SelahattinMaden DiferansiyelDenklemlerMatbaa PDF

See
discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.net/publication/314263008
DİFERANSİYEL DENKLEMLER
Book · February 2017
CITATIONS READS
0 1,626
1 author:
Selahattin Maden
Ordu Üniversitesi
25 PUBLICATIONS 47 CITATIONS
SEE PROFILE
Some of the authors of this publication are also working on these related projects:
Sugeno Integrals View project
All content following this page was uploaded by Selahattin Maden on 07 March 2017.
The user has requested enhancement of the downloaded file.

Diferansiyel Denklemler
Doç. Dr. Selahattin MADEN
Ordu Üniversitesi Fen edebiyat Fakültesi
Matematik Bölümü
DĐFERANSĐYEL
DENKLEMLER
Birinci Mertebeden Birinci Dereceden Diferansiyel Denklemler
Birinci Mertebeden Yüksek Dereceden Diferansiyel Denklemler
Yüksek Mertebeden Bazı Özel Diferansiyel Denklemler
Yüksek Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler
Diferansiyel Denklem Sistemleri ve Toplam Diferansiyel Denklemler
Diferansiyel Denklemlerin Serilerle Çözümü
Bessel, Legendre ve Gauss Diferansiyel Denklemleri
Fourier Serileri
Laplace Dönüşümü Yöntemi
SEÇKİN | Fen Bilimleri

Diferansiyel Denklemler
Selahattin MADEN
SEÇKİN | Fen Bilimleri 376 Sayfa, 16x23,5 cm.

No: 1241
1. Diferansiyel Denklemler
ISBN 978-975-02-2317-4
2. Yüksek Dereceden Diferansiyel Denklemler
Birinci Baskı: Eylül 2013 (Ankara) 3. Birinci Dereceden Diferansiyel Denklemler
Birinci Baskı: 2008 4. Lineer Diferansiyel Denklemler
5. Denklem Sistemleri
Sayfa Tasarımı: 6. Toplam Diferansiyel Denklemler
Ömer Candan 7. Fourier Serileri
Kapak Tasarımı: 8. Laplace Dönüşüm Yöntemi
İsmail Çam
© Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.

Bu kitabın her türlü yayın hakkı Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş’ye aittir. Yayınevinin yazılı izni olmadan,
tanıtım amaçlı toplam bir sayfayı geçmeyecek alıntılar hariç olmak üzere, hiçbir şekilde kitabın tümü veya bir
kısmı herhangi bir ortamda yayımlanamaz ve çoğaltılamaz.
Satış ve Dağıtım:
Merkez Şube Şube Şube Şube
Sağlık Sok. No: 21 Strazburg Cad. No: 23/B Ankara Adalet Sarayı Abide-i Hürriyet Cad. Anadolu Adalet Sarayı
Sıhhiye / Ankara Sıhhiye / Ankara K-Blok Zemin Kat No: 193/A Şişli / İSTANBUL C Blok Zemin Kat No: 29
Tel : (312) 435 30 30 Tel: (312) 230 52 62 Sıhhiye / ANKARA Tel : (212) 234 34 77 Kartal / İSTANBUL
Faks: (312) 435 24 72 ankarasube@seckin.com.tr Tel: (312) 309 52 48 Faks: (212) 231 24 69 Tel : (216) 303 11 23
satis@seckin.com.tr adliyesube@seckin.com.tr sislisube@seckin.com.tr Faks: (216) 303 11 23
kartalsube@seckin.com.tr
Web Sitesi: www.seckin.com.tr
Seçkin Yayıncılık Sertifika No: 12416
Baskı:
Sözkesen Matbaacılık Tic. Ltd. Şti. – Sertifika No: 13268
İVOGSAN 1517 Sok. Mat-Sit İşmerkezi No: 2/40 Yenimahalle /ANKARA - Tel: (0–312) 395 21 10
Önsöz
Diferansiyel Denklemler üniversitelerimizin birçok biriminde bir veya
iki sömestrlik dersler halinde okutulmaktadır. Diferansiyel Denklemler ders-
lerinin daha kolay anlaşılabilmesi için önceden diferansiyel ve integral hesa-
bın en az iki sömestrlik bölümünün okutulmuş olması gerekmektedir. Bu
kitap, değişik üniversitelerde görev yaptığım yaklaşık on beş yıllık süre içe-
risinde birçok değişik kaynak kullanarak oluşturduğum ve okutmaya çalıştı-
ğım ders notlarından ve bunların genişlemesinden oluşmaktadır.
Bugün Diferansiyel Denklemler ve onun uygulamaları başta Fizik ve
Mühendislik olmak üzere pek çok alanda gereksinim duyulan önemli bir
bilim alanı haline gelmiştir. Üniversitelerimizin birçok fakülte ve yüksek
okullarında lisans düzeyinde değişik isimler altında okutulmakta olan Dife-
ransiyel Denklemler derslerinin müfredat programları çerçevesinde, ders
kitabı veya yardımcı ders kitabı olarak kullanılmak amacıyla hazırlanılan bu
kitap altı bölümden oluşmaktadır.
Dil ve terminoloji bakımından kolay okunup anlaşılabilmesi için elden
gelen her türlü çaba ve özeni göstermeye çalışmış olmakla birlikte şüphesiz
bazı hataların bulunabileceğini de baştan kabul ediyorum. Siz okuyucular-
dan gelebilecek tüm olumlu eleştiri ve yol gösterici yardımlarınızı bekler,
kitabın başta öğrenciler olmak üzere tüm okurlara ve eğitim camiasına fay-
dalı olmasını temenni ederim.
Bu kitabı hazırlayabilecek bilgi ve deneyime sahip olmamda emeği ge-
çen tüm hocalarıma, bu kitabın tamamlanması ve bilgisayarda yazımı sıra-
sında evdeki engin hoşgörü ve desteğinden dolayı eşime ve çocuklarıma,
yardımlarından dolayı Ordu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Matematik
Bölümü öğretim elemanlarından Sayın Yrd. Doç. Dr. Erdal ÜNLÜYOL’a ve
ayrıca bu kitabın basımını gerçekleştiren Sözkesen Matbaacılık Tic. Ltd. Şti.
çalışanlarına en içten teşekkürlerimi sunarım.
ORDU- 2013
Doç. Dr. Selahattin MADEN
Đçindekiler
Önsöz ................................................................................................................................ 5
BÖLÜM I
BĐRĐNCĐ MERTEBEDEN BĐRĐNCĐ DERECEDEN
DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER
1.1. Giriş.......................................................................................................................... 11
1.2. Diferansiyel Denklemlerin Sınıflandırılması ............................................................. 12
1.3. Diferansiyel Denklemlerin Çözümü .......................................................................... 15
1.4. Çözüm Yöntemleri .................................................................................................... 18
1.4.1. Değişkenlere Ayrılabilen Denklemler ..................................................................... 19
1.4.2. Homojen Denklemler ............................................................................................ 21
1.4.3. Homojen Denkleme Dönüştürülebilen Denklemler ................................................. 25
1.4.4. Tam Diferansiyel Denklemler ................................................................................ 31
1.4.5. Đntegrasyon Çarpanı.............................................................................................. 37
1.4.6. Lineer Diferansiyel Denklemler.............................................................................. 58
1.4.7. Değişken Değiştirme............................................................................................. 65
1.4.8. Bernoulli Diferansiyel Denklemi ............................................................................ 70
1.4.9. Riccati Diferansiyel Denklemi ............................................................................... 73
1.4.10. Eğri Ailelerinin Yörüngeler ................................................................................... 81
BÖLÜM II
BĐRĐNCĐ MERTEBEDEN YÜKSEK DERECEDEN
2.1. Giriş.......................................................................................................................... 91
2.2. ( p = y ′ ) ’ ye göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler ....................................... 92
2.3. y ’ ye Göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler .................................................... 96
2.4. x ’ e Göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler .................................................... 101

2.5. Clairaut Diferansiyel Denklemi .............................................................................. 103
2.6. Lagrange Denklemi ................................................................................................ 107
8 Diferansiyel Denklemler
BÖLÜM III
YÜKSEK MERTEBEDEN BAZI ÖZEL
DĐFERANSĐYAL DENKLEMLER
3.1. Giriş........................................................................................................................ 115
3.2. Bağımsız Değişkenin Bulunmaması Hali ................................................................ 115
3.3. Bağımlı Değişkenin Bulunmaması Hali................................................................... 119
dny
3.4. = f (x) Diferansiyel Denklemi ................................................................... 123
dx n
dny
3.5. = g ( y ) Diferansiyel Denklemi ................................................................... 125
dx n
d k y d k +1 y d n y
3.6. F ( x, , , , , n ) = 0 Diferansiyel Denklemi ................................... 127
dx k dx k +1 dx
BÖLÜM IV
YÜKSEK MERTEBEDEN LĐNEER
4.1. Giriş........................................................................................................................ 131
4.2. Doğrusal ( Lineer ) Bağımsızlık .............................................................................. 135
4.3. Sabit Katsayılı Đkinci Tarafsız Doğrusal Diferansiyel Denklemler .......................... 139
4.4. Sabit Katsayılı Đkinci Taraflı Doğrusal Diferansiyel Denklemler............................. 148
4.5. Parametrelerin Değişimi Metodu ........................................................................... 162
4.6. Mertebenin Düşürülmesi Metodu .......................................................................... 167
4.7. Cauchy-Euler Denklemi .......................................................................................... 172
BÖLÜM V
DĐFERANSĐYEL DENKLEM SĐSTEMLERĐ VE
TOPLAM DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER
5.1. Giriş........................................................................................................................ 183
5.2. Diferansiyel Denklem Sistemleri ............................................................................ 183
5.3. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri ................................................................. 190
5.4. Toplam Diferansiyel Denklemler ............................................................................ 216
Đçindekiler 9
BÖLÜM VI
DĐFERANSĐYEL DENKLEMLERĐN SERĐLERLE ÇÖZÜMÜ
6.1. Giriş........................................................................................................................ 229
6.2. Temel Kavramlar .................................................................................................... 229
6.3 Seri Çözümlerin Bulunması ..................................................................................... 240
6.3.1. Belirsiz Katsayılar Yöntemi .................................................................................. 241
6.3.2. Frobenius Yöntemi .............................................................................................. 249
BÖLÜM VII
BESSEL, LEGENDRE VE GAUSS
DĐFERANSĐYEL DENKLEMLERĐ
7.1. Bessel Diferansiyel Denklemi ................................................................................ 274
7.2 Legendre Diferansiyel Denklemi ............................................................................. 283
7.3. Gauss Diferansiyel Denklemi ................................................................................. 290
BÖLÜM VIII
FOURĐER SERĐLERĐ
8.1. Fourier Serisinin Katsayılarının Belirlenmesi ......................................................... 317
8.2. Fourier Serisine Açılabilme Koşulları ..................................................................... 320
8.3. Tek ve Çift Fonksiyonların Fourier Serileri ............................................................. 326
8.4. Herhangi Periyodlu Fonksiyonların Fourier Serisi .................................................. 329
8.5. Periyodik olmayan Fonksiyonların Fourier Serisi ................................................... 333
BÖLÜM IX
LAPLACE DÖNÜŞÜM YÖNTEMĐ
9.1. Laplace Dönüşümü................................................................................................. 339
9.2. Ters Laplace Dönüşümü......................................................................................... 348
9.3. Laplace Dönüşümünün Diferansiyel Denklemlere Uygulanması ............................ 358
Kaynaklar ...................................................................................................................... 375
Özgeçmiş ...................................................................................................................... 376
BÖLÜM I
BĐRĐNCĐ MERTEBEDEN BĐRĐNCĐ DERECEDEN
1.1. Giriş
1676 yılında Leibnitz tarafından kullanılmaya başlanılan Diferansiyel
Denklem, bağımlı değişken ile bir veya daha fazla bağımsız değişkene göre
bu bağımlı değişkenin türevlerini içeren bir denklemi ifade etmektedir. Do-
ğadaki pek çok olayın açıklanmasında diferansiyel denklemler kullanılmak-
tadır. Bunu açıklamak için bir doğru üzerinde zamana bağlı olarak y = f (t )
denklemine göre hareket eden bir parçacığın t 0 anındaki hızını tanımlamaya
çalışalım. t 0 anının yakınlarında bir t zamanı alınırsa, parçacığın aldığı yol
f (t ) − f (t 0 ) olup, bu arada geçen zaman ise t − t 0 olacaktır. Bunun sonucu
olarak geçen süre içinde parçacığın ortalama hızı [ f (t ) − f (t 0 )] /[t − t 0 ]
olacaktır. Ancak bizden bu parçacığın t 0 anındaki hızı istenirse, bu takdirde
t ≠ t 0 olmak üzere elde edilen tüm ortalama hızların t → t 0 iken limiti ola-
rak, varsa,
f (t ) − f (t 0 )
lim (1.1)
t →t0 t − t0
yazılabileceği açıktır.
y = mx + n şeklinde bir doğru verildiğinde m sayısına bu doğrunun
eğimi denildiğini biliyoruz. Bunu şu şekilde yorumlayabiliriz. Bu doğrunun
grafiği üzerinde ( x, y ) ve ( x0 , y0 ) gibi iki değişik nokta alındığında
y = mx + n , y0 = mx0 + n ⇒ y − y0 = m( x − x0 )
y − y0
⇒ m= = tan α
x − x0
elde edilir. Böylece m , eğimi doğrunun x − ekseninin pozitif yönüyle yap-

tığı α açısının tanjantına eşit olacaktır.
y ( x, y )
y0 ( x0 , y 0 ) α
0 x0 x x
Şekil 1
Bir doğru fonksiyonu olmayan fonksiyonlar için de benzer işlemin yapı-

labileceğini belirtelim. Bunun için benzer bir muhakeme ile
y − y0
m≅ = tan α
x − x0
yazılabilir. Diğer taraftan (1.1) bağıntısına bakılırsa bunun türev tanımına

göre y = f (t ) ile verilen fonksiyonun t 0 noktasındaki türevi olduğu açıktır.
1.2. Diferansiyel Denklemlerin Sınıflandırılması

Tanım 1.2.1: x bağımsız değişkeni, y = f (x) fonksiyonu (veya ba-
ğımlı değişkeni) ve bu fonksiyonun bağımsız değişkene göre
y ′, y ′′, y′′′,..., y ( n) türevleri arasındaki herhangi bir bağıntıya bir diferansiyel
denklem adı verilir. Böyle bir diferansiyel denklem
F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 (1.2)
veya
dy d 2 y d 3 y dny
F ( x, y, , 2 , 3 ,..., n ) = 0
dx dx dx dx
sembolü ile gösterilir. (1.2) den y (n) çekilebiliyorsa bunun yerine bazen
1. Bölüm: Birinci Mertebeden Birinci Dereceden Diferansiyel Denklemler 13
y ( n) = ϕ ( x, y, y ′, y′′, y ′′′,..., y ( n−1) ) (1.3)
gösterimi de kullanılır.
Bir diferansiyel denklemde bir tane bağımsız değişken varsa diferan-
siyel denklemdeki türevler normal (adi) türev olacağından böyle bir
denkleme adi diferansiyel denklem denir. Biz bu kitapta genel olarak adi
diferansiyel denklemleri ele alacağız. Bu nedenle de adi sıfatını kullan-
maksızın diferansiyel denklem diyerek söz edeceğiz. Öte yandan bağımlı
değişkenin birden çok bağımsız değişkene göre türevlerini içeren denk-
lemlere de kısmi türevli diferansiyel denklemler adı verileceğini de belir-
telim. Örneğin,
y ′′ − 2 xy ′ + 3 xy − 1 = 0
denklemi (1.3) tipinden bir adi diferansiyel denklemdir.
tan y ′′ − 2 xy ′ + 3 xy ′′ + 2 y = 0
denklemi (1.2) tipinde bir adi diferansiyel denklem iken
∂ 2u d 2u d 2u
+ + =0
∂x 2 dy 2 dz 2
denklemi ise bir kısmi türevli diferansiyel denklem olacaktır. Burada son
denklemde u = u ( x, y, z ) biçimindedir.
Tanım 1.2.2: Bir diferansiyel denklemde bulunan en yüksek mertebe-

den türevin mertebesine o diferansiyel denklemin mertebesi veya basamağı
adı verilir. Örneğin,
y ′ + 2xy − x 2 + 1 = 0
denklemi birinci mertebeden,
xy ′′ − 2 x 3 y ′ + 3xy − y 2 = 0
denklemi ikinci mertebeden bir diferansiyel denklemdir. Buna göre birinci
mertebeden bir diferansiyel denklemin en genel şekli
F ( x, y, y ′) = 0
biçiminde olacaktır.
Tanım 1.2.3: Bir diferansiyel denklemdeki bütün türevlerin dereceleri

tam hale getirildikten sonra en yüksek mertebeden türevin derecesine o dife-
ransiyel denklemin derecesi adı verilir. Örneğin,
( y ′) 2 + 2 xy 5 − x 2 + 1 = 0
denklemi ikinci dereceden,
xy ′′ − ( y ′) 3 + 3xy − y 2 = 0
denklemi birinci dereceden bir diferansiyel denklem ve
( y ′′) 3 − ( y ′) 4 + 3xy ′ − y 2 + 5x = 2
denklemi ise üçüncü dereceden bir diferansiyel denklemdir.
Bazen diferansiyel denklemlerden söz edilirken lineer (doğrusal) sı-
fatı da birlikte kullanılır. Lineer diferansiyel denklemler esas itibariyle
diferansiyel denklemlerin en önemli ve en sık kullanılan kısmını oluş-
turmaktadır.
Tanım 1.2.4: Bir diferansiyel denklemde bağımlı değişken ve türevleri
yalnız birinci dereceden olup, bunlar denklemde çarpım veya transandant
fonksiyon biçiminde bulunmuyorsa denkleme lineerdir denir. x bağımsız
değişken ve y bağımlı değişken olmak üzere n. mertebeden lineer bir dife-
ransiyel denklem en genel şekilde
a0 ( x) y ( n) + a1 ( x) y ( n−1) + .... + an ( x) y = b( x) (1.4)
biçiminde yazılabilir. (1.4) formunda yazılamayan diferansiyel denklemlere

ise lineer olmayan diferansiyel denklem adı verilir. Örneğin,
xy ′′ − y ′ + 3 xy − 2 x = 0
denklemi 2. mertebeden bir lineer diferansiyel denklem,
y (5) − 2 xy ′′′ + y ′′ + y = cos x

denklemi 5. mertebeden bir lineer diferansiyel denklem olup
xy ′′ − ( y ′) 3 + 3xy − y 2 = 0
denklemi ise bir lineer olmayan diferansiyel denklemdir.
1.3. Diferansiyel Denklemlerin Çözümü

Diferansiyel denklemler incelenirken en çok üzerinde durulan husus on-
ların çözümleri konusudur. Bir diferansiyel denklemin çözümü deyimi ile
türev hariç bağımlı ve bağımsız değişkenleri arasındaki ilişkiyi gösteren bir
eşitlik anlaşılmaktadır. Başka bir ifade ile, bir diferansiyel denklemi çözmek
demek türevleri ile birlikte diferansiyel denklemde yerine konulduğu zaman
denklemi özdeş olarak sağlayan bütün fonksiyonların bulunması demektir.
Bir diferansiyel denklemin çözümlerinin her zaman elemanter fonksiyonlar
ile veya bilinen fonksiyonların açık bir ifadesi olarak gösterilmesi mümkün
olmayabilir.
Tanım 1.3.1: n. mertebeden bir F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 diferansiyel

denklemini göz önüne alalım. Bu takdirde, tanımlı olduğu her x değişkeni için,
F ( x, f ( x), f ′( x),..., f ( n ) ( x)) de tanımlı ve F ( x, f ( x), f ′( x),..., f ( n) ( x)) = 0
olacak şekilde n. mertebeden türevlenebilen bir f (x) fonksiyonu bulunabilirse
bu fonksiyona diferansiyel denklemin bir çözümü adı verilir. Yani, y ve türevleri
yerine f (x) fonksiyonu ve türevleri yazıldığında verilen denklem özdeş olarak
sağlanıyorsa bu f (x) fonksiyonuna diferansiyel denklemin bir çözümü diyece-
ğiz. Diferansiyel denklemlerin çözümleri genel, özel ve tekil çözümler olmak
üzere üç türlüdür.
n − yinci mertebeden bir F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 denkleminin

genel çözümü, sayıca indirgenemeyen n tane keyfi parametre içerir. Özel
çözümler ise genel çözümden sözü geçen parametrelere özel değerler verile-
rek elde edilir. Öte yandan bazı diferansiyel denklemlerde ise bu denklemi
sağlayan ancak genel çözümden elde edilemeyen bir veya daha fazla çözü-
mü de bulunabilir. Bu tip çözümlere ise tekil veya singüler çözümler adı
verilmektedir. Özel olarak
f ( x, y , c ) = 0 (1.5)
bağıntısı ile tanımlanan bir parametreli düzlem eğri ailesini göz önüne alalım.
Bu aileden c parametresinin her bir değeri için bir eğri elde edilir. c yi sabit
tutarak f ( x, y , c) = 0 kapalı fonksiyonunun x ’ e göre kısmi türevini alırsak
∂f ∂f
+ y′ = 0 (1.6)
∂x ∂y
elde edilir. (1.5) ve (1.6) denklemlerinden c parametresi yok edilirse, birinci

mertebeden
F ( x, y, y ′) = 0
biçiminde bir diferansiyel denklem elde edilir. Tersine olarak
F ( x, y, y ′) = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümü bir parametreli
f ( x, y , c) = 0 eğri ailesi olarak ifade edilebilir.
Örneğin ( y ′) 2 + y 2 = 1 diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu

denklem için, y = cos x alınırsa y ′ = − sin x olacağından, bunlar denklem-
de yerine yazılırsa denklem özdeş olarak sağlanır. O halde
y = f ( x) = cos x fonksiyonu bu denklemin bir çözümüdür. Aynı şekilde
y = sin x alınırsa y ′ = cos x olup bu durumda da yine verilen denklem sağ-
lanır. Dolayısıyla y = f ( x) = sin x fonksiyonu da bu denklemin bir çözümü
olacaktır. Öte taraftan c bir sabit olmak üzere y = sin( x + c) fonksiyonu da
verilen denklemi sağlar. Yani y = sin( x + c) fonksiyonu da denklemin bir
çözümüdür. Üstelik bu fonksiyondan c = 0 alınırsa y = sin x ve c = π / 2
alınırsa y = cos x çözümleri de elde edilir.
Daha genel olarak eğer f ( x, y, c1 , c2 ,..., cn ) = 0 fonksiyonu sayıca daha
aşağı indirgenemeyen c1 , c2 , ... , cn gibi n tane keyfi parametre içeriyorsa, yani
xy − düzleminde n parametreli bir eğri ailesi gösteriyorsa, bu takdirde verilen
fonksiyonda n. mertebeye kadar türevler yardımıyla c1 , c2 ,..., cn parametreleri
yok edilebilir. Bunun sonucunda aileye dahil bütün eğrilerin ortak bulunduğu
geometrik özelliği ifade eden n. mertebeden bir diferansiyel denklem elde edil-
miş olur. Yani, f ( x, y, c1 , c2 ,..., cn ) = 0 eğri ailesinin sağlayacağı diferansiyel
denklem olarak F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 şeklinde bir ifade bulunmuş olur.
Örnek 1.3.1: y ′ + 3 y = 0 diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu
durumda y = e −3 x fonksiyonu için y ′ + 3 y = −3e −3 x + 3e −3 x = 0 eşitliği
sağlanır. Buradan y = e −3 x fonksiyonu, verilen diferansiyel denklem için bir
çözümdür. Diğer taraftan c bir keyfi parametre olmak üzere y = c.e −3 x
fonksiyonu da verilen denklemi sağlayacaktır. O halde bu fonksiyon verilen
diferansiyel denklemin genel çözümüdür.
Örnek 1.3.2: y ′′ − y = 0 diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu

durumda y = e fonksiyonu için y ′′ − y = e − e = 0 dır. Benzer şekilde
x x x
y = e − x fonksiyonu için de y′′ − y = e− x − e− x = 0 eşitliği sağlanır. O halde

her iki fonksiyon da verilen denklemin bir çözümü olacaktır. Öte taraftan c1
ve c2 keyfi iki parametre olmak üzere y = c1 .e x ve y = c2 .e − x fonksiyonla-
rı da verilen denklemi sağlayacaktır. O halde bu iki fonksiyonun toplamı
olarak y = c1 .e x + c2 .e − x fonksiyonu (eğri ailesi) verilen diferansiyel denk-
lemin genel çözümüdür.
Örnek 1.3.3: y ′ − 2 x = 0 diferansiyel denklemini ele alalım. Bu takdirde
dy dx = 2 x den dy = 2 xdx elde edilir. Eşitliğin birinci tarafında y ’ ye göre
ve ikinci tarafında ise x ’ e göre integral alınırsa, bu takdirde y = x 2 + c eğri
ailesi verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olacaktır.
Örnek 1.3.4: y = cx 2 eğri ailesinin çözüm olacağı diferansiyel denk-
lemi elde edelim. y = cx 2 den y ′ = 2cx elde edilir. Bu eşitliklerden birinden
c parametresi x ve y cinsinden çekilip diğerinde yerine konulursa isteni-
len diferansiyel denklemi elde edilmiş olur. Bu durumda y ′ = 2cx den
c = y ′ 2 x olup bunu diğer denklemde yerine koyarsak y = cx 2 eğri ailesine
karşılık gelen diferansiyel denklemin xy ′ − 2 y = 0 olacağı görülür.
Örnek 1.3.5: y = c1 . cos x + c 2 . sin x eğri ailesinin çözüm olacağı dife-
ransiyel denklemi bulalım. Bu takdirde
y = c1 . cos x + c 2 . sin x ⇒ y ′ = −c1 . sin x + c 2 . cos x
⇒ y ′′ = −c1 . cos x − c 2 . sin x
elde edilir. Bu eşitliklerden istenilen diferansiyel denklem olarak y′′ + y = 0
elde edilir.
Örnek 1.3.6: f ( x, y, c) = x 2 + y 2 − c 2 = 0 ile verilen eğri ailesinin çö-
züm olacağı diferansiyel denklemi elde edelim. Bu takdirde
∂f ∂f
+ y ′ = 0 ⇒ 2 x + 2 yy ′ = 0 ⇒ x + yy ′ = 0
∂x ∂y
elde edilir.
Örnek 1.3.7: f ( x, y, c1 , c2 ) = y − c1 .e − c2 . sin x = 0 ile verilen eğri ai-

x
lesinin çözüm olacağı diferansiyel denklemi bulalım. Bu takdirde
y = c1 .e x + c2 . sin x ⇒ y ′ = c1 .e x + c2 . cos x ⇒ y ′′ = c1 .e x − c2 . sin x
elde edilir. Bu üç ifadeden c1 ve c2 parametrelerini yok etmek mümkündür.

Bunun için
y = c1 .e x + c2 . sin x ve y ′′ = c1 .e x − c2 . sin x
eşitliklerden c1 = ( y + y ′′) / 2e x ve c 2 = ( y − y ′′) / 2 sin x elde edilir. Bu

değerler
y ′ = c1 .e x + c2 . cos x
eşitliğinde yerine konup gerekli düzenleme yapılırsa aranan diferansiyel

denklem olarak
F ( x, y, y ′, y ′′) = (sin x − cos x) y ′′ − (2 sin x) y ′ + (sin x + cos x) y = 0

elde edilir.
1.4. Çözüm Yöntemleri

Bu kısımda diferansiyel denklemler için çözüm yöntemleri verilecektir.
Birinci mertebeden diferansiyel denklemlerin çözümü için genel bir yöntem
verilememekle birlikte çeşitli tipten birinci mertebeden diferansiyel denk-
lemler için bazı özel kurallar verilmiştir. Bu nedenle bir diferansiyel denk-
lemi çözebilmek için öncelikle diferansiyel denklemin hangi tipten olduğuna
bakılması ve daha sonra da o tipe uygun çözüm yönteminin kullanılması
daha uygun olacaktır. Burada çeşitli tipten diferansiyel denklemleri ve çö-
züm yöntemlerini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz. Birinci mertebeden bir
diferansiyel denklem en genel şekilde
F ( x, y, y ′) = 0 veya y ′ = f ( x, y )
formunda verilir. Eğer f ( x, y ) fonksiyonu f ( x, y ) = − P ( x, y ) / Q ( x, y )

biçiminde ise bu denklem
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0 (1.7)

şeklinde de verilebilir. Bu kısımda böyle bir diferansiyel denklemi P( x, y )

ve Q( x, y) fonksiyonlarının özel durumlarına göre kendi aralarında sınıflara
ayırıp her bir sınıf için çözüm yöntemleri ortaya koyacağız. Eğer f ( x, y )
fonksiyonu f ( x, y ) = − P ( x, y ) / Q ( x, y ) şeklinde ise, bu takdirde
Q ( x, y ) = 0 koşulunu sağlayan noktalarda f süreksiz ve
P ( x, y ) = Q ( x, y ) = 0 koşulunu sağlayan noktalarda ise f belirsizdir denir.
f ’ nin süreksiz ve belirsiz olduğu noktalara (1.7) diferansiyel denkleminin
tekil noktaları denir.
1.4.1. Değişkenlere Ayrılabilen Denklemler

Tanım 1.4.1: Eğer birinci mertebeden bir diferansiyel denklem
h( y ) ≠ 0 olmak üzere
y ′ = f ( x, y ) = g ( x).h( y ) (1.8)
biçiminde veya buna denk olarak
P ( x)dx + Q ( y )dy = 0 (1.9)
şeklinde yazılabiliyorsa bu denkleme değişkenlere ayrılabilir diferansiyel
denklem denir. Bu durumda denklemi çözmek için terim terim integral al-
mak yeterli olacaktır. Buna göre çözüm
∫ P( x)dx + ∫ Q( y)dy = c
ifadesi ile tanımlanır. Eğer bu integraller çözülebilirse elde edilen eğri ailesi,
denklemin genel çözümü olacaktır. Aksi takdirde denklemin açık bir çözü-
mü verilemez.
Örnek 1.4.1: y ′ + y. cos x = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Verilen
denklem
dy
+ y. cos x = 0 ⇒ dy + y. cos x.dx = 0
dx
1
⇒ dy + cos x.dx = 0
y
şeklinde de yazılabilir ki bu değişkenlere ayrılabilir tipten bir diferansiyel
denklemdir. Buradan terim terim integral alınmak suretiyle denklemin genel
çözümü olarak
1
∫ y dy + ∫ cos x.dx = c ⇒ ln y + sin x = c
elde edilir.
Örnek 1.4.2: ydy + 2( xy + x )dx = 0 diferansiyel denklemini çözelim.
Söz konusu denklemden
y
ydy + 2 x( y + 1)dx = 0 ⇒ dy + 2 xdx = 0
y +1
elde edilir ki bu değişkenlere ayrılabilir tipten bir diferansiyel denklemdir.
Buradan terim terim integral alınmak suretiyle denklemin genel çözümü
olarak
y y +1−1
∫ y + 1dy + ∫ 2 xdx = c ⇒ ∫ y +1
dy + ∫ 2 xdx = c
1
⇒ ∫ dy − ∫ y + 1dy + ∫ 2 xdx = c
⇒ y − ln y + 1 + x 2 = c
elde edilir.
Örnek 1.4.3: y ′ = e y sin x denklemini çözelim. Söz konusu denklemden
dy
= e y sin x ⇒ e − y dy − sin x.dx = 0
dx
elde edilir. Buradan terim terim integral alınmak suretiyle denklemin genel
çözümü ∫ e − y dy − ∫ sin x.dx = c ⇒ cos x − e − y = c
olarak bulunmuş olur.
y + y2
Örnek 1.4.4: y ′ = diferansiyel denkleminin genel çözümünü
x + x2
bulalım. Bu denklemden
dy y + y 2 dy dx
= ⇒ =
dx x + x 2
y+ y 2
x + x2
elde edilir ki buradan terim terim integral alınmak suretiyle

dy dy
∫ y+ y 2
−∫
x + x2
=c
olacağından
dy dx dy dy dx dx
∫ y(1 + y) − ∫ x(1 + x) = ∫ y
−∫
1+ y
−∫ +∫
x 1+ x
= ln y − ln 1 + y − ln x + ln 1 + x + c
y (1 + x)
= ln =c
x(1 + y)
elde edilir.
1.4.2. Homojen Denklemler

Tanım 1.4.2: f ( x, y ) iki değişkenli bir fonksiyon olmak üzere her x
için
f (λx, λy) = λn . f ( x, y), λ > 0

yazılabiliyorsa bu takdirde f ( x, y ) fonksiyonuna x ve y değişkenlerine
göre n. dereceden homojendir denir. Örneğin, f ( x, y) = x + xy fonksiyo-
2
nu için
f (λx, λy) = (λx) 2 + (λx)(λy) = λ2 ( x 2 + xy) = λ2 . f ( x, y)

olduğundan bu fonksiyon 2. dereceden homojen bir fonksiyondur.
Tanım 1.4.3: Herhangi bir diferansiyel denklem
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde P( x, y ) ve Q( x, y) fonksiyonları x ve y değişkenle-

rine göre aynı dereceden homojen ise bu denkleme birinci mertebeden ho-
mojen diferansiyel denklem adı verilir. Buna göre, eğer P( x, y ) ve Q( x, y)
fonksiyonları m. dereceden homojen ise
P(λx, λy) = λm P( x, y) ve Q(λx, λy) = λm Q( x, y)

olacağından bu eşitliklerde λ = 1 / x alınırsa

y y
P ( x, y ) = x m P (1, ) ve Q ( x, y ) = x m Q (1, )
x x
elde edilir. Buradan da
P ( x, y ) P (1, y / x)
y′ = − =−
Q ( x, y ) Q(1, y / x)
ya da buna denk olarak
y
y′ = g ( ) (1.10)
x
bulunur. Böyle bir diferansiyel denklemi çözebilmek için y = ux değişken
değişimi yapılarak denklem değişkenlere ayrılabilir bir diferansiyel denkle-
me dönüştürülebilir. Bu değişken değişimi altında (1.10) diferansiyel denk-
leminden
dy y du
= g( ) ⇒ u + x = g (u )
dx x dx
dx du
⇒ + =0
x u − g (u )
du
⇒ ln x + ∫ = ln c
u − g (u )
du
∫
u − g (u )
⇒ x .e =c
elde edilir. Burada u ≠ g (u ) olduğu varsayılmaktadır. Bu son eşitlikte

u = y / x yazılmak suretiyle verilen diferansiyel denklemin x ve y ye göre
genel çözümü bulunmuş olur.
Örnek 1.4.5: ( x 2 + 2 y 2 )dx − xydy = 0 diferansiyel denkleminin genel

çözümünü bulalım. Bu denklem için P( x, y) = ( x 2 + 2 y 2 ) ve Q ( x, y ) = xy
olup her iki fonksiyon da 2. dereceden homojendir. Dolayısıyla verilen dife-
ransiyel denklem y = ux değişken değişimi yapılarak, dy = u.dx + x.du
olup
( x 2 + 2u 2 x 2 )dx − xux(u.dx + x.du) = 0

veya buna denk olarak
x 2 (1 + 2u 2 )dx − x 2 u 2 dx − x 3u.du = 0
şeklini alır. Gerekli sadeleştirme yapılarak
1 u
(1 + u 2 )dx − xu.du = 0 ⇒ dx − du = 0
x (1 + u 2 )
1 u
⇒ ∫ x dx − ∫ (1 + u 2
)
du = c
1
⇒ ln x − ln 1 + u 2 = c
2
2
1 x2 + y
⇒ ln x − ln =c
2 x2
genel çözümü elde edilmiş olur.

Örnek 1.4.6: (1 + 2e x / y )dx + 2e x / y (1 − x / y)dy = 0 diferansiyel denk-
leminin genel çözümünü bulalım. Bu denklemde P( x, y ) ve Q( x, y ) fonk-
siyonları x / y cinsinden ifade edilmiş olduklarından verilen denklem bir
homojen diferansiyel denklem olacaktır. Dolayısıyla x = uy değişken deği-
şimi yapılarak dx = u.dy + y.du olup verilen diferansiyel denklem
(1 + 2e u )(u.dy + y.du) + 2e u (1 − u)dy = 0

veya
u(1 + 2e u )dy + y(1 + 2e u )du + 2e u (1 − u)dy = 0
1 1 + 2eu
(u + 2e u )dy + y(1 + 2e u )du = 0 ⇒ dy + du = 0
y u + 2eu
1 1 + 2e u
⇒ ∫ dx + ∫ du = c
y u + 2e u
⇒ ln y + ln u + 2e u = ln d
⇒ ln y (u + 2e u ) = ln d
⇒ y(u + 2e ) = d
u
⇒ y( x / y + 2e ) = d ⇒ x + 2 ye =d
x/ y x/ y
Örnek 1.4.7: ( x 2 − y 2 − y ) dx + xdy = 0 diferansiyel denkleminin

genel çözümünü bulalım. P ( x, y ) = x 2 − y 2 − y ve Q ( x, y ) = x fonksi-
yonları x ve y ye göre birinci dereceden homojen fonksiyonlar oldukların-
dan verilen denklem bir homojen diferansiyel denklem olacaktır. y = ux
değişken değişimi yapıldığında dy = u.dx + x.du olacağından verilen dife-
ransiyel denklem
( x 2 − u 2 x 2 − ux )dx + x(u.dx + x.du ) = 0
x ( 1 − u 2 − u ) dx + xudx + x 2 du = 0
1 1
1 − u 2 .dx + x.du = 0 ⇒ dx + du = 0
x 1− u2
1 1
⇒ ∫ x dx + ∫ 1− u2
du = c
⇒ ln x + arcsin u = c
y
⇒ ln x + arcsin =c
x
1.4.3. Homojen Denkleme Dönüştürülebilen Denklemler

dy ax + by + c
=
dx αx + β y + γ
şeklinde sabit katsayılı bir diferansiyel denklem ile karşılaşılırsa bu durumda
∆ = a.β − α .b ifadesinin değerine bakılır. Bu durumda eğer
i) ∆ = a.β − α .b = 0 ise, bu takdirde ax + by + c = 0 ve
αx + β y + γ = 0 şeklinde tanımlanan doğrular birbirine paralel olacaktır.
Başka bir deyişle, a = α .k ve b = β .k olarak yazılabilir. Bu takdirde
ax + by = k .(αx + β y ) elde edilir. Buradan αx + β y = u dönüşümü yapılırsa
dy du dy 1  du 
α +β = ⇒ =  −α
dx dx dx β  dx 
bulunur. Böylece verilen diferansiyel denklem
1  du  k .u + c du  k.u + c 
− α = ⇒ = β  u +γ  +α
β  dx  u +γ
 dx  
şekline gelir ki bu denklem değişkenlere ayrılabilen tipten bir diferansiyel
denklemdir. Bunun için ise çözüm yöntemini daha önceden vermiştik.
ii) ∆ = a.β − α .b ≠ 0 ise, bu takdirde x = X + h ve y = Y + k değiş-
ken değişimi ile denklem aşağıdaki gibi homojen diferansiyel denkleme
dönüştürülerek çözülebilir.
dy dY
x = X + h ve y = Y + k ⇒ dx = dX ve dy= dY ⇒ =
dx dX
olacağından denklem
dY aX + bY + ah + bk + c
=
dX αX + β Y + αh + β k + γ
olarak yazılabilir. Buradan ah + bk + c = 0 ve αh + β k + γ = 0 olacak şe-
kilde h ve k sabitleri belirlenebilir. ∆ = a.β − α .b ≠ 0 olduğundan bu
mümkündür. Böylece denklem
dY aX + bY
=
dX αX + β Y
homojen diferansiyel denklemine dönüşmüş olur. Bu durumda daha önceden

verilen yöntemle genel çözüm elde edilir. Diğer taraftan eğer denklem
dy  ax + by + c 
= f  
dx  αx + β y + γ 
biçiminde ise bu durumda yine yukarıdaki yöntem uygulanır.
dy 4 x + 2 y + 5
Örnek 1.4.8: = şeklinde verilen diferansiyel denkle-
dx 2x + y − 1
minin genel çözümünü bulalım. Bu denklem için
∆ = a.β − α .b = 4.1 − 2.2 = 0 olur. Bu takdirde
dy du dy du
2x + y = u ⇒ 2 + = ⇒ = −2
dx dx dx dx
dönüşümüyle denklem
du 2u + 5 du 2u + 5 4u + 3
−2= ⇒ = +2=
dx u −1 dx u −1 u −1
olarak yazılabilir. Buradan
u −1
⇒ du = dx
4u + 3
u 1
⇒ du − du = dx
4u + 3 4u + 3
1 4u + 3 − 3 1
⇒ du − du = dx
4 4u + 3 4u + 3
1 3 1 1
⇒ du − du − du = dx
4 4 4u + 3 4u + 3
1 7 1
⇒ du − du = dx
4 4 4u + 3
1 7 1
⇒
4 ∫ du − ∫
4 4u + 3
du − ∫ dx = c
1 7
⇒ u − ln u − x = c
4 16
1 7
⇒ (2 x + y ) − ln 2 x + y − x = c
4 16
elde edilir.
dy − x + y + 1
Örnek 1.4.9: = şeklinde verilen diferansiyel denklemi-
dx x + 4 y − 1
nin genel çözümünü bulalım. Bu denklem için
∆ = a.β − α .b = (−1).4 − 1.1 = −5 ≠ 0
dır. Dolayısıyla
dy dY
x = X + h ve y = Y + k ⇒ dx = dX ve dy= dY ⇒ =
dx dX
dönüşümü yapılarak denklem
dY − X + Y − h + k +1
=
dX X + 4Y + h + 4k − 1
şeklinde yazılabilir. Buradan h ve k sabitleri − h + k + 1 = 0 ve
h + 4k − 1 = 0 olacak şekilde belirlenirse h = 1 ve k = 0 bulunur. Böylece
dY − X + Y
=
dX X + 4Y
homojen diferansiyel denklemi elde edilir. Buradan Y = uX değişken deği-
şimiyle
du − X + uX u −1
u+X = =
dX X + 4uX 1 + 4u
du u −1 − 1 − 4u 2
⇒X = −u =
dX 1 + 4u 1 + 4u
1 + 4u dX
⇒ du = −
1 + 4u 2
X
1 4u dX
⇒ du + du = −
1 + 4u 2
1 + 4u 2
X
1 4u dX
⇒∫ du + ∫ du + ∫ =c
1 + 4u 2
1 + 4u 2
X
1 1
⇒ arctan 2u + ln(4u 2 + 1) + ln X = c
2 2
Y y
elde edilir. Bu takdirde X = x − 1 , Y = y ve u = = olacağından
X x −1
verilen denklemin genel çözümü olarak
2y  4y2 
arctan + ln  + 1 + 2. ln x − 1 = C
x −1  ( x − 1)
2

veya daha sade şekilde
2y
arctan + ln 4 y 2 + x 2 − 2 x + 1 = C
x −1
elde edilir.
dy
Örnek 1.4.10: = 2. 2 x + y + 1 diferansiyel denkleminin genel çö-
dx
zümünü bulalım. Bu denklem
dy 2x + y + 1  2x + y + 1 
= 2. = f  
dx 0x + 0 y + 1  0x + 0 y + 1 
biçiminde de yazılabileceğinden ∆ = a.β − α .b = 2.0 − 1.0 = 0 dır. O halde
dy du dy du
u = 2x + y + 1 ⇒ 2 + = ⇒ = −2
dx dx dx dx
dönüşümüyle
du du
−2 = 2 u ⇒ = 2( u + 1)
dx dx
du
⇒ = dx
2( u + 1)
1 du
2 ( u + 1) ∫
∫
⇒ − dx = c ,
1
u = t ⇒ dt = du ⇒ du = 2t.dt
2 u
1 2t.dt
2 ∫ t +1 ∫
⇒ − dx = c
 1 
⇒ ∫ 1 − dt − ∫ d x = c
 t +1
⇒ u − ln u + 1 − ∫ d x = c
⇒ 2 x + y + 1 − ln 2 x + y + 1 + 1 − x = c
elde edilir.
Alıştırmalar
1. Aşağıdaki eğri ailelerini çözüm kabul eden diferansiyel denklemleri
bulunuz.
a) y = c.e −4 x
b) y = c1 .e 4 x + c2 .e −4 x
c) y = c1 . cos 3 x + c 2 . sin 3 x
d) y = c1 x + c 2 x 2 + c3 x 3 + 5
e) y = cx + c 2
f) 3x 2 + 2 y 3 = c 2
2. Aşağıdaki değişkenlere ayrılabilir diferansiyel denklemleri çözünüz.

a) y ′ = y. tan x
b) y ′ = e
x+ y
c) (1 + y 2 )dx + (1 + x 2 )dy = 0
d) sin x. cos ydx + tan y. cos xdy = 0
e) y ′ = tan x. tan y , y (0) = π / 6
f) y( x 2 + 1)dy − x( y 2 − 1)dx = 0
g) 2 ydy + 4 x 3 4 − y 4 dx = 0
x4
h) (ln y − ln x)dy − dx = 0
y2
3. Aşağıda verilen homojen diferansiyel denklemleri çözünüz. Ayrıca ho-

mojen olmayanları da homojen hale getirerek genel çözümlerini bulu-
nuz.
a) ( x + 2 y )dx + ( y − x ) dy = 0
b) ( x + y) y ′ = ( x − y)
2 2
c) (2 xy + x )dy + (2 yx + y )dx = 0
2 3 2 3
d) xdy − ydx = x 2 + y 2 dx
y x− y
e) y ′ = + cos
x x
dy
f) x = y − x2 − y2 )
dx
g) ( x x 2 + y 2 − y 2 ) dx + xydy = 0
1 y 1 1
h) ( − 2 e y / x ) dx + ( e y / x − ) dy = 0
x x x y
ı) ( x + 2 y ) dx − ydy = 0
i) xdy − ydx = 3 x 2 − y 2 dx
j) ( x 3 + y 3 )dx − 2 xy 2 dy = 0
k) ( x − 3 y ) dx + ( x + y ) dy = 0
l) ( x 2 + 2 xy)dx − y 2 dy = 0
m) ( x + 2 y ) dx + ( y − 2 x ) dy = 0
2x − y + 3
n) y ′ =
2x + 4 y − 6
1 − 3x − 3 y
o) y ′ =
1+ x + y
x + 2y +1
ö) y ′ =
2x + 4 y + 3
2 − x − 2y
p) y ′ =
3 + 2x − y
x+ y+5
r) y ′ = −
2x + 2 y − 2
2 x + 9 y − 20
s) y ′ =
6 x + 2 y − 10
x + y −1
ş) y ′ =
x − y −1
x + 2y
t) y ′ =
y −1
x + 2y − 4
u) y ′ = −
2x − 4 y
x − 2y + 5
ü) y ′ = −
2x − y + 4
1.4.4. Tam Diferansiyel Denklemler

Tanım 1.4.4: Bir diferansiyel denklem
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0 (1.11)
formunda yazıldığında,
∂U ( x, y ) ∂U ( x, y )
P ( x, y ) = ve Q ( x, y ) = (1.12)
∂x ∂y
olacak şekilde düzlemin belli bir B bölgesinde tanımlı ve sürekli
türevlenebilir bir U ( x, y ) fonksiyonu bulunabilirse, bu takdirde
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel denklemine bir tam diferansiyel
denklem adı verilir. Bu durumda U ( x, y ) fonksiyonuna ise
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel denkleminin bir tam diferansiyeli
veya toplam diferansiyeli denir.
Teorem 1.4.1: P( x, y ) ve Q( x, y ) ve türevleri düzlemin belli bir B böl-

gesinde sürekli olmak üzere eğer
∂P( x, y ) ∂Q ( x, y )
=
∂y ∂x
veya kısaca
Py = Qx (1.13)
ise P ( x, y ) dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel denklemi bir tam diferansiyel

denklemdir.
Đspat: B bölgesinde sabit bir ( x0 , y0 ) noktası alınarak

x y
U ( x, y ) = ∫ P ( s, y 0 ) ds + ∫ Q ( x, t ) dt
x0 y0
fonksiyonunu göz önüne alalım. Bu şekilde tanımlanan U ( x, y ) nin x de-

ğişkenine göre kısmi türevi alınırsa bu takdirde
y
∂U ( x, y ) ∂Q ( x , t )
= P ( x, y 0 ) + ∫ dt
∂x y0
∂x
y
∂P ( x, t )
= P ( x, y 0 ) + ∫
y0
∂t
dt
= P( x, y0 ) + P( x, y) − P( x, y0 ) = P( x, y )
elde edilir. Benzer düşünceyle
x y
U ( x, y ) = ∫ P ( s, y ) ds + ∫ Q ( x 0 , t ) dt
x0 y0
ile tanımlanan U ( x, y ) fonksiyonunun y ’ ye göre kısmi türevi alınırsa, bu

takdirde
∂U ( x, y ) ∂P ( s , y )
x
∂y
= ∫
x0
∂y
ds + Q ( x 0 , y )
∂Q ( s, y )
x
= ∫
x0
∂s
ds + Q ( x 0 , y )
= Q( x, y) − Q( x0 , y) + Q( x0 , y) = Q ( x, y )
elde edilir. O halde P ( x, y ) dx + Q( x, y )dy = 0 ifadesi bir tam diferansiyeldir.
∂P ( x, y ) ∂Q ( x, y )
Teorem 1.4.2: Eğer ve türevleri düzlemin belli bir
∂y ∂x
B bölgesinde sürekli olmak üzere P ( x, y ) dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel
denklemi tam diferansiyel ise
∂P( x, y ) ∂Q ( x, y )
=
∂y ∂x
eşitliği sağlanır.
Đspat: P ( x, y ) dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel denklemi tam diferansiyel
olduğun-dan
∂U ( x, y ) ∂U ( x, y )
P ( x, y ) = ve Q ( x, y ) =
∂x ∂y
olacak şekilde düzlemin belli bir B bölgesinde tanımlı ve sürekli
türevlenebilir bir U ( x, y ) fonksiyonu vardır. Bu durumda
∂P( x, y ) ∂ 2U ( x, y ) ∂Q( x, y ) ∂ 2U ( x, y)
= ve =
∂y ∂y∂x ∂x ∂x∂y
∂P ( x, y ) ∂Q ( x, y )
olacaktır. Öte taraftan ve fonksiyonları sürekli oldu-
∂y ∂x
ğundan
∂ 2U ( x, y) ∂ 2U ( x, y) ∂P( x, y ) ∂Q( x, y )
= ⇒ =
∂x∂y ∂y∂x ∂y ∂x
eşitliği elde edilir.
Sonuç 1.4.1: P ( x, y ) dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel denklemi bir tam
diferansiyel denklem ve
∂U ( x, y ) ∂U ( x, y )
P ( x, y ) = ve Q ( x, y ) =
∂x ∂y
olacak şekilde bir U ( x, y ) fonksiyonu mevcut olsun. Bu takdirde y = F (x)

fonksiyonunun verilen diferansiyel denklemin bir çözümü olması için gerek
ve yeter şart U ( x, y ) = c denklemini sağlamasıdır.
Yukarıdaki bilgilerin ışığı altında bir diferansiyel denklemin tam dife-

ransiyel olup olmadığını anlamak için Py = Qx özdeşliğinin sağlanıp sağla-
madığı kontrol edilir. Eğer bu özdeşlik sağlanıyorsa Teorem 1.4.1’ e göre
denklem tam diferansiyel olacaktır. O halde bu özdeşliğe tam diferansiyellik
koşulu da denir. Yukarıdaki sonuç ise bir tam diferansiyel denklemin çözü-
mü hakkında bize bir fikir vermektedir.
Örnek 1.4.11: cos ydx + ( 2 y − x sin y ) dy = 0 diferansiyel denklemini
çözelim. Bu denklem için
P ( x, y ) = cos y ve Q ( x, y ) = 2 y − x sin y
olacağından
Py = − sin y = Qx
olacaktır. Yani verilen diferansiyel denklem tam diferansiyeldir. O halde
denklemin çözümü U ( x, y ) = c biçiminde olacaktır. Öte yandan
∂U ( x, y )
P ( x, y ) = = cos y
∂x
eşitliğinden
U ( x, y ) = ∫ cos ydx + h( y ) = x cos y + h( y )
olup h ( y ) bilinmeyen fonksiyonunu bulmak için bu ifadenin y değişkenine

göre kısmi türevini alarak Q( x, y ) ifadesine eşitleyelim. Böylece
∂U ( x, y )
= − x sin y + h ′( y ) = Q ( x, y ) = 2 y − x sin y
∂y
⇒ h ′( y ) = 2 y ⇒ h( y) = y + k
2
elde edilir. Buradan aranan U ( x, y ) fonksiyonu

U ( x, y) = x cos y + y 2 + k
olup diferansiyel denklemin genel çözümü
x cos y + y 2 = c
Örnek 1.4.12: (3x − 6 xy)dx − (3x + y )dy = 0 şeklinde verilen di-

2 2 2
feransiyel denklemini çözelim. Bu denklem için
P( x, y) = (3x 2 − 6 xy) ve Q( x, y) = −3x 2 − y 2

olacağından
Py = −6 x = Qx
olacaktır. Yani verilen diferansiyel denklem tam diferansiyeldir. Şimdi

denklemin genel çözümünü bulalım. Bu durumda
∂U ( x, y )
P ( x, y ) = = 3 x 2 − 6 xy
∂x
eşitliğinden
U ( x, y ) = ∫ (3 x 2 − 6 xy ) dx + h( y ) = x 3 − 3 x 2 y + h( y )
olup h ( y ) ’ yi bulmak için bu ifadenin y ’ ye göre türevini alıp Q( x, y ) ’ ye

eşitleyelim. Böylece
∂U ( x, y )
= −3 x 2 + h′( y ) = Q ( x, y ) = −3x 2 − y 2
∂y
⇒ h′( y) = − y
2
1 2
⇒ h( y ) = − y +k
3
elde edilir. Buradan
1 3
U ( x, y ) = x 3 − 3 x 2 y − y +k
3
olup verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

1 3
x 3 − 3x 2 y − y =c
3
Örnek 1.4.13: ( x 2 + y)dx + ( x + e y )dy = 0 diferansiyel denkleminin

genel çözümünü bulalım. Bu denklem için
P( x, y) = ( x 2 + y) ve Q( x, y) = x − e y
olacağından
Py = 1 = Qx
olup verilen diferansiyel denklem tam diferansiyeldir. Bu durumda

∂U ( x, y )
P ( x, y ) = = x2 + y
∂x
eşitliğinden
1 3
U ( x, y ) = ∫ (x 2 + y )dx + h( y ) = x + xy + h( y )
3
elde edilir. h ( y ) bilinmeyen ifadesini bulmak için bu ifadenin y ’ ye göre
türevi alınıp Q( x, y ) ’ ye eşitlenirse
∂U ( x, y )
= x + h ′( y ) = Q ( x, y ) = x + e y ⇒ h′( y) = e y ⇒
∂y
h( y) = e y + k
1 3
U ( x, y ) = x + xy + e y + k
3
1 3
x + xy + e y = c
3
denklemi ile tanımlanır.
Örnek 1.4.14: ( ye + cos x)dx + xe dy = 0 denkleminin genel çözü-

xy xy
münü bulalım. Bu denklem için P( x, y) = ( ye + cos x) ve Q( x, y) = xe

xy xy
olur. Bu durumda Py = e xy + xye xy = Q x olduğundan verilen diferansiyel

denklem tam diferansiyeldir. Dolayısıyla
∂U ( x, y )
P ( x, y ) = = ye xy + cos x
∂x
olacağından
U ( x, y ) = ∫ ( ye xy + cos x ) dx + h( y )
= ∫ ye xy dx + ∫ cos xdx + h( y )
= e xy + sin x + h( y)
elde edilir. Bu durumda
∂U ( x, y )
= xe xy + h ′( y ) = Q ( x, y ) = x xy
∂y
⇒ h ′( y ) = 0 ⇒ h( y ) = k
U ( x, y) = e xy + sin x + k
olup, verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
e xy + sin x = c
şeklinde bulunmuş olur.
1.4.5. Đntegrasyon Çarpanı
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemin Py ≠ Qx olmak üzere
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğini varsayalım. Bu durumda denklem bir tam diferansiyel

denklem değildir. Bir çok defa, böyle bir denklem λ = λ ( x, y ) gibi bir
fonksiyonla çarpılarak denklemin tam diferansiyel hale getirilmesi müm-
kündür. Bu takdirde elde edilen yeni denklem ile verilen denklemin genel
çözümleri aynı olacaktır. Bu şekildeki λ = λ ( x, y ) fonksiyonuna
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0 diferansiyel denklemi için bir integrasyon çar-
panı (integral çarpanı) adı verilir. Bunun sonucu olarak
λ ( x, y ).[P ( x, y ) dx + Q ( x, y )dy ] = 0
[λ ( x, y ) P( x, y )]dx + [λ ( x, y )Q( x, y )]dy = 0 (1.14)
elde edilir. Bu durumda tam diferansiyellik koşuluna göre

∂
[λ ( x, y ) P( x, y )] = ∂ [λ ( x, y)Q( x, y )] (1.15)
∂y ∂x
yazılabilir. Buradan
∂λ ( x, y ) ∂P ( x, y )
P ( x, y ) + λ ( x, y ) =
∂y ∂y
∂λ ( x, y ) ∂Q ( x, y )
Q ( x, y ) + λ ( x, y )
∂x ∂x
veya daha kısa olarak
λ y .P + Py .λ = λx .Q + Qx .λ
ya da başka bir yazılışla
λ.( Py − Qx ) = λx .Q − λ y .P (1.16)
bağıntısı bulunur. Diğer taraftan, bu şart sağlanacak şekilde bir λ = λ ( x, y )

fonksiyonunun bulunması problemi bir kısmi diferansiyel denklem çözme
problemidir. Bu ise verilen diferansiyel denklemi çözmekten daha da zordur.
Bu nedenle, bu kısımda sadece bazı özel durumlar için bir integrasyon çar-
panı bularak denklemin genel çözümünü elde etmeye çalışacağız.
I. λ = λ (x) biçiminde bir integrasyon çarpanının bulunması. Birinci
metre-beden bir diferansiyel denklem Py ≠ Qx olmak üzere
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer λ = λ (x) biçiminde sadece x değişkenine bağlı bir

integrasyon çarpanı mevcut olacaksa, (1.16) bağıntısında λ y = 0 olacağından
λ x ( Py − Qx ) dλ ( Py − Qx )
λ.( Py − Qx ) = λ x .Q ⇒ = ⇒ = dx
λ Q λ Q
( Py − Q x )
yazılabilir. Bu durumda, eğer bu son eşitliğin ikinci tarafındaki
Q
ifadesi sadece x ’ e bağlı ise aranan integrasyon çarpanı
( Py − Qx )
∫ dx
λ ( x) = e Q
(1.17)
bağıntısı ile hesaplanır.
Örnek 1.4.15: ( xy − 1)dx + ( x 2 − xy)dy = 0 ile verilen diferansiyel

denklemi tam diferansiyel hale getirerek genel çözümünü bulalım.
Verilen denklem için
P ( x, y ) = xy − 1 , Q( x, y) = x 2 − xy
⇒ Py = x , Qx = 2 x − y ⇒ Py ≠ Qx
olup denklem tam diferansiyel değildir. Öte taraftan

Py − Qx x − (2 x − y ) 1
= =−
Q x − xy
2
x
olduğundan diferansiyel denklemin sadece x ’ e bağlı integrasyon çarpanı

( Py −Qx )
∫
1
dx
∫ − x dx 1
λ ( x) = e Q
=e =
x
olarak elde edilir. Böylece verilen denklem λ ( x) = 1 / x ile çarpıldığında
1
( y − )dx + ( x − y )dy = 0
x
elde edilir ki bu denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır. Buradan da
denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
1
U ( x, y ) = ∫ ( y − )dx + h( y ) = xy − ln x + h( y )
x
elde edilir. Dolayısıyla
U y = x + h′( y) = x − y ⇒ h ′( y) = − y ⇒ h( y) = − y 2 + k
olup verilen denklemin genel çözümü
U ( x, y) = xy − ln x − y 2 = c
Örnek 1.4.16: ( x + y + 2 x)dx + 2 ydy = 0 ile verilen diferansiyel

2 2
denklemi tam diferansiyel hale getirerek genel çözümünü bulunuz. Bu du-

rumda
P( x, y) = x 2 + y 2 + 2 x , Q ( x, y ) = 2 y
⇒ Py = 2 y , Qx = 0 ⇒ Py ≠ Qx

Py − Qx 2y
= = 1 = 1 + 0.x
Q 2y
olduğundan diferansiyel denklemin sadece x değişkenine bağlı integrasyon
çarpanı mevcut olacaktır. Bu çarpan
( Py − Q x )
∫
= e∫
dx dx
λ ( x) = e Q
= ex
olarak elde edilir. Böylece verilen denklem λ ( x) = e x ile çarpıldığında
ex [( x2 + y 2 + 2 x)dx + 2 ydy] = 0
veya daha açık şekilde
e x ( x 2 + y 2 + 2 x)dx + e x 2 ydy = 0
elde edilir ki, bu diferansiyel denklemin bir tam diferansiyel denklem olduğu
açıktır. Buradan da denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
U ( x, y ) = ∫ ( x 2 + y 2 + 2 x )e x dx + h( y )
= ∫ x 2 e x dx + ∫ y 2 e x dx + ∫ 2 x.e x dx + h( y )
= x 2 e x − ∫ 2 xe x dx + ∫ y 2 e x dx + ∫ 2 x.e x dx + h( y )
= x 2 e x + y 2 e x + h( y)
U y = 2 y.e x + h ′( y ) = 2 y.e x ⇒ h ′( y ) = 0 ⇒ h( y ) = k
olup verilen denklemin genel çözümü

U ( x, y) = x 2 e x + y 2 e x = ( x 2 + y 2 )e x = c
II. λ = λ ( y ) biçiminde bir integrasyon çarpanın bulunması. Tam di-
feransiyel olmayan birinci mertebeden bir diferansiyel denklem
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer denklemin λ = λ ( y ) biçiminde sadece y değiş-
kenine bağlı bir integrasyon çarpanı mevcut olacaksa, bu takdirde (1.16)
bağıntısında λ x = 0 olacağından
λ y ( Py − Qx ) dλ ( Py − Qx )
λ.( Py − Qx ) = −λ y .P ⇒ = ⇒ = dy
λ −P λ −P
( Py − Q x )
yazılabilir. Buradaki son eşitliğin ikinci tarafındaki ifadesinin
−P
sadece y değişkenine bağlı olması durumunda aranan integrasyon çarpanı
( Py −Qx )
∫ dy
λ ( y) = e −P
(1.18)
Örnek 1.4.17: ( y + xy 2 )dx + (2 y − x)dy = 0 ile verilen diferansiyel

denklemi tam diferansiyel hale getirerek genel çözümünü bulunuz. Bu durumda
P( x, y) = y + xy 2 ve Q( x, y ) = 2 y − x
olacağından Py = 1+ 2 xy ve Qx = −1 ve dolayısıyla Py ≠ Qx olup denklem

tam diferansiyel değildir. Öte taraftan
Py − Qx 1 + 2 xy + 1 2(1 + xy) 2
= = =−
−P − ( y + xy ) − y(1 + xy)
2
y
olduğundan diferansiyel denklemin sadece y değişkenine bağlı integrasyon
çarpanı
( Py − Q x ) 2
∫ dy ∫ − y dy 1
λ ( y) = e −P
=e =
y2
olarak elde edilir. Böylece verilen denklem λ ( y) = 1 / y 2 ile çarpıldığında

1 1 1 2 x
2
( y + xy 2 )dx + 2 (2 y − x)dy = 0 ⇒ ( x + )dx + ( − 2 )dy = 0
y y y y y
elde edilir ki, bu denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır. Buradan da
denklemin genel çözümünü bulabiliriz. Bu durumda
1 x2 x
U ( x, y ) = ∫ ( x + )dx + h( y ) = + + h( y )
y 2 y
x 2 x 2
⇒Uy = − 2
+ h′( y) = − 2 ⇒ h ′( y ) = ⇒ h( y) = ln y 2 + k
y y y y
olacağından verilen denklemin genel çözümü
x2 x
U ( x, y ) = + + ln y 2 = c
2 y
olarak bulunur.
Örnek 1.4.18: ydx − xdy = y 2 e x dx = 0 diferansiyel denklemini tam
diferansiyel hale getirerek genel çözümünü bulunuz. Bu diferansiyel denk-
lem
( y − y 2 e x )dx − xdy = 0
biçiminde yazılabileceğinden
P( x, y) = y − y 2 e x , Q ( x, y ) = − x
⇒ Py = 1 − 2 ye x , Qx = −1 ⇒ Py ≠ Qx
olup, denklem bir tam diferansiyel denklem değildir. Öte taraftan

Py − Qx 1 − 2 ye x + 1 2(1 − ye x ) 2
= = =−
−P ( y − y e ) − y(1 − ye )
2 x x
y
olduğundan, diferansiyel denklemin sadece y değişkenine bağlı olan

integrasyon çarpanı
( Py − Q x ) 2
∫ dy ∫ − y dy 1
λ ( y) = e −P
=e =
y2
olarak elde edilir. Böylece verilen denklem λ ( y) = 1 / y 2 ile çarpıldığında
1 1 1 1
2
( y − y 2 e x )dx − 2 xdy = 0 ⇒ ( − e x )dx − 2 xdy = 0
y y y y
açıktır. Buradan da denklemin genel çözümünü bulabiliriz. Bu durumda
1 x
U ( x, y ) = ∫ ( − e x )dx + h( y ) = − e x + h( y )
y y
x x
⇒Uy = − 2
+ h ′( y ) = 2 ⇒ h ′( y ) = 0 ⇒ h( y ) = k
y y
olacağından verilen denklemin genel çözümü
x
U ( x, y ) = − ex = c
y
olarak bulunur.
III. λ = λ (xy ) biçiminde integrasyon çarpanının aranması. Tam di-
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer λ = λ (xy ) biçiminde sadece u = xy ’ ye bağlı

bir integrasyon çarpanı mevcut olacaksa daha önce verilen
λ y .P + Py .λ = λx .Q + Qx .λ veya λ.( Py − Qx ) = λx .Q − λ y .P
ifadesinde λx = λu .u x = y.λu ve λ y = λu .u y = x.λu olacağından
λu Py − Qx dλ Py − Qx
λ.( Py − Qx ) = ( yQ − xP).λu ⇒ = ⇒ = du
λ yQ − xP λ yQ − xP
Py − Qx
yazılabilir. Bu son eşitliğin ikinci tarafındaki ifadesinin sadece
yQ − xP
u = xy e bağlı olması durumunda aranan integrasyon çarpanı
Py − Qx
∫ yQ− xP du
λ ( y) = e (1.19)
Örnek 1.4.19: ( y + xy 2 )dx + ( x − x 2 y)dy = 0 ile verilen diferansiyel
denklemi tam diferansiyel hale getirerek genel çözümünü bulunuz. Verilen
denklem için
P( x, y) = y + xy 2 , Q( x, y) = x − x 2 y
⇒ Py = 1+ 2 xy , Qx = 1− 2 xy ⇒ Py ≠ Qx
olup, bu diferansiyel denklem tam diferansiyel değildir. Diğer taraftan
Py − Qx (1 + 2 xy) − (1 − 2 x) 4 xy 2 2
= = − 2 2 = − = − , u = xy
yQ − xP ( xy − x y ) − ( xy + x y )
2 2 2 2
2x y xy u
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = xy ’ ye bağlı integrasyon
çarpanı
2
∫ − u du 1
λ (u ) = e =
u2
olarak elde edilir. Böylece verilen denklem λ (u) = 1 / u 2 ile çarpıldığında
1
2
x y 2
[
( y + xy 2 )dx + ( x − x 2 y )dy = 0]
veya gerekli sadeleştirmeler yapılarak
 1 1  1 1
 2 +  dx +  2 −  dy = 0
 x y x  xy y
elde edilir ki, bu denklemin bir tam diferansiyel denklem olduğu açıktır.
Buradan da diferansiyel denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
1 1
U ( x, y) = ∫ ( 2
+ )dx + h( y )
x y x
1 1 1
=∫ 2
dx + ∫ dx + h( y) = − + ln x + h( y )
x y x xy
1 1 1 1
Uy = 2
+ h′( y) = 2 − ⇒ h ′( y ) = − ⇒ h( y ) = − ln y + k
xy xy y y
1
U ( x, y ) = − + ln x − ln y = c
xy
Örnek 1.4.20: (2 xy 3 − x 4 ) y ′ − y 4 + 2 x 3 y = 0 denklemini tam diferan-

siyel hale getirip genel çözümünü bulunuz. Verilen diferansiyel denklem
(2 x 3 y − y 4 )dx + (2 xy 3 − x 4 )dy = 0
biçiminde yazılabileceğinden, bu diferansiyel denklem için
P( x, y) = 2 x 3 y − y 4 ve Q( x, y) = 2 xy 3 − x 4
⇒ Py = 2 x 3 − 4 y 3 , Qx = 2 y − 4 x
3 3
olup Py ≠ Qx dir. Yani verilen denklem tam diferansiyel değildir. Diğer

taraftan
Py − Qx (2 x 3 − 4 y 3 ) − (2 y 3 − 4 x 3 )
=
yQ − xP (2 xy 4 − x 4 y ) − (2 x 4 y − xy 4 )
6 x3 − 6 y 3 6( x 3 − y 3 ) 2
= =− = − , u = xy
3xy − 3x y
4 4
3xy( x − y )
3 3
u
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = xy ’ ye bağlı integrasyon

çarpanı
2
λ (u ) = e ∫
− du 1
u
=
u2
olarak elde edilir. Böylece
1
2
x y 2
[ ]
(2 x 3 y − y 4 )dx + (2 xy 3 − x 4 )dy = 0
 2x y 2   2y x2 
 − 2  dx + 
 − 2 dy = 0
 y x   x y 
açıktır. Buradan diferansiyel denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
2x y 2
U ( x, y) = ∫ ( − )dx + h( y)
y x2
2x y2 1 1
=∫ dx − ∫ 2 dx + h( y ) = x 2 + y 2 + h( y )
y x y x
x2 2y 2y x2
Uy = − + + h ′( y ) = − ⇒ h ′( y ) = 0 ⇒ h( y ) = k
y2 x x y2
bulunur ve böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

1 2 1 2
U ( x, y ) = x + y =c
y x
şeklinde elde edilmiş olur.
1 2 1 2
Örnek 1.4.21: ( + )dx + ( − )dy = 0 şeklinde verilen diferansi-
x y y x
yel denklemi bir tam diferansiyel denkleme dönüştürerek genel çözümünü
bulunuz. Bu durumda
1 2 1 2 2 2
P ( x, y ) = + , Q( x, y ) = − ⇒ Py = − 2 , Q x = 2
x y y x y x
olup Py ≠ Qx dır. Dolayısıyla verilen diferansiyel denklem tam diferansiyel

değildir. Öte taraftan
2 2 2 2
−
− 2 − 2 − 2
Py − Q x y 2
x y x 1 1
= = = = , u = xy
yQ − xP 2y 2x 2 y 2 x xy u
(1 − ) − (1 + ) − −
x y x y
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = xy ye bağlı integrasyon çarpanı
1
∫ u du
λ (u ) = e =u
olarak elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklem u = xy ile çarpıl-
mak suretiyle
 1 2 1 2 
xy ( + )dx + ( − )dy  = 0
 x y y x 
( y + 2 x )dx + (x − 2 y )dy = 0
açıktır. Buradan da diferansiyel denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
U ( x, y ) = ∫ ( y + 2 x )dx + h( y )
= ∫ ydx + ∫ 2 xdx + h( y )
= xy + x 2 + h( y)
U y = x + h′( y) = x − 2 y ⇒ h ′( y ) = −2 y ⇒ h( y) = − y 2 + k
U ( x, y) = xy + x 2 − y 2 = c
şeklindedir.
IV. λ = λ ( x + y ) biçiminde integrasyon çarpanın aranması. Tam di-

P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer λ = λ ( x + y ) biçiminde sadece u = x + y de-
ğişkenine bağlı bir integrasyon çarpanı mevcut olacaksa daha önce verilen
ifadesinde λ x = λu .u x = λu ve λ y = λu .u y = λu olacağından
λ.( Py − Qx ) = (Q − P).λu ⇒ = ⇒ = du
λ Q−P λ Q−P
Py − Qx
Q−P
u = x + y değişkenine bağlı olması durumunda aranan integrasyon çarpanı
Py −Qx
∫ du
λ ( y) = e Q−P
(1.20)
Örnek 1.4.22: ( x 2 − y 2 + 1)dx + (1 − x 2 + y 2 )dy = 0 denklemini tam
diferansiyel hale getirerek genel çözümünü bulunuz. Verilen denklem için
P( x, y) = x 2 − y 2 + 1 , Q( x, y) = 1 − x 2 + y 2
⇒ Py = −2 y , Qx = −2 x ⇒ Py ≠ Qx
olup diferansiyel denklem tam diferansiyel değildir. Bu nedenle

Py − Qx (−2 y ) − (−2 x) 2( y − x) 1 1
= =− =− =− ,
Q−P (1 − x + y ) − ( x − y + 1)
2 2 2 2
2( y − x )
2 2
x+ y u
u = x+ y
olduğundan verilen diferansiyel denklemin sadece u = x + y değişkenine
bağlı olan integrasyon çarpanı
1
λ (u) = e ∫
− du 1
u
=
u
olarak elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklem λ (u ) = 1 / u ile çar-

pıldığında
1
x+ y
[
( x 2 − y 2 + 1)dx + (1 − x 2 + y 2 )dy = 0]
 1   1 
 ( x − y) + dx +  − ( x − y) dy = 0
 x+ y x+ y 
açıktır. Buradan da diferansiyel denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
1
U ( x, y ) = ∫ ( x − y + )dx + h( y )
x+ y
1 1
= ∫ xdx − ∫ ydx + ∫ dx + h( y ) = x 2 − xy + ln x + y + h( y )
x+ y 2
1 1
U y = −x + + h ′( y ) = − ( x − y ) ⇒ h ′( y ) = y
x+ y x+ y
1 2
⇒ h( y ) = y +k
2
olup, verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
1 2 1
U ( x, y ) = x − xy + ln x + y + y 2 = c
2 2
elde edilir.
Örnek 1.4.23: ( y 2 + xy)dx + ( x 2 + xy)dy = 0 denklemini tam diferan-

siyel hale getirerek genel çözümünü bulunuz. Verilen denklem için
P( x, y) = y 2 + xy , Q( x, y) = x 2 + xy
⇒ Py = 2 y + x , Qx = 2 x + y ⇒ Py ≠ Qx
olup, diferansiyel denklem tam diferansiyel değildir. Bu durumda

Py − Qx (2 y + x) − (2 x + y ) y−x 1 1
= =− 2 =− =− ,
Q−P ( x + xy) − ( y + xy)
2 2
x −y 2
x+ y u
u = x+ y
olduğundan verilen diferansiyel denklemin sadece u = x + y değişkenine
bağlı integrasyon çarpanı
1
∫ − u du 1
λ (u) = e =
u
olarak elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklem λ (u ) = 1 / u ile çar-
pıldığında
1
x+ y
[
( y 2 + xy )dx + ( x 2 + xy )dy = 0 ]
1 1
ydx + xdy = 0 ⇒ dx + dy = 0
x y
açıktır. Buradan da denklemin genel çözümünü bulabiliriz.
1
U ( x, y ) = ∫ dx + h( y )
x
= ln x + h( y )
1
U y = h ′( y ) = ⇒ h( y ) = ln y + k
y
olup verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
U ( x, y ) = ln x + ln y = c
bulunmuş olur.
V. λ = λ ( x − y ) biçiminde integrasyon çarpanın aranması. Tam di-
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer λ = λ ( x − y ) biçiminde sadece u = x − y de-

ğişkenine bağlı bir integrasyon çarpanı mevcut olacaksa, daha önce verilen
ifadesinde λ x = λu .u x = λu ve λ y = λu .u y = −λu olacağından
λ.( Py − Qx ) = (Q + P).λu ⇒ = ⇒ = du
λ Q+P λ Q+P
Py − Qx
Q+P
u = x − y ’ ye bağlı olması durumunda aranan integrasyon çarpanı
Py − Qx
∫ du
λ ( y) = e Q+ P
(1.21)

Örnek 1.4.24: ( x − 2 y )dx + ydy = 0 denklemini tam diferansiyel hale
getirerek genel çözümünü bulunuz. Verilen diferansiyel denklem için
P ( x, y ) = x − 2 y , Q( x, y ) = y ⇒ Py = −2 , Qx = 0 ⇒ Py ≠ Qx

Py − Qx −2 2 2
= =− =− , u = x− y
Q+P y + x − 2y x− y u
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = x − y değişkenine bağlı olan
2
λ (u ) = e ∫
− du 1
u
=
u2
olarak elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklem λ (u) = 1 / u 2 ile

çarpıldığında
1
[( x − 2 y)dx + ydy] = 0
( x − y) 2
x − 2y y
dx + dy = 0
( x − y) 2
( x − y) 2
elde edilir. Bu diferansiyel denklemin bir tam diferansiyel denklem olduğu

kolayca görülebilir. Dolayısıyla bu diferansiyel denklemin genel çözümünü
bulabiliriz.
x − 2y
U ( x, y ) = ∫ dx + h( y )
( x − y) 2
x− y y
=∫ dx − ∫ dx + h( y)
( x − y) 2
( x − y) 2
1 y y
=∫ dx − ∫ dx + h( y ) = ln( x − y ) + + h( y )
( x − y) ( x − y) 2
x− y
1 x y
Uy = − + + h′( y) = ⇒ h ′( y ) = 0 ⇒ h( y ) = k
x − y ( x − y) 2
( x − y) 2
y
U ( x, y ) = ln( x − y ) + =c
x− y
bulunur.
VI. λ = λ ( x 2 + y 2 ) biçiminde integrasyon çarpanının aranması.

Tam diferansiyel olmayan birinci mertebeden bir diferansiyel denklem
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer bu diferansiyel denklemin λ = λ ( x 2 + y 2 ) biçi-

minde sadece u = x 2 + y 2 değişkenine bağlı bir integrasyon çarpanı mevcut
olacaksa, bu takdirde daha önce verilen
ifadesinde λ x = λu .u x = 2 xλu ve λ y = λu .u y = 2 yλu olacağından
λu Py − Qx
λ.( Py − Qx ) = (2 xQ − 2 yP).λu ⇒ =
λ 2 xQ − 2 yP
dλ Py − Qx
⇒ = du
λ 2 xQ − 2 yP
Py − Qx
2 xQ − 2 yP
u = x 2 + y 2 ye bağlı olması durumunda aranan integrasyon çarpanı
Py −Q x
∫ 2 xQ −2 yP du
λ ( y) = e (1.22)
Örnek 1.4.25: xdx + (2 yx 2 + 2 y 3 + y)dy = 0 diferansiyel denklemini
bir tam diferansiyel denklem haline getirerek genel çözümünü bulunuz. Ve-
rilen diferansiyel denklem için
P ( x, y ) = x , Q( x, y) = 2 yx 2 + 2 y 3 + y
⇒ Py = 0 , Qx = 4 xy ⇒ Py ≠ Qx
olup denklem tam diferansiyel değildir. Öte taraftan u = x + y olmak üzere

2 2
Py − Qx − 4 xy 4 xy 1 1
= =− =− 2 =−
2 xQ − 2 yP 4 yx + 4 xy + 2 xy − 2 xy
3 3
4 yx + 4 xy
3 3
x +y 2
u
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = x 2 + y 2 ye bağlı integrasyon

çarpanı
1
∫ − u du 1
λ (u) = e =
u
olarak elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklem λ (u ) = 1 / u
integrasyon çarpanı ile çarpıldığında
1
x +y
2 2
[
xdx + (2 yx 2 + 2 y 3 + y )dy = 0 ]
x 2 yx 2 + 2 y 3 + y
dx + dy = 0
x2 + y2 x2 + y2
x y
dx + (2 y + 2 )dy = 0
x +y
2 2
x + y2
elde edilir ki, bu diferansiyel denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır.
x
Buradan U ( x, y) = ∫ dx + h( y) = ln x 2 + y 2 + h( y )
x + y2
2
elde edilir. Diğer yandan

y y
Uy = + h′( y ) = 2 y + 2 ⇒ h ′( y ) = 2 y ⇒ h( y) = y 2 + k
x +y
2 2
x +y 2
U ( x, y ) = ln x 2 + y 2 + y 2 = c
bulunur.
Örnek 1.4.26: ( y + x) dx + ( y − x)dy = 0 denklemini bir tam diferansi-
yel denklem haline getirerek genel çözümünü bulunuz. Verilen diferansiyel
denklem için
P ( x, y ) = y + x , Q ( x, y ) = y − x ⇒ Py = 1 , Qx = −1 ⇒ Py ≠ Qx
olup verilen diferansiyel denklem tam diferansiyel değildir. Öte taraftan

u = x 2 + y 2 olmak üzere
Py − Qx 2 1 1
= =− 2 =−
2 xQ − 2 yP 2 yx − 2 x − 2 y − 2 xy
2 2
x +y 2
u
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = x 2 + y 2 ’ ye bağlı

1
λ (u) = e ∫
− du 1
u
=
u
olarak elde edilir. Böylece, verilen denklem λ (u ) = 1 / u ile çarpıldığında
1
[( y + x)dx + ( y − x)dy] = 0
x + y2
2

y+x y−x
dx + 2 dy = 0
x +y
2 2
x + y2
elde edilir. Bu diferansiyel denklemin bir tam diferansiyel denklem olduğu
açıktır. Buradan da
y+x
U ( x, y) = ∫ dx + h( y)
x + y2
2
y x x
=∫ dx + ∫ 2 dx + h( y ) = arctan + ln x 2 + y 2 + h( y )
x +y
2 2
x +y 2
y
elde edilir. Böylece
x y y−x
Uy = − + 2 + h ′( y ) = 2 ⇒ h ′( y ) = 0
x +y
2 2
x +y 2
x + y2
⇒ h( y ) = k
U ( x, y ) = ln x 2 + y 2 + y 2 = c
VI. λ = λ ( x 2 − y 2 ) biçiminde integrasyon çarpanın aranması. Tam

diferansiyel olmayan birinci mertebeden bir diferansiyel denklem
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde verildiğinde, eğer bu diferansiyel denklemin λ = λ ( x 2 − y 2 ) biçi-

minde sadece u = x 2 − y 2 ye bağlı bir integrasyon çarpanı mevcut olacaksa,
daha önce verilen
ifadesinde λ x = λu .u x = 2 xλu ve λ y = λu .u y = −2 yλu olacağından
λu Py − Qx
λ.( Py − Qx ) = (2 xQ + 2 yP).λu ⇒ =
λ 2 xQ + 2 yP
dλ Py − Qx
⇒ = du
λ 2 xQ + 2 yP
Py − Qx
2 xQ + 2 yP
u = x 2 − y 2 değişkenine bağlı olması durumunda aranan integrasyon çarpa-
nı
Py − Qx
∫ 2 xQ + 2 yP du
λ ( y) = e (1.23)
Örnek 1.4.27: ( x 2 − y 2 + x)dx − ydy = 0 diferansiyel denklemini bir

tam diferansiyel denklem haline getirerek genel çözümünü bulunuz. Bu du-
rumda
P( x, y) = x 2 − y 2 + x , Q ( x, y ) = − y
⇒ Py = −2 y , Qx = 0 ⇒ Py ≠ Qx
olup verilen diferansiyel denklem tam diferansiyel değildir. Öte taraftan

u = x 2 − y 2 olmak üzere
Py − Qx − 2y 2y 1 1
= =− =− 2 =−
2 xQ + 2 yP − 2 xy + 2 x y − 2 y + 2 yx
2 3
2 y( x − y )
2 2
x −y 2
u
olduğundan diferansiyel denklemin sadece u = x 2 − y 2 değişkenine bağlı

olan integrasyon çarpanı
1
λ (u) = e ∫
− du 1
u
=
u
olarak elde edilir. Böylece verilen denklem λ (u ) = 1 / u ile çarpıldığında
1
x − y2
2
[
( x 2 − y 2 + x)dx − ydy = 0 ]
x y
(1 + )dx − 2 dy = 0
x −y
2 2
x − y2
elde edilir ki, bu diferansiyel denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır.
x
Buradan U ( x, y) = ∫ (1 + )dx + h( y)
x − y2
2
x
= ∫ dx + ∫ dx + h( y ) = x + ln x 2 − y 2 + h( y )
x −y
2 2
elde edilir. Öte yandan

y y
Uy = − + h ′( y ) = − 2 ⇒ h ′( y ) = 0 ⇒ h( y ) = k
x −y22
x − y2
U ( x, y ) = x + ln x 2 − y 2 = c
Alıştırmalar
1. Aşağıda verilen diferansiyel denklemlerin tam diferansiyel olduklarını
gösterip genel çözümlerini elde ediniz.
a) e x dx − 2dy = 0
b) y 2 dx + 2 xydy = 0
c) 3 ye3 x dx + e 3 x dy = 0
d) (2 x 3 + 3 y) + (3x + y − 1) y ′ = 0
e) ( x 2 + y 2 )dx + 2 xydy = 0
f) ( x 2 + 2 xy − y 2 )dx + ( x 2 − 2 xy − y 2 )dy = 0
g) x cos( x + y )dx + x cos( x + y )dy = − sin( x + y )dx
x2
h) ( x ln y + y ln x + y)dx + ( x ln x + )dy = 0
2y
1 x 1 y
ı) ( + 2 )dx + ( + 2 )dy = 0
x− y x + y 2
y − x x + y2
2. Aşağıda verilen diferansiyel denklemleri tam diferansiyel hale dönüştü-

rerek genel çözümlerini elde ediniz.
a) xdy + ydx = 3x 2 y 2 dx
b) ( xy + y − 1)dx + xdy = 0
c) ( xy + y)dx + xdy = 0
2
d) (2 y − 3 x)dx + xdy = 0
e) ( x 2 − y 2 )dx + 2 xydy = 0
f) (3 y + 8xy )dx + (2 x + 6 x y)dy = 0

2 2
g) (2 xy 4 e y + 2 xy 3 + y)dx + ( x 2 y 4 e y − x 2 y 2 − 3x)dy = 0
h) ( y − 3x 2 y 2 )dx + xdy = 0
ı) (3xy + y 2 )dx + (3xy + x 2 )dy = 0
i) x 2 ydx + ( x 3 + 2 y 3 )dy = 0
1.4.6. Lineer Diferansiyel Denklemler

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemde y ve y ′ nün çarpımları,
birinci dereceden büyük üsleri ve lineer olmayan diğer kombinezonları bu-
lunmuyorsa böyle bir diferansiyel denkleme birinci mertebeden lineer dife-
ransiyel denklem adı verilir. Bu durumda birinci mertebeden bir lineer dife-
ransiyel denklem (1.4) bağıntısına göre
a0 ( x) y ′ + a1 ( x) y = b( x) (1.24)
veya daha genel şekilde
dy
y ′ + P ( x) y = Q( x) ya da + P( x) y = Q ( x) (1.25)
dx
biçiminde yazılabilir.
Lineer diferansiyel denklemler için değişik çözüm yöntemleri mevcut-

tur. Burada biz sadece integrasyon çarpanı yöntemini vererek, bu yöntemle
verilen diferansiyel denklemleri çözeceğiz. Bunun için önce, verilen diferan-
siyel denklem (1.25) biçiminde yazılır. (1.25) in birinci tarafındaki ifadede
y ve y ′ terimleri bulunduğuna göre bu durum, söz konusu ifadenin λ ( x). y
şeklinde bir çarpımın türeviyle ilgili olabileceğini göstermektedir. Buradan
x değişkenine göre türev alınırsa
dy dλ ( x)
λ ( x). +y (1.26)
dx dx
elde edilir. Şimdi (1.25) ifadesinin her iki yanını λ (x ) ile çarpalım. Bu durumda
dy
λ ( x). + λ ( x).P ( x). y = λ ( x).Q( x) (1.27)
dx
bulunur. Bu son eşitliğin birinci tarafını [λ ( x). y ] ifadesinin türevi şeklinde
düşünebiliriz. Bunun neticesi olarak da
dy dλ ( x ) dy
λ ( x). +y = λ ( x). + λ ( x).P ( x). y
dx dx dx
eşitliğinden
dλ ( x )
= λ ( x).P ( x)
dx
elde edilir ki, bu diferansiyel denklem artık değişkenlere ayrılabilir tipten bir
diferansiyel denklemdir. Bu nedenle bu son diferansiyel denklemin çözümü
dλ ( x ) dλ ( x )
= P( x)dx ⇒ ∫
λ ( x) ∫
= P ( x)dx
λ ( x)
⇒ ln λ ( x ) = ∫ P ( x ) dx
⇒ ln λ ( x ) = ∫ P ( x ) dx
⇒ λ ( x) = e ∫ P( x ) dx
olarak elde edilmiş olur. Bu şekilde bulunan λ (x ) ifadesine integrasyon

çarpanı adı verilir. Bu takdirde (1.25) denkleminin her iki tarafı, bulunan bu
λ (x ) integrasyon çarpanı ile çarpılırsa
e∫ y ′ + P ( x ). y.e ∫ = Q ( x ).e ∫
P ( x ) dx P ( x ) dx P ( x ) dx
veya
d  ∫ P ( x)dx 
y  = Q ( x).e ∫
P ( x)dx
 e
dx  
e∫ y = ∫ Q ( x ).e ∫
P ( x ) dx P ( x )dx
dx
ya da
λ ( x ). y = ∫ λ ( x ).Q ( x )dx
yazılabilir. Böylece buradan elde edilecek olan
− P ( x)dx  ∫ P ( x)dx dx + c 
y=e ∫  ∫ Q ( x).e  (1.28)
ifadesi, verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olacaktır.
Diğer taraftan (1.28) eşitliğinin (1.25) ile verilen lineer diferansiyel

denklemin genel çözümü olarak hatırlanmasına ya da ezberlenmesine gerek
yoktur. Bunun için bir lineer diferansiyel denklemi çözmek için aşağıdaki
sıra takip edilebilir.
i) Önce integrasyon çarpanı olarak e ∫ P ( x ) dx değeri hesaplanmalıdır.
ii) Verilen diferansiyel denklem hesaplanan integrasyon çarpanı ile çar-

pılmalıdır.
iii) Elde edilen eşitliğin her iki tarafının integrali alınmalıdır. Bu du-
rumda birinci tarafın integralinin, integrasyon çarpanı ile y nin çarpımına
eşit olacağına dikkat edilmelidir.
iv) Sonuçta elde edilen eşitlik y ’ ye göre çözülmelidir.
Örnek 1.4.28: x 2 dy + (2 xy − x + 1)dx = 0 diferansiyel denklemini çö-

zünüz.
Verilen diferansiyel denklem
x 2 dy + 2 xydx − xdx + dx = 0 ⇒ x 2 dy + 2 xydx = ( x − 1)dx

dy 2 ( x − 1)
⇒ + y=
dx x x2
genel şekline gelir. Bu durumda
2 ( x − 1)
P( x) = ve Q ( x) =
x x2
olacaktır. Böylece aranan integrasyon çarpanı
2
∫ dx
λ ( x) = e ∫ P ( x ) dx
=e x
= e2ln x = x 2
şeklindedir. Şimdi verilen diferansiyel denklemi x 2 ile çarpalım. Buna göre

dy
x2 + 2 xy = ( x − 1)
dx
elde edilir. Buradan diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
d 2
( x y ) = ( x − 1) ⇒ d ( x 2 y) = ( x − 1)dx
dx
1 2
⇒ x 2 y = ∫ ( x − 1)dx = x −x+c
2
1 1 2 
⇒y=  2 x − x + c
x2  
elde edilmiş olur.
Örnek 1.4.29: xy ′ + (1 + x) y = e − x diferansiyel denklemini çözünüz.

Verilen diferansiyel denklem
dy (1 + x) 1
+ y = e−x
dx x x
biçiminde de yazılabilir. Bu durumda
1+ x 1
P( x) = ve Q ( x) = e − x
x x

1+ x
∫ dx
λ ( x) = e ∫ P ( x ) dx = e x
= eln x+ x = eln x e x = xe x
olarak bulunur. Şimdi verilen diferansiyel denklemi xe x ile çarpalım. Buna

göre
dy 1+ x 1
xe x + xe x y = xe x e − x
dx x x
veya
dy
xe x + (1 + x)e x y = 1
dx
elde edilir. Buradan diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
d
( x. y.e x ) = 1 ⇒ d ( x. y.e x ) = dx
dx
 c
⇒ x. y.e x = ∫ dx = x + c ⇒ y = e − x 1 +
 x 
elde edilmiş olur.
Örnek 1.4.30: y ′ + y. cos x = sin x. cos x diferansiyel denklemini çözünüz.
Verilen diferansiyel denklem için

P ( x) = cos x ve Q ( x) = sin x. cos x
λ ( x) = e ∫ P( x) dx = e ∫ cos xdx = e sin x
olur. Şimdi verilen diferansiyel denklemi e sin x ile çarpalım. Buna göre
dy
e sin x + e sin x cos x. y = e sin x cos x. sin x
dx
elde edilir. Dolayısıyla diferansiyel denklemin genel çözümü
− P ( x)dx  ∫ P ( x)dx dx + c 
y=e ∫  ∫ Q ( x).e 
bağıntısından
− cos xdx  ∫ cos xdx dx + c 
y=e ∫  ∫ sin x. cos x.e 
= e − sin x  ∫ sin x. cos x.e sin x dx + c 

 
= e − sin x e sin x (sin x − 1) + c  = sin x − 1 + c.e − sin x

 
şeklinde elde edilir.
3
Örnek 1.4.31: y ′ − y = x 3 diferansiyel denklemini çözünüz.
x
−3
P( x) = ve Q( x) = x 3
x
3
∫ − dx 1
λ ( x) = e ∫ P ( x ) dx = e x
= e−3ln x =
x3
elde edilir. Dolayısıyla verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
− P ( x)dx  ∫ P ( x)dx dx + c 
y=e ∫  ∫ Q ( x ).e 
bağıntısından

 x
1 
[ ]
y = x 3 ∫ x 3 . 3 dx + c = x 3 ∫ dx + c = x 3 [x + c] = x 4 + x 3 c

olarak elde edilir.
1
Örnek 1.4.32: y ′ + y = x 2 − x diferansiyel denklemini çözünüz.
1− x
1
P ( x) = ve Q( x) = x 2 − x
1− x

1
∫ 1 dx
λ ( x) = e ∫ P ( x ) dx
=e 1− x
= e − ln(1− x ) =
1− x
elde edilir. Dolayısıyla bu diferansiyel denklemin genel çözümü
− P ( x)dx  ∫ P ( x)dx dx + c 
y=e ∫  ∫ Q ( x).e 
bağıntısından
 1 
y = (1 − x)  ∫ ( x 2 − x). dx + c 
 1− x 
 1  1 1
= (1 − x) − x 2 + c = − x 2 + x 3 − cx + c
 2  2 2
Örnek 1.4.33: xy ′ − 3 y = x 3 diferansiyel denkleminin y (1) = 0 koşulu-
nu sağlayan çözümünü bulunuz. Verilen diferansiyel denklem
3
y′ − y = x2
x
şeklinde yazılırsa
−3
P( x) = ve Q( x) = x 2
x
3
1
∫ − dx
λ ( x) = e ∫ P ( x ) dx
=e x
= e−3ln x =
x3
elde edilir. Dolayısıyla diferansiyel denklemin genel çözümü
− P ( x)dx  ∫ P ( x)dx dx + c 
y=e ∫  ∫ Q ( x).e 
bağıntısından
 1 
y = x 3 ∫ x 2 . 3 dx + c
 x 
 1 
= x 3 ∫ dx + c = x 3 [ln x + c] = x 3 ln x + x 3 c
 x 
olarak bulunur. Diğer taraftan y (1) = 0 koşulu göz önüne alınırsa c = 0

olacaktır. Dolayısıyla aranan çözüm
y = x 3 ln x
olarak elde edilir.
Alıştırmalar:
1. Aşağıda verilen diferansiyel denklemleri çözünüz.
a) xy ′ + 2 y = xe x b) y ′ + (sin x) y = sin x
d) y ′ + y = xe
−x
c) xy ′ + y = x ln x
e) y ′ − 2 y = 6 x , y (1) = 0 f) y ′ − 6 y = 2 cos x , y (π ) = 1
g) y ′ − y = (3x 2 4 x − 3)e x h) xy ′ + y = e 2 x − sin x
3y y dy y
ı) y ′ + = i) − = xn , n ≠ 0
2x − 3 2x − 3 dx x
j) x 3 y ′ − (2 − 3x 2 ) y = x 3 k) ( x − 2) y ′ = y + 2( x − 2) 3
dy 2x
l) y ′ + (cot x) y = tan x m) − y = arctan x
dx 1 + x 2
n) xy ′ − 2 y = x sin(1 / x) o) (e x + x) y ′ + (e x + 1) y = (e x + x) 3
ö) (1 − x 2 ) y ′ + xy = 2 x p) (1 + x 2 ) y ′ + y = arctan x
r) ( x 2 − 4) y ′ + xy = 2 s) (1 + x) y ′ − 2 y = (1 + x) 4
1.4.7. Değişken Değiştirme

Birinci mertebe birinci dereceden olmasına rağmen, daha önce verdiği-
miz diferansiyel denklem türlerinden hiçbirine uymayan denklemler de
mevcuttur. Bu tipten diferansiyel denklemleri çözebilmek için değişkenler-
den birini ya da her ikisini de uygun bir dönüşüm yardımıyla değiştirmek
bazen denklemin çözümünü kolaylaştırabilir. Bu değişken değişimi yardı-
mıyla çoğu zaman, verilen diferansiyel denklem bilinen bir diferansiyel
denklem tipine indirgenebilir. Örneğin homojen diferansiyel denklemin çö-
zümünde y = ux dönüşümü yapılarak, diferansiyel denklem değişkenlere

ayrılabilir bir diferansiyel denklem türüne dönüşür.
Bunun yanında bilinen tiplerden hiçbirine indirgenemeyen diferansiyel
denklemler olduğu gibi verilen her diferansiyel denklem için uygun dönü-
şüm formülü bulmak da bazen mümkün olmayabilir. Aslında dönüşüm for-
müllerinin bulunmasının belli bir kuralı da mevcut değildir. Bu sebeple veri-
len diferansiyel denkleme göre uygun dönüşüm formülü aramak daha uygun
olacaktır. Örneğin, eğer verilen diferansiyel denklemde xdy + ydx şeklinde
bir ifade varsa bu durumda xy yerine yeni bir değişken almak uygun düşe-
cektir. Ya da verilen diferansiyel denklemde xdy − ydx ifadesi varsa y / x
yerine yeni bir değişken alabiliriz. Öte yandan eğer verilen diferansiyel
denklemde x 2 + y 2 veya x 2 − y 2 türünden ifadeler varsa en uygun dönü-
şüm x = r cos θ , y = r sin θ kutupsal koordinat dönüşümüdür.
Şimdi yöntemi açıklamak amacıyla
P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
şeklinde bir diferansiyel denklemin verildiğini varsayalım. Bu diferansiyel
denklem için
x = G (u, v) 
 (1.29)
y = H (u, v)
şeklinde bir değişken değişimi formülünün uygulandığını varsayalım. Bu
takdirde
dx = Gu du + Gv dv , dy = H u du + H v dv (1.30)
olacağından verilen diferansiyel denklem

P(G(u, v), H (u, v))(Gu du + Gv dv) + Q(G(u, v), H (u, v))(H u du + H v dv) = 0
şeklinde yazılabilir. Buradan gerekli düzenleme yapılarak
P1 (u , v ) du + Q1 (u , v ) dv = 0 (1.31)
elde edilir. Eğer bu diferansiyel denklem bilinen tipten ise genel çözümü
F (u , v) = 0 şeklinde olarak elde edildikten sonra (1.29) bağıntısından çözü-
lecek olan u ve v değerleri bu çözümde yerine yazılarak başlangıçta veri-
len diferansiyel denklemin genel çözümü bulunmuş olur.
Örnek 1.4.34: 3x ye dx + x e ( y + 1)dy = 0 diferansiyel denkleminin

2 y 3 y
çözümünü bulalım. Bu denklemde
u = x 3 ve v = ye y
dönüşümleri yapılırsa bu takdirde
du = 3 x 2 dx ve dv = (1 + y)e y dy
olacağından verilen diferansiyel denklem vdu + udv = 0 olacaktır. Bu ise

değişkenlere ayrılabilir tipten bir diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel
denklemin genel çözümü ise uv = c olarak bulunduktan sonra başlangıçta
verilen diferansiyel denklemin genel çözümü x ye = c olacaktır.
3 y
Örnek 1.4.35: y ′ = ( y + x) diferansiyel denkleminin çözümünü bula-

2
lım. Bu diferansiyel denklemde u = y + x dönüşümü yapılırsa, bu takdirde
du dy dy du
= +1 ⇒ = −1
dx dx dx dx
du du
−1 = u2 ⇒ = u2 +1
dx dx
du
⇒ = dx
u2 +1
du
⇒∫
u +1 ∫
2
= dx
⇒ arctan u − x = c
⇒ arctan( x + y ) − x = c
şeklinde bir genel çözüme sahip olacaktır.
Örnek 1.4.36: ( xy 2 + y)dx + ( x 2 y − x)dy = 0 diferansiyel denkleminin
genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemde u = yx dönüşümleri
yapılırsa, bu takdirde
du = x.dy + y.dx ⇒ x.dy = du − y.dx
olacağından, verilen diferansiyel denklem

( xy 2 + y ) dx + ( x 2 y − x ) dy = 0
⇒ ( xy + 1) ydx + ( xy − 1) xdy = 0
u u
⇒ (u + 1) dx + (u − 1)(du − dx ) = 0
x x
u u
⇒ (u + 1) dx + (u − 1)du − (u − 1) dx = 0
x x
1 u 1 u
⇒ dx + dx + (u − 1)du − dx + dx = 0
x x x x
u
⇒ 2 dx + (u − 1)du = 0
x
1 (u − 1)
⇒ 2 dx + du = 0
x u
şekline gelir ki, bu diferansiyel denklem değişkenlere ayrılabilir tipten bir
diferansiyel denklemdir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çö-
zümü olarak
1 (u − 1)
2 ∫ dx + ∫ du = c ⇒ 2 ln x + u − ln u = c
x u
⇒ ln x 2 + xy − ln xy = c
x
⇒ ln + xy = c
y
elde edilir.
Örnek 1.4.37: ( x 2 − y 2 + 1)dx + ( x 2 − y 2 − 1)dy = 0 denklemini çöze-

lim. Buradan diferansiyel denklemi önce
[( x − y )( x + y ) + 1]dx + [( x − y )( x + y ) − 1]dy = 0
şeklinde yazalım. Bu eşitlikte
u = x − y

v = x + y
dönüşümleri yapılırsa, bu takdirde

du + dv dv − du
du = dx − dy , dv = dx + dy ⇒ dx = ve dy =
2 2
du + dv dv − du
(uv + 1) + (uv − 1) =0
2 2
⇒ (uv + 1)(du + dv) + (uv − 1)(dv − du ) = 0
⇒ uvdu + du + uvdv + dv + uvdv − dv − uvdu + du = 0

⇒ 2du + 2uvdv = 0
1
⇒ du + vdv = 0
u
şekline gelir. Bu denklem değişkenlere ayrılabilir tipten bir diferansiyel
denklem genel çözümü
1 1 1
∫ u du + ∫ vdv = c ⇒ ln u + 2 v = c ⇒ ln( x − y ) + ( x + y) 2 = c
2
2
olarak bulunur.
Alıştırmalar:
Aşağıda verilen diferansiyel denklemleri çözünüz.
a) 2dx + ( 2 x + 3 y ) dy = 0 b) ( x + y ) dx + ( x + y − 2) dy = 0
c) (2 x + y) 2 dx − 2dy = 0 d) xy( xdy + ydx) = 6 y 3 dy
e) ( xy + 1) ydx + ( 2 xy − 1) xdy = 0 f) ( x + 6 y ) y ′ − x = 0
g) ( x 2 y 3 + xy) y ′ = 1 h) y ′ = ( x + y) 2
ı) (3 y − x) y ′ = y i) ( xy 2 + y)dx + ( x 2 y − x)dy = 0
j) (3 x + 2 y + 1) dx − (3 x + 2 y − 1) dy = 0
k) (2 x 2 + 3 y 2 − 7) xdx − (3x 2 + 2 y 2 − 8) ydy = 0

1.4.8. Bernoulli Diferansiyel Denklemi

P (x) ve Q (x) fonksiyonları x bağımsız değişkeninin sürekli fonksi-
yonları ve n ≠ 0 , n ≠ 1 olmak üzere,
dy
+ P( x) y = Q( x) y n (1.32)
dx
şeklinde yazılabilen bir diferansiyel denkleme Bernoulli diferansiyel denk-
lemi denir. Dikkat edilirse Bernoulli diferansiyel denkleminin bir lineer dife-
ransiyel denklem olamayacağı açıktır. Ancak böyle bir diferansiyel denkle-
mi çözmek için
u = y1−n (1.33)
değişken değişimi yapılarak, verilen diferansiyel denklem bir lineer diferan-

siyel denkleme dönüştürülebilir. Bu takdirde
du dy dy 1 du
= (1 − n) y − n ⇒ = yn (1.34)
dx dx dx 1 − n dx
1 du
yn + P ( x ) y = Q ( x) y n
1− n dx
veya eşitliğin her iki tarafı y ile bölünüp 1 − n ile çarpılarak

n
du
+ (1 − n) P ( x).u = (1 − n)Q ( x) (1.35)
dx
şeklini alır ki, bu diferansiyel denklem bir lineer diferansiyel denklemdir.
Daha önce verilen yöntemle bu diferansiyel denklem çözüldükten sonra,
gerekli değişken değişimi yapılarak başlangıçta verilen diferansiyel denklem
çözülmüş olur. Böylece (1.28) bağıntısına göre
[
u = e − ∫ (1− n ) P ( x ) dx ∫ (1 − n)Q ( x ).e ∫ (1− n ) P ( x ) dx dx + c ]
olacaktır.
Örnek 1.4.38: xy ′ − y = ( x ln x ) y 2 denkleminin genel çözümünü bula-
lım. Bu denklemi öncelikle
dy 1
− y = (ln x ) y 2
dx x
şeklinde yazalım. Bu takdirde
1 1 dy 1 du
u = y 1− 2 = ⇔ y= ⇔ =− 2
y u dx u dx
dönüşümü yapılırsa, verilen diferansiyel denklem
1 du 1 1 1 1 du 1 1 1
− 2
− = (ln x ) 2 ⇒ 2 + = −(ln x ) 2
u dx x u u u dx x u u
du 1
⇒ + u = − ln x
dx x
şekline gelir. Bu diferansiyel denklem bir lineer diferansiyel denklem olup
genel çözümü
1
− ∫ dx  1
∫ dx  1  x2 x2  x x c
u=e ∫ − +  = − − + c  = − ln x −
x x
( ln x ).e dx c  ln x
  x 2 4  4 2 x
olarak bulunur. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel

çözümü
−1
1 x x c
y = =  − ln x − 
u 4 2 x
olacaktır.
Örnek 1.4.39: y ′ − y = y 3 diferansiyel denklemini çözelim. Bu takdirde
du dy dy 1 du
u = y1−3 = y −2 ⇔ = −2 y −3 ⇔ = − y3
dx dx dx 2 dx
dönüşümü yapılırsa verilen diferansiyel denklem
1 3 du du
− y − y = y3 ⇒ + 2u = −2
2 dx dx
genel çözümü
[ ] [ ]
u = e − ∫ 2 dx ∫ ( −2).e ∫ 2 dx dx + c = e −2 x − ∫ 2e 2 x dx + c = c.e −2 x − 1
olarak bulunur. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

y −2 = c.e −2 x − 1
olacaktır.
Örnek 1.4.40: xy ′ + y = y 2 ln x diferansiyel denklemini çözelim. Bu
diferansiyel denklemin her iki tarafı x ile bölünürse
1 ln x 2
y′ + y= y
x x
elde edilir. Bu takdirde
du dy dy du
u = y1−2 = y −1 ⇔ = − y −2 ⇔ = −y2
dx dx dx dx
du 1 ln x 2 du 1 ln x
− y2 + y= y ⇒ − u=−
dx x x dx x x
genel çözümü
1
− ∫ − dx  1
ln x ∫ − x dx 
u=e  ∫ (− dx + c 
x
).e
 x 
 ln x   ln x 1 
= x − ∫ 2 dx + c = x  + + c = 1 + cx + ln x
 x   x x 
olacaktır. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1
= 1 + cx + ln x
y
Örnek 1.4.41: 3xy′ + y = − x 2 y 4 diferansiyel denklemini çözelim. Bu
denklemin her iki tarafı 3x ile bölünürse
1 x
y′ + y = − y4
3x 3
du dy dy 1 du
u = y1−4 = y −3 ⇔ = −3 y − 4 ⇔ = − y4
dx dx dx 3 dx

1 4 du 1 x du 1
− y + y = − y4 ⇒ − u=x
3 dx 3 x 3 dx x
genel çözümü
−∫
1
 1
∫ − dx 
dx + c  = x  ∫ x 1 dx + c = x 2 + cx
dx
u =e  ∫ x .e
x x
   x 
olur. Bu takdirde başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1
3
= x 2 + cx
y
olarak elde edilmiş olur.
Alıştırmalar:
Aşağıda verilen diferansiyel denklemleri çözünüz.
a) y ′ + y = e y b) xdy + ydx = x 3 y 6 dx
x 2
c) xdy − ydx = x 3 y 4 dx d) xy ′ = y + 3xy 3
e) (1 − x 2 ) y ′ − xy = axy 2 f) x 2 y′ − xy = − y 2
g) ( x 2 + 1) y′ + xy = ( xy) 3
2
h) y ′ + 2 xy = xe − x y 3
ı) xy ′ − 2 y = xy 4 i) y ′ − y = xy 5
j) 3 y ′ + y = (1 − 2 x) y 4 k) y ′ + y = (cos x + sin x) y 4
l) ( x − 2) y ′ + y = 5( x − 2) 2 y m) y ′ cos 2 x + 2 y tan x + y 2 = 0
1.4.9. Riccati Diferansiyel Denklemi

P (x), Q (x) ve R (x) fonksiyonları x değişkeninin sürekli fonksiyonla-
rı ve R ( x) ≠ 0 olmak üzere
dy
+ P( x) y 2 + Q( x) y + R( x) = 0 (1.36)
dx
şeklinde yazılabilen bir diferansiyel denkleme Riccati diferansiyel denklemi
denir. Bu tipten bir diferansiyel denklemi bazı özel durumlar dışında çözmek
oldukça zordur. Ancak bu diferansiyel denklemin bir veya daha fazla özel
çözümü biliniyorsa, bu durumda genel çözümü bulunabilir. Şimdi bu durum-
ları ayrı ayrı inceleyelim.
I. Eğer (1.36) şeklinde verilen bir Riccati diferansiyel denkleminin y1
gibi bir özel çözümü biliniyorsa, bu durumda
1
y = y1 +
u
dönüşümü ile verilen diferansiyel denklem u ve x değişkenlerine göre bir
lineer diferansiyel denkleme dönüştürülür. Buna göre
1 1
y = y1 + ⇒ y ′ = y1′ − 2 u ′
u u
olup, bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa
1 1 1
y1′ − 2
u ′ + P ( x).( y1 + ) 2 + Q ( x).( y1 + ) + R ( x) = 0
u u u
veya daha açık olarak
1 2y 1 Q( x)
y1′ + P ( x) y12 + Q ( x) y1 + R ( x) − 2
u ′ + 1 P( x) + 2 P( x) + =0
u u u u
(1.37)
elde edilir. Diğer taraftan y1 verilen diferansiyel denklemin bir özel çözümü
olduğundan
y1′ + P( x) y12 + Q( x) y1 + R( x) = 0
olacaktır. Bu takdirde (1.37) ifadesi
1 2y 1 Q( x)
− 2
u′ + 1 P( x) + 2 P ( x) + =0
u u u u
veya
u ′ − [2 y1 P ( x ) + Q ( x )]u = P ( x )
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Bu diferansiyel denklem ise u ve

x değişkenlerine göre bir lineer diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel
denklemden elde edilecek olan u = cF ( x) + G ( x) çözümü y = y1 + 1 / u

ifadesinde yerine yazılmak suretiyle başlangıçta verilen diferansiyel denk-
lemin genel çözümü elde edilmiş olur.
1 2 2
Örnek 1.4.42: y ′ + y − y − x 3 = 0 diferansiyel denkleminin bir
x x
özel çözümü y1 = − x olduğuna göre genel çözümünü bulalım. Bu durumda
2
1 1 1
y = y1 + = − x 2 + ⇒ y ′ = −2 x − 2 u ′
u u u
elde edilir. Bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa, bu
takdirde diferansiyel denklem
1 1 1 2 1
− 2x − 2
u ′ + (− x 2 + ) 2 − (− x 2 + ) − x 3 = 0
u x u x u
1 1 2 1 2
⇒ −2 x − 2
u′ + (x 4 − x 2 + 2 ) + 2x − − x3 = 0
u x u u xu
1 2x 1 2
⇒ −2 x − 2
u′ + x3 − + 2 + 2x − − x3 = 0
u u xu xu
1 2x 1 2
⇒− 2
u′ − + 2 − =0
u u xu xu
2 1
⇒ u ′ + (2 x + )u + = 0
x x
şekline gelir. Bu diferansiyel denklem ise bir lineer diferansiyel denklem
olup genel çözümünün
  ex + c
2 2 2
− ∫ ( 2 x + ) dx ∫ ( 2 x + ) dx
u=e ∫ +  = 2 x2
x x
x.e dx c
  2x e
olacağı görülebilir. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel
çözümü
2 2
1 2x 2e x x 2 (e x − c )
y = − x + = − x 2 + x2
2
= 2
u e +c ex + c
olacaktır.
Örnek 1.4.43: (1 − x ) y ′ − y + x y + 2 x = 0 diferansiyel denkleminin

3 2 2
bir özel çözümü y1 = − x olduğuna göre genel çözümünü bulalım. Öncelik-

2
le verilen diferansiyel denklemi
1 x2 2x
y′ − y +
2
y+ =0
(1 − x )
3
(1 − x )
3
(1 − x 3 )
şeklinde yazalım. Bu durumda
1 1 1
y = y1 + = − x 2 + ⇒ y ′ = −2 x − 2 u ′
u u u
1 1 1 2 x2 1 2x
− 2x − u ′ − ( − x 2
+ ) + (− x 2 + ) + =0
u 2
1− x 3
u 1− x 3
u 1 − x3
1 1 x2 1 x2 1 2x
⇒ −2 x − u ′ − ( x 4
− 2 + ) + (− x 2 + ) + =0
u 2
1− x 3
u u 2
1− x 3
u 1 − x3
1 2x 4 3x 2 1 2x
⇒ −2 x − u ′ − + − + =0
u 2
1− x 3
(1 − x )u (1 − x )u
3 3 2
1 − x3
1 3x 2 1
⇒− u ′ + − =0
u 2
(1 − x )u (1 − x 3 )u 2
3
3x 2 1
⇒ u′ − u=−
(1 − x )
3
(1 − x 3 )
şekline gelir. Bu diferansiyel denklem ise bir lineer diferansiyel denklem
olup, bunun genel çözümünün
c−x
u=
1− x3
olacağı görülebilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1 1 − x 3 1 − cx 2
y = −x 2 + = −x 2 + =
u c−x c−x
olacaktır.
Örnek 1.4.44: y ′ + y − 2 xy + x − 1 = 0 diferansiyel denkleminin bir

2 2
özel çözümü y1 = x biçiminde olduğuna göre genel çözümünü bulalım.

n
y1 = x n ⇒ y1′ = nx n−1
olacağından bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa
nx n−1 + x 2 n − 2 x n +1 + x 2 − 1 = 0
eşitliğinden n = 1 olduğu görülür. Böylece aranan özel çözüm y1 = x ola-
caktır. Bu durumda
1 1 1
y = y1 + = x + ⇒ y′ = 1 − 2 u′
u u u
1 1 1
1− 2
u ′ + ( x + ) 2 − 2 x( x + ) + x 2 − 1 = 0
u u u
1 x 1 1
⇒ 1 − 2 u′ + x 2 + 2 + 2 − 2x 2 − 2x + x 2 − 1 = 0
u u u u
1 1
⇒− 2
u′ + 2 = 0
u u
⇒ u′ − 1 = 0
şekline gelir. Bu diferansiyel denklemin genel çözümünün
u = x+c
olacağı görülebilir. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel
çözümü
1 1 x 2 + cx + 1
y = x+ = x+ =
u c+x c+x
olacaktır.
II. Eğer bir Riccati diferansiyel denkleminin y1 ve y 2 gibi iki tane özel
çözümü biliniyorsa bu takdirde genel çözümü şu şekilde bulunabilir. y1 ve
y 2 fonksiyonları
y ′ + P( x) y 2 + Q( x) y + R( x) = 0
Riccati denkleminin iki özel çözümü olduğuna göre

y1′ + P( x) y12 + Q( x) y1 + R( x) = 0
y ′2 + P( x) y 22 + Q( x) y 2 + R( x) = 0
olacaktır. Buradan basit bir işlemle
( y − y1 )′ + P( x)( y 2 − y12 ) + Q( x)( y − y1 ) = 0
( y − y 2 )′ + P( x)( y 2 − y22 ) + Q( x)( y − y 2 ) = 0
eşitlikleri elde edilir. Bu iki denklemden birincisini ( y − y1 ) ile ve ikincisini
ise ( y − y 2 ) ile bölersek bu takdirde
( y − y1 )′
+ P( x)( y + y1 ) + Q( x) = 0
( y − y1 )
( y − y 2 )′
+ P( x)( y + y 2 ) + Q( x) = 0
( y − y2 )
denklemleri elde edilir. Böylece
( y − y1 )′ ( y − y 2 )′
− + P( x)( y1 − y 2 ) = 0
( y − y1 ) ( y − y 2 )
yazılabilir. Bu ifadeden terim terim integral alınırsa
ln( y − y1 ) − ln( y − y1 ) = c − ∫ P ( x)( y1 − y 2 )dx

( y − y1 )
ln = c − ∫ P( x)( y1 − y 2 )dx (1.38)
( y − y2 )
elde edilir. Buradan bulunacak olan y başlangıçta verilen Riccati diferansi-
yel denkleminin genel çözümü olacaktır.
1 2 1 1
Örnek 1.4.45: y ′ − 3
y − y + = 0 Riccati diferansiyel denklemi-
x x x
nin y = kx şeklinde bir özel çözümünü bularak genel çözümünü elde ediniz.
y = kx ⇒ y1′ = k
olacağından bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılarak
1 2 2 1 1 1 1
k− 3
k x − kx + = 0 ⇒ − k 2 + = 0 ⇒ k = ∓1
x x x x x
olduğu görülür. Böylece diferansiyel denklemin iki özel çözümü bulunmuş
olur. Bunlar y1 = x ve y 2 = − x olacaktır. Bu durumda (1.38) bağıntısına
göre diferansiyel denklemin genel çözümünü bulabiliriz. Buradan
( y − y1 )
ln = c − ∫ P( x)( y1 − y 2 )dx
( y − y2 )
( y − x)  1 
⇒ ln = c − ∫  − 3 ( x − (− x))dx
( y − ( x))  x 
( y − x) 2
⇒ ln = c + ∫ dx
( y + x) x
( y − x)
⇒ ln = c + 2 ln x
( y + x)
elde edilir. Burada c = ln C alınabilir. Böylece genel çözüm
( y − x) y−x
ln = ln C + 2 ln x = ln C.x 2 ⇒ = C .x 2
( y + x) y+x
şeklinde de yazılabilir.
III. Eğer bir Riccati diferansiyel denkleminin y1 , y 2 ve y3 gibi üç özel
çözümü biliniyorsa, bu takdirde diferansiyel denklemin genel çözümünü şu
şekilde kolayca bulabiliriz. y = y1 + 1 / u dönüşümünün verilen diferansiyel
denklemi u ve x değişkenlerine göre bir lineer diferansiyel denkleme dö-
nüştüreceğini daha önceden ifade etmiştik. Buradan u = 1 /( y − y1 ) yazılabi-
lir. Bu durumda y 2 ve y3 özel çözümlerine karşılık gelen lineer diferansi-
yel denklemin iki özel çözümü sırasıyla u1 = 1 /( y 2 − y1 ) ve
u 2 = 1 /( y3 − y1 ) olacaktır. Diğer taraftan iki özel çözümü bilinen bu lineer
diferansiyel denklemin genel çözümü
u − u1
=c
u 2 − u1
şeklinde yazılabilir. Dolayısıyla Riccati denkleminin genel çözümü
1 1 y2 − y
−
u − u1 y − y1 y 2 − y1 ( y − y1 )( y 2 − y1 )
= = =c
u 2 − u1 1 1 y 2 − y3
−
y 3 − y1 y 2 − y1 ( y 3 − y1 )( y 2 − y1 )
veya
y − y2 y − y2
= c. 3 (1.39)
y − y1 y3 − y1
olacaktır.
Örnek 1.4.46: Üç özel çözümü y1 = x , y 2 = 1 ve y3 = 1 / x şeklinde
verilen bir Riccati diferansiyel denkleminin genel çözümü
y −1 1/ x − 1 1− x
= c. = c.
y−x 1/ x − x 1− x2
olacaktır.
IV. Eğer bir Riccati diferansiyel denkleminin y1 , y 2 , y3 ve y 4 gibi
dört özel çözümü biliniyorsa, bu dört özel çözüm için
y4 − y2 y − y2
= c. 3 (1.40)
y 4 − y1 y3 − y1
bağıntısı sağlanır. Bu durum, yukarıda verilen (1.39) bağıntısında y yerine
y 4 alınarak kolaylıkla elde edilebilir.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki Riccati diferansiyel denklemlerinin yanlarında verilen özel
çözümlerini kullanarak genel çözümlerini bulunuz.
a) x 3 y ′ − y 2 − x 2 y − = − x 2 , y1 = x
b) y ′ = xy 2 + 2 y − 4 x + 4 , y1 = − x 2
c) y ′ + (1 − x) y 2 − (1 − 2 x) y − x = 0 , y1 = 1
d) xy ′ − ( y − x) = 2 y − x , y1 = x
2
e) x y ′ + y x + xy − 1 = 0 , y1 = x
2 2 2 −1
f) x y′ + y x + 4 xy + 2 = 0 , y1 = −2 / x
2 2 2
1 1
g) y ′ + y 2 − y + 2 = 0 , y1 = x n
x x
h) y ′ + e − x y 2 − 3 y + e x = 0 , y1 = e x
ı) y ′ + y − 3 y. tan x + tan x − 1 = 0 , y1 = tan x

2 2
i) 2 x 2 y ′ − y 2 − xy + 2 x = 0 , y1 = x
j) ( x 2 + x) y ′ + y 2 + (1 − 2 x) y − 2 x = 0 , y1 = k.x n
k) x 2 y ′ − y 2 x 2 − xy − 1 = 0 , y1 = x n
l) y ′ = ( y − x) 2 + 1 , y1 = x n
m) (1 − x 3 ) y ′ − y 2 + x 2 y + 2 x = 0 diferansiyel denkleminin y1 = k.x n

formunda bir özel çözümünü bularak y (0) = 1 koşulunu sağlayan çözümünü
elde ediniz.
1.4.10. Eğri Ailelerinin Yörüngeler

Đki eğri arasındaki açı, bu iki eğrinin kesişme noktalarından her iki eğri-
ye çizilen teğetler arasındaki açı olarak tanımlanır. Eğer bu açının ölçüsü 90
derece ise bu iki eğri birbirine diktir veya ortogonaldir denir.
y
t2
t1
c2 θ
c1
x
Bu bölümün başında F ( x, y, y ′) = 0 şeklindeki birinci mertebe birinci

dereceden bir diferansiyel denklemin çözümünün f ( x, y , c) = 0 şeklinde bir
eğri ailesi olacağını ve tersine olarak koordinat düzleminde bir sabite bağlı
olarak verilen her bir eğri ailesine bir diferansiyel denklemin karşılık getiri-
lebileceğini ifade etmiştik. Şimdi düzlemde
f ( x, y, c1 ) = 0 ve g ( x, y , c 2 ) = 0
şeklinde iki eğri ailesi göz önüne alalım. Eğer birinci eğri ailesinin her bir
elemanı ikinci eğri ailesinin her bir elemanını sabit bir açı altında kesiyorsa,
bu iki eğri ailesine birbirinin yörüngeleri adı verilir. Bu durumda, açının dik
açı olması durumunda yörüngelere dik yörüngeler ve aksi takdirde eğik yö-
rüngeler adı verilmektedir. Örneğin, merkezi orijinde bulunan çember ailele-
rinin dik yörüngeleri orijinden geçen doğru aileleridir.
Bu kısımda önce f ( x, y, c1 ) = 0 şeklinde verilen bir eğri ailesinin eğik

yörüngelerinin elde edilmesini inceleyeceğiz ve daha sonra da dik yörünge-
lerden söz edeceğiz. Bunun için α , f ( x, y, c1 ) = 0 ailesinin P( x, y ) nokta-
sından geçen elemanının teğetinin x − ekseni ile yaptığı açı ve β ise
g ( x, y , c 2 ) = 0 ailesinin P( x, y ) noktasından geçen elemanının teğetinin
x − ekseni ile yaptığı açı olsun. Buradan α = β − θ olacaktır. Bu takdirde
tan β − tan θ
tan α = tan( β − θ ) =
1 + tan β . tan θ
yazılabilir. tan θ = m diyelim. f ( x, y, c1 ) = 0 ailesinin P( x, y ) deki eğimi

tan α yani birinci ailenin diferansiyel denklemindeki y ′ değeridir. tan β
ise g ( x, y , c 2 ) = 0 aile-sinin diferansiyel denklemindeki y ′ değeri olacak-

tır. O halde f ( x, y, c1 ) = 0 eğri aile-sinin diferansiyel denklemi
F ( x, y, y ′ = tan α ) = 0 ise bu takdirde g ( x, y , c 2 ) = 0 ailesinin diferansiyel
denklemi
tan β − tan θ y′ − m
F ( x, y , ) = 0 yani F ( x, y, )=0
1 + tan β . tan θ 1 + y ′m
olacaktır. Buna göre, verilen bir eğri ailesinin θ açılı yörüngesini bulmak
için öncelikle, verilen eğri ailesine karşılık gelen diferansiyel denklemi elde
etmeliyiz. Daha sonra bu diferansiyel denklemde y′ gördüğümüz yere
( y ′ − m) /(1 + y ′m) yazmak suretiyle elde edilen yeni diferansiyel denklemin
genel çözümünü bulmalıyız.
y
t2 t1
θ
c2 c1
β
α x
Özel olarak dik yörüngelerin istenmesi durumunda ise θ = π / 2 olaca-

ğından verilen eğri ailesinin diferansiyel denkleminde y ′ gördüğümüz yere
− 1 / y ′ yazılarak, elde edilen diferansiyel denklemin genel çözümünü bul-
mak yeterli olacaktır. Şimdi bazı örnekleri göz önüne alalım.
Örnek 1.4.47: y = c.e − x eğri ailesinin θ = 45 o derecelik yörüngelerini

bulalım. Bu takdirde
y = c.e − x ⇒ y′ = −c.e − x ⇒ y ′ − y = 0
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklemde
y ′ → ( y ′ − 1) /(1 + y ′)
değiştirmesi yapılarak
y′ − 1
+ y = 0 ⇒ y ′ − 1 + y (1 + y ′) = 0
1 + y′
⇒ (1 + y ) y ′ − 1 + y = 0
⇒ (1 + y )dy + ( y − 1)dx = 0
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklemin genel çözümü-

nü bulabiliriz. Buradan
1+ y 2
dy + dx = 0 ⇒ dy + dy + dx = 0
y −1 y −1
2
⇒ ∫ dy + ∫ dy + ∫ dx = C
y −1
⇒ y + 2 ln( y − 1) + x = C
elde edilmiş olur.
Örnek 1.4.48: y = c. x eğri ailesinin θ = 30 o derecelik yörüngelerini
y = cx ⇒ y ′ = c ⇒ xy ′ − y = 0
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklemde
y ′ − tan 30 o y′ − 1/ 3
y′ → =
1 + y ′ tan 30 o
1 + y ′1 / 3
değiştirmesi yapılarak
y′ − 1/ 3 3 y′ − 1
x − y =0⇒ x −y=0
1 + y ′1 / 3 3 + y′
⇒ x( 3 y ′ − 1) − ( 3 + y ′) y = 0
⇒ ( 3x − y) y ′ − 3 y − x = 0
dy 3y + x
⇒ =
dx 3x − y
homojen diferansiyel denklemi elde edilir. Bu diferansiyel denklemin genel

çözümünü bulabiliriz.
dy du
y = ux ⇒ =u+x
dx dx
değişken değişimi yapılırsa, denklemin genel çözümü
du 3u + 1 du 3u + 1 u2 +1
u+x = ⇒x = −u =
dx 3 −u dx 3 −u 3 −u
3 −u dx
⇒ du =
u +1
2
x
1 u dx
⇒ 3∫ du − ∫ 2 du = ∫
u +1
2
u +1 x
y 1 x2 + y2
⇒ 3 arctan − ln( ) = ln Cx
x 2 x2
olarak bulunur.
Örnek 1.4.49: x 2 + y 2 = c 2 eğri ailesinin θ = 45 o derecelik yörüngele-

rinin denklemini bulalım. Bu takdirde
x 2 + y 2 = c 2 ⇒ 2 x + 2 yy ′ = 0 ⇒ x + yy ′ = 0
elde edilir. Bu diferansiyel denklemde y ′ → ( y ′ − 1) /(1 + y ′) değiştirmesi
yapılarak
y′ − 1
x+ y = 0 ⇒ y ( y ′ − 1) + x(1 + y ′) = 0
1 + y′
⇒ ( x + y) y′ + x − y = 0
y−x
⇒ y′ =
y+x
homojen diferansiyel denklemi elde edilir. Buradan

dy du
y = ux ⇒ =u+x
dx dx
değişken değişimi yapılırsa, bu diferansiyel denklemin genel çözümü
du u − 1 du u − 1 u2 +1
u+x = ⇒x = −u = −
dx u + 1 dx u + 1 u +1
u +1 dx
⇒ du = −
u +1
2
x
1 u dx
⇒∫ du + ∫ 2 du = − ∫
u +1
2
u +1 x
1
⇒ arctan u + ln(u 2 + 1) = − ln x + ln C
2
y 1 x2 + y2 C
⇒ arctan + ln( 2
) = ln
x 2 x x
olarak bulunur.
Örnek 1.4.50: y 2 = 4cx eğri ailesinin dik yörüngelerinin denklemini

bulalım. Bu takdirde bu eğri ailesine karşılık gelen diferansiyel denklem
y 2 = 4cx ⇒ 2 yy ′ = 4c ⇒ y 2 = 2 xyy ′ ⇒ y − 2 xy ′ = 0
olacaktır. Bu diferansiyel denklemde y ′ → −1 / y ′ değiştirmesi yapılarak
y − 2 x(−1 / y ′) = 0 ⇒ yy ′ + 2 x = 0
⇒ ydy + 2 xdx = 0
⇒ ∫ ydy + ∫ 2 xdx = C
1 2
⇒ y + x2 = C
2
⇒ y 2 + 2 x 2 = 2C
eğri ailesi elde edilir.
Örnek 1.4.51: x 2 − y 2 = c 2 eğri ailesinin dik yörüngelerinin denklemi-
ni bulalım. Bu takdirde bu eğri ailesine karşılık gelen diferansiyel denklem
x 2 − y 2 = c 2 ⇒ 2 x − 2 yy ′ = 0 ⇒ x − yy ′ = 0
olacaktır. Bu diferansiyel denklemde y ′ → −1 / y ′ değiştirmesi yapılarak
x − y (−1 / y ′) = 0 ⇒ xy ′ + y = 0
⇒ xdy + ydx = 0
1 1
⇒∫ dy + ∫ dx = ln C
y x
⇒ ln y + ln x = ln C
⇒ y =C/x
eğri ailesi elde edilir. Bu yörüngelerin bir görünümü aşağıdaki şekilde ve-
rilmektedir.
Örnek 1.4.52. x2 + y 2 − 2cx = 0 çember eğri ailesinin dik yörüngelerini

bulunuz. Verilen eğri ailesinin diferansiyel denklemini bulalım.
x 2 + y 2 − 2cx = 0 ⇒ 2 x + 2 yy′ − 2c = 0
⇒ x + yy′ − c = 0 ⇒ c = x + yy′
olup bu değer verilen eğri ailesinde yerine yazılırsa aranan diferansiyel
denklem
x2 + y 2 − 2( x + yy′) x = 0 ⇒ y 2 − x2 − 2 xyy′ = 0
olarak elde edilir. Bu diferansiyel denklemde y′ yerine −1/ y′ yazılırsa, bu
takdirde aranan eğri ailesinin diferansiyel denklemi
2 xy 2 xy
y2 − x2 + = 0 ⇒ ( y 2 − x 2 ) y′ + 2 xy = 0 ⇒ y′ = 2
y′ x − y2
olarak bulunmuş olur. Bu diferansiyel denklem, homojen bir diferansiyel denk-
lem olup, y = ux değişken değişimi yardımıyla genel çözümü bulunabilir. Bu
durumda genel çözümün x2 + y 2 − 2ky = 0 şeklinde olacağı görülebilir. O
halde aranan dik yörüngeler x + y − 2ky = 0 şeklindeki çember eğri ailesidir.
2 2
Örnek 1.4.53. y 2 − 2cx = 0 eğri ailesinin dik yörüngelerini bulunuz.

Verilen eğri ailesinin diferansiyel denklemini bulalım.
y 2 − 2cx = 0 ⇒ 2 yy′ − 2c = 0 ⇒ yy′ = c
olup, bu değer verilen eğri ailesinde yerine yazılırsa aranan diferansiyel
denklem
y 2 − 2 xyy′ = 0 ⇒ y − 2 xy′ = 0
olarak elde edilir. Bu diferansiyel denklemde y′ yerine −1/ y′ yazılırsa ara-
nan eğri ailesinin diferansiyel denklemi
2x
y+ = 0 ⇒ yy′ + 2 x = 0 ⇒ ydy + 2 xdx = 0
y′
olarak bulunmuş olur. Bu diferansiyel denklem değişkenlere ayrılabilir tip-
ten bir diferansiyel denklem olup, çözümün 2 x2 + y 2 − 2k = 0 şeklinde ola-
cağı görülebilir. O halde aranan dik yörüngeler x2 + y 2 − 2ky = 0 şeklindeki
eğri ailesidir.
Örnek 1.4.54. y = cx doğru ailesinin θ = 45o lik eğik yörüngelerinin
denklemini bulunuz. Bu durumda
y = cx ⇒ y′ = c
olduğundan verilen doğru ailesine karşılık gelen diferansiyel denklem
y
y′ = biçiminde değişkenlere ayrılabilir tipten bir diferansiyel denklemdir.
x
y′ − tan 45o y′ − 1
Bu diferansiyel denklemde y′ yerine = yazılarak
1 + y′.tan 45 1 + y′
o
y′ − 1 y x+ y
= ⇒ x( y′ − 1) = y (1 + y′) ⇒ y′ =
1 + y′ x x− y
elde edilir. Bu diferansiyel denklem ise bir homojen diferansiyel denklem-

dir. y = ux değişken değişimi yapılarak, bu diferansiyel denklemin genel
çözümünün
arctan( y / x )
y 2 + x 2 = k .e
biçiminde olduğu görülebilir. Böylece aranan eğri ailesi bulunmuş olur.

Alıştırmalar: Aşağıda verilen eğri ailelerinin yanlarında verilen açılar
altındaki yörüngelerini bulunuz.
a) x 2 − y 2 = c 2 , θ = 45 o b) x 2 + y 2 − 2cy = 0 , θ = 90 o
c) y = cx 2 , θ = 45o d) x 2 + y 2 = c 2 , θ = 90 o
e) x2 + y 2 = c2 , θ = 45o f) y 2 = cx , θ = 90 o
g) x − y − cx 2 = 0 , θ = 45 o h) y = c. sin x , θ = 90 o
ı) y = cx 2 , θ = 30 o i) y = cx 2 , θ = 60 o
j) y = cx , θ = 30 o k) xy = c , θ = 60 o
2
l) y − x = cx 2 , θ = 45 o m) y = tan(c + x) , θ = 90 o
n) x2 + 2 y 2 = c2 , θ = 90o
BÖLÜM II
BĐRĐNCĐ MERTEBEDEN YÜKSEK DERECEDEN
2.1. Giriş
Birinci bölümde F ( x, y, y ′) = 0 şeklindeki birinci mertebe birinci de-
receden bir diferansiyel denklemin genel çözümünün f ( x, y , c) = 0 şek-
linde bir eğri ailesi olacağını ve tersine olarak koordinat düzleminde bir
sabite bağlı olarak verilen f ( x, y , c) = 0 biçimindeki her bir eğri ailesine
F ( x, y, y ′) = 0 formunda bir diferansiyel denklemin karşılık getirilebile-
ceğini ifade etmiştik. F ( x, y, y ′) = 0 biçiminde sadece x, y ve y ′ ye
bağlı olan bir diferansiyel denkleme birinci mertebedendir demiştik ve
denklemin y ′ ye göre birinci dereceden olduğunu kabul etmiştik. Eğer
F ( x, y, y ′) = 0 ifadesi y ′ ye göre n. dereceden ise, bu takdirde denkleme
birinci mertebeden n. derecedendir denir. Böyle bir diferansiyel denklem
genel olarak
dy
y′ = =p (2.1)
dx
olmak üzere
p n + Q1 ( x, y) p n−1 + Q2 ( x, y) p n−2 + ....... + Qn−1 ( x, y) p + Q( x, y) = 0 (2.2)
şeklinde gösterilebilir. Örneğin p 2 − 3 px + 2 y = 0 diferansiyel denklemi

birinci mertebe ikinci dereceden bir denklemdir. Benzer şekilde
p 5 + p 4 x 3 + 2 p 2 y 2 − pxy = 0 denklemi birinci mertebe beşinci dereceden
bir diferansiyel denklemdir.
Birinci mertebe yüksek dereceden bir diferansiyel denklem aşağıda
verilen yöntemlerden biri ile çözülebilir. Bu yöntemlerin her birinde,
problem birden fazla birinci mertebe ve birinci dereceden diferansiyel
denklemin çözülerek çözümlerin birleştirilmesi gerçeğine dayanmakta-
dır.
2.2. ( p = y ′ ) ’ ye göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler

p ’ nin bir polinomu olarak göz önüne alınan (2.2) denkleminin
( p − F1 )( p − F2 ).....( p − Fn ) = 0 (2.3)
şeklinde çarpanlarına ayrılabildiğini varsayalım. Burada Fi , i = 1,2,..., n,

fonksiyonları x ve y değişkenlerinin fonksiyonları olacaktır. Bu durumda
(2.3) deki çarpanlardan her birisi sıfıra eşitlenerek birinci mertebeden birinci
dereceden n tane diferansiyel denklem elde edilir. Bu takdirde
dy dy dy
= F1 ( x, y ), = F2 ( x, y ), …, = Fn ( x, y ) (2.4)
dx dx dx
denklemlerinin çözümleri sırasıyla
f 1 ( x, y , c1 ) = 0 , f 2 ( x, y , c 2 ) = 0 ,… f n ( x, y, cn ) = 0 (2.5)
şeklinde bulunabilir. Böylece (2.1) ile verilen diferansiyel denkleminin ge-
nel çözümü, bu çözümlerin çarpımı olarak,
f1 ( x, y, c). f 2 ( x, y, c)..... f n ( x, y, c) = 0 (2.6)
biçiminde olacaktır.
Örnek 2.2.1: p 2 + py = x 2 + xy diferansiyel denklemini çözelim. Bu
diferansiyel denklem
p 2 + py = x 2 + xy ⇒ ( p − x)( p + x + y ) = 0
biçiminde de yazılabilir. Buradan da
dy
( p − x) = 0 ⇒ − x = 0 ⇒ dy − xdx = 0 ⇒ ∫ dy − ∫ xdx = c
dx
1 2
⇒ y− x = c ⇒ 2 y − x 2 − 2c = 0
2
dy
( p + x + y) = 0 ⇒ + y = −x
dx
⇒ y = e ∫  ∫ − xe ∫ dx + c 
− dx − dx
 
[
⇒ y = e − x ∫ − xe x dx + c ]
2. Bölüm: Birinci Mertebeden Yüksek Dereceden Diferansiyel Denklemler 93
[
⇒ y = e − x − xe x + e x + c ]
⇒ y = ce− x − x + 1
⇒ y − ce− x + x − 1 = 0
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
(2 y − x 2 − 2c).( y − ce− x + x − 1) = 0
bulunur.
Örnek 2.2.2: p − 3 p y − 4 py + 12 y = 0 diferansiyel denklemini çö-

3 2
zelim. Bu durumda
p 3 − 3 p 2 y − 4 py + 12 y = 0 ⇒ ( p − 3)( p − 2 y )( p + 2 y ) = 0
yazılabilir. Dolayısıyla
dy
( p − 3) = 0 ⇒ − 3 = 0 ⇒ dy − 3dx = 0
dx
⇒ ∫ dy − ∫ 3dx = c
⇒ y − 3x − c = 0
dy dy
(p − 2 y) = 0 ⇒ −2 y =0⇒ − 2dx = 0
dx y
dy
⇒∫ − ∫ 2dx = c
y
⇒ 2 y − 2x − c = 0
dy dy
(p + 2 y) = 0 ⇒ +2 y =0⇒ + 2dx = 0
dx y
dy
⇒∫ + ∫ 2dx = c
y
⇒ 2 y + 2x − c = 0
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
( y − 3 x − c).( 2 y − 2 x − c ).( 2 y + 2 x − c ) = 0
biçiminde bulunur.
Örnek 2.2.3: x p + pxy − 6 y = 0 diferansiyel denklemini çözelim.

2 2 2
Verilen diferansiyel denklemi

3 2
x 2 p 2 + pxy − 6 y 2 = 0 ⇒ ( p + y )( p − y ) = 0
x x
yazılabilir. Dolayısıyla
3 dy 3 dy dx
(p + y) = 0 ⇒ + y =0⇒ = −3
x dx x y x
dy dx
⇒∫ = −∫ 3
y x
⇒ ln y = −3 ln x + ln c ⇒ y − cx −3 = 0
2 dy 2 dy dx
(p − y) = 0 ⇒ − y =0⇒ =2
x dx x y x
dy dx
⇒∫ = ∫2
y x
⇒ ln y = 2 ln x + ln c ⇒ y − cx 2 = 0
( y − cx −3 ).( y − cx 2 ) = 0
olarak bulunur.
Örnek 2.2.4: 3 y 2 p 2 − (1 + 6 xy 2 ) p + 2 x = 0 diferansiyel denklemini

çözelim. Bu durumda
3 y 2 p 2 − (1 + 6 xy 2 ) p + 2 x = 0 ⇒ (3 y 2 p − 1)( p − 2 x) = 0
1
(3 y 2 p − 1) = 0 ⇒ ( p − )=0
3y 2
dy 1
⇒ − 2 = 0 ⇒ 3 y 2 dy − dx = 0
dx 3 y
⇒ ∫ 3 y 2 dy − ∫ dx = c
⇒ y3 − x − c = 0
dy
( p − 2 x) = 0 ⇒ − 2 x = 0 ⇒ dy − 2 xdx = 0
dx
⇒ ∫ dy − ∫ 2 xdx = c
⇒ y − x2 − c = 0
( y 3 − x − c)( y − x 2 − c) = 0
olacaktır.
Örnek 2.2.5: p 2 + px + py + xy = 0 diferansiyel denkleminin genel çö-
zümünü bulalım. Bu durumda
p 2 + px + py + xy = 0 ⇒ ( p + x)( p + y ) = 0
dy
( p + x) = 0 ⇒ + x = 0 ⇒ dy + xdx = 0
dx
⇒ ∫ dy + ∫ xdx = c
1 2
⇒ y− x −c = 0
2
dy 1
( p + y) = 0 ⇒ + y = 0 ⇒ dy + dx = 0
dx y
1
⇒∫ dy + ∫ dx = c
y
⇒ ln y + x − c = 0

1 2
(y − x − c)(ln y + x − c) = 0
2
Örnek 2.2.6: xyp2 + ( x 2 + xy + y 2 ) p + x 2 + xy = 0 diferansiyel denk-

leminin genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemi
xyp2 + ( x 2 + xy + y 2 ) p + x 2 + xy = ( xp + x + y)( yp + x) = 0
biçiminde çarpanlarına ayırdığımızda, birinci mertebe birinci dereceden iki
diferansiyel denklemin çarpımı olarak yazmış oluruz.. Buradan birinci çar-
pandan
dy dy 1
xp + x + y = 0 ⇒ x +x+ y =0⇒ + y = −1
dx dx x
şeklinde bir lineer diferansiyel denklem elde edilir. Bu diferansiyel denkle-
min çözümü
2 xy + x 2 − c = 0
elde edilir. Đkinci çarpandan ise
yp + x = 0 ⇒ ydy + xdx = 0
⇒ y2 + x2 − c = 0
genel çözümü elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çö-
zümü
(2 xy + x 2 − c)( y 2 + x 2 − c) = 0
2.3. y ’ ye Göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler
p ’ nin bir polinomu olarak göz önüne alınan (2.2) denkleminin (2.3)
şeklinde çarpanlarına ayrışımını bulmak bazen oldukça güç, hatta imkansız
olabilir. Bu durumda denklemi y değişkenine göre veya x değişkenine
göre çözüp, buna göre işlem yapılır. Şimdi F ( x, y, y ′) = 0 diferansiyel
denkleminin y değişkenine göre çözülebildiğini varsayalım. y ′ = p alınır-

sa diferansiyel denklem y = f ( x, p ) şeklini alacaktır. Buradan x değişke-
nine göre türev alınarak
dy df df dp dp
= p= + = G ( x, p , ) (2.7)
dx dx dp dx dx
yazılabilir. Bu ise, y ′ = p ’ yi fonksiyon ve x ’ i de değişken alarak birinci
mertebe ve birinci dereceden bir diferansiyel denkleme dönüşmektedir. Bu
diferansiyel denklemin çözümü bulunarak, bu çözüm ve y = f ( x, p ) denk-
lemi arasında p yok edilmek suretiyle verilen F ( x, y, y ′) = 0 diferansiyel
denkleminin genel çözümü bulunmuş olur. Eğer bu diferansiyel denklemler-
den p yi yok etmek mümkün değilse, bu takdirde diferansiyel denklemin
x = x( p ), y = y(p) şeklinde parametrik çözümleri verilebilir.
Örnek 2.3.1: xp 2 − 2 py + 4 x = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Bu

durumda p ≠ 0 olup verilen diferansiyel denklemi p ile bölmek suretiyle
1 1
xp 2 − 2 py + 4 x = 0 ⇒ y = xp + 2 x
2 p
yazılabilir. Buradan x değişkeninee göre türev alınarak
dy 1 1 dp 2 x dp
= p = p + x. + − 2 2
dx 2 2 dx p p dx
p x dp 2 2 x dp x dp 2 p2
⇒ − − + 2 = 0 ⇒ (2 2 − )(1 − ) = 0
2 2 dx p p dx p dx p 4
yazılabilir. Bu durumda
x dp 2 x dp 1 dp dx
(2 2
− )=0⇒ 2 − =0⇒ − =0
p dx p p dx p p x
dp dx
⇒∫ −∫ = ln c ⇒ ln p − ln x = ln c ⇒ x = c. p
p x
p2 dp
elde edilir. Diğer taraftan (1 − ) ifadesi terimi içermediğinden bu
4 dx
ifade dikkate alınmayabilir. Böylece p = x / c olup, bu verilen diferansiyel
denklemde yerine yazılırsa, diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
1 x 1 x2
y= x + 2x = + 2c
2 c x / c 2c
bulunmuş olur.
Örnek 2.3.2: yp 2 + 2 px − y = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Bu

durumda
2p
yp 2 + 2 px − y = 0 ⇒ y = x
1− p2
yazılabilir. Buradan x değişkenine göre türev alınarak
dy 2p 1 + p 2 dp
= p= + 2 x
dx 1− p2 (1 − p 2 ) 2 dx
2p 1 + p 2 dp
⇒ p− = 2 x
1− p2 (1 − p 2 ) 2 dx
1 dp
⇒ − p = 2x
(1 − p ) dx
2
dx 2
⇒− = dp
x p (1 − p 2 )
dx 2 1 1
⇒− = dp + dp − dp
x p 1− p 1+ p
2 1 1 dx
∫ p dp + ∫ 1 − p dp − ∫ 1 + p dp + ∫ x
= ln c
⇒ 2 ln p − ln(1 − p ) − ln(1 + p ) + ln x = ln c
xp 2
⇒ =c
1− p2
1− p2
⇒x=c
p2
elde edilir. Bu değer verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa
2p 2 p 1 − p 2 2c
y= x ⇒ y = c =
1− p2 1− p2 p2 p
bulunur. Böylece
1− p2 2c
x = c 2 ve y =
p p
eşitlikleri arasından p yok edilerek diferansiyel denklemin genel çözümü
olarak
4 xc − y 2 + 4c 2 = 0
bulunmuş olur.
Örnek 2.3.3: y = x 2 p + 1 diferansiyel denkleminin genel çözümünü
bulalım. Buradan x değişkenine göre türev alınarak
dy dp
= p = 2 xp + x 2
dx dx
dp 2 x − 1
⇒ + p=0
dx x2
elde edilir ki, bu bir lineer diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklem
çözülürse
2 x −1 1
− ∫ dx c −
p = ce x2
= 2e x
x
bulunur. Bu durumda verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
1
−
y = x 2 p + 1 = ce x
+1
elde edilmiş olur.
Örnek 2.3.4: 16x 2 + 2 p 2 y − p 3 x = 0 diferansiyel denkleminin genel
çözümünü bulalım. Bu durumda verilen diferansiyel denklemi
x2
2 y = px − 16 2 = 0
p
biçiminde yazabiliriz. Buradan x değişkenine göre türev alınarak
dp 32 x 32 x 2 dp
2p = p + x − + 3
dx p 2 p dx
dp
⇒ p ( p 3 + 32 x) − x( p 3 + 32 x) =0
dx
dp
⇒ ( p 3 + 32 x)( p − x )=0
dx
dp
elde edilir. Bu durumda ( p 3 + 32x) = 0 veya ( p − x ) = 0 olmalıdır.
dx
dp
( p 3 + 32x) = 0 ifadesi türevini bulundurmadığı için dikkate alınmaya-
dx
bilir. Diğer taraftan
dp dp dx
p−x =0⇒ = ⇒ p = Cx
dx p x
elde edilir. p için bulunan bu değer verilen diferansiyel denklemde yerine
yazılırsa
16x 2 + 2C 2 x 2 y − C 3 x 4 = 0 ⇒ 16 + 2C 2 y − C 3 x 2 = 0
⇒ c 2 y − c3 x 2 + 1 = 0
elde edilmiş olur.
Örnek 2.3.5: x = yp + p 2 diferansiyel denklemini çözelim. Verilen di-

x
feransiyel denklemi öncelikle y = − p biçiminde yazalım. Buradan x
p
değişkenine göre türev alınarak
dy 1 x dp dp dp
= p= − 2 − ⇒ p3 − p + (x + p2 ) =0
dx p p dx dx dx
dp dx 1 p
⇒ ( p 3 − p) + x + p2 = 0 ⇒ + 3 x=− 2
dx dp p − p p −1
elde edilir ki, bu bir lineer diferansiyel denklemdir. Bu öncelikle denklem

çözülürse
p cp
x=− ln( p + p 2 − 1) +
p2 −1 p2 −1

1 c
y = −p − ln( p + p 2 − 1) +
p2 −1 p2 −1
elde edilmiş olur.
2.4. x ’ e Göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler

F ( x, y, y ′) = 0 diferansiyel denkleminin x değişkenine göre çözülebil-
diğini varsayalım. Bu durumda x fonksiyon ve y de değişken olarak göz
önüne alınırsa, denklem x = f ( y, p ) şeklini alacaktır. Bu ifadeden y e
göre türev alınarak
dx 1 df df dp dp
= = + = G ( y, p, ) (2.8)
dy p dy dp dy dy
yazılabilir. Bu diferansiyel denklemin genel çözümü bulunduktan sonra bu
çözüm ve x = f ( y, p ) denklemi arasında p yok edilmek suretiyle başlan-
gıçta verilmiş olan diferansiyel denkleminin genel çözümü bulunmuş olur.
Eğer bu denklemlerden p yi yok etmek mümkün değilse, bu takdirde dife-
ransiyel denklemin x = x( p ), y = y(p) şeklinde parametrik çözümleri ve-
rilebilir.
Örnek 2.4.1: y 2 p 2 + 3 px − y = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Bu

durumda
1 y 1 2
y 2 p 2 + 3 px − y = 0 ⇒ x = − py
3p 3
yazılabilir. Buradan y değişkenine göre türev alınarak
dx 1 1 1 1 dp 2 2 1 dp
= = − y 2 − py + − y 2
dy p 3 p 3 p dy 3 p 3 dx
2 1 1 dp 2 2 1 dp
⇒ + y 2 + py + + y 2 =0
3 p 3 p dy 3 p 3 dx
1 1 dp 2
⇒( y 2 + )(1 + yp 2 ) = 0
3 p dy 3 p
1 1 dp 2 y dp 2
( y 2 + )=0⇒ 2 + =0
3 p dy 3 p p dy p
1 1
⇒ dp + 2 dy = 0
p y
1 1
⇒∫ dp + ∫ 2 dy = ln c
p y
c
⇒ ln p + 2 ln y = ln c ⇒ p =
y2
bulunur. (1 + yp 2 ) ifadesi dp / dy terimi içermediğinden dikkate alınmaya-

bilir. Böylece p = c / y 2 olup bu verilen diferansiyel denklemde yerine ya-
zılırsa, diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
y 3 − 3cx − c 2 = 0
elde edilir.
Örnek 2.4.2: p 3 − y 4 ( y + xp) = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Bu
durumda
p2 y
p 3 − y 4 ( y + xp) = 0 ⇒ x = −
y4 p
yazılabilir. Buradan y değişkenine göre türev alınarak
dx 1 2 p dp 4 p 2 1 y dp
= = 4 − 5 − + 2
dy p y dy y p p dy
2 4 p2 2 p y dp
⇒ + 5 =( 4 + 2)
p y y p dy
2 4 p2 y 4 p 2 2 dp
⇒ + 5 = ( + )
p y 2 p y5 p dy
4 p2 2 y dp
⇒( 5
+ )(1 − )=0
y p 2 p dy
y dp dy dp dy dp
(1 − )=0⇒2 − ⇒ 2∫ −∫ = ln c ⇒ y = p.c
2 p dy y p y p
ve dolayısıyla
p2 y p2 p.c 1 p.c
y= p.c ve x = 4 − = 2 2 − = 2 −
y p p c p c p
diferansiyel denklemin parametrik çözümleri olacaktır. Öte taraftan
4 p2 2 2 p2 1
5
+ = 0 ⇒ 5
+ = 0 ⇒ y = −5 2 p 3
y p y p
olup, bunu verilen diferansiyel denklemde yerine yazarsak,
p2 5
2 p3
x= + ve y = − 5 2 p 3
(−5 2 p 3 ) 4 p
diferansiyel denklemin özel çözümlerinin parametrik biçimidir.
2.5. Clairaut Diferansiyel Denklemi

dy
Eğer birinci mertebeden bir diferansiyel denklem p = olmak üzere
dx
y = xp + ϕ ( p ) (2.9)
biçiminde yazılabiliyorsa bu diferansiyel denkleme Clairaut diferansiyel

denklemi adı verilir. Bu tipten bir diferansiyel denklemi çözebilmek için
eşitliğin her iki tarafının x değişkenine göre türevi alınırsa
dy dp dp dp
= p= p+x + ϕ ′( p ) ⇒ [ x + ϕ ′( p )] =0 (2.10)
dx dx dx dx
dp
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c elde edilir. p nin bu değeri, verilen dife-
dx
ransiyel denklemde yerine yazılırsa, bu takdirde y = xc + ϕ (c) biçiminde
genel çözüm ailesi elde edilir. Bu bir doğru ailesidir.
ii) x + ϕ ′( p ) = 0 ⇒ x = −ϕ ′( p ) dir. x ’ in bu değeri diferansiyel denk-
lemde yerine yazılarak y = − p.ϕ ′( p ) + ϕ ( p ) elde edilir. Bu durumda
y = − p.ϕ ′( p ) + ϕ ( p ) ve x = −ϕ ′( p ) eşitlikleri arasında p nin yok edilme-
si halinde keyfi sabit içermeyen bir çözüm elde edilmiş olur ki, bu çözüm
genellikle yukarıdaki genel çözümden elde edilemez. Bu nedenle bu çözüme
aykırı(singüler) çözüm de denir.
Örnek 2.5.1: y = xp + p 2 Clairaut diferansiyel denklemini çözelim.
Verilen diferansiyel denklemin her iki tarafının x değişkenine göre türevi
alınırsa
dy dp dp
= p= p+x + 2p
dx dx dx
dp
⇒ ( x + 2 p) =0
dx
dp
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c ⇒ y = cx + c 2 elde edilir. Bu ise verilen
dx
diferansiyel denklemin genel çözümü olacaktır.
ii) ( x + 2 p ) = 0 ⇒ x = −2 p elde edilir. Bu ifade verilen diferansiyel
denklemde yerine yazılırsa y = xp + p 2 = −2 p 2 + p 2 = − p 2 bulunur.
x = −2 p ve y = − p 2 eşitlikleri arasında p yok edilirse
2
 x x2
y = − p = − −  = −
2
⇒ x2 + 4y = 0
 2 4
singüler çözümü bulunmuş olur.
1
Örnek 2.5.2: y = xp + Clairaut diferansiyel denklemini çözelim.
p
alınırsa
dy dp 1 dp
= p = p+x −
dx dx p 2 dx
1 dp
⇒ (x − ) =0
p 2 dx
dp 1
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c ⇒ y = cx + elde edilir.
dx c
1 1
ii) ( x − 2
) = 0 ⇒ x = 2 elde edilir. Bu ifade verilen diferansiyel
p p
1 1 1 2
denklemde yerine yazılırsa, y = xp + = 2 p+ = bulunur. Bu du-
p p p p
1 2
rumda x = 2
ve y = eşitlikleri arasında p yok edilerek
p p
1 1 y2
x= 2
= 2
= ⇒ y 2 − 4x = 0
p (2 / y ) 4
singüler çözümü bulunur.
Örnek 2.5.3: y = xp + p − p 2 Clairaut diferansiyel denklemini çöze-
lim. Verilen diferansiyel denklemin her iki tarafının x değişkenine göre tü-
revi alınırsa,
dy dp dp
= p= p+x + (1 − 2 p )
dx dx dx
dp
⇒ [ x + (1 − 2 p )] =0
dx
dp
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c ⇒ y = cx + c − c 2 elde edilir.
dx
ii) x + (1 − 2 p ) = 0 ⇒ x = 2 p − 1 elde edilir. Bu ifade verilen diferansi-
yel denklemde yerine yazılırsa y = (2 p − 1) p + p − p 2 = p 2 bulunur. Bu
durumda y = p 2 ve x = 2 p − 1 eşitlikleri arasında p yok edilerek
2
 x +1 1
y= p = 2
 = ( x + 1) ⇒ x + 2 x − 4 y + 1 = 0
2 2
 2  4
singüler çözümü elde edilir.
Örnek 2.5.4: y = xp + 1 + p 2 Clairaut diferansiyel denklemini çöze-

revi alınırsa
dy dp p dp
= p= p+x +
dx dx 1 + p dx
2
 p  dp
⇒ x+  =0
 1+ p2  dx
 
dp
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c ⇒ y = cx + 1 + c 2 elde edilir.
dx
p p
ii) x + =0⇒ x=− elde edilir. Bu ifade verilen dife-
1+ p2 1+ p2
p 1
ransiyel denklemde yerine yazılırsa y = − p + 1+ p2 =
1+ p2 1+ p2
1 p
bulunur. Bu durumda y = ,x=− eşitlikleri arasında p
1+ p 2
1 + p2
yok edilmek suretiyle x 2 + y 2 − 1 = 0 singüler çözümü elde edilir.
Örnek 2.5.5: y = xp + p − ln p Clairaut diferansiyel denklemini çöze-

revi alınırsa,
dy dp p − 1 dp p − 1 dp
= p= p+x − ⇒ (x − ) =0
dx dx p dx p dx
dp
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c ⇒ y = cx + c − ln c olup bu, verilen dife-
dx
ransiyel denklemin genel çözümünü oluşturur.
p −1 p −1
ii) ( x − )=0⇒ x= elde edilir. Bu ifade verilen diferansiyel
p p
p −1
denklemde yerine yazılırsa y = p + p − ln p = 2 p − 1 − ln p bulunur.
p
p −1 1
Bu durumda x = den p = çekilip y = 2 p − 1 − ln p de yerine
p 1− x
2 1
yazılırsa y = − 1 − ln aykırı çözümü elde edilmiş olur.
1− x 1− x
Örnek 2.5.6: y = xp − p2 Clairaut diferansiyel denklemini çözelim. Veri-
len diferansiyel denklemin her iki tarafının x değişkenine göre türevi alınırsa
dy dp
= p = p + ( x − 2 p)
dx dx
dp
⇒ ( x − 2 p) =0
dx
dp
i) = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c ⇒ y = cx − c 2 elde edilir.
dx
ii) x − 2 p = 0 ⇒ x = 2 p elde edilir. Bu ifade verilen diferansiyel denk-
lemde yerine yazılırsa y = 2 p. p − p2 = p2 bulunur. Bu durumda y = p 2 ve
x = 2 p eşitlikleri arasında p yok edilerek
x2
y=
4
singüler çözümü elde edilir.
2.6. Lagrange Denklemi

dy
Eğer birinci mertebeden bir diferansiyel denklem p = olmak üzere
dx
y = xψ ( p ) + ϕ ( p ) (2.11)
biçiminde yazılabiliyorsa, bu denkleme Lagrange diferansiyel denklemi adı

verilir. Buna göre Lagrange diferansiyel denkleminde ψ ( p ) = p özel du-
rumu için Clairaut diferansiyel denklemi ilde edilir. Bu tipten bir diferansi-
yel denklemi çözebilmek için eşitliğin her iki tarafının x değişkenine göre
türevi alınırsa
dy dp
= p = ψ ( p ) + [xψ ′( p ) + ϕ ′( p )]
dx dx
dp
⇒ [ p − ψ ( p )] = [xψ ′( p ) + ϕ ′( p )] (2.12)
dx
dp
i) p − ψ ( p ) = 0 ⇒ = 0 ⇒ dp = 0 ⇒ p = c elde edilir. p nin bu
dx
değeri verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa, bu takdirde
y = xψ (c) + ϕ (c) biçiminde bir çözüm elde edilir. Bu bir aykırı çözümdür.
ii) p − ψ ( p ) ≠ 0 (2.12) bağıntısından
ψ ′( p ) − ϕ ′( p )
[ψ ( p) − p ] dx + ψ ′( p) x = −ϕ ′( p) ⇒ dx + x=
dp dp [ψ ( p) − p] [ψ ( p) − p ]
elde edilir ki bu ifade x e göre yazılmış birinci mertebeden bir lineer dife-
ransiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklemin genel çözümü x = g ( p, c)
biçiminde bulunduktan sonra, başlangıçta verilen diferansiyel denklemin
genel çözümü y = g ( p, c)ψ ( p ) + ϕ ( p ) şeklinde bulunmuş olur.
Örnek 2.6.1: y = − xp + p 2 Lagrange diferansiyel denklemini çözelim.

alınırsa
dy dp dp dp
= p = −p − x + 2p ⇒ 2 p + ( x − 2 p) =0
dx dx dx dx
i) 2 p = 0 ⇒ p = 0 ⇒ y = 0 elde edilir.
ii) 2 p ≠ 0 olsun. Bu durumda

dx dx 1
2p + x = 2p ⇒ + x =1
dp dp 2 p
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. Buradan verilen diferansiyel denk-
lemin genel çözümü olarak
∫ 2 p dp  
1 1
− ∫ 2 p dp 1 
x =e  ∫ 1.e dp + c  =
p
∫ pdp + c 
 
1 2  2 c
=  p p + c = p +
p 3  3 p
elde edilir. Bu ifade verilen diferansiyel denklemde yarine yazılırsa

2 c 1
y = − xp + p 2 = −( p + ) p + p2 = p2 − c p
3 p 3
elde edilmiş olur. Böylece verilen diferansiyel denklemin çözümünün para-

metrik ifadeleri
2 c 1
x= p+ ve y = p 2 − c p
3 p 3
olacaktır.
Örnek 2.6.2: y = x( p + 2 p) − ( p + 2 p − 1) Lagrange diferansiyel

2 2
denklemini çözelim. Verilen diferansiyel denklemin her iki tarafının x de-

ğişkenine göre türevi alınırsa
dy dp dp
= p = ( p 2 + 2 p ) + x ( 2 p + 2) − ( 2 p + 2)
dx dx dx
dp
⇒ − p ( p + 1) = 2[ x( p + 1) − ( p + 1)]
dx
i) − p ( p + 1) = 0 ⇒ p = 0 veya p = −1 ⇒ y = 0 veya y = − x + c elde
edilir.
ii) − p ( p + 1) ≠ 0 olsun. Bu durumda diferansiyel denklemin her iki ta-
rafını − p ( p + 1) ile böler ve gerekli düzenlemeyi yaparsak
dx 2 2
+ x=
dp p p
lineer diferansiyel denklemi elde edilir. Buradan bu diferansiyel denklemin
genel çözümü olarak
∫ p dp  2 ∫ p dp  1  2
2 2
−  c
x=e ∫ e dp + c  = 2  ∫ p 2 dp + c  = 1 + 2
 p  p  p  p
elde edilir. Bu ifade verilen diferansiyel denklemde yarine yazılırsa

c 2c
y = (1 + 2
)( p 2 + 2 p) − ( p 2 + 2 p − 1) = c + 1 +
p p
elde edilmiş olur. Böylece diferansiyel denklemin çözümünün parametrik

ifadeleri
c 2c
x = 1+ 2
ve y = c + 1 +
p p
şeklinde olacaktır.
Örnek 2.6.3: y + xp = p 3 Lagrange diferansiyel denklemini çözelim.

Önce verilen diferansiyel denklemi y = − xp + p 3 biçiminde yazarak her iki
tarafının x ’e göre türevi alınırsa
dy dp dp dp
= p = −p − x + 3p2 ⇒ 2 p + (x − 3 p 2 ) =0
dx dx dx dx
i) 2 p = 0 ⇒ p = 0 ⇒ y = 0 elde edilir.
ii) 2 p ≠ 0 olsun. Bu durumda
dp 2p dp dx 1 3
2 p + (x − 3 p 2 ) =0⇒ + =0⇒ + x= p
dx ( x − 3 p ) dx
2
dp 2 p 2
elde edilir ki, bu diferansiyel denklem p değişken ve x fonksiyon olmak

üzere bir lineer diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklemin genel
çözümü olarak
∫ 2 p dp  3 
1 1
− ∫ 2 p dp 1  3 
x=e  ∫ p.e dp + c  =  ∫ p p dp + c 
 2  p 2 
1 3 2  3 c
=  p p + c = p 2 +
p 5  5 p
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin çözümünün parametrik

ifadeleri
3 2 c 8
x= p + ve y = p 3 − c p
5 p 5
olacaktır.
1
Örnek 2.6.4: y = xp 2 + Lagrange diferansiyel denklemini çözelim.
p
alınırsa
dy dp 1 dp 1 dp
= p = p 2 + 2 px − 2 ⇒ p − p 2 = (2 px − 2 )
dx dx p dx p dx
1 dp
⇒ p(1 − p) = (2 px − )
p 2 dx
eşitliği elde edilir. Bu takdirde
i) p (1 − p ) = 0 ⇒ p = 0 veya p = 1
⇒ y = 0 veya y = x + c
olduğu görülür.
1 dp
ii) p (1 − p ) ≠ 0 olsun. Bu durumda p(1 − p) = (2 px − ) eşitliği-
p 2 dx
nin her iki tarafı p (1 − p ) ile bölünmek suretiyle
1
2 px −
p 2 dp dx 2 1
1= ⇒ + x=
p(1 − p) dx dp p − 1 ( p − 1) p 3
elde edilir ki, bu diferansiyel denklem de yine p değişken ve x fonksiyon

olmak üzere bir lineer diferansiyel denklemdir. Bu diferansiyel denklemin
2  2 
−∫ dp  ∫ dp 
p −1 1 p −1
x=e ∫ e dp + c 
 ( p − 1) p
3

 
− 2 ln ( p − 1)  1 2 ln ( p − 1) 
=e ∫ e dp + c 
 ( p − 1) p
3

1  1 
= ∫ ( p − 1) 2 dp + c 
p − 1  ( p − 1) p
3

1  1 1  1  1 2 
=  ∫ ( 2 − 3 ) dp + c  = − p + 2 + c 
p −1  p p  p −1  p 
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin çözümünün parametrik
ifadeleri
1  1 2  1
x=  − p + 2 + c  ve y = xp + p
3
p −1  p 
olacaktır.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki diferansiyel denklemleri çözünüz.
a) p 2 − 2 py + x = 0 b) 3x 4 p 2 − xp − y = 0
c) p 2 − xp + y = 0 d) y = p + xp 2
e) p 2 + p − 6 = 0 f) p 2 − 2 xp + 1 = 0
g) p 2 + px + xy = 0 h) 2 yp 2 − x = y − 2 xp
ı) y − xp − sin p = 0 i) y = p 3 + p 2
j) y − xp = p − ln p k) y = p 3 − xp
l) y = x( p + p) + 1 / p m) y = x( p + p) − p
2 3 2
n) y = x (1 / p) + p +1 o) y = xp 2 + 7 p p
p) y = x(2 + p) + p r) y = x ( p − sin p ) + cos p

2
s) y = 2 p + p t) y = x sin p + cos p
2
BÖLÜM III
YÜKSEK
YÜKSEK MERTEBEDEN BAZI
ÖZEL DĐFERANSĐYAL DENKLEMLER
3.1. Giriş
Bu ve bundan sonraki bölümde en genel şekliyle
F ( x, y, y ′, y ′′,..., y ( n) ) = 0 (3.1)
biçimindeki diferansiyel denklemleri ele alacağız. Bu diferansiyel denklem-

lerin genel bir çözüm yöntemi bulunmamakla birlikte bazı özel durumlar
için çözüm yöntemleri verilebilir. Denklemin yüksek mertebeden bir lineer
diferansiyel denklem olması durumunu bir sonraki bölümde detaylı bir şe-
kilde ele alacağız. Bu bölümde sadece bazı özel tipten diferansiyel denklem-
leri inceleyeceğiz. Bu tipten diferansiyel denklemlerin çözümlenmesinde en
önemli yöntemlerden birisi mertebenin düşürülmesi metodudur. Bu yöntem-
le yüksek mertebeli bazı özel sınıftan diferansiyel denklemlerde değişken
dönüşümü yapılmak suretiyle diferansiyel denklem daha düşük mertebeden
denklemlere indirgenebilir. Örneğin ikinci mertebeden bir diferansiyel denk-
lemin mertebesi değişken değişimi yapılarak bir kez düşürülürse birinci mer-
tebeden bir diferansiyel denklem elde edilir. Birinci mertebeden diferansiyel
denklemler için verilen metotlarla bu yeni diferansiyel denklem çözüldükten
sonra, başlangıçta verilen diferansiyel denklemin çözümü bir ters dönüşüm
yardımıyla elde edilebilir. Bu bölümde, esas olarak ikinci mertebeden bir
diferansiyel denkleme değişken değişimi uygulayarak, diferansiyel denklemi
birinci mertebeye indirgeyerek çözümler elde etmeye çalışacağız. Bunun
için bazı özel diferansiyel denklemler ele alacağız.
3.2. Bağımsız Değişkenin Bulunmaması Hali

Bağımsız değişkenin bulunmaması durumunda (3.1) diferansiyel denk-
lemi
F ( y, y ′, y ′′,..., y ( n) ) = 0 (3.2)
şeklini alacaktır. Bu durumda y ′ = p alınarak

d  dy  dp dp dy dp
y ′′ =  = = =p ,
dx  dx  dx dy dx dy
2
d  d 2 y  d  dp   dp  d2p
y ′′′ =  2  =  p  = p  + p 2 ,
dx  dx  dx  dy   dy  dy 2
elde edilir. Bu şekilde devam edilirse (3.2) diferansiyel denklemi
F ( y, p, p′, p′′,..., p ( n−1) ) = 0 (3.3)
şeklinde yazılır. Böylece verilen diferansiyel denklemin mertebesi bir düşü-

rülmüş olur. Eğer (3.3) ile verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
p = f ( y, c1 , c2 ,..., cn−1 )
olarak bulunabilirse, bu takdirde y ′ = f ( y, c1 , c2 ,..., cn−1 ) denkleminin

integrali alınarak verilen diferansiyel denklemin genel çözümü bulunmuş olur.
Örnek 3.2.1: yy ′′ − ( y ′) 2 = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümü-

nü bulalım. Bu durumda
dp
y ′ = p ve y ′′ = p
dy
olacağından verilen diferansiyel denklemden
dp  dp 
yp − p 2 = p y − p  = 0
dy  dy 
dy
i) p = 0 ⇒ = 0 ⇒ dy = 0 ⇒ y = C
dx
dp 1 1
ii) y − p = 0 ⇒ dp = dy ⇒ p = c1 y
dy p y
dy 1
⇒ = c1 y ⇒ dy = c1 dx ⇒ y = c 2 e c1 x
dx y
3. Bölüm: Yüksek Mertebeden Bazı Özel Diferansiyel Denklemler 117
Örnek 3.2.2: yy ′′ + ( y′) = y ′ diferansiyel denklemini çözelim. Bu du-

2
rumda
dp
y ′ = p ve y ′′ = p
dy
dp
yp + p2 − p = 0
dy
şeklini alır. Buradan
dy dy
i) p 2 − p = 0 ⇒ p( p − 1) = 0 ⇒ = 0 veya =1
dx dx
⇒ y = C veya y = x + C
ii) p ≠ 0, p ≠ 1 ise verilen diferansiyel denklemden
dp dp dy C
y + p −1 = 0 ⇒ + = 0 ⇒ p = 1+ 1
dy p −1 y y
dy y + C1 y
⇒ = ⇒ dy = dx
dx y y + C1
⇒ x = y − C1 . ln( y + C1 ) + C 2
genel çözümü elde edilir.
Örnek 3.2.3: yy ′′ + (1 + y) y ′ 2 = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Bu

durumda
dp
y ′ = p ve y ′′ = p
dy
dp
yp + (1 + y ) p 2 = 0
dy
şeklini alır. Buradan
dy
i) p = 0 ⇒ =0 ⇒ y=C
dx
ii) p ≠ 0 ise verilen diferansiyel denklem
dp 1 1+ y
y + p (1 + y ) = 0 ⇒ dp + dy = 0
dy p y
biçiminde değişkenlere ayrılabilen tipten bir diferansiyel denkleme dönüşür.
Buradan da integraller alınmak suretiyle
1 dy 1
p = e − y C1 ⇒ = e − y C1 ⇒ ye y dy = C1dx
y dx y
⇒ ( y − 1)e y = C1 .x + C2
Örnek 3.2.4: yy′′ − y′ 2 + y ′3 = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Bu
durumda
dp
y ′ = p ve y ′′ = p
dy
dp
yp − p2 + p3 = 0
dy
dp 1 1
− p = − p2
dy y y
şeklini alır. Bu diferansiyel denklem bir Bernoulli diferansiyel denklemidir.
Buradan p1−2 = p −1 = u değişken değişimi yapılırsa
du 1 1
+ u=
dy y y
doğrusal diferansiyel denklemi elde edilir. Daha önce verilen metotlarla bu
y+c
diferansiyel denklem çözülürse genel çözümünün u = biçiminde ola-
y
cağı görülebilir. p −1 = u olduğu dikkate alınırsa
1 y+c dy y y+c
= ⇒ p= = ⇒ dx = dy
p y dx y + c y
yazılabilir. Böylece verilen denklemin genel çözümü olarak
x + k = y + c ln y
elde edilir.
3.3. Bağımlı Değişkenin Bulunmaması Hali

Bağımlı değişkenin bulunmaması durumunda (3.1) diferansiyel denklemi
F ( x, y′, y ′′,..., y ( n) ) = 0 (3.4)
şeklini alacaktır. Bu durumda denklemdeki en küçük mertebeden türeve bir
değişken atayarak diferansiyel denklemin mertebesi bir düşürülmüş olur.
dy
Bunun için = u alınarak
dx
du d 2 y d 2 u d 3 y d n −1u d n y
= 2, = , ... , =
dx dx dx 2 dx 3 dx n −1 dx n
olup, bunlar diferansiyel denklemde yerine yazılarak, verilen diferansiyel
denklem
F ( x, u, u ′,...,u ( n−1) ) = 0 (3.5)
biçimine getirilmiş olur. Bu diferansiyel denklem ise x ile u değişkeni
arasında bir diferansiyel denklem olup mertebe bir düşürülmüş olur. Bunun-
la ilgili olarak aşağıdaki örnekleri inceleyelim.
Örnek 3.3.1: (1 + x 2 ) y ′′ + xy ′ + 2 x = 0 diferansiyel denklemini çöze-
lim. Bu durumda y ′ = u alınırsa, diferansiyel denklem
du
(1 + x 2 ) + (u + 2) x = 0
dx
denklemine indirgenmiş olur. Şimdi, bu diferansiyel denklemin çözümünü
bulalım. u + 2 ≠ 0 olması durumunda
du xdx 1
+ = 0 ⇒ ln(u + 2) = ln(1 + x 2 ) = ln C1
u + 2 1+ x 2
2
C1
⇒ u = −2 +
1+ x2
elde edilir. Buradan, integral alınarak, verilen diferansiyel denklemin genel

çözümü olarak
C1
y = ∫ (−2 + )dx = −2 x + C1 arcsin hx + C 2
1+ x2
elde edilir. Diğer taraftan u + 2 = 0 olması durumunda y = −2 x + K olaca-
ğı açıktır.
Örnek 3.3.2: y ′′ + 4( y ′) 2 = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümü-

nü bulalım. Bu durumda y ′ = u alınırsa, verilen diferansiyel denklem
u ′ + 4u 2 = 0
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur Buna göre
i) u ≠ 0 olması durumunda, bu diferansiyel denklemin çözümü
du 1 1
= −4dx ⇒ − = −4 x + C1 ⇒ u =
u 2
u 4 x − C1

1
y′ =
4 x − C1
bulunur. Buradan integral alınmak suretiyle

1 1
y=∫ dx = ln(4 x − C1 ) + C 2
4 x − C1 4

ii) u = y ′ = 0 olması durumunda ise y = K elde edilir.
Örnek 3.3.3: xy ′′ − y ′ = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümünü

bulalım. Bu durumda y ′ = u alınırsa, verilen diferansiyel denklem
xu ′ − u = 0
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. u ≠ 0 olması durumunda, bu
diferansiyel denklemin çözümü
du dx
= ⇒ u = C1 .x
u x
y ′ = C1 .x
bulunur. Buradan integral alınmak suretiyle

C1 2
y = ∫ C1 .xdx = x + C2
2
genel çözümü elde edilmiş olur. Benzer düşünceyle u = 0 olması durumun-
da ise y = K elde edilir.
Örnek 3.3.4: x 2 y ′′ + ( y ′) − 2 xy ′ = 0 diferansiyel denklemini çözelim.

2
Bu durumda y ′ = u alınırsa, verilen diferansiyel denklem
x 2 u ′ + u 2 − 2 xu = 0
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Şimdi bu diferansiyel denklemin
çözümünü bulalım. Denklem
1 2 2
u′ + u − u=0
x2 x
biçiminde bir Riccati diferansiyel denklemidir. Bu diferansiyel denklemin
bir özel çözümünün ise u1 = x biçiminde olacağı kolayca görülebilir. O
halde
1 1 1
u = u1 + = x + ⇒ u ′ = 1 − 2 t ′
t t t
olup bu değerler Riccati diferansiyel denkleminde yerlerine yazılırsa denk-
lem
1
t′ − =0
x2
şeklini alır. Bu diferansiyel denklemin çözümü
1 C x −1
t=− + C1 = 1
x x
olacağından Riccati diferansiyel denkleminin genel çözümü

1 x
u = x+ = x+
t C1 x − 1

olarak
x x
y = ∫ (x + )dx = ∫ xdx + ∫ dx
C1 x − 1 C1 x − 1
1 2 1 1
= x + x + 2 ln C1 x − 1 + C 2
2 C1 C1
elde edilir.
Örnek 3.3.5: xy ′′′ + 2 y ′′ = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümünü

bulalım. Bu durumda, y ′′ = u alınırsa, verilen diferansiyel denklem
xu ′ + 2u = 0
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Şimdi bu diferansiyel denklemin
çözümünü bulalım. u ≠ 0 olması durumunda, diferansiyel denklem
2 du dx
u′ + u = 0 ⇒ +2 =0
x u x
biçiminde değişkenlere ayrılabilen tipten bir diferansiyel denklemdir. Bu
diferansiyel denklemin çözümünün
1
u= C1
x2
biçiminde olacağı kolayca görülebilir. O halde bu ifadeden art arda iki kez
integral almak suretiyle verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
dy 1 1
= ∫ 2 C1 dx = − C1 + C 2 ,
dx x x
1
y = ∫ (− C1 + C 2 )dx = −C1 ln x + C 2 x + C 3
x
elde edilir. Öte yandan u = 0 olması durumunda ise y = K 1 x + K 2 biçimin-

de olacaktır.
Örnek 3.3.6: y ′′′ − 2( y ′′) = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümü-

2
nü bulalım. Bu durumda, y ′′ = u alınırsa, verilen diferansiyel denklem
u ′ − 2u 2 = 0
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Buna göre
i) u ≠ 0 olması durumunda, bu diferansiyel denklemin çözümü
du 1 1
= 2dx ⇒ − = 2 x + C1 ⇒ u = −
u 2
u 2 x + C1
1
y ′′ = −
2 x + C1
bulunur. Buradan art arda integraller alınmak suretiyle
1 1
y′ = −∫ dx = − ln(2 x + C1 ) + C 2 ,
2 x + C1 2
1  1
y = − ∫  ln(2 x + C1 ) + C 2 dx = − ∫ ln(2 x + C1 )dx + ∫ C2 dx
2  2
1 1
= − (2 x + C1 ). ln(2 x + C1 ) + (2 x + C1 ) + C 2 x + C 3
4 2
ii) u = y ′′ = 0 olması durumunda ise y ′ = K 1 ⇒ y = K 1 x + K 2 elde

edilir ki bu da bir özel çözüm olur.
dny
3.4. = f (x) Diferansiyel Denklemi
dx n
Bu diferansiyel denklemin çözümünü bulmak için art arda integral al-
mak yeterli olacaktır. Bu durumda
d n −1 y
dx n −1 ∫
= f ( x )dx + c1 ,
d n− 2 y
dx n − 2 ∫
= (∫ f ( x)dx )dx + c x + c ,
1 2
…………………………………….
( (∫
y = ∫ .....∫ ) )
f ( x)dx dx... dx + c1
x n −1
(n − 1)!
+ c2
x n −2
( n − 2)!
+ ... + c n
elde edilir. Diğer taraftan
( (∫ f ( x)dx )dx...)dx ve
φ ( x) = ∫ .....∫ Ci =
ci
(n − i)!
, i = 1,2,..., n
alınırsa verilen diferansiyel denkleminin çözümü
y = φ ( x) + C1 x n−1 + C2 x n−2 + .... + Cn−1 x + Cn
biçiminde yazılabilir.
d2y 1
Örnek 3.4.1: = diferansiyel denklemini çözelim.
dx 2
1+ x2
Çözüm: Verilen diferansiyel denklemden bir kez integral alınmak sure-
tiyle
dy 1
=∫ dx = arctan x + c1
dx 1+ x2
elde edilir. Bu ifadenin bir kez daha integrali alınırsa
1
y = ∫ (arctan x + c1 ) dx = x. arctan x + ln + c1 x + c 2
1+ x2
d2y
Örnek 3.4.2: 2
+ 4 x 2 = 0 diferansiyel denklemini çözelim.
dx
Çözüm: Denklemden bir kez integral alınmak suretiyle
dy 4
= ∫ − 4 x 2 dx = − x 3 + c1
dx 3
dy  4  4 1
= ∫  − x 3 + c1 dx = − ∫ x 3 dx + ∫ c1 dx = − x 4 + c1 x + c 2
dx  3  3 3
d3y
Örnek 3.4.3: 3
= xe x diferansiyel denkleminin genel çözümünü bu-
dx
lalım.
Çözüm: Bu eşitlikten bir kez integral alınmak suretiyle
d2y
dx 2 ∫
= xe x dx = xe x − e x + c1

dy
= ∫ ( xe x − e x + c1 )dx = xe x − 2e x + c1 x + c 2
dx
c1 2
y = ∫ ( xe x − 2e x + c1 x + c 2 )dx = xe x − 3e x + x + c 2 x + c3
2
dny
3.5. = g ( y ) Diferansiyel Denklemi
dx n
Bu diferansiyel denklemin çözümünü bulmak için, önce n = 2 özel du-
rumunu ele alalım. Bu durumda
d2y
= g ( y)
dx 2
dy
diferansiyel denkleminin her iki tarafını 2 dx ile çarpalım. Bu durumda
dx
dy d 2 y dy
2 2
dx = 2 g ( y ) dx
dx dx dx
elde edilir. Bu diferansiyel denklemin birinci tarafı
2
dy d 2 y  dy 
2 2
dx = d  
dx dx  dx 
olduğundan
2
 dy 
d   = 2 g ( y )dy
 dx 
yazılabilir. Buradan da
2
 dy  dy
  = ∫ 2 g ( y )dy = G ( y ) + c ⇒ = G( y) + c
 dx  dx
elde edilir. Bu ise değişkenlere ayrılabilir bir diferansiyel denklemdir. Daha
önce verilen çözüm yöntemleriyle bu diferansiyel denklemin genel çözümü
elde edilebilir.
d2y
Örnek 3.5.1: + 9 y = 0 diferansiyel denklemini çözelim.
dx 2
d2y
Çözüm: Denklem = −9 y biçiminde yazılabilir. Buradan
dx 2
2
dy d 2 y  dy 
2 2
dx = −18 ydy ⇒ d   = −18 ydy
dx dx  dx 
2
 dy 
⇒   = −18∫ ydy + c 2 = c 2 − 9 y 2
 dx 
dy
⇒ = c2 − 9y2
dx
dy
⇒ dx =
c − 9y2
2
1 1 3y
⇒ x+C = ∫ dy = arcsin
c2 − 9y2 3 c
d2y
Örnek 3.5.2: − y = 0 diferansiyel denklemini çözelim.
dx 2
d2y
Çözüm: Denklem = y biçiminde yazılabilir. Buradan
dx 2
2
dy d 2 y  dy 
2 2
dx = 2 ydy ⇒ d   = 2 ydy
dx dx  dx 
2
 dy 
⇒   = 2∫ ydy + c 2 = c 2 + y 2
 dx 
dy
⇒ = c2 + y2
dx
dy
⇒ dx =
c2 + y2
1
⇒ x+C = ∫ dy = ln c + c 2 + y 2
c +y
2 2
d k y d k +1 y d n y
3.6. F ( x, , , , , n ) = 0 Diferansiyel Denklemi
dx k dx k +1 dx
dk y
Bu diferansiyel denklemin çözümünü bulmak için, Y = alınarak,
dx k
verilen diferansiyel denklem
dY d n − k Y
F ( x, Y , , , , n−k ) = 0
dx dx
biçimine indirgenmiş olur. Bu son diferansiyel denklemin çözümü
Y = f (x) gibi bulunduktan sonra art arda integral alınmak suretiyle başlan-
gıçta verilen diferansiyel denklemin çözümü bulunabilir.
d3y d2y
Örnek 3.6.1: x + 2 = 0 diferansiyel denklemini çözelim.
dx 3 dx 2
d2y dY
Çözüm: 2
= Y alınarak verilen diferansiyel denklem x + 2Y = 0
dx dx
biçimine indirgenmiş olur. Bu diferansiyel denklem ise değişkenlere ayrıla-
bilir tipten bir diferansiyel denklemdir. Böylece
dY 2 c
+ dx = 0 ⇒ Y = 12
Y x x
elde edilir. Buradan art arda iki kez integral alınarak
dy c
= − 1 + c 2 ⇒ y = −c1 ln x + c2 x + c3
dx x
d4y d3y
Örnek 3.6.2: x − ( x + 1) = 0 denklemini çözelim.
dx 2 dx 3
d3y
Çözüm: = Y alınarak verilen diferansiyel denklem
dx 3
dY
x − ( x + 1)Y = 0
dx
biçimine indirgenir. Bu diferansiyel denklem ise değişkenlere ayrılabilir
tipten bir diferansiyel denklemdir. Böylece
dY x + 1
− dx = 0 ⇒ ln Y − x − ln x = ln c1
Y x
⇒ Y = c1 xe x
elde edilir. Buradan art arda üç kez integral alınarak
d2y
2
= ∫ c1 xe x dx = c1 ( xe x − e x + c 2 ) ,
dx
dy
= c1 ∫ ( xe x − e x + c 2 )dx = c1 ( xe x − 2e x + c 2 x + c3 )
dx
ve dolayısıyla
c2
y = c1 ∫ ( xe x − 2e x + c 2 x + c3 )dx = c1 ( xe x − 3e x + x + c3 x + c 4 )
2
Alıştırmalar:
Aşağıdaki diferansiyel denklemleri çözünüz.
a) yy ′′ + ( y ′) = 0 b) y ′′ + cy 2 = 0
2
c) yy ′′ + ( y ′) 2 = 2 y 2 d) x 2 y ′′ − ( y ′) 2 2 xy ′ + 2 x 2 = 0
e) x 3 y ′′ + ( y ′) 3 = 0 f) x 2 y ′′ = ( y ′) 2 + 1
g) y 3 y′′ = 4 h) 2 x 2 y ′y ′′ − y ′′ − y ′ = 0
ı) x 2 y′′ − 2 xy ′ = ( y ′) 2 i) ( y′′) 2 + 1 = 0
j) xy ′′ − y ′ − 2 x = 0 k) 3xy ′y ′′ = 1 + ( y ′) 3
l) yy ′′ − ( y ′) 2 = x m) xyy ′′ = c 1 + ( y ′) 2
n) y ′′ + y ′ = xe x o) y ′′ − 3 y 2 = 0
p) x 2 y ′′ + 3xy ′ = 2 x r) x 2 ( y ′′) 2 − xy ′y ′′′ = ( y ′) 2
s) y ′′ − 6 x = 0 t) y′′′ = e x
u) y ( 4) − 2 y ′′′ + y ′′ = e x v) y ′′′ + y ′′ = x 2 + 1 + 3xe x
y) y ( 4) − a 2 y ′′ = 0 z) y ( 4) = 0
BÖLÜM IV
YÜKSEK MERTEBEDEN LĐNEER
LĐNEER
4.1. Giriş
Bu bölümde, en genel şekliyle,
P0 ( x) y ( n ) + P1 ( x) y ( n−1) + ....... + Pn −1 ( x) y′ + Pn ( x) y = Q( x) (4.1)
biçimindeki diferansiyel denklemleri ele alacağız. Bu formdaki bir dife-

ransiyel denkleme n-yinci mertebeden bir doğrusal (veya lineer) diferansiyel
denklem adı verilir. Burada verilen P0(x), P1 ( x), …, Pn (x) ve Q ( x ) fonk-
siyonları belli bir A = [ a, b ] ⊂ IR aralığında sürekli fonksiyonlar olup, bu
aralıkta P0 ( x) ≠ 0 olduğu varsayılmaktadır. Dikkat edilirse bu diferansiyel
denklem y değişkeni ve y ’nin ardışık türevlerine göre doğrusaldır. Örne-
ğin x3 y′′′ + 2 xy′′ − 5x2 y′ − y = tan x denklemi üçüncü mertebeden,
y′′ − 3 y′ − y = 0 denklemi ise ikinci mertebeden doğusal diferansiyel denk-
lemdir. Ancak y′′′ + 2 xyy′′ − y′ + y = x diferansiyel denklemi doğrusal de-
ğildir. Özel olarak A = [ a, b ] ⊂ IR aralığında Q ( x ) = 0 olması durumunda
P0 ( x) y ( n ) + P1 ( x) y ( n −1) + ....... + Pn −1 ( x) y′ + Pn ( x) y = 0 (4.2)
diferansiyel denklemine ikinci tarafsız veya homojen doğrusal denklem de

denir. Çünkü bu diferansiyel denklemde y ve y ’ nin bütün türevleri aynı
dereceden yani birinci derecedendir.
d d2 dn
D= , D 2 = 2 ,....., D n = n
dx dx dx
türev operatörleri olmak üzere
L( D) = P0 ( x) D n + P1 ( x) Dn −1 + ....... + Pn −1 ( x) D + Pn ( x) (4.3)
ifadesine operatörler polinomu adı verilir. Buna göre (4.1) ve (4.2) diferan-
siyel denklemleri sırasıyla
L( D) y = Q( x) (4.4)
ve
L( D) y = 0 (4.5)
şeklinde yazılır. Örneğin x3 y′′′ + 2 xy′′ − 5x2 y′ − y = tan x ve

y′′ − 3 y′ − y = 0 diferansiyel denklemlerini sırasıyla
( x D + 2 xD − 5x D − 1) y = tan x ve (D − 3D − 1) y = 0 biçiminde de
3 3 2 2 2
yazılabiliriz. Buradan görülmektedir ki, D türev operatörünün bir polinomu

olan L( D ) de bir operatördür. Özellikle bu operatör bir doğrusal operatör-
dür. Çünkü a ve b keyfi sabitler ve y ve z ise x değişkeninin n-yinci
basamaktan türevlenebilir fonksiyonları olmak üzere
L( D )(ay + bz ) = a.L( D ) y + b.L( D ) z
olduğu kolaylıkla görülebilir. Bunun sonucu olarak eğer y1 ve y2 fonksiyon-

ları (4.4) diferansiyel denklemin birbirinden farklı iki özel çözümü ise bu
takdirde
L( D) y1 = Q( x) ve L( D) y2 = Q( x)
olacağından
L( D) y1 − L( D) y2 = L( D)( y1 − y2 ) = 0
yazılabilir. Yani (4.4) diferansiyel denkleminin herhangi iki çözümünün
farkı (4.5) ikinci tarafsız diferansiyel denklemini sağlar.
Eğer P0 ( x), P1 ( x), …, Pn (x) katsayıları sabit ise L(D ) operatörüne sabit
katsayılı doğrusal operatör adı verilir. Buna göre L1 ( D) ve L2 ( D ) sabit
katsayılı iki operatör olmak üzere L1 ( D ) + L2 ( D ) toplamı ve L1 ( D ).L2 ( D )
çarpımı sırasıyla
( L1 ( D ) + L2 ( D ))u = L1 ( D )u + L2 ( D )u
( L1 ( D ).L2 ( D ))u = L1 ( D )[ L2 ( D )u ]
4. Bölüm: Yüksek Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler 133
olarak tanımlanır. Burada u türevlenebilir bir fonksiyondur.
Örnek 4.1.1. L1 ( D) = D + 3D − 2 ve L2 ( D ) = D + 2 olmak üzere

2
( L1 ( D ) + L2 ( D ))u = L1 ( D )u + L2 ( D )u
= ( D 2 + 3D − 2)u + ( D + 2)u
= u ′′ + 3u ′ − 2u + u ′ + 2u
= u ′′ + 4u ′
= ( D 2 + 4D)u
olup, buradan L1 ( D) + L2 ( D) = ( D 2 + 3D − 2) + ( D + 2) = D 2 + 4D elde

edilir. Diğer taraftan
( L1 ( D ).L2 ( D))u = L1 ( D )( L2 ( D)u )
= ( D 2 + 3D − 2)[(D + 2)u]
= ( D 2 + 3D − 2)[u ′ + 2u]
= u ′′′ + 2u ′′ + 3u ′′ + 6u ′ − 2u ′ − 4u
= u ′′′ + 5u ′′ + 4u ′ − 4u
= (D 3 + 5D 2 + 4D − 4)u
olur. Dolayısıyla
L1 ( D).L2 ( D) = ( D 2 + 3D − 2).(D + 2) = D 3 + 5D 2 + 4D − 4
elde edilir. Bu şekilde devam edilerek L1 ( D ), L2 ( D ) ve L3 ( D) operatörle-

ri sabit katsayılı operatörler olmak üzere
L1 ( D ) + L2 ( D ) = L2 ( D) + L1 ( D ) ,
L1 ( D) + [ L2 ( D) + L3 ( D)] = [ L1 ( D) + L2 ( D)] + L3 ( D),
L1 ( D).[L2 ( D).L3 ( D)] = [ L1 ( D).L2 ( D)].L3 ( D),
L1 ( D).[L2 ( D) + L3 ( D)] = L1 ( D).L2 ( D) + L1 ( D).L3 ( D),

L1 ( D ).L2 ( D ) = L2 ( D ).L1 ( D )
özelliklerinin sağlandığı kolayca görülebilir.
Uyarı 4.1.1. Li (D) operatörlerinin değişken katsayılı olması durumun-

da ise yukarıdaki eşitliklerin sağlanması gerekmez. Örneğin L1 ( D) = xD ve
L2 ( D ) = D − x operatörleri için
L1 ( D ).L2 ( D ) = L1 ( D)[ L2 ( D )u ]
= xD[( D − x)u ]
= xD[u ′ − xu ]
= xu ′′ − xu − x 2 u ′
= [ xD 2 − x 2 D − x]u
olup, buradan L1 ( D).L2 ( D) = xD 2 − x 2 D − x olduğu görülür. Diğer taraf-

tan
L2 ( D).L1 ( D) = L2 ( D )[ L1 ( D )u ]
= ( D − x)[ xDu]
= ( D − x) xu ′
= u ′ + xu ′′ − x 2 u ′
= [ xD 2 + (1 − x 2 ) D]u
elde edilir. Yani L2 ( D).L1 ( D) = xD 2 + (1 − x 2 ) D olur. Böylece
L1 ( D ).L2 ( D ) ≠ L2 ( D ).L1 ( D )
olduğu görülür.
Teorem 4.1.1. Đkinci tarafsız bir doğrusal diferansiyel denklemin bir
A = [a , b ] aralığındaki çözümlerinin bir lineer kombinasyonu da bu aralıkta
bir çözümdür.
Đspat: y1 , y 2 , …., y n fonksiyonları L( D ) y = 0 diferansiyel denklemi-

nin bir A = [ a , b ] aralığındaki çözümleri olsun. Bu durumda k = 1,2,..., n
için L( D) y k = 0 dır. Böylece
L(D )[c1y 1 + c2 y 2 + ..... + cn y n ] =

= c1 .L(D ) y 1 + c2 .L(D ) y 2 + ..... + cn .L(D ) y n = 0
elde edilir. Burada sırasıyla bir sabitle türevlenebilir bir fonksiyonun çarpı-
mının türevinin, sabitle fonksiyonun türevinin çarpımına eşit olduğunu ve
sonlu sayıda türevlenebilir fonksiyonun toplamının türevinin, bu fonksiyon-
ların türevleri toplamına eşit olduğu gerçeği göz önüne alınmıştır.
Teorem 4.1.2. y1 , y 2 , …., y n ikinci tarafsız bir doğrusal diferansiyel
denklemin bir A = [ a , b ] aralığı üzerinde lineer bağımsız çözümleri ise
A = [a , b ] üzerinde genel çözüm ci ler keyfi sabitler olmak üzere
y = c1 y1 + c2 y 2 + ..... + cn y n (4.6)
olacaktır.
Teorem 4.1.3. Đkinci taraflı bir diferansiyel denklemin genel çözümü,
bu denklemin bir özel çözümü ile ikinci tarafsız diferansiyel denklemin çö-
zümünün toplamına eşittir. Yani
y g = yh + yö (4.7)
yazılabilir. Ayrıca tekil çözüm yoktur.

Đspat: y ikinci taraflı diferansiyel denklemin bir özel çözümü olsun.
Bu durumda L( D ) y = Q ( x ) diferansiyel denkleminde y = y + t değişken
değişimi yapalım. Bu durumda
L( D ) y = L( D )( y + t ) = L( D ) y + L( D )t = Q ( x) ⇒ L( D )t = 0
dır. Böylece t ikinci tarafsız diferansiyel denklemin genel çözümüdür. Bu
diferansiyel denklemin tekil çözümü bulunmadığından, ikinci taraflı diferan-
siyel denklemin de tekil çözümü yoktur.
4.2. Doğrusal ( Lineer ) Bağımsızlık

Yüksek mertebeden bir diferansiyel denklem verildiğinde bu diferansi-
yel denklemi sağlayan birden fazla fonksiyon bulunabilir. Ancak, bu fonksi-
yonlardan bazıları diğerlerinin bir lineer fonksiyonu da olabilir. Bu nedenle
her biri bir çözüm olan bu fonksiyonların birbirinden doğrusal bağımsız olup
olmadığının bilinmesi önemlidir. Bu nedenle doğrusal bağımsızlık kavramı-
nı hatırlayalım.
Bir A = [ a , b ] aralığında tanımlanan u1 ( x ), u 2 ( x), …, un (x) gibi n tane

fonksiyon verildiğinde c1 , c2 , ....., cn sabitlerinin tümü birden sıfır olma-
mak koşuluyla her x ∈ A = [ a, b] için
c1u1 ( x) + c2 u 2 ( x) + ..... + cn u n ( x) = 0 (4.8)
eşitliği sağlanıyorsa bu takdirde u1 ( x ), u 2 ( x), …, un (x) fonksiyonlarına

doğrusal bağımsızdır denir. Doğrusal bağımsız olmayan fonksiyonlara da
doğrusal bağımlıdır denir. Başka bir deyişle (4.8) eşitliği, ancak tüm
c1 , c2 , ....., cn katsayılarının sıfır olması durumunda sağlanırsa, o zaman
u1 ( x ), u 2 ( x), …, un (x) fonksiyonları doğrusal bağımlıdır denir.
Örnek 4.2.1. Herhangi bir A = [ a , b ] aralığında tanımlanan u1 ( x ) = 1,

u 2 ( x) = x ve u 3 ( x) = x 2 fonksiyonlarını göz önüne alalım.
c1 x 2 + c 2 x + c31 = 0 özdeşliği ikinci dereceden bir denklemdir. Bu nedenle
bu eşitlik katsayıların tümü birden sıfır olmadığında x in en fazla iki değeri
için sağlanabilir. O halde verilen fonksiyonlar doğrusal bağımsızdır.
Örnek 4.2.2. IR = (−∞,+∞) kümesi üzerinde tanımlanan
u1 ( x) = cos 2 x, u 2 ( x) = sin 2 x ve u3 ( x) = cos 2 x fonksiyonlarını göz
önüne alalım. Bu durumda c1 cos2 x + c2 sin 2 x + c3 cos 2 x = 0 özdeşliği
c1 = 1 , c2 = c3 = −1 alındığında her x ∈ IR = (−∞,+∞) için sağlanacağı
için verilen fonksiyonlar doğrusal bağımlıdır.
Bu kısımda verilen fonksiyonlar kümesinin doğrusal bağımsız olup-
olmadığına karar verebilmek için özel bir yöntem vereceğiz. Bunun için bir
A = [a , b ] aralığında tanımlanan u1 ( x ), u 2 ( x), …, un (x) gibi n tane fonksi-
yon verildiğinde bu fonksiyonların verilen aralıkta ( n − 1) -inci mertebeye
kadar türevlenebildiklerini varsayalım. Bu durumda (4.8) de verilen ifadenin
türevlerini almak suretiyle
c1u1 ( x) + c2 u 2 ( x) + ..... + cn u n ( x) = 0
c1u1′ ( x) + c2 u ′2 ( x) + ..... + cn u ′n ( x) = 0
c1u1′′( x) + c2 u ′2′ ( x) + ..... + cn u ′n′ ( x) = 0 (4.9)

…………………………………….
c1u1( n−1) ( x) + c2 u 2( n−1) ( x) + ..... + cn u n( n−1) ( x) = 0
homojen denklem sistemi elde edilir. Lineer Cebir derslerinden biliyoruz ki
böyle bir sistemin c1 = c2 = .... = cn = 0 dan başka bir çözümünün mevcut
olabilmesi için katsayılar matrisinin determinantının sıfır olması gerekmek-
tedir. Yani
u1 u2 ... ... un
u1′ u 2′ ... ... u n′
W = u1′′ u ′2′ ... ... u ′n′ (4.10)
... ... ... ... ...
( n −1)
u 1 c 2 u 2( n −1) ... ( n −1)
... u n
determinantının sıfır olması gerekir. O halde W = 0 olması doğrusal bağım-
lılık için gerekli bir şarttır. Ancak bu yeterli bir şart değildir. Başka bir de-
yişle W = 0 ise verilen fonksiyonlar doğrusal bağımlı ya da bağımsız olabi-
lir. Öte yandan eğer W ≠ 0 ise (4.9) ile verilen homojen denklem sisteminin
yegane çözümü c1 = c2 = .... = cn = 0 olur. Yani W ≠ 0 ise u1 ( x ), u 2 ( x),
…, un (x) fonksiyonları doğrusal bağımsızdır. Bu şekilde tanımlanan (4.10)
determinantına u1 ( x ), u 2 ( x), …, un (x) fonksiyonlarının Wronskien(veya
Wronski) determinantı adı verilir.
Örnek 4.2.3. u1 ( x) = e − x , u 2 ( x) = e 2 x fonksiyonlarını ele alalım. Bu
durumda verilen fonksiyonların Wronski determinantı
e−x e2x
W = = 3e x ≠ 0
−e x
2e 2x
olacaktır. Böylece verilen fonksiyonlar doğrusal bağımsızdır.

Örnek 4.2.4. u1 ( x) = e ax , u 2 ( x) = e bx ve u 2 ( x) = e cx fonksiyonlarını
ele alalım. Bu durumda verilen fonksiyonların Wronski determinantı
e ax e bx e cx 1 1 1
( a + b +c ) x
W = ae ax be bx ce = e
cx
a b c
a 2e ax b 2e bx 2 cx
ce a2 b2 c2
= (c − a )(c − b )(b − a )e ( a + b + c ) x
olacaktır. Böylece c ≠ a, c ≠ b, b ≠ a olması durumunda W ≠ 0 olacağın-

dan verilen fonksiyonlar doğrusal bağımsız olur. Öte taraftan a, b, c sabit-
lerinden en az ikisi birbirine eşit ise bu takdirde W = 0 olup verilen fonksi-
yonlar doğrusal bağımlıdır.
Örnek 4.2.5. u1 ( x) = x 2 , u2 ( x) = x 3 ve u 2 ( x) = x −2 fonksiyonlarını

ele alalım. Bu durumda verilen fonksiyonların Wronski determinantı
x2 x3 x −2
W = 2 x 3x 2 − 2 x −3 = 18 + 12 − 4 − 6 + 12 − 12 = 20
2 6x 6 x −4
olacaktır. Böylece W ≠ 0 olup verilen fonksiyonlar doğrusal bağımsız olur.

Örnek 4.2.6. u1 ( x ) = cos x, u 2 ( x ) = sin x fonksiyonlarını ele alalım.
Bu durumda verilen fonksiyonların Wronski determinantı
cos x sin x
W= =1≠ 0
− sin x cos x
olacaktır. Böylece verilen fonksiyonlar doğrusal bağımsızdır.
Örnek 4.2.7. u1 ( x ) = 1, u 2 ( x ) = x , u2 ( x) = x 2 ,…, u n ( x) = x n şeklin-

de verilen fonksiyonları göz önüne alalım. Bu durumda verilen fonksiyonla-
rın Wronski determinantı
1 x x 2 ... xn
0 1 2 x ... nx n −1
W = 0 0 2 ... n(n − 1) x n − 2
... ... ... ... ...
0 0 0 ... n(n − 1)....1
olacaktır. Böylece W ≠ 0 olup verilen fonksiyonlar doğrusal bağımsızdır.

Alıştırmalar:
Aşağıda verilen fonksiyon takımlarının doğrusal bağımsız olup olmadı-
ğını araştırınız.
a) u1 ( x ) = 1, u 2 ( x ) = x , u2 ( x) = x
2
b) u1 ( x) = cos x, u 2 ( x) = sin x , u3 ( x) = 1
2 2
c) u1 ( x) = e x , u 2 ( x) = xe x , u 2 ( x) = x 2 e x
d) u1 ( x) = e ax sin bx, u 2 ( x) = e ax cos bx
e) u1 ( x) = e 1 , u 2 ( x) = e 2 ,… , u 2 ( x) = e n
ax a x a x
f) u1 ( x) = sin e x , u2 ( x) = cos e x
g) u1 ( x) = ln x, u 2 ( x ) = x ln x , u 2 ( x) = x 2 ln x
h) u1 ( x) = x 2 , u2 ( x ) = x x
−2 −1
ı) u1 ( x) = x , u2 ( x) = x , burada x > 0 dır.
4.3. Sabit Katsayılı Đkinci Tarafsız Doğrusal Diferansiyel Denklemler

Bu kısımda L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör olmak üzere
L( D ) y = 0 şeklinde ikinci tarafsız (yani homojen) diferansiyel denklemle-
rin çözüm yöntemlerini tartışacağız. Başka bir deyişle a0 , a1 , a2 , ..., an ler
keyfi sabitler olmak üzere
L( D) y = ( P0 D n + P1 D n−1 + ..... + Pn−1 D + Pn ) y = 0 (4.11)
biçimindeki diferansiyel denklemleri ele alacağız. Eğer u1 ( x ), u 2 ( x), …,

un (x) fonksiyonları (4.11) diferansiyel denkleminin n tane bağımsız çözü-
mü ise, diferansiyel denklemin genel çözümünün
y = c1u1 ( x) + c2 u 2 ( x) + ..... + cn u n ( x) (4.12)
formunda olacağını daha önce ifade etmiştik. O halde bu kısımdaki esas

amacımız bu şekilde bağımsız çözümlerin nasıl bulunacağıdır. Bunun için
önce aşağıdaki teoremi verebiliriz.
Teorem 4.3.1. L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör ise bu takdir-
de a keyfi bir sabit olmak üzere L( D)e ax = L(a)e ax dir.
Đspat: Her 0 ≤ m ≤ n için D m e ax = a m e ax olduğu kolayca görülebilir.

Diğer taraftan L(D ) operatörünün her terimi için benzer eşitlik alınabilece-
ğinden teorem ispatlanmış olur.
Şimdi (4.11) diferansiyel denkleminin, a herhangi bir keyfi sabit olmak
üzere, y = e ax gibi bir çözümünü bulmaya çalışalım. Bunun için verilen
denklemden
L( D)e ax = ( P0 D n + P1 D n−1 + ..... + Pn−1 D + Pn )e ax = 0
elde edilir. Her x için e ax ≠ 0 olduğundan
L(a) = P0 a n + P1a n−1 + ..... + Pn−1a + Pn = 0 (4.13)
olacaktır. Bu denkleme (4.11) diferansiyel denkleminin karakteristik denk-

lemi adı verilir. Böylece bu karakteristik denkleminin kökleri aranan a de-
ğerleridir. Diğer taraftan
P0 a n + P1a n−1 + ..... + Pn−1a + Pn = 0
eşitliği n-yinci dereceden bir polinom olup reel veya kompleks olabilen n
tane kökü olacağını biliyoruz. Eğer bu kökleri a1 , a2 ,...., an ile gösterirsek
tüm köklerin reel ve birbirinden farklı olması durumunda
u1 = e a1x , u 2 = e a2 x ,......., u n = e an x
fonksiyonları verilen diferansiyel denklemin çözümleri olacaktır. Aynı za-

manda bu fonksiyonlar doğrusal bağımsız da olduğundan, diferansiyel denk-
lemin genel çözümü
y = c1e a1x + c2 e a2 x + ....... + cn e an x (4.14)
Şimdi birbirinden farklı olan a1 , a2 ,...., an köklerinden bazılarının

kompleks olabileceği durumunu göz önüne alalım. (4.13) denkleminin
kompleks bir kökü a = c + id ise bunun kompleks eşleniği olan a = c − id
de bir köktür. O halde genelliği bozmaksızın verilen karakteristik denklemin
köklerini a1 = c + id , a2 = c − id , a3 ,...., an olarak alabiliriz. a3 ,...., an bir-
birinden farklı reel sayılar olacağından verilen diferansiyel denklemin genel

çözümü
y = C1e (c +id ) x + C 2 e (c −id ) x + c3 e a3 x + ....... + cn e an x
olarak yazılabilir. Bu çözümü
y = e cx [C1e idx + C 2 e −idx ] + c3e a3 x + ....... + cn e an x
formunda yazar ve
e idx = cos dx + i sin dx ve e − idx = cos dx − i sin dx

eşitlikleri dikkate alınırsa
y = e cx [(C1 + C 2 ) cos dx + i(C1 − C 2 ) sin dx] + c3 e a3 x + ....... + cn e an x
veya katsayıları yeniden sembolleştirerek
y = e cx (c1 cos dx + c 2 sin dx) + c3 e a3 x + ....... + cn e an x
genel şeklinde verebiliriz.

Diğer taraftan eğer (4.13) karakteristik denkleminin katlı kökleri söz ko-
nusu ise bu takdirde u1 = e 1 , u 2 = e 2 ,......., u n = e n fonksiyon takımı
ax a x a x
doğrusal bağımlı olacaktır. Dolayısıyla bunlar verilen diferansiyel denklemin

bir genel çözümünü oluşturmayacaktır. Bu durumda genel çözümün nasıl
bulunacağını daha sonra ele alacağız. Şimdi aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
Örnek 4.3.1. ( D2 − 5D + 6) y = 0 diferansiyel denklemi verilsin. Bu du-

rumda denklemin karakteristik denklemi a 2 − 5a + 6 = 0 olup bunun kökle-
ri a1 = 2 ve a 2 = 3 olacaktır. O halde diferansiyel denklemin iki çözümü
u1 = e 2 x ve u2 = e3 x olarak bulunmuş olur. Öte yandan bu çözümler doğ-
rusal bağımsız olduğundan, diferansiyel denklemin genel çözümü
y = c1e + c2 e
2x 3x
olacaktır.
Örnek 4.3.2. ( D 3 − D 2 − 4D + 4) y = 0 diferansiyel denklemi verilsin.

Bu durumda denklemin karakteristik denklemi
a 3 − a 2 − 4a + 4 = (a − 1)(a − 2)(a + 2) = 0
olup, bu denklemin kökleri a1 = 1 , a 2 = 2 ve a3 = −2 olacaktır. Böylece

verilen diferansiyel denklemin genel çözümü y = c1e x + c2 e 2 x + c3 e −2 x ola-
rak bulunmuş olur.
Örnek 4.3.3. ( D 3 + D 2 + 4D + 4) y = 0 diferansiyel denklemi verilmiş

olsun. Bu durumda denklemin karakteristik denklemi
a 3 + a 2 + 4a + 4 = (a + 1)(a 2 + 4) = 0
olup, bunun kökleri a1 = −1 , a 2 = 2i ve a3 = −2i olacaktır. Böylece, veri-

len diferansiyel denklemin genel çözümü
y = c1e − x + C 2 e 2ix + C3 e −2ix
veya gerekli açılım ve düzenlemeleri yaparak
y = c1e − x + c2 cos 2 x + c3 sin 2 x
Örnek 4.3.4. ( D 2 + 4D + 13) y = 0 denkleminin genel çözümünü elde

edelim. Bu durumda denklemin karakteristik denklemi a 2 + 4a + 13 = 0
olup kökleri a1 = −2 + 3i ve a 2 = −2 − 3i olacaktır. Böylece bu diferansiyel
denklemin genel çözümü
y = C1e ( −2+3i ) x + C2 e ( −2−3i ) x

veya
y = e −2 x ( c1 cos 3x + c2 sin 3x)

olacaktır.
Örnek 4.3.5. ( D 4 + 5D 2 − 36) y = 0 diferansiyel denklemini verilmiş

olsun. Bu takdirde karakteristik denklem
a 4 + 5a 2 − 36 = (a 2 − 4)(a 2 + 9) = 0 olacağından kökler a1, 2 = ∓2 ve
a3, 4 = ∓3i olur. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = c1e 2 x + c2 e −2 x + c3 cos 3x + c4 sin 3x

olarak bulunuş olur.
Örnek 4.3.6. ( D + D − 2D) y = 0 diferansiyel denkleminin genel çö-

3 2
zümünü bulalım. Bu denklemin karakteristik denklemi
a 3 + a 2 − 2a = a(a − 1)(a + 2) = 0
olup, karakteristik denklemin kökleri a1 = 0 , a 2 = 1 ve a3 = −2 olarak

bulunur. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = c1 + c 2 e x + c3 e −2 x
şeklindedir.
Uyarı: (4.13) yardımcı denkleminin köklerinden birkaçı ya da tümü
birbirine eşit olabilir. Bu durumda genel çözümün bulunması amacıyla önce
aşağıdaki teoremleri vermek uygun olacaktır.
Teorem 4.3.2. Eğer L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör ve f (x)
n-yinci mertebeye kadar sürekli türevlenebilir bir fonksiyon ise, bu takdirde
a keyfi bir sabit olmak üzere L( D)[e ax f ( x)] = e ax L( D + a) f ( x) olur.
Đspat: Teoremi ispatlamak amacıyla, öncelikle 0 ≤ m ≤ n her doğal sa-

yısı için D m [e ax f ( x)] = e ax ( D + a) m f ( x) olduğunu tümevarımla göstere-
lim. m = 0 olması özel halinde e ax f ( x) = e ax f ( x) olduğu açıktır. m = 1
ise
D[e ax f ( x)] = e ax Df ( x) + ae ax f ( x) = e ax [ D + a] f ( x)
elde edilir. m − 1 için iddianın doğru olduğunu varsayalım, yani
D m−1[e ax f ( x)] = e ax ( D + a) m−1 f ( x)

olsun. Verilen eşitliğin her iki tarafına D türev operatörünü uygulayalım.
Bu takdirde
D m [e ax f ( x)] = D[e ax ( D + a) m−1 f ( x)]
= e ax D( D + a) m−1 f ( x) + ae ax ( D + a) m−1 f ( x)
= e ax ( D + a) m f ( x)
elde edilir. L(D ) operatörünün her bir terimi için benzer eşitlik alınabilece-
ğinden teorem ispatlanmış olur.
Sonuç 4.3.1. L( D 2 ) , D 2 nin sabit katsayılı bir polinomu ve a keyfi

bir sabit olmak üzere
L( D2 ) cos ax = L(−a 2 )cosax
L( D 2 ) sin ax = L(−a 2 ) sin ax

eşitlikleri sağlanır.
Sonuç 4.3.2. L1 ( D ) ve L2 ( D ) herhangi iki operatör olsun. Eğer y1
fonksiyonu L2 ( D ) y = 0 diferansiyel denkleminin bir çözümü ise, bu tak-
dirde L1 ( D )[ L2 ( D ) y ] = 0 diferansiyel denkleminin de bir çözümü olacak-
tır.
Şimdi (4.13) yardımcı denkleminin köklerinden bazılarının birbirine eşit
olması durumunu göz önüne alalım.
L(a) = P0 a n + P1a n−1 + ..... + Pn−1a + Pn = 0
yardımcı denkleminin köklerinden m( m < n) tanesinin birbirine eşit oldu-

ğunu varsayalım. Bu durumda L( D ) y = 0 diferansiyel denklemi
L(D) y = I ( D)(D − a) m y = 0 (4.15)
şeklinde yazılabilir. Burada I (D ) operatörü ( D − a ) ile bölünemeyen bir

ifade olacaktır. Yukarıda verilen Sonuç 4.3.2 ye göre ( D − a) m y = 0 dife-
ransiyel denkleminin çözümü olan y fonksiyonları aynı zamanda (4.15)
diferansiyel denkleminin de bir çözümü olacaktır. Öte taraftan
( D − a) m y = 0 diferansiyel denkleminin bir çözümünün y1 = e ax biçimin-
de olacağı açıktır. ( D − a) m y = 0 diferansiyel denklemi m-yinci dereceden
bir denklem olduğundan tam m tane bağımsız çözümü bulunacaktır. Bundan
dolayı ( D − a) m y = 0 diferansiyel denkleminin y1 = e ax f ( x) formunda bir
çözümünü bulmalıyız. Bu durumda
(D − a) m e ax f ( x) = e ax D m f ( x) = 0 (4.16)
yazılır. Her a reel sayısı için e ax ≠ 0 olduğundan bu eşitliğin sağlanabil-

mesi için D f ( x) = 0 olması gerekir. Bu ise f (x) fonksiyonunun
m
f ( x) = c0 + c1 x + c 2 x 2 + ..... + cm−1 x m−1
biçiminde olacağını gösterir. Böylece
y1 = e ax f ( x) = (c0 + c1 x + c 2 x 2 + ..... + cm−1 x m−1 )e ax (4.17)
elde edilir. Burada e ax , xe ax , x 2 e ax …., x m −1 e ax fonksiyonları doğrusal ba-

ğımsız olacağından (4.17) fonksiyonu ( D − a) m y = 0 diferansiyel denkle-
minin genel çözümü olacaktır. Öte yandan L( D ) y = 0 diferansiyel denkle-
minin genel çözümünü bulmak için yukarıda bulunan (4.17) çözümüne
I ( D) y = 0 diferansiyel denkleminin çözümünü ilave etmemiz yetmektedir.
Eğer I ( D) y = 0 diferansiyel denkleminin yardımcı denkleminin kökleri
birbirinden farklı ve reel ise bu köklere karşılık gelen çözüm
y 2 = cm e am x + cm+1e am+1x + ..... + cn−1e an −1x (4.18)
şeklindedir. Böylece L( D ) y = 0 diferansiyel denkleminin genel çözümü
y = y1 + y 2 = (c0 + c1 x + c2 x 2 + ..... + cm−1 x m−1 )e ax

+ cm e am x + cm+1e am+1x + ..... + cn−1e an −1x (4.19)
biçiminde olacaktır. Şimdi aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
Örnek 4.3.7. ( D 2 + 6D + 9) y = 0 diferansiyel denkleminin genel çö-

zümünü bulalım. Verilen diferansiyel denklemin karakteristik denklemi
a 2 + 6a + 9 = (a + 3) 2 = 0 olup kökleri ise a1, 2 = −3 olacaktır. Bu takdirde
verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = (c1 + c2 x)e −3 x
şeklindedir.
Örnek 4.3.8. ( D 4 − 6D 3 + 12D 2 − 8D) y = 0 diferansiyel denkleminin

genel çözümünü bulalım. Bu durumda, diferansiyel denklemin karakteristik
denklemi a 4 − 6a 3 + 12a 2 − 8a = a(a − 2) 3 = 0 olacağından, kökler a1 = 0
ve a2 = a3 = a4 = 3 olur. Bunun sonucu olarak verilen diferansiyel denk-

lemin genel çözümü
y = c0 + (c1 + c 2 x + c3 x 2 )e 2 x
biçiminde bulunur.
Örnek 4.3.9. ( D + 8D + 16) y = 0 diferansiyel denklemini çözelim.

4 2
Bu diferansiyel denklemin karakteristik denklemi

a 4 + 8a 2 + 16 = (a 2 + 2) 2 = 0 olacağından bu denklemin kökleri
a1 = a2 = a3 = a4 = ∓2i olup katlı kök söz konusudur. Böylece diferansiyel
y = (c0 + c1 x) cos 2 x + (c2 + c3 x) sin 2 x
olarak bulunur.
Örnek 4.3.10. ( D 4 − 6D 3 + 13D 2 − 12D + 4) y = 0 diferansiyel denk-

lemini çözelim. Bu durumda verilen diferansiyel denklemin karakteristik
denklemi a 4 − 6a 3 + 13a 2 − 12a + 4 = 0 olacaktır. Bu eşitlik ise
(a − 2) 2 (a − 1) 2 = 0 şeklinde çarpanlarına ayrılabilir. Bu durumda da ara-
nan kökler a1 = a 2 = 2 ve a3 = a4 = 1 olarak bulunur. O halde verilen dife-
ransiyel denklemin genel çözümü
y = (c0 + c1 x)e x + (c2 + c3 x)e 2 x
Örnek 4.3.11. ( D 2 − 4)(D + 3) 3 y = 0 diferansiyel denkleminin genel

çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemin karakteristik denklemi ise
(a 2 − 4)(a + 3) 3 = 0 biçiminde olup karşılık gelen kökler a1 = 2 , a 2 = −2
ve a3 = a4 = a5 = −3 olacaktır. Bu nedenle verilen diferansiyel denklemin
genel çözümü
y = (c0 + c1 x + c2 x 2 )e −3 x + c3 e 2 x + c4 e −2 x ”
şeklinde elde edilmiş olur.

Örnek 4.3.12. ( D + 1) y = 0 diferansiyel denkleminin y (0) = 1 ve

2
y ′(0) = 1 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım. Bu denklemin karakteris-

tik denklemi a 2 + 1 = 0 biçiminde olup bunun kökleri a1 = i , a 2 = −i ola-
caktır. Böylece de verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = c1 cos x + c 2 sin x
olacaktır. Buradan
y ′ = −c1 sin x + c 2 cos x
elde edilir. y (0) = 1 ve y ′(0) = 1 koşulları bu eşitliklerde yerlerine yazılırsa
1 = c1 cos 0 + c 2 sin 0 ⇒ c1 = 1
ve
1 = −c1 sin 0 + c 2 cos 0 ⇒ c 2 = 1
bulunur. O halde istenen çözüm y = cos x + sin x olur ki bu bir özel çözümdür.
Örnek 4.3.13. ( D + D − 6) y = 0 diferansiyel denkleminin y (0) = 0

2
ve y ′(0) = 1 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım. Bu durumda karakte-

ristik denklem a 2 + a − 6 = 0 olup, bunun kökleri a1 = 2 , a 2 = −3 olacak-
tır. Bu durumda verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = c1e 2 x + c2 e −3 x
olur. Buradan türev alınırsa y ′ = 2c1e 2 x − 3c2 e −3 x elde edilir. y (0) = 0 ve

y ′(0) = −1 koşulları bu eşitliklerde yerlerine yazılırsa
c1 + c 2 = 0  1 1
 ⇒ c1 = − ve c 2 =
2c1 − 3c 2 = −1 5 5
1 1
elde edilir. O halde istenen çözüm y = − e 2 x + e −3 x olur ki bu bir özel
5 5
çözümdür.
Örnek 4.3.14. ( D3 + 3D2 − D − 3) y = 0 diferansiyel denkleminin

y (0) = 0 , y ′(0) = 1 ve y′′(0) = 1 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım.
Bu durumda karakteristik denklem a 3 + 3a 2 − a − 3 = 0 olup, bunun kökleri

a1 = 1 , a 2 = −3 ve a3 = −1 olacaktır. Bu durumda verilen diferansiyel
y = c1e x + c2e−3 x + c3e− x

olur. Buradan gerekli türevler alınırsa
y′ = c1e x − 3c2e−3 x − c3e− x

ve
y′′ = c1e x + 9c2e−3x + c3e− x

elde edilir. y (0) = 0 , y′(0) = 1 ve y′′(0) = 1 koşulları bu eşitliklerde yerle-
rine yazılırsa
c1 + c2 + c3 = 0 
 5 1 3
c1 − 3c2 − c3 = 1 ⇒ c1 = , c2 = ve c3 = −
8 8 4
c1 + 9c2 + c3 = 1
5 1 3
elde edilir. Bu nedenle, istenen çözüm y = e x + e −3 x − e − x olur ki bu bir
8 8 4
özel çözümdür.
4.4. Sabit Katsayılı Đkinci Taraflı Doğrusal Diferansiyel Denklemler

Bu kısımda L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör olmak üzere
L( D ) y = Q ( x ) şeklinde ikinci taraflı, yani homojen olmayan diferansiyel
denklemler için çözüm yöntemleri verilecektir. Teorem 4.1.3’ te ikinci taraf-
lı bir diferansiyel denklemin genel çözümünün, ikinci tarafsız diferansiyel
denklemin genel çözümüne ikinci taraflı diferansiyel denklemin bir özel
çözümünün eklenmesiyle elde edileceğini vermiştik. Başka bir deyişle
a0 , a1 , a2 , ..., an ler keyfi sabitler olmak üzere
L( D) y = ( P0 D n + P1 D n −1 + ..... + Pn −1 D + Pn ) y = Q( x) (4.20)
diferansiyel denkleminin genel çözümünü y ile,
L( D)u = ( P0 D n + P1 D n−1 + ..... + Pn−1 D + Pn )u = 0 (4.21)

diferansiyel denkleminin genel çözümünü u ile ve
L( D)v = ( P0 D n + P1 D n−1 + ..... + Pn−1 D + Pn )v = Q( x) (4.22)
diferansiyel denkleminin bir özel çözümünü de v ile gösterirsek

y =u+v
olacağını ifade etmiştik. Đkinci tarafsız diferansiyel denklemin genel çözü-
münün nasıl bulunacağını önceki kısımda vermiştik. Bu kısımda ise (4.22)
ile verilen diferansiyel denklemin bir özel çözümünün nasıl bulunacağını
araştıracağız. Önce, bu diferansiyel denklemin sağ tarafının iki fonksiyonun
toplamı biçiminde olduğunu varsayalım. Yani
Q ( x ) = Q1 ( x ) + Q2 ( x )
olsun. Eğer L ( D ) y = Q1 ( x ) diferansiyel denkleminin bir özel çözümü v1

ve L ( D ) y = Q2 ( x ) diferansiyel denkleminin bir özel çözümü de v2 ise, bu
takdirde v = v1 + v 2 fonksiyonu L( D ) y = Q ( x) diferansiyel denkleminin
bir özel çözümü olacaktır.
Şimdi Q (x) fonksiyonunun yapısına göre çözüm yöntemleri geliştire-
ceğiz. Bunun için Q (x) fonksiyonunun üstel, polinom ve trigonometrik
biçimde olmaları durumunu vereceğiz. Öncelikle ters operatör deyimiyle
neyin kastedildiğine bakalım. D = d / dx bir türev operatörü olmak üzere
D −1 = 1 / D ye bakalım. Bir an için DD −1 = 1 yazalım. Bu takdirde bir
u (x) fonksiyonu için DD −1u ( x) = u ( x) eşitliğinde her iki tarafın x değiş-
kenine göre integrali alınarak
D −1u ( x) = ∫ u ( x)dx
elde edilir. Yani D −1 = 1 / D operatörü bir integral operatörüdür. Örneğin,

1 4 1
D −1 x 3 = x , D −1e 2 x = e x
4 2
olacaktır. Bu şekilde devam edilerek
1
L( D ) y = y
L( D )
ile 1 / L ( D ) operatörünü verebiliriz. Bu operatörü L ( D)v = Q ( x ) diferansi-

yel denklemine uygulayarak
1 1
L ( D )v = v = Q ( x)
L( D) L( D)
elde edilir.
Şimdi Q (x) fonksiyonunun Q( x) = e biçiminde olduğunu varsaya-

ax
lım. Bu durumda v özel çözümünü bulmak istiyoruz. v özel çözümünü

bulmak için L(a ) ≠ 0 olup-olmaması durumlarına göre değişik yol izlenir.
Öncelikle L(a ) ≠ 0 durumunu ele alalım. Bunun için aşağıdaki teoremi ve-
rebiliriz.
Teorem 4.4.1. L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör ve a da
L(a ) ≠ 0 olacak şekilde keyfi bir sabit ise bu takdirde
1 1 ax
e ax = e
L( D) L(a )
olur.
1 ax 1
Đspat: Her 0 ≤ m ≤ n için m
e = m e ax olduğu kolayca görülebi-
D a
lir. Diğer taraftan L(D ) operatörünün her terimi için benzer eşitlik alınabi-
leceğinden teorem ispatlanmış olur.
Örnek 4.4.1. ( D 2 − 5D + 6) y = e 5 x diferansiyel denkleminin genel çö-

zümünü bulalım. Bunun için öncelikle ( D 2 − 5D + 6)u = 0 ikinci tarafsız
diferansiyel denkleminin genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denkle-
min yardımcı denklemi a 2 − 5a + 6 = 0 olup kökler a1 = 2 ve a 2 = 3 ola-
caktır. O halde ikinci tarafsız diferansiyel denklemin genel çözümü
u = c1e 2 x + c 2 e 3 x olacaktır. Şimdi de ( D 2 − 5D + 6)v = e 5 x ikinci taraflı
diferansiyel denkleminin özel çözümünü bulalım.
L(5) = 52 − 5.5 + 6 = 6 ≠ 0 olduğundan
1 1 1
v= e5x = 2 e5x = e5x
D − 5D + 6
2
5 − 5 .5 + 6 6
bulunur. O halde verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

1
y = u + v = c1e 2 x + c 2 e 3 x + e 5 x
6
olacaktır.
Örnek 4.4.2. ( D + D + D + 1) y = 2e diferansiyel denkleminin genel
3 2 x
çözümünü bulalım. Öncelikle ( D + D + D + 1)u = 0 ikinci tarafsız dife-

3 2
ransiyel denklemin genel çözümünü bulalım. Bu durumda, yardımcı denk-

lemimiz a 3 + a 2 + a + 1 = (a + 1)(a 2 + 1) = 0 olacağından yardımcı denkle-
min kökleri de a1 = −1, a 2 = i ve a3 = −i olacaktır. O halde ikinci taraf-
sız diferansiyel denklemin genel çözümü
u = c1e − x + c2 cos x + c3 sin x
olacaktır. Şimdi de ikinci taraflı diferansiyel denkleminin özel çözümünü
bulalım. L(1) = 4 ≠ 0 olduğundan
1 1 x 1 x
v= 2e x = 2e = e
D + D + D +1
3 2
4 2
1
y = u + v = c1e − x + c 2 cos x + c3 sin x + e 5 x
2
olacaktır.
Şimdi de Q (x) fonksiyonunun bir polinom şeklinde olduğunu, yani
Q( x) = a k x k + a k x k + .... + a1 x + a0
biçiminde olduğunu, varsayalım. Bu durumda v özel çözümünü bulabilmek
için 1 / L ( D ) yi seriye açmak yeterlidir. Bunun için
1 1 1
= m , m = 0,1,2,.... (4.23)
L( D) D [1 ∓ Φ( D)]
yazalım. Öte taraftan
1
= 1 − Φ ( D) + [Φ ( D)] 2 − [Φ ( D)]3 + ..... (4.24)
1 + Φ ( D)
ve
1
= 1 + Φ ( D) + [Φ ( D)]2 + [Φ( D)]3 + ..... (4.25)
1 − Φ ( D)
olduğunu Analiz derslerinden biliyoruz. Böylece
1 1
v= Q( x) = m {1 ∓ Φ( D) + [Φ( D)] 2 ∓ [Φ ( D)]3 + ....}Q( x) (4.26)
L( D ) D
yazılır. Burada Q (x) fonksiyonu k-yıncı dereceden bir polinom olduğundan

(4.25) ve (4.26) serilerini k-yıncı dereceye kadar yazmak yeterli olacaktır.
Şimdi aşağıdaki örneği verebiliriz.
Örnek 4.4.3. ( D + 4) y = x − 5x + 2 x + x − 1 diferansiyel denkle-

2 4 3 2
minin çözümünü bulalım. ( D + 4)u = 0 ikinci tarafsız denkleminin genel

2
çözümünün u = c1 cos 2 x + c 2 sin 2 x biçiminde olacağı kolayca gösterilebi-

lir. Şimdi de ( D 2 − 4)v = x 4 − 5x 3 + 2 x 2 + x − 1 ikinci taraflı diferansiyel
denkleminin bir v özel çözümünü bulalım.
1
v= ( x 4 − 5 x 3 + 2 x 2 + x − 1)
D +4
2
1 1
= ( x 4 − 5 x 3 + 2 x 2 + x − 1)
4 1 + ( D / 2) 2
1
= .[1 − ( D / 2) 2 + ( D / 2) 4 − ......].( x 4 − 5 x 3 + 2 x 2 + x − 1)
4
1 1 1
= .[ x 4 − 5 x 3 + 2 x 2 + x − 1 − (12 x 2 − 30 x + 4) + 24]
4 4 81
1 4 5 3 17 138
= x − x − x2 + x −
4 4 4 81
elde edilir. O halde verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1 4 5 3 17 138
y = u + v = c1 cos 2 x + c 2 sin 2 x + x − x − x2 + x −
4 4 4 81
olacaktır.
Örnek 4.4.4. ( D − 9D) y = 3x diferansiyel denkleminin genel çözümünü

2 2
bulalım. Önce ( D − 9D)u = 0 ikinci tarafsız diferansiyel denkleminin genel

2
çözümünü bulalım. Bu durumda yardımcı denklem a 2 − 9a = 0 olup kökler

a1 = 0 ve a 2 = 9 olacaktır. Böylece bu diferansiyel denklemin genel çözümü
u = c1 + c2 e 9 x
şeklindedir. Şimdi ( D − 9D)v = 3x diferansiyel denkleminin bir özel

2 2
çözümünü bulalım.
1 1 1
v= 3x 2 = − 3x 2
D − 9D
2
9D D
1−
9
1 D D2
=− [1 + + + ....]3 x 2
9D 9 81
1 6 6
=− [3 x 2 + x + ]
9D 9 81
1 1 6 6
=− [3 x 2 + x + ]
9D 9 81
1 1 6 1 1 2 2
= − [ x 3 + x 2 + x] = − x 3 − x − x
9 3 81 9 27 243
elde edilir. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1 1 2 2
y = u + v = c1 + c2 e 9 x − x 3 − x − x
9 27 243
Teorem 4.4.2. L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör ve f (x) ise
x değişkeninin bir fonksiyonu olsun. Bu durumda a keyfi bir sabit olmak
üzere
1 1
e ax f ( x) = e ax f ( x)
L( D) L( D + a )
olur.
Đspat: Daha önce Teorem 4.3.2 de L( D)[e f ( x)] = e L( D + a) f ( x)

ax ax
olduğunu ispatlamıştık. Şimdi g ( x) = L( D + a ) f ( x) alalım. Bu durumda

1
f ( x) = g ( x)
L( D + a )
1 1
L( D )e ax g ( x) = e ax L( D + a ) g ( x) = e ax g ( x)
L( D + a) L( D + a )
olacaktır. Buradan
1 1 1 1
e ax g ( x) = [ L( D )e ax g ( x)] = e ax g ( x)
L( D ) L( D ) L( D + a ) L( D + a)
yazılabilir. Bu ise teoremin ispatını tamamlar.
Şimdi de L( D ) y = Q ( x) sabit katsayılı diferansiyel denkleminde sağ
taraftaki Q (x) fonksiyonunun Q( x) = e ax f ( x) şeklinde verildiğini varsaya-
lım. Bu takdirde ikinci taraflı diferansiyel denklemin v özel çözümünü bu-
labilmek için yukarıdaki teoremi kullanmak yeterlidir. O halde aşağıdaki
örnekleri verebiliriz.
Örnek 4.4.5. ( D 2 + 6D + 9) y = x 2 .e −3 x diferansiyel denkleminin genel
çözümünü bulalım. Đlk önce ( D 2 + 6D + 9)u = 0 şeklindeki homojen dife-
ransiyel denkleminin genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemi
karakteristik denklemi a 2 + 6a + 9 = (a + 3) 2 = 0 olup, kökler a1, 2 = −3
olur. Bu takdirde, bu homojen diferansiyel denklemin genel çözümü
u = (c1 + c2 x)e −3 x
şeklindedir. Şimdi de ( D 2 + 6D + 9)v = x 2 .e −3 x diferansiyel denkleminin

bir özel çözümünün bulalım. Bu durumda Teorem 4.4.2’ de dikkate alınarak
1 1
v= x 2 .e −3 x = x 2 .e −3 x
D + 6D + 9
2
( D + 3) 2
1
= e −3 x x2
( D + 3 − 3) 2
1 2 1 4 −3 x
= e −3 x x = x e
D2 12
olduğu görülür. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1 4 −3 x
y = u + v = (c1 + c2 x)e −3 x + x e
12
Şimdi Q (x) fonksiyonunun Q( x) = e ax biçiminde olması durumuna

tekrar dönelim, ancak L( a) = 0 olduğunu varsayalım. Bu durumda v özel
çözümünü bulmak için Teorem 4.4.1. i kullanamayız. Fakat bu durumda da
yine Teorem 4.4.2. den yararlanabiliriz. L( a) = 0 olması a sayısının dife-
ransiyel denklemin yardımcı denkleminin bir kökü olması demektir. O halde
a sayısının yardımcı denklemin bir k (k ≥ 1) katlı kökü olduğunu varsayabi-
liriz. Bu durumda L(D ) sabit katsayılı operatörü
L( D) = Φ( D)(D − a) k
biçiminde çarpanlarına ayrılabilir. Böylece Φ (a ) ≠ 0 olacağı açıktır. Bu
durumda f ( x) = 1 özel durumu için yukarıda verilen Teorem 4.4.2 yi kulla-
nalım. Söz konusu teoreme göre
1 1
e ax .1 = e ax .1
L( D) ( D − a) .Φ ( D)
k
1 1
= e ax .1
( D − a) Φ ( D)
k
1 1 e ax x k
= e ax 1 =
Φ(a ) D k Φ ( a ) k!
elde edilir.
Örnek 4.4.6. ( D 2 + 6D + 9) y = e −3 x diferansiyel denkleminin genel

çözümünü bulalım. Öncelikle ( D 2 + 6D + 9)u = 0 homojen diferansiyel
denkleminin genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemin karakteris-
tik denklemi a 2 + 6a + 9 = (a + 3) 2 = 0 olup kökler a1, 2 = −3 tür. Bu tak-
−3 x
dirde homojen diferansiyel denklemin genel çözümü u = (c1 + c2 x)e
−3 x
şeklindedir. Şimdi de ( D + 6D + 9)v = e
2
diferansiyel denkleminin bir
özel çözümünü bulalım. Bu durumda da Teorem 4.4.2’ yi dikkate alarak
1 1
v= e −3 x 1 = e −3 x 1
D + 6D + 9
2
( D + 3) 2
1
= e −3 x 1
D2
1 2 −3 x
= x e
2
olduğu görülür. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1 2 −3 x
y = u + v = (c1 + c2 x)e −3 x + x e
2
Örnek 4.4.7. ( D 4 − 6D 3 + 13D 2 − 12D + 4) y = 3e 2 x diferansiyel denk-

lemi çözelim. Bu diferansiyel denklem için yardımcı denklem ve kökleri
a 4 − 6a 3 + 13a 2 − 12a + 4 = 0 ⇒ (a − 2) 2 (a − 1) 2 = 0
ve kökleri
a1 = a 2 = 2 ve a3 = a4 = 1
olacaktır. O halde homojen diferansiyel denklemin genel çözümü
u = (c0 + c1 x)e x + (c2 + c3 x)e 2 x
olur. Şimdi de ( D 4 − 6D 3 + 13D 2 − 12D + 4)v = 3e 2 x diferansiyel denkle-

minin bir özel çözümünü bulalım. Bu durumda a = 2 yardımcı denklemin
iki katlı bir köküdür. Teorem 4.4.2’ yi kullanırsak
1
v= e2x 5
D − 6 D + 13D − 12 D + 4
4 3 2
1
= ex 5
( D − 2) (2 + 1)
2 2
e 2x 1
= 5
9 D2
5
= x 2e 2x
18
elde edilir. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1 2 −3 x
y = u + v = (c0 + c1 x)e x + (c2 + c3 x)e 2 x + x e
2
olacaktır.
−2 x
Örnek 4.4.8. ( D − 2D − 5D + 6) y = e
3 2
diferansiyel denklemin ge-
nel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemin yardımcı denklemi ve
kökleri
a 3 − 2a 2 − 5a + 6 = 0 ⇒ (a − 3)(a + 2)(a − 1) = 0
ve kökleri
a1 = 3, a 2 = −2 ve a3 = 1
olacaktır. O halde homojen denklemin genel çözümü

−2 x −2 x
u = c1e + c2 e
3x
+ c3 e olur. Şimdi de ( D − 2D − 5D + 6)v = e dife-
x 3 2
ransiyel denkleminin bir özel çözümünü bulalım. Bu durumda a = 2 yar-

dımcı denklemin bir kökü olduğundan Teorem 4.4.2’ ye göre
1
v= e −2 x
D − 2 D − 5D + 6
3 2
1
= e −2 x
( D − 3)( D − 1)( D + 2)
1 1
= [ e −2 x ]
( D + 2) ( D − 1)( D − 3)
1 1 −2 x
= [ e ]
( D + 2 ) 3 .5
1 1 −2 x 1 1 1
= [ e ] = e −2 x 1 = xe − 2 x
( D + 2) 3. 5 15 D 15

1 −2 x
y = u + v = c1e 3 x + c2 e −2 x + c3 e x + xe
15
Sonuç 4.3.1. e paralel olarak aşağıdaki sonucu vermek mümkündür.
2
Sonuç 4.4.1. L( D ) , D 2 operatörünün sabit katsayılı bir polinomu ve
a keyfi bir sabit olmak olsun. Eğer L(−a 2 ) ≠ 0 ise, bu takdirde
1 1 1 1
sin ax = sin ax , cos ax = cos ax
2
L( D ) L( − a )
2 2
L( D ) L( − a 2 )
Bu sonuç kullanılarak Q ( X ) = sin ax ∓ cos ax olması durumunda bir
özel çözüm bulmak mümkün olacaktır.
Örnek 4.4.9. ( D 4 + 10D 2 + 9) y = cos 2 x diferansiyel denkleminin ge-
nel çözümünü bulalım. Bu durumda
a 4 + 10a 2 + 9 = (a 2 + 1)(a 2 + 9) = 0 ⇒ a1, 2 = ∓i, a3,4 = ∓3i
elde edilir. Böylece ikinci tarafsız diferansiyel denklemin genel çözümü
u = c1 cos x + c2 sin x + c3 cos 3x + c4 sin 3x
olarak bulunur. Şimdi ( D 4 + 10D 2 + 9)v = cos 2 x diferansiyel denkleminin

bir özel çözümünü bulalım. Bu durumda Sonuç 4.4.1’ e göre v özel çözümü
1 1
v= cos 2 x = 2 cos 2 x
D + 10 D + 9
4 2
( D + 1)( D 2 + 9)
1
= cos 2 x
(−2 + 1)(−2 2 + 9)
2
1
= cos 2 x
− 3.5
1
=− cos 2 x
15
olacaktır. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

1
y = u + v = c1 cos x + c2 sin x + c3 cos 3x + c4 sin 3x − cos 2 x
15
Diğer yandan L(D) operatörünün D 2 operatörünün bir polinomu olma-
dığı durumda da Sonuç 4.4.1. kullanılabilir. Bunun için ise L(D) türev ope-
ratörünü L( D) = M ( D 2 ) + D.N ( D 2 ) olarak parçalamak yeterlidir.
Örnek 4.4.10. ( D 2 + 3D − 4) y = sin 2 x diferansiyel denklemini çöze-

lim. Bu durumda yardımcı denklemimiz a 2 + 3a − 4 = (a + 4)(a − 1) = 0
olup, kökler a1 = 1, a 2 = −4 olacaktır. Bu takdirde homojen diferansiyel
denklemin genel çözümü u = c1e x + c2 e −4 x şeklinde olacaktır.
( D + 3D − 4)v = sin 2 x diferansiyel denkleminin bir v özel çözümünü
2
bulmak için yine Sonuç 4.4.1’ i kullanalım. Bu durumda

1 1
v= sin 2 x = sin 2 x
D + 3D − 4
2
(−2 ) + 3D − 4
2
1
= sin 2 x
3D − 8
3D + 8
= sin 2 x
(3D − 8)(3D + 8)
3D + 8
= sin 2 x
9 D 2 − 64
1
=− (3D + 8) sin 2 x
100
1
=− (6 cos 2 x + 8 sin 2 x)
100
olacaktır. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü için
1
y = u + v = c1e x + c2 e −4 x − (6 cos 2 x + 8 sin 2 x)
100
elde edilir.
Sonuç 4.4.2. Bir diferansiyel denklem için L(−a ) = 0 ya da denkle-

2
min ikinci tarafı Q( x) = xk (sin ax ∓ cos ax) formunda ise, bu takdirde So-
nuç 4.4.1’ i kullanamayız. Bu durumda sin ax ve cos ax ifadelerinin yerine
bunların üslü fonksiyonlar cinsinden karşılıklarını yazarak daha önce verdi-
ğimiz yöntemlerden yararlanabiliriz. Analiz derslerinden bilinmektedir ki
e iax = cos ax + i sin ax
ve
e −iax = cos ax − i sin ax
yazılabilir. Bu eşitliklerden sin ax ve cos ax ifadeleri çekilirse, bu takdirde
1 iax
cos ax = (e + e −iax )
2
ve
1 iax
sin ax = (e − e −iax )
2i
eşitlikleri elde edilir.
Bu sonuca bir alternatif olarak aşağıdaki teoremi verebiliriz.
Teorem 4.4.3. L(D ) sabit katsayılı bir doğrusal operatör ve g (x) x
değişkeninin bir fonksiyonu olsun. Bu durumda
1 1 L′( D)
[ x.g ( x)] = x g ( x) − g ( x)
L( D ) L( D ) [ L( D)]2
olur.
Đspat: L(D ) bir türev operatörü ve f (x) de bir fonksiyon olmak üzere
L( D )[ xf ( x)] = xL( D ) f ( x ) + L ′( D ) f ( x) eşitliği kolaylıkla gösterilebilir.
Şimdi g ( x) = L( D ) f ( x) alalım. Bu durumda
1
f ( x) = g ( x)
L( D )
olacaktır. Böylece
1 1 1
L( D)[ x g ( x)] = x.L( D ) g ( x) + L ′( D ) g ( x)
L( D) L( D) L( D)
olup buradan
1 1
x.g ( x) = L( D )[ x g ( x)] − L ′( D) g ( x)
L( D ) L( D)
ve buradan da
1 1 1 1
x.g ( x) = x g ( x) − L′( D) g ( x)
L( D ) L ( D) L( D ) L( D )
1 L′( D)
=x g ( x) − g ( x)
L ( D) [ L( D)]2
yazılabilir. Bu ise teoremin ispatını tamamlar.
Örnek 4.4.11. ( D + 3D + 2) y = x.sin 2 x diferansiyel denkleminin ge-

2
nel çözümünü bulalım. ( D + 3D + 2) y = 0 ikinci tarafsız diferansiyel denk-

2
−x −2 x
leminin genel çözümünün u = c1e + c2 e şeklinde olacağı kolayca görüle-
cektir. ( D 2 + 3D − 4)v = x. sin 2 x ikinci taraflı diferansiyel denkleminin bir v
özel çözümünü bulmak için yine Teorem 4.4.3’ ü kullanalım. Bu durumda
1
v= x.sin 2 x
D + 3D + 2
2
1 2D + 3
=x sin 2 x − 2 sin 2 x
D + 3D + 2
2
( D + 3D + 2) 2
1 2D + 3
− 2 + 3D + 2
2
( D + 3D + 2) 2
1 2D + 3
3D − 2 D + 6 D + 13D 2 + 12 D + 4
3
1 2D + 3
=x sin 2 x − sin 2 x
3D − 2 (−4) + 6(−4) D + 13(−4) + 12 D + 4
2
1 1 2D + 3
=x sin 2 x + sin 2 x
3D − 2 4 3D − 8
3D + 2 1 (2 D + 3)(3D − 8)
=x sin 2 x + sin 2 x
9D − 4
2
4 9 D 2 − 64
− x(3 cos 2 x + sin 2 x) (7 cos 2 x + 24 sin 2 x)

= +
20 200
7 − 30 x 12 − 5 x
= cos 2 x + sin 2 x)
200 100
olacaktır. O halde verilen denklemin genel çözümü
7 − 30 x 12 − 5 x
y = u + v = c1e − x + c2 e −2 x + cos 2 x + sin 2 x)
200 100
4.5. Parametrelerin Değişimi Metodu

Bu bölümde, şimdiye kadar ikinci tarafsız, yani homojen diferansiyel
denklemlerin genel çözümlerinin nasıl bulunacağını ve L(D ) sabit katsayılı
bir doğrusal operatör olmak üzere, L( D ) y = Q ( x) şeklinde ikinci taraflı,
yani homojen olmayan diferansiyel denklemler için çözüm yöntemlerini
verdik. Teorem 4.1.3’ te ikinci taraflı bir diferansiyel denklemin genel çö-
zümünün, ikinci tarafsız diferansiyel denklemin genel çözümüne ikinci ta-
raflı diferansiyel denklemin bir özel çözümünün eklenmesiyle elde edilece-
ğini vermiştik. Ayrıca, sabit katsayılı ve ikinci tarafı bazı özel şekillerde
olan diferansiyel denklemler için ikinci taraflı diferansiyel denklemin bir
özel çözümünün nasıl bulunabileceğini verdik. Ancak, parametrelerin deği-
şimi metodu ile, verilen bir değişken katsayılı diferansiyel denklemin ta-
mamlayıcı fonksiyonu, yani homojen diferansiyel denklemin genel çözümü,
bilindiğinde Q (x) fonksiyonunun biçimi nasıl olursa olsun bir özel çözüm
bulmak mümkün olacaktır. Şimdi bu yöntemi açıklayacağız. Bunun için
P0 , P1 , P2 , ..., Pn ler x değişkeninin fonksiyonları olmak üzere
L( D ) y = ( P0 ( x) D n + P1 ( x) D n −1 + ..... + Pn −1 ( x) D + Pn ( x)) y = Q ( x) (4.27)

doğrusal diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Amacımız bu diferansi-
yel denklemin bir özel çözümünü bulmaktır. Bunun için
L( D) y = ( P0 ( x) D n + P1 ( x) D n−1 + ..... + Pn−1 ( x) D + Pn ( x)) y = 0 (4.28)
diferansiyel denkleminin genel çözümünün
u = c1u1 ( x) + c2 u 2 ( x) + ..... + cn u n ( x) (4.29)
biçiminde bilindiğini varsayalım. (4.27) diferansiyel denkleminin bir özel

çözümünün
y = c1 ( x)u1 ( x) + c 2 ( x)u 2 ( x) + ..... + c n ( x)u n ( x) (4.30)
biçiminde olduğunu varsayarak ci ( x), i = 1,2,..., n, fonksiyonlarını (katsa-

yılarını) bulmaya çalışalım. Bunun için (4.30) denkleminin x değişkenine
göre türevlerini alıp her defasında bu türev fonksiyonlarının da yine aynı
olmalarını sağlamak için geriye kalan ifadeleri sıfıra eşitleyelim.
y ′ = [c1 ( x)u1′ ( x) + c 2 ( x)u ′2 ( x) + ..... + c n ( x)u ′n ( x)]
+ [c1′ ( x)u1 ( x) + c2′ ( x)u2 ( x) + ..... + cn′ ( x)un ( x)] (4.31)
elde edilir. Öte yandan ikinci tarafsız diferansiyel denklemin genel çözü-
münden
y ′ = c1u1′ ( x) + c 2 u ′2 ( x) + ..... + c n u ′n ( x) (4.32)
elde edilir. Bu iki denklem taraf tarafa çıkarılarak

c1′ ( x)u1 ( x) + c 2′ ( x)u 2 ( x) + ..... + c n′ ( x)u n ( x) = 0 (4.33)
bulunur. Bu şekilde devam ederek

y ′ = c1 ( x)u1′ ( x) + c 2 ( x)u ′2 ( x) + ..... + c n ( x)u ′n ( x)
ifadesinin tekrar x değişkenine göre türevlerini alarak
y ′′ = [c1 ( x)u1′′( x) + c2 ( x)u ′2′ ( x) + ..... + cn ( x)u ′n′ ( x)]
+ [c1′ ( x)u1′ ( x) + c2′ ( x)u ′2 ( x) + ..... + c′n ( x)u ′n ( x)]

ve ikinci tarafsız diferansiyel denklemden
y′′ = c1u1′′( x) + c2 u ′2′ ( x) + ..... + cn u ′n′ ( x)
elde edilir. Bu iki denklem taraf tarafa çıkarılarak
c1′ ( x)u1′ ( x) + c 2′ ( x)u ′2 ( x) + ..... + c n′ ( x)u ′n ( x) = 0 (4.34)
bulunur. Bu şekilde devam edilerek
c1′ ( x)u1( n−1) ( x) + c 2′ ( x)u 2( n −1) ( x) + ..... + c n′ ( x)u n( n −1) ( x) = Q( x) (4.35)


c1′ ( x)u1 ( x) + c ′2 ( x)u 2 ( x) + ..... + c n′ ( x)u n ( x) = 0
c1′ ( x)u1′ ( x) + c′2 ( x)u ′2 ( x) + ..... + c′n ( x)u ′n ( x) = 0

………………………………………………..
c1′ ( x)u1( n−1) ( x) + c 2′ ( x)u 2( n −1) ( x) + ..... + c n′ ( x)u n( n −1) ( x) = Q ( x)
denklem sistemi elde edilmiş olur. Böylece
y = c1u1 ( x) + c 2 u 2 ( x) + ..... + c n u n ( x)
ifadesi homojen denklemin genel çözümü olduğundan,
u1 ( x), u 2 ( x), ....., u n ( x) fonksiyonları doğrusal bağımsızdır. O halde sis-
temin katsayılar matrisi sıfırdan farklı olacaktır. Yani,
u1 u 2 ....... u u
u1′ u ′2 ....... u u′
W= ≠0
............................
u1( n−1) u 2( n −1) .... u n( n −1)
olacaktır. Bu durumda ise verilen denklem sisteminin bir tek çözümü vardır.
c1′ ( x), c 2′ ( x), ....., c n′ ( x) ler x değişkeninin sürekli fonksiyonları olup
integral alınarak
ci ( x ) = ∫ ci′ ( x )dx, i = 1, 2 ,..., n (4.36)
elde edilir. Böylece ikinci taraflı diferansiyel denklemin bir özel çözümü
v = c1 ( x)u1 ( x) + c2 ( x)u 2 ( x) + ..... + cn ( x)u n ( x)
olarak bulunmuş olur
Örnek 4.5.1. ( D 2 − 2D) y = e x sin x diferansiyel denklemini çözelim.
Bunun için ( D 2 − 2D)u = 0 homojen diferansiyel denkleminin genel çözü-
münün u = c1 + c2 e 2 x şeklinde olacağını belirtelim. Bu durumda
v = c1 ( x) + c2 ( x)e 2x
biçiminde bir özel çözüm arayacağız. Bunun için
u1 ( x ) = 1 ve u 2 ( x) = e 2 x alarak
u1 u2 1 e 2x
W= = = 2 e 2x ≠ 0
u1′ u ′2 0 2e 2x
olduğu görülür. Böylece
c1′ ( x )u1 ( x ) + c 2′ ( x )u 2 ( x ) = 0  c1′ ( x).1 + c ′2 ( x).e 2 x = 0 

 ⇒ 
c1′ ( x )u1′ ( x ) + c ′2 ( x )u ′2 ( x ) = Q ( x )  c1′ ( x).0 + c ′2 ( x).2e 2 x = e x sin x 
denklem sistemi elde edilir. Bu sistemden

1 1
c1′ ( x) = − e x sin x ve c 2′ ( x) = e − x sin x
2 2
ve buradan da
1 1
c1 ( x) = − ∫ e x sin xdx = e x (cos x − sin x)
2 4
ve
1 1
c 2 ( x) = ∫ e − x sin xdx = − e − x (cos x + sin x)
2 4
elde edilir. O halde diferansiyel denklemin bir özel çözümü
v = c1 ( x) + c2 ( x).e 2 x
1 x 1 1
= e (cos x − sin x) - e − x (cos x + sin x)e 2 x = − e x sin x
4 4 2
şeklinde olacaktır. Buradan verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
1
y = u + v = c1 + c 2 e 2 x − e x sin x
2
Örnek 4.5.2. ( D 3 + D) y = tan x diferansiyel denkleminin genel çözü-

münü bulalım. Bunun için ( D 3 + D)u = 0 ikinci tarafsız diferansiyel denk-
leminin genel çözümünün u = c1 + c2 cos x + c3 sin x şeklinde olacağı ko-
layca görülür. Şimdi verilen denklemin u = c1 ( x) + c2 ( x) cos x + c3 ( x) sin x
biçiminde bir özel çözüm arayacağız. Bunun için u1 ( x ) = 1 , u 2 ( x ) = cos x

ve u3 ( x) = sin x alarak
u1 u2 u3 1 cosx sinx
W = u1′ u 2′ u 3′ = 0 - sinx cosx = sin 2 x + cos 2 x = 1 ≠ 0
u1′′′ u 2′′′ u 3′′′ 0 - cosx - sin x
c1′ ( x)u1 ( x) + c 2′ ( x)u 2 ( x) + c3′ ( x)u 3 ( x) = 0 

c1′ ( x)u1′ ( x) + c 2′ ( x)u ′2 ( x) + c3′ ( x)u 3′ ( x) = 0 
c1′ ( x)u1′′( x) + c 2′ ( x)u ′2′ ( x) + c3′ ( x)u 3′′( x) = Q( x)
denklem sistemi
c1′ ( x).1 + c 2′ ( x) cos x + c3′ ( x) sin x = 0 

c1′ ( x).0 − c ′2 ( x) sin x + c3′ ( x) cos c = 0 
c1′ ( x).0 − c ′2 ( x) cos x − c3′ ( x) sin = tan x 
şeklini alır. Bu sistemden
− sin 2 x
c1′ ( x) = tan x, c ′2 ( x) = − sin x ve c3′ ( x) =
cos x
bulunur ve buradan da
c1 ( x) = ∫ tan xdx = − ln cos x ,
c 2 ( x) = − ∫ sin xdx = cos x

ve
sin 2 x π x
c3 ( x ) = − ∫ dx = sin x − ln tan( + )
cos x 4 2
elde edilir. O halde diferansiyel denklemin bir özel çözümü
v = c1 ( x) + c 2 ( x). cos x + c3 ( x). sin x
π x
= − ln cos x + cos 2 x + sin 2 x − sin x. ln tan( + )
4 2
π x
= 1 − ln cos x − sin x. ln tan( + )
4 2
şeklinde olacaktır. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = u + v = c1 ( x) + c2 ( x) cos x + c3 ( x) sin x +
π x
1 − ln cos x − sin x. ln tan( + )
4 2
olarak bulunur.
4.6. Mertebenin Düşürülmesi Metodu

Mertebenin düşürülmesi metodu, hem sabit katsayılı hem de değişken
katsayılı diferansiyel denklemlere uygulanabilen bir metottur. Bir önceki
kısımda verilen parametrelerin değişimi metodu da hem sabit katsayılı hem
de değişken katsayılı denklemlere uygulanabilmektedir. Ancak parametrele-
rin değişimi metodu ikinci tarafsız, yani homojen diferansiyel denklemin
genel çözümünün, yani denklemin tamamlayıcı fonksiyonunun bilinmesi
durumunda, ikinci taraflı diferansiyel denklemin bir özel çözümün bulunma-
sında kullanılmaktadır. Mertebenin düşürülmesi metodu ise, L( D ) y = 0
ikinci tarafsız diferansiyel denkleminin bir özel çözümünün bilinmesi duru-
munda, L( D ) y = Q ( x) diferansiyel denkleminin genel çözümünün bulun-
masında kullanılmaktadır. Şimdi bu yöntemi açıklayalım. Bunun için
P0 , P1 , P2 , ..., Pn ’ ler x değişkeninin fonksiyonları olmak üzere
L( D) y = ( P0 ( x) D n + P1 ( x) D n −1 + ..... + Pn −1 ( x) D + Pn ( x)) y = Q( x)
(4.37)
doğrusal diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu durumda
L( D) y = ( P0 ( x) D n + P1 ( x) D n−1 + ..... + Pn−1 ( x) D + Pn ( x)) y = 0

(4.38)
diferansiyel denkleminin y1 gibi bir özel çözümü biliniyorsa, y = y1 .u de-
ğişken değişimi yardımıyla (4.37) diferansiyel denkleminin mertebesi bir
aşağı mertebeye düşürülmüş olacaktır. Buna göre y = y1 .u ifadesinden art
arda türevler alınmak suretiyle
y ′ = y1′ .u + y1 .u ′
y ′′ = y1′′.u + 2 y1′.u ′ + y1 .u ′′
…………………………….
 n  n 
y ( n ) = y1( n ) .u +   y1( n −1) .u ′ + ..... +   y1′.u ( n −1) + y1 .u ( n )
1
   n − 1 
elde edilir. Bu türevler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazıldığın-
da, diferansiyel denkleminin mertebesi bir aşağı düşürülmüş olur. Bu metot
genel olarak 2. ve 3. mertebeden diferansiyel denklemler için daha kullanış-
lıdır. Daha yüksek mertebeden diferansiyel denklemler için pek kullanışlı
değildir. Şimdi aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
Örnek 4.6.1. (2 x 2 + 1) y ′′ − 4 xy ′ + 4 y = 0 diferansiyel denkleminin genel

çözümünü bulalım. Önce diferansiyel denklemin bir özel çözümünü bulalım.
Bunun için y1 = x alınırsa bunun bir özel çözüm olacağı açıktır. Buradan
y = y1 .u = xu ⇒ y ′ = u + xu ′
⇒ y ′′ = 2u ′ + xu ′′
olup, bunlar diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa, denklem
(2 x 2 + 1)(2u ′ + xu ′′) − 4 x(u + xu ′) y + 4ux = 0
⇒ x(2 x + 1)u ′′ + 2u ′ = 0
2
şeklini alır. u ′ = v yazılarak son diferansiyel denklem x(2 x 2 + 1)v′ + 2v = 0

diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Şimdi bu diferansiyel denklemi
çözebiliriz.
1 2
x(2 x 2 + 1)v′ + 2v = 0 ⇒ dv + dx = 0
v x(2 x 2 + 1)
1 2 4x
⇒ dv + dx − 2 dx = 0
v x 2x + 1
C1 (2 x 2 + 1)
⇒ v = u′ =
x2
2x 2 + 1  1  1
⇒ u = C1 ∫ 2
dx = C1  ∫ 2dx + ∫ 2 dx  = C1 (2 x − ) + C 2
x  x  x
y = xu = C1 (2 x 2 − 1) + C2 x
Örnek 4.6.2. xy ′′ + (1 − 2 x) y′ + ( x − 1) y = e diferansiyel denklemini

x
çözelim. Önce bu diferansiyel denklemin homojen kısmının bir özel çözü-

münü bulalım. Bunun için y1 = e alalım. Bu durumda
x
xy1′′ + (1 − 2 x ) y1′ + ( x − 1) y1 = xe x + (1 − 2 x)e x + ( x − 1)e x = 0
sağlandığı görülür. Böylece y1 = e x fonksiyonu verilen diferansiyel denk-

lemin bir özel çözümüdür. Buradan
y = y1 .u = ue x ⇒ y ′ = ue x + u ′e x
⇒ y′′ = ue + 2u ′e + u ′′e
x x x
olup, bunlar verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa, denklem
x(ue x + 2u ′e x + u ′′e x ) + (1 − 2 x)(ue x + u ′e x ) + ( x − 1)u.e x = e x
⇒ x(u + 2u ′ + u ′′) + (1 − 2 x)(u + u ′) + ( x − 1)u = 1
⇒ xu ′′ + u ′ = 1
şeklini alır. u ′ = v yazılırsa son diferansiyel denklem xv ′ + v = 1 ye indir-

genmiş olur. Şimdi bu diferansiyel denklemi çözebiliriz.
dv
xv ′ + v = 1 ⇒ x + v −1 = 0
dx
1 1
⇒ dv + dx = 0
v −1 x
C1
⇒ v = u′ = +1
x
C1
⇒ u = ∫( + 1)dx = C1 ln x + x + C 2
x

y = ue x = (C1 ln x + x + C 2 ).e x
olacaktır.
2 2
Örnek 4.6.3. y ′′ − y ′ + 2 y = x.e x diferansiyel denklemini çözelim.
x x
Bu diferansiyel denklemin homojen kısmının bir özel çözümünün y1 = x
şeklinde olacağı açıktır. Buradan
y = y1 .u = xu ⇒ y ′ = u + xu ′
⇒ y ′′ = 2u ′ + xu ′′
olup, bunlar verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa, diferansiyel
denklem
2 2
(2u ′ + xu ′′) − (u + xu ′) + 2 ux = xe x
x x
2 2
⇒ 2u ′ + xu ′′ − u − 2u ′ + u = xe x
x x
⇒ xu ′′ = xe x ⇒ u ′′ = e x
şeklini alır. u ′ = v yazılırsa son denklem v ′ = e x denklemine indirgenmiş
olur. Buradan
v = u ′ = ∫ e x dx = e x + C1 ⇒ u = ∫ (e x + C1 ) dx = e x + C1 x + C 2
elde edilir. Böylece, verilen diferansiyel denklemin genel çözümü

y = xu = xe x + C1 x 2 + C2 x
Örnek 4.6.4. xy ′′ − (2 x + 1) y ′ + ( x + 1) y = x 2 e x diferansiyel denklemi-
nin homojen kısmının bir özel çözümü y1 = e x şeklinde ise, diferansiyel
denklemin genel çözümünü bulalım. Burada y1 = e x olduğundan
y = y1 .u = e x u ⇒ y ′ = e x u + e x u ′
⇒ y′′ = e u + 2e u ′ + e u ′′
x x x

denklem
x(e x u + 2e x u ′ + e x u ′′) − (2 x + 1)(e x u + e x u ′) + ( x + 1)e x u = x 2 e x
⇒ xu ′′ − u ′ = x
2
1
⇒ u ′′ − u′ = x
x
şeklini alır. Bu diferansiyel denklemde u ′ = v yazılırsa, bu takdirde denk-
1
lem v ′ − v = x diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Bu diferansiyel
x
denklem birinci basamaktan bir lineer diferansiyel denklem olup çözümünün
v = u ′ = e ∫ 1 / xdx [ ∫ x.e − ∫ 1 / xdx dx + C1 ] = x[ x + C1 ] = x + C1 x

2
biçiminde olacağını önceki bilgilerimizden bilmekteyiz. Buradan da

1 3 1
u = ∫ ( x 2 + C1 x)dx = x + C1 x 2 + C 2
3 2
1 1 
y = u.e x =  x 3 + C1 x 2 + C 2 e x
3 2 
Örnek 4.6.5. x( x − 1) y′′ − (2 x − 1) y′ + 2 y = 0 diferansiyel denkleminin
bir özel çözümü y1 = x 2 şeklinde olduğuna göre genel çözümünü bulalım.
Bu durumda
y = y1.u = x2u ⇒ y′ = 2 xu + x 2u′ ⇒ y′′ = 2u + 4 xu′ + x2u′′

denklem
x( x − 1)(2u + 4 xu′ + x2u′′) − (2 x − 1)(2 xu + x2u′) + 2 x2u = 0
⇒ ( x − x )u′′ + (2 x − 3x )u′ = 0
4 3 3 2
şeklini alır. Bu diferansiyel denklemde u ′ = v yazılırsa, denklem
( x 4 − x3 )v′ + (2 x3 − 3x 2 )v = 0
dv 2 x3 − 3 x 2
⇒ + 4 dx = 0
v x − x3
dv 2 x − 3
⇒ + dx = 0
v x2 − x
diferansiyel denklemine indirgenmiş olur. Bu diferansiyel denklem değiş-
kenlere ayrılabilir tipten bir diferansiyel denklem olup çözümü aşağıdaki
gibi olacaktır. Her bir tarafın integrali alınarak
x −1
v = u ′ = C1
x3
x −1 1 − 2x
u = C1 ∫ 3
dx = C1 + C2
x 2 x2
1
y = u.x 2 = C1 (1 − 2 x) + C2 x 2
2
4.7. Cauchy-Euler Denklemi

P0 , P1 , P2 , ..., Pn ler keyfi sabitler olmak üzere
L( D) y = ( P0 x n Dn + P1 x n −1Dn −1 + ..... + Pn −1 xD + Pn x) y = Q( x) (4.39)

biçiminde yazılabilen diferansiyel denklemlere Cauchy-Euler diferansiyel
denklemi adı verilir. Buna göre Cauchy-Euler diferansiyel denklemi özel bir
değişken katsayılı diferansiyel denklem olacaktır. Bu diferansiyel denklemi
çözebilmek için özel bir değişken değişimi yapılarak verilen diferansiyel
denklem sabit katsayılı diferansiyel denkleme dönüştürülür. Şimdi bunu
açıklayalım. Bunun için
x = et ⇔ t = ln x , x > 0, − ∞ < t < +∞,

değişken değişimi yapalım. Bu durumda (4.39) diferansiyel denklemini t

d
değişkenine göre yeniden yazalım. Ancak, bu durumda D1 = ile t değiş-
dt
kenine göre türev operatörünü göstereceğiz. Buna göre zincir kuralından,
dy dy dt dy dy
xDy = x = et = et e − t = = D1 y (4.40)
dx dt dx dt dt
elde edilir. Böylece (4.39) diferansiyel denkleminde xDy yerine D1 y alına-
caktır. Bunun neticesi olarak
d  dy  2t dt d  −t dy 
x 2 D 2 y = e 2t  =e e 
dx  dx  dx dt  dt 
 d2y dy 
= e 2t e − t  e −t 2 − e − t 
 dt dt 
d 2 y dy
= 2 −
dt dt
= ( D12 − D1 ) y = D1 ( D1 − 1) y (4.41)
olduğu görülür. Benzer bir düşünceyle, n- yinci türevde
x n Dn y = D1 ( D1 − 1)( D1 − 2)....( D1 − n + 1) y (4.42)
olduğu tümevarım yöntemiyle gösterilebilir. Böylece (4.39) diferansiyel

denklemi
L( D) y = [ P0 D1 ( D1 − 1)...( D1 − n + 1) + .... + Pn −1D1 + Pn x) y = Q(et ) (4.43)

biçimine dönüştürülmüş olur. Bu diferansiyel denklem n- yinci mertebeden
sabit katsayılı bir diferansiyel denklem olup, daha önce verilen metotlarla
çözülebilir. Elde edilen çözümde t değişkeni yerine ln x yazılmak suretiyle
(4.39) diferansiyel denkleminin çözümü bulunmuş olur. Şimdi aşağıdaki
örnekleri verebiliriz.
Örnek 4.7.1. ( x3 D3 + 2 x2 D2 + xD − 1) y = x diferansiyel denkleminin

genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklem bir Cauchy-Euler dife-
ransiyel denklemidir. O halde x = et ⇔ t = ln x , değişken değişimi yaparak,
verilen diferansiyel denklemi yeniden yazalım. Burada
x3 D3 = D1 ( D1 − 1)( D1 − 2), x 2 D 2 = D1 ( D1 −1) ve xD = D1
olacağına dikkat edelim. Böylece verilen diferansiyel denklem
[ D1 ( D1 − 1)( D1 − 2) + 2D1 ( D1 − 1) + D1 − 1] y = et
veya kısaca
[( D12 + 1)( D1 − 1)] y = et
diferansiyel denklemine dönüştürülmüş olur. Diğer taraftan, bu diferansiyel

denklemin homojen kısmının genel çözümünün
u = c1et + c2 cos t + c3 sin t
biçiminde olacağı ve homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çö-

zümünün de
1 1 1 t 1 t
v= et = e = e
( D + 1)( D1 − 1)
1
2
2 D1 2
şeklinde olacağı kolayca görülebilir. O halde [( D12 + 1)( D1 − 1)] y = et dife-

ransiyel denkleminin genel çözümü
1
y (t ) = u + v = c1et + c2 cos t + c3 sin t + et
2
olarak bulunmuş olur. Böylece x = et ⇔ t = ln x olduğundan başlangıçta

verilen diferansiyel denklemin genel çözümü olarak
1
y = c1 x + c2 cos ln x + c3 sin ln x + x
2
elde edilir.
Örnek 4.7.2. ( x3 D3 + 2 x2 D2 ) y = x2 diferansiyel denkleminin çözümü-

nü bulalım. Bu diferansiyel denklem bir Cauchy-Euler diferansiyel denkle-
midir. O halde x = et ⇔ t = ln x değişken değişimi yaparak diferansiyel
denklemi yeniden yazalım.
x3 D3 = D1 ( D1 − 1)( D1 − 2), x 2 D 2 = D1 ( D1 − 1)
olacağından, verilen diferansiyel denklem
[ D1 ( D1 − 1)( D1 − 2) + 2D1 ( D1 − 1)] y = e2t

veya kısaca
[ D( D1 − 1)( D1 − 4)] y = e2t

diferansiyel denklemine dönüştürülmüş olur. Bu diferansiyel denklemin
homojen kısmının genel çözümü
u = c1 + c2et + c3e4t
ve homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çözümü ise
1 1 1
v= e 2t = e 2t = − e 2t
D1 ( D1 − 1)( D1 − 4) 2(2 − 1)(2 − 4) 4
şeklinde olacağından [ D( D1 − 1)( D1 − 4)] y = e diferansiyel denkleminin

2t
genel çözümü
1
y (t ) = u + v = c1 + c2 et + c3e 4t − e 2t
4
olarak bulunmuş olur. Böylece başlangıçta verilen diferansiyel denklemin
1
y = c1 + c2 x + c3 x 4 − x 2
4
olacaktır.
Örnek 4.7.3. ( x2 D2 + 5xD + 1) y = x.ln x diferansiyel denkleminin ge-

nel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklem bir Cauchy-Euler diferansi-
yel denklemidir. O halde x = et ⇔ t = ln x değişken değişimi yaparak veri-
len diferansiyel denklemi yeniden yazalım. x 2 D 2 = D1 ( D1 − 1), xD = D1
[ D1 ( D1 − 1) + 5D1 + 1] y = t.et
veya kısaca
( D12 + 4D1 + 1) y = tet


homojen kısmının genel çözümü
u = c1e ( −2 + 3 )t
+ c2 e ( −2− 3 )t
,
biçiminde olacaktır. Homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çö-

zümü ise
1 1
v= tet = et t
D + 4 D1 + 1
1
2
( D1 + 1) + 4( D1 + 1) + 1
2
1
= et t
D + 6 D1 + 6
1
2
1 1
= et t
6 D + 6 D1 2
1+ 1
6
1 D 2 + 6 D1
= et [1 − 1 ]t
6 6
1
= et (t − 1)
6
şeklinde olacağından ( D12 + 4D1 + 1) y = tet diferansiyel denkleminin genel

çözümü
1 1
y (t ) = u + v = c1e( −2 + 3 )t
+ c2 e( −2 − 3 )t
+ tet − et
6 6
olarak
1 1
y ( x) = u + v = c1 x ( −2+ 3)
+ c2 x ( −2− 3)
+ x.ln x − x
6 6
Örnek 4.7.4. ( x 2 D2 − xD + 4) y = x.sin ln x + cos ln x şeklinde verilen

diferansiyel denklemin genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklem
bir Cauchy-Euler diferansiyel denklemi olup, x = et ⇔ t = ln x değişken
değişimi yaparak verilen diferansiyel denklemi yeniden yazalım. Bu takdir-

de, x D = D1 ( D1 − 1), xD = D1 olacağından, verilen diferansiyel denklem
2 2
[ D1 ( D1 − 1) − D1 + 4] y = et sin t + cos t
veya kısaca
( D12 − 2 D1 + 4) y = et sin t + cos t
diferansiyel denklemine dönüştürülmüş olur. Öte yandan Bu diferansiyel

denklemin homojen kısmının genel çözümü
u = (c1 cos 3t + c2 sin 3t ).et
olacaktır. Homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çözümü ise

1 1
v= cos t + 2 et sin t
D − 2 D1 + 4
1
2
D1 − 2 D1 + 4
1 1
= cos t + et 2 sin t
3 − 2 D1 D1 + 3
3 + 2 D1 1
= cos t + et sin t
9 − 4 D12
2
1 1
= (3 + 2 D1 ) cos t + et sin t
13 2
1 1
= (3cos t − 2sin t ) + et sin t
13 2
olarak bulunur. Bu durumda da ( D12 − 2 D1 + 4) y = et sin t + cos t diferansi-

yel denkleminin genel çözümü
y (t ) = u + v = (c1 cos 3t + c2 sin 3t ).et

1 1
+ (3cos t − 2sin t ) + et sin t
13 2
y (t ) = u + v = (c1 cos 3 ln x + c2 sin 3 ln x ).x

1 1
+ (3cos ln x − 2sin ln x) + x sin ln x
13 2
Örnek 4.7.5. [( x + 2) D − ( x + 2) D + 1] y = 3x + 4 diferansiyel denk-

2 2
lemini çözelim. Verilen diferansiyel denklem Cauchy-Euler tipinden bir

diferansiyel denklemi olup, x + 2 = e ⇔ t = ln( x + 2) değişken değişimi
t
yaparak, verilen diferansiyel denklemi yeniden yazalım. Bu durumda

( x + 2)2 D2 = D1 ( D1 − 1) ve ( x + 2) D = D1 olacağı kolay görülebilir. Böy-
lece verilen diferansiyel denklem
[ D1 ( D1 − 1) − D1 + 1] y = 3et − 2
veya kısaca
( D1 − 1)2 y = 3et − 2
denklemine dönüştürülmüş olur. Bu diferansiyel denklemin homojen kısmı-
nın genel çözümü
u = (c1 + c2t ).et

olacaktır. Homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çözümü ise
1 1 1
v= [3et − 2] = 3et − 2
( D1 − 1) 2
( D1 − 1) 2
( D1 − 1) 2
1 1
= 3et 1− 2
D12
( D1 − 1) 2
1 2
= 3et t +2
2
3
= t 2 et + 2
2
olarak bulunur. Bu durumda verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
3
y (t ) = u + v = (c1 + c2t ).et + t 2 et + 2
2
3
y ( x) = u + v = [c1 + c2 ln( x + 2)] + ( x + 2) ln 2 ( x + 2) + 2
2
Örnek 4.7.6. [(2 x + 1) D − 2(2 x + 1) D − 12] y = 6 x denkleminin genel

2 2
çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemin de bir Cauchy-Euler diferan-

siyel denklemi olduğu açıktır. O halde 2 x + 1 = et ⇔ t = ln(2 x + 1) değişken
değişimi yaparak, verilen diferansiyel denklemi yeniden yazalım. Bu du-
rumda (2 x + 1) D = 4D1 ( D1 − 1) ve (2x + 1) D = 2D1 olacağı kolaylıkla
2 2
gösterilebilir. Böylece verilen diferansiyel denklem
[4 D1 ( D1 − 1) − 4D1 − 12] y = 3et − 3

veya kısaca
(4 D12 − 8D1 −12) y = 3et − 3

diferansiyel denklemine dönüştürülmüş olur. Bu denklemin homojen kısmı-
u = c1e3t + c2e− t
olacaktır. Homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çözümünün ise
1 3 1 3 1
v= [3et − 3] = et − 1
4 D − 8D1 − 12
1
2
4 D1 − 2 D1 − 3
2
4 D1 − 2 D1 − 3
2
3 t 1
=− e +
16 4
şeklinde olacağı gösterilebilir. Bu durumda diferansiyel denklemin genel
çözümü
3 t 1
y (t ) = u + v = c1e3t + c2e−t − e +
16 4
3 1
y ( x) = u + v = c1 (2 x + 1)3 + c2 (2 x + 1) −1 − (2 x + 1) +
16 4
Örnek 4.7.7. [( x + 1) D + 3( x + 1) D − 3] y = 0 diferansiyel denklemi-

2 2
nin çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklem de bir Cauchy-Euler dife-

ransiyel denklemi olup, x + 1 = e ⇔ t = ln( x + 1) değişken değişimi yapa-
t
rak, diferansiyel denklemi yeniden yazalım. Bu takdirde

( x + 1)2 D 2 = D1 ( D1 − 1) ve ( x + 1) D = D1 olacağından, verilen diferansiyel
denklem
[ D1 ( D1 −1) + 3D1 − 3] y = 0
( D12 + 2 D12 − 3) y = 0

genel çözümü
y (t ) = c1e−3t + c2et
y ( x) = c1 ( x + 1)−3 + c2 ( x + 1)
Örnek 4.7.8. [(2 x + 1)2 D2 − 2(2 x + 1) D + 4] y = 8(2 x + 1)2 diferansiyel

denkleminin genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklemin bir
Cauchy-Euler diferansiyel denklemi olduğu açıktır. O halde
2 x + 1 = et ⇔ t = ln(2 x + 1) değişken değişimi yaparak, diferansiyel denk-
lemi yeniden yazalım. Bu durumda (2 x + 1)2 D 2 = 4D1 ( D1 − 1) ve
(2x + 1) D = 2D1 olacağı kolaylıkla görülebilir. Böylece verilen diferansiyel
denklem
[4 D1 ( D1 − 1) − 4D1 + 4] y = 8e2t veya kısaca ( D12 − 2 D1 + 1) y = 2e2t
denklemine dönüştürülmüş olur. Bu diferansiyel denklemin homojen kısmı-

u = (c1 + c2.t )et

olacaktır. Homojen olmayan diferansiyel denklemin bir özel çözümünün ise

1
v= 2e2t = 2e2t
( D1 − 1) 2
şeklinde olacağı gösterilebilir. Bu durumda, diferansiyel denklemin genel

çözümü
y (t ) = u + v = (c1 + c2 .t )et +2e 2t
y( x) = u + v = [c1 + c2 .ln(2 x + 1)](2 x + 1) + 2(2 x + 1)2

Alıştırmalar
A. Aşağıda verilen sabit katsayılı homojen(ikinci tarafsız) diferansiyel
denklemlerin genel çözümlerini bulunuz.
a) ( D2 + 2D − 15) y = 0 b) ( D3 − D2 + 9D − 9) y = 0
c) ( D2 + 36) y = 0 d) ( D + 3D + 3D + 1) y = 0
3 2
e) ( D4 − 9D2 ) y = 0 f) ( D − 1)( D + 1)( D + 3) y = 0
g) ( D2 + 1) y = 0 h) ( D6 + 9D4 + 24D2 + 16) y = 0
B. Aşağıda verilen sabit katsayılı homojen olmayan diferansiyel denklem-

lerin genel çözümlerini bulunuz.
a) ( D2 + 2D + 1) y = x b) ( D3 − 3D2 + 3D − 1) y = e2 x
c) ( D2 + 1) y = cos x d) ( D3 + 3D2 − 4) y = xe x
e) ( D2 + 5D + 4) y = 2 x − 1 f) ( D − 1)( D + 1)( D + 3) y = xe−3 x
g) ( D2 + 4) y = x sin x h) ( D6 + 9D2 + 1) y = csc x
ı) ( D2 − 2D + 3) y = x3 + cos x i) ( D3 + 3D2 + 2D) y = x2 + 4 x + 8

C. Aşağıda verilen değişken katsayılı diferansiyel denklemlerin genel çö-

zümlerini bulunuz.
a) ( xD + (1 − 2 x) D) y = e
2 x
b) [(1 + x2 ) D2 + 2 xD) y = 2 x −3
c) ( x2 D2 − D) y = ln x d) ( x2 D2 + 4 xD + 2) y = ln( x + 1)
e) ( xD − ( x + 2) D + 2) y = 0 f) ( x D + 2 x D + 1) y = (1 + x) / x
2 4 2 3
g) ( xD − 3D + 3/ x) y = x + 2 h) [ x D − 4 xD − (6 + 9 x )] y = 0
2 2 2 2
ı) ( xD + 2D + 4 x) y = 4
2
i) [( x + 1)2 D2 − (3x + 4) D + 3) y = (3x+)e3x
D. Aşağıda verilen diferansiyel denklemlerin yanlarında verilen bir özel

çözümü bilindiğine göre genel çözümlerini bulunuz.
a) [ xD2 − (1 + x) D + 1] y = 0 , y1 = e x
b) ( xD2 − (1 + 3x) D + 3) y = 0 , y1 = e3x
c) [(sin 2 x) D2 − 2] y = 0 , y1 = cot x
d) x(1 − x) D2 + 2(1 − x) + 2) y = 0 , y1 = 1 − x
E. Aşağıdaki Cauchy-Euler denklemlerin genel çözümlerini bulunuz.
a) ( x2 D2 − 2 xD + 2) y = 4 x3 b) ( x3D3 + 2 x2 D2 + xD − 1) y = x
c) ( x2 D2 + xD + 9) y = 0 d) ( x3 D3 + 3x2 D2 − 2 xD + 2) y = 0
e) ( x2 D2 − 3xD + 4) y = x 2 ln x f) ( x3D3 + xD −1) y = 3x4
g) ( x 2 D2 − 2 xD + 1) y = x h) ( x3D3 − 5xD − 4) y = x ln x
ı) [( x + 1)2 D2 + ( x + 1) D − 1) y = ln( x + 1)2 + ( x + 1)
i) [(3x + 1)2 D2 + 3(3x + 1) D − 36) y = 3x 2 + 4 x + 1

BÖLÜM V
DĐFERANSĐYEL DENKLEM SĐSTEMLERĐ VE
TOPLAM DĐFERANSĐYEL DENKLEMLER
5.1. Giriş
Daha önceki bölümlerde iki değişkenli diferansiyel denklemleri detaylı
bir şekilde incelemiştik. Bu bölümde ise lineer diferansiyel denklem sistem-
lerini ve ikiden fazla değişkene sahip diferansiyel denklemleri ele alacağız.
Ancak burada yine değişkelerden sadece bir tanesinin bağımsız değişken
olduğunu kabul edeceğiz. Eğer birden fazla bağımsız değişken söz konusu
ise bu durumda denkleme kısmi diferansiyel denklem adı verilir. Bu bölüm-
de sabit katsayılı lineer diferansiyel denklem sistemlerinin çözümleriyle
ilgileneceğiz.
5.2. Diferansiyel Denklem Sistemleri

xi (t ) , i = 1, 2,..., n , aynı bir t bağımsız değişkeninin fonksiyonları ol-
mak üzere bu fonksiyonlarla, bunların t bağımsız değişkenine göre değişik
mertebeden türevlerini içeren diferansiyel denklemlerden oluşan bir sisteme
bir diferansiyel denklem sistemi adı verilir. Böyle bir sistem genel olarak
f1 (t , x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x′2 ,..., x′n , x1′′, x′2′,..., x′n′ ,...) = 0
f 2 (t , x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x′2 ,..., x′n , x1′′, x′2′,..., x′n′ ,...) = 0
f 3 (t, x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x′2 ,..., x′n , x1′′, x′2′,..., x′n′ ,...) = 0 (5.1)
…………………………………………………
f n (t , x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x′2 ,..., xn′ , x1′′, x′2′,..., x′n′ ,...) = 0

biçiminde gösterilebilir. Örneğin,
dx1 d 2 x2 dx
t + 2 + ..... + cos t n = Q1 (t )
dt dt dt
d 5 x1 t dx2 d 2 xn
+ e + ..... + 3 = Q2 (t )
dt 5 dt dt 2
………………………………….
dx1 dx dx
+ t 2 + ..... + ln t n = Qn (t )
dt dt dt
gibi. Burada dikkat edilirse, diferansiyel denklem sistemindeki denklem
sayısı bağımlı değişkenlerin (yani bilinmeyen fonksiyonların) sayısına eşittir
yani n tane diferansiyel denklem verilmiştir. Bu şekilde verilen bir diferan-
siyel denklem sistemini çözmek demek, xi (t ) , i = 1, 2,..., n fonksiyonları
sistemde yerine yazıldığında, verilen sistemdeki tüm denklemler sağlanacak
şekilde bu fonksiyonların belirlenmesi demektir.
Bir sistemde, diferansiyel denklem sayısı bilinmeyen fonksiyon sayısına
eşit olmak üzere, sistemin her denklemi bilinmeyen fonksiyonlardan birinin
en yüksek mertebeden türevine göre verilmişse, bu sisteme bir kanonik sis-
tem adı verilir. Örneğin,
x1′′′ = f1 (t, x1 , x2 , x3 , x1′ , x2′ , x3′ , x1′′, x′2′, x3′′, x′2′′) = 0
x′2′ = f1 (t, x1 , x2 , x3 , x1′ , x2′ , x3′ , x1′′, x3′′) = 0
x3′′ = f1 (t , x1 , x2 , x3 , x1′ , x′2 , x3′ , x1′′, x2′′ ) = 0

diferansiyel denklem sistemi bir kanonik sistemdir. Buna göre bir diferansi-
yel denklem sisteminin bir kanonik sistem olması için aşağıdaki üç koşulu
sağlaması gerekmektedir.
1. Denklem sayısı bilinmeyen sayısına eşit olmalıdır.
2. Denklemlerden her birisi, bilinmeyen fonksiyonlardan birinin sis-
temde bulunan en yüksek mertebeden türevine göre çözülebilmelidir.
3. Birinci taraftaki türevler ikinci tarafta bulunmamalıdır.
Eğer bir kanonik sistem yalnızca birinci mertebeden türevleri içeriyorsa,
bu durumda sisteme bir normal sistem adı verilir. Buna göre, n tane bilin-
meyen fonksiyon içeren bir normal sistem
x1′ = f1 (t , x1 , x2 ,..., xn )
5. Bölüm: Diferansiyel Denklem Sistemleri ve Toplam Diferansiyel Denklemler 185
x′2 = f 2 (t , x1 , x2 ,..., xn )
x3′ = f 3 (t, x1 , x2 ,..., xn ) (5.2)
x4′ = f 4 (t , x1, x2 ,..., xn )

………………………
x′n = f n (t , x1 , x2 ,..., xn )
biçiminde yazılabilir. Kanonik sistem ve normal sistem tanımları dikkate
alınırsa, bir kanonik sistemi her zaman bir normal sisteme dönüştürmek
mümkündür. Dolayısıyla kanonik sistemin çözümü normal sistemin çözümü
yardımıyla elde edilebilir. Kanonik sistemin normal sisteme dönüştürülmesi
halinde sistemin bilinmeyen ya da denklem sayısını elde etmek için kanonik
sistemdeki bilinmeyenlere ait en yüksek mertebeden türevlerin mertebeleri
toplanmalıdır. Bu toplam, sistemin mertebesi olarak adlandırılır. Sistemin
genel çözümünde bu toplam kadar, yani, sistemin mertebesi kadar keyfi
sabit bulunacaktır.
(5.2) normal sisteminin, n tane keyfi sabite bağlı olarak, aşağıdaki gibi
bir çözüm takımının mevcut olacağı gösterilebilir.
x1 = ϕ1 (t , c1 , c2 ,..., cn )
x2 = ϕ 2 (t, c1 , c2 ,..., cn )
x3 = ϕ 3 (t , c1 , c2 ,..., cn ) (5.3)
………………………
xn = ϕ n (t, c1 , c2 ,..., cn ) .
Bu çözüme (5.2) normal sisteminin genel çözümü denir. Bu çözümdeki
keyfi sabitlere özel değerler verilerek sistemin bir özel çözümü de elde edi-
lebilir. Bu sistemin singüler çözümü ise bilindiği gibi keyfi sabit içermeyen
ve genel çözümden elde edilemeyen bir çözümdür.
F1 (t , x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x′2 ,..., x′n ) = 0
F2 (t , x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x2′ ,..., x′n ) = 0

F3 (t , x1 , x 2 ,..., x n , x1′ , x ′2 ,..., x n′ ) = 0 (5.3)
…………………………………
Fn (t , x1 , x2 ,..., xn , x1′ , x2′ ,..., x′n ) = 0

biçiminde bir diferansiyel denklem sistemi verilmiş olsun. Bu sistemi bir
normal sisteme dönüştürebilmek için bu denklemlerden x1′, x′2 ,..., x′n türevle-
rini çözmek gerekir. Eğer (5.3) sisteminden x1′, x′2 ,..., x′n türevleri çözülebili-
yorsa, bu durumda verilen sistemin denklem sayısına eşit sayıda denklem
içeren bir normal sistem elde edilir. Bu normal sistemin her bir çözümü (5.3)
sisteminin de bir çözümüdür. Dolayısıyla normal sistemin genel çözümü
(5.3) sisteminin de genel çözümü olacaktır. Bu genel çözümde n tane keyfi
sabit bulunacaktır. Böylece, bir diferansiyel denklem sisteminin çözülmesi
problemi bir normal sistemin çözülmesi problemine dönüştürülmüş olur.
Dolayısıyla diferansiyel denklem sistemlerinin çözülebilmesi için normal
sistemlerin çözüm yöntemlerinin bilinmesi gerekmektedir. Normal sistemle-
rin çözümü ise türetme ve yok etme metodu adı verilen bir metotla bulunabi-
lir. Bu metotla, normal sistemdeki denklemleri türetmek ve bir tanesi hariç
diğer tüm fonksiyonları yok etmek suretiyle, bilinmeyen bir tek fonksiyonun
bir veya daha fazla denklemi elde edilerek bu denklem yardımıyla sistemin
çözümü bulunmuş olur. Bunun için
dx1
= f 1 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt
dx 2
= f 2 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt
dx3
= f 3 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt
…………………………
dx n
= f n (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt
normal diferansiyel denklem sistemi verilmiş olsun. Şimdi bu sistemin bi-
rinci denklemini türetelim. Bu durumda
d 2 x1 ∂f 1 ∂f 1 dx1 ∂f 1 dx 2 ∂f dx
= + + + ....... + 1 n
dt 2
∂t ∂x1 dt ∂x 2 dt ∂x n dt
∂f 1 ∂f ∂f ∂f
= + f 1 1 + f 2 1 + ....... + f n 1
∂t ∂x1 ∂x 2 ∂x n
elde edilir ki, bu ise
d 2 x1
= g 2 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt 2
biçiminde de yazılabilir. Bu eşitlikten tekrar türev alınarak
d 3 x1 ∂g 2 ∂g 2 dx1 ∂g 2 dx 2 ∂g dx
= + + + ....... + 2 n
dt 3
∂t ∂x1 dt ∂x 2 dt ∂x n dt
∂f 1 ∂g ∂g ∂g
= + f 1 2 + f 2 2 + ....... + f n 2
∂t ∂x1 ∂x 2 ∂x n
bulunmuş olur. Bu da
d 3 x1
= g 3 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt 3
biçiminde yazılabilir. Bu şekilde devam edilerek
dx1
= f 1 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt
d 2 x1
= g 2 (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt 2
d 3 x1
= g 3 (t , x1 , x 2 ,..., x n ) (5.4)
dt 3
…………………………..
d n x1
= g n (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt n
denklemleri elde edilmiş olur. Bu n tane diferansiyel denklemden, ilk n-1
tanesini x2 ,..., xn cinsinden çözerek,
dx1 d n −1 x
x 2 = ϑ 2 (t , x1 , ,..., n −11 )
dt dt
dx1 d n −1 x1
x3 = ϑ3 (t , x1 , ,..., n −1 ) (5.5)
dt dt
…………………………….
dx1 d n −1 x
x n = ϑ n (t , x1 , ,..., n−11 )
dt dt
yazılabilir. Bulunan bu ifadeleri son diferansiyel denklem olan
d n x1
= g n (t , x1 , x 2 ,..., x n )
dt n
diferansiyel denkleminde yerlerine yazarak
d n x1 dx1 d 2 x1 d n −1 x1
= Φ (t , x , , ,..., )
dt n −1
1
dt n dt dt 2
elde edilmiş olur. Bu ise n-yinci mertebeden bir diferansiyel denklemdir.
Eğer bu diferansiyel denklem çözülebiliyorsa, genel çözümü
x1 = ϕ1 (t , c1 , c2 ,..., cn )
biçiminde olacaktır. Bu ifade (5.5) denklemlerinde yerine yazılarak
x2 = ϕ 2 (t, c1 , c2 ,..., cn )
x3 = ϕ 3 (t , c1 , c2 ,..., cn )
………………………
xn = ϕ n (t, c1 , c2 ,..., cn )
bulunur. Bu şekilde elde edilen n tane fonksiyon, başlangıçta verilen dife-
ransiyel denklem sisteminin genel çözümü olacaktır. Bununla ilgili olarak
aşağıdaki örneği verelim.
Örnek 5.2.1: Aşağıdaki diferansiyel denklem sisteminin genel çözümü-
nü bulunuz.
dx
= t − 2x − y
dt
dy
= e −t − 4 x + y
dt
Bu sistem bir normal sistemdir. Buna göre, birinci diferansiyel denkle-
min t değişkenine göre türevini alalım. Bu takdirde
d 2x dx dy
2
= 1− 2 −
dt dt dt
dy
elde edilir. Öte taraftan, = e −t − 4 x + y olduğu dikkate alınırsa,
dt
d 2x dx
2
= 1 − 2 − e −t + 4 x − y
dt dt
yazılabilir. Đlk denklemden y ’ yi çekerek bu denklemde yerine yazarak
d 2 x dx
2
+ − 6 x = 1 − t − e −t
dt dt
elde edilir. Bu diferansiyel denklem ise ikinci mertebeden sabit katsayılı ve
ikinci taraflı bir diferansiyel denklem olup, bir önceki bölümde verilen yön-
temlerle çözülürse, genel çözümünün
1 5 1 −t
x = c1e −3t + c 2 e 2t + t − + e
6 36 6
biçiminde olacağı gösterilebilir. x için elde edilen bu değer ve türevi birinci
denklemde yerine yazılırsa,
2 1 1
y = c1e −3t − 4c 2 e 2t + t + − e −t
3 9 6
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklem sisteminin genel çözümü
1 5 1 −t
x = c1e −3t + c 2 e 2t + t − + e
6 36 6
2 1 1
y = c1e −3t − 4c 2 e 2t + t + − e −t
3 9 6
5.3. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri

Bir diferansiyel denklem sisteminin tüm denklemleri bilinmeyen fonk-
siyonların türevlerine göre lineer ise bu sisteme lineer diferansiyel denklem
sistemi adı verilir. Ayrıca bir sistemde katsayılar D = d / dt türev operatö-
rünün sabit katsayılı polinomları ise diferansiyel denklem sistemine sabit
katsayılıdır denir. Bu kısımda biz sadece sabit katsayılı lineer diferansiyel
denklem sistemlerini inceleyeceğiz. Sabit katsayılı bir lineer diferansiyel
denklem sistemi genel olarak
L11 ( D) x1 (t ) + L12 ( D) x2 (t ) + ....L1n ( D) xn (t ) = Q1 (t )
L21 ( D) x1 (t ) + L22 ( D) x2 (t ) + ....L2 n ( D) xn (t ) = Q2 (t )
L31 ( D) x1 (t ) + L32 ( D) x2 (t ) + ....L3n ( D) xn (t ) = Q3 (t ) (5.6)
……………………………………………………..
Ln1 ( D) x1 (t ) + Ln 2 ( D) x2 (t ) + ....Lnn ( D) xn (t ) = Qn (t )
şeklinde gösterilir. Burada Lij ( D) türev operatörler polinomudur. Bu şekil-

de bir diferansiyel denklem sisteminin çözümünde
L11 ( D) L12 ( D) ..... L1n ( D)

L ( D) L22 ( D) ...... L22 ( D)
∆ = 21 (5.7)
..... ....... ....... .......
Ln1 ( D) Ln 2 ( D) ....... Lnn ( D)
determinantından yararlanılır. Bu determinanta verilen diferansiyel denklem

sistemin katsayılar matrisinin determinantı adı verilir. Örneğin, x = x(t ) ,
y = y (t ) ve z = z (t ) olmak üzere
dx dy dz
2 + − − 3x + 2 y − z = t
dt dt dt
d 2 x dy dz
2
− − 3 + x − 2 y = e 2t
dt dt dt
dx dy
− + 3 + x + y − z = ln t
dt dt
diferansiyel denklem sistemi sabit katsayılı bir diferansiyel denklem siste-

midir. Bu sistemi aşağıdaki gibi D = d / dt operatörü yardımıyla yazmak
mümkündür.
(2 D − 3) x + ( D + 2) y − ( D + 1) z = t
( D2 + 1) x − ( D + 2) y − 3Dz = e2t
−( D − 1) x + (3D + 1) y − z = ln t .
Buna göre bu sistemin katsayılar matrisinin determinantı
2D − 3 D + 2 D + 1
∆ = D 2 + 1 − D − 2 − 3D
− D +1 3D + 1 −1
biçiminde olacaktır. Özel bir durum olarak, t bağımsız değişken ve

x = x(t ) , y = y (t ) ve z = z (t ) olmak üzere sabit katsayılı üç lineer diferan-
siyel denklemin oluşturduğu bir sistem
L1 ( D) x(t ) + L2 ( D) y (t ) + L3 ( D) z (t ) = Q1 (t )
M1 ( D) x(t ) + M 2 ( D) y(t ) + M 3 ( D) z (t ) = Q2 (t ) (5.8)
N1 ( D) x(t ) + N2 ( D) y(t ) + N3 ( D) z(t ) = Q3 (t )
şeklinde yazılabilir. Burada Li ( D) , M i ( D) ve i = 1, 2,3,

N i ( D)
polinomları D operatörünün sabit katsayılı polinomlarıdır. Bu sistemin kat-
sayılar matrisinin determinantı
L1 ( D) L2 ( D) L3 ( D)
∆ = M 1 ( D) M 2 ( D) M 3 ( D)
N1 ( D) N 2 ( D) N3 ( D)
olacaktır. Dikkat edilirse, bu determinant da D operatörünün sabit katsayılı

polinomudur. Bu polinomun derecesine verilen diferansiyel denklem siste-
minin derecesi adı verilir. Lineer Cebir bilgilerimizden biliyoruz ki yukarı-
daki denklem sisteminden
Q1 (t ) L2 ( D) L3 ( D)
∆x(t ) = Q2 (t ) M 2 ( D) M 3 ( D) , (5.9)
Q3 (t ) N 2 ( D) N 3 ( D)
L1 ( D) Q1 (t ) L3 ( D)
∆y (t ) = M 1 ( D) Q2 (t ) M 3 ( D) (5.10)
N1 ( D) Q3 (t ) N3 ( D)
ve
L1 ( D) L2 ( D) Q1 (t )
∆z (t ) = M 1 ( D) M 2 ( D) Q2 (t ) (5.11)
N1 ( D) N 2 ( D) Q3 (t )
ifadeleri elde edilir. (5.9)-(5.11) denklemlerinden her birisi sabit katsayılı

ikinci taraflı bir diferansiyel denklem olacaktır. Bu durumda aşağıdaki üç
durum söz konusudur:
i) ∆ = 0 ise x = x(t ) , y = y (t ) ve z = z (t ) bulunamaz.
ii) ∆ = sabit ise x = x(t ) , y = y (t ) ve z = z (t ) tek türlü olarak belirli-

dir. Ancak bu durumda çözümde keyfi parametre bulunmaz.
iii) ∆ determinantı D operatörünün bir polinomu ise (5.4)-(5.6) denk-
lemlerinden her biri n-yinci mertebeden sabit katsayılı ikinci taraflı birer
diferansiyel denklem olacağından bunların genel çözümlerinden her biri n
tane keyfi parametre içerecektir. Dolayısıyla sistemin çözümünde tam olarak
3n tane parametre mevcut olacaktır. Ancak bunlardan sadece n tanesi ba-
ğımsız olabilir. Şimdi aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
Örnek 5.3.1. Aşağıda verilen diferansiyel denklem sistemini çözelim.
( D − 1) x + Dy = 2t + 1

(2 D + 1) x + 2 Dy = t 
Bu sistem için
D −1 D
∆= = 2 D 2 − 2 D − 2 D 2 − D = −3D
2D + 1 2D
ifadesi 1-inci dereceden olduğundan, sistemin genel çözümünde yalnız bir

tane integral sabiti bulunacaktır. Bu durumda
2t + 1 D
∆x(t ) = = 2 D(2t + 1) − Dt = 3 ,
t 2D
D − 1 2t + 1
∆y (t ) = = (D − 1)t − (2D + 1)(2t + 1)
2D + 1 t
= 1 − t − 4 − 2t − 1 = −3t − 4
− 3Dx = 3 ve − 3Dy = −3t − 4
diferansiyel denklemleri elde edilir. Bu diferansiyel denklemlerin homojen
kısımlarının genel çözümleri için
− 3Dx = 0 ⇒ xh = C1 ve − 3Dy = 0 ⇒ y h = C2
bulunur. Diğer taraftan
1 1 1
− 3Dx = 3 ⇒ x ö = − 3 = − 3t = −t ,
3D 3
11 1 3 1 4
− 3Dy = −3t − 4 ⇒ y ö = − (−3t − 4) = − (− t 2 − 4t ) = t 2 + t
3D 3 2 2 3
x = C1 − t
1 4
y = C2 + t 2 + t
2 3
olduğu görülür. Yukarıda integral sabitinin bir tane olacağını belirtmiştik. O
halde C1 ve C 2 sabitleri arasında bir ilişki kurmalıyız. Bunun için
xh = C1 ve y h = C 2 ⇒ x′h = 0 ve y ′h = 0
olup, bu değerler homojen sistemde yerlerine yazılırsa
x′h − xh + y ′h = 0 ⇒ C1 = 0
2 x′h + xh + 2 y ′h = 0 ⇒ C1 = 0
olduğu görülür. Sonuç olarak diferansiyel denklem sisteminin genel çözümü

x = −t
1 4
y = C2 + t 2 + t
2 3
( D + 2) x + 3 y = 0 
Örnek 5.3.2.  sistemini çözelim. Bu sistem için
3x + ( D + 2) y = 2e 2t 
D+2 3
∆= = D 2 + 4D − 5
3 D+2
ifadesi 2-inci dereceden olduğundan çözümde yalnız iki tane integral sabiti
bulunacaktır. Bu durumda
0 3
∆x(t ) = = −6e 2t ,
2e 2t
D+2
D+2 0
∆y (t ) = 2t
= ( D + 2)2e 2t = 8e 2t
3 2e
( D 2 + 4D − 5) x = −6e 2t ve (D 2 + 4D − 5) y = 8e 2t
kısımlarının genel çözümleri olarak
x h = C1e t + C 2 e −5t ve y h = C3e t + C 4 e −5t

1 6
( D 2 + 4 D − 5) x = −6e 2t ⇒ xö = − 6e 2 t = − e 2 t ,
D + 4D − 5
2
7
1 8
( D 2 + 4 D − 5) y = 8e 2t ⇒ y ö = 8e 2t = e 2t
D + 4D − 5
2
7
6
x = C1e t + C2 e −5t − e 2t
7
8
y = C3 e t + C 4 e −5t + e 2 t
7
elde edilir. Şimdi C1 , C 2 , C3 ve C 4 sabitleri arasında bir ilişki kurmalıyız.
Bunun için
x h = C1e t + C 2 e −5t ve y h = C3e t + C 4 e −5t

eşitliklerinden
xh′ = C1e t − 5C 2 e −5t ve y h′ = C3e t − 5C 4 e −5t

bulunur. Bu değerler homojen diferansiyel denklem sisteminde yerlerine
yazılırsa x′h + 2 xh + 3 y h =
C1e t − 5C 2 e −5t + 2C1e t + 2C 2 e −5t + 3C3 e t + 3C 4 e −5t = 0
3x + y ′h + 2 y h = 3C1e t + 3C2 e −5t + C3 e t − 5C4 e −5t + 2C3 e t + 2C4 e −5t = 0

olduğu görülür. Buradan da
(3C1 + 3C3 )e t + (3C 4 − 3C 2 )e −5t = 0 ,
(3C1 + 3C3 )e t + (3C 2 − 3C 4 )e −5t = 0
ve dolayısıyla C3 = −C1 ve C4 = C2 bulunur. Sonuç olarak, verilen dife-

ransiyel denklem sisteminin genel çözümü
6
x = C1e t + C2 e −5t − e 2t
7
8
y = −C1e t + C2 e −5t + e 2 t
7
( D + 1) x + y = et 
Örnek 5.3.3.  diferansiyel denklem sisteminin ge-
− x + ( D + 1) y = et 
nel çözümünü bulalım. Verilen diferansiyel denklem sistem için
D +1 1
∆= = D2 + 2D + 2
-1 D + 1
determinantı 2-inci dereceden olduğundan genel çözümde sadece iki tane

integral sabiti bulunacaktır. Bu durumda
et 1
∆ x (t ) = = ( D + 1)e t − e t = e t ,
et D +1
D +1 et
∆ y (t ) = = ( D + 1)e t + e t = 3e t
−1 e t
( D2 + 2D + 2) x = et ve ( D2 + 2D + 2) y = 3et
denklemleri elde edilir. Bu diferansiyel denklemlerin homojen kısımlarının
genel çözümleri olarak sırasıyla
xh = (C1 cos t + C2 sin t )e−t ve yh = (C3 cos t + C4 sin t )e−t

1 1
( D 2 + 2 D + 2) x = et ⇒ xö = − et = et ,
D + 2D + 2
2
5
1 3
( D 2 + 2 D + 2) y = 3et ⇒ yö = 3et = et
D + 2D + 2
2
5
1
x = (C1 cos t + C2 sin t )e−t + et
5
3
y = (C3 cos t + C4 sin t )e−t + et
5
elde edilir. Şimdi C1 , C 2 , C3 ve C 4 sabitleri arasında bir ilişki kurmalıyız.
Bunun için
xh = (C1 cos t + C2 sin t )e−t ve yh = (C3 cos t + C4 sin t )e−t

eşitliklerinden
xh′ = −(C1 cos t + C2 sin t )e−t + (−C1 sin t + C2 cos t )e−t ,
y′h = −(C3 cos t + C4 sin t )e−t + (−C3 sin t + C4 cos t )e−t
bulunur. Bu değerler homojen diferansiyel denklem sisteminde yerlerine

yazılırsa
x′h + xh + yh = 0
− x + y′h + yh = 0
eşitliklerinden C3 = −C2 ve C4 = C1 olacağı görülür. Bunun sonucu ola-

rak da verilen diferansiyel denklem sistemin genel çözümü
1
x = (C1 cos t + C2 sin t )e−t + et
5
3
y = (−C2 cos t + C1 sin t )e−t + et
5
( D 2 + D + 1) x + ( D 2 + 1) y = et 
Örnek 5.3.4.  diferansiyel denklem sis-
( D 2 + D) x + D 2 y = e− t 
teminin genel çözümünü bulalım. Bu sistem için
D2 + D + 1 D2 + 1
∆= = −D
D2 + 1 D2
ifadesi 1-inci dereceden olduğundan diferansiyel denklem sistemini genel

çözümünde yalnız bir tane integral sabiti bulunacaktır. Bu durumda
et D 2 + 1
∆x (t ) = -t 2
= D 2e t − ( D 2 + 1)e -t =e t − 2e-t ,
e D
D 2 + D + 1 et
∆y (t ) = = ( D 2 + D + 1)e -t − ( D 2 + D )e t =e-t − 2e t
D2 + D e -t
bulunur. Böylece
− Dx = et − 2e − t
− Dy = e−t − 2et
kısımlarının genel çözümleri için
xh = C1 ve yh = C2
olduğu görülür. Diğer taraftan
1 t
− Dx = et − 2e− t ⇒ xö = − ( e − 2e − t ) = − e t − 2 e − t ,
D
1 −t
− Dy = e − t − 2et ⇒ yö = − ( e − 2 e t ) = e − t + 2e t
D
olacağından, buradan
x = C1 − et − 2e−t
y = C2 + e−t + 2et
elde edilir. Şimdi de C1 ve C 2 sabitleri arasında bir ilişkiyi bulalım. Bunun
için xh = C1 ve yh = C2 olup x′h = 0 ve yh′ = 0 bulunur. Bu değerler homo-
jen diferansiyel denklem sisteminde yerlerine yazılırsa
x′′h + x′h + xh + y′′h + yh = 0
x′′h + x′h + y′′h = 0
diferansiyel denklem sisteminden
C1 +C2 = 0
0=0
elde edilir. Buradan da C2 = −C1 olduğu görülür. Böylece verilen diferan-
siyel denklem sisteminin genel çözümü
x = C1 − et − 2e−t
y = −C1 + e−t + 2et


( D + 1) x + ( D − 1) y = e t
Örnek 5.3.5.  diferansiyel denk-
( D + D + 1) x + ( D − D + 1) y = t 
2 2 2
lem sisteminin genel çözümünü bulalım. Bu sistem için

D +1 D −1
∆= =2
D + D +1
2
D − D +1
2
olduğundan çözümde hiçbir keyfi sabitin bulunmayacağına dikkat edelim.

Bu durumda
et D −1
∆ x (t ) = = ( D 2 − D + 1)e t − ( D − 1)t 2 = t 2 − 2t + e t ,
t2 D − D +1
2
D +1 et
∆y (t ) = = ( D + 1) t 2 - ( D 2 + D + 1)e t = t 2 + 2t − 3e t
D2 + D +1 t 2
2 x = t 2 − 2t + e t
2 y = t 2 + 2t − 3e t
olup, buradan da denklem sisteminin çözümü olarak
1 2 1
x= t − t + et
2 2
1 2 3
y= t + t − et
2 2
elde edilir.
( D 2 + 4) x − 3Dy = 0 
Örnek 5.3.6.  lineer diferansiyel denklem siste-
3Dx + ( D 2 + 4) y = 0
minin genel çözümünü bulalım. Bu sistem için
D 2 + 4 - 3D
∆= = D 4 + 17 D 2 + 16
3D D 2 + 4
ifadesi 4-üncü dereceden olduğundan, çözümde tamı tamına dört tane

integral sabiti bulunacaktır. Bu durumda verilen diferansiyel denklem siste-
minden
0 - 3D
∆x(t ) = = 0,
0 D2 + 4
D2 + 4 0
∆y (t ) = =0
3D 0
( D 4 + 17D 2 + 16) x = 0 ve ( D 4 + 17D 2 + 16) y = 0
homojen diferansiyel denklemleri elde edilir. Bu denklemlerin genel çözüm-
lerinden
xh = C1 cos t + C2 sin t + C3 cos 4t + C4 sin 4t
yh = C5 cos t + C6 sin t + C7 cos 4t + C8 sin 4t
bulunur. Şimdi C1 , C 2 , C3 ve C 4 ile C5 , C6 , C7 ve C8 sabitleri arasında

bir ilişki bulalım. Bunun için, gerekli türevler alınıp, bulunan değerler veri-
len diferansiyel denklem sisteminde yerlerine yazıldığında C5 = −C 4 ,
C6 = C3 , C7 = C2 ve C8 = −C1 elde edilir. Sonuç olarak verilen diferansi-
yel denklem sisteminin genel çözümü
x = C1 cos t + C2 sin t + C3 cos 4t + C4 sin 4t
y = −C4 cos t + C3 sin t + C2 cos 4t − C1 sin 4t
Şimdi aşağıdaki gibi verilen bir diferansiyel denklem sistemini göz önü-
ne alalım ve bu sistemin matrisler yardımıyla çözümünü inceleyelim.
dx1
= a11 x1 + a12 x 2 + ..... + a1n x n + f 1 (t )
dt
dx 2
= a 21 x1 + a 22 x 2 + ..... + a 2 n x n + f 2 (t ) (5.12)
dt
…………………………………………..
dx n
= a n1 x1 + a n 2 x 2 + ..... + a nn x n + f n (t ) .
dt
Bu sistem, homojen olmayan sabit katsayılı lineer bir normal sistemdir.

Biliyoruz ki homojen olmayan bir sistemin genel çözümünü bulmak için
öncelikle homojen sistemin genel çözümünü bulmalıyız. Daha sonra da ho-
mojen olmayan sistemin bir özel çözümü bulunarak bu çözümler toplanır.
(5.12) normal diferansiyel denklem sistemini, matris formunda,
 dx1 
 dt   a11 a12 .... a1n   x1   f1 (t ) 
 dx  
 2  = a 21 a 22 ..... a 2 n   x2   f 2 (t )
 dt  ..... ...... . + (5.13)
..... ....  ....  .... 
 ....      
 dx n  a n1 a n1 ..... a n1   xn   f n (t )
 dt 
veya daha kısa bir şekilde

n
dxi
= ∑ a ij11 x j + f i (t )
dt j =1
biçiminde yazabiliriz. Bu durumda, eğer
 a11 a12 .... a1n   x1   f1 (t ) 

a a 22 
..... a 2 n  x   f (t )
A =  21 , x =  2  ve f (t) =  2 
..... ...... ..... ....  ....  .... 
     
a n1 a n1 ..... a n1   xn   f n (t )
alınırsa, bu takdirde yukarıdaki diferansiyel denklem sistemi
dx
= Ax + f (t ) (5.14)
dt
şeklini alacaktır. Diferansiyel denklem sisteminin homojen olması duru-
munda ise
n
dxi
− ∑ aij11 x j = 0
dt j =1
veya
dx
− Ax = 0 (5.15)
dt
yazılabilir. Buna göre aşağıdaki teoremi verebiliriz.
Teorem 5.3.1: u (t ) fonksiyonu homojen olmayan diferansiyel denklem

sisteminin bir özel çözümü ve v(t ) fonksiyonu da homojen diferansiyel
denklem sisteminin genel çözümü ise x(t ) = u (t ) + v(t ) homojen olmayan
diferansiyel denklem sisteminin genel çözümüdür.
dx
Đspat: = Ax + f (t ) diferansiyel denklem sistemi verilmiş olsun.
dt
x(t ) = u (t ) + v(t ) ifadesinin bu diferansiyel denklem sistemini sağlaması
için,
dx (t ) du (t ) dv(t )
= +
dt dt dt
yazılabileceğinden,
du (t ) dv (t )
+ = A.[u (t ) + v(t )] + f (t )
dt dt
 du(t )   dV (t ) 
 dt − A.u (t ) +  dt − A.V (t ) = f (t )
   
yazılabilir. u (t ) fonksiyonu homojen olmayan sistemin bir özel çözümü
olduğundan
du (t )
− A.u (t ) = f (t )
dt
olacaktır ve v(t ) fonksiyonu homojen sistemin çözümüm olduğundan
dv (t )
− A.v(t ) = 0
dt
alınır. Bu ise teoremin ispatını tamamlar.
Homojen olmayan sistemin özel çözümünü bulmak için sabitlerin deği-
şimi metodunu kullanabiliriz. Bu durumda
dx
− Ax = 0
dt
şeklindeki homojen sistemin genel çözümünün

n
x(t ) = ∑ c k .x ( k ) (t ) (5.16)
k =1
şeklinde olduğunu varsayalım. Bu çözümün homojen olmayan sistemi sağ-

layabilmesi için, ck katsayılarının nasıl olması gerektiğine bakalım. Bunun
için (5.16) ifadesinin homojen olmayan sistemi sağlama şartını yazalım.
dx(t ) n
dc k ( k ) n
dx ( k ) (t )
=∑ .x (t ) + ∑ c k .
dt k =1 dt k =1 dt
olup, bu ifade
dx
− Ax = f (t )
dt
sisteminde yerine yazılırsa,
n
dck ( k ) n
dx ( k ) (t ) n
∑
k =1 dt
. x (t ) + ∑
k =1
c k .
dt
− ∑ Ack .x ( k ) (t ) = f (t )
k =1
veya
n
dc k ( k ) n
 dx ( k ) (t ) 
∑
k =1 dt
.x (t ) + ∑ c k . − A.x ( k ) (t ) = f (t )
k =1  dt 
elde edilir. x ( k ) (t ) homojen sistemin bir çözümü olup
dx ( k ) (t )
− A.x ( k ) (t ) = 0
dt
olacağından
n
dck ( k )
∑k =1 dt
.x (t ) = f (t )
olmalıdır. Buna göre, ck katsayılarının

n
∑ c′ (t ).x
k =1
k i
(k )
(t ) = f i (t ) , i = 1,2,..., n,
şartlarını sağlaması gerektiği elde edilir. Buradan da

c′k (t ) = ψ k (t )
c k (t ) = ∫ψ k (t ) dt = φ k (t )
elde edilir. Dolayısıyla homojen olmayan sistemin özel çözümü

n
xö = ∑φ k (t ).x ( k ) (t )
k =1
biçimindedir. Bu durumu matris sembolüyle daha sade bir şekilde yazabili-

riz. Bunun için
dx
− Ax = f (t )
dt
sistemi verilmiş olsun.
dx
− Ax = 0
dt
homojen diferansiyel denklem sisteminin genel çözümü
n
xi = ∑ c k .xi
(k )
k =1
biçiminde olsun. Bu çözümü, matris gösteriminde,
 x1   x1(1) x1( 2 ) .... x1( n )   c1 

 x   (1)  
 2  =  x2 x 2( 2 ) ..... x 2( n )  c 2 
.
....  ..... ...... ..... ....  ....
   (1)  
 x n   x n x n( 2 ) ..... x n( n )  c n 
veya daha kısa bir şekilde

x = X .C
biçiminde yazabiliriz. Burada, x ve C n- boyutlu sütun vektörleri ve X ise
n- boyutlu bir kare matristir. Bu durumda problem, x = X .C vektörü
dx
− Ax = f (t )
dt
sisteminin çözümü olacak şekilde C vektörünün bulunması problemidir.

Bunun için
dx dX dC
= C+X
dt dt dt
olduğundan
dX dC  dX  dC
C+X − AXC = f (t ) ⇒  − AX C + X = f (t )
dt dt  dt  dt
yazılabilir. Bu takdirde, X homojen sistemin bir çözümü olduğundan,
dX
− AX = 0
dt
olur ve dolayısıyla
dC dC
X = f (t ) ⇒ X −1 X = X −1 f (t )
dt dt
dC
⇒ = X −1 f (t )
dt
⇒ C = ∫ X −1 f (t )dt
elde edilir. Böylece homojen olmayan sistemin özel çözümü
x ö = X .C = X .∫ X −1 f (t ) dt (5.17)
biçiminde bulunmuş olur. Bu durumda genel çözüm
x = X .C + xö
olacaktır.
Şimdi de aşağıdaki homojen denklem sistemini göz önüne alalım.
dx1
= a11 x1 + a12 x 2 + ..... + a1n x n
dt
dx 2
= a 21 x1 + a 22 x 2 + ..... + a 2 n x n
dt
…………………………………
dx n
= a n1 x1 + a n 2 x 2 + ..... + a nn x n .
dt
Bu sistem sabit katsayılı lineer ve homojen bir normal sistemdir. Dolayısıy-
la daha önce belirtildiği gibi türetme ve yok etme metodu kullanılarak n-yinci
mertebeden sabit katsayılı bir lineer denkleme dönüştürülerek çözülebilir. An-
cak başka bir yöntemle de bunu çözmek mümkündür. Bunun için sistemin
x1 = u1e kt , x2 = u 2 e kt ,......, xn = u n e kt (5.18)
biçiminde özel çözümleri aranır. Bu amaçla, u1e kt , u 2 e kt ,......, u n e kt fonksi-

yonlarının sistemin denklemlerini sağlaması şartından faydalanılarak,
u1 , u 2 ,......, un ve k sabitleri belirlenir. Bu fonksiyonlar denklem sistemin-
de yerlerine yazılarak,
ku1e kt = (a11u1 + a12 u 2 + ..... + a1n u n )e kt
ku2 e kt = (a 21u1 + a 22u 2 + ..... + a 2n u n )e kt
…………………………………
kun e kt = (a n1u1 + a n 2 u 2 + ..... + a nn u n )e kt
sistemi veya gerekli düzenleme yapılarak
(a11 − k )u1 + a12u 2 + ..... + a1n u n = 0
a21u1 + (a22 − k )u 2 + ..... + a2 n u n = 0

…………………………………… (5.19)
an1u1 + an 2 u 2 + ..... + (ann − k )u n = 0

sistemi elde edilir. Bu sistemin çözümü ise lineer cebir derslerinden bilin-
mektedir. Bunun için sistemin katsayılar matrisinin determinantı olan
a11 − k a12 ..... a1n

a 21 a 22 − k ..... a 2 n
∆(k ) = (5.20)
..... ...... ...... .....
a n1 an 2 ...... a nn
determinantına bakılır. Bu durumda, eğer k bu determinantı sıfır kılmıyor-

sa, sistemin sadece u1 = u 2 = ... = u n = 0 aşikâr çözümü vardır ve dolayı-
sıyla da x1 (t ) = x2 (t ) = ... = xn (t ) = 0 elde edilir. Sistemin aşikâr olmayan
çözümünün bulunabilmesi için ∆(k ) = 0 olmalıdır. Bu takdirde k ,
∆(k ) = 0 denkleminin kökleri olur. Bu denkleme verilen diferansiyel denk-
lemin karakteristik denklemi adı verilir.
dx1 dx
Örnek 5.3.7: = x1 − 2 x 2 ; 2 = −2 x1 + x 2 diferansiyel denklem
dt dt
sisteminin genel çözümünü bulalım. Bu sistem bir homojen sistemdir. Dola-
yısıyla x1 = u1e kt ; x2 = u 2 e kt fonksiyonları sistemin çözümleri olarak alına-
bilir. Bu durumda bu çözümler verilen sistemde yerine yazılırsa
ku1e kt = u1e kt − 2u 2 e kt
ku2 e kt = −2u1e kt + u 2 e kt
veya daha sade olarak
(1 − k )u1 − 2u 2 = 0
− 2u1 + (1 − k )u 2 = 0
sistemi elde edilir. Bu sistemin karakteristik denklemi
1− k −2
∆(k ) = = k 2 − 2k − 3 = 0
−2 1− k
olup, buradan k = −1 veya k = 3 bulunur. O halde k = −1 için
2u1 − 2u 2 = 0
⇒ u1 = u 2 = 1
− 2u1 + 2u 2 = 0
olacağından çözümler x1 = e −t ; x2 = e −t olacaktır. Diğer taraftan k = 3 için
− 2u1 − 2u 2 = 0
⇒ u1 = −u 2
− 2u1 − 2u 2 = 0
olup, u1 = 1 ise u 2 = −1 bulunur. Bu durumda çözümler

x1 = e 3t ; x2 = −e 3t biçimindedir. Böylece verilen sistemin genel çözümü
x1 = c1e −t + c2 e 3t
x2 = c1e −t − c2 e 3t
dx1 dx
Örnek 5.3.8: = x1 − 2 x 2 + cos t ; 2 = −2 x1 + x 2 − sin t diferan-
dt dt
siyel denklem sistemini çözelim. Bu sistem bir homojen olmayan sistemdir.
Bir önceki örnekte homojen sistemin çözümünün
x1 = c1e −t + c2 e 3t
x2 = c1e −t − c2 e 3t
biçiminde olduğunu elde etmiştik. Şimdi bu çözümde geçen c1 ve c2 yi öyle

belirleyelim ki bu çözüm, homojen olmayan sistemin çözümü olsun. Sabitin
değişimi metoduna göre bu çözümden
dx1
= −c1e −t + 3c 2 e 3t + c1′e −t + c ′2 e 3t
dt
olup, bu ifade sistemdeki birinci denklemde yerine yazılırsa
− c1e −t + 3c2 e 3t + c1′e −t + c′2 e 3t = c1e −t + c2 e 3t − 2c1e −t + 2c2 e 3t + cos t

veya
c1′e −t + c2′ e 3t = cos t (a)
elde edilir. Benzer şekilde

dx 2
= −c1e −t − 3c 2 e 3t + c1′e −t − c ′2 e 3t
dt
olup, bu ifade sistemdeki ikinci denklemde yerine yazılırsa
− c1e −t − 3c 2 e 3t + c1′e −t − c 2′ e 3t = −2c1e −t − 2c 2 e 3t + c1e − t − c 2 e 3t − sin t
veya
c1′e −t − c2′ e 3t = − sin t (b)

elde edilir. (a) ve (b) eşitliklerinden

c1′e −t + c2′ e 3t = cos t
c1′e −t − c2′ e 3t = − sin t
denklem sistemi elde edilir. Bu sistemden
2c1′e −t = cos t − sin t
2c2′ e 3t = cos t + sin t
ve buradan da
1 t 1
c1 =
2 ∫ e ( cos t − sin t )dt = e t cos t + k1
2
1 −3t 1
c2 =
2 ∫ e ( cos t + sin t )dt = − e −3t (sin t + 2 cos t ) + k 2
10
elde edilir. Bu fonksiyonlar homojen sistemin çözümünde yerlerine yazılırsa
verilen sistemin genel çözümü olarak
1
x1 = c1e −t + c 2 e 3t = k1e −t + k 2 e 3t + (3 cos t − sin t )
10
1
x 2 = c1e −t − c 2 e 3t = k1e −t − k 2 e 3t + (7 cos t + sin t )
10
bulunmuş olur.
Şimdi de aynı sistemi matris yardımıyla çözelim. Bu durumda
dx  1 − 2  cos t 
=  x+ 
dt − 2 1  − sin t 
sisteminin genel çözümü
x = X (t ).C + xö
olup, burada
e − t e 3t 
X =  −t 3t 
⇒ X = −2e 2 t
e −e 
ve dolayısıyla da
−1 1  − e 3t e 3t  1  e t et 
X = − 2t  −t =  
2e − e e − t  2  e − 3t − e − 3t 
olacaktır. O halde
e − t e 3t  1  e t e t   cos t 
− e 3t  ∫ 2  e −3t
x ö =  −t .    dt
e − e −3t   − sin t 
1 e − t e 3t   e t (cos t − sin t ) 
− e 3t  ∫ e −3t (cos t + sin t ) 
=  .   dt
2 e −t
 1 t 
−t  e cos t 
1 e e 
3t
2
=   .  
2 e− t −e3t   1 −3t
− e (sin t + 2cos t ) 
 10 
3 1 
10 cos t − 10 sin t 
= 
 7 cos t + 1 sin t 
10 10 
elde edilir. Buna göre genel çözüm x = X (t ).C + xö bağıntısından
3 1 
 x1  e −t e 3t   c1  10 cos t − 10 sin t 
 x  =  −t .  +  
 2  e − e 3t  c 2   7 cos t + 1 sin t 
10 10 
dx dy dz
Örnek 5.3.9: = x+ y; = y− z; = −2 y diferansiyel denk-
dt dt dt
lem sistemini çözelim. Bu diferansiyel denklem sistem bir homojen sistem-
dir. Sistemin çözümünün x = Aekt ; y = Be kt ; z = Cekt şeklinde olduğunu
varsayalım. Buna göre, sistemin sağlama şartından
dx dy dz
= Ake kt ; = Bke kt ; = Cke kt
dt dt dt
olacağından, bunlar sistemde yerine yazılırsa, bu takdirde

Ake kt = Ae kt + Be kt
Bke kt = Be kt − Ce kt
Cke kt = −2 Be kt
(1 − k ) A + B = 0
(1 − k ) B − C = 0
− 2 B − Ck = 0
1− k 1 0
∆(k ) = 0 1 − k − 1 = (1 − k )(k − 2)(k + 1) = 0
0 −2 −k
olup, buradan k = 1 ; k = 2 veya k = −1 elde edilir. Bu durumda k = 1 için

B = 0 ; C = 0 ve A = a olup, a = A = 1 alınırsa, çözümler
x = et ; y = 0 ; z = 0
şeklinde olur. Öte taraftan k = 2 için − A + B = 0 ; − B − C = 0 ve
− 2 B − 2C = 0 elde edilir. Buradan da A = B = −C bulunur. Eğer A = 1
alınırsa, çözümler x = e 2t ; y = e 2t ; z = −e 2t olacaktır. k = −1 olması du-
rumunda ise 2 A + B = 0 ; 2 B − C = 0 ve − 2 B + C = 0 denklemleri elde
edilir. Buradan da B = C / 2 ve A = −C / 4 olacağı görülür. Eğer C = 4
alınırsa, B = 2 ve A = −1 olacaktır. Böylece, çözümler
x = −e −t ; y = 2e −t ; z = 4e −t şeklindedir. Sonuç olarak verilen diferansiyel
denklem sisteminin genel çözümü
x = c1e t + c2 e 2t − c3 e −t
y = c2 e 2t + 2c3 e −t
z = −c2 e 2t + 4c3e −t

Örnek 5.3.10:
dx
= −5 x + 6 y + 2 z + et
dt
dy
= −4 x + 5 y + 2 z
dt
dz
= −4 x + 4 y + 3z
dt
diferansiyel denklem sistemini çözelim. Bu sistem bir homojen olmayan
sistemdir. Homojen sistemin çözümleri x = Aekt ; y = Be kt ; z = Cekt ol-
sun. Buna göre, homojen sistemin sağlama şartından
dx dy dz
= Ake kt ; = Bke kt ; = Cke kt
dt dt dt
olacağından, bunlar sistemde yerine yazılırsa, bu takdirde
Ake kt = −5 Ae kt + 6 Be kt + 2Ce kt
Bke kt = −4 Ae kt + 5 Be kt + 2Ce kt
Cke kt = −4 Ae kt + 4 Be kt + 3Ce kt
(−5 − k ) A + 6 B + 2C = 0
− 4 A + (5 − k ) B + 2C = 0
− 4 A + 4 B + (3 − k )C = 0
−5−k 6 2
∆(k ) = − 4 5−k 2 = (1 − k )(k − 3)(k + 1) = 0
−4 4 3−k
olup, buradan k = −1 ; k = 1 veya k = 3 elde edilir. Bu durumda k = −1

için
− 4 A + 6 B + 2C = 0
− 4 A + 6 B + 2C = 0
− 4 A + 4 B + 4C = 0
sistemi elde edilir. Buradan B = C , A = 2 B olacaktır. B = 1 alınarak
A = 2 ; B = 1; C = 1 bulunur. Bu durumda çözümler
x = 2e −t ; y = e −t ; z = e −t
olarak elde edilmiş olur. k = 1 için
− 6 A + 6 B + 2C = 0
− 4 A + 4 B + 2C = 0
− 4 A + 4 B + 2C = 0
sistemi elde edilir. Buradan A = B , C = 0 olacağı görülür. A = 1 için
A = 1 ; B = 1; C = 0 bulunur. Bu durumda ise çözümler
x = et ; y = et ; z = 0
olarak elde edilmiş olur. k = 3 olması durumunda ise
− 8 A + 6 B + 2C = 0
− 4 A + 2 B + 2C = 0
− 4 A + 4B = 0
sistemi elde edilir. Buradan da A = B = C bulunur. A = 1 için A = 1 ;
B = 1; C = 1 bulunur. Bu durumda da çözümler
x = e 3t ; y = e 3t ; z = e 3t
olarak elde edilmiş olur. Böylece, homojen diferansiyel denklem sisteminin
genel çözümü
x = 2c1e −t + c2 e t + c3e 3t
y = c1e −t + c2 e 2t + c3 e 3t
z = c1e −t + c3e 3t
olarak bulunmuş olur. Bu ise, matris gösteriminde,

−t
 x   2e et e 3t   c1 
 y  =  e −t et

e 3t  c 2 
  
 z   e −t 0 e 3t  c3 
biçiminde yazılabilir. Şimdi de homojen olmayan diferansiyel denklem sis-
teminin çözümünü bulalım. Bunun için
x ö = X ∫ X −1 f (t ) dt
bağıntısından yararlanacağız.
 2e − t et e 3t   et − et 0 
   
X =  e −t e t
e 3t  ⇒ X −1 =  0 e −t
− e −t 
 e −t 0 e 3t   − e −3t e −3t e −3t 
 
olduğu gösterilebilir. Buradan
 2e − t et e 3t   e t − et 0  e t 
    
x ö =  e −t et e 3t .∫  0 e −t − e −t   0  dt
 e −t 0 e 3t  − e −3t e − 3t e −3t   0 

 2e − t et e 3t   e 2 t 
   
=  e −t et e 3t .∫  0 dt
 e −t 0 e 3t  − e − 2t 

 2e − t et e 3t   ∫ e 2t dt 
  
=  e −t et e 3t . 0 
 e −t
 0 e 3t   ∫ − e − 2t 
 
 2e − t et e 3t   (1 / 2)e 2t  (3 / 2)e t 
    
=  e −t et e 3t . 0 = e
t

 e −t 0 e 3t  (1 / 2)e − 2t   e t 

elde edilir. O halde verilen sistemin genel çözümü
−t
 x   2e et e 3t   c1  (3 / 2)e t 
 y  =  e −t et
 
e 3t  c 2  +  e t 

  
 z   e −t 0 e 3t  c3   e t 

Alıştırmalar: Aşağıda verilen denklem sistemlerini çözünüz.
( D 2 − 2) x − 3 y = e 2 t 
a) ,
x + ( D 2 + 2) y = 0 
( D − 3) x + 2( D + 2) y = 2 sin t 
b) ,
2( D + 1) x + ( D − 1) y = cos t 
(2 D + 2) x + ( D − 1) y = 3t 
c) ,
( D + 1) x + ( D + 1) y = 1 
D 2 x + ( D + 1) y = 0 
d) ,
( D − 1) x + y = cos t 
( 2 D − 4) x + ( D − 1) y = e t 
e) ,
( D + 3) x + y = 0 
( D 2 + D + 1) x + ( D 2 + 1) y = e t 
f) ,
( D 2 + D ) x + D 2 y = e −t 
dx / dt = − y 
g) ,
dy / dt = −3x + 2 y 
dx / dt = − x + y + 2e t 
h) ,
dy / dt = 5 x + 3 y − e t 
dx / dt = 2 x − y + 3z − 5

ı) dy / dt = − x + y − z − t  ,
dz / dt = y − z − 2t 
dx / dt = −5 x + 6 y + 2 z 

i) dy / dt = −4 x + 5 y + 2 z  ,
dz / dt = −4 x + 4 y + 3z 
dx / dt = 2 x − y − z − 2 sin t 

j) dy / dt = − x − z − 2 sin t  ,
dz / dt = 3x + y + 2 z + sin t 
dx / dt = −3x + 3 y − 2 z 

k) dy / dt = −4 x + 4 y − 2 z  ,
dz / dt = −3x + 3 y − 2 z 
5.4. Toplam Diferansiyel Denklemler

P ( x, y, z ,..., t )dx + Q( x, y, z ,..., t )dy + ........ + T ( x, y, z ,..., t )dt = 0 (5.21)
şeklinde yazılabilen denklemlere toplam diferansiyel denklem adı verilir. Bu

kısımda böyle bir diferansiyel denklemin çözümünü bulmaya çalışacağız.
Birinci bölümde verilen tam diferansiyel denklemleri hatırlayalım. Orada
P( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0
biçiminde bir diferansiyel denklem verildiğinde, eğer bu diferansiyel denk-

lem bir tam diferansiyel denklem ise, bu diferansiyel denklemin çözümü
denildiğinde x değişkenine göre türevi P( x, y ) fonksiyonuna ve y değiş-
kenine göre türevi de Q( x, y) fonksiyonuna eşit olan bir U ( x, y ) fonksiyo-
nunun bulunmasının istendiği anlaşılmaktadır. Örneğin, U ( x, y) = x y = C
2
fonksiyonu 2 xydx + x 2 dy = 0 diferansiyel denklemin genel çözümü olacak-

tır. Kolaylık olması bakımından, burada sadece
P( x, y, z )dx + Q( x, y, z )dy + R( x, y, z )dz = 0 (5.22)
formundaki diferansiyel denklemleri vermekle yetineceğiz. Bu durumda,

(5.22) formunda bir toplam diferansiyel denklem verildiğinde, diferansiyeli
bu ifadeye eşit olan bir fonksiyonun bulunabilmesi için gerek koşulu ifade
edeceğiz ve fonksiyonun nasıl bulunabileceğini vereceğiz. Durumun daha
iyi anlaşılabilmesi için aşağıdaki toplam diferansiyelleri göz önüne alalım.
(i) (3x 2 y 2 − e x z )dx + (2 x 3 y + sin z )dy + ( y cos z − e x )dz = 0 ,
(ii) (3xz + 2 y)dx + xdy + x 2 dz = 0 ,
(iii) ydx + dy + dz = 0 .
Bu durumda (i) de verilen toplam diferansiyel ifadesinin
U ( x, y, z ) = x 3 y 2 − ze x + y sin z = C
fonksiyonunun toplam diferansiyeli olduğu görülür. Böyle bir diferansiyel

denkleme tam diferansiyel denklem denir. Yani,
dU ( x, y )
= 3 x 2 y 2 − ze x = P( x, y, z )
dx
dU ( x, y )
= 2 x 3 y 2 − sin z = Q( x, y, z ) ,
dy
dU ( x, y )
= −e x + y cos z = R( x, y, z )
dz
dir. (ii) deki ifade bir tam diferansiyel denklem değildir. Ancak, daha önceki
bölümlerde belirttiğimiz gibi, uygun bir integral çarpanı ile tam diferansiyel
duruma getirilebilir. Bunun için diferansiyel denklemi x ile çarpmak yeter-
lidir. Bu durumda diferansiyel denklem
(ii)’ (3x z + 2 xy)dx + x dy + x dz = 0

2 2 3
diferansiyel denklemine dönüşmüş olur. Bu durumda ise bu ifade

U ( x, y, z ) = x 3 z + x 2 y = C fonksiyonunun toplam diferansiyelidir. (iii)
denklemi için U ( x, y, z ) = C biçiminde bir fonksiyon bulmak mümkün de-
ğildir.
Şimdi aşağıdaki teoremi verebiliriz:
Teorem 5.4.1. P ( x, y, z )dx + Q ( x, y, z )dy + R( x, y, z )dz = 0 şeklinde
verilen bir toplam diferansiyel denklemin çözülebilmesi için
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R −  = 0 (5.23)
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
eşitliğinin sağlanması gerekir. Bu eşitliğe (5.22) diferansiyel denkleminin
integrallenebilirlik (veya çözülebilirlik) şartı da denir.
Đspat: P ( x, y, z )dx + Q ( x, y, z )dy + R( x, y, z )dz = 0 toplam diferansi-
yel denkleminin U ( x, y, z ) = C gibi bir ifadenin toplam diferansiyeli oldu-
ğunu varsayalım. Bu durumda λ ( x, y, z ) gibi bir çarpanı yok ederek
∂U ( x, y, z ) ∂U ( x, y, z ) ∂U ( x, y, z )
dx + dy + dz = 0
∂x ∂y ∂z
eşitliğinden
∂U ( x, y, z ) ∂U ( x, y, z ) ∂U ( x, y, z )
= λ .P , = λ .Q ve = λ .R
∂x ∂y ∂z
yazılabilir. Böylece süreklilik varsayımı altında
∂ 2U ( x, y, z ) ∂P ∂λ ∂Q ∂λ ∂ 2U ( x, y, z )
=λ +P =λ +Q = ,
∂y∂x ∂y ∂y ∂x ∂x ∂x∂y
∂ 2U ( x, y, z ) ∂Q ∂λ ∂R ∂λ ∂ 2U ( x, y, z )
=λ +Q =λ +R = , (5.24)
∂z∂y ∂z ∂z ∂y ∂y ∂y∂z
∂ 2U ( x, y, z ) ∂R ∂λ ∂P ∂λ ∂ 2U ( x, y, z )
=λ +R =λ +P =
∂x∂z ∂x ∂x ∂z ∂z ∂z∂x
eşitlikleri yazılır. Bu eşitlikleri sırasıyla R, P ve Q ile çarpıp taraf tarafa
toplayarak
 ∂P ∂Q ∂R   ∂Q ∂R ∂P 
λ  R +P + Q  = λ  R +P + Q 
 ∂y ∂z ∂x   ∂x ∂y ∂z 
yazılabilir. Buradan da
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R −  = 0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
elde edilir ki bu da ispatı tamamlar.
Sonuç 5.4.1. Teoremin ispatında λ ( x, y, z ) = 1 alınırsa diferansiyel
denklem tam diferansiyel olur. Bu durumda (5.24) denklemlerinden sırasıyla
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= , = ve =
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
tam diferansiyellik koşulu elde edilir.

P( x, y, z )dx + Q( x, y, z )dy + R( x, y, z )dz = 0
toplam diferansiyel denklemi verilmiş olsun. Bu denklemi çözebilmek için

aşağıdaki adımlar takip edilebilir.
Diferansiyel denklemin (5.23) çözülebilirlik koşulunu sağlayıp sağla-

madığına bakılır. Eğer (5.23) koşulu sağlanıyorsa, diferansiyel denklemin
çözümü mevcuttur, aksi takdirde diferansiyel denklemin çözümü yoktur.
Diferansiyel denklemin çözülebilir olması durumunda tam diferansiyel-
liğine bakılır. Eğer diferansiyel denklem tam diferansiyel ise, çözüm açıktır
ya da diferansiyel denklemi yeniden gruplandırmak gerekebilir.
Eğer diferansiyel denklem tam diferansiyel değilse birinci bölümdeki
duruma benzer şekilde uygun bir integral çarpanı ile diferansiyel denklem
tam diferansiyel hale getirilebilir ya da denklem yeniden gruplandırılır. Şa-
yet uygun bir integral çarpanı bulunamıyorsa, bu durumda değişkenlerden
biri, mesela z değişkeni sabit tutulup elde edilen diferansiyel denklemin
integrali alınır. Ancak integral sabitini z değişkeninin bir fonksiyonu olarak
ϕ ( z ) gibi düşünmek gerekir. Sonuçta elde edilen fonksiyonun diferansiyeli
alınarak, bunun katsayıları ile başlangıçta verilen diferansiyel denklemin
katsayıları eşleştirilmek suretiyle, ϕ ( z ) fonksiyonu belirlenir.
Diferansiyel denklemin homojenliğine bakılır. Eğer diferansiyel denk-

lem homojen ise uygun bir değişken değişimi yapılarak değişkenlerden biri
diğerlerinden ayrılabilir. Örneğin, x = uz ve y = vz değişken değişimi yapı-
labilir.
Şimdi aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
Örnek 5.4.1. ( x − y )dx − xdy + zdz = 0 toplam diferansiyel denklemi-
ni çözelim. Bu diferansiyel enklem için
P( x, y, z ) = x − y , Q ( x, y, z ) = − x ve R ( x, y, z ) = z
olup buradan da
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= −1 = , =0= ve =0=
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
olduğu elde edilir. Böylece diferansiyel denklem için çözülebilirlik şartı
sağlanır. Üstelik diferansiyel denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır.
Verilen diferansiyel denklemden yeniden gruplandırma yapılarak, diferansi-
yel denklem
xdx − ( xdy + ydx) + zdz = 0
biçiminde de yazılabilir. Buradan terim terim integral almak suretiyle

1 2 1
x − xy + z 2 = C veya x 2 − 2 xy + z 2 = C1
2 2
elde edilir.
Örnek 5.4.2. ( y + 3 z )dx + ( x + 2 z )dy + (3 x + 2 y )dz = 0 toplam denk-
lemini çözelim. Bu diferansiyel denklem için
P ( x, y, z ) = y + 3 z , Q( x, y, z ) = x + 2 z ve R( x, y, z ) = 3 x + 2 y
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
=1= , =2= ve =3=
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
olduğu elde edilir. Böylece diferansiyel denklem için çözülebilirlik şartı
sağlanır. Üstelik diferansiyel denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır.
Verilen diferansiyel denklem yeniden gruplandırılırsa
( xdy + ydx) + 2( zdy + ydz ) + 3( zdx + xdz ) = 0
yazılabilir. Buradan terim terim integral almak suretiyle çözüm olarak
xy + 2 yz + 3 xz = C
elde edilir.
Örnek 5.4.3. (cos x + e x y)dx + (e x + e y z )dy + e y dz = 0 toplam dife-

ransiyel denklemi çözelim. Bu diferansiyel denklem için
P( x, y, z) = cos x + e x y , Q( x, y, z ) = e x + e y z ve R( x, y, z ) = e y
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= ex = , = ey = ve =0=
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
elde edilir. Böylece diferansiyel denklem için çözülebilirlik şartı sağlanır ve
denklemin tam diferansiyel olduğu açıktır. Bu durumda verilen diferansiyel
denklem yeniden gruplandırılırsa
cos xdx + (e x ydx + e x dy) + (e y zdy + e y dz) = 0

veya daha sade biçimde
cos xdx + d (e x y) + d (e y z ) = 0
sin x + e x y + e y z = C
elde edilir.
Örnek 5.4.4. dx + ( x + z )dy + dz = 0 diferansiyel denklemi çözelim. Bu
diferansiyel denklem için
P ( x, y, z ) = 1 , Q( x, y, z ) = x + z ve R ( x, y, z ) = 1
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= 0, = 1, = 1, = 0 ve =0=
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
çözülebilirlik şartında bu değerleri yerine yazarsak, bu diferansiyel denklem
için çözülebilirlik şartının sağlandığını görürüz. Bu durumda verilen denk-
lem yeniden gruplandırılırsa
dx + dz
dx + ( x + z )dy + dz = 0 ⇒ + dy = 0
x+z
y + ln( x + z ) = C
elde edilmiş olur.
Örnek 5.4.5. x2dx − z 2dy − xydz = 0 toplam diferansiyel denkleminin

çözülebilir bir diferansiyel denklem olup olmadığını araştırınız. Bu diferan-
siyel denklem için
P( x, y, z) = x2 , Q( x, y, z ) = − z 2 ve R( x, y, z ) = − xy
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= 0, = 0, = −2 z , = − x ve = − y, =0
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
çözülebilirlik şartında bu değerleri yerine yazarsak,
x 2 ( −2 z + x ) − z 2 ( − y − 0 ) − xy ( 0 − 0 ) = x 3 − 2 zx 2 + yz 2 ≠ 0
olduğundan bu diferansiyel denklem için çözülebilirlik şartının sağlanmadığı

görülür. Bu durumda verilen diferansiyel denklemin çözümü mevcut değildir.
Örnek 5.4.6. ( x + z )2 dy + y 2dx + y 2dz = 0 toplam diferansiyel denk-

leminin çözülebilir bir diferansiyel denklem olup olmadığını araştırınız. Çö-
zülebilir ise çözümünü bulunuz. Bu diferansiyel denklem için
P( x, y, z) = y 2 , Q( x, y, z ) = ( x + z )2 ve R( x, y, z) = y 2
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= 2 y, = 2x + 2z , = 2 x + 2 z, = 2 y ve = =0
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
y 2 ( 2 x + 2 z − 2 y ) + ( x + z )2 ( 0 − 0 ) + y 2 ( 2 y − 2 x − 2 z ) = 0
olduğundan, bu diferansiyel denklem için çözülebilirlik şartı sağlanır. Bu

durumda, verilen diferansiyel denklemi aşağıdaki gibi gruplandırabiliriz.
dy dx + dz
+ =0.
y 2 ( x + z )2
Buradan terim terim integral almak suretiyle denklemin çözümü olarak

1 1
+ = c ⇒ y( x + z ) = C ( x + y + z )
y x+z
elde edilmiş olur.
Örnek 5.4.7. xdx + ydy + ( x 2 + y 2 + z 2 + 1) zdz = 0 toplam diferansiyel

denkleminin çözülebilir bir diferansiyel denklem olup olmadığını araştırınız.
Çözülebilir ise çözümünü bulunuz. Bu diferansiyel denklem için
P ( x, y, z ) = x , Q ( x, y, z ) = y ve R( x, y, z ) = ( x 2 + y 2 + z 2 + 1) z
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= 0, = 0, = 0, = 2 yz ve = 2 zx, =0
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
x ( 0 − 2 yz ) + y ( 2 xz − 0 ) + ( x 2 + y 2 + z 2 + 1) z ( 0 − 0 ) = −2 xyz + 2 xyz = 0

durumda, verilen diferansiyel denklemi aşağıdaki gibi gruplandırabiliriz.
xdx + ydy
+ zdz = 0 .
x + y2 + z2 +1
2
Buradan terim terim integral almak suretiyle denklemin çözümünün

1 1
ln( x 2 + y 2 + z 2 + 1) + z 2 = ln c ⇒ ln( x 2 + y 2 + z 2 + 1) + z 2 = 2.ln c
2 2
2
⇒ ( x 2 + y 2 + z 2 + 1)e z = C
olacağı görülür.
Örnek 5.4.8. (2 x y + 1)dx + x dy + x tan zdz = 0 toplam diferansiyel

3 4 2
denkleminin çözülebilir bir diferansiyel denklem olup olmadığını araştırınız.

Çözülebilir ise çözümünü bulunuz. Bu diferansiyel denklem için
P( x, y, z ) = 2 x3 y + 1 , Q( x, y, z) = x4 ve R( x, y, z ) = x2 tan z
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= 2 x3 , = 4 x3 , = 0, = 0 ve = 2 x.tan z , =0
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
(2 x3 y + 1) ( 0 − 0 ) + x 4 ( 2 x tan z − 0 ) + x 2 tan z (2 x3 − 4 x3 )
= 2 x5 tan z − 2 x5 tan z = 0
1
durumda, verilen diferansiyel denklemi 2 ile çarparsak aşağıdaki diferan-
x
siyel denklem elde edilir.
1
(2 xy + )dx + x 2 dy + tan zdz = 0 .
x2
Bu diferansiyel denklemi ise
1 1
2 xydx + 2
dx + x 2 dy + tan zdz = 0 veya 2 dx + d ( x 2 y ) + tan zdz = 0
x x
biçiminde yeniden gruplandırabiliriz. Terim terim integraller almak suretiy-
le, diferansiyel denklemin çözümünün
1
− + x 2 y + ln sec z = C
x
Örnek 5.4.9. yzdx − 2 xzdy + xydz = 0 toplam diferansiyel denkleminin

çözülebilir olup olmadığını araştırınız. Çözülebilir ise çözümünü bulunuz.
Bu diferansiyel denklem için
P ( x, y, z ) = yz , Q( x, y, z ) = −2 xz ve R ( x, y, z ) = xy
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R
= z, = −2 z , = −2 x , =x
∂y ∂x ∂z ∂y
ve
∂R ∂P
= y, =y
∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
yz ( −2 x − x ) − 2 xz ( y − y ) + xy ( z + 2 z ) = −3 xyz + 3 xyz = 0
olduğundan, bu diferansiyel denklem için çözülebilirlik şartının sağlanır.
Ayrıca bu diferansiyel denklem bir homojen diferansiyel denklemdir. Bu
durumda, x = uz ; y = vz değişken değişimi yapılırsa, verilen diferansiyel
denklem
vz 2 (udz + zdu) − 2uz 2 (vdz + zdv) + uvz 2dz = 0

⇒ vdu − 2udv = 0
1 1
⇒ du − 2 dv = 0
u v
diferansiyel denklemi elde edilir. Buradan terim terim integral almak sure-
tiyle diferansiyel denklemin çözümünün
u
ln u − 2ln v = ln C ⇒ 2
= C ⇒ xz = Cy 2
v
Örnek 5.4.10. 2( y + z )dx − ( x + z )dy + (2 y − x + z )dz = 0 biçimindeki

bir toplam diferansiyel denkleminin çözülebilir olup olmadığını araştırınız.
Eğer çözülebilir ise çözümünü bulunuz. Bu diferansiyel denklem için
P ( x, y, z ) = 2( y + z ) , Q( x, y, z ) = −( x + z ) ve R ( x, y, z ) = 2 y − x + z
olacağından
∂P ∂Q ∂Q ∂R ∂R ∂P
= 2, = −1 , = −1, = 2 ve = −1, =2
∂y ∂x ∂z ∂y ∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
2( y + z ) ( −1 − 2 ) − ( x + z ) ( −1 − 2 ) + (2 y − x + z (2 + 1) = 0
olduğundan, bu diferansiyel denklem için de çözülebilirlik şartının sağlanır.

Ayrıca bu diferansiyel denklem için tam diferansiyellik şartı sağlanmaz. Bu
durumda z yi sabit gibi düşünebiliriz. Buradan
2( y + z )dx − ( x + z )dy = 0
dy 2 2z
− y=
dx x + z x+ z
elde edilir. z sabit alındığından, bu son diferansiyel denklem bir lineer dife-
ransiyel denklem olup, genel çözümünü birinci bölümdeki bilgilerle bulmak
mümkündür. Böylece
y z
=− + ϕ ( z)
(x + z) 2
( x + z )2
olduğu görülebilir. Bu eşitliğin her iki yanının diferansiyeli alınarak
dy 2y dz 2z
− (dx + dz ) = − + (dx + dz ) + dϕ ( z )
( x + z) ( x + z)
2 3
( x + z ) ( x + z )3
2

2( y + z)dx − ( x + z )dy + (2 y − x + z)dz + ( x + z)3 dϕ ( z) = 0

elde edilir. Bu ifade başlangıçta verilen diferansiyel denklemle karşılaştırılırsa
( x + z )3 dϕ ( z ) = 0 ⇒ dϕ ( z ) = 0 ⇒ ϕ ( z ) = C
olacaktır. Böylece diferansiyel denklemin genel çözümünün
y z
=− + C ⇒ y + z = C ( x + z )2
( x + z) 2
( x + z) 2
olacağı görülür. Aynı çözüm, diferansiyel denklemin homojenliğini kullana-

rak da bulunabilir.
Örnek 5.4.11. Aşağıdaki toplam diferansiyel denkleminin çözülebilir
olup olmadığını araştırınız.
2 x( y + z)dx + (2 yz − x2 + y 2 − z 2 )dy + (2 yz − x2 − y 2 + z 2 )dz = 0

Çözüm: Bu diferansiyel denklem için
P ( x, y , z ) = 2 x ( y + z ) ,
Q( x, y, z ) = 2 yz − x2 + y 2 − z 2 ,
R( x, y, z ) = 2 yz − x2 − y 2 + z 2
olacağından
∂P ∂Q
= 2 x, = −2 x ,
∂y ∂x
∂Q ∂R
= 2 y − 2 z, = 2z − 2 y
∂z ∂y
ve
∂R ∂P
= −2 x , = 2x
∂x ∂z
 ∂Q ∂R   ∂R ∂P   ∂P ∂Q 
P −  + Q −  + R − =0
 ∂z ∂y   ∂x ∂z   ∂y ∂x 
çözülebilirlik şartında bu değerleri yerine yazarsak, bu şartın sağlanacağı

görülebilir. Ayrıca bu diferansiyel denklem için tam diferansiyellik şartı
sağlanmaz. Ancak, bu diferansiyel denklemin ikinci dereceden bir homojen
diferansiyel denklem olduğu kolayca görülmektedir. Bu nedenle,
x = uz ; y = vz değişken değişimi yapılarak diferansiyel denklemi çözmek
mümkündür. Gerekli çözüm yapılırsa, diferansiyel denklemin çözümünün
x2 + y 2 + z 2 = C( y + z)
biçiminde olacağı görülebilir.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki toplam diferansiyel denklemlerin genel çözümlerini bulunuz:
a) y 2dx − zdy + ydz = 0
b) (2 y − z )dx + 2( x − z )dy − ( x + 2 y )dz = 0
c) (2 x3 − z ) zdx + 2 x2 yzdy + x( z + x)dz = 0
d) yzdx + ( xz − yz 3 )dy − 2 xydz = 0
e) ( y 2 + z 2 + 2 xy + 2 xz ) dx + ( x 2 + z 2 + 2 xy + 2 yz ) dy
+ ( y 2 + x 2 + 2 yz + 2 xz ) dz = 0
BÖLÜM VI
DĐFERANSĐYEL DENKLEMLERĐN SERĐLERLE ÇÖZÜMÜ
6.1. Giriş
Değişken katsayılı lineer diferansiyel denklemlere ait çözümler, diferan-
siyel denklemin sabit katsayılı bir diferansiyel denkleme dönüştürülebilir
olması dışında, bilinen elemanter fonksiyonlarla ifade edilemez. Ancak uy-
gulamalarda diferansiyel denklemlerin büyük bir kısmı ise sabit katsayılı
diferansiyel denkleme indirgenemeyen tipten diferansiyel denklemlerdir.
Dolayısıyla pek çok uygulama probleminde kapalı biçimde, yani polinomlar
ve rasyonel, üslü, logaritmik, trigonometrik fonksiyonlar cinsinden ifade
edilemeyen diferansiyel denklemlerle karşılaşılabilir. Bu şekildeki bir dife-
ransiyel denklemi çözebilmek için, bir adi nokta etrafında seriye açılabilen
ve bu serinin yakınsaklık aralığı içinde göz önüne alınan çözümler aranma-
lıdır. Bu durumda ise elemanter fonksiyonların ötesinde, bir takım özel
fonksiyonlar kullanmak gerekebilir. Bununla ilgili olarak, bu bölümde dife-
ransiyel denklemlerin çözümlerinin bulunmasında serilerle çözüm yöntemini
vereceğiz. Ancak bunun için öncelikle Analiz derslerinden de bildiğimiz
seriler ve fonksiyonların Taylor serisi açılımlarından kısaca bahsedeceğiz.
6.2. Temel Kavramlar

a1 , a2 ,..., an ,... gibi bir dizi verildiğinde, bu diziden hareketle oluşturulan,
∞
∑a
n =1
n = a1 + a 2 + ... + a n + ...
toplamına bir sonsuz seri ya da kısaca seri adı verilir. Bu durumda an ye

serinin genel terimi denir. Buna göre, an nin verilmesiyle serinin terimleri-
nin oluşum kanunu verilmiş olur. Örneğin,
1 1 1
1+ + + ... + n + .... ,
2 4 2
2 + 4 + 6 + ... + 2n + .... ,
1 1 1
1+ 2
+ 2 + ... + 2 + ....
2 3 n
ifadeleri birer seri örneğidir.
s1 = a1 , s 2 = a1 + a 2 , s3 = a1 + a2 + a3 , …., sn = a1 + a2 + ... + an
∞
olmak üzere ( s n ) dizisine, ∑a
n =1
n serisinin kısmi toplamlar dizisi denir.
∞
Eğer (sn ) dizisi yakınsak ve lim s n = s ise, bu takdirde
n →∞
∑a
n =1
n serisine ya-
kınsaktır denir. Bu durumda s sayısına serinin toplamı veya limiti denir ve

∞
bu durum ∑a
n =1
n = s ile gösterilir. Yakınsak olmayan serilere ise ıraksak seri
∞ ∞
1 1
denir. Bu takdirde ∑2
n =1
n
serisinin yakınsak, ∑n
n =1
serisinin ise ıraksak ol-
∞
duğu gösterilebilir. Diğer taraftan, eğer ∑a
n =1
n serisi yakınsak ise, lim a n = 0
n →∞
olacağı gösterilebilir. Ayrıca, serilerin yakınsaklıkları ile ilgili olarak, aşağı-

daki teoremleri verebiliriz. Bu teoremlerin ispatları Analiz kitaplarında ko-
layca bulunabileceğinden burada ispata girilmeyecektir.
∞
Teorem 6.2.1: ∑a
n =1
n serisinin kısmi toplamlar dizisi ( s n ) olsun. Bu du-
∞
rumda ∑a
n =1
n serisinin yakınsak olabilmesi için gerek ve yeter koşul, her
ε > 0 sayısı için bir N (ε ) sayısı bulunabilir, öyle ki her n > N (ε ) için
s n + p − s n < ε dır, burada p herhangi bir pozitif tam sayıdır.
Teorem 6.2.2: Bir serinin baş tarafına sonlu sayıda terim eklemek yada
baş tarafından sonlu sayıda terimi atmakla serinin karakteri (yakınsaklığı
veya ıraksaklığı) değişmez.
∞
Teorem 6.2.3: a ≠ 0 olmak üzere ∑ ak
n =1
n −1
geometrik serisi, k < 1
için yakınsak, k ≥ 1 için ıraksaktır. Yakınsaklık durumunda

6. Bölüm: Diferansiyel Denklemlerin Serilerle Çözümü 231
∞
a
∑ ak
n =1
n −1
=
k −1
∞ ∞
Teorem 6.2.4 (Karşılaştırma Testi): ∑ a n ve
n =1
∑b
n =1
n terimleri pozitif
iki seri olsun. N bir doğal sayı olmak üzere her n > N için
∞ ∞
i) an < bn ve ∑ bn serisi yakınsak ise
n =1
∑a n =1
n serisi de yakınsaktır.
∞ ∞
ii) an > bn ve ∑b
n =1
n serisi ıraksak ise ∑a
n =1
n serisi de ıraksaktır.
∞ ∞
Teorem 6.2.5: ∑ an ve
n =1
∑b
n =1
n terimleri pozitif iki seri olmak üzere
an
lim = ℓ olsun. Bu durumda
n→∞ b
n
∞ ∞
i) ℓ = 0 olduğunda ∑ bn serisi yakınsak ise
n =1
∑a
n =1
n serisi de yakınsaktır.
∞ ∞
ii) ℓ = ∞ olduğunda ∑ bn serisi ıraksak ise
n =1
∑a
n =1
n serisi de ıraksaktır.
∞ ∞
iii) ℓ ≠ 0, ∞ olduğunda ∑b n =1
n ve ∑a
n =1
n serileri aynı karakterdedir (yani
her ikisi de yakınsak ya da her ikisi de ıraksaktır).

∞
Teorem 6.2.6 (D’Alembert Oran Testi): ∑a
n =1
n terimleri pozitif olan
a n +1
bir seri olmak üzere lim = ℓ olsun. Bu durumda
n →∞ a
n
∞
i) ℓ < 1 olduğunda ∑a n =1
n serisi yakınsaktır.
∞
ii) ℓ > 1 olduğunda ∑a
n =1
n serisi ıraksaktır.
iii) ℓ = 1 olduğunda test cevap vermez.

∞
Teorem 6.2.7 (Cauchy Kök Testi): ∑a
n =1
n terimleri pozitif olan bir seri
olmak üzere lim n a n = ℓ olsun. Bu durumda

n→∞
∞
i) ℓ < 1 olduğunda ∑a
n =1
∞
ii) ℓ > 1 olduğunda ∑a
n =1
iii) ℓ = 1 olduğunda test cevap vermez.

∞
Teorem 6.2.8 (Raabe Testi): ∑a
n =1
n bir seri olmak üzere
a n +1
lim n( − 1) = ℓ olsun. Bu durumda
n →∞ an
∞
i) ℓ < −1 olduğunda ∑an =1
∞
ii) ℓ > −1 olduğunda ∑a
n =1
∞ ∞
Tanım 6.2.1: ∑ a n serisi verilmiş olsun. Eğer
n =1
∑a
n =1
n serisi yakınsak
∞
ise, bu takdirde ∑a
n =1
n serisine mutlak yakınsaktır denir.
Bu tanım ve daha önce verilen yakınsaklık tanımı göz önüne alınırsa,

mutlak yakınsak her serinin yakınsak olacağı açıkça görülebilir.
∞
Tanım 6.2.2: a n > 0 olmak üzere ∑ (−1)
n =1
n −1
a n şeklindeki bir seriye
1 1 1
alterne seri adı verilir. Örneğin, 1 − + − + ..... serisi bir alterne seridir.
2 3 4
Bir alterne seride her n doğal sayısı için a n +1 < a n ve lim a n = 0 ise,bu
n →∞
∞
1
takdirde seri yakınsaktır. Örneğin ∑ (−1)
n =1
n −1
n
serisini göz önüne alalım.
1 1
Bu seri için a n +1 = ve a n = olup, a n +1 < a n şartı sağlanır. Ayrıca
n +1 n
1
lim = 0 dır. Dolayısıyla verilen seri yakınsaktır.
n →∞ n
Tanım 6.2.3: x bir değişken olmak üzere

∞
∑a
n =1
n ( x − a) n = a 0 + a1 ( x − a) + a 2 ( x − a) 2 + ... + a n ( x − a) n + ... (6.1)
şeklinde tanımlanan bir seriye kuvvet serisi adı verilir.

Bu seriden x ’ in alacağı her değere karşılık bir nümerik seri elde edilir.
Bu serilerden bazıları yakınsak, bazıları ise ıraksak olabilir. Buna göre, kuv-
vet serilerinin yakınsak olabilmelerinin x ’ in değerlerine bağlı olacağı so-
nucuna varırız. Öte yandan, a = 0 olarak alınması durumunda,
∞
∑a
n =1
n x n = a0 + a1 x + a 2 x 2 + ... + a n x n + ... (6.2)
∞ ∞
serisi elde edilir. Bu durumda ∑a
n =1
n ( x − a)
n
serisinin x = a ve ∑a
n =1
n xn
serisinin x = 0 için yakınsak ve toplamlarının sıfır olacağı açıktır. (6.1)

kuvvet serisinde t = ( x − a ) dönüşümü ile (6.2) serisi elde edilebilir. Dola-
yısıyla, bu serilerden herhangi birisi ile çalışmak yeterlidir. Biz, aksi belir-
tilmedikçe, (6.2) serisi ile çalışacağız. Böyle bir serinin yakınsak olabilmesi
için x ’ in hangi değerleri alması gerektiğine bakalım. Bunun için
D’Alembert Oran Testini kullanmak yeterlidir. Şimdi, bu kuralı (6.2) serisi-
ne uygulayalım. Bu durumda
a n +1 x n +1 a
lim = lim n +1 . x
n →∞ a x n n→ ∞ a
n n
a n +1 a x n +1
elde edilir. Burada R = lim alınırsa lim n +1 n = R x olacaktır. O
n→∞ a n→∞ a x
n n
halde serinin yakınsak olabilmesi için

1 1 1
R <1⇔ x < ⇔− <x<+
R R R
1 1
olması gerekir. x = − ve x = + için bu kuralla bir şey söylenemeyece-
R R
ğinden, bu değerler için serinin yakınsak olup olmadığına ayrıca bakılması
 1 1
gerekmektedir. Bu şekilde oluşturulan  − ,  aralığına verilen serinin
 R R
1
yakınsaklık aralığı ve r = sayısına ise serinin yakınsaklık yarıçapı adı
R
∞
xn
verilir. Örneğin, ∑ serisinin yakınsaklık aralığını bulalım. Bu durumda
n =1 n
an = 1 / n olduğundan
a n +1 x n +1 x n +1 n n
lim = lim = lim x = x
n →∞ a x n n →∞ n + 1 x n n →∞ n + 1
n
elde edilir. O halde serinin yakınsak olabilmesi için

x < 1 yani − 1 < x < 1
1 1 1
olmalıdır. Öte yandan x = −1 olması durumunda seri − 1 + − + − .....
2 3 4
1 1 1
olduğundan yakınsak, x = 1 olması durumunda ise seri 1 + + + + .....
2 3 4
olduğundan ıraksak olacaktır. Böylece serinin yakınsaklık aralığı − 1 ≤ x < 1
∞
xn
olarak bulunmuş olur. Şimdi de ∑
n =1 n!
serisinin yakınsaklık aralığını bula-
lım. Bu seri için an = 1 / n! olduğundan
a n +1 x n +1 x n +1 n! x 1
lim = lim = lim = lim x = 0 <1
n →∞ a x n n → ∞ ( n + 1)! x n n →∞ n + 1 n →∞ n + 1
n
elde edilir. O halde serinin yakınsaklık aralığı tüm reel sayılar kümesi ola-
∞
caktır. Şimdi de ∑ n! x
n =1
n
serisinin yakınsaklık aralığını bulalım. Bu seri için
an = n! olduğundan,
a n +1 x n +1 ( n + 1)! x n +1
lim = lim = lim ( n + 1) x = lim ( n + 1) x = ∞
n →∞ a x n n →∞ n! x n n→∞ n →∞
n
elde edilir. O halde serinin yakınsak olduğu küme sadece A = {0} kümesi-
dir.
y = f (x) gibi bir fonksiyon verilmiş olsun. x in verilmiş farklı değer-
leri için f (x) fonksiyonunun değerini hesaplamak, fonksiyonun karmaşık
olarak verildiği durumlarda, oldukça zor ve uzun olabilir. Örneğin,
−x
y = 1 + cos 2 x ve y = arctan1 + e şeklinde verilen fonksiyonların, x ’
in verilen bir değerine karşılık gelen değerini bulmak oldukça zordur. Oysa
fonksiyonları daha basit şekillere getirmek suretiyle değerlerini bazı küçük
sapmalarla da olsa bu ifadelerden hesaplamak mümkündür. Bunun için
fonksiyonların seriye açılımlarını kullanmak yeterlidir.
Bir fonksiyon, bağımsız değişkenin yakınsaklık aralığındaki değerleri
için, bir kuvvet serisi ile gösterilebilir. Bağımsız değişkenin verilen bir değe-
ri için, fonksiyonun yaklaşık değeri, serinin baştan birkaç terimini kullana-
rak hesaplanabilir. Fonksiyonların Maclaurin ve Taylor açılımları olarak
adlandırılan seri açılımları aşağıdaki gibi tanımlanır. Maclaurin serisini elde
emek için f (x) fonksiyonunu
f ( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + a 3 x 3 + .... + a n x n + ...
şeklinde ifade etmek isteyelim. Bu durumda, böyle bir açılımın mümkün

olabilmesi için ai katsayılarını belirleyelim. Bunun için f (x ) ifadesini ve
türevlerini kullanabiliriz.
f ( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + a 3 x 3 + .... + a n x n + ... ,
f ′( x) = a1 + 2a 2 x + 3a3 x 2 + 4a4 x 3 + .... + nan x n−1 + ... ,
f ′′( x) = 2a 2 + 3.2.a3 x + 4.3.a4 x 2 + .... + n(n − 1)an x n−2 + ...
…………………………………………………………….
elde edilir. Buradan x = 0 olması durumunda
f (0) = a 0 , f ′(0) = 1.a1 , f ′′(0) = 1.2.a 2 ,…, f ( n ) (0) = 1.2....n.a n , ….

bulunur. Böylece
a0 = f (0) ,
1 1
a1 = f ′(0) = f ′(0) ,
1 1!
1 1
a2 = f ′′(0) = f ′′(0) ,
1 .2 2!
1 1
a3 = f ′′′(0) = f ′′′(0) ,
1.2.3 3!
……………………………
1 1 ( n)
an = f (n)
( 0) = f ( 0)
1.2.3....n n!
……………………………….
yazılabilir. Bu değerler f (x) için verilen ifadede yerlerine yazılırsa
x x2 xn
f ( x ) = f ( 0) + f ′(0) + f ′′(0) + .... + f (n)
(0) + .... (6.3)
1! 2! n!
bulunur ki, buna f (x) fonksiyonunun Maclaurin serisi adı verilir. Bu ifa-
deden f (x) fonksiyonunun Maclaurin serisine açılabilmesi için f (x)
fonksiyonunun kendisinin ve türevlerinin x = 0 noktasında tanımlı ve sü-
rekli olması gerektiği kolayca görülmektedir. Örneğin, f ( x) = e x biçiminde
verilen fonksiyonu ele alalım. Bu durumda
f ( x) = e x ⇒ f (0) = e 0 = 1 ,
f ′( x) = e x ⇒ f ′(0) = e 0 = 1 ,
………………………………..
f ( n) ( x) = e x ⇒ f ( n ) (0) = e 0 = 1
olacağından
x x2 x3 xn
f ( x) = e x = 1 + + + + .... + + ....
1! 2! 3! n!
elde edilir. Özel olarak x = 1 alınırsa

1 1 1 1
e = 1+ + + + .... + + ....
1! 2! 3! n!
bulunur.
Şimdi de f (x) fonksiyonunu x − a ifadesinin artan kuvvetlerine göre
düzenlenmiş bir kuvvet serisi ile gösterelim. Bunun için f (x) fonksiyonunu
f ( x) = a 0 + a1 ( x − a) + a 2 ( x − a) 2 + a3 ( x − a) 3 + .... + a n ( x − a) n + ...
şeklinde ifade etmek isteyelim. Bu durumda böyle bir açılımın mümkün

olabilmesi için ai katsayılarının ne şekilde olması gerektiğini belirleyelim.
Bunun için f (x ) ifadesini ve onun türevlerini göz önüne alalım.
f ( x) = a 0 + a1 ( x − a ) + a 2 ( x − a ) 2 + a3 ( x − a ) 3 + .... + a n ( x − a ) n + ... ,
f ′( x) = a1 + 2.a2 ( x − a) + 3.a3 ( x − a) 2 + .... + n.a n ( x − a) n−1 + ... ,
f ′′( x) = 2a2 + 3.2.a3 ( x − a) + 4.3.a4 ( x − a) 2 + .... + n(n − 1).an x n−2 + ...
…………………………………………………………….
olup, bu ifadelerde x = a alınırsa
f ( a ) = a 0 , f ′( a ) = 1.a1 , f ′′( a ) = 1.2.a 2 ,…, f ( n ) (a) = 1.2....n.an , ….

a 0 = f (a) ,
1 1
a1 = f ′(a ) = f ′(a ) ,
1 1!
1 1
a2 = f ′′(a ) = f ′′(a ) ,
1 .2 2!
1 1
a3 = f ′′′(a ) = f ′′′(a ) ,
1 .2 .3 3!
……………………………
1 1
an = f (n)
(a) = f (n)
(a)
1.2.3....n n!
……………………………….
yazılabilir. Bu değerler f (x) ifadesinde yerlerine yazılırsa
( x − a) ( x − a) 2 ( x − a) n
f ( x) = f (a) + f ′(a ) + f ′′(a ) + .... + f (n)
(a ) + ....
1! 2! n!
(6.4)
bulunur. Bu seriye f (x) fonksiyonunun x − a ifadesinin kuvvetlerine göre
düzenlenmiş Taylor serisi adı verilir. Burada yine f (x ) fonksiyonunun
böyle bir Taylor serisine açılabilmesi için f (x) fonksiyonunun ve onun
türevlerinin x = a da tanımlı ve sürekli olması gerektiğini hatırlayalım.
Örneğin, f ( x ) = e x biçiminde verilen fonksiyonu x = 2 de Taylor serisine
açalım. Bu durumda
f ( x ) = e x ⇒ f ( 2) = e 2 ,
f ′( x) = e x ⇒ f ′( 2) = e 2 ,
………………………………..
f ( n ) ( x) = e x ⇒ f (n)
( 2) = e 2
olacağından
 ( x − 2) ( x − 2) 2 ( x − 2) 3 ( x − 2) n 
f ( x ) = e = e 1 +
x 2
+ + + .... + + ...
 1! 2! 3! n! 
elde edilir.
Analiz derslerinden biliyoruz ki, her kuvvet serisi, tanım kümesi bu se-
∞
rinin yakınsaklık aralığı olan bir fonksiyon tanımlamaktadır. Örneğin, ∑x
n =0
n
serisi x < 1 için yakınsaktır. Dolayısıyla x < 1 için bu seri
1
f ( x) = 1 + x + x 2 + x 3 + .... + x n + ... =
1− x
fonksiyonunu tanımlar. Benzer şekilde bu ifadeden

1
1 − x + x 2 − x 3 + .... + (−1) n x n + ... = , x <1
1+ x
1
1 + x 2 + x 4 + x 6 + .... + x 2 n + ... = , x <1
1− x2
1
1 − x 2 + x 4 − x 6 + .... + (−1) n x 2 n + ... = , x <1
1+ x2
olduğu görülebilir.
Eğer bir kuvvet serisi bir (− r , r ) aralığında yakınsak ise, serinin bu ara-
lıkta tanımladığı fonksiyon bu aralıkta türevlenebilir bir fonksiyondur. Bu
durumda
∞ ∞
f ( x) = ∑ a n x n ⇒ f ′( x) = ∑ n.a n x n−1
n =0 n =1
olacaktır. Örneğin g ( x ) = 1 /(1 − x ) 2 fonksiyonunu tanımlayan seriyi bula-

lım. Yukarıda
1
1 + x + x 2 + x 3 + .... + x n + ... = , x <1
1− x
olduğunu ifade etmiştik. Bu eşitlikten her iki tarafın türevi alınırsa
1
1 + 2 x + 3x 2 + 4 x 3 + .... + nx n−1 + ... = , x <1
(1 − x) 2
∞
elde edilir. O halde aranan seri ∑ n.a x
n =1
n
n −1
serisidir. Şimdi aşağıdaki tanımı
verebiliriz.
Tanım 6.2.4: Eğer f (x) fonksiyonu, bir a noktasının komşuluğunda,
∞
f ( n ) (a)
f ( x) = ∑ a n ( x − a) , a n =
n
n =0 n!
biçiminde bir kuvvet serisi ile gösterilebiliyorsa, bu fonksiyon a noktasında
analitiktir denir. Bu tanıma göre sin x , cos x , e x fonksiyonlarının reel ek-
sen üzerinde analitik olduğu açıktır. Zira
x3 x5 (−1) n x 2 n +1
sin x = x − + − .... + + ....
3! 5! (2n + 1)!
x2 x4 (−1) n x 2 n
cos x = 1 − + − .... + + ....
2! 4! (2n)!
olduğu gösterilebilir.
6.3 Seri Çözümlerin Bulunması

Bu kısımda özel bir değişken katsayılı diferansiyel denklem olan
y ′′ + P ( x ) y ′ + Q ( x ) y = 0 (6.5)
şeklindeki ikinci mertebeden lineer diferansiyel denklem göz önüne alınacaktır.

Böyle bir diferansiyel denklemin çözümünün bazı özel durumlar dışında bulu-
namayacağını bu bölümün başlangıcında ifade etmiştik. Dolayısıyla, bu tipten
bir diferansiyel denklemin çözümünün bulunmasında, kuvvet serilerinden ya-
rarlanmak gerekmektedir. (6.5) biçiminde verilen bir diferansiyel denklemin
çözümlerinin araştırılmasında bir x = a noktasının komşuluğunda P (x) ve
Q (x) katsayı fonksiyonlarının durumu önemli rol oynamaktadır. Bu durumda
1. Eğer bir x = a noktasında P (x) ve Q (x) katsayı fonksiyonlarının

Taylor açılımları mevcut ise, yani bu fonksiyonlar x = a noktasında analitik
ise, bu durumda P (x) ve Q (x) fonksiyonları sürekli, tek değerli ve her
mertebeden türevlenebilir olacaktır. Bu şekildeki bir x = a noktasına verilen
diferansiyel denklemin bir adi noktası adı verilmektedir. Bu takdirde verilen
diferansiyel denklemin çözümü biraz sonra verilecek olan belirsiz katsayılar
metoduyla bulunabilir.
2. x = a noktasına verilen diferansiyel denklemin bir adi noktası değil-
se, bu takdirde bu noktaya tekil nokta ( ya da aykırı nokta) adı verilir. Bu
takdirde aşağıda verilen iki durumdan birisi söz konusudur. Ya P (x) ve
Q (x) katsayı fonksiyonlarının her ikisinin de x = a noktasında Taylor açı-
lımları mevcut değildir ya da P (x) ve Q (x) katsayı fonksiyonlarından biri-
nin bu noktada Taylor açılımı mevcut iken diğerininki mevcut değildir.
x = a noktası (6.5) denkleminin bir tekil noktası olsun. Bu durumda
( x − a ) P ( x) ve ( x − a ) 2 Q ( x ) çarpımlarının durumuna göre tekil nokta,
düzgün tekil nokta ya da düzgün olmayan tekil nokta olmak üzere iki kısma
ayrılır. Eğer, ( x − a ) P ( x ) ve ( x − a) 2 Q( x) çarpımlarının her ikisi de anali-
tik ise, yani Taylor serisine açılabiliyorsa, bu durumda x = a noktasına düz-
gün tekil nokta, aksi durumda düzgün olmayan tekil nokta adı verilir. Örne-
ğin
2 3
y ′′ + y′ + y=0
x x( x − 1) 3
diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu diferansiyel denklem için
P (x) ve Q (x) katsayı fonksiyonlarının her ikisi de x = 0 noktasında ta-
nımsızdır. Dolayısıyla bu fonksiyonların x = 0 da seri açılımları mevcut
değildir. Başka bir deyişle her iki fonksiyon da analitik değildir. Yani bu
nokta bir tekil noktadır. Benzer şekilde x = 1 noktasını göz önüne aldığı-
mızda P (x) fonksiyonu analitik olduğu halde Q (x) fonksiyonu analitik
değildir. Dolayısıyla bu nokta da bir tekil nokta olacaktır. Ancak x = 0 nok-
tası için
2 3 3x
( x − a ) P( x) = x = 2 ve ( x − a) 2 Q( x) = x 2 =
x x(1 − x) 3
(1 − x) 3
olup bu çarpımların her ikisi de x = 0 da analitiktir. Böylece x = 0 noktası

bir düzgün tekil noktadır. Diğer taraftan x = 1 noktası için
2( x − 1) 3
( x − a ) P( x) = ve ( x − a ) 2 Q ( x ) =
x x (1 − x )
olup, bu çarpımların ilki x = 1 de analitik olduğu halde ikincisi yine analitik

değildir. Böylece x = 1 noktası bir düzgün olmayan tekil noktadır.
6.3.1. Belirsiz Katsayılar Yöntemi

x = 0 noktası (6.5) diferansiyel denkleminin bir adi noktası olsun. Bu
durumda verilen diferansiyel denklemin bu adi nokta civarında bir seri çö-
zümünü bulmak için
∞
y = ∑ a n x n = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + ... + a n x n + ....
n =0
biçiminde bir seri göz önüne alalım. Bu ifadeden türevler alınarak

∞
y ′ = ∑ n.a n x n −1 = a1 + 2a 2 x + 3a 3 x 2 + ... + n.a n x n −1 + .... ,
n =1
∞
y ′′ = ∑ n(n − 1).a n x n −2 = 2a 2 + 3.2.a3 x + .... + n(n − 1).a n x n −2 + ....
n =2
elde edilir. y, y ′ ve y ′′ ifadeleri (6.5) diferansiyel denkleminde yerine ya-

zılarak elde edilen ifade x ’ in kuvvetlerine göre yeniden düzenlenir. Bu
durumda tüm katsayılar sıfıra eşitlenerek bilinmeyen ai katsayıları bulunur.
Bulunan bu katsayılar y için verilen seride yerlerine yazılarak diferansiyel
denklemin çözümü elde edilmiş olur.
Diğer taraftan herhangi bir x = a noktasının (6.5) diferansiyel denklemi-
nin bir adi noktası olması durumunu göz önüne alalım. Bu durumda daha önce
belirtildiği gibi x − a = t değişimi yapıldıktan sonra t cinsinden denklemin seri
çözümü bulunarak geriye dönüşüm uygulanabilir. Bu nedenle denklemin baş-
langıç noktası civarındaki çözümlerini çalışmak yeterli olacaktır.
Örnek 6.3.1: y ′′ − x 2 y ′ − y = 0 diferansiyel denklemini çözünüz. Bu

denklemde P ( x ) = − x 2 ve Q ( x) = −1 olup, her ikisi de x = 0 da analitiktir.
Başka bir deyişle, x = 0 noktası verilen diferansiyel denklemin bir adi nok-
tasıdır. O halde aranan seri çözümün
∞
y = ∑ a n x n = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + .... + a n x n + ...
n =0
şeklinde olduğu kabul edilirse,
y ′ = a1 + 2a 2 x + 3a3 x 2 + .... + na n x n −1 + ... ,
y ′′ = 2a2 + 6a3 x + 12a 4 x 2 + .... + n(n − 1)an x n−2 + ...
elde edilir. Bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa
y ′′ − x 2 y ′ − y = 2a 2 + 6a3 x + 12a 4 x 2 + .... + n(n − 1)a n x n −2 + ...
− x 2 [a1 + 2a 2 x + 3a3 x 2 + .... + nan x n−1 + ...]
− [a0 + a1 x + a2 x 2 + .... + a n x n + ...]

= (2a 2 − a0 ) + (6a3 − a1 ) x + (12a 4 − a1 − a 2 ) x 2 + ....
+ [(n + 2)(n + 1)an+ 2 − (n − 1)an−1 − an ]x n + ...
olduğu görülür. Burada x ’ in bütün katsayıları sıfıra eşitlenerek
1
2a 2 − a 0 = 0 ⇒ a 2 = a0 ,
2
1
6a3 − a1 = 0 ⇒ a3 = a1 ,
6
1 1
12a 4 − a1 − a 2 = 0 ⇒ a 4 = a 0 + a1 ,
24 12
…………………………………..
(n − 1)a n −1 − a n
(n + 2)(n + 1)a n+ 2 − (n − 1)a n−1 − a n = 0 ⇒ a n + 2 = ,
(n + 2)(n + 1)
n ≥1
elde edilir. Böylece diferansiyel denklemin genel çözümü
 1 1 4 1 5 1 6 
y = a 0 1 + x 2 + x + x + x + .....
 2 24 20 720 
 1 1 1 5 7 6 
+ a1  x + x 3 + x 4 + x + x + .....
 6 12 120 360 
Örnek 6.3.2: y ′′ + 2 xy ′ + 4 y = 0 diferansiyel denklemini çözünüz. Bu
denklemde P ( x) = 2 x ve Q ( x) = 4 olup, bu fonksiyonlar x = 0 da anali-
tiktir. Yani x = 0 noktası verilen diferansiyel denklemin bir adi noktasıdır.
O halde aranan seri çözüm
∞
y = ∑ a n x n = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + .... + a n x n + ...
n =0
şeklinde olup buradan türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ n.a n x n−1 = a1 + 2a 2 x + 3a 3 x 2 + .... + na n x n −1 + ... ,
n =1
∞
y ′′ = ∑ n(n − 1)a n x n− 2 = 2a 2 + 6a 3 x + 12a 4 x 2 + .... + n(n − 1)a n x n −2 + ...
n =2

∞ ∞ ∞
∑ n(n − 1)an x n−2 + 2 x∑ n.an x n−1 + 4∑ an x n = 0

n =2 n =1 n =0
veya
∞ ∞ ∞
∑ n(n − 1)an x n−2 + ∑ 2n.an x n + ∑ 4a n x n = 0

n =2 n =0 n =0
∞ ∞
∑ n(n − 1)a
n =2
n x n − 2 + ∑ 2 ( n + 2) a n x n = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikteki birinci seride n yerine n + 2 alıp n yi sıfırdan

başlatarak
∞ ∞
∑ (n + 2)(n + 1)a
n=0
n+2 x n + ∑ 2 ( n + 2) a n x n = 0
n =0
veya bunun yerine de

∞
∑ [(n + 1)(n + 2)a

n=0
n+ 2 + 2(n + 2)a n ]x n = 0
yazılabilir. Buradan ise

1 .2 a 2 + 2 .2 a 0 = 0 ,
2.3a3 + 2.2a1 = 0 ,
3 .4 a 4 + 2 .4 a 2 = 0 ,
4 .5 a 5 + 2 .5 a 3 = 0 ,
………………….
(n + 1)(n + 2)a n + 2 + 2(n + 2)a n = 0
elde edilir. Bu indirgeme formülünden ai katsayılarını ayrı ayrı hesaplayabi-

liriz. Bunun için
2
an+ 2 = − a n , n = 0,1,2,...
n +1
eşitliğinden
2
a2 = − a0 ,
1
2
a 3 = − a1 ,
2
2  2  2  (−1) 2 2 2
a 4 = − a 2 =  −  − a 0 = a0
3  3  1  1 .3
2  2  2  (−1) 2 2 2
a 5 = − a3 =  −  − a1 = a1
4  4  2  2 .4
………….
(−1) n 2 n
a2n = a0
1.35...(2n − 1)
(−1) n 2 n
a 2 n +1 = a1
2.4....(2n)
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümünün
 22 4 23 6 24 

y = a 0 1 − 2 x +
2
x − x + x 8 + ..... 
 1 .3 1 .3 .5 1.3.5.7 
 2 22 5 23 7 24 
+ a1  x − x 3 + x − x + x 9 − ..... 
 2 2. 4 2 .4 .6 2 .4 .6 .8 
Örnek 6.3.3: y ′′ + xy = 0 diferansiyel denklemini çözünüz. Bu diferan-

siyel denklem için, P ( x) = 0 ve Q ( x) = x olup, her iki fonksiyon da x = 0
noktasında analitiktir. Dolayısıyla aranan seri çözüm
∞
y = ∑ a n x n = a0 + a1 x + a 2 x 2 + .... + a n x n + ...
n =0
şeklinde olup, buradan türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ n.a n x n−1 = a1 + 2a 2 x + 3a 3 x 2 + .... + na n x n −1 + ... ,
n =1
∞
y ′′ = ∑ n(n − 1)a n x n− 2 = 2a 2 + 6a3 x + 12a 4 x 2 + .... + n(n − 1)a n x n −2 + ...
n=2
y ′′ + xy ′ = 2a 2 + 6a3 x + 12a 4 x 2 + 20a5 x 3 + ... + n(n − 1)a n x n−2
+ a0 x + a1 x 2 + a 2 x 3 + ... + an x n+1 = 0
2a2 + (6a3 + a0 ) x + (12a4 + a1 ) x 2 + (20a5 + a2 ) x 3 + ...

+ [ n( n − 1) an + an−3 ]x n−2 = 0
elde edilir. Bu son eşitlikten

2a 2 = 0 ⇒ a 2 = 0 ,
1 1
(6 a 3 + a 0 ) = 0 ⇒ a 3 = − a 0 = − a0 ,
6 3.2
1 1
12a 4 + a1 = 0 ⇒ a 4 = − a1 = − a1 ,
12 4 .3
1
20a 5 + a 2 = 0 ⇒ a 5 = − a2 = 0 ,
20
1 1
12a 4 + a1 = 0 ⇒ a 4 = − a1 = − a1 ,
12 4 .3
…………………………….
1
n(n − 1)a n + a n −3 = 0 ⇒ a n = − a n −3 , n ≥ 3
n(n − 1)
elde edilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümünün
 1 1 6   1 1 7 
y = a 0 1 − x 3 + x − ..... + a1  x − x 4 + x − .....
 6 180   12 504 
Örnek 6.3.4: y ′′ − ( x − 1) y ′ + y = 0 diferansiyel denkleminin x − 2 ’
nin kuvvetleri şeklinde bir çözümünü elde ediniz. Bu diferansiyel denklem-
de öncelikle t = x − 2 dönüşümü yaparak verilen diferansiyel denklemi
y ′′ − (t + 1) y ′ + y = 0 , y ′ = dy / dy
biçimine getirelim. Bu diferansiyel denklem için, P (t ) = −t − 1 ve Q (t ) = 1

olacaktır. Bu fonksiyonlar t = 0 noktasında analitiktir. Dolayısıyla
∞
y = ∑ a n t n = a 0 + a1t + a 2 t 2 + a3t 3 + ... + a n t n + ....
n =0
şeklinde seri çözüm bulunabilir. Bu durumda türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ n.a n t n −1 = a1 + 2a 2 t + 3a3 t 2 + 4a 4 t 3 + ... + n.a n t n −1 + .... ,
n =1
∞
y ′′ = ∑ n(n − 1).a n t n −2 = 2a 2 + 6a3t + 12a4 t 2 + ... + n(n − 1).a n t n−2 + ....
n =2
y ′′ − (t + 1) y ′ + y = 2a2 + 6a3 x + 12a4 x 2 + 20a5 x 3 + ... + n(n − 1)an x n−2
[
− (t + 1) a1 + 2a 2 t + 3a3t 2 + 4a 4 t 3 + ... + n.an t n−1 + .... ]
[
+ a0 + a1t + a2 t 2 + a3t 3 + ... + an t n + .... = 0 ]
(2a2 + a1 + a0 ) + (6a3 + 2a1 + 2a 2 )t + (12a4 + 3a2 + 3a3 )t 2 + ...
..... + [(n + 2)(n + 1)an+ 2 + (n + 1)an + (n + 1)an+1 ]t n = 0

elde edilir. Bu son eşitlikten
1
(2a 2 + a1 + a 0 ) = 0 ⇒ a 2 = − (a1 + a 0 ) ,
2
1 1
(6a 3 + 2a1 + 2a 2 ) = 0 ⇒ a3 = − (a1 + a 2 ) = (a 0 − a1 ) ,
3 6
1 1 1
(12a 4 + 3a 2 + 3a 3 ) = 0 ⇒ a 4 = − (a 2 + a 3 ) = a 0 + a1 ,
4 12 6
1 1
(20a 5 + 4a 3 + 4a 4 ) = 0 ⇒ a5 = − (a3 + a 4 ) = − a 0 ,
5 20
1 1 1
(30a 6 + 5a 4 + 5a 5 ) = 0 ⇒ a 6 = − (a 4 + a 5 ) = − a 0 − a1 ,
6 180 36
…………………………….
1
a n+ 2 = − (a n + a n +1 ) , n ≥ 0
( n + 2)
elde edilir. Böylece y ′′ − (t + 1) y ′ + y = 0 diferansiyel denkleminin genel
çözümü
 1 1 1 1 1 6 
y = a 0 1 − t 2 + t 3 + t 4 − t 5 − t + .....
 2 6 12 20 180 
 1 1 1 1 
+ a1  t − t 2 − t 3 + t 4 − t 6 .....
 2 6 6 36 
olacaktır. O halde verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
 1 1 1 1 
y = a0 1 − ( x − 2) 2 + ( x − 2) 3 + ( x − 2) 4 − ( x − 2) 5 − .....
 2 6 12 20 
 1 1 1 1 
+ a1  ( x − 2) − ( x − 2) 2 − ( x − 2) 3 + ( x − 2) 4 − ( x − 2) 6 .....
 2 6 6 36 
6.3.2. Frobenius Yöntemi

x = 0 noktası, (6.5) diferansiyel denkleminin bir düzgün tekil noktası
olsun. Bu durumda, bir önceki paragrafta verilen belirsiz katsayılar yöntem-
le, bu nokta civarında
∞
y = ∑ a n x n = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + a 3 x 3 + ... + a n x n + ...
n =0
biçiminde bir seri çözüm elde edilemez. Bu nedenle

y ′′ + P ( x) y ′ + Q( x) y = 0
diferansiyel denklemin bu düzgün tekil nokta civarında bir seri çözümünü
bulmak için başka bir yöntem kullanmak gerekecektir. Örneğin,
x 2 y ′′ + 3 xy ′ + 2 y = 0 denklemi için x = 0 noktası bir tekil noktadır. Ancak,
verilen diferansiyel denklemi
3 2
y ′′ + y′ + 2 y = 0
x x
biçiminde düşünürsek, xP ( x) = 3 ve x 2 Q ( x ) = 2 olduğundan, x = 0 noktası
bir düzgün tekil noktadır. Benzer şekilde, x 3 y ′′ + x 2 y ′ + y = 0 diferansiyel
denklemi için, x = 0 noktası bir tekil noktadır. Bu diferansiyel denklemi
1 1
y ′′ + y′ + 3 y = 0
x x
şekline dönüştürdüğümüzde, xP ( x ) = 1 ve x 2 Q ( x ) = 1 / x olduğundan dola-
yı x = 0 noktası bir düzgün olmayan tekil nokta olacaktır. Diğer taraftan,
x 2 y ′′ + 3 xy ′ + 2 y = 0 denklemi bir Cauchy Euler denklemi olup, x = e t
değişken değişimi yapılarak, daha önceki bölümlerde verilen yöntemle bu
diferansiyel denklem çözülebilir. Ancak bu diferansiyel denklemin çözümü
artık kuvvet serisi biçiminde olmayacaktır. Fakat aşağıda da verileceği gibi
bazı durumlarda kuvvet serisine benzer çözümler bulunabilir. Bunun için
Frobenius yöntemi adı verilen bir yöntem kullanılabilir. Bu yöntemde, eğer
y ′′ + P ( x ) y ′ + Q ( x ) y = 0
diferansiyel denklemi
P1 ( x) Q ( x)
y ′′ + y′ + 1 2 y = 0
x x
biçimine getirilebiliyor ve P1 ( x ) ve Q1 ( x) fonksiyonları x = 0 noktası

civarında Taylor serisine açılabiliyorsa, bu durumda
∞ ∞
P1 ( x) = ∑ c n x n , Q1 ( x) = ∑ d n x n
n =0 n =0
seri açılımları bu son diferansiyel denklemde yerine yazılarak diferansiyel

denklem
1 ∞  1  ∞ 
y ′′ +  ∑ c n x n  y ′ + 2  ∑ d n x n  y = 0
x  n =0  x  n=0 
biçimine getirilmiş olur. Bu durumda ise diferansiyel denklemin genel çö-
zümünün
∞
y = x m ∑ a n x n = a 0 x m + a1 x m +1 + a 2 x m + 2 + a 3 x m+3 + ... + a n x m + n + ... (6.6)
n =0
olacağı görülebilir. Frobenius yöntemi, x = 0 noktası diferansiyel denkle-

min bir düzgün tekil noktası olmak üzere, (6.5) biçiminde verilen bir dife-
ransiyel denklemin (6.6) formunda bir çözümünün bulunması için m sayısı-
nın ve a n katsayılarının belirlenmesi gerçeğine dayanır. Burada m sayısı
pozitif, negatif ya da sıfır olabilir. m sayısının sıfır olması ya da pozitif bir
tam sayı olması durumunda Frobenius yöntemi, kuvvet serisi çözümleri de
içerecektir. Diğer taraftan, eğer orijin bir düzensiz tekil nokta ise, bu durum-
da Frobenius tipi çözüm bulunmayabilir.
Şimdi, x = 0 noktasının (6.5) denkleminin bir düzgün tekil noktası ol-
duğunu kabul edelim. Bu durumda xP(x) ve x 2 Q( x ) ifadeleri x = 0 da ana-
litik olacaktır ve bu nedenle yakınsaklık aralığında
∞ ∞
xP( x) = ∑ c n x n , x 2 Q( x) = ∑ d n x n
n =0 n =0
seri açılımları yazılabilir. Diğer taraftan (6.6) ifadesinden türevler alınırsa bu

takdirde
∞ ∞
y ′ = ∑ (m + n)a n x m+ n −1 , y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n x m+ n− 2
n =0 n =0

1 ∞ n 
∞

P ( x) y ′ =  ∑ c n x  ∑ (m + n)a n x m+ n −1 
x  n =0  n =0 
 ∞  ∞ 
= x m −2  ∑ c n x n  ∑ (m + n)a n x n 
 n =0  n =0 
∞
 n 
= x m−2 ∑  ∑ (m + k )c n −k a k x n
n =0  k =0 
∞
 n −1 
= x m −2 ∑  ∑ (m + k )c n− k a k +(m + n)c0 a n x n
n=0  k =0 
yazılabilir. Benzer şekilde
1  ∞ n 
∞
m+n  m− 2 
∞
n 
∞

2 ∑ n ∑ ∑ ∑
Q( x) y =  c x  a n x  = x  c n x  an x n 
x  n =0  n =0   n =0  n=0 
∞
 n−1 
= x m −2 ∑  ∑ c n − k a k +c 0 a n x n
n =0  k =0 
elde edilir. Bu ifadeler (6.5) diferansiyel denkleminde yerine yazılırsa, bu
∞
∑ (m + n)(m + n − 1)a
n =0
n x m + n− 2
∞
 n −1 
+ x m −2 ∑  ∑ (m + k )c n − k a k +(m + n)c0 a n x n
n =0  k = 0 
∞
 n −1 
+ x m −2 ∑  ∑ d n −k .a k + d 0 .a n x n = 0
n = 0  k =0 
veya yeniden düzenleme yapılarak
∞
∑ [(m + n)(m + n − 1) + (m + n)c

n =0
0 + d 0 ]a n x n
n −1
+ ∑ [(m + k )c n −k +d n −k ]a k x n = 0
k =0
biçiminde yazılabilir. Bu ifadede

f ( k ) = k ( k − 1) + c 0 k + d 0 , f i (k ) = (k − i )ci + d i
gösterimleri kullanılırsa, yukarıdaki ifade

∞ n
∑ f ( m + n ) a n x n + ∑ f i ( m + n) a n − i x n = 0
n =0 i =1

∞ n
∑ [ f ( m + n) a n + ∑ f i ( m + n) a n −i ] x n = 0
n =0 i =1
biçiminde yazılabilir. Buradan x n nin katsayıları sıfıra eşitlenerek

f ( m) a 0 = 0 , (6.7)
n
f (m + n)a n = −∑ f i (m + n)a n−i , n = 1,2,.... (6.8)
i =1
tekrarlama bağıntısı elde edilir. Bu durumda a 0 ≠ 0 olduğundan
f (m) = m( m − 1) + c 0 m + d 0 = 0 (6.9)
olmalıdır. Bu denkleme verilen diferansiyel denklemin indisel denklemi adı

verilir. Bu denklem 2. dereceden olduğuna göre m1 ve m 2 gibi iki tane kökü
olacaktır. Buna göre, verilen diferansiyel denklemin
a) köklerin birbirine eşit olması,
b) kökler farkının bir tam sayı olması,
c) kökler farkının tam sayı olmaması
durumlarına göre üç farklı çözüm yolu vardır. Eğer indisel denklemin her iki
kökü için f (m + 1) ≠ 0 sağlanıyorsa, bu takdirde (6.8) bağıntısından
f ( m + 1) a1 = − f 1 ( m + 1) a 0
yardımıyla a1 katsayısı a 0 cinsinden ifade edilmiş olur. Benzer şekilde,

f (m + 2) ≠ 0 olması durumunda,
f ( m + 2) a 2 = − f 1 ( m + 2) a1 − f 2 ( m + 2) a 0
yardımıyla a 2 katsayısı a1 ve a 0 cinsinden dolayısıyla a 0 cinsinden ifade

edilmiş olur. Bu şekilde devam edilerek tüm katsayılar a 0 cinsinden ifade
edilebilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin çözümü bulunmuş olur.
f (m) = m( m − 1) + c 0 m + d 0 = 0 indisel denklemin kökleri birbirine eşit ise
bu köklere karşılık gelen çözümler aynı olacaktır. Bu durumda da genel çö-
züm
∂y
y = A y m =m + B
1
∂m m = m1
biçiminde olacaktır. Diğer taraftan indisel denklemin köklerinin m1 ve m 2

gibi farklı olması durumunda, bu köklere karşılık gelen çözümler sırasıyla
y1 ve y 2 olmak üzere verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = Ay1 + By 2 şeklinde olacaktır. Şimdi aşağıdaki örnekleri verebiliriz.
Örnek 6.3.5: 2 xy ′′ + y ′ − 2 y = 0 diferansiyel denkleminin seri çözü-

münü bulalım. Bu diferansiyel denklemi öncelikle
1 1
y ′′ + y′ − y = 0
2x x
biçimine getirelim. Bu diferansiyel denklem için
1 1 1
P( x) = , Q ( x) = − ⇒ xP( x) = , x 2 Q( x ) = − x
2x x 2
olduğundan x = 0 noktası bir düzgün tekil noktadır. Dolayısıyla x = 0 nok-
tası civarında bir Frobenius seri çözümü mevcuttur. Bunun için
∞ ∞
y=x m
∑a
n =0
n x = ∑ a n x m+n
n
n =0

∞
y ′ = ∑ (m + n).a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n − 2
n=0

∞ ∞
2∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n −1 + ∑ (m + n).a n x m + n −1
n =0 n =0
∞
− 2∑ a n x m + n = 0
n =0
elde edilir. Bu ifade yeniden düzenlenirse

[2m(m − 1) + m].a0 x m−1
∞
+ ∑ {[2(m + n)(m + n − 1) + (m + n)].an − 2an−1} x m+ n−1 = 0
n =0

∞
m(2m − 1).a 0 x m −1
+ ∑ {(m + n)(2m + 2n − 1).a n − 2a n −1 }x m + n −1 = 0
n =0
olacağı görülür. Bu son eşitlikten indisel denklem ve kökleri

1
f (m) = m(2m − 1) = 0 ⇒ m1 = 0 , m2 =
2
olarak bulunmuş olur. Bu durumda, kökler farkı tam sayı olmadığından, iki
bağımsız Frobenius çözümü bulunabilir. Şimdi bu çözümleri bulalım. Yuka-
rıdaki toplamda x m +n −1 in katsayıları sıfıra eşitlenerek
2a n −1
an = , n ≥1
(m + n)(2m + 2n − 1)
elde edilir. m1 = 0 için tekrarlama formülü
2a n −1 2 2 a n −1
an = = , n ≥1
n(2n − 1) 2n(2n − 1)
olur ki, buradan
2 2 a0 2 2 a0
a1 = =
2 .1 2!
2 2 a1 2 4 a0 2 4 a0
a2 = = = ,
4 .3 4.3.2.1 4!
2 2 a2 2 6 a0
a3 = = ,
6.5 6!
…………………………….
2 2n a0
an =
(2n)!
elde edilir. Bu takdirde m1 = 0 olması durumunda, diferansiyel denklemin

Frobenius çözümü
∞ ∞
2 2n n (2 x ) 2 n
y1 = a0 ∑ x = a0 ∑
n =0 ( 2n)! n =0 (2n)!
olacaktır. m1 = 1/ 2 için tekrarlama formülü
2a n −1 2 2 a n −1
an = = , n ≥1
n(2n + 1) 2n(2n + 1)
olur ki, buradan da
2 2 a0 2 2 a0
a1 = =
2 .3 3!
2 2 a1 2 4 a0 2 4 a0
a2 = = = ,
4 .5 5 .4 .3 .2 .1 5!
2 2 a2 2 6 a0
a3 = = ,
6.7 7!
…………………………….
2 2n a0
an =
(2n + 1)!
elde edilir. Böylece m1 = 1/ 2 olması durumunda ise diferansiyel denklemin

∞
2 2n a ∞
(2 x ) 2 n +1
y 2 = a0 x1 / 2 ∑ xn = 0 ∑
n = 0 ( 2n + 1)! 2 n =0 ( 2n + 1)!
olacaktır. Böylece verilen diferansiyel denklemin seri çözümü

y = Ay1 + By 2
Örnek 6.3.6: xy ′′ + ( x − 3) y ′ − 2 y = 0 diferansiyel denklemini çözelim.
Verilen diferansiyel denklemi öncelikle
( x − 3) 2
y ′′ + y′ − y = 0
x x
( x − 3) 2
P( x) = , Q( x) = −
x x
fonksiyonları x = 0 da analitik değildir. Ancak
1
xP( x) = , x 2 Q( x) = − x
2
tası civarında bir Frobenius seri çözümü mevcuttur. Bunun için
∞
y = ∑ an x m+n
n =0

∞
y ′ = ∑ (m + n).a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n − 2
n=0

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1).a
n =0
n x m + n −1 + ( x − 3)∑ (m + n).a n x m + n −1
n =0
∞
− 2∑ a n x m + n = 0
n =0

∞
m(m − 4).a0 x m −1 + ∑ {(m + n + 1)(m + n − 3).a n +1 + (m + n − 2)a n }x m + n = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikten indisel denklem ve kökleri

f ( m) = m( m − 4) = 0 ⇒ m1 = 0 , m2 = 4
olarak bulunmuş olur. Bu durumda, kökler farkı tam sayı olduğundan, iki
bağımsız çözüm bulunabilir. Şimdi bu çözümleri bulalım. Yukarıdaki top-
lamda x m+ n in katsayıları sıfıra eşitlenerek
m+n−2
a n+1 = − an , n ≥ 0
(m + n + 1)(m + n − 3)
elde edilir. m1 = 0 için tekrarlama formülü
n−2
a n +1 = − an , n ≥ 0
(n + 1)(n − 3)
olup buradan
2
a1 = − a 0 ,
3
1 1
a 2 = − a1 = a 0 ,
4 6
2−2
a3 = a 2 = 0 , a 4 = a 5 = ... = a n = ... = 0
3 .1
olacağı görülür. Böylece m1 = 0 olması durumunda diferansiyel denklemin
 2 1 
y1 = a 0 1 − x + x 2 
 3 6 
olacaktır. m1 = 4 için tekrarlama formülü
n+2
an = − an , n ≥ 0
(n + 1(n + 5)
olur ki buradan da
2 1+1
a1 = − a0 = − a0
1 .5 5
3 3 2 +1
a2 = − a1 = a0 = a0 ,
2 .6 5 .6 5.(5 + 1)
4 4 3 +1
a3 = − a2 = − a0 = − a0 ,
3.7 5 .6 .7 5.(5 + 1)(5 + 2)
…………………………….
(−1) n (n + 1)
an = a0
5.6....(n + 4)
olduğu elde edilir. Böylece m2 = 4 olması durumunda diferansiyel denkle-
min Frobenius çözümü
∞
(−1) n (n + 1) n + 4
y 2 = a0 ∑ x
n = 0 5.6....(n + 4)

y = Ay1 + By 2
Örnek 6.3.7: x 2 y ′′ − xy ′ + ( x 2 + 1) y = 0 diferansiyel denklemini çöze-
lim. Bu diferansiyel denklemi önce
1 ( x 2 + 1)
y ′′ − y′ + y=0
x x2
xP( x) = −1 , x 2 Q ( x ) = x 2 + 1
tası civarında Frobenius tipi seri çözüm mevcuttur. Bunun için
∞
y = ∑ an x m+n
n =0
alalım. Bu ifadeden türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ (m + n).a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n − 2
n=0

∞
∑ (m + n)(m + n − 1).a
n=0
n x m+ n
∞ ∞ ∞
− ∑ (m + n).a n x m + n + ∑ a n x m + n + 2 + ∑ a n x m + n = 0
n =0 n =0 n =0
elde edilir. Bu ifade yeniden düzenlenirse
[m(m − 2) + 1].a0 x m + [(m + 1)(m − 1) + 1].a1 x m+1

∞
+ ∑ {[(m + n)(m + n − 2) + 1].a n+ 2 + −a n }x m+ n+ 2 = 0
n =0
(m − 1) 2 a 0 x m + m 2 a1 x m +1
∞
+ ∑ {[(m + n)(m + n − 2) + 1].a n+ 2 + −a n }x m+ n+ 2 = 0
n =0
elde edilir. a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. O halde indisel denklem ve kökleri
f ( m) = ( m − 1) 2 = 0 ⇒ m1 = m 2 = 1
olarak bulunmuş olur. Yani kökler birbirine eşittir. Bu durumda da

m 2 a1 x m +1 = 0 dan a1 = 0 elde edilir. Diğer katsayılar için yukarıdaki top-
lamda geçen x m +n + 2 nin katsayıları sıfıra eşitlenerek
1
a n+2 = − an , n ≥ 0
(m + n + 1) 2
elde edilir. Bu durumda a1 = 0 olduğundan tüm tek indisli katsayılar sıfır

olacaktır. Ayrıca
1
a2 = − a0 ,
(m + 1) 2
1 (−1) 2
a4 = − a 2 = a0 ,
(m + 3) 2 (m + 1) 2 (m + 3) 2
……………………………..,
1 (−1) r
a 2r = − a 2r −2 = a0
(m + 2r − 1) 2 (m + 1) 2 (m + 3) 2 ....(m + 2r − 1) 2
 x2 x4 x6 
y = a0 x k 1 − + − + ....
 ( m + 1) ( m + 1) (m + 3) (m + 1) (m + 3) (m + 5)
2 2 2 2 2 2

bulunmuş olur. Bu şekilde bulunan y serisi için
x 2 y ′′ − xy ′ + ( x 2 + 1) y = (m − 1) 2 a0 x m (∗)
diferansiyel denklemi sağlanır. Ancak m = 1 için bir tane özel çözüm bulu-
nabilir. Bununla beraber, y serisini x ve m ’ nin fonksiyonu olarak göz
önüne alıp,
′ ″
∂y ′ ∂ ∂y ′ ∂ ∂y  ∂y  ∂y ′′ ∂ ∂ ∂y  ∂y 
= = =  ve = = 
∂m ∂m ∂x ∂x ∂m  ∂m  ∂m ∂m ∂x ∂m  ∂m 
olduğu dikkate alınırsa,
″ ′
 ∂y   ∂y  ∂y
 − x.  + ( x + 1) = 2(m − 1)a0 x m + (m − 1) 2 a0 x m ln x
2 2
x 
 ∂m   ∂m  ∂m
elde edilir. (∗) ile birlikte bu eşitlik dikkate alınırsa, m = 1 için
∂y
y1 = y m =1 , y 2 =
∂m m =1
serileri verilen diferansiyel denklemin bağımsız çözümleri olacaktır. Bura-

dan a 0 = 1 ve m = 1 alınarak, verilen diferansiyel denklemin birinci çözü-
münün
 x2 x4 x6 
y1 = x 1 − 2 + 2 2 − 2 2 2 + ....
 2 2 .4 2 .4 .6 
 x2 x4 x6 
= x 1 − 2 + 4 − + ....
 2 2 .( 2!) 2 2 6.(3!) 2 
olacağı görülür. Şimdi ikinci çözümü bulalım. Bunun için y serisinin m ye
göre türevi alınmalıdır. Bu durumda
 x2 x4 x6 
y = a0 x 1 −
m
+ − + .....
 (m + 1) (m + 1) (m + 3) (m + 1) (m + 3) (m + 5)
2 2 2 2 2 2

serisine dönelim ve buradan m değişkenine göre türev alınırsa
∂y  x2 x4 
= a 0 x m ln x.1 − + − .....
∂m  ( m + 1)
2
( m + 1) 2 ( m + 3) 2 
 2x2 4 1 1  
+ a0 x m  − 2 x  + 
 (m + 1) 3 (m + 3) 2 (m + 1) 2 (m + 3) 3  + .....
 (m + 1)
3
  
elde edilir. Buradan da a 0 = 1 ve m = 1 alınarak ikinci çözüm olarak
 x2 x4 x6 
y 2 = x. ln x 1 − 2 + 4 2
− 6 2
+ ....
 2 2 ( 2!) 2 (3!) 
 x2 x4  1  x6  1 1  
+ x. 2 − 4 2  1 +  + 6 2 
1 + +  − ............
2 2 ( 2!)  2  2 (3!)  2 3  
y = Ay1 + By 2 şeklinde bulunmuş olur.
Örnek 6.3.8: x 2 y ′′ + 5 xy ′ + ( 4 − x ) y = 0 diferansiyel denklemini çöze-

lim. Bu diferansiyel denklemi önce
5 (4 − x)
y ′′ + y′ + y=0
x x2
5 4−x
P( x) = , Q( x) = 2
x x
fonksiyonları x = 0 da analitik değildir. Ancak
xP ( x) = 5 , x 2 Q ( x ) = 4 − x
olduğundan, x = 0 noktası bir düzgün tekil noktadır. Dolayısıyla x = 0

noktası civarında Frobenius tipi seri çözüm mevcuttur. Bunun için,
∞
y = ∑ an x m+n
n =0
alalım. Bu ifadeden türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ (m + n).a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n − 2
n=0

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1).a
n=0
n x m+ n
+ 5∑ (m + n).a n x m+ n
n =0
∞ ∞
+ 4∑ a n x m+ n − ∑ a n x m+ n+1 = 0
n=0 n =0

∞
[m(m − 1) + 5m + 4].a0 x m + ∑ {[(m + n)(m + n + 4) + 4].a n − a n −1 }x m + n = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikten indisel denklem ve kökleri
f ( m) = m( m − 1) + 5m + 4 = ( m + 2) 2 = 0 ⇒ m1 = m 2 = −2
olarak bulunmuş olur. Yani kökler birbirine eşittir. Şimdi çözümleri bulalım.
Yukarıdaki toplamda x m+ n in katsayıları sıfıra eşitlenerek
1
an = a n −1 , n ≥ 1
(m + n + 2) 2
1
a1 = a0 ,
(m + 3) 2
1 1
a2 = a =
2 1
a0 ,
(m + 4) (m + 3) (m + 4) 2
2
……………………………..,
1 1
an = a =
2 n −1
a0
(m + n + 2) (m + 3) (m + 4) 2 ....(m + n + 2) 2
2
elde edilir. Bulunan bu değerler

∞
[
y = x m ∑ a n x n = x m a0 + a1 x + a 2 x 2 + ...]
n =0
serisinde yerlerine yazılarak

 x x2 x3 
y = a0 x m 1 + + + + .....
 (m + 3) (m + 3) (m + 4) (m + 3) (m + 4) (m + 5)
2 2 2 2 2 2

elde edilir. Bu ifadeden m = −2 için bir tek özel çözüm bulunabilir. Bu du-
rumda
∂y
y1 = y m =1 , y 2 =
∂m m =1
serileri verilen diferansiyel denklemin lineer bağımsız çözümleri olacaktır.
Bu takdirde, a 0 = 1 ve m = −2 alınarak, birinci çözüm olarak
 x x2 x3  ∞
xn
y1 = x − 2 1 + 2 + 2 2 + 2 2 2 + ..... = x − 2 ∑ 2
 1 1 .2 1 .2 .3  n = 0 ( n!)
elde edilmiş olur. Şimdi de ikinci çözümü bulmak için tekrar

 x x2 x3 
y = a0 x m 1 + + + + .....
 (m + 3) (m + 3) (m + 4) (m + 3) (m + 4) (m + 5)
2 2 2 2 2 2

serisine dönelim ve buradan m değişkenine göre türev alalım. Böylece
∂y  x x2 
= a 0 x m ln x 1 + + + .....
∂m  ( m + 3)
2
( m + 3) ( m + 4)
2 2

 2x  1 1  
+ a0 x m 1 − − 2 x 2  +  − .....
3 
 (m + 3)  (m + 3) (m + 4) (m + 3) (m + 4) 
3 3 2 2

bulunur. Buradan da a 0 = 1 ve m = −2 alınarak, ikinci çözüm olarak
 x x2 x3 
y 2 = x − 2 . ln x 1 + 2 + 2 2 + 2 2 2 + ....
 1 1 .2 1 . 2 .3 
 2x  1 1  
+ x − 2 .1 − 3 − 2 x 2  3 2 + 2 3  − .....
 1  1 .2 1 .2  
bulunur. Böylece, verilen başlangıçta verilen diferansiyel denklemin genel
çözümü olarak y = Ay1 + By 2 elde edilir.
Örnek 6.3.9: xy ′′ + 2 y ′ + xy = 0 diferansiyel denklemini çözelim. Önce

verilen diferansiyel denklemi
2
y ′′ + y′ + y = 0
x
2
biçiminde yazalım. Bu diferansiyel denklem için P ( x) = , Q ( x) = 1 oldu-
x
ğundan, P ( x) fonksiyonu x = 0 da analitik değildir. Ancak, xP ( x ) = 2 ,
x 2 Q ( x) = x 2 olduğundan, x = 0 noktası bir düzgün tekil noktadır. Dolayı-
sıyla, x = 0 noktası civarında bir Frobenius seri çözümü mevcuttur. Bunun
için,
∞
y = ∑ an x m+n
n =0
şeklinde seri çözüm bulunabilir. Bu ifadeden türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ (m + n).a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n − 2
n=0

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1).an x m+n−1 + 2∑ (m + n).an x m+n−1

n =0 n =0
∞
+ ∑ a n x m + n +1 = 0 ,
n =0
∞ ∞
∑ (m + n)(m + n + 1).an x m+n−1 + ∑ an x m+n+1 = 0

n =0 n =0

m(m + 1)a0 x m−1 + (m + 1)(m + 2)a1 x m
∞
+ ∑ {( m + n)(m + n + 1)an +1 + an −2 }x m + n −1 = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikten a 0 ≠ 0 olduğundan indisel denklem ve kökleri
f ( m) = m( m + 1) = 0 ⇒ m1 = 0 , m 2 = −1
olarak bulunmuş olur. Ayrıca ( m + 1)(m + 2) a1 = 0 olduğundan a1 = 0
olmalıdır. Bu durumda kökler farkı tam sayı olduğundan iki bağımsız çözüm
bulunabilir. Şimdi bu çözümleri bulalım. Yukarıdaki toplamda x m + n −1 in
katsayıları sıfıra eşitlenerek
1
an = − an−2 , n ≥ 2
(m + n)(m + n + 1)
tekrarlama formülü elde edilir. m1 = 0 için tekrarlama formülü
1
an = − a n−2 , n ≥ 2
n(n + 1)
olacağından, bu durum için,
1 1
a2 = − a0 = − a0 ,
2 .3 3!
1
a3 = − a1 = 0 ,
3 .4
1 1 1
a4 = − a2 = a0 = a0 ,
4 .5 4 .5 .2 .3 5!
……………………………….
(−1) n
a2n = a0 , a 2 n +1 = 0
(2n + 1)!
elde edilir. Böylece, m1 = 0 ve a 0 = 1 alınarak, birinci Frobenius çözümü
∞
(−1) n 2 n 1 ∞ (−1) n 2 n +1
y1 = ∑ x = ∑ x
n =0 ( 2n + 1)! x n =0 (2n + 1)!
olacaktır. Diğer taraftan m1 = −1 için tekrarlama formülü
1
an = − an−2 , n ≥ 2
n(n − 1)
olur ki, buradan da
1 1
a2 = − a0 = − a0 ,
1 .2 2!
1
a3 = − a1 = 0 ,
2 .3
1 1 1
a4 = − a2 = a0 = a0 ,
3 .4 4 .3 .2 .1 . 4!
……………………………….
(−1) n
a2n = a0 , a 2 n +1 = 0
(2n)!
elde edilir. Böylece, m1 = −1 ve a 0 = 1 alınarak, ikinci Frobenius çözümü
∞
(−1) n 2 n −1 1 ∞ (−1) n 2 n
y2 = ∑ x = ∑ x
n =0 ( 2n)! x n =0 (2n)!
olarak bulunur. Böylece, verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
Örnek 6.3.9: 2 x 2 y ′′ − xy ′ + (1 + x 2 ) y = 0 diferansiyel denklemini çö-

zelim. Önce verilen diferansiyel denklemi
1 1+ x2
y ′′ − y′ + y=0
2x 2x 2
biçiminde yazalım. Bu diferansiyel denklem için
1 1+ x2
P ( x) = − , Q( x) =
2x 2x 2
olup, P ( x) ve Q ( x) fonksiyonları x = 0 da analitik değildir. Ancak
1 2 1+ x2
xP( x) = − , x Q ( x ) =
2 2
olduğundan, x = 0 noktası bir düzgün tekil noktadır. Dolayısıyla x = 0
noktası civarında Frobenius seri çözümü mevcuttur. Bunun için,
∞
y = ∑ an x m+n
n =0

∞
y ′ = ∑ (m + n).a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m + n − 2
n=0

∞ ∞
2∑ (m + n)(m + n − 1).a n x m+ n − ∑ (m + n).a n x m + n
n =0 n =0
∞ ∞
+ ∑ an x m+n+2
+ ∑ a n x m+ n = 0 ,
n =0 n =0
bulunur. Buradan gerekli düzenleme yapılarak
(m − 1)(2m − 1)a0 x m−1 + m(2m + 1)a1 x m

∞
+ ∑ {[(m + n)(2m + 2n − 3) + 1]a n + a n − 2 }x m+ n = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikten, a 0 ≠ 0 olduğundan, indisel denklem ve kökleri
f ( m) = ( m − 1)( 2m − 1) = 0 ⇒ m1 = 1 , m 2 = 1 / 2
olarak bulunmuş olur. Ayrıca m1 = 1 , m2 = 1 / 2 değerleri için
m( 2m + 1) a1 = 0 olması ancak a1 = 0 ile mümkündür. Bu durumda, kökler
farkı bir rasyonel sayı olduğundan, iki bağımsız çözüm bulunabilir. Şimdi
bu bağımsız çözümleri ayrı ayrı bulalım. Yukarıdaki toplamda x m+ n nin
katsayıları sıfıra eşitlenerek
1
an = − a n−2 , n ≥ 2
(m + n)(2m + 2n − 3) + 1
tekrarlama formülü elde edilir. m1 = 1 için tekrarlama formülü
1
an = − a n−2 , n ≥ 2
(n + 1)(2n − 1) + 1
olacağından, bu durum için,
1
a2 = − a0 a3 = 0 ,
10
1 1
a4 = − a2 = a0 ,
36 360
……………………………….
elde edilir. Böylece, m1 = 1 ve a 0 = 1 alınarak, birinci Frobenius çözümü
 1 1 4 
y1 = x1 − x 2 + x − ....
 10 360 
olacaktır. Diğer taraftan m1 = 1/ 2 için tekrarlama formülü
2
an = − a n− 2 , n ≥ 2
(1 + 2n)(2n − 2) + 2
olur ki, buradan da
2 1
a2 = − a0 = − a 0 ,
5 .2 + 2 6
1
a3 = − a1 = 0 ,
2 .3
2 2 1 1
a4 = − a2 = a0 = a0 ,
9 .6 + 2 9 .6 + 2 6 168
……………………………….
elde edilir. Böylece, m1 = 1 / 2 ve a 0 = 1 alınarak, ikinci Frobenius çözümü
 1 1 4 
y 2 = x 1 − x 2 + x − ....
 6 168 
olacaktır. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
Bazen, y ′′ + P ( x) y ′ + Q( x) y = 0 biçiminde verilen bir diferansiyel

denklemin x in büyük değerleri için çözümü gerekebilir. Bu durumda, şu
ana kadar verilen seri çözümler, x in küçük ve sınırlı değerleri için geçerli
olduğundan, uygulamada pek kullanılmazlar. Böyle bir denklemin sonsuz-
daki durumunu belirlemek için yeni bir t = 1 / x değişken değişimi yapılır.
Bu durumda, t = 0 etrafında çözümler aranır. Bu çözüm elde edildikten
sonra geriye dönüş uygulanır. Bu değişken değişimine bağlı olarak
dy dt 1 dy dy
y′ = =− 2 = −t 2 ,
dt dx x dt dt
2 dy 1 d 2 y 3 dy
2
4 d y
y ′′ = + = 2t + t
x 3 dt x 4 dt 2 dt dt 2
olacaktır. Şimdi aşağıdaki örneği verebiliriz.
Örnek 6.3.10: x 3 y ′′ + ( x − x 2 ) y ′ + y = 0 diferansiyel denklemini

x = ∞ noktası civarında çözelim. Önce verilen diferansiyel denklemi
t = 1 / x değişken değişimi yaparak yeniden yazalım. Bu durumda diferansi-
yel denklem, bu yeni değişkene göre,
(3 − t ) 1
ty ′′ + (3 − t ) y ′ + y = 0 ⇒ y ′′ + y′ + y = 0
t t
şeklini alacaktır. Bu diferansiyel denklem için
3−t 1
P (t ) = , Q( x) =
t t
olup, bu fonksiyonlar t = 0 da analitik değildir. Ancak,

tP (t ) = 3 − t , t 2 Q( x) = t
olduğundan, t = 0 noktası bir düzgün tekil noktadır. Dolayısıyla t = 0 nok-
tası civarında Frobenius seri çözümü mevcuttur. Bunun için
∞
y = ∑ a n t m+n
n =0

∞ ∞
y ′ = ∑ ( m + n).a n t m + n −1 , y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1).a n t m + n −2
n =0 n=0
olup, bu değerler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazılırsa,

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1).an t m+n−1 + (3 − t )∑ (m + n).an x m+n−1

n =0 n =0
∞
+ ∑ a n t m+ n = 0
n =0
bulunur. Buradan gerekli düzenleme yapılarak

∞
m(m + 2)a0 t m−1 + ∑ {(m + n)(m + n + 2).a n − (m + n − 2)a n −1 }t m+ n −1 = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikten a 0 ≠ 0 olduğundan indisel denklem ve kökleri
f ( m) = m( m + 1) = 0 ⇒ m1 = −2, m 2 = 0
olarak bulunmuş olur. Bu durumda, kökler farkı bir tam sayı olduğundan, iki
bağımsız çözüm bulunabilir. Şimdi bu çözümleri bulalım. Yukarıdaki top-
lamda t m + n −1 nin katsayıları sıfıra eşitlenerek
m+n−2
an = − a n −1 , n ≥ 1
(m + n)(m + n + 2)
tekrarlama formülü elde edilir. Bu ifadeden m1 = −2 için a 2 → ∞ olduğu
görülür. Böylece a 0 = b0 ( m + 2) değişimi yapılarak
 (m − 1)(m + 2) (m − 1)m
y = b0 t m (m + 2) + t+ t2
 (m + 1)(m + 3) (m + 1)(m + 3)(m + 4)
(m − 1)m (m − 1)m( m + 2) 
+ t3 + t 4 + .....
( m + 3) (m + 4)(m + 5)
2
( m + 3) ( m + 4) (m + 5)(m + 6)
2 2

serisi elde edilir. Bu serinin
ty ′′ + (3 − t ) y ′ + y = m(m + 2) 2 b0 t m−1
diferansiyel denklemini sağladığı görülür. Böylece
dy  (m − 1)(m + 2) (m − 1)m
= b0 t m ln t.(m + 2) + t+ t2
dm  (m + 1)(m + 3) (m + 1)(m + 3)(m + 4)
(m − 1)m (m − 1) m(m + 2) 
+ t3 + t 4 + .....
(m + 3) (m + 4)(m + 5)
2
( m + 3) ( m + 4) ( m + 5)(m + 6)
2 2

 2m + 1 (m − 1)(m + 2) 1 1
+ b0 t m 1 + [ − ( + )].t
 (m + 1)(m + 3) (m + 1)(m + 3) (m + 1) (m + 3)
2m − 1 (m − 1)m
+[ −
(m + 1)(m + 3)(m + 4) (m + 1)(m + 3)(m + 4)
1 1 1
( + + )]t 2
(m + 1) (m + 3) (m + 4)
2m − 1 ( m − 1)m 
+[ −
( m + 3) (m + 4)( m + 5) (m + 3) ( m + 4)(m + 5) 
2 2

2 1 1 
( + + )]t + ...
3

m +3 m +4 m+5
ifadesi elde edilir. Bu durumda, m = −2 ve b0 = 1 alınarak, birinci ve ikinci

çözümlerin
1
y1 = y m = −2 = t − 2 (−3t 2 + t 3 ) = −3 +
x
dy
y2 = = y 1 ln z + z −2 (1 + 3z + 4t 2 + .....)
dm m =−2
1
= y 1 ln + x 2 + 3x + 4 + .....)
x
olacağı görülebilir. Böylece verilen diferansiyel denklemin genel çözümü
y = Ay1 + By 2 biçiminde bulunmuş olur.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki denklemlerin seri çözümlerini bulunuz.
a) xy ′′ + y ′ + x 2 y = 0 b) xy ′′ − 3 y ′ + xy = 0
c) ( x − x 2 ) y ′′ − 3 y ′ + 2 y = 0 d) 2 xy ′′ + y ′ − y = x + 1
e) x 3 y ′′ + ( x 2 + x ) y ′ − y = 0 f) 2 x 3 y ′′ + x 2 y ′ + y = 0
g) x 2 ( x + 1) y ′′ + ( x 2 + x ) y ′ − y = 0 h) (1 − x 2 ) y ′′ − 2 xy ′ + 6 y = 0
ı) x 2 y ′′ + ( x 2 − 2 x ) y ′ + 2 y = x 3 k) xy ′′ + y ′ − 4 xy = 0
m) x 2 y ′′ + 3 xy ′ + ( x 2 − 3) y = 0 n) 2 x 2 y ′′ − xy ′ + ( x + 1) y = 0
o) 2( x 3 + x 2 ) y ′′ − ( x − 3 x 2 ) y ′ + y = 0 p) 2 x 2 y ′′ − xy ′ + (1 − x 2 ) y = 0
BÖLÜM VII
BESSEL, LEGENDRE VE
GAUSS DĐFERANSĐYEL DENKLEMLERĐ
Bu kısımda ele alınacak diferansiyel denklemler de bir önceki bölümde
verilen seri çözüm yöntemi ile çözülür. Her üç diferansiyel denklem de özel-
likle matematiksel fizik ve potansiyel teoride oldukça sık kullanılmaktadır.
Söz konusu diferansiyel denklemlerin çözümünü vermeden önce aşağıdaki
özel fonksiyon tanımını verelim. Bu fonksiyonu verilen diferansiyel denk-
lemlerin çözümlerin bulunmasında sembol olarak kullanacağız. α > 0 ol-
mak üzere
∞
Γ (α ) = ∫ u α −1e −u du
0
fonksiyonuna Gamma fonksiyonu adı verilir. Bu genelleştirilmiş

integralin yakınsak olduğu gösterilebilir. Bu fonksiyon için kısmi integral
yardımıyla
∞ t
Γ(α + 1) = ∫ u e du = lim ∫ u α e −u du
α −u
t →∞
0 0
 α −u t t

= lim− u e + α ∫ u α −1e −u du  = α .Γ(α )
t →∞ 0
 0 
olacağı görülür. Buradan da
Γ(1) = 1 ,
Γ(2) = 1.Γ(1) = 1 = 1!
Γ(3) = 2.Γ(2) = 2 = 2!
Γ(4) = 3.Γ(3) = 3.2 = 3!

………………….
Γ(n + 1) = n.Γ(n) = n!
olduğu açıktır. Ayrıca gamma fonksiyonu için α = 1 / 2 alındığında
Γ(1 / 2) = π
olacağı Analiz bilgileriyle gösterilebilir. Diğer yandan α nın negatif değer-
leri için Γ(α ) = ∞ olacaktır.
7.1. Bessel Diferansiyel Denklemi

Bu kısımda özel bir değişken katsayılı diferansiyel denklem olan
x 2 y ′′ + xy ′ + ( x 2 − α 2 ) y = 0 (7.1)
şeklindeki ikinci mertebeden diferansiyel denklem göz önüne alınacaktır. Bu
tipten bir diferansiyel denkleme α -yinci mertebeden bir Bessel diferansiyel
denklemi adı verilir. Burada α (α ≥ 0) keyfi bir sabittir. Bu diferansiyel
denklemin çözümlerine ise Bessel fonksiyonları adı verilir. Bundan önceki
kısımda bu şekilde verilen diferansiyel denklemlerin çözümünde en uygun
yöntemin seri çözüm yöntemi olduğunu belirtmiştik. Ayrıca verilen diferan-
siyel denklemin durumuna göre değişik çözüm yöntemleri vermiştik. Bu
diferansiyel denklem için x = 0 noktasının bir düzgün tekil nokta olduğu
kolayca görülmektedir. Diğer taraftan x = ∞ noktası ise bir düzgün olmayan
tekil noktadır. Bundan dolayı x = 0 noktası civarında bir diferansiyel denk-
lemin çözümünün bulunmasında bir önceki bölümde verilen Frobenius yön-
temini kullanabiliriz. Buna göre denklemin genel çözümünün
∞
y=x m
∑a
n =0
n x n = a 0 x m + a1 x m +1 + a 2 x m + 2 + a 3 x m+3 + ... + a n x m + n + ... (7.2)
olacağı görülebilir. Diğer taraftan bu ifadeden türevler alınırsa bu takdirde

∞
y ′ = ∑ (m + n)a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n x m+ n− 2
n =0
elde edilir. Eğer bu ifadeler (7.1) diferansiyel denkleminde yerine yazılırsa,

bu takdirde diferansiyel denklem
∞ ∞
x 2 ∑ (m + n)(m + n − 1)a n x m + n − 2 + x.∑ (m + n)a n x m + n −1
n=0 n =0
7. Bölüm: Bessel, Legendre ve Gauss Diferansiyel Denklemler 275
∞
+ ( x 2 − α 2 )∑ a n x m + n = 0
n =0
biçimini alır. Bu ise

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1)an x m+n + ∑ (m + n)an x m+n

n=0 n =0
∞ ∞
+ ∑ a n x m + n + 2 − α 2 ∑ a n x m + n =0
n =0 n =0
veya
∞ ∞
∑[(m + n)(m + n − 1) + (m + n) − α
n=0
2
]a n x m+ n + ∑ a n x m+ n+ 2 = 0
n =0

∞ ∞
∑[(m + n) 2 − α 2 ]an x m+n + ∑ an x m+n+2 = 0

n =0 n =0
biçiminde yazılabilir. Bu ifadeyi ise

[m 2 − α 2 ]a0 x m + [(m + 1) 2 − α 2 ]a1 x m +1
∞ ∞
+ ∑ [(m + n) 2 − α 2 ]a n x m + n + ∑ a n x m+ n+ 2 = 0
n= 2 n =0
şeklinde yazabiliriz. Bu ifadedeki ilk seride n yerine n+2 yazıp n yi sıfırdan

başlatarak
[m 2 − α 2 ]a0 x m + [(m + 1) 2 − α 2 ]a1 x m +1
∞
{
+ ∑ [(m + n + 2) 2 − α 2 ]a n + 2 + a n x m + n + 2 = 0 }
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikte a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Dolayısıyla indisel

denklem
f (m) = m 2 − α 2 = 0
olup kökleri m1 = α ve m 2 = −α dır. Öte yandan a1 için yukarıdaki ifadeden
[( m + 1) 2 − α 2 ]a1 = 0 ⇒ a1 = 0
olmalıdır. Diğer katsayılar için tekrarlama formülü
[(m + n + 2) 2 − α 2 ]an+ 2 + an = 0
eşitliğinden
an
a n+2 = − , n≥0
[(m + n + 2) 2 − α 2 ]
olarak elde edilmiş olur. Böylece katsayılar,
a0
a2 = − ,
[(m + 2) 2 − α 2 ]
a1
a3 = − =0,
[(m + 3) 2 − α 2 ]
a2
a4 = − ,
[(m + 4) 2 − α 2 ]
a3
a5 = − = 0,
[(m + 5) 2 − α 2 ]
a4
a6 = − ,
[(m + 6) 2 − α 2 ]
…………………………….
a 2 r −3
a 2 r −1 = − =0
[(m + 2r − 1) 2 − α 2 ]
a2r −2
a2r = −
[(m + 2r ) 2 − α 2 ]
biçiminde elde edilir. Hesaplanan katsayılardan görüleceği gibi tek indisli
katsayıların tümü sıfır olmaktadır. Çift indisli katsayıların her birini a 0 cin-
sinden ifade etmek için katsayılara tekrar bakılırsa
a0
a2 = − ,
[(m + 2) 2 − α 2 ]
a0
a4 = ,
[(m + 2) − α ].[(m + 4) 2 − α 2 ]
2 2
a0
a6 = − ,
[(m + 2) − α ].[(m + 4) 2 − α 2 ].[(m + 6) 2 − α 2 ]
2 2
…………………………….
(−1) r a0
a 2r =
[(m + 2) 2 − α 2 ].[(m + 4) 2 − α 2 ]......[(m + 2r ) 2 − α 2 ]
olacağı görülür. Bulunan bu değerler (7.2) serisinde yerine yazılarak y yi
oluşturursak
 x2 x4
y = a 0 .x 1 −
m
+
 [( m + 2) − α ] [( m + 2) − α ].[(m + 4) − α ]
2 2 2 2 2 2
x6 
− + .....
[( m + 2) − α ].[( m + 4) − α ].[( m + 6) − α ]
2 2 2 2 2 2

elde edilir. Bu şekilde elde edilen y serisi için
x 2 y ′′ + xy ′ + ( x 2 − α 2 ) y = (m 2 − α 2 )a0 .x m
diferansiyel denklemi sağlanır. Diğer taraftan m1 = α ve m 2 = −α değerle-

rine karşılık gelen y1 ve y 2 özel çözümleri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir.
y serisinde a 0 terimi sıfırdan farklı olduğundan keyfi sabiti ifade etmekte-
dir. Böylece y1 özel çözümünün hesaplanmasında
1
a0 = α
, Γ(α + 1) = α !
2 Γ(α + 1)
alınabilir. Bu durumda m1 = α köküne karşılık gelen y1 özel çözümü
1 α x2 x4
y1 = J α ( x ) = . x 1 − +
2α Γ(α + 1)  2 .1!(α + 1) 2 .2!.(α + 1)(α + 2)
2 4
x6 
− + .....
2 .3!(α + 1)(α + 2)(α + 3)
6

veya
 1 x2 x4
J α ( x) = x α  α − α +2 + α +4
 2 Γ (α + 1) 2 .1!Γ (α + 2) 2 .2!.Γ (α + 3)
x6 x8 
− α +6
+ α +8
− ........
2 .3!Γ(α + 4) 2 .4!Γ(α + 5) 
elde edilir. Bu ifadeyi de seri formunda
∞
( x / 2) 2 n
J α ( x) = x α ∑ (−1) n
n =0 2α .n!.α!(α + 1)(α + 2)....(α + n)
∞
( x / 2) 2 n +α
= ∑ (−1) n (7.3)
n =0 n!.Γ(α + n + 1)
biçiminde yazmak mümkündür. Benzer şekilde m 2 = −α köküne karşılık

gelen y 2 özel çözümü için
1
a0 = −α
2 Γ(1 − α )
alınırsa bu durumda
1 −α  x2 x4
y 2 = J −α ( x ) = . x 1 − +
2 −α Γ (1 − α )  2 .1!(1 − α ) 2 .2!.(1 − α )( 2 − α )
2 4
x6 x8 
− + − .......
2 .3!(1 − α )(2 − α )(3 − α ) 2 .4!(1 − α )(2 − α )(3 − α )(4 − α )
6 8

veya
−α  1 x2 x4
J −α ( x ) = x  −α − 2 −α + 4 −α
 2 Γ(1 − α ) 2 .1!Γ ( 2 − α ) 2 .2!.Γ(3 − α )
x6 x8 
− 6 −α
+ 8 −α
− ........
2 .3!Γ ( 4 − α ) 2 .4!Γ (5 − α ) 
elde edilir. Bu ifadeyi ise seri formunda
∞
( x / 2) 2 n−α
J −α ( x) = ∑ (−1) n
(7.4)
n =0 n!.Γ(−α + n + 1)
biçiminde ifade edebiliriz. Böylece, Bessel diferansiyel denkleminin genel
çözümü α nın değerlerine göre belirlenmektedir. Dolayısıyla α nın tam
sayı olmaması durumunda diferansiyel denklemin y genel çözümü
y = A.J α ( x ) + B.J −α ( x ) (7.5)
biçiminde yazılabilir. Diğer taraftan α nın tam sayı değerleri için J α (x ) ve

J −α (x ) özel çözümleri arasında J −α ( x) = (−1)α J α ( x) gibi bir oranın ola-
cağı görülür. Gerçekten α = m nın tam sayı olması durumunda (7.3) ve
(7.4) ifadeleri sırasıyla
∞
( x / 2) 2 n + m
J α (x ) = ∑ ( −1) n
n =0 n!.(m + n)!
ve
∞
( x / 2) 2 n −m
J −α ( x) = ∑ (−1) n
n=0 n!.(−m + n)!
şeklini alır. m ≥ 0 tam sayısı için n = 0,1,2,..., m − 1 olmak üzere
(n − m)!= ∞ olacağı dikkate alınırsa
∞
( x / 2) 2 n −m
J −α ( x) = ∑ (−1) n
n=m n!.(−m + n)!
alınabilir. Bu durumda bu eşitlikte n yerine n+m yazılarak
∞
( x / 2) 2 n + 2 m −m
J −α ( x) = ∑ (−1) n + m
n =0 (n + m)!.n!
( x / 2) 2 n + m
∞
= (−1) ∑ (−1)
m n
= (−1) α J α (x )
n =0 ( n + m )!. n !
elde edilir. Bu durumda, bu iki özel çözüm lineer bağımsız olmayacaktır.
Dolayısıyla Bessel denkleminin genel çözümü y = A.J α ( x ) + B.J −α ( x )
biçiminde yazılamaz. Bu yüzden α değerlerinin tam sayı olması halinde,
kökler arasındaki farkın tam sayı olması durumundaki Frobenius çözüm

yöntemi ile; α = 0 ( m1 = m2 ) olması durumunda ise köklerin eşit olması
durumundaki Frobenius çözüm yöntemi ile ikinci lineer bağımsız özel çö-
züm bulunabilir. Đkinci lineer bağımsız özel çözüm y 2 = Yα ( x ) ile gösteri-
lirse Bessel diferansiyel denklemin genel çözümü y = A.J α ( x ) + B.Yα ( x)
biçiminde ifade edilebilir. Bu şekilde tanımlanan J α (x ) fonksiyonuna α -
yıncı mertebeden birinci çeşit Bessel fonksiyonu ve Yα (x) fonksiyonuna ise
α -yıncı mertebeden ikinci çeşit Bessel fonksiyonu adı verilmektedir. Bu
fonksiyon
J α ( x).cos απ − J −α ( x)
Yα ( x) = , α∉N
sin απ
1   ∂J α ( x )  n  ∂J α ( x )  
Yn ( x ) =   + ( −1)   , n∈ N
π  ∂α α =n  ∂α α =− n 
olduğu gösterilebilir.( bkz. Tuncer, T. Sayfa 258, 1996). Bessel fonksiyonla-
rı ile ilgili olarak, aşağıdaki önemli bazı özellikleri verebiliriz.
∞ ∞ 2n
( x / 2) 2 n 1  x
1. J 0 ( x ) = ∑ ( −1) n
= ∑ ( −1) n  
n=0 n!.n! n =0 ( n!) 2 2
2 4 6 2 n+ 2
x 1  x 1  x n+1 1  x
= 1−   + 2   − 2   + ... + (−1) 2   + ...
 2  (2!)  2  (3!)  2  [(n + 1)!]  2 
olduğundan, bu eşitlikte x değişkenine göre türev alındığında
3 5
dJ 0 ( x ) x 1 x 1 x
= −  +   −   + .....
dx  2  1!.2 !  2  2 !.3 !  2 
2 n +1
1 x
+( −1)n +1   + ...
n !.( n + 1)!  2 
 x  1  x  3 1 x
5
n +1 1 x
2 n +1

= −  +   −   + ..... + (−1)   + ...
 2  1!.2!  2  2!.3!  2  n!.(n + 1)!  2  
∞
( x / 2) 2 n +1
= −∑ (−1) n = − J 1 ( x)
n =0 n!.(n + 1)!
elde edilmiş olur.
( x / 2) 2 n + k ∞
2. k pozitif tam sayı olmak üzere J k ( x) = ∑ (−1) olduğundan n
n =0 n!.(n + k )!
∞
1
x k .J k ( x) = ∑ (−1) n k + 2n
x 2k + 2n
n =0 2 n!.(n + k )!
yazılabilir. Burada eşitliğin her iki tarafının x değişkenine göre türevi alınırsa
d k d ∞ 1
[ x .J k ( x)] = ∑ (−1) n k + 2 n x 2k +2n
dx dx n =0 2 n!.(n + k )!
∞
2k + 2 n
= ∑ (−1) n k +2n
x 2 k + 2 n −1
n=0 2 n!.(n + k )!
∞
1
= ∑ (−1) n k + 2 n −1
x 2 k + 2 n −1
n =0 2 n!.(n + k − 1)!
∞ k + 2 n −1
1 x
= x k ∑ (−1) n   = x k J k −1 ( x)
n =0 n!.(n + k − 1)!  2 
elde edilir.
3. k pozitif tam sayı olmak üzere
∞
1
x −k .J k ( x) = ∑ (−1) n k +2 n
x 2n
n=0 2 n!.(n + k )!
yazılabilir. Buradan eşitliğin her iki tarafının x değişkenine göre türevi alı-
nırsa
d −k d ∞ 1
[ x .J k ( x)] = ∑ (−1) n k + 2 n x 2n
dx dx n =0 2 n!.(n + k )!
d  1 ∞
1 
=  k − ∑
dx  2 k! n =0
(−1) n k + 2 n + 2
(n + 1)!.(n + k + 1)!
x 2n+ 2 
2 
∞
1
= −∑ (−1) n k + 2 n −1
x 2 n +1
n =0 2 n!.(n + k − 1)!
∞ k + 2 n +1
1  x
= − x ∑ (−1)
−k
 
n
= − x − k J k +1 ( x)
n =0 n!.(n + k − 1)!  2 
olduğu görülür.
4. k pozitif tam sayı olmak üzere

d
J k −1 ( x) − J k +1 ( x) = 2 J k ( x) ,
dx
2k
J k −1 ( x) + J k +1 ( x) = J k ( x)
x
eşitliklerinin sağlandığı gösterilebilir. 2. ve 3. özellikler dikkate alınırsa
d k d
x .J k ( x) = x k . J k ( x) + kx k −1 .J k ( x) = x k .J k −1 ( x) ,
dx dx
ve
d −k d
x .J k ( x) = x − k . J k ( x) − kx − k −1 .J k ( x) = − x − k .J k +1 ( x)
dx dx
yazılabilir. Buradan istenen sonuç elde edilir. Đkinci eşitlik de benzer yolla
gösterilebilir.
5. k = 1 / 2 olması durumunda
1 1
2 n+ 2 n+
∞ 2 ∞ 2
( x / 2) ( x / 2)
J 1 / 2 ( x) = ∑ (−1) n = ∑ (−1) n
1 1
n =0
n!.(n + )! n=0
n!.Γ(n + 1 + )
2 2
1 1 1 1 1
Γ(n + 1 + ) = (n + )....(2 + )(1 + ).Γ(1 + )
2 2 2 2 2
ve
3 π
Γ( ) =
2 2
olduğu dikkate alınırsa
1 13.5....(2n + 1) 1 (2n + 1)!
Γ( n + 1 + ) = n +1
Γ( ) = 2 n +1 π
2 2 2 2 .n!
olacaktır. Buradan da
2 ∞
( x) 2 n +1 2
J 1 / 2 ( x) =
π .x
∑ (−1)
n =0
n
(2n + 1)!
=
π .x
sin x
2
J −1 / 2 ( x) = cos x
π .x
olacağı gösterilebilir. Uygulamalı matematikte bazen
x 2 y ′′ + xy ′ − ( x 2 + α 2 ) y = 0 (7.6)
diferansiyel denklemiyle karşılaşılabilir. Bu diferansiyel denkleme Modifiye
(değiştirilmiş) Bessel diferansiyel denklemi adı verilir. Bu diferansiyel denk-
lemi çözmek için Bessel diferansiyel denkleminde x yerine it alındıktan
sonra yeniden t yerine x alınarak (7.6) diferansiyel denklemi elde edilir.
Bu diferansiyel denklemin çözümünün bulunmasında
Iα ( x) = i −α Jα ( x)
dikkate alınır. Bu fonksiyon yardımıyla diferansiyel denklemin çözümü
π I −α ( x) − I α ( x)
I ∗α ( x ) =
2 sin(α .π )
olmak üzere y = A.I α ( x) + B.I ∗α ( x) olacaktır.
7.2 Legendre Diferansiyel Denklemi

(1 − x 2 ) y ′′ − 2 xy ′ + α (α + 1) y = 0 (7.7)
şeklindeki ikinci mertebeden bir diferansiyel denkleme bir Legendre dife-
ransiyel denklemi adı verilir. Burada α bir sabittir. Bu diferansiyel denk-
lemde x = 1 ve x = −1 noktalarının birer düzgün tekil nokta olduğu kolayca
görülmektedir. x = 0 noktası ise denklemin bir adi noktasıdır. Diğer taraftan
x = ∞ noktasının nasıl bir tekil nokta olduğunu belirlemek için x = 1 / u de-
ğişken değişimi yapalım. Bu durumda
dy dy
y′ = = −u 2 ,
dx du
d2y 2
4 d y dy
y ′′ = 2
= u 2
+ 2u 3
dx du du
olacağını daha önce ifade etmiştik. Bu ifadeler verilen diferansiyel denk-

lemde yelerine yazılmak suretiyle
  4 d y dy  2 2 dy
2
1
1 − 2  u + 2u 3 + u + α (α + 1) y = 0
 u  du
2
du  u du
d2y dy
u 2 (u 2 − 1) 2
+ 2u 3 + α (α + 1) y = 0 (7.8)
du du
d2y 2u dy α (α + 1)
+ 2 + y=0
du 2
(u − 1) du u 2 (u 2 − 1)
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu durumda, u = 0 noktasının bu diferan-

siyel denklem için bir düzgün tekil nokta olacağı görülebilir. Çünkü
2u 2u 2 α (α + 1) α (α + 1)
u. = ve u 2 . 2 2 =
(u − 1) (u − 1)
2 2
u (u − 1) (u 2 − 1)
olup, bu ifadelerin her ikisi de u = 0 da analitiktir. Böylece, x = ∞ noktası

da verilen diferansiyel denklemin bir düzgün tekil noktası olacaktır. Bu du-
rumda, bu nokta civarında seri çözümü daha önce verilen Frobenius yönte-
miyle bulabiliriz. Bunun için x = 1 / u değişken değişimi yapılarak elde edi-
len
d2y dy
u (u − 1) 2 + 2u 3
2 2
+ α (α + 1) y = 0
du du
diferansiyel denklemini göz önüne almalıyız. Bu diferansiyel denklem için
∞
y = ∑ a n .u m + n (7.9)
n =0
serisi göz önüne alınarak türevler alınırsa

∞
y ′ = ∑ (m + n)a n .u m+ n−1 ,
n=0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n .u m+ n− 2
n=0
elde edilir. Bu ifadeler (7.8) diferansiyel denkleminde yerine yazılırsa, bu

takdirde söz konusu diferansiyel denklem
∞ ∞
u 2 (u 2 − 1)∑ (m + n)(m + n − 1)a n .u m+ n− 2 + 2u 3 .∑ (m + n)a n .u m+ n −1
n=0 n =0
∞
+ α (α + 1)∑ a n .u m + n = 0
n=0
biçimini alır. Bu ifadeyi de

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1)an .u m+n+2 − ∑ (m + n)(m + n − 1)an .u m+n

n =0 n=0
∞
+ ∑ 2(m + n)a n u m+ n + 2
n =0
∞
+ ∑α (α + 1)a n .u m + n = 0
n =0
veya
∞
∑[(m + n)(m + n − 1 + 2)]a .u

n =0
n
m+n+2
∞
− ∑ [(m + n)(m + n − 1) − α (α + 1)]an .u m + n = 0
n =0
olarak yazabiliriz. Bu ifadeyi u değişkeninin kuvvetlerine göre düzenlersek
[−m(m − 1) + α (α + 1)]a0 .u m + [−(m + 1)m + α (α + 1)]a1 .u m +1

∞
− ∑ [(m + n)(m + n − 1) − α (α + 1)]a n .u m+ n
n =2
∞
+ ∑ (m + n)(m + n + 1)a n .u m + n + 2 = 0
n =0
elde edilir. Bu ifadedeki ilk seride n yerine n+2 yazıp n yi sıfırdan başlatarak
[−m(m − 1) + α (α + 1)]a0 .u m + [−(m + 1)m + α (α + 1)]a1 .u m +1

∞
− ∑ [(m + n + 2)(m + n + 2 − 1) − α (α + 1)]a n + 2 .u m+ n + 2
n =0
∞
+ ∑ (m + n)(m + n + 1)a n .u m + n + 2 = 0
n =0
ve buradan da gerekli sadeleştirmeler yapılarak
[−m(m − 1) + α (α + 1)]a0 .u m + [−(m + 1)m + α (α + 1)]a1 .u m +1

∞
(m + n)(m + n + 1)an −  m +n+2
+∑   .u =0
n = 0 [(m + n + 1)(m + n + 2) − α (α + 1)]an + 2 
elde edilir. Bu son eşitlikte a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Dolayısıyla indisel

denklem
f (m) = − m(m − 1) + α (α + 1) = 0
olup kökleri m1 = −α ve m 2 = α + 1 dır. Öte yandan a1 için yukarıdaki

ifadeden
[ −( m + 1) m + α (α + 1)].a1 = 0 ⇒ a1 = 0
olduğu görülmektedir. Diğer katsayılar için tekrarlama formülü
(m + n)( m + n + 1) a n − [(m + n + 1)(m + n + 2) − α (α + 1)]a n + 2 = 0
eşitliğinden
(m + n)(m + n + 1)
a n+2 = .a n , n ≥ 0
[(m + n + 1)(m + n + 2) − α (α + 1)]
m(m + 1)
a2 = .a 0 ,
[(m + 1)(m + 2) − α (α + 1)]
(m + 1)(m + 2)
a3 = .a1 = 0 ,
[(m + 2)(m + 3) − α (α + 1)]
(m + 2)(m + 3)
a4 = .a 2 ,
[(m + 3)(m + 4) − α (α + 1)]
(m + 3)(m + 4)
a5 = .a 3 = 0 ,
[(m + 4)(m + 5) − α (α + 1)]
(m + 4)(m + 5)
a6 = .a 4 ,
[(m + 5)(m + 6) − α (α + 1)]
…………………………….
(m + 2r − 3)(m + 2r − 2)
a 2 r −1 = .a 2 r −3 = 0
[(m + 2r − 2)(m + 2r − 1) − α (α + 1)]
(m + 2r − 2)(m + 2r − 1)
a 2r = .a 2 r − 2
[(m + 2r − 1)(m + 2r ) − α (α + 1)]
m(m + 1)a 0
a2 = ,
[(m + 1)(m + 2) − α (α + 1)]
m(m + 1)(m + 2)(m + 3)a0
a4 = ,
[(m + 1)(m + 2) − α (α + 1)].[(m + 3)(m + 4) − α (α + 1)]
………………………….
olacağı görülür. Bulunan bu değerler (7.9) serisinde yerine yazılarak y yi
oluşturursak
 m( m + 1)u 2
y = a 0 .u 1 +
m
 ( m + 1)( m + 2) − α (α + 1)
m(m + 1)(m + 2)(m + 3)u 4 

+ + ......... 
[(m + 1)(m + 2) − α (α + 1)][(m + 1)(m + 2) − α (α + 1)] 
elde edilir. Şüphesiz bu şekilde elde edilen y serisi için
u 2 (u 2 − 1) y ′′ + 2u 3 y ′ + α (α + 1) y = [−m(m − 1) + α (α + 1)]a0 .u m
denklemi sağlanır. Diğer taraftan m1 = −α ve m 2 = α + 1 değerlerine karşı-

lık gelen y1 ve y 2 özel çözümleri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir. y seri-
sinde a 0 terimi sıfırdan farklı olduğundan keyfi sabiti ifade etmektedir.

Böylece y1 özel çözümünün hesaplanmasında a 0 = 1 ve m1 = −α alınarak
 α (α − 1) 2 α (α − 1)(α − 2)(α − 3) 4
y1 = u − m 1 − u + u
 2(2α − 1) 2.4.(2α − 1)(2α − 3)
α (α − 1)(α − 2)(α − 3)(α − 4)(α − 5) 6 

− u + ...................
2.4.6(2α − 1)(2α − 3)(2α − 5) 
elde edilir. u = 1 / x alınarak
 α (α − 1) − 2 α (α − 1)(α − 2)(α − 3) − 4
y1 = x m 1 − x + x
 2(2α − 1) 2.4.( 2α − 1)(2α − 3)
α (α − 1)(α − 2)(α − 3)(α − 4)(α − 5) −6 

− x + ...................
2.4.6(2α − 1)(2α − 3)(2α − 5) 
olduğu görülür. Benzer şekilde m 2 = α + 1 ve a 0 = 1 alınmak suretiyle y 2
özel çözümü için
 (α + 1)(α + 2) 2 (α + 1)(α + 2)(α + 3)(α + 4) 4

y 2 = u m+1 1 + u + u
 2( 2α + 3) 2.4.(2α + 3)(2α + 5)
(α + 1)(α + 2)(α + 3)(α + 4)(α + 5)(α + 6) 6 

− u + ...................
2.4.6(2α + 3)(2α + 5)(2α + 7) 
elde edilir. Yine u = 1 / x alınarak
 (α + 1)(α + 2) − 2 (α + 1)(α + 2)(α + 3)(α + 4) −4

y 2 = x −m −1 1 + x + x
 2(2α + 3) 2.4.( 2α + 3)(2α + 5)
(α + 1)(α + 2)(α + 3)(α + 4)(α + 5)(α + 6) −6 

− x + ...................
2.4.6(2α + 3)(2α + 5)(2α + 7) 
olduğu görülebilir. Böylece, verilen Legendre diferansiyel denkleminin ge-
nel çözümü y = A. y1 + B. y 2 biçiminde bulunmuş olur. Bu şekilde oluşturu-
lan genel çözümün α ≠ ∓ k / 2 , k pozitif tam sayı, olması şartıyla x > 1
için yakınsak olacağı açıktır. Ayrıca α pozitif bir tam sayı olduğunda y1
özel çözümü α -yinci mertebeden bir polinom iken y 2 özel çözümü bir seri
çözüm olacaktır. Bu durumda y serisinden y1 özel çözümü elde edilirken
a 0 katsayısı
(2α )!
a0 = α
2 (α!) 2
olarak alınırsa bu durumda
(2α )! m  α (α − 1) −2
y1 = Pα ( x) = α
x 1 − x
2 (α !) 2  2(2α − 1)
α (α − 1)(α − 2)(α − 3) − 4
+ x
2.4.( 2α − 1)(2α − 3)
α (α − 1)(α − 2)(α − 3)(α − 4)(α − 5) −6 

− x + ...................
2.4.6(2α − 1)(2α − 3)(2α − 5) 
olacaktır. Bu şekilde oluşturulan Pα (x ) fonksiyonlarına α -yıncı mertebe-
den Legendre polinomları adı verilir. Bu durumda özel olarak α = 0,1,2,....
için
P0 ( x) = 1 ,
P1 ( x ) = x ,
1
P2 ( x) = (3 x 2 − 1) ,
2
1
P3 ( x) = (5 x 3 − 3 x) ,
2
1
P4 ( x) = (35 x 4 − 30 x 2 + 3) ,
8
…………………………….
olacağı gösterilebilir. Bu durumda da genel çözüm y = A.Pα ( x ) + B. y 2 bi-
çiminde ifade edilebilir. Şayet α negatif bir tam sayı ise, bu durumda y1
çözümü seri şeklinde olacaktır. Aynı durumda y 2 çözümü ise bir polinom
şeklinde olup, Pα (x ) polinomlarından birinin bir sabit katı şeklinde ifade
edilebilir. Bu durumda ise genel çözüm y = A. y1 + B.Pα ( x ) olarak ifade
edilebilir. Diğer yandan α ≠ ∓ k / 2 , k pozitif tam sayı, biçiminde ise bu
durumda diferansiyel denklemin y genel çözümü y = A. y1 + B. y 2 biçimin-
de yazılabilir. Ancak α = ∓ k / 2 , k pozitif tam sayı, biçiminde ise y1 veya
y 2 özel çözümlerinin birinde belli bir katsayıdan sonraki tüm katsayılar
sonsuz olacaktır. Dolayısıyla seri çözüm bulunamaz. Bu durumda indisel
denklemin kökleri arasındaki fark tam sayı olacağından daha önce verilen
Frobenius yöntemiyle ikinci lineer bağımsız çözüm bulunabilir. Đndisel
denklemin köklerinin eşit olması durumunda ise α = 1 / 2 için y1 = y 2 ola-
caktır. Đkinci lineer bağımsız çözüm bir önceki bölümde verilen yöntemle
bulunur.
7.3. Gauss Diferansiyel Denklemi

x(1 − x) y ′′ + [γ − (α + β + 1) x] y ′ − αβ y = 0 (7.10)
şeklindeki ikinci mertebeden bir diferansiyel denkleme bir Gauss diferansi-

yel denklemi adı verilir. Burada α , β ve γ sabitlerdir. Bu diferansiyel
denklemde x = 0 ve x = 1 noktalarının birer düzgün tekil nokta olacağı
kolay bir şekilde görülmektedir. Diğer taraftan x = ∞ noktası da bir düzgün
tekil nokta olur. Bu durumda x = 0 noktası civarındaki çözümünü
Frobenius yöntemiyle bulabiliriz. Bunun için
∞
y = ∑ a n .x m + n
n =0

∞
y ′ = ∑ (m + n)a n .x m+ n−1 ,
n=0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n .x m+ n− 2
n=0
ifadeleri (7.10) diferansiyel denkleminde yerine yazılırsa, bu takdirde denk-

lem
∞
( x − x 2 )∑ (m + n)(m + n − 1)a n .x m + n −2
n =0
∞ ∞
+[γ − (α + β + 1) x].∑ (m + n)an .x m+n−1 − αβ ∑ a n .x m + n = 0
n =0 n =0
biçimini alır. Bu ifadeyi

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1)an .x m+n−1 − ∑ (m + n)(m + n − 1)an .x m+n

n =0 n =0
∞ ∞
+ ∑ γ .(m + n)an .x m+n−1 − ∑ (α + β + 1)(m + n)an .x m+n
n =0 n =0
∞
− αβ ∑ a n .x m+ n = 0
n=0
veya
∞
∑ (m + n)(m + n + γ − 1)a .x
n =0
n
m + n −1
∞
− ∑ [(m + n)(m + n + α + β ) + αβ ]a n .x m+ n = 0
n =0
şeklinde de yazabiliriz. Bu ifadeyi x değişkeninin kuvvetlerine göre yeni-

den düzenlersek
∞
m(m + γ − 1)a0 .x m −1
+ ∑ (m + n)(m + n + γ − 1)a n .x m + n −1
n =1
∞
− ∑ [(m + n)(m + n + α + β ) + αβ ]a n .x m + n = 0
n =0
∞
m(m + γ − 1)a0 .x m−1 + ∑ (m + n + 1)(m + n + γ )a n+1 .x m+ n
n =0
∞
− ∑ [(m + n)(m + n + α + β ) + αβ ]a n .x m+ n = 0
n =0
m(m + γ − 1)a0 .x m−1

∞
+ ∑{(m + n + 1)(m + n + γ )an+1 − [(m + n)(m + n + α + β ) + αβ ]an }x m+n = 0
n =0
elde edilir. Bu son eşitlikte yine a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Dolayısıyla

indisel denklem
f (m) = m(m + γ − 1) = 0
olup kökleri m1 = 0 ve m2 = 1 − γ olacaktır. Diğer katsayılar için tekrarla-

ma formülü
(m + n + 1)(m + n + γ ) a n +1 − [( m + n)( m + n + α + β ) + αβ ]a n = 0
eşitliğinden
[(m + n)(m + n + α + β ) + αβ ]
a n +1 = .a n , n ≥ 0
(m + n + 1)(m + n + γ )
[m(m + α + β ) + αβ ]
a1 = .a 0 ,
(m + 1)(m + γ )
[(m + 1)(m + 1 + α + β ) + αβ ]
a2 = .a1 ,
(m + 2)(m + 1 + γ )
[(m + 2)(m + 2 + α + β ) + αβ ]
a3 = .a 2 ,
(m + 3)(m + 2 + γ )
…………………………….
[(m + r − 1)(m + r − 1 + α + β ) + αβ ]
ar = .a r −1
(m + r )(m + r − 1 + γ )
biçiminde elde edilir. Katsayıların her birini a 0 cinsinden ifade etmek için
katsayılara tekrar bakılırsa
[m(m + α + β ) + αβ ]
a1 = .a 0 ,
(m + 1)(m + γ )
[m(m + α + β ) + αβ ][(m + 1)(m + 1 + α + β ) + αβ ]

a2 = .a 0 ,
(m + 1)(m + 2)(m + γ )(m + 1 + γ )
………………………….
[m(m + α + β ) + αβ ][(m + 1)(m + 1 + α + β ) + αβ ]
ar =
(m + 1)(m + 2)(m + 3)..........(m + 3)
...........[(m + r − 1)(m + r − 1 + α + β ) + αβ ]
.a0
(m + γ )(m + 1 + γ )........(m + r − 1 + γ )
olacağı görülür. Bulunan bu katsayıları yukarıda verilen seri yerine yazılarak
y yi oluşturursak
 [m(m + α + β ) + αβ ]
y = a0 x m 1 + .x
 (m + 1)(m + γ )
[m(m + α + β ) + αβ ][(m + 1)(m + 1 + α + β ) + αβ ] 2 

+ .x + ......... 
(m + 1)(m + 2)(m + γ )(m + 1 + γ ) 
( x − x 2 ) y ′′ + [γ − (α + β + 1) x]2u 3 y ′ − αβy = m(m + γ − 1)a0 .x m−1
diferansiyel denklemi sağlayacaktır. m1 = 0 ve m2 = 1 − γ değerlerine kar-

şılık gelen y1 ve y 2 özel çözümleri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir. y
serisinden y1 ve y 2 özel çözümlerini ararken a 0 terimi sıfırdan farklı oldu-
ğundan keyfi sabit olacağından a 0 = 1 alınabilir. Bu durumda m1 = 0 ve
a 0 = 1 alınarak
αβ α (α + 1) β ( β + 1) 2
y1 = 1 + .x + .x
1.γ 1.2.γ (γ + 1)
α (α + 1)(α + 2) β ( β + 1)( β + 2) 3
+ .x +…..
1.2.3.γ (γ + 1)(γ + 2)
elde edilir. Bu şekildeki bir seriye hipergeometrik seri adı verilir. Dikkat
edilirse bu seri γ ≠ 0,−1,−2,...... olmak üzere x < 1 için yakınsak olacaktır.
Böyle bir hipergeometrik seriyi F (α , β , γ , x) ile göstereceğiz.
Benzer şekilde m2 = 1 − γ , γ ≠ 1 ve a 0 = 1 alınarak y 2 özel çözümü

için
 (α − γ + 1)( β − γ + 1)
y 2 = x 1−γ 1 + .x
 1.(2 − γ )
(α − γ + 1)(α − γ + 2)( β − γ + 1)( β − γ + 2) 2

+ .x
1.2.(2 − γ )(3 − γ )
(α − γ + 1)(α − γ + 2)(α − γ + 3)( β − γ + 1)( β − γ + 2)( β − γ + 3) 3

+ .x + ...
1.2.3.(2 − γ )(3 − γ )(4 − γ )
elde edilir. Bu seri ise, γ ≠ 2,3,4,...... olmak koşuluyla, x < 1 için yakınsak
olacaktır. Bu seriyi y 2 = x 1−γ F (α − γ + 1, β − γ + 1, 2 − γ , x ) olarak göste-
receğiz. Bunun sonucu olarak, γ ≠ 0,∓1,∓2,∓3,...... olmak üzere, Gauss
diferansiyel denkleminin genel çözümü y = A. y1 + B. y 2 biçiminde bulun-
muş olur. Bu şekilde oluşturulan genel çözümün x < 1 için yakınsak olaca-
ğı açıktır. Bu çözümü
y = A.F (α , β , γ , x ) + B.x 1−γ F (α − γ + 1, β − γ + 1, 2 − γ , x )
biçiminde de gösterebiliriz. Ayrıca γ = 0,−1,∓2,∓3,...... değerleri için y1 ve

y 2 özel çözümlerinin birinde belirli bir katsayıdan sonraki tüm katsayılar
sonsuz olacaktır. Dolayısıyla seri çözüm bulunmaz. Bu durumda indisel
denklemin kökleri arasındaki fark tam sayı olacağından bir önceki bölümde
verilen Frobenius metoduyla iki lineer bağımsız çözüm olacaktır. γ = 1 ol-
ması özel durumunda ise y1 = y 2 olacaktır. Bu durumda ise indisel denkle-
min kökleri birbirine eşit olacağından ikinci lineer bağımsız çözüm, bir ön-
ceki bölümde verilen yöntemle bulunabilir.
Şimdi, Bessel, Legendre ve Gauss denklemlerine ait bazı örnekler vere-
lim.
4
Örnek 7.3.1: x 2 y′′ + xy′ + ( x 2 −
) y = 0 biçiminde verilen diferansiyel
25
denklemi çözelim. Bu denklem 2/5 -inci mertebeden bir Bessel denklemidir.
Bu diferansiyel denklem için x = 0 noktasının bir düzgün tekil nokta olduğu
kolayca görülmektedir. Bundan dolayı x = 0 noktası civarında denklemin

çözümünün bulunmasında bir önceki bölümde verilen Frobenius yöntemini
kullanabiliriz. Buna göre denklemin
∞
y = x m ∑ a n x n = a 0 x m + a1 x m+1 + a 2 x m+ 2 + a3 x m +3 + ... + a n x m + n + ...
n=0
şeklinde bir seri çözümünün olacağı açıktır. Bu ifadeden gerekli türevler

alınırsa, bu takdirde
∞ ∞
y ′ = ∑ (m + n)a n x m+ n −1 , y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n x m+ n− 2
n =0 n =0
elde edilir. Bu ifadeler verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa denk-

lem
∞ ∞
n=0 n =0
4 ∞
+( x 2 − )∑ an x m+n = 0
25 n=0
şeklini alacaktır. Bu ifadeyi yeniden düzenleyerek
∞ ∞

n=0 n =0
∞
4 ∞
+ ∑ an x m+n+2 − ∑ an x m+n =0
n =0 25 n=0
veya
∞ ∞
 4
∑
n =0
 ( m + n )( m + n − 1) + ( m + n ) − 
25 
an x m+ n
+ ∑
n =0
a n x m+ n+ 2 = 0

∞ ∞
 4
∑
n =0
 ( m + n ) 2
− 
25 
an x m+ n
+ ∑
n =0
a n x m+ n+ 2 = 0
biçiminde yazabiliriz. Bu ifadeyi ise

∞
 2 4  4  4
 m − 25  a0 x
m
+ (m + 1) 2 −  a1 x m+1 + ∑  (m + n) 2 −  an x m+n
 25  n=2  25 
∞
+ ∑ a n x m+ n+ 2 = 0
n =0
ya da daha sade olarak
 2 4  4
 m − 25  a0 x
m
+ (m + 1) 2 −  a1 x m+1
 25 
∞
  4  m+ n
+∑  (m + n) − 25  an + an−2  x = 0
2
n=2  
olarak yazabiliriz. Bu son eşitlikte a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Buradan indi-
sel denklem
4
f ( m) = m 2 − =0
25
olup bunun kökleri ise m1 = 2 / 5 ve m2 = −2 / 5 olacaktır. Diğer taraftan a1
için yukarıdaki ifadeden
 4
(m + 1) − 25  a1 = 0 ⇒ a1 = 0
2
 4
 ( m + n ) 2
− an + an−2 = 0
25 
eşitliğinden
an − 2
an = − , n ≥ 2,
[(m + n) 2 − 4 / 25]
a0 a1
a2 = − , a3 = − = 0,
[(m + 2) 2 − 4 / 25] [(m + 3) 2 − 4 / 25]
a2 a3
a4 = − , a5 = − =0,
[(m + 4) 2 − 4 / 25] [(m + 5) 2 − 4 / 25]
a4 a2 r − 3
a6 = − , a2 r −1 = − =0
[(m + 6) − 4 / 25]
2
[(m + 2r − 1) 2 − 4 / 25]
a2 r − 2
a2 r = −
[(m + 2r ) 2 − 4 / 25]
biçiminde elde edilir. Çift indisli katsayıların her birini a 0 cinsinden ifade
etmek için katsayılara tekrar bakılırsa
a0 a0
a2 = − , a4 = ,
[(m + 2) − 4 / 25]
2
[(m + 2) − 4 / 25].[(m + 4) 2 − 4 / 25]
2
…………………………….
(−1) r a0
a2 r =
[(m + 2) 2 − 4 / 25].[(m + 4)2 − 4 / 25]......[(m + 2r ) 2 − 4 / 25]
olacağı görülür. Bulunan bu değerler yukarıda verilen y serisinde yerine
yazılarak y yi oluşturursak
 x2 x4
y = a0 .x 1 −
m
+
 [( m + 2) − 4 / 25] [( m + 2) − 4 / 25].[( m + 4) − 4 / 25]
2 2 2
x6 
− + .....
[( m + 2) − 4 / 25].[( m + 4) − 4 / 25].[( m + 6) − 4 / 25]
2 2 2

elde edilir. Diğer taraftan m1 = 2 / 5 ve m2 = −2 / 5 değerlerine karşılık ge-

len y1 ve y 2 özel çözümleri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir. y serisinde
a 0 terimi sıfırdan farklı olduğundan keyfi sabiti ifade etmektedir. Böylece
y1 özel çözümünün hesaplanmasında a0 = 1 alınabilir. Bu durumda
m1 = 2 / 5 köküne karşılık gelen y1 özel çözümü olarak
 ∞
(−1)m  x  
2m
y1 = x 2 / 5 1 + ∑   
 m=1 m!(1 + 2 / 5)(2 + 2 / 5)....(m + 2 / 5)  2  
elde edilir. Benzer şekilde m2 = −2 / 5 köküne karşılık gelen y 2 özel çözü-

münün
 ∞
(−1) m  x  
2m
y2 = x −2 / 5 1 + ∑   
 m=1 m!(1 − 2 / 5)(2 − 2 / 5)....(m − 2 / 5)  2  
1
Örnek 7.3.2: x 2 y′′ + xy′ + ( x 2 − ) y = 0 diferansiyel denklemi çözelim.
9
Bu 1/3 -üncü mertebeden bir Bessel diferansiyel denklemidir. Bu diferansi-
yel denklem için x = 0 noktasının bir düzgün tekil nokta olduğu kolayca
görülmektedir. Bundan dolayı x = 0 noktası civarında denklemin çözümü-
nün bulunmasında Frobenius yöntemini kullanabiliriz. Buna göre denklemin
∞
y = x m ∑ a n x n = a 0 x m + a1 x m+1 + a 2 x m+ 2 + a3 x m +3 + ... + a n x m + n + ...
n =0
şeklinde bir seri çözümünün olacağı açıktır. Bu ifadeden türevler alınırsa, bu

takdirde
∞
y ′ = ∑ (m + n)a n x m+ n −1 ,
n =0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n x m+ n− 2
n =0
elde edilir. Bu ifadeler verilen diferansiyel denklemde yerine yazılırsa denk-

lem
∞ ∞
n=0 n =0
1 ∞
+( x 2 − )∑ an x m+n = 0
9 n=0
şeklini alacaktır. Bu ifadeyi yeniden düzenleyerek
∞ ∞

n=0 n =0
∞
1 ∞
+ ∑ an−2 x m+n − ∑ an x m+n =0
n =2 9 n =0
yazılabilir. Bütün toplamları 2’ den başlatmak suretiyle bu ifadeyi
1
a0 m(m − 1) x m + a0 mx m − a0 x m
9
1
+ a1m(m + 1) x m+1 + a1 (m + 1) x m+1 − a1 x m+1
9
∞ ∞
+∑ (m + n)(m + n − 1)an x m+ n + ∑ (m + n)an x m + n
n=2 n=2
∞ ∞
1
+∑ an− 2 x m + n − ∑ an x m + n = 0
n=2 9 n=2
ya da daha sade olarak
 1 m  1  m+1
 m(m − 1) + m − 9  a0 x +  m(m + 1) + (m + 1) − 9  a1 x
∞
 1 
+ ∑  (m + n)(m + n − 1) + (m + n) −  an + an−2  x m+ n = 0
n =2   9 
olarak yazabiliriz. Bu son eşitlikte a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Buradan indi-
sel denklem
1
f ( m) = m 2 − =0
9
olup bunun kökleri ise m1 = 1/ 3 ve m2 = −1/ 3 olarak elde edilir. Diğer ta-
raftan a1 için yukarıdaki ifadeden
 1
(m + 1) − 9  a1 = 0 ⇒ a1 = 0
2

 1
(m + n) − 9  an + an−2 = 0
2
eşitliğinden
an−2
an = − , n ≥ 2,
[(m + n) 2 − 1/ 9]
olarak elde edilmiş olur. Böylece m = 1/ 3 için tekrarlama formülü

an − 2
an = − , n = 2,3, 4,....
n(n + 2 / 3)
olarak bulunmuş olur. Diğer taraftan a1 = 0 olduğundan dolayı tek indisli

katsayılar sıfır olacaktır. Şimdi çift indisli katsayıların her birini a 0 cinsin-
den ifade edelim:
a0 a
a2 = − =− 2 0 ,
2(2 + 2 / 3) 2 (1 + 1/ 3)
a2 a2 a0
a4 = − =− 2 = 4 ,
4(4 + 2 / 3) 2 (2 + 1/ 3)2 2 (1 + 1/ 3)(2 + 1/ 3)2!
a4 a0
a4 = − =− 6 ,
6(6 + 2 / 3) 2 (1 + 1/ 3)(2 + 1/ 3)(3 + 1/ 3)3!
…………………………….
(−1) r a0
a2 r =
2r r !(1 + 1/ 3)(2 + 1/ 3)......(r + 1/ 3)
olacağı görülür. Buradan da a0 = 1 için m = 1/ 3 köküne karşılık gelen y1

özel çözümü olarak
 ∞
(−1)n 
y1 = x 1 + ∑ n
1/ 3
x2n 
 n=1 2 n!(1 + 1/ 3)(2 + 1/ 3)....(n + 1/ 3) 
elde edilir. Benzer şekilde m = −1/ 3 köküne karşılık gelen y 2 özel çözü-
münün
 ∞
(−1) n 
1 + ∑
−1/ 3
y2 = x x2n 
 n=1 n!2 (1 − 1/ 3)(2 − 1/ 3)....(n − 1/ 3) 
n

Örnek 7.3.3: f ( x ) = x 4 − 5 x 3 + 3 x 2 − 10 x + 8 biçiminde verilen

polinomu Legendre Polinomları cinsinden ifade ediniz. Pα (x ) , α -yıncı
mertebeden Legendre polinomlarının
1
P4 ( x) = (35 x 4 − 30 x 2 + 3)
8
biçiminde olduğunu biliyoruz. Buradaki son eşitlikten
8 6 3
x4 = P4 ( x) + x 2 −
35 7 35
8 6 3
f ( x) = P4 ( x) + x 2 − − 5 x3 + 3 x 2 − 10 x + 8
35 7 35
8 27 2 277
= P4 ( x) − 5 x3 + x − 10 x −
35 7 3
yazılabilir. Diğer taraftan
1 2 3
P3 ( x) = (5 x 3 − 3 x) ⇒ x3 = P3 ( x) + x
2 5 5
olacağından, bu değer yukarıda f ( x) için verilen son eşitlikte yerine yazıla-
rak
8 2 3  27 277
f ( x) = P4 ( x) − 5  P3 ( x) + x  + x 2 − 10 x −
35 5 5  7 3
8 27 2 277
= P4 ( x) − 2 P3 ( x) − 3 x + x − 10 x −
35 7 3
8 27 2 277
= P4 ( x) − 2 P3 ( x) + x − 13 x −
35 7 3
1 2 1
P2 ( x) = (3 x 2 − 1) ⇒ x 2 = P2 ( x) +
2 3 3
eşitliği göz önüne alınırsa, bu takdirde f ( x) fonksiyonu
8 27  2 1 277
f ( x) = P4 ( x) − 2 P3 ( x) +  P2 ( x) +  − 13x −
35 7 3 3 3
8 18 1912
= P4 ( x) − 2 P3 ( x) + P2 ( x) − 13 x −
35 7 21
şeklini alacaktır. Burada, eğer P1 ( x) = x ve P0 ( x ) = 1 Legendre polinomları da
yerlerine yazılırsa, bu takdirde f ( x) fonksiyonu Legendre polinomları cinsinden
8 18 1912
f ( x) = P4 ( x) − 2 P3 ( x) + P2 ( x) − 13P1 ( x) − P0 ( x)
35 7 21
biçiminde ifade edilmiş olur.
Örnek 7.3.4: (1 − x 2 ) y′′ − 2 xy′ + (4 / 9) y = 0 biçiminde verilen diferansiyel

denklemi çözelim. Verilen diferansiyel denklem α = 1/ 3 olan bir Legendre dife-
ransiyel denklemidir. Bu diferansiyel denklem için x = 1 ve x = −1 noktalarının
birer düzgün tekil nokta olduğu kolayca görülmektedir. x = 0 noktası ise denk-
lemin bir adi noktasıdır. Diğer taraftan x = ∞ noktasının nasıl bir tekil nokta
olduğunu belirlemek için x = 1 / u değişken değişimi yapalım. Bu durumda;
dy dy
y′ = = −u 2 ,
dx du
d2y 2
4 d y dy
y ′′ = 2
= u 2
+ 2u 3
dx du du
olacağını daha önce ifade etmiştik. Bu ifadeler verilen diferansiyel denk-
lemde yerine yazılarak
 1  4 d 2 y dy  2 2 dy 4
 1 − 2 
u 2
+ 2u 3 + u + y=0
 u   du du  u du 9
d2y dy 4
u 2 (u 2 − 1) 2
+ 2u 3 + y=0
du du 9
d2y 2u dy 4/9
+ 2 + 2 2 y=0
du (u − 1) du u (u − 1)
2
diferansiyel denklemi elde edilir. Bu durumda u = 0 noktasının bu diferan-

siyel denklem için bir düzgün tekil nokta olacağı görülebilir. Çünkü
2u 2u 2 4/9 4/9
u. = ve u 2 . 2 2 = 2
(u − 1) (u − 1)
2 2
u (u − 1) (u − 1)
olup, bu ifadelerin her ikisi de u = 0 da analitiktir. Böylece x = ∞ noktası

da verilen diferansiyel denklemin bir düzgün tekil noktası olacaktır. Bu du-
rumda bu nokta civarında seri çözümü daha önce verilen Frobenius yönte-
miyle bulabiliriz. Bunun için x = 1 / u değişken değişimi yapılarak elde edi-
len
d2y dy 4
u 2 (u 2 − 1) 2
+ 2u 3 + y=0
du du 9
diferansiyel denklemini göz önüne almalıyız. Bu diferansiyel denklem için
∞
y = ∑ a n .u m + n
n =0

∞
y ′ = ∑ (m + n)a n .u m+ n−1 ,
n=0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n .u m+ n− 2
n=0
elde edilir. Bu ifadeler verilen diferansiyel denkleminde yerine yazılırsa, bu

∞
u 2 (u 2 − 1)∑ (m + n)(m + n − 1)a n .u m+ n− 2
n=0
∞
4 ∞
+ 2u 3 .∑ (m + n)a n .u m+ n −1 + ∑ an .u m+n = 0
n =0 9 n =0
biçimini alır. Bu ifadeyi de
∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1)an .u m+n+2 − ∑ (m + n)(m + n − 1)an .u m+n

n =0 n=0
∞
4 ∞
+ ∑ 2(m + n)a n u m+ n + 2 + ∑ an .u m+n = 0
n =0 9 n =0
veya
∞
∑[(m + n)(m + n − 1 + 2)]a .u

n =0
n
m+n+2
∞
 4
−∑  (m + n)(m + n − 1) −  an .u m+ n = 0
n =0  9
olarak yazabiliriz. Bu ifadeyi u dseğişkeninin kuvvetlerine göre düzenlersek
 4  4
 − m ( m − 1) +  a0 .u m
+  − ( m + 1) m +  a1.u m+1
9  9
∞
 4
−∑ (m + n)(m + n − 1) −  an .u m+ n
n=2  9
∞
+ ∑ (m + n)(m + n + 1)a n .u m + n + 2 = 0
n =0
 4  4 m+1
 −m(m − 1) + 9  a0 .u +  −(m + 1)m + 9  a1.u
m
∞
 4
−∑ (m + n + 2)(m + n + 2 − 1) −  an+ 2 .u m+n+2
n =0  9
∞
+ ∑ (m + n)(m + n + 1)a n .u m + n + 2 = 0
n =0
 4  4 m+1
 −m(m − 1) + 9  a0 .u +  −(m + 1)m + 9  a1.u
m
∞
  4 
+∑ (m + n)(m + n + 1)an − (m + n + 1)(m + n + 2) −  an+2 .u m+n+2 = 0
n =0   9 
elde edilir. Bu eşitlikte a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Dolayısıyla indisel denklem
4
f (m) = − m( m − 1) + =0
9
şeklinde olup, kökleri m1 = −1/ 3 ve m2 = 4 / 3 olacaktır. Öte yandan a1 için
yukarıdaki ifadeden
 4
 −(m + 1)m + 9  .a1 = 0 ⇒ a1 = 0
olduğu görülmektedir. Diğer katsayılar için tekrarlama formülü,
 4
(m + n)(m + n + 1)an − (m + n + 1)(m + n + 2) −  an+ 2 = 0
 9
eşitliğinden,
(m + n)(m + n + 1)
an + 2 = .an , n ≥ 0
[(m + n + 1)(m + n + 2) − 4 / 9]
m(m + 1)
a2 = .a0 ,
[(m + 1)(m + 2) − 4 / 9]
(m + 1)(m + 2)
a3 = .a1 = 0 ,
[(m + 2)(m + 3) − 4 / 9]
(m + 2)(m + 3)
a4 = .a2 ,
[(m + 3)(m + 4) − 4 / 9]
(m + 3)(m + 4)
a5 = .a3 = 0 ,
[(m + 4)(m + 5) − 4 / 9]
(m + 4)(m + 5)
a6 = .a4 ,
[(m + 5)(m + 6) − 4 / 9]
…………………………….
(m + 2r − 3)(m + 2r − 2)
a2 r −1 = .a2 r −3 = 0
[(m + 2r − 2)(m + 2r − 1) − 4 / 9]
(m + 2r − 2)(m + 2r − 1)
a2 r = .a2 r −2
[(m + 2r − 1)(m + 2r ) − 4 / 9]
m(m + 1)a0
a2 = ,
[(m + 1)(m + 2) − 4 / 9]
m(m + 1)(m + 2)(m + 3)a0
a4 = ,
[(m + 1)(m + 2) − 4 / 9].[(m + 3)(m + 4) − 4 / 9]
m(m + 1)(m + 2)(m + 3)(m + 4)(m + 5)a0
a6 = ,
[(m + 1)(m + 2) − 4 / 9][(m + 3)(m + 4) − 4 / 9][(m + 5)(m + 6) − 4 / 9]
………………………….
olacağı görülür. Bulunan bu değerler yukarıdaki ilgili seride yerine yazılarak
y yi oluşturursak
 m(m + 1)u 2
y = a0 .u 1 +
m
 (m + 1)( m + 2) − 4 / 9
m(m + 1)(m + 2)(m + 3)u 4
+
[(m + 1)(m + 2) − 4 / 9][(m + 1)(m + 2) − 4 / 9]
m(m + 1)(m + 2)(m + 3)(m + 4)(m + 5)u 6

+
[(m + 1)(m + 2) − 4 / 9][(m + 3)(m + 4) − 4 / 9][(m + 5)(m + 6) − 4 / 9]

+ ......... 

elde edilir. Şüphesiz bu şekilde elde edilen y serisi için
4  4
u 2 (u 2 − 1) y′′ + 2u 3 y′ + y =  −m(m − 1) +  a0 .u m
9  9
denklemi sağlanır. Diğer taraftan m1 = −1/ 3 ve m2 = 4 / 3 değerlerine karşı-
lık gelen y1 ve y 2 özel çözümleri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir. y seri-
sinde a 0 terimi sıfırdan farklı olduğundan keyfi sabiti ifade etmektedir.
Böylece y1 özel çözümünün hesaplanmasında a 0 = 1 ve m1 = −α = −1/ 3

alınarak
 1 10 1540 6 
y1 = u −1/ 3 1 + u 2 − u 4 − u + ...................
 3 63 2547 
elde edilir. u = 1 / x alınarak
 1 10 1540 −6 
y1 = x1/ 3 1 + x −2 − x −4 − x + ...................
 3 63 2547 
olduğu görülür.
Benzer şekilde m2 = α + 1 = 4 / 3 ve a 0 = 1 alınarak y 2 özel çözümü için
 14 455 4 
y2 = u 4 / 3 1 + u 2 + u + ...........
 33 1683 
elde edilir. Yine bu çözümde de u = 1 / x alınarak
 14 455 −4 
y2 = x −4 / 3 1 + x −2 + x + ...........
 33 1683 
olduğu görülebilir. Böylece yukarıda verilen Legendre diferansiyel denkle-
minin genel çözümü y = A. y1 + B. y 2 biçiminde bulunmuş olur.
Örnek 7.3.5: x(1 − x ) y′′ + 4(1 − x) y′ − 2 y = 0 diferansiyel denklemini
çözelim. Bu diferansiyel denklem γ = 4 , α + β + 1 = 4 ve αβ = 2 olmak
üzere bir Gauss diferansiyel denklemidir. Buradan da α = 2 , β = 1 ve
γ = 4 elde edilir. Bu diferansiyel denklemde x = 0 ve x = 1 noktalarının
birer düzgün tekil nokta olduğu kolayca görülmektedir. Diğer taraftan
x = ∞ noktası da bir düzgün tekil nokta olur. Bu durumda x = 0 noktası
civarındaki çözümünü Frobenius yöntemiyle bulabiliriz. Bunun için,
∞
y = ∑ a n .x m + n
n =0
serisi göz önüne alınarak türevler alınırsa,

∞
y ′ = ∑ (m + n)a n .x m+ n−1 ,
n=0
∞
y ′′ = ∑ (m + n)(m + n − 1)a n .x m+ n− 2
n=0
olur. Bu ifadeler diferansiyel denklemde yerine yazılırsa, verilen diferansi-

yel denklem
∞
( x − x )∑ (m + n)(m + n − 1)a n .x m + n −2
2
n =0
∞ ∞
+(4 − 4 x)∑ (m + n)an .x m + n −1
−2∑ an .x m+ n = 0
n =0 n =0
biçimini alır. Bu ifadeyi tekrar düzenleyerek

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n − 1)an .x m+n−1 − ∑ (m + n)(m + n − 1)an .x m+n

n =0 n =0
∞ ∞ ∞
+ ∑ 4(m + n)an .x m+ n−1 − ∑ 4( m + n)an .x m+ n −2∑ an .x m+ n = 0
n =0 n =0 n =0

∞ ∞
∑ (m + n)(m + n + 3)a .x
n=0
n
m+ n−1
−∑[(m + n)(m + n + 3) + 2]an .x m+n = 0
n =0
şeklinde de yazabiliriz. Bulunan bu ifadeyi x in kuvvetlerine göre yeniden

düzenlersek
∞
m(m + 3)a0 .x m−1 + ∑ (m + n)(m + n + 3)an .x m+n−1
n =1
∞
−∑[(m + n)(m + n + 3) + 2]an .x m+n = 0
n =0
∞
m(m + 3)a0 .x m−1 + ∑ (m + n + 1)(m + n + 4)an+1.x m+n
n =0
∞
−∑[(m + n)(m + n + 3) + 2]an .x m+n = 0
n =0

m(m + 3)a0 .x m−1

∞
+ ∑{(m + n + 1)(m + n + 4)an+1 − [(m + n)(m + n + 3) + 2]an } x m+n = 0
n =0
elde edilir. Bu eşitlikte yine a 0 ≠ 0 kabul edilmektedir. Dolayısıyla bu

denklemin indisel denklemi
f (m) = m(m + 3) = 0
olup, bunun kökleri m1 = 0 ve m2 = −3 olacaktır. Diğer katsayılar için tek-

rarlama formülü
( m + n + 1)( m + n + 4) an+1 − [( m + n)( m + n + 3) + 2]an = 0
eşitliğinden
[(m + n)(m + n + 3) + 2]
an+1 = .an , n ≥ 0
(m + n + 1)(m + n + 4)
[m(m + 3) + 2]
a1 = .a0 ,
(m + 1)(m + 4)
[(m + 1)(m + 4) + 2]
a2 = .a1 ,
(m + 2)(m + 5)
[(m + 2)(m + 5) + 2]
a3 = .a2 ,
(m + 3)(m + 6)
…………………………….
[(m + r − 1)(m + r + 2) + 2]
ar = .ar −1
(m + r )(m + r + 3)
biçiminde elde edilir. Katsayıların her birini a 0 cinsinden ifade etmek için
katsayılara tekrar bakılırsa
[m(m + 3) + 2]
a1 = .a0 ,
(m + 1)(m + 4)
[m(m + 3) + 2][(m + 1)(m + 4) + 2]

a2 = .a0 ,
(m + 1)(m + 2)(m + 4)(m + 5)
[m(m + 3) + 2][(m + 1)(m + 4) + 5][(m + 2)(m + 5) + 2]

a3 = .a0 ,
(m + 1)(m + 2)(m + 3)(m + 4)(m + 5)(m + 6)
………………………….
[m(m + 3) + 2][(m + 1)(m + 4) + 2]...[(m + r − 1)(m + r + 2) + 2]
ar = .a0
(m + 1)(m + 2)(m + 3)(m + 4)(m + 5)........(m + r + 3)
olacağı görülür. Bu katsayıları verilen seride yerine yazarak y yi oluşturursak
 [m(m + 3) + 2] [m(m + 3) + 2][(m + 1)(m + 4) + 2] 2

y = a0 x m 1 + .x + .x
 (m + 1)(m + 4) (m + 1)(m + 2)(m + 4)(m + 5)
[m(m + 3) + 2][(m + 1)(m + 4) + 2][(m + 2)(m + 5) + 2] 3 

+ .x + ......... 
(m + 1)(m + 2)(m + 3)(m + 4)(m + 5)(m + 6) 
( x − x 2 ) y′′ + [4 − 4 x]2u 3 y′ − 2 y = m(m + 3)a0 .x m−1
denklemi sağlayacaktır. m1 = 0 ve m2 = −3 değerlerine karşılık gelen y1 ve y 2

özel çözümleri aşağıdaki şekilde hesaplanabilir. y serisinden y1 ve y 2 özel
çözümlerini ararken a 0 terimi sıfırdan farklı olduğundan keyfi sabit olacaktır.
dolayısıyla a 0 = 1 olarak alınabilir. Bu durumda m1 = 0 ve a 0 = 1 alınarak
2.1 2.(2 + 1).1.(1 + 1) 2

y1 = 1 + .x + .x
1.4 1.2.4.(4 + 1)
2.(2 + 1).(2 + 2).1.(1 + 1).(1 + 2) 3

+ .x +….
1.2.3.4(4 + 1)(4 + 2)
elde edilir. Bu şekilde yazılabilen bir hipergeometrik seriyi ise F (2,1, 4, x)
ile gösterebileceğimizi daha önceden belirtmiştik. Böylece;
y1 = F (2,1, 4, x )
elde edilmiş olur.

Benzer şekilde m2 = −3 ve a 0 = 1 alınarak y 2 özel çözümü için
 2.1 2.1.0
y2 = x −3 1 + x+ .x 2
 1.( −2) ( − 3 + 1)( −3 + 2)( − 3 + 4)( −3 + 5)
2[(−3 + 1)(−3 + 4) + 2][(−3 + 2)(−3 + 5) + 2] 

+ .x3 + ......... 
(−3 + 1)(−3 + 2)(−3 + 3)(−3 + 4)(−3 + 5)(−3 + 6) 
elde edilir. Bu seri de dördüncü terimin paydası sıfırdır. Ayrıca üçüncü te-
rimde sıfırdır. Böylece ikinci çözüm olarak
1− x
y2 = x −3 (1 − x ) =
x3
alınabilir. Bu çözüm ise, Gauss fonksiyonu cinsinden,
−3
y2 = x F (−1, − 2, − 2, x) biçiminde gösterilelir. Bunun sonucu olarak,
verilen denklemin genel çözümü
y = A.F (2, 1, 4, x ) + B.x −3 F ( −1, − 2, − 2, x )
4 1
Örnek 7.3.6: ( x − x 2 ) y′′ + ( − 2 x) y′ − y = 0 diferansiyel denkleminin
3 3
genel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklem γ = 4 / 3 , α + β + 1 = 2 ve
αβ = 1/ 3 olan bir Gauss diferansiyel denklemidir. Bu eşitliklerden α = 1/ 4 ,
β = 3/ 4 ve γ = 4 / 3 olacağı elde edilir. Buradan verilen diferansiyel denkle-
min çözümünün, Gauss fonksiyonu cinsinden ifadesi olan,
y = A.F (α , β , γ , x ) + B.x1−γ F (α − γ + 1, β − γ + 1, 2 − γ , x )
olacağını söyleyebiliriz. Böylece α , β ve γ için yukarıda bulunan değer-
leri bu çözümde yerine yazarsak, verilen diferansiyel denklemin çözümünü
1 3 4 1 5 8
y = A.F ( , , , x) + B.x −1/ 3 F (− , , − , x)
4 4 3 12 12 12
olarak alabiliriz. Burada,
αβ α (α + 1) β ( β + 1) 2
F (α , β , γ , x) = 1 + .x + .x
1.γ 1.2.γ (γ + 1)
α (α + 1)(α + 2) β ( β + 1)( β + 2) 3
+ .x +………
1.2.3.γ (γ + 1)(γ + 2)
Gauss fonksiyonundan
1 3 4 (1/ 4)(3 / 4) (1/ 4)(3 / 4)(5 / 4)(7 / 4) 2
F ( , , , x) = 1 + .x + .x
4 4 3 1.(4 / 3) 1.2.(4 / 3)(7 / 3)
(1/ 4)(3 / 4)(5 / 4)(7 / 4)(9 / 4)(11/ 4) 3
+ .x +……..
1.2.3.(4 / 3)(7 / 3)(10 / 3)
1 5 8 (−1/12)(5 /12)
F (− , , − , x) = 1 + .x
12 12 12 1.(−8 /12)
(−1/12)(11/12)(17 /12) 2
+ .x
1.2.(−8 /12)(4 /12)
(−1/12)(11/12)(17 /12)(23/12)(29 /12) 3
+ .x + .......
1.2.3.(−8 /12)(16 /12)
elde edilir.
1
Örnek 7.3.7: x 2 y′′ + xy′ + ( x 2 −) y = 0 diferansiyel denkleminin ge-
16
nel çözümünü bulalım. Bu diferansiyel denklem α = 1/ 4 üncü mertebeden
bir Bessel diferansiyel denklemidir. Dolayısıyla α = 1/ 4 bir tam sayı olma-
dığından, (7.5) ifadesi ile verilen genel çözümün
y = A.J α ( x ) + B.J −α ( x )
olacağını belirtmiştik. Burada, α = 1/ 4 alındığında

1
2 n+
∞
( x / 2) 4
J 1 ( x) = ∑ (−1) n
1
4 n =0
n!.Γ( + n + 1)
4
ve
1
2 n−
∞
( x / 2) 4
J 1 ( x) = ∑ (−1) n
− 1
4 n =0
n !.Γ(− + n + 1)
4
olacağı görülebilir. Bu durumda, bu iki özel çözüm lineer bağımsız olaca-

ğından, verilen Bessel diferansiyel denkleminin genel çözümü
y = A.J1/ 4 ( x) + B.J −1/ 4 ( x ) biçiminde bulunmuş olur.
1 25
Örnek 7.3.8: y′′ + y′ + 4( x 2 − 2 ) y = 0 diferansiyel denkleminin ge-
x x
nel çözümünü bulalım. Bu denklemde öncelikle x = t değişken değişimi
yapalım. Bu durumda
dy dy dt dy
= =2 t ,
dx dt dx dt
d 2 y d  dy  d  dy  d2y dy
2
=   =  2 t  2 t = 4t 2
+2
dx dx  dx  dt  dt  dt dt
olacaktır. Bu ifadeler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazıldıktan
sonra gerekli düzenlemeler yapılırsa,
d2y dy
t2 2
+ t + (t 2 − 25) y = 0
dt dt
diferansiyel denklemi elde edilmiş olur. Bu diferansiyel denklem α = 5 -
inci mertebeden bir Bessel diferansiyel denklemidir. α = 5 bir tam sayı ol-
duğundan, bu diferansiyel denklemin genel çözümü daha önce ifade edildiği
gibi y = A.J 5 (t ) + B.Y5 (t ) şeklinde olacaktır. Böylece verilen diferansiyel
denklemin genel çözümü y = A.J 5 ( x 2 ) + B.Y5 ( x 2 )
biçiminde bulunmuş olur.

1 9
Örnek 7.3.9: xy′′ + y′ + (1 − ) y = 0 diferansiyel denkleminin çözü-
4 x
münü bulalım. Bu diferansiyel denklemde x = t ⇔ t = x değişken deği-
2
şimi yapılırsa
dy dy dt 1 dy
= = ,
dx dt dx 2t dt
d 2 y d  dy  d  1 dy  1 1 d 2 y 1 dy
=   =   = −
dx 2 dx  dx  dt  2t dt  2t 4t 2 dt 2 4t 3 dt
olacaktır. Bu ifadeler verilen diferansiyel denklemde yerlerine yazıldıktan

sonra gerekli düzenlemeler yapılırsa,
d2y dy
t2 2
+ t + (t 2 − 9) y = 0
dt dt
diferansiyel denklemi elde edilmiş olur. Bu diferansiyel denklem ise α = 3 -
üncü mertebeden bir Bessel diferansiyel denklemidir. α = 3 bir tam sayı
olduğundan, bu diferansiyel denklemin genel çözümü daha önce ifade edil-
diği gibi y = A.J 3 (t ) + B.Y3 (t ) şeklinde olacaktır. Böylece verilen diferansi-
yel denklemin genel çözümü
y = A.J 5 ( x ) + B.Y5 ( x )

Alıştırmalar:
1. Aşağıdaki diferansiyel denklemleri çözünüz.
a) x2 y′′ + xy′ + ( x2 − 16) y = 0
1 15
b) y′′ − y′ + (4 + )y = 0
x 16 x 2
5
c) y′′ + y′ + y = 0, Y.G: y = x −2u dönüşümü kullanılabilir.
x
d) xy′′ + 5 y′ − y = 0, Y.G: x = − x2 / 4 dönüşümü kullanılabilir.
1
e) J 2 ( x) = J 0′′( x) − J 0′ ( x) olduğunu gösteriniz.
x
f) J 3 ( x) + 3J 0′ ( x) + 4 J 0′′′( x) = 0 olduğunu gösteriniz.
1
g) x 2 y′′ + xy′ + ( x 2 − ) y = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.
4
3 1
h) ( x − x 2 ) y′′ + ( − 2 x) y′ − y = 0 diferansiyel denklemini çözünüz.
2 4
2. Aşağıdaki eşitlikleri Gauss fonksiyonları şeklinde ifade ediniz:

1
a) = F (1, β , β , x )
1− x
1 1 3
b) arcsin x = x.F ( , , , x 2 )
2 2 2
1 3
c) arctan x = x.F (1, , , − x 2 )
2 2
d) e x = lim F (α ,1,1, x / α )
α →∞
BÖLÜM VIII
FOURĐER SERĐLERĐ
SERĐLERĐ
8.1. Fourier Serisinin Katsayılarının Belirlenmesi

Taylor serilerinin ve dolayısıyla Maclaurin serilerinin verilen bir f (x )
fonksiyonuna polinomlarla yaklaşımda bulunma probleminden ortaya çıktı-
ğını biliyoruz. Bu yaklaşım, bir x = a noktası civarında f (x) fonksiyonu-
na yakın bir değer bulma esasına dayanır. Taylor serisi genellikle x = a
noktası civarındaki bir aralıkta yakınsaktır. Taylor serisinin lokal olarak
önemli işlevler gördüğünü söyleyebiliriz. Ancak pek çok uygulamada, bir
f (x ) fonksiyonuna oldukça geniş bir aralıkta bir yaklaşım bulmak istenebi-
lir. Bu durumda genellikle Fourier serisi kullanılmaktadır. Kuvvet serilerin-
de ya da Taylor serisinde temel bileşen olarak x değişkeninin kuvvetlerinin
kullanılmasına karşılık Fourier serisinde temel bileşen olarak sinüs ve kosi-
nüs kullanılmaktadır.
a0
+ a1 cos x + b1 sin x + a 2 cos 2 x + b2 sin 2 x + ....
2
veya daha kısa olarak
a0 ∞
+ ∑ (a n cos nx + bn sin nx) (8.1)
2 n=1
biçiminde yazılabilen bir seriye trigonometrik seri adı verilir. Burada a0

ve n = 1,2,.... olmak üzere an ve bn ler trigonometrik serinin katsayıları-
dır. Bu durumda cos x ve sin x fonksiyonları 2π periyotlu periyodik
fonksiyonlar olduğundan eğer yukarıdaki seri yakınsak ise toplamı da 2π
periyotlu periyodik bir f ( x) fonksiyonu olacaktır. Başka bir deyişle,
f (x ) fonksiyonu için f ( x) = f ( x + 2π ) olacaktır. Bu nedenle 2π peri-
yotlu periyodik bir f ( x) fonksiyonu verildiğinde, hangi şartlarda bu fonk-
siyonun yakınsak bir trigonometrik seri ile temsil edilebileceğini bilmek
oldukça önemlidir. Bir an için 2π periyotlu periyodik bir f ( x) fonksiyo-
nunun (0,2π ) aralığında yakınsak bir trigonometrik seri ile temsil edilmiş
olduğunu varsayalım. Yani,
a0 ∞
f ( x) = + ∑ (a n cos nx + bn sin nx) (8.2)
2 n =1
olsun. Bu durumda söz konusu serinin katsayılarının belirlenmesi maksadıy-
la birinci taraftaki fonksiyonun integralinin ikinci taraftaki serinin terimleri-
nin integrallerinin toplamına eşit olduğunu kabul edebiliriz. Böylece
π π ∞  π π
a0 
∫
−π
f ( x)dx = ∫−π 2 ∑
dx +  n∫
n =1 
a
−π
cos nxdx + bn ∫ sin nxdx 
−π 
yazılabilir. Buradan eşitliğin ikinci tarafındaki integralleri ayrı ayrı hesaplar-
sak
π π π
a0
∫−π 2 dx = a 0 .π ; ∫ cos nxdx = ∫π sin nxdx = 0
−π −
olduğu görülür. Buradan da

π π
a0
∫π
−
f ( x )dx = ∫π 2 dx = a .π
−
0
ve dolayısıyla
π
1
a0 =
π ∫ f ( x)dx
−π
(8.3)
bulunmuş olur.
Şimdi diğer katsayıları hesaplayalım. Bunun için öncelikle n ve k
tamsayıları verildiğinde n ≠ k için
π π π
∫ cos nx. cos kxdx = 0 ; ∫π cos nx. sin kxdx = 0 ; ∫π sin nx.sin kxdx = 0
−π − −
ve n = k olduğunda
π π π
∫ cos kxdx = π ; ∫ cos kx.sin kxdx = 0 ; ∫π sin kxdx = π

2 2
−π −π −
8. Bölüm: Fourier Serileri 319
olacağını belirtelim. k ≠ 0 olmak üzere ak katsayılarını hesaplayabilmek

için (8.2) eşitliğinin her iki tarafını cos kx ile çarpalım. Bu durumda
∞
a0
f ( x) cos kx = cos kx + ∑ (a n cos nx. cos kx + bn sin nx. cos kx)
2 n =1
elde edilir. Buradan eşitliğin her iki tarafının − π ’ den π ye kadar integrali alınarak
π π
a0
−π
∫ f ( x )cos kxdx = 2 ∫ cos kxdx
−π
∞ π π

+ ∑ an  ∫ cos nx .cos kxdx + bn ∫ sin nx .cos kxdx 
n =1  −π −π 
yazılabilir. Bu son eşitlikteki ikinci taraftaki terimlerden, ak katsayılı olan
hariç, tümü sıfır olacağından
π π
∫π f ( x) cos kxdx = a ∫π cos kxdx = a k π

2
k
− −
olup buradan da
π
1
ak =
π −
∫π f ( x) cos kxdx (8.4)
elde edilir. Benzer düşünceyle bk katsayılarını belirlemek için (8.2) eşitliği-

nin her iki tarafını sin kx ile çarpıp − π den π ye kadar integrali alınarak
π π
a0
∫ f ( x )sin kxdx =
−π
2 ∫ sin kxdx
−π
∞ π π

+ ∑ an  ∫ cos nx .sin kxdx + bn ∫ sin nx .sin kxdx 
n =1  −π −π 
yazılabilir. Bu eşitlikteki ikinci taraftaki terimlerden, bk katsayılı olan hariç,
geri kalan terimlerin tümü sıfır olacağından
π π
∫π f ( x) sin kxdx = b ∫π sin kxdx = bk π

2
k
− −
bulunur ve buradan da
π
1
bk =
π ∫ f ( x) sin kxdx
−π
(8.5)
elde edilir. (8.3), (8.4) ve (8.5) ile tanımlanan katsayılara f ( x) fonksiyonu-

nun Fourier katsayıları ve bu katsayılarla oluşturulan trigonometrik seriye
ise f ( x) fonksiyonunun Fourier serisi adı verilir.
8.2. Fourier Serisine Açılabilme Koşulları

Bu kısımda, bir f ( x) fonksiyonunun Fourier serisinin yakınsak olabilmesi
ve toplamının f ( x) fonksiyonuna eşit olabilmesi için hangi şartların sağlan-
ması gerektiğini vereceğiz. Bu amaçla öncelikle aşağıdaki tanımı verelim.
Tanım 8.2.1: f ( x) fonksiyonu sonlu f ( a − 0) ve f (a + 0) değerleri-
ne sahip ve
f (a − 0) + f ( a + 0)
f (a ) = (8.6)
2
ise x = a noktasına fonksiyonun bir düzgün süreksizlik noktası adı verilir.
Teorem 8.2.1(Dirichlet Teoremi): 2π periyotlu bir f ( x) fonksiyonu, sonlu
sayıda düzgün süreksizlik noktası hariç, (−π , π ) aralığında sürekli ve bu aralıkta
ancak sonlu sayıda ekstremuma sahip ise, f ( x) fonksiyonu x in her değeri için
yakınsak ve toplamı bu fonksiyona eşit olan bir Fourier serisi temsil eder.
Örnek 8.2.1: (−π , π ) aralığında f ( x) = x biçiminde tanımlanan 2π
periyotlu f ( x) fonksiyonunu Fourier serisine açalım. Bu fonksiyonun yu-
karıda verilen Dirichlet teoreminin şartlarını sağladığı kolayca görülmekte-
dir. Dolayısıyla fonksiyon Fourier serisine açılabilir.
-3 π -π 0 π 3π
-π
f ( x) fonksiyonunun Fourier serisine açılımındaki Fourier katsayılarını

π π
1 1
a0 =
π ∫
−π
f ( x)dx =
π ∫ xdx = 0
−π
π π
1 1
ak =
π ∫
−π
f ( x) cos kxdx =
π ∫ x cos kxdx
−π
π π
1 sin kx 1
= x − ∫ sin kxdx = 0
π k −π k − π
π π
1 1
bk =
π ∫
−π
f ( x)sin kxdx =
π ∫ x sin kxdx
−π
π π
1
cos kx 1
= −x + ∫ cos kxdx
π k −π k −π
 2 / k , k tek ise
=
−2 / k , k çift ise
olacağı gösterilebilir. Böylece Fourier serisi
 sin x sin 2 x sin 3 x sin kx 

f ( x) = 2  − + − ..... + (−1) k +1 + .....
 1 2 3 k 
şeklinde elde edilmiş olur. Bu eşitlik, süreksizlik noktaları hariç, her yerde
sağlanır. Süreksizlik noktalarında serinin toplamı sağdan ve soldan limitleri-
nin aritmetik ortalaması olup sıfır olacaktır.
Not 8.2.1: Uygulamalarda çoğu zaman 2π periyotlu parçalı fonksiyon-
ları göz önüne almak gerekebilir. Örneğin elektronikte bu duruma sık sık
rastlanmaktadır. Kabul edelim ki f ( x) fonksiyonu
 f1 ( x), - π < x < α


f ( x) =  f 2 ( x), α < x < β
 f ( x), β < x < π
 1
biçiminde olsun. Bu durumda
1 
π α β π
1
a0 = ∫ f ( x)dx =  ∫ f1 ( x)dx + ∫ f1 ( x)dx + ∫ f1 ( x)dx (8.7)
π −π π −π α β 
olmalıdır. Aynı düşünceyle
1 
α β π
ak = ∫ 1 f ( x ) cos kxdx + ∫ f ( x ) cos kxdx + ∫ f1 ( x) cos kxdx (8.8)
π  −π α
1
β 
1 
α β π
bk = ∫ 1f ( x ) sin kxdx + ∫ f ( x ) sin kxdx + ∫ f1 ( x) sin kxdx (8.9)
π −π α
1
β 
eşitlikleri yazılabilir.
Örnek 8.2.2: f ( x ) = x , - π < x < π fonksiyonunu Fourier serisine
açalım. Bu fonksiyonu parçalı fonksiyon biçiminde
− x, - π < x < 0
f ( x) = 
 x, 0 < x < π
olarak yazabiliriz. Bu fonksiyonun grafiği aşağıda verilmiştir.
-4 π -2 π 0 2π 4π
Bu durumda öncelikle Fourier katsayılarını belirleyelim. Bunun için

π π
1 
0
1
a0 =
π ∫
−π
f ( x)dx = ∫
π −π
( − x ) dx + ∫
0
xdx = π

elde edilir. Diğer taraftan
1
0 π
 0, k çift ise
a k =  ∫ (− x) cos kxdx + ∫ x cos kxdx =  − 4
π −π 0   k 2π , k tek ise
ve
π
1 
0
bk = ∫ ( − x ) sin kxdx + ∫ x sin kxdx = 0
π  −π 0 
olduğu görülebilir. Böylece aranan Fourier serisi
π 4  cos x cos 3 x cos 5 x cos( 2n + 1) x 

f ( x) = −  2 + + + ... + + .....
2 π 1 3 2
5 2
( 2n + 1) 2

Örnek 8.2.3: Aşağıdaki fonksiyonunu Fourier serisine açalım.
0, - π < x < 0

f ( x) = 
 x, 0 < x < π
Bu fonksiyonun grafiği aşağıda verilmiştir.
-4 π -3 π -2 π -π 0 π 2π 3π 4π
Bu durumda Fourier katsayıları

π π
1  π
0
1
a0 =
π ∫
−π
f ( x)dx = ∫
π  −π
0.dx + ∫
0
xdx  = ,
 2
1
0 π
 1π 0, k çift ise

π −∫π ∫0 ∫
ak =  0. cos kxdx + x cos kxdx  = x cos kxdx =  − 2
 π 0  k 2π
, k tek ise
ve
π
1
0
 1π − 1 / k , k çift ise
bk =  ∫ 0. sin kxdx + ∫ x sin kxdx = ∫ x sin kxdx = 
π  −π 0  π 0  1 / k , k tek ise
olarak bulunmuş olur. Böylece aranan Fourier serisi
π 2  cos x cos 3 x cos 5 x cos( 2n + 1) x 

f ( x) = −  2 + + + ...... + + .....
4 π 1 3 2
5 2
( 2n + 1) 2

 sin x sin 2 x sin 3x sin nx 

+ − + − ....... + (−1) n +1 + .....
 1 2 3 n 
olacaktır.
Örnek 8.2.4: f ( x) = 2 x + 1 , − π < x < π fonksiyonunu Fourier seri-
sine açalım. Bu fonksiyonun Fourier açılımını bulmak için öncelikle a0 , ak
ve bk katsayılarının hesaplanması gerekir. Bu durumda
π π
∫π f ( x)dx = π ∫π (2 x + 1))dx = π [x ]
1 1 1 π
a0 = 2
+x −π = 2,
π − −
π π
1 1  2x + 1 2 
ak =
π ∫ (2 x + 1) cos kxdx =
−π

π k
sin kx + 2 cos kx  = 0
k  −π
ve
π π
1 1  2x + 1 2  (−1) k
bk = ∫ (2 x + 1) sin kxdx = − cos kx + 2 sin kx = −4
π −π π k k  −π k

∞
(−1) k  sin x sin 2 x sin 3x sin 4 x 
f ( x) = 1 − 4∑ sin kx = 1 + 4 − + − + ....
k =1 k  1 2 3 4 
olacaktır.
Periyodik fonksiyonların Fourier serisine açılımlarının hesaplanması
konusunda aşağıdaki önemli açıklama verilebilir. 2π periyodlu bir f (x)
fonksiyonu için λ ne olursa olsun
π λ + 2π
∫π
−
f ( x ) dx = ∫λ f ( x)dx (8.10)
eşitliği sağlanır. Zira f (x) fonksiyonu 2π periyodlu bir periyodik fonksi-

yon ise her α sayısı için f (α − 2π ) = f (α ) olacaktır. x = α − 2π değiş-
ken değişimi yapılarak c ve d ne olursa olsun
d d + 2π d + 2π d + 2π
∫c
f ( x ) dx = ∫
c + 2π
f (α − 2π ) dα = ∫
c + 2π
f (α ) dα = ∫ f ( x)dx
c + 2π
(8.11)
yazılabilir. Burada özel olarak c = −π ve d = λ alınırsa

λ λ + 2π
∫
−π
f ( x ) dx = ∫ f ( x)dx
π
elde edilmiş olur. Buradan da

π λ λ λ + 2π
∫ f ( x)dx + π∫ f ( x)dx = π∫ f ( x)dx + ∫λ f ( x)dx

−π
ve dolayısıyla
π λ + 2π
∫ f ( x)dx = ∫λ f ( x)dx
−π
bulunur. Bu özellik periyodik bir fonksiyonun, periyoda eşit uzunlukta olan

keyfi bir aralıktaki integralinin, daima aynı değere eşit olacağını ifade et-
mektedir. Bunun sonucu olarak, Fourier katsayılarının hesaplanmasında
(−π , π ) aralığı yerine (λ , λ + 2π ) aralığı alınabilir. Başka bir deyişle, λ
keyfi bir sabit sayı olmak üzere
λ + 2π
1
a0 =
π ∫λ f ( x)dx ,
λ + 2π
1
ak =
π ∫λ f ( x) cos kxdx ;
λ + 2π
1
bk =
π ∫λ f ( x) sin kxdx
alınabilir.
Örnek 8.2.5: f ( x) = x , 0 < x < 2π , biçiminde tanımlanan fonksiyonu

Fourier serisine açalım.
2π
-2 π 0 2π 4π
f (x) fonksiyonunun Fourier serisine açılımındaki Fourier katsayılarını

bulalım. Bu takdirde yukarıdaki ifadelerde λ = 0 alınarak
2π 2π
1 1
a0 =
π ∫
0
f ( x ) dx =
π ∫ xdx = 2π ,
0
2π 2π
1 1 x 1 
a k = ∫ x cos kxdx =  sin kx + 2 cos kx  = 0 ;
π 0 π k k 0
2π 2π
1 1 x 1  2
bk = ∫ x sin kxdx =  − cos kx + 2 sin kx  = −
π 0 π k k 0 k
 sin x sin 2 x sin 3x sin 4 x 

f ( x) = π − 2 + + + + ....
 1 2 3 4 
olacaktır.
8.3. Tek ve Çift Fonksiyonların Fourier Serileri

f (x) tanım kümesi simetrik bir A kümesi olan bir fonksiyon olsun. Bu
takdirde her x ∈ A için f (− x) = f ( x) oluyorsa f (x) fonksiyonuna bir çift
fonksiyon ve her x ∈ A için f (− x) = − f ( x) oluyorsa f fonksiyonuna bir
tek fonksiyon denildiğini hatırlayalım. Bu durumda, f (x) fonksiyonu bir
çift fonksiyon ise
π π
∫ f ( x)dx = 2∫ f ( x)dx
−π 0
ve f (x) fonksiyonu bir tek fonksiyon ise

π
∫ f ( x)dx = 0
−π
olacağı kolaylıkla gösterilebilir. Bu eşitlikler göz önünde tutulursa, f (x)

gibi bir çift fonksiyonun Fourier serine açılımında karşılaşılacak olan
f ( x) cos kx fonksiyonu bir çift fonksiyon ve f ( x) sin kx fonksiyonu ise bir
tek fonksiyon olacaktır. Dolayısıyla bu durum için Fourier katsayıları
π π
1 2
a0 =
π ∫
−π
f ( x ) dx =
π ∫ f ( x)dx ;
0
π π
1 2
ak =
π ∫
−π
f ( x ) cos kxdx =
π ∫ f ( x) cos kxdx ;
0
π
1
bk =
π ∫ f ( x) sin kxdx = 0
−π
biçiminde olacaktır. Bunun sonucu olarak, bir çift fonksiyonun Fourier serisi
yalnız kosinüslü terimler içerecektir.
Benzer düşünceyle, f (x) gibi bir tek fonksiyonun Fourier serine açılı-
mında karşılaşılacak olan f ( x) cos kx çarpımı bir tek fonksiyon ve
f ( x) sin kx çarpımı ise bir çift fonksiyon olacağından, bu durum için
Fourier katsayıları
π
1
a0 =
π ∫π f ( x)dx = 0 ;
−
π
1
ak =
π ∫ f ( x) cos kxdx = 0 ;
−π
π π
1 2
bk =
π ∫ f ( x) sin kxdx = π ∫ f ( x) sin kxdx
−π 0
biçiminde olacaktır. Yani, bir tek fonksiyonun Fourier serisi yalnız sinüslü
terimler içerecektir.
Örnek 8.3.1: f ( x) = x , − π < x < π , fonksiyonunu Fourier serisine

2
açalım. Bu fonksiyon bir çift fonksiyondur. Fonksiyonunun grafiği aşağıdaki

şekilde gösterilmiştir.
-3 π -2 π -π 0 π 2π 3π 4π 5π x
Şimdi verilen f (x) fonksiyonunun Fourier serisine açılımındaki

Fourier katsayılarını bulalım. Fonksiyon çift olduğundan
π π
1 2 2π 2
a0 = ∫ f ( x ) dx = ∫ x dx =
2
,
π −π
π 0
3
π π
1 2 4
ak = ∫π x cos kxdx =
π∫
cos kxdx = cos kπ ;
2 2
x
π − 0 k2
π
1
bk = ∫π x sin kxdx = 0
2
π −
olacağı kolaylıkla görülebilir. Böylece aranan Fourier serisi
π2  cos x cos 2 x cos 3x cos 4 x 

f ( x) = − 4 2 − 2
+ 2
− 2
+ ....
3  1 2 3 4 
− 1, − π < x < 0
Örnek 8.3.2: f ( x) =  , fonksiyonunu Fourier serisine
 1, 0 < x < π
açalım. Bu fonksiyon bir tek fonksiyondur. Fonksiyonunun grafiği aşağıdaki
şekildedir
y
1
-2 π -π 0 π 2π 3π 4π x
-1
Fonksiyon tek olduğundan f (x) fonksiyonunun Fourier katsayılarını

π
1
a0 =
π −
∫π f ( x)dx = 0 ,
π
1
ak =
π ∫ f ( x) cos kxdx = 0 ;
−π
1
π
2
π  0, k çift ise
bk =
π ∫ f ( x) sin kxdx =
π ∫0
sin kxdx =  4 , k tek ise
−π  kπ
şeklinde olacaktır. Böylece aranan Fourier serisi
4  sin x sin 3x sin 5 x 

f ( x) =  + + + ....
π 1 3 5 
Bu örneklerden ve yukarıdaki açıklamalardan da görüleceği gibi verilen
bir fonksiyonun çift veya tek fonksiyon olması durumunda, Fourier açılımı-
nın elde edilmesinde Fourier katsayıları daha basit şekilde hesaplanabilmek-
tedir.
8.4. Herhangi Periyodlu Fonksiyonların Fourier Serisi

2 p periyoddlu bir periyodik f (x) fonksiyonu, a herhangi bir reel sa-
yı olmak üzere (a, a + 2 p ) aralığında yakınsak olan
a0 ∞  kπx kπx 
+ ∑ a k cos + bk sin
2 k =1  p p 
biçiminde bir trigonometrik seri ile ifade edilmiş olsun. Yani,
a0 ∞  kπx kπx 
f ( x) = + ∑ a k cos + bk sin (8.12)
2 k =1  p p 
olsun. Bu durumda bu seride gösterilen a0 , ak ve bk katsayılarına ait for-

müllerin elde edilmesinde aşağıda verilen belirli integrallerin hesaplanması-
na ihtiyaç vardır. Burada k ve m tam sayılar olmak üzere
a+2 p
kπx
1) ∫
a
cos
p
dx = 0 , k ≠ 0 ;
a+2 p
kπx
2) ∫
a
sin
p
dx = 0 ;
a+2 p
kπx mπx
3) ∫a
cos
p
cos
p
dx = 0 , k ≠ m ;
a+2 p
kπx mπx
4) ∫a
cos
p
sin
p
dx = 0 , k ≠ m ;
a+2 p
kπx mπx
5) ∫
a
sin
p
sin
p
dx = 0 , k ≠ m ;
a+2 p
kπx
6) ∫
a
cos 2
p
dx = p , k ≠ 0 ;
a+2 p
kπx
7) ∫
a
sin 2
p
dx = p , k ≠ 0 ;
integrallerinin verileceğini belirtelim. Bu integraller (8.12) eşitliğinde kulla-

nılırsa aranan katsayıların
a+2 p
1
a0 =
p ∫ f ( x)dx
a
(8.13)
a+2 p
1 kπx
ak =
p ∫
a
f ( x ) cos
p
dx (8.14)
a+2 p
1 kπx
bk =
p ∫
a
f ( x ) sin
p
dx (8.15)
biçiminde olacağı görülür.
Örnek 8.4.1:Aşağıdaki şekilde tanımlanan fonksiyonu Fourier serisine

açalım.
0, −3< x < 0

f ( x) = 
 2x, 0 ≤ x < 3
Bu fonksiyon 2 p = 6 periyodlu olup bunun grafiği aşağıda verilmiştir.
-12 -9 -6 -3 0 3 6 9 12
Fourier katsayılarını bulalım. Bunun için (8.13), (8.14) ve (8.15) bağıntıla-
rında a = −3 ve p = 3 alınarak
1 
3 0 3
1
a0 = ∫
3 −3
f ( x ) dx = ∫
3 −3
0 dx + ∫
0
2 xdx = 3 ,

kπx kπx kπx

3 0 3
1 1 1
ak = ∫
3 −3
f ( x) cos
3
dx = ∫ 0. cos
3 −3 3
dx + ∫ 2 x. cos
30 3
dx
kπx
3
1 6
= ∫ 2 x. cos dx = 2 2 (cos kπ − 1) ;
30 3 k π
kπx kπx kπx

3 0 3
1 1 1
bk = ∫ f ( x ) sin dx = ∫ 0. sin dx + ∫ 2 x. sin dx
3 −3 3 3 −3 3 30 3
kπx
3
1 6
= ∫ 2 x. sin dx = − cos kπ
30 3 kπ
olacaktır. Böylece aranan Fourier serisi
3 12  1 πx 1 3πx 1 5πx 
f ( x) = − 2  2 cos + 2 cos + 2 cos + ....
2 π 1 3 3 3 5 3 
6  πx 1 2πx 1 3πx 1 4πx 

+ sin − sin + sin − sin + ....
π 3 2 3 3 3 4 3 
Örnek 8.4.2:Aşağıdaki şekilde tanımlanan fonksiyonu Fourier serisine

açalım.
0, − 2 < x < 0

f ( x) = 
 3, 0 ≤ x < 2
Bu fonksiyon 2 p = 4 periyodlu olup bunun grafiği aşağıda verilmiştir.
-8 -6 -4 -2 0 2 4 6 8
Fourier katsayılarını bulalım. Bu durumda (8.13), (8.14) ve (8.15) bağıntıla-
rında a = −2 ve p = 2 alınarak
1 
2 0 2
1
2 −∫2 2  −∫2 ∫0  = 3 ,
a0 = f ( x ) dx =  0 dx + 3dx
kπx
2
kπx kπx
0 2
1 1 1
a k = ∫ f ( x) cos dx = ∫ 0. cos dx + ∫ 3. cos dx
2 −2 2 2 −2 2 20 2
2
kπx kπx
2
3 3 2
= ∫ cos dx = sin = 0;
20 2 2 kπ 2 0
kπx
2
kπx kπx
0 2
1 1 1
bk = ∫ f ( x) sin dx = ∫ 0. sin dx + ∫ 3. sin dx
2 −2 2 2 −2 2 20 2
2
kπx kπx
2
3 3 2
= ∫ sin dx = − cos
20 2 2 kπ 2 0
3(1 − cos kπ ) 6 / kπ , k tek ise

= =
kπ  0, k tek ise
elde edilir. Böylece aranan Fourier serisi
3 6  πx 1 3πx 1 5πx 1 7πx 
f (x) = + sin + sin + sin + sin + ....
2 π 2 3 2 5 2 7 2 
8.5. Periyodik olmayan Fonksiyonların Fourier Serisi

[a, b] aralığında tanımlı bir f (x) fonksiyonu göz önüne alalım. Bu
fonksiyonun sürekli olduğu noktalarda bir Fourier serisine açılabileceğini
görelim. Bunun için b − a ≤ 2 p olacak şekilde 2 p periyodlu ve [a, b]
aralığında f (x) ile çakışan keyfi bir f1 ( x ) fonksiyonu tanımlanmış olsun.
f (x) fonksiyonunu uzatmakla bu fonksiyon elde edilebilir. f1 ( x ) fonksi-
yonunu Fourier serisine açalım. Bu serinin toplamı, süreksizlik noktaları
hariç, [a, b] aralığında f (x) in değerleri ile çakışacaktır. Böylece f (x)
fonksiyonu [a, b] aralığında Fourier serisine açılmış olur.
Bazı durumlarda herhangi bir f (x) fonksiyonunun [0, p ] aralığında ta-

nımlı olduğu kabul edilerek Fourier serisinin sadece sinüslü terimleri veya
sadece kosinüslü terimleri içermesi istenebilir. Bu fonksiyonun göstermiş
olduğu eğriyi [ − p ,0] aralığında uzatalım. Bu durumda bu fonksiyonu
Fourier serisine açabiliriz. Eğer bu fonksiyonun eğrisini [ − p ,0] aralığında
f ( x) = f (− x) olacak şekilde uzatırsak bir çift fonksiyonun eğrisi elde edil-

miş olur. Bu durumda fonksiyonun eğrisi fonksiyon çift olacak şekilde uza-
tılmıştır denir. Bu durum aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
−p 0 p
Bu halde fonksiyonu Fourier serisine açtığımızda, bu seride sinüslü terimle-

rin bulunmayacağını daha önce ifade etmiştik. Böylece f (x) fonksiyonu
[0, p ] aralığında kosinüs Fourier serisine ya da kısaca kosinüs serisine açılmıştır
denir. Buna bazı kaynaklarda yarı bölgeli Fourier kosinüs serisi de denir.
Eğer f (x) fonksiyonun eğrisini [ − p ,0] aralığında f ( x) = − f (− x) olacak
şekilde uzatırsak, bu takdirde bir tek fonksiyonun eğrisi elde edilmiş olur. Bu
durumda fonksiyonun eğrisi fonksiyon tek olacak şekilde uzatılmıştır denir. Bu
şekilde de f (x) in sinüs eğrisi elde edilmiş olur. Buna yarı bölgeli Fourier sinüs
serisi de denilmektedir. Bu durum aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
−p 0 p
Bunun sonucu olarak, yarı bölgeli Fourier cosinüs serisinde katsayılar

çift fonksiyonun Fourier serisindeki katsayılar gibi hesaplanabilir. Dolayı-
sıyla bu durumda bk = 0 olup
p
2
p ∫0
a0 = f ( x )dx ;
kπx
p
2
a k = ∫ f ( x ) cos dx
p0 p
olacaktır. Benzer şekilde yarı bölgeli Fourier sinüs serisinde, katsayılar tek
fonksiyonun Fourier serisindeki katsayılara benzer şekilde hesaplanabilir.
Yani, bu durumda a0 = 0 ve ak = 0 olmak üzere bk katsayıları
kπx
p
2
bk = ∫ f ( x) sin dx
p0 p
bağıntısıyla hesaplanır.
Örnek 8.3.1: f ( x) = x fonksiyonunu [0, π ] aralığında yarı bölgeli Fourier
kosinüs serisine açalım. Bu fonksiyonun eğrisini [ −π ,0] aralığında fonksiyon
bir çift fonksiyon olacak şekilde uzatalım. Fonksiyonunun grafiği aşağıdaki
şekilde verilmiştir. Bu durumda [ −π , π ] için f ( x ) = x elde edilir.
-π 0 π

Fourier katsayılarını bulalım. Fonksiyon çift olduğundan bk = 0 olup
π π
1 2 π
a0 =
π ∫π
−
x dx =
π∫
xdx = ;
0
2
π π
1 2
ak =
π ∫
−π
x cos kxdx =
π ∫ x cos kxdx
0
2
= (cos kπ − 1)
πk2
 4
− , k tek ise
=  πk2
 0, k çift ise
olacağı kolaylıkla görülebilir. Böylece aranan yarı bölgeli Fourier kosinüs

serisi
π 4  cos x cos 3x cos 5 x cos 7 x 

f ( x) = −  + + + + ....
2 π 1 2
3 2
5 2
7 2

Örnek 8.3.2: f ( x) = x fonksiyonunu [0, π ] aralığında yarı bölgeli Fourier
sinüs serisine açalım. Bu fonksiyonun eğrisini [ −π ,0] aralığında fonksiyon bir
tek fonksiyon olacak şekilde uzatalım. Fonksiyonunun grafiği aşağıdaki şekilde
verilmiştir. Bu durumda [ −π , π ] için f ( x ) = x elde edilir.
-π 0 π
-π
Bu durumda fonksiyon tek fonksiyon olduğundan a0 = 0 ve a k = 0 olup

π π
1 2
bk =
π ∫
−π
x sin kxdx =
π ∫ x sin kxdx
0
2
k , k tek ise
π π
2 cos kx 2
kπ ∫0
= −x + cos kxdx =  2
π k 0 − , k çift ise
 k
olacağı kolaylıkla görülebilir. Böylece aranan yarı bölgeli Fourier sinüs serisi
 sin x sin 2 x sin 3 x sin 5 x 

f ( x) = 2 − + − + ....
 1 2 3 5 
Alıştırmalar:
1. Aşağıda verilen fonksiyonların Fourier açılımlarını elde ediniz.
0, - 3 < x < 0
a) f ( x) =  periyod 2 p = 6
2 x, 0 < x < 3
2 − x, 0<x<4
b) f ( x) =  periyod 2 p = 8
 x − 6, 4< x<8
cos x, - π < x < 0

c) f ( x) =  periyod 2 p = 2π
 sin x, 0 < x < π
 x, 0 < x < 1
d) f ( x) =  periyod 2 p = 2
2 − x, 1 < x < 2
 1, 0 < x < π
e) f ( x) =  periyod 2 p = 2π
2, π < x < 2π
 x, 0< x <π
f) f ( x) =  periyod 2 p = 2π
2π − x, π < x < 2π
 x, 0< x <π
g) f ( x) =  periyod 2 p = 2π
 x − 2π , π < x < 2π
 2, 0 < x < 2
h) f ( x) =  periyod 2 p = 4
− 2, - 2 < x < 0
2. (−π , π ) aralığında f ( x) = π 2 − x 2 olarak tanımlanan 2π periyodlu

f (x) fonksiyonunu Fourier serisine açınız.
3. (−π , π ) aralığında f ( x) = e 2 x olarak tanımlanan 2π periyodlu f (x)

fonksiyonunu Fourier serisine açınız.
4. (−π , π ) aralığında f ( x) = cosh x olarak tanımlanan 2π periyodlu
f (x) fonksiyonunu Fourier serisine açınız.
5. [0, π ] aralığında f ( x) = mx3 olarak tanımlanan f (x) fonksiyonunu

yarı bölgeli Fourier sinüs serisine açınız.
6. f ( x) = x(π − x) fonksiyonunu [0, π ] aralığında yarı bölgeli Fourier

kosinüs ve sinüs serilerine açınız.
7. f ( x) = e x fonksiyonunu [0,1] aralığında yarı bölgeli Fourier kosinüs ve

sinüs serilerine açınız.
8. f ( x) = cos x fonksiyonunu [0,2π ] aralığında yarı bölgeli Fourier kosi-
nüs ve sinüs serilerine açınız.
 2, 0 < x < 1
9. f ( x) =  fonksiyonunu [0,2] aralığında yarı bölgeli
− 2, 1 < x < 2
Fourier kosinüs serisine açınız.
10. f ( x) = x fonksiyonunu [0,1] aralığında yarı bölgeli Fourier kosinüs ve
sinüs serilerine açınız.
BÖLÜM IX
LAPLACE DÖNÜŞÜM YÖNTEMĐ
Bu kısımda adi diferansiyel denklemlerin çözülmesinde Laplace dönü-
şümlerinin kullanılmasını içeren bir yöntem verilecektir. Bununla ilgili ola-
rak öncelikle Laplace dönüşümü ve Laplace dönüşümün önemli özellikleri
verilecektir. Ayrıca ters Laplace dönüşümü ve özellikleri verilerek bu dönü-
şümlerin diferansiyel denklemlerin çözülmesinde uygulanması üzerinde
durulacaktır. Bu yöntem mühendislikte özellikle elektrik devrelerinde ol-
dukça sık kullanılmaktadır.
9.1. Laplace Dönüşümü

t ≥ 0 bir değişken olmak üzere f (t ) reel değerli bir fonksiyon olsun. Bu
takdirde f (t ) fonksiyonunun Laplace dönüşümü s bir reel değer olmak üzere
∞
L [ f (t )] = F ( s) = ∫ f (t )e− st dt (9.1)
0
biçiminde tanımlanır. L operatörüne Laplace dönüşüm operatörü adı verilir.

Burada s parametresi bu integral mevcut olacak şekilde bir parametredir.
Eğer bu integral bir s = a değeri için yakınsak ise bu takdirde s ≥ a için de
yakınsak olacaktır. Bu integral bir genelleştirilmiş integraldir. O halde ge-
nelleştirilmiş integrallerin yakınsaklıkları ve hesaplanması ile ilgili yeterli
bilgiye sahip olduğumuzu varsayacağız. Diğer taraftan, eğer f (t ) fonksiyo-
nu t ≥ 0 reel değişkeninin f (t ) = u (t ) + iv (t ) biçiminde bir kompleks de-
ğerli bir fonksiyonu ise, bu taktirde L [u (t )] = U ( s ) ve L [v(t )] = V ( s ) ol-
mak üzere
L [ f (t )] = L [u (t )] + iL [v(t )] = U ( s ) + iV ( s ) (9.2)
yazılabilir. u (t ) ve v(t ) fonksiyonları reel değerli fonksiyonlar olduğundan

sadece reel değerli fonksiyonları dikkate almak yeterlidir. Laplace dönüşü-
mü hesaplanabilen bir fonksiyona Laplace dönüşümü alınabilir bir fonksi-
yon ya da kısaca L − dönüşebilir bir fonksiyon adı verilir.
−t
Örnek 9.1.1: f (t ) = e , t ≥ 0 , fonksiyonunu göz önüne alalım. Bu
durumda
∞ ∞
1
L [ f (t )] = F ( s ) = ∫ e − t e − st dt = ∫ e − (1+s )t dt =
0 0
1+ s
olduğu görülür.
Laplace dönüşümünün bazı özel problemlere uygulanabilmesi için bir
takım formüllere ihtiyaç vardır. Logaritma kavramında olduğu gibi, bazı
karmaşık fonksiyonlarla çalışmak yerine bu fonksiyonları Laplace dönüşüm-
leriyle çalışıp geriye dönüş yapmak bazen daha uygun olabilir. Bunun için
öncelikle Laplace dönüşümünün önemli bir özelliğini vermek işimizi olduk-
ça kolaylaştıracaktır.
Teorem 9.1.1: L operatörü bir lineer operatördür. Yani, f (t ) ve g (t )
Laplace dönüşümleri sırasıyla F (s ) ve G (s ) olan iki fonksiyon ve a ve b
keyfi sabitler olmak üzere
L [a. f (t ) + b.g (t )] = a.L [ f (t )] + b.L [ g (t )] = a.F ( s ) + b.G ( s ) (9.3)
Đspat: Laplace dönüşümünün yukarıda verilen tanımına göre
∞
L [a. f (t ) + b.g (t )] = ∫ [ a. f (t ) + b.g (t ) ].e− st dt
0
∞ ∞
= ∫ a. f (t ).e − st dt + ∫ b.g (t ).e − st dt
0 0
∞ ∞
= a ∫ f (t ).e − st dt + b ∫ g (t ).e − st dt
0 0
= a.F ( s ) + b.G ( s )
elde edilir.
Bu teoremi daha da genelleştirmek mümkündür. Bunun için f i (t ) ,

i = 1,2,..., n Laplace dönüşümleri alınabilir fonksiyonlar, L [ fi (t )] = Fi (s)
ve ai ler sabitler olmak üzere
9. Bölüm: Laplace Dönüşüm Yöntemi 341
 n  n n
L  ∑ ai . fi (t )  = ∑ ai .L [ fi (t )] =∑ ai .Fi ( s ) (9.4)
 i=1  i=1 i =1
olacaktır.
Örnek 9.1.2: Şimdi f (t ) = 1 , t ≥ 0 , fonksiyonunu göz önüne alalım.
Bu durumda
∞
1
L [ f (t )] = F ( s) = ∫ e− st dt =
0
s
olduğu görülür.
Örnek 9.1.3: f (t ) = t , t ≥ 0 , fonksiyonunu göz önüne alalım. Bu du-
rumda, kısmi integrasyon metoduyla
∞
1
L [ f (t )] = F ( s) = ∫ t.e− st dt =
0
s2
olduğu kolayca gösterilebilir.
Örnek 9.1.4: n herhangi bir doğal sayı olmak üzere f (t ) = t n , t ≥ 0 ,

fonksiyonunu göz önüne alalım. Bu durumda, kısmi integrasyon metoduyla
∞ ∞ ∞
 1  n
L [t ] = ∫ t .e dt =  − t n e − st  + ∫ t n−1.e − st dt
n n − st
0  s 0 s 0
∞
n n−1 − st n
= ∫
s0
t .e dt = L [t n−1 ]
s

n −1
L [t n−1 ] = L [t n−2 ]
s
n n −1 1 n n − 1 1 1 n!
L [t n ] = .... .L [1] = .... =
s s s s s s s s n+1
elde edilmiş olur.
Örnek 9.1.5: f (t ) = e , t ≥ 0 , fonksiyonunu göz önüne alalım. Bu

at
fonksiyon için
∞ ∞
1
L [ f (t )] = F ( s) = ∫ e e dt = ∫ e − ( s−a )t dt =
at − st
0 0
s−a
olduğu görülür.
Örnek 9.1.6: f (t ) = cosh at , t ≥ 0 , fonksiyonunu ele alalım. Bu du-
rumda
cosh at =
2
(e + e −at ) olduğundan
1 at
∞ ∞ ∞
1 1 1
L [cosh t ] = F ( s) = ∫ (e at + e− at )e− st dt = ∫ eat e − st dt + ∫ e − at e − st dt
0
2 20 20
1 1 1  s
=  + = 2 , s>a
2  s − a s + a  s − a2
olacaktır. Benzer şekilde
a
L [sinh at ] = , s>a
s − a2
2
olacağı gösterilebilir.
Örnek 9.1.7: f (t ) = cos at , t ≥ 0 , fonksiyonunu göz önüne alalım. Bu
durumda kompleks sayılardaki Euler formülünden
e iat = cos at + i sin at

olduğunu hatırlayalım. Örnek 9.1.5. ten
1 s + ia s a
L [eiat ] = = = 2 +i 2
s − ia ( s − ia ) s + ia ) ( s + a ) ( s + a 2 )
2
yazılabilir. Bunun sonucu olarak

s a
L [cos at ] = , L [sin at ] = 2
s +a
2 2
s + a2
olacağı gösterilmiş olur.
Aşağıdaki tabloda oldukça sık karşılaşılan bir takım fonksiyonların

Laplace dönüşümleri verilmiştir. Bunlardan bazıları yukarıdaki örneklerde
gösterilmiştir. Diğer durumlarda benzer şekilde doğrulanabilir.
f (t ) fonksiyonu F ( s ) = L [ f (t )] Laplace dönüşümü
f (t ) = 1 L [1] = 1/ s , s > 0
f (t ) = t L [t ] = 1/ s 2 , s > 0
f (t ) = t n , n = 1,2,... L [t n ] =
n!
, s>0
s n+1
f (t ) = e at L [eat ] =
1
, s>a
s−a
f (t ) = e − at L [eat ] =
1
s+a
t n −1e at L [ f (t )] =
1
, s>a
f (t ) =
(n − 1)! ( s − a)n
f (t ) = cos at s
L [cos at ] = , s>0
s + a2
2
sin at sin at 1
f (t ) = L[ ]= 2 , s>0
a a s + a2
f (t ) = e bt cos at s−b
L [ebt cos at ] = , s>0
( s − b) 2 + a 2
sin at sin at 1
f (t ) = e bt L [ebt ]= , s>0
a a ( s − b) 2 + a 2
f (t ) = cosh at s
L [cosh at ] = , s> a
s − a2
2
sinh at sinh at 1
f (t ) = L[ ]= 2 , s> a
a a s − a2
f (t ) = e bt cosh at s −b
L [ebt cosh at ] =
( s − b) 2 − a 2
sinh at sinh at 1
f (t ) = e bt L [ebt ]=
a a ( s − b) 2 − a 2
f (t ) = t sin at 2.a.s
L [t sin at ] = , s>0
(s + a 2 )2
2
f (t ) = t cos at s2 − a2
L [e cos at ] = 2
bt
, s>0
(s + a 2 )2
e at − e bt eat − ebt 1
f (t ) = L[ ]= , a ≠b,
a−b a −b ( s − a)( s − b)
s>a
ae at − be bt aeat − bebt s
f (t ) = L[ ]= ,a ≠ b ,
a −b a −b ( s − a)( s − b)
s>a
f (t ) = t cosh at s2 + a2
L [t cosh at ] = ,
( s 2 − a 2 )2
f (t ) = t sinh at 2.a.s
L [t sinh at ] = ,
(s − a 2 )2
2
1 s2
f (t ) = (sin at + at cos at ) L [ f (t )] = ,
2a ( s 2 + a 2 )2
1 1
f (t ) = (sin at − at cos at ) L [ f (t )] = ,
2a 3 ( s + a 2 )2
2
cos bt − cos at s
f (t ) = L [ f (t )] = , a2 ≠ b2
a2 − b2 ( s + a )( s + b )
2 2 22
a sin bt − b sin at 1
f (t ) = L [ f (t )] = , a2 ≠ b2
ab(a 2 − b 2 ) ( s + a )( s 2 + b 2 )
2 2
at. sin at s3
f (t ) = cos at − L [ f (t )] = ,
2 ( s 2 + a 2 )2
at. sinh at s3
f (t ) = cosh at + L [ f (t )] = 2 ,
2 ( s − a 2 )2
sinh at + at. cosh at s2

f (t ) = L [ f (t )] = 2 ,
2a ( s − a 2 )2
f (t ) = sin 2 at 2a 2
L [ f (t )] =
s ( s 2 + 4a 2 )
f (t ) = t −1/ 2 L [ f (t )] = π / s
f (t ) = eat t n L [ f (t )] = n!( s − a)−n−1
f (t ) = J 0 (at ) 1
L [ f (t )] = , a>0
s2 + a2
f (t ) = ln t Γ′(1) − ln s
L [ f (t )] =
s
Not 9.1.1: Herhangi bir f (t ) fonksiyonunun Laplace dönüşümünün

F (s ) olduğu verilmiş olsun. Bu takdirde f (t ) fonksiyonunun türevlerine ait
Laplace dönüşümü araştırılabilir. Bunun için
∞
df (t ) df (t )
f ′(t ) = ⇒ L [ f ′(t )] = L [ ] = ∫ f ′(t )e − st dt
dt dt 0
yazılabilir. Bu integral için kısmi integrasyon metodu uygulanırsa

∞
∞
L [ f ′(t )] =  f (t ).e − st  + s ∫ f (t ).e − st dt
0
0
= − f (0 + ) + s.F (s)

L [ f ′′(t )] = s 2 .F ( s) − s. f (0+ ) − f ′(0+ ) ,

…………………………………….
L [ f (n) (t )] = s n .F (s) − s n−1. f (0+ ) − s n−2. f ′(0+ ) − .... − s. f ( n−2) (0+ ) − f ( n−1) (0+ )
olacağı gösterilebilir. f (t ) fonksiyonu t = 0 da sürekli ise, bu takdirde
f (0 + ) = f (0) olacağından L [ f ′(t )] = s.F ( s ) − f (0) alınabilir. Örneğin,
1 s 2
L [e 2 t ] = ⇒ L [(e 2t )′] = L [2.e 2t ] = −1 =
s−2 s−2 s−2
olacaktır.
Not 9.1.2: Herhangi bir f (t ) fonksiyonunun Laplace dönüşümünün
F (s ) olduğu verilmiş olsun. Bu takdirde f (t ) fonksiyonunun integralinin
Laplace dönüşümü araştırılabilir. Yani,
t
g (t ) = ∫ f (t )dt
0
fonksiyonunun Laplace dönüşümü istenebilir. Bu durumda Laplace dönü-

şüm tanımına göre kısmi integrasyon metodu uygulanarak
t
u = ∫ f ( x )dx , dv = e − st dt ⇒ du = f (t )dt , v = −e − st / s
0
olacağından,
t  ∞ t 
L [ g (t )] = L  ∫ f ( x)dx  = ∫  ∫ f ( x )dx  .e − st dt
0  00 
∞
 e − st t
 1
∞
= −
 s
∫
0
f ( x)dx + ∫ f (t ).e − st dt
0 s 0
yazılabilir. Burada toplamdaki birinci terim sıfır olacaktır. Böylece
t  F ( s)
L [ g (t )] = L  ∫ f ( x)dx  =
0  s
olacağı görülür. Örneğin,

1 1 L [t ] 1
L [t ] = 2
⇒ L [ t2] = = 3
s 2 s s
elde edilir.
Teorem 9.1.2: f (t ) fonksiyonunun Laplace dönüşümü F (s ) olsun.
Eğer f (t ) fonksiyonu sürekli ise, bu takdirde
dF ( s )
= L [ −t. f (t )] ,
ds
d n F (s) n
n d F ( s)
n
= L [(−t ) . f (t )] veya (−1)
n
n
= L [t n f (t )]
ds ds
Đspat: f (t ) sürekli fonksiyonunun Laplace dönüşümü F (s ) olduğun-
dan, Laplace dönüşümü tanımına göre,
∞
F ( s) = L [ f (t )] = ∫ f (t )e− st dt
0
olup, bu eşitliğin her iki tarafının s değişkenine göre türevi alınırsa
dF ( s ) d   ∞d
∞ ∞
 
=  ∫ f (t )e dt  = ∫ [ f (t ).e ]dt = ∫ [−t. f (t )].e − st dt
− st − st
ds ds  0  0 ds 0
elde edilir ki bu da aranan birinci eşitliktir. Benzer şekilde türev almaya de-
vam edilerek diğer eşitlikler de gösterilebilir.
1
Örnek 9.1.8: L [eat ] = olduğunu daha önce vermiştik. Buradan
s−a
d  1  1
L [t.eat ] = −  = ,
ds  s − a  ( s − a )2
d2  1  d  1  2
L [t 2 .eat ] = 2  =  2 
=
ds  s − a  ds  ( s − a )  ( s − a)3
olduğu görülür.
π
1
Örnek 9.1.9: J 0 (t ) =
π ∫ cos(t sin θ )dθ
0
olduğuna göre L [ J 0 (at )] ,
a > 0 Laplace dönüşümünü hesaplayınız. Öncelikle L [ J 0 (t )] yi hesaplaya-

lım. Diğer taraftan a > 0 bir sabit olmak üzere L [ f (t )] = F ( s ) olsun. Bu
−1
takdirde L [ f (at )] = a F ( s / a) olduğu gösterilebilir. Şimdi
∞ π
1
∫ e dt ∫ cos(t sin θ )dθ
− st
L [ J 0 (t )] =
π 0 0
yazalım. Bu takdirde
π ∞ π
1 1 s
∫ dθ ∫ e cos(t sin θ )dt = π ∫s
− st
L [ J 0 (t )] = dθ
π 0 0 0
2
+ sin 2 θ
π /2
2s sec 2 θ
=
π ∫
0
s 2 + ( s 2 + 1) tan 2 θ
dθ
π /2
 2  s2 + 1  1
=  tan −1  tan θ   =
π s + 1   s 
  0 s2 + 1
2

1 1
L [ J 0 (at )] = = , a>0
a (s / a)2 + 1 s2 + a2
olduğu gösterilmiş olur.
9.2. Ters Laplace Dönüşümü

Tanım 9.2.1: Herhangi bir f (t ) fonksiyonunun Laplace dönüşümü
F (s ) olsun, yani, L [ f (t )] = F ( s ) verilsin. Bu durumda f (t ) fonksiyonuna
F (s ) fonksiyonunun bir ters Laplace dönüşümü adı verilir ve bu durum
L −1[ F (s)] = f (t ) (9.5)
biçiminde gösterilir. Buna göre, bazı F (s ) fonksiyonları için, yukarıda veri-

len tablo kullanılarak ters Laplace dönüşümleri elde edilebilir. Buradaki L −1
operatörünün L operatörünün tersi olacağına dikkat edelim. Yani bir fonk-

siyonun Laplace dönüşümünü yine o fonksiyona dönüştürür. Başka bir de-
yişle L −1[L [ f (t )]] = f (t ) dir. Örneğin,
a 1 −1 − n −1 tn
L −1[ ] = sin at , L −1
[ ] = e −4 t
, L [ s ] =
s2 + a2 s+4 Γ(n + 1)
olduğu görülebilir.
Tanım 9.2.2: Her t ≥ 0 için

t
∫ N (t )dt = 0
0
koşulunu sağlayan N (t ) fonksiyonuna bir sıfır fonksiyonu adı verilir. Bu

tanımın sonucu olarak L [ f (t )] = F ( s ) = L [ g (t )] ise f (t ) − g (t ) = N (t ) ola-
cağı gösterilebilir. Bu özelliğe göre aynı Laplace dönüşümüne sahip iki
fonksiyonun ancak bir birinden sıfır fonksiyon kadar farklı olabileceğini
söyleyebiliriz. Bu da gösterir ki sıfır fonksiyon göz önüne alınmaksızın ters
Laplace dönüşümü tektir.
Teorem 9.2.1: Ters Laplace dönüşümü bir lineer dönüşümdür. Yani, a

ve b herhangi iki sabit olmak üzere
L −1[a.F ( s) + b.G(s)] = a.L −1[ F (s)] + b.L −1[G(s)]
olacaktır.
Teoremin ispatı Laplace dönüşümünün lineerliğinin ispatındaki yolda

yapılabilir. Bu nedenle ispat verilmeyecektir. Ayrıca ikiden daha fazla fonk-
siyonun lineer kombinezonu için de benzer bağıntı geçerlidir.
 2s + 3   2s 3 
Örnek 9.2.1: L −1  2  = L −1  2 + 2
 s + 4   s + 4 s + 4 
 s  3 −1  2  3
= 2L −1  2  + L  2  = 2. cos 2t + sin 2t
s + 4 2 s + 4 2
olduğu görülür.
−1
Teorem 9.2.2: a > 0 olmak üzere L [ F (s)] = f (t ) olsun. Bu durum-
da
L −1[ F (a.s)] = a−1 f (t / a)

1 − 2 3.s   1 2 3.s 
Örnek 9.2.2: L −1   = L −1
 − 
 4s + 1   4s + 1 4s + 1
2 2 2
 1   2s  1 t 3 t
= L −1  2  − 3.L −1  2  = sin − cos
 4s + 1   4s + 1  2 2 2 2
elde edilir.
Teorem 9.2.3: L −1[ F (s)] = f (t ) olsun. Bu durumda
L −1[ F (s + w)] = e− wt f (t ) = e− wtL −1[ F ( s)]

Örnek 9.2.3:
 1 7 
 3( s − ) − 
 3 s − 5  2 2
L −1  2  = L −1  
 4 s − 4 s + 37  1
 4[( s − ) 2 + 9] 
 2 
 1   
 s−   
3 2 7 −1 3
= L−1   − L  
4  1 24  1
(s − ) 2 + 32  (s − ) 2 + 32 
 2   2 
3 t/2 7
= e cos 3t − e t / 2 sin 3t
4 24
olduğu görülür.
Ters Laplace dönüşümünü hesaplamak için yukarıda verilen tablonun
dışında bazı özel yöntemler de verilebilir. Bunlardan birisi de kısmi kesirler
metodudur. Bu metodu açıklamak için aşağıdaki örneği verelim.
 2s + 1 
Örnek 9.2.4: L −1  2 dönüşümünü bulalım. Bu durumda
 s + s 
 2s + 1  −1  2 s + 1  −1  A B 
L −1  2 = L   = L +
 s + s   s( s + 1) 
 s s + 1
2s + 1 A B
= + ⇒ A = 1, B = 1
s ( s + 1) s s + 1
 2s + 1  −1  1 1  −1  1  −1  1 
L −1  2  = L  +  = L   + L   = 1 + e−t
s + s  s s + 1 s  s + 1
elde edilir.
Teorem 9.2.4: m < n olmak üzere F (s ) ve G (s ) sırasıyla m - ve n -
yinci dereceden iki polinom olsun. G (s ) polinomunun n tane birbirinden
farklı sıfır mevcutsa ve bunlar α k , k = 1,2,..., n ise, bu durumda
 F ( s)  n F (α k ) αk t
L −1  =∑ e
 G ( s)  k =1 G′(α k )
olacaktır. Şayet α k , k = 2,..., n farklı katlı olmayan kökler olduğu halde α 1
kökü G (s ) polinomunun bir r katlı kökü ise, bu durumda
 F ( s )  n F (α k ) α k t  A1t r −1 A2t r −2 
L −1   = ∑ e +  + + .... + Ar  .eα1t
 G ( s )  k =2 G′(α k )  (r − 1)! (r − 2)! 
olup, burada
1 dp  r F (s) 
A p = lim
s →α1 ( p − 1)! ds p ( s − α 1 ) G( s)  , p = 1,2,..., r
 
şeklindedir.
Bu teoremin ispatını burada vermeyeceğiz. Đspat değişik kaynaklarda
bulunabilir. Ancak bu teoremin sonucu olarak L −1 [ F ( s) / G ( s) ] biçimindeki
bir ters Laplace dönüşümü bulmak için öncelikle G (s ) polinomu çarpanla-

rına ayrılmalıdır. Başka bir deyişle F ( s ) / G ( s ) ifadesi
A As + B
, j = 1,2,3,... ve , j = 1,2,3,...
(as + b) j
(as + bs + c) j
2
biçiminde kısmi kesirlerin toplamı olarak yazılmalıdır. Bu durumda her bir

kısmi kesrin ters Laplace dönüşümü alınmak suretiyle L −1 [ F ( s) / G ( s) ]
dönüşümü hesaplanmış olur.
 s 
Örnek 9.2.5: L −1  4 dönüşümünü bulalım. Bu durumda
 s + 4a 
4
G(s) = s 4 + 4a 4 = ( s + 2ia) 2 (s − 2ia) 2
olduğundan kökler α 1 = (1 + i)a , α 2 = (1 − i)a , α 3 = (−1 + i)a ve

α 1 = (−1 − i)a olarak bulunur. Buradan
s A1 A2 A3 A4
= + + +
s + 4a
4 4
s − α1 s − α 2 s − α 3 s − α 4
eşitliğinden
i i i i
A1 = − 2
, A2 = 2 , A3 = 2 , A2 = − 2
8a 8a 8a 8a
olduğu görülür. Ya da
F (α 1 ) α α 12 i
A1 = = 13 = =− 2
G ′(α 1 ) 4α 1 − 16a 4
8a
 2s + 1   2s + 1  A B 
L −1  2  = L −1   = L −1  +
s + s  s( s + 1)   s s + 1
yazılabilir. Böylece
 s  i
L −1  4 4
= 2  −e(1+i ) at + e(1−i ) at + e− (1+i ) at − e( −1−i ) at 
 s + 4a  8a
=
i
8a 2
[
− 2ie at sin at + 2ie −at sin at ]
=
sin at at
4a 2
[ ]
1
e − e −at = 2 sin at. sinh at
2a
elde edilmiş olur.
 3s 3 + 3s 2 + 16 s − 7 
Örnek 9.2.6: L −1   dönüşümünü hesaplayalım.
 ( s − 1)(2 s − 1)( s + 4) 
2
Bu durumda
G(s) = s 4 + 4a 4 = (s − 1)(2s − 1)(s 2 + 4) , F (s) = 3s3 + 3s 2 + 16s − 7

alalım. Buradan
F ( s) 3s3 + 3s 2 + 16s − 7 A B Cs + D
= = + + 2
G( s) ( s − 1)(2s − 1)( s 2 + 4) ( s − 1) (2 s − 1) ( s + 4)
yazılabilir. Bu takdirde gerekli hesaplamalar yapılarak A = 3 , B = − 1 ,
C = −1 , D = 1 olduğu görülür. Böylece
F ( s) 3s3 + 3s 2 + 16s − 7 3 1 s −1
= = − + 2
G( s) ( s − 1)(2s − 1)( s + 4) ( s − 1) (2 s − 1) ( s + 4)
2
olup ters Laplace işlemi uygulanarak
 3s 3 + 3s 2 + 16 s − 7  1 1
L −1   = 3et − e (1/ 2) t − cos 2t + sin 2t
 ( s − 1)(2 s − 1)( s + 4) 
2
2 2
elde edilmiş olur.
 2 s 4 + 2 s 3 − 45s 2 + 56 s + 128 
Örnek 9.2.7: L −1   dönüşümünü bulalım.
 ( s + 4) 2 ( s − 2)3 
Buradan
F ( s ) 2s 4 + 2s 3 − 45s 2 + 56s + 128

=
G( s) ( s + 4) 2 ( s − 2)3
A B C D E
= + + + +
( s + 4) ( s + 4) ( s − 2) ( s − 2) ( s − 2)
2 3 2
yazılabilir. Bu takdirde A = 2 , B = E = 1 , C = 3 ve D = −2 elde edilir.

Böylece
F ( s ) 2s 4 + 2s 3 − 45s 2 + 56s + 128

=
G( s) ( s + 4) 2 ( s − 2)3
2 1 3 2 1
= + + − +
( s + 4) ( s + 4) ( s − 2) ( s − 2) ( s − 2)
2 3 2
olup ters Laplace işlemi uygulanarak
 2 s 4 + 2 s 3 − 45s 2 + 56 s + 128 
−1
L  
 ( s + 4) 2 ( s − 2)3 
 2 1 3 2 1 
= L −1  + + − + 
 ( s + 4) ( s + 4) ( s − 2) ( s − 2) ( s − 2) 
2 3 2
 2   1   3   2   1 
= L −1  2
+ L −1   + L −1  3
− L −1  2
+ L −1  
 (s + 4)   ( s + 4)   (s − 2)   ( s − 2)   ( s − 2) 
1
= 2te −4t + e−4t + t 2e 2t − 2te 2t + e 2t
2
1
= (2t + 1)e −4t + ( t 2 − 2t + 1)e 2t
2
Tanım 9.2.3: F1 = F1 (t ) ve F2 = F2 (t ) şeklinde verilen iki fonksiyonun
F1 ∗ F2 ile gösterilen konvolüsyon çarpımı
t
F1 ∗ F2 = ∫ F1 ( x) F2 (t − x)dx
0
biçiminde tanımlanır. Bu şekilde tanımlanan F1 ∗ F2 fonksiyonuna

F1 = F1 (t ) ve F2 = F2 (t ) fonksiyonlarının sarılım çarpımı ya da sarılımı da
denir.
Bu tanımın bir sonucu olarak L [ f1 (t )] = F1 ( s) ve L [ f 2 (t )] = F2 (s) ol-
mak üzere f1 (t ) ve f 2 (t ) fonksiyonları verilmiş olsun. Bu takdirde
L [ f1 (t ) ∗ f 2 (t )] = F1 ( s).F2 ( s)
veya ters Laplace dönüşümü alınmak suretiyle
L −1[ F1 ( s).F2 ( s)] = f1 (t ) ∗ f 2 (t )
olacağı gösterilebilir.
Örnek 9.2.8: Aşağıdaki ters Laplace dönüşümlerini hesaplayınız.
 1 
(a) L −1  ,
 ( s + α ) (s − β ) 
2
 s2 
(b) L −1  2 2 2
,
 (s + a ) 
 s 
(c) L −1  2 3
 (s + a ) 
2
Çözüm: Çözümde yukarıda verilen tanımın sonucundan yararlanalım.

1 1
(a) F1 ( s ) = ve F2 ( s ) = fonksiyonlarını göz önüne ala-
(s + α ) 2
(s − β )
lım. Buradan f1 (t ) = L −1[ F1 (s)] = t.e−αt ve f 2 (t ) = L −1[ F2 ( s)] = e− β t olduğu
elde edilir. Bu durumda yukarıda tanımdan
 1 
L −1  =
 (s + α ) (s − β ) 
2
t
L [ F1 ( s) F2 ( s)] = f1 (t ) ∗ f 2 (t ) = ∫ u.e −α u e β (t −u ) du
−1
∫ u.e
βt − (α + β ) u
=e du
0
t
 u.e− (α +β )u e− (α +β )u 
βt
=e  −
 α +β (α + β ) 2  0
e − (α + β ) u e − (α + β ) u  1 
= − t+
(α + β ) (α + β )  α + β 
2 
elde edilir.
s
(b) F1 ( s ) = = F2 ( s ) alalım. Buradan f1(t ) = f2 (t ) = cos at ol-
s + a2 2
duğu elde edilir. Bu durumda

t
 s2 
 = f1 (t ) ∗ f 2 (t ) = ∫ cos ax.cos a (t − x)dx
−1
L 
 ( s + α ) 2
( s − β )  0
t
1
2 ∫0
= [cos at + cos a(2 x − t )]dx
1 t 1 t
= (cos at ) x 0 + (sin a (2 x − t ) 0
2 4a
at.cos at + sin at
=
2a
olduğu görülür.
1 s
(c) F1 ( s ) = ve F2 ( s ) = alalım. Buradan
(s + a 2 )2
2
s + a2
2
f 2 (t ) = cos at olduğu elde edilir. f1 (t ) yi bulmak için (b) yi kullanabiliriz.

Bu durumda
a2 1 s2
= −
(s 2 + a 2 ) (s 2 + a 2 ) (s 2 + a 2 )2
yazılabilir. Bunun sonucu olarak
 a2  −1  1 s2 
a 2 . f1 (t ) = L −1  2 2 
= L  − 2 2
 (s + a )   (s + a ) (s + a ) 
2 2 2
 1  −1  s2 
= L −1  2 2 
− L  2 2
 (s + a )   (s + a ) 
2
sin at 1  sin at 
= −  t cos at + 
a 2 2a 
sin at − at.cos at
=
2a 3
elde edilmiş olur. Böylece
 s 
L −1  2 2 3
=
 (s + a ) 
t
1
f1 (t ) ∗ f 2 (t ) = 3 ∫ (sin ax − ax cos ax) cos a( x − t )dx
2a 0
t
1
4a3 ∫0
= [sin a(2 x − t ) + sin at − ax cos a(2 x − t ) − ax cos at ]dx
yazılabilir. Bu takdirde, bu ifadedeki integrallerin sırasıyla,

t
1
∫ [sin a(2 x − t )dx = 2a [− cos a(2 x − t )] =0,
t
0
0
∫ sin at.dx = t sin at ,

0
t
1
∫ ax cos a(2 x − t )dx = 2 t.sin at ,
0
t
1
∫ ax cos atdx = 2 at
2
cos at
0
olacağı gösterilebilir. Bunun sonucu olarak
 s  1 1
L −1  2 2 3
= (t sin at − t.sin at + at 2 cos at ) / 4a 2
 (s + a )  2 2
t sin at − at cos at
=
8a 3
elde edilmiş olur.
Alıştırmalar:
Aşağıdaki ifadelerin ters Laplace dönüşümlerini bulunuz.
a) s(1 + as) −3
b) s 2 (1 + as)−3
−1
c) [ s(1 + as)...(n + as)]
d) (s + a ) − s
2 2 1/ 2
e) s 2 (s 2 + a2 )−1/ 2
−1/ 2
f) s sin(a / s)
g) (2s + 6) /(s + 8s + 17)

2 2
h) (1 − 5s) /(s + 2s − 3)
2
ı) 40 /(4s 2 + 12s + 34)
j) 3/( s 2 + 4s + 13)
k) (3s3 − 7s 2 + 13s + 37) /[( s 2 − 4s + 13)(s 2 − 2s + 5)
m) (s − 1)−2 (s + 2)−3 (5s 4 + 15s3 + 10s 2 − 4s + 1)
n) (4 − e− as ) /[ s(4 + e− as )]
9.3. Laplace Dönüşümünün Diferansiyel Denklemlere Uygulanması

Bu kısımda, adi diferansiyellerin çözümlerinin bulunmasında Laplace ve ters
Laplace dönüşümünden yararlanacağız. Bunun için verilen denklemin sabit kat-
sayılı ya da değişken katsayılı olması durumuna göre hareket edilebilir.
A- Denklemin sabit katsayılı olması durumu: Bu durumda daha önce
verilen Not 9.1.1 i dikkate alacağız. Orada, herhangi bir f (t ) fonksiyonu-
nun t = 0 noktasında istenilen her mertebeden türevlenebilir olması duru-
munda,
L [ f ( n) (t )] = sn .F (s) − s n−1. f (0) − s n−2. f ′(0) − .... − s. f (n−2) (0) − f (n−1) (0)
(9.6)
eşitliğinin sağlandığını vermiştik. Bu özellik verilen diferansiyel denklemin
başlangıç şartlarına bağlı olduğundan, bu şartlar denklemin çözümünde
otomatik olarak ortaya çıkacaktır. Metodu açıklamak için aşağıdaki örneği
verebiliriz:
Örnek 9.3.1: n, p ve a pozitif

sabitler olmak üzere
y ′′ + n 2 y = a sin pt y ( 0) = 1 y ′(0) = −3
diferansiyel denkleminin ve ko-
şullarını sağlayan çözümünü bulalım.
L [ y (t )] = Y ( s )
alarak (9.5) bağıntısını denkleme uygulayalım. Bu durumda y (0) = 1 oldu-

ğundan
L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY ( s ) − 1
olduğu görülür. Benzer şekilde y (0) = 1 ve y ′(0) = −3 olduğu dikkate alı-

nırsa
L [ y′′(t )] = s 2Y ( s) − s. y(0) − y′(0) = s 2Y (s) − s + 3

elde edilir. Böylece verilen denklemin her iki tarafının Laplace dönüşümü
alınırsa,
L [ y′′ + n2 y] = L [a sin pt ]
eşitliğinden
ap
s 2 Y ( s ) − s + 3 + n 2Y ( s ) =
(s + p 2 )
2
veya daha sade olarak Y ( s ) = Y alınarak
ap
s 2Y − s + 3 + n 2Y =
(s + p 2 )
2
elde edilir. Buradan gerekli düzenleme yapılırsa

s−3 ap
Y= + 2
( s + n ) ( s + p )( s 2 + n 2 )
2 2 2
yazılabilir. Bu durumda, eğer p ≠ n ise, bu takdirde
s 3 ap  1 1 
Y= − 2 + 2  2 − 2 
(s + n ) (s + n ) p − n 2
2 2 2
s +n
2
s + p 2 
elde edilir. Bu ifadenin ters Laplace dönüşümü alınırsa

3 ap 1 1 
y = cos nt − sin nt + 2  sin nt − sin nt 
n p − n2 n p 
bulunmuş olur. Şayet p = n ise, bu takdirde
s−3 an
Y= + 2
(s + n ) (s + n 2 ) 2
22
elde edilir. Buradan konvolüsyon kuralı dikkate alınırsa
 n2  t 1
t
−1
L  2 2 2
= ∫ sin nu.sin n(t − u )du = ∫ [cos n(2u − t ) − cos nt ]du
 (s + n )  0 20
t
1 1  1
=  sin n( 2u − t ) − u cos nt  = [sin nt − nt cos nt ]
2  2n  0 2n
elde edilir. Dolayısıyla p = n için
3 1
y = cos nt − sin nt + 2 (sin nt − nt cos nt )
n 2n
bulunmuş olur.
Örnek 9.3.2: y ′′′ − 6 y ′′ + 12 y ′ − 8 y = t 3 e 2t şeklinde verilen denklemin

y (0) = 1 , y ′(0) = −1 ve y ′′(0) = −2 koşullarını sağlayan çözümünü bula-
lım. Başlangıç koşullarını kullanarak,
L [ y] = Y , L [ y′] = s.Y − 1 , L [ y′′] = s 2Y − s + 1 ve

L [ y′′′] = s Y − s + 7s − 16
3 2
elde edilir. Böylece verilen denklemin her iki tarafının Laplace dönüşümle-
rini alarak bunları birbirine eşitlersek,
6
s 3Y − s 2 + 7 s − 16 − 6( s 2Y − s + 1) + 12( s.Y − 1) − 8Y =
( s − 2) 4
veya bunun yerine

6
( s 3 − 6s 2 + 12s − 8)Y − s 2 + 7 s − 16 =
( s − 2) 4
olduğu görülür. Ancak burada ( s 3 − 6 s 2 + 12s − 8) = ( s − 2) 3 olduğu dikka-

te alınırsa
Y = ( s 2 + 7 s − 16)( s − 2) −3 + 6( s − 2) −7
elde edilmiş olur. Buradan
s 2 + 7s − 16 = ( s − 2) 2 − 3(s − 2) + 6
olarak yazılabileceğinden
Y = ( s − 2) −1 − 3(s − 2) −2 + 6(s − 2) −3 + 6( s − 2) −7
alınabilir. Bu durumda
L −1[n!/(s − 2)n+1 ] = t ne2t , n ≥ 0,

olduğundan Bu ifadenin ters Laplace dönüşümü alınırsa
 t6 
y = L −1[Y ] = e 2t 1 − 3t + 3t 2 + 
 120 
bulunmuş olur.
Örnek 9.3.3: y′′ − 2 y ′ + 5 y = e −2t (4 cos 3t + 18 sin 3t ) şeklinde verilen

denklemin y (0) = 1 ve y ′(0) = −1 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım.
Başlangıç koşullarını kullanarak,
L [ y ] = Y , L [ y′(t )] = s.Y − 2 , L[ y ′′(t )] = s 2Y − 2s + 1

elde edilir. Böylece verilen denklemin her iki tarafının Laplace dönüşümle-
rini alarak ve bunları birbirine eşitleyerek,
4( s + 2) 54
s 2Y − 2 s + 1 − 2( sY − 2) + 5Y = +
( s + 2) + 3
2 3
( s + 2) 2 + 33
veya
4( s + 2) 54
( s 2 − 2s + 5)Y − 2 s + 5 = +
( s + 2) + 3
2 3
( s + 2) 2 + 33
olduğu görülür. Buradan gerekli düzenleme yapılarak
(2s 3 + 3s 2 + 10s − 3)
Y= 2
( s − 2s + 5)(s 2 + 4s + 13)
elde edilir. Bu durumda bu ifadenin ters Laplace dönüşümü alınırsa istenen

çözüm olarak
y = L −1[Y ] = e t cos 2t + e −2t cos 3t

bulunmuş olur.
Örnek 9.3.4: y ′′ + 9 y = cos 2t şeklinde verilen denklemin
a) Genel çözümünü,
b) y (0) = 1 ve y (π / 2) = −1 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım.
Çözüm: a) Bu durumda başlangıç koşulları keyfi olarak alınabilir. Bu-

nun için y (0) = A ve y ′(0) = B alabiliriz. Böylece,
L [ y ] = Y ve L [ y′′(t )] = s 2Y − s.A + B
olacağından verilen denklemin her iki tarafının Laplace dönüşümlerini ala-
rak ve bunları birbirine eşitleyerek,
s
s 2Y − s. A + B + 9Y =
s + 22
2
veya
s
( s 2 + 9)Y = s. A + B +
s + 22
2
olduğu görülür. Buradan gerekli düzenleme yapılarak

s. A B s
Y= + 2 + 2
s +3
2 2
s +3 2
( s + 3 )(s 2 + 2 2 )
2
s. A B s s
= + 2 + −
s +3
2 2
s +3 2
5( s + 2 ) 5( s + 3 2 )
2 2 2
1 s B s
= (A − ) 2 + 2 +
5 s +3 2
s +3 2
5( s + 2 2 )
2
elde edilir. Bu durumda bu ifadenin ters Laplace dönüşümü alınırsa verilen

denklemin genel çözümü olarak
 1 s B s 
y = L −1[Y ] = L −1 ( A − ) 2 2 + 2 2 + 2 2 
 5 s + 3 s + 3 5( s + 2 ) 
1  s   B   s 
= ( A − )L −1  2 2  + L −1  2 2  + L −1  2 2 
5 s +3  s +3   5( s + 2 ) 
1 B 1
= ( A − ) cos 3t + sin 3t + cos 2t
5 3 5
1
= c1 cos 3t + c 2 sin 3t + cos 2t
5
bulunmuş olur.
b) y (0) = 1 ve y (π / 2) = −1 koşullarını sağlayan çözümü bulmak için
a) da elde edilen genel çözümden
1 4
y (0) = c1 + = 1 ⇒ c1 = ,
5 5
1 4
y (π / 2) = −c 2 − = −1 ⇒ c 2 =
5 5
elde edilir. Bu değerler bulunan genel çözümde yerine yazılarak aranan çö-
zümün
4 4 1
y= cos 3t + sin 3t + cos 2t
5 5 5
Örnek 9.3.5: y ′′ − 2 y ′ − 3 y = 6e t diferansiyel denkleminin y (0) = 1 ve

y ′(0) = 3 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım.
Çözüm: Bu durumda verilen başlangıç koşulları dikkate alınarak,
L [ y ] = Y L [ y′(t )] = sY − 1 ve L [ y′′(t )] = s 2Y − s − 3
olacağından verilen denklemin her iki tarafının Laplace dönüşümlerini ala-
rak ve bunları birbirine eşitleyerek,
6
s 2Y − s − 3 − 2( sY − 1) − 3Y = ,
s −1
6 s2 + 5
( s 2 − 2 s − 3)Y = s + 1 + ⇒ ( s − 3)( s + 1)Y =
s −1 s −1
s2 + 5
⇒Y =
( s − 1)( s − 3)( s + 1)
3 1 1 7 1
⇒Y = − +
4 ( s + 1) ( s − 1) 4 ( s − 3)
olduğu görülür. Buradan bu ifadenin ters Laplace dönüşümü alınırsa verilen
3 1 3 7 1 
y = L −1[Y ] = L −1  − + 
 4 ( s + 1) ( s − 1) 4 ( s − 3) 
3  1   3  7 −1  1  3 −t 3 t 7 3t
= L −1   − L −1  + L  = e − e + e
4  s + 1  s − 1  4  s − 3  4 2 4
bulunmuş olur.
B- Denklemin değişken katsayılı olması durumu: Bu durumda bir di-
feransiyel denklemin çözümünün bulunmasında daha önce verilen
L [t n f (t )] = (−1)n .F ( n) (s) ,
veya buna denk olan,
L −1[ F n ( s)] = (−t )n . f (t )

özelliğinden yararlanacağız. Metodu açıklamak için aşağıdaki örneği verebiliriz:
Örnek 9.3.6: t. y ′′ + y ′ + 9ty = 0 diferansiyel denkleminin y (0) = 4 ve
y ′(0) = 0 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım.
L [ y] = Y (s) = Y ,
L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY − 4 ,
L [ y′′(t )] = s 2Y (s) − s. y(0) − y′(0) = s 2Y − 4s

olacaktır. Ayrıca D = d / ds olmak üzere
d d d
L [t. y (t )] = − Y ve L [t. y′′(t )] = − ( s 2Y − 4 s ) = −2 sY − s 2 Y + 4
ds ds ds
yazılabilir. Bu nedenle verilen denklemin her iki tarafının Laplace dönüşüm-
lerini alarak ve bunları birbirine eşitleyerek,
d d
− 2 sY − s 2 Y + 4 + sY − 4 − 9 Y = 0
ds ds
dY
⇒ ( s 2 + 9) + sY = 0
ds
dY s.ds
⇒ =− 2
Y s +9
dY s.ds
⇒∫ = −∫ 2
Y s +9
1
⇒ ln Y = ln( s 2 + 9) + ln C
2
C
⇒Y =
s2 + 9
elde dilmiş olur. Buradan bu ifadenin ters Laplace dönüşümü alınırsa verilen
 C  1 
y = L −1[Y ] = L −1   = C.L −1  = C.J 0 (3t )
2 
 s +9  s +3 
2 2
bulunmuş olur. Diğer taraftan y (0) = 4 olduğundan buradan C = 4 elde

edilir. Böylece aranan çözüm olarak
y = 4.J 0 (3t )
bulunmuş olur.
Örnek 9.3.7: y ′′ + (2t − 3) y ′ + 2 y = 0 biçiminde verilen diferansiyel
denklemin y (0) = 1 ve y ′(0) = 3 koşullarını sağlayan çözümünü bulalım.

L [ y] = Y (s) = Y ,
L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY − 1 ,
L [ y′′(t )] = s 2Y ( s) − s. y(0) − y′(0) = s 2Y − s − 3

d
L [t. y′(t )] = − D ( sY − 1) = − Y −Y
ds
d
s 2Y − s − 3 − 2 Y − 2Y − 3sY + 3 + 2Y = 0
ds
dY
⇒ s 2Y − s − 2 − 3sY = 0
ds
dY 1 2 s
⇒ − ( s − 3s )Y + = 0
ds 2 2
elde dilmiş olur. Bu denklem Y ve dY / ds arasında bir lineer denklemdir.
Bu denklemin çözümünden Y genel çözümü bulunabilir. Daha sonra bulu-
nan genel çözümden ters Laplace dönüşümü uygulanarak başlangıç koşulları
da göz önünde tutulmak suretiyle aranan y çözümünü bulabiliriz(bulunuz).
Örnek 9.3.8: t 2 y′′ + t (2t + 1) y′ + (2t 2 + t − 1) y = 0 şeklindeki diferansi-

yel denklemin y (0) = 0 ve y′(0) = 1/ 2 koşullarını sağlayan çözümünü
bulalım.
L [ y] = Y (s) = Y ,
L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY ,
L [ y′′(t )] = s 2Y ( s) − s. y(0) − y′(0) = s 2Y − 1/ 2

L [t (2t + 1) y′(t )] = (2D2 − D)(sY ) ,

L [(2t 2 + t − 1) y(t )] = (2D2 − D − 1)Y ,
L [t 2 y′′(t )] = D2 (s 2Y − 1/ 2)
D2 (s 2Y − 1/ 2) +(2D2 − D)(sY ) +(2D2 − D − 1)Y = 0
(s 2 + 2s + 2) D2Y + 3(s + 1) DY = 0
D 2Y 3( s + 1)
⇒ + 2 =0
DY ( s + 2s + 2)
elde dilmiş olur. Bu ifadeden integral alınarak
3
ln DY + ln[( s + 1)2 + 1] = ln A , A bir sabittir,
2
veya
DY + A[(s + 1)2 + 1]−3/ 2
bulunur. Buradan bir kez daha integral alınırsa B bir sabit olmak üzere
Y = A( s + 1)[(s + 1)2 + 1]−1/ 2 + B
olacağı görülür. Eğer A ve B sabitleri A + B = 0 olacak şekilde seçilirse,
Y = B (1 − ( s + 1)[( s + 1) 2 + 1]−1/ 2 )
çözümü bulunmuş olur. Buradan ters Laplace dönüşümü uygulanırsa denk-

lemin genel çözümü olarak
y = Be− t J1 (t )
yazılabilir. Diğer taraftan y′(0) = 1/ 2 ve J1′(0) = 1/ 2 olacağından B = 1

olması gerektiği elde edilir. Böylece aranan çözüm
y = e−t J1 (t )

Şimdi adi türevli diferansiyel denklem sistemlerinin çözümünde Laplace

dönüşümünden nasıl yararlanılacağını örnekler üzerinde görmeye çalışalım.
Örnek 9.3.9: Aşağıdaki denklem sisteminin x(0) = α , y (0) = β ve
z (0) = γ koşullarını sağlayan çözümünü bulalım:
x′ + y ′ = 2 z
y′ + z′ = 2x
x′ + z ′ = 2 y
Çözüm: L [ x] = X ( s ) = X , L [ y ] = Y ( s ) = Y L [ z ] = Z ( s ) = Z olsun.
Bu durumda verilen başlangıç koşulları dikkate alınarak,
L [ x′(t )] = sX ( s ) − x(0) = sX − α ,
L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY − β ,
L [ z′(t )] = sZ ( s ) − z (0) = sZ − γ
(a) sX − α + sY − β = 2 Z veya s ( X + Y ) − 2 Z = α + β ,
(b) sY − β + sZ − γ = 2 X veya s (Y + Z ) − 2 X = β + γ ,
(c) sX − α + sZ − γ = 2Y veya s ( X + Z ) − 2Y = α + γ
elde edilir. Bu üç eşitliği taraf tarafa toplarsak
(2 s − 2)( X + Y + Z ) = 2λ , λ = α + β + γ
λ
X +Y + Z =
s −1
yazılabilir. Bu nedenle Z için çözüm bulmak amacıyla bu ifade (a) yerine
kullanılırsa
 λ 
s − Z  − 2Z = α + β = λ − γ
 s −1 
yani, başka bir ifadeyle,
λ γ 1  1 1  γ
Z= + = λ − +
( s − 1)(s + 2) s + 2 3  s −1 s + 2  s + 2
elde edilir. Buradan her iki tarafının ters Laplace dönüşümü alınırsa
1
z = L −1[Z ] = λ .e t + (γ − λ / 3).e − 2t
3
bulunmuş olur. Benzer şekilde
1
x = L −1[ X ] = λ .e t + (α − λ / 3).e − 2t
3
ve
1
y = L −1[Y ] = λ .e t + ( β − λ / 3).e − 2t
3
bulunmuş olur.
Örnek 9.3.10: Aşağıda verilen denklem sisteminin
′ ′
x(0) = 0, x (0) = 12 , y (0) = 11 ve y (0) = −9 koşullarını sağlayan çözü-
münü bulalım:
x′′ + y ′ + 10 x − 2 y = 20 sin 2t 

y ′′ + x′ + 2 x − 4 y = −20 cos 2t 
Çözüm: L [ x] = X ( s ) = X , L[ y ] = L ( s ) = Y olsun. Bu durumda veri-

len başlangıç koşulları dikkate alınarak,
L [ x′(t )] = sX ( s ) − x(0) = sX ,
L [ x′′(t )] = s 2 X ( s) − sx(0) − x′(0) = s 2 X − 12

L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY − 11 ,
L [ y′′(t )] = s 2Y ( s) − sy(0) − y′(0) = s 2Y − 11s + 9

yazılabilir. Buradan verilen denklem sisteminin Laplace dönüşümü alınırsa
40
s 2 X − 12 + sY − 11 + 10 X − 2Y =
s +4
2
ve
20 s
s 2Y − 11s + 9 + sX + 2 X − 4Y = −
s2 + 4
elde edilir. Bu eşitliklerden sırasıyla

40
( s 2 + 10) X + ( s − 2)Y = + 23 ≡ f ( s )
s +4
2
ve
20 s
( s + 2) X + ( s 2 − 4)Y = − + 11s − 9 ≡ g ( s )
s2 + 4
yazılabilir. Bu lineer denklemlerden X ve Y için
( s 2 − 4) f − ( s − 2) g ( s 2 + 10) g − ( s + 2) f
X = , Y=
∆ ∆
elde edilir. Burada
∆ = (s 2 + 10)(s 2 − 4) − (s + 2)(s − 2) = (s 2 − 4)(s 2 + 9)
olacaktır. Bu değerler yukarıda yerine yazılırsa
40 23 20s
X = + 2 +
( s + 4)(s + 9) ( s + 9) ( s + 2)(s + 4)(s 2 + 9)
2 2 2
11s 9
− +
( s + 2)( s + 9) ( s + 2)(s 2 + 9)
2
olacağı görülebilir. Diğer taraftan p ≠ q keyfi olmak üzere
1 1  1 1 
=  2 − 2 
( s + p )( s + q ) p − q  s + q s + p 
2 2
ve
1 1  1 s−q 
= 2 
− 2 
( s + q )( s + p ) p + q  s + q s + p 
2
ve dolayısıyla
s 1  s s 2 − qs 
=  − 
( s + q)( s + p) p + q 2 s + q s + p 
2 2
1  q p + qs 
= 2 
1− −1+ 2 
p+q  s+q s + p
1  q p + qs 
= − + 2 
p + q2  s + q s + p
olduğu gösterilebilir. Böylece

1 1 1 1 
=  2 − 2 ,
( s + 4)(s + 9) 5  s + 4 s + 9 
2 2
1 1  1 s−2 
=  − 2 ,
( s + 2)(s + 9) 13  s + 2 s + 9 
2
s 1  2 2s + 9 
= − + 2
( s + 2)( s + 9) 13  s + 2 s + 9 
2

s 2
= 1−
s+2 s+2
alınarak
s 1 2  1 1 
= 1 − − 2
( s + 2)( s + 4)( s + 9) 5  s + 2   s + 4 s + 9 
2 2   2
1 1 1 2 2 
=  2 − 2 − + 
5  s + 4 s + 9 ( s + 2)( s + 4) ( s + 2)( s + 9) 
2 2
1 1 1 2 1 s-2  2  1 s - 2 
= − 2 −  − 2 +  − 2 
5  s + 4 s + 9 8  s + 2 s + 4  13  s + 2 s + 9 
 2
1 s+2 2s + 9
=− + −
52( s + 2) 20( s + 4) 65( s 2 + 9)
2
elde edilmiş olur. Bu değerler X için verilen ifadede yerlerine yazılırsa

 1 1  23
X = 8 2 - 2 + 2 +
 s +4 s +9  s +9
 1 s+2 2s + 9  11  2 2s + 9 
+ 20  - + 2
- 2 - - + 2 
 52(s + 2) 20(s + 4) 65(s + 9)  13  s + 2 s + 9 
9 1 s-2  2 6 - 3s s +10
+  - = + +
13  s + 2 s 2 + 9  s + 2 s 2 + 9 s 2 + 4
bulunur. Buradan her iki tarafının ters Laplace dönüşümü alınırsa
x = 2e −2t + 2 sin 3t − 3 cos 3t + cos 2t + 5 sin 2t

elde edilmiş olur. Benzer şekilde
 20s  s 2 + 10  40  s+2
Y = 11s − 9 − 2  2 −  23 + 2  2
 s + 4  ( s − 4)( s + 9) 
2
s + 4  ( s − 4)( s 2 + 9)
7 3 4s + 2
= + 2 + 2
s+2 s +9 s +4
yazılabilir ki buradan da ters Laplace dönüşümü alınırsa
y = 7e −2t + sin 3t + sin 2t + 4 cos 2t

elde edilmiş olur.
Örnek 9.3.11: Aşağıdaki denklem sisteminin x(0) = 0 ve y (0) = 2 ko-
şullarını sağlayan çözümünü bulalım:
x − y′ = t − 2 

x′ + y = 1 + 2t 
Çözüm: L [ x] = X ( s ) = X , L [ y ] = Y ( s ) = Y olsun. Bu durumda verilen

başlangıç koşulları dikkate alınarak,
L [ x′(t )] = sX ( s ) − x(0) = sX ,
L [ y′(t )] = sY ( s ) − y (0) = sY − 2
yazılabilir. Buradan verilen sistemdeki denklemlerin Laplace dönüşümü
alınırsa
1 2
X − sY + 2 = − ,
s2 s
1 2
sX + Y = + 2
s s
elde edilir. Bu eşitliklerden
1 − 2s − 2s 2 
X − sY = 
s2

s+2 
sX + Y = 2
s 
homojen olmayan denklem sistemi elde edilir. Bu sistemden X ve Y çözü-

lürse
1 2 2 2s
X = − ve Y = 2 +
s 1+ s
2 2
s 1 + s2
olduğu görülür. Bu eşitliklerden her iki tarafının ters Laplace dönüşümü
alınırsa
x = t − 2sin t ve y = 2t + 2 cos t
elde edilmiş olur.
Alıştırmalar:
Aşağıda verilen diferansiyel denklemlerin yanlarında verilen koşulları
sağlayan çözümlerini Laplace dönüşüm yöntemiyle bulunuz.
a) y′′ + 6 y′ + 13 y = 0 ; y (0) = 0 , y′(0) = 1
b) y′′ − 5 y′ + 6 y = 2et ; y (0) = 1 , y′(0) = 1
c) y′′ − 3 y′ + 2 y = 4t + 12e−t ; y (0) = 6 , y′(0) = −1
d) y′′′ + 3 y′′ − y′ − 3 y = et ; y (0) = y′(0) = 1 , y′′(0) = −1
e) y (4) + 3 y′′ + 2 y = sin t ; y (0) = y′(0) = y′′(0) = y′′′(0) = 1
f) y′′ + 6 y′ + 13 y = e2t (13sin 4t + 40cos 4t ) ; y (0) = 0 , y′(0) = 1

g) ty′′ + 3 y′ + ty = 0 ; y (0) = 1/ 2 , y′(0) = 0
h) ty′′ − (t + 5) y′ + 3 y = 0 ; y (0) = 80 , y′(0) = 48
ı) (1 − t 2 ) y′′ − 2ty′ + 12 y = 0 ; y (0) = 0 , y′(0) = 3
i) (t − t 2 ) y′′ + 2(t − 2) y′ + y = 0 ; y (0) = 1 , y′(0) = 0

j) ty′′ + (3 − t ) y′ − 2 y = t − 1 ; y (0) = 0 , y′(0) = 0
2 x′′ + y′ − 2 x − y = − cos t − sin t 

k) ;
2 y′′ − 2 x′ − 2 x + y = 3cos t + 4sin t 
x(0) = 4, x′(0) = 3 / 2; y (0) = 6, y′(0) = 5
x′ + y′ − 2 x − 2 y = sin t 
l)  ; x(0) = y (0) = x′(0) = 0
x′′ + 2 y′ + x = cos t 
x′ + y′′ = − sin t 
m)  ; x(0) = 1, y (0) = 0, x′(0) = 0, y′(0) = 1.
x′′ − y′ = cos t 
Kaynaklar
Coşkun, H., Diferansiyel Denklemler, Kalitatif, Analitik ve Sayısal Yakla-
şım, KTÜ Matbaası, 2002.
Dağ, I., Adi Diferansiyel Denklemler, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzu-
rum, 1983.
Frank Ayres, JR., Differential Equations, Newyork: Schaum Pub. Co.,
1952.
Murray R. Spiegel, Laplace Transform, Newyork: Schaum Pub. Co., 1965.
Hartman, P., Ordinary Differential Equations, Newyork, 1964.
Karadeniz, A. A., Yüksek Matematik, Cilt 2-3, Çağlayan Kitabevi, Đstan-
bul, 1985.
Uyan, B., Çözümlü Problemlerle Diferansiyel Denklemler, Đstanbul, 1980.
Tuncer, T., Diferansiyel Denklemler, Alfa Yayımcılık, Đstanbul, 1982.
Güngör, F., Diferansiyel Denklemler, Bal Basım ve Ticaret Evi, 1995.
Simons, G.F., Differential Equations with Applications and Historical
Notes, McGraw-Hill publishing, 1972.
Ince, E.L. & Sneddon, I.N., The Solution of ordinary Differential
Equations, Longman Mathematical Texts, 1987.
Williams, J., Laplace Transforms, London, George Allen and Unwin LTD.
1973.
Yıldız, Đ., Adi Diferansiyel Denklemler, Aktif Yayınevi, Đstanbul, 2000.
Özgeçmiş
Selahattin Maden, 1965 yılında Samsun ili Vezirköprü ilçesinde doğdu.
1985 yılında KTÜ Fen Edebiyat Fakültesi Matematik Bölümüne kayıt yaptı-
rıp bu bölümden 1989 da mezun oldu. Aynı yıl, aynı bölümde Uygulamalı
Matematik Anabilim Dalına Araştırma görevlisi olarak göreve başladı. 1994
yılında ‘Eşitsizlik kısıtlamalı Lineer Modeller’ adlı tezini sunarak Yüksek
Lisans diploması ve 1997 yılında ‘Yansıtan ve Tutan Bariyerli Yarı-Markov
Rasgele Yürüyüş Süreci Üzerine’ adlı Doktora tezi ile doktor unvanını aldı.
1998 yılına kadar KTÜ de görev yaptıktan sonra 1998 yılı Şubat ayında Kı-
rıkkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Đstatistik Bölümüne Yardımcı
Doçent olarak atandı. 2000 yılında OMÜ Ordu Fen Edebiyat Fakültesi Ma-
tematik Bölümüne Yardımcı Doçent olarak naklen atandı. Şubat 2013’te
Doçent unvanını alan Doç. Dr. Selahattin MADEN halen Ordu Üniversitesi
Fen Edebiyat Fakültesi Matematik Bölümü’ ndeki görevine devam etmekte-
dir. Evli ve üç çocuk babası olan yazarın Olasılığa Giriş adlı bir kitabı da
yayımlanmıştır.
View publication stats

SelahattinMaden DiferansiyelDenklemlerMatbaa PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SelahattinMaden DiferansiyelDenklemlerMatbaa PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

See

Book · February 2017

Sugeno Integrals View project

The user has requested enhancement of the downloaded file.

SEÇKİN | Fen Bilimleri

SEÇKİN | Fen Bilimleri 376 Sayfa, 16x23,5 cm.

© Seçkin Yayıncılık San. ve Tic. A.Ş.

Seçkin Yayıncılık Sertifika No: 12416

2.4. x ’ e Göre Çözülebilen Diferansiyel Denklemler .................................................... 101

elde edilir. Böylece m , eğimi doğrunun x − ekseninin pozitif yönüyle yap-

Bir doğru fonksiyonu olmayan fonksiyonlar için de benzer işlemin yapı-

yazılabilir. Diğer taraftan (1.1) bağıntısına bakılırsa bunun türev tanımına

1.2. Diferansiyel Denklemlerin Sınıflandırılması

F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 (1.2)

y ( n) = ϕ ( x, y, y ′, y′′, y ′′′,..., y ( n−1) ) (1.3)

Tanım 1.2.2: Bir diferansiyel denklemde bulunan en yüksek mertebe-

Tanım 1.2.3: Bir diferansiyel denklemdeki bütün türevlerin dereceleri

a0 ( x) y ( n) + a1 ( x) y ( n−1) + .... + an ( x) y = b( x) (1.4)

biçiminde yazılabilir. (1.4) formunda yazılamayan diferansiyel denklemlere

y (5) − 2 xy ′′′ + y ′′ + y = cos x

1.3. Diferansiyel Denklemlerin Çözümü

Tanım 1.3.1: n. mertebeden bir F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 diferansiyel

n − yinci mertebeden bir F ( x, y, y ′, y ′′, y ′′′,..., y ( n ) ) = 0 denkleminin

elde edilir. (1.5) ve (1.6) denklemlerinden c parametresi yok edilirse, birinci

Örneğin ( y ′) 2 + y 2 = 1 diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu

Örnek 1.3.2: y ′′ − y = 0 diferansiyel denklemini göz önüne alalım. Bu

y = e − x fonksiyonu için de y′′ − y = e− x − e− x = 0 eşitliği sağlanır. O halde

Örnek 1.3.7: f ( x, y, c1 , c2 ) = y − c1 .e − c2 . sin x = 0 ile verilen eğri ai-

lesinin çözüm olacağı diferansiyel denklemi bulalım. Bu takdirde

y = c1 .e x + c2 . sin x ⇒ y ′ = c1 .e x + c2 . cos x ⇒ y ′′ = c1 .e x − c2 . sin x

elde edilir. Bu üç ifadeden c1 ve c2 parametrelerini yok etmek mümkündür.

eşitliklerden c1 = ( y + y ′′) / 2e x ve c 2 = ( y − y ′′) / 2 sin x elde edilir. Bu

eşitliğinde yerine konup gerekli düzenleme yapılırsa aranan diferansiyel

F ( x, y, y ′, y ′′) = (sin x − cos x) y ′′ − (2 sin x) y ′ + (sin x + cos x) y = 0

1.4. Çözüm Yöntemleri

formunda verilir. Eğer f ( x, y ) fonksiyonu f ( x, y ) = − P ( x, y ) / Q ( x, y )

P ( x, y )dx + Q( x, y )dy = 0 (1.7)

şeklinde de verilebilir. Bu kısımda böyle bir diferansiyel denklemi P( x, y )

1.4.1. Değişkenlere Ayrılabilen Denklemler

Örnek 1.4.3: y ′ = e y sin x denklemini çözelim. Söz konusu denklemden

olarak bulunmuş olur.

elde edilir ki buradan terim terim integral alınmak suretiyle

1.4.2. Homojen Denklemler

f (λx, λy) = λn . f ( x, y), λ > 0

f (λx, λy) = (λx) 2 + (λx)(λy) = λ2 ( x 2 + xy) = λ2 . f ( x, y)

şeklinde verildiğinde P( x, y ) ve Q( x, y) fonksiyonları x ve y değişkenle-

P(λx, λy) = λm P( x, y) ve Q(λx, λy) = λm Q( x, y)

olacağından bu eşitliklerde λ = 1 / x alınırsa

elde edilir. Burada u ≠ g (u ) olduğu varsayılmaktadır. Bu son eşitlikte

Örnek 1.4.5: ( x 2 + 2 y 2 )dx − xydy = 0 diferansiyel denkleminin genel

( x 2 + 2u 2 x 2 )dx − xux(u.dx + x.du) = 0

genel çözümü elde edilmiş olur.

(1 + 2e u )(u.dy + y.du) + 2e u (1 − u)dy = 0

genel çözümü elde edilmiş olur.

Örnek 1.4.7: ( x 2 − y 2 − y ) dx + xdy = 0 diferansiyel denkleminin

( x 2 − u 2 x 2 − ux )dx + x(u.dx + x.du ) = 0

veya buna denk olarak

şeklini alır. Gerekli sadeleştirme yapılarak

1.4.3. Homojen Denkleme Dönüştürülebilen Denklemler

homojen diferansiyel denklemine dönüşmüş olur. Bu durumda daha önceden

2. Aşağıdaki değişkenlere ayrılabilir diferansiyel denklemleri çözünüz.

d) sin x. cos ydx + tan y. cos xdy = 0

e) y ′ = tan x. tan y , y (0) = π / 6