L Đen, L Sâu Và C Máy TH I Gian

Jim
Jim Al-Khalili
LỖ ĐEN, LỖ SÂU
&
CỖ MÁY THỜI GIAN

LỖ ĐEN, LỖ SÂU VÀ CỖ MÁY THỜI GIAN
Jim Al-Khalili
Institute of Physic Pub 1999
@ Trần Nghiêm dịch
Ebook được chia sẻ miễn phí tại
trannghiemkg.blogspot.com
& thuvienvatly.com

VUI LÒNG KHÔNG SỬ DỤNG
VÀO MỤC ĐÍCH THƯƠNG MẠI
MỤC LỤC

Lời nói đầu ............................................................................................................................ 1
Lời cảm ơn ............................................................................................................................ 5
1 Chiều thứ tư ..................................................................................................................... 7
2 Lực hấp dẫn .................................................................................................................... 29
3 Vũ trụ ............................................................................................................................... 51
4 Lỗ đen ............................................................................................................................... 93
5 Thời gian đang thay đổi ......................................................................................... 127
6 Thời gian Einstein .................................................................................................... 161
7 Nghịch lí du hành thời gian ................................................................................... 201
8 Lỗ sâu .............................................................................................................................. 225
9 Làm thế nào chế tạo một cỗ máy thời gian ..................................................... 249
10 Chúng ta biết được những gì? ............................................................................ 275

LỜI NÓI ĐẦU

Trong và i nă m trở lạ i đâ y, đã có mộ t sự bù ng noF veG soH lượng sá ch vở và
chương trı̀nh truyeG n hı̀nh phoF bieH n những ý tưởng và lı́ thuyeH t khoa họ c hiệ n đạ i
và đưa chú ng đeH n gaG n hơn với đô ng đả o cô ng chú ng. ChaN ng bieH t thậ t sự có nhu
caG u tı̀m hieF u những vaH n đeG nà y hay khô ng, nhưng có mộ t đeG tà i sách viết luô n
nhậ n được nhieG u sự quan tâ m hơn heH t thả y: bả n chaH t củ a khô ng gian và thời gian
và nguoG n goH c củ a Vũ trụ củ a chú ng ta? Có mộ t hô m, tô i lướt qua mộ t lượt website
củ a mộ t câ u lạ c bộ sá ch lớn trê n Internet. Dưới danh mụ c khoa họ c và tự nhiê n,
tô i tı̀m taH t cả những quyeF n sá ch có chứa từ “thời gian” trong tựa sá ch. Tô i tı̀m
thaH y 29 keH t quả ! TaH t nhiê n, cuoH n Lược sử thời gian củ a Stephen Hawking là noF i
trộ i nhaH t trong soH nà y, nhưng cò n có nhieG u cuoH n khá c với tựa đeG như Về thời gian,
Sự ra đời của thời gian, Biên giới của thời gian, Dòng chảy của thời gian, và vâ n
vâ n. Có vẻ như câ u hỏ i về bả n chaH t củ a thời gian ở caH p độ cơ bả n là mộ t chủ đeG
“nó ng” hiệ n nay. Cá i khieH n tô i baH t ngờ nhaH t là thaH y nhieG u cuoH n trong soH 29 tựa
sá ch đã được xuaH t bả n keF từ khi tô i bad t đaG u vieH t cuoH n sá ch nà y.
Những câ y bú t khoa họ c noF i tieH ng như Paul Davies, John Gribbin, và
Richard Dowkins đã là nguoG n độ ng viê n đoH i với tô i khi tô i cò n là sinh viê n chưa
toH t nghiệ p hoG i thậ p niê n 1980. Nhưng họ trı̀nh bà y những cá i ai cũ ng đã bieH t. Họ
nhad m và o những độ c giả quen thuộ c. Vı̀ theH , tham vọ ng củ a tô i là vieH t mộ t cuoH n
sá ch ở mộ t caH p độ cơ bả n hơn, nó sẽ giả i thı́ch mộ t soH ý tưởng và lı́ thuyeH t củ a
vậ t lı́ hiệ n đạ i cho baH t kı̀ ai muoH n tı̀m hieF u, taH t nhiê n phả i là m sao thu hú t họ đọ c
sá ch ngay từ những dò ng đaG u tiê n. Tô i cũ ng coH gad ng là m cho nộ i dung cuoH n sá ch
thâ n thiệ n, dem hieF u, nhad m tới (có lẽ khô ng thà nh cô ng cho lad m) phong cá ch
Stephen Hawking pha lam n Terry Pratchett.
NhieG u nhà khoa họ c cho rap ng với những chủ đeG khó như thuyeH t tương đoH i
rộng của Einstein ta chı̉ có theF “là m ngơ” trước khi đạ t tới mộ t mức độ mà cá c lı́
1 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

giả i khô ng cò n đú ng nữa. Tô i ghé t kieF u gọ i đó : là m ngơ. Nghe nó beG trê n là m sao
aH y. Và trong khi xã hộ i đang san phaN ng giữa người nà y và người khá c, khô ng xem
ai thô ng minh hơn ai, thı̀ cá c nhà khoa họ c voH n chı̉ là những người đã có nhieG u
nă m được đà o tạ o đeF hieF u rõ những thuậ t ngữ chuyê n ngà nh, những khá i niệ m
trừu tượng và những cô ng thức toá n họ c mà thôi. Cá i khó là phiê n dịch những
nộ i dung nà y thà nh lời và ý tưởng mà những người khô ng qua đà o tạ o chuyê n
sâ u có theF lı̃nh hộ i được.
CuoH n sá ch nà y được vieH t với những độ c giả nhỏ tuoF i luô n ngự trị trong đaG u
tá c giả . Tuy nhiê n, nó dà nh cho baH t cứ ai có sự hứng thú hay đam mê . Cho dù bạ n
chưa từng đọ c mộ t cuoH n sá ch khoa họ c nà o kể từ nă m 15 tuoF i thı̀ cũ ng chẳng sao.
Vậ y cuoH n sá ch nà y đã ra đời như theH nà o? Vâ ng, khoả ng ba nă m trước đâ y,
trưởng khoa vậ t lı́ củ a tô i tạ i trường Đạ i họ c Surrey, Bill Gelletly, yê u caG u tô i có
mộ t bà i giả ng veG “lom sâ u”, đó là mộ t bà i trong loạ t bà i giả ng dà nh cho sinh viê n
nă m nhaH t bao quá t nhieG u chủ đeG vậ t lı́ lı́ thú thuộ c veG vậ t lı́ hiệ n đạ i. Mộ t chủ đeG
như vậ y chad c chad n khô ng phả i là mộ t phaG n củ a khó a họ c vậ t lı́ truyeG n thoH ng dà nh
cho sinh viê n. Thậ t ra, những người hâ m mộ chương trı̀nh truyeG n hı̀nh Star Trek:
Deep Space Nine có lẽ cò n hieF u veG lom sâ u nhieG u hơn nhà vậ t lı́ trung bı̀nh nữa. Dam u
sao, tô i nghı̃ chủ đeG đó thậ t thú vị, và đã tieH n hà nh tham khả o mộ t soH tà i liệ u cơ
bả n nhap m chuaF n bị cho bà i giả ng. Mộ t ngà y nọ , tô i thậ t baH t ngờ bad t gặ p trong soH
khá n giả có nhieG u sinh viê n ngoà i khó a họ c, cũ ng như nhieG u nghiê n cứu sinh hậ u
tieH n sı̃ và cả nhâ n viê n củ a trường. Dường như có cá i gı̀ đó kı̀ diệ u với chủ đeG trê n.
Mom i nă m, khoa củ a tô i gửi đi mộ t danh sá ch giả ng viê n, trong soH những
nhâ n viê n chı́nh thức, và cá c tiê u đeG bà i giả ng đeH n cá c trường trung họ c và cao
đaN ng ở địa phương. Đâ y chủ yeH u là mộ t chı́nh sá ch quả ng bá củ a khoa hi vọ ng
những bà i giả ng nà y có vai trò nà o đó trong việ c thu hú t thê m sinh viê n mới. Tô i
đưa bà i giả ng “lom sâ u” củ a mı̀nh và o mộ t trong soH nà y. Với sự thà nh cô ng củ a nó ,
tô i được Việ n Vậ t lı́ yê u caG u là m Giả ng viê n Trường họ c nă m 1998. Cô ng việ c là
đi khad p đaH t nước, giả ng cho trẻ 14 – 16 tuoF i, với và i tră m khá n giả mom i lượt. Và ,
sau khi chuaF n bị kı̃ lưỡng cho đợt thuyeH t giả ng nà y, tô i nhậ n thaH y mı̀nh đã tı́ch
2
Jim Al-Khalili
lũ y quá nhieG u chaH t liệ u haH p dam n đeF đưa và o bà i giả ng mộ t giờ đoG ng hoG và quyeH t
định vieH t thà nh mộ t cuoH n sá ch.
Tô i đã coH gad ng cậ p nhậ t thô ng tin cà ng mới cà ng toH t. Thậ t vậ y, khi nhà xuaH t
bả n gửi bả n thả o veG cho tô i sửa chữa và hiệ u chı̉nh laG n cuoH i, tô i đã sửa hoà n toà n
chương nó i veG vũ trụ họ c. Do những khá m phá thiê n vă n họ c gaG n đâ y, nhieG u ý
tưởng veG kı́ch cỡ và hı̀nh dạ ng củ a Vũ trụ đã thay đoF i trong mộ t và i thá ng ngad n
ngủ i keF từ khi tô i vieH t chương đó .
Jim Al-Khalili
Portsmouth, Anh quốc, tháng 7/1999

4
Jim Al-Khalili

LỜI CẢM ƠN

Nhı̀n lạ i nửa cuoH i nă m 1998, khi phaG n lớn tậ p sá ch nà y được vieH t, tô i thaH y
mı̀nh nợ Julie, vợ củ a tô i, cù ng hai con David và Kate raH t nhieG u. Vı̀ tô i khô ng được
phé p vieH t khi đang là m việ c ở đơn vị, nê n tô i phả i vieH t ở nhà và o những buoF i toH i
và cuoH i tuaG n. Tô i cũ ng cả m ơn những người bạ n, gia đı̀nh và những đoG ng nghiệ p
sau đâ y đã đọ c bả n thả o và có nhieG u nhậ n xé t, gó p ý : Julie Al-Khalili, Reya Al-
Khalili, Richard Wilson, Johnjoe Mac Fadden, Greg Knowles, Simon Doran, James
Christley, Ray Mackintosh, John Miller và James Curry. Tô i nghı̃ tậ p sá ch vam n cò n
có thieH u só t, và tô i chịu trá ch nhiệ m veG đieG u đó . Tô i cũ ng cả m ơn Bill Gelletly vı̀
đã đeG xuaH t nhờ đó mà toà n bộ dự á n nà y được trieF n khai, Kate Jones vı̀ mộ t soH
thả o luậ n mang tı́nh xâ y dựng trong bữa trưa veG entropy, Youcef Nedjadi vı̀ đã
là m sá ng tỏ mộ t soH phương diệ n củ a ý thức, Matt Visser vı̀ đã cung caH p cho tô i
mộ t soH quan đieF m mới nhaH t veG lom sâ u, Brian Stedeford vı̀ những đá nh giá hữu ı́ch
veG tá c phaF m củ a Lewis Carroll, Phil Palmer vı̀ là m sá ng tỏ mộ t soH đieF m trong vũ
trụ họ c, James Malone vı̀ đã cung caH p hı̀nh ả nh củ a mộ t lom sâ u vẽ bap ng má y vi tı́nh
dù ng là m bı̀a tậ p sá ch, và cuoH i cù ng là vị biê n tậ p viê n đá ng kı́nh củ a tô i tạ i Việ n
Vậ t lı́, Michael Taylor, vı̀ mọ i sự giú p đỡ và ủ ng hộ củ a ô ng.

6
Jim Al-Khalili

1
CHIỀU THỨ TƯ

8
Jim Al-Khalili

Nghiên cứu các hình dạng

Hı̀nh họ c là ngà nh toá n họ c nghiê n cứu tı́nh chaH t và quan hệ củ a cá c đieF m,
cá c đường, cá c mặ t, và cá c khoH i. Đa soH mọ i người có lẽ khô ng thè m nhı̀n lạ i kieH n
thức hı̀nh họ c họ đã họ c ở trường phoF thô ng: diệ n tı́ch củ a mộ t hı̀nh trò n, chieG u
dà i cá c cạ nh củ a mộ t tam giá c vuô ng, theF tı́ch củ a hı̀nh lậ p phương và hı̀nh trụ ,
khô ng quê n những cô ng cụ xá c thực đó , compa và thước đo gó c, với sự say mê
tieH c nuoH i. Vı̀ theH , tô i khô ng hi vọ ng bạ n sẽ khô ng quá phớt lờ mộ t chương dà nh
riê ng cho hı̀nh họ c.
Theo tinh thaG n viem n chinh củ a cuoH n sá ch nà y là choH ng lạ i ngô n ngữ chuyê n
ngà nh khoa họ c, tô i sẽ định nghı̃a lạ i hı̀nh họ c bap ng cá ch nó i nó phả i nghiê n cứu
cá c hı̀nh dạ ng. Ta hã y xé t cá i ta cho là hı̀nh dạ ng với ý nghı̃a chung nhaH t. Hã y nhı̀n
và o chữ “S”. Hı̀nh dạ ng củ a nó là do mộ t đường cong tạ o ra. Mộ t veH t nước sơn
trê n mieH ng vả i bạ t cũ ng có mộ t hı̀nh dạ ng nà o đó , nhưng đâ y khô ng cò n là hı̀nh
dạ ng củ a mộ t đường mà là củ a mộ t mặ t. Cá c vậ t rad n cũ ng có hı̀nh dạ ng. KhoH i lậ p
phương, quả caG u, con người, xe hơi đeG u có hı̀nh dạ ng hı̀nh họ c gọ i là hı̀nh khoH i.
Tı́nh chaH t khá c nhau trong ba trường hợp ở trê n – đường, mặ t và khoH i – là
soH chieG u caG n thieH t đeF định nghı̃a chú ng. Người ta nó i mộ t đường thaN ng là mộ t
chieG u, hay 1D cho gọ n, mộ t mặ t là hai chieG u, hay 2D, và mộ t khoH i là 3D.
Có lı́ do nà o khieH n tô i khô ng nê u tieH p những chieG u cao hơn khô ng? Có gı̀
đặ c biệ t với con soH ba mà chú ng ta phả i dừng lạ i ở đó ? Câ u trả lời, taH t nhiê n, là
chú ng ta đang soH ng trong mộ t vũ trụ có ba chieG u khô ng gian; chú ng ta có sự tự
do chuyeF n độ ng tới/lui, sang trá i/sang phả i, và lê n/xuoH ng, nhưng ta khô ng theF
hướng theo mộ t chieG u mới vuô ng gó c với ba chieG u kia. Trong toá n họ c, ba chieG u
trong đó chú ng ta tự do chuyeF n độ ng được gọ i là vuô ng gó c lam n nhau, đó là cá ch
cá c nhà toá n họ c nó i “vuô ng gó c với nhau”.
TaH t cả những vậ t rad n xung quanh chú ng ta là 3D. CuoH n sá ch bạ n đang đọ c
có mộ t chieG u cao, chieG u rộ ng và beG dà y nhaH t định (cả ba đạ i lượng là chieG u dà i đo

theo những hướng vuô ng gó c lam n nhau). Ba con soH nà y cù ng xá c định kı́ch cỡ củ a
cuoH n sá ch. Thậ t vậ y, neH u bạ n nhâ n những con soH trê n với nhau, bạ n sẽ có theF tı́ch
củ a nó . ĐieG u nà y khô ng rõ rà ng cho lad m đoH i với mọ i vậ t rad n. Mộ t quả caG u, chaN ng
hạ n, chı̉ caG n mộ t con soH đeF xá c định kı́ch cỡ củ a nó : bá n kı́nh củ a nó . Nhưng nó
vam n là ba chieG u vı̀ nó là mộ t vậ t rad n nap m trong khô ng gian 3D.
Chú ng ta thaH y những hı̀nh dạ ng xung quanh mı̀nh hoặ c là mộ t, hoặ c hai,
hoặ c ba chieG u, khô ng bao giờ là boH n chieG u vı̀ những vậ t như theH khô ng theF nà o
trú ngụ trong khô ng gian ba chieG u củ a chú ng ta. Thậ t vậ y, chú ng ta thậ m chı́
khô ng theF tưởng tượng mộ t hı̀nh dạ ng boH n chieG u sẽ trô ng như theH nà o. Tưởng
tượng ra cá i gı̀ đó có nghı̃a là xâ y dựng mộ t mô hı̀nh trı́ tuệ củ a nó trong nã o củ a
chú ng ta voH n chı̉ có theF hı̀nh dung ba chieG u là toH i đa. Chú ng ta, hơi theo nghı̃a đen
mộ t chú t, sẽ khô ng theF nà o mường tượng ra trong đaG u mộ t hı̀nh dạ ng 4D.
ĐoH i với nhieG u người, “mộ t chieG u” có nghı̃a là “theo mộ t hướng”. Thê m mộ t
chieG u nữa và o có nghı̃a là cho phé p nó chuyeF n độ ng theo mộ t hướng mới. Đủ
đú ng, nhưng bạ n có theF hỏ i, cò n veG kı́ tự “S” thı̀ sao? Khi vieH t chữ “S”, ngò i bú t củ a
bạ n laG n theo những đường cong theo những hướng khá c nhau. Là m theH nà o hı̀nh
dạ ng cuoH i cù ng đó vam n là 1D cơ chứ? Hã y tưởng tượng mộ t cá i chaH m tê n là Fred
soH ng trê n mộ t đường thaN ng (Hı̀nh 1.1). Fred khô ng theF di chuyeF n ra khỏ i đường
thaN ng đó và bị caH m chuyeF n độ ng lê n hoặ c xuoH ng. Ta nó i chuyeF n độ ng củ a nó là
mộ t chieG u. Thậ t vậ y, vı̀ đường thaN ng đó là toà n bộ vũ trụ củ a nó , nê n ta nó i Fred
soH ng trong mộ t vũ trụ 1D. Nhưng neH u vũ trụ củ a nó là kı́ tự “S” thı̀ sao? Giờ thı̀ nó
soH ng trong bao nhiê u chieG u? Câ u trả lời vam n là mộ t. Nó vam n bị caH m chuyeF n độ ng
lê n hoặ c xuoH ng cá i đường đó . Vui nhı̉, cuộ c soH ng củ a nó bâ y giờ đã thú vị hơn roG i,
vı̀ nó có và i chom cong rẽ đeF xử lı́, nhưng sự bẻ cong mộ t hı̀nh dạ ng khô ng là m tă ng
soH chieG u củ a nó . (Tiệ n theF , vı̀ bả n thâ n Fred chı̉ là mộ t cá i chaH m, hay mộ t “đieF m”
mang lạ i cho nó sự định nghı̃a toá n họ c, nê n nó là mộ t sinh vậ t khô ng có chieG u).
Mộ t cá ch khá c nó i veG cá c chieG u củ a mộ t khô ng gian là nhı̀n xem có bao
nhiê u con soH , gọ i là tọ a độ , chú ng ta caG n đeF xá c định mộ t vị trı́ nhaH t định trong
khô ng gian đó . Vı́ dụ sau đâ y, tô i nhớ mı̀nh đã đọ c hoG i những nă m trước nhưng
khô ng nhớ đã đọ c ở đâ u, là vı́ dụ rõ rà ng nhaH t mà tô i bieH t. Hã y tưởng tượng bạ n
10
Jim Al-Khalili
đang ở trê n mộ t chieH c sà lan đang đi qua mộ t con kê nh đà o. Cho bieH t mộ t đieF m
moH c nà o đó , vı́ dụ ngô i là ng bạ n vừa đi qua, bạ n chı̉ caG n mộ t con soH : quã ng đường
bạ n đã đi tı́nh từ ngô i là ng đó , đeF xá c định vị trı́ củ a bạ n. NeH u sau đó , bạ n quyeH t
định dừng lạ i ă n trưa, bạ n có theF gọ i điệ n thoạ i cho mộ t người bạ n và thô ng bá o
cho họ bieH t bạ n đang ở, nó i vı́ dụ , cá ch ngô i là ng trê n sá u dặ m theo hướng ngược
dò ng. Cho dù con kê nh đà o có ngoap n ngoè o ra sao, sá u dặ m đó là quã ng đường
bạ n đã đi, chứ khô ng phả i “đường chim bay”. Vı̀ theH , ta nó i chieH c sà lan bị hạ n cheH
chuyeF n độ ng trong mộ t chieG u, mặ c dù nó khô ng hoà n toà n phả i đi theo đường
thaN ng.
Hình 1.1 Cá i chaH m Fred soH ng trong vũ trụ mộ t chieG u củ a nó là (a) phaN ng và (b) cong.
Cò n neH u bạ n đang ở trê n mộ t con tà u trê n đạ i dương thı̀ sao? Giờ bạ n caG n
hai con soH (tọ a độ ) đeF xá c định vị trı́ củ a bạ n. Hai con soH nà y sẽ là vı̃ độ và kinh
độ so với mộ t đieF m moH c nà o đó , vı́ dụ như hả i cả ng gaG n nhaH t hay hệ tọ a độ địa lı́
quoH c teH . Vı̀ theH , con tà u chuyeF n độ ng trong hai chieG u.

Mặ t khá c, đoH i với mộ t con tà u ngaG m, bạ n caG n ba con soH . Ngoà i vı̃ độ và kinh
độ , bạ n cò n phả i chı̉ rõ độ dà i trong mộ t chieG u thứ ba, độ sâ u củ a nó . Và vı̀ theH ta
nó i con tà u ngaG m tự do chuyeF n độ ng trong khô ng gian ba chieG u.
Không gian là gì?

Trong những cuộ c họ p nhâ n viê n ở khoa vậ t lı́ tạ i trường đạ i họ c Surrey
nơi tô i là m việ c, luô n luô n có mộ t vaH n đeG trê n bà n nghị sự gọ i là “Khô ng gian”.
Đâ y là nơi những nhó m nghiê n cứu khá c nhau già nh là m chom là m việ c cho nghiê n
cứu sinh hoặ c nhà nghiê n cứu khá ch mời, họ caG n mộ t cá i bà n là m việ c trong mộ t
và i tuaG n hoặ c chom trong phò ng thı́ nghiệ m cho những thı́ nghiệ m củ a họ . Nhưng
khi trưởng khoa đi tới vaH n đeG đó trong cuộ c họ p và phá t bieF u những câ u đạ i loạ i
như “Và bâ y giờ chú ng ta chuyeF n sang vaH n đeG khô ng gian” – thường thı̀ luô n có
ai đó laF m baF m – “trậ n tuyeH n cuoH i cù ng đaH y”. Bạ n đừng nghı̃ rap ng nhà vậ t lı́ khô ng
có khieH u khô i hà i nhé !
Chú ng ta đeG u nghı̃ chú ng ta bieH t “khô ng gian” nghı̃a là gı̀, cho dù nó là
khô ng gian theo nghı̃a “có mộ t khoả ng troH ng ở gó c đó ” hoặ c “chaN ng đủ chom cho
con mè o nguaF y đuô i”, hay khô ng gian theo nghı̃a “khô ng gian bê n ngoà i” theo
kieF u trậ n tuyeH n cuoH i cù ng vừa nó i. Khi buộ c phả i suy nghı̃ veG nó , chú ng ta sẽ nghı̃
khô ng gian đơn thuaG n là nơi đeF đặ t cá i gı̀ đó và o. Bả n thâ n khô ng gian khô ng phả i
là mộ t chaH t. ĐieG u nà y đa soH chú ng ta sẽ tá n thà nh. Nhưng trong trường hợp đó ,
khô ng gian có theF toG n tạ i hay khô ng khi nó khô ng chứa baH t kı̀ vậ t chaH t nà o? Hã y
nghı̃ tới mộ t cá i hộ p rom ng. Cho dù chú ng ta bơm heH t cá c phâ n tử khô ng khı́ chứa
trong nó sao cho thậ t sự chẳng còn có gì bê n trong hộ p, chú ng ta vam n sẽ hà i lò ng
với quan niệ m rap ng khô ng gian đó tieH p tụ c toG n tạ i. Khô ng gian đó chı̉ gợi đeH n theF
tı́ch củ a cá i hộ p.
Thậ t khó hı̀nh dung hơn khi khô ng gian khô ng có ranh giới. Chú ng ta nghı̃
khô ng gian bê n trong cá i hộ p chı̉ toG n tạ i nhờ sự toG n tạ i củ a bả n thâ n cá i hộ p. Vậ y
neH u ta gỡ bỏ nad p hộ p và cá c thà nh hộ p thı̀ sao? TaH t nhiê n, nó vam n toG n tạ i. Nhưng
bâ y giờ nó là mộ t vù ng khô ng gian là mộ t phaG n củ a mộ t vù ng rộ ng lớn hơn bê n
12
Jim Al-Khalili
trong că n phò ng ta đang ở. Giờ ta hã y thử với mộ t thứ rộ ng lớn hơn nữa: Vũ trụ
củ a chú ng ta veG cơ bả n là mộ t theF tı́ch chứa vậ t chaH t (cá c thiê n hà , sao, tinh vâ n,
hà nh tinh,...) raH t lớn (có lẽ vô hạ n). Vậ y neH u Vũ trụ hoà n toà n troH ng rom ng và khô ng
chứa vậ t chaH t nà o heH t thı̀ sao? Nó sẽ vam n ở đó chứ? Câ u trả lời là vâ ng, vı̀ khô ng
gian khô ng caG n chứa vậ t chaH t đeF toG n tạ i. Ơå đâ y, vaH n đeG trı̀nh bà y dem lao và o – vı̀
tô i đang là m mọ i việ c trı̀nh bà y, và tô i bieH t mı̀nh đang muoH n là m gı̀ – vaH n đeG mang
tı́nh kı̃ thuậ t cao và nhậ p nhap ng (nhưng gâ y nhieG u tranh luậ n) gọ i là nguyê n lı́
Mach. Nguyê n lı́ nà y phá t bieF u rap ng khô ng gian, hay ı́t nhaH t là những khoả ng cá ch
và chieG u bê n trong đó , là vô nghı̃a khi nó khô ng chứa vậ t chaH t nà o. Ngoà i ra,
Einstein cò n chı̉ ra trong cá c lı́ thuyeH t tương đoH i củ a ô ng rap ng khô ng gian, gioH ng
như thời gian, cũ ng mang tı́nh tương đoH i. Tuy nhiê n, tô i khô ng muoH n đi quá sâ u
ở giai đoạ n đaG u nà y củ a tậ p sá ch và sẽ giả sử rap ng mặ c dù khô ng gian khô ng phả i
là mộ t chaH t, tuy nhiê n nó phả i là cá i gı̀ đó !
Nhưng neH u khô ng gian khô ng phả i là mộ t chaH t, là m theH nà o ta có theF tương
tá c với nó ? Vậ t chaH t có theF ả nh hưởng đeH n nó theo kieF u nà o đó hay khô ng? Hó a
ra vậ t chaH t thậ t sự có theF ả nh hưởng đeH n bả n thâ n khô ng gian: nó có theF bẻ cong
khô ng gian! Mộ t khi bạ n nhậ n thức đú ng thực teH nà y, bạ n sẽ khô ng bao giờ bị aH n
tượng nữa trước những khaN ng định là m bẻ cong dao ké o bap ng sức mạ nh củ a trı́
tuệ (mộ t trò ả o thuậ t rẻ tieG n và khá vô vị).
Trong chương tieH p theo, tô i sẽ yê u caG u bạ n tưởng tượng sự bẻ cong khô ng
gian 3D.1 Thậ t dem thô i, bạ n có theF nghı̃ vậ y, tô i có theF dem dà ng bẻ cong mộ t vậ t theF
3D như cuoH n sá ch nà y. Vâ ng, khô ng đơn giả n như theH đâ u. Bạ n thaH y đó , tô i khô ng
có ý nó i những vậ t 3D đang bị bẻ cong bê n trong khô ng gian 3D, mà là sự bẻ cong
bả n thâ n khô ng gian 3D.
1Để chı́nh xá c hơn, hem khi nà o tô i nó i tới sự bẻ cong củ a khô ng gian 3D, thậ t ra tô i sẽ nó i sự bẻ
cong củ a “khô ng-thời gian” 4D. ThuyeH t tương đoH i củ a Einstein bảo chú ng ta nê n gọ i thế cho sự
keH t hợp củ a ba chieG u khô ng gian với mộ t chieG u thời gian. Tuy nhiê n, tô i sẽ gá c phaG n trı̀nh bà y
khô ng gian và thời gian hò a lam n như theH nà o cho đến phaG n cuoH i cuoH n sá ch nà y.

Hã y nghı̃ tới sự cong củ a đường 1D đeF tạ o thà nh kı́ tự “S”. Chú ng ta caG n
mộ t tờ giaH y 2D đeF vieH t chữ “S” trê n đó . Ta nó i hı̀nh dạ ng 1D đó được nhú ng trong
chieG u cao hơn. Tương tự, sự bẻ cong mộ t tờ giaH y đò i hỏ i sử dụ ng khô ng gian 3D
củ a chú ng ta neH u ta muoH n hı̀nh dung ra nó . ĐeF nhậ n thức khô ng gian 3D bẻ cong
ra sao, ta phả i tưởng tượng khô ng gian 4D trong đó nó có theF bẻ cong.
Hình 1.2 (a) Mộ t hı̀nh vuô ng (hı̀nh 2D) vẽ trong mộ t khô ng gian 2D
phaN ng, (b và c) hı̀nh vuô ng đó có theF bẻ cong hoặ c bieH n dạ ng bê n trong
khô ng gian 2D phaN ng hoặ c (d) bả n thâ n khô ng gian 2D bị cong.
NeH u bạ n vam n cò n chú t bă n khoă n veG sự khá c biệ t giữa sự bẻ cong mộ t vậ t
rad n trong khô ng gian và sự bẻ cong bả n thâ n khô ng gian, thı̀ đâ y là mộ t vı́ dụ đơn
giả n trong khô ng gian 2D. LaH y mộ t hı̀nh vuô ng vẽ mộ t trê n mộ t mả nh giaH y (hı̀nh
1.2(a)). Hı̀nh vuô ng đó có theF bẻ cong bê n trong mặ t 2D đó (mả nh giaH y) đeF tạ o
ra mộ t hı̀nh dạ ng khá c. Thı́ dụ , hã y tưởng tượng đaF y hai gó c đoH i diệ n sao cho nó
tạ o thà nh hı̀nh kim cương, như trong hı̀nh 1.2(b), hoặ c có theF vẽ lạ i cá c đường
cong quẹ o như trong hı̀nh 1.2(c). Trường hợp nà y khá khá c với bả n thâ n mả nh
giaH y bị bẻ cong (hı̀nh 1.2(d)). Giờ thı̀ hı̀nh vuô ng đó xuaH t hiệ n bị cong trước chú ng
14
Jim Al-Khalili
ta mặ c dù ta khô ng vẽ lạ i nó ; mà vı̀ khô ng gian trong đó hı̀nh vuô ng toG n tạ i đã bị
cong.
Thế giới 2D và cư dân 2D

Vı̀ chú ng ta khô ng theF tưởng tượng ra mộ t chieG u cao hơn trong đó ta có
theF bẻ cong theH giới 3D củ a mı̀nh, nê n tô i sẽ sử dụ ng mộ t thủ thuậ t hữu ı́ch. Ta
hã y đơn giả n bỏ đi mộ t trong cá c chieG u khô ng gian củ a mı̀nh, vı́ dụ như chieG u sâ u,
và roG i ta có theF xử lı́ với mộ t theH giới 2D tưởng tượng (đeF gâ y aH n tượng độ c đá o
và nhaH n mạ nh, ta gọ i nó là thế giới 2D). Những theH giới hai chieG u, phaN ng như vậ y
đã được nhieG u tá c giả trı̀nh bà y trong nhieG u nă m qua, và được gọ i đủ thứ tê n từ
Miền đất Phẳng đeH n Vũ trụ Phẳng. Những cư dâ n thuộ c mộ t vũ trụ như vậ y là
những sinh vậ t phaN ng, kieF u hı̀nh cad t bap ng giaH y bı̀a cứng, bị caH m chuyeF n độ ng
“trê n” mà chı̉ được chuyeF n độ ng “trong” mộ t beG mặ t. Chú ng có theF đi lê n/xuoH ng
và sang trá i/sang phả i, nhưng khô ng được đi ra khỏ i beG mặ t đó vı̀ như theH đò i
hỏ i phải chuyeF n độ ng và o mộ t chieG u thứ ba vốn là khô ng theF đoH i với chú ng. Giờ
thı̀ cá i chieG u thứ tư khó tưởng tượng đoH i với những sinh vậ t 3D chú ng ta (nhưng
chú ng ta caG n phả i hı̀nh dung ra sự cong củ a khô ng gian 3D củ a mı̀nh) tương
đương với mộ t chieG u thứ ba đoH i với những cư dâ n 2D đó . Chú ng ta có theF truy
xuaH t chieG u thứ ba nà y mặ c dù cá c cư dâ n củ a theH giới 2D thı̀ khô ng theF .
Mộ t vũ trụ 2D như theH sẽ trô ng như theH nà o? Trước tiê n, những cư dâ n aH y
sẽ thaH y khó mà nghı̃ veG mộ t chieG u thứ ba gioH ng như chú ng ta coH gad ng nghı̃ veG mộ t
chieG u thứ tư. Trong hı̀nh 1.3 là hai sinh vậ t như theH . Thậ t khá thú vị neH u xé t xem
là m theH nà o chú ng thực hiệ n những chức nă ng cơ bả n. ChaN ng hạ n, mad t củ a chú ng
sẽ phả i có khả nă ng tự do đả o từ bê n nà y sang bê n kia sao cho chú ng có theF nhı̀n
thaH y cả hai hướng. NeH u khô ng phả i như vậ y, và mad t củ a chú ng coH định ở mộ t bê n
đaG u củ a chú ng, thı̀ mặ c dù chú ng có lợi theH về khả nă ng nhı̀n thaH y cả hai hướng
cù ng mộ t lú c, nhưng chú ng sẽ thieH u maH t mộ t kı̃ nă ng thieH t yeH u. Việ c có khả nă ng
nhı̀n và o cù ng mộ t vậ t với cả hai mad t sẽ cho phé p chú ng, gioH ng như chú ng ta vậ y,
phá n đoá n xem vậ t đó ở cá ch bao xa. Tuy nhiê n, neH u chú ng thậ t sự có cả hai mad t

ở cù ng mộ t phı́a bê n đaG u, thı̀ chú ng sẽ khô ng có khả nă ng nhı̀n veG phı́a sau chú ng
trừ khi chú ng đứng lộ n đaG u! Đâ y là vı̀ chú ng khô ng có khả nă ng xoay đaG u; mộ t kı̃
nă ng caG n thieH t đeF truy xuaH t và o chieG u thứ ba. Cả hai trở ngạ i nà y có theF khad c phụ c
neH u như mad t củ a chú ng có theF đả o tự do như tô i đã miê u tả . TaH t nhiê n, có mộ t
phương á n nữa là cho chú ng có mộ t cặ p mad t ở mom i phı́a bê n đaG u.
Hình 1.3 Những sinh vậ t hai chieG u soH ng trong theH giới 2D tự do chuyeF n độ ng lê n/xuoH ng
và sang trá i/sang phả i, nhưng khô ng được truy xuaH t sang chieG u thứ ba vốn đò i hỏ i sự
chuyeF n độ ng ra khỏ i trang giaH y.
Mộ t vaH n đeG nữa mà chú ng sẽ gặ p phả i cũ ng có theF nhı̀n thaH y từ Hı̀nh 1.3.
Là m theH nà o sinh vậ t 2D đang đi xuoH ng bậ c tam caH p vượt qua sinh vậ t đang đà o
hoH ? Nó khô ng theF trá nh sang bê n vı̀ như theH đò i hỏ i sự chuyeF n độ ng ra khỏ i mặ t
phaN ng (ra khỏ i vũ trụ củ a nó ), chuyeF n độ ng đó khô ng được phé p. Có lẽ chú ng sẽ
có mộ t loạ i thỏ a thuậ n nà o đó mà nhờ vậ y sinh vậ t ở bê n trá i luô n luô n nhường
đường cho sinh vậ t bê n phả i như trong Hı̀nh 1.4. Hoặ c có theF có mộ t loạ i thỏ a
thuậ n nhờ đó mộ t cư dâ n 2D phả i luô n luô n nhường đường cho mộ t cư dâ n có
địa vị xã hộ i cao hơn.
16
Jim Al-Khalili

Hình 1.4 Cá ch duy nhaH t đeF những cư dâ n 2D có theF đi qua nhau. Chú ng khô ng theF bước
trá nh sang bê n vı̀ như theH sẽ đò i hỏ i sự chuyeF n độ ng ra khỏ i trang giaH y.
Mộ t khı́a cạ nh đặ c biệ t thú vị củ a theH giới 2D là cá i mà những cư dâ n 2D
có theF nhı̀n thaH y khi chú ng trô ng và o những vậ t theF trong theH giới củ a chú ng.
Trước tiê n, tô i muoH n nhad c bạ n nhớ lạ i cá i chú ng ta nhı̀n thaH y khi nhı̀n và o mộ t
vậ t rad n như mộ t quả bó ng. Cá i chú ng ta thậ t sự “nhı̀n thaH y” là mộ t ả nh 2D trê n
võ ng mạ c củ a mom i con mad t, thứ raH t quan trọ ng cho sự cả m nhậ n chieG u sâ u. Cho
dù với mộ t mad t nhad m lạ i, ta vam n bieH t cá i ta đang nhı̀n là mộ t vậ t rad n ba chieG u chứ
khô ng phả i mộ t vậ t hai chieG u phaN ng, như mộ t cá i đı̃a, do cá ch á nh sá ng chieH u lê n
quả bó ng tạ o ra vù ng bó ng. Cho dù khô ng có cá i bó ng nà y, ta vam n bieH t từ kinh
nghiệ m rap ng mộ t quả bó ng trô ng ra sao và nó hà nh xử như theH nà o. Vı̀ theH , khi
chú ng ta xem mộ t trậ n bó ng đá trê n ti vi, chú ng ta bieH t cá i vậ t trò n tròn đang bị
đá là mộ t quả bó ng ba chieG u chứ khô ng phả i mộ t cá i đı̃a trô ng tựa như quả bó ng
và đang lă n trê n rı̀a củ a nó . Chú ng ta bieH t như vậ y mặ c dù khô ng heG nhı̀n thaH y cá i
bó ng ở phı́a bê n kia quả bó ng và dù hı̀nh ả nh trê n ti vi là ả nh chieH u 2D củ a thực
tạ i 3D.
Khi chú ng ta nhı̀n và o mộ t vậ t 3D, ta chı̉ nhı̀n thaH y beG mặ t 2D đoH i diệ n với
chú ng ta. Khi đó , nã o củ a chú ng ta sẽ laH y kinh nghiệ m quá khứ củ a mộ t vậ t như

thế cộ ng với cá ch á nh sá ng tương tá c với beG mặ t ấy để dựng nê n mộ t mô hı̀nh
trong suy nghı̃ củ a chú ng ta về toà n bộ hı̀nh dạ ng ba chieG u ấy, mặ c dù chú ng ta
khô ng nhı̀n thaH y phaG n phı́a sau củ a nó . ĐieG u nà y so sá nh như theH nà o với cá i mà
những cư dâ n 2D nhı̀n thaH y? Tương đương quả caG u củ a chú ng là mộ t hı̀nh trò n.
Khi mộ t cư dâ n 2D nhı̀n và o mộ t vò ng trò n, nó sẽ nhı̀n “ngang” và o vò ng trò n, và
do đó sẽ chı̉ thaH y nửa chu vi củ a vò ng trò n. Nó sẽ thaH y trê n “võ ng mạ c” củ a nó
mộ t ả nh mộ t chieG u: mộ t đoạ n thaN ng. Mộ t laG n nữa, nó sẽ phả i dựa trê n sự tạ o bó ng
đeF nhậ n thức sự cong củ a đoạ n thaN ng đó và sẽ phả i quay vò ng trò n đeF thuyeH t
phụ c rap ng đoạ n thaN ng đó cong theo vò ng quanh vò ng trò n. NeH u vò ng trò n đó
đang được chieH u sá ng từ phı́a trê n, nó i vı́ dụ từ mộ t mặ t trời hai chieG u ở trê n đaG u,
thı̀ phaG n phı́a trê n củ a đoạ n thaN ng nó nhı̀n thaH y sẽ hơi sá ng hơn phaG n dưới tạ o
nê n phı́a dưới củ a vò ng trò n. Như vậ y, mộ t vò ng trò n nhı̀n trong con mad t cư dâ n
2D thı̀ khô ng gioH ng với nhı̀n trong con mad t chú ng ta, vı̀ nó sẽ khô ng bao giờ nhı̀n
thaH y phaG n bê n trong vò ng trò n. Từ đieF m ưu theH đặ c quyeG n củ a chú ng ta nhı̀n
xuoH ng theH giới 2D, chú ng ta có theF nhı̀n và o bê n trong mọ i vậ t, khô ng những vò ng
trò n mà cả cơ theF củ a cư dâ n 2D nữa. Mọ i cơ quan bê n trong củ a chú ng đeG u khả
kieH n trước chú ng ta, mang lạ i mộ t ý nghı̃a mới cho tê n gọ i “pham u thuậ t mở”. Việ c
cư dâ n 2D khô ng theF nhı̀n thaH y phaG n bê n trong vò ng trò n khé p kı́n trong theH giới
củ a chú ng gioH ng như chú ng ta khô ng theF nhı̀n thaH y phaG n bê n trong mộ t quả caG u
rom ng.
Hã y tưởng tượng chú ng ta đi qua mộ t thế giới 2D ở đâ u đó trong vũ trụ
củ a chú ng ta. Trê n nguyê n tad c, neH u nó là phaN ng thı̀ nó sẽ trả i rộ ng mã i mã i gioH ng
như mộ t taH m lớn vô hạ n giă ng ngang qua ba chieG u khô ng gian củ a riê ng chú ng
ta. Nhưng ta hã y tưởng tượng nó có mộ t kı́ch cỡ hữu hạ n nà o đó và ta đi qua nó
ở đâ u đó . Tô i khô ng quan tâ m là ở đâ u: dưới gaG m giường nhà bạ n, bê n dưới gheH
sofa nhà bạ n, hay trong gá c má i nhà bạ n. Tô i sẽ giả sử rap ng chú ng ta có khả nă ng
giao tieH p với những cư dâ n củ a theH giới 2D.2 Chú ng ta chứng kieH n cả nh trong
2Tô i đang giả sử chú ng ta có theF nó i và nghe chú ng nó i. Aí m thanh được truyeG n bởi sự dao độ ng
củ a cá c phâ n tử khô ng khı́ 3D củ a chú ng ta. Giả sử những dao độ ng nà y sẽ truyeG n sang cá c phâ n
tử 2D thuộ c theH giới 2D. TaH t nhiê n, toà n bộ giả định nà y là vô nghı̃a, ta chı̉ nghı̃ cho vui thô i.
18
Jim Al-Khalili
Hı̀nh 1.5(a) khi mộ t cư dâ n 2D coH gad ng laH y mộ t vậ t ra khỏ i bê n trong mộ t hı̀nh
vuô ng. Nó khô ng theF nhı̀n thaH y vậ t đó và khô ng theF laH y được neH u khô ng mở hı̀nh
vuô ng ra. ĐoH i với chú ng ta, khô ng những vậ t đó là có theF nhı̀n thaH y, mà chú ng ta
có theF , neH u chú ng ta muoH n, đi và o theH giới 2D, nhặ t nó ra khỏ i hai chieG u củ a nó
sau đó đặ t nó trở lạ i và o theH giới 2D bê n ngoà i hı̀nh vuô ng (hı̀nh 1.5(b)). Chú ng
ta có theF là m như vậ y vı̀ chú ng ta có theF truy xuaH t với chieG u thứ ba.
Hình 1.5 (a) Mộ t cư dâ n 2D khô ng thaH y có cá ch nà o laH y cá i vương miệ n bị khó a bê n trong chieH c
hộ p mà khô ng phá vỡ nó và làm chuô ng bá o độ ng reo. (b) Chú ng ta giú p tê n trộ m bap ng cá ch
nhặ t cá i vương miệ n ra khỏ i theH giới 2D, đưa và o chieG u thứ ba, sau đó trả nó veG trê n đaG u cư dâ n
2D.

Đã là m cư dâ n 2D kinh hã i tin và o sức mạ nh củ a sự huyeG n bı́, bap ng cá ch
là m cho mộ t vậ t xuaH t hiệ n từ hư vô – mộ t vậ t chı̉ và i giâ y trước đó cò n bị khó a
trong mộ t hı̀nh vuô ng khô ng theF xâ m nhậ p – chú ng ta quyeH t định giaH u đi những
đieG u kı̀ lạ củ a khô ng gian 3D với việ c đưa và o trước cư dâ n 2D mộ t quả caG u bap ng
cá ch đaF y mộ t quả bó ng nhỏ và o theH giới 2D. TaH t nhiê n, nó sẽ đi thaN ng qua phı́a
bê n kia mà khô ng có vậ t 2D nà o chặ n trê n đường. Trước tiê n, cư dâ n 2D sẽ thaH y
mộ t đieF m lớn daG n thà nh mộ t đoạ n thaN ng dà i ra roG i ngad n lạ i, sau đó thı̀ bieH n maH t.
Nó keH t luậ n từ sự che bó ng rap ng đoạ n thaN ng đó là mộ t phaG n chu vi củ a mộ t vò ng
trò n và vı̀ theH bieH t rap ng nó đang nhı̀n và o mộ t vò ng trò n lú c bad t đaG u nhỏ , roG i lớn
daG n, đạ t tới mộ t kı́ch cỡ toH i đa nà o đó (khi quả bó ng đi qua mộ t nửa) roG i co trở
lạ i kı́ch cỡ zero khi nó đi ra ở phı́a bê n kia củ a theH giới 2D. Như vậ y, tạ i mom i thời
đieF m baH t kı̀ cho trước, cư dâ n 2D sẽ chı̉ nhı̀n thaH y tieH t diệ n củ a quả bó ng.
Không gian cong

Tô i đã đeG cậ p rap ng theH giới 2D tưởng tượng nà y khô ng nhaH t thieH t vô hạ n
veG quy mô và do đó sẽ có mộ t cá i rı̀a, mộ t đường biê n nà o đó xá c định ranh giới
củ a nó . Chú ng ta sẽ thaH y sau nà y rap ng cá c vũ trụ khô ng có biê n và vı̀ vậ y theH giới
2D có lẽ phả i trả i ra vô hạ n. Hó a ra đieG u nà y chı̉ xả y ra (nghı̃a là trả i ra vô hạ n)
neH u theH giới 2D là phaN ng, đó là cá i cho đeH n đâ y tô i đã giả sử. Vậ y cò n những cư
dâ n củ a theH giới 2D soH ng trê n beG mặ t củ a mộ t quả caG u thı̀ sao? Khô ng gian củ a
chú ng bâ y giờ là khô ng gian cong và khô ng cò n vô hạ n veG kı́ch cỡ nữa. RoH t cuộ c,
mộ t quả caG u thı̀ có mộ t diệ n tı́ch beG mặ t hữu hạ n nhaH t định, rõ rà ng khô ng có
biê n giới vı̀ cư dâ n 2D có theF di chuyeF n khad p nơi trong vũ trụ nà y mà khô ng bao
giờ đi tới mộ t đieF m nà o mà vượt ngoà i đó chú ng khô ng theF đi. Khá i niệ m quan
trọ ng và có phaG n thủ thuậ t đeF hieF u đú ng ở đâ y là mặ c dù theH giới 2D là beG mặ t
củ a mộ t quả caG u 3D, nhưng phaG n bê n trong quả caG u đó và taH t cả khô ng gian bê n
ngoà i beG mặ t đó khô ng caG n thieH t toG n tạ i miem n là cư dâ n 2D khô ng bậ n tâ m. Vı̀ vậ y,
theo mộ t ý nghı̃a nà o đó , sự tương tự với con người sinh soH ng trê n beG mặ t Trá i
ĐaH t khô ng nê n nhaH n mạ nh quá vı̀ chú ng ta rõ rà ng là những sinh vậ t 3D soH ng
20
Jim Al-Khalili
bá m trê n beG mặ t củ a mộ t quả caG u 3D. Cư dâ n 2D chı̉ truy xuaH t beG mặ t 2D. PhaG n
bê n trong củ a quả caG u thậ m chı́ khô ng toG n tạ i đoH i với chú ng.
Câ u hỏ i haH p dam n mà tô i muoH n nê u ra tieH p sau đâ y là những cư dâ n 2D đó
có bieH t khô ng gian củ a chú ng bị cong hay khô ng?
Mộ t cá ch giúp chú ng tı̀m ra câ u trả lời là cá ch chú ng ta có theF chứng minh
Trá i ĐaH t là khô ng phaN ng: đeF mộ t người nà o đó đi theo mộ t hướng và cuoH i cù ng
trở veG đieF m xuaH t phá t từ phı́a ngược lạ i, thế tức là đã đi vò ng quanh địa caG u. TaH t
nhiê n, ngà y nay chú ng ta thường xuyê n đưa cá c nhà du hà nh vũ trụ lê n quỹ đạ o,
họ có theF nhı̀n ngược veG và thaH y Trá i ĐaH t trò n, nhưng những cư dâ n củ a theH giới
2D bị giam giữ trong beG mặ t củ a chú ng và khô ng theF đi ra khỏ i theH giới củ a chú ng
đeF nhı̀n trở xuoH ng. Có mộ t cá ch khá c cho chú ng kieF m tra xem theH giới củ a chú ng
có bị cong hay khô ng.
Chú ng ta đã bieH t ở trường phoF thô ng rap ng neH u ta cộ ng giá trị ba gó c trong
củ a mộ t tam giá c baH t kı̀, ta luô n có được 180 độ . Cho dù chú ng ta vẽ tam giá c lớn
hoặ c nhỏ bao nhiê u, hay hı̀nh dạ ng củ a nó ra sao; câ u trả lời sẽ luô n luô n gioH ng
nhau. NeH u nó là mộ t tam giá c vuô ng thı̀ hai gó c kia cộ ng lạ i phả i bap ng 90 độ . NeH u
mộ t trong cá c gó c là tù , với giá trị, vı́ dụ , 160 độ , thı̀ hai gó c kia cộ ng lạ i phả i bap ng
20 độ cò n lạ i, và vâ n vâ n. Nhưng trước khi bạ n lao và o tự mã n vì đã vượt qua
chú t kieH n thức hı̀nh họ c nà y, cho phé p tô i phá t bieF u hà m hoG mộ t chú t rap ng bà i
toá n cá c gó c củ a mộ t tam giá c cộ ng lạ i bap ng 180 độ chı̉ đú ng neH u tam giá c đó
được vẽ trê n mộ t beG mặ t phaN ng! Mộ t tam giá c vẽ trê n mộ t mặ t caG u có cá c gó c
cộ ng lạ i luô n lớn hơn 180 độ . Đâ y là mộ t vı́ dụ đơn giả n chứng minh cá i tô i muoH n
nó i. ĐeF hı̀nh dung ra đieG u nà y, bạ n caG n mộ t quả bó ng và mộ t cá i bú t lô ng.
Hã y tưởng tượng mộ t nhà thá m hieF m bad t đaG u cuộ c hà nh trı̀nh tạ i Cực Bad c.
Anh đi theo mộ t đường thaN ng veG phương Nam (khi bạ n đứng tạ i Cực Bad c, hướng
duy nhaH t bạ n có theF đi là hướng Nam) bă ng qua chó p đô ng củ a Canada roG i bă ng
xuoH ng tâ y Đạ i Tâ y Dương. TaH t nhiê n, anh thậ n trọ ng lá i qua Tam giá c Bermuda,
vı̀ anh không tin vào tin đồn mê tín. Anh giữ hướng Nam thaN ng tieH n cho đeH n khi
đeH n xı́ch đạ o ở đâ u đó phía bad c Brazil. Mộ t khi tới xı́ch đạ o, anh rẽ trá i, và nhad m

hướng Đô ng xuyê n Đạ i Tâ y Dương, giờ thı̀ đi theo đường thaN ng dọ c theo xı́ch
đạ o. Anh đi tới bờ bieF n châ u Phi rồi đoF bộ đi tieH p tới Kenya, lú c aH y anh đã hưởng
đủ baG u khı́ hậ u nó ng, aF m và quyeH t định rẽ trá i và thaN ng hướng Bad c mà đi trở lạ i.
Anh đi qua Ethiopia, Saudi Arabia, Trung Đô ng, đoF hà nh trı̀nh qua Đô ng Aí u, roG i
trở veG Cực Bad c.
NeH u bạ n vẽ đường đi hà nh trı̀nh củ a anh ta, bạ n sẽ thaH y rap ng anh ta đã đi
trọ n mộ t tam giá c (Hı̀nh 1.6(b)). Hã y nhı̀n kı̃ và o ba gó c. Lú c đi tới xı́ch đạ o và rẽ
trá i, anh đã tạ o ra mộ t gó c vuô ng (90 độ ). Nhưng khi cuoH i cù ng anh rời xı́ch đạ o
đeF quay veG hướng bad c, anh đã tạ o ra mộ t gó c vuô ng khá c. Hai gó c nà y cộ ng lạ i,
do đó , bap ng 180 độ . Nhưng chú ng ta chưa tı́nh đeH n gó c anh ta tạ o ra tạ i Cực Bad c
với hai đường thaN ng củ a hà nh trı̀nh đi ra và đi và o. Hai đường nà y đạ i khá i cũ ng
tạ o ra mộ t gó c 90 độ , mặ c dù taH t nhiê n kı́ch cỡ củ a gó c nà y phụ thuộ c và o anh ta
đã đi quã ng đường bao xa trê n đường xı́ch đạ o. Tô i đã chọ n quã ng đường đó sao
cho anh ta vạ ch nê n mộ t tam giá c, noH i ba đường thaN ng lạ i, với ba gó c vuô ng cộ ng
lạ i bap ng 270 độ .
Mộ t tam giá c như vậ y là mộ t trường hợp đặ c biệ t vı̀ quy tad c cơ bả n là baH t
kı̀ tam giá c nà o vẽ trê n beG mặ t củ a mộ t quả caG u sẽ có cá c gó c cộ ng lạ i lớn hơn
180 độ . ChaN ng hạ n, mộ t tam giá c noH i Paris, Rome và Moscow có cá c gó c cộ ng lạ i
lớn hơn 180 độ mộ t chú t. Sự chê nh lệ ch nhỏ như theH nà y so với 180 độ là vı̀ mộ t
tam giá c như vậ y khô ng bao quá t mộ t phaG n đá ng keF củ a toF ng diệ n tı́ch beG mặ t
củ a Trá i ĐaH t và do đó haG u như là phaN ng.
Trở lạ i với những cư dâ n 2D, chú ng có theF sử dụ ng kı̃ thuậ t tương tự đeF
kieF m tra khô ng gian củ a chú ng có bị cong hay khô ng. Chú ng sẽ thaN ng tieH n trong
mộ t tê n lửa 2D từ hà nh tinh quê hương củ a chú ng đi theo đường thaN ng cho đeH n
khi chú ng đi tới mộ t ngô i sao ở xa. Tạ i đó , chú ng sẽ rẽ hướng với mộ t gó c coH định
nà o đó và thaN ng tieH n sang mộ t ngô i sao khá c. Mộ t khi đeH n ngô i sao thứ hai, chú ng
sẽ quay đaG u trở veG . Đã vạ ch ra mộ t tam giá c, chú ng sẽ đo ba gó c. NeH u ba gó c nà y
cộ ng lạ i lớn hơn 180 độ ,3 thı̀ chú ng có theF suy luậ n rap ng chú ng soH ng trong khô ng
gian cong.
22
Jim Al-Khalili

Hình 1.6 (a) Mộ t tam giá c vẽ trê n mộ t mieH ng giaH y phaN ng có ba gó c trong
A + B + C = 180o. (b) Mộ t tam giá c vẽ trê n beG mặ t củ a mộ t quả caG u có cá c gó c
cộ ng lạ i lớn hơn 180o. Tam giá c vẽ ở đâ y có ba gó c 90o.
Mộ t tı́nh chaH t khá c, bạ n có theF nhớ từ trường họ c, là chu vi củ a mộ t vò ng
trò n bap ng pi nhâ n với đường kı́nh củ a nó . Giá trị củ a pi, như chú ng ta được họ c,
có phaG n thậ p phâ n vô hạn khô ng tuaG n hoà n. Có mộ t nú t baH m trê n đa soH má y tı́nh
bỏ tú i cho giá trị pi lê n tới 10 chữ soH thậ p phâ n (3,1415926536), nhưng đa soH
chú ng ta nhớ nó là 3,14. Vâ ng, tô i thừa nhậ n rap ng tô i nhớ nó đeH n 10 chữ soH thậ p
phâ n mà má y tı́nh bỏ tú i trı̀nh bà y, nhưng đó chı̉ là vı̀ tô i sử dụ ng nó trong cô ng
việ c củ a mı̀nh quá thường xuyê n, nó khô ng khá c gı̀ với việ c ghi nhớ mộ t soH điệ n
thoạ i đặ c biệ t. Tuy nhiê n, tô i có mộ t người bạ n nghiê n cứu toá n họ c bieH t pi đeH n
3Mộ t beG mặ t có theF cong theo mộ t kieF u khá c sao cho mộ t tam giá c vẽ trê n đó sẽ có cá c gó c cộ ng
lạ i nhỏ hơn 180 độ , nhưng tô i sẽ nó i tới trường hợp đó ở phaG n sau.

30 chữ soH thậ p phâ n. Ngoà i ra, anh ta khá bı̀nh thường. Chú ng ta được họ c rap ng
pi là thứ gọ i là mộ t hap ng soH toá n họ c. Nó được định nghı̃a là tı̉ soH củ a hai con soH :
chu vi và đường kı́nh củ a mộ t vò ng trò n baH t kı̀ trong khô ng gian phaN ng. NeH u nhà
thá m hieF m củ a chú ng ta đi vò ng quanh Vò ng cực Bad c, anh có theF đo chı́nh xá c
đường kính của nó (bap ng hai laG n khoả ng cá ch từ Vò ng cực Bad c đeH n Cực Bad c), thı̀
anh sẽ thaH y việ c nhâ n giá trị đường kı́nh nà y với pi (đó là cá ch tı́nh chu vi củ a
vò ng trò n), anh sẽ có giá trị hơi lớn hơn chu vi thậ t sự củ a Vò ng cực Bad c. Sự cong
củ a Trá i đaH t có nghı̃a là Vò ng cực Bad c hơi nhỏ hơn so với nó neH u như Trá i ĐaH t là
phaN ng.
Tı́nh chaH t củ a những tam giá c và hı̀nh trò n mà chú ng ta họ c được ở trường
phoF thô ng là thứ được gọ i là hình học Euclid, hay “hı̀nh họ c phaN ng”. Hı̀nh dạ ng
3D củ a những quả caG u, khoH i lậ p phương và kim tự thá p cũ ng là mộ t phaG n củ a
hı̀nh họ c Euclid neH u chú ng được nhú ng trong mộ t khô ng gian 3D phaN ng. Tı́nh
chaH t củ a chú ng thay đoF i neH u như khô ng gian 3D bị cong, theo kieF u gioH ng với cá ch
tı́nh chaH t củ a những tam giá c và vò ng trò n thay đoF i khi chú ng được vẽ trê n mộ t
khô ng gian 2D cong như beG mặ t củ a mộ t quả caG u. Vı̀ vậ y, khô ng gian 3D củ a chú ng
ta có lẽ bị cong nhưng chú ng ta khô ng caG n hı̀nh dung ra mộ t chieG u thứ tư đeF “nhı̀n
thaH y” sự cong nà y. Ta có theF đo nó giá n tieH p bap ng cá ch nghiê n cứu hı̀nh họ c củ a
khô ng gian 3D và những vậ t rad n bê n trong nó . Trê n thực teH , chú ng ta chưa bao
giờ từng nhı̀n thaH y mộ t sự sai lệ ch nà o khỏ i hı̀nh họ c Euclid vı̀ chú ng ta đang soH ng
trong mộ t bộ phậ n củ a Vũ trụ trong đó khô ng gian gaG n như là phaN ng nê n chú ng
ta khô ng bao giờ có theF phá t hiệ n ra baH t kı̀ sự cong nà o. ĐieG u nà y tương tự như
việ c coH gad ng phá t hiệ n ra sự cong củ a Trá i ĐaH t bap ng cá ch vẽ mộ t tam giá c trê n
mộ t sâ n bó ng đá . TaH t nhiê n, mộ t sâ n bó ng đá thı̀ khô ng hoà n toà n phaN ng lı̀. Tương
tự, khô ng gian có chứa những vù ng cong ở đâ u đó mà chú ng ta sẽ thaH y trong
chương tieH p theo.
Cò n neH u mộ t chieG u khô ng gian thứ tư thậ t sự có toG n tạ i ngoà i ba chieG u củ a
chú ng ta thı̀ sao? Ta có theF nó i gı̀ veG những tı́nh chaH t củ a nó ? Cá ch toH t nhaH t là bad t
đaG u với việ c hieF u rap ng chieG u thứ tư đoH i với chú ng ta là chieG u thứ ba đoH i với cư
24
Jim Al-Khalili
dâ n 2D. Hã y tưởng tượng bạ n đang đứng tạ i tâ m củ a mộ t vò ng trò n lớn vẽ trê n
mộ t neG n đaH t phaN ng như vò ng trò n ở giữa sâ n bó ng đá . NeH u bâ y giờ bạ n đi theo
mộ t đường thaN ng theo baH t kı̀ hướng nà o, bạ n sẽ tieH n veG phı́a đường bao củ a vò ng
trò n. Hướng nà y được gọ i là hướng xuyê n tâ m, vı̀ khi bạ n đi tới đường bao, bạ n
phả i đi theo bá n kı́nh củ a vò ng trò n. Mặ t khá c, mộ t con chim đang đậ u tạ i tâ m
vò ng trò n có theF chuyeF n độ ng theo mộ t chieG u thứ ba: hướng lê n trê n. NeH u nó bay
thaN ng đứng thı̀ sẽ nó chuyeF n độ ng ra xa taH t cả cá c phaG n củ a vò ng trò n trong suoH t
thời gian.
Giờ hã y boF sung thê m mộ t chieG u nữa cho vı́ dụ nà y và hã y tưởng tượng
con chim đậ u tạ i tâ m củ a mộ t quả caG u (vı́ dụ mộ t loG ng chim hı̀nh caG u). Cho dù lú c
nà y con chim bay theo hướng nà o, nó sẽ chuyeF n độ ng ra xa cá c thanh chad n loG ng,
và taH t cả cá c hướng đoH i với nó giờ là xuyê n tâ m. GioH ng hệ t như trong vı́ dụ vò ng
trò n 2D trong đó con chim có theF chuyeF n độ ng theo chieG u thứ ba ra khỏ i vò ng
trò n, bâ y giờ ta có theF thaH y chuyeF n độ ng theo mộ t chieG u thứ tư sẽ có nghı̃a là gı̀.
Bad t đaG u tạ i tâ m loG ng chim, đó là hướng trong đó con chim sẽ phả i bay đeF chuyeF n
độ ng ra xa mọ i đieF m trê n loG ng trong suoH t thời gian! Đâ y khô ng phả i là mộ t hướng
ta có theF từng hı̀nh dung ra vı̀, như tô i đã đeG cậ p ở phaG n trước, nã o củ a chú ng ta
chı̉ là ba chieG u. Vậ y thı̀ chú ng ta sẽ nhı̀n thaH y gı̀ neH u ta có mộ t con chim thaG n, có
khả nă ng khai thá c chieG u khô ng gian thứ tư, bị nhoH t trong mộ t cá i loG ng? Chú ng
ta sẽ thaH y nó bieH n maH t khỏ i taG m nhı̀n và sau đó xuaH t hiệ n trở lạ i khô ng gian 3D
củ a chú ng ta ở chom nà o đó khá c, có khả nă ng ở bê n ngoà i cá i loG ng. ĐieG u đó trô ng
lạ lù ng đoH i với chú ng ta gioH ng hệ t như những kı̃ nă ng 3D củ a chú ng ta là m kinh
ngạ c những cư dâ n 2D khi chú ng ta laH y cá c vậ t ra khỏ i khô ng gian 2D củ a chú ng.
Mộ t hiệ u ứng thú vị khá c củ a việ c sử dụ ng mộ t chieG u cao hơn là cá i xả y ra khi cá c
vậ t bị lậ t ngược. Hã y tưởng tượng bạ n có theF nâ ng mộ t cư dâ n 2D ra khỏ i theH
giới củ a nó , quay nó sao cho bê n trá i thà nh bê n phả i, roG i đặ t nó trở xuoH ng. Mọ i
thứ đoH i với nó trong khoả nh khad c sẽ có phaG n lạ lù ng. Nó sẽ khô ng cả m thaH y sự
khá c biệ t nà o nhưng mọ i thứ xung quanh nó dường như đang ở lộ n bê n. Nó sẽ
phả i thı́ch nghi đeF soH ng trong mộ t theH giới trong đó mặ t trời 2D khô ng cò n mọ c

lê n từ bê n phả i như nó quen thuộ c mà từ phı́a bê n trá i. Và lú c nà y từ nhà nó phả i
đi theo hướng ngược lạ i đeF đeH n chom là m.
Mọ i thứ sẽ cò n lạ lù ng hơn neH u bạ n xé t theH giới sẽ trô ng như theH nà o đoH i
với bạ n khi mộ t sinh vậ t 4D nhặ t bạ n ra khỏ i theH giới 3D và lậ t ngược bạ n lạ i. Lú c
đaG u, mọ i người sẽ đeF ý thaH y cá i gı̀ đó hơi khá c với diệ n mạ o củ a bạ n vı̀ gương mặ t
củ a bạ n lú c nà y trước mad t họ gioH ng như gương mặ t củ a bạ n ở trong gương. Sau
đó , neH u bạ n nhı̀n và o gương soi, bạ n cũ ng sẽ thaH y sự khá c biệ t. Đâ y là vı̀ khô ng
có gương mặ t củ a ai là đoH i xứng cả . Phı́a bê n trá i gương mặ t củ a bạ n khá c với
phı́a bê n phả i. Có lẽ mộ t con mad t nap m hơi cao hơn con mad t kia hoặ c, gioH ng như
tô i, mũ i củ a bạ n hơi nghiê ng veG mộ t bê n, hoặ c bạ n có mộ t noH t ruoG i trê n má , và
vâ n vâ n. Nhưng đâ y mới là cá i bad t đaG u trong soH những trở ngạ i củ a bạ n. Mọ i thứ
xung quanh bạ n xuaH t hiệ n từ sau ra trước. Toà n bộ chữ vieH t đeG u bị ngược, kim
đoG ng hoG thı̀ quay ngược chieG u, và giờ bạ n sẽ thuậ n tay trá i neH u trước đó bạ n
thuậ n tay phả i. Mộ t cá ch kieF m tra theH giới như vậ y trô ng như theH nà o đoH i với bạ n
là hã y đi vò ng vò ng và nhı̀n theH giới trong gương. CaF n thậ n kẻ o bị va và o cá c thứ
xung quanh bạ n nhé .
Thật sự có một chiều thứ tư hay không?

NeH u bạ n bieH t chú t ı́t veG thuyeH t tương đoH i rộng của Einstein (cá i tô i đang
giả sử bạ n khô ng bieH t) thı̀ tạ i đâ y bạ n có theF có chú t lo lad ng. RoH t cuộ c thı̀ Einstein
có nó i cá i gı̀ đó veG thời gian là chieG u thứ tư hay khô ng? Trong Chương 6, tô i sẽ
trı̀nh bà y thuyeH t tương đoH i hẹp của Einstein trong đó thời gian và khô ng gian liê n
hệ với nhau theo mộ t kieF u khá baH t ngờ, thà nh cá i gọ i là khô ng-thời gian boH n
chieG u. Hiệ n tạ i, ta có theF hieF u nó theo cá ch đơn giả n sau đâ y. Trở lạ i với vı́ dụ
chieH c tà u ngaG m đò i hỏ i ba con soH đeF xá c định vị trı́ củ a nó . NeH u nó đang chuyeF n
độ ng thı̀ việ c cho bieH t những con soH đó là vô nghı̃a trừ khi ta cũ ng bieH t trạ ng thá i
khi con tà u ngaG m ở tạ i vị trı́ đó . Và vı̀ theH , lú c nà y ta caG n boH n con soH đeF xá c định
chı́nh xá c vị trı́ củ a nó : vı̃ độ , kinh độ , độ sâ u và thời đieF m khi nó có những giá trị
đó . Tuy nhiê n, chú ng ta khô ng nê n đá nh maH t cá i nhı̀n thực teH rap ng thời gian
26
Jim Al-Khalili
khô ng gioH ng với ba chieG u khô ng gian. Chú ng ta tự do chuyeF n độ ng tới trước và
ra sau theo baH t kı̀ mộ t trong ba trụ c khô ng gian, nhưng bị hạ n cheH chı̉ chuyeF n
độ ng veG phı́a trước theo trụ c thời gian (từ quá khứ đeH n tương lai). Câ u hỏ i ở đâ y
là có toG n tạ i hay khô ng, bê n ngoà i những giá c quan củ a chú ng ta, mộ t chieG u khô ng
gian thứ tư.
100 nă m về trước, mộ t soH nhà khoa họ c danh vọ ng nhaH t theH giới tin rap ng
theH giới tâ m linh, vương quoH c củ a ma quỷ và thaG n thá nh, là có boH n chieG u và bao
gộ p khô ng gian 3D củ a chú ng ta bê n trong nó . Những cư dâ n củ a theH giới nhieG u
chieG u hơn nà y thı̉nh thoả ng đi qua theH giới 3D củ a chú ng ta nhưng lạ i vô hı̀nh đoH i
với chú ng ta. TaH t nhiê n, ngà y nay ı́t có nhà khoa họ c nghiê m tú c nà o (tô i khô ng
đeH m những người có tô n giá o) tin như vậ y. Đâ y khô ng phả i là nó i những chieG u
cao hơn khô ng toG n tạ i. Thậ t vậ y, mộ t soH lı́ thuyeH t mới, nhưng chưa được kieF m tra,
trong vậ t lı́ họ c đeG xuaH t rap ng có theF cò n có nhieG u hơn boH n chieG u khô ng gian, nap m
ngoà i cả sự nhậ n thức củ a chú ng ta. Hai lı́ thuyeH t hiệ n đang thịnh hà nh, gọ i là lı́
thuyeH t siê u dâ y và lı́ thuyeH t M,4 đeG xuaH t rap ng Vũ trụ củ a chú ng ta thậ t ra goG m,
tương ứng, chı́n, và mười, chieG u khô ng gian (cộ ng với mộ t chieG u thời gian).
Nhưng taH t cả những chieG u dư khô ng muoH n có aH y đã cuộ n lạ i nhỏ đeH n mức chú ng
ta khô ng bao giờ có theF phá t hiệ n ra chú ng. Bạ n có theF nghı̃ đâ y là chuyệ n tà o lao
nhưng thật ra thì cả hai lı́ thuyeH t kı̀ cụ c nà y hó a ra đeG u có theF là lı́ thuyeH t mô tả
thực tạ i cơ sở toH i hậ u củ a Vũ trụ chú ng ta.
Dù là ta bieH t có ba chieG u khô ng gian, nhưng ta sẽ thaH y trong hai chương
tieH p theo rap ng thậ t là hữu ı́ch neH u có thê m mộ t chieG u boF sung trong tay á o đeF giú p
chú ng ta tı̀m hieF u những khı́a cạ nh nhaH t định củ a thuyeH t tương đoH i Einstein:
khô ng gian cong.
4Chữ M là vieH t tad t củ a mà ng, nhưng lı́ thuyeH t mà ng là mộ t tê n gọ i quá nhà m nê n nhieG u nhà vậ t
lı́ thı́ch kı́ hiệ u M vı̀ họ khaN ng định lı́ thuyeH t đó có khả nă ng giả i thı́ch taH t cả cá c lực củ a tự nhiê n.

28
Jim Al-Khalili

2
LỰC HẤP DẪN

30
Jim Al-Khalili

Quả táo và Mặt trăng
Theo truyeG n thuyeH t, Isaac Newton đang ngoG i dưới mộ t câ y tá o, thı̀ mộ t quả
tá o rơi trú ng đaG u ô ng, và ô ng đã khá m phá ra định luậ t haH p dam n – hà m ý rap ng có
lẽ mộ t cú hı́ch và o đaG u đã kı́ch thı́ch mộ t á nh ló e tư duy. (Quả tá o rơi – bịch – á nh
sá ng ló e lê n trong đaG u và , hừm, dường như mặ t đaH t đang tá c dụ ng mộ t lực lê n
quả tá o hú t nó xuoH ng.) TaH t nhiê n, vaH n đeG khô ng đơn giả n vậ y. Newton chaN ng phả i
là người đaG u tiê n đeF ý thaH y cá c vậ t rơi xuoH ng! KieH n thức củ a ô ng sâ u sad c hơn theH
nhieG u.
Có lẽ câ u chuyệ n quả tá o rơi chı̉ là truyeG n thuyeH t, nhưng theo lời Newton,
chı́nh sự chứng kieH n mộ t quả tá o rơi trong vườn nhà mẹ ô ng (cù ng với những
vaH n đeG khá c như tạ i sao Mặ t tră ng chuyeF n độ ng xung quanh Trá i đaH t) đã dam n ô ng
đeH n định luậ t vạ n vậ t haH p dam n noF i tieH ng củ a mı̀nh. Vậ y thı̀ Newton có theF nhı̀n
thaH y cá i gı̀ từ câ u chuyệ n quả tá o rơi mà trước đó ô ng khô ng nhı̀n thaH y? Nó i cho
đơn giả n thı̀ ô ng đã nhı̀n thaH y vượt ngoà i cá i hieF n nhiê n – rap ng mọ i vậ t có xu
hướng muoH n chuyeF n độ ng veG phı́a Trá i ĐaH t – và ô ng nhậ n ra rap ng có mộ t lực hú t
giữa quả tá o và Trá i ĐaH t khô ng những là m cho quả tá o rơi xuoH ng phı́a Trá i ĐaH t
mà cò n là m cho Trá i ĐaH t rơi lê n phı́a quả tá o. Thậ t vậ y, toH t hơn ta khô ng nê n nghı̃
tới những vậ t rơi mà hã y nghı̃ Trá i ĐaH t và quả tá o bị hú t veG phı́a nhau.
Cởi mở, thâ n thiệ n, hò a đoG ng, mộ t con người thuộ c veG gia đı̀nh. TaH t cả
những đặ c đieF m nà y là khá xa lạ với Isaac Newton. Sinh ra tạ i Woolsthorpe ở
Lincolnshire, nước Anh, và o ngà y Giá ng sinh nă m 1642,1 ô ng là mộ t người cô độ c
chưa bao giờ keH t hô n và khô ng có maH y bạ n bè . VeG cuoH i đời mı̀nh, ô ng cò n daH n
thâ n và o những cuộ c tranh cã i lô i thô i, chua chá t với những nhà khoa họ c khá c
xem ai đã khá m phá ra những thứ nhaH t định trước. Tuy nhiê n, baH t chaH p hı̀nh ả nh
nhà khoa họ c tiê u cực như theH , nó i chung trê n cá c phương tiệ n truyeG n thô ng hiệ n
1Ngà y thá ng nà y là tı́nh theo lịch Julian dù ng ở Anh lú c aH y. Theo lịch Gregory, loạ i lịch dù ng ở
những nước châ u Aí u khá c khi aH y và sử dụ ng rộ ng rã i trê n theH giới ngà y nay, ngà y sinh củ a
Newton là ngà y 4 thá ng 1 nă m 1643.

nay, đa soH giới trẻ khô ng bieH t đeH n những chi tieH t aH y, và Newton vam n là mộ t nhà
khoa họ c tiê u bieF u. Cá i ô ng thieH u só t là những kı̃ nă ng xã hộ i mà , theo quan đieF m
củ a nhieG u người, những nhà khoa họ c lớn nê n có . Oí ng đã có quá nhieG u đó ng gó p
cho quá nhieG u lı̃nh vực nê n phaG n lớn vậ t lı́ họ c được giả ng dạ y ở nhà trường ngà y
nay được gọ i là vậ t lı́ họ c Newton. Gọ i như vậ y đeF phâ n biệ t nó với vậ t lı́ hiệ n đạ i
củ a theH kı̉ 20 sẽ được trı̀nh bà y trong cuoH n sá ch nà y. Newton cò n phá t minh ra
kı̃ thuậ t toá n họ c giả i tı́ch là cô ng cụ chuaF n trong nghiê n cứu phaG n lớn vậ t lı́ họ c
ngà y nay. Tuy nhiê n, vaH n đeG khá m phá ra giả i tı́ch là nguyê n nhâ n củ a mộ t cuộ c
tranh cã i ké o dà i. Tranh luậ n xoay quanh vaH n đeG Newton hay nhà toá n họ c người
Đức Gottfried Leibnitz có theF đã thieH t lậ p ra nó trước. Trong vò ng xoá y khoa họ c
củ a thời kı̀ aH y, cuộ c tranh cã i, trong đó người Anh và người Đức mom i bê n khaN ng
định đoH i phương đã ă n cad p ý tưởng củ a mı̀nh, na ná như sự kı̀nh địch ngà y nay
giữa hai độ i tuyeF n quoH c gia trê n sâ n cỏ . Tuy nhiê n, khô ng gioH ng như trê n sâ n cỏ ,
nơi những quả phạ t đeG n có theF giả i quyeH t được vaH n đeG , trong trậ n chieH n giả i tı́ch
khô ng có bê n nà o thad ng cả . Dường như mom i bê n đã phá t trieF n kı̃ thuậ t mộ t cá ch
độ c lậ p. Dam u sao, phaG n lớn kieH n thức neG n tả ng đã được thieH t lậ p nửa theH kı̉ trước
đó bởi nhà toá n họ c vı̃ đạ i người Phá p, Fermat.
Trở lạ i với lực haH p dam n. Từ lâ u trước Newton, người ta đã nhậ n ra rap ng
nguyê n nhâ n cá c vậ t rơi xuoH ng là do Trá i ĐaH t tá c dụ ng mộ t lực lê n mọ i vậ t hú t
chú ng veG phı́a nó . Người ta cũ ng bieH t rap ng Mặ t Tră ng quay xung quanh Trá i ĐaH t
vı̀ Trá i ĐaH t tá c dụ ng mộ t lực bı́ aF n nà o đó lê n nó , ngă n khô ng cho nó trô i noF i và o
khô ng gian. Newton đã keH t noH i hai hiệ n tượng nà y. Quy cho chuyeF n độ ng củ a Mặ t
Tră ng và quả tá o rơi là mộ t và cù ng mộ t lực (lực haH p dam n) là cú ra đòn quyết định
củ a nhà thiê n tà i. Cho đeH n khi aH y, người ta vam n tin rap ng những định luậ t củ a tự
nhiê n chi phoH i hà nh trạ ng củ a vậ t trê n mặ t đaH t (quả tá o) và những vậ t trê n trời
(Mặ t Tră ng) là hoà n toà n khá c nhau.
Định luậ t haH p dam n củ a Newton phá t bieF u rap ng hai vậ t baH t kı̀ trong Vũ trụ
sẽ bị hú t nhau bởi mộ t lực vô hı̀nh. Trá i ĐaH t và mom i vậ t trê n beG mặ t củ a nó , Trá i
ĐaH t và Mặ t Tră ng, Mặ t Trời và cá c hà nh tinh, thậ m chı́ Mặ t Trời và phaG n cò n lạ i
32
Jim Al-Khalili
củ a thiê n hà củ a chú ng ta, đeG u đang bị hú t veG phı́a nhau. Như vậ y, khô ng chı̉ có
Trá i ĐaH t giữ chú ng ta dı́nh trê n beG mặ t củ a nó ; mà theo mộ t nghı̃a nà o đó , chú ng
ta đang giữ Trá i ĐaH t dı́nh và o châ n mı̀nh vı̀ chú ng ta đang hú t Trá i ĐaH t veG phı́a
chú ng ta với mộ t lực bap ng với lực do nó tá c dụ ng lê n chú ng ta. Khi tô i nó i ở phaG n
trước rap ng Trá i ĐaH t rơi lê n phı́a quả tá o đang rơi là tô i muoH n nó i theo nghı̃a đen.
VaH n đeG là , vı̀ đang dı́nh và o beG mặ t Trá i ĐaH t, nê n ta thaH y quả tá o chuyeF n độ ng veG
phı́a Trá i ĐaH t. Nhưng quả tá o có quyeG n khaN ng định nó khô ng chuyeF n độ ng gı̀ cả
và Trá i ĐaH t đang chuyeF n độ ng veG phı́a nó .
Tương tự như vậ y, mộ t người đà n ô ng và mộ t người phụ nữ đang trô i noF i
ở gaG n nhau trong khô ng gian troH ng rom ng sẽ bị hú t vậ t lı́ veG phı́a nhau – cho dù họ
khô ng bị ‘hú t tâ m lı́’ veG phı́a nhau! – bởi mộ t lực haH p dam n sẽ là m cho họ từ từ trô i
giạ t lạ i gaG n nhau. Tuy nhiê n, lực nà y sẽ raH t yeH u (tương đương với lực nhỏ xı́u
dù ng đeF nhặ t mộ t hạ t đường cá t neH u ban đaG u họ cá ch nhau và i centimet). Lực
haH p dam n là raH t yeH u khi cá c khoH i lượng có liê n quan là nhỏ .
Làm thế nào chı́nh lực haH p dam n là m cho quả tá o rơi lạ i không hú t Mặ t Tră ng
xuoH ng Trá i ĐaH t? Sự khá c biệ t giữa hai trường hợp là , baH t chaH p khoH i lượng lớn
hơn nhieG u củ a Mặ t Tră ng, nó ở trong quỹ đạ o xung quanh Trá i ĐaH t và tạ i mom i
thời đieF m baH t kı̀, nó đang chuyeF n độ ng theo mộ t hướng tieH p tuyeH n với đường quỹ
đạ o củ a nó , trong khi quả tá o thı̀ đang chuyeF n độ ng veG phı́a tâ m Trá i ĐaH t. Thậ t
ra, đâ y là mộ t cá ch nó i khô ng hay. Mộ t định nghı̃a toH t hơn củ a “ở trong quỹ đạ o”
là nó i Mặ t Tră ng đang rơi veG phı́a Trá i ĐaH t theo mộ t đường cong tạ o thà nh mộ t
quỹ đạ o trò n xung quanh Trá i ĐaH t sao cho nó khô ng bao giờ đi đeH n gaG n hơn được.
Khi Newton laG n đaG u tiê n tı́nh ra keH t quả nà y trong nă m dịch bệ nh 1666, ô ng nghı̃
ô ng đã có câ u trả lời sai, và chá n nả n khô ng thè m cô ng boH keH t quả củ a mı̀nh. Chı̉
nhieG u nă m sau nà y, khi thả o luậ n vaH n đeG trê n với người bạ n củ a ô ng, Edmund
Halley (tê n ô ng này là tê n của mộ t sao choF i noF i tieH ng), Newton mới nhậ n ra taG m
quan trọ ng củ a khá m phá củ a ô ng.
Định luậ t haH p dam n củ a Newton cực kı̀ thà nh cô ng trong ba tră m nă m tieH p
sau đó . Lưu ý rap ng nó được gọ i là mộ t định luậ t củ a sự haH p dam n vı̀ cá c nhà khoa
họ c chad c chad n nó là lời nó i cuoH i cù ng veG vaH n đeG trê n, chứ khô ng chı̉ là mộ t lı́ thuyeH t

có theF bị bá c bỏ neH u và khi xuaH t hiệ n cá i gı̀ đó toH t hơn. Nhưng chı́nh xá c thı̀ đieG u
đó đã xả y ra và o nă m 1915. Nhâ n vậ t aH y là Einstein. Albert Einstein.
Lực hấp dẫn của Einstein

Định luậ t haH p dam n củ a Newton mô tả mộ t lực vô hı̀nh, gaG n như thaG n kı̀, tá c
dụ ng giữa mọ i vậ t cho dù chú ng ở xa nhau bao nhiê u (mặ c dù nó thậ t sự yeH u đi
nhieG u theo khoả ng cá ch) và cho dù nap m giữa chú ng là cá i gı̀ đi nữa, thậ m chı́ là
khô ng gian troH ng rom ng. Vı̀ theH , chú ng ta nó i lực haH p dam n khô ng caG n “mô i trường”
(hay “chaH t liệ u”) đeF truyeG n tá c dụ ng. Einstein đưa ra mộ t lời giả i thı́ch sâ u sad c
hơn quan đieF m nà y. Oí ng khaN ng định lực haH p dam n khô ng tá c dụ ng trực tieH p lê n vậ t
mà lê n bả n thâ n khô ng gian, là m cho nó bị cong. Sự cong nà y củ a khô ng gian khi
đó là m cho cá c vậ t bê n trong nó hà nh xử theo kieF u khá c với kieF u chú ng hà nh xử
neH u như khô ng gian khô ng bị cong. Khó hieF u ư? Ta hã y lù i lạ i mộ t bước và xem
Einstein đã đi tới cá ch lı́ giả i thâ m thú y dường như khô ng caG n thieH t nà y như theH
nà o.
Bạ n có laG n nà o ngoG i và o trò chơi mô phỏ ng chuyeF n độ ng ở cô ng viê n giả i
trı́ chưa? Bạ n ngoG i cù ng với mộ t và i hà nh khá ch khá c bê n trong mộ t khoang đó ng
kı́n và xem mộ t đoạ n phim ngad n veG mộ t cả nh să n đuoF i ngoạ n mụ c. Khoang ngoG i
có cả m giá c thậ t sự như đang tă ng toH c, hã m phanh, lượn vò ng qua những chom cua
gad t, leo lê n chom nhô lê n, trè o lê n và rơi xuoH ng. Thậ t vậ y, việ c đá nh lừa sự hoà i
nghi củ a bạ n dem đeH n baH t ngờ. Nguyê n lı́ sử dụ ng trong những trò chơi nà y được
gọ i là nguyê n lı́ tương đương Einstein và nó đơn giả n đeH n mức có theF nó i ngad n
gọ n trong mộ t từ: lực g (hay là hai từ nhı̉?) Einstein nhậ n ra rap ng lực mà bạ n cả m
nhậ n khi đang gia toH c (có lẽ rõ rà ng nhaH t là khi trê n mộ t chieH c má y bay đang tă ng
toH c trê n đường bă ng ngay trước khi caH t cá nh) và lực haH p dam n là tương đương với
nhau. Thậ t vậ y, ta nó i gia toH c củ a chieH c má y bay đaF y chú ng ta veG phı́a gheH ngoG i
đang cung caH p mộ t lực g. Chữ “g” là kı́ hiệ u cho lực haH p dam n, và trê n thực teH , là
mộ t đạ i lượng có đơn vị củ a gia toH c chứ khô ng phả i lực. Vı̀ theH mộ t gia toH c mộ t
“g” sẽ bap ng với gia toH c mà mộ t vậ t chịu khi đang rơi.
34
Jim Al-Khalili
Thoạ t đaG u, đieG u nà y nghe có vẻ gượng gạ o. RoH t cuộ c lực đang đaF y bạ n lê n
chom ngoG i là cá i xả y ra với chuyeF n độ ng và sự gia toH c trong khi lực haH p dam n tá c
dụ ng ngay cả khi bạ n đang đứng (với việ c giữ bạ n dı́nh trê n mặ t đaH t). Nhưng hã y
nghı̃ mộ t chú t xem buoG ng mô phỏ ng chuyeF n độ ng hoạ t độ ng như theH nà o. Là m
theH nà o bạ n có cả m giá c gia toH c ngay cả khi bạ n khô ng thè m nhı̀n và o những hı̀nh
ả nh aH n tượng trê n mà n hı̀nh? Nó i chung, buoG ng mô phỏ ng khô ng chuyeF n độ ng đi
đâ u heH t, nó chı̉ lậ t đả o xung quanh chom củ a nó thô i. TaH t cả những cá i nó caG n là m
đeF gâ y ra aH n tượng củ a sự gia toH c veG phı́a trước, vı́ dụ mộ t “g”, là lậ t ra phı́a sau
đeF bạ n và gheH ngoG i củ a bạ n quay mặ t lê n trê n. Chú ng ta đã quen thuộ c với cả m
giá c ngả lưng trê n gường hà ng đê m nê n chú ng ta quê n maH t sức hú t củ a lực haH p
dam n củ a Trá i ĐaH t ké o đaG u chú ng ta xuoH ng dưới goH i. Thậ t ra, lực nà y chú ng ta
thường bieH t là tương đương với lực đaF y chú ng ta ra phı́a sau chom ngoG i neH u chú ng
ta đang ngoG i trong mộ t chieH c xe đang tă ng toH c từ trạ ng thá i nghı̉ lê n 60 dặ m/giờ
chı̉ trong vò ng chừng hai phú t rưỡi!
Đâ y là nguyê n do tạ i sao dem đá nh lừa nã o nghı̃ rap ng lực haH p dam n mà chú ng
ta đang cả m nhậ n thậ t sự trong buoG ng mô phỏ ng là mộ t lực gia toH c. Theo kieF u
tương tự như vậ y, khi buoG ng mô phỏ ng chuyeF n độ ng củ a chú ng ta dừng lạ i độ t
ngộ t đeH n mức chú ng ta cả m thaH y bả n thâ n mı̀nh bị né m veG phı́a trước, thı̀ taH t cả
những cá i đang diem n ra là buoG ng mô phỏ ng đang ngả chú ng ta veG phı́a trước và
đeF cho lực haH p dam n là m cô ng việ c cò n lạ i.
Mộ t vı́ dụ khá c chứng minh nguyê n lı́ tương đương đang hoạ t độ ng là mặ t
ngược lạ i củ a vı́ dụ buoG ng mô phỏ ng, đó là sử dụ ng gia toH c đeF mô phỏ ng lực haH p
dam n. Đâ y là vı́ dụ được sử dụ ng phoF bieH n nhaH t khi giả ng dạ y nguyê n lı́ trê n. Hã y
tưởng tượng bạ n bị giữ ngoG i tạ i chom trê n mộ t tê n lửa thậ t sự đang chờ đeH m ngược
đeH n giờ rời bệ phó ng. Chom ngoG i củ a bạ n boH trı́ sao cho bạ n quay mặ t lê n trê n veG
phı́a đaG u (phı́a trước) củ a tê n lửa. TieH p tụ c, hã y tưởng tượng bạ n đang thư giã n
và nghı̉ ngợi veG chuyeH n hà nh trı̀nh nê n bạ n ngủ quê n maH t – trê n thực teH , khó mà
dá m ngủ quê n như vậ y, tô i bieH t chứ. Khi bạ n thức dậ y, và trước khi có cơ hộ i nhı̀n
ra ngoà i cửa soF , thı̀ nguyê n lı́ tương đương nói rap ng bạ n sẽ khô ng có khả nă ng
phâ n biệ t cả m giá c bạ n cả m thaH y neH u tê n lửa vam n nap m trê n bệ phó ng với lực haH p

dam n đang hú t bạ n xuoH ng phı́a dưới gheH ngoG i, và cả m giá c bạ n sẽ cả m thaH y neH u tê n
lửa đã rời Trá i ĐaH t từ lâ u và hiệ n tạ i ở trong khô ng gian đang gia toH c với độ lớn
mộ t “g”. Thậ t vậ y, neH u bạ n tieH p tụ c tạ m thời khô ng nhı̀n qua cửa soF đeF kieF m tra
xem bó ng toH i mù mịt củ a khô ng gian troH ng rom ng hay quang cả nh quen thuộ c củ a
trạ m phó ng tê n lửa đang nhı̀n và o phı́a sau bạ n, thı̀ bạ n sẽ khô ng tı̀m thaH y baH t kı̀
thı́ nghiệ m nà o mà bạ n có khả nă ng thực hiệ n bê n trong tê n lửa sẽ cho phé p bạ n
dự đoá n bạ n đang ở đâ u.2 Những thı́ nghiệ m mà tô i nó i là baH t cứ cá i gı̀ từ những
quan sá t đơn giả n, vı́ dụ như khả o sá t sự đong đưa củ a mộ t con lad c hay quan sá t
mộ t quả bó ng rơi, đeH n những phé p đo phức tạ p sử dụ ng cá c chù m laser và
gương; veG cơ bả n là baH t kı̀ thı́ nghiệ m nà o có theF phâ n biệ t giữa hà nh trạ ng củ a
những vậ t đang chịu gia toH c mộ t “g” và tá c dụ ng củ a lực haH p dam n củ a Trá i ĐaH t.
CuoH i cù ng, nghi ngờ quá nhieG u nê n bạ n nhı̀n ra ngoà i xem bạ n có thậ t sự
đang gia toH c trong vũ trụ hay khô ng. Tuy nhiê n, taH t cả những thı́ nghiệ m đó đã
là m bạ n kiệ t sức và bạ n lạ i ngủ thieH p đi. Khi bạ n thức dậ y, bạ n cả m thaH y khô ng
trọ ng lượng. Bạ n nê n nhớ giữ mı̀nh lạ i tạ i chom , neH u khô ng bạ n sẽ noF i boG ng beG nh
và va đaG u và o bả ng đieG u khieF n maH t. Giờ thị bạ n gặ p mộ t trụ c trặ c nữa neH u bạ n
khô ng nhı̀n ra bê n ngoà i. Bạ n thaH y, hoặ c có theF bạ n đang trô i giạ t trong vũ trụ ở
mộ t vậ n toH c khô ng đoF i với độ ng cơ tê n lửa đã ngừng hoạ t độ ng, cá i đả m bả o giả i
thı́ch cho cả m giá c khô ng trọ ng lượng, hoặ c có theF bạ n đang rơi trong baG u khı́
quyeF n củ a Trá i đaH t và có nguy cơ thiệ t mạ ng neH u bạ n khô ng nhanh chó ng nad m
quyeG n kieF m soá t tê n lửa. Bạ n thaH y đó , khi bạ n đang rơi tự do trong trường haH p
dam n củ a Trá i ĐaH t bạ n cả m nhậ n sự khô ng trọ ng lượng, cứ như theF lực hú t haH p
dam n củ a Trá i ĐaH t khô ng cò n nữa.
2Vâ ng, trê n nguyê n tad c, và với thieH t bị đủ nhạ y, bạ n có theF nó i ra sự khá c biệ t đó vı̀ trường haH p
dam n củ a Trá i đaH t là trường xuyê n tâ m chứ khô ng phaN ng. ĐieG u nà y có nghı̃a là neH u bạ n thả rơi
hai quả caG u sá t bê n nhau trê n Trá i đaH t, chú ng sẽ đeG u đi theo đường thaN ng veG phı́a tâ m Trá i đaH t.
Hai đường thaN ng khô ng song song với nhau hoà n toà n. Trong tê n lửa đang gia toH c, chú ng sẽ
hoà n toà n song song nhau.
36
Jim Al-Khalili
Rơi tự do
Đa soH chú ng ta chưa ai từng có cơ hộ i ở trong tı̀nh huoH ng thứ nhaH t đã nê u
ở trê n, vı̀ theH sau đâ y là mộ t vı́ dụ nữa giú p bạ n hieF u rõ vaH n đeG .
NeH u bạ n từng có đủ gan dạ (hay dạ i dộ t?) đeF chơi nhả y dù , bạ n sẽ được
tha thứ neH u bạ n có cả m giá c, khi bạ n lao veG phı́a beG mặ t hà nh tinh và gia toH c trong
suoH t thời gian đó , rap ng lực haH p dam n khô ng bao giờ bieF u hiệ n hay có sự trả i nghiệ m
nà o rõ rệ t. Thậ t ra, xả y ra đieG u ngược lạ i. Đâ y có theF là mộ t laG n trong đời bạ n tá c
dụ ng củ a lực haH p dam n hoà n toà n khô ng có và người ta nó i bạ n đang “rơi tự do”.
Trong và i giâ y hoG hởi phaH n khı́ch đó , bạ n đang trả i nghiệ m sự khô ng trọ ng lượng.
Cứ như là lực haH p dam n cuoH i cù ng đã bieH n đi và bạ n đang là m cá i nó bad t bạ n là m
trong suoH t cuộ c đời củ a bạ n. Đó là vı̀ luô n luô n có mặ t đaH t rad n chad c bê n dưới châ n
bạ n là m tan ná t mọ i thứ rơi xuoH ng. Và vı̀ theH , nhiệ m vụ củ a nó đã hoà n thà nh, lực
haH p dam n tạ m thời vad ng mặ t. Chı́nh xá c hơn, thay vı̀ nó i lực haH p dam n khô ng có mặ t,
chú ng ta nó i nó hoà n toà n bị triệ t tiê u bởi gia toH c củ a bạ n. Cả m giá c rơi tự do là
cá i cá c nhà du hà nh cả m nhậ n trong suoH t thời gian họ trô i noF i trong vũ trụ ở xa
trường haH p dam n củ a Trá i ĐaH t (hoặ c trong quỹ đạ o vò ng quanh Trá i ĐaH t). Vı̀ theH ,
họ phả i trả i qua sự đà o tạ o khad t khe đeF khad c phụ c bệ nh khô ng gian. Có theF tı̉nh
tá o nó i rap ng du hà nh vũ trụ là mộ t chuyeH n nhả y dù đường dà i!
Vậ y thı̀ sự trả i nghiệ m khô ng trọ ng lượng có nghı̃a là gı̀? LaH y vı́ dụ , khi bạ n
rơi, bạ n “thả rơi” mộ t hò n đá bạ n đang nad m trong tay. Vı̀ nó đang rơi cù ng toH c độ
với bạ n nê n nó sẽ chuyeF n độ ng song hà nh cù ng bạ n.3 Quan đieF m củ a mộ t nhà vậ t
lı́ là như theH nà y, neH u trong đaG u cô ta đaF y lù i suy nghı̃ rap ng cuộ c soH ng tươi đẹ p
như theH nà o và phớt lờ đi mặ t đaH t đang chà o đó n bê n dưới cô ta, thı̀ cô ta sẽ gạ t
phă ng đi mọ i thứ xung quanh và tưởng tượng chı̉ có cô ta và hò n đá là toG n tạ i.
Đâ y là thı́ nghiệ m mà người ta cho rap ng Galileo đã tieH n hà nh từ đı̉nh củ a Thá p Pisa – chı̉ khá c là
ô ng khô ng nhả y ra – bap ng cá ch chứng minh rap ng cá c vậ t rơi với toH c độ như nhau cho dù chú ng
câ n nặ ng bao nhiê u (miem n là chú ng khô ng quá nhẹ đeF bị ả nh hưởng bởi sức cả n khô ng khı́ như
mộ t tờ giaH y hay cá i lô ng chim).

Giờ thı̀ hò n đá dường như trô i noF i trong khô ng trung bê n cạ nh cô ta, theo kieF u
gioH ng như cá c vậ t trô i noF i khô ng trọ ng lượng trong khô ng gian. Đâ y là nguyê n
do, trong vı́ dụ tê n lửa, bạ n sẽ khô ng theF chad c chad n, mà khô ng nhı̀n ra bê n ngoà i,
rap ng tê n lửa đang rơi tự do trong khı́ quyeF n củ a Trá i ĐaH t hay đang trô i noF i trong
khô ng gian.
Những vı́ dụ như tô i vừa mô tả được gọ i là thı́ nghiệ m giả tưởng vı̀ chú ng
ta khô ng caG n trả i nghiệ m vậ t lı́ với chú ng đeF có sự am hieF u veG sự hoạ t độ ng củ a
tự nhiê n. Einstein raH t thı́ch mộ t cá ch tieH p cậ n như theH vı̀ ô ng bỏ thời gian đeF ngoG i
và suy ngam m, chứ khô ng là m việ c trong mộ t phò ng thı́ nghiệ m tieH n hà nh những
thı́ nghiệ m thực teH . Oí ng gọ i những thı́ nghiệ m nà y là thı́ nghiệ m gedanken (trong
tieH ng Đức có nghı̃a là “tưởng tượng”). TaH t nhiê n, nhả y dù và buoG ng mô phỏ ng ở
hộ i chợ đang chieH u phim Chiến tranh giữa các vì sao khô ng phả i là những vı́ dụ
mà ô ng có theF gọ i.
Vậ y toà n bộ chaH t liệ u gia toH c nà y liên quan gì với quan niệ m khô ng gian
cong củ a Einstein? Tô i e rap ng mı̀nh nê n giả i thı́ch rõ rà ng hơn mộ t chú t. Giờ
chú ng ta phả i trở lạ i với vı́ dụ tê n lửa. Hã y nhớ lạ i khoả nh khad c khi bạ n thức dậ y
và khô ng theF quả quyeH t, neH u khô ng gian lậ n và nhı̀n ra bê n ngoà i, tê n lửa vam n
chưa rời bệ phó ng hay đang gia toH c mộ t “g” trong khô ng gian? Có mộ t thı́ nghiệ m
gedanken đặ c biệ t bạ n phả i tieH n hà nh ngay. Hã y đứng ở mộ t bê n tê n lửa và né m
mộ t quả bó ng ngang qua tê n lửa, như trê n Hı̀nh 2.1(a). Quả bó ng sẽ đi theo mộ t
quỹ đạ o cong và chạ m và o phı́a bê n kia tạ i mộ t đieF m nap m bê n dưới đieF m nó sẽ
chạ m neH u nó đi theo đường thaN ng. Đâ y chı́nh là cá i chú ng ta trô ng đợi xả y ra neH u
tê n lửa vam n cò n trê n bệ phó ng, với quả bó ng tuâ n theo định luậ t haH p dam n.
NeH u tê n lửa hiệ n đang tă ng toH c thı̀, theo nguyê n lı́ tương đương, bạ n sẽ
thaH y quả bó ng đi theo mộ t quỹ đạ o cong gioH ng như vậ y. NeH u tê n lửa đang trô i noF i
trong khô ng gian với độ ng cơ đã ngừng hoạ t độ ng (tức là đang lao đi ở mộ t toH c
độ khô ng đoF i), thı̀ nó sẽ mang quả bó ng theo cù ng với nó và bạ n sẽ thaH y quả bó ng
đi ngang theo đường thaN ng. Đâ y là vı̀ quả bó ng và tê n lửa đeG u có toH c độ “hướng
lê n” bap ng nhau. Nhưng neH u tê n lửa đang tă ng toH c, như trê n Hı̀nh 2.1(b) (lưu ý
rap ng hı̀nh phı́a bê n phả i là mộ t phaG n củ a mộ t giâ y sau củ a hı̀nh phı́a bê n trá i), thı̀
38
Jim Al-Khalili
quả bó ng sẽ khô ng chịu sự gia toH c nà y trong khi nó bay ngang qua tê n lửa. Cho
nê n lú c nó đi tới phı́a bê n kia, tê n lửa sẽ chuyeF n độ ng hơi nhanh hơn mộ t chú t
so với khi quả bó ng rời tay bạ n. ĐieF m trê n thà nh đoH i diệ n nơi quả bó ng phả i đậ p
và o đã hơi dịch lê n mộ t chú t và quỹ đạ o củ a nó trước mad t bạ n sẽ bị cong. Nguyê n
lı́ tương đương là chı́nh xá c. Mặ c dù sự giả i thı́ch quỹ đạ o cong trong hai trường
hợp là khá c nhau, nhưng keH t quả bạ n quan sá t thaH y là gioH ng nhau.

Hình 2.1 (a) Quả bó ng bị né m dưới tá c dụ ng củ a lực haH p dam n củ a Trá i ĐaH t sẽ đi theo
mộ t quỹ đạ o cong. (b) Quả bó ng bị né m khi tê n lửa ở trạ ng thá i khô ng có lực haH p dam n
tá c dụ ng sẽ đi theo mộ t quỹ đạ o thaN ng neH u tê n lửa đang chuyeF n độ ng ở mộ t vậ n toH c
khô ng đoF i. NeH u tê n lửa đang tă ng toH c, như hı̀nh vẽ ở đâ y, thı̀ người né m sẽ thaH y đường
đi củ a quả bó ng bị cong xuoH ng dưới vı̀ tê n lửa sẽ chuyeF n độ ng nhanh hơn quả bó ng lú c
nó đi tới phı́a bê n kia.

TieH p theo, thay vı̀ né m mộ t quả bó ng ngang qua tê n lửa, hã y chieH u mộ t
ngọ n đè n veG phı́a thà nh bê n kia sao cho chù m á nh sá ng hướng nap m ngang. NeH u
bạ n có thieH t bị đủ nhạ y, bạ n sẽ thaH y chù m á nh sá ng hơi bị bẻ cong xuoH ng phı́a
dưới/đá y củ a tê n lửa. Đâ y là mộ t hiệ u ứng ta có theF hieF u khá dem dà ng neH u tê n lửa
đang tă ng toH c trong khô ng gian vı̀ chú ng ta sẽ sử dụ ng sự lı́ giả i gioH ng như trong
trường hợp quả bó ng né m. Mặ c dù á nh sá ng từ ngọ n đè n phá t ra đi ngang qua
tê n lửa cực kı̀ nhanh, nhưng nó vam n maH t mộ t thời gian hữu hạ n trong đó tê n lửa
đã thu thê m chú t ı́t vậ n toH c và sẽ chuyeF n độ ng veG phı́a trước mộ t chú t.
VaH n đeG bạ n có theF gặ p phả i là tin rap ng chù m á nh sá ng sẽ đi theo đường
cong gioH ng như vậ y khi tê n lửa đang đứng yê n trê n beG mặ t Trá i ĐaH t. Nhưng
nguyê n lı́ tương đương là toH i hậ u, và á nh sá ng hó a ra chaN ng khá c gı̀ quả bó ng.
Ngay cả trê n Trá i ĐaH t, đường đi củ a á nh sá ng cũ ng hơi bị cong xuoH ng mộ t lượng
gioH ng như độ cong mà nó có trong tê n lửa đang tă ng toH c.
A£ nh sá ng khô ng có sức nặ ng gı̀ cả ,4 vậ y là m theH nà o nó bị lực haH p dam n bẻ
cong? Tuy nhiê n, khoH i lượng có theF xem là nă ng lượng bị đó ng bă ng, và á nh sá ng
chad c chad n có nă ng lượng, vı̀ theH chú ng ta có theF nghı̃ nó có sức nặ ng và khô ng
nê n baH t ngờ neH u nó hà nh xử gioH ng như những đoH i tượng vậ t chaH t và bị lực haH p
dam n củ a Trá i ĐaH t hú t xuoH ng. Thậ t vậ y, chính Newton từng đeG xuaH t rap ng á nh sá ng
goG m mộ t dò ng những hạ t nhỏ xı́u sẽ bị tá c dụ ng bởi lực haH p dam n gioH ng như quả
bó ng vậ y. Nhưng tô i e rap ng chú ng ta sẽ đi tới câ u trả lời sai cho độ cong mà chú ng
ta thaH y neH u ta sử dụ ng cá ch tieH p cậ n củ a Newton. NeH u chú ng ta tı́nh độ cong củ a
đường đi á nh sá ng mà chú ng ta thaH y, dựa trê n lậ p luậ n củ a Newton rap ng á nh
sá ng có khoH i lượng và bị lực haH p dam n hú t xuoH ng, chú ng ta sẽ đi tới mộ t đá p soH chı̉
bap ng mộ t nửa giá trị ta thậ t sự đo được với thieH t bị nhạ y củ a mı̀nh. Do đó , có cá i
gı̀ đó khô ng đú ng đoH i với định luậ t haH p dam n củ a Newton, ı́t nhaH t là khi nó mô tả
tá c dụ ng củ a lực haH p dam n lê n á nh sá ng.

4Ơå đâ y, hã y tạ m chaH p nhậ n quan đieF m nà y. Tô i sẽ giả i thı́ch nó cặ n kẽ hơn ở Chương 6. ĐieG u tô i
muoH n nó i taH t nhiê n là á nh sá ng khô ng có cá i gọ i là khoH i lượng nghı̉.
40
Jim Al-Khalili
Cá ch lı́ giả i củ a Einstein khá c hoà n toà n. Lậ p luậ n củ a ô ng bỏ qua hoà n
toà n lực haH p dam n. Thay vậ y, ô ng nó i rap ng taH t cả cá c đoH i tượng vậ t chaH t trong Vũ
trụ sẽ ả nh hưởng đeH n khô ng gian và thời gian trong vù ng phụ cậ n củ a chú ng, là m
cho chú ng cong đi. Vı̀ theH , thay vı̀ nghı̃ tới Trá i ĐaH t tá c dụ ng mộ t “lực” lê n chú ng
ta, quả tá o, Mặ t Tră ng, quả bó ng và chù m á nh sá ng, là m hú t mọ i thứ veG phı́a nó ,
Einstein khaN ng định rap ng Trá i ĐaH t là m cho khô ng gian xung quanh nó bị cong.
Giờ thı̀ taH t cả cá c vậ t trong vù ng khô ng gian nà y đơn giả n là đang đi theo những
đường cong. Khô ng có lực nà o giữ Mặ t Tră ng trê n quỹ đạ o và khô ng có lực nà o
hú t chù m á nh sá ng trong tê n lửa đứng yê n veG phı́a Trá i ĐaH t heH t. Vạ n vậ t chuyeF n
độ ng tự do, nhưng đi theo mộ t quỹ đạ o luô n luô n là hà nh trı̀nh ngad n nhaH t sa§ n có .
NeH u khô ng gian là phaN ng thı̀ đường đi nà y sẽ là mộ t đường thaN ng, nhưng vı̀ khô ng
gian nó chuyeF n độ ng trong đó là bị cong, nê n đường đi củ a nó cũ ng bị cong.
Những đường đi như vậ y trong khô ng gian cong5 được gọ i là đường trắc đạc.
Einstein đã phá t trieF n những quan niệ m nà y trong khoả ng thời gian dam n
tới TheH chieH n Thứ nhaH t. Oí ng hoà n thiện quan niệ m nà y, thuyeH t tương đoH i rộng
củ a ô ng, và o nă m 1915. Nhưng theH giới phả i chờ đeH n nă m 1919 thı̀ lı́ thuyeH t mới
được xá c nhậ n trê n thực nghiệ m.
Einstein cho rap ng lực haH p dam n củ a Mặ t Trời sẽ bẻ cong đường đi củ a á nh
sá ng đi tới chú ng ta từ những ngô i sao xa xô i, neH u như á nh sá ng phả i đi qua đủ
gaG n Mặ t Trời trê n hà nh trı̀nh đi đeH n Trá i ĐaH t. Tuy nhiê n, vaH n đeG là khi ngô i sao
đó ở cù ng mộ t mả ng trời với Mặ t Trời thı̀ á nh sá ng mặ t trời rực rỡ khieH n chú ng
ta khô ng theF nhı̀n thaH y ngô i sao đó . Cá c nhà thiê n vă n phả i chờ đeH n mộ t laG n nhậ t
thực toà n phaG n, khi Mặ t Tră ng đi qua giữa Mặ t Trời và Trá i ĐaH t và chặ n maH t á nh
sá ng mặ t trời, đeF kieF m tra thuyeH t tương đoH i củ a Einstein. Và o nă m 1919, nhà
thiê n vă n vậ t lı́ người Anh Arthur Eddington đã chı̉ đạ o mộ t đoà n thá m hieF m đeH n
5Nhưng mộ t laG n nữa, tô i nhaH n mạ nh rap ng tô i đang nó i veG khô ng thời gian boH n chieG u chứ khô ng
phả i chı̉ riê ng khô ng gian ba chieG u. Mộ t soH vı́ dụ và đieG u tương tự tô i mô tả trong quyeF n sá ch
nà y chı̉ nhap m giú p bạ n có cả m nhậ n chung veG vaH n đeG đang trı̀nh bà y chứ khô ng nê n hieF u theo
nghı̃a đen. ĐeF có mộ t quan niệ m chı́nh xá c hơn củ a cá i đang diem n ra thı̀ thậ t khô ng dem và nap m
ngoà i phạ m vi củ a quyeF n sá ch nà y.

vù ng rừng nhiệ t đới Amazon chụ p ả nh thà nh cô ng mộ t nhậ t thực toà n phaG n và
đo gó c nhỏ mà á nh sá ng củ a mộ t ngô i sao nhaH t định bị lệ ch do trường haH p dam n
củ a Mặ t trời. Đó là mộ t phé p đo khó và tinh vi, nhưng nó chứng tỏ rap ng Einstein
là đú ng. Nó gâ y xô n xao dư luậ n bá o chı́ trê n khad p theH giới và Einstein trở thà nh
mộ t cá i tê n củ a mọ i nhà .
Không gian cao su

Trong Chương 1, tô i đã trı̀nh bà y rap ng khô ng nê n nghı̃ khô ng gian là “nơi
đặ t cá i gı̀ đó và o”, mà thay vậ y nó có những tı́nh chaH t hı̀nh họ c củ a riê ng nó .
Những tı́nh chaH t nà y thay đoF i trong sự có mặ t củ a khoH i lượng. ĐeF hı̀nh dung
khô ng gian có theF cong như theH nà o ở gaG n mộ t vậ t khoH i lượng lớn, chú ng ta sẽ sử
dụ ng thủ thuậ t bỏ đi mộ t trong cá c chieG u khô ng gian và hã y nghı̃ tới sự cong củ a
mộ t theH giới 2D.
Cá ch toH t nhaH t đeF hieF u cá i xả y ra với khô ng gian khi ta đưa mộ t vậ t khoH i
lượng lớn và o là hã y tưởng tượng khô ng gian (2D) đó gioH ng như mộ t taH m cao su.
Hã y tưởng tượng lă n mộ t quả caG u nhỏ trê n mộ t taH m bạ t. Nó sẽ đi qua theo mộ t
đường thaN ng. Giờ thı̀ sẽ như theH nà o neH u bạ n đứng ở ngay giữa taH m bạ t và nhờ ai
đó lă n quả caG u đó mộ t laG n nữa? Bạ n sẽ tạ o ra mộ t chom lõ m là m cho chaH t liệ u củ a
taH m bạ t hơi võng xuoH ng mộ t chú t. NeH u đường đi củ a quả caG u đủ gaG n so với chom
lõ m nà y, nó sẽ đi theo sự cong đó và uoH n vò ng đeF chuyeF n độ ng theo mộ t hướng
khá c (Hı̀nh 2.2). Nhı̀n từ trê n xuoH ng, như theF bạ n đã tá c dụ ng mộ t lực bı́ aF n lê n
quả caG u là m cho nó bị hú t veG phı́a bạ n và đi ra khỏ i quỹ đạ o thaN ng ban đaG u củ a
nó . Đâ y là cá ch chú ng ta hı̀nh dung vậ t chaH t bẻ cong khô ng gian xung quanh nó .
Sự cong là m cho những vậ t khá c đi theo mộ t đường đi khá c với đường chú ng sẽ
đi neH u khô ng có sự cong đó . Cá i xả y ra trê n taH m bạ t là quả caG u đang đi theo mộ t
đường trad c đạ c. Đâ y là đường đi ưu tiê n đoH i với quả caG u; đường đi mà nó nhậ n
tự nhiê n nhaH t, bieH t trước sự cong củ a chaH t liệ u taH m bạ t mà nó gặ p. Như vậ y, mộ t
đường trad c đạ c là khoả ng cá ch ngad n nhaH t giữa hai đieF m baH t kı̀. Cho nê n, neH u có ai
hỏ i bạ n khoả ng cá ch ngad n nhaH t giữa hai đieF m là bao nhiê u, thı̀ đừng bao giờ nó i
42
Jim Al-Khalili
đó là mộ t đường thaN ng. Đường trad c đạ c chı̉ là đường thaN ng khi khô ng gian là
phaN ng. NeH u quả caG u chuyeF n độ ng chậ m hơn cũ ng trê n đường đi đó trê n taH m
thả m, thı̀ nó sẽ gặ p chom trũ ng và chuyeF n độ ng xoad n oH c veG phı́a châ n củ a bạ n.

Hình 2.2 Vı̀ mộ t vậ t khoH i lượng lớn như mộ t ngô i sao hay hà nh tinh tạ o ra mộ t veH t lõ m
trong khô ng gian, nê n quỹ đạ o củ a những vậ t nhỏ hơn đi qua gaG n sẽ bị uoH n cong bởi
chom “trũ ng” đó . Sự cong nà y là cá i chú ng ta gá n cho lực hú t haH p dam n.
Trong vı́ dụ trê n, chaH t liệ u củ a taH m thả m theF hiệ n khô ng gian 2D và vı̀ theH
sự tương tự là khô ng chặ t chẽ vı̀ toà n bộ cá c vậ t trong khô ng gian tưởng tượng
nà y phả i cư trú trong hai chieG u, trong khi quả caG u là mộ t vậ t theF 3D lă n phı́a trê n
beG mặ t đó . Tương tự, veH t lõ m mà bạ n tạ o ra bap ng cá ch đứng trê n taH m thả m thậ t
ra là do lực haH p dam n củ a Trá i ĐaH t hú t bạ n xuoH ng, trong khi tô i đang yê u caG u bạ n
tưởng tượng rap ng chı̉ riê ng khoH i lượng củ a bạ n đang bẻ cong beG mặ t 2D đó . Trê n
thực teH , vı̀ bạ n là mộ t vậ t theF 3D trong khô ng gian 3D, nê n thậ t ra cá i bạ n đang
là m là bẻ cong khô ng gian thậ t sự xung quanh bạ n. Tuy nhiê n, hiệ u ứng nà y quá
nhỏ nê n nó chưa bao giờ được đo thaH y. Tuy vậ y, đú ng là hem khi nà o bạ n ă n kiê ng,
khô ng những bạ n hi vọ ng có được vù ng eo phaN ng hơn – cá i tô i cả m thaH y khó khă n
trong những nă m gaG n đâ y – mà khô ng gian xung quanh bạ n cũ ng sẽ hơi phaN ng
hơn mộ t chú t vı̀ bạ n có khoH i lượng ké m đi!

Giờ thı̀ ta có theF hieF u cá ch lı́ giả i củ a Einstein veG lực haH p dam n. TaH t cả cá c đoH i
tượng vậ t chaH t bẻ cong khô ng gian xung quanh chú ng đi mộ t lượng phụ thuộ c
và o khoH i lượng mà chú ng có , và khô ng gian bị bẻ cong nà y khi đó dam n hướng taH t
cả cá c vậ t chuyeF n độ ng bê n trong nó , là m cho chú ng đi theo những đường trad c
đạ c. Những quỹ đạ o như theH có theF hieF u được neH u bạ n nghı̃ tới đường bay củ a
mộ t chieH c má y bay.
MaH y nă m trước, tô i có bay từ London sang Tokyo dự mộ t hộ i nghị vậ t lı́.
Tô i nhı̀n và o taH m bả n đoG theH giới củ a mı̀nh đeF có mộ t chú t ý niệ m mơ hoG veG những
đaH t nước mà tô i sẽ bay ngang qua. Tô i quê n rap ng mộ t taH m bả n đoG là hı̀nh chieH u
phaN ng củ a beG mặ t cong củ a Trá i ĐaH t. Cho nê n, mặ c dù khoả ng cá ch ngad n nhaH t
giữa hai đieF m trê n taH m bả n đoG (vı́ dụ giữa London và Tokyo) có theF trô ng là mộ t
đường thaN ng trê n trang giaH y, nhưng đeF tı̀m khoả ng cá ch ngad n nhaH t, chú ng ta nê n
nhı̀n và o quả địa caG u. ĐeF tı̀m khoả ng cá ch nà y, ta đặ t mộ t đaG u dâ y cao su lê n
London, cò n đaG u kia đặ t lê n Tokyo. Sợi dâ y sẽ luô n uoH n theo mộ t đường trad c đạ c
vı̀ đâ y sẽ là khoả ng cá ch ngad n nhaH t giữa hai đieF m. Mọ i đường đi khá c sẽ là dà i
hơn và khieH n sợi dâ y giã n ra nhieG u hơn. Vı̀ nó có mộ t xu hướng tự nhiê n là giả m
thieF u chieG u dà i củ a nó , nê n nó luô n tı̀m lộ trı̀nh đò i hỏ i giã n ra ı́t nhaH t. Giờ chú ng
ta thaH y lộ trı̀nh bay – giả sử người phi cô ng muoH n giả m thieF u nhiê n liệ u tiê u thụ
và khô ng trệ ch khỏ i đường trad c đạ c do thời tieH t xaH u hoặ c do vù ng caH m bay củ a
mộ t nước nà o đó – sẽ đi qua mộ t vù ng xa veG phı́a bad c củ a cả London và Tokyo,
mộ t lộ trı̀nh trô ng có dạ ng cong neH u bạ n vẽ trê n mộ t bả n đoG phaN ng.
Bâ y giờ, khi tô i giới thiệ u quan niệ m củ a Einstein veG lực haH p dam n, chú ng ta
có theF nhı̀n và o mộ t soH hệ quả thú vị hơn củ a nó , vı́ dụ mộ t cá i lom trong khô ng
gian mà mọ i thứ có theF rơi và o trong đó và bị maH t vı̃nh viem n: mộ t lom đen. Bạ n sẽ
khá m phá ra rap ng những vậ t theF kı̀ lạ như theH là hiệ n thực khoa họ c chứ khô ng
phả i viem n tưởng vı̀ cá c nhà thiê n vă n họ c ngà y nay gaG n như chad c chad n rap ng cá c lom
đen thậ t sự toG n tạ i trong vũ trụ .
ĐeF lá t đường cho việ c thả o luậ n veG lom đen, trước tiê n ta caG n tı̀m hieF u đô i
chú t veG cá ch thức chú ng có theF hı̀nh thà nh. ĐeF có lom đen, khô ng gian phải bị bẻ
cong mộ t lượng vô hạ n. ĐieG u nà y đò i hỏ i cá i gı̀ đó thậ t sự raH t đậ m đặ c. Cho dù
44
Jim Al-Khalili
toà n bộ Trá i ĐaH t vam n là khô ng đủ - tiệ n theF , nó cũ ng bá c bỏ khả nă ng Tam giá c
Bermuda là mộ t loạ i hang lom trong khô ng gian nuoH t chửng laH y những con tà u và
má y bay ké m may mad n, vı̀ mộ t cá i lom có kı́ch cỡ như theH sẽ đò i hỏ i mộ t khoH i lượng
lớn hơn nhieG u so với toà n bộ hà nh tinh, và chú ng ta có theF dem dà ng tı́nh ra khoH i
lượng củ a Trá i ĐaH t từ cá ch nó quay xung quanh Mặ t Trời.
Cá i chú ng ta caG n cho sự bẻ cong khủ ng khieH p củ a khô ng gian là cá i gı̀ đó to
lớn, vı́ dụ mộ t ngô i sao.
Nhấp nháy, nhấp nháy

Cả m xú c củ a bạ n là gı̀ khi bạ n ngước nhı̀n lê n baG u trời mộ t đê m quang
mâ y? Bạ n có thaH y khieH p sợ trước sự bao la củ a baG u trời hay khô ng? Bạ n có bao
giờ hỏ i cá i gı̀ đang xả y ra ở ngoà i kia, giữa hap ng hà sa soH những kim châ m á nh
sá ng nhaH p nhá y mà chú ng ta gọ i là sao, với soH lượng aH n tượng đeH n mức dường
như chaN ng có ý nghı̃a gı̀. Người ta dem quê n thậ t sự chú ng là gı̀: đó là những vạ c
lửa khoF ng loG , lớn hơn Trá i ĐaH t hà ng triệ u laG n. ĐoH i với những ngô i sao ở xa, phả i
maH t nhieG u nă m thı̀ những tê n lửa nhanh nhaH t củ a chú ng ta mới có theF đi tới lá ng
gieG ng gaG n nhaH t củ a mı̀nh. Nhưng có mộ t ngô i sao, cá c tê n lửa củ a chú ng ta có theF
đi tới nơi chı̉ trong và i thá ng.
Ngô i sao gaG n Trá i ĐaH t nhaH t là người bạ n già nua cũ kı̃ củ a chú ng ta. Khô ng
có nó , chú ng ta sẽ khô ng có mặ t nơi nà y. Mặ t Trời củ a chú ng ta dung dưỡng gaG n
như toà n bộ sự soH ng trê n Trá i ĐaH t bap ng sự aH m á p và á nh sá ng củ a nó . Nhiệ t sinh
ra trong lò ng Mặt Trời và lan tỏ a ra nhậ n chı̀m những hà nh tinh củ a nó là cá i
chú ng ta trô ng đợi. Tá c giả Douglas Adams nê u tó m lược sự thờ ơ củ a chú ng ta
mộ t cá ch thậ t hay:
“Vài nghìn tỉ tỉ tấn hạt nhân hydrogen siêu nóng đang nổ từ từ dâng lên
phía trên đường chân trời và trông có dáng nhỏ, lạnh, và hơi ẩm thấp”.
Cá c ngô i sao có nhieG u mà u sad c và hı̀nh dạ ng khá c nhau và Mặ t Trời củ a
chú ng ta là mộ t ngô i sao thuộ c loạ i trung bı̀nh. Nó đang ở tuoF i trung niê n và hơi

nhỏ . Mộ t nhà thiê n vă n vậ t lı́ sẽ nó i với bạ n rap ng nó là mộ t ngô i sao lù n G2, nhá nh
chı́nh, mà u và ng. Nghe khô ng aH n tượng gı̀ cho lad m phả i khô ng nà o? GaG n như có
chú t lú ng tú ng nữa. Bạ n có theF tưởng tượng cả nh những người ngoà i hà nh tinh
đeH n từ những ngô i sao lớn loạ i A, mà u trad ng như Vega hay Sirius dỏ ng tai xuoH ng
nghe ngó ng chú ng ta (mũ i củ a họ có theF nap m phı́a trê n đaG u củ a họ ). Nhưng trong
theH giới sao, nhỏ cũ ng có cá i lợi củ a nó .
Mom i ngô i sao có mộ t tuoF i thọ nhaH t định có theF bieH n thiê n từ mộ t triệ u đeH n
nhieG u tı̉ nă m. TuoF i thọ phụ thuộ c và o cá i đang xả y ra bê n trong chú ng và cá i xả y
ra nà y phụ thuộ c và o khoH i lượng củ a chú ng, tức soH đo vậ t chaH t mà chú ng chứa là
bao nhiê u. Vậ y thı̀ cá i gı̀ xả y ra bê n trong mộ t ngô i sao? Ngà y nay, chú ng ta bieH t
rap ng mom i ngô i sao là mộ t cá i noG i vũ trụ .
Đa soH cá c nguyê n tử caH u tạ o nê n cơ theF củ a chú ng ta được toF ng hợp bê n
trong mộ t ngô i sao nà o đó từ lâ u trước khi Mặ t Trời và hệ mặ t trời củ a chú ng ta
ra đời; ngoà i ra, ngô i sao đó khô ng cò n toG n tạ i nữa. Tô i hieF u dường như chú ng ta
đang đi lạ c hướng khỏ i câ u chuyệ n chı́nh củ a mı̀nh là mộ t lom đen được tạ o ra như
theH nà o, nhưng chu trı̀nh soH ng củ a mộ t ngô i sao là cá i thieH t yeH u cho câ u chuyệ n
nà y. Cá c ngô i sao trả i qua mộ t soH pha hơi khá c nhau trong quã ng đời củ a chú ng,
mom i pha luô n có sức cuoH n hú t hơn pha trước đó .
Xào nấu các nguyên tố

Mọ i thứ xung quanh chú ng ta caH u tạ o từ cá c nguyê n tử. Những nguyê n tử
nà y xuaH t hiệ n tự nhiê n ở 92 dạ ng khá c nhau, gọ i là các nguyê n toH . Chú ng đa dạ ng
từ những chaH t khı́ nhẹ nhaH t, như hydrogen và helium, roG i carbon, oxygen,
nitrogen và những nguyê n toH nặ ng hơn như nhô m, nickel, sad t, và ng roG i đeH n
những nguyê n toH nặ ng neG như chı̀ và uranium. Bạ n có bao giờ tự hỏ i những
nguyê n tử khá c nhau nà y đã được tạ o ra như theH nà o hay khô ng? Quá trı̀nh đó
được gọ i là sự tổng hợp hạt nhân. Chưa tới mộ t phú t sau sự ra đời củ a Vũ trụ , cá c
đieG u kiệ n thı́ch hợp cho hai nguyê n toH nhẹ nhaH t được toF ng hợp và Vũ trụ sau đó
chứa chừng 75% hydrogen và 25% helium, với mộ t ı́t những nguyê n toH tieH p theo
46
Jim Al-Khalili
trong bả ng tuaG n hoà n hó a họ c như lithium và beryllium. Mó n pha cheH nà y là chaH t
liệ u thô củ a cá c sao. Khi những đá m mâ y khı́ giữa cá c sao nà y hı̀nh thà nh, chú ng
bad t đaG u co lạ i dưới tá c dụ ng củ a lực hú t haH p dam n riê ng củ a chú ng. Khi chaH t khı́
trở nê n đặ c hơn, nó nó ng lê n và , daG n daG n, mộ t ngô i sao mới ra đời ngay chı́nh
giữa. Khi nhiệ t độ nà y đạ t tới và i triệ u độ , thı̀ cá c đieG u kiệ n đủ nó ng cho ngô i sao
bad t lửa.
Cá c ngô i sao tỏ a sá ng nhờ quá trı̀nh nhiệ t toF ng hợp hạ t nhâ n. Đâ y là khi
hạ t nhâ n củ a hai nguyê n tử hydrogen hợp nhaH t với nhau tạ o thà nh mộ t hạ t nhâ n
nguyê n tử helium, giả i phó ng trong quá trı̀nh aH y mộ t lượng nă ng lượng khoF ng loG .
Cá c nhà khoa họ c đã và đang coH gad ng, cho đeH n nay chưa thà nh cô ng, bad t chước
quá trı̀nh nà y trê n Trá i ĐaH t trong mộ t kieF u có đieG u khieF n nhap m mang lạ i mộ t
nguoG n nă ng lượng sạ ch (theo nghı̃a là khô ng phó ng xạ ), vô hạ n. TaH t nhiê n, vaH n
đeG là chú ng ta khô ng theF ngă n khô ng cho plasma nhiệ t độ cực cao trong lò nhiệ t
hạ ch củ a chú ng ta thoá t ra bê n ngoà i. Mặ t khá c, cá c ngô i sao tieH p tụ c đoH t chá y và
tỏ a sá ng suoH t thời gian cá c phả n ứng nhiệ t hạ ch diem n ra bê n trong chú ng vı̀ lực
haH p dam n củ a chú ng giữ chú ng lạ i với nhau. ĐoG ng thời, quá trı̀nh nà y tạ o ra mộ t
á p suaH t hướng ra ngoà i giữ câ n bap ng với á p suaH t hướng và o do lực haH p dam n củ a
ngô i sao.
Quá trı̀nh nà y đã diem n ra bê n trong Mặ t Trời trong nă m tı̉ nă m qua keF từ
khi nó ra đời (cù ng với tá m hà nh tinh củ a nó ) từ mộ t đá m mâ y khı́ và bụ i. Mặ t
Trời sẽ tieH p tụ c tỏ a sá ng ê m dịu như theH nà y trong nă m tı̉ nă m nữa. Cho nê n, đạ i
khá i thı̀ hiệ n nay Mặt Trời đang ở độ tuoF i trung niê n củ a mı̀nh. GioH ng như cá c
ngô i sao, đâ y là mộ t tuoF i thọ lớn aH n tượng, có được nhờ khoH i lượng nhỏ củ a nó .
Mộ t ngô i sao có khoH i lượng cà ng lớn, thı̀ á p suaH t haH p dam n củ a nó sẽ cà ng mạ nh,
và vı̀ theH phaG n lõ i củ a nó trở nê n đặ c hơn và nó ng hơn, và nó đoH t nhiê n liệ u hạ t
nhâ n củ a nó nhanh hơn. Những ngô i sao lớn nhaH t, gaH p mộ t triệ u laG n khoH i lượng
Mặ t Trời, sẽ chı̉ soH ng được trong và i ba triệ u nă m.
Sau nă m tı̉ nă m nữa, Mặ t Trời sẽ bad t đaG u cạ n kiệ t nhiê n liệ u hydrogen củ a
nó và sẽ daG n daG n chuyeF n sang mộ t pha mới trong cuộ c đời củ a nó . Nó sẽ trở thà nh
cá i gọ i là sao kềnh đỏ. Khi nó sử dụ ng heH t hydrogen trong lõ i củ a nó , nó sẽ bad t

đaG u co lạ i dưới sức haH p dam n riê ng củ a nó và toà n bộ vậ t chaH t trong lõ i sẽ trở nê n
bị né n và nó ng lê n trở lạ i. Lú c nà y xả y ra hai cá i raH t khá c nhau. Thứ nhaH t, nhiệ t ở
trong lõ i buộ c cá c nguyê n tử helium hợp lạ i tạ o thà nh những nguyê n toH nặ ng
hơn. ĐoG ng thời, những lớp bê n ngoà i củ a Mặ t Trời nở ra và phoG ng to đeH n kı́ch cỡ
mà hà nh tinh gaG n nó nhaH t, Thủ y tinh, sẽ bị nuoH t chửng. Lú c nà y, Mặ t Trời sẽ trở
nê n sá ng hơn trước đó gaH p nhieG u laG n, và sẽ choá n nửa baG u trời khi nhı̀n từ Trá i
ĐaH t. Thậ t đá ng tieH c, chú ng ta sẽ khô ng có khả nă ng chứng kieH n sự kiệ n nà y vı̀ beG
mặ t Mặ t Trời lú c nà y quá gaG n nê n nó sẽ là m bay hơi Trá i ĐaH t. Dẫu sao, neH u con
người vam n cò n toG n tạ i sau nă m tı̉ nă m nữa, thı̀ hi vọ ng khi đó họ đã tı̀m được cho
mı̀nh mộ t ngô i nhà mới.
Sau thê m mộ t tı̉ nă m nữa, Mặ t Trời sẽ đi và o pha cuoH i cù ng củ a cuộ c đời
củ a nó bởi sự phun trà o mộ t phaG n vậ t chaH t củ a nó và o khô ng gian bê n ngoà i. Sự
phun trà o nà y tạ o ra mộ t cá i đı̃a chaH t khı́ hơi đẹ p gọ i là tinh vân hành tinh, tạ i
chı́nh giữa củ a nó sẽ là cá i lõ i đang cheH t củ a Mặ t Trời: mộ t sao lù n trad ng. Mộ t vậ t
theF như theH sinh ra khi vậ t chaH t củ a Mặ t Trời tự co lạ i do lực haH p dam n củ a riê ng
nó khi cá c quá trı̀nh nhiệ t hạ t nhâ n cuoH i cù ng đã ngớt. Nó sẽ goG m chủ yeH u là
carbon keH t tinh và oxygen và sẽ gioH ng như mộ t viê n kim cương hı̀nh caG u đoG sộ có
kı́ch cỡ bap ng Trá i ĐaH t. DaG n daG n, ngô i sao lù n trad ng nà y sẽ nguộ i và trở nê n mờ đi
và lạ nh đi cho đeH n cuoH i cù ng thı̀ nó hoà n toà n maH t dạ ng. Mộ t vậ t theF như theH là
cực kı̀ đặ c và chı̉ mộ t mieH ng cỡ bap ng hạ t đậ u củ a nó sẽ câ n nặ ng khoả ng mộ t taH n.
Như vậ y, Mặ t Trời củ a chú ng ta sẽ keH t thú c chuom i ngà y huy hoà ng củ a nó
mộ t cá ch hơi taG m thường, thậ m chı́ có phaG n nhụ c nhã , khi so với nhieG u ngô i sao
lớn hơn, chú ng có theF mang đeH n những mà n trı̀nh diem n diem n phá o hoa thậ t aH n
tượng.
Sao siêu mới bùng nổ trên bầu trời

Khô ng phả i ngô i sao nà o cũ ng keH t thú c cuộ c đời củ a nó ở dạ ng sao lù n
trad ng. Thậ t vậ y, neH u mộ t ngô i sao có khoH i lượng lớn gaH p và i laG n Mặ t Trời, nó sẽ
có mộ t cá i cheH t oanh liệ t hơn nhieG u. Mộ t khi cá c quá trı̀nh hạ t nhâ n bê n trong nó
48
Jim Al-Khalili
đã ngớt, khoH i lượng thừa ra củ a nó đoG ng nghı̃a là nó sẽ tá c dụ ng á p suaH t haH p dam n
lớn hơn lê n lõ i củ a nó . A£ p suaH t nà y là m cho phaG n lõ i trở nê n quá đặ c và nó ng nê n
nó sẽ gửi mộ t só ng xung kı́ch vậ t chaH t ngược lê n là m cho ngô i sao noF tung dưới
dạ ng sao siêu mới. Trong phú t choH c, nó sẽ là vậ t theF trá ng lệ nhaH t trong toà n thiê n
hà . Trong vò ng và i ngà y, nó sẽ tỏ a sá ng gaH p mộ t tră m triệ u laG n; sá ng hơn taH t cả
những ngô i sao khá c trong thiê n hà cộ ng gộ p lạ i.
Mộ t tı́nh chaH t củ a những ngô i sao mà tô i chưa nhad c tới là đa soH chú ng xuaH t
hiệ n thà nh từng cặ p, gọ i là hệ sao đôi, trong đó hai ngô i sao quay xung quanh
nhau. Thậ t ra, những ngô i sao lẻ , đơn độ c như Mặ t Trời là thuộ c veG thieF u soH .
Kịch bả n về mộ t ngô i sao lẻ đoG sộ phá t noF như trên được gọ i là sao siê u
mới loại II. Những ngô i sao nà y có độ sá ng bieH n thiê n và khô ng phụ thuộ c và o
ngô i sao đó có là mộ t phaG n củ a mộ t hệ sao đô i hay khô ng. Cò n có mộ t cá ch khá c
phoF bieH n hơn đeF mộ t ngô i sao chuyeF n thà nh sao siê u mới. Nó được gọ i là loại I,
và xả y ra ở những hệ sao đô i. Cho dù mộ t ngô i sao ban đaG u khô ng có đủ khoH i
lượng và keH t thú c dưới dạ ng mộ t sao lù n trad ng, nó vam n có theF hú t laH y vậ t chaH t từ
người bạ n đoG ng hà nh củ a nó và tă ng thê m khoH i lượng. Do đó , bap ng cá ch nà y nó
có theF đạ t tới khoH i lượng tới hạ n.
Mộ t trong những sao siê u mới được nhad c đeH n nhieG u nhaH t trong những
nă m gaG n đâ y được nhı̀n thaH y và o nă m 1987. TaH t cả những ngô i sao chú ng ta nhı̀n
thaH y trê n baG u trời đê m là thuộ c Thiê n hà Ngâ n Hà củ a chú ng ta. Những thiê n hà
khá c ở quá xa nê n chú ng ta khô ng theF nhı̀n thaH y từng ngô i sao lẻ . Ngô i sao phá t
noF và o nă m 1987 khô ng thuộ c thiê n hà củ a chú ng ta mà thuộ c mộ t thiê n hà lá ng
gieG ng gọ i là Đá m mâ y Magellan Lớn. Nhưng, lú c nó sá ng nhaH t, nó có theF được
nhı̀n thaH y rõ trê n baG u trời đê m.
Tạ i tâ m củ a nhieG u tà n dư sao siê u mới là mộ t cá i lõ i nhỏ , đậ m đặ c, cá i cò n
só t lạ i củ a ngô i sao ban đaG u. Vậ t theF nà y có đường kı́nh cỡ bap ng mộ t thà nh phoH
lớn như London hoặ c New York, nê n nó nhỏ hơn nhieG u so với mộ t sao lù n trad ng.
Bởi vậ y, nó đặ c hơn nhieG u vı̀ nó chứa mộ t phaG n đá ng keF vậ t chaH t củ a ngô i sao ban
đaG u đã noF . Mộ t mieH ng nhỏ xı́u cỡ bap ng hạ t đậ u củ a cá i lõ i đậ m đặ c nà y sẽ câ n

nặ ng, trê n Trá i ĐaH t, bap ng ngọ n Everest! Mộ t vậ t theF như vậ y được gọ i là sao
neutron, và là mộ t trong những vậ t theF thú vị nhaH t trong thiê n vă n vậ t lı́ họ c. Thậ t
vậ y, sao neutron là chủ đeG củ a nhieG u hoạ t độ ng nghiê n cứu hiệ n nay. Bạ n cò n có
theF bad t gặ p thuậ t ngữ ‘pulsar’. TaH t cả cá c sao neutron đeG u quay trò n raH t nhanh và
qué t mộ t chù m bức xạ và o khô ng gian khi chú ng quay như vậ y. NeH u Trá i ĐaH t nap m
trong đường đi củ a chù m tia qué t nà y, thı̀ sao neutron xuaH t hiệ n trước chú ng ta
gioH ng như mộ t ngọ n đè n lú c tad t lú c mở, vı̀ theH mới có tê n gọ i pulsar. Mộ t soH pulsar
quay nhieG u vò ng trê n giâ y và tô i sẽ trở lạ i với chú ng ở phaG n sau quyeF n sá ch nà y
khi tô i xé t khả nă ng sử dụ ng chú ng đeF là m mộ t com má y thời gian.
Những vậ t theF thiê n vă n này nghe có vẻ kı̀ lạ , nhưng đó là vì chú ng ta vam n
chưa gặ p lom đen. Giờ ta hã y xé t cá i xả y ra khi mộ t ngô i sao to hơn nữa, vı́ dụ gaH p
20 hoặ c 30 laG n khoH i lượng Mặ t Trời, ngừng tỏ a sá ng. Mộ t ngô i sao như vậ y sẽ
khô ng có khả nă ng khá ng noF i sự co sụp haH p dam n riê ng củ a nó . Nó sẽ tieH p tụ c co
lạ i cho đeH n khi nó bị né n đeH n mức mà ngay cả á nh sá ng riê ng củ a nó cũ ng khô ng
theF thoá t khỏ i lực hú t haH p dam n củ a nó . ĐoH i với những ai đang nhı̀n từ xa, ngô i sao
đó sẽ độ t ngộ t bieH n maH t khỏ i taG m nhı̀n. Nó đã trở thà nh mộ t lom đen.
Thế nhưng câ u chuyệ n cò n li kı̀ hơn nữa và tô i sẽ trở lạ i với cá c lom đen ở
Chương 4. Trong chương tieH p theo, chú ng ta sẽ đưa và o sử dụ ng mộ t soH quan
niệ m veG sự cong và sự dã n củ a khô ng gian đeF xé t Vũ trụ như mộ t toF ng theF . RaH t
nhieG u cá i chú ng ta phả i họ c veG Vũ trụ chı̉ được bieH t sau nhieG u nă m đo đạ c và quan
trắc thiê n vă n. Mộ t soH quan niệ m lı́ thuyeH t vam n chưa được xá c nhậ n trong khi mộ t
soH quan niệ m khá c vam n bị hoà i nghi cao độ . Nhưng có mộ t thứ là chad c chad n: vam n
cò n nhieG u câ u hỏ i chưa được trả lời. Trong những trang tieH p theo, tô i sẽ đá nh giá
mộ t soH quan niệ m mới veG nguoG n goH c, hı̀nh dạ ng, kı́ch cỡ và soH phậ n củ a Vũ trụ
củ a chú ng ta.
50
Jim Al-Khalili

VŨ TRỤ

52
Jim Al-Khalili

Vũ trụ có thể đóng kín, nhưng nó mở ra trở lại sau bữa ăn trưa.
Erica Thurston, sinh viê n vậ t lı́ trường Surrey
Bầu trời đêm

NeH u, gioH ng như tô i, bạ n đang soH ng ở mộ t thà nh phoH dâ n cư đô ng đú c, nơi
sự ô nhiem m á nh sá ng khieH n cho ngay cả và o mộ t đê m trong là nh, bạ n chı̉ có theF
nhı̀n thaH y lè o tè o và i vậ t theF sá ng nhaH t trê n baG u trời, thı̀ có khả nă ng bạ n sẽ khó
mà cô ng nhậ n sự toG n tạ i củ a nhieG u ngô i sao hay hà nh tinh. Tô i vam n có theF chı̉ ra
Hỏ a tinh và Kim tinh, những lá ng gieG ng gaG n gũ i nhaH t củ a chú ng ta ngoà i mặ t tră ng
ra, nhưng tô i khô ng dá m chad c veG cá c chò m sao. Lú c cò n nhỏ , tô i quen thuộ c với
baG u trời đê m hơn bâ y giờ nhieG u lad m.
Tô i sinh ra ở Baghdah và đã trả i qua 16 nă m thơ aH u ở quê hương Iraq,
nhưng roG i tô i đã theo gia đı̀nh rời bỏ quê hương tı̀m đường mưu sinh và o cuoH i
thậ p niê n 1970 khi baG u chı́nh trị đã thay đoF i. Trước đó , chú ng tô i đeH n thă m Anh
quoH c hai hoặ c ba nă m mộ t laG n đeF trả i qua những ngà y hè cù ng với ô ng bà . Tuy
nhiê n, mù a hè ở Iraq có cá i thaG n kı̀ riê ng củ a nó . Những đá m mâ y cuoH i mù a sẽ
tan bieH n và o cuoH i thá ng Tư, mang đeH n baG u trời xanh loG ng lộ ng cho đeH n thá ng
Mười, và kı̀ nghı̉ hè ké o dà i trong ba thá ng rưỡi nó ng bức (mom i tuaG n chú ng tô i
đeH n trường sá u ngà y). Và o thá ng Bả y và thá ng Tá m, nhiệ t độ đạ t cực đạ i tới hơn
40 độ và sẽ khó giả m xuoH ng dưới mức ba mươi độ nhớp nhá p khó chịu và o ban
đê m.
Độ ng thá i thú vị nhaH t xá c nhậ n mù a hè Trung Đô ng đã đeH n là khi giường
ngủ được mang lê n má i nhà . Nhà ở luô n có caG u thang dam n lê n má i bap ng, nơi mọ i
người ngủ trong khoả ng mộ t phaG n tư nă m đeF troH n cá i nhiệ t oi bức và sự aF m khó
chịu. Vı̀ theH , những đê m mù a hè thường gad n lieG n với kı̉ niệ m nap m ngửa mặ t lê n

trời trà n ngậ p hà ng nghı̀n ngô i sao, thử vạ ch ra cá c hı̀nh dạ ng bap ng cá ch noH i lieG n
cá c “chaH m sá ng”. CuoH i cù ng, chú ng sẽ phaG n nà o mờ đi do lũ muom i quaH y phá nê n
chú ng tô i sẽ sậ p mà n xuoH ng. Khô ng bao giờ phả i lo chuyệ n trời mưa. Trời khô ng
bao giờ đoF mưa và o mù a hè .
Nay soH ng ở mieG n nam nước Anh, tô i haG u như đã lã ng quê n baG u trời đê m
có theF tươi đẹ p như theH nà o, và thı̉nh thoả ng tô i nhớ đeH n cả m giá c rù ng mı̀nh khi
ngad m nhı̀n những ngô i sao bă ng.
Vâ ng, tô i đã quen nhậ n dạ ng mộ t và i ngô i sao. Nap m trê n má i nhà mı̀nh lú c
cò n nhỏ , tô i đã họ c được rap ng mộ t soH “ngô i sao” sá ng nhaH t khô ng phả i là sao gı̀
cả mà là hà nh tinh, chú ng chı̉ tỏ a sá ng vı̀, gioH ng như Mặ t Tră ng, chú ng phả n xạ
á nh sá ng Mặ t Trời khi nó ở phı́a bê n kia củ a Trá i ĐaH t. Những ngô i sao đı́ch thực
ở xa hơn cá c hà nh tinh hà ng triệ u laG n, và vı̀ theH phả i tỏ a sá ng gaH p nhieG u laG n thı̀
chú ng ta mới nhı̀n thaH y chú ng. Tô i cũ ng ngờ ngợ nhớ đeH n cá i cả m giá c vừa có
chú t thaH t vọ ng vừa hoG hởi khi tô i bieH t rap ng mộ t ngô i sao rơi khô ng gı̀ hơn là mộ t
hò n đá nhỏ xı́u boH c chá y khi nó đi và o khı́ quyeF n củ a Trá i ĐaH t, và thậ t ra nó được
gọ i là thiê n thạ ch.
Chương nà y là mộ t sự hò a quyệ n củ a hai lı̃nh vực khoa họ c liê n quan nhau:
thiê n vă n họ c và vũ trụ họ c. Đa soH mọ i người đã bieH t thiê n vă n họ c là gı̀, nhưng
khô ng phả i ai cũ ng rõ vũ trụ họ c là gı̀. Là mộ t ngà nh họ c, haN n bạ n đoG ng ý rap ng vũ
trụ họ c nghe có vẻ aH n tượng và ghê gớm lad m. Nó là sự nghiê n cứu toà n bộ Vũ trụ :
kı́ch cỡ và hı̀nh dạ ng củ a nó , sự ra đời và phá t trieF n củ a nó , thậ m chı́ cả soH phậ n
khả dı̃ củ a nó nữa. Nó cũ ng được xem là lı̃nh vực vậ t lı́ quyeH n rũ lò ng người nhaH t.
Nó xử lı́, và cò n tuyê n boH câ u trả lời, những câ u hỏ i mà nhieG u người cả m thaH y
nap m ngoà i địa hạ t khoa họ c.
Đa soH cá i chú ng ta bieH t ngà y nay veG Vũ trụ đã được tı́ch lũ y qua những thı́
nghiệ m và quan sá t thiê n vă n heH t sức tı̉ mı̉, chú ng liê n tụ c được tinh chı̉nh khi
những chieH c kı́nh thiê n vă n mạ nh hơn được cheH tạ o ra và những kı̃ thuậ t mới
được phá t trieF n. Nhưng trong khi vũ trụ họ c, nó i đạ i khá i, là mộ t lĩnh vực con củ a
thiê n vă n họ c, thı̀ kieH n thức mà chú ng ta có được veG Vũ trụ cò n phá t sinh từ
54
Jim Al-Khalili
những lı̃nh vực khoa họ c khá c, vı́ dụ như vậ t lı́ hạ t nhâ n và vậ t lı́ hạ t cơ bả n, và
thiê n vă n vậ t lı́ lı́ thuyeH t. Vũ trụ họ c lı́ thuyeH t là sá ng tạ o ra những mô hı̀nh toá n
họ c lı́ tưởng hó a về Vũ trụ bap ng cá ch giả i cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i
rộng Einstein. Những mô hı̀nh nà y có theF được thieH t lậ p sao cho có theF mô tả
những tı́nh chaH t củ a toà n theF Vũ trụ , chứ khô ng riê ng mộ t phaG n nhỏ củ a khô ng
gian và thời gian trong vù ng phụ cậ n củ a mộ t vậ t theF khoH i lượng lớn, vı́ dụ mộ t
ngô i sao.
Như trong những phaG n khá c củ a quyeF n sá ch nà y, tô i sẽ trı̀nh bà y cá c quan
niệ m veG Vũ trụ củ a chú ng ta, ı́t nhaH t là tạ i thời đieF m vieH t sá ch, theF hiệ n hiểu biết
toH t nhaH t hiệ n nay củ a chú ng ta và những lı́ thuyeH t được ưa chuộ ng. Mộ t và i nă m
nữa, mộ t soH hiểu biết nà y có theF sẽ là m sai laG m. Mặ t khá c, có những tı́nh chaH t nhaH t
định củ a Vũ trụ hiệ n nay chú ng ta khá chad c chad n và tô i đả m bả o sẽ trụ vững qua
sự trả i nghiệ m củ a thời gian. Tạ i cuoH i chương nà y, tô i sẽ tó m tad t những đặ c trưng
nà o củ a Vũ trụ , theo quan đieF m củ a tô i, là đú ng và những đặ c trưng nà o vam n cò n
đang gâ y tranh cã i.
ĐeF bạ n thaH y cá c quan niệ m và lı́ thuyeH t vũ trụ họ c đã và đang thay đoF i và
tieH n bộ nhanh như theH nà o do những phé p đo thiê n vă n ngà y mộ t chı́nh xá c hơn,
tô i đã phả i vieH t lạ i từng phaG n mụ c củ a chương nà y trong giai đoạ n đọ c dò bả n
thả o. Thậ t vậ y, chú ng ta sẽ thaH y rap ng 1998 là mộ t nă m quan trọ ng trong nghiê n
cứu vũ trụ họ c.
Vũ trụ to bao nhiêu?

Tô i muoH n nó i là RAÆ T LƠ£N! và dừng lạ i ở đó . Thậ t vậ y, theo bap ng chứng
thiê n vă n mới nhaH t, Vũ trụ có khả nă ng là vô hạn. ĐieG u nà y có nghı̃a là nó trả i
rộ ng ra mã i mã i. Tuy nhiê n, chú ng ta chı̉ có theF nhı̀n thaH y mộ t phaG n nhỏ củ a nó ,
thậ m chı́ với những kı́nh thiê n vă n mạ nh nhaH t mà chú ng ta hi vọ ng có theF cheH
tạ o. Có toG n tạ i mộ t đường châ n trời trong khô ng gian mà vượt ngoà i đó chú ng ta
khô ng bao giờ có theF nhı̀n thaH y vạ ch moH c ranh giới củ a cá i gọ i là Vũ trụ Nhı̀n thaH y.
Đâ y khô ng phả i là mộ t ranh giới thậ t sự, thậ t ra Vũ trụ khô ng haN n trả i ra mã i mã i,

mà á nh sá ng caG n mộ t thời gian nhaH t định đeF đi tới chú ng ta. Tô i sẽ nó i kı̃ hơn veG
vaH n đeG nà y khi tô i trı̀nh bà y cá i gọ i là nghịch lı́ Olbers.
Trá i ĐaH t quay xung quanh Mặ t Trời ở khoả ng cá ch 150 triệ u km, tương
đương với gaG n 4000 vò ng xı́ch đạ o. Mặ t Trời cù ng cá c hà nh tinh củ a nó tạ o thà nh
hệ mặ t trời. Trá i ĐaH t quay mộ t vò ng quỹ đạ o maH t 365 ngà y 6 giờ, đó là nguyê n
do chú ng ta caG n có nă m nhuậ n 366 ngà y, vı̀ boH n laG n bỏ qua sá u giờ sẽ tương
đương với mộ t ngà y.
TaH t nhiê n, sẽ là vô nghı̃a neH u đo những khoả ng cá ch thiê n vă n khoF ng loG
theo đơn vị km. Thay vậ y, chú ng được đo theo quã ng đường á nh sá ng truyeG n đi
trong mộ t nă m. Trong chương nó i veG thuyeH t tương đoH i hẹp, chú ng ta sẽ thaH y toH c
độ á nh sá ng là toH c độ nhanh nhaH t có theF thu được bởi baH t cứ thực theF nà o trong
Vũ trụ .1 Tuy nhiê n, caG n có mộ t thời gian nhaH t định đeF cho á nh sá ng đi từ A đeH n B;
nó chı̉ phụ thuộ c B ở xa bao nhiê u. ĐieG u nà y có lẽ khô ng dem thaH y đoH i với chú ng ta
khi chú ng ta bậ t đè n trong phò ng. ĐoH i với chú ng ta, toà n bộ că n phò ng tức thời
ngậ p trong á nh sá ng, nhưng đâ y chı̉ là vı̀ quã ng đường á nh sá ng phả i đi từ bó ng
đè n tới boH n gó c phò ng là quá nhỏ . Thậ t vậ y, á nh sá ng chı̉ maH t mười phaG n tı̉ củ a
mộ t giâ y đeF đi từ bó ng đè n đeH n bức tường củ a că n phò ng.
Trê n những khoả ng cá ch thiê n vă n, thời gian đeF cho á nh sá ng đi từ nơi
nà y đeH n nơi khá c trở nê n đá ng keF . Vı́ dụ , á nh sá ng từ Mặ t Trời maH t tá m phú t đeF
đi tới Trá i ĐaH t: chı̉ maH t tá m phú t đeF đi 150 triệ u km. Nhưng á nh sá ng mặ t trời
maH t đeH n nă m giờ đeF đi đeH n hà nh tinh lù n Pluto. Trong mộ t nă m, á nh sá ng có theF
truyeG n đi quã ng đường từ Mặ t Trời đeH n Trá i ĐaH t sá u mươi nghı̀n laG n. Quã ng
đường mà á nh sá ng truyeG n đi trong mộ t nă m, như tưởng tượng, được gọ i là năm
ánh sáng. (Vâ ng, bạ n có theF gọ i nó bap ng tê n gı̀ nữa?) Tuy vậ y, có mộ t chú t baH t tiệ n
khi sử dụ ng mộ t thuậ t ngữ chứa mộ t khoả ng thời gian đeF xá c định khoả ng cá ch,
nhưng bạ n phả i là m quen với nó thô i.
1 Những hạ t giả thuyeH t gọ i là tachyon, hạ t truyeG n đi nhanh hơn á nh sá ng, đã được thuyeH t tương
đoH i củ a Einstein dự đoá n, nhưng có lẽ khô ng toG n tạ i trong Vũ trụ thực.
56
Jim Al-Khalili
Những khoả ng cá ch vũ trụ khoF ng loG nà y có nghı̃a là vũ trụ họ c có mộ t bı́
quyeH t khé o lé o trong oH ng tay á o củ a nó . Khi chú ng ta nhı̀n qua kı́nh thiê n vă n
ngad m mộ t ngô i sao ở xa mộ t nă m á nh sá ng, ta phả i nhớ rap ng cá i ta đang nhı̀n là
á nh sá ng đã rời ngô i sao trước đó một năm. Vı̀ theH , chú ng ta khô ng phả i đang nhı̀n
ngô i sao ở thı̀ hiệ n tạ i mà đang nhı̀n mộ t phiê n bả n hơi trẻ hơn mộ t chú t củ a nó .
Nó i ngad n gọ n là chú ng ta đang nhı̀n veG quá khứ. Trong địa chaH t họ c và khả o coF
họ c, cá c nhà khoa họ c nhı̀n và o bap ng chứng xung quanh họ (đaH t đá và tà n dư hó a
thạ ch) và coH gad ng suy luậ n ra vạ n vậ t trô ng như theH nà o thời quá khứ. Tuy nhiê n,
cá c nhà thiê n vă n có theF nhı̀n trực tieH p veG quá khứ. Họ cà ng nhı̀n xa và o trong
khô ng gian, thı̀ kı́nh thiê n vă n củ a họ đang nhậ n á nh sá ng cà ng già tuoF i hơn và
họ đang khả o sá t lù i ngược cà ng xa trong thời gian. Những vậ t theF xa xă m nhaH t
có theF phá t hiệ n từ Trá i ĐaH t ở cá ch chú ng ta hà ng tı̉ nă m á nh sá ng và cho bieH t Vũ
trụ trô ng như theH nà o khi nó cò n son trẻ .
Ngoà i Mặ t trời ra, ngô i sao gaG n chú ng ta nhaH t là mộ t sao lù n nhỏ hơn, mờ
nhạ t hơn nhieG u tê n gọ i là Proxima Centauri, nó chı̉ ở xa hơn boH n nă m á nh sá ng.
Nap m tương đoH i gaG n ngô i sao nà y là hệ sao đô i Alpha Centauri, goG m mộ t cặ p sao
gioH ng như Mặ t Trời quay xung quanh nhau mom i vò ng maH t tá m mươi nă m. Mộ t
cá ch tı̀nh cờ, Beta Centauri nap m đâ u đó gaG n Alpha Centauri nhưng ở xa hơn mộ t
tră m laG n. Là mộ t ngô i sao lớn raH t sá ng, nó tỏ a sá ng với độ sá ng tương đương
trong cù ng mộ t vù ng củ a baG u trời đê m nê n, đoH i với chú ng ta, trô ng chú ng ở gaG n
nhau.
Cá c ngô i sao ở xa như vậ y nê n bạ n sẽ đú ng trong suy nghı̃ rap ng đa phaG n
khô ng gian chı̉ là không gian mà thô i. Nhưng bạ n sẽ sai trong suy nghı̃ rap ng cá c
ngô i sao phâ n boH đeG u trong toà n Vũ trụ . Khoả ng cá ch đeH n những lá ng gieG ng gaG n
gũ i nhaH t củ a chú ng ta như tô i đã trı́ch dam n ở trê n là khá tiê u bieF u giữa cá c ngô i
sao trong vù ng lâ n cậ n củ a chú ng ta, nhưng ở những nơi khá c, cá c ngô i sao có
theF co cụ m sı́t nhau hơn nhieG u, và có những khoả ng troH ng mê nh mô ng củ a Vũ trụ
khô ng chứa ngô i sao nà o cả . Khô ng có ngoạ i lệ , taH t cả cá c ngô i sao đeG u tậ p trung
thà nh những nhó m lớn gọ i là thiên hà. Chú ng ta đang soH ng trong Thiê n hà Ngâ n
Hà (với chữ T vieH t hoa đeF phâ n biệ t nó với những thiê n hà khá c), nó có hı̀nh dạ ng

gioH ng mộ t cá i đı̃a phaN ng với vù ng chı́nh giữa phı̀nh ra. Vù ng nhı̀n thaH y phı́a ngoà i
goG m những cá nh tay xoad n oH c mang lạ i tê n gọ i củ a nó : mộ t thiê n hà xoad n oH c. Nó
rộ ng tá m mươi nghı̀n nă m á nh sá ng và , đeF cho bạ n có mộ t chú t hı̀nh dung ra kı́ch
cỡ nà y, trong Thiê n hà củ a chú ng ta có nhieG u ngô i sao (khoả ng mộ t tră m tı̉) hơn
so với soH người soH ng trê n Trá i ĐaH t (khoả ng 7 tı̉). Mặ t Trời nap m veG phı́a rı̀a củ a
Thiê n hà , trê n mộ t trong những cá nh tay xoad n oH c củ a nó và quay xung quanh tâ m
Thiê n hà mộ t vò ng maH t 255 triệ u nă m. Tâ m thiê n hà có mậ t độ sao dà y đặ c hơn
nhieG u và chứa những ngô i sao già hơn Mặ t Trời củ a chú ng ta.
Bạ n có theF nghı̃ Thiê n hà là mộ t thà nh phoH sao to lớn, với Mặ t Trời nap m ở
vù ng ngoạ i ô hiệ n đạ i, cá ch xa sự xô boG , hoH i hả củ a vù ng tâ m thiê n hà saG m uaH t.
Toà n bộ những ngô i sao chú ng ta nhı̀n thaH y trê n trời bap ng mad t traG n là nap m trong
Thiê n hà củ a chú ng ta, nhưng có nhieG u tı̉ thiê n hà khá c nữa, mom i thiê n hà chứa
dâ n cư sao đô ng đú c riê ng củ a nó . RaH t ı́t trong soH những ngô i sao nà y, ngay cả
trong những thiê n hà lá ng gieG ng, có theF nhậ n ra được với mộ t chieH c kı́nh thiê n
vă n. LaG n duy nhaH t người ta có theF nhı̀n thaH y nó bap ng mad t traG n là neH u nó đang trả i
qua mộ t vụ noF sao siê u mới khi trong thời gian ngad n nó tỏ a sá ng laH n lướt so với
những ngô i sao cò n lạ i trong thiê n hà củ a nó cộ ng gộ p với nhau.
Không những cá c ngô i sao cụ m lạ i thà nh thiê n hà , mà cá c thiê n hà cũ ng
nhó m lạ i thà nh đá m. Thiê n hà củ a chú ng ta là mộ t thà nh viê n thuộ c mộ t bộ sưu
tậ p hom n tạ p gọ i là Nhóm địa phương. GaG n chú ng ta nhaH t là mộ t soH thiê n hà lù n.
Thiê n hà lớn gaG n chú ng ta nhaH t là Tinh vâ n Tiê n nữ (Andromeda), ở xa chừng hai
triệ u nă m á nh sá ng và là thiê n hà duy nhaH t, ngoà i thiê n hà củ a chú ng ta, có theF
nhı̀n thaH y rõ từ Trá i ĐaH t bap ng mad t traG n.
Những phé p đo thiê n vă n đã đạ t tới mộ t mức độ chı́nh xá c và phức tạ p với
những chieH c kı́nh thiê n vă n ngà y mộ t mạ nh hơn đã và đang được cheH tạ o, cho
phé p chú ng ta khả o sá t ngà y mộ t sâ u hơn và o khô ng gian, nê n ngà y nay chú ng
ta bieH t bả n thâ n cá c đá m thiê n hà cò n nhó m lạ i thà nh cá i gọ i là siêu đám. Nhó m
địa phương củ a chú ng ta thậ t ra là mộ t bộ phậ n củ a Siêu đám địa phương. Sau đó
là gı̀ nữa nhı̉? Mộ t đá m goG m những siê u đá m chă ng?
58
Jim Al-Khalili
Toà n bộ đieG u nà y cho chú ng ta bieH t gı̀ veG Vũ trụ ? Trước heH t, nó raH t ư là lộ n
xộ n. Trê n mọ i thang bậ c: từ cá c ngô i sao đeH n thiê n hà đeH n đá m đeH n siê u đá m, vậ t
chaH t có xu hướng cụ m lạ i với nhau khô ng đoG ng đeG u. TaH t nhiê n, đâ y là do lực haH p
dam n tá c độ ng tạ o nê n caH u trú c củ a toà n Vũ trụ . Lực hú t haH p dam n tương hom củ a taH t
cả cá c ngô i sao trong Thiê n hà giữ cho chú ng liê n keH t với nhau. Chı́nh lực haH p dam n
là m cho cá c thiê n hà cụ m lạ i thà nh đá m và siê u đá m, và lực hú t haH p dam n củ a toà n
bộ vậ t chaH t trong Vũ trụ tạ o nê n hı̀nh dạ ng toF ng theF củ a nó .
Vũ trụ dãn nở
Ngà y nay, nhieG u người khô ng phả i nhà khoa họ c cũ ng bieH t tới khá i niệ m
Vũ trụ dã n nở. Nhưng nó có nghı̃a là gı̀? Có phả i nó là mộ t quan niệ m lạ nữa mà
cá c nhà khoa họ c nghı̃ ra dựa trê n dă m ba bap ng chứng rap ng nó có theF được lı́ giả i
theo mộ t cá ch khá c? Câ u trả lời là khô ng phả i vậ y. Ngà y nay, có quá nhieG u bap ng
chứng ủ ng hộ quan sá t cho rap ng Vũ trụ củ a chú ng ta đang ngà y mộ t to ra nê n
chú ng ta khô ng cò n phả i nghi ngờ gı̀ nữa. Sự dã n nở đã được xá c nhậ n từ hoG i
nă m 1929 khi nhà thiê n vă n họ c người Mı̃ Edwin Hubble thực hiệ n mộ t khá m
phá đá ng chú ý , nhưng chı̉ sau khi mộ t soH nhà vũ trụ họ c đã dự đoá n hiệ u ứng
trê n lı́ thuyeH t.
TaH t nhiê n, nhà vũ trụ họ c hiệ n đạ i đaG u tiê n chı́nh là Einstein. Khô ng bao
lâ u sau khi hoà n thà nh thuyeH t tương đoH i rộng củ a ô ng và o nă m 1915, ô ng bad t
đaG u sử dụ ng cá c phương trı̀nh củ a mı̀nh đeF mô tả những tı́nh chaH t toF ng theF củ a
toà n Vũ trụ . Oí ng sớm vướng mad c mộ t vaH n đeG nghiê m trọ ng. NeH u, tạ i mộ t thời
đieF m cho trước, toà n bộ cá c thiê n hà trong Vũ trụ là đứng yê n so với nhau, và
bieH t rap ng Vũ trụ là hữu hạn veG kı́ch cỡ, thı̀ lực hú t haH p dam n tương hom củ a chú ng sẽ
là m cho chú ng bad t đaG u tụ lạ i với nhau và Vũ trụ sẽ tự co lạ i. Nó khô ng theF nà o
tı̃nh tạ i nữa. Thậ t ra đâ y chı̉ là mộ t vı́ dụ có tı́nh thu hú t (và khô ng phả i là vı́ dụ
duy nhaH t chú ng ta sẽ gặ p trong chương nà y). ĐaH y là vı̀, mộ t cá ch chaH t phá c, bạ n
nghı̃ Vũ trụ được xá c định bởi theF tı́ch khô ng gian củ a nó vam n giữ nguyê n kı́ch cỡ
như cũ trong khi vậ t chaH t mà nó chứa bị hú t haH p dam n veG phı́a “tâ m” củ a nó . ĐieG u

nà y khá sai laG m. Trước tiê n, chú ng ta sẽ thaH y rap ng Vũ trụ khô ng có tâ m gı̀ cả và ,
trong mọ i trường hợp, chú ng ta đã họ c được rap ng lực haH p dam n ả nh hưởng đeH n
bả n thâ n khô ng gian chứ khô ng đơn giả n tá c dụ ng lê n vậ t chaH t “bê n trong” nó .
Tiê n đoá n củ a những phương trı̀nh củ a ô ng đã khieH n Einstein lo lad ng.
Quan đieF m được chaH p nhậ n rộ ng rã i và o lú c đó , và Einstein khô ng là ngoạ i lệ baH t
chaH p nhieG u quan niệ m mang tı́nh cá ch mạ ng khá c củ a ô ng, là rap ng Vũ trụ , ở quy
mô thiê n hà và lớn hơn, sẽ là tı̃nh tạ i và baH t bieH n. Do đó , cho dù nó đã hiệ n hữu
vı̃nh hap ng hay có mộ t đaH ng sá ng theH thiê ng liê ng đã đưa nó và o toG n tạ i ngay mộ t
thời đieF m nà o đó trong quá khứ xa xô i là khô ng thà nh vaH n đeG . Cả hai quan đieF m
đeG u ủ ng hộ mộ t bức tranh Vũ trụ hiệ n nay là khô ng đoF i. Quan niệ m veG mộ t vũ trụ
phá t trieF n là mang tı́nh con người và khô ng caG n thieH t. Vı̀ theH , khi cá c phương trı̀nh
củ a thuyeH t tương đoH i toF ng quá t củ a Einstein dường như bá o hiệ u Vũ trụ đang co
lạ i, ô ng đã quyeH t định phả i hà n gad n mọ i thứ lạ i. Oí ng cho rap ng, đeF là m câ n bap ng
lực haH p dam n hướng và o trong, caG n có mộ t lực phả n haH p dam n ngược lạ i, gọ i là lực
đaF y vũ trụ , lực sẽ là m câ n bap ng lực hú t haH p dam n và giữ cho cá c thiê n hà ở xa nhau
và Vũ trụ oF n định. Sự khá c biệ t giữa lực haH p dam n và lực phả n haH p dam n là tựa như
sự khá c biệ t giữa lực hú t ké o cực bad c củ a nam châ m nà y veG phı́a cực nam củ a
nam châ m kia và lực đaF y tá ch hai cực bad c ra xa nhau. Lực đaF y vũ trụ nà y xuaH t
hiệ n trong toá n họ c dưới dạ ng mộ t con soH , cá i Einstein gọ i là hằng số vũ trụ học.
Nó được kı́ hiệ u trong cá c phương trı̀nh củ a ô ng bap ng kı́ tự Hi Lạ p lambda. (Trong
toá n họ c cao caH p, việ c dù ng x, y, z cho những đạ i lượng chưa bieH t là khô ng đủ .
Chú ng ta sớm dù ng cá c kı́ tự trong bả ng chữ cá i và bad t đaG u vay mượn cá c kı́ tự
Hi Lạ p – với pi là vı́ dụ được bieH t tới nhieG u nhaH t trong soH nà y.) Cá i Einstein đã đeG
xuaH t là mộ t thủ thuậ t toá n họ c đeF thu được mô hı̀nh vũ trụ tı̃nh củ a ô ng.
Mộ t và i nă m sau cô ng trı̀nh khởi nguoG n củ a Einstein, nhà vũ trụ họ c Xô
Viết Aleksandr Friedmann cho cô ng boH mộ t bà i bá o trong đó ô ng đeG xuaH t loạ i bỏ
lực đaF y vũ trụ (bap ng cá ch đặ t giá trị củ a hap ng soH vũ trụ họ c bap ng khô ng trong cá c
phương trı̀nh Einstein). Friedmann nhậ n thaH y khi ô ng á p dụ ng cá c phương trı̀nh
củ a thuyeH t tương đoH i rộng Einstein cho Vũ trụ và thực hiệ n cá c phé p tı́nh, ô ng
luô n tı̀m ra những nghiệ m (những phương trı̀nh khá c) dự đoá n rap ng khoả ng
60
Jim Al-Khalili
cá ch giữa hai đieF m baH t kı̀ trong khô ng gian đang dã n ra theo thời gian. Oí ng đã
tı̀m thaH y trê n lı́ thuyeH t rap ng Vũ trụ đang to daG n ra theo thời gian. Hai nhà khoa
họ c khá c cũ ng đi đeH n keH t luậ n tương tự gaG n như đoG ng thời. Họ là nhà thiê n vă n
họ c người Hà Lan Willem de Sitter và nhà vũ trụ họ c (và linh mụ c) người Bı̉
Georges Lemaitre.
KeH t quả nà y có phaG n khá baH t ngờ neH u chú ng ta nghı̃ tá c dụ ng củ a lực haH p
dam n sẽ như theH nà o khi khô ng có lực đaF y vũ trụ đeF giữ vậ t chaH t trong Vũ trụ ngừng
ra xa nhau. Chad c chad n, neH u khô ng có lực đaF y vũ trụ thı̀ Vũ trụ sẽ đang co lạ i chứ
khô ng nở ra. Nhưng mộ t vũ trụ đang dã n nở có theF hieF u theo kieF u sau đâ y. Hã y
tưởng tượng mộ t cá i gı̀ đó đã đưa Vũ trụ và o dã n nở lú c ban đaG u, mộ t vụ noF khởi
phá t. Lực hú t haH p dam n củ a toà n bộ vậ t chaH t trong Vũ trụ khi đó sẽ là m chậ m toH c
độ dã n nở đi. Đâ y là coH t lõ i lậ p luậ n củ a Friedmann. NeH u khô ng có lực đaF y vũ trụ
đeF câ n bap ng với lực hú t haH p dam n, và Vũ trụ đã bad t đaG u dã n nở thı̀ tạ i mộ t thời
đieF m, Vũ trụ hoặ c là đang nở ra hoặ c là đang co lạ i. Nó khô ng theF ở tı̀nh trạ ng
lưng chừng giữa sự dã n và sự co vı̀ như theH sẽ là khô ng câ n bap ng.
Mộ t vı́ dụ đơn giả n chứng minh cho lậ p luậ n nà y là cá i xả y ra với mộ t quả
caG u nap m trê n mộ t mặ t doH c nha§ n. NeH u ở lưng chừng doH c, nó sẽ luô n luô n lă n
xuoH ng. Nhưng neH u chú ng ta khô ng thaH y lú c đaG u là m theH nà o quả caG u đã ở trê n
doH c thı̀ ta sẽ muoH n nó hoặ c đang lă n lê n doH c (tương ứng với mộ t vũ trụ đang nở
ra) hoặ c đang lă n xuoH ng doH c (mộ t vũ trụ đang co lạ i), chứ khô ng bao giờ đứng ở
lưng chừng được. TaH t nhiê n, cá ch duy nhaH t đeF nó có theF lă n lê n doH c thı̀ nó đã
được thậ n trọ ng caH p mộ t cú đaF y ban đaG u, nhưng trong trường hợp đó nó sẽ lậ p
tức bad t đaG u chậ m daG n và roG i cuoH i cù ng bad t đaG u lă n xuoH ng trở lạ i. Giờ hã y tưởng
tượng đeH n độ cao củ a đı̉nh doH c. Ban đaG u cho quả caG u lă n lê n doH c đủ nhanh thı̀ nó
có theF lă n lê n tới đı̉nh doH c. Mộ t khi ở đó , nó có theF tieH p tụ c lă n đi vô hạ n định mà
khô ng chậ m đi (taH t nhiê n ở đâ y tô i đang bỏ qua ma sá t và sức cả n củ a gió vı̀ mộ t
quả caG u trê n thực teH cuoH i cù ng sẽ dừng lạ i trê n mộ t beG mặ t phaN ng).
Giả sử quả caG u luô n nhậ n được sự toH c độ ban đaG u như nhau đeF lă n lê n doH c,
cá i chi phoH i soH phậ n toH i hậ u củ a nó khi đó sẽ là cá i doH c cao bao nhiê u. NeH u nó quá
cao thı̀ quả caG u sẽ khô ng bao giờ lă n lê n tới đı̉nh và sẽ lă n xuoH ng trở lạ i. Đâ y là

cá ch chú ng ta có theF xem xé t sự dã n nở củ a Vũ trụ . Tá c dụ ng củ a lực hú t haH p dam n
phụ thuộ c và o lượng vậ t chaH t mà Vũ trụ chứa. Ơå đâ y tô i khô ng chı̉ muoH n nó i taH t
cả cá c ngô i sao, cá c hà nh tinh và những vậ t rad n khá c, mà là mọ i thứ chaH t trong
Vũ trụ . Đâ y có theF là ở dạ ng bụ i, chaH t khı́, cá c hạ t hạ nguyê n tử, keF cả nă ng lượng
thuaG n tú y. Cho nê n, Vũ trụ hiệ n nay đang co lạ i hay đang nở ra là phụ thuộ c và o
nó chứa bao nhiê u vậ t chaH t và lực hú t haH p dam n đã tá c dụ ng lực hã m lê n sự giã n
nở ban đaG u củ a nó maH t bao lâ u roG i. Đâ y là đieG u coH t lõ i củ a vũ trụ mô hı̀nh củ a
Friedmann.
Khô ng ai, thậ m chı́ cả Einstein, chuaF n bị sa§ n tâ m lı́ đeF tin và o cá c keH t quả
củ a Friedmann, mã i cho đeH n khi tı̀m thaH y bap ng chứng thực nghiệ m. Bap ng chứng
nà y xuaH t hiệ n chı̉ và o nă m sau đó . Thậ t đá ng tieH c, Friedmann đã qua đời và o nă m
1925 nê n khô ng theF chứng kieH n sự kiệ n nà y.
Hubble, bubble (bọt)...

Edwin Hubble xé m chú t đã trở thà nh mộ t võ sı̃ quyeG n Anh chuyê n nghiệ p
hạ ng nặ ng. Thay vậ y, ô ng đã chọ n mộ t hướng đi chuyê n mô n veG thiê n vă n họ c,
và nay ô ng có chieH c kı́nh thiê n vă n noF i tieH ng nhaH t theH giới mang tê n mı̀nh. KhaN ng
định gı̀ đã là m cho ô ng noF i tieH ng? Trước heH t, ô ng là người đaG u tiê n nhậ n ra rap ng
có toG n tạ i những thiê n hà khá c, ngoà i Dả i Ngâ n Hà ra. Cho đeH n thời kı̀ aH y, người
ta vam n nghı̃ rap ng những vệ t sá ng nhỏ xı́u có theF nhı̀n thaH y qua kı́nh thiê n vă n là
những đá m mâ y bụ i, gọ i là tinh vâ n, nap m bê n trong thiê n hà củ a chú ng ta. Hubble
nhậ n thaH y chú ng ở quá xa nê n khô ng theF là mộ t bộ phậ n củ a Dả i Ngâ n Hà và do
đó phả i là những thiê n hà toG n tạ i độ c lậ p. Oí ng cò n phá t hiệ n thaH y những thiê n hà
khá c dường như đang bay ra xa thiê n hà củ a chú ng ta ở toH c độ tı̉ lệ với khoả ng
cá ch từ chú ng ta đeH n chú ng. Mộ t thiê n hà cà ng ở xa chú ng ta bao nhiê u, thı̀ nó
cà ng đang lùi ra xa chú ng ta nhanh baH y nhiê u. Cá i đá ng chú ý là sự lù i ra nà y xả y
ra với baH t kı̀ hướng nà o mà ô ng nhad m oH ng kı́nh thiê n vă n và o. Oí ng đã chứng minh
trê n thực nghiệ m rap ng mô hı̀nh Vũ trụ dã n nở củ a Friedmann là đú ng. Einstein
62
Jim Al-Khalili
buộ c phả i thừa nhậ n rap ng việ c đưa hap ng soH vũ trụ họ c và o phương trı̀nh củ a ô ng
là sai laG m lớn nhaH t trong sự nghiệ p khoa họ c củ a ô ng.
Hubble lậ p luậ n mộ t cá ch chı́nh xá c rap ng, vı̀ Vũ trụ hiệ n đang dã n nở, nê n
trong quá khứ nó phả i nhỏ hơn bâ y giờ. Hã y tưởng tượng sự dã n nở củ a Vũ trụ
có theF được quay phim lạ i từ mộ t đieF m nhı̀n nap m đâ u đó ‘bê n ngoà i’ Vũ trụ - taH t
nhiê n, đieG u nà y là khô ng theF , vı̀ toà n bộ khô ng gian, theo định nghı̃a, là nap m bê n
trong Vũ trụ . Khi cho phim chieH u ngược, bạ n sẽ thaH y Vũ trụ đang co lạ i. NeH u bạ n
nhı̀n ngược đủ xa veG quá khứ, bạ n sẽ đi tới mộ t thời đieF m khi mà taH t cả thiê n hà
đeG u choG ng lê n nhau và vạ n vậ t sẽ heH t sức chen chú c. TieH p tụ c lù i xa hơn nữa
ngược dò ng thời gian, toà n bộ vậ t chaH t sẽ cà ng lú c cà ng né n é p lạ i gaG n nhau hơn
cho đeH n khi bạ n đi tới thời đieF m ra đời củ a Vũ trụ , Vụ noF Lớn (Big Bang).2
Hubble thực hiệ n khá m phá củ a ô ng bap ng cá ch đo cá i gọ i là độ lệ ch đỏ vũ
trụ họ c củ a á nh sá ng. ĐeF hieF u độ lệ ch nà y, ta hã y xé t mộ t hiệ n tượng quen thuộ c
hơn gọ i là độ lệ ch Doppler, như có lẽ bạ n đã bieH t, là sự thay đoF i độ cao mà bạ n
nghe, nó i vı́ dụ , khi mộ t chieH c xe cứu thương đang chạ y nhanh qua chom bạ n.
Nguyê n nhâ n gâ y ra hiệ u ứng nà y là sự thay đoF i taG n soH củ a só ng â m từ xe cứu
thương đi tới chom bạ n khi nó ở trong hai tı̀nh huoH ng: chạy veG phı́a bạ n, và chạ y
ra xa bạ n. Khi né n tieH n đeH n gaG n, só ng â m bị né n lạ i, gâ y ra taG n soH cao hơn (â m
cao) nhưng khi nó lù i ra xa thı̀ só ng â m bị ké o giã n ra, mang lạ i taG n soH thaH p (â m
thaH p).
Hiệ n tượng tương tự xả y ra với á nh sá ng. Khi mộ t vậ t chuyeF n độ ng ra xa
chú ng ta – vı́ dụ mộ t thiê n hà ở xa nà o đó – thı̀ só ng á nh sá ng phá t ra từ nó đi tới
chú ng ta bị ké o dã n và taG n soH á nh sá ng giả m đi. Thay cho taG n soH á nh sá ng, chú ng
ta thường quen nó i tới bước só ng củ a nó . Có lẽ bạ n cò n nhớ đô i đieG u veG bước
só ng từ kieH n thức vậ t lı́ ở trường phoF thô ng. Bạ n bieH t những beF só ng, những lò
xo dà i ké o că ng ngang lớp họ c. Thậ t là vui phả i khô ng nà o! Dam u sao, bước só ng
là khoả ng cá ch giữa hai đı̉nh só ng liê n tieH p nhau. Vı̀ theH , sự giả m taG n soH củ a á nh
2Tê n gọ i ‘Big Bang” đeH n thậ p niê n 1950 mới được nhà thiê n vă n vậ t lı́ và tá c giả Fred Hoyle nê u
ra.

sá ng thậ t ra là do sự dã n củ a bước só ng.
Vı̀ chú ng ta chad c chad n rap ng mộ t thiê n hà ở xa sẽ chứa những ngô i sao gioH ng
như những ngô i sao trong Thiê n hà củ a chú ng ta, và vı̀ chú ng ta bieH t bước só ng
á nh sá ng là bao nhiê u – cá c quá trı̀nh hạ t nhâ n xả y ra bê n trong cá c ngô i sao là m
cho chú ng tỏ a sá ng với những bước só ng nhaH t định – nê n bap ng cá ch đo độ thay
đoF i bước só ng củ a á nh sá ng, ta có theF tı́nh được thiê n hà đó đang lù i ra xa chú ng
ta bao nhanh. TaH t nhiê n, cá c nhà thiê n vă n sẽ nhanh chó ng chı̉ rõ vaH n đeG khô ng
đơn giả n như vậ y, nhưng nguyê n lı́ cơ bả n như theH là đú ng. Tô i sẽ trở lạ i với mộ t
soH sự tinh vi củ a việ c đo toH c độ dã n nở ở phaG n sau.
Hiệ u ứng trê n được gọ i là sự lệ ch đỏ vı̀ bước só ng bị ké o dã n khi thiê n hà
lù i ra xa, và bước só ng củ a á nh sá ng nhı̀n thaH y cà ng dà i thı̀ mà u sad c cà ng đỏ . Tê n
gọ i “sự lệ ch đỏ ”, trong khi chı̉ thậ t sự á p dụ ng cho á nh sá ng nhı̀n thaH y, tuy vậ y,
được sử dụ ng cho mọ i loạ i bức xạ củ a phoF điệ n từ.
Trước tiê n, chú ng ta phả i xé t xem sự đỏ daG n nà y củ a á nh sá ng đeH n từ
những thiê n hà ở xa mà Hubble quan sá t thaH y có theF giả i thı́ch theo mộ t cá ch
khá c hay khô ng. NhaH t định cá c nhà thiê n vă n đã thử roG i vı̀ ban đaG u họ khô ng
muoH n tin rap ng Vũ trụ thậ t sự đang nở ra. Mộ t cá ch dem thaH y đeF hiệ n tượng nà y có
theF xả y ra là neH u á nh sá ng bị maH t nă ng lượng trê n đường đi từ nguoG n phá t củ a
nó đeH n kı́nh thiê n vă n củ a chú ng ta, vı̀ sự giả m nă ng lượng sẽ là m cho bước só ng
dà i hơn. Phương á n duy nhaH t đeF á nh sá ng maH t nă ng lượng là neH u nó phả i chieH n
đaH u với bụ i và khı́ giữa cá c sao mà nó gặ p phả i trê n hà nh trı̀nh dà i xuyê n qua
khô ng gian. Nhưng có mộ t khó khă n tieG n định đoH i với cá ch giả i thı́ch nà y. A£ nh
sá ng maH t nă ng lượng bởi sự phả n xạ khỏ i những nguyê n tử vậ t chaH t trê n đường
đi củ a nó . Vı̀ theH , nó có xu hướng chuyeF n độ ng theo quỹ đạ o zigzag và đieG u nà y
sẽ là m cho ả nh củ a thiê n hà trô ng nhò e đi. Vı̀ người ta khô ng quan sá t thaH y sự
nhò e ả nh nà o củ a cá c thiê n hà nê n cá ch giả i thı́ch nà y bị bá c bỏ . Lời giả i thı́ch
duy nhaH t cho sự lệ ch Doppler là do mộ t vũ trụ đang nở ra. Mộ t soH nhà vậ t lı́, trong
đó có mộ t vị đoG ng nghiệ p đã từng dạ y tô i thuyeH t tương đoH i lú c tô i cò n là sinh
viê n, cho rap ng sự lệ ch đỏ có theF được giả i thı́ch bap ng cá i gọ i là sự lệ ch Doppler
ngang. Đâ y là sự lệ ch Doppler quan sá t thaH y ở á nh sá ng phá t ra từ những vậ t theF
64
Jim Al-Khalili
đang chuyeF n độ ng ở toH c độ cao trong taG m nhı̀n củ a chú ng ta chứ khô ng đi xa ra
chú ng ta. Lậ p luậ n nà y khá chı́nh xá c. Tuy nhiê n, tô i sẽ trı̀nh bà y rap ng sự lệ ch đỏ
khô ng phả i là bap ng chứng duy nhaH t củ a sự dã n nở mà chú ng ta có .
Không gian đang dãn ra

Chú ng ta hã y xé t kı̃ hơn xem khá m phá củ a Hubble có ý nghı̃a gı̀. Là m theH
nà o taH t cả cá c thiê n hà đeG u có theF đang lù i ra xa khỏ i thiê n hà củ a chú ng ta? Chad c
chad n đieG u nà y có nghı̃a là chú ng ta phả i chieH m ngự mộ t nơi ưu tiê n trong Vũ trụ .
Chú ng ta phả i đang ngoG i chı́nh xá c tạ i tâ m củ a nó . NeH u như cá c thiê n hà ở mọ i
phı́a củ a chú ng ta, và cho dù đang cá ch chú ng ta mộ t khoả ng bap ng nhau tù y ý ,
đang chuyeF n độ ng ra xa ở toH c độ như nhau, thı̀ chú ng ta có theF keH t luậ n rap ng
chú ng ta khô ng chuyeF n độ ng gı̀ heH t. Cứ như là toà n bộ vậ t chaH t trong Vũ trụ có
goH c gá c từ gó c khuaH t nhỏ bé củ a chú ng ta vậ y.
Có lẽ chú ng ta đang ở nơi độ c đá o, duy nhaH t có sự soH ng trong Vũ trụ , mặ c
dù đieG u nà y trô ng khô ng có khả nă ng lad m bieH t rap ng kı́ch cỡ khoF ng loG củ a Vũ trụ .
Nhưng chú ng ta haG u như chaN ng có lı́ do gı̀ đeF tin rap ng chú ng ta đang chieH m ngự
mộ t vị trı́ ưu tiê n trong Vũ trụ . Thậ t ra, mộ t nguyê n lı́ quan trọ ng trong vũ trụ
họ c, gọ i là nguyên lí vũ trụ học, phá t bieF u rap ng khô ng có nơi ưu tiê n nà o trong Vũ
trụ cả . Như vậ y, trê n quy mô raH t lớn, Vũ trụ trô ng gioH ng nhau ở mọ i nơi. Vậ y là m
theH nà o mọ i thứ dường như đang chuyeF n độ ng ra xa chú ng ta?
Câ u trả lời thậ t heH t sức đơn giả n. Khô ng phả i cá c thiê n hà đang bay trong
khô ng gian ra xa thiê n hà củ a chú ng ta, mà là vı̀ khô ng gian ở giữa đang giã n ra.
Hã y tưởng tượng mộ t taH m cao su lớn trê n đó bạ n đặ t những vậ t là m moH c trê n
những nú t lưới vuô ng sao cho chú ng cá ch đeG u lam n nhau (Hı̀nh 3.1). NeH u taH m cao
su bị că ng dã n đoG ng đeG u theo mọ i hướng, thı̀ khoả ng cá ch giữa hai vậ t moH c baH t
kı̀ sẽ tă ng lê n. Mom i vậ t moH c sẽ thaH y taH t cả những vậ t moH c xung quanh đang chuyeF n
độ ng ra xa nó và khô ng có vậ t moH c nà o ở vị trı́ đặ c biệ t hơn vậ t moH c nà o. TaH t
nhiê n, tô i đang giả sử taH m cao su đó là raH t lớn, neH u khô ng chú ng ta sẽ phả i quan
tâ m đeH n những vậ t moH c nap m ở gaG n rı̀a ngoà i rı̀a.

Hình 3.1 Mô hı̀nh taH m cao su củ a khô ng gian đang dã n nở. Hã y tưởng tượng những
thiê n hà 2D phâ n boH đeG u nhau trê n mộ t mạ ng lưới. Khi taH m cao su dã n ra, mom i thiê n hà
đeG u sẽ thaH y những thiê n hà xung quanh đang chuyeF n độ ng ra xa nó .
Khi tô i giả ng dạ y chủ đeG nà y, tô i haG u như luô n luô n bad t gặ p câ u hỏ i sau đâ y
từ phı́a khá n giả : neH u khô ng gian đang dã n ra và vạ n vậ t nhú ng chı̀m trong khô ng
gian thı̀ chad c chad n vạ n vậ t cũ ng đang dã n ra theo, keF cả chú ng ta và toà n bộ thieH t
bị đo củ a chú ng ta trê n Trá i ĐaH t. NeH u khoả ng cá ch giữa thiê n hà củ a chú ng ta và
mộ t thiê n hà khá c tă ng lê n gaH p đô i trong mộ t khoả ng thời gian nhaH t định thı̀ chad c
chad n khoả ng cá ch giữa taH t cả cá c nguyê n tử trong cơ theF củ a chú ng ta, cá c bă ng
đo và thước đo cũ ng sẽ tă ng lê n gaH p đô i. Vậ y thı̀ là m theH nà o chú ng ta “quan sá t”
sự dã n nở đó ?
Mộ t khi họ nê u ra câ u hỏ i nà y, họ thường có xu hướng xoay chuyeF n phaG n
thad ng veG cho phaG n khá n giả cò n lạ i như theF đang nó i “đaH y, đeF xem ô ng ta có trả
lời noF i hay khô ng!”
Tuy nhiê n, câ u trả lời đơn giả n đeH n baH t ngờ. Hã y nhớ rap ng lực haH p dam n tá c
dụ ng là m chậ m sự dã n nở củ a khô ng gian, và neH u lực haH p dam n đủ mạ nh, nó sẽ
hoà n toà n chieH n thad ng sự dã n nở. Ơå caH p bậ c toà n Vũ trụ , toH c độ dã n nở là cao và
mậ t độ vậ t chaH t raH t thaH p. Nhưng ở caH p bậ c Thiê n hà củ a chú ng ta, khô ng gian bê n
trong nó sẽ khô ng bị ả nh hưởng vı̀ lực haH p dam n đủ mạ nh ở caH p bậ c nà y nê n khô ng
cho phé p baH t kı̀ sự dã n nở nà o. ĐeH n caH p bậ c con người và những dụ ng cụ đo củ a
66
Jim Al-Khalili
chú ng ta, vậ t chaH t gó i ghé m sı́t sao và cá c nguyê n tử caH u tạ o nê n mọ i thứ được
giữ lạ i với nhau bởi mộ t lực mạ nh hơn nhieG u so với lực haH p dam n. Nó được gọ i là
lực điện từ và là hoG dá n keH t noH i cá c nguyê n tử lạ i với nhau. Khô ng gian nhaH t định
khô ng được phé p dã n nở ở caH p bậ c nà y và vı̀ theH chú ng ta, và mọ i thứ khá c trê n
Trá i ĐaH t, vam n giữ kı́ch cỡ như cũ .
Đâ y là mộ t vı́ dụ thường nhậ t thuộ c loạ i nà y (là m ơn bỏ qua đoạ n nà y neH u
bạ n đã bị thuyeH t phụ c bởi đoạ n trước). Xé t những cá i bọ t khı́ dâ ng lê n từ đá y củ a
mộ t beF nuô i cá . Những cá i bọ t nà y thoạ t đaG u nhỏ vı̀ á p suaH t củ a nước dưới đá y
beF là lớn và là m né n khô ng khı́ bê n trong bọ t. Khi cá i bọ t noF i lê n, á p suaH t giả m và
cá i bọ t dã n ra do lực đaF y ra phı́a ngoà i củ a cá c phâ n tử khô ng khı́ bê n trong nó .
Vı̀ soH phâ n tử khô ng khı́ bê n trong mom i cá i bọ t khô ng thay đoF i, nê n chú ng phả i ở
xa nhau hơn khi cá i bọ t lớn lê n. Tuy nhiê n, và đâ y là đieF m nhaH n quan trọ ng, chú ng
ta sẽ khô ng trô ng chờ mom i phâ n tử khô ng khı́ tă ng kı́ch cỡ cù ng với cá i bọ t.
Mộ t chi tieH t thú vị là thiê n hà ở gaG n chú ng ta nhaH t, Andromeda (Tiê n Nữ,
hay M31), thậ t ra đang chuyeF n độ ng về phía chúng ta! Andromeda ở xa hai triệ u
nă m á nh sá ng và , theo những ước tı́nh hiệ n nay về toH c độ dã n nở củ a Vũ trụ , sẽ
chuyeF n độ ng ra xa chú ng ta ở toH c độ 50 km/s. Thay vậ y, nó lạ i đang chuyeF n độ ng
veG phı́a chú ng ta với toH c độ 300 km/s! Vı̀ theH , sự dã n nở củ a Vũ trụ khô ng bieF u
hiệ n ở caH p bậ c nhó m thiê n hà địa phương củ a chú ng ta, chứ chưa nó i riê ng trê n
Trá i ĐaH t.
Dừng lạ i mộ t chú t, bạ n có theF nghı̃, roH t cuộ c có phả i Hubble đã sai roG i hay
khô ng? Tô i nghı̃ làm sao ô ng quan sá t thaH y tất cả cá c thiê n hà đang chuyeF n độ ng
ra xa chú ng ta? Câ u trả lời là cá c thiê n hà khô ng phâ n boH đeG u với khoả ng cá ch
như nhau trong toà n Vũ trụ . Hubble đã quan sá t những thiê n hà ở raH t xa, chú ng
đang chuyeF n độ ng ra xa chú ng ta, chứ khô ng phả i những thiê n hà lá ng gieG ng.
ToH c độ mà Thiê n hà củ a chú ng ta và Andromeda đang tieH n veG phı́a nhau là
tương đương với đi mộ t quã ng đường vò ng quanh theH giới trong hai phú t, hay
đi quã ng đường từ Trá i ĐaH t đeH n Mặ t Trời trong chưa tới mộ t tuaG n. Nhưng trước
khi Holywood khởi quay bộ phim bom taH n tieH p theo củ a mı̀nh nó i veG những con

người gan dạ đã cứu soH ng Trá i ĐaH t khỏ i vụ va chạ m sad p xả y ra với Andromeda,
tô i muoH n nó i rap ng, ở toH c độ hiệ n nay, phả i maH t thê m và i tı̉ nă m nữa thı̀ hai thiê n
hà mới hợp nhaH t. Ngay cả khi xả y ra va chạ m như vậ y, thı̀ raH t khô ng có khả nă ng
sẽ có cá i gı̀ đó va và o Trá i ĐaH t vı̀, như chú ng ta đã thaH y, cá c ngô i sao ở khá xa nhau
và cơ hộ i đeF mộ t ngô i sao lao qua hệ mặ t trời là xa vời. Cá c nhà vậ t lı́ đã có theF
xâ y dựng những mô phỏ ng má y tı́nh phức tạ p theF hiệ n độ ng lực họ c hai thiê n hà
hà nh xử như theH nà o khi chú ng hợp nhaH t với nhau.
Vậ y cò n lực phả n haH p dam n củ a Einstein, hap ng soH vũ trụ họ c có mặ t trong
những phương trı̀nh củ a ô ng đeF ngă n Vũ trụ co lạ i dưới sức nặ ng riê ng củ a nó
thı̀ sao? Những khá m phá củ a Friedmann và Hubble có toH ng khứ nó và o mớ rá c
khoa họ c hay khô ng?
Khi lı̃nh vực vũ trụ họ c đã phá t trieF n và trưởng thà nh trong theH kı̉ 20, hap ng
soH vũ trụ họ c tỏ ra khá beG n bı̉ và mau hoG i phụ c. Thậ t vậ y, nó ra đi roG i trở lạ i cò n
nhanh hơn cả dâ n buô n hộ i chợ nữa. Đã có thời, cá c nhà vũ trụ họ c xá c định nó
khô ng bị và khô ng nê n bị loạ i bỏ hoà n toà n trong cá c phương trı̀nh Einstein. Có
lẽ nê n giữ nó lạ i nhưng cho nó mộ t giá trị raH t nhỏ đeF khô ng mâ u thuam n với cá c
quan sá t củ a Hubble. Hã y nhớ rap ng ở đâ y tô i đang nó i veG mộ t mô hı̀nh toá n họ c
trừu tượng củ a Vũ trụ dự đoá n khi nà o thı̀ những phương trı̀nh Einstein được
giả i. Bap ng cá ch thay đoF i giá trị củ a hap ng soH vũ trụ họ c, cá c nhà vũ trụ họ c khi đó
có theF nghiê n cứu tı́nh chaH t củ a những vũ trụ mô hı̀nh khá c nhau đã được dự
đoá n. Khi đó , người ta có theF so sá nh những tı́nh chaH t nà y với những tı́nh chaH t
quan sá t thaH y trong Vũ trụ thực.
Những giới hạ n trê n đã được tı́nh ra và hó a ra chú ng nhỏ đeH n mức đa soH
cá c nhà vũ trụ họ c cả m thaH y rap ng việ c loạ i nó ra khỏ i cá c phương trı̀nh, như
Einstein đã là m, cũ ng là hợp lı́. Những lı́ do khá c muoH n có mộ t hap ng soH vũ trụ họ c
cũ ng đã đeH n roG i đi. Nhưng ngà y nay, chú ng ta có lı́ do hợp lı́ đeF tin rap ng nó khá c
khô ng. Suy nghı̃ hiệ n nay là Einstein chaN ng heG sai laG m khi ô ng đưa nó và o những
phương trı̀nh củ a mı̀nh. Trước tiê n, chú ng ta hã y xé t kı̃ hơn bap ng chứng cho Big
Bang. Sau cù ng, neH u Vũ trụ ngà y mộ t to ra thı̀ phả i có mộ t thời khad c ra đời rạ ch
rò i khi laG n đaG u tiê n nó bad t đaG u giã n nở.
68
Jim Al-Khalili
Big Bang có thật sự xảy ra hay không?
Ngà y nay, chú ng ta raH t chad c chad n rap ng Vũ trụ củ a chú ng ta đã ra đời khoả ng
15 tı̉ nă m veG trước trong mộ t trạ ng thá i nhiệ t độ và mậ t độ heH t sức cao. Chú ng ta
có bap ng chứng gı̀ cho sự kiệ n nà y? Phâ n ngà nh vũ trụ họ c chuyê n nghiê n cứu sự
ra đời củ a Vũ trụ được gọ i là nguoG n goH c vũ trụ họ c và là mộ t trong những lı̃nh
vực haH p dam n nhaH t trong nghiê n cứu vậ t lı́. Bap ng chứng thuyeH t phụ c nhaH t rap ng Vũ
trụ củ a chú ng ta đã được tạ o ra trong mộ t Vụ noF Lớn, taH t nhiê n, là từ việ c quan
sá t thaH y nó đang dã n nở. Như tô i đã nó i ở phaG n trước, neH u Vũ trụ ngà y mộ t to
hơn, với cá c thiê n hà đang bay ra xa nhau, thı̀ tạ i mộ t thời đieF m nà o đó trong quá
khứ, toà n bộ vậ t chaH t trong Vũ trụ phả i bị né n lạ i với nhau.
Ngoà i sự dã n nở củ a Vũ trụ , mô hı̀nh Big Bang cò n được sự hậ u thuam n củ a
hai quan sá t quan trọ ng khá c. Thứ nhaH t là sự doG i dà o đã thaH y củ a những nguyê n
toH nhẹ . Thực teH chừng ba phaG n tư toà n bộ cá c nguyê n tử trong Vũ trụ là nguyê n
tử hydrogen và mộ t phaG n tư là nguyê n tử helium, những nguyê n tử nhẹ nhaH t và
dem tạ o ra nhaH t, với chı̉ mộ t lượng nhỏ goG m taH t cả những nguyê n toH khá c, đò i hỏ i
mộ t vũ trụ ban đaG u nó ng và đặ c nhưng roG i nguộ i đi nhanh khi nó dã n nở. Tạ i thời
đieF m Big Bang, xả y ra lâ u trước khi cá c ngô i sao và thiê n hà có cơ hộ i hı̀nh thà nh,
toà n bộ vậ t chaH t trong Vũ trụ bị né n lạ i với nhau và khô ng có khô ng gian troH ng
rom ng. Ngay tức thı̀ sau Big Bang (trong mộ t phaG n raH t nhỏ củ a mộ t giâ y), cá c hạ t
hạ nguyê n tử bad t đaG u hı̀nh thà nh và , khi Vũ trụ giã n ra và bad t đaG u nguộ i đi, những
hạ t nà y có theF dı́nh lạ i với nhau đeF tạ o ra cá c nguyê n tử. ĐieG u kiệ n nhiệ t độ và á p
suaH t phả i vừa vặ n thı́ch hợp cho những nguyê n tử nà y hı̀nh thà nh. NeH u nhiệ t độ
quá cao thı̀ cá c nguyê n tử khô ng theF nà o cò n nguyê n vẹ n được. Chú ng bị vỡ ra
trong những xoá y cuoG ng nhiệ t củ a những hạ t toH c độ cao và bức xạ . Mặ t khá c, mộ t
khi Vũ trụ đã dã n nở chú t ı́t, nhiệ t độ và á p suaH t sẽ trở nê n quá thaH p đeF cho phé p
cá c nguyê n tử hydrogen và helium né n lạ i với nhau thà nh những nguyê n toH khá c
(nặ ng hơn). Đâ y là lı́ do phần lớn hydrogen và helium đã hı̀nh thà nh trong Vũ trụ
sơ khai, mộ t quá trı̀nh xả y ra trong nă m phú t đaG u tiê n sau Big Bang. HaG u như
toà n bộ những nguyê n toH khá c phả i chờ cho đeH n khi chú ng có theF được xà o naH u

bê n trong cá c ngô i sao. Mô hı̀nh Big Bang tiê n đoá n tı̉ lệ chı́nh xá c củ a hydrogen
và helium mà cá c thiê n vă n đã quan sá t thaH y.
Mả nh bap ng chứng cò n lạ i ủ ng hộ cho Big Bang, gioH ng như sự dã n nở củ a
Vũ trụ , đã được dự bá o trê n lı́ thuyeH t trước khi nó được xá c nhậ n bap ng thực
nghiệ m, được gọ i là bức xạ nền vũ trụ. Nó là “á nh le ló i” củ a vụ noF Big Bang và ở
dạ ng bức xạ điệ n từ thaH m đam m toà n bộ khô ng gian và có nhiệ t độ ngà y nay
khoả ng chừng ba độ trê n khô ng độ tuyệ t đoH i (hay â m 270 độ C). ĐeF đo nhiệ t độ
củ a bức xạ nà y trê n thực nghiệ m, chú ng ta khô ng caG n gad n mộ t cá i nhiệ t keH ra
ngoà i khô ng gian. Thay vậ y, chú ng ta sử dụ ng cá i tựa như những đı̃a anten vệ
tinh khoF ng loG gọ i là kı́nh thiê n vă n vô tuyeH n và chú ng raH t nhạ y nê n chú ng có theF
“nghe thaH y” tı́n hiệ u yeH u ớt củ a bức xạ nà y từ khô ng gian sâ u thaN m. Cô ng việ c nà y
được thực hiệ n laG n đaG u tiê n và o thậ p niê n 1960 và đã được xá c nhậ n nhieG u laG n
keF từ đó với độ nhạ y ngà y cà ng tă ng. NeH u bạ n thaH y đieG u nà y khó tin, thı̀ tô i đã raH t
aH n tượng khi có ai đó mới đâ y thô ng bá o với tô i rap ng chú ng ta thậ m chı́ có theF
nghe tieH ng rı́t củ a só ng vô tuyeH n yeH u ớt giả i phó ng bởi Mộ c tinh bap ng cá ch sử
dụ ng mộ t radio só ng dà i.
Ngà y nay, khô ng theF nghi ngờ gı̀ nhieG u rap ng Big Bang đã thậ t sự xả y ra.
Tuy nhiê n, có những vaH n đeG khá c vam n chưa được giả i quyeH t. Mộ t soH vaH n đeG đã và
đang được là m sá ng tỏ tạ i thời đieF m vieH t quyeF n sá ch nà y. ChaN ng hạ n, và i nă m
trước đâ y, chú ng ta khô ng bieH t lực haH p dam n mộ t ngà y nà o đó có là m treo sự dã n
nở củ a Vũ trụ và là m cho nó tự co trở lạ i, keH t thú c với toà n bộ vậ t chaH t né n lạ i
trong mộ t trậ n đạ i hoG ng thủ y gọ i là Vụ co Lớn, hay sự dã n nở sẽ tieH p tụ c mã i mã i,
với Vũ trụ cứ đeG u đặ n lạ nh daG n đi và keH t thú c trong cá i gọ i là cá i cheH t nhiệ t, hay
Vụ lạ nh Lớn. Ngà y nay, chú ng ta nghı̃ mı̀nh đã có câ u trả lời. Hó a ra soH phậ n củ a
Vũ trụ khô ng chı̉ phụ thuộ c và o nó chứa bao nhiê u vậ t chaH t, mà cò n phụ thuộ c
và o vai trò củ a hap ng soH vũ trụ họ c củ a Einstein. ĐieG u nà y khieH n vũ trụ họ c có phaG n
phức tạ p hơn cá i chú ng ta hi vọ ng. Vı̀ theH , tô i sẽ đieF m qua mộ t soH vaH n đeG lớn nà y
mộ t cá ch thậ n trọ ng, bad t đaG u với hı̀nh dạ ng củ a Vũ trụ .
70
Jim Al-Khalili
Ranh giới của không gian
Xé t hai câ u hỏ i sau đâ y:
1. Nếu Vũ trụ đang nở ra đồng thời chứa toàn bộ không gian, thì nó dãn ra
thành cái gì?
2. Cái gì nằm bên ngoài ranh giới của Vũ trụ?
Chú ng ta cả m thaH y phả i có cá i gı̀ đó nap m ngoà i Vũ trụ củ a chú ng ta có theF
chứa Vũ trụ khi nó nở ra. Cho dù tin hay khô ng thı̀ những câ u hỏ i nà y khô ng heG
mang tı́nh trieH t lı́ hay siê u hı̀nh họ c thuaG n tú y. Khoa họ c có mộ t câ u trả lời cho cả
hai. Chı̉ là chú ng ta khô ng suy nghı̃ đú ng cá ch thô i. Đâ y là chom toà n bộ nộ i dung
hı̀nh họ c cao nhieG u ở Chương 1 phá t huy tá c dụ ng. Mộ t cá ch chaH t phá c, chú ng ta
nghı̃ Big Bang là mộ t vụ noF nà o đó đã xả y ra và o lú c nà o đó trong thời gian tạ i
mộ t đieF m nhaH t định trong khô ng gian ba chieG u. Từ đieF m nà y, toà n bộ vậ t chaH t bị
né m tung ra và bay ra xa nhau keF từ đó . Sai roG i bạ n ơi!
Trước heH t, chú ng ta đã bieH t rap ng Big Bang khô ng gioH ng như mộ t vụ noF sao
siê u mới với toà n bộ vậ t chaH t bay ra xa nhau từ mộ t đieF m ở chı́nh giữa. Sự giã n
nở củ a Vũ trụ là sự că ng ra củ a bả n thâ n khô ng gian, với vậ t chaH t dı̀m bê n trong
khô ng gian và đoG ng hà nh cù ng với nó . Thứ hai, khô ng có đieF m nà o trong Vũ trụ
là nơi cá c nhà du hà nh vũ trụ có theF đi tới, cad m cờ roG i phá t bieF u rap ng: “Big Bang
đã xả y ra ở đâ y”. Hã y nhớ lạ i vı́ dụ taH m cao su ké o că ng. Big Bang xả y ra tạ i mom i
nơi trê n taH m đó cù ng mộ t lú c, và sự dã n nở xả y ra trê n toà n bộ taH m đó .
Tô i nghı̃ bạ n sẽ chưa hà i lò ng ở đâ y. Tô i sẽ trı̀nh bà y thê m và i trang nữa.
Tô i bieH t tô i cò n chưa trả lời hai câ u hỏ i ở trê n. Hã y coH gad ng và trực tieH p đương
đaG u với chú ng. Hã y tưởng tượng bạ n có theF bay ra ngoà i khô ng gian trong mộ t
tê n lửa ở mộ t toH c độ raH t cao và đi theo mộ t đường thaN ng – đoG ng thời cũ ng giả sử
bạ n là baH t tử và tê n lửa có nguoG n caH p nhiê n liệ u vô hạ n. Có bao giờ bạ n đi tới mộ t
đieF m mà vượt ngoà i đó bạ n khô ng theF đi hay khô ng? Có ranh giới nà o mà ngoà i
đó hoà n toà n khô ng có gı̀ nữa hay khô ng?

Theo mô hı̀nh Vũ trụ Friedmann dựa trê n thuyeH t tương đoH i rộng Einstein
(cá i chú ng ta tin là mô tả chı́nh xá c những đặ c đieF m khá i quá t củ a Vũ trụ ), câ u
trả lời là khô ng, Vũ trụ khô ng có biê n. Khô ng có ranh giới vậ t lı́ nà o mà tê n lửa
củ a bạ n cuoH i cù ng đi tới khi nó chạ y ra heH t khô ng gian. Bạ n sẽ khô ng bao giờ đi
tới mộ t đieF m mà ngoà i đó khô ng có gı̀ cả . NeH u vực thaN m nà y có theF định nghı̃a là
khô ng gian, thı̀ nó vam n là mộ t phaG n thuộ c Vũ trụ , cho dù nó có chứa hay khô ng
chứa vậ t chaH t. Vı̀ theH có lẽ tê n lửa củ a bạ n sẽ tieH p tụ c đi mã i, và bạ n sẽ khô ng rời
khỏ i Vũ trụ đâ u, bạ n chı̉ đi và o mộ t vù ng troH ng rom ng củ a nó mà thô i.
Thậ t ra, Friedmann đã tı̀m thaH y hai loạ i vũ trụ khả dı̃ khá c nhau. NeH u có đủ
vậ t chaH t cho lực haH p dam n mộ t ngà y nà o đó là m dừng sự giã n nở và là m cho Vũ trụ
co trở lạ i (tương ứng với quả caG u lă n xuoH ng mộ t doH c nghiê ng) thı̀ chú ng ta sẽ có
cá i gọ i là vũ trụ đóng. Mặ t khá c, neH u khô ng có đủ vậ t chaH t đeF là m ngừng sự giã n
nở thı̀ chú ng ta sẽ soH ng trong mộ t vũ trụ mở.3
Đâ y là chom tô i phả i thậ n trọ ng. Mô hı̀nh củ a Friedmann có mộ t giả thieH t
quan trọ ng: hap ng soH vũ trụ họ c củ a Einstein bap ng khô ng. ĐieG u nà y có nghı̃a là
khô ng có lực phả n haH p dam n tá c dụ ng tạ i thời khad c đó đeF là m cho mọ i thứ phức
tạ p lê n, mặ c dù nó là nguyê n nhâ n gâ y ra sự dã n nở lú c ban đaG u. Vı̀ theH , phaG n
trı̀nh bà y sau đâ y được đơn giả n hó a4 cho trường hợp khô ng có hap ng soH vũ trụ
họ c.
Vũ trụ đóng
ĐeF hı̀nh dung mộ t vũ trụ đó ng kı́n trô ng ra sao, chú ng ta hã y trở lạ i với vı́
dụ ở Chương 1 veG những cư dâ n 2D sinh soH ng trê n mộ t mặ t caG u. Vũ trụ củ a họ
cũ ng là đó ng kı́n, và do đó khô ng phả i vô hạ n veG kı́ch cỡ vı̀ mặ t caG u có mộ t diệ n
tı́ch nhaH t định. Người ta nó i mộ t mặ t caG u là có độ cong dương, vı̀ neH u bạ n đi theo
3Chı́nh xá c hơn, ô ng đã dự đoá n ba loạ i vũ trụ vı̀ mộ t vũ trụ “phaN ng” sẽ nap m lưng chừng giữa
mở và đó ng.

4Vâ ng, bap ng cá ch “đơn giả n hó a”, tô i muoH n so sá nh với Vũ trụ thực sự có khả nă ng trô ng ra sao!
72
Jim Al-Khalili
hai đường thaN ng trê n beG mặ t đó vuô ng gó c với nhau, thı̀ cả hai đường sẽ cong
theo cù ng mộ t chieG u. Mộ t vũ trụ đó ng như vậ y chad c chad n khô ng có biê n giới vı̀
cá c cư dâ n 2D có theF đi tới baH t kı̀ nơi nà o họ thı́ch trê n beG mặ t đó mà khô ng heG
chạ m tới ranh giới. Thậ t vậ y, neH u mộ t cư dâ n 2D ngoG i và o mộ t tê n lửa và đi theo
cá i anh ta xem là đường thaN ng, thı̀ cuoH i cù ng anh ta sẽ trở lạ i nơi anh ta xuaH t phá t.
Đó chı́nh là cá i xả y ra neH u chú ng ta soH ng trong mộ t vũ trụ khé p kı́n, cong dương;
chú ng ta cuoH i cù ng sẽ trở lạ i nơi chú ng ta xuaH t phá t.
Cũ ng nê n nhớ rap ng đoH i với cá c cư dâ n 2D, phaG n bê n trong (và bê n ngoà i)
củ a quả caG u thậ m chı́ khô ng heG toG n tạ i. Nó nap m ngoà i hai chieG u củ a họ . NeH u Vũ
trụ củ a chú ng ta là đó ng thı̀ hı̀nh dạ ng đơn giả n nhaH t nó có theF có là beG mặ t củ a
mộ t quả caG u boH n chieG u gọ i là mộ t siê u caG u. Đâ y là cá i tương đương với beG mặ t
củ a mộ t quả caG u 3D củ a cá c cư dâ n 2D, chı̉ khá c là nó có thê m mộ t chieG u nữa và
chú ng ta khô ng theF hı̀nh dung ra. Do đó , chú ng ta nê n bỏ thê m chú t thời gian suy
nghı̃ veG vũ trụ củ a những cư dâ n 2D vı̀ đó là cá i mà vũ trụ củ a chú ng ta sẽ trô ng
như vậ y neH u chú ng ta bỏ đi mộ t trong cá c chieG u khô ng gian củ a mı̀nh.
Vı́ dụ sau đâ y là cá ch lı́ giả i chı́nh thoH ng củ a khá i niệ m Big Bang. Hã y tưởng
tượng vũ trụ củ a cá c cư dâ n 2D là beG mặ t củ a mộ t quả khı́ caG u đang nở ra. Sự dã n
nở củ a vũ trụ nà y gioH ng hệ t như taH m cao su phaN ng dã n ra như tô i đã nó i ở phaG n
trước. Mom i đieF m trê n beG mặ t củ a quả khı́ caG u sẽ chuyeF n độ ng ra xa mọ i đieF m khá c.
Giờ thı̀ rõ rà ng Big Bang khô ng phả i là ở đâ u đó trê n beG mặ t củ a quả khı́ caG u.
Đú ng hơn ta nê n nghı̃ nó là tâ m củ a quả khı́ caG u, vı̀ khô ng những mom i đieF m trê n
beG mặ t đang chuyeF n độ ng ra xa mọ i đieF m khá c, mà chú ng cò n luô n chuyeF n độ ng
ra xa tâ m củ a quả khı́ caG u. Dam u vậ y, bức tranh nà y khô ng hợp lı́ cho lad m, vı̀ phaG n
bê n trong củ a quả khı́ caG u khô ng nhaH t thieH t phả i toG n tạ i. Bạ n thaH y đó , tô i đã sử
dụ ng sự tương tự củ a mộ t quả khı́ caG u là mộ t vậ t 3D, đeF chú ng ta có theF hı̀nh
dung ra beG mặ t 2D củ a nó . Tó m lạ i, bạ n sẽ nghı̃ là thậ t vô nghı̃a khi nó i veG mộ t
quả caG u mà khô ng tưởng tượng nó chứa mộ t theF tı́ch bê n trong. Nhưng như theH
là đeF cho chú ng ta tiệ n beG suy nghı̃. Mộ t vũ trụ 2D khé p kı́n như vậ y có theF toG n
tạ i mà khô ng caG n nhú ng trong mộ t khô ng gian 3D và chú ng ta sẽ nó i rap ng vụ noF
lớn củ a nó xả y ra ở đâ u đó trê n beG mặ t đó và o mộ t lú c nà o đó , và vı̀ toà n bộ beG

mặ t đó bị né n lạ i thà nh mộ t đieF m thô i, cho nê n chú ng ta khô ng caG n xá c định đieF m
đó nap m ở đâ u bê n trong khô ng gian ba chieG u. Đó chı̉ là mộ t cá ch thuậ n tiệ n cho
nã o củ a chú ng ta hı̀nh dung ra cá c thứ.
Tó m lạ i, neH u Vũ trụ chứa đủ vậ t chaH t thı̀ mộ t ngà y nà o đó nó sẽ ngừng dã n
nở và bad t đaG u co lạ i. Nó sẽ là mộ t vũ trụ đó ng kı́n, hữu hạ n có độ cong dương và
nó sẽ khô ng có biê n giới gioH ng hệ t như beG mặ t củ a mộ t quả caG u khô ng có ranh
giới. Có lẽ sẽ có ı́ch neH u nghı̃ nó đang dã n ra và o mộ t chieG u cao hơn, nhưng thậ t
ra đâ y chı̉ là mộ t sự hom trợ và chieG u cao hơn đó khô ng nhaH t thieH t phả i thậ t sự toG n
tạ i. VeG nơi Big Bang xả y ra, chú ng ta có theF nó i nó đã xả y ra ở mọ i nơi và o lú c đó
vı̀ toà n bộ Vũ trụ sẽ lớn lê n từ mộ t đieF m và mọ i nơi hó a ra là cù ng mộ t nơi. ĐieF m
đó có đang trô i noF i trong mộ t khô ng gian cao chieG u hơn hay khô ng thı̀ chú ng ta
khô ng bieH t.
Vũ trụ mở
Mộ t Vũ trụ được nó i là mở neH u nó khô ng chứa đủ vậ t chaH t đeF là m nó ngừng
dã n nở.6 Trong trường hợp nà y, mọ i thứ hơi khó hı̀nh dung hơn một chú t. Trước
tiê n, vı̀ loạ i vũ trụ nà y khô ng đó ng kı́n lê n nó , nê n cá ch duy nhaH t đeF nó khô ng có
biê n giới là nó phả i vô hạ n.7 Hı̀nh dạ ng đơn giả n nhaH t mà mộ t vũ trụ như theH có
theF có là vậ t tương tự phaN ng, ba chieG u củ a taH m cao su sẽ dã n ra vô hạ n veG mọ i
hướng. Nhưng đeF cho mộ t Vũ trụ khô ng có độ cong gı̀ heH t sẽ là mộ t trường hợp
raH t đặ c biệ t. Nó gioH ng như vı́ dụ quả caG u lă n lê n doH c và lê n tới đı̉nh thı̀ heH t hơi và
khô ng cò n nă ng lượng đeF tieH p tụ c lă n trê n cá i đı̉nh bap ng phaN ng nữa. Có khả nă ng
hơn nhieG u, neH u nó khô ng lă n xuoH ng trở lạ i, là nó sẽ cò n mộ t phaG n nă ng lượng đeF
6NeH u bạ n bieH t thê m chú t ı́t veG vũ trụ họ c, bạ n có theF nhậ n thức rap ng mộ t vũ trụ có theF giã n nở
mã i mã i và vam n đó ng kı́n. NeH u bạ n là mộ t nhà vũ trụ họ c, bạ n khô ng caG n đọ c quyeF n sá ch nà y là m
gı̀.
7Mộ t laG n nữa, đieG u nà y là khô ng nhaH t thieH t. Ơå phaG n sau, tô i sẽ trı̀nh bà y là m theH nà o mộ t vũ trụ
mở khô ng nhaH t thieH t phả i vô hạ n veG quy mô .
74
Jim Al-Khalili
tieH p tụ c lă n trê n đı̉nh. Mộ t vũ trụ tương ứng với mộ t kịch bả n như vậ y sẽ khô ng
phaN ng mà bị cong. Tuy nhiê n, laG n nà y chú ng ta nó i nó có độ cong â m.
Hình 3.2 Khô ng gian 2D cong dương (a) và â m (b)
Vı̀ theH , bap ng cá ch bỏ đi mộ t trong cá c chieG u khô ng gian, chú ng ta có theF nó i
tới những kieF u cong khá c nhau mà Vũ trụ có theF có . NeH u mộ t vũ trụ cong dương,
trong mộ t chieG u thaH p hơn, tương ứng với beG mặ t củ a mộ t quả caG u và mộ t vũ trụ
phaN ng tương ứng với mộ t taH m phaN ng hai chieG u, thı̀ mộ t mặ t cong â m hai chieG u có
hı̀nh dạ ng ra sao? Hı̀nh dạ ng nà y thậ t khô ng đơn giả n. Tê n gọ i toá n họ c chı́nh xá c
cho mộ t hı̀nh dạ ng như theH là mộ t hyperboloid thuậ n, hay mặ t hyperbolic và
khô ng theF hı̀nh dung ra chı́nh xá c. Nó i đạ i khá i, nó hı̀nh dạ ng củ a mộ t cá i yê n
ngựa (xem Hı̀nh 3.2). Sự khá c biệ t giữa độ cong dương củ a mộ t quả caG u và độ
cong â m củ a hı̀nh yê n ngựa là ở chom , trong khi ở quả caG u hai đường đi baH t kı̀ trê n
beG mặ t cad t vuô ng gó c nhau thı̀ cong theo cù ng mộ t chieG u, thı̀ những đường đi như
vậ y trong trường hợp hı̀nh yê n ngựa sẽ cong theo hai chieG u ngược nhau. Và lı́ do
cá i yê n ngựa khô ng phả i là mô tả chı́nh xá c củ a mặ t hyperbolic là ở chom khi bạ n
cà ng tieH n ra xa tâ m củ a cá i yê n ngựa thı̀ beG mặ t cà ng phaN ng đi, trong khi đoH i với
mộ t hyperboloid thuậ n, beG mặ t đó phả i cong đeG u ở mọ i nơi. Khô ng theF ké o că ng
mộ t beG mặ t như theH .
Vı̀ hı̀nh dạ ng củ a mộ t vũ trụ mở là cá i gı̀ đó raH t khó hı̀nh dung, thậ m chı́ ở
mộ t chieG u thaH p thô i, nê n chú ng ta hã y thử xem chú ng ta có theF là m gı̀ toH t hơn

khô ng ở việ c tı̀m hieF u mộ t chi tieH t khó hieF u khá c. Đó là , neH u Vũ trụ là mở và vô
hạ n thı̀ nó dã n nở thà nh cá i gı̀? Với từ vô hạ n, ở đâ y tô i muoH n nó i khô ng gian trả i
ra mã i mã i theo mọ i hướng. Dường như nó chaN ng theF nà o dã n ra được chú t nà o
nữa vı̀ toà n bộ khô ng gian đã sử dụ ng heH t và nap m gọ n bê n trong Vũ trụ đó roG i.
Mộ t laG n nữa, chú ng ta có theF nhı̀n nhậ n vaH n đeG rõ rà ng hơn trong khô ng gian hai
chieG u. Trong trường hợp vũ trụ đó ng (beG mặ t củ a quả khı́ caG u), chú ng ta có theF
tưởng tượng sự dã n nở tỏ a ra và o mộ t chieG u cao hơn, nhưng đoH i với mộ t taH m
phaN ng có mộ t diệ n tı́ch vô hạ n, thı̀ sự dã n nở sẽ luô n luô n ở trong mặ t phaN ng taH m
đó , và chú ng ta khô ng theF sử dụ ng chieG u thứ ba (bê n ngoà i taH m đó ) là m nơi cho
nó dã n nở và o.
ĐeF giả i quyeH t vaH n đeG nà y, tô i caG n giả i thı́ch mộ t chú t toá n họ c. ChaN ng ai dem
chịu khi nghı̃ tới sự vô hạ n. Tô i nhớ lú c nhỏ từng được nghe keF rap ng khi chú ng
ta cheH t, chú ng ta đi lê n Thiê n đường và ở trê n đó mã i mã i. Suy nghı̃ nà y khieH n tô i
thaH t vọ ng vı̀ tô i khô ng muoH n nghı̃ tới cá i gı̀ đó chı̉ diem n ra mà khô ng heG có sự keH t
thú c nà o cả . BaH t chaH p sự khó khă n mà đa soH chú ng ta vaH p phả i khi xử lı́ sự vô hạ n,
mộ t soH nhà toá n họ c đã dà nh cả đời đeF nghiê n cứu nó . Thậ t vậ y, thậ m chı́ có nhieG u
loạ i vô hạ n khá c nhau nữa.
Hã y nghı̃ tới dã y soH nguyê n 1, 2, 3, 4... ké o dà i mã i mã i. Chú ng ta nó i rap ng
có mộ t soH vô hạ n soH nguyê n. Nhưng cò n dã y soH cha§ n 2, 4, 6, 8... thı̀ sao? Chad c chad n
dã y nà y cũ ng ké o dà i vô hạ n. Và vı̀ nó i chung có lượng soH nguyê n nhieG u gaH p đô i
lượng soH cha§ n, nê n chú ng ta có hai vô hạ n dường như lớn gaH p đô i nhau. Cò n taH t
cả những con soH , chứ khô ng nguyê n thı̀ sao? ChaN ng hạ n, chú ng ta hã y xé t những
con soH
0; 0,1; 0,2; 0,3;...; 0,9; 1,0; 1,1; 1,2; 1,3;...
và cứ theH đeH n vô hạ n. Dã y vô hạ n nà y chứa mười phaG n tử so với mom i phaG n tử
trong dã y soH nguyê n. Vı̀ theH , phả i chă ng soH lượng vô hạ n những phaG n tử nà y gaH p
10 laG n soH lượng vô hạ n những con soH nguyê n? Trong toá n họ c, có cả mộ t phâ n
ngà nh dà nh riê ng cho nghiê n cứu sự vô hạ n. Hó a ra ba dã y soH ở trê n đeG u cù ng
thuộ c mộ t loạ i vô hạ n. Nhưng cò n có những loạ i khá c nữa. Xé t những dã y goG m
76
Jim Al-Khalili
taH t cả những con soH (gọ i là tậ p hợp soH thực) bao goG m heH t mọ i phâ n soH nap m giữa
cá c giá trị nguyê n. Ngay cả khoả ng giữa hai soH nguyê n liê n tieH p như 0 và 1 cũ ng
sẽ chứa vô hạ n soH (0;...; 0,00103;...; 0,36252;...; 0,9997;...; 0,999999;...; 1) vı̀ chú ng
ta luô n luô n có theF nghı̃ ra mộ t phâ n soH mới chè n ở giữa, tuy nó có theF có nhieG u
chữ soH thậ p phâ n. Tương tự như vậ y, sẽ có vô hạ n phâ n soH nap m giữa 1 và 2, giữa
2 và 3, và giữa 763 và 764, và vâ n vâ n. Như vậ y, chú ng ta có mộ t tậ p hợp chứa
vô hạ n soH nguyê n và vô hạ n phâ n soH nap m giữa những soH nguyê n liê n tieH p. Sự vô
hạ n toà n bộ như theH nà y thı̀ “mạ nh” hơn nhieG u so với sự vô hạ n củ a những soH
nguyê n, mặ c dù cả hai đeG u khô ng bao giờ keH t thú c! Hó a ra trê n thực teH có mộ t soH
vô hạ n những vô hạ n khá c nhau!
Toà n bộ vaH n đeG nà y đưa chú ng ta đeH n đâ u? Nhà vũ trụ họ c Igor Novikov,
mà nhieG u người xem là câ u trả lời củ a nước Nga cho Stephen Hawking, đã sử
dụ ng khá i niệ m những vô hạ n khá c nhau đeF giả i thı́ch mộ t vũ trụ vô hạ n vam n có
theF dã n ra như theH nà o. Hã y tưởng tượng bạ n đi và o Khá ch sạ n Vô hạ n, nơi có vô
soH phò ng – tô i đã từng ở trong mộ t soH khá ch sạ n gaG n gaG n như theH , và có maH y laG n
tô i gaG n như đã bị lạ c. Bạ n được bieH t tạ i sả nh tieH p tâ n rap ng họ raH t bậ n và o ban đê m
và có soH vô hạ n khá ch nê n taH t cả cá c phò ng đeG u đã có người. Bạ n phà n nà n với
người quả n lı́ rap ng bạ n đã đặ t chom trước và coH nà i họ dà nh cho bạ n mộ t phò ng
trong đê m đó . “Khô ng heG gı̀”, người quả n lı́ nó i, “trong Khá ch sạ n Vô hạ n luô n
luô n có sa§ n phò ng cho khá ch đeH n sau”. Sau đó , họ cho chuyeF n người ở phò ng 1
sang phò ng 2, người ở phò ng 2 sang phò ng 3, và cứ theH cho đeH n vô hạ n. Và sau
đó bạ n được nhậ n phò ng soH 1.
Vậ y neH u soH vô hạ n khá ch đeH n cù ng mộ t lú c thı̀ sao? Vam n khô ng vaH n đeG gı̀
(hã y quê n đi thời khad c dã y người dà i xeH p hà ng tạ i quaG y tieH p tâ n nhé ). Ban quả n
lı́ giờ cho chuyeF n người ở phò ng 1 sang phò ng 2, người ở phò ng 2 lú c đaG u sang
phò ng 4, người ở phò ng 3 sang phò ng 6, 4 sang 8, và vâ n vâ n, cho đeH n khi toà n
bộ khá ch đã chuyeF n phò ng xong. Giờ thı̀ toà n bộ những phò ng soH cha§ n đã có
người. Vı̀ có soH vô hạ n những phò ng như theH nà y nê n toà n bộ khá ch ban đaG u đã
được boH trı́ chom nghı̉. Sự sad p xeH p nà y đeF lạ i soH vô hạ n những că n phò ng soH lẻ cò n
bỏ khô ng và dà nh sa§ n cho khá ch mới đeH n.

Chú ng ta có theF liê n hệ những người khá ch ở khá ch sạ n nà y với khô ng
gian bị chieH m giữ bởi mộ t vũ trụ vô hạ n. Cho dù những người khá ch mới đeH n và o
lú c nà o cũ ng vậ y. Khá ch sạ n, là vô hạ n, luô n luô n có theF đá p ứng phò ng nghı̉ cho
họ . Theo kieF u gioH ng như vậ y, mộ t khô ng gian vô hạ n luô n luô n có theF dã n ra.
Giờ thı̀ có lẽ chú ng ta đã tieH n tới mộ t đặ c đieF m lộ n xộ n nhaH t củ a mộ t vũ trụ
vô hạ n. NeH u cá i gı̀ đó đang tă ng daG n veG kı́ch cỡ, thı̀ theo định nghı̃a nó sẽ mã i mã i
trở nê n vô hạ n. Như vậ y, neH u Vũ trụ củ a chú ng ta là vô hạ n veG kı́ch cỡ ngà y nay
thı̀ nó cũ ng phả i là vô hạ n trong quá khứ. Thậ t vậ y, nó phả i vô hạ n veG kı́ch cỡ tạ i
thời đieF m Big Bang! ĐieG u nà y thậ t sự nap m ngoà i khá i niệ m Big Bang là sự kiệ n
khi toà n bộ khô ng gian bị né n xuoH ng mộ t đieF m có kı́ch cỡ zero. Khá i niệ m nà y ı́t
nhaH t có theF hı̀nh dung ra trong trường hợp mộ t vũ trụ đó ng bap ng cá ch giả m đi
mộ t chieG u và xé t vı́ dụ quả khı́ caG u. Nhưng mộ t vũ trụ mở khô ng bao giờ có kı́ch
cỡ zero. Cá ch duy nhaH t nghı̃ veG vũ trụ nà y là hã y tưởng tượng Big Bang đã xả y ra
ở mọ i nơi cù ng mộ t lú c trong mộ t vũ trụ đã vô hạ n. TaH t nhiê n, tạ i mọ i đieF m trong
mộ t vũ trụ vô hạ n như vậ y mậ t độ cũ ng sẽ là vô hạ n.
Mộ t cá ch khá c là hã y nghı̃ Big Bang củ a mộ t vũ trụ mở tựa như mộ t đường
thaN ng dà i vô hạ n. Mặ c dù nó có mộ t soH vô hạ n đieF m trê n nó (vı̀ mộ t đieF m có cỡ
zero), nhưng roH t lạ i nó vam n có theF tı́ch zero. Khi đó chú ng ta có theF tưởng tượng
Vũ trụ Nhı̀n thaH y củ a chú ng ta lớn lê n từ chı̉ mộ t đieF m (mộ t vụ noF lớn) củ a đường
thaN ng đó . Tô i khô ng muoH n đi quá xa ở vı́ dụ tương tự nà y.
CuoH i cù ng, đeF là m cho bạ n hoà n toà n boH i roH i, cho dù Vũ trụ bâ y giờ có hı̀nh
dạ ng như theH nà o, cho dù nó haG u như hoà n toà n phaN ng, nhưng nó sẽ cong vô hạ n
tạ i Big Bang!
Khi đó Vũ trụ có hı̀nh dạ ng ra sao?
Cho đeH n đâ y, tô i đã cung caH p cho bạ n mộ t quan niệ m veG những hı̀nh dạ ng
khá c nhau mà Vũ trụ củ a chú ng ta có theF có (và có lẽ cò n đau đaG u nữa), tô i sẽ
đá nh giá ngad n gọ n mộ t soH khá m phá và ý tưởng trong thời gian gaG n đâ y trong vũ
trụ họ c và cá i chú ng cho chú ng ta bieH t veG Vũ trụ . Xé t cho cù ng, neH u Vũ trụ mộ t
ngà y nà o đó sẽ co trở lạ i trong mộ t Vụ co Lớn, thı̀ tô i nghı̃ mọ i người phả i có
78
Jim Al-Khalili
quyeG n được bieH t. Khô ng phả i là vô soH nă m nữa đâ u, nhưng mộ t soH người có theF
sẽ ngủ ngon giaH c hơn neH u như họ được nghe keF .
Như tô i đã đeG cậ p, Vũ trụ là mở, đó ng hay phaN ng là tù y thuộ c và o nó chứa
bao nhiê u vậ t chaH t. Tuy nhiê n, vaH n đeG nà y có chú t khó khă n neH u Vũ trụ là vô hạ n
veG kı́ch cỡ, vı̀ khi đó nó cũ ng sẽ chứa mộ t lượng vô hạ n vậ t chaH t, cho dù nó phâ n
tá n mỏ ng như theH nà o chă ng nữa! Nguyê n nhâ n là vı̀ nguyê n lı́ vũ trụ họ c phá t
bieF u rap ng mọ i bộ phậ n củ a Vũ trụ phả i trô ng y hệ t nhau và vı̀ theH mậ t độ vậ t chaH t
là gaG n như đoG ng đeG u ở quy mô lớn nhaH t. ĐieG u nà y tựa như việ c nó i rap ng mặ c dù
chı̉ có mộ t trong mom i mộ t nghı̀n phò ng củ a Khá ch sạ n Vô hạ n là có khá ch, nhưng
vam n có mộ t soH vô hạ n người khá ch. Cho nê n, thay vậ y, cá c nhà vậ t lı́ nó i veG mậ t
độ vậ t chaH t. Đâ y là lượng vậ t chaH t tı́nh trê n đơn vị theF tı́ch khô ng gian và sẽ là
mộ t con soH nhậ n thức được mặ c dù theF tı́ch toF ng là vô hạ n.
NeH u như Vũ trụ có mộ t mậ t độ vậ t chaH t lớn hơn mộ t lượng tới hạ n nhaH t
định thı̀ lực haH p dam n củ a toà n bộ vậ t chaH t nà y keH t hợp lạ i sẽ có theF là m ngừng sự
dã n nở và là m cho nó co trở lạ i. Mặ t khá c, neH u như mậ t độ vậ t chaH t nhỏ hơn lượng
tới hạ n nà y thı̀ lực haH p dam n chı̉ có theF là m chậ m sự dã n nở đeH n mộ t toH c độ khô ng
đoF i chứ khô ng bao giờ dừng haN n. Vũ trụ sẽ chịu sự dã n nở mã i mã i. Thậ t lạ là m
sao, nhieG u nhà vũ trụ họ c có lı́ do hợp lı́ đeF tin rap ng mậ t độ vậ t chaH t sẽ đâ u đó
chı́nh xá c tạ i giá trị tới hạ n: câ n bap ng trê n mộ t lưỡi dao giữa mộ t vũ trụ mộ t ngà y
nà o đó sẽ co lạ i và mộ t vũ trụ sẽ dã n nở đeG u mã i mã i. Thay vậ y, mậ t độ vậ t chaH t
sẽ phả i sao cho lực haH p dam n củ a nó đeG u đeG u là m chậ m toH c độ dã n nở xuoH ng cho
đeH n cuoH i cù ng thı̀ nó ngừng dã n nở. Tuy nhiê n, sẽ maH t thời gian mã i mã i cho sự
dừng lạ i nà y xả y ra, cho nê n sẽ khô ng có sự co lạ i. ĐieG u nà y ứng với mộ t vũ trụ
phaN ng, khô ng mở cũ ng khô ng đó ng. Vậ y là m theH nà o cá c nhà vũ trụ họ c tin rap ng
mộ t kịch bả n khô ng có khả nă ng như vậ y là có theF và tạ i sao họ muoH n nó là có
theF ?
Thậ t ra thı̀, trong chừng mực cá c kı́nh thiê n vă n củ a chú ng ta có theF nhı̀n
thaH y, Vũ trụ trô ng phẳng tuyệ t đoH i. Nó khô ng bieF u hiệ n độ cong dương hay â m gı̀
heH t. Đâ y là mộ t chú t khó khă n đoH i với cá c nhà vũ trụ họ c vı̀ thậ t khó mà tin rap ng
sẽ có mậ t độ vậ t chaH t vừa đủ đeF vũ trụ là phaN ng. NeH u đú ng như vậ y thı̀ lực haH p

dam n sẽ luô n luô n tá c dụ ng kı̀m hã m lê n sự dã n nở, liê n tụ c là m cho nó chậ m lạ i.
Trường hợp nà y khá c với mộ t vũ trụ mở độ cong â m (với mậ t độ dưới lượng tới
hạ n) vı̀ trong trường hợp đó lực haH p dam n sẽ chı̉ là m cho sự dã n nở chậ m đi đeH n
mộ t toH c độ khô ng đoF i nà o đó roG i giữ nguyê n như theH mã i mã i.
Đa soH cá c nhà vũ trụ họ c tin rap ng bà i toá n tı́nh phaN ng nay đã được giả i do
cá i gọ i là sự lạm phát. Lời giả i thı́ch đơn giả n cho tı́nh phaN ng củ a khô ng gian mà
chú ng ta quan sá t thaH y sẽ là Vũ trụ có lớn hơn nhieG u so với chú ng ta nghı̃ hay
khô ng. Theo kieF u gioH ng như vậ y, chú ng ta khô ng quan sá t thaH y độ cong củ a Trá i
ĐaH t vı̀ chú ng ta chı̉ nhı̀n thaH y mộ t phaG n nhỏ củ a mặ t đaH t. Khú c mad c đoH i với lời giả i
thı́ch nà y là Vũ trụ dường như khô ng đủ tuoF i đeF dã n nở đeH n mộ t kı́ch cỡ như vậ y.
Do đó , người ta cho rap ng, khi Vũ trụ chı̉ mới mộ t phaG n nhỏ củ a mộ t giâ y tuoF i, nó
đã trả i qua mộ t thời kı̀ raH t ngad n dã n nở nhanh trong đó nó lớn lê n đeH n kı́ch cỡ
bap ng mộ t nghı̀n tı̉ nghı̀n tı̉ nghı̀n tı̉ nghı̀n tı̉ kı́ch cỡ củ a nó trước đó . Con soH nà y
lớn khô ng theF tin noF i và được vieH t là soH 1 và 48 soH 0! Như vậ y, Vũ trụ có theF đã
cuộ n lạ i trước thời kı̀ lạ m phá t. Sau đó , trong mộ t khoả ng thời gian ngad n hơn
nhieG u so với mộ t cá i chớp mad t, nó lớn lê n đeH n mộ t kı́ch cỡ mà chú ng ta sẽ khô ng
bao giờ có theF phá t hiệ n ra baH t kı̀ sự cong nà o, cho dù chú ng ta nhı̀n xa bao nhiê u
và o trong khô ng gian. Do đó , mô hı̀nh lạ m phá t nà y củ a Vũ trụ đò i hỏ i mậ t độ vậ t
chaH t raH t gaG n với giá trị tới hạ n là m cho nó phaN ng. Trong ngô n ngữ toá n họ c, mậ t
độ nà y được kı́ hiệ u bap ng chữ kı́ Hi Lạ p vieH t hoa omega (vieH t là Ω). NeH u mậ t độ
vậ t chaH t nap m ở giá trị tới hạ n, tương ứng với khô ng gian phaN ng, chú ng ta nó i
omega có giá trị bap ng mộ t. NeH u vũ trụ có độ cong dương và đó ng kı́n thı̀ omega
lớn hơn mộ t, và neH u nó có độ cong â m và mở thı̀ omega nhỏ hơn mộ t.
Chú ng ta khô ng chad c sự lạ m phá t nhanh nà y củ a Vũ trụ raH t non trẻ có xả y
ra hay khô ng. Đa soH nhà vũ trụ họ c tin rap ng nó đã xả y ra, nhưng cá c luậ n cứ ủ ng
hộ và phả n bá c nó là tinh vi và dựa trê n mộ t soH vaH n đeG khá c, mộ t soH trong đó cho
đeH n nay vam n chưa được giả i.
Vậ y có theF đo mậ t độ vậ t chaH t trong Vũ trụ mộ t cá ch trực tieH p hay khô ng?
Cá c nhà vũ trụ họ c tin là có theF . Họ dựa trê n nguyê n lı́ vũ trụ họ c, neH u bạ n cò n
nhớ, phá t bieF u rap ng Vũ trụ trô ng như nhau ở mọ i nơi. Nó i cá ch khá c, mậ t độ vậ t
80
Jim Al-Khalili
chaH t ở mọ i nơi là gioH ng như ở gó c nhỏ Vũ trụ củ a chú ng ta. TaH t nhiê n, ‘gó c nhỏ ’
mà tô i muoH n nó i là phaG n Vũ trụ mà chú ng ta có theF nhı̀n thaH y. Vậ y thı̀ họ thậ t sự
nhı̀n thaH y cá i gı̀? Hó a ra mậ t độ vậ t chaH t nhı̀n thaH y đoH i với chú ng ta (đó là soH thiê n
hà trong mộ t theF tı́ch khô ng gian cho trước) bap ng khoả ng 1% giá trị tới hạ n caG n
thieH t cho mộ t vũ trụ phaN ng. Oí i, ô i, theH là chú ng ta lạ i gặ p rad c roH i! Vậ y thı̀ 99% kia
nap m ở đâ u roG i?
Vật chất không nhìn thấy

Người ta tin rap ng phaG n khoH i lượng cò n thieH u nà y củ a Vũ trụ có caH u tạ o từ
cá i gı̀ đó bı́ aF n gọ i là vật chất tối. Người ta tin rap ng trong khô ng gian có lẽ có nhieG u
vậ t chaH t hơn chừng 10 đeH n 40 laG n cá i chú ng ta có theF thậ t sự nhı̀n thaH y. Đâ y khô ng
phả i là vı̀ nó ở quá xa hay aF n ná u phı́a sau những vậ t theF khá c, mà vı̀ nó đú ng là
khô ng theF nhı̀n thaH y. Ơå đâ y mộ t laG n nữa, bạ n đang nghı̃, là m theH nà o cá c nhà khoa
họ c có theF chad c chad n veG những thứ ở trong khô ng gian sâ u thaN m mà họ có theF
nhı̀n thaH y, chı̉ đeF những thứ vậ t chaH t đó là khô ng nhı̀n thaH y! Vâ ng, mộ t laG n nữa,
câ u trả lời đơn giả n đeH n baH t ngờ: cá c thiê n hà dường như nặ ng hơn nhieG u so với
toF ng soH ngô i sao và những vậ t theF nhı̀n thaH y khá c mà chú ng chứa và cũ ng phả i
caH u tạ o từ mộ t đá m mâ y chaH t liệ u khô ng nhı̀n thaH y vượt ngoà i những ngô i sao
nhı̀n thaH y. KeH t luậ n kı̀ lạ nà y thu được từ hai lộ trı̀nh khá độ c lậ p nhau.
Thứ nhaH t là bap ng cá ch nghiê n cứu cá ch thức cá c ngô i sao ở và nh ngoà i củ a
cá c thiê n hà quay xung quanh tâ m. NeH u đa phaG n khoH i lượng củ a mộ t thiê n hà tậ p
trung tạ i lõ i củ a nó , đó là cá i người ta trô ng đợi vı̀ đó là vù ng tậ p trung sao đô ng
đú c nhaH t, thı̀ những ngô i sao ở phı́a ngoà i sẽ quay chậ m hơn nhieG u so với thực teH
chú ng quay. Cá ch duy nhaH t lı́ giả i cá ch hà nh xử quan sá t thaH y ở những ngô i sao
nà y là có mộ t dạ ng khô ng nhı̀n thaH y nà o đó củ a vậ t chaH t, đặ t tê n là quầng vật chất
tối, bao xung quanh, và vươn ra ngoà i, vậ t chaH t nhı̀n thaH y (cá c ngô i sao). Cá i
quaG ng nà y phả i chứa nhieG u vậ t chaH t hơn gaH p nhieG u laG n so với toà n bộ những dạ ng
vậ t chaH t nhı̀n thaH y cộ ng gộ p lạ i.

Mộ t gợi ý khá c rap ng cá c thiê n hà nặ ng hơn nhieG u so với trô ng chú ng như
theH là trực tieH p đo sức nặ ng củ a chú ng! Việ c nà y được thực hiệ n sử dụ ng quan
niệ m củ a Einstein rap ng lực haH p dam n củ a mộ t vậ t khoH i lượng lớn là m cong khô ng
gian xung quanh nó . Hã y nhớ từ chương trước rap ng thuyeH t tương đoH i rộng đã
được kieF m tra thực nghiệ m laG n đaG u tiê n bap ng cá ch quan sá t sự lệ ch củ a á nh sá ng
đeH n từ những ngô i sao ở xa khi nó đi qua đủ gaG n trường haH p dam n củ a Mặ t Trời.
Theo kieF u gioH ng như vậ y, mộ t thiê n hà sẽ là m lệ ch á nh sá ng đeH n từ mộ t thiê n hà
ở xa hơn khi nó nap m trong đường nhı̀n giữa ngô i sao ở xa hơn đó và chú ng ta.
Lượng á nh sá ng bị bẻ cong cho chú ng ta bieH t thiê n hà ở gaG n hơn đó có khoH i lượng
bao nhiê u. Mộ t laG n nữa, chú ng ta tı̀m thaH y cá c thiê n hà chứa nhieG u vậ t chaH t hơn
gaH p nhieG u laG n so với chı̉ phaG n vậ t chaH t nhı̀n thaH y.
Cho đeH n gaG n đâ y, vam n chưa rõ vậ t chaH t toH i nà y caH u tạ o từ cá i gı̀. Ban đaG u
người ta nghı̃ nó có theF goG m toà n bộ những ngô i sao cheH t lạ nh lẽ o, những lom đen,
những hà nh tinh, những cụ m đá cộ ng với baH t kı̀ chaH t liệ u khô ng phá t sá ng nà o
khá c (do đó khô ng nhı̀n thaH y) có lẽ đang trô i noF i ở ngoà i kia. Những vậ t theF như
theH được đặ t tê n là MACHO, vieH t tad t cho Các vật thể Quầng Nén Thiên văn Khối
lượng Lớn. Tuy nhiê n, hó a ra có mộ t giới hạ n cho số lượng loạ i vậ t chaH t nà y, được
lậ p ra bởi sự tı̉ lệ củ a cá c nguyê n toH được toF ng hợp ngay sau Big Bang.
Vı̀ theH vam n cò n mộ t vaH n đeG nữa. Ngà y nay, chú ng ta khô ng những chad c chad n
vậ t chaH t toH i có toG n tạ i mà đa phaG n vậ t chaH t toH i phả i caH u tạ o từ mộ t loạ i chaH t liệ u
mới mà chú ng ta chưa khá m phá ra.
Cá c thı́ nghiệ m tieH n hà nh ở Nhậ t Bả n và cô ng boH và o giữa nă m 1998 cho
thaH y phaG n vậ t chaH t nà y có khả nă ng caH u tạ o từ những hạ t sơ caH p gọ i là neutrino.
Vướng mad c đoH i với những thực theF nhỏ xı́u nà y, chú ng đã được tiê n đoá n trê n lı́
thuyeH t và o đaG u thậ p niê n 1930 và đã được phá t hiệ n trong cá c thı́ nghiệ m phò ng
thı́ nghiệ m và o nă m 1956, là khô ng ai chad c chad n chú ng thậ t sự có khoH i lượng hay
khô ng. Chú ng cực kı̀ khó nad m bad t, vı̀ chú ng đi thaN ng qua chaH t rad n, keF cả dụ ng cụ
đo củ a chú ng ta, như theF chaN ng có cá i gı̀ ở đó . Thậ t vậ y, hà ng tı̉ neutrino, chủ yeH u
sinh ra trê n Mặ t Trời, lú c nà y đang chạ y xuyê n qua cơ theF bạ n mà bạ n khô ng heG
hay bieH t. Cá c nhà khoa họ c người Nhậ t phá t hiệ n thaH y chú ng thậ t sự có khoH i
82
Jim Al-Khalili
lượng raH t nhỏ đủ đeF giả i thı́ch cho phaG n vậ t chaH t khô ng nhı̀n thaH y củ a cá c thiê n
hà , do soH lượng vô cù ng lớn củ a chú ng. Ngay cả trong khô ng gian sâ u thaN m, người
ta ước tı́nh trung bı̀nh có đeH n và i tră m hạ t nhỏ bé đó trong mộ t theF tı́ch chừng
bap ng cá i lom xỏ kim.
Ngay cả khi tı́nh gộ p toà n bộ vậ t chaH t bı̀nh thường trong cá c thiê n hà (cho
dù nhı̀n thaH y hay khô ng) cộ ng với taH t cả neutrino, chú ng ta vam n khô ng theF lı́ giả i
toà n bộ khoH i lượng mà cá c thiê n hà bieF u hiệ n là chú ng có . Cá c neutrino caH u thà nh
nê n cá i gọ i là “vậ t chaH t toH i nó ng” vı̀ chú ng lao đi ở toH c độ cao. Ngà y nay, chú ng ta
chad c chad n rap ng phả i có thê m, có lẽ ở dạ ng những hạ t nặ ng chuyeF n độ ng chậ m
hơn caH u thà nh nê n “vậ t chaH t toH i lạ nh”. Cuộ c tı̀m kieH m hiệ n đang diem n ra ở mộ t soH
phò ng thı́ nghiệ m trê n khad p theH giới đi tı̀m những hạ t mới đó . Yê u thı́ch củ a tô i
là WIMP (những hạ t nặ ng tương tá c yeH u) có theF đó ng gó p cho khoH i lượng Vũ trụ
hơn gaH p nhieG u laG n so với toà n bộ vậ t chaH t nhı̀n thaH y cộ ng lạ i. Những hạ t như theH
chưa từng được trô ng thaH y – vâ ng, bạ n sẽ khô ng thaH y chú ng neH u chú ng là khô ng
nhı̀n thaH y đoH i với bạ n – nhưng cá c nhà khoa họ c có theF chı̉ ra những tı́nh chaH t mà
chú ng phả i bieF u hiệ n và hiệ n đang thieH t keH cá c thı́ nghiệ m đeF phá t hiệ n ra chú ng.
Vı̀ vậ y, những ước tı́nh toH t nhaH t hiệ n nay cho toà n bộ vậ t chaH t trong Vũ trụ
(cả vậ t chaH t nhı̀n thaH y và vậ t chaH t toH i) chı̉ mới lı́ giả i mộ t phaG n ba mậ t độ caG n thieH t
đeF là m cho omega bap ng mộ t và Vũ trụ phaN ng. Khả nă ng trô ng có vẻ ngà y mộ t tă ng
daG n là chaN ng có gı̀ ở ngoà i kia heH t; là omega thậ t ra nhỏ hơn mộ t nhieG u. Là m theH
nà o vaH n đeG nà y được giả i cù ng với lı́ thuyeH t lạ m phá t đò i hỏ i mộ t vũ trụ phaN ng?
Chú ng ta có phả i sửa đoF i nó , hay từ bỏ nó hoà n toà n?
1998: một năm quan trọng trong vũ trụ học

Đo sự dã n nở củ a Vũ trụ là mộ t cô ng việ c đò i hỏ i thủ thuậ t. Nó liê n quan
đeH n raH t nhieG u thứ chứ khô ng đơn giả n chı̉ tı́nh toH c độ mà những thiê n hà ở xa
đang lù i ra xa chú ng ta bap ng cá ch đo sự lệ ch đỏ trong á nh sá ng củ a chú ng. Trước
tiê n, thậ t khó bieH t chı́nh xá c chú ng đı́ch thực ở xa bao nhiê u. Và vı̀ chú ng ở quá
xa nê n, tı́nh trung bı̀nh, chú ng có xu hướng là những thiê n hà trẻ hơn – nê n nhớ

rap ng á nh sá ng từ chú ng đeH n đã phá t ra hoG i hà ng triệ u, thậ m chı́ hà ng tı̉, nă m
trước – và cá c thiê n hà trẻ hơn thường có xu hướng có mà u xanh hơn và sá ng
hơn vı̀ cá c ngô i sao củ a chú ng trẻ tuoF i hơn. Mặ t khá c, chú ng raH t mờ vı̀ chú ng ở
quá xa. Ngoà i taH t cả những cá i nà y ra, cá c thiê n hà cò n có mọ i hı̀nh dạ ng và kı́ch
cỡ và , trong khi đú ng là nghiê n cứu đủ soH lượng chú ng thı̀ chú ng ta có theF rú t ra
mộ t giá trị trung bı̀nh xá c thực, nó i chung việ c đo sự lệ ch đỏ củ a taH t cả cá c thiê n
hà khô ng phả i là cá ch toH t nhaH t đeF suy luậ n ra toH c độ dã n nở.
Có mộ t phương phá p đá ng tin cậ y hơn. Hã y nhớ từ Chương 2 rap ng sao siê u
mới quá sá ng nê n trong thời gian ngad n chú ng sá ng hơn toà n bộ phaG n cò n lạ i củ a
thiê n hà củ a chú ng. Đặ c biệ t, sao siê u mới loạ i Ia (keH t quả củ a sự phá hủ y hoà n
toà n củ a mộ t ngô i sao trong mộ t hệ sao đô i khi nó đã đạ t tới khoH i lượng tới hạ n
bap ng cá ch nuoH t laH y vậ t chaH t từ bạ n đoG ng hà nh củ a nó ) đeG u tỏ a sá ng với mộ t độ
sá ng nhaH t định. Chú ng cũ ng bù ng lê n và tad t lịm trong mộ t thời gian nhaH t định.
ĐieG u nà y có nghı̃a là có theF sử dụ ng chú ng là m những vậ t chuaF n đá ng tin cậ y đeF
đo khoả ng cá ch. Mới đâ y, sao siê u mới loạ i Ia đã được sử dụ ng đeF xá c định toH c
độ Vũ trụ đang dã n nở; nhaH t định đó là keH t quả haH p dam n nhaH t trong nghiê n cứu
thiê n vă n nă m 1998.
Việ c phá t hiệ n ra mộ t vụ noF sao siê u mới củ a mộ t ngô i sao trong mộ t thiê n
hà xa xô i là cực kı̀ khó vı̀ chú ng heH t sức mờ nhạ t. Cá i cò n khó tin hơn veG keH t quả
mới đâ y là những sao siê u mới raH t xa dường như cò n mờ hơn so với nơi chú ng ở
khoả ng cá ch như vậ y. Mộ t lı́ do có theF là vı̀ khô ng gian có độ cong â m (hyperbolic)
có tı́nh chaH t kı̀ lạ là là m những vậ t ở xa mờ nhạ t do cá ch á nh sá ng củ a chú ng bị
phâ n tá n trong mộ t vũ trụ như theH . Nhưng có mộ t khả nă ng khá c thú vị hơn. Có
lẽ những sao siê u mới nà y mờ hơn vı̀ chú ng ở xa hơn chú ng ta nghı̃. Nhưng đieG u
đó có nghı̃a là chú ng đang lù i ra xa nhanh hơn so với sự lệ ch đỏ đo được củ a
chú ng cho thaH y. Nó i cá ch khá c, chú ng khô ng có độ lệ ch đỏ đủ cao cho khoả ng
cá ch củ a chú ng. Vı̀ á nh sá ng từ những sao siê u mới nà y đi tới chú ng ta đã phá t ra
khi Vũ trụ trẻ hơn nhieG u, nê n sự lệ ch đỏ dưới mức trô ng đợi củ a chú ng hà m ý
mộ t toH c độ dã n nở chậm hơn trong quá khứ! Tô i bieH t bạ n có theF caG n phả i đọ c lạ i
đoạ n nà y mộ t laG n nữa đeF theo dõ i trậ t tự lô gic củ a cá c lậ p luậ n, nhưng neH u cá c
84
Jim Al-Khalili
quan sá t là đú ng thı̀ đoạ n gạ ch châ n là sự dãn nở của Vũ trụ KHÔNG chậm đi, mà
đang tăng lên!
Cá ch duy nhaH t đeF xả y ra như vậ y là có mộ t lực phả n haH p dam n chi phoH i sự
dã n nở, đaF y cá c thiê n hà ra xa nhau và là m khô ng gian nở ra. Trong khi tá c dụ ng
củ a lực haH p dam n trở nê n yeH u hơn khi cá c thiê n hà ở xa nhau, thı̀ lực phả n haH p dam n
mạ nh daG n theo khoả ng cá ch, cho nê n sẽ là m cho sự dã n nở cò n xả y ra nhanh hơn.
Sự toG n tạ i củ a loạ i lực kı̀ lạ nà y chı̉ là mộ t cá ch khá c nó i rap ng hap ng soH vũ trụ họ c
là khá c khô ng. Nhưng nó từ đâ u mà có ?
Câ u trả lời thường gặ p là phả i có mộ t dạ ng nă ng lượng mới lạ gı̀ đó khô ng
nhı̀n thaH y có mặ t trong toà n cõ i khô ng gian. Nă ng lượng nà y có tá c dụ ng nghịch
lı́ là vừa chi phoH i sự dã n nở củ a khô ng gian vừa gó p phaG n tieH n tới tự khé p kı́n Vũ
trụ . Nghı̃a là , nó sẽ giú p laH p đaG y phaG n cò n thieH u củ a omega đeF nâ ng nó lê n bap ng
mộ t, đâ y là cá i nhieG u nhà vậ t lı́ lı́ thuyeH t hoan nghê nh. Thậ t vậ y, omega cò n có theF
lớn hơn mộ t mộ t chú t, là m cho Vũ trụ đó ng kı́n, mặ c dù nó có theF dã n nở mã i
mã i. ĐieG u nà y là m cho những lậ p luậ n đơn giả n dựa trê n vũ trụ mô hı̀nh củ a
Friedmann là khô ng đú ng. Chú ng ta khô ng cò n có theF nó i rap ng mộ t vũ trụ mở là
vũ trụ sẽ dã n nở mã i mã i, trong khi mộ t vũ trụ đó ng thı̀ mộ t ngà y nà o đó phả i co
lạ i trong mộ t vụ co lớn. Hı̀nh dạ ng củ a Vũ trụ và soH phậ n củ a nó khô ng cò n liê n
quan với nhau nữa.
Cò n veG nguoG n goH c củ a nă ng lượng nà y củ a khô ng gian troH ng rom ng thı̀ cá c
nhà vậ t lı́ vam n đang nghiê n cứu. Nó có theF là mộ t trong mộ t soH biệ t ngữ nghe có
vẻ kı̀ lạ (mà bạ n có theF muoH n nhaH n mạ nh với bạ n bè củ a mı̀nh) như “thă ng giá ng
lượng tử”, “sự chuyeF n pha”, “khieH m khuyeH t tô pô họ c” hay, noF i trộ i hơn taH t cả ,
“nguyê n toH thứ nă m”.
Vũ trụ có vô hạn không?

Đâ y là mộ t đeG tà i vui vẻ nữa mà bạ n có theF trao đoF i với gia đı̀nh và bạ n bè
mı̀nh thay cho bó ng đá .8 Hó a ra neH u tı̉ trọ ng chung củ a Vũ trụ , do toà n bộ vậ t chaH t
nhı̀n thaH y và vậ t chaH t cù ng nă ng lượng khô ng nhı̀n thaH y gâ y ra, vam n khô ng đủ đeF

là m cho nó đó ng kı́n, thı̀ lẽ phả i sá ng suoH t là nê n cho rap ng nó phả i là vô hạ n (đeF
trá nh có mộ t ranh giới mà bạ n có theF rơi ra ngoà i). TaH t nhiê n, có theF cá i xuaH t hiệ n
trước chú ng ta là mộ t vũ trụ phaN ng vô hạ n có theF vam n đó ng kı́n và quá lớn cho
baH t kı̀ sự cong nà o có theF bị phá t hiệ n ra. Trong mộ t vũ trụ như vậ y, giá trị củ a
omega sẽ raH t gaG n với mộ t.
Đa soH mọ i người, keF cả cá c nhà vũ trụ họ c, sẽ khô ng phả i xử lı́ gı̀ nhieG u với
mộ t vũ trụ vô hạ n. Trong và i nă m trở lạ i đâ y, mộ t lı̃nh vực nghiê n cứu mới gọ i là
tô pô học vũ trụ đã xuaH t hiệ n, đó là ngà nh nghiê n cứu hı̀nh dạ ng củ a Vũ trụ . Mộ t
keH t quả nghiê n cứu trong lı̃nh vực nà y mà tô i đã khô ng nhậ n ra mã i cho đeH n gaG n
đâ y là ngay cả mộ t vũ trụ mở, dù là phaN ng hay hyperboloid, cũ ng có theF có mộ t
kı́ch cỡ hữu hạ n. Thậ t vậ y, và đâ y là chom thú vị, cho dù Vũ trụ là phaN ng, hó a ra nó
phả i có hı̀nh dạ ng gioH ng như tương đương cao chieG u hơn củ a mộ t cá i bá nh rá n
(những cá i bá nh có cá i lom ở chı́nh giữa). Tô i bieH t bạ n đang nghı̃ rap ng beG mặ t củ a
mộ t cá i bá nh rá n khó mà phaN ng noF i. Nhưng đó là vı̀ nó chı̉ là mộ t sự gaG n đú ng với
hı̀nh dạ ng mà tô i đang nó i. Trước heH t, beG mặ t củ a mộ t cá i bá nh rá n chı̉ là hai
chieG u. Thứ hai, ngay cả tương đương 2D củ a khô ng gian mà tô i đang nó i tới cũ ng
khô ng theF toG n tạ i dı̀m trong khô ng gian 3D củ a chú ng ta. Tê n gọ i chı́nh xá c cho
mộ t hı̀nh dạ ng như theH là đeH Euclid, và nó có tı́nh chaH t, gioH ng như beG mặ t củ a mộ t
cá i bá nh rá n, là có nhieG u hơn mộ t đường noH i hai đieF m baH t kı̀ trê n nó .
TaH t nhiê n, neH u Vũ trụ thậ t sự có hı̀nh bá nh rá n thı̀ phaG n khoH i lượng cò n
thieH u có khả nă ng là đường hoặ c hương queH .
Tại sao ban đêm trời tối?

Có theF bạ n nghı̃ đâ y là mộ t câ u hỏ i taG m thường, thậ m chı́ ngớ ngaF n. Nó i
chung, ngay cả mộ t đứa trẻ cũ ng “bieH t” đâ y là vı̀ Mặ t Trời lặ n bê n dưới đường
châ n trời, và khô ng có cá i gı̀ khá c ở trê n baG u trời sá ng gaG n như Mặ t Trời, nê n
chú ng ta chı̉ nhậ n được á nh sá ng phả n xạ yeH u ớt từ Mặ t Tră ng và á nh sá ng cò n
8Xin lom i nhé . Chı̉ vı̀ hai đeG tà i trao đoF i yê u thı́ch củ a tô i là vậ t lı́ và bó ng đá , chứ khô ng nhaH t thieH t
phả i như theH .
86
Jim Al-Khalili

mờ nhạ t hơn nữa từ những ngô i sao ở xa. Vâ ng, vậ y tạ i sao lạ i nê u câ u hỏ i trê n?
VaH n đeG là nó khô ng đơn giả n như theH !
Chú ng ta có lı́ do hợp lı́ đeF mà tin rap ng cho dù Vũ trụ khô ng vô hạ n veG kı́ch
cỡ thı̀ nó có khả nă ng mê nh mô ng đeH n mức vô hạ n, trong mọ i mụ c đı́ch và ý nghı̃a.
NeH u vậ y thı̀ chú ng ta đi đeH n cá i gọ i là nghịch lí Olbers. Nó i đơn giả n, nghịch lı́ nà y
phá t bieF u rap ng baG u trời đê m khô ng theF toH i đen như mực được. Nó phả i sá ng hơn
cả ban ngà y nữa. Thậ t vậ y, baG u trời đê m sẽ sá ng rỡ, mọ i lú c mọ i nơi, cho dù Mặ t
Trời có ở trê n baG u trời hay khô ng.
Hã y tưởng tượng ban đang đứng giữa mộ t cá nh rừng raH t lớn. Lớn đeH n mức
thực teH bạ n có theF xem nó là vô hạ n veG quy mô . Giờ hã y thử bad n mộ t mũ i tê n theo
mộ t hướng (ngang) nà o đó sao cho nó khô ng chạ m trú ng mộ t thâ n câ y nà o.
Trong tı̀nh huoH ng lı́ tưởng hó a nà y, mũ i tê n phả i được phé p bay đi theo đường
thaN ng mà khô ng bị lao xuoH ng đaH t. TaH t nhiê n, bạ n sẽ thaH y đieG u đó là khô ng theF .
Cho dù mũ i tê n có trá nh được những câ y ở gaG n, thı̀ cuoH i cù ng nó luô n chạ m trú ng
mộ t câ y nà o đó . Vı̀ cá nh rừng là vô hạ n nê n sẽ luô n luô n có mộ t cá i câ y ở trê n
đường bay củ a mũ i tê n, cho dù cá i câ y đó ở xa bao nhiê u khô ng quan trọ ng. Cho
dù cá nh từng dà y thưa theH nà o cũ ng vậ y. NeH u bạ n đoH n hạ 90% soH câ y trong rừng,
thı̀ đieG u nà y chı̉ có nghı̃a đơn giả n là , tı́nh trung bı̀nh, mũ i tê n sẽ phả i bay xa gaH p
10 laG n trước khi nó chạ m trú ng mộ t thâ n câ y.
Giờ hã y xé t mộ t vũ trụ mô hı̀nh đơn giả n, rộ ng vô hạ n, tı̃nh (khô ng dã n
nở) và có cá c ngô i sao phâ n boH đeG u. A£ nh sá ng từ cá c ngô i sao đi tới chú ng ta gioH ng
như vı́ dụ cá i mũ i tê n ở trê n. Cho dù chú ng ta nhı̀n và o chom nà o trê n baG u trời, neH u
Vũ trụ là vô hạ n thı̀ chú ng ta luô n luô n nhı̀n thaH y mộ t ngô i sao trê n đường ngad m
củ a mı̀nh. Cho nê n sẽ khô ng có baH t kı̀ khoả ng troH ng nà o trê n trời mà chú ng ta
khô ng nhı̀n thaH y ngô i sao nà o và toà n bộ baG u trời phả i sá ng rỡ như beG mặ t Mặ t
Trời, suoH t cả mọ i lú c!
Vũ trụ thực teH cũ ng có khả nă ng là vô hạ n, nhưng ở những phương diệ n
khá c, nó khô ng gioH ng mô hı̀nh đơn giả n trê n cho lad m. Trước tiê n, cá c ngô i sao

khô ng phâ n boH đeG u mà co cụ m lạ i thà nh cá c thiê n hà . ĐieG u nà y khô ng thà nh vaH n
đeG . Nó chı̉ có nghı̃a là baG u trời đê m sẽ sá ng như mộ t thiê n hà trung bı̀nh, nó khô ng
sá ng như beG mặ t củ a mộ t ngô i sao trung bı̀nh nhưng vam n mờ. Thứ hai, Vũ trụ củ a
chú ng ta đang dã n nở. Sự dã n nở nà y có mang lạ i khá c biệ t gı̀ khô ng? Cá c nhà vậ t
lı́ đã tieH n hà nh những tı́nh toá n chi tieH t sự dã n nở nà y khô ng giả i được nghịch lı́
trê n, nó chı̉ là m thu hẹ p vaH n đeG . Vậ y thı̀ đâ u là câ u trả lời?
Người ta nghı̃ có lẽ khô ng gian chứa đaG y chaH t khı́ và bụ i giữa cá c sao sẽ
chặ n maH t á nh sá ng đeH n từ những thiê n hà ở xa. Nhưng neH u Vũ trụ đã toG n tạ i đủ
lâ u, thı̀ cả phaG n vậ t chaH t nà y cũ ng từ từ nó ng lê n, do á nh sá ng mà nó haH p thụ , và
cuoH i cù ng sẽ phá t sá ng ngang với những thiê n hà mà nó che khuaH t.
Câ u trả lời đı́ch thực, lời giả i đã đưa nghịch lı́ Olbers và o yê n nghı̉, là Vũ
trụ khô ng phả i vı̃nh hap ng, nê n á nh sá ng từ những thiê n hà ở raH t xa đơn giả n là
khô ng có đủ thời gian đeF đi tới chú ng ta. NeH u Big Bang xả y ra hoG i 15 tı̉ nă m trước,
thı̀ những thiê n hà ở xa hơn 15 tı̉ nă m á nh sá ng (hã y nhớ rap ng nă m á nh sá ng là
quã ng đường á nh sá ng truyeG n đi trong mộ t nă m) là khô ng theF nhı̀n thaH y đoH i với
chú ng ta vı̀ á nh sá ng củ a chú ng vam n đang truyeG n đi và chưa đi tới chú ng ta. Phả i
thừa nhậ n rap ng vaH n đeG có hơi phức tạ p đi mộ t chú t do sự dã n nở củ a Vũ trụ ,
nhưng cá i chú ng ta có theF nhı̀n thaH y trê n baG u trời chı̉ là mộ t phaG n nhỏ củ a Vũ trụ .
Nó được gọ i là Vũ trụ Nhı̀n thaH y và chú ng ta khô ng theF , cho dù với những kı́nh
thiê n vă n mạ nh nhaH t, nhı̀n thaH y vượt ngoà i mộ t đường châ n trời nhaH t định trong
khô ng gian. Như vậ y, Vũ trụ Nhı̀n thaH y (gó c khô ng gian nhỏ xı́u củ a chú ng ta) thậ t
sự có mộ t ranh giới, mặ c dù Vũ trụ toF ng theF thı̀ khô ng.
CuoH i cù ng, chú ng ta có theF là m đả o ngược tı̀nh theH với nghịch lı́ Olbers và
nó i rap ng bap ng chứng thậ t sự cho thaH y Big Bang từng xả y ra là khi ban đê m trời
lạ i toH i!
Có cái gì trước Big Bang không?

Mộ t trong những câ u hỏ i thường gặ p nhaH t ở khá n giả khi tô i giả ng dạ y vũ
trụ họ c là trước Big Bang là cá i gı̀. Tó m lạ i, neH u Big Bang thậ t sự xả y ra hoG i 15 tı̉
88
Jim Al-Khalili
nă m trước, thı̀ cá i gı̀ là m cho nó xả y ra? Cá i gı̀ kı́ch hoạ t sự ra đời củ a Vũ trụ củ a
chú ng ta lú c ban đaG u? Tô i sẽ trı̀nh bà y ngad n gọ n ở đâ y ba câ u trả lời chı́nh thức
cho câ u hỏ i trê n. Ơå đâ y, tô i trı̀nh bà y chú ng theo trậ t tự ưu tiê n ngược (theo quan
đieF m cá nhâ n).
Câ u hỏ i thứ nhaH t chı̉ được nê u ra neH u Vũ trụ củ a chú ng ta chứa đủ vậ t chaH t
đeF cuoH i cù ng là m nó dừng dã n nở. Trong trường hợp đó , mộ t ngà y nà o đó trong
tương lai raH t, raH t xa, nó sẽ bad t đaG u co lạ i, cuoH i cù ng keH t thú c trong mộ t Vụ Co Lớn.
NeH u như đieG u nà y xả y ra, và chú ng ta nghı̃ sự co lạ i thà nh Vụ Co Lớn là sự đả o
ngược thời gian củ a Vụ NoF Lớn lú c đaG u, thı̀ hai sự kiệ n là tương đương nhau. Vı̀
theH , Vụ Co Lớn củ a Vũ trụ củ a chú ng ta có theF xem là mộ t Vụ NoF Lớn cho mộ t vũ
trụ mới ra đời từ đoH ng tro bụ i củ a vũ trụ củ a chú ng ta. Và neH u đú ng như vậ y thı̀
Vũ trụ củ a chú ng ta có theF đã xả y ra sau mộ t vũ trụ trước đó đã dã n ra roG i co lạ i.
Nó có theF xả y ra như vậ y mã i mã i; mộ t soH vô hạ n vũ trụ , mom i vũ trụ dã n ra roG i co
lạ i. Như vậ y, câ u trả lời cho câ u hỏ i: cá i gı̀ xả y ra trước Big Bang? là có mộ t vũ trụ
khá c, có khả nă ng gioH ng như vũ trụ củ a chú ng ta.
Vı̀ hiệ n nay trô ng có vẻ như sự dã n nở củ a Vũ trụ đang tă ng toH c, nê n nó sẽ
khô ng bao giờ co trở lạ i nữa. Có lẽ Big Bang là mộ t sự kiệ n mộ t đi khô ng trở lạ i.
Trong trường hợp đó , chú ng ta phả i nhı̀n tới nhieG u câ u trả lời kı̀ lạ hơn cho câ u
hỏ i đó . Mộ t câ u trả lời nhậ n được sự hậ u thuam n ngà y mộ t đô ng trong soH những
nhà vậ t lı́ nghiê ng nhieG u veG toá n họ c là rap ng Vũ trụ , cho đeH n Big Bang, là mộ t bộ
phậ n củ a mộ t khô ng gian lớn hơn nhieG u có 10 chieG u (hay 11 chieG u, tù y thuộ c và o
bạ n đang nó i với ai). Vũ trụ nà y được mô tả là “khô ng beG n”. Big Bang xuaH t hiệ n
đeF giả i nguy, là m cho nó thực hiệ n “bước nhả y lượng tử” sang mộ t trạ ng thá i beG n
hơn. Khi đieG u nà y xả y ra, sá u (hay bả y) chieG u cuộ n lạ i thà nh mộ t quả caG u heH t sức
nhỏ , đeF lạ i ba chieG u khô ng gian và mộ t chieG u thời gian mà chú ng ta có ngà y nay.
Sự việ n dam n vă n tự lı́ thuyeH t mà u mè như theH nà y thậ t ra lạ i xuaH t hiệ n tự nhiê n từ
những lı́ thuyeH t phức tạ p nhaH t, nhưng cũ ng đoG ng thời khó hieF u nhaH t, trong vậ t lı́
hiệ n đạ i gọ i là lı́ thuyeH t siê u dâ y và lı́ thuyeH t M. Thời gian sẽ cho bieH t chú ng có là
lộ trı̀nh đú ng hướng hay khô ng.

Câ u trả lời cuoH i cù ng, và chı́nh thoH ng, là như sau. NeH u thuyeH t tương đoH i
rộng Einstein là đú ng, và chú ng ta chad c chad n như theH , thı̀ Big Bang khô ng những
đá nh daH u sự ra đời củ a Vũ trụ mà cò n là sự bad t đaG u củ a bả n thâ n thời gian. Việ c
nê u những câ u hỏ i cá i gı̀ xả y ra trước Big Bang đò i hỏ i phả i có thời gian nhú ng
trong từ “trước” đó . Vı̀ đơn giả n là khô ng có thời gian trước Big Bang, nê n câ u
hỏ i như theH là vô nghı̃a.
Tóm tắt
Tô i đã đieF m qua raH t nhieG u neG n tả ng trong chương nà y và có lẽ thậ t hữu ı́ch
là nê n tó m lược mộ t chú t veG những quan đieF m mà tô i đã trı̀nh bà y và phá t bieF u
mức độ chad c chad n củ a tô i veG độ chı́nh xá c củ a chú ng.
Big Bang: Vâ ng, haG u như chad c chad n đã từng xả y ra. Vam n có mộ t và i nhà vậ t lı́ choH ng
lạ i quan đieF m nà y. Họ cho rap ng Vũ trụ khô ng có mộ t thời khad c ra đời mà toG n tạ i
vı̃nh hap ng. Lı́ thuyeH t mà họ tá n thà nh được gọ i là lı́ thuyeH t trạ ng thá i oF n định. ĐieG u
lı́ thú là , baH t chaH p raH t nhieG u bap ng chứng ủ ng hộ cho Big Bang, lı́ thuyeH t trạ ng thá i
oF n định vam n chưa chịu chà o thua.
Sự dãn nở của Vũ trụ: GioH ng như Big Bang, khô ng ai cò n nghi ngờ veG đieG u nà y
nữa.
Tuổi của Vũ trụ: Ước tı́nh hoG i cuoH i theH kı̉ 20 đặ t ra con soH 15 tı̉ nă m nhưng con soH
nà y có theF phả i xé t lạ i theo hướng tă ng thê m (hoặ c theo quan đieF m củ a tô i là
giả m bớt).
Hình dạng của Vũ trụ: Có khả nă ng là mở hoặ c phaN ng, dựa trê n những ước tı́nh
hiệ n nay củ a lượng vậ t chaH t mà nó chứa và toH c độ dã n nở hiệ n nay. NeH u phả i chọ n
lựa, tô i sẽ nó i nó có khả nă ng là phaN ng (hay gaG n như là phaN ng).
Kích cỡ của Vũ trụ: Mộ t Vũ trụ phaN ng hoặ c mở vam n có khả nă ng có kı́ch cỡ hữu
hạ n, mặ c dù lớn hơn hơn nhieG u so với phạ m vi xa nhaH t mà chú ng ta từng thaH y.
Cá c lı́ thuyeH t hiệ n nay nghiê ng veG mộ t vũ trụ khô ng vô hạ n veG kı́ch cỡ.
90
Jim Al-Khalili
Số phận của Vũ trụ: Cho dù Vũ trụ có theF có kı́ch cỡ và hı̀nh dạ ng ra sao, những
keH t quả mới nhaH t đo toH c độ dã n nở từ những sao siê u mới ở xa cho thaH y mạ nh
mẽ rap ng Vũ trụ sẽ dã n nở mã i mã i, keH t thú c trong mộ t Vụ Đô ng Lớn. Như vậ y,
đâ y là cá ch đeF mọ i người dem đương đaG u hơn, ı́t nhaH t là vı̀ thời gian sẽ tieH p tụ c trô i
mã i mã i. Mộ t cá ch nó i veG Big Bang là sự bad t đaG u củ a thời gian, nhưng Vụ Co Lớn
sẽ đá nh daH u sự keH t thú c củ a thời gian. Khô ng những khô ng có cá i gı̀ soH ng só t sau
đó , mà ngay cả từ “sau đó ” cũ ng đã là vô nghı̃a!
Sự lạm phát: Lı́ thuyeH t nà y hiệ n nay trô ng khá oF n, mặ c dù có mộ t soH phiê n bả n
khá c nhau củ a nó . Đa soH đò i hỏ i Vũ trụ là phaN ng, nhưng mộ t lı́ thuyeH t mới gọ i là
“lạ m phá t mở” hiệ n đang được phá t trieF n. Lı́ thuyeH t nà y khô ng đò i hỏ i tı́nh phaN ng
và cho phé p quan niệ m kı̀ lạ veG mộ t vũ trụ mở vô hạ n lad p vừa bê n trong mộ t cá i
“bọ t” theF tı́ch hữu hạ n trô i noF i đâ u đó trong khô ng gian bê n ngoà i.9
Phản hấp dẫn: Hiệ n nay, hap ng soH vũ trụ họ c đã trở lạ i vũ đà i khoa họ c, cho thaH y
có mộ t lực đaF y phả n haH p dam n đaF y vậ t chaH t ra xa đang chi phoH i sự dã n nở củ a Vũ
trụ . Nhưng chú ng ta vam n chưa hieF u rõ nguoG n goH c củ a nó .
9Đừng đoF lom i cho tô i, tô i khô ng nghı̃ vậ y đâ u!

92
Jim Al-Khalili

4
LỖ ĐEN

94
Jim Al-Khalili

Lỗ đen là những cái phễu không gian.
- Beavis và Butthead
Sáng hơn cả bắt gặp ánh mắt!

A£ nh sá ng thậ t sự là mộ t chaH t liệ u kı̀ lạ . Trừ khi bạ n có kieH n thức khoa họ c,
bap ng khô ng bạ n sẽ lã ng phı́ khá nhieG u thời gian đeF suy tư xem á nh sá ng là cá i gı̀.
Chad c chad n, bạ n có theF nghı̃, nó là cá i tỏ a ra từ những vậ t như Mặ t Trời, bó ng đè n
điệ n, ngọ n đuoH c, ngọ n neH n, ngọ n lửa và vâ n vâ n và , cho dù nó caH u tạ o từ cá i gı̀, nó
đi vào mad t củ a bạ n và chú ng ta “nhı̀n thaH y” cá c vậ t. Khi á nh sá ng phả n xạ khỏ i
mộ t vậ t, nó mang theo cù ng với nó và o võ ng mạ c củ a chú ng ta những thô ng tin
veG hı̀nh dạ ng và mà u sad c củ a vậ t đó . Nhưng roH t cuộ c thı̀ á nh sá ng được caH u tạ o
từ cá i gı̀?
Tô i đã mô tả á nh sá ng phá t ra từ mộ t vậ t đang chuyeF n độ ng ra xa chú ng
ta trở nê n đỏ hơn như theH nà o do sự dã n ra củ a bước só ng á nh sá ng. ĐieG u nà y
gợi ý rap ng nó khô ng được caH u tạ o từ những chaH t liệ u mà chú ng ta có theF sờ mó
được. Thậ t vậ y, ở trường họ c chú ng ta được dạ y rap ng á nh sá ng chı̉ là những só ng
nă ng lượng tuaG n hoà n, đang dao độ ng, gioH ng như só ng â m hay những gợn lă n tă n
trê n mặ t hoG khi mộ t hò n đá rơi xuoH ng. TaH t cả những thı́ nghiệ m mà bạ n đã là m
trong phò ng thı́ nghiệ m khoa họ c ở trường họ c đeG u có theF xá c nhậ n đieG u nà y.
Só ng á nh sá ng phả n xạ khỏ i gương, đi qua thaH u kı́nh và tá ch ra thà nh những mà u
caG u voG ng, gọ i là quang phoF nhı̀n thaH y củ a á nh sá ng (khi á nh sá ng mặ t trời đi qua
mộ t lă ng kı́nh).
Mộ t soH thı́ nghiệ m như vậy với á nh sá ng có theF có raH t nhieG u đieG u thú vị, và
tô i nhớ lú c cò n nhỏ mı̀nh đã từng cheH ra mộ t cá i hộ p toH i và coH gad ng tı̀m hieF u xem
là m theH nà o á nh sá ng đi qua mộ t cá i lom nhỏ xı́u ở mộ t thà nh hộ p có theF tạ o ra ả nh
(lộ n ngược) ở phı́a sau. Thậ t may cho những ai có ngưỡng buoG n chá n hơi bị thaH p,

hó a ra á nh sá ng haG u như chaN ng đơn giả n và nhà m chá n như chú ng ta thaH y ở
trường họ c. Thậ t vậ y, nó kı̀ lạ đeH n mức toà n bộ giá o viê n dạ y khoa họ c đeG u kı́ tê n
và o mộ t vă n bả n mậ t trong đó họ theG rap ng sẽ khô ng bao giờ tieH t lộ bả n chaH t củ a
á nh sá ng trước những đứa trẻ ngâ y thơ và chaH t phá c. Lú c bọ n trẻ lớn lê n, chú ng
sẽ hoà n toà n maH t heH t vô tư hay đơn giả n là từ choH i khô ng muoH n tin và o những
thứ quen thuộ c với cuộ c soH ng hằng ngà y củ a chú ng ta vı̀ á nh sá ng che giaH u trong
nó quá nhieG u bı́ aF n và là yeH u toH heH t sức cơ bả n đoH i với sự hoạ t độ ng củ a Vũ trụ .
Vâ ng, tô i thừa nhậ n rap ng bả n hiệ p ước bı́ mậ t quá i gỡ mà cá c giá o viê n
trường họ c đã kı́ nghe có chú t gı̀ đó tựa như mộ t câ u chuyệ n Roald Dahl. TaH t
nhiê n, khô ng có sự thô ng đoG ng mang tı́nh toà n caG u nà o muoH n che đậ y bả n chaH t
đı́ch thực củ a á nh sá ng, nhưng tô i thậ t sự nghiê m tú c khi nó có nhieG u á nh sá ng
hơn cả bad t gặ p á nh mad t!
Aí m thanh là mộ t vı́ dụ đơn giả n củ a só ng. Người ta nó i mộ t vậ t tạ o ra â m
thanh neH u nó là m cho cá c phâ n tử khô ng khı́ xung quanh nó dao độ ng. Những
phâ n tử nà y va chạ m với những phâ n tử khá c ở gaG n là m cho chú ng chuyeF n độ ng
và cứ theH truyeG n daG n đeH n tai chú ng ta. Khi đó , cá c phâ n tử khô ng khı́ bê n trong
tai là m cho mà ng nhı̃ dao độ ng và nã o củ a chú ng ta phiê n dịch dao độ ng nà y
thà nh cá i ta gọ i là â m thanh. Nhưng ta khô ng theF nó i mộ t “chaH t” đã truyeG n từ vậ t
tạ o ra â m thanh đeH n tai chú ng ta.
A£ nh sá ng thı̀ phức tạ p hơn. Trong Chương 6, tô i sẽ nó i rõ á nh sá ng cơ bả n
như theH nà o đoH i với bả n chaH t đı́ch thực củ a khô ng gian và thời gian. Nhà vậ t lı́
David Bohm đã tó m gọ n khi ô ng nó i rap ng “khi chúng ta đến với ánh sáng, chúng
ta đang đến với hoạt động cơ bản trong đó sự tồn tại có cơ sở của nó”. Hiệ n nay,
và với mụ c đı́ch trı̀nh bà y veG lom đen, chú ng ta hã y nghiê n cứu xem á nh sá ng thậ t
sự goG m những gı̀.
Isaac Newton, dựa trê n những thı́ nghiệ m noF i tieH ng củ a ô ng với lă ng kı́nh,
tin chad c rap ng á nh sá ng goG m mộ t dò ng hạ t nhỏ xı́u gọ i là tiểu thể (corpuscle). Oí ng
khaN ng định đieG u nà y là hieF n nhiê n vı̀ á nh sá ng haG u như chad c chad n khô ng theF hà nh
xử gioH ng như só ng â m. Cá c tia sá ng luô n luô n truyeG n đi theo đường thaN ng (sự bẻ
96
Jim Al-Khalili
cong tia sá ng do lực haH p dam n cò n lâ u nữa mới được khá m phá ra) và tạ o ra những
cá i bó ng rõ né t. Só ng â m thı̀ có theF đi vò ng qua vậ t cả n và dem dà ng luoG n lá ch qua
những gó c khuaH t. Só ng â m caG n mộ t mô i trường đeF truyeG n; mộ t chaH t liệ u caH u tạ o
từ những nguyê n tử mà qua dao độ ng mang nă ng lượng và taG n soH củ a â m thanh.
Đâ y là nguyê n do mà cá c taH m bieF n quả ng cá o bộ phim Alien (Người ngoà i hà nh
tinh) mang đaG u đeG , khá chı́nh xá c, “Trong không gian, không ai nghe được tiếng
thét của bạn”, vı̀ trong khô ng gian khô ng có khô ng khı́ đeF mang só ng â m. Mặ t
khá c, á nh sá ng roH t cuộ c chaN ng gioH ng như theH nà y và rõ rà ng chaN ng gặ p khó khă n
gı̀ khi truyeG n trong khô ng gian troH ng rom ng.
Vı̀ những lı́ do nà y mà Newton bị thuyeH t phụ c rap ng lı́ thuyeH t hạ t củ a á nh
sá ng là đú ng. Nhưng khô ng phả i ai cũ ng bị thuyeH t phụ c, và phả i maH t mộ t theH kı̉
thı̀ bap ng chứng rõ rà ng mới xuaH t hiệ n rap ng lı́ thuyeH t củ a Newton chưa phả i là
toà n bộ câ u chuyệ n. Và o đaG u theH kı̉ 19, Thomas Young phá t hiệ n rap ng nguyê n do
á nh sá ng dường như khô ng bẻ cong xung quanh những gó c khuaH t là vı̀ hiệ u ứng
aH y quá nhỏ . Bước só ng củ a á nh sá ng quá ngad n so với bước só ng củ a â m thanh
nê n lượng bẻ cong, gọ i là nhiễu xạ, khó phá t hiệ n ra. Tuy nhiê n, Young đã thu
được đieG u nà y bap ng cá ch cho á nh sá ng đi qua những cá i khe raH t hẹ p và chứng
minh rap ng, khi nó đi tới mộ t mà n hứng ở phı́a bê n kia, nó tạ o ra mộ t hà ng goG m
những vâ n sá ng và toH i theo mộ t kieF u khô ng theF nà o giả i thı́ch neH u như á nh sá ng
là goG m cá c hạ t caH u tạ o nê n. Những vân giao thoa như theH , như chú ng được gọ i
ngà y nay, được giả i thı́ch trong mọ i quyeF n sá ch giá o khoa vậ t lı́ là do cá c đı̉nh
só ng và hõ m só ng ở só ng á nh sá ng từ hai khe đeH n tă ng cường và triệ t tiê u nhau.
Chú ng ta đeG u đã quan sá t hiệ u ứng nà y ở trường họ c, với mức độ hứng thú khá c
nhau, trong cá c thı́ nghiệ m beF só ng.
Vậ y là Newton đã sai ư? Có phả i roH t cuộ c á nh sá ng là só ng chứ khô ng phả i
mộ t dò ng goG m những hạ t nhỏ xı́u? Và o cuoH i theH kı̉ 19, dường như cá ch lı́ giả i só ng
á nh sá ng củ a Young khô ng cò n ai nghi ngờ gı̀ nữa khi nhà vậ t lı́ người Scotland
James Clerk Maxwell phá t trieF n mộ t hệ phương trı̀nh chứng minh rap ng toà n bộ
á nh sá ng mà chú ng ta thaH y là mộ t dạ ng bức xạ điệ n từ, cá i ngà y nay chú ng ta bieH t
là bao goG m cả những dạ ng khá c như só ng vô tuyeH n, vi só ng và tia X, cũ ng như

bức xạ hoG ng ngoạ i và tử ngoạ i. Hó a ra á nh sá ng caH u tạ o goG m mộ t sự keH t hợp củ a
điệ n trường và từ trường, dao độ ng vuô ng gó c với nhau, có theF truyeG n trong
khô ng gian troH ng rom ng. Vậ y thı̀ roH t cuộ c á nh sá ng là só ng. Nhưng đâ y có phả i là
hoG i keH t củ a câ u chuyệ n hay chưa?
Cò n lâ u mới keH t thú c. Tới lượt Albert Einstein, người già nh giả i Nobel vậ t
lı́ cho mộ t bà i bá o ô ng vieH t và o nă m 1905 – thậ t baH t ngờ, bà i bá o đó chaN ng có liê n
quan gı̀ tới cá c lı́ thuyeH t tương đoH i củ a ô ng heH t. Bà i bá o đó giả i thı́ch cá i gọ i là hiệ u
ứng quang điệ n và chứng minh rap ng roH t cuộ c Newton không hẳn đã sai. A£ nh sá ng
ở caH p độ cơ bả n nhaH t củ a nó là goG m những thực theF nhỏ xı́u gọ i là photon.
Vậ y cò n hệ vâ n giao thoa Young thı̀ sao? Và só ng điệ n từ củ a Maxwell là
cá i gı̀? Trê n Trá i ĐaH t, cá i gı̀ đang diem n ra ở đâ y? Chad c chad n á nh sá ng phả i caH u tạ o
từ cá i gı̀ đó củ a nó : là só ng hay là hạ t?
Có raH t nhieG u sá ch vở giả i thı́ch chuyệ n gı̀ xả y ra sau đó . Hó a ra á nh sá ng
thậ t sự là mộ t kẻ tâ m thaG n. Thı̉nh thoả ng, chú ng ta thaH y nó hà nh xử gioH ng như
mộ t só ng tuaG n hoà n và thı̉nh thoả ng lạ i gioH ng như mộ t dò ng hạ t. Nó phụ thuộ c
và o loạ i thı́ nghiệ m mà chú ng ta thực hiệ n! NeH u bạ n khô ng thı́ch như theH thı̀ đà nh
vậ y. Tô i đã nó i á nh sá ng là kı̀ lạ roG i mà . Lı́ thuyeH t mô tả cá c quy tad c hà nh xử củ a
á nh sá ng được gọ i là QED, vieH t tad t củ a điện động lực học lượng tử, và đã được
phá t trieF n bởi nhà vậ t lı́ người Mı̃ Richard Feynman, cù ng với những người khá c,
hoG i cuoH i thậ p niê n 1940. QED, như tê n gọ i củ a nó cho thaH y, được suy luậ n ra từ
mộ t lı́ thuyeH t rộ ng hơn nhieG u trong vậ t lı́ hiệ n đạ i gọ i là cơ họ c lượng tử, lı́ thuyeH t
mô tả hà nh trạ ng khô ng chı̉ củ a riê ng á nh sá ng mà củ a toà n bộ vậ t chaH t và nă ng
lượng ở caH p độ cơ bả n nhaH t củ a nó (caH p độ nguyê n tử và nhỏ hơn).
Cơ họ c lượng tử được phá t trieF n hoG i giữa thậ p niê n 1920 bởi mộ t nhó m
nhà vậ t lı́ châ u Aí u, trong đó có Einstein. Nó mô tả những thứ như là m theH nà o
mộ t nguyê n tử có theF ở hai nơi cù ng mộ t lú c, và là m theH nà o những hạ t nhỏ xı́u
có theF tự phá t xuaH t hiệ n từ hư vô sau đó nhanh chó ng bieH n maH t trở lạ i. Cá c nhà
vậ t lı́ hà ng đaG u theH giới đeG u nhaH t trı́ rap ng neH u ai đó khô ng thaH y khó chịu với cá i
mà cơ họ c lượng tử cho chú ng ta bieH t veG theH giới chú ng ta soH ng trong đó thı̀ có lẽ
98
Jim Al-Khalili
người đó khô ng thậ t sự hieF u cơ họ c lượng tử. Mặ c dù vậ y, nó vam n là khá m phá
khoa họ c thà nh cô ng nhaH t và quan trọ ng nhaH t củ a theH kı̉ 20. Cơ họ c lượng tử hậ u
thuam n cho toà n bộ neG n hó a họ c hiệ n đạ i và toà n bộ neG n điệ n tử họ c hiệ n đạ i.
Khô ng có nó , chú ng ta sẽ khô ng theF hieF u caH u trú c củ a tinh theF , hay phá t minh ra
laser hay chip silicon. Khô ng có kieH n thức veG cá c quy luậ t củ a cơ họ c lượng tử thı̀
sẽ khô ng có truyeG n hı̀nh, má y vi tı́nh, lò vi só ng, má y há t đı̃a, đoG ng hoG kı̃ thuậ t soH
và raH t nhieG u thứ khô ng theF thieH u trong kı̉ nguyê n cô ng nghệ củ a chú ng ta.
Chú ng ta sẽ dừng việ c thả o luậ n veG á nh sá ng ở đâ y với mộ t trı́ch dam n từ
Einstein từ nă m 1951 (boH n nă m trước khi ô ng qua đời):
“Toàn bộ năm mươi năm suy tư nhận thức này chẳng mang tôi đến gần hơn
với câu trả lời cho câu hỏi ‘Các lượng tử ánh sáng [photon] là cái gì?’ Ngày
nay, cậu Tom, cậu Dick hay cậu Harry đều nghĩ cậu ta biết, nhưng các cậu
sai lầm rồi”.
Đã giới thiệ u đô i chú t với bạ n veG bả n chaH t củ a á nh sá ng, giờ thı̀ tô i có theF
bad t đaG u nó i veG tı́nh chaH t củ a cá c lom đen.
Những ngôi sao không nhìn thấy

ĐeF bad t đaG u câ u chuyệ n củ a chú ng ta veG lom đen, ta phả i lù i lạ i hai tră m nă m
đeH n cuoH i theH kı̉ thứ 18, vı̀ đó là khi cá c nhà khoa họ c laG n đaG u tiê n nhậ n ra rap ng cá c
lom đen có theF toG n tạ i. Khi aH y, chú ng được bieH t là những ngôi sao không nhìn thấy
và sự toG n tạ i củ a chú ng tuâ n theo lô gic và sự lı́ giả i từ định luậ t vạ n vậ t haH p dam n
Newton và lı́ thuyeH t hạ t á nh sá ng củ a ô ng.
Cho đeH n khá gaG n đâ y, người ta vam n nghı̃ rap ng người ta đaG u tiê n tiê n đoá n
sự toG n tạ i củ a cá c lom đen là nhà toá n họ c và nhà thiê n vă n noF i tieH ng người Phá p
Pierre Laplace và o nă m 1795. Ngà y nay, người ta bieH t rõ rap ng vinh quang aH y
thuộ c veG nhà địa chaH t người Anh tê n là John Michell, hiệ u trưởng trường dò ng
Thornhill ở Yorkshire.

Michell được xem là cha đẻ củ a ngà nh địa chaH n họ c và là người đaG u tiê n
giả i thı́ch, sau trậ n độ ng đaH t Lisbon nă m 1755, rap ng độ ng đaH t là do sự hı̀nh thà nh
á p suaH t chaH t khı́ từ nước sô i do nhiệ t nú i lửa. Oí ng cũ ng trı̀nh bà y rap ng độ ng đaH t
có theF bad t đaG u bê n dưới theG m đạ i dương và trậ n độ ng đaH t Lisbon là mộ t vı́ dụ
thuộ c loạ i nà y. Cá c quan đieF m củ a ô ng veG sự hı̀nh thà nh củ a những lom đen trong
khô ng gian được trı̀nh bà y trước Hộ i Hoà ng gia London và o nă m 1783. Cả
Michell và Laplace đeG u dựa trê n những lậ p luậ n khá gioH ng nhau veG quan niệ m
vậ n toH c thoá t.
GaG n đâ y, tô i có theo dõ i mộ t tư liệ u trê n truyeG n hı̀nh nó i veG những người
cheH tạ o tê n lửa nghiệ p dư. Những nhâ n vậ t nà y raH t nghiê m tú c đoH i với sở thı́ch
củ a họ và đã có những cuộ c thi xem tê n lửa nà o có theF lê n tới độ cao lớn nhaH t
trước khi lực haH p dam n củ a Trá i ĐaH t là m nó dừng lạ i. TaH t nhiê n, vaH n đeG là cá c tê n
lửa caG n đạ t tới mộ t vận tốc thoát trước khi chú ng có theF thoá t khỏ i sức hú t củ a
Trá i ĐaH t và đi và o khô ng gian bê n ngoà i. Thậ t baH t ngờ, khô ng gian đó khô ng haN n
xa xô i lad m – chı̉ khoả ng hai giờ lá i xe hơi neH u chú ng ta có theF lá i xe theo phương
thaN ng đứng. Cho dù vậ t bad t đaG u với vậ n toH c bao nhiê u, lực haH p dam n sẽ lậ p tức bad t
đaG u là m nó chậ m lạ i, và vı̀ theH nó phả i bad t đaG u đủ nhanh đeF vượt qua sự chậ m
daG n nà y. Nê n nhớ rap ng lực haH p dam n trở nê n yeH u hơn theo khoả ng cá ch và vı̀ theH
mộ t tê n lửa khô ng caG n phả i chuyeF n độ ng raH t nhanh mộ t khi nó đã đạ t tới mộ t độ
cao nhaH t định. Trê n thực teH , cá c tê n lửa chı̉ đi và o quỹ đạ o daG n daG n, bap ng cá ch đoH t
những độ ng cơ trong những taG ng keH tieH p nhau.
Vậ n toH c thoá t trê n beG mặ t Trá i ĐaH t là 11 km/s (hay 40 nghı̀n km/h). Trê n
Mặ t Tră ng, vậ n toH c thoá t chı̉ hơn 2 km/s mộ t chú t, vı̀ theH cá c module mặ t tră ng
củ a sứ mệ nh Apollo khô ng caG n những tê n lửa lớn đeF rời khỏ i Mặ t Tră ng và trở
veG Trá i ĐaH t.
Vậ n toH c thoá t trê n Mặ t Trời là 620 km/s. Đâ y là mộ t con soH mà Michell đã
nê u ra, dựa trê n kı́ch thước và tı̉ trọ ng củ a Mặ t Trời. Oí ng cò n bieH t mộ t con soH có
phaG n chı́nh xá c khá c nữa: toH c độ á nh sá ng, đã được đo trước đó mộ t theH kı̉, và lớn
gaH p 500 laG n vậ n toH c thoá t củ a Mặ t Trời. Vı̀ theH , Michell tı́nh được rap ng mộ t ngô i
100
Jim Al-Khalili
sao to gaH p 500 laG n Mặ t Trời, nhưng với tı̉ trọ ng ngang ngửa, sẽ có vậ n toH c thoá t
bap ng toH c độ á nh sá ng.1
Michell lậ p luậ n theo hieF u bieH t thô ng thường củ a thời kı̀ aH y; quan niệ m củ a
Isaac Newton, và tin rap ng á nh sá ng là goG m cá c hạ t tạ o nê n. Vı̀ theH , á nh sá ng phả i
bị tá c dụ ng bởi lực haH p dam n gioH ng như mọ i vậ t khá c. Nhưng mộ t ngô i sao có tı̉
trọ ng bap ng với Mặ t Trời, nhưng to gaH p 500 laG n, sẽ có vậ n toH c thoá t vượt quá toH c
độ á nh sá ng, và vı̀ theH cá c hạ t á nh sá ng sẽ khô ng đủ nhanh đeF thoá t khỏ i sức hú t
haH p dam n củ a nó . Do đó , mộ t ngô i sao như theH sẽ trô ng có mà u đen đoH i với theH giới
bê n ngoà i. Trê n thực teH , nó là vô hı̀nh!
Michell đã giả i thı́ch phaG n “đen” nhưng chú ng ta phả i tieH n nhanh sang theH
kı̉ 20 mới hieF u từ “lom ” có nghı̃a là gı̀. Xé t cho cù ng, mộ t ngô i sao khô ng nhı̀n thaH y,
như Michell và Laplace giả i thı́ch, thậ t ra chaN ng haH p dam n gı̀ cho lad m. Thậ t vậ y, việ c
sử dụ ng khá i niệ m vậ n toH c thoá t đeF giả i thı́ch cá c lom đen có phaG n gioH ng như là nó i
Big Bang chı̉ là mộ t vụ noF raH t lớn củ a vậ t chaH t và nă ng lượng, và theH là xong. Như
tô i đã lı́ giả i ở chương trước, Big Bang khô ng xả y ra tạ i mộ t nơi nà o đó trong
khô ng gian và tạ i mộ t thời đieF m nà o đó trong thời gian mà chứa đựng khô ng gian
và thời gian bê n trong nó theo mộ t kieF u cực kı̀ khó lı̃nh hộ i đoH i với chú ng ta. Theo
kieF u gioH ng như vậ y, cá c lom đen là những cụ m sao cheH t đậ m đặ c hơn raH t nhieG u, có
lực haH p dam n mạ nh đeH n mức á nh sá ng khô ng theF thoá t ra. Thậ t vậ y, chú ng khá c
với những ngô i sao khô ng nhı̀n thaH y củ a Michell ở mộ t soH phương diệ n thậ t baH t
ngờ. Trước tiê n, những ngô i sao đen củ a Michell là những vậ t theF rad n có kı́ch cỡ
hữu hạ n nà o đó . Cá c lom đen, như chú ng ta hieF u ngà y nay, bao goG m haG u như là
khô ng gian hoà n toà n troH ng rom ng! Thậ t vậ y, chú ng đú ng là những cá i lom trong
khô ng gian, bê n trong đó cá c tı́nh chaH t củ a khô ng gian và thời gian hoà n toà n
khá c biệ t. Và mặ c dù chú ng ta chưa bao giờ từng mặ t đoH i mặ t với mộ t lom đen,
nhưng chú ng ta có cá i nhı̀n sơ bộ nó trô ng như theH nà o (khô ng đẹ p cho lad m).
1Lưu ý tô i sử dụ ng cả hai thuậ t ngữ vậ n toH c và toH c độ trong cù ng mộ t câ u. Ơå đâ y chú ng có nghı̃a
gioH ng nhau, và việ c sử dụ ng cả hai khá i niệ m thuaG n tú y là vaH n đeG thó i quen. Có mộ t sự khá c biệ t
kı̃ thuậ t giữa hai khá i niệ m nhưng ở đâ y ta khô ng caG n quan tâ m.

Nguyê n do là vı̀ chú ng ta tin và o thuyeH t tương đoH i rộng của Einstein. Vı̀ neH u
thuyeH t tương đoH i rộng là đú ng, và cho đeH n nay chú ng ta chaN ng có lı́ do gı̀ đeF nghi
ngờ nó , thı̀ nó đeG xuaH t rap ng cá c lom đen khô ng những toG n tạ i trong Vũ trụ củ a chú ng
ta mà cò n là mộ t hệ quả khô ng theF trá nh khỏ i củ a phiê n bả n haH p dam n Einstein.
Mộ t trong những chuyê n gia hà ng đaG u theH giới veG thuyeH t tương đoH i rộng, Kip
Thorne, cò n phá t bieF u rap ng “các định luật vật lí hiện đại hầu như đều đòi hỏi sự
tồn tại của các lỗ đen”.
Chú ng ta đã dừng lạ i độ t ngộ t ở cuoH i Chương 2 sau khi mô tả ngad n gọ n cá i
xả y ra với mộ t ngô i sao nặ ng hơn Mặ t Trời nhieG u laG n khi nó cạ n kiệ t nhiê n liệ u
hạ t nhâ n củ a nó . Đã hoà n taH t chặ ng đường goG gheG - nhưng tô i hi vọ ng là vui vẻ -
qua mộ t soH quan niệ m vũ trụ họ c trong chương trước, giờ thı̀ chú ng ta đã sa§ n
sà ng nhı̀n cụ theF hơn chı́nh xá c thı̀ là m theH nà o và tạ i sao mộ t lom đen lạ i hı̀nh
thà nh. Nê n nhớ rap ng quan niệ m lực haH p dam n củ a Einstein là là m việ c với sự cong
củ a khô ng gian, và trường haH p dam n củ a mộ t vậ t khoH i lượng lớn cà ng mạ nh, thı̀
khô ng gian xung quanh nó cà ng bị cong và bieH n dạ ng nhieG u.
Khi mộ t ngô i sao lớn bù ng noF dưới dạ ng sao siê u mới, nó thường tuô n
phaG n lớn khoH i lượng củ a nó và o trong khô ng gian, đeF lạ i phı́a sau mộ t lõ i sao
neutron khô ng cò n đủ khoH i lượng đeF co lạ i thê m nữa. Bê n trong mộ t vậ t theF đặ c
như theH , vậ t chaH t bị é p chặ t đeH n mức thậ m chı́ cá c nguyê n tử khô ng theF giữ noF i
dạ ng thức ban đaG u củ a chú ng. Trong vậ t chaH t bı̀nh thường, vı́ dụ như vậ t chaH t caH u
tạ o nê n mọ i thứ xung quanh chú ng ta, keF cả bả n thâ n chú ng ta, mặ c dù nhỏ như
theH nhưng bả n thâ n cá c nguyê n tử chủ yeH u là khô ng gian troH ng rom ng. Chú ng goG m
mộ t cá i lõ i nhỏ xı́u gọ i là hạ t nhâ n nguyê n tử bao quanh bởi những electron cò n
nhỏ hơn nữa. Cá c định luậ t củ a cơ họ c lượng tử chi phoH i những electron nà y hà nh
xử như theH nà o bê n trong cá c nguyê n tử và giả i thı́ch tạ i sao chú ng giữ được
khoả ng cá ch củ a chú ng đoH i với hạ t nhâ n. Bê n trong mộ t sao neutron, lực haH p dam n
mạ nh đeH n mức cá c nguyê n tử bị né n lạ i với nhau và cá c electron bị né n và o trong
hạ t nhâ n. Cá c định luậ t cơ họ c lượng tử phá t bieF u rap ng lú c nà y sẽ có mộ t á p suaH t
hướng ra cả n trở ngô i sao neutron co lạ i thê m nữa dưới sức nặ ng củ a riê ng nó .
102
Jim Al-Khalili
Vậ y neH u sau khi mộ t ngô i sao đã tuô n ra mộ t phaG n khoH i lượng củ a nó trong
mộ t vụ noF sao siê u mới, phaG n lõ i cò n lạ i củ a nó vam n ở trê n mộ t khoH i lượng tới hạ n
nà o đó (chừng ba laG n khoH i lượng củ a Mặ t Trời) thı̀ sao? Lú c nà y, mộ t vậ t theF heH t
sức đặ c với tı̉ trọ ng củ a sao neutron cũ ng khô ng đủ “rad n” nữa. Vậ t chaH t củ a nó
khô ng có đủ á p suaH t nộ i tạ i đeF choH ng lạ i sự co sụp haH p dam n. Thậ t vậ y, ngô i sao
khô ng có chọ n lựa nà o khá c mà tieH p tụ c co lạ i. Thay vı̀ chậ m daG n, sự co sụp haH p
dam n thậ t ra lạ i tă ng toH c. Nó na ná như mộ t quả bó ng lă n qua đı̉nh củ a mộ t ngọ n
đoG i. Mộ t khi nó đã đi qua đieF m cao nhaH t và bad t đaG u lă n xuoH ng phı́a bê n kia, nó sẽ
chuyeF n độ ng mom i lú c mộ t nhanh. Câ u hỏ i đặ t ra là cá i gı̀ xả y ra sau đó ? Chad c chad n
sự co sụp phả i dừng lạ i ở đâ u đó chứ? Ngô i sao bị né n mom i lú c mộ t nhỏ hơn với
vậ t chaH t bê n trong nó bị é p mom i lú c mộ t gaG n nhau hơn.
Giờ thı̀ chú ng ta thaH y vậ n toH c thoá t củ a mộ t ngô i sao phụ thuộ c và o khoH i
lượng lam n kı́ch cỡ củ a nó . Vı̀ theH , chú ng ta khô ng caG n mộ t ngô i sao có tı̉ trọ ng bap ng
với Mặ t Trời và to hơn nó 500 laG n đeF có vậ n toH c thoá t lớn hơn toH c độ á nh sá ng.
Ta có theF đạ t tới keH t quả gioH ng như vậ y neH u như bả n thâ n Mặ t Trời có theF bị né n
xuoH ng đeH n mộ t kı́ch cỡ chı̉ và i km beG ngang, mặ c dù nó vam n có khoH i lượng như
trước khi nó bị né n (lượng chaH t liệ u ban đaG u bap ng như vậ y), nhưng bâ y giờ nó bị
é p chặ t hơn nhieG u. Mộ t tı̉ trọ ng như theH được xem là lớn hơn cả tı̉ trọ ng củ a sao
neutron (ngô i sao thường có vậ n toH c thoá t bap ng nửa toH c độ á nh sá ng) và sẽ tieH p
tụ c co lạ i đeF tạ o thà nh mộ t lom đen.
Như vậ y, lậ p luậ n củ a Michell và Laplace rap ng mộ t ngô i sao đang co lạ i
cuoH i cù ng sẽ bieH n maH t khỏ i taG m nhı̀n cũ ng đú ng đoH i với những ngô i sao đang co
lạ i có tı̉ trọ ng lớn hơn giá trị tới hạ n đoH i với sao neutron. Nhưng đâ y chưa phả i
là cá i bad t đaG u đeF mô tả bả n chaH t kı̀ lạ củ a cá c lom đen. Xé t cho cù ng, chú ng ta muoH n
bieH t cá i gı̀, neH u có , có theF là m dừng sự co sụp haH p dam n maH t kieF m soá t củ a mộ t vậ t
theF như theH , cho dù chú ng ta khô ng cò n “thaH y” cá i gı̀ đang diem n ra nữa.
Manh moH i là thực teH thı̀ Michell và Laplace đang sử dụ ng phiê n bả n lực
haH p dam n củ a Newton chứ khô ng phả i củ a Einstein. Trong Chương 2, dường như
sự khá c biệ t chı́nh giữa lực haH p dam n Newton và lực haH p dam n Einstein là ở cá ch
thức nó được hieF u. Newton mô tả nó đơn giả n là mộ t lực hú t giữa hai vậ t baH t kı̀,

cò n Einstein nó i nó là sự cong củ a khô ng gian xung quanh mộ t vậ t do khoH i lượng
củ a nó gâ y ra, là m cho những vậ t khá c ở gaG n lă n và o veH t lõ m xung quanh nó và
vı̀ theH chuyeF n độ ng đeH n gaG n nó . Nhưng có chad c chad n keH t quả cuoH i cù ng là gioH ng
nhau cho dù chú ng ta chọ n cá ch nà o đeF hieF u nó ? Hó a ra khô ng haN n như vậ y. Mộ t
khi lực haH p dam n trở nê n raH t mạ nh (vı́ dụ trong vù ng phụ cậ n củ a mộ t ngô i sao
khoH i lượng lớn đang co lạ i), phiê n bả n lực haH p dam n Einstein bad t đaG u tá ch biệ t khỏ i
phiê n bả n Newton. Thậ t vậ y, người ta nó i sự haH p dam n Newton chı̉ là mộ t sự gaG n
đú ng. Nó hoạ t độ ng toH t trong trường haH p dam n yeH u củ a Trá i ĐaH t, nhưng đeF tı̀m
hieF u cá c lom đen chú ng ta phả i vù i chô n nó hoà n toà n.
Ngay khi Einstein hoà n taH t thuyeH t tương đoH i rộng củ a ô ng và o nă m 1915,
ô ng đã bad t đaG u coH gad ng giả i cá c phương trı̀nh trường củ a mı̀nh. Những phương
trı̀nh nà y là hiệ n thâ n phức tạ p (nhưng đẹ p veG mặ t toá n họ c) củ a những quan
niệ m củ a ô ng veG moH i liê n hệ giữa vậ t chaH t, khô ng gian và thời gian. Nhưng việ c
có theF vieH t ra cá c phương trı̀nh chı̉ mới là mộ t nửa trậ n chieH n. Sau đó , chú ng phả i
được á p dụ ng cho những tı̀nh huoH ng và kịch bả n nhaH t định khô ng đơn giả n là
“đưa” soH và o cô ng thức, mà đò i hỏ i nhieG u trang tı́nh toá n đạ i soH phức tạ p và nhạ t
nhẽ o. ĐieG u nà y trá i ngược haN n với cơ sở toá n họ c củ a lực haH p dam n Newton, cá i
voH n quá đơn giả n nê n nó được mang và o giả ng dạ y trong trường họ c.
Nghiệ m chı́nh xá c đaG u tiê n củ a cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i
rộng thu được bởi mộ t nhà thiê n vă n họ c người Đức tê n là Karl Schwarszchild.
Oí ng đã hoà n thà nh cá c phé p tı́nh củ a mı̀nh khi nap m trê n giường bệ nh chờ cheH t
vı̀ mad c chứng bệ nh nan y veG da trong TheH chieH n thứ nhaH t, và chı̉ và i thá ng sau khi
Einstein cô ng boH tá c phaF m củ a mı̀nh. Nghiệ m Schwarszchild, như ngà y nay nó
được gọ i, mô tả cá c tı́nh chaH t củ a khô ng gian và thời gian gâ y ra bởi trường haH p
dam n xung quanh baH t kı̀ sự tậ p trung khoH i lượng có dạ ng caG u nà o. Sau nà y, người
ta mới nhậ n ra rap ng keH t quả củ a Schwarszchild có chứa mộ t mô tả củ a lom đen
trong khô ng gian. Thậ t vậ y, mã i đeH n nă m 1967 thı̀ nhà vậ t lı́ người Mı̃ John
Wheeler mới laG n đaG u tiê n đặ t ra cụ m từ “lom đen”, cá i tê n keF từ đó đã thu hú t sức
tưởng tượng heH t sức phong phú củ a cô ng chú ng.
104
Jim Al-Khalili
Vượt quá đường chân trời
Nghiệ m Schwarzschild củ a cá c phương trı̀nh Einstein nói lên rap ng khi mộ t
vậ t khoH i lượng đủ lớn co lạ i dưới sức nặ ng củ a riê ng nó , nó sẽ đạ t tới mộ t kı́ch
cỡ tới hạ n mà vượt quá sẽ khô ng có cá i gı̀ là m nó ngừng co lạ i nữa, cho dù vậ t bị
né n lạ i bao nhiê u. Đâ y là kı́ch cỡ mà theo lực haH p dam n Newton và tı́nh toá n củ a
Michell ngô i sao phả i có đeF cho vậ n toH c thoá t bap ng toH c độ á nh sá ng. Nhưng có
mộ t sự khá c biệ t chı́nh trong thuyeH t tương đoH i.
NeH u chú ng ta chı̉ sử dụ ng cá c quy tad c củ a lực haH p dam n Newton thì, bieH t á p
suaH t nộ i tạ i củ a ngô i sao co lạ i là đủ mạ nh, chaN ng có lı́ do gı̀ tạ i sao nó khô ng
ngừng co lạ i ngay tạ i, hay vừa vượt qua, kı́ch cỡ tới hạ n nà y. Nó chı̉ phụ thuộ c
và o tı̀nh trạ ng tạ i đó cá c phâ n tử, nguyê n tử hay thậ m chı́ cá c hạ t hạ nguyê n tử
nó i đủ là đủ , nê n chú ng sẽ khô ng chịu thê m baH t kı̀ sự né n nà o nữa.
Lực haH p dam n theo Newton phá t trieF n theo cá i trong toá n họ c gọ i là moH i liê n
hệ nghịch đả o bı̀nh phương theo khoả ng cá ch. ĐieG u nà y có nghı̃a là neH u mộ t ngô i
sao co lạ i đeH n mộ t kı́ch cỡ có bá n kı́nh bap ng mộ t nửa giá trị ban đaG u củ a nó thı̀
lực haH p dam n trê n beG mặ t củ a nó sẽ mạ nh gaH p boH n laG n. NeH u nó co lạ i bap ng mộ t phaG n
ba bá n kı́nh ban đaG u củ a nó thı̀ lực haH p dam n sẽ mạ nh gaH p chı́n laG n, neH u nó co lạ i
bap ng mộ t phaG n tư thı̀ lực tă ng gaH p mười sá u laG n, và cứ theH . Khi bá n kı́nh nhỏ daG n
thı̀ lực haH p dam n mạ nh daG n. NeH u có khả nă ng cho toà n bộ khoH i lượng củ a ngô i sao
né n lạ i và o mộ t đieF m kı́ch cỡ zero (lú c nà y nó có bá n kı́nh bap ng zero) thı̀ lực haH p
dam n sẽ là vô hạ n.
ThuyeH t tương đoH i rộng trı̀nh bà y veG những cá i khá c hoà n toà n. NeH u mộ t
ngô i sao co đeH n mộ t kı́ch cỡ tới hạ n nà o đó , sao cho vậ n toH c thoá t củ a nó bap ng toH c
độ á nh sá ng, thı̀ lực haH p dam n trê n beG mặ t củ a nó sẽ là vô hạ n! Ơå đâ y tô i muoH n nó i
lực caG n thieH t đeF là m nó ngừng co lạ i thê m sẽ là vô hạ n. Bá n kı́nh củ a kı́ch cỡ tới
hạ n nà y được gọ i là bán kính Schwarzschild và đá nh daH u ranh giới củ a mộ t lom
đen. Ngà y nay chú ng ta thaH y rap ng sự co lạ i phả i tieH p tụ c vượt quá bá n kı́nh nà y.
NeH u bạ n nghiê ng veG toá n họ c,2 bạ n có theF tự hỏ i3 là m theH nà o lực nà y là vô hạ n ở
bá n kı́nh Schwarzschild và cò n mạ nh hơn nữa sau khi ngô i sao co lạ i thê m. Là m

theH nà o có cá i gı̀ đó cò n lớn hơn vô hạ n?! Câ u trả lời nap m ở phaG n thả o luậ n (trong
Chương 2) nó i veG những vậ t rơi tự do. Hã y nhớ lạ i rap ng khi bạ n đang rơi tự do,
vı́ dụ tạ i cuoH i đaG u dâ y thả từ trê n má y bay (và trước khi bạ n chạ m đaH t), gia toH c
củ a bạ n triệ t tiê u tá c dụ ng củ a lực haH p dam n nê n bạ n chaN ng cả m thaH y lực hú t haH p
dam n nà o cả . Tương tự như vậ y, khi beG mặ t củ a ngô i sao co lạ i qua bá n kı́nh tới
hạ n củ a nó thı̀ beG mặ t củ a nó khô ng chịu lực hú t haH p dam n nà o củ a phaG n bê n trong
củ a ngô i sao. Đâ y là lı́ do ngô i sao khô ng theF ngừng co ở bá n kı́nh tới hạ n đó vı̀
lú c nà y khô ng theF là m nó ngừng co lạ i thê m nữa.
Bê n trong bá n kı́nh Schwarzschild, khô ng có gı̀ – ngay cả á nh sá ng – có theF
thoá t ra ngoà i. Hã y tưởng tượng mộ t quả caG u có bá n kı́nh bap ng bá n kı́nh
Schwarzchild và bao xung quanh ngô i sao đã co lạ i. Mộ t mặ t caG u tưởng tượng
như theH được gọ i là chân trời sự kiện và là ranh giới nhâ n tạ o trong khô ng gian
đá nh daH u đieF m khô ng phả n hoG i. Bê n ngoà i châ n trời đó , lực haH p dam n mạ nh nhưng
là hữu hạ n và có khả nă ng cho cá c vậ t thoá t khỏ i sức hú t củ a nó . Nhưng mộ t khi
ở bê n trong châ n trời đó , mộ t vậ t sẽ caG n phả i chuyeF n độ ng nhanh hơn á nh sá ng
mới thoá t ra, và đieG u nà y là khô ng được phé p. Như vậ y, châ n trời sự kiệ n là mộ t
khá i niệ m hơi khó chịu ở chom nó cho phé p sự thô ng lưu có mộ t chieG u.
Châ n trời sự kiệ n là mộ t tê n gọ i thı́ch hợp vı̀ nó có theF sá nh (đạ i khá i) với
ý nghı̃a chung củ a từ “châ n trời” trê n Trá i ĐaH t. Đâ y là đường nhâ n tạ o đá nh daH u
khoả ng cá ch xa nhaH t mà ta có theF nhı̀n thaH y và là nơi mặ t đaH t tieH p giá p với baG u
trời. Chú ng ta hieF u ranh giới nà y là do sự cong củ a Trá i ĐaH t và , vı̀ á nh sá ng truyeG n
đi ı́t nhieG u theo đường thaN ng ở gaG n mặ t đaH t, nê n chú ng ta khô ng theF nhı̀n thaH y
bê n ngoà i đường châ n trời. Theo kieF u gioH ng như vậ y, châ n trời củ a mộ t lom đen
đá nh daH u ranh giới mà vượt qua đó chú ng ta khô ng theF nhı̀n thaH y baH t kı̀ “sự kiệ n”
nà o. Nhưng khô ng gioH ng như đường châ n trời trê n Trá i ĐaH t liê n tụ c di chuyeF n
khi chú ng ta tieH n veG phı́a nó , châ n trời sự kiệ n là coH định và chú ng ta có theF đeH n
gaG n nó như chú ng ta muoH n, và thậ m chı́ đi vượt qua nó neH u chú ng ta có đủ xuaF n
ngoH c đeF là m như vậ y.
2Đừng lo neH u bạ n khô ng hieF u nhieG u veG toá n họ c.
3Đừng lo neH u bạ n thiê n veG toá n họ c mà khô ng tự hỏ i đieG u gı̀!
106
Jim Al-Khalili
TaH t cả cá c vậ t theF đeG u có châ n trời sự kiệ n tieG m tà ng củ a riê ng nó với bá n
kı́nh Schwarschild củ a riê ng nó . Ngay cả Trá i ĐaH t cũ ng có theF là m thà nh mộ t lom
đen, nhưng vı̀ nó khô ng có đủ khoH i lượng đeF tự co lạ i nê n nó sẽ phả i bị né n từ
bê n ngoà i. Đừng hỏ i tô i là m sao mà né n, tô i chı̉ nó i rap ng neH u nó có theF bị né n đủ
chặ t thı̀ cuoH i cù ng nó sẽ vượt qua châ n trời sự kiệ n củ a riê ng nó , lú c đó sự co lạ i
củ a nó sẽ tự duy trı̀. Bá n kı́nh Schwarzschild củ a Trá i ĐaH t nhỏ hơn nửa centi mé t,
tức là baH t kı̀ lom đen nà o có chứa vậ t chaH t bap ng hà nh tinh củ a chú ng ta sẽ có kı́ch
cỡ chừng bap ng hạ t đậ u.
Mộ t khi mộ t ngô i sao co lạ i đã bị né n qua châ n trời sự kiệ n củ a nó , thı̀
khô ng có gı̀ có theF ngă n cả n nó tieH p tụ c co lạ i thê m cho tới khi toà n bộ khoH i lượng
củ a nó bị é p xuoH ng cò n mộ t đieF m. ĐieF m nà y gọ i là đieF m kı̀ dị và thậ t sự là mộ t
thực theF raH t kı̀ lạ . Nó lạ đeH n mức trê n thực teH cá c định luậ t vậ t lı́ hoạ t độ ng – trong
chừng mực mà chú ng ta bieH t – hoà n hả o ở mọ i nơi, mô tả hà nh trạ ng củ a những
hạ nguyê n tử nhỏ bé nhaH t đeH n tı́nh chaH t củ a Vũ trụ toF ng theF , cũ ng bị phá vỡ tạ i
đieF m kı̀ dị củ a mộ t lom đen. Vı̀ theH , đoH i với Vũ trụ bê n ngoà i thı̀ châ n trời sự kiệ n
đã che chad n chú ng ta thoá t khỏ i sự quá i dị như theH .
Khô ng có châ n trời sự kiệ n, ai bieH t được đieF m kı̀ dị sửa lạ i cá c định luậ t vậ t
lı́ bê n ngoà i lom đen như theH nà o. Thậ t vậ y, châ n trời sự kiệ n quá quan trọ ng nê n
cá c nhà vậ t lı́ đã phá t minh ra định luậ t kieF m duyệ t vũ trụ nghe có vẻ to tá t mà
họ hi vọ ng sẽ á p dụ ng được ở mọ i nơi trong tự nhiê n. Chú ng tá c dụ ng gioH ng như
Mary Whitehouse4 củ a vũ trụ họ c bả o vệ Vũ trụ choH ng lạ i sự hom n độ n, sự maH t khả
nă ng dự đoá n và cá c vô hạ n củ a đieF m kı̀ dị. Vậ y định luậ t nà y phá t bieF u ra sao?
Đơn giả n thô i: “Mi sẽ không có những điểm kì dị trần”. Bạ n nê n nhớ rap ng phá t
bieF u hà i hước nà y thậ t ra chı̉ là mộ t giả thuyeH t và hó a ra khá toH t, ı́t nhaH t là trong
những kịch bả n nhaH t định, chứ khô ng luô n luô n như vậ y. ChaN ng hạ n, nó khaN ng
định rap ng những lom đen nhỏ xı́u, nhỏ hơn cá c nguyê n tử, có lẽ đã được tạ o ra ngay
sau Big Bang và từ từ bay hơi qua mộ t quá trı̀nh gọ i là bức xạ Hawking (cá i chú ng
4Mary Whitehouse là thư kı́ danh dự củ a Hộ i Nghe Nhı̀n QuoH c gia ở Anh và đã lê n chieH n dịch
trong nhieG u nă m nhap m “qué t sạ ch” cá c phương tiệ n nà y và những phương tiệ n khá c bap ng cá ch
hoG i phụ c lạ i mộ t quan đieF m tı̀nh dụ c “câ n bap ng” hơn trong cá c chương trı̀nh xem trong nhà .

ta sẽ gặ p ở phaG n cuoH i chương). Mộ t soH phé p tı́nh cho thaH y cá i có theF cò n lạ i ở cuoH i
quá trı̀nh bay hơi nà y là những đieF m kı̀ dị traG n. Tuy nhiê n, keH t quả nà y vam n cò n
mơ hoG .
Theo cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i rộng, đieF m kı̀ dị là nơi vậ t
chaH t có mậ t độ vô hạ n, khô ng gian cong vô hạ n và thời gian đi đeH n keH t thú c. Có
mộ t sự hieF u sai thường gặ p là thời gian đi tới keH t thú c tạ i châ n trời sự kiệ n. Đâ y
là vı̀ cá i những người quan sá t ở xa nhı̀n thaH y khi họ đang nhı̀n cá i gı̀ đó rơi và o
trong lom đen. Tô i sẽ nó i tới vaH n đeG nà y ở phaG n sau; cò n ở đâ y tô i muoH n trở lạ i với
đieF m kı̀ dị đá nh daH u sự keH t thú c củ a thời gian.
Rung chuô ng khoa trương ư? Việ c phả i là m thô i. Đâ y chı́nh là cá ch tô i đã
mô tả bả n thâ n Big Bang. Chı̉ có đieG u Big Bang đá nh daH u sự ra đời chứ khô ng phả i
sự keH t thú c củ a thời gian. Ngoạ i trừ hai trường hợp gioH ng đá ng keF với Big Bang
là mẹ đẻ củ a mọ i đieF m kı̀ dị; mộ t đieF m kı̀ dị traG n hiệ n ra.
Trở lạ i với lom đen và cá i bê n trong chú ng mà khi xá c định bởi châ n trời sự
kiệ n là khô ng gian hoà n toà n troH ng rom ng, trừ đieF m kı̀ dị tạ i tâ m củ a nó (và trừ baH t
kı̀ phaG n vậ t chaH t nà o đã bị lom đen bad t giữ và rơi và o). Lı́ do khieH n đieF m kı̀ dị có
mậ t độ vô hạ n có theF được xem xé t là neH u chú ng ta xé t cá ch chú ng ta tı́nh mậ t độ
củ a mộ t vậ t. Đó là tı̉ soH củ a khoH i lượng củ a nó và kı́ch cỡ củ a nó . Như vậ y, neH u
mộ t vậ t có khoH i lượng baH t kı̀ có kı́ch cỡ zero thı̀ đeF thu được mậ t độ củ a nó ta
phả i chia mộ t soH khá c khô ng cho soH khô ng. Và , hã y tin tô i, đâ y là cá i khô ng ai
muoH n là m trong toá n họ c. Bạ n hã y tự mı̀nh thử đi. Chia mộ t soH baH t kı̀ cho soH
khô ng trê n má y tı́nh bỏ tú i. Má y tı́nh củ a tô i cho tô i kı́ hiệ u “-E-” kı́ hiệ u cho
“error” (sai) vı̀ mộ t cá i má y tı́nh nhỏ khô ng theF xử lı́ phé p tı́nh vô hạ n. Ngay cả
má y tı́nh trạ m cô ng suaH t mạ nh củ a tô i mà tô i dù ng trong nghiê n cứu tạ i trường
đạ i họ c cũ ng khô ng xà i được. NeH u nó gặ p mộ t phé p chia cho soH khô ng thı̀ chương
trı̀nh đang chạ y bị hỏ ng. I£t nhaH t thı̀ nó cung caH p cho tô i mộ t câ u thô ng bá o tı̀nh
trạ ng trụ c trặ c dưới dạ ng mã hó a. Tuy nhiê n, hó a ra đieF m kı̀ dị khô ng haN n đá ng
sợ như theH nà y. Khi chú ng ta á p dụ ng cá c quy tad c củ a cơ họ c lượng tử, như chú ng
ta phả i là m ở thang bậ c nà y, chú ng ta phá t hiệ n thaH y đieF m kı̀ dị có kı́ch cỡ cực kı̀
nhỏ (nhỏ hơn nhieG u so với mộ t nguyê n tử) nhưng khá c khô ng. NhieG u chi tieH t vậ t
108
Jim Al-Khalili
lı́ chưa được là m sá ng tỏ , vı̀ việ c á p dụ ng cá c quy tad c củ a cơ họ c lượng tử đoG ng
thời với cá c quy tad c củ a thuyeH t tương đoH i rộng là cá i chưa có ai bieH t là m theH nà o
cho thı́ch hợp.
Vı̀ theH , mộ t cá i lom đen là raH t đơn giả n veG caH u trú c củ a nó . Nó có mộ t cá i tâ m
(đieF m kı̀ dị) và mộ t mặ t (châ n trời sự kiệ n). TaH t cả những cá i khá c là sự haH p dam n.
TaH t nhiê n, cá i là m cho lom đen thú vị như theH là cá ch thức lực haH p dam n cực lớn củ a
chú ng ả nh hưởng đeH n khô ng gian (và thời gian5) xung quanh.
Một cái lỗ không bao giờ lấp đầy

Cho đeH n đâ y, tô i đã mô tả sự hı̀nh thà nh củ a mộ t lom đen theo sự co sụp haH p
dam n. Nhưng chú ng ta đã bieH t quan đieF m củ a Einstein veG sự haH p dam n là theo sự
cong củ a khô ng gian. Mộ t lom đen cò n có theF mô tả theo kieF u nà y. Hã y nghı̃ tới thı́
dụ tô i đã dù ng ở Chương 2: đặ t mộ t vậ t nặ ng ở chı́nh giữa mộ t taH m cao sau là m
cho nó lõ m xuoH ng dưới sức nặ ng củ a vậ t đó . Sự lõ m xuoH ng nà y củ a taH m cao su là
tương đương với sự cong củ a khô ng gian dưới tá c dụ ng củ a mộ t vậ t khoH i lượng
lớn. NeH u vậ t cà ng nặ ng thı̀ cá i lõ m đó cà ng sâ u. Mộ t lom đen tương ứng với trường
hợp khi mộ t vậ t raH t nặ ng, nhưng có kı́ch cỡ chaH t đieF m, là m cho taH m cao su (khô ng
gian) cong đi và că ng xuoH ng thà nh mộ t cá i lõ m hı̀nh nó n sâ u vô hạ n (Hı̀nh 4.1).
Châ n trời sự kiệ n ở đâ y tương ứng với vò ng trò n ở đâ u đó bê n trong cá i và nh
củ a cá i lom khô ng đá y nà y mà vượt qua đó sẽ khô ng gı̀ có theF thoá t ra nữa.
5Những người say mê thuyeH t tương đoH i và lom đen có lẽ đang hỏ i tạ i sao tô i lạ i trá nh nó i tới thời
gian và cá ch thức nó bị ả nh hưởng bởi trường haH p dam n như theo Einstein. Tô i bieH t rap ng cá ch
truyeG n thoH ng người ta giả ng dạ y vậ t lı́ lom đen là trong mộ t mô tả thoH ng nhaH t củ a sự cong củ a
khô ng gian và thời gian. Thậ t vậ y, sẽ raH t khó cho tô i mô tả cá i gı̀ xả y ra neH u như chú ng ta rơi và o
trong lom đen mà khô ng nó i tới sự cả m nhậ n thời gian củ a chú ng ta đã thay đoF i như theH nà o. Tuy
nhiê n, toà n bộ khá i niệ m thời gian đã bị cô ng trı̀nh củ a Einstein là cá ch mạ ng hó a tới mức nó
xứng đá ng được giới thiệ u kı̃ lưỡng hơn và trang trọ ng hơn với những người khô ng chuyê n vậ t
lı́. Do đó , trong chừng mực có theF , tô i sẽ hoã n phaG n trı̀nh bà y veG bả n chaH t củ a thời gian, cá i bê n
trong và bê n ngoà i lom đen, cho đeH n phaG n cuoH i tậ p sá ch nà y.

Hình 4.1 Mộ t cá i lom trong khô ng gian 2D.
Có hai quan sá t thú vị chú ng ta có theF thực hiệ n dựa trê n bức tranh đơn
giả n nà y. Thứ nhaH t, mộ t cá i lom đen khô ng bao giờ có theF nhé t đaG y hoặ c laH p đaG y
vậ t chaH t. Vậ t chaH t bị nuoH t và o trong lom đen cà ng nhieG u thı̀ nó cà ng to. Nó sẽ cà ng
há u ă n và mau lớn.
Thứ hai, kı́ch cỡ củ a mộ t cá i lom đen, đo theo theF tı́ch bê n trong châ n trời
sự kiệ n củ a nó , thậ t ra chı̉ là mộ t soH đo nhı̀n từ phı́a mộ t người quan sá t bê n
ngoà i. LaH y vı́ dụ , mộ t lom đen hı̀nh thà nh bởi sự co lạ i củ a mộ t ngô i sao gaH p 10 laG n
khoH i lượng Mặ t Trời sẽ có bá n kı́nh Schwarzschild là 30 km, tức là lom đen đó cỡ
bap ng mộ t thà nh phoH lớn. TaH t nhiê n, mộ t người quan sá t bê n ngoà i khô ng theF nhı̀n
thaH y vượt quá châ n trời sự kiệ n và do đó có theF chaN ng có ý niệ m gı̀ veG cá i bê n
trong trô ng ra là m sao. Nhưng neH u khô ng gian bê n trong châ n trời sự kiệ n tạ o ra
mộ t cá i lom sâ u vô hạ n thı̀ khoả ng cá ch từ châ n trời sự kiệ n đeH n đieF m kı̀ dị thậ t ra
cũ ng phả i là vô hạ n. Trê n thực teH , và như tô i sẽ mô tả ở phaG n sau, neH u bạ n rơi và o
trong mộ t cá i lom đen thı̀ bạ n chı̉ maH t mộ t khoả ng thời gian raH t ngad n đeF đi tới đieF m
kı̀ dị vı̀ khô ng gian và thời gian lộ n xộ n bê n trong lom đen và người ta khô ng theF
110
Jim Al-Khalili
sử dụ ng những quy tad c đơn giả n như toH c độ bap ng quã ng đường chia cho thời
gian.
Nhı̀n từ bê n ngoà i, mọ i lom đen có cù ng khoH i lượng thı̀ trô ng gioH ng hệ t nhau;
chú ng ta khô ng theF bieH t baH t cứ đieG u gı̀ veG vậ t theF tạ o ra lom đen đó lú c ban đaG u,
thậ m chı́ chaN ng bieH t thà nh phaG n hó a họ c ban đaG u củ a nó là gı̀. Mọ i thô ng tin đã bị
maH t khỏ i Vũ trụ củ a chú ng ta mã i mã i. William J Kaufmann đã là m sá ng tỏ đieF m
nà y trong quyeF n sá ch tuyệ t vời củ a ô ng, Vũ trụ. Oí ng xé t hai lom đen giả thuyeH t –
mộ t sinh ra bởi sự co sụp haH p dam n củ a khoH i lượng sad t gaH p 10 laG n mặ t trời và mộ t
sinh ra từ khoH i lượng bơ lạ c gaH p 10 laG n mặ t trời. Mộ t khi chú ng đã co lạ i quá châ n
trời sự kiệ n củ a chú ng, chú ng trở nê n gioH ng hệ t nhau và chú ng ta khô ng theF nó i
lom đen nà o được hı̀nh thà nh từ chaH t liệ u nà o.
Mộ t quan niệ m sai thường gặ p veG lom đen là cuoH i cù ng chú ng sẽ nuoH t sạ ch
mọ i thứ trong Vũ trụ . ĐieG u nà y khô ng đú ng. Lực haH p dam n được cho là hà nh xử
theo kieF u tương đoH i tı́nh trong mộ t vù ng trong đó cá c tiê n đoá n củ a lı́ thuyeH t
Einstein khá c biệ t haN n với cá c tiê n đoá n củ a lực haH p dam n Newton. Vı́ dụ , mộ t lom
đen có bá n kı́nh Schwarzschild 30 km sẽ chı̉ là m cho trường haH p dam n xung quanh
nó hà nh xử tương đoH i tı́nh ra xa đeH n khoả ng cá ch 1000 km. Ơå bê n ngoà i ngưỡng
nà y, lom đen tuâ n thủ cá c định luậ t hơi nhà m chá n củ a lực haH p dam n Newton và
hà nh xử gioH ng như những ngô i sao bı̀nh thường có khoH i lượng bap ng như vậ y
thô ng qua ả nh hưởng củ a nó đoH i với những vậ t theF ở xa.
Những lỗ đen quay tròn

Cho đeH n đâ y, tô i đã tự hạ n cheH chı̉ trı̀nh bà y loạ i lom đen đơn giản nhất: lom
đen được mô tả bởi nghiệ m Schwarzschild củ a cá c phương trı̀nh trường
Einstein. Đâ y thậ t ra chı̉ là mộ t kịch bả n lı́ tưởng hó a. Mộ t lom đen thậ t sự cũ ng sẽ
quay trò n nữa. Chú ng ta bieH t rap ng cá c ngô i sao quay xung quanh trụ c củ a chú ng
gioH ng như Trá i ĐaH t vậ y. Do đó , khi chú ng co lạ i, chú ng sẽ cò n quay nhanh hơn
nữa. Chú ng ta hã y xá c định sơ né t tạ i sao lạ i như vậ y.

Mộ t đạ i lượng quan trọ ng trong vậ t lı́ họ c gọ i là xung lượng gó c mà mọ i
vậ t đang quay đeG u có . Lı́ do nó quan trọ ng là vı̀ mộ t trong những đạ i lượng đó ,
gioH ng như nă ng lượng, được nó i là bả o toà n, nghı̃a là nó vam n giữ nguyê n khô ng
đoF i, bieH t rap ng vậ t quay khô ng chịu tá c dụ ng củ a ngoạ i lực. Xung lượng gó c phụ
thuộ c và o khoH i lượng củ a vậ t, toH c độ quay và hı̀nh dạ ng củ a nó . Hã y nghı̃ tới mộ t
người trượt bă ng đang quay mı̀nh với hai cá nh tay xò e rộ ng. Khi cô ta thu hai tay
veG gaG n cơ theF và gaH p hai tay lạ i trước ngực, cô ta sẽ quay trò n nhanh hơn. Nguyê n
nhâ n là vı̀ xung lượng gó c củ a cô ta phả i giữ nguyê n khô ng đoF i – bỏ qua ma sá t
giữa già y trượt và bă ng – và bap ng cá ch thu tay và o, cô ta đã là m thay đoF i hı̀nh
dạ ng củ a mı̀nh theo hướng là m giả m xung lượng gó c neH u như đâ y là toà n bộ cá i
xả y ra. Tuy nhiê n, cô ta cũ ng sẽ quay trò n nhanh hơn đeF bù lạ i cho việ c là m nà y
và giữ xung lượng gó c củ a cô ta như cũ . Sự tă ng toH c độ quay như theH nà y khô ng
phả i là do cô ta thậ t sự coH ý ; nó xả y ra tự độ ng. Cá c định luậ t vậ t lı́ thậ t khô n khé o
phả i khô ng nà o? Mộ t ngô i sao quay trò n đang co lạ i hà nh xử theo kieF u tương tự:
kı́ch cỡ giả m đi củ a nó phả i được bù lạ i bởi chuyeF n độ ng quay nhanh hơn đeF duy
trı̀ xung lượng gó c củ a nó . Đâ y là nguyê n nhâ n vı̀ sao cá c pulsar (cá c sao neutron
đang quay trò n chú ng ta đã gặ p ở Chương 2) lạ i quay nhanh như theH .
Theo phiê n bả n lực haH p dam n củ a Newton, chú ng ta khô ng theF nó i được sự
khá c biệ t giữa những hiệ u ứng haH p dam n củ a mộ t vậ t theF hı̀nh caG u đang quay trò n
và mộ t vậ t theF khô ng quay trò n (miem n là nó khô ng lad c lư xung quanh trụ c củ a
nó ). Ơå đâ y mộ t laG n nữa, thuyeH t tương đoH i rộng thı̀ khá c. Mộ t lom đen đang quay
trò n đú ng là ké o theo khô ng gian xung quanh nó , tạ o ra mộ t xoá y haH p dam n, na ná
gioH ng như kieF u nước xoay trò n xung quanh mộ t lom thá o nước. Trong mộ t vù ng
khô ng gian như theH , mộ t vậ t theF quỹ đạ o sẽ phả i gia toH c theo hướng ngược với
chuyeF n độ ng quay củ a lom đen chı̉ đeF đứng lạ i! KeH t quả kı̀ lạ nà y mang lạ i cho chú ng
ta mộ t phương tiệ n đo toH c độ mà mộ t lom đen đang quay trò n, cù ng với khoH i lượng
củ a nó (từ đó ta có theF suy ra kı́ch cỡ củ a nó ), đó là đạ i lượng khá c duy nhaH t mà
ta có đeF mô tả taH t cả những gı̀ ta có theF nó i veG mộ t lom đen.6 ĐeF đo chuyeF n độ ng
quay củ a mộ t lom đen, ta caG n đưa hai vệ tinh và o quỹ đạ o theo chieG u ngược nhau
xung quanh nó . Vı̀ vệ tinh quay theo chieG u ngược với chieG u quay củ a lom đen phả i
112
Jim Al-Khalili
chuyeF n độ ng “choH ng lạ i thủ y trieG u” củ a khô ng gian đang chuyeF n độ ng, nê n nó sẽ
maH t thời gian lâ u hơn đeF hoà n thà nh mộ t vò ng quỹ đạ o vı̀ nó đi qua khô ng gian
dà i hơn. Sự chê nh lệ ch chu kı̀ quỹ đạ o giữa hai vệ tinh cho chú ng ta bieH t toH c độ
quay củ a lom đen.
Vù ng khô ng gian bị ké o theo xung quanh mộ t lom đen đang quay trò n được
gọ i là ergosphere. Có nghı̃a là mộ t lom đen đang quay trò n sẽ có hai châ n trời: mộ t
mặ t caG u, bê n trong là châ n trời sự kiệ n ban đaG u và từ đó khô ng gı̀ có theF thoá t ra,
và mộ t mặ t bê n ngoà i, phı̀nh ra tạ i xı́ch đạ o đá nh daH u beG mặ t củ a ergosphere
(Hı̀nh 4.2). Bê n trong ergosphere, sự ké o theo mạ nh đeH n mức khô ng gı̀ có theF
đứng lạ i. Tuy nhiê n, mộ t vậ t theF rơi và o trong ergosphere vam n có theF thoá t ra trở
lạ i, miem n là nó khô ng cư trú bê n trong châ n trời sự kiệ n.

Hình 4.2 Ergosphere bao xung quanh châ n trời sự kiệ n
củ a mộ t lom đen đang quay trò n
6Chú ng ta có theF đo điệ n tı́ch củ a mộ t lom đen nhưng điệ n tı́ch nà y sẽ raH t nhỏ và chı̉ haH p dam n trê n
lı́ thuyeH t thô i. Trê n thực teH , mộ t lom đen tı́ch điệ n cuoH i cù ng sẽ luô n luô n bị trung hò a bởi việ c
nuoH t và o những hạ t có điệ n tı́ch trá i daH u với nó .

Rơi vào trong lỗ đen
Mộ t trong những đieG u thú vị nhaH t veG lom đen là cá i xả y ra với những
vậ t/những nhà du hà nh xui xẻ o rơi và o trong chú ng, và mộ t người đang đứng
nhı̀n từ mộ t khoả ng cá ch an toà n thaH y hiệ n tượng xả y ra như theH nà o. Trước tiê n,
chú ng ta hã y xé t cá i sẽ trô ng ra sao neH u bạ n đủ vậ n xui đeH n mức rơi và o trong lom
đen.
Mộ t khı́a cạ nh củ a sự haH p dam n cho đeH n đâ y chưa được nó i tới là lực thủ y
trieG u. Chú ng ta bieH t rap ng lực hú t haH p dam n củ a mộ t vậ t trở nê n yeH u hơn khi chú ng
ta tieH n ra xa nó . Chad c chad n bạ n từng nghı̃ rap ng, khi bạ n đứng trê n mặ t đaH t, châ n
củ a bạ n sẽ cả m nhậ n lực hú t củ a Trá i ĐaH t mạ nh hơn đaG u củ a bạ n, vı̀ cá i đaG u ở xa
mặ t đaH t hơn. ĐieG u nà y thậ t ra là đú ng, nhưng sự chê nh lệ ch trong trường haH p
dam n củ a Trá i ĐaH t là quá nhỏ trê n mộ t khoả ng cá ch nhỏ như theH nê n sẽ khô ng bao
giờ cả m nhậ n được. Mặ t khá c, chú ng ta có theF nhı̀n thaH y rõ rà ng hiệ u ứng thủ y
trieG u củ a lực haH p dam n củ a Mặ t Tră ng tá c dụ ng lê n Trá i ĐaH t. Đâ y là vı̀ phı́a Trá i ĐaH t
doH i diệ n với Mặ t Tră ng chịu lực hú t haH p dam n mạ nh hơn phı́a bê n kia nê n, khi Trá i
đaH t quay, gâ y ra sự dâ ng lê n hằng ngà y củ a nước bieF n từ đó mà có tê n gọ i thủ y
trieG u.
Khi xé t đeH n lom đen, lực haH p dam n thay đoF i kịch tı́nh hơn nhieG u và bạ n có theF
cả m thaH y hiệ u ứng thủ y trieG u ngay dọ c cơ theF củ a mı̀nh. Hiệ u ứng nà y trở nê n
mạ nh khô ng theF chịu noF i và cuoH i cù ng sẽ xé toạ c bạ n thà nh những sợi dà i trước
khi cuoH i cù ng bạ n bị é p bẹ p dı́ tạ i đieF m kı̀ dị.
Mộ t lom đen nhỏ , và o cỡ và i laG n khoH i lượng mặ t trời, có lực thủ y trieG u mạ nh
đeH n mức baH t cứ nhà du hà nh nà o mon men đeH n quá gaG n sẽ bị gieH t ngay trước khi
anh ta hay cô ta bă ng qua châ n trời sự kiệ n! Mộ t keH t cụ c khô ng hay chú t nà o phả i
khô ng? Bạ n nghı̃ ı́t nhaH t bạ n có theF có cơ hộ i đeH n gaG n châ n trời sự kiệ n mà khô ng
gặ p trở ngạ i gı̀ lớn lad m. May thay, chú ng ta có lı́ do hợp lı́ đeF tin rap ng có toG n tạ i
những lom đen với khoH i lượng gaH p hà ng triệ u laG n khoH i lượng Mặ t Trời. Những siê u
lom đen như theH có lực thủ y trieG u lớn hơn raH t raH t nhieG u và người ta có theF dem dà ng
bă ng qua châ n trời sự kiệ n củ a mộ t lom đen như theH mà khô ng cả m thaH y sự baH t
114
Jim Al-Khalili
tiệ n nà o. Khi bạ n tieH p tụ c rơi tự do veG phı́a đieF m kı̀ dị, lực thủ y trieG u sẽ có độ lớn
tă ng daG n daG n. Như vậ y, mặ c dù cuoH i cù ng bạ n vam n bị xé toạ c ra roG i né n lạ i thà nh
mộ t đieF m có mậ t độ vô hạ n, nhưng ı́t ra thı̀ lú c nà y bạ n có theF nhı̀n ngad m mộ t
chú t trê n đường rơi xuoH ng.
Trong tậ p sá ch nà y, bạ n có theF nhậ n thaH y7 tô i đang coH gad ng trı̀ hoã n trı̀nh
bà y veG tá c dụ ng kı̀ lạ củ a lực haH p dam n lê n thời gian cho đeH n phaG n tieH p theo. Tuy
nhiê n, tô i khô ng theF khieH n cá c lom đen baH t bı̀nh neH u khô ng nó i mộ t chú t veG vaH n đeG
nà y ở đâ y. Bê n trong mộ t lom đen, khô ng gian và thời gian bị cuộ n lạ i đeH n mức
khoả ng cá ch từ châ n trời sự kiệ n đeH n đieF m kı̀ dị khô ng phả i là mộ t khoả ng cá ch
trong khô ng gian theo ý nghı̃a bı̀nh thường nữa (theo nghı̃a nó có theF được đo
theo km hoặ c mộ t soH đơn vị chieG u dà i thı́ch hợp khá c). Thay vậ y, nó trở thà nh
mộ t chieG u thời gian. VeG cơ bả n, khoả ng cá ch xuyê n tâ m đeH n tâ m củ a lom đen bị
thay bởi trụ c thời gian! Đợi mộ t chú t, bạ n nghı̃, chú ng ta đang nó i tới cỡ củ a
những lom đen theo bá n kı́nh Schwarzschild được xá c định rõ rà ng nhaH t theo cá c
đơn vị chieG u dà i. Sự khá c biệ t là ở chom bá n kı́nh Schwarzschild là bá n kı́nh nhı̀n
từ bê n ngoà i lom đen. Hã y tưởng tượng đang quan sá t mộ t lom đen trê n mộ t taH m
mà n sá ng là m noF i bậ t rõ châ n trời sự kiệ n củ a nó , vı́ dụ mộ t tinh vâ n khı́ phá t
sá ng. Khoả ng cá ch xuyê n qua cá i đı̃a đen nà y là đường kı́nh củ a nó , hay hai laG n
bá n kı́nh Schwarzschild củ a nó . Mộ t khi ở bê n trong lom đen, mọ i thứ raH t khá c đi.
Sự hoá n đoF i nà y củ a khô ng gian và thời gian giả i thı́ch tạ i sao baH t cứ vậ t
nà o hem rơi và o trong lom đen là khô ng có chọ n lựa nà o khá c ngoà i việ c rơi và o
trong veG phı́a đieF m kı̀ dị. Cá c nhà vậ t lı́ vı́ von hà nh trạ ng nà y với cá ch khô ng theF
trá nh được mà chú ng ta chuyeF n độ ng trong thời gian veG phı́a tương lai. Ngoà i ra,
vı̀ bạ n khô ng theF tieH n xa hơn mộ t khi bạ n đã tới đieF m kı̀ dị, nê n đieF m nà y phả i
đá nh daH u sự keH t thú c củ a chı́nh thời gian! Đâ y là chom cá c đieF m kı̀ dị lom đen khá c
với Vụ NoF Lớn là đieF m kı̀ dị đá nh daH u sự bad t đaG u củ a thời gian. Chú ng gioH ng với
đieF m kı̀ dị Vụ Co Lớn hơn (đieF m đá nh daH u sự keH t thú c củ a khô ng gian và thời gian
neH u có đủ vậ t chaH t trong Vũ trụ đeF là m cho nó tự co lạ i).
7Từ những dò ng chú thı́ch đeG u đặ n kieF u như dò ng nà y.

Thời gian caG n thieH t đeF đi từ châ n trời sự kiệ n đeH n đieF m kı̀ dị, khi đo bởi cá i
gı̀ đó đang rơi và o, tı̉ lệ với khoH i lượng củ a lom đen. Như vậ y, với mộ t lom đen gaH p
mười laG n khoH i lượng Mặ t Trời, sẽ maH t khoả ng mộ t phaG n mười nghı̀n củ a mộ t giâ y
đeF đi tới đieF m kı̀ dị, trong khi đoH i với mộ t siê u lom đen có theF maH t đeH n và i phú t.
Mộ t câ u hỏ i thường được nê u ra là mộ t nhà du hà nh đang rơi qua châ n
trời sự kiệ n củ a mộ t lom đen có đeF ý thaH y sự khá c biệ t nà o hay khô ng (giả sử lom
đen đó đủ lớn đeF nhà du hà nh soH ng só t trước lực thủ y trieG u). Câ u trả lời là khô ng.
Cá ch duy nhaH t bạ n có theF bieH t được mı̀nh đã đi qua châ n trời sự kiệ n (hã y lưu ý
là m theH nà o mà nhà du hà nh giờ đã thà nh bạ n roG i? đừng giậ n hờn nhé , tô i chaN ng
bieH t bạ n là ai và tô i cũ ng khô ng muoH n mộ t keH t cụ c như theH xả y ra với baH t kı̀ ai) sẽ
là bạ n coH gad ng là m dừng chuyeF n độ ng rơi và trè o trở ra bap ng cá ch bậ t độ ng cơ
tê n lửa đaF y bạ n ra khỏ i tâ m củ a lom đen. Theo nhà thiê n vă n vậ t lı́ người Nga và là
mộ t chuyê n gia hà ng đaG u veG lom đen, Igor Novikov, mộ t trong những khı́a cạ nh kı̀
lạ khá c nữa củ a vậ t lı́ họ c lom đen và mộ t hệ quả củ a cá ch thời gian bị cuộ n lạ i là
rap ng khi coH là m như vậ y (đoH t độ ng cơ tê n lửa đeF thoá t ra khỏ i lom đen) bạ n sẽ đi
tới đieF m kı̀ dị cò n nhanh hơn so với khi bạ n tad t cá c độ ng cơ đi!
ĐieG u nà y chad c chad n là raH t phả n trực giá c nhưng ô ng giả i thı́ch nó như sau.
Hã y nhớ rap ng khô ng có độ ng cơ tê n lửa đang chá y thı̀ bạ n đang rơi tự do và
khô ng chịu baH t kı̀ lực haH p dam n nà o (taH t nhiê n là ngoà i lực thủ y trieG u ra). Bap ng cá ch
hướng tê n lửa củ a bạ n ra xa đieF m kı̀ dị và đoH t độ ng cơ, bạ n sẽ cả m nhậ n mộ t lực
gia toH c hướng lê n và , do nguyê n lı́ tương đương, gia toH c nà y gioH ng như sự cả m
giá c tá c dụ ng củ a mộ t trường haH p dam n. Tuy nhiê n, do cá ch khô ng gian và thời
gian hò a quyệ n bê n trong lom đen, nê n bạ n tieH p tụ c rơi với toH c độ khô ng đoF i như
trước đó . Lú c nà y đú ng là thời gian củ a bạ n sẽ chậ m đi. Đâ y gọ i là sự dã n nở thời
gian do haH p dam n và tô i sẽ trı̀nh bà y nó trong Chương 6. Có nghı̃a là mộ t vậ t rơi từ
châ n trời sự kiệ n đeH n đieF m kı̀ dị sẽ khieH n bạ n, nó i vı́ dụ thô i, cả m thaH y mười giâ y
giờ như có nă m giâ y thô i. Lạ thay!
Trong khi vieH t chương nà y, tô i đã nó i với vợ tô i, Julie, rap ng tô i đã vieH t tới
chom tô i mô tả bê n trong lom đen trô ng như theH nà o. “Rất tối, em nghĩ vậy” là câ u
đá p ngâ y ngô và sâ u sad c củ a vợ tô i. Thậ t ra, nó khô ng hoà n toà n toH i đen vı̀ á nh
116
Jim Al-Khalili
sá ng từ Vũ trụ bê n ngoà i vam n rơi và o. Sự khá c biệ t là ở chom á nh sá ng trở nê n bị
bẻ cong và tậ p trung và o mộ t mả ng sá ng nhỏ . Nó na ná như là nhı̀n ngọ n đè n
đang lù i xa từ loH i và o mộ t đường haG m toH i khi bạ n lieG u lı̃nh bước sâ u và o trong cá i
lom đó .
Giờ chú ng ta hã y xé t mộ t nhà quan sá t ở xa nhı̀n thaH y cá i gı̀ khi mộ t vậ t rơi
và o trong mộ t lom đen, đeF cho đơn giả n, ta giả sử nó khô ng quay trò n. Giờ hã y
tưởng tượng bạ n đang ở trong phi thuyeG n vũ trụ củ a mı̀nh, neo ở mộ t khoả ng
cá ch an toà n bê n ngoà i châ n trời sự kiệ n. Bạ n chứng kieH n mộ t người đoG ng nghiệ p
đang rơi veG phı́a châ n trời sự kiệ n. Thay vı̀ nhı̀n thaH y anh ta rơi mom i lú c mộ t nhanh
cho đeH n khi anh ta baH t ngờ bieH n maH t qua châ n trời đó , toH c độ rơi củ a anh ta dường
như mom i lú c mộ t chậ m đi khi anh ta tieH n tới đường châ n trời đó , cho đeH n cuoH i
cù ng thı̀ anh ta dừng lạ i, đó ng bă ng, ngay bê n ngoà i nó . Sự chậ m đi bieF u kieH n nà y
củ a vậ t rơi là do cá ch lực haH p dam n ả nh hưởng đeH n toH c độ trô i củ a thời gian. Thậ t
vậ y, thời gian đú ng là chậ m đi trong trường haH p dam n và sự chậ m đi nà y dem thaH y
nhaH t trong trường haH p dam n mạ nh bê n ngoà i mộ t lom đen.
NeH u nhà du hà nh đã tı́nh rap ng anh ta sẽ đi qua châ n trời sự kiệ n lú c mười
hai giờ chı́nh xá c theo cả hai đoG ng hoG đã đoG ng bộ hó a trước đâ y củ a bạ n, thı̀ bạ n
có theF , qua mộ t chieH c kı́nh thiê n vă n mạ nh, quan sá t thời gian bieF u hiệ n trê n đoG ng
hoG củ a anh ta khi anh ta rơi. Bạ n sẽ thaH y kim trê n đoG ng hoG củ a anh ta chạ y chậ m
đi khi anh ta tieH n veG phı́a châ n trời sự kiệ n cho đeH n khi cuoH i cù ng chú ng dừng lạ i
đú ng lú c mười hai giờ. Thậ t vậ y, tạ i châ n trời sự kiệ n, thời gian dừng lạ i. Thı̉nh
thoả ng, người ta đeG xuaH t (sai laG m) rap ng bạ n sẽ nhı̀n thaH y anh ta đó ng bă ng ở bê n
ngoà i châ n trời đó mã i mã i. Thậ t ra, hı̀nh ả nh củ a anh ta sẽ mờ đi raH t nhanh và
anh ta sẽ bieH n maH t. Đâ y khô ng phả i là bạ n đã “nhı̀n thaH y” anh ta rơi qua châ n trời
sự kiệ n, mà vı̀ á nh sá ng từ anh ta đi tới bạ n đã bị lệ ch đỏ sang những bước só ng
dà i đeH n mức nó nhanh chó ng vượt ra khỏ i phoF nhı̀n thaH y. Sự lệ ch đỏ nà y khô ng
gioH ng lad m với những thiê n hà ở xa đang lù i ra xa có á nh sá ng bị dịch chuyeF n
Doppler. Giờ thı̀ có thê m mộ t ả nh hưởng nữa do sự chậ m đi củ a thời gian ở gaG n
châ n trời sự kiệ n là m cho á nh sá ng xuaH t hiệ n trước bạ n có taG n soH thaH p hơn và , do
đó , bước só ng, bị lệ ch đỏ , dà i hơn. Tuy nhiê n, nhà du hà nh đang rơi và o kia lạ i có

khá i niệ m raH t khá c veG toH c độ thời gian trô i và tı́nh được anh ta rơi và o lom đen mom i
lú c mộ t nhanh.
Để nhìn thấy lỗ đen

Có lẽ bạ n đang nghı̃ toà n bộ câ u chuyệ n thời gian trô i chậ m đi nà y, sự
chuyeF n độ ng ở toH c độ á nh sá ng, sự ké o dã n như mı̀ oH ng roG i né n lạ i đeH n kı́ch cỡ
zero và mậ t độ vô hạ n thuaG n tú y là chaH t liệ u củ a truyệ n khoa họ c viem n tưởng. Xé t
cho cù ng, chưa có ai từng mặ t đoH i mặ t với mộ t lom đen thực teH và toà n bộ những
keH t luậ n nà y có được từ sự nghiê n cứu những tı́nh chaH t củ a chú ng trê n lı́ thuyeH t.
Cho đeH n thậ p niê n 1960, đa soH cá c nhà thiê n vă n cả m thaH y khó mà tin, baH t
chaH p những tiê n đoá n lı́ thuyeH t, rap ng thậ t sự có những lom đen ở ngoà i kia. Nhưng
với những tieH n bộ trong lı̃nh vực thiê n vă n họ c vô tuyeH n và tia X và mộ t soH khá m
phá haH p dam n trong thậ p niê n 1960 như bức xạ neG n vũ trụ (khá m phá xá c nhậ n lı́
thuyeH t Big Bang), quasar và pulsar, baH t ngờ những lom đen khô ng cò n kı̀ quặ c nữa.
Cù ng với khá m phá nà y, nhieG u thà nh tựu lı́ thuyeH t quan trọ ng veG vậ t lı́ họ c lom đen
diem n ra trong thậ p niê n 1960, 1970 và và o thậ p niê n 1980 tô i đoá n rap ng cá c nhà
thiê n vă n tin chad c 90% rap ng cá c lom đen có toG n tạ i.
Có lẽ bạ n nghı̃ mức độ tin cậ y 90% là chưa đủ , nhưng nhờ những fan hâ m
mộ lom đen như tô i mà thậ p niê n 1990 đã chứng kieH n mộ t sự tı́ch gó p bap ng chứng
thê m nữa và chú ng ta khô ng cò n gı̀ nghi ngờ nữa cả . Tô i sẽ đưa mức độ tin cậ y
hiệ n nay lê n 99%. Vậ y bap ng chứng nà y khi đó là gı̀? Xé t cho cù ng, neH u theo định
nghı̃a mộ t lom đen là đen thui, thı̀ là m theH nà o nó được nhậ n ra trong bó ng đen củ a
khô ng gian? Cho dù có mộ t tinh vâ n phá t quang choH ng lưng cho nó , nhưng bạ n
đừng quê n rap ng cá c lom đen quá nhỏ veG kı́ch cỡ thiê n vă n nê n chú ng sẽ quá nhỏ
bé đeF có theF nhı̀n thaH y ngay cả bap ng những chieH c kı́nh thiê n vă n mạ nh nhaH t.
Bı́ mậ t cho khả nă ng phá t hiệ n ra chú ng (thậ t baH t ngờ, nó đã được John
Mitchell nê u ra hoG i hai tră m nă m trước) nap m ở cá ch chú ng ả nh hưởng đeH n vậ t
chaH t nhı̀n thaH y ở gaG n đó . Hã y nhớ lạ i rap ng những hệ sao đô i quay xung quanh
nhau hay, chı́nh xá c hơn, xung quanh khoH i tâ m haH p dam n chung củ a chú ng (mộ t
118
Jim Al-Khalili
đieF m tưởng tượng trong khô ng gian là đieF m chı́nh giữa củ a khoH i lượng củ a
chú ng). NeH u chú ng có cù ng khoH i lượng thı̀ chú ng sẽ có cù ng bá n kı́nh quỹ đạ o và
vı̀ tâ m haH p dam n củ a chú ng sẽ chia đô i đường noH i lieG n chú ng, nhưng neH u mộ t ngô i
sao nặ ng hơn ngô i sao kia nhieG u laG n thı̀ nó chı̉ hơi chao đả o mộ t chú t trong khi
ngô i sao nhẹ hơn tieH n hà nh phaG n lớn việ c “chạ y” xung quanh nó . Đâ y là vı̀ tâ m
haH p dam n lú c nà y nap m gaG n ngô i sao lớn hơn.
NeH u mộ t trong hai ngô i sao đủ lớn đeF co lạ i thà nh mộ t lom đen thı̀, cho dù
bâ y giờ nó là khô ng theF nhı̀n thaH y, tá c dụ ng haH p dam n củ a nó lê n ngô i sao đoG ng
hà nh sẽ vam n như cũ . Lưu ý rap ng chú ng sẽ ở khô ng quá gaG n nhau đeF cho ngô i sao
kia bị nuoH t bởi lom đen vı̀ hai ngô i sao đã bị hú t veG phı́a nhau từ lâ u trước đó neH u
chú ng ở gaG n như theH (nhưng chú ng vam n có theF ở đủ gaG n cho lom đen nuoH t mộ t phaG n
chaH t khı́ từ beG mặ t củ a ngô i sao đoG ng hà nh).
Trê n lı́ thuyeH t, chú ng ta sẽ có theF quan sá t “sự lad c lư” trong chuyeF n độ ng
củ a ngô i sao nhı̀n thaH y cò n lạ i và từ đó suy luậ n ra bao nhiê u khoH i lượng là caG n
thieH t đeF là m cho mộ t vậ t theF to như mộ t ngô i sao chuyeF n độ ng như theH nà y. Xé t
cho cù ng, những ngô i sao đơn lẻ khô ng lad c lư mà chaN ng có lı́ do gı̀ và chuyeF n độ ng
như theH phả i là keH t quả củ a mộ t sự tậ p trung khoH i lượng heH t sức lớn ở gaG n đó .
Trong thời gian gaG n đâ y, người ta cò n phá t hiệ n ra sự lad c lư nhỏ xı́u trong vị trı́
củ a mộ t ngô i sao có theF do những hà nh tinh quay xung quanh nó khô ng theF nhı̀n
thaH y trực tieH p gâ y ra. Tuy nhiê n, từ khoH i lượng củ a ngô i sao và lượng lad c lư, ta có
theF suy luậ n ra người bạ n đoG ng hà nh khô ng nhı̀n thaH y kia có khoH i lượng bao
nhiê u. NeH u nó , thı́ dụ , gaH p mười laG n khoH i lượng mặ t trời (nó i theH cho an toà n) thı̀
nó phả i là mộ t lom đen.
Khô ng như bạ n nghı̃, cá ch phá t hiệ n sự lad c lư khô ng phả i là đo chuyeF n
độ ng qua lạ i (chuyeF n độ ng tới lui củ a ngô i sao theo hướng vuô ng gó c với đường
nhı̀n củ a chú ng ta) mà từ sự thay đoF i bước só ng á nh sá ng rời khỏ i ngô i sao khi
quỹ đạ o củ a nó đưa nó đeH n gaG n chú ng ta và khi nó tieH n ra xa chú ng ta. Mộ t laG n
nữa, đâ y chı̉ là mộ t hiệ u ứng Doppler. Bước só ng củ a á nh sá ng bị né n lạ i (veG phı́a
đaG u xanh củ a quang phoF ) khi nó chuyeF n độ ng veG phı́a chú ng ta và bị ké o dã n (veG
đaG u đỏ bước só ng dà i hơn) khi nó chuyeF n độ ng ra xa. Dù cho hệ sao đô i xem như

mộ t toF ng theF đang chuyeF n độ ng veG phı́a nà o là khô ng quan trọ ng vı̀ đó là sự bieH n
thiê n bước só ng quan sá t thaH y mà chú ng ta caG n đeH n. Từ toH c độ mà sự bieH n thiê n
bước só ng nà y xả y ra, cộ ng với mộ t soH thô ng tin khá c nữa, ta có theF suy luậ n ra
chu kı̀ quỹ đạ o và , do đó , khoH i lượng củ a người bạ n đoG ng hà nh khô ng nhı̀n thaH y
kia.
ĐieG u nà y trê n lı́ thuyeH t nghe raH t thô ng minh, nhưng trê n thực teH hó a ra nó
khô ng đơn giả n như theH . Có những lı́ do khá c nữa lı́ giả i tạ i sao chú ng ta chı̉ nhı̀n
thaH y mộ t trong hai ngô i sao trong mộ t hệ sao đô i. Lời giả i thı́ch đơn giả n nhaH t là
neH u như ngô i sao kia quá nhỏ và quá mờ và do đó bị ngô i sao đoG ng hà nh lớn hơn,
sá ng hơn củ a nó á t maH t. Có theF là ngô i sao khô ng nhı̀n thaH y là mộ t sao lù n trad ng
hoặ c thậ m chı́ là mộ t sao neutron. Cá i caG n thieH t là chứng minh nó có khoH i lượng
ở trê n giá trị tới hạ n cho mộ t lom đen (thı́ dụ bap ng nă m hoặ c mười laG n khoH i lượng
Mặ t Trời). Tuy nhiê n, đâ y cũ ng chưa phả i là mộ t bap ng chứng rap ng nó là mộ t lom
đen. Iogor Novikov từng nó i theH nà y: “‘sự khô ng nhı̀n thaH y’ là mộ t bap ng chứng
nghè o nà n cho sự toG n tạ i củ a cá i gı̀ đó ”, và ô ng trı́ch dam n mộ t câ u chuyệ n hà i xưa
cũ veG tiê u đeG củ a mộ t bà i bá o nghiê n cứu: ‘Sự khô ng có mặ t củ a cộ t điệ n bá o và
dâ y điệ n bá o ở địa đieF m khai quậ t khả o coF là mộ t bap ng chứng củ a sự phá t trieF n
củ a truyeG n thô ng vô tuyeH n ở những neG n vă n minh coF đạ i’.
RoH t cuộ c cá i xá c nhậ n sự toG n tạ i củ a lom đen giữa những hệ sao đô i là cá i tô i
đã từng nó i bó ng gió tới. NeH u hai vậ t theF đoG ng hà nh (ngô i sao vam n cò n tỏ a sá ng
và ứng cử viê n lom đen khô ng nhı̀n thaH y) ở đủ gaG n nhau thı̀ lực haH p dam n mạ nh
khủ ng khieH p củ a lom đen sẽ từ từ nuoH t chaH t khı́ ra khỏ i lớp vỏ ngoà i củ a ngô i sao
kia. ChaH t khı́ nà y sẽ xoad n oH c veG phı́a châ n trời sự kiệ n củ a lom đen, nó ng lê n khi nó
tă ng toH c và tạ o ra cá i gọ i là đı̃a boG i tụ xung quanh lom đen. Vậ t chaH t trong cá i đı̃a
nà y nó ng đeH n mức, trước khi nó rơi và o, nó sẽ giả i phó ng mộ t tı́n hiệ u phá t xạ tia
X mạ nh khô ng theF nhaG m lam n, đó chı́nh là những vụ noF bức xạ điệ n từ nă ng lượng
cao. Chú ng sẽ khá c mộ t cá ch tinh vi với sự phá t xạ tia X tạ o bởi mộ t soH pulsar
(những sao neutron đang quay nhanh) do chuyeF n độ ng quay nhanh củ a chú ng,
vı̀ trong trường hợp đı̃a boG i tụ củ a lom đen, thời gian củ a cá c xung là ngam u nhiê n.
120
Jim Al-Khalili
Cá c pulsar tia X phá t ra tı́n hiệ u củ a chú ng ở những khoả ng thời gian đeG u đặ n khi
chú ng quay trò n, na ná như mộ t ngọ n hả i đă ng vậ y.
Vậ y những hệ đô i tia X như theH có toG n tạ i khô ng? Câ u trả lời là có . Vı́ dụ
noF i tieH ng nhaH t là hệ mà Stephen Hawking đến cuoH i cù ng, và có chú t miem n cưỡng
(do ô ng đã đá nh cược với Kip Thorne) phải thừa nhậ n rap ng phả i có chứa mộ t lom
đen. Nó có tê n là Cygnus X-1 và ở cá ch Trá i ĐaH t khoả ng sá u nghı̀n nă m á nh sá ng,
nhưng nap m trong Thiê n hà củ a chú ng ta. Bạ n đoG ng hà nh nhı̀n thaH y là mộ t ngô i
sao khoF ng loG gaH p khoả ng ba mươi laG n khoH i lượng Mặ t Trời (suy luậ n bap ng cá ch
nghiê n cứu á nh sá ng mà nó phá t ra). Bap ng cá ch nghiê n cứu cá ch nó lad c lư (từ sự
lệ ch Doppler tuaG n hoà n củ a nó ), khoH i lượng củ a bạ n đoG ng hà nh khô ng nhı̀n thaH y
củ a nó được đặ t ra và o khoả ng mười laG n khoH i lượng Mặ t Trời.8 Mả nh cuoH i cù ng
trong trò chơi ghé p hı̀nh xuaH t hiệ n từ chu kı̀ củ a những phá t xạ tia X từ đı̃a boG i tụ
giả i phó ng ra với taG n soH và i tră m laG n trê n giâ y và cho chú ng ta bieH t chaH t khı́ đang
quay xung quanh cá i lom đó bao nhanh. Vı̀ khô ng gı̀ có theF chuyeF n độ ng nhanh hơn
á nh sá ng, nê n chu kı̀ nà y mang lạ i cho chú ng ta mộ t kı́ch cỡ toH i đa cho quỹ đạ o
và cho thaH y cá i lom đó phả i nhỏ hơn nhieG u so với Trá i ĐaH t, và việ c né n mười laG n
khoH i lượng mặ t trời và o mộ t theF tı́ch nhỏ như theH có nghı̃a là nó phả i là mộ t lom
đen. Cá c định luậ t vậ t lı́ phá t bieF u rap ng nó khô ng theF là cá i gı̀ khá c.
Cò n có những ứng cử viê n khá c cho những lom đen trong những hệ sao đô i
tia X trong Thiê n hà củ a chú ng ta và trong những thiê n hà lá ng gieG ng. Người ta
ước tı́nh chı̉ riê ng Thiê n hà củ a chú ng ta có khả nă ng chứa hà ng triệ u lom đen!
Toà n bộ những gı̀ tô i trı̀nh bà y cho đeH n đâ y là những lom đen “sâ n vườn”
quen thuộ c hı̀nh thà nh khi những ngô i sao khoH i lượng lớn co lạ i dưới sức nặ ng
củ a riê ng chú ng. Có mộ t loạ i lom đen khá c nữa, mà theo mộ t nghı̃a nà o đó , cò n aH n
tượng hơn. Mộ t trong những khá m phá chı́nh khá c nữa veG thiê n vă n họ c trong
thậ p niê n 1960 là sự khá m phá ra quasar (vieH t tad t củ a ‘những nguoG n vô tuyeH n giả
sao’). Giả sao có nghı̃a là chú ng gioH ng với những ngô i sao ở chom chú ng xuaH t hiệ n
8Chú ng tô i khô ng chad c chad n lad m với ước tı́nh nà y và vam n có mộ t khả nă ng raH t nhỏ là nó có theF
là mộ t sao neutron khoH i lượng lớn neH u nó nap m ở giới hạ n dưới củ a khoH i lượng mà nó có theF có .

dưới dạ ng những vậ t theF đieF m thay vı̀ những thù y sá ng trả i rộ ng như thiê n hà
hay tinh vâ n. Chú ng cò n giả i phó ng bức xạ mạ nh trong dả i taG n vô tuyeH n – và
khô ng phả i vı̀ chú ng có chứa những trạ m phá t vô tuyeH n củ a riê ng chú ng như tô i
thường nghı̃ lú c nhỏ khi laG n đaG u tiê n tô i đọ c veG chú ng. Ngà y nay, chı̉ mộ t phaG n
nhỏ trong soH taH t cả những quasar đã khá m phá là những nguoG n vô tuyeH n, như tê n
gọ i cho bieH t. Cá i quan trọ ng hơn là hó a ra cá c quasar khô ng heG nhỏ như những
ngô i sao. Chú ng cò n là những vậ t theF xa xă m nhaH t trong Vũ trụ Nhı̀n thaH y và mộ t
soH ở xa hơn mười tı̉ nă m á nh sá ng (nghı̃a là á nh sá ng đã rời chú ng khi Vũ trụ cò n
raH t trẻ ). ĐeF cho những vậ t theF ở xa như vậ y tỏ a sá ng với độ sá ng như theH , chú ng
phả i heH t sức già u nă ng lượng. Thậ t ra, ngà y nay cá c quasar được xem là những
thiê n hà trẻ “hoạ t độ ng” với phaG n lớn nă ng lượng củ a chú ng (gaH p khoả ng mộ t
nghı̀n laG n cô ng suaH t phá t nă ng lượng củ a taH t cả cá c ngô i sao trong Thiê n hà củ a
chú ng ta) phá t ra từ mộ t cá i lõ i nhỏ xı́u ở chı́nh giữa. Cá i lõ i chứa cá i gọ i là mộ t
siê u lom đen. Thường thı̀ những lom đen như vậ y có khoH i lượng gaH p hà ng triệ u laG n
khoH i lượng Mặ t Trời.
KeF từ khi khá m phá ra cá c quasar đang aF n chứa bê n trong chú ng những lom
đen khoF ng loG , người ta đã phá t hiệ n ra nhieG u thiê n hà lớn có khả nă ng trả i qua
mộ t pha quasar trước khi chú ng hı̀nh thà nh. Cho dù khô ng như vậ y, chú ng vam n
có theF chứa mộ t siê u lom đen tạ i tâ m củ a chú ng. Những lom đen nà y hı̀nh thà nh từ
sự tı́ch gó p vô soH lượng chaH t khı́ sao trong cá i tâ m dà y đặ c củ a những thiê n hà .
Lom đen củ a thiê n hà Andromeda gaH p khoả ng ba mươi triệ u khoH i lượng mặ t trời
với bá n kı́nh tỏ a ra bap ng kı́ch cỡ củ a hệ mặ t trời củ a chú ng ta. Lom đen củ a Thiê n
hà củ a chú ng ta thı̀ nhỏ hơn với kı́ch cỡ ước tı́nh chừng và i triệ u laG n khoH i lượng
mặ t trời. Mộ t khi mộ t lom đen siê u khoH i đã hı̀nh thà nh, nó sẽ từ từ nuoH t laH y chaH t
khı́ xung quanh và ngà y mộ t to hơn.
122
Jim Al-Khalili
Lỗ đen không đen lắm
Hai mươi lă m nă m trước, Stephen Hawking đã phá t hiệ n rap ng cá c lom đen
roH t cuộ c khô ng hoà n toà n đen thui, khi nhı̀n từ bê n ngoà i. Oí ng nhậ n ra rap ng mộ t
quá trı̀nh lượng tử gọ i là sự tạo cặp có theF là m cho mộ t lom đen rò rı̉ nă ng lượng
củ a nó raH t chậ m và o trong khô ng gian. Khi xả y ra như vậ y, nó sẽ từ từ co lạ i veG
kı́ch cỡ cho đeH n khi cuoH i cù ng thı̀ nó phá t noF và chaN ng cò n lạ i gı̀ cả . Vı̀ theH sẽ khô ng
đú ng neH u nó i cá i rơi và o trong lom đen khô ng bao giờ xuaH t hiệ n trở lạ i. RoH t cuộ c,
nó sẽ phá t xạ dưới dạ ng những hạ t nhỏ xı́u trong mộ t chu kı̀, trê n thực teH , có theF
xem là vô hạ n!
Quá trı̀nh nà y gọ i là bức xạ Hawking và caG n giả i thı́ch mộ t chú t ở đâ y.
Trong theH giới hạ nguyê n tử, hai hạ t, thı́ dụ như electron và hạ t phả n vậ t
chaH t củ a nó 9 (gọ i là positron) có theF tự phá t xuaH t hiệ n từ cá i hoà n toà n hư vô . Cơ
họ c lượng tử nó i rap ng đieG u nà y được phé p miem n là hai hạ t keH t hợp trở lạ i raH t
nhanh trong mộ t quá trı̀nh gọ i là hủy cặp, đeF trả lạ i nă ng lượng chú ng phả i có caG n
thieH t đeF sinh ra lú c đaG u. Tô i bieH t như theH nà y sẽ khieH n bạ n khó hieF u. Thậ t vậ y,
đieG u đó khô ng dem hieF u, nhưng cá i kı̀ lạ có theF và thậ t sự xả y ra trong theH giới củ a
cơ họ c lượng tử. Bạ n có theF hỏ i vậ y thı̀ nă ng lượng caG n thieH t đeF tạ o ra cá c hạ t lú c
đaG u từ đâ u mà có . Câ u trả lời là nă ng lượng đó có theF “vay mượn từ hư vô ” và
phả i hoà n trả lạ i “hư vô ” raH t nhanh vı̀ tự nhiê n khô ng thı́ch bị thieH u nợ lâ u.
Hawking nhậ n ra rap ng khi mộ t cặ p hạ t được tạ o ra raH t gaG n châ n trời sự kiệ n củ a
mộ t lom đen thı̀ hoặ c là hạ t, hoặ c là phả n hạ t củ a nó có theF rơi và o trong lom đen
trong khi hạ t kia có theF thoá t ra ngoà i. Vı̀ nó khô ng cò n có theF hủ y với người anh
9Mộ t quan niệ m sai phoF bieH n là cá c phả n hạ t có khoH i lượng â m và khoH i lượng â m nà y triệ t tiê u
với khoH i lượng dương củ a hạ t. ĐieG u nà y khô ng đú ng. Phả n vậ t chaH t có cù ng loạ i khoH i lượng, và
bị ả nh hưởng bởi lực haH p dam n gioH ng như vậ t chaH t bı̀nh thường. Từ “phả n” là ý muoH n nó i những
hạ t nà y có điệ n tı́ch trá i daH u (cộ ng với mộ t và i khá c biệ t khá c). Cho nê n, vı̀ electron tı́ch điệ n
â m, nê n positron mang điệ n dương. Tuy nhiê n, trê n mọ i phương diệ n chú ng là y hệ t nhau, trừ
thực teH là Vũ trụ củ a chú ng ta chứa chủ yeH u electron).

em củ a nó nữa, nê n nó được phé p, gioH ng như Pinocchino, trở thà nh mộ t electron
hay positron soH ng thậ t sự. Nă ng lượng mà nó có và khô ng phả i hoà n trả lạ i có
nguoG n goH c từ chı́nh lom đen đó .
Sự bức xạ Hawking phả i diem n ra suoH t mọ i thời gian ngay bê n ngoà i châ n
trời sự kiệ n củ a lom đen, nhưng chı̉ trong mộ t soH lượng raH t nhỏ trường hợp thı̀ mới
có mộ t hạ t trong cá c hạ t thoá t ra ngoà i. Trong phaG n lớn thời gian cả hai hạ t sẽ
rơi và o trong lom đen. Nguyê n do mộ t trong hai hạ t có theF thoá t ra ngoà i mã i mã i
là vı̀ lực thủ y trieG u: hạ t nap m gaG n lom đen hơn mộ t chú t bị nó hú t haH p dam n mạ nh
hơn nhieG u.
ĐoH i với những lom đen cỡ bı̀nh thường, quá trı̀nh nà y hoà n toà n có theF bỏ
qua vı̀ soH hạ t bị nuoH t và o từ khô ng gian xung quanh nhieG u gaH p bộ i soH hạ t bị maH t
do sự bức xạ Hawking. Hiệ u ứng chı̉ trở nê n đủ đá ng keF đeF mà quan tâ m khi mộ t
lom đen đã co xuoH ng tới kı́ch cỡ vi mô (sau mộ t thời gian dà i hơn tuoF i củ a Vũ trụ )
khi vù ng bê n ngoà i châ n trời sự kiệ n củ a nó nó ng lê n và bức xạ phá t ra raH t mạ nh.
Sự co lạ i nà y củ a lom đen là do nó tuâ n theo phương trı̀nh noF i tieH ng củ a Einstein
E = mc2 nói rap ng khoH i lượng (m) và nă ng lượng (E) là có theF hoá n đoF i và dạ ng
nà y có theF bieH n đoF i thà nh dạ ng kia. Quá trı̀nh nà y xả y ra ở đâ y hai laG n. Thứ nhaH t,
hạ t thoá t ra đã được phú cho khoH i lượng (chaH t đã cho) bieH n đoF i từ nă ng lượng
thuaG n tú y trı́ch xuaH t từ lom đen. RoG i bả n thâ n lom đen bị maH t nă ng lượng nà y do sự
sinh mộ t hạ t phả i tạ o ra nă ng lượng đó bap ng cá ch laH y mộ t phaG n khoH i lượng nhỏ
củ a riê ng nó . Nhı̀n từ xa bê n ngoà i, chú ng ta nó i rap ng lom đen đã đẻ ra mộ t hạ t.
Châ n trời sự kiệ n củ a nó có vẻ nó ng lê n vı̀ nó bức xạ ra những hạ t nà y. Nhưng chı̉
xung quanh những lom đen rất nhỏ thı̀ quá trı̀nh nà y mới khô ng theF bỏ qua.
Người ta từng đeG xuaH t rap ng những lom đen mini như vậ y thậ t sự có theF toG n
tạ i. Chú ng được tạ o ra ngay sau Big Bang và mộ t soH có theF vam n cò n ở đâ u đó ngà y
nay. LaH y vı́ dụ , neH u đı̉nh Everest có theF bị né n xuoH ng đeH n kı́ch cỡ củ a mộ t nguyê n
tử thı̀ nó sẽ bieH n thà nh mộ t lom đen mini như vậ y. Khi đó nó sẽ giả i phó ng bức xạ
Hawking với toH c độ raH t cao. Cho dam u vậ y, nó sẽ khô ng hoà n toà n bay hơi trong
hà ng tı̉ nă m trời. Giờ thı̀ chı́nh đieG u đó xả y ra với Vũ trụ đã 15 tı̉ nă m tuoF i, nê n
mọ i lom đen mini đã sinh ra thời Vũ trụ sơ khai với khoH i lượng ban đaG u bap ng với
124
Jim Al-Khalili
ngọ n Everest thı̀ lú c nà y nó hoà n toà n vừa mới bay hơi heH t. Vı̀ chú ng phá t bức xạ
với toH c độ tă ng daG n khi chú ng co lạ i, nê n chú ng sẽ keH t thú c trong mộ t vụ noF khủ ng
khieH p cuoH i cù ng củ a bức xạ nă ng lượng cao. Cho dù tin hay khô ng, cá c nhà thiê n
vă n hiệ n đang tı̀m kieH m những vụ noF bức xạ má ch bả o như theH .
Có lẽ nă ng lượng củ a cá c lom đen cũ ng có theF được trı́ch xuaH t nhâ n tạ o.
Trong trường hợp nà y nê n bò n rú t nă ng lượng quay. Nhà vậ t lı́, toá n họ c người
Anh, và là cộ ng sự lâ u nă m củ a Hawking, Roger Penrose, đã đeG xuaH t, trước khi có
quan niệ m bay hơi củ a Hawking, rap ng neH u mộ t vậ t đi và o ergosphere củ a mộ t lom
đen đang quay trò n và roG i tá ch thà nh hai phaG n với mộ t phaG n rơi và o trong lom đen,
thı̀ phaG n cò n lạ i có theF bị né m ra ngoà i với nă ng lượng cao hơn nă ng lượng ban
đaG u mà nó có . Nă ng lượng mà nó có phá t sinh từ lom đen và sẽ là m chậ m chuyeF n
độ ng quay củ a lom đen đi mộ t chú t.
Có lẽ mộ t neG n vă n minh tieH n bộ có theF đi qua lom đen sẽ có theF khai thá c
phương phá p nà y đeF bieH n nó thà nh mộ t nguoG n nă ng lượng.
Lỗ trắng
Có những nghiệ m nhaH t định củ a cá c phương trı̀nh thuyeH t tương đoH i rộng
cho phé p sự toG n tạ i khô ng chı̉ củ a những lom đen mà cò n có những vậ t theF gọ i là
lom trad ng. Nhưng hó a ra đieG u nà y chı̉ có theF xả y ra neH u như Vũ trụ có những tı́nh
chaH t nhaH t định, gọ i là những điều kiện ban đầu, tạ i thời đieF m Big Bang. Những vậ t
theF gâ y tranh luậ n cao nà y là cá i đoH i nghịch củ a lom đen, thay vı̀ nuoH t vậ t chaH t và o
trong, chú ng sẽ phun vậ t chaH t và nă ng lượng ra Vũ trụ . ĐieF m kı̀ dị củ a chú ng cũ ng
sẽ khá c và sẽ đá nh daH u sự bad t đaG u chứ khô ng phả i keH t thú c củ a thời gian. Tuy
vậ y, khô ng gioH ng như những lom đen, chưa có bap ng chứng thuyeH t phụ c nà o rap ng
những lom trad ng thậ t sự toG n tạ i. Mộ t trong những trở ngạ i là vậ t chaH t rời chú ng có
theF rơi và o trở lạ i và lom trad ng sẽ nhanh chó ng bieH n thà nh lom đen.
Ngà y nay, người ta tin rap ng những lom trad ng lớn khô ng toG n tạ i trong Vũ trụ ,
nhưng cá c quy tad c củ a cơ họ c lượng tử veG cá c hạ t và phả n hạ t đeG xuaH t rap ng neH u
những lom đen mini có toG n tạ i ở thang bậ c hạ nguyê n tử, thı̀ cũ ng sẽ có những đoH i

tá c phả n vậ t chaH t củ a chú ng: những lom trad ng mini. Hawking đã đeG xuaH t rap ng, gioH ng
hệ t như những cặ p hạ t/phả n hạ t có theF thoad t cá i xuaH t hiệ n trong tı́ch tad c, điều
tương tự có theF xả y ra với những cặ p lom đen/lom trad ng độ t ngộ t xuaH t hiệ n từ hư
vô . Nhưng bạ n đừng lo, chú ng sẽ quá nhỏ đeF có baH t kı̀ tá c độ ng nà o đoH i với chú ng
ta.
126
Jim Al-Khalili

THỜI GIAN ĐANG THAY ĐỔI

128
Jim Al-Khalili

“Thời gian là cách tự nhiên giữ cho mọi thứ không xảy ra cùng một lúc.”
John A Wheeler
“Thời gian chỉ là một lời nguyền cứ thế mà trôi.”
Khô ng rõ
Người nước ngoài ở London: “Xin hỏi, what is time?”*

Người đàn ông trên đường: “Đó là một câu hỏi triết lí. Sao lại đi hỏi tôi?”
J G Whitrow
Thời gian là gì?

Chú ng ta hã y đi thaN ng và o vaH n đeG . Cho dù bạ n đã đọ c hay nghe nó i tới ở
đâ u, khô ng có ai hieF u thời gian thậ t sự là cá i gı̀. Đã có quá nhieG u bà i vieH t veG bả n
chaH t củ a thời gian, nhaH t là trong và i nă m trở lạ i đâ y, cho nê n trong quyeF n sá ch
nà y thậ t khó gó p thê m gı̀ nhieG u mang tı́nh că n nguyê n hay chưa được trı̀nh bà y
ở đâ u đó khá c. Nhưng đó khô ng phả i là ý định củ a tô i. Tuy vậ y, tô i khô ng cả m
thaH y mı̀nh caG n rà soá t qua nhieG u quyeF n sá ch hay (và mộ t soH ké m hay hơn) nó i veG
vaH n đeG thời gian – mặ c dù trong những nă m qua tô i cũ ng đã đọ c mộ t soH quyeF n –
roG i sau đó thử và đi tới mộ t soH “gó c nhı̀n” mới hay lậ p luậ n khé o lé o khô ng được
sử dụ ng trước đâ y: lı́ thuyeH t thời gian củ a tô i. TaH t nhiê n, raH t nhieG u cá i đã vieH t veG
thời gian là vô nghı̃a, nhưng có nhieG u chom mặ c dù thoạ t nghe thı̀ vô nghı̃a nhưng
thậ t ra khi bạ n nhı̀n kı̃ nó lạ i mang đeH n mộ t ý nghı̃a nà o đó đeF mà suy ngam m.
Tô i đã đeG cậ p lú c mở đaG u tậ p sá ch nà y rap ng vaH n đeG thời gian đã cuoH n hú t
tô i khi tô i cò n nhỏ , và đeH n nay vam n theH . Tô i khô ng đơn độ c. Thậ t ra, có lẽ tô i là
nap m trong soH đô ng. Thực teH đá ng buoG n là hiệ n nay tô i chaN ng hơn gı̀ bả n thâ n
mı̀nh lú c mười tuoF i trước câ u hỏ i thời gian thậ t sự có nghı̃a là gı̀. Tô i hieF u bao
*Ơå đâ y, người nà y muoH n hỏ i “maH y giờ roG i”, nhưng thay vı̀ hỏ i “what time is it?”, người nà y nó i
sai nê n bị người đà n ô ng kia bad t bẻ !

nhiê u định luậ t vậ t lı́ chứa thời gian mộ t cá ch cơ bả n, tô i đã nghe nó i nhieG u lậ p
luậ n trieH t lı́ veG dò ng chả y củ a thời gian, chieG u củ a thời gian, cho dù thời gian thậ t
sự có “ở ngoà i kia” hay chı̉ là mộ t ả o giá c: mộ t sả n phaF m củ a trı́ tưởng tượng củ a
con người. Nhưng vaH n đeG bả n thâ n tô i có khai sá ng thê m chú t nà o khô ng thı̀ có
theF gâ y bà n cã i.
Tuy vậ y, có mộ t đieG u chad c chad n. GioH ng như phaG n lớn những cá i khá c chú ng
ta đã thaH y cho đeH n nay, lı́ thuyeH t tương đoH i củ a Einstein hoG i lú c bad t đaG u theH kı̉ nà y
đã đá nh đoF những quan niệ m xưa cũ và thâ n thương. Tô i sẽ trı̀nh bà y tı́nh tương
đoH i củ a thời gian trong chương tieH p theo. Ơå đâ y, tô i sẽ dam n dad t bạ n qua mộ t soH
quan niệ m vậ t lı́ và trieH t họ c veG bả n chaH t củ a thời gian, đa phaG n trong soH đó đã có
từ lâ u trước thời Einstein.
Ai đã phát minh ra thời gian?

Loà i người từ lâ u đã nhậ n thức bả n chaH t tuaG n hoà n củ a thời gian theo kieF u
đeG u đặ n đê m noH i tieH p sau ngà y và sự đi qua củ a cá c mù a. Chú ng ta cò n nhậ n thức
bả n chaH t tuyeH n tı́nh củ a thời gian trô i từ quá khứ đeH n tương lai. Những sự kiệ n
nay ở trong quá khứ củ a chú ng ta sẽ vam n ở đó , khô ng bao giờ trở lạ i mà sẽ lù i ra,
xa mã i.
Thời xa xưa trong lịch sử nhâ n loạ i, người ta đã thaH y caG n thieH t phả i chia
mộ t ngà y thà nh những thời gian nhỏ hơn. Vı̀ chuyeF n độ ng củ a Mặ t Trời trê n baG u
trời – từ lâ u trước khi người ta bieH t chuyeF n độ ng nà y là do sự quay củ a Trá i ĐaH t
– maH t mộ t lượng thời gian (đạ i khá i) coH định nê n chaN ng có gı̀ baH t ngờ khi mà mộ t
trong những chieH c đoG ng hoG coF nhaH t lạ i là đoG ng hoG mặ t trời, đã được phá t minh ra
hơn nă m nghı̀n nă m veG trước ở Ai Cậ p coF đạ i.
Thá ch thức lớn xả y ra với đoG ng hoG cơ họ c xuaH t hiệ n và o theH kı̉ thứ 17 khi
Galileo phá t hiệ n thaH y mộ t con lad c có mộ t chieG u dà i cho trước sẽ luô n luô n maH t
mộ t khoả ng thời gian như nhau đeF hoà n taH t mộ t vò ng dao độ ng. Nhưng đeH n giữa
130
Jim Al-Khalili
theH kı̉ thứ 17 thı̀ đoG ng hoG quả lad c đaG u tiê n mới được cheH tạ o. Sự chı́nh xá c nà y cho
phé p định thời gian chı́nh xá c hơn trước đó nhieG u laG n, và giờ được chia thà nh
phú t và phú t được chia thà nh giâ y. Ngà y nay, đoG ng hoG quả lad c và đoG ng hoG cơ giới
đang daG n daG n bị thay theH bởi những chieH c đoG ng hoG đá ng tin cậ y hơn nữa. Mộ t cá i
đoG ng hoG kı̃ thuậ t soH chứa mộ t tinh theF thạ ch anh nhỏ xı́u dao độ ng hà ng nghı̀n
laG n trong mộ t giâ y khi có dò ng điệ n đi qua nó . Những dao độ ng quá đeG u đặ n nê n
bạ n có theF dù ng chú ng là m đoG ng hoG . (Xin lom i!) Bạ n có theF tưởng tượng hay khô ng
cuộ c soH ng sẽ khó khă n như theH nà o đoH i với chú ng ta ngà y nay với những cô ng
tá c, những keH hoạ ch và hạ n cuoH i là m việ c neH u đơn vị thời gian nhỏ nhaH t mà chú ng
ta có là đơn vị giờ?
Ngà y nay, đoG ng hoG chı́nh xá c nhaH t trê n theH giới là đoG ng hoG nguyê n tử có
theF đo những khoả ng thời gian với độ chı́nh xá c cực kı̀. Chú ng dựa trê n thực teH
là những nguyê n tử nhaH t định, khi được bơm nă ng lượng, phá t ra á nh sá ng ở mộ t
taG n soH chı́nh xá c độ c nhaH t vô nhị cho loạ i nguyê n tử đó . NoF i tieH ng nhaH t trong soH
nà y là đoG ng hoG caesium nay đã lậ p thà nh chuaF n theH giới cho thời gian.
Trong khi “giâ y” là đơn vị chuaF n củ a thời gian, song rõ rà ng nó là mộ t phá t
minh củ a con người. NeH u có mộ t sự soH ng thô ng minh ở đâ u đó khá c trong Vũ trụ
thı̀ họ sẽ đo thời gian theo “tieG n tệ ” riê ng củ a họ và nó có theF được suy luậ n ra từ
thời gian caG n thieH t cho hà nh tinh quê nhà củ a họ hoà n thà nh mộ t vò ng hay mộ t
quỹ đạ o xung quanh mặ t trời củ a họ. Cho đeH n thời gian gaG n đâ y, mộ t “giâ y” được
định nghı̃a là mộ t phaG n sá u mươi củ a mộ t phaG n sá u mươi củ a mộ t phaG n hai mươi
boH n củ a thời gian caG n thieH t đeF Trá i ĐaH t quay trọ n mộ t vò ng xung quanh trụ c củ a
nó (tức là mộ t ngà y).
Đâ y từng là cá ch mộ t giâ y được định nghı̃a, nhưng khô ng cò n được sử
dụ ng nữa. Ngà y nay, chú ng ta bị á m ả nh với thời gian đeH n mức định nghı̃a nà y
khô ng cò n thı́ch hợp nữa. Bạ n thaH y đó , có mộ t trở ngạ i. Hó a ra Trá i ĐaH t đang
quay chậ m daG n đi. Khô ng đủ đeF bạ n lưu tâ m, chı̉ chậ m mộ t giâ y trong mom i và i
nă m, nhưng đieG u nà y đủ đeF nhaH n mạ nh rap ng, trong theH giới cô ng nghệ cao củ a
chú ng ta, chú ng ta caG n mộ t cá ch khá c đeF đo thời gian. Vı̀ taH t cả cá c nguyê n tử
caesium luô n luô n phá t ra á nh sá ng có mộ t taG n soH 9.192.631.770 chu kı̀ trê n giâ y,

nê n cá c nhà khoa họ c quyeH t định lậ t ngược phá t bieF u trê n lạ i và nó i rap ng mộ t
giâ y được định nghı̃a là khoả ng thời gian caG n thieH t cho á nh sá ng phá t ra từ cá c
nguyê n tử caesium dao độ ng 9.192.631.770 laG n. Giá trị nà y gọ i là thời gian vạ n
vậ t keH t hợp. Độ dà i củ a mộ t ngà y theo thời gian vạ n vậ t keH t hợp, do đó , là 24 ×
60 × 60 × 9.192.631.770 dao độ ng củ a mộ t nguyê n tử caesium. ĐieG u nà y có nghı̃a
là cứ mom i và i nă m chú ng ta phả i cộ ng thê m mộ t giâ y bù cho chuyeF n độ ng quay
chậ m daG n củ a Trá i ĐaH t đeF định nghı̃a mới củ a thời gian khô ng bị lệ ch với định
nghı̃a cũ .
Vậ y bả n thâ n khá i niệ m thời gian là gì, chứ khô ng nó i cá ch loà i người
chú ng ta đo nó ? Cho đeH n khi Isaac Newton hoà n thà nh cô ng trı̀nh nghiê n cứu củ a
ô ng veG cá c định luậ t củ a chuyeF n độ ng, thời gian được xem là thuộ c địa hạ t trieH t
lı́ chứ khô ng phả i khoa họ c. Tuy nhiê n, Newton đã mô tả bap ng toá n họ c cá c vậ t
chuyeF n độ ng như theH nà o dưới tá c dụ ng củ a cá c lực, và vı̀ mọ i chuyeF n độ ng và
bieH n đoF i đò i hỏ i thời gian đeF là m cho nó có nghı̃a, nê n ô ng đã sử dụ ng cá i gọ i là
mộ t quan niệ m thực teH về thời gian. Quan niệ m kieF u “nghı̃a thường gặ p” nà y vam n
theo chú ng ta đeH n ngà y nay, cho dù thực teH chú ng ta bieH t rap ng đieG u đó là sai như
chú ng ta sẽ thaH y ở chương sau.
Thời gian Newton luậ n là tuyệt đối và khô ng ngừng nghı̉. Oí ng mô tả nó là
mộ t mô i trường toG n tạ i hoà n toà n theo kieF u riê ng củ a nó bê n ngoà i khô ng gian
và độ c lậ p với mọ i quá trı̀nh xả y ra bê n trong khô ng gian. Theo quan niệ m nà y,
thời gian được nó i là trô i ở mộ t toH c độ khô ng đoF i như theF có mộ t cá i đoG ng hoG vũ
trụ tưởng tượng nà o đó đá nh daH u giâ y, giờ và nă m, baH t chaH p cả m giá c chủ quan,
thường có củ a chú ng ta veG sự trô i qua củ a nó . Theo Newton, thời gian là tuyệ t
đoH i, có thậ t và mang tı́nh toá n họ c. Chú ng ta khô ng có tá c độ ng nà o lê n toH c độ
chả y củ a nó và khô ng theF là m cho nó trô i nhanh hoặ c trô i chậ m. Chú ng ta cũ ng
bieH t mức độ ké m tin cậ y mà thı̉nh thoả ng chú ng ta có lú c phá n xé t cá c khoả ng
thời gian. Hã y tưởng tượng bạ n rơi và o giaH c ngủ trê n mộ t chuyeH n xe lửa thường
maH t mộ t giờ và bạ n thức dậ y cả m thaH y như chı̉ mới có mười phú t trô i qua. Khi
bạ n kieF m tra đoG ng hoG , bạ n thaH y là đã muộ n mộ t giờ roG i và đieG u nà y được xá c nhậ n
khi bạ n nhı̀n ra ngoà i cửa soF thaH y bạ n đã đeH n gaG n ga cuoH i. TaH t nhiê n, có khả nă ng
132
Jim Al-Khalili
đoG ng hoG củ a bạ n chạ y sai và xe lửa đã tă ng toH c đá ng keF trong khi bạ n ngủ đeF cho
thậ t sự mới có mười phú t trô i qua, nhưng đâ y là khả nă ng raH t khó xả y ra vı̀ chú ng
ta bieH t mức độ ké m tin cậ y mà chú ng ta cả m nhậ n chủ quan veG thời gian. TaH t cả
chú ng ta đeG u có cả m giá c từ trong xương thịt rap ng thời gian Newton luậ n thậ t sự
“ở ngoà i kia” và trô i đi ở toH c độ như nhau ở mọ i nơi trong Vũ trụ .
Những tô n giá o chı́nh trê n theH giới đeG u có nó i veG bả n chaH t củ a thời gian.
Những tô n giá o đơn thaG n tin và o mộ t ĐaH ng ToH i cao đã sá ng tạ o ra Vũ trụ và toG n
tạ i bê n ngoà i khô ng gian và thời gian củ a chú ng ta. Ngà i là toH i cao theo nghı̃a Ngà i
bieH t khô ng chı̉ quá khứ mà cả tương lai, và Ngà i hiệ n diệ n ở mọ i nơi mọ i lú c. Do
đó , mộ t vị thaG n baH t diệ t toG n tạ i bê n ngoà i Vũ trụ củ a chú ng ta khô ng mâ u thuam n
với quan niệ m trong vậ t lı́ hiệ n đạ i về Vũ trụ (bao goG m khô ng gian lam n thời gian)
đi và o toG n tạ i lú c Big Bang.
Tuy nhiê n, cá i là đeG tà i chı́nh củ a sự tranh luậ n giữa cá c nhà khoa họ c, nhà
trieH t họ c và thaG n họ c là Chú a giữ vai trò gì trong vũ trụ cơ giới tất định luậ n củ a
Newton. Theo quan niệ m cơ giới mà cá c định luậ t chuyeF n độ ng củ a Newton cho
chú ng ta bieH t veG Vũ trụ , thı̀ trê n nguyê n tad c ı́t nhaH t người ta có theF bieH t vị trı́ và
vậ n toH c củ a mom i hạ t trong Vũ trụ . BieH t rap ng mom i hạ t sẽ đi theo mộ t quỹ đạ o nhaH t
định và chịu tá c dụ ng củ a những lực, mộ t laG n nữa là trê n nguyê n tad c, có theF được
xá c định rõ rà ng, người ta có theF chı̉ rõ vị trı́ củ a chú ng tạ i baH t kı̀ thời đieF m tương
lai nà o và , do đó , bieH t được trạ ng thá i củ a Vũ trụ trong tương lai. Vı̀ theH tương lai
được sad p xeH p và quyeH t định trước.
Mộ t quan niệ m giả n hó a luậ n như vậ y về theH giới dường như chaN ng có chom
cho tư duy con người. Vı̀ chú ng ta cũ ng được caH u tạ o từ cá c nguyê n tử, nê n chú ng
ta chịu những định luậ t vậ t lı́ gioH ng như baH t kı̀ vậ t nà o khá c; khi đó có lẽ cá i chú ng
ta xem là tư duy khô ng gı̀ hơn là những quá trı̀nh cơ giới trong nã o tuâ n theo cá c
định luậ t Newton gioH ng như mọ i vậ t khá c.
Trê n thực teH , taH t nhiê n, chú ng ta thậ m chı́ khô ng theF tı́nh ra vị trı́ tương lai
củ a và i quả bó ng trê n bà n bi-a sau khi chú ng bị tá n xạ bởi gậ y bi-a, chứ đừng nó i
vị trı́ tương lai củ a taH t cả cá c hạ t trong Vũ trụ . Nhưng theo quan đieF m “tất định

luậ n” nà y, ı́t nhaH t trê n nguyê n tad c phả i có theF là m như theH , miem n chú ng ta có mộ t
má y vi tı́nh đủ mạ nh. Mộ t má y vi tı́nh như theH sẽ phả i chạ y mộ t chương trı̀nh có
độ phức tạ p kinh khủ ng đeH n mức nó sẽ chứa nhieG u bieH n chưa bieH t hơn taH t cả soH
hạ t trong Vũ trụ . Đâ y là vı̀ mom i hạ t caG n (ı́t nhaH t) sá u con soH đeF xá c định trạ ng thá i
củ a nó tạ i mộ t thời đieF m cho trước: ba soH cho chú ng ta bieH t chom nó ở trong khô ng
gian 3D và ba soH kia cho chú ng ta bieH t nó chuyeF n độ ng bao nhanh và theo hướng
nà o.
ĐeF có mộ t sự gaG n đú ng thı́ch hợp, chú ng ta khô ng caG n taH t cả những thô ng
tin nà y vı̀ mộ t nguyê n tử trong mộ t thiê n hà ở xa sẽ khô ng ả nh hưởng đeH n vạ n
vậ t trê n Trá i ĐaH t, nhưng cho dù chú ng ta tự hạ n cheH mı̀nh với những nguyê n tử
trê n Trá i ĐaH t thô i chú ng ta vam n phả i đương đaG u với mộ t con soH thậ t sự aH n tượng.
Xé t cho cù ng, soH nguyê n tử trong mộ t coH c nước cò n nhieG u hơn soH lượng coH c nước
trong taH t cả cá c đạ i dương trê n theH giới.
Tuy nhiê n, tô i nhaH n mạ nh, miem n là soH hạ t chú ng ta đang xử lı́ khô ng phả i
là vô hạ n, thı̀ chú ng ta có theF xem mộ t chieH c má y vi tı́nh tưởng tượng có theF tı́nh
ra vị trı́ tương lai củ a taH t cả cá c hạ t trong Vũ trụ neH u như bieH t rap ng hiệ n tạ i chú ng
đang là m gı̀. Và việ c bieH t được tương lai đó hà m ý bieH t được taH t cả cá c vậ t theF sẽ
là m gı̀ sau đó . Việ c bieH t như theH cũ ng sẽ mở rộ ng cho con người, vı̀ taH t cả chú ng
ta đeG u chı̉ caH u tạ o từ những nguyê n tử.
Ngà y nay, cá c nhà vậ t lı́ khô ng cò n bá m laH y quan đieF m vũ trụ tất định luậ n
như vậ y nữa. Cá ch suy nghı̃ đó đã bị vứt bỏ khi lı́ thuyeH t cơ họ c lượng tử được
phá t trieF n và o giữa thậ p niê n 1920 chứng tỏ rap ng, ở caH p độ cơ bả n nhaH t củ a nó ,
tự nhiê n là ngam u nhiê n và khô ng theF dự đoá n trước.1 BaH t chaH p như vậ y, nhieG u
nhà vậ t lı́ tin rap ng tương lai là sa§ n có ở ngoà i kia, khô ng phả i do bức tranh
Newton về mộ t vũ trụ cơ giới, mà do nó tuâ n theo từ cá ch lı́ thuyeH t tương đoH i
thoH ng nhaH t thời gian với khô ng gian. Quan niệ m rap ng tương lai đã toG n tạ i như theH
nà y vượt ngoà i theH giới quan Newton, theH giới quan khaN ng định rap ng tương lai là
có theF dự đoá n trước.
134
Jim Al-Khalili
Như với bả n chaH t củ a thời gian, khô ng phả i ai cũ ng hà i lò ng với quan đieF m
thực teH củ a Newton veG mộ t thời gian tuyệ t đoH i bê n ngoà i, ngay cả trước khi có
hai cuộ c cá ch mạ ng khoa họ c củ a theH kı̉ 20 trong vậ t lı́ hiệ n đạ i: thuyeH t tương đoH i
và cơ họ c lượng tử. Cá c nhà khoa họ c, nhà trieH t họ c và nhà thaG n họ c từ lâ u đã
tranh luậ n mộ t soH vaH n đeG mà tô i sẽ trı̀nh bà y ngad n gọ n sau đâ y. Họ quan tâ m đeH n
ba khá i niệ m: nguoG n goH c củ a thời gian, dò ng chả y củ a thời gian và chieG u củ a thời
gian.
Thời khắc đầu tiên

Trước tiê n, tô i sẽ nó i ngad n gọ n veG câ u hỏ i nguoG n goH c củ a thời gian. Đa soH
tô n giá o ngà y nay đeG u giả ng tới thời khad c sá ng tạ o khi Vũ trụ đi và o toG n tạ i. Chú ng
có theF khá c nhau ở chom “như theH nà o”, “tạ i sao” và “khi nà o”, nhưng quan niệ m
cơ bả n là gioH ng nhau. Như chú ng ta đã thaH y ở Chương 3, đa soH nhà vậ t lı́ (mộ t soH
người trong soH họ là heH t sức ngoan đạ o) ngà y nay cò n tin rap ng Vũ trụ đã ra đời
tạ i mộ t thời đieF m rõ rà ng, khoả ng 15 tı̉ nă m trước. Nhưng chú ng ta có theF nó i
rap ng Big Bang “đã xả y ra” tạ i mộ t thời đieF m rõ rà ng nà o đó trong thời gian hay
khô ng?
VaH n đeG là ở chom bả n thâ n thời gian được xem là đã bad t đaG u lú c Big Bang và
là mộ t phaG n cơ caH u củ a Vũ trụ . Big Bang thậ m chı́ khô ng theF xem là “sự kiệ n đaG u
tiê n” vı̀ như theH sẽ đò i hỏ i nó phả i xả y ra bê n trong thời gian. Quan niệ m nà y
khô ng chı̉ củ a riê ng khoa họ c mà nhieG u tô n giá o có mộ t ĐaH ng sá ng theH toG n tạ i bê n
ngoà i thời gian, đeF Ngà i tự do tạ o ra bả n thâ n thời gian.
Cá c nhà vậ t lı́ đang coH gad ng tı̀m hieF u tạ i sao Big Bang lạ i xả y ra. Cá i gı̀ gâ y
ra nó ? Thậ t khô ng may, nhâ n và quả là những quan niệ m đò i hỏ i thời gian, và vı̀
1Tô i bieH t rap ng việ c sử dụ ng từ “khô ng theF dự đoá n trước” ở đâ y dem bị hieF u sai. Cơ họ c lượng tử
chı̉ khô ng theF đoá n trước gioH ng như sự saH p ngửa củ a mộ t đoG ng xu là khô ng theF đoá n trước. Tuy
nhiê n, neH u bạ n gieo đoG ng xu mộ t tră m laG n thı̀ chừng mộ t nửa keH t cụ c sẽ là mặ t saH p và mộ t nửa
kia là mặ t ngửa. Vı̀ theH , có mộ t quy luậ t thoH ng kê rõ rà ng á p dụ ng cho mộ t soH lượng lớn những
laG n thử. Cơ họ c lượng tử có theF được hieF u theo kieF u như theH nà y.

Big Bang đá nh daH u sự ra đời củ a thời gian nê n chú ng ta khô ng theF nó i cá i gı̀ đó
“có trước” nó đã gâ y ra nó . Nó có lẽ vừa mới “xả y ra”.
Và như theH nà y là chưa đủ , hã y nhớ rap ng đeF hieF u theH giới củ a cá i raH t nhỏ ,
chú ng ta caG n á p dụ ng cá c quan niệ m và khá i niệ m phá t sinh từ lı́ thuyeH t cơ họ c
lượng tử, và bạ n khô ng theF tieH n tới cá i nhỏ hơn đieF m kı̀ dị. Vı̀ theH , đieF m kı̀ dị Big
Bang phả i xem là mộ t “sự kiệ n” lượng tử. Cho đeH n nay, cá c nhà vậ t lı́ vam n chưa
tường tậ n heH t từng chi tieH t, tuy nhiê n họ cho rap ng, trong theH giới lượng tử, mọ i
thứ trở nê n mờ nhạ t và khô ng rõ rà ng, keF cả trı̀nh tự củ a cá c sự kiệ n. Đủ lạ lam m
roG i (hay đủ tiệ n lợi, tù y theo quan đieF m củ a bạ n), cơ họ c lượng tử cho phé p mọ i
thứ xả y ra mà khô ng caG n nguyê n nhâ n, keF cả bả n thâ n Big Bang.
Mộ t lı́ giả i mà nhieG u nhà vậ t lı́ thı́ch sử dụ ng đeF mô tả cá ch thức Vũ trụ đi
và o toG n tạ i là cá c quy tad c cơ họ c lượng tử cho phé p Big Bang xả y ra ở chom hieF u
rap ng Vũ trụ phả i nhanh chó ng “khad c nhậ p, khad c xuaH t”. Vı̀ những lı́ do chú ng ta
chưa hieF u rõ heH t, cá i có theF đã xả y ra tieH p sau đó là Vũ trụ nhanh chó ng trả i qua
mộ t giai đoạ n ngad n dã n nở cực nhanh sau đó nó trở thà nh mộ t thứ vı̃nh cửu, vam n
tieH p tụ c dã n nở nhưng ở toH c độ hiệ n nay củ a nó , nhẹ nhà ng hơn.
Vậ y neH u khô ng phả i Big Bang, thı̀ cá i gı̀ là sự kiệ n đaG u tiê n trong Vũ trụ có
sinh ra nà y? Nhà vậ t lı́ và tá c giả Paul Davies, mộ t chuyê n gia nghiê n cứu veG bả n
chaH t củ a thời gian, giả i thı́ch rap ng khô ng theF nà o có mộ t sự kiệ n đaG u tiê n. Oí ng vı́
von như theH gioH ng như là hỏ i con soH đaG u tiê n sau soH khô ng là soH maH y. Chú ng ta
phả i xé t heH t cá c con soH chứ khô ng riê ng gı̀ soH nguyê n, neH u khô ng sau soH “khô ng”
sẽ là soH “mộ t”. Cho dù chú ng ta chọ n mộ t con soH nhỏ bao nhiê u, ta luô n luô n có
theF chia đô i nó đeF có mộ t con soH nhỏ hơn nữa. Theo kieF u gioH ng như vậ y, khô ng
có sự kiệ n đaG u tiê n nà o sau Big Bang heH t. Tuy nhiê n, sự kiệ n cà ng sớm thı̀ sẽ luô n
luô n có mộ t thời khad c gaG n Big Bang hơn nữa đeF xé t đeH n.
Tuy nhiê n, miem n là cơ họ c lượng tử được mang và o tranh luậ n, chú ng ta
thaH y thậ t sự có mộ t “thời khad c sớm nhaH t” sau Big Bang. Tạ i caH p độ chieG u dà i và
thời gian nhỏ bé nhaH t, mọ i thứ có tı́nh chaH t hạ t và mậ p mờ, keF cả thời gian cũ ng
vậ y. GioH ng như trường hợp khá i niệ m trı̀nh tự củ a cá c sự kiệ n khô ng cò n á p dụ ng
136
Jim Al-Khalili
được ở những thá i cực nà y, quan niệ m veG mộ t thời gian liê n tụ c cũ ng theH . Ơå caH p
độ nà y, mộ t khoả ng thời gian gọ i là thời gian Planck có theF xem là lá t thời gian
ngad n nhaH t có theF có ý nghı̃a. TaH t nhiê n, chú ng ta khô ng nhậ n thức được mộ t sự
sai lệ ch khỏ i dò ng chả y phaN ng phiu củ a thời gian như theH vı̀ thang Planck là heH t
sức nhỏ . Thậ t ra, trong mộ t giâ y có soH đơn vị thời gian Planck nhieG u hơn đeH n mức
khó tin so với soH giâ y đã có từ lú c Big Bang. Dam u sao, vaH n đeG là ở chom neH u bạ n đi
ngược thời gian đeH n mộ t đơn vị thời gian Planck sau Big Bang, thı̀ câ u hỏ i cá i gı̀
xả y ra trước đó khô ng cò n có nghı̃a nữa.
Thời gian có trôi không?

NhieG u nhà trieH t họ c cho rap ng bả n thâ n thời gian là mộ t ảo giác. Hã y xé t
đieG u sau đâ y: thời gian goG m quá khứ, hiệ n tạ i và tương lai. Mặ c dù chú ng ta có
ghi ché p quá khứ và kı́ ức củ a những sự kiệ n nhaH t định đã từng xả y ra, nhưng nó
khô ng cò n được xem là toG n tạ i nữa. Mặ t khá c, tương lai thı̀ chưa mở ra và do đó
cũ ng chaN ng toG n tạ i. Như vậ y đeF lạ i hiệ n tạ i được định nghı̃a là đường phâ n chia
giữa quá khứ và tương lai. Chad c chad n “ở đâ y và lú c nà y” là toG n tạ i. Nhưng mặ c dù
chú ng ta “cả m thaH y” đường phâ n chia nà y qué t đeG u trong thời gian veG phı́a tương
lai và bieH n nó thà nh quá khứ, tuy nhiê n nó chı̉ là mộ t đường thaN ng và chaN ng có
beG dà y nà o cả . Vı̀ theH , hiệ n tạ i có khoả ng thời gian zero và cũ ng khô ng theF có mộ t
sự toG n tạ i thực sự. Và neH u cả ba thà nh phaG n củ a thời gian khô ng toG n tạ i thı̀ bả n
thâ n thời gian là mộ t ả o giá c mà thô i!
Bạ n có theF , gioH ng như tô i, đưa ra những lậ p luậ n trieH t lı́ khé o lé o như theH
với mộ t nhú m cá t. Tuy nhiê n, cá i khó chứng minh hơn nhieG u là quan niệ m thời
gian “trô i”; thời gian đó đi qua. Thậ t khó phủ nhậ n cả m giá c đâ y là cá i xả y ra,
nhưng việ c có mộ t cả m giá c “từ trong ruộ t gan” veG cá i gı̀ đó , cho dù cả m giá c đó
mạ nh bao nhiê u, là khô ng đủ cho khoa họ c. Trong ngô n ngữ hằng ngà y củ a mı̀nh,
chú ng ta nó i “thời gian trô i qua”, “thời gian sẽ tới”, “thời khad c đã qua”, và vâ n
vâ n. Nhưng neH u bạ n nghı̃ veG nó , thı̀ toà n bộ chuyeF n độ ng và bieH n đoF i, trê n định
nghı̃a, đeG u phả i được phá n xé t dựa trê n thời gian. Đâ y là cá ch chú ng ta định nghı̃a

sự bieH n đoF i. Khi chú ng ta muoH n mô tả toH c độ củ a mộ t quá trı̀nh nhaH t định, hoặ c
chú ng ta đeH m soH sự kiệ n trong mộ t đơn vị thời gian, vı́ dụ như soH nhịp tim trê n
phú t, hoặ c lượng bieH n đoF i trong mộ t đơn vị thời gian, vı́ dụ như mộ t đứa trẻ tă ng
bao nhiê u câ n trong mộ t thá ng. Nhưng sẽ là vô nghı̃a neH u coH đo laH y toH c độ mà bả n
thâ n thời gian thay đoF i vı̀ chú ng ta khô ng theF so sá nh nó với chı́nh nó . Người ta
thường nó i mộ t cá ch khô i hà i rap ng thời gian trô i đi ở toH c độ mộ t giâ y trê n giâ y.
Đâ y rõ rà ng là mộ t phá t bieF u vô nghı̃a vı̀ chú ng ta sử dụ ng thời gian đeF đo chı́nh
nó . ĐeF là m sá ng tỏ đieG u nà y, là m theH nà o chú ng ta bieH t thời gian có độ t ngộ t tă ng
toH c hay khô ng? Vı̀ chú ng ta toG n tạ i bê n trong thời gian và đo độ dà i củ a những
khoả ng thời gian bap ng đoG ng hoG mà , gioH ng như đoG ng hoG sinh họ c bê n trong cơ theF
củ a chú ng ta, chú ng cũ ng được cho là tă ng toH c theo, nê n chú ng ta khô ng bao giờ
nhậ n thức được nó . Cá ch duy nhaH t nó i veG dò ng chả y củ a thời gian (củ a chú ng ta)
là phá n xé t nó trê n mộ t thời gian bê n ngoà i nà o đó , cơ bả n hơn.
Nhưng neH u mộ t thời gian bê n ngoà i mà trê n đó chú ng ta có theF đo toH c độ
chả y củ a thời gian củ a riê ng chú ng ta thậ t sự toG n tạ i thı̀ chú ng ta chı̉ đang đưa
bà i toá n lù i ra xa hơn chứ chưa giả i quyeH t được nó . Chad c chad n neH u thời gian theo
bả n chaH t củ a nó là trô i đi, thế thı̀ tạ i sao thời gian bê n ngoà i nà y lạ i khô ng trô i
theo? Trong trường hợp đó , chú ng ta trở lạ i với bà i toá n caG n có mộ t thang thời
gian nữa, cò n cơ bả n hơn nữa đeF trê n đó đo toH c độ chả y củ a thời gian bê n ngoà i,
và cứ theH trong mộ t vò ng xoá y vô tận.
Chı̉ vı̀ chú ng ta không thể nói veG mộ t toH c độ chả y củ a thời gian thı̀ khô ng
có nghı̃a là thời gian roH t cuộ c khô ng trô i đi. Hoặ c có lẽ thời gian đang ở yê n tạ i
chom trong khi chú ng ta (ý thức củ a chú ng ta) đang chuyeF n độ ng cù ng với nó
(chú ng ta chuyeF n độ ng veG phı́a tương lai chứ khô ng phả i tương lai chuyeF n độ ng
veG phı́a chú ng ta). Khi bạ n nhı̀n ra ngoà i cửa soF củ a mộ t đoà n tà u đang chạ y và
ngad m những cá nh đoG ng đang giạ t ra sau, bạ n “bieH t” rap ng chú ng vam n ở yê n tạ i chom
và đoà n tà u đang chuyeF n độ ng. Tương tự như vậ y, chú ng ta có aH n tượng chủ quan
mạ nh mẽ rap ng thời khad c hiệ n tạ i (cá i chú ng ta gọ i là hiệ n nay) và mộ t sự kiệ n
trong tương lai củ a chú ng ta (vı́ dụ Giá ng sinh laG n tới) chuyeF n độ ng đeH n gaG n nhau.
Khoả ng thời gian phâ n cá ch hai thời đieF m đó co lạ i. Cho dù chú ng ta nó i Giá ng
138
Jim Al-Khalili
sinh laG n tới đang chuyeF n độ ng đeH n gaG n chú ng ta hay chú ng ta đang tieH n đeH n gaG n
Giá ng sinh laG n tới, thı̀ ý nghı̃a là như nhau: chú ng ta cả m thaH y có cá i gı̀ đó đang
thay đoF i. Vậ y thı̀ là m theH nà o đa soH cá c nhà vậ t lı́ đi đeH n cho rap ng quan niệ m nà y
thậ m chı́ khô ng có giá trị?
ĐieG u nà y nghe có vẻ lạ , nhưng cá c định luậ t vậ t lı́ chaN ng nó i gı̀ veG dò ng chả y
củ a thời gian. Chú ng cho chú ng ta bieH t vạ n vậ t như cá c nguyê n tử, rò ng rọ c, đò n
baF y, đoG ng hoG , tê n lửa và cá c ngô i sao hà nh xử như theH nà o khi chịu tá c dụ ng củ a
những lực khá c nhau tạ i những thời đieF m nhaH t định trong thời gian, và neH u cho
bieH t trạ ng thá i củ a mộ t hệ tạ i mộ t thời đieF m nhaH t định thı̀ cá c định luậ t vậ t lı́ cho
chú ng ta những quy tad c tı́nh ra trạ ng thá i có theF củ a nó tạ i mộ t thời đieF m tương
lai nà o đó . Tuy nhiê n, khô ng có chom nà o có chứa mộ t daH u hiệ u củ a thời gian trô i
qua heH t. Khá i niệ m thời gian trô i, hay chuyeF n độ ng theo mộ t kieF u nà o đó , hoà n
toà n khô ng có trong vậ t lı́ họ c. Chú ng ta tı̀m thaH y rap ng, gioH ng như khô ng gian,
thời gian đơn thuaG n là toG n tạ i; chı̉ theH thô i. Rõ rà ng, theo đa soH cá c nhà vậ t lı́, cả m
giá c mà chú ng ta có rap ng thời gian trô i qua chı̉ là mộ t cả m giá c thô i, mặ c dù nó
trô ng có vẻ thậ t sự đoH i với chú ng ta.
Cá i khoa họ c hiệ n nay khô ng theF cung caH p là mộ t lời giả i thı́ch do đâ u mà
chú ng ta có cả m giá c mạ nh mẽ rap ng thời gian trô i qua và thời đieF m hiệ n tạ i đang
bieH n đoF i. Mộ t soH nhà vậ t lı́ và nhà trieH t họ c bị thuyeH t phụ c rap ng có cá i gı̀ đó cò n
thieH u trong cá c định luậ t vậ t lı́. Tô i sẽ khô ng đi quá xa ở đieF m nà y, nhưng tô i tin
rap ng chú ng ta chı̉ có sự tieH n bộ khi chú ng ta hieF u rõ hơn ý thức củ a chú ng ta hoạ t
độ ng như theH nà o, và do đó tạ i sao chú ng ta cả m thaH y có sự trô i qua củ a thời gian.
Tô i muoH n nhad c rap ng mộ t nhâ n vậ t quyeG n uy như Einstein cũ ng giữ quan
đieF m cho rap ng thời gian là ả o giá c và thậ m chı́ ô ng cò n bieF u diem n nó khi coH gad ng
an ủ i người vợ gó a củ a mộ t người bạ n thâ n củ a ô ng, ô ng nó i bà nê n thả lỏ ng nhậ n
thức rap ng thời đieF m hiệ n tạ i chaN ng có gı̀ đặ c biệ t hơn baH t kı̀ thời đieF m nà o khá c
trong quá khứ hoặ c trong tương lai; taH t cả mọ i thời đieF m toG n tạ i cù ng với nhau.

Có cái gọi là entropy
Cho dù thời gian khô ng trô i đi, chú ng ta vam n có theF gá n cho nó mộ t chieG u,
gọ i là mộ t mũ i tê n thời gian. Đâ y là mộ t khá i niệ m trừu tượng có nghı̃a đơn giả n
rap ng chú ng ta có theF định nghı̃a mộ t trậ t tự củ a cá c sự kiệ n. Mộ t mũ i tê n thời
gian hướng từ quá khứ veG phı́a tương lai, từ những sự kiệ n có trước đeH n những
sự kiệ n có sau. Nó là mộ t chieG u trong thời gian trong đó mọ i thứ xả y ra. Cá i quan
trọ ng ở đâ y là đưa ra sự khá c biệ t giữa mộ t dò ng chả y củ a thời gian và mộ t chieG u
củ a thời gian. Hã y tưởng tượng đang nhı̀n và o từng khung hı̀nh mộ t trong mộ t
guoG ng quay phim. Chú ng ta có theF dem dà ng định nghı̃a mộ t chieG u thời gian hướng
theo mộ t chieG u nhaH t định theo guoG ng quay dựa trê n những khung hı̀nh nà o có
trước và những khung hı̀nh nà o có sau. Chú ng ta là m như vậ y baH t chaH p thực teH
rap ng chú ng ta đang nhı̀n và o những ả nh chụ p tı̃nh củ a cá c sự kiệ n và khô ng có
chuyeF n độ ng nà o trong cá c khung hı̀nh heH t. Mom i khung hı̀nh là mộ t ả nh chụ p đó ng
bă ng trong thời gian.
Ngay cả khi có chieG u củ a thời gian, chú ng ta cũ ng nê n thậ n trọ ng. Chú ng
ta khô ng nê n đả o lộ n chieG u thực teH củ a thời gian (neH u có toG n tạ i cá i như theH ) với
cả m giá c chủ quan củ a chú ng ta veG chieG u thời gian. Trước tiê n, tô i định nghı̃a cá i
có vẻ là mộ t mũ i tê n hiển nhiên củ a thời gian, gọ i là mũ i tê n trieH t lı́, đó là chieG u
mà chú ng ta cả m nhậ n thời gian hướng và o; thậ t ra chú ng ta nhớ cá c sự kiệ n
trong quá khứ củ a mı̀nh và nhı̀n veG những sự kiệ n chưa xả y ra trong tương lai
củ a chú ng ta. NeH u mũ i tê n trieH t lı́ củ a thời gian củ a bạ n độ t ngộ t đả o chieG u, thı̀
mọ i thứ xung quanh như theF đang chạ y ngược vậ y. Tương lai củ a người nà o đó
sẽ nap m trong quá khứ củ a bạ n và ngược lạ i. ĐieG u nà y rõ rà ng loH bịch đeH n mức tô i
sẽ khô ng lã ng phı́ thê m chú t thời gian nà o đeF nó i veG nó và bạ n có theF ngừng việ c
coH gad ng là m cho nó có nghı̃a. Phả i chă ng roH t cuộ c thậ t sự có vaH n đeG gı̀ đó với mũ i
tê n thời gian? Chad c chad n thực teH chú ng ta nhı̀n thaH y quá khứ xả y ra trước tương
lai là vı̀ quá khứ thậ t sự xả y ra trước tương lai!
Lı́ do tạ i sao tô i thậ n trọ ng ở đâ y là vı̀ cá c phương trı̀nh vậ t lı́ thậ m chı́
khô ng cung caH p mộ t chieG u trong thời gian. Thời gian có theF trô i ngược và cá c
140
Jim Al-Khalili
định luậ t vậ t lı́ vam n khô ng đoF i. Bạ n có theF cho rap ng đâ y có theF chı̉ là mộ t sự may
mad n đoH i với cá c nhà vậ t lı́. NeH u chieG u trong đó thời gian hướng và o bị thieH u trong
cá c phương trı̀nh vậ t lı́ thı̀ chú ng khô ng theF cho chú ng ta bieH t heH t toà n bộ câ u
chuyệ n. Vı̀ khô ng theF nhậ n thức mộ t chieG u cho thời gian từ những phương trı̀nh
toá n họ c khô ng có nghı̃a là khô ng có mộ t chieG u thời gian trong theH giới thực.
Nhưng vaH n đeG nghiê m trọ ng hơn theH nà y nhieG u. Ngay cả trong theH giới
thực, ở caH p độ nguyê n tử, haG u heH t mọ i quá trı̀nh đeG u có tı́nh thuận nghịch trong
thời gian. NeH u, trong mộ t quá trı̀nh hạ nguyê n tử, hai hạ t, a và b, đoF veG và va chạ m
nhau thı̀ chú ng thường bậ t lê n nhau và tá ch nhau ra trở lạ i. NeH u bạ n xem phim
quay củ a mộ t quá trı̀nh như theH và sau đó xem nó chạ y ngược, bạ n sẽ khô ng theF
bieH t được quá trı̀nh đã xả y ra theo vò ng quay nà o. Quá trı̀nh đả o ngược thời gian
vam n tuâ n theo cá c định luậ t vậ t lı́. Tô i nê n trı̀nh bà y đâ y phả i là mộ t thı́ nghiệ m
tưởng tượng. Thậ t ra, chú ng ta khô ng theF là m thı́ nghiệ m đó vı̀ khô ng có chieH c
kı́nh hieF n vi nà o trê n Trá i ĐaH t đủ mạ nh đeF phâ n giả i chi tieH t đeH n caH p độ hạ nguyê n
tử.
Cá i thường xả y ra là thay vı̀ hai hạ t cũ bậ t lê n nhau, thı̀ hai hạ t mới, vı́ dụ
c và d, được sinh ra và bay ra xa nhau. Mộ t laG n nữa, bạ n sẽ khô ng theF chad c chad n
trậ t tự thậ t sự củ a cá c sự kiệ n neH u bạ n xem phim quay củ a quá trı̀nh nà y vı̀ cá c
định luậ t vậ t lı́ phá t bieF u rap ng quá trı̀nh đả o ngược đó cũ ng là có theF . Cá c hạ t c và
d có theF va chạ m đeF tạ o ra cá c hạ t a và b. Do đó , bạ n khô ng theF gá n mộ t mũ i tê n
thời gian nê u rõ quá trı̀nh đã xả y ra theo trı̀nh tự nà o.
ĐieG u nà y trá i ngược haN n với những sự kiệ n xả y ra xung quanh chú ng ta
trong cuộ c soH ng hằng ngà y trong đó chú ng ta chaN ng phả i bậ n tâ m xá c định xem
thời gian hướng theo chieG u nà o. ChaN ng hạ n, bạ n khô ng bao giờ thaH y khó i phı́a
trê n mộ t cá i oH ng khó i tậ p trung veG phı́a oH ng khó i và roG i bị nuoH t và o bê n trong trở
lạ i. Tương tự, bạ n khô ng theF “giả i khuaH y” đường từ mộ t tá ch cà phê mộ t khi nó
đã hò a tan, và bạ n khô ng bao giờ nhı̀n thaH y mộ t đoH ng tro trong tà n lửa “nghı̉
chá y” đeF trở thà nh mộ t khú c gom trở lạ i. Vậ y cá i gı̀ phâ n biệ t những sự kiệ n nà y
với những sự kiệ n hạ nguyê n tử? Là m theH nà o mà đa soH những hiệ n tượng chú ng
ta nhı̀n thaH y xung quanh chú ng ta khô ng bao giờ xả y ra ngược lạ i? Chad c chad n mọ i

thứ roH t cuộ c caH u tạ o goG m cá c nguyê n tử và ở caH p độ đó mọ i thứ là có tı́nh thuậ n
nghịch. Vậ y thı̀ ở giai đoạ n nà o trong sự diem n tieH n từ cá c nguyê n tử đeH n khó i boH c
lê n trê n oH ng khó i, đeH n tá ch cà phê và những khú c gom thı̀ mộ t quá trı̀nh trở nê n
khô ng thuậ n nghịch?
Xé t kı̃ hơn chú ng ta sẽ thaH y khô ng phả i mọ i quá trı̀nh tô i vừa mô tả ở trê n
khô ng bao giờ có theF xả y ra ngược lạ i, mà chú ng rất không có khả nă ng xả y ra
như theH . Hoà n toà n nap m trong phạ m vi củ a cá c định luậ t vậ t lı́ đeF cho đường đã
hò a tan “nghı̉ tan” qua sự khuaH y và tự hoà n nguyê n thà nh mộ t cụ c đường trở lạ i.
Nhưng neH u chú ng ta từng nhı̀n thaH y đieG u nà y xả y ra thı̀ haN n chú ng ta sẽ ngờ rap ng
đã có mộ t thủ thuậ t phù phé p nà o đó . Và đú ng như theH , xá c suaH t đeF xả y ra như
vậ y nhỏ đeH n mức chú ng có theF bỏ qua được.
Ta hã y xé t mộ t vı́ dụ đơn giả n hơn với mộ t bộ bà i tâ y. Nó đơn giả n hơn vı̀
chú ng ta đang xử lı́ mộ t soH lượng thà nh phaG n nhỏ hơn nhieG u (52 lá bà i) so với soH
lượng phâ n tử đường hoặ c khó i hoặ c gom trong những vı́ dụ ở trê n. Bad t đaG u với
mộ t bộ bà i đã sad p trậ t tự theo boH n loạ i quâ n đã tá ch rời và cá c con bà i trong mom i
loạ i quâ n được sad p xeH p theo trậ t tự tă ng daG n (hai, ba, boH n, ..., boG i, đaG m, già , xı̀).
Xá o trộ n cá c quâ n bà i mộ t chú t thô i thı̀ trậ t tự sẽ thay đoF i. Giờ thı̀ chú ng ta có theF
hỏ i chuyệ n gı̀ xả y ra với trậ t tự củ a cá c quâ n bà i khi tieH p tụ c xá o trộ n? Câ u trả lời
là rõ rà ng: cá c quâ n bà i có khả nă ng bị xá o trộ n thê m dem hơn so với đeF chú ng trở
lạ i với sad p xeH p có trậ t tự ban đaG u củ a chú ng. Đâ y là sự khô ng thuậ n nghịch gioH ng
như trong trường hợp cụ c đường bị hò a tan mộ t phaG n khi bị khuaH y thê m sẽ tieH p
tụ c tan ra.
ĐeF cho bạ n có ý niệ m veG những xá c suaH t có liê n quan, neH u bạ n laH y mộ t bộ
bà i hoà n toà n xá o trộ n thı̀ xá c suaH t đeF có được sự sad p xeH p có trậ t tự mà bạ n đã
bad t đaG u với sự xá o trộ n thê m có khả nă ng nhỏ như xá c suaH t đeF bạ n trú ng giả i độ c
đad c củ a Cô ng ti XoF soH Anh quoH c khô ng phả i mộ t hoặ c hai laG n mà là chı́n laG n liê n
tieH p!
TaH t cả là do mộ t định luậ t quan trọ ng trong vậ t lı́ họ c gọ i là định luậ t thứ
hai nhiệ t độ ng lực họ c. Lı̃nh vực nhiệ t độ ng lực họ c nghiê n cứu nhiệ t và moH i liê n
142
Jim Al-Khalili
hệ củ a nó với những dạ ng nă ng lượng khá c. Nhà thiê n vă n họ c Arthur Eddington
từng khaN ng định rap ng định luậ t thứ hai nhiệ t độ ng lực họ c có vị theH toH i cao trong
mọ i định luậ t củ a tự nhiê n. Cò n có ba định luậ t khá c củ a nhiệ t độ ng lực họ c liê n
quan đeH n cá ch thức nhiệ t và nă ng lượng có theF chuyeF n hó a lam n nhau, nhưng
khô ng định luậ t nà o quan trọ ng bap ng định luậ t thứ hai. ĐieG u luô n khieH n tô i thı́ch
thú là mộ t trong những định luậ t quan trọ ng nhaH t trong toà n lı̃nh vực vậ t lı́ họ c
thậ m chı́ khô ng theF già nh vị trı́ soH mộ t trong danh sá ch cá c định luậ t nhiệ t độ ng
lực họ c.
Định luậ t thứ hai nhiệ t độ ng lực họ c nói rap ng mọ i thứ bị mò n daG n, nguộ i
đi, tá ch rời ra, già đi và phâ n hủ y. Nó giả i thı́ch tạ i sao đường hò a tan trong cà
phê chứ khô ng bao giờ xả y ra ngược lạ i. Nó cũ ng phá t bieF u rap ng mộ t cụ c đá trong
mộ t ly thủ y tinh sẽ tan ra vı̀ nhiệ t luô n luô n truyeG n từ phı́a nước aH m hơn sang
cụ c đá lạ nh hơn và khô ng bao giờ truyeG n ngược lạ i. ĐeF hieF u rõ hơn mộ t chú t veG
định luậ t thứ hai, tô i phả i giới thiệ u với bạ n mộ t đạ i lượng gọ i là entropy. Định
luậ t thứ hai là mộ t phá t bieF u về sự tă ng entropy. Trong mộ t hệ cô lậ p, entropy sẽ
hoặ c giữ khô ng đoF i hoặ c tă ng lê n, chứ không bao giờ giảm đi.
Entropy là mộ t đạ i lượng hơi khó định nghı̃a chı́nh xá c nê n tô i sẽ định nghı̃a
nó theo hai cá ch:
1. Entropy là mộ t soH đo củ a sự mất trật tự trong mộ t hệ ; là soH đo mọ i thứ bị
xá o trộ n bao nhiê u. Bộ bà i có trậ t tự đã mô tả ở phaG n trước được nó i là có
entropy thaH p. Bap ng cá ch xà o cá c lá bà i, chú ng ta là m xá o trộ n trậ t tự ban
đaG u củ a chú ng, và là m tă ng entropy. Khi cá c lá bà i hoà n toà n trộ n lam n lộ n
thı̀ entropy củ a bộ bà i được nó i là ở mức cao nhaH t củ a nó và việ c tieH p tụ c
xà o lê n khô ng là m chú ng lộ n xộ n thê m. 2
2. Entropy cò n có theF nghı̃ là mộ t soH đo khả năng thực hiệ n cô ng củ a mộ t cá i
gı̀ đó (ở đâ y tô i muoH n nó i tới khả nă ng trı́ch xuaH t nă ng lượng có ı́ch từ nó
chứ khô ng phả i cô ng dù ng theo nghı̃a thô ng thường). Mộ t cụ c pin sạ c đaG y
2TaH t nhiê n, việ c tieH p tụ c xà o bà i sẽ là m cá c lá bà i bị hò a trộ n lam n theo mộ t kieF u khá c, nhưng
chú ng ta sẽ khô ng theF nó i chú ng bị trộ n lam n thê m nữa.

điệ n có entropy thaH p tă ng lê n khi cụ c pin được sử dụ ng. Bộ đoG chơi dâ y có t
có entropy thaH p khi lê n dâ y sẽ tă ng lê n khi dâ y có t xả ra. Khi dâ y có t đã xả
hoà n toà n, ta có theF thieH t lậ p lạ i entropy củ a nó ở mộ t giá trị nhỏ bap ng cá ch
lê n dâ y có t trở lạ i. Định luậ t thứ hai khô ng bị vi phạ m ở đâ y vı̀ hệ (bộ đoG chơi
dâ y có t) khô ng cò n cô lậ p với mô i trường củ a nó (chú ng ta). Entropy củ a bộ
đoG chơi đang giả m nhưng chú ng ta đang “thực hiệ n cô ng” đeF quay nó lê n và
entropy củ a chú ng ta đang giả m. Tı́nh chung thı̀ entropy củ a hệ đoG chơi +
chú ng ta đang tă ng lê n.
Có chú t khó khă n đeF đưa ra mộ t vı́ dụ veG entropy bao hà m cả hai định
nghı̃a trê n: tă ng tı́nh hom n độ n và khả nă ng thực hiệ n cô ng. Tuy nhiê n, mộ t vı́ dụ
như theH củ a sự tă ng entropy khô ng theF trá nh khỏ i là că n phò ng ngủ củ a cá c con
tô i. Trước khi chú ng đi họ c veG và o buoF i chieG u, phò ng củ a chú ng thậ t ngă n nad p và
được nó i là ở trong mộ t trạ ng thá i có entropy thaH p. Mộ t khi chú ng đã veG và chơi
đù a phı́a sau những cá nh cửa phò ng đó ng kı́n thı̀ có mộ t sự tă ng entropy nhanh
khủ ng khieH p. Nhựa xeH p hı̀nh, xe hơi, bú p bê , gaH u đỏ , bı̀nh trà nhựa và nhã n dá n
đoG ă n bị xé ra khỏ i hộ p và vương vã i ngam u nhiê n khad p sà n nhà . Cá ch duy nhaH t đeF
đưa că n phò ng trở lạ i trạ ng thá i ban đaG u entropy thaH p củ a chú ng là “thực hiệ n
cô ng bê n ngoà i và o hệ ” (thường ở dạ ng mẹ củ a chú ng). Sẽ vi phạ m cá c định luậ t
vậ t lı́ (hay cá i gọ i là định luậ t thứ hai củ a Al-Khalilis) neH u bọ n trẻ đi và o mộ t că n
phò ng ngủ entropy cao và , khô ng có cô ng bê n ngoà i (vı́ dụ như ră n đe bap ng lời)
là m giả m entropy củ a nó .
Mộ t vı́ dụ nữa củ a sự tă ng entropy là khó i thuoH c lá trong că n tin thư việ n
tạ i trường đạ i họ c củ a tô i (chom aF n ná u cuoH i cù ng cho những người hú t thuoH c). Khi
đieH u thuoH c đang nap m trong vù ng tỏ a khó i thı̀ entropy được nó i là thaH p vı̀ khó i
thuoH c bị giam gọ n trong mộ t theF tı́ch nhỏ củ a că n tin. Nhưng nhờ định luậ t thứ
hai củ a nhiệ t độ ng lực họ c, chú ng ta sẽ sớm chia sẻ mù i khó i thuoH c đó . Định luậ t
thứ hai củ a nhiệ t độ ng lực họ c nói rap ng bạ n khô ng bao giờ nhı̀n thaH y khó i thuoH c
phâ n boH đeG u khad p că n tin tậ p trung và o mộ t gó c trở lạ i.
144
Jim Al-Khalili
Thı̉nh thoả ng chú ng ta thaH y những vı́ dụ trong đó entropy như theF đang
giả m. ChaN ng hạ n, đoG ng hoG đeo tay là mộ t hệ có trậ t tự cao và phức tạ p được tạ o
ra từ mộ t tậ p hợp những mieH ng kim loạ i. Chad c chad n đieG u nà y vi phạ m định luậ t
thứ hai. Thậ t ra, đâ y chı̉ là mộ t phiê n bả n phức tạ p hơn củ a vı́ dụ bộ đoG chơi dâ y
có t. Người thợ cheH tạ o đoG ng hoG đã đưa mộ t lượng cô ng sức nhaH t định và o trong
việ c cheH tạ o đoG ng hoG , là m tă ng entropy củ a riê ng anh ta lê n mộ t chú t. Ngoà i ra,
việ c naH u chả y quặ ng và cheH tá c kim loạ i cũ ng caG n thieH t đeF tạ o ra mộ t lượng nhiệ t
lã ng phı́ nhaH t định nhieG u hơn đeF boF sung cho sự giả m entropy mộ t ı́t do khâ u cheH
tạ o đoG ng hoG .
NeH u có vẻ như entropy đang giả m thı̀ chú ng ta luô n luô n tı̀m thaH y thậ t ra
hệ đang xé t là khô ng cô lậ p với mô i trường củ a nó và , bap ng cá ch phó ng to taG m
nhı̀n lê n mộ t bức tranh rộ ng lớn hơn, entropy sẽ luô n luô n lớn hơn nó trước đó .
Chú ng ta có theF thaH y nhieG u quá trı̀nh xả y ra trê n Trá i ĐaH t, từ sự tieH n hó a củ a sự
soH ng đeH n sự xâ y dựng những caH u trú c trậ t tự cao và phức tạ p, đang là m giả m
entropy trê n beG mặ t củ a hà nh tinh chú ng ta. Mọ i thứ từ xe hơi đeH n má y vi tı́nh
đeH n cả i bad p có entropy thaH p hơn những vậ t liệ u thô caH u tạ o nê n nó . Dam u vậ y, định
luậ t thứ hai rõ rà ng đang bị bỏ só t. Cá i chú ng ta bỏ quê n maH t là thực teH thậ m chı́
toà n bộ Trá i ĐaH t khô ng theF xem là hệ cô lậ p với mô i trường củ a nó . Chú ng ta
khô ng nê n quê n rap ng haG u như toà n bộ sự soH ng trê n Trá i ĐaH t, và do đó toà n bộ
những caH u trú c có entropy thaH p, là nhờ á nh sá ng mặ t trời. Khi chú ng ta xé t chung
hệ Trá i ĐaH t + Mặ t Trời, ta thaH y entropy toF ng đang tă ng lê n vı̀ bức xạ Mặ t Trời tỏ a
ra khô ng gian (chı̉ mộ t phaG n củ a chú ng bị Trá i ĐaH t haH p thụ ) có nghı̃a là entropy
củ a nó đang tă ng lê n nhieG u hơn so với lượng giả m tương ứng trê n Trá i ĐaH t.
Mũi tên thời gian

Toà n bộ câ u chuyệ n nà y đưa chú ng ta đeH n đâ u? Tô i đã bad t đaG u với việ c nó i
veG chieG u mà thời gian chả y và o. Hã y nhớ rap ng đâ y khô ng phả i là mộ t chieG u thậ t
sự theo nghı̃a bad c hoặ c nam, hoặ c thậ m chı́ mộ t chieG u trong thời gian; nó là mộ t
chieG u củ a thời gian và chı̉ có theF hướng theo mộ t trong hai chieG u (ngược nhau).

Có hai cá ch chọ n mộ t mũ i tê n như theH : ta có theF hoặ c xé t hai sự kiệ n và hỏ i xem
sự kiệ n nà o xả y ra trước hoặ c, bap ng cá ch xé t mộ t đạ i lượng đang bieH n thiê n, ta
có theF chọ n mộ t mũ i tê n củ a thời gian đeF hướng theo chieG u tă ng hoặ c giả m củ a
đạ i lượng đó .
Người ta thường khaN ng định rap ng lı́ do chú ng ta “thaH y” thời gian trô i theo
chieG u mà chú ng ta thaH y là bởi vı̀ nã o củ a chú ng ta, gioH ng như những hệ vậ t chaH t
khá c, phả i tuâ n theo định luậ t thứ hai củ a nhiệ t độ ng lực họ c. Như vậ y, mũ i tê n
trieH t lı́ củ a thời gian phả i luô n luô n hướng theo chieG u tă ng entropy. ĐieG u nà y cực
kı̀ mơ hoG . Việ c đeG xuaH t rap ng entropy trong nã o củ a chú ng ta đang tă ng lê n là sai.
GioH ng như mọ i hệ sinh họ c khá c, nã o củ a chú ng ta khai thá c nă ng lượng đeF duy
trı̀ trạ ng thá i entropy thaH p củ a chú ng. Với mức độ gaG n đú ng thı́ch hợp, entropy
trong nã o củ a chú ng ta giữ nguyê n khô ng đoF i trong phaG n lớn cuộ c đời củ a chú ng
ta.
Định luậ t thứ hai củ a nhiệ t độ ng lực họ c cho chú ng ta mộ t mũ i tê n củ a thời
gian dường như khá i quá t hơn và ı́t chủ quan hơn mũ i tê n trieH t lı́ củ a thời gian
mà bạ n và tô i đã xâ y dựng nê n trong ý thức củ a mı̀nh. Vı̀ theH , chú ng ta định nghı̃a
mộ t cá i gọ i là mũ i tê n nhiệ t độ ng lực họ c củ a thời gian, nó luô n luô n hướng theo
chieG u tăng entropy. Vı̀ chú ng ta luô n thaH y entropy xung quanh chú ng ta tă ng lê n,
nê n theo định nghı̃a mũ i tê n nhiệ t độ ng lực họ c sẽ hướng cù ng chieG u với mũ i tê n
trieH t lı́.
Vậ y neH u mộ t ngà y đó entropy bad t đaG u giả m ở mọ i nơi trong Vũ trụ thı̀ sao?
Ta sẽ nó i rap ng mũ i tê n nhiệ t độ ng lực họ c đã đả o chieG u. Cá i gı̀ xả y ra khi đó với
mũ i tê n trieH t lı́? Giờ thı̀ nó có hướng theo chieG u ngược lạ i hay khô ng? Giờ thı̀
chú ng ta có thaH y đường tan ngược, bộ bà i nghı̉ xá o trộ n và khó i thuoH c từ khad p
că n phò ng gom lạ i mộ t chom và bieH n maH t và o trong đaG u đieH u thuoH c hay khô ng?
Câ u trả lời, theo mộ t soH người, là khô ng. Ơå đâ y họ việ n dam n quan niệ m cho
rap ng quá trı̀nh tư duy củ a chú ng ta, cá i định nghı̃a mũ i tê n trieH t lı́, là những quá
trı̀nh hó a họ c diem n ra trong nã o, và gioH ng như mọ i hệ vậ t chaH t khá c, sẽ phả i tuâ n
theo định luậ t thứ hai. NeH u vı̀ lı́ do gı̀ đó entropy bad t đaG u giả m ở mọ i nơi, thı̀ bao
146
Jim Al-Khalili
goG m cả nã o củ a chú ng ta (và cá c quá trı̀nh tư duy) và mũ i tê n trieH t lı́ cũ ng sẽ đả o
chieG u. Tô i khô ng chad c chad n vı̀, như tô i đã nó i ở phaG n trước, tô i tin rap ng nã o củ a
chú ng ta đaH u tranh với cơn thủ y trieG u tă ng entropy ở bê n ngoà i. Tô i khô ng rõ
cho lad m cá i gı̀ sẽ xả y ra bê n trong nã o củ a chú ng ta neH u như entropy bad t đaG u giả m
ở mọ i nơi khá c.
Có hai mũ i tê n thời gian nữa tô i muoH n đeG cậ p tới, chú ng phả n á nh những
loạ i khá c nhau củ a quá trı̀nh khô ng thuậ n nghịch trong vậ t lı́ họ c. Thứ nhaH t là
mũ i tê n phé p đo lượng tử. Miem n là mộ t hệ lượng tử, vı́ dụ mộ t nguyê n tử, là cô
lậ p và chú ng ta khô ng coH gad ng đo những tı́nh chaH t củ a nó , thı̀ nó vam n hoà n toà n
thuậ n nghịch theo nghı̃a cá c quá trı̀nh diem n ra bê n trong nó có theF xả y ra theo
chieG u xuô i hoặ c chieG u ngược trong thời gian. Tuy nhiê n, mộ t khi chú ng ta coH gad ng
khả o sá t hệ (sử dụ ng mộ t soH thieH t bị thực nghiệ m như má y dò hạ t đeF đo vị trı́ củ a
mộ t nguyê n tử chaN ng hạ n) thı̀ mộ t chieG u rõ rà ng trong thời gian đã được chọ n.
Những tı́nh chaH t nhaH t định đã bị thay đổi vı̃nh viem n bởi tá c dụ ng đo.
Nghiê n cứu trong thời gian gaG n đâ y veG ý nghı̃a củ a cơ họ c lượng tử cho
bieH t rap ng mũ i tê n phé p đo lượng tử veG nguoG n goH c raH t gioH ng với mũ i tê n nhiệ t
độ ng lực họ c. Mộ t cá ch khá c định nghı̃a sự tă ng entropy là qua sự maH t thô ng tin.
Bap ng thao tá c lưu mộ t tệ p trê n má y vi tı́nh, bạ n đang tạ o ra trậ t tự và là m giả m
entropy cụ c bộ . Cá i ngược lạ i xả y ra khi bạ n xó a mộ t tệ p. Bạ n đang là m maH t thô ng
tin và entropy tă ng lê n. Giờ thı̀ cá i đang xuaH t hiệ n là mũ i tê n phé p đo lượng tử
xoay chuyeF n do sự maH t thô ng tin tương tự ở caH p độ hạ nguyê n tử. Theo ngô n ngữ
kı̃ thuậ t, người ta nó i sự keH t hợp lượng tử rò rı̉ và o mô i trường xung quanh hệ
lượng tử khi nó được khả o sá t, do đó là m tă ng entropy củ a nó . Sự maH t thô ng tin
lượng tử như theH nà y hơi gioH ng với cá ch mộ t vậ t nó ng rò rı̉ nhiệ t và o mô i trường
nguộ i hơn củ a nó .
CuoH i cù ng, tô i muoH n nó i tới mộ t mũ i tê n thứ tư củ a thời gian trong á nh
sá ng củ a những keH t quả thực nghiệ m gaG n đâ y. Nó được gọ i là mũ i tê n vậ t
chaH t/phả n vậ t chaH t. Trong mộ t thı́ nghiệ m khá tinh vi thực hiệ n tạ i má y gia toH c
hạ t CERN hoG i nă m 1998, người ta phá t hiệ n thaH y khả nă ng phả n vậ t chaH t bieH n đoF i
thà nh vậ t chaH t cao hơn so với những khả nă ng ngược lạ i. Thı́ nghiệ m trê n, gọ i là

CP-LEAR (vieH t tad t củ a Thı́ nghiệ m Cha§ n lẻ Điệ n tı́ch trong Vò ng trữ Phả n proton
Nă ng lượng thaH p) khô ng đi tới keH t quả rõ rà ng cho lad m. Những nhó m nghiê n cứu
đoH i địch trê n khad p theH giới cho đeH n nay vam n chưa bị thuyeH t phụ c. Nhưng neH u
đú ng, thı̀ nó cho thaH y rap ng neH u bạ n bad t đaG u với mộ t lượng vậ t chaH t và phả n vậ t
chaH t bap ng nhau, ở dạ ng những hạ t hạ nguyê n tử gọ i là kaon, thı̀ mộ t thời gian sau
sẽ có ı́t kaon phả n vậ t chaH t hơn soH kaon vậ t chaH t bı̀nh thường. ĐieG u nà y mang đeH n
cho chú ng ta mộ t mũ i tê n thời gian ở caH p độ củ a những hạ t nà y, hướng theo chieG u
phả n vậ t chaH t bieH n maH t daG n.
Stephen Hawking phạm sai lầm

Khô ng bao lâ u sau khi tô i bad t đaG u nghiê n cứu tieH n sı̃ và o nă m 1987, tô i và o
thư việ n trường đạ i họ c củ a mı̀nh là m cá i việ c gọ i là tı̀m kieH m tà i liệ u. Tô i đang
nghiê n cứu mộ t vaH n đeG vậ t lı́ có liê n quan đeH n mộ t phé p tı́nh toá n họ c dà i ngoap ng
mô tả cá i xả y ra khi hai hạ t nhâ n nguyê n tử va chạ m nhau, và tô i đang tı̀m mộ t
soH tư liệ u tham khả o trong cá c tậ p san khoa họ c liê n quan đeH n nghiê n cứu củ a
tô i. Khô ng thà nh cô ng cho lad m trong việ c tı̀m gặ p mộ t bà i bá o nhaH t định và có
chú t chá n nả n, tô i quyeH t định tı̀m kieH m baH t kı̀ bà i bá o khoa họ c nà o củ a Stephen
Hawking, chaN ng vı̀ lı́ do gı̀ cả mà tô i cả m thaH y nghiê n cứu củ a ô ng veG vũ trụ họ c
có theF mang lạ i mộ t chú t thư giã n cho bả n thâ n mı̀nh. Tô i tı̀m gặ p mộ t bà i bá o
củ a ô ng hoG i hai nă m trước đó , nă m 1985, trong đó ô ng trı̀nh bà y chieG u củ a thời
gian có theF đả o như theH nà o neH u như Vũ trụ đã từng bad t đaG u co lạ i. VaH n đeG nghe
có vẻ hứa hẹ n. Tô i đã photo mộ t bả n củ a bà i bá o và đọ c nó trê n đường ngoG i tà u
veG nhà .
Tô i chă m chú theo dõ i những lậ p luậ n củ a và i trang đaG u nhưng raH t mau
chó ng bị sa laG y với toá n họ c. Tuy nhiê n, toH i hô m đó , tô i quả quyeH t rap ng ô ng đã sai,
nhưng vı̀ tô i khô ng theF theo dõ i heH t cá c chi tieH t toá n họ c nê n tô i khô ng cả m thaH y
có đủ cơ sở an toà n. Xé t cho cù ng, ô ng là mộ t nhà khoa họ c noF i tieH ng theH giới cò n
tô i chı̉ mới khởi nghiệ p nghiê n cứu sinh trong mộ t lı̃nh vực nghiê n cứu khá c. Mặ c
dù tô i khô ng bieH t và o lú c aH y Hawking đã nhậ n ra rap ng những keH t luậ n củ a ô ng
148
Jim Al-Khalili
trong bà i bá o đó , cá i đã thu hú t sự chú ý lớn, là sai laG m. Tuy vậ y, tô i nó i dô ng dà i
như theH chủ yeH u đeF chứng minh thời gian có theF khó hieF u và viem n vô ng như theH
nà o neH u mộ t người nà o đó taG m cỡ như Stephen Hawking mà cò n phạ m sai laG m.
Thậ t vậ y, cá i lô i cuoH n tô i là nhı̀n xem có bao nhiê u nhà khoa họ c noF i tieH ng và
chuyê n gia theH giới khá c có theF giữ những quan đieF m hoà n toà n trá i ngược veG cá i
gı̀ đó cơ bả n như theH nà y.3 TaH t cả là do sự lộ n xộ n mà nhieG u người hieF u veG khá i
niệ m entropy. Trước tiê n, tô i sẽ mô tả ngad n gọ n tạ i sao Hawking đi tới keH t luậ n
gâ y tranh cã i củ a ô ng.
Định luậ t thứ hai nhiệ t độ ng lực họ c nê n á p dụ ng mà khô ng caG n suy xé t ở
mọ i nơi trong Vũ trụ nói rap ng entropy củ a mộ t hệ cô lậ p baH t kı̀ khô ng theF giả m
đi. Vậ y thı̀ tạ i sao khô ng nê n á p dụ ng nó cho toà n bộ Vũ trụ ? Xé t cho cù ng, Vũ trụ
ở mức toF ng theF củ a nó được định nghı̃a là mộ t hệ cô lậ p vı̀ chaN ng có cá i gı̀ ở bê n
ngoà i nó cả . Thậ t vậ y, entropy củ a toà n bộ Vũ trụ thậ t sự đang tă ng lê n và hà m
nghı̃a rap ng nó phả i có trậ t tự hơn so với trước đâ y. Thậ t vậ y, nó phả i có mộ t
entropy toH i thieF u lú c Big Bang và roG i xả dâ y có t, hay tă ng lê n, keF từ đó .
TaH t nhiê n, bạ n có theF xem việ c chú ng ta nó i veG entropy củ a Vũ trụ toF ng theF
là có phaG n tham vọ ng, neH u khô ng nó i là ngạ o mạ n, nhưng vı̀ chú ng ta đang coH
gad ng xá c định kı́ch cỡ, hı̀nh dạ ng và tuoF i củ a nó , vậ y thı̀ tạ i sao khô ng xá c định
entropy củ a nó luô n? ĐeF bad t đaG u, tô i sẽ xé t mộ t vũ trụ “mô hı̀nh” đơn giả n có ı́t
cá i phả i là m với thực tạ i nhưng sẽ giú p chú ng ta tı̀m hieF u xem định luậ t thứ hai
có theF giữ vai trò gı̀ trong sự phá t trieF n củ a Vũ trụ . Hã y tưởng tượng mộ t cá i hộ p
kı́n trong đó taH t cả cá c phâ n tử khô ng khı́ tậ p trung lạ i ở mộ t gó c. Mộ t cá ch có
được như vậ y là neH u như toà n bộ khô ng khı́ ban đaG u được giữ bê n trong mộ t cá i
chai đặ t tạ i gó c đó roG i sau đó có theF mở nad p chai từ xa. Entropy củ a cá i hộ p ở
trạ ng thá i ban đaG u nà y là thaH p vı̀ cá i chứa bê n trong ở trạ ng thá i có trậ t tự cao
3KeH t luậ n ban đaG u củ a Stephen Hawking và sự thừa nhậ n sai laG m củ a ô ng sau đó đã được người
ta nó i nhieG u. Nhưng có những nhà vậ t lı́ khá c, cũ ng lom i lạ c khô ng ké m, khô ng heG đưa ra cô ng
khai sau khi lı́ thuyeH t củ a họ bị bá c bỏ vı̀ thieH u sự trung thực và lương thiệ n củ a Hawking. Chı́nh
Hawking từng nó i rap ng “nê n có mộ t tạ p chı́ cô ng khai trong đó cá c nhà khoa họ c có theF thừa
nhậ n những sai laG m củ a mı̀nh. Nhưng có lẽ tạ p chı́ đó sẽ chaN ng có cộ ng tá c viê n nà o.”

với toà n bộ khô ng khı́ được giữ chặ t bê n trong cá i chai.
Khi thời gian trô i qua, khô ng khı́ sẽ thoá t ra khỏ i cá i chai và lan khad p cá i
hộ p là m cho entropy củ a nó tă ng lê n. Khi cá c phâ n tử khô ng khı́ phâ n boH đeG u
trong khad p cá i hộ p thı̀ entropy sẽ ở giá trị toH i đa và hệ được nó i là ở trạ ng thá i
câ n bap ng. Trường hợp nà y tương đương với mộ t bộ bà i tâ y hoà n toà n bị xá o trộ n.
Có mộ t xá c suaH t heH t sức nhỏ rap ng mộ t lú c nà o đó veG sau chú ng ta sẽ thaH y toà n bộ
cá c phâ n tử ở và o trong chai trở lạ i.
Giờ hã y tưởng tượng cá i hộ p lớn hơn nhieG u (vı́ dụ bap ng cỡ mộ t thiê n hà ).
Với quá nhieG u phâ n tử bê n trong cá i hộ p, khoH i lượng chung củ a chú ng đủ cho lực
haH p dam n có sự tá c dụ ng. Cá i có theF xả y ra là mộ t nhó m trong soH chú ng có theF bị
trô i giạ t ngam u nhiê n đeH n gaG n hơn khoả ng cá ch trung bı̀nh. Mộ t khi đeG u nà y xả y
ra, chú ng ta sẽ thaH y lực haH p dam n chieH m ưu theH và là m cho chú ng bị hú t veG phı́a
nhau. Cà ng có nhieG u phâ n tử co cụ m lạ i thı̀ sức hú t haH p dam n chung củ a chú ng lê n
cá c phâ n tử xung quanh sẽ cà ng lớn. Sự co cụ m do haH p dam n như theH nà y cuoH i cù ng
sẽ là m cho toà n bộ khô ng khı́ tụ lạ i thà nh những đoH ng có kı́ch cỡ khá c nhau trong
toà n theF tı́ch củ a cá i hộ p, với những khoả ng khô ng troH ng rom ng ở giữa chú ng. Cá i
gı̀ xả y ra với entropy lú c nà y? Chú ng ta đã bad t đaG u với những phâ n tử phâ n boH
đeG u khad p theF tı́ch và entropy ở giá trị toH i đa và keH t thú c ở cá i trô ng tựa như mộ t
trạ ng thá i có trậ t tự cao hơn, tựa như việ c qué t những chieH c lá mù a thu rơi gom
thà nh từng đoH ng. Trô ng có vẻ như lực haH p dam n đã là m cho định luậ t thứ hai bị vi
phạ m.
Khô ng phả i theH . NeH u bạ n nghı̃ sự tă ng entropy là mộ t quá trı̀nh đi tới keH t
thú c, thı̀ vậ t chaH t ở đủ gaG n nhau đeF chịu lực hú t haH p dam n sẽ “xả dâ y có t” khi nó
hú t haH p dam n với nhau. Mộ t quả bó ng nap m trê n đı̉nh đoG i thı̀ có entropy thaH p. Khi
nó lă n xuoH ng đoG i (do tá c dụ ng củ a lực haH p dam n), entropy củ a nó tă ng. Chú ng ta
nó i nó đang maH t khả nă ng thực hiệ n cô ng. Chú ng ta đã họ c ở trường phoF thô ng
rap ng quả bó ng nap m tạ i đı̉nh đoG i có theH nă ng chuyeF n hó a thà nh độ ng nă ng khi nó
lă n xuoH ng. Theo kieF u tương tự như vậ y, mộ t mó n đoG chơi lê n dâ y có t (cá i tô i đã
mô tả ở phaG n trước là có entropy thaH p) có theH nă ng maH t daG n khi nó xả dâ y có t và
entropy củ a nó tă ng lê n.
150
Jim Al-Khalili
Như vậ y, lực haH p dam n là m tă ng entropy, nhưng đieG u nà y vam n khô ng lı́ giả i
được là m theH nà o entropy trong cá i hộ p tă ng lê n neH u ban đaG u nó đã ở giá trị cực
đạ i. Câ u trả lời là suoH t thời gian cá c phâ n tử cá ch đeG u nhau, lực haH p dam n sẽ hú t
theo mọ i chieG u và triệ t tiê u, và entropy ở giá trị cực đạ i. NeH u, do tı̀nh cờ (và cá i
gı̀ cũ ng là có theF ) cá c phâ n tử ở mộ t vù ng nhaH t định ở gaG n nhau hơn so với trung
bı̀nh thı̀ trạ ng thá i nà y bieF u diem n mộ t sự lệ ch tạ m thời khỏ i trạ ng thá i entropy
cực đạ i (trạ ng thá i câ n bap ng). ĐeF cho định luậ t thứ hai á p dụ ng được cho tı̀nh
huoH ng trê n, những phâ n tử nà y có hai chọ n lựa: chú ng có theF hoặ c trô i giạ t trở
ra vị trı́ câ n bap ng ban đaG u củ a chú ng, hoặ c chú ng có theF hú t haH p dam n lê n nhau tạ o
thà nh mộ t cụ m. Dù theo cá ch nà o thı̀ entropy cũ ng tă ng trở lạ i giá trị cực đạ i. Cả
hai kịch bả n đeG u có theF xem là sự keH t thú c củ a hệ , nhưng giờ chú ng ta có hai bức
tranh thay theH củ a trạ ng thá i entropy cực đạ i.
Giờ ta đã sa§ n sà ng đương đaG u với Vũ trụ thực. Hawking bad t đaG u lậ p luậ n
củ a ô ng bap ng cá ch phá t bieF u rap ng Vũ trụ phả i có entropy toH i thieF u lú c Big Bang
và , vı̀ nó phả i tuâ n theo định luậ t thứ hai củ a nhiệ t độ ng lực họ c, đã xả dâ y có t từ
đó , tieH n veG phı́a mộ t trạ ng thá i có entropy cực đạ i. Oí ng đã phá t trieF n mộ t lı́ thuyeH t
củ a Vũ trụ đò i hỏ i nó phả i kı́n và tin rap ng nó chứa đủ vậ t chaH t đeF mộ t ngà y nà o
đó là m dừng sự dã n nở và là m cho nó co lạ i trong mộ t Vụ Co Lớn. Hã y nhớ ở
Chương 3 rap ng đâ y là mộ t kịch bả n có theF có cho soH phậ n củ a Vũ trụ mà chú ng ta
khô ng theF bá c bỏ . PhaG n cò n lạ i củ a chương nà y sẽ giả sử rap ng đâ y thậ t sự là soH
phậ n củ a Vũ trụ (cá i hiệ n nay là khô ng có khả nă ng, như chú ng ta đã bieH t).
Trong mô hı̀nh củ a Hawking, đieF m kı̀ dị Vụ NoF Lớn và Vụ Co Lớn là gioH ng
hệ t nhau. Nó i chung, trong cả hai trường hợp, toà n bộ vậ t chaH t và nă ng lượng
trong Vũ trụ sẽ bị né n đeH n mậ t độ vô hạn và kı́ch cỡ zero. Như vậ y, neH u đieF m kı̀
dị Vụ NoF Lớn ở mộ t trạ ng thá i entropy thaH p, thı̀ đieF m kı̀ dị Vụ Co Lớn cũ ng theH .
Vı̀ theH , khi Vũ trụ co lạ i, entropy củ a nó sẽ giả m trở lạ i và định luậ t thứ hai củ a
nhiệ t độ ng lực họ c sẽ bị vi phạ m trong pha nà y. Hawking tin rap ng trạ ng thá i dã n
nở cực đạ i cũ ng bieF u diem n trạ ng thá i entropy cực đạ i. Như vậ y, pha co lạ i củ a Vũ
trụ sẽ là sự đả o ngược thời gian củ a pha dã n nở.

Nó i theo mũ i tê n thời gian, neH u entropy bad t đaG u giả m trong pha co lạ i thı̀
mũ i tê n nhiệ t độ ng lực họ c phả i đả o chieG u (vı̀ nó được định nghı̃a là luô n luô n
hướng theo chieG u entropy tă ng) và neH u mũ i tê n chủ quan (trieH t lı́) củ a chú ng ta
luô n luô n cù ng chieG u với mũ i tê n nhiệ t độ ng lực họ c, thı̀ thời gian củ a chú ng ta
cũ ng sẽ trô i ngược. ĐieG u nà y có nghı̃a là thay vı̀ Vụ Co Lớn là mộ t sự kiệ n trong
tương lai củ a chú ng ta, thı̀ nó sẽ là mộ t sự kiệ n trong quá khứ. TaH t nhiê n, tô i đang
giả sử con người sẽ soH ng só t trong hà ng tı̉ nă m trời caG n thieH t đeF đưa giả thuyeH t
nà y và o kieF m tra, nhưng neH u chú ng ta là m như theH thậ t ra chú ng ta sẽ khô ng nhı̀n
thaH y Vũ trụ đang co lạ i. Vı̀ thời gian củ a chú ng ta đang trô i ngược nê n chú ng ta
nghı̃ Vũ trụ vam n đang dã n nở. Do đó , chú ng ta cũ ng sẽ khô ng nhı̀n thaH y baH t cứ sự
vi phạ m nà o củ a định luậ t thứ hai củ a nhiệ t độ ng lực họ c. RoH t cuộ c, theo chú ng
ta, entropy sẽ đang tă ng như bı̀nh thường. KeH t luậ n thú vị nhaH t thu được từ tı̀nh
huoH ng kı̀ lạ nà y là Vũ trụ hiệ n nay có lẽ đang co lạ i, và chı̉ vı̀ chú ng ta có mũ i tê n
thời gian hướng theo chieG u entropy tă ng nê n chú ng ta tin tưởng mộ t cá ch sai laG m
rap ng nó đang dã n nở!
Lú c aH y tô i đã khô ng nhậ n ra, nhưng quan đieF m đả o chieG u thời gian như
theH nà y trong mộ t Vũ trụ đang co lạ i thậ t ra là củ a Thomas Gold hoG i thậ p niê n
1960. Hawking đã thử đặ t quan đieF m nà y lê n mộ t cơ sở lı́ thuyeH t chad c chad n hơn
bap ng cá ch việ n dam n đeH n bả n chaH t lượng tử củ a hai đieF m kı̀ dị. Thậ t vậ y, hà nh trạ ng
củ a Vũ trụ khi nó ở gaG n sự dã n nở toH i đa sẽ phả i raH t lạ trong bức tranh ban đaG u
củ a Hawking. Giả sử có mộ t người soH ng só t từ pha dã n nở qua pha co lạ i trong
khi ở bê n trong mộ t phi thuyeG n vũ trụ khé p kı́n. Mũ i tê n thời gian củ a cô ta sẽ
baH t ngờ đả o chieG u và cô ta sẽ khô ng nhớ thời đieF m dã n nở cực đạ i vı̀ lú c nà y nó
nap m trong tương lai củ a cô ta.
Giờ tô i sẽ mô tả sự phả n bá c củ a tô i đoH i với quan đieF m nà y. Trước heH t,
Hawking đã sử dụ ng cá c từ “dã n nở”, “co lạ i” và “soH ng só t qua thời kı̀ dã n nở cực
đạ i và o pha co lạ i”. Ngô n từ như theH hà m ý rap ng phả i có mộ t mũ i tê n thời gian
độ c lậ p, bê n ngoà i, hướng từ Vụ NoF Lớn đeH n Vụ Co Lớn. NeH u khô ng sẽ chaN ng có
gı̀ đeF phâ n biệ t giữa hai hiệ n tượng và chú ng ta khô ng theF nó i cá i nà o “có trước”
cá i nà o. Khi khaN ng định chú ng ta có theF suy nghı̃ “sai laG m” rap ng chú ng ta đang
152
Jim Al-Khalili
soH ng trong pha dã n nở nhưng “thậ t ra” đang ở trong pha co lạ i, chú ng ta caG n có
mộ t thời gian bê n ngoà i có tá c dụ ng như mộ t quan tò a và cho chú ng ta bieH t Vũ
trụ thậ t sự đang diem n bieH n ra sao. Chú ng ta bieH t khô ng có mũ i tê n nà o như theH và
việ c đeG xuaH t mộ t thời gian có theF toG n tạ i như vậ y là m nhớ lạ i phaG n trı̀nh bà y trước
đâ y củ a tô i veG mộ t thời gian giả thuyeH t bê n ngoà i chú ng ta caG n có đeF dựa trê n đó
đo toH c độ trô i củ a thời gian củ a chú ng ta. Và neH u khô ng có mộ t chieG u thời gian ưu
tiê n nà o đeF đá nh daH u pha dã n nở và co lạ i thı̀ Vụ Co Lớn thậ t ra sẽ tương đương
với Vụ NoF Lớn và cũ ng sẽ đá nh daH u sự bad t đaG u củ a thời gian. Vı̀ theH , chú ng ta sẽ
có thời gian trô i từ cả hai đieF m kı̀ dị, theo chieG u ngược nhau, veG phı́a “keH t thú c
củ a thời gian” lú c dã n nở cực đạ i.
Tô i muoH n là m sá ng tỏ vaH n đeG sự keH t thú c củ a thời gian nà y bap ng cá ch xé t
soH phậ n củ a con người cò n soH ng só t trong mộ t phi thuyeG n vũ trụ ở gaG n thời đieF m
dã n nở cực đạ i. Cô ta tı́nh được rap ng Vũ trụ sẽ đạ t tới sự dã n nở cực đạ i và o lú c
ba giờ chieG u hô m aH y (ta gọ i đó là T-max). Cô ta nhậ n thức được rap ng mũ i tê n thời
gian củ a mı̀nh sad p đả o chieG u. Lú c ba giờ ké m mộ t giâ y, mọ i thứ vam n bı̀nh thường
và cô ta bieH t mı̀nh cò n mộ t giâ y nữa. Cá i gı̀ sẽ xả y ra hai giâ y sau đó ? Lú c nà y là
ba giờ quá mộ t giâ y và chú ng ta đang ở trong pha co lạ i. NeH u như mũ i tê n thời
gian củ a cô ta lú c nà y đã đả o chieG u và mọ i quá trı̀nh bê n trong phi thuyeG n vũ trụ
đang chạ y ngược thı̀ đoG ng hoG củ a cô ta lú c nà y sẽ trở lạ i chı̉ ba giờ ké m mộ t giâ y.
Cô ta sẽ vam n nghı̃ rap ng Vũ trụ hã y cò n mộ t giâ y dã n nở nữa.
Ngay cả lú c ba giờ ké m mộ t phaG n triệ u giâ y ở phı́a bê n nà y củ a T-max sẽ
vam n chaN ng có gı̀ xả y ra khá c thường, nhưng hai phaG n triệ u giâ y sau đó cô ta sẽ
vam n tin rap ng T-max cò n cá ch mộ t phaG n triệ u giâ y nữa. Chú ng ta có theF tieH n gaG n
đeH n T-max như chú ng ta muoH n nhưng sẽ khô ng bao giờ có mộ t thời đieF m sau đó
nữa. Nó thậ t sự đá nh daH u sự keH t thú c củ a thời gian.
Những phả n bá c trê n khô ng chứng minh rap ng Hawking là sai mà ngô n ngữ
ô ng sử dụ ng đã giả sử trước mộ t mũ i tê n thời gian nữa khô ng đoF i chieG u lú c
T-max, và khô ng có cá i gı̀ đeF tham chieH u với nó cả .

Sau khi thả o luậ n lı́ thuyeH t củ a ô ng với cá c đoG ng nghiệ p, Hawking sớm
nhậ n ra rap ng Vũ trụ khô ng caG n quay trở lạ i mộ t trạ ng thá i entropy thaH p lú c Vụ
Co Lớn và do đó sẽ khô ng phả i đả o chieG u mũ i tê n thời gian củ a chú ng ta. Entropy
củ a Vũ trụ có theF tieH p tụ c tă ng từ pha dã n nở qua pha co lạ i. Thậ t khô ng may,
Hawking đã bị mad c chứng liệ t thaG n kinh vậ n độ ng và khô ng theF vieH t mộ t bà i bá o
đọ c nhanh giả i thı́ch sai laG m củ a ô ng. Tô i nhớ như in lú c đọ c quyeF n sá ch best-
seller củ a ô ng Lược sử thời gian trong lú c ngoG i trê n xe lửa đi là m lú c mộ t hai nă m
sau khi nó được xuaH t bả n – mộ t người bạ n đã mua tặ ng tô i mộ t quyeF n in bı̀a meG m
tạ i sâ n bay New Delhi trước khi nó có mặ t tạ i Anh quoH c khá lâ u – và tô i nhớ cá i
cả m giá c vừa baH t ngờ vừa khâ m phụ c trước sự trung thực củ a Hawking. Tô i nhớ
nhaH t là cá i vẻ mặ t ngượng nghịu cười ngu ngơ củ a mı̀nh đã thu hú t sự chú ý củ a
những hà nh khá ch khá c trê n xe.
Vậ y thı̀ là m theH nà o chú ng ta hieF u sự khá c biệ t giữa Vụ NoF Lớn entropy
thaH p và Vụ Co Lớn entropy cao? Mộ t lời giả i thı́ch là khô ng gian ở gaG n hai đieF m
kı̀ dị đó có dạ ng hı̀nh họ c khá c nhau. Suy nghı̃ hiệ n nay là cá c lom đen là những cá i
hoG chứa entropy. Chú ng cà ng lớn thı̀ entropy củ a chú ng cà ng cao. Vı̀ có theF xem
Vụ Co Lớn là mộ t lom đen toH i hậ u đã nuoH t chửng toà n bộ Vũ trụ , nê n nó phả i có
mộ t entropy cực kı̀ cao. Vụ NoF Lớn, trá i lạ i, gioH ng với mộ t lom trad ng và sẽ có
entropy raH t thaH p.
Tuy nhiê n, lời giả i thı́ch nà y khô ng thỏ a đá ng cho lad m. RoH t cuộ c thı̀ lực haH p
dam n từ đâ u mà có ? Sự dã n nở xả y ra trong cá i gı̀? Và là m theH nà o Vũ trụ ở trong
mộ t trạ ng thá i entropy thaH p như theH lú c ban đaG u?
Thoạ t nhı̀n, có vẻ như Vũ trụ lú c aH y ở trong mộ t trạ ng thá i entropy thaH p.
Cá c ngô i sao là những đieF m nó ng trong khô ng gian phá t xạ nhiệ t củ a chú ng và o
mô i trường xung quanh củ a chú ng và là m cho entropy tă ng lê n (hã y nhớ quan
đieF m truyeG n nhiệ t là mộ t cá ch định nghı̃a entropy). Khi mộ t ngô i sao ngừng tỏ a
sá ng, nó đã hoà n toà n cạ n kiệ t và sẽ ở trong mộ t trạ ng thá i entropy cao (cho dù
nó có bieH n thà nh mộ t lom đen hay khô ng). Vı̀ theH , sẽ có mộ t thời đieF m trong tương
lai xa xô i khi taH t cả cá c ngô i sao đã chá y heH t và bức xạ củ a chú ng sẽ phâ n boH đeG u
khad p khô ng gian (entropy cao). Tuy nhiê n, ở đâ y có mộ t trở ngạ i nghiê m trọ ng,
154
Jim Al-Khalili
cá i cá c nhà vậ t lı́ đã vậ t vã chieH n đaH u với mức độ thà nh cô ng khi nhieG u khi ı́t.
Trước khi cá c ngô i sao và thiê n hà hı̀nh thà nh trong Vũ trụ sơ khai, Vũ trụ đã ở
trong mộ t trạ ng thá i câ n bap ng nhiệ t, với nă ng lượng củ a nó phâ n boH đeG u đeH n mức
khô ng có vù ng khô ng gian nà o nó ng hơn vù ng khô ng gian nà o. Chad c chad n đâ y là
mộ t trạ ng thá i entropy cực đạ i! Vậ y thı̀ cá i gı̀ là m cho cá c ngô i sao hı̀nh thà nh lú c
ban đaG u?
Có mộ t đeG xuaH t như theH nà y: Đú ng là Vũ trụ đã bad t đaG u ở mộ t trạ ng thá i
entropy cực đạ i, nhưng khi đó nó cũ ng raH t nhỏ . Entropy mà nó có là cực đạ i có
theF có đoH i với vũ trụ kı́ch cỡ đó . Sau đó Vũ trụ trả i qua mộ t thời kı̀ dã n nở nhanh
(lạ m phá t) và lượng entropy cực đạ i mà nó có theF có tă ng lê n đá ng keF . Tuy nhiê n,
entropy thậ t sự củ a nó nhanh chó ng rơi sau giá trị cực đạ i có theF có nà y tạ o ra
mộ t “khe entropy”.
Trong quyeF n sá ch của ông, Tư duy Mới của Hoàng đế, Roger Penrose đã
phê bı̀nh quan đieF m nà y với việ c khaN ng định rap ng tı̀nh huoH ng đả o ngược thời
gian cũ ng nê n á p dụ ng neH u và khi Vũ trụ cuoH i cù ng co lạ i đeH n mộ t Vụ Co Lớn. Khi
nó co lạ i, khe entropy sẽ giả m cho đeH n khi mộ t laG n nữa nó đạ t tới kı́ch cỡ trong
đó entropy là cực đạ i có theF có . BaH t kı̀ sự co lạ i nà o thê m nữa cũ ng sẽ là m né n
entropy xuoH ng thê m, vi phạ m định luậ t thứ hai.
Vậ y là m theH nà o chú ng ta có theF hieF u sự baH t đoH i xứng nà y giữa hai đieF m kı̀
dị? Lực haH p dam n có theF mang lạ i nó hay khô ng? Mộ t sự khá c biệ t rõ rà ng giữa pha
dã n ra và pha co lạ i là ở pha dã n ra sẽ có mộ t soH đieG u kiệ n ban đaG u nà o đó là m
cho Vũ trụ dã n ra lú c ban đaG u. Mặ t khá c, pha co lạ i toà n bộ là do lực hú t haH p dam n
củ a vậ t chaH t bê n trong Vũ trụ . Như vậ y, nguoG n goH c vậ t lı́ củ a sự dã n nở và sự co
lạ i là khá c nhau. Nhưng người ta sẽ hà i lò ng neH u có theF giả i thı́ch sự phá t trieF n
củ a Vũ trụ theo khá i niệ m entropy.
Mộ t khá c biệ t nữa ı́t được nó i tới là mộ t vũ trụ co lạ i raH t lâ u roG i sẽ khô ng
cò n ngô i sao nà o chá y sá ng nữa. Nó sẽ goG m toà n là bức xạ neG n lạ nh lẽ o, những
ngô i sao cheH t và những lom đen. Rõ rà ng là mộ t diệ n mạ o entropy cao. Nhưng đâ y
khô ng phả i là kịch bả n khả dı̃ duy nhaH t. Chú ng ta hã y giả sử cho đơn giả n rap ng

Vũ trụ đang co lạ i đó chı̉ chứa á nh sá ng (photon) nă ng lượng thaH p và cá c lom đen.
Hawking đã chứng minh rap ng cá c lom đen bay hơi và do đó chú ng ta có theF tưởng
tượng mộ t vũ trụ thậ t già – mộ t vũ trụ có vừa đủ vậ t chaH t đeF cho nó kı́n, nghı̃a là
lực haH p dam n phả i maH t mộ t thời gian raH t lâ u mới là m ngừng và đả o ngược sự dã n
nở – đeH n mức taH t cả cá c lom đen có theF đã bay hơi heH t. Chú ng có đeF lạ i phı́a sau
những đieF m kı̀ dị, traG n, troH ng rom ng hay khô ng thı̀ chưa rõ , nhưng neH u chú ng
khô ng đeF lạ i gı̀ thı̀ Vũ trụ cuoH i cù ng chı̉ goG m toà n là bức xạ lạ nh lẽ o.
Một lời giải có thể có

Tô i vam n chưa giả i thı́ch cá c ngô i sao và thiê n hà có theF hı̀nh thà nh như theH
nà o lú c ban đaG u. ĐieG u nà y chı̉ có theF xả y ra neH u như có những đieF m kı̀ dị, hay neH p
gaH p, trong caH u trú c củ a khô ng gian là m cho vậ t chaH t tạ i đó đậ m đặ c hơn mức
trung bı̀nh. Miem n là khô ng gian khô ng dã n ra quá nhanh, cá i lú c nà y khô ng theF
trá nh được là vậ t chaH t trong những vù ng đó sẽ cụ m lạ i thê m nữa. Ơå đâ y tương
tự như vı́ dụ cá c phâ n tử khô ng khı́ ở trong hộ p mà tô i đã trı̀nh bà y ở phaG n trước.
Trong trường hợp đó , theF tı́ch bê n trong cá i hộ p khô ng dã n ra, và những vù ng có
mậ t độ hơi cao hơn phá t sinh do sự ngam u nhiê n thuaG n tú y. Trong Vũ trụ sơ khai,
những vù ng có vậ t chaH t cụ m lạ i với nhau đó cuoH i cù ng sẽ nó ng lê n đeH n mức sự
nhiệ t hạ ch hạ t nhâ n khởi phá t và cá c ngô i sao ra đời. Tuy nhiê n, lượng gaH p neH p
phả i là vừa đủ . NeH u quá ı́t thı̀ vậ t chaH t sẽ khô ng bao giờ co cụ m lạ i và cá c thiê n hà
và cá c ngô i sao (do đó cả chú ng ta nữa) sẽ khô ng bao giờ hı̀nh thà nh. Mặ t khá c,
neH u khô ng gian bị gaH p neH p quá nhieG u thı̀ mậ t độ cao củ a vậ t chaH t trong những
vù ng đó nhanh chó ng mang lạ i sự ra đời củ a những lom đen khoF ng loG .
Cho dù chú ng ta khô ng hieF u nguoG n goH c củ a những kı̀ dị nà y, nhưng ı́t nhaH t
chú ng ta nê n đi tı̀m bap ng chứng thực nghiệ m rap ng chú ng toG n tạ i trong Vũ trụ sơ
khai. Người ta đã dự đoá n trê n lı́ thuyeH t rap ng chú ng sẽ trı̀nh hiệ n dưới dạ ng
những bieH n thiê n nhiệ t độ nhỏ xı́u trong bức xạ neG n vi só ng, cá i tô i đã đeG cậ p ở
Chương 3, là á nh le ló i củ a Big Bang. Tuy nhiê n, hiệ u ứng nà y phả i thậ t nhỏ đeF
nó khô ng theF bị phá t hiệ n ra từ Trá i ĐaH t. HoG i nă m 1992, NASA đã cô ng boH rap ng
156
Jim Al-Khalili
vệ tinh COBE (vieH t tad t củ a Tà u thá m hieF m Bức xạ neG n Vũ trụ ) đã phá t hiệ n ra mộ t
sự chê nh lệ ch trong nhiệ t độ củ a bức xạ neG n với độ lớn vừa đú ng. Khá m phá trê n
được xem là bap ng chứng cuoH i cù ng rap ng mô hı̀nh Big Bang là đú ng. Tuy nhiê n,
mộ t soH nhà thiê n vă n họ c cho rap ng phá t bieF u như vậ y là quá cường điệ u và rap ng
COBE chaN ng là m gı̀ hơn là ủ ng hộ cá c quan niệ m củ a chú ng ta veG sự hı̀nh thà nh
thiê n hà .
Vậ y thı̀ mọ i thứ có khớp với nhau khô ng? Entropy củ a Vũ trụ có bad t đaG u
từ mộ t giá trị thaH p lú c Big Bang khô ng? Nó có tieH p tụ c tă ng lê n hay khô ng dam u
rap ng Vũ trụ mộ t ngà y nà o đó sẽ lạ i đeH n mộ t Vụ Co Lớn, và do đó mang lạ i cho
chú ng ta mộ t mũ i tê n thời gian khô ng đả o chieG u? Tô i tin như theH , taH t nhiê n giả
sử rap ng Vũ trụ mộ t ngà y nà o đó sẽ co lạ i (khô ng có khả nă ng đâ u, tô i bieH t vậ y).
Ngay sau Big Bang, Vũ trụ nó ng bỏ ng và già u nă ng lượng, và do đó ở trong
mộ t trạ ng thá i có entropy thaH p. Khi nó dã n ra, nó nguộ i đi. Entropy củ a nó tă ng
nhanh, nhưng khô ng phả i do sự truyeG n nhiệ t mà vı̀ nă ng lượng củ a nó có theF xem
là đã sử dụ ng heH t đeF thực hiệ n cô ng cho sự dã n nở.
Khi Vũ trụ nguộ i đi, mộ t phaG n nhỏ nă ng lượng củ a nó trở nê n bị khó a bê n
trong cá c nguyê n tử hydrogen. Sau đó , nhờ sự gaH p neH p trong khô ng gian mang
lạ i những hạ t maG m cho sự hı̀nh thà nh sao, lực haH p dam n sớm có theF là m cho những
nguyê n tử nà y co cụ m lạ i với nhau đeF hı̀nh thà nh cá c thiê n hà và cá c ngô i sao bê n
trong chú ng. RoG i nó cung caH p phương tiệ n đeF khai thá c nă ng lượng nà y bê n trong
cá c nguyê n tử qua sự nhiệ t hạ ch hạ t nhâ n.
NeH u cá c thiê n hà và cá c sao đã khô ng ra đời, thı̀ Vũ trụ đã tậ n diệ t trong
mộ t cá i cheH t nhiệ t cá ch nay lâ u roG i. Lú c nà y nó đã là mộ t nơi toH i đen lạ nh lẽ o.
Nă ng lượng khó a bê n trong cá c ngô i sao đú ng là đang trı̀ hoã n cá i khô ng theF
trá nh được đó . HieF u theo mộ t nghı̃a nà o đó thı̀ cá i cheH t nhiệ t củ a Vũ trụ đã xả y
ra roG i. Cá c thiê n hà thậ t ra chı̉ là những cá i tú i nhỏ cô lậ p cả n trở sự tă ng nhanh
entropy xung quanh chú ng. Bức xạ neG n vi só ng với nhiệ t độ củ a nó chı̉ ba độ trê n
khô ng độ tuyệ t đoH i là bap ng chứng rap ng Vũ trụ gaG n như hoà n toà n đã xả heH t dâ y
có t.

Mộ t soH tá c giả từng khaN ng định rap ng cá i cheH t nhiệ t củ a Vũ trụ sẽ khô ng bao
giờ xả y ra cho dù nó có tieH p tụ c dã n nở mã i mã i. Họ cho rap ng vı̀ khô ng gian sa§ n
có cho vậ t chaH t trong Vũ trụ luô n luô n tă ng lê n, nê n sẽ luô n luô n có thê m chom cho
nó phâ n tá n và o. Lậ p luậ n nà y là sai. Mộ t khi vậ t chaH t và bức xạ phâ n tá n đeG u
khad p khô ng gian thı̀ baH t cứ sự dã n nở thê m nà o sẽ chı̉ là m giả m mậ t độ (lượng
vậ t chaH t có trong mộ t theF tı́ch cho trước). Nó sẽ khô ng là m thay đoF i trạ ng thá i
câ n bap ng.
NeH u như Vũ trụ đã được trù định sẽ co lạ i dưới sức hú t haH p dam n củ a riê ng
nó , thı̀ đâ y sẽ tiê u bieF u cho mộ t sự tă ng nữa củ a entropy. Cho dù toà n bộ những
gı̀ nó chứa khi đó là bức xạ lạ nh lẽ o đi nữa cũ ng chaN ng sao vı̀ khô ng caG n thieH t có
sự co cụ m haH p dam n theo nghı̃a thô ng thường. Vụ Co Lớn khô ng gioH ng như sự hı̀nh
thà nh cá c thiê n hà trong Vũ trụ sơ khai. Trong pha co lạ i, toà n bộ Vũ trụ đang
khé p kı́n trê n chı́nh nó . Cá ch toH t nhaH t đeF mô tả là hã y nghı̃ Vũ trụ gioH ng như mộ t
cá i lò xo. Sự dã n nở gioH ng như sự ké o că ng lò xo. NeH u nó bị ké o că ng quá mạ nh
thı̀ nó sẽ khô ng bao giờ trở lạ i trạ ng thá i cuộ n ban đaG u củ a nó nữa. NeH u nó bị ké o
nhẹ nhà ng hơn mộ t chú t, thı̀ nó sẽ tự hú t lạ i và né n bậ t và o bê n trong. Tương tự
như vậ y, Vũ trụ lú c dã n nở cực đạ i vam n có theH nă ng haH p dam n. Khi nó co lạ i, entropy
củ a nó vam n tă ng lê n. Entropy đạ t tới cực đạ i lú c Vụ Co Lớn đá nh daH u sự keH t thú c
củ a thời gian; đaG u nhọ n củ a mũ i tê n nhiệ t độ ng lực họ c củ a thời gian.
Lı́ giả i trê n đâ y có phaG n quá đơn giả n hó a. Tô i từng đeG cậ p rap ng cho đeH n
nay chưa heG có sự nhaH t trı́ thậ t sự nà o veG những mũ i tê n thời gian trong vũ trụ
họ c và phaG n lı́ giả i tô i vừa nê u ra cò n lâ u mới là lời giả i thı́ch cuoH i cù ng cho vaH n
đeG trê n.
Giờ thı̀ bạ n đã thaH y thời gian khó hieF u như theH nà o khi xem nó là mộ t khá i
niệ m riê ng, cuoH i cù ng bạ n đã sa§ n sà ng là m quen với thuyeH t tương đoH i hẹp củ a
Einstein trong đó ô ng đã tró i buộ c thời gian với khô ng gian thà nh khô ng-thời
gian boH n chieG u. Đừng quá lo lad ng bạ n nhé . So với những huyê n thuyê n siê u hı̀nh
họ c thường khô ng thực teH củ a chương nà y, thuyeH t tương đoH i hẹp sẽ là mộ t là n
gió mới trong là nh.
158
Jim Al-Khalili
Tô i cả m thaH y mı̀nh là kẻ đa nghi.

160
Jim Al-Khalili

6
THỜI GIAN EINSTEIN

162
Jim Al-Khalili

“Ah! Điều đó giải thích cho nó,” Hattler nói. “Nó sẽ không ngừng chạy. Giờ nếu
bạn xử trí đúng, bạn sẽ có thể làm hầu như bất cứ cái gì bạn thích với cái đồng
hồ... bạn có thể để một giờ rưỡi bao lâu như bạn thích.”
Lewis Carroll, Những cuộc phiêu lưu của Alice trong xứ sở thần kì
Thuyết tương đối hẹp có gì đặc biệt?

Ơå mộ t gó c độ nà o đó , chương nà y là nộ i dung chı́nh củ a tậ p sá ch. Trước
đâ y, tô i đã yê u caG u bạ n tưởng tượng ra những chieG u cao hơn, hi vọ ng bạ n chaH p
nhậ n lực haH p dam n có theF uoH n cong khô ng gian và thời gian và dù ng lời củ a tô i mô
tả cá i chú ng ta nghı̃ sẽ xả y ra như vậ y neH u như rơi và o trong mộ t lom đen. Tuy
nhiê n, tô i chưa trı̀nh bà y đủ chieG u sâ u đeF bạ n đá nh giá đú ng hoà n toà n sự lı́ giả i
hợp lı́ đã dam n tới chú ng, việ c đó nap m ngoà i phạ m vi củ a quyeF n sá ch nà y. Chương
nà y thı̀ khá c. Tô i khô ng theF bỏ sang mộ t bê n sự lı́ giả i dam n chú ng ta đeH n quan
đieF m khô ng gian và thời gian mà Einstein đã nê u cho chú ng ta thaH y. Đâ y là chom
bạ n sẽ thaH y rõ thiê n tà i đı́ch thực củ a ô ng và , tô i hi vọ ng, bạ n sẽ đá nh giá đú ng
những keH t luậ n khô ng theF trá nh khỏ i, nhưng baH t ngờ, mà ô ng buộ c phả i đi tới.
Mười nă m trước khi cô ng boH thuyeH t tương đoH i rộng củ a ô ng và o nă m 1915,
Einstein đã trı̀nh bà y, thông qua quy luậ t lô gic taH t yeH u, thời gian và khô ng gian
liê n hệ với nhau như theH nà o. Như chú ng ta sẽ thaH y, đâ y là chom quan niệ m thời
gian là chieG u thứ tư xuaH t hiệ n. Nó được gọ i là thuyeH t tương đoH i hẹp củ a ô ng, và
chı̉ sau khi ô ng đã hieF u rõ caH u trú c củ a “khô ng thời gian” nà y ô ng mới có theF
chuyeF n sự chú ý củ a mı̀nh sang thuyeH t tương đoH i rộng trong đó ô ng trı̀nh bà y lực
haH p dam n có theF uoH n cong nó như theH nà o.
Einstein cô ng boH lı́ thuyeH t tương đoH i đặc biệt củ a ô ng (ngà y nay gọ i đơn
giả n là thuyeH t tương đoH i hẹ p) trước theH giới và o nă m 1905 lú c ở độ tuoF i hai mươi.
Nhưng ô ng đã đương đaG u với những khá i niệ m dam n tới nó keF từ thời ô ng cò n niê n
thieH u. ThuyeH t tương đoH i hẹp là cá i xâ y dựng nê n tê n tuoF i Einstein ngà y nay, mặ c

dù và i nă m sau đó nó đã bị thay theH bởi thuyeH t tương đoH i rộng khá i quá t hơn
nhieG u, và thậ t ra chı́nh sự xá c nhậ n thực nghiệ m củ a thuyeH t tương đoH i rộng mới
bieH n Einstein thà nh mộ t cá i tê n củ a mọ i nhà . Bà i bá o củ a Einstein veG thuyeH t
tương đoH i hẹp thậ m chı́ cò n khô ng được xem là tá c phaF m quan trọ ng nhaH t củ a
ô ng trong cá i nă m nó được cô ng boH . Sự tá c độ ng củ a nó phả i maH t thời gian mới
thaH m nhuaG n. Hã y nhớ rap ng ô ng đã được sự cô ng nhậ n củ a ủ y ban giả i thưởng
Nobel cho cô ng trı̀nh nghiê n cứu củ a ô ng chứng minh rap ng á nh sá ng là goG m
những hạ t nhỏ . Vậ y thı̀ cá i gı̀ ở thuyeH t tương đoH i hẹp khieH n nó đặ c biệ t như theH ?
Những lı́ giả i phoF bieH n veG thuyeH t tương đoH i hẹp thường coH đá nh lừa bạ n
rap ng nó là lı́ thuyeH t đã mang đeH n cho chú ng ta phương trı̀nh noF i tieH ng
E = mc2
ĐieG u nà y là đú ng, và chı́nh cô ng thức đơn giả n nà y đã đưa chú ng ta, chaN ng bieH t
toH t hơn hay tệ hơn, bước và o kı̉ nguyê n hạ t nhâ n. Tuy nhiê n, thuyeH t tương đoH i
hẹp sâ u sad c hơn theH nhieG u. Nó i như trê n có chú t gioH ng như việ c mô tả cá ch mạ ng
cô ng nghiệ p là cá i đã mang đeH n cho chú ng ta độ ng cơ hơi nước. Trê n thực teH ,
cuộ c cá ch mạ ng cô ng nghiệ p có ý nghı̃a lớn hơn nhieG u so với mộ t phá t minh.
Khô ng những nó đã chuyeF n dịch lực lượng chı́nh trị từ chủ đaH t sang nhà tư bả n
cô ng nghiệ p, mà sự phá t trieF n sau đó củ a độ ng cơ đoH t trong và điệ n lực cò n mang
đeH n mộ t sự thay đoF i hoà n toà n trong cuộ c soH ng củ a những con người bı̀nh
thường. Tương tự như vậ y, thuyeH t tương đoH i đặ c biệ t có ý nghı̃a hơn nhieG u so
với phương trı̀nh E = mc2. Nó bá o trước mộ t cuộ c cá ch mạ ng trong vậ t lı́ họ c. Nó
cho thaH y là m theH nà o và tạ i sao những quan niệ m cũ về khô ng gian và thời gian
phả i bị chô n vù i và bị thay theH bởi những khá i niệ m mới mẻ và xa lạ mà cho đeH n
nay chú ng ta vam n khô ng theF là m lung lay “những quan niệ m cũ ” aH y. Khô ng gian
và thời gian mà đa soH mọ i người chà o đó n theo “nghı̃a chung” đã bị Einstein
chứng minh là sai laG m. KeF từ đó , mọ i thı́ nghiệ m từng được người ta nghı̃ ra chı̉
xá c nhậ n, với độ chı́nh xá c tă ng daG n, rap ng ô ng đã đú ng. Chú ng ta sẽ thaH y trong
chương nà y tạ i sao nhieG u người cả m thaH y khó chaH p nhậ n những quan đieF m củ a
ô ng, thậ m chı́ cả mộ t tră m nă m sau đó .
164
Jim Al-Khalili
Newton được mệ nh danh là người đã dệ t nê n toà n bộ neG n vậ t lı́ coF đieF n
với cá c định luậ t củ a ô ng veG chuyeF n độ ng. Những định luậ t nà y mô tả cá c vậ t
chuyeF n độ ng như theH nà o và cá c lực như lực haH p dam n ả nh hưởng đeH n chú ng như
theH nà o bap ng cá ch là m cho chú ng tă ng toH c, giả m toH c hoặ c đoF i hướng. Quen thuộ c
nhaH t trong soH những định luậ t nà y có lẽ là định luậ t thứ ba. Có lẽ bạ n cò n nhớ nó
là định luậ t nó i veG mom i tá c dụ ng có mộ t phả n tá c dụ ng bap ng veG độ lớn và ngược
chieG u. Tuy nhiê n, chı́nh định luậ t thứ hai mới là quan trọ ng nhaH t và cơ bả n nhaH t
– có mộ t sự trù ng hợp thuaG n tú y ngam u nhiê n là định luậ t quan trọ ng nhaH t trong
lı̃nh vực nhiệ t độ ng lực họ c cũ ng là định luậ t thứ hai – và nó mô tả mộ t vậ t sẽ
hà nh xử như theH nà o khi bị tá c dụ ng lực.
Toà n bộ những vậ t đang chuyeF n độ ng có theF chia là m hai loạ i: những vậ t
khô ng chịu tá c dụ ng củ a lực nà o, và do đó hoặ c là đứng yê n hoặ c chuyeF n độ ng
theo đường thaN ng với toH c độ khô ng đoF i, và những vậ t đang chịu tá c dụ ng củ a
những lực nà o đó là m cho chú ng thay đoF i toH c độ hoặ c đoF i hướng chuyeF n độ ng. Vı́
dụ thuộ c loạ i thứ hai nà y goG m những vậ t đang rơi, mộ t chieH c xe đang tă ng toH c
hoặ c đang phanh, mộ t chieH c xe rẽ ở mộ t gó c đường, hay cả mộ t quả bó ng đang
lă n trê n mộ t beG mặ t bap ng phaN ng vı̀ sức cả n củ a gió và ma sá t là hai lực là m cho
quả bó ng chuyeF n độ ng chậ m daG n. Cá c định luậ t Newton về chuyeF n độ ng bao quá t
mọ i trường hợp trê n với độ chı́nh xá c trong đa soH những tı̀nh huoH ng hằng ngà y
là raH t aH n tượng.
Lı́ thuyeH t tương đoH i củ a Einstein sâ u sad c hơn nhieG u so với việ c đơn thuaG n
phá t bieF u cá c định luậ t về chuyeF n độ ng. Lı́ do ô ng caG n đeH n hai lı́ thuyeH t là vı̀ ô ng
phả i phâ n biệ t giữa hai loạ i chuyeF n độ ng ở trê n. Những vậ t đang chuyeF n độ ng tự
do ở toH c độ khô ng đoF i và khô ng có mặ t lực haH p dam n được mô tả bap ng thuyeH t tương
đoH i hẹp. Mộ t khi lực haH p dam n hiệ n diệ n, ta phả i chuyeF n sang thuyeH t tương đoH i
rộng.
Bạ n đã thaH y định luậ t haH p dam n Newton chı̉ là mộ t sự gaG n đú ng với thuyeH t
tương đoH i rộng chı́nh xá c hơn, tuy nhiê n nó hoạ t độ ng raH t toH t trong những trường
haH p dam n yeH u như trường haH p dam n củ a Trá i ĐaH t. Tương tự, cá c định luậ t Newton
về chuyeF n độ ng chı̉ là những gaG n đú ng với thuyeH t tương đoH i hẹp, nhưng sự khá c

biệ t lú c nà y sẽ chı̉ xuaH t hiệ n khi cá c vậ t chuyeF n độ ng ở những toH c độ raH t cao. ĐoH i
với đa soH mụ c đı́ch trong cuộ c soH ng hằng ngà y, độ chı́nh xá c củ a cơ họ c Newton
là đủ cho chú ng ta roG i. Ngay cả NASA cũ ng dù ng cá c định luậ t Newton đeF tı́nh
toá n đường đi củ a tê n lửa lê n Mặ t Tră ng, và tê n lửa có lẽ là những vậ t theF chuyeF n
độ ng nhanh nhaH t mà đa soH mọ i người có theF nghı̃ tới. Rõ rà ng, tô i đang nó i tới
những toH c độ cao, cao hơn nhieG u so với những toH c độ thu được bởi cá c tê n lửa
ngà y nay, tạ i đó cá c định luậ t Newton khô ng cò n đú ng nữa. Thậ t vậ y, chı̉ đoH i với
những vậ t đang chuyeF n độ ng với toH c độ bap ng mộ t phaG n toH c độ á nh sá ng (chừng
ba tră m nghı̀n kilomet mom i giâ y) thı̀ mới caG n đeH n thuyeH t tương đoH i hẹp. Trong
phaG n tieH p sau đâ y, tô i sẽ thường sử dụ ng vı́ dụ những vậ t đang chuyeF n độ ng ở
gaG n toH c độ á nh sá ng. Đâ y chı̉ là đeF những hiệ u ứng tương đoH i tı́nh trở nê n rõ rà ng
hơn, và bạ n khô ng nê n bá m theo những vı́ dụ nà y.
ThuyeH t tương đoH i hẹp thường được lı́ giả i theo và i cá ch khá c nhau. Cá ch
thô ng thường là suy luậ n ra mộ t tậ p hợp những phương trı̀nh đạ i soH gọ i là cá c
phương trı̀nh bieH n đoF i Lorentz. Đừng lo lad ng, ở đâ y chú ng ta khô ng đi theo lộ
trı̀nh nà y đâ u. Cá ch thứ hai là sử dụ ng những loạ i đoG thị đặ c biệ t gọ i là giản đoG
khô ng thời gian. NhieG u tá c giả củ a những quyeF n sá ch khô ng chuyê n veG thuyeH t
tương đoH i sử dụ ng những đoG thị đó vı̀ họ cả m thaH y chú ng dem lı́ giả i hơn những
phương trı̀nh trừu tượng. Nhı̀n ở mộ t gó c độ nà o đó thı̀ đieG u nà y là đú ng. Đa soH
mọ i người đã quen nhı̀n cá c đoG thị thuộ c loạ i nà y hay loạ i khá c. Bá o chı́ và truyeG n
hı̀nh theF hiệ n cơ hộ i củ a cá c đả ng phá i chı́nh trị tham gia trưng caG u dâ n ý hoặ c
sự thă ng giá ng giá cả trê n thị trường chứng khoá n. Đa soH cô ng ty trı̀nh bà y soH
liệ u trong bá o cá o thường niê n củ a họ bap ng đoG thị hı̀nh cộ t, hı̀nh bá nh, và bieF u
đoG . Những phương phá p hı̀nh họ c như theH có theF mang tả i nhieG u thô ng tin và dem
giả i thı́ch. Nhưng giản đoG khô ng thời gian thı̀ là chuyệ n khá c. NeH u bạ n có xu
hướng nghiê ng veG toá n họ c, có lẽ bạ n sẽ thaH y chú ng raH t hữu ı́ch. Nhưng neH u bạ n
khô ng thı́ch toá n họ c, thı̀ chú ng gaG n như khô ng theF lı̃nh hộ i gioH ng như cá c
phương trı̀nh đạ i soH vậ y. Vı̀ theH , tô i sẽ chọ n lộ trı̀nh thứ ba đeF giả i thı́ch cá c quan
đieF m củ a Einstein: tô i sẽ tự hạ n cheH mı̀nh chı̉ dù ng lời mô tả thô i.
166
Jim Al-Khalili
Vậ y thı̀ toà n bộ câ u chuyệ n oG n à o nà y là nó i veG cá i gı̀? Bạ n có theF tự hỏ i tạ i
sao tô i khô ng tieH p tụ c ngay và giả i thı́ch nó thay vı̀ nó i nhă ng nó i cuộ i chá n phè o.
Nhưng thuyeH t tương đoH i hẹp đá ng đeF tô n vinh. Cá c keH t luậ n củ a nó mang lạ i chaH t
liệ u cho nhieG u tieF u thuyeH t viem n tưởng, và đoG ng nghı̃a với tê n tuoF i củ a Einstein.
LaH y vı́ dụ , tô i sẽ nê u trı́ch dam n hai câ u hỏ i thường được nê u ra nhaH t trong toà n
ngà nh vậ t lı́ hiệ n đạ i. Cả hai đeG u là keH t quả trực tieH p củ a thuyeH t tương đoH i hẹp. Đó
là :
• Tạ i sao khô ng có cá i gı̀ có theF chuyeF n độ ng nhanh hơn toH c độ á nh sá ng?
• Tạ i sao đoG ng hoG chạ y chậ m đi khi chú ng chuyeF n độ ng raH t nhanh? (Câ u hỏ i
nà y chaN ng có liê n quan gı̀ với đoG ng hoG bá o thức bị vứt khô ng thương tieH c
trong phò ng ngủ .)
Khi tô i bad t gặ p những câ u hỏ i nà y, câ u trả lời củ a tô i thường là người nê u
câ u hỏ i thậ t sự caG n họ c mộ t khó a veG thuyeH t tương đoH i hẹp neH u họ chạ m sâ u tới
đá y củ a vaH n đeG . Vı̀ có mộ t soH bước lô gic bạ n caG n phả i lı̃nh hộ i trước khi bạ n có
theF bị thuyeH t phụ c. Trong chương nà y, tô i sẽ dam n dad t bạ n đi qua những bước đó .
NeH u bạ n khô ng quan tâ m đeH n câ u trả lời cho những câ u hỏ i nà y và vui vẻ chaH p
nhậ n chú ng, vı̀ đieG u khá đú ng là chaN ng có cá i gı̀ có theF chuyeF n độ ng nhanh hơn
toH c độ á nh sá ng và chú ng ta thậ t sự nhı̀n thaH y cá c đoG ng hoG đang chuyeF n độ ng
nhanh chạ y chậ m đi, thı̀ bạ n có theF khô ng caG n đọ c và i trang tieH p theo, nhưng vı̀
tô i đã trı̀nh bà y tới đâ y roG i nê n tô i tin tưởng bạ n sẽ tieH p tụ c kiê n nham n.
Tính hai mặt của ánh sáng

Tô i đã trı̀nh bà y những tı́nh chaH t kı̀ lạ củ a á nh sá ng lú c bad t đaG u Chương 4
đeF giới thiệ u veG cá c lom đen. Lú c nà y tô i caG n trở lạ i với đeG tà i á nh sá ng, khô ng phả i
chı̉ vı̀ nó “hữu ı́ch” mà vı̀ nó là cơ sở củ a toà n bộ thuyeH t tương đoH i hẹp.
Và o cuoH i theH kı̉ thứ 19, Thomas Young (người Anh đã chứng minh Newton
sai khi nó i á nh sá ng là goG m những dò ng hạ t) và James Clerk Maxwell (người
Scotland đã khá m phá ra á nh sá ng là só ng điệ n từ) đã vượt qua mọ i nghi ngờ khi

chứng minh rap ng á nh sá ng hà nh xử kieF u só ng. Ngà y nay, có vô soH thı́ nghiệ m bộ c
lộ rõ rà ng và đẹ p đẽ bả n chaH t só ng củ a á nh sá ng. Đú ng là cơ họ c lượng tử đã
chứng minh rap ng á nh sá ng, trong những trường hợp nhaH t định, cũ ng có theF hà nh
xử gioH ng như mộ t dò ng hạ t, nhưng trong phaG n sau đâ y, chú ng ta caG n đeH n bả n
chaH t só ng củ a nó .
Mộ t tı́nh chaH t quan trọ ng củ a só ng là chú ng caG n mộ t cá i gı̀ đó đeF truyeG n;
mộ t mô i trường qua đó cá c dao độ ng có theF truyeG n đi. Khi bạ n nó i chuyệ n với ai
đó đang đứng gaG n bạ n, thı̀ só ng â m đi từ miệ ng củ a bạ n đeH n tai củ a anh ta caG n
khô ng khı́ ở giữa đeF truyeG n. Tương tự như vậ y, só ng nước trê n mặ t bieF n caG n có
nước, và “chom loG i” truyeG n dọ c theo chieG u dà i sợi dâ y khi nó bị kheG u nhẹ ở mộ t đaG u
thı̀ caG n có sợi dâ y. Rõ rà ng khô ng có mô i trường mang só ng đi thı̀ sẽ khô ng có
só ng. Đâ y là nguyê n do thuyeH t phụ c cá c nhà vậ t lı́ theH kı̉ 19 rap ng á nh sá ng, đã
được chứng minh là só ng, cũ ng caG n mộ t mô i trường truyeG n. Và vı̀ khô ng ai từng
nhı̀n thaH y mộ t mô i trường như vậ y, nê n họ phả i nghı̃ ra mộ t cá ch chứng minh sự
toG n tạ i củ a nó .
Mô i trường đó được gọ i là ether truyeG n sá ng – khô ng nê n nhaG m lam n với
chaH t hữu cơ thường dù ng là m thuoH c tê – và cuộ c să n tı̀m nó bad t đaG u. NeH u như nó
toG n tạ i thı̀ nó phả i có những tı́nh chaH t nhaH t định. Trước tiê n, nó phả i thaH m đam m
toà n bộ khô ng gian đeF á nh sá ng phá t ra từ cá c ngô i sao có theF đi tới chú ng ta. Nó
phả i toG n tạ i ở mọ i nơi, keF cả trong khô ng gian troH ng rom ng bê n trong cá c nguyê n
tử. Mộ t tı́nh chaH t quan trọ ng củ a ether là nó khô ng theF tương tá c với cá c đoH i
tượng vậ t chaH t và do đó khô ng theF bị ké o theo cù ng với chú ng khi chú ng chuyeF n
độ ng. ĐieG u nà y đã được xá c nhậ n tậ n hoG i nă m 1729 do mộ t tı́nh chaH t củ a á nh
sá ng gọ i là quang sai.
Người ta chaN ng bieH t thê m gı̀ khá c veG ether. Người ta hi vọ ng mọ i thứ sẽ rõ
rà ng hơn với những tieH n bộ đạ t được trong lı̃nh vực nghiê n cứu quang họ c. Tuy
nhiê n, chưa ai sa§ n sà ng cho cá i sad p xả y ra cả .
Và o nă m 1907, A A Michelson trở thà nh người Mı̃ đaG u tiê n già nh giả i Nobel
vậ t lı́ cho mộ t thı́ nghiệ m ô ng đã thực hiệ n hoG i thậ p niê n 1880 cù ng với E W
168
Jim Al-Khalili
Morley. Có lẽ đó là thı́ nghiệ m noF i tieH ng nhaH t trong lịch sử vậ t lı́. Michelson đã
phá t minh ra mộ t dụ ng cụ gọ i là giao thoa kế hoạ t độ ng dựa trê n bả n chaH t só ng
củ a á nh sá ng đeF đo thời gian caG n thieH t cho mộ t chù m á nh sá ng đi heH t mộ t quã ng
đường nhaH t định. Bap ng cá ch sử dụ ng khé o lé o giao thoa keH củ a ô ng đeF đo xem
những chù m á nh sá ng chuyeF n độ ng nhanh như theH nà o, ô ng đã chứng minh
khô ng mộ t chú t nghi ngờ rap ng ether không hề tồn tại!
Mộ t thực teH trong vậ t lı́ họ c là mọ i só ng truyeG n đi ở mộ t toH c độ khô ng phụ
thuộ c và o toH c độ củ a nguoG n só ng. Hã y nghı̃ tới â m thanh củ a mộ t chieH c xe hơi
đang chạ y nhanh đeH n gaG n. Só ng â m sẽ đi tới tai bạ n trước chieH c xe vı̀ chú ng
truyeG n đi nhanh hơn, nhưng toH c độ củ a chú ng liê n quan đeH n cá c phâ n tử khô ng
khı́ có theF truyeG n chú ng đang dao độ ng nhanh bao nhiêu. Chú ng khô ng đi tới tai
bạ n nhanh hơn vı̀ bị chieH c xe đang chuyeF n độ ng “đaF y tới”. Thay vậ y, cá i xả y ra là
só ng â m bị né n đeH n taG n soH cao hơn và bước só ng ngad n hơn ở phı́a trước xe (hiệ u
ứng Doppler) nhưng toH c độ củ a â m thanh thı̀ khô ng thay đoF i.1
Só ng â m truyeG n trong khô ng khı́ ở toH c độ 1200 km/h. ToH c độ nà y độ c lậ p
với chuyệ n chieH c xe đang chuyeF n độ ng nhanh bao nhiêu. NeH u chieH c xe đang chạ y
100 km/h thı̀ người tà i xeH sẽ thaH y só ng â m (giả sử só ng â m có theF nhı̀n thaH y) ở
phı́a trước anh ta với toH c độ chı̉ 1100 km/h (1200 trừ 100). ChieH c xe chạ y cà ng
nhanh thı̀ toH c độ tương đoH i củ a só ng â m mà người tà i xeH nhı̀n thaH y sẽ cà ng nhỏ .
Nhưng với mộ t người quan sá t đứng yê n đang nhı̀n chieH c xe đang chạ y tới, thı̀
só ng â m luô n luô n truyeG n đi ở toH c độ 1200 km/h cho dù chieH c xe đó đang chạ y
nhanh bao nhiêu. NeH u người tà i xeH và người quan sá t đứng yê n nê u ra lậ p luậ n
veG toH c độ củ a â m thanh, thı̀ người tà i xeH sẽ phả i thừa nhậ n rap ng toH c độ mà anh ta
thaH y só ng â m đang di chuyeF n khô ng phả i là toH c độ thậ t sự củ a chú ng vı̀ anh ta
cũ ng đang chuyeF n độ ng so với cá c phâ n tử khô ng khı́.
Michelson và Morley đã á p dụ ng nguyê n lı́ nà y cho só ng á nh sá ng. Họ giả
sử rap ng Trá i ĐaH t đang chuyeF n độ ng trong ether khi nó quay xung quanh Mặ t Trời
1ToH c độ củ a só ng bap ng taG n soH củ a nó nhâ n với bước só ng củ a nó . NeH u mộ t đạ i lượng tă ng trong
khi đạ i lượng kia giả m thı̀ chú ng sẽ cho tı́ch soH khô ng đoF i.

(với toH c độ khoả ng mộ t tră m nghı̀n km/h). Thı́ nghiệ m củ a họ hơi khó mô tả nê n
tô i sẽ khô ng đi sâ u và o những chi tieH t tinh teH củ a nó . Nó i đạ i khá i thı̀ họ đã đo với
độ chı́nh xá c raH t cao thời gian caG n thieH t cho á nh sá ng trong mộ t phò ng thı́ nghiệ m
truyeG n đi theo hai quã ng đường bap ng nhau, mộ t đường theo hướng chuyeF n độ ng
củ a Trá i ĐaH t khi nó quay xung quanh Mặ t Trời và đường kia thı̀ vuô ng gó c với
nó . NgoG i trong phò ng thı́ nghiệ m củ a họ trê n mặ t đaH t và quan sá t toH c độ á nh sá ng,
họ gioH ng như người tà i xeH xe hơi sẽ đo só ng â m rời khỏ i xe ở những toH c độ khá c
nhau phụ thuộ c và o anh ta nhı̀n theo hướng nà o. Nó i chung, đoH i với anh ta những
só ng â m đang truyeG n thaN ng đứng sẽ vam n đang chuyeF n độ ng 1200 km/h.
NeH u ether có toG n tạ i, và Michelson và Morley bieH t rap ng Trá i ĐaH t phả i
chuyeF n độ ng tự do trong nó , thı̀ á nh sá ng đi theo những lộ trı̀nh khá c nhau sẽ đi
heH t hai quã ng đường bap ng nhau trong thời gian khá c nhau. ĐieG u nà y cho thaH y, so
với Trá i ĐaH t đang chuyeF n độ ng, á nh sá ng đang chuyeF n độ ng ở toH c độ khá c nhau
trong hai chieG u đó . Mặ c dù toH c độ á nh sá ng là ba tră m nghı̀n kilomet mom i giâ y,
nhanh gaH p mười nghı̀n laG n toH c độ chuyeF n độ ng củ a Trá i ĐaH t, nhưng giao thoa keH
củ a Michelson vam n đủ chı́nh xá c đeF phá t hiệ n ra baH t kı̀ sự chê nh lệ ch nà o trong
thời gian truyeG n củ a hai chù m tia neH u có . Khô ng có sự chê nh lệ ch nà o được tı̀m
thaH y. NhieG u thı́ nghiệ m chı́nh xá c hơn sử dụ ng cá c chù m tia laser sau đó cũ ng xá c
nhậ n keH t quả củ a Michelson và Morley.
Thı́ nghiệ m củ a họ đã chứng minh rap ng á nh sá ng khô ng gioH ng như những
loạ i só ng khá c. Nó truyeG n đi ở mộ t toH c độ khô ng đoF i cho dù bạ n đang chuyeF n
độ ng veG phı́a nguoG n sá ng hay ra xa nguoG n sá ng. Khô ng có mộ t phô ng neG n coH định
đeF đo toH c độ củ a nó trê n đó . Vı̀ theH roH t cuộ c ether là không cần thiết.
Đa soH cá c nhà vậ t lı́ lú c aH y khô ng tin và o keH t quả nà y và coH gad ng sửa đoF i cá c
định luậ t vậ t lı́ đeF dung hò a keH t quả mới nhưng đeG u khô ng thà nh cô ng. Họ đã thử
cho rap ng á nh sá ng hà nh xử gioH ng như mộ t dò ng hạ t (vı̀ giả thuyeH t đó cũ ng giả i
thı́ch được keH t quả trê n) nhưng thı́ nghiệ m được lậ p ra lạ i chuyê n đeF phá t hiệ n
bả n chaH t só ng củ a á nh sá ng. Nó phá t hiệ n ra hệ vâ n giao thoa giữa cá c só ng theo
170
Jim Al-Khalili
kieF u khá gioH ng với boH trı́ ban đaG u củ a Thomas Young laG n đaG u tiê n phá t hiệ n ra
bả n chaH t só ng củ a á nh sá ng. Dù trong trường hợp nà o, á nh sá ng hà nh xử gioH ng
như hạ t cũ ng sẽ bá c bỏ nhu caG u ether vı̀ chú ng khô ng caG n mô i trường đeF truyeG n.
Thí nghiệm tưởng tượng và những vấn đề nan giải

Lú c Michelson và Morley thực hiệ n thı́ nghiệ m củ a họ thı̀ Einstein vam n cò n
là mộ t đứa trẻ . Trong những nă m thá ng tuoF i trẻ củ a mı̀nh, Einstein đã suy ngam m
veG những tı́nh chaH t kı̀ lạ củ a á nh sá ng bap ng cá ch nghı̃ ra những thı́ nghiệ m tưởng
tượng (cá i ô ng gọ i là gedanken, tieH ng Đức có nghı̃a là thı́ nghiệ m tưởng tượng –
ND). Oí ng tưởng tượng bả n thâ n mı̀nh đang bay ở toH c độ á nh sá ng đoG ng thời caG m
mộ t cá i gương ở phı́a trước mặ t. Oí ng có nhı̀n thaH y ả nh phả n xạ củ a mı̀nh hay
khô ng? Là m theH nà o á nh sá ng từ mặ t củ a ô ng có theF đi tới gương neH u chı́nh cá i
gương đang chuyeF n độ ng ra xa ở toH c độ á nh sá ng? Những nă m thá ng suy tư củ a
ô ng đã đơm hoa keH t trá i trong hai phá t bieF u đơn giả n gọ i là nguyên lí tương đối.
Có theF trı̀nh bà y chú ng như sau:
1. Khô ng có thı́ nghiệ m nà o cho bạ n bieH t được bạ n đang đứng yê n hay đang
chuyeF n độ ng ở toH c độ khô ng đoF i. Mọ i chuyeF n độ ng là có tı́nh tương đoH i nê n
khô ng theF nó i có cá i gı̀ thậ t sự đứng yê n.
2. A£ nh sá ng hà nh xử gioH ng như só ng ở chom toH c độ củ a nó khô ng phụ thuộ c
và o toH c độ chuyeF n độ ng củ a nguoG n sá ng. ĐoG ng thời, nó khô ng đò i hỏ i có
mộ t mô i trường đeF truyeG n gioH ng như những loạ i só ng khá c.
Thậ t hay, thậ t tuyệ t. Bạ n sẽ nghı̃ rap ng trong hai phá t bieF u vô thưởng vô
phạ t ở trê n, bạ n chaN ng có chú t khó khă n gı̀ neH u chaH p nhậ n chú ng. NhaH t định trô ng
chú ng quá đơn giả n đeF có theF trả lời hai câ u hỏ i đã nê u ở đaG u chương nà y veG
chaN ng có cá i gı̀ chuyeF n độ ng nhanh hơn á nh sá ng và thời gian trô i chậ m đi. Trô ng
chú ng có vẻ vô hạ i nhưng hã y tin tô i đi, neH u chaH p nhậ n chú ng có nghı̃a là bạ n
đang bá n linh hoG n mı̀nh cho quỷ dữ đaH y.

Trước tiê n, tô i cam đoan với bạ n rap ng cả hai phá t bieF u trê n đeG u khá đú ng
và có theF chứng minh dem dà ng. Phá t bieF u thứ nhaH t cho rap ng neH u bạ n tieH n hà nh
mộ t thı́ nghiệ m đơn giả n như thả rơi mộ t quả bó ng trong mộ t khoang má y bay
đang bay ở toH c độ khô ng đoF i thı̀, theo bạ n, quả bó ng sẽ rơi theo phương thaN ng
đứng gioH ng hệ t như nó rơi khi bạ n tieH n hà nh thı́ nghiệ m đó trê n mặ t đaH t. Vı̀ theH ,
bạ n có quyeG n khaN ng định rap ng chieH c má y bay đang đứng yê n trong khi Trá i ĐaH t
đang chuyeF n độ ng bê n dưới bạ n ở toH c độ và i tră m kilomet mom i giờ theo chieG u
ngược lạ i. Mộ t vı́ dụ rõ rà ng hơn là trường hợp hai tê n lửa đang chuyeF n độ ng ở
toH c độ khô ng đoF i veG phı́a nhau trong khô ng gian. NeH u cả hai độ ng cơ đã tad t và
chú ng bay trong cheH độ “tieH t kiệ m xă ng” thı̀ khô ng bao giờ chad c chad n được chú ng
đang tieH n veG phı́a nhau hay mộ t tê n lửa đang đứng yê n cò n tê n lửa kia đang tieH n
veG phı́a nó . Cũ ng chaN ng theF việ n dam n mộ t ngô i sao lá ng gieG ng nà o là m vậ t moH c thı̀
ai dá m nó i ngô i sao đó thậ t sự đứng yê n chứ?
Phá t bieF u thứ hai đã được xá c nhậ n bởi thı́ nghiệ m củ a Michelson và
Morley và vẻ trô ng như vô hạ i củ a nó . Nhưng khi keH t hợp hai phá t bieF u lạ i thı̀ rad c
roH i bad t đaG u nả y sinh. Tô i bieH t có lẽ bạ n sẽ cho rap ng tô i gioH ng bá c sı̃ quá , nhưng tô i
muoH n bạ n hã y can đả m lê n vı̀ vaH n đeG nà y có chú t đau đớn đaH y.
Chú ng ta đã bieH t rap ng á nh sá ng phá t ra từ mộ t nguoG n sẽ truyeG n tới chú ng
ta ở toH c độ khô ng đoF i cho dù nguoG n sá ng đó đang chuyeF n độ ng nhanh như theH
nà o. Nhưng vı̀ nó khô ng có mộ t mô i trường đeF truyeG n và với mô i trường đó
chú ng ta có theF đo toH c độ củ a nó nê n chú ng ta cũ ng có theF nó i rap ng khô ng phả i
nguoG n sá ng đang chuyeF n độ ng veG phı́a chú ng ta mà là chú ng ta đang chuyeF n độ ng
veG phı́a nguoG n sá ng vı̀ mọ i chuyeF n độ ng đeG u là tương đoH i. Đâ y chı́nh là phá t bieF u
rap ng á nh sá ng tuâ n theo nguyê n lı́ tương đoH i thứ nhaH t.
Giờ lạ i xé t hai tê n lửa đang tieH n veG phı́a nhau. Mộ t nhà du hà nh ngoG i bê n
trong mộ t tê n lửa chieH u ra mộ t chù m sá ng veG phı́a tê n lửa kia và đo toH c độ củ a
á nh sá ng khi nó rời khỏ i tê n lửa củ a cô ta. Vı̀ cô ta có theF khaN ng định khá hợp
thức rap ng là mı̀nh đang đứng yê n, và tê n lửa kia đang chuyeF n độ ng, nê n cô ta
nhı̀n thaH y á nh sá ng từ phı́a mı̀nh truyeG n ra xa ở toH c độ ba tră m nghı̀n kilomet mom i
giâ y như bı̀nh thường. ĐoG ng thời, nhà du hà nh trê n tê n lửa kia cũ ng có theF khaN ng
172
Jim Al-Khalili
định hợp thức rap ng anh ta đang đứng yê n. Anh ta sẽ đo thaH y toH c độ á nh sá ng đi
tới anh ta là ba tră m nghı̀n kilomet mom i giâ y và phá t bieF u rap ng đieG u nà y chaN ng có
gı̀ baH t ngờ cả vı̀ toH c độ củ a chù m tia sá ng khô ng phụ thuộ c và o nguoG n phá t củ a nó
đang tieH n tới nhanh bao nhiê u.
Cả hai đo á nh sá ng có toH c độ gioH ng nhau. KeH t quả nà y đá ng ngạ c nhiê n, vı̀
nó hơi trá i với ý nghı̃a thô ng thường. Hai nhà du hà nh đo cù ng mộ t chù m á nh
sá ng đang chuyeF n độ ng ở mộ t toH c độ gioH ng nhau, baH t chaH p chuyeF n độ ng tương
đoH i so với nhau!
Giờ chú ng ta có theF trả lời câ u hỏ i củ a Einstein liê n quan đeH n cá i gương.
Cho dù ô ng đạ t tới toH c độ gaG n toH c độ á nh sá ng bao nhiê u chă ng nữa – và tô i sẽ
giả i thı́ch sau tạ i sao ô ng khô ng bao giờ có theF chuyeF n độ ng ở toH c độ á nh sá ng –
ô ng sẽ luô n luô n nhı̀n thaH y ả nh phả n xạ củ a mı̀nh. Đâ y là vı̀ baH t chaH p chuyeF n độ ng
củ a ô ng, ô ng vam n nhı̀n thaH y á nh sá ng chuyeF n độ ng ở toH c độ như nhau từ mặ t củ a
ô ng đeH n cá i gương và ngược lạ i.
Mộ t cá ch dem hı̀nh dung hơn là hã y tưởng tượng thad p mộ t ngọ n đuoH c, roG i
chạ y theo chù m tia phá t ra từ ngọ n đuoH c ở toH c độ bap ng ba phaG n tư toH c độ á nh
sá ng theo người đang caG m giữ ngọ n đuoH c. Giá c quan thô ng thường cho bạ n bieH t
rap ng bạ n sẽ nhı̀n thaH y á nh sá ng vam n qua mặ t bạ n nhưng ở toH c độ giả m đi nhieG u
chı̉ bap ng mộ t phaG n tư giá trị ban đaG u củ a nó . Đú ng khô ng?
Sai roG i! Bạ n sẽ nhı̀n thaH y nó đang chuyeF n độ ng ở toH c độ bap ng với toH c độ mà
người giữ ngọ n đuoH c đo thaH y nó đang chuyeF n độ ng.
Thời gian trôi chậm lại

Chú ng ta đã đi tới tı̀nh huoH ng kı̀ lạ trê n sau mộ t soH bước lô gic keH t hợp với
những keH t quả thực nghiệ m chad c chad n. Vậ y thı̀ chú ng ta phạ m sai laG m ở đâ u? Xé t
cho cù ng, cũ ng chù m á nh sá ng đó ; cũ ng só ng điệ n từ đó hay những photon hay
baH t cứ thứ gı̀ mà bạ n chọ n là cá i caH u tạ o nê n á nh sá ng, nó đang rời khỏ i ngọ n
đuoH c. Là m theH nà o bạ n, trong khi đang chuyeF n độ ng dọ c theo nó ở mộ t toH c độ

đá ng keF so với toH c độ á nh sá ng, vam n nhı̀n thaH y nó đi qua bạ n với toH c độ bap ng như
người caG m đuoH c nhı̀n thaH y? Cá ch duy nhaH t đeF xả y ra đieG u nà y là neH u thời gian củ a
bạ n đang trô i ở mộ t toH c độ chậ m hơn thời gian củ a anh ta. NeH u anh ta có theF nhı̀n
thaH y cá i đoG ng hoG baH m giâ y mà bạ n đang caG m, anh ta sẽ thaH y nó đeH m giâ y chậ m
hơn đoG ng hoG củ a anh ta. NeH u bap ng cá ch nà o đó anh ta có theF đo từ xa nhịp tim
củ a bạ n, anh ta sẽ thaH y nó đậ p chậ m hơn. Mọ i thứ liê n quan đeH n bạ n, theo anh ta,
đeG u đang chậ m đi. Chưa heH t, neH u trong khoả nh khad c bạ n quê n đi chù m á nh sá ng
đó , thı̀ nguyê n lı́ tương đoH i thứ nhaH t gợi ý rap ng bạ n cũ ng có theF xem người bạ n
củ a mı̀nh đang đứng trê n đaH t là người đang chuyeF n độ ng ở toH c độ bap ng ba phaG n
tư toH c độ á nh sá ng, theo chieG u ngược lạ i. Bạ n sẽ thaH y thời gian củ a anh ta trô i
chậ m hơn thời gian củ a bạ n!
Đâ y khô ng phả i là lı́ thuyeH t lậ p dị nà o đó được nghı̃ ra đeF là m cho quan
niệ m loH bịch rap ng á nh sá ng truyeG n đi ở toH c độ như nhau đoH i với mọ i người có ý
nghı̃a. Quan niệ m veG toH c độ á nh sá ng như theH cò n lâ u mới loH bịch và luô n được
xá c nhậ n trong cá c thı́ nghiệ m trong cá c má y gia toH c hạ t ngà y nay. Đâ y là những
phò ng thı́ nghiệ m khoF ng loG với những đường haG m hı̀nh trò n dưới lò ng đaH t, ké o
dà i và i dặ m, gửi những chù m hạ t hạ nguyê n tử đi vò ng quanh đeH n gaG n toH c độ á nh
sá ng, vı́ dụ như cơ sở CERN noF i tieH ng ở Thụ y Sı̃. Sự trô i chậ m lạ i (gọ i là dã n ra)
củ a thời gian là mộ t hệ quả khô ng theF trá nh khỏ i củ a hà nh trạ ng củ a những hạ t
toH c độ cao.
Trước tiê n, tô i muoH n đeG cậ p tới những thı́ nghiệ m hạ t nà y. Người ta đã bieH t
rap ng mộ t loạ i hạ t hạ nguyê n tử nhaH t định, gọ i là pion, phá t ra những photon á nh
sá ng. Khi hạ t pion đứng yê n thı̀, taH t nhiê n, photon đó sẽ xuaH t hiệ n ở toH c độ á nh
sá ng (xé t cho cù ng thı̀ nó là mộ t hạ t á nh sá ng). Nhưng tạ i CERN, người ta có theF
là m cho cá c hạ t pion chạ y vò ng quanh trong mộ t đường haG m vò ng trò n lớn ở
dưới lò ng đaH t đeH n raH t gaG n toH c độ á nh sá ng. Tuy nhiê n, chú ng vam n phá t ra những
photon củ a chú ng, và những photon xuaH t hiệ n theo hướng mà những pion đó
đang chuyeF n độ ng là có theF phá t hiệ n ra và toH c độ củ a chú ng có theF đo được.
Người ta tı̀m thaH y toH c độ củ a chú ng truyeG n đi vam n bap ng toH c độ củ a chú ng khi được
phá t ra từ mộ t pion đứng yê n.
174
Jim Al-Khalili
Như vậ y, cù ng mộ t hạ t photon xuaH t hiệ n từ pion đang chuyeF n độ ng được
nhı̀n thaH y chuyeF n độ ng ở toH c độ á nh sá ng từ đieF m nhı̀n củ a chú ng ta đứng trong
phò ng thı́ nghiệ m và từ đieF m nhı̀n củ a chı́nh pion đó .
Như trường hợp sự trô i chậ m đi củ a thời gian, ta có theF thaH y hiệ n tượng
nà y xả y ra xuaH t hiệ n như theH nà o bap ng cá ch xé t thı́ nghiệ m tưởng tượng sau đâ y.
Hı̀nh 6.1 theF hiệ n mộ t cá i hộ p chứa mộ t nguoG n sá ng với mộ t má y dò ở đá y hộ p
và mộ t cá i gương trê n đı̉nh hộ p. NguoG n sá ng, hướng thaN ng đứng, phá t ra mộ t ló e
sá ng (gọ i là mộ t xung sá ng) đeH n phả n xạ tạ i gương trê n đı̉nh hộ p roG i truyeG n
xuoH ng má y dò nơi thu nhậ n tı́n hiệ u củ a nó . Theo mộ t người nà o đó ở bê n trong
hộ p thı̀ á nh sá ng sẽ maH t mộ t thời gian nhaH t định đeF đi từ nguoG n đeH n gương roG i đi
xuoH ng má y dò . Giờ hã y tưởng tượng toà n bộ cá i hộ p đang chuyeF n độ ng sang
ngang ở gaG n toH c độ á nh sá ng. ĐoH i với mộ t người quan sá t đang nhı̀n từ nó từ
ngoà i và o (cá i hộ p có mộ t mặ t kı́nh phı́a trước) thı̀ á nh sá ng vạ ch ra mộ t quỹ đạ o
dà i hơn đường đi thaN ng- đứng-lê n-xuoH ng mà người bê n trong hộ p nhı̀n thaH y. ĐoH i
với người quan sá t nhı̀n từ bê n ngoà i, xung sá ng phả i đi quã ng đường dà i hơn
theF hiệ n trong hı̀nh, nhưng anh ta vam n nhı̀n thaH y á nh sá ng truyeG n đi ở cù ng mộ t
toH c độ . Tuy nhiê n, vı̀ lú c nà y nó phả i đi mộ t quã ng đường dà i hơi (đường đứt
né t), nê n phả i có khoả ng thời gian trô i qua lâ u hơn trước khi nó trở lạ i má y dò .2
Vı̀ theH , theo mộ t đoG ng hoG trê n mặ t đaH t thı̀ thời gian phả i trô i qua nhieG u hơn so với
theo mộ t đoG ng hoG bê n trong hộ p. Vı̀ cả hai đoG ng hoG đang đo khoả ng thời gian củ a
cù ng mộ t quá trı̀nh (thời gian caG n thieH t cho á nh sá ng đi lê n và đi xuoH ng trong
hộ p) nê n thời gian bê n trong hộ p phả i trô i chậ m hơn đeF cho đoG ng hoG củ a nó ghi
nhậ n mộ t khoả ng thời gian ngad n hơn! Những người hâ m mộ thuyeH t tương đoH i
đặ c biệ t sẽ nhậ n ra rap ng phaG n giả i thı́ch nà y chưa phả i là toà n bộ câ u chuyệ n chặ t
chẽ vı̀ nó i rap ng ai đó “nhı̀n thaH y” cá i gı̀ đó ngụ ý rap ng á nh sá ng phả i đi từ vậ t đeH n
mad t người nhı̀n, và sẽ maH t mộ t khoả ng thời gian hữu hạ n nữa.
2Thời gian được tı́nh bap ng cá ch laH y quã ng đường xung sá ng đã đi chia cho toH c độ củ a nó . Ơå đâ y,
tô i hi vọ ng khô ng phả i nhad c nhở bạ n rap ng cá ch tı́nh nà y được suy luậ n ra đơn giả n từ moH i liê n
hệ : toH c độ bap ng quã ng đường chia cho thời gian. Vı̀ theH , neH u quã ng đường phả i truyeG n cà ng xa
thı̀ sẽ maH t thời gian cà ng nhieG u.

Hình 6.1 (a) Mộ t người quan sá t ở bê n trong cá i hộ p đang chuyeF n độ ng nhı̀n thaH y xung
á nh sá ng truyeG n đi quã ng đường chừng bap ng gaH p đô i chieG u cao củ a cá i hộ p trong hà nh
trı̀nh lê n-xuoH ng củ a nó . (b) ĐoH i với mộ t người quan sá t ở bê n ngoà i, á nh sá ng đi mộ t
quã ng đường dà i hơn. Ba cá i hộ p là ả nh chụ p nhanh củ a những khung hı̀nh liê n tieH p. Ơå
bê n trá i là vị trı́ củ a cá i hộ p khi xung sá ng phá t ra, ở chı́nh giữa là khi xung sá ng đi tới
gương và ở bê n phả i là khi xung sá ng đi tới má y dò . NeH u hai người quan sá t thoH ng nhaH t
veG toH c độ á nh sá ng (họ phả i thoH ng nhaH t như theH ) thı̀ cá ch duy nhaH t đeF á nh sá ng có theF
đi những quã ng đường khá c nhau là họ khô ng thoH ng nhaH t veG thời gian đeF á nh sá ng hoà n
taH t hà nh trı̀nh đi-veG củ a nó .
Vậ y thı̀ những đoG ng hoG đang chuyeF n độ ng chạ y chậ m đi và vı́ dụ trê n cho
thaH y đieG u đó xả y ra như theH nà o. Thường thı̀ khi người ta laG n đaG u tiê n gặ p hiệ u
ứng nà y, họ có aH n tượng rap ng sự chuyeF n độ ng nhanh ả nh hưởng đeH n hoạ t độ ng
cơ giới củ a đoG ng hoG ; cá i đoG ng hoG bap ng cá ch nà o đó phả n ứng với toH c độ mà nó
đang chuyeF n độ ng. Khô ng phả i theH đâ u. Thậ t vậ y, vı̀ mọ i chuyeF n độ ng là tương
176
Jim Al-Khalili
đoH i nê n người ở trong hộ p trong vı́ dụ vừa nê u có quyeG n khaN ng định rap ng mı̀nh
khô ng chuyeF n độ ng gı̀ cả và chı́nh người quan sá t ở bê n ngoà i mới đang chuyeF n
độ ng ở gaG n toH c độ á nh sá ng. Như vậ y, thậ t ra anh ta sẽ nhı̀n thaH y đoG ng hoG trở trê n
mặ t đaH t chạ y chậ m hơn đoG ng hoG ở bê n trong hộ p! ĐieG u nà y thường là m phá t sinh
cá i trô ng có vẻ như mộ t sự mâ u thuam n lô gic. Là m theH nà o cả hai cá i đoG ng hoG có
theF chạ y chậ m hơn nhau cơ chứ? Những người khô ng hieF u thuyeH t tương đoH i
phỏ ng đoá n rap ng hai cá i đoG ng hoG chı̉ trô ng như chạ y chậ m đi đoH i với nhau vı̀ á nh
sá ng maH t mộ t thời gian nhaH t định đeF truyeG n từ đoG ng hoG nà y đeH n người quan sá t
bê n kia. Như James A Smith phá t bieF u trong quyeF n sá ch củ a ô ng, Giới thiệu Thuyết
tương đối Hẹp, “khô ng gı̀ phı̉ bá ng thuyeH t tương đoH i hẹp hơn theH cả ”. Chú ng ta sẽ
thaH y trong phaG n trı̀nh bà y nghịch lı́ cặ p song sinh ở phaG n sau là m theH nà o ta có
theF là m chậ m thời gian vı̃nh viem n bap ng cá ch là m cho mộ t cá i đoG ng hoG tă ng toH c roG i
giả m toH c trở lạ i.
Tô i cam đoan rap ng hẳn bạn nghı̃ xé t cho cù ng thı̀ đâ y chı̉ là lı́ thuyeH t thô i.
Nó có theF tuyệ t vời đoH i với cá c nhà vă n khoa họ c viem n tưởng nhưng chad c chad n nó
khô ng có chom đứng trong “theH giới thực”. NeH u như toH c độ gõ nhịp củ a cá c đoG ng
hoG độ c lậ p với chuyeF n độ ng tương đoH i củ a chú ng như theH , thı̀ lı́ do gı̀ chú ng ta lạ i
quan tâ m đeH n những thứ giữ nhịp thời gian chı́nh xá c như đoG ng hoG nguyê n tử?
Nguyê n do là vı̀ hiệ u ứng trê n chı̉ bieF u hiệ n khi cá c đoG ng hoG chuyeF n độ ng đeH n
những toH c độ cực cao so với nhau. Mộ t đoG ng hoG chuyeF n độ ng cà ng gaG n toH c độ á nh
sá ng bao nhiê u, thı̀ nó sẽ gõ nhịp chậ m đi baH y nhiê u. NeH u nó chuyeF n độ ng ở toH c
độ á nh sá ng so với chú ng ta thı̀ chú ng ta sẽ thaH y thời gian củ a nó hoà n toà n dừng
lạ i.
Sau đâ y là mộ t vı́ dụ khá c. Xé t mộ t vậ n độ ng viê n đieG n kinh chạ y cự li mộ t
tră m mé t trong đú ng mười giâ y, tı́nh theo đoG ng hoG chı́nh xá c cao và đá ng tin cậ y
củ a cá c trọ ng tà i. NeH u anh ta có đeo mộ t đoG ng hoG baH m giâ y raH t chı́nh xá c củ a riê ng
mı̀nh theo thı̀, do thời gian trô i chậ m đi raH t ı́t đoH i với anh ta trong khi đang chạ y,
đoG ng hoG củ a anh ta sẽ hiệ n soH 9,999999999999995 giâ y. TaH t nhiê n, con soH nà y
raH t gaG n với mười giâ y nê n chú ng ta khô ng bao giờ bieH t sự chê nh lệ ch đó . Tuy
nhiê n, cá c nhà khoa họ c thường caG n đo thời gian với loạ i chı́nh xá c nà y. Sự chê nh

lệ ch giữa đoG ng hoG củ a vậ n độ ng viê n và củ a trọ ng tà i chı̉ là nă m “femto giâ y”.
Nguyê n do có sự chê nh lệ ch thời gian nhỏ như vậ y là vı̀ vậ n độ ng viê n đó chạ y
chậ m hơn á nh sá ng raH t nhieG u. Ngay cả những tê n lửa nhanh nhaH t cũ ng quá chậ m
đeF theF hiệ n mộ t hiệ u ứng thaH y rõ .
Vậ y chú ng ta có theF nà o nhı̀n thaH y sự dã n nở thời gian đang hoạ t độ ng hay
khô ng? Vâ ng, đâ y là cá i tô i có theF xá c nhậ n với tư cá ch cá nhâ n vı̀, gioH ng như
nhieG u sinh viê n vậ t lı́ khá c, tô i đã từng là m mộ t thı́ nghiệ m trong phò ng lab khi
cò n là sinh viê n ở trường đạ i họ c. Thı́ nghiệ m liê n quan đeH n mộ t hạ t hạ nguyê n
tử khá c gọ i là muon, hạ t do cá c tia vũ trụ sinh ra. Đâ y là những hạ t nă ng lượng
cao đeH n từ vũ trụ liê n tụ c bad n phá khı́ quyeF n Trá i ĐaH t. Trong taG ng cao khı́ quyeF n,
nhieG u loạ i hạ t mới, chủ yeH u là muon, được tạ o ra theo kieF u nà y, và truyeG n xuoH ng
mặ t đaH t. Cá c nhà vậ t lı́ đã nghiê n cứu tı́nh chaH t củ a muon và bieH t rap ng chú ng có
thời gian soH ng cực ngad n, bap ng mộ t phaG n triệ u củ a mộ t giâ y. TaH t nhiê n, thời gian
soH ng nà y chı̉ có ý nghı̃a thoH ng kê , và mộ t soH muon có theF soH ng lâ u hơn trong khi
một soH hạ t soH ng ngad n hơn. Nhưng neH u có mộ t nghı̀n muon được tạ o ra cù ng lú c
thı̀ sau mộ t phaG n triệ u củ a mộ t giâ y sẽ cò n lạ i chừng nă m tră m muon.
Cá c muon sinh ra trong taG ng cao khı́ quyeF n già u nă ng lượng tới mức chú ng
truyeG n xuoH ng mặ t đaH t ở toH c độ khó tin bap ng 99% toH c độ á nh sá ng. Tuy nhiê n,
ngay cả ở toH c độ nà y, chú ng vam n maH t và i thời gian soH ng mới đi heH t quã ng đường
tới mặ t đaH t (và , quan trọ ng hơn, đi và o má y dò muon trong phò ng thı́ nghiệ m).
Vı̀ theH , lẽ ra chú ng ta sẽ chı̉ quan sá t thaH y và i ba muon có thời gian soH ng dà i khá c
thường có khả nă ng hoà n taH t hà nh trı̀nh đó . Thay vậ y, chú ng ta tı̀m thaH y haG u như
toà n bộ muon đeG u dem dà ng hoà n taH t hà nh trı̀nh đó . Nguyê n nhâ n như vậ y là vı̀
thời gian củ a cá c muon (đoG ng hoG riê ng củ a chú ng đo thời gian soH ng củ a chú ng)
đang trô i chậ m hơn nhieG u so với thời gian củ a chú ng ta. Cho nê n, nhı̀n từ phı́a
cá c muon, chı̉ mộ t phaG n nhỏ thời gian soH ng củ a chú ng đã trô i qua.
Mộ t lậ p luậ n khá c rap ng cá c muon đang chuyeF n độ ng nhanh vı̀ lı́ do gı̀ đó
phả i soH ng lâ u hơn cá c muon đứng yê n cũ ng là khô ng oF n. Nhı̀n kı̃ hơn, chú ng ta
thaH y đieG u nà y khô ng theF đú ng được vı̀ nó sẽ vi phạ m nguyê n lı́ tương đoH i thứ
178
Jim Al-Khalili
nhaH t: mộ t photon đang chuyeF n độ ng chı̉ “đang chuyeF n độ ng” đoH i với chú ng ta mà
thô i.
Độ dài co lại
Khô ng những vứt bỏ những quan niệ m xưa cũ veG thời gian tuyệ t đoH i,
Einstein cò n mang đeH n những thứ baH t ngờ khá c nữa. Hã y xé t xem mọ i thứ sẽ
trô ng như theH nà o neH u bạ n đang ngoG i trê n mộ t muon khi nó đang truyeG n veG phı́a
Trá i ĐaH t. Bạ n sẽ đoG ng ý với ai đó đứng trê n mặ t đaH t đang nhı̀n bạ n rap ng bạ n đang
tieH n tới với toH c độ bap ng 99% toH c độ á nh sá ng. Là m theH nà o anh ta trô ng thaH y bạ n
đi heH t quã ng đường, nó i thı́ dụ , mộ t dặ m trong thời gian bap ng nă m phaG n triệ u
củ a mộ t giâ y (nă m thời gian soH ng củ a hạ t muon) theo đoG ng hoG Trá i ĐaH t củ a anh
ta, trong khi bạ n khaN ng định đi heH t quã ng đường đó chı̉ trong mộ t phaG n mười
thời gian đó . Khô ng có chù m á nh sá ng nà o ở đâ y cả và bạ n sẽ nghı̃ rap ng chı̉ caG n
có liê n hệ toá n họ c thô i: toH c độ bap ng quã ng đường chia cho thời gian. Là m theH
nà o cả hai người bạ n đeG u thoH ng nhaH t veG toH c độ mà bạ n đang chuyeF n độ ng nhưng
khô ng theF nhaH t trı́ veG thời gian đeF bạ n đi heH t quã ng đường gioH ng nhau đó ?
Phả i có cá i gı̀ đó khá c, và ở đâ y là quã ng đường. ĐeF thu được cù ng mộ t giá
trị cho toH c độ củ a muon trong cả hai trường hợp (bap ng cá ch chia quã ng đường
cho thời gian), quã ng đường đi khi nhı̀n bởi hạ t muon cũ ng phả i bap ng mộ t phaG n
mười giá trị củ a nó khi nhı̀n từ Trá i ĐaH t. Nghı̃a là hạ t muon sẽ nhı̀n thaH y quã ng
đường đó co lạ i dưới mộ t dặ m nhieG u laG n. ĐieG u nà y giả i thı́ch là m theH nà o nó có
theF soH ng heH t quã ng đường đó ; nó khô ng heG nghı̃ nó phả i đi quã ng đường xa như
theH .
Tı́nh chaH t nà y củ a sự chuyeF n độ ng toH c độ cao được gọ i là sự co lạ i củ a chieG u
dà i. Nó phá t bieF u rap ng những vậ t đang chuyeF n độ ng nhanh trô ng ngad n hơn chú ng
khi đứng yê n. Trong vı́ dụ hạ t muon, đoH i tượng trong câ u hỏ i là beG dà y củ a khı́
quyeF n. Mộ t người Ireland và mộ t người Hà Lan đã đeG xuaH t hiệ u ứng nà y laG n đaG u
tiê n khô ng bao lâ u sau thı́ nghiệ m củ a Michelson và Morley, và và i nă m trước khi
có thuyeH t tương đoH i hẹp. George Fitzgerald và Hendrik Lorentz đã trı̀nh bà y rap ng

keH t quả củ a thı́ nghiệ m ether có theF giả i thı́ch được neH u như có sự co lạ i củ a chieG u
dà i đi cù ng với sự chuyeF n độ ng toH c độ cao. Quan đieF m nà y sẽ cứu laH y quan niệ m
ether. Lorentz cò n tieH n xa đeH n chom suy luậ n ra mộ t bộ phương trı̀nh ngà y nay
mang tê n ô ng. Thậ t đá ng tieH c cho ô ng, ô ng đã khô ng thực hiệ n bước nhả y trực
giá c cuoH i cù ng là tiê n đeG thứ hai củ a thuyeH t tương đoH i. Do đó , nó i theo cá ch nà o
đó thı̀ đã có raH t nhieG u neG n tả ng đã được xá c lậ p trước Einstein và người ta thường
khaN ng định rap ng neH u Einstein khô ng khá m phá ra thuyeH t tương đoH i hẹp thı̀ sẽ có
người khá c khá m phá .
Như với sự chậ m lạ i củ a thời gian, sự co lạ i củ a chieG u dà i bieF u hiệ n cà ng
nhieG u khi vậ t chuyeF n độ ng cà ng tieH n gaG n đeH n toH c độ á nh sá ng. Vậ y trong theH giới
thực teH , chú ng ta sẽ quan sá t thaH y loạ i hiệ u ứng nà o? ĐeF cung caH p cho bạ n mộ t vı́
dụ rõ rà ng, hã y tưởng tượng chụ p mộ t bức ả nh chı́nh xá c cao củ a mộ t chieH c phả n
lực đang bay gaH p hai laG n toH c độ â m thanh (hơn hai nghı̀n kilo mé t mom i giờ). Bạ n
sẽ thaH y nó hơi ngad n mộ t chú t so với khi trê n mặ t đaH t. Nhưng đoH i với mộ t má y
bay thô ng thường, thı̀ sự co lạ i nà y củ a chieG u dà i sẽ là chưa bap ng beG rộ ng củ a mộ t
nguyê n tử! Nhưng bạ n phả i nhớ rap ng mặ c dù gaH p hai laG n toH c độ â m thanh trô ng
có vẻ nhanh aH n tượng đoH i với chú ng ta, nhưng nó chaN ng là gı̀ so với toH c độ á nh
sá ng. NeH u chieH c phả n lực đang bay nhanh hơn và i tră m nghı̀n laG n, vı́ dụ hơn ba
phaG n tư toH c độ á nh sá ng, thı̀ chú ng ta sẽ thaH y có sự khá c biệ t. ChieH c phả n lực sẽ
trô ng cò n bap ng mộ t phaG n hai chieG u dà i ban đaG u củ a nó . NeH u nó chuyeF n độ ng
nhanh như cá c muon tia vũ trụ , nó sẽ bị né n lạ i bap ng phaG n mười chieG u dà i củ a
nó .
Thậ t chaN ng thoả i má i chú t nà o cho người phi cô ng tộ i nghiệ p kia, bạ n phả i
nghı̃ như theH . Có lẽ đâ y là mộ t trong những moH i nguy hieF m củ a sự chuyeF n độ ng
toH c độ cao như vậ y. Sự thậ t là người phi cô ng sẽ chaN ng cả m thaH y có chú t gı̀ khá c
thường heH t. ĐoH i với anh ta, kı́ch cỡ củ a chieH c phả n lực (và bả n thâ n anh ta) khô ng
thay đoF i gı̀ cả . Thậ t vậ y, theo nguyê n lı́ tương đoH i thứ nhaH t, anh ta sẽ nhı̀n thaH y
theH giới xung quanh mı̀nh bị né n lạ i, theo kieF u gioH ng như cá c muon vậ y (neH u như
chú ng có theF nhı̀n thaH y!)
180
Jim Al-Khalili
Ánh sáng – kỉ lục tốc độ của thế giới
ĐoH i với mộ t người laG n đaG u tiê n là m quen với thuyeH t tương đoH i, chaN ng có gı̀
bực mı̀nh hơn là việ c khaN ng định rap ng khô ng có cá i gı̀ có theF chuyeF n độ ng nhanh
hơn á nh sá ng. Họ sa§ n sà ng chaH p nhậ n cá c đoG ng hoG chạ y chậ m đi, chieG u dà i co lạ i,
thậ m chı́ á nh sá ng truyeG n đi ở cù ng mộ t toH c độ đoH i với mọ i nhà quan sá t, nhưng
tạ i sao chú ng ta khô ng theF quan niệ m có cá i gı̀ đó chuyeF n độ ng ở toH c độ cao hơn
ba tră m nghı̀n kilo mé t mom i giâ y? Đà nh rap ng đâ y là mộ t toH c độ cao khủ ng khieH p
mà chú ng ta bieH t (trừ những hạ t hạ nguyê n tử) khô ng có cá i gı̀ có theF đạ t tới,
nhưng thuyeH t tương đoH i hẹp dường như nói rap ng cá c định luậ t củ a tự nhiê n caH m
baH t cứ cá i gı̀ đó chuyeF n độ ng nhanh hơn. Hã y tưởng tượng cheH tạ o ra mộ t tê n lửa
có theF tă ng toH c mã i mã i. TaH t nhiê n, mộ t com má y như vậ y nap m ngoà i khả nă ng cô ng
nghệ hiệ n nay củ a chú ng ta, nhưng neH u mộ t neG n vă n minh ngoà i hà nh tinh có theF
cheH tạ o nó thı̀ sao? ĐieG u gı̀ sẽ xả y ra khi nó đạ t tới toH c độ á nh sá ng? Liệ u có mộ t
hà ng rà o toH c độ vũ trụ nà o đó bị phá vỡ hay khô ng? Tê n lửa có bay lê n, rơi và o
trong mộ t lom đen hoặ c đi và o mộ t chom cuộ n thời gian hay khô ng? Khô ng, khô ng
có cá i gı̀ kịch tı́nh như theH .
Có mộ t soH cá ch giả i thı́ch tạ i sao toH c độ á nh sá ng là giới hạ n trê n củ a toH c
độ khả dı̃ trong Vũ trụ củ a chú ng ta. Mộ t phương phá p là sử dụ ng đạ i soH . (O∫ vâ ng,
bạ n đang nghı̃, đieG u đó sẽ thậ t sự thuyeH t phụ c tô i đaH y.) Tuy nhiê n, tô i sẽ khô ng
sa và o những chi tieH t rườm rà đó . Chı̉ caG n nó i theH nà y thô i, trong thuyeH t tương
đoH i hẹp, toH c độ cộ ng lạ i theo mộ t kieF u raH t lạ . NeH u bạ n đang ở trê n mộ t đoà n tà u
đang chuyeF n độ ng 100 km/h và bạ n né m mộ t quả bó ng ra ngoà i cửa soF với vậ n
toH c 10 km/h theo hướng đoà n tà u đang chuyeF n độ ng thı̀, đoH i với mộ t người nà o
đó đang đứng bê n ngoà i nhı̀n bạ n đi qua, quả bó ng sẽ bad t đaG u (trước khi gió là m
cho nó chậ m lạ i) chuyeF n độ ng ở toH c độ keH t hợp 110 km/h. Vậ y neH u bâ y giờ ta
phá t bieF u lạ i vı́ dụ trê n nhưng với những toH c độ cao hơn nhieG u thı̀ sao? Hã y xé t
cá i người quan sá t ở bê n ngoà i nhı̀n thaH y trong Hı̀nh 6.2. Tê n lửa đang chuyeF n
độ ng ở ba phaG n tư toH c độ á nh sá ng khi nó bad n mộ t hỏ a tiem n bay ra với toH c độ bap ng
mộ t nửa toH c độ á nh sá ng khi nhı̀n bởi người ở trong tê n lửa. Người quan sá t đó
có nhı̀n thaH y hỏ a tiem n đang chuyeF n độ ng với toH c độ bap ng 1,25 toH c độ á nh sá ng hay

khô ng? Anh ta sẽ thaH y như vậ y neH u như quy tad c cộ ng vậ n toH c thô ng thường là
đú ng. Nhưng gioH ng như nhieG u cơ sở vậ t lı́ có giá trị trong những cô ng dụ ng hằng
ngà y, định luậ t nà y bị phá vỡ ở những toH c độ tương đoH i tı́nh. Cô ng thức chı́nh xá c
đeF sử dụ ng sẽ nó i rap ng người quan sá t đó nhı̀n thaH y hỏ a tiem n chuyeF n độ ng với
vậ n toH c bap ng chı́n phaG n mười toH c độ á nh sá ng. Cho dù tê n lửa và hỏ a tiem n chuyeF n
độ ng ở gaG n toH c độ á nh sá ng bao nhiê u, thı̀ toH c độ keH t hợp củ a chú ng theo nhà
quan sá t đứng yê n sẽ luô n luô n lớn hơn toH c độ riê ng lẻ củ a chú ng nhưng nhỏ hơn
toH c độ á nh sá ng.

Hình 6.2 Theo những quy tad c cộ ng vậ n toH c bı̀nh thường, nhà quan sá t trê n trạ m vũ trụ
sẽ thaH y hỏ a tiem n đang chuyeF n độ ng ở toH c độ 3⁄4 + 1⁄2 = 1¼ laG n toH c độ á nh sá ng. Einstein
trı̀nh bà y rap ng khô ng có cá i gı̀ có theF chuyeF n độ ng nhanh hơn á nh sá ng và cá ch chú ng
ta cộ ng vậ n toH c phả i thay đoF i.
182
Jim Al-Khalili
Cá ch dem nhaH t giả i thı́ch hà ng rà o toH c độ á nh sá ng cũ ng là mộ t cá ch giả i thı́ch
phương trı̀nh noF i tieH ng củ a Einstein (E = mc2) có nguoG n goH c từ đâ u. Mộ t khi
Einstein đã hieF u khô ng gian và thời gian bị ả nh hưởng như theH nà o ở gaG n toH c độ
á nh sá ng, ô ng tieH p tụ c xé t những cá i khá c cũ ng phả i đú ng. Mộ t soH định luậ t quan
trọ ng và cơ bả n nhaH t trong vậ t lı́ họ c được gọ i là cá c định luậ t bả o toà n, chú ng
phá t bieF u rap ng những đạ i lượng nhaH t định sẽ giữ nguyê n khô ng đoF i cho dù là
những đạ i lượng khá c có bieH n thiê n. Mộ t trong soH nà y là định luậ t bả o toà n độ ng
lượng. Hã y nhớ rap ng độ ng lượng củ a mộ t vậ t bap ng khoH i lượng củ a nó nhâ n với
vậ n toH c củ a nó , cho nê n mộ t quả đạ n đạ i bá c đang lă n từ từ trê n mặ t đaH t có theF
bị dừng lạ i neH u bad n mộ t viê n đạ n trực diệ n lê n nó . ĐieG u nà y sẽ xả y ra khi hai vậ t
có độ ng lượng bap ng nhau nhưng ngược chieG u và triệ t tiê u lam n nhau. Quả đạ n đạ i
bá c có khoH i lượng lớn nhưng vậ n toH c nhỏ , trong khi viê n đạ n có khoH i lượng nhỏ
nhưng vậ n toH c cao. Trong cả hai trường hợp, tı́ch củ a khoH i lượng và vậ n toH c có
theF cho cù ng mộ t giá trị (độ ng lượng). Khi hai vậ t baH t kı̀ va chạ m nhau, chú ng ta
trô ng đợi toF ng độ ng lượng củ a chú ng trước và sau va chạ m là bap ng nhau. Chú ng
khô ng phả i hủ y nhau – đó là mộ t trường hợp đặ c biệ t – mà thường thı̀ mộ t vậ t
sẽ truyeG n mộ t phaG n độ ng lượng củ a nó cho vậ t kia. Einstein tı̀m thaH y rap ng khi cá c
vậ t chuyeF n độ ng ở gaG n toH c độ á nh sá ng, toF ng độ ng lượng khô ng được bả o toà n,
như nó nê n như vậ y, theo mộ t soH nhà quan sá t neH u họ chı̉ sử dụ ng quy tad c “khoH i
lượng nhâ n vậ n toH c” đơn giả n. Mộ t laG n nữa, phả i có cá i gı̀ đó khá c. LaG n nà y, đó là
định nghı̃a khoH i lượng củ a mộ t vậ t đang chuyeF n độ ng nhanh.
Hó a ra mộ t vậ t chuyeF n độ ng cà ng nhanh thı̀ nó cà ng trở nê n nặng hơn, và
cà ng khó cho nó tă ng toH c thê m nữa. TieH n cà ng gaG n đeH n toH c độ á nh sá ng thı̀ độ ng
lượng củ a nó cà ng lớn, nhưng đâ y là do khoH i lượng đang tă ng lê n củ a nó , chứ
khô ng phả i vậ n toH c củ a nó .
Xé t cá i xả y ra với khoH i lượng củ a mộ t vậ t khi nó chuyeF n độ ng raH t nhanh.
Mộ t trong những hệ quả quan trọ ng nhaH t củ a cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương
đoH i hẹp là sự liê n hệ giữa khoH i lượng và nă ng lượng. Einstein trı̀nh bà y rap ng khoH i
lượng có theF bieH n đoF i thà nh nă ng lượng và ngược lạ i. Hai đạ i lượng liê n hệ với
nhau qua phương trı̀nh E = mc2, phương trı̀nh cho chú ng ta bieH t có bao nhiê u

nă ng lượng bị giam giữ bê n trong mộ t khoH i lượng cho trước baH t kı̀. c là kı́ hiệ u
cho toH c độ á nh sá ng và do đó đạ i lượng c2 (toH c độ á nh sá ng bı̀nh phương) thậ t sự
là mộ t con soH raH t lớn và giả i thı́ch là m theH nà o ta có theF laH y nhieG u nă ng lượng như
theH ra khỏ i mộ t lượng nhỏ khoH i lượng. Phương trı̀nh nà y đeG xuaH t rap ng ta có theF
nghı̃ khoH i lượng là nă ng lượng đó ng bă ng.
Vı̀ mộ t vậ t đang chuyeF n độ ng cò n có nă ng lượng do sự chuyeF n độ ng củ a
nó (gọ i là độ ng nă ng), nê n nă ng lượng toà n phaG n củ a nó sẽ bap ng toF ng nă ng lượng
đó ng bă ng dưới dạ ng khoH i lượng khi nó khô ng chuyeF n độ ng cộ ng với độ ng nă ng
củ a nó . Vậ t chuyeF n độ ng cà ng nhanh thı̀ nă ng lượng mà nó có cà ng lớn. ĐieG u nà y
có nghı̃a là khoH i lượng thậ t sự củ a mộ t vậ t sẽ là do nă ng lượng đó ng bă ng củ a nó
cộ ng với nă ng lượng do chuyeF n độ ng củ a nó . Trong phaG n lớn thời gian, nă ng
lượng đó ng bă ng củ a mộ t vậ t (khoH i lượng củ a nó ) lớn hơn nhieG u so với nă ng
lượng chuyeF n độ ng củ a nó nê n chú ng ta có theF bỏ qua nă ng lượng chuyeF n độ ng
đó và xem khoH i lượng bap ng như khi nó khô ng chuyeF n độ ng. Nhưng khi toH c độ
tieH n tới toH c độ á nh sá ng thı̀ độ ng nă ng trở nê n raH t lớn đeH n mức nó vượt quá nă ng
lượng đó ng bă ng. Như vậ y, khoH i lượng củ a mộ t đang chuyeF n độ ng nhanh lớn hơn
nhieG u so với khoH i lượng củ a nó khi đứng yê n. TaH t nhiê n, miem n là vậ t đó cò n được
đeG cậ p tới, thı̀ có theF khaN ng định nó là đứng yê n (vı̀ mọ i chuyeF n độ ng là tương
đoH i) và vı̀ theH người ta khô ng nhậ n ra baH t kı̀ sự thay đoF i nà o củ a khoH i lượng củ a
nó .
Giờ thı̀ bạ n có theF thaH y rõ vaH n đeG coH gad ng đạ t tới toH c độ á nh sá ng. Hã y
tưởng tượng mộ t độ ng cơ xe lửa đang đang tă ng toH c ké o mộ t toa hà ng. ĐieG u gı̀ sẽ
xả y ra neH u như với mom i 10 km/h tă ng thê m, người ta mad c thê m mộ t toa hà ng
nữa. Khi đó , nó phả i chạ y cậ t lực hơn đeF duy trı̀ toH c độ củ a nó . Nó chạ y cà ng nhanh
thı̀ cà ng có thê m nhieG u toa hà ng phả i ké o, và nó caG n có sức ké o mạ nh hơn nữa.
Tương tự như vậ y, mộ t vậ t chuyeF n độ ng cà ng nhanh, so với mộ t nhà quan sá t
nà o đó , thı̀ nó sẽ cà ng nặ ng, và nó sẽ khó mà chuyeF n độ ng nhanh thê m được nữa.
ĐeF tă ng toH c nó lê n tới toH c độ á nh sá ng đò i hỏ i mộ t lượng nă ng lượng vô hạ n, đieG u
đó là khô ng theF .
184
Jim Al-Khalili
Khi thời gian trôi ngược
ThuyeH t tương đoH i hẹp cho chú ng ta bieH t rap ng khô ng có cá i gı̀ có theF tă ng
toH c đeH n mộ t toH c độ lớn hơn toH c độ á nh sá ng, nhưng nó khô ng bá c bỏ những cá i
chuyeF n độ ng nhanh hơn toH c độ á nh sá ng miem n là chú ng luô n luô n duy trı̀ phı́a
bê n kia củ a hà ng rà o toH c độ á nh sá ng. Bạ n thaH y toH c độ á nh sá ng là mộ t hà ng rà o
hai chieG u; khô ng cá i gı̀ chuyeF n độ ng chậ m hơn á nh sá ng có theF đi nhanh hơn á nh
sá ng và khô ng có cá i gı̀ đã nhanh hơn á nh sá ng có theF chậ m lạ i đeH n mộ t toH c độ
dưới toH c độ á nh sá ng. Thậ m chı́, cá c nhà vậ t lı́ cò n có mộ t cá i tê n đặ t cho những
hạ t “siê u sá ng” giả định chuyeF n độ ng nhanh hơn á nh sá ng. Chú ng được gọ i là
tachyon và , neH u như chú ng toG n tạ i, sẽ có mộ t soH tı́nh chaH t kı̀ lạ . ChaN ng hạ n, vı̀ thời
gian trô i chậ m đi khi mộ t hạ t tieH n gaG n đeH n toH c độ á nh sá ng, cho đeH n lú c bap ng toH c
độ á nh sá ng thı̀ thời gian dừng lạ i, nê n chú ng ta có theF tieH n thê m mộ t bước nữa
và thaH y rap ng, đoH i với tachyon, thời gian sẽ chạ y ngược. ĐoH i với chú ng ta, tachyon
sẽ chuyeF n độ ng ngược dò ng thời gian! Tachyon sẽ khô ng gioH ng như những hạ t
bı̀nh thường voH n chuyeF n độ ng chậ m đi khi chú ng maH t nă ng lượng. Thay vậ y,
chú ng lạ i tă ng toH c, và khi mộ t tachyon maH t heH t toà n bộ nă ng lượng củ a nó , nó sẽ
chuyeF n độ ng ở mộ t toH c độ vô hạ n!
Mặ c dù thuyeH t tương đoH i hẹp tiê n đoá n sự toG n tạ i củ a những hạ t kı̀ lạ như
theH , nhưng khô ng có bap ng chứng nà o được tı̀m thaH y cho chú ng và đa soH cá c nhà
vậ t lı́ khô ng tin rap ng chú ng toG n tạ i. Dam u sao, chú ng thậ t sự quá kı̀ lạ đeF mà suy
ngam m, cho dù là theo chuaF n củ a vậ t lı́ hiệ n đạ i.
Tuy nhiê n, có mộ t vı́ dụ chad c chad n veG những hạ t chuyeF n độ ng nhanh hơn
á nh sá ng. Cá i cho đeH n đâ y tô i chưa đeG cậ p tới là giới hạn tốc độ tối đa mà tô i đang
trı̀nh bà y nà y là toH c độ củ a á nh sá ng truyeG n trong khô ng gian troH ng rom ng. Cá i nà y
được gọ i là toH c độ á nh sá ng trong châ n khô ng. Khi á nh sá ng truyeG n qua mộ t chaH t
liệ u trong suoH t như thủ y tinh hoặ c nước, nó chuyeF n độ ng chậ m hơn. Đâ y là cá i
gâ y ra sự khú c xạ (nguyê n nhâ n cá i muom ng trô ng như bị bẻ cong khi đặ t trong
mộ t coH c nước và vı̀ sao hoG bơi trô ng cạ n hơn độ sâ u thậ t sự củ a nó ). Vı̀ lı́ do nà y
nê n mộ t hạ t có theF chuyeF n độ ng qua mộ t mô i trường như vậ y ở mộ t toH c độ lớn

hơn toH c độ á nh sá ng trong mô i trường đó . Khi cá c electron chuyeF n độ ng trong
nước nhanh hơn toH c độ á nh sá ng trong nước, chú ng phá t ra mộ t á nh sá ng mà u
xanh đẹ p mad t gọ i là bức xạ Cerenkov. Đâ y là cá i tương đương á nh sá ng củ a tieH ng
noF khi mộ t má y bay phả n lực phá vỡ hà ng rà o â m thanh.
CuoH i cù ng, có mộ t soH trường hợp trong đó có vẻ như hà ng rà o toH c độ á nh
sá ng bị phá vỡ nhưng khi khả o sá t kı̃ thı̀ khô ng phả i như vậ y. NoF i tieH ng nhaH t trong
soH nà y là cá i gọ i là nghịch lí đèn pha. Trong Chương 2 chú ng ta đã gặ p những sao
neutron đang quay nhanh gọ i là pulsar. Mộ t soH sao trong soH nà y có theF quay hơn
mộ t tră m vò ng mom i giâ y. Khi chú ng quay trò n, chú ng phá t ra mộ t chù m só ng vô
tuyeH n cường độ mạ nh qué t qua Trá i ĐaH t gioH ng như mộ t ngọ n đè n pha có cù ng
taG n soH với pulsar đang quay. Nhưng vı̀ cá c pulsar ở quá xa (thường là hà ng nghı̀n
nă m á nh sá ng), nê n đoH m sá ng mà chù m tia nà y chieH u lê n Trá i ĐaH t phả i qué t qua
mộ t vò ng trò n khoF ng loG đeH n mức nó phả i chuyeF n độ ng nhanh gaH p hà ng nghı̀n tı̉
laG n toH c độ á nh sá ng! Tuy nhiê n, khi xé t kı̃ chú ng ta thaH y khô ng phả i như vậ y. Só ng
vô tuyeH n từ pulsar đeH n là ở dạ ng cá c photon (vı̀ chú ng là bức xạ điệ n từ) và những
photon nà y là cá i được phá t ra từ pulsar và chú ng luô n truyeG n đi ở toH c độ á nh
sá ng. Sự nhậ p nhap ng phá t sinh là do chú ng ta nghı̃ có cá i gı̀ đó chạ y vò ng theo
mộ t vò ng trò n, nhưng taH t cả cá c photon đang truyeG n xuyê n tâ m ra phı́a ngoà i.
Thậ t ra khô ng có đoH i tượng vậ t chaH t nà o chuyeF n độ ng trong cá i vò ng trò n lớn nà y
heH t. Bạ n hã y nghı̃ cá c photon đó gioH ng như nước phun ra từ mộ t cá i vò i tưới
vườn.
Người con người bé nhỏ màu xanh

Sự dã n thời gian và sự co chieG u dà i mang lạ i mộ t cá ch đi xuyê n khoả ng
cá ch liê n thiê n hà trong vũ trụ (cá i hó a ra là đieG u may mad n baH t ngờ cho những
người nghiê n cứu UFO). Ơå Chương 3, tô i đã trı̀nh bà y với bạ n mộ t soH aH n tượng
veG khoả ng cá ch khoF ng loG giữa cá c sao. Ngay cả những lá ng gieG ng gaG n gũ i nhaH t củ a
chú ng ta cũ ng ở xa đeH n mức á nh sá ng maH t và i ba nă m mới đi tới chú ng ta, trong
khi đa soH cá c ngô i sao ở xa hà ng nghı̀n nă m á nh sá ng. Khoả ng cá ch xa xô i nà y có
186
Jim Al-Khalili
vẻ như loạ i trừ mọ i khả nă ng củ a chú ng ta đi tới những ngô i sao khá c, cù ng với
những hệ hà nh tinh có theF có củ a chú ng, trong thời gian củ a mộ t đời người.
Đâ y là chom thuyeH t tương đoH i cứu nguy. NeH u mộ t phi thuyeG n vũ trụ có theF
chuyeF n độ ng gaG n toH c độ á nh sá ng, thı̀ nó sẽ thaH y quã ng đường mà nó phả i đi bị
co lạ i. Mộ t hà nh trı̀nh đi tới mộ t ngô i sao ở xa mộ t nghı̀n nă m á nh sá ng có theF chı̉
maH t và i ba nă m, tı́nh theo nhà du hà nh ở trê n tà u. Do hiệ u ứng dã n nở thời gian,
chuyeH n hà nh trı̀nh đó vam n ké o dà i hơn mộ t nghı̀n nă m Trá i ĐaH t. Xé t cho cù ng, khi
nhı̀n từ phı́a Trá i ĐaH t, phi thuyeG n đang chuyeF n độ ng dưới toH c độ á nh sá ng. Trê n
Trá i ĐaH t chú ng ta sẽ thaH y phi thuyeG n phả i đi heH t quã ng đường trọ n vẹ n chưa co
lạ i, nhưng chú ng ta cũ ng sẽ thaH y đoG ng hoG trê n phi thuyeG n chạ y chậ m đi nê n chú ng
ta sẽ thoH ng nhaH t với họ veG thời gian ké o dà i củ a chuyeH n hà nh trı̀nh tı́nh theo họ .
Phả i chă ng đieG u nà y có nghı̃a là sự du hà nh xuyê n Vũ trụ là có theF ? Vâ ng,
trê n nguyê n tad c, bạ n có theF đi xuyê n Vũ trụ Nhı̀n thaH y rộ ng hà ng tı̉ nă m á nh sá ng
chı̉ trong mộ t ngà y mà khô ng caG n đạ t tới toH c độ á nh sá ng. ĐieG u nà y là có theF , baH t
chaH p thực teH là á nh sá ng, cá i chuyeF n độ ng nhanh hơn bạ n, maH t hà ng tı̉ nă m mới
đi heH t hà nh trı̀nh đó . VaH n đeG là luô n luô n phâ n biệ t rõ giữa thời gian chuyeH n du
hà nh diem n ra theo đoG ng hoG trê n tê n lửa củ a bạ n (mộ t ngà y) và thời gian diem n ra
khi đo bap ng đoG ng hoG vam n ở trê n mặ t đaH t (hà ng tı̉ nă m). Mộ t hệ quả hơi trở ngạ i
là đoH i với bả n thâ n á nh sá ng, thời gian sẽ dừng lạ i. NeH u bạ n có theF gad n mộ t đoG ng
hoG với mộ t chù m tia sá ng thı̀ đoG ng hoG đó sẽ khô ng chạ y. Chú ng ta nó i đoH i với mộ t
photon, thời gian khô ng trô i gı̀ cả (sự dã n thời gian toH i đa) và toà n bộ Vũ trụ có
kı́ch cỡ zero (sự co chieG u dà i toH i đa)!!
Vı̀ có theF đi heH t mộ t khoả ng cá ch baH t kı̀ trong vũ trụ trong mộ t khoả ng thời
gian ngad n tù y ý bap ng cá ch chuyeF n độ ng gaG n toH c độ á nh sá ng, nê n có vẻ như, ı́t
nhaH t là trê n nguyê n tad c, tô i đã mở ra mộ t cá nh cửa cho khả nă ng chú ng ta đã từng
được thă m vieH ng bởi những sinh vậ t đeH n từ những theH giới khá c. Luậ n cứ là ı́t
nhaH t có khả nă ng cho mộ t phi thuyeG n ngoà i hà nh tinh có hệ thoH ng sức đaF y tieH n
bộ hơn hà ng tră m nă m, thậ m chı́ hà ng nghı̀n nă m, so với baH t cứ cá i gı̀ chú ng ta
có theF nghı̃ ra, và có theF đạ t tới những toH c độ gaG n toH c độ á nh sá ng. Vı̀ theH , họ có
khả nă ng đi xuyê n những khoả ng cá ch mê nh mô ng trong vũ trụ chı̉ trong và i

thá ng hoặ c và i nă m. Tô i că m ghé t tới mức muoH n tạ t gá o nước lạ nh và o hı̀nh ả nh
tưởng tượng đặ c biệ t nà y, raH t khô ng có khả nă ng (taH t nhiê n khô ng phả i là khô ng
theF ) UFO là những đı̃a bay chı́nh coH ng vı̀ mộ t soH lı́ do thực teH . Vı̀ baH t kı̀ phi thuyeG n
ngoà i hà nh tinh nà o cũ ng phả i tuâ n theo cá c định luậ t vậ t lı́ gioH ng như ở mọ i nơi
khá c trong Vũ trụ , nê n nó khô ng theF chuyeF n độ ng nhanh hơn toH c độ á nh sá ng.
Mặ c dù chuyeH n hà nh trı̀nh ra đi từ hà nh tinh quê hương củ a họ có theF chı̉ maH t và i
ba nă m tı́nh theo những nhà du hà nh đang đi lạ i đó , nhưng nhieG u nghı̀n hay thậ m
chı́ nhieG u triệ u nă m sẽ trô i qua trê n hà nh tinh quê nhà củ a họ . Cho nê n, giả sử
tuoF i thọ củ a họ là tương đương với chú ng ta, thı̀ sẽ khô ng có khả nă ng cho họ trở
veG và bá o cá o những keH t quả tı̀m thaH y củ a họ . Những người đương thời củ a họ
đeG u đã cheH t từ lâ u roG i. TaH t nhiê n, cá i tô i khô ng bieH t là (a) tuoF i thọ củ a mộ t người
ngoà i hà nh tinh là bao nhiê u và (b) dam u sao họ có ý định quay veG quê hương củ a
mı̀nh khô ng.
Trôi nhanh về tương lai

ThuyeH t tương đoH i hẹp đã nê u ra mộ t soH khá i niệ m haH p dam n và kı̀ lạ , noF i lê n
trong soH đó là quan niệ m rap ng thời gian trô i chậ m đi đoH i với những vậ t đang
chuyeF n độ ng nhanh. Mộ t khı́a cạ nh quan trọ ng củ a hiệ u ứng kı̀ lạ nà y mà tô i chưa
nhad c tới là nó cho chú ng ta mộ t cá ch “tieH n nhanh” trong thời gian: du hà nh xuyê n
thời gian veG phı́a tương lai! Vı̀ theH , ta hã y xé t kı̃ hơn mộ t chú t veG vaH n đeG nà y. Trong
những nă m qua, thuyeH t tương đoH i hẹp đã mang lạ i nhieG u tranh luậ n và bà n cã i,
và khô ng chı̉ riê ng trong soH cá c nhà vậ t lı́. Nhưng cá i khó hieF u nhaH t, gâ y tranh cã i
nhaH t, và cho đeH n nay vam n bị hieF u sai nhieG u nhaH t, là những hệ quả củ a nó gọ i là
nghịch lı́ đoG ng hoG , hay nghịch lí cặp song sinh. Tô i sẽ trı̀nh bà y vad n tad t mộ t chú t
veG nghịch lı́ đó ở đâ y và nó i rõ tạ i sao roH t cuộ c nó chaN ng heG nghịch lı́ gı̀ cả .
Hã y gặ p cặ p song sinh Alice và Bob. Alice là người có tı́nh phiê u lưu, thı́ch
du hà nh đâ y đó vò ng quanh Thiê n hà trong tê n lửa toH c độ cao củ a cô , cò n Bob thı̀
thı́ch ở nhà hơn. Mộ t ngà y nọ , Alice nó i lời chà o tạ m biệ t người em củ a mı̀nh và
hướng tê n lửa thaN ng tieH n đeH n hệ sao Alpha Centauri ở xa boH n nă m á nh sá ng, đi
188
Jim Al-Khalili
với toH c độ bap ng hai phaG n ba toH c độ á nh sá ng. Bob theo dõ i hà nh trı̀nh củ a cô và
tı́nh được rap ng cô sẽ đi tới mụ c tiê u trong thời gian sá u nă m. Mộ t khi tới nơi,
Alice sẽ bay vò ng lạ i và thaN ng tieH n trở veG . Tı́nh luô n cả thời gian bay vò ng lạ i, Bob
trô ng đợi chuyeH n đi toF ng cộ ng maH t hơn mười hai nă m mộ t chú t. Tuy nhiê n, cậ u
ta thaH t vọ ng trước những tin nhad n mà cậ u ta nhậ n được từ Alice. Khô ng những
có mộ t sự trem thời gian tă ng daG n do khoả ng cá ch xa daG n giữa họ , mà chú ng cò n bị
lệ ch Doppler veG phı́a những bước só ng dà i hơn. Từ toH c độ củ a tê n lửa, Bob tı́nh
được độ lệ ch Doppler đó và đưa nó và o trong tı́nh toá n. Tuy nhiê n, cá c bước só ng
vam n quá dà i và cậ u ta nhanh chó ng nhậ n ra rap ng đâ y là do hiệ u ứng dã n nở thời
gian tương đoH i tı́nh. ĐoH i với cậ u ta, thời gian trê n tê n lửa củ a Alice trô i chậ m hơn
thời gian củ a cậ u ta, và sự chậ m lạ i nà y tự bieF u hiệ n ở mộ t bước só ng dà i hơn
trong tı́n hiệ u. Đưa sự trô i chậ m lạ i nà y củ a thời gian củ a tê n lửa và o tı́nh toá n,
Bob tı́nh được rap ng theo Alice thı̀ chuyeH n đi diem n ra maH t có chı́n nă m, ngad n hơn
ba nă m so với độ dà i chuyeH n đi tı́nh theo thời gian trê n Trá i đaH t. ĐieG u nà y có
nghı̃a là , lú c quay veG , Alice sẽ trẻ hơn cậ u em song sinh củ a mı̀nh ba tuoF i! Đâ y là
vı̀ sự dã n nở thời gian khô ng phả i là cá i chı̉ ả nh hưởng đeH n những đoG ng hoG đang
chuyeF n độ ng, mà ả nh hưởng đeH n toà n bộ thời gian trê n tê n lửa, keF cả đoG ng hoG
sinh họ c củ a Alice.
Thậ t ra, đâ y khô ng phả i là nguyê n nhâ n củ a “nghịch lı́” như tiê u đeG câ u
chuyệ n. Bob đã sử dụ ng khá chı́nh xá c cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i
hẹp và đã tı́nh ra độ chê nh lệ ch thời gian giữa đoG ng hoG củ a cậ u ta và củ a người
chị gá i. Khô ng, nghịch lı́, hay cá i thoạ t nhı̀n có vẻ như nghịch lı́, là Alice khô ng tin
và o những dự đoá n củ a cậ u em trai mı̀nh. Cô ta cho rap ng nguyê n lı́ tương đoH i thứ
nhaH t đã bị vi phạ m ở đâ y. Chad c chad n vậ y, vı̀ mọ i chuyeF n độ ng là tương đoH i, nê n
cô ta có quyeG n khaN ng định hợp lı́ rap ng khô ng phả i tê n lửa củ a cô đang chuyeF n
độ ng ra xa Trá i đaH t, mà là Trá i đaH t đang chuyeF n độ ng ra xa tê n lửa. Do đó , cô
khaN ng định, lú c cô quay veG , cô sẽ thaH y cậ u em củ a mı̀nh là người trẻ hơn. Sự đoH i
xứng rõ rà ng nà y là nguyê n nhâ n gâ y ra tı̀nh trạ ng hieF u lộ n xộ n trong những nă m
qua. Cả hai người anh em song sinh nhà họ đeG u khô ng theF cù ng đú ng phả i khô ng
nà o?

Có nhieG u cá ch phâ n giả i chı́nh xá c vaH n đeG trê n. Tô i sẽ trı̀nh bà y ở đâ y cá ch
đơn giả n nhaH t. Câ u trả lời là Bob đú ng, và Alice thı̀ sai. Khi trở lạ i, cô thậ t sự trẻ
hơn cậ u em củ a mı̀nh. NhieG u sá ch vieH t veG thuyeH t tương đoH i sẽ nói rap ng đâ y là vı̀
Alice là người phả i chịu sự gia toH c và giả m toH c trong tê n lửa và chı́nh đieG u nà y đã
phá vỡ sự đoH i xứng giữa hai người anh em song sinh. ĐieG u nà y đú ng, nhưng việ c
nó i tı̀nh huoH ng củ a họ khô ng gioH ng nhau là khô ng giả i thı́ch cá i gı̀ cả . Nguyê n
nhâ n Alice trẻ hơn có theF giả i thı́ch được, khô ng phả i do sự dã n nở thời gian, mà
do sự co chieG u dà i. ĐoH i với cô ta, quã ng đường đeH n ngô i sao Alpha Centauri khô ng
phả i là boH n nă m á nh sá ng mà chı̉ có ba nă m thô i, và việ c chuyeF n độ ng ở toH c độ
bap ng hai phaG n ba toH c độ á nh sá ng có nghı̃a là cô ta có theF thực hiệ n chuyeH n hà nh
trı̀nh chı̉ trong boH n nă m rưỡi thay vı̀ sá u nă m như ước tı́nh củ a Bob. ChuyeH n bay
trở veG boH n nă m rưỡi nữa có nghı̃a là toà n bộ chuyeH n đi sẽ maH t chı́n nă m, gioH ng
hệ t như Bob đã tı́nh từ sự dã n nở thời gian củ a đoG ng hoG củ a cô . Nguyê n nhâ n vı̀
sao Alice đưa ra câ u trả lời sai bap ng cá ch việ n dam n thực teH cô nhı̀n thaH y đoG ng hoG
củ a Bob chạ y chậ m hơn, là vı̀ cô khô ng sử dụ ng chı́nh xá c cá c phương trı̀nh củ a
thuyeH t tương đoH i hẹp. Chú ng chı̉ á p dụ ng được cho những người quan sá t khô ng
thay đoF i toH c độ hay hướng chuyeF n độ ng. Cô ta thay đoF i toH c độ , trong khi Bob thı̀
khô ng.
Độ chê nh lệ ch thời gian ba nă m lú c Alice trở veG nghe khô ng aH n tượng cho
lad m, nê n chú ng ta hã y giả sử cô ta cò n đi nhanh hơn nữa, thı́ dụ ở toH c độ bap ng
99% toH c độ á nh sá ng. Lú c nà y, cô sẽ trở veG Trá i đaH t (neH u chú ng ta bỏ qua thời
gian quay đaG u) sau tá m nă m và mộ t thá ng tı́nh theo thời gian Trá i đaH t (đó là mộ t
thá ng dà i hơn đeF cho á nh sá ng đi heH t chuyeH n hà nh trı̀nh). Nhưng theo Alice,
chuyeH n đi chı̉ maH t có mộ t nă m. NeH u cô ta quyeH t định đi du ngoạ n ở toH c độ nà y
trong mộ t chuyeH n hà nh trı̀nh, tı́nh theo cô ta, ké o dà i mười nă m, thı̀ lú c trở veG cô
sẽ thaH y tá m mươi nă m đã trô i qua trê n Trá i đaH t và Bob, cù ng với haG u heH t mọ i
người mà cô ta bieH t, đã cheH t cả roG i. Mặ t khá c, lú c trở veG cô tả chı̉ già hơn trước đó
mười tuoF i thô i. Đâ y là mộ t vı́ dụ rõ rà ng củ a sự du hà nh thời gian veG tương lai.
NeH u tê n lửa củ a cô ta có theF đạ t tới gaG n toH c độ á nh sá ng hơn nữa, cô ta sẽ trở lạ i
hà ng nghı̀n, hay thậ m chı́ hà ng triệ u, nă m trong tương lai. Vı̀ theH , hã y quê n Giọt
190
Jim Al-Khalili
dầu Ulay đi. Chı̉ việ c nhả y lê n mộ t tê n lửa đang chuyeF n độ ng nhanh và bay lò ng
vò ng hệ mặ t trời trong choH c lá t. Bạ n bè sẽ thậ t baH t ngờ khi thaH y bạ n trẻ bieH t bao
nhiê u!
Thı̉nh thoả ng, người ta nghı̃ rap ng sự đoH i xứng giữa chuyeF n độ ng củ a Alice
và củ a Bob được hoG i phụ c neH u chú ng ta xé t những cá i tựa như mộ t người quan
sá t thứ ba, vı́ dụ mộ t nhà du hà nh vũ trụ đang đi qua. Anh ta thaH y Alice và Bob
bay ra xa nhau roG i tieH n lạ i gaG n nhau có phả i khô ng? NeH u anh ta chuyeF n độ ng cù ng
chieG u với Alice nhưng chı̉ bap ng nửa toH c độ củ a cô đoH i với Trá i đaH t, thı̀ anh ta sẽ
thaH y cặ p song sinh chuyeF n độ ng ra xa anh ta theo hai hướng ngược nhau ở toH c
độ bap ng nhau: mộ t bức tranh đoH i xứng. VaH n đeG là Alice phả i quay trở veG . NeH u nhà
du hà nh vũ trụ tieH p tụ c chuyeF n độ ng ở toH c độ cũ theo hướng cũ , anh ta sẽ thaH y
Bob tieH p tụ c chuyeF n độ ng ra xa anh ta, nhưng Alice cuoH i cù ng sẽ quay đaG u và tieH n
veG phı́a anh ta. Cô sẽ đi qua anh ta trong chuyeH n quay veG củ a mı̀nh. Như vậ y, sự
đoH i xứng bị phá vỡ.
Trong những nă m qua, tô i đã lậ p nghịch lı́ song sinh là m bà i tậ p ở nhà cho
sinh viê n củ a tô i tạ i Surrey. Tô i yê u caG u họ nghiê n cứu vaH n đeG với những cá ch
tieH p cậ n khá c nhau. Cho đeH n nay, tô i thaH y cá ch toH t nhaH t là sử dụ ng mộ t người
quan sá t thứ ba là m quan tò a phâ n giả i. Cá c cô ng thức toá n trieF n khai raH t đẹ p.
Tô i đã gặ p nhieG u người ban đaG u nghı̃ rap ng loạ i du hà nh thời gian veG tương
lai như theH nà y hà m ý rap ng tương lai phả i có sa§ n ở ngoà i kia, toG n tạ i cù ng lú c với
hiệ n tạ i củ a chú ng ta. Ơå đâ y khô ng phả i như vậ y. Cá i đang xả y ra là tương lai đang
trả i ra trê n Trá i đaH t suoH t thời gian Alice đi xa. Chı̉ có đieG u là , vı̀ thời gian trô i qua
đoH i với cô ta ngad n hơn, nê n cô đang chuyeF n độ ng trê n mộ t quỹ đạ o thời gian khá c
với thời gian trê n Trá i đaH t mà thô i.
Không thời gian – tương lai ở ngoài kia

Tô i vừa nê u ra vaH n đeG gai gó c là tương lai có sa§ n ở ngoà i kia hay khô ng.
Chú ng ta hã y đoH i mặ t với vaH n đeG đó và nhı̀n xem thuyeH t tương đoH i hẹp đã dạ y
chú ng ta đieG u gı̀.

Hai nă m sau khi Einstein cô ng boH bà i bá o củ a ô ng veG thuyeH t tương đoH i hẹp,
mộ t trong những vị giá o sư đạ i họ c cũ củ a ô ng, Hermann Minkowski, đeG xuaH t
rap ng toà n bộ bà i toá n thời gian trô i chậ m đi và độ dà i co lạ i chı̉ là vaH n đeG gó c nhı̀n
khá c nhau củ a những người quan sá t đang chuyeF n độ ng khá c nhau. Nhưng đó
khô ng phả i là loạ i gó c nhı̀n mà chú ng ta đã quen thuộ c trong khô ng gian 3D, mà
nó là mộ t gó c nhı̀n trong khô ng gian boH n chieG u. Minkowski chứng minh rap ng thời
gian và khô ng gian có theF khô ng cò n được xem là những thực theF tá ch rời nữa
mà chú ng hợp nhaH t thà nh cá i gọ i là không thời gian. NhieG u người, keF cả cá c nhà
khoa họ c, cả m thaH y lú ng tú ng trước yê u caG u có mộ t bức tranh như theH , và đieG u
quan trọ ng nê n hieF u cho đú ng là vı̀ sao Minkowski đi tới keH t luậ n nà y.
NeH u bạ n nhı̀n và o mộ t vậ t rad n, vı́ dụ mộ t khoH i lậ p phương, bạ n thaH y chieG u
sâ u củ a nó (là chieG u theo hướng nhı̀n củ a bạ n) dường như ngad n hơn hai chieG u
kia là chieG u rộ ng và chieG u dà i, khieH n cho hai mặ t bê n củ a hı̀nh lậ p phương trô ng
như bị né n lạ i. Giờ hã y xé t có ai đó đang nhı̀n khoH i lậ p phương nà y từ bê n trá i
hoặ c bê n phả i. ĐoH i với cô ta, chieG u mà bạ n xem là chieG u rộ ng củ a hı̀nh lậ p phương
lú c nà y là chieG u sâ u củ a nó , và cô ta thaH y mặ t lậ p phương đoH i diệ n với bạ n bị né n
lạ i. Cả hai người bạ n đeG u khô ng cã i nhau xem ai là người đang nhı̀n hı̀nh lậ p
phương từ gó c nhı̀n đú ng vı̀ cả hai người đeG u hieF u rap ng đó chı̉ là vaH n đeG gó c nhı̀n
khá c nhau mà thô i. ThuyeH t tương đoH i hẹp dạ y chú ng ta rap ng những nhà quan sá t
đang chuyeF n độ ng nhanh phả i nhı̀n theH giới trong khô ng thời gian boH n chieG u,
trong đó khoả ng cá ch khô ng gian lam n khoả ng cá ch thời gian đeG u trở thà nh vaH n
đeG gó c nhı̀n. Mộ t nhà quan sá t đang chuyeF n độ ng ở toH c độ cao so với người kia sẽ
nhı̀n thaH y khô ng thời gian từ mộ t gó c nhı̀n khá c. Theo nhà quan sá t nà y, chieG u
thời gian có theF trô ng ngad n hơn hoặ c dà i hơn chieG u thời gian đoH i với nhà quan
sá t kia, nhưng chaN ng có nhà quan sá t nà o có quyeG n khaN ng định rap ng gó c nhı̀n
khô ng thời gian củ a họ là chı́nh xá c hơn gó c nhı̀n củ a người kia.
Hã y nghı̃ tới hai sự kiệ n tá ch rời nhau, vı́ dụ tô i vieH t câ u vă n nà y và bạ n
đọ c nó . Quan đieF m trước Einstein (theo Newton) sẽ là hai sự kiệ n nà y độ c lậ p
nhau trong khô ng gian và thời gian. Khoả ng cá ch khô ng gian giữa nơi tô i vieH t và
nơi bạ n đọ c (vı́ dụ như 1000 km) và khoả ng cá ch thời gian giữa thời đieF m vieH t
192
Jim Al-Khalili
và thời đieF m đọ c (vı́ dụ như hai nă m) là như nhau đoH i với mọ i nhà quan sá t.
ThuyeH t tương đoH i hẹp nê u rõ cả hai đạ i lượng nà y sẽ bieH n thiê n như theH nà o, tù y
thuộ c và o nhà quan sá t. Cá i đẹ p ở khô ng thời gian 4D là chú ng ta có định nghı̃a
trong nó mộ t “khoả ng cá ch” giữa hai sự kiệ n là sự keH t hợp củ a mộ t phaG n khô ng
gian và mộ t phaG n thời gian. Mộ t “khoả ng” khô ng thời gian như vậ y có mộ t giá trị
coH định đoH i với mọ i nhà quan sá t. Vı̀ theH , khi keH t hợp thời gian và khô ng gian,
chú ng ta trở veG với khá i niệ m khoả ng cá ch tuyệ t đoH i.
Khô ng thời gian 4D củ a Minkowski thường được gọ i là mô hı̀nh vũ trụ
hı̀nh khoH i. Đã từng có laG n được xem là mộ t chieG u thứ tư củ a khô ng gian, ta có theF
tưởng tượng toà n bộ khô ng gian và thời gian được mô phỏ ng dưới dạ ng mộ t
khoH i boH n chieG u. ĐeF hı̀nh dung ra hı̀nh khoH i nà y, tô i khuyê n bạ n nê n vứt đi mộ t
trong cá c chieG u khô ng gian (như đã nó i ở phaG n đaG u tậ p sá ch) đeF thời gian có theF
xem là mộ t chieG u thứ ba, bieF u diem n trê n Hı̀nh 6.3 bởi trụ c chạ y từ trá i sang phả i
trang giaH y.
Tạ i mộ t thời đieF m baH t kı̀ cho trước, khô ng gian hai chieG u sẽ là mộ t lá t cad t
qua hı̀nh khoH i trê n. Vũ trụ ở những thời đieF m sớm hơn được bieF u diem n bởi vù ng
phı́a bê n trá i lá t cad t nà y và những thời đieF m tương lai nap m ở phı́a bê n phả i. Ơå
đâ y, chú ng ta có mộ t cá i nhı̀n toF ng theF củ a sự toG n tạ i trong đó toà n bộ thời gian –
quá khứ, hiệ n tạ i và tương lai – nap m đó ng bă ng trước mad t chú ng ta. NhieG u nhà
vậ t lı́, trong đó có Einstein lú c cuoH i đời củ a ô ng, đã đưa mô hı̀nh nà y đeH n keH t luậ n
hợp lı́ củ a nó : trong khô ng thời gian 4D, khô ng có cá i gı̀ chuyeF n độ ng heH t. TaH t cả
những sự kiệ n đã xả y ra hoặ c sẽ xả y ra toG n tạ i chung với nhau trong vũ trụ hı̀nh
khoH i đó và khô ng có sự phâ n biệ t giữa quá khứ và tương lai. ĐieG u nà y hà m ý rap ng
khô ng có cá i gı̀ ngoà i trô ng đợi có theF xả y ra. Khô ng những tương lai là tieG n định
mà nó cò n hiệ n hữu sa§ n ở đó và baH t bieH n gioH ng như quá khứ vậ y.

Hình 6.3 Vũ trụ hı̀nh khoH i. Mộ t chieG u bị cad t đi và khô ng gian giả m xuoH ng thà nh mộ t taH m
hai chieG u. Thời gian chạ y vuô ng gó c với taH m đó từ trá i sang phả i. NeH u bạ n đứng yê n,
bạ n sẽ thaH y mộ t đường nap m ngang, gọ i là đường thế giới củ a bạ n. Cá i bạ n nghı̃ là “hiệ n
tạ i” sẽ là mộ t lá t cad t qua hı̀nh khoH i đó bao goG m mọ i đieF m trong khô ng gian mà bạ n xem
là đoG ng thời. Nhưng neH u hai nhà quan sá t đang chuyeF n độ ng qua mặ t nhau thı̀ họ sẽ
khô ng nhaH t trı́ với nhau veG taH m “hiệ n tạ i” đó .
Bức tranh nà y thậ t sự có caG n thieH t khô ng? Xé t cho cù ng, chú ng ta có theF
tưởng tượng ra mộ t khô ng thời gian kieF u Newton mô phỏ ng dưới dạ ng mộ t khoH i
4D. Sự khá c biệ t là ở chom trong trường hợp đó khô ng gian và thời gian là độ c lậ p
nhau, trong khi trong thuyeH t tương đoH i cả hai liê n quan với nhau. Mộ t trong
những hệ quả củ a thuyeH t tương đoH i là sẽ khô ng có hai nhà quan sá t nà o có theF
thoH ng nhaH t với nhau “hiệ n tạ i” là lú c nà o. Bap ng cá ch vứt bỏ thời gian tuyệ t đoH i,
chú ng ta cũ ng phả i thừa nhậ n rap ng quan niệ m mộ t thời đieF m hiệ n tạ i chung là
khô ng heG toG n tạ i. ĐoH i với nhà quan sá t nà y, taH t cả những sự kiệ n trong Vũ trụ xuaH t
hiệ n đoG ng thời có theF liê n hệ với nhau đeF tạ o thà nh mộ t lá t cad t nhaH t định qua
khô ng thời gian mà nhà quan sá t gọ i là “hiệ n tạ i”. Nhưng nhà quan sá t kia, đang
chuyeF n độ ng tương đoH i so với người thứ nhaH t, sẽ có mộ t lá t cad t khá c giao với lá t
cad t thứ nhaH t. Mộ t soH sự kiệ n nap m trong lá t “hiệ n tạ i” củ a nhà quan sá t thứ nhaH t
sẽ nap m trong quá khứ củ a nhà quan sá t thứ hai trong khi mộ t soH sự kiệ n khá c sẽ
nap m trong tương lai củ a anh ta. KeH t quả khó tin noF i nà y được gọ i là tı́nh tương
194
Jim Al-Khalili
đoH i củ a sự đoG ng thời, và là nguyê n nhâ n khieH n nhieG u nhà vậ t lı́ tranh luậ n rap ng vı̀
khô ng có sự phâ n chia tuyệ t đoH i giữa quá khứ và tương lai nê n có theF khô ng có
sự trô i qua củ a thời gian, vı̀ chú ng ta khô ng theF thoH ng nhaH t với nhau hiệ n tạ i là
lú c nà o.
Tệ hơn nữa, neH u mộ t người quan sá t nhı̀n thaH y mộ t sự kiệ n A xả y ra trước
mộ t sự kiệ n B, thı̀ có khả nă ng cho nhà quan sá t kia chứng kieH n sự kiệ n B trước
A.4 NeH u hai nhà quan sá t thậ m chı́ khô ng theF thoH ng nhaH t với nhau veG trı̀nh tự sự
việ c xả y ra, thı̀ là m theH nà o ta có theF định nghı̃a mộ t sự trô i qua khá ch quan củ a
thời gian dưới dạ ng mộ t chuom i những sự kiệ n?
Khô ng phả i nhà vậ t lı́ nà o cũ ng sa§ n sà ng chaH p nhậ n mộ t quan đieF m như
vậ y. Ngay cả Einstein cũ ng buộ c phả i thừa nhậ n rap ng mặ c dù khô ng gian và thời
gian hợp nhaH t thà nh mộ t theF liê n tụ c, tuy nhiê n chú ng ta khô ng nê n sa và o cá i
bam y xem thời gian gioH ng như mộ t chieG u nữa củ a khô ng gian. Xé t cho cù ng, chú ng
ta đã bieH t từ chương trước rap ng trụ c thời gian có mộ t chieG u nhaH t định; mộ t mũ i
tê n thời gian. Cả ba trụ c khô ng gian đeG u khô ng gioH ng như theH nà y. Mom i trụ c khô ng
gian thı̀ có hai hướng, nê n khô ng gian và thời gian vam n khá c nhau veG bả n chaH t. Vı̀
theH , khi Minkowski laG n đaG u tiê n trı̀nh bà y cá c quan đieF m củ a ô ng, ngay cả Einstein
cũ ng tỏ vẻ hoà i nghi. DaG n daG n thı̀ ô ng mới chaH p nhậ n những quan đieF m đó , và
chú ng tỏ ra thieH t yeH u cho sự phá t trieF n sau đó củ a ô ng veG thuyeH t tương đoH i rộng,
trong đó chı́nh khô ng thời gian 4D bị ả nh hưởng bởi lực haH p dam n. Thậ t vậ y, khô ng
thời gian có theF uoH n cong, dã n ra, né n lạ i và xoad n. Chú ng ta sẽ thaH y ở phaG n sau
rap ng thuyeH t tương đoH i rộng cho phé p khô ng thời gian hı̀nh thà nh mộ t soH hı̀nh
dạ ng raH t lạ mà cá c chuyê n gia gọ i là “tô pô họ c khô ng taG m thường”.
Toà n bộ câ u chuyệ n nà y đưa chú ng ta đeH n đâ u? Phả i chă ng thuyeH t tương
đoH i đò i hỏ i quá nhieG u? Chú ng ta bieH t rap ng chú ng ta phả i từ bỏ quan niệ m veG mộ t
4ĐieG u nà y chı̉ có theF xả y ra neH u khoả ng thời gian giữa hai sự kiệ n (trong cả hai hệ quy chieH u) là
ngad n hơn thời gian caG n thieH t cho á nh sá ng đi từ sự kiệ n nà y đeH n sự kiệ n kia. Như vậ y sẽ bá c bỏ
khả nă ng mộ t sự kiệ n có theF là nguyê n nhâ n củ a sự kiệ n kia, vı̀ đieG u nà y sẽ hà m ý rap ng mộ t nhà
quan sá t sẽ nhı̀n thaH y keH t quả xả y ra trước nguyê n nhâ n, và cá c định luậ t vậ t lı́ sẽ khô ng cho
phé p xả y ra mộ t cá i như vậ y.

thời đieF m hiệ n tạ i chung, nhưng chú ng ta có buộ c phả i thừa nhậ n rap ng tương lai
là toG n tạ i sa§ n hay khô ng? Tô i sẽ nê u ra ba lı́ do giả i thı́ch tạ i sao tô i khô ng tin là
như vậ y.
Trước tiê n, sự khô ng nhaH t trı́ mà hai nhà quan sá t baH t kı̀ sẽ có veG trậ t tự
củ a những sự kiệ n sẽ chı̉ liê n quan đeH n những sự kiệ n raH t gaG n nhau trong thời
gian. Hã y tưởng tượng có hai ló e sá ng theo tô i là cá ch nhau ba mươi centimé t.
A£ nh sá ng sẽ maH t khoả ng mộ t phaG n tı̉ củ a mộ t giâ y đeF đi heH t quã ng đường nà y và
vı̀ theH , đeF cho á nh sá ng củ a mộ t ló e sá ng đi tới kı́ch thı́ch ló e sá ng kia, tô i phả i
thaH y chú ng cá ch nhau trong thời gian hơn mộ t phaG n tı̉ củ a mộ t giâ y. Với mộ t
khoả ng thời gian như vậ y, sẽ khô ng có khả nă ng cho baH t kı̀ nhà quan sá t nà o khá c
nhı̀n thaH y hai ló e sá ng xả y ra theo kieF u khá c, cho dù họ đang chuyeF n độ ng tương
đoH i nhanh bao nhiê u so với tô i. Như vậ y sẽ vi phạ m mộ t định luậ t thiê ng liê ng
củ a tự nhiê n nói rap ng nguyê n nhâ n củ a cá i gı̀ đó phả i luô n luô n xả y ra trước hệ
quả củ a nó . Đó là lı́ do chú ng ta khô ng theF có những cá i xả y ra trước cá i là m cho
chú ng xả y ra lú c ban đaG u. Trong vı́ dụ nà y, cho dù ló e sá ng thứ nhaH t có hay khô ng
có gâ y ra ló e sá ng thứ hai cũ ng khô ng sao, vı̀ khô ng có đủ thời gian cho đieG u nà y
xả y ra.
Vı̀ theH , sự sad p xeH p lạ i cá c sự kiệ n đoH i với những nhà quan sá t khá c nhau chı̉
được phé p – neH u khô ng vi phạ m cá i gọ i là “tı́nh nhâ n quả ” (hay nguyê n nhâ n xả y
ra trước hệ quả củ a chú ng) – neH u hai sự kiệ n ở gaG n nhau trong thời gian đeH n mức
khô ng có tı́n hiệ u nà o, thậ m chı́ keF cả á nh sá ng, có theF truyeG n qua giữa chú ng.5
Do đó , sự hò a lam n củ a cá c sự kiệ n là cá i là m tiê u tan sự trô i qua khá ch quan củ a
thời gian chı̉ ở thang thời gian raH t nhỏ , là m cho thời khad c hiệ n tạ i “mờ đi” mộ t
chú t, đó là taH t cả những gı̀ xả y ra.
Nguyê n nhâ n thứ hai là vı̀, baH t chaH p trạ ng thá i chuyeF n độ ng tương đoH i củ a
bạ n, vam n có mộ t “hiệ n tạ i” rõ rà ng và vı̀ theH có mộ t sự phâ n chia hoà n toà n có theF
cả m nhậ n củ a cá c sự kiệ n, đoH i với bạ n, thà nh quá khứ và tương lai.
5TaH t nhiê n, cá c sự kiệ n có theF cá ch nhau mộ t nă m rò ng miem n là chú ng ở xa nhau hơn mộ t nă m
á nh sá ng (vı̀ á nh sá ng, phương tiệ n truyeG n thô ng tin nhanh nhaH t, maH t hơn mộ t nă m đeF đi từ sự
kiệ n nà y đeH n sự kiệ n kia).
196
Jim Al-Khalili
Thứ ba, và đeF cho tương lai “có sa§ n ở ngoà i kia”, rõ rà ng là cho đeH n khi nó
“xả y ra” đoH i với chú ng ta và chú ng ta bieH t toà n bộ khô ng thời gian, ta khô ng theF
cad t lá t qua nó mộ t cá ch lộ n xộ n được. ĐoH i với chú ng ta, tương lai chưa heG xả y ra.
Cho dù chú ng ta có theF , với đủ thô ng tin cho trước veG trạ ng thá i hiệ n tạ i củ a Vũ
trụ (vı́ dụ như vị trı́ và trạ ng thá i chuyeF n độ ng củ a mọ i hạ t trong Vũ trụ ), tı́nh ra
cá i sẽ xả y ra ở mọ i thời đieF m tương lai. Đâ y chaN ng gı̀ hơn là vũ trụ (cơ giới) tất
định luậ n củ a Newton. Sự khá c biệ t lú c nà y ở quã ng đường, khoả ng thời gian,và
thứ tự củ a những sự kiệ n nhaH t định sẽ phụ thuộ c và o nhà quan sá t.
ĐeF xem toà n bộ khô ng thời gian (Vũ trụ ở mọ i thời đieF m) là mộ t hı̀nh khoH i
4D đò i hỏ i mộ t đieF m moH c nap m bê n ngoà i Vũ trụ . Yê u caG u nà y gioH ng như câ u hỏ i
Vũ trụ trô ng như theH nà o từ bê n ngoà i. Khô ng có cá i gı̀ bê n ngoà i. Do đó , mộ t cá i
nhı̀n như theH là mang tı́nh giả thuyeH t mà thô i.
Những lậ p luậ n nà y khô ng khieH n nhieG u nhà vậ t lı́, nhà toá n họ c và nhà trieH t
họ c ngừng ô m aH p quan niệ m vũ trụ hı̀nh khoH i, với thời gian tı̃nh củ a nó , mộ t cá ch
toà n tâ m toà n ý . Nhà toá n họ c Hermann Weyl mô tả vũ trụ hı̀nh khoH i như sau:
“Thế giới khách quan là đơn giản, nó không xảy ra. Chỉ có ý thức của chúng ta... là
một quá trình tiến tới trong thời gian”. Thậ t vậ y, mộ t quan niệ m như theH đã toG n
tạ i từ lâ u trước khi có thuyeH t tương đoH i và raH t gaG n với những lậ p luậ n mà nhà
trieH t họ c người Đức Immanuel Kant nê u ra trong quyeF n sá ch Phê bình Lý tính
Thuần túy củ a ô ng và o nă m 1787.
Tô i luô n luô n cả m thaH y có mộ t sự mâ u thuam n trong lậ p luậ n nà y. Weyl
muoH n chú ng ta tin rap ng mặ c dù chaN ng có cá i gı̀ đang bieH n đoF i trong khô ng thời
gian 4D, nhưng ý thức củ a chú ng ta bap ng cá ch nà o đó vam n tieH n lê n trong nó , đó là
cá ch chú ng ta có cả m giá c veG mộ t thời khad c hiệ n tạ i baH p bê nh. Oí ng khaN ng định
rap ng cả m giá c nà y là ả o giá c. Nhưng sự chuyeF n độ ng, tuy là ả o giá c, gợi đeH n sự
bieH n đoF i, và sự bieH n đoF i đò i hỏ i sự trô i qua củ a thời gian. Cho nê n, neH u ý thức củ a
chú ng ta trả i nghiệ m sự bieH n đoF i thı̀ nó phả i toG n tạ i bê n ngoà i khô ng thời gian
tı̃nh. Tuy nhiê n, ý thức có bı́ aF n hay khô ng thı̀ ở đâ y tô i chưa sa§ n sà ng bà n tới nó .

Thời gian hấp dẫn
Giờ thı̀ chú ng ta đã thaH y thời gian được mô tả như theH nà o trong thuyeH t
tương đoH i hẹp, nê n tô i sẽ trı̀nh bà y ngad n gọ n nó sẽ hà nh xử như theH nà o trong
thuyeH t tương đoH i rộng. Einstein đã chứng minh rap ng lực haH p dam n mang lạ i mộ t
cá ch khá c là m chậ m thời gian đeF chuyeF n độ ng ở những toH c độ raH t cao. Chú ng ta
đã thaH y thuyeH t tương đoH i rộng mô tả cá ch những vậ t theF đoG sộ là m cho khô ng
thời gian trong vù ng phụ cậ n củ a chú ng cong đi như theH nà o (hã y đeF ý là m theH
nà o cuoH i cù ng tô i có theF nó i veG khô ng thời gian chứ khô ng riê ng gı̀ khô ng gian
nữa). GioH ng hệ t như như khô ng gian bị dã n ra bê n trong trường haH p dam n, thời
gian cũ ng vậ y. Hã y xé t hiệ u ứng trê n thời gian ở gaG n châ n trời sự kiệ n củ a mộ t lom
đen. Mộ t người quan sá t đang nhı̀n, từ mộ t khoả ng cá ch an toà n, mộ t người đang
caG m mộ t cá i đoG ng hoG trong khi đang rơi và o lom đen sẽ thaH y cá i đoG ng hoG chạ y chậ m
đi. Đâ y là nguyê n nhâ n chú ng ta thaH y cá c vậ t rơi và o trong lom đen có vẻ như theF
chú ng bị đó ng bă ng tạ i châ n trời sự kiệ n. ĐoH i với chú ng ta, thời gian tạ i châ n trời
sự kiệ n là dừng lạ i. Tuy nhiê n, đâ y khô ng đơn giả n là mộ t ả o giá c quang họ c.
Chú ng ta đã thaH y rap ng sự dã n nở thời gian trong thuyeH t tương đoH i hẹp là mang
tı́nh tương đoH i. Hai nhà quan sá t đang chuyeF n độ ng ở toH c độ cao so với nhau,
người nà y sẽ thaH y đoG ng hoG củ a người kia chạ y chậ m hơn. Nhưng trong trường
hợp hai nhà quan sá t ở gaG n lom đen, thı̀ người rơi và o trong sẽ thaH y đoG ng hoG củ a
người quan sá t ở xa chạ y nhanh hơn!
Bạ n có quyeG n cả m thaH y ı́t bị thuyeH t phụ c hơn bởi lậ p luậ n nà y. Xé t cho
cù ng, chưa có ai từng mặ t đoH i mặ t với mộ t lom đen đeF kieF m tra mộ t hiệ u ứng như
theH . Vậ y thı̀ là m theH nà o chú ng ta có theF chad c chad n rap ng thời gian thậ t sự trô i
chậ m đi? Câ u trả lời là chú ng ta có theF kieF m tra nó ngay trê n Trá i đaH t nà y. Trường
haH p dam n củ a Trá i đaH t chaN ng thaH m và o đâ u so với trường haH p dam n củ a mộ t lom đen,
nhưng chú ng ta vam n có theF đo hiệ u ứng nhỏ xı́u mà nó có đoH i với thời gian.
Sự dã n nở thời gian do lực haH p dam n củ a Trá i đaH t đã được xá c nhậ n bởi mộ t
thı́ nghiệ m noF i tieH ng do hai người Mı̃ thực hiệ n và o nă m 1960. Robert Pound và
Glen Rebka đã khai thá c hiệ u ứng Mossbauer mới được khá m phá trước đó , hiệ u
198
Jim Al-Khalili
ứng nói rap ng mộ t nguyê n tử thuộ c mộ t loạ i nhaH t định sẽ phá t ra á nh sá ng thuộ c
mộ t bước só ng nhaH t định khi được bơm nă ng lượng. Và vı̀ bước só ng nà y tương
thı́ch với những nguyê n tử khá c gioH ng như vậ y, nê n chú ng sẽ dem dà ng haH p thụ
á nh sá ng trê n. NeH u bước só ng á nh sá ng thay đoF i đi mộ t chú t, vı́ dụ do hiệ u ứng
Doppler, thı̀ những nguyê n tử kia sẽ khô ng theF haH p thụ nó . Pound và Rebka đã
đặ t mộ t soH nguyê n tử sad t “phá t xạ ” tạ i châ n củ a mộ t tò a thá p cao 23 mé t và những
nguyê n tử gioH ng hệ t tạ i đı̉nh thá p. Họ tı̀m thaH y á nh sá ng phá t ra bởi cá c nguyê n
tử tạ i châ n thá p khô ng bị haH p thụ bởi cá c nguyê n tử tạ i đı̉nh thá p, và lı́ giả i rap ng
nguyê n nhâ n là vı̀ bước só ng củ a á nh sá ng đã bị lệ ch đỏ . “Sự lệ ch đỏ do haH p dam n”
nà y là keH t quả trực tieH p củ a sự chậ m đi củ a thời gian tạ i châ n thá p. Bạ n thaH y đó ,
đı̉nh thá p ở xa Trá i đaH t hơn và do đó lực haH p dam n ở đó yeH u hơn (taH t nhiê n, khô ng
nhieG u cho lad m, nhưng đủ đeF là m thay đoF i bước só ng á nh sá ng).
ĐeF hieF u sự lệ ch đỏ nà y là sự trô i chậ m củ a thời gian, hã y xé t xem mộ t bước
só ng thậ t ra có nghı̃a là gı̀. Bạ n có theF nghı̃ cá c nguyê n tử sad t là những cá i đoG ng
hoG với mom i đı̉nh củ a só ng á nh sá ng mà chú ng phá t ra là mộ t tieH ng “tı́c”. NeH u ta
thaH y những bước só ng dà i hơn, thı̀ đó là do thời gian trô i qua nhieG u hơn giữa
những tieH ng tı́c liê n tieH p và ta nó i đoG ng hoG nguyê n tử đang chạ y chậ m đi. ĐeF đo
thời gian đang chậ m đi bao nhiê u, Pound và Rebka đã là m cá i việ c mà tô i nhớ,
khi laG n đaG u tiê n tô i họ c veG nó , tô i đã nghı̃ rap ng đó là mộ t kı̀ cô ng tuyệ t đoH i. Họ cho
cá c nguyê n tử tạ i đı̉nh thá p chuyeF n độ ng xuoH ng với mộ t toH c độ nhaH t định veG phı́a
cá c nguyê n tử tạ i châ n thá p. Cá c nguyê n tử đang chuyeF n độ ng bâ y giờ nhı̀n thaH y
bước só ng á nh sá ng truyeG n lê n gặ p chú ng hơi bị né n lạ i do hiệ u ứng Doppler. Sự
co ngad n lạ i như theH nà y củ a bước só ng có theF đieG u chı̉nh, bap ng cá ch đieG u khieF n
toH c độ củ a cá c nguyê n tử đang rơi xuoH ng, đeF hoG i phụ c bước só ng á nh sá ng đeH n
giá trị đú ng củ a nó và vı̀ theH cá c nguyê n tử đang rơi có theF haH p thụ á nh sá ng đó .
Trong những tı̀nh huoH ng nhaH t định, hai hiệ u ứng dã n nở thời gian (do
thuyeH t tương đoH i đặ c biệ t và do thuyeH t tương đoH i toF ng quá t) có theF tá c dụ ng lê n
nhau. Xé t hai đoG ng hoG nguyê n tử, mộ t ở trê n mặ t đaH t và mộ t ở trê n mộ t vệ tinh
bay vò ng quanh Trá i đaH t. ĐoG ng hoG nà o sẽ chạ y chậ m hơn? ĐoH i với đoG ng hoG trê n
mặ t đaH t, chuyeF n độ ng toH c độ cao củ a đoG ng hoG trê n quỹ đạ o sẽ khieH n nó chạ y chậ m

hơn, trong khi thực teH thı̀ nó đang quay quanh Trá i đaH t trong trạ ng thá i khô ng
trọ ng lượng sẽ khieH n nó chạ y nhanh hơn. Hiệ u ứng nà o sẽ già nh phaG n thad ng? Câ u
trả lời là tù y thuộ c và o vệ tinh ở cao bao nhiê u. Cá c nhà khoa họ c caG n bieH t cá i nà y
khi phâ n tı́ch thô ng tin gửi xuoH ng bởi những vệ tinh đạ o hà ng có đoG ng hoG nguyê n
tử củ a riê ng chú ng. LaH y vı́ dụ , neH u mộ t vệ tinh đang bay ở cao độ lớn hơn đường
kı́nh củ a Trá i đaH t, thı̀ nó sẽ ở đủ xa cho sự dã n nở thời gian do haH p dam n già nh
phaG n thad ng. ĐoG ng hoG củ a nó sẽ chạ y nhanh hơn đoG ng hoG trê n mặ t đaH t vốn chạ y
chậ m đi do lực haH p dam n củ a Trá i đaH t, sai lệ ch và i phaG n triệ u củ a mộ t giâ y mom i
ngà y (mộ t sự khô ng chı́nh xá c khô ng theF bỏ qua khi sử dụ ng cá c đoG ng hoG nguyê n
tử).
Vı̀ theH , bạ n hã y nhớ rap ng neH u đoG ng hoG đeo tay củ a bạ n đang chạ y chậ m đi
thı̀ hã y đưa nó lê n trê n đaG u bạ n! Nó sẽ chạ y nhanh hơn vı̀ nó đang chịu mộ t lực
haH p dam n yeH u hơn. TaH t nhiê n, bạ n sẽ khô ng bao giờ có theF đo được mộ t hiệ u ứng
nhỏ bé như vậ y cho dù bạ n có nâ ng cá i đoG ng hoG trê n đaG u bạ n bao lâ u chă ng nữa.
200
Jim Al-Khalili

7
NGHỊCH LÍ
DU HÀNH THỜI GIAN

202
Jim Al-Khalili

Chú ng ta đã thaH y mộ t khoả ng thời gian phụ thuộ c như theH nà o và o gó c
nhı̀n củ a bạ n trong thuyeH t tương đoH i. Sẽ có ı́t thời gian trô i qua hơn đoH i với những
ai tă ng toH c đeH n những toH c độ raH t cao hoặ c bỏ ra mộ t ı́t thời gian ở trong mộ t
trường haH p dam n mạ nh.
Tô i đã trı̀nh bà y là m theH nà o hiệ u ứng nà y cung caH p cho chú ng ta mộ t cá ch
du hà nh và o tương lai. TaH t nhiê n, đâ y khô ng theF xem là mộ t trò đù a. TaH t cả những
cá i chú ng ta đang là m là tieH n veG tương lai nhanh hơn. Hã y nghı̃ nó gioH ng như
những mà n quả ng cá o khé o lé o trê n truyeG n hı̀nh trong đó mộ t ai đó đang nhai từ
từ mộ t thỏ i sô cô la trong khi phaG n cò n lạ i củ a theH giới đang vú t qua ở toH c độ cao.
Tô i đã mô tả loạ i du hà nh thời gian nà y khá bı̀nh thường như theH nà o đoH i với cá c
hạ t hạ nguyê n tử, vı̀ chú ng là những vậ t theF duy nhaH t có khả nă ng tieH n gaG n đeH n
toH c độ á nh sá ng. Như vậ y, cá c muon sinh ra bởi tia vũ trụ đang du hà nh thời gian
và o tương lai (mộ t phaG n nhỏ xı́u củ a mộ t giâ y thô i) trong chuyeH n hà nh trı̀nh rú t
ngad n củ a chú ng xuyê n qua khı́ quyeF n củ a Trá i đaH t.
VaH n đeG với loạ i du hà nh thời gian nà y là nó diem n ra theo mộ t chieG u. Có lẽ
mộ t ngà y nà o đó chú ng ta sẽ có theF du hà nh và o tương lai, thậ m chı́ và o tương
lai xa, nhưng con đường duy nhaH t trở lạ i thời đieF m hiệ n tạ i củ a chú ng ta sẽ là du
hà nh ngược veG quá khứ. Đâ y là mộ t vaH n đeG heH t sức haH p dam n. Khi cá c nhà khoa họ c
nó i veG sự du hà nh thời gian, họ có xu hướng muoH n nó i tới sự du hà nh thời gian
veG quá khứ. Trong chương nà y, hem chom nà o đeG cậ p tới sự du hà nh thời gian là
muoH n nó i tới sự du hà nh thời gian veG quá khứ.
Có hai cá ch đi ngược veG quá khứ. Mộ t là đi ngược hướng trong thời gian,
trong đó cá c kim đoG ng hoG củ a bạ n sẽ chạ y theo chieG u ngược. TaH t nhiê n, bạ n sẽ
khô ng nhậ n ra cá i đang xả y ra nà y đâ u. Cá ch nà y sẽ đò i hỏ i những toH c độ nhanh-
hơn-á nh-sá ng mà chú ng ta khô ng theF với tới, cho nê n đâ y khô ng phả i là loạ i du
hà nh thời gian tô i muoH n trı̀nh bà y ở đâ y. Cá ch kia là đi xuô i chieG u thời gian (thời
gian cụ c bộ củ a bạ n chạ y xuô i) nhưng bap ng cá ch chuyeF n độ ng theo mộ t đường

cong trong khô ng thời gian đưa bạ n trở veG quá khứ củ a mı̀nh (gioH ng như đi vò ng
đường nhá nh quay đaG u trê n đường sad t). Mộ t cá i vò ng như vậ y trong vậ t lı́ được
gọ i là “đường cong kieF u thời gian kı́n” và là đoH i tượng được nghiê n cứu lı́ thuyeH t
mạ nh mẽ trong thậ p niê n 1990. Cá i có theF baH t ngờ đoH i với bạ n là đã nửa theH kı̉
qua, cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i rộng củ a Einstein cho phé p những
đường cong kieF u thời gian kı́n như vậ y. Nhà toá n họ c người Mı̃ goH c A£ o Kurt Godel
đã trı̀nh bà y và o nă m 1949 rap ng sự du hà nh thời gian veG quá khứ như theH trê n
phương diệ n lı́ thuyeH t là có thể.
Vậ y toà n bộ câ u chuyệ n nhặ ng xị nà y là gı̀? Du hà nh thời gian đeH n tương
lai thı̀ dem và du hà nh thời gian veG quá khứ, trong khi khó khă n, lạ i chưa bị bá c bỏ
bởi lı́ thuyeH t. Chú ng ta đang chờ đợi cá i gı̀? Tạ i sao chú ng ta khô ng cheH tạ o mộ t
com má y thời gian ngay? Nguyê n do là vı̀ khô ng những heH t sức khó tạ o ra mộ t
đường cong kieF u thời gian khé p kı́n, mà chú ng ta cũ ng khô ng chad c trê n lı́ thuyeH t
nó là có theF hay khô ng. Trong hoà n cả nh hiệ n nay, thuyeH t tương đoH i rộng cho bieH t
rap ng chú ng ta khô ng theF bá c bỏ sự du hà nh thời gian, nhưng nhieG u nhà vậ t lı́ đang
nuô i hi vọ ng hieF u rõ hơn cơ sở toá n họ c cuoH i cù ng sẽ đưa đeH n keH t luậ n rap ng nó
hoà n toà n bị caH m. Và nguyê n do khieH n cá c nhà vậ t lı́ tin chad c như vậ y là vı̀ sự du
hà nh thời gian dam n tới mộ t soH nghịch lı́ kı̀ lạ . Trong chương nà y, tô i sẽ đieF m qua
mộ t soH nghịch lı́ du hà nh thời gian nà y và xem có cá ch nà o bá c bỏ nó hay khô ng.
Là mộ t nhà khoa họ c, tô i cả m thaH y thậ t khó mà ngoG i yê n đeF xem mộ t bộ
phim khoa họ c viem n tưởng nó i veG sự du hà nh thời gian. Thay vı̀ ngậ m boG hò n là m
ngọ t và (thô ng thường) thưởng thức câ u chuyệ n vớ vaF n đó , tô i có xu hướng bới
lô ng tı̀m veH t. Tô i sẽ nó i những câ u như: chờ mộ t chú t; neH u anh muoH n đi ngược
thời gian và là m như theH như theH thı̀ chad c chad n anh đã can thiệ p và o lịch sử và ...,
vâ ng, có lẽ bạ n bieH t tô i muoH n nó i tới cá i gı̀ roG i.
Thậ t sự có chú t hơi buoG n.
Đa soH những bộ phim nà y khá ngớ ngaF n và tô i nê n ‘thuậ n theo chieG u gió ’
và đá nh giá cho đú ng hà ng triệ u đô la đã chi cho những hiệ u ứng đặ c biệ t đó . NeH u
bạ n từng xem bộ phim Star Trek IV: Hành trình trở về nhà, bạ n sẽ bieH t tô i muoH n
204
Jim Al-Khalili
nó i cá i gı̀. Trong tậ p phim đó , tậ p hay nhaH t trong loạ t phim Star Trek, Hạ m trưởng
Kirk và phi hà nh đoà n củ a ô ng đã đi ngược thời gian veG theH kı̉ hai mươi. Trong
tậ p phim đó có mộ t soH chi tieH t buoG n cười, vı́ dụ như khi Scotty coH gad ng nó i chuyệ n
với má y vi tı́nh, anh ta phả i sử dụ ng chuộ t và vı̀ theH anh nhặ t nó lê n và nó i và o
trong con chuộ t! Vâ ng, đó là chi tieH t khoá i khaF u củ a tô i.
Nghịch lí Kẻ hủy diệt

Tô i muoH n sử dụ ng mộ t bieH n taH u trê n coH t truyệ n trong mộ t bộ phim nhaH t
định đeF minh họ a mộ t nghịch lı́ du hà nh thời gian. Tê n bộ phim đó là Kẻ hủy diệt,
trong đó Arnold Schwartznegger là mộ t người má y khô ng theF tiê u diệ t được gửi
ngược thời gian bởi binh đoà n robot thoH ng trị theH giới trong mộ t tương lai dữ
dộ i. John Connor là thủ lı̃nh phieH n quâ n chieH n đaH u vı̀ nhâ n loạ i choH ng lạ i robot, và
Arnie có nhiệ m vụ gieH t mẹ củ a John trước khi bà sinh ra anh ta. Bạ n thaH y đó , neH u
John chưa từng ra đời thı̀ phieH n quâ n sẽ dem dà ng bị tiê u diệ t. Vı̀ theH , bap ng cá ch
gieH t mẹ củ a anh ta, bọ n robot cũ ng tiê u diệ t luô n anh ta.
TaH t nhiê n, khô ng những Arnie khô ng thà nh cô ng, mà vị anh hù ng trong
phim, người được gửi ngược thời gian đeH n bả o vệ mẹ củ a John, cuoH i cù ng đã yê u
bà , khieH n bà có mang và bà sinh ra... John Connor. Vı̀ theH , nhâ n vậ t nà y, kẻ bap ng
tuoF i với John trong thời đạ i (tương lai) củ a anh, thậ t ra là cha củ a anh ta. Oí ng
được gửi ngược thời gian đeF đả m bả o cho sự ra đời củ a John, và cuoH i cù ng là
nguyê n nhâ n khieH n John có mặ t.
Câ u hỏ i là liệ u có khả nă ng cho Arnie là m thay đoF i tieH n trı̀nh củ a cá c sự
kiệ n đeF cho tương lai thà nh ra khá c đi hay khô ng? NeH u had n thà nh cô ng trong việ c
gieH t mẹ củ a John thı̀ sao? Mặ c dù coH t truyệ n trong phim nghe có chú t ngớ ngaF n,
nhưng neH u bạ n khô ng phả i là người hâ m mộ truyệ n khoa họ c viem n tưởng, thı̀ nó
cũ ng có chú t hợp lı́. Khô ng có nghịch lı́ nà o phá t sinh vı̀ Arnie đã khô ng thà nh
cô ng. Nó i chung, bộ phim khô ng haN n là tệ lad m và cá c hiệ u ứng đặ c biệ t thậ t xuaH t
sad c. (Vâ ng, tô i bieH t chú ng cò n xuaH t sad c hơn nữa trong Kẻ hủy diệt II.)

Ơå đâ y, tô i muoH n keF lạ i câ u chuyệ n nà y đeF là m sá ng tỏ nghịch lı́ du hà nh
thời gian noF i tieH ng nhaH t, gọ i là nghịch lí ông cháu. Phá t bieF u ở dạ ng nguyê n bả n
củ a nó , nghịch lı́ phá t sinh khi bạ n đi ngược thời gian và á m toá n ô ng ngoạ i củ a
bạ n trước khi ô ng gặ p bà ngoạ i củ a bạ n. Vậ y thı̀ mẹ củ a bạ n chưa heG ra đời và do
đó bạ n cũ ng theH . Và neH u bạ n chưa từng ra đời thı̀ ô ng ngoạ i củ a bạ n khô ng theF bị
bạ n gieH t, và như vậ y thı̀ bạ n sẽ chà o đời, và roG i ô ng ngoạ i củ a bạ n bị gieH t, cứ theH .
Đâ y là nghịch lı́. Lậ p luậ n cứ chạ y trong cá i vò ng laF n quaF n.
Chú ng ta hã y vieH t lạ i kịch bả n cho bộ phim Kẻ hủy diệt. Giả sử binh đoà n
robot từ theH giới tương lai quyeH t định rap ng, thay vı̀ gửi người má y cơ bad p củ a họ
ngược thời gian veG ‘xử’ người mẹ , họ sẽ bad t John Connor, cho anh ta uoH ng bù a mê
thuoH c lú gı̀ đó roG i gửi anh ta veG quá khứ và gieH t mẹ củ a mı̀nh.
Chuyệ n gı̀ xả y ra neH u như anh thà nh cô ng? Tô i muoH n nó i, neH u bà bị gieH t
trước khi bà sinh ra John thı̀ anh ta chưa bao giờ toG n tạ i. Liệ u anh ta có mờ nhạ t
daG n đi khi người mẹ ngã xuoH ng hay khô ng? Và neH u anh ta chưa heG toG n tạ i thı̀ ai
đã gieH t mẹ củ a anh ta? Người đó khô ng theF là John, vı̀ anh ta chưa heG ra đời mà !
Có mộ t soH khả nă ng sau đâ y. TaH t cả đeG u đã có mặ t trong nhieG u câ u chuyệ n
khoa họ c viem n tưởng, ở dạ ng nà y hoặ c dạ ng khá c. Tô i sẽ xé t ba kịch bả n:
1. Khi John bad n gụ c người mẹ , anh ta ‘bieH n maH t’. Khả nă ng nà y sẽ khô ng
xả y ra được. Mẹ củ a anh ta sẽ có mộ t viê n đạ n xuyê n qua tim nê n nó phả i
được bad n ra từ mộ t khaF u sú ng. Ai đó đã bó p cò khaF u sú ng. Bạ n khô ng theF
nó i là John toG n tạ i trước khi anh ta bad n người mẹ vı̀ lú c nà y anh ta đã là m
thay đoF i lịch sử nê n anh ta chưa từng ra đời. Quá khứ sẽ diem n ra khá c đi
(khô ng có John) và sẽ khô ng có nhu caG u cho binh đoà n robot gửi ai đó –
nhaH t là người khô ng heG toG n tạ i – ngược thời gian veG tiê u diệ t người mẹ .
Cá ch lı́ giả i nà y hà m ý rap ng lú c nà y có hai phiê n bả n lịch sử: mộ t phiê n bả n
có John và mộ t phiê n bả n khô ng có John, nó khô ng theF đú ng được.
2. John khô ng theF gieH t mẹ củ a mı̀nh vı̀ anh ta đã ở đaH y. Nó i cá ch khá c, thực
teH anh ta toG n tạ i có nghı̃a là mọ i nom lực anh ta thực hiệ n phả i thaH t bạ i. Kịch
bả n nà y chad c chad n toH t hơn lựa chọ n thứ nhaH t vı̀ nó đả m bả o rap ng chı̉ có
206
Jim Al-Khalili
mộ t phiê n bả n lịch sử. Tuy nhiê n, nó vam n đưa đeH n mộ t vaH n đeG , như chú ng
ta sẽ thaH y.
3. Khi John đi ngược thời gian, anh ta đã trượt và o mộ t vũ trụ song song;
mộ t vũ trụ trong đó anh ta được phé p là m thay đoF i tieH n trı̀nh lịch sử. Như
vậ y, mặ c dù anh ta khô ng theF thay đoF i quá khứ củ a riê ng anh ta, nhưng
anh ta có theF là m thay đoF i quá khứ trong mộ t vũ trụ lá ng gieG ng, nhưng haG u
như gioH ng hệ t. Cho nê n khi anh ta gieH t mẹ củ a mı̀nh, anh ta sẽ khô ng bao
giờ được sinh ra trong vũ trụ đó , nhưng mẹ củ a anh sẽ tieH p tụ c soH ng trong
vũ trụ củ a anh ta. Loạ i lı́ giả i nà y, cho đeH n thời gian gaG n đâ y, chı̉ quen thuộ c
với cá c nhà vă n tieF u thuyeH t viem n tưởng. Nhưng, cho dù tin hay khô ng tin,
nay nó đang được xem xé t nghiê m tú c bởi mộ t soH nhà vậ t lı́ thı́ch có những
vũ trụ song song toG n tạ i vı̀ những lı́ do hơi khá c nhau. Tô i sẽ trở lạ i vaH n đeG
nà y ở phaG n sau và chứng minh rap ng nó là loH i thoá t duy nhaH t cho chú ng ta.
Đơn giả n nhaH t, và nhieG u người sẽ nó i là hợp lı́ nhaH t, trong soH những lựa
chọ n trê n là kịch bả n thứ hai. Chú ng ta hã y giả sử rap ng khô ng có những vũ trụ
song song (vı̀ khô ng có bap ng chứng cho chú ng và , do khô ng có com má y thời gian,
chú ng ta khô ng có cá ch nà o kieF m tra cả ). Cũ ng chı̉ có duy nhaH t mộ t phiê n bả n củ a
lịch sử. Chú ng ta khô ng theF đi ngược và thay đoF i tieH n trı̀nh củ a nó vı̀ chú ng ta đã
ghi nhớ cá c sự kiệ n từ quá khứ củ a mı̀nh. VeG cơ bả n, cá i đã xả y ra thı̀ đã xả y ra
roG i.
ĐieG u nà y khô ng gioH ng như việ c nó i rap ng chú ng ta khô ng theF đi ngược thời
gian và can thiệ p và o quá khứ. VaH n đeG là neH u chú ng ta có đi ngược thời gian,
chú ng ta phả i là m cho mọ i thứ xả y ra theo kieF u như chú ng voH n vậ y. Vı̀ theH nê n
mộ t nhà du hà nh thời gian khô ng bao giờ có theF đi ngược veG quá khứ và ngă n
chặ n J F Kennedy khỏ i bị mưu sá t, nhưng có khả nă ng anh ta chı́nh là kẻ gieH t
người.
Cá ch giả i thı́ch veG sự đi ngược thời gian và can thiệ p và o quá khứ củ a
chú ng ta như theH nà y đã được khai thá c trong bộ phim Trở lại Tương lai. Trong
đó , những sự kiệ n xả y ra khô ng được giả i thı́ch và o lú c aH y. Chı̉ sau đó chú ng ta

mới bieH t chú ng là do những nhâ n vậ t từ tương lai đi ngược veG quá khứ gâ y ra.
Cho nê n chú ng ta nhı̀n thaH y những cả nh nhaH t định hai laG n: laG n thứ nhaH t từ đieF m
nhı̀n củ a những nhâ n vậ t soH ng trong thời đạ i riê ng củ a họ và sau đó từ đieF m nhı̀n
củ a những nhà du hà nh thời gian (thường là những con người lớn tuoF i hơn củ a
chı́nh những nhâ n vậ t cũ ).
Trở lạ i câ u chuyệ n Kẻ hủy diệt củ a tô i. John có theF đã coH gad ng bad n hạ mẹ
củ a anh ta nhưng rõ rà ng cá i gı̀ đó phả i xả y ra đeF ngă n anh ta lạ i. Đâ y có theF là do
mộ t trong mộ t soH nguyê n nhâ n. Có lẽ anh đã phụ c hoG i ý thức đú ng lú c. Có lẽ sú ng
đã khô ng lê n đạ n, hoặ c cò sú ng bị kẹ t. Có theF anh là mộ t tay sú ng quá tệ . Cho dù
vı̀ nguyê n nhâ n thậ t sự gı̀ mà John thaH t bạ i, đơn giả n là anh ta phả i thaH t bạ i. Mẹ
củ a anh ta phả i soH ng só t đeF anh ta có mặ t ở đaH y. Tô i sẽ gọ i câ u đoH bı́ hieF m nà y là
nghịch lı́ “khô ng có sự chọ n lựa”, vı̀ nó đeG xuaH t rap ng nhà du hà nh thời gian khô ng
được tự do là m những việ c nhaH t định sẽ là m thay đoF i tieH n trı̀nh lịch sử theo kieF u
khieH n họ khô ng theF đi ngược trở veG quá khứ như theH nữa.
Mộ t khi nghı̃ veG vaH n đeG nà y, bạ n nhậ n ra có mộ t vướng mad c thậ t sự. ĐieG u
nà y có nghı̃a là gı̀ neH u như John coH thử đi thử lạ i nhưng anh ta luô n luô n thaH t bạ i?
Chú ng ta có theF tưởng tượng là binh đoà n robot đưa John trở veG thời đạ i củ a
chú ng, tiê m cho anh ta gaH p đô i lieG u lượng huyeH t thanh “gieH t mẹ ”, dạ y anh ta
những bà i họ c bad n sú ng tà n khoH c, roG i gửi anh ta trở lạ i quá khứ với mộ t khaF u
sú ng cưa nò ng, bô i trơn toH t, đã nạ p đạ n sa§ n mà baH t cứ thap ng ngoH c nà o cũ ng phả i
sử dụ ng được. Anh ta sẽ vam n thaH t bạ i. Cá c định luậ t vậ t lı́ khô ng đò i hỏ i giả i thı́ch
tạ i sao anh ta sẽ luô n luô n thaH t bạ i. Toà n bộ vaH n đeG là nê n trá nh cá c nghịch lı́.
Cá c nhà vậ t lı́ lı́ thuyeH t đã nghı̃ ra mộ t thı́ nghiệ m tưởng tượng đeF xem cá i
gı̀ sẽ xả y ra trong mộ t tı̀nh huoH ng thực teH neH u có cá i gı̀ đó đi ngược thời gian và
gặ p gỡ với chı́nh nó . Toá n họ c sẽ dự bá o đieG u gı̀? ĐeF là m cho mô hı̀nh đủ đơn
giả n, họ đi tới com má y thời gian bà n bi-a. Quan đieF m là mộ t quả bó ng đi và o mộ t
cá i lom củ a bà n bi-a và ló ra từ mộ t cá i lom lieG n keG trong quá khứ. Vı̀ theH , nó có theF
va chạ m với chı́nh nó trước khi đi và o. Trong mô hı̀nh nà y, mọ i nghịch lı́ có theF
trá nh được dem dà ng neH u chú ng ta chı̉ cho phé p những tı̀nh huoH ng khô ng dam n tới
nghịch lı́, gọ i là “những giả i phá p thı́ch hợp”. Như vậ y, mộ t quả bó ng có theF đi
208
Jim Al-Khalili
ngược thời gian, vọ t ra khỏ i mộ t cá i lom khá c và là m lệ ch phiê n bả n trước đó củ a
chı́nh nó và o trong lom , cho phé p nó đi ngược thời gian như lú c đaG u. Nhưng tı̀nh
huoH ng trong đó quả bó ng hiệ n ra từ cá i lom và va chạ m với phiê n bả n trước đó củ a
nó sao cho nó trượt khỏ i cá i lom mà nó sẽ lă n và o, sẽ khô ng được phé p veG mặ t toá n
họ c vı̀ nó dam n tới mộ t nghịch lı́. Toà n bộ lı́ giả i nà y raH t gọ n gà ng và có nghı̃a là
những người ủ ng hộ du hà nh thời gian có theF tự khen mı̀nh vı̀ đã chứng minh
được trê n cơ sở toá n họ c rap ng cá c nghịch lı́ là có theF trá nh được neH u chú ng ta
thậ n trọ ng. VaH n đeG họ coH gad ng giả vờ khô ng toG n tạ i là trá nh được vı̀ cá c quả bó ng
bi-a khô ng có ý thức. Chú ng khô ng yeF m trừ nghịch lı́ khô ng có sự chọ n lựa.
Vı̀ theH , quy tad c là quá khứ đã xả y ra roG i và chú ng ta chı̉ cho phé p mộ t phiê n
bả n củ a nó . Chú ng ta có theF là m baH t cứ đieG u gı̀ mı̀nh muoH n khi chú ng ta đi ngược
thời gian miem n là hã y nhớ rap ng chú ng ta cà ng can thiệ p và o lịch sử bao nhiê u, thı̀
ta sẽ luô n luô n là m cho nó diem n ra như cá ch nó voH n diem n ra vậ y thô i. Thậ m chı́
trong coH t truyệ n ban đaG u, Arnie khô ng bao giờ có theF thà nh cô ng vı̀ had n đeH n từ
tương lai nơi John đang soH ng, cho nê n khô ng caG n phả i lo lad ng cho dù had n có cậ t
lực ra sao chă ng nữa. Nhưng khi đó , tô i nghı̃ bộ phim sẽ khô ng có khá n giả nà o
yê u thı́ch nữa đâ u.
Cố gắng cứu lấy loài khủng long

Bạ n có nhớ rap ng tô i từng nó i chú ng ta vam n có theF “can thiệ p” và o quá khứ?
Bâ y giờ tô i sẽ nó i theo cá ch khá c: chú ng ta được phé p trở veG quá khứ và là m cho
mọ i thứ xả y ra theo kieF u như chú ng voH n có do sự can thiệ p củ a chú ng ta. Tô i sẽ
minh họ a đieG u nà y với mộ t vı́ dụ nữa.
PhaG n lớn cá c nhà khoa họ c ngà y nay tá n thà nh rap ng mộ t thiê n thạ ch lớn
đã va chạ m với Trá i đaH t hoG i hơn sá u mươi triệ u nă m trước và bụ i phó ng xạ từ vụ
va chạ m aH y đã gâ y ra sự bieH n thiê n khı́ hậ u tà n khoH c qué t sạ ch loà i khủ ng long.
Tuy nhiê n, mộ t soH loà i thú đã soH ng só t và mộ t soH trong soH nà y đã tieH n hó a thà nh
loà i linh trưởng và roG i thà nh con người và o hà ng triệ u nă m sau đó . Thậ t vậ y,
chú ng ta có khả nă ng nó i rap ng, neH u loà i khủ ng long khô ng bị qué t sạ ch thı̀ muô ng

thú , và do đó là con người, sẽ khô ng được phé p tieH n hó a. Nó i cá ch khá c, chı́nh
nhờ có thiê n thạ ch đó mà chú ng ta có mặ t tạ i đâ y, lú c nà y.
Giả sử mộ t nhà coF sinh vậ t họ c có mộ t com má y thời gian và mộ t tê n lửa
nhiệ t hạ ch (theo tô i bieH t thı̀ khô ng có khả nă ng đâ u). Oí ng đi ngược thời gian 65
triệ u nă m veG quá khứ dự định phá hủ y thiê n thạ ch trước khi nó lao và o Trá i đaH t.
Nhưng neH u ô ng cứu được loà i khủ ng long khỏ i bị tuyệ t chủ ng thı̀ khô ng những
ô ng sẽ “bieH n maH t” mà phaG n cò n lạ i củ a nhâ n loạ i cũ ng theH . Đâ y là mộ t dạ ng heH t
sức cực độ củ a nghịch lı́ ô ng chá u.
Tô i sẽ là m sá ng tỏ vaH n đeG ở đâ y và nó i rap ng neH u chú ng ta cheH tạ o được mộ t
com má y thời gian thı̀ cá c định luậ t vậ t lı́ nhaH t định khô ng cho phé p chú ng ta đi
ngược đeH n mộ t thời đieF m trước khi com má y thời gian đó được cheH tạ o. Đâ y là vı̀
việ c xâ y dựng mộ t com má y thời gian đò i hỏ i liê n keH t những thời đieF m khá c nhau
lạ i bê n trong khô ng thời gian. Cho nê n thời đieF m sớm nhaH t được liê n keH t theo
kieF u nà y sẽ là thời đieF m cheH tạ o ra com má y thời gian. TaH t cả những thời đieF m
trước đó sẽ bị maH t vı̃nh viem n và khô ng cò n “có sa§ n” nữa. ĐieG u nà y bá c bỏ mọ i khả
nă ng đeF chú ng ta đi ngược veG thời tieG n sử - trừ khi chú ng ta tı̀nh cờ bad t gặ p mộ t
com má y thời gian vũ trụ ở đâ u đó trong khô ng gian đã có từ raH t lâ u đời.
Vı̀ mụ c đı́ch lậ p luậ n, chú ng ta hã y cho rap ng nhà coF sinh vậ t họ c điê n khù ng
aH y thậ t sự đi ngược thời gian đeH n và i giờ trước khi vụ va chạ m thiê n thạ ch xả y
ra và nhad m tê n lửa củ a ô ng và o nó . Oí ng ngước nhı̀n lê n trời và thaH y bả n thâ n ô ng
maH t can đả m hơn nhieG u so với ô ng vam n nghı̃ trước đó . Thậ t vậ y, neH u thiê n thạ ch
va chạ m với Trá i đaH t, như trô ng nó dự định theH , nó sẽ qué t sạ ch toà n bộ sự soH ng,
chứ khô ng riê ng gı̀ loà i khủ ng long.
“Vâ ng”, nhà coF sinh vậ t họ c củ a chú ng ta tự nhủ , “Ta có theF là m toH t cá i ta
có theF là m”. Oí ng khai hỏ a tê n lửa và cho nó va chạ m trực tieH p với thiê n thạ ch.
Thiê n thạ ch bị phá hủ y.
Nhưng... dường như mộ t mả nh vỡ nhỏ cò n só t lạ i và nó vam n lao veG phı́a
Trá i đaH t. Khô ng cò n tê n lửa nà o nữa, nê n lú c nà y nhà coF sinh vậ t họ c khô ng cò n
là m gı̀ được mà chı̉ bieH t ngước nhı̀n quả caG u lửa khi nó lao vú t trong khı́ quyeF n,
210
Jim Al-Khalili
va chạ m với Trá i đaH t và , đoá n xem chuyệ n gı̀ xả y ra? Nó gâ y họ a tuyệ t chủ ng cho
loà i khủ ng long!
Bạ n thaH y đaH y, khô ng những nhà coF sinh vậ t họ c khô ng theF là m thay đoF i
lịch sử, mà thậ t ra ô ng cò n gâ y ra nó . Giá như ô ng khô ng đi ngược thời gian và
phá hủ y thiê n thạ ch thı̀ ô ng sẽ khô ng heG toG n tạ i. Tô i đã chuyeF n sang lậ p luậ n từ
trê n xuoH ng và nghịch lı́ dường như đã bieH n maH t. Nhưng khô ng gioH ng như câ u
chuyệ n trước, trong đó John phả i liê n tụ c bad n hụ t mẹ củ a anh ta, giờ thı̀ nhà coF
sinh vậ t họ c củ a chú ng ta khô ng theF nà o bad n hụ t, vı̀ neH u khô ng ô ng ta sẽ khô ng
bao giờ toG n tạ i. Và o phú t cuoH i, ô ng khô ng theF quyeH t định là khô ng bad n tê n lửa
hoặ c có theF là m cá i gı̀ đó đeF là m lệ ch hướng bay củ a nó . Thậ t dem bá c bỏ nghịch lı́
khô ng có sự lựa chọ n trong trường hợp nà y bap ng cá ch khaN ng định rap ng, khô ng
gioH ng như vı́ dụ trước đó trong đó chú ng ta đò i hỏ i có cá i gı̀ đó khieH n John thaH t
bạ i, ở đâ y nhà du hà nh thời gian khô ng nhậ n thức được tộ i á c củ a việ c là m củ a
anh ta và sự thieH u chọ n lựa củ a anh ta.
Chị gái của Mona Lisa

Đó là và o nă m 1504, ở thà nh Florence, Italy, và Leonardo da Vinci vừa
hoà n taH t tá c phaF m vı̃ đạ i nhaH t củ a ô ng, Nàng Mona Lisa. Oí ng quyeH t định nghı̉ vẽ
đeF dưỡng sức và , có chú t chá n ngá n trong chuyệ n là m ă n, ô ng quyeH t định dà nh
chú t thời gian cho nieG m đam mê thứ hai củ a ô ng, đó là phá t minh. Sau nhieG u tuaG n
traG m tư suy nghı̃, và những đê m dà i phá c thả o từng chi tieH t cụ theF , ô ng hoà n taH t
keH hoạ ch cho com má y khé o lé o nhaH t củ a ô ng từ trước đeH n giờ: mộ t com má y thời
gian. Sau nhieG u tuaG n nhoH t mı̀nh trong phò ng là m việ c, cuoH i cù ng ô ng đã hoà n
thà nh nó và o mộ t đê m khuya nọ và lê n giường đi ngủ trong khi vam n đang cả m
thaH y khó chịu vı̀ ô ng chưa nghı̃ ra cá ch là m theH nà o đeF kieF m tra nó .
Sá ng hô m sau, sự bă n khoă n lo lad ng củ a ô ng đã được chứng thực khi ô ng
baH t ngờ tı̀m thaH y mộ t bức tranh trong com má y thời gian củ a mı̀nh. Đó là bức châ n
dung củ a mộ t người phụ nữ có dung mạ o gioH ng gioH ng nà ng Mona Lisa củ a ô ng:
cũ ng gương mặ t đó và má i tó c dà i đen mượt, nhưng khô ng có nụ cười bı́ aF n. Oí ng

lậ p tức nhậ n ra người phụ nữ aH y là bà chị gá i xaH u xa củ a Mona Lisa, Mona Lot,
người đã quaH y raG y ô ng, bả o ô ng phả i vẽ bà và ô ng đã trá nh mặ t mộ t thời gian.
Bức tranh nà y rõ rà ng là tá c phaF m củ a ô ng (nó cò n có chữ kı́ củ a ô ng) và , vı̀ ô ng
bieH t ô ng khô ng có vẽ nó , nê n ô ng suy luậ n rap ng nó phả i được gửi ngược thời gian
từ mộ t Leonardo tương lai. TaH t nhiê n, ô ng thaH y ớn lạ nh trước chuyệ n nà y. Oí ng
quyeH t định khô ng keF cho ai nghe nhưng tieH p tụ c giữ bức tranh mới trong giaH y bọ c
trong khi suy nghı̃ xem ô ng nê n là m gı̀.
Ngà y thá ng qua đi, Leonardo ngà y mộ t lo lad ng hơn veG những nghịch lı́ du
hà nh thời gian có khả nă ng xả y ra. Oí ng bieH t ô ng phả i trả lạ i bức tranh vı̀ đó là
cá ch đeF nó trở thà nh vậ t sở hữu củ a ô ng. Mặ t khá c, neH u và khi ô ng là m như vậ y,
ô ng sẽ maH t nó vı̃nh viem n. Nó bị kẹ t trong mộ t vò ng lặ p thời gian.
Ơå đâ y có hai nghịch lı́ khá c nhau. Thứ nhaH t là nghịch lı́ khô ng có sự chọ n
lựa vı̀ Leonardo bieH t rap ng và o lú c nà o đó ô ng phả i trả bức Mona Lot và o com má y
thời gian củ a ô ng. Chú ng ta hã y giả sử rap ng có mộ t ghi chú trê n bức tranh ghi rõ
thời gian và ngà y thá ng nó được gửi đi. Oí ng bieH t khi ô ng đi tới ngà y hô m đó , cho
dù ô ng có coH là m gı̀ đeF trá nh gửi trả nó , ô ng đeG u sẽ thaH t bạ i. Cò n neH u ô ng coH lừa
gạ t thời gian bap ng cá ch phá hủ y bức tranh thı̀ sao? Đâ y là mộ t dạ ng raH t gay gad t
củ a nghịch lı́ khô ng có sự lựa chọ n. Chú ng ta khô ng có trở ngạ i gı̀ với sự maH t khả
nă ng củ a chú ng ta là m thay đoF i quá khứ và sử dụ ng những cụ m từ như “thô i
đừng tieH c rẻ con gà quạ tha” và “cá i đã là m thı̀ đã là m roG i”. Tuy nhiê n, ở đâ y tương
lai liê n hệ trực tieH p với quá khứ coH định và vı̀ theH bả n thâ n nó là coH định. Vậ y thı̀
cá i gı̀ sẽ ngă n Leonardo phá hủ y bức Mona Lot? TheH lực chưa bieH t nà o sẽ bả o vệ
nó khỏ i bị chá y, bị cad t, hay bị vứt xuoH ng dò ng Arno?
Có mộ t loạ i nghịch lı́ khá c mà nhieG u người xem là cò n roH i rad m hơn cả
nghịch lı́ khô ng có sự lựa chọ n và tô i sẽ gọ i nó là nghịch lı́ “hiệ n hữu từ hư vô ”.
Nó phá t sinh ngay cả khi Leonardo thậ t sự gửi trả bức tranh veG thời đieF m nó
được gửi đi và phá hủ y com má y thời gian trước khi nó gâ y nhức đaG u đoH i với ô ng.
Chú ng ta vam n cò n mộ t câ u đoH nan giả i, đó là ai đã vẽ bức Mona Lot? Lú c nà y
Leonardo có theF cả m thaH y rap ng ô ng đã cheH ngự được giô ng bã o và , cho dù có
những chướng ngạ i kı̀ lạ đã ngá ng châ n những nom lực củ a ô ng khad c phụ c nghịch
212
Jim Al-Khalili
lı́, toà n bộ tı̀nh tieH t lú c nà y may mad n nap m trong quá khứ củ a ô ng. Nhưng khô ng
có cá ch nà o thoá t khỏ i thực teH rap ng, trong khoả nh khad c nà o đó , có toG n tạ i mộ t
kiệ t tá c Leonardo da Vinci mà chaN ng có lú c nà o Leonardo da Vinci đã thậ t sự vẽ
nó ! Oí ng tı̀m thaH y nó trong com má y thời gian củ a ô ng, giữ nó trong mộ t thời gian
ngad n roG i đặ t nó trở và o com má y thời gian và gửi nó veG cho chı́nh ô ng. Nhưng nó
đã từ đâ u mà đeH n? Rõ rà ng chaN ng từ đâ u cả . Nó được tı̀m thaH y trong mộ t vò ng
lặ p thời gian và Leonardo chưa bao giờ vẽ nó ! Khô ng có lậ p luậ n nà o đả m bả o sự
nhaH t quá n lô gic có theF bá c bỏ nghịch lı́ hiệ n hữu từ hư vô .
Không cách nào bác bỏ chăng?

Bạ n có theF đã rõ vı̀ sao nhieG u nhà vậ t lı́ khô ng chaH p nhậ n rap ng sự du hà nh
thời gian ngược veG quá khứ sẽ là có theF . Nhưng cò n có mộ t nghịch lı́ nữa mà tô i
chưa nó i tới, cá i phả i là m với việ c sử dụ ng mộ t com má y thời gian đeF tạ o ra nhieG u
bả n sao củ a chı́nh bạ n, do đó vi phạ m những định luậ t thiê ng liê ng củ a tự nhiê n
như sự bả o toà n khoH i lượng và nă ng lượng. ChaN ng hạ n, bạ n có theF đi lù i veG nă m
phú t trước và gặ p với chı́nh bạ n. Khi đó liệ u hai người bạ n có theF đi và o mộ t com
má y thời gian và đi lù i đeH n nă m phú t trước đó nữa đeF gặ p người bạ n thứ ba, và
cứ theH , hay khô ng? Đâ y thậ t ra chı̉ là mộ t dạ ng nữa củ a nghịch lı́ khô ng có sự lựa
chọ n. Vı̀ chı̉ có mộ t phiê n bả n duy nhaH t củ a quá khứ và bạ n bieH t trước khi bạ n lê n
đường rap ng khô ng có bả n sao nà o củ a chı́nh bạ n từ tương lai đi veG nă m phú t
trước, nê n bạ n khô ng theF tự do nhậ p bọ n với chı́nh mı̀nh. Bạ n khô ng theF đi ngược
thời gian đeF gặ p gỡ chı́nh bạ n vı̀ bạ n khô ng có kı́ ức gặ p gỡ chı́nh mı̀nh.
Có vẻ như tô i vừa mang đeH n cho bạ n mộ t chú t thaH t vọ ng veG com má y thời
gian, và bạ n có theF tự hỏ i khô ng bieH t có nê n tieH p tụ c theo dõ i phaG n cò n lạ i củ a tậ p
sá ch mà trong đó tô i giả i thı́ch là m theH nà o có theF xâ y dựng mộ t com má y thời gian.
Nhưng đừng nê n thaH t vọ ng sớm theH . Rõ rà ng phả i có những quy luậ t cơ bả n nhaH t
định veG những thời đieF m mà chú ng ta được phé p đi tới và cá i chú ng ta được phé p
là m đeF những nghịch lı́ khô ng theF phá t sinh. NhieG u người hâ m mộ sự du hà nh
thời gian đeH n mức quá khı́ch thì khô ng lo lad ng cho lad m veG nghịch lı́ khô ng có sự

chọ n lựa. Họ đoG ng ý rap ng chú ng ta phả i từ bỏ ý thức neH u như sự du hà nh thời
gian veG quá khứ là có theF . ĐoH i với họ , dam u sao thı̀ chú ng ta cũ ng chaN ng có ý thức,
chú ng ta nghĩ là chú ng ta có mà thô i. Vı̀ chú ng ta soH ng trong mộ t vũ trụ tất định
luậ n trong đó mọ i thứ là tieG n định nê n chú ng ta khô ng caG n đò i hỏ i cá i gı̀ mới mẻ
heH t. Miem n là mọ i thứ phù hợp lô gic thı̀ chaN ng có vaH n đeG gı̀. Như vậ y, bạ n có theF đi
ngược mộ t giờ đoG ng hoG đeH n gặ p phiê n bả n trẻ hơn (mộ t chú t) củ a bạ n neH u bạ n
nhớ được chı́nh bạ n đã đi gặ p bả n thâ n mı̀nh hoG i mộ t giờ trước đó . NeH u bạ n
khô ng nhớ thı̀ bạ n sẽ khô ng theF đi ngược thời gian. Ngay cả nghịch lı́ hiệ n hữu
từ hư vô cũ ng khô ng ngă n noF i những người ủ ng hộ quá khı́ch như theH . “Như theH
thı̀ đã sao”, họ nó i, “bức tranh Mona Lot bị giữ trong mộ t vò ng lặ p thời gian khô ng
gâ y ra baH t kı̀ sự mâ u thuam n lô gic nà o cả .”
Tuy nhiê n, theo tô i, đâ y là mộ t sự từ bỏ nghiê m trọ ng hơn nhieG u củ a ý
thức. I£t nhaH t thı̀ trong mộ t vũ trụ tất định luậ n, chú ng ta đang ở dưới ả o giá c rap ng
bả n thâ n chú ng ta đang đưa ra những lựa chọ n và quyeH t định tự do củ a riê ng
mı̀nh. Trong sự du hà nh thời gian, chú ng ta khô ng được phé p xa xı̉ cả m giá c nà y.
Y£ thức củ a chú ng ta sẽ rời khỏ i chú ng ta theo mộ t kieF u heH t sức khô ng rõ rà ng.
NeH u bạ n quyeH t định cho phé p khả nă ng du hà nh thời gian ngược veG quá
khứ thı̀ có mộ t cá i giá nữa mà bạ n phả i trả . Bạ n phả i xé t mô tả vũ trụ hı̀nh khoH i
củ a khô ng thời gian mộ t cá ch nghiê m tú c. Quá khứ, hiệ n tạ i và tương lai phả i
đoG ng thời toG n tạ i. Nguyê n nhâ n thậ t đơn giả n: NeH u bạ n đi ngược veG quá khứ (cá i
chú ng ta miem n cưỡng thừa nhậ n có theF toG n tạ i vı̀ ı́t nhaH t chú ng ta bieH t nó thậ t sự
toG n tạ i) thı̀ đoH i với những người mà bạ n gặ p khi bạ n đi ngược dò ng thời gian (keF
cả phiê n bả n trẻ hơn củ a bạ n), thời gian đó là “lú c nà y” củ a họ , tức thời đieF m hiệ n
tạ i củ a họ . Bạ n đã đeH n từ tương lai củ a họ . Họ sẽ phả i thừa nhậ n rap ng tương lai
là có thực gioH ng như hiệ n tạ i vậ y. Chú ng ta thậ m chı́ khô ng theF khaN ng định sự
hiệ n diệ n củ a chú ng ta là “lú c nà y” đı́ch thực và rap ng họ nghı̃ họ soH ng trong thời
hiệ n tạ i, vı̀ chú ng ta có theF tưởng tượng y như vậ y veG những người du hà nh thời
gian từ tương lai củ a chú ng ta đeH n thă m chú ng ta ở thời đieF m hiệ n tạ i củ a chú ng
ta. NeH u họ là m như vậ y, thı̀ tương lai củ a chú ng ta, và thậ t ra là mọ i thời đieF m,
214
Jim Al-Khalili
phả i đoG ng thời toG n tạ i. Đâ y chı́nh là cá i mà mô hı̀nh vũ trụ hı̀nh khoH i cho chú ng
ta bieH t.
Những vũ trụ song song

NeH u bạ n chưa sa§ n sà ng duyệ t qua những nghịch lı́ du hà nh thời gian bê n
dưới taH m thả m thê u hoa, thı̀ cò n có mộ t khả nă ng khá c trong đó cả nghịch lı́
khô ng có sự lựa chọ n lam n nghịch lı́ hiệ n hữu từ hư vô đeG u khô ng caG n xuaH t hiệ n.
Tuy nhiê n, cá i giá phả i trả có theF quá cao đeF bạ n chaH p nhậ n, mặ c dù cả m giá c tê
tá i khô ng theF trá nh khỏ i mà bạ n phả i trả i qua hướng đeH n mộ t soH đieG u vô lı́ mà
bạ n đã gặ p trong quyeF n sá ch nà y. Cá i tô i sad p mô tả nghe có vẻ ngu xuaF n hơn baH t
cứ cá i gı̀ mà bạ n đã gặ p cho đeH n đâ y, nhưng nó dựa trê n sự giả i thı́ch đú ng đad n,
neH u khô ng nó i là độ c đá o, củ a những hệ quả kı̀ lạ củ a cơ họ c lượng tử.
Tô i đã đeG cậ p ngad n gọ n lú c mở đaG u Chương 4, khi mô tả bả n chaH t củ a á nh
sá ng, rap ng cơ họ c lượng tử có thứ hạ ng cò n cao hơn cả thuyeH t tương đoH i với taG m
quan trọ ng củ a nó là mộ t khá m phá khoa họ c ả nh hưởng đeH n cuộ c soH ng thường
ngà y củ a chú ng ta. VaH n đeG là ở chom khô ng ai thậ t sự hieF u nó cho chú ng ta bieH t
đieG u gı̀ veG theH giới củ a cá i raH t nhỏ mà nó mô tả chı́nh xá c như theH . TaH t nhiê n, đieG u
nà y nghe có chú t hơi lạ . Là m theH nà o mộ t lı́ thuyeH t chú ng ta khô ng hieF u rõ lạ i
thà nh cô ng như vậ y? Câ u trả lời là vı̀ nó tiê n đoá n hà nh trạ ng củ a những viê n
gạ ch caH u trú c raH t cơ bả n củ a vậ t chaH t – khô ng chı̉ cá c nguyê n tử, mà cả những hạ t
caH u tạ o nê n nguyê n tử (electron, proton, neutron) cũ ng như cá c photon á nh sá ng
và mom i hạ t hạ nguyê n tử khá c mà bạ n bieH t tê n (và có nhieG u hạ t như vậ y) – với độ
chı́nh xá c khó tin noF i. Cơ họ c lượng tử đã đưa chú ng ta đeH n với sự hieF u bieH t raH t
chı́nh xá c hiệ n nay củ a chú ng ta veG cá ch thức những hạ t “lượng tử” nà y tương
tá c với nhau và keH t noH i đeF tạ o nê n theH giới xung quanh chú ng ta. Nhưng đoG ng
thời cơ họ c lượng tử buộ c chú ng ta phả i nhı̀n nhậ n theH giới hạ nguyê n tử hoà n
toà n trá i ngược với ý nghı̃a thô ng thường củ a chú ng ta. Ngà y nay, cá c nhà vậ t lı́
đã có ba phaG n tư theH kı̉ đeF nhậ n thức những khá i niệ m nà y và đi tới mộ t soH cá ch
giả i thı́ch khả dı̃ củ a cá i phả i đang diem n ra ở caH p bậ c lượng tử. Nhưng vam n chưa

có sự nhaH t trı́ chung cá ch lı́ giả i nà o là đú ng, neH u như chı̉ có duy nhaH t mộ t cá ch lı́
giả i.
Cá ch lı́ giả i được ưa chuộ ng rộ ng rã i trong phaG n lớn theH kı̉ 20 được gọ i là
trường phái Copenhagen (vı̀ nó có xuaH t xứ từ mộ t việ n nghiê n cứu ở Copenhagen,
nơi mộ t trong những cha đẻ củ a cơ họ c lượng tử, Niels Bohr, là m việ c). Những
người ủ ng hộ nó chọ n mộ t quan đieF m raH t thực dụ ng củ a toà n bộ vaH n đeG bởi sự
khaN ng định rap ng chú ng ta khô ng nê n lo coH gad ng tı̀m hieF u cá i đang xả y ra ở caH p
bậ c nguyê n tử mà cho đeH n nay voH n tá ch biệ t với theH giới hằng ngà y củ a chú ng ta.
ChaN ng hạ n, chú ng ta khô ng có quyeG n đò i hỏ i mộ t photon á nh sá ng phả i hà nh xử
theo kieF u có ý nghı̃a đoH i với chú ng ta. NeH u á nh sá ng xuaH t hiệ n mộ t phú t đeF có tı́nh
chaH t củ a mộ t dò ng hạ t và phú t tieH p theo đó có tı́nh chaH t só ng thı̀ nó là như vậ y.
Toà n bộ vaH n đeG , theo trường phá i Copenhagen, là cơ họ c lượng tử phá t huy tá c
dụ ng. Cơ sở toá n họ c phù hợp tuyệ t vời với cá i chú ng ta nhı̀n thaH y xung quanh
mı̀nh trong theH giới thực, vậ y thı̀ tạ i sao chú ng ta lạ i tự đạ p đoF nó đi?
Cho đeH n thậ p niê n cuoH i củ a theH kı̉ hai mươi, mộ t quan đieF m như theH là
quan đieF m chủ đạ o. Đa soH cá c nhà vậ t lı́ thực nghiệ m đeG u hà i lò ng (vâ ng, có lẽ hà i
lò ng là từ dù ng chưa chı́nh xá c lad m) sử dụ ng cá c cô ng cụ củ a cơ họ c lượng tử -
những kı́ hiệ u trừu tượng và những kı̃ thuậ t toá n họ c thay vı̀ cờ lê và tua vı́t mà
bạ n hieF u. Họ đã sa§ n sà ng vứt bỏ sự câ n nhad c và chiê m nghiệ m veG ý nghı̃a sâ u xa
củ a nó như cá c nhà trieH t họ c hay là m.
Sự khá c biệ t giữa những cá ch giả i thı́ch đó là cá ch thức chú ng ta mô tả cá i
“đang xả y ra” với mộ t hạ t lượng tử, vı́ dụ mộ t electron, khi chú ng ta đeF cho nó tự
là m cá i mà cá c electron muoH n là m khi cò n lạ i mộ t mı̀nh. NeH u chú ng ta đo mộ t
tı́nh chaH t nhaH t định củ a mộ t electron, vı́ dụ như vị trı́, toH c độ hay nă ng lượng củ a
nó tạ i mộ t thời đieF m nhaH t định, thı̀ cơ họ c lượng tử sẽ cho chú ng ta bieH t chú ng ta
có khả nă ng tı̀m thaH y gı̀. Tuy nhiê n, nó chaN ng cho ta bieH t gı̀ veG cá i electron đang
thực hiệ n khi nó khô ng đang được quan sá t. Đâ y sẽ khô ng phả i là vaH n đeG neH u
chú ng ta có theF tin tưởng cá c electron (và mọ i hạ t lượng tử khá c) hà nh xử mộ t
cá ch hợp lı́, nhưng chú ng khô ng như vậ y. Chú ng sẽ bieH n maH t khỏ i nơi chú ng được
nhı̀n thaH y laG n cuoH i và tự phá t xuaH t hiệ n trở lạ i ở đâ u đó khó tieH p cậ n đoH i với chú ng.
216
Jim Al-Khalili
Chú ng toG n tạ i ở hai nơi cù ng mộ t lú c, chú ng chui haG m qua những hà ng rà o khô ng
theF xuyê n qua, chuyeF n độ ng theo hai hướng khá c nhau đồng thời và thậ m chı́
cùng lúc có mộ t soH tı́nh chaH t mâ u thuam n nhau. Nhưng thời đieF m bạ n nhı̀n đeF thaH y
cá i đang diem n ra, electron sẽ baH t ngờ bad t đaG u tự hà nh xử trở lạ i và khô ng có cá i gı̀
khá c lạ nữa. Tuy nhiê n, những keH t luậ n khô ng theF trá nh khỏ i chú ng ta phả i rú t
ra từ những keH t quả quan sá t củ a mı̀nh là electron đó có khả nă ng nhaH t là đang
thực hiệ n cá i gı̀ đó thậ t sự raH t lạ khi chú ng ta khô ng nhı̀n và o. Thậ t vậ y, mọ i hạ t
lượng tử đeG u hà nh xử theo những kieF u raH t khô ng có khả nă ng neH u chú ng tuâ n
theo những quy tad c gioH ng như những vậ t hằng ngà y mà chú ng ta quen thuộ c.
Vı̀ cơ họ c lượng tử chı̉ cho chú ng ta bieH t cá i nê n trô ng đợi từ keH t quả củ a
những quan sá t củ a chú ng ta nê n chú ng ta phả i đò i hỏ i cá i gı̀ đó khá c nữa neH u
chú ng ta cứ ngoan coH đi tı̀m hieF u cá i đang diem n ra khi chú ng ta khô ng đang nhı̀n
và o. Đâ y là cá i tô i muoH n nó i bap ng những cá ch lı́ giả i khá c nhau. Cho đeH n đâ y, tô i
chı̉ mới đeG cậ p tới cá ch giả i thı́ch Copenhagen, cá ch lı́ giả i mà nhieG u người xem
là lı́ giả i chuaF n. Đó là cá ch giả i thı́ch mà haG u như mọ i sá ch giá o khoa cơ họ c lượng
tử đeG u dù ng và mọ i sinh viê n vậ t lı́ đeG u được họ c. Nhưng có mộ t sự nhaH t trı́ đang
tă ng daG n rap ng thời đạ i củ a nó sad p lụ i tà n. Những người ủ ng hộ nó có lẽ vam n cho
rap ng cá ch giả i thı́ch mà chú ng ta chọ n thuaG n tú y là vaH n đeG hương vị trieH t lı́ thô i
nhưng sự thậ t là ngà y cà ng có nhieG u nhà vậ t lı́ (nhưng chưa phả i là soH đô ng) đang
đi tı̀m cá i gı̀ đó cò n sâ u sad c hơn.
Mộ t trong những lời giả i thı́ch khá c ngoà i quan đieF m Copenhagen, cá i
được những người hâ m mộ du hà nh thời gian đặ c biệ t hứng thú , được gọ i là cá ch
giả i thı́ch đa theH giới. Theo quan đieF m nà y, ngay khi mộ t hạ t lượng tử, ở đâ u đó
trong Vũ trụ , đoH i mặ t trước hai hoặ c nhieG u sự lựa chọ n, thı̀ toà n bộ Vũ trụ tá ch
thà nh mộ t soH vũ trụ song song bap ng với soH lựa chọ n mà hạ t đó có . Theo quan
đieF m nà y, có mộ t soH vô hạ n vũ trụ khá c với vũ trụ củ a chú ng ta với mức độ phụ
thuộ c nhieG u hơn hoặ c ı́t hơn và o chom chú ng đã tá ch khỏ i vũ trụ củ a chú ng ta bao
lâ u roG i, và mom i vũ trụ là có thậ t y hệ t như vũ trụ củ a chú ng ta. Trong nhieG u vũ trụ
trong soH nà y, có toG n tạ i những phiê n bả n carbon củ a bạ n. Trong mộ t soH vũ trụ ,
bạ n là mộ t đạ i gia già u có , trong những vũ trụ khá c, bạ n phả i soH ng nhớp nhá p

trê n đường phoH . Trong những vũ trụ khá c, hó a ra trô ng bạ n raH t gioH ng như bạ n
trong Vũ trụ củ a chú ng ta, ngoạ i trừ mộ t soH chi tieH t thứ yeH u. Trong nhieG u nă m
trời, loạ i sự vậ t nà y được xem là chaH t liệ u củ a truyệ n khoa họ c viem n tưởng, và đoH i
với nhieG u nhà vậ t lı́ nó sẽ vam n là như theH . Khô ng có bap ng chứng thực nghiệ m nà o
rap ng những vũ trụ song song có toG n tạ i vı̀ chú ng ta khô ng theF tieH p xú c với baH t kı̀
vũ trụ nà o khá c, mà sự thậ t là vı̀ nó có những đieF m toH t với tư cá ch là mộ t lı́ thuyeH t
khoa họ c và lı́ giả i thà nh cô ng nhieG u hà nh trạ ng kı̀ lạ củ a theH giới lượng tử. Nhưng
cá i giá phả i trả thı̀ sao? Nhà vậ t lı́ Paul Davies từng nhậ n xé t rap ng cá ch giả i thı́ch
đa theH giới là rẻ veG mặ t giả thuyeH t (mộ t ưu đieF m củ a nó ) nhưng lạ i phung phı́ vũ
trụ .
NeH u laG n đaG u tiê n bạ n gặ p quan đieF m nà y thı̀ có vẻ như khô ng theF có thê m
chom nà o cho những vũ trụ khá c nữa nà y. Xé t cho cù ng, có lẽ bả n thâ n vũ trụ củ a
chú ng ta là vô hạ n khô ng chừng. Toà n bộ những vũ trụ khá c đó có theF ở đâ u chứ?
Cá ch hı̀nh dung ra là hã y nghı̃ Vũ trụ củ a chú ng ta là mộ t taH m phaN ng trả i rộ ng vô
hạ n bap ng cá ch vứt đi hai chieG u củ a nó (hã y nhớ rap ng chú ng ta phả i đi từ khô ng-
thời gian boH n chieG u xuoH ng mộ t taH m hai chieG u). Giờ thı̀ những vũ trụ song song
khá c có theF xem là những taH m choG ng lê n bê n trê n và bê n dưới vũ trụ củ a chú ng
ta. Có đủ chom cho taH t cả với đủ chieG u khô ng gian.
Ngoà i chom phung phı́ vı̀ đò i hỏ i mộ t soH vô hạ n vũ trụ , mộ t soH nhà vậ t lı́
khaN ng định rap ng cá ch giả i thı́ch đa theH giới cũ ng thậ t sự vứt bỏ ý thức. Nó hoạ t
độ ng như sau: Mom i khi bạ n đoH i diệ n trước baH t kı̀ sự lựa chọ n nà o, vı́ dụ như chạ m
và o chó p mũ i củ a bạ n hoặ c khô ng chạ m và o chó p mũ i củ a bạ n, và bạ n chọ n (bạ n
tự do suy nghı̃) khô ng chạ m và o nó , cá i sẽ xả y ra là Vũ trụ chia tá ch là m đô i và
lú c nà y sẽ có mộ t vũ trụ song song trong đó bạ n chạ m tay và o mũ i củ a mı̀nh. Bạ n
bieH t rõ việ c mı̀nh chọ n mộ t trong hai khả nă ng, nhưng sẽ có mộ t phiê n bả n khá c
củ a bạ n trong mộ t vũ trụ song song bieH t rap ng “had n” đã có mộ t lựa chọ n khá c.
Cá ch giả i thı́ch đa theH giới củ a cơ họ c lượng tử được đeG xuaH t bởi mộ t nhà
vậ t lı́ người Mı̃ có tê n gọ i là Hugh Everett III hoG i thậ p niê n 1950 và , mặ c dù lú c
aH y khô ng được hưởng ứng, trong thời gian gaG n đâ y nhậ n được sự ưa chuộ ng
218
Jim Al-Khalili
ngà y mộ t tă ng củ a cá c nhà vũ trụ họ c cả m thaH y rap ng nó là cá ch giả i thı́ch duy nhaH t
hợp lı́ khi á p dụ ng cơ họ c lượng tử đeF mô tả toà n bộ Vũ trụ .
ĐoG ng thời, khá i niệ m vũ trụ song song cò n được khai thá c bởi cá c nhà vă n
khoa họ c viem n tưởng, họ nhậ n ra rap ng nó cứu vớt họ ra khỏ i những nghịch lı́ du
hà nh thời gian. Mới đâ y hơn, nhà vậ t lı́ Oxford David Deutsch đã phá t trieF n phiê n
bả n lı́ thuyeH t củ a riê ng ô ng và trı̀nh bà y rap ng neH u chú ng ta muoH n xé t khả nă ng du
hà nh thời gian veG quá khứ mộ t cá ch nghiê m tú c thı̀ chú ng ta buộ c phả i xé t cá ch
giả i thı́ch đa theH giới mộ t cá ch nghiê m tú c. Tô i nê n giả i thı́ch rap ng Deutsch là mộ t
người raH t ủ ng hộ quan đieF m đa theH giới, cá i ô ng xem là cá ch lı́ giả i đa vũ trụ (thuậ t
ngữ “đa vũ trụ ” hà m ý có vô soH vũ trụ , cá i toF ng theF củ a thực tạ i). Tô i khô ng bị
thuyeH t phụ c bởi quan đieF m nà y, nhưng tô i khô ng theF bá c bỏ nó . Dù gı̀ đi nữa, cá ch
hieF u cơ họ c lượng tử yê u thı́ch củ a tô i là cá ch lı́ giả i củ a nhà vậ t lı́ David Bohm
đò i hỏ i chı̉ mộ t vũ trụ mà bạ n trâ n trọ ng raH t nhieG u.
Vậ y là m theH nà o khá i niệ m đa theH giới đương đaG u với cá c nghịch lı́ du hà nh
thời gian? Như tô i đã nó i ở lựa chọ n thứ ba khi coH gad ng lı́ giả i những khả nă ng
thay theH khá c cho John Connor trong nghịch lı́ Kẻ hủy diệt, mộ t nhà du hà nh thời
gian sẽ khô ng đi và o quá khứ củ a vũ trụ củ a riê ng anh ta hoặ c cô ta – khô ng có gı̀
baH t ngờ vı̀ bieH t rap ng có mộ t soH vô hạ n quá khứ đeF mà lựa chọ n – mà đi và o quá
khứ củ a mộ t vũ trụ song song.
Theo Deutsch, người đã xé t khá i niệ m vũ trụ hı̀nh khoH i mộ t cá ch nghiê m
tú c trong quyeF n sá ch củ a ô ng, Cơ cấu của Thực tại, Vũ trụ khô ng chia thà nh nhieG u
bả n sao củ a chı́nh nó tạ i thời đieF m chú ng ta đoH i mặ t với mộ t sự lựa chọ n. Thay
vậ y, có mộ t soH vô hạ n vũ trụ song song ở ngoà i kia. Tạ i thời đieF m chọ n lựa, chú ng
ta chı̉ đi theo mộ t lộ trı̀nh nhaH t định, gioH ng như mộ t đoà n tà u đi qua mộ t giao lộ
phức tạ p. ĐieG u nà y có nghı̃a là tương lai là mở vı̀ có nhieG u lựa chọ n sa§ n có với
chú ng ta, nhưng quá khứ cũ ng theH . Khô ng thời gian củ a riê ng chú ng ta chı̉ là mộ t
trong vô soH quá khứ và tương lai. Du hà nh và o quá khứ trong đa vũ trụ củ a
Deutsch khô ng khá c với cá ch bı̀nh thường chú ng ta được mang và o tương lai.
Chú ng ta chı̉ đơn giả n đi theo mộ t vò ng lặ p thời gian và o mộ t quá khứ có khả
nă ng nà o đó .

Cá ch tieH p cậ n củ a Deutsch chı̉ là mộ t trong mộ t soH phiê n bả n củ a cá ch giả i
thı́ch đa theH giới. Tô i sẽ xé t lạ i cá c nghịch lı́ du hà nh thời gian củ a chú ng ta trong
khuô n khoF phiê n bả n thường nhậ t hơn củ a lı́ thuyeH t đa theH giới – neH u bạ n có theF
gọ i mộ t soH vô hạ n vũ trụ là thường nhậ t. Nghịch lı́ khô ng có sự lựa chọ n khô ng
cò n á p dụ ng được nữa vı̀ chú ng ta tự do là m thay đoF i quá khứ như chú ng ta muoH n
vı̀ nó sẽ khô ng phả i là quá khứ củ a chú ng ta. Những sự kiệ n trong vũ trụ song
song mà chú ng ta đi tới khô ng nhaH t thieH t diem n ra theo kieF u như chú ng đã diem n ra
trong vũ trụ củ a riê ng chú ng ta. John Connor lú c nà y có theF gieH t mẹ củ a anh ta và
ngă n anh ta ra đời trong vũ trụ đó , trong khi người mẹ trong vũ trụ củ a riê ng anh
ta thı̀ soH ng só t. TaH t nhiê n, neH u anh ta xuoH ng tay khô ng thà nh cô ng thı̀ anh ta sẽ ra
đời. Lú c nà y sẽ có mộ t vũ trụ (sớm sinh sô i do taH t cả những lựa chọ n lượng tử
khá c đang diem n ra) trong đó John Connor trưởng thà nh, nhả y và o mộ t com má y
thời gian và roG i bieH n maH t mã i mã i. Cũ ng sẽ có mộ t vũ trụ khá c nữa trong đó hoặ c
có mộ t, hoặ c có hai “John Connor”, phụ thuộ c và o việ c anh ta có bad n hạ mẹ củ a
mı̀nh được hay khô ng. NeH u ta khô ng gieH t bà thı̀ sẽ có hai John Connor đoG ng thời
toG n tạ i nhưng tuoF i tá c cá ch biệ t nhau vı̀ anh ta đã đi ngược thời gian. Tuy nhiê n,
mộ t đieG u nê n nhớ là xá c suaH t đeF John tı̀m thaH y đường veG vũ trụ củ a riê ng anh ta,
hoặ c mộ t vũ trụ raH t gioH ng với nó , thậ t sự là raH t nhỏ . Đơn giả n là có quá nhieG u khả
nă ng đeF lựa chọ n.
Nghịch lı́ hiệ n hữu từ hư vô cũ ng có theF giả i thı́ch rõ rà ng. Bức tranh Mona
Lot taH t nhiê n được gửi đeH n từ tương lai củ a mộ t vũ trụ song song và được vẽ bởi
Leonardo trong vũ trụ đó . Leonardo thậ m chı́ khô ng caG n phả i gửi bức tranh đó
veG quá khứ tạ i thời đieF m giao hà ng. Oí ng có theF caH t giữ nó . Xé t cho cù ng, cho dù
ô ng có thậ t sự gửi nó veG quá khứ, thı̀ mộ t Leonardo thứ ba sẽ tı̀m thaH y nó trong
com má y thời gian củ a ô ng ta.
Tuy nhiê n, vaH n đeG tạ o ra nhieG u bả n sao củ a chú ng ta bap ng cá ch lặ p vò ng
trong thời gian đã được giả i quyeH t. NeH u cuoH i cù ng có tới 100 bả n sao củ a bạ n
trong mộ t vũ trụ thı̀ đieG u nà y chı̉ có nghı̃a là có 99 vũ trụ khá c từ đó bạ n đã bieH n
maH t. Sự bả o toà n khoH i lượng và nă ng lượng khô ng cò n á p dụ ng cho mom i vũ trụ
rời rạ c mà á p dụ ng cho toà n bộ vũ trụ xem như mộ t toF ng theF .
220
Jim Al-Khalili
Mộ t trong những ưu đieF m củ a phiê n bả n goH c củ a cá ch giả i thı́ch đa theH
giới, trong đó Vũ trụ chı̉ phâ n tá ch khi bạ n đoH i mặ t trước mộ t sự lựa chọ n, là nó
mang lạ i cho chú ng ta mộ t mũ i tê n thời gian hướng theo chieG u tă ng soH lượng vũ
trụ . Luô n luô n có nhieG u vũ trụ trong tương lai hơn trong quá khứ. Nhưng chad c
chad n, bạ n có theF nghı̃, quy tad c nà y có bị vi phạ m khô ng khi chú ng ta cho phé p du
hà nh thời gian ngược veG quá khứ? NeH u tô i đi từ hô m nay veG ngà y hô m qua củ a
mộ t vũ trụ song song, tô i là m cho nó bad t đaG u phâ n chia theo những lựa chọ n mà
tô i có theF quyeH t định lú c tô i có mặ t ở đó . Nhưng là m theH nà o vũ trụ song song đó
có theF bad t đaG u phâ n chia và o hô m qua trước khi tô i đưa ra quyeH t định đi ngược
thời gian? Đâ y có phả i là mộ t dạ ng khá c củ a nghịch lı́ khô ng có sự lựa chọ n hay
khô ng? Có vẻ như vũ trụ song song mà tô i sad p đi và o phả i bieH t trước rap ng tô i sẽ
đi tới và đưa ra những lựa chọ n nhaH t định, từ đó buộ c tô i phả i đi ngược và o vũ
trụ đó , và đưa ra những lựa chọ n như theH .
Mộ t laG n nữa, cá ch giả i thı́ch đa theH giới mang lạ i mộ t loH i thoá t. ThuyeH t
tương đoH i rộng cho phé p mộ t phương phá p keH t noH i Vũ trụ củ a chú ng ta với mộ t
vũ trụ song song có lẽ khô ng nhaH t thieH t phả i du hà nh thời gian veG quá khứ, như
chú ng ta sẽ thaH y trong chương tieH p theo khi tô i giới thiệ u lom sâ u. Mộ t com má y thời
gian taH t nhiê n là mộ t phương phá p thực hiệ n keH t noH i nà y. Cá i sai ở đoạ n trước là
nghı̃ rap ng keH t noH i nà y được tạ o ra tạ i thời khad c chú ng ta du hà nh ngược thời gian.
Khô ng phả i như vậ y. Nó được tạ o ra tạ i thời khad c com má y thời gian ra đời (hay
bad t đaG u hoạ t độ ng) cho phé p khả nă ng du hà nh thời gian đeH n baH t kı̀ vũ trụ nà o
tá ch vũ trụ củ a chú ng ta sau đó với thời khad c khi com má y thời gian khởi độ ng. Tạ i
thời khad c khởi độ ng, sẽ có những vũ trụ trong đó cá c phiê n bả n củ a chú ng ta bad t
đaG u xuaH t hiệ n. Đâ y là vı̀, cho dù chú ng ta quyeH t định khô ng sử dụ ng com má y thời
gian mà phá hủ y nó , thı̀ đã quá muộ n roG i. Đã đoH i mặ t với lựa chọ n nà y, Vũ trụ củ a
chú ng ta phâ n tá ch và có mộ t vũ trụ khá c trong đó chú ng ta khô ng phá hủ y com
má y thời gian mà lạ i sử dụ ng nó . Trong mộ t soH vũ trụ , chú ng ta đi ngược veG đeH n
thời khad c sớm nhaH t có theF có (ngay sau khi com má y thời gian khởi độ ng). Trong
những vũ trụ khá c, chú ng ta đi ngược veG đeH n mộ t thời đieF m muộ n hơn. Ngay cả
khi bạ n vam n đang giam mı̀nh trong com má y thời gian, thı̀ Vũ trụ đã phâ n chia, do

taH t cả những lựa chọ n khá c mà nó đang tạ o ra ở mọ i nơi khá c trong khô ng gian,
và do đó sẽ có mộ t soH vô hạ n “bạ n” đi ngược dò ng thời gian! Tô i nghı̃ tô i nê n
dừng lạ i ở đâ y và đi nap m nghı̉ mộ t chú t mới được.
Tất cả những nhà du hành thời gian ở đâu rồi?

Tô i hi vọ ng tô i đã caH p cho bạ n mộ t chú t ý tưởng veG những vaH n đeG mà chú ng
ta phả i đoH i mặ t neH u chú ng ta khă ng khă ng và o khả nă ng du hà nh thời gian veG quá
khứ. Cá c định luậ t vậ t lı́ như chú ng ta hieF u khô ng bá c bỏ sự du hà nh như theH , vậ y
thı̀ đâ u là chom sai hỏ ng trong lậ p luậ n trê n? Bạ n có theF cả m thaH y rap ng hoặ c là phả i
soH ng với những nghịch lı́ du hà nh thời gian, hoặ c là phả i chaH p nhậ n mộ t soH vô
hạ n những vũ trụ song song thı̀ đú ng là quá nhieG u roG i. Nhưng ngay cả cá c nhà vậ t
lı́ cũ ng khô ng theF đi tới mộ t lậ p luậ n có sức thuyeH t phụ c hơn đeF bá c bỏ nó . Mộ t
câ u hỏ i bạ n có theF nghı̃ tới là những nhà du hà nh thời gian từ tương lai tới nay ở
đâ u cả roG i? NeH u những theH hệ tương lai từng thà nh cô ng trong việ c xâ y dựng mộ t
com má y thời gian thı̀ chad c chad n sẽ có nhieG u người muoH n đeH n thă m theH kı̉ hai mươi
và chú ng ta sẽ bad t gặ p những vị khá ch nà y ở xung quanh chú ng ta hằng ngà y. Vı̀
theH , tô i sẽ liệ t kê ra đâ y nă m nguyê n nhâ n lı́ giả i vı̀ sao chú ng ta khô ng thaH y baH t
cứ nhà du hà nh thời gian nà o:
1. Du hà nh thời gian là bị caH m bởi mộ t soH định luậ t vậ t lı́ nà o đó nhưng chưa
được khá m phá ra.
2. Mộ t com má y thời gian chı̉ có theF đưa bạ n lù i ngược đeH n thời khad c nó khởi
độ ng chứ khô ng lù i veG sớm hơn trước đó được. Cho nê n, neH u chú ng ta bieH t
cá ch xâ y dựng mộ t com má y thời gian trong theH kı̉ thứ hai mươi ba thı̀ chú ng
ta khô ng theF đeH n thă m theH kı̉ thứ hai mươi. Cá ch duy nhaH t đeF đi ngược thời
gian đeH n trước đâ y là neH u chú ng ta bad t gặ p mộ t com má y thời gian xuaH t hiệ n
trong tự nhiê n đã đủ lâ u, vı́ dụ như mộ t lom đen hay mộ t lom sâ u. Có lẽ chaN ng
có com má y nà o như theH được tı̀m thaH y trong nú t thad t Vũ trụ củ a chú ng ta.
3. Những com má y thời gian xuaH t hiệ n trong tự nhiê n được tı̀m thaH y và người
ta thậ t sự sử dụ ng chú ng đeF đi ngược veG theH kı̉ hai mươi, nhưng hó a ra lı́
222
Jim Al-Khalili
thuyeH t đa theH giới là phiê n bả n đú ng củ a thực tạ i. Vũ trụ củ a chú ng ta chưa
haN n là mộ t trong mộ t soH vũ trụ may mad n được những vị khá ch aH y đeH n
thă m.
4. MuoH n nhı̀n thaH y những nhà du hà nh thời gian ở xung quanh chú ng ta thı̀
phả i giả sử trước rap ng họ thậ t sự muoH n đeH n thă m theH kı̉ nà y. Có lẽ , đoH i với
họ , sẽ có những thời kı̀ tươi đẹ p hơn và an toà n hơn đeF mà đeH n thă m.
5. Những nhà du hà nh thời gian từ tương lai đeH n hiệ n diệ n xung quanh chú ng
ta nhưng khô ng heG lê n tieH ng!
Tô i thı́ch nghı̃ tới sự du hà nh thời gian cà ng nhieG u cà ng toH t, nhưng tô i ngạ i
tô i sẽ phả i trả giá cho mong muoH n nà y. Lı́ do thậ t sự khá đơn giả n và tô i đã nhad c
tới ở phaG n trước. ĐeF cho sự du hà nh thời gian veG quá khứ là có theF thı̀ tương lai
– tương lai củ a chú ng ta – phả i có sa§ n ở ngoà i kia. Tô i thaH y đieG u nà y khó mà chaH p
nhậ n được.
Đừng thaH t vọ ng. Lời khuyê n củ a tô i dà nh cho bạ n, neH u bạ n khô ng muoH n từ
bỏ sự du hà nh thời gian, là hã y hà i lò ng với thực teH rap ng vam n cò n đó những kẽ hở
trong cá c định luậ t vậ t lı́ cho phé p nó . Miem n là sự du hà nh thời gian khô ng bị liệ t
và o danh sá ch caH m thı̀ chú ng ta sẽ tieH p tụ c cuộ c hà nh trı̀nh củ a mı̀nh.

224
Jim Al-Khalili

8
LỖ SÂU

226
Jim Al-Khalili

“Nhìn kìa,” cô ta nói, “tôi không phải chuyên gia về thuyết tương đối. Nhưng
chúng ta không nhìn thấy những lỗ đen phải không? Chúng ta không rơi vào
trong chúng phải không? Chúng ta không thoát ra khỏi chúng phải không? Một
gram quan sát thì không đáng giá bằng một tấn lí thuyết ư?”
“Tôi biết, tôi biết,” Vagay nói, giọng ôn hòa. “Phải là cái gì đó khác chứ. Kiến thức
vật lí của chúng ta không thể nào sai được. Phải không nào?”
Anh nêu câu hỏi cuối này với Eda, giọng có phần ai oán, nhưng cô ta chỉ đáp,
“Một lỗ đen xuất hiện tự nhiên không thể nào là một đường hầm; chúng có
những điểm kì dị không thể đi xuyên qua tại tâm của chúng.”
Carl Sagan, Contact
Hà nh trı̀nh củ a chú ng ta đưa chú ng ta đi từ lú c bad t đaG u củ a thời gian đeH n
rı̀a tận cù ng củ a Vũ trụ . Di sả n do Albert Einstein đeF lạ i cho chú ng ta mô tả mộ t
thực tạ i đẹ p hơn nhieG u và bı́ aF n hơn nhieG u so với baH t cứ thứ gı̀ chú ng ta có theF
mơ tới. Đường haG m thời gian, lom đen, những vũ trụ song song, mộ t quá khứ và
mộ t tương lai đoG ng thời toG n tạ i cù ng với hiệ n tạ i, khô ng cá i nà o trong soH nà y là
chaH t liệ u củ a truyệ n khoa họ c viem n tưởng cả . Chú ng cũ ng chaN ng phả i là những
suy đoá n rộ ng hơn củ a mộ t soH ı́t những minh chứng khoa họ c. TaH t cả những cá i
kı̀ lạ nà y là keH t quả củ a những nă m thá ng phá t trieF n từng bước, mộ t soH phá t trieF n
đó nay được xem là những thực teH . Vı́ dụ , sự trô i chậ m lạ i củ a thời gian do lực
haH p dam n khô ng “chı̉ là mộ t lı́ thuyeH t có theF hó a ra sai laG m và o mộ t ngà y nà o đó
khi xuaH t hiệ n cá i gı̀ đó toH t hơn”, mà nó được chứng minh là đú ng trê n mộ t neG n
tả ng hợp thức trong cá c phò ng thı́ nghiệ m khoa họ c. Những quan đieF m khá c,
cũ ng như những khả nă ng khá c, có theF khô ng trụ vững qua phé p thử củ a thời
gian hay tieH p tụ c chịu sự thẩm định chặ t chẽ củ a cá c nhà khoa họ c. Đô i khi mộ t lı́
thuyeH t bị cho là sai rõ rệ t neH u những dự đoá n củ a nó mâ u thuam n với keH t quả củ a
mộ t thı́ nghiệ m nà o đó , hoặ c nó có theF được thay theH bởi mộ t lı́ thuyeH t toH t hơn

giả i thı́ch nhieG u hiệ n tượng hơn và mang lạ i cho chú ng ta sự hieF u bieH t sâ u sad c
hơn veG theH giới tự nhiê n.
Ngà y nay, chú ng ta có theF hợp lı́ tin rap ng cá c lom đen có toG n tạ i. NieG m tin nà y
đú ng baH t chaH p thực teH chú ng ta chưa từng mặ t đoH i mặ t trước mộ t lom đen. Bap ng
chứng cho chú ng thuyeH t phụ c đeH n mức chú ng ta khô ng theF tı̀m ra mộ t lời giả i
thı́ch nà o khá c nữa. Khô ng những cá c lom đen là mộ t hệ quả khô ng theF trá nh khỏ i
củ a thuyeH t tương đoH i rộng, mà chú ng ta cò n nhı̀n thaH y những daH u hiệ u khô ng theF
sai lam n củ a chú ng qua kı́nh thiê n vă n củ a chú ng ta.
Lom sâ u là mộ t vaH n đeG hoà n toà n khá c. Chú ng cũ ng được phé p bởi cá c
phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i rộng mang lạ i mộ t sự mô tả củ a chú ng dưới
dạ ng những thực theF trê n lı́ thuyeH t. Nhưng, khô ng gioH ng như lom đen, lom sâ u vam n
cò n là sự hieH u kı̀ trê n lı́ thuyeH t chứ chưa có bap ng chứng thiê n vă n họ c cho sự toG n
tạ i củ a chú ng trong Vũ trụ thực. Tô i xin lom i đã dậ p tad t ngọ n lửa vui thı́ch với việ c
dộ i mộ t gá o nước lạ nh lê n những vậ t theF mà tô i chưa trı̀nh bà y tới. Có lẽ đâ y chı̉
là cơ cheH phò ng vệ củ a tô i trước sự keH t tộ i từ phı́a những nhà vậ t lı́ khá c rap ng tô i
đang tieH n gaG n đeH n ranh giới giữa thực teH khoa họ c và tieF u thuyeH t viem n tưởng. Vı̀
theH , đeF chứng minh chương nà y trước những người hoà i nghi coH thủ những quan
đieF m củ a họ , tô i sẽ trı́ch dam n mộ t đoạ n ngad n từ phaG n mở đaG u quyeF n sá ch củ a Matt
Visser Lỗ sâu Lorentz: Từ Einstein đến Hawking với phaG n boF sung thê m củ a tô i
trong ngoặ c vuô ng:
“Mặc dù vật lí học lỗ sâu là mang tính suy đoán, nhưng những lí thuyết vật
lí cơ sở, bao gồm thuyết tương đối rộng và [cơ học] lượng tử, đều đã được
kiểm tra và được chấp nhận rộng rãi. [Cho dù] giả như chúng ta thành công
trong việc tự nhốt mình vào một góc khuất được bao quanh bởi những mâu
thuẫn và những cái tai hại không thể lường trước, thì hi vọng rằng loại
thảm họa gặp phải đó sẽ hấp dẫn và chứa đựng nhiều thông tin.”
Như vậ y, có lẽ lom sâ u khô ng toG n tạ i, nhưng ı́t nhaH t thı̀ việ c nghiê n cứu chú ng
có theF giú p chú ng ta tı̀m hieF u thê m mộ t chú t xem Vũ trụ củ a chú ng ta hoạ t độ ng
228
Jim Al-Khalili
như theH nà o. Vâ ng, và trong trường hợp bạ n đang nghi vaH n, chú ng chaN ng có dâ y
mơ rem má gı̀ với những con sâ u cả .
Cầu nối sang một thế giới khác

Khá i niệ m lom sâ u có từ thời ra đời thuyeH t tương đoH i rộng. Hã y nhớ lạ i ở
Chương 4 rap ng Karl Schwarzschild là người đaG u tiê n nhậ n ra cá c phương trı̀nh
củ a thuyeH t tương đoH i rộng củ a Einstein dự đoá n sự toG n tạ i củ a những lom đen. Đặ c
biệ t hơn, lom đen củ a ô ng có chứa mộ t đieF m kı̀ dị tạ i tâ m củ a nó ; mộ t đieF m có mậ t
độ vô hạ n tạ i đó bả n thâ n thời gian đi tới keH t thú c. Tạ i đieF m kı̀ dị, taH t cả những
định luậ t vậ t lı́ đã bieH t đeG u bị phá vỡ. ĐieG u nà y khieH n Einstein đứng ngoG i khô ng
yê n. Oí ng khô ng thı́ch những cá i lom như theH nà y trong khô ng thời gian và ô ng
khô ng cả m thaH y chú ng được che chad n đủ trước theH giới bê n ngoà i bởi châ n trời
sự kiệ n củ a chú ng. ĐoH i với ô ng, đó chı̉ đơn giả n là mộ t trường hợp “ngoà i taG m
nhı̀n, ngoà i nhậ n thức”.
Nă m 1935, Einstein cho cô ng boH mộ t bà i bá o cù ng với người cộ ng sự
Nathen Rosen, trong đó họ coH gad ng chứng minh cá c đieF m kı̀ dị Schwarschild
khô ng toG n tạ i. Bap ng cá ch sử dụ ng mộ t thủ thuậ t toá n họ c gọ i là phép biến đổi tọa
độ, họ có theF vieH t lạ i nghiệ m toá n họ c củ a Schwarschild đeF nó khô ng chứa mộ t
đieF m trong đó khô ng gian và thời gian dừng lạ i. Tuy nhiê n, lời giả i thay theH mà
họ nê u ra đú ng là kı̀ lạ . Họ chứng minh rap ng đieF m kı̀ dị trở thà nh mộ t caG u noH i Vũ
trụ củ a chú ng ta với... mộ t vũ trụ song song! Đâ y khô ng phả i là loạ i vũ trụ song
song sẽ tá ch khỏ i vũ trụ củ a chú ng ta do hệ quả củ a cơ họ c lượng tử như tô i đã
mô tả ở chương trước. MoH i liê n hệ nà y giữa hai vũ trụ được gọ i là cầu nối Einstein-
Rosen. ĐoH i với Einstein, nó thuaG n tú y là mộ t bà i tậ p lı́ thuyeH t veG hı̀nh họ c trong
đó hai khô ng thời gian sẽ được noH i với nhau. Oí ng khô ng tin rap ng mộ t caG u noH i như
theH thậ t sự toG n tạ i, cũ ng y như việ c ô ng khô ng tin rap ng cá c đieF m kı̀ dị thậ t sự toG n
tạ i. Nó chı̉ là mộ t né t lạ củ a toá n họ c củ a thuyeH t tương đoH i rộng.
Những caG u noH i như theH giữa những theH giới khá c nhau chaN ng có gı̀ là mới
mẻ , keF cả khi aH y. Cá c nhà toá n họ c theH kı̉ thứ mười chı́n raH t thà nh thạ o veG khô ng

gian cong và hı̀nh họ c cao chieG u. Thậ t vậ y, đú ng nửa theH kı̉ trước khi Einstein
cô ng boH cô ng trı̀nh củ a ô ng veG thuyeH t tương đoH i rộng, mộ t nhà toá n họ c người
Anh tê n là Charles Dodgson đã vieH t mộ t quyeF n sá ch dà nh cho trẻ em nó i veG đeG tà i
hı̀nh họ c cao chieG u và những vũ trụ song song. Dưới bú t danh Lewis Carrol, ô ng
đã vieH t quyeF n Những cuộc phiêu lưu của Alice vào Xứ sở thần kì hoG i nă m 1865.
Chú ng ta đeG u đã quen thuộ c với tı̀nh tieH t khi Alice đuoF i theo thỏ trad ng xuoH ng mộ t
caG u noH i Einstein-Rosen dam n sang mộ t vũ trụ khá c. Trong quyeF n sá ch, nó được gọ i
là cá i hang thỏ , nhưng tô i tin rap ng nó có ý nghı̃a tương tự. Nguyê n nhâ n những
đieG u kı̀ lạ như theH có theF xả y ra trong Xứ sở thaG n kı̀ là vı̀ cá c định luậ t vậ t lı́ trong
vũ trụ đó là khá c với chú ng ta. TaH t nhiê n, Dodgson khô ng nhậ n thức được loạ i cơ
cheH nà o có theF gâ y ra mộ t đường haG m như theH noH i theH giới củ a chú ng ta với mộ t
theH giới khá c. Hã y nhớ rap ng quyeF n sá ch nà y có trước thuyeH t tương đoH i, cơ họ c
lượng tử và vũ trụ họ c hiệ n đạ i. Câ u chuyệ n chủ yeH u xâ y dựng trê n những khá i
niệ m hı̀nh họ c veG cá ch thức khô ng gian bị uoH n cong và là m theH nà o hai khô ng
gian có theF liê n hệ với nhau trong mộ t siê u khô ng gian cao chieG u nà o đó . Cá i
Einstein nê u rõ hoG i nă m mươi nă m sau đó là sự cong như theH củ a khô ng gian xả y
ra khi có sự tậ p trung đủ mạ nh củ a khoH i lượng (hay nă ng lượng, vı̀ nó tương
đương với khoH i lượng). Lı́ thuyeH t haH p dam n củ a ô ng (tức thuyeH t tương đoH i rộng)
cung caH p cơ sở vậ t lı́ cho những đường haG m như theH dam n sang những theH giới
khá c, mặ c dù chú ng raH t khô ng có khả nă ng toG n tạ i trong thực teH .
Trong mộ t trong tá c phaF m muộ n sau nà y củ a Dodgson, Sylvie và Bruno,
xuaH t bả n nă m 1890, chú ng ta lạ i tı̀m thaH y ô ng (và do đó những nhà toá n họ c khá c
đương thời) cò n nghı̃ tới những con đường tad t bê n trong cù ng mộ t vũ trụ . Trong
câ u chuyệ n đó , Fairyland và Outland ở xa nhau mộ t nghı̀n dặ m đường nhưng liê n
hệ với nhau bởi mộ t “Con đường Hoà ng gia” có theF đưa bạ n từ nơi nà y đeH n nơi
kia gaG n như tức thời. Oí ng cò n mô tả sự du hà nh thời gian, sự thay đoF i toH c độ đoG ng
hoG và sự đả o ngược thời gian.
Trở lạ i thậ p niê n 1930 và nguyê n nhâ n chaN ng ai hứng thú với caG u noH i
Einstein-Rosen là vı̀, khô ng gioH ng như cá i hang thỏ trong Những cuộc phiêu lưu
của Alice vào Xứ sở thần kì, nó chưa bao giờ được dù ng là m mộ t phương tiệ n
230
Jim Al-Khalili
thực teH đeF đi sang mộ t vũ trụ khá c. Mộ t cá ch hı̀nh dung xem caG u noH i Einstein-
Rosen hı̀nh thà nh như theH nà o là hã y tưởng tượng mộ t đieF m kı̀ dị trong Vũ trụ
củ a chú ng ta tự gad n nó với mộ t đieF m kı̀ dị trong vũ trụ song song kia. Vậ y đâ y có
phả i là cá i sẽ xả y ra neH u chú ng ta rơi và o trong mộ t lom đen? Hã y nghı̃ những lom
đen là cá i gı̀ đó gioH ng như kieH p sau. Khô ng ai thậ t sự bieH t được cá i gı̀ đang chờ họ
khi họ cheH t đi và , gioH ng như vậ y, chú ng ta khô ng theF chad c chad n cá i gı̀ sẽ xả y ra với
chú ng ta khi chú ng ta nhả y và o mộ t lom đen cho đeH n khi chú ng ta thậ t sự là m như
theH . Ngay cả khi aH y, chú ng ta cũ ng khô ng theF nà o gửi phả n hoG i thô ng tin veG cho
những người đang chờ ở bê n ngoà i châ n trời sự kiệ n. Là mộ t nhà khoa họ c, tô i
thı́ch suy nghı̃ rap ng chú ng ta bieH t veG những lom đen nhieG u hơn mộ t chú t so với
chuyệ n kieH p sau, vı̀ ı́t ra thı̀ cá c lom đen cò n tuâ n theo cá c phương trı̀nh toá n họ c!
Vậ y đâ u là chom sai khi xem caG u noH i Einstein-Rosen là mộ t phương tiệ n đi
sang những theH giới khá c? Vâ ng, trước tiê n hã y bad t đaG u với châ n trời sự kiệ n.
Mộ t khi bạ n nhả y và o mộ t lom đen thı̀ bạ n khô ng theF nà o trở ra được nữa. TaH t
nhiê n, đeF đi ra ở phı́a bê n kia, cá i lom đen mà bạ n nhả y và o sẽ caG n bieH n thà nh mộ t
lom trad ng. Hã y nhớ rap ng đâ y là cá i ngược lạ i củ a lom đen, từ đó vậ t chaH t sẽ tuoG n ra
chứ khô ng rơi và o. Do đó , những lom trad ng phả i được bao quanh bởi cá i ngược lạ i
củ a châ n trời sự kiệ n, cá i được gọ i là phản chân trời, nó cho phé p lưu thô ng đi ra
mộ t chieG u và khô ng bao giờ cho và o. Thậ t khô ng may, phả n châ n trời là raH t khô ng
beG n và bieH n thà nh châ n trời bı̀nh thường trong chừng và i giâ y sau khi hı̀nh thà nh.
Cho nê n, đã đi qua châ n trời sự kiệ n củ a lom đen ban đaG u, bạ n sẽ nhậ n thaH y có mộ t
châ n trời sự kiệ n thứ hai chặ n loH i ra củ a bạ n ở phı́a bê n kia. Hã y tưởng tượng có
mộ t người tù nhâ n trong mộ t xà lim khó a chặ t phá t hiệ n thaH y mộ t đường haG m
dưới giường ngủ củ a anh ta. Nó đi lò ng vò ng và i mé t dưới đaH t roG i dam n ra mộ t xà
lim khó a chặ t khá c.
VaH n đeG chı́nh đoH i với caG u noH i Einstein-Rosen là toà n bộ hệ thoH ng raH t khô ng
beG n. CaG u noH i đó sẽ chı̉ toG n tạ i trong mộ t phaG n nhỏ củ a mộ t giâ y trước khi bieH n
maH t. Thậ t vậ y, thời gian toG n tạ i củ a chieH c caG u quá ngad n nê n keF cả á nh sá ng cũ ng
chaN ng đủ nhanh đeF đi xuyê n qua nó . Cho nê n, neH u bạ n từng nhả y và o mộ t lom đen

với hi vọ ng đi qua nó , bạ n sẽ luô n luô n bị kẹ t lạ i ở đieF m kı̀ dị, và việ c có cơ theF bị
né n xuoH ng đeH n kı́ch cỡ nhỏ hơn nhieG u so với mộ t nguyê n tử là cá i chaN ng ai ham.
Đó là đã giả sử bạ n khô ng bị xé toạ c ra bởi lực haH p dam n thủ y trieG u trước
khi bạ n đi tới đieF m kı̀ dị. Lom đen đó sẽ phả i là mộ t siê u lom đen thı̀ bạ n mới có theF
soH ng só t đi qua châ n trời sự kiệ n. Tó m lạ i, caG u noH i Einstein-Rosen có theF khô ng
bao giờ trở thà nh mộ t phương tiệ n đeF đeH n thă m mộ t vũ trụ lá ng gieG ng, và do đó
nó chı̉ là mộ t sự hieH u kı̀ lı́ thuyeH t trong nhieG u nă m qua mà thô i.
Alice qua chiếc gương soi

Đã có mộ t soH né t noF i bậ t trong lịch sử vậ t lı́ về lom sâ u. Sau nghiê n cứu củ a
Einstein và Rosen hoG i giữa thậ p niê n 1930, chaN ng có gı̀ xả y ra cho đeH n khi John
Wheeler, mộ t trong những nhà vậ t lı́ vı̃ đạ i nhaH t củ a theH kı̉ hai mươi (và là người
đã đặ t ra cá i tê n lom đen) cô ng boH mộ t bà i bá o và o nă m 1955. Trong bà i bá o đó ,
ô ng laG n đaG u tiê n chứng minh rap ng mộ t đường haG m trong khô ng thời gian khô ng
nhaH t thieH t noH i Vũ trụ củ a chú ng ta với mộ t vũ trụ song song, mà có theF uoH n cong
đeF noH i hai vù ng khá c nhau củ a Vũ trụ củ a chú ng ta lạ i với nhau (gioH ng như cá i
tay caG m trê n coH c cà phê ). Nó sẽ là mộ t đường haG m phá t sinh từ khô ng thời gian
bı̀nh thường mang lạ i mộ t lộ trı̀nh khá c giữa hai “cá i miệ ng” củ a nó qua mộ t chieG u
cao hơn. Hai nă m sau đó , ô ng đã nê u lom sâ u thà nh mộ t biệ t ngữ vậ t lı́ trong mộ t
bà i bá o noF i bậ t nó i veG cá i ô ng gọ i là “hı̀nh độ ng lực họ c”, nghı̃a là nghiê n cứu cá ch
thức hı̀nh họ c, hay hı̀nh dạ ng, củ a khô ng gian bieH n thiê n và diem n tieH n. TaH t nhiê n,
tá c phaF m củ a ô ng vam n là lı́ thuyeH t thuaG n tú y. Mụ c tiê u củ a nó là tı̀m hieF u khô ng
thời gian có theF xoad n lạ i thà nh những hı̀nh dạ ng gı̀ và chaN ng nghiê n cứu gı̀ việ c
sử dụ ng lom sâ u cho con người đi xuyê n qua. Thậ t vậ y, những lom sâ u mà Wheeler
quan tâ m là những cá i lom cực kı̀ nhỏ . Oí ng đang nghiê n cứu caH u trú c củ a khô ng
thời gian ở thang bậ c nhỏ nhaH t có theF có , nơi cơ họ c lượng tử cho chú ng ta bieH t
rap ng mọ i thứ trở nê n mờ nhạ t và baH t định. XuoH ng đeH n thang bậ c nà y, ngay cả
khô ng thời gian cũ ng trở nê n sủ i bọ t và phù du, và mọ i kieF u hı̀nh dạ ng và caH u
trú c khá c lạ , trong đó có những lom sâ u mini, có theF hı̀nh thà nh ngam u nhiê n. Tô i sẽ
232
Jim Al-Khalili
gọ i đâ y là những lom sâ u lượng tử và chú ng ta sẽ gặ p lạ i chú ng laG n nữa trong phaG n
sau.
Sự kiệ n quan trọ ng nhaH t là và o nă m 1963 khi nhà toá n họ c người New
Zealand Roy Kerr phá t hiệ n thaH y cá c phương trı̀nh Einstein dự đoá n sự toG n tạ i
củ a mộ t loạ i lom đen hoà n toà n mới: mộ t lom đen đang quay tròn, mặ c dù lú c đaG u
ô ng khô ng nhậ n ra như vậ y. Chı̉ sau đó người ta mới nhậ n ra rap ng nghiệ m Kerr
á p dụ ng cho baH t kı̀ ngô i sao đang quay trò n nà o co lạ i thà nh mộ t lom đen và , vı̀ taH t
cả cá c ngô i sao đeG u đang quay trò n xung quanh trụ c củ a chú ng ở những toH c độ
khá c nhau, nê n những lom đen củ a Kerr là khá i quá t hơn và thực teH hơn những lom
đen khô ng quay củ a Schwarzschild. Ngoà i ra, mộ t lom đen có theF quay nhanh hơn
nhieG u so với ngô i sao bı̀nh thường đã sinh ra nó vı̀ nó nhỏ và đặ c hơn raH t nhieG u.
(Hã y nhớ tô i đã nê u sự tương tự với vậ n độ ng viê n trượt bă ng đang quay trò n
khi tô i mô tả những lom đen như theH ở Chương 4.) Cá i haH p dam n ở những keH t quả
tı́nh toá n củ a Kerr là bả n chaH t củ a đieF m kı̀ dị tạ i tâ m củ a mộ t lom đen như theH . Nó
khô ng cò n là mộ t đieF m kı́ch cỡ zero như đieF m kı̀ dị tạ i tâ m củ a những lom đen
Schwarschild mà thay vậ y nó có dạ ng hı̀nh vò ng. Chu vi củ a cá i vò ng đó là toà n
bộ vaH n đeG caG n nó i, và nó có beG dà y gaG n như bap ng khô ng và vı̀ theH có mậ t độ gaG n
như vô hạ n. Ơå giữa cá i vò ng đó là khô ng gian troH ng rom ng. Mộ t cá i vò ng kı̀ dị như
vậ y, tù y thuộ c và o khoH i lượng và spin củ a nó , có theF có mộ t đường kı́nh đủ lớn
cho con người và cả phi thuyeG n củ a họ đi xuyê n qua.1
Nhà thiê n vă n vậ t lı́ Oxford John Miller trı̀nh bà y rap ng, trong khi nghiệ m
Kerr chı̉ bieF u diem n tı́nh chaH t củ a khô ng thời gian ở bê n ngoà i mộ t lom đen đứng yê n
nà o đó đang quay trò n, thı̀ chưa có daH u hiệ u nà o cho thaH y nó mô tả cá i diem n ra ở
bê n trong châ n trời sự kiệ n, keF cả những thứ xung quanh đieF m kı̀ dị vò ng. Nó chı̉
là mộ t bức tranh khả dı̃ củ a cá i bê n trong mộ t lom đen có theF trô ng như theH . Miller
đeG xuaH t rap ng những mô tả như vậ y nê n đi kè m với mộ t sự cả nh bá o nhaH t định
nà o đó .
1Như vậ y, đieF m kı̀ dị khá i quá t hơn những đieF m kı́ch cỡ zero. Mộ t đieF m kı̀ dị là baH t cứ nơi nà o
đá nh daH u ranh giới củ a khô ng thời gian. Cho nê n, trong mô hı̀nh taH m cao su 2D, mọ i đường cad t
trê n taH m đó đeG u tạ o nê n mộ t đieF m kı̀ dị.

Với suy nghı̃ nà y trong đaG u, tô i sẽ tieH p tụ c trı̀nh bà y và mô tả mộ t lom đen
Kerr có theF trô ng như theH nà o. Trước tiê n, đieF m kı̀ dị vò ng thı̀ khô ng gioH ng với
đieF m kı̀ dị củ a Schwarzschild. ChaN ng hạ n, mộ t kı̀ dị vò ng có mộ t châ n trời thứ hai,
ở bê n trong, gọ i là chân trời Cauchy, bao quanh đieF m kı̀ dị đó . TaH t nhiê n, mộ t khi
bạ n đã bă ng qua châ n trời sự kiệ n phı́a ngoà i thı̀ bạ n khô ng cò n đường nà o tieH n
lui nữa. Nhưng ı́t nhaH t bạ n sẽ có theF nhı̀n thaH y á nh sá ng đeH n từ Vũ trụ bê n ngoà i,
mặ c dù nó sẽ bị bẻ cong và hộ i tụ do lực haH p dam n củ a lom đen. Châ n trời Cauchy
đá nh daH u ranh giới bê n trong đó bạ n sẽ khô ng cò n nhı̀n thaH y á nh sá ng từ Vũ trụ
bê n ngoà i nữa. ĐieG u nà y thoá ng nghe ra thı̀ hợp lı́, nhưng khô ng đơn giả n theH . Lom
đen là nơi kı̀ quá i đeH n mức khô ng có cá i gı̀ là rõ rà ng cả . Mộ t trong những tiê n
đoá n kı̀ lạ củ a cơ sở toá n họ c củ a lom đen là cá i xả y ra với á nh sá ng bạ n nhı̀n thaH y
đeH n từ Vũ trụ bê n ngoà i khi bạ n rơi veG phı́a châ n trời Cauchy. Vı̀ thời gian củ a
bạ n đang trô i qua mom i lú c mộ t chậ m đi, nê n thời gian ở bê n ngoà i đang trô i nhanh
cho đeH n khi, tạ i châ n trời Cauchy, thời gian ở bê n ngoà i đang chạ y nhanh vô hạ n
và bạ n sẽ thaH y toà n bộ tương lai củ a Vũ trụ ló e qua trước mad t bạ n tạ i thời khad c
bạ n bă ng qua châ n trời đó . Tô i thaH y đieG u nà y có chú t quá khó hieF u, ngay khi bạ n
muoH n nhı̀n thaH y toà n bộ quá khứ củ a mı̀nh ló e qua trước mad t, thı̀ thay vậ y bạ n
lạ i nhı̀n thaH y toà n bộ tương lai.
ĐeF đả m bả o khô ng là m phậ t lò ng baH t cứ người nà o say mê trước những lom
đen, tô i phả i nó i thê m rap ng, trê n thực teH , thậ t ra bạ n sẽ khô ng có cá i nhı̀n â n huệ
veG tương lai củ a Vũ trụ vı̀ toà n bộ á nh sá ng đi và o trong lom đen đeG u sẽ đi tới cù ng
mộ t lú c trong mộ t cá i chớp mad t. Dò ng á nh sá ng đoF và o sẽ bị né n veG phı́a đaG u xanh
củ a quang phoF . Đâ y là cá i ngược lạ i củ a cá i nhı̀n thaH y bởi mộ t nhà quan sá t ở bê n
ngoà i lom đen đang nhı̀n thaH y á nh sá ng đang rơi và o. Trong trường hợp đó , á nh
sá ng bị dã n ra (lệ ch đỏ ). Khi bạ n tieH n đeH n châ n trời Cauchy, bạ n thaH y á nh sá ng bị
lệ ch xanh cà ng lú c cà ng nhieG u hơn veG phı́a taG n soH cao hơn. ĐieG u nà y hà m ý rap ng
á nh sá ng đang thu thê m nă ng lượng và bạ n sẽ bị rá n chá y xè o xè o bởi vụ noF sau
cuoH i củ a bức xạ nă ng lượng cao vô hạ n. Xin lom i nhé . TaH t nhiê n, toà n bộ vaH n đeG ở
đâ y là đang giả sử bạ n cò n soH ng só t trước lực thủ y trieG u haH p dam n ké o bạ n dã n
că ng ra và xé bạ n thà nh từng mả nh trước khi bạ n đi tới châ n trời Cauchy.
234
Jim Al-Khalili
Ta hã y tạ m gá t qua mộ t bê n vaH n đeG taG m thường là bị ké o thà nh mı̀ sợi và
roG i bị naH u chı́n trong bức xạ và hã y nhı̀n gaG n hơn chú t nữa veG bả n thâ n đieF m kı̀
dị. Cơ sở toá n họ c củ a thuyeH t tương đoH i rộng dường như đeG xuaH t rap ng đieF m kı̀ dị
Kerr là mộ t cửa soF mở sang mộ t vũ trụ khá c. Thay vı̀ Alice rơi xuoH ng mộ t caG u noH i
Einstein-Rosen dam n sang Xứ sở thaG n kı̀, đâ y là chom cô có theF bước qua gương soi.
Bạ n thaH y đó , miem n là bạ n ở cá ch xa đieF m kı̀ dị, bạ n có theF đi xuyê n qua tâ m củ a
vò ng kı̀ dị (đả m bả o rap ng bạ n khô ng tieH n đeH n quá gaG n cá c cạ nh vı̀ đó là nơi có
“chaH t liệ u” củ a đieF m kı̀ dị). Mộ t khi bạ n là m được như vậ y, bạ n sẽ đeF lạ i khô ng
thời gian củ a chú ng ta ở phı́a sau lưng.
Vậ y bạ n sẽ đi tới đâ u neH u như bạ n nhả y qua cá i vò ng lửa vũ trụ nà y? Câ u
trả lời là nó phụ thuộ c chủ yeH u và khô ng theF đieG u khieF n và o đường đi chı́nh xá c
củ a bạ n xuyê n qua đieF m kı̀ dị. Mộ t khả nă ng là bạ n sẽ đi tới mộ t bộ phậ n khá c
củ a vũ trụ củ a chú ng ta và , vı̀ thời gian và khô ng gian là hò a lam n, nê n haG u như
chad c chad n bạ n cũ ng sẽ đi tới mộ t thời đieF m khá c. Bạ n có theF xuaH t hiệ n trong quá
khứ xa xă m hoặ c trong tương lai xa xô i. [Hay đaH y, bạ n nghı̃, ı́t ra thı̀ đâ y là mộ t
com má y thời gian đı́ch thực.] Nhưng ngoà i toà n bộ những cá i nguy hieF m củ a việ c
nhả y và o mộ t lom đen đang quay trò n, thı̀ việ c đi xuyê n qua đieF m kı̀ dị Kerr là mộ t
chuyeH n đi mộ t chieG u. Tô i khô ng có ý nó i rap ng bạ n khô ng theF đi ngược từ phı́a bê n
kia vò ng trở veG mộ t khi bạ n đã nhả y qua, nhưng đơn giả n là bạ n khô ng theF tı̀m
thaH y chı́nh mı̀nh trở veG nơi và khi bạ n xuaH t phá t. O∫ , và đừng quê n rap ng cò n có
mộ t châ n trời sự kiệ n mộ t chieG u ngă n khô ng cho bạ n thoá t ra.
Hã y đeF tô i tó m tad t những lı́ lẽ tá n thà nh và phả n đoH i việ c xem lom đen Kerr
là mộ t “coF ng sao”. VeG mặ t tı́ch cực, bạ n có theF trá nh bị né n lạ i đeH n kı́ch cỡ zero
bap ng cá ch thậ n trọ ng tı̀m phương hướng đi qua tâ m củ a đieF m kı̀ dị. VaH n đeG ở đâ y
là ở chom , từ bê n ngoà i châ n trời sự kiệ n, bạ n khô ng theF nhı̀n thaH y mı̀nh đi và o với
mộ t gó c bao nhiê u. Đi và o từ mộ t bê n nà o đó (trong mặ t phaN ng vò ng) thı̀ bạ n sẽ
khô ng theF trá nh được bị chuyeF n độ ng xoad n oH c và o trong và lao và o vò ng. Mộ t sự
khá c biệ t quan trọ ng hơn giữa đieF m kı̀ dị bê n trong lom đen đang quay (Kerr) và
lom đen khô ng quay (Schwarzschild) là khô ng gian và thời gian bị cuộ n lạ i theo
những cá ch khá c nhau. Theo biệ t ngữ củ a thuyeH t tương đoH i, mộ t kı̀ dị đieF m được

gọ i là kieF u-không gian cò n mộ t kı̀ dị vò ng được gọ i là kieF u-thời gian. Mộ t kı̀ dị
kieF u-khô ng gian đá nh daH u ranh giới củ a thời gian (hoặ c là sự bad t đaG u củ a nó , vı́
dụ như kı̀ dị Big Bang, hoặ c sự keH t thú c củ a nó như trong trường hợp lom đen) cò n
mộ t kı̀ dị kieF u-thời gian đá nh daH u ranh giới củ a khô ng gian, đó là cá ch có theF xem
nó là mộ t cá nh cửa soF vươn ra ngoà i Vũ trụ củ a chú ng ta.
Nó i chung, thậ t sự có mộ t sự ngượng nghịu trước hai châ n trời rad c roH i đó .
Châ n trời sự kiệ n chı̉ cho phé p du hà nh mộ t chieG u, và nó chad n kı̀ dị khuaH t taG m
nhı̀n đeF chú ng ta khô ng theF chọ n gó c thı́ch hợp mà đi và o. Mặ t khá c, châ n trời
Cauchy là nơi bạ n bị hạ gụ c trước bức xạ bị lệ ch xanh vô hạ n. Vı̀ theH , cá i chú ng ta
thậ t sự muoH n có là giả i thoá t những châ n trời nà y, đeF lạ i cá i gọ i là mộ t kì dị trần
phơi ra trước Vũ trụ bê n ngoà i. Có mộ t soH cá ch (có lẽ ) đeF có mộ t kı̀ dị traG n. Mộ t
là qua sự bức xạ Hawking, nhờ đó mộ t lom đen daG n daG n bay hơi cho đeH n khi châ n
trời củ a nó lù i ra xa hoà n toà n, đeF lạ i mộ t kı̀ dị traG n. Nhưng đâ y vam n cò n là giả
thuyeH t gâ y nhieG u tranh cã i và nhieG u nhà vậ t lı́ tin rap ng khi mộ t lom đen bay hơi
hoà n toà n, nó chaN ng đeF lạ i cá i gı̀ cả . Dam u sao, đâ y chı̉ là cá i có khả nă ng xả y ra với
những lom đen raH t nhỏ và chaN ng ai đủ kiê n nham n mà chờ cho đeH n khi mộ t siê u lom
đen đang quay bay hơi heH t. Tuy nhiê n, mộ t lom đen như theH có theF bị tước maH t
châ n trời củ a nó theo mộ t cá ch khá c. Bạ n thaH y đó , mộ t lom đen đang quay cà ng
nhanh thı̀ châ n trời Cauchy củ a nó sẽ cà ng rộ ng ra bê n ngoà i và cà ng tieH n gaG n
đeH n châ n trời sự kiệ n phı́a ngoà i. NeH u nó quay đủ nhanh thı̀ hai châ n trời đó
choG ng lê n nhau, và , tạ i thời khad c đó , toá n họ c dự đoá n rap ng chú ng sẽ hủ y lam n
nhau và cả hai cù ng bieH n maH t.
Mộ t kı̀ dị traG n cò n có theF hı̀nh thà nh từ sự co lạ i củ a mộ t khoH i lượng lớn,
khô ng có dạ ng caG u, nhưng lựa chọ n nà y cũ ng cò n gâ y tranh cã i vı̀ những hı̀nh
dạ ng như theH khô ng có khả nă ng toG n tạ i trong Vũ trụ thực. Dự đoá n là loạ i kı̀ dị
traG n như theH nà y có theF hı̀nh thà nh từ những mô phỏ ng phức tạ p trê n má y tı́nh
mà cá c nhà thiê n vă n vậ t lı́ đã nghiê n cứu.
TaH t nhiê n, tô i muoH n nhad c bạ n rap ng đa phaG n những gı̀ tô i trı̀nh bà y từ trước
đeH n nay trong chương nà y là dựa trê n những dự đoá n và suy đoá n lı́ thuyeH t. Cá c
nhà vậ t lı́ khô ng tin rap ng chú ng ta sẽ có theF đi qua mộ t kı̀ dị Kerr traG n và đi đeH n
236
Jim Al-Khalili
mộ t vũ trụ khá c, hay thậ m chı́ là phı́a bê n kia củ a vũ trụ củ a chú ng ta. Mộ t phaG n
lı́ do cho sự hoà i nghi (và boH i roH i) củ a họ là neH u chú ng ta có theF thı̀ chú ng ta sẽ có
khả nă ng sử dụ ng nó là m mộ t com má y thời gian và , như chú ng ta đã thaH y trong
chương trước, đó chaN ng phả i là mộ t lựa chọ n mà nhieG u nhà vậ t lı́ sa§ n sà ng xé t
đeH n.
Thế nhưng có mộ t soH khó khă n thực teH có khả nă ng sẽ là m cho toà n bộ ý
tưởng du hà nh xuyê n qua những kı̀ dị vò ng như theH thà nh khô ng theF khi coH gad ng
đi xuyê n qua caG u noH i Einstein-Rosen. Trước heH t, có vẻ chaN ng có khả nă ng cho mộ t
lom đen nà o đó có theF quay đủ nhanh đeF né m đi cá c châ n trời củ a nó . Và nghiê n
cứu trong thời gian raH t gaG n đâ y dường như cho bieH t rap ng châ n trời Cauchy ké m
beG n đeH n mức ngay khi bạ n đi qua nó (thậ m chı́ neH u bạ n đang trê n đường đi xuyê n
qua tâ m củ a kı̀ dị) bạ n sẽ là m nó bieH n dạ ng đủ đeF bieH n nó thà nh cá i gọ i là mộ t kı̀
dị yeH u toà n phaG n, tuy nhiê n khi đó bạ n sẽ bị giữ lạ i ở bê n trong.
Khi khoa học gặp gỡ truyện viễn tưởng

KieH n thức hiệ n nay củ a chú ng ta veG những lom đen dường như cho thaH y
chú ng khô ng bao giờ có theF được sử dụ ng trong thực teH đeF là m cửa soF hay caG u
noH i sang những vũ trụ khá c, hoặ c đeH n những phaG n khá c thuộ c vũ trụ củ a chú ng
ta, cho dù chú ng ta có theF đi và o mộ t lom đen đi chă ng nữa. Chú ng vam n là đeG tà i
mà u mỡ cho cá c nhà vă n vieH t tieF u thuyeH t viem n tưởng, những người khô ng heG nả n
chı́ bởi sự phả n đoH i củ a cá c nhà vậ t lı́ hay thậ m chı́ bởi bap ng chứng thực nghiệ m.
Tuy nhiê n, khô ng phả i nhà tieF u thuyeH t viem n tưởng nà o cũ ng taF y chay những keH t
quả mới nhaH t và những dự đoá n củ a cá c nhà vậ t lı́. NhieG u tá c giả truyệ n khoa họ c
viem n tưởng là những nhà khoa họ c chuyê n nghiệ p và sẽ thoF i và o câ u chuyệ n củ a
họ rap ng ı́t ra thı̀ họ khô ng cheH giem u ra mặ t trước cá c định luậ t vậ t lı́. Đâ y là trường
hợp xả y ra và o nă m 1985 khi nhà thiê n vă n vậ t lı́ danh tieH ng, tá c giả và là người
dam n chương trı̀nh truyeG n hı̀nh Carl Sagan vieH t quyeF n tieF u thuyeH t Contact (Tiếp
xúc). Trong câ u chuyệ n đó , đã được dựng thà nh phim, loà i người tieH n hà nh giao
tieH p với mộ t neG n vă n minh tiê n tieH n ngoà i địa caG u sử dụ ng mộ t đường haG m xuyê n

qua siê u khô ng gian (mộ t lom sâ u2) liê n keH t hai phaG n xa xă m củ a Ngâ n hà qua
những vị anh hù ng trong câ u chuyệ n đó . Sagan bieH t rõ khả nă ng củ a caG u noH i
Einstein-Rosen hay đieF m kı̀ dị Kerr đoH i với mụ c đı́ch nà y, nhưng ô ng muoH n câ u
chuyệ n củ a mı̀nh cà ng thực teH cà ng toH t và có cơ sở khoa họ c. Nó i chung, mặ c dù
toà n bộ ý tưởng viem n tưởng là chú ng ta có theF nghı̃ ra những thứ muoH n có khi
câ u chuyệ n diem n tieH n, nhưng là mộ t nhà khoa họ c đã qua đà o tạ o, Sagan xá c định
rap ng ô ng chı̉ đưa và o câ u chuyệ n những cá i ı́t nhaH t được thuyeH t tương đoH i rộng
xem là có theF .
Vı̀ theH , Sagan đã gửi bả n nhá p sơ bộ củ a bả n thả o cho mộ t người bạ n củ a
ô ng, Kip Thorne trong Nhó m Thiê n vă n Vậ t lı́ Lı́ thuyeH t ở Việ n Cô ng nghệ
California. Thorne là mộ t trong những chuyê n gia hà ng đaG u theH giới veG thuyeH t
tương đoH i rộng và Sagan hi vọ ng ı́t nhaH t ô ng có theF đi tới mộ t đeG xuaH t hoặ c hai
người dựa trê n những keH t quả khoa họ c mới nhaH t nhap m tă ng thê m sự tin cậ y cho
câ u chuyệ n. Nhưng cả hai ô ng đeG u khô ng sa§ n sà ng cho cá i xả y ra sau đó . Yê u caG u
củ a Sagan đá nh thức lò ng hieH u kı̀ củ a Thorne và , với sự hom trợ củ a nghiê n cứu
sinh củ a ô ng, Michael Morris, Thorne quyeH t định xử lı́ vaH n đeG từ mộ t gó c nhı̀n că n
bả n. ĐeF hieF u phương phá p củ a ô ng, tô i sẽ lı́ giả i cá c phương trı̀nh Einstein củ a
thuyeH t tương đoH i rộng đạ i khá i trô ng như theH nà o. Ơå mộ t veH củ a cá c phương trı̀nh
là thô ng tin veG khoH i lượng và nă ng lượng cò n veH kia củ a cá c phương trı̀nh mô tả
sự cong củ a khô ng thời gian trong sự có mặ t củ a khoH i lượng và nă ng lượng nà y
– đủ đeF nó i rap ng cá c phương trı̀nh nà y phức tạ p hơn và phong phú hơn phương
trı̀nh thuyeH t tương đoH i hẹp củ a ô ng, E = mc2. Thường thı̀ cá c nhà vậ t lı́ sẽ bad t đaG u
bap ng cá ch định nghı̃a khoH i lượng và nă ng lượng củ a mộ t vù ng nhaH t định củ a
khô ng thời gian, vı́ dụ như mộ t ngô i sao, roG i sau đó giả i cá c phương trı̀nh Einstein
đeF tı́nh xem khô ng gian xung quanh bị ả nh hưởng như theH nà o và nó có những
tı́nh chaH t gı̀. Thorne bad t đaG u nghı̃ veG những lom sâ u có được phé p trê n lı́ thuyeH t hay
khô ng, nhưng ô ng khô ng đi theo phương phá p truyeG n thoH ng. Nó i chung, ô ng
2Lưu ý rap ng cho đeH n đâ y tô i vam n trá nh sử dụ ng thuậ t ngữ “lom sâ u đụ c” đeF mô tả mộ t liê n keH t giữa
hai lom đen, cho dù có đang quay hay khô ng. Thay vậ y, tô i vam n bá m laH y tê n gọ i caG u noH i Einstein-
Rosen hoặ c đieF m kı̀ dị Kerr. Sở dı̃ tô i là m vậ y là vı̀ mộ t nguyê n do sẽ sớm rõ rà ng ở phaG n sau.
238
Jim Al-Khalili
nhậ n thức rõ những vaH n đeG quaH y raG y những nghiệ m thô ng thường cho cá c lom đen,
vı́ dụ như châ n trời sự kiệ n, lực thủ y trieG u, những kı̀ dị khô ng beG n, những đường
haG m khé p lạ i trước khi bạ n đi qua và vâ n vâ n. Thay vậ y, ô ng bad t đaG u với mộ t
danh sá ch mong muoH n. Oí ng bieH t rap ng với mụ c đı́ch câ u chuyệ n củ a Sagan thı̀ lom
sâ u sẽ phả i beG n, mở liê n tụ c, khô ng có châ n trời sự kiệ n ở hai bê n đeF cho phé p
sự du hà nh hai chieG u, khô ng có đieF m kı̀ dị nà o và khô ng có baH t kı̀ lực thủ y trieG u
khó chịu nà o sẽ gieH t cheH t mọ i nhà du hà nh trước khi họ có theF đi và o. Sau đó ,
cù ng với những đoG ng nghiệ p tạ i Caltech, ô ng bad t tay và o thieH t keH (trê n cơ sở toá n
họ c) hı̀nh dạ ng mà khô ng thời gian phả i có đeF thỏ a mã n taH t cả những yê u caG u củ a
ô ng. Trước sự baH t ngờ củ a ô ng, ô ng tı̀m thaH y đieG u nà y thậ t sự là có theF .
Thorne nhậ n ra ô ng có theF thieH t keH đú ng loạ i lom sâ u mà Sagan đang tı̀m
kieH m. Hó a ra trê n lı́ thuyeH t có theF có mộ t liê n keH t giữa hai phaG n củ a Vũ trụ mà ,
trê n giả n đoG , trô ng gioH ng hệ t như lom sâ u lượng tử củ a Wheeler hoG i ba mươi nă m
trước đó . Nhưng laG n nà y cá c đường haG m sẽ đủ lớn cho con người đi xuyê n qua
trong mộ t phi thuyeG n vũ trụ mà khô ng cả m thaH y sự baH t tiệ n nà o. ChaN ng hạ n, mộ t
nhà du hà nh có theF đi và o mộ t miệ ng củ a lom sâ u ở gaG n Trá i đaH t và trong mộ t thời
gian ngad n anh ta hoặ c cô ta sẽ hiệ n ra từ đaG u bê n kia thuộ c phı́a bê n kia củ a Thiê n
hà . Sau đó , nhà du hà nh có theF quay veG qua lom sâ u đụ c đó và tường thuậ t lạ i mọ i
chuyệ n. Bởi vậ y nê n “liê n keH t” nà y được đặ t tê n là “lom sâ u đi qua được” đeF phâ n
biệ t nó với những lom sâ u khô ng đi qua được kieF u như caG u noH i Einstein- Rosen.
Từ nay veG sau, khi tô i nhad c tới những caH u trú c như theH , tô i sẽ chı̉ gọ i chú ng đơn
giả n là lom sâ u, ý muoH n nó i loạ i có theF đi qua được.
Mộ t lom sâ u như vậ y được theF hiệ n trê n Hı̀nh 8.1, trong đó khô ng gian được
miê u tả là mộ t taH m hai chieG u. Hai loH i và o lom sâ u được gọ i là miệng củ a nó , cò n cá i
coF (hay eo thad t) ở giữa chú ng được xem là coF họ ng củ a lom sâ u. Mộ t khá i niệ m khó
nad m bad t là , trong khi khoả ng cá ch xuyê n khô ng gian bı̀nh thường giữa hai cá i
miệ ng củ a lom sâ u có theF là dà i tù y ý (vı́ dụ như mộ t nghı̀n nă m á nh sá ng), chieG u
dà i củ a bả n thâ n lom sâ u có theF ngad n tù y ý (và i km hoặ c thậ m chı́ và i mé t). ĐieG u
nà y khô ng hiệ n rõ từ Hı̀nh 8.1 trong đó trô ng có vẻ như đường đi qua lom sâ u thậ t
sự dà i hơn đường đi thaN ng. Tuy nhiê n, bạ n phả i nhớ rap ng lom sâ u thậ t ra là mộ t

liê n keH t giữa hai vù ng trong khô ng thời gian cong boH n chieG u mà chú ng ta khô ng
theF hı̀nh dung ra.

Hình 8.1 Mộ t lom sâ u đụ c noH i hai vù ng củ a mộ t khô ng gian 2D
Mộ t đieG u quan trọ ng cũ ng nê n nhậ n thức cho đú ng là lom sâ u củ a Thorne
khô ng được tạ o ra từ lom đen, nó cũ ng chaN ng có châ n trời sự kiệ n. Cho nê n có lẽ
chú ng ta khô ng theF trô ng đợi tı̀m thaH y mộ t lom sâ u nap m đâ u đó trong Vũ trụ nà y.
NeH u theH thı̀ chú ng ta sẽ bad t tay và o việ c tự xâ y dựng mộ t lom sâ u như theH nà o?
Trước tiê n, và trước khi bạ n quá hứng khởi, việ c xâ y dựng mộ t lom sâ u có theF đi
qua khô ng phả i là cô ng việ c dà nh cho cô ng nghệ theH kı̉ hai mươi hoặ c thậ m chı́
theH kı̉ hai mươi moH t. Thậ t ra, nó có theF khô ng bao giờ là có theF heH t. Nhưng chương
nà y đang nó i veG sự suy đoá n, nê n hã y cho phé p tô i suy đoá n mộ t chú t. Mộ t cá ch
tạ o ra mộ t lom sâ u sẽ là mở rộ ng mộ t lom sâ u lượng tử. XuoH ng đeH n thang bậ c chieG u
dà i raH t raH t nhỏ , nhỏ hơn nguyê n tử hà ng nghı̀n tı̉ laG n, là cá i gọ i là thang đo Planck
trong đó khá i niệ m chieG u dà i maH t heH t ý nghı̃a củ a nó và cá c nguyê n tad c baH t định
lượng tử chi phối. Ơå thang bậ c nà y, taH t cả cá c định luậ t vậ t lı́ đeG u bị phá vỡ và
thậ m chı́ khô ng gian và thời gian cũ ng trở thà nh những khá i niệ m mờ ả o. BaH t kı̀
và mọ i sự bieH n dạ ng có theF nhậ n thức được củ a khô ng thời gian sẽ thoad t aF n thoad t
hiệ n trong mộ t vũ điệ u ngam u nhiê n và hom n loạ n diem n ra mọ i lú c mọ i nơi trong Vũ
trụ . Cá c thuậ t ngữ như “thă ng giá ng lượng tử” và “bọ t lượng tử” được sử dụ ng
đeF mô tả sự hoạ t độ ng hom n loạ n nà y là raH t hợp tı̀nh hợp cả nh. Đâ y là nơi những
lom sâ u nhỏ xı́u củ a Wheeler sẽ toG n tạ i chớp nhoá ng trước khi bieH n maH t, và người
ta nó i khô ng thời gian được “liê n keH t bộ i” như trong Hı̀nh 8.2. Thủ thuậ t là bap ng
240
Jim Al-Khalili
cá ch nà o đó bad t laH y mộ t trong những lom sâ u lượng tử nà y và bơm nó lê n gaH p nhieG u
laG n kı́ch cỡ ban đaG u củ a nó trước khi nó có cơ hộ i bieH n maH t trở lạ i.

Hình 8.2 Cá c thă ng giá ng lượng tử. Ơå thang bậ c nhỏ nhaH t có theF tưởng tượng ra,
khô ngthời gian khô ng cò n trơn nha§ n nữa. NhieG u hı̀nh dạ ng khá c nhau sẽ sô i lê n và bieH n
maH t trở lạ i.
Chú ng ta vam n chưa hieF u trê n thực teH có theF là m việ c nà y như theH nà o.
Nhưng có lẽ có mộ t gợi ý theo xu hướng đú ng từ cá ch thức Vũ trụ phá t trieF n
trong phaG n nhỏ đaG u tiê n củ a mộ t giâ y sau Big Bang. Nhad c lạ i từ Chương 3 rap ng
đa soH cá c nhà vũ trụ họ c ngà y nay tin rap ng Vũ trụ củ a chú ng ta đã trả i qua mộ t
giai đoạ n ngad n dã n nở raH t nhanh gọ i là “lạ m phá t”. Người ta nghı̃ rap ng đâ y là cơ
cheH là m cho những thă ng giá ng lượng tử nhỏ xı́u bù ng phá t kịch tı́nh trở thà nh
những dị thường quy mô lớn, hay những “gợn só ng” trong khô ng gian. RoG i những
dị thường nà y mang lạ i sự bieH n thiê n mậ t độ vậ t chaH t caG n thieH t đeF tạ o ra cá c thiê n
hà . NeH u mô hı̀nh lạ m phá t là đú ng thı̀ khô ng gian chứa toà n bộ Thiê n hà củ a
chú ng ta, với hà ng nghı̀n tı̉ ngô i sao củ a nó , trong đó có Mặ t trời, đã từng là mộ t
thă ng giá ng lượng tử nhỏ hơn nhieG u so với mộ t nguyê n tử. NeH u chú ng ta hieF u cơ
cheH gâ y ra sự lạ m phá t thı̀ chú ng ta có theF khai thá c nó đeF là m lạ m phá t lom sâ u
củ a riê ng chú ng ta từ thang bậ c Planck lê n thang bậ c thiê n vă n họ c.

Tuy nhiê n, rõ rà ng rap ng sự lạ m phá t chı̉ hoạ t độ ng sau Big Bang, nó phả i
choH ng lạ i lực hú t haH p dam n hướng và o bap ng cá ch cung caH p mộ t á p suaH t hướng ra
(hay lực phả n haH p dam n) là m cho khô ng gian că ng ra và Vũ trụ dã n nở. Quan đieF m
nà y nghe quen thuộ c đaH y. Đó là hap ng soH vũ trụ họ c củ a Einstein mà lú c đaG u ô ng
đeG xuaH t đeF là m câ n bap ng Vũ trụ choH ng lạ i sự co lạ i, và nó đã nhậ n được sự quan
tâ m roG i hờ hững củ a cá c nhà vũ trụ họ c keF từ đó . NeH u chú ng ta có theF á p dụ ng
“á p suaH t â m” như theH cho mộ t vù ng khô ng gian nhỏ xı́u và gâ y ra sự lạ m phá t
mini đieG u khieF n được củ a khô ng gian củ a chú ng ta thı̀ chú ng ta có theF tạ o ra mộ t
lom sâ u, ngoài ra còn những “thứ” khá c nữa. TaH t nhiê n đieG u nà y có nghı̃a là những
lom sâ u như theH có lẽ đã được tạ o ra tự nhiê n trong Vũ trụ . Dam u vậ y, raH t khô ng có
khả nă ng, mặ c dù khô ng haN n là khô ng theF , mộ t soH lom sâ u vam n cò n đâ u đó ngà y nay
vı̀ chú ng sẽ co lạ i raH t nhanh.
TaH t nhiê n, neH u những lom sâ u xuaH t hiệ n tự nhiê n thậ t sự toG n tạ i thı̀ ngoà i sự
khó khă n củ a việ c thậ t sự tı̀m thaH y mộ t lom sâ u (hoặ c ı́t ra mộ t trong hai cá i miệ ng
củ a nó ), chú ng ta sẽ khô ng đieG u khieF n được nó có theF dam n ta đi đeH n đâ u. Chú ng
ta sẽ phả i thử qua mới bieH t. Cá ch khá c là đi tı̀m mộ t lom sâ u đã có sa§ n, hoặ c là mộ t
lom sâ u nhỏ xı́u mà chú ng ta phả i bơm că ng lê n hoặ c là mộ t lom sâ u cò n só t lạ i từ
thời Big Bang, và roG i tự thao tá c trê n khô ng thời gian. Ngay cả theo những chuaF n
ngụ y biệ n củ a tranh luậ n nà y, rất không có khả năng đieG u nà y là có theF . TaH t nhiê n,
cá c nhà nghiê n cứu trong lı̃nh vực “vậ t lı́ họ c lom sâ u” hiệ n nay khô ng quan tâ m
là m theH nà o tạ o ra những lom sâ u vı̀ lı̃nh vực nghiê n cứu nà y vam n cò n trong giai
đoạ n trứng nước củ a nó và họ quan tâ m hơn đeH n những tı́nh chaH t củ a chú ng. Cá c
bà i bá o khoa họ c veG đeG tà i nà y thường bad t đaG u với những cụ m từ như: “Chú ng ta
xé t mộ t lom sâ u có theF đi qua noH i hai vù ng phaN ng tiệ m cậ n củ a khô ng thời gian...”,
veG cơ bả n ý muoH n nó i “Xé t mộ t lom sâ u...”. RoG i họ tieH p tụ c trieF n khai qua những
phương trı̀nh phức tạ p củ a thuyeH t tương đoH i rộng. Do bả n chaH t suy đoá n và mang
tı́nh lı́ thuyeH t cao độ củ a vậ t lı́ họ c lom sâ u, nê n những bà i bá o như theH thường nó i
veG hai vù ng “cad t và xuyê n” qua nhau củ a khô ng thời gian là mộ t cá ch tạ o ra lom
sâ u. Cá ch nà y gợi lê n việ c sử dụ ng ké o cad t và bă ng dá n trê n mộ t khô ng thời gian
242
Jim Al-Khalili
xem như mộ t tờ giaH y 2D. Ngay cả những nhà vậ t lı́ lı́ thuyeH t vieH t những bà i bá o
nà y cũ ng có loạ i hı̀nh ả nh đơn giả n như vậ y trong đaG u.
ĐoH i với Kip Thorne, hiệ n nay ô ng chaN ng cò n quan tâ m đeH n những lom sâ u
như hoG i cuoH i thậ p niê n 1980 khi những bà i bá o củ a ô ng đã khởi xướng lı̃nh vực
nghiê n cứu mới trê n. KeF từ đó , và trong suoH t thậ p niê n 1990, nhieG u bà i bá o
nghiê m tú c và mang tı́nh kı̃ thuậ t cao đã xuaH t hiệ n trê n những tạ p chı́ khoa họ c
hà ng đaG u xử lı́ những lom sâ u thuộ c mọ i hı̀nh dạ ng và kı́ch cỡ, và sự quan tâ m đeH n
đeG tà i trê n cho thaH y khô ng có daH u hiệ u ngừng lạ i. Ngà y nay, có theF nó i rap ng
chuyê n gia noF i tieH ng nhaH t veG lom sâ u là Matt Visser tạ i trường Đạ i họ c Washington
ở St Louis, người đã vieH t quyeF n giá o trı̀nh đaG u tiê n veG đeG tà i trê n.
Visser đã biê n soạ n mộ t phâ n loạ i toF ng theF về lom sâ u. Oí ng chứng minh rap ng
lom sâ u có nhieG u ngà nh và nhieG u loà i khá c nhau. Ngà nh được quan tâ m ở đâ y được
gọ i là lom sâ u Lorentz (dựa trê n cá ch khô ng thời gian bị cuộ n lạ i gâ y ra lom sâ u). RoG i
lom sâ u Lorentz được chia là m hai loà i: vı̃nh cửu và tạ m thời – ta thường quan tâ m
đeH n lom sâ u vı̃nh cửu. Mom i mộ t loà i nà y goG m hai loà i con tù y thuộ c và o nó là lom sâ u
noH i hai vũ trụ khá c nhau (gọ i là lom sâ u liê n vũ trụ ), hay noH i hai vù ng, có khả nă ng
ở xa nhau, củ a cù ng mộ t vũ trụ (lom sâ u nộ i vũ trụ ). RoG i mom i loà i con nà y được chia
thà nh dạ ng vı̃ mô và dạ ng vi mô . “Vı̃ mô ” có xu hướng muoH n nó i là “đi qua được”,
cò n “vi mô ” hà m ý là lom sâ u lượng tử thuộ c loạ i đaG u tiê n mà Wheeler nghiê n cứu.
TaH t nhiê n, nó i chung, lom sâ u lượng tử củ a Wheeler là thuộ c loạ i tạ m thời vı̀ chú ng
thoad t aF n thoad t hiệ n theo cá c quy luậ t củ a cơ họ c lượng tử. Nhưng, theo sự baH t
định cơ lượng tử, có lẽ những lom sâ u thuộ c loạ i vı̃nh cửu (cá i tô i muoH n nó i là có
sự cong khô ng thời gian thı́ch hợp cho phé p chú ng toG n tạ i lâ u hơn nhieG u so với
bı̀nh thường) thı̉nh thoả ng có theF được tạ o ra.
Lỗ sâu – cánh cửa sao vẫn mở

Trong soH mọ i tı́nh chaH t củ a lom sâ u, cá i người ta quan tâ m nhaH t là vaH n đeG
tı́nh câ n bap ng củ a chú ng. Bạ n có theF thaH y baH t ngờ vı̀ thậ m chı́ chú ng ta khô ng chad c
chad n là m theH nà o tạ o ra lom sâ u nữa, và hieF u theo như theH thı̀ bạ n là đú ng. Nhưng

vậ t lı́ lom sâ u nó i veG những cá i có theF - chứ khô ng phả i những cá i khô ng theF . Ta có
đủ lı́ lẽ đeF nó i rap ng lom sâ u thuộ c loạ i mà Thorne đeG xuaH t đaG u tiê n có theF toG n tạ i
trê n lı́ thuyeH t. Là m theH nà o chú ng được tạ o ra là vaH n đeG quan trọ ng thứ hai. Tuy
nhiê n, cá i chưa rõ rà ng là chaN ng bieH t lom sâ u đó có mở ra đủ lâ u đeF cho người ta
chuyeF n độ ng ở mộ t toH c độ dem chịu (nhỏ hơn nhieG u so với toH c độ á nh sá ng) đi
xuyê n qua hay khô ng.
Mộ t trong những đieG u kiệ n mà Thorne muoH n á p đặ t trê n lom sâ u có theF đi
xuyê n qua củ a ô ng là nó khô ng đó ng nhanh gioH ng như caG u noH i Einstein-Rosen
hay khé p lạ i ngay khi chú ng ta coH gad ng đi và o gioH ng như đieF m kı̀ dị Kerr. Tuy
nhiê n, ô ng phá t hiệ n thaH y đâ y chaN ng phả i là mộ t vaH n đeG đơn giả n. Cá i coF họ ng củ a
lom sâ u sẽ khô ng chịu mở ra và caG n raH t nhieG u sự hom trợ. Bạ n có theF nghı̃ đâ y là vaH n
đeG toH i thieF u củ a ô ng vı̀ chú ng ta có theF tưởng tượng việc làm trương mộ t loạ i chaH t
liệ u nà o đó bê n trong lom sâ u đủ mạ nh đeF nó có theF khá ng lạ i lực haH p dam n raH t mạ nh
đang coH khé p nó lạ i. HieF n nhiê n đâ y là cá ch nap m ngoà i những khả nă ng cô ng nghệ
củ a chú ng ta, nhưng khô ng phả i là khô ng theF . Thậ t khô ng may, hó a ra chaN ng có
chaH t liệ u nà o đã bieH t trong Vũ trụ có theF đá p ứng những yê u caG u củ a Thorne. Oí ng
nhậ n ra rap ng cá ch duy nhaH t đeF lom sâ u củ a ô ng vam n mở là neH u nó được dệ t nê n bởi
mộ t loạ i chaH t liệ u raH t kı̀ lạ có khoH i lượng âm! ĐieG u nà y có theF nghı̃a là gı̀? Là m theH
nà o mộ t cá i gı̀ đó có khoH i lượng nhỏ hơn cả zero? VeG mặ t kı̃ thuậ t, người ta nó i
nó có nă ng lượng â m vı̀ khoH i lượng và nă ng lượng là có theF hoá n đoF i, đieG u đó
đú ng là ngớ ngaF n. Theo ngô n ngữ khoa họ c thường gặ p, Thorne đặ t tê n cho chaH t
liệ u nà y là “lạ ”.
Mộ t nhaG m lam n thường thaH y ở nhieG u người khi nghe nó i tới chaH t liệ u kı̀ lạ
nà y là cá i gı̀ đó tựa như phả n vậ t chaH t. Khá c xa lad m. So với chaH t liệ u kı̀ lạ trê n,
phả n vậ t chaH t là mộ t mieH ng bá nh nướng thô i. Phả n vậ t chaH t có khoH i lượng dương
có theF cả m nhậ n được và có chú t gioH ng với vậ t chaH t bı̀nh thường ở chom nó ả nh
hưởng đeH n khô ng thời gian. Sự khá c biệ t giữa vậ t chaH t và phả n vậ t chaH t là chú ng
có những thuộ c tı́nh trá i ngược nhau, vı́ dụ như điệ n tı́ch. Cho nê n, gioH ng hệ t như
mộ t hạ t hạ nguyê n tử như electron mang điệ n â m, có toG n tạ i tương đương phả n
vậ t chaH t củ a nó , hạ t positron, gioH ng hệ t với electron veG mọ i phương diệ n, trừ ở
244
Jim Al-Khalili
chom mang điệ n dương. NeH u mang mộ t mieH ng vậ t chaH t đeH n với mộ t mieH ng phả n
vậ t chaH t, chú ng sẽ hủ y lam n nhau trong mộ t sự giả i phó ng nă ng lượng thuaG n tú y.
Nhưng mộ t mieH ng phả n vậ t chaH t cô lậ p sẽ rơi veG phı́a Trá i đaH t tuâ n theo định luậ t
haH p dam n gioH ng hệ t như vậ t chaH t bı̀nh thường. Mặ t khá c, vậ t chaH t lạ , neH u được thả
rơi thı̀ chịu mộ t lực phả n haH p dam n đaF y nó ra xa beG mặ t Trá i đaH t!
Vậ y bạ n phả i đi tới đâ u mới tậ u đủ lượng vậ t chaH t lạ nà y đeF sử dụ ng cho
lom sâ u củ a mı̀nh? Vâ ng, chú ng ta thậ t sự bieH t là m theH nà o tạ o ra mộ t lượng raH t
nhỏ nă ng lượng â m. Khô ng lớn lao gı̀, nhưng đó là sự khởi đaG u. Nghiê n cứu veG
những lom sâ u có theF đi qua đã kı́ch thı́ch sự quan tâ m đeH n mộ t hiệ u ứng khó hieF u
nhưng haH p dam n, và đã được chứng minh thực nghiệ m, do nhà vậ t lı́ người Hà Lan
Hendrik Casimir phá t hiệ n ra và o nă m 1948. Nó liê n quan đeH n mộ t tı́nh chaH t củ a
cá i chú ng ta xem là khô ng gian hoà n toà n troH ng rom ng.
NeH u toà n bộ khô ng khı́ được bơm heH t ra khỏ i bı̀nh chứa thı̀ chú ng ta nó i
chú ng ta có châ n khô ng, nghı̃a là khô ng có vậ t chaH t ở bê n trong và do đó , tô i hi
vọ ng bạ n sẽ đoG ng ý , có nă ng lượng bap ng khô ng. Nhưng xuoH ng tới caH p bậ c nguyê n
tử, ngay cả châ n khô ng troH ng rom ng cũ ng là mộ t nơi nhộ n nhịp. Ơå đâ y, tô i khuyê n
bạ n nê n lậ t ngược và đọ c lạ i mụ c “Lom đen khô ng đen lad m” củ a Chương 4, phaG n
tô i trı̀nh bà y veG bức xạ Hawking. Đó là phaG n tô i mô tả là m theH nà o cá c hạ t và đoH i
hạ t phả n vậ t chaH t củ a chú ng liê n tụ c hiệ n hữu từ hư vô trước khi nhanh chó ng
bieH n maH t mà khô ng đeF lạ i veH t tı́ch gı̀. Casimir chı̉ rõ là m theH nà o khai thá c quá
trı̀nh nà y đeF trı́ch xuaH t nă ng lượng từ châ n khô ng, dam u cho nó chaN ng có gı̀ đeF mà
cung caH p.
Như đa soH chú ng ta đeG u bieH t rà nh rọ t, neH u chú ng ta vay tieG n củ a ngâ n hà ng,
ta phả i trả nợ goH c thậ t sớm. Cá c quy tad c củ a cơ họ c lượng tử, khi bieF u diem n theo
nguyê n lı́ baH t định Heisenberg, hoạ t độ ng theo kieF u gioH ng như vậ y. Nhưng khô ng
gioH ng như lã i suaH t ngâ n hà ng, cá i chú ng ta được quyeG n tự do chọ n kı̀ hạ n đeF trả
lã i, nguyê n lı́ baH t định hơi khad t khe hơn mộ t chú t. Nó phá t bieF u rap ng nă ng lượng
có theF vay mượn từ châ n khô ng nhưng phả i hoà n trả raH t nhanh. Cà ng vay mượn
nhieG u nă ng lượng thı̀ cà ng phả i hoà n trả nhanh hơn. Giờ hã y xé t cá i diem n ra trong
châ n khô ng neH u chú ng ta có theF zoom xuoH ng tới caH p độ hieF n vi. Trong vô soH hạ t

hạ nguyê n tử đang hı̀nh thà nh từ nă ng lượng vay mượn nà y là cá c photon (cá c
hạ t á nh sá ng). Ngoà i ra, cá c photon thuộ c mọ i nă ng lượng đeG u được tạ o ra, với
những photon nă ng lượng cao hơn, tương ứng với á nh sá ng bước só ng ngad n, có
theF hiệ n hữu trong thời gian ngad n hơn so với những photon nă ng lượng thaH p,
bước só ng dà i hơn. Như vậ y, ở mộ t thời đieF m baH t kı̀ cho trước, châ n khô ng chứa
nhieG u photon nà y (và những hạ t khá c) và sẽ có nă ng lượng trung bı̀nh bap ng
khô ng vı̀ mom i hạ t chı̉ tạ m thời vay mượn nă ng lượng caG n thieH t đeF nó được tạ o ra.
Casimir chı̉ rõ là m theH nà o châ n khô ng có theF cung caH p mộ t lượng raH t nhỏ
nă ng lượng củ a nó mộ t cá ch vı̃nh cửu. Ta thu được như vậ y bap ng cá ch laH y hai
taH m kim loạ i phaN ng và đặ t chú ng gaG n sá t nhau bê n trong mộ t châ n khô ng. Khi
khoả ng cá ch giữa hai taH m khô ng bap ng những soH nguyê n laG n bước só ng, tương
ứng với những photon thuộ c mộ t nă ng lượng nhaH t định, thı̀ những photon đó sẽ
khô ng theF được tạ o ra bê n trong khe troH ng vı̀ chú ng sẽ khô ng khớp. Đâ y là mộ t
khá i niệ m hơi khó hı̀nh dung, vı̀ chú ng ta phả i xé t đoG ng thời cả bả n chaH t só ng củ a
á nh sá ng (bước só ng) và bả n chaH t hạ t củ a nó (photon). Tuy nhiê n, soH lượng
photon tạ o ra trong châ n khô ng giữa hai taH m thı̀ nhỏ hơn soH lượng photon sinh
ra ở hai phı́a ngoà i và do đó nó sẽ có nă ng lượng thaH p hơn. Nhưng vı̀ châ n khô ng
bê n ngoà i khe có nă ng lượng bap ng khô ng nê n vù ng giữa hai taH m kim loạ i phả i có
nă ng lượng nhỏ hơn khô ng (â m). Sự chê nh lệ ch nà y là m cho hai taH m kim loạ i bị
đaF y veG phı́a nhau bởi mộ t lực raH t yeH u nhưng có theF đo được trê n thực nghiệ m.3
Thậ t khô ng may, phaG n nă ng lượng â m có theF tạ o ra theo cá ch nà y là heH t sức nhỏ
và khô ng đủ gaG n cho mộ t lom sâ u mở ra. Nhưng đó mới là sự khởi đaG u.
TieH p tụ c với tinh thaG n chủ đạ o củ a chương nà y, tô i khô ng đeG xuaH t rap ng roG i
mộ t ngà y nà o đó quá trı̀nh Casimir sẽ dam n tới đủ vậ t chaH t lạ đeF noH i coF họ ng củ a
mộ t lom sâ u, mà chaH t liệ u có nă ng lượng â m như vậ y, trừ chom raH t nhỏ và trı́ch xuaH t
từ khô ng gian troH ng rom ng, là khô ng bị bá c bỏ bởi cá c định luậ t vậ t lı́. Thậ t vậ y,
mộ t soH nhà vậ t lı́ từng đeG xuaH t rap ng phả i có mộ t cá ch vad t é p châ n khô ng và bơm
nă ng lượng ra khỏ i nó theo mộ t kieF u có hệ thoH ng hơn, nhưng rõ rà ng chaN ng có
3Sự xá c nhậ n thực nghiệ m củ a hiệ u ứng Casimir vam n cò n chú t gâ y tranh cã i.
246
Jim Al-Khalili

phương tiệ n nà o như vậ y cả . ĐeF cho bạ n có mộ t cả m giá c veG lượng vậ t chaH t lạ caG n
thieH t, Matt Visser tı́nh được rap ng chú ng ta sẽ caG n lượng vậ t chaH t lạ tương đương
với khoH i lượng Mộ c tinh chı̉ đeF giữ cho mộ t lom sâ u rộ ng mộ t mé t mở ra.
Mộ t cá ch khá c có được vậ t chaH t lạ là từ cá i gọ i là dây vũ trụ. Đâ y là chaH t
liệ u có theF cò n só t lạ i từ thời Big Bang nhưng sự toG n tạ i củ a nó cò n gâ y tranh cã i
kịch liệ t. Khô ng nê n nhaG m lam n với khá i niệ m dâ y củ a lı́ thuyeH t siê u dâ y mà tô i sẽ
trı̀nh bà y kı̃ hơn trong chương cuoH i, mà nó aH n tượng hơn nhieG u. Dâ y vũ trụ sẽ
hoặ c ở dạ ng mộ t cá i vò ng hoặ c sẽ vad t ngang qua Vũ trụ (và như theH có theF dà i vô
hạ n neH u như Vũ trụ là lớn vô hạ n). Cho dù trường hợp nà o thı̀ đâ y là sợi dâ y
khô ng có đaG u cuoH i! Đường kı́nh củ a nó nhỏ hơn nhieG u so với beG rộ ng củ a mộ t
nguyê n tử nhưng nó đậ m đặ c tới mức chı̉ mộ t đoạ n mili mé t củ a nó sẽ nặ ng mộ t
triệ u tı̉ taH n. Hi vọ ng sẽ là neH u Vũ trụ đã từng trả i qua mộ t thời kı̀ lạ m phá t, bị chi
phoH i bởi lực phả n haH p dam n do mộ t hap ng soH vũ trụ họ c khá c khô ng, thı̀ trạ ng thá i
củ a Vũ trụ tạ i thời kı̀ đó có theF bị đó ng bă ng bê n trong dâ y vũ trụ . Vı̀ theH , sợi dâ y
đó sẽ chứa vậ t chaH t lạ , hay baH t cứ cá i gı̀ gâ y ra lực phả n haH p dam n chi phoH i sự lạ m
phá t trong thời kı̀ đó . NeH u chú ng ta có theF tı̀m thaH y sợi dâ y như theH trong Vũ trụ
thı̀ đú ng là nó có theF dệ t nê n lom sâ u củ a chú ng ta.
Đến thăm một vũ trụ song song

Cho đeH n đâ y, tô i chı̉ mới trı̀nh bà y veG lom sâ u nộ i vũ trụ sẽ keH t noH i hai đieF m
xa nhau trong vũ trụ củ a riê ng chú ng ta. Nhưng lom sâ u lượng tử củ a Wheeler cò n
có theF noH i chú ng ta với mộ t vũ trụ song song. Những vũ trụ nà y được Hawking
gọ i là vũ trụ sơ sinh vı̀ chú ng sẽ gioH ng như những cá i bọ t sinh ra và lớn lê n từ bọ t
lượng tử trong Vũ trụ củ a chú ng ta và keH t noH i với vũ trụ củ a chú ng ta qua mộ t lom
sâ u gioH ng như dâ y roH n củ a bà o thai. Mộ t vũ trụ sơ sinh như vậ y tự nó có theF bad t
đaG u dã n nở bê n trong siê u khô ng gian cao nhieG u hơn và , neH u keH t noH i lom sâ u đụ c
bị phá vỡ, mã i mã i phâ n cá ch với vũ trụ củ a chú ng ta. Thậ t vậ y, neH u đieG u nà y

đú ng thı̀ vũ trụ củ a riê ng chú ng ta tự nó có theF hiệ n hữu từ bọ t lượng tử củ a mộ t
vũ trụ có sớm hơn nữa.
Như vậ y, theo kieF u gioH ng như cá ch chú ng ta bơm că ng mộ t lom sâ u nộ i vũ
trụ lê n từ caH p độ lượng tử, ta cũ ng có theF nghı̃ tới việ c bơm că ng mộ t lom sâ u đụ c
liê n vũ trụ keH t noH i chú ng ta với mộ t vũ trụ lá ng gieG ng. NeH u hó a ra chú ng ta đang
soH ng trong mộ t vũ trụ đó ng kı́n, thı̀ người ta có theF tưởng tượng mộ t tương lai
xa xô i nà o đó Vũ trụ đang co lạ i đeH n mộ t Vụ Co Lớn. NeH u lú c aH y loà i người vam n
cò n toG n tạ i thı̀ họ sẽ muoH n có theF thoá t khỏ i kieH p nạ n bị né n củ a đieF m kı̀ dị cuoH i
cù ng bap ng cá ch nhả y qua mộ t lom sâ u đi sang mộ t vũ trụ trẻ hơn có những tı́nh
chaH t gioH ng như vũ trụ củ a chú ng ta.
248
Jim Al-Khalili

LÀM THẾ NÀO CHẾ TẠO

MỘT CỖ MÁY THỜI GIAN

250
Jim Al-Khalili

Công thức cho món rồng luộc xả: Trước tiên, hãy tìm một con rồng...
Matt Visser, Lỗ sâu Lorentz
Cho đeH n đâ y, cuoH i cù ng bạ n đã ở và o tı̀nh trạ ng caG n đá nh giá đú ng cơ sở
vậ t lı́ caG n thieH t đeF xâ y dựng mộ t com má y thời gian. Tô i đã trı̀nh bà y hai lı́ thuyeH t
tương đoH i củ a Einstein, cả thuyeH t tương đoH i hẹp trong đó khô ng gian và thời gian
hợp nhaH t thà nh khô ng thời gian boH n chieG u, và thuyeH t tương đoH i rộng trong đó
khô ng thời gian bị uoH n cong và bị xoad n lạ i trong sự có mặ t củ a vậ t chaH t và nă ng
lượng. Cả hai lı́ thuyeH t đeG u caG n thieH t trong chương nà y. Tô i đã trı̀nh bà y bả n chaH t
củ a thời gian và khả o sá t những loạ i vaH n đeG chú ng ta phả i khad c phụ c neH u chú ng
ta khă ng khă ng và o khả nă ng du hà nh thời gian veG quá khứ. Giờ là lú c thưởng
phạ t roG i.
Tô i sẽ tạ m gá c qua mộ t bê n mọ i sự phả n đoH i (khá hợp lı́) trước sự du hà nh
thời gian trong lú c nà y và chọ n laH y quan đieF m thực dụ ng, và lạ c quan cao độ , rap ng
miem n là sự du hà nh thời gian không bị cấm bởi cá c định luậ t vậ t lı́ như chú ng ta
bieH t chú ng ngà y nay thı̀ ta có mộ t tia hi vọ ng. Tô i sẽ trı̀nh bà y là m theH nà o chú ng
ta có theF tieH n tới xâ y dựng com má y thời gian đơn giả n nhaH t có theF có . Đâ y khô ng
phả i là tô i đang leo qua hà ng rà o du hà nh thời gian, mà là tô i đang bò mộ t cá ch
nguy hieF m ở mộ t phı́a hà ng rà o (hiệ n nay).
Những vòng lặp thời gian

Tô i có đọ c mộ t bà i đă ng trê n mộ t tờ bá o ngà y chủ nhậ t mới đâ y với tiê u
đeG “Rốt cuộc Albert Einstein có sai không?”. “O∫ khô ng”, tô i nghı̃, “thê m mộ t quan
đieF m khù ng điê n nữa muoH n bá c bỏ thuyeH t tương đoH i hẹp đâ y”. ĐoH i với tô i, việ c
đọ c thaH y thuyeH t tương đoH i hẹp bị chứng minh là sai gioH ng như là đọ c thaH y người
ta phá t hiệ n roH t cuộ c Trá i đaH t củ a chú ng ta là phaN ng vậ y. Cả hai keH t luậ n đó khá

ngớ ngaF n trước những thứ mà chú ng ta bieH t. Nhưng chı́nh thuyeH t tương đoH i rộng
đang được thả o luậ n trong bà i bá o đó và vam n đứng vững, cò n lâ u mới bị đe dọ a.
Chı̉ có cá i tiê u đeG khieH n người ta hieF u laG m mà thô i.
NhieG u nhà vậ t lı́ xem thuyeH t tương đoH i rộng là lı́ thuyeH t khoa họ c đẹ p nhaH t
từng được khá m phá . Cá i đẹ p củ a nó nap m ở tı́nh đơn giả n, tı́nh tao nhã và tı́nh
phong phú củ a những phương trı̀nh toá n họ c củ a nó . Tô i thừa nhậ n rap ng chı̉ mộ t
phaG n nhỏ dâ n soH có theF đá nh giá đú ng cá i đẹ p nà y vı̀ họ đã trả i qua nhieG u nă m
đà o tạ o. ĐoH i với đa soH mọ i người, đó chı̉ là mộ t chù m những kı́ tự Hi Lạ p. Nhưng
roG i tô i khô ng bao giờ có theF thưởng thức hoặ c hieF u noF i xu hướng lậ p theF là mộ t
dạ ng nghệ thuậ t. Dam u sao, trước sự hà i lò ng củ a cá c nhà vậ t lı́ lı́ thuyeH t, thuyeH t
tương đoH i rộng đã được xá c nhậ n thực nghiệ m heH t laG n nà y tới laG n khá c. Tuy
nhiê n, trong haG u như mọ i trường hợp nà y, nó chı̉ ở trong cá i gọ i là “giới hạ n
trường yeH u” (tức là lực haH p dam n yeH u). Nó chưa thậ t sự chứng minh nhuệ khı́ trong
những tı̀nh huoH ng trong đó nó tá ch rời khỏ i sự haH p dam n theo kieF u Newton.
Bà i bá o tô i vừa nó i mô tả mộ t loạ i thı́ nghiệ m mới, theo lường trước, sẽ
xá c nhậ n mộ t tiê n đoá n khá c nữa củ a thuyeH t tương đoH i rộng gọ i là sóng hấp dẫn.
Đoạ n thứ nhaH t trong bà i bá o thậ t ra nói rap ng neH u những só ng haH p dam n như theH
khô ng được tı̀m thaH y thı̀ thuyeH t tương đoH i rộng sẽ gặ p phieG n phức. Tuy nhiê n,
nieG m tin củ a cá c nhà vậ t lı́ và o lı́ thuyeH t aH y mạ nh đeH n mức những người đang
nghiê n cứu những thı́ nghiệ m mới nà y hoà n toà n trô ng đợi sớm tı̀m thaH y cá i họ
đang tı̀m. Thậ t khô ng may, mộ t dò ng tı́t tuyê n boH : “Bap ng chứng thực nghiệ m nữa
chứng minh Einstein đú ng vam n chưa có ” đá ng lı́ khô ng nê n đưa lê n mặ t bá o.
Só ng haH p dam n là những nhiem u loạ n, hay những gợn lă n lă n, trong caH u trú c
củ a khô ng gian do sự chuyeF n độ ng củ a mộ t vậ t theF khoH i lượng lớn gây ra. Hã y
nghı̃ tới mô hı̀nh taH m bạ t lò xo củ a khô ng gian. Khi bạ n đứng ở chı́nh giữa thı̀ sức
nặ ng củ a bạ n tạ o ra mộ t veH t lõ m trê n taH m bạ t. Đâ y là cá i nhı̀n đơn giả n củ a cá ch
thức khoH i lượng ả nh hưởng đeH n khô ng gian xung quanh nó . NeH u sau đó bạ n nhả y
lê n nhú n xuoH ng thı̀ bạ n sẽ là m cho taH m bạ t dao độ ng và , bieH t rap ng nó có mộ t diệ n
tı́ch raH t lớn, những dao độ ng nà y sẽ truyeG n tỏ a ra bê n ngoà i gioH ng như những
gợn só ng tỏ a ra trê n beG mặ t hoG nước khi né m mộ t hò n đá xuoH ng. Tương tự như
252
Jim Al-Khalili
vậ y, sự chuyeF n độ ng củ a những vậ t theF khoH i lượng lớn, vı́ dụ như sự co lạ i củ a
mộ t ngô i sao đoG sộ thà nh mộ t lom đen, sẽ gửi đi những gợn só ng khô ng phả i qua
khô ng gian mà là của khô ng gian sẽ ả nh hưởng đeH n baH t kı̀ vậ t theF nà o khá c trê n
đường đi củ a chú ng.
TaH t nhiê n, só ng haH p dam n chaN ng có liê n can gı̀ tới com má y thời gian heH t. Tô i
nhad c tới chú ng là m mộ t vı́ dụ củ a mộ t tiê n đoá n đaG y tham vọ ng củ a thuyeH t tương
đoH i rộng chưa được xá c nhậ n trê n thực nghiệ m. Tuy nhiê n, thuyeH t tương đoH i rộng
phong phú đeH n mức nó cò n cho phé p (taH t nhiê n trê n lı́ thuyeH t) toG n tạ i những hı̀nh
dạ ng khô ng thời gian khá c, kı̀ lạ hơn nữa, mà chú ng ta haG u như khô ng chad c cho
lad m. Mộ t trong những hı̀nh dạ ng nà y, và thı́ch hợp với chương nà y, được gọ i là
đường cong kieF u thời gian kín. Đâ y là mộ t quỹ đạ o, hay lộ trı̀nh, trò n qua khô ng
thời gian uoH n cong trong đó bả n thâ n thời gian bị bẻ cong thà nh mộ t vò ng trò n.
NeH u bạ n đi theo mộ t đường đi như vậ y thı̀ đoH i với bạ n có vẻ bạ n đang đi qua mộ t
khô ng gian bı̀nh thường. NeH u bạ n kieF m tra đoG ng hoG củ a mı̀nh tạ i baH t kı̀ thời đieF m
nà o trong hà nh trı̀nh vò ng trò n nà y, bạ n sẽ thaH y nó chạ y veG phı́a trước như bı̀nh
thường. Tuy nhiê n, sau mộ t thời gian nà o đó đã trô i qua với bạ n, cuoH i cù ng bạ n
sẽ đi tới lạ i địa đieF m cũ và thời đieF m bạ n bad t đaG u đi theo mộ t đoG ng hoG cò n đặ t ở
đó . Mộ t đường đi như theH sẽ đò i hỏ i bạ n đi veG quá khứ trong phaG n hà nh trı̀nh củ a
bạ n. TaH t nhiê n, neH u bạ n đi ngược thời gian thı̀ bạ n cũ ng có theF đi trở lạ i nơi bạ n
đã bad t đaG u trước khi bạ n rời đi, neH u khô ng bạ n sẽ chaN ng thu được chú t gı̀ từ
chuyeH n đi đó . BaH t kı̀ sự cong thê m nà o nữa củ a khô ng thời gian sẽ gâ y ra vò ng
lặ p thời gian đưa bạ n trở veG quá khứ.
Như vậ y, “đường cong kieF u thời gian kı́n” là tieH ng ló ng cho “com má y thời
gian”. Ơå đâ y, tô i sẽ gọ i chú ng đơn giả n là “vò ng lặ p thời gian”. Lâ u nay người ta
bieH t rap ng thuyeH t tương đoH i rộng cho phé p sự toG n tạ i củ a những vò ng lặ p thời
gian, nhưng hem khi mộ t vò ng lặ p xuaH t hiệ n trong cơ sở tı́nh toá n thı̀ thường người
ta cho rap ng giả thuyeH t ban đaG u đưa và o cá c phương trı̀nh là khô ng hợp lı́. Cá c nhà
vậ t lı́ thậ t là ngộ ghê . Thậ t khô ng may, quan đieF m nà y đã được lı́ giả i và có nhieG u
vı́ dụ khá c minh họ a tạ i sao. LaH y vı́ dụ đơn giả n sau đâ y. NeH u ai đó bả o với bạ n
rap ng mộ t hı̀nh vuô ng có diệ n tı́ch 9 mé t vuô ng thı̀ bạ n suy luậ n ra nó có chieG u dà i

mom i cạ nh là 3 mé t, vı̀ diệ n tı́ch củ a hı̀nh vuô ng có từ dạ ng 3 ´ 3. Tuy nhiê n, – 3 ´
– 3 cũ ng cho giá trị 9 (hã y nhớ rap ng mộ t soH â m nhâ n mộ t soH â m cho keH t quả
dương). Nhưng chú ng ta sẽ khô ng bao giờ nó i tới cạ nh củ a mộ t hı̀nh vuô ng có
chieG u dà i – 3 mé t và vı̀ theH chú ng ta bỏ qua lựa chọ n nà y vı̀ nó vô nghı̃a. Cá c
phương trı̀nh toá n họ c mô tả theH giới thực thường mang lạ i, cù ng với đá p soH
đú ng, những đá p soH vô nghı̃a hoặ c khô ng có ý nghı̃a vậ t lı́, những đá p soH đó sẽ bị
bỏ qua. ĐoH i với phaG n đô ng cá c nhà vậ t lı́ họ c nghiê n cứu thuyeH t tương đoH i rộng,
vò ng lặ p thời gian rơi và o loạ i nà y. Chú ng bị xem là khô ng có ý nghı̃a vậ t lı́ do
những vướng mad c đi cù ng với sự du hà nh thời gian veG quá khứ.
Tuy nhiê n, trong những nă m gaG n đâ y, mộ t soH nhà vậ t lı́ đã miem n cưỡng hơn
khi gạ t bỏ vò ng lặ p thời gian thậ t nhanh và chú ng đã trở thà nh mộ t lı̃nh vực
nghiê n cứu haH p dam n. Như chú ng ta sẽ thaH y, đâ y mộ t phaG n là nhờ tá c phaF m củ a
Kip Thorne veG lom sâ u. Tuy nhiê n, baH t chaH p sự thoả i má i mà những vò ng lặ p thời
gian có theF sinh ra là nghiệ m củ a cá c phương trı̀nh Einstein, cá c nhà vậ t lı́ vam n
chưa chad c chad n chú ng có thậ t sự toG n tạ i trong Vũ trụ củ a chú ng ta hay khô ng.
Nghiệ m thứ nhaH t củ a cá c phương trı̀nh trường củ a thuyeH t tương đoH i rộng
Einstein mô tả mộ t khô ng thời gian chứa hai vò ng lặ p thời gian do W J van
Stockum nê u ra và o nă m 1937. Tuy nhiê n, moH i liê n hệ giữa nghiệ m toá n họ c kı̀
lạ nà y và khả nă ng sử dụ ng nó mô tả sự du hà nh thời gian đã khô ng được đá nh
giá đú ng mã i cho đeH n muộ n veG sau nà y. Nghiệ m von Stockhum đò i hỏ i mộ t hı̀nh
trụ dà i vô hạ n làm bằng mộ t chaH t liệ u raH t đậ m đặ c đang quay nhanh trong khô ng
gian troH ng rom ng; chứ khô ng phả i thuộ c loạ i bạ n có khả nă ng đi qua tı̀nh cờ trừ
khi bạ n ở trê n con tà u Starship Enterprise. ThuyeH t tương đoH i rộng dự đoá n rap ng
vù ng khô ng thời gian bao xung quanh hı̀nh trụ sẽ bị xoad n xung quanh nó và có
theF chứa mộ t vò ng lặ p thời gian. Nhưng hı̀nh trụ vô hạ n aH y bị gạ t bỏ là có theF
hieF u được vı̀ nó quá khô ng hợp lı́ đeF xem xé t nghiê m tú c. Ngoà i ra, toá n họ c dự
đoá n rap ng ngay cả khô ng thời gian ở raH t xa hı̀nh trụ đó cũ ng có những tı́nh chaH t
kı̀ lạ , chứng tỏ rap ng mộ t hı̀nh trụ vậ t chaH t như theH khô ng theF toG n tạ i trong Vũ trụ
củ a chú ng ta hoặ c chú ng ta sẽ có theF nhı̀n thaH y những hiệ u ứng cụ c bộ củ a nó cho
dù nó nap m ở phı́a bê n kia củ a Vũ trụ .
254
Jim Al-Khalili
Những vò ng lặ p thời gian thậ t sự gâ y chú ý khoa họ c với tá c phaF m củ a
Kurt Godel và o nă m 1949. Trong mộ t bà i bá o kinh đieF n, ô ng mô tả toá n họ c mộ t
vũ trụ trừu tượng sẽ chứa những vò ng lặ p thời gian. Tuy nhiê n, vũ trụ củ a Godel
khá c với vũ trụ mà chú ng ta sinh soH ng ở cá ch nó duy trı̀ sự oF n định củ a nó trước
lực hú t haH p dam n hướng và o trong củ a vậ t chaH t củ a nó . Thay vı̀ dã n nở, như vũ trụ
củ a chú ng ta, vũ trụ củ a ô ng đang quay trò n. NeH u mộ t nhà du hà nh khô ng gian
trong mộ t vũ trụ như theH đi theo mộ t quỹ đạ o trò n đủ lớn thı̀ cô ta sẽ trở lạ i đieF m
xuaH t phá t củ a mı̀nh trước khi rời đi. Du hà nh thời gian đaH y!
Mặ c dù Einstein, là m việ c chung mộ t cơ sở tạ i Việ n nghiê n cứu Cao caH p
Princeton như Godel, ban đaG u bị keH t quả nà y là m cho boH i roH i, nhưng ô ng (và đa
soH những nhà vậ t lı́ khá c) sớm gạ t bỏ keH t quả trê n vı̀ mộ t chú t liê n hệ với Vũ trụ
thực teH mà chú ng ta bieH t là khô ng đang quay trò n. Ngay cả bả n thâ n Godel cũ ng
bỏ qua khả nă ng du hà nh thời gian vı̀ khô ng theF thu được nó trong thực teH , khô ng
phả i vı̀ mô hı̀nh vũ trụ củ a ô ng khô ng gioH ng với vũ trụ thực, mà vı̀ những toH c độ
khô ng thực teH caG n thieH t phả i có và khoả ng cá ch mà mộ t tê n lửa phả i đi đeF hoà n
taH t mộ t vò ng lặ p thời gian trong mộ t vũ trụ như theH . Tuy nhiê n, thực teH cò n lạ i là
Godel đã đi tới mộ t kịch bả n (dam u là mộ t kịch bả n khô ng thực teH ) trong đó khô ng
có định luậ t vậ t lı́ nà o bị vi phạ m và nó hoà n toà n phù hợp với thuyeH t tương đoH i
rộng, nhưng nó chứa những vò ng lặ p thời gian với taH t cả những nghịch lı́ du hà nh
thời gian mà chú ng gợi lê n. Đa soH cá c nhà vậ t lı́ tin rap ng, và vam n thậ t sự tin rap ng,
những kẽ hở trong vậ t lı́ họ c cho phé p loạ i nghiệ m nà y toG n tạ i cuoH i cù ng sẽ được
laH p kı́n qua sự hieF u bieH t toH t hơn. Cho đeH n khi đó , vũ trụ củ a Godel bị xeH p xó thà nh
mộ t sự hieH u kı̀ toá n họ c mà thô i.
Cỗ máy thời gian Tipler

Và o thậ p niê n 1960 và 1970, nhieG u mô hı̀nh lı́ thuyeH t về khô ng thời gian
có chứa những vò ng lặ p thời gian đã được khá m phá bởi mộ t soH nhà vậ t lı́ đang
nghiê n cứu tı́nh chaH t củ a cá c phương trı̀nh củ a thuyeH t tương đoH i rộng. TaH t cả
những mô hı̀nh nà y có mộ t đieF m chung. Chú ng đeG u có những vậ t theF khoH i lượng

lớn đang quay trò n là m xoad n khô ng thời gian xung quanh chú ng. Tá c phaF m được
bieH t tới nhieG u nhaH t theo xu hướng nà y là củ a mộ t người Mı̃ trẻ tuoF i tê n là Frank
Tipler, người đã cô ng boH mộ t bà i bá o trong nă m 1974 gâ y mưa sa bã o tá p và o
lú c aH y. Tipler đã phâ n tı́ch lạ i cô ng trı̀nh củ a von Stockhum veG mộ t hı̀nh trụ đang
quay trò n, vừa đưa nó tieH n thê m mộ t bước. Trước tiê n, ô ng chứng minh trê n toá n
họ c rap ng, đeF đả m bả o có mộ t vò ng lặ p thời gian kı́n xung quanh hı̀nh trụ , hı̀nh
trụ đó thậ t sự có chieG u dà i vô hạ n, caH u tạ o từ vậ t chaH t raH t đậ m đặ c và quay ở toH c
độ hà ng nghı̀n laG n mom i giâ y. TaH t nhiê n, vaH n đeG lớn nhaH t là ở chom “chieG u dà i vô hạ n”,
cá i nó i thı̀ dem hơn là m. Cho nê n, Tipler tieH p tụ c tı́nh toá n cá i caG n thieH t đeF xâ y dựng
mộ t com má y thời gian trong thực teH . Oí ng đeG xuaH t rap ng chú ng ta có theF thoá t khỏ i
nó với việ c có mộ t hı̀nh trụ chı̉ dà i 100 km và rộ ng 10 km. VaH n đeG là ô ng khô ng
cò n có theF dựa trê n toá n họ c đeF chứng minh rap ng kı́ch cỡ nà y sẽ đủ đeF uoH n cong
khô ng thời gian. Và cho dù có thu được mộ t vò ng lặ p thời gian kı́n thı̀ hı̀nh trụ
đó sẽ phả i heH t sức beG n và rad n chad c đeF trá nh bị né n theo phương dà i củ a nó do
sức că ng haH p dam n khủ ng khieH p mà nó đang chịu. ĐoG ng thời, nó sẽ phả i đủ beG n đeF
giữ nó lạ i và trụ vững trước lực li tâ m khủ ng khieH p đang coH né m vậ t chaH t củ a nó
ra bê n ngoà i khi nó quay trò n với toH c độ beG mặ t hơn mộ t nửa toH c độ á nh sá ng.
Tuy nhiê n, ô ng trı̀nh bà y rap ng đâ y đeG u là những vaH n đeG thực teH và , dam u sao, ai mà
bieH t cá i gı̀ sẽ là có theF veG mặ t cô ng nghệ trong tương lai xa xô i.
ĐeF sử dụ ng com má y thời gian trụ Tipler, bạ n sẽ rời khỏ i Trá i đaH t trê n mộ t
phi thuyeG n vũ trụ và đi đeH n nơi hı̀nh trụ đó đang quay trò n trong khô ng gian. Khi
bạ n đeH n đủ gaG n beG mặ t củ a hı̀nh trụ đó (nơi khô ng thời gian bị uoH n cong nhieG u
nhaH t), bạ n sẽ quay trò n xung quanh nó mộ t và i vò ng roG i trở lạ i Trá i đaH t, đi ngược
veG quá khứ. Đi ngược được bao xa là tù y thuộ c và o soH vò ng quay bạ n đã thực
hiệ n. Mặ c dù bạ n cả m thaH y thời gian củ a riê ng bạ n trô i veG phı́a trước như bı̀nh
thường trong khi bạ n đang quay trò n xung quanh hı̀nh trụ đó , nhưng ở bê n ngoà i
vù ng bị uoH n cong bạ n sẽ đang daG n daG n chuyeF n độ ng veG quá khứ. Trường hợp nà y
gioH ng như là leo lê n mộ t caG u thang xoad n oH c chı̉ đeF cả m thaH y rap ng mom i vò ng trò n
mà bạ n vừa leo qua khi nhı̀n xuoH ng là nap m dưới vò ng trò n trước đó !
256
Jim Al-Khalili
Mộ t soH nhà nghiê n cứu khá c cò n đeG xuaH t rap ng thậ t ra chú ng ta khô ng caG n
những hı̀nh trụ vô hạ n đeF có cá c vò ng lặ p thời gian, và sự du hà nh thời gian cò n
có theF thu được bap ng cá ch quay vò ng quanh mộ t sao neutron hay lom đen đang
quay trò n, bieH t rap ng chú ng đang quay đủ nhanh. Cá c nhà thiê n vă n họ c đã tı̀m
thaH y những sao neutron (pulsar) quay trò n ở gaG n toH c độ caG n thieH t đó . Những sao
neutron nà y được gọ i là pulsar mili giâ y vı̀ toH c độ quay trò n củ a chú ng là mom i
vò ng và i mili giâ y (mộ t mili giâ y là mộ t phaG n nghı̀n củ a mộ t giâ y). Mộ t soH người
khaN ng định rap ng chú ng ta caG n giả lậ p mộ t hı̀nh trụ , trong trường hợp đó ta sẽ caG n
xeH p choG ng mộ t soH pulsar mili giâ y như theH lê n trê n nhau, roG i tı̀m mộ t cá ch ngă n
khô ng cho chú ng né n lê n nhau và tạ o ra lom đen.1 Những tı́nh toá n khá c gợi ý rap ng
chı̉ caG n mộ t lom đen đang quay nhanh là m rơi vã i châ n trời sự kiệ n củ a nó , đeF lạ i
phı́a sau mộ t vò ng kı̀ dị traG n, là đủ đeF mang lạ i mộ t vò ng lặ p thời gian kı́n xung
quanh nó . Tuy nhiê n, cơ sở toá n họ c cho taH t cả những đeG xuaH t hoang dạ i và đẹ p
đẽ nà y cò n lâ u mới có sức thuyeH t phụ c.
Cỗ máy thời gian dây vũ trụ

Mộ t cá ch khả dı̃ nữa hiệ n thực hó a com má y thời gian Tipler là sử dụ ng dâ y
vũ trụ . Chú ng ta đã thaH y trong chương trước dâ y vũ trụ có theF hữu ı́ch như theH
nà o trong việ c giữ cho coF họ ng củ a lom sâ u mở ra. Nhưng mộ t laG n nữa, đâ y có lẽ là
loạ i chaH t liệ u vừa vặ n mà chú ng ta đang tı̀m kieH m. Nó sẽ dà i vô hạ n và nhaH t định
sẽ đủ đậ m đặ c. Toà n bộ những gı̀ chú ng ta caG n là m là đeF cho nó quay đủ nhanh.
TaH t nhiê n ở đâ y thậ t sự có giả sử rap ng (a) cá c dâ y vũ trụ có toG n tạ i, (b) chú ng ta
có theF tı̀m ra vị trı́ và đi tới mộ t dâ y như theH , (c) chú ng ta có theF tı̀m ra mộ t cá ch
nà o đó là m cho nó quay đủ nhanh và (d) mộ t vò ng lặ p thời gian kı́n sẽ thậ t sự
hı̀nh thà nh xung quanh nó .
Ngay cả khi mộ t dâ y vũ trụ khô ng quay trò n, thı̀ khô ng thời gian xung
quanh nó cũ ng bị bieH n dạ ng theo mộ t kieF u hơi lạ (vâ ng, lạ hơn cả khô ng thời gian
1Sự suy luậ n trê n lı́ thuyeH t có chú t vượt khỏ i taG m tay khi chú ng ta bad t đaG u nó i veG những sao
neutron xeH p choG ng lê n nhau, nhưng nó i như theH cho vui thô i.

xung quanh mộ t lom đen!). BaH t chaH p mậ t độ cao củ a dâ y, bạ n sẽ khô ng cả m thaH y
lực hú t haH p dam n cho dù bạ n ở gaG n sợi dâ y, và khô ng thời gian được nó i là phaN ng.
Tuy nhiê n, khô ng gian tự nó sẽ uoH n thà nh hı̀nh nó n xung quanh sợi dâ y. ĐeF hı̀nh
dung, hã y xé t mộ t khô ng gian 2D cho đơn giả n và mộ t mieH ng trò n củ a khô ng gian
nà y xung quanh sợi dâ y. Nó gioH ng như là mộ t cá i nê m khô ng gian đã bị laH y ra như
trong Hı̀nh 9.1(a) và hai rı̀a bê n dá n lạ i với nhau như trong Hı̀nh 9.1(b). Như vậ y
sẽ là m cho khô ng gian khé p lạ i vò ng quanh dâ y vũ trụ theo hı̀nh nó n. Thô ng
thường, chu vi củ a mộ t vò ng trò n bap ng hai laG n bá n kı́nh củ a nó nhâ n với pi. Và
như vậ y, neH u thieH u mộ t mieH ng trò n, thı̀ chu vi củ a nó sẽ nhỏ hơn với bá n kı́nh
như cũ . NeH u bạ n đi trong mộ t vò ng trò n có bá n kı́nh cho trước xung quanh sợi
dâ y thı̀ bạ n sẽ thaH y quã ng đường bạ n đi heH t vò ng trò n và trở lạ i đieF m xuaH t phá t
củ a bạ n sẽ ngad n hơn quã ng đường bạ n đi heH t mộ t vò ng trò n có cù ng bá n kı́nh
trong khô ng gian bı̀nh thường (ở xa dâ y vũ trụ ). Lưu ý rap ng sợi dâ y vũ trụ được
mô tả bap ng mộ t đieF m 0D trong khô ng gian 2D. Thậ t ra nó là mộ t đường 1D trong
khô ng gian 3D (cá i tô i khô ng có khả nă ng trı̀nh bà y ra ở đâ y vı̀ tô i khô ng theF nà o
vẽ mộ t hı̀nh nó n 4D!).
Mộ t bieH n theF trê n keH hoạ ch dâ y vũ trụ nà y được Richard Gott đeG xuaH t và o
nă m 1991. Oí ng đưa ra mộ t cá ch giả i quyeH t vaH n đeG caG n có dâ y vũ trụ quay trò n.
Thay vậ y, ô ng chı̉ rõ là m theH nà o hai dâ y vũ trụ đang chuyeF n độ ng qua nhau ở
toH c độ cao sẽ có hiệ u ứng gioH ng như vậ y, và mộ t vò ng lặ p thời gian sẽ hı̀nh thà nh
xung quanh cặ p dâ y đó . VaH n đeG ở đâ y là hai sợi dâ y sẽ phả i song song với nhau
khi chú ng đi qua nhau. Vı̀ theH , cho dù dâ y vũ trụ có thậ t sự toG n tạ i đi nữa, thı̀
chú ng ta vam n sẽ phả i hi vọ ng có hai sợi dâ y vừa vặ n đi qua nhau ở đú ng gó c độ
thı́ch hợp. Gott trı̀nh bà y rap ng chú ng ta khô ng caG n chờ có hai dâ y dà i vô hạ n đi
qua nhau. Hiệ u ứng tương tự có theF thu được neH u mộ t dâ y vũ trụ kı́n, tạ o ra mộ t
vò ng lặ p, nó có hı̀nh ô van chứ khô ng trò n (gioH ng như hı̀nh dạ ng tạ o bởi mộ t sợi
dâ y cao sau bị ké o că ng) co lạ i sao cho hai phaG n dà i vừa vặ n sớt qua khi chú ng
bay qua nhau. Chı́nh Gott trı̀nh bà y rap ng baH t kı̀ vò ng lặ p thời gian kı́n nà o có theF
hı̀nh thà nh xung quanh hai mả nh dâ y vũ trụ khô ng có chieG u dà i vô hạ n sẽ tạ o ra
258
Jim Al-Khalili
mộ t lom đen và bị chad n với bê n ngoà i bởi châ n trời sự kiệ n, taH t nhiê n đieG u đó cũ ng
có nghı̃a là chú ng khô ng bao giờ có theF khai thá c được.

Hình 9.1 ĐeF mô phỏ ng khô ng gian 3D trô ng như theH nà o ở gaG n mộ t dâ y vũ trụ (mộ t
đường 1D), ta hã y vứt đi mộ t chieG u khô ng gian và xé t khô ng gian 2D xung quanh mộ t
đieF m (0D). NeH u mieH ng nê m khô ng gian bị laH y khỏ i như trong hı̀nh (a) và hai rı̀a dá n lạ i
với nhau như trong hı̀nh (b) thı̀ khô ng gian sẽ có hı̀nh nó n.
Thậ t khô ng may, cá ch thu được mộ t vò ng lặ p thời gian củ a Gott cò n hạ i
nã o hơn cả những keH hoạ ch khá c đã có vı̀, cù ng với taH t cả những cá i neH u và cá i
nhưng mà tô i vừa nhad c tới, nó đò i hỏ i phaG n khoH i lượng toF ng củ a cá c dâ y phả i là
cá i gọ i là “ả o”.2
2Yê u caG u nà y thậ m chı́ cò n tệ hơn cả việ c có khoH i lượng â m, cá i đã khó hieF u lad m roG i. Từ ả o hà m
ý việ c có mộ t tı́nh chaH t toá n họ c nhaH t định liê n quan đeH n că n bậ c hai củ a mộ t soH â m. NeH u bạ n
chưa từng gặ p loạ i phé p toá n nà y trước đâ y thı̀ sau đâ y tô i xin giả i thı́ch mộ t chú t ngad n gọ n.

Công thức cho một cỗ máy thời gian lỗ sâu

Theo những cá ch mà tô i đã trı̀nh bà y cho đeH n đâ y, đeF có những vò ng lặ p
thời gian kı́n ta caG n uoH n cong khô ng thời gian xung quanh mộ t khoH i lượng đang
quay trò n. Có mộ t cá ch khá c khô ng caG n chuyeF n độ ng xung quanh mộ t vậ t theF
khoH i lượng lớn, mà thay và o đó là caG n mộ t lom sâ u. Khô ng bao lâ u sau khi Kip
Thorne trı̀nh bà y với người bạ n củ a ô ng Carl Sagan là m theH nà o xâ y dựng mộ t lom
sâ u có theF đi qua, cá c đoG ng nghiệ p củ a họ cho rap ng chaN ng có lı́ do gı̀ tạ i sao lom sâ u
đó khô ng noH i hai thời đieF m khá c nhau. Nó i chung, lom sâ u được tạ o ra trong khô ng
thời gian 4D, chứ khô ng phả i trong khô ng gian 3D. Mộ t cá ch dem hı̀nh dung ra như
vậ y là sử dụ ng mô hı̀nh vũ trụ khoH i. Hı̀nh 9.2 theF hiệ n mộ t lom sâ u xuyê n qua khô ng
thời gian 3D nà y noH i hai thời đieF m khá c nhau. Mộ t đieF m quan trọ ng caG n lưu ý ở
đâ y là cá i coF họ ng củ a lom sâ u đụ c thậ t ra khô ng bị dı̀m bê n trong khoH i, mà toG n tạ i
trong mộ t khô ng gian cao chieG u nà o đó bê n ngoà i ba chieG u nó được vẽ trong đó .
Thậ t khô ng may, tô i đã sử dụ ng heH t cá c chieG u roG i. Nhưng ı́t nhaH t nó cung caH p cho
bạ n mộ t khá i niệ m sơ lược veG cá i có liê n quan. NeH u “hiệ n tạ i” củ a bạ n xả y ra tạ i
THƠ√I ĐIEƒ M SAU thı̀ việ c đi qua lom sâ u sẽ đưa bạ n veG quá khứ. Nhưng, gioH ng như
vậ y, mộ t ai đó có “hiệ n tạ i” ở THƠ√I ĐIEƒ M TRƯƠ£C sẽ sử dụ ng lom sâ u đeF đi và o
tương lai.
Cá ch tô i vẽ lom sâ u trong vũ trụ hı̀nh khoH i cho thaH y hai cá i miệ ng củ a nó mở
ra ở hai lá t nhaH t định cad t qua hı̀nh khoH i đó . ĐieG u nà y hà m ý rap ng ai đó có “hiệ n
tạ i” ở trê n lá t nap m giữa hai lá t sẽ khô ng nhı̀n thaH y baH t kı̀ miệ ng lom sâ u nà o. Thậ t
vậ y, taH t cả những lá t đeH n sau lá t THƠ√I ĐIEƒ M TRƯƠ£C cũ ng sẽ chứa miệ ng lom sâ u
củ a nó , vı̀ chú ng cad t qua ở những thời đieF m muộ n hơn. TaH t cả những lá t sau lá t
THƠ√I ĐIEƒ M SAU sẽ chứa cả hai miệ ng lom sâ u. Mộ t miệ ng sẽ là đường dam n veG quá
khứ và miệ ng kia thı̀ dam n veG tương lai.
Bạ n bieH t rap ng bı̀nh phương củ a mộ t soH dương là mộ t soH dương, và bı̀nh phương củ a mộ t soH â m
cũ ng là mộ t soH dương (vı̀ – × – = +). Nhưng mộ t soH khi nhâ n với chı́nh nó vam n cho mộ t soH â m thı̀
được gọ i là soH ả o vı̀ nó khô ng gioH ng như soH (thực) bı̀nh thường và có tậ p hợp những quy tad c
riê ng củ a nó . Những con soH ả o như vậ y có ı́ch trong nhieG u lı̃nh vực vậ t lı́ và kı̃ thuậ t.
260
Jim Al-Khalili
Cá i là m cho mô hı̀nh vũ trụ hı̀nh khoH i hơi khó nhậ n thức đú ng, nhưng caG n
thieH t đeF sự du hà nh thời gian là có theF , là cả hai thời đieF m đeG u khô ng theF gọ i là
“hiệ n tạ i” thực sự. Cả hai có giá trị ngang nhau vı̀ thời gian khô ng trô i trong vũ
trụ hı̀nh khoH i. ĐieG u nà y khô ng ngă n cả n cả m giá c chủ quan củ a chú ng ta rap ng thời
gian đang trô i veG phı́a trước. Cho nê n, đoH i với chú ng ta đang soH ng bê n trong vũ
trụ hı̀nh khoH i đó , cả hai lá t cad t sẽ chuyeF n độ ng lê n trê n đoG ng thời với nhau, theo
trụ c thời gian, nhưng sẽ có những người có thời khad c hiệ n tạ i tương ứng với thời
đieF m nà y hoặ c thời đieF m kia.

Hình 9.2 Mộ t lom sâ u trong vũ trụ hı̀nh khoH i noH i hai thời đieF m khá c nhau
Kip Thorne và cá c đoG ng sự củ a ô ng cò n có theF chı̉ rõ là m theH nà o mộ t lom
sâ u khô ng phả i là com má y thời gian – theo nghı̃a là neH u bạ n đi xuyê n qua nó , bạ n
sẽ hiệ n ra ở đaG u bê n kia tạ i mộ t thời đieF m muộ n hơn với cù ng lượng thời gian
đã trô i qua đoH i với bạ n đang ở bê n trong lom sâ u cũ ng như đoH i với người ở bê n
ngoà i – có theF bieH n thà nh mộ t com má y thời gian. Cá i tô i muoH n nó i với mộ t lom sâ u

khô ng phả i là com má y thời gian có theF hieF u từ Hı̀nh 9.2 neH u những lá t THƠ√I ĐIEƒ M
TRƯƠ£C và THƠ√I ĐIEƒ M SAU là mộ t và như nhau. Giờ neH u bạ n đi xuyê n qua lom sâ u
đó , bạ n sẽ hiệ n ra ở cù ng lá t thời gian như bạ n sẽ ở trong đó neH u bạ n khô ng đi
xuyê n qua lom sâ u. Thủ thuậ t trong việ c tạ o ra com má y thời gian trê n là khai thá c
mộ t hiệ u ứng trong thuyeH t tương đoH i hẹp mà bạ n đã gặ p. Nó liê n quan đeH n quan
niệ m aF n sau nghịch lı́ cặ p song sinh.
Trước tiê n, hã y đeF tô i phá c họ a keH hoạ ch cho cá i được xem là cá ch dem nhaH t
đeF xâ y dựng mộ t com má y thời gian (taH t nhiê n, giả sử là có theF ):
Làm thế nào xây dựng một cỗ máy thời gian
1) Tạ o ra mộ t lom sâ u (bap ng cá ch bơm că ng bọ t lượng tử,
hoặ c tạ o ra bap ng cá ch uoH n cong khô ng thời gian).
2) Là m oF n định lom sâ u đó (bap ng cá ch giữ nó mở ra với vậ t
chaH t lạ hoặ c dâ y vũ trụ ).
3) Tı́ch điệ n cho mộ t trong hai miệ ng củ a lom sâ u (đeF nó có
theF chuyeF n độ ng trong điệ n trường) và đưa nó lê n mộ t
tê n lửa.
4) Gâ y ra mộ t sự chê nh lệ ch thời gian giữa hai miệ ng lom
(cho mộ t miệ ng bay ra xa ở gaG n toH c độ á nh sá ng).
5) BieH n lom sâ u thà nh com má y thời gian (bap ng cá ch mang hai
cá i miệ ng đeH n gaG n nhau trở lạ i).
Bước (1) và (2) đã được trı̀nh bà y trong chương trước. Nhưng tó m lạ i,
chú ng ta thậ t sự chaN ng bieH t là m theH nà o thu được như theH nà y cả . Đâ y là lı́ do
nhieG u tá c giả vieH t veG com má y thời gian lom sâ u thường bad t đaG u mộ t cá ch lé m lı̉nh
với phá t bieF u: “Xé t mộ t lom sâ u có theF đi xuyê n qua”. Vı̀ tô i chaN ng theF boF sung thê m
cá i gı̀ mới nê n tô i sẽ là m gioH ng như họ và giả sử rap ng chú ng ta đã có mộ t lom sâ u
oF n định và , cho tiệ n lợi, có hai cá i miệ ng đủ lớn đeF con người có theF đi xuyê n qua.
Hai cá i miệ ng ban đaG u có theF nap m cạ nh nhau trong phò ng thı́ nghiệ m lom sâ u củ a
chú ng ta. Bước (3) cho phé p mộ t trong hai cá i miệ ng được chuyê n chở đi khỏ i
262
Jim Al-Khalili
phò ng thı́ nghiệ m lom sâ u và cho và o tê n lửa nap m chờ. Với bước (4) và (5), ta có
theF quê n đi cá i miệ ng lom sâ u ở trong tê n lửa. Toà n bộ cá i chú ng ta caG n là m là cho
tê n lửa bay vò ng vò ng ở gaG n toH c độ á nh sá ng trong mộ t thời gian ngad n và hiệ u
ứng tương đoH i tı́nh đặ c biệ t củ a sự dã n nở thời gian sẽ là m phaG n việ c cò n lạ i.
Bạ n có nhớ câ u chuyệ n nghịch lı́ cặ p song sinh? Khi Alice bay khỏ i Trá i đaH t
trê n tê n lửa toH c độ cao củ a cô và đi vò ng quanh trong mộ t thời gian ngad n, khi trở
lạ i Trá i đaH t, cô sẽ thaH y có nhieG u thời gian trô i qua hơn cá i cô có theF giả i thı́ch. Khi
trở lạ i, cô sẽ trẻ hơn cậ u em song sinh củ a mı̀nh, Bob, vı̀ cô đã đi nhanh hiệ u dụ ng
veG phı́a tương lai. LaG n nà y, Alice sẽ mang theo cô mộ t miệ ng củ a lom sâ u và gâ y ra
mộ t sự lệ ch thời gian giữa hai miệ ng lom .
Mô tả sau đâ y củ a keH t quả nà y tương tự như mô tả mà Kip Thorne trı̀nh
bà y trong quyeF n sá ch củ a ô ng, Lỗ đen và Vòng thời gian, nhưng có mộ t soH thay
đoF i. Hı̀nh 9.3(a) theF hiệ n Bob trong phò ng thı́ nghiệ m lom sâ u đang nhı̀n Alice qua
đaG u lom sâ u củ a cậ u ta. Qua lom sâ u, cô ta chı̉ ở xa và i ba mé t, nhưng thậ t ra cô đang
ngoG i trong tê n lửa có theF nhı̀n thaH y ở bê n ngoà i cửa soF trê n bệ phó ng. Hı̀nh 9.3(b)
theF hiệ n cá i nhı̀n từ miệ ng lom sâ u củ a Alice được bả o đả m bê n trong tê n lửa.
Alice và Bob tá n thà nh rap ng cô sẽ bay đi trê n mộ t hà nh trı̀nh vò ng quanh
Hệ Mặ t trời với toH c độ cao củ a tê n lửa lê n tới mộ t tră m nghı̀n kilomé t mom i giâ y
(hay mộ t phaG n ba toH c độ á nh sá ng) và trở lạ i Trá i đaH t sau đú ng hai tuaG n lem . Chú ng
ta hã y giả sử cô ta khởi hà nh và o mộ t ngà y Thứ tư. Khi cô đi ra xa Trá i đaH t, khoả ng
cá ch giữa cô và Bob qua lom sâ u vam n khô ng đoF i (xem Hı̀nh 9.4), mặ c dù qua kı́nh
thiê n vă n củ a mı̀nh cậ u ta có theF nhı̀n thaH y tê n lửa củ a cô đang lù i ra xa Trá i đaH t
với toH c độ bap ng mộ t phaG n ba toH c độ á nh sá ng. Bob có theF nó i chuyệ n với cô ta và
cò n gửi những tá ch cà phê pha sa§ n cho cô ta và o mom i buoF i sá ng qua lom sâ u. Quan
trọ ng hơn, họ sẽ đang đeH m ngà y cù ng với nhau. Tạ i mọ i thời đieF m trong chuyeH n
đi, đoG ng hoG củ a họ sẽ luô n ă n khớp với nhau, vı̀ họ đả m bả o chú ng vam n đoG ng bộ
hó a qua lom sâ u.
Hai tuaG n sau đó , cả Bob và Alice đeG u thoH ng nhaH t với nhau đó là ngà y Thứ
tư, Bob nhı̀n người chị gá i củ a mı̀nh qua lom sâ u khi cô sad p keH t thú c chuyeH n đi và

lá i tê n lửa qua khı́ quyeF n củ a Trá i đaH t trước khi cho nó tieH p đaH t trê n bệ phó ng.
Bob đi ra ngoà i đeF nhı̀n cô ta tieH p đaH t, nhưng cả nh tượng mà cậ u nhı̀n thaH y khi
bước ra ngoà i khá là soH c. Bệ phó ng troH ng trơn, khô ng có tê n lửa đâ u heH t. Cậ u tự
caH u vé o mı̀nh, xô ng tới đà i quan sá t và ngad m kı́nh thiê n vă n và o mả ng trời nơi
tê n lửa sẽ đeH n. Sức mạ nh phâ n giả i củ a kı́nh thiê n vă n phả i lớn lad m cậ u ta mới có
theF nhậ n ra tê n lửa củ a Alice vừa mới bay ngang qua Hả i Vương tinh trê n hà nh
trı̀nh củ a nó trở veG Trá i đaH t. Cậ u tı́nh rap ng với toH c độ hiệ n tạ i củ a Alice, phả i đeH n
hô m sau thı̀ cô ta mới đi tới Trá i đaH t!
Là mộ t nhà khoa họ c – xé t cho cù ng thı̀ cậ u ta là m việ c trong mộ t phò ng
thı́ nghiệ m lom sâ u – nê n Bob nhanh chó ng nhậ n ra đâ y chı́nh là cá i cậ u ta trô ng
đợi. Cậ u có theF giả i thı́ch cá i đang xả y ra bap ng cá ch việ n dam n thuyeH t tương đoH i
hẹp. Cậ u chạ y veG phò ng thı́ nghiệ m lom sâ u keF cho chị gá i mı̀nh nghe. Mộ t khi ở
bê n trong roG i, cậ u nhı̀n qua lom sâ u thaH y Alice vừa mới hoà n taH t những kieF m tra
cuoH i cù ng củ a cô veG cá c thieH t bị đieG u khieF n củ a tê n lửa và sa§ n sà ng mở cửa leo ra
ngoà i. Cậ u gọ i qua lom sâ u chú c mừng cô tieH p đaH t hoà n chı̉nh laG n nữa, roG i thô ng
bá o với cô rap ng thậ t ra cô vam n chưa tieH p đaH t!

Hình 9.3(a) Bob có theF nhı̀n thaH y Alice qua lom sâ u đó ng vai trò con đường tad t giữa hai
người họ cho dù họ đang ở xa nhau bao nhiê u trong khô ng gian 3D. Thậ t ra, cô ta đang
ngoG i trong tê n lửa củ a mı̀nh và có theF nhı̀n thaH y từ bê n ngoà i cửa soF củ a Bob.
264
Jim Al-Khalili

Hình 9.3(b) Alice có theF nhı̀n thaH y Bob qua đaG u lom sâ u củ a cô .

Hình 9.4 Hai miệ ng lom sâ u có theF cá ch xa nhau tù y ý qua khô ng gian bı̀nh thường nhưng
vam n đủ gaG n nhau thô ng qua lom sâ u.

Alice vam y tay với Bob. “Nè , cậ u nó i chị chưa tieH p đaH t là ý gı̀ vậ y? Chị vừa
nhı̀n thaH y mı̀nh tieH p đaH t mà . Chị hi vọ ng sad p có cà phê uoH ng nhé , có cá i gı̀ đó với
vậ t chaH t lạ trong lom sâ u thậ t sự là m hỏ ng maH t cà phê roG i.”
“Chờ chú t nhé Alice”, Bob la lê n với chú t điê n cuoG ng, “em muoH n nó i theH
nà y. Em nghı̃ chị đã đi và o mộ t hệ thời gian khá c với em roG i. Em bieH t em nhı̀n
thaH y chị cho tê n lửa tieH p đaH t qua lom sâ u nhưng ở ngoà i kia kı̀a” – cậ u vam y tay phỏ ng
chừng theo hướng bệ phó ng nhı̀n qua cửa soF – “chị vam n đang ở hệ mặ t trời phı́a
ngoà i. Tê n lửa củ a chị chad c chad n khô ng ở trê n bệ phó ng. Thậ t vậ y, tới ngà y mai
chị mới veG tới mà !” Alice, khô ng có gı̀ baH t ngờ, khô ng heG bị thuyeH t phụ c. Cô có theF
thaH y Bob đang nó i nghiê m tú c, nhưng chaN ng có gı̀ hợp lı́ như cá i cô có theF nhı̀n
thaH y cả . Cô thử lạ i laG n nữa: “Nhı̀n kı̀a, cả hai chú ng ta đeG u thoH ng nhaH t hô m nay là
Thứ tư. Thậ t vậ y, chị em mı̀nh đã đeH m soH ngà y trô i qua cù ng nhau mà . Hơn nữa,
đoG ng hoG củ a chị em ta vam n được đoG ng bộ hó a. Do đó , chị em ta phả i ở trong mộ t
hệ thời gian gioH ng nhau. Và hã y tin chị đi, chị thậ t sự vừa cho cá i tê n lửa nà y tieH p
đaH t mà .”
Nhưng Bob chaN ng nghe thê m gı̀ nữa và mã i đad m chı̀m trong suy nghı̃. Và i
phú t trước đó , cậ u cả m thaH y rap ng cậ u đã hieF u vı̀ sao Alice luô n khaN ng định lú c
trê n đường veG rap ng chuyeH n đi củ a cô diem n ra ngad n hơn thời gian trô i qua trê n
Trá i đaH t. Đó chı̉ là do thuyeH t tương đoH i hẹp thô i. Nhưng cá i đá ng nó i là lom sâ u
dường như là m mọ i thứ roH i tung lê n heH t. RoG i, trong khoả nh khad c, sương mù tan
đi và cậ u đã hieF u. Cậ u bad t đaG u thoH t nê n lời trước khi bị roH i trı́ laG n nữa.
“Alice, hã y giả sử rap ng chú ng ta khô ng có lom sâ u nhé . Em khô ng bieH t rap ng
chị đã tieH p đaH t. Thậ t ra, đoH i với em, trong thời gian trê n Trá i đaH t, chuyeH n đi củ a
chị thậ t sự maH t mười lă m ngà y và tới ngà y mai thı̀ em mới thaH y chị. Nhưng đoH i
với chị, theo thời gian trê n tê n lửa, chuyeH n đi chı̉ maH t mười boH n ngà y thô i. Thời
gian trô i qua ngad n hơn đoH i với chị là do toH c độ cao củ a chị. Vı̀ theH chị cho tê n lửa
hạ cá nh và o ngà y Thứ tư theo thời gian trê n tê n lửa, nhưng đó là ngà y Thứ nă m
theo thời gian trê n Trá i đaH t. Chị đã đi thê m mộ t ngà y và o tương lai”. Cậ u dừng
lạ i mộ t chú t đeF đả m bả o chị gá i mı̀nh vam n đang nghe. “TieH p nà o”, người chị nó i vẻ
hà o hứng.
266
Jim Al-Khalili
“Vâ ng, thời gian củ a chú ng ta có được đoG ng bộ hó a qua lom sâ u cũ ng khô ng
thà nh vaH n đeG . Trong suoH t chuyeH n đi, chị đã từ từ ké o theo miệ ng lom sâ u phı́a chị
và o tương lai củ a thời gian trê n Trá i đaH t. Em bieH t đoH i với chị lú c nà y là Thứ tư.
Đó là thời gian bê n trong tê n lửa. Nhưng lú c nà y chị đã hạ cá nh veG Trá i đaH t nê n
em e rap ng chị phả i tuâ n theo thời gian trê n Trá i đaH t”.
“Nghe em nó i như bọ n tieH p viê n hà ng khô ng aH y nhı̉”, người chị cười. “Cả m
ơn quý khá ch đã bay cù ng chú ng tô i, và xin vui lò ng đieG u chı̉nh đoG ng hoG củ a quý
khá ch theo giờ địa phương, ở đâ y hô m nay là Thứ nă m”.
“Ư√. Trá i đaH t mà chị hạ cá nh là Thứ nă m củ a em”.
“Chị thı́ch nghı̃ rap ng mı̀nh đang ở hiệ n tạ i neH u đieG u đó là OK với em, em
trai à ”.
“ToH t thô i. NeH u chị cứ khă ng khă ng là ở hiệ n tạ i thı̀ cá i chị nhı̀n thaH y qua lom
sâ u là mộ t ngà y trong quá khứ củ a chị. Chị đang nhı̀n mộ t thời đieF m xả y ra hô m
qua đoH i với chị, khi chị vam n trê n đường bay veG . Nhưng em cũ ng có theF khaN ng định
là đang soH ng trong hiệ n tạ i và em đang nhı̀n qua lom sâ u và o cá i sẽ xả y ra và o ngà y
mai. I£t nhaH t thı̀ em bieH t rap ng chị sẽ cho tê n lửa hạ cá nh an toà n.”
“Lú c nà y ư?” Alice hỏ i.
“Vâ ng, lom sâ u đã bieH n thà nh mộ t com má y thời gian. Khô ng đa nă ng cho lad m,
nhưng em thừa nhậ n nó là mộ t com má y liê n tụ c noH i lieG n hai thời đieF m cá ch nhau
mộ t ngà y.”
Bâ y giờ, Alice và Bob có theF sử dụ ng com má y thời gian lom sâ u nà y bao lâ u
tù y thı́ch. Cậ u có theF bước qua nó đeF tham gia cù ng chị gá i mı̀nh ở ngà y Thứ nă m,
hoặ c cô ta có theF cù ng trả i nghiệ m ngà y Thứ tư với cậ u. Họ có theF mua bá o in củ a
ngà y Thứ nă m, xem keH t quả xoF soH củ a toH i hô m trước, trè o ngược veG ngà y Thứ tư
và tı̀m mua vé soH trú ng thưởng.
TaH t nhiê n, Alice có theF ở cù ng Bob và o ngà y Thứ tư và roG i họ có theF chờ
cho đeH n Thứ nă m, và cả hai đi ra ngoà i trời xem Alice cho tê n lửa tieH p đaH t! Alice
trong tê n lửa tạ i thời khad c đó sẽ đang nó i chuyệ n với Bob hô m Thứ tư và cuoH i

cù ng sẽ trè o qua lom sâ u đeH n với em trai củ a cô và trở thà nh Alice đang chờ ở bê n
ngoà i. Cho nê n, trong khoả nh khad c sẽ có hai Alice. Giả sử Alice đã nhı̀n ra ngoà i
tê n lửa trước khi cô leo qua lom sâ u, cô sẽ thaH y chı́nh mı̀nh, và mộ t Bob khá c nữa.
Tô i đã thậ n trọ ng trá nh né mọ i nghịch lı́ du hà nh thời gian trong câ u
chuyệ n nà y. Nhưng neH u bạ n đang đi tı̀m chom rad c roH i, thı̀ chú ng raH t dem tı̀m thô i. LaH y
vı́ dụ nhé , đieG u gı̀ sẽ xả y ra neH u Alice và Bob đang đứng bê n ngoà i quan sá t tê n
lửa tieH p đaH t hô m Thứ nă m, đi veG phı́a nó và leo lê n tê n lửa (từ bê n ngoà i tê n lửa
leo và o chứ khô ng qua lom sâ u), và coH ngă n khô ng cho Alice trong tê n lửa đi và o lom
sâ u? Khô ng những họ phả i thaH t bạ i vı̀ cô ta thậ t sự đi và o, mà họ cò n khô ng theF
tieH p xú c với Alice Tên lửa vı̀ Alice Bên ngoài khô ng có kı́ ức veG mộ t sự gặ p gỡ như
theH với chı́nh mı̀nh khi cô là Alice Tên lửa!
Đâ y chı́nh là nghịch lı́ khô ng có sự lựa chọ n đang phơi bà y mặ t sau phức
tạ p củ a nó , và chú ng ta phả i việ n đeH n mộ t trong hai phương phá p đeF giả i quyeH t
nó mà tô i đã trı̀nh bà y ở Chương 7:
(a) NeH u Alice Bên ngoài khô ng theF nhớ việ c nhı̀n thaH y chı́nh mı̀nh khi cô ở
trong tê n lửa thı̀ rõ rà ng cô sẽ bị caH m (bap ng cá ch nà o đó ) tương tá c với
Alice Tên lửa, cho dù bap ng cá ch nà o. Cá c nhà vậ t lı́ gọ i mộ t kịch bả n như
theH là mộ t nghiệ m mâ u thuam n.
(b) Vũ trụ tá ch ra là m đô i tạ i thời khad c lom sâ u đụ c bieH n thà nh mộ t com má y
thời gian.
Có lẽ bạ n khô ng hà i lỏ ng với hai giả i phá p nà y và muoH n thê m muoH i vô nữa.
Tuy nhiê n, tô i muoH n nó i rap ng khô ng những câ u chuyệ n củ a tô i khô ng có chom nà o
vi phạ m baH t kı̀ định luậ t vậ t lı́ nà o, mà quá nhieG u muoH i thı̀ chaN ng toH t cho bạ n, và
sẽ là m hỏ ng maH t hương vị. Vậ y liệ u mộ t kịch bả n như theH có khả nă ng trở thà nh
thực tạ i trong tương lai xa hay khô ng?
Như tô i đã giả i thı́ch ở cuoH i chương trước, bước (1) và bước (2) trong
phaG n khung nhỏ “Là m theH nà o xâ y dựng mộ t com má y thời gian” có lẽ khô ng bao
giờ được hiệ n thực hó a.
268
Jim Al-Khalili
Nhưng neH u chú ng được hiệ n thực hó a và chú ng ta có theF tạ o ra mộ t lom sâ u
beG n có theF đi qua thı̀ có những trở ngạ i nà o khá c nữa khô ng?
Bước (4), bước đò i hỏ i gâ y ra mộ t sự lệ ch thời gian giữa hai miệ ng lom sâ u
bap ng cá ch cho chú ng chuyeF n độ ng ra xa nhau ở toH c độ raH t cao, sẽ chı̉ là trở ngạ i
neH u khô ng bạ n nghı̃ rap ng người ta sẽ có có theF cheH tạ o mộ t tê n lửa có khả nă ng
chuyeF n độ ng ở gaG n toH c độ á nh sá ng. TaH t nhiê n, đó khô ng phả i là cá ch duy nhaH t đeF
gâ y ra sự lệ ch thời gian. NeH u chú ng ta truy xuaH t mộ t trường haH p dam n đủ mạ nh,
thı̀ chú ng ta có theF sử dụ ng hiệ u ứng dã n nở thời gian theo thuyeH t tương đoH i rộng
đeF là m thời gian chậ m lạ i ở mộ t đaG u củ a lom sâ u. Có theF thu được như vậ y bap ng
cá ch cho mộ t miệ ng lom sâ u quay và i vò ng xung quanh mộ t lom đen. TaH t nhiê n, trong
trường hợp nà y quỹ đạ o khô ng nhaH t thieH t đi theo mộ t vò ng lặ p thời gian kı́n vı̀
chú ng ta khô ng caG n cho miệ ng lom sâ u quay trò n đeF đi ngược thời gian. Toà n bộ
cá i ta caG n là là m cho thời gian chậ m đi so với miệ ng lom ở cá ch xa lom đen.
Những trở ngại không thể vượt qua chăng?

Đã có mộ t soH phả n đoH i trước keH hoạ ch com má y thời gian lom sâ u. TaH t cả đeG u
dựa trê n những tı́nh toá n nghiê m tú c chı̉ rõ bước nà y hoặ c bước khá c có theF là
mộ t chướng ngạ i vậ t mà chú ng ta khô ng bao giờ vượt qua noF i. Nghiê m trọ ng
nhaH t trong soH nà y là , cho dù có theF xâ y dựng mộ t lom sâ u có theF đi qua, và cho dù
có gâ y ra được mộ t sự lệ ch thời gian, bước cuoH i cù ng yê u caG u mang hai miệ ng lom
lạ i gaG n nhau – cá i bạ n có theF nghı̃ là dem dà ng nhaH t – thậ t ra sẽ là m cho lom sâ u bị
phá hủ y. Mặ c dù cho đeH n nay chaN ng có ai dá m chad c chad n, nhưng cá i được trô ng
đợi là ngay khi lom sâ u trở thà nh mộ t com má y thời gian, á nh sá ng đã đi qua nó sẽ
có theF đi trở veG , qua khô ng gian bı̀nh thường, tới cá i miệ ng nó đi và o trước khi
nó đi và o. Khi đó , nó sẽ có theF đi và o cù ng với phiê n bả n goH c củ a nó , vı̀ theH là m
tă ng gaH p đô i nă ng lượng củ a nó . Nhưng neH u bức xạ đi và o nhieG u gaH p đô i và có theF
đi trở veG loH i và o trước khi nó đi và o thı̀ nó sẽ có cường độ tă ng gaH p boH n laG n, và cứ
theH . Thậ t vậ y, cá c tı́nh toá n cho thaH y thời khad c hai cá i miệ ng (cù ng với hệ thời
gian khá c nhau củ a chú ng) được mang đeH n đủ gaG n đeF cho á nh sá ng rời khỏ i

miệ ng ra đi ngược trở veG roG i đi qua miệ ng và o trước khi nó đi và o thı̀ tức thời sẽ
có mộ t lượng á nh sá ng vô hạ n chả y xuyê n qua lom sâ u và hoặ c sẽ là m co sụp coF
họ ng củ a lom sâ u hoặ c sẽ là m hai cá i miệ ng củ a nó noF tung trong mộ t cơn bù ng
phá t nă ng lượng dữ dộ i. A£ nh sá ng (hay bức xạ điệ n từ) nà y sẽ luô n luô n là vaH n
đeG vı̀ nó được sinh ra bởi chı́nh châ n khô ng, và vı̀ theH liê n quan đeH n cá c thă ng
giá ng châ n khô ng.
Mộ t chuyê n gia nghiê n cứu lom sâ u, Tom Roman, đã nê u cá ch xâ y dựng mộ t
com má y thời gian lom sâ u mà khô ng phả i tuâ n theo bước (5) mang hai cá i miệ ng lom
lạ i với nhau. Thay vậ y, mộ t khi đã có sự lệ ch thời gian giữa hai miệ ng lom và trong
khi chú ng ở xa nhau, hai cá i miệ ng củ a mộ t lom sâ u thứ hai, khô ng caG n có sự lệ ch
thời gian với nhau, có theF đặ t lieG n keG với hai cá i miệ ng củ a lom sâ u thứ nhaH t, như
trong Hı̀nh 9.5. Giờ thı̀ bạ n có theF đi qua lom sâ u thứ nhaH t roG i sử dụ ng lom sâ u thứ
hai là m đường tad t đi trở veG đieF m xuaH t phá t củ a bạ n, quay veG trước khi bạ n rời đi
lú c đaG u. Cá c thă ng giá ng châ n khô ng choG ng chaH t và phá hủ y mộ t lom sâ u đơn lẻ khi
hai miệ ng lom được mang đeH n gaG n nhau lú c nà y được kieF m soá t. Tuy nhiê n, cho
đeH n nay toà n bộ những tı́nh toá n đã thực hiệ n cho thaH y cá c phương trı̀nh củ a
thuyeH t tương đoH i rộng vam n cho những đá p soH vô nghı̃a ngay khi mộ t vò ng lặ p thời
gian được tạ o ra từ cá i gọ i là caH u hı̀nh ‘Roman’ lom sâ u như theH nà y. Matt Visser đeG
xuaH t rap ng chú ng ta có theF đặ t mộ t loạ t lom sâ u noH i tieH p nhau thà nh mộ t cá i vò ng
kı́n. Mom i lom sâ u sẽ có mộ t sự lệ ch thời gian nhỏ nhưng khô ng đủ đeF dù ng riê ng nó
là m mộ t com má y thời gian bởi vı̀, cho dù chú ng ta có đi qua nó , thı̀ khoả ng cá ch
giữa hai cá i miệ ng đó trong khô ng gian bı̀nh thường sẽ quá xa đeF chú ng ta đi từ
miệ ng ra đeH n miệ ng và o trước khi chú ng ta đi và o. Nhưng sự keH t hợp củ a những
lom sâ u như theF hiệ n trê n Hı̀nh 9.6 thı̀ có theF hoạ t độ ng.
Stephen Hawking bị thuyeH t phụ c rap ng tự nhiê n ngă n caH m cá c vò ng lặ p thời
gian và sự du hà nh thời gian. Oí ng đã đi tới cá i gọ i là giả thuyeH t bả o vệ niê n đạ i
phá t bieF u đơn giả n rap ng sự du hà nh thời gian veG quá khứ là khô ng được phé p
trong vậ t lı́ họ c. Giả thuyeH t nà y chưa được chứng minh trê n cơ sở toá n họ c nhưng
cho đeH n nay nó cũ ng chưa heG bị bá c bỏ . NeH u hó a ra giả thuyeH t bả o vệ niê n đạ i thậ t
sự là mộ t định luậ t củ a tự nhiê n thı̀ sự du hà nh thời gian sẽ bị bá c bỏ hoà n toà n.
270
Jim Al-Khalili
Cá ch sad p xeH p lom sâ u đụ c Roman (với hai hay nhieG u lom ) cũ ng có những trụ c trặ c,
với cơ sở toá n họ c khô ng mang lạ i những đá p soH rõ rà ng, hay thậ m chı́ là có nghı̃a.
Những keH t quả mới nhaH t cho thaH y mộ t chướng ngạ i có trước hơn nữa là
vậ t chaH t lạ caG n thieH t đeF giữ cho mộ t lom sâ u có theF đi qua mở ra lú c ban đaG u. Mộ t
soH nhà nghiê n cứu khaN ng định rap ng những tı́nh toá n củ a họ bá c bỏ khả nă ng có
đủ vậ t chaH t lạ đeF giữ mở miệ ng mộ t lom sâ u baH t kı̀ lớn hơn mộ t lom sâ u lượng tử.

Hình 9.5 Mộ t com má y thời gian Roman sử dụ ng hai lom sâ u. Đã có sự lệ ch thời gian giữa
miệ ng A và miệ ng B củ a lom sâ u (1), bạ n khô ng caG n phá hủ y nó bap ng cá ch mang chú ng
đeH n gaG n nhau laG n nữa. Thay vậ y, hã y sử dụ ng lom sâ u (2) đeF quay veG đieF m xuaH t phá t củ a
bạ n. Bước (i): đi qua A. Bước (ii): đi ra khỏ i B và đi và o C nap m lieG n keG với B. Bước (iii):
đi ra khỏ i D nap m keH đieF m đi và o ban đaG u củ a bạ n tạ i A, nhưng trong quá khứ củ a nó .

Hình 9.6 Mộ t com má y thời gian vò ng Roman sử dụ ng nhieG u lom sâ u, mom i lom sâ u có mộ t sự
chê nh lệ ch thời gian nhỏ giữa hai cá i miệ ng củ a nó . Sự lệ ch thời gian tı́ch lũ y daG n trong
khi cá c lom sâ u đưa bạ n đi theo mộ t vò ng kı́n trở lạ i đieF m xuaH t phá t củ a bạ n, trong quá
khứ.
Vậ y thı̀ chú ng ta nê n tin và o cá i gı̀ đâ y? Có theF tạ o ra những lom sâ u hay
khô ng? Chú ng có theF tạ o thà nh những com má y thời gian hay khô ng? Bạ n sẽ thaH y
từ những thứ tô i đã trı̀nh bà y trong và i chương trở lạ i đâ y rap ng đoà n hộ i thaF m
vam n chưa đưa ra phá n xé t cuoH i cù ng trước những câ u hỏ i nà y. Đơn giả n vı̀ chú ng
ta chaN ng bieH t có chad c chad n hay khô ng. Thậ t vậ y, ngoà i những trở ngạ i trước mad t
đò i hỏ i là m theH nà o giữ lom sâ u mở miệ ng và là m theH nà o vậ n chuyeF n nó đi xa, cò n
có mộ t trở ngạ i lı́ thuyeH t că n bả n hơn nữa.
Cơ họ c lượng tử mô tả hà nh trạ ng củ a những cá i raH t nhỏ , trong khi đa soH
hiệ n tượng mô tả trong khuô n khoF củ a thuyeH t tương đoH i rộng có xu hướng bao
hà m những khô ng gian mê nh mô ng, những khoH i lượng heH t sức lớn và những lực
khoF ng loG . Cá c ngô i sao, lom đen, thiê n hà , và cả toà n bộ Vũ trụ , đeG u hoạ t độ ng trê n
mô tả sự haH p dam n củ a Einstein và cá ch thức nó ả nh hưởng đeH n khô ng gian và thời
gian. Chú ng khô ng có mặ t trong theH giới lượng tử vi mô . Tuy nhiê n, có mộ t soH
272
Jim Al-Khalili
quá trı̀nh, vı́ dụ như sự bức xạ Hawking từ beG mặ t củ a những lom đen, chı̉ có theF
hieF u được neH u đưa cơ họ c lượng tử và o giả i thı́ch. Nhưng sự á p dụ ng thà nh cô ng
cả thuyeH t tương đoH i rộng và cơ họ c lượng tử và o giả i thı́ch cù ng mộ t hiệ n tượng
như theH là hieH m gặ p. Người ta chı̉ có theF là m được như theH bap ng cá ch gá n ghé p
cá c quy tad c cơ lượng tử lê n thuyeH t tương đoH i rộng theo mộ t kieF u thı́ch hợp. Tó m
lạ i, thuyeH t tương đoH i rộng và cơ họ c lượng tử chaN ng heG tương thı́ch với nhau. Mộ t
sự cộ ng sinh giữa hai mô tả thà nh cô ng nà y củ a thực tạ i sẽ chı̉ có theF thu được
neH u chú ng hợp nhaH t trong mộ t khuô n khoF thoH ng nhaH t nà o đó ; mộ t lı́ thuyeH t hoà n
thiệ n củ a sự haH p dam n lượng tử.
Cho đeH n khi chú ng ta tı̀m ra mộ t lı́ thuyeH t như theH , chú ng ta sẽ khô ng theF
trả lời dứt khoá t câ u hỏ i giả thuyeH t bả o vệ niê n đạ i củ a Hawking thậ t ra có là mộ t
quy luậ t củ a tự nhiê n, từ đó ngă n caH m sự du hà nh thời gian, hay khô ng. Tô i sẽ
keH t thú c chương nà y với mộ t trı́ch dam n từ Frank Tipler, nhà vậ t lı́ đã cô ng boH bà i
bá o nghiê m tú c đaG u tiê n trı̀nh bà y cá ch xâ y dựng mộ t com má y thời gian. Ba nă m
sau tá c phaF m aH y, và o nă m 1977, ô ng đã cô ng boH thê m mộ t bà i bá o dà i hơn trong
đó ô ng khả o sá t kı̃ lưỡng hơn khả nă ng hiệ n thực hó a com má y thời gian hı̀nh trụ
quay củ a ô ng. Oí ng keH t thú c bà i bá o đó với mộ t trı́ch dam n từ nhà thiê n vă n họ c
Simon Newcomb, tá c giả củ a mộ t soH bà i bá o lú c chuyeF n giao theH kı̉ bả o vệ quan
đieF m cho rap ng khô ng theF có những chieH c má y bieH t bay nặ ng hơn khô ng khı́. Tipler
cả m thaH y á p dụ ng quan đieF m đó cho những com má y thời gian thı̀ cũ ng đú ng:
“Minh chứng rap ng khô ng có sự keH t hợp khả dı̃ nà o củ a những chaH t đã bieH t,
những dạ ng má y mó c đã bieH t, và những lực đã bieH t có theF hợp nhaH t thà nh mộ t com
má y thực teH đeF người ta bay [ngược veG quá khứ], đoH i với tá c giả nó hoà n chı̉nh
như là khả nă ng cho minh chứng củ a baH t kı̀ mộ t sự thậ t vậ t lı́ nà o đó .”
Tô i khô ng caG n phả i nhad c bạ n Orville và Wilbur Wright đã chứng minh
Newcomb sai như theH nà o veG những chieH c má y bay nặ ng hơn khô ng khı́ chı̉ và i
nă m sau đó .

274
Jim Al-Khalili

10
CHÚNG TA BIẾT ĐƯỢC NHỮNG GÌ?

276
Jim Al-Khalili

“Bây giờ tôi tin rằng nếu tôi hỏi một câu hỏi thậm chí đơn giản hơn – ví dụ, Anh
muốn nói gì với khối lượng? hay sự gia tốc, đó là tương đương khoa học của câu
nói, Anh biết đọc không? – chẳng có hơn một trong số mười người có học thức sẽ
cảm thấy tôi đang nói cùng thứ ngôn ngữ với họ. Vì thế, dinh thự của nền vật lí
hiện đại càng đồ sộ thì phần đông những người thông minh nhất ở thế giới
phương tây sẽ có kiến thức về nó ngang ngửa như tổ tiên tiền sử của họ mà thôi.”
C P Snow, Hai nền văn hóa
“Các nhà thơ nói rằng khoa học đã cướp mất cái đẹp của những vì sao – chúng
chỉ là những đám nguyên tử chất khí mà thôi. Chẳng có gì “chỉ là” hết. Tôi cũng
nhìn thấy những vì sao trên bầu trời đêm sa mạc, và tôi cảm nhận chúng. Nhưng
tôi nhìn thấy nhiều hơn hay ít hơn chứ? Sự mênh mông của bầu trời làm mở rộng
trí tượng tượng của tôi – đôi mắt nhỏ bé của tôi có thể bắt gặp ánh sáng một
triệu năm tuổi; một khung trời bao la mà tôi là một bộ phận trong đó... Đâu là
khung trời, hay ý nghĩa, hay nguyên nhân? Tôi không làm tổn hại đến bí ẩn biết ít
nhiều về nó. Đó là sự thật kì diệu hơn nhiều so với bất kì người nghệ sĩ nào thời
quá khứ từng tưởng tượng ra. Vậy tại sao các nhà thơ thời nay không nói về nó
nữa?”
Richard Feynman, Những bài giảng vật lí của Feynman, Tập 1
Ơå chương cuoH i nà y, tô i muoH n dà nh đeF nó i đô i đieG u veG cá i chú ng ta tin rap ng
chú ng ta bieH t veG Vũ trụ củ a chú ng ta và xé t xem chú ng ta có theF phá t trieF n tieH n bộ
như theH nà o.
Mẹ của mọi lí thuyết

Lı́ thuyeH t hı̀nh họ c về lực haH p dam n (thuyeH t tương đoH i rộng) củ a Einstein và
cơ họ c lượng tử là hai thà nh tựu vı̃ đạ i củ a neG n vậ t lı́ họ c theH kı̉ thứ hai mươi, là
cộ t trụ cho mọ i thứ khá c mà chú ng ta đã bieH t veG theH giới vậ t chaH t củ a chú ng ta và

ngoà i đó nữa, cả trước đó và keF từ đó . Chú ng đeG u mô tả raH t thà nh cô ng những
phương diệ n cơ bả n nhaH t củ a thực tạ i. Nhưng như tô i đã nó i ở chương trước, vaH n
đeG là chú ng khô ng tương thı́ch với nhau. Chú ng được xâ y dựng trê n những loạ i
toá n họ c raH t khá c nhau và có những quy tad c và những nguyê n lı́ cơ bả n hoà n toà n
tá ch biệ t. ThuyeH t tương đoH i rộng sụ p đoF tạ i cá c kı̀ dị và cá c vò ng lặ p thời gian kı́n,
cò n cơ họ c lượng tử khô ng mô tả được lực haH p dam n trong khuô n khoF củ a nó . Vậ y
chú ng ta tieH n được bao xa đeH n mộ t lı́ thuyeH t củ a sự haH p dam n lượng tử; mộ t ‘lı́
thuyeH t củ a taH t cả ’ sẽ chứa bê n trong caH u trú c toá n họ c củ a nó những nguyê n tad c
và nguyê n lı́ củ a cả thuyeH t tương đoH i và cơ họ c lượng tử? Vâ ng, như chú ng ta đã
thaH y trong theH kı̉ hai mươi và bước sang theH kı̉ hai mươi moH t, có lẽ chú ng ta đã
có mộ t lı́ thuyeH t như theH trong taG m tay roG i.
Einstein đã hoà n thà nh lı́ thuyeH t tương đoH i rộng củ a ô ng và o nă m 1915, và
roG i giữ mộ t vai trò tương đoH i thứ yeH u (khô ng có ý định chơi chữ nhé ) trong sự
phá t trieF n sau đó củ a thuyeH t lượng tử chieH m lı̃nh phaG n lớn những nhà khoa họ c
hà ng đaG u khá c trê n theH giới trong hơn mười nă m tieH p sau đó . Nhưng mộ t khi cá c
khá i niệ m và cơ sở toá n họ c đã được sad p xeH p thı̀ chú ng ta caG n là m những gı̀ nữa?
Mộ t soH nhâ n vậ t lớn thời đạ i Einstein sẽ khô ng chịu dừng lạ i với việ c chaH m lê n
những chữ ‘i’ và gạ ch ngang những chữ ‘t’. Vı̀ theH , trong ba mươi nă m cuoH i đời,
ô ng đã đi tı̀m, nhưng khô ng thà nh cô ng, cá i gọ i là mộ t lı́ thuyeH t trường thoH ng
nhaH t; mộ t lı́ thuyeH t sẽ keH t hợp thuyeH t tương đoH i toF ng quá t khô ng phả i với cơ họ c
lượng tử mà với thuyeH t á nh sá ng (hay chı́nh xá c hơn là thuyeH t điệ n từ). Einstein
đã thử mộ t soH cá ch tieH p cậ n nhưng chưa laG n nà o daH n sâ u nom i. Được bieH t, người ta
đã tı̀m thaH y những bà i bá o với lı́ thuyeH t chưa hoà n thà nh củ a ô ng trê n bà n là m
việ c củ a ô ng sau khi ô ng qua đời.
Cơ sở toá n họ c sá ng giá nhaH t, nhưng cũ ng khó hieF u nhaH t, cho mộ t lı́ thuyeH t
thoH ng nhaH t mà Einstein tı̀m kieH m là từ hai nhà toá n họ c: Theodor Kaluza người
Ba Lan, và Oska Klein người Thụ y ĐieF n. Kaluza đã tieH n hà nh mọ i cô ng việ c cơ bả n
và , và o nă m 1919, đã gửi mộ t bà i bá o cho Einstein trong đó ô ng đeG xuaH t mộ t cá ch
giả i thı́ch bức xạ điệ n từ trong khuô n khoF củ a thuyeH t tương đoH i rộng.
278
Jim Al-Khalili
Kaluza chứng minh rap ng cá i caG n thieH t đeF thu được lời giả i thı́ch nà y là vieH t
cá c phương trı̀nh củ a ô ng khô ng phả i trong khô ng thời gian 4D mà là 5D, bap ng
cá ch gộ p thê m mộ t chieG u khô ng gian boF sung nữa. Mặ c dù đieG u nà y nghe thậ t tù y
tiệ n và xa rời với cá i chú ng ta xem là thực teH , nhưng nó tương đoH i dem tieH n hà nh
veG mặ t toá n họ c, nơi chú ng ta có theF cộ ng bao nhiê u chieG u mà chú ng ta muoH n.
Nhưng chieG u khô ng gian thứ tư mà Kaluza đeG xuaH t nà y là có thực hay khô ng?
Chad c chad n chú ng ta khô ng nhậ n thức được nó neH u nó hiệ n diệ n. Nhưng khi ô ng
gộ p thê m chieG u khô ng gian boF sung nà y, Kaluza tı̀m thaH y rap ng á nh sá ng, thay vı̀
là mộ t trường điệ n từ đang dao độ ng trong khô ng gian 3D, thậ t ra là mộ t dao
độ ng củ a chieG u thứ nă m nà y. Cho nê n bạ n cứ yê n tâ m tieH n lê n thô i. Nhưng đừng
lo, tô i cũ ng chaN ng thậ t sự hieF u đieG u nà y có nghı̃a là gı̀. TaH t cả những gı̀ chú ng ta
có theF nó i là nó coH gad ng giả i thı́ch nguoG n goH c củ a á nh sá ng ở mộ t caH p độ hı̀nh họ c,
cơ bả n hơn gioH ng như kieF u Einstein đã mô tả sự haH p dam n là sự cong củ a khô ng
thời gian 4D. Khô ng những theH , chieG u thứ nă m nà y khô ng trả i ra theo đường
thaN ng như ba chieG u khô ng gian kia mà tự ‘cuộ n lạ i’. Mộ t cá ch đơn giả n hı̀nh dung
đieG u nà y có ý nghı̃a gı̀ là hã y nghı̃ tới theH giới 2D. Hã y tưởng tượng khô ng gian
2D phaN ng cuộ n lạ i thà nh mộ t hı̀nh trụ . Mộ t trong hai chieG u củ a nó – chieG u hướng
theo trụ c dà i củ a nó – vam n khô ng bieH n đoF i, cò n chieG u kia khé p kı́n thà nh mộ t vò ng
trò n.
TaH t nhiê n, vaH n đeG là , baH t chaH p né t đẹ p toá n họ c củ a lı́ thuyeH t Kaluza, chaN ng
có mả nh bap ng chứng thực nghiệ m nà o cho thaH y chieG u thứ nă m nà y thậ t sự toG n
tạ i. Ngay cả Einstein, trong khi aH n tượng trước cá ch Kaluza thoH ng nhaH t á nh sá ng
và sự haH p dam n, cũ ng khô ng sa§ n lò ng tin và o thực teH có mộ t chieG u thứ nă m. Nó i
chung, ô ng có chú t miem n cưỡng khi đưa và o xé t khá i niệ m khô ng thời gian boH n
chieG u là m đieF m xuaH t phá t. I£t nhaH t thı̀ boH n chieG u đó (mộ t chieG u thời gian và ba
chieG u khô ng gian) là có thậ t. Nguyê n nhâ n chı́nh cho sự hoà i nghi củ a Einstein và
những người khá c là vı̀ chú ng ta chưa bao giờ nhı̀n thaH y chieG u boF sung nà y. Câ u
hỏ i nà y được trả lời và o nă m 1926 khi Oskar Klein đeG xuaH t rap ng lı́ do người ta
khô ng phá t hiệ n ra chieG u thứ nă m là vı̀ nó cuộ n lạ i thà nh mộ t vò ng trò n nhỏ đeH n
mức nó nhỏ hơn hà ng tı̉ laG n so với mộ t nguyê n tử. Mộ t laG n nữa, hã y nghı̃ tới mộ t

trong hai chieG u củ a theH giới 2D cuộ n vò ng lạ i thà nh beG mặ t củ a mộ t hı̀nh trụ .
Klein nó i rap ng hı̀nh trụ đó sẽ mỏ ng đeH n mức trô ng nó như mộ t đường thaN ng.
Nghı̃a là theH giới 2D đó sẽ trô ng có mộ t chieG u và chú ng ta sẽ nó i rap ng chieG u thứ
hai bị che giaH u. Tô i e rap ng tô i khô ng theF nê u ra cho bạ n mộ t vı́ dụ cao chieG u hơn
vı́ dụ nà y bởi vı̀, như chú ng ta đã thaH y ở Chương 1, chú ng ta caG n mộ t chieG u thứ
ba đeF uoH n cong mộ t trong hai chieG u củ a theH giới 2D đó và o. Và bạ n nghı̃ bạ n đã
vứt bỏ được mó n nợ nhức đaG u veG cá c chieG u lạ i phı́a sau lưng.
Nhưng bạ n chưa phủ i tay được đâ u! Hã y tieH p tụ c nà o.
Sau nhieG u thậ p kı̉ bị xem là xa lạ , lı́ thuyeH t Kaluza-Klein đã có sự hoG i sinh
và o thậ p niê n 1970. Khi aH y, lı́ thuyeH t thoH ng nhaH t mà những nhà vậ t lı́ lı́ thuyeH t
tham vọ ng nhaH t tı̀m kieH m đang là m mưa là m gió . ThoH ng nhaH t lực haH p dam n và á nh
sá ng thô i là chưa đủ . Lú c aH y, người ta đã bieH t rõ mà chaN ng nghi ngờ gı̀ rap ng mọ i
hiệ n tượng trong tự nhiê n, ở caH p độ cơ bả n nhaH t củ a nó , có theF được mô tả bởi
boH n lực. Lực haH p dam n là mộ t và lực điệ n từ là mộ t lực khá c. Lực điệ n từ là lực hú t
giữa cá c điệ n tı́ch liê n keH t cá c nguyê n tử lạ i bap ng cá ch giữ cá c electron tı́ch điệ n
â m vâ y quanh hạ t nhâ n nguyê n tử tı́ch điệ n dương. Nó cũ ng là lực hú t tá c dụ ng
bởi cá c nam châ m lê n nhau và lê n những kim loạ i nhaH t định. Tô i muoH n nó i rap ng,
mặ c dù lực điệ n và lực từ dường như khá khá c biệ t, nhưng thậ t ra đâ y chı̉ là cá i
beG ngoà i. Michael Faraday đã chứng minh hoG i theH kı̉ thứ mười chı́n rap ng chú ng
có liê n hệ mậ t thieH t và có nguoG n goH c chung là lực điệ n từ. GaG n như mọ i hiệ n tượng
mà chú ng ta thaH y xung quanh chú ng ta xé t cho cù ng là mộ t trong hai lực nà y: lực
haH p dam n và lực điệ n từ. Ngà y nay, chú ng ta bieH t, ngoà i hai lực nà y, có hai lực khá c
chı̉ tá c dụ ng trong phạ m vi nhỏ xı́u củ a hạ t nhâ n nguyê n tử, nhưng chú ng quan
trọ ng như hai lực đaG u tiê n với vai trò là những định luậ t cơ bả n củ a tự nhiê n
đá ng quan tâ m.
Như vậ y, lı́ thuyeH t toH i hậ u đang được tı̀m kieH m hoG i cuoH i thậ p niê n 1970 là
mộ t lı́ thuyeH t khô ng những thoH ng nhaH t lực haH p dam n với lực điệ n từ, gioH ng như lı́
thuyeH t Kaluza- Klein, mà nó cò n bao hà m hai lực hạ t nhâ n nữa. Mộ t lı́ thuyeH t như
vậ y sẽ được gọ i là “lı́ thuyeH t củ a taH t cả ” vı̀ nó sẽ cho bieH t là m theH nà o cả boH n lực
củ a tự nhiê n là những mặ t khá c nhau củ a cù ng mộ t “siê u lực”. Nguyê n nhâ n lı́
280
Jim Al-Khalili
thuyeH t Kaluza-Klein trở lạ i vũ đà i vậ t lı́ là vı̀ sự khé o lé o củ a nó trong việ c thoH ng
nhaH t cá c lực khi đưa thê m những chieG u khô ng gian cao hơn và o cá c phương trı̀nh.
TaH t nhiê n, với boH n lực phả i xử lı́, thay vı̀ hai lực, sẽ caG n thê m mộ t chieG u boF sung
nữa. CuoH i cù ng, và o giữa thậ p niê n 1980, mộ t lı́ thuyeH t ứng cử viê n đã được phá t
hiệ n. Nó được đặ t tê n là lı́ thuyeH t siêu dây và nhanh chó ng được phá t trieF n thà nh
lı́ thuyeH t phức tạ p nhaH t, đẹ p nhaH t, rad c roH i nhaH t, mạ nh nhaH t và khó hieF u nhaH t mà
người ta từng nghı̃ ra. Nó i chung, nó là mộ t lı́ thuyeH t goG m mười chieG u. NeH u đú ng,
nó nói rap ng chú ng ta đang soH ng trong mộ t vũ trụ có mười chieG u. Nhưng lú c nà y
toà n bộ sá u chieG u khô ng gian dư sẽ phả i cuộ n lạ i thà nh mộ t quả caG u cao chieG u
nhỏ xı́u mà chú ng ta khô ng bao giờ có theF phá t hiệ n ra, đeF lạ i đú ng boH n chieG u
khô ng thời gian. Lı́ thuyeH t siê u dâ y mang tê n như theH vı̀ nó đeG xuaH t rap ng vạ n vậ t
xé t cho cù ng là goG m những sợi dâ y nhỏ xı́u dao độ ng trong mười chieG u. ĐieG u nà y
nghe có vẻ quá i gỡ nhưng nó thậ t sự thu được sự thoH ng nhaH t củ a thuyeH t tương
đoH i rộng với cơ họ c lượng tử, nó i chung đó chı́nh là ché n thá nh củ a vậ t lı́ họ c.
Vậ y lı́ thuyeH t siê u dâ y có là lı́ thuyeH t toH i hậ u củ a sự haH p dam n lượng tử mà
cá c nhà vậ t lı́ đã và đang lù ng sụ c, tı̀m kieH m? Và , quan trọ ng hơn đoH i với cá c bạ n
độ c giả thâ n meH n, liệ u cá c phương trı̀nh củ a nó có chứa câ u trả lời cho câ u hỏ i sự
du hà nh thời gian là được phé p hay khô ng? Tô i e rap ng hã y cò n quá sớm đeF nó
nó i lê n baH t cứ đieG u gı̀. NhieG u nhà vậ t lı́ mô tả lı́ thuyeH t siê u dâ y là lı́ thuyeH t củ a theH
kı̉ hai mươi moH t đã được phá t hiệ n ra quá sớm: trước khi chú ng ta có cơ hộ i phá t
trieF n những cô ng cụ toá n họ c có sự phức tạ p caG n thieH t. Có vẻ quá khó khă n đeF
cho ai đó hieF u nó mộ t cá ch trọ n vẹ n. Cơ sở toá n họ c củ a nó nap m ngoà i khả nă ng
hiệ n nay củ a đa soH , neH u khô ng nó i là taH t cả , cá c nhà toá n họ c. Khô ng những theH ,
và o đaG u thậ p niê n 1990 có đeH n những nă m phiê n bả n khá c nhau củ a lı́ thuyeH t
siê u dâ y và chaN ng ai bieH t đâ u là phiê n bả n đú ng, hay thậ t sự có mộ t phiê n bả n
thoH ng nhaH t hay khô ng.
Sau đó , và o nă m 1995, mộ t nhà khoa họ c mệ nh danh “kẻ thô ng minh nhaH t
trê n Trá i đaH t” đã tı̀m thaH y mộ t câ u trả lời, có lẽ là câ u trả lời ĐO£ . Tê n củ a ô ng là
Edward Witten và ô ng là m việ c tạ i Việ n Nghiê n cứu Cao caH p ở Princeton, New
Jersey (đó là nơi Einstein đã trả i qua những nă m cuoH i đời củ a ô ng). Cù ng với mộ t

người đoG ng nghiệ p, Paul Townsend thuộ c trường Đạ i họ c Cambridge, Witten tin
rap ng ô ng đã khá m phá ra tạ i sao có nhieG u phiê n bả n củ a lı́ thuyeH t siê u dâ y như
theH . Cá i giá phả i trả là tương đoH i rẻ dưới những trường hợp đó . Witten chı̉ đò i
hỏ i có thê m mộ t chieG u nữa thô i! Với mười mộ t chieG u thay vı̀ mười chieG u, nhieG u
vướng mad c củ a lı́ thuyeH t siê u dâ y đã hô bieH n. Giờ thı̀ những sợi dâ y nhỏ xı́u được
thay theH bap ng những taH m gọ i là màng (membrane) và lı́ thuyeH t mới củ a Witten
và Townsend được gọ i là lı́ thuyeH t mà ng, hay lı́ thuyeH t-M cho gọ n. Tuy nhiê n, chữ
“M” thường được cho là vieH t tad t củ a “Magic” (ThaG n kı̀), “Mystery” (Bı́ aF n), hay
“Mother” (Mẹ ), vı̀ đâ y thậ t sự sẽ là mẹ -củ a-mọ i-lı́-thuyeH t.
Nhưng chú ng ta có theF tieH p tụ c phá t trieF n tieH p hay khô ng? NeH u những
phiê n bả n khá c củ a lı́ thuyeH t-M được khá m phá ra thı̀ sao? Có lẽ việ c boF sung
thê m mộ t chieG u thứ mười hai sẽ giả i quyeH t được vaH n đeG . Thậ t vậ y, tạ i sao ta
khô ng né m thê m và i ba chieG u nữa đeF cho an toà n chứ! Hó a ra đieG u nà y là khô ng
theF nà o. Có cá i gı̀ đó raH t đặ c biệ t trê n phương diệ n toá n họ c veG mười chieG u củ a lı́
thuyeH t siê u dâ y và mười mộ t chieG u củ a lı́ thuyeH t-M.
Cá c nhà vậ t lı́ đã và đang vaH t vả tı̀m hieF u ý nghı̃a củ a lı́ thuyeH t-M, mặ c dù
tô i nghı̃ và i thậ p kı̉ nữa thı̀ taH t cả bı́ aF n và sự thaG n kı̀ củ a nó mới hé lộ . Mộ t trong
những câ u hỏ i chı́nh yeH u caG n trả lời taH t nhiê n là tạ i sao và là m theH nà o toà n bộ
những chieG u boF sung đó cuộ n lạ i và né n xuoH ng cò n lạ i đú ng boH n chieG u mà chú ng
ta thaH y. Suy nghı̃ hiệ n nay là đieG u nà y xả y ra tạ i thời khad c Big Bang. Như vậ y hà m
ý rap ng có cá i gı̀ đó trước Big Bang. Có lẽ ba chieG u khô ng gian và mộ t chieG u thời
gian củ a chú ng ta là bộ phậ n trong mộ t vũ trụ nhieG u chieG u hơn, với mười hoặ c
mười mộ t chieG u, trong đó taH t cả cá c lực củ a tự nhiê n được thoH ng nhaH t là m mộ t.
RoG i Big Bang đã là m cho sá u hoặ c bả y chieG u khô ng gian cuộ n lạ i đeH n mộ t kı́ch cỡ
mà chú ng ta sẽ khô ng bao giờ có theF phá t hiệ n ra.
Sự cáo chung của vật lí lí thuyết

Từ những gı̀ trı̀nh bà y ở phaG n trước, bạ n có theF nghı̃ rap ng neG n vậ t lı́ lı́
thuyeH t đã sad p đeH n hoG i cá o chung. Có lẽ lı́ thuyeH t-M sẽ trả lời mọ i câ u hỏ i củ a chú ng
282
Jim Al-Khalili
ta, trong đó có những câ u hỏ i cho đeH n nay vam n được xem là nap m ngoà i địa hạ t
khoa họ c. Có lẽ chú ng ta cứ ngoG i chen chú t chờ trong khi Witten và cá c đoG ng
nghiệ p củ a ô ng chı̉ ra cá c chi tieH t củ a lı́ thuyeH t- M trong và i nă m sad p tới. RoG i toà n
bộ neG n vậ t lı́ cơ bả n sẽ được bieH t rõ . Tô i là mộ t người khô ng tá n thà nh quan đieF m
nà y. Đâ y mộ t phaG n là vı̀ thực teH tô i chaN ng phả i là mộ t chuyê n gia veG lı́ thuyeH t siê u
dâ y hay lı́ thuyeH t-M, và do đó tô i khô ng theF chia sẻ cá i cả m giá c hà o hứng mà
những người trong cuộ c trong lı̃nh vực nà y phả i cả m nhậ n thaH y. Nhưng có mộ t lı́
do khá c, chı́nh đá ng hơn, cho sự hoà i nghi củ a tô i.
Trong khi nhieG u nhà vậ t lı́ tin chad c rap ng chú ng ta đã có mộ t lı́ thuyeH t củ a
sự haH p dam n lượng tử ở dạ ng cá c siê u dâ y đa chieG u hay lı́ thuyeH t-M, thı̀ cò n có
những người khá c khô ng thaH y chad c ă n cho lad m. Họ nhad c lạ i tı̀nh trạ ng ngà nh vậ t
lı́ hoG i cuoH i theH kı̉ trước [theH kı̉ mười chı́n – ND] khi người ta nghı̃ sự cá o chung đã
là nhã n tieG n và toà n bộ cá c định luậ t củ a tự nhiê n đã được khá m phá và tı̀m hieF u.
RoG i xuaH t hiệ n cá c khá m phá tia X và sự phó ng xạ , Max Planck đeG xuaH t rap ng nă ng
lượng xuaH t hiệ n dưới dạ ng những gó i rời rạ c, hay lượng tử, và Einstein vứt bỏ
khá i niệ m khô ng gian và thời gian Newton luậ n. HoG i mộ t tră m nă m trước, khô ng
có nhà khoa họ c nà o trong những giaH c mơ điê n cuoG ng củ a họ lường trước noF i cá i
sẽ xả y ra trong mộ t phaG n tư theH kı̉ tieH p sau đó . Vậ y cớ gı̀ ngà y nay chú ng ta dá m
chad c chad n như vậ y? Thậ t ra, cá c nhà nghiê n cứu lịch sử khoa họ c cho bieH t rap ng
so với ngà y nay, khi aH y cá c nhà khoa họ c có lẽ cò n có lı́ do chı́nh đá ng hơn đeF tin
rap ng neG n vậ t lı́ họ c sad p cá o chung roG i. Mộ t soH nhà vậ t lı́ hà ng đaG u theH giới, như
Roger Penrose và David Deutsch, tin chad c rap ng trước khi cơ họ c lượng tử và
thuyeH t tương đoH i rộng có theF hợp nhaH t thà nh mộ t lı́ thuyeH t haH p dam n lượng tử, mộ t
hoặ c thậ m chı́ cả hai lı́ thuyeH t nà y caG n có mộ t đợt pham u thuậ t lớn.
Mộ t soH quan đieF m vậ t lı́ vam n trụ vững theo thời gian và phá t trieF n daG n khi
bap ng chứng thực nghiệ m ủ ng hộ chú ng tı́ch lũ y daG n. RoG i daG n dà chú ng ta hieF u
chú ng nhieG u hơn và đi tới tin chad c rap ng chú ng là mộ t mô tả chı́nh xá c củ a Vũ trụ
vậ t chaH t. Những quan đieF m khá c thı̀ xuaH t hiệ n baH t ngờ do thời khad c sá ng tạ o củ a
mộ t thiê n tà i hay mộ t keH t quả thực nghiệ m baH t ngờ. Nhưng nhieG u lı́ thuyeH t đã vỡ
vụ n tan tà nh khi chú ng khô ng trụ noF i trước những thử nghiệ m kı̃ lưỡng hơn.

Mộ t và i lı́ thuyeH t thà nh cô ng đã gâ y ra mộ t cuộ c cá ch mạ ng ở cá ch chú ng
ta nhı̀n nhậ n theH giới – gọ i là sự chuyeF n dịch mô hı̀nh nhậ n thức củ a chú ng ta.
Đâ y là trường hợp xả y ra với thuyeH t tương đoH i củ a Einstein khi ô ng đeG xuaH t rap ng
khô ng caG n có ether là m mô i trường cho á nh sá ng truyeG n qua. ĐeG xuaH t nà y lậ p tức
dam n tới keH t luậ n là mộ t chù m á nh sá ng truyeG n đi ở mộ t toH c độ như nhau cho dù
chú ng ta đang chuyeF n độ ng veG phı́a nguoG n sá ng hay đang chuyeF n độ ng ra xa nó .
Hó a ra, đeG xuaH t nà y khô ng theF trá nh khỏ i đưa đeH n thực teH là thời gian trô i chậ m
đi đoH i với những nhà quan sá t khá c nhau.
Nhưng chad c chad n cơ họ c lượng tử khô ng theF sai roG i, đú ng khô ng nà o? Sức
mạ nh tiê n đoá n củ a nó khô ng caG n phả i nghi ngờ gı̀ nữa, đã 75 nă m trô i qua roG i
và hiệ n nay nó đang là cơ sở củ a phaG n nhieG u khoa họ c hiệ n đạ i. TaH t nhiê n, những
ai có họ c đô i chú t veG cơ họ c lượng tử sẽ bieH t nó đeG xuaH t veG theH giới vi mô lạ lù ng
như theH nà o, nhưng lı́ lẽ cơ bả n là như theH nà y: Dạ ng thức toá n họ c thı̀ đú ng,
nhưng cá c phương trı̀nh có ý nghı̃a gı̀ thı̀ đú ng là chưa hieF u noF i, và đó là vaH n đeG
trieH t họ c chứ khô ng cò n là vậ t lı́ nữa. PhaG n đô ng cá c nhà vậ t lı́ ngà y nay tin rap ng
mặ c dù trong ngà nh có nhieG u cá ch hieF u khá c nhau về cơ họ c lượng tử, nhưng taH t
cả chú ng đeG u có giá trị như nhau, và khuô n khoF toá n họ c cơ sở là đú ng, và tù y
theo khaF u vị củ a mom i người mà tự chọ n cho mı̀nh mộ t cá ch hieF u nà o đó . Cho dù
bạ n tin và o cá ch hieF u Copenhagen trong đó vũ trụ phâ n tá ch thà nh mộ t soH vô hạ n
bả n sao, hay cá ch hieF u Bohm trong đó cá c tı́n hiệ u truyeG n đi nhanh hơn á nh sá ng
hay thậ m chı́, mới đâ y hơn, cá ch hieF u kı̉ yeH u trong đó cá c tı́n hiệ u truyeG n ngược
dò ng thời gian, thı̀ khô ng thà nh vaH n đeG . Cho đeH n nay, người ta chưa nghı̃ ra thı́
nghiệ m nà o phâ n biệ t giữa những quan đieF m khá c biệ t nà y. Cá i duy nhaH t chú ng
ta dá m chad c chad n là cơ họ c lượng tử khô ng có mộ t sự lı́ giả i chung đơn giả n.
Theo quan đieF m củ a tô i, việ c nó i ý nghı̃a củ a cá c phương trı̀nh toá n họ c
mô tả thực tạ i ở caH p độ cơ bả n nhaH t củ a nó là khô ng quan trọ ng, và toà n bộ những
cá i chú ng ta quan tâ m là những con soH mà chú ng ta thu được bap ng cá ch giả i
những phương trı̀nh nà y, là mộ t loH i thoá t. Trong hơn mười nă m qua, tô i, và mộ t
soH nhà vậ t lı́ đang trưởng thà nh, trở nê n bị thuyeH t phụ c rap ng khô ng phả i cá ch
hieF u nà o về cơ họ c lượng tử cũ ng có theF đú ng. Tự nhiê n hà nh xử theo mộ t kieF u
284
Jim Al-Khalili
nhaH t định và thực teH chú ng ta chưa tı̀m ra cá i gı̀ đang diem n ra là cá i chú ng ta phả i
ưu tiê n giả i quyeH t. ChaN ng hạ n, hoặ c là Vũ trụ phâ n tá ch thà nh nhieG u bả n sao củ a
chı́nh nó , hoặ c là khô ng như vậ y. Thậ t may mad n cho chú ng ta neH u chú ng ta khô ng
theF tı̀m ra xem đieG u nà y có xả y ra hay khô ng, nhưng chú ng ta khô ng nê n ngừng
nom lực tı̀m kieH m. Có lẽ chú ng ta khô ng bao giờ thà nh cô ng trong việ c tı̀m thaH y cá i
gı̀ đang thậ t sự diem n ra, nhưng có cá i gı̀ đó đang diem n ra. Tô i tin rap ng mộ t ngà y
nà o đó chú ng ta sẽ tı̀m thaH y.
Khi cò n là sinh viê n, thaG n tượng củ a tô i là John Bell, mộ t nhà vậ t lı́ lı́ thuyeH t
người Ireland và là mộ t trong những chuyê n gia hà ng đaG u củ a theH kı̉ hai mươi veG
cơ họ c lượng tử. Oí ng cũ ng là tieH ng nó i phâ n giả i khi cá ch hieF u về cơ họ c lượng tử
caG n đeH n nó , trong chừng mực mà tô i bı̀nh chọ n. Và o thậ p niê n 1920, hai nhà
khoF ng loG củ a ngà nh vậ t lı́, Neils Bohr và Einstein, đã có mộ t cuộ c tranh cã i dai
daN ng, kịch liệ t veG ý nghı̃a củ a lı́ thuyeH t mới khi aH y. Einstein cho rap ng cơ họ c lượng
tử khô ng theF là ngô n từ cuoH i cù ng và phả i có cá i gı̀ đó cò n thieH u, cò n Bohr khaN ng
định rap ng cơ họ c lượng tử cho chú ng ta bieH t taH t taG n tậ t mọ i thứ chú ng ta có theF
bieH t veG tự nhiê n. Bohr bị thuyeH t phụ c rap ng cá c lı́ thuyeH t vậ t lı́ khô ng mô tả thực
tạ i trực tieH p mà chı̉ mô tả cá i chú ng ta có theF bieH t veG thực tạ i. Phiê n bả n cơ họ c
lượng tử củ a ô ng được gọ i là quan đieF m Copenhagen vı̀ đó là nơi đặ t trụ sở là m
việ c củ a ô ng. Mặ t khá c, Einstein cả m thaH y mộ t lı́ thuyeH t toH t phả i có tı́nh bả n theF
ở chom nó mô tả thực tạ i thật sự là ra sao. Cơ họ c lượng tử khô ng nê n phâ n chia
phe phá i như theH . Thường người ta bieH t rap ng Bohr đã thad ng cuộ c tranh cã i đó và
keF từ đaH y cá c theH hệ nhà vậ t lı́ đã đi theo trường phá i Copenhagen.
Tô i là mộ t vị khá ch thường xuyê n đeH n thă m Việ n Niels Bohr ở
Copenhagen, nơi nhieG u nghiê n cứu vam n đang diem n ra ngà y nay. Từ bê n ngoà i,
trô ng nó có chú t là lạ , goG m mộ t tậ p hợp những tò a nhà nhỏ bé haN n đi vı̀ đứng
cạ nh mộ t bệ nh việ n to ở gaG n bê n. Tuy nhiê n, ở bê n trong, khá ch khứa dem đi lạ c
giữa vô soH đường haG m và hà nh lang dưới lò ng đaH t noH i cá c tò a nhà với nhau. Tuy
nhiê n, nguoG n cả m hứng thậ t sự củ a tô i đeH n từ việ c thả bộ trong cô ng viê n phı́a
sau việ n nơi Bohr và những nhà khoF ng loG khá c củ a neG n vậ t lı́ họ c đaG u theH kı̉ hai

mươi dà nh phaG n nhieG u thời gian coH gad ng luậ n ra những hà m ý lạ lam m củ a cơ họ c
lượng tử mới.
John Bell thuộ c veG theH hệ sau nà y. Tô i có nghe ô ng giả ng ở mộ t soH dịp trong
đó ô ng luô n nó i rap ng những ai coH bá m laH y quan đieF m Copenhagen là gioH ng như
những con đà đieF u vù i đaG u trong cá t, khô ng dá m hỏ i tới ý nghı̃a sâ u xa hơn củ a
cơ họ c lượng tử, mà thỏ a mã n với việ c mù quá ng tuâ n thủ những quy tad c hoạ t
độ ng suô n sẻ củ a nó . ĐieG u nà y khieH n Bell khô ng thı́ch vı̀ ô ng cả m thaH y vậ t lı́ họ c
nê n coH gad ng tı̀m hieF u ý nghı̃a sâ u xa hơn củ a những cá i đang diem n ra trong tự
nhiê n.
Tuy nhiê n, Bell chaN ng phả i là kẻ ngoà i leG . Oí ng là mộ t trong những nhâ n vậ t
được trọ ng vọ ng nhaH t trong theH giới vậ t lı́ keF từ đaG u thậ p niê n 1960 và đã có mộ t
soH khá m phá thuộ c loạ i quan trọ ng nhaH t trong vậ t lı́ hiệ n đạ i. Tô i tı̀nh cờ gặ p ô ng
laG n cuoH i tạ i mộ t cuộ c họ p củ a Hộ i Vậ t lı́ Hoa kı̀ ở Baltimore và o nă m 1989, mộ t
nă m trước khi ô ng qua đời. Tô i có dự mộ t cuộ c họ p bê n leG veG những neG n tả ng củ a
cơ họ c lượng tử trong đó người thuyeH t trı̀nh đeG xuaH t mộ t soH cá ch hieF u mới, và rõ
rà ng khô ng đá ng tin. Tô i đeF ý thaH y John Bell cũ ng có mặ t trong hà ng khá n giả .
CuoH i buoF i sá ng hô m đó , tô i có dịp mộ t mı̀nh đi thang má y với Bell lê n sả nh cà phê
trê n taG ng thượng củ a tò a nhà hộ i nghị. ĐeF bad t chuyệ n với mộ t nhâ n vậ t lớn, tô i
đã hỏ i xem ô ng nghı̃ gı̀ veG bà i thuyeH t trı̀nh vừa mới keH t thú c.
“O∫ , rõ rà ng anh ta sai roG i,” ô ng cười, “anh ta rõ rà ng chaN ng có chú t nhậ n
thức nà o veG bà i toá n helium.”
“Rõ rà ng là khô ng,” tô i cười hă m hở, tự hỏ i bà i toá n helium là cá i quá i gı̀
theH khô ng bieH t, nhưng tô i nhı̀n ra là ô ng bieH t tô i hoà n toà n tá n thà nh ý kieH n củ a
ô ng.
Tô i nhớ có laG n hỏ i Bell mộ t câ u sau mộ t bà i giả ng tạ i trường Queen Mary
College London. Oí ng vừa có phaG n trı̀nh bà y rap ng ô ng là mộ t fan củ a cá ch hieF u củ a
David Bohm về cơ họ c lượng tử mô tả toà n bộ Vũ trụ keH t noH i đan xen với nhau
trê n caH p độ lượng tử đeH n mức cá i xả y ra với mộ t nguyê n tử ở đâ y trê n Trá i đaH t
có theF ả nh hưởng tức thời đeH n mộ t nguyê n tử khá c ở mộ t thiê n hà khá c. Loạ i keH t
286
Jim Al-Khalili
noH i nà y giữa taH t cả cá c hạ t trong Vũ trụ được gọ i là phi định xứ, hay tá c dụ ng xa,
và sẽ đò i hỏ i mộ t soH kieF u truyeG n tı́n hiệ u phả i truyeG n nhanh hơn á nh sá ng. Nhưng
chad c chad n, tô i hỏ i Bell, đieG u nà y vi phạ m thuyeH t tương đoH i hẹp của Einstein. Oí ng
trả lời rap ng ô ng thà bỏ thuyeH t tương đoH i chứ khô ng bỏ thực tạ i, đó là cá i giá mà
người ta phả i trả neH u tin và o quan đieF m Copenhagen. Bạ n thaH y đó , theo Bohm,
thậ m chı́ chaN ng có cá i gı̀ toG n tạ i trong theH giới lượng tử cho đeH n khi chú ng ta đo
nó và quan sá t nó , và vı̀ mọ i thứ roH t cuộ c được caH u tạ o từ những vậ t lượng tử,
nê n chaN ng có cá i gı̀ (khô ng keF trang tieH p theo củ a quyeF n sá ch nà y) toG n tạ i cho đeH n
khi chú ng ta nhı̀n và o nó . Bell cho rap ng neH u khô ng đú ng như vậ y, thı̀ chú ng ta sẽ
bieH t vẽ ở đâ u đường ranh giới giữa theH giới vi mô tuâ n theo cá c quy tad c lượng tử
và theH giới vı̃ mô củ a cuộ c soH ng hằng ngà y?
Thiên văn học và chiêm tinh học

Cá ch thức mà nhieG u nhà vậ t lı́ và trieH t họ c ngà y nay phâ n chia phe phá i vı̀
ý nghı̃a củ a cơ họ c lượng tử có phaG n gioH ng như những đức tin tô n giá o khá c nhau.
Mộ t soH người bả o vệ quan đieF m củ a họ mộ t cá ch cuồng nhiệ t và cho rap ng baH t cứ
ai có quan đieF m khá c với quan đieF m củ a họ là sai laG m mộ t cá ch ngu ngoH c. Mộ t soH
người khá c thı̀ baH t khả tri ở chom họ khô ng theF quyeH t định nê n “tin và o” phiê n bả n
nà o củ a cơ họ c lượng tử. Vı̀ cá ch hieF u ưa thı́ch củ a mộ t người nà o đó là cá i khô ng
theF được chứng minh, quan đieF m đoH i lậ p lạ i cũ ng khô ng theF bị bá c bỏ , nê n nó trở
thà nh vaH n đeG đức tin. Đâ y khô ng phả i là con đường khoa họ c nê n đi, hay nó i
chung khoa họ c khô ng là như theH . Trı́ch dam n sau đâ y là từ nhà vậ t lı́ Michio Kaku
trong quyeF n Siêu không gian củ a ô ng:
“Mộ t soH người keH t tộ i cá c nhà khoa họ c đang sá ng tạ o ra mộ t lı́ thuyeH t thaG n
họ c mới dựa trê n toá n họ c; nghı̃a là chú ng ta đã bá c bỏ tı́nh thaG n thoạ i củ a
tô n giá o, chı̉ đi theo mộ t thứ tô n giá o cò n lạ lù ng hơn nữa xâ y dựng trê n
khô ng thời gian cong, cá c đoH i xứng hạ t và sự dã n nở vũ trụ . Trong khi cá c
vị linh mụ c có theF caG u kinh bap ng tieH ng Latin mà những người khá c khó
hieF u, thı̀ cá c nhà vậ t lı́ caG u kinh bap ng những phương trı̀nh bı́ aF n thậ m chı́

cò n có ı́t người hieF u hơn. “NieG m tin” và o mộ t Đức Chú a toà n nă ng giờ bị
thay theH bởi “nieG m tin” và o cơ họ c lượng tử và thuyeH t tương đoH i rộng.”
Vậ y thı̀ là m theH nà o những người khô ng là m khoa họ c có theF dá m chad c
chad n và o những cá i mà cá c nhà khoa họ c cho họ bieH t?
Trước tiê n, khô ng nê n nghı̃ rap ng vậ t lı́ họ c đang mở ra mộ t cá nh cửa hoà i
nghi và baH t định, hay sự mô tả củ a chú ng ta veG thực tạ i chı̉ là vaH n đeG khaF u vị củ a
từng người. Hô m nay là Thứ nă m vı̀ theH tô i tin và o những vũ trụ song song, ngà y
mai tô i sẽ mang vớ xanh may mad n nê n tô i sẽ dũ ng cả m theo đuoF i quan đieF m toG n
tạ i cá c dâ y vũ trụ , và vâ n vâ n. Khoa họ c là đi tı̀m những quy luậ t mà tự nhiê n tuâ n
theo, khá m phá mộ t lı́ thuyeH t roG i sau đó kieF m tra nó nhieG u laG n xem nó có là mộ t
mô tả đú ng về thực tạ i hay khô ng. NeH u nó thaH t bạ i thı̀ nó bị bá c bỏ . NhieG u người
khô ng là m khoa họ c thường nghı̃ chú ng ta có tư duy quá hẹ p hò i và tin tưởng mù
quá ng và o những quan đieF m mới và những khả nă ng mới, nhaH t là khi nó đeH n
cù ng với những thứ như những hiệ n tượng huyeG n bı́. Tuy nhiê n, khi nó i rap ng mộ t
tinh theF nhaH t định có sức mạ nh chữa bệ nh thaG n kı̀ hay nó có khả nă ng phả n ứng
với mộ t loạ i nă ng lượng siê u linh nà o đó , mộ t nhà khoa họ c sẽ muoH n bieH t dạ ng
nă ng lượng nà y là cá i gı̀, và sức mạ nh tieG m aF n củ a nó có theF giả i thı́ch được theo
định luậ t đã bieH t củ a tự nhiê n hay khô ng? Có theF nhâ n bả n nó hay khô ng? Có theF
đo nó hay khô ng? NeH u nó là mộ t nă ng lượng mới hay mộ t lực mới thı̀ những tı́nh
chaH t củ a nó có theF hieF u được hay khô ng? Sự thậ t đơn giả n và dem hieF u là , cho đeH n
nay, và hã y tin tô i nhieG u người đã tı̀m kieH m trong hơn mộ t tră m nă m qua roG i,
khô ng có bap ng chứng khoa họ c nà o cho baH t kı̀ mộ t hiệ n tượng siê u linh nà o heH t.
Đâ y khô ng phả i là khô ng coH gad ng tı̀m hieF u hay do thieH u trı́ tưởng tượng, hay tư
duy chưa đủ độ mở ở phaG n việ c củ a cá c nhà khoa họ c, mà vı̀ taH t cả những khaN ng
định như theH nhanh chó ng tan vỡ khi đoH i mặ t trước nhu caG u khad t khe củ a sự
thaF m tra khoa họ c.
Hã y nhớ rap ng cá c nhà khoa họ c phả i có tư duy mở hoặ c là họ sẽ chaN ng bao
giờ phá t hiệ n ra cá i gı̀ mới mẻ , tuy theH họ bị thuyeH t phụ c raH t nhieG u khi đoH i mặ t
trước baH t kı̀ hiệ n tượng mới hoặ c chưa được giả i thı́ch nà o đó . Mộ t nhà vậ t lı́ bạ n
bè củ a tô i, James Christley, thường trı́ch dam n tặ ng tô i câ u châ m ngô n:
288
Jim Al-Khalili
“Hã y tư duy mở nhưng đừng mở đeH n mức nã o trà n ra ngoà i”
Câ u nà y nghe như mộ t lời khuyê n. Chú ng ta đã tieH n mộ t chặ ng đường dà i
keF từ kı̉ nguyê n mê tı́n và ma thuậ t. Hà ng tră m nă m trước, chiê m tinh họ c có sự
tá c độ ng mạ nh đoH i với mọ i người. Ngà y nay, đa soH mọ i người bieH t rap ng thậ t phi
lı́ neH u tin rap ng mộ t ngô i sao xa xô i nà o đó , á nh sá ng từ nó phá t ra có lẽ đã truyeG n
đi hà ng nghı̀n nă m trước khi đi tới chú ng ta, lạ i bap ng cá ch nà o đó có sự tá c độ ng
thậ t sự lê n cuộ c soH ng hằng ngà y củ a chú ng ta. Nhưng và o theH kı̉ thứ mười sá u,
ngay cả cá c nhà thiê n vă n họ c cũ ng tin và o chiê m tinh họ c. Mộ t vı́ dụ khá c là
nguoG n goH c củ a từ ‘flu’ là vieH t tad t cho từ Italy ‘influenza’ nghı̃a là “ả nh hưởng” củ a
cá c hà nh tinh, vı̀ người ta tin rap ng chú ng ả nh hưởng đeH n cuộ c soH ng củ a chú ng ta.
Bạ n có tin như theH khô ng hay bạ n có chaH p nhậ n rap ng có mộ t cá i gı̀ đó như virus
flu khô ng?
Khoa họ c mang lạ i sự tieH n bộ cho mọ i thời đạ i, và những tieH n bộ đó hướng
đeH n sự thậ t và sự khai sá ng. Con đường khoa họ c khô ng phả i lú c nà o cũ ng thaN ng,
và thı̉nh thoả ng chú ng ta lạ i đi và o ngõ cụ t, nhưng nó i chung chú ng ta đã tạ o nê n
sự tieH n bộ heH t sức aH n tượng. Vı̀ tô i cò n có keH hoạ ch soH ng và là m việ c trong nửa
đaG u theH kı̉ hai mươi moH t, nê n tô i hi vọ ng trong thời gian đó chú ng ta sẽ tı̀m thaH y
Vũ trụ vam n chứa trong nó nhieG u baH t ngờ đoH i với chú ng ta.
Sức hấp dẫn của khoa học

Khi mộ t soH đoG ng nghiệ p củ a tô i laG n đaG u nhı̀n thaH y tô i vieH t mộ t quyeF n sá ch
veG lom sâ u và com má y thời gian – hã y nhớ rap ng là những lom đen đá ng kı́nh – họ đã
tạ t mộ t gá o nước lạ nh lê n dự á n, khaN ng định rap ng nó khô ng phả i là vậ t lı́ đı́ch
thực, rap ng tô i đang buô n bá n mớ kieH n thức đạ i chú ng taG m thường. Đâ y là chaH t
liệ u thuộ c nhó m X-Files và khô ng có chom đứng trong neG n khoa họ c nghiê m tú c.
Đú ng là tô i khô ng caG n tó m laH y những câ u hỏ i sâ u sad c và noF i cộ m như Vũ
trụ đã xuaH t hiệ n như theH nà o và tạ i sao đeF truyeG n đạ t hứng thú củ a neG n vậ t lı́ theH
kı̉ hai mươi. NeH u chú ng ta nhı̀n kı̃ lưỡng xung quanh mı̀nh, ta thaH y toà n bộ theH
giới chứa đaG y nghi vaH n. Tạ i sao tô i khô ng vieH t veG đieG u đó ? Tạ i sao lạ i nê u những

câ u hỏ i veG cá i có theF , hoặ c khô ng theF , diem n ra tạ i chı́nh giữa củ a mộ t lom đen khi
mà tô i có theF hỏ i những câ u đơn giả n như ‘Vı̀ sao baG u trời có mà u lam?’, ‘Vı̀ sao
nó khô ng có mà u xanh lụ c hay mà u và ng?’. Thậ t khô ng may, cá i khieH n tô i buoG n
khô ng phả i là đa soH mọ i người khô ng bieH t câ u trả lời cho câ u hỏ i nà y, mà có lẽ vı̀
họ chaN ng quan tâ m. Dam u sao, quyeF n sá ch nà y là sự chia sẻ nieG m hứng thú cả đời
củ a tô i với khá i niệ m thời gian.
Cá c nhà khoa họ c là mộ t loà i gioH ng lạ . Khô ng, tô i khô ng có ý nó i chú ng tô i
là những kẻ lậ p dị khô ng gioH ng ai trong xã hộ i, mà muoH n nó i chú ng tô i vam n giữ
cá i tı́nh con trẻ ở nieG m khao khá t khô ng bao giờ thỏ a mã n muoH n bieH t “tạ i sao”.
Tô i thaH y thậ t phi thường khi mà cá c nguyê n tử caH u tạ o nê n cơ theF tô i đã được tạ o
ra ở bê n trong mộ t ngô i sao xa xô i nà o đó hoG i hà ng tı̉ nă m veG trước; roG i mộ t ngô i
sao phá t noF dưới dạ ng sao siê u mới, vương vã i mớ tro tà n củ a nó ra khad p vũ trụ .
Mộ t phaG n tro bụ i nà y sau đó daG n daG n ngưng lạ i với nhau, nó ng lê n trở lạ i đeF sinh
ra mộ t ngô i sao mới, Mặ t trời củ a chú ng ta, và cá c hà nh tinh củ a nó . NeH u bạ n
khô ng thaH y sợ chú t nà o trước đieG u nà y, thı̀ chú ng ta là những người raH t khá c roG i.
Nhưng, ô i chao, khoa họ c khô ng theF là m xoay chuyeF n heH t thả y mọ i người chú ng
ta; cò n có quá nhieG u cá i khá c đang diem n ra, và cuộ c soH ng thậ t là ngad n ngủ i.
Tô i cho rap ng những câ u hỏ i veG ý nghı̃a củ a thời gian, nó có trô i hay khô ng,
quá khứ và tương lai có đoG ng thời toG n tạ i với hiệ n tạ i hay khô ng và mộ t ngà y nà o
đó chú ng ta sẽ có theF đeH n thă m chú ng hay khô ng là những câ u hỏ i vượt quá sự
hieH u kı̀ khoa họ c. Theo mộ t nghı̃a nà o đó , đieG u đó khieH n quyeF n sá ch nà y thậ t dem
vieH t vı̀ tô i chaN ng phả i vaH t vả thuyeH t phụ c bạ n rap ng vaH n đeG đang trı̀nh bà y là có sức
haH p dam n.
Nó i tới thời gian, có lẽ đã tới lú c tô i nê n keH t thú c tậ p sá ch nà y và dà nh chú t
thời gian quý bá u lừ lừ trô i kia cho gia đı̀nh củ a mı̀nh. Nhưng tô i có thu được cá i
tô i sad p là m hay khô ng đâ y? Sự du hà nh thời gian veG quá khứ có lẽ khô ng bao giờ
là có theF , cá c lom sâ u có lẽ khô ng toG n tạ i trong Vũ trụ củ a chú ng ta, và chaN ng có cá i
gı̀ ở “phı́a bê n kia” củ a mộ t lom đen cả . Nhưng tô i muoH n giả i thı́ch rõ rà ng với
những người khô ng là m khoa họ c mộ t soH khá i niệ m noF i cộ m nhaH t củ a khô ng gian
và thời gian, và neH u chú ng có theF haH p dam n hơn và dem được chaH p nhậ n hơn qua
290
Jim Al-Khalili
việ c trı̀nh bà y veG việ c xâ y dựng mộ t com má y thời gian, vậ y thı̀ tạ i sao lạ i khô ng
chứ?
Tô i hi vọ ng quyeF n sá ch nà y vừa mang tı́nh giả i trı́ vừa cung caH p thô ng tin
hữu ı́ch. Tô i khô ng heG bad t tay và o vieH t phaG n giới thiệ u veG thuyeH t tương đoH i, nhưng
cá i tô i đã mang đeH n cho bạ n, tô i hi vọ ng theH , là mộ t cá i nhı̀n thoá ng qua veG neG n
vậ t lı́ hiệ n đạ i trô ng như theH nà o và cơ hộ i sẻ chia cù ng tô i nieG m hứng khởi củ a
việ c suy ngam m mộ t soH câ u hỏ i sâ u sad c nhaH t về sự toG n tạ i. Tô i hi vọ ng bạ n thı́ch
quyeF n sá ch nà y.

L Đen, L Sâu Và C Máy TH I Gian

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

L Đen, L Sâu Và C Máy TH I Gian

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Jim

Lời cảm ơn ............................................................................................................................ 5

1 Chiều thứ tư ..................................................................................................................... 7

2 Lực hấp dẫn .................................................................................................................... 29

5 Thời gian đang thay đổi ......................................................................................... 127

6 Thời gian Einstein .................................................................................................... 161

7 Nghịch lí du hành thời gian ................................................................................... 201

8 Lỗ sâu .............................................................................................................................. 225

10 Chúng ta biết được những gì? ............................................................................ 275

LỜI NÓI ĐẦU

1 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Portsmouth, Anh quốc, tháng 7/1999

3 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

5 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

7 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Nghiên cứu các hình dạng

9 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

11 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Không gian là gì?

13 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Thế giới 2D và cư dân 2D

15 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

17 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

19 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Không gian cong

21 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

23 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

25 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Thật sự có một chiều thứ tư hay không?

27 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

29 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

31 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

33 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Lực hấp dẫn của Einstein

35 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

37 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

39 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

41 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Không gian cao su

43 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Nhấp nháy, nhấp nháy

45 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Xào nấu các nguyên tố

47 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Sao siêu mới bùng nổ trên bầu trời

49 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

51 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Bầu trời đêm

53 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Vũ trụ to bao nhiêu?

55 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

57 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

59 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

61 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Hubble, bubble (bọt)...

63 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

Không gian đang dãn ra

65 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

67 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

69 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

2. Cái gì nằm bên ngoài ranh giới của Vũ trụ?

71 | Lỗ đen, lỗ sâu và cỗ máy thời gian

mở và đó ng.