Tarýhýy-Batýrdýk Comoktor / Tarihi Kahramanlýk Destanlarý

Manas
(Sagýnbay Orozbakov varyantý)

"MANASTIN NUUKERDÝ CEÑGENÝ CANA "MANASTIN NUUKERDÝ YENMESÝ VE HAN

HAN KÖTÖRÜLGÖNÜ" SEÇÝLMESÝ"

Er sayýþ maydanýnda Manas karþý kelgen duþ-
mandýn baarýn ceñet. Bolcoñ baatýrýn da Manastýn
öltürgönün körgön Nuuker akýrýnda çýdabay maydanga
özü çýgat. Aný körgön Manas Akkulasýna kamçý salýp,
Nuukerge mañdaylaþýp barat. Manastý körgön er Kökçö
"men tüþköndö maydanga, sen kayaktan cettiñ?" dep
kalat. Anda Manas:
Er meydanýnda Manas karþý gelen düþmanýn hep-
sinden galip çýkar. Bolcoñ bahadýrýný da Manas'ýn
öldürdüðünü gören Nuuker sonunda dayanamayýp, mey-
dana kendisi çýkar. Onu gören Manas Akkula'sýný
kamçýlayýp, Nuuker'in karþýsýna çýkar. Manas'ý gören er
Kökçö "benim sýramda sen de nereden çýktýn?" der. O
zaman Manas:

"Kýtaydan Nuuker çýktý - dep, - "Çinliden Nuuker çýktý, diye,

Uktum ele muruntan, Duymuþtum daha önceden,
Kýlýmdan aþkan mýktý - dep, - Asýrda ondan iyisi yok, diye,
Aný körüp aldým - dep, - Onu görüp aldým, diye,
Açýdý saga caným - dep, Acýdý caným sana, diye,
An üçün kelip kaldým" - deyt. Al añgýça bolboy Onun için gelip kaldým", der. O esnada Nuuker
Nuuker kelip kalýp, aykýrgan boydon er Kökçönü atýnan yetip gelip, haykýrarak er Kökçö'yü atýndan koparýp
culup ketet: gider:

<...>Aný körüp er Manas <...> Onu görüp er Manas,

Akkula kamçý salganý, Akkula'sýna kamçý vururmuþ,
Akýrýp cetip barganý, Haykýrýp yetip varýrmýþ,
At üstünön Nuukerdi At üstünden Nuuker'i
Ay dalýdan alganý, Sýrtýndan tutup almýþ der,
Astýnda Kökçö balaný Altýnda Kökçö çocuðu,
Algan boydon albayýp Kaptýðý halde kabarýp,
Er Manastýn koluna Er Manas'ýn eline
Eköö birdey barganý. Ýkisi birden varmýþ der.
Attýn koyup calýna, Atýn koyup yelesine,
Kayra çaap er Manas Geri koþturup er Manas,
Seksenine barganý, Seksenine varmýþ der,
Sekseyiþip sekseni Ürperip þaþýrýp sekseni,
Manaska közün salganý. Manas'a göz atmýþlar.
Karmagan kolu karýþýp, Tuttuðu eli tutulup,
Kalgan eken Kökçögö Kalmýþmýþ meðer Kökçö'nün
Karçýtýna cabýþýp. Böðrüne yapýþýp.
Koyo berbey tutuptur, Býrakmayýp sýký tutmuþ,
Alýp kelip er Manas Alýp gelip er Manas,
Nuuker döönü cutuptur, Nuuker devi yutmuþ der.
Cutpaganda netkeni, Yutmayýp de ne yapaydý,
Baþýn çaap salganý. Baþýný kesivermiþ der.
Bayagý turgan ceti cüz Deminki duran yedi yüz,
Baarý birdey at koyup, Hepsi birden saldýrýp,
"Alaman!" - dep, kalganý. "Hücum!" deyip kalmýþlar.
Berki turgan seksen tört, Beriki duran seksen dört,
Bet algan cagý bolsun ört, Yol aldýðý yeri olsun ateþ,
Nayza, kýlýç alganý, Mýzrak, kýlýç almýþ der,
"Baabedin!" - dep, bakýrýp, "Baabedin!" 1 diye baðýrýp,
Celektüü nayza capýrýp, Bayraklý mýzrak sunup,
Aralaþýp kalganý. <...> Birbirine karýþýp kalmýþlar. <...>
 Uþintip aybaltalar, nayzalar takýldap, Akkelte ünü Böylece nacaklar, mýzraklar çakýlýp, Akkelte sesi
cañýrýp, kan suuday agýp soguþ baþtalat. yankýlanýp, kan su gibi akýp, savaþ baþlar.

"Manas! Manas! Manas!" - dep, "Manas! Manas! Manas!" deyip,

Arstan erdi karasañ Aslan ere bakarsan,
Aç kýykýrýk cañýrdý, Acý haykýrýþ yankýlandý,
Kýstalýþkan kezekte Sýkýþtýklarý bir anda,
Kýrk çilten azýr tabýldý! Kýrk çilten1 hazýr bulundu!
Seksen kiþi aygayý Seksen kiþi velvelesi,
Segiz miñdey kol boldu, Sekiz bin kadar kol oldu.
Selpildegen kýtaydýn Sendeleyen Çinlinin
Selden kaný mol boldu, Selden kaný bol oldu.
Orto ceri oyulup, Orta yeri oyulup,
Ölügünön col boldu. <...> Ölüsünden yol oldu. <...>

Uþunday kýzýl kýrgýn soguþta seksen tört cookerdin
altý-cetisi caradar, alardý atka öñörüp alýþýptýr. Aynakul
kelip, caraluularga koþtu közdöy baruularýn buyurup,
özü kýcýldagan kýtaydýn artýnan saya tüþüp cönöyt. Uþin-
tip kýtaylardý kelgen caylarýna kayra cönötüþüp, özdörü
da Altaydýn tüzün basýþýp, Mamýrdýn sarý kölünö, Aydýñ-
Köldün ceegine, bay Cakýp kongon cerine kayra kaytýp
kelip, eki kün elin örgütüp konup kalýþat. Kambarboz-
dun üyrünön toguzdu karmatýp kelip, baarýn tegiz soy-
durup, Altaylýktýn elinen baarýn çakýrtýp alat:
Böyle bir kanlý býçaklý savaþta seksen dört askerin
altý-yedisi yaralanýr, onlarý ata yüklemiþler. Aynakul
gelip, yaralýlara karargaha doðru gitmelerini emredip,
kendisi kaynayan Çinlinin peþinden izini sürüp gider.
Böylece Çinlileri geldiði yere geri gönderip, kendileri de
Altay'ýn düzlüðünü basýp, Mamýr'ýn sarý gölüne, Aydýñ-
Göl'ün kýyýsýna, bey Cakýp konan yere geri dönerler ve
iki-üç gün dinlenip, konaklanýrlar. Kambarboz'un
sürüsünden dokuzu tutup gelip, hepsini birden kestirip,
Altaylýlarýn hepsini çaðýrttýrýr:

"Altayda catkan el - dedi, - "Altay'da yatan halk, dedi,

Ayak-baþýn cýynaltýp, Ayaðý-baþýný toplayýp,
Esebiñ kança, ber!" - dedi, Sayýn ne kadar, hesap ver?" dedi.
El cýyýlýp kelgeni. Halk toplanýp gelmiþ der,
Baþka uruktan mañgul bar, Baþka soydan Mangýl var,
Baatýr Caysañ dañgýl bar, Bahadýr Caysañ bilgiç var,
Küldür, Kaldar beri bar, Küldür, Kaldar'dan beri var,
Mancuriya curtunan Mançuriya halkýndan
Tebeteydey bölünüp Külah gibi ayrýlýp,
Darýyanýn üstündö Nehirin üzerinde,
Tegerenip körünüp, Yuvarlanýp görünüp,
Soorusu çýgýp tomtoyup, Saðrýsý çýkýp tümselip,
Soo kutulgan kay biröö: Sað kurtulan birisi:
"Soolduk go" - dep, sumsayýp, "Solduk sanýrým", diye üzülüp,
Kýtaylar közün salýptýr, Çinliler göz atmýþlar,
Dariyadan keçe albay, Nehirden geçemeyip,
Kýrgýn bolup kalýptýr, Soykýrým olup kalmýþlar,
Boyloy kaçýp kýtaylar Kýyýdan kaçýp Çinliler,
Bodoñ-Too közdöy barýptýr. Bodoñ-Dað'a doðru varmýþlar.
Ceektey kaçýp kay biröö Kýyýyý boylayýp kaçýp birisi
Cerken-Too cakka barýptýr. Cerken-Too tarafa varmýþlar.
Toguz cüz asker kol kelip, Dokuz yüz asker kol gelip,
Nuuker balban zor kelip, Nuuker pehlivan dev gelip,
Cer maylanýp kalýptýr. Yerin yaðý çýkýp kalmýþ.
Cer maylanbay netkeni Yerin yaðý çýkmayýp da ne yapsýn,
Toguz cüz toluk askerden Dokuz yüz tam askerden
Eki cüz arañ kutulup, Ýki yüzü zar zor kurtulup,
Esenkan cakka ketkeni. Esenkan tarafa gitmiþler.
Ceti cüzü ölüptür, Yedi yüzü ölmüþler,
Ölgönün bular körüptür. <...> Öldüðünü bunlar görmüþler. <...>

1 Kýrk çilten - mit: güya göze görünmeden insanlar arasýnda yaþayan ve tabiat üstü kuvvete malik olan kýrk varlýk, kýrklar.
 Bala Macik beri bar, Bala Macik beyi var,
Baþtatan Dögön karý bar, Baþlatan Dögön ihtiyar var.
Andan bölök býyakta Ondan baþka burada,
Altaylýktýn baarý bar, Altaylýnýn hepsi var.
Alçýn, üyþün, nayman bar, Alçýn, Üyþün, Nayman var,
Argýn Karakoco bar, Argýn Karakoco var,
Abaktardýn içinde Esirlerin arasýnda
Aydarkan baatýr koþo bar. Aydarkan bahadýr daha var.
Kýrgýzdardan Salamat, Kýrgýzlardan Salamat,
Kýpçaktardan çeçen Taz, Kýpçaklardan hatip Taz,
Nogoy uulu bay Cakýp, Nogay oðlu bey Cakýp,
Noyguttardan - Akbalta, Noygutlardan - Akbalta,
Totudan bargan Toktoo biy, Totudan giden Toktoo biy1 ,
Löküþtördün Ömürzak, Löküþlerin Ömürzak,
Özübektin - Dambýlda, Özübek'in Dambýlda,
Ötkür çeçen Abdýlda, Keskin hatip Abdýlda,
Öz tuuganý Akýmbek, Öz kardeþi Akýmbek,
"Ötkürlör oylo akýl - dep, - "Zekiler düþün bir fikir, diye,
Tuþ-tuþubuz coo boldu, Her tarafýmýz düþman oldu,
Duþmandýk kýlar kaapýr" - dep, Düþmanlýk yapacaktýr gavur", diye
Berdike basýp bezildep, Berdike dolaþýp dil döküp,
"Bekzaadalar kelsin" - dep, "Bekzaadeler gelsin" diye,
Kan Cakýp baþtap karýsý, Han Cakýp baþta yaþlýsý,
Akýlmandar baarýsý Bilge insanlar hepsi,
Cýyýlýþýp olturup, Toplanýþýp oturup,
Tamagýn tartýp bolturup. Yemeðini daðýtýp bitirip.
"Kanga kýldýk kastýktý, - "Hana yaptýk düþmanlýk,
Karýya Cakýp kep aytat - Ýhtiyar Cakýp söz söyler,
Baaþaga kýldýk mastýktý, Padiþaha kýldýk yanlýþ iþ,
Altaydagý kalmaktýn Altaydaki Kalmak'ýn
Arbýnýn aydap ciberdik, Fazlasýný kovup gönderdik,
Ayýl keldi Kañgaydan, Bir köy geldi Kañgay'dan,
Añgir boyu þiberlik. Kýrlarý hepsi çimenlik.
Esil menen Nuraný, Esil ile Nura'yý,
Esebin alýp turalý Hesabýný alýp duralým.
Barskan menen Sarkandý, Barskan ile Sarkan'ý,
Baþkargan bolup turalý Yönetmiþ gibi yapalým.
Babýl menen Darkandý, Babýl ile Darkan'ý,
Ayak cagý Ayagüz, Ayak tarafý Ayagüz,
Arkasýnda Sarý-Arka, Arkasýnda Sarý-Arka,
Narý çeti Orol-Too, Öteki kenarý Orol-Too,
Eske alýp Deñiz kölünü Göze alarak Deniz gölünü,
Talaþýp Ýle çölünü, Tartýþýp Ýle çölünü,
Kýtay berbeyt - dep, oyloym, Çinli vermez, diye düþünüyorum,
Anciyan, Kaþkar cerini, Anciyan, Kaþgar yerini,
Buzuk kýlsak aþarbýz Kavga çýkarýrsak aþacaðýzdýr,
Muz-Dabandýn belini. Muz-Daban'ýn geçidini.
Narýn boyu uzun too, Narýn boyu uzun dað,
Kaþkardýn çeti kýzýl too, Kaþgar'ýn kenarý kýzýl dað,
Karap tursañ kalayýk, Bir bakarsan ahali,
Kaapýrdýn baarý boldu coo, Gavurun hepsi düþman oldu.
Kamdanbasak bolboyt ko Hazýrlanmazsak olmazdýr,
Kýrgýz, kazak, türk uulu Kýrgýz, Kazak, Türk oðlu,
Kalbayt deymin aman-soo. Kalmazdýr diyorum esen-sað.
Baþý Ker-Köl, ayagý Çüy, Baþý Ker-Kol, ayaðý Çüy,
Çoloosu cok tikken üy, Açýðý yok, dikilen ev,
Muzdabagan kölü bar, Soðumayan gölü var,
Muñkangan türktün eli bar, Kederli Türkün halký var.

1 Biy - inkýlaptan önceki Kýrgýz veya Kazaklarýn halk hakemi, yargýcý

 Anciyanda Alooke,
Kaynagan kaapýr keni bar,
Azirettin kara too,
Anda catkan kalmak bar,
A da bizdi koyboyt soo.
Samarkanda Kalday bar,
Biz cay algança dalay bar.
Çoñ Taþkendin üstündö
Koñgurooluu bayý bar,
Canadil döönü öltürüp,
Tak oþondon ber cakka
Kozgolbogon cayý bar.
Orol-Toonun uçunda,
On uruu cööt bar uþunda.
Taciktin baarý Bukarda,
Cetkirbeyt bizdi bularga.
Mekenin curtun arap - deyt,
Bu cerge kelbeyt tarap - deyt.
Andan ak baygambar çýkkan - deyt,
Ar tarapta kaapýrdýn
Atýþýp tuun cýkkan - deyt,
Alardýn kýlgan cumuþun
Ar adamdar söz kýlýp,
Akýlmandar ukkan - deyt.
Türk eken bizdin atabýz,
Tüp-Beecinge capcakýn
Altaydý cerdep catabýz.
Kalayýktýn baarýsý
Karagan eken Kakanga,
Kalemi cetip köp canga.
Ortodon çýgýp coo bolduk,
Kamasa kaydan soo bolduk!
Tukum kalbay kýrýlýp,
Tumþugubuz katpaylýk,
Tuygun, mintip catpaylýk!
Baarýlasa, köptösö,
Balaketke salbasýn,
Baþ kötörör türktön
Bala kalbay kalbasýn. <...>
Tümöndöp catkan türk uulu
Tübünö kabar salalýk,
Bu tügöngön kýtayga
Bir sürüþpöy kantip kalalýk!
Kagýlýþtý koyoluk,
Baarýñarga ep bolso
Kadimki dindi coyoluk,
Ak baygambar dini - deyt,
Alarday bolup biz dagý
Namaz okup koyoluk.
Calýngan caný kalat - deyt, -
Calbara berse köbüröök
Calgap kuday salat - deyt.
Cardam berse baygambar
Kaapýr kýyrap kalat - deyt,
Islam dinin alalýk,
Eldin beri çetine
Esibiz oop baratsa,
1 cööt - insan etini yiyen bir millet
Anciyan'da Alooke,
Kaynayan gavurun ocaðý var,
Aziret'in kara dað,
Orada yatan Kalmak var,
O dahi bizi býrakmaz sað.
Semarkent'te Kalday var,
Biz yerleþene dek birçoðu var.
Büyük Taþkent'in üstünde,
Çýngýraklý zengini var,
Canadil devi öldürüp,
Tam o andan beri de,
Kýmýldamayan yeri var.
Orol-Too'nun ucunda,
On boy cööt1 var burada.
Tacið'in hepsi Bukar'da,
Kavuþturmaz bizi bunlara.
Mekke'nin halkýna Arap der,
Buraya gelmez daðýlýp der,
Oradan ak peygamber çýkmýþ der,
O tarafta gavurun
Atýþýp bayraðýný yýkan der.
Onlarýn yaptýðý iþini ,
Her bir insan bahsedip,
Bilge insanlar duyan der.
Türk imiþ bizim atamýz,
Tüp-Pekin'e yap yakýn,
Altay'ý mesken tutup yatýyoruz.
Ahalinin hepsi
Boyun eðmiþ Kakan'a,
Kalemi ulaþýp çok cana,
Ortadan çýkýp düþman olduk,
Etrafýmýzý sararsa nereden sað kalýrýz!
Nesil kalmadan kýrýlýp,
Soykýrým olup bitmeyelim,
Atmacam, böyle yatmayalým!
Hepsi birleþip saldýrýrsa,
Felakete uðratmasýn,
Baþ kaldýracak Türk'ten,
Çocuk da kalmayýp kalmasýn. <...>
Sayýsýz yatan Türk oðlu,
Köklerine haber verelim,
Bu kahrolasý Çinliye,
Bir kapýþmadan nasýl kalalým!
Kapýþmalarý býrakalým,
Hepinize uygun olursa,
Eski dinimizden geçelim,
Ak peygamber dini der,
Onlar gibi olup biz dahi,
Namaz kýlýp koyalým.
Yalvaran caný kalýr, der,
Yalvarýrsak daha çok,
Yardým edip Allah verir, der.
Yardým ederse peygamber,
Gavur paramparça olur der.
Ýslam dinini kabul edelim,
Halkýn beriki bölüðüne,
Dermanýmýz tükenip gidiyorsa,
 Ereñge kabar salalýk, Eren'e haber verelim,
Musulman bolup alalýk, Müslüman olup alalým.
Mýrdar kýtay köptösö, Murdar Çinli çokluðuna dayanýrsa,
Bukarga kabar salalýk. Buhara'ya haber verelim.
Kebil - degen ceri bar, Kabil denen yeri var,
Aný catkan bakalap, Onun kenarýna yerleþen,
Amurdun suusun cakalap Amur'un suyunun kyýsýnda,
Keñiri kýrgýz eli bar, Geniþ bir Kýrgýz halký var,
Ölgönüñdön kalganýñ Öleninizden kalanýnýz,
Oylonuñar oþonu. Düþününüz bunlarý.
Oyron bolgon kýtayýñ Mahvolasý Çinlilerin,
Oñdurbaska okþodu. Sað býrakmaz gibi oldu.
Oþonu aytýp bay Cakýp Bunu söyleyip bey Cakýp,
Ortosunda toktodu. <...> Ortasýnda durdu. <...>

Cakýptýn bul aytkan sözün uguþup, baarý ep kördü. Cakýp'ýn bu sözünü dinleyip, hepsi doðru buldular.
Anda Cakýp kayradan, "bul curt özünçö cürüp arýbayt, O zaman Cakýp tekrar, bu millet kendi baþýna yaþayýp,
baþçýsý bolboy marýbayt. Andan körö bul curtka beli ilerlemez,
katuu birööñdü kan kötörüp alalýk. Kaapýr kýtay cabýlsa Baþçýsý olmadan da iyi olmaz. Bu millete beli pek
canýbýzdý tirüü koyboyt. Ölüü bolsok bir çukurda, tirüü birini han seçelim. Gavur Çinli saldýrýrsa, canýmýzý sað
bolsok bir döñdö bololu", dep keñeþin aytat. Munu býrakmaz. Ölürsek bir çukurda, diri isek bir tepede
ukkan köpçülük bir oozdon çuruldap kabýl alat: olalým", diye öðüdünü söyler. Bunu duyan topluluk hep
bir aðýzdan kabul ederler:
Oþo kündö köpçülük:
"Oylonsok bizge köp tülük. O anda bu topluluk:
Barakeldi, ep eken, "Düþünürsek bize çok mal var.
Bay Cakýp aytkan kep eken. Aferin, doðru söz imiþ,
Altaylýktan az barbýz, Bey Cakýp söyleyen söz imiþ.
Kañgaylýktan kança bar, Altaylýdan az varýz,
Mancuuluktun baþý bar, Kañgaylýdan kaçý var,
Týrgootton bir miñ tütün bar, Manculunun baþý var,
Üç uruu kazak bolgondon Týrgoot'tan bir bin evli var,
Çaçkýný cok bütün bar. Üç boy Kazak olandan,
Kýrk uruu kýrgýz bu da bar, Daðýlmadan hepsi var.
Altý-Þaar arasý, Kýrk boy Kýrgýz bu da var,
Arý çetin surasa Altý-Þehir arasý,
Barganalýk cuda bar. Öteki sýnýrýný sorarsan,
Kana, çýgýñarçý kanýñar, Ferganalý daha var.
Kalp aytpagan çýnýñar, Hani, çýkýnýz iþte hanýnýz,
Kazatka çýgar týñýñar, Yalan söylemeyen dürüstünüz,
Kandýkka biriñ çýgýñar! Savaþa çýkacak güçlünüz,
Betteþken coogo beldüüñör, Hanlýða biriniz çýkýnýz!
Beldeþken doogo demdüüñör, Karþý gelen düþmana kuvvetliniz,
Ötkür, çeçen tildüüñör, Baþa gelen davaya göðüs gerebileceðiniz,
Ökümöt cönün bilçüüñör!" <...> Atýlgan, sözün ustasý hatibiniz,
Hükümet yolunu bileniniz!" <...>
Uþunday bütümgö keliþkende, kalktýn arasýnan
"men kan bolom" degen bir can çýkpaptýr. Oþondo Böyle bir karara geldiklerinde, halkýn içinden "ben
bayagý añ uulagan seksen tört cigitten Aynakul çýgýp, han olurum" diyen bir can olmaz. O anda eskiden av
"biz arabýzda Manas degen balaný kan kötörüp alganbýz. avlayan seksen dört yiðitten Aynakul çýkýp, "biz kendi
Eger ebi kelse aný kan kötörölü" degen sunuþun aytkan- aramýzda Manas adlý yiðidi han seçmiþtik. Eðer uygun
da, Özübek uulu Abdýlda, "Manas kan bolso, sen kýrk görürseniz onu han seçelim" diye fikrini söylediðinde,
ubazirinin baþçýsý sen bol anda" dep kakþýktayt. Al uçur- Özübek oðlu Abdýlda "Manas han olursa, sen kýrk
da Kambar da Kökçönü "senin Manastan kay ceriñ kem vezirinin baþçýsý ol o zaman" diye azarlar. O anda Kam-
ele, dep cemelep, kandýktý kýrgýz aldý, kazak beker kaldý bar dahi Kökçö'yü "senin Manas'tan neyin eksikti", diye
dep, kapalanýp kalat. Anda Akbalta çýgýp, "kan kýlbaybýz azarlayýp, hanlýðý Kýrgýz aldý, Kazak boþ kaldý diye
degeniñer azýr çýgýp aytkýla, kiyin ökünüp kalbagýla" üzülür. O zaman Akbalta çýkýp, "han seçmeyeceðiz
deyt. diyenler varsa þimdi çýkýp itiraz edin, sonradan piþman
olmayýn" der.
 Al añgýça bolbodu, Böyle deyince bir anda,
Arstan Manas caþ bala Aslan Manas genç yiðit,
Cýyýnga basýp barganý: Toplantýya basýp gelmiþ der:
"Astýmda bolgon aga cok, "Önümde olan aða yok,
Acal kelse daba cok, Ecel gelirse deva yok,
Artýmda inim caþ catýr, Arkamda kardeþim çok gençtir,
Akýlga dýykan köy baatýr, Akla zengin meþhur bahadýr,
Aytuuga mende söz catýr. Anlatmaya bende söz vardýr.
Mal cagýnda arman cok, Mal konusunda derdi yok,
Baþýma müþkül iþ tüþsö, Baþýma müþkül iþ gelirse,
Suurup alaar azaptan Kapýp kurtaracak azaptan,
Tuuganýmda darman cok, Akrabalarýmda derman yok.
Karýp kalgan Cakýpta Yaþý gelmiþ Cakýp'ta
Kayrat kýlar þayman cok. Cesaret verecek derman yok.
Tüp atañ uktuk Turan - dep, Köklerindeki babaný duyduk Turan diye,
Tübünön maalým uþu kep. Eskiden malum bu konu.
Ekinçi atañ Türktür, Ýkinci atan Türktür,
Eñkeyip ketip kýtayga, Eðilip gidip Çin'e,
Emgegin tartýp cürüptür. Emek verip yürürmüþ.
Üçünçü atañ Baygurdu, Üçüncü atan Baygur'u,
Birlik ketip koluñdan Birlik gidip elinden,
Birin-biri körböy kaygýrdý. Birbirini görmeyip üzüldü.
Baygurdan kazak bölündü, Baygur'dan Kazak bölündü,
Mañguldun tartýp azabýn, Mañgul'un çekip azabýný,
Turandýn caþý tögüldü. Turan'ýn göz yaþý döküldü.
Kazak, kýrgýz bir tuugan, Kazak, Kýrgýz kardeþtir,
Kan boluuçu cana bolso, Han olacak can varsa,
Biröö çýksýn bel buugan. Biri çýksýn kendine güvenen.
Talaada bir at soydum - dep, - Yaylada bir at kestim, diye,
Kan kötörüp koyduñ - dep, - Han seçip koydun diye,
Öz napsýma tartpayýn, Kendi nefsime çekmeyeyim,
Toodoy toko naalattý Daðlar kadar büyük laneti,
Öz moynuma artpayýn. Kendi üzerime yüklemeyeyim.
Kalmagýñ bar, mañgul bar, Kalmak'ýn var, Mañgýl var,
Kazagýñ bar, kýrgýz bar, Kazak'ýn var, Kýrgýz var,
Kañgay menen týrgoot bar, Kañgay ile Týrgoot var,
Bel baylagan bolsun - dep, - Kendine güvenen olsun diye,
Meni boþton koysun" - dep, Beni boþ býraksýn", diye,
Bala Manas aytat kep. Yiðit Manas söz söyler.
Kamalaþýp kalganý, Sarýp çevirip kalanlar,
"Iras aytkan sözüñ - dep, - "Doðrudur söylediklerin, diye,
Kalayýk kan kýluuga Halk han seçmesi için,
Ilayýksýñ özüñ" - dep, Lâyýksýn sen kendin", - diye,
Köpçülük için cýybadý, <...> Topluluk gönlündekini saklamadý, <...>

Uþintip birbirine kýyalbay catýþýp, emnesi bolso da
kolunda tolgon dünüyösü bar deþip, karýsa da Cakýptý
kan kötörüp alalý, Manastý da baatýr koyup alalý degen
bütümgö keliþet. Anda da Aydarkan menen Kambardýn
açuusuna çýdabagan Kökçö mýrza kelip törölük surayt.
Köpçülük da makul bolup "kazak törö bolsun!" deþip,
emi kandý kötörölük deþip düñgüröp keliþet:
Böylece birbirine kýyamayýp, ne de olsa elinde bir
serveti var diyerekten, yaþlansa bile Cakýp'ý han seçe-
lim, Manas'ý da bahadýrýmýz seçelim diye karar verirler.
O zaman da Aydarkan ile Kambar'ýn hiddetine dayana-
mayan Kökçö bey gelip törölük1 ister. Halk da kabul
edip, "Kazak törö olsun!" diye karar verirler ve þimdi
haný göðe kaldýralým diye gürültüyle toplanýp gelirler:

Altý kulaç ak kiyiz Altý kulaç beyaz keçe,

Astýna alýp salýþýp, - Altýna getirip serip,
Agala sakal Cakýptý Ak alacalý sakal Cakýp'ý,
Akbalta menen Berdike Akbalta ile Berdike
Ceteleþip alýþýp, Elinden tutup getirip,
Köpçülük aný süylödü, Büyük halk onu söyledi,

1 törölük - beylik, derebeyi görevi

 "Kötörböñör meni" - dep, "Kaldýrmayýn beni" diye,
Kösöl Cakýp süylödü: Güzel Cakýp söyledi:
Köp dünüyöm bolso da, Çok servetim olsa da,
Köñülüm tolgon ala üçün, Gönlüm dolmuþ dert ile,
Körgönsüñör kalayýk, Görmüþtünüz ahali,
Köp ýyladým bala üçün, Çok aðladým çocuk için,
Akýlga tüþkön al üçün Akla gelmiþti o yüzden,
Azar tümön dünüyöm Azar sayýsýz mal mülküm,
Asili közgö körünböy Asla göze görünmeyip
Naalýp cürdüm bala üçün. Dert yanýp geziyordum çocuk için.
Karýganda kan bol - dep, Yaþlandýðýmda han ol diye,
Kalabaga salbañar, Baþýma iþ açmayýn,
Karaldým tursa kaþýmda, Ciðerim duruyorsa karþýmda,
Karýp kalgan caþýmda Yaþlandýðým yaþýmda,
Ubalýma kalbañar. Vebalime kalmayýn.
Kan cumuþu köp bolot, Hanýn iþi çok olur,
Balañdý koyup, bolgun - dep, Oðlunu býrakýp ol, diye,
Kanday kurgan kep bolot? Nasýl bir uygunsuz lâf olur?
Irasýn maga kýysañar Doðrusu bana kýydýysanýz,
Balamdý kýlsañ ep bolot" Oðlumu seçseniz doðru olur".
Munu aytýp bay Cakýp Bunu söyleyip bey Cakýp,
Burkuradý, ýyladý, Hüngür hüngür aðladý,
Burçaktap caþýn týybadý, Akan gözyaþýný dindirmedi.
Kordukta cürgön kurgan çal Horluk çeken zavallý ihtiyar,
Kubangandan ýyladý. Sevincinden aðladý.
Kazak, kýrgýz kamalap, Kazak, Kýrgýz etrafýný sarýp,
Kalmak, mañgul cabýlýp, Kalmak, Mañgýl atýlýp,
Ak kiyizdin üstünö Beyaz keçenin üstüne,
Bay Cakýptý salganý, Bey Cakýp'ý attýlar,
Balasý Manas baatýrdý Oðlu Manas bahadýrý,
Ak kiyizdin üstünö Beyaz keçe üzerine,
Aný dagý birgeleþ Onu dahi birlikte
Olturguzup alganý, Oturtturup aldýlar.
Kötörüp köp curt alganý, Kaldýrýp kalabalýk halk almýþtýr,
Ceti kadam baskanda Yedi adým yürüdüklerinde,
"Boldu, baldar, boldu!" - dep, "Yeter, çocuklar, yeter!" diye,
Cetkileñ Cakýp karýya Akýllý Cakýp ihtiyar,
Cerge tüþüp kalganý. Yere inip almýþtýr.
Ceke Manas balaný Tek kalmýþ Manas çocuðu,
Kötörüp alýp köpçülük, Göðe kaldýrýp ahali,
Aligi turgan cýyýndý Deminki duran topluluðu,
Ceti aylanýp barganý, Yedi kez dönüp gelmiþler,
Cergesinde kalayýk Vatanýnda ahali,
"Cettik mudaabýzga" - dep, "Erdik muradýmýza", diye,
Kuculdaþýp kalganý. Sevinçten konuþup kalmýlþlar.
Kan ökümün tiygizdi, Han hükmünü verdiler,
"Kan taacýsý uþu" - dep, "Han tacý budur" diye,
Er Manastýn baþýna Er Manas'ýn baþýna,
Cýgaluu börktü kiygizdi. <...> Han kalpaðýný giydirdiler. <...>

Oþondo Cakýp tokson bee soydurup, toguz künü
toy kýldý. Nogoydon kalgan kýzýl tuu Cakýpka ötöt.
"Kanduu curt bolup kaldýk, kabýlan Manas balaný, kan
kötörüp saldýk" dep, cazgan akýn Sagýmbay urpaktarga
tarýh kýlýp kaltýrýp ketken eken.
O zaman Cakýp doksan kýsrak kestirip, dokuz gün
boyu düðün yaptý. Nogay'dan kalan kýrmýzý bayrak
Cakýp'ýn eline geçer. "Hanlý halk olduk, kaplan Manas
yiðidi, han seçip aldýk" diye yazan þair Sagýnbay
nesillere bu destaný tarih olarak býrakýp gitmiþ.