1.

Teskoce u proucavanju i definisanju pojma porodica

Problemi definisanja: Porodica- fenomen svakodnevnog iskustva- ne postavlja se

pitanje definisanja. Pri definisanju mesaju se razliciti nivoi kojima se porodica posmatra
(makro, mezo i mikro). Slozen drustveni fenomen, pokusavaju da se izdvoje neki od
aspekata kao sustina (brak, porodicne funkcije, radjanje dece, socijalizacija potomstva).
Smatra se za prirodan, univerzalan i jedinstven fenomen, u nepromenljivom obliku-
greska: obrazac nuklearne porodice (ideologizirana predstava demokratske porodicne
ustanove); normalna, prirodna i univerzalna pojava - neupitanost. Prepreke saznanju:
socijalna nevidljivost porodice; porodica je prevaziđen fenomen – gubi značaj za
pojedinca; pluralizam porodičnih oblika– dovodi u pitanje predmet. Tri otezavajuce
okolnosti: pripada sferi privatnosti, skrivena od pogleda; klizajuci pojam (tezi da skrene
ka pojedincu ili ka drustvu; nije ni skupindividua, ni podsistem globalnog drustva- mezo
nivo grupe- teskoce za pristup i analizu jer je baziran na odnosima: relacioni pristup);
ocekivanja i teznje da se definise normalna porodica (redje je kod nekih drugih
socijalnih fenomena, gde se od pocetka ne pretpostavlja njihova normalnost ili
nenormalnost)- moralizatorski i paternalisticki stav steti objektivnosti. Smatra se za
„trivijalan“ predmet za sociologiju; pripada „mekim sociologijama“ (van glavnog
pravca – „mainstream“).
Najrasprostranjenije greske u razumevanju i definisanju porodice (najcesce usled
ideologije porodice koja pociva na zapadno hriscanskom modelu porodice):
1) Porodica kao celija drustva- organicisticko i evolucionisticko tumacenje drustva i
strukture (porodica kao pocetni atom iz koga postepeno agregacijom i diferencijacijom
nastaje slozena drustvena organizacija; prvobitni prirodni fenomen na koji se dodaju
drustveni odnosi i procesi). Porodica nije ni pocetak ni kraj drustva. Drustvo nije agregat
pojedinaca, pa nije agregat ni porodica. Drustvo cine odnosi izmedju pojedinca i drugih
kolektivnih identiteta.
2) Drustveni mikrokosmos- drustvo u malom- ne znaci automatski da je ona
samodovoljni zatvoreni mikrokosmos; ne znaci da je sama sebi dovoljna. Konzervativni
ideoloski i teorijski diskursi- moze da preuzme ulogu aktera obnavljanja drustva u krizi
ili aktera drustvene promene.
3) Ljudska zajednica- povezano sa klasicnom konceptualnom dihotomijom u
sociologiji- zajednice i drustvo. Porodica= zajednica, vezuje se uz najstarije i pocetne
oblike ljudskog postojanja (solidarnost, lice u lice, za razliku od gradjanske
izvestacenosti, otudjenosti, formalizacije i institucionalizacije drustvenih veza i odnosa).
Koncepcije- jedini preostali oblik zajednice u modernom drustvu; suprotstavlja se
modernim birokratizovanim strukturama.
4) Specijalizovana drustvena funkcija- institucionalno uredjena da zadovoljava samo
jedan odredjen dijapazon ljudskih potreba. Nalazi se u odredjenim relacijama prema
slicnim delovima ili podsistemima drustva sa kojima gradi uravnotezen drustveni sistem.
Drustveni zadatak- socijalizacija potomstva. Posmatra se kao odnos razmene izmedju nje
i drustva ,tj njegovih ostalih parcijalnih podsistema (ekonomija, politika...)
5) Porodica kao utociste- uteha za porobljenog coveka- suprotstavlja se modernim
fenomenima industrijalizacije, urbanizacije i obezlicavanja coveka u potrosackoj
civilizaciji. Gud- proces vesternizacije porodicnih promena na svetskom planu (izvoriste
u ideologiji protestantizma); istorijski oblik porodice- Zapadna gradjanska porodica-
univerzalizuje se, i na taj nacin opravdava (legitimacija).
6) Porodica u jednini- iz legende o poreklu Adama i Eve. Religijska mitologika se
poistovecuje sa jednim istorijskim obrascem porodice, karakteristicnim za zapad i
univerzalizuje se dobijajuci ideolosko religijski legitimitet. Martindejl mnostvo proto
oblika.
7) Prica o uspehu u modernom drustvu- Porodica se definise kao demokratska i
egalitarna; nudi optimisticki pogled na savremenost i buducnost; odvraca paznju od
kritike porodice, objektiviraju se lazni model porodice kao vrhunac individualne srece.
8) Kao antropoloska univerzalija- izvan religijskog okvira, univerzalisticko
antropolosko ucenje- jedinstvena ljudska sustina ili priroda; jedna i jedinstvena konstanta
ljudskog drustva (Parsons i Margaret Mid).
9) Univerzalne funkcije porodice- za antropolosko razvijanje koncepta porodice
dokazuje se univerzalnost porodice ukazivanjem na univerzalnost funkcije poredice.
Variraju od autora do autora: Murdock- porodica je univerzalna socijalna grupa, egzistira
kao posebna i strogo funkcionalna grupa u svakom poznatom drustvu jer obavlja 4
univerzalne fukcije: seksualnu, ekonomsku, reproduktivnu i obrazovnu.
Ove zablude srasle su sa svakodnevnim poimanjem i ocekivanjima od porodice te ih je
tesko ukloniti iz nauke.

2. Moderna porodica: pojam, nastanak i obelezja

Opsta definicija: primarna istorijski promenljiva društvena grupa, čiji su bazični

konstitutivni elementi na kojima počiva srodstvo i domaći (kućni) rad, a u modernoj
porodici i intima – odnosno afektivno emocionalne veze i odnosi članova
Etimolosko poreklo i znacenje izraza porodica: porodica- tek u modernoj eri (modernost
samog pojma, odnosno pojave koju oznacava);ne postoji u Vukovom recniku: familija i
obitelj- od glagola obitavati; grupa sa permanentnim stanistem. Rec obitelj pri tom
upucuje na sasvim razliciti sadrzaj i prirodu odnosa od reci porodica koja jasno implicira
grupu koja nastaje radjanjem PO ROD- srodnicka grupa. Famulus- latinsko poreklo,
upotrebljava se za domaceg roba ili skupinu robova kojom je posednik imao pravo da
testamentalno raspolaze. Flandren- porodica se nije upotrebljavala do 1835. Za vreme
Vuka termin porodica koji objedinjava znacenja zajednickog stanovanja i srodnicke
povezanosti nije odomacen; znacenje i izraz u jednom pojmu- momenat nastupanja
modernog koncepta porodice u istorijskom kontekstu moderne evrope.
Pojam moderne porodice- Moderna porodica je nov i poseban oblik u odnosu na sve
prethodne oblike. Treba razlikovati porodicu u premodernom dobu- domaca ili kucna
zajednica (oblici radnog i rezidencijalnog ujedinjenja grupe ljudi u cijem okviru se
smestaju i porodicni odnosi i funkcije) od porodice ili preciznije moderne porodice.
Premoderna porodica- domaća ili kućna zajednica; naddeterminisana ekonomskom
funkcijom proizvodnje; sastav, struktura, odnosi – polova, generacija, životni ciklusi...
određeni osnovnom funkcijom. Porodica- istorijski, strukturalno, kulturno jedinstven
proizvod sasvim specificnih socijalno istorijskih okolnosti konstituisanja modernog
drustva i njegovog modernog klasnog nosioca- gradjanstva. Javlja se u Srednjem veku
kod marginalne skupine ljudi- gradsko stanovnistvo (francuska burzoaska revolucija-
vladajuca klasa- svoj nacin zivota koji ukljucuje i porodicnu praksu proglasava opstim,
jedino legalnim i legitimnim obrascem zivota, koji pomocu razlicitih sredstava (zakoni,
socijalni aranzmani) namece). Procesi industrijalizacije i urbanizacije- Evropa od kraja
XVIIIv- doprinose omasovljenju. Svetsko sirenje- kroz tokove industrijalizacije i
urbanizacije kao globalnog procesa (60te i 70te XXv). Drustvena grupa koja nastaje na
spolju dve linije redukcije. Redukcije srodnickog grupisanja svodjenjem na
reproduktivni bioloski nukleus; redukcija radno rezidencijalnog sastava nekadasnje
kucne zajednice koji se sada svodi samo na funkcije licne reprodukcije clanova grupe.
Engels- zaceci moderne porodice u okviru prvobitnih klasnih suprotnosti robovlasnistva i
feudalizma koje se ispoljavaju unutar domace zajednice kao proizvodnog pogona
premodernih drustava a koju cine pripadnici obeju osnovnih klasa: gospodari i njihove
podcinjene sluge- robovi ili kmetovi. Sa nastankom gradjanskog drustva klasna dimenzija
diferencijacije izlazi iz porodice ali porodica kao jedinica postaje u celini odredjena i
posredovana klasnom strukturom drustva.
Moderna porodica gradjanstva temelji se u privatnosti nacina zivota i predstavlja centar
privatne sfere zivota. Za svoju materijalnu podlogu ima privatnu svoinu i privatno
preduzetnistvo. Moderna porodica ove klase postaje nosilac osobene kulture ove epohe
i klase koja tu epohu reprezentuje (civilna kultura gradjanske klase). Izvorista ove kultrue
cine privatni svet porodicnh emocija i racionalni svet privatne ekonomske prakse na
trzistu. Neke od njenih najvaznijih odlika su: humanisticka teznja ka vaspitavanju
slobodnih, odgovornih i jednakih ljudskih bica; naglasavanje prava licnog izbora; prava
zastite intimnog zivota koji se neguje u porodicnom krugu; tolerancija prema
drugacijim i tudjim praksama zivota. Najcesce se u sociologiji pod modernom porodicom
razume mala drustvena grupa koja nastaje na temelju drustveno priznate veze supruznika,
njihove rodjene ili adoptirane dece, a cija je osnovna funkcija socijalizacija potomstva i
odrzavanja psihicke stabilnosti odraslih clanova porodice (nuklearna forma). Zasebna i
samostalna srodnicka jedinica zauzima relativan odnos udaljenosti prema srodnickom
zaledju obe supruznicke grupe. Relativno nezavisan i individualizovan akter u
drustvenom sistemu: sposobljena da sama zadovoljava osnovne potrebe svojih clanova
kroz vlastito porodicno domacinstvo i u saradnji sa drugim drustvenim ustanovama i
javnim sluzbama.
Gud i Rosenbaum izdvajaju neke osobine moderne porodice. Gud (unutrasnje): retkost
prosirene porodice; relativno slobodan izbor supruznika; nestajanje miraza i cene za
mladu; redji brakovi medju srodnicima; autoritet se smanjuje; veca jednakost medju
polovima; legalni sistem u kome je prihvacen princip pravne jednakosti clanova.
Rosenbaum (spoljne): razdvajanje rada za zaradu od doma; podela rada prema polu;
dnevno odsustvo bar jednog clana iz doma; egzistencija porodice pociva na zaradi bar
jednog clana i potrosnji na trzistu; zajednicki zivot dve generacije; preuzimanje od
strane drustva poslove socijalizacije; izgradnja nezavisnog porodicnog sistema.
Pojam i praksa savremene porodice vezuje se iskljucivo za njena reproduktivna svojstva i
funkcije i to na dva plana: bioloska reprodukcija i sociokulturna reprodukcija.
Reproduktivne funkcije su proizvodne funkcije u redukovanom obimu- sa ekonomskog
stanovista se zato moderna porodica tretira kao pretezno ili cisto redistributivna i
potrosacka zajednica, za razliku od premodernih koji se smatraju kao primarno
proizvodne zajednice. U cilju obavljanja ostataka proizvodnje u okviru savremene
porodice- neplacen rad koji se neposredno odnosi na cinjenje usluga drugim osobama
sluzenje drugima;. domaci rad. Slabi delovanje porodice kao aktera i agensa u
proizvodnji stratifikacije nejednakosti- jaca uloga porodice u reprodukcijskom
odrzavanju vec porizvedenih podela i to manje u ekonomskoj sferi a vise na planu
kulturne reprodukcije. Privatna porodica rezultat je modernog razvoja koji se temelji na
sledecim procesima: 1) smanjivanje broja clanova porodice (manje dece i odsustvo
stranih osoba iz domacinstva); 2)proces prostornog suzavanja porodice u smislu
odsustva porodicnih aktivnosti u javnom prostoru; 3) promena normi kojima se rukovodi
ponasanje u porodici. Privatizacija porodice se tretira kao proces odvojen od
industrijalizacije koja za posledicu ima novu konjugalnu formu porodice. Kulturni
proces- vrednost i osecanja clanova porodice. U okviru rano renesansnih italijanskih
gradova pocinje da se razvija jedan novi oblik zivota koji ce u XVIII veku postati
dominantan: privatna porodicna intima. Promene u arhitekstonskom uredjenju kucnih
enterijera (salon). Nezavisna privredna delatnost koja postaje osnov aktuelne i buduce
socijalne moci narastajuce burzoazije odvija se kao delatnost privatnih subjekata koju
jedino sankcionise trziste.
Trajna protivrecnost u porodici nastaje zbog protivrecnosti dva principa regrutovanja
njenog clanstva, to je dobrovoljni pristanak o biranju bracnog partnera i pripadnost na
temelju porekla po krvi po rodjenju koje je nezavisno od bilo kakve individualne odluke
ili pristanka. U post modernoj epohi veza izmedju porodice i individualne biografije
pocinje da slabi. Individue cine reprodukcionu jedinicu drustva. Moderna forma porodice
je sve vise opcijona i privremena. Pojedinac oblikuje porodicu prema sebi, pojacava
svoju autonomiju i nestabilnost grupe.
Moderna porodica zaceta je u autoritarnom poretku staleskog drustva, ali kao njegova
antiteza. Sfera koja nudi rasterecenje od strahova izazvanih neobuzdanim drustvenim
mocima, humanost, blagost, spokoj- odrzana je klica onog tradicionalnog autoritarnog
poretka nejednakosti i hijerarhije kao garancija kontinuiteta i opstanka klase na vlasti.
Autoritet oca ne proistice vise iz njegove muskosti vec iz njegove drustvene uloge oca
porodice (Frojdova teorija je primer). Postmoderna porodica- umesto autoritarne
hijerarhije rane gradjanske klase, porodicu sve vise osvaja dijadna simetrija supruznika.
Parsonsova teorija segregiranih ali komplementarnih uloga polova u porodici; svaki pol
je vladalac u sferi delatnosit i uloga a zajedno omogucavaju porodicu kao perpetuum
mobile.
Ideologija moderne porodice je u eksploatisanju socijalizacijske uloge kao kamena
temeljca sveukupne ljudske drustvenosti. Otkrice detinjstva- od neautonomnog
imitacijskog, nasilnog i autoritarnog koncepta vaspitne prakse ka rafiniranim
socijalizacijskim mehanizmima. Neograniceni razvojni potencijalni deteta- dete
superiorno- u postmodreni, odustajanje od dece

3. Nastanak sociologije porodice

Misljenja o porodici razlicita kroz vremena- Filozofi i pesnici u antickom dobu gledaj
una porodicu, ono sto se u tom dobu naziva eikos, sa prezrenjem kao na podrucje4 u
kome se zadovoljavaju zivotinjski porivi i strasti, sfera koja ne pripada dostojanstvu
javnog drustvenog zivota polisa. Preokret u renesansi. Naucno istrazivanje porodice od
svojih pocetaka vezuje se uz sociologiju i njen razvoj kao naucne discipline. Prvo se
proucavala u okviru ucenja o drzavi (nije postojalo empirijsko prikupljanje gradje o
porodicama, bilo u savremenosti bilo u proslosti). Od antike do kraja XVII veka, jedini
pouzdaniji izvori: parohijske knjige rodjenih, vencanih i umrlih, selekcionirani popisi
stanovnistva; u manjoj meri genealoska literatura i studije koje se bave poreklo
mpojedinih plemenitih porodica; Filip Arijes (slikarska i vajarska dela, analiza
detinjstva). Glavno mesto razmisljanja o porodici- filozofija i filozofski pisci (Hegel-
porodicu smesta u okvire proucavanja drzave; posebnost koja stoji izmedju opste ideje
drzave i konkretne egzistencije pojedinacne individualnosti). Ogis Kont daje znacajnu
ulogu porodici u zasnivanju novog pozitivnog stanja drustva. De Mestr i De Bonal
stanoviste koje gradjanskoj porodici suprotstavlja duhovne vrline i drustveni znacaj
predgradjanskog drustva (suprotstavljali se kontu). De bonal razlikuje tradicionalna
seljacka porodica- nosioc drustvenog reda i kulturno istorijskog identiteta narodne
zajednice, a njoj se suprotstavlja novonastajuci oblik gradske proleterske porodice koja
predstavlja opasnost za drzavu. Tri zasluzna naucnika- Frederik Le Plej, Hajnrih Vilhem
Ril, Emil Dirkem, i kod nas Valtazar Bogisic.
Le Plej- Njegovo ime se vezuje za uvodjenje sistematskih empirijskih istrazivanja u
drustvene nauke i pionirsko dostignuce u oblasti kvantifikacije empirijske gradje. 1855-
studija Radnici evrope- komparativni opis i analiza uglavnom radnickih porodica onog
doba. Metoda porodicnih budzeta- iskazati na jednoobrazan i kvantitativan nacin razlicite
porodicne aktivnosti i funkcije, pa cak i neke porodicne odnose. Sakupljao je u svakoj
porodici podatke o svim vrstama njihovih prihoda i njihovoj velicini i svim vrstama
porodicnih rashoda do najmanjih sitnica. Koristio se licnim zapazanjima, razgovorima sa
clanovima porodice i podacima o lokalnim geografsko klimatskim prilikama. Sistematska
klasifikacija porodicnih oblika.
Vilhem Hajnrih Ril- Iste godine kada i Le Plej, Ril ce objaviti u Nemackoj svoju veoma
popularnu studiju koja ce zabeleziti cak 17 izdanja (Porodica)- etnografsko socioloske
studije tadanjeg nemackog drustva. Kod rila u prvi plan dolazi potreba za stabilizacijom
nemackog drustva, pri cemu se porodica vidi kao mocna snaga koja je u stanju da vrati
ravnotezu u posrnulo nemacko drustvo posle 1848 godine. Predlaze socijalno- politicke
reforme koje treba da ojacaju i povrate staru patrijarhalnu seljacku porodicu koja je
temelj drustva i kulture. To je porodica stablo- prosirena porodica koja nastaje
zadrzavanjem uz ostarele roditelje jednog muskog potomka sa svojom porodicom sto
garantuje nasledni, ekonomski i duhovni kontinuitet porodice ali i stabilnost drustva i
drzave. Koristio kvalitativni metod (posmatranje i terenski rad).
Emil Dirkem- Dirkemu pripada cast osnivaa sociologije porodice kao univerzitetske
naucne i nastavne discipline. 1888 zapoceo je univerzitetski tecaj- za studente
pedagogije. Dirkem konstruise pojam konjugalne porodice (bracna porodica) stabilizacija
oko bracne dijade kao centralne porodicne ose. Sistematski i kriticki verifikovana
empirijska gradja. Srodnicko grupisanje i njegovi raznovrsni oblici, njena regulatorna
moc nad porodicom. Ispitivanje unutrasnjih veza izmedju clanova. Dirkem uspostavlja
razvijeniju klasifikaciju istorijskih porodicnih stupnjeva razvoja, kako u odnosu na ranije
evolucione sheme, tako i u odnosu na troclanu Le Plejovu klasifikaciju (sukcesivno
formiranje uvodi kao nacin nastanka tj evolucije porodice). Pozitivisticka induktivna
metodologija. Njegova teorija porodice poznata je pod nazivom teorija kontrakcije;
objasnjava istorijske promene porodicnih oblika do nastanka moderne bracne porodice.
Teorija pociva na modelu jednolinearne evolucione sheme. 1. U meri u kojoj se drustvena
sredina siri i suloznjava u toj meri se suzava porodica. Kontrakcija ili redukcija porodice
ima dva aspekta: a) funkcionalna redukcija tj smanjivanje broja i vrste delatnosti za koje
porodica ostaje nadlezna u drustvenoj podeli rada i b) strukturalno suzenje koje se tice
sastava porodice 2) Uporedo sa suzavanjem porodice dolazi do individualizacije porodice
i odnosa clanova u porodici. Porodica postaje samostalni kolektiv.
Valtazar Bogisic- Sistematsko empirijsko izucavanje oblika porodice koji je bio nepoznat
ostalom delu Evrope i koji se do tada zadrzao samo u juznim slovenskim krajevima
(porodicna zadruga)- kompaktna srodnicka organizacija patrilinearnog karaktera. Koristio
ankete.
Period teorijskog uzleta- Period od kraja 19 pa do sredine 20 veka- razvoj discipline.
Jednostran, zasnivao se na razvoju i uspostavljanju teorijskih orijentacija, razradi starih ili
usponu novih struja, nedovoljno ispoljavao na empirijskom planu. Tri osnovne skole
misljenja: evolucionizam, marksizam i frojdizam. U okviru evolucionizma proucavanje
porodice dozivljava stalan i uzbudljiv progresivan trend, pocevsi od pionirske
Bahofenove studije Materinsko pravo. Traganje za poreklom porodice i njenom
univerzalnom strukturom. Morganovo objasnjenje drustvene evolucije porodice posalo je
polaziste kriticke drustvene istorije koju prezentira marksisticka teorija. “Poreklo
porodice, privatne svojine i drzave”- Engels reinterpretira i na marksisticke osnove
postavlja Morganovu teoriju, te za vise od jednog veka postavlja osnovna polazista i
teoreme za tumacenje i objasnjenje porodice. Dva principijelna metodoloska stanovista
na kojima se gradi marksisticka teorija i pristu porodici koja su bila anticipatorna u
odnosu na vreme kada su izrecena. Marks Engelsova kritika upucena dotadasnjim
istorijskim proucavanjima porodice koja po njima pogresno polaze od pojma porodice
umesto da do njega dodju kroz konkretno istorijsko izucavanje sadrzaja i funkcija
porodice u razlicitim socijalnim i istorijskim okolnostima. Drugi njihov znacajan
metodoloski doprinos ovom polju naucnog istrazivanja je zahtev da se karakterizacija
porodice ne moze izvrsiti bez uvida i vrednovanja osnovnog porodicnog odnosa: odnosa
polova u porodici. Engelsovo razmatranje pokazuje da tokom citave istorije odnos polova
u porodici karakterise ekonomska eksploatacija zena od strane muskaraca i patrijarhalna
dominacija muza oca nad zenom i decom, te da je zapravo asimetrija polova pretpostavka
stabilnosti i savremene gradjanske porodice. Tek ce teorija Sigmunda Frojda zakoraciti u
lavirinte intimnog porodicnog sveta. Koningova teza o paradigmaticnom znacaju teorije
porodice za opstu sociologiju dobija potvrdu u Nemackoj tokom 20tih i 30tih godina
proslog veka. U to vreme u Nemackoj dve struje teorijskog misljenja dozivljavaju svoj
vrhunac i konsolidaciju, ali se i medjusobno sudaraju. Jednu stranu u tom sukobu
predstavlja organicisticka misao koja u porodici vidi osnovnu celijsku organizacionu
formu drustva i drustvenog poretka. Na suprotnoj strani je kriticka misao o gradjanskom
drustvu, koja se u svojoj kritici oslanja na specifican spoj marksizma i psihoanalize koji
daje originalne teorijske rezultate u orijentaciji pozntoj kao kriticka skola ili Frankfurtski
krug. Krug cin elitni mislioci i teoreticari u drustvenim naukama, kao sto su Horkhajmer,
Markuze, From, Jahoda, Lazarsfeld. u srediste kritike ce staviti porodicu kao nosioca
autoritarnog drustvenog poretka gradjanske kulture i kapitalistickog drustvenog
uredjenja. Vilhem Rajh- ukazuje na prinudni karakter gradjanske porodice koja preko
religije i neprikosnovenosti autoriteta oca u porodici i drustvu vrsi represiju nad
prirodnom ljudskom potrebom za zdravom seksualnoscu i njenim ispoljavanjem. Na taj
nacin stvaraju se bolesne i nesrecne licnosti. B. Malinovski- izucavanje ponasanja,
struktura i funkcija porodicnih osecajnih kompleksa u domorodackim drustvima
Australije i Pacifickih ostrva. Zavisno od vrste srodnickog sistema matrilinearnog,
odnosno patrilinearnog kome pojedinacne porodice pripadaju u odnosima izmedju
roditelja i dece ce se uspostaviti razliciti odnosi seksualnih zabrana, odnosno kompleski
zelja i njihovog potiskivanja te u tom smislu i trajni obrasci kulturno uslovljenih
osecajnih kompleksa koji regulisu najsiru lepezu ponasanja stanovnika ovih otocja.
Malinovski tvrdi da u drustvima sa matrilinearnim srodnickim sistemom odnosa ne
postoji Edipov, vec tzv Elektrin komleks, u kome glavna seksualna zabrana nije
usmerena prema majci, vec prema sestri, a osnovni autoritet u porodici nije otac vec
majcin brat-ujak.
- Americka sociologija porodice od 1900 – 1940- konacna institucionalizacija discipline.
Znacajno delovanje Ernesta Grouvsa- prvorazredni znacaj. Veca efikasnost i
orijentisanost ka praksi ne samo kada je u pitanju njeno univerzitetsko konstituisanje vec
i u pitanjima dominantnog tematskog sadrzaja i teorijske usmerenosti discipline.
Reformatorski kurs iz domena socijalnog rada koji za cilj ima spasavanje porodice od
unistavajucih snaga industrijalizacije, migracija i sekularizacije koje zahvataju americko
drustvo s pocetka veka. Empirijski karakter, kvantitativne metode, ali dominantna
orijentacija na mikropristup porudici i teme iz tog okvira. Na porodicu se gleda kao na
malu grupu, tj kao na specificnu vrstu interpersonalnog sklopa, interes za unutrasnje
probleme i odnose medjusobnog prilagodjavanja clanova, a manje ili veoma
specifikovano za probleme odnosa porodice i drustvene strukture. Ernest Bardzes je jedan
od osnivaca i pripadnika cuvene Cikaske socioloske skole i pionir interakcione teorijske
orijentacije u proucavanju porodice “Porodica kao jedisntvo osoba u interakciji”.
Porodicu posmatra kao realnost po sebi i za sebe: Porodica zivi i postoji dok postoje
interakcije izmedju njenih clanova. Snaga i kontinuitet porodice leze u njenom
unutrasnjem interpersonalnom sklopu i vrsti interakcija izmedju clanova koje su grupno i
personalno determinisane. Poremecaji u porodicnom funkcionisanju koji se ispoljavaju
kao akutne dezorganizacije, posledica su spoljasnjih okolnosti u najgorem slucaju
neadekvatnog prilagodjavanja clanova tim okolnostima. Jak je naglasak na pojedinca u
porodici kao aktera koji kreira porodicu ali i njom biva kreiran kroz proces socijalizacije,
za razliku od evropske sociologije koja je pojedinca manje vise uvek gledala kao
podredjenog objekta porodicne hijerarhije i tradicijskog poretka.
Konsolidacija i stabilizacija discipline od 40tih do 60tih godina- H Kristensen-
siostematsko teorijsko izgradnje discipline- americka sociologija pocinje da dominira nad
evropskom. Talkot Parsons, vodeci americki teoreticar kcija strukturalno funkcionalna
teorija ima apsolutnu dominaciju u svetskoj sociologiji u tom periodu; osecaj za
paradigmaticnost sociologije porodice. Na bazi sinteze Dirkemovog i Frojdovog
shvatanja porodice gradi teoriju moderne porodice. Model americke izolovane nuklearne
porodice predstavlja paradigmatski izraz modernog industrijskog drustva ciji je autenticni
predstavnik americko drustvo posle II sv rata. Standardni teorijski paket se odnosi na
standardne teze i teme koje obradjuje i promovise Parsonsova funkcionalisticka skola kao
sto su komplementarna polna podela uloga, funkcionalna razmena izmedju sfere porodice
i ostalih drustvenih podsistema, proces socijalizacije. Institucionalizacija sociologije
porodice kao empirijske discipline kroz uspostavljanje interdisciplinarnosti, jasnoce na
teorijsko konceptualnom planu u disciplini. Sistematizacija, klasifikacija i rasciscavanje
teorijskih koncepata. Okupivsi izuzetno veliku ekipu sociologa i drugih istrazivaca
porodice postavio je zadatak sintetiziranja istrazivanj au razlicitim tematskim podrucjima
porodice, sa ciljem da se na osnovu ovih induktivnih nalaza predje na konstruisanje novih
konceptualno hipotetickih referentnih okvira koji bi se potom dalje proveravali kroz
empirijsku praksu. Sasvim u duhu pozitivizma, Hil je zapravo na ovaj nacin pokusao da
na bazi induktivnih spoznaja konstruise teorije srednjeg obima. Pokusaj pociva na: Na
ocekivanju stalnog kumulativnog rasta teorijskog tela koje se u tom rastu ujedinjuje u
jedinstvenoj i jednoznacnoj teorijskoj paradigmi. Vec 70tih godina se javljaju sumnje da
li to uopste treba da bude cilj teorijskog rada u oblasti istrazivanja porodice. hil je
nezadovoljan postignucem. 80te donose snazan otklon od pozitivizma ka teorijskom
pluralizmu; preispitivanje ukupne prakse i trazenje novih alternativnih puteva razvitka.
Nezadovoljstvo tradicionalnom sociologijom porodice- nekoliko izvora: 1) Kritika
pozitivizma i pozitivisticke nauke- ukazuje se na bitno metodolosko ishodiste
nezadovoljstva disciplinom i u disciplini. U toku je proces zamene pozitivisticke
metodologije jendom post pozitivistickom perspektivom. Na jednoj strani su stariji
teoreticari koji ne odustaju od reformisanja dicipline, a na drugoj su njeni mladji
poslenici oji se nadahnjuju feministickom pozicijom. Druga pozicija mogla bi da se
nazove i novom kritikkom u odnosu na stariju kriticku teoriju Frankfurtskog kruga. nova
kriticka pozicija gaji metodoloski oprez u pogledu utvrdjivanja novih teorijskih stavova,
te otuda jedan od njenih predtavnika izjavljuje za sebe: Preferiram neobavezniji naziv
teme. Dejvid Sel. Njegovo vidjenje razvoja sociologije porodice do danas je originalno i
jedinstveno. To je tok koji ide od konvergencije stanovista u monolitnom standardnom
paketu funkcionalizma do divergencije u teoriji ali i u porodicnoj praksi kojima
prisustvujemo u sadasnjici. Vododelnica- 70tih- vidjenje porodice kao jedisntvene,
univerzalne drustvene konstante, ali i agensa i aktora u drustvenim promenama biva
definitivno odbaceno.
Kritika ideologizovanog i mitologizovanog pojma porodice u nauci- Gud iznosi
eksplicitne zamekre na ideologiziranu predstavu porodice koja se u disciplini forsira, da
bi medjutim i sam bio nesto kasnije ispravno kritikovan da je svojim fundamentalnim
istrazivanjem doprineo idealizaciji nuklearne porodice. Medju socioloskim pojmovima
nijedan nije ni priblizno toliko ideologiziran kao pojam porodice: 1) Primarnost i
neposrednost kontakta istrazivaca sa porodicom preko vlatitog iskustva sto dovodi do tzv
viska znajnja koje je zdravorazumeske prirode. Sveprisutnost porodice u razlicitim
situacijama, pri cemu ona u njima ima razlicita znacenja koja se naravno u
svakodnevnom jeziku endovoljno razlucuju. Pojam porodice je prototipski u smislu da se
veoma cesto literarno9 i metaforicki koristi u znacenju obrasca, modela, standarda ili
arhetipa.
Promenjena porodicna stvarnost- Trece izvoriste nezadovoljstva proizilazi iz dubokih
promena koje od 70 tih godina poresaju sferu porodice i njene intime: seksualna
revolucija posredstvom plasticne seksualnosti- odvojili su se od vekovne integracije sa
reprodukcijom, srodstvom i generacijam. Danas je telo vidljivi nosilac samo identiteta.
Razoblicavanje seksualnosti ima, za posledicu otvaranje jednog sasvim novog polja
drustvenosti za ciste odnose koji se vise ne moraju zaodevati pdo obrazinu braka,
prodice, srodstva, domacih ili intimnih relacija. Ovakva kretanja stvaraju nastajanje niza
novih porodicnih i dijadnih zivotnih formi koje sociolozi svrtavaju pod opsti naziv ne
tradicionalni porodicni oblici ili alternativne forme. Empirijski porast ovih formi u
ukupnom skupu prodicnih grupa na nacionalnom ili internacionalnom nivou: dobrovoljni
celibat, vanbracna heteroseksualna kohabitacija, vanbracna homoseksualna
kohabitacija....nije uspela da se izvede adekvatna i pouzdana klasifikacija ovih novih
formi, a niti da uvek valjano utvrdi sta je u njima zaista novo, odnosno netradicionalno ili
alternativno. Standarndni oblik porodice- nuklearna ili bracna porodica sve vise biva
potiskivana.
Politicke kontroverze- Drustvena kretanja u domenu porodice i sekusalnosti izazivaju
nedoumice ali i zestoke otpore u sferi politickog usmeravanja i drzavnog nadzora nad
ovim domenom. Tako porodicno pitanje postaje centralno mesto sukobljavanja izmedju
ideoloskih struja i partijsko politickih hijerarhija koje se bore za vlast u izmenjenim
drustvenim uslovima. 80tih goidna u americi deluju tri interesne frakcije koje vode
zestoku politicku bitku povodom porodice, ali ta bitka po njihovom misljenju ima
dalekoseznije ciljeve od zalaganja za dobrobit porodice. Radikali koji polaze od
filozofskih pretpostavki oslobadjanja i nastupaju kriticki prema americkoj porodici sto ih
u javnosti svrstava u anti porodicnu orijentaciju sto oni sami ne zele. Konzervativne
pristalice pro porodicne politke koji svoju poziciju grade na zastupanju tradicionalnih
porodicnih vrednosti, odbacivanju kontracepcije i zigosanju abortusa. neutralni front
strucnjaka koji deluju u porodicnoj oblasti, a koji nastoje da kroz objektivni pristup
prosire prostor za svoje delovanje. Zajednicko im je shvatanje da savremena porodica
ima probleme.

4. Teorijski pravci u sociologiji porodice

5. Doprinost socijalne istorije proucavanju porodice i razvoju sociologije porodice

Porodica izvan istorije- stanoviste sociologije porodice-interdisciplinarni trend u

istrazivanju porodice. Od 60tih, a narocito tokom 70tih vladajuca strukturalno
funkcionalisticka teorija porodice pokazuje sve znake iscrpljivanja i nemogucnosti da
zadovoljni nove zahteve. U isto vreme-puc u istoriji- zahtev da se istorijska nauka okrene
ka proucavanju socijalne problematike u najsirem smislu, sto podrazumeva i proucavanje
svakodnevnog zivota. Oba momenta krize teorije porodice u sociologiji i zahtev za
prestrukturalizacijom problemske orijentacije istorije nasli su plodan teren za susretanje
na tlu porodice. Porodica je onaj deo drustvenosti pojedinca i organizacijske strukture
drustva koji je zajednicki svim ljudima bez obzira na njihovu klasnu pripadnost,
drustvenu moc i uticaj. Nedostatak iole sistematicnijeg znanja o porodici u proslosti,
retko koji pisac se ustrucavao od pozivanja na veliku porodicu zapadne nostalgije...
Razlozi zanemarivanja proslosti porodice podjednako leze u objektivnim ogranicenjima
kao i u subjektivnim. Jedan deo odnosi se na osobine porodice koja bi se mogla nazvati
njenom socijalnom nevidljivoscu- njena vaznost se gubi prelaskom sa individualnog na
socijalni plan posmatranja. Porodica se uvek povezuje s onim sto je suprotno, ili bar
odvojeno od javnog zivota- s intimnim zivotom i odnosima izmedju pojedinaca. Intimna
konotacija redje nego socijalna. Drugi izvor smanjene socijalne vidljivosti porodice jeste
njoj inherentna procesualnost. Porodica je na neki nacin sam zivotni proces u nastajanju i
nestajanju. U toku citave predindustrijske epohe, porodica ili jos tacnije domaci zivot koji
je obuhvatao i porodicu tretirani su u svesti i samosvesti epohe kao manje vredne. U
drustvu je smatrano manje vaznim i vrednim ljudskim postignucem, nije moglod a se
izzrazi kroz drustvenu komunikaciju i ostavi traga za sobom u obliku zapisa, istorijskih
svedocanstava, dokumenata. od 60tih godina na svetlost dana izlaze brojni izvori i podaci
o porodicnom zivotu – otkrivaju se popisi sa vrlo razradjenim informacijama o
stanovnistvu pojedinih teritorija, o pojedinim obelezjima ispitivanog stanovnistva. Izlaze
na videlo dnevnici i beleske pojedinaca, razmislja se i sprovodi u delo koriscenje
indirektnih izvora i sveodocanstava za izucavanje proslosti porodice. Tu su i ostaci
materijalne kulture (nacin odevanja, ishrane, stanovanja, tananiji izvori). Veoma dugo
izmedju istorije i sociologije postoji epistemoloski jaz koji eje blokirao cak i onu vrstu
saradnje uzajamnog prenosenja znanja. Bitka izmedju istoricizma i pozitivizma koja se
razvila u sociologiji potpuno je otklonila sociologiju od istorije i istorijskog saznanja ali i
obratno. Dok se pozitivisticki deo sociologije odrekao evolucione teorije u ime traganja
za univerzalnom teorijom koja ima za zadatak da otkrije i objasni opste zakone njegovog
postojanja i funkcionisanja, istoricizam je sa druge strane okarakterisao nastojanje
evolucionizma da otkrije dinamicke zakone drustva i istorije kao nenaucan pristup
ljudskim cinjenicama koje se ne mogu objasnjavati kao prirodne vec se samo eventualno
razumevanjem mogu pribliziti shvatanju savremenika. Istorija je ostala pri svom
verovanju u ateorijski pojedinjavajuci pristup i pri staroj predrasudi da sve sto ne spada u
domen javnih zbivanja nije vredno njenog zanimanja. Tako su ostali neiskorisceni za
istoriju oni podaci koji su stajali nadohvat ruke a nisu se odnosili na pojedinacne
dogadjaje, vec na zbirna stanja. Sociologiziranje istorije- savremeno okretanje istorije ka
drustvenim pojavama i stanjima u najsirem smislu. U sociologiji porodice od momenta
odbacivanja evolucionizam pokusavalo se doci do jedne opste vazece odredbe porodice
do definicije koja bi sadrzavala univerzalne elemente porodice apstrahujuci pri tom
razlicite drustveno istorijske strukture kulture i etniciteta. Kada se svi ovi zahtevi usvoje,
ne preostaje drugo nego vezati definiciju za biolosko antropoloske elemente porodice.
Sociologija porodice se vratila na staru istoriografsku praksu XVIII veka koja je porodicu
proucavala prema pojmu porodice, umesto da traga za njenim sustinskim i korelativnim
atributima u odredjenom drustveno istorijskom kontekstu. Druga posledica
antropologizacije pojma porodice jeste njena naturalizacija. u novom kontekstu
prirodnost porodice sluzi kao kriticka sintagma protiv industrijskog postvarenja, ali ova
kritika cesto nosi konzervativni predznak. Karin Hauzen u kritici aistorijske orijentacije
sociologije upozorava na jos jednu kardinalnu posledicu univerzalizacije odredbe
porodice. Kada se pojam porodice ovako apstraktan i bez istorijskog sadrzaja primenjuje
bez razlike na sve epohe, drustva i kulture, istrazivac je siguran da ce kao rezultat dobiti
ono sto je prethodno pretpostavio. Tako se istrazivanje proslosti pretvara u ilustraciju
savremenosti. Problemsko teziste proucavanja porodice u sociologiji pocelo je pomerati
sve izrazenije ka socijalno psiholoskom i psihicko interakcijskom planu i vidjenju
porodice. U sociologiji se pod terminom porodica podrazumeva univerzalni obrazac
porodice. Termin se odnosi na savremenu porodicu, kao specifican oblik i odnos tj ispod
univerzalnog obrasca krije se specificna praksa nuklearne porodice. Porodica ne
odgovara ni funkcionalno ni strukturalno onome sto je porodica nekada bila i sto je
znacila u toj epohi. Zivotna zajednica roditelja i njihovih krvnih potomaka na koju termin
upucuje nije se mogla naic u cistom i izdvojenom vidu, niti je kao takva uopste imala
uslova da opstoji u predindeustrijskoj epohi. Flandren prateci u zapadnoevropskin
drustvima hronoloski izmene u znacenju i upotrebi termina porodica i njemu srodnih loza
srodstvo kuca domacinstvo ustanovljava da se u ovim drustvima pojam porodice u
danasnjem znacenju prosirio tek od pocetka XVII veka. Umesto termina porodice u
upotrebi su do XVIII veka bili raznovrsni termini, ateziste je bilo na zajednici
svakodnevnog zivota (kuca, domacinstvo, domaca zajednica) a drugih na srodnickim
relacijama. Razlika izmedju oblika i organizacije svakodnevnog zivota, u
predindustrijskim i industrijskim drustvima koristeci pojamd domace zajednice, kao
svojevrsne srodnicko rezidencijalne i proizvodno potrosne ijedinice i oblika
podrustvljavanja zivota u predindustrijskim epohama za razliku od porodice koja
preduzima funkcije primarnog podrustvljavanja u savremenom drustvu. Pomoc koju
istorija moze da pruzi sociologiji: 1) pomoc u otkrivanju i prikupljanju iskustvene gradje
na kojoj moze da se temelji socijalno istrazivanje bilo u proslosti, savremenosti ili
buducnosti. 2) istorijsko istrazivanje u svrhe provere odredjenih drustvenih teorija i
granica njihovog vazenja 3) istorijsko znanje kao heuristicka kritika savremenih
socijalnih teorija ikoncepata. Orijentacija na istorijsko istrazivanje porodice pre svega
iznosi na svetlost dana brojne do sada nepoznate primarne i sekundarne izvore za
proucavanje porodicne proslosti. osvetljavaju razne aspekte porodicnog zivota: uslove i
nacine sklapanja braka, polozaj zena ,regulisanje nasledja.... Koriste se i mnogobrojne
krnjizevne vrste, koje nisu bile ozbiljnije ispitane i koriscene kao izvor vredan paznje za
izucavanje istorije porodice. Tu spadaju razni prirucnici za lepo ponasanje, i relevantna
saznanja kojima raspolaze pojedina epoha. Religiozna literatura namenjena narodu.
likovni izvori...Prilikom koriscenja sivh izvora postoje dve opasnosti 1) nemogucnost da
se iz ovih izvora razdvoji ono sto je stvarnost u datom vremenu i prostoru od onoga sto je
vladajuca predstava, shvatanje ili verovanje o toj stvarnosti i pojedinoj pojavi o njoj; 2)
oslanjanju na samo jednu vrstu izvora i gradje koju oni nude, oslanjanje samo na privatne
izvore a zanemarivanje javnih dokumenata, umesto koriscenja i povezivanja podataka iz
razlicitih raspolozivih izvora. Parcijalne i iskrivljene slike pojedinih dimenzija
porodicnog zivota kojima se pripisuje mnogo veci znacaj i uticaj na oblikovanje celine,
nego sto su ga stvarno imale. Greske jedne ili druge vrste u koriscenju istorijske gradje
imaju za posledicu da vladajuce misli jedne epohe o porodici budu proglasene stvarnoscu
porodicnog zivota. Istorijsko istrazivanje i analiza mogu da se ukljuce u proveru
posotjecih teorijskih paradigmi. Socioloska teorija mora da odgovori na dva ibitna
pitanja, koje mesto i ulogu porodica ima u datoj drustvenoj strukturi, kakvo mesto i ulogu
porodica ima u drustvenom razvoju i promeni. Odgovor je u najkracem sadrzan u teoriji
industrijalizacije ili u savremenijoj varijanti teorije modernizacije. Moderna porodica je
posledica industrijskog razvoja. Promena porodice tretirana kao zavisna varijabla ovog
kretanja rezultira strukturalno funkcionalnim prilagodjavanjima porodice novim uslovima
industrijske proizvodnje, rada i organizacije drustvenog zivota; gubi primat osnovne
jedinice drustvene proizvodnje; zadobila autonomiju u odnosu na ostale oblasti zivota i
rada i omogucila pojeidncima vise slobode i samoodredjenja. Dva dokaza: logicki i
empirijski. Logicki dokaz polazi od osobina industrijske proizvodnje i njom stvorene
sfere rada i pokusava da naknandno rekonstruise moguce efekte tog sistema na porodicni
zivot (Parsons). Empirijski se sastoji u komparaciji postojeceg porodicnog oblika
rasirenog u zapadnoevropskim drustvima sa razlicitim oblicima i strukturama kao i
njihovim promenama u drustvima koja se aktuelno nalaze u procesu industrijsk
transformacije. Medjutim postoje nedostaci. Prvo u pitanje se moze dovesti ono sto je
polaziste u oba slucaja a to su moderna porodica i njena svojstva. U kojoj meri su
svojstva koja se pripisuju ovom tipu doista dominantna.

6. Sadasnje stanje discipline: problemi sa predmetom, teorijski i metodoloski pluralizam

9. Pojam domacinstva i domacinstvo moderne porodice

Etimoloski domacinstvo- domus koja; centralno mesto u hramu; kasnije svaki prostor u
kome se boravi u smislu boravista, prebivalista, obitavalistva isl. Odatle dolazi rec obitelj.
Prostorno stambeni aspekt nije jedini; Bender ukljucuje u pojam domacinstva jos jedan
bitan aspekt- domace funkcije, tj aktivnosti pomocu kojih grupa ljudi medjusobno
saradjuje u obavljanju funkcija koje omogucavaju njihovo dnevno prezivljavanje, ali i
obavlja neke trajnije funkcije koje su vezane za generacijsku obnovu kao sto je proces
reprodukcije i staranja za decu. On razlikuje tri realne skupine ljudi: 1) korezidentna
grupa tj ljudi koji borave zajedno; 2)domacinstvo- grupa zasnovana na zajednickom
obavljanju domacih funkcija; 3) porodica- pojedinci koji su povezani srodstvom. Veoma
cesto sva tri aspekta srecu se empirijski sjedinjena- domaca grupa ili kucna zajednica.
Obzirom na istorijski raspon trajanja kucna zajednica kao oblik udruzivanja predstavlja
sigurno najrasprostranjeniji oblik privredne zajednice (Veber). Prema Veberu dva su
bitna svojstva kucne zajednice: solidarnost svih clanova u odnosu prema spoljasnjem
svetu, a iznutra komunisticka zajednica potrosnje povezana strogim licnim pijatetom.
Najstariji oblik solidarnosti clanova prma spolja jeste krvna osveta.
U domacoj kucnoj zajednici za razliku od porodice naglasak se stavlja na privrednu
aktivnost i privredne kapacitete zajednice kao radno intenzivne grupe koja sama sebe
reprodukuje (tu spadaju proizvodnja, raspodela potrosnje i generacijskog prenosenja). U
kucnoj zajednici i domacoj ekonomiji vlada kucni komunizam i ne postoji individualna
privatna svojina, pa prema tome ne postoji ni individualno nasledjivanje imovine ili njeno
ustupanje drugome ili otudjivanje od zajednice. Domacinstvo, domaca grupa ili kucna
zajednica moze ali i ne mora biti integrisana sa porodicom, odnosno srodnickom grupom.
1) Ako postoji ova integracija onda govorimo o porodicnom domacinstvu. 2) Istrazivanja
demografa i istoricara ukazuju da u najvecem vremenskom periodu postoji situacija
delimicnog poklapanja porodice i domacinstva, bilo da domacinstvo kao siri entitet
obuhvata uzu porodicu ili pak da se srodnicka grupa deli na vise domacinstava. Iako u
savremenim drustvima dominira oblik porodicnog domacinstva, usled povecane stope
razvoda i noveih oblika porodicnog zivota, prisutno je sirenje domacinstva na nekoliko
porodica koje tek zajednickim finansijskim i radnim resursima uspevaju da obezbede
minimalne egzistencijalne uslove za svoju reprodukciju. 3) Treci slucaj imamo kada
izmedju porodice i domacinstva ne postoji poklapanje- nesrodnicko domacinstvo (pr
manastirska zajednica; porodicna komuna; Kibuci)- Robin Jarett..
Svaka porodice istovremeno je i domacinstvo; nema porodice bez domacinstva, ali svako
domacinstvo nije i ne mora biti porodica. Porodica se odnosi na srodnicki aspekt ili
grupisanje, a domacinstvo na oblike stambenog okupljanja clanova pod istim krovom
koje uvek ukljucuje i obavljanje odredjenih domacih funkcija.
U zavisnosti od razvijenosti drustvene zajednice u kojoj porodica egzistira, mogu se
razlikovati nekoliko vrsta domacinstava s obzirom na karakter domacih funkcija: 1)
domacisntva sa pretezno proizvodnom funkcijom, savremeno seljacko gazdinstvo; 2)
domacinstva sa pretezno potrosnim funkcijama; 3) spoj jednih i drugih. U zavisnosti od
udela primarne poljoprivredne proizvodnje u ukupno ostvarenoj zaradi domacinstva se
dele na: 1. cisto poljoprivredna; 2) mesovita ili polutanska; 3) nepoljoprivredna.
Domace grupe ili kucne zajednice predstavljaju grupacije premoderne ere u kojima se
zadovoljavaju svakodnevne egzistencijalne funckije ukupnog stanovnistva. Ali to su
istovremeno i drustvene zajednice u kojima se odvija ukupna drustvena proizvodnja ili
bar njen najveci i najznacajniji deo- izmedju prozivodnje i potrosnje ne postoji ni
prostorna ni vremenska distanca;najveci deo proizvedenih dobara konzumira u okviru
same zajednice- zadrzao se do danas u okviru seljacke privrede sirom savremenog sveta.
Evolucija razgranatog sastava i funkcija domace zajednice do modernog porodicnog
domacinstva odvija se kroz proces redukovanja smanjivanja i sazimanja koji obuhvata
sve ravni i aspekte postojanja i delovanja domace odnosno kucne zajednice. Nekadasnja
domaca zajednica obuhvatala je veliku teritoriju, da bi se u danas to suzilo na prostor
privatnog stana ili kuce (prostorno rezidencijalna redukcija). Sa druge strane u
savremenom procesu rekonstitucije porodica desava se da individualno domacinstvo
moze da obuhvati dve pa i vise stambenih jedinica, ali i to opet predstavlja neznatno
prosirenje. Glavna funkcija nekadasnje domace grupe zajednice bila je u proizvodnji
vecine materijalnih dobara za egzistenciju clanova i pruzanje svih bitnih usluga za
odrzavanje i reprodukciju clanova i zajednice. Sa prelaskom proizvodno radne funkcije u
industrijsko fabricki sistem rada gubi svoj proizvodni karakter i postaje primarno
zajednica potrosnje svojih clanova. (redukcija domacih funkcija). Domaca grupa,
zajednica koja je u premodernoj eri opsluzivala gotovo sve drustvene funkcije zahtevala
je brojcano znatan broj nosilaca radnih i svih drugih obaveza. Domace zajednice u
premodernoj eri najcesce su predstavljale spoj dveju razlicitih socijalno klasnih grupacija
koje su delile zajednicki zivotni prostor i funkcije. Uslovi demografske reprodukcije su
pogodovali odrzavanju visokih natalitetnih i fertilitetnih stopa- nova istrazivanja ukazuju
an suprotno. I u premodernim uslovima postoje okolnosti koje diktiraju malobrojnost
domaceg sastava grupe kao sto u nekim fazama modernizacije postoje uslovi za nastanak
i doredjivanje vecih porodicnih zajednica. (redukcija velicine i broja clanova). U toku
evolucionog hoda nesumnjiva je cinjenica da se domaca grupa sve vise suzavala u
pogledu srodnickog sastava clanova (skup blizih muskih srodnica u svojim porodicama
su cinili porodicnu zadrugu). Sa druge strane moderni procesi dekompozicije dovode do
toga da savremeno domacinstvo sve vise gubi svoj srodnicki karakter, dok se povecava
udeo nesrodnickih domacinstava samca, bracnih parova bez dece, kohabitanata ili
domacinstva gde se udruzuju pojedinci prema profesionalnim ili ideoloskim srodnicima.
(redukcija srodnickog sastava).
Odvajanje sfere rada i porodice kao posledica redukcije ili gubitka znacajnih domacih
funkcija koje su prenete na druge drustvene institucionalne sisteme, a posebno
proizvodno radne funkcije.
Jednostranosti:1: Domacinstvo kao sklop radnih proizvodnih aktivnosti, potpuno je
ignorisano i izbaceno iz teorijskih i empirijskih socioloskih analiza. Domacinstvu se
pristupa iskljucivo kao potrosackoj jedinici. Takav pristup ima za posledicu da se
porodicna domacinstva tretiraju sa ekonomskog stanovista kao neproduktivne jednice. 2.
Posto se kao proizvodni rad tretira samo rad koji donosi zaradu veliki deo raznolikih
radova koji se obavljaju u domacinstu a koji donose prihode (bilo u vidu novcane ili
naturalne zarade) su potpuno ignorisani, sta vise ostaju nepoznati i nepriznati kao
ekonomski doprinos sto opet ima negativne posledice na drustveni status zena. 3.
Porodica se tretira kao grupa iz koje je nekom magijom iscileo svaki materijalni zivotni
suptrat. Lazne romanticarske i sentimentalisticke slike o savremenoj porodici za ciji je
opstanak i dobro funkcionisanje dovoljna bracna romantika. 4. Porodica u socijalizmu
egzistira kao drustveni odnos u kome prevladava cisto covekoljublje. Prenosi se u
postmoderne teorije pa se tako govori o cistim odnosima kao sustini bracnih i porodicnih
relacija u savremenosti. 5. U studijama budzeta vremena prihvacena je veoma uproscena
podela na slobodno vreme nasuprot nuznog tj radnog vremena.

11. Ekonomske funkcije modernog domacinstva: rad, potrosnja, redistribucija

Volerstajn- smatra da je uloga domacinstva kljucna i gotovo paradigmatska za

objasnjenje opstanka i razvoja kapitalizma kao svetskog sistema. Domacinstvo se tretira
kao prikupljac prihoda kao prihodujuca agencija koja ima kljucnu ulogu u odrzavanju
procesa kapitalisticke akumulacije. Znacaj domacinstva po njegovom misljenju proistice
iz cinjenice da dobar deo reprodukcije radne snage u kapitalizmu nikada nije obnavljano
kroz cistu trzisnu razmenu, vec napotiv kroz onaj deo kapitalistickog privrednog sistema
koji izgleda kao puki prezitak iz poslosti. Taj deo sistema jeste porodicno domacinstvo.
Domacinstvo po ovoj teoriji obezbedjuje radnu snagu kapitalu tako sto omogucava
kombinovanje prihoda iz najamnog i nenajamnog rada koji zajedno ostvaruju jedan
primeren rezervoar resursa koji garantuje obnavljanje radne snage. Domaca ili kucna
zajednica koja prethodi modernom prodicnom domacinstvu u ekonomskom smislu se
mogla razumeti kao rezervoar radne snage koji je pokretao i omogucavao naturalnu
proizvodnju. Obzirom na svoj suzeniji srodnicki sastav moderono porodicno domacinstvo
ne deluje kao rezervoar rada putem umnozavanja ili agregacija radnika vec preko
kombinovanja i povezivanja razlicitih vrsta radova, a pre svega najamnog rada izvan
porodice i nenajamnog rada unutar porodice. Treba tu uvrstiti i neinstitucionalizovani rad
u savremenom kapitalizmu (na crnom trzistu ili u sivoj ekonomiji).
Rad u domaćinstvu- 3 pojma rada: neformalni rad u domaćinstvu; kućni rad žena;
domaći rad (reproduktivna funkcija porodice)- izvor resursa za obnavljanje radne snage -
kombinuje produktivni i reproduktivni rad. Neformalni rad u domaćinstvu-
neinstitucionalizovani oblici rada koji se odvijaju u domaćinstvu; članovi domaćinstva za
tržište ili druge osobe za to domaćinstvo; neovlašćen – neinstitucionalizovan; nosioci
uglavnom osobe u zavisnom ekonomskom položaju – žene (kućne pomoćnice ...), mladi
(bejbisitovanje), nadničari i sl.; nadeksploatisan – podplaćen; rad na crno u domaćinstvu.
 Kućni rad žena- neplaćen, ne donosi zaradu; ekonomska i socijalna
marginalizovanost; neproizvodan, netržišni, besplatan, društveno neznačajan,
nekreativan, repetitivan; nema vrednost, ni razmensku, nema reciprociteta = neslobodan
rad. Reproduktivni rad- zadovoljavanje potreba na nivou svakodnevnog života;
reprodukcija individua; trošenje resursa (snage, emocija, vremena); dodaje vrednost
individui kao proizvodu, a i proizvodi vrednost kroz biološku i socijalnu reprodukciju;
izmenjen karakter: manje fizički, više mentalni; rad u okviru ličnih usluga: briga
(kognitivna i sl. procena), staranje (nivo praktične odgovornosti), nega (nivo konkretnih
akcija); veoma zahtevan emocionalni rad: traži kompletan psihofizički angažman, iznad
je svake tržišne vrednosti - emocionalni kapita; tipično ženski domaći rad; primaoci:
deca, stari, partner.
Sila Alen je istrazivala domaci rad za zaradu, ili tzv rad na parce koji se obavlja u
domacinstvu na domacim sredstvima rada i u domacem prostoru a upraznjavaju ga
nezaposleni i poluzaposleni clanovi domacinstva. Istrazivanje je dovelo do sledecih
saznanja: 1. rec je o vrsti proizvodnje koja je direktno ukljucena u kapitalisticki nacin
proizvodnje iz koje se izvlaci dodatna vrednost u vidu viska vrednosti odnosno profita
upravo stoga sto se angazuje rad visokog rizika. 2. Najmnogobrojniji deo tako
zaposlenih su zene, domacice koje zbog raznih kucnih okolnosti ne mogu da rade izvan
domacinstva. 3. Zarade na ovakve vrste poslova nisu dovoljne za ukupno izdrzavanje i
troskove domacinstva vec samo da se obezbede ekstra troskovi. 4. Najznacajniju i
najbrojniju kategoriju nosilaca neformalnog rada u savremenim drustvima cini
svakodnevni rad zena domacica u porodicnom zivotu.
Dzoan Smit, zenski kucni ili domaci rad se razlikuje od navedenih oblika neformalnog
rada po sledecim karakteristikama: 1. To je jedini rad koji direktno dolazi u kontakt sa
robama, dovrsavajuci njihovu cirkulaciju kao roba. 2. Svakodnevni rad zena u
domacinstvu smanjuje potrebu za zaposljavanjem. 3. Zenski kucni rad ima kraci interval
nezavisnosti od drugih radova tj mora uvek da se oslanja ili na najamni rad ili na transfere
prihod aporodici od strane drzavnih agencija. 4. To je rad koji je pod najmanjim uticajem
vrednosti najamnog rada. U domacinstvu sa manjim udelom najamnine veci je udeo
domaceg zenskog rada. Ignorisanje zenskog rada kao rada upravo je bilo moguce na
temelju ideoloske separacije domacinstva i porodice od sfere rada i proizvodnje. Zenski
nerad je vezan za porodicu kao njeno nepriznato radno mesto. Feministicki pokret-
pritisak na politicke vlasti i druge uticajne drustvene strukture da se ovaj rad zenama
prizna, ako ne u vidu direktnih novcanih nadoknada, onda bar u vidu ukljucivanja i
posrednog merenja njegove vrednosti u okviru proracuna ukupnog drustvenog odnosno
nacionalnog proizvoda.
Kada se raspravlja o ulozi domacinstva u raspodeli prihoda moze se prigovoriti da
Valerstajnova analiza racuna sa trajnom kohezijom domacinstva, tj neizmenljivim
sastavom porodice i domacinstva, te u tom smislu prenaglasava unutrasnju homogenost i
jedinstvo interesa clanova domacinstva. Zamerkaje da ne uzima u obzir redistribuciju
prihoda unutar domacinstva, njegove unutrasnje procese flutkuacije fragmentacije i
nestabilnosti kao grupnog sastava pa shodno tome mogucnosti promena ili cak
ugrozavanja odnosa. Domacinstvo kao jedinica u kojoj se vrsi redistribucija ostvarenih
prihoda, podrazumeva ne samo monetarnu vec i redistribuciju dobara unutar domacinsva.
Rastuca individualizacija na frontu kupaca i diferencijacija na trzistima roba uslovljavaju
porodice odnosno snabdevanje domacinstava. Domacinstvo- seletkira i usmerava kupce
odnosno potrosace ka odredjenim robama na trzistu. Uticaj rodne podele na ukupni
proizvodno reproduktivni lanac elektronskih tehnogloija namenjen savremenim
domacinstvima- dva odvojena proizvodna i trzisna sektora: braon elektronika za
muskarce i bela za zene. I sami kupci u procesu kupovine i potrosnje su uspostavljali i
negovali svoje razlicite rodne identitete preko potraznje samo rodno specijalizovanih
roba.
Potrošnja- obrasci potrošnje kao indikatori načina života; nejednakost u potrošnji na
makroekonomskom nivou i unutar porodičnog domaćinstva (prema polu i uzrastu);
odnosi moći i odlučivanja – upravljanje domaćinstvom kao strateškim resursom: problem
autoriteta. Potrosnja individualnih domacinstava je u socioloskim sitrazivanjima tretirana
kao osnovni indikator zivotnog stila domacinstva ili nacina zivota koji sluzi za
diferencijaciju domacinstva koja pripadaju razlicitim slojno klasnim grupacijama u
drustvu. Ostre socijalne razlike i nejednakosti koje postoje u osnovnim zivotnim
uslovima izmedju porodica. Kriticnije orijentisani sociolozi ukazuju na makroskopske
ekonomske efekte individualne i porodicne potrosnje u razvijenim kapitalistickim
ekonomijama. Tako se pokazalo da domacinstva koja imaju najnize prihode, koja zive na
egzistencijalnom minimumu ili ispod njega te prema tome ne ucestvuju u masovnoj
potrosnji obilja gotovo najvise doprinose uvecavanju profita narocito u prometnom
sektoru. Sledeca zabluda kada je rec o domacinstvu kao potrosnoj jedinici sastoji se
utome sto je dugo vremena domacinstvo posmatano kao jedinstvena potrosacka jedinica,
dakle kao zajednica za koju se implicitno predpostavlja da postoji unutrasnja jednakost
kada je rec o koriscenju potrosnih dobara. Razlike mogu da se objasne razlikama u
statusima clanova i izvan domacinstva. U zapadnoevropskoj kulturim meso prestizniji i
skuplji prehrambeni sastojak i od jeftinijih iznutrica. Domacinstvo nije kolektiv uzajamno
reciprocnih interesa clanova, vec cesto suprotnih itneresa polova i generacija. Rad koji se
obavlja u porodici i neposredno sluzi zadovoljavanju potreba clanova porodice kao
individualnih licnosti zove se reproduktivni rad- ne iznosi na trziste, nema trzisnu
vrednost, bez njega nemoguce zamisliti funckionisanje bilo drustva;o mogucava
reprodukciju zivota, kako dnevnu tako i onu drustvenu kroz proces smene i obnavljanja
generacija. Kako brojne ranije funkcije napustaju porodicu, tako se unutar porodice
oslobadjaju prostor i vreme za kvalitetniji pritup i odnos prema potrebama pojedinaca i
grupe u celini. Briga staranje i nega postaje primarna, a sve ostale postaju manje vazne
(briga- filozofsko antropoloski plan ljudskog odnosenja; staranje bi se odnosilo na
konkretniji nivo prakticne socijalne i moralne odgovornosti za osobe koje su nam
poverene; negovanje je najkonkretniji od ova tri pojma. Odnosi se na obavljanje
odredjenih fizickih radnji, pruzanje emocionalne podrske i socijalnu rehabilitaciju u
odnosu na osobu koja nam je poverena na negovanje). Nekoliko stepena funkcije i njenog
obavljanja u savremenim porodicama: 1. neizdiferencirano vrsenje funkcije brige,
staranja ili nege u sklopu neke primarnije uloge doticne osobe u porodici. 2.
Kvaziprofesionalno obavljanje u meri u kojoj u modernom drustvu obavljanje ovih
funkcija zahteva neka prethodna znanja i kontrolisane metode vrsenja; 3.
Poluprofesionalno obavljanje kada postoji odnos placanja neprofesionalnim osobama da
odrade neke poslove ove vrste; 4. Placeno profesionalno obavljanje funkcije unutar
porodice ili izvan nje.

9. Domacinstvo i stambena funkcija

Domaćinstvo kao rezidencijalni prostor (prostorni lokus porodice)- promene kroz

istoriju; dom ima simboličku i sentimentalnu vrednost; simbol ugleda i prestiža;
individualizovan i personalizovan prostor: deo je identiteta vlasnika; strategije
obezbeđivanja; ekonomski kapital domaćinstva, manipulisanje – konvertovanje -
značajan porodični cilj; redistribucija prostora kao resursa unutar domaćinstva –
nejednaka. Domacinstvo kao prostorni okvir ili lokus u kome se smesta domaca grupa ili
porodica- promene. Dolazenje do stambenog prostora- jedan od najvaznijih ciljeva za
koji se angazuju velike energije, novac i vreme supruznika. Stambeni objekat porodice je
najvidljiviji i najizrazitiji simbol porodicnog ugleda i drustvenog postignuca- u njega se
ulaze vise nego sto to zahtevaju osnovne porodicne potrebe. Nemogucnost resavanja
stambenog problema kod nas: porast prosirenih porodica u gradovima u kojima zajedno
zive roditelji sa svojim ozenjenim- udatim potomcima. Odrzavanje porodicnog doma
danas cini najveci deo nekadasnjih tradicionalnih domacih funkcija ili kucnih poslova;
iako je to odrzavanje u znacajnoj meri koordinisano sa raznim komunalnim sluzbama i
gradskim institucijama.
Porodična svojina i nasleđivanje- Imovina i institucionalna prava nasleđivanja, osnov
domaćinstva; Kolektivna porodična svojina - zadruga, prilikom transfera nije
nasleđivanje već deoba; odnosi se i na nematerijalna dobra ime, običaje, odnose; čast i
ugled i sl; institucija nasleđivanja imovine ima i funkciju kontrole i sankcionisanja
ponašanja članova porodice; nuklearizacija porodice (Dirkem slabljenje naslednog prava)
i individualizacija (građenje vlastitog puta uz pomoć početnih kapitala iz porodice),
umanjuju značaj porodičnog nasledstva, ali još postoje osnove za njegovu zloupotrebu –
manipulaciju i diskriminaciju; tvo kao ekonomski okvir porodicnog zivota ne moze da
postoji bez odredjenih materijalnih preduslova i resursa. Luis Morgan jedan od
najznacajnijih istrazivaca evolucije porodice ukazao je na prvi oblik porodicne svojine
koji predstavlja nedeljivu svojinu roda- kolektivan oblik raspolaganja materijalnim i
nematerijalnim uslovima rada i zivota kao sto je pravo raspolaganja odredjenom
teritorijom i prirodnim resursima unutar plemena ili ucesce u donosenju bitnih odluka za
zajednicu kao i u grupnim kultovima i obredima. Porodicna zadruga koja okuplja muske
sreonike u pravoj i kolateralnoj liniji. Ova porodica i danas zadrzava pravo na kolektivno
raspolaganje celokupnom imovinom zajednice koja je prakticno neotudjiva. Prilikom
transferanasledja na potomstvo ne govorimo o institutu nasledja, vec o deobi zajednicke
imovine izmejdu potomaka. Zajednica postane toliko velika da prakticno zajednicki zivot
nije vise moguc ili postaje disfunkcionalan. Princip deobe je da svi ozenjeni muskarci
dobiju podjednak udeo u zajednickoj imovini, kao i da imaju pravo da ucestvuju i dalje u
nematerijalnim vrednostima i povlasticama roda kao sto su: 1. ime roda tj porodicno ime
i prezime; 2. porodicni obredi; 3. porodicno grobno mesto; 4. porodicna cast i ugled i
pravo na njihovu odbranu; 5. porodicne sluzbe, titule i pozicije. Sa razvojem podele rada
i klasnom diferencijacijom drustva, kolektivna nedeljena imovina se povlaci pred sve
dominantniijm oblikom privatne svojine. Pravno svojinsko raspolaganje imovinom jedna
je od temeljnih odrednica burzoaske porodice kojom se uspostavlja moderni oblik
porodice. Privatna svojina daje kljucno obelezje modernoj porodici, u smislu da odredjuje
granice privatnosti i odvojenosti porodicnog sveta od javnosti gradjanskih individua.
Moderna porodica je prvi porodicni oblik koji je uredjen u celini zakonskim normama
porodicnog prava iza cijeg sprovodjenja stoji pravosudni sistem moderne drzave. Sa
pravom privatne svojine povezana je institucija nasledjivanja imovine. Nasledjivanje u
ovom slucaju zavisi od slobodne volje vlasnika koji svojim testametnom propisuje koga
ce od potencijalnih naslednika nagraditi, a kojima ce uskratiti to pravo. Drustvo je dugo
vremena imalo najefikasnije sredstvo kontole, a porodica efikasnu regulaciju ponasanja
potomaka narocito u slucaju iznudjivanja njihovog pristanka na aranzirane brakove koji
su bili u interesu porodicnog kolektiviteta. Neposlusnost gubljenje prava na nasledjivanje
cak i prava na porodicno ime. Dva razlicita legalna sistema nasledjivanja u Americi:
naturalne porodice i postuje kod nasledjivanja obe roditeljske linije; koncept postuje pre
svega primat otac. Prvi koncept odgovara konceptu ravoja porodicnih fimi na osnovu sire
srodnicke solidarnosti i kreditne ekonomije, dok drugi odgovara korporacijskoj privredi u
kojoj se dovaja drzanje svojine od upravljanja njome. U modernom drustvu, anarocito
post modernom sve vise dolazi do izrazaja princip da pojedinci sami svojim radom a ne
preko nasledja treba da obezbede sebi sredstba za zivot.
10. Pojam, vrste i istorijski razvoj srodstva

Srodstvo je vrsta drustvenog odnosa koja se uspostavlja na bazi stvarnog ili zamisljenog
porekla od zajednickog pretka. To je trajan odnos. Socijalna antropologija u srodstvu vidi
prvi oblik drustvene strukturalizacije, a u srodnickom grupisanju prve oblike
drustvenosti. Majer Fortis definise srodnicku filijaciju na sledeci nacin: 1) Uvek se
odnosi na jednu empirijski odvojenu skupinu koja moze lako da se ustanovi u svim
ljudskim zajednicama. To znaci da je srodstvo jedno od malobrojnih univerzalnih
principa konstruisanja ljudskih odnosa u zajednici; 2) Srodstvo se dalje moze shvatiti kao
skupina koja ima afektivne, moralne, pravne i prakticne odnose, a ne samo kao skupina
genealoskog prepoznavanja; 3) Srodstvo je cvorni mehanizam i krucijalni odnos
medjugeneracijskog kontinuiteta i socijalne reprodukcije. Srodnicki sistemi sastoje se iz
cetiri elementa: 1. nacin racunanja srodstva; 2. srodnicka terminologija; 3. pravila i
obicajno ponasanje medju srodnicima; 4. forme grupisanja srodnika. Pogresno je smatrati
da je srodstvo prirodno, bioloski dato. Krvna veza ili veza porekla predstavlja samo
podlogu na kojoj zapocinje drustveno kulturni proces pripisivanja srodstva, koje u
potpunosti zavisi od nahodjenja zajednice. Bioloska vezanost nece biti i drustveno
kulturno priznata kao veza srodstva, ali daleko cesce veza koja nema nikakvu biolosku
osnovu bude proglasena i priznata za najjacu srodnicku vezu; znacajne varijacije u
srodnickim sistemima.
Postoje dve vrste srodstva: 1) Sistem genaloskih odnosa, tj odnosa prema poreklu, koja se
kao cinjenica sa manjom ili vecom izvesnoscu moze pratiti unazad do treceg ili cetvrtog
kolena; 2) Drugi srodnicki sistem je onaj koji se nadogradjuje na prethodni ali tako da
drustvena zajednica vrsi razne vrste intervencija u prirodni sistem u zavisnosti od toga
koji je nacin racunanja srodstva usvojen. (levistros) Cetiri oblika ili vrste srodstva su: 1)
Srodstvo prema krvnom poreklu; 2) tazbinsko srodstvo prema braku; 3) duhovno
srodstvo poznato kao kumstvo; 4) srodstvo prema zakonu koje se desava u slucaju
usvajanja dece ili pak u slucaju ponovne udaje i zenidbe kada deca iz prethodnih brakova
dobijaju nove zakonske odnose. U slucaju kada drustvena zajednica priznaje srodstvo po
obe linije govorimo o bilateralnom srodnickom sistemu; u slucaju kada se priznaje samo
srodstvo po majci govori se o matrilinearnom srodnickom sistemu, a kada se priznaje
samo oceva linija o patrilinearnom. U jugoslovenskim krajevima je svuda do sredine 19.
veka bila prisutna porodicna zadruga, kao porodicna grupa koja nastaje primarno na
okupljanju i zajednickom zivotu srodnika po muskoj liniji. Zene su do udaje pripadale
ocinskoj srodnickoj grupi, a kad umru obicno su se ranije sahranjivale ili je njihovu
imovinu nasledjivala rodbina po ocevoj, a ne po muzevljevoj liniji.
Klod levi stros je ustanovio princip srodnickog strukturiranja koji je poznat kao princip
reciprociteta. Osnovni princip funkcionisanja srodnicke strukture jeste razmena-
uzimanje i davanje jer samo tako relativno zatvorene srodnicke grupe mogu da se
reprodukuju, razvijaju i sire. Osnovna i univerzalna sredstva razmene izmedju grupa su
jezik, dobra ili stvari i zene.
U svakom srodnickom sistemu postoje cetiri osnovna srodnicka polozaja: otac majka;
majka zena; sin brat; cerka sestra. Ova cetiri polozaja cine strukturu nuklearne porodice.
Univerzalnost ova cetiri srodnicka polozaja ne znaci socio kulturnu univerzalnost ove
porodice. Pocevsi od Morgana, pa preko Engels ai Dirkema, do danas, evoluciona teorija
dokazuje da linija evolucije srodnickih grupa vodi od najsirih okupljanja pa sve do uzih
jedinica da bi krajnja tacka tog evolutivnog kretanja bila kontrakcija ili redukovanje
srodnickog odnosa do inokosne individualne porodicne jedinice.
Klasifikacije osnovnih faza u procesu suzavanja: 1) Morgan-Engelsovo shvatanje:
porodica krvnog srodstva; punalua porodica; sindijazmicka porodica; patrijarhalna
porodica; monogamna porodica. 2) Dirkem vrsi reformulaciju: amorfni egzogamni klan;
izdiferencirani patri-matrilinearni klan; agnatska porodica; patrijarhalna porodica; bracna
porodica. U arhaicnim drustvima organizacija drustva prema srodnickim kriterijima
predstavlja dominantu drustvenu strukturu kroz koju dejstvuju podredjeni odnosi
ekonomske ili politicke prirode. naddeterminisanost društva srodstvom (Godelier) –
organizacija prema srodničkim principima je dominantna društvena struktura koja
determiniše ekonomske i političke odnose Pripadnost “lozi”, “klanu” – ključna za
stratifikaciju; obaveznost srodstva za pojedinca. Razlikuju se dva prelomna istorijska
momenta: 1) pretvaranje gensa klana u odredjeni oblik izdvojenih velikih porodica sto se
desava u periodu prelaska iz varvarstvau civilizaciju tj u periodu nastanka prvih antickih
gradova i 2) proces formiranja gradjanskog drustva koje u ime individualnih interesa
ukida drustvenu hijerarhiju po poreklu koja je pojedince i citave skupine delila po tome
kojoj kuci odnosno plemenitoj lozi pripadaju.
Progresivni tok evolucije koji je predpostavljen u shvatanjima kontrakcije srodnickih
odnosa odvija se uporedo sa jacanjem nesrodnickih oblika povezanosti pojedinaca od
kojih najvaznije postaje politicko povezivanje, najpre u gradove drzave a zatim u
modernom dobu u nacije drzave. Sociolozi smatraju da je redukcija srodnikce mreze
odnosa zavisnosti pojedinaca progresivna razvojna crta koja je znak ukupno vece slobode
i samostalnosti pojedinaca u drustvu.
Parsons je formulacijom paradigme izolovana nuklearna porodica tvrdio da zbog potrebe
prilagodjavanja slobodnom trzistu i industrijskom radu mora da se odrekne pripadanja i
pokornosti sirem srodnickom okruzenju, i to u toj meri da ona sama kao srodnicki atom
postaje centar povezivanja i privlacenja drugih srodnickih monada, u meri u kojoj je u
njenom interesu da ih oko sebe skuplja. Formiranje nezavisne srodnicke jezgre u vidu
nuklearne porodice ima revolucionarni karakter za moderno drustvo, jer oznacava visi
prag slobode kako pojedinaca u smislu slobodnog formiranja prema vlastitom izboru
svoje porodice tako i slobode same porodice od obaveza srodnickog reciprociteta koji
uvek nosi bez obzira na stepen suzenosti odredjenu vrstu presije i prinude. Mnogi
odbacuju ovu parsonsovu teoriju- razumevanje porodice kao dejstvenog socijalnog
sistema koji je povezan sa drugim socijalnim sistemima moguce je samo pod uslovom
ako se odbaci koncept izolovane nuklearne porodice. Nuklearna porodica je veoma tesno
integrisana u ono sto bismo mogli opisati kao medjuzavisnicki srodnicki porodicni
sistem. Pri narocito veliim geografskim udaljenostima, veliki znacaj zadrzavaju odnosi
izmedju roditelja i dece. U tim odnosima veliki udeo imaju finansijske transakcije od
roditelja prema deci. Judzin Litvek govori o modifikovanoj prosirenoj porodici kao
osnovni porodicni tip u Americi. U takvoj porodici veze i odnosi izmedju porodice
orijentacije i porodice prokreacije ostaju veoma snazne i stabilne tokom celog zivotnog
ciklusa. Ipak Gubi se hijerarhičnost i prinudnost srodničkog odnosa nad pojedincem*.
Jedan savremeni teoreticar primecuje da u sporu parsonsa i empiricara oko izolovanosti
nuklearne porodice postoje tri izvora nejasnosti: pitanje znacenja i stepena izoloacije;
nejasnoca koja se tice drustvenog nivoa koji je ukljucen u posmatranje; nejasnoca u
definisanju osnovnog pojma srodstva.

11. Srodstvo kao socijalni kapital.

Od 80tih godina u drustvene nauke ulazi pojam socijalnog kapitala- veza izmedju
porodice, lokalne zajednice i drustva koja obezbedjuje red i kontrolu u drustvu. To su
mreže koje uključuju deljene norme, vrednosti i shvatanja koji olakšavaju saradnju unutar
ili između grupa. Tipovi socijalnog kapitala: vezujući (“bonding”): veze između sličnih
ljudi u sličnim situacijama, kao što su neposredna porodica, bliski prijatelji i susedi;
premošćujući (“bridging”): udaljenije veze sličnih osoba, kao što su drugarstva i kolege;
povezujući (“linking”): dopire do nesličnih ljudi u različitim situacijama – povezuje sa
nosiocima moći. Nan Lin: dva efekta ili dve vrste dobiti od socijalnog kapitala -
ekspresivna i instrumentalna: ekspresivni socijalni kapital (fizičko zdravlje, mentalno
zdravlje, zadovoljstvo životom; osećaj pripadanja, uklopljenosti, poverenja, podrške –
rečju - psihološko blagostanje pojedinca); instrumentalni:bogatstvo, moć i ugled.
Znacenja i objasnjenja ovog pojma se razlikuju u dva drustvena konteksta: u zapadnim
razvijenim demokratijama razmatranje socijalnog kapitala ima vise vrednosnu i politicku
dimenziju u smislu suprotstavljenih interesnih orijentacija javnih i privatnih aktera na
drustvenoj sceni; u zemljama post socijalisticke tranzicije, ali i nedovoljno razvijenim
zemljama koncept socijalnog kapitala kada je rec o porodici- intenzivne uzajamne
srodnicke komunikacije koje su neophodne usled nedostajuce institucionalne mreze i
adekvatnih porodicnih resursa. Socijalni kapital u ovom poslednjem vidu koji ima veoma
razlicite vidove (materijalna i nematerijalna uzajamnost, grupni ritualizovani kontakti ili
individualizovane intimne veze)- pozitivno i negativno znacenje. Oslonac na srodnike i
njihovu mrezu u modernim drustvima nosi po prirodi te veze pecat tradicionalizma i
nedovoljne slobode pojedinca i porodica da vrse vlastiti izbor i kreiraju socijalno
okruzenje. U manje razvijenim sredinama takvo povezivanje moze ukazivati na
postojanje i delovanje raznih vrsta polulegalnih ili cak ilegalnih kanala za individualnu i
porodicnu promociju. Na drugoj strani u meri u kojoj srodnici predstavljaju primarni
socijalni okvir pojedinaca i njegove porodice- porodica predstavlja korisnu, a u nekim
slucajevima i neophodnu kariku u modernim drustvima efikasnije socijalne zastite i
sigurnosti pojedinca i njegove porodice. Pitanje jacine i funkcionalnosti srodnickih
odnosa u modernim drustvima uvek je stvar konkretnih drustvenih uslova. I u
najrazvijenijim drustvima porodica ce se u odredjenim situacijama pre obratiti srodnicima
za pomoc, nego prijateljima, susedima isl.
Za individualnu porodicu stoji cinjenica da su srodnicki osnosi u savremenim drustvima
izgubili karakter hijerarhijske prinude u smislu domiacije jednih srodnika nad drugima, a
dobili karakter jedne difuzne rastegljive mreze ili matrice odnosa u kojoj pojedinci ili
pojedinacne porodice zadrzavaju odnose ekvi idstance prema svim ostalim srodnickim
jedinicama. O srodnickim odnosima moze se danas raspravljati samo u smislu
neformalnih mreza odnosa pojedinaca i porodica- nikako kao institucionalnim odnosima.
Sledece promene u srodnickim odnosima kod nas: 1) od monolinearnog patrilinearnog
grupisanja ka bilateralnom nehijerarhijskom obrascu ponasanja medju srodnicima. 2) od
dominacije muskaraca u odrzavanju srodnickih odnosa reciprociteta ka dominaciji zena;
3) od prinudnog karaktera srodnickog reciprociteta ka rasterecenijim formama
srodnickog druzenja i afektivnosti 4) jacanje nekih nesrodnickih oblika i veza medju
porodicama koje zamenjuju tradicionalne srodnicke odnose.
Da li socijalni kapital danas slabi-tri stanovišta - slabljenje, modifikacija ili status quo:
1.priča o izgubljenom socijalnom kapitalu-negativan uticaj;slom i demoralizacija u
porodičnom životu ; 2. “transformacija” mreža i odnosa: uticaj je pretežno pozitivan:
demokratizacija i egalitarianizam ; 3. reprodukcija nejednakosti i odnosa moći: suštinski
se ništa bitno nije promenilo. Klasični teoretičari: izvor slabljenja - sve veće učešće žena
na tržištu rada; procesi koji su prekinuli srodničke veze: razvod, rastava, migracije;
promene strukture porodice: same majke, odsutni očevi, majke koje rade izvan kuće i
smanjenje broja proširenih domaćinstava.
Teoretičari individualizacije:promene ne ukazuju na slom porodice; promene u intimnim
odnosima konzistentne sa sve većim oslanjanjem na prijateljstvo i druge veze, i da
proizvode konvergenciju između porodičnih i drugih tipova veza (pre nego da se
isključuju kao ranije).

12. Incest tabu i seksualno zlostavljanje dece u modernoj porodici

Kao i svaka grupna tvorevina i odnos srodstva pociva na principu ukljucivanja odnosno
iskljucivanja pojedinaca ili cak citavih linija (loza). U slucaju srodstva ovo ukljucivanje
odnosno iskljucivanje pojedinaca i grupa terminoloski se oznacava kao endogamija
odnosno egzogamija (endogamija- zatvorenost grupe srodnika tako da se proces
reprodukcije grupe vrsi unutar same grupe; egzogamija je grupa se obnavlja tako sto sebi
prikljucuje nove clanove- najcesce zene po Strosovom principu reciprociteta). Prema
Strosu uvodjenje zabrane incesta u drustvo je prvobitni kulturni cin koji praljudske
zajednice definitivno odvaja od prirodnog nacina zivota i uvodi u kulturno i socijalno
postojanje i poredak.
Sto se drustvo vise razvijalo, a srodnicko grupisanje slabilo i suzavalo, to je opseg
vazenja incest zabrane proporcionalno smanjivan i ogranivcavan na sve manji broj
pojedinaca (ranije u tradicionalnom seljackom drustvu zabranivalo se sklapanje braka cak
za pojedince u petom i sestom kolenu srodstva- mlada/mladozenja izvan vlastitog sela ili
izvan okruga). Sa procesima industrijalizacije i urbanizacije i nuklearizacije porodice
zabrana je suzavana tako da se svela na pripadnike najuze porodice i prvo ili drugo
koleno srodnika.
I od ovog pravila postojala su odstupanja u zavisnosti od kulturno-religioznih nacela
kojima se rukovodio zivot u socijalnoj zajednici (kod muslimana- obicaj sklapanja braka
izmedju prvih rodjaka). U ranijim zajednicama prekrsaj zabrane rodoskrvnuca uvek je
dovodio do teskih sankcija po prekrsioce. Dok su stariji antropolozi verovali da iza
zabrane postoje neki objektivni ontoloski uzroci u smislu genetskih posledica na
potomstvo ili prirodnog izbegavanja takvih veza, danas je preovladalo misljenje da je rec
o cisto socijalno kulturnoj zakonitosti, odnosno pravilu kojim se zapravo regulise
socijalni zivot zajednice. Izuzetci od kojih su najpoznatija dva: slucaj sa kraljevskim
porodicama u drevnom Egiptu i kod vladara Inka u Peruu. U oba slucaja zabrana nije
vazila za clanove kraljevske porodice gde se insistiralo radi odrazavanja loze koja toboze
potice od vanzemaljskih bozanstava na brakovima izmedju rodjene brace i sestara.
U sustini srodnicke relacije, a narocito izmedju najblizih srodnika u nuklearnoj porodici,
postoji jedan trajan odnos ambivalencije, a ona se iskazuje u protivrecnoj unutrasnjoj
psiholoskoj prirodi ovog odnosa za koji ne postoji resenje. Naime sa jedne strane
srodnicki odnos je neslobodan, nedobrovoljan i prinudan za pojedinca a sa druge strane,
taj isti odnos omogucava i zahteva povecano iskazivanje afektivne povezanosti patnje i
neznosi izmedju srodnika u odnosu na ponasanje medju nesrodnicima. Sigmunt Frojd
upravo je ovu situaciju napetosti u srodnickim, odnosno jos uze u porodicnim odnosima
imao u vidu kada je razvijao svoju teoriju psihoanalize, mada je on ovu situaciju
posmatrao iskljucivo sa stanovista ljudske psihe. Nerazresenost psiholoskog konflikta
koji postavlja zabrana incesta i njeno postovanje i sa druge strane libidalne zelje da se
ona prekrsi stvara kod deteta traumu koja ga potom prati tokom citavog odraslog doba
zivota u vidu jacih ili slabijih neuroza i psihoza. Malinovski je prilikom istrazivanja
arhaicnih polinezanskih zajednica konstatovao da se ovaj ambivalentni osecaj javlja u
drugacijim strukturalnim okvirima i da pogadja druge srodnike od onih koje opisuje
Frojd. Polazeci od 20. vekovne situacije Fuko ima sasvim obrnutu tezu u odnosu na
Frojda koji je svoju teoriju postavio imajuci pred sobom dekadentnu gradjansku porodicu
na zalasku 19. veka. Umesto da porodica zauzdava seksualnost i krsenje incesta ona ga
naprotiv provocira. Fuko pristupa seksualnosti sa stanovista moderne matrice javnog
diskursa, samtrajuc da narocito seksualni diskurs i znanja o seksualnosti sluze u
modernim drustvima kao primarna podloga za uspostavljanje odnosa moci i dominacije
nad ljudima. Od 18 veka kako primecuje Fuko porodica postaje povlasceno mesto za
iskazivanje naklonosti, ljubavi i svih drugih osecanja ceznje i skrivenih zelja. Upravo iz
tih razloga moderna tvorevina porodice radja se u znaku nacela seksualnosti kao
rodoskrvna zjaednica.
Istrazivaci na prvom mestu isticu problem definicije incestuozne seksualne prakse.
Pokazalo se da izmejdu tolerisanog i zakonski zabranjenog ponasanja postoji raskorak u
mnogim drustvima: postoje etnickom kulturne i klasno socijalne razlike u gledanju na
pojavu. Ipak postoji saglasnost da se incest tice seksualnih odnosa izmedju najblizih
srodnika, a pre svega unutar nuklearne porodicne grupe. Za ameriku se iznosi procena sa
svim ogradama oko pouzdanosti podataka da je izmedju 5-40 % populacije iskusilo
incest, pri cemu je kod zrtava odnos prema polu 1:7 za devojcice. Od svih prijavljenih
ispitivanih slucajeva incesta 90% se tice odnosa izmejdu odraslog muskarca, najcesce oca
i maloletne devojcice. Istrazivanja su pokazala sledece osobine porodica: 1) Izuzetno
autoritarne porodice u kojima vlada apsolutni princip muske dominacije i zenskog
potcinjavanja 2) Prijavljeni i istrazivani slucajevi vezuju incestuoznu praksu pretezno za
nize i siromasnije drustvene slojeve (u visim slojevima postoji daleko veca mogucnost
prikrivanja ovakve prakse) 3) Utvrdjena je u jednom znacajnom broju slucajeva mentalna
defektnost jednog ili oba roditelja 4) Utvrdjen je porodicni obrazac incestuoznog
ponasanja kroz generacije a koji je povezan sa napustanjem porodice od strane oca u
ranijim generacijama i strahom da se to ne ponovi; 5) Majka ima cesto ulogu posrednika i
provodnika ove prakse, bilo tako sto njena seksualna nedostupnost okrece muza ka cerci,
bilo tako sto ona inicira taj odnos nastojeci da odrzi jedinstvo porodice i eknonomski
opstanak.
Incest se odavde pojavljuje u kontekstu autoritarne patrijarhalne dominacije muskaraca u
porodici koji clanove porodice tretira kao vlastiti posed. Objasnjenje incesta je pogresno
traziti u individualnoj patologiji vec je rec o unutar porodicnoj dinamici koja predstavlja
ne samo patolosko preterivanje socijalne norme muske dominantnosti u porodici. U
pitanju su pre svega socijalni odnosi moci koji dominiraju u incestuoznoj porodici i koji
diktiraju i prikrivanje situacije, lojalnost svih clanova porodice prema prekrsiocu i
pritisak koji vrse na zrtvu da tolerise takav odnos.

13. Pojam, vrste i faze braka

-Razlika izmedju porodice i braka- Morgan i Engels govore i klasifikuju evolucione etape
u razvoju braka, a tvrde da raspravljaju o stupnjevima evolucije porodice. Brak pored
srodstva spada u najstarije univerzalne ustanove u ljudskoj zajednici i kulturi. Porodica-
grupa, brak- dijadni odnos ili kao par (cak i kada je vise od dve osobe u braku). Brak se
definise kao interpersonalni odnos u kome obe osobe podjednako ucestvuju u toj pojavi,
tj podjednako su aficirani tim odnosom, za razliku od ucesca u grupi gde svi clanovi
grupe ne moraju u istoj meri participirati ili biti pod uticajem grupe (idealni tip).
Brak je ne samo odnos pojedinaca, vec njihov drustveni odnos povodom regulacije
ljudske seksualnosti i radjanja (dozvola koju drustvena zajednica daje partnerima da
mogu da pristupe seksualnom cinu u cilju radjanja potomstva- ne za svaku vrstu
seksualne aktivnosti, vec samo za onu ciji je cilj prokreacija legitimnog potomstva).
Malinovski istice da je osnovna funkcija braka i porodice legitimacija potomstva, tj
njegovo socijalno smestanje u zajednici. Iako je u raznim drustvima i kulturima oduvek
postojala i prokreacija potomstva mimo bracne norme, u tom slucaju nepriznato
potomstvo je patilo od raznovrsnih sankcija i ogranicenja, koje je drustvena zqajednica
prema njemu preduzimala. Danas je i ova ograda prema nelegitimnom ili vanbracnom
potomstvu otpala tako da nema razlike u statusu dece iz braka i van braka. Modreni brak
donosi promene: razvoj od svete tajne (XII vek) do ugovornog odnosa (XVIII vek), danas
prenupcijalni ugovor; funkcija održanja socijalne strukture – putem bračne homogamije
(od kasta do Bourdieua); od aranžiranih brakova do slobode izbora.
-Tri bitna elementa braka su kopulacija, kohabitacija i legitimacija (drustveno priznanje).
Postoje zajednice koje imaju prva dva momenta, ali nemaj utreci (vanbracne zajednice).
Prema sva tri elementa koji grade brak moguce su razlicite forme braka: kopulacija:
seksualno spajanje polova putem braka moze da ima razlicite forme. Postoji neistoricna
gradjanska predrasuda o univerzalnosti monogamnog braka kao jedinog poznatog oblika
braka od davnina, pri cemu se ostale forme tretiraju kao patologija (pored monogamije-
poliandrija i poliginija= poligamija. Grupne forme braka, sa izuzetkom danasnjih
muslimanskih zemalja, i nekih africkih zajednica su proslost (ili je vezan za utopijske i
eksperimentalne komunalne zajednice, bilo da se grade na svetovinm ili religijskim
elementima (hipi zajednice npr)). Kohabitacija: ne mora uvek biti prisutna u bracnoj
zajednici iz razlicitih razloga kao sto su:a) razdvojeni partneri usled prirode zanimanja
koje obavlja muskarac; b) razdvojeni bracni zivot u savremenom svetu sve je cesca
pojava zbog sve cescih prinudnih i dobrovoljnih migracija stanovnistva u potrazi za
boljim uslovima zivota; c) postoji i dobrovoljni oblik razdvojenosti bracnih partnera koji
je takodje povezan sa odredjenom vrstom migracija u najrazvijenijim delovima sveta (tzv
brakovi na razdaljini). Legitimacija: a) obicajno priznavanje cina razmene, tj uzmanje i
davanje clanova srodnicke grupe, najcesce zena radi udaje. Taj cin se obelezava javnim
ritualom koji se zadrzao do danas i zove se svadba; b) crkvena ili religijska legitimacija
braka javlja se kao prvi oblik institucionalne potvrde braka od vremena nastanka
organizovane institucionalne religije; c) civilni brak je sledici oblik drustvene legitimacije
braka koji je usao u siroku upotrebu od Francuske burzoaske revolucije (drustveno
priznanje drzava daje kroz sluzbu maticara); d) U poslednjim decenijama ovog veka sve
je popularniji i jedan oblik legitimacije braka koji ima manje veze sa drustvenim
priznanjem, ali vise sa potvrdom individualnog dogovora partnera. Rec je o formi
individualnog bracnog ugovora ili predugovora.
-Faze braka- Brak kao individualni odnos prolazi kroz promene koje imaju s jedne strane
svoj urodjeni procesualni karakter etapa koje se smenjuju. Etape braka u modernom
drustvu su: 1) zabavljanje ili upoznavanje bracnih partnera; 2) verenistvo (utvrdjivanje
veze i njeno javno isprobavanje); 3) sklapanje braka, tj cin vencavanja, potvrdjivanje
veze; 4) bracni zivot (realizacija veze); 5) post bracni period (razvod ili udoviste,
rastanak). Zabavljanje: U vecini drustava dozvoljeno je mladima da se druze i upoznaju
sa osobama drugog pola. Narocito je ova faza slobode bila prisutna u tzv primitivnim
drustvima, da bi po njenom zavrsetku dolazio brak koji obicno sledi zapisane linije
srodnickih aranzmana. Ova faza je stoga imala ulogu da mladima pruzi nerepresivno
sazrevanje i praktikovanje seksualnosti koja ce kasnije biti striktnije kontrolisana. U
modernim drustvima smatra se da zabavljanje mladih pre odluke da se stupi u brak ima
dve razlicite funkcije: vrsnjacka aktivnost omladinske podkulture koja mlade oslobadja
zavisnosti od starijih i priprema ih za buduci samostalni zivot i izbor bracnog partnera;
kontrolisana aktivnost od strane starijih u kojoj se izbor buduceg partnera usmerava
prema pravilma socijalne stratifikacije. U skladu sa slobodama koje pojedincima pruza
moderno drustvo, ali i sveopstim posredovanjem trzista u medjuljudskim odnosima, neki
teoreticari izbor bracnog partnera i fazu zabavljanja sagledavaju iz konteksta postojanja
bracnog trzista. U procesu zabavljanja mladih povezuju se s jedne strane potreba mladih
da se zabave, ali sa odredjenim predumisljajem tj namerama. Naime zabavljanje
iskljucuje emotivno vezivanje. Verenistvo: je bilo karakteristika patrijarhalnih drustava
gde su u praksi bili aranzirani brakovi od strane odraslih. Posle zvanicnog objavljivanja
izbora, mladenci su dobijali pravo da se medjusobno vidjaju pod nadzorom odraslih da bi
se bolje upoznali i pripremili za brak. Istovremeno ovaj probni period je pruzao sansu
kako mladima tako i odraslima da bez sankcija otkazu aranzman; Sklapanje braka:
svadbom u svim drustvima proprceno je raznim ritualnim ceremonijalima. Drustvena
zajednica koja daje priznanje od mladenaca koji su povod rituala. Tek sa modernim
gradjanskim drustvom ceremonija je povucena u privatnost porodicnog doma, dok je
obicaj svadbenog puta davao mladima priliku za stupanje u medjusobni intimni odnos
daleko od javnosti. U savremenim drustvima ne postoje vise tako odsecne faze u procesu
sklapanja braka kao ranije. Neke faze se produzavaju (kao npr zabavljanje). U modernoj
porodici razvijen vrednosno afektivni obrazac romanticnog kompleksa trazi od oba
partnera bracnu vernost. Post bracni zivot: moze biti prekinut smrcu, razvodom ili
rastavom. Nekada je faza udovista trajala do kraja zivota drugog partnera, i zahtevala
primereno vladanje. Danas se ne smatra da je bilo koji od partnera duzan da sebe lisava
normalnog zivota posle smrti partnera, narocito s obzirom na produzeni zivotni vek.

14. Seksualna i natalitetna dekompozicija braka u modernom drustvu.

Seksualna dekompozicija: Brak prestaje da vrsi funkciju kontrole seksualnog ponasanja

odraslih. Posle seksualne revolucije 60tih, ta vrsta kontrole nad pojedincima postaje
obesmisljena i ostatak licemernog seksualnog morala iz proslosti. Ali to ne znaci da posle
1968 prestaje da vazi seksualni moral u celini. Seksualno ponasanje tretira kao iskljucivo
licni i privatni domen ponasanja pojedinca u koji drustvo nema prava da se mesa.
Iskorenji su tradicionalni hriscanski tabui koji su seksualnost vezivali iskljucivo za
prokreaciju. Uprkos naporima savremenih konzervativaca da sacuvaju od propadanja
tradicionalnu porodicu i brak kao simbole drzavnog legitimiteta, religije i nacionalnog
identiteta, trzisne snage koje inace isti ti konzervativci snazno podupiru unistavaju upravo
njihovu poslednju odbranu- staru porodicu sa njenom instrumentalnom reproduktivnom
seksualnsocu. Najvece promene je dozivao negativan stav prema predbracnom seksu koji
se posle drasticnog pada tokom 70tih sada odrzava na stabilnih 30% kod muskaraca
odnosno 40% kod zena. Promene ali manjeg stepena doziveli su i stavovi prema
izvanbracnom seksu, kao i prema homoseksualizmu. Uprkos navedenim promenama
bracna vernost ostaje i dalje snazno prihvacena vrednost.
Natalitetna dekompozicija: brak prestaje da bude i okvir bioloske reprodukcije tj
legitimacije potomstva. Najvaznija funkcija bracnosti- legitimacija potomstva prestaje da
postoji. Sve vise dece se radja vanbracno, i sve je vise brakova u kojima se supruznici
dobrovoljno odricu radjanja dece. U modernom drustvu brak postoji kao intiman odnos
dve osobe te kao takav veoma izdvojen, zatvoren privatan odnos. S obzirom na to,
drustvo moze da tolerise odredjen stepen seksualne anarhije medju pojedincima jer ona u
osnovi ne utice na stepen uredjenosti i organizacionu cvrstinu drugih primarnih
drustvenih podsistema. Anarhija u ovoj sferi moze biti vazan izduvni ventil za brojna
nezadovoljstva i napetosti koje pojedinci sakupljaju i nose u sebi participirajuci u drugim
drustvenim sistemima i institucijama kao sto su zaposljavanje, rad, politika, masovna
potrosnja itd.

15. Bracna ljubav, transformacija intimnosti i savremeni brak

Postoji citava lepeza novih formi kohabitacije i seksualnog zdruzivanja (pr vanbracna
heteroseksualna kohabitacija, vanbracna i bracna homoseksualna kohabitacija, otvoreni
brak, brakovi na daljinu...). Umesto ranijih materijalnih veza i odnosa koji su dovodili do
sklapanja braka (aranzirani brakovi) i njegovog odrzavanja, sloboda i demokraticnosti
bracne institucije u modernom drustvu se ogleda u tome sto se brak pocinje temeljiti
iskljucivo na jednoj nematerijalnoj vrednosti- afektivno psiholoski obrazac koji je poznat
pod nazivom romanticni kompleks. Ljubav je kljucni element odluke o izboru bracnog
partnera. Gud razlikuje devitalizirani brak u kome ne postoji ljubavni zar partnera iz ranih
godina; pasivan brak u kome nikada nije postajao ili pak vitalni u kome se nije ugasio.
Ljubav kao uslov stupanja u brak u toj meri postaje obavezujuca da se na brak koji je
sklopljen bez ljubavi gleda kao na nelegitimni cin jer je prekrsena norma obostrane
dobrovoljnosti prilikom ulaska u brak. Romanticni kompleks je intstitucionalna norma
koja obavezuje na ljubav kao sadrzaj bracne veze. Drustvo stvara razlicite mehanizme da
ukroti dejstvo ljubavi: aranzirani brakovi; unapred odredjeno sklapanje braka na temelju
srodnickih odnosa i linija srodstva; aranziranje brakova preko provodadzije; ljubav je
dozvoljena samo u periodu verenistva; romanticni kompleks je sredstvo kontrole stvarnih
bracnih odnosa u modernom drustvu (od pojedinca se trazi da veruju da su zaljubljeni i
kada to uopste nisu i da na taj nacin odrzavaju bracnu vezu). Insistiranje na slobodnom
izboru partnera koji se osniva na ljubavi sakriva pak delovanje socijalno klasnih cinilaca
prilikom izbora partnera. Stabilizacija licnosti putem ljubavi u braku je dvostruka:
afektivna kroz institucionalno kontrolisanu ljubav i saznajno kao momenat osmisljavanja
privatne sfere i licne autonomije pojedinaca. Morgan zakljucuje da stabilizirajuce dejstvo
brake ne lezi u bracnoj sreci vec sasvim obratno: Unutrasnja konfkliktnost braka vise
nego ista drugo vezuje energiju supruznika i ne omogucava im da ista drugo vide u svom
zivotu sem nesretnog braka.
 Glavni uzroci koji dovode do seksualne i natalitetske dekompozicije braka u
modernom drustvu: Seksualna revolucija iz 60tih godina; emancipacija koja tece od II sv
rata, ali je ubrzanje dobila 70tih. Proces individualizacije. Puritanski seksualni moral koji
je u seksualnoj zelji i potrebi video samo covekovu pozudu i gresnost, a samu pomisao na
seksualno zadovoljstvo koje nije u funkciji repodukcije kao najvece prokletstvo totalno je
srusen. Hedonisticka revolucija koja je uzitak u seksu stavila na prvo mesto medju
covekovim zeljama i potrebama. Komercijalizacija seksa uz istovremenu brutalizaciju
seksualnog nagona i sirenje seksualne eksploatacije na nerazvijeni svet i decu. Fuko ce
tvrditi da su nauka i naucno znanje o seksualnom odigrali odredjenu ulogu u otkrivanju,
definisanju i pracenju odredjenih seksualnih deformacija i patologija i njihovom
podsticanju, a sve sa ciljem zapravo njegovog kontrolisanog destruktivnog usmeravanja
ka sebi, a ne ka rezimu koji pomocu njih vlada. Rezultat je takve seksualnosti rastuca
psihijatrizacija bracnih i porodicnih odnosa odnosno medikalizacija braka.
Izjednacavanje muskaraca i zene cini da mnoge funkcije koje je brak ranije regulisao
sada postaju nepotrebne, a pre svega njegova funkcija da zene drziu civilnom ropstvu.
Posle II sv rata doslo je do ubrzanja u zaposljavanju zena, sto ih je ucinoilo manje
materijalno zavisnim od braka. Individualizacija- brak kao partnerstvo je pobedilo grupni
interes i kolektivne vrednosti. Ideja i vrednost zrtvovanja, patnje i podcinjavanja interesu
porodice vise nema mesta u moralno vrednosnom sistemu porodice s kraja proslog vreka.
Jasno afektivno pomeranje znacenja braka u smislu da romanticni kompleks bracne
ljubavi prestaje da bude iskljuciva veza koja spaja ili bar manje obavezujuca. Afektivnost
se sve vise pomera ka slobodnoj seksualnosti kojoj se dozvoljava da bude promiskuitetna
dok se brak u meri u kojoj se jos priznje vezuje za neke racionalnije i smirenije odnose i
emocije. Individualizacija sve vise gubi orijentaciju i kocnice –lose strane. Brak je
destabilizovan i u njemu su pojedinci nezasticeni i nesigurni.
Novi koncept intimnosti: “normalni haos ljubavi” - Partnerski odnosi u doba kasne
modernosti: čista veza (Giddens, 1993): sloboda izbora, ravnopravnost partnera i
usredotočenost na ljubav kao razlog postojanja - odraz «čišćenja» prostora intimnosti od
društvene regulacije. Tri osobine: vremenski ograničena; refleksivna; nepostojanje
idealnog partnera. Napetosti čiste veze: dualnost veze dva samoprojekta; želja za
bliskošću ali i nezavisnošću; želja za jedinstvenošću ali i spoljnom potvrdom

16. Razvod braka

Nema drustva koje ne poznaje razvod, pri cemu se razlikuju drustva koja razvod
dozvoljavaju i ona koja ga ne dozvoljavaju, ali moraju da ga tolerisu (pr u Italiji do 70tih
godina zakonski je bio zabranjen zbog intervencije Vatikana). U drustvima u kojima se
brak ne sklapa individualnim izborom partnera vec na taj izbor ili njegovo odsustvo uticu
roditelji, srodnicka grupa ili interesi socijalnih grupa, teze dolazi do razvoda, jer se time
rusi ustaljeni drustveni poredak i odnosi medju grupama i pojedincima. Razvod braka je
olaksan, odnosno doveden do puke formalnosti tamo gde se brak tretira kao pitanje licnog
izbora i odluke.
Serijalna monogamija, gde pojedinci u toku svog zivota promene i 5-6 legalnih bracnih
partnera. Na ovaj nacin postuje se bracna institucija, ali se istovremeno pojedicnima
pruzaju slobode da menjaju svoje partnere tokom zivota. U Evropi obrazac serijalne
monogamije nije odomacen. I u vrlo liberalnim gradjanskim drustvima zakonodavstvo na
razne nacine otezava razvod braka, u smislu da se trazilo sudsko dokazivanje krivice za
neuspesnost braka, da je javnosti izlagana bracna intima koja je neprijatna za pojedince,
da se cesto ta krivica iskljucivo trazila i nalazila kod zene i da su joj cesto prilikom
razvoda oduzimana starateljska prava nad decom, imovinom isl. U nizim drustvenim
slojevima supruznici su se razilazili neformalnom raspravom. Posledica jacanja
feminizma u Evropi s kraja veka ovi ogranicavajuci zakoni su ukinuti u svim evropskim
zemljama; dosta visok stepen tolerantnosti prema razvodu.
Razvod pociva na partnerskom dogovoru ili saglasnosti koji drzava potvrdjuje nastojeci
da zastiti one strane kojima je ta zastita u datom momentu najpotrebnija. Nova pravna
regulativa razvoda kao i veca emancipovanost partnera ucinili su razvod manje
konfliktnom, frustrirajucim i stresnom pojavom. Istrazivaci razvoda braka ustanovili su
sledece faze u tom procesu: 1) individualno saznanje o potrebi razvoda; 2) porodicno
metasaznanje; 3) sistemska separacija; 4) sistemska reorganizacija; 5) redefinicija
porodice. S obzirom na tolerantnost prema razvodu i veliki broj razvoda, strucnjaci u
savremenim drustvima usmeravaju svoj savetodavni rad ka realizaciji binuklearne forme
porodice u postrazvodnoj etapi. Rec je o porodici koju cine dva odvojena domacinstva,
ali izmedju kojih se nastavlja intenzivna saradnja supruznika i roditelja, narocito kada je
u pitanju vaspitanje, skolovanje i briga za decu. No takvo resenje je jos uvek u domenu
idealno tipskog modela, buduci da razvodi i danas u vecini slucajeva stvaraju zlu krv
izmedju bivsih supruznika i sadasnjih roditelja i to najcesce preko ledja dece. Visoka
ucestalost razvoda u SAD dovodi do sve cesce pojave ponovnog stupanja u brak.