‫گسست از ایده‌های کهنه‬

‫پیشبرد جنبش انقالبی جهانی‪،‬‬

‫مسائل جهت گیری استراتژیک‬

‫سخنرانی باب آواکیان در سال ‪1984‬‬

‫دربارة خط و مشی جبهه متحد ضدفاشیسم‬

‫ترجمة منیر امیری‬

 ‫نام کتاب‪ :‬گسست از ایده‌های کهنه‪ ،‬پیشبرد جنبش انقالبی جهانی‪ :‬مسائل‬
‫جهت‌گیری استراتژیک‬

‫نویسنده‪ :‬باب آواکیان‬

‫ترجمه‪ :‬منیر امیری‬

‫نشر‪ :‬آتش‬

‫چاپ‪ :‬اول ‪1398‬‬

‫نوبت چاپ‪ :‬چاپ دوم زمستان ‪1398‬‬

‫چاپ اول ‪ ،1364‬اتحادیه کمونیست های ایران (سربداران)‬

‫این کتاب ترجمه ای است از‪:‬‬

‫‪Avakian, Bob (1984) Advancing the World Revolutionary Movement:‬‬
‫‪Questions of Strategic Orientation. Revolution magazine spring 1984‬‬
8
‫‪9‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫مقدمه چاپ دوم ناشر فارسی‬

‫آنچــه در ایــن کتــاب می خوانیــد ســخنرانی بــاب آواکیــان صــدر حــزب‬
‫کمونیســت انقالبــی آمریــکا (‪ )RCP‬و مبــدع و معمــار ســنتز نویــن کمونیســم‬
‫اســت‪ .‬ایــن ســخنرانی در ســال ‪ 1984‬و اندکــی بعــد از انتشــار کتــاب مهــم فتــح‬
‫جهــان و در جهــت تشــریح بیشــتر مباحــث آن کتــاب ارائــه شــد و در بهــار همــان‬
‫ســال در نشــریه انقــاب ارگان آر‪.‬ســی‪.‬پی منتشــر شــد‪ .‬موضــوع خــاص ایــن‬
‫ســخنرانی‪ ،‬بررســی و نقــد خــط و مشــی حاکــم بــر «جبهــه متحــد ضدفاشیســتی»‬
‫اســت‪ .‬جبهه هایــی کــه در مقطعــی از جنــگ جهانــی دوم تحــت رهبــری کمینتــرن‬
‫و حــزب کمونیســت شــوروی و مشــخصا تحــت رهبــری اســتالین تأســیس و‬
‫هدایــت شــد‪ .‬امــا موضــوع عــام ایــن کتــاب‪ ،‬انترناسیونالیســم پرولتــری‪ ،‬خــط‬
‫و مشــی و اســتراتژی کمونیســتی در قبــال مســائل مربــوط بــه انقــاب در ســطح‬
‫جهانــی و رابطــه آن بــا انقــاب در یــک کشــور مشــخص و سوسیالیســم در یــک‬
‫کشــور اســت‪ .‬رفیــق آواکیــان رویکــرد انتقــادی و علمــی و مباحــث گشــوده شــده‬
‫در ایــن ســخنرانی و همچنیــن جــزوة فتــح جهــان را بعدهــا بــا عمــق و دامنــه‬
‫بیشــتر بــه کل تاریــخ و تجربــة جنبــش بین المللــی کمونیســتی‪ ،‬دولت هــای‬
‫سوسیالیســتی قــرن بیســتم یعنــی اتحــاد شــوروی سوسیالیســتی (‪ )1956-1917‬و‬
‫چیــن سوسیالیســتی (‪ )1976-1949‬و ســپس کل بدنــة علــم مارکسیســم تســری‬
‫داد کــه نهایتــا بــه تدویــن و شــکل گیری جهشــی در علــم کمونیســم و ســنتز‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪10‬‬

‫نویــن کمونیســم منتهــی شــد‪ .‬بــرای اطــاع از رهگشــایی ها و دســتاوردهای‬

‫ســنتز نویــن و رفیــق آواکیــان بــه آثــار متأخــر او از جملــه کمونیســم نویــن‪،‬‬
‫گشــایش ها‪ ،‬کمونیســم آغــاز یــک مرحلــة نویــن (مانیفســت آر‪.‬ســی‪.‬پی) و‬
‫همچنیــن آثــاری کــه بــا الهــام گرفتــن از ســنتز نویــن تهیــه شــدند از جملــه‬
‫تاریــخ واقعــی کمونیســم اثــر رفیــق ریمونــد لوتــا و علــم و انقــاب مصاحبــه‬
‫بــا رفیــق آردی اســکای بریــک رجــوع کنیــد‪ .‬ترجمــه فارســی کلیــة ایــن آثــار‬
‫در کتابخانــه وبســایت حــزب کمونیســت ایــران (م ل م) (‪ )cpimlm.org‬قابــل‬
‫دسترســی هســتند‪.‬‬
‫اگــر چــه ایــن ســخنرانی نزدیــک بــه چهــل ســال پیــش و در آغــاز راهــی کــه‬
‫بــه شــکل گیری ســنتز نویــن کمونیســم منتهــی شــد ایــراد شــده اســت‪ ،‬بــا ایــن‬
‫وجــود کمــاکان حــاوی نــگاه و جهت گیــری اســتراتژیک صحیــح‪ ،‬کمونیســتی و‬
‫انترناسیونالیســتی در قبــال انقــاب و اوضــاع جهانــی اســت‪ .‬ایــن جــزوه بــرای‬
‫خواننــده فارســی زبــان حتــی از زاویــة نــوع نــگاه و تنظیــم رابطــه و موضع گیــری‬
‫در قبــال رقابت هــا و کشــمکش ها میــان مرتجعیــن امپریالیســت (آمریــکا‪ ،‬روســیه‪،‬‬
‫چیــن و اتحادیــه اروپــا) و تضــاد امپریالیســت ها بــا اســام گرایان (جمهــوری‬
‫اســامی ایــران‪ ،‬داعــش‪ ،‬طالبــان‪ ،‬حــزب اهلل لبنــان‪ ،‬حمــاس و غیــره) و همچنیــن‬
‫تضادهــا و جنگ هــای میــان دولت هــای تبهــکار و مرتجعیــن منطقــه (اســرائیل‪،‬‬
‫ایــران‪ ،‬عربســتان ســعودی‪ ،‬ترکیــه و غیــره) حــاوی نــکات حیاتــی و راهبــردی‬
‫اســت‪.‬‬
‫عنــوان اصلــی ســخنرانی و ایــن کتــاب پیشــبرد جنبــش انقالبــی جهانــی‪:‬‬
‫مســائل جهت گیــری اســتراتژیک بــود کــه در ســال ‪ 1363‬توســط رفقــای مــا‬
‫در اتحادیــه کمونیس ـت های ایــران (ســربداران) بــا عنــوان گسســت از ایده هــای‬
‫کهــن بــه فارســی ترجمــه و منتشــر شــد‪ .‬اینــک چــاپ دوم آن بــا ویرایــش جدیــد‬
‫منتشــر می شــود‪ .‬کلیــة زیرنویس هــای انگلیســی و فارســی از نویســنده اســت‬
‫و در مــواردی ویراســتار فارســی جهــت روشــن شــدن برخــی اصطالحــات‪،‬‬
‫جریانــات و شــخصیت های تاریخــی‪ ،‬توضیحاتــی را اضافــه کــرد کــه همگــی‬
‫در ُکروشــه و بــا جملــه [افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی] مشــخص شــده‬
‫‪11‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫انــد‪ .‬در چنــد مــورد معــدود برخــی جمــات کوتــاه داخــل متــن بــه زیرنویــس‬
‫بــرده شــد‪ .‬همچنیــن اســامی التیــن و بعضــا عنــوان و نشــانی کامــل کتاب هــا‬
‫توســط ویراســتار فارســی اضافــه شــده اســت‪.‬‬
‫در پایــان از کلیــة رفقایــی کــه در مراحــل مختلــف تهیــه ایــن کتــاب اعــم از‬
‫ترجمــه‪ ،‬تایــپ‪ ،‬ویرایــش‪ ،‬طراحــی جلــد‪ ،‬صفحــه بنــدی و نمونــه خوانــی مــا را‬
‫یــاری کردنــد‪ ،‬ســپاس گذاریــم‪.‬‬
‫نشر آتش‪ .‬زمستان ‪1398‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪12‬‬

‫گسست از ایده های کهنه؛ پیشبرد جنبش انقالبی جهانی‪:‬‬

‫مسائل جهت گیری استراتژیک‬
‫ایــن مقالــه را کــه تحــت عنــوان پیشــبرد جنبــش انقالبــی جهانــی ارائــه‬
‫شــده می تــوان گسســت از ایده هــای کهنــه‪ 1‬نیــز نامیــد‪ .‬چــرا کــه اولیــن و‬
‫اساســی ترین کار‪ ،‬بریــدن از نظریه هــای بــس رایــج در جنبــش بین المللــی‬
‫اســت‪ .‬بــر مبنــای ایــن نظریــه‪ ،‬انترناسیونالیســم جریانــی اســت کــه از کارگــران (یا‬
‫خلق هــای) یــک کشــور بــه کارگــران (یــا خلق هــای) کشــورهای دیگــر بســط‬
‫می یابــد‪ .‬یعنــی همــان درکــی کــه از ترجمــة تحــت الفظــی عبــارت «بیــن ـ ملــل»‬
‫بــه دســت می آیــد‪ .‬راســتش را بخواهیــد وقتــی مــا صفحاتــی از نشــریه مان را‬
‫بــه روی بحــث و‪ ‬جــدل پیرامــون پیش نویــس برنامــه نویــن و اساســنامه نویــن‬
‫حزب مــان ـ بــرای نهایــی کــردن ایــن اســناد ـ گشــودیم‪ ،‬نامــه فــردی را منتشــر‬
‫کردیــم کــه معتقــد بــود بایــد اصطــاح انترناسیونالیســم را دور بیاندازیــم و بــه‬
‫جــای آن از «انقالبی گــری جهانــی» و یــا عبارتــی از ایــن دســت اســتفاده کنیــم‪.‬‬
‫چــرا کــه ایشــان حتــی مفهــوم «یــک ملــت بــه ملــت دیگــر» را کــه ممکــن‬
‫اســت از لفــظ «انترناسیونالیســم» برداشــت کــرد‪ ،‬دوســت نداشــت‪ .‬ایــن پیشــنهاد‬
‫نمونــه ای از شــیوه مکانیکــی حــل مشــکالت اســت‪ .‬عبــارت انترناسیونالیســم‬
‫پرولتــری خواهــی نخواهــی جــا افتــاده و در واقــع ایــن عبــارت روشــنگر یــک‬
‫خــط مشــی اساســی و متمایــز کننــده شــده اســت و از همیــن نظــر اصطــاح‬
‫ا صحیــح‪،‬‬ ‫فوق العــاده ای اســت‪ .‬ولــی نامــه مذکــور اگرچــه نــه بــه شــیوهای کامـ ً‬
‫امــا بــه روی نکتـه ای انگشــت گذاشــته بــود‪ .‬یعنــی انتقــاد از دیدگاهــی اســت کــه‬
‫انترناسیونالیســم را جریانــی بســط دادنــی از کارگــران و خلق هــای یــک کشــور‬
‫بــه کارگــران و خلق هــای کشــورهای دیگــر می دانــد‪ .‬دیدگاهــی کــه عمــ ً‬
‫ا‬
‫انترناسیونالیســم را بــه امــری درجــه دوم و فرعــی تنــزل می دهــد‪ ،‬علی رغــم‬
‫ایــن کــه در حــرف آن را مهــم بشــمارد‪.‬‬
‫حــزب مــا بــه کــرات دربــاره تعییــن کننــده بــودن اوضــاع جهانــی و چگونگــی‬
‫نگــرش صحیــح بــه فاکتورهــای داخلــی و خارجــی در ایــن دوره از عصــر‬
‫‪1- Breaking with Old Ideas‬‬
‫‪13‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫امپریالیســم‪ ،‬در مــورد رابطــه میــان پروســه انقــاب در یــک کشــور معیــن و‬
‫پروســة تحــول از عصــر بورژوایــی بــه عصــر کمونیســم در مقیــاس جهانــی و‬
‫باالخــره چگونگــی تداخــل تضــاد و مبــارزة زنــده و پویــا میــان کشــورهای معیــن‬
‫ســخن گفتــه اســت‪ .‬بــا در نظــر داشــتن ایــن مباحــث اســت کــه می تــوان مبانــی‬
‫مــادی و فلســفی بــرای دســتیابی بــه شــناختی صحیــح از مقولــة انترناسیونالیســم‬
‫پرولتــری را بــه وضــوح دریافــت‪ .‬انترناسیونالیســم مســلم ًا تظاهــری خشــک و‬
‫خالــی نیســت و نمی تــوان آن را مقولـه ای درجــه دوم‪ ،‬فرعــی و یــا چیــزی کــه از‬
‫پرولتاریــای یــک ملــت بــه دیگــری بســط می یابــد‪ ،‬معرفــی کــرد‪ .‬انترناسیونالیســم‬
‫بایــد اســاس و نقطــة عزیمتــی بــرای پرولتاریــای تمــام کشــورها باشــد‪ .‬پرولتاریــا‬
‫تنهــا در صــورت نزدیکــی بــه ایــن سیاســت و قبــل از هــر چیــز‪ ،‬بــا پیشــبرد آن‬
‫در عرصــه جهانــی اســت کــه می توانــد مبــارزه اش را بــه پیــش برانــد‪ .‬البتــه‬
‫معنــای حــرف مــن ایــن نیســت کــه شــما بــدون توجــه بــه شــرایط مختلــف دنیــا‬
‫و یــا شــرایط درونــی کشــورهای خــاص‪ ،‬انقــاب را بــه وجــود بیاوریــد‪ .‬غــرض‬
‫آن اســت کــه نزدیکــی بــه ایــن سیاســت در واقــع بــه معنــای ارجــح دانســتن‬
‫منافــع همه جانبــة پرولتاریــای جهانــی و حرکــت بــر پایــة اوضــاع جهانــی بــه‬
‫مثابــه عامــل تعییــن کننــده اســت‪ .‬ایــن حــرف تنهــا یــک نظریــه خــوب نیســت‪.‬‬
‫ا مــادی دارد‪ ‬کــه از سیســتم امپریالیســتی نشــئت گرفتــه‬ ‫ایــن ایده‪  ،‬اساســی کامـ ً‬
‫‪1‬‬
‫اســت‪.‬‬
‫نکتــه دیگــری هــم هســت کــه قصــد تحقیــق دربــارة آن را دارم و در اینجــا‬
‫تنهــا اشــاره ای بــه آن می کنــم‪ .‬ممکــن اســت دیگــران در ایــن مــورد بیــش از مــن‬
‫بداننــد‪ ،‬بــه هرحــال بایــد در ایــن نکتــه دقیــق شــد‪ .‬آنطــور کــه مــن متوجــه شــدم‬
‫‪ -1‬در بخــش زیــادی از انتشــارات حــزب مــا در چنــد ســال گذشــته و از جملــه در برنامــة نویــن و اســاس نامة‬
‫نویــن حــزب کمونیســت انقالبــی آمریــکا (‪ )RCP‬بــا پیگیــری بــر ایــن نکتــه تأکیــد شــده اســت‪ .‬نــگاه کنیــد‬
‫بــه‪:‬‬
‫�‪Lotta, Raymond with Frank Shannon (1984) America in Decline: An Analysis of the De‬‬
‫‪velopments Toward War and Revolution, in the U.S. and Worldwide, in the 1980s .Chicago:‬‬
‫‪Banner Press‬‬
‫*ایــن کتــاب بــا مشــخصات زیــر بــه فارســی ترجمــه و منتشــر شــده اســت‪ :‬لوتــا‪ ،‬ریمونــد بــا همــکاری فرانــک‬
‫شــانون (‪ )1390‬آمریــکا در سراشــیب‪ .‬ترجمــه منیــر امیــری‪ .‬نشــر آتــش‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار‬
‫فارســی]‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪14‬‬

‫یــن لنیــن و جیمــز کانلــی‪ 1‬مبــارزه یــا عــدم توافقــی وجــود داشــت‪ .‬اگرچــه ایــن‬
‫مســأله هــم نیــاز بــه تشــریح دارد امــا اختالفشــان را بــه شــکل خیلــی فشــرده‬
‫الصــه کــرد‪ :‬کانلــی کــم و بیــش انترناسیونالیســم را‬‫بــه ایــن شــکل می تــوان خ ً‬
‫بــه عنــوان اتحــاد بســط داده شــده از یــک خلــق بــه خلق هــای دیگــر تصویــر‬
‫می کــرد‪ .‬در حالــی کــه لنیــن اصــرار داشــت و بــه درســتی هــم اصــرار داشــت‬
‫کــه پرولتاریــا در مفهــوم ایدئولوژیــک خــود ملــت نــدارد‪ .‬ایــن بــدان معنــا نیســت‬
‫کــه کارگــران اصــوال و بــه طــور عینــی در زمانــی مشــخص در یــک ملــت معیــن‬
‫زندگــی نمی کننــد‪ .‬بحــث ایــن اســت کــه آن هــا نماینــده یــک ملــت خــاص‬
‫نبــوده و از ایــن زاویــه‪ ،‬ملتــی ندارنــد‪ .‬آن هــا نماینــدة پرولتاریــای بین المللــی‬
‫هســتند‪.‬‬
‫ایــن امــر دقیقــ ًا در یکــی از پلمیک هــای لنیــن علیــه بورژواناسیونالیســت ها‬
‫یــا به‪  ‬اصطــاح سوسیالیســت های یهــودی بونــد‪ 2‬درون جنبــش سوســیال‬
‫دموکــرات روس‪ ،‬مشــخص شــده اســت‪ .‬لنیــن از قــول یکــی از آن هــا نقــل‬
‫می کنــد کــه‪« :‬از نظــر بلشــویک ها وقتــی از یــک کارگــر در مــورد ملیتــش ســوال‬
‫کنیــد‪ ،‬بایــد چنیــن پاســخ دهــد‪" :‬مــن یــک سوســیال دموکــرات هســتم"»‪ .‬بعــد‬
‫لنیــن خــودش ادامــه می دهــد‪« :‬ایــن کمــال هوشــمندی دوســت اپورتونیســت‬
‫مــا اســت کــه فکــر می کنــد ایــن پاســخ‪ ،‬نمــودی بلشــویکی اســت»‪ .‬بــه بیــان‬
‫دیگــر لنیــن دقیقــ ًا چنیــن می گفــت‪« :‬ایــن پاســخی اســت کــه شــما (منظــور‬
‫کارگــران یهــودی ـ م) بایــد ارائــه دهیــد‪ .‬جهت گیری تــان بایــد چنیــن باشــد‪.‬‬
‫بــه عــاوه ایــن کمــال هوشــمندی و خودافشــاگری شــما اســت کــه ایــن پاســخ‬
‫را بــه عنــوان شــکلی از انحرافــات بلشــویک ها می کوبیــد»‪ 3.‬ایــن امــر البتــه بــه‬
‫ایــن معنــی نیســت کــه لنیــن نافــی و منکــر وجــود ملت هــا‪ ،‬مســأله ملــی و حــق‬

‫‪ -1‬جیمــز کانلــی (‪ )James Connolly‬یکــی از شــخصیت های رهبــری کننــده انقــاب ایرلنــد کــه دوران‬
‫جنــگ جهانــی اول در رهبــری خیــزش عیــد پــاک (‪( )Uprising Easter‬آوریــل ‪ )1916‬نقــش داشــت‪.‬‬
‫‪ -2‬بونــد (‪ )Bund‬اتحادیــه کارگــران یهــودی از ‪ 1897‬تــا ‪ 1920‬در روســیه‪ ،‬لهســتان و لتونــی [افــزوده شــده‬
‫توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪3- V.I. Lenin, “Critical Remarks on the National Question,” Collected Works (LCW) (Mos-‬‬
‫‪cow: Progress Publishers, 1977). Vol. 20, p. 27‬‬
‫‪15‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫تعییــن سرنوشــت بــود‪ .‬درســت برعکــس‪ ،‬چیــزی کــه او علی رغــم همــة ایــن‬
‫مســائل بــه آن اصــرار داشــت انترناسیونالیســت بــودن پرولترهــا اســت‪ .‬آن هــا در‬
‫مفهومــی ایدئولوژیکــی و بــه عنــوان مبنــای نقطــه عزیمت‌شــان نماینــدگان ایــن‬
‫یــا آن ملــت نیســتند‪ .‬نقطــه نظــر کانلــی بــه عنــوان مخالــف دیــدگاه لنیــن چنیــن‬
‫بــود‪ :‬بایــد انترناسیونالیســت باشــید ولــی بــرای مثــال اگــر ایرلنــدی هســتید شــما‬
‫نماینــده ملــت ایرلندیــد و بــر ایــن اســاس پشــتیبان اتحــاد بــا ســایر خلق هــای‬
‫ا متضادنــد‪.‬‬ ‫تحــت ســتم و کارگــران ملــل دیگــر هســتید‪ .‬ایــن دو نظریــه کام ـ ً‬
‫بدبختانــه مــن ناچــارم کمــی تحریک آمیــز بگویــم از زمــان مــرگ لنیــن‪ ،‬ایــن‬
‫نظریــه کانلــی (اگــر آن را بــه ایــن شــکل بخواهیــم توضیــح بدهیــم) بــود کــه بــه‬
‫شــکلی روزافــزون در جنبــش بین المللــی کمونیســتی گســترش پیــدا کــرد و نــه‬
‫‪1‬‬
‫دیــدگاه لنیــن‪.‬‬
‫در ادامــه بحث هــای تحریک آمیــزم بایــد بگویــم کــه نقطــه نظــر مائــو هــم‬
‫کــم و بیــش چنیــن بــود‪ .‬علی رغــم ایــن کــه او بــرای انترناسیونالیســم پرولتــری‬
‫می جنگیــد و مســلم ًا نمی تــوان منکــر شــد کــه مائــو در کل یــک انترناسیونالیســت‬
‫پرولتــری بــود‪ ،‬ولــی دیدگاهــش نســبت بــه ایــن مقولــه همــان اســت کــه در‬
‫نوشــته ها و ســخنرانی هایش منعکــس شــده اســت‪ .‬یعنــی ایــن نظــر کــه مــا‬
‫نماینــده ملــت چیــن هســتیم و بــر ایــن اســاس پشــتیبان اتحــاد بــا پرولتاریــا و‬
‫ســایر ملــل تحــت ســتم در سراســر جهانیــم‪ .‬ایــن بــا نقطــه نظــری کــه لنیــن‬
‫بــرای آن می جنگیــد تفــاوت دارد‪ .‬از نظــر لنیــن‪ ،‬چــه در یــک ملــت تحــت ســتم‬
‫و چــه در یــک ملــت ســتمگر‪ ،‬کمونیســت ها از نقطــه نظــر ایدئولوژیک‪  ‬هیــچ‬
‫ملتــی را نمایندگــی نمی کننــد‪ 2.‬ایــن انحــراف مســلم ًا از مائــو شــروع نشــده‬

‫‪ -1‬بـ�ا تأکیــد بــر صحبت هایــی کــه دربــارة اختالفــات میــان لنیــن و کانلــی شــنیده ام‪ ،‬رجــوع می دهــم بــه‬
‫نقطــه نظــرات کانلــی‪ .‬ولــی از مســئله نماینــدگان مشــخص ایــن گرایــش هــم کــه بگذریــم‪ ،‬واقعیــت ایــن اســت‬
‫کــه خــود گرایــش بــه مفهومــی عــام درون جنبــش انقالبــی و خصوص ـا ً در جنبــش بین المللــی کمونیســتی بــه‬
‫مــدت چنــد دهــه‪ ،‬تأثیــر نیرومنــدی گذاشــته و بــر آن غالــب بــوده اســت‪.‬‬
‫‪ -2‬اظهــار نظراتــی از مائــو و حــزب کمونیســت چیــن تحــت رهبــری او در دســت اســت کــه بحــث از‬
‫انترناسیونالیســم و نــه ناسیونالیســم بــه عنــوان جهان بینــی کمونیس ـت ها می کنــد‪ .‬نکتــه ای کــه در مجــادالت‬
‫علیــه رویزیونیســت های شــوروی بــه آن اشــاره شــد‪ .‬مثــا ً نــگاه کنیــد بــه ســند زیــر‪ .‬ولــی بــا در نظــر‬
‫گرفتــن مجموعــة نوشــته ها و ســخنرانی های مائــو بطــور کلــی ‪ ،‬عادالنــه اســت بگوئیــم او بــه تضــاد میــان‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪16‬‬

‫اســت‪ .‬حتــی ترجیــح می دهــم مســاله را بــه شــکل دیگــری مطــرح کنــم‪ .‬ایــن‬
‫انحــراف وجــود داشــت و چیــزی بــود کــه مائــو از آن گسســت نکــرد‪ .‬مائــو از‬
‫دیدگاهــی کــه بــر جنبــش بین المللــی کمونیســتی غالــب شــده بــود‪ ،‬نگسســت‪.‬‬
‫در کتــاب فتــح جهــان بــه قانــون اشــد مجــازات و از جملــه مجــازات مــرگ کــه‬
‫ســال ‪١٩٣٤‬در اتحــاد شــوروی وضــع شــد‪ ،‬اشــاره کــردم‪ .‬ایــن قانــون مربــوط بــه‬
‫اعمــال خیانت کارانــه در قبــال اتحــاد شــوروی بــود و در مقدمــه آن چنیــن آمــده‬
‫اســت‪« :‬دفــاع از ســرزمین پــدری واالتریــن وظیفــه یــک کمونیســت اســت»‪.‬‬
‫مــن اینجــا بــا نظــر لنیــن‪ ،‬بــا لنینیســم در مــورد مســاله ســرزمین پــدری‪ ،‬بــا‬
‫انترناسیونالیســم و غیــره هیــچ نقطــه مشــترکی نمی بینــم‪ .‬لنیــن مرتبــ ًا اصــرار‬
‫می کــرد‪ ،‬بــه خصــوص در مــورد کشــورهای امپریالیســتی یعنــی جایــی کــه ایــن‬
‫نــوع خــط مشــی بیشــترین ضربــه را خواهــد زد‪ ،‬کــه در ایــن کشــورها ســرزمین‬
‫ـش‬‫پــدری یــک مقولــة ُمــرده اســت‪ .‬چــرا کــه مســاله ملــی و جنــگ رهایی بخـ ِ‬
‫ملــی در کشــورهای پیشــرفته ســرمایه داری یــک مقولــه مــرده و متعلــق به گذشــته‬
‫اســت‪ .‬او دقــت داشــت کــه هیــچ پدیــده ای در جهــان‪ ،‬نــاب و مطلــق نیســت‪ .‬بــه‬
‫همیــن خاطــر هنــگام بحــث دربــارة اروپــا مشــخص ًا از مســاله ایرلنــد بــه عنــوان‬
‫مســاله ملــیِ کمــاکان موجــود در اروپــای غربــی ســخن گفــت‪ .‬لنیــن گفــت امــا‬
‫اگــر بخواهیــم نــه بــه اســتثنائات کــه بــه قاعــده بپردازیــم و بــه عبــارت دیگــر‬
‫نــه جوانــب درجــه دوم و متضــاد بــا جوهــر پدیــده کــه جنبــه اصلــی را مــورد‬
‫نظــر قــرار دهیــم‪ ،‬در اروپــای غربــی (و در ایــاالت متحــده کــه مســاله ملــی بــه‬
‫خصــوص بــرای ســیاهان وجــود داشــت) بــه طــور کلــی مســاله ملــی منتفــی‬
‫اســت‪ .‬بنابرایــن مســاله ســرزمین پــدری و دفــاع از ســرزمین پــدری و غیــره‬
‫جایــی در دســتور کار ایــن کشــورها نــدارد‪.‬‬
‫ولــی حتــی در کشــورهایی کــه چنیــن مســائلی در آن هــا وجــود دارد و از‬
‫نظــر سیاســی نــه تنهــا دامــن زدن بــه مبــارزه آزادی بخــش ملــی بلکــه رهبــری‬
‫اینگونــه مبــارزات ضــروری اســت هــم کمــاکان مســاله جهت گیــری و موضــع‬

‫انترناسیونالیست بودن و همزمان کوشش بخاطر نمایندگی کردن عالی ترین منافع ملت توجه نداشت‪.‬‬
‫‪A Proposal Concerning the General Line of the Internationa1 Communist Movement, also‬‬
‫‪known as the “25-Point Letter” [Peking: Foreign Languages Press, 1963] point 9‬‬
‫‪17‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ـت خــود‪ ،‬نماینــده‬ ‫حرکــت مطــرح اســت‪ .‬شــما در جهت گیــری و موضــع حرکـ ِ‬
‫یــک ملــت هســتید یــا نماینــده پرولتاریــای بین المللــی؟ بــرای ایــن کــه ایــن امــر‬
‫را کمــی تشــریح کنیــم یــا آن را بــه نوعــی بــا مثال هــای هندســی توضیــح دهیــم‪،‬‬
‫بایــد بگویــم کــه شــما بــه عنــوان یــک کمونیســت بهتــر اســت بــه دنبــال هویــت‬
‫و پیوندهــای خــود بــا پرولتاریــا‪  ‬و خلق هــای تحــت ســتم سراســر جهــان در‬
‫عصرحاضــر باشــید تــا ایــن کــه در ده هــا و حتــی صدهــا و هــزاران ســال پیــش‬
‫بــه دنبــال ریشــه و هویتتــان بگردیــد‪ .‬نــه بــه ایــن معنــی کــه شــرایط مشــخص‬
‫و یــا تاریــخ و تحــوالت تاریخــی ملــت خــود کــه بــه لحــاظ عینــی بخشــی ازآن‬
‫هســتید را نادیــده بگیریــد‪ ،‬بلکــه در امــر تعییــن جهت گیــری‪ ،‬هویــت شــما بایــد‬
‫در ارتبــاط بــا پرولتاریــای بین المللــی عصــر حاضــر تعریــف شــود و تأکیــد شــما‬
‫بایــد بــر ایــن واقعیــت باشــد کــه ایــن عصــر بــا دیگــر اعصــار تفاوتــی بنیادیــن‬
‫دارد و ایــن کــه انقــاب پرولتــری بــا ســایر انقالبــات تفاوتــی بنیادیــن دارد‪ .‬بــه‬
‫قــول مارکــس و انگلــس‪ ،‬ایــن انقــاب چــه از لحــاظ مــادی و چــه ایدئولوژیــک‬
‫گسســتی ریش ـه‌ای از گذشــته دارد‪.‬‬
‫چــرا چنیــن مســاله ای را مطــرح می کنیــم؟ می دانیــد کــه ایــن مســاله خــودش‬
‫در جنبــش بین المللــی کمونیســتی یــک معضــل اســت‪ .‬مث ـ ً‬
‫ا اینجــا در فرانســه‪،‬‬
‫اگــر نیرویــی مارکسیســت ـ لنینیســت پیــدا شــد کــه بــه وضــوح بگویــد «گــور‬
‫پــدر انقــاب ‪ ١٧٨٩‬و تمــام ســنن آن‪ ،‬این هــا تمام ـ ًا مربــوط بــه گذشــته اســت‪،‬‬
‫مــا را بــا آن انقــاب کاری نیســت»‪ ،‬جهــش عظیمــی در جنبــش مارکسیســتی ـ‬
‫لنینیســتی فرانســه اتفــاق خواهــد افتــاد‪ .‬طبــق مشــاهدات مــن‪ ،‬ســنگ آســیابی‬
‫کــه بــه پــای هــر تشــکلی در فرانســه زنجیــر شــده و تــاش او را در اتخــاذ‬
‫سیاســتی مارکسیســت ـ لنینیســتی بــی ثمــر می کنــد‪ ،‬اعتقــاد بــه وجــود ســنت‬
‫کبیــر «چــپ» در فرانســه اســت‪ .‬ایــن اعتقــادی اســت کــه بــرای یــک لحظــه و در‬
‫هیــچ کجــا آن هــا را رهــا نمی کنــد‪ .‬حتــی کســانی کــه ممکــن اســت از آن ســنت‬
‫بــا بدگمانــی یــاد کننــد‪ ،‬کمــاکان بــدان معتقدنــد و در مســیرش حرکــت می کننــد‪.‬‬
‫ایــن مســاله مانــع بزرگــی اســت‪ .‬زیــرا در عصــر حاضــر مقولــة میــراث و ســنت‪،‬‬
‫یــک مقولــة بورژوایــی و یــا در بهتریــن حالــت بورژوایــی «چــپ» اســت و هنــوز‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪18‬‬

‫در محــدودة بــورژوا دموکراســی قــرار دارد‪ .‬تــا جایــی کــه انقالب هــای بورژوایــی‬
‫بُــرد داشــت‪ ،‬انقــاب فرانســه عالــی و واقعی‌تریــن نــوع ایــن انقالب هــا بــود‪.‬‬
‫فکــر می کنــم بــه انــدازه کافــی دربــاره اش می دانیــم‪ .‬هیــچ تصادفــی نبــود کــه‬
‫ا بلشــویک ها مــوارد مشــابه خاصــی را از ایــن انقــاب وام گرفتنــد‪ .‬حتــی‬ ‫مث ـ ً‬
‫گاهــی اوقــات اســامی مســتعاری را از آن برگزیــده‪ ،‬قیاس هایــی بــا ژاکوبن هــا‬
‫و غیــره کردنــد‪ .‬ایــن انقــاب در عصــر خــودش‪ ،‬انقالبــی بــس عمیــق بــود‪ .‬امــا‬
‫«در عصــر خــودش» و ایــن دقیقـ ًا اصــل مســاله اســت‪ .‬مــن همیــن امــروز صبــح‬
‫داشــتم مقالـه ای می خوانــدم کــه پلمیــک لنیــن بــود بــا بوریــس ســوارین‪ 1‬یکــی‬
‫از رهبــران اپورتونیســت سوسیالیسـت های فرانســه در طــول جنــگ جهانــی اول‪.‬‬
‫مطالعــه ایــن اثــر بعــد از مدتــی اقامــت در فرانســه ـ هــر چنــد کــه فقــط ناظــر‬
‫اوضــاع ایــن کشــور هســتم ـ مــرا سـ ِر حــال آورد‪ .‬ســوارین بــه لنیــن بــه خاطــر‬
‫موضــع شکســت طلبانــه‪ 2‬انقالبـی اش حملــه کــرده و بــرای خلــط مبحــث‪ ،‬انــواع‬
‫و اقســام بحث هــای اپورتونیســتی نــوع کائوتســکی را بــاال م ـی آورد‪ .‬او تاریــخ‬
‫فرانســه‪ ،‬تاریــخ انقــاب فرانســه و ســنن دمکراتیــک و حتــی انقالبــی فرانســه را‬
‫َع َلــم کــرده‪ ،‬اصــرار دارد کــه نمی تــوان ایــن همــه را بــا آلمــان و غیــره مقایســه‬
‫کــرد‪ .‬و لنیــن صراحتــ ًا می گویــد ببیــن‪ ،‬ایــن جنــگ هیــچ کاری بــا فرانســه‬
‫اواخــر قــرن هیجدهــم نــدارد‪ .‬ایــن فرانســة امپریالیســتی اســت کــه بــه جنــگ‬
‫دامــن زده اســت‪ .‬آن دوران‪ ،‬ســپری شــده و مــا را بــا آن کاری نیســت‪ .‬همانطــور‬
‫کــه مارکــس در مبحــث دیگــری گفتــه‪ :‬بگــذار مــردگان‪ ،‬خــود مردگانشــان را‬
‫‪3‬‬
‫دفــن کننــد‪.‬‬
‫بنابرایــن می بینیــد کــه ایــن مســاله فقــط یــک بحــث صرفــ ًا آکادمیــک‬
‫نبــوده و دقیقــ ًا بــه شــرایط امــروز و اغتشــاش فکــری میــان ناسیونالســم و‬

‫‪1- Boris Souvarine‬‬

‫‪ -2‬منظــور موضــع لنیــن در قبــال جنــگ جهانــی اول اســت‪ .‬تمــام احــزاب سوســیال دمکــرات وقــت اروپــا‬
‫بــا شــروع جنــگ‪ ،‬بــا شــعار وطــن و ملــت‪ ،‬پشــت بــورژوازی خــودی رفتنــد و از جنــگ کشــور «خودشــان» در‬
‫مقابــل دیگــر قدرت هــای امپریالیســت ِی درگیــر در جنــگ دفــاع کردنــد‪ .‬موضــع لنیــن امــا ایــن بــود کــه ایــن‬
‫جنگــی امپریالیســتی و ارتجاعــی اســت و بایــد بــه انقــاب و جنــگ داخلــی علیــه بــورژوازی تبدیلــش کــرد‪.‬‬
‫[افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪3- See “An Open Letter to Boris Souvarine,” Lenin Collected Works, Vol. 23, pp. 195-204‬‬
‫‪19‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ِ‬
‫«وارث»‬ ‫انترناسیونالیســم مربــوط می شــود‪ .‬بــه ویــژه تــاش بــرای کســب مقــام‬
‫بهتریــن ســنت های یــک ملــت و بهتریــن نماینــده منافــع ملــت بــودن از ســوی‬
‫کمونیســت ها‪ ،‬کمــاکان آفــت جنبــش بین المللــی کمونیســتی و مارکسیســت ـ‬
‫لنینیســتی در برخــی از کشــورها اســت‪ .‬البتــه مــا نبایــد یــک جانبــه‪ ،‬گذشــته را‬
‫نفــی کــرده یــا حتــی یــک جانبــه خــود را از گذشــته جــدا کنیــم امــا گسســتی‬
‫ریشــه ای الزم اســت‪ .‬مــا ادامــه دهنــدگان انقالب هــای قبــل و دوران گذشــته‬
‫نیســتیم‪ .‬مــا کمونیسـت ها‪ ،‬ایــن نیســتیم و انقــاب پرولتــری اینگونــه نیســت‪ .‬در‬
‫ایــاالت متحــده نمون ـه ای مضحــک داشــتیم کــه شــهرت بین المللــی پیــدا کــرد‪.‬‬
‫اگــر مضحکتریــن مثــال نباشــد‪ ،‬یکــی از مضحک ترین هــا اســت‪ .‬زمانــی کــه‬
‫ارل بــراودر‪ 1‬رهبــر حــزب کمونیســت آمریــکا‪( )CPUSA( 2‬ســی‪.‬پی) بود‪ ،‬شــعاری‬
‫بــا ایــن مضمــون اختــراع کــرد «کمونیســم‪ ،‬آمریکایی گرایــی قــرن بیســتم اســت»‪.‬‬
‫(خنــده حضــار)‪ .‬خندیــدن بــه ایــن حــرف بســیار آســان اســت چــون مثالــی بــه‬
‫غایــت ناپختــه و مضحــک اســت‪ .‬و تــا همیــن امروز‪ ‬هــم حــزب کمونیســت‬
‫آمریکا‪ ‬کتاب فروشــی هایی بــا نام هــای چــون «کتــاب فروشــی جفرســون» و‬
‫غیــره دارد‪ .‬ارل بــراودر رفتــه و وضع‪ ‬ســی‪.‬پی‪ ‬از آن دوران هــم بدتــر شــده‬
‫اســت‪ .‬بایــد بدانیــم آن هــا همــواره چنیــن بوده انــد‪ .‬از اواســط ســال های ‪٣٠‬‬
‫بــه بعــد از ماجــرای دیمیرتیف‪ 3‬بــه این گونــه گرایشــات موجــود در‪ ‬حــزب‬
‫کمونیســت آمریکا‪ ‬بــه طــور وســیعی پــا داده شــد و تاکنــون همــواره این هــا‬
‫غالــب بوده انــد‪ .‬ایــن خــط از زمــان اقتــدار ارل بــراودر و همچنیــن بعــد از‬
‫اخراجــش توســط کمینتــرن و رهبری‪ ‬سیــ‪.‬پی‪ ،‬همچنــان پــا بــر جــا مانــده اســت‪.‬‬
‫ایــن گرایــش فقــط منحصــر به‪ ‬ســی‪.‬پی‪  ‬نمی شــود‪ .‬یــادم می آیــد فــردی کــه‬

‫‪1- Earl Browder‬‬

‫‪ -2‬حزب رویزیونیست آمریکا‪ .‬مشابه حزب توده در ایران که نام و ادعای کمونیست بودن دارند اما در عمل سوسیال‬
‫دمکرات‪ ،‬رفرمیست‪ ،‬بورژوا و بورژوا ناسیونالیست هستند‪[ .‬افزوده شده توسط ویراستار فارسی]‬
‫‪3- Georgi Dimitrov, United Front Against Fascism (New York: New Century, 1945).‬‬
‫‪speeches delivered at the Seventh Congress of the Communist International (July 25-Au-‬‬
‫‪gust 20, 1935).‬‬
‫ایــن کتــاب بــا ایــن مشــخصات بــه فارســی ترجمــه و منتشــر شــده اســت‪ :‬دیمتریــف‪ ،‬گئورگــی (‪ )1359‬هجــوم‬
‫فاشیســم‪ ،‬دربــاره جبهــه واحــد ضــد فاشیســم هیتلــری‪ .‬ترجمــه نــوذر‪ .‬انتشــارات یاشــار‪[ .‬افــزوده شــده توســط‬
‫ویراســتار فارســی]‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪20‬‬

‫درســت بعــد از پایــان جنــگ جهانــی دوم بــه اینجــا آمــده بــود ـ یعنــی زمــان‬
‫رهبــری موریــس تــورز‪ 1‬در حــزب کمونیســت فرانســه ـ می گفــت تــورز در‬
‫یکــی از ســخنرانی هایش از ایــن کــه چــرا کمونیســت ها پشــتیبان ســنت ها‪،‬‬
‫ســنت های کبیــر انقالبــی ملــت فرانســه هســتند و چــرا آنــان هنــوز می تواننــد‬
‫شــعار «زنــده بــاد جمهــوری» بدهنــد صحبــت کــرد‪ .‬تــورز بالفاصلــه اضافــه کــرد‪:‬‬
‫البتــه ایــن بــه آن معنــی نیســت کــه رفقــای بریتانیایــی می تواننــد شــعار «خــدا‬
‫ملکــه را حفــظ کنــد» بدهنــد‪ .‬خُ ــب چــرا نــه؟ بــه نظــر مــن چاشــنی خــوراک‬
‫غــاز بــا خــوراک مرغابــی هــم جــور درمی آیــد! اگــر رفقــای فرانســوی بتواننــد‬
‫«زنــده بــاد جمهــوری» بگوینــد‪ ،‬خیلــی عادالنــه اســت رفقــای حــزب کمونیســت‬
‫بریتانیــا هــم بتواننــد «خــدا ملکــه را حفــظ کنــد» را ســر دهنــد‪ .‬بــه هرحــال ایــن‬
‫رفقــا بــه جــز ایــن شــعار‪ ،‬هــر چیــز دیگــری کــه بگوییــد را گفته انــد! (خنــده‬
‫حضــار) حــزب کمونیســت بریتانیــا بــه خاطــر ایــن کــه اولیــن جریــان حامــی‬
‫فراخــوان خروشــچف در مــورد گــذار مســالمت آمیز‪ 2‬بــود و ســال ها پیــش از آن‪،‬‬
‫خــود چنیــن سیاســتی را دنبــال می کــرد بــه خــود می بالــد‪.‬‬
‫بــاز بــه حــزب کمونیســت فرانســه و مســالة بخشــی از ســنت کبیــر یــک ملــت‬
‫بــودن برگردیــم‪ .‬در قبرســتان پرالشــز پاریــس‪ ،‬قطعـه ای کامــل بــه وســیلة‪ ‬حزب‬
‫‪3‬‬
‫کمونیســت فرانســه (‪ )PCF‬خریــداری شــده کــه متأســفانه بــه دیــوار کموناردهــا‬
‫متصــل اســت‪ .‬البتــه پی‪.‬ســی‪.‬اف دیــوار کموناردهــا را هــم بــه نوعــی متعلــق‬
‫بــه خــود می دانــد‪ .‬ایــن حــزب همــة اراضــی واقــع در قبرســتان حــول ایــن‬
‫دیــوار را خریــده اســت‪ .‬ایــن دیــواری اســت کــه محــل کشــتار فجیــع آخریــن‬
‫‪1- Maurice Thorez‬‬
‫‪ -2‬در کنگــره بیســتم حــزب کمونیســت شــوروی (‪ 14‬تــا ‪ 24‬فوریــه ‪ )1956‬بــه رهبــری نیکیتــا خروشــچف‬
‫یــک گــردش بــه راســت فاحــش در مــورد خــط و مشــی سیاســی و اقتصــادی داخلــی و بین المللــی اتحــاد‬
‫شــوروی صــورت گرفــت کــه عمــا پــس از آن شــوروی را از یــک کشــور و جامعــه سوسیالیســتی بــه یــک دولــت‬
‫و قــدرت ســرمایه داری و ســپس ســرمایه داری امپرالیســتی تبدیــل کــرد‪ .‬در ایــن کنگــره خروشــچف توانســت تــز‬
‫«ســه مســالمت آمیز» را بــه تصویــب برســاند کــه عبــارت بودنــد از‪ :‬گــذار مســالمت آمیز از ســرمایه داری بــه‬
‫سوسیالیســیم‪ ،‬همزیســتی مســالمت آمیز جهــان سوسیالیســتی بــا جهــان ســرمایه داری و رقابــت مســالمت آمیز‬
‫جهــان سوسیالیســتی بــا جهــان ســرمایه درای امپریالیســتی‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪ -3‬دیوار محل تیرباران رهبران کموناردها پس از شکست و سرکوب کمون پاریس در ‪[ 1871‬افزوده شده توسط‬
‫ویراستار فارسی]‬
‫‪21‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫مدافعــان کمــون بــود‪ .‬بناهــای نفرت‌انگیــزی بــه روی قبرهــای مختلــف ایــن‬
‫ا بنــای یادبــود دو ســرباز از یــک هنــگ فرانســوی‬ ‫قســمت قــرار دارد‪ .‬مثــ ً‬
‫کــه در جنــگ داخلــی اســپانیا کشــته شــده اند‪ .‬گــور آن هــا کنــار هــم اســت‬
‫و حــزب کمونیســت برای‌شــان ســنگ قبــری بــه پــا کــرده بــا ایــن نوشــته‪:‬‬
‫«اینجــا فــردی اســت کــه بــه خــدا عقیــده داشــت و اینجــا فــردی اســت کــه‬
‫نداشــت»‪ .‬مســاله ایــن اســت کــه باالخــره متوجــه نمی‌شــوید کــدام یــک از‬
‫ایــن دو عضو‪ ‬حزــب کمونیسـ�ت فرانســه بــوده اســت‪ .‬یکــی از ایــن دو‪ ،‬عضــو‬
‫حــزب بــود و دیگــری نــه‪ ،‬یکــی از این هــا بــه خــدا عقیــده داشــت و دیگــری‬
‫نــه‪ .‬آن هــا کنــار هــم قــرار دارنــد چــون شــانه بــه شــانه در جنــگ داخلــی اســپانیا‬
‫جنگیده انــد‪ .‬بســیار خــب اینطــور نیســت کــه هــر کســی در آن جنــگ شــرکت‬
‫داشــته بایــد حتمــ ًا المذهــب یــا کمونیســت باشــد‪ .‬ولی‪ ‬پی‪.‬ســی‪.‬اف‪ ‬صحنه را‬
‫طــوری جــور کــرده کــه بــه نتیجه گیــری معینــی برســد‪ .‬و اگــر خــوب دقــت‬
‫کنیــد نتیجه گیــری چیــزی نیســت جــز بخشــی از ایــن شــعار «آن هــا مردنــد‬
‫بــرای ایــن کــه فرانســه بتوانــد زندگــی کنــد‪ ».‬روی قبــر اعضــای علنی‪ ‬پــی‪.‬‬
‫ســی‪.‬اف‪ ‬و حتــی اعضــای کمیتــه مرکــزی حــزب‪ ،‬بناهــای یادبــودی با شــعارهایی‬
‫در بــاب چگونگــی جانبازی‌شــان در راه ملــت فرانســه و یــا بــرای افتخــار فرانســه‬
‫و غیــره بــه چشــم می خــوررد‪ .‬این هــا هــم مشــتی اســت نمونــه خــروار از همــان‬
‫ســنت کبیــر و مــداوم ملــت کبیــر فرانســه و جمهــوری آن کــه گفتیــم‪ .‬ایــن اســت‬
‫چیــزی کــه می گوینــد بایــد از آن پشــتیبانی کــرد‪ .‬جمــات زیــر شــاید در شــمار‬
‫ناپخته تریــن و مضحک تریــن مثال هــا باشــند‪« :‬فــان و بهمــان عضــو دفتــر‬
‫سیاســی کمیتــه مرکــزی کــه بــرای حفــظ اســتقالل فرانســه در جنــگ دوم و بــرای‬
‫صلــح و آزادی جنگیــد»‪ .‬بایــد برویــد و این هــا را ببینیــد تــا بــه ماهیــت بــه‬
‫غایــت رویزیونیستی شــان پی ببریــد‪ .‬متأســفانه ایــن امــر بــا ژرژ مارشــه‪( 1‬رهبــر‬
‫وقت‪ ‬پی‪.‬س�یـ‪.‬اف) شــروع نشــده و بــا او نیــز تمــام نخواهــد شــد‪ .‬چنــان کــه‬
‫در ایــاالت متحــده نیــز ایــن نــوع نظــرات بــا ارل بــراودر شــروع نشــد و بــا او‬
‫هــم تمــام نشــدند‪ .‬بلکــه ســرنخ ایــن خــط مشــی پــا برجــا بــه میانــه ســال های‬
‫‪ ٣٠‬برمی گــردد‪ .‬حتــی بعــد از خالصــی از ّشــر ارل بــراودر‪ ،‬ایــن خــط چــون‬
‫‪1- George Marchais‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪22‬‬

‫نــخ تســبیحی در جنبــش بــه جــا مانــد‪ .‬اگرچــه همیشــه بــه ناپختگــی شــعار‬
‫«کمونیســم‪ ،‬آمریکایی گــری قــرن بیســتم اســت» نبــود‪.‬‬
‫یــادم می آیــد زمانــی بــا خبرنــگاری مصاحبــه داشــتم‪ .‬طــرف خــود را ســمپات‬
‫می دانســت و گمــان می کنــم از بعضــی جهــات نیــز اینطــور بــود‪ .‬او کــه مطمئنـ ًا‬
‫حــول و حــوش حــزب کمونیســت آمریکا‪ ‬می‌چرخیــد‪ ،‬ســعی می کــرد‬
‫نظراتــش را بــه مــن بقبوالنــد‪ .‬ضمنــ ًا هندوانــه هــم زیــر بغلمــان می گذاشــت‪.‬‬
‫بــه مــن گفــت «حــزب شــما‪ ،‬نوعــی از احــزاب آمریکایــی اســت‪ .‬از آن هــا کــه‬
‫ریشــه در خــاک آمریــکا دارنــد‪ .‬اینطــور نیســت؟» جــواب دادم‪« :‬نــه»‪ .‬خــب ایــن‬
‫اصــرار و انــکار ادامــه داشــت تــا باالخــره خبرنــگار مــا بــه روشــنی حرفــش‬
‫را زد‪« :‬خــب‪ .‬گــوش کــن‪ ،‬چیــزی کــه مــن می خواهــم بگویــم ایــن اســت‬
‫کــه شــما یــک پدیــده آمریکایــی هســتید و ایــن حرفــی اســت کــه می خواهــم‬
‫از زبانتــان بیــرون بکشــم»‪ .‬بــه او گفتــم‪« :‬متوجــه هســتم و ایــن دقیقــ ًا چیــزی‬
‫اســت کــه بــه زبــان نخواهــم آورد‪ » .‬بــا ایــن اوصــاف بــه خاطــر دارم کــه ایــن‬
‫پســر کــم و بیــش ســمپاتیک بــود‪ .‬او به‪ ‬ســی‪.‬پی‪ ‬نزدیک بــود و ایــن را امــری‬
‫مفیــد می دانســت‪ .‬جوانــک خیــال می کــرد بــا ایــن حرف هایــش گل کاشــته‪.‬‬
‫فکــر می کــرد نظراتــش لقمه هــای چــرب و نرمــی هســتند کــه بــه دهان‌مــان‬
‫نزدیــک کــرده و مــا تنهــا آرزوی‌مــان بلعیدن‌شــان اســت‪ .‬ولــی حــرف مــا ایــن‬
‫چیزهــا نبــود‪ .‬ایــن حرف هــا همــان بــود که‪ ‬حــزب کمونیســت آمریکا‪ ‬مــی‬
‫خواســت بگویــد‪ .‬طــرف بــه خاطــر تجربــه تماســش بــا آن هــا گمــان داشــت‬
‫مــا هــم می خواهیــم همــان حرف هــا را بزنیــم‪ .‬حرف هایــی که‪ ‬حــزب‬
‫کمونیســت آمریکا‪ ‬نزدیــک بــه پنجــاه ســال اســت می زنــد‪ .‬وقتــی آن هــا گفتنــد‬
‫«کمونیســم‪ ،‬آمریکایی گــری قــرن بیســتم اســت»‪ ،‬متأســفانه از زاویــه توضیــح‬
‫ماهیــت خودشــان صحیــح بــود‪ .‬چیــزی کــه آن هــا بــه عنــوان کمونیســم عرضــه‬
‫می کردنــد‪ ،‬آمریکایی گــری قــرن بیســتم یعنــی امپریالیســم بــود‪ .‬همــان پدیــده ای‬
‫کــه آن هــا جزئــی از آن و مدافعــش شــدند‪ .‬زش ـت ترین ســیمای ایــن سیاســت‬
‫طبیعتــ ًا در کشــورهای امپریالیســتی جلــوه می کنــد‪ .‬کشــورهایی کــه در ارتبــاط‬
‫بــا مســاله ملــی‪ ،‬نقــش ســتمگر بــر ســایر ملــل را ایفــا می کننــد‪ .‬کوشــش بــرای‬
‫‪23‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫وطن پرســت بــودن‪ ،‬بهتریــن مدافــع ملــت بــودن و غیــره طبیعت ـ ًا احمقانه تریــن‬

‫و زیان بارتریــن شــکل را در کشــورهای امپریالیســتی بــه خــود می‌گیــرد‪ .‬گرچــه‬
‫در کشــورهایی کــه بالعکــس کشــورهای ســرمایه داری و پیشــرفته‪ ،‬مســاله ملــی‬
‫وجــود دارد طــرح چنیــن نظــری کــم ضررتــر اســت ولــی بــه هرحــال از زاویــه‬
‫ایدئولوژیــک و بــه عنــوان نقطــه عزیمــت بــرای کمونســیت های هیــچ کجــای‬
‫جهــان صحیــح نیســت‪ .‬در کشــورهای تحــت ســلطه بــه مــرور زمــان‪ ،‬بــه ویــژه‬
‫بعــد از پیــروزی اولیــه انقــاب و حرکــت بــه ســوی سوسیالیســم یعنــی گــذار‬
‫از انقــاب رهایی بخــش ملــی و دمکراتیــک نویــن بــه انقالبــی در جهــت‬
‫سوسیالیســم‪ ،‬چنیــن بینشــی بیــش از پیــش بــا نیــاز بــه تــداوم انقــاب در تضــاد‬
‫قــرار می گیــرد و توانایــی رهبــران در امــر پیشــبرد انقــاب و برقــراری اتحــاد بــا‬
‫مبــارزة پرولتاریــای جهانــی را محــدود می کنــد‪ .‬یعنــی بــا پیشــبرد مســائلی کــه‬
‫خــود بخشــی از جنبــش انقالبــی جهانــی محســوب می شــوند‪ .‬خالصــة کالم‪ ،‬مــا‬
‫بایــد بــه انترناسیونالیســم عمــل کنیــم‪ .‬ولــی تنهــا خیــال پشــتیبانی و آرزوی اعمال‬
‫انترناسیونالیســم پرولتــری را در ســر داشــتن بــرای بــه عمــل در آوردن آن کافــی‬
‫نیســت‪ .‬چــرا بایــد بــا مســاله‪ ،‬قبــل از همــه و بــه عنــوان نقطــة عزیمــت از زاویــه‬
‫اوضــاع جهانــی برخــورد کــرد؟ پایه هــای مــادی و فلســفی چنیــن برخــوردی‬
‫کــدام اســت؟ همچنیــن بــه مثابــه انعــکاس ایدئولوژیــک ایــن برخــورد‪ ،‬چــرا‬
‫کمونیسـت ها در تعییــن جایــگاه اساســی و نقطــه عزیمــت خــود نماینــدگان یــک‬
‫ملــت خــاص و حتــی کارگــران یــک ملــت خــاص (شــکلی دیگــر از انحــراف‬
‫ناسیونالیســتی) نبــوده‪ ،‬بلکــه نماینــدگان پرولتاریــای بین المللــی هســتند؟ بــرای‬
‫درک ایــن مســائل بایــد از مبنایــی ماتریالیســتی دیالکتیکــی حرکــت کنیــم‪.‬‬
‫انحــراف ناسیونالیســتی می توانــد در شــکل زیــر بیــان شــود‪« :‬مــا نماینــدگان‬
‫کارگــران آمریکایــی یــا بریتانیایــی‪ ،‬فرانســوی و یــا چینــی و یــا مصــری هســتیم»‪.‬‬
‫همیــن حرفــی کــه شــما هــم می توانیــد بزنیــد‪ ،‬بــرای ایــن کــه خــود را مشــخص‬
‫کنیــد‪ .‬امــا بــا وجــود ایــن کــه بــه بیــان فــوق «محتــوای طبقاتــی» داده شــده‪،‬‬
‫کمــاکان بیانگــر انحرافــی ناسیونالیســتی اســت‪.‬‬
‫در نتیجــه حلقــه اصلــی‪ ،‬توســل بــه آن پایه هــای مــادی و فلســفی اســت کــه‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪24‬‬

‫بــرای اثبــات تعییــن کننــده بــودن اوضــاع جهانــی و لــزوم حرکــت پرولتاریــای‬
‫بین المللــی از ایــن موضــع بــه کار می آینــد‪ .‬در بــاب مفاهیــم کنکــرت‬
‫و اشــکال بــروز تشــکیالتی مســاله مــورد بحــث‪ ،‬در پایــان ســخنرانی بیشــتر‬
‫صحبــت خواهیــم کــرد‪ .‬ولــی حــاال قصــد دارم ســخنم را بــر اســاس آنچــه ســنگ‬
‫بنــای مباحــث بعــدی اســت آغــاز کنــم‪ .‬ایــن حرف هــا تنهــا تکــرار اصــول‬
‫کهنــه نیســتند‪ .‬متأســفانه بــه قــول لنیــن بــرای احیــاء و نجــات اصــول اساســی‬
‫مارکسیســم ـ لنینیســم بایــد خاک هــا را حســابی پــس زد‪ .‬چــرا کــه ایــن اصــول‬
‫از بســیاری جهــات بــه خــاک ســپرده شــده‪ ،‬تحریــف شــده یــا تمامـ ًا در جنبــش‬
‫بین المللــی کمونیســتی طــی دورانــی بــه بــاد فراموشــی ســپرده شــده اند‪ .‬کاری‬
‫کــه از زمــان مــرگ لنیــن تاکنــون بــه گون ـه ای روزافــزون دنبــال شــده اســت‪.‬‬

‫جبهه متحد بین المللی‬

‫حــاال بــه مســالة «جبهــه متحــد» می‌رســیم‪ .‬مســاله ای کــه خــود بخــش بزرگــی‬
‫از میــراث همگانــی مــا اســت و بــه ویــژه قســمت اعظمــی از ســاختمان عمومــی‬
‫دانــش تئوریــک و جهت گیــری عمومــی جنبــش مارکسیســت ـ لنینیســتی در‬
‫مقابلــه بــا رویزیونیســم جدیــد ســال های‪ ٦٠‬را تشــکیل می دهــد‪ .‬حتــی قبــل‬
‫از‪ ١٩٦٠‬ایــن مســاله بــه اشــکال گوناگــون‪ ،‬همچــون زرادخانــه سیاســی لَــه و‬
‫علیــه جنبــش کمونیســتی بــه کار گرفتــه می شــد‪ .‬بنابرایــن نقطــه افتراقــی کــه‬
‫آن را از زوایــای مختلــف مــورد بررســی قــرار می دهیــم‪ ،‬جبهــة متحــد علیــه‬
‫فاشیســم و خــط مشــی کلــی هفتمیــن کنگــره جهانــی کمینتــرن اســت‪ .‬فکــر‬
‫می کنــم بــا در نظــر گرفتــن تصویــر همــه جانبــة تاریخــی و ارزیابــی از آن در‬
‫پرتــو شــرایط کنونــی اســت کــه می تــوان مســالة جبهــه متحــد را در کل و نقــش‬
‫«جبهــة متحــد ضــد فاشیســتی» را بــه طــور مشــخص درک کــرد‪.‬‬
‫اســتالین در جــزوة اصــول لنینیســم یــک فرمول بنــدی عمومــی صحیــح جلــو‬
‫می گــذارد‪ .‬اگرچــه دچــار گرایشــات نادرســتی اســت و بــه طــور مکانیکــی‬
‫اعــام می کنــد کــه پیــروزی انقــاب کبیــر روســیه همــه چیــز را دگرگــون‬
‫‪25‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ســاخته اســت‪ .‬شــاید هــم اشــکالی چــون تأکیــد بیــش از حــد بــر نقــش محــوری‬
‫اتحــاد شــوروی در وحــدت میــان پرولتاریــای غــرب و خلق هــای تحــت ســتم‬
‫شــرق بــه نظرتــان برســد‪ .‬ولــی بــا وجــود همــه ایــن کاســتی ها فکــر می کنــم‬
‫فرمول بنــدی اساســی اســتالین در اصــول لنینیســم یــک فرمول بنــدی صحیــح‬
‫اس��ت‪ .‬او می گوی��د‪« :‬و امــا ســومین نتیجــه‪ :‬تحــت (سیســتم) امپریالیســتی‪،‬‬
‫جنگ هــا اجتناب ناپذیرنــد و ائتــاف میــان انقــاب پرولتــری اروپــا و انقــاب‬
‫مســتعمراتی شــرق تحــت جبهــة متحــد جهانــی انقــاب علیــه جبهــة جهانــی‬
‫امپریالیســم اجتناب ناپذیــر اســت»‪ 1.‬فکــر می کنــم تکیــه بــر ایــن فرمول بنــدی‬
‫در اینجــا الزم اسـ�ت‪« .‬ائتــاف میــان انقــاب پرولتــری اروپــا و انقــاب‬
‫مســتعمراتی شــرق تحــت جبهــة متحــد جهانــی انقالب‪ ‬علیــه جبهــه جهانــی‬
‫امپریالیســم اجتناب ناپذیــر اســت»‪.‬‬
‫بخش هایــی از ایــن فرمول بنــدی مهمنــد‪ ،‬چــرا کــه نــه فقــط از جبهــه متحــد‬
‫جهانــی بلکــه از جبهــه متحــد انقــاب نــام می بــرد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر چــه‬
‫محتوایــی بــرای ایــن جبهــه پیشــنهاد می شــود؟ اهدافــش چیســت؟ محتوایــش‬
‫کــدام اســت؟ انقــاب‪ ،‬نــه صلــح و نــه چیــز دیگــر‪ .‬و «علیــه جبهــه جهانــی‬
‫امپریالیســم» جهت گیــری کــرده اســت‪ .‬بهتــر اســت بگوییــم جهت گیــری اش نــه‬
‫علیــه ایــن یــا آن قــدرت امپریالیســتی کــه علیــه جبهــة جهانی امپریالیســم میباشــد‪.‬‬
‫بــار دیگــر اســتالین در فصــل دربــاره مســاله ملــی کتـ�اب خـ�ود تأکیـ�د می کنـ�د‪:‬‬
‫«منافــع جنبــش پرولتــری در کشــورهای پیشــرفته و جنبــش آزادی بخــش ملی‪  ‬در‬
‫مســتعمرات‪ ،‬اتحــاد ایــن دو شــکل جنبــش انقالبــی را در یــک جبهه متحــد و علیه‬
‫دشــمن مشــترک (امپریالیســم) ایجــاب می کنــد»‪ 2.‬او ســپس روشــن می کنــد کــه‬
‫تحقــق ایــن امــر «بــدون حمایــت مســتقیم و مشــخص پرولتاریــای ملــل ســتمگر‬
‫از جنبــش رهایی بخــش خلق هــای تحــت ســتم در مقابــل امپریالیسم‪  ‬کشــور‬
‫خــودش» امکان پذیــر نیســت و ایــن کــه «بــدون بــه کارگیــری ایــن شــعار‪،‬‬
‫‪1- J.V. Stalin, The Foundations of Leninism (Peking: Foreign Languages Press, 1975).‬‬
‫‪Chapter 3: “Theory,” p. 27‬‬
‫اســتالین (‪ )1976‬راجـ�ع بـ�ه اصـ�ول لنینیسـ�م‪ .‬مترجــم بی نــام‪ .‬پکــن‪ .‬اداره نشــریات بــه زبان هــای خارجــی‪.‬‬
‫ص ‪ 29‬و ‪[ 30‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪2- Ibid Chapter 6: “The National Question,” p. 77‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪26‬‬

‫اتحــاد و همــکاری ملــل در یــک سیســتم واحــد اقتصــاد جهانــی کــه پایــه ای‬
‫‪1‬‬
‫مــادی بــرای پیــروزی سوسیالیســم جهانــی اســت تحقق ناپذیر‪ ‬اســت»‪.‬‬
‫اینجــا الزم بــه تذکــر اســت کــه رجــوع دادن بــه سیســتم واحــد اقتصــادی‬
‫جهانــی بــه عنــوان پایـه ای مــادی بــرای پیــروزی سوسیالیســم جهانــی‪ ،‬بــه خودی‬
‫خــود اشــتباه نیســت‪ .‬امــا ایــن بحــث در ارتبــاط بــا تفکــری اســت کــه اتحــاد‬
‫جماهیــر شــوروی سوسیالیســتی را بــه عنــوان نمونــة زنــده ای از اتحــاد آینــدة‬
‫مــردم در یــک سیســتم واحــد اقتصــاد جهانــی می نگــرد‪ .‬حــال آنکــه فکــر‬
‫نمی کنــم اساســ ًا مســاله شوونیســم در کار باشــد‪ .‬دیــدگاه لنیــن و دیــد غالــب‬
‫بــر جنبــش بین المللــی کمونیســتی در آن زمــان نیــز همیــن بــود‪ .‬آن هــا وقــوع‬
‫انقــاب جهانــی را بــه مراتــب ســریع تر از آنچــه متأســفانه شــد‪ ،‬انتظــار داشــتند‪.‬‬
‫اگرچــه در ‪ ١٩٢٤‬روشــن بــود کــه اُفتــی موقتــی در پیــش اســت‪ .‬ولــی آن هــا‬
‫مدتــش را کوتــاه تــر از آنچــه واقع ـ ًا شــد می‌پنداشــتند‪ .‬آنهــا تصــور می‌کردنــد‬
‫کــه حتــی بــه طــور مــادی مرکــز سیســتم سوسیالیســتی جهانــی را خلــق کرده‌انــد‬
‫و بقیــه جمهوری هــای سوسیالیســتی بــه آن خواهنــد پیوســت‪ .‬نــه بــه صــورت‬
‫تحــت ســلطه بلکــه همانطــور کــه خــود دقیق ـ ًا گفته انــد بــه صــورت اتحــادی‬
‫ا در دهــه بعــدی جبهــة‬ ‫آزاد بــا آن‪ .‬حــاال اگــر مســاله بــه ایــن شــکل بــود کــه مثـ ً‬
‫امپریالیســم بــه طــور بنیــادی و در نقــاط مختلــف دچــار شــکاف می شــد‪ ،‬و اگــر‬
‫بخواهیــم از عبارتــی کــه بــه شــدت بــد بــه کار گرفتــه شــده اســتفاده کنیــم ـ‬
‫و تــوازن قــوا در جهــان بــه شــکلی تغییــر می کــرد کــه سوسیالیســم در جهــان‬
‫غالــب می شــد‪ ،‬ایــن نقطــه نظــر بــه طــور مشــخص اشــتباه نبــود‪ .‬بنابرایــن قصــد‬
‫نــدارم بــه روی نکات‪ ‬اشــتباه ایــن دیــدگاه تأکیــد بیــش از حــد کنــم‪ .‬بلکــه‬
‫بیشــتر اشــکاالت را در ایــن می بینــم کــه در تمــام دوران جنــگ بعــدی هــم‬
‫بــه آن چســبیده بودنــد‪ .‬بــه همــان دیدگاهــی کــه بــه وخیمتریــن شــکل از زمــان‬
‫خروشــچف توســط رویزیونیس ـت های در قــدرت تثبیــت شــد‪ .‬طبــق ایــن نظــر‬
‫اتحــاد شــوروی نــه تنهــا از لحــاظ ایدئولوژیــک ـ کــه در ایــن شــرایط بــه انــدازه‬
‫کافــی نقــش مخــرب ایفــا می کنــد ـ بلکــه از نظــر مــادی نیــز مرکــز تمامــی‬

‫‪1- Ibid‬‬
‫‪27‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫تحــوالت آتــی بــه ســوی سوسیالیســم اســت‪ .‬ولــی بــا تمامــی این هــا موضــع‬
‫اصلــی کــه اســتالین در اصــول لنینیســم پیــش گذاشــت یعنــی جبهــة مشــترک‬
‫علیــه امپریالیســم و اتصــال جنبــش پرولتــری در کشــورهای پیشــرفته بــا جنبــش‬
‫رهایی بخــش ملــی در مســتعمرات بــا هــدف ایجــاد جبهــة مشــترک علیــه دشــمن‬
‫مشــترک یعنــی امپریالیســم‪ ،‬یــک فرمول بنــدی اساس ـ ًا صحیــح و یــک تجزیــه و‬
‫تحلیــل اســتراتژیک اساســ ًا درســت از مجمــوع شــرایط عینــی و صف بنــدی‬
‫عمومــی نیروهــا درعصــر امپریالیســم و انقالب هــای پرولتــری اســت‪.‬‬
‫خط مشی جبهة متحد ضد فاشیسم‬
‫ولــی همانطــور کــه می دانیــد مســاله جبهــة متحــد بــه اینجــا ختــم نمی شــود‬
‫و ایــن تنهــا برخــوردی نیســت کــه از آن دوره تــا بــه حــال‪ ،‬بــه مســاله شــده‬
‫اســت‪ .‬اولیــن حرکــت عمــده در ایــن جهــت‪ ،‬بــه عنــوان جهت گیــری عمــده در‬
‫اســتراتژی جنبــش بین المللــی کمونیســتی‪ ،‬بــا طــرح جبهــة متحــد ضدفاشیســم‬
‫در اواسط‪ ‬ســال های‪ ١٩٣٠ ‬آغــاز شــد‪ .‬ایــن بخشــی واقع ـ ًا فرعــی از خــط مشــی‬
‫کلــی بین المللــی و سیاســت خارجــی شــوروی بــود کــه رک بگویــم بعدهــا بــه‬
‫عنــوان اســتراتژی یــا تاکتیــک مبــارزه پرولتاریــا درآن مقطــع مشــخص‪ ،‬بــه جنبش‬
‫بین المللــی کمونیســتی تحمیــل شــد‪ .‬در کتــاب فتــح جهــان بــه نکت ـه ای اشــاره‬
‫کــرده ام کــه بــه نظــرم خیلــی مهــم اســت‪ .‬ایــن کــه تمــام اســتراتژی جبهــة متحــد‬
‫ضدفاشیســم بــه دل نگرانــی اتحــاد شــوروی نســبت بــه صحنــه سیاســت اروپــا‬
‫مربــوط بــود‪ .‬بــه عبــارت دیگــر ایــن سیاســت تمامـ ًا بــر پایــه تأکیــد بــر اهمیــت‬
‫وضعیــت اروپــا قــرار داشــت و از ســوی اتحــاد شــوروی بــه مثابــه اســتراتژی‬
‫و جهت گیــری بــه جنبــش بین المللــی دیکتــه می شــد‪ .‬بــا صراحــت بایــد‬
‫بگویــم کــه ایــن دیدگاهــی شووینیســتی و اروپــا محورانــه (یوروســنتریک‪ )1‬بود‬
‫کــه علنــ ًا تعصبــات بورژوادموکراتیــک و شوونیســم اروپایــی را بــه کارگــران‬
‫و کمونیســت های اروپــا‪ ،‬بــه ویــژه اروپــای غربــی القــاء می کــرد‪ .‬آنجــا کــه‬
‫ســرمایه داری بــه حداکثــر رشــد خــود رســیده بــود‪ ،‬قدرت هــای اســتعماری‬
‫متمرکــز بودنــد و امپریالیســم بیشــترین قــدرت را داشــت‪ .‬آنجــا کــه حتــی در‬

‫‪1- Eurocntric‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪28‬‬

‫بحبوحــه بحــران اقتصــادی دهــه‪ ،٣٠‬امپریالیســم قــادر بــه اعطــای امتیــازات فراوان‬
‫بــود‪ .‬اگــر در دوره بحــران‪ ،‬مــردم کشــورهای امپریالیســتی رنــج می بردنــد ـ کــه‬
‫می بردنــد ـ تصورکنیــد مــردم مســتعمرات و کشــورهای تحــت ســلطه امپریالیســم‬
‫دیگــر چــه حــال و روزی داشــتند‪ .‬بــا ایــن حــال کمینتــرن در دفــاع از موضــع‬
‫هفتمیــن کنگــره و جبهــة متحــد علیــه فاشیســم بحث هــای ارائــه کــرد کــه‬
‫انحرافاتــی آشــکار از موضــع لنینیســتی دفــاع از ســرزمین پــدری بودنــد‪.‬‬
‫مــا برخــی از نقــل قول هــا کــه واقع ـ ًا قابــل توجهنــد را در جــزوه ای چــاپ‬
‫کردیــم و چنــد خطــی هــم دردفــاع ازنهیلیســم ملــی نوشــتیم‪ .‬منظــورم جــزوه‬
‫نمی توانــی دشــمن را بکوبــی‪ ،‬وقتــی کــه خــود پرچمــش را برافراشــته ای‬
‫اســت‪ .1‬آنجا چنــد نقــل قــول ازکمینتــرن در اواخــر ســال های‪ ٣٠‬هســت مبنــی‬
‫بــر آنکــه دیــدگاه کارگــران نســبت بــه ســرزمین پــدری اینــک بایــد بــا دوران‬
‫جنــگ اول جهانــی متفــاوت باشــد و هســت‪ .‬اساس ـ ًا بحــث کمینتــرن ایــن بــود‬
‫کــه کارگــران در آن دوران واقع ـ ًا هیــچ تَــره ای بــرای ملیّــت خــرد نمی کردنــد‪،‬‬
‫ا تهیدســت شــده‬ ‫از خــارج بــه آن نــگاه می کردنــد‪ ،‬هیــچ حقوقــی نداشــتند‪ ،‬کامـ ً‬
‫بودنــد و غیــره‪ .‬بنابرایــن از وضعیــت موجــود بــه ســختی متنفــر بودنــد‪ .‬ضمن ـ ًا‬
‫اشــاره ای هــم بــه موضــع ذهنــی لنیــن در ارتبــاط بــا احساســات کارگــران در‬
‫آن زمــان شــده اســت‪ .‬البتــه آن هــا مســتقیم ًا بــه لنیــن انتقــاد نمی کننــد‪ .‬ولــی‬
‫نتیجــه چنیــن بحث هایــی ایــن اســت کــه احساســات ذهنــی بخشــی از کارگــران‬
‫باعــث بــروز موضــع نهیلیســتی آنــان در قبــال مســاله ملــت شــد‪ .‬چیــزی کــه‬
‫ا بــر ذره بیــن گذاشــتند‪ ،‬در واقــع بــه گفتــه مارکــس و انگلــس در‬ ‫آن هــا عمــ ً‬
‫مانیفســت کمونیســت دربــارة پرولتاریــا مربــوط می شــد‪ .‬آنجــا کــه مارکــس و‬
‫انگلــس می گوینــد پشــت هــر نهــاد‪ ،‬چیــزی جــز منافــع وحضــور بــورژوازی‬
‫نمی بینــد‪ 2.‬یعنــی مبنــای موضــوع و احساســات کارگرانــی کــه در جنــگ جهانــی‬
‫اول حــول مســاله دفــاع از ســرزمین پــدری گــرد هــم نیامدنــد‪ .‬همــان کارگرانــی‬
‫کــه بــرای امپریالیســم ســرزمین پــدری خــود هیــچ تــره ای خــرد نمی کردنــد و‬

‫‪1- You Can’t Beat The Enemy While Raising His Flag‬‬
‫‪2- Karl Marx and Frederick Engels, The Manifesto of the Communist Party (Peking: For-‬‬
‫‪eign Languages Press, 1977). pp. 44-45‬‬
‫‪29‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بــه همیــن جهــت امــکان بسیجشــان علیــه ســرزمین پــدری موجــود بــود‪ .‬ولــی‬
‫کمینتــرن مرتبــ ًا تکــرار می کــرد کــه در ســال های ‪ ١٩٣٠‬کارگــران کشــورهای‬
‫امپریالیســتی‪ ،‬اتحادی ـه ای صنفــی و یکســری حقــوق اساســی دیگــر بــه دســت‬
‫آورده انــد و نتیجتــ ًا عالیقــی بــه ملــت دارنــد‪ .‬یعنــی حاضرنــد از آن بــه دفــاع‬
‫برخیزنــد‪ .‬ایــن بحــث بــه هیــچ وجــه از چیــزی کــه مــن اکنــون ارائــه می کنــم‬
‫پیچیده تــر نبــود و حــزب مــا حیــن تحقیــق دربــاره ایــن مســاله نقــل قول هایــی‬
‫پیــدا کــرد کــه بســیار قابــل توجهنــد‪.‬‬
‫در فتــح جهــان ایــن مســاله را بــه شــکل ســوال مطــرح کــردم‪ .‬امــا در اینجــا‬
‫جدی تــر بــه آن می پــردازم‪ :‬فکــر می کنــم عمــل آن دوران کمینتــرن‪ ،‬کوششــی‬
‫جهــت بســیج آن بخــش از کارگرانــی بــود کــه بیــش از ســایرین بــورژوا زده شــده‬
‫بودنــد‪ .‬یعنــی کارگرانــی کــه حتی در اواســط بحــران دهــه‪ ٣٠‬بســیاری از تعصبات‬
‫بــورژوا دمکراتیــک را حفــظ کــرده و مشــتاق موقعیتــی برتــر بودنــد‪ .‬موقعیتــی کــه‬
‫بــر پایــة جایــگاه تاریخــی کشــورهای تاراجگــر و اســتثمارگر امپریالیستی‌شــان‬
‫اســتوار بــود‪ .‬ایــن فراخوانــی بــه کارگــران بــرای گردهمایــی و دفــاع از ســرزمین‬
‫پــدری بــود‪ .‬آن هــم نــه بــر اســاس عــدم آگاهــی بخشــی از رهبــران کمینتــرن و‬
‫اتحــاد شــوروی بــه موضــع لنینیســتی و نــه بــر پایــه توهــم نســبت بــه ماهیــت‬
‫امپریالیســتی ایــن کشــورها‪ ،‬بلکــه صراحتــ ًا براســاس ناسیونالیســم تنگ‌نظرانــه‬
‫و نیازهــای کوته بینانــه دولــت شــوروی‪ .‬دلیــل بحــث آنکــه از هنــگام آغــاز‬
‫جنــگ در ســپتامبر ‪ ١٩٣٩‬بــا وقایــع لهســتان تــا زمــان حملــه بــه اتحــاد شــوروی‬
‫و ورود ایــن کشــور در جنــگ (‪ )١٩٤١‬کمینتــرن بــه طــور ناگهانــی موضــع‬
‫ا نام ـه‌ای‬‫لنینیســتی دربــاره جنــگ امپریالیســتی را از نــو کشــف کــرده بــود‪ .‬مث ـ ً‬
‫از رهبــری کمینتــرن بــه حــزب کمونیســت فرانســه در دســت اســت‪ ،‬کــه البتــه‬
‫بــدون شــک بــرای مبــارزه بــا انحرافــات ایــن حــزب از لنینیســم و گرایــش‬
‫بــه دفــاع از ســرزمین پــدری‪ ،‬احتیــاج بــه نگارش نامــه بــود‪ ،‬ولــی خــود ایــن‬
‫نامــه می توانســت علیــه موضــع کمینتــرن قبــل و بعــد از دوران کوتــاه ‪١٩٣٩-٤١‬‬
‫م��ورد اس��تفاده ق�رـار گی�رـد‪ .‬نام��ه می گویــد‪« :‬ایــن جنــگ ادامــه ســال ها رقابــت‬
‫امپریالیســتی در کم��پ سرــمایه داری اســت»‪ .‬دقــت کنیــد! اینجــا هیــچ تمایــزی‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪30‬‬

‫میــان یــک ســرمایه دار (یــا یــک بخــش) و دیگــری قائــل نشــده و چنیــن ادامــه‬
‫می دهــد‪« :‬ســه کشــور ثروتمندتــر انگلســتان‪ ،‬فرانســه و ایــاالت متحــده از تســلط‬
‫خــود بــه منابــع عظیــم و بازارهــای جهــان دفــاع می کننــد‪ .‬آن هــا سرچشــمه های‬
‫اصلــی مــواد خــام را در جنــگ خــود دارنــد‪ .‬منابــع عظیــم اقتصــادی در دســت‬
‫آن هــا اســت و بیــش از نیمــی از نــژاد بشــر را بــه انقیــاد کشــیده اند»‪ 1.‬ایــن‬
‫جمــات بــا توصیفــات کمینتــرن از ایــن ســه دولــت قبــل و بعــد از دوره ‪-٤١‬‬
‫‪ ١٩٣9‬یعنــی کلماتــی ماننــد «صلــح‪ ،‬عشــق‪ ،‬دمکراســی» ناهمخوانــی دارد‪ .‬نامــه‬
‫درب��اره ایـ�ن دولت هاــ ادام��ه می ده��د‪« :‬آن هــا استثمارشــان از کارگــران و‬
‫خلق هــای تحــت ســتم را در پــس نقــاب دروغیــن دموکراســی می پوشــانند کــه‬
‫توده هــا را ســاده تر بفریبنــد‪».‬‬
‫بــر مبنــای دیــدگاه لنینیســتی‪ ،‬هنــگام بررســی یــک جنــگ نبایــد فقــط بــه‬
‫اتفاقاتــی کــه یــک روز‪ ،‬یکســال یــا حتــی چنــد ســال قبــل از وقــوع آن رخ داد‬
‫بســنده کــرد‪ .‬بایــد بــه کل خــط تکاملــی و حتــی در مــواردی بــه ده هــا ســالی کــه‬
‫جنــگ ادامــۀ آن اســت‪ ،‬توجــه کنیــم‪ .‬دیدیــم کــه ناگهــان موضــع لنینــی دوبــاره‬
‫کشــف شــده و بــرای انتقــاد از حــزب کمونیســت فرانســه ـ کــه ســزاوار انتقــاد‬
‫بــه خاطــر خطــش بــود ـ بــه کار مـی رود‪ .‬امــا متأســفانه بایــد از خودمــان بپرســیم‬
‫ایــن انتقــاد بــر اســاس اصــول صــورت گرفــت یــا بــه پیــروی از یــک چرخــش‬
‫مشــخص حــوادث و تاکتیک هــای مشــخص شــوروی در امتــداد عالیــق ملـی‌اش‬
‫در آن مقطــع زمانــی‪ .‬بــه نظــر مــن قضیــه همیــن مــورد اخیــر بــود‪ .‬اگــر در آنچــه‬
‫قبــل و بعــد از دوره ‪ ١٩٣٩ -٤١‬گفتــه شــده یــا بــه آن عمــل شــده عمیــق نــگاه‬
‫کنیــد‪ ،‬مســاله نامــه بــه طــور انکارناپذیــر برای‌تــان روشــن می شــود‪ .‬رجــوع‬
‫کنیــد بــه هنگامــی کــه سیاســت جبهــة متحــد ضدفاشیســم تــا حــدود زیــادی‬
‫بــر پایــه بســیج شوونیســم اروپامحورانــه قــرار داشــت‪ .‬همانطــور کــه گفتــم‬
‫نامــه کمینتــرن در انتقــاد بــه حــزب کمونســبت فرانســه‪ ،‬در واقــع انتقــاد از خــود‬
‫کمینتــرن اســت‪ .‬یعنــی انتقــاد بــه خــط جبهــة متحــد ضدفاشیســم آن‪ .‬ببینیــد‬
‫ایــن نامــه دربــاره انگلســتان‪ ،‬فرانســه‪ ،‬ایــاالت متحــده چــه می گویــد‪ .‬آنطــور‬
‫‪1- Our translation of a letter from the Comintern Executive Committee to the Communist‬‬
‫‪Party of France in 1939‬‬
‫‪31‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫کــه رهبــران کمینتــرن قبــل از شــروع جنــگ و دوبــاره در دورانــی کــه شــوروی‬
‫درگیــر جنــگ شــد اعــام کردنــد‪ ،‬ایــن دولت هــا‪ ،‬دولــت فاشیســتی نبــوده بلکــه‬
‫دولت هــای دمکــرات غیرمتخاصمنــد‪ .‬آن هــا بــه سرچشــمه های اصلــی مــواد‬
‫خــام چنــگ انداخته انــد و غیــره‪« .‬آن هــا» یعنــی انگلیــس‪ ،‬فرانســه و آمریــکا‬
‫بیــش از نیمــی از نــوع بشــر را بــه انقیــاد کشــیده اند‪ .‬از ایــن دمکراســی بــه عنــوان‬
‫پوشــش و نقابــی جهــت اجــرای مقاصدشــان اســتفاده می کننــد‪ .‬این هــا مطالبــی‬
‫ا در فتــح جهــان اشــاره کــردم‪،‬‬ ‫ا صحیــح بــوده و هســتند‪ .‬همانطــور کــه قبـ ً‬ ‫کامـ ً‬
‫اگــر بــرای مثــال آن روزهــا بــه هنــد می رفتیــد و بــه مردمــی کــه حداقــل آگاهــی‬
‫را نســبت بــه ســتم وارده برخویــش و ریشــه های آن داشــتند‪ ،‬می گفتیــد اگــر‬
‫ژاپــن پیــروز شــود اوضــاع وحشــتناک تر خوانــد شــد‪ ،‬مطمئن ـ ًا بحثتــان خریــدار‬
‫نداشــت‪ .‬یــا اگــر بــه بخش هایــی از آفریقــا کــه مســتعمره انگلســتان یــا فرانســه‬
‫بــود ســفر می کردیــد و در آنجــا بحــث می کردیــد «آه! ایــن آلمانی هــا‪ ،‬ایــن‬
‫فاشیســت ها حتــی فرهنــگ آلمــان را بی آبــرو کرده انــد‪ ،‬آن را نابــود کرده انــد»‬
‫کــه ایــن هــم یکــی از بحث هــای کمینتــرن بــود کــه «ایــن فاشیســت ها حتــی‬
‫بــه زبــان آلمانــی واقعــی یعنــی زبــان گوتــه و شــیللر صحبــت نمی کننــد»‪ .‬ایــن‬
‫هــم از اجناســی بــود کــه بــه نــام تجزیــه و تحلیــل کمونیســتی عرضــه می شــد‪.‬‬
‫«چــرا متوجــه نیســتید‪ ،‬ایــن فاشیس ـت های آلمانــی کــه حتــی بــه زبــان آلمانــی‬
‫ســلیس نیــز صحبــت نمی کننــد‪ ،‬اگــر در مخالفــت بــا بریتانیــا یــا فرانســه بــه‬
‫اینجــا قــدم بگذارنــد‪ ،‬همــه چیــز وحشــتناک تر خواهــد شــد»‪ .‬اگــر شــما از‬
‫ایــن قبیــل حرف هــا بــه قربانیــان ســتم اســتعماری «دمکراتیــک» می گفتیــد‪ ،‬بــه‬
‫قــول لنیــن بایــد آرزو می کردیــد کــه قانونــی بــر ضــد خنــدة مــردم در اماکــن‬
‫عمومــی وجــود می داشــت‪ .‬چــرا کــه در غیــر ایــن صــورت شــلیک خنــده شــما‬
‫را می  ُکشــت! تصــور می کنیــد بــا وجــود تاریخچــه امپریالیســم بریتانیــا‪ ،‬مــردم‬
‫هنــد را می تــوان قانــع کــرد کــه حاکمیــت ژاپــن برای‌شــان خیلــی بدتــر‬
‫خواهــد بــود و نظایــر ایــن؟ یــا همینطــور در مــورد چیــن؟ در چیــن آماده ســازی‬
‫نیروهــا بــرای مبــارزه علیــه امپریالیســم ژاپــن صحیــح بــود‪ .‬ایــن امــر بــه موقعیــت‬
‫خــاص چیــن مربــوط می شــد و نــه بــرای ایــن کــه امپریالیســم ژاپــن کیفیتــی‬
‫متفــاوت داشــت یــا از نقطــه نظــر مــردم چیــن از آمریــکا یــا بریتانیــا بدتــر بــود‪.‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪32‬‬

‫ایــن بیشــتر بــه صف بنــدی نیروهــا‪ ،‬تضادهــای درون امپریالیســتی و امکانــات‬

‫اســتفاده و بهره گیــری از تضادهــای مشــخص بــرای پیشــبرد مبــارزه انقالبــی‬
‫مربــوط می شــد‪ .‬البتــه تــا زمانــی کــه ابتــکار و اســتقالل عمــل توســط پیشــاهنگ‬
‫کمونیســت تأمیــن می شــد‪ .‬امــا اگــر بحــث را تــا ایــن ســطح تنــزل دهیــم کــه در‬
‫ا در مصــر یــا آفریقــای شــمالی اگــر‬‫چیــن‪ ،‬هنــد‪ ،‬برمــه یــا هــر جــای دیگــر مثـ ً‬
‫ژاپنی هــا‪ ،‬آلمانی هــا یــا ایتالیایی هــا قــدرت را بــه دســت می گرفتنــد اوضــاع‬
‫خیلــی بدتــر می شــد‪ ،‬تنهــا خــود را مســخره عــام و خــاص خواهیــم کــرد‪.‬‬
‫واقعیــت ایــن اســت ایــن بحث هــا نــه بــرای مــردم مســتعمرات‪ ،‬کــه بــرای‬
‫بخش هــای بــورژوا شــدة کارگــران و کمونیســت های دل خــوش کــرده اروپــا‬
‫مطــرح می شــد‪ .‬یعنــی همــان کمونیســت هایی کــه بــرای پیونــد سیاســی‬
‫و ایدئولوژیــک بــا همــان بخــش از کارگــران هدایــت و بــه ایــن کار تشــویق‬
‫می شــدند‪ .‬عــاوه بــر ایــن‪ ،‬اگــر بــه ســخنرانی اســتالین درمــورد قانــون اساســی‬
‫‪ ١٩٣٦‬شــوروی نگاهــی بیاندازیــم‪ ،1‬متوجــه می شــویم کــه از قشــری وســیع و‬
‫دمکــرات یعنــی از قشــرهای خــرده بــورژوازی و حتــی بــورژوازی کشــورهای‬
‫امپریالیســتی خاصــی‪ ،‬تقاضــای اتحــاد بــا شــوروی بــه عمــل آمــده اســت‪.‬‬
‫اتحــادی بــر مبنــای دمکراســی‪ .‬چــرا کــه تهدیــد بــه زیــر پــا نهــادن دمکراســی‬
‫بــه معنــای تهدیــد دنیــا اســت و تمــدن بشــری بــرای ده هــا و صدهــا ســال‬
‫در صــورت پیــروزی بربریســم فاشیســتی بــه قهقــرا خواهــد رفــت‪ .‬راســتش‬
‫‪2‬‬
‫مطالعاتــی در رد کلــی ایــن نظریــه انجــام شــده اســت‪ .‬یک محقــق رویزیونیســت‬
‫بریتانیایــی اظهــار نظــری نســبت ًا متهورانــه کــرده اســت مبنــی بــر آنکــه تنها اشــکال‬
‫هیتلــر از نقطــه نظــر سیاســی و دیپلماتیــک‪ ،‬آلمانــی بودنــش بــود‪ .‬گاهــی فکــر‬
‫می کنــم امپریالیســت های بریتانیایــی در ایــن کار اســتعداد دارنــد‪ .‬بــه عبــارت‬
‫دیگــر جوهــر کالم او ایــن اســت‪ :‬هیتلــر فقــط یکــی از دولتمــردان امپریالیســت‬
‫و نماینــده و موافــق نیازهــا و منافــع امپریالیســم آلمــان در مقطعــی خــاص‬

‫‪1- See Stalin, “On the Draft Constitution of the USSR” (Nov. 25, 1936). in Problems of‬‬
‫‪Leninism (Peking: Foreign Languages Press, 1976). pp. 795-834.‬‬
‫‪ -2‬رویزیونیسم نه به معنی تجدید نظر طلب در مارکسیسم لنینیسم بلکه به معنای تجدید نظر طلب در مبانی و اصول‬
‫ادراک تاریخ‪.‬‬
‫‪33‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بــود‪ .‬یعنــی موقعیــت مشــخص بیــرون آمــدن از جنــگ اول جهانــی و تمــام‬
‫دورانــی کــه منجــر بــه جنــگ دوم شــد‪ .‬از مطالعاتــی کــه بــرای نــگارش کتــاب‬
‫آمریــکا در سراشــیب انجــام شــد‪ ،‬روشــن می شــود کــه هیتلــر و اطرافیانــش‬
‫بــه هنــگام جنــگ دوم جهانــی برداشــتی غیرطبقاتــی و غیرماتریالیســتی از ایــن‬
‫جهــان نداشــتند‪ 1.‬مثل فیلــم چارلــی چاپلیــن کــه هیتلــر کــره زمیــن را در دســت‬
‫می گیــرد‪ ،‬بــا آن می رقصــد و می خوانــد کــه «ایــن جهــان دوســت داشــتنی‬
‫ا ســعی داشــت کــم و بیــش آنچــه را کــه آلمــان قبــل از‬ ‫مــن اســت»‪ .‬هیتلــر عمـ ً‬
‫شکســت در جنــگ اول جهانــی بــرای بــه دســت آوردنــش تــاش نمــود و بــه آن‬
‫نزدیــک هــم شــد‪ ،‬بــه چنــگ بیــاورد‪.‬‬
‫اواســط جنــگ اول جهانــی لنیــن پلمیک هایــی را علیــه کائوتســکی کــه ناگهــان‬
‫روی دنــدة راســت افتــاده و از «صلــح بــدون الحــاق» دفــاع می کــرد‪ ،‬شــروع‬
‫کــرد‪ .‬در جریــان بحــث لنیــن ســریع ًا بــه روی ایــن نکتــه انگشــت گذاشــت کــه‬
‫چــون آلمــان تــا آن لحظــه در جنــگ بســیار بهتــر از انتظــار عمــل کــرده بیــان‬
‫چنیــن ســخنانی بــرای کائوتســکی مثــل آب خــوردن اســت‪ .‬چــرا کــه آلمــان‬
‫چنــد مســتعمره را صاحــب شــده و مقادیــر قابــل مالحظـه ای از متعلقــات دشــمن‬
‫را نیــز تصــرف کــرده اســت‪ .‬پــس اینجــا امپریالیس ـت های آلمانــی هســتند کــه‬
‫بــه ســایر امپریالیس ـت ها می گوینــد حاضریــم بخش هایــی از فرانســه و بلژیــک‬
‫و غیــره را بــا ایــن یــا آن مســتعمره تاخــت بزنیــم‪ .‬در واقــع چــه در جنــگ اول‬
‫و چــه دوم هــدف آن هــا مســتعمره کــردن باقــی اروپــا و بلعیــدن کشــورهای‬
‫اروپایــی توســط یــک دولــت بربــر و یــا تحــت قیمومیّــت آلمــان قــراردادن آن هــا‬
‫و امثالهــم نبــوده اســت‪.‬‬
‫البتــه یــک آلمــا ِن فاتــح‪ ،‬ایــن کشــورها را بــا ویژگی هــای امپریالیســتی‬
‫خــودش دوبــاره ســازمان م ـی داد و خــود در موقعیــت ســرکردگی جهانــی قــرار‬
‫می گرفــت‪ .‬ایــن امــری اســت کــه همیشــه بعــد از پیــروزی امپریالیســت ها در‬
‫جنــگ اتفــاق می افتــد‪ .‬آن هــا هیچــگاه بعــد از پیــروزی امــور را بــر اســاس‬
‫قبلــی و یــا بــر اســاس برابــری ســازمان نمی دهنــد‪ .‬طبیعتـ ًا اکثــر غنایــم بــه فاتــح‬

‫‪1- See Lotta, America in Decline, p. 209, note 65.‬‬

 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪34‬‬

‫می رســد‪ .‬ایــن قانــو ِن بــازی اســت ولــی بــا وجــود ایــن‪ ،‬در جنــگ جهانــی‬
‫دوم و همینطــور اول‪ ،‬مســتعمره ســاختن بخش هایــی از اروپــا و تبدیلشــان بــه‬
‫خراج گــزاران آلمــان و گــردآوری مــردم تحــت یــک دولــت بربــر و غیــره‪ ،‬هــدف‬
‫اســتراتژیک آن هــا نبــود‪ .‬بلکــه در پــی بــه دســت آوردن دوبــاره مســتعمراتی بودند‬
‫کــه در جنــگ جهانــی اول کــم و بیــش در آفریقــا و خاورمیانــه از دســت داده‬
‫بودنــد‪ .‬بــه عــاوه فکــر تســلط بــر بالــکان و بخش هایــی از اروپــای شــرقی را در‬
‫ســر می پروراندنــد کــه ایــن نیــز بــدون کســب پیروزی هــای نظامــی در صحنــه‬
‫اروپــا میســر نمی شــد‪ .‬یعنــی تقســیم قــدرت دوبــاره میــان امپریالیسـت هایی کــه‬
‫عمدتـ ًا در اروپــا تمرکــز داشــتند‪ .‬هــدف امپریالیســم آلمــان زمانــی کــه در موضــع‬
‫افراطــی قــرار داشــت‪ ،‬چنیــن بــود و هیتلــر بیــان افراطــی منافــع امپریالیســتی‬
‫آلمــان بــود‪ .‬لنیــن در پایــان جنــگ جهانــی اول اشــاره ای بــه موقعیــت بســیار‬
‫ناامیــد کننــده آلمــان دارد‪ .‬ایــن امــر حتــی بــا یــک نــگاه ســطحی بــه تاریــخ هــم‬
‫مشــخص می شــود‪ .‬اینجــا نوعــی طنــز نهفتــه اســت‪ .‬چــرا کــه بعــد از یــک‬
‫دورة مشــخص‪ ،‬بــه نظــر مــن حتــی لنیــن و البتــه رهبــران بعــد از او بــه اشــتباه‬
‫کوشــیدند تــا کمونیس ـت های آلمــان را علیــه شــرایطی کــه پیمــان ورســای بــه‬
‫هنــگام خاتمــه جنــگ اول بــه آلمــان تحمیــل کــرده بــود‪ ،‬بــه مبــارزه بکشــانند‪.‬‬
‫اگــر بخواهیــد ســیخکی و تحریک آمیــز برخــورد کنیــد می تــوان گفــت کــه‬
‫کمونیســت ها فراخــوان مبــارزه بــا پیمــان ورســای را صــادر کردنــد و در ایــن‬
‫مبــارزه نهایت ـ ًا پیــروز شــدند‪ .‬ســال ‪ ١٩٣٣‬آلمــان پیمــان ورســای را پــاره کــرد و‬
‫دیدیــم چــه پیــش آمــد‪.‬‬
‫ایــن نکتــه نشــان می دهــد کــه آن برخــورد چــه محدودیت هــا و کمبودهایــی‬
‫در برداشــته اســت‪ .‬البتــه کمونیسـت ها ناموفــق بودنــد‪ .‬طنــز داســتان اینجــا اســت‬
‫کــه تــاش آن هــا – چــرا کــه متأســفانه کوش ـش هایی هــم کردنــد – در رقابــت‬
‫بــا بــورژوازی خصوصــ ًا افراطیــون یعنــی احــزاب علنــی ارتجاعــی از جملــه‬
‫نازی هــا‪ ،‬ناموفــق مانــد‪ .‬کمونیســت ها نتوانســتند بــا احــزاب افراطــی دســت‬
‫راســتی بــر ســر پرچــم ملــی ملــت لگدمــال شــدة آلمــا ِن امپریالیســتی رقابــت‬
‫کننــد‪ .‬پرچــم ملــی بــه درســتی بــه دســت بــورژوازی افتــاد و در شــرایط آلمــان‪،‬‬
‫‪35‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بــورژوازی ارتجاعی تریــن نمایندگانــش را بــه صحنــه کشــاند و دیکتاتــوری‬

‫ارتجاعــی عریانــی را بنیــان نهــاد کــه ابعــادی افراطــی پیــدا کــرد‪ .‬چــرا کــه‬
‫بــه افــراط نیــاز داشــت‪ .‬در برابــر ایــن جریــان‪ ،‬هنــگام تصویــب و همچنیــن‬
‫اجــرای خــط جبهــه متحــد ضدفاشیســم‪ ،‬روش تجزیــه و تحلیــل ماتریالیســتی‬
‫و دیالکتیــک ماتریالیســتی بــه دور افکنــده شــد‪ .‬ایــن بــار همــان خــط مشــی‬
‫بــه مــردم کشــورهایی چــون بریتانیــا‪ ،‬فرانســه و آمریــکا عرضــه شــد‪ .‬یعنــی‬
‫کشــورهایی کــه در واقــع بیــش از نیمــی از بشــریت را تحــت انقیــاد گرفتــه و‬
‫حتــی در اوج بحــران اقتصــادی دهــه ‪ 1930‬هــم بخش هایــی از طبقــه کارگــر و‬
‫قشــرهای میانــی خودشــان را فاســد می کردنــد‪ .‬البتــه ایــن عمــل قبــل از بحــران‬
‫در ســطح وســیع تری انجــام می شــد‪ .‬قشــرهای فــوق بــه نوعــی نســبت بــه‬
‫پرولتاریــای بین المللــی در کل و توده هــای مــردم دنیــا‪ ،‬موقعیتــی ویــژه و تضمیــن‬
‫شــده داشــتند‪ .‬همیــن بخش هــای بــورژوا زدة کارگــران یــا بــه قــول کمینتــرن‬
‫«مدافعیــن ســرزمین پــدری» و همچنیــن قشــرهای میانــی و حتــی بخش هایــی‬
‫از بــورژوازی بودنــد کــه بــه جبهــه متحــد ضــد فاشیســم دعــوت شــدند‪ .‬بــه‬
‫همیــن خاطــر اســت کــه می گویــم جذبــة سوســیال شوونیســتی و اروپامحورانــه‪،‬‬
‫رک و راســت بــه دنبــال بســیج مــردم در کنــار بخش هایــی از بــورژوازی بــود‪.‬‬
‫بســیج جهــت جنگیــدن بــرای حفــظ موقعیــت کشــورهای امپریالیســتیِ «خــودی»‬
‫و بازداشــتن امپریالیســت های «غیرخــودی» از کســب آن موقعیــت‪ .‬ایــن اســت‬
‫جوهــر سیاســت شــوروی و جبهــة متحــد ضدفاشیســم‪ .‬جوهــری کــه نتیجــة‬
‫بســط خــط و مشــی بین المللــی و سیاســت خارجــی شــوروی شــد و بــه نظــر‬
‫مــن مســاله را بایــد از ایــن زاویــه بررســی کــرد‪.‬‬
‫اینجــا دیگــر مباحــث فراوانــی مطــرح شــده اند‪ .‬اول ایــن کــه چــرا منفــرد‬
‫ســاختن دولت هــای فاشیســتی صحیــح بــود‪ .‬جالــب ایــن اســت کــه حتــی درون‬
‫نقطــه نظــرات اتحــاد شــوروی تناقضــات آشــکاری موجــود اســت و بحث هــای‬
‫ا خیلــی از‬‫توجیهــی حــول اســتراتژی مــورد بحــث را شــدیدا ً لنــگ می کنــد‪ .‬مثـ ً‬
‫انقالبیــون را می بینیــم کــه از بســیاری جهــات واقعــ ًا خــوب حرکــت می کننــد‬
‫ولــی بــه محــض ایــن کــه روی مســاله جنــگ دوم جهانــی و فاشیســم انگشــت‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪36‬‬

‫می گذاریــم‪ ،‬یکبــاره بــدل بــه لیبرال هــای معمولــی می شــوند‪ .‬ایــن نکتــه‪ ،‬نقــش‬
‫قدرتمنــد روبنــا و آگاهــی را نشــان می دهــد‪ .‬مــا همگــی یــاد گرفته ایــم کــه نــه‬
‫بــه صورتــی ماتریالیســتی کــه بــه گون ـه ای متافیزیکــی فکــر کنیــم و ایــن ناشــی‬
‫از نحــوة تربیــت مــا اســت‪ .‬بخشــی از ایــن تربیــت بــه وســیله جنبــش کمونیســتی‬
‫صــورت گرفتــه اســت‪ .‬مــا یــاد گرفته ایــم کــه بــه مســاله مــورد بحــث‪ ،‬برخــوردی‬
‫ایده آلیســتی داشــته باشــیم‪ .‬بایــد از ایــن نــوع تفکــر بــه طــور ریشـه ای گسســت‬
‫کنیــم‪ .‬در بحث هــا ناگهــان مســاله امپریالیســم ناپدیــد می شــود‪ .‬انــگار جنــگ‬
‫و تمــام مســائل مربــوط بــه آن ادامــة واقعــی سیاســت های غارتگرانه‪ ‬هــر‬
‫دو‪ ‬جنــاح‪ ،‬آن طــور کــه زمانــی کمینتــرن خــود تشــریح می کــرد‪ ،‬نبــود‪ .‬بلکــه‬
‫بالعکــس نتیجــه شــهوت چنــد دیوانــه و بدنهــاد بــرای ســلب حقــوق دمکراتیــک‬
‫همــه مــردم و غلبــه و بــه بنــد کشــیدن دنیــا اســت‪ .‬تــو گویــی خلق هــا و‬
‫ملــل تحــت ســتم پیــش از ایــن آزاد بوده انــد‪ .‬مــا بــا چنیــن طــرز فکــر بســیار‬
‫ســخت جانــی تربیــت شــده ایم‪ .‬خــط ایــن اســت کــه دولت هــای فاشیســتی‬
‫بــه منظــور غلبــه بــر جهــان ســربلند کردنــد و خصومــت عمیقشــان بــا اتحــاد‬
‫شــوروی و ســرزمین سوسیالیســم بخــش الینفــک از ماهیــت مشخصشــان بــود‪.‬‬
‫گویــا ایــن مســائل در مــورد ســایر امپریالیس ـت ها صــدق نمی کــرد‪ .‬خصومتــی‬
‫آنچنــان عمیــق کــه جــز بــا نابــودی اتحــاد شــوروی در برابــر دیدگانشــان تســکین‬
‫نمی یافــت‪ .‬ولــی حتــی اگــر مســاله را از ایــن زاویــه بررســی کنیــم‪ ،‬ایــن واقعیــت‬
‫کــه ژاپــن تقریبـ ًا در تمــام دوران جنــگ دوم جهانــی بــا شــوروی درگیــر نشــد ـ‬
‫جــز در اواخــر جنــگ کــه شــوروی بــه ژاپــن اعــان جنــگ داد ـ چگونــه قابــل‬
‫توجیــه اســت؟ اگــر ایــن خصلــت ذاتــی فاشیس ـت ها بــود کــه شــوروی را بــه‬
‫هــر قیمــت از بیــن ببرنــد‪ ،‬چــرا امپریالیســم ژاپــن بــه عنــوان یکــی از محورهــای‬
‫فاشیســم‪ ،‬بعــد از یــک برخــورد کوتــاه در اوایــل جنــگ‪ ،‬بــا شــوروی کنــار آمــد‬
‫و تقریبـ ًا تــا بــه آخــر از درگیــری بــا ایــن کشــور بــه دور مانــد؟‬
‫در واقــع بــه ایــن مســاله می تــوان بــه راحتــی پاســخ گفــت‪ .‬پایــه جــواب مــا‬
‫بــه ایــن مســاله برمی گــردد کــه منافــع مشــخص و نیازهــای امپریالیســم ژاپــن‬
‫چنیــن ایجــاب می کــرد و نــه تئــوری غیرطبقاتــی و غیرماتریالیســتی فاشیســم‪.‬‬
‫‪37‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بــه عــاوه تفاوت هــای میــان ایتالیــا ‪ /‬آلمــان‪ ،‬ایتالیــا ‪ /‬ژاپــن و ژاپــن ‪ /‬آلمــان‪،‬‬
‫کــه همــه در یــک بلــوک قــرار داشــتند‪ ،‬هماننــد تفاوت هایــی کــه میــان بلــوک‬
‫دیگــر وجــود داشــت‪ ،‬تمامــ ًا از نقطــه نظــر تجزیــه و تحلیــل لنیــن در مــورد‬
‫امپریالیســم و از دیــدگاه ماتریالیســم دیالکتیــک قابــل فهــم اســت‪ .‬ولــی ایــن‬
‫مســاله بــا برخــوردی کــه توســط جبهــة متحــد ضــد فاشیســتی پیــش گرفتــه‬
‫شــد‪ ،‬قابــل توضیــح نیســت‪ .‬حــاال بــه توجیهــی کــه اخیــرا ً در ایــن بــاب صــورت‬
‫گرفــت‪ ،‬بپردازیــم‪.‬‬
‫(‪TKP-‬‬ ‫بــه تازگــی جــزوه گــروه منشــعب از حــزب کمونیســت ترکیــه م ـ ل‬
‫‪ )ML‬را مطالعه‪  ‬می کــردم‪ .‬همان هــا کــه بــه ملغمــة عجیــب اپورتونیســت های‬
‫آلمــان و اتریــش یعنــی نوعــی از ُدگمارویزیونیســت ها پیوســته اند‪ .‬این هــا‬
‫بــه شــدت مخالــف «تئــوری ســه جهــان»‪ 1‬رویزیونیســت های چینــی هســتند‬
‫و بــا هــر صحبتــی از وجــود هــر تفاوتــی میــان امپریالیس ـت ها حتــی در مــورد‬
‫نقشــی کــه در دنیــا ایفــا می کننــد‪ ،‬مخالفنــد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر بــه راحتــی‬
‫ایــن بحــث را قبــول می کننــد کــه امــروز امپریالیســم آلمــان هماننــد آمریــکا‬
‫یــا شــوروی امپریالیســتی می توانــد بــه ســادگی نیــروی آغازگــر جنــگ باشــد‪.‬‬
‫یعنــی هــر کــدام از دولت هــای امپریالیســتی می توانــد بقیــه را بســیج کــرده‬
‫و جنــگ را شــروع کنــد‪ .‬بحــث ظاهــرا ً خیلــی «چــپ» بــه نظــر می آیــد ولــی‬
‫اینطــور نیســت‪ .‬تــازه هم زمــان جمع بنــدی می کننــد کــه چــرا سیاســت جبهــة‬
‫متحــد ضدفاشیســم و اتحــاد بــا بعضــی دولت هــا علیــه بقیــه‪ ،‬آن طــور کــه‬
‫تحــت رهبــری اســتالین انجــام شــد‪ ،‬صحیــح بــوده اســت‪ .‬چــرا کــه این هــا‬
‫پشــت خــط دفــاع از اســتالین هــم حرکــت می کننــد‪ .‬ضمنــ ًا گمــان می کننــد‬
‫هــر کجــا مائــو و اســتالین اختــاف داشــتند‪ ،‬مائــو اشــتباه می کــرده و هــر وقــت‬
‫او از اســتالین انتقــاد کــرده‪ ،‬اشــتباه از خــودش بــوده و نــه اســتالین‪ .‬بنابرایــن بایــد‬
‫پدیــده جبهــة متحــد اســتالین بــا امپریالیسـ ِم «دمکراتیــک» در جنــگ دوم جهانــی‬

‫‪ -1‬تئــوری ســه جهــان (‪ )The Three Worlds Theory‬خــط و مشــی سیاســت خارجــی رویزیونیســت های‬
‫حاکــم بــر چیــن پــس از کودتــای رویزیونیســتی ســال ‪ 1976‬بــود کــه کشــورهای جهــان را بــه لحــاظ اقتصــادی‬
‫و سیاســی بــه ســه گــروه تقســیم می کــرد‪ :‬جهــان اول شــامل کشــورهای امپریالیســتی دو بلــوک غــرب و شــرق‪،‬‬
‫قدرت هــای درجــه دوم و کشــورهای تحــت ســلطه‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪38‬‬

‫را توجیــه کننــد‪ .‬آن هــا بــه مائــو حملــه می کننــد کــه چــرا اواخــر دهــه ‪ ٧٠‬بــه‬
‫دنبــال ســاختن جبهــة متحــد علیــه شــوروی بــود‪ .‬پــس کار اســتالین در جنــگ‬
‫دوم جهانــی چــه می شــود؟ این هــا یــک ســری دلیــل می آورنــد کــه اساســ ًا‬
‫غرغــرة دالیلــی اســت کــه در آن زمــان بــرای صحــه گذاشــتن بــر روی جبــ َه‬
‫متحــد ضدفاشیســم آورده می شــد‪ .‬یکــی از دالیــل ایــن اســت کــه آن موقــع یــک‬
‫کشــور سوسیالیســتی قدرتمنــد (اتحــاد شــوروی) وجــود داشــت کــه قــادر بــود‬
‫جبهــه متحــد را رهبــری کنــد‪.‬‬
‫بس��یار خ��ب چنــد نکتــه راجــع بــه این بحــث باید گفتــه شــود‪ .‬از جمله مســاله‬
‫رهبــری‪ .‬رهبــری کــه در اینجــا بحــث شــده مفهومــی غیرطبقاتــی و بی محتوایــی‬
‫دارد‪ .‬ســوال پیــش می آیــد کــه منظــور از گفتــن «آن را رهبــری کنــد» چیســت؟‬
‫شــما اول بگوییــد کــه آن سیاســت صحیــح بــود و آیــا بایــد کســی آن را رهبــری‬
‫می کــرد یــا نــه و بعــد بــر ســر ایــن موضــوع کــه کســی قــادر بــه رهبــری بــود‬
‫یــا نــه بحــث کنیــد‪ .‬در نتیجــه اینگونــه بحــث کــردن دربــاره مســاله رهبــری‪،‬‬
‫کار زائــدی اســت و بایــد از کنــار آن گذشــت‪ .‬ولــی مســالة دیگــری کــه واقع ـ ًا‬
‫بــرآن تأکیــد شــده ایــن اســت کــه‪ :‬آیــا نیرویــی کــه بــه وســیله اتحــاد شــوروی‬
‫نمایندگــی می شــد‪ ،‬می توانســت ائتــاف مــورد نظــر خــود بــا امپریالیســت ها‬
‫کــه عملــی هــم شــده بــود را بــه گونـه ای رهبــری کنــد کــه آن مؤتلفیــن حداقــل‬
‫در جنبه هــای اصلــی و در زمــان ائتــاف‪ ،‬امپریالیســت و ارتجاعــی نباشــند‪ .‬بــه‬
‫عبــارت دیگــر حتــی اگــر نمی توانســت ماهیــت آن را بــه طــور همــه جانبــه‬
‫تغییــر دهــد‪ ،‬آیــا می توانســت حداقــل در آن مقطــع باعــث شــود کــه آن هــا‬
‫نــه در جهــت بســط اقتصــاد و سیاســت های امپریالیســتی بلکــه بــه گونــه ای‬
‫مترقــی و در خدمــت شکســت کامــل امپریالیســم‪ ،‬عمــل نماینــد؟ ایــن آن بحــث‬
‫واقعــی اســت کــه مــورد نیــاز اســت‪ .‬مــن اعتقــاد نــدارم کــه ایــن سیاســت بــر‬
‫پایــة بررســی ارتبــاط مشــخص نیروهــا‪ ،‬فاکت هــای معیــن‪ ،‬اوضــاع مشــخص و‬
‫کل دورانــی کــه در مجمــوع بــه جنــگ دوم منتهــی شــد‪ ،‬مطــرح شــد و شــما‬
‫هــم نمی توانیــد چنیــن بحثــی را اثبــات کنیــد‪ .‬فکــر می کنــم مســالة واضــح‬
‫و قابــل جمع بنــدی ایــن اســت کــه در تمــام طــول ایــن دوره‪ ،‬جنبــه عمــده‬
‫‪39‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫(جنبــه غالــب) کار و ماهیــت عملــی کــه امپریالیســت های «دمکــرات» انجــام‬

‫می دادنــد‪ ،‬چیــزی جــز اعمــال منافــع امپریالیســتی توســط ابــزار امپریالیســتی و‬
‫در ادامــه عملکردهــای شــان قبــل از وقــوع جنــگ نبــود‪ .‬ایــن مســاله در تمــام‬
‫طــول ایــن دوره وجــود داشــت‪ 1.‬برای توجیــه ایــن نــوع ائتالف‪ ‬همــه جانبه‪ ‬بــا‬
‫دولت هــای امپریالیســتی در جریــان جنــگ دوم جهانــی بایــد نشــان دهیــد کــه‬
‫ممکــن اســت جوهــر اعمــال ایــن امپریالیســت ها در مقطــع زمانــی مشــخص‬
‫تغییــر یابــد‪ ،‬بــی آنکــه ماهیــت شــان عــوض شــده باشــد‪ .‬ولــی چنیــن نشــد و‬
‫در واقــع نمــی توانســت هــم بشــود‪ .‬ابــزاری در دســت نبــود کــه حتــی بتــوان‬
‫ماهیــت اساســی اعمــال آن هــا را تغییــر داد‪ .‬یعنــی بتــوان آن هــا را بــه اعمالــی‬
‫واداشــت کــه از زاویــه محتــوای عینــی و تأثیــر عینــی‪ ،‬مترقــی باشــد‪ .‬تنهــا راه‬
‫ممکــن‪ ،‬ماســتمالی کــردن قضیــه اســت‪ .‬همــان طــور کــه تاکنــون انجــام شــده‬
‫اســت‪ .‬بــه ایــن صــورت کــه «اعمــال آن هــا اساســ ًا مترقــی بــوده زیــرا علیــه‬
‫دشــمن عمــده پــای ائتــاف آمــده بودنــد»‪ .‬ایــن بحــث نــه تنهــا بــه درد نخــور‬
‫اســت بلکــه بــر پایــه اشــتباه اساســی سیاســت کلــی شــوروی در آن زمــان اســتوار‬
‫اســت‪« :‬فرعــی کــردن مصالــح انقــاب جهانــی جهــت دفــاع از اتحــاد شــوروی»‪.‬‬
‫بحــث دیگــر ایــن اســت کــه آن موقــع تنهــا دولت هــای فاشیســت بودنــد‬
‫کــه جنــگ را دامــن میزدنــد و ســایر دولت هــا‪ ،‬موضــوع غیرتهاجمــی داشــتند‪.‬‬
‫بیــان «چپ»تــر اســتدالل فــوق گاهــی بــه ایــن شــکل بــروز پیــدا می کنــد کــه‬
‫‪2‬‬
‫«امپریالیس ـت های غیرفاشیســت در همــان حــال کــه بــر مبنــای توافــق مونیــخ‬
‫حرکــت می کردنــد و غیــره‪ ،‬دولت هــای فاشیســت را بــرای حملــه بــه شــوروی‬
‫تحریــک می کردنــد»‪ .‬امــا در هــر صــورت مســئول اصلــی جنــگ‪ ،‬محــور‬

‫‪ -1‬عمـا ً مســاله رهبــری در تفکــر ایــن اپورتونیسـت ها بــه هــر حــال قالبــی اســت‪ .‬بــه ایــن دلیــل کــه چــرا‬
‫نمی تــوان از ایــن کــه چیــن بــه عنــوان یــک کشــور سوسیالیســتی می توانســت بــه همیــن ترتیــب نقــش‬
‫رهبــری را ایفــاء کنــد‪ ،‬صحبــت کــرد؟ پــس چــرا بــه سیاسـت های مائــو در مــورد جبهــة متحــد ضــد شــوروی‬
‫حملــه کــرده و از جبهــة متحــد ضــد آلمــان (فاشیســتی) اســتالین دفــاع می کنیــد؟‬
‫‪ -2‬توافق نامــه مونیــخ‪ )Munich Agreement( ‬بین‪ ‬آلمــان نازی‪ ‬و‪ ‬ایتالیا‪ ،‬فرانســه‪ ‬و‪ ‬بریتانیا‪ ‬در ‪30‬‬
‫ســپتامبر ‪ 1938‬منعقــد شــد‪ .‬بــر اســاس ایــن توافق نامــه کــه بــا هــدف جلوگیــری از بروز‪ ‬جنــگ جهانــی‬
‫دوم‪ ‬امضــا شــد‪ ،‬کشــورهای بریتانیــا‪ ،‬فرانســه‪ ،‬ایتالیــا و آلمــان توافــق کردنــد کــه نواحــی آلمانی‌نشین‪ ‬ســود‬
‫تالند‪ ‬در‪ ‬چکســلوواکی‪ ،‬ضمیمــه خــاک آلمــان نــازی شــود‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪40‬‬

‫فاشیسـت ها اســت و بنابرایــن بــه طــور مثــال یکســری توافقــات امنیتــی و نوعــی‬
‫اتحــاد بــا دیگــر امپریالیسـت ها کار درســتی بــوده اســت‪ .‬زیــرا آن هــا هــم بنــا بــه‬
‫دالیــل و مصالــح خودشــان طالــب جنــگ نبودنــد‪ .‬خــب ایــن بحــث هــم از نقطــه‬
‫نظــر مارکسیســت ـ لنینیســتی هیــچ آبــی را گــرم نمی کنــد‪ .‬و فکــر می کنــم بــا‬
‫ا صحبتــش را می کــردم مرتبــط اســت‪.‬‬ ‫دیــدگاه اروپامحورانــه کــه قب ـ ً‬
‫یکــی از چیزهایــی کــه در دوران جنــگ اول مرتبـ ًا مــورد حملــه مــداوم لنیــن‬
‫قــرار می گرفــت مشــخص ًا برخــورد شوونیســم اروپایــی بــه کل مســالة جنــگ بود‪.‬‬
‫ایــن کــه هیــچ جنگــی‪ ،‬جنــگ نیســت مگــر آنکــه مشــخص ًا بــرای اروپــا خرابــی و‬
‫مــرگ بــه بــار آورد‪ .‬لنیــن در یکــی از مقاالتــش می گویــد‪« :‬مــا اروپایی هــا اغلــب‬
‫فرامــوش می کنیــم کــه جنگ هــای مســتعمراتی هــم واقعــ ًا جنــگ هســتند» و‬
‫بحثــش را در انتقــاد بــه ایــن نظــر کــه «اگــر هیــچ اروپایــی کشــته نشــود پــس‬
‫جنگــی در کار نیســت» یــا «جنــگ آن اســت کــه مــا اروپایی هــا در آن لطمــه‬
‫ببینیــم و کشــته شــویم»‪ 1‬ادامــه می دهــد‪ .‬ایــن دیــدگاه متأســفانه تــا بــه امــروز‬
‫ا رایــج و معمــول بــوده اســت‪ .‬فهــم ایــن مســاله‪ ،‬مشــکل نیســت‪ .‬ایــن‬ ‫دیــد کامـ ً‬
‫بخشــی از دیــدگاه شوونیســم اروپایــی و طرفــدار امپریالیســم اســت کــه ســعی‬
‫دارد موقعیــت ویــژة خــود را حفــظ کنــد و معتقــد اســت هیــچ مســاله ای تــا‬
‫‪2‬‬
‫وقتــی اروپایی هــا در آن درگیــر نشــده اند‪ ،‬مایــه نگرانــی نیســت‪.‬‬
‫جــدل لنیــن حــول ایــن مســاله‪ ،‬گوشــه‌ای از بحث هایــش علیــه اســتدالل‬
‫«چــه کســی تیــر اول را شــلیک کــرد» اســت‪ .‬او احمقانــه و بی ربــط بــودن ایــن‬
‫نــوع اســتدالل را نشــان داد و تأکیــد کــرد بایــد بــه کل تاریخــی کــه منجــر بــه‬
‫جنــگ اول شــد‪ ،‬نــگاه کــرد‪ .‬تاریــخ فتــح و غــارت مســتعمرات بــه وســیلة تمامــی‬
‫امپریالیسـت ها و جنــگ‪ ،‬اساسـ ًا و عمدتـ ًا بــه خاطــر ایــن مســاله صــورت گرفتــه‬
‫اســت‪ .‬قضیــه بــه ایــن شــکل نیســت کــه ناگهــان یکــی از آن هــا جنــگ را آغــاز‬

‫‪1- See Lenin, “The War Programme of the Proletarian Revolution,” in Lenin on War and‬‬
‫‪Peace, Three Articles (Peking: Foreign Languages Press, 1966), pp. 58-72; see also LCW, Vol.‬‬
‫‪23, pp. 77-87‬‬
‫‪ -2‬البتــه وقتــی می گوییــم اروپایی هــا بــه طــور عــام ‪ ،‬منظورمــان امپریالیســت ها یــا ســاکنین کشــورهای‬
‫امپریالیســتی اســت کــه شــامل ژاپــن‪ ،‬مســلما ً ایــاالت متحــده و همینطــور اتحــاد شــوروی هــم می شــود‪.‬‬
‫‪41‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫کــرده اســت‪ .‬در آن مقالــه لنیــن می گویــد آلمانی هــا جنــگ را شــروع کردنــد‬
‫ولــی بالفاصلــه ســوال عمیقــی طــرح می کنــد «خــب‪ ،‬کــه چــی؟»‪ .‬اســاس موضــع‬
‫او ایــن چنیــن اســت‪ .‬مهــم نیســت کــه چــه کســی جنــگ را «شــروع» کــرده و‬
‫ایــن امــر هیــچ ربطــی بــه ماهیــت جنــگ نــدارد‪ .‬بــرای مــن مهــم نیســت کــه‬
‫شــما آلمــان را آغازگــر جنــگ می دانیــد‪ .‬می تــوان از زاویــه دیگــر هــم بــه ایــن‬
‫بحــث برخــورد کــرد‪ .‬مســاله ایــن اســت کــه جنــگ ادامــه ده هــا ســال سیاســت‬
‫و اقتصــاد مشــخص اســت‪ .‬اقتصــاد و سیاســت امپریالیســتی کــه خصوصــ ًا در‬
‫فتح‪  ‬غــارت و رقابــت بــر ســر فتــح و غــارت مســتعمرات خودنمایــی می کنــد‪.‬‬
‫اگرچــه جنــگ اول جهانــی مثــل جنــگ دوم در اروپــا تمرکــز داشــت ولــی‬
‫هــر دو اساســ ًا جنگ هایــی بــر ســر مســتعمرات بودنــد‪ .‬ایــن امــر بــا نکتــه‬
‫مهمــی دربــارة اوضــاع کنونــی جهــان و تکامــل آن بــه ســوی جنگــی جدیــد نیــز‬
‫ارتبــاط پیــدا می کنــد‪ .‬نظــر چینی هــا ایــن بــود کــه در جنــگ جهانــی آینــده‪،‬‬
‫اروپــا کانــون مشــاجره و غنیمــت و غیــره اســت‪ .‬ایــن فرمول بنــدی چنــد ســالی‬
‫بســیاری از مــا و از جملــه حــزب مــا را بــه کجراهــه بــرده بــود‪ .‬یــک فرمول بنــدی‬
‫انحرافــی کــه متأســفانه از بســط اهــداف مشــخص چیــن حتــی وقتــی کــه یــک‬
‫کشــور سوسیالیســتی بــود‪ ،‬ناشــی می شــد‪ .‬مــن صراحت ـ ًا و شــاید دوبــاره کمــی‬
‫تحریک آمیــز فکــر می کنــم چینی هــا خیــال داشــتند امپریالیســت ها را وادار‬
‫بــه ایجــاد صف بنــدی درونــی در اروپــا نماینــد تــا بــه ایــن وســیله خطــر‬
‫حملــه شــوروی بــه چیــن را برطــرف ســاخته یــا الاقــل ایــن حملــه را بــه تأخیــر‬
‫بیاندازنــد‪ .‬یــک نکتــه را نیــز بایــد اضافــه کنــم کــه اگــر مســاله را بــه طــور‬
‫مجــرد و بــا معیارهــای فــوق بررســی کنیــم‪ ،‬از دیــدگاه پرولتاریــای بین المللــی‬
‫نمی تــوان بحــث کــرد کــه حملــة متقابــل و مســتقیم بلوک هــای امپریالیســتی بــه‬
‫یکدیگــر و در نتیجــه فرصت‌یابــی چیــن انقالبــی بــرای اجتنــاب یــا حداقــل بــه‬
‫تأخیــر انداختــن حملــه‪ ،‬اوضــاع را بدتــر از آنچــه در شــرف وقــوع بــود می کــرد‪.‬‬
‫امــا اگــر بــه ایــن موضــع بیافتیــم کــه مانورهای مــان را بــرای تعییــن شــکل‬
‫جنــگ امپریالیسـت ها یــا امــکان بــروز آن تنظیــم کنیــم‪ ،‬بــه محــدوده‌ای پرخطــر‬
‫و دیالکتیکــی بــس خطرنــاک درخواهیــم غلتیــد‪.‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪42‬‬

‫می خواهــم بحــث را بــه ایــن نکتــه اصلــی برســانم کــه نــه در جنــگ جهانــی‬
‫اول‪ ،‬نــه در جنــگ دوم و نــه در جنــگ جهانــی بعــدی کــه در راه اســت‪ ،1‬اروپــا‬
‫کانــون و نقطــه اصلــی نبــوده و نخواهــد بــود‪ .‬درســت اســت کــه اروپــا عرصــه‬
‫اصلــی نبــرد در دو جنــگ جهانــی بــود ـ هــر چنــد در جریــان جنــگ دوم عرصــه‬
‫وســیع تر شــد‪ ،‬صحنه هــای مهــم جنگــی از جملــه در اقیانــوس آرام بــه وجــود‬
‫آمــد و کمــاکان می تــوان گفــت کــه از زاویــة تعییــن کننده تریــن نبردهــا‪ ،‬جنــگ‬
‫در آنجــا متمرکــز شــده بــود‪ .‬امــا اگــر نخواهیــد بــا دیــد اروپامحورانــه بــه قضیــه‬
‫نــگاه کنیــد‪ ،‬بــه روشــنی خواهیــد دیــد کــه جنگ هــای اقیانــوس آرام‪ ،‬آســیا و‬
‫مســلم ًا انقــاب چیــن بخــش عظیمــی از عرصــه عمومــی جنــگ دوم جهانــی‬
‫بودنــد‪ .‬برگردیــم بــه جنــگ اول‪ .‬تقریبـ ًا روشــن اســت کــه نبــرد اصلــی و کانــون‬
‫درگیــری عملــی نظامــی آن دوران در اروپــا بــود‪ .‬ولــی نقطــه نظــر لنیــن و نکته ای‬
‫کــه مــن در اینجــا بــر آن تأکیــد بســیار دارم‪ ،‬مشــخص ًا ایــن اســت کــه حتــی در‬
‫آن دوران‪ ،‬اصــل قضیــه نــه تعییــن آینــده اروپــا بلکــه مبــارزه بــر ســر مســتعمرات‬
‫بــوده اســت‪.‬‬
‫حــال ببینیــم بحــث لنیــن قابــل انطبــاق بــه جنــگ دوم هــم هســت یــا نــه؟ بــه‬
‫عبــارت دیگــر ایــن جنــگ همانطــور کــه زمانــی خــود کمینتــرن می گفــت‪ ،‬ادامــه‬
‫ده هــا ســال یغماگــری و رقابــت امپریالیســتی هســت یــا نــه؟ در نامــه معــروف‬
‫کمینتــرن گفتــه شــده بــود کــه ایــن جنــگ ادامــه ســال ها رقابــت امپریالیســتی‬
‫ا صحیــح اســت‪ .‬همانطــور کــه در مــورد‬ ‫درون کمــپ ســرمایه داری اســت‪ .‬کامـ ً‬
‫جنــگ اول چنیــن بــود‪ .‬در واقــع جنــگ دوم جهانــی شــامل عناصــر پیشــرو‬
‫انقالبــی دیگــری در مقیاســی وســیع تر از جنــگ اول جهانــی می شــد‪ .‬لنیــن بــه‬
‫درســتی و اگرچــه کمــی غلوآمیــز در مــورد جنــگ اول گفــت که‪ ‬تنهــا‪ ‬در مبــارزه‬
‫میــان صربســتان و اتریــش اســت کــه جنــگ‪ ،‬جنبــه ملــی بــه خــود گرفتــه اســت‪.‬‬
‫عنصــر ملــی در جنــگ اول بســیار محــدود و طبیعت ـ ًا فرعــی بــود و بــه همیــن‬
‫شــکل در جنــگ جهانــی دوم‪ .‬می دانیــم کــه انقــاب چیــن از دل مبــارزه بــا ژاپــن‬
‫پیــش میرفــت‪ .‬شــعله جنگ هــای آزادی بخــش ملــی اصیــل و تحــت رهبــری‬
‫‪ -1‬منظور آواکیان در اینجا احتمال جنگ جهانی سوم بین دو بلوک امپریالیستی غرب و شرق در سال های آغاز و‬
‫میانة دهة ‪ 1980‬است‪[ .‬افزوده شده توسط ویراستار فارسی]‬
‫‪43‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫پرولتــری یــا بــدون آن‪ ،‬فــروزان شــده بــود‪ .‬بــه عــاوه نبــرد شــوروی بــرای‬
‫دفــاع از خــود‪ ،‬حتــی اگــر خــط مشــی راهنمایــش صحیــح نبــوده و بــر پایــه م ـ‬
‫ل قــرار نداشــت‪ ،‬جنگــی عادالنــه بــود‪ .‬بــا وجــود تمــام این هــا اگــر ایــن قانــون‬
‫کــه «ماهیــت پدیــده بــه وســیلة جنبــة اصلــی آن تعییــن می گــردد» را قبــول‬
‫داریــم و وضعیــت را بــه درســتی ســبک و ســنگین کنیــم‪ ،‬متوجــه می شــویم کــه‬
‫جنبــه اصلــی یــا ماهیــت کلــی دوران و نتیجــه جنــگ دوم جهانــی‪ ،‬جنبــه مترقــی‬
‫آن نبــوده اســت‪ .‬مســلم ًا ایــن جنبــه‪ ،‬آتــش جنــگ را نیافروخــت‪ .‬بــه عبــارت‬
‫دیگــر اصــوالً ایــن جنــگ نــه ادامــه مبــارزات آزادی‌خــش ملــی بــود نــه ادامــه‬
‫کوشـش‌های اتحــاد شــوروی در دفــاع از خــود‪ .‬همچنیــن ترکیبــی از ایــن مســاله‬
‫بــا مبــارزات آزادی بخــش ملــی‪ ،‬جنگ هــای انقالبــی داخلــی و غیــره هــم نبــود‪.‬‬
‫بلکــه بــه طــور کلــی‪ ،‬عمدت ـ ًا و خصلت ـ ًا‪ ،‬همانطــور کــه کمینتــرن زمانــی گفــت‪،‬‬
‫ادامــة رقابت هــای امپریالیســتی درون کمــپ ســرمایه داری بــود‪.‬‬
‫لنیــن در ارتباطــه بــا جنــگ اول جهانــی اصــرار می ورزیــد کــه نبایــد فقــط‬
‫بــه اتفاقــات چنــد ســال گذشــته نگریســت‪ .‬ایــن دیدگاهــی بــود کــه بــرای تبییــن‬
‫جنــگ جهانــی دوم هــم بایــد بــه کار گرفتــه می شــد‪ .‬نمی تــوان فقــط بــه آنچــه‬
‫کــه بــه دنبــال حاکمیــت هیتلــر و شــروع حرکــت جنــگ افروزانــه آلمــان یــا‬
‫تجــاوز ژاپــن بــه چیــن و همچنیــن تهاجــم ایتالیــا بــه حبشــه (اتیوپــی) اتفــاق‬
‫ا بریتانیــا در مســتعمراتش‬ ‫افتــاده چشــم دوخــت‪ .‬بلکــه بایــد دقــت کــرد کــه مثـ ً‬
‫چــه می کــرد؟ یــا آن روزهــا ایــاالت متحــده در آمریــکای التیــن چــه روشــی‬
‫داشــت؟ آیــا آن هــا دیگــر نمی توانســتند مردمــی را کــه در مناطــق وســیع جهــان‬
‫تحــت سلطه‌شــان بودنــد ســرکوب کننــد؟ یــا در طــول دهــه ‪ 1930‬آن هــا‬
‫دســت بــه ســینه نشســته بودنــد و هیــچ حرکــت مســلحانه و ســرکوبگرانه‌ای‬
‫علیــه «بومیــان» مســتعمرات و کشــورهای وابسته‌شــان نکردنــد؟ آیــا آن هــا ســعی‬
‫نداشــتند مناطــق مســتعمراتی تحــت نفوذشــان را گســترش دهنــد؟ اگــر شــما‬
‫توانســتید بــرای تمامــی ایــن ســواالت پاســخی بیابیــد‪ ،‬شــاید بتوانیــد ادعــا کنیــد‬
‫کــه از دیــدگاه لنینیســتی‪ ،‬ایــن امپریالیسـت ها «محــرکان جنــگ نبودنــد»‪ .‬ولــی اگر‬
‫ا کورتــان کــرده‬ ‫نتوانســتید کــه نمی توانیــد‪ ،‬فقــط در صورتــی کــه شوونیســم کامـ ً‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪44‬‬

‫باشــد می توانیــد بحــث کنیــد کــه ایــن قدرت هــای امپریالیســتی سیاســت های‬

‫دوران ‪١٩٢٠-٣٠‬را ادامــه نمی دادنــد‪ .‬بایــد متوجــه باشــید کــه شــروع جنــگ‬
‫در ادامــة تمامــی ایــن سیاس ـت ها بــود‪ .‬بنابرایــن بحثــی کــه فقــط یــک طــرف‬
‫(محــور فاشیســت) را مســئول جنــگ دوم جهانــی می دانــد از نقطــه نظــر علمــیِ‬
‫مارکسیســتی ـ لنینیســتی‪ ،‬خــاف واقــع و ب ـی‌ارزش اســت‪.‬‬
‫امــا اســتدالل دیگــری کــه مطــرح شــده اســت و بــا کمــی تفــاوت بــه بحــث‬
‫ا در جنــگ دوم برخــاف جنــگ‬ ‫قبلــی مربــوط می شــود‪ ،‬ایــن اســت کــه «عم ـ ً‬
‫اول‪ ،‬مشــخص ًا از جانــب آلمــان کوششــی در جهــت انقیــاد برخــی دولت هــای‬
‫اروپایــی بــه عمــل آمــد و بــه همیــن علــت دفــاع ملــی در آن مــوارد حقانیــت‬
‫پیــدا کــرد و ایــن مســاله خــود منجــر بــه جنــگ جهانــی شــد»‪ .‬یعنــی چیــزی‬
‫متفــاوت بــا جنــگ اول‪ .‬خــب جــواب فشــرده بــه ایــن اســتدالل‪ ،‬ایــن اســت‬
‫کــه‪ :‬اهــداف امپریالیســم آلمــان حتــی بســیاری از تاکتیکهایــش‪ ،‬اگرچــه نــه همــه‬
‫آن هــا‪ ،‬در جنــگ دوم بســیار بــه جنــگ اول شــباهت داشــت‪ .‬از ســوی دیگــر در‬
‫جنــگ اول‪ ،‬آلمــان بــه بلژیــک حملــه کــرد و بخشــی از فرانســه را هــم اشــغال‬
‫کــرد‪ .‬در واقــع مشــکل اســت تصــور ایــن کــه در جریــان جنــگ‪ ،‬بــه ویــژه‬
‫جنــگ میــان امپریالسـت ها‪ ،‬شــما فقــط بــرای متعلقــات خودتــان بجنگیــد یــا در‬
‫مناطــق خارجــی پیــروز شــوید ولــی از اشــغال آن مناطــق امتنــاع ورزیــد‪ .‬شــما‬
‫هنــگام نبــرد بــرای پیــروزی مبــارزه می کنیــد و بــه ویــژه اگــر از زاویــه منافــع و‬
‫سیاس ـت های امپریالیســتی حرکــت کنیــد مطمئن ـ ًا بــه ســایر کشــورها نیــز حملــه‬
‫خواهیــد کــرد‪ .‬بحــث لنیــن در ارتبــاط بــا جنــگ اول دقیقـ ًا در مــورد جنــگ دوم‬
‫هــم صــدق می کنــد‪ .‬او در مخالفــت بــا سوســیال شوونیســت های آن زمــان‬
‫گفــت اگــر پاریــس یــا ســنت پترزبــورگ بــه وســیله ارتــش «دشــمن» اشــغال‬
‫شــده باشــد ـ کــه در هــر دو مــورد منظــور آلمــان اســت ـ آیــا ایــن امــر ماهیــت‬
‫ا یــک‬ ‫جنــگ را تغییــر نخواهــد داد؟ مســلم ًا نــه‪ 1.‬منظــور او ایــن نبــود کــه مث ـ ً‬
‫وجــب در خــاک روســیه یــا فرانســه پیشــروی کــرده باشــند و مســاله تجــاوز در‬
‫حــرف مطــرح باشــد‪ .‬منظــور لنیــن یــک تجــاوز جــدی و یــک اشــغال عملــی‬
‫‪1- See Lenin “A Caricature of Marxism and Imperialist Economism,” LCW, Vol. 23, espe-‬‬
‫‪cially pp. 33-34‬‬
‫‪45‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بــود‪ .‬او روشــن کــرد کــه در هــر صــورت ایــن تجــاوز تقریب ـ ًا در هــر جنگــی‬
‫اجتناب ناپذیــر اســت و ایــن امــر ماهیــت جنــگ و شــرایطی را کــه جنــگ ادامــه‬
‫و نتیجــه آن اســت‪ ،‬تغییــر نمی دهــد‪.‬‬
‫بنابرایــن خــودِ بحث هــای مختلــف در دفــاع از نظریــة جبهــه متحــد‬
‫ضدفاشیســم کــم و بیــش در جهــت منطقــی نشــان دادن قالبــی سیاســتی اســت‬
‫کــه اوالً ســعی داشــت جنبــش انقالبــی جهانــی را بــه دنبالچــه و مدافــع منافــع‬
‫دولتــی و ملــی سیســتم موجــود در اتحــاد شــوروی بــدل نمایــد و در ثانــی ایــن‬
‫امــر بــه طــور اجتناب ناپذیــر بــا انحــراف و تحریــف در م ـ ل‪ ،‬ماتریالیســم‬
‫دیالکتیــک و بــه ویــژه خــط مشــی لنینیســتی در مــورد دفــاع از ســرزمین پــدری‬
‫در جنــگ امپریالیســتی همــراه می شــد‪ .‬ایــن را هــم بگویــم آنجــا کــه ایــن‬
‫سیاســت پیــش گذاشــته شــد و احــزاب وابســته بــه انترناســیونال کمونیســتی آن‬
‫را بــه عنــوان جهت گیــری اســتراتژیک و راهنمــای تاکتیکــی خــود جــدا ً بــه کار‬
‫گرفته انــد‪ ،‬نتیج ـه‌ای جــز لغزیــدن بــه مــرداب رفرمیســم و تســلیم طلبــی برابــر‬
‫بــورژوازی حاصــل نشــده اســت‪ .‬بــرای مثــال در گــزارش دیمیتریــف علنـ ًا ایــن‬
‫نکتــه ذکــر شــده کــه «تضــاد عمــده کنونــی یــا مســاله در دســتور کار‪ ،‬دیکتاتــوری‬
‫بــورژوازی علیــه دیکتاتــوری پرولتاریــا نبــوده بلکــه دمکراســی بــورژوازی اســت‬
‫علیــه فاشیســم»‪ .‬ایــن اســت جهت گیــری اســتراتژیک عرضــه شــده در گــزارش‪.‬‬
‫ا بــا خــط مشــی بین المللــی عمومــی‬ ‫ایــن جهت گیــری اســتراتژیک کامــ ً‬
‫شــوروی مرتبــط اســت‪ .‬یعنــی در یــک صــف قــرار دادن خــود و ســایر نیروهــا‬
‫در ائتــاف بــا آن امپریالیســت های غربــی کــه دیکتاتــوری نــوع فاشیســتی را‬
‫اعمــال نمی کردنــد‪ .‬جهت گیــری اســتراتژیک بــر ایــن پایــه قــرار دارد‪« :‬مســالة‬
‫جنــگ کنونــی حفــظ یــا احیــای دمکراســی بورژوایــی اســت»‪.‬‬
‫گــزارش هــر چــه جلوتــر م ـی رود مشــخص ًا ســیر قهقرایــی خــود را نمایــان‬
‫می ســازد‪ .‬بحــث بــا الهــام از جــزوة لنیــن بــا عنــوان چــپ روی بیمــاری کودکــی‬
‫در کمونیســم آغــاز شــده اســت‪ .‬صحبــت از نیــاز بــه کشــف آن اَشــکال انتقالــی‬
‫اســت کــه امــر گــذار (یــا نزدیکــی) بــه مبــارزه جهــت دیکتاتــوری پرولتاریــا را‬
‫عملــی می ســازند‪ .‬دیمتیریــف در ابتــدا بــه ایــن مســاله می پــردازد‪ .‬او بــه تأکیــد‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪46‬‬

‫لنیــن در بیمــاری کودکــی روی ایــن بحــث اشــاره می کنــد کــه بیــن «دوران‬
‫عــادی» و جوشــش های انقالبــی‪ ،‬رده هــای هــر چنــد کوتاه مــدت انتقالــی‬
‫وجــود دارد‪ .‬لنیــن می گویــد خصوصـ ًا در ایــن دوره هــا اســت کــه بایــد دانســت‬
‫چگونــه تاکتیک هــای ُم َحــرک وســیع ترین توده هــا را اعمــال کــرد‪ ،‬تأثیــر بــر‬
‫توده هــای وســیع و بــه همــراه داشــتن پرولتاریــای پیشــرو و آگاه دیگــر کافــی‬
‫نیســت‪ .‬بایــد راه فتــح توده هــای عقــب مانــده را نیــز پیــدا کنیــد‪ .‬خُ ــب در‬
‫ابتــدای گــزارش دیمیتریــف اعــام شــد کــه ایــن مســاله را بررســی خواهدکــرد‬
‫و آن را در شــرایط مشــخص اواســط دهــه ‪ ،1930‬پیشــرفت بــه ســوی جنــگ‬
‫امپریالیســتی‪ ،‬بحبوحــه بحــران و امثالهــم در نظــر خواهدگرفــت‪ .‬ولــی در انتهــا‪،‬‬
‫گــزارش دســتخوش تغییراتــی می شــود تــا آنجــا کــه در خاتمــه اعــام می کنــد‬
‫مســاله اساســی دمکراســی بورژوایــی اســت‪.‬‬
‫فکــر می کنــم دیــدن ارتبــاط میــان ایــن گــزارش و خــط مشــی کتــاب ر‪.‬‬
‫پالــم دات‪ 1‬یعنــی فاشیســم و انقــاب جهانــی‪ 2‬مهــم باشــد‪ .‬دات ایــن نظــر را ارائــه‬
‫می دهــد کــه بــورژوازی دیگــر قــادر بــه انجــام رســانیدن مأموریــت تاریخــی‬
‫خــود یعنــی انقــاب بورژوایــی نیســت‪ .‬هــر چنــد دات ایــن دیــدگاه را بــه شــکلی‬
‫خــام بیــان کــرده اســت‪ ،‬امــا دیــدگاه حاکــم بــر جنبــش بین المللــی کمونیســتی‬
‫هــم همیــن بــود‪ .‬یعنــی بــورژوازی دیگــر قــادر نیســت نیروهــای مولــده را رشــد‬
‫دهــد و از دمکراســی و منافــع ملــت حمایــت کنــد‪ .‬بنابرایــن بحــث بــه اینجــا‬
‫می کشــد کــه انجــام تمــام این هــا بــه دوش پرولتاریــا می افتــد‪ .‬ولــی دات نمونــه‬
‫«چــپ» ایــن خــط مشــی اســت‪ .‬چــرا کــه معتقــد اســت تنهــا راه انجــام همــة‬
‫این هــا‪ ،‬انقــاب پرولتــری اســت‪ .‬او نمی گویــد کــه بعضــی بورژواهــا خوبنــد و‬
‫بعضــی بــد یــا بعضــی فاشیســتند و بعضــی حاضــر بــه قبــول فاشیســم نیســتند‪ .‬او‬
‫فاشیســم را محصــول اجتناب ناپذیــر امپریالیســم می دانــد‪ .‬ادامــه تئــوری «بحــران‬
‫عمومــی»‪ 3‬و کشــاندن آن بــه یــک افــراط دیگــر‪ ،‬بــا گفتــن ایــن کــه نــه تنهــا‬
‫‪1- R. Palme Dutt ‬‬
‫‪2- Fascism and Social Revolution‬‬
‫‪ -3‬بــرای نقــد تئــوری بحــران عمومــی (‪ )General Crisis‬و نتایــج سیاســی غلـ ِط ناشــی از آن نــگاه کنیــد‬
‫بــه‪ :‬لوتــا‪ ،‬ریمونــد بــا همــکاری فرانــک شــانون (‪ )1396‬آمریــکا در سراشــیب‪ .‬ترجمــه منیــر امیــری‪ .‬ص ‪-114‬‬
‫‪[ .135‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪47‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ســرمایه داری بعــد از رســیدن بــه مرحلــه امپریالیســم و بــه ویــژه بعــد از انقــاب‬
‫اکتبــر یــک ســیر مســتقیم نزولــی را طــی می کنــد‪ ،‬بلکــه بــه نقطـه ای رســیده کــه‬
‫فاشیســم دیــر یــا زود بــه وســیله‪ ‬کل‪ ‬بورژوازی تمــام کشــورهای امپریالیســتی‬
‫قبــول می شــود‪ .‬زیــرا سراشــیب امپریالیســم بــه طــور اجتناب ناپذیــر آن هــا را بــه‬
‫ایــن ســمت هدایــت می کنــد‪ :‬آن هــا ناچارنــد از فاشیســم و رجعــت بــه بربریســم‬
‫و غیــره حمایــت کننــد‪ ،‬تنهــا راه خــروج از ایــن اوضــاع انقــاب پرولتــری اســت‪.‬‬
‫بــه همیــن علــت تضــاد عرضــه شــده در کتــاب دات‪ ،‬نــه دمکراســی بورژوایــی‬
‫علیــه فاشیســم‪ ،‬کــه کمونیســم علیــه بربریســم اســت‪ .‬ایــن تضــادی اســت کــه‬
‫دات مرتبـ ًا بــر آن تأکیــد می کنــد‪ :‬یــا بایــد نظــام بربریــت تحــت ســلطه فاشیســم‬
‫حاکــم شــود و یــا تکنیــک تحــت نظــام کمونیســم کــه ایــن بهتریــن حالت اســت‪.‬‬
‫اساسـ ًا چنیــن دیــدی از کمونیســم عرضــه می شــود‪ .‬مشــخص ًا رهبــری تکنیــک و‬
‫مرکزیــت تکنیــک‪ .‬تقریبـ ًا مثــل ایــن اســت کــه یــک نمــودار مهندســی را بررســی‬
‫کنیــم‪ .‬جایــی کــه اتحــاد شــوروی و سوسیالیســم بــا تکنیــک و رشــد نیروهــای‬
‫مولــده صعــود می کننــد‪ ،‬ســرمایه داری و امپریالیســم در حــال نزولنــد‪ .‬یکــی بــه‬
‫ســوی آینــده روشــن کمونیســتی تکنیــک عالــی پیــش مــی رود و دیگــری بــه‬
‫بربریســم و تولیــدات ابتدایــی تحــت شــرایط بردگــی رجعــت می کنــد‪ .‬مســاله‬
‫بــه ایــن گونــه توســط دات مطــرح شــده اســت‪.‬‬
‫ایــن نــوع اکونومیســم «چــپ» و بیــان «چــپ» ماتریالیســم مکانیکــی بــه خاطــر‬
‫عــدم موفقیتــش از گــود خــارج شــد‪ .‬خصوصــ ًا بعــد از نتایــج نامطلوبــی کــه‬
‫در آلمــان بــه دســت داد‪ .‬ســپس نظراتــی بــر همــان مبنــا و بــدون گسســت از‬
‫نظــرات پیشــین مطــرح شــد کــه بــه شــکل علنــ ًا راســت روانــه ورفرمیســتی‬
‫عرضــه شــد و آشــکارا در پــی ائتــاف بــا بخش هایــی‪« ،‬بخش هــای دمکراتیــک»‬
‫از بــورژوازی و کشــورهای دمکراتیــک بــورژوازی بــود‪ .‬از همــان قبیــل بحث هــا‬
‫کــه در دوره مــا هــم عرضــه شــده اند‪ .‬مســاله کمــاکان پیشــبرد ســنت های جامعــه‬
‫و انقــاب بورژوایــی در دفــاع از ملــت و حراســت از آزادی هــای دمکراتیــک و‬
‫البتــه بــه همــراه آن رشــد نیروهــای مولــده و بــه ویــژه تکنیــک تولیــدی اســت‪.‬‬
‫بعــدا ً گفتــه شــد بخش هایــی از بــورژوازی موجــود بــود کــه از بخــش فاشیســت‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪48‬‬

‫جــدا شــده بودنــد و بــرای ورود بــه ائتالفــی در دفــاع از مســاله فــوق رغبــت‬
‫نشــان می دادنــد‪ .‬یعنــی بــه جــای ایــن کــه در مــورد لــزوم انجــام انقالب هــای‬
‫پرولتــری جهــت اجتنــاب از بربریســم بحــث شــود‪ ،‬از وحــدت بــا بخش هایــی‬
‫از بــورژوازی صحبــت می شــد‪ .‬گــزارش دیمتریــف وارد یــک منطــق بورژوایــی‬
‫می گــردد‪ .‬اول می گویــد مــا بایــد بــا توده هــای وســیعی متحــد شــویم‪ .‬ســپس‬
‫اظهــار می کنــد بلــه البتــه ایــن توده هــا تحــت تأثیــر نیروهــای بورژوایــی بــوده و‬
‫در حــال حاضــر پایه هــای آن را تشــکیل می دهنــد‪ .‬بــا وجــود ایــن کمــاکان بایــد‬
‫ا آشــکارا اعــام مـی دارد کــه بایــد‬ ‫بــا آن هــا وحــدت کــرد‪ .‬ســپس در آخــر کامـ ً‬
‫بــا بخش هایــی از بــورژوازی‪ ،‬آن بخش هایــی کــه مایــل بــه حفــظ دمکراســی‬
‫و دفــاع از منافــع ملــت هســتند و بــا فاشیســم و گرایــش قهقرایــی مخالفنــد‪،‬‬
‫متحــد شــد‪ .‬بنابرایــن فــرم «چــپ» و تمــام تزئینــات «چــپ» بــه دور افکنــده‬
‫شــده و چهــرة راســت روانــه و رفرمیســتی علنــی گــزارش‪ ،‬خــود را می نمایانــد‪.‬‬
‫یعنــی حــاال همــه چیــز در گــرو اتحــاد بــا سوســیال دمکرات هــا بــود و هیــچ‬
‫کاری بــدون ایــن میســر نیســت‪ .‬یعنــی درســت روی دیگــر اشــتباه پیشــین‪ .‬قبـ ً‬
‫ا‬
‫گفتــه می شــد تــا وقتــی سوســیال دمکرات هــا‪ ،‬منفــرد و نابــوده نشــده اند‪ ،‬هیــچ‬
‫کاری امکان پذیــر نیســت‪ .‬بنابرایــن آن هــا را در هــر دو حالــت بــه هــدف اصلــی‬
‫تبدیــل کردنــد‪ .‬ســپس گفتــه شــد بــدون اتحــاد بــا آن هــا ـ بــاز هــم بــا ایــن‬
‫منطــق کــه مــا خواهــان جــذب پایه هــای اجتماعی شــان هســتیم ـ هیــچ کاری‬
‫میســر نیســت‪ .‬ایــن سیاســت چــه از زاویــه «چــپ» و چــه از زاویــه علنـ ًا راســت‪،‬‬
‫اســتراتژی تســلیم بــه سوســیال دمکراســی و بــورژوازی و دفــاع از رفرمیســم و‬
‫رک بگویــم سوســیال شوونیســم بــود‪ .‬ایــن اســتراتژی بــه مقــدار زیــادی دنبــال‬
‫شــد‪ .‬تعجــب‌آور نیســت اگــر بگوییــم زمینــه‌ای وســیع را بــرای فســاد کامــل‬
‫بخــش عظیمــی از احــزاب درون جنبــش بین المللــی کمونیســتی حیــن جنــگ‬
‫یــا بعــد از آن فراهــم کــرد‪ .‬بــر همیــن مبنــا زمــان قــدرت یابــی خروشــچف‪ ،‬واژه‬
‫چــپ بــه مجمــع سوسیالیســت های تن‌پــرور محتــرم اطــاق می شــد‪ .‬همــان‬
‫اصطــاح لنیــن بــرای توصیــف اپتــون ســینکلر‪ 1‬در مقالــه پاسیفیســم بریتانیایــی‬

‫‪1- Upton Sinclair‬‬

‫‪49‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫و بی عالقگــی نســبت بــه تئوری‪ 1.‬ایــن اوضاعــی بــود کــه حــول و حــوش‬

‫بــه قــدرت رســیدن خروشــچف در اتحــاد شوروی‪ ‬شــاهدش‪ ‬بودیم‪ .‬امــا زمینــه‬
‫چنیــن وضعــی از مدتهــا پیــش خصوصــ ًا در خــط مشــی جبهــة متحــد ضــد‬
‫فاشیســم پی‌ریــزی شــده بــود‪.‬‬
‫بــا وجــود همــة ایــن بحث هــا اگــر نخواهیــم بــه یــک دگماتیســت یــا‬
‫فرمالیســت مکانیکــی تبدیــل شــویم‪ ،‬بایــد توجــه کنیــم کــه در جنــگ دوم جهانــی‬
‫ا عنصــر جدیــد بســیار مهمــی یعنــی یــک کشــور‬ ‫در مقایســه بــا جنــگ اول‪ ،‬عمـ ً‬
‫سوسیالیســتی حضــور داشــت‪ .‬عنصــری کــه از هنــگام شــروع تــا اواخــر جنــگ‬
‫اول موجــود نبــود‪ .‬درســت اســت کــه دولــت نویــن سوسیالیســتی در پایــان‬
‫جنــگ اول جهانــی پــا بــه عرصــه گذاشــت ولــی مشــخص ًا ایــن پدیــده منتــج از‬
‫کل تحوالتــی بــود کــه در ارتبــاط بــا جنــگ و در حیــن آن بــه وقــوع پیوســت‪.‬‬
‫بنابرایــن نفــس وجــود دولــت سوسیالیســتی‪ ،‬عاملــی کــه تحــت شــرایطی بــه‬
‫صحنــه جنــگ وارد شــده یــا در آن دخالــت کــرده باشــد‪ ،‬نبــود‪ .‬نتیجــه آنکــه‬
‫وجــود دولــت سوسیالیســتی در جریــان جنــگ دوم عنصــر دیگــری را وارد صحنه‬
‫کــرد و مســاله دفــاع از ایــن عنصــر چیــزی نیســت کــه بتــوان ســاده انگاشــت‪ .‬بــه‬
‫عبــارت دیگــر حتــی اگــر بــه دولــت شــوراها بــه مثابــة منطقــة پایگاهــی انقــاب‬
‫جهانــی نــگاه کنیــم‪ ،‬بــه ایــن معنــا نیســت کــه بگوییــم «چــه کســی اهمیــت‬
‫می دهــد»‪ ،‬مــا بــه ســادگی مناطــق پایگاهــی را تســلیم می کنیــم‪ .‬نــه! مســلم ًا‬
‫نمی تــوان چنیــن برخــوردی بــه دســتاوردها کــرد‪ .‬مــا بــه شــیوه لنیــن حاضریــم‬
‫در برابــر کســب پیروزی هــای بیشــتر‪ ،‬از آنچــه تاکنــون بــه دســت آورده ایــم‪،‬‬
‫چشــم بپوشــیم‪ .‬یــا حداقــل در صورتــی کــه واقعــ ًا امــکان پیروزی هــای آتــی‬
‫ا بــه آن مطمئــن نباشــیم‪ ،‬حاضریــم از دســتاوردها‬ ‫موجــود باشــد حتــی اگــر کامـ ً‬
‫چشم پوشــی کنیــم‪ .‬بــه خاطــر فقــدان چنیــن جهت گیــری لنینــی اســت کــه مــا‬
‫می توانیــم و بایــد بــه رهبــران اتحــاد شــوروی و کمینتــرن بــه ویــژه در ارتبــاط‬
‫بــا جنــگ دوم جهانــی انتقــاد کنیــم‪ .‬ولــی نمی تــوان دامنــه انتقــاد را بــه افــرادی‬
‫کــه متوجــه تضــادی نویــن و مهــم در عرصــه جهانــی یعنــی تضــاد میــان دولــت‬
‫سوسیالیســتی و جهــان امپریالیســتی‪ ،‬شــده بودنــد بســط داد‪ .‬بــه مســالة چگونگــی‬
‫‪1- See “British Pacifism and the British Dislike for Theory,” LCW, Vol. 21, p. 264.‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪50‬‬

‫حــل ایــن تضــاد برخــورد صحیحــی صــورت نگرفــت‪ ،‬ایــن مســاله بــه درســتی‬
‫حــل نشــد‪ .‬ولــی مســلم ًا برخــورد درســت و راه حــل صحیــح بــا نفــی وجــود‬
‫ایــن تضــاد بــه دســت نمی‌آمــد‪ .‬هنگامــی کــه فرصت هــای تاریخــی در مســیر‬
‫پیشــرفت‪ ،‬ظهــور و گســترش می‌یافتنــد یعنــی یکــی دیگــر از آن «لحظاتــی» کــه‬
‫‪1‬‬
‫بــه قــول لنیــن «بــه انــدازة ده هــا ســال ارزش دارنــد»‪.‬‬
‫درســت وقتــی کــه یکــی از نقــاط عطــف تاریــخ جهــان نزدیــک شــد‪ ،‬رهبــران‬
‫شــوروی و کمینتــرن نــدای عقب‌نشــینی ســر دادنــد‪ .‬بــه ایــن شــکل کــه انقــاب‬
‫جهانــی تحت الشــعاع دفــاع از اتحــاد شــوروی قــرار گرفــت‪ .‬یعنــی درســت‬
‫عکــس آنچــه بایــد می شــد‪ .‬و انتقــاد مــا بایــد مشــخص ًا بــر ایــن راســتا صــورت‬
‫پذیــرد‪.‬‬
‫دو اشــکال در عمــل وجــود داشــت‪ :‬اول‪ ‬آنکه چنیــن خــط مشـی‌ای در پیــش‬
‫گرفتــه شــد و‪ ‬دوم‪ ‬ایــن کــه علن ـ ًا گفتــه نشــد ایــن چگونــه خطــی اســت‪ .‬بــه‬
‫عبــارت دیگــر اگــر می آمدنــد و علنــ ًا اعــام می کردنــد «نــگاه کنیــد‪ .‬تــاش‬
‫مــا ایــن اســت کــه همــه را وادار بــه ســازش در مبــارزه بــا بــورژوازی خــودی‬
‫و ورود بــه برخــی توافقــات مشــخص بــا آن کنیــم‪ .‬زیــرا بــه هــر قیمــت بایــد‬
‫از اتحــاد شــوروی دفــاع کــرد» ممکــن بــود حرفشــان غلــط باشــد ولــی حداقــل‬
‫همــه می توانســتند آنچــه را کــه واقع ـ ًا گفتــه شــده بــود ارزیابــی کننــد‪ .‬آن همــه‬
‫منطقــی نشــان دادن هــا و پیچیــده ســاختن ها فقــط بــرای آرایــش چهــره سیاســت‬
‫و پوشــاندن اصــل قضیــه یــا نهــان ســاختن واقعیــت کالم‪ ،‬بــه کار گرفتــه شــده‬
‫بــود‪ .‬اگــر آن هــا حرفشــان را بی‌پیرایــه می‌زدنــد‪ ،‬حداقــل مبنایــی بــرای مبــارزه‬
‫هرچــه بهتــر بــا آن سیاســت در دســت مــردم قــرار داشــت‪ .‬بــرای مبــارزه‪ ،‬بیــرون‬
‫کشــیدن جوهــر مطلــب الزم بــود و متأســفانه در بیشــتر مواقــع چنیــن نشــد و‬
‫نمی توانســت هــم بشــود‪ .‬حتــی امــروز هــم بــا در پیــش گرفتــن روش هــای‬
‫روبنایــی در برخــورد و رفتــار دوســتانه و متهــوع و بــا گفتــن «خــب‪ ،‬می دانیــد‪،‬‬
‫روشــن اســت»‪ ،‬دیــدگاه صحیــح حاصــل نخواهــد شــد‪.‬‬
‫بــرای مثــال ســال ‪ ١٩٧٦‬در کمیتــه مرکــزی حــزب مــا‪ ،‬مبــارزه بزرگــی بــر‬
‫‪1- The Collapse of the Second International, LCW, Vol. 21, p. 254.‬‬
‫‪51‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ســر مســاله شکســت‌طلبی انقالبــی در گرفــت‪ .‬یــا بهتــر اســت بگویــم کــه‬
‫مــا ســعی کردیــم بــه چنیــن مبــارزه ای دامــن بزنیــم‪ .‬مــا بــا گــروه منشــویکی‬
‫کــه درون صفــوف مــا لجن پراکنــی می کردنــد‪ ،‬دســت بــه گریبــان بودیــم و‬
‫این هــا خواهــان مبــارزه بــر ســر ایــن مســاله نبودنــد‪ .‬البتــه ایــن گــروه از زمــان‬
‫انشعاب‌شــان تاکنــون علن ـ ًا بــه عنــوان سوســیال شوونیســت خــود را نمایاندنــد‪.‬‬
‫ولــی حتــی قبــل از انشــعاب هــم مــا ســعی داشــتیم ســرنخ چنیــن مســائلی را‬
‫نشــان دهیــم‪ .‬آن روزهــا یعنــی قبــل از کودتــا در چیــن و زمانــی کــه چیــن هنــوز‬
‫کشــوری سوسیالیســتی بــود‪ ،‬مــا می گفتیــم ببینیــد در جنــگ جهانــی جدیــد دو‬
‫مســاله‪ ،‬یکــی دفــاع از چیــن و دیگــری مبــارزة همــه جانبــه علیــه امپریالیســم‪،‬‬
‫وجــود خواهنــد داشــت‪ .‬اگــر بــا یــک جنــگ جهانــی جدیــد روب ـه رو شــدیم‪،‬‬
‫کــه خیلــی هــم بعیــد نیســت‪ ،‬ایــن مســائل موجــود خواهنــد بــود و چگونــه‬
‫ِ‬
‫ـتباهات جنــگ‬ ‫آن هــا را حــل خواهیــم کــرد؟ بــه چــه شــکلی می خواهیــم از اشـ‬
‫گذشــته اجتنــاب کنیــم؟ کــه بــه هــر حــال یکــی از ایــن منشــویک ها تنهــا بــه‬
‫قصــد طفــره رفتــن از جــواب‪ ،‬یــک جمع بنــدی «چــپ» ارائــه کــرد و گفــت‪:‬‬
‫«خُ ــب چــرا مســاله را بــزرگ می کنیــد؟ بــورژوازی اعــان جنــگ می دهــد‪.‬‬
‫مــا تبلیــغ خــط شکس ـت‌طلبی انقالبــی را می کنیــم و جنــگ امپریالیســتی را بــه‬
‫جنــگ داخلــی تبدیــل خواهیــم کــرد‪ .‬حــاال برویــم بــر ســر مســائل دیگــر بحــث‬
‫ا هــم اشــاره کــرده بودیــم‪ ،‬روشــن اســت کــه‬ ‫کنیــم»‪ .‬می بینیــد همانطــور کــه قبـ ً‬
‫می خواســتند بــه چــه مســائلی بپردازنــد‪ .‬آن هــا می خواســتند از ّشــر پیچیدگــی‬
‫مســاله راحــت شــوند‪ ،‬چــرا کــه واقعـ ًا قصــد سوســیال شوونیســت شــدن را کــرده‬
‫بودنــد‪.‬‬
‫مــن فکــر می کنــم برخــورد ســطحی کــردن بــه مشــکل‪ ،‬بــه بــی راهــه رفتــن‬
‫اســت‪ .‬یعنــی اگــر پیچیدگــی مســاله را درک نکــرده و چگونگــی حــل تضادهــای‬
‫مختلــف و روابــط درونــی شــان را مشــخص نکنیــم‪ ،‬بــه کمــپ سوســیال‬
‫شوونیســم خواهیــم شــتافت‪ .‬شــما ممکــن اســت بــا نیاتــی حســنه (هــر چنــد در‬
‫مــورد آن منشــویک چنیــن نبــود) بخواهیــد یــک شکســت طلــب انقالبــی باشــید‬
‫ولــی شــاید کمــاکان نتوانیــد چنیــن عمــل کنیــد‪ .‬دلیــل مــن بــرای پرداختــن بــه‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪52‬‬

‫چنیــن بحثــی ایــن نیســت کــه االن بــا مســاله دفــاع از یــک کشــور سوسیالیســتی‬
‫روبـه رو هســتیم‪ .‬می دانیــد یکــی از اعضــای کمیتــه مرکــزی مــا بعــد از کودتــای‬
‫چیــن گفــت «جنــگ نزدیــک می شــود و هیــچ کشــور سوسیالیســتی وجــود‬
‫نــدارد کــه بخواهیــم از آن دفــاع کنیــم‪ ،‬خــدا را شــکر»‪ .‬ولــی می بینیــد ایــن‬
‫یــک تعبیــر نیــش دار اســت‪ .‬روشــی بــه طــور آگاهانــه تحریک آمیــز و عامــدا ً‬
‫یــک جانبــه بــرای جمع بنــدی از تجربــه گذشــته جنبــش بین المللــی کمونیســتی‬
‫اســت‪ .‬ایــن رفیــق ادامــه داد کــه البتــه مســاله ایــن نیســت زیــرا کمــاکان ممکــن‬
‫اســت همــان اشــتباهات را تکــرار کنیــم و البتــه خیلــی بهتــر بــود اگــر یک کشــور‬
‫سوسیالیســتی وجــود داشــت کــه از آن دفــاع کنیــم و نکتــه اینجــا اســت کــه‬
‫یــاد بگیریــم چگونــه ایــن تضــاد را بــه شــیوه ای صحیح تــر حــل کنیــم‪ .‬مســاله‬
‫فقــط ایــن نیســت کــه از جایگاهــی ایدئولوژیــک بگوییــم «مــا نبایــد از بــر بــاد‬
‫رفتــن دســتاوردهای مان بیــم داشــته باشــیم‪ .‬چــرا کــه در ایــن صــورت کســب‬
‫دســتاوردهای بیشــتر برای مــان ممکــن نخواهــد بــود»‪ .‬بــرای یــک کمونیســت‬
‫مبــارزه بــا گرایــش محافظه کارانــه کــه در حفــظ پیروزی هــای بــه دســت آمــده‬
‫تبلــور می یابــد‪ ،‬نوعــی موضــع اســتوار ایدئولوژیــک اســت‪ .‬ایــن گرایــش حتــی‬
‫در کائوتســکی و حــزب سوســیال دمکــرات آلمــان هنگامــی کــه در قــدرت نبودند‬
‫هــم وجــود داشــت‪ .‬البتــه چنیــن گرایشــاتی هنــگام بــه دســت داشــتن قــدرت‬
‫بیشــتر می شــود‪ .‬ولــی حتــی زمانــی کــه در قــدرت نیســتید‪ ،‬اگــر در مقیاســی‬
‫بــه مراتــب کوچک تــر و بــه شــکلی بــس محدودتــر‪ ،‬حتــی در مقیاســی بســیار‬
‫کمتــر از آنچــه حــزب سوســیال دمکــرات آلمــان را وارد جنــگ اول جهانــی کــرد‪،‬‬
‫امتیازاتــی بــه دســت آوردیــد‪ ،‬ایــن امتیــازات می تواننــد بــه شیشــه عمرتــان بــدل‬
‫گردنــد‪ .‬بنابرایــن مســاله موضــع ایدئولوژیــک مطــرح اســت‪ .‬بلــه طنــز اینجــا‬
‫اســت کــه اگــر شــما از بــر بــاد رفتــن دســتاوردهای تان بهراســید‪ ،‬ســرانجام و‬
‫بــه هــر حــال آن هــا را از دســت خواهیــد داد و مطمئنــ ًا پیروزی هــای بیشــتر‬
‫کســب نخواهیــد کــرد‪ .‬امــا در کنــار ایــن‪ ،‬مســاله ســبک کار‪ ،‬محتــوای کنکــرت و‬
‫خــط مشــی سیاســی نیــز وجــود دارد‪ :‬شــما حاضریــد بــرای دفــاع از آنچــه کــه‬
‫بــه دســت آورده ایــد بــه هــر کار ممکــن دســت زنیــد‪ .‬در حالــی کــه آیــا آن را‬
‫بــه مفهومــی همــه جانبــه بــرای پیشــبرد آتــی انقــاب جهانــی‪ ،‬بــرای پیــروزی بــر‬
‫‪53‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بخــش بیشــتری از جهــان‪ ،‬بــه کار می گیریــد؟‬

‫بایــد بــه طــور عمیــق و همــه جانبــه بــه ایــن مشــکل و اهمیــت جمع بنــدی‬
‫از کل ایــن مســاله بــه نوبــه خــود برخــورد کــرد‪ .‬ولــی از آنجــا کــه نــه فقــط در‬
‫کشــورهای ویــژه‪ ،‬بلکــه در کل جهــان بــه یکــی از آن موقعیت هــا کــه بــه قــول‬
‫معــروف زمــان میوه چینــی اســت نزدیــک می شــویم‪ ،‬ایــن مســاله اهمیــت خــاص‬
‫می‌یابــد‪ .‬لنیــن دربــاره جنگ هــا گفــت دهشــتناک بــودن جنــگ زوائــد بســیاری‬
‫را جــارو کــرده‪ ،‬انگیــزه اصلــی مبــارزه طبقاتــی و پوســیدگی و کهنگــی نهادهــا‬
‫و جامعــه را آشــکار می ســازد‪ .‬او ضمنـ ًا اضافــه کــرد کــه ایــن امــر تــا حــدی در‬
‫بحران هــای کم دامنه تــر نیــز می توانــد بــه وقــوع بپیونــدد‪ .‬لهســتان و تحمیــل‬
‫حکومــت نظامــی مثالــی زنــده و قابــل توجــه از ایــن دســت اســت‪ .‬روابــط واقعی‬
‫آشــکار می گــردد‪ :‬یــا اینــکار را می کنــی یــا نابــود می شــوی‪ .‬مائــو دربــاره ایــن‬
‫کــه قــدرت سیاســی از کجــا بیــرون می آیــد‪ ،‬بــه حقیقتــی بنیادیــن اشــاره کــرد‪.‬‬
‫حقیقتــی بــس آشــکار و واقعــی‪ .‬چــرا کــه اســلحة ایــن یــا آن طبقــه‪ ،‬مجــری‬
‫قــدرت سیاســی اســت‪ .‬و در وضعیــت دیگــری اگــر شــما در منطق ـه‌ای زندگــی‬
‫می کنیــد کــه امــروز در اشــغال یــک ارتــش و فــردا در دســت ارتشــی دیگــر‬
‫اســت و طبقــات میانــی همــان طــور کــه در انقــاب روســیه اتفــاق افتــاد هــر روز‬
‫عکــس رهبــر یکــی از دســتجات را بــه دیــوار می زننــد‪ .‬رمــان چگونــه فــوالد‬
‫آبدیــده شــد‪ 1‬را می خوانــدم‪ .‬گاهــی «شــهروندان محتــرم» عکــس را اشــتباه ًا بــاال‬
‫می بردنــد‪ .‬وقتــی نیروهــای گارد ســفید وارد شــدند‪ ،‬عکــس لنیــن را بــاال بــرده‬
‫بودنــد! روابــط واقعــی طبقاتــی و ماهیــت نیروهــای مختلــف بــه تدریــج بــرای‬
‫شــما بــه طــور کامــل آشــکار خواهــد شــد و متوجــه می شــوید منظــور لنیــن از‬
‫شــکاف ها و ترک هایــی در جامعــه کــه نارضایتــی توده هــا می توانــد از دلشــان‬
‫فــوران کنــد‪ ،‬چــه بــود؟ همــان گونــه کــه او اشــاره کــرد طبقــات حاکــم نــه فقــط‬
‫بــه وســیله نیروهــای حیوان‌صفــت خویــش بلکــه بــا نیــروی عــادت و ســنگینی‬
‫ســنت ها و ماننــد این هــا حکومــت می کننــد‪ .‬وقتــی کــه قضایــا بــه تدریــج‬
‫برمــا می شــوند‪ ،‬بــه طــور مثــال اگــر امــروز شــخصی بــه زبــان فرانســه بــه‬
‫شــما فرمــان دهــد‪ ،‬روز بعــد بــه روســی‪ ،‬بعــد بــه انگلیســی و بــه همیــن منــوال‪،‬‬
‫‪1- How the Steel Was Tempered‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪54‬‬

‫این هــا همــه درهــم تداخــل می کننــد و ایجــاد شــکنندگی می کننــد‪ .‬قبــل از‬
‫هــر چیــز روشــن می شــود کــه قــدرت حکومتــی همــه دولت هــا آشــکارا پشــت‬
‫تــوپ و تفنــگ‪ ،‬تانــک و موشــک قــرار دارد‪ .‬ایــن کــه همــه این هــا دســتخوش‬
‫تغییــر و تبدیــل شــود‪ ،‬مشــخص ًا بــرای پرولتاریــا امــری مطلــوب اســت‪.‬‬
‫امــا بــرای دســتیابی بــه آنچــه مطلــوب مــا اســت‪ ،‬جهان بینــی مارکسیســتی‬
‫ـ لنینیســتی الزم اســت‪ .‬یعنــی نــه فقــط بــه یــک موضــع ایدئولوژیــک بلکــه‬
‫بــه همــراه آن بــه ســبک کار و خــط مشــی سیاســی اســتوار نیــاز داریــم‪ ،‬تــا‬
‫امــر مطلــوب را از ورای دهشــتناکی اوضــاع و مشــکالت راه بــه چشــم ببینیــم‪.‬‬
‫همچنیــن حــل صحیــح تضــاد بیــن دفــاع از دســت‌آوردها در هــر مقطــع و‬
‫اســتفاده از اوضاعــی چنیــن آشــفته جهــت پیشــبرد همــه جانبــة انقــاب جهانــی‪،‬‬
‫یعنــی اســتفاده از کشــورهای سوسیالیســتی بــه عنــوان منطقــه پایگاهــی و در‬
‫عیــن حــال تــاش بــرای دفــاع از آن البتــه تــا وقتــی کــه واقعـ ًا بــا پیشــبرد آتــی‬
‫انقــاب جهانــی درآنتاگونیســم قــرار نگرفتــه باشــد‪ ،‬نیــز بــه کارگیــری اســتوار‬
‫مارکسیســم ـ لنینیســم را می طلبــد‪ .‬می گویــم «درآنتاگونیســم قــرار گرفتــن» چــرا‬
‫کــه بــه طــور اجتناب ناپذیــر در تضــاد بــا یکدیگــر قــرار خواهنــد گرفــت‪ .‬ایــن‬
‫شــتری اســت کــه بــه هرحــال درِ خانــة مــا خواهــد خوابیــد‪ .‬یکــی از بدتریــن‬
‫اشــتباهات رهبــران کمینتــرن و اتحــاد شــوروی ایــن بــود کــه تضــاد بیــن دفــاع‬
‫از دســتاوردها و بــه طــور مشــخص کشــور شــوراها و پیشــبرد انقــاب جهانــی را‬
‫ندیدنــد‪ .‬آن هــا گفتنــد کــه ایــن دو همگوننــد‪ .‬نــه بــه معنــای دیالکتیکــی وحــدت‬
‫اضــداد‪ ،‬بلکــه بــه ایــن معنــی کــه یکــی هســتند‪ .‬حــال آن کــه حتــی اگــر خــط‬
‫درســت‪ ،‬پیگیرانــه و در تمامــی ابعــاد بــه کار گرفتــه شــود‪ ،‬کمــاکان تضــادی‬
‫واقعــی بــر جــا مانــده کــه می توانــد بســیار هــم حــاد بشــود‪ .‬حــال می تــوان‬
‫و بایــد از ایــن نکتــه جمع بنــدی کــرد کــه جنبــش بین المللــی کمونیســتی‪،‬‬
‫بــه هنــگام نزدیــک شــدن جنــگ دوم جهانــی و در حیــن آن به‌ویــژه در خــط‬
‫مشــی جبهــة متحــد ضــد فاشیســم بــه شــیوه‌ای بــس خطرنــاک و بــد تضــاد‬
‫فــوق را حــل کــرد‪ .‬اگــر ایــن مســاله دارای اهمیــت بــوده و خــود بــه یکــی‬
‫از ســاح های تئوریــک بــدل شــده‪ ،‬الزم اســت بــه همــان میــزان اهمیتــش در‬
‫‪55‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫انهــدام خطــوط اپورتونیســتی بکوشــیم و خــط مشــی صحیح تــری را تدویــن‬

‫کنیــم‪ .‬ایــن امــر مــا را از مســئولیت تجزیــه و تحلیــل مشــخص و هــر چــه عمیقتــر‬
‫مســاله چگونگــی تکامــل عملــی ایــن تضــاد در ســطوح مختلــف‪ ،‬معــاف نکــرده‬
‫و مســلم ًا تضــادی را کــه در تمــام مراحــل مبــارزه و انتقــال از عصــر بــورژوازی‬
‫بــه عصــر کمونیســم جهانــی بــا مــا اســت‪ ،‬حــذف نمی کنــد‪ .‬می خواهــم بگویــم‬
‫ایــن پدیــدة سراســری (ایــن تضــاد) خــود را همــه جــا نشــان می دهــد‪ .‬ایــن‬
‫کــه می خواهیــم ســدها را بشــکنیم و پیروزی‌هایــی بــه دســت آوریــم ولــی‬
‫حرکتمــان بــه ســوی کمونیســم مســتقیم‌الخط نخواهــد بــود‪ .‬ایــن کــه در مقابــل‬
‫پای مــان نــه تنهــا چرخش هــا و پیچش هــا کــه برگشــت ها و عقب گردهایــی‬
‫هــم قــرار دارنــد و امــور بــا حرکــت شــبه مارپیچــی بــه پیــش میرونــد‪ .‬و ایــن‬
‫کــه دوره هایــی هســتند کــه تأکیــد بــر اســتحکام و آمادگــی جهــت خیــزش آتــی‬
‫الزمــه حرکــت مــا اســت‪ .‬دورانــی کــه ســمتگیری عمــده مــا بایــد خطــر کــردن‬
‫در راهگشــایی های عظیــم و نویــن باشــد‪ .‬کاری کــه معمــوالً امکان پذیــر نیســت‪.‬‬
‫و بــاز هــم وجــه دیگــر تضــاد دقیق ـ ًا در همیــن دوران بــه شــکل خــط دفــاع از‬
‫دســتاوردها و خصوصــ ًا در دفــاع از دولت هــای سوسیالیســتی ظاهــر می شــود‪.‬‬
‫بــا در نظــر داشــتن ایــن نکتــه‪ ،‬نگاهــی هــم بــه سیاســت مائــو و حــزب‬
‫کمونیســت چیــن در اواســط ســال های هفتــاد بیاندازیــم‪ .‬یعنــی همــان وقتــی‬
‫کــه بــا تشــدید ایــن تضــاد روب ـه رو بودنــد‪ .‬فکــر می کنــم بــرای درک صحیــح‬
‫آنچــه اوایــل ســال های‪١٩٧٠‬در خــط بین المللــی چیــن و سیاســت خارجــی‬
‫ایــن کشــور می گذشــت اساس ـ ًا بایــد بســط و گســترش دو مســاله را مــد نظــر‬
‫قــرار دهیــم‪ .‬اوالً ایــن ادامــه همــان خــط بــود کــه در‪  ‬انقــاب چیــن خصوص ـ ًا‬
‫در مرحلــه جنــگ ضــد ژاپنــی پیــش گرفتــه شــد‪ .‬از میــان تمــام قدرت هــای‬
‫امپریالیســتی کــه از لحــاظ عینــی بــا چیــن تضــاد داشــته و ایــن کشــور را بــه‬
‫لحــاظ عینــی تحــت ســلطه می گرفتنــد‪ ،‬یکــی (ژاپــن) بــه عنــوان دشــمن عمــده‬
‫هــدف حملــه واقــع شــد و جبهــة متحــدی علیــه آن‪ ،‬حتــی بــا نیروهــای وابســته و‬
‫نهایتـ ًا نماینــده ســایر قدرت هــای امپریالیســتی شــکل گرفــت‪ .‬در شــرایط وقــوع‬
‫انقــاب چیــن‪ ،‬خصوصــ ًا در جنــگ ضــد ژاپنــی و عمومی‌تــر از آن در جریــان‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪56‬‬

‫پیشــبرد انقــاب دمکراتیــک نویــن‪ ،‬ایــن سیاســت و برخــورد در کل صحیــح‬

‫بــود‪ .‬ولــی ســعی در بســط ایــن شــیوة برخــورد بــه مقیاســی جهانــی و مبنــی‬
‫قراردادنــش جهــت ائتالفــی جهانــی و اســتراتژی جهانــی علیــه اتحــاد شــوروی‬
‫در شــرایط بین المللــی ســال های‪ ٧٠‬نادرســت بــود‪ .‬دوم ایــن کــه بــه نظــر مــن‬
‫سیاســت چیــن بــه جــای گسســتی کــه بایــد انجــام می گرفــت‪ ،‬ادامــة خــط‬
‫مشــی ها و سیاســت های غلطــی بــود کــه در بــاال شــکافتیم‪ .‬یعنــی سیاســت‬
‫کمینتــرن و اســتراتژی اتحــاد شــوروی در جریــان جنــگ دوم جهانــی و در‬
‫ارتبــاط بــا آن‪ .‬چینی هــا آن ارتبــاط را آشــکارا ترســیم کردنــد یعنــی قوی ـ ًا آن را‬
‫تفهیــم نمودنــد‪ .‬در خبرنامــه پکــن و ســایر نشــریات دربــاره پیروزی هــای جنــگ‬
‫کبیــر ضدفاشیســتی و چگونگــی پیشــروی و تکامــل همــه جانبــه سوسیالیســم در‬
‫ا روشــن بــود کــه مقایس ـه ای اســت‬ ‫جهــان مقــاالت بســیاری چــاپ شــد‪ .‬کام ـ ً‬
‫بــا همــان اســتراتژی مــورد نظــر و ایــن کــه اتحــاد شــوروی نقشــی هماننــد آنچــه‬
‫قدرت هــای فاشیســتی در دوران جنــگ دوم جهانــی داشــتند را بــه عهــده دارد‪.‬‬
‫فکــر می کنیــم بیــن رهبــران مختلــف و نیروهــای طبقاتــی متفــاوت درون‬
‫رهبــری چیــن از یــک طــرف توافــق نســبت ًا وســیعی حــول ایــن سیاســت و از‬
‫دیگــر ســو تضادهــای حــاد و حتــی اختالفــات آنتاگونیســتی موجــود بــود‪ .‬بــا‬
‫در نظــر گرفتــن ایــن مســاله‪ ،‬خیلــی نامربــوط نیســت کــه هــم توصیــف هنــری‬
‫کیســینجر از مذاکراتــش بــا چوئــن الی‪ 1‬را بــه یــاد بیاوریــم و هــم مداخــات‬
‫بــس مؤثــر سیاســی و هــر چنــد غیرمســتقیم مائــو را در آن پروســه و اصــرار بــر‬
‫ایــن کــه توافقــات بایــد بــه همــراه یــک ارزیابــی همــه جانبــه از اوضــاع جهانــی‬
‫و‪ ‬با‪ ‬تأکیــد روشــن بــر اختالفــات اساســی عرضــه شــوند‪ 2.‬جمع بنــدی کنیــم؛ مــن‬
‫فکــر می کنــم مائــو بــا نیروهایــی کــه عموم ـ ًا بــه وســیلة چوئــن الی نمایندگــی‬
‫می شــدند بــر ســر مســاله تــاش در ایجــاد جبهــة متحــد وســیع از جملــه بــا‬
‫امپریالیســم آمریــکا و نیروهــای متحــد و وابســته بــه آن‪ ،‬علیه سوســیال امپریالیســم‬
‫‪ 1‬چوئن الی (‪ )1976-1897‬از رهبران انقالب چین و نخست وزیر این کشور از ‪ 1949‬تا ‪ .1976‬چوئن الی در‬
‫جریان مبارزه طبقاتی در حزب کمونیست چین میان راهروان سرمایه‌داری و طرفداران مائو از جمله در سالهای انقالب‬
‫فرهنگی همواره موضع میانه (سانتریستی) می‌گرفت‪.‬‬
‫‪2- See Henry Kissinger, White House Years (Boston: Little, Brown and Co., 1979). Chapter‬‬
‫‪19: “The Journey to Peking,” especially pp. 781-82‬‬
‫‪57‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫شــوروی بــه نوعــی متحــد بــود‪ .‬و بــه ایــن مســاله بــه عنــوان یــک جهت گیــری‬
‫اســتراتژیک دوربــرد و نــه فقــط کوتــاه مــدت‪ ،‬و همچنیــن یــک مانــور تاکتیکــی‬
‫ســریع بــرای جلوگیــری از خطــر‪ ،‬خطــری بــس واقعــی می نگریســت‪ .‬منظــور‬
‫خطــر حملــه شــوروی بــه چیــن در اوایــل ســال های ‪ ٧٠‬اســت‪ .‬همانطــور کــه‬
‫ا درحــال طرح ریــزی مشــخص بــرای حملــه‪،‬‬ ‫می دانیــد شــوروی ها عمــ ً‬
‫حداقــل حملــه بــه قرارگاه هــای هســته ای چیــن و احتمــاالً چنــگ انداختــن‬
‫بــه بخشــی از شــمال چیــن در اواخــر ســال های ‪ 1960‬و اوایــل دهــه ‪1970‬‬
‫بودنــد‪ .‬امــا فکــر می کنــم ایــن سیاســت نــه یــک مانــور تاکتیکــی کوتــاه مــدت‬
‫بــرای مقابلــه بــا خطــری چنیــن واقعــی‪ ،‬بلکــه یــک جهت گیــری اســتراتژیک‬
‫درازمدت تــر جهــت مرحلــه آتــی بــود‪ .‬مائــو بــه روشــنی حرکــت امپریالیسـت ها‬
‫را بــه ســوی جنــگ جهانــی می‌دیــد‪ .‬ایــن ســتارة قطبــی جنبــش بین الملــی و‬
‫اوضــاع بــود کــه مبــارزات بایــد از درونــش ســربلند می کــرد‪ .‬از طــرف دیگــر‬
‫مائــو ســعی داشــت آنچــه را کــه در جبهــة متحــد ضدژاپنــی و دوره جنــگ دوم‬
‫جهانــی بــه کار بســته بــود‪ ،‬یعنــی سیاســت ابتــکار و اســتقالل عمــل درون جبهــة‬
‫متحــد را بــه کارگیــرد‪ .‬کمینتــرن و اســتالین کوشــیدند تــا نیروهــای انقالبــی چیــن‬
‫بــه ویــژه حــزب کمونیســت را وادار بــه شــرکت در جبهــة متحــد از موضــع‬
‫تبعــی نماینــد‪ .‬جبهــة متحــدی بــا چانکایشــک‪ 1‬و امپریالیســم غــرب خصوصـ ًا بــا‬
‫آمریــکا و بریتانیــا‪ ،‬بــه ایــن معنــی کــه کمونیسـت ها پرچــم اســتقالل خــود را بــه‬
‫کنــاری نهــاده و مواضــع و نیروهــای مســتقل سیاســی و نظامی‌شــان را تســلیم‬
‫کــرده و تابــع دولــت و نیروهــای گومینــدان شــوند‪ .‬مائــو از چنیــن سیاســتی بریــد‬
‫و بایــد هــم چنیــن می کــرد‪ .‬چــرا کــه بــدون ایــن گسســت بــه طــور قریــب بــه‬
‫یقیــن انقــاب چینــی در تمــام ایــن مــدت وجــود نمی داشــت‪ .‬در واقــع ایــن‬
‫بــه معنــای تســلیم در برابــر امپریالیســمی بــود کــه بــا او در جبهــة متحــد علیــه‬
‫ژاپــن قــرار داشــتند‪ .‬امپریالیســمی کــه در چیــن خصوص ـ ًا توســط چانکایشــک‬
‫نمایندگــی می شــد‪ .‬در حقیقــت ایــن سیاســتی بــود کــه شــوروی پیــش می بــرد‪.‬‬
‫خــود مائــو بــه قــدر کافــی راجــع بــه ایــن مطلــب در جاهــای زیــادی صحبــت‬

‫‪1- Chiang Kai-shek‬‬

 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪58‬‬

‫کــرد‪ 1‬و حتــی مســتقل از ایــن هــم می تــوان چنیــن بحثــی را مطــرح ســاخت‪.‬‬
‫فکــر نمی کنــم در ایــن مــورد شــک زیــادی باشــد‪ .‬در مرحلــه تاریخــی کنونــی‪،‬‬
‫مائــو آمــاده بــود تــا چنیــن مبــارزه ای را کــم و بیــش بــا همــان اصطالحــات‬
‫و ایــن بــار بــا مضمــون جبهــة متحــد ضــد شــوروی دامــن بزنــد‪ .‬ایــن مبــارزه‬
‫دقیق ـ ًا المثنــی جنــگ ضدژاپنــی نبــود‪ ،‬بلکــه کــم و بیــش بــا همــان مفاهیــم و‬
‫اصطالحــات صــورت می پذیرفــت‪ .‬مائــو بــرای چنیــن مبــارزه‌ای آمــاده بــود و آن‬
‫را بــه راه انداخــت‪ .‬فکــر می کنــم ایــن امــر از یــک طــرف بــا مذاکــرات کیســینجر‬
‫و موضــع چوئــن الی کــه کــم و بیــش مشــابه خــط مشــی تســلیم طلبانــه و تبعــی‬
‫شــدن در برابــر امپریالیســم آمریــکا بــه هنــگام جبهــة متحــد ضدژاپنــی بــود و‬
‫از ســوی دیگــر بــا برخــورد مائــو آشــکار می شــود‪ .‬نبــردی دوبــاره و امتنــاع از‬
‫انجــام آن سیاســت‪ ،‬اصــرار بــر ایــن کــه ایــن هنــوز امپریالیســم اســت‪ ،‬این هــا‬
‫کمــاکان نیروهایــی هســتند کــه درمفهــوم اســتراتژیک درازمــدت بایــد ســرنگون‬
‫شــده از صحنــه گیتــی محــو شــوند‪ .‬بنابرایــن اگرچــه امــروز بایــد بــا آن هــا وارد‬
‫ائتالفــی مشــخص شــویم ولــی خــود را تابــع آنــان نخواهیــم کــرد‪ .‬و یــک بــار‬
‫دیگــر در بــه راه انداختــن مبــارزه‌ای کــه در وهلــة اول بایــد بــرای پیــروزی‬
‫انقــاب چیــن دامــن زده می شــد‪ ،‬مائــو ســهم خــود را ادا نمــود‪.‬‬
‫ایــن مبــارزه سراســری‪ ،‬کل کارزار ســال های‪ ،٧٠‬کل مبــارزه علیــه وزش بــاد‬
‫انحرافــی راســت‪ ،2‬علیــه نیروهایــی کــه کــم و بیــش بــه وســیله چوئــن الی‬
‫و دن ســیائوپین هدایــت می شــدند (ایــن دو علی رغــم تضادهــای عمیــق‬
‫مابینشــان‪ ،‬بــه نوعــی در اردوی ضدیــت بــا انقــاب در ســال های ‪ ٧٠‬متحــد‬
‫شــدند) نمی توانســت از مضمــون بین الملــی‪ ،‬مســاله خــط مشــی بین المللــی‬
‫و خصوصــ ًا مبــارزه‌ای کــه مائــو علیــه تســلیم طلبــی درون سیاســت وســیع‬
‫جبهــة متحــد علیــه شــوروی دامــن زد‪ ،‬جــدا باشــد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر مــن فکــر‬
‫می کنــم بســیاری از مقایســه هایی کــه دربــاره تســلیم طلبی صــورت گرفــت‪،‬‬

‫‪1- See,“Talks at the Chengtu Conference, March 1958. Talk of 10 March,” in ed. Stuart‬‬
‫‪Schram, Chairman Mao Talks to the People (New York: Pantheon, 1974). pp. 96-103‬‬
‫‪2- right-deviationist wind‬‬
‫‪59‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫مث ـ ً‬
‫ا تشــابهات تاریخــی دربــاره مبــارزه بیــن قانون گرایــان‪ 1‬و کنفوسیوئیس ـت ها‬
‫در چیــن قدیــم‪ ،‬هــم بــه افــرادی کــه خواهــان تســلیم بــه شــوروی بودنــد و‬
‫هــم بــه کســانی که‪  ‬بــه اســم مبــارزه بــا دشــمن عمــده یعنــی اتحــاد شــوروی‬
‫خواهــان تســلیم بــه غــرب بودنــد‪ ،‬برمی گــردد‪ .‬هــر دو گرایــش موجــود بــود‪.‬‬
‫بــرای مــن روشــن اســت کــه مائــو و یارانــش بســیار هشــیار بــوده و مبــارزه‌ای‬
‫بــی امــان را در هــر دو جهــت حــول مســالة تســلیم طلبــی بــه راه انداختنــد‪.‬‬
‫طنــز قضیــه وقتــی نمایــان می شــود کــه دومیــن دیــدار نیکســون از چیــن را‬
‫بــه دنبــال برکنــاری اش از مقــام ریاســت جمهــوری بــه یــاد آوریــد‪ .‬ســفری کــه‬
‫در نتیجــه مالقــات دختــرش جولــی نیکســون آیزنهــاور‪ 2‬ترتیــب یافــت‪ .‬اواخــر‬
‫ســال ‪ ١٩٧٥‬جولــی نیکســون بــه چیــن رفــت بــا مائــو مالقــات کــرد‪ .‬یعنــی جــاده‬
‫را بــرای بازگشــت پــدر همــوار کــرد‪ .‬دختــرک در مراجعــت بــه آمریــکا دربــاره‬
‫مباحثاتــش بــا صــدر مائــو‪ ،‬مصاحب ـه ای بــا مجلــه مــککال‪( 3‬نوعــی مجلــه مــد‬
‫بانــوان) انجــام داد و بــا اصــرار ایــن مســاله را تکــرار می کــرد کــه چگونــه مائــو‬
‫تمــام مــدت از مبــارزه طبقاتــی صحبــت می کــرد‪ .‬مبــارزه طبقاتــی همــه جــا‬
‫بــود و قــس علی هــذا‪ .‬بــه نظــر میرســید کــه مائــو شــدیدا ً نگــران ایــن مســاله‬
‫بــوده اســت‪ .‬نگــران مبــارزه طبقاتــی‪ .‬داســتان بــه اواخــر ‪ ١٩٧٥‬مربــوط می شــود‪.‬‬
‫فکــر می کنــم اینجــا بــه شــکل فشــرده و حــاد می بینیــد کــه چگونــه خــط‬
‫مشــی و سیاســت مائــو عمیقـ ًا بــه دو وجــه متضــاد تقســیم شــده بــود‪ .‬البتــه بــه‬
‫ا و بــه طــور صحیــح‪ ،‬حتــی هنــگام‬ ‫شــکل طنزآمیــزی‪ .‬چــون از یــک طــرف کامـ ً‬
‫صحبــت کــردن بــا ایــن شــخصیت‪ ،‬نگــران مبــارزه طبقاتــی بــوده و از طــرف‬
‫دیگــر بــا دختــر نیکســون اســت کــه راجــع بــه مبــارزه طبقاتــی صحبــت می کنــد‬
‫و مســاله از مجلــه مــککال ســر در میــآورد‪ .‬مائــو بــه ایــن دلیــل بــا او صحبــت‬
‫کــرد کــه آن مبــارزه طبقاتــی در عرصــه ای مشــخص شــکل می گرفــت‪ .‬درون‬
‫‪ 1‬قانون گرایان (‪ )Legalism or Fajia‬پیروان مکتبی بود که پذیرفت سرشت انسان شر است و ارزش های اخالقی در‬
‫برابر منافع عینی اعتباری ندارد‪ .‬پیروان این مکتب بر شمول همگانی قانون تأکید می ورزیدند‪ .‬قانون گراها کمک کردند‬
‫تا خاندان جین‪ ،‬حکومت های فئودال را منحل و در سال ‪ ۲۲۱‬قبل از میالد‪ ،‬سلسله جدیدی را تأسیس کند‪[ .‬افزوده شده‬
‫توسط ویراستار فارسی]‬
‫‪2- Julie Nixon Eisenhower‬‬
‫‪3- McCall’s‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪60‬‬

‫شــبکه مشــخص جســتجوی جبهــة متحــد علیــه شــوروی‪ .‬عرصـه ای کــه شــما را‬
‫حتــی بــه مراوداتــی بــا امپریالیســم آمریــکا و بعضــی از ســخنگویان و رهبرانــش‬
‫چــه درون و چــه بیــرون دولــت در آن مقطــع‪ ،‬می کشــاند‪ .‬ایــن امــر بــه نوعــی‬
‫ماهیــت متضــاد برخــورد مائــو و شــکل ویــژه تقســیم بــه دوی عمیــق ایــن قضیــه‬
‫را در یــک محــدوده عرضــه می کنــد‪ .‬مبــارزه طبقاتــی فقــط بــه شــکل حــاد در‬
‫زمینــه داخلــی‪ ،‬بــر ســر ایــن کــه موازیــن انقــاب فرهنگــی در محدوده هــای‬
‫مختلــف جامعــه دگرگــون شــوند یــا نــه‪ ،‬نبــود کــه بــه راه افتــاد‪ .‬بلکــه بُعــدی‬
‫هــم در ارتبــاط بــا مســاله تســلیم طلبی در مقابــل نیروهــای امپریالیســتی داشــت‪.‬‬
‫انقالبیــون متوجــه شــدند کــه مشــکل رویزیونیســم در پیونــدی نزدیــک بــا مســاله‬
‫ال در زمینــه کوشــش بــرای تشــکیل‬ ‫تســلیم‌طلبی قــرار دارد‪ .‬کمــاکان مســاله ک ً‬
‫جبهــة متحــد وســیع علیــه شــوروی‪ ،‬از جملــه بــا آمریــکا و ســایر نیروهــای‬
‫ارتجاعــی و امپریالیســتی‪ ،‬جــای می گرفــت‪ .‬خــط مائــو و رهبــران نزدیــک‬
‫بــه وی تأکیــد داشــت کــه اگــر رویزیونیســت ها بــه قــدرت برســند و قــادر‬
‫باشــند خــط مشــی رویزیونیســتی را در چیــن پیــاده کننــد‪ ،‬ایــن امــر بــه طــور‬
‫اجتناب ناپذیــر جــزء و گوش ـه‌ای از سیاســت تســلیم‌طلبی در مقابــل امپریالیســم‬
‫بــوده و پایه هــای آن را تحکیــم می کنــد‪ .‬فقــط بــا دامــن زدن بــه مبــارزه طبقاتــی‬
‫علیــه آن هــا و پیشــبرد دســتاوردهای انقــاب فرهنگــی اســت کــه انقــاب در‬
‫خــود چیــن می توانــد ادامــه یابــد‪ .‬ضمن ـ ًا و امــروزه در مفهومــی کلــی و مهم تــر‬
‫از ایــن‪ ،‬سیاســت فــوق تنهــا ابــزار جلوگیــری از پیــروزی خــط تســلیم‌طلبی‬
‫در مقابــل امپریالیســم خارجــی درون جبهــة متحــد وســیع بــود‪ .‬جبهــة متحــد‬
‫وســیعی کــه چیــن بــه آن وارد شــد تــا بــه همــراه بلوکــی از امپریالیس ـت ها بــا‬
‫دشــمن عمــده یعنــی سوســیال امپریالیســم شــوروی مبــارزه کنــد‪.‬‬
‫آن هــا چنیــن برخــوردی داشــتند و کمــاکان فکــر می کنــم ایــن برخــورد‬
‫ا بــه دو وجــه متضــاد تقســیم شــده بــود‪ .‬از یــک طــرف در مقایســه بــا‬ ‫کامــ ً‬
‫ا و بســیاری از آن هــا از لحــاظ‬‫نیروهــای چوئــن الی و ســایرین کــه عمــ ً‬
‫ذهنی‪ ‬مدافع‪ ‬تســلیم بــه امپریالیســم بودنــد‪ .‬پیــدا اســت کــه جهت گیــری مائــو‬
‫و دیگــران کمــاکان انقالبــی بــود و بــرای جلوگیــری از انهــدام انقــاب چیــن‪،‬‬
‫‪61‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ترویــج ادامــة پیشــرفت آن و ممانعــت از تســلیم طلبی در برابــر امپریالیســم تــاش‬

‫می کردنــد‪ .‬ولــی از طــرف دیگــر بــا وجــود ایــن تــاش و جهت گیــری عمومــی‪،‬‬
‫بــه طــور طنزآمیــز در پــی پیــاده کــردن خــط مشــی و سیاســتی بودنــد کــه درســت‬
‫برخــاف جهــت مبــارزة واقع ـ ًا ضــد رویزیونیســتی و ضــد تســلیم طلبی مــورد‬
‫نظرشــان کار می کــرد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر مبــارزه را در زمینه هــای غلــط و در‬
‫شــرایطی نابه‌جــا دامــن می‌زدنــد‪ .‬منظــورم ایــن نیســت کــه اگــر مبــارزه را‬
‫در زمینه هــای بهتــر و شــرایط مســاعدتری بــه پیــش می بردنــد‪ ،‬لزومــ ًا پیــروز‬
‫می شــدند‪ .‬فکــر می کنــم ایــن هــم دیــدی پراگماتیســتی اســت و هــم ســمتگیری‬
‫ناسیونالیســتی یــک طــرز تفکــر را نشــان می دهــد‪ .‬یعنــی اعتقــاد بــه ایــن کــه‬
‫مســائل فــوق عمدتـ ًا درون کشــور چیــن رشــد کــرده و بــروز مشــخص یافته انــد‬
‫و ایــن بــا اوضــاع کل جهــان ارتباطــی نداشــته اســت‪ .‬بلــه امــکان داشــت پیــروز‬
‫شــوند و ایــن مســلم ًا حــرف درســتی اســت کــه اگــر از ارتبــاط تنگاتنــگ مبــارزه‬
‫درونــی چیــن بــا نبــرد سراســری جهانــی‪ ،‬شــناختی بهتــر داشــته و تضادهــا را‬
‫بــه شــیوة صحیح تــری حــل می کردنــد‪ ،‬بــه نحــوی قابــل مالحظــه قوی‌تــر‬
‫می شــدند‪ .‬و شــاید در بــرد و باخــت آن هــا تأثیــر می گذاشــت‪ .‬امــکان زیــادی‬
‫هــم دارد کــه چنیــن می شــد و آن نبــرد نهایــی کــه توســط نیروهــای انقالبــی‬
‫دامــن زده شــده بــود‪ ،‬بــه هــر حــال در کوتــاه مــدت بــه شکســت می انجامیــد‪.‬‬
‫زیــرا هــم بــه خاطــر شــرایط مشــخص چیــن و هــم بــه خاطــر شــرایط جهانــی‪،‬‬
‫مبــارزه بــرای ادامــة راه سوسیالیســتی درون چیــن‪ ،‬نبــردی ســهمگین بــود‪ .‬نــه‬
‫شکســت‪،‬اجتناب ناپذیــر بــود و نــه پیــروزی‪ .‬ولــی فکــر می کنــم برخــورد‬
‫مشــخص نیروهــا در آن زمــان‪ ،‬نــه بــه شــیوه متمرکــز نظیــر ایــن روزهــا‪ ،‬بلکــه‬
‫بــه گونـه ای مشــخص و محدودتــر در اوایــل ســال های‪ ،٧٠‬مســاله پیشــبرد خــط‬
‫انقالبــی را درون چیــن بســیار مشــکل می کــرد‪ .‬ایــن برمــی گــردد بــه نکت ـه ای‬
‫کــه در جــای دیگــری بــه آن اشــاره کــرده ام؛ حتــی بــه هنــگام در دســت داشــتن‬
‫قــدرت‪ ،‬اگــر خــط مشــی انقالبــی را در کــف داریــد‪ ،‬چنیــن نیســت کــه همیشــه‬
‫توده هــای وســیع را از لحــاظ سیاســی بــا خــود داشــته باشــید‪.‬‬
‫ایــن بحــث‪ ،‬نکتــه بســیار مهمــی را مطــرح می کنــد؛ در میــان نیروهــای‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪62‬‬

‫مارکسیســتی لنینیســتی کــه در ابتــدا بــا مســاله چیــن ســربلند کردنــد و بــه طــور‬
‫مشــخص از انقــاب فرهنگــی و نشــر وســیع اندیشــه مائــو تســه دون و غیــره‬
‫الهــام گرفتنــد‪ ،‬ایــن کــه مــردم از گــروه بــه اصطــاح «چهــار نفــر»‪ 1‬پشــتیبانی‬
‫کردنــد یــا نــه‪ ،‬تبدیــل بــه خــط افتــراق واقعــی شــد‪ .‬زیــرا گــروه هایــی کــه‬
‫از چهــار نفــر حمایــت نکــرده و در عــوض بــه ایــن خــط روی آوردنــد کــه‬
‫«خُ ــب آن هــا باختنــد‪ ،‬نتیجتــ ًا بایــد اشــتباه کــرده باشــند» یــا «دلیــل عمــده‬
‫باختشــان بایــد اشــتباهات بــوده باشــد» و غیــره عاقبــت بــه انحطــاط گرائیــده‬
‫و از صحنــه ناپدیــد شــدند یــا بایــد شــده باشــند‪ .‬ایــن در جــای خــود مســاله‬
‫مهمــی اســت و حتــی بــه یــک معنــی‪ ،‬گوش ـه ای مســتقل از ایــن نکتــه اساســی‬
‫اســت کــه مائــو و رفقایــش علی رغــم اشــتباهاتی کــه ممکــن اســت مرتکــب‬
‫شــده باشــند‪ ،‬مبــارزه را تحــت شــرایطی دامــن زدنــد کــه از لحــاظ عینــی بســیار‬
‫مشــکل بــود‪ .‬چــون حتــی هنگامــی کــه در قــدرت هســتید‪ ،‬همیشــه توده هــا‪ ،‬بــه‬
‫ویــژه اکثریــت توده هــا‪ ،‬را از لحــاظ سیاســی بــا خــود نداریــد‪ .‬ایــن حقیقتــی‬
‫اســت کــه وقتــی در قــدرت هســتید‪ ،‬نیــروی عــادت و ســنت های قدیــم و‬
‫همگامــی بــا وضــع موجــود ممکــن اســت از طــرف توده هــای وســیع بــر شــما‬
‫ا توده هــا کــم و بیــش بــا‬ ‫تأثیــر بگــذارد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر همانطــور کــه قب ـ ً‬
‫نیــروی حاکــم همراهــی کــرده و آنچــه را کــه از زاویــه منافــع بــورژوازی قابــل‬
‫قبــول بــود تکــرار می کردنــد‪ ،‬ایــن تأثیــرات وقتــی نیروهــای پرولتاریایــی در‬
‫قدرتنــد و مارکسیســت ـ لنینیســت ها رهبــری را در دســت دارنــد در اشــکالی‬
‫مشــخص بــه ایشــان منتقــل می شــود‪ .‬بخــش عظیمــی از توده هــا هســتند کــه بــه‬
‫ویــژه در دوره هایــی کــه هیچگونــه جوشــش انقالبــی وجــود نــدارد بــا معیارهــا‬
‫و وزش هــای غالــب‪ ،‬هــر چــه کــه باشــد همــراه می شــوند‪ .‬ایــن نوعــی عــادت‬

‫‪ -1‬طرفــداران مائــو و ســتاد رهبــری مائوئیس ـت ها در جریــان انقــاب فرهنگــی پرولتــری ســال های ‪-1966‬‬
‫‪ 1976‬علیــه رهــروان راه ســرمایه‌داری یعنــی طیــف شــامل چوئــن الی‪ ،‬دن شــیائو پیــن و غیــره‪ .‬ایــن چهــار‬
‫نفــر عبــارت بودنــد از‪ :‬چیــان چــن‪ ،‬چــان چــون چیائــو‪ ،‬یائــو ون یــوآن‪ ،‬وان هــون میــن‪ .‬آن هــا در جریــان‬
‫کودتــای رویزیونیســتی پــس از مــرگ مائــو دســتگیر و محاکمــه شــدند و کودتاچیــان آن هــا را «گــروه چهــار نفــر»‬
‫نامیدنــد‪ .‬بعدهــا وان هــون میــن و یائــو ون یــوآن تســلیم شــده و توبــه کردنــد امــا چیــان چــن و چــان چــون‬
‫چیائــو تــا آخــر بــر آرمــان انقــاب کمونیســتی و مائوئیســم باقــی ماندنــد و در زنــدان بــه قتــل رســیدند‪.‬‬
‫[افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪63‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫روزمــره اســت و افــراد غیــر پیشــرو آن هایــی نیســتند کــه مبــارزات علیــه عــادات‬
‫روزمــره را رهبــری کننــد‪ .‬جمع بنــدی از ایــن کــه «همراهــی کــردن» معــادل‬
‫پشــتیبانی از انقالب‪ ‬نیســت‪ ،‬نکتــه بســیار مهمــی اســت‪ .‬اگــر انقالبیــون در‬
‫رهبــری یــا در قــدرت باشــند و مــردم در پــی آن هــا حرکــت کننــد‪ ،‬تصــور ایــن‬
‫کــه ایــن همــان پیــروی مــردم بــر مبنایــی اســتوار و انقالبــی اســت‪ ،‬تصــوری بــس‬
‫خطرنــاک اســت‪ .‬اینجــا منظــورم انتقــاد بــه چهــار نفــر (و البتــه مائــو) نیســت‪.‬‬
‫فکــر می کنــم چهــار نفــر و بیشــتر از آن هــا خــود مائــو‪ ،‬کام ـ ً‬
‫ا بــه ایــن پدیــده‬
‫آگاه بودنــد‪ .‬ولــی جمع بنــدی گســترده تر و عمیق تــر ایــن مســاله‪ ،‬کاری بــا‬
‫اهمیــت اســت‪.‬‬
‫بیاییــد رک باشــیم‪ .‬فکــر می کنــم آنچــه کــه بــر چیــن و توده هایــی کــه‬
‫بخشــی از انقــاب فرهنگــی اواخــر ســال های‪ ٦٠‬بودنــد‪ ،‬گذشــت‪ ،‬از آنچــه در‬
‫کل جهــان اتفــاق افتــاد جــدا نبــود و زیــاد بــا آن متفــاوت نیســت‪ .‬وضعیــت‬
‫اعتالئــی وجــود داشــت کــه بــه شــکل مبــارزات آزادی‌‌بخــش ملــی در«جهــان‬
‫ســوم» متمرکــز شــده بــود‪ .‬نــوع مشــخصی از خیــز انقالبــی و نــوع مشــخصی از‬
‫ا جــزوه زنــده بــاد پیــروزی جنــگ خلق‪ 1‬بیانــی‬ ‫انتظــارات پیرامــون آن کــه مث ـ ً‬
‫از آن اســت‪ .‬انتظاراتــی بــا ایــن خیــزش همــراه بــود‪ .‬بــه ایــن شــکل کــه ایــن‬
‫مبــارزات بــه امپریالیســم آمریــکا ضربــه زده‪ ،‬تضعیفــش می کنــد و شــاید حتــی‬
‫نابــودش ســازد و او را در آتــش خــود بســوزاند‪ ،‬صدپــاره‌اش کنــد و ســایر‬
‫تشــبیهات زنــده ای کــه اســتفاده می شــد‪ .‬گفتــه یــا ناگفتــه انتظــارات در آن زمــان‬
‫ایــن بــود کــه مــوج مبــارزه‪ ،‬امپریالیســم آمریــکا را بــه گــرداب کشــیده و شــاید‬
‫حتــی نابــودش کنــد‪ .‬همچنیــن آگاهانــه یــا ناآگاهانــه نظری ـه‌ای ناروشــن وجــود‬
‫داشــت کــه ایــن را پایــان کار امپریالیســم می دانســت یــا حداقــل بــر ایــن بــاور‬
‫بــود کــه مبــارزه ادامــه یافتــه و اگــر بخواهیــم از شــعار رایــج در آن دوره اســتفاده‬
‫کنیــم‪ ،‬موجــوار و تصاعــدی پیــش مــی‌ر ود‪ .‬ایــن امــر بــه دالیلــی بــه وقــوع‬
‫نپیوســت‪ .‬عللــی کــه بــاز هــم بــه پروســه‪ ،‬یعنــی حرکــت ناشــی از تضــادِ آن‬
‫تضــاد اساســی کــه زمینــة رونــد فــوق را در ســطح جهانــی تشــیکل مــی داد و‬
‫‪1- See Lin Piao, Long Live the Victory of People’s War! (Peking: Foreign Languages Press,‬‬
‫‪1966).‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪64‬‬

‫همچنیــن تضادهــای ویــژه گوناگــون و اشــکال بروزشــان و رابطــه متقابــل میــان‬

‫آن هــا در آن مرحلــه‪ ،‬مربــوط می شــد‪ .‬مشــخص تر بگویــم در موضــع‪ ،‬نقــش‬
‫و عملکــرد شــوروی‪ ،‬آمریــکا و ســایر نیروهــای جهانــی از اواخــر دهــه ‪ ٦٠‬تــا‬
‫‪ ٧٠‬و به‌ویــژه اواســط ســال های هفتــاد تغییــر صــورت گرفــت‪ .‬فکــر می کنــم‬
‫همانگونــه کــه بســیاری افــراد در بیشــتر نقــاط جهــان از جنبــش بریدنــد‪ ،‬و مــا‬
‫همگــی بــا ایــن پدیــده آشــنا هســتیم‪ ،‬بــدون شــک درون چیــن نیــز همیــن رونــد‬
‫طــی شــده اســت‪.‬‬
‫مســاله را بــه شــکل دیگــر مطــرح می کنیــم‪ .‬اگــر شــما بــه هنــگام وقــوع‬
‫انقــاب فرهنگــی در چیــن‪ ،‬کارگــر یــا دهقانــی چینــی بودیــد و در همــان زمــان‬
‫خلــق ویتنــام نبــردی قهرمانانــه را بــا امپریالیســم آمریــکا و همــه نخاله هــا بــه‬
‫پیــش می بــرد و آتــش مبــارزات آزادی‌بخــش ملــی در بســیاری از نقــاط جهــان‬
‫زبانــه می کشــید‪ ،‬احتمــاالً شــما خیلــی راحــت می گفتیــد «چــه کســی بــه ایــن‬
‫کاالهــای مصرفــی اهمیــت می دهــد‪ .‬مــن بــدون ایــن یــا آن کاال ســرخواهم کــرد‬
‫زیــرا می خواهــم بخشــی از انقــاب جهانــی باشــم‪ .‬دو ســاعت اضافــه کاری‬
‫می کنــم تــا برنــج و مهمــات و یــا هــر چیــز دیگــری را بــرای ویتنــام مهیــا‬
‫کنــم» و امثالهــم‪ .‬نــه تنهــا کــم و بیــش هســته مســتحکم نیروهــای پیشــرو‪ ،‬بلکــه‬
‫توده هــای وســیع نیــز چنیــن موضعــی اتخــاذ کردنــد‪ .‬البتــه بــاز هــم عــده ای‬
‫بودنــد کــه بــا مــوج همــراه شــوند ولــی توده هــای وســیع حقیقت ـ ًا جــذب ایــن‬
‫قیــام شــدند‪ .‬امــا بــه دنبــال ایــن وقتــی بــه اوایــل ســال های ‪ ٧٠‬قــدم می گذاریــد‬
‫و شــوروی ها بــه وضــوح در ارتبــاط بــا تأثیــر بــر حــزب ویتنــام و رهبــری مبــارزه‬
‫در آن منطقــه دســت بــاال را دارنــد‪ ،‬وقتــی کــه عقب‌نشــینی ها‪ ،‬ناامیدی هــا و‬
‫شکس ـت ها و تغییــرات در مبــارزات ســایر نقــاط جهــان افــزون شــده اند‪ ،‬وقتــی‬
‫کــه اتحــاد شــوروی موضــع و بســیاری ازتاکتیک هایــش را عــوض می کنــد‪،‬‬
‫وقتــی کــه آمریــکا عقــب می کشــد و ســازماندهی دوبــاره را آغــاز می کنــد و‬
‫قــس علی هــذا آن وقــت بــه عنــوان بخشــی از کل مســاله‪ ،‬روشــن اســت کــه‬
‫ایــن خیــزش در دنیــا و از جملــه در چیــن نمی توانــد بــه شــکل مســتقیم الخط‬
‫پیــش بــرود‪ .‬آن زمــان پای ـه ای بــس قوی‌تــر بــرای خــط مشــی طــرح شــده از‬
‫‪65‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫جانــب رویزیونیسـت ها در چیــن بــه وجــود می آیــد‪ .‬ایــن خــط مشــی کــه بایــد‬
‫همــه چیــز را تابــع امــر دفــاع از خــود در مقابــل شــوروی کنیــم‪ ،‬بایــد مدرنیــزه‬
‫شــویم و غیــره‪.‬‬
‫حتــی خام‌تریــن تبلــور ایــن خــط مشــی یعنــی حمایــت از منافــع مــادی‬
‫موجــود در غــرب‪ ،‬اکنــون شــیفتگی و جذبــة بیشــتری بــرای بســیاری از نیروهــا‬
‫دارد‪ .‬نیروهایــی کــه پیشــروترین نبــوده ولــی زمانــی حقیقت ـ ًا جــذب آن خیــزش‬
‫انقالبــی شــده بودنــد‪ .‬شــاید اواخــر ســال های‪ ٦٠‬تــا اوایــل ســال های‪٧٠‬‬
‫شــرایط بــرای ایــن کــه یــک جــان بــر کــف انقالبــی انترناسیونالیســت باشــیم‬
‫بســیار مطلوبتــر از اواســط ســال های ‪ ٧٠‬بــود‪ .‬تمامــی مــا شــاهد ایــن پدیــده‬
‫بوده‌ایــم‪ ،‬تجرب ـه‌اش کردیــم و حتــی آن را در تجربیــات خودمــان هــم احســاس‬
‫کردیــم‪ .‬اگــر مــا پیچیدگــی و متناقــض بــودن پدیــده فــوق را درک کنیــم متوجــه‬
‫می شــویم کــه فقــط ایــن دلیــل کــه پرولتاریــا قــدرت دولتــی را در دســت دارد‪،‬‬
‫تفــاوت چندانــی در مســاله ایجــاد نمی کنــد‪ .‬پرولتاریــای صاحــب قــدرت دولتــی‬
‫و اقتصــاد سوسیالیســتی‪ ،‬آکنــده از تضــادی عظیــم بــوده و بــه واســطه آن مقیــد و‬
‫محــدود می شــوند‪.‬‬
‫بنابرایــن دو نکتــه را بایــد خاطــر نشــان کــرد‪ .‬اگــر انقالبیــون بــر زمینــه بهتــری‬
‫می جنگیدنــد و شــناخت صحیح تــری از بعضــی مســائل داشــتند‪ ،‬لزوم ـ ًا پیــروز‬
‫نمی شــدند امــا لزومــا شکســت هــم نمی خوردنــد و لزومــی نداشــت کــه در‬
‫ایــن نبردهــای عمــدة آخریــن برنــده شــوند‪ .‬دوم آنکــه حتــی پیشــبرد خــط مشــی‬
‫صحیح تــر در چیــن کاری بــه غایــت مشــکل بــود‪ .‬بــه ایــن ســادگی نبــود کــه‬
‫دور یــک میــز بنشــینید و خــط صحیــح را فرمولــه کنیــد‪ .‬البتــه منظــورم ایــن‬
‫نیســت کوشــش بــرای دور میــز نشســتن و مبــارزه جهــت تدویــن خــط مشــی‬
‫ا برعکــس‪ ،‬ایــن کار بی انــدازه مهــم اســت‪.‬‬ ‫صحیــح بی اهمیــت اســت‪ .‬کامــ ً‬
‫ولــی جهانــی مــادی نیــز وجــود دارد کــه ایــن خطــوط بایــد در آن پیــش بــرده‬
‫شــوند‪ .‬و طبقــات‪ ،‬نیروهــا و پایه هــای اجتماعــی واقعــی بــرای خــط مش ـی های‬
‫متفــاوت موجودنــد و پیــروزی بــر مبنــای خــط مشــی انترناسیونالیســتی کــه دارای‬
‫شــناخت‪ ،‬برنامــه و سیاســتی اساســ ًا صحیــح در ارتبــاط میــان دفــاع از چیــن‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪66‬‬

‫و پیشــبرد انقــاب جهانــی باشــد‪ ،‬کار آســانی نخواهــد بــود‪ .‬ایــن دلیلــی بــر‬
‫نجنگیــدن بــه خاطــر چنیــن خطــی نیســت‪ .‬زیــرا همانطــور کــه لنیــن گفــت از‬
‫کــی تــا بــه حــال مارکسیســت لنینیســت ها سیاســت و اصولشــان را بــر ایــن‬
‫مبنــا قــرار داده انــد کــه «آیــا بــه کار گرفتــن آن آســان اســت یــا نــه؟» و یــا‬
‫در مقطعــی مشــخص تعدادمــان بســیار اســت یــا انــدک‪ 1.‬در واقــع از موضعــی‬
‫اســتراتژیک و حتــی در مرحل ـه ای عاجل تــر‪ ،‬اگــر چنیــن خــط مشــی صحیحــی‬
‫فرمولــه شــده و بــه خاطــرش مبــارزه می شــد‪ ،‬جنبــش بــه لحــاظ بین المللــی‬
‫بیــش از این هــا پیشــروی می کــرد‪ .‬موضعــی بــا ایــن مضمــون کــه؛ ببینیــد مــا‬
‫قصــد نداریــم بــا گروهــی از امپریالیس ـت ها علیــه گــروه دیگــر جبهــة متحــدی‬
‫داشــته باشــیم‪ ،‬حتــی اگــر در ایــن جبهــه‪ ،‬امپریالیســت بودن‌شــان را از یــاد نبــرده‬
‫و علیــه تســلیم طلبی مبــارزه کنیــم‪ .‬در عــوض مــا در صــدد یافتــن راه دیگــری‬
‫بــرای برخــورد بــه اوضــاع هســتیم‪ .‬حتــی اگــر بــه خاطــر وضعیــت خودمــان‬
‫بــه مــراودات و توافقــات محــدودی بــا برخــی از امپریالیســت ها و دولت هــای‬
‫ارتجاعــی وارد شــویم هــم آن را بــه اســتراتژی پرولتاریــای بین المللــی تبدیــل‬
‫نخواهیــم کــرد‪.‬‬
‫مــن واقع ـ ًا فکــر نمی کنــم درگیــر چنیــن مــراودات و توافقاتــی شــدن لزوم ـ ًا‬
‫غلــط باشــد ولــی ایــن امــر در واقــع نبایــد بــه عنــوان یــک اســتراتژی بــه جنبــش‬
‫بین المللــی تحمیــل شــود‪ .‬بــه عــاوه مــن لــزوم ســرازیر شــدن هایلــه سالســی‪،2‬‬
‫مارکــوس‪ 3‬و ســایر پااندازهــا و دســت نشــاندگانی از ایــن نــوع بــه چیــن را‬
‫درک نمی کنــم‪ .‬منظــورم ایــن اســت کــه وقتــی شــما اربــاب را داریــد دیگــر‬
‫بــه همــه دســت نشــاندگان احتیاجــی نیســت‪ .‬حتــی از نقطــه نظــر مــراودات‬
‫و روابــط چیــن‪ ،‬اگــر بخواهــی بــا بلــوک آمریــکا مــراوده داشــته باشــی‪ ،‬فقــط‬
‫بلــوک آمریــکا و برخــی دیگــر از امپریالیســت ها را داشــته بــاش‪ .‬مجبــور‬

‫‪1- See, for example, “An Open Letter to Boris Souvarine,” LCW, Vol. 23, pp. 195-204.‬‬
‫‪ -2‬هایلــه سالســی (‪ )1975-1892( )Haile Selassie‬آخریــن امپراتــور اتیوپــی و پادشــاه حبشــه کــه در‬
‫کودتــای نظامیــان طرفــدار شــوروی در ‪ 1975‬از ســلطنت برکنــار شــد‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪ -3‬فردینانــد مارکــوس (‪ )1989-1917( )Ferdinand Marcos‬رئیــس جمهــور ســابق و دیکتاتــور فلیپیــن‪[ .‬افــزوده‬
‫شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪67‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫نیســتی بــرای مــردم هــر هفتــه یــک نوکــر را بــه نمایــش بگــذاری‪ .‬ایــن کارهــا‬
‫کــم و بیــش در سیاســت خارجــی چیــن در دهــه ‪ 1970‬انجــام می شــد‪ .‬ولــی‬
‫مشــکالت اساسـی‌تر اینجــا اســت کــه مــا می خواهیــم از نقطــه نظــر پرولتاریــای‬
‫بین المللــی از آن چــه بــه دســت آورده ایــم دفــاع کنیــم‪ ،‬آن را بــه پیــش برانیــم‬
‫و واقع ـ ًا ســعی می کنیــم ایــن کار را بــه بهتریــن وجهــی انجــام دهیــم‪ .‬در همــان‬
‫حــال ایــن هــدف را در مفهــوم کلــی‪ ،‬تابــع پیشــبرد انقــاب جهانــی بــه مثابــه‬
‫یــک کل انجــام می دهیــم‪ .‬ایــن تضــادی اســت کــه بــا آن روب ـه رو هســتیم‪ .‬امــا‬
‫چــرا در عمــل عمومــا گرایــش بــه ایــن بــود کــه دیگــران در دنیــا بایــد خودشــان‬
‫را بــا هــم وفــق دهنــد و فداکاری هــا و مصالحه هایــی بــه نفــع مــا انجــام دهنــد؟‬
‫راجــع بــه فداکاری هایــی کــه الزمــة مبــارزه هســتند حــرف نمی زنــم‪ .‬از ســازش‬
‫کردن هــا و مصالحــه کردن هــا صحبــت می کنــم‪ .‬چگونــه اســت کــه کمــاکان‬
‫دولــت سوسیالیســت بــه ســازش ها و مصالحــه کردن هایــی کــه ممکــن اســت‬
‫توانایی هــای دفاعــی‌اش را محــدود کنــد امــا احتمــاالً بــرای جنبــش جهانــی‬
‫بــه مثابــه یــک کل بهتــر اســت‪ ،‬تــن در نمی دهــد؟ بــه عبــارت دیگــر چــرا‬
‫چیــن بایــد درگیــر تمامــی ایــن توافقــات و مــراودات بشــود و بــه دنبــال آن‬
‫مارکسیســت لنینیســت های سراســر جهــان را اساســ ًا بــه انطبــاق تاکتیک هــا‪،‬‬
‫سیاســت و اســتراتژی خــودش بــا ایــن حرکــت فــرا بخوانــد؟ چــرا چیــن بــه‬
‫عنــوان دولــت سوسیالیســتی‪ ،‬حتــی اگــر بــه خاطــر نیازهــای دفاعـی‌اش مجبــور‬
‫اســت درگیــر مــراودات و توافقــات مشــخصی بــا برخــی امپریالیســت ها و‬
‫نیروهــای ارتجاعــی بشــود‪ ،‬نبایــد آگاهانه‪ ‬ایــن امــور را‪ ‬بــه خاطــر منافــع پیشــبرد‬
‫انقــاب جهانــی محــدود و تبعــی کنــد و بــرای ســازش نکــردن بــر ســر اصــول‬
‫اساســی و فرصت هــای مشــخص در پیشــبرد انقــاب جهانــی‪ ،‬بــه خطــر تــن‬
‫دهــد؟ حتــی اگــر ایــن خطــرات بیــش از آن باشــد کــه سیاســت صرفـ ًا دفــاع از‬
‫خــود برایــش پیــش م ـی آورد‪ .‬کار بســیار مشــکلی اســت و انجامــش از گفتنــش‬
‫خیلــی مشــکلتر اســت‪ .‬ولــی اصــل راهنمــا بایــد ایــن باشــد‪.‬‬
‫متأســفانه در تجربــه اتحــاد شــوروی و بعدهــا حتــی در چیــن‪ ،‬افــرادی کــه‬
‫خــط انقالبــی‪ ،‬بهتریــن خــط و در مفهومــی کلــی خــط صحیــح را داشــتند هــم‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪68‬‬

‫بــه مســاله بــه ایــن صــورت برخــورد نکردنــد‪ .‬در عــوض بــه خطــی افتادنــد یــا‬
‫تأثیــرات شــرایط‪ ،‬نیروهــا و طبقــات اجتماعــی آن هــا را بــه ســمتی رانــد کــه‬
‫اســاس و جوهــرش ایــن بــود کــه دیگــران مجبورنــد تابــع مــن بشــوند‪ .‬البتــه اگــر‬
‫بــا تضــادی روبـه رو باشــیم و بخواهیــم در جهــت حــل صحیــح آن بکوشــیم‪ ،‬بــه‬
‫انــدازه معینــی تبعیــت کــردن از هــر دو طــرف مطــرح خواهــد بــود‪ .‬ولــی عمدتـ ًا‬
‫ایــن بایــد از ســوی دولــت سوسیالیســتی انجــام پذیــرد‪ .‬چــون بــا همــه این هــا‪،‬‬
‫ایــن کشــور بخشــی تبعــی از کل انقــاب جهانــی اســت‪ .‬اگــر ایــن مســاله بدیــن‬
‫ا چیــن بــه خاطــر منحــرف نکــردن کل جنبــش بین المللــی‪،‬‬ ‫معنــا اســت کــه مثـ ً‬
‫در کوتاه‌مــدت مجبــور بــه از دســت دادن یــا ریســک از دســت دان بخشــی از‬
‫خاکــش می بــود‪ ،‬بایــد چنیــن می کــرد‪ .‬نــه بــه ایــن دلیــل کــه بایــد مســاله را‬
‫سرســری گرفــت و می گفــت «چــه کســی اهمیــت می دهــد؟» بلکــه دقیق ـ ًا بــه‬
‫خاطــر ایــن کــه شــما در مقابــل یکــی از آن گرهگاه هــا قــرار داریــد کــه در‬
‫ســطح جهانــی حــدت یافتــه‪ ،‬اعتــا پیــدا کــرده و تضادهــا را در کنــار هــم جمــع‬
‫می کنــد‪ .‬مائــو و انقالبیــون بــه وضــوح رســیدن چنیــن نقط ـه ای را می دیدنــد و‬
‫اینطــور نیســت کــه بــه مفهومــی عــام متوجــه ایــن جریــان نبودنــد‪ .‬ولــی ضمنـ ًا‬
‫بایــد متوجــه باشــید دقیقــ ًا در همیــن موقعیت هــا اســت کــه فرصت هــای‬
‫ا امــکان‬ ‫انقالبــی امــکان بــروز ناگهانــی می یابنــد‪ .‬از جملــه در نقاطــی کــه قب ـ ً‬
‫بــروز چنیــن اوضاعــی نبــود‪ .‬مســلم ًا در ســال ‪ ١٩١١‬هیچکــس انقــاب فوریــه‬
‫روســیه را پیش بینــی نمی کــرد‪ .‬علی رغــم تجربــة انقــاب ‪ ١٩٠٥‬هیچکــس‬
‫انقــاب فوریــه را پیش بینــی نمی کــرد‪ ،‬اکتبــر ‪ ١٩١٧‬کــه جــای خــود داشــت‪.‬‬
‫مثــال نزدیک تــری را در نظــر بگیریــم‪ .‬هیچکــس در ســال ‪ ١٩٧٥‬انقــاب‬
‫ایــران در ‪١٩٧٨-٧٩‬را پیش بینــی نمی کــرد‪ .‬ممکــن اســت بــا نگاهــی بــه‬
‫عقــب متوجــه شــویم کــه کــدام تضادهــای مشــخص زمینــة چنیــن تکاملــی در‬
‫اوضــاع شــدند‪ ،‬چگونــه حــدت یافتنــد و بــه انقــاب انجامیدنــد؟ بــا وجــود‬
‫ایــن‪ ،‬همیشــه مســائلی نظیــر ایــن در چشــم اندازهــای دور مشــهود نیســتند‪.‬‬
‫دقیقــ ًا بــا در نظــر داشــتن ایــن نکتــه‪ ،‬فــرض کنیــم چیــن سیاســتی دیگــر در‬
‫پیــش می گرفــت‪ ،‬فــرض کنیــم بــه جــای آن خــط مشــی کــه بــه خاطــرش‬
‫‪69‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫مبــارزه کردنــد و پیــروز هــم شــدند‪ ،‬خــط مشــی مــورد نظــر مــا بــه پیــش بــرده‬
‫می شــد‪ .‬یعنــی خــط ایجــاد توافقــات و مــراودات مشــخص ولــی تَبَعــی کــردن‬
‫آن هــا در مقابــل پیشــرفت کلــی جنبــش جهانــی و تبدیلــش بــه سیاســت و خــط‬
‫مشــی بین المللــی‪ .‬در حقیقــت حتــی محــدود کــردن و تحــت کنتــرل در آوردن‬
‫میــزان ایــن توافقــات نــه در جهــت ســازش کــه بــرای تــدارک آینــده یــا بــه‬
‫قــول لنیــن روزهــای واقع ـ ًا عظیــم و واقع ـ ًا انقالبــی بایــد می‌بــود‪ .‬فــرض کنیــم‬
‫سیاســت ایــن بــود‪ ،‬بنابرایــن بــه جــای شــرابخواری و صــرف شــام بــا شــاه ایــران‬
‫و کارهایــی از ایــن دســت کــه منتهــی بــه تیــر خــاص رویزیونیســتی بــه شــکل‬
‫هیلکوپترســواری هواکوفنــگ و شــاه دو مــاه قبــل از ســرنگونی اش شــد‪ ،‬چــه‬
‫می شــد اگــر بــرای خطــی صحیح تــر در چیــن می جنگیدنــد؟ شــاید هــم‬
‫پیــروز می شــدند‪ .‬خصوص ـ ًا بــا خطــی صحیح تــر در مــورد اوضــاع بین المللــی‪.‬‬
‫در آن موقعیــت اگــر واقعــه ای همچــون انقــاب ایــران صــورت می پذیرفــت‪،‬‬
‫فکــر کنیــد آن وقــت نیروهــای پرولتــری در ایــران کجــا قــرار می گرفتنــد؟ نــه‬
‫ایــن کــه آن هــا بــرای تقویــت خودشــان بایــد بــه چیــن اتــکا می کردنــد‪ .‬ولــی‬
‫مســلم ًا تقویــت می شــدند‪ .‬در عــوض بــا خطــی کــه در چیــن پیــاده شــد ایــن‬
‫نیروهــا جــدا ً تضعیــف شــدند‪ 1.‬چــرا کــه رابطــة چیــن بــا شــاه صرف ـ ًا بــه یــک‬
‫سلســله توافقــات مشــخص محــدود نمی شــد‪ .‬متأســفانه مقــدار زیــادی نوشــته‬
‫در مداحــی از شــاه و «برنامه هــای مترقــی»اش را بــه فارســی ترجمــه و پخــش‬
‫کردنــد‪ .‬این هــا واقعیــات عینــی هســتند‪.‬‬
‫ایــن نیــز واقعیتــی اســت کــه رویزیونیســت های شــوروی و دنباله روهــای‬

‫‪ -1‬مثــا یکــی از تبعــات سیاســت خارجــی چیــن سوسیالیســتی در قبــال رژیــم ایــران و محمدرضــا شــاه ایــن‬
‫بــود کــه نظــر مثبــت و مســاعد بــه چیــن سوسیالیســتی را در دیــد بخــش زیــادی از چــپ ایــران از جملــه در‬
‫ســازمان چریک هــای فدایــی خلــق تضعیــف کــرد و گرایشــات میان گیرانــه (سنتریســتی) و گرایــش و ســمپاتی‬
‫شــان بــه سوســیال امپریالیســم شــوروی را تقویــت کــرد‪ .‬البتــه سیاســت خارجــی چیــن تنهــا عامــل و حتــی‬
‫علــت اصلــی تقویــت چنیــن گرایشــی در ســازمان چریک هــای فدایــی خلــق نبــود و درک هــای سانتریســتی‬
‫آن هــا در قبــال انشــعاب بــزرگ دهــه ‪ 1960‬میــان مارکسیســم (بــه رهبــری مائــو) و رویزیونیســم (بــه رهبــری‬
‫شــوروی)‪ ،‬درک هــای ناسیونالیســتی و پراگماتیســتی در بدنــة تفکــر و خــط و مشــی فداییــان و همچنیــن سیاســت‬
‫رقابــت و زورآزمایــی امپریالیســم شــوروی در مقابــل بلــوک غــرب در ســطح جهانــی هــم در اتخــاذ ایــن موضــع‬
‫نقــش بــازی می کــرد‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪70‬‬

‫شــان کــه خــود در شــیلی مســئول هدایــت توده هــا بــه ســاخ خانه بودنــد‪ ،‬تنــور‬
‫را داغ دیــده و نــان را چســباندند‪ .‬تــو گویــی ایــن تمامــی نیروهــای مائوئیســتی‬
‫جهــان بودنــد کــه بایــد بــار اقدامــات چیــن در مــورد شــیلی را بــه دوش‬
‫می کشــیدند‪ .‬ایــن بخشــا بــه خاطــر دسیس ـه های بورژوایــی از جانــب نیروهــای‬
‫طرفــدار شــوروی بــود و ایــن کــه اتحــاد شــوروی در مقــام یــک نیــروی جهانــی‬
‫کــه می توانــد تأثیــر بســیاری بــر ایــن پایــه بگــذارد‪ ،‬باقــی می مانــد‪ .‬ولــی ایــن‬
‫نیــز حقیقــت دارد کــه اگــر یــک خــط مشــی روشــن علیــه قطــب رویزیونیســتی‬
‫شــوروی وجــود داشــت و مشــخصا چیــن درصــدد ایجــاد جبهــة متحــد بــا‬
‫تمامــی پینوشــه ها‪ ،‬شــاه ها و امپریالیســم آمریــکا در رأس آن هــا نبــود‪ ،‬اگــر‬
‫نیروهــای انقالبــی بــرای آن خــط مــورد نظــر مــا می جنگیدنــد‪ ،‬میــراث انقالبــیِ‬
‫بــه مراتــب بهتــری برجــا می مانــد‪ .‬نــه فقــط در شــیلی یــا ایــران بلکــه در ســطح‬
‫بین المللــی‪ ،‬حتــی اگــر نیروهــای انقالبــی در چیــن شکســت می خورردنــد‪.‬‬
‫آنچــه در محاکمــه چهــار نفــر اتفــاق افتــاد بســیار الهام بخــش بــود‪ .‬البتــه منظــور‬
‫آن هایــی هســتند کــه محکــم روی خــط انقالبــی شــان ایســتادند‪ .‬یعنــی چیانــگ‬
‫چینــگ و چانــگ چــون چیائــو و کمــک بســیاری بــه جنبــش انقالبــی بین المللــی‬
‫کردنــد‪ .‬بــا وجــود ایــن اگــر انقالبیــون بــر ســر ایــن مســائل خطــی کــه مــا بــر‬
‫آن هــا انگشــت گذاشــتیم‪ ،‬بــه گونـه ای صحیح تــر جــدال می کردنــد‪ ،‬ایــن کمــک‬
‫بــس عظمی تــر می بــود‪.‬‬
‫‪ ‬اساسـ ًا مشــکل مــا بــا خــط مــورد قبــول چینی هــا ایــن اســت کــه نمی تــوان‬
‫تجربــه و سیاســت انقــاب چیــن در یکــی از فازهــای آن‪ ،‬یعنــی فــاز انقــاب‬
‫دموکراتیــک نویــن و بــه ویــژه فــاز تبعــی جنــگ ضــد ژاپنــی را بــه کار گرفــت‬
‫و آن را کــم و بیــش بــه ســطح جهانــی و شــرایط کنونــی بســط داد‪ .‬یعنــی ایــن‬
‫کــه نقــش چیــن را مشــابه نقــش نیروهــای کمونیســتی و مناطــق پایگاهی‌شــان‬
‫در جنــگ ضــد ژاپنــی در نظــر گرفــت‪ .‬امپریالیســت های غربــی را بــه جــای‬
‫چیانکایشــک گذاشــت و اتحــاد شــوروی را در نقــش ژاپــن قــرار داد‪ .‬دلیــل‬
‫اساســی ایــن کــه شــما نمی توانیــد چنیــن کاری انجــام بدهیــد مشــخص ًا ایــن‬
‫اســت کــه یــک کشــور‪ ،‬بخــش تبعــی پروســة کلــی جهان‪ ‬اســت‪ .‬چیــزی کــه‬
‫‪71‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ممکــن اســت حداقــل بــه طــور عمــده و سراســری در یــک کشــور مشــخص‬
‫صحیــح باشــد‪ ،‬اگــر بــه ســطح سیاســت جهانــی ارتقــا داده شــود غلــط می شــود‪.‬‬
‫نــه ایــن که‪ ‬بــه طــور اتوماتیک‪ ‬غلــط شــود ولــی ممکــن اســت اشــتباه باشــد و‬
‫در ایــن مــورد چنیــن بــود‪.‬‬
‫بــرای مثــال در دوران جبهــه متحــد ضــد ژاپنــی‪ ،‬مائــو بســیار روشــن بــود و به‬
‫صراحــت گفــت وقتــی کمونیس ـت ها بــا چیانکایشــک متحــد شــدند نهایت ـ ًا بــا‬
‫قدرت هــای امپریالیســتی غربــی متحــد گشــته اند یــا بــا آن هــا بــه نوعــی ائتــاف‬
‫رســیده اند‪ .‬او بــه ویــژه بــه بریتانیــا و آمریــکا کــه چیانکایشــک وابســته بــه آن هــا‬
‫بــود‪ ،‬اشــاره کــرد‪ .‬حتــی مشــخص کــرد کــه چیانکایشــک جبهــة متحــد را بــر‬
‫هــم نخواهــد زد مگــر بــا رهنمــود امپریالیســم بریتانیــا و آمریــکا چــرا کــه نوکــر‬
‫آن هــا اســت‪ 1.‬پس اینطــور نیســت کــه مائــو در تشــخیص و ایجــاد ایــن شــکل‬
‫مشــخص جبهــة متحــد ناروشــن بــود یــا واقعیــات را پنهــان می کــرده اســت‪.‬‬
‫مســاله ارجحیــت قائــل شــدن میــان امپریالیســت ها مطــرح بــود‪ .‬می خواهــم‬
‫کمــی در مــورد یکــی از مقــاالت مائــو بحــث کنــم‪ .‬او در مقالــة دربــاره سیاســت‬
‫می گویــد الزم اســت بیــن امپریالیســم ژاپــن و متحدانــش از یــک طــرف و‬
‫امپریالیســم آمریــکا و بریتانیــا از طــرف دیگــر و همچنیــن بیــن امپریالیســم آمریــکا‬
‫و بریتانیــای امــروز و امپریالیســم بریتانیایــی کــه مدافــع «سیاســت مونیــخ در‬
‫شــرق دور» بــود و غیــره تفــاوت قائــل شــد‪ 2.‬نتیجت ًا او علنــ ًا از قائــل شــدن‬
‫چنیــن ارجحیت هایــی دفــاع می کــرد‪ .‬در شــرایط مبــارزه در چیــن ایــن مســاله‬
‫بــه عنــوان یــک جهت گیــری تاکتیکــی و حتــی مرحلـه ای بــرای سیاســت جبهــة‬
‫متحــد در یــک گام مشــخص درســت بــود‪ .‬نــه فقــط بــه ایــن دلیــلِ کوته بینانــه‬
‫و پراگماتیســتی کــه «آن هــا پیــروز شــدند‪ ،‬در نتیجــه درســت حرکــت کــرده انــد»‪.‬‬
‫بلکــه بــه ایــن دلیــل کــه ایــن حرکــت واقع ـ ًا بــه تکامــل همــه جانبــة انقــاب‬
‫چیــن و تقویــت نیروهــای مارکسیســت ـ لنینیســت و نــه تضعیــف آن هــا انجامیــد‪.‬‬
‫همانطــور کــه مائــو هــم یــک بــار گفــت ایــن امــر آمادگــی بــرای پیــروزی نهایــی‬

‫‪1- See, for example, Mao Tsetung, On Protracted War, Selected Works (MSW) (Peking: For-‬‬
‫‪eign Languages Press, 1967). Vol. 2, pp. 113-194, especially p. 130‬‬
‫‪2- See “On Policy,” MSW, Vol. 2, pp. 441-49, especially p. 443.‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪72‬‬

‫انقــاب چیــن را شــکل داد‪ .‬زیــرا عمدتـ ًا بــه شــکل صحیــح حــل شــد و اگر شــما‬
‫وضعیــت مبــارزه در خــود چیــن را در آن مقطــع نــگاه می کردیــد و شــکل های‬
‫مختلــف سیاس ـت های مشــخص و تاکتیک هــای آن را ترســیم می کردیــد‪ ،‬قائــل‬
‫شــدن چنیــن تفاوت هایــی یــک سیاســت اشــتباه نبــود‪ .‬ولــی حتــی اگــر در زمــان‬
‫مشــخص ســال های ‪ 1930‬و ‪ 1940‬شــما ایــن سیاســت را بــه ســطحی جهانــی‬
‫بســط داده و می گفتیــد کــه پرولتاریــای بین المللــی بایــد بیــن امپریالیســت ها‬
‫فــرق بگــذارد‪ ،‬یعنــی بــا برخــی از آن هــا علیــه بقیــه ائتــاف کنــد‪ ،‬ایــن خطــی‬
‫ناصحیــح بــرای جنبــش بین المللــی کمونیســتی می‌بــود‪ .‬همانطــور کــه در مــورد‬
‫کل خــط مشــی جبهــة متحــد ضدفاشیســتی در ارتبــاط بــا جنــگ جهانــی دوم‬
‫چنیــن اســت‪ .‬حتــی اگــر ایــن نــوع برخــورد کــه بــرای مبــارزه در چیــن درســت‬
‫بــود‪ ،‬بــه ســطحی جهانــی بســط و گســترش می‌یافــت و خــط مشــی و سیاسـ ِ‬
‫ـت‬
‫راهنمــا و جهت گیــری پرولتاریــای بین المللــی را شــکل مــی داد‪ ،‬خــط مشــی‬
‫غلطــی را نمایندگــی می کــرد‪.‬‬
‫ا امــکان داشــت همــان موقــع کــه سیاســت منفــرد و ایزولــه کــردن ژاپــن‬ ‫مثـ ً‬
‫در چیــن صحیــح بــود‪ ،‬بــه همــان ترتیــب کار درســت در هنــد منفــرد کــردن‬
‫امپریالیســم بریتانیــا می‌بــود‪ .‬در هنــد انگشــت نهــادن بــر روی امپریالیســم بریتانیــا‬
‫و رســیدن بــه توافقــات و مــراودات تاکتیکــی بــا نیروهایــی کــه احتمــاال منافــع‬
‫ا درســت باشــد‪.‬‬ ‫امپریالیســم ژاپــن را نمایندگــی می کردنــد‪ ،‬ممکــن بــود کامــ ً‬
‫ولــی می بینیــد‪ ،‬چنیــن کاری مجــاز نبــود‪ .‬اگــر حتــی در جنــگ دوم جهانــی در‬
‫آمریــکای التیــن ســعی می کردیــد چنیــن کنیــد‪ ،‬اگــر روی امپریالیســم آمریــکا‬
‫بــه عنــوان دشــمن عمــده انگشــت می گذاشــتید یــک نــازی طرفــدار فاشیســت‬
‫و از ایــن قبیــل بودیــد‪ .‬منظــورم ایــن اســت کــه مســاله تــا چــه حــد بــد درک‬
‫شــده بــود‪ .‬ولــی بــه محــض ایــن کــه می گفتیــد در چیــن می تــوان ژاپــن را‬
‫ایزولــه کــرد‪ ،‬در حالــی کــه ممکــن اســت در هنــد طــرف دیگــر یعنــی امپریالیســم‬
‫بریتانیــا و متحدانــش را بایــد آمــاج قــرار داد‪ ،‬دیگــر چارچــوب و الگویــی را کــه‬
‫بــر پایــه لــزوم ایزولــه و منفــرد کــردن یــک دشــمن عمــده در کل مبــارزه جهانــی‬
‫قــرار گرفتــه بــود‪ ،‬در هــم شکســته بودیــد‪ .‬یــا ایــن کــه ابعــاد آن چارچــوب را‬
‫‪73‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بیــش از آنچــه بــود‪ ،‬گســترش داده بودیــد‪ .‬بــه ایــن شــکل کــه در کشــورهای‬
‫متفــاوت می تــوان توافقــات تاکتیکــی و مانورهــا و حرکت هــای ویــژه انجــام‬
‫داد ولــی نمی تــوان آن را بــه شــکلی مکانیکــی و مســتقیم گســترش داد و پایـه ای‬
‫بــرای سیاســت جهانــی قــرار داد‪.‬‬
‫حــال بــه مســاله ای کلی‌تــر بــاز می گریــم‪ .‬ایــن کــه جهت گیــری کلــی‬
‫پرولتاریــای بین المللــی چه‪ ‬باید‪ ‬می بــود؟ فکــر می کنــم جهت گیــری مــا بــه‬
‫ا از کتــاب اصــول لنینیســم اســتالین خوانــدم‪.‬‬ ‫طــور عــام همانــی باشــد کــه قب ـ ً‬
‫دوبــاره بــه ایــن مطلــب بــاز می گــرم ولــی عمومــ ًا محتــوای آنچــه بایــد در‬
‫جســتجویش باشــیم در ایجــاد جبهه هــای جهانــی از مبــارزه انقالبــی علیــه‬
‫امپریالیســم نهفتــه اســت‪ .‬جبهه هایــی کــه اساســ ًا از اتحــاد نیروهــای انقالبــی‬
‫پرولتاریــا در کشــورهای پیشــرفته بــا مبــارزات انقالبــی ملــی آزادی‌بخــش علیــه‬
‫امپریالیســم‪ ،‬بــه عنــوان پلــة اول ولــی پل هــای کــه نمی تــوان اراده‌گرایانــه از‬
‫رویــش پریــد‪ ،‬در کشــورهای مســتعمره و وابســته تشــکیل می شــود‪.‬‬
‫ایــن اســت جهت گیــری اساســی اســتراتژیکی کــه بایــد در برخــورد کلــی‬
‫راهنمای‌مــان باشــد‪ .‬جبهه هــای علیــه امپریالیســم و سیســتم امپریالیســتی‪ .‬البتــه‬
‫بحــث می شــود کــه مقاطــع مشــخص مبــارزه ویژگی هایــی دارد و الزم اســت‬
‫کــه ایــن ویژگی هــا در فرمولــه کــردن سیاســت های مشــخص تر بــه حســاب‬
‫آینــد‪ .‬امــا واقعیــت ایــن اســت کــه از این بحــث سوءاســتفاده و بــرای پیشــنهادات‬
‫نادرســت اســتفاده شــده اســت‪ .‬مشــکلی کــه هــم اکنــون بــه آن اشــاره کــردم پایــه‬
‫و اســاس قــرار گرفتــن بحــث فوق الذکــر یعنــی منفــرد و مشــخص کــردن ایــن‬
‫یــا آن بلــوک امپریالیســتی بــه دلیــل خطرناکتــر و دشــمن‌تر بودنــش در مرحلــه‬
‫مشــخص اســت‪.‬‬
‫اینجــا می خواهــم بــه مقالــه مائــو یعنــی دربــاره سیاســت برگــردم‪ .‬زیــرا بــاز‬
‫ـت پیــش گذاشــته شــده در ســال ‪ 1940‬بســیار اهمیــت‬ ‫هــم جهت گیــری و سیاسـ ِ‬
‫داشــته و بــرای چیــن عموم ـ ًا صحیــح بــود‪ .‬در حالــی کــه کوشــش بــرای بســط‬
‫آن در مقیاســی جهانــی بــه عنــوان یــک اســتراتژی بین المللــی لزومــ ًا صحیــح‬
‫نیســت‪ .‬بــرای مثــال بــه خاطــر دارم کــه در خبرنامــه پکــن‪ ،‬فکــر می کنــم ســال‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪74‬‬

‫‪ ،١٩٧٢‬مقالـه ای بــا تیتــری شــبیه در مــورد مطالعــة دربــاره سیاســت صــدر مائــو‬
‫وجــود داشــت‪ .‬آنچــه را کــه ایــن مقالــه بــه طــور آشــکار مطــرح می کــرد ایــن‬
‫بــود مــا اکنــون می خواهیــم همــان خــط مشــی را در مبــارزة جهانــی بــه کار‬
‫ـت تبدیــل شــدن بــه ضــد خــود آغــاز شــد‪ .‬یعنــی‬‫بگیریــم‪ .‬و از همیــن جــا حرکـ ِ‬
‫مطالــب مشــخصی کــه زمــان نگارش شــان توســط مائــو صحیــح بودنــد‪ ،‬رفتنــد‬
‫تــا بــه عنــوان یــک خــط راهنمــای عمومــی جنبــش بین المللــی طــرح شــوند‪.‬‬
‫حتــی چنــان پیشــنهاداتی در مقالــه دربــاره سیاســت واقعـ ًا وجــود داشــت‪ .‬امــا این‬
‫امــر در تمــام دورانــی کــه بــرای جبهــة متحــد ضــد شــوروی در ســال های‪١٩٧٠‬‬
‫کار می شــد‪ ،‬بیــش از پیــش جنبــة اِشــکال بــه خــود گرفــت و عمیق‌‪‎‬تــر شــد‪.‬‬
‫فکــر می کنــم در ارتبــاط بــا ایــن مطلــب بایــد مشــخص ًا بــه فرمول بنــدی زیــر‬
‫رجــوع کنیــم‪ .‬یعنــی همــان اصلــی کــه مائــو راهنمــای تاکتیک‌شــان می خوانــد‪:‬‬
‫«بــه کارگیــری تضادهــا‪ ،‬جلــب عــدة وســیع‪ ،‬مخالفــت بــا عــدة قلیــل و تــار و‬
‫مــار کــردن دشــمنان یکــی پــس از دیگری‪ 1».‬بــاز هــم تکــرار می کنــم چگونگــی‬
‫برخــورد آن هــا بــه مســاله جبهــة واحــد ضــد ژاپنــی بــه ویــژه در آن مرحلــه از‬
‫مبــارزه اشــتباه نبــوده و در واقــع امــری بــا اهمیــت و راهنمــای پیشــرفت انقــاب‬
‫در چیــن و بعــد از آن مرحلــه بــود‪ .‬ولــی فکــر نمی کنــم تبدیــل آن بــه یــک‬
‫اصــل عــام صحیــح باشــد‪.‬‬
‫ـب اســتفاده از تضادهــا و شکســت دادن دشــمنان یکــی‬ ‫بیاییــد بــه اصــل مطالـ ِ‬
‫پــس از دیگــری بپردازیــم‪ .‬اینطــور بــه نظــرم می رســد کــه بــرای درک صحیــح‬
‫بایــد دانســت چنیــن سیاســتی را ضرورت هــا و الزامــات تحمیــل کرده انــد‪ .‬حتــی‬
‫آنجــا کــه ایــن سیاســت صحیــح اســت‪ ،‬بــه وســیله ضرورت هــا و رابطــة واقعــی‬
‫نیروهــا‪ 2‬در یــک زمــان معیــن تحمیــل شــده اســت‪ .‬اگــر رابطــة مــورد بحــث‬
‫در شــرایط مشــخص حرکــت و تکاملــش و نــه بــه عنــوان مقول ـه ای متحجــر و‬
‫منجمــد‪ ،‬درک شــود‪ .‬اگــر بــه خاطــر رابطــة نیروهــا در یــک زمــان معیــن شــما‬
‫بــا لــزوم اســتفاده از تضادهــای بیــن دشــمنان‌تان بــه خاطــر شکســت دادن آن هــا‬
‫یکــی پــس از دیگــری روبـه رو شــدید‪ ،‬مســالة قابــل قبــول اســت‪ .‬ممکــن اســت‬
‫‪1- See “On Policy,” MSW, Vol. 2, p. 443-44‬‬
‫‪ -2‬این عبارت کاربردی رویزیونیستی دارد ولی می تواند از زاویه صحیح نیز به کار گرفته شود‬
‫‪75‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫ا صحیــح باشــد‪ .‬ولــی اگــر از آن‪ ،‬اصلــی عــام ســاخته شــود‪ ،‬بــه طــور‬ ‫کامــ ً‬
‫ا در برخــورد بــه جنــگ اول جهانــی بــدل‬ ‫اتوماتیــک بــه بحــث مخالــف لنیــن مثـ ً‬
‫می شــود‪ .‬لنیــن مرتبـ ًا اصــرار داشــت از پاســخ بــه ایــن کــه پیــروزی کــدام بلــوک‬
‫امپریالیســتی در جنــگ حاضــر بــرای پرولتاریــای بین المللــی بهتــر اســت‪ ،‬امتنــاع‬
‫خواهــد کــرد‪ .‬انــگار لنیــن در اینجــا بــه کارگیــری ناجــور اصــل «زد ِن دشــمنان‬
‫یکــی پــس از دیگــری» را مســخره می کنــد‪ .‬لنیــن گفــت «مــا فقــط می توانیــم‬
‫بگوییــم کــه در هــر دو صــورت بدتــر خواهــد شــد»‪ 1.‬در اینجــا می بینیــد لنیــن‬
‫ا ضــد دیالکتیکــی بــه نظــر می رســد‪ .‬تقریبــ ًا بــه نظــر می آیــد کــه لنیــن‬ ‫کامــ ً‬
‫ســاختن یــک اصــل از گرایــش یکــی پــس از دیگــری شکســت دادن دشــمنان‬
‫را یــا بــه طــور مشــخص‌تر کوشــش در بــه کارگیــری آن در مقیاســی جهانــی را‬
‫اســتهزا می کنــد‪ .‬در جنــگ اول جهانــی بــرای پرولتاریــای بین المللــی بــه مثابــه‬
‫یــک کل واحــد‪ ،‬بــه روش ـن ترین وجهــی درســت‪ ‬نبود‪ ‬که یــک دشــمن را جــدا‬
‫ســاخته و ســعی در جهــت دادن تمامــی تالش هایــش بــه ســمت نابــودی ایــن‬
‫دشــمن کنــد‪ .‬و بعــد بــه همیــن ترتیــب بــا دشــمن بعــدی تســویه حســاب کنــد‬
‫و الی آخــر‪ .‬در عــوض پرولتاریــا دقیقـ ًا بــا در نظــر گرفتــن موقعیــت خــود‪ ،‬بایــد‬
‫بــه طــور مســتقیم نــوک پیــکان را عمدتـ ًا بــه طــرف طبقــه حاکمــة موجــود نشــانه‬
‫بــرود‪ ،‬امــا در نقشــه و بســتر بین المللــی جهــت شکســت و ســرنگونی تمــام‬
‫ارتجــاع و امپریالیســم فعالیــت کنــد‪ .‬ایــن خطــی اســت کــه لنیــن بــه خاطــرش‬
‫جنگیــد و آن را بــه کار بســت‪ .‬بــه عبــارت دیگــر بــرای لنیــن روشــن بــود‬
‫کــه انترناسیونالیســم یعنــی تــاش پرولتاریــای روس در بهره گیــری از جنــگ‪،‬‬
‫تضعیــف طبقــه حاکمــه‪ ،‬ســرنگونی امپریالیســم و بــورژوازی روس و در همــان‬
‫هنــگام هدایــت پرولتاریــای آلمــان جهــت انجــام همیــن اعمــال درارتبــاط بــا‬
‫بــورژوازی آلمــان‪ ،‬پرولتاریــای انگلیــس درارتبــاط بــا بــورژوازی انگلیــس و‬
‫الی آخــر‪ .‬یعنــی ایــن اقدامــات بــه جــای ایــن کــه همگــی یــک قــدرت یــا بلــوک‬
‫امپریالیســتی را جــدا ســاخته و تمــام نیروی‌شــان را علیــه آن بــه کار اندازنــد‪.‬‬
‫مــن فکــر می کنــم برخــورد لنیــن نــه تنهــا بــه عنــوان سیاســتی مشــخص‬
‫‪1- See, for example, “Under a False Flag,” LCW, Vol. 21, pp. 137-57.‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪76‬‬

‫در ارتبــاط بــا جنــگ اول جهانــی صحیــح بــود بلکــه بــه مثابــه جهت گیــری‬
‫عمومــی اســتراتژیک بــرای پرولتاریــای بین المللــی نیــز درســت اســت‪ .‬مســلم ًا‬
‫ا او فکر‬ ‫لنیــن شــرایط تاکتیکــی مشــخص را در آن میــان نادیــده نگرفتــه بــود‪ .‬مثـ ً‬
‫ا درســت اســت کــه از ضعــف انگلیــس بــرای‬ ‫می کــرد بــرای ایرلندی هــا کام ـ ً‬
‫جنگیــدن عمدتـ ًا علیــه انگلیــس بهــره بگیرنــد‪ .‬حتــی اگــر مناســبات مشــخص یــا‬
‫معامالتــی از جملــه خریــد اســلحه بــا آلمــان و امثالهــم داشــته باشــند‪ .‬لنیــن بــه‬
‫هیــچ وجــه بــه چنیــن کاری انتقــاد نمی کــرد‪ .‬بــه نظــر او چنیــن کاری از جانــب‬
‫آن هــا صحیــح بــود‪ .‬بــا وجــود ایــن اگــر آن هــا از ایــن سیاســت‪ ،‬یــک اصــل‬
‫بیــرون کشــیده و می گفتنــد بــه «خاطــر احتیاجــات ایرلنــد همگــی بایــد علیــه‬
‫انگلیــس متحــد شــوند» بــه نظــر لنیــن آن هــا زیــاده‌روی کــرده و امــور را بــه ضــد‬
‫خــود بــدل کرده‪  ‬بودنــد‪ .‬و در ایــن مــورد حــق بــا لنیــن بــود‪ .‬مــورد مشــابه‬
‫دیگــری وجــود دارد‪ .‬بــی دلیــل نبــود کــه لنیــن را جاســوس آلمــان می خواندنــد‪.‬‬
‫منظــورم ایــن اســت کــه او در مــورد چگونگــی خــروج از روســیه و نظایــر آن‬
‫بــا آلمــان بــه توافقاتــی رســیده بــود‪ .‬لنیــن مأمــور آلمــان نبــود امــا می دانســت‬
‫چگونــه بایــد از تضادهــا بهــره بجویــد‪ .‬نکتــه اینجــا اســت کــه او ایــن بهره جویــی‬
‫ـط کلی‪ ،‬اســتراتژی و سیاســت جداســازی و شکســت دادن دشــمنان‬ ‫را بــه یــک خـ ِ‬
‫یکــی پــس از دیگــری در مقیاســی بین المللــی تکامــل نــداد‪ .‬دقیقـ ًا مثــال پیشــین‬
‫برخــورد صحیح تــری را عرضــه می کــرد‪ .‬یعنــی آن سیاســت چینی هــا کــه‬
‫می گفــت «در جریــان جنــگ عمدت ًا‪  ‬علیــه ژاپــن» در کشــور همســایه چیــن‬
‫یعنــی هنــد می بایســت بــه شــکل «عمــده ایــن اســت کــه علیــه امپریالیســم‬
‫بریتانیــا جنگیــد» فرمولــه می شــد‪ .‬ایــن نشــان می دهــد کــه جداســازی یــک‬
‫دشــمن و غلبــه بــر آن و ســپس حرکــت بــرای غلبــه بــر دشــمن بعــدی خصوصـ ًا‬
‫در ســطح جهــان‪ ،‬بــه هیــچ عنــوان یــک اصــل اســتراتژیک صحیــح نیســت‪ .‬مــن‬
‫ایــن مســاله را جــای دیگــری بــا مثــا ِل دعــوای خیابانــی طــرح کــردم‪ .‬خــود را‬
‫در وضعیتــی تصویــر کنیــد کــه پنــج نفــر آماده انــد تــا بــه شــما یــورش برنــد و‬
‫بعــد از یــک ارزیابــی شــما می گوییــد مــن از پــس هــر پنــج نفــر برنمی آیــم‪،‬‬
‫پــس بهتــر اســت از بعضــی تضادهــا اســتفاده کــرده یــک یــا دو نفــر را جــدا کنــم‬
‫و بــا آن هــا طــرف شــوم‪ .‬ضمنـ ًا ســعی کنــم بقیــه را خنثــی کــرده و حتــی موقتـ ًا‬
‫‪77‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بــه طــرف خــودم جلــب کنــم‪ .‬خُ ــب ممکــن اســت شــما بــه چنیــن کاری مجبــور‬
‫شــوید‪ .‬ولــی ایــن هــم امــکان دارد کــه از وضعیــت چنیــن جمع بنــدی کــرده‬
‫بگوییــد‪« :‬ببیــن مــن االن می توانــم بــا هــر پنــج نفرشــان طــرف شــوم»‪ .‬هیــچ‬
‫نکتــه مثبتــی در هیچکــدام شــان وجــود نــدارد‪ .‬پــس کار مــن فقــط بــه خــاک‬
‫مالیــدن پــوزه همــه آن هــا اســت و ایــن کار غیــر از خــود مــن بــرای بقیــه هــم‬
‫بهتــر اســت‪ .‬ممکــن اســت وضعیــت اَشــکال مختلفــی بــه خــود بگیــرد‪ .‬در یــک‬
‫مــورد ایــن سیاســت و در مــورد دیگــر سیاســت دیگــری صحیــح خواهــد بــود‪.‬‬
‫در واقــع ایــن مســاله بــه نوعــی در انقــاب چیــن نیــز رخ داد‪ .‬هنگامــی کــه در‬
‫ا بعــد‬ ‫دوره هــای مختلــف آن هــا یــک بلــوک امپریالیســتی را جــدا ســاختند‪ .‬مث ـ ً‬
‫از جنــگ دوم جهانــی آن هــا عمدت ـ ًا بــا امپریالیســم آمریــکا جنگیدنــد ولــی وارد‬
‫اتحــاد بــا ســایر امپریالیس ـت ها نشــدند‪ .‬چــرا کــه پایــه ایــن کار واقع ـ ًا وجــود‬
‫نداشــت‪ .‬بــه خاطــر ماهیــت بلــوک آمریــکا در آن زمــان‪ ،‬ایــن کار واقع بینانــه‬
‫هــم نبــود‪ .‬نکتــه در مســاله ضــرورت و آزادی و رابطــه دیالکتیکــی بیــن آن هــا‬
‫اســت‪ .‬مســاله اصــل و سیاســت کلــی شکســت دادن یــک بــه یــک دشــمنان‬
‫ا اردوگاه سوسیالیســتی واقعـ ًا محکــم و قــوی شــده بــود‬ ‫مطــرح نیســت‪ .‬اگــر مثـ ً‬
‫و بــه صــورت اردوگاه سوسیالیســتی در دهــه ‪ ٥٠‬و بعــد از آن تکامــل می یافــت‪،‬‬
‫فکــر می کنــم بــه لحــاظ تحلیلــی امــکان حملــه امپریالیس ـت ها بــه ایــن اردوگاه‬
‫احتمــاالً حــدود دهــه ‪ 1960‬وجــود داشــت‪ .‬احتمــال ایــن کــه آن هــا بــه چنیــن‬
‫کاری مجبــور شــوند کــم نبــود‪ .‬خُ ــب ممکــن اســت بــرای اردوگاه سوسیالیســتی‬
‫ســعی در شــکاف انداختــن درون امپریالیس ـت ها صحیــح می‌بــود و شــاید بهتــر‬
‫بــود گفتــه می شــد «بســیار خُ ــب ایــن هــم برخــورد نهایــی‪ ،‬بگــرد تــا بگردیــم‪.‬‬
‫شــما می خواهیــد بــه اردوگاه سوسیالیســتی حملــه کنیــد پــس تقریبـ ًا زمــان نبــرد‬
‫نهایــی فــرا رســیده و اگــر ایــن نبــرد تحقــق یابــد دیگــر امپریالیســم چندانــی‬
‫در جهــان باقــی نخواهــد مانــد»‪ .‬نمی خواهــم بگویــم کــه ایــن سیاســت لزوم ـ ًا‬
‫سیاســت صحیح تــری اســت‪ .‬ایــن بــه تجزیــه و تحلیــل از وضعیــت بســتگی دارد‪.‬‬
‫ولــی مســلم ًا نمی تــوان گفــت اصــل ایــن اســت کــه یــک اردوگاه سوسیالیســتی‬
‫در مواجهــه بــا ایــن وضعیــت‪ ،‬اگــر از منافــع پرولتاریــای بین المللــی حرکــت‬
‫کنــد‪ ،‬بایــد بــه طــور مشــخص کمــپ دشــمن را تقســیم کــرده و بــا دشــمنان یــک‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪78‬‬

‫بــه یــک مبــارزه کنــد‪.‬‬

‫برگردیــم بــه وضعیــت حاضــر‪ ،‬مــن فکــر می کنــم ایــن مســاله کــه جبهــة‬
‫جهانــی مبــارزه انقالبــی از دو جریــان اساســی تشــکیل یافتــه یــک اصــل کلــی‬
‫اســت‪ .‬بــه عبــارت دیگــر مبــارزه انقالبــی جهانــی متحدالشــکل نیســت‪ .‬اینگونــه‬
‫نیســت کــه در هــر کجــای جهــان پرولتاریــا علیــه بــورژوازی مبــارزه می کنــد‪ .‬یــا‬
‫ا اشــاره کــردم توده هــای خلــق در تمامــی دنیــا بــا یــک‬‫حتــی همانطــور کــه قبـ ً‬
‫امپریالیســم و یــا یــک بــورژوازی می جنگنــد‪ .‬در کشــورهای متفــاوت‪ ،‬شــرایط‬
‫متفــاوت‪ ،‬ویژگی هــای متفــاوت و الزامــات تاکتیکــی متفاوتــی وجــود دارد‪.‬‬
‫ایــن مســاله نــه تنهــا در کشــورهای مختلــف بلکــه در مراحــل گوناگــون درون‬
‫آن هــا نیــز صــدق می کنــد‪ .‬ولــی همزمــان دو جریــا ِن عمــده در جنبــش انقالبــی‬
‫جهانــی در ایــن عصــر موجــود اســت‪ :‬انقــاب پرولتاریایــی ـ سوسیالیســتی در‬
‫کشــورهای پیشــرفته و مبــارزه دمکراتیــک ضــد امپریالیســتی (دمکراتیــک نویــن)‬
‫در مســتعمرات و کشــورهای وابســته‪ .‬ایــن مبــارزه اخیــر یعنــی دمکراتیــک نویــن‬
‫هــم در کشــورهای مختلــف‪ ،‬ویژگی هــای خــاص خــودش را دارد‪ .‬امــا بــه طــور‬
‫کلــی جریانــی عمومــی را در جنبــش انقالبــی جهانــی تشــکیل می دهــد و وقتــی‬
‫کــه پرولتاریــا بــه خاطــر شــرایط مشــخص کشــوری و جهانــی قــادر بــه کســب‬
‫رهبــری باشــد (چیــزی کــه تضمیــن شــده نیســت ولــی امــکان دارد) مبــارزه نــه‬
‫فقــط بخشــی عمومــی از جنبــش انقالبــی جهانــی علیــه امپریالیســم می شــود‬
‫بلکــه قــادر اســت در یــک کشــور مشــخص بــه ســوی سوسیالیســم پیشــروی‬
‫کنــد‪ .‬بنابرایــن بــه معنــای کلــی‪ ،‬مبــارزة ضــد امپریالیســتی در کشــورهای‬
‫مســتعمراتی بخشــی از جبهــه عمومــی جهانــیِ مبــارزه انقالبــی علیــه امپریالیســم‬
‫بــوده و باالتــر از آن‪ ،‬وقتــی کــه پرولتاریــا قــادر بــه کســب رهبــری باشــد ایــن‬
‫مبــارزه می توانــد تــا ســطح سوسیالیســتی پیــش رفتــه و مســتقیم ًا و بــه ســرعت‬
‫بــه بخشــی از انقــاب سوسیالیســتی ـ پرولتــری در جهــان بــدل شــود‪.‬‬
‫ایــن جهت گیــری عمومــی و کلــی مــا اســت‪ .‬جهت گیــری مشــخص مــا در‬
‫مبــارزه بین المللــی چــه بایــد باشــد؟ برخــورد اســتراتژیک و تاکتیکــی صحیــح‬
‫مــا در وضعیــت فعلــی چگونــه بایــد باشــد؟ ایــن قضیــه را بایــد بــا برهــان خُ لــف‬
‫‪79‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫بررســی کــرد‪ .‬یعنــی بــا برخــورد بــه نظریــات نادرســتی کــه در ایــن مــوارد ابــراز‬
‫می شــود‪ .‬قبــل از ایــن کــه مســتقیم ًا بــه ایــن مســاله بپردازیــم فکــر می کنــم‬
‫بحــث و انتقــاد در مــورد ایــن ایــده کــه جهت گیــری اســتراتژیک مــا بایــد جبهــة‬
‫متحــد نــه فقــط علیــه شــوروی یــا آمریــکا بــه تنهایــی‪ ،‬بلکــه علیــه دو ابرقــدرت‬
‫باشــد‪ ،‬حائــز اهمیــت اســت‪ .‬ایــن خــط مشــی بــه وســیله نیروهــای مختلــف‬
‫از جملــه مارکسیســت ـ لنینیســت های کــه بــه شــدت مخالــف رویزیونیســم‬
‫روســی و چینــی و نقش ـه های این هــا بــرای صف بنــدی نیروهــا علیــه ایــن یــا‬
‫آن ابرقــدرت امپریالیســتی هســتند‪َ ،‬ع َلــم شــده اســت‪ .‬بــه طــور مشــخص‌تر ایــن‬
‫خــط مشــی جبهــة متحــد علیــه دو ابرقــدرت‪ ،‬اغلــب بــه عنــوان بــه کارگیــری‬
‫صحیــح سیاسـت ها و اصــول مائــو‪ ،‬امــروزه در مخالفــت بــا تئــوری رویزیونیســتی‬
‫«ســه جهــان» چینی هــا مطــرح می شــود‪ .‬بحــث می کننــد کــه ایــراد تئــوری‬
‫ســه جهــان در ایــن اســت کــه ایــن تئــوری درصــدد ائتــاف بــا یــک بلــوک از‬
‫امپریالیسـت ها علیــه دیگــری اســت‪ ،‬در صورتــی کــه مــا بــه جبهــة متحــد علیــه‬
‫دو ابرقــدرت نیــاز داریــم‪ .‬ایــن خــط بــا ایــن واقعیــت کــه تمامــی امپریالیسـت ها‬
‫ماهیتــ ًا یکســانند‪ ،‬توافــق دارد‪ .‬ولــی معتقــد اســت کــه نقــش آن هــا در جهــان‬
‫امــروز مشــابه نبــوده و در نتیجــه بایــد دو ابرقــدرت را جــدا کــرده و بــه عنــوان‬
‫کانــون عمــدة مبارزاتمــان هــدف بگیریــم‪ .‬ایــن واقعیتــی اســت کــه امــروزه در‬
‫جهــان‪ ،‬حتــی در ارتبــاط بــا دو بلــوک امپریالیســتی‪ ،‬نقــش همــه امپریالیس ـت ها‬
‫یکســان نیســت‪ .‬بــه طــور مشــخص از طــرف آمریــکا و شــوروی نقشــی کیفیت ـ ًا‬
‫متفــاوت در عمــل بــازی می شــود‪ .‬دقــت کنیــد نــه یــک ماهیــت کیفیتـ ًا متفــاوت‪،‬‬
‫بلکــه نقشــی کیفیتـ ًا متفــاوت‪ .‬یعنــی در مقایســه بــا ســایر دولت هــای امپریالیســتی‬
‫در ارتبــاط بــا وقایــع جهانــی و بلوک هــای مربوطه شــان‪ .‬ایــن خــط بــر همیــن‬
‫مبنــا ســعی دارد بگویــد کــه آمریــکا و شــوروی را جــدا کنیــم و آن هــا را هــدف‬
‫جبهــة متحــد از مبــارزه جهانــی قــرار دهیــم‪ .‬اینطــور مواقــع چنیــن بــه نظــرم‬
‫می آیــد کــه دو مســاله در اثبــات نادرســتی ایــن مطالــب مطــرح اســت‪.‬‬
‫اول ایــن کــه منطــق ایــن موضــع‪ ،‬شــما را قبــل از هرچیــز بــه گفتــن ایــن‬
‫می کشــاند کــه «ســایر امپریالیســت ها واقعــ ًا دشــمن نیســتند»‪ .‬در غیــر ایــن‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪80‬‬

‫صــورت گفتــن ایــن کــه بایــد ایــن دو ابرقــدرت را بــه عنــوان دشــمن عمــده و‬
‫هــدف عمــده مبــارزه جــدا کــرد‪ ،‬هیــچ معنــی علمی و مشــخصی نــدارد‪ .‬زیــرا اگر‬
‫شــما بــر ایــن باشــید کــه در راه ســاختنِ جبهــة متحــدی علیــه دو ابرقــدرت تالش‬
‫کنیــد‪ ،‬پــس چــرا نیروهــا را تــا جایــی کــه ممکــن اســت وســیع ًا متحــد نکنیــد؟ و‬
‫اگــر بــر ایــن باوریــد کــه بایــد دو ابرقــدرت را جــدا کــرد و شــیوه مائــو را بــه کار‬
‫بســت‪ ،‬خُ ــب مائــو بــا کســانی متحــد شــد کــه مســلم ًا متوجــه ماهیــت ارتجاعــی‬
‫شــان بــود‪ .‬از جملــه چیانکایشــک و امپریالیســم آمریــکا و بریتانیــا‪ .‬و ایــن اتحــاد‬
‫دقیقـ ًا بــر مبنــای جــدا کــردن ژاپــن بــه عنــوان دشــمن عمــده صــورت پذیرفــت‪.‬‬
‫بــاز هــم فکــر نمی کنــم کــه مائــو در آن موقعیــت اشــتباه کــرد‪ .‬ولــی در ایــن‬
‫برخــورد‪ ،‬منطقــی مشــخص و همســازی مشــخصی موجــود اســت‪ .‬در وضعیــت‬
‫کنونــی جهــان‪ ،‬وقتــی بگوییــد دو ابرقــدرت دشــمنان عمده‌انــد‪ ،‬بــرای حفــظ آن‬
‫همســازی بایــد درصــدد اتحــاد بــا امپریالیس ـت های کوچکتــر‪ ،‬حداقــل در پــی‬
‫آن نــوع اتحــاد محــدودی کــه مائــو بــا چیانکایشــک علیــه ژاپــن داشــت‪ ،‬باشــید‪.‬‬
‫کمونیس ـت های چینــی واقع ـ ًا بــه طــور مشــخص آنقدرهــا هــم بــا چیانکایشــک‬
‫متحــد نشــدند‪ .‬در واقــع اغلــب اوقــات بــا او می جنگیدنــد‪ .‬ولــی سیاســت جبهــه‬
‫متحــد علیــه ژاپــن بــه ایــن معنــی بــود کــه آن هــا دیگــر درصــدد ســرنگونی‬
‫چیانکایشــک برنیامــده از برخوردهــای آنتاگونیســتی بــا نیروهــای وی اجتنــاب‬
‫می کردنــد‪ .‬حتــی هنگامــی کــه او مبتکــر و محــرک چنیــن برخوردهایــی بــود‪،‬‬
‫آن هــا ســعی در متوقــف کردن‌شــان و جلوگیــری از گســترش برخوردهــا داشــتند‪.‬‬
‫بــه نظــر مــن در مقــام مقایســه‪ ،‬بــه خاطــر ســمت دهیِ بیشــترین نیــرو علیــه دو‬
‫ا عــدم کوشــش و ممانعــت از تکامــل‬ ‫ابرقــدرت‪ ،‬بخشــی از کار شــما بایــد عمـ ً‬
‫مبــارزه در جهــت ســرنگونی امپریالیســت های کوچکتــر و نیروهــای ارتجاعــی‬
‫جهــان باشــد‪ .‬تــا ایــن وســیع ترین اتحــاد ممکــن علیــه دو ابرقــدرت شــکاف‬
‫برنــدارد‪ .‬غلــط بــودن برخــورد بــه نظــر مــن اینجــا روشــن می شــود و در تمــام‬
‫کشــورهای کاپیتالیســتی و امپریالیســتی کوچکتــر چنیــن برخــوردی شــما را دیــر‬
‫یــا زود بــه موضعــی سوســیال شوونیســتی یعنــی موضــع اتحــاد بــا بــورژوازی‬
‫ســوق می دهــد‪ .‬ایــن یعنــی ســقوط مســتقیم بــه دامــن بــورژوازی اروپــا‪ .‬همــان‬
‫بورژوازیــای کــه دقیقــ ًا احتیاجــات خــود را ترســیم نمــوده اســت‪ .‬احتیاجات‪،‬‬
‫‪81‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫جهــت ورود بــه جنگــی بــر ســر تقســیم مجــدد جهــان‪ ،‬بــه مثابــه امــری کــه‬
‫بــا کارهــا و اقدامــات دو ابرقــدرت شــوروی و آمریــکا بــه آن هــا تحمیــل شــده‬
‫اســت‪ .‬بــه ایــن ترتیــب شــما خواســته یــا ناخواســته مســتقیم ًا بــه دامــن آن هــا‬
‫افتــاده و سوســیال شوونیســم و شوونیســم بــدون پوشــش سوسیالیســتی اش را‬
‫تقویــت خواهیــد کــرد‪.‬‬
‫دوم اینکــه چنیــن بــه نظــر می رســد کــه منطــق واقعــی خــط مشــی جبهــة‬
‫متحــد علیــه دو ابرقــدرت‪ ،‬دیــر یــا زود شــما را بــه جایــی می کشــاند کــه فقــط‬
‫یکــی از ایــن دو را بــه عنــوان دشــمن عمــده مشــخص کنیــد‪ .‬زیــرا وقتــی شــما‬
‫شــروع بــه جداســازی دشــمن کردیــد‪ ،‬چــرا کار را فقــط بــا جــدا کــردن دو‬
‫ابرقــدرت متوقــف کنیــد؟ اصــل تضــاد بــه شــما می گویــد کــه ایــن دو ابرقــدرت‬
‫ا مشــابه هــم باشــند‪ .‬بنابرایــن شــما‬ ‫بــا یکدیگــر در تضادنــد و نمی تواننــد کام ـ ً‬
‫بایــد یکــی از ایــن دو را بــه عنــوان دشــمن عمــده مشــخص کنیــد‪ .‬اگــر چنیــن‬
‫راهــی را در پیــش بگیریــد‪ ،‬ایــن منطــق شــما را بــه همــان موضعــی برمی گردانــد‬
‫کــه در مخالفــت بــا آن بحث‌تــان را شــروع کــرده بودیــد‪ .‬مــن معتقــدم لنیــن وقتی‬
‫کــه اعــام کــرد از نقطه نظــر پرولتاریــای بین المللــی مــا می گوییــم پیــروزی‬
‫هــر دو طــرف بدتــر خواهــد بــود و هــر دو ائتــاف امپریالیســتی بدترنــد‪ ،‬بیــش‬
‫از هــر کســی در خــط ماتریالیســتی دیالکتیکــی حرکــت می کــرد‪ .‬بــه عبــارت‬
‫دیگــر هیــچ چیــزی بــرای انتخــاب بیــن بلوک هــای امپریالیســتی وجــود نــدارد‪.‬‬
‫در واقــع نــه فقــط بــه عنــوان یــک قانــون مجــرد عــام بلکــه در واقعیــت مشــخص‬
‫امــروز‪ ،‬هیــچ پایــه و هیــچ صحتــی در کار نیســت تــا درصــدد دســت کشــیدن‪،‬‬
‫خنثــی ســاختن یــا کاهــش مبــارزه علیــه هــر یــک از دولت هــای امپریالیســتی‬
‫یــا هــر نیــروی ارتجاعــی وابســته بــه آن هــا برآییــم‪ .‬ایــن مســاله بــه ایــن معنــی‬
‫نیســت کــه در یک‪ ‬کشــور مشــخص‪ ‬نباید مبــارزه را علیــه ایــن یــا آن کشــور‬
‫امپریالیســتی جهــت داد و یــا حتــی از تضادهــای مشــخصی بهــره گرفــت‪ .‬چیــزی‬
‫کــه تاکنــون انجــام شــده اســت‪ .‬بلکــه بــه ایــن معنــی کــه در ســطح جهانــی و‬
‫بــه عنــوان یــک اســتراتژی کلــی بــرای پرولتاریــای بین المللــی‪ ،‬دشــمن عمــده‬
‫کمــاکان امپریالیســم و نیروهــای ارتجاعــی وابســته بــه آن هــا باقــی می مانــد و‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪82‬‬

‫نــه فقــط یــک جفــت از امپریالیســت ها‪ .‬علی رغــم ایــن واقعیــت کــه امــروز‬
‫ا نقشــی متفــاوت از ســایر امپریالیســت ها ایفــا می کننــد و‬ ‫دو ابرقــدرت عمــ ً‬
‫ایــن واقعیتــی اســت کــه بایــد بــه طــور تاکتیکــی بــه حســاب آیــد‪ ،‬ولــی نبایــد‬
‫بــه اینجــا منتهــی شــود کــه آن دو را بــه عنــوان هــدف و دشــمن عمــده انقــاب‬
‫جــدا ســازیم‪.‬‬
‫گاهــی بــه هنــگام بحــث در دفــاع از چنیــن خطــی گفتــه می شــود کــه «همــة‬
‫ایــن حرف هــا درســت‪ .‬ولــی نــگاه کنیــد بــورژوازی ســعی می کنــد در صفــوف‬
‫پرولتاریــا شــکاف بیانــدازد‪ .‬چــرا پرولتاریــا نبایــد بکوشــد کــه در صفــوف‬
‫بــورژوازی شــکاف ایجــاد کنــد؟ چــرا مــا نبایــد درصــدد شــکاف انداختــن و‬
‫در نتیجــه تضعیــف دشــمن باشــیم؟»‪ .‬بــه نظــر مــن در ایــن مــورد دو نکتــه‬
‫می تــوان مطــرح کــرد کــه بــا یکدیگــر وجــه مشــترکی اساســی دارنــد‪ .‬قبــل از‬
‫هــر چیــز مقولــه ای بــه عنــوان بورژوازی‪ ‬یگانــه و تنهــا و تَکیــن بــه مفهومــی‬
‫کــه در ایــن بحــث بــه کار رفتــه‪ ،‬موجــود نیســت‪ .‬بــه ویــژه اگــر راجــع بــه جهــان‬
‫بــه مثابةیــک کل صحبــت می کنیــد‪ ،‬ایــن مقولــة «بــورژوازی یگانــه و منفــرد»‬
‫نظریـه ای بــه غایــت غلــط‪ ،‬متافیزیکــی و ایده آلیســتی اســت‪ .‬ایــن نکتــه اساســی‬
‫دقیقـ ًا در اقتصــاد سیاســی مارکسیســتی لنینیســتی روشــن شــده اســت و بــه ویــژه‬
‫اگــر شــما در ســطحی بین المللــی صحبــت می کنیــد‪ ،‬پدیــده ای بــه عنــوان‬
‫بــورژوازی یگانــه و تَکیــن بــا رهبــری یکپارچــه و منافــع یکســان موجــود نیســت‪.‬‬
‫در غیــر ایــن صــورت چگونــه مســالة تــن دادن بــه جنــگ جهانــی علیــه یکدیگــر‬
‫از ســوی بــورژوازی قابــل درک اســت؟ ایــن بحــث یــا بــه صــورت نظری ـه‌ای‬
‫بی معنــی باقــی می مانــد و یــا بــه تحلیلــی کائوتسکیســتی می انجامــد‪ .‬یعنــی‬
‫بــه جــای انگشــت نهــادن بــر نیــروی جبــر آنارشــی تولیــد و تجلــی ویــژه آن در‬
‫ارتبــاط بــا تضــاد میــان ســرمایة ملــی کــه فقــط می توانــد بــه طــور بین المللــی‬
‫انباشــت شــود و لــذا بــه تضــاد و حتــی آنتاگونیســم بــا ســایر ســرمایه های‬
‫ملــی بــه ویــژه در عصرامپریالیســم می انجامــد‪ ،‬بحــث از سیاس ـت های اشــتباه و‬
‫خودانگیختگــی امپریالیسس ـت ها را مطــرح ســاختن‪ .‬گروه بندی هــا و بلوک هــای‬
‫مختلــف بــه ویــژه دولت هــای مختلــف نماینــدة ســرمایه ملــی‪ ،‬ســرمایه مالــی‪ ،‬بــه‬
‫‪83‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫خاطــر احتیاجــی کــه بــه ورود در جنگــی جهــت تقســیم مجــدد جهــان دارنــد‪،‬‬
‫مداومـ ًا بــه برخوردهــای خشــن بــا یکدیگــر کشــیده می شــوند‪ .‬بنابرایــن چیــزی‬
‫بــه عنــوان بــورژوازی یگانــه و تکیــن کــه از طریقــی متحــد ســعی در پیشــبرد‬
‫سیاسـت هایی دارد‪ ،‬موجــود نیســت‪ .‬نــه بــه ایــن معنــا کــه هیچوقــت یــک گــروه‬
‫از امپریالیســت ها از دیگــری حمایــت نمی کنــد و یــا از لحــاظ معنــوی همــه‬
‫امپریالیســت ها هیچــگاه علیــه پرولتاریــا بــا هــم متحــد نمی شــوند‪ .‬آن هــا در‬
‫زمان هــای مشــخص در مــورد انقــاب اکتبــر روســیه چنیــن کردنــد‪ .‬ولــی اگــر‬
‫همیشــه بــرای آن هــا امــکان چنیــن اتحــادی بــود‪ ،‬قبــل از هــر چیــز احتمــال‬
‫داشــت کــه انقــاب روســیه تحقــق نیابــد‪ .‬یکــی ازدالیــل عمــده‌ای کــه توســط‬
‫لنیــن و اســتالین در مــورد علــت شکســت ظفرمندانــه جبهــة امپریالیســتی در‬
‫روســیه ذکــر شــد‪ ،‬دقیقـ ًا ایــن اســت کــه بیــن امپریالسـت ها بــه شــدت شــکاف‬
‫افتــاده بــود و آن هــا تــا پایــان جنــگ اول جهانــی نتوانســتند بــرای درهــم کوبیــدن‬
‫انقــاب روســیه متحــدا ً اقــدام کننــد و آن موقــع بــرای چنیــن اقدامــی زیــادی‬
‫دیــر شــده بــود‪.‬‬
‫ایــن مســاله مــا را بــه نکتــه دوم می رســاند‪ .‬اگــر صحبــت بــر ســر تقســیم‬
‫شــدن بــورژوازی اســت‪ ،‬می توانیــم بــه ســادگی از آن هــا بخواهیــم کــه بیشــتر‬
‫از این هــا در ســطح بین المللــی تقســیم شــوند‪ .‬منظــورم ایــن اســت کــه آن هــا‬
‫در دو بلــوک صف بنــدی می کننــد تــا علیــه یکدیگــر وارد جنــگ شــوند و بــا‬
‫آنکــه ایــن امــر دهشــتی واقعــی در بــردارد‪ ،‬حتــی آمادگــی بــرای چنیــن جنگــی‬
‫و مســلم ًا قریب الوقــوع بــودن آن دهشــت های واقعــی بــه همــراه مــی‌آورد‪،‬‬
‫می توانــد همــان گونــه کــه لنیــن گفــت پایان‪ ‬دهشــت های‪ ‬این سیســتم و‬
‫ا چنیــن امــری تحقــق‬ ‫ا نویــن را نزدیــک کنــد‪ .‬و اگــر کام ـ ً‬
‫آغــاز عصــری کام ـ ً‬
‫نیابــد‪ ،‬الاقــل ایــن نزدیکــی حاصــل خواهــد شــد‪ .‬اگــر فرصت هــا را از آن خــود‬
‫ســازیم‪ ،‬ایــن امــر مســلم ًا نزدیک تــر خواهــد شــد‪ .‬چنیــن کاری بــه خــودی‬
‫خــود کافــی نیســت ولــی می توانــد فرصت هــای مــورد نظــر را اعتــا بخشــد‪.‬‬
‫عــاوه بــر ایــن‪ ،‬تــا آنجــا کــه بــه تقســیم بــورژوازی مربــوط اســت پرولتاریــا بــه‬
‫طــور جــدی نمی‌توانــد در ایــن زمینــه هــر کاری کــه خواســت را انجــام دهــد‪.‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪84‬‬

‫او می توانــد آنجــا کــه قــدرت دولتــی را کســب می کنــد بــا معیارهــای تاکتیکــی‬
‫و مانورهــای مشــخص برخــی جدایی هــای مشــخص را تشــدید کنــد‪ .‬بعضــی‬
‫جدایی هــای مشــخص موجــود میــان امپریالس ـت ها را عمیــق ســاخته و از آن هــا‬
‫اســتفاده کنــد‪ .‬اگرچــه اشــتباه عمــدة جنبــش بین المللــی کمونیســتی در ارتبــاط‬
‫بــا مســاله فــوق‪ ،‬پربهــا دادن و غلــو کــردن در میــزان انجــام ایــن کار بــوده و بــر‬
‫همیــن پایــه بــه اشــتباهات جــدی در غلتیــده اســت‪.‬‬
‫ا خطــی کــه مداوم ـ ًا در ارتبــاط بــا جنــگ دوم جهانــی مطــرح می شــود‪،‬‬ ‫مث ـ ً‬
‫همپــای همــان خــط مشــی کــه می گویــد کشــور سوسیالیســتی موجــود توانایــی‬
‫رهبــری جبهــة متحــد ضدفاشیســم را داشــت‪ ،‬ایــن اســت کــه اگــر وزنــة اتحــاد‬
‫شــوروی و فشــار تودهــای بســیج شــده توســط نیروهــای مدافــع شــوروی نبــود‪،‬‬
‫امپریالیســم آمریــکا و بریتانیــا واقع ـ ًا بــه پــای چنیــن جنگــی بــا آلمــان و ژاپــن‬
‫نمی‌رفتنــد‪ .‬یعنــی ایــن توده هــای اتحــاد شــوروی و مدافعینــش بودنــد کــه بایــد‬
‫امپریالیســت ها را ُهــل می دادنــد تــا واقعــ ًا بــه جنــگ دامــن زننــد‪ .‬خــوب تــا‬
‫ســطحی بســیار محــدود و فرعــی احتمــاالً ایــن کوشــش ها تأثیــری داشــته اند‪.‬‬
‫ولــی در اســاس بــرای پرولتاریــا واقعـ ًا الزم نیســت کــه بــه امپریالسـت ها بفهمانــد‬
‫منافع‌شــان چیســت و کوشــش کنــد آن هــا را وادار بــه جنگیــدن بــرای کســب‬
‫آن منافــع کنــد‪ .‬نــه فقــط در اصــل یــا بــه طــور مجــرد بلکــه بــه شــکل کام ـ ً‬
‫ا‬
‫مشــخص‪ ،‬در جنــگ دوم جهانــی‪ ،‬امپریالیس ـت ها مجبــور بودنــد علیــه یکدیگــر‬
‫وارد جنــگ شــوند‪ .‬ایــن واقعیتــی اســت کــه آن هــا هــم برخــی تاکتیک هــای‬
‫مشــخص را بــرای برخــورد بــه مســاله برگزیدنــد‪ .‬یــک کشــور سوسیالیســتی‬
‫و یــک جنبــش بین المللــی قــوی ممکــن اســت روی بعضــی از این هــا بــه‬
‫طــور درجــه دوم و تاکتیکــی تأثیــر بگــذارد و ایــن تأثیــر در بعضــی جنبه هــا‬
‫ممکــن اســت مهــم باشــد‪ .‬ولــی ایــن کــه گمــان کنیــد می توانیــد بــه شــیوهای‬
‫سیاســی یــا بــه مثابــه جنبــه‌ای اصلــی در تجلیــات روابــط درون امپریالیســتی‬
‫تأثیــر بگذاریــد‪ ،‬اشــتباهی جــدی مرتکــب شــده‌اید‪ .‬اشــتباهی کــه شــما را بــه‬
‫ســمتی می رانــد کــه بــه دنبالچــة بــورژوازی تبدیــل شــوید‪ .‬بــه عبــارت دیگــر‬
‫شــیوه جنگــی امپریالیســم آمریــکا در جنــگ دوم جهانــی عمدتـ ًا بــه دلیــل تضــاد‬
‫‪85‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫در عینیــت منافــع امپریالیســتی بــود‪ .‬مالحظــات تاکتیکــی‪ ،‬اســتراتژی نظامــی و‬

‫دیپلماســی سیاســت در آن تضــاد می گنجیدنــد‪ .‬هیــچ چیــز از قبــل زمینه چینــی‬
‫نشــده بــود و خیلــی بیشــتر از تاکتیک‌هــای اتحــاد شــوروی و انترناســیونال‬
‫کمونیســتی در عرصــه دیپلماتیــک یــا در مقیــاس بین المللــی‪ ،‬بــه طــور عینــی و‬
‫نهایتــا منافــع اقتصــادی اســاس نیــروی هدایــت کننــده بــود‪.‬‬
‫بنــا بــر آنچــه گفتــه شــد در واقــع علــت تقســیمات میــان بــورژوازی خیلــی‬
‫بیشــتر مربــوط بــه اســاس ماهیــت خــود سیســتم کاپیتالیســتی و بــه طــور‬
‫مشــخص نیــروی جبــر آنارشــی و پیامدهــای آن در عصــر امپریالیســم اســت‪.‬‬
‫در زمــان حــال‪ ،‬بــه طــور خیلــی مشــخص جدایــی میــان امپریالیس ـت ها بســیار‬
‫عمیــق اســت‪ .‬ایــن مســاله بــر خــاف رونــد پانــزده یــا بیســت ســال گذشــته‬
‫اســت‪ .‬یعنــی زمانــی کــه انــور خوجــه می خواهــد مــا را بــه آنجــا رجعــت‬
‫دهــد‪ .‬اگــر ارتبــاط میــان آمریــکا و بلوکــش و اتحــاد شــوروی و بلوکــش را در‬
‫ا اوایــل ســال های‪ )٦٠‬وحــدت‪ ،‬عمــده بــود‪ .‬حتــی هنگامــی‬ ‫نظــر بگیریــم (مث ـ ً‬
‫کــه از یکدیگــر جــدا بــوده و بــا هــم برخــورد داشــتند علیــه انقــاب و بــر ضــد‬
‫توده هــای تحــت ســتم و مبارزات‌شــان در جهــان بــا یکدیگــر اتحــاد داشــتند‪.‬‬
‫بــه عبارتــی در برخوردهــای میــان آن هــا تبانــی و ســازش عمــده بــود‪ .‬و ایــن‬
‫واقعیــت آن مقطــع بــود‪ .‬اگرچــه تفاوت هایــی میــان ایــن دو وجــود داشــت‪.‬‬
‫برخــورد موجــود بــود و بــر ســر مناطــق تحــت نفــوذ بــا یکدیگــر نــزاع هــم‬
‫می کردنــد‪ .‬ولــی امــروز مســاله برعکــس اســت‪ .‬بــه وضــوح برخــورد نســبت‬
‫بــه تبانــی عمدگــی دارد و جنبــة اصلــی رابطــة میــان آمریــکا و بلوکــش از یــک‬
‫طــرف و اتحــاد شــوروی و بلوکــش از طــرف دیگــر‪ ،‬بــه ایــن شــکل نیســت کــه‬
‫اینجــا و آنجــا در ضدیــت بــا توده هــا و مبــارزات انقالبــی متحــد باشــند‪ .‬بلکــه‬
‫بــه گون ـه ای اســت کــه بــا هــم شــدیدا ً برخــورد دارنــد و در واقــع‪  ‬در جهــت‬
‫تصادمــی همــه جانبــه بــا یکدیگــر حرکــت می کننــد‪ .‬ایــن واقع ـ ًا نیــروی بالقــوة‬
‫بســیار مطلوبــی را تأمیــن می کنــد‪ .‬اگــر بــه ایــن مســاله توجــه شــده و بــه‬
‫کارگرفتــه شــود‪ ،‬می توانــد امــکان یــک انقــاب پرولتــری را افزایــش دهــد‪.‬‬
‫خــودش می توانــد بخشــی از آن شــود یــا بــه آن تبدیــل شــود‪ .‬همانطــور کــه‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪86‬‬

‫گفتــم وقــوع انقــاب روســیه بــر آن بســتر و زمینــه‪ ،‬امــری اتفاقــی بــود‪ .‬وجــود‬
‫شــکاف های آنتاگونیســتی میــان امپریالیســت ها و جنــگ جهانــی مطــرح بــود‪.‬‬
‫لنیــن و اســتالین بــر ایــن مســاله تأکیــد می کردنــد‪ .‬اگــر امپریالیســت ها در‬
‫جنــگ بــا یکدیگــر نبودنــد و در موقعیــت وحــدت و اجماع‪ ‬علیــه انقــاب اکتبــر‬
‫ـاب نــوزاد را تقریبـ ًا خفــه کننــد‪.‬‬
‫قــرار داشــتند‪ ،‬بــه یقیــن می توانســتند ایــن انقـ ِ‬
‫زمانــی کــه آن هــا گردهــم آمــده و ســعی کردنــد کاری صــورت دهنــد‪ ،‬کمــی‬
‫زیــادی دیرشــده بــود‪ .‬آن هــا نمی توانســتند مانــع اســتحکام انقــاب شــوند‪،‬‬
‫اگرچــه تــا حــدی تــاش خــود را کردنــد‪ .‬بنابرایــن فکــر می کنــم بحث هایــی‬
‫از ایــن دســت کــه پایــه کلــی جهت گیــری سیاســی را بــر نظریــة تقســیم کــردن‬
‫بــورژوازی بین المللــی اســتوار می کنــد‪ ،‬از درک صحیــح واقعیــت عاجــز مانــده‬
‫اســت‪ .‬صاحبــان ایــن نظریــه بــه انــدازه کافــی بــه اســاس دیالکتیــک ماتریالیســتی‬
‫و شــناخت واقعــی نیروهــای واقعـ ًا محــرک و پیــش برنــده و همچنیــن امکانــات‬
‫و پتانســیل حقیقتــی وضعیــت کنونــی‪ ،‬عمیقـ ًا متکــی نبــوده و بــه شــکلی جــدی‬
‫از آن دور افتاده‌انــد‪.‬‬
‫فکــر می کنــم در ضدیــت بــا ایــن نظــر بایــد آن اســتراتژی صحیحــی را قبــول‬
‫کنیــم کــه قبــل از هــر چیــز پایــة خــود را بــر شــناخت همــه جانبــه از دو جریــان‬
‫عمــده جنبــش انقالبــی و دشــمن مشــترک در مقیاســی جهانــی یعنــی سیســتم‬
‫امپریالیســتی و ســرمایه مالــی‪ ،‬گذاشــته باشــد‪ .‬بــه عبــارت دیگــر انگشــت نهــادن‬
‫روی نکتــة قطعــی و ایــن کــه عمومــ ًا همــه کشــورهای جهــان تحــت ســلطة‬
‫ســرمایه مالی انــد ولــی تعــدادی چنــد از کشــورها (و بــورژوازی آن هــا) هســتند‬
‫کــه آن ســرمایه مالــی را کنتــرل می کننــد و اکثریتــی از کشــورها هســتند کــه‬
‫بــورژوازی آن هــا (یــا می توانیــد بگوییــد خــود آن کشــورها) ســرمایه مالــی را‬
‫کنتــرل نمی کننــد‪ .‬شــکل دیگــر مطــرح کــردن قضیــه ایــن اســت کــه در جهــان‬
‫امــروز نهایت ـ ًا دو نیــرو موجــود اســت کــه قــادر بــه اداره و شــکل دادن جامعــه‬
‫هســتند‪ .‬یــا ســرمایه مالــی چنیــن کاری می کنــد و یــا پرولتاریــای در قــدرت بــا‬
‫پیشــبرد انقــاب‪ ،‬ســاختمان و تکامــل آن بــه عنــوان منطق ـه ای پایگاهــی بــرای‬
‫انقــاب جهانــی‪ .‬ایــن امــر نهایت ـ ًا یــا در تحلیــل نهایــی اســت‪ .‬مهــم اســت کــه‬
‫‪87‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫عبــارت «در تحلیــل نهایــی» را درک کنیــم و از آن ایــن معنــی برداشــت نشــود‬
‫کــه مرحلــة بالواســطه در اغلــب نقــاط دنیــا‪ ،‬مبــارزة عاجــل بــرای انقــاب‬
‫سوسیالیســتی اســت‪ .‬زیــرا دقیقــ ًا ســلطه ســرمایه مالــی در اغلــب کشــورهایی‬
‫کــه بــه طــور محلــی کنتــرل نمی شــود‪ ،‬آن نــوع عقب ماندگــی و انفصالــی را‬
‫تحکیــم و تقویــت می کنــد کــه صفــت ممیــزه «جهــان ســوم» اســت و دامــن‬
‫زدن بــه مبــارزه‌ای ضــد امپریالیســتی بــا عنصــر دمکراتیــک‪ ،‬عموم ـ ًا بــه شــکل‬
‫ضــد فئودالــی ولــی بــه هرصــورت عمدتـ ًا از جنبــه دمکراتیــک را الزم و ممکــن‬
‫می‌ســازد‪ .‬مبــارزه‌ای کــه بــه طــور عــام پلــة اول انقــاب را شــکل می دهــد و‬
‫پیامــد مرحلــة سوسیالیســتی را آمــاده می‌ســازد و الزم اســت چنیــن کنــد‪ .‬در غیــر‬
‫ایــن صــورت ایــن دو کــم و بیــش (زیــرا هیــچ چیــز مطلــق نیســت‪ ،‬ولــی کــم و‬
‫بیــش) دو مرحلــه مجــزا خواهنــد بــود‪ .‬مهــم اســت بگوییــم ایــن مطلــق نیســت‬
‫چــرا کــه بــاز هــم عرصــة بین المللــی و تکامــل تضادهــا در ســطح جهانــی بــه‬
‫مراتــب تعییــن کننده‌تــر از مســائل موجــود در یــک کشــور مشــخص اســت‪ .‬اگــر‬
‫در آلمــان همزمــان بــا انقــاب اکتبــر روســیه‪ ،‬انقــاب پرولتــری موفقــی بــه وقوع‬
‫می پیوســت‪ ،‬کل برخــورد بــه مســاله دهقانــان در روســیه متفــاوت می شــد‪ .‬نــه‬
‫ایــن کــه آن هــا بایــد سیاســت های تروتســکی را قبــول کــرده و می گفتنــد‪:‬‬
‫«خُ ــب حــاال می توانیــم کار همــه دهقانــان را یکســره کنیــم» و از ایــن قبیــل‬
‫حرف هــا کــه همــة دهقانــان را در کمــپ دشــمن اعــام می کردنــد‪ ،‬بلکــه آن هــا‬
‫قــادر بودنــد بــا مســاله دهقانــان برخــورد متفاوتــی داشــته باشــند‪ .‬ممکــن بــود‬
‫می توانســتند ســریع تر بــه طــرف سیاســت اشــتراکی ســازی (کلکتیویزاســیون‪)1‬‬
‫‪ 1‬اشتراکی ســازی یــا کلکتیویزاســیون (‪ )Collectivization‬کارزار تــوده ای حــزب کمونیســت اتحــاد شــوروی‬
‫در فاصلــه ســال های ‪ 1928‬تــا ‪ 1940‬در سراســر شــوروی در قبــال دهقانــان و کشــاورزان بــود‪ .‬حــزب کمونیســت‬
‫طــی ایــن کارزار کوشــید بــا پیشــگامی پرولتاریــای داوطلــب و کادرهــای حزبــی‪ ،‬مالکیت هــای بــزرگ و کوچــک‬
‫در روســتاها را ملغــی کــرده و همــه فعالیت هــای کشــاورزی و دامــی و اراضــی زراعــی را در کمون هــای‬
‫اشــتراکی ســازماندهی کنــد‪ .‬ایــن سیاســت در پاســخ بــه یــک ضــرورت عاجــل و حــاد پیــشِ پــای اقتصــاد و‬
‫انقــاب شــوروی در اواخــر دهــة ‪ 1920‬و در حــل تضــاد میــان شــهر و روســتا (خصوصــا بــورژوازی مرفــه و‬
‫خــرده بــورژوازی متوســط روســتا) ســربلند کــرد‪ .‬شــوروی بــدون حــل ایــن تضــاد نمــی توانســت گام هــای‬
‫بعــدی در مســیر انقــاب و سوسیالیســم را بــه پیــش بــردارد‪ .‬امــا حــزب کمونیســت شــوروی در جریــان اجــرای‬
‫ایــن کارزار و سیاســت در مــواردی بــه صــورت اجتناب ناپذیــر بخشــی از دهقانــان را بــه دشــمنی بــا دولــت‬
‫سوسیالیســتی کشــاند و در مــواردی بــه صــورت خطاهــای اجرایــی مرتکــب اشــتباهات و چــپ روی هایــی شــد‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪88‬‬

‫برونــد و بــا داشــتن پایــه مــادی قوی‌تــر‪ ،‬پروســه اشــتراکی کــردن کشــاورزی را‬
‫طــوری پیــش ببرنــد کــه دهقانــان بــه ســمت اپوزیســیون رانــده نشــوند‪ .‬زیــادی‬
‫غــرق فکــر و خیــال شــدیم ولــی فکــر می کنــم برخــی واقعیــات در ایــن بحــث‬
‫ا اگــر زمانــی کــه چیــن سوسیالیســتی بــه وســیله امپریالیسـت ها‬ ‫نهفتــه بــود‪ .‬مثـ ً‬
‫از هــر دو طــرف و توســط هــر دو بلــوک امپریالیســتی احاطــه شــده بــود‪ ،‬یــک‬
‫انقــاب موفــق در ایــران رخ مـی داد‪ ،‬یــا حتــی در یکــی ازکشــورهای امپریالیســتی‬
‫کم توان تــر‪ ،‬ایــن امــر مســلم ًا در چیــن تأثیــر بــه ســزایی بــر مبــارزه طبقاتــی و‬
‫سیاســت در همــه ســطوح می گذاشــت‪ .‬بنابرایــن می تــوان گفــت کــه انقــاب‬
‫جهانــی صاحــب چهــرة سراســری اســت کــه در آن دو گونــة مختلــف از انقــاب‬
‫در دو نــوع مخلتــف از کشــورها وجــود دارد‪ .‬کشــورهایی کــه در آنجــا ســرمایه‬
‫مالــی بــه طــور محلــی کنتــرل می شــود و جاهایــی کــه اینطــور نیســتند‪ .‬نقاطــی‬
‫کــه در آنجــا انقــاب سوسیالیســتی پرولتــری پل هــای بالواســطه اســت و آنجایــی‬
‫کــه نیــاز بــه وجــود جبهــة متحــد وســیع تری از مبارزات‪  ‬ضــد امپریالیســتی و‬
‫دمکراتیــک در جهــت آمادگــی بــرای پیامــدی سوسیالیســتی اســت‪ .‬جبهه هــای‬
‫کــه می توانــد بــه وجــود آیــد‪ .‬ایــن پدیــده ای عمومــی و اصلــی عــام اســت کــه‬
‫مــا بایــد آن را در دســت گرفتــه و بــه کار ببندیمــش‪ .‬ولــی همزمــان نبایــد بــا‬
‫آن بــه گون ـه ای مطلــق رفتــار کــرد‪ .‬چــرا کــه نفــوذ متقابلــی بیــن وضعیت هــای‬
‫متفــاوت و مبــارزات موجــود اســت و همچنیــن تکامــل امــور در ســطح جهانــی‬
‫صــورت می پذیــرد کــه خــود تعییــن کننده تریــن عامــل در مشــخص کــردن‬
‫تمامــی مســائل اســت‪.‬‬
‫بــا بــه خاطــر داشــتن تمــام این هــا و بــا نگریســتن بــه تحــوالت مشــخص‬
‫امــروز بــه وضعیــت واقعــی و صف بنــدی نیروهــا‪ ،‬بــه نظــرم می رســد کــه‬
‫مالحظــات تاکتیکــی مشــخصی و بــا اهمیتــی وجــود دارنــد‪ .‬یکــی از آن هــا‬
‫ایــن واقعیــت اســت کــه شــما بــا نقــش ویــژة‪ ‬دو ابرقــدرت عمــدة امپریالیســتی‬

‫کــه شــکاف میــان دهقانــان (خصوصــا خــرده بــورژوازی متوســط) و دولــت سوسیالیســتی را عمیق تــر کــرد‬
‫و نتایــج نامطلوبــی در دهــة ‪ 1930‬و حتــی در جریــان هجــوم آلمــان نــازی بــه شــوروی بــه بــار آورد‪.‬‬
‫مائــو بــا جمع بنــدی از تجربــة اشتراکی ســازی در اتحــاد شــوروی‪ ،‬سیاســت ارضــی و انقــاب روســتایی در‬
‫چیــن را بــه صــورت کیفیتــا بهتــر و دیالکتیکی تــری حــل کــرد‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪89‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫روبـه رو هســتید‪ .‬ایــن دو بــه نوعــی در نقــش خــود نســبت بــه ســایر قدرت هــای‬
‫امپریالیســتی جایــگاه متفاوتــی دارنــد‪ .‬حــال تأکیــد بــر ایــن مســاله حائــز اهمیــت‬
‫اســت کــه ســایر امپریالیس ـت ها جــدا از ملزومات‌شــان و دقیق ـ ًا جــدا از روابــط‬
‫واقعی شــان‪ ،‬بــه ســوی جنگــی بــرای تقســیم مجــدد جهــان کشــیده می شــوند‪.‬‬
‫بــه طــور مثــال امپریالیســت های غربــی را بــا رابطــۀ واقعی‌شــان بــا ســایر‬
‫نیروهــای بلــوک آمریــکا‪ ،‬روابــط بیــن آن بلــوک را عنــوان یــک کل بــا «جهــان‬
‫ســوم» و بیــن آن بلــوک و بلــوک شــوروی بــا تعییــن وضعیــت و حرکــت کنکرت‬
‫و واقعــی امــور‪ ،‬در نظــر بگیریــد‪ .‬همــة آن هــا احتیاجــی جبــری بــه تقســیم مجــدد‬
‫جهــان دارنــد‪ .‬ایــن البتــه درمــوارد مختلــف تبلــورات متفاوتــی دارد‪ .‬هیچکــدام‬
‫از دولت هــای امپریالیســتی غربــی (و اینجــا ژاپــن را هــم اضافــه کنیــد) قــادر‬
‫نیســتند خــود را از وضعیتــی کــه در آن گرفتــار آمده‌انــد‪ ،‬رهــا کننــد و مســائل را‬
‫مجــددا ً طــوری شــکل بدهنــد کــه بــه آن هــا حیــات ببخشــد‪ .‬مثــل اتفاقــی بعــد‬
‫از جنــگ دوم جهانــی بــه شــکلی محــدود و جزئــی ولــی واقعــا اتفــاق افتــاد‪.‬‬
‫هیــچ یــک از آن هــا نمی تواننــد‪ ،‬مگــر از دل تقســیم مجــدد جهــان بــه ایــن امــر‬
‫الزم دســت یابنــد‪ .‬اگــر چــه دولت هــای امپریالیســتی متفــاوت‪ ،‬نقــش و روابــط‬
‫متفاوتــی در بلوک هــای خویــش و برخوردهــای مابیــن بلوک هــا و همچنیــن در‬
‫ارتبــاط بــا «جهــان ســوم» و غیــره دارا هســتند‪ ،‬ولــی ایــن واقعیتــی اســت کــه‬
‫همه‌گی‌شــان بــدون تقســیم مجــدد قــادر نیســتند از نــو حیــات یابنــد‪ .‬هــر یــک‬
‫از آن هــا محتــاج چنیــن تقســیم مجــددی هســتند‪ ،‬تحــت اجبــار و فشــار آن قــرار‬
‫دارنــد و بــه ســویش رانــده می شــوند‪.‬‬
‫همزمــان در شــرایط حرکــت واقعــی بــه ســوی جنــگ و در موقعیتــی کــه امــور‬
‫ا در حــال تکاملنــد‪ ،‬بــه ویــژه در فرمول بنــدی سیاســت و حــرکات واقعــی‬ ‫عم ـ ً‬
‫بــرای صف بنــدی ائتالف هــا و امثالهــم‪ ،‬حقیقــت ایــن اســت کــه دو ابرقــدرت‬
‫نقــش ویــژه‌ای را ایفــا می کننــد‪ .‬قبــل از هــر چیــز و بــه عنــوان مهمتریــن نکتــه‪،‬‬
‫آن هــا نقشــی ویــژه و در مفهومــی خــاص و مهــم نقشــی کیفیت ـ ًا متفــاوت را در‬
‫ارتبــاط بــا دو بلــوک مربوطــه بــازی می کننــد‪ .‬آن هــا ســرکردة واقعــی ایــن دو‬
‫بلــوک هســتند و نیــروی عمــده در حفــظ متحــدان خــود بــا یکدیگرنــد‪ .‬بــرای هر‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪90‬‬

‫دوی آن هــا برخــی از مســائل مشــخصی کــه آن هــا را بــه ســوی جنــگ می کشــاند‪،‬‬
‫دقیق ـ ًا مشــکل حفــظ نیروهــای متشــکله در هــر بلــوک بــا یکدیگــر اســت‪ .‬ایــن‬
‫امــر بــرای امپریالیســم آمریــکا خیلــی جــدی اســت‪ .‬نــه بــه ایــن معنــی کــه‬
‫ســایرین همگــی می خواهنــد راه مســتقل خودشــان را روی جــاده‌ای صلح آمیــز‬
‫برونــد‪ .‬بلکــه منافــع متضــاد امپریالیســتی بســیار در کار اســت‪ .‬اگرچــه همــه و هــر‬
‫یــک از آن هــا بــه تقســیم مجــدد جهــان محتاجنــد‪ ،‬پــای منافــع متضــاد بســیاری‬
‫در کار اســت‪ .‬حفــظ بلــوک در کنــار یکدیگــر مشــکل اســت‪ .‬اگــر بــه خاورمیانــه‬
‫نــگاه کنیــم؛ بــه کمــپ دیویــد‪ ...1‬خداحافــظ ســادات‪ ...2‬ســام آواکــس‪ 3‬آمریــکا‬
‫بــه عربســتان ســعودی و باقــی قضایــا‪ .‬حفــظ ایــن مجموعــه درکنــار هــم امــری‬
‫بــس بغرنــج اســت‪ .‬همچنیــن بــا جنبــش عمومــی ضــد جنگــی روبه روییــم کــه‬
‫در اروپــای غربــی جریــان دارد و امپریالیس ـت های آمریکایــی خصوص ـ ًا احتیــاج‬
‫دارنــد کــه همیــن حــاال ریــگان نقــش گاوچــران خشــن را بــه عهــده بگیــرد‪،‬‬
‫افســار از گــردة پایــه اجتماعی‌شــان در آمریــکا بــردارد و کمــک کنــد تــا روابــط‬
‫دلخــواه بین المللــی دقیقـ ًا بــرای تــدارک جنگــی قالبریــزی شــوند‪ .‬ولــی از طــرف‬
‫دیگــر چرندیاتــی دربــاره نتایــج زیان‌بــار نقــش ریــگان در تمامــی کشــورها‬
‫مؤتلــف مطــرح اســت‪ .‬چــرا کــه آن هــا نمی خواهنــد چیــزی دربــاره چگونگــی‬
‫پــرواز کالهک‌هــای هســته‌ای بــر فــراز اروپــا و امثالهــم بشــنوند‪ ،‬حتــی اگــر‬
‫همیــن امپریالیســت های اروپــای غربــی بــه جنــگ نیــاز داشــته باشــند‪ ،‬بــر‬
‫مبنــای منافــع و احتیاجــات خودشــان اســت‪ .‬آمریــکا فاکتــور دیگــری اســت کــه‬
‫مشــخص ًا حرکتــش را بــه ســوی جنــگ ســرعت می‌بخشــد‪ ،‬چــرا کــه تمامــی‬
‫ایــن مشــکالت نــه در جهــت از بیــن رفتــن ســیر می کنــد و نــه ســبک تر‬
‫‪ -1‬پیمــان کمــپ دیویــد (‪ )Camp David Accords‬قــرارداد بیــن انــور ســادات رئیــس جمهــور مصــر و‬
‫مناخیــم بگیــم نخســت وزیــر رژیــم اســرائیل کــه بــا وســاطت جیمــی کارتــر رئیــس جمهــور وقــت ایــاالت‬
‫متحــده آمریــکا در ســپتامبر ‪ 1978‬در یکــی از اســتراحتگاه های ریاســت جمهــوری آمریــکا موســوم بــه کمــپ‬
‫دیویــد منعقــد شــد‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار فارســی]‬
‫‪ -2‬اشــاره بــه ماجــرای تــرور محمــد انورســادات رئیــس جمهــور مصــر در ‪ 6‬اکتبــر ‪[ .1981‬افــزوده شــده توســط‬
‫ویراســتار فارسی]‬
‫‪ -3‬آواکــس (‪ )AEW&C‬عالمــت اختصــاری سیســتم کنتــرل و هشــدار زودهنــگام هوابــرد (‪Airborne early‬‬
‫‪ )warning and control‬نوعــی سیســتم الکترونیــک رادارمحــور آمریکایــی‪[ .‬افــزوده شــده توســط ویراســتار‬
‫فارســی]‬
‫‪91‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫می شــود‪.‬‬
‫شــوروی‌ها از طــرف خودشــان مســلم ًا نقــش متفاوتــی را در حفــظ آن‬
‫بلــوک در کنــار یکدیگــر بــه عهــده دارنــد‪ .‬نقشــی بیشــتر از ســایر بورژواهــای‬
‫رویزیونیســت آن بلــوک‪ .‬حتــی بیشــتر از بــورژوازی آلمــان شــرقی یا چکســلواکی‬
‫کــه بــر کشــورها نســبت ًا تکامــل یافته تــر و پیشــرفته فرمــان می راننــد‪ .‬بلــوک‬
‫شــوروی ویژگی هــای خــود را دارد‪ .‬از جملــه ایــن کــه برخــی از کشــورهای‬
‫ا در مقابــل دریافــت‬ ‫از لحــاظ صنعتــی تکامــل یافته‌تــر در بلــوک شــرق‪ ،‬عمــ ً‬
‫محصــوالت کشــاورزی‪ ،‬کاالهــای صنعتــی بــه اتحــاد شــوروی می‌فرســتند‪.‬‬
‫ایــن مســاله موافــق دیــد کالســیک کائوتســکی از امپریالیســم نیســت‪ .‬می دانیــد‬
‫کائوتســکی می گفــت امپریالیســم ســلطة کشــورهای پیشــرفته صنعتــی اســت‬
‫بــر کشــورهای عقــب مانــدة کشــاورزی‪ .‬امــا در واقعیــت‪ ،‬در اشــکالی محــدود‬
‫و جزئــی عکــس ایــن قضیــه بــه نوعــی در بلــوک شــوروی صــادق اســت‪ .‬ایــن‬
‫مربــوط می شــود بــه کل تاریــخ و تکامــل آن بلــوک‪ .‬ولــی ایــن نکتــه‪ ،‬واقعیـ ِ‬
‫ـت‬
‫امــر را کــه بلــوک مزبــور‪ ،‬بلوکــی امپریالیســتی اســت و منافــع آن امپریالیســتی‬
‫اســت را نفــی نمی کنــد‪ .‬اگرچــه مســاله فــوق تصویــر یــا انعکاســی از ایــن‬
‫وقایــع اســت کــه اتحــاد شــوروی نقــش ویــژه‌ای را در بلــوک خویــش بــازی‬
‫می کنــد‪.‬‬
‫بنابرایــن نقــش ویــژه‌ای را کــه ایــن دو ابرقــدرت بــازی می کننــد‪ ،‬بایــد در‬
‫مالحظــات تاکتیکــی بــه حســاب آورد‪ .‬چگونــه؟ نــه بــه وســیله جــدا کــردن دو‬
‫ابرقــدرت بــه عنــوان دشــمن عمــده و محــور عمــده مبارزاتمــان‪ .‬نــه بــه عنــوان‬
‫هــدف مبارزات‌مــان بــه قیمت حــذف ســایرین‪ ،‬بلکــه از طریــق آمــوزش پرولتاریا‬
‫در مــورد نقــش ویــژة ایــن دو ابرقــدرت و به همــان انــدازه درباره ماهیــت و نقش‬
‫ســایر امپریالیســت ها و بــه عنــوان بخــش مهمــی از ایــن آمــوزش‪ ،‬آگاه ســازی‬
‫توده هــا نســبت بــه ایــن امــر کــه در جریــان مبارزه شــان‪ .‬ایــن نکت ـه ای اســت‬
‫کــه در ســند اصــول اساســی‪ 1‬بــر آن تأکیــد شــد و می گفــت‪« :‬خیلــی احتمــال‬
‫‪1- Basic principles for the unity of Marxist-Leninists and for the line of the international‬‬
‫‪Communist movement : a draft position paper for discussion by the Revolutionary Commu-‬‬
‫‪nist Party of Chile USA Published by RCP Publications, Chicago, 1981‬‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪92‬‬

‫پیــروزی کامــل تقریبــ ًا در همــه کشــورهای‬

‫ِ‬ ‫دارد کــه انقــاب قبــل از کســب‬
‫جهــان‪ ،‬بــه طریقــی بــا ایــن واقعیــت ســروکار پیــدا کنــد کــه دو ابرقــدرت نــه‬
‫تنهــا در ارتبــاط بــا ســرکردگان بلوک هــای امپریالیســتی مربوطــه خــود نیروهــای‬
‫عمده‌انــد‪ ،‬بلکــه همچنیــن بــه طورجداگانــه و حتــی در برخــی موقعیت هــای‬
‫مناســب بــا یکدیگــر در جهــت مقابلــه و منکــوب ســاختن انقــاب‪ ،‬ســنگرهای‬
‫عمــدة ارتجــاع را تشــکیل می دهنــد»‪ .‬بــه عنــوان مثــال ایــن مســاله را می تــوان‬
‫در مبارزاتــی کــه هنــوز حتــی بــه طــور آگاهانــه انقالبــی نیســتند در لهســتان و‬
‫یــا ســایر نقــاط جهــان مشــاهده کــرد‪ .‬در رونــد پیچیــدة پیشــبرد عملــی یــک‬
‫انقــاب و خصوصــ ًا هدایــت آن بــه ســوی مرحلــه سوسیالیســتی در شــرایط‬
‫حاضــر‪ ،‬بســیار بعیــد اســت کــه بتــوان در هیــچ کشــور یــا هیــچ شــرایط قابــل‬
‫توجـه ای‪ ،‬چنیــن فعالیتــی را پیــش بــرد‪ ،‬بــی آنکــه در اشــکال مختلــف بــا نیــروی‬
‫دس ـت آموز از ســوی ایــن یــا آن و گاهــی هــر دو ابرقــدرت کــه بــرای منکــوب‬
‫ا در اروپــای‬ ‫ســاختن انقــاب وارد صحنــه گشــته اند‪ ،‬روب ـه رو شــد‪ .‬حتــی مث ـ ً‬
‫غربــی‪ ،‬جایــی کــه هــدف عمــده و بــدون واســطه بایــد بــورژوازی خــودی و نــه‬
‫دو ابرقــدرت باشــد‪ ،‬ایــن واقعیــت تغییــر نمی یابــد کــه شــما بــه احتمــال قریــب‬
‫بــه یقیــن بایــد بــا دو ابرقــدرت در جریــان چرخش هــا و پیچش هــای مبــارزه‬
‫انقالبــی ســرو کار پیــدا کنیــد‪ .‬نتیجت ـ ًا مالحظــات هــر چنــد تاکتیکــی ولــی بــا‬
‫اهمیــت وجــود دارد کــه بایــد بخشــی از شــناخت مــا را تشــکیل داده و بــه تفکــر‬
‫اســتراتژیک مــا در ایــن مقطــع اضافــه شــود‪.‬‬
‫ایــن نیــز حقیقتــی اســت کــه دقیقـ ًا در برخــورد بــه مســاله در مقیاســی جهانــی‬
‫مــا بایــد در هــر زمــان بــه عنــوان یــک اصــل عــام‪ ،‬بــه دنبــال ایجــاد عظیم تریــن‬
‫پیشــرفت ها در پی ریــزی جنبش هــای انقالبــی و تــدارک جهــت تکامــل‬
‫وضعیــت انقالبــی در تمامــی کشــورها باشــیم‪ .‬بــا تشــخیص ایــن کــه اوضــاع‬
‫انقالبــی بــدون خبــر و ظاهــرا ً غیرمنتظــره پدیــدار شــده و حــدت می یابــد‪ .‬ولــی‬
‫در هــر نقطــة معیــن‪ ،‬جهت گیــری تاکتیکــی مــا بایــد ایــن باشــد کــه دقیق ـ ًا بــا‬
‫در نظــر داشــتن مســائل در ســطح بین المللــی و لحــاظ کــردن عرصــة جهانــی‬
‫بــه عنــوان نقطــة شــروع‪ ،‬در برابــر شــرایط ویــژه‌ای کــه در هــر مقطــع معیــن‬
‫‪93‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫نقطــة تمرکــز تضادهــای جهانــی و حلقه هــای بالقــوه ضعیــف می گرنــد‪ ،‬هشــیار‬

‫باشــیم‪ .‬نقــاط پتانســیلی کــه می توانیــم بــه عنــوان پرولتاریــای بین الملــی در‬
‫آنجــا سدشــکنی کنیــم در آن شــرایط ظهــور می کننــد‪ .‬آنجــا کــه بنــا بــر بحــث‬
‫مــا توجــه و انــرژی پرولتاریــای بین المللــی بایــد بــه طــور مشــخص و در زمــان‬
‫معیــن تمرکــز یابــد‪ .‬ویتنــام ده هــا ســال پیــش‪ ،‬مثالــی بــرای ایــن بحــث بــود‪.‬‬
‫لهســتان نیــز در شــرایط کنونــی بــه نوعــی متفــاوت چنیــن اســت‪ .‬بــه طــور‬
‫خالصــه مــا بایــد دســتاورهای‌مان را در ارتبــاط بــه چنیــن نقــاط تمرکــزی کــه‬
‫بــه وضــوح پدیــدار می شــوند‪ ،‬بــه حداکثــر برســانیم و همزمــان فعاالنــه بــه‬
‫ســوی سدشــکنی های انقالبــی و تــدارک ایــن امــر هرجــا کــه اوضــاع امــکان‬
‫حــاد شــدن دارد‪ ،‬حرکــت کنیــم‪ .‬چــرا کــه حلقه هــای ضعیــف از قبــل مقــدر و‬
‫آمــده نیســتند و فقــط یکبــار پدیــدار نمی شــوند‪ .‬ایــن حلقه هــا دقیق ـ ًا می تواننــد‬
‫کانــون تضادهــا را تغییــر دهنــد و نقطــه شــکننده و ُگســل تضادهــا می توانــد‬
‫تغییــر یابــد‪ .‬مــا بایــد گــوش بــه زنــگ باشــیم‪.‬‬
‫ایــن بحــث مــن را بــه نکتــه آخــر می‌رســاند‪ .‬یــا کمــک می کنــد از جهتــی‬
‫دیگــر بــه نکتــه مرکــزی بحــث برســیم‪ .‬فقــط بــا حرکــت از عرصــه جهانی اســت‬
‫کــه شــما امــکان تدویــن اســتراتژی جهــت انجــام عظیم تریــن پیشــرفت های‬
‫ممکــن در هــر زمــان معیــن را بــه دســت می آوریــد‪ .‬بــه همیــن علــت‪ ،‬حــزب‬
‫مــا تأکیــد روزافــزون دارد کــه هنــگام تــاش در انجــام هــر کار ممکن‪  ‬بــه‬
‫خاطــر انقــاب در آمریــکا و بــه کارگیــری فرصتــی انقالبــی ـ چــه اتفــاق بیافتــد‬
‫و چــه نیافتــد ـ ایــن فعالیــت را بــه مفهومــی کلــی بــه مثابــه بخشــی فرعــی از کل‬
‫مســئولیت های مان بــه شــمار آوریــم‪ .‬البتــه اگــر چنیــن امــری ممکــن باشــد‪ ،‬و‬
‫مــا می گوییــم ممکــن اســت نــه مســلم و اجتنــاب ناپذیــر‪ .‬بلــه امــکان پذیــر‪ ،‬در‬
‫دورة چنــد ســالة آتــی در آمریــکا تکامــل خواهــد یافــت‪ .‬بــه طــور کلــی در حالــی‬
‫کــه مشــخص ًا بــه خاطــر وجــود حزب‌مــان در آمریــکا‪ ،‬مــا در ایــن کشــور تمرکــز‬
‫پیــدا کردیــم‪ ،‬می‌کوشــیم تــا بــرای پیشــبرد مبــارزه در ســطح جهانــی هــر کار‬
‫ممکــن را انجــام دهیــم و ایــن نــه یــک بحــث پیــش پــا افتــاده اســت و نــه حتــی‬
‫فقــط یــک اصــل عــام‪ .‬ایــن بــه معنــی ارزیابــی کنکــرت امــور در مقیاســی جهانــی‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪94‬‬

‫اســت تــا بتــوان نقــاط گرهــی و بالقــوه شــکننده را پیــدا کــرد‪ .‬بــه ایــن معنــا کــه‬
‫فعالیــت و مبــارزة خــود را بــه ســمت کمــک در بــه کارگیــری چنیــن فرصت هایی‬
‫جهــت دهیــم و عمومـ ًا مبــارزه را در ســطح جهانــی بــه پیــش ببریــم‪ .‬حتــی اگــر‬
‫احتمــاال در کوتاه‌مــدت‪ ،‬مشــکالت مشــخص اضافــی بــرای فعالیــت انقالبــی‬
‫در کشــور معیــن خودمــان ایجــاد شــود‪ .‬نتیجــه فــوری چنیــن بحثــی ایــن اســت‬
‫کــه اگــر یــک حــزب معیــن در یــک کشــور معیــن هنــوز در چارچــوب بحــث‬
‫چگونگــی تغییــر و چــه بایــد کــرد‪ ،‬محــدود اســت‪ ،‬مــا مشــخص ًا بحــث را بــر‬
‫ســر تشــکیالت بین المللــی پرولتاریــا و پیشــاهنگ کمونیســت اش کشــانده ایم‪.‬‬
‫چــرا کــه شــما بــه دنبــال متحــد ســاختن کل پرولتاریــای بین المللــی بــه مثابــة‬
‫توده هــا نیســتید‪ ،‬ولــی می توانیــد پیشاهنگشــان را متحــد کنیــد‪ .‬علی رغــم‬
‫تمــام تجربیــات منفــی کــه بایــد حتــی بــه گون ـه ای عمیقتــر جمع بنــدی شــود‪،‬‬
‫بــه انترناســیونال کمونیســتی نیــاز داریــم‪ .‬بــه انترناســیونالی نیــاز داریــم کــه از‬
‫تمامــی تجــارب مثبــت و منفــی گذشــته درس گرفتــه و خــود را بــر پایــة ایــن‬
‫شــناخت کــه «خــط مشــی ایدئولوژیــک سیاســی تعییــن کننــده اســت»‪ ،‬اســتوار‬
‫کنــد‪ .‬خــط مشــی ایدئولوژیــک ـ سیاســی را مبنــای تکامــل و پیشــرفت بدانــد‬
‫و بــه اتحــاد پرولتاریــای بین المللــی و خصوصــ ًا نیروهــای پیشــاهنگش شــکل‬
‫ســازمانی ببخشــد‪ .‬بــه نظــر مــن‪ ،‬شــکل ســازمانی منطقــی تمامــی تحلیلهــا و‬
‫اندیشــه های سیاســی ایدئولوژیکــی کــه تــا اینجــا مطــرح کــردم‪ ،‬بین الملــل‬
‫کمونیســتی اســت‪ .‬بیــان منطقــی ایــن واقعیــت اســت کــه تکامــل امــور در مقیــاس‬
‫جهانــی و در عرصــه جهانــی تعییــن کننــده اســت‪ .‬شــما بایــد قــادر باشــید حتــی‬
‫هنــگام پیشــبرد فعالیــت همــه جانبــة عمومــی در همــه کشــورها و تــدارکات‬
‫بــرای راهگشــایی های انقالبــی ممکــن‪ ،‬آنجــا کــه فرصتــی پیــش می آیــد‪ ،‬از‬
‫نقــاط گرهــی و شــکننده حداکثــر اســتفاده را کــرده و آن هــا را بــه کار بگیریــد‪.‬‬
‫ایــن حقیقتــی اســت کــه تجــارب منفــی بســیاری وجــود دارد‪ .‬تســلط احــزاب‬
‫متکاملتــر بــر احزابــی کــه کمتــر تکامــل یافته‌انــد‪ ،‬احــزاب بزرگتــر بــر احــزاب‬
‫کوچکتــر‪ ،‬احــزاب در قدرتــی کــه بــا احــزاب خــارج قــدرت بــه مخالفــت‬
‫برمی‌خیزنــد‪ .‬ایــن چنیــن مســائلی بــه انــدازه کافــی در واقعیــت وجــود داشــته‬
‫‪95‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫انــد ولــی قبــل از هــر چیــز می تــوان دیــد کــه مســاله بــا فقــدان یــک انترناســیونال‬
‫حــل نشــده اســت‪ .‬تجربــه حــزب کمونیســت چیــن و بــه طــور مشــخص‬
‫جنبه هــای منفــی ایــن تجربــه‪ ،‬ثابــت می کنــد کــه بــدون یــک انترناســیونال‬
‫کمونیســتی می تــوان همــه آن انحرافــات را بــا خــود حمــل کــرد و در واقــع‬
‫شــانس کمتــری بــرای مبــارزه بــا آن هــا داشــت‪ .‬مــن قصــد داوری مشــخص‬
‫نــدارم‪ .‬در حقیقــت حتــی از برخــورد حــزب چیــن بــه مســاله انترناســیونال مثـ ً‬
‫ا‬
‫درســال های‪ ،٦٠‬هنــگام گسســت از رویزیونیسـت های شــوروی شــناخت کاملــی‬
‫نــدارم‪ .‬می دانــم کــه مســلم ًا بســیاری پیچیدگی هــا در مســاله بــوده اســت‪ .‬مثــل‬
‫ایــن واقعیــت کــه چینی هــا قصــد کشــیدن احــزاب میانــی نظیــر ویتنامی‌هــا را‬
‫داشــتند‪ .‬و شــاید احســاس می کردنــد فشــار گذاشــن بــرای ایجــاد ایــن یــا آن‬
‫انترناســیونال ممکــن اســت بــه چنیــن مقاصــدی ضربــه بزنــد‪ .‬مطمئــن نیســتم کــه‬
‫طــرز فکرشــان ایــن بــوده و آمادگــی آن را هــم نــدارم کــه درســتی یــا نادرســتی‬
‫آن را ثابــت کنــم‪ .‬مســاله احتیــاج بــه نگــرش و جمع بنــدی عمیقتــری دارد‪ .‬ولــی‬
‫بــه عنــوان یــک اصــل عــام و بــه ویــژه در واقعیــت کنکــرت امــروز‪ ،‬ایــن نــه‬
‫یــک احتیــاج بــه طــور کلــی‪ ،‬کــه احتیاجــی اضطــراری اســت‪ .‬نــه ایــن کــه دنبــال‬
‫تشــکیل فــوری آن باشــیم‪ .‬بلکــه بایــد بــه طــور کنکــرت و پلــه بــه پلــه بــه ســوی‬
‫ایجــاد انترناســیونال کمونیســتی نویــن و انقالبــی پیــش رفــت‪ .‬انترناســیونالی که از‬
‫تجــارب مثبــت و منفــی گذشــته درس گرفتــه باشــد‪ .‬معضالتــی از قبیــل «احــزاب‬
‫پــدر» کــه در امــور داخلــی احــزاب دیگــر دخالــت می کننــد و امثالهــم وقتــی‬
‫کــه بــه عنــوان بحــث در مخالفــت بــا انترناســیونال علــم می شــوند را می تــوان‬
‫مؤدبانــه همچــون تاپالـه ای دفــع کــرد‪ .‬این هــا نیــز بــه مســاله خــط مشــی مربــوط‬
‫اســت‪ .‬اگــر مــا واقعـ ًا انترناسیونالیســت هســتیم‪ ،‬اگــر مــا واقعـ ًا اهمیــت حرکــت‬
‫از عرصــه جهانــی و باالتــر از هــر چیــز منافــع انقــاب جهانــی را درک کنیــم‪،‬‬
‫آینــده کار مــورد نیــاز و چگونگــی مبــارزه درونــی مطــرح می شــود‪ .‬ایــن دیگــر‬
‫مســاله معرفــت (علــم معرفــت) و تئــوری شــناخت مــا اســت و ایــن کــه در‬
‫مــورد رابطــه میــان تئــوری و پراتیــک‪ ،‬و شــناخت حســی و تعقلــی چــه فکــر‬
‫می کنیــم‪ .‬اینجــا دیگــر تمامــی مســائل مربــوط بــه ســبک برخــورد کــه کمــاکان‬
‫مســاله خــط مشــی اســت و میبایــد از مبــارزه منتــج شــود‪ ،‬طــرح می شــود‪ .‬ولــی‬
 ‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪96‬‬

‫اساس ـ ًا بحــث ایــن اســت کــه کمونیس ـت ها بــه متشــکلترین وجهــی گــرد هــم‬
‫می آینــد تــا قدرتمندتریــن بیــان را بــه امــر تدویــن و اجــرا خــط مشــی ها و‬
‫سیاس ـت ها بخشــیده مبــارزه را در ســطح جهانــی بــا تمرکــز بــر نقــاط کلیــدی‬
‫مشــخص مبــارزه در ســطح جهــان و در هــر زمــان معیــن‪ ،‬بــه پیــش ببرنــد‪.‬‬
‫در مــورد ایجــاد انترناســیونال و تکامــات بعــدی و نقــش آن و همچنیــن‬
‫آینــده ایــن پدیــده‪ ،‬خــط همیشــه عامــل تعییــن کننــده باقــی خواهــد مانــد‪ .‬ایــن‬
‫مســاله در مــورد انترناســیونال اول‪ ،‬انترناســیونال دوم و ســوم صــادق بــود و در‬
‫مــورد انترناســیونال نوینــی کــه نیــاز بــه ســاختنش داریــم هــم صــادق خواهــد‬
‫بــود‪ .‬بنابرایــن فکــر می کنــم کل درکــی کــه در ایــن بحــث عرضــه شــد‪ ،‬تمــام‬
‫تأکیــدات بــر تعییــن کنندگــی عرصــه جهانــی و لــزوم بــه کار گرفتــن آن‪،‬‬
‫تأکیــدات بــر مفهــوم واقعــی انترناسیونالیســم‪ ،‬نــه بــه عنــوان مقولــه ای بســط‬
‫داده شــده از یــک کشــور یــا پرولتاریــای یــک کشــور بــه دیگــری‪ ،‬بلکــه بــه‬
‫مثابــه اســاس و نقطــه شــروع حرکــت پرولتاریــا‪ ،‬نــه تنهــا در زمینــه ایدئولوژیــک‬
‫و سیاســی کــه همچنیــن در ارتبــاط بــا بیــان متشــکل هــم بایــد خــط مشــی‬
‫راهنمــای مــا را هدایــت کنــد‪ .‬یعنــی بایــد از زاویــه تشــکیالتی نیــز خــط مشــی‬
‫راهنمــای مــا باشــد‪ .‬ایــن بحــث‪ ،‬خواســته ها و پیشــنهاداتی را در مــورد اهــداف‬
‫معیــن و نــکات عینــی مشــخص مربــوط بــه امــر ایجــاد انترناســیونال کمونیســتی‬
‫و ‪ ،‬حرکــت پلــه بــه پلــه بــه ســوی آن را عرضــه می کنــد‪ .‬ایــن امــر دقیقــ ًا‬
‫بــه خاطــر مواجــه شــدن و مشــخص ًا مواجهــه کنونــی‪ ،‬بــا فرصت هــای اعتــا‬
‫ا واقعــی موجــود اســت‪ .‬مــن فکــر می کنــم همــة مــا‬ ‫یافتــه و مبــارزات کامــ ً‬
‫در یــک احســاس عمیــق بــا هــم شــریکیم‪ .‬احســاس نومیــدی و کالفــه بــودن‬
‫در برخــورد بــه ایــن واقعیــت عینــی کــه فاکتــور ذهنــی از تکامــل عینــی اوضــاع‬
‫و امکانــات و چشــماندازها عقــب مانــده اســت‪ .‬و بــرای جبــران ایــن فاصلــه‬
‫نــه فقــط بــه تالشــی عظیــم بــه طــور عــام بلکــه بــه جهش هایــی در ســطوح‬
‫ایدئولوژیــک‪ ،‬سیاســی و همینطــور تشــکیالتی نیــاز داریــم‪ .‬بــرای ایــن کــه واقعـ ًا‬
‫قــادر باشــیم کاری کنیــم کارســتان یــا بــه اصطــاح میانبــر بزنیــم‪ ،‬بــرای ایــن کــه‬
‫واقعـ ًا فرصت هــای مــورد بحــث را از آن خــود ســازیم‪ ،‬بــه همکوشــی و مبــارزه‬
‫‪97‬‬ ‫باب آواکیان‬

‫مشــترک نیروهــای مارکسیســت ـ لنینیســت در ســطح بین المللــی و بــه شــکلی‬

‫سـ�ازمان یافتـ�ه در سـ�طح انترناسـ�یونال نیـ�از اسـ�ت‪.‬‬
‫گسست از ایده های کهنه‬ ‫‪98‬‬