται καλύτερον τῶν ἄλλων Χριστιανῶν, ὅταν ἧ
ἐκκλησία ἔχῃ μερικὰ ὑλιχκὰ ὠφέλη: αὐτὸς ἐν πάσῃ περιπτώσει ποὺ χοπιᾷ
εἰς τὴν ἐχχλησίαν εἴτε ὡς χληριχὸς εἴτε ὡς ἱεροκήρυξ, εἴτε ὡς ἄλλο διαχονι-
χὸν πρόσωπον, πρέπει εἰς τὴν νίχην ἢ τὸ κέρδος ἢ τὴν ἐσοδείαν ἢ τὴν δια-
νομὴν νὰ λαμθάνῃ μερίδα πρῶτος καὶ τὴν καλυτέραν». Ἔτσι ἑρμηνεύεται
τὸ χωρίον, ἐπειδὴ λαμθάνεται ἄνευ τῆς συναφείας του. Ἢ ὀρϑή του ἕρμη-
νεία ὅμως, ἧ ὁποία συνάγεται μόνον διὰ τῆς συναφείας, εἶνε ἡ ἑξῆς. ᾿Αμέ-
σως μετὰ τὴν φράσιν αὐτὴν ὃ Παῦλος λέγει" «Νόει ἃ λέγω" δῴη γάρ σοι
ὃ Κύριος σύνεσιν ἐν πᾶσιν» (Β΄ Τι 23, 6 - 17). 4Πρόσεξε καλὰ νὰ καταλάθῃς
τί ἐννοῶ" εἴϑε ὁ Κύριος νὰ σὲ φωτίσῃ νὰ κατανοῇς ὀρϑῶς εἰς ὅλα». Αὐτὰ
σημαίνουν ὅτι ἐχεῖνο ποὺ εἶπε προηγουμένως εἶνε παρεξηγήσιμον, καὶ χρειά-
ἵεται ἰδιαιτέρα προσοχή, διὰ νὰ συλλάθωμεν τὸ νόημά του. ΓΑρα ὃ ἴδιος ὃ
Παῦλος μᾶς ἐφιστᾷ τὴν προσοχὴν νὰ μὴ λάθωμεν τὸ ἔκ πρώτης ὄψεως νόη-
μα. Καὶ ποῖον εἶνε τὸ ὀρϑόν; Εἰς τὴν συνάφειαν ὃ Παῦλος ὡς γεώργιον,
ὅπου ἔϑεσε τὸν Τιμόϑεον νὰ γεωργῇ, ἐννοεῖ τὴν πνευματιχὴν καλλιέργειαν
τῶν πιστῶν: καρπὸς τῆς τοιαύτης καλλιεργείας εἶνε νὰ φϑάσουν οἱ πιστοὶ
εἷς τοιοῦτον πνευματικὸν ἐπίπεδον, ὥστε νὰ ὑπομένουν πολλὰ ὑπὲρ τοῦ Χοι-
στοῦ, νὰ ζοῦν δύσκολον ζωὴν διὰ τὸν Χριστόν, καὶ νὰ καχοπαϑοῦν ὑπὲρ τοῦ
ὀνόματος αὐτοῦ, χαϑὼς καὶ ὃ Παῦλος χαχοπαϑεῖ ἤδη «ὡς καχοὔύργος». Διὰ
τοῦτο λέγει εἰς τὸν Τιμόϑεον καὶ τοῦτο: «Σὺ οὖν χαχοπάϑησον». Αὐτὸς εἶνε ὁ
χαρπὸς τῆς πνευματικῆς ἐν Χριστῷ καλλιεργείας. Ἂν δηλαδὴ ὁ Τιμόϑεος
ὡς γεωργὸς προσφέρῃ εἰς τοὺς μαϑητάς του τοὺς καρποὺς τῆς καχουχίας
καὶ τοῦ μαρτυρίου, αὐτὸς πρέπει πρῶτος καὶ καλύτερος νὰ γεύεται αὐτοὺς
τοὺς χαρπούς. Βλέποιιεν λοιπὸν ἐδῶ, ὅτι τὸ τιὲν ὀρϑὸν νόηϊιια τοῦ χωρίου
ὠϑεῖ τὸν προύστάμενον τῆς ἐχχλησίας εἰς τὴν αὐτοϑυσίαν, ἣ δὲ ἄνευ τῆς
συναφείας. παρερμηνεία τοῦ ϑάλπει τὴν ἰδιοτέλειαν καὶ τὴν χερδοσποπίαν.
200

Ἢ συνάρτησις τῶν χωρίων εἶνε κάτι εὐρύτερον τῆς συναφείας. Πολλὰ

ὅμοια χωρία μαζὶ μὲ τὰς συναφείας των ρυϑμίζουν τὴν ἑρμηνείαν ἀλλήλων.
Φέρω πάλιν δύο παραδείγματα. ἐχ τοῦ ἀντιϑέτου, διὰ νὰ φανῇ τὸ ἄτοπον,
ὅταν δὲν λαμθάνεται ὑπ᾽ ὄψιν ἣ συνάρτησις. Εἰς τὴν Κ. Διαϑήχην εὑρίσκο-
μὲν ἄφϑονα χωρία, ὅπου ὃ Χριστὸς φαίνεται ἄνϑρωπος" γεννᾶται, μεγαλώ-
νει, τρώγει, πίνει, κοιμᾶται, καταθάλλεται ἀπὸ τὴν κόπωσιν, λέγεται ρητῶς
«ἄνϑρωπος», συγκινεῖται, χλαίει, πονεῖ, ἀγαπᾷ τὴν ἐπίγειον ζωήν του, αἷ-
ματώνει, χαρφώνεται ἐπὶ ξύλου, ἀποϑνήσκει, ϑάπτεται. Ἐξ ὅλων αὐτῶν
μετὰ καὶ τῆς συναφείας των λαμθανομένων φαίνεται ὅτι εἶνε ἄνθρωπος" χαὶ
εἶνε. Ὕπάρχουν ὅμως ἄλλα τόσα χωρία ὅπου ὃ Χριστὸς φαίνεται Θεὸς ἴσος
τῷ Πατρί: αὐτὸς εἶνε «ὦ ὧν ἴσα Θεῷ», «ὃ ὧν ἐπὶ πάντων Θεός, εὐλογητὸς
εἰς τοὺς αἰῶνας», « Πατήρ τού ἐστι μείζων πάντων, αὑτὸς δὲ χαὶ ὃ Πατὴρ ἕν
εἰσιν», «ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ», «ὃ Λόγος καὶ Θεός», «ὁ μέγας Θεός», «ὃ ὧν καὶ
ὃ ἦν καὶ ὃ ἐρχόμενος», «ὦ Κύριος», «ὃ μόνος Δεσπότης καὶ Κύριος ἡμῶν ᾿1η-
σοῦς Χριστός», ἐκεῖνος εἰς τὸν ὁποῖον ἀποδίδει ὁ Π αὖλος «τὸ ὄνομα τὸ ὑπὲρ
πᾶν ὄνομα, τὸ Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστός», καὶ ἄλλοτε, καὶ μάλιστα ὅταν ἄνα-
φέρῃ εἷς αὐτὸν τὸ Γιαχθὲ τὸ περιεχόμενον εἰς τὸ ψαλμικὸν χωρίον «Σὺ κατ᾽
ἀρχάς, Κύριε, τὴν γῆν ἐθεμελίωσας, καὶ ἔῤγα τῶν χειρῶν σού εἶσιν οἵ οὖρα-
νοὶ (Ψα 101, 26:6 1,10). Εἰς τὸ «Κύριε» ὃ Ψαλμῳδὸς ἔχει τὸ ἀποχλει-
στιχκὸν ὄνομα τοῦ Θεοῦ «ΓἸαχθέ», ὁ δὲ Π αὖλος λέγει ὅτι αὐτὸς ὁ Γιαχόέ, ὃ
δημιουργὸς τοῦ κόσμου, εἶνε ὃ Ἰησοῦς Χριστός. Ἔκ τῶν χωρίων αὐτῶν ὃ
Χ, ἱστὸς φαίνεται ὅτι εἶνε Θεός: καὶ εἶνε. Ἢ συνάρτησις καὶ τῶν χωρίων
αὐτῶν καὶ τῶν προειρημένων μᾶς ἀποκαλύπτει, ὅτι ὃ ᾿Ιησοῦς Χριστὸς εἶνε
χαὶ Θεὸς καὶ ἄνϑρωπος: καὶ εἰς ἄλλα μὲν χωρία ἀναφέρεται ἣ Θεότης του
εἰς ἄλλα δὲ ἣ ἀνθρωπότης του. Ἔκ τῆς πλημμελοῦς ἑρμηνείας αὐτῶν τῶν
χωρίων, κατὰ τὴν ὁποίαν δὲν ἐλήφϑη ὑπ’ ὄψιν ἢ συνάρτησις, προέχυψαν
αἷ μεγαλύτεραι αἱρέσεις, ἤτον ἀρειανυσμός, μονοφυσιτισμός, μονοϑελητισμός,
χαὶ πολλοὶ κλάδοιτοῦ ἀρχαίου γνωστικισμοῦ καὶ τοῦ συγχρόνου προτεσταντι-
σμοῦ. Δεύτερον παρόμοιον παράδειγμα εἶνε ἣ ἑρμηνεία τοῦ χωρίου Μϑ 16, 18
«Κἀγὼ δέ σοι λέγω ὅτι σὺ εἶ Πέτρος, καὶ ἐπὶ ταύτῃ τῇ πέτρᾳ οἰκοδομήσω
μου τὴν ᾿χχλησίαν...». Οἱ παπικοί, δεχόμενοι πρῶτα τὴν ἀνιστόρητον πα-
ράδοσιν ὅτι ὃ Πέτρος ὑπῆρξεν ὃ πρῶτος ἐπίσχοπος Ρώμης, ἑρμηνεύουν τὸ
χωρίον αὐτὸ λέγοντες ὅτι ὁ Πέτρος εἶνε τὸ ϑεμέλιον τῆς ᾿Εκκλησίας καὶ
ἄρα χαὶ οἱ διάδοχοι ἐκείνου. ᾿Αφήνω κατὰ μέρος τὴν ἱστορικὴν καὶ κανονικὴν
πλευράν. “Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν ἑρμηνείαν ἐσφάλησαν φοθερά, διότι δὲν ἔ-
λαόον ὕπ᾽ ὄψιν τὴν συνάρτησιν τῶν ὁμοίων χωρίων. Εἷς τὸ χωρίον αὐτὸ
φαίνεται ὁ Χριστὸς τέκτων καὶ ὁ Πέτρος ϑεμέλιος λίϑος. “Ὃ ΠΠ αὖλος πα-
ρουσιάζει ἑαυτὸν ὡς ἀρχιτέκτονα, τοὺς πιστοὺς ὡς οἰκοδομικὰ ὑλικά, χαὶ τὸν
Χριστὸν ὡς μοναδιχὸν ϑεμέλιον λίϑον’ «ϑεμέλιον ἄλλον οὐδεὶς δύναται ϑεῖναι
παρὰ τὸν χείμενον, ὅς ἐστιν ᾿Ιησοῦς Χριστός» (Α΄ Κο ἃ, 10 - 11}. ᾿Αλλοῦ ὁ
 201

Παῦλος λέγει ϑεμελίους λίϑους τοὺς ἀποστόλους ὅλους χαὶ τοὺς προφήτας
τῆς Κα. Διαϑήχης, ἀχρογωνιαῖον δὲ λίϑον τοῦ ϑεμελίου τὸν Χριστόν, ἐπὶ
τοῦ ὁποίου στηρίζεται ὅλη ἣ Εβκκχλησία (Ἐφ 2, 20 - 22). .ὋΟ ᾿Ιούδας ἀνα-
φέρει ὡς ϑεμέλιον ἐπὶ τοῦ ὁποίου οἰκοδομοῦνται οἱ Χριστιανοὶ τὴν πίστιν
(Ἴδ, 20). ᾿Αλλοῦ ϑεμέλιον λέγει ὃ Παῦλος τοὺς πρώτους ἐν Ρώμῃ Χρι-
στιανοὺς (Ῥω 18, 20), ὥστε νὰ μὴ εἶνε ἀνάγκη οἱ παπιχοὶ νὰ ἀνατρέξουν
μέχρυ τοῦ Πέτρου. 'ῶς σύνδεσμοι δὲ καὶ συγχολλητικαὶ οὐσίαι τῆς οἰχοδο-
μῆς ἀλλοῦ φέρεται τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἀλλοῦ ἣ ἀγάπη χαὶ ἀλλοῦ ἡ εἰρήνη
(Ἐφ 2, 3,2" 4,8: 4,16). Τί γίνεται λοιπόν; ᾿Αντιφάσκει ἣ Κ. Διαϑήχη;
Ποῖος εἶνε τὸ ϑεμέλιον τῆς ᾿Εκκλησίας; “Ἕνας σοθαρὸς ἑρμηνευτὴς συμπε-
ραίνει ἐκ τῆς συναρτήσεως ὅλων αὐτῶν τῶν χωρίων, ὅτι ὁ ἀναντικατάστα-
τος καὶ μοναδικὸς ϑεμέλιος λίϑος τῆς ᾿Εκχλησίας εἶνε ὃ Χριστός. Ἐπὶ τοῦ
Χριστοῦ ἐποικοδομοῦνται οἱ ἀπόστολοι καὶ οἱ προφῆται ὡς δευτερεύοντες
ϑεμέλιοι, ἕνας δὲ ἐξ αὐτῶν εἶνε καὶ ὁ Πέτρος. Κατ᾽ οὐσίαν ϑεμέλιον χαὶ
αὐτῶν εἶνε ἣ πίστις εἰς Χριστόν, καϑὼς γράφει ὁ Ἰούδας (᾽1δ, 20). Διὰ
τοῦτο πάντες οἷ κατὰ τόπους πρῶτοι πιστεύοντες εἰς Χριστὸν εἶνε τὸ ϑεμέ-
λιον τῶν μεταγενεστέρων: καὶ πάντες οἵ εὐαγγελιζόμενοι χαὶ χατηχοῦντες
εἶνε ϑεμέλιοι διὰ τοὺς κατηχουμένους καὶ τοὺς μαϑητάς τῶν. “Ὅλων δὲ γε-
νιχῶς ϑεμέλιος, ἐπὶ οὐδενὸς ἄλλου στηριζόμενος, εἶνε ὁ Χριστός, ὃ μοναδι-
χὸς ϑεμέλιος τῆς Ἐκκχλησίας. “Ὥστε ἣ ἄγνοια τῆς συναρτήσεως τῶν χωρίων
κατὰ τὴν ἑρμηνείαν, ρίπτει τοὺς ἑρμηνευτὰς εἰς σοδαρὰς πλάνας.
Ἡ συνάρτησις μᾶς ἄγεν εἰς μίαν ἄλλην ἑρμηνευτικὴν ἀρχήν, τὴν προῦ-
πόϑεσιν τοῦ ὅλου. Δὲν δυνάμεϑα νὰ ἐπιτύχωμεν τὴν ἀκρυθεστάτην ἑρμηνείαν
ἑνὸς χωρίου, ἂν δὲν κατέχωμεν τὸ καϑολικὸν νόημα τοῦ ὀιθλίου ἐκείνου εἰς
τὸ ὁποῖον εὑρίσκεται ἢ ὅλης τῆς Γραφῆς. Εἷνε ἀδύνατον πιχ. νὰ ἐννοήσωμεν
τὸν ὅρον «υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου» ἐν τῇ Κ. Διαϑήχῃ, ἂν δὲν ἔχωμεν ὑπ᾽ ὄψιν
ὄχι μόνον τὴν Κ. Διαϑήκην ὅλην ἀλλὰ καὶ τοὺς προφήτας τῆς Παλαιᾶς"
οὔτε δυνάμεϑα νὰ χατανοήσωμεν τὴν πρὸς Ἑϑραίους ᾿Επιστολήν, ἂν δὲν
κατέχωμεν καλῶς τὴν Π. Διαϑήχην καὶ μάλιστα τὴν Πεντάτευχον.
Τοιουτοτρόπως ἐρχόμεϑα εἰς μίαν ἄλλην ϑεμελιώδη ἑρμηνευτικὴν ἀρ-
χήν, ὅτι ἣ Γραφὴ ἑρμηνεύεται διὰ τῆς Γραφῆς. Αὐτὸς ὃ κανὼν ἰσχύει διὰ
πᾶν κείμενον" ἐπὶ δὲ τῆς Γραφῆς ἰσχύει καὶ διὰ τὴν γλωσσικὴν πλευρὰν καὶ
διὰ τὴν ἱστορυκὴν καὶ πραγματολογικήν, καὶ διὰ τὴν ϑεολογικήν. ὙὝπεστή-
ριξαν πολλοὶ σύγχρονοι, ὅτι ἣ θάσις αὐτὴ εἶνε σφαλερά, χαὶ ὅτι ἡ Καὶ. Δια-
ϑήχη ἑρμηνεύεται καλύτερον διὰ τῶν ραθόινικῶν κειμένων (Τ᾽αργκούμ, Μι-
δράς, Μισνά, Τ᾽αλμούδ, Χειρόγραφα τοῦ Ουπηγαμ), ἢ τῶν μανδαϊχῶν χει-
μένων. Αάϑος σοδαρόν. ᾿Ἱρμηνεύεται καὶ δι᾿ ἐχείνων, ἑρμηνεύεται καὶ διὰ
παντὸς χειμένου ἀλλὰ χυρίως ἡ Γυαφὴ ἑρμηνεύεται διὰ τῆς ᾿ραφῆς. Ἢ ἕρ-
πηνευτιχὴ αὐτὴ ἀρχὴ μέχρι στιγμῆς δὲν διετυπώϑη χαλῶς. “Ὅπως ἔδειξα χαὶ
εἰς τὸ “Ὑπόμνημα εἰς τὴν ᾿Επιστολὴν τοῦ Ἰούδα (τὸ γ΄ καὶ ἑρμηνευτιγόν,
 202

περὶ ἕχαστον χείμενον τῆς Κ. Διαϑήχης ὑπάρχουν ἐπάλληλοι κύχλοι χει-

μένων, στενῆς ἢ μακρινῆς συγγενείας" διὰ τῶν κευμένων ἑκάστου κύχλου ἕρ-
μηνεύεται τὸ χείμενον τόσον, ὅσον πλησιέστερος εἶνε ὃ κύκλος πρὸς αὐτό.
Δηλαδὴ ἣ Κ. Διαϑήκχη ἑρμηνεύεται πρώτιστα δι᾽ ἑαυτῆς, ἔπειτα διὰ τῆς 1.
Διαϑήχης, ἔπειτα διὰ τῶν ἀποστολικῶν πατέρων, ἔπειτα διὰ τῶν συγχρόνων
παπυρίνων εὑρημάτων, ἔπειτα διὰ τῶν πατέρων τῆς ἐκκλησίας, ἔπειτα διὰ
τῆς ραδόθινικῆς φιλολογίας, ἔπειτα διὰ πάσης τῆς ϑρησκευτιχῆς ἑἕλληνιστι-
χῆῇς γραμματείας, καὶ τέλος διὰ τῶν χλασσικῶν συγγραφέων. ᾿Ενδέχεται δὲ
ἕνας κύχλος νὰ προηγῆται εἰς συγγένειαν τοῦ ἄλλου ἀπὸ πλευρᾶς γλωσσι-
χῆς, νὰ ἕπεται δὲ ἀπὸ πλευρᾶς πραγματολογυκῆς" π.χ. τὰ παπύρινα εὑρήματα
τῆς ἐποχῆς προηγοῦνται εἷς συγγένειαν τῶν ραθθινικῶν χειμένων ἀπὸ πλευ-
ρᾶς γλωσσιχῆς, ἕπονται δὲ ἀπὸ πλευρᾶς πραγματολογικῆς. Διὰ πάντων τῶν
χειμένων ἑρμηνεύεται ἣ Γραφή, ἀρκεῖ νὰ μὴ εἶνε κανεὶς προκατειλημμένος
χαὶ κατευϑύνεται ἀπὸ σκοπιμότητας" κυρίως ὅμως ἑρμηνεύεται ἣ Γραφὴ διὰ
τῆς Γραφῆς.
ΓΑλλη ἑρμηνευτικὴ ἀρχὴ εἶνε τὸ νὰ γνωρίζῃ κανεὶς εἰς ποῖον σημεῖον
τῆς ἱερᾶς ἱστορίας εὑρίσκεται. Δηλαδὴ ὅταν κανεὶς ἑρμηνεύῃ τὰς περικοπὰς
τῆς χλήσεως τοῦ Ματϑαίου, πρέπει νὰ γνωρίζῃ ὅτι εὑρίσκεται εἰς τὴν ἀρχὴν
τῆς τριετίας τοῦ κηρύγματος τοῦ Χριστοῦ, ὅταν ἑρμηνεύῃ τὰς περικοπὰς
τῆς μεταμορφώσεως, νὰ γνωρίζῃ ὅτι εὑρίσχεται ὀλίγον καιρὸν πρὸ τοῦ πά-
ὕους (ἴσως κατὰ τὸ τελευταῖον ἑξάμηνον), ὅταν ἑρμηνεύῃ τὸν δριμὺν λόγον
τοῦ Χριστοῦ πρὸς τοὺς φαρισαίους μὲ τὰ «οὐαί», νὰ γνωρίζῃ ὅτι εὑρίσκεται
ὀλιγώτερον τῆς μιᾶς ἑδδομάδος πρὸ τῆς σταυρώσεως. ἼΛλλως ἀδυνατεῖ νὰ
συλλάδῃ τὴν ἀτμόσφαιρανεἰς τὴν ὁποίαν ἐλέχϑησαν καὶ ἔγιναν ὅσα ἕρμη-
νεύει. Αὐτὴ ἢ ἀρχὴ ἰσχύει χυρίως διὰ τὰ Ἐῤαγγέλια.
᾿Απαραίτητος ἀρχὴ εἶνε νὰ ἔχῃ χανεὶς ὕπ᾽ ὄψιν του, ὅτι ὃ Χοιστὸς πολ-
λάχις, ὅταν ὡμίλει, εἶχεν ὑπ᾽ ὄψιν του τὴν νοοτροπίαν τῶν ἀχροατῶν:
τὰ λεγόμενά του λέγονται ἐπὶ τῇ θάσει τῆς ἀντιλήψεως τῶν συνομιλητῶν του
χαὶ ὄχι κατὰ τὴν ἀπόλυτον ἀλήϑειαν. Λέγει π.χ. «ἘΛν ἐγὼ μαρτυρῶ περὶ
ἐμαυτοῦ, ἣ μαρτυρία μου οὐκ ἔστιν ἀληϑὴς» (Ἴω δ, 81), ἐννοῶν ὅτι χατὰ
τὴν ἀντίληψιν τῶν φαρισαίων δὲν εἶνε ἀληϑὴς χαὶ ὅτι τώρα δὲν συζητεῖ
αὐτό, ἂν εἶνε ἢ δὲν εἶνε ἀληϑής, ἀλλὰ ϑέλει νὰ τονίσῃ τὸ ἄλλο, ὅτι ἔχει καὶ
τρίτους μάρτυρας ἀξιοπίστους συμμαρτυροῦντας αὐτῷ. Ὁμοίως λέγει καὶ
τὸ «Ὁ Πατήρ μου μείζων μού ἐστιν» (Ἴω 14,28), ἐννοῶν ὅτι, ἀφοῦ ὃ
Πατήρ μου εἶνε μείζων μου κατὰ τὴν γνώμην σας, ἔπρεπε νὰ χαρῆτε, ὦ
παϑηταί μου, διότι πορεύομαι πρὸς τὸν μείζονά μου, ἀξοῦ αὐτὸ τὲ δοξάζει».
(Βλέπε περισσότερα εἷς τὴν προηγηϑεῖσαν ἐξέτασιν τῆς ποὸς ἙΘραίους,
χαὶ εἰς τὴν διατριδήν μου «Ὁ Πατήρ μου τιείζων μού ἐστιν» Α΄, σελ. 184-
144). Τὴν ἑομηνευτιχὴν αὐτὴν ἀργὴν διετύπωσεν ὁ ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος.
ἼΛλλη ϑεμελιώδης ἑρμιηνευτικὴ ἀοχὴ εἶνε νὰ γνωρίζῃ ὃ ἑρμηνευτὴς κα-
 20 ὃ

λῶς χαὶ νὰ λαμθάνῃ συνεχῶς ὑπ᾽ ὄψιν του τὴν ἱστορίαν, τὴν γεωγραφίαν,
χαὶ νὰ ἔχῃ γενικῶς σαφῆ ἀντίληψιν περὶ τῶν ἀναφερομένων ἀντιχειμένων,
ϑεσμῶν, φυτῶν, ζώων, κλπ. ἊΑν δὲν γνωρίζῃ π.χ. ὅτι ἣ νότιος 11 αλαιστίνη
εἶνε ὀρεινὴ καὶ ὑψηλοτέρα τῆς θορείου καὶ ὅτι ἣ ἱΙερουσαλὴμ χεῖται ὕψη-
λότερον τῆς ᾿Ιεριχοῦς, δὲν δύναται νὰ ἐννοήσῃ σαφῶς τὰς φράσεις «Ἰδοὺ
ἀναθδαίνομεν εἰς Ἱεροσόλυμα» (Μὃ 20, 18) καὶ «᾿Ανϑρωπός τις κατέθαινεν
ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ εἰς Ἰεριχὼ» (Λκ 10,80). ἊΑν δὲν γνωρίζῃ τί ἧσαν οἵ
ἀρχαῖοι τελῶναι, οἱ ὁποῖοι διέφερον πολὺ ἀπὸ τοὺς σημερινούς, χαὶ πῶς
διενηργεῖτο εἰς τὴν ἀρχαιότητα ἡ τελωνία, ἀδυνατεῖ νὰ ἐννοήσῃ διατί οἷ
τελῶναι ἧσαν τόσον μισητοὶ εἰς τὸν λαὸν χαὶ μάλιστα εἰς τοὺς φαρισαίουςξ,
χαὶ διατί τὸ «τελώνης» ἐσήμαινε τὸν ἁμαρτωλὸν ἄνδρα ὅπως τὸ «πόρνη» τὴν
ἁμαρτωλὴν γυναῖκα. ἊΑν γνωρίζῃ πῶς ἀφῆκεν ὁ Ἡρώδης ὁ Α΄ διαϑήχην
τὴν θασιλείαν του εἰς τοὺς υἱούς του, καὶ τί περιπετείας εἶχεν ὃ υἱός του
᾿Αρχέλαος διὰ νὰ λάθῃ τὴν θασιλείαν του, καὶ πῶς ἐπορεύϑη εἰς τὴν Ῥώμην
διὰ νὰ τὴν λάθῃ ἀπὸ τὸν Καίσαρα Αὔγουστον, καὶ ἐπέστρεψεν εἰς ἱΙεροσό-
λυμα χαὶ ἐξώντωσε τοὺς ἀντιπάλους του, τότε μόνον δύναται νὰ ἐννοήσῃ
χαλῶς τὴν παραθολὴν τοῦ Κυρίου ὅτι «΄Ανϑρωπός τις εὐγενὴς ἐπορεύϑη εἰς
χώραν μαχρὰν λαθεῖν ἑαυτῷ δασιλείαν καὶ ὑποστρέψαι..., οἱ δὲ πολῖται αὖ-
τοῦ ἐμίσουν αὐτὸν καὶ ἀπέστειλαν πρεσόείαν ὀπίσω αὐτοῦ λέγοντες" Οὐ ϑέ-
λομεν τοῦτον θασιλεῦσαι ἐφ᾽ ἡμᾶς. καὶ ἐγένετο ἐν τῷ ἐπανελθεῖν αὐτὸν
λαθόντα τὴν θασιλείαν εἶπε... Τοὺς ἐχϑρούς μου ἐκείνους, τοὺς μὴ ϑελήσαν-
τάς με θασιλεῦσαι ἐπ᾽ αὐτούς, ἀγάγετε ὧδε καὶ κατασφάξατε αὐτοὺς ἔμπρο-
σϑέν μου» (Λκ 19,11 - 21). Αλλως ἧ παραθολὴ ἀντὶ νὰ κάνῃ σαφὲς τὸ
πνευματικὸν νόημα ποὺ ϑέλει νὰ ἐκφράσῃ ὁ Κύριος, τὸ κάνει σκοτεινότερον.
Ἐπίσης ἡ γνῶσις τοῦ τί εἶνε ὃ κῆνσος, πῶς ἔϑαπτον τότε τοὺς νεχρούς, πῶς
ἁλώνιζαν, πῶς ἦσαν χτισμέναι αἱ οἴκίαι, χλπ. διευκολύνουν σπουδαίως τὴν
ἑρμηνείαν.
Σπουδαιοτάτη ἀρχὴ εἶνε καὶ ἢ γνῶσις τῶν καϑαρῶς εἰσαγωγικῶν ζη-
τημάτων. Αν δὲν γνωρίζῃ π.χ. κανεὶς ὅτι αἷ ἕξ ὕστεραι χαϑολιχαὶπιστο-
λαὶ καὶ ἢ ᾿Αποκάλυψις καὶ τὸ κατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέλιον ἔγράφησαν τὸ ἕνα
χατόπιν τοῦ ἄλλου, ἂν δὲν γνωρίζῃ τὴν χρονολογικὴν σειράν των, ἂν δὲν
γνωρίζῃ ὅτι ὅλα στρέφονται χατὰ τῶν νιχολαϊτῶν καὶ ἐγράφησαν ἐν συνεχείᾳ
τῶν πρὸς Τίτον καὶ Τιμόϑεον ᾿Επιστολῶν, καὶ ὅτι καὶ οἱ ἐχεῖ ἀχόλαστοι
αἱρετιχοὶ εἶνε οἷ ἴδιοι οἵ νικολαΐται, δὲν δύναται νὰ κατανοήσῃ πλήρως τὰ
εἰρημένα ὀχτὼ θιθλία. ἊΑν δὲν γνωρίζῃ ὅτι α Πράξεις ἐγράφησαν πρὶν
ἀπὸ τὰ χατὰ Μᾶρχον καὶ χατὰ ᾿Ιωάννην Εὐαγγέλια, ἀπορεῖ ποῦ εὗρεν ὃ
Παῦλος ὅτι ὁ Κύριος εἶπε «Μακχάριόν ἐστι μᾶλλον διδόναι ἢ λαμόθάνειν»
(Πρξ 20, 85). “Ὅπως δὲν ἀπορεῖ ποῦ εὗρον οἱ δύο εὐαγγελισταὶ τὰ τόσα
ποὺ γράφουν διὰ τὸν Χριστὸν αὐτοὶ μόνοι, ϑεωρεῖ περιττὸν χαὶ νὰ ἀπορήσῃ
ἀπὸ ποῦ τὸ εὗρεν ὃ Π] αὖλος.
204

Ἢ ἱστορικὴ ἑρμηνεία δὲν ἑρμηνεύει οὔτε «κατὰ γράμμα» μὲ τὴν χατα-

χρηστιχὴν ἔννοιαν τοῦ ὅρου, οὔτε ἀλληγοριχῶς πάλιν μὲ τὴν χαταχθη-
στιχήν. Ἐχφ᾽ ὅσον ἔχει ὡς στόχον τὸ τί ἐννοεῖ ὁ ϑεόπνευστος συγγρσφεύς,
ρυϑμίζεται ἀπὸ τὸ πῶς ϑέλει νὰ τὸν ἐννοοῦν ὁ συγγραφεὺς αὐτός. Αν οἶκο-
ϑεν ὁ ἱερὸς συγγραφεὺς μᾶς ὑποδεικνύει, ὅτι πρέπει νὰ ἐννοῶμεν τὰ λεγό-
μενά του μεταφοριχῶς καὶ ἀλληγορικῶς, ἔτσι τὰ ἐννοεῖ καὶ ὁ ἑρμηνευτὴς
ὃ ἑρμηνεύων ἱστορικῶς. Ὑπάρχει πλῆϑος ἀνϑθρωποπαϑῶν ἐχῳφράσεων περὶ
τοῦ Θεοῦ, αἱ ὁποῖαι δὲν πρέπει νὰ ἐννοοῦνται χατὰ γράμμα. Ὃ Θεὸς λέγε-
ται ὅτι «περιπατεῖ» (Γε 8, 8), «ὑπνοῖ (Ψα 48, 24), ἔχει «χεῖρας» (Πρξ 4,
80), «ὦτα» (Ἰα 5,4), «ὀφθαλμοὺς» (Α΄ Πε 8, 13), «πτέρυγας» (α 16, 8),
«ὀργίζεται» (ἊἋρ 29, 22), «μεταμελεῖται» (Γε 6, 7), «λυπεῖται» (Ἐφ 4, 80).
Ὁ Θεὸς εἶνε ἄυλος καὶ ἀσώματος, πανταχοῦ παρὼν καὶ ἀπηλλαγμένος ἀνϑρω-
πίνων συναισϑημάτων οἷα εἶνε ἡ λύπη, ἧ ὀογὴ καὶ ἡ μεταμέλεια. Ἢ ἰδία ἡ
Γραφὴ μᾶς ἀφήνει νὰ ἐννοήσωμεν, ὅτι χατὰ συγχατάθασιν μόνον χρησιμο-
ποιοῦνται αἱ ἐχφράσεις αὐταὶ διὰ τὸν Θεόν, διότι ἄλλως δὲν δυνάμεϑα νὰ
συνεννοηϑῶμεν.
Παραπλήσιαι εἶνε καὶ αἷ συμθατιναὶ ἐκφράσεις «Τρίτος οὐρανὸς» (Β΄
Κο 12, 2), «Πάτερ ἡμῶν ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς» (Μϑ 6,8), «ἄρχων τῆς ἐξου-
σίας τοῦ ἀέρος» (Ἔχ 2, 3), «πέρατα (-Ξ- ἄκρα) τῆς γῆς» (Μῦ 12, 42),
«χλεῖδες τοῦ ἅδου» (Απ 1, 18), «ἁρπαγησόμεϑα ἐν νεφέλαις εἰς ἀπάντη-
σιν τοῦ Κυρίου εἰς ἀέρα» (Α΄ Θε 4,11). Πάλιν ἣ ἰδία ἣ Γραφὴ μᾶς ἔνη-
μερώνεν ὅτι αὐτὰ ὅλα λέγονται συμθατικῶς πρὸς συνεννόησιν μόνον, διότι
εἰς ἄλλα σημεῖα μᾶς λέγει ρητῶς ὅτι αὐτὰ δὲν ἀνήχουν εἰς τὸν πνευματικὸν
χόσμον. ᾿Ανέπτυξα τὸ ϑέμα αὐτὸ ἄλλοτε. (Βλ. Ἢ ἔρευνα τῆς Γραφῆς, σ.
106 - 116).
Ἰδυιάζον στοιχεῖον ἀποτελοῦν αἷ συμδολικαὶ ἐκφράσεις τῆς Γραφῆς, π.χ.
οἱ ἐν τῷ Δανιὴλ «κριὸς» (ΞΞ- Πέρσης ὀασιλεὺς) χαὶ «τράγος» (-ΞΜ. ᾿Αλέ-
Ἑανδρος) καὶ τὰ «κέρατα» αὐτῶν (Δα 8, 20 - 21), τὸ «ποτήριον» τὸ ὁποῖον
πίνει ὃ Χριστός, δηλαδὴ ὃ σταυρυκὸς ϑάνατος (Μϑ 20, 22), αἷ «σάλπιγγες»,
αἷ «σφραγῖδες», τὰ «ϑηρία» καὶ τὰ «κέρατα» αὐτῶν, τὸ «δρέπανον», ἣ «Βαόυ-
λὼν» καὶ τὰ πολλὰ ἄλλα σύμθολα τῆς ᾿Αποκαλύψεως. Αἷ συμθολικαὶ ἐχφρά-
σεις ἀφϑονοῦν χυρίως εἰς τὰ προφητικὰ δυδλία, διότι οἱ προφῆται ὀλέποντες
μὲν τὰ μέλλοντα μὴ δυνάμενοι δὲ νὰ τὰ ἐκφράσουν μὲ τὴν γλῶσσαντῆς ἐπο-
χῆς των, καταφεύγουν εἷς τὰ σύμδολα. Κατὰ τὴν ἱστορικὴν ἑρμηνείαν ὅλα
τὰ σύμδολα ἑρμηνεύονται ἀλληγορικῶς. ᾿Αλλ' ἡ ἀλληγορία αὐτὴ οὐδεμίαν
σχέσιν ἔχει μὲ τὴν ἀλληγορικὴν ἑρμηνείαν, διότι πρῶτον μὲν αὐτὸς ὁ ϑεό-
πνευστὸος συγγραφεὺς ἐμφαίνει ὅτι ὁμιλεῖ συμδολικῶς, δεύτερον δὲ ἧ ἀλλη-
γορία εἶνε μόνον μία καὶ συγχεκριμένη' τὸ νοούμενον δηλαδὴ εἶνε ἕνα καὶ
σταϑερόν, καὶ δὲν δύναται ὁ καϑεὶς νὰ ὑποϑέτῃ ὅ,τι ϑέλει, ὅπως γίνεται εἰς
τὴν ἀλληγορικὴν ἑρμηνείαν. ᾿Εννοεῖται ὅτι κατὰ τὴν ἱστορικὴν ἑρμηνείαν,
 208

διὰ νὰ ἑρμηνεύσωμεν ἀλληγορικῶς μίαν συμθολικὴν ἔκφρασιν, πρέπει πρῶτα

γὰ ἑρμηνεύσωμεν ἐπιτυχῶς τί σημαίνει κατὰ γράμμα. Λέγει πιχ. ὃ ᾿Ιωάννης
εἰς τὴν ᾿Αποκάλυψιν «Καὶ εἶδον ἐπὶ τὴν δεξιὰν τοῦ καϑημένου ἐπὶ τοῦ
ϑρόνου θιθλίον γεγραμμένον ἔσωϑεν καὶ ἔξωϑεν, χατεσφραγισμένον σφραγῖ-
σιν ἑπτά» (Απ ῦ, 1). «Βιθλίον» ἐδῶ λέγων, ἐννοεῖ εἰλητάριον, κύλινδρον,
ρόλον. «ΓἘγραμμένον ἔσωϑεν καὶ ἔξωϑεν» σημαίνει ὅτι ἡ παπυρίνη ταινία
τοῦ θιθλίου ἧτο γραμμένη εἰς ἀμφοτέρας τὰς ὄψεις, καὶ αὐτὴν ποὺ κατὰ τὴν
περιτύλιξιν ἔθλεπεν ἐσωτεριχῶς καὶ αὐτὴν ποὺ πιάνεται ἀπ᾽ ἔξω" αὐτὸ δὲν
ἦτο σύνηϑες: τὰ εἰλητάρια συνήϑως ἐγράφοντο μόνον εἷς τὴν ἐσωτεριχὴν
ὄψιν. Τὸ ὅτι τὸ θιθλίον τοῦ ὁράματος ἦτο «γεγραμμένον» χαὶ «ἔξωϑεν» σῃ-
μαίνει κάτι τὸ ἔκτακτον, τὸ ἀσύνηϑες, τὸ πολὺ σοδαρόν, τὸ ἄξιον πολλῆς
προσοχῆς. Καὶ ἐνῷ «θὀίόλος» ἐλέγετο τὸ ὀιόλίον (ΞΞ ρόλος), «θιθλίον» ὑπο-
χοριστικῶς (-- ρολίδιον) ἐλέγετο ἣ ἐπιστολή, τὸ ἔγγραφον, τὸ ἐπιστολυμαῖον
θιθλίον. Διὰ τοῦτο τὸ «θιθλίον» ἐκεῖνο ἦτο ἐσφραγισμένον ὅπως αἱ ἐπιστολαὶ
μὲ νῆμα καὶ σκληρὸν κηρὸν ἐπισεσημασμένον διὰ σφραγῖδος. Καὶ δὲν ἔφερε
μίαν σφραγῖδα ὅπως συνήϑως, ἀλλ᾽ «ἑπτά», τουτέστν πολλάς, καὶ ἦτο ἔτσι
«χατεσφραγυσμένον». Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὸ περιεχόμενον τοῦ «ὀυθλίου» ἦτο
ἀπρόσιτον καὶ ἄγνωστον τοῖς πᾶσιν. Αὐτὴ εἶνε ἣ κατὰ γράμμα ἀναγκαία
ἑρμηνεία τοῦ συμθόλου. Τί, ὅμως ἐννοεῖ ἀλληγορυκῶς ὃ προφήτης, δὲν δυνά-
μεϑα νὰ ἑρμηνεύσωμεν. Ἕνα μόνον εἶνε ὀέθαιον, ὅτι ἐννοεῖ κάτι ἄλλο πέραν
τῆς κατὰ γράμμα σημασίας τοῦ συμόόλου.
Ἢ ὑπὸ τοῦ Παύλου λεγομένη «ἀλληγορία» ἢ ὑπὸ τῶν πατέρων «τυπο-
λογία» εἶνε ἐπίσης μία πτυχὴ τῆς ἱστορικῆς ἑρμηνείας, μηδεμίαν σχέσιν ἔ-
χουσα μὲ τὴν λεγομένην ἀλληγορυκὴν ἑρμηνείαν τοῦ Φίλωνος ἢ τοῦ ᾽Ωριγέ-
γους. Ὁ Παῦλος εἰς τὴν πρὸς Γαλάτας ἀναφέρει τὸ ἱστορικὸν γεγονός,
ὅτι ὁ ᾿Αθραάμ εἶχε δύο υἱούς, τὸν Ἰσμαήλ ἐκ τῆς δούλης ἼΑγαρ καὶ τὸν ᾿1-
σαὰκ ἐκ τῆς ἐλευϑέρας Σάρρας. Καὶ μετὰ τοῦτο λέγει. «“Ατινά ἐστιν ἀλ-
ληγορούμενα. αὗται γάρ (-Ξ- ἣ ἼΑγαρ καὶ ἣ Σάρρα) εἶσι δύο διαϑῆχαι,
μία μὲν ἀπὸ ὅρους Σινά (ΞΞ ἡ παλαιὰ) εἰς δουλείαν γεννῶσα, ἥτις ἐστιν
ΓΑγαρ' τὸ γὰρ ἼΑγαρ Σινὰ ὄρος ἐστὶν ἐν τῇ ᾿Αραθίᾳ, συστοιχεῖ δὲ τῇ νῦν 1-
ερουσαλήμ, δουλεύει δὲ μετὰ τῶν τέκνων αὐτῆς" ἡ δὲ ἄνω ᾿Ιερουσαλὴμ ἐλευϑέ-
ρα ἐστίν, ἥτις ἐστὶ μήτηρ πάντων ἡμῶν» (Γα 4, 22 - 20). Αἱ λέξεις «ἀλ-
ληγορούμενω» καὶ ἀλληγορῶ καὶ ἀλληγορία σημαίνουν εἰς τὸν 1] αὔλον «τυ-
πολογούμεναν. ἼΛΑγαρ καὶ ἧ Σάρρα ὄντως εἶνε ἱστορικὰ πρόσωπα χα-
ϑὼς καὶ οἱ υἱοί των καὶ ὁ σύζυγος ᾿Αθραάμ. Καὶ μόνον ὡς ἐξωτερικὰ γεγο-
γότα τὰ περὶ αὐτὰς γεγονότα εἶνε ἱστορία ἱερὰ καὶ ἀποχάλυψις τοῦ Θεοῦ. ᾿Αλλὰ
συγχρόνως ὃ Θεὸς ὑπαινίσσεται διὰ τῶν γεγονότων αὐτῶν, ἄλλα τόσα καὶ
ἀντίστοιχα γεγονότα τοῦ μέλλοντος πνευματικά. Τὰ ἱστορικὰ εἶνε τύποι τῶν
μελλόντων. Ὁ τύπος εἶνε μία ἄφϑογγος προφητεία" εἶνε ὅμως καὶ αὐϑύπαρ-
χτον γεγονός. Ἢ Αγαρ μὲ τὸν υἱόν της ᾿Ισμαὴλ προὔπαινίσσονται τὴν πα-
206

λαιὰν ϑρησκείαν τοῦ Ἰσραήλ, τὴν παλαιὰν διαϑήχην μὲ τοὺς δούλους τοῦ
μωσαϊχοῦ νόμου. Ἢ Σάρρα μὲ τὸν υἱόν της ᾿Ισαάκ προῦπαινίσσονται τὴν
χαινὴν πίστιν τῆς ἐλευϑερίας, τὴν καινὴν διαϑήχην. Ἕνας ἦτο ὁ σύζυγος καὶ
πατὴρ τῶν γυναιχῶν ἐκείνων καὶ τῶν υἱῶν, ὁ ᾿Αὐραάμ, ἕνας εἶνε καὶ ὃ χοι-
νὸς Θεὸς καὶ τῆς μωσαϊκῆς ϑρησκείας καὶ τῆς Χριστιανικῆς πίστεως. ᾿Αλλ
οἱ μὲν ἐκ τῆς ἼΛγαρ καὶ τοῦ Σινὰ καὶ τῆς παλαιᾶς διαϑήκης υἱοὶ εἶνε δοῦ-
λοι, οἱ δὲ ἐκ τῆς Σάρρας χαὶ τοῦ Γολγοθᾶ χαὶ τῆς χαινῆς διαϑήχης εἶνε ἐ-
λεύϑεροι. Ἐντελῶς διάφορος εἶνε ἡ ἀλληγορικὴ ἑρμηνεία τοῦ Φίλωνος χαὶ
τῶν ἄλλων ᾿Αλεξανδρινῶν. Διὰ τοῦτο οἱ ἑρμηνευταὶ τῆς ᾿Εχχλησίας οἱ τὴν
ἱστορικὴν ἑρμηνείαν ἐφαρμόζοντες, ἀκολουϑοῦν μὲν τὸ παράδειγμα τοῦ
Παύλου, ἀλλ᾽ ὀνομάζουν τὴν παύλειον ἀλληγορίαν τυπολογίαν, διότι ἤδη ἣ
λέξις «ἀλληγορία» ἐπεχράτησε μὲ τὴν καταχρηστικήν της σημασίαν τὴν
γνωστὴν ἐκ τοῦ Φίλωνος. Ἢ τυπολογία ἢ παύλειος ἀλληγορία εἶνε κατὰ πάν-
τα ἱστορικὴ ἑρμηνεία" εἶνε ἑρμηνεία ἀφϑόγγου προφητείας. Διὰ τοῦτο τόσον
αὐτὴ ἢ ἀλληγορία ὅσον καὶ τὰ προειρημένα σύμδολα ἔχουν ἐν τῇ ἱστορυχῇ
ἑρμηνείᾳ μόνον μίαν ἑρμηνείαν ἐπὶ ἑκάστου χωρίου: οὐδέποτε συνυπάρχουν
περισσότεραι τῆς μιᾶς ἑρμηνεῖαι: καὶ αὐτὸ εἶνε γνώρισμα τῆς ἱστορικῆς
ἑρμηνείας. ᾿Αντιϑέτως εἰς τὴν καταχρηστικῶς λεγομένην ἀλληγορικὴν ἕρ-
μηνείαν αἱ ἐπὶ τοῦ αὐτοῦ χωρίου ἑρμηνεῖαν εἶνε πολλαὶ ἀκόμη καὶ παρὰ τῷ
αὐτῷ ἑρμηνευτῇ! Ὃ Χρυσόστομος, ἑρμηνεύων τὸ προεχτεϑὲν χωρίον τοῦ
Παύλου, ἀντιδιαστέλλει σαφῶς τὰς δύο ἀλληγορίας ὡς δύο ἄσχετα πράγμα-
τα. Τὴν ἱστορικὴν ἀλληγορίαν ἐφαρμόζει ὁ ἀπόστολος [[αὖλος καὶ ἀλλοῦ,
ὅταν π.χ. ἑρμηνεύῃ τὸν ὑδροφόρον θράχον ὡς Χριστόν, τὴν νεφέλην ὡς
θάπτισμα κλπ. (Α΄ Κο 10, 1 - 4). Αὐτὴ ἣ ἀλληγορία εἰς τοὺς πατέρας τῆς
Ἐκχλησίας εἷνε γνωστὴ μὲ τὸ ὄνομα τυπολογία.
Ἡ ἀναγωγή, πτυχὴ ἐπίσης τῆς ἱστορικῆς ἑρμηνείας, εἶνε κάτι διάφορον
χαὶ τοῦ συμθολισμοῦ καὶ τῆς ἱστορικῆς ἀλληγορίας. ᾿Αναγωγὴ σημαίνει ἐμ-
θάϑυνσις ἢ ἀνύψωσις τοῦ νοήματος εἰς ἕνα ὑψηλότερον καὶ ἄκρως πνευμα-
τιχὸν ἐπίπεδον νοημάτων. ᾿Αναγωγιχῶς ἑἕρμηνεύει ὁ Π αὖλος τὸν ἐπίγειον
γάμον εἷς τὴν πρὸς Ἐφεσίους ᾿Επιστολήν. ᾽Εκεῖ, ἀφοῦ ἐξηγεῖ πόσον ἁγνὸν
χαὶ τίμιον πρᾶγμα εἶνε ἐντὸς τῆς Ἐκκλησίας ὁ ἐπίγειος γάμος καὶ ἀφοῦ
διευϑετεῖ τὰς σχέσεις τῶν συζύγων, καὶ κατοχυρώνει τὰ πάντα διὰ τῆς [Ὁα-
φῆς, τουτέστι τῆς ΠΙ|. Διαϑήχης, προσϑέτει. «Τὸ μυστήριον τοῦτο ιιέγα
ἐστίν, ἐγὼ δὲ λέγω εἰς Χριστὸν καὶ εἰς τὴν ᾿κκχλησίαν. πλὴν καὶ ὑμεῖς οἱ καϑ'
ἕνα ἕχαστος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖχα οὕτως ἀγαπάτω ὡς ἑαυτόν, ἣ δὲ γυνὴ ἵνα
φοθῆται τὸν ἄνδρα» (ῳ 5, 832 - 88). Αὐτὸ εἶνε ἀναγωγή. Ὁ ΤΙ αὔῦλος ἐν-
νοεῖ τὸ ἑξῆς. “Ὅπως τὰ μέλη τοῦ σώματος, στόμαχος, ὀφϑαλμοί, χεῖρες, ὦ-
τα, δὲν δύνανται νὰ στήσουν ζωὴν μεμονωμένα καὶ νὰ ζήσουν μεμονωμένα,
ἔτσι δὲν δύνανται οἱ διάφοροι χαρισματοῦχοι, προφῆται, γλωσσολαλίαν ἔχον-
τες, διδάσχαλοι, ϑεραπείας ποιοῦντες, χλπ., νὰ ἐπιτελέσουν ὁ καϑεὶς μόνος
 201

του χριστιανικήν ζωήν ἣ ὀιολογικὴ ζωὴ προὐὔὐποϑέτει συνεογασίαν τῶν ιιε-

λῶν καὶ ἧ χριστιανικὴ πνευματικὴ ζωὴ προὔποϑέτει συνεργασίαν τῶν πι-
στῶν. Καὶ ὅπως οἱ σύζυγοι, ἀνὴρ καὶ γυνή, ὁ χαϑεὶς μόνος του δὲν δύναται
νὰ γεννήσῃ καὶ νὰ στήσῃ οἰχογένειαν, ἔτσι δὲν νοεῖται χαὶ ἣ ᾿Εχχλησία
χωρὶς τὸν Χριστὸν ἢ ὁ ἐνανϑρωπήσας Χριστὸς χωρὶς τὴν Ἐχχλησίαν οὔτε
χαὶ αὐτὸς ὃ Θεὸς δὲν δύναται νὰ νοηϑῇ χωρὶς τρία πρόσωπα. Καὶ ὅπως
ὁ Πατὴρκαὶ ὁ Υἱὸς εἶνε «ἕν», ἔτσι καὶ οἱ πιστοὶ μεταξύ των δὲν ἀποτε-
λοῦν ᾿Εκχλησίαν, ἂν δὲν εἶνε «ἕν» («να ὦσιν ἕν χαϑὼς ἡμεῖς ἕν ἐσμὲν» Ἶω
11, 22). Καὶ ὅπως ὃ Χριστὸς συνδέεται ἀρρήχτως μὲ τὴν ᾿Εκχλησίαν, ἔτσι
καὶ οἵ σύζυγοι πρέπει νὰ συνδέωνται ἀρρήχτως μεταξύ των. Ἢ ἑνότης [1α-
τρὺς χαὶ Ὑἱοῦ θεδαίως δὲν εἶνε τῆς αὐτῆς ποιότητος χαὶ τοῦ αὐτοῦ εἴδους:
μὲ τὴν ἑνότητα τῶν πιστῶν᾽ ἀλλ᾽ εἶνε τὸ ὑπόδευγμα ἐκείνης. Καὶ ἧ συζυγία
Χριστοῦ καὶ Ἐκκλησίας δὲν εἶνε τοῦ αὐτοῦ εἴδους μὲ τὴν ἐπίγειον συζυγίαν
ἀνδρὸς καὶ γυναικός, ἀλλ᾽ εἶνε τὸ πνευματικὸν ὑπόδειγμα ἐχείνης. Καὶ ὅπως
ρουϑμίζονται αἵ σχέσεις Χριστοῦ χαὶ ᾿Εἰκκλησίας, ὁμοίως πρέπει νὰ ρυϑαί-
ἕωνται καὶ αἷ σχέσεις ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς. ᾿Αναγωγὴ λοιπὸν εἶνε ἣ ἀναζή-
τησις τοῦ ὑψηλοῦ καὶ πνευματικοῦ προτύπου ἑνὸς ἡγιασμένου ἀλλὰ προσκαί-
ρου ϑεσμοῦ. ᾿Αναγωγὴ δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ ἐφαρμοσϑῇ παντοῦ. Δὲν δυνά-
μεϑα δηλαδὴ χατὰ τὴν ἱστοριχὴν ἑρμηνείαν νὰ ἀναγάγωιιεν ὅσα νοήματα
ϑέλομεν καὶ ὅπου ϑέλομεν. Πρέπει νὰ ἔχωμεν νύξιν ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν ϑεό-
πνευστον συγγραφέα. ἼΑλλως δὲν ἐφαρμόζομεν ἀναγωγήν, ἀλλ᾽ ἑρμηνείαν
ἀλληγοριχὴν μὲ τὴν καταχρηστικὴν σημασίαν τοῦ ὅρου.
Ἡ μεταφορὰ εἶνε πολὺ σύνηϑες εἰς τὴν Γραφὴν καὶ ἡ ἐξήγησις αὐτῆς
ἀποτελεῖ σπουδαῖον μέρος τῆς ἱστορικῆς ἑρμηνείας. Ἢ μεταφορὰ εἷς τὴν
Γραφὴν λέγεται παροιμία ἢ παραθολή. Αἱ δύο λέξεις εἶνε ταυτόσημοι, καὶ
τοῦτο ἀποδειχνύεται καὶ ἐτυμολογικῶς καὶ ἱστορικῶς. Τὸ «παροιμία» παρά-
γεται ἔκ τοῦ «παρά» καὶ τοῦ «οἶμος» (-- δρόμος, ὅδός, ἀτραπός), ἐξ οὗ
παράγεται καὶ τὸ «προοίμιον». Σημαίνει δὲ τὸ «παροιμία» «παράλληλος ὅ-
δός», «διπλανὸς δρόμος», «παράπλευρος ἀτραπός». Ὅταν εἰς σταϑερὰν ἀ-
πόστασιν 10 μέτρων δεξιώτερον μιᾶς κεντρικῆς ὁδοῦ συμπορεύεται παραλ-
λήλως ἕνας δρομίσκος φϑάνων εἰς τὸ αὐτὸ τέρμα, ἂν θαδίζωμεν τὸν δρομί-
σχον χωρὶς νὰ θλέπωμεν τὴν χεντριχὴν ὁδόν, δυνάϊεϑα νὰ γνωοίζοιιεν
ὅτι καὶ ἣ ἀφανὴς χεντριχὴ ὁδὸς ἔχει τὰς αὐτὰς στροφὰς χαὶ ἀνωφε-
φείας χαὶ χατωφερείας εἰς τὰ αὐτὰ σημεῖα. Αὐτὸ λένεται παροιιία. Ἐπὶ
τῶν νοημάτων ὁ ὅρος παροιμία σημαίνει ὅτι ὁ ἀφηγητής, ἀντὶ νὰ διατυπώσῃ
γυμνὸν τὸ κύριον καὶ οὐσιῶδες νόημα ποὺ ϑέλει νὰ ἀναχοινώσῃ, ἀφη-
γεῖται ἕνα παράλληλον ἐχτὸς οὐσίας νόημα, ὥστε ἀπ᾿ αὐτὸ νὰ παραχὸ
λουϑήσωμεν νοερῶς τὴν πορείαν τοῦ οὐσιώδους. Τὸ αὐτὸ σημαίνει καὶ ἡ
«παραδολή», λέξις παραγομένη ἐκ τοῦ «παραδάλλω»: «παραδάλλω» σημαίνει
παρομοιάζω, παρεικάζω. Τὰ αὐτὰ συνάγονται περὶ τῆς σημασίας τῶν δύο ὅ-
 208

ρων καὶ ἱστορικῶς. .Ὃ ᾿Ιωάννης χρησιμοποιεῖ τὸν ὅρον «παροιμία» (Ἰω 10,
θ: 16,256: 16,299) καὶ οἱ τρεῖς ἄλλοι εὐαγγελισταὶ τὸν ὅρον «παραθολὴ» (Μ
18,18: Μρ 1,11: Δκχ 18,9) μὲ τὴν αὐτὴν ἔννοιαν. Εἷς τὴν 11], Διαϑήκην ἐπί-
σης οἱ δύο ὅροι ταυτίζονται χατὰ τὴν ἔννοιαν (ΠΠῸμ 1.1 χαὶ 1.60). Ἢ πα-
ροιμία ἢ παραδολὴ ἄλλοτε εἶνε μία παροιμιώδης φράσις καὶ ἄλλοτε διήγημα
ὁλόχληρον. Ὃ Λουχᾶς ἀλλοῦ γράφει’ «Πάντως ἐρεῖτέ μοι τὴν παραθολὴν
ταύτην: ᾿ Ἰατρὲ ϑεράπευσον σεαυτόν᾽» (Λα 4, 28)" χαὶ ἀλλοῦ «πε δὲ
πρὸς αὐτοὺς τὴν παραθολὴν ταύτην λέγων: Τίς ἄνϑρωπος... (ἀκολουϑοῦν
τρεῖς παραθολαί, τοῦ ἀπολωλότος προθάτου, τῆς ἀπολεσϑείσης δραχμῆς. χαὶ
τοῦ ἀσώτου υἱοῦ)» (Λχ 15,8 χ.ἕ.). Εἰς τὴν πρώτην περίπτωσιν ἣ παραθολὴ
εἶνε μία φράσις τριῶν λέξεων, εἰς τὴν δευτέραν τρεῖς διηγήσεις ἐκτενεῖς.
Ὁμοίως καὶ εἰς τὴν Π. Διαϑήχην ὑπάρχουν ὅλα τὰ μεγέϑη τῶν παραθολῶν.
Ὃ προφήτης Ἤλίας εἶπεν εἰς τοὺς ψευδοπροφήτας τὴν ἑξῆς παραθολήν'
«Ἕως πότε ὑμεῖς χωλανεῖται ἐπ᾽ ἀμφοτέραις ταῖς ἰγνύαις;» (Ξεμέχρι πότε
ϑὰ χουτσαίνετε καὶ μὲ τὰ δύο πόδια;) (Γ΄ Βα 18,21). Αὐτὴ ἣ παραθολὴ
ἔχει μῆκος ἀποφϑέγματος ὅπως τὸ «Ἰατρὲ ϑεράπευσον σεαυτὸν» (Λκ 4, 28)
ἢ τὸ «Σχληρόν σοι πρὸς χέντρα λαχτίζεινν (Ποξἕ 26,14). Εἰς τὸ ὀιθλίον
τῶν Παροιμιῶν ἔχομεν πλῆϑος παραθολῶν, αἱ ὁποῖαι οὔτε ἀποφϑέγματα εἶνε
οὔτε ἐκτενεῖς διηγήσεις. Τοιαῦται εἶνε ἐν τῇ Κ. Διαϑήκῃ αἷ παραθολαὶ τῶν
ἀσχῶν καὶ τῶν ἱματίων (Μϑ 9, 16 - 11), τῶν παιζόντων παιδίων (Μῦ 11,
16 - 17), καὶ ἄλλαι. Τέλος εἰς ἔχτασιν διηγημάτων ἔχομεν παραδολὰς καὶ
εἰς τὴν Παλαιὰν σπανίως (Κρ 9, 8 - 15) καὶ εἰς τὴν Καινὴν πλειστάχις.
ἜΞτσι ἔχουν αἷ παραδολαὶ κατὰ τὸ μέγεϑος.
Διακρίνω δὲ τὰς παραθολὰς ἢ παροιμίας καὶ κατ᾽ εἶδος εἰς τέσσαρας
κατηγορίας. Τὸ πρῶτον εἶδος εἶνε αἷ παραδολαὶ τῶν ὁποίων τὸ ἀφήγημα
οεἶνε φυσικῶς ἀδύνατον, καὶ ἐνδιαφέρει μόνον τὸ νοούμενον. Εἶνε ἀκριθῶς
μῦϑοι τύπου αἰσωπείου. Ἐχφιστῶ τὴν προσοχήν σας εἰς τὴν διάχρισιν μύϑων
ϑρησχευτικῶν καὶ μύϑων αἰσωπείων, διότι εἶνε τελείως ἄσχετοι, καὶ συμπτω-
ματιχῶς μόνον λέγονται ἀμφότεροι μῦϑοι. Ἄλλο πρᾶγμα εἶνε ὁ μῦϑος ὅτι
ὑπάρχουν δώδεκα ϑεοὶ ἄρρενες καὶ ϑήλεις ποὺ κατοικοῦν εἰς τὸν "Ολυμπον.
ὁ ὁποῖος εἶνε ὀλαχῶδες χαὶ ἀνήϑικον φαντασιοκόπημα τῶν ἀρχαίων εἰδωλο-
λατρῶν, καὶ ἄλλο πρᾶγμα ὃ μῦϑος ὅτι «Ῥοιὰ καὶ μηλέα περὶ κάλλους ἤριζον.
πολλῆς δὲ φιλονειχίας παρὰ τῶν ἀμφοτέρων γεγονυίας, θάτος ἐχ τοῦ πλησίον
φοαγμοῦ ἄἀχούσασα εἶπεν" ᾿ ἾΩ φίλαι, παυσώμεϑαά ποτε μαχόμεναι ᾽». .Ὃδεύ-
τερος αὐτὸς αὐσώπειος μῦϑος εἶνε εὐφυεστάτη διδακτικὴ παραδολή. Ἢ Γρα-
φὴ οὐδένα ϑρησχευτικὸν μῦϑον περιέχει’ περιέχει ὅμως μύϑους τύπου αἰσω-
πείου. Τέτοιοι εἶνε οἱ μῦϑοι ἢ παραδολαὶ ὅτι τὰ δένδρα ἔχρισαν θασιλέα
τῶν τὴν ράμνον (Κρ 9.8 - 15), ὅτι ἣ ὀδέλλα εἶχε τρεῖς ϑυγατέρας (Τ]Πριὶ
24,15), ἢ ὃ μῦϑος τῶν μελῶν τοῦ σώματος ποὺ διαφωνοῦν πρὸς ἄλληλα (Α΄
Κο 12,14 - 21), ᾿Επαναλαμθάνω εἰς τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς παραδολῆς ἐνδιαφέ-
 209

ρει μόνον τὸ νοούμενον, ἐνῷ τὸ ἀφήγημα εἶνε ἀφύσιχον, διότι τὰ δένδρα

καὶ ἡ ὀδέλλα καὶ τὰ μέλη τοῦ σώματος δέν ὁμιλοῦν οὔτε σκέπτονται ὡς πρό-
σωπα. Τὸ δεύτερον εἶδος εἶνε αἷ παραθολαὶ τῶν ὁποίων τὸ ἀφήγημα εἶνε
φυσικῶς δυνατὸν ἀλλὰ πνευματικῶς ἀδιάφορον, ἐνδιαφέρει δὲ μόνον τὸ νο-
ούμενον. Τέτοια εἶνε ἡ παραδολὴ τοῦ σπορέως, ὅπου δὲν μᾶς ἐνδιαφέρει
πνευματικῶς ὁ γεωργὸς καὶ ἣ τύχη τοῦ σπόρου μᾶς ἐνδιαφέρουν μόνον ὁ
κήρυξ, ὁ λόγος, οἵ ἀχροαταὶ τοῦ λόγου καὶ αἷ ποικίλαι ἀντιδράσεις των.
᾿Ομοίως καὶ αἱ παραθολαὶ τῶν ζιζανίων, τοῦ σινάπεως, τῆς ζύμης, τῆς σαγή-
νης, χλα. Τὸ τρίτον εἶδος εἶνε αἷ παραθολαί, τῶν ὁποίων ἐνδιαφέρουν πνευ-
ματιχῶς χαὶ τὸ ἀφήγημα καὶ τὸ νοούμενον. Τέτοια εἶνε ἣ παραθολὴ τοῦ
ἀσώτου. ἔχει πνευματικὸν ἐνδιαφέρον καὶ τὸ ἀφήγημα, ὁ μαχρόϑυμος καὶ
στοργιχός πατήρ, ὁ ἄσωτος καὶ μετανοῶν υἷός, ὃ νομοταγής καὶ φϑονερός
ἀδελφός, ἀλλὰ μᾶς ἐνδιαφέρει κατ᾽ ἐξοχὴν τὸ νοούμενον, ὃ Θεός, οἱ νομοτα-
γεῖς καὶ φϑονεροὶ φαρισαῖοι, οἱ ἄσωτοι καὶ μετανοοῦντες τελῶναι, ὁ φϑονε-
ρὸς ᾿Ισραήλ, τὰ μετανοήσαντα ἔϑνη. 'Ομοία εἶνε καὶ ἣ παραθολὴ τοῦ ἀχα-
θίστου ὀφειλέτου ποὺ ἔπνιγε τὸν σύνδουλόν του δι᾽ ἑκατὸν δηνάρια. Τέλος
τὸ τέταρτον εἶδος εἶνε αἱ παραθολαί, τῶν ὁποίων ἔχει πνευματικὸν ἐνδιαφέρον
αὐτὸ τοῦτο τὸ ἀφήγημα, καὶ δὲν ὑπάρχει ἄλλο νοούμενον πέραν τοῦ ἀφηγή-
ματος. Τέτοιαν παραθολαὶ εἶνε ἢ τοῦ καλοῦ Σαμαρείτου, ἣ τοῦ τελώνου καὶ
τοῦ φαρισαίου, καὶ ἐλάχισται ἄλλαι.δῶ δὲν πρόκειται ἀκριθῶς περὶ «πα-
ρωθολῆς» ἢ «παροιμίας» ἀλλὰ περὶ παραδείγματος.
Ἡ ἱστορικὴ ἑρμηνεία, ἣ ὁποία δύναται νὰ εἶνε μόνον μία, ἐκκινοῦσα
ἀπὸ τὸ γράμμα τοῦ χειμένου, παραχολουϑεῖ μὲ τὴν πρέπουσαν εὐελιξίαν ὅ-
λους τοὺς ἐλυγμοὺς τοῦ λόγου εἰς τὴν ἀποχάλυψιν τῆς Γραφῆς καὶ ἐπιζη-
τεῖ νὰ συλλάθῃ ἀκριθῶς καὶ ἐπιτυχῶς τὴν σχέψιν τοῦ ϑεοπνεύστου συγγρα-
φέως. Εἰς τὴν ᾿Εχχλησίαν ἐνεφανίσϑη ἀνέκαϑεν πρώτη ἣ ἱστορικὴ ἑρμηνεία,
ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὴν χρῆσιν τῆς Γραφῆς ὑπὸ τῶν ἀποστολικῶν πατέρων
καὶ τοῦ Εἰρηναίου, ἐπικρατεῖ δὲ πάντοτε αὐτή. ᾽ὋΟ καλύτερος χειριστὴς καὶ
ἰσχυρότερος ϑεμελιωτὴς αὐτῆς εἶνε ὁ ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος. Τόσον τὰ ὑ-
πομνήματα καὶ τὰ ἄλλα ἔργα αὐτοῦ, ὅσον καὶ μία ὀγκχώδης Σειρὰ (ἣ τοῦ
ΟΥ̓αη61) ἐπιχρατοῦσα ἐπὶ 10 αἰῶνας (Ε΄ - ΙΕ΄) τῆς ὁποίας θάσις εἶνε ὁ
Χρυσόστομος, ὅσον ἐπίσης καὶ οἷ ἄμεσοι καὶ ἔμμεσον μαϑηταὶ τοῦ Χρυσοστό-
μου (Ἰσίδωρος Π᾿λουσιώτης, Θεοδώρητος, Φώτιος, Οἰχουμένιος, Θεοφύλα-
χτος, Εὐϑύμιος Ζυγαθηνός), ἀποτελοῦν τὴν σπονδυλικὴν στήλην τῆς ἐχχλη-
σιαστικῆς ἑρμηνείας τῶν Γραφῶν.

3. Η ΑΛΛΗΓΟΡΊΚΗ ΒΡΜΗΝΕΙΑ

Η ἀλληγοριχὴ ἑρμηνεία ἐχρησιμοποιήϑη χατ᾿ ἀρχὴν ἀτὸ τοὺς φιλοσύ-

φοὺυς χαὶ ἄλλους διανοητὰς τῆς προχριστιανιχῆς ᾿λλάδος: ἐφηρμόζετο δὲ εἰς
210

τὴν ἑλληνικὴν μυϑολογίαν καὶ τὰ ἔπη τοῦ 'Ομήρου. Οἱ ἑρμηνευταὶ ἐχεῖνοι ἀνε-
ζήτουν νὰ εὕρουν ὑπὸ τοὺς μύϑους μερικὰς ἀληϑείας. Ἦτο δηλαδὴ ἐξ ἀρχῆς
ἡ ἀλληγορία ἀπομύϑευσις τῶν μυϑικῶν διηγήσεων. Κλασσιχὸν δεῖγμα τοιαύτης
ἀπομυϑεύσεως διὰ τῆς ἀλληγοριχῆς ἑρμηνείας ἔχομεν εἰς τὸ Συμπόσιον τοῦ
Πλάτωνος, ὅπου ἀπομυϑεύεται ὁ μύϑος τῶν εἰδωλολατριχῶν ϑεοτήτων ᾿Αφρο-
δίτης, Πόρου καὶ Πενίας. Αὐτὴν τὴν συγχεχριμένην ἀπομύϑευσιν ἀναφέρει,
ἐπαινεῖ καὶ παραδέχεται θραδύτερον ὁ ᾿Ωριγένης. Εἰς τὴν ἑρμηνείαν τῆς Βίθλου
πρῶτοι εἰσήγαγον τὴν ἀλληγορικὴν ἑρμηνείαν οἱ ᾿Αλεξανδρινοὶ ᾿Ιουδαῖοι τοῦ
Α΄ λ,Χ. αἰῶνος καὶ μάλιστα ὃ σύγχρονος τοῦ Χριστοῦ Φίλων. Ἢ ἀλεξανδρι-
νὴ παροικία τοῦ ᾿Ιουδαϊσμοῦ, οὖσα ἣ μεγαλυτέρα μετὰ τὴν μητρόπολιν, ὅπως
σήμερον ὁ 'Ἑλληνισμὸς τῆς ᾿Αμερικῆς, καὶ ζῶσα εἰς τὸ πλούσιον, λόγιον, καὶ
ἔχφυλον περιθάλλον τῆς Αἰγύπτου, ὑφίστατο μίαν πνευματικὴν ἀλλοίωσιν. Π΄ολ-
λοὶ Ιουδαῖοι λόγιοι τῆς ᾿Αλεξανδρείας ἀπέθαλλον τὸν ἐϑνικισμόν των, τὴν
γλῶσσάν των, χαὶ τὸ ἦϑος των. Ἐξ αὐτῶν ἦτο καὶ ὁ Φίλων. Δὲν ἐγνώριζε τὴν
ἑδραϊχήν, εἶχε τὴν συνείδησιν ὅτι εἶνε Ἕλλην, καὶ κατ᾽ οὐσίαν δὲν ἐπίστευεν
εἰς τὴν ΠΙ]. Διαϑήχην. Καὶ ἀφ᾽ ἑνὸς μὲν μὴ δυνάμενος νὰ γίνῃ ἀναφανδὸν
ἀρνησίϑρησκχος, ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ ἀπαισχυνόμενος τὰ ἱστορούμενα ἐν τῇ Π. Δια-
ϑήχῃ, ϑαυμάζων δὲ καὶ ϑαμθούμενος ἀπὸ τὰ φιλοσοφικὰ συστήματα τῶν ἕέ-
νων, ἔγινεν ἀλληγοριστὴς τῆς Βίόδλου, ὅπως καὶ τόσοι ἄλλοι. Εἰς τὰ ὑπομνή-
ματά του εἰς τὴν Πεντάτευχον εἶνε καϑ’ ὁλοχληρίαν ϑύραϑεν φιλόσοφος. Τὰ
ὀνόματα καὶ αἱ λέξεις τῆς Βίθλου χρησιμοποιοῦνται μόνον ὡς συμθολικοὶ φι-
λοσοφικχοὶ ὅροι. Καὶ αὐτὸ τὸ δόγμα τῶν ἑλληνιζόντων ᾿Ιουδαίων, ὅτι δῆϑεν οἱ
Ἕλληνες φιλόσοφοι ἔχλεψαν τὰς ἰδέας των ἀπὸ τὸν Μωῦσῆν καὶ τοὺς προφή-
τας, διετύπωσαν οἱ περὶ τὸν Φίλωνα ὄχι διὰ νὰ ὑποτιμήσουν τοὺς Ἕλληνας,
ἀλλὰ διὰ νὰ ἐξαπατήσουν τοὺς ὁμοφύλους των, πείϑοντες αὐτούς, ὅτι δὲν ἀρ-
νοῦνται τὰ πάτρια, οὔτε ἀσπάζονται ξένας ἰδέας, ἀλλ᾽ ἐπιστρέφουν τὰ χκλοπι-
μαῖα. Ἢ οὐσία εἶνε ὅτι ἤϑελον νὰ δικαιολογήσουν τὴν ἐξώμοσίν των. Ἔτσι διὰ
τής φενάχης αὐτῆς ἣ φιλοσοφιχὴ ἀλληγορία, ἣ τελείως ἄσχετος πρὸς τὴν παύ-
λειον τυπολογικὴν ἀλληγορίαν, παρεισῆλϑεν εἰς τὴν ἑρμηνείαν τῆς Βίθλου.
Βραδύτερον διὰ τῶν γνωστικῶν παρεισῆλϑεν εἰς τοὺς ᾿Αλεξανδρινοὺς καὶ δι᾽
αὐτῶν εἰς τὴν ᾿Εχχλησίαν.
Οἱ ϑεόπνευστοι συγγραφεῖς τῆς Κ, Διαϑήχης καὶ οἱ πρῶτοι ἐχείνων ἕρ-
μηνευταί, οἱ ἀποστολιχοὶ πατέρες, οὔτε τὸν Φίλωνα ἐγνώριζον οὔτε μὲ τοὺς
ϑύραϑεν φιλοσόφους καὶ τὰ συστήματά των εἶχον καμμίαν ἐπαφήν. Οἱ ἀπο-
στολιχοὶ πατέρες χαὶ οἱ μέχρι τοῦ Εἰρηναίου ἐκχλησιαστιχοὶ ἑρμηνεύουν τὴν
Κ. Διαϑήχην ἱστοριχῶς. ᾿Ἔπ' αὐτῆς πρῶτοι ἐφήρμοσαν τὴν ἀλληγορικὴν ἕρ-
μηνείαν οἱ γνωστιχοί, ΟἹ γνωστιχοὶ ὡς δάσιν τῆς ϑρησκχείας των ἔχοντες τὴν
ἀντινομίαν χαὶ τὴν σαρχιχὴν ἀχολασίαν, καὶ ϑέλοντες νὰ χατοχυρώσουν τοῦτο
μὲ τὴν Κὶ, Διαϑήχην, -- πρᾶγμα ψύσει ἀδύνατον---, εἶχον ἐπινοήσει μίαν ἀλ-
ληγοριχὴν χλεῖδα ὁλοχλήρου τῆς Κ. Διαϑήχης, τὴν ὁποίαν ἐφήρμοζον ἐπὶ τοῦ
 211

κειμένου ὡς χώδιχα δῆϑεν ἀποχρυπτογραφήσεως, «τὴν τοῦ Θεοῦ ἡμῶν χάριν

μετατιϑέντες εἰς ἀσέλγειαν» κατὰ τὴν ἔχφρασιν τοῦ ἀποστόλου ᾿Ιούδα (᾽1ὃ, 4).
Δὐτὴ ἡ ἀλληγορικὴ χλεὶς ἔφϑασεν εἰς τὰ ὦτα τῶν ἐϑνιχῶν, καὶ ἐντεῦϑεν, νομί-
τῶ, ἔλαθεν ἀφορμὴν ἧἣ χατὰ τῶν Χριστιανῶν συχοφαντία των ὅτι ἐπιδίδονται εἰς
οἰδιποδείους μίξεις καὶ ϑυέστεια δεῖπνα" διότι οἱ ἐϑνιχοὶ δὲν ἠδύναντο νὰ δια-
χρίνουν μεταξὺ Χριστιανῶν καὶ γνωστικῶν. Εἶνε ἀδύνατον ἐδῶ νὰ λεχϑῇ πῶς
ἡρμήνευον συγχεχριμένα χωρία τῆς Γραφῆς. Παραπέμπω εἰς τὸ ΠΙανάριον
τοῦ ᾿Επιφανίου. Ὃ ἄχρατος ἀντινομισμὸς τῶν γνωστιχῶν χαὶ ἣ ἀχαλίνωτος
ἀλληγορία των, εὑρίσχονται ὑπὸ μορφὴν πολὺ ἠπιωτέραν καὶ ἐχφυλισμένην εἰς
τὸν Κλήμεντα ᾿Αλεξανδρέα, ὁ ὁποῖος αὐτοσυστήνεται ὡς «γνωστιχὸς Χριστια-
νός». .ὋΟ Κλήμης παρεδέχετο τὰ συγγράμματα τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων ὡς πη-
γὴν τῆς πίστεώς του ἰσοθαρῆ πρὸς τὴν ᾿Αγίαν Γραφήν. Ἑρμηνεύωντὸ Κλ 2, 8
«Βλέπετε μή τις ὑμᾶς ἔσται ὃ συλαγωγῶν διὰ τῆς φιλοσοφίας καὶ κενῆς ἀπά-
της...», συνάγει τὸ νόημα ὅτι ὃ ἀπόστολος ἐδῶ ὄχι μόνον δὲν ἀποχρούει τὴν φι-
λοσοφίαν ἀλλὰ χαὶ τὴν συνιστᾷ (Στρωμ. 6, 8). Ἢ ἀλληγορία ἀπηλλαγμένη τοῦ
αἰσχροῦ στοιχείου ἀλλὰ καὶ περισσότερον ὠργανωμένη ἀπαντᾶται εἷς τὸν ᾽(ρι-
γένη, τὸν χύριον αὐτῆς εἰσηγητὴν εἰς τὴν Ἐκχλησίαν. Ὃ ᾿Ωριγένης ἦτο χαὶ
νγώστης χαὶ ϑαυμαστὴς τοῦ Φίλωνος. Εἶνε καὶ τεχνίτης τῆς ἀπομυϑεύσεως ὅ-
πως ἐχεῖνος (Κέλσ. 4, 89). ᾿Απὸ τὸν ᾿Ωριγένη ἧ ἀλληγορικὴ ἑρμηνεία, συνε-
χῶς ἐχφυλιζομένη, μετεδόϑη εἰς μεταγενεστέρους ἐνχλησιαστιχοὺς χαὶ χυρίως
᾿Αλεξανδρινοὺς καὶ Λατίνους. Οἱ ᾿Αλεξανδρινοί, ἐξαιρουμένου τοῦ Μ. ᾿Αϑανα-
σίου ποὺ οὔτε τὸν ἤγγισεν ἢ ἀλληγορία, εἶνε ἀλληγορισταὶ ἢ ἀλληγορίζοντες.
Εἰς τὴν Δύσιν ἣ ἀλληγορία ἔσχεν ἰσχυροτέρας ρίζας παρὰ εἰς τὴν ᾿Ανατολήν.
Τὰ γνωρίσματα τῆς ἀλληγορικῆς ἑρμηνείας ποὺ παρεισῆλϑον εἰς τὴν Ἐλχ-
χλησίαν εἶνε περισσότερον φιλώνεια καὶ ὀλιγώτερον γνωστικά. Ἴσως διότι πε-
ρισσότερον τοῦ Κλήμεντος ἦτο γνωστὸς ὧς πηγὴ ἑρμηνειῶν ὁ ᾿Ωριγένης. Καί-
τοι χαὶ ἣ φιλώνειος ἀλληγορία, πρόγονος οὖσα τῆς γνωστικῆς, φέρει χαραχτῆρα
γνωστιχόν. Αἱ μεγάλαι ζημίαι ποὺ ἐπιφέρει εἰς τὴν Γραφὴν ἣ ἀλληγοριχὴ ἕρ-
μηνεία εἶνε: α) ἄρνησις τῆς ἱστορίας (ἀπομύϑευσις), 6) ὑποχατάστασις τῆς
ἀποχαλύψεωςδιὰ τῆς φιλοσοφίας, γ) συστολὴ τῶν ἀπειραρίϑμων νοημάτων τῆς
ΙΠραφῆς εἷς 10 - 20 νοήματα, δ) στρέῤλωσις θασικχῶν νοημάτων. Ἐξηγῶ ἀμέ-
σως χαὶ τὰ τέσσαρα.
Ὁ Φίλων κατ᾽ οὐσίαν ἀρνεῖται τὴν ἱστορίαν. “Ὅταν π.χ. ἑρμηνεύῃ τὸ χω-
οίον τῆς δημιουργίας τῆς γυναικός, «Καὶ ἐπέθαλεν ὁ Θεὸς ἔκστασιν ἐπὶ τὸν
᾿Αδάμ, καὶ ὕπνωσε’ καὶ ἔλαδε μίαν τῶν πλευρῶν αὐτοῦ χαὶ ἀνεπλήσωσε σάρχα
ἄντ᾽ αὐτῆς. χαὶ ὠκοδόμησεν ὁ Θεὸς τὴν πλευράν, ἣν ἔλαθεν ἀπὸ τοῦ ᾿Αδάιι, εἰς
γυναῖχα χαὶ ἤγαγεν αὐτὴν πρὸς τὸν ᾿Αδάμ» (Ππὲ ὃ, 91 - 99), λέγει: «Τὸ ρητὸν
ἐπὶ τούτου μυϑῶδές ἐστι: πῶς γὰρ ἂν παραδέξαιτό τις, ὅτι γέγονεν ἐχ πλευρᾶς
ἀνδρὸς γυνὴ ἢ συνόλως ἄνϑρωπος;» (Νόμ. ἀλλ. ὃ, 19). Μετὰ τὴν δῆϑεν ἀπο-
μύϑευσιν τοῦ «μυϑώδους ρητοῦ» μένει, ὅτι ἣ αἴσϑησις (--- γυνὴ) ἐλήφϑη ἐκ
 212

τῶν δυνάμεων (-- πλευρῶν) τοῦ νοῦ (-- ἀνδρός), καὶ δημιουργηϑεῖσα ὧδη-
γήϑη πλησίον τοῦ νοῦ! Εἰς τὸν ᾿Ωριγένη δὲν ἔχομεν τόσον σχληρὰν ἄρνησιν
τῆς ἱστορίας, ἀλλὰ παραγκώνισιν αὐτῆς καὶ ὑπερτονισμὸν τῆς φιλοσοφιχῆς ἰ-
δέας ποὺ ἀποτελεῖ τὸ ὑποκατάστατον. Εἷς τοὺς μεταγενεστέρους ἐχχλησιαστι-
χοὺς ἀλληγοριστὰς ἔχομεν ἁπλῶς ἐξασϑένησιν τῆς ἱστορίας διὰ τῆς παρουσίας
τῆς ἀλληγορίας. .Ο ἀχροατὴς ἢ ἀναγνώστης τοῦ ἑρμηνευτοῦ, ἀπορροφούμενος
ἀπὸ τὰς ἀλληγορίας, λησμονεῖ καὶ ἀδιαφορεῖ διὰ τὴν ἱστορίαν.
Ὡς πρὸς τὴν ὑποχατάστασιν τῆς ἀποχαλύψεως διὰ τῆς φιλοσοφίας, εἰς
τὸν Φίλωνα εἶνε πάλιν ὁλοχληρωτιχή. Θέμα τῆς φιλοσοφίας εἶνε ὁ νοῦς χαὶ ἣ
αἴσϑησις, ἣ σχέσις καὶ ἣ συλλειτουργία αὐτῶν: τά πάνταεἰς τὴν Γραφὴν γί-
νονται νοῦς χαὶ αἴσϑησις. ᾿Αδὰμ εἶνε ὁ νοῦς ὃ γήινος, διότι ᾿Αδὰμ ἑρμηνεύεται
γῆ. Γυνὴ εἶνε ἣ αἴσϑησις. Τὸ ὅτι ὕπνωσεν ὁ ᾿Αδάμ χαὶ ἐκ τῆς πλευρᾶς του ἐ-
πλάσϑη ἧ γυνὴ σημαίνει ὅτι, ὅταν ὃ νοῦς ὑπνώσῃ καὶ ἣ λειτουργία του ὑποθα-
ϑμισϑῇ, γεννᾶται ἣ αἴσϑησις, ᾿Αλλὰ καὶ πᾶς ἄρρην γίνεται νοῦς, ὁ ᾿Αθραάμ,
ὁ ᾿Ιαχώῤ, κλπ." καὶ πᾶσα γυνὴ γίνεται αἴσϑησις ἢ ἀρετὴ ἢ ἡδονή, ἣ Ἄγαρ, ἧ
Σάρρα, ἡ Ρεθθέχα. Τὰ ἱστορικὰ γεγονότα τῆς ϑείας ἀποκαλύψεως γίνονται
ψυχιχαὶ λειτουργίαι" π.χ. τὸ ὅτι «ἦσαν οἱ δύο γυμνοί, ὃ τε ᾿Αδάμ καὶ ἣ γυνὴ
αὐτοῦ» ([ε 2, 28), ἐκ τοῦ ὁποίου διὰ τῆς ἱστορικῆς ἑρμηνείας συνάγονται ϑε-
μελιώδη δόγματα τῆς πίστεως, χατὰ τὴν ἀλληγορίαν τοῦ Φίλωνος σημαίνει ὅτι
χατ᾽ ἀρχὴν οὔτε ὁ νοῦς ἐνόει οὔτε ἢ αἴσϑησις ἠσϑάνετο! φαντασιοχόπημα φι-
λοσοφικὸν ἐχτὸς πάσης πραγματιχότητος. Ἔτσι ὃ Φίλων ϑέτει ἐκποδὼν ὅλην
τὴν ἀποχάλυψιν τοῦ Θεοῦ χκαὶ στήνει ἕνα φιλοσοφικὸν σύστημα τέτοιον, ποὺ
σήμερον μόνον τὴν ϑυμηδίαν δύναται νὰ προκαλέσῃ. Εἷς τὸν ᾿Ωριγένη τὸ σύ-
στημα δὲν εἶνε τόσον σχληρὸν καὶ ἄϑραυστον, ἀλλ᾽ ἐμπλέχεται χαὶ μὲ μεριχὰ
νοήματα τῆς ἀποκαλύψεως. Ἐπειδὴ ἡ Κ. Διαϑήκη εἶνε περισσότερον τῆς Πα-
λαιᾶς ἀνεπίδεκτος ἀλληγορίας, ἐπειδὴ ὃ ᾿ωριγένης ἦτο ἠναγχασμένος νὰ ἐχ-
φράζεται ὡς μέλος ᾿Εχχλησίας, καὶ ἐπειδὴ ὃ Χριστὸς ἀπὸ τὸν ᾿Ωριγένη δὲν ἀ-
πεῖχε παρὰ ὅσον ἀπέχει ἀπὸ ἡμᾶς ὁ Κοσμᾶς Αἰτωλός, δὲν ἦτο εὔκολον εἰς τὸν
᾿Ωριγένη νὰ στήσῃ διὰ τῆς ἀλληγορίας ἕνα συμπαγὲς φιλοσοφικὸν σύστημα χαὶ
νὰ ϑέσῃ ἐκποδὼν τὴν ἀποχάλυψιν. Διὰ τοῦτο μόνον τὴν νοϑεύει. Εἰς τοὺς με-
ταγενεστέρους ἀλληγοριστὰς σύστημα φιλοσοφιχὸν δὲν διαχρίνεται" αἱ ἀλληγο-
᾿ ρίαι ἐμφανίζουν ἐρείπια μόνον παλαιῶν φιλοσοφικῶν συστημάτων, φιλοσοφι-
χήν τινα νοοτροπίαν χαὶ τάσεις, καὶ φιλοσοφιχοὺς ὅρους μὲ ἐκφυλισμένην τὴν
ἀρχιχὴν ἔννοιαν.
“Ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν συστολὴν τῶν νοημάτων, ἐννοῶ τοῦτο. Εἷς τὴν Πρα-
φὴν ὑπάρχουν μυριάδες νοημάτων ἀπὸ τὰ μέγιστα μέχρι τὰ λεπτὰ καὶ σχεδὸν
ἀπαρατήρητα. Καὶ χάϑε ἑρμηνευτὴς εἰς τὸ πλαίσιον τῆς ἱστορικῆς ἑρμηνείας
δύναται νὰ ἀποχαλύψῃ πολλὰ τέτοια νοήματα μικρὰ εἰς τὴν ἐμφάνισιν ἀλλὰ
πάντοτε οὐσιώδη χαὶ ὠφέλιμα, ἡ δὲ Γραφὴ κατὰ τοῦτο παραμένει ἀνεξάντλη-
τος. Αὐτὰ τὰ πολλὰ χαὶ λεπτὰ νοήματα οἱ ἀλληγορισταὶ τὰ ϑέτουν ἐχποδών' τὸ
 218

πράττουνδὲ εἰς τὴν αὐτὴν ἔντασιν καὶ ὁ Φίλων χαὶ ὃ ᾿Ωριγένης χαὶ οἱ ἐχχλη-
σιαστιχοί. .Ο Φίλων ἔχει 10 - 580 νοήματα, τὸν νοῦν, τὴν αἴσϑησιν, τὴν ἀρετήν,
τὴν ἡδονήν, κλπ. καὶ παντοῦ εὑρίσχει αὐτὰ χαὶ μόνον αὐτά. 'Ομοίως χαὶ ὁ ᾽Ω-
ριγένης. Οἱ ἐχχλησιαστυκοί, ἂν μὲν εἶνε νηπτικοὶ παντοῦ ὀλέπουν τὴν ἐγχρά-
τειαν χαὶ τὴν ἡδονήν, τὴν εὐσέθειαν χαὶ τὸν λογισμόν, τὴν ἀρετὴν χαὶ τὴν χα-
χίαν, τὰς αἰσϑήσεις καὶ τὰς δυνάμεις τῆς ψυχῆς, τὴν ἀναχώρησιν χαὶ τὴν ὀλι-
νάρχειαν" π.χ. εἰς τὸ «Μάρϑα Μάρϑα, μεριμνᾷς καὶ τυρδάζῃ περὶ πολλά’ ἑνὸς
δέ ἐστι χρεία: Μαρία δὲ τὴν ἀγαϑὴν μερίδα ἐξελέξατο» (Λκ 10, 41 - 42), εὕὑ-
οίσκουν τὸ ἑξῆς νόημα. Μάρϑα εἶνε ὁ ἀφιλόσοφος καὶ πραχτιχὸς νοῦς, Μαρία
δὲ ὁ φιλόσοφος καὶ ϑεωρητικός: ὃ ἀφιλόσοφος νοῦς κυλίεται εἰς τὴν χοσμιχὴν
μέριμναν: ἀλλ᾽ ἑνός ἐστι χρεία" νὰ ἀφήσῃ ὁ νοῦς τὸν χόσμον καὶ νὰ ἀναχωρήσῃ
εἰς τὴν ἡσυχίαν: ἀγαϑὴ μερὶς εἶνε ὁ μοναχισμὸς καὶ δὴ ὁ ἀναχωρητισμός, τὸν
ὁποῖον ἀσπάζεται ὁ φιλόσοφος νοῦς». Ἢ ἱστοριχὴ ὅμως ἑρμηνεία, ἣ ὁποία μα-
λιστα λαμθάνει ὑπ᾽ ὄψιν χαὶ τὴν συνάρτησιν τῶν χωρίων, εὑρίσχει ἄλλα. Ἢ
Μάρϑαεἶνε ἐξ ἴσου πνευματικὴ μὲ τὴν Μαρίαν, καὶ μάλιστα εἷς τὴν ἀνάστασιν
τοῦ Λαζάρου ἀναδεικνύεται περισσότερον πνευματικὸς ἄνϑρωπος (Ἴω 11, 11 -
4). Ἐδῶ ἁπλῶς συνέθη αὐτὴ μὲν νὰ ἐμπλαχῇ μὲ τὴν ἑτοιμασίαν πολυσυνϑέ-
του γεύματος μὲ πολλὰ φαγητὰ καὶ μετὰ δυσκολίας νὰ ἐπαρχῇ εἰς τὸ ἔργον, ἥ
δὲ Μαρία νὰ μείνῃ ἐξ ἀρχῆς ἀχροάτρια τοῦ λόγου τοῦ Κυρίου. Ἢ Μάρϑα μὲ
μία ϑαυμαστὴν οἰκειότητα οἰχογενειαχοῦ χλίματος, διαμαρτύρεται φιλιχῶς εἰς
τὸν Κύριον, διατί δὲν ἀποστέλλει τὴν Μαρίαν νὰ τὴν θοηϑήσῃ. Καὶ ὁ Κύριος
τῆς ἀπαντᾷ: «Μάρϑα χαχκῶς μεριμνᾷς διά πολλὰ φαγητά’ ἕνα μόνον φαγητὸν
γρειάζεται»- καὶ κάνοντας ἕνα χαριτωμένον λογοπαίγνιον προσϑέτει: «Ἡ Μα-
οία ἐδιάλεξε τὴν καλὴν μερίδα», δηλαδὴ τὴν ἀχρόασιν τῆς διδαχῆς μου. Μὲ τὸν
ἁπαλὸν χαὶ φιλικὸν αὐτὸν ἔλεγχον ἐννοεῖ’ «Μὲ ξέρεις νὰ ἀγαπῶ τὰ ἡγεμονιχὰ
τραπέζια; Εἶμαι ἄνθρωπος ἁπλοῦς. Ἕνα φαγητὸν ἀρκεῖ. Αν ἔχανες ἕνα μό-
νον, χαὶ μόνη σου ϑὰ ἐπαργχοῦσες, χαὶ συντόμως ϑὰ ἐτελείωνες, καὶ τὴν διδα-
χήν μου ϑὰ ἤχουες ὅπως ἣ Μαρία». Ἡ ἱστορυκὴ ἑρμηνεία μᾶς χαρίζει ἕνα
πλοῦτον νοημάτων μικρῶν χαὶ μεγάλων, ἐμμέσων χαὶ ἀμέσων, ἀπὸ τὰ ὁποῖα
λαμθάνομεν σαφῆ καὶ ζωηρὰν εἰχόνα τῆς ἱστορίας. ᾿Αντιϑέτως ἣ ἀλληγοριχὴ
ἑρμηνεία παραγχωνίζει ὅλα αὐτὰ τὰ νοήματα χαὶ ἀντ᾽ αὐτῶν ἐγχαϑιστᾷ ἕνα,
χαὶ τοῦτο ἀχαίρως. Ἂν δὲ οἵ ἀλληγορισταὶ εἶνε δογματισταί, θλέπουν παντοῦ
τὸ δόγμα τὸ τριαδιχόν, ἢ τὰς δύο ἐν Χοιστῷ φύσεις, καὶ παραὀλέπουν ὅλα τὰ
ἄλλα. Καὶ εἶνε μὲν τὰ δόγματα ταῦτα ἀπὸ τὰ πλουσίως διδασχόμενα ἐν τῇ Κ.
Διαϑήχῃ, ἀλλὰ δὲν εἶνε ὀρϑὸν οὔτε ἀδλαδὲς νὰ τὰ ὀλέπῃ κανεὶς ἐχεῖ ὅπου δὲν
λέγονται χαὶ νὰ ἀντιχαϑιστᾷ δι᾿ αὐτῶν ἄλλα πολλὰ καὶ ἁπλούστερα νοήματα.
ἣνπάλιν οἱ ἀλληγορισταὶ εἶνε φυσιολόγοι, παντοῦ ὀλέπουν τὰ τέσσαρα στοι-
γεῖα τῆς ὕλης, τὰς ὀχτὼ σφαίρας τοῦ χόσιου, καὶ ὅ,τι ἄλλο φαντασϑοῦν.
Τέλος ὅσον ἀφορᾷ εἰς τὴν στρέθλωσιν τῶν νοημάτων, ἀναφέρω πάλιν ἕ-
να παράδειγμα ἐχ τοῦ Φίλωνος πρῶτα. Ἢ Γραφὴ εἰς τὴν Γένεσιν λέγει διὰ
214

τὰς σχέσεις ἀνδρὸς χαὶ γυναικός. «Ἕνεχεν τούτου (τῆς γυναιχὸς) χαταλεί-
ψει ἄνϑρωπος τὸν πατέρα αὐτοῦ καὶ τὴν μητέρα χαὶ προσχολληϑήσεται πρὸς
τὴν γυναῖχα αὐτοῦ» (ΤῈ 2, 24), Πᾶς ἄνϑρωπος, ἀκούων τοῦτο χαὶ ἔχων ὑπ᾽
ὄψιν τὴν συνάφειαν, ἐννοεῖ ὅτι χαλῶς χαὶ ϑεαρέστως συμθαίνει τοῦτο, χαὶ δὲν
ϑεωρεῖ ὁ Θεὸς ὡς ἁμάρτημα τὸ νὰ χωρισϑῇ χανεὶς ἀπὸ τοὺς γονεῖς του, ὅταν
συζεύννυται μετὰ γυναικός, προχειμένου νὰ ἱδρυϑῇ νέα οἰχογένεια. Διὰ τοῦτο
ἐν τῇ Κ΄ Διαϑήχῃ καὶ ὃ Κύριος χαὶ ὁ Παῦλος αὐτὸ τὸ ρητὸν ἐπιχαλοῦνται, διὰ
νὰ στερεώσουν τὸν γάμον (Μϑ 19, 5: Ἐφ ὅ, 81). Ὁ Φίλων ἑρμηνεύει: ᾿Ανὴο
εἶνε ὃ νοῦς χαὶ γυνὴ ἧ αἴσϑησις: ὅταν ὁ νοῦς ὑποδουλωϑῇ εἰς τὴν αἴσϑησιν,
ἐγχαταλείπει τὸν πατέρα Θεὸν χαὶ τὴν μητέρα ἀρετὴν καὶ σοφίαν τοῦ Θεοῦ,
προσχολλᾶται εἰς τὴν αἴσϑησιν (δηλ. τὴν αἰσϑησιαχὴν ζωὴν) καὶ γίνονται οἱ
δύο, νοῦς χαὶ αἴσϑησις, ἕνα πάϑος! (Νόμ. ἀλλ. 2, 49). Δὲν ὑποχαϑιστᾷ μόνον
τὴν ἀποχάλυψιν μὲ ἕνα ἀνούσιον φιλοσόφημα, ἀλλ᾽ ἀλληγορεῖ κατὰ τέτοιον
τρόπον, ὥστε χαὶ ἂν χανεὶς ϑελήσῃ νὰ παλινδρομήσῃ ἐκ τῆς ἀλληγορίας εἰς
τὴν ἱστορίαν, θὰ εὕρῃ τὴν ἱστορίαν ἀνεστραμμένην᾽ θὰ εὕρῃ δηλαδὴ ὅτι ὁ Θεὸς
χαταχρίνει τὴν προτίμησιν τῆς συζύγου ἔναντι τῶν γονέων. Εἷς τὸ τέταρτον
αὐτὸ χαχὸν τῆς ἀλληγορίας, τὴν στρέθλωσιν τῶν νοημάτων, οἱ ἐχχλησιαστιχοὶ
ἐμπίπτουν ὀλιγώτερον, διότι προφανῶς ὑπάρχει ἣ ᾿Εχχλησία, ἣ ὁποία μεριμνᾷ
διὰ τὴν ὀρϑὴν ἑρμηνείαν τῆς ἱστορίας.
Ἡ ἀλληγορικὴ ἑρμηνεία στηρίζεται ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἐπὶ σαϑρῶν θά-
σεων: ἐπὶ τῆς ἀγνοίας, ἐπὶ τῆς παρανοήσεως, ἐπὶ τῆς στενῆς κατὰ γράμμα ἕρ-
μηνείας. Ἐπειδὴ «ὁ νοῦς» εἰς τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν εἶνε γένους ἀρσενιχοῦ
χαὶ «ἡ αἴσϑησις» γένους ϑηλυχοῦ, διὰ τοῦτο ὁ Φίλων καὶ οἱ ἄλλοι ἀλληγορι-
σταὶ ἑρμηνεύουν τὸν ᾿Αδὰμ καὶ ὅλους τοὺς ἄνδρας ὡς νοῦν καὶ τὴν Εὔαν καὶ
ὅλας τὰς γυναῖχας ὡς αἴσϑησιν. Δὲν ἐνδιαφέρονται διὰ τὸ πῶς ἀπαντῶνται
τὰ δύο οὐσιαστιχὰ εἰς τὸ πρωτότυπον. Αἴφνης εἰς τὴν λατινυικὴν γλῶσσαν οἱ
ὅροι ἀντυστρέφονται: ἣ πιδη5 (-Ξενοῦς) εἶνε γένους ϑηλυχοῦ χαὶ ὁ 56η8.15
(--αἴσϑησις) γένους ἀρσενικοῦ. Διὰ τοῦτο οἱ Λατῖνοι ἀλληγορισταὶ ἀφοῦ ἐτα-
λαιπωρήϑησαν κατ᾽ ἀρχήν, εἰς τὸ τέλος ἀντέστρεψαν τὰ πράγματα. "ἔγιναν
οἱ ἄνδρες 56Πη515 χαὶ αἷ γυναῖκες τηθη58. Ἢ Γραφὴ λέγει ὅτι ὁ ᾿Ησαῦ ἧτο «δα-
σὺς» χαὶ ὁ Ἰαχὼθ «λεῖος» (Γε 21,11). Καὶ ὃ Φίλων ἀλληγορεῖ" ᾿Επειδὴ ὁ ᾿1-
αχὼθ ἧτο λεῖος διὰ τοῦτο ἐπῆρε γυναῖκα τὴν Λείαν! Διότι ὁ νοῦς «γυμνότητος
ἐρᾷ ψυχιχῆς»! (Νόμ. ἀλλ. 2, ὅ9 - 60). Μία γλωσσιχὴ σύμπτωσις χαὶ ἣ ἄγνοια
τῆς ἑδραϊχῆς γλώσσης εἶνε αἷ δάσεις τῆς ἑρμηνείας του. ᾿Κπίσης διὰ τὴν «ϑε-
μελίωσιν» τῆς ἀλληγορίας γίνονται πλῆϑος «ἐτυμολογήσεων» καὶ «ξρμηνειῶν»,
αἵ ὁποῖαι εἶνε πᾶσαι ὄχι μόνον ἐχτὸς πραγματιχότητος ἀλλὰ πολλάκις χαὶ ἀ-
στεῖαι. “Ο ἀριϑμὸς ἑπτὰ εἶνε ἱερός, διότι εἶνε παρϑένος, ἐφ᾽ ὅσον δι᾽ οὐδενὸς
ἀριϑμοῦ διαιρεῖται’ διὰ τοῦτο οἱ Ῥωμαῖοι λέγουν τὸ ἑπτὰ σέπτεμ, τουτέστι
σεπτόν! Πλῆϑος μυϑιχῶν παραδόσεων, δεισιδαιμονιῶν, καὶ ἀναχριδῶν περὶ
φύσεως ἀντιλήψεων ἐπιστρατεύονται χαὶ ἀναμιγνύονται μὲ τὰ χωρία τῆς ρα-
 21

φῆς, διὰ νὰ συναχϑοῦν «ὑψηλὰ νοήματα» διὰ τῆς ἀλληγορίας. ᾿Ιδοὺ πῶς ἕρ-
μηνεύει ἕνας ἀλληγοριστὴς τοῦ Θ΄ αἰῶνος τὴν περιχοπὴν Μρ 1,1 -8. Τὰ
Εὐαγγέλια εἶνε τέσσαρα ἐπειδὴ τέσσαρα εἶνε τὰ χλίματα τοῦ χόσμου (ἀνατο-
λή, δύσις, θορρᾶς, νότος), τέσσαρα τὰ στοιχεῖα τῆς ὕλης (γῆ, ὕδωρ, ἀήρ,
πῦρ), χαὶ τέσσαρες αἷ ἀρεταὶ τῆς νοητῆς χτίσεως, τουτέστι τῆς ψυχῆς, (δι-
χαιοσύνη ἡ νοητὴ γῆ, σωφροσύνη τὸ νοητὸν ὕδωρ, ἀνδρία ὁ νοητὸς ἀήρ, καὶ
διότι
φρόνησις τὸ νοητὸν πῦρ). Ὃ Μᾶρκος εἶνε τὸ ὕδωρ χαὶ ἣ σωφροσύνη,
ἣ πρώτη περιχοπή του διαλαμθάνει περὶ τῆς σωφροσύνης τοῦ Ἰωάννου θα-
πτιστοῦ χαὶ τοῦ ὕδατος τοῦ θαπτίσματος. Δερματίνη ζώνη του εἶνε ἣ νέχρωσις
τῆς σαρχός του, διότι τὸ δέρμα προέρχεται ἐχ νεκροῦ ζώον' σημαίνει δὲ καὶ τὴν
ἠϑικὴν νέχρωσιν χαὶ πώρωσιν τοῦ ᾿Ιουδαϊχοῦ λαοῦ. ᾿Αχρίδες εἶνε οἱ λόγοι ποὺ
τρέφουν τὸν ᾿Ιουδαϊχὸν λαόν, ὅστις ἀνάξιος ὧν νὰ τρέφεται μὲ τὰ χαϑαρὰ
ὑψιπετῆ πτηνά, τουτέστι νὰ νοῇ τὰ ὑψηλά, τρέφεται μὲ λόγια τὰ ὁποῖα δὲν πε-
τοῦν ὅπως τὰ πτηνά, ἀλλὰ πηδοῦν καὶ πίπτουν πάλιν χάτω, ὅπως αἱ ἀχοίδες.
Μέλι ἄγριον εἶνε ἡ μὴ γεωργουμένη τροφή, διότι οἵ ᾿Ιουδαῖοι ἐτρέφοντο ἐν
τῶν Γραφῶν, χωρὶς νὰ γεωργοῦν χαὶ νὰ ἐρευνοῦν αὐτας.
᾿Αχριθῶς εἰπεῖν, ἡ ἀλληγορικὴ ἑρμηνεία δὲν εἶνε ἑρμηνεία, ἀλλ᾽ ἣ τέχνη
τοῦ νὰ λέγῃ κανεὶς ὅ,τι ϑέλει καὶ νὰ πείϑῃ ὅτι αὐτὸ λέγει χαὶ ἡ Γραφή. Εἷς
τὰς χεῖρας τῶν ἐχχλησιαστυκῶν ἀλληγοριστῶν ἧ Γραφὴμετεδλήϑη εἰς εὖτε-
λὲς παίγνιον, ὅπως εἰς τὰς χεῖρας τοῦ Φίλωνος μετεθάλλετο εἰς φιλοσοφίαν
ἰουδαϊκῶς καὶ χριστιανικῶς ἀπαράδεχτον, εἰς δὲ τὰς χεῖρας τῶν γνωστιχῶν
εἰς θέθηλον ἀνάγνωσμα. Αὐτὰ διέθλεψαν οἱ μεγάλοι πατέρες τῆς ᾿Εχχλησίας
χαὶ χατεπολέμησαν τὴν ἀλληγορικὴν ἑρμηνείαν πάσῃ δυνάμει. Ο Μ. Βασί-
λειος δριμέως ἐπιτιϑέμενος κατ᾽ αὐτῆς, λέγει ὅτι οἱ ἀλληγοροῦντες ἀλληγο-
ροῦν, διότι ἐπαισχύνονται τὰς Γραφάς, διότι ϑεωροῦν ἑαυτοὺς σοφωτέρους
τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ διότι ϑέλουν νὰ παρεισαγάγουν τὰς προσωχπιχάς
των ἀντιλήψεις (Ἑξαήμ. 9,1). ᾿Αλλ᾽ ἐχεῖνος ποὺ εἶνε χαταπέλτης ἐναντίον
τῆς ἀλληγορίας εἶνε ὃ ᾿Ιωάννης Χρυσόστομος. Ἐπ᾿ οὐδενὶ λόγῳ καὶ ἐν οὐδε-
μιᾷ περιπτώσει συγχωρεῖ τὴν ἀλληγορίαν, τὴν ὁποίαν ϑεωρεῖ ὡς προδοσίαν
τῆς ϑεοπνεύστου Γραφῆς καὶ ἐμπαιγμὸν τῆς πίστεως.
Οἱ μετὰ τὸν Ε΄, αἰῶνα ἀλληγορισταί, διὰ νὰ καλυφϑοῦν, ἔδιδον εἰς τὴν
ἀλληγοριχὴν ἑρμηνείαν ἄλλα ὀνόματα. Τὴν ὠνόμαζον τυπολογικήν, τροπολο-
γιχήν, ἠϑιχήν, μυστικήν, ἀναγωγιχήν, ὑψηλήν, θαϑεῖαν, ἱερωτέραν, ἐμφιλό-
σοφον, ϑεωοητικήν. ὍὍλα ὅμως αὐτὰ εἶνε μόνονλέξεις, ἣ δὲ οὐσία εἶνε πάντοτε
μία, ἣ ἀλληγορία μὲ τὴν καταχρηστιχκὴν ἔννοιαν τοῦ ὅρον, χαϑὼς ἀνεπτύχϑη
εὐθὺς ἀνωτέρω.
216

4{.- Η ἈΑΝΑΤΡΕΠΤΙΚΗῊ ἙΕΡΜΗΝΕΙ͂Α

Ὡς γνωστὸν ἣ Γραφὴ ἑρμηνεύεται ὀρϑῶς μὲ γνώμονα τὴν ἱερὰν παρά-

δοσιν. Ἔτσι ἑριιηνεύεται ἐν τῇ Εχχλησίᾳ. Ἤδη ὅμως ἀπὸ τοῦ μεσαίωνος εἰς
τὴν Δύσιν τὴν ἱερὰν παράδοσιν ἀντικατέστησεν ἕνα πλῆϑος ἀπὸ λαϊκὰς παρα-
δόσεις τελείως ἀσύμφωνον πρὸς τὴν Γραφήν. Αὐτὸ ἧτο ἕνα ἀπὸ τὰ τερατώδι
λάϑη. τὰ ὁποῖα ἐχτύπησεν ὃ Λούϑηρος. Μὴ δυνηϑεὶς ὅμως ὃ Λούϑηρος νὰ δια-
χρίνῃ τὴν ἱερὰν παράδοσιν ἀπὸ τὰς λαϊχὰς παραδόσεις, ἀπέοοιψε τὰ συναιιφό-
τερα, Χωρὶς νὰ ἀντιληφϑῇ, εὑρέϑη εἰς τὴν ἀνάγχην ἑνὸς ἑοιιηνευτιχοῦ γνώμο-
νος, καὶ ἀσυναισϑήτως ἔπλασεν ἕνα ὑποκατάστατον. Εἶπεν ὅτι ἡ Γραφὴπρέπει
νὰ ἑρμηνεύεται μὲ γνώμονα τὸν ϑεῖον λόγον, Τί εἶνε ὅμως αὐτὸς ὁ ϑεῖος λόγος;
Ἔχφ᾽ ὅσον εἶνε χάτι διάφορον χαὶ τῆς Γραφῆς καὶ τῆς ἀπορριφϑείσης ἱερᾶς
ἱστορικῆς παραδόσεως, δὲν εἶνε τίποτε ἄλλο παρὰ ἡ αὐθαίρετος γνώμη ἑχάστου
ἑρμηνευτοῦ, τὸ δοχοῦν ἑκάστῳ. Αὐτὸ εἶνε τὸ ὑποκατάστατον τῆς ἱερᾶς παραδό-
σεως, παρεισαχϑὲν ἀπ᾽ αὐτὸν τὸν ἀρχηγὸν τοῦ προτεσταντισμοῦ. Αἱ φοδεραὶ
συνέπειαι τοῦ ϑανασίιιοιι αὐτοῦ λάϑους δὲν ἐδράδυναν νὰ φανοῦν. ἝΞηήχον-
τα μόλις ἔτη μετὰ τὴν μεταρρύϑμισιν, ἄνθρωποι, οἱ ὅποῖοι εἰς νεαρὰν ἀνδοι-
χὴν ἡλιχίαν συνέζησαν χρονιχῶς μὲ τὸν Λούϑηοον, μὲ γνώϊιοονα τὴν γνώμην
τῶν ἀπέρριψαν τὴν Γραφήν, τὴν μόνην δῆϑεν θάσιν τοῦ προτεσταντισμοῦ.
Πρῶτος ὁ Οτοίϊιβ περὶ τὸ 1680 ὑπεστήριξεν, ὅτι τὰ θιθλία τῆς Γοα-
φῆς δὲν εἶνε ϑεόπνευστα, οὔτε γνήσια, οὔτε ἀξιόπιστα. Καὶ μὲ τὴν θάσιν αὐ-
τὴν ἡρμήνευσε τὴν Κ. Διαϑήχην. Ἡ ἑρμηνεία τοι εἶνε παντοῦ ἀνατρεπτιχή.
Δὲν ὑπάρχει χατ᾽ οὐσίαν ἀχροτέρα ἄποψις τῆς ἀρνητιχῆς χριτικῆς χαὶ τῆς
ἀνατοεπτιχῆς ἑρμηνείας ἀπ᾽ αὐτήν, ὅτι τὰ θιθλία τῆς Γραφῆς δὲν εἶνε ϑεό-
πνευστα ἀλλὰ νόϑα, καὶ ὅτι ὅσα ἱστοροῦνται εἶνε ψευδῆ χαὶ ὅσα διδάσχονται ἀ-
νάξια ἐφαρμογῆς. Αὐτὸ εἶνε ἄρνησις τοῦ Χριστοῦ χαὶ ἔχπτωσις ἐχ τῆς Χοι-
στιανιχῆς πίστεως. Τὸ ἂν μεριχοὶ μεταγενέστεροι τοῦ Οτοίϊι5 ἐξετοάπησαν
χαὶ εἷς λοιδορίας γατὰ τοῦ Χριστοῦ χαὶ τῶν ἀποστόλων. αὐτὸ δὲν εἶνε χάτι
χειρότερον τοῦ προηγουμένου, ἀλλ᾽ ἁπλῶς ιία ἐιιπαϑὴς διατύπωσις τοῦ αὐτοῦ
ποάγματος. “Ὅλη αὐτὴ ἡ τάσις χαὶ τὸ εἶδος τῆς ἑοιιηνείας ἐγαραχτιοίσϑη-
σαν ὡς φιλελευϑεοισμός.
᾿Αφοῦ ὃ φιλελευϑερισμὸς ὑπὸ τὴν γαταχοηστιχὴν ταύτην ἔννοιάν του, ἐ-
σόθησεν ἐπ᾽ ἀρχετὸν χρόνον ἐν τῇ προτεσταντιχῇ Εὐρώπῃ χαὶ πάλιστα ἐν Γεο-
μανίᾳ, ἐνεφανίσϑη ὡς χορύφωμα αὐτοῦ ἡ λεγοιένη σχολὴ τῆς Τυβίγνης. ΔΙε-
τὰ τὴν σχολὴν τῆς Τυθίγγης, πάντοτε ὡς νεοφανῆ χορυιφώματα, ἐνεφανίσϑη)-
σαν ἣ δογματιχὴ σχολὴ χαὶ ἣ ϑοησχειολογιχὴ σχολή, καὶ μετὰ ταύτας ἣ σχο-
λὴ τῆς ἱστορίας τῶν μορῳφῶν χαὶ ἡ διαλεχτιχὴ ϑεολογία, Τελευταία. ἐνεφανί-
σἣη ἔξω ἀπὸ τὰ χλίματα τῆς Γερμανίας ἣ σουηδιχὴ σχολὴ τῆς Οὐνψάλας, ἢ
ὁποία εἶνε ἣ τελευταία σήμερον φάσις τῆς ἀυνητιγῆς χυιτιχῆς χαὶ τῆς ἀνα-
τρεπτιχῆς ἑρμηνείας.
 217

Προὶν ἐξετάσωμεν ἐν συντομίᾳ τὰς ἀποχρώσεις αὐτὰς τῆς ἀνατρεπτιχῆς

ἑσμηνείας, ϑὰ διατυπώσω ἐπίσης ἐν συντομίᾳ ποῖαι εἶνε αἵ δυνάμεις αἱ ὁποῖαι
διεμόρφωσαν χατὰ καιροὺς αὐτὴν χαὶ ποῖαι αἵ χατὰ χαιροὺς πραγματιχαὶ ἐξε-
λίξεις της. Λέγεται χοινῶς ὅτι τὴν ἑρμηνείαν αὐτὴν διαχρίνει ἥ φιλολογιχὴ
καὶ ἱστορικὴ χριτιχὴ χαὶ ἣ ἐπιστημονικὴ ἔρευνα. Φαίνεται δὲ ὅτι ἣ ἀνατρεπτι-
χὴ ἑρμηνεία σὺν τῷ χρόνῳ παρουσιάζει μίαν θελτίωσιν' ἀπὸ ὀλασφήμοι' ἄγα-
λινωσίας γίνεται μόνον ἄρνησις, ἀπὸ ἀρνήσεως ἁπλῆ ἀμφιθολία, χαὶ ἀπὸ ἀμ-
φιθολίας σωφρονεστέρα χριτική. Τὰ πράγματα δὲν ἔχουν ἔτσι ἀλλ᾽ ἀντιστοό-
φως. Τέσσαρες δυνάμεις χυρίως διεμόρφωσαν τὴν ἀνατρεπτιχὴν ἑομηνείαν,
ὅπως ἔχει σήμερον, καὶ ἐπέδρασαν ἐπ᾽ αὐτῆς καὶ τὴν ἐρρύϑμισαν.
Πρώτη διαμορφοῦσα δύναμις εἶνε ἧ ἀπομίμησις. Κατὰ τοὺς αἰῶνας ποὺ
ἐνεφανίσϑη καὶ ἐξηπλώϑη ἣ μεταρρύϑμισις αἷ φυσιχαὶ καὶ πραχτιχαὶ ἐπιστῆ-
μαι χαὶ ἣ φιλοσοφία ἐσημείωσαν ἐντυπωσιαχὰ ἐπιτεύγματα καὶ διετύπωσαν ἐ-
πίσης ἐντυπωσιαχὰς ϑεωρίας. Αὐτὰ τὰ ἐθαύμασαν οἱ ϑεολόγοι, οἱ ὁποῖοι ἔπαυ-
σαν πλέον νὰ κατέχουν τὰ πρωτεῖα τῆς διανοήσεως ἐν Εὐρώπῃ ὅπως χατὰ τὸν
μεσαίωνα- ὡς δευτερεύοντες χαὶ τριτεύοντες διανοηταὶ ἐθαύμασαν, ἐζήλωσαν,
χαὶ ἀπεμιμήϑησαν τὰς ϑεωρίας χαὶ τὴν γλῶσσαν τῶν φυσικῶν χαὶ φιλοσόφων,
διὰ νὰ δείξουν ὅτι ἐπιτυγχάνουν παράλληλα καὶ ἀντάξια ἐκείνων ἐπιτεύγματα.
Ἡ τοιαύτη ἄχαιρος ἀπομίμησις εἶνε ἴδιον τῶν δευτέρων χαὶ τῶν τρίτων. Ἢ
νεωλογία ἀνεχάλυψε τὰ στρώματα τοῦ φλοιοῦ τῆς γῆς μὲ τὰς λεγομένας ὄιο-
λογιχὰς ζώνας τὰς ἐμφαινούσας τὴν χλωρίδα χαὶ τὴν πανίδα ἑκάστου γεωλο-
γιχοῦ αἰῶνος. Κατ᾽ ἀπομίμησιν καὶ οἱ ϑεολόγοι «ἀνεχάλυψαν» εἰς τὴν Γραφήν,
πρῶτα τὴν Παλαιὰνκαὶ ἔπειτα τὴν Καινήν, τὰ λεγόμενα στρώματα χαὶ ὗπο-
στρώματα. Ἔλεπον μίαν χατάστασιν χειμένων νὰ ἀνατρέπεται, συγχέεται,
συμπιλῆται, μεταφράζεται, ἀνασυντάσσεται, ἀναϑεωρῆται, καὶ νὰ προκύπτῃ ἕ-
να νέον στρῶμα χειμένων, ἔπειτα διὰ τοῦ αὐτοῦ τρόπου. ἄλλο καὶ ἄλλο, ἕως ὅ-
του φϑάσωμεν δῆϑεν εἷς τὴν σημερινὴν χατάστασιν τῶν παραδεδοιιένων χει-
μένων. Ἔτσι οἱ δῆϑεν ἐρευνηταὶ τῆς Γραφῆς ὑψούμενοι ἐπὶ τῶν ὀνύχων ἐ-
αοῦντο ὡς ἐμπειριχοὶ ἐπιστήμονες, διὰ νὰ ἀναμετρηϑοῦν μὲ τοὺς φυσιχοὺς
ἐπιστήμονας. ᾿ἘἘχεῖνοι θεδαίως διέϑετον διὰ τὴν περιγραφὴν τῶν στοωμάτων
τὴν παρατήρησιν, χαὶ αὐτοὶ ὅμως διέϑετον τὴν φαντασίαν, φαντασίαν πιμη-
λῶν ἀνϑοώπων. Διετυπώϑησαν εἰς τὴν γεωφυσιχὴν χαὶ τὴν ἀστροφυσιχὴν διά-
φοροι ϑεωρίαι περὶ τῆς γενέσεως τοῦ ἡλιαχοῦ συστήματος ἢ τῶν γαλαξιῶν
χαὶ τῶν νεφελωμάτων, ὅπως ἣ ϑεωρία τοῦ Λαπλάς" διετύπωσαν χαὶ οἱ ϑεολό-
νοι διαφόρους ϑεωρίας «περὶ τῆς γενέσεως» τῶν διθλίων τῆςαφῆς, ἀπομι-
“ούμενοι χυρίως τὴν ϑεωοίαν τοῦ Λλαπλάς, Διετυτώϑη εἰς τὴν ἀστροφυσιχὴν
ἡ ϑεωρία τῶν μετεωριτῶν, διετύπωσαν. χαὶ οἱ ϑεολόγοι τὴν ὁμώνινμιον ϑεωοί:
αν τῶν Ἰἰωαννείων ἢ συνοπτιχῶν μετεωριτῶν" χαὶ ὅτι εἰς τοὺς τρεῖς πυώτους
εὐανγελιστὰς ὁμοιάζει μὲ τὸ υὐαγγέλιον τοῦ Τωώννου ϑεωρεῖται «Ἰωάννειος
μετεωρόλιϑος» καὶ τἀνάπαλιν. Διετυπώϑη εἰς τὴν διολογίαν ἡ δαρθίνειος ϑεω-
218

οία τῆς ἐξελίξεως τῶν ἐμθίων ἢ ἧ ἱστορία τῶν εἴδῶν, διετύπωσαν χατ᾽ ἀπο-
μίμησιν καὶ οἱ ϑεολόγοι τὴν ἐξέλιξιν τῶν μορφῶν καὶ τὴν ἱστορίαν τῶν μορ-
φῶν χαὶ ἐπενόησαν τὰ λεγόμενα μοτίθα. Ὑπεστήριξαν δηλαδὴ ὅτι εἰς τὰς λαῖ-
χὰς παραδόσεις, ἐκ τῶν ὁποίων ἀπετελέσϑησαν αἱ Γραφαί, ὑπῆρξαν ὡριυσμέ-
ναι μορφαὶ συνεχῶς ἀλλοιούμεναι (τηοίϊνα), αἷ ὁποῖαι ἐπανεμφανίζονται εἰς
τὰ χείμενα τῶν Γραφῶν ὑπὸ ποικίλας μορφάς. Εἰς τὴν φιλοσοφίαν ὁ ΗΘρΘΕΙ
διετύπωσε τὴν ϑεωρίαν τῆς «τριπλῆς μορφῆς», ὑπὸ τὴν ὁποίαν ἐχδηλώνεται
εἰς τὸν χόσμον ἣ ἀπόλυτος ἰδέα, καὶ ἣ ὁποία «τριπλῆ μορφὴ» εἶνε «ϑέσις - ἀν-
τίϑεσις - σύνϑεσις»" καὶ οἱ ϑεολόγοι ἐχρησιμοποίησαν τὴν αὐτὴν μέϑοδον διὰ
τὴν ἑρμηνείαν τῶν χειμένων τῆς Κ. Διαϑήχης. Κατ᾽ ἀπομίμησιν διαφόρων ϑε-
ρημάτων τῆς ψυχολογίας περὶ προθολῆς τοῦ ἐσωτερικοῦ χόσμου καὶ περὶ ὑλο-
ποιήσεως τῶν ἐφετῶν, ἔπλασαν χαὶ οἷ ἑρμηνευταὶ τῆς Κ. Διαϑήκης τὰς ϑεω-
οίας περὶ ἐσχατολογικῆς ϑεωρήσεως τῶν πραγμάτων καὶ περὶ λειτουργικῶν
ὕινων. ᾿Εσχατολογιχὴ ϑεώρησις τῶν πραγμάτων εἰς τὴν ἀνατρεπτικὴν ἕρμη-
νείαν εἶνε αὐτὸ ποὺ ἐχγῳφράζεται μὲ τὴν λαϊκὴν παροιμίαν ὅτι «ὦ πεινασμένος
ζεστὰ ψωμιὰ ὀνειρεύεται». Εἶνε δὲ συγχρόνως καὶ μία παρῳδία τῶν ἁγιογρα-
φιχῶν καὶ ἐκκλησιαστικῶν ὅρων «μυστικός», «μυστήριον», «ἄγκυρα ἐλπίδος»,
«προσδοχία», «προσδοχώμενα», «προσδέχοσϑαι», «ἀρραθών». Αὐτὰ ποὺ ἀπό-
χεινται εἰς τὴν μέλλουσαν ζωήν, καὶ ποὺ ὁ πιστὸς ἐν τῇ ᾿Εχχλησίᾳ τὰ ἀπολαμ-
θάνει ὡς ἀρραθῶνα διὰ τῆς πίστεως καὶ τῶν μυστηρίων, καὶ τὰ ἐγγίζει διὰ
τῆς «ἀγχύρας τῆς ἐλπίδος» καὶ τῆς ἀχλονήτου προσδοχίας, αὐτὰ ἣ ἀνα-
τρεπτικὴ ἑρμηνεία, ἥτις ἀνεπτύχϑη ἔξω ἀπὸ τὴν ᾿Εχχλησίαν χαὶ τὴν ζωὴν
τῆς πίστεως, τὰ θλέπει ὡς οὐτοπίας χαὶ ὧς ἀνύπαρντα ἐφετά, τά ὁποῖα δῆϑεν
ἐν τῇ παραφροσύνῃ των τὰ μέλη τῆς ᾿Εχκχλησίας τὰ ὀλέπουν ὡς γεγονότα. Αὐ-
τὸ εἶνε τὸ διατυμπανιζόμενον ἐσχατολογυκὸν θίωμα χαὶ ἣ ἐσχατολογικὴ ϑεώ-
οησις, χαὶ ἣ περὶ αὐτὰ ἀνατρεπτικὴ ϑεωρία ἣ χατὰ χόρον λεγομένη ἐσχατολο-
νία. Τὸ δὲ ϑεώρημα τῶν λειτουργικῶν ὕμνων, ἐφαρμοζόμενον χατ᾽ ἐξοχὴνεἰς
τὰ χωρία ὅπου ἀποκαλύπτεται ἣ Θεότης καὶ ἣ ἀνάστασις τοῦ Χριστοῦ καὶεἰς
τὸ ὄνομα «Κύριος», εἶνε τὸ ἑξῆς. Ο Χριστὸς οὔτε εἶνε Θεὸς οὔτε ἀνέστη,
ἀλλ: ὑπῆρξε λίαν ἀγαπητὸς ἠϑικοδυδάσκαλος ἀποϑανὼν ἡρωϊκῶς. Τοῦτον οἱ
ὁπαδοί του ἐπάνω εἰς τὸ παραλήρημα τοῦ ἐνθουσιασμοῦ των καὶ τῆς τετρωμέ-
νὴς ἀγάπης των, ἐπάνω εἰς τὰ παραληρήματα τῶν ὕμνων, τὸν ἐϑεοποίησαν
χαὶ τὸν ἀνέστησαν, ὅπως ϑεοποιεῖ ὃ ἐραστὴς τὴν ἐρωμένην του χαὶ τὴν λέγει
ϑεάν του χωρὶς νὰ εἶνε, καὶ ὅπως ἢ πονεμένη μητέρα ἀνιστᾷ τὸν προσφάτως
ἀποϑανόντα μονογενῆ της χαὶ συνομιλεῖ μαΐζί του, καὶ τοῦ τοποϑετεῖ χάϑισμα
χαὶ πινάχιον φαγητοῦ εἰς τὴν τράπεζάν της, χαὶ, τοῦ περιποιεῖται τὰ στρώμα-
τα. Ως τοιοῦτοι «λειτουργικοὶ ὕμνοι» μὴ ἔχοντες χῦρος νηφαλίου μαρτυρίας
ὑποδειχνύονται τὰ χωρία «ἣν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος, χαὶ ὁ Λόγος ἦν πρὸς τὸν Θε-
ὖν, χαὶ Θεὸς ἦν ὁ Λόγος» (Ἴω1,1), «...Ἑ ὧν Χριστὸς τὸ κατὰ σάρκα, ὁ ὧν
ἐπὶ πάντων Θεὸς εὐλογητὸς εἰς τοὺς αἰῶνας» (Τὼ 9, δ), «Τοῦτο γὰρ φρονεί-
 219

σϑω ἐν ὑμῖν ὃ καὶ ἐν Χρυστῷ ᾿Ιησοῦ, ὃς ἐν μορφῇ Θεοῦ ὑπάρχων οὐχ ἅρπα-
γμὸν ἡγήσατο τὸ εἶναι ἴσα Θεῷ... Διὸ καὶ ὁ Θεὸς αὐτὸν ὑπερύψωσε χαὶ ἐ-
χαρίσατο αὐτῷ ὄνομα τὸ ὑπὲρ πᾶν ὄνομα... ὅτι Κύριος ᾿Ιησοῦς Χριστὸς εἰς
δόξαν Θεοῦ Πατρὸς» (Φι 2,- 11), «... Προσδεχόμενοι τὴν μαχαρίαν ἐλ-
πίδα καὶ ἐπιφάνειαν τῆς δόξης τοῦ μεγάλου Θεοῦ χαὶ σωτῆρος ἡμῶν ᾿Ιησοῦ
Χριστοῦ...» (Ττ 2, 18), «Θεὸς ἐφανερώϑη ἐν σαρχί» (Α΄ Τι 8, 16), χαὶ
ἄλλα πολλὰ παρόμοια χαϑὼς χαὶ πᾶσα χρῆσις τοῦ ὀνόματος «Κύριος» διὰ τὸν
Ἰησοῦν Χριστόν. Αὐτὰ καὶ ἄλλα ἐζήλωσαν οἱ ϑεολόγοι ἐχ τῶν φυσιχῶν ἐπι-
στημῶν χαὶ τῆς φιλοσοφίας ἀπομιμηϑέντες τοὺς φορεῖς ἐχείνων.
Δευτέρα δύναμις διαμορφοῦσα τὴν ἀνατρεπτικὴν ἑρμηνείαν εἶνε ἣ προ-
θολὴ τοῦ ἐσωτερικοῦ χόσμου καὶ τῶν πράξεων τῶν ἑομηνευτῶν ἐπὶ τῶν ἀπο-
στόλων χαὶ συγγραφέων τῶν ϑεοπνεύστων χειμένων. Αὐτὸ τὸ προσῆψαν ὡς
μομφὴν οἷ ἴδιοι εἰς τοὺς ἀποστόλους, ἀλλ᾽ εἰς τὴν πραγματικότητα τὸ ἔπρα-
ξανοἱ ἑρμηνευταὶ αὐτοί, ἐνῷ οἷ ἀπόστολοι δὲν ἐμφανίζουν τοιαύτας τάσεις. Οἱ
ἑρμηνευταὶ τῆς ἀνατρεπτιχῆς ἑρμηνείας, προτεστάνται ὄντες χαὶ ὀλέποντες
χαϑ᾽ ἡμέραν νὰ διασπᾶται ὃ προτεσταντισμὸς εἰς δυσαρίϑμητα ϑραύσματα, χαὶ
τὰ χόμματα ποὺ προῆλϑον ἀπὸ μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ϑρησχευτικὴν χοινότητα νὰ
νίνωνται τὰ πλέον ἐχϑοιχὰ μεταξύ των, καὶ κάϑε χόμμα νὰ ϑεοποιῇ σχεδὸν
τὸν ἱδρυτὴν χαὶ ἀρχηγόν του χαὶ νὰ φρονῇ ὅτι αὐτὸς εἶνε τὸ χοσμο-
ἵστορικὸν πρόσωπον, ὀλέποντες, λέγω, οἵ προτεστάνται αὐτά, ἐπίστευσαν
ὅτι τὰ ἴδνα συνέθαινον καὶ εἷς τὴν πρώτην Ἐκκλησίαν, καὶ ἔτι περυσσό-
τερον, ὅτι ἔτσι ἱδρύϑη ὃ Χριστιανισμὸς ὡς ἕνα ϑραῦσμα ἀπὸ τὴν συγχοητιστι-
χὴν ἀνθρωπότητα τῆς ἐποχῆς ἐχείνης μὲ πάστωρα τὸν Ναζαρηνὸν ᾿Τησοῦν.
Δὲν ἠδυνήϑησαν νὰ συλλάδουν, ὅτι ὑπάρχει καὶ κάτι ἀνώτερον τοῦ προτεσταν-
τισμοῦ χαὶ μάλιστα ἔξω τοῦ προτεσταντισμοῦ. ᾿Επὶ πλέον οἱ ϑεολόγοι ἐκεῖνοι
θλέποντες πῶς διχάζονται μεταξύ των χαὶ γίνονται οἱ ἀσυμφωνότατοι ἐχϑοοί.
πῶς π.χ. ἐδιχάσϑησαν ὁ Βαυτγ καὶ ὃ δίγαιβ5 ἢ ὁ ΒΑΙΙΉ καὶ ὁ Βυϊπιᾶπη, ποὺἐξε-
χίνησαν μαζὶ καὶ κατέληξαν εἰς ἀντιπάλους, ἀδυνατοῦν νὰ φαντασϑοῦν ὅτι
δὲν ἔχαναν καὶ οἱ ἀπόστολοι τὸ ἴδιον. “Οϑεν ὑποστηρίζουν μὲ πάϑος ὅτι τιετα-
ξὺ Πέτρου καὶ Παύλου ὑπῆρχεν ἄσπονδος διαμάχη, ὅτι ὑπῆοχον δύο Χρι-
στιανισμοί, ὁ ἰουδαϊχὸς χαὶ ὃ ἐϑνικός, ἐχϑροὶ μεταξύ των, καὶ ὅτι τὰ θιδλία
τῆς Κ. Διαϑήχης εἶνε λίδελλοι ποὺ ἔγραφον αἱ δύο παρατάξεις ἐναντίον ἀλ-
λήλων. ἜἜφϑασαν μάλιστα εἷς τοιοῦτον σημεῖον, ὥστε τὴν ᾿Αποκάλυψιν καὶ
τὴν ᾿Επιστολὴν τοῦ ᾿Ιούδα, ποὺ ἐγράφησαν διὰ τὴν ἐπικύρωσιν τῆς διδαχῆς
τοῦ ΤΠ αύλου χαὶ τὴν ὑποστήριξιν τῶν ἐχχλησιῶν ποὺ ἵδουσεν ἐχεῖνος, νὰ τὰς
ϑεωροῦν ὡς τοὺς πλέον πυραχτωμένους χαὶ ὀργίλους μύδρους χαὶ λιθδέλλους
ἐναντίον τοῦ Παύλου χαὶ τῶν ἐξ ἐϑνῶν ἐκχλησιῶν! Τόσην ἀδυναμίαν κατα-
νοήσεως τῆς πραγματιχῆς ἱστορίας ἔδειξαν καὶ τύσον ζωηρῶς ἔζων οἱ προτε-
στάνται αὐτοὶ τὰ ἐσωτερικά τῶν διώματα, ὥστε ἐπειδὴ ἦσαν αὐτοὶ παῦροι, νὸ
δλέπουν χαὶ τὰ λευχὰ μαῦρα καὶ νὰ ἀρνοῦνται χαὶ αὐτὴν τὴν ὕπαρξιν τοῦ
20

λευκοῦ χρώματος. Τοιοῦτον ψυχικὸν χόσμον διέϑετον αὐτοὶ οἱ μεγάλοι «χρι-

τιοί», οἱ ὁποῖοι ἀπεπειράϑησαν ὡς ψυχίατροι νὰ ψυχολογήσουν τοὺς ἀποστό-
[ -“" . , « ͵ ν Α ι ,
᾿

λους χαὶ νὰ τοὺς διχάσουν ὡς διχασταὶ τοὺς ἐνόχους. Εἷς τὴν ϑεόπνευστοντολ-
ς ν Α τὸ " ἂν
Ἁ ᾿ ι ᾿ Γ

ιὴν τοῦ νεαρωτέρου Παύλου νὰ ἐπιπλήξῃ τὸν πρεσθύτερον Πέτρον, χαὶ εἰς
ν , , ᾿ .
“ , δ᾿ Ν

τὴν χαταπληχτιχὴν ταπείνωσιν τοῦ Πέτρου νὰ σιωπήσῃ ὡς σφαλεὶς ἐνώπιον

τοῦ Παύλου, ἀντὶ νὰ ἴδουν τὸ μεγαλεῖον τῶν πνευματοφόρων ἀνθρώπων που
ἐθεμελίωσαν τὴν ἀχατάλυτον ᾿ἰχχλησίαν, δλέπουν τὴν κακίαν χαὶ τὴν ἐμπά-
ϑειαν μὲ τὴν ὁποίαν ἐπιτίϑενται ἐναντίον ἀλλήλων δύο προτεσταντιχαὶ μερι-
δες. Πυλὺ χαραχτηριστικὸν εἶνε ὅτι συνηϑέστατα ϑέματα «ἐπιστημονιχῶν ἐρ-
Θ᾿ , “ “ 5
ΙΝ

γασιῶν» εἷνε «Πέτρος χαὶ Παῦλος» (ἢ «πετρινισμὸς χαὶ παυλιανισμός»), ὅ-

ποι ὑπογραμμίζεται τὸ μῖσος μεταξὺ τῶν δύο ἀποστόλων ἢ τῶν δύο ἐχχλησιῶν,
χαὶ «Πέτρος χαὶ Ἰωάννης», ὅπου ὑπογραμμίζεται ὁ φϑόνος μεταξὺ τῶν δύο
ἀποστόλων. Οἱ προτεστάνται συγγραφεῖς αὐτῶν τῶν ἐργασιῶν ὑπὸ τὸν [1έ-
τοον θλέπουν τοὺς μισητούς τῶν παπιχοὺς καὶ ὑπὸ τὸν Παῦλον τοὺς προτε-
στάντας, οἷ ὁποῖοι ἔχουν δῆϑεν αὐτὸν πρόδρομον, προστάτην χαὶ πρότυπον᾽ εἰς
τὴν δευτέραν περίπτωσιν, Πέτρου χαὶ ᾿Ιωάννου, ὀλέπουν οἷ ἑρμηνευταὶ τὸν
χαϑηγητήν των χαὶ τὸν ἑαυτόν των ποὺ ϑέλει νὰ γίνῃ ἀρχηγὸς σχολῆς ὡσὰν
τὸν χαϑηγητήν, χαὶ τὸν μεταξύ των φϑόνον. Αὐτὰ εἶνε προθολὴ τοῦ ὃσωτεορι-
Α ’ 3 3 ἤ 9 Ἁ Ἁ - Ὁ

χοῦ χόσμου ἐπὶ τῶν ἄλλων καὶ ὄχι τὸ περιεχόμενον τῶν ϑεοπνεύστων ὀιθλίων
ποὺ ἔγραψαν οἷ ἀπόστολοι. “Ἕτερον δὲ μέγα τεχμήριον αὐτῆς τῆς προθολῆς εἶἷ-
ε »" [ . ε᾿ ᾿ , { 5. ,.«Ὦ -« ΩΣ τ
ν΄ 5»

νε χαὶ ἧ λεγομένη ϑεωρία τῆς ἐπεξεργασίας τῶν χειμένων. Ὕπεστήριξαν δη-

λαδὴ οἷ τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας, ὅτι τὰ χείμενα τῆς Γραφῆς προέχυψαν
’ ε!
λους ἐπεξεργασίας καὶ διασχευάς, χατὰ τὰς ὁποίας ἕχα-
’ ᾿ , ς
ιετὰἉ ἀπὸ ἀλλεπαλλή
5. Χ 5η Ρ 3 , Ν

, , Φ 9 , ὦ 3 γ᾿ 9 . . 9
στος συντάχτης προσέϑετεν ὅ,τι ἐπεϑύμει χαὶ ὅ,τι ἐφαντάζετο εἰς τὰ πρὸ αὐὖ-
« , , ν. 3 , , ς - ΕΝ ες 5
τοῦ χείμενα ποὺ παρελάμθανε καὶ ἐξεμεταλλεύετο. ΠΠόϑεν ὁριιᾶται αὐτὸς ὃ ἰ-
σχυρισιιός, δύναται νὰ κατανοήσῃ χαλῶς ὅποιος ἔχεν παραχολουϑήσει ἀνελλι-
πῶ: τὴν προτεσταντιχὴν ἑρμηνευτιχὴν θιθλιογραφίαν ἐπὶ τῆς Κ. Διαϑήχης
ἀπὸ τοῦ Λουϑήοου μέχρι σήμερον. ᾿κεῖ θλέπει ὅτι ἣ «ἐπεξεργασία» εἶνε ὁ ἐ-
» ᾿ - ΄ Γ ͵ “- [πὸ ε 9 Π ς 59

πιχρατέστερος τρόπος συντάξεως ἑομηνευτιχῶν, εἰσαγωγικῶν καὶ ἱστοροιχῶν

συγγραμμάτων, ἰδίᾳ μεταξὺ τῶν Γερμανῶν. Λαμθάνει πιχ. ὁ ΒτίίοΚκηοτ τὰ ὑ-
πομνήματα τοῦ ᾿ς ΝΜεῖίε χαὶ μὲ ὀλίγας πουσϑήχας συντάσσει τὰ ἰδιχά του
ὑπομνήματα. Ἔτσι συντάσσουν τὰ ὑπομνήματά τῶν χαὶ οἵ διαδοχιχοὶ συντά-
χται τῶν μαχροθίων ἑομηνειυτιχῶν σειρῶν, ὅπως εἶνε ἣ σειοὰ τοῦ Μογοτ εἷς
τὴν Κα. Διαϑήχην (Μέεγεγ, Ηυΐπογ, ΚίηΙ, Κπορῇ). ἽἼζχαστος εἶνε διασκενὰ-
στὴΞ τοῦ προηγουμένου του, Ἔτσι ἐπίσης ἣ εἰσαγωνὴ τοῦ Εοίης ἔγινεν ἔπει-
τα τῶν Εξίης - ΒΘΠπ), χαὶ ἔπειτα τῶν Εξίης - ΒοΠπιὶ - Κιίϊπηπιο!. Καὶ ἄλλοτε
ἦν τὸ πρᾶγμα εἶνε δεδηλωμένον, χαὶ τὸ «σύνταγμα» φέρεται ὑπὸ τὰ ὀνόιια-
τὰ ὕλμων τῶν χατὰ χαιροὺς συντακτῶν᾽ πολλάχις ὅμως δὲν «φαίνεται ἐκ πυώ-
τὴς ὄψεως παρὰ τὰς παραπομπάς. Λαμβάνει ἕνας τρία προηγούμενα ὑπομνή-
ματα χαὶ ἐξ αὐτῶν ἀνασυντάσσει τέταρτον τὸ ἰδικόν τον. ᾿Ενίοτε μετὰ ἀπὸ
 221

τρεῖς καὶ τέσσαρας γενεὰς ἀνασυντάξεως παρατηρεῖται τὸ φαινόμενον νὰ μὴ

γνωρίζῃ ὃ τελευταῖος συντάχτης, ὁποίων χληρονομιῶν φορεὺς εἶνε, χαὶ νὰ ἐ-
πιτίϑεται ἐναντίον ἀρχαιοτέρων, εἰς τοὺς ὑποίους ὅμως ἀνάγεται μέρος τοῦ
ὑλιχοῦ του διοχετευϑὲν εἰς αὐτὸν μέσῳ τρίτων. Αὐτοὶ λοιπὸν οἵ «ἐρευνηταί». μὴ
δυνάμενοι νὰ διανοηϑοῦν ὅτι οἱ ἀπόστολοι δὲν «συνέτασσον» ὅπως αὐτοί. ὑπο-
στηοίζουν ὅτι τὰ θιθλία τῆς Κ. Διαϑήκης εἶνε καταντήματα ἀλλεπαλλήλων
ἐπεξεργασιῶν. Καὶ ὄχι μόνον χάνουν αὐτὴν τὴν προδολὴν τοῦ χόσμου τῶνἐ-
πάνω εἷς τοὺς ἀποστόλους, ἀλλὰ χαὶ χατηγοροῦν ἐχείνους, χαϑὼς ἐλέχϑη εἰς
τὴν προηγουμένην παράγραφον, ἐπὶ παρομοίᾳ προθολῇ.
Τρίτη δύναμις διαμορφοῦσα ἀνὰ τοὺς τέσσαρας τελευταίους αἰῶνας τὴν
ἀνατρεπτυκὴν ἑρμηνείαν εἶνε ἧ συνεχὴς πολεμικὴ ἐναντίον της. εἰς τὴν ὑποίαν
αὐτὴ ἀντιδρᾷ καὶ ἀντιδρῶσα ἀπολεπτύνεται χαὶ ἐκγυμνάζεται χαὶ χάϑε φορὰν
ἐξέρχεται περισσότερον δύστρωτος. Ἡ πολεμιχὴ αὐτὴ ἐξαπολύεται ἀπὸ πολ-
λὰς πλευράς. Πρῶτοι χαταπολεμοῦν τὴν ἀρνητικὴν ἑριιηνείαν οἵ Ρωμαιοχα-
ϑολικοί: ὁσάκις ἐμφανίζεται μία νέα σχολὴ ἑομηνείας χαὶ διατυπώνονται νέαι
ϑεωοίαι, οἱ Ῥωμαιοχαϑολικοὶ ἀντεπιτίϑενται, χλονίζουν τὰς ἀρχὰς τῆς σχο-
λῆς καὶ δημιουργοῦν ἕνα πλήοη ἀντίλογον. Μετὰ τοῦτο ἀπὸ τὰ ἐρείπια ἐξέο-
χεται νέα σχολή. Δεύτερον χαταιγισμὸν δέχεται ἧ ἀονητιχὴ ἑριιηνεία ἀπὸ τοὺς
συντηοητιχωτέρους προτεστάντας. Τρίτον, αὐτοὶ οὗτοι οἱ λεγόμενοι φιλελεύ-
ϑεροι χαταπολεμοῦν ἀλλήλοις μετὰ τῆς μεγίστης μάλιστα ἐπιϑετιχότητος, διό-
τι ἕχαστος φιλοδοξεῖ νὰ γίνῃ ἀρχηγὸς σχολῆς χαὶ χρημνίζει τὰ τῶν ἄλλων.
διὰ νὰ στήσῃ τὰ ἰδιχά του. ἼΔλλως τε ὅταν ὡρισμένας ϑέσεις τῆς νεοφανοῦς
σχολῆς τὰς χλονίσουν οἵ παπικοὶ καὶ οἵ συντηρητικοὶ προτεστάνται. τὰς ἀπο-
τελειώνουν οἱ ἴδιοι οἵ φιλελεύϑεροι χαταπολεμοῦντες ὄχι τὴν ἀνατοεπτιχὴν ἕο-
ιιηνείαν ἀλλὰ τὰς ὀάσεις ἐχείνης, ὅσαι φαίνονται σαϑραί, διὰ νὰ τὴν χάνουν
ἄτρωτον. Τέταρτον πλῆγμα δέχεται κατὰ χαιροὺς ἣ ἀνατρεπτιχὴ ἑοιιηνεία ἀ-
πὸ τὰς ιιενάλας χριτιχὰς ἐχδόσεις χαὶ τὰς εἰσαγωγὰς ποὺ ὀασίζονται εἰς ἐκτε-
ταμένην ἔρευναν. ᾿Αλλ᾽ αὐτὸ ἀποτελεῖ ιιίαν τετάρτην δύναμιν διαιιορφώσεώς
της πολὺ μεγάλην.
Ἡ τετάρτη αὐτὴ δύναμις διαμορφώσεως τῆς ἀνατοεπτιχῆς ἑφιιπνείας, ἣ
ἔρευνα, εἶνε κάτι ποὺ ἐξεπορεύϑη χατὰ λάϑος ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν φιλελευϑεοι-
σιιόν. Ἢ ἀρνητιχὴ χριτυκὴ καὶ ἧ ἀνατρεπτικὴ ἑρμηνεία εἶχον χατ᾽ ἀργὴν χα-
ραχτῆρα μᾶλλον λογοτεχνιχὸν παρὰ ἐπιστημονιχόν. Κατὰ χαιοοὺς οἵ φιλελεύ-
ϑεροι ἐπίστευσαν, ὅτι ἣ ἔρευνα ϑὰ θαρύνῃ τὴν πλάστιγγα ὑπὲρ τῶν ἀπόψεών
των.Μίοα, τοιαύτη ἀντίληψις ποτὲ δὲν ἧτο ἀντίληψις μεμονωμένον ϑεολόγου: ἧ-
τὸ τάσις ἐποχῆς ὡριμάζουσα ὀαϑμηδόν. “Ὅταν ἐγίνετο χοινὴ πίστις ὅτι ἡ ἔ-
ρευνα ϑὰ εὐνοήσῃ τὴν ἀνατρεπτιχὴν ἑρμηνείαν, πολλοὶ ἀπεδύοντο εἰς τιενάλην
ἔρευναν, ὁμαδικὴν συχνάχις, καὶ παρεσχεύαζον χριτιχὰς ἐχδόσεις χαὶ σεὶ
ρὰς- εἰσαγωγικῶν καὶ ἱστοριχῶν ἐργασιῶν. Ἰυιαύτη ἐποχὴ εἶνε χατ᾽ ἐξο-
χὴν ἡ ἐποχὴ 1860 - 1920, Τότε ἔγιναν αἷ μεγαλύτεραι κριτικαὶ ἐκδόσεις
Ἔν)

τῆς Κι. Διαϑήχης, τῶν ΤιΙβοπεηαοτῖ, ΜΝδβίοοίι - Ηογῖ, χαὶ ϑοάδβη, αἱ ἐπὶ
τῶν χειρογράφων ἔρευναι τοῦ ΟΥΘΡΟΙΥ χαὶ αἷ εἰσαγωγιχαὶ καὶ ἱστοριχαὶ ἐρ-
γασίαι τοῦ Ζαηη χαὶ τοῦ Ηδγπαςοκ. Αὐτὴ ἣ ἔρευνα ὠφέλησε χατὰ τοῦτο, ὅτι διέ-
ψευσε τὰς προσδοχίας τῆς ἀρνητιχῆς χριτυχῆς καὶ ἀνατρεπτιχῆς ἑρμηνείας.
ΠῚαρ᾽ ὅλον ὅτι διεξήχϑη χαὶ ἐξετέϑη μὲ ἱκανὰς στρεθλώσεις χαὶ αὐϑαιρεσίας
ἐπὶ δευτερευόντων ϑεμάτων, ὅμως ἀπέδειξεν ὅτι τὰ μεγάλα χαυχήματα τοῦ
φιλελευϑερισμοῦ χεῖνται ἐκτὸς πάσης πραγματιχότητος. Τοῦτο ἀντελαμθάνον-
τὸ μετὰ ἀπὸ χάϑε περίοδον ἐρεύνης οἱ λεγόμενοι φιλελεύϑεροι, καὶ παραιτού-
μενοι τῶν ἐρευνῶν ἐγίνοντο περισσότερον στοχασταὶ παρὰ γραμματιχοί. "Ἔτσι
ἤρχιζε μία περίοδος στοχασμῶν. ᾿Απὸ τὴν μεταρρύϑμισιν μέχρι σήμερον εἰς
τὸ πλαίσιον τοῦ φιλελευϑερισμοῦ παρετηρήϑησαν πολλαὶ παλινδρομήσεις ἀπὸ
τὴν ἔρευναν πρὸς τὸν στοχασμὸν χαὶ τἀνάπαλιν. Μετὰ δὲ τὴν ἐντονωτέρανἐ-
θευνητιχὴν περίοδον 1860 - 1920 διανύομεν τώρα τὴν ἐντονωτέραν στοχα-
στιχὴν περίοδον. Οἱ ἑρμηνευταὶ τῆς ἐποχῆς μας ὑπὸ τὴν χυρίαν ἔννοιαν τοῦ
ὅρου δὲν εἶνε ἐρευνηταί, διὰ τοῦτο εἶνε χαὶ τολμηρότατοι στοχασταί. Τὸ ἀπο-
δειχνύειν εἶνε πρᾶγιια ἐπίμοχϑον καὶ φιλάληϑες, ἐνῷ τὸ στοχάζεσθαι εἶνε εὔ-
χολον χαὶ ἀνεύϑυνον. Ἢ ἔρευνα εἶνε διὰ τὸν ἐρευνητὴν χαλινὸς ποὺ δὲν τοῦ
ἐπιτρέπει νὰ ἀποφαίνεται μὲ ἀτίϑασον αὐϑαιρεσίαν. ἐνῷ ὁ εὔκολος στοχασμὸς
εἶνε χατάργησις παντὸς χαλινοῦ, χειραφέτησις ἀπὸ τὴν δουλείαν τῆς ἀληϑεί-
ς, καὶ ἐξώϑησις εἰς τὴν ἀσυδοσίαν τοῦ ψεύδους. Κατόπιν τούτου γίνεται σα-
φὲς ὅτι ἣ ἔρευνα, τὴν ὁποίαν διενήργησεν ἧ ἀνατρεπτιχὴ χριτιχὴ χαὶ ἕρμη-
νεία χαὶ ἣ ὁποία ἀπέδη εἰς θάρος της, ὑπῆρξε τὸ μεγαλύτερον λάϑος της’ ἣ
ἀρνητυκὴ χριτυκὴ κατὰ τὸ λεγόμενον «ἐπελέχισε τὰς χνήμας της».
Αἴ προεξετασϑεῖσαν τέσσαρες δυνάμεις, ἀπομίμησις τῶν ἀνωτέρων, προ-
ὄολὴ τοῦ ψυχικοῦ κόσμου, προσθολὴ ἔξωϑεν χαὶ ἔσωϑεν, καὶ ἣ χατὰ λάϑος
διενεργηθϑεῖσα ἔρευνα, διεμόρφωσαν τὴν ἀνατρεπτιχὴν ἑρμηνείαν χαὶ προεχύ-
λεσαν τὰς συνεχεῖς ἐξελίξεις της. Θὰ ἔπρεπε μετὰ τοῦτο νὰ ἐξετάσωμεν τὴν
ἱστορίαν τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας, ὅπως ἐμφανίζεται ἐξωτερικῶς, ἀλλ᾽ ἐ-
πειδὴ ἢ ἑρμηνεία αὐτὴ εἶνε κατ᾽ οὐσίαν μία συνεχὴς ἐπανάληψις τῶν αὐτῶν
ἐπιχειρημάτων χαὶ σχόπευσις τῶν αὐτῶν στόχων, ἐνδείκνυται νὰ ἐξετάσω πρῶ-
τα αὐτά, ἀνεξαρτήτως τῶν σχολῶν καὶ τῶν ρευμάτων ὅπου ἀπαντῶνται διὰ προώ-
τὴν ἢ πολλοστὴν φοράν, Εἷς τὴν ἑρμηνευτιχὴν αὐτὴν φιλολονίαν δηλαδὴ πα-
θατηροῦνται ὄντως αἱ ἀλλοιούμεναι καὶ ἐπαναλαμθανόμεναι «μορφαὶ» (μο-
τίόα), τὰς ὁποίας ὀλέπουν οἱ ὀπαδοί της εἰς τὰ θιθλία τῆς Γραφῆς, προθάλ-
λοντες τὸν χόσμον τῶν ἐπ᾽ αὐτῆς. ὙὝπάρχουν δὲ αἱ «μορφαὶ» αὐταί, ἐπειδὴ
ἀκριθῶς ἡ φιλολογία αὐτὴ ἔχει ὡς θασιχὸν γνώρισμα τὴν «ἐπεξεργασίαν».
Καὶ σαφέστερον εἰπεῖν, αὐτοὶ ποὺ ἀντιγράφουν τοὺς παλαιοτέρους χαὶ ἀλλοι-
ὦνουν τὰ λήμματα μὲ μιχρὰς μεταδολάς, εἶνε φυσικὸν νὰ ἐπαναλαμβάνουν τὰ
ἴδια χαὶ τὰ ἴδια μὲ ἐπουσιώδεις- μεταθολάς.
Στόχος τῆς ἀνατυεπτιχῆς ἑρμηνείας εἶνε εἰς μὲν τὴν Π. λιαϑήχην ὁ εἴς
Θεὸς (μονοϑεΐα) χαὶ ἢ περὶ Χριστοῦ προφητεία, εἰς δὲ τὴν Κα. Διαϑήχην ἡ
Θεότης τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ χαὶ ἣ ἀνάστασίς του. Αὐτὰ εἶνε ἐχεῖνα τῶν ὁποί-
ων ἣ ἀνατροπὴ καὶ ἡ διάψευσις εἶνε ὁ μοναδικὸς στόχος καὶ ὃ ἀπώτατος σχο-
πὸς τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας. Διὰ τοῦτο ἣ ἑρμηνεία αὐτὴ προσθάλλει χυ-
ρίως τὴν ἱστορίαν, τὸ ἱστοριχὸν στοιχεῖον τῆς Κ. Διαϑήκης, τουτέστι τὰ Εὐαγ-
γέλια καὶ τὰς Πράξεις καϑ’ ὁλοχληρίαν, καὶ κατὰ δευτέραν μοῖραν τὰς Ἔ-
πιστολὰς τῶν ἀποστόλων. Διὰ τοῦτο ἐπίσης ἧ ἑρμηνεία αὐτὴ ἔχεν μεταξὺ τῶν
χυρίων ϑεμάτων τῆς διατάξεώς της τὸ συνοπτυκὸν πρόδλημα. Ἐπὶ τοῦ συνο-
πτιχοῦ δὲ προύλήματος τονίζονται κατ᾽ ἐξοχὴν δύο τινά, κατὰ τὰς τελευταίας
μάλιστα δεκαετίας, ἡ προτεραιότης τοῦ κατὰ Μᾶρχον μεταξὺ τῶν ἄλλων Εὐαγ-
γελίων καὶ ἡ ἀπουσία τῆς κανονικῆς κατακλεῖδος τοῦ Εὐαγγελίου αὐτοῦ ἔχ
τινων χωδίχων τῆς ἀλεξανδρινῆς παραδόσεως κειμένου. Καὶ ἣ μὲν γνησιότης
τῆς χαταχλεῖδος καὶ τὸ ὅτι τὸ χατὰ Μᾶρχον Εὐαγγέλιον δὲν εἶνε τὸ ἀρχαιό-
τερον τῶν τεσσάρων οὔτε πηγὴ αὐτῶν εἶνε ἐκ τῶν πλέον ἀναντιρρήτων πρα-
νμάτων χαὶ τῶν ἰσχυρότερον παραδεδομένων’ ἣ ἀνατρεπτικὴ ἑρμηνεία ὅμως
δὲν δύναται νὰ παραιτηϑῇ ἀπὸ τὸν συνδυασμὸν τῶν δύο αὐτῶν ἰσχυρισμῶν
της, διότι αὐτὸς εἶνε τὸ ἀκριδώτερον νόμισμά της. Καὶ ἔχει τὸ ἑξῆς νόημα. Ὁ
Μᾶρχος, πηγὴ τῶν ἄλλων Εὐαγγελίων ὥν, εἶνε ἀξιοπιστότερος ἐχείνων μάῳ-
τυς᾽ ὁ Μᾶρκος (ὃ ἄνευ τῆς κατακλεῖδος 26, 9 - 20) δὲν μαρτυρεῖ, ὅτι ὃ Ἴη-
σοῦς ἀνέστη, ἀλλὰ μόνον ὅτι ὁ τάφος εὑρέϑη κενὸς καὶ μερικαὶ γυναῖχες μόνον
ἰσχυρίσϑησαν ὅτι εἶδον ὀπτασίαν ἀγγέλων ὁμιλούντων περὶ ἀναστάσεως. ᾿Αφοῦ
ὃ αὐϑεντιχώτερος μάρτυς δὲν μαρτυρεῖ τὴν ἀνάστασιν, ἄρα ὁ Χριστὸς δὲν
ἀνέστη: καὶ ἀφοῦ δὲν ἀνέστη, δὲν εἶνε Θεός: καὶ ἀφοῦ δὲν εἶνε Θεός, κακῶς ἣ
Κ. Διαϑήκη περιεδλήϑη μὲ τόσον κῦρος καὶ ἐλήφϑη σοδαρῶς ὑπ᾽ ὄψιν εἰς τὴν
ούϑμισιν τοῦ θίου μας.Ἧ Κ. Διαϑήχη πρέπει νὰ τεϑῇ ὁλόκληρος ἐντὸς ἀγχυ-
λῶν ὀθελισμοῦ, ἣ ἀνάστασις νὰ ϑεωρηϑῇ ψεῦδος, χαὶ τοῦ Χριστοῦ νὰ ἀποροι-
φϑῇ μὲν ὁπωσδήποτε ἣ Θεότης, νὰ ἀμφισθητηϑῇ δὲ καὶ αὐτὴ ἣ ὕπαρξίς του
ἐν τῇ ἱστορίᾳ ὡς ἁπλοῦ ἀνθρώπου. Αὐτὸ εἶνε τὸ κεντριχὸν ἐνδιαφέρον τῆς ἀ-
νατρεπτικῆς ἑρμηνείας, καὶ χάριν αὐτοῦ ἐπιστρατεύονται τὰ πάντα.
Ἢ ἀπουύϑευσις, μία ἐκ τῶν προσφιλεστέρων μεϑόδων τῆς ἀνατρεπτιχῆς
ἑομηνείας, εἶνε ἕνα παλαιὸν ὄργανον τὸ ὁποῖον ἐχρησιμοποίησαν διαδοχιχῶς
ποῶτα ὁ Πλάτων καὶ οἱ ἄλλοι “Ἕλληνες φιλόσοφοι, ἔπειτα ὃ Φίλων, ἔπειτα ὃ
᾿Ωριγένης, χαὶ χατὰ τοὺς νεωτέρους χρόνους πρῶτα ὁ ϑίγαιιϑ5 καὶ τελευταῖον
οἱ Βυϊπμάπη, Εὐςἢ5, καὶ ἄλλοι.
Ἤ ὑποστήριξις τῆς προτεραιότητος τῶν ἀποχρύφων εἶνε ἐπίσης ἐκ τῶν
χρησιμοτέρων μεϑόδων, διότι δι᾿ αὐτῆς χαταλύεται πᾶσα ἔννοια ϑεοπνευστίας
χαὶ ἀξιοπιστίας τῆς Κ. Διαϑήκης, ἐξισώνεται αὕτη τιὲ τὰ ἀπόκρυφα, καὶ νἱ-
νεται πιστευτὴ ἡ ἐπίδρασις ἐκείνων ἐπ᾿ αὐτῆς.
Ἢ σιωπὴ (5|Π6πιϊιπ|) εἶνε ἐκ τῶν χυρίων πηγῶν ἐπιχειρημάτων. Ἃς ὑ-
σον πρὸ τοῦ Κλήμεντος Ῥώμης (92 μ.Χ.) οὐδεὶς Χριστιανὸς μαρτυρεῖ τὰ ὄόι-
224

όλία τῆς Κ. Διαϑήκης, ἄρα ταῦτα δὲν δύνανται νὰ εἶνε πλέον τῆς δεκαετίας
ἀρχαιότερα τοῦ Κλήμεντος!ΑΔνκαὶ δὲν ἐλέχϑη ποτὲ αὐτὸ ποὺ ϑὰ εἰπῶ, ὅμως
τὰ ἐπιχειρήματα τῆς ἀνατρεπτιχῆς ἑρμηνείας εἶνε χατεσχευασμένα χατ᾽ αὖ-
τὸ τὸ πρότυπον' «ὃ ἀπόστολος Πέτρος ἦτο χωλός, ἐπειδὴ οὐδαμοῦ εἰς τὴν Κὶ.
Διαϑήκην μαρτυρεῖται ὅτι εἶχε δύο πόδια».
Ἢ ἀξιοποίησις τῶν συχοφαντιῶν τῶν ἀρχαίων ἐχϑρῶν τοῦ Χριστιανι-
σμοῦ, Κέλσου, Λουχιανοῦ, Πορφυρίου, κλπ. γίνεται εἰς εὐρεῖαν χλίμαχα. “Ὁ
ἰσχυρισμὸς τοῦ Πορφυρίου (Γ΄ αἱ.), ὅτι μεταξὺ Πέτρου καὶ [Παύλου ὑ-
πῆρχεν ἄσπονδονμῖσος καὶ διαμάχη, εἶνε μία ἀπὸ τὰς ὀασιχὰς καὶ πανϑομολο-
γουμένας ἀπόψεις τῶν ἑρμηνευτῶν τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας" λαμύάνεται
ἃ ΡΓοΥὶ ὡς ἀληϑὴς ἄποψις καὶ προὐπόϑεσις τῆς ἑρμηνείας ὅλων ἀνεξαιρέτως
τῶν θιθλίων τῆς Κ. Διαϑήκης. ᾿Αφήνω τοὺς λοιδόρους ἰσχυρισμοὺς τοῦ Κέλ-
σου ποὺ ἐπανέλαθον ὁ Βοιηδγιβ, ὁ ϑίγαυββ χαὶ πολλοὶ ἄλλοι ἐκ τῶν παλαιοτέ-
οων Γερμανῶν καὶ [ἄλλων.
Ἢ ἐπυστράτευσις χαὶ τῶν πλέον ἀστηρίχτων ἀρχαίων πληροφοριῶν, προ-
χειμένου νὰ ἐξυπηρετηϑοῦν πολύπλοχοι σχοποὶ τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας,
εἶνε συνήϑης. Ἔτσι ὃ Ηδγηδοκ π.χ., ὃ ὁποῖος καίτοι ἐρευνητικὸς εἷνε ἕνας
ἀπὸ τοὺς πλέον φανατιχοὺς ὑποστηριχτὰς τῆς ἀρνητικῆς ἑρμηνείας, ὑπεστήρι-
ἕεν ὅτι εἶνε γνήσιον τὸ ἐχτενὲς περὶ, Ιησοῦ Χριστοῦ χωρίον τοῦ ᾿Ιωσήπου
(Ἰουδ. ᾿Αρχ. 18, 68 - θ4), ἕνα χωρίον πανϑομολογουμένως νόϑον. Ὁ ἴ-
διος ὁ Ηαγηδοκ ἀμφισόθητεῖ τὴ γνησιότητα πολυαρύϑμων ἄλλων χωρίων καὶ
θιόλίων τῆς Κ. Διαϑήχης, περὶ τῆς γνησιότητος τῶν ὁποίων ὑπάρχουν ἀδιά-
σειστα τεκμήρια.
Μετὰ τὸν Οτοίϊιβ, ὁ ὁποῖος χαίτοι ὃ ἀρχαιότερος εἰσηγητὴς τῆς ἀνατρε-
πτιχῆς ἑρμηνείας ὅμως εἶπεν ἐξ ἀρχῆς αὐτὰ ποὺ ἀποτελοῦν τὴν τελευταίαν λέ-
Ξιν αὐτῆς, ἄλλος σημαίνων ϑιασώτης αὐτῆς εἶνε ὁ ΒεΙπηάγα5. “Ὁ ΒΘΙΠΊΔΓΙ5
ἀπέρριπτε τὴν Κ. Διαϑήκην ὡς δῆϑεν ἀπατεωνυκὸν πλαστογράφημα, ἀπέρρι-
πτε γενιχῶς πᾶν τὸ ὑπερφυσικόν, καὶ ὑπεστήριξεν ὅτι ὃ ᾿Ιησοῦς ἦτο ἀνισόρ-
υὐπος ταραχοποιὸς διεγείρας τὸν λαὸν χατὰ τῶν Ρωμαίων. Ὃ ΒΘίπηαΓι5. ἤν-
τλησε πολλὰς συχοφαντίας χαὶ θωμολοχίας ἀχόμη ἀπὸ τὸ Ταλμοὺδ καὶ τὴν
ὑπόλοιπον ραδόδινιχὴν φιλολογίαν τοῦ μεσαίωνος. ᾿Απέϑανε δὲ τῷ 1108.
Μετὰ τὸν ΚΘΙπΊΑΓγιι5 ὁ Ῥδυ]ι5 περὶ τὸ 1800 ἠρνεῖτο χαὶ τὴν Θεότητα καὶ
τὴν ἀνάστασιν τοῦ ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, καὶ τὴν ϑεοπνευστίαν καὶ τὴν ἀξιοπιστί-
αν τῆς Κι Διαϑήχης, περὶ δὲ τῶν ὑπερφυσιχῶν γεγονότων τῆς 1 ραφῆς γενι-
κῶς ὑπεστήριζεν, ὅτι ἧσαν μὲν ἱστοριχὰ γεγονότα, ἀλλὰ δὲν ἦσαν ὑπερίρυοι-
χά. Διὰ τὴν ἀνάστασιν π.χ. ἔλεγεν ὅτι ἦτο ἀνάνηψις ἐκ λιποϑυμίας" ὑπεστήρι-
εν ὅτι οἱ μαϑηταὶ ἀποχαϑήλωσαν τὸν ᾿Ιησοῦν ἐκ τοῦ σταυροῦ λιπόϑυμον ἐκ
τῶν πόνων χαὶ τῆς αἱμουραγίας, καὶ ὅτι εἷς τὴν δροσερὰν ἀτιιύσιραιραν τοῦ
τάφου ὁ Πησοῦς συνῆλθεν ἐκ τῆς λιποϑυμίας, ἐξ ἤλϑε τοῦ τάφου, καὶ ἐξελήφϑῃη
ὡς ἀναστάς. ΠΙερὶ τοῦ περιπάτυυ ἐπὶ τῆς ϑαλάσσης τοῦ Νριστοῦ καὶ τοῦ [Π ἕ-
 228

τροῦ λέγει, ὅτι περιεπάτησαν ἐπὶ τῆς παραλίας ἢ εἰς τὰ ἀθαϑῆ μὲ τὰ πέλματα
ἐντὸς τοῦ ὕδατος χαὶ οἱ ἐκ τοῦ πλοίου μαϑηταὶ τοὺς ἔόλεπον ὡς νὰ περιπατοῦν
ἐπὶ τῶν ὑδάτων. Ἐννοεῖται ὅτι διενεργεῖ τέτοιαν στρέθλωσιν τῆς ἱστορίας
χαὶ ἀγνοεῖ τόσον πολὺ τὰ ἱστορικὰ δεδομένα, ὅπως π.χ. τὴν νύξιν τῆς πλευ-
ρᾶς τοῦ ἐσταυρωμένου ἐχ τῆς ὁποίας ἔρευσεν ὕδωρ, ἢ τὸ ὅτι εὐχολώτερον ἀπο-
σπῶνται αἷ σάρκες τοῦ νεχροῦ ἀπὸ τὰ ὀστᾶ του παρὰ τὰ σπάργανα μὲ τὴν
κολλώδη οὐσίαν ἀπὸ τὸ σῶμα του, ὥστε τὰ συγγράμματά του νὰ εἶνε μᾶλλον
συχοφαντιχὰ λογοτεχνήματα, τὰ ὁποῖα ἀσπάζεται ὁ ὄχλος ὁ ἀναμένων τὴν ὦ-
ϑησιν διὰ νὰ ἐχπόσῃ ἐκ τῆς πίστεως, παρὰ ἐπιστημονικὰ ἔργα χαὶ ἱστοριχαὶ
ἔρευναι, ὁποῖα ἀπαιτεῖ διὰ νὰ πεισϑῇ κάϑε νηφάλιος καὶ σοθαρὸς ἄνθρωπος.
Πρὸ χαὶ μετὰ τοὺς τρεῖς ποὺ προανέφερα, Οτοίϊι5, ΒΘΙΠΊΆΓΙΒ, Ρδυ}Π}5,
ὑπῆρξαν ἐννοεῖται πολλοὶ ἄλλοι παρομοίων φρονημάτων, ἀλλ᾽ ἐδῶ ἀναφέρω
ὡρισμένους. Κατὰ τὰς πρώτας δεχαετίας τοῦ 1Θ΄ αἰῶνος ὃ Βαυγ, ἱδουτὴς
τῆς σχολῆς τῆς Τυδίγγης, ἀπομιμούμενος τὸν φιλόσοφον ΗΘρΕΙ εἷς τὸ δόγμα
του ὅτι ἣ ἀπόλυτος ἰδέα ἐχδηλώνεται ὑπὸ τὸ σχῆμα ϑέσις- ἀντίϑεσις - σύνϑε-
σις, ἀξιοποιῶν τὴν συκοφαντίαν τοῦ Πορφυρίου ὅτι ὃ Πέτρος καὶ ὁ [[αῦ-
λος χαὶ αἷ περὶ αὐτοὺς ἐκχλησίαν ἐμάχοντο μεταξύ των, καὶ διαστρέφων ἢ πα-
ρανοῶν τὸ χωρίον Γὰ 3, 11 - 31 καὶ μερικὰ ἄλλα, ὑπεστήριξε τοῦτο τὸ ἀνι-
στόρητον' ὅτι χατ᾽ ἀρχὴν ἐνεφανίσϑη μία διδασκαλία ἀποδιδομένη εἰς χάποιον
νομιζόμενον ὡς Χριστὸν (ϑέσις), ὅτι ἔπειτα οἷ ὀπαδοὶ αὐτῆς πληϑυνϑέντες
ἐδιχάσϑησαν, διότι ἐνεφανίσϑη νέα μορφὴ αὐτῆς ἐξελληνισμένη (ἀντίϑεσις),
χαὶ ὅτι ἐν τέλει ἣ διαμάχη μεταξὺ τῶν δύο ἠμθλύνϑη καὶ τὸ χάσμα ἰσοπεδώϑη
(σύνϑεσις). Κατὰ τὸ δεύτερον χαὶ τρίτον στάδιον ἐνεφανίσϑησαν τὰ θιθλία
τῆς Κ. Διαϑήκης ἄλλα μὲν ἐχπροσωποῦντα τὰς δύο μερίδας καὶ ἄλλα ἀπη-
χοῦντα τὴν συγχώνευσιν. Τὰ μόνα ἐντὸς τοῦ Α΄ αἰῶνος γραφέντα θιθλία εἶἷ-
νε τέσσαρα μὲν ἐκπροσωποῦντα τὴν ἑλληνιστικὴν μερίδα, ἤτοι αἱ ᾿Επιστολαὶ
πρὸς Ῥωμαίους, Κορινϑίους Α΄ - Β΄, καὶ Γαλάτας, ἕνα δὲ ἐχπροσωποῦν τὴν
Ἰουδαϊκὴν μερίδα, ἤτοι ἣ ᾿Αποχάλυψις. Τὰ ἄλλα εἶνε τοῦ Β΄ αἰῶνος καὶ ἐκχ-
ποοσωποῦν ἢ ἀμθλυτέρας φάσεις τῆς διαμάχης (π.χ. ᾿ἘἘπιστολὴ ᾿Ιούδα) ἢ
τὴν συμφιλίωσιν (Πράξεις). Ταῦτα πλὴν τοῦ ΒαὺΓ ὑπεστήριζον καὶ οἱ ΖΕ]-
Ιεγ, Ψοικημασ, Κὔϑαϊη, ΗΠΡΘΗο]4, ῬἢΘΙοτοσ, ονρίοσ, ϑίγαιϑς (κατ᾿ ἀρ-
χήν), ΒΕΒΟΏΙ (μὲ ἀπόχλισιν πρὸς τὴν φιλοσοφίαν τοῦ Καντίον τὸν ὁποῖον ἐ-
ϑαύμαζε χαὶ ἐμιμεῖτο), καὶ ὀλιγώτερον ὃ Ηατπδοκ ὁ μαϑητὴς τοῦ ἘΠΊΒΟΉ]. Σχε-
δὸν δὲ ὅλοι οἱ ϑιασῶται τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας περὶ τὰ μέσα τοῦ 1Θ΄
αἰῶνος ἀνῆχον εἰς αὐτὴν τὴν νοοτροπίαν, ὅπως οἷ σημερινοὶ ἀνήχουν εἰς τὴν
νοοτουπίαν τῶν Νογάξη, ὨΌ61118, Βι!]Πςπγᾶηη, ΕἸΟΠ5.
᾿Αχμάζοντος ἀχόμη τοῦ Βαὁ μαϑητὴς αὐτοῦ δίγαιϑς, ἀποσχιρτῆσας
ἀπὸ τὸ κόμμα τοῦ διδασκάλου, ἵδρυσε νέον ρεῦμα ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας, ἐ-
φαρμόσας τὴν ἀπομύϑευσιν τὴν ὁποίαν ἐδανείσϑη ἀπὸ τοὺς ἀρχαίους ἀλληγο-
υἱστάτ' προφανῶς ἐζήλωσεν ὡς ἐπιτυχῆ τὸν τρόπον διὰ τοῦ ὁποίου ἐχεῖνοι ἐ-
 220

χλύνιζον τὴν ἱστορίαν. Κατὰ τὸν δίπαιι5 τὰ ἐν τῇ Κ. Διαϑήκχῃ ἱστορούμενα εἶἷ-

νε μῦϑοι ἐγκρύπτοντες μίαν καϑαρὰν χαὶ ἰδανικὴν ἔννοιαν. Ἣ ἑρμηνεία ἐπι-
τυγχάνει τοῦ σχοποῦ της, ὅταν χκατορϑώσῃ νὰ ἑρμηνεύσῃ καλῶς τὸ μυϑικὸν
περίθλημα χαὶ νὰ συλλάθῃ τὴν νοουμένην ἰδέαν. Τὴν συγγραφὴν τῶν ὀθιθλί-
ὧν τῆς Κ. Διαϑήχης τοποϑετεῖ εἰς τὰ μέσα καὶ τέλη τοῦ Β΄ αἰῶνος. Αἱ ϑεω-
οίαι τοῦ ϑδίγαιββ ἔγιναν δεχταὶ μὲ τόσον ἐνθουσιασμὸν ἀπὸ τοὺς προτεστάν-
τας, ὥστε ἐθεωρήϑησαν ὡς αὖλαξ διχάζουσα τὴν ἀνὰ τοὺς αἰῶνας ἕρμηνευ-
τιχὴν ἐπιστήμην εἰς δύο τομεῖς. ᾿Απεμιμεῖτο δὲ ὁ δίπαιιβΒ καὶ τὸν ἀρχαῖον
Κέλσον καὶ τοὺς νεωτέρους φιλοσόφους Ηδρ6] καὶ ϑομο!ηρ, χαὶ ἔλαθε πολ-
λὰ ἀπὸ τὸν παλαιότερον ἑαυτοῦ Ὀς ΝΥεἴϊία.
᾿Απὸ τοῦ τέλους τοῦ 1Θ΄ αἰῶνος καὶ χυρίως κατὰ τὰς πρώτας δεχαετί-
ας τοῦ Κ΄ ἐνεφανίσϑησαν πολλὰ ρεύματα τῆς ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας, ἢ χα-
ϑὼς λέγονται συνηϑέστερον σχολαί' ἣ δογματικὴ σχολή, ἡ ϑρησχειολογιυκὴ
(ΚΘΡΙΟΠΒΡΟβοΒΟΠΟ6) σχολή, ἣ διαλεχτιχὴ ϑεολογία, καὶ ἧ σχολὴ τῆς ἷ-
στορίας τῶν μορφῶν (ΕοπΡΟΒΟΟΠ1.6). Ἢ πορεία τῆς ἀνατρεπτιχῆς ἕο-
μηνείας εἶνε χατ᾽ εἰχόνα χαὶ ὁμοίωσιν τῆς πορείας τοῦ προτεσταντισμοῦ: συνε-
χὴς διάσπασις, πολλὰ χόμματα, πολλοὶ ἀρχηγοί, ἕως ὅτου εἰς τὰς ἡμέρας μας
ἔφϑασαν εἰς τὸ σημεῖον νὰ φιλοδοξῇ ὁ χαϑεὶς νὰ γίνῃ ἱδρυτὴς καὶ ἀρχηγὸς
σχολῆς καὶ νὰ διχάσῃ τὴν ἱστορίαν εἰς τὰ δύο. ᾿Αλλὰ πρὶν ἐξετάσωμεν καὶ
τὰς σχολὰς αὐτάς, προτίϑεμαι νὰ εἴπω ὀλίγα τινὰ περὶ τῶν ἐρευνητῶν. Ἔν
ἀντιϑέσει πρὸς ὅλους ὅσους ἀνέφερα χαὶ πρὸς τοὺς συγχρόνους προτεστάντας,
ποὺ εἶνε μόνον στοχασταί, ὑπῆρξαν καὶ μερικοὶ ἐρευνηταί, οἵ ὁποῖοι πολὺ ἐ-
μόχϑησαν ἐπὶ τῶν πηγῶν. Τέτοιοι εἶνε οἱ Γερμανοὶ προτεστάνται ΤΙΒοΠ ΠΔΟΓΐ,
ΟΥ̓ΘΡΌΓΥ, Ζαῆη, ϑοάδση, οἵ ἀγγλικανοὶ δνοδίοοίϊ,, Ηογί, δοιίΐίεγ, χαὶ οἱ Γάλλοι
παπιχοὶ ΕἸΠΊΙΟη, Οοάεί χαὶ ΓΆρταηρο. Περὶ αὐτοὺς δὲ ὑπῆρξαν ὁμάδες πο-
λυάριϑμοι ἐρευνητῶν, οἱ ὁποῖοι ὄντως προσέφεραν εἷς τὴν ἐπιστήμην, ἐν ἀν-
τιϑέσει πρὸς τοὺς ἄλλους οἱ ὁποῖοι μᾶς ἀφήνουν μόνον τοὺς στοχασμούς των.
Πλὴν καὶοἱ ἐρευνηταὶ αὐτοὶ δὲν ἠδυνήϑησαν οὔτε τὴν ἀλήϑειαν νὰ συλλάθουν
οὔτε νὰ ἐπιόληϑοῦν ἐπὶ τῶν στοχαστῶν, οἱ ὁποῖοι πάντοτε εἶνε τὰ εἴδωλα τοῦ
ϑαυμασμοῦ τοῦ προτεσταντικοῦ ϑεολογικοῦ κόσμου. ᾿Επειδή, καϑὼς εἶπα, ἣ ἔ-
ρευνα εἶνε χαλινὸς τῆς αὐϑαιρεσίας, οἵ ὡς ἄνω ἐρευνηταὶ δὲν ἀνήχουν εἰς χαμ-
μίαν ἀπὸ τὰς ἑρμηνευτικὰς σχολάς" εἶνε κατὰ κανόνα χειραφετημένοι, ἀνεξάρ-
τητοι, καὶ συντηρητιχοί. ᾿Εξαίρεσιν ἀποτελοῦν ὃ Ηδγπδοκ χαὶ ὃ ϑοάοη, οἱ ὑ-
ποῖοι παρὰ τὰς ἐρεύνας τῶν εἶχον ἄχρως τολμηρὰς καὶ χαταλυτικὰς ἀπόψεις
περὶ Χριστοῦ χαὶ Κ. Διαϑήκης" διὰ τοῦτο δὲ ἀχριδῶς οἱ δύο αὐτοὶ εἶνε πεοι-
θόητοι διὰ τὰς ἀντιφάσεις των χαὶ τὴν ἀσυνέπειάν των. “Ὅπως οἱ ἄλλοι ἔρευ-
γηταὶ μὲ τὴν συντηρητιχότητά των ἔτσι καὶ οἱ δύο αὐτοὶ μὲ τὴν ἀσυνέπειάν
τῶν ἀπέδειξαν, ὅτι ἡ ἔρευνα δὲν δικαιώνει τὴν ἀνατρεπτικὴν ἑρμηνείαν καὶ ἣ
ἀνατρεπτιχὴ ἑρμηνεία δὲν ἀνέχεται τὴν ἔρευναν. Αὐτὴ εἶνε ἐπίσης ἡ αἰτία διὰ
τὴν ὑποίαν μετὰ τὸ 1990 δὲν ἔχομεν πλέον ἔρευναν, χαὶ οἱ ἑρμηνευταὶ ἐπεδό-
 221

ϑησανμὲ ζῆλονεἰς τὸ στοχάζεσϑαι. Δὲν φαίνονται πρόϑυμοι νὰ ἐπαναλάθουν

τὸ ὀδυνηρὸν πείραμα τῆς ἐρεύνης.
Ἡ δογματιχὴ σχολὴ ἤ, ὅπως σαφέστερον ὠνομάσϑη, ἡ ϑεωρία τῆς ἀνυ-
παρξίας τοῦ Ἰησοῦ εἶχεν ὡς κυριώτερον ἐκπρόσωπον τὸν Με! Παδφη. Κατὰ
τὴν ϑεωρίαν ἢ σχολὴν αὐτὴν ὁ ᾿Ιησοῦς ὄχι μόνον δὲν ἦτο 2Χριστὸς χαὶ Θεός,
ἀλλ᾽ εἶνε ἀμφίθολον καὶ ἂν ὑπῆρξε ποτὲ ὡς ἱστορικὸν πρόσωπον, χαὶ ὡς ά-
πλοῦς ἄνϑρωπος. Αλλοι ἐχπρόσωποι τῆς δογματικῆς σχολῆς, ὄχι τόσον φανα-
τιχοί, ὑπεστήριξαν ὅτι ὑπῆρξε μὲν χάποιος ᾿Ιησοῦς, ἀλλὰ τὰ Εὐαγγέλια δὲν
παρέχουν τὴν ἱστοριχὴν χαὶ πραγματικὴν εἰκόνα του παρέχουν μίαν εἰχόνα
Ἰησοῦ ἐξιδανιχευμένην διὰ τῆς πίστεως καὶ τοῦ ἐνθουσιασμοῦ τῶν πρώτων ὀ-
παδῶν του. Οἱ Χριστιανοὶ ἀπεϑέωσαν τὸν ᾿Ιησοῦν, περιλαθόντες εἰς τὸν θίον
του ϑαύματα χαὶ μύϑους πρὸς ἔξαρσιν τοῦ προσώπου του, ποὺ ἔγινεν ἀντιχεί-
μενον λατρείας. Τὰ Εὐαγγέλια λοιπὸν χαὶ γενικῶς τὰ ὀιόλία τῆς Κ. Διαϑήκης
δὲν περιέχουν γεγονότα ἱστορικά, ἀλλ᾽ ἀντυκατοπτρίζουν τὸ δόγμα χαὶ τὴν πί-
στιν τῶν πρώτων Χριστιανῶν περὶ τοῦ ἀρχηγοῦ των. Διὰ τὸ ἀξίωμά της αὐτὸ
ἣ σχολὴ ὠνομάσϑη δογματιχή.
Ἡ ϑρησχειολογικὴ σχολή, τῆς ὁποίας ἐχπρόσωποι εἶνε οἱ 1. ΝΥε͵585, Βου5-
οοἵ, ΒεϊμΖεηβίείη, [υοἶβυ, Ουπιοπηΐ, καὶ ἄλλοι, θλέπει τὸν Χριστιανισμὸν ὡς ἕνα
ἀπὸ τὰ πολλά ϑοησχεύματα τῆς συγκρητιστικῆς ἐποχῆς τοῦ Α΄ καὶ Β΄ αἰῶνος.
Φρονοῦν οἱ τῆς σχολῆς αὐτῆς ἐχπρόσωποι, ὅτι πολλαὶ μυστηριακαὶ εἰδωλολα-
τοιχαὶ ϑρησχεῖαι, ὅπως αἱ ϑρησκεῖαι τοῦ Μίϑρα, τῆς Κυθέλης, τοῦ ΓΛτεως, τοῦ
᾽Οσίριδος καὶ τῆς Ἴσιδος, χαὶ ὁ μανδαϊσμός, καὶ ὁ ἰουδαϊῖσμός, ἐγέννησαν τὸν
Χριστιανισμόν. Τὰ δὲ ὀιθλία τῆς Κ. Διαϑήκης, ποὺ εἶνε δῆϑεν γεμάτα δάνεια
παραστάσεων καὶ ἰδεῶν ἀπὸ τὰ ϑρησχεύματα αὐτά, εἶνε χατασταλάγματα πολ-
λῶν συμπιλήσεων καὶ διασχευῶν. Διὰ νὰ δώσω μίαν εἰκόνα τῆς αὐϑαιρεσίας
τῆς ἑρμηνευτικῆς αὐτῆς σχολῆς, ἀναφέρω πῶς ἑρμηνεύει τὴν περικοπὴν Ἴω
2. 1 - 11 ὅπου ἱστορεῖται τὸ ἐν Κανὰ σημεῖον τοῦ Κυρίου. Ο οἶνος, λέγουν, ὑ-
ποδειχνύει ὅτι ὑπὸ τὸν ᾿Ιησοῦν χρύπτεται ὃ Διόνυσος ὃ ϑεὸς τοῦ οἴνου καὶ τῆς
μέϑης, ὅλα δὲ τὰ ἄλλα ἐξηγοῦνται μόνον ὑπὸ τὸ πρῖσμα τοῦτο. Θὰ ἔπρεπεν οἱ
εὐαγγελισταὶ νὰ προθλέψουν καὶ νὰ μὴ τολμήσουν νὰ ἀναφέρουν ποτὲ οἶνον,
διὰ νὰ μὴ δώσουν «τεχμήρια» εἰς τὴν ἑρμηνευτικὴν αὐτὴν σχολήν!
Ὡς ἀντίδρασις πρὸς τὰς ἀχρότητας τῶν προειρημένων σχολῶν ἐνεφανί-
σϑη ἡ διαλεχτικὴ ϑεολογία μὲ ἐκπροσώπους τοὺς Βατίῃ, Βγυαπποτ, ΤΠυγηθυβθη,
ΒιΠίπηάπη, χαὶ ὀλίγους ἄλλους. Ἢ σχολὴ ἦτο ὄχι μόνον ἑρμηνευτικὴ ἀλλὰ καὶ
δογματιχή, μὲ τὴν χλασσικὴν σημασίαν τοῦ ὅρον. Οἱ ἐκπρόσωποι τῆς διαλεχτι-
γῆς ϑεολογίας ὁμολογοῦν εἰς τὰ συγγράμματά των, ὅτι πυστεύουν εἰς τὴν Θεό-
τητα τοῦ Χριστοῦ χαὶ τὴν ἀνάστασίν του. ᾿Αλλὰ τονίζουν τόσον πολὺ τὸ ὕπερ-
χόσμιον χαὶ ἀκατάληπτον τοῦ Θεοῦ, καὶ δίδουν τοιούτους χαραχτηρισμοὺς εἰς
τὴν ἐνανθρώπησιν χαὶ τὴν ἀνάστασιν τοῦ Κυρίου, ὥστε καὶ οἱ συντηρητιχοὶ καὶ
οἱ τῆς ἀρνητιχῆς κριτικῆς νὰ ἀμφιδάλλουν διὰ τὴν πίστιν ἐχείνωνεἰς αὐτά.
228

Λέγουνπιχ. ἀφ᾽ ἑνὸς μὲν ὅτι ὁ Θεὸς καὶ μετὰ τὴν ἐν Χοιστῷ ἀποχαλυψίν του πα-
θαμένει εἰς τὴν φοθερὰν ὑπερχοσμιότητά του, ἀφ᾽ ἑτέρου δὲ ὅτι εἰς τὸν σταυ-
ρὸν ἀποϑνήσκχει ὁ ἥρως, ὃ προφήτης, ὃ ϑαυματουργός, διὰ νὰ ζήσῃ ὁ Ὑἱὸς τοῦ
Θεοῦ: ὅτι ἣ ἀνάστασις τοῦ ᾿Ιησοῦ εἶνε γεγονὸς ὄχι ἱστοοριχόν, ἀλλ᾽ ὑπεοιστορι-
χὺν χαὶ ὑπεραισϑητόν. Οἱ πολέμιοί των τοὺς χατηγοροῦν, ὅτι ἐχφοάζονται ἀ-
διαφόρως περὶ τοῦ «κατὰ σάρκα» ᾿Ιησοῦ καὶ ἀντιδιαστέλλουν τὸν «ἱστοριχὸν»
ἀπὸ τὸν «ὑπεριστοριχόν» ᾿Τησοῦν τῆς πίστεως, ὅτι ἀρνοῦνται τὴν ἱστοοιχότητα
τῆς σταυρώσεως χαὶ τῆς ἀναστάσεως, ὅτι τελοῦν ὑπὸ τὴν ἐπίδρασιν τῆς φιλο-
σοφίας χαὶ τοῦ σκεπτικισμοῦ, ὅτι ἐπαναφέρουν τὸν μαρχιωνιτισιιὸν (ὄρνησιν
τῆς ἐνανθρωπήσεως) χαὶ τὸν χιλιασμόν. Αἱ ὁμολογίαι τῶν ἐχπροσώπων τῆς
διαλεχτιχῆς ϑεολογίας χαὶ αἷ κατ᾽ αὐτῶν μομφαὶ τῶν ἄλλωνεἶνε τελείως ἀσύιτι-
φωνοι. Ἧ σχολὴ κλίνει πρὸς τὴν ἀλληγοριχκὴν ἑρμηνείαν, καὶ διὰ τοῦτο προε-
χάλεσεν ἐναντίον της αὐτὰς τὰς ἀντιδράσεις. Εἶνε ὁ συνδετιχὸς κρίχος μεταξὺ
ἀλληγοριχῆς καὶ ἀνατρεπτικῆς ἑρμηνείας, ἂν καὶ χρονικῶς δὲν χεῖται μεταξὺ
τῶν δύο. Ἔσχε τοὺς ὀλιγωτέρους ὀπαδούς. Μερυχοὶ ἐκ τῶν ἐκπροσώπων της
ἀποχλίναντες ἀπὸ τῶν ἄλλων ἠκολούϑησαν γραμμὴν ἄκρως ἀρνητιχήν.
Τὴν σχολὴν τῆς ἱστορίας τῶν μορφῶν ἐχπροσωποῦν οἱ Ηεἰητίο!, Νοτγάξη,
ΝΥπαπηά, ὈΙ6πιβ, ΑἸΡΕΈΓγΖ, Βεγίγαῃ, Βιπιαηη, ΕἸΟΠ5, Οοραγίθη, ΒΟΥΚΑΠΊ,
Καϑειηδηπη, Εδβοδοῖ, καὶ πλεῖστοι ἄλλοι. Τινές ἐξ αὐτῶν ἀνῆκον πρῶτα εἰς τὴν
διαλεχτικὴν ϑεολογίαν, ἐξ ἧς ἀπεσχίρτησαν πρὸς τὴν παροῦσαν σχολήν. Ἡ
σχολὴ αὐτὴ ἔχει χαραχτῆρα ἐχλεχτικὸν καὶ συγκρητυστικόν, μὲ τὴν ἔννοιαν ὅτι
περισυλλέγει ἐξ ὅλων τῶν προηγουμένων σχολῶν χαὶ τάσεων ὅ,τι ἐφαίνετο εὑ-
φυέστερον χαὶ ἄτρωτον ἐκ μέρους τῶν συντηρητικῶν. ᾿Εχτὸς τούτου οἷ πολ-
λοὶ ϑιασῶται αὐτῆς δὲν συμφωνοῦν εἰς τὰς ἀρχάς των, ἀλλ᾽ ἄλλοι μὲν δέχονται
τὰς ἐπιδράσεις τοῦ Α φιλοσόφου καὶ ἄλλοι τοῦ Β, διαφέρουν δὲ χαὶ εἰς τὰς
ἐπὶ μέρους μεϑόδους καὶ ἀπόψεις των. Τὴν σχολὴν αὐτὴν ἵδρυσε, χωρὶς νὰ ἀν-
τιληφϑῇ ὁ ἴδιος, κάποιος ἑρμηνευτὴς τοῦ τέλους τοῦ [Θ΄ αἰῶνος, ἑρμηνεύων
τοὺς Ψαλμοὺς καὶ παρενείρων μεριχὰς σημειώσεις ἐπὶ τῶν Εὐαγγελίων, ὀνόμα-
τι υηΚΕ].πτειτα ἀνέπτυξαν τὰς ἀπόψεις του ὁ ϑεολόγος ΗδΙΤΟΙ καὶ οἱ φιλό-
λογοι Νογάβθη χαὶ ΝΕηα]Δη4 μὲ τὴν συνείδησιν ὅτι ἱδρύουν ἑρμηνευτικὴν σχο-
λήν. Κατὰ τὴν σχολὴν ταύτην, ὅπως ἀνεπτύχϑη μέχρι σήμερον, τὰ κείμενα τῆς
Κ, Διαϑήχης, ἀπολήξεις πολλῶν ἐπεξεργασιῶν ὄντα, ἀποτελοῦνται ἀπὸ πολλὰς
λογοτεχνιχὰς μορφὰς αἷ ὁποῖαι συνεχολλήϑησαν μεταξύ τῶν ἢ ἐνεσωμα-
τώϑησαν εἰς τὸ ἀναπτυσσόμενον σῶμα καὶ ἀπετέλεσαν τὰ σημερινὰ όθι-
θλία’ ὅλαι δὲ αἵ μορφαὶ αὑταὶ ἀπετέλουν μίαν ἄτεχνον λαϊχὴν παράδοσιν, τὴν
ὁποίαν διεμόρφωσαν χαὶ ἐτυποποίησαν ἐν τέλει οἱ εὐαγγελισταὶ χατὰ τὰς ϑεο-
λογιχάς, ἀπολογητιχὰς χαὶ διοιχητιχὰς ἀνάγκας των, προσϑέσαντες καὶ ποινί-
λα στοιχεῖα ἐχ τοῦ ἑλληνισμοῦ, τῶν ἄλλων ἀνατολικῶν παραδόσεων καὶ τῶνμυ-
στηριαχῶν ϑρησχειῶν. ᾿κ τοῦ ἀξιώματος αὐτοῦ δύναται χανεὶς νὰ διακρίνῃ
τὰς δύο ἐκ τῶν χυριωτέρων χαταθολῶν τῆς ἑρμηνευτικῆς αὐτῆς σχολῆς, τουτέ-
 229

στι τὰς ἀρχὰς τῆς δογματικῆς σχολῆς χαὶ τὰς ἀρχὰς τῆς ϑρησχειολογιχῆτ᾽ τοί-
τη δὲ χυρία καταθολὴ εἶνε ἣ ἐπίδρασις τῶν φιλοσοφικῶν συστημάτωντοῦ [Η΄
χαὶ 1Θ΄ αἰῶνος. ᾿Επειδὴ οἱ ἐκπρόσωποι τῆς σχολῆς εἶνε πολυάριϑμοι χαὶ δὲν
συμφωνοῦν εἰς τὰ εἴδη τῶν λογοτεχνιχῶν μορφῶν ποὺ δῆϑεν διαχρίνουν εἰς τὰ
Ἰυὐαγγέλια, ἀναφέρω μόνον τὰς ἐπ᾽ αὐτοῦ ἀπόψεις τοῦ ΠΡΟ 5 χαὶ τοῦ
Βυϊπηαηη. ᾿Αμφότεροι κατ᾽ ἀρχὴν διακρίνουν τὸ ὑλικὸν τῶν Εὐαγγελίων εἰς
δύο τάξεις, τοὺς λόγους καὶ τὰς διηγήσεις. Κατὰ τὸν ΠὈΙδοΙυς εἰς μὲν τοὺς
λόγους διαχρίνονται α) γνωμιχά, 6) λόγια μὲ εἰκόνας, γ) διηγήσεις μὲ παρο-
ποιώσεις, δ) προφητικαὶ κλήσεις, ε) σύντομοι ἐντολαί, «) ἐχτενεῖς ἐντολαί’
εἰς δὲ τὰς διηγήσεις διαχρίνονται α) παραδείγματα, 6) νουδέλλαι, γ) οῦλοι,
δ) ἣ ἱστορία τοῦ πάϑους, ε) μῦϑοι. ᾿Αριϑμεῖ δηλαδὴ ἕνδεχα μορφὰς συντασσο-
μένας εἰς δύο τάξεις. Κατὰ τὸν Βυϊίπιαπη εἰς μὲν τοὺς λόγους διαχρίνονται αἱ
μορφαὶ α) λόγια ἢ γνωμικὰ ἢ παροιμίαι εἰς τὰ ὁποῖα ὁ ᾿Ιησοῦς ἐμφανίζεται ὡς
διδάσχαλος σοφίας, 6) λόγια προφητιχὰ καὶ ἀποχαλυπτικά, γ) λόγια νομιχῆς
φύσεως ἀντιιουδαῖκά, δ) λόγια ἀναφερόμενα εἰς τὸ πρόσωπον τοῦ ᾿Ιησοῦ,
ε) λόγια μὲ εἰχόνας (παραθολαί), 4) λόγια ἀποφϑεγματικά: εἰς δὲ τὰς διη-
γήσεις διαχρίνονται α) ϑαύματα, β) ἱστορίαι, γ)] ϑοῦλοι.
Διαχρίνει δηλαδὴ ἐννέα μορφὰς συντασσομένας εἰς δύο τάξεις. “Ὅπως
παρατηρεῖ κανείς, αἷ δῆϑεν ἀντιδιαστελλόμεναι αὐταὶ μορφαὶ πολλάκις εἶνε τὰ
αὐτὰ πράγματα. ᾿Απορεῖ δέ, ὑπὸ ποίαν μορφὴν ἤϑελον οἷ ἑρμηνευταὶ αὐτοὶ τὰ
χείμενα, διὰ νὰ ἀναγνωρίσουν τὴν γνησιότητα χαὶ ἁπλότητά των’ ἔπρεπε νά μή
περιέχουν τὰς «μορφὰς» αὐτάς, ἢ νὰ περιέχουν μόνον μίαν; Οἱονδήποτε χεί-
ιενον μὲ τὰ κριτήρια αὐτὰ διαχρίνεται εἰς πολλὰς μορφάς. Ἢ σχολὴ τῆς ἵστο-
ρίας τῶν μορφῶν, δεχομένη ἃ ρτὶοτὶ ὅτι τὰ θιὀλία τῆς Κ. Διαϑήχης δὲν εἶνε
ϑεόπνευστα οὔτε ἀξιόπιστα οὔτε χἂν ὁμοιογενῆ καὶ γνήσια ἔργα τῶν ἐπιγρα-
φομένων συγγραφέων, ἀρνεῖται γενικῶς τὴν ἀνάστασιν τοῦ Χριστοῦ καὶ τὴν
Θεότητα, μόλις δὲ παραδέχεται τὴν ἱστορικὴν ὕπαρξιν ἀνθρώπου τινὸς λεγο-
μένου Ἰησοῦ. Ὃ Βυϊπηᾶπη ἐκτὸς τῶν εἰρημένων ἐχρησιμοποίησε χαὶ τὴν ιιέ-
ϑοδον τῆς ἀπομυϑεύσεως, ἀπομιμηϑεὶς χατὰ πάντα τὸν δίγαιιϑ5, ὅστις πάλιν
εἶχεν ἀπομιμηϑῆ τὸν ᾿Ωριγένη, τὸν Φίλωνα, καὶ τὸν Πλάτωνα, ἢ ἕνα ἐξ αὐτῶν.
Καὶ γαϑ᾽ ὅλα μὲν τὰ ἄλλα ἐπανέλαθεν ὅ,τι ἀχριθῶς εἶπεν ὃ δύγαιιδξ, προσέϑεσε
δὲ καὶ ταύτην τὴν παρατήρησιν, ὅτι ὃ κόσμος κατὰ τὴν ἀντίληψιν τῶν ἀρχαίων
τὴν χαὶ ἐν τῇ Κ. Διαϑήχῃ ἐμφαινομένην εἶνε τριώροφος, ἀποτελούμενος ἐκ τοῦ
οὐοανοῦ ἅπου κατοιχοῦν ὃ Θεὸς χαὶ οἱ ἄγγελοι, τῆς γῆς ὅπου κατοιχοῦν οἱ ἄν-
ὕρωποι χαὶ ἐπενεργοῦν τὰ πονηρὰ ἢ ἀγαϑὰ πνεύματα, καὶ τοῦ ἅδου ὅπου εἶνε
ἣ χόλασις: ἐνῷ ἣ σημερινὴ ἐπιστήμη ἀνεκάλυψεν ὅτι αὐτοὶ οἱ τρεῖς ὄροφοι δὲν
ὑπάρχουν. Παρενόησε δηλαδὴ οἰχτρῶς ὁ Βιμιίπιάηη τὰς συμδατιχὰς ἐχφράσεις
τῆς Γοαφῆς, περὶ τῶν ὑποίων αὐτοὶ οὗτοι οἱ ϑεόπνευστοι συγγραφεῖς ἔχουν τὴν
συνείδησιν καὶ ἀφήνουν νὰ ἐννοηϑῇ, ὅτι εἶνε μόνον συμθατικαί. “Ὁ Βυμαπαπη
ὡς ποὸς τὸν ἰσχυρισμὸν αὐτὸν ἀνήκει εἰς μίαν ἄλλην διασχολικὴν οὕτως εἰπεῖν
280

γραμμήν, τὴν γραμμὴν Ὀς ΝΝνεῖίς - δύγαιι58 - Βι]πλαηη. Ἕκαστος ἀπομιμεῖται

τὸν προηγούμενον. ᾿πηρεάζεται δὲ ὁ Βιυ]πγαηη καὶ ἀπὸ τὸν φιλόσοφον Ηδερεὶ,
ὅπως καὶ ὁ δίγαιι55, καὶ ἐπὶ πλέον ἀπὸ τὸν ἐπισήμως ἄϑεον φιλόσοφον ΗεἰάερΡεΓ
τὸν ὁποῖον ϑαυμάζει μετὰ πάϑους.
Ἢ νεωτέρα χαὶ ἣ μόνη πρὸς τὴν ἀχμὴν φερομένη σήμερον ἑομηνευτιχὴ
σχολὴ εἶνε ἣ σχολὴ τῆς Οὐψάλας, τῆς ὁποίας ἐχπρόσωποι εἶνε οἱ ΕΤΙΓΙΒΟΠ ΕΠ,
ΙἸπάοδκορ, Οεγηδγάξοπ, Ἐθίοκθ, Εἰθβθηξο!ά, χαὶ ἀρχετοὶ ἄλλοι, ἰδίᾳ Σουηδοί.
Ἡ σχολὴ αὐτή, ὅσον καὶ ἂν ϑέλῃ νὰ φαίνεται ὅτι πρωτοτυπεῖ, δὲν εἶνε τίποτε
ἄλλο παρὰ μία ἀνακαίνισις τῆς προηγουμένης. Ἐδημιουργήϑη ἀπὸ τὴν ἰσχυρὰν
ἀντίδρασιν ποὺ προεχλήϑη ἐναντίον ἐκείνης. Ἐπειδὴ δηλαδὴ ἡ σχολὴτῆς ἵστο-
ρίας τῶν μορφῶν κυριολεχτικῶς συνετρίθη κάτω ἀπὸ τὴν πίεσιν τῆς ἐχ μέ-
ρους τῶν συντηρητικῶν ἀναιρέσεως καὶ τῆς ἀποδειχτικῆς δυνάμεως τῆς ἐρεύ-
νης, ἔγινεν αἰσϑητή ἡ ἀνάγκη νὰ ἐξέλϑῃ ἡ ψυχὴ αὐτῆς γυμνὴ καὶ μόλις σεσω-
σμένη ἀφήνουσα ὀπίσω τὸ πτῶμα της. “Ὅπως ἣ διαλεχτιχὴ ϑεολογία προέχυψεν
ἐκ τῆς ἀντιδράσεως χατὰ τῆς δογματικῆς καὶ τῆς ϑρησχειολογικῆς σχολῆς, ἔτσι
καὶ ἡ σχολὴ τῆς Οὐψάλας ἀνεπήδησεν ἀπὸ τὰ συντρίμματα τῆς σχολῆς τῆς
ἱστορίας τῶν μορφῶν, ἀφοῦ ἀπέθαλεν ὅλα τὰ στοιχεῖα ὅσα ἐτρώϑησαν. ἘἜπλή-
γη δὲ ἣ σχολὴ τῆς ἱστορίας τῶν μορφῶν πολὺ ὄχι μόνον ἐκ μέρους τῶν Ῥωμαιο-
χαϑολικῶν χαὶ τῶν συντηρητιχῶν προτεσταντῶν, ἀλλὰ καὶ ἐκ τῶν ἰδίων αὑτῆς
ἐχπροσώπων. Διότι ἐπετέϑησαν τόσον ἀγρίως ἐναντίον ἀλλήλων, ὥστε δὲν εἶνε
ὑπερθολὴ νὰ εἴπωμεν ὅτι συνέθη. ἀλληλοσπαραγμός. Ἢ σχολὴ τῆς Οὐψάλας ἔ-
χει ἐμφάνισιν συντηρητικοῦ κατασχευάσματος, εἰς τὴν οὐσίαν της ὅμως ὁμοιά-
ζει μὲ τὴν ἀφῃρημένην τέχνην. “Ὅπως ἣ ἀφῃρημένη τέχνη, ϑέλουσα νὰ ἐχφρά-
σῃ πράγματα προσθάλλοντα τὴν δημοσίαν αἰδῶ καὶ φεύγουσα συγχρόνως τὴν
χαταχραυγήν, ἀναζητεῖ τὰ ὀνειρώδη σχοτεινὰ χαὶ αἰνιγματιχὰ σχήματα, τὰ ὅ-
ποῖα εἶνε καὶ δὲν εἶνε ἐπιλήψιμα, ἔτσι καὶ ἣ σχολὴ τῆς Οὐψάλας, ϑέλουσα νὰ
εἰπῇ περὶ Χριστοῦ καὶ Κ. Διαϑήχης ὅ,τι ἀπαράδεχτον ἐλέχϑη μέχρι σήμερον
χαὶ μὴ ϑέλουσα ἐν ταὐτῷ νὰ ὑποστῇ ὅσα πλήγματα ὑπέστησαν αἷ προηγούμε-
ναι «σχολαί», ἀναζητεῖ μὲ πολλὴν ἐπιδεξιότητα τὸ ἀσαφές, τὸ αἰνιγματικόν, τὸ
ἀμφίστομον καὶ τὸ εὐλύγιστον, τὸ κοινῶς λεγόμενον «ἥξεις - ἀφίξεις». Λέχεται
σχεδὸν ὅλας τὰς ἀρχὰς καὶ ἀπόψεις τῆς σχολῆς τῆς ἱστορίας τῶν μορφῶν, ἀφοῦ
εἶνε νεωτέρα ἐχείνης μορφή, χαὶ δὲν παροισιάζει χάτι τὸ οὐσιωδῶς ἰδιάζον. Τὰ
καινουργῆ χαὶ τὰ πρωτότυπα, ὅσα εἶχε νὰ ἰσχυρισϑῇ ἡ ἀρνητιχὴ χριτιχή, ἐτε-
λείωσαν ἤδη πρὸ τῆς σχολῆς τῆς ἱστορίας τῶν μορφῶν. Αἱ δύο τελευταῖαι σχο-
λαί, μὴ ἔχουσαι κάτι νέον, μεριμνοῦν χυρίως πῶς νὰ φυλαχϑοῦν. Κατὰ τὴν σχο-
λὴν τῆς Οὐψάλας ὃ ᾿Ιησοῦς ἦτο ἱστορικὸν πρόσωπον, ὄχι Θεύς, ἀλλ᾽ ἕνας ραδ-
θῖνος διδάξας μιχρὰν ὁμάδα ὀπαδῶν. Τὸ ἀρχιχόν του κήρυγμα δὲν παραδίδε-
ται εἰς τὰ Εὐαγγέλια, διότι μεταξὺ αὐτοῦ καὶ τῆς συγγραφῆς τῶν Εὐαγγελίων
ἐμεσολάθησε μαχρὰ ἐξέλιξις λαϊχῆς παραδόσεως, ὑποστᾶσα πολλὰς ἐπεξεργα-
σίας »αἱ ἀποχρυσταλλωϑεῦσα εἷς τὰ σημερινὰ υὐαγγέλια, Λιακρίνονται εἰς τὸ
 251

σημερινὸν χείμενον πολλαὶ «μορφαί». ᾿Ιχκαναὶ ἀνάγονται εἰς ἀνεξιχνίαστον ἀορ-

χήν: ἣ ἱστορία πιχ. τῆς συστάσεως τοῦ μυστηρίου τῆς Θ. Εὐχαριστίας, χατὰ
τὴν σχολὴν τῆς Οὐψάλας, δὲν ϑὰ διευχρινυσϑῇ ποτέ, διότι δὲν εἶνε δυνατόν.
Τὰ σηϊμεῖα τῆς Κ. Διαϑήχης εἶνε παρηλλαγμέναιν μορφαὶ τῶν σημείων τῆς [1α-
λαιᾶς. Ἢ μεταμόρφωσις πιχ. εἶνε ϑροῦλος περὶ μίαν ὁμώνυμον ἑορτὴν ἣ ὁποία
εἶνε θελτίωσις τῆς ἰουδαϊχῆς σχηνοπηγίας, καὶ διὰ τοῦτο ϑουλεῖται ὅτι ὁ Πέ-
τοὺς ζητεῖ νὰ πήξουν ἐπὶ τοῦ ὄρους τρεῖς σχηνάς. Ἢ σχολὴ τῆς Οὐψάλας δι»-
λαδὴ ἔχουσα τὴν συνείδησιν ὅτι εἶνε θελτίωσις τῆς σχολῆς τῆς ἱστορίας τῶν
μορφῶν, προθάλλει τὸν χόσμον της εἰς τὸ γεγονὸς τῆς μεταμορφώσεως τοῦ
Κυρίου, καϑὼς καὶ εἰς πολλὰ ἄλλα. Οἱ ἐκπρόσωπον αὐτῆς ϑεωροῦν τὴν Ἔ-
χλησίαν ὡς δημιούργημα διαφόρων συνϑηχῶν μιᾶς ἐποχῆς χαὶ ὡς μὴ νόμιμον
συνέχειαν τοῦ ἀρχικοῦ εὐαγγελίου. Δηλαδὴ κατὰ τὴν σχολὴν αὐτὴν οὔτε τὸν
Ἰησοῦν γνωρίζομεν τί ἦτο, οὔτε τί ἐκήρυξεν, οὔτε πότε ἐκήρυξεν, οὔτε πῶς
ἦτο ὃ πρῶτος Χριστιανισμός, ἀλλὰ ταῦτα μόνον δυνάμεϑα νὰ θεθαιώσωμεν,
ὅτι ὁ Χριστὸς δὲν ἦτο Θεὸς οὔτε ἀνέστη, ὅτι ἣ Κ. Διαϑήχη δὲν εἶνε ἣ διδαχὴ
τοῦ ἱστοριχοῦ ἔστω ἀνθρώπου Ἰησοῦ, καὶ ἣ Ἐκχλησία δὲν εἶνε ἐχεῖνο ποὺ ἵ-
δρυσεν ἐχεῖνος ὃ ᾿Ιησοῦς. Προφανῶς, λέγοντες τὸ τελευταῖον τοῦτο, ἔχουν ὑπ᾽
ὄψιν ὡς δεῖγμα Ἐδιχλησίας τὴν σημερινὴν ἐχχλησίαν τῆς Σουηδίας.
Ἢ ἀνατρεπτιχὴ ἑρμηνεία ἐνεφανίσιϑη κατ᾽ ἀρχὴν μὲ λοιδορίας ὡς ἱεοό-
συλος χαὶ θέθηλος λίθελλος. Καὶ εὕρισχε μὲν ἕνα πλῆϑος ἀνθρώπων ποὺ τὴν
ἀνέιϊιενον χαὶ ἐχειροχρότουν, ἡδονιζόμενοι μὲ τὸ νὰ ὀλέπουν πῶς χατακοηιινί-
ζονται τὰ ὑψηλὰ καὶ τὰ ὅσια’ προσέχρουεν ὅμως καὶ εἰς τὴν σώφρονα ἀντίροη-
σιν ὀλιγωτέρων τινῶν ποὺ ἦσαν δι’ αὐτὴν περισσότερον ὑπολογίσιμοι. Ἔτσι
ἔπειτα ὑπὸ τὴν ἀποδοχιμασίαν τῶν σωφρονεστέρων, ἀφρῆχε κατὰ μέρος τὰς
λοιδορίας καὶ ἠρχέσϑη εἰς τὴν χυνικὴν ἄρνησιν. Μετὰ τοῦτο πάλιν ἀποδοχι-
μαζομένη ἀφῆχε καὶ τὴν κυνικὴν ἄρνησιν καὶ περιωρίσϑη εἰς τὸ νὰ δημιουρ-
γῇ μόνον φανταστικὰς προὔποϑέσεις τῆς ἀρνήσεως. Καὶ ἤδη σήμερον ἀναζη-
τεῖ ἀσφαλέστερον καταφύγιον ἀπὸ τὰ πυρὰ τῆς ἀποδοκιμασίας μέσα εἰς τὴν
ἀσάφειαν καὶ τὸν ὑπαινιγμόν. ᾿Αλλ᾽ αὐτὸ ποὺ ϑέλει νὰ εἴπῃ εἶνε πάντοτε τὸ
αὐτό. Εἶνε ἐκεῖνα ποὺ ἰσχυρίσϑη ὃ Οτοίίι5, ὅτι τὰ θιθλία τῆς Γραφῆς δὲνεἴ-
νε ϑεόπνευστα, οὔτε γνήσια, οὔτε ἀξιόπιστα" ὅτυ ὅσα ἱστοροῦνται εἰς αὐτὰ εἶ-
νε ψευδῆ" οὔτε ἀνέστη ὃ Χριστός, οὔτε ἦτο Θεός, οὔτε ἐπετέλεσε σημεῖα: ὅσα
διδάσχονται ἐν τῇ Κ. Διαϑήχῃ εἶνε ἀνάξια ἐφαρμογῆς" εἶνε μωρία νὰ ουϑείζῃη
“ανεὶς τὴν ζωήν του συμφώνως πρὸς τὴν σήμερον παραδιδομένην Κ. Διαϑή-
χην, Ἔτσι ἑρμηνεύει τὴν Κ. Διαϑήχην ἡ ἀνατρεπτιχὴ ἑρμηνεία.

ὅ. ΣΥΝΟΠΊΙΚΗ ΘΕΡΩΡΗΣΙῚΣ ΤῺΝ ΤΡΙΩΝ ἙΡΜΗΝΕΙΩΝ

Καὶ αἱ τρεῖς ἑρμηνεῖαι, ἱστορική, ἀλληγορική, καὶ ἀνατρεπτιχή, ἀντιμε-

τωπίζουν ὁμολογουμένως ἢ ἀνομολογήτως τὴν Κα. Διαϑήχην ὡς ἐχτελεστέαν
282

διαϑήχην ὑπογεγραμμένην μὲ τὸ αἷμα τοῦ Κυρίου ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ χαὶ ἐσφρα-

γισμένην μὲ τὴν ἀνάστασίν του. Πλὴν μόνον ἣ ἱστορικὴ ἑἕἑομηνεία πιστεύειεἷς
τὴν σφραγῖδα, εἰς τὴν γνησιότητα τῆς ὑπογραφῆς, εἰς τὴν Θεότητα τοῦ διαϑέ-
του, καὶ παρουσιάζει τὸ περιεχόμενον τῆς διαϑήχης ὡς ἐχελεστέον. Αἴ ἄλλαι
δύο ἑρμηνεῖαι, ἣ μὲν ἀλληγορικὴ ἑρμηνεία μὲ τὴν ταχτιχκὴν «ἄλλα λέγει τὸ στό-
μα καὶ ἄλλα ἀχούουν τὰ ὦτα», ἣ δὲ ἀνατρεπτικὴ μὲ τὸ σύνϑημα «αὐτὰ ὅλα εἶ-
νε ψευδῆ», ἔργον ἔχουν τὴν ἀκύρωσιν τῆς διαϑήχης. Διὰ τὰ μέλη τῆς Ἔχχλη-
σίας ἔχει ἀσφαλῶς γεννηϑῇῆ τὸ ἐρώτημα: ἡ ᾿Εχχλησία υἱοϑετεῖ μίαν συγχεχρι-
μένην ἑρμηνείαν ἢ δέχεται ὡς ἐξ ἴσου πιϑανὰς καὶ τὰς τρεῖς; Μετὰ τὰ ὅσα
ἀνεπτύχϑησαν ἡ ἀπάντησις εἶνε σαφής. Βεθαίως, ἣ ᾿Εκκχλησία υἱοϑετεῖ ἀπολλει-
στιχῶς τὴν ἱστοριχὴν ἑρμηνείαν, καταδικάζουσα καὶ τὴν ἀλληγορικὴν χαὶ πολ-
λῷ μᾶλλον τὴν ἀνατρεπτικήν, αἷ ὁποῖαι ἐγεννήϑησαν χαὶ ἀνεπτύχϑησαν ἐχτὸς
αὐτῆς. Ἢ μὲν ἀλληγορικὴ ἐγεννήϑη εἰς τὴν προχριστιανικὴν φιλοσοφίαν καὶ
τὸν ἐξομώσαντα ἀλεξανδρινὸν ᾿Ιουδαϊσμὸν καὶ τοὺς ἀκολάστους γνωστιχοὺς χαὶ
τοὺς ἐκόληϑέντας ἀπὸ τῆς ᾿Εχκχλησίας ᾿Αλεξανδρεῖς Κλήμεντα καὶ ᾿Ωριγένη,
ἣ δὲ ἀνατρεπτιχὴ εἰς τοὺς χόλπους τοῦ προτεσταντισμοῦ. ἊΑν μερικοὶ ἕρμη-
νευταὶ τῆς ᾿Εχχλησίας, ἐλάσσονος κατὰ κανόνα ὁλκῆς, παρεισήγαγον πάλαι
μὲν τὴν ἀλληγοριχὴν ἐπ᾽ ἐσχάτων δὲ τὴν ἀνατρεπτιχὴν ἑρμηνείαν, εἴτε καχὰ
σχεπτόμενοι εἴτε μὴ εἰδότες περὶ τίνων διαθεθαιοῦνται, αὐτὸ οὔτε τὴν Ἔ;-
χλησίαν θαρύνει, οὔτε τὴν ἱστορικὴν ἑρμηνείαν κλονίζει, οὔτε εἰς τὰς ἄλλας
ἑρμηνείας δίδει τὸ χρῖσμα τῆς ἐχχλησιαστικῆς ἑρμηνείας. Τὸ συνεχὲς κήρυ-
γμα ἐπ᾽ ἐκχλησίας, τὸ ὁποῖον συνοδεύει τὴν δημοσίευσιν τοῦ Κανόνος, ἕρμη-
νεύει τὴν Γραφὴν ἱστορικῶς. Ἢ ἐχχλησιαστικὴ ζωὴ ρυϑμίζεται κατὰ τὴν ἴ-
στοριχὴν ἑρμηνείαν. Αἴ οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι ἀλλὰ χαὶ πᾶσαι αἷ τοπιχαὶ τῶν
ἐχχλησιῶν ἐϑεμελίωσαν τὰς ἀποφάσεις των ἀποχλειστιχῶς διὰ τῆς ἱστορικῆς
ἑρμηνείας. Διὰ τὴν ᾿Βκχλησίαν δὲν ὑπάρχει ἄλλη ἑρμηνεία πλὴν τῆς ἵστορι-
χῆς. Διότι μία μόνον δύναται νὰ εἶνε ἧ ἑρμηνεία τῆς Γραφῆς.
Βεθαίως ἧ ᾿Εχχλησία δὲν δεσμεύει τοὺς ἑρμηνευτάς, οὔτε προθαίνει εἰς
ἄλλον λεπτομερέστερον προσδιορυσμὸν ἑρμηνείας. Τοὺς ὑποχρεώνει μόνον νὰ
μὴ ἐφαρμόζουν ἄλλο εἶδος ἑρμηνείας πλὴν τῆς ἱστορικῆς. Εἶνε ὅμως τὰ ὅρια
τῆς ἱστοριχῆς ἑρμηνείας τόσον εὐρέα, ὥστε δύναται πᾶς ἑρμηνευτὴς νὰ τρέ-
ξῃ ὡσὰν ἐπὶ πεδίου χαλύπτοντος ὅλην τὴν γῆν. Διότι τὰ ὅριά της διὰ τῶνὅ-
ποίων χωρίζεται ἀπὸ τὴν ἀλληγορικὴν καὶ τὴν ἀνατρεπτικὴν ἑρμηνείαν εἶνε
μόνον ταῦτα, ὅτι «ναί, αὐτὰ ποὺ γράφουν οἷ ἀπόστολοι αὐτὰ ἐννοοῦν χαὶ ὄχι
ἄλλα, χαὶ ὅτι ὅλα αὐτὰ εἶνε ἀληϑῆ καὶ ὄχι ψευδῆ, καὶ παραδίδονται
ὑπευϑύ-
νως χαὶ ἐγχύρως». Αὐτὸς ὁ φραγμὸς εἶνε φραγμὸς μόνον
τῆς ἀχαλινωσίας
τῆς ἀρνήσεως καὶ δὲν παρενοχλεῖ χαϑόλου τοὺς πιστεύοντας ἑρμηνευτάς.
᾽᾿Αν.
τιϑέτως αὐτὸς ὁ φραγμὸς εἶνε προστασία τῆς ζωῆς ἀπὸ τὸν ϑάνατον, διότι
ἡ
ἱστοριχὴ ἑρμηνεία εἶνε ἡ κλεὶς τῆς ζωῆς, ἐὰν ἧ Γραφὴ εἶνε ἀποϑήκη περιέ-
χουσα «ρήματα ζωῆς αἰωνίου».
 ΕἘΠΙΛΟΓΟΣ
Εἰς τὴν εἰσαγωγὴν τοῦ παρόντος ἐγχειριδίσυ ἀνέφερα τέσσαρα ἐρωτή-
ματα ἀφορῶντα εἰς τὴν ᾿Αγίαν Γραφήν: πόσα χαὶ ποῖα εἶνε τὰ θιθλία της,
ποῖον τὸ κείμενον αὐτῶν, ποία ἣ ἱστορία τῶν συγγραφέων καὶ τῶν ὀιόλίωντης.
χαὶ ποία ἣ ἑρμηνευτικὴ αὐτῶν κλείς. Αἱ ἀπαντήσεις τῆς ᾿Ελχλησίας εἰς τὰ
ἐρωτήματα αὐτὰ ἀποτελοῦν τὴν ἱερὰν παράδοσιν αὐτῆς, ἡ ὁποία σχοπὸν ἔχει
νὰ διαθιθάζῃ ἠγγυημένως τὴν Γραφὴν ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεάν. Καὶ εἴδομεν ὅτι
ἔχομεν ἐκχλησιαστιχὴν παράδοσιν τοῦ Κανόνος, ἐχχλησιαστιχὴν παράδοσιν τοῦ
χειμένου, ἐχχλησιαστικὴν παράδοσιν ἱστορικῶν πληροφοριῶν, καὶ ἐκχλησιαστι-
χὴν παράδοσιν ἑρμηνείας. Αὐτὸ εἶνε τὸ νόημα τοῦ δόγματος ὅτι ἡ ᾿Αγία [Ὁα-
φὴ ἑρμηνεύεται ὀρϑῶς μόνον διὰ τῆς ἱερᾶς παραδόσεως. ᾿Βλέχϑη περὶ τῆς ἵ-
στορυχῆς ἑρμηνείας ὅτι εἶνε τῆς ἀντιοχειανῆς σχολῆς δὲν εἶνε ἀληϑής. Ἢ ἀλ-
ληγορικὴ προέρχεται ἐκ τῆς ᾿Αλεξανδρείας, ἀλλ᾽ ἧἦ ἱστοριχὴ δὲν προέρχεται
ἐκ τῆς ᾿Αντιοχείας μόνον. Εἶνε καϑολικὴ ἐκκλησιαστική" διότι καὶ οἱ ἀποστολι-
χοὶ πατέρες καὶ ὁ Εἰρηναῖος καὶ ἄλλοι ἀρχαῖοι ἑρμηνευταὶ εἰς τὴν χρῆσιν τῶν
χωρίων τῆς Κ. Διαϑήκης μόνον τὴν ἱστορυκὴν ἑρμηνείαν γνωρίζουν. Ἢ ᾿Αν-
τιόχεια ἐμφανίζεται ὡς πατρὶς τῶν καλυτέρων χαὶ περισσοτέρων ἑρμηνευτῶν,
ὄχι δι᾿ ἄλλον λόγον, ἀλλ᾽ ἁπλῶς ἐπειδὴ μέχρι τοῦ Χρυσοστόμου ἦτο τὸ μεγα-
λύτερον ἐχχλησιαστικὸν χέντρον, ἐσυνέχυσε δὲ νὰ ἔχῃ τὴν αἴγλην της χαὶ πο-
λὺ μετὰ τοῦτον. Τὸ αὐτὸ ἰσχύει χαὶ διὰ τὸ κείμενον: τοῦ ἀλεξανδρινοῦ χειμέ-
νου πατρὶς εἶνε ἣ Αἴγυπτος, ἀλλὰ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ δὲν εἶνε ἧ ᾿Αντιόχεια,
χαὶ καχῶς λέγεται ἀντιοχειανόν᾽ εἶνε τὸ ἁπανταχοῦ τῆς Ἐκκλησίας ὑγιὲς κεί-
μενον. Ἂν ἐπεθλήϑηκαὶ δὲν ἐξετοπίσϑη ὑπὸ τοῦ ἀλεξανδρινοῦ χάρις εἰς τὴν
ἐπιρροὴν τῶν ἑρμηνευτῶν, καὶ ἂν οἷ καλύτεροι ἑρμηνευταὶ ἦσαν ἐξ ᾽᾿Αντιο-
χείας, αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἧ ᾿Αντιόχεια ἦτο ἧ πηγὴ τοῦ χειμένου τούτου.
Ἔχομεν λοιπὸν εἰς τὸν κανόνα καὶ τὸ κείμενον καὶ τὴν ἱστορίαν χαὶ τὴν ἕρμη-
νείαν τὴν ἐχχλησιαστικὴν καὶ γνησίαν παράδοσιν, ἐπιχρατοῦσαν εἰς Συρίαν,
Μ. ᾿Ασίαν, Ἑλλάδα, προσέτι δὲ καὶ εἰς μεμονωμένους συγγραφεῖς ἐν Αἰγύ-
πτῳ, ὅπως ὃ Μ. ᾿Αϑανάσιος, ἔχομεν δὲ καὶ τὰς ἄλλας ἀνευϑύνους παραδόσεις
μὲ ἐπίκεντρον τὴν ᾿Αλεξάνδρειαν καὶ πτέρυγας αὐτῆς πρὸς ἀνατολὰς μὲν τὴν
Παλαιστίνην πρὸς δυσμὰς δὲ τὴν ᾿Ιταλίαν καὶ τὴν θόρειον ᾿Αφρικήν. 11 οὐ-
χειται περὶ παραδόσεων, ἀρχικῆς καὶ ὑστερογενοῦς, καὶ ὄχι περὶ σχολῶν. Οἱ
φορεῖς αὐτῶν τῶν παραδόσεων δὲν εἶχον τὴν συνείδησιν ὅτι ἀποτελοῦν σχο-
λάς. Σχολαὶ ἀντιοχειανὴ καὶ ἀλεξανδρινὴ ὠνομάσϑησαν ὑπὸ τῶν νεωτέρων,
συνηϑισμένων εἰς τοὺς ὅρους αὐτοὺς ἀπὸ τὰς προεξετασϑείσας ἑομηνευτιχὰς
σχολὰς τοῦ προτεσταντισμοῦ.
284

Ταῦταὁἔχοντες ὑπ᾿ ὄψιν ὡς μέλη τῆς ᾿ἔχχλησιας χαὶ ὡς ϑεολόγοι, δὲν ἔ-

χομεν παρὰ νὰ χρατῶμεν πιστῶς τὴν ἱερὰν τῆς ᾿Εκχλησίας παράδοσιν περὶ
τὴν Κα. Διαϑήχην, καὶ διὰ τῆς ἱερᾶς παραδόσεως νὰ παραλαμθάνωμεν χαὶ νὰ
ἑρμηνεύωμεν αὐτήν. Θὰ εἴμεϑα «ἐλεεινότεροι πάντων ἀνθρώπων», ἂν δὲν ἀ-
ποδεχϑῶμεν καὶ δὲν ἑρμηνεύσωμεν ὀρϑῶς τὴν πατρικὴν διαϑήχην, διὰ τῆς ὃ-
ποίας χληρονομοῦμεν τὴν πολυτιμοτέραν χληρονομίαν, τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον.
χαὶ τὴν θασιλείαν τοῦ Θεοῦ.
“ὦφ(ὔν
7
ζ
ἀκ, ἰδ ὁ αν ἢ
ι
στ. δτος ἐζααμκο

“τάσυξ,Ἐκαύαιμαι:
ες
ΜΝ“ες ἄχτι τὐρισγνατα:ΔΠΔ
ΑὍΔ

Ἵ
τραν Κ͵αόκ γάΐνον

τφ

1, Μ. ᾿Αϑανασίου, ΛΘ΄ ἑορταστικὴ ἐπιστολή, (κατ α, λογος τοῦ Καν όνος τῆς
3
Κ. Διαϑύή-
χης). Κῶδιξ σΟἰβ!πίαπιις 84τ οὔ ἔτους 1042,
288
286

πΒ γεΣΝΠΝΞλυάρς
δΝΞΟΞΔ ΓΙ ῷ,
.᾿

ΔἈειΤῊΝ ἡδῷες ΞΘ ν
βέρο4ττ τ ν Μ᾿44
λῶνΞΤΤΙΣδΞ ΜΠτιπ5- ΤῊ
ΕΟκαονἢ
ἘΠ359. ἘΞΩνΨΚ
ὠςὅς τ{ΞΟΔΗ
φπΞῈἩθῶνΞι
{3 3:ΞΘ2χήοΝ
ιι14--

ΑΥΟ7,...ΚΟξιῖνας
77}:}..ἐςΞΟΞΙΕΣεἰφιᾷἢ
9, Ἱερογλυφυκὴ γραφὴ (ὑδεογράμματα).

8, Σφηνοειδὴς γραφὴ (συλλαδογράμματα).

 281

4. ᾿Αρχαιοτάτη γραμμικὴ καὶ φϑογγικὴ γραφὴ ἐπὶ ὀστράκων (-Ξ τεμα-

χίων κεράμου).

ἈΕΕῚ ΕΙΤΗΡΗ

ΝΥΝΛΕΓΕ ΤΆΙΚ ἣν
ΔΙΟΣΓΑΛΑΙ σιν
ὁ ΕΤΙΕΞΕΙΝΤΟΝΙΤΡ
ΛΩΝ ΤΤΟΛῈ τᾷ ΚΑ
κὰ

Σ ΑΥ̓ΤΟΙ͂Σ Ε ΠΙΤ ἕξ
ι ΦΏΝΩ ΣΊΤΟ
ΔῊΜΈΤΟ»

δ, Δύο τεμάχια τῆς ἐπὶ μαρμάρου ἐπιγραφῆς τῶν

Δελφῶν, εἰς τὸ μεγαλύτερον ἐκ τῶν ὁποίων διακρί-
νεται τὸ ὄνομα τοῦ Ταλλίωνος, ἀνϑιυιάτου τῆς ᾿Α-
χαΐας κατὰ τὸ ἔτος δ] ἢ δ8 μ.Χ., ἐπὶ τοῦ δήματος
τοῦ ὁποίου ἐδικάσθϑη ὁ ἀπόστολος Παῦλος.
 288

κάϑαρχα, ἐλ θφμθ
ἐὰντς
 289

1. ᾿Επισεσυρμένη γραφὴ ἐπὶ πατύρου (Οξυρ. 1 11). Οἱ

ἄνω ὅ στίχοι εἶνε αἴτησις γραμμένη ἑλληνιστί, οἱ ὃ ε χάτῳ
1 στίχοι εἶνε ὑπογραφή - ἔγκρισις τῆς αἰτήσεως γραμμένη
λατινιστί.
240

ΠΕ ΠῚ
ΠΗ ΠΗ
ΠΤ

κι.
ΤΠ

Δ ΠΗΠΆΠΗΗ
ἘΠΠΉΒΈΠΗ
{ΠῚ ΠΗΉΠΗ
-.».».»»ὄ» ωμκ..- --΄᾿ --.»» »“"»»"»
ἘΠ ΉΠΠῚ
ΠΗ ΠΠΠ:
ΠΗΠΠΉΠΗ
ΠΠΠΉΠΗ

ὃ, ἰλητάριον ἢ κοντάκιον κύλινδρος (ὑχνογράφημα ). Α κοντός. Β ὀμφα-

ἢ 3

λ οι του κοντουῦ. Γ τὰ ινία παστύρου ὅπου γο ἄφεταιτὁ κε μενον. Δ λὼρ ἰα.

’
" ’

Ἂς
τι

ὥδιξ’ (ἰχγογράφημα ). Α ϑηλακωτῇρες. Β ράχι ς.

,
9
 241

10. Μικρὰ εἰ λητ ἄρια (θιδλία ἢ θιθλυδάρια) ἐπιστολῶν ἄνευ κον-

Μ

,
τοῦ, φέροντα ἀνὰ τρ ια νήματ α προσ δέσεως καὶ ἰσαρίϑμ ους σφρα-
γὺδας.

λητάριον ἄνευ τ ου
-.-
11 χοντοῦ ἀνοικτόν.
24

12. Πάπυρος τῆς Κ. Διαϑήκης 72, τοῦ 1 αἰ. Κυρτὴ γραφή.

 248

ἦν ΣΟΥΚΎΔΥ ΠγΘλας ἀγμοπισιοίογκο

ΣῈ ἈΘΥ Ὁ" Ἰοκώδῥον «"
ἸολξοΥξον
ΕΥΝΝ ΦῊ ΘΎΤΡΩ ζῆν ΓΝ ΟΝ ΟΥΜε
ΤΟΥ ΘΟΜΚΩΜ ΤΟ ,Ὰ ΟΝ ΚΡΙ Χο, ἌΙΝΥς ἸΧΕΡΟΣΕΟΓΦΊοζ
ἧς
ΚΥΘΟ ΟΜ ΕΝὉ
ι- ρανΤα Ἄλλο ΕἸ
τ ἜΏΡΩἘΦῚ ιἅε εν
Ὁ τἦτ ι΄τῶὉ"
ἈΚΌΜΟΥ ἀο ς 14“
ἌΓΕΙΣ ΧΑ ΚΑ
ΟΜΝ
ὁγδλέισοι κε ἬτΟλΥ ἘΣ ΚΙ ᾿ΕΝοσκΑ
ΝΣΥΥ
ἀουος και γολε ΘΓ ΚΑ εἰ χλὶ παλτρο,
ΜΑΥΆΙ λυ ΚΥγεῶρσ,
τελυνωινο »λητ ἈΚΛΥΧΕΎΥΕΙΜΕ ΔΨ ἽΤΎΤῸ
Ἀλλ ἀκακεκ γαττε
ἀπββούξαν
ΡΆΧΒΕΜΧ ,λὴς ἈΠΙΔΑ ἼΟΡΜΝΕΜ ΜΑΙ" ἘΓῸῚ ΚΆΜΗ ἐδ ΐ τ δ
τ, ΟΛΌΤἈσο «Γι ΝΑΊΤΟΙΝ ΕἼ ἃΨΟΗᾺ
Ἴδε ΤΩΡ ΑΝ τς λων λυ το λμφισοι
ἸᾺΕΙ ΘΙ ΡΤ χοὸς ῥ ΠαΜΦΌΟΚΆΛεΥΙτσ
᾿ ἘΝἈΦ ΘΈαλαλς δλυσεο λεῖα, γώ ὦἋ ἈΝ ΘΟΣ ΟἿΑΙ ΚΑ ΡῪ ΧΕ ΟΡΤΑΣιν ἔτε
᾿ςὐχΥ ἈΓΕΛΟ οὐικῆοο σεν ΕἾὍΡΟΥ ΚΑΥΔΩ Ὁ ᾧᾳ εὖ
Ἄλτει: ΤΟ1 1 Ἐὲ
ἷ 9.ἸἈελψσύζον λα ΜΕ ΓΕ ΟΥ̓ΔΟῚ Νοῦν γα ἸΟΝΆΙΤΟΎΡΟΊ. ἴον
ἾΣΚ α᾿ {πε΄
Ὁεκ οι, τῇ Ἐκ ΟΡ ΝΟμογΉἊΝ “ΟΛΟΥΛΟὙΕΥΜΚΣ 2
Διοπογζικόγο, ς
ὍΤΕΕατιειαλ ΤΟΥΝΕῚ ες ζῶΦΤ νω ὍΜΆΜΩΡΙΑ τ τ ὍΣ
πκογορλο ες ἈΦΟΥ Υ ΔΙᾺ λας Ἀτο χγκῦνυ᾿
Ἅζα ἄλοι Ω ΚΑΙ ΟῚ ἈΚ Σ ΓΟ
Ὁνο ες ἐπ
, ᾿ ὙΧΡΥ ΝΟΥ Ὁ ἈΕΙΧΌΕΑΆκ λῪ Ν
ὙΓΙΑΡΧΟΜΊΎΞΟΝΑΙ ΤΟΥ ὁ ἀκακ ΛΥκςἈπ ὉΠὉτν
πῶ ὅ ΔΚ ετς ΟΣ ἔζων ΟΆΡΜΜΕΝ ΤΟ τι ΄
ΑΝὐξεύττοὙΟΤΙΚΗΝ ΘΟΕ ΝΟ, δΗν: ΣΝ
ΠΟτεοο
Ἵ 'ΧῸΝ " ἈΛΉΚΙΝ ΕἾΝ ῬῸ
ΟΝ ΚΑΓΑ το σχσε.
ΚΑ ΠΤΕΝ ΣῪ ΤΟΊῦ ΝΥΝτοἀν
» ΓΈ κελς “ἢ Ἐε} 1} {4
Με ἐ ἘΕΘΕΆΥ ΚΝἈΝ, ΑἰτελσβέριοἼΩΝ:

᾿
εὐ ἘΠ} "ρομίνει ξς
ΣΕΣΝ Ἰλύκον.τὰ ὑο ὐ τγλεν
ὃς ΟὙΜΉΟΕΛΥΟΥ:- ΚΑΥΑ ΤΟΣ ἈΚΥΧΑΜΟ.
ΜΟῚ ΟΣ ΦΣε, ἈΤΗΘΟ ἈΝ ΕΝΔΈΝΑ.
᾿ ᾿ς ΝΜΟΘΤΟΥ,ῬΟΥΎΓ
ἙΑΥΤ ἌΧ. « ΘΥ̓ΩΣΣ υμολςος
ΠΆΘΥΟΙ οειόοτα
σΥ ὙἹΟῪς τῶῪς ἊΝ ἜΣΗΙ ἈΧΒ ΟΣ
ες “Ἐν ᾿ΠἈΙΛΩΥΜΟΣδγ7- 7 0. ἜΧΩ τονεἰ ἘΆΆὉ
ἌΡΝΕ ΥΣ ΟΚΓΆΝ ροσι οΥ̓ Βι Αγ,ΤΟΥΓΆΡχῦνΝ.
ΕἸ ΡΤ ΓΕΜῈ ;: ἌΦΗΧΔΕΛΥΓΜ λῷ"Ὁ ΚΟΡΣΚᾺΚ δᾶΩΑ
ΠΑλέν «9 Ο ΧΎΟΥΘΗ ΚΕ τ ΟΝ ἸύγοΥυ . ἈΒΡΑΆΜφῳο
ἀλλο κοογος αι τ ΌῶΜ Ὗς ΚΑΘ 5 ΘΝ ὉΦΛΆΡΟ δὲ
᾿ἸοΥμαμ Ν ρείκο. ἫΕ Τὰν ἘΜΚλπττς
.«ἈἈΑΚΙλότζαν, ΟὙΑΥΤΟῚ ΟΥΘΗΑΙ ΟΥ̓Κοιβίυ, 5"
ΑΘ ΑΤΟνι ὅγουτῷ
᾿ς εκ ἈΜ ΤΗΉΈΖΚΘΝ ς ἉΜΨΕΙΟΛΙ τ ΤᾺ. Ὁ .
ὍΣΟΝ γε ἐπΈΙΟιν «τὸς Αι κέΑΙΙΕ κού150 ὙΚΡΑΚΡΑΆΜ Ἀο κοοο ὁ
ΤΙ ΚΌΜΟΥΛΨΑΙ.
ἈεΩΣἼκςλα
τὐὐνίογο σελ Ὁ. ΤΕΡΟΝ Ὰ ΕΣ ΕΜ γ5
ος
Ὁ ΒΟ," ἀμ ἐκλ σ ονλκ: Ω
-ΟἸοςορξλα: .ΟὙΡΆΜΟΝ ΚΆἈΓΓΗΗ ΧΆΡΟΜ ΙΝ ΆΚΆΆΥΜ.Σ
"ΑΖ τοοκα, ΧΗ ΚΕΝ ἐτολ' ΠΕ ἈΘΊΝΉΙ ΛΆΜ ΘΟ ΤΘΟῸΥΝ ἜπροοΣ
; ἰρυκίξαγο" αρεεξιος ΕΝ. ΕΟΥΜΟΜΟΥΜΊΙΆΝ, “ΜΝΟΥΧΥΤΟΥΥΎΛΆΤΥ ͵
ΤΡΑΙ ΚΙΑὐχΎλβηω "Ἄ ἌΑΟΕΝ ΑΚ Ρ» ᾿ΚΑΙΡΘΆΑΜΝΙΘΟΙΝ ἈΝ ΚὙΛΥ ὙΤ ε Ὑενν. Ὶ
μο δ Ἀλιῖκος ἸΦΆΡΕ ῬΦ1)ελ᾿ ι ἩἩ ἈΓΟΧΡΤΣΧΎΚΟΟΝΊΤ γΓλαςΠΟ ΜΟΎ, ϑι
-λιλλικος ςονες ΤΎΝ ἈΠκᾺ ΑΥ.ΤΟΥΝΑΙ ΟΛΥΜΟΡΡΑ ἈἸΕΜ Ν,
Ἔτους ΕΣτὰ δι ΓΆΜΩΝ εἰ ΤΕ ΓΑ οὶ ΨΑΘΓΡΑΥ ΩΝ
ἈοΟΣ ΤαλνςἘΠῚ οἱ ΚΟ 4 ἌΜΩΟΙΝΆΡΗ Ἀκὶὸ ΥὙΕῚ ΚΧΗ ΤΑ τύχη: δος ἈΕΓΝΆΜΜΝΝΩΜΙ"
τογοοὶ Δοεος γγτν ὦΠΑῬσΤΟΥἍΚΟῚ ε΄ ΜΠοτοΝ - ἈΕΧΥΜ ΘΜ ΧΤΟ μδ ἢ ΤΕ ΚΙΝΜΟΜΝῸΟΤΆΣ
ἀπατεέγθοα,ἌΧἣνἊν ἸΘΚΆΛΜΟΥΣ.Ὁ 4 ε ἊΣ ΑΡΟΘΟΓΚΗ αν μερα τος ἈἈΧΚΟΟ ΧΑ ΧΌΛΟΝ ἡ
ἈΜεμΜοέζ λον Ἀὴ ΠΥΣΕΥ τὰνγοςἡ ΟΥ̓ΟῚ ΟΣ ΟΠΟΟΥΚΜ
«(Ἐς ΠΣκ᾿"κεἘΣ
ν΄
τὸ ΚΆΙΕΤΕ μυλλλο, ἡ: ἈΝΟΣΑΘΙ ΤΟΘΆΧΟΥΡΗ ἈλβΑρθ ΟΜαΜΑ ς

ἐλφλεκγηνόντα ; εἼν
΄ ΟΜΝ ἐγδσρο γνννν δ

138, Κῶδιξ τῆς Κ. Διαϑήρης Ναὶ ἢ 01 (σιναϊτικός), τοῦ Δ΄ αἱ., μεγαλογ

ράμματος.
τετράστηλος, περγαμηνός.
244.

Πτοἐρδντονιψάίραἄνος, ἀκχρνλκῶξα,
Ἀ
᾿-

“ἃς λῆς, ὠς ( ἐλΑ ςς ἘΞ ἐπ Σ “:: ὃ δ:

'κ «οὐ' .}" ᾿ τν ὅμως “Ἂς ᾿ τ Ἀ ᾿ ὁ ει τ

παι κχΡ.
᾿
᾿ ο
;
- ὐ ᾿ξωχς
ὰ
ἐν
πενικὰ ᾿Ζν
ΣΝ ὑάον της
᾿ς , ΟΥᾺ οὔδει,ΘΓῚ ϑβδμπαὌΨΙ. τν ἡ! δῶ - δε ἔν γι
ἐὉ ΝᾺ ΝΡ ΝΗἐν ᾿ οὶ

ἄτοςς κὲ ἀφκὐδαῷΝΑΝΝϑῆὸκϑὴ
τον υὗχρας(ΠΑεἰυφας τὰ ἐπα μὰν τ
Ὅν οὐ ᾿
1 ἐκ
ΠΡ ῖυ πὰφονωνν
δ"
ποι
εἰ ἤηπεκ αν σε σα

δ λον δα ἈΤΌΣα» ἱδΣ ἰδίως ππϑαβι

Ἔα τς | σ: ἐαῖνος
ἄρον
ξΡΣὑπο
ἀκδν Ὡ τϑῇ
,
Αἴςὸν
χει εδινες εἶἯς ΕΓ τῆθλςΑΝ, Ἢ
Ῥ48ε ἊΝ ΄
: των ἐξἐκῷ, ᾽ αἰ βεὶ Ῥὰς “ιαρῷΚΡ ΡΩᾺ Δ}Ὡροῥξ αἰ ὰ :
κ2λ4 λας π ἴχος νων ΝΟρον (ἢ ας
ΚΣ ΩΝἡ 3
Τα χ ΤΟΥ ῬΑ οὐΤα;δτδοα αγονοι ἢ τῶ Ἀγ}
δέ ᾿δαἐατκ ΑΝ ἀωροινδι:τυὰ ἌΝλὶ δαἔξρτο
Πρ
“--ρλο τ Κῶ “Ἀν
Ὁδὰ τὸ δονκῶς τὰκθα ,
ζ σκιωααύνοδε,τφ9κέναι
α ΤΡἐνπέπλονἀκ δὰ
ἐ ῤ ἀπε οφα ΝΑῸ ΉΟΡἐγ Μας
κυχὥηρκὦ “πο τοίαπφδ τς
Ω τ ἊΝὥραν᾽ς: ἢ
ἔχε Ἁ ΧΩ δεὐ - ἰὐδϑι ἌΣ
ΟΡΥΤΧΘΗἰάδνςὭΣΘ 5 Ἶ ὑμὯη δ δὴ

: 82: .Ἀ. τ δ Ἐ 247

ὐνμεαν. ὁ Τὸνἐξρμλ τν
δεῖ. ἐξἢ» οἷ «νὰ ἜΧΡΟΙΣΝ, 3 τῇ ΡῈ
το τένς. 9 αι Ἴδαναὐ οἰῶν
χρυ,
τες" ᾿ἅ,Του
“᾽ς
ἡνυδδ τρδτος
ἌΝ
Ρ φΣτῶν βδίρη ΣΟΣΤῊ"4 τος
κὐλλ κὸ νε ἢ το 0000 εὐ ρβράνφαονδῆςἜἘΝ ἀροες,
«ρα λ κ΄ οὐς «ἀφ: : ἀκΨς᾿ς “τς
ἐκ Ἀλκε
ΜΡ ἐῶ
τὰν -" ἀφο
δι
ἘΡΣΝΡΡΝΣἐρτόῃ.
᾿ «τ σ
αν
. ἐκ τ . 4: “τι. ων ἀὩδ'“μι τος ἧς αςὌΝβόλου, σάσαναιΑΝεὐάδ

“ ὉΡ'
ἀπολο ἐρρὴδφλα ρος,ἠκεωλῥῳνδία ἣν
ΒΟἔαΜΉ ΤΕ
ΠρὩΣ
ΕΝὯι.'μωὺς
ΡΣ Κις Ἰὰ ἕ ἐ

κα λερ κεῤχαθ,, ἘΔ 1 ννβδνὰολᾺ

ἀὐλμεΜῊ, θνροι ἀγαΩΝ γα χη,ἌΨΝ

14, Κῶδιξ. τῆς Καὶ, Διαθήκης ΟΣ, ἢ 04 (τοῦ ᾿Εχρραίμ), τοῦ δ΄ αἰἱ., περγαμηνός,
παλίωψηστος, μεγαλογράμματος καὶ μονόστηλος διὰ τὴν Ποωφήν, μικρογράμμα
τὸς καὶ δίστηλος διὰ τὸ κείμενον τοῦ ᾿Εφραίμ. Ῥ
 248

ττπτοιτπτον ἈΝ
ἠὲ
ΕἰθοενπεριρυμεααθτωΣ ΤῊ
“ξ2: ἿἜ ὅν
ἐυδεν;δεντ Χε πινασεεενπὶ
πλοῦςτλιφλοκεισς ϑω; “Κ ΠΡ νι᾽; τοῦ ε
Ἂ αν ᾿ ἐσ ας ὑγΥξο,
τσοξ το τὸ κῶν τ“ τυ τας
τὰ
᾿ ἀνα
νρλναοἐκνὴ τεδυλύνονν ἐλαῖαιγξειξσφεξςαπἴω
ὩΑΥ, Ἂ ΖΞ; ΠΥ ῳ Ὄ εὐλερροι
ὃ εν δννάνο,κε τ τις, ἐν Αττ τ κακπῖ .
-ἥς: ἐκντεν
ς ΘΗὉα μφς ἐμ ϑίονσιαν το φῇ

στὰς ἐκ παμολοναο,

ἐνόνας Ν ΤΣΑΑΤΕτ
ΠΡΣΣΙς
“-

Φι ἀκ. τῷ κεύκος Υ πονὰ"

Ἃ “ὦ φῇ
παν ετσης Ἂ
»
ΣΥΝ τ ἄϑας ὕπο τν . τα
ἀκα ελδοι
τς εκ

τὰς
ποςΣ᾽ πότος

ἡπευθρς
αὐδε σέβεις,
ἊΣ

Ἑ
ν

15. Κῶδιξ τῆς Κ. Διαϑύρης 1404, τοῦ 1Γ΄ αἷ,, ἱχτὸν μεγέγδυσινν Πεἐργαμηνὴ
ἐξ ἐμθρύων αἰγῶν, γράμματα μιχροσκοπικὰ καὶ χρυσᾶ, εἰκονογρὰφ ημένος μὲ
ζωηρὰ χρώματα. Ἡ φωτογραφία (2(8 τῆς σελίδος) περιέχει τὴν ᾿Επιστολὴν
τοῦ ᾿Ιούδα ὅλην, τὴν «ὑπόϑεσιν» τῆς ᾿Επιστολῆς, καὶ εἰχόνα τοῦ ἀτοστόλου
᾿Ιούδα. Ὃ Κῶδιξ. εἶνε τὸ λεγόμενον «Εὐαγγέλιον τοῦ ᾿Ιωάννου Καλυδίτου»
καὶ περιέχει πλὴν τῆς Κ. Διαϑήκης τοὺς Ψαλμούς καὶ πλῆϑος: πατεριχῶν ἔρ-
γῶν. Πρὸ ἐτῶν ἔπεσεν ἐντὸς δεξαμενῆς ὕδατος ὅπου ἔμεινεν ἐπὶ μῆνας, χω-
οὶς νὰ πάϑουν τίποτε οὔτε τὰ γράμματα οὔτε τὰ χρώματα τῶν εἰκόνων.
ῃῷ

16. Κῶδιξ τῆς Κα. Διαϑήχης 029 ἑλληνολατινικός.

 247

ὌΘΡΙΑ Ὁ Δ...» Ωγ ο υτ ᾿ὩΎΝ". φρηναναν ἐν κ αι Ὁ ᾿ - τ Φη ροο τ νυν τον ΙΑ

νἀσλιλπονοὶ ἐφ κω,εἶ φλϑῆςρον, “" ἐγόφλρηονα

τοἴ προ χώγος
ασδς τῷ τὸμανιὸ τέςοΣ νχ
ΡΣ “ἰδπὰς ς
ΜῈ Ἐ:"τ τὸ 2 τὸ τλοαλεν Ὁ ὑπὸ παν πολιν ὁ ἀντον} τ ἀν ταν
ἔδα ηντη “-2ἐκί “ ΄.᾿ ,
πολιν. ὃ. ἰντον Κ΄ τ ἃ φΔλ ἐἢ πκο πίανι:“ναλσα δεῖται
ἡλευχαλονϑλότα ἧς τ Φ εὐλὴν ἐεῖς τ σλκὑπεερὰξ Ὡπιλιῖ.
Ζοτ: «ἰ-πετοςΝ Ω
ἸΝΑΙΣ ΥΥΒ, τ κανοῦ τταὺν ὀττεϑν μὴ ἄστεα, τορῶν ἐμή

το δου αὐϑεν ΘΡΕΦἐρόῥιδδκάνεις μνιοὐ4 ὄττόυ ο΄

σ᾿ ξοῖι ΠΤθα
. μοβομτιε τανε'στοτστυ οὶ δ δ.
᾿ Ἄδωκς“καριΡ: ἐμήν δ᾿ ἡκυτιδι.μψκ
ΔΎ ᾿οαλατόποῖ
δὰμ}ίλμιτῶν ττῦν τωροήρμμε
ταὐἂναϑαι
δ
οο Ἀξακεῳ σας ᾿οὔχινο τολ οι πευκυνερ τῦ.
ς ψονλμα νον ὁπ
ιόμάχατ χοῦ

᾿ἰἄτορττεαι ὄμτταῖ κι τὶ - ξυττὼ τἀκταῖςὄπιν

᾿μὴξεοτρουύμανοι τὶ ὠσσν καρ οντίςς
᾽ τοτετλττορος Ν
ἰαστοὶ. τεσ!ἀἰλοοςεατίλν μα
᾿μὺ:σί

φπρασα μεν τ,ἔριτξιςὅτ κεν τ.

:
ΤΩ Σ: σϑόκμόγοιτὸ ἀλε:--
χίάς:ξτοτὰτόριἐιδιΐμόν,
ἀξόμνεροϊό
“Ἐ
τ λμγχταιδιώλερεμομαμδε: ὃ
ὄν»ἐγφοῶς
«-
᾿μξεό. ὀμτσυρὶὸἰρποςτάν:ΣῊ 5σιο,
ἜΣΑΕΘΝΝ
εἰφρασοτ,

α
ψιι Κ
τἀκῃῥναι: ἀκ χα
--

ι ΤΩ τὰ , ᾿ ξένκτπαν τ΄έχει πὰς παρμεία τι

Ἐπ ες Α : 4 Ἔ
' ΡΕΕΣΜΒα νὰΝ “ἰαπαδεις- ν.-
ἐς Ὁ γον ' ἤλο,
᾿
τὰς "τυ β΄ιδἡ"κῆἀςποίων ᾿ τ σμα τάκ: μέσϑν τῶνδ᾽ ΠΥ" Χ- Ὁ
Φ ν

ἱ “ῆςνυ Κα
ΔῊδον πλ κυξιτυἐπδεν εὐὐκῷωκον εἴ απ ωὐὸπο σύ. εἵ
Ἔ ΣΣ ἐν ΣΝ ἀρ πὸ Νὰ μλμ᾽ ὗν κω ὁκάκ δαδκὴ τῷ πρνῷ! ρκαν Δον .“- ἃ

: Ν᾽ ͵ ἧς ἐ 4 ὙἘῈ δὰ ἐς ἐπος υδ ν᾽ ᾧ δ ᾿

ι1. Κῶδιξ τῆς Κι. Διαϑήκης 434 τοῦ ΤΑ΄ αἰῶνος. ΤΠέριξ τοῦ ἱεροῦ χειμενοι
γρώφεται μία ἑρμηνευτικὴ Σειρά ((ὑαιδθδ),
 ΒΙΒΛΙΟΙΡΑΦΙΑ

᾿Απὸ τὴν ὄντως ἀπέραντον σχετικὴν βιβλιογραφίαν ἐπιλέγω ἐλάχιστα

ἔργα.

᾿Αντωνιάδου Β., Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Κ. Διαθήκην, ᾿Αθῆναι [9957

Δαμαλᾶ Ν., Ἑρμηνεία εἰς τὴν Κ. Διαθήκην. Α΄ Εἰσαγωγή, ᾿Αθῆναι [876.
Ἰωαννίδου Β., Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Κ. Διαθήκην, ᾿Αθῆναι 1960.
Καραβιδοπούλου ᾿;ω., Εἰσαγωγὴ στὴν Κ. Διαθήκη, Θεσσαλονίκηῃ 1989.
Σιώτου Μ, Παραδόσεις εἰσαγωγῆς εἰς τὴν Κ. Διαθήκην, Μέρος Α΄ ᾿Αθῆνα!
1917].
Τρεμπέλα Π., Ὑπομνήματα εἰς ὅλην τὴν Κ. Διαθήκην (ἐκτὸς τῆς ᾿Αποκαλύ-
ψεως). Προτάσσεται εἰσαγωγὴ εἰς ἕκαστον βιβλίον. ᾿Αθῆναι!
195] κι. Καὶ διὰ τὴν ᾿Δἀποκάλυψιν βλέπε Μπρατσιώτου Π., Ἡ
᾿Αποκάλυψις τοῦ Ἰωάννου, ᾿Αθῆναι 1950,

Βαχίῃ Ε'.,, Εἰπ]θίϊαπα ἰη 85 Ν. Ταϑίαπιθηί, Θυτθυβίοῃ 21911.

ΒΕΙ5ΘΥ]. Ε., ΕἸη]διΐαπα ἴῃ ἀ85 Ν. Τϑίϑιηθηϊ, Εὐθίρυγα 21905.
Βουπο]1ν., Ηἰϑἰουβουβοὴ Εἰπ]θιμησ. ἰῃ ϑΘῃηΠΠσηΘ Καποπίβομα πα
ΘΡροΟΚυΥυἤβθομθ ϑοηηξθη 465 Αἰΐθη ἅπα ΝΘαθη 1δϑίϑιηθηΐβ, ΕΥ]8η-
σθη 1819.
ΒΙΘΕΚ Ε. -- Μβησοὶα], Εἰπ]θίταπα ἴῃ 485 Ν. Ταϑίδιηθηί, Βαυ]η, 11886,
ΕἸσΠΠοΙη Ϊ]. 5.ΕἸΠ]Θιῖαησ 1η α85 Ν. Τ᾿ϑίϑιηθηίΐ, μΘΊΡΖια 1814,
Εεὶπα Ρ. -- ΒΕμτη]. -- ΚυμηπΊ6] ΥΝ. Ο., ΕἰπΙθίϊαπα ἴῃ ἀ85 Ν. Ταϑίδιηθηί, Η61146-
ῬὈϑιῖσα [11965.
Οοαθρί Ε,, ΙηΠἰσοασπσίοῃη 88 Ν. ΤΘϑίθηηθηί, τόμ..--, ΝΘ ἤβίθὶ 1892,
Θοσμθὶ Μ,, [πἰσοσπσίοη 81 Ν. 1 ϑίϑηηθηί, τόμ. 1--4, Ραυ5 1923.
Θοοάβρθθα Ε,, Απ [πἰτοαποίίοη ἰο ἰῃ6 Ν. Τοϑίαπηθηί, ΟΠίσδαο [11958,
ΟΥϑηΐῖ Ε,, Α ΠΙΒΙΟΤΙΟΔΙ πἰγοαστσίοη ἴο [η6 Ν, Τ᾿Θοιϑιηθηΐ, μοπάοη 1968.
Οτθσοῦγ ὦ Καὶ, ΕἸπ]θίαησ ἢ α85 Ν, Τ᾿ Θϑίδιηθηί, θιρζΖια 1909.
ΔΟσΏΙΘΥ Ε;., ΗἸΒίοιυΘ 465 Πντ65 αἱ] Ν, ΓΘΘΙΘΙΊΘΗΙ, τόμ. 1-4, Ρατι8 1098. ὃ .)
Γ

ΤαΠσῃοΥ ΑΙ. - ΕΔΒΟΠΟΥ Ε,, ΕἸΠΙΘΙΙαπα ἴῃ ἀἀ5 Ν. Τοδίδιπθηι Ταριπαθῃ 1931.

ΚηΟρΡΙ Κα, ΕἸΠ]Θ ΠΟ 1η α6885 Ν. Τ᾿Θϑίασηθηι, Ἰθβϑθη 1980,
Κορ ἰκ, - [ιθιΖηιϑπη ἢ. -- γνθιηθ| Η., ΕΙπ]Θ Πα τη ἀἀ5 Ν. Τ᾿ οιαιπθηι, ΒΟΥ
1949
 249

ΚΟΠΊΠΊΘΙ ΥΥ. Ο,, ΕἰπΙθίταπα ἴῃ ἀ85 Ν. Τοϑίδιηθηί, Ηβάθρϑυα [51916,

τοῦ αὐτοῦ, μετάφρ. εἰς τὴν ἀγγλικὴν ὑπὸ ΟἸδτΚ ΚΘΘ Η, [πτοαπσίοη ἴο [ῃ8 Ν.
Τοϑίϑιηθηίΐ, μοηάοηῃ 1984,
Μϑίοϑυ Α., ΕἸ]θιϊαησ ἰῃ αἷθ ϑοησἢ ἀ65 Ν, Τϑϑίϑπηθηίΐ, ΕὙΘΌυτα 1854.
ΜΙσΠΒ6Ι|15 1. [0., ΕἸΠ]ΘΙαΠα 1Π αἱ]6 σοί!ϊοῃθ Θοηχἴθη 465 Νϑυθη Βυπα65, Οοί-
ὕπσθη 11188.
ΜΙσΠἢ86115 Τ᾿ νν., Εἰπ]ϑίϊαπα ἴῃ 485 Ν. Τοϑίβιηθηί, ΒΘυη 3196].
Μοῖαι ]., Αη [πἰσοαποίοη ἴο [Π6 [ϊϑυϑίασθ οἱ ἰ[ηΠ8 Ν. Τ᾽ ϑϑίδιηθπί, ΕΟΙΠΌυΥσἢ
11933.
Μο ΝΕεὶ16 Α͂. Ν., Απ πἰτοαποίοη ἴο [ῃ6 βίυαν οἵ Ν. Τοϑίδπηθηί, Οχίοσα 21953.
ΘΟΉϑίου Α. -- ΜοίηϑυίζΖ Μ., Εἰπιθίϊαπσ ἴῃ 485 Ν. Τϑϑίϑιηθηϊ, ΡαίθυΌση 51950.
ΘΙΚΘΏΌΘΥαΘΥ 1., Κυτζαθίαβϑίθ Εἰη]θιίαησ ἴῃ ἀ85 Ν. Τ᾿ ϑδϊδιηθηί, ΕὙΘΙΡυΤα
61938. ͵
ὙΥΙΚΟΠΠΘβθυ Α.-- ϑομπηα 1., Εἰπ]θίϊαησ ἴῃ ἀ85 Ν. Τϑϑίϑιηθηϊ, ΕὙΘΙΡΣ 61913.
Ζαῃη ΤΉ,, Εἰπ]δίϊαπα ἴῃ α85 Ν. Τϑϑίδιηθηίϊ, τόμ. 1-ϑ, μΘΙΡΖὶα 41924.
τοῦ αὐτοῦ, μετάφρ. εἰς τὴν ἀγγλικὴν ὑπὸ τὴν ἐπιστασίαν τοῦ 185 8-
σου5 Μ,, [πἰχσοαποΐοη ἴο ἴῃ6 Ν. Ταϑίϑιηθηΐ, τόμ. 1--, ΕΠΠΟυΤΟση
1909.
 ΠΙΝΑΞ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Σελὶς

11

᾿Αντιδιαστολὴ κανονικῶν, ἀποχρύφων, καὶ ἀναγνωσίμων ὀυθλίων 11

ἐν Φ9 “Ὁ μα

᾿Ορισμὸς τῶν κανονικῶν Θιόλίων .......... «νον νιν νννννννν 14

Αἱ ἱστορικαὶ μαρτυρίαι περὶ τοῦ Κανόνος ..........«ννν νον 11
Οἱ κατάλογοι τοῦ Κανόνος ............««ὐνν νιν ννν νειν κε νννν 29
α΄. Ὃ κατάλογος τοῦ Μυγαίοτί ....... «νον νν νιν νιν νννννν 29
β΄. Ὃ κατάλογος τοῦ ᾿Ωριγένους ........««ὐννν νιν ννννων 29
γ΄. Ὃ κατάλογος τοῦ Εὐσεδίου ..........νὐννν νυν νιν νννιν 80
δ΄. Ὃ κατάλογος τοῦ Μ. ᾿Αϑανασίου . .......«.ὐνννννννι 82
δ. Οἱ παραχανόνες ........«Ὁνν νον νιν ννννν κε νν νειν νειν νννων 84
α΄. Ὁ ἐκλεκτικὸς κανὼν τοῦ Κέρδωνος .......... «νον νον 84
β΄. Ὃ ἀλεξανδρινὸς ἀπεριόριστος κανὼν ..........«««ὐν νος 86
γ΄. Ὃ συριακὸς ἀσυμπλήρωτος κανὼν ........... «ον ν νειν ον δ1
δ΄. Ὁ δυτικὸς χολοδὸς κανὼν .. ...:....««Ὁννννν νννν ων νννς 88
ε΄. Ὃ ἀνατολικὸς κολοθὸς κανὼν .........«Ὁννν νων νων ων 40
6. Ἧ τάξις τῶν θυθλίων τοῦ Κανόνος .. ...........«οἰ ΝΞ ΕΞ 41
1. Ἧ δημοσίευσις τοῦ Κανόνος ............ὐνν νιν ν νιν νιν εν νιν ων 42

Β΄. ΤῸ ΚΕΙΜΕΝΟΝ ᾿.......νννννν νιν νν νιν ννν νειν νων νννων 48

1. Γραφή, γραφικαὶ ὕλαι, θυθλιογραφία, Θιδλιοδεσία. ........

2. Ἢ κχυχλοφορία τῶν διδλίων τῆς Κ. Διαϑήχης ...........νος
8. Παράδοσις κειμένου - τὸ πρωτότυπον καὶ αἷ μεταφράσεις
α΄. Τὸ πρωτότυπον ..........««νν νιν νιν νν νιν ν νιν νιν ν νιν ον
β΄. Αἴ μεταφράσεις ......... «νον νννννν νιν νιν ννννν νιν νιν ας
4, ΠῚ αράδοσις χειμένου - ἄμεσος καὶ ἔμμεσος .........«««{« νος
α΄. ἔΑμεσος παράδοσις τοῦ κειμένου .........««Ὁν ον ν ιν νος
β΄. Ἔμμεσος παράδοσις ..........«νν νιν νιν νιν αν να νννις
δ. Παράδοσις κειμένου - ἐχχλησιαστικὴ χαὶ ἀλεξανδρινὴ .......
α΄, Τὰ σφάλματα τῶν χειρογράφων .. .......««««ννν νιν νιν ες
β΄. Ἢ διαφοροποίησις τῶν παραδόσεων.,........ «««ν κω τς
γ΄. Ἐκχχλησιαστικὴ παράδοσις κειμένου ........«.«{«νν νιν ν ες
 25]

Σελὶς
δ΄, ᾿Αλεξανδρινὴ παράδοσις κειμένου ...... ΝΕ 64
ε΄. Μιχτὸς τύπος .........«νννν νυν εν νειν νιν εν νειν εννον 66
«΄͵ Ἔντυποι ἐκδόσεις ........ «ον νιν νειν ν ν νειν εν νννννεν 66

ΙΣΤΟΡΙΑᾺΑ .....«νὐννννννννννννν εν ννννν εν εννννννννεν 11

. Ἱστορία τοῦ εὐαγγελίου ..........Ὁνννννννν εν ν εενννννον

μα

. Γλῶσσα τῆς Καινῆς Διαϑήκης .........Ὁὐνν νιν εν ν κεν εννν

τὸ

. Σχέσεις ......Ὁννννν νιν νυν νννων ἐν νννννννννν εν νεννον

ὧθ

α΄. Σχέσις πρὸς τὴν Παλαιὰν Διαϑήκην ........ «οὐ νον εν εν

β΄. Σχέσις πρὸς τὰ ἀπόκρυφα .........«ὐὐνν νειν εννενον
γ΄. Σχέσις πρὸς ϑύραϑεν διδλία ............Ὁνὐννννννννν
δ΄. Σχέσεις τῶν θιόλίων τῆς Κ. Διαϑήκης πρὸς ἄλληλα .....
Γραμματειακὸν εἶδος ........Ὁὐν νον εν νιν εν ν εν εν νννενννν
ὧι

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Ματϑαῖον .......-«««ὐννννν νιν εν νννν

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Λουκᾶν ........ «ον νον νιν εν εν νιν εν νων
δὴ

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Μᾶρκον .........««.ονν νιν νυν ενννννινν

«ὁ

Τὸ Εὐαγγέλιον κατὰ Ἰωάννην ..........Ὁὐν νιν νιν νει ννννννων

οὐ

Σχέσεις καὶ συμφωνία τῶν τεσσάρων Εὐαγγελίων ............

.Φ-

α΄. Τὸ συνοπτικὸν πρόδλημα ........ «ον νννν νιν νιν ννννν

β΄. Σχέσις συνοπτικῶν καὶ Ιωάννου ..........οννννννννων
10. Πράξεις τῶν ἀποστόλων .........««Ὁνν νιν νυν νειν εν νννον
11. Ὁ Παῦλος καὶ αἵ ᾿Ἐπιστολαί του ...........Ὁνννν εν νννννων
α΄. Ὃ Παῦλος ......«ννν νον νιν εν νιν εν ν νννννννν νων
β΄. Ἐπιστολογραφία καὶ ἀλληλογραφία γενικῶς ........ «νος
γ΄. Μαρτυρία τῶν Ἐπιστολῶν τοῦ Παύλου . .............
δ΄. Γλῶσσα καὶ ὕφος τῶν ᾿ἘἘπιστολῶν τοῦ Παύλου .........
12. Ἐπιστολαὶ πρὸς Θεσσαλονικεῖς Α΄ - Β’.......«νννννννννων
18. Ἐπιστολαὶ πρὸς Κορινϑίους Α΄ - Β΄ .......«Ὁνν νον νιν νων
14. Ἐπιστολὴ πρὸς Ῥωμαίους .....««ὐὐὐν νιν νιν νιν νιν ν νιν νιν ννον
1ὅ. Ἐπιστολὴ πρὸς Φιλιππησίους .........«ὐνν νιν νιν νιν ννννν
16. Ἐπιστολὴ πρὸς Γαλάτας ..........««νννν νιν νιν νν νι νιν νννων
117. Ἐπιστολὴ πρὸς Ἐφεσίους ........0Ὁὐνννννν νυν νυν ννννων
18. ᾿ΕἘπιστολὴ πρὸς Κολασσαεῖς ........ «Ὁ. νιν ν νιν νιν νννννων
19. ᾿Επιστολὴ πρὸς Φιλήμονα ...........ὐνὐνν νιν νν νυ νι ννον
20. ᾿Ἐπιστολὴ πρὸς Τίτον .........ὉὉνν νιν νιν νιν νν νιν ν νιν ννεν
21. ᾿Επιστολαὶ πρὸς Τιμόϑεον Α΄ -Β΄ ........νν νον νιν νιν ννννν
2 ᾿πιστολὴ πρὸς Ἑβραίους ..........0Ὁνν νιν νιν γεν ννννννν
252

Σελὶς
28. Ἐπιστολὴ Ἰακώδου ..........Ὁνν νιν εν νειν νειν νιν νῦν, 172
24. ᾿Επιστολαὶ Πέτρου Α΄ - Β΄ ........νν νιν εν νν γεν ν ννννι 117
25. Ἐπιστολὴ Ἰούδα ........ «νον νννννν νιν ννν νων εν εν νειν 182
260. ἘἘπιστολαὶ ᾿Ιωάννου Α΄ -Γ΄ .....««νν νιν νιν νειν νυν εν ννννν 184
21. ᾿Αποκάλυψις ......ὉὉον νιν νν εν ν εν κεν ννν νιν νννννννννον 187

Δ΄. Η ΕΡΜΗΝΕΙ͂Α .......«ννννννν νι νιν νιν νννν γεν νννννννννν 198

1. Γενικὰ περὶ τῆς ἑρμηνείας .........ὐν νον ννννν εν γεν νννννν 198
ὡ, Ἧ ἱἵστορικὴ ἑρμηνεία ..........Ὁὐνν νιν νιν νιν νιν εν ννννινν 197
8. Ἡ ἀλληγορικὴ ἑρμηνεία ........ ον νιν ννννν γεν νν εν ννννον 209
4. Ἣ ἀνατρεπτικὴ ἑρμηνεία .........Ὁνν νιν νιν νν νιν νννννννννν 216
ὅ. Συνοπτικὴ ϑεώρησις τῶν τρνυῶν ἑρμηνειῶν . .....«« «ον νον 281

ΕΠΙΛΟΓῸΣ ......«ὐνννννν νειν νυν ννννν εν γεν εν εν εν νννννννν 288

ΕἸΚΟΝΕΙ͂Σ .....«φννννγνννν νιν νιν εν νννν κεν νιν εν ννννννννννν 288

:ο͵ορῤε’οοΦφΦἭἯο.. ῖΪῶ2δὼΊὴἩὰεὲἜ᾽ἐἩἌἀΥ̓͂ Σν ο φ᾽ο 9.9...» δ. 9 9".

 ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΣ

Οἱ ἅγιοι τεσσαράκοντα μάρτυρες. Κοζάνη [957. σ. 44.

Νικήτα Στηθάτου. Θεωρία εἰς τὸν παράδεισον. Θεσσαλονίκη [957. σ. 38.
Περὶ ᾿Αναστασίων Σιναϊτῶν. Θεσσαλονίκη [964. σ. 276.
. «Ὁ Πατήρ μου μείζων μού ἐστιν» Α΄. Θεσσαλονίκη 1968. σ. 168.
. «Ὁ Πατήρ μουμείζων μού ἐστιν» Β΄. Θεσσαλονίκη [968. σ. 230.
Οἱ τελῶναι. Θεσσαλονίκη 1968. σ. 226.
. Ἰωάννου 10.239. Θεσσαλονίκη [968. σ. 72.
. Ἰωάννου 8.25. Θεσσαλονίκη [969. σ. 88.
. Ὁ σταυρὸςεἰς τὴν Παλαιὰν Διαθήκην. ᾿Αθῆναι [969. σ. 132.
Ἡ ἔρευνα τῆς Γραφῆς. Θεσσαλονίκη [969. σ. 272.
. Περὶ τῆς μεταφράσεως τῆς Καινῆς Διαθήκης Α΄. ᾿Αθῆναι 1970. σ. 118.
. Ὁ κατάλογοςτοῦ Μυτϑβίοι!, Θεσσαλονίκη [970, σ. 68.
. Ὑπόμνημα εἰς τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ Ἰούδα. Θεσσαλονίκη 1970, σ. 526.
. Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Καινὴν Διαθήκην. Β΄ ἔκδοσις. Θεσσαλονίκη 1984. σ. 254.
. Ἑρμηνεία εἰς τὸ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγέλιον. τεῦχος Α΄ (1972). σ. 268: τεῦχος Β΄ ([973). σ.
220. Θεσσαλονίκῃ.
. Ἰωάννου Χρυσοστόμου. Περὶ ὁμοουσίου λόγοι. ᾿Αθῆναι 1972 (μετάφρασις -- σχόλια). σ.
108.
. Μ. ᾿Αθανασίου. ᾿Απολογητικά. ΕΠΕ 1. Θεσσαλονίκη 1973 (μετάφρασις -- σχόλια). σ.
71--396.
Μ. Βασιλείου. Ἐξαήμερος. ΕΠΕ 4. Θεσσαλονίκη 1973 (εἰσαγωγὴ -- μετάφρασις -- σχόλια).
σ. 410.
“ρμηνεία εὐαγγελικῶν περικοπῶν. Β΄ ἔκδοσις. Θεσσαλονίκη 1984. σ. 216.
᾿Αγάπη καὶ ὀρθοδοξία. ᾿Αθῆναι 1973. σ. 16.
. Ἰαννῆς καὶ Ἰαμβρῆς. Θεσσαλονίκη 1973. σ. 80.
Ἢ ΛΘ’ Ἑορταστικὴ ἐπιστολὴ τοῦ Μ. ᾿Αθανασίου. Θεσσαλονίκη 1973. σ. δή.
“Ερμηνεία εἰς τὴν Ἐπιστολὴν τοῦ Ἰακώβου. Θεσσαλονίκη 1975. σ. 192.
Οἱ ἀπολογηταὶ καὶ τὸ ἀπολογητικὸν στοιχεῖον ἐν τῇ ἀρχαίᾳ χριστιανικὴ γραμματείᾳ. Θεσ-
σαλονίκη [976. σ. 84.
Γρηγορίου Θεολόγου. Λόγοι δογματικοὶ (ΚΖ΄ - ΛΑ΄. Κ΄, Μ΄). ΕΠΕ4. Θεσσαλονίκη 1976
(εἰσαγωγή -- μετάφρασις -- σχόλια). σ. 406.
26. ᾿Αναστασίου Α΄ ᾿Αντιοχείας. ἍΛπαντα τὰ σῳζόμενα γνήσια ἔργα. Θεσσαλονίκη 1976. σ.
δύ.
27. ᾿Αναστασίου Β΄ ᾿Αντιοχείας, ᾿Ανέκδοτα ἔργα, Θεσσαλονίκη 1976. σ. 14.
28, Ὕ πόμνημα στὸν προφήτη ᾿Αγγαῖο. Θεσσαλονίκη 984, σ. 95,
20, “ρμηνευτικὲς σημειώσεις στοὺς προφῆτες Ἰωνὰ καὶ Σοφονία, Θεσσαλονίκη 984, σ. 164.
10. ρμηνευτικὸς σημειώσεις στοὺς Ψαλμούς. τεῦχος Α΄. Θεσσαλονικὴ 9δ 4, σ. 144 τεῦχος
β΄. Θεσσαλονίκη [984 (ὑπὸ ἐκτύπωσιν).
4 “ρμηνεία ἀποστολικῶν περικοπῶν, Θεσσαλονιίκὴ 198 (ὑπὸ ἐκτύπωσιν).
12, Ἄρθρα εἰς περιοδικά.